ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
САЙЛАМАЛА
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
эмда
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)
ЭКИНЧИ ТОМ
(Къарачайны Къадау Ташы, Джуртда Джангыз Терек,
Джан Джурт, Намаз замаН дефтерледен къуралгъанды)
ХАЛКЪЫБЫЗНЫ МИЛЛЕТ ОРАЙДАСЫ
КЪАРАЧАЙ* ++++++++++++++++++++++
Бештау джаны, Архыз, Махар, Теберди –
Mийик джуртну бизге Тейрибиз берди,
Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю,
Джулдуз халкъы, Тейри халкьы Къарачай!
Не залимни аллында да бюгюлмей,
Къара кюн да зркинликден тюнгюлмей,
Таш башында джашау эте келгенсе,
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Кьарачай!
Ненча кере Кюню, Айы тутулгьан,
Анча кере джелмаууздан кьутулгьан,
Темирлеге, Кьурчлагьа да къатылгьан
Деу халисин кёргюзтгенди Кьарачай!
Юзмегенсе нартюх, арпа урлугъун,
Джигитликни, адамлыкьны кьорлугьун,
Бурун кибик кьрал кьурадынг, кьурдунг
О нарт халкьы, алан халкьы Къарачай!
Барды сени Аллахынг да, тилинг да,
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да,
Къатылмазла Сеннге кьартлыкь, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкьса Кьарачай!
*Белгиленнген тизгинле, эжиу халда, къайтарылыб айтылынадыла
КЕСИМЕ +++++++++++++++++++++++++++++
Файгьамбар ашсыз-суусуз таугьа кетиб,
Аллахха джол излегенди ташада.
Татаркъан чабырларын джарлы джашчыкьгъа бериб,
Кеси джалан аякь баргьанды ташлада.
Бай джашай келмегенсе ёмюрде да.
Энди кёбмю кьалгьанды ёлюрге да.
Джюрек, ётгюрлюкден, ёхтемликден тол:
Назмучуса – кьыйын кьадарынга тыйыншлы бол.
Назмучуса. Топракьны кьалынындан эм маджалындан
Акьсюек этиб джаратханды Тейри сени.
Чёб чакьлы бир джукъ тилеме кишиден,
Сыйлы башынгы сыйсыз этме чырт да.
Къуранда да барды "Назмучула" деб суура.
Зарланма. Сукьланма. Дуния малгьа алданма.
Неден да алгъа халкьны халкълыгъын, адамны адамлыгьын
Кёргюзтген зат – тилиди, сёзюдю.
Эм уллу байлыкъны – сёз байлыкьны иесисе сен.
Агьачны бийи бусакь болгьанча,
Сен да – сёзню бийисе, сёзюнг да бий сёз болсун.
Бий а – бай, джарлы болса да – бийди.
Поэтге ёзен кьой, дуния да тарды.
Ёзге, ташын джалаб, сууун ичиб турсанг да,
Туугъан джуртунг, таубаш джуртунг барды.
Эркин эселе гырджын бла суу,
Къалгьан бошду, джалгьан сагъышланы кери кьуу.
Башынгы ёхтем тутханлай джаша –
Файгьамбаргьа, Татаркьаннга да уша.
Дефтер: «КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ»
АЙДЖАКЪАДЖА +++++++
Ай джарыгьында къар джауады, Айджакъаджа,
Джаз башында балий чагьады, Айджакъаджа,
Акъ аджирни къара тер басады, Айджакъаджа,
Заман кетиб къалады, Айджакъаджа.
Заман кетиб…къалады Айджакъаджа.
Джангызлай. Башсызлай. Насыбсызлай.
Къалама мен да. Аны
Джашлыгьыны аякъ ызын ызлай, тансыкълай.
Ах, сындыкъ. Ахсындыкъ.
Чакъгьан балий къар тюбюнде,
Чабхан байтал джар тюбюнде.
Кишенленнген кишнеу.
Ауузлукъ къабхан джашлыкъ.
Бичилген сезимле.
Замансыз келген къартлыкъ.
Ай джарыгьында къар джауады, Айджакъаджа.
Ол алгьынча эримейди бетибизде, Айджакъаджа.
Биз саубузму, шаубузму, Айджакъаджа?
ТАНГ ++++++++++++++++
Танг, кече къарангысын сыкъ.
Тансыкъ
Болгьанма сюзмеге. Сиз меннге
Джукъ айтмагьыз. Узайтмагьыз
Чабыб баргьан такъыйкъаланы.
Джан, джан. Кече-кюн да джан.
Къарангысы сыгъылгъан кече – танг.
КЪАЯ БАШЫНДАН АКЪ БУЛУТХА
Къызгъа кёз къысдым.
Ол ышарды – Мен ышандым:
Кёзлерими къысдым да,
Къая башындан акъ булутха чынгадым.
АДАМГЪА ИЙНАНАМА
Мен адамгьа алай ийнанама –
Адам ёлтюрсе да мени,
Аллах ёлтюргенди дерикме.
Мен адамгьа алай ийнанама.
БЕГИМЕКЛИК
Сен джуууннган суу бла абдез алыб
Кирирге боллукъма Аллахны намазлыгьына –
Мен аллай бир бегибме
Ариулугьунга-тазалыгьынга.
ЭС БЕР ++++++++++++++++++++++++
Акъ къочхар къалюубаладан,
Къара къочхар ахырзамандан
Атылыб келиб
Бизни ёмюрде тюбешедиле.
Джер тебрендире аякъ алышлары,
Кёк кюкюрете мюйюз тауушлары
Салышадыла, сермешедиле.
Адам акъ къочхарны мюйюзюнден туталса,
Къочхар, силдеб, аны джулдуз дуниягьа чыгьарыр.
Сермеб къара къочхарны мюйюзюнден тутса уа,
Ол аны къара джерни тюбюне ашырыр.
Джер тюбюнден чыкъгьан а Сосуркъагьа,
Нарт Сосуркъагьа да бек ауур тийгенди.
Этинги ашатыб, къанынгы ичирсенг да,
Ол дуниядан къайтарлыкъ къуш табылмаз.
Акъ къочхар бла къара къочхар
Аламладан, заманладан да ётюб,
Гяхиникни къара балчыкъ эте,
Демлешедиле, сермешедиле.
Адам Тейри эшигин ачалгьан сагьатда,
Кесини эшигин къалай джабар?
Къадар!
Адамны Адам болгьанын унутдурма –
Джангылыб да, джангылтыб да
Къара къочхарны мюйюзюнден тутдурма.
АТЫНГЫ КЪУРАГЪАН ХАРИФЛЕ
Сени атынгы къурагьан харифле –
Джерни гюллери.
Ала кюйген кюн – Джер да кюйдю,
Дейдиле кераматлыла.
Сени атынгы къурагьан харифле
Кёкню алтын багьаналары.
Ала оюлсала джашау да оюлду,
Алайды магъаналары.
Сени атынгы къурагьан харифле
Тюшгендиле кёкден.
Анга, бу сезимни билмеген харибле,
Тюшюнюрле кючден.
Сени атынгы къурагьан элибледен,
Къуру ол элибледен
Закийле джазалмагьан назмула джазарма
Къадер кечеча эриб
Ол назмуладан китаб чыгьарырма,
Китабча сыйлы.
Къуру аныча да тюл,
Кесингча, кесингча сыйлы.
Сени атынгы къурагьан харифле
Тюшгендиле Кёкден.
Джюрегим кёкге батыб барады
Сюймеклиги кёбден.
ГЪАРШ АРИУЛУКЪ
Тилек этген, амин деген да кесим,
Бусагьатда кёлюм былайды, Къуран:
Назмуму, файгьамбар джашын кесгенча кесиб,
Джаухаратха этер эдим къурман.
Унутдургьанса дунияны, ахратны,
Кече къарангысы да акъ гюл болуб чагьад.
Джер сюйюмю ариу Джаухаратны,
Я Аллах, сен сау тангнга чыгьар.
Тейри эшигинден эсе, Джаухаратны
Эшиги ачылсын. Ариулукъгьа джесирме.
Къадер кече, Къадар кече къадар гюнахымы,
Сени кеч кёргениме джарсырма.
Терезенгден Тейри джарыкъ урады,
Ой къыйынды андан – джандан айырылгьан.
Джандет айрымкан – Джаухарат турады
Къайгъылы дуния тенгизни ичинде.
Я Аллах, ол ариу, таза джанны
Мындан ары толкъунлагьа талатма.
Башхалагъа кёзюн къаратма.
Кёлюн къаралтма,
Кёгюрчюнча, огьурлу джанны.
Я Аллах, сен сакьла аны
Биз билген, билмеген хатадан, палахдан.
Аны насыблы этерге кьолумдан келсе эди,
Ёмюрде башха джукь тилемез эдим
Джазыудан-кьадардан-табигьатдан-Аллахдан.
Кюнюнг ашхы, кёлюнг джарыкь болсун, Джаухарат.
Санынга саулукь, джанынга тынчлыкь, Джаухарат.
Джюреклени тазалагьан ариулукь –
Баш ариулукь, Гьарш ариулукь – Джаухарат.
БИЛ
Джюрек джара,
Тюшюргенсе джюрек джара.
Джара сала билгенингча,
Джарай да бил.
ТЕЙРИ АДАМЫ
Мен - Тейри адамы - сени кёрсем,
Джер адамгьа бурулама.
Мен - джер адамы - сени кёрсем
Тейри адамгьа бурулама,
Тейри адамы.
АДАМ бла КЁК
Тёнгегинден къаны, мангылайындан тери
Баргьан сагьатда да, Адам,
Анга эшигин ачарыкъча Тейри,
Кёкге къарады.
Бешик болургьа джаратылгьан агьач да,
Сал агьач болургьа ёсген терек да,
Сын таш да
Къарайдыла кёкге.
Кёрдеги да, тёрдеги да,
Кырдыгы, тереги да,
Бола келгенича,
Къарарыкъдыла энтда ары.
Адам тёнгегин джерден айыралмай,
Къанатлылагьа сукъланнган сагьатда да,
«Ёлгенимден сора джаным кетер ары»,-
Деб, кёлюн басаргьа кюрешгенди.
Ёллюк джанла ёлюмсюз кёкге,
Чексиз кёкге термилгендиле,
Тейри адамы болургьа сюйгендиле.
Джети адамны джашауун джашасанг да,
Кёкню джети къатына джетелмезсе.
Эй, ауалы-ахыры, учу-къыйыры болмагъан Кёк..
Булут келир да кетер.
Шыбыла чартлар да тохтар.
Джулдуз учар да кюер.
Ёлюмсюз, чексиз чууакълыкъ а –
Тургьаныча турур.
Къалюубаладан бери адамла сеннге
Умут бла, ёлюмсюзлюгюнгден
Юлюш сакълагьанча, къарадыла:
Ариу кюнюнге къууандыла,
Къурманлыкъла этдиле.
Кюн къысса не элиянг урса,
Гюнахлы болгъанбыз деб,
Кеслерин терслеб тоба этдиле.
Танглары къыйын атыб,
Къыйын батса да кюнлери –
Сенден къалмады кёллери.
Алай а энди...
Адам кёкге чыкъгьанды.
Ай медет,
Къайгьысын къоя чыкъса эди...
Адам Тейри болургьа излесе,
Къызыл Фук болуб кёкге ёрлесе,
Андан къан джаудуруб тебресе,
Ёрюзмек не этерге керекди?
Къоркъуулу заман. Сагьышлы Алам.
Адамлыгъын кёргюзтюр Адам.
КЁРЮБ ТУРАМА
Мындан огьуна турама кёрюб,
Орамда къалай баргьанынгы.
Кёзлерими къууанч юлюшю –
Сени джюрюшюнг.
Мыдах кёзлю джарыкъ умутум,
Узакъдагьы джууукъ умутум,
Къамишча къолун булгьады.
Бу дунияда уллу насыбым –
Сени болгьанынг.
Мындан огьуна турама кёрюб,
Орамда къалай баргьанынгы.
Мында огъуна турама сезиб
Эркишиле къалай къарагьанларын.
Бугьа мюйюзлеча эркиши кёзле,
Сеннге къарагьан эркиши кёзле,
Ол эрши кёзле...
Ачыуум тёзюмюмча узун болса,
Бешли бугьаны мюйюзюн
Буруб алыр эди...
КИЙИК – КЪАНЫ ТЁГЮЛЮР ДЖЕРГЕ... ++++++++
Джугьутур къарт болгьанында,
Мюйюзлери да ауурлукъ этди.
Мыдах болуб, башын кёлтюрмей,
Ранда кюн турду, кече да турду.
Сора къалкъыб, кёрдю тюшюнде
Джаш кюнлери къалгьан кюнлени.
Хатерсиз уучуну шкогу джерлениб
Тургъанда да, кесине базыб джюрюучю джерлени.
Кийик асыры къызыу баргъандан,
Окъ джеталмай къалса ызындан,
Хайран болуб къалыучу уучу,
Шкок бла кийикге кёзюу къараучу уучу.
Дагыда кёрдю джугьутур тюшюнде,
Джыртхыч джаныуарны тишинден
Бир секиргени бла къутулуучусун.
Ой кырдыгы татымлы джерле,
Ташын тузча джаларча джерле,
Сюймегенингден джалларча джерле,
Сюймекликден джанарча джерле,
Сууундан суууй, къанарча джерле,
Къартлыкъда да къутурурча джерле,
Ёлюмден да къутулурча джерле.
…Ауур башын акъырын кёлтюрдю,
Къангич санларын сюеди ёрге.
Къачан эсе да анда бир иги эди деб,
Кетди къаны тёгюлюр джерге.
АЙРЫМКАН ++++++++++++
Тенгизни арасында айрымкан,
Къыйынмы эди сеннге суудан айырылгьан?
Къыйынмыды тенгизге къайырылгъан?
Тенгизни арасында айрымкан.
ЗАМАН +++++++++++++++
Заман джоргьалаб кёзден ташайды.
Ызындан сюрюб джетгенми этериксе,
Аркъан атыб тутханмы этериксе.
Юсюнде барыргьа керек эди аны,
Териси болургъа керек эди аны,
Тейриси болургьа керек эди аны.
Заман джоргьалаб кёзден ташайды.
БУРУШ КЪУРУЛУШ, КЪУРУШ
(Тилбуруч)
Къурургьа тебресек да джашау,
Къуру буруш къурулуш уруш, – къуруш, кьуру,
Былайын былай чанчакълаб...
Къутулсакъ да уруш бычакъдан,
Джерни къарны ичине къуруб,
Къурургьа тебрегенди джашау.
ДЖАНГЫЛМА
Кесме, кесме къара эшменги...
Меннге ачыу этеме деб,
«Сен сюймегеннге кетеме» деб,
Джангылма. Юшют мени,
Алай а,
Эшит мени.
Эшик сени
Аз да аямаз. Эшит мени.
Эшме, эшме къара ачыуну.
Кесме, кесме къара эшменги.
Тешме, тешме джулдуз тюйменги.
Терсме, терсме сени аллынгда.
Меннге ачыугъа игирек бол,
Намысынга да бегирек бол,
Джашауунга сагьыракъ бол.
Гюнахынга киргенме сени...
ТАЛ ТЕРЕК
Къурулуш баргьан джерде
Джерни темир чанчакълаб,
Сыйыт этед тал терек
Тамырларын къучакълаб.
Тёгерегинде аны
Къуру къурулуш тенгиз.
Ол а - джашил айрымкан,
Умут джоппучукъ кибик,
Джашил кирпичик кибик,
Башы-аягьы кёрюнмей,
Къачар къарыуу да джокъ,
Джашаудан а тюнгюлмей,
Джашил къычырыкъ этед
Туугьан джерин къучакълаб.
Къурулуш а барады
Тёгерекни чанчакълаб.
Джаралы, джарлы джерни,
Чыкъмагьан джаны кибик,
Джанауалда джап-джашил,
Нюр джанады тал терек.
Кесинден да бек Джерни
Джылауун этеди ол.
Гошаях бийчеге ушаш,
Тал терек.
ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА…
«Эртде-кеч болса да Джерге
Ахырзаман келликди,
Адам улу ёллюкдю»,-
Деб, саудан ёлгенлеге
Къайгъы сёз берирге керекди,
Алада ёт, иги сёз ёлгенлери ючюн.
Бизге уа джашау керекди,
Ышаныу, ийнаныу керекди,
Кёллендирген сёз керекди.
Адам сёзю, иши бла да,
Джашауу, ёлюую бла да
Джашауну бегитмей эсе,
Адаммыды ол сора?!
Джашаугьа къуллукъ этмеген
Ёлюмге къуллукъ этеди.
Джашаугьа къуллукъ этгенле
Джашар ючюн,
Ёлюмге къуллукъ этгенле
Ёлюр ючюн,
Джашаргьа, ёлюрге да тюшсюн!
ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ УЗАЛА...
Къайнай-къайнай сууу къуругьан
Къазаннга ушама, къыйын джюрегим.
Чаба-чаба талагьы тургьан
Аджирге ушама, джюрюк джюрегим.
Ташны тешген кырдыкга уша.
Таш тюбюнде да сынсыма,
Таш башында да сызгьырма,
Къач келлигин билгенлей джаша.
Къач келсе уа, джанауалда,
Биягьы ташны тюбюне
Тюшеринги билгенлей джаша.
Туугьан ташынг сын ташынг болур.
Сюймей эсенг а ёлюрге,
Элиясы, кюн таягьы да болгьан
Башыбыздагъы кёкге уша.
Къаралсанг да, кёгерсенг да,
Дунияны къучакълаб джаша,
Дунияны кёлтюрюб джаша,
Къуршоу болуб бир кёр сен да.
Аламны кесинге сыйындыралсанг,
Заманны кесинге сыйындыралсанг,
Адамны кесинге сыйындыралсанг,
Джашау, ёлюм да – сени ичингде. Алай бла
Елюмсюз боллукьса, джюрек.
КЪРЫМШАУХАЛЛАНЫ ИСЛАМНЫ ЭСГЕРЕ
- Тамбла
танг бла
туруб,
Уруб, тенгизден-теркден ётюб,
Тюб, тас болгьанланы табарма.
- Барма. Къайтаралмазса аланы.
Ёлгенлеге джан салмазса,
Кесинг да, бала, сау къалмазса.
- Сау къал, сау къал. Тыйма мени,
Джокъду бир да тюгеннгеним,
Джокъду бир да тюрленнгеним,
Джокъду бир да тюрленнигим -
Чачарыкъма тюрмелени.
Тыйма мени.
Пудлукъ киритле басыб тургьан
Тарихибизни эшиклерин,
Тот безгили эшиклерин
Джызылдатыб ачарыкъма.
Гюнахсызланы кёлеккелерин,
Къан джугьу кёлеклерин,
Резиклеча умутларын
Кёз туурагьа чыгьарлыкъма.
Чыдарыкъма.
Мен терсликни, артыкълыкъны
Джалгьан дау айтыучу тилинден
Къара багьанагьа байларыкъма…
Мен тарихчиме-назмучума.
Джюрек, гюллеге учунма – биз
Бычакъны ауузунда барлыкъбыз.
ДЖОЛНУ ДЖУУАБЫ
- Акъ джол, юсюнг бла къара кючле –
Зулму, ётюрюк, ёлюм келгенде,
Кишнеб, шын туруб, аркъангдан нек атмадынг аланы?!
- Адамла! Кесигиз ачхандан кесигизни
Сакълаялмай эсегиз, къалай этейим?
Мен не этейим, кесе эсегиз
Кесигиз салгьан джолланы…
АДАМ БЛА ЁЛЮМ
Адам атлы болуб баргьан сагьатда
Ёлюм ёзенгисине къадалыб келеди.
Адам аны джийиргеншли башына
"Штап" деб, къамчини аямай береди.
Адам къарыусуз болуб, джаяу да кючден
Баргьанда, атлы болуб, ёлюм келеди.
Ёлюм аны къучагьына джыйгьан сагьатда да,
Адам джашауну къучакълаб ёледи.
ЁЛЮМНЮ ТЕРИСИН КЪАБЛАБ...
Ёлюмню терисин сыдырыб алалсам,
Юсюме къаблаб,
Джюреклерин джау баса тебрегенлеге
Къонакъгьа джюрюй турлукъ эдим.
МАЙМУЛЛА БЛА ДАУЛАШМА
Маймуллагьа «адамма» деб кёрчю,
«Адам болсанг сен да бизнича
Тёрде, терекде турлукъ эдинг»,- деб,
Джюз тамакъдан къычырырла.
АЛАНЛА, БИЗ КИМБИЗ?
Таугьа тауду десенг,
Къайдан билдинг дегенле бардыла.
Аюню кесин кёре тургьанлай,
Ызын ызларгьа кюрешедиле
Аланла,
Сейирден да озуб, къуджур тюлмюдю
Аланла болгьаныбызгьа кимлени эсе да
Ийнандырыргьа, тюшюндюрюрге керек болгьаны?
ХАБИЧЛАНЫ МАГОМЕТНИ ОКЪУЙ...
Хоу, мен – Тауасма. Тау асма. Тау джашма.
Таулума. Тау улума. Ата улума.
Атауулума – Джагьа Лайпан.
Хоу, мен Тауланма. Тау аланма.
Тау уланма. Тау улума. Таулума.
Атауулума - Джагьа Лайпан.
Джагьа Лайпан аланы Билал.
Джагьа Лайпан уланы Билал.
Лайпанланы Билал.
ЭКИ ДУНИЯ
Кёзлерим тышына ачыладыла,
Сёзлерим а – ичине.
МАХТАНА ЭДИ...
Шайтан да
"Мен Ибилисни юзюгюнденме" деб,
Махтана эди дейдиле.
КЪЫЛ АРКЪАНЛА
Байталланы кьуйрукь кьылларындан
Эшилген кьыл аркьанла
Не менме деген ненча аджирни
Тузакьладыла.
О, байталланы кьуйрукъ кьылларындан
Эшилген ол къыл аркъанла...
КЮННЮ ЫЗЫНДАН... +++++++++
Башыма акьыл кирир заманда
Джюрегиме сюймеклик кирди.
Кюнню ызындан
Джугьутур кьаядан секирди.
ДЖАЗ +++++++++++++++++++++++
Джашил къанатлары байракълача...
Кёккёз къанатлы кьонар джер излейди.
Терезе тюбюнде нарат терекчик,
Къыш да кёгерген нарат терекчик,
Ол биз орнатхан нарат терекчик
Аны кёзюне илинмезми?
УМУТДЖАЛ АТЛАРЫМ...
Биринчи – джашагьан джерими кёрсюнле кёзлеринг,
Экинчи – джазгьан затларымы:
Къуйрукълары, кетген ёмюрлени чибинледен къоруй,
Ёмюрлюкге атылыб баргьан умутджал атларымы.
Чилле деб, балдраджюз деб, къыш нелени
Боранлайды. Заман къуму басхан тюзледен
Къазауатчы атны кишнегенине
Сагьайыб, кишнейдиле шумер, гунн, скиф, болгар,
хазар, къыпчакъ, алан, къарачай –
Тюрк агъачлы таджал аджирле.
Сууладан, къумладан, къарладан чыгьадыла
Сауут-сабалары зынгырдай атлы аскерле.
Кёб затха тюшюнюб, сокъураныб, джюрексиниб,
Ызларына - суугьа, къумгьа, къаргъа кёмюледиле
Атлы аскерле, атсыз аскерле. Башсыз аскерле.
Биз чириб, джер болгьунчу огьуна,
Джер тюб болургьа тебрегенди деб,
Сюекле жыгьырдайдыла.
Аланы юслеринде уа - кырдыкла, чегетле,
Кырдыкла, чегетле шууулдайдыла.
Къазауат баргъан джерде,
Аскерчиле джер азыгьы болгьан джерде
Бычакъла, садакъла, муджурала ёсмей,
Кырдык ёсгени да сейирди.
Бычакъла, садакъла, муджурала ёсмей эселе сора,
Бюгюн джашаугьа кьоркъуу къайдан тюшеди?
…Аджир бёрюню сюрюб баргьанча,
Ёлюмню сюрюб баргьан атларым,
Талакьлары туруб джыгьылсала да,
Кишнеулери ёмюрледен ётген атларым.
Сизни кишнеулеригизге ушаш сёзле да бар.
Сизни кишенлеригизге ушаш сёзле да бар.
Кишнеуню кишенлеялмаз киши.
Ой мени акъджал, умутджал атларым,
Арт аякълары тобукъларына дери
Тюзде къумгьа батыб тургьанлай,
Ал аякьларын бюгюб таулада суу ичген
Джулдуз къашхалы таджал атларым.
Джер джашнай сийдиклеринден,
Кишнеулеринден кёк джашнай,
Къуугьуннга, сюйюмчюге да терк джетдириучю,
Адамча акъыллы атларым.
Ат чабса ит чабар дегенлей,
Кишнегенигизде назмум чабды.
Башларыгьызны чалман къазыкълагьа чанчылыб
Кёрсем да, кёреме
Зарандан сакълагьаныгьызны.
Алай а, сиз саусуз, саусуз билеме...
Къуру джигит аскерчилени сыйларына тюл,
Тулпар атланы да сыйларына
Къараладыла ол мазаллы тёбеле...
Алай а, сиз саусуз. Джер тюбюнде кишнеуюгюзден
Чыгьадыла, чагьадыла терекле, чегетле;
Тайчыкьла кишнеселе уа - гяхиник чыгьады;
Байталларыгъыз кишнеселе - гюлле чагьадыла.
Сизни аягъыгъыз басмагьан джер джокъ -
Туякъларыгьыз ёмюрлени къырдышын къобара,
Кишнейсиз. Сиз саусуз, саусуз. Сизге джокъ аджал -
Акъджал умутджал тулпар атларым.
КЪАН-БУЛКЪАН
Джазыуунг джарсыудан согьулгьанын
Джаратмай эсенг, дуккулла, минде.
Джюрегиме сугьулгьанынгы уа кьой,
Алайсыз да бу къан, булкъан булгьанады менде.
Къан, булкъан къайнайды менде
Суууукъ кёзлериме къараб алданма.
Минги-Тауну тышы буз болгьанлыкьгьа,
Ичи джана турады, джана.
Патчахлыкъны эки башлы къушу
Бауурубузну джыртаргъа кюрешсе да,
Эркинликни эки башлы Тауу
Баууруна къысыб сакьлады бизни.
Ата-бабаланы джараларындан
Чынгагьан исси къан – бузну, къарны
Тешиб, тау булкъанына къошулду.
Къан-булкъан турады къайнай.
Ол кесин турады тыйыб.
Кёзюую келиб, тёзюмю бошалса уа,
Ата-бабаланы къанлары отча джаныб,
Тёгюлюр бизни юсюбюзге.
Тёгюлюр бизни юсюбюзге...
Нафсыбызгьа хорлатыб кесибизни
Намысыбызны джоя тургьанлай,
Къартларыбызны унутуб, улутуб,
Къахмелени къучакълаб, ынгычхата тургьанлай,
Ата-бабаланы къанлары отча джаныб,
Джетер да, шашханча болурбуз.
Хайуанлача, бир-бирибизни теблей, ёкюре,
Джыгьыла, къоба, къымжалай къачарбыз
Терезеледен, тешикледен чыгьыб.
Сюрюб келген отдан суугьа кирирбиз,
Алай а от ичибизге тюшюб,
Къаныбыз-джаныбыз ичинден джана тургьанын
Ангыларбыз.
Дыгалас этиб, джанауалда,
От кючлемеген айрымканлагьа сюркелирбиз.
Ала – ата-бабаларыбызны къабырлары, нарт къабырла,
Шыйых къабырла болгьанын билирбиз.
Аланы нюр, джашил джарыкьларына
Джеталгьан гюнахсызыракъла
Табарла себеб, къалгьанла уа...
Харам этлери чырылдаб кюе,
Эсге тюшюрюрге кюреширле
Аллахны, Тейрини,
Джуртда Джангыз Терекни, Къадау Ташны,
Къарчаны, ата-бабаны, ата-ананы.
Ол заманда от сериуюнюрек бола...
Ала да биягьы гюнахлы сагьышлагьа кёче,
Олсагьат от да джангыдан гюрюлдей.
...Ата-бабаланы къанлары отча джаныб
Тёгюлюр бизни юсюбюзге.
Алагьа тыйыншлы болмагьаныбыз ючюн,
Бозбий (Безубий, Бозубий, Безибий) Помпеяны басханча,
Минги Тауну булкъаны басар бизни.
Алай а алкъын барды заман
Эсгерирге кесибизни.
...Къан-булкъан турады къайнай
Кесин сездире, кесин тёздюре.
Алкъын барды заман, алкъын барды амал
Къутхарыргъа
Джерибизни, тилибизни, эсибизни –
Кесибизни.
ТЮЗЛЮК ХОРЛАЙДЫ
Сени къабырынга
Айран бла гырджын саллыкъ эдим...
Аз ачлыкъ, къыйынлыкъмы кёрдюнг?
Аууз къабынынгы сабийлеге къабдыра,
Сеннге эт, къан къошарыкъ затланы
Сабийлеге чабдыра,
Этинги, къанынгы, джанынгы
Алагьа юлешдинг да,
Кёзкёрмезге кетдинг.
Къумач тобла саллыкъ эдим
Сени къабырынга.
Дуниядан кетиб бара да,
Кебинсиз къалама деб,
Къалай къоркъдунг, къалай къыйналдынг.
Ариу тилли, халал джюрекли
Адамлагьа ушаш,
Кёк бетли, джаз бетли,
Тюрлю-тюрлю ариу гюллени
Саллыкъ эдим сени къабырынга...
Чыгьанакъ сёзлюлени, чыгьанакъ кёзлюлени
Къуршоуундан къутулалмагьанлай,
Атангы, къарнашынгы, баш иенги эсге тюшюре,
Ёлдюнг да кетдинг.
Саллыкъ эдим сени къабырынга:
Джалгьан дауну кесилген башын.
Артыкълыкъны терисинден этилген къабчыкъгъа
Экибетлиликни, къахмеликни, терсликни,
Зарлыкъны, итликни – айтыргьа,
Къара, кир иннетлиликни джыйыб,
Бучхагъын да тилчини тили бла тюйюб,
Иги къатышдырыб, талашма къоюб,
Барын кюйдюрлюк эдим.
Ол затланы обангы къатында этерге,
Тынчлыгьынгы бузама деб къоркъама.
Огьай, эркишиле тыш джаула бла кюрешген сагьатда,
Ич джаула къатынланы, къартланы, сабийлени
Къызылбек аскерча сюрдю.
Тыш джаула таулуну ётгюр кёзлерин
Къаматыргьа кюрешген сагьатда,
Аны кенг джауорунлу сыртына
Ич джаула бычакъны чанчдыла.
...Эринг, сюнгю урушда
Джетеуленнге тамам эринг,
Нарсанада, джараларын бакъдыргьан джеринден,
Бир кюн,
Туугьан элине атланды да, кёрдю:
Оджакъладан тютюн чыкъмагьан юйлени,
Тонгуз къычырыкъла чыкъгьан межгитлени.
Ата-бабаланы сын ташларын
Атлауучла этиб, джийиргеншлиле
Теблеб джюрюгенлерин кёрдю.
Алайсыз да джюреги джарылыб,
Ёлюрге тебрегенлей,
Шкок атылды да, къоллары
Атасы эшген чалманнга къарышыб,
Джан берди. Башын кесдиле да,
Бандитни башыды деб,
Ачха алдыла.
Сен а, эрим къазауатда къалгьанды
Дегенлей ёлдюнг.
Тюзюн билсенг, къабырда ачы къычырыб,
Таула таба бурулур эдинг.
Ёзге ёлгенле
«Бизни Меккягьа тюл,
Минги-Таугъа буруб асырагъыз»,-
Деб, осият эте эдиле.
Саула да,
"Къобанны сууун ичиб,
Ташын джалаб турлукъ эсек да,
Кетерикбиз, къайытырыкъбыз",- деб,
Ант эте эдиле.
Ол замандагьы къабырланы тинтген,
Таулуланы муслиманлыкъларындан эсе,
Ата джуртха сюймекликлери,
Ана тилге бегимекликлери
Онглу болгьанын ангыларыкъды.
"Иймандан айырсанг да,
Айрандан айырма" деген сёзлери да
Ол затха шагьатлыкъ этеди.
...Да не салайым да
Сени къабырынга?
Саллыкъ эдим сени къабырынга,
Аллахныча,
Сыфатларгьа болалмайма ансы,
Эркинликни-Тюзлюкню сыфатын.
Сен аны кесин кёрмегенликге,
Ийнаннганлай, ышаннганлай, сакьлагьанлай
Турдунг.
Сен аны кесинг кёрмегенликге
Биз кёрдюк – сени сабийлеринг.
...Да не салайым да сени къабырынга?
Туугъан джерингден
Топуракъ юлюшюнгю
Алыб келгенме.
Бир уууч топракъ.
Ол кимден, неден да
Кёб хапар айтыр.
Аш, суу, гюл орнуна да болур.
Бир уууч топракь...
Туугьан джеринг,
Ёлюмсюз джеринг,
Джылайды юсюнге къабланыб.
ТАШ БЛА ТЕРЕК
Ата-бабаланы джыры:
Ёмюрде кишини бойсундурмагьан,
Ёмюрде кишиге бойсунмагьан
Къарачай халкъны джашыса сен,
Башынгы ёрге тутуб джюрю.
Таякъ ант этиб,
Ант таякъны тюбю бла ётюб,
Къошулмагьанса Къарчаны юзюгюне.
Алай а, бола келгенсе шагьат,
Антны кючюне, тюзлюгюне.
Сен – халкъынгы туугьан джашы...
Башха сый керекмиди ёнге?
Къарачайны Къадау Ташы –
Меккя-Медина да сеннге.
Халкъны къаны, тери, кёз джашы
Акъгьан джердеди тарихи.
Аны ючюн багьалыды бизге
Къарча ташы, Тейри тереги.
Тыбыр таш да, къол таш да, сын таш да –
Къарачайны Къадау Ташындан.
Бешик да, ант таякъ да, сал агьач да –
Джуртда Джангыз Терекден.
Къадау Таш тюшгенди кёкден,
Джангыз Терек чыкъгьанды джерден.
Кёк бла Джер. Таш бла Терек.
Таш бла Терек. Тёнгек бла джан.
Таш бла Терек думп болмай
Джер юсюнден джашау къурумаз.
Ташын-Терегин сакълаялса
Халкъ сакъланыр деб барды умут.
ХАЛЛА
Кече эсе, Кюн къайдан чыкъды?
Кюндюз эсе, бу джулдуз къудурет неди?
Къач эсе, джерге гяхиник къалай урду?
Къыш эсе, терекде къызыл алмала недиле?
Бушуу эсе, акъ джаулукъ нек къысханды?
Къууанч эсе, къара кийиб нек турады?
Кесим джангыз эсем, сени бла къалай сёлешеме?
Бирге эсек, бу джангызлыкъ къайданды?
Къошула тургьанлай айырыламы турабыз?
Саныбыз джерге, джаныбыз кёкгеми тартады?
АРИУЛУКЪ
...Минг палахны башын кесген Ариулукъ,
Сёзлерими кёзлерин ачхан ариулукъ,
Сеннге къарамагьан адам бармыды?
Сеннге къарамагъан Адам боламыды?
"ХАЙТ"ДЕ
Бошуна джагьа джыртдырма
Джагьа Лайпан аланы Билал.
Къолгьа къалам алырдан алгьа
Билим ал. Алайсыз
Балыкъ "лыкъ" деб, джутар сени.
Суу джагьасын ояр –
Тарихинги джокъ этиб къояр.
Алай болмаз ючюннге уа:
Сюйюб, кюйюб, джылаб,
Тарихинги сюеклерин
Таудан, тюзден – хар бир джерден
Бирге ариу джыйышдыр да,
Ата-бабала тилинде
Тилек, дуа эт да, сыла. Анга
Эт да, къан да келиб къалыр.
...Тарихинг сууда суууйду,
Тарихинг къумда къуруйду.
Джети къат джерни тюбюнден,
Аякъ тюбюнгден улуйду.
Улуйду ана тилингден,
Улуйду туугъан джерингден,
Улуйду ташдан, чёбден да,
Бу башыбыздагьы кёкден да.
Джарадан джашил кырдыкга
Чартлагьан къанча улуйду.
Тарих, къабырча къычырса,
Санлада къанынг уюйду.
Ата-бабала тарихи
Туудукъгьа къараб улуйду.
Ити улугъан бир тели
Иенге улу дегенча,
Этме, Билал. Тынгыла, ангыла
Ата-бабала ауазын.
Тарихинги сюеклерин
Кемиртме калак итлеге.
Алан, къыпчакъ, болгар къанынгы
Боркъулдагьанына бир тынгыла.
Талатма бетсизлеге,
Сарыджиликди тарихинг.
Кеч болса, кючюнг джетмесе
Инджилликди джюрегинг.
Джеринг-тилинг – къанынг-джанынг,
Тарихинг-эсинг – кесинг.
Тюненесин кесген адам
Бюгюнюн, тамбласын да кесди.
Тарихинг ташча джатады,
Тарихинг ташча къатады.
Таш юсюнде джашау этдик
Деб махтаннганла да бардыла.
Тарихибизни бир къауум ташы
Бюгюн бир къауумну хунасына
Джарашмай эсе, аны орнуна
Гурушхаларын салсынла,
Бизге уа тюзю керекди.
...Джерин къолубуз бла къазыб,
Ташын тилибиз бла джалаб,
Къартны къабырдан алырбыз,
Бешикден сабийни алгьанча.
Эски тарихибиз сабий кёзлерин
Дуниягъа кенг ачыб къарар.
Аны эки къолундан тутуб
Ышарырла Къарачай-Малкъар.
Джагьа Лайпан аланы Билал,
Бошуна джагьа джыртдырма.
Джыгьылмаз сёзню табыб айт,
"Хайт" де, кесинги джыкъдырма.
КЪАРТ +++++++++++++++++++++++++++
Бирем-бирем саркъдыгьыз шахаргьа,
Мени да тентиретдигиз,
Къоймадыгьыз элде джашаргьа.
Энди уа не?
Борсукъ тешиклегеча,
Кърал фатарлагьа кириб...
Джарашмайды меннге къошугьуз.
Саумуд-шаумуд, кимди хоншугъуз –
Билгенигиз джокъ.
Эртден-ингир эшик хауаны
Сюе эдим.
Къаяланы, къабыргьада малланы
Кёре эдим.
Межгитге бара эдим
Намазгьа.
Тюрт-мюрт эте эдим
Арбазда.
Эски тонларыбызны
Тюбюбюзге атыб,
Дуппур башьнда
Кырдыкга джатыб
Къраллагьа оноу эте эдик,
Кралагьа "хрр-ейт" дей эдик.
Гюнахы кьурусун, Шогьайыб зауаллы,
Кёрсе, не этесе дер эди.
Эки мазаллы кюлтени арасында
"Чу" деб, бачханы къаты бла ётер эди.
Алай эте къачха биченин
Арбазына ташыб къоюучан эди.
Таубийни унутуб турама,
Халисни да эскердим кючден.
Ауруучу болгьан хапары бар эди,
Саулугьу бла къаламыды ичген.
Сау болур, Аллах айтса,
Элде эм къарт Аслан эди.
Он башлы юйдегисин
Азияда асрагьан эди.
Ой, хоншулагьа келин келгенде
Эшеги бла байракъ алгьан
Джашчыкъны аты къалай эди?
Алла хакъына, унутханма.
Келемет къызы, сен да кюнбетге
Асры эртде ётдюнг, Оллахий.
Бир унутхан затым болса да,
Ким эсиме тюшюрсюн энди.
Ол Ханапий деген Харамгыбыт а,
Биягьынлай турамыды экен?
Мал джазыучула келген сагьатда
Кесини малчыкъларын джашырыб,
Бизге джукъ айтмай бир къойгьан эди.
Къаракъыз а къаргьагьанын
Къоймай тура болурму энтда?
Къысырды деб ийнегин сатыб,
Ол а, эгизле табса боламыды?
Бар сора, тууарчыны
Къутсуз къатын таргъа тыйгьан эди.
...Джарлы тууарчы аты бла къачыб
Кючден къутулгьан эди дейдиле.
Арабин, джангы мектеб а ишлей болурламы?
Ансы ол эски мекямда
Къанга бузлаб, мел джазмайды деб,
Тарыгьыучу эдиле сабийле.
Он джылны балчыкъны джырыб
Къайдан къайры джюрюдюле школгьа.
Охо да, энди къутулгъандыла.
Джаз келгенди.
Месилерим, галошларым бла
Орамгъа чыкъсам,
Юйдегиле онгсунмайдыла.
Орамгьа чыгьыб да не этерикме?
Кесиме ушагьан джан-джаныуар джокъ.
Джер да бетон тюбюнде ынгычхайды,
Зауаллы кеси сабан болургьа термиле болур.
Элде уа бусагьатда аз иги тюлдю:
Халкъ сабан сюре,
Малла мушулдаб отлай.
Бирси кече кючлю джаугьан эди.
Биягьы кёпюрню суу алгьан эсе,
Адамла бластдан болушлукъ сакъламай
Джагьагьа джыйылгьан болурла.
Олсагьатда ол мен айтхан джерде ишленсе,
Суу не къобса да алалмаз эди.
Маллагъа да суу тегенеле
Джарашдырыргьа керек болур.
Бираздан а чалкъы джетер.
Элге къайытсам
Джерчигими кесиме бермезлеми экен?
Кетеме,- деди къарт.
Я Аллах сен сау тангнга чыгьар.
Танг къаралдысы бла кетеме.
Эртден бла ишге чачылырла...
Оноуну артха къоймайым,- деди.
Мен кетеме деб шыбырдады.
Кетеме деб ауазын кёлтюртдю.
Кетеме деб аямай къычырды да,
Кючсюнюб ауур ахсынды.
Юйдегиси юсюне басынды.
- Бирем-бирем саркъдыгьыз шахаргьа.
Мени да тентиретдигиз, титиретдигиз,
Къоймадыгьыз элде ёлюрге.
Энди уа не?
Тёрт джанымда тёрт къабыргъа,
Киргенчама тар къабыргьа.
Эшикде да не этейим,
Юйде да не этейим.
Кечем да сагъыш, кюнюм да сагьыш.
Кетеме мен,
Элде юйюме элтмесегиз,
Ёллюкме мен.
Ёлсем а къайда асрарсыз?
Къалай асрарсыз?
Келин, кийимлерими джарашдыр.
Джаш, ачхангы-бочхангы къурашдыр.
Юйюмю ызына сатыб алыгьыз,
Мени элтиб ичине салыгьыз.
Былай боллугьун сезген эдим.
Этген къоркъууума тюбедим.
Боллукъду тёзгеним».
Экинчи кюн къартны элинде
Къучакъламагьан, тансыкъламагьан джокъ эди.
Ол мухаджирликден не къазауатдан
Къайытханнга тенг болгьан эди.
Къаракъыз огьуна алгъыш этди:
Артыбызда къалгьын, къабырыбызгъа салгьын.
Къарт аны къаргьышха санады,
Кёбюсю уа алгьышха тергедиле.
Къарт элине къайытды.
Джашларындан да къайсысы болса да,
Сюйсе, сюймесе да
Элге къайтырыкъды энди.
АКЪДЖАЛ ТАНГ КЪУТХАРЫР
Сууукъ тубан шылпы этген кюн,
Бир мутхуз, къутсуз сууну джагьасындан
Джыгьылыб кетиб, ызына да чыгьалмай,
Амалсыздан ол бир джагьасына
"Чыпал-чупул" эте, джюзерге кюрешеме.
Бу джагьа болмаса ол бир джагъа болур,
Суу азыгьы болмайым ансы.
Тубан асыры къалын басхандан
Бир джагьа да кёрюнмей тохтайды...
...Къара кёсеу болуб чыгьама тангнга,
Танг – кечени джарыкъ джагьасы.
Бу худжу джюрек бермейди тынгы,
Мен тангдан кечеге джыгьылама.
Къара толкъунлу кече
Эмеди мени. Кёмерге излейди.
Алай а болмаз. Тангны акъ джалкъасына
Къолларым джетиб къарышадыла.
Барады кюреш.
Акъджал танг мени
Кечеден чыгьарыр.
Къутхарыр.
ГИТИС-ДЕ ОКЪУГЪАН КЪАРАЧАЙ СТУДИЯГЪА
Къаллай ариу адамласыз сиз,
Къарча къууаныр эди кёрсе.
Къарча таза эдигиз сиз,
Алай болады джангыз мийикледе.
Санат мийиклигине чыкъгьан
Къайсы таугьа чыкъгьандан да къыйын.
Усталадыла, усталадыла
Не миллетни да кёлтюрген сыйын.
Къол аяздача кёрюнесиз сиз,
Къарагьан кёзге негиз да туура.
Сахна – халкъны къол аязыды,
Сиз анда аны джюрегича ура.
Сиз –
Халкъны къол аязында джюреги.
Къыш да, джай да шууулдай тургьан
Илхамны джашил тереги.
ОГЪУР БЛА КЕЛ
Акъ аюча башын булгьай,
Къыш таяды, бети агъара.
Джаз келеди
Кёк кёзлеринде кёк джашнай,
Джаякъчыкъларында джай къызара.
Имбашларында джанкъылыч
Суу агъашча бюгюлгенди.
Ёлюмсюз ариулукъгьа къарайды
Джашаудан ахыр тюнгюлген да.
Келеди джаз,
Джарыгьы-джылыуу – туз-дамы;
Кюн – нартюх гырджыны,
Толгьан Ай – гоппан айраны.
Экили болмай джашил къатапасын
Аякъ тюбюбюзге джаяды.
Кёлюбюз барыб чабырларыбыз бла
Анда да къалай джюрюйбюз.
Джаз, кечикмей келесе,
Игиди кёл.
Джерибизге, джюреклерибизге да
Огьур бла кел.
ДОРБУННГА УШАЙДЫ ДЖЮРЕГИМ
Къарангы дорбуннга ушайды джюрегим
Ёмюрде мал джыйылмагьан, адам кирмеген.
Не кюн джарыгьын, не от джылыуун
Сезмеген, кёрмеген, билмеген.
Къарангы дорбуннга ушайды джюрегим
Джан-джаныуар ёмюрде болмагъан.
Не буруннгу, не бюгюннгю адам
Къабыргьаларында сурат, джазыу къоймагьан.
Бютеу Аламны къарангысы
Джыйылгьан дорбуннга ушайды джюрегим.
Алай а назмум аны къарасын
Кийиб турмаз.
Ауур къара къанатларын джыя,
Къарангы тынгылы орналгьан джюрегим,
Къарангыгьа тюл, джарыкъгьа къучакъ джая,
Джарылыргьа джетген джарлы джюрегим.
Къара гаккылагъа – саны-санауу болмагьан кечелеге –
Джатыб, къара къанатлы – къарангы
Гурт чыгьарады мени джюрегимде.
Заманлары джетсе джюрегими джарыб, тешиб
Джулдуз дунияла къанатланыб чыгьарыкъдыла андан.
ДЖАЗЫМСА ДЕУЧЕН ЭДИМ
Джазымса, джанымса деучен эдим сеннге,
Белгиленнген заманнга келмединг сен.
Бир-бирде джаз да кечигиученди,
Келмей къалыб а ким кёргенди аны.
Сен келликсе деб умут джанкъозла
Чыкъдыла къарны, сууукъну исдемей.
Аланы юшютген къыш болмады, огьай,
Алданнгандан кюйдюле ала.
Ой, энди джюрек, ачырдан алгьа,
Ачымазча балхам джагьар.
Гюллерин ачардан алгьа
Кюн таякъгьа да ишекли къарар.
Алай а, былай айтханлыгьыма
Ышарыучунгча ышарыб келсенг,
Биягьынлай алданыб къаллыкъма –
Сенден сора къыз джокъду билсенг.
ЭРТДЕН БЛА ЭРТДЕ
Чыпчыкъ джюуюлдегени уятады мени,
Къанатла битгенча секириб турама.
Джанкъылыч бурхуланы – сабийбет гюллени
Зауукълу кюлгенлерин эшитиб турама.
Бусагьат аланы, сют джугъу, эсе да, чыкъ джугьу эринлеринде
Кюн таякъ масхара ышарыр, билеме.
Шашмай сеннге ушайды эртден,
Джашау, сени мен нечик сюеме.
Эртденнги суучукъ тазады, джангыды,
Къол-бет джууама, ичеме. Сау бол.
Тенгизле сукъланырча бир сууса,
Ёмюрде таркъаймаз, къурумаз суу бол.
Джангы сауулгьан сютню кёмюгюнден
Джашчыкъ кишдикге юлюшмю этерикди.
Чыкъ кюйдюрген аякъларын бир-бирине ышый,
Ол – добар "кишичик" бузоу кютерикди.
Гюрюлдей, мынгая, къаягьа башын
Тиреген мазаллы къара бугьа да,
Къаяны орнундан тебдиралмай джанлар,
Башын, къуйругьун ачыулу булгьар да.
Ёзге аны ючюн ийнекле аны
Селеке этиб кёлюн сындырмазла.
Сен этелмегенни джашларынг этерле,
Мыдах болма деб, арагьа алырла.
...Бюгюн чыпчыкъла уятдыла мени:
Нартюх бачхала баш къусуб тура.
Ат джерни алыб арбазгъа чыкъсам,
Эркек атым да тай табыб тура.
ЧЫПЧЫКЪЛА БИЛЕДИЛЕ...
Джалан баш, джалан аякъ, къууаныб, къычырыб,
Чыбыкъ атларына да къамчини джетдириб,
Сабийле аналарыны аллына чабханча,
Бутакъдан бутакъгьа учуб, секириб,
Дорданчыкъларын тургьузуб, кёбдюрюб,
Къанатчыкъларын джайыб, джыйыб,
Джазгьа "хошкелди" айтадыла къанатлыла.
Аланы джюуюлдегенлерин эшитиб,
Джаз келгенине толу ийнанама.
Адамдан хыянат джетмесин ансы,
Чыпчыкъла биледиле табигьатны джоругъун.
СЕН КЕЛМЕЙИН КЪАЛ ДА...
А. М.
Байтал кишнегенча зынгырдаучу телефон
Къачан зынгырдайды деб, къаратору джюрек
Ненча кечени кёз къысмай чыкъды,
Къулакъларын да таймаздан джумуб.
Эмиликле джегилген арбаны
Чархларыча бурулады къан да.
Къалай аугъанын кёрюрсе аны,
Сен келмейин къал да.
Къара тер басхан къаратору джюрек,
Джырыб барады кече къарангысын.
Кёкден не джерден бир джарыкъ урса уа,
Джылтыраучу къамыжакъчыкъ да кёрюнмейди таб.
Бюгече чексиз Аламны ичинде
Джаннган бир джулдуз, джангыз бир джулдуз –
Ол да аны мангылайында
Сени атынг, сени сыфатынг.
Аякъ тауушун эшитедиле аны,
Кесин а кече эмиб бошайды.
Асыры чабхандан мангылай къашхасы
Джертин учхан джулдузгьа ушайды.
Учхан джулдузну аякъ тауушун
Эшитиб, адамла болалла хайран.
Ол бу барыудан былай барса,
Чачыллькъды кетиб къаядан.
Къаратору джюрекни мангылай къашхасын
Къарангы, къара атханча, атады.
Талагьы тура огьуна башласын,
Ол башын ёрге ёхтем тутады.
Тансыкълыкъ, ишеклик къабыргьасындан тюрте,
Алай барады къыйынлы джюрек.
Чарс кёзлерин джел дженги бла сюрте,
Джанады, кюеди къыйынлы джюрек.
Алайсыз да болмаз эдим бай,
Таныгьанлы уа артыкъ да джарлыма.
Шо бюгече бир сау чыгьайым тангнга
Сени бек сюйген джюрегим джарылмай.
Шо бюгече сау бир чыгьайым тангнга,
Ансы энди этерни билеме.
Къара къайракъча къарангы кече
Джюрегими терс ишге билеме.
Эмилик аджирле джегилген арбаны
Чархларыча бурулады кьан да.
Къалай ургьанын кёрюрсе аны
Сен сюймекликден башха бла къан да.
СЕН ДЖАШАГЪАН КЪАДАРДА...
Бу дуния, ол дуния деб джокъду,
Барды джангыз сен джашагъан дуния.
Джандет, джаханим деб да джокъду,
Бардыла сен къууаннган, къыйналгъан кюнле.
Гяуур, муслиман топракъ деб джокъду,
Сени аягьынг басхан джер бары сыйлы.
Кече, кюн, заман деб да джокъду,
Заман – мен сени кёрген, сакълагьан кёзюу.
Сурат, макъам, назму деб джокъду,
Бары да – сен, бары да сенден.
Адам инсан болгъаныма къууанама
Тюшюмде огьуна сени кёрсем.
Сен болмагъан, ышармагъан джерде
Джашау, саулукъ, насыб деб да джокъду.
Эр сеннге ышанмагьан джерде
Тынгы, тынчлыкъ, берекет да джокъду.
Сен джюрегимде джашагьан къадарда
Джуртуму джау басмаз,
Джюрегими джау басмаз,
Кёзюмю ау басмаз,
Тилими тот кесмез,
Джерими аман ханс кесмез,
Эркишилик-адамлыкъ ёлмез
Сен дунияда джашагъан къадарда!
КЪАЛАЙ ДЖЫРТАСЫЗ ГЮЛЛЕНИ?
Сабий туугьан тыбыргьа да
Ариулукъну этмем къурман,
Батыр джатхан къабыргьа да
Гюллени алыб бармам.
Ариулукъну орнатыргьа,
Ариулукъну ёсдюрюрге,
Хар бир палахдан сакъларгьа,
Ол джашар ючюн ёлюрге!
Не бек сюе эсем да сени,
Сеннге да бермем гюллени.
Бир ариулукъгьа башха ариулукъну
Къурман этерге боламыды?
Джазны чачын джыртханча
Къалай джыртасыз гюллени.
КЪАРАРГЪА ДА БАЗМАЙ ЭДИМ...
Тютюн ийисли эринлери бла
Ибилис
«Мёлекни»
Джалан этин, джалын эте,
Уппа этди.
Мен а – ол тиширыугьа
Керти да мёлекди деб,
Къараргъа да базмай эдим.
КЪАРА ДЖЮРЕКЛЕ...
Бир ит адамны къара джюреги
Ахырзаман сауутха бурулуб,
Къатылыр да, атылыр да, къояр да
Адам улуну саудан къурутуб.
Бир ит адамны къара джюреги
Бир кюн "тарс" деб эки джарылыб,
Бютеу Джерни джутуб къояр да,
Къара джарыгьы да Аламгьа джайылыб.
Бир зар адамны ит джюреги
Кеси-кесин талай, джырта туруб,
Адамланы джашыртын къаба туруб,
Къутуруб, дуниягьа халеклик салырмы?
Бир зар адамны эмина джюреги
Осал аурууланы дуниягьа джаяр да...
Аны къурутурукъну элия джюреги
Заманында чартласа керек.
Бир ит адамны джелмаууз джюреги
Джерден кёкге дери ачылыргъа,
Дунияны чача, чачылыргьа
Хазырды.
Ёлюмню урлукъ бюртюклерича
Къара джюрекле...
ЁЛЮМ ДА КЕСАЛМАЗЧА...
Кече джукъларгьа джатхан сагьатда
Кёлюм тауладан мийик эди.
Уяннганымда уа тенгизледен,
Тенгизледен эсе – алаша.
Да не болду да джангыз кечеге?
Аман тюшле кёргеним джокъ,
Аман хапар эшитгеним джокъ.
Хар не тургьаныча тура.
Огьесе, къайда эсе да,
Джашил чегетге ёртенми тюшгенди?
Бу джерде джашаб аны сезмезге
Адам да кёкден, кёкденми тюшгенди?
Огъесе, кёклени биринде
Джулдузму кюйдю, кюнмю джукъланды?
Кёкле тюбюнде аны сезмезге
Адам да джерден, джерденми чыкъгьанды?
Тюшгенме кёкден, чыкъгьанма джерден,
Джаратылгьанма топракъдан, кюнден.
Мен толума от бла нюрден,
Мен –
Аламма-Адамма бирден.
Ёлюм да кесалмазча, юзалмазча алай
Байланыбды киндигибиз джерге эм кёкге.
Ёлсек да кетебиз джерге эм кёкге,
Ёлсек да кетмезбиз джерден эм кёкден.
Ургьан джелден терек шууулдагьанча,
Джыртхыч джаныуар джаууна хырылдагьанча,
Кёгюрчюн сюймекликден мурулдагъанча,
Гокга бычакъны кёрюб джыйырылгъанча,
Ненча тюрлю халгьа киребиз,
Кюн тюрленсе биз да тюрленебиз.
Бу кёкню тюбюнде солуйбуз, джашайбыз,
Бу джерни туз-дамын алабыз, ашайбыз.
Джаныбыз-саныбыз да – бу кёк бла джерден,
Ашыбыз-сууубуз да – бу кёк бла джерден.
Биз – джерде эмда кёкде, кёк бла джер да – бизде,
Къайры къачаллыкъбыз кесибизден?
Аламны кёз кёрмез бурхусун чачабыз,
Анда да джангы Аламла ачабыз.
Биз эсек да къадарны ангысы-эси,
Акъыл-балыкъ болууну созулады дерси.
Кеси кесибизни джырабыз, джарабыз,
Кёбюсюне алкъын ол затха джарайбыз.
Къадарны тенгиш базманын бузабыз,
Сора алгьасаб, сескекли къарайбыз:
Бир джаны ёрге бериб кетиб
Кёкледе элия таууш этсе,
Бир джаны да джерге кириб кетиб,
Аякъ тюбюбюзде джерни тебрендиреди.
Къадаргьа къоркъуу салгъан ангысы эсе,
Аллай ангы керекмиди анга?
Кече бир тынч-рахат джатхан эдим
Кёлюм азыб нек чыкъдым тангнга?
Энди уа къайдан, не хапар келир?
Эртден бла юйню терезесин ачханча,
Джюрекни ачаргьа болса эди мадар.
Ёзге бу назму – джюрекни терезеси,
Тубан кириб келлик эсе да, къайнай,
Джангы кюннге иги умут бла ачама,
Кюн таякъ чачсын джюрек къайгьымы.
ХАР НЕНИ ДА ДЖЕТИ КЪАТЫ... +++++++++++
Хар нени да джети къаты…
Кёкню да, джерни да, джюрекни да.
Хар къатны халы бирер тюрлю:
Кими от, кими буз, кими джарыкъ, кими къарангы,
Ала да кёзюу-кёзюую бла тюрленедиле.
Не аман адамны да джюрегини
Бир да къуруса да бир къаты
Джарыкъ, иги болмай мадары джокъду.
Джюрекни тинтиб, ол къатны табаргьа
Керекди. Игилик джангыз анда чагьаргьа
Боллукъду. Алай бла адамны тюрлендирирге
Онг барды. Ол а – поэзияны да ишиди.
КЕЧЕ-КЮН ДА ИШЛЕРГЕ...
Бирге кёрюннгенча къыш бла джай,
Кёрюнесе алай.
Ачыкъ санынгы кюн кюйдюрюб,
Къалгъанынг а – чыммакъ акъ.
Назмум да алай болду –
Джарымы бир тюрлю, джарымы да бир тюрлю.
Алай а сеннге ушаб тюл, огьай.
Мен аны
Джюрегим джай чиллеге ушагьан сагьатда
Джазыб тебреген эдим.
Ёзге бир чурум бла бошаялмай къалыб,
Къалгьан ишге къар джаугьанын кёрдюм.
Бошагьан сагьатымда уа бюгюн
Джюрекни талай къаты – къар тюбюнде.
Назмуму баш джаны кюнча джанады,
Тёбен джанын а къар кючлеб турады.
Кюнбаш бузаякъ назму болмаз ючюн
Иш башланнганы бла битерге керекди.
Иш тынгынчы джатмазгьа керекди.
Ишни уа тыннган адети болмайды,
Ол дунияда солуй-солуй турурбуз деб,
Акъылманлача джашаргьа керекди.
Арыгъан-талгьан не болгьанын билмей,
Тохтагьан-тынчайгьан не болгьанын билмей,
Эгиз ууаныкла – кюн бла кече
Тартадыла джюкню, къаладжюкню.
Джюрек тебиуюнг башхалагъа кёче,
Джерге урлукъ, джюрекге умут,
Кёлге джулдузла себе,
Алай джашаргьа, кетерге керекди.
НЕ ЗАМАННГА ДЕРИ?
Джюрекден къайгъыны чыгьаргьандан эсе,
Джашаудан къайгьыны къыстагьандан эсе,
Дорбундан огьурсуз джаныуарны къыстагьан
Джюз къатха, минг къатха тынчыракъ болду.
Дорбунну хунасыны тешигинден
Къайгъы, уу джыланча,башын къаратды.
Джер юй да, топракъ юй да
Къутулалмадыла къайгьыдан.
Агьачдан ишленнген юйню эшиги да,
Ташдан ишленнген юйню эшиги да,
Темирден ишленнген юйню эшиги да
Тыялмадыла аны.
Кюндюзгю кюн да, кече арада да
Къакъды къайгъы тынчлыкъны эшигин,
Тебретди къайгъы къайгьыны бешигин...
Боллукъмуду къайгьыны арты,
Унутуллукъмуду аны аты,
Къайдан келиб турады ол?
Джылан кёнчекге ушаш джюрекледен
Чыгьыб келе эди къайгьы.
Адамдан чыгьа эди къайгьы,
Адамгьа бара эди къайгьы,
Аламгьа джайылы эди къайгъы,
Аламдан да келе эди къайгьы,
Адамгьа келе эди ол да.
Къаллай къоркъуулу дунияда джашайбыз.
Къоркъуу, къайгьы джюрекни ашайды,
Адам къаяны эрнинде джашайды,
Джашарыкъды къачаннга дери?
СЁЗНЮ КЮЧЮ
Ананы сютюнден татлы, татымлы да
Не болур?
Алай а, дагьыда, бир-бир сабий
Джерни, топракъны кемириб башлайды.
Кесим ангылаб, айталмагьанлыкъгьа
Ма аллай бир джетишмеген затым барды.
Кёлюме джетмеген бир зат барды,
Ач-джаланнгач болмай джашагьанлыкъгьа.
Джерни тырнаб, улуру келген
Кёзюую бола болур кимни да.
Тубан кириб келеди терезеден,
Басады кёлню, джюрекни да.
Джарыкъгьа, ариулукъгьа ачылгьан терезеден
Мурдар кёзлерин да агьартыб,
Джыланча сюркелиб киреди багьырбаш тубан:
Джюрегими талайды, тонайды.
Сора къыппа чулгъаныб джатады
Акъ сютде къара джылан кибик,
Ийнекни джелинине чырмалыб,
Сютюн эмиб, ууун къойгьан джылан кибик.
Мен не къадар болсам мараз,
Ол о къадар болады бууаз,
Гурт чыгьарырча болады.
Билеме, энтда бир-эки кюнню
Бу халда турсам бошаллыкъма, ёллюкме.
Кесин бошлагьан хазна къалмай ёлюкдю.
..."Джер кёлтюрсе эр кёлтюрлюкдю" -
Къаллай базыныу, ийнаныу эрге.
Турама ёрге, къарайма ёрге,
Дуниягьа къучагъымы кериб.
Кюн джарыкъ келеди терезеден кириб,
Сен да джарыкъ ышарыб ётесе,
Джашауну бютюн ариу этесе.
Тубан зинк болады кёлден да, кёзден да,
Адам эс джыяды джангыз бир сёзден да.
СЕН БОЛГЪАН ДУНИЯДА...
Къалюбаладан бери
Дунияны эм онглу суратчылары
Дунияны эм ариу тиширыуларын
Салгьан суратладан къуралгьан
Кёрмючде болдум.
Сен биргеме болмагьанынга джарсыдым, -
Ала сени къатынгда джукъ да тюл эдиле.
Тауну ариулугьуна тамаша бола,
Тёппесине ёрлеб чыкъгьанымда
Дагьыда бир ариулукъ, уллулукъ кёрюндю:
Тенгиз чайкъала эди, тенгиз.
Таудан тенгизге тартылгьан джанкъылыч
Кёз къарамым болур эди, эшда.
Сен къатымда болмагьанынга къыйналдым.
Хар ариулукъну багьасын билген
Сен – Ариулукъну Аллахы –
Къуууана билесе таза ариулукъгьа.
Игиликге-мийикликге-ариулукъгьа
Тюбегеним, тюртюлгеним сайын
Эм алгьа сен эсиме тюшесе,
Джарсыйма биргеме болмагьанынга.
Алай а, адам адамгъа айталмазча,
Осал, джийиргеншли ишлени кёрсем,
Кёрген къой, эшитесе деб къоркъама.
Сен болгьан дунияда, Сен,
Аллай затла болгьанларына
Ыйлыкъгьандан, джерге кирирча болама.
Ариулукъну джанына тиер затланы
Къуруталмагьанлай,
Дагьыда кесиме эркиши деб турама.
БАЙЧОРАЛАНЫ СОЛТАН-ХАДЖИНИ ЭСГЕРЕ
Джуртда Джангыз Терекни къалгьан-булгьанын
Алыб барады Къобан тенгизге.
Ана кёзледе джыламукълача
Джонгурчхала сууну башында.
Джонгурчхала сууну башында
Тарихибизни бетинде къыйынлыкъ таблача,
Дуккулланнган сыйлы китаблача,
Джонгурчхала сууну башында.
Джонгурчхала сууну башында
Ууатылгъан къобузну тиеклерича,
Джоюлгьан халкъны джаулугьу, бёркюча
Джонгурчхала сууну башында.
Халкъны джаулары Терекни къалгьан-булгьанын
«Джарыла эсенг, бузул» дегенча,
Туугьан Къобаныны сыртына джюклеб,
Ашыргьандыла тенгизге.
Джонгурчхала ёлген чабакълача
Сууну энгишге кетиб баргьанда,
Къадау ташыбыз чынты эрча,
Кёл эте, турады тынгылаб.
«Къарча, къайдаса?»,- деб шыбырдагьанын а,
Мен эшитдим да титиредим.
Къадау таш халкъны джюрегича –
Тентиресем да, аякъ тиредим.
ЭНТДА ТЮШДЮНГ ЭСИМЕ... ++++++++++++++++
Сен энтда тюшдюнг эсиме,
Энтда тынгым-тынчлыгьым къуруду.
Къытмир да ашын аягъы бла тюртюб,
Кёкге къараб созуб улуду.
Гылын къуш къычырды къайда эсе да
Джетинчи къатында джюрегими.
Башын къаядан атхан суу айтыр
Сени къалай сюйгеними.
Ташны тешиб чыкъгьан ханс айтыр
Бу ичги сёзюмю багьасын.
Джангыз джагьалы суу Къобан болалмаз
Табхынчы экинчи джагъасын.
Не деу къанатлы да учалмаз
Бир къанаты джокъ эсе аны.
Чексиз мийиклик – Тиширыу –
Эркишини къанаты.
...Сен энтда тюшдюнг эсиме
Къайда энди чыдарча болум?
Джюрегими алыб къолума
Къаргьа, сууукъгьа чыгьарча болдум.
Джанкъоз да чыгъады алай
Себеб излегенча къардан.
Гокганы да джюреги джарылса,
Гюллери къарайла андан.
Джерге чанчылгьан сансыз чыбыкъла да
Шууулдайдыла терекле болуб.
Сен джерде, джюрекде болуб
Къалай уюр джашауну къаны?
Сен энтда тюшдюнг эсиме...
Сютча уюб тургьан кёлюмю
Ургьуч бла ургьанча этдинг.
ТИШИРЫУНУ ЧАЧЫ
Джыйылыб тургьан чачынгы чачыб
Артха силдединг.
Тыйылыб тургьан кюн джарыгъы
Чачылды.
Къадер кечени кёкден июрю
Тёгюлдю.
Суу секиртме джанкъылычлана
Къуюлду.
Къарт бёрю тюлкюленди.
Чыпчыкъ бала тюкленди.
Джерге гяхиник урду,
Меннге да – сакъал-мыйыкъ.
Ол чачха кёзю къарамагьан,
Муратында бир сыламагъан,
Ёлюмсюз ариулукъ бла
Ёхтемленмеген, анга къууанмагьан
Дун-дунияда бир джан болмаз.
...Кёлюмю кёлюнде джууунуб чыгьыб,
Тангны имбашына къонуб,
Чачынгы эше тураса.
Сени эшмелеринг –
Тангны эшмелери –
Къутхарлыкъдыла дунияны
Къара кечеден, палахдан.
Тиширыуну бир чач тюгю
Бир эркишини кёлтюргени
Белгилиди эртделеден.
Тиширыу эшмеледен эшилген
Аркъанла бла салыныб,
Джау къуршалагьан къаладан
Къутулгьаныбыз да кертиди.
...Джерни чачы. Тиширыуну чачы
Сабанны къачы. Тиширыуну къачы.
Къадарыгьыз сыйлы, къадарыгьыз ачы.
Сыйрат кёпюр – Тиширыуну бир чач тюгю.
Ма сюркеледи анда
Дуниялыкъда анасына иги болмагъан бала.
Анасы аны аякъ юсюне салгьанлай,
Анасын унутуб, джуртун ташлаб кетген бала,
Ол джан бере тургьан сагьатда да
Аны къатына басмагьан бала,
Къабырына да келмеген бала
...Бюгюн сыйрат кёпюрде сюркеледи
Къоркъгъандан эс ташларча бола.
Сыйрат кёпюр а –
Анасыны бир чач тюгю,
Шыбырдайды: ёрге тур, балам.
Сабийликде сюркеле келиб,
Джюрюб кетгенингча, джюрю да кет, балам.
Ана тилин ангылаялмайды ол.
- Ана тилинг къутхарлыкъды сени
Эсинге тюшюр да, тилек эт, балам.
Анасын, ана тилин унутхан бала,
Аланы кёзбау затлагьа ауушдургьан бала,
Къоллары, юсю къан джугьу бола
Кетеди джаханимни джети къатына.
Бу айтыуну мен бир къартдан эшитдим.
Къулакъларым анда болгьанлыкъгьа
Кёзлерим сени чачынгда эдиле...
Мёлеклени къанатларыча
Сени чачынг – ол эки эшменг.
Джыр да чачынгча тёгюледи,
Назму да чачынгча эшиледи,
Сабан да чачынгча чайкъалады,
Къобан да чачынгча чайпалады,
Сагьышым да чачынгча тозурайды,
Чачынгча толкъунланады джашау.
Башым кёкге джетгенча болду
Тиширыуну табанына джетген
Чачын кёргенимде.
Андан ариу да не болур
Бу дунияда!
ШАХАРНЫ БАШЫНДА АЙ
Онгда да ала,
Солда да ала,
Къайры къарасанг да – ала –
Адамла.
Юйле, арбала, адамла.
Арбала, юйле, адамла.
Адамла, юйле, арабала.
Шахар...
Бюгече уа терезеден къараб,
Кёкде толгьан Айны эследим да,
Анамы кёргенча болдум.
Дуниягьа джангыдан келгенча болдум.
Мазаллы Ай шахарны башында
Ким болгъанымы тюшюрдю эсге.
Адамла да эригедиле бир-биринден,
Джулдузла да эригедиле бир-биринден.
Адам джулдузгьа, джулдуз адамгьа
Къараучандыла ол заманда.
Адамгьа Адамдан, хауадан,
Гырджындан, суудан, сёзден
Къайсы багьалы болур?
Бегирек къайсы керек болур?
Бары да бирча багьалы,
Бары бир-бири бла байламлы.
Джашау ючюн, джашар ючюн
Аланы барын сакъларгьа керекди.
..Толгъан Ай шахарны башындан къараб
Бу затланы салды эсиме.
КЪАЙДАСА, АНГЫЛЫ АДАМ?
Бу мазаллы шахарда кимни эсе да
Тилеги-къаргьышы къабыл болуб,
Танг алагьа тереклени
Чапракълары тюменлеге бурулуб
Чыкьдыла. Бу сейирликни кёргенле
Алгьа алгьасагьан огьуна этдиле,
Ызы бла уа...
Чапракъланы сыдырыб,
Бутакъланы сындырыб,
Бир-бири бла джыртышыб
Тебредиле. Терезеден къараб
Бу ишни кёргенимде
Ыйлыкъгьандан кёзлерими къысдым.
Hоmо sapiens, къайдаса сен?
АМИН
Джагьада
Къум тюбюнде къалгъандан эсе,
Тенгизде
Толкъун тюбюнде къалсын къайыгьым.
Амин.
ТАНГ, ДЖЫЛА
Танг, джыла,
Кечени юсюне къабланыб.
Туугьан ананг кече эсе,-
Къозлаудан ёледи ол.
Кетеди ол,
Джулдуз кёзлери джукълана.
Сен а боласа аманат –
Эмчек ананга – Кюннге.
ЧИБИНЛЕГЕ УШАМАЙЫКЪ
Ёгюзню мюйюзюне къонуб, чибин:
«Биз сабан сюрюб келебиз»,- дегенча,
Халкъыма хайырым тиймегенлей
«Къарачайлыма» деб, ненча къычырдым.
«Кюнме» дегеннге да, кюлмей къарагьан
Акъылманла меннге да тынгыладыла.
«Къарачайлыны артыкъ мюйюзюмю барды?»-
Дедиле да мени таргьа тыйдыла.
Кертиси бла да кимди къарачайлы,
Ашхылыгьы, башхалыгьы неди?
Тили, джурту, адети да бар...
Кимди да къарачайлы, къайдады ол?
Ненча китаб окъудум эсе да,
Къарачайлыны кёралмайма сыфатын.
Ишин, сагьышын, къадарын
Тюзюча суратлаялгьан джокъ.
Къатышдыргьанла уа джетишебиз
Сындырыб, учуз этиб, джалгъан суратлагьанла.
Итлигибизни, тумакълыгьыбызны да
Заман кечерик тюлдю бизге.
Сабан сюрюб келебиз деген чибинлеге
Ушамайыкъ биз, джазыучула.
Халкъны джарсыуун джазайыкъ,
Халкъны джазыуун джазайыкъ,
Ол заманда сёзюбюз,
Буруннгуланы сёзлерича,
Гырджыннга, акъгьа тенг болуб да къалыр.
ГЯХИНИК УРЛУКЪДУ...
Сакъал, мыйыкъ, тюк ургьанча,
Гяхиник урлукъду ма бу санлагьа.
Аны сезиб тургьан джанлагьа
Тынчыракъ, къыйыныракъ да болур.
АЛАУГАННЫ ТЮШЮ
"Кёб кишиге къатын болгьан
Барысындан къызлай къалгьан",
Сюймекликден чырт къанмагьан,
Чырт къанмагьан, чырт талмагьан
Бир эмеген тиширыу керек эди...
КЮСЕЙМЕ
Джюрегим бир бек кюйген сагьатда
Гитче сагьатымда дуппур башында
Джалан аякъларымы кюйдюрюучю чыкъны
Бир бек кюсейме.
ИГИДИ КЪАЛАЙ...
Сёлешсенг да,
Ёлюмсюз болургьа джарайса ана тилинге.
Джашасанг да,
Джашаргьа болушаса джуртунга, халкъынга.
Ёлсенг да,
Топракъ болуб къошуласа туугьан джеринге.
Игиди къалай.
БАШ КЪУСА...
Джаны саулай джерге басдырдыла.
Тюзлюгю уа, къара джерден чыгьыб,
Баш къуса, къарады дуниягьа.
СОДЖУКНУ
СЕНИ КЁРГЕНЛИ АНГЫЛАЙМА
Шо, джукъну
Джашырмай, уялмай айтсам,
Соджукну
Сени кёргенли ангылайма.
...Адил сууну ол бир джагъасы...
Сау тиширыу дунияны багьасы
Сатанай бийче эски джууады,
Кёмюк этдиреди, ышыйды, ууады,
Сатанай бийче эски джууады.
Аны къымылдаууна кёре
Чайкъалады Адил суу, чайпалады,
Къалтырайды, толкъунланады –
Аны таба биразны бауурланыб келиб,
Дагьыда, базмай, ызына ыхдырылады.
Ой тамашалыкъ, сейирлик!
Чабакъла да бир-бирине хапар бериб,
Суудан ёрге-ёрге чынгаб,
Анга къарайдыла, джылтырайдыла.
Джагьагьа тюшгенлерин Сатанай
Башларын сылаб суугьа джибереди.
Аны къолу тийген чабакъла
Балыкъ кёллю болгьанларына не сёз.
Дуниягьа джаратылгьанлы тынчлыкъ-тынгы
Табмай айланнган аязчыкъ да,
Аны этек тюбюне сугъулуб
Шошаяды.
Бир къарылгьач бла бир кёгюрчюн да
Къайдан эсе да учуб келиб
Аны имбашларына къонадыла.
Барын да эслейди Соджук.
Суугьа, чабакъгьа, къанатлыгъа да,
Аязгьа да сукъланады Соджук.
Сатанай джуугьан кийимлеге да,
Сатанай олтургъан сослан ташха да
Сукъланады Соджук.
Адилни ол бир джагьасында
Сатанай бийче эски джууады.
"Ариу кёрсенг эр сорма" деб,
Сууну бу джагьасында нарт сёз тууады.
Ол джагьада Сатанай бийче
Эртденли бери эски джууады.
Бу джагьада уа нарт...амалсыздан
Ташха джатады, ташны бууады,
Ол ташдан Сосуркъа тууады.
Башха айтыу бла уа,
Ол тиширыуну къудретинден
Эркишини садагьы къобуб,
Джылтыраб, къалтыраб,
Деменгили кючден толуб,
Огьун-урлугьун Адилни башы бла
Сатанай бийче таба атады.
Алай а, ай медет,
Нартны окълары
Сатанайгъа тюл,
Сатанайны тюбюнде джумшаб,
Эриб тургьан ташха киредиле.
Сосуркъа ол сослан ташдан джаратылады.
Шо, джукъну
Уялмай, джашырмай айтсам,
Соджукну
Сени кёргенли ангылайма.
Адил суууча
Джашауубуз барады кетиб.
Биз – эки джагьада... эки джагьа...
Къошулургьа джокъду мадар.
Къадарыбыз алайды.
Сосуркъача джаратылады назму.
...Соджукну
Сени кёргенли ангылайма.
МЕДЖИСУУ ЗАМАНДАН АКЪЫЛМАНЛА
- Билеме, хар къуру да джюк тюбюнде
Джюрюген тынч болмагьанын эшекге, къадыргьа.
Алай а, минг кере шукурла этеме
Мени Тейри этмеген къадаргьа.
Дун-дуниягьа оноу этген кюч
Болмагьаныма шукурла этеме.
Джерге, суугьа, ташха огьуна
Тюз оноу этелмейди адам.
Адам терекден къаллай бир ангылы эсе,
Тейри да адамдан аллай бир ангылы болур.
Адам табигьатны гюнахына къаллай бир кире эсе,
Тейри да адамны гюнахына аллай бир кире болур.
Хар аугъан терек "Адам" деб ауады,
Хар аугьан адам "Тейри" деб ауады.
Терекни джанын алгьан – Адам.
Адамны джанын алгьан – Тейри.
Табигьат адамгъа, адам Тейриге
Дау айтырла. Тейри уа, Тейри
Кимге дау айтсын? Бери айланыб,
Адамлагьа: «ассы болмагьыз»,- дер.
Тейрини джаратхан адам улу
Себеб кёрмей Тейрисинден бошар.
Адамны джаратхан табигьат
Оноуу тоноу болгьан адамдан бошар.
Алай келир, талай келир
Ахырзаман.
- Тейри, алай а болмаз,
Тоба де, келмез ахырзаман.
Ма былай сёлеше тургьан
Къартлагьа тюбедим ныгьышда.
Атлары айтылсын алгьышда
Кичилерине бола эди джюз.
Тюз, буруннгу акъылманлагъа
Джолукъгьанча болдум.
Атлары айтылсын алгьышда.
РАЗЫМА...
Айча джансыз болгьандан эсе,
Кюнча джаныб турургьа разыма.
Алай а, ол да джашау тюлдю.
Джюрегинг джандетге-джерге ушасын
Кырдык ёсген, адам джашагьан джерге.
Алай а,
Джерни от джаханим этиб,
Ызы бла буз джаханим этиб
Къояргьа адамны къолундан келликди.
Алай а,
Кесинден, джерден, джашаудан
Бошагьандан уллу телилик да
Не болур?
Мени кёлюме келген бла
Ай джанын бергенди джер ючюн,
Кюн, кюе, джанады джер ючюн,
Джер кеси джашау ючюн къуралгьанды,
Джашау ючюн ненча миллион къырылгьанды,
Дагьыда адам джолу
Юзюлюрге джууукълашханы
Ангы ангыламазча къуджурду.
...Айча джансыз болургьа да разыма,
Кюнча джаныб турургьа да разыма,
Джерде джашау джукъланмасын ансы,
Адам улу тюб болмасын ансы.
КЪАЧАН КЕЛЛИКСЕ?
- Анам, не эте тураса?
- Къачан келликсе?
- Барлыкъма кёб турмай, ёзге не этесиз?
- Къачан келликсе?
- Туудукъларынга уа къууаныб турамыса?
- Къачан келликсе?
- Магомет, Сейит фатар алгьанмыдыла?
- Къачан келликсе?
- Азрет а юй ишлеяламыды?
- Къачан келликсе?
- Айшат, Фатима уа не этелле?
- Къачан келликсе?
- Атамы халы уа къалайды?
- Къачан келликсе?
- Аллах-айтса хоншу-тийре рахат болурла?
- Къачан келликсе?
- Анам, заман бошалады...
- Къачан келликсе?
- Ання, сау къал.
- Къачан келликсе, къачан?
ДЖАШАУ ЮЗЮЛМЕЗ
Бир бушууу, къайгьысы, джарсыуу
Болмагьан ким барды бу дунияда?
Алай а бютеу адам улугъа тюшген кьоркъуу
Тёппе тюклеринги ёрге тургьузады.
Дагьыда адам "хайт" дерге кюрешеди,
Кёкге, джерге да умутлу къарай.
"Бачха толу болсун" деб, урунады,
Мал кютеди "кёб болсун" деб.
Алай а къоркъуу кетмейди кёлден:
Ашынг-сууунг, солугьан хауанг да
Ёлюр от болуб бошасала –
Ишингден, кюрешингден, бютеу джашауунгдан да
Не хайыр, не магьана?
Шо, минг-минг джылны адам улусу
Къан да, тер да тёгюб, неге,
Неге кюреше эди эм ахырында
Кеси кесинден бошарыкъ болуб?
Туудукълагъа тиллерин, джуртларын
Ёлюмсюзлюкню къойгьанча къоюб,
Кетгендиле ата-бабала. Биз а,
Биз не къоярыкъбыз туудукълагьа?
Туудукъларыбыз да боллукъмудула, къайдам...
Ахырзаман кёлекгеси
Юсюбюзге тюшгенди бюгюн.
Алай болса да, ёрге къарамагьан
Кёрлюк тюлдю кёкню, джулдузну да.
"Хайт дерге». Бу эки сёз
Ёлюмсюзлюкге эки атлам.
Шыбыласы барды деб,
Кёкге къарамазгьа боллукъмуду?
Адам улуну мингджыллыкъ джолу
Бизни къолубуздан юзюлмез,
Бизни тёлюде тохтамаз, огьай!
КЪУТХАРЫРЛА ДУНИЯНЫ...
Ай да кёкден учхалай келиб,
Къая эрнинде тохтагьанды.
Джюрекден да чыгьыб кетиб
Мыдахлыкъ кечени толтургьанды.
Джуртда Джангыз Терекни
Шууулдагьанын эшитгенча болама.
Мёлек къанатлы ана тилекни
Аламладан, заманладан да ётюб,
Джашаугьа салауат этиб
Айланнганын сезгенча болама.
Къалыубалада ана джашына
Этген тилекни кючю-къудрети
Анамы тилегине къошулуб,
Бюгюн мени чырмаудан сакълайды.
Анала кетселе да Ана тил къалады,
Атала кетселе да Ата джурт къалады.
Ана тилекле ктьуршалагьан,
Ана джыламукъла тазалагъан
Джер да, джараларын аязгьа тута,
Бурулады алкъын алгьынча.
Алай а, рахат, солууун алгьынчы –
Джангы къайгьыла, джангы джарала...
Алай а иги умутла, джорала,
Ана тилекле, таза джюрекле, ётгюр кёкюрекле
Къутхарырла дунияны, къутхарырла.
ДЖАШНАРЫКЪ БОЛУРСА
Сен башха бла хайда тепсе.
Джерни тюл, джюрегими
Хайда тебле, хайда тебле.
Арбазда тюл, юйде да тюл,
Экигиз да джюрегимде,
Мени, мени джюрегимде
Аякъ бюгесиз эртденли.
Къобуз да алай согьулады,
Къыз да алай къубулады,
Джюрек а эки джарылады.
Иш да не, окъуу да не,
Ахырзаман къоркъуу да не?
Сюймеклик эшиги джабылады.
...Сен башха бла хайда тепсе...
Тура туруб,
Тынч джюрегим къыйын тебсе...
О хо да,
Джюрегим кёкча чартлай эсе,
Сен джерча джашнарыкъ болурса.
БИРИНЧИ КЪАРАЧАЙ ПАШАНЫ-ГЕНЕРАЛНЫ +++++
МАГОМЕТЛАНЫ СОЛТАННЫ СЁЗЮ
Туугьан джерими бир уууч топрагьын
Дууа орнуна джюрютдюм кёкюрегимде.
Андан сыйлы медал, орден да джокъ
Дедим, урушла отуна киргенимде,
Андан багьалы зат джокъду дедим
Джуртсуз къалгьанланы кёргенимде.
Джуртума, халкъыма тюз болургьа кюрешдим...
Къазауат ёртени не терслик тютюню
Джабалмадыла менден анамы тюрсюнюн.
Къыйналгьан, ачыгьан кёзюуюмде ол,
"Балам" деб келиб къатыма сюелди.
Ол уууч топракъ, анамы тюрсюню
«Хайт» де деб, элден джазылгъан къагьытла
Кёб къыйынлыкъны бойнун бурургьа
Эс да, кюч да бердиле меннге.
Оноуландан тогьузу джыгьылгьан джерде
Алгьа барыргьа борбайым джетди эсе,
Аны ючюн да разылыгъым
Туугьан атама-анама, джуртума.
Не джашырыу, мен да къоркъдум
Ёлюрге, сакъат болуб къалыргьа да.
Алай а, барындан да бек къоркъгъаным –
Къарачайгьа тамгьа тюшюреме деб.
Джигитни махтауу къралгьа, дуниягьа,
Хомухну бедиши юйюне, элине.
Артыкъ да батыр болургьа кюрешдим
Сакъ болгьандан миллетиме.
Ич джау бла тыш джау, эки тирмен ташча
Ун этерге излеселе да бизни,
Баш тюзлюкге ийнаннганлай турдукъ:
Бошламадыкъ кесибизни,
Ташламадыкъ эсибизни.
Суусаб узатхан таулу тиширыу
Махтаугьа тюл, сеннге терилдим.
Кёлюм не иги болгьан кюнледе да
Тау башлагьа, Хурзукга термилдим.
Джылы, чыны бла да эм тамадагьа –
Тауланы генералиссимусу – Минги Таугьа
Сый бериб, аскерчича ётдюм.
Ана тилими мен да бир сёзю,
Ата джуртуму мен да бир ташы,
Къолдан келгенча къуллукъ этдим.
Чыртда мени ишегим джокъду
Джашарына халкъыбыз, тилибиз.
Аны ючюн этдик къазауат,
Аны ючюн къырылды кёбюбюз.
Къазыкьлыкъ эталмагьан чыбыкълыкъ этсин,
Алай эшиледи чалман.
Алай сакъланыр таулуну бачхасы
Къазыкьлыкъ эталмагьан чыбыкълыкъ этсин.
Алай сакъланыр дуния тынчлыгьы,
Джашау сабаны алай сакъланыр.
Къайда болсакъ да унутмайыкъ
Къайдан чыкъгьаныбызны, ким болгьаныбызны,
Унутмайыкъ адам болгьаныбызны –
Адам улусу алай сакъланыр
КЪАНАТЛА
Мен малаикча джашайма
Къайры эсе да кёклеге кетиб.
Къыйынлыкъ болгьан джерге уа,
Къанатларым да кюерге джетиб,
Алай ашыгъама.
Артыкълыкъны, терсликни отун
Джукълатыр ючюн киреме отха.
Кюйген, юзюлген эки къанатымы
Къолума алыб чыгьама артха.
Отну джукълатдыкъ. Тёгерек шошду,
Джалын ийис а дженгилде кетмез.
Чачы-къашы юйюкген бошду,
Къанатсыз къалгьанды палах.
Къанатсыз джаннга кече джулдузсузду,
Къарангыды, къарады кече.
Джилтинлесе да менде умутну къызыуу
Абызырагьанма. Къара да, кечир.
"Кечени кёчюуюн билген къыйынды,
Умут джагьада тангнга дери атла.
Абынма, ёкюнме, бой берме, "хайт" де".
"Хайт" дейме. Сеземе чыгьыб келгенлерин
Тейри джарыгьындан согьулгьан къанатла.
КЪАНАТЛЫ
Мен къанатлыча джашайма,
Кишиге зарлыгьым, тарлыгьым джокъ.
Аллах берген ашны ашайма –
Бир кюнюм ач, бир кюнюм токъ.
Къанат тауушуму эшитир-эшитмез
Терек къол булгьайды: "Къонагьым келеди",
Мени уа кюн къызартхан булутну
Акъ имбашына къонарым келеди.
Алай а андан – кёкден, мийикден –
Къыйынлы джер кёзге артыкъ да туурады.
Къайгьыны от тили тёрт джанына созула,
Тынчлыкъны джанын тамагъындан сууурады.
Алай а, не къыйын болса да болум,
Адам тырнакълайды, къарайды ёрге.
Аллай кёзюуде кёкню джыламугъу да
Кюн таякъ бла саркъады джерге.
Къанатлыгьа кёк боз кёрюнеди,
Джерни ауур хауасы чабханды кёкге.
Ол сюе, сюймей эсе да къонады
Букъу басхан мууал терекге.
Аны кёк тенгли кёлю джарырча
Кюн тенгли къууанч къайда дунияда.
Терекни тышына чыкъгьан джаныча
Кёрюнеди терекде къанатлы.
...Мен къанатлыча джашайма.
Эркин тюлме джашаргьа алай.
Мен къанатсызча джашайма
Алай джашагьан андан да аман.
Къанатлыча джашагьан бла
Къанатсыз, кёлсюз джашагьан –
Ала тюлмюдюле
Дунияны артха ийиб баргьанла?
Джашаргьа уа керекди алай –
Къайгьы улуса да джюрекде,
Джерге атхан нартюх бюртюклеринг
Джулдузла болуб чагъарыкъча кёкде.
Айхай джашаялсанг а...
Джашаугьа ийнаныуну, ёлюмсюзлюкню
Къудрети джюрегингден чыгьыб,
Баш къуса кёзлерингден,
Саула кюч ала сёзлерингден
Кетерге да алай керекди.
Айхай кеталсанг а...
БИЗ...
Биз –
"Къобанны ташын джалаб,
Сууун ичиб турлукъ эсек да,
Къайтырыкъбыз ары, джашарыкъбыз анда"
Деген таулуланы джашлары –
Бюгюн
Кесибизни дуния малгьа алдатыб,
Ата-бабаладан къалгьан тыбырланы,
Ата-бабала джатхан къабырланы да
Атыб,
Кау-куу болуб кетерибизни ким айтды?
Биз –
Не къара кечеде да
Сёзлери таулагьа,
Кёзлери танглагьа ушагьан,
Ташлада джулдузланы кёре джашагьан,
Къутургьан джаныуарны – шыбыланы –
Сыртындан къайиш къобарыб алалгьан,
Джазыу, суудан тутдуруб,
Къаядан салындырса да,
"Мындан уллу къыйынлыгьынгдан да
Сен сакъла "деб, эс ташламай,
Ахыргъа дери эркишилей къалалгьан
Таулуланы джашлары,
Аланы "аракъыдан эсирген аязыр,
Акъдан эсирген аязымаз",
Деген сёзлерин да унутуб,
Тоюб, къутуруб, къуруб кетерибизни ким айтды?
Биз,
Тамбланы сабанын сюре,
Боюнсхада баргъан ёгюзле эсек,
Баразада баргъан ёгюз –
Эсибизди, тарихибизди.
Биз –
Башларыбызны баш кюннге салыб,
Гюрге, бараз, орта, байрым, шабат,
Ыйых кюнлеге чырмалыб,
Джюреклерибиз
Заманны такъыйкъалагьа юлеше,
Кёкню джети къатына чыгьаргьа кюреше
Джашагьан Тейри адамлары,
Джер къуртлагьа бурулмазбыз.
Къырылмазбыз.
Хар джуртну кесини Къадау Ташы...
Къадау Ташлада сюеледи адам мекямы.
Хар джуртну кесини Джангыз Тереги...
Терекледен къуралады дуния чегети.
Адамладан къуралады халкъ.
Тамчыладан къуралады кёл.
Кёлню сакълар ючюн
Тамчыланы сакъларгьа керекди.
Адамланы кёз къарамларындан, умутларындан,
Джюрек тылпыуларындан, тилеклеринден,
Ёлюмсюзлюкге термилиулеринден
Къуралгьан къудретди Тейри да.
Биз –
Заманны, Аламны, дуния къазанны да
Чачылыргьа къоймай, байлаб тургъан
Джулдуз чыклы джашау сынджырыбыз.
Бирем-бирем ёлгенликге
Биргелей ёлюмсюзбюз биз.
Биз –
Табигьатны Аламча чексиз, Заманча узун,
Бирде джазны, бирде къачны, бирде къышны,
Бирде джайны тюрсюнюне кире,
Хар такъыйкъада джангыра, тюрлене,
Ёле да тууа тургьан
Ёмюрле джырыбыз, ёмюрлюк джырыбыз.
ПОЭЗИЯ БЛА СЕН
Къатхан къайишча, джыйырыла, созулгьан джолну
Кесиме хыны тартыб, шын тургьуздум да,
Кёкде Къой Джолгьа ёрледим.
Сора анда, чыбыкъда ойнаучуча,
Кюн таякъны, къурукънуча къолума алыб,
Бир дуниядан бирсине барыб тебредим.
Кече къарангысын буруб, гырмык этиб,
Ай джарыгъында джулдуз гебенлеге
Урдум. Аламланы къыяма джеллери
Ёмюрде да чачалмазча аланы.
Тюбю джети къат джерге
Башы джети къат кёкге джетген
Сейирлик, ёмюрлюк къала ишледим,
Адам дуниясы да оялмазча,
Кёк элиясы да кюйдюралмазча,
Тейри кеси джашарча бир юй.
Аллах аны менден сыйырыб
Джандетлерине къошаргъа тебрегенлей,
Сени киргизтдим да ары,
Алай бла сакъладым юйню, Сени да.
Сакълаялдыммы?
КЪЫСХА "И"-ЙИНГМЕ СЕНИ +++++++++++++
Къарачай!
Мен къысха "и"-йингме сени.
Алай а, бёркюмю ёрге атыб,
Къууанама,
Гитче бармакъ да асыу дегенлей,
Мен да бир джугьунга джарагъаныма,
Мен да сеннге керек болгьаныма.
Болмасам да сени башынг –
«Къ» харифинг – Къарчанг – Къадау Ташынг,
Болмасам да сени
"Ара"- лыгьынг, аралыгьынг, ара багьананг,
Къысхакъыл, къысха "и" болсам да,
Узун этерге излейме джашауунгу, тарихинги.
Сени къурагъан харифлени
Ызларындан барама джарым чалкъычыча.
Сен саулукъда меннге ёлюм джокъ,
Дюрюден чыкъмам джаным чыкъгьынчы.
Сени башынг огьай,
Аягьынг болгьаным да,
Башыма сыйды.
Алай а, аякъсыз
Тёнгек, баш да неди?
Алай а аласыз
Аякъ а неди?
Къарачай!
Мен сени сафынгда ёлюмсюзме.
Сенсиз – терекден юзюлген чапракъ –
Магьанасызма, джансызма, ёксюзме.
Къарачай! Биз
Бир-бирибизни къурайбыз.
Сёзню къурайбыз.
Тилни къурайбыз.
Халкъны къурайбыз. Алай джашайбыз.
Ансы, биз – джети хариф –
Джети сынаудан ёталмай,
Джети джол айырылгьан джерде
Биригиб оноу эталмай,
Гитче уллугъа тынгыламай,
Уллу гитчеге тынгыламай,
Бир-бирибизге къайырылыб,
Айры болуб, айырылыб,
Чачылсакъ – Къарачай чачылды.
Джулдузла да, кёк да турурла,
Джети джулдуз а джокъ – Джетегейли джокъ.
Кёк къалай джарлы кёрюнюр.
Къарачай!
Мен сени къысха "и"-йинг болгьанча,
Сен кесинг да адам улуну
Къысха "и"-йи эсенг да, ким биледи.
Адам улу кеси да – къадарны къысха "и"-йи,
Къадар кеси да Ёмюрлюкню къысха "и"-йи...
Къарачай!
Сен заманладан, аламладан да ётюб,
Аякъларынг, къанатларынг да сынаргьа джетиб,
Балчыкъны, къарны, къарангыны да джырыб,
Кюн джарыкъгьа кюн джарыкъча баргъан
Дюлдюр эсенг,
Чубур тюйюлген къуйругъунгма сени.
Башха затха фахмум, къарыуум джетмей,
Сени чибинден къорургьа джарай эсем да къуру –
Ол да насыбды.
Къарачай юйню
Тюб ташы, къабыргъасы да тюл,
Терезеси, эшиги да тюл,-
Оджагъыма мен.
Юй – джылыудан, мен а – къурумдан
Тола барабыз.
Юйде от этилгени,
Къазан къайнагъаны,
Оджакъдан тютюн чыкъгъаны –
Халкъым джашагъаны
Къууанчды меннге.
Мен – оджакъ,
Къурумдан, джалындан тола эсем да,
Джанымдан тоя эсем да, –
Бир исси, бир суукъ бола эсем да,
Кюн аманнга ачыкъ тура эсем да,
Ичим от, тышым буз бола эсе да, –
Къадарыма разыма.
Къарачай юйню оджагъыма мен.
Керти да «татлыды, берекетлиди Джуртну тютюню да».
Юйню джылыудан тола баргъанын сеземе да,
Кесими къурумдан тола баргъаныма да къыйналмайма.
Юй-Эл-Халкъ джылыныр, джашар ючюн,
Меннге кюерге, къаралыргъа керек эсе,
Разы болуб кюеме, къаралама.
Алай турама юй башында, кёз туурада –
Оджакъча да тюл, бир байракъ кибик...
Къарачай!
Мен къысха "и"-йингме сени.
Алай а, къайры да ий,
Сен саулукъ да
Менден мийик "и",
Менден узун "и",
Менден толу, менден бойлу, менден уллу «бий»
Болмагьанды. Джокъду. Боллукъ да тюлдю.
Сенден джаратылгьанма. Сени бла джаратылгъанма
Сени бла джашайма.
Сени ючюн ёллюкме. Сени бла ёллюкме.
Сенсиз а – къачан да ёлюкме.
Хоу, ауалдан ахыргъа дери сени блама мен.
Къарачай!
Къысха "и"-йингме,
Къысха илигингме сени.
Бу Ай тилибиз а, ана тилибиз а –
Сары джилигингди сени.
ТАЙ БЛА БУСАКЪ
Тайчыкъ анасыны джелинине
Узалгъан кибик, бусакъ
Кёкню джулдуз эмчеклерине
Созады назик бойнун.
Бекэмчек эсе да байтал,
Тайчыкъ эмелир аны.
Джулдузэмчек мийик Кёкню уа
Къалай къыйынды эмген.
ЮЧГЮЛ ДУНИЯ
Мыйы. Джюрек. Урлукъ.
Тюз. Таза. Иги.
Заман. Алам. Ёмюрлюк.
Мийиклик. Кенглик. Теренлик.
Байлыкъ. Ариулукъ. Джангырыу.
Билиу. Сезиу. Айныу.
Джаныу. Джарылыу. Къуруу.
Джора. Къууум. Умут.
Кёк. Адам. Джер
Джан. Тёнгек. Джашау.
Ючгюл дунияны бирлиги.
Ёлюмсюзлюк.
МЕНМЕ ДЕДИМ...
Кёк джашнады, кюкюреди –
«Ол менме»,- дедим.
Терек саудан титиреди,
«Ол да – мен»,- дедим.
ЭНТДА БИР КЁРЕЙИМ...
Мен терек болуб ёсдюм,-
Тамырымдан кесдиле.
Къанатлы болуб учдум,-
Марадыла да агьыздыла.
Кийик болуб къачдым,-
Атдыла да къабладыла.
Азатлыкъ ауазы болдум,-
Тутуб чалдышха джыйдыла.
Къоян болуб къалтырадым – атдыла,
Къаблан болуб хырылдадым – атдыла.
Джылан болуб сюркелдим – эздиле,
Адам болуб сюелдим – ёлтюрдюле.
Аллах болуб кёрдюм – кердиле,
Ибилис болдум – кёзюмю алдыла.
Элия болгьанымда джанымы суууруб,
Чыбыкъла бла ийдиле.
Къая болуб кёрдюм – атылтдыла,
Къырдыш болдум – теблеб джауур этдиле.
Гюл болуб чакъдым – юздюле,
Къобан болуб саркъдым – бокъладыла,
Джюрек болуб урдум – тохтатдыла.
Къан болуб кёрдюм – тёкдюле,
Сан болуб кёрдюм – кесдиле
Джан болуб кёрдюм – алдыла.
Атом болуб бугьуннганымда да,
Ахырзаман адамны хыйласы
Джетмейми къаллыкъ эди,
Изледиле, тинтдиле, табдыла,
Джалгьадыла, атылтдыла.
Атылдым.
Кесиме, алагьа да къатылдым.
Буз болдум – эритдиле.
Туз болдум – эритдиле.
Шекер болдум – эритдиле.
Суу болдум – къурутдула.
От болдум – джукълатдыла.
Къаудан болдум – къабындырдыла.
Сёлешгеннге сёлешесе деб,
Тынгылагъаннга тынгылайса деб,
Ишлегеннге ишлейсе деб,
Ишлемегеннге ишлемейсе деб,
Акъыллыгьа акъыллыса деб,
Телиге телисе деб,
Дау салдыла.
Саулукъ болдум – тас этдиле.
Заман болдум – бош ийдиле.
Хайыуан болдум – сойдула.
Акъылман болдум – джойдула.
Ёлюм болдум – юйлерине къойдула.
Алай а,
Ахыр кере энтда,
Джашау болуб бир кёрейим,-
Сакълаялыр эселе уа...
ТЕРЕКНИ КЪОРКЪУУУ...
Кёк, джер да бирден тебген
Бир къарангы, къара кече
Терезелени къагьыб,
Терек дыгалас этди.
Къушдан къачыб, мыллыгын
Юйге атхан кёгюрчюнден,
Джокъ эди башхалыгьы.
Алай а, айтды:"Къоркъма,
Кёк мени кюйдюралмаз,
Джер да джутуб къоялмаз,
Джел да сюрюб кеталмаз.
Кёк бла Джер – Атам-Анам.
Джел шаушалыр. Танг атар.
Кюн аязыр. Кюн тиер...
Мени джангыз аягъымы уа
Адам балтасы кесер.
Мени джалан аягьымы
Мычхы бла тартарла,
Деб, бу къыйын кёзюуде да
Олду тамам къоркъгьаным.
Сен мени адамдан сакъла,
Къалгьандан кесим къутулурма".
Кёк, джер да бирден тебген
Къыяма кече терек,
Терезелени да къагьыб,
Алай айтыб къычырды.
КЮН БЛА КЕЧЕ
Джукъусу бёлюннген сабий,
Кече, кеч мени, джылама.
Кечени къолундан тутуб,
Кюнню аллына барама.
Къарачач, джулдузкёз сабий,
Джалан баш, джалан аякъ
Къарда, джауумда джибий
Кеси аллынга ёсдюнг.
Джер болду сени юйюнг,
Арбазынг а – Кёк, Алам.
Кюнню бегирек сюйсек да,
Сен кюннге артмакъ болдунг.
Къара шинли, акъ шинли
Биринг кетерге биринг
Келгенлей турсагъыз да,
Тансыкьлыгьым кетмейди.
Биринги къолунда
Биринги аллына къарагьанлай,
Джан берирме мен бир кюн,
Болджалым тауусулуб.
Акъ шинли, къара шинли
Сабийлери къадарны,
Ол кюн мыдах болурсуз
Энтда адам ёлдю деб.
...Бек сюеме мен сизни
Акъ къыз бла къара къыз
Кёзлериме къарагьыз –
Кёрюрсюз кесигизни.
Кёзюм джетгени чакълы
Акъ къыз джер-суу кёргюздю.
Къара къыз да джашырмай,
Джулдуз дуниясын ачды.
Усугьузну тутдурсагьыз да,
Сизден къалмайды кёлюм.
Дуния зауукъ дегенлерин
Сизден, сизни бла кёрдюм.
Гюнахыгьызгьа уа кирдим:
Уруш саууту атылыб,
Ачы джарыкъ – кечени
Кёзлерин кесди, кесди.
Чарс, къара тютюн чабыб,
Джабды кюнню да кёзюн.
Артыкълыкъ не телилик
Болурму андан уллу?
Терслик бирледе болса да,
Сен къызар, адам улу,
Сен этесе ол ишни.
...Айыблы иш этилсе,
Саулай тукъумгьа – бедиш.
Адам инсандан къалгъан
Джанланы барына сорчу,
Сорчу джерге, кёкге да
Къыйынлыкъ кимденди деб?
Кесинги шыйых этиб,
Тургьанлыгьынга, джарлы,
"Адамданды,"- деген джууаб,
Къамчича тиер сеннге.
Терслик эттенле бла бирге
Аны этерге къойгьанла да
Гюнахлыдыла. Хоу, кюч джетмей да болур,
Тюзлюк дженгмей да къалыр, алай а
Адам инсаны этген
Хар чюйре, осал иш ючюн
Бютеу адам улу, хар бир адам
Терслениб, тартыллыкъдыла джууабха.
Сууну, джерни, кёкню
Кырдыкны, ташны, терекни,
Джаныуарны, къанатлыны,
Джаратылмай къалгьан тёлюлени,
Сакъат туугьан сабийлени,
Ажымлы ёлгенлени,
Азаб бла джашагъанланы,
Дагьыда алача кёблени
Сорууларындан, дауларындан
Ким къутулур? Къалай? Не деб?
...Акъ къыз бла къара къыз,
Джашауума къарагьыз,
Аямайын къаргьагьыз.
Тюз джашаргьа кюрешсем да,
Гюнахладан тёбеме.
Аллыгъызда борчуму
Кече-кюн да тёлейме
Тёлеб а бошаялмам.
Бош къызама, тебеме,
Мен борчсуз джашаялмам.
Ахыр кюнюм келгенде
Мен разылыкъ тилерме.
Джашауум сизге къалыр,
Борчну алай тёлерме.
АЧЫКЪ САГЪЫШ
Джуртда Джангыз Терекни
Тюркде, Арабда – джетеги,
Алай туугьан джерибиз –
Минги Тауну этеги.
Бар да къара, эл сана:
Бештау джаны, Нарсана,
Теркден Лабагьа дери –
Ата-бабала джери...
Джерибиз неден да бай:
Архыз, Махар эм Доммай –
Алкъын ариу сакъланнган,
Саулай дуния сукъланнган...
...Джерлерибизни сыйырыб,
Бизни таугьа тыйдыла.
Артда андан да айырыб,
Кюнсюз-джуртсуз къойдула.
Бюгюн а не... джуртда да
Джуртсузлача джашайбыз.
Эссиз болуб абызыраб,
Манкъуртлагьа ушайбыз.
Къарча ишлеген къалала
Тебрегенле оюлуб,
Миллетибиз тюб болад
Джылдан джылгьа джоюлуб.
Бизни джокъду кишиге
Артыкъ джер-суу дауубуз,
Аны эсде тутсунла
Шохубуз эм джауубуз.
Кёбле ёлюб кетдиле,
Кёбле чекдиле азаб,
Болур ючюн халкъыбыз
Башына эркин, азат.
Ма бизлени халкъ этген –
Джуртубуз эм тилибиз.
Ала ючюн а сермешир
Хар бир джетген тёлюбюз.
Къаллай бир тёзюб турдукъ,
Тёш бла бошалмад тёзюу.
Бёрк кийгенле къобугьуз,
Бизге джетгенди кёзюу,
Ол Къайтукъ айтхан кёзюу.
Тургьандан эсе былай,
Тил тутулуб, гирешиб,
Ёлгенибиз ашхыды
Эрле кибик сермешиб.
Къул болуб тобукъланыб,
Джашагьаныбыз боллукъду.
"Адам эсенг – азат бол",
Ол Аллахдан буйрукъду.
"Миллет эсенг – эркин бол",
Аллах айтады алай.
Бир кишиге бойсунмаз
Мындан ары Къарачай.
Биз бюгюн да кечиксек,
Тамбла джокъду, билейик.
Тёшекде ёлгенден эсе,
Эрча эшикде ёлейик.
Бойнубузда – дууала,
Белибизде – къамала,
Бизге " джигит болугьуз"
Дейле ата-бабала.
Амантишлеге берейик
Барыбыз да ирият.
Тохтамайыкъ, болгьунчу
Къарачай – Джумхуриет!
Тохтамайыкъ болгъунчу
Къарачай Джумхуриет!
ДЕФТЕР: ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК
ГАЛИЯ
Да тийсин меннге голия,
Да урсун мени элия
Унутсам сени, Галия.
Тойсам да джашаудан, джанымдан,
Кёралсам сени джангыдан,
Кюн чыгьар батхан джанындан.
Кёзюне дуния эрши кёрюннген
Узакъдан огьуна бир кёрсе эди,
Къуру бир кере бир кёрсе эди Сени.
Айыб этме, айбет Галия,
Табалмайма тыйыншлы сёзню.
Ай, бат, айбат Галия
Джарытханды джерни, джюрекни.
Кюн, къыз, сууума, алай а,
Кёлюнгю бас да, кёзюнгю къыс.
Кюнкъыз – сейирлик Галия
Сени орнунгу туталлыкъды.
Галиясыз а недиле
Кюн, Ай, кюн, ай?
Галиясыз иш болмаз къолай,
Галиясыз алтын да къалай,
Галиясыз джер джарлыды къалай.
"Ариулукъ къутхарыр дунияны"...
Огъурлу элия – Галия
Тынгысыз этгенлей тур адамны,
Эсин-бетин тас этмезча ол.
Огъурлу элия – Галия,
Джукъланнган джюрекни джандырдынг.
Таза ариулукъну отунда
Джалгъан зат кюйюб, джангырдым.
КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ +++++++++++
1. Къач
Юйюмю шорбатында
Къарылгьач юйюрден къалгьан уяда
Мыдахлыкъ гурт чыгьарады.
2. Джаз
Юйюмю къабыргьасында
Къайталмай къалгьан къарылгьач юйюрню уясындан
Толмай къалгьан муратымы кекелчиги къарайды.
Огьесе, ол,
Озгъан джылла-джелле-эсге тюшюрюуле
Къозгъагъан тюк-джаммыды, саламмыды?
АХЫР КЮН +++++++
Джулдузладан тутаргьа кюреше,
Ауады тамыры кесилген терек.
ТОБУКЪЛАНЫУ+++++++
Тилекчи къарадынг –
Кёзлеринг тобукъландыла.
Ауазынг джалынчакъ чыкъды –
Сёзлеринг тобукъландыла.
Дагъыда бир адамны аллында
Тобукъланмагъанма дейсе.
ЭКИ ДЖОЛ ++++++++++++
Кесин эки тюрлю сакъларгьа боллукъду:
Джыйырылыб, къатыб, таш болуб, не да
Къайырылыб, ёсюб, баш болуб.
Ётюнг-бетинг айтханча эт.
МАРДА +++++++++++++
Тенгни, шохну да сансыз этме,
Алай а, таб джууукъну да
Асыры джууукъ къойма.
Китаб тюл, джашау юретеди алай.
Хар ненича,
Сууукълукъну, джууукълукъну да
Мардасы барды, чеги.
НЕНЧА АДАМ...
Кюнле, Айла да тутула,
Джелимауузладан да къутула
Келгендиле. Алайды. Алай а,
Къутулалмай да ненча адам
Ёлген болур...
Джелимауузну тутарча
Кеслери эгерле болалмай эселе да,
Къара кюн эгерлени уятханла
Сау болсунла.
АКБАРА
Джолда бара Айтмат улу Чингиз
(Сагьышлары тул-тубан, тенгиз)
Бир тиширыу тохтатды аны.
"Ах, балам,- деди,- ах, балам,
Мен Акбарама, Акбара..."
Джазыучу терк ангылады
Ол сёзлени магьаналарын.
Сора ышаргьаны да кетгинчиннге,
Джюреги – керилген Иссагьа ушаб къалды.
ЭРИРЕЙ БЛА ОРАЙДА
Эркиши таукел узалса да ишге,
Бедишге, иши асхады,
Айтылынмай къалгьаны ючюн
Эрирей, Долай, Апсаты.
Долайны джырлай ишледим
Келгени кибик алгьындан.
Аны ючюннге назмуму
Майы кёб болду агьындан.
Къараб-къарагьынчы айырыб
Сёзню сабахын-саламын,
Ишими къолайлы этди
Эрирейни да саламы.
Апсатыны джырын джырладым:
Кийик сёзле кютю болдула,
Тебленнген сёзле мийик болдула –
Аны хайыргьа джораладым.
Кёкге, джерге да къарадым,
Бабаларын эскерген эллилей.
Къартджурт, Хурзук, Учкулан дегенча –
Апсаты, Долай, Эрирей.
Ёзге юсюбюзню, кёлюбюзню да
Иги этген Ийнайды, Ийнай.
Тиширыуну джанын къыйнай,
Джашагьаннга эр дерге болмаз.
Ийнай. Ийнар. Белляу. Туз-дам.
Тилек. Алгьыш. Кюу. Сарын.
Ийнан: Ийнай-Сатанай –
Джашау-ариулукъ. Табын.
Узакъ джулдузда джаша,
Нартюх огьуна ор Айда,
Алай а тынгы бермез
Джерде туугьан орайда.
Ёмюрде да ёлмезле
Долай, Ийнай, Эрирей.
Бу джырланы джырласа
Таш джюрек да эрир, эй!
АПСАТЫ
Мийиклеча агьарадыла сёзле.
Алагьа къарай да, къамай,
Сокъур болуб къаладыла кёзле…
Ой Апсаты!
Кийиклеча барадыла сёзле
Ёрледен-ёмюрледен чынгаб.
Джангыз бири аджашмазча, ёлмезча
Мен алагьа сюрюучю болургьа излейме.
Таб эм къарыусузун, рахынын да
Заманла бёрюсюне азыкъ этмем,
Аланы джангыз бирин джазыкъ этмем,
Къараб, багьыб, джылтыратыб турурма.
Мен сёзню Бийнёгер кийикнича марамам.
Ата джуртуму къадау ташлары – нарт сёзле,
Джуртда Джангыз Терекни – Ана тилими –
Кёз джашлары, кёк чапракълары – ийнарла,
Белляула, кюуле, алгьышла, джырла, таурухла...
Сизге уллукёллю болгьандан къадар сакъласын.
Сизни къурутсам, сизни унутсам –
Кесим унутулдум, кесим къурудум,
Бийнёгерникилей кесилиб джолум.
Сюрюуча джайылгьандыла сёзле.
Алагьа Аймушча къараргьа излейме,
Кёзюуюнде алтын къочхарны къоша –
Джангы магьана бла ичлендире аланы,
Тукъумларын тас этген къой
Кючлюден кючлю, ариу болурча ала.
Джыйын джанлыдан, Магулча къарнашладан да
Сакъларгьа излейме аланы.
Ёзге аланы кёлге кетген тёрелери болса,
Ызларындан мен да кетерикме
Къаламымы, дефтерими да алыб.
Ёзге Апсаты кийиклегеча, мен да сёзлеге
Сёз Тейриси болургьа излейме, Тейри.
Сёзлеге джайлыкъ, мекям да – дефтерле, къагъытла,
Бу къалам а – къойчу таягъым мени.
Огъай, сёзню орну джюрекдеди, джюрекде,
Аны джолу джюрекденди джюрекге.
Сёз Тейриси ёз терисин къаблатыб,
Джюрегин, мыйысын да ашатыб
Джолгьа алай ашырады сёзлени,
Къадар алай къурагьанды бизлени.
Алай эсе, ишлей тургьанлай ёлюрге,
Алай эсе, ёле тургьанлай да джашаргьа!
УНУТУРМА
Хар такъыйкъада эсге тюшюре да,
Шашаргъа джете,
Сакъат, урушда къалгьан санын унутханча,
Унутурма Сени.
ГЕМУДАНЫ ДЖЕРЛЕ
Эшда, ёр да, эниш да
Кёб болурла джерде.
Джюрек, сен а эриш да
Гемуданы джерле.
Джети къат кёкню кенгинде
Джашау Боракъны белинде,
Хар тюз адамны кёлюнде
Поэзия, джаша.
СЫН ТАШДА ДЖАЗЫУ
Мен 100 джылда кетдим дуниядан...
Аны ючден бирин джукълаб ашырдым,
Ючден бирин да магьанасыз затлада,
Ууакъ къайгъылада ётдюрдюм.
Алай бла мени джашагьан ёмюрюм 33 джыл.
Кёбюрек джашаргьа уа боллукъ эдим...
АМАН КЪЫШ
Къар. Ай. Джырла.
Къарачайлыла
Къарт. Айт. Джыла.
Къарачайлыла
Даула. Джаула. Джолла.
Тюзле. Терсле. Дерсле.
Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ.
Ёлюкле, ёлюкле, ёлюкле.
Къач – тауладан къыяма юзген
Мазаллы саргьылдым чапракъ,
Джел сюрюб боз суулагьа,
Къум тюзлеге да урду сени.
Алай а,
Джазгьы хауа айланнганлай
Туугъан терегинге орналдынг келиб.
Арада уа – ууатылгьан ташлача, джылла,
Кёз джашлача, джылла.
Адамны джанын талагьан джылла,
Джюрек къанын джалагьан джылла.
Къач бла джазны арасы 13 ыйыкъ –
13 джыл узунлугьу болгьан аман къыш.
Къарт, айт. Джыла.
Къарачайлыла.
Къар. Ай. Джырла.
Къарачайлыла.
Таула. Саула. Джылла.
АУРУГЪАН
Кече ауур, къарангы, къара...
Тангны джарымагьанына бир къара.
Энди мен кёрдюм, билдим заманны...
Ол – сансыз-санаусуз джылланы
Тюбсюз чирик тенгизге батыб баргьан
Ташдан ишленнген къайыкъ.
Ол къайыкъда – мен – джангыз кесим.
Тангны атмагьанына бир къара...
Энди мен кёрдюм, билдим Аламны...
Болмай эди ол джукъгьа сыйыныб,
Энди уа бирге джоппу джыйылыб,
Бармакъ басхан бир таш болуб,
Джюрегими тешгенди мени,
Джюрегиме тюшгенди мени.
Ауурлугьу алгьынлай къалыб,
Чексизлиги Аламлай къалыб...
Дагьыда бираздан кенгериб,
Тебрейди джюрекни созуб, тебериб...
Тангны атмагьанына бир къара.
...Сезе тебрегенме джашауну ахырын:
Суула сын болуб, ёлген джыланлача,
Кюн мыйыма тюшюб ачы къаргьышдача,
Аякъларым а тебрегендиле бузлаб...
...Тангны атмагьанына бир къара...
КЪАБЛАН ЭСЕ КЁЛ... +++++++++++++++
Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер –
Къаблан эсе, кёл.
Къагъытха, байракъгьача,
Къаблан да ёл.
Бу къагьыт тюлдю, чапракъды,
Тейри терекни чапрагьы.
Анга джанынгы салмасанг
Ол тилленмез.
Тил терекни сёз чапракълары
Шууулдаб турур ючюннге,
Мангылай теринг бла, джюрек къанынг бла
Сугъарыргьа керекди аны.
"Чегетни сакълагьыз",- деб, джазылыр
Деген умутда
Терек къагьытха бурулгьан болур...
"Алай джазарыкъ болсаламы
Кесе эдиле мени...",-
Деген эсе да, ким биледи.
Тейри джаратхан терекни
Джанын адам алды.
Алай а ол кесини джанын
Ала тургъанын артда ангыларыкъды.
Къагьытда къуру тюзю джазыллыгьына,
Терсликге-артыкълыкъгьа къаршчы сёз айтыллыгьына,
Бир терекни кючю бла сау чегет сакъланныгьына
Хакъ кёлю бла ийнаналса эди терек,
Ёлюмге таукел тюбер эди...
Тёзер эди
Джангыз аягьын мычхы бла тартханларына да...
Алай а,
Терисин сыдырыб, кьанын сыгьыб,
Тёрт санын ууакъ-ууакъ туураб,
Дефтерле, китабла этиб,
Алада да ётюрюкню джазсала,
Къалай тёзсюн анга терек-джюрек.
Кёкден келген джарыкъча,
Джерден чыкъгьан мюрзеуча
Багьалыды сёз.
Къоркъгьандан ётюрюк айтыб,
Итликден, зарлыкъдан, не да
Махтаугьа, байлыкъгьа къызыннгандан
Терс айтыб, кимге болса да бетсиниб,
Сёзню бети бла ойнамайыкъ.
...Ата-бабаларыбызны сын ташларын
Джаула къабырладан келтириб,
Юйлерине басхычла этиб,
Арбазларына тёшеб,
Джангы Ай бла джулдузну
Кир аякълары бла теблегенлери...
Къартланы, сабийлени, тиширыуланы
Тутмакъ этиб, ишлетирге деб
Джюк вагонлагьа хайуанланыча джыйыб
(Хайуанланы да джыймайдыла алай)
Тунчукъгьан тунчугьа, ёлген ёле,
Узакъ тюзлеге алыб баргъанлары...
Джауланы эгетлери
Анда-мында къалгьанланы тутуб,
Башларын кесиб,
Ачха, саугъа алгьанлары...
Ёлгенлени асыраргъа адам табылмай,
Ёлюклени чырмаргъа кебин табылмай,
Адам башланы итле кемире
Айланнган заманла...
Фашизмни тюрсюню башха болса да,
Къылыгъы къайда да бирди.
Ол джангырмаз ючюн,
Аны айгьакълагьанлай турургьа керекди.
Не ачы болса да – сёзню тюзю,
Тюз адамны сёзю керекди.
Ийнаныу, Ышаныу, Джашау
Джангыз алай бла сакъланныкъды.
Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер,
Къаблан эсе, кёл.
Къагьытха, байракъгьача,
Къаблан да ёл.
ТЮРЛЕНИУЛЕНИ ЗАМАНЫ
Кюн таякъ игиди джагьада рахат
Кюннге къызгьаннга.
Кюн таякъ неди
Батыб баргьаннга?
Аллай кёзюуде
Кёкден узатылгъан кюн таякъдан
Джагьадан узатылгъан
Агьач таякъ ашхы.
Джанкъылыч игиди мамыр кюн
Къарагьаннга.
Джанкъылыч неди
Урушха баргьаннга?
Аллай кюн
Джанкъылычдан
Бир къотур къылыч да такъылды.
Алай а, бир-бирде,
Таякъ кереклиге кюн таякъны
Кюн таякъ кереклиге таякъны,
Къылыч кереклиге джанкъылычны,
Джанкъылыч кереклиге къылычны
Гырджын орнуна сёзню,
Тюз сёзню орнуна да къайдам нени
Беребиз да, хар не да
Биз умут этгенча болмагъанын кёребиз.
Ит къозугьан таякъ кюн таякъгьа,
Къылыч да джанкъылычха бурулгьунчу,
Джерде тынгы-тынчлыкъ боллукъ тюлдю.
Аны билебиз. Биле эсек а,
Ишибиз алгьады, алгьа.
Джол джолугьады джолгьа.
Атыбыз джоргъады, джоргъа.
Тюзлюкню керелмезле джоргьа,
Ташладан джулдузла учура,
Джулдузладан ташла къобара,
Алгьа.
HEГE КЪЫЙЫНЛАШАМА...
Джаным чыгьа эди да сенсиз къалама деб,
Сенсиз къалдым. Да нек чыкъмады да джаным?
Ай медет,
Кемсиз этсенг алай болады дейле...
Быллай бир неге кюеме, ачыйма
Акъылымдан шашарча болуб
Кеси-кесимден бошарча болуб...
Огьай, быллай бир неге къыйынлашама
Ана тилим сени сыфатынга кириб
Бир тыш халкъны джашына эрге чыкъгьанча,
Ата джуртум ана тилсиз къалгьанча,
Джан тёнгекден айырыла тургъанча.
Огьай, быллай бир неге къыйынлашама:
Ата джуртум бар, ана тилим сау –
Ала ючюн керекди джашаргьа, ёлюрге да.
Сынсымам, сынмам, бюгюлген да этмем...
Бу айтханымы этерге унамагъан джюрекге
Къалай этейим, не этейим ансы?
КЮННГЕ КЁРЕ КИЙИНЕБИЗ
Бир-бирде къышны кёлю да болады иги.
Ол заманда бузу, къары да эриб,
Джели, бораны да тохтаб,
Элия чартлай кёлюнде, кёгюнде,
Кёзю джаннган джаш болады, джаз болады.
Джайны да бузулады бир-бирде кёлю –
Къаргьа кючлетирге аз къалады кесин...
Къыйналса да джыяды эсин,
Алай а кюн аманны ызы къалады
Таб-таб болуб джайны бетинде.
Джаз а, кюнюне
Джети тюрлю халгьа киреди.
Къызара, саргьала турады къачны бети да...
Биз да,
Сюе, сюймей эсек да,
Къыш къышхы кийимлерибизни,
Джай джайгьы кийимлерибизни
Къаблай, джашайбыз.
ТЮШ БЛА ТЮН
Бурун кибик келе эди анам...
Джюрюгени кёлюме асыу.
Эрлай чабыб челеклерин алсам –
Челеклени тюбюн джабхан бир суу.
"Балам,- деди,- тюрленнгеними кёрюб:
Таркъайгъанды ичер сууум мени.
Дагьыда джолда къуру бармайым деб,
Суу джугъу этгенме челеклени".
Тюшюмден къара тер басыб уяндым,
Танг аласында юйге чабдым андан.
...Къара суудан челеклерин толтуруб,
Бурун кибик келе эди анам.
АДЕТИ АЛАЙДЫ
Джау джуртубузгъа джутлукъ этгенинде
Ана тилибиз бизге джуртлукъ да этди.
«Джарлыны ийнеги ёгюзлюк этер»,
Дегенча ангылашынмасын ансы.
Ёгюз дегенде уа, бизни ёгюзюбюзню
Тили Минги Тауну бузун джалагьанда
Къуйругьу Бештауда чибин къоругьанды.
"Джуртну ариулугьу башына азаб",
"Халкъны ишлей билгени башына джау"
Деген айтыулада да болур тюзлюк,
Алай болса да, чыдадыкъ, тёздюк.
Къайдадыла ол ёшюн ургьанла –
Халкъны джояргьа оноу къургьанла?
Къайдадыла, къайдадыла ала?
Аман джары къалдыла ала.
Халкъ а буруннгу джуртунда джашайды,
Тюзлюкню иши, адети алайды.
БАРАДЫЛА АТЛА
Джайны, къачны, къышны да
Адежге тартыб,
Барама тёртгюллетиб джазны.
Кёреме баргьанланы джайда
Къачны, къышны адежге тартыб.
Эслейме къачда баргьанланы
Къышны адежге тартыб.
Тюртюлеме къуру къышда баргъанлагьа
Сын-сын болуб, бузлаб-бузлаб.
Андан тюшерге мадарлары джокъ.
Кёреме – юслеринде адамлары джокъ –
Чабхан эмилик, кийик атланы.
Юсюнде адамы болмагьан
Джазны, джайны, къачны да
Къышдан башхалыкълары джокъ.
Эшитеме къадар бла даулашханланы:
- Мен къуру къышха миндим – туугъанлай ёлдюм.
Не гюнахым бар эди мени?
- Мен къуру джазгъа миндим – сабийлей кетдим,
Кимге не этген болур эдим?
- Мени джайым а ачы кишней,
Урушда къалды.
- Мен а не игилик этдим къадаргьа
Ол меннге тёрт атны да джюрюшюн сынатырча?
Кими джазны, кими джайны,
Кими къачны джерлемегенлей къалдыла.
Мен минмесем да сабийлерим минерле дерге,
Юйленнгинчи джоюлгьанла да кёб.
Барадыла атла: джаз, джай, къач, къыш –
Сабийлик, джашлыкъ, къартлыкъ, ёлюм.
ТЫЙЫНШЛЫБЫЗМЫ НАРТЛАГЬА?
Къулакъланы битейме
Музыка буштукъ этиб...
Туура одалгьа кетиб
Къалгьынчы, уян дейме,
Уял дейме кесиме,
Сууукъ эсе да, эшик –
Къалгьанла бла бирге
Джелни, боранны эшит.
Мен, эн дейме, кесиме
Кёзбау тауну башындан.
Иги тюлдю дунияда
Къайгьыладан джашыннган.
Нарт бабаларынг сени
Хорлатмайын къоркъуугьа,
Тургьан шойла да кетиб,
Таб, джыллыкъ джортууулгьа.
Кеслеринден онглула бла
Сынагьандыла кючлерин.
Джазыудан тартыб алгьандыла
Ала насыб юлюшлерин.
Къыйынлыкъ келген джанына
Бургьандыла атларын.
Аны ючюн сыйлыды
Бизге аланы атлары.
Сорайыкъчы къартлагьа
Ала тюзюн айтырла:
Тыйыншлыбызмы нартлагьа
Нартланы туудукълары?
АДАМ БЛА ЁЛЮМ
Джюреги къара адамны джаны
Къыйналыб чыгьады дейдиле. Болур.
Алай а иги адамланы да ахыр кюнлери
Азабда ётгенине азмыды мисал.
..Тынч джашаргьа тюшмегенден ары
Бир тынч ёлюрге буюрулса...
Джан тёнгекден
Къанатлы терекденча айырылса...
...О, тангнга джюуюлдеб тюбеген къанатлы,
Кюн таякъны, чёбнюча, къабыб аууузуна,
Кёкню кенгине, узунуна
Учуб, зауукъ этген къанатлы,
Къалай тынч айырыласа джерден.
Алай тынч болса эди
Джашаудан айырылгъан...
Айхай, ол заманда
Джашау былай татлы,
Багъалы кёрюнмез эди.
Мен – тумакъ бала,
Джаулагьа керилген токъмакъ бла
Джыллагьа керилдим.
Дженгил, татыусуз кёрюндюм.
Къартлыкъгьа сатлыкъгъача къарадым.
Ол бетден бетге сермешмей мени бла
Аз-аз аягъымдан ала,
Таякъдан атламазча этди.
Сора ёлюм кирди эшикден:
"Тёшек болгъан шойса да..."
Аны ол табалагьанын эшитген
Меннге ёлгенден да къыйын.
Игит да дейсе, ата-бабаларыбыз
Ёлюмню уллу сёлеширге къоймай,
Ат юсюнде, аякъ юсюнде
Ишлей, сермеше бергендиле джан.
Энди уа, ол, ол хыликгелик да,
Мени хыликге этерге кюрешеди:
"Адам улусу, ишингден-кюрешингден
Не хайыр энди, не магьана.
Бар энтда джалкъангы къайыр да:
"Къазауатха къазауат, ёлюмге ёлюм",- де да.
Джашлыкъ, басхан парийча, къайырды,
Бусагьатда уа къалайды кёлюнг?
Итликни, терсликни, ёлюмню,
Аурууланы бир-бирине байлаб,
Юсюбюзге да къангаланы къаблаб,
Истемейге барыр акъылынг бар эди.
Энди уа къалайды халынг,
Айтханынга сокъуранамыса?
Огъай да, ким кимни тюбге урду,
Эслеяламыса, адам улусу?
Кёк, джер инсанлада да
Эм осалы адамды десем,
Джебегинге джете эди...
Тюшюнмегенлей турамыса?
Гюнахны бизге бошуна кюрейсе.
От тёбеси, джылан къыппасы,
Палахла уясы – бары да адам джюрегиди.
Таш бла ургъанны да, сен аш бла ур,
Аш бла ургьанынг да, сени таш бла ур,
Дагьыда «адам, адам» де да тур.
Джолунгу бычакъ ауузунда элтген,
Кесинги да джюрек ауруулу этген
Биз тюлбюз, адамладыла.
Керек эсе, юлгюле келтирейим,
Джазыкъ сени эки кере ёлтюрейим.
Нек тынгылайса, адам улусу?
Сагьынылгъан босагьа тюбюнде дегенлей,
Ма кеслери да келедиле.
Сени аягьынгдан алгьанла –
Сен аякъ юсюне салгъанла.
Ийнан дагьыда аллайлагьа,
Ышан дагьыда аллайлагьа.
Аланы кёллерин билиб бошасангды
Къайытырыгьынг мен айтхан тобагьа.
- Салам алейкум, къалайды халынг?
- Мени халымлай болсун джауунг да...
Сезимле гяхинигин къозгьаялмайдыла энди
Джазгьы джабалакъ да, джауум да.
Эшда, кюнюм тауусулгьан болур...
Джюрек киригизни бери тёксегиз
Биргеме ала кетер эдим...
- Ангыламадыкъ бу айтханынгы...
- Адам болсагьыз халкъгьа джарарсыз
Дегенни айтыб, кёлтюрдюм сизни.
Сиз а, сиз – джюрекни джарасыз
Джарым патчахла этиб кесигизни.
Тюлкюленесиз "Ата джурт", "халкъ" деб,
Джутланасыз "уллу къуллукъ", "хакъ" деб,
Зарланасыз – биригиз алгъа чыкъса,
Къууанасыз – ол абынса, джыгьылса.
Биринги ишин биринг бузуб,
Бир-биринге чалдыу салгьандан озуб,
Чыгьалмазсыз алай бла мийикге...
Термилесиз бий болургьа, бийликге.
Бийлик а – башы тюбюне айланнган мийиклик.
Бугьойгъа кетсегиз, чыгьалмазсыз андан.
Бугъоула саласыз бир-бири аягьынга,
Къара джагьасыз бир-бири бетинге,
Бютеулей алыб къарагьанда уа,
Миллетни бети бла ойнайсыз.
Тюзюн билирге излейме:
Нек марайсыз бир-биринги?
- Тюзюнмю? Тюзюн айтсам
Къабырда да тынгы табмазса.
Таб, аны ючюн огьуна айтайым.
Сен меннге болушхан сагьатда
"Халкъыбыз, тилибиз, джуртубуз" деб,
Ичимден кюлюрюм да къалмагьанлай,
Джарашыу сёзле айтыб турдум.
Энди уа айтама ачыкъ:
Ол бары да бошду. Бары да менме.
Мен болгьан арбазда
Гугурук да къычырмасын.
Сенсе мени эм ачы джауум.
Къыйналсам, эте эдинг кёл.
Мен а сенден къутулалмай къыйнала эдим.
Энди ёлесе – анда да бир ёл.
Мени ким болгъанымы билгенлени
Ызынгдан къысха-къысха ие,
Артларын этерме. Алай бла
Башсыз халкъгьа болурма ие.
Мен ышыгьынгда келиб турдум
Аякъ юсюне миннгинчи.
Энди сеннге кишини джибермем
Джюрегинг джарылыб ёлгюнчю.
Нёгерлеринги, сохталарынгы къурутурма,
Ызы бла ишекли, сескекли болгьанланы,
Ызы бла ангысы-эси болгьанланы,
Ызы бла джитилиги-ётю болгьанланы,
Джанауалда тутарма къалгьанланы.
Халкъны хайыуан сюрюуге бурурма,
Кимин баугьа, кимин чалдышха урурма,
Кече-кюн да ишлетиб турурма
Сагьыш этерге заманлары болмазча.
Зугул элни тёгерек этерме,
Тёгерек элни этерме зугул.
Кёб джаша»,- деди, дегенча,
Джарыла эсенг, бузул.
Сора эгетлерин да алды да кетди.
Биягьы ёлюм келди къатыма:
- Не адам улусу,
Тюшюндюнгмю айтханыма?
- Сен айтханнга ёмюрде да тюшюнмем,
Ёзге бир ангылашынмагьан зат:
Сен меннге къадалыб турмай,
Ол былайдан чыкъгьанны джанын алсанг а?
- Къалай алырма мен аны джанын, сора.
Ол мени джюзюнчю джашымды, къартлыкъ джашым.
Тюз аты аны – Терсликди,
Терс аты уа – Кёзбау.
Джюз джашым бла урушха чыкъсам,
Кёб къыйынлыкъ салабыз сизге.
Кертиди, кёб кере джаралы этгенсиз,
Алай болса, да саудула джашларым.
Итлик, зарлыкъ, ётюрюк, экибетлилик...
Къайдан тизиб чыгъайым...
Эм сюйген балам а – Терсликди...
...Къарт ёлюмню бетине тюкюрдю да,
Кёзлерин къысды.
АКЪ МАРАЛ
Эмегенни эршилигин –
Къалакъ тишлерин, джангыз кёзюн –
Кёре тургьанлай, аны сайладынг.
Кече тешинсе –
Санлары юйню джарытхан,
Орамда барса –
Дунияны къаратхан,
Дунияны таралтхан къыз
Эл ашагьан эмегеннге,
Нартны джауу эмегеннге,
Джийиргеншли эмегеннге
Эрге чыкъды.
Ол кече
Джашла къынладан къылычларын суууруб,
Суугьа, къаргъа сугьа да, сууута турдула.
Ёрюзмек а,
Аны – акъ маралны – ызындан
Эмегенни къаласына кириб,
Тангнга дери азаб чекди.
Сатанайны да унутду.
Эм ариу тиширыу бла эмегенни
Бир орунда кёрюб,
Кёлю сынмазлыкъ эр къайда?
«Биреуню къатыны къыз кёрюне
Къачаннга дери джашарыкъ болурма»,-
Деб келди Ёрюзмекни кёлюне.
Биреуню къатынына къараргьа
Бети джетгенликге,
Эмеген бла сермеширге
Ётю джетмеди.
Ётю джетерик эсе да,
Итлиги дженгенин ангылаб сынсыды.
Эмеген къамчи бла урду да,
Ол керти да ит болуб, къансыды.
Сатанай болмаса, ол ызына
Адам болалырмы эди, къайдам...
Алай а сёз аны юсюнден тюлдю.
Хазнасына, къаласына къызыныб
Эмегеннге эрге чыкъгъанынга
Асыры кюйгенден джазама бу назмуну.
Къыз, ариулукъдан эсе, байлыкъны сайлай эсе,
Ахырзаманны аламаты тюлмюдю ол?
Къыз ариулукъдан эсе, байлыкъны сыйлай эсе,
Не къууанч, не татыу бу джашауда?
Огьесе, байлыкъдан кёлю бир къанса,
Дуниягьа кёзю алаймы ачыллыкъды,
Алаймы эслерикди ариулукъну?
Ач адам тойгъунчу аш айырмайды,
Ёзге сен аллай бир ач,
Джаланнгач тюл шой эдинг да.
Антсызды сени ангылагьан…
КЪОРКЪУУЛУДУ ++++++++++++
Ненча джазыу, ненча белги,
Ненча билдириу:
Барма – джаннга къоргьуулуду.
Ёрлеме – джашаугьа къоркъуулуду.
Тийме, басма, ачма, чачма,
Джазма, сёлешме... –
Джаннга, джашаугьа къоркъуулуду.
Чексиз Аламны
Къайда эсе да узагьында
Джашагьан кёк инсанла,
Ангылы инсанла
Джерге салгьан белги, джазыу:
Джашаргьа къоркъуулуду –
Анда адамла джашайдыла.
"ХАЙТ" ДЕРГЕ
Санын бармакъ бла санарча гитче халкъды деб,
Джазыу башыбызны сыламагьанд.
Не къыйынлыкъ къалды бу дунияда
Бизни халкъыбыз сынамагьан?!
Гитче эсе да, кёрген къыйынлыкълары уллу,
Аз эсе да, кёб палахдан ётдю.
Адамсыз къалгьан ёзенледе улуб,
Иесини джылауун ити этди.
Бир кишиге хыянаты болмай,
Ташха, терекге табына джашагьан халкъ,
Аздан къалды талкъ болуб кетерге...
Сау бол, Къарча, кишилигинг ючюн.
Биз бюгюн да туугьан джерибизде
Джашай эсек халкъ болуб, эл болуб,
Сени, сеничаланы кючлеринденди.
Къыйынлыкъ а боран болуб, джел болуб,
Терекни аудурса да, ташны къобаралмады,
Къарачайны Къадау Ташы турады.
Минги Тау да кёзюбюзге туурады.
Аны буз сюммеклерин эме,
Къарашауайла да ёседиле, ёсе.
Бизге къарыусуз болургьа джарарыкъ тюлдю,
Къарыусуз болсакъ, отубуз джукъланды.
Быллай халкъны джашы болуб,
Къарыусуз болгьандан эсе,
Ёлюб бу къара джерге кирген кёб да иги.
Халкъыбыз "хайт" дей келгенди,
"Хайт" дерге керекди бизге да.
"Хайт" деди инкъыйлабчы Умар,
"Хайт" деди назмучу Къайсын,
"Хайт" деди Солтан инарал,
Джигит Харун да аны осият этди.
Къыйынлыкъланы бюкген халкъны джашлары,
Артыкълыкъгьа бойсунмагъан халкъны джашлары,
Ёрге ёхтем тутханлай башларын
Джашагьан, ёлген да этерле.
Алагъа къартла да
Нартлагьача джыр, алгъыш этерле.
САКЪЛАНЫРМЫ ДУНИЯ?
Джерде, кёкде, джюрекде эсе да,
Мен бир кийик джаныуарны кёргенме:
Джаралы болгъунчу джашай эди ол.
Джаралы болгьанлай а,
Джан-джанын ашай эди ол.
Джаралы санына, къанлы джауунача,
Мыллыгын ата эди ол.
Кеси-кесин аямай талаб,
Джан бере, джата эди ол...
Аллай къуджур джаныуарны кёргенме.
Огьесе, адамнымы болурма кёрген?
Табигъатны ашаб, къурутуб баргьан
Адамды дейдиле, табигьатны башы.
Сора, бар эсе ангысы-эси
Нек талайды да ол кеси кесин?
Огьесе табигьатны тёнгегинде
Къуру бир баш болуб къалмай,
Адам башла асыры кёб болуб,
Бир-бирин ангыламагьанлыкъ эте болурламы?
Табигьатха тынгыламагьанлыкъ эте болурламы?
Айхай, бир Тейри баш джаратылгьынчы
Сакъланырмы кюл болмай дуния?
ФЫРГЪАУУННУ САГЪЫШЛАРЫ
Кюнлени, ёмюрлени къой,
Мингле бла джылланы ёсген терекни
Тамырларын кеседиле фыргъауунла.
Тамырларыбызны кеседиле деб
Адамгьа, Тейриге эшитдиралсам деб,
Къычырыкъ этген чапракъланы
Юзедиле, къайырылгьан бутакъланы
Сындырадыла.
Эмегенни бюгюн ашары джылай эди да,
Тамбла ашары джырлай эди, дегенча
Этгенле да бардыла.
Терек чапракъсыз, бутакъсыз къалса да,
Башсыз болса да,
Тамыры сакъланса
Тюб болмаз деб, ышаныу барды
Алай а терекни
Башын кесген бла къалмай,
Тамыры-урлугьу бла къурутсанг –
Терек ёлдю.
Кертиди, аны бутакъларын алыб,
Башха терекге орнатсанг
Ол аны сютюн ичиб,
Айныб да кетер. Таб кёгет да этер.
Ол заманда дуниягьа
«Тюб болуб баргьан энтда бир терекни
Къутхардыкъ" деб, айтыргьа боллукъду.
Ёзге, ол кеси терек тюл,
Бир башха терекни бутагьы болгьанлай,
Къошагьы болгьанлай къаллыкъды ёмюрге.
Неге керекди ол джазыкълыкъ, учузлукъ?
Ол ассылыкъ неге керекди?
...Фыргьауун а къабады джашыртын.
Кёз кёре бутакъларын сындырыб,
Халкъны кесине чамландыргьандан эсе,
Джер тюбюне кириб кетиб,
Тамырларын кемириб чыкъса,
Терекден бошады. Терек кеси да
Эрлей аууб къалмай, къуу бола, къуу бола,
Кеси ёлюмю бла ёлгенча ёллюкдю.
Андан да игиси
Терекни башын тамырына къаршчы эталсанг,
Ол кеси кесин талагьан сагьатда
Сеннге не къоркъуу барды,
Кёгетин аша да джаша.
Не да, тереклени бир-бирине этиб,
Ала бир-бирин къалтыратхан сагьатда,
Къуюлгьан кёгетин джый да, керпеслен.
Кёбдю амал. Къыза кетиб,
Терексиз-чегетсиз, хауасыз къалыб,
Кесинг да тыныб къалма ансы.
Кёбдю амал...
Сен айтханнга "хо" деб турсала...
ДЖАРА КЪАЙДА, ТАБ КЪАЙДА...
Джерни къайсы къатында эсе да,
Ёмюрлени къайсысында эсе да,
Терекни тамырларына хыянат джетсе,
Эртде-кеч болса да,
Бутакъларындан, чапракъларындан,
Кёгетини татыуундан билинеди ол.
Тарихибиз
Къан, тер басхан кёзлерин ачады
Биз окъугьан, джазгьан китабладан.
Ата-бабалагьа тюшген
Джарала къарайдыла, къанайдыла
Туудукъланы джюреклеринде табладан.
УМУТ БЛА ДЖАНАМА
Джол къыйынды: ёрю, эниши,
Къары, балчыгьы, ташы да кёб.
Ат чабса ит юрюр, эришир,
Кёз къакъмай къарар алагьа кёк.
Ит бара-барыб, аманны кеминде
Къуйругьун булгьай, асхай къайытыр.
Нал ташдан къобаргьан джилтин
Джулдуз болуб джанар кёкню кенгинде.
Кёкде бек джарыкъ джулдузгьа къарасам,
Заманны къолум бла тутханча сеземе,
Ол нарт атны туякъ тюбюнден
Учхан джилтин болгьанын ангылайма.
Ёзге джолну ныхытындан къоркъуб
Ёрюнден энишин сайлагьан сагъатда,
Бизни кёлсюзлюгюбюзню кёлтюралмай,
Джулдуз, ичинден кюйюб-бишиб,
Джети къат кёкден башын ата болур,
Кеси да бу сарынны айта болур:
"Эмегенлени сыртларындан къайиш,
Джолдан джилтин къобаргьан нартла,
Джолну джалкъасындан тутуб, шын тургьузуб,
Ал аякъларын Гъаршха салдыргьан нартла,
Сиз шын тургъузгъан джолну сыртындан
Кюрт да, балчыкъ да, чауул да тая,
Аланы орунларына кырдык къозлай,
Джауур болгьан джерлерине тюк ура...
Джолугьузну къуйругьу – къара кече, кече къарангысы,
Джолугьузну аякълары къан, тер тамгьалы,
Джолугьузну башы джулдуз къашхалы,
Джолугьузну джалы – танг аласы.
Нартла,
Сиз балчыкъдан, къардан тазалаб
Мийиклеге чыгьаргьан джолну-джулдузну –
Джашау джилтинни, кесигизни туудукъларыгъыз
Мутхуз этерлеми, учуз этерлеми?
- Къачан эсе да сиз мени джукъ этиб,
Джокъдан джилтин, джилтинден джулдуз этиб,
Ёрге, тёрге ётдюрдюгюз.
Ол къыйыныгьыз да неге керек эди,
Туудукъларыгьыз – адам улула
Джашауну къутхараллыкъ тюл эселе бюгюн?
Сиз мени ташдан баш этдигиз,
Джулдуз этдигиз.
Бюгюн а бирле джулдуз урушла деб,
Кюн аманны кьаргьаларыча
Бир затла къычырадыла.
Джулдуз урушла.
Джулдуз ёлюкле.
Джулдуз къабырла...
«Ёлюмню сын ташы – Джашау»
Дедигиз сиз.
Была уа:
«Джашауну сын ташы – Ёлюм»
Деб айтдырыргьа башлагьандыла.
Нартла,
Сизни къаныгъыздан-джаныгьыздан
Туудукъларыгьызда чырт джукъ бар эсе,
Кимле болгъанларын эсгерирле ала.
Бусагьатда уа
Джукъланыргьа джете да, умут бла джана
Тургьан бир джулдузма.
БЕШ КЪАРНАШ
Дюрюсюн да аягьына чыкъгьынчы
Ачы къуугъун хапар келди да,
Чалкъысын да джерге чанчыб,
Джау бла сермеширге кетди гузаба.
Джашил биченликни арасында
Чалкъысы бир – соруу белгиге,
Бир – къолун кёзлерине кёлекке этиб
Къарагьан къартха ушаб къалды.
Гырмык атылмай къалгьан гапналагьа,
Джел чачар деб, къайгьы этгенлей,
Тиширыулагьа, сабийлеге, къартлагьа
Ауурлукъ джетерине къыйналгьанлай,
Кетди. Бир ыйыкъдан а
Бушуу къагьыт келди юйюне.
Къазауатны биринчи айларында
Джан берди биринчи къарнаш.
Экинчи къарнаш Джигит атны
Алыргьа тыйыншлы болгьандан сора,
1943 джыл ноябр айда
Джюреги джарылыб ёлдю.
Ючюнчю къарнашха къазауатны
Ахыр кюнюнде тийди окъ.
Ол къан ырхыдан джашил джагьагьа
Чыкъгъанлай джетди аджал.
Тёртюнчю къарнаш сакъат болуб
Къайытды да, джаралары ашланыб
Дангыл тюзле къынгыр кёрюне
Кёзлери таулагьа къатханлай, къатды.
Бешинчи къарнаш къазауатдан
Сыдырылгьаны чакълы бир заты болмай
Сау-эсен ёге джуртуна джыйылды.
Алай а, зулму джорукъгъа чамланнганы ючюн,
Тутулуб, ажымлы джоюлду.
Дебош бла къатыны
Джашларына кюе-бише
Дуниядан замансыз кетдиле.
Джангыз туудукъларына –
Тамада джашларыны уланына
Дебошну къарачай чепкени,
Къарт анасыны Къураны,
Атасыны белибауу,
Ата къарнашларындан –
Бычагьы Кавказда къалгьан къын,
Къаядан кетген аджирни джюгени,
Къобанны бармакъ басхан бир ташы,
Минги Тауну сураты къалдыла.
Аланы бютеу джашаулары,
Умутлары къалдыла анга.
КЮННЮ ОЙНАГЬАН КЪЫЗГЪА
А. М.
Уллу, таза, джылы, джарыкъ Кюн
Юйюмде кече къалгьан кечени
Ёмюрде унутуб болалмам,
Болалмам ансыз кечиниб.
Кюн бек мийикден кюн узуну
Дунияны турду джарытыб.
Кече къалыргьа уа бери келди
Юйюмю, кесими джаратыб.
Танг аласында эслемей къалдым
Ол къалай туруб кетгенин.
Джылыуу, джарыгьы уа къалды,
Башланды къыйын эртденим.
Ингирде ол келмей къалды,
Тангнга дери сакъладым, ёлдюм.
...Къызаргьан бетин эследим сора,
Джюрегиме ишеклик келди.
Кюн таякъларын къолума чырмаб,
Кёкден тартыб алырча болдум.
Ачыуум джоппу джыйылыб
Чепкенде хазырча болду.
Бюгече да келмеди ол.
Джарыкъ бегирек чыкъгьан терезелеге
Ишекли болуб къарарым келе,
Кесими кючден-бутдан тыйдым.
Сакълагьандан башха мадарым джокъ,
Кече-кюн сакълауну ушадым кесине,
Кесинден да бек – кёлеккесине...
Кюнсюз меннге энди джашау джокъ.
Кюнню ойнагьан къыз эсенг сен,
Ол кёк сахна – мени джанымды.
Батсанг, чыкъсанг да, джаным, бол эсен,
Богьурдакъдандыла от да, джалын да.
ДЖЕРНИ ДА СЮЙЮБ КЪАБАРМА
Къыйынлыкъ кёб тюрлю сынаса да,
Айланама бийча.
Джумушакъ къараб башымы сыласанг а,
Алданама сабийча.
Ёлюр отну къуюб гоппаннга
Узатсанг ышарыб,
Дунияны алгъышын айта санга,
Ичерме ышаныб.
Сора меннге, джанауалда
Чыкъгьынчы эсим:
"Сени кишиге бермез ючюн
Джанынгы алдым",- десенг,
Анга да ийнанырма да
Кёзлерими рахат къысарма.
Джаным сени бла къала эсе,
Джерни да сюйюб къабарма.
БИЛ
Къойчу таягьымы сизни арбазда чанчыб кетсем,
Ол тамыр ийиб, терек боллугьун бил.
Башха арбазда къуу таякъ кёрсенг а,
Башында да онгнган бёркюм бла,
Ол «къаранчха» мен болгьанымы бил.
КЕЧ АНГЫЛАДЫМ, КЕЧ
Тюз турмай сюймекликни Аллахына,
Сагьыш этмей кирдим гюнахынга.
Сокъураннганлыкъгьа, болгьан эди кеч.
Кеч.
Мен сени алдым джазыкъсыннгандан,
Сени уа не хапарынг болсун андан.
Сени бла джашайма джазыкъсыннгандан,
Сени уа не хапарынг болсун андан.
Башханы сюйгеними айталмам базыб...
Сен тюл, мен кесимме джазыкъ.
Джарылады джюрегим, кёлюм сынады –
Мен сюйген да мени сюймейди, джазыкъсынады.
Джашаугьа уллукёллюлюк иги тюлдю,
Ёзге быллай джашау, джашау тюлдю.
Джангыз сюйгенле керекдиле бирге джашаргьа,
Алайсыз боллукъду акъылдан шашаргьа.
Алай а, сен сюйген сени сюймесе,
Сен ышаргьанлыкъгьа ол кёз-къаш бермесе,
Къолун узатханнга узатаса къолунгу,
Аны бла бир этесе джолунгу.
Къутулсакъ да дунияны кёб палахындан,
Къутулмазбыз бешикдегини гюнахындан.
Адамдан бошайды адам джюреги,
Не тюрлю терекди адам-джашау тереги –
Татлы, ачы кёгети да кёб.
Игисинден къуру къалсанг,
Не этериксе, амалсыз болсанг,
Ачы кёгетин да къабаса.
Джашау!
Сени кеч ангылай тебрегенме, кеч...
Эркишиге къарыусуз болургьа,
Тарыгьыргьа джарамайды, кеч.
БАЗЫБ АЙТЫР ЭДИМ... +++++++++
Мен къышны къарын-бузун эритирме,
Къышны къарын-бузун эритирме,
Къарын-бузун эритирме,
Эритирме.
Джолгьа,
Сен келлик джолгъа,
Сен ышара келлик джолгъа,
Сен сюйюмлю ышара келлик джолгъа,
Сен джазча сюйюмлю ышара келлик джолгъа,
Джулдузла, гюлле, джанкъылычла болуб,
Тёгюлюрме.
Аякъ тюбюнгден джулдузла уча,
Эки джанынгда гюлле чайкъала,
Джанкъылыч белинге чырмала,
Келирсе.
Джерни,
Нюр джаннган Джерни,
Джашил нюр джаннган Джерни
Тёппесинде
Ариулукъну белгисича,
Ариулукъну-Сюймекликни белгисича,
Джашауну-Ариулукъну-Сюймекликни белгисича,
Сюелирсе.
Къол булгъай,
Адамлагьа, Аламлагъа къол булгъай,
Белгили, белгисиз дуниялагъа да къол булгъай,
Сирелирсе.
Чачынг тёгюлюр бу Джерни юсюне,
Джыламугьунг саркъар бу Джерни юсюне,
Адам джюрегине ушаш
Бу къыйынлы Джерни юсюне.
Сени хар чырмаудан сакълар ючюн,
Хар чырмаудан сакълар ючюн,
Сакълар ючюн,
Бу Джерни,
Адам джюрегине ушаш бу къыйынлы Джерни
Сакъларгъа кереклисин билеме.
Бу Джерни аны ючюн ийнакълайма,
Сени ючюн тансыкълайма, къучакълайма.
Бу Джерни хар не тюрлю палахдан, къыйынлыкъдан
Арытыб, тазалаб бошасам,
Кёлюм рахат болуб, базыб айтыр эдим:
Сюеме сени, джулдуз кёзлю кёгюрчюнюм.
ОЛ ТЮЛМЮ ЭДИ?+++++++++++
Джазны къанат тюбюнден тюшгенча
Джюуюлдейди шорбат чыпчыкъ.
...Къышны бир къыяма кюнюнде,
Ауузунда да гырджын бурхусу бла,
Орамда бузлаб тургьан а ол тюлмю эди?
УЯ ЭТЕДИ ++++++++++++++++
Къулагьына мычхы таууш келе,
Къанатлы терекде уя этеди.
КЪАНАТЛЫЛА БЛА ТИШИРЫУЛА
Чыпчыкъланы джарыкъ джюуюлдегенлери,
Къызланы къууанчлы кюлгенлери...
Кюз артында узая, ташая баргьан турнала,
Ахсыныб, аланы ызларындан къарагьан тиширыула…
Джазны
Тиширыула бла къанатлыладан алгьа сезген
Бир джан болмаз.
Къачны да...
ЭКИ КЪАРАМ
1
Уяда кёргенин этди дунияда,
Дунияда кёргенин этди уяда.
Кёб турмай уясы чачылыб тюшдю,
Дуниясы да чачыла барады.
2
Уяда кёргенин этди дунияда –
Дуниясы берекетли болду, юйюча.
Дунияда кёргенин этди уясында –
Уясы кенгирек, джарыгьыракъ болду.
КЪАРА СУУ
"Къурч санлада бегиген ол темир джан
Терк чыкъмайды быллай тулпар санладан..."
Умарны джаныча чыгьады къара суу
Айырылалмай тёнгегинден-къаядан,
Ёмюрлени айырылалмай къаядан.
Кеси да ёрге, кёкге кетген къой,
Кёкледен, мийикледен келеди эниб,
Туугьан джерине джюреги эриб,-
Ёзенни ёлюмсюз джаны къара суу.
Пелиуан къаяны джарылгьан джюрегинден
Къанча урады къара суу, къара суу.
Джаралы къаяны деу ёшюнюнден
Къанны джууалмай саркъады къара суу.
Къара къыйынлыкъ къызартхан къаяны
Къызгьан санына себебди къара суу.
Элни кюл этген терсликни отун
Джукълаталмай къалыб, джылайды къара суу.
Оюлгъан, къаралгьан юй тюб хуналагьа
Агьазча киреди, чыгьады къара суу.
Элни сюрген джауну ызындан
Татаркъанча барады къара суу.
ИШ КЪУТХАРЛЫКЪДЫ БИЗНИ
Ата-бабаны кюйген сабанын
Туудугьу суу тартыб сугьарыр.
Ата-бабаны къутхаргьан иш
Мени да, сени да къутхарыр.
Иш къутхарлыкъды бизни
Тарлыкъдан, зарлыкъдан, терсликден да,
Джалгьан даудан, итликден да
Иш къутхарлыкъды бизни.
Къутхара келгенича халкьны
Таш башында, узакъ тюзледе да.
Табылынмай къалса да хакъы,
Ол къыйынлыкъгьа иш бла тёзелгенди.
Тенгиз джюрекде чайкъалса,
Хайыр джокъ кемеден, къайыкъдан.
Иш къутхарлыкъды бизни
Джюрекни кемирген къайгъыдан.
Иш чыгьарлыкъды бетин
Хар бирибизни, халкъыбызны да.
Иш сакъларыкъды бизни
Атыбызны, хатыбызны да.
Ууакъ къайгьыланы букъусу
Юсюнге, кёлюнге да чёксе,
Мийик затланы кёргюзтмей,
Кюнюнгю мутхуз, аман этсе,
Ишге кёмюлюрге керекди
Бир таза суугьа кёмюлгенча.
Ол заманда дуния кёрюнюр
Толгьан Ай булутдан кёрюннгенча.
"Алма биш, ауузума тюш",-
Деучюле къысханлыкъгьа тиш,
Иш къутхарлыкъды бизни,
адамны Адам этген иш.
Унутуллукъдула дауур да, сёз да,
Кесибиз да кетерикбиз атдан.
Къартлыкъ джашыбыз, сын ташыбыз да –
Этген ишибиз къаллыкъды артда.
Таза, мамыр кёк бла – Тейрибиз бла
Биргеди дуниягьа саламыбыз.
Джерибизни терибиз бла
Сугьарыб ёсдюрген сабаныбыз
Баш урады джерге да, кёкге да.
Ол берекетли ашыды тюзню.
Не къыйынлыкъдан, палахдан да
Халал иш къутхарлыкъды бизни.
ЭРКИШИНИ ИЙМАНЫ
Джюзюнчю кере чачсала да
Джулдуз тамгъалы уянгы,
Дагьыда алай джашаргьа
Сен къутхарлыкъча дунияны,
Фыргьауунла баш болуб
Тюзлюкню атсала обагьа,
Терсейгенлени, джангылгьанланы
Сен къайтарлыкъча тобагьа,
Тюзлюкню джерге кёмдюк деб
Кёл кенгдирселе душманла,
- Тюзлюк, къайдаса энди деб-,
Табалаб сорсала ала,
-Адам джюрегиндеме,- деб,
Сенден чыгьарча ауазы,
Кёлюнге булут чабса да,
Джерни не тубан басса да,
Сен, келлик кюнча, аязы.
"Игилик кючлемеген джюрекни
Ибилис кючлейди",- деб,
Къартла билмейми айталла:
"Иймансыз джюрек – Ибилис".
Керти эркишини ийманы –
Адамгьа, джашаугьа ийнамы.
Джашауну ахыры болмазына,
Адам улу джашарына,
Ийнана, ийнандыра
Джашагьанладыла деуле.
ХЫЗЫР-ИЛИЯС
Меннге бир бек керекли кюн
Базыб тургьанларым капеклерин къызгъандыла.
Садакъа джыя келген бир факъыра уа
Меннге джангыз сомун узатды.
Сому неме джарарыкъ эди,
Алай а, ол мени джаныма джарады.
Сомун он тюмен этиб къайтарырма.
Ол асыры халалдан джарлы болгьан болур.
Меннге уллу разылыкъ бла узатхан сомун
Джанына тиерге къоркъгьандан алдым.
...Ол Хызыр-Илияс болгьанын энди ангылайма.
НАСИХАТ НАЗМУ
Сабан, мал, бичен къайгьыда
Ётдюле джазларым, кюзлерим.
Дунияны ариулугъуна бир къара –
Къайда эдиле кёзлерим…
Къыш арбазда джыйырылгъан
Шорбат чыпчыкълагьа ушаб турдула
Илячин къанатлы сёзлерим.
Къызланы да энди эслейме
Гюлча ачылгьан кёзлерин.
Кюнбетге гяхиник ургьанды,
Чирчик этедиле терекле,
Джаны болгьан бары къозгьалгьанды –
Тынгы къалмагьанды джюрекде.
Керексиз ишлеуню ауурлугьу
Баш кёлтюртмей, кёргюзтмей тургьанды
Меннге джашауну ариулугъун.
Бу тар ёзенле джангыз бир кюнню
Кетмегенликге эсимден,
Тышындан келген хапар айтады
Меннге джерими юсюнден.
Тыш адам чакълы бир билмейме
Туугьан джуртуму, джерими,
Сора мен къалай басайым
Басылмаз джерде кёлюмю?
Джер этегинден келелле
Бизни джуртлада солургьа.
Биз а,
Ишден чыкъсакъ да, ишлейбиз,
Билмейбиз тохтай, соругьа.
Ачханы, байлыкъны ызындан
Узакъ джары атланабыз,
Ёлмезлик кибик дунияда
Бош затлагьа алданабыз.
...Ишлей, солуй да билейик,
Джаза, окъуй да билейик.
Бу къара джерге кирликле
Ёлгюнчю дунияны кёрейик.
Таякъдан атламаз айтханды
Тюшюнюу, мыдах сёзлени:
Джашауну джарыкълыгьына бир къара
Шо къайда эдиле кёзлерим?
Дунияны ариулугьуна бир къара...
Алгъын къайда эдиле кёзлерим?
Энди не кёб къарасала да,
Тоймазлыкъдыла кёзлерим.
Джыйгьан ырысхым къайтармаз
Джашлыкъны, саулукъну ызына.
Мен, кете баргьан, айтама
Халкъымы джашына, къызына:
Ангысын-эсин ёсдюрген
Иш джаратханды адамны.
Алай а унукъдургьан иш
Ызына тумакъ этеди аны.
Менича этмей тырмашсагьыз
Кёбюрек кёрюрге, билирге да,
Ким биледи тынчыракъ болур
Джашауну ангыларгьа, ёлюрге да.
БАЛЫКЪНЫ ХАПАРЫ
Къобан чабакъланы арасына
Балыкъ балачыкъ къайдан да келди, къайдан да чыкъды,
Огьесе бурун тенгизден къалыб кетиб,
Энди уянамы турады? Алай да болур,
Не ючюн десенг,
Ызына айланыб насыбы тутхунчу
Ол къатыб, таш къабха кириб сакъланнганды;
Не уа,
Къобанда балыкъ джаратылыргьа нек болмайды?
Бу таулагьа
Чабакъладан да балыкъла бек джарашырыкъдыла.
Балыкъла болсала,
Къобан да тенгиз болур да кетер.
Огьесе, балыкъла джаратылыр ючюн
Алгьа тенгиз джаратылыргьамы керекди?
Ким биледи къалай кереклисин,
Ёзге къобан чабакъланы арасында, илгендире,
Балыкъ балачыкъ ёсе тебреди.
"Хайт" деген балыкъ болду,
Акъыл-балыкъ болду.
Суугъа сыйынмай, бир къабыргьасы,
Бир сырты кёрюне тебреди.
Сууда джанкъылычланы къургьан, къурагьан да
Балыкъ болгьаны белгили болду.
Бирле анга джанкъылыч анасы дедиле,
Бирле уа сарыубекди деб, тиш къысдыла.
Ол мазаллы санларын къайры джашырлыкъ эди?
Къарыулулугьу-къарыусузлугьу да ачыкъ болду.
Ол кёзге кёрюнмей,
Чабакъланы бирича айланса,
Балыкъ болгьаны эсленмей да къалыр эди.
Не келсин,
Пелиуанлыкъ сорулуб берилмейди.
Джагьадан таш, агъач атханла,
Тобдан атаргьа керекди дегенле да болдула.
Алайсыз да суу, хауа джетмей
Къыйналгьан балыкъ, ачыуланыб,
Минги Тауну айрысына чынгаб
Дуниягьа кёлкъалды къараб,
«Адамчыкъла, чабакъчыкъла
Кёб джашагьыз, бир «ох»,- дегиз дей,
Джан берири келди.
Дагьыда эсине не келди эсе да,
Тенгиз таба атды мыллыгын.
...Схуртукланы къара бугьача,
Къарала бара эди балыкъ.
Таш, агъач джетмей къалгьанында да
Ызындан сёз джете эди:
"Балыгъын /сууун/ къойгьан балыкъ,
Джагьасын ойгъан балыкъ,
Къобанны къобаргъан балыкъ,
Джуртун ташлагьан балыкъ".
Балыкъ а бюгюн да айланады
Тенгизледе, океанлада.
Къобанны сууун тенгизде излеб,
Табыб, балсытыб ичеди,
Таулу, айранны ичгенча.
...Алай а бир кюн кёлю булгьана,
Ол кесин таула таба атар.
"Энтда бир балыкъ башын
Джагьагъа атыб ёлдю",- деб, билдирирле.
Алай бошалыр балыкъны тауруху.
АДЖИР НАЗМУ – ЭМИЛИК НАЗМУ ++++++++++
Чабар атча кишнейди назму –
Башын да созаракъ этиб,
Тёрт тизгинин тёрт туякъ этиб
Тёртгюллейди, джоргъалайды, секиреди.
Ол аякъларын къалай алады, къалай салады –
Кимни не иши барды анда?
Джалы эшилибмиди, къуйругьу тюйюлюбмюдю –
Сизге не башхасы барды аны?
- Ол аягъы бла джерни нек къазады?
- Кетген заманланы тинтгенлигиди...
- Ол кесине асыры бек базады...
- Къоркъма, джашау андан джигитлени да...
Кетген заманладан къуугьуннга бери
"Болушлукъ" деб чаба эсе уа назму?
Тер кёмюк этген юсю аны
Гюл ийис этерин ким айтды сизге?
Не да,
Джыллыкъ джолну къой, кюнлюк джолну да
Ол бир джюрюш бла къалай келиб турур?
Кеси да бир джолну къалай келиб турур?
Джол кёб, джолну юзюлгени да кёб.
Джол кеси да тюл шойду кеб.
Ненча джюрек бар эсе – анча джол,
Джолну анча ёрю-эниши...
Кесибиз да кёб джолну ойгьанбыз... къойгьанбыз,
Сюйюб-сюймей да
Кёб джерлеге тюшгенбиз, кёчгенбиз.
Кесибиз да тюрленнгенбиз, аман тюрленнгенбиз.
Къуугьуннга келген да къыйналыб табар
Ахлусун, элин.
Сора талагьы турургьа джетиб
Бурундан атылыб келген аджир,
Тебсей келмезлиги хакъды,
Аякъларын да ариу, омакъ ала.
Ол эм къысха джолну, не да,
Кеси джол сала келирге боллукъду
Кърау уруб тюгюне-джалына,
Туякълары да бузлагьан джерни эрите.
Келлик замандан къууанч хапар алыб
"Сюйюмчю" деб келе эсе уа назму?
Ол заманда аны джюрюшю, чабыуу,
Кишнеую да башха тюрлю боллукъду.
Кертиди, джегилиучю, минилиучю атла да бардыла.
Хар бирини къуллугьу башха.
Алай а, мангылайында
Поэзия къашхасы болгьан аджир,
Арба джолгъа сыйынныкъ, джарашырыкъ тюлдю,
Джерни, джюгенни, ауузлукъну унарыкъ тюлдю.
Фахмусуз къауум аны ангылаб тохтар орнуна,
Эмиликге аркъан атаргьа кюрешеди,
Ауузлукъ салыргьа умут этеди.
Бек уллу муратлары уа – аны бичиб,
Фахму урлугьун алалсала,
Алай тюл эсе уа, тюбю бла къуруталсала...
Фахмудан къаратонланы
Аталары-балалары да – зарлыкъды.
Бичилген атла аджирни
Кёрюб болмайдыла дейле.
Аджирни эки бюртюгю
Эркинлик бла Поэзия болгьанын,
Алада уа Джашауну урлугьу
Къайнай-бише тургъанын
Билмегенча этедиле джазыкъла...
Бек да биледиле, итликлери озады ансы.
Аджир а барады. Аны барыууну
Бир мардасы, чеги, джоругьу джокъду.
Заман да,
Аджирге тургьан байталча,
Барады аны аллында.
МЕН ДЖАРАТХАН КЪЫЗ
Дунияда болмагьан къызны сыфатын
Тюнюмде-тюшюмде да къурайма.
Электричка тохтагъаны сайын,
Ол мен сакълагьан кирликча къарайма.
Мен сакълагьан кёрюнмейди, огьай...
Тохта, мен аны тышындан сакълагьанлыкъгьа
Ол къатымда олтуруб тура эсе уа...
Не уа,
Башха вагонда бара эсе уа? Огьесе,
Ол чыгьыб баргъан тиширыу ол болурму?
Тиширыу къудурети чомарт тёгюлген
Къалай табдыла аны санлары...
Ёзге мен тургъунчу эшикле джабыладыла...
Олму эди, ол тюлмю эди, къайдам?
...Хар ариу къызны къарайма кёзюне.
"Ол тюлдю". Къарамымы джанлатама.
Бир адамны да тынгыламайма сёзюне...
Мен дунияда болмагьан къызны джаратама.
Ол телефон бла сёлешир деб сакълайма,
Джазар деб да умутлума къагьыт.
Сабийчикча кесими алдайма:
"Кириб келсе эди эшигими къагьыб."
Сакълай-сакълай тюнгюлеме сора...
Ёмюрде чырт джан-джаныуар басмагьан
Топракъны табыб, илеб, къадардан тилеб,
Башлайма бек къыйын ишни.
Ёзге къалайындан башларгьа билмей,
Арсар болама.
Бутларын ишлеб тебрерге разыма.
Кёзле салыб къараргъа да термилеме.
Алай болса да,
Башын этиб тебрейме алгьа,
Сылайма, сыйпайма, сынаб къарайма:
Муратымдача болгьанына къууанама.
Бетине кёчеме. Кюнден толу
Эки кёз салама. Ишиме кёл салама.
Къыйылгъан эки къара къаш тартама.
Киши билмеген орайданы тартама.
Кёгюрчюн мурулдагьанча чыгьа сёзлерим,
Ба этеме аны кёзлерин.
Къашларын тилим бла джалайма,
Кёлюм толгъандан джырлайма, джылайма.
Бир гитче сюйюмлю бурунчукъ ишлейме,
«Бурнунгу ёрге тутсанг ёлтюрлюксе»,- дейме.
Эки ай джаягьын, сакъал тюбюн,
Къулакъларын къолларым бла къурай,
Эринлерин эринлерим бла ишлейме.
Хы, излегенимча кёзю-къашы,
Башы…Тохта, чачы уа къайда?
Къаббаш тиширыудан эрши зат болурму?
Ма энди бир джукъгъа ушады.
Тил, тишле салыргьа унутханма.
Тилими ёлчелеб, аны тилин
Кесими тилимден къысхаракъ этеме.
Тишлерин а – деменгили, къысыкъ –
Чыммакъ пил сюекден салама.
Энди неси да орнуна келди деб,
Къууана тебрегенлей,
Мыйы салмагъаным
"Шаркъ" деб эсиме тюшеди.
Кёбле айтыучулай, этиучюлей
Тиширыуну мыйысыз къойгъанма.
Бир башхагьа этсем
Алай къоярыкъ эсем да,
Кесиме джоралагьан тиширыууму
Чырайына кёре акъылы болургьа керекди.
Не этерик эдим,
Башын чачыб джангыдан ишледим.
Тиширыууму башын кесиме къысыб,
Къулагьына да назмула айта,
Къалкъыб къалдым.
Уяннганлай а,
Бийче къызны бойнуча бир боюн ишледим,
Имбашла, къамишлеча къолла, билекле салдым.
Джанкъылычны, суу агъашча, имбашына атыб,
Къой Джолда суугьа барлыгъын
Кёзюме кёргюзтдюм да насыблы болдум.
Сора къолларым къалтырай,
Ай джарыгьында
Ёшюнлерин ёсдюрюб тебредим,
Ай толгьан кече бошадым ол ишни.
Джюрегим эриб,
Эмчеклерин кёзюу-кёзюу эмиб,
Къолларым бла сылаб,
Дуния зауугьун кёрдюм.
Андан сора,
Тал чыбыкълай бюгюле турурча,
Белин ингичге этиб,
Базыкъ бутларына кёчдюм.
Толгьан айлача,
Уюгьан айранча,
Уюб тургьан тиширыу къудрет –
Аны къуйрукъ дуппушлары.
Аланы мен
Кёлде Айны къалтыратханча
Къалтыратыб, титиретиб,
Дагьыда ызларына уюма къойдум.
Алай эте келиб,
Аякъ бармакъларына дери ишлеб чыкъдым.
Джюрегин, башха затларын да
Унутмай салдым.
Джыламугьум, терим барыб,
Ёлюб, къатыб,
Ма мен кесим джаратхан тиширыу
Джатады къып-къымжа болуб аллымда.
Эки къанат да битдирлик эдим
Учуб кетер деб къоркъама ансы.
Нюрден джаратырыкъ эдим,
Меннге турсунуруна экили болмасам.
Бычакъгьа къын бычакъны кеси бла этгенча,
Кесиме бичиб этгенме несин да:
Уятлыгъын да уятлыгъым бла этгенме –
Небиз да келишеди бир-бирине.
Джангыз джан салырым къалгъанды энди –
Къадар мен джаратхан затха
Джашау-джан юфгюрмези хакъды.
Алай а билеме,
Тейриден да тилек этиб,
Кесим джаратхан тиширыуну
Танга дери къучакълаб чыкъсам,
Джанымы, джашаууму тюз джарымы
Анга кёчерикди. Айтханымча этдим.
Биринчи Кюн таякъла анга тийгенлей,
Ол орундан турду.
Ууакъ-ууакъ атлай барыб,
Кюзгюге къарады да:
"Бу алмасды менмеми", - деди.
- Огьай, сен мёлексе.
Ол ауазыма бери къарады да,
"Джийиргеншли, ауузунгу джаб",- деди.
Кёзлерим къарангы этдиле...
Юсюне не къаблады эсе да,
Къолуна не алды эсе да,
Эшиклени "занг" деб этгенин эшитдим.
Джашаууму джарымын,
Джарыкъ умутларымы барын,
Къадар къыйынымы джокъ этиб кетди.
Эшикле джабылдыла.
Эшигим джабылды.
АДАМ БЛА ТЕРЕК
Адамла аман сууутхандыла,
Эрши огьуна кёрюнедиле кёзюме.
Энди кимге да кёлюмю ачыб бармам,
Энди кимни да джууукъ къоймам кесиме.
Адамлыкъ, Къарнашлыкъ, Шохлукъ
Къанатларын джайгъандыла кенгнге.
Сора къаяны эрнинде къазакъ нарат,
Мыдах къараб, къол нек булгьайды меннге?
Бир деб бир джагьы, болушлугьу болмай
Кеси кесине таяныб ёсген терек,
Джаным тёнгегимден айырылгьаны болса,
Сеннге къонуб солур, рахатлыкъ табар.
Мен бюгюн къаягьа илиниб баргьанда да
Джибни учун, джанымы къыйырын бегитгенме сеннге.
Чегетни ауур хауасын, сёзюн кёлтюралмай,
Абрек чыкъгьанча кёрюнесе кёзюме.
Къая эрнинде ёсген джангыз терек,
Тамырларынг джюрегимдедиле мени...
Адамла мени сууутхан кибик,
Терекле сууутхандыла сени.
Биз джерден танг ёрге айырылгьанбыз,
Къонакъ болургьа джетишгенбиз Тейриге.
Биз ёлсек да джангызлыкъдан ёллюкбюз,
Биз ёлсек да джангызлыкъда ёллюкбюз
Мен Адамгъа, сен Терекге термиле.
АРАБДА КЪАРАЧАЙЛЫНЫ ЁКЮНЮУЮ
Ата джуртсуз къалгъан эдик,
Энди ана тилсиз да къалабыз.
Джашаргьа сюе эсегиз,
Къабырларыгьызгьа къарагьыз.
Къарагъыз ёлген тиллеге,
Нек ёлгенлерин ангылагьыз.
Биз ол дуниядан сёлешебиз,
Сиз бизге иги тынгылагьыз.
Ёлюмге биринчи атлам –
Бир-бирин сюймеу – къайырылыу.
Ёлюмге экинчи атлам
Туугьан джеринден айырылыу.
Ахыр атлам да ёлюмге –
Тойгъан джеринде къутуруу.
Къайдан чыкъгьанын, ким болгъанын,
Тилин-адетин унутуу.
...Ата джуртсуз къалгъан эдик,
Энди ана тилсиз да къалабыз
Джашаргьа сюе эсегиз,
Сиз бизге иги къарагъыз:
Бизге ёлюм не ючюн келди,
Андан оюм эте джашагьыз.
ДЖОЛЛАНЫ ИЗЛЕМЛЕРИ
Къол булгьайды джол
Тереземден къараб:
"Тюл шойса да къарт,
Мени джанлы бол.
Мени джаным бол.
Бар мени аллымда
Баш ием кибик.
Атларма ызынгдан
Къучакъны кериб.
Ёсерге излейме,
Алгьа силкинирге.
Бу гитче белгиде
Къойма ёлюрге.
Мен ёлсем сизге да,
Джайылыр ёлет.
Онг джокъ эсе Джерде,
Мени кёкге ёрлет."
Къой Джол къол булгьайды:
«Мени джерге эндир..."
Джолланы букъулата
Тауусулады ёмюр.
Джулдузну сылагьанлыкъгьа
Адамны къолу,
Бюгюн да тубандады
Кесини джолу.
АДАМЛАБЫЗМЫ БИЗ?
Адам, акъылдан тёбе эсе,
Джюреги да сюймекликден тебе эсе...
Тохта,
Алкъын илинмек аджал тюбей эсе,
Адам инсан ажымлы ёле эсе,
Адам къаллай акъылдан тёбеди,
Джюреги да не сюймекликден тебеди?
Алкъын къазауат къайгьы бар эсе,
Уруш керек, сауут-саба чыгьарыла эсе,
Адамны, адам улуну джанына къоркъуу бар эсе,
Ол къоркъуу да адамдан эсе,
Адамлабызмы сора биз?
Дунияны рахатлыкъ кючлегинчи,
Адамлыкъ – солугъан хауабыз болгьанын билгинчи,
Къыйынлыкъны дуниядан тюб этгинчи
Адам атха тюлбюз тыйыншлы.
АДАМНЫ КЁЛЮ
Мен – адетни, намысны билген халкъны улу,
Сюймекликни-кюймекликни тюлме къулу.
Алай а, бир-бирде джюрегим улур:
Шо къаллай къызладан къалдым къуру.
Тюнюмде, тюшюмде да джашагьан,
Таллагъа, байталлагъа да ушагьан,
Мёлеклеге, къахмелеге да ушагьан
Шо къаллай къызладан къалдым къуру.
Кесини сезимлери бла джыртышхан, джагьалашхан,
Ала шын турмазча, ючаякъ кишен салгьан,
Айланнганладан акъыллыракъмыды, телирекмиди?
Кишиге хыянатлары, заранлары джокъ эсе,
Алагьа ат-бет атаргьа керекмиди?
Джюрекни кёкюрекде, зиндандача тутхан,
Хаман кеси кеси бла сермешиб тургьан
Мёлек тюлдю. Огьесе мёлекмиди?
Биреу ичинден айтханны
Биреу тышындан айтды.
Биреу таша этгенни
Биреу туру этди.
Биреу кёлюнде этгенни
Биреу кертиси бла этди.
Ол ариу къызны
Ким кёзю бла, ким сёзю бла,
Ким къолу бла –
Хар ким болумуна кёре сылады.
Кёрюб болмагъан адамын да
Ким кёзю бла, ким сёзю бла,
Ким къолу бла –
Хар ким болумуна кёре ёлтюрдю.
Аллахны аллында
Ала бирча гюнахлыдыла.
Къучакъладым деген да, къучакълагьанчады.
Ёлтюрдюм деген да, ёлтюргенчады.
Кереклиси уа
Таза, мийик оюмлагьа къучакъ керирге.
Гюнахлы, учуз излемлени уа – ёлтюрюрге.
Дунияны не тубан кючлеб турса да,
Чууакълай, тазалай турургьа керекди
Адамны кёлю.
Кир тенгиз, суу ахырзаманлай айланса да,
Джашил айрымканлай къалыргьа керекди
Адамны кёлю.
Тюз адамгьа солуу-къарыу берген джер
Болургьа керекди адамны кёлю.
Алай эсе,
Тынгымы-къарыууму алгьан болмаса,
Мени кёлюм джангыз кесиме да
Тынгы-къарыу нек бермейди сора?
ХАЛКЪЫМ, АНА ТИЛИМ, ТУУГЪАН ДЖЕРИМ +++++++
Болумсуз, къарыусуз кёрюндюм кесиме,
Акъылсыз, фахмусуз кёрюндюм.
Не башыма, не башхагьа хайырым джокъ –
Барады кетиб ёмюрюм.
Туугьан джерими ташларын
Джулдузлагьа тенг этди кёлюм.
Кюнбетде къой джолну Къой Джолча кёрдюм,
Алай а, аны ючюннге
Дуния мени джуртума, элиме
Мени кёзюм бла къарамазы хакъды.
Меннге, мингнге къанын-джанын да, тилин да бериб,
Халкъым – ёсе, ёлюмсюз бола баргьан халкъды.
Меннге не ючюн берилгенди бу джан
Халкъ ючюн аны берлик тюл эсем?
Меннге не ючюн берилгенди бу джурт,
Джурт ючюн отха кирлик тюл эсем?
Меннге не ючюн берилгенди ана тил,
Аны сакъларыкъ, джакъларыкъ тюл эсем?
Адам болуб нек туугьанма сора
Адам ючюн джашарыкъ тюл эсем?
Не ючюн келгенме джашаугьа
Джашауну ёлюмден къутхарлыкъ тюл эсем?
Алай а, аллай кючню ким берир меннге?
- Халкъым, ана тилим, туугъан джерим.
БОЛГЪАНЫЧА
Джашау ол адамладан къуралады.
Хар кетген адам джашаудан кетеди,
Джашауну бир кесегин алыб кетеди.
Джашауун кимге болса да къоюб кеталгьан,
Джашаугьа эшик ачыб кеталгьан,
Джашауун джашаугьа къоюб кеталгьан
Ол а ёлюмню джолун кеседи.
ДЖЫРЫМ
Джер этегинде джыр этгенимде
Джуртума тансыкъдан ёлюб,
Ол джыр къаяланы зынгырдата эди
Элге менден эсе алгьа келиб.
Мен танымагьан саубитген улан
Мен сюйген къызгьа джырлай эди аны.
Мени джырым бла мен сюйген къызгьа
Джюрегин ачханы аууур тийди.
Ол анга эрге чыкъды хапарны
Меннге джазгьы кюн къачхы аяз келтирди.
Юйге кетерге бир кюнюм къалгъан эди,
Мени душман огьу тюл, ол хапар ёлтюрдю.
ДУНИЯ АЛАМАТЫ
Бол дейме Аллах аманаты –
Меннге сенсе дуния аламаты.
Кёлеккенг огъуна тюшсе юсюме
Эм насыблыгьа санай кесими,
Джашайма.
Бугьоула, бугьойла да тыймазла мени
Ариулукъгьа-мийикликге-сюймекликге элтген,
Сеннге элтген ёр джолумда.
Мени юйюмде джашамасанг да
Сен джашарса мени назмумда.
Келинчик этиб сюерме сени
Джырымы джулдуз мюйюшюне.
Къууаннгандан, чынгаб бёркюмю тагьарма
Кёкню Ай мюйюзюне.
Кёкде Къой Джолну эки джаны бла
Орнатырма бусакъ тереклени.
Джюрегингде сюймеклик хауанг бла
Тынгысыз эте джарлы мёлеклени
Сен джюрюрсе. Джазыу а сени
Джерге да атар, кёкге да чыгьарыр.
Къатылгъан а эталмаз, джаннган къадарда
Джюрегинги сюймеклик чырагъы.
Сени амалтын кёрюнеди дуния да аламат.
Дуния да, сен да – Аллахха аманат.
Сюймеклигибиз, кесибиз да – Аллахха аманат.
«Мадар этсек, Аллах къадар этер» деб,
Насыбыбыз ючюн этеме кесим да къазауат.
ДЖУМДУРУКЪ БОЛДУ
Таза джерде ёсген халал джюрегин
Къол аязында узатды къызгьа.
Ол а аны джолгьа атды да,
Мизтабан чурукълары бла чанчакълады.
"Ма былай алдагьан эдиле мени да,
Ма былай теблеген эдиле мени да",-
Деб теблей эди сюйген джюрекни,
Кёл кенгдире, насыбсыз тиширыу.
Сора тамам арыгъанында
Джюрексиниб джылай, титирей,
Къан джугьу чурукъларын да
Кери быргьаб, джалан аякъ кетди.
"Таш джолда аякъларынгдан бошайса",- деб,
Къычырыгъы тамагъына тыгьылгъанлай,
Уядан биринчи кере учуб чыгьыб,
Къанатларын сындыргьан къуш балача, джюрек,
Кёзлери дуниягьа кенг ачылыб,
Джол джанында ит тил чапракълагъа
Къабланды да, джумдурукъ болду.
СОРСАГЪЫЗ ДА АХЫР КЮНЮМДЕ
Кёк чартлайды чууакъ кёлюмде –
Озгьан джангурну джамчы бла сюреме.
Эшитирсиз, сорсагьыз да ахыр кюнюмде:
Джюрек сюйгенни табмайын ёлеме.
Кёк чартлайды чууакъ кёлюмде,
Джангур да озмагъанды джамчы бла сюрюрча.
Не излеб да сени табалмай къалдым,
Сени ючюн джашарча, ёлюрча.
Ненча къызны шо ненча кере
Кюн джарыгьына мийикге тутдум.
Ала да анча сайын сыбдырылыб
"Шоп" деб келиб балчыкъгьа тюшдюле.
Дагъыда сёзюмю этерге кюрешдиле,
Къуйрукъларын ары-бери булгъай…
Огьай,
Аланы да бош гюнахларына кирмейим –
Ала да бирер насыбсыз, джарлы.
...Кёк чартлайды чууакъ кёлюмде,
Джауум да кёлге джауады, билеме.
Эшитирсиз, сорсагьыз да ахыр кюнюмде:
Джюрек сюйгенни табмайын ёлеме.
АДАМ КЪЫЙЫНЛЫДЫ
Бир къуджур сагьыш башымы кючледи да,
Джарыкълыгьым тубаннга кёмюлдю:
Адамны джашауу, иши-кюреши да
Бютюн магъанасыз, кёзбау кёрюндю.
Не тюрленсе да джашауда
Адам къыйынлылай къалады:
Не ёлюм келеди аны таба,
Не ол ёлюм таба барады.
Дуниягьа джаратылгьанлы бери
Алайды аны джазыуу.
Ёллюк джан болгъанын ангылагьандан сора уа
Минг къат ёседи джарсыуу.
Ёзге Адамгъа келсе да ёлюм,
Сабийлери кёрюне кёзюне,
Джашау аны бла юзюлмезине
Ийнанады да басады кёлюн.
...Ай медет, энди аллай ийнаныу да
Кюнден-кюннге азая барады.
Адам тюл, адам улу саудан
Ёлюм бла бетлешиб турады.
Адам улу бары къырылыб
Джашау тохтаб къалырмы джерде?
Джылтыргьан дуния китабны бетлерича
Къачхы чапракъла учадыла джелде.
ДЖЮЗ БИРИНЧИ КЕРЕ ДА...
Къызла джюз кере алдагъан болурла...
Мен а джюз биринчи кере да,
Биринчи кереча барама ийнаныб,
Пушкинни майданына сеннге тюберге.
Сен да сёзюнге толу болмай къалсанг,
Александр Сергеевичге берирме гюллени.
Меннге дери да кёбле этгендиле алай,
Поэзия алдамайды кишини.
Насыбларына тюберге деб келедиле
Поэзияны майданына келгенле.
Ой нечик кёбдюле былайда
Къууаннганла, сакълагьанла, кюйгенле.
Беш такъикъаны сакълаялмай кетгенле,
Билемисиз, ма сизни кибик къызла
Сюйгенлерин айла бла, джылла бла
Сакълай келгенлерин, сакълаб да тургьанларын.
Ай медет, заман тюрлене баргъанча,
Адам да тюрлене бара болур.
Джукъгьа дженгил ийнаныб къалыучу джюрегим а,
Адамгьа бурунча ийнаннганлай турур.
...Поэзияны майданына келедиле
Джюреклерин сюймеклик тарагьанла.
Сюймеклик бла Поэзия – джашауну эки къанаты
Ол бютюн ачыкъ кёрюнеди былайда.
ЭМ НАСЫБЛЫ АДАММА ДУНИЯДА +++++++++++++++
Бусагьатда аллай музыка джокъду
Мени джаныма джарарча.
Аягьы кесилген музыка,
Тамагьы бууулгьан музыка,
Къанаты юзюлген музыка
Джаным кесиди.
Огьай,
Бусагьатда кёлюм
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей,
Бир къанатлары да, сыныб сюйреле,
Айланнган турналадан толуду.
Аланы къычырыкъларыды бу тизгинле.
Ансы мени бир хатам джокъду,
Мен эм насыблы адамма дунияда.
ДЖАРЫКЪ. МУЗЫКА. КЪАН.
Джарыкъ да сол джанынгдан тиерге керекди,
Музыка да сол джанынгдан чыгьаргьа керекди –
Джюрек табадан.
Джюрек табадан уруб келген къанча...
УРУШНУ БИР КЮНЮ
Гакгы бишеди къумда.
Бычакъ къызады къында.
Къызыл чарс кёлтюрюледи
Джерге чачылгьан къандан.
- Сагьат ненчады? - Къайдам...
- Сора сагьатынг къайдад?
- Юзюлген билегимде
Къалгъан болур... Ой-ой-ой,
Ары бошлагъыз мени
Ол тюшгюнчю джаулагьа,
Аны меннге бергенед
Сюйген къызым саугьагьа.
Ары ийигиз мени...
Гюрюлдейдиле таула,
Къызарадыла ташла.
Не хорлам, не да ёлюм –
Сермешедиле джашла.
УРУШДА
Чырпыланы ичинде
Шоркъулдайды къара суу.
Айрандан толу гыбыт
Сенде джатад, къара суу.
Дюрюсюн аягъына чыгьыб,
Сени таба келед къарт.
Ол сенден абдез алыб,
Ашыкъмай намаз этер.
Андан сора гыбытдан
Гоппаннга айран къуюб,
Къатхан нартюх гырджын бла
Ол дамлы ауузланыр.
Кийиз бёркюне тюшген
Гырджын умурланы чёплей,
Иги джорала эте,
Хыршысы таба атлар...
...Шо бусагьатда барыб,
Ол сууда бет-къол джуууб,
Сууукъ айрандан тогьуб,
Къартны чалкъысын алыб,
Бир чалкъы чалыр эди...
...Къуугъун! Кетди бёлек,
Уруш чарсха кёмюлдю.
Ол къартны джангыз джашы
Ол кюн урушда ёлдю.
КЕЛ +++++++++++++++++++
Мени юсюмден кенгден сора
Турма сен. Сенден сора
Ким ангыларыкъды мени?
Ким? Тутулгьанды Кюн.
Тутулгьанды Ай. Тул къалгьанды джай.
Тебренеди джер.
Кюкюрейди кёк. Нек?
Бир къанатын бушуу басыб,
Бир къанатын букъу басыб
Джыгьылады джыр.
Тунчугьады джыр. Келе кир.
Джырны дууадакъ бойнун
Джерден айыр да къойнунга къыс.
Кёл бер –
Бузджюрек да джырджюрек болур.
Кел бери. Кел.
Джукълайды эл.
Джукълайды джел. Кел.
Джер тебренеди джюрекде,
Кёк кюкюрейди джюрекде.
Бешик да къуру. Эшик да къуру.
Кел.
КИМ КЪУТХАРСЫН ДУНИЯНЫ…
Адамны къыйынлыгьындан джылдан джылгьа,
Бизни ёлюмден сакълаб тургьан,
Кёкню озон къаты джукъара барады
Дейдиле алимле. Алай болса да,
Ангыбыз-эсибиз-джюрегибиз джукъармаса,
Анга да табылыр мадар,
Неге да табылыр мадар... Табигьат,
Къыйынлыкъладан къутулур ючюн,
Ёз джанына себеб излеб,
Алай джаратхан болур адамны.
"Башыма азабха джаратдым аны",-
Дей эсе да ким биледи энди. Алай а,
Бир терек, бир джашил терек
Юч адам солурча бир таза хауа
Береди. Ол да белгилиди илмугьа.
Андан хапарлары болмагъан эсе да,
Бизде Джуртда Джангыз Терекге
Юч ёзен да табыннганлай тургьанды.
Суугьа, агьачха, кёкге, джерге да,
Таб тюрлю-тюрлю джаныуарлагьа да
Ата-бабаларынача къарагьандыла буруннгула.
Энди уа?
Сууланы бокълаб, хауаны бузуб,
Чегетлени кесиб, джаныуарланы къырыб,
"Газ" деб, джерни джюрек отун алыб,
Нефть деб, къара къанын ичиб,
Темир, магьадан деб, болгъанын къазыб,
Табигьатха артыкълыкъ этиб, тонаб,
Сора,
Кеслери къошларына от салыб чабханча,
Озгьан джангурну джамчы бла сюргенча,
Чабадыла хахай-тууай этиб.
«Сакъла, кесме»,- джангыртадыла
Чокуна-афендини сёзюн.
"Суула къуруйдула, къалмагьанды тёзюм".
"Джер тебренеди, джарылады, джутады".
"Джел къыяма болгьанны къурутады"...
Дагьыда былагъа ушаш дуния бла бир сёз.
Тюб болургьа башлагьан джаныуарланы, къанатлыланы
Къызыл китабха тюшюредиле сакъларгьа,
Кеслери уа ахырзаман сауутун чыгьарыб
Аны бла къоркъутадыла бир-бирин.
Джерде уа тёгюледи къан, термиледи джан...
Къызыл китабха тыйыншлы ненча халкъ, ненча тил...
Дуниядан да думп болгьан ненча халкъ, ненча тил...
Джер, Адам улу саулай да
Аллахны къызыл китабына тюшерча болгьандыла.
Ёмюрлени узагьына тюрлю-тюрлю ауруула, эминала
Тюрлю-тюрлю къыйынлыкъла, къазауатла
Тюшюндюралмагьан эселе адам улуну,
Не суу ахырзаман, не Хиросиманы кюл этген ахырзаман
Тюшюндюралмагьан эселе адам улуну
Неди да аны тюшюндюрлюк, бирикдирлик?!
Джерге насыб къуршоу болуб тургьан
Хауаны тешиб, кёкге чыкъгьанды адам,
Чексиз кёкге эшик ачханды адам,
Кёзге кёрюнмеген атомну чачханды адам.
Андан кетсе къалмазча джугьу
Аллай мийикликге чыкъгьанды адам улу,
Кеси кесин ёлтюрюб къоярча
Аллай кийикликге джетгенди адам улу.
Бютеу джерге тюшгенди къоркъуу:
Къалырмы, къалмазмы адам улу?
Сакъланырмы джашау, сакъланырмы дуния?
Къайда къайгьы, сагьыш да андан уллу.
Джашау тюбелек джокъ болуб къалыр деб,
Алгьын кишини да эсине келмегенди.
Кеси кетсе да иши, юйю саулагьа къала,
Джашауу магьанасыз кёрюнмегенди.
Энди уа дун-дуниягьа ахырзаман келиб,
Сени бла бошаллыкъ эсе уа джашау,
Сора не магьана ишингден, кюрешингден,
Юйдеги къурагьан да гюнахлы иш тюлмюдю?
Аллай сагьышла адамны унукъдуруб,
Къанатларын къоймайдыла эркин къагьаргьа.
Ахырзаман къайгъыдан къутулмай
Мадар джокъ толу насыблы болургьа.
Адам – ёллюк джан – ёлюмсюзлюгюн
Сабийлеринде, туудукъларында кёргенди.
Ол ийнамы, ышаныуу да къуруй эсе энди
Heгe таяныб джашау этсин ол?
Быллай ауур сагьышланы, къайгьыланы къатында
Ууакъ къайгьыларыбыз, сагъышларыбыз не?
Дагъыда адам улу биригир орнуна
Дау табаргьа кюрешеди бир-бирине.
Хар бир адамны, бютеу адам улуну
Тюшюндюрлюк, бирикдирлик не зат болур?
Не зат болур бу джарлы джерни
Ахырзамандан къорурукъ, къутхарлыкъ?
ДЖАШАУ
Не джарашыб эсе да метрону ичи
Электричка тышына чыкъса,
Эркинирек солугьанча боласа,
Кёзлеринг да джарыгьыракъ кёре.
Джер башындан джер тюбюне къачырлыкъ
Къыйынлыкъдан къадар сакъласын бизни.
Кюн джарыгьына джетген зат болмаз
Тиширыуну ариулугьу болмаса.
...Джалан тобукъларын артмакъчыгъы да джабалмай,
Эркишилени тынгысыз эте келген къызчыкъ,
Къара чалдыш чындайлада бутларынг
Аугьа тюшген чабакълагьа ушайла.
...Ёрге турду эркишилени кёз къарамларын джырыб, -
Ауну джыртыб кетди чабакъ тенгизге.
Ариулукъну толкъуну кючлю тартыб,
Бир джигит да аны ызындан чыкъды.
...Къазауатдан сокъур болуб кьайтхан тенгим а,
Энди джуртун, анасыны бетин да кёрмез,
Кюн джарыгьын, тиширыу ариулугьун да кёрмез.
- Огьай, сокъур ары баргьан сагьатда эдим,
Кёзлерим ачылыб къайтханма андан а...
...Аны аллында джокъду, огьай, барды терслигим.
Адамгьа джетген къыйынлыкъ ючюн
Барыбыз да керекбиз джууабха тартылыргьа.
Сакъатланы аллында саула барыбыз да терсбиз...
Электричка. Ариу тиширыу. Сакъат тенгим.
КЪАЧ БЛА ДЖАЗ
Ариулугьу онга тебреген
Къахме тиширыуча, къач
Келиб джазны къатына олтурду да,
Бойнундан къаты къучакълады.
Аны чапракъ кёз джашларында,
Къалтырагьан имбашларында
Алтынны джезин ачхан
Чексиз мыдахлыкъ, бушуу бар эди.
Джаз аны кёлюн джазаргьа
Умут этгенинде уа,
Ол, боялгьан башын кёлтюрюб:
«Сени джылауунгу этеме»,- деди.
ДЖАН БЛА ТЁНГЕК +++++++++
Санымы къыялмазсыз кёбге.
Джанымы къуялмазсыз кебге.
Кёкге
кёлтюрюлюб баргьанлай,
Ташайырма кёзден. Мен – Тейри адамы.
Джаным санымы сау джыртыб,
Кетер чексизликге. Олду насыб.
Тёнгегими ауур топракъ басыб,
Джерге терен кёме баргьанда да,
Джюрегим кёкге акъ кёлекке атар.
Ол –
Айталмай къалгьан сёзюм мени.
Ой,
Айтылмай къалгьан сёзюм мени...
КЕТЕРИКМЕ
Бир айдан былайдан кетерикме
Бошлукъгьа, шошлукъгьа, элиме.
Таулада "ох" деб мал кютерикме
Къан таула кёзюме кёрюне.
«Аякъ тюбюмде джукъ атылад» деб,
Ишекли болмай джерни басарыкъма.
Джуртну сууундан тутуб, къаясындан
Салыныргьа да, тюзю, базарыкъма...
...Алкъын а, этебиз эте къазауат.
Адамны тёгюлген къаны ючюн,
Адамны термилген джаны ючюн
Къайсы файгьамбаргьа салайыкъ салауат?!
Кёкден да, джерден да, таша да, туру да –
Къуру да къарайды, марайды ёлюм
Саны сауну да джаны джаралыды,
Ол къайда, къалай басалыр кёлюн?
От быргьыланы джюреклери бла
Джабханла, джабарыкъла да бар.
Джитилик, джигитлик да, ёхтемлик, ётгюрлюк да
Алгъынладача бардыла, бар.
Къайыкъ тенгизде батаргьа разыды
Юсюн басхандан эсе джагьада юзмез.
Алайды бурундан келгени:
Адам кёрюрюн кёрмей кёрюне кирмез.
Алай а, алай а, алай а
Кёлге не асыу, не асыу андан?
Сылтау да, чурум да табыб,
Адамны ёлтюреди адам.
Насыбым тутханлай турса уа,
Бир айдан былайдан кетерикме.
Шошлукъда джангыдан туусам да,
Билеме, азаб чегерикме
Бу джаханимни эсимден кетералмай,
Къан джугъу кёлюмю тазалаялмай...
Назмула бла джётел этерикме,
Къып-къызыл къан джугьу назмула бла
Ичими уруш букъудан ариулай...
Къанны боркъулдауу, джанны къычырыгьы
Джангыра туруучу ауруулай,
Бир тюнюмде, бир тюшюмде
Къыйнагьанлай турлукъсуз мени.
Мен ичлеринден келгенме
Ол къыйынлашыб ёлгенлени.
Мен аланы бетлериме,
Дертлериме мен аланы,
Къазауат къайгьыгьа къаршчы къобарлыкъ
Бу джер джюзюнде сауланы
Барын.
...Бир айдан а былайдан кетерикме
Бошлукъгьа, шошлукъгьа, элиме.
Акъ таулада джашау этерикме
Къан таула кёзюме кёрюне.
ДУНИЯ бла АРИУЛУКЪ
Аз да эсленмей къалалла
Акъ чакъгъан балий, эрик да.
"Ариу" деген сёз да мутхуз кёрюнеди
Сени къатынгда Аурика.
Мен сени кёрдюм абызыраб,
Ол къутас чачынг тозураб,
Ой буршу болуб кийиминг,
Да бир бек онгуб сюйюмюнг.
Ариу къанатлы – Ариулукъ,
Ауур къанатлы – Ариулукъ,
Кёзбау дуниягьа алданнган
Сабий джюрекли Ариулукъ.
Къара булутланы ичинде
Акъ булут эдинг сен меннге.
Кюйдюрдюнг да ушатдынг мени
Шыбыла ургьан эменнге.
Къууаныгьыз, къара булутла,
Акъ булут да сизге къошулду –
Сиз баргьан джанына барады
Акъ марал кибик агьара.
Къара чачакълы акъ булут,
Кетиб барады Аурика...
Сагъышым асры ауурдан
Джюрегим огъуна ауруйду.
Ариулукъ кесин сакълаялмады...
Мен а нек сакълаялмадым аны?
Биз а нек сакълаялмадыкъ аны?
Анга тыйыншлы болмаз эдик ансы,
Билир эдик сакълай... Ариу-
лу-гъун къутхаралмагъан дунияны
Къалай къутхарыр ариулукъ?!
ДЖЮРЕКНИ ТЕНГЛИГИНДЕН КЪАРАСАНГ +++++++
Тиширыудан ариу не болур дунияда
Джюрекни кёзю бла къарагьанда,
Аны ауазындан ариу макъам да къайда
Джюрегинг бла тынгылагьанда.
Тенгизни тенглигинден къарагьанда
Джерде тауладан мийик зат болмаз.
Джюрекни тенглигинден къарагьанда
Тиширыудан ариу джан болмаз.
Тауну мийиклигинден, тенгизни теренлигинден,
Тюзню кенглигинден, кёкню чексизлигинден –
Джюрекни тенглигинден къарасанг,
Къайсы ёмюрде да тиширыу –
Мона Лиза, Лейла, Хорасан...
Огьай, тиширыудан ариу джан джокъ дунияда
Джюрекни тенглигинден къарасанг.
Джайгьы танг аласындан уяннганча къанатлы уяда
Кёлюнгде назмукъанат сезим уяныр.
Джюрекни тенглигинден къарасам дуниягьа
Тиширыуду мийиклик, ариулукъ, тазалыкъ.
Тау, эригенча, Кёк ачылгьанында,
Алай эрийди эр джюрек аны аллында.
Тиширыуну къудрети джарытхан дуния
Джандет болур, эшта, сени атынг.
Эр учунмазлыкъ, чыгьалмазлыкъ ёр джокъ
Тиширыу болуб аны къанаты.
ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ ЭСКЕРЕ
Хаман кёкге таралыб, термилиб
Джаным тёнгекде инджилди да,
Бир дарман-себеб излеб окъудум
Къуранны, Тауратны, Инджилни да.
Джанымы тауушсуз улууундан
Джюз тюрлю болду, булгъанды кёлюм:
Кеси джаратхан дуниягьа къараб
Джылай тургьан Аллахны кёрдюм.
ОЮМ ЭТДИМИ?
Кырдыкга, джап-джашил джашил кырдыкга
Джайны арасында къар джауду, чыммакъ акъ къар.
Джангыз сагьатны ичине къара къыйынлыкъ,
Акъ къыйынлыкъ чал этди джайны башын.
Боран да алай сызгьырыб къобду:
Къарны къарнаш болгьанына да кьарамай,
Джауну сюргенча тёгерек сюрдю,
Уруб атды къаядан, джардан да.
Салыб келгенча ахырзаман кеси
Дуния чагъылды, къатышды, хахайдан толду.
Кюндюз – кече, джай да – къыш болду.
Чарс кючледи джер бла кёкню арасын.
...Адам улу андан оюмму этди,
Акъыллымы болду? Хо бир да.
Ант этгенча кесинден бошаргъа
Ахырзаман сауутун уулаб кюрешед.
БИЛМЕЙМЕ, КЪАЧАН...
Билмейме, къачан кёрюрме сени:
Къар да джауады джайгьа да къарамай.
Гюл а чакъгьанды кюннге да къарамай –
Къачан болса да кёрюрме сени.
Билмейме къачан джетерме сеннге.
Суу чынгаса да тешиб къаяны,
Аллах-адам да тыялла аны,
Билмейме къачан джетер тенгизге.
Билмейме, айт, шо ненгден таныйым,
Кёбдю ариу дуния башында,
Кёб алданнганма алтынды деб джез,
Алкъын тюнгюлмей излейме дагьыда.
Билмейме, къачан табарма сени,
Къачан, къалай? Эй, антсызды билген.
Быллай ишге гюнахды кюлген –
Джан джартысын излейд къыйынлы.
Билмейме, къайры чабады джюрек –
Заман къобаны бургьан тирмен таш.
Акъ не къара болуучанды унунг,
Бир кюн джарылыб къаллыкъ тирмен таш.
Билмейме, къачан тюберме сеннге –
Къарды, сууукъду, джайда кибик тюл.
Барын истемей къызара эсе гюл –
Табмай, тюбемей къалырма къалай?
ЭСКИ ДЖЫЛ ТАУУСУЛА...
Узакъ, джууукь да бир-бирин алгьышлагьан
Бу байрым кече, байрам кече кесим джангыз къалдым.
Кесим джангыз десем да къатымда
Мурулдай эди къанаты сыннган кёгюрчюн.
Кюреше эди сыннган кьанатын джыяргьа...
Аны Чернобыль огьесе афган джелими келтирди?
Байрамгьа кенг ачылгьан тереземден
"Адам насыблыды" деген джыр бла бирге тюшдю ол.
Олсагьат мен тереземи этиб,
Къанаты сыннган кёгюрчюнню къолума алдым.
Ол – кёгюрчюнмю эди, адам джюрегими эди,
Заманны тюрсюнюмю эди, билмейин къалдым.
Мен аны джюрегиме къысдым,
Огьесе джюрегимими къысдым кесиме?
Адам улуну джаны тёнгегинден чыгьыб,
Ызына киргенча кёрюндю кёзюме.
...Байрым кече, байрам кече бошалды.
Джангы Джыл башланды. Джангы джыл.
31. 12. 1987 - 01. 01. 1988
КЮН ЭНТДА БИР КЕРЕ АЛДАСА...
Озгьан заманны ичине
Халкъ юренди Эзопну тилине.
Сыртындан тюшюб "алма биш,
Ауузума тюш" дерге да. Ма андады иш.
Энтда къаллай бир керекди заман
Тюзлюкге ийнаныр ючюн адам.
Джерине кёре адамы да дейле,
Джылына кёре джыланы да дейле.
Джылан ургьан джибден да илгеннгенча,
Сютден кюйген суугьа да юфгюргенча,
Джюрек къыйынлыкъны унутуб къоялмайд,
Джаз келгенине толу ийнаналмайд.
Алай а, чууакъ бола келиб,
Кюн энтда бир кере алдаса бизни,
Сора ахырзаманнга тенг эт да къой,
Ийнамсыз къалгьан джюреклерибизни!
БАТЫБ БАРГЪАН КЮН ++++++++++++++++
Къар-буз эрисе, ачылгъанча
Джерни джарылгьанлары,
Алай ачылдыла ышаргьанынгда
Джюрек джараларым.
Къалмадыкъ
Бир-бирибизни къыйнар ючюн.
Сыннган кёлюм энтда бир сынды
Тюз къайнар ючюн.
Джашауну татлылыгьы бла къысхалыгьын
Кёрдюм кёзлерингде.
Сокъур кёзден чыкъгьан джаш –
Бу сёзлерим.
Ариулукъдан къанмадым...
Инджитед бютюн,
Кёзлеринден къан тама,
Батыб баргьан Кюн...
СЁЗ
Сокъур кёзден чыкъгьан джашма мен.
Джуртуму бетин, акъ сакъалын джуууб
Саркъгьанлай, таш болдум суууб.
Къалапеледен бюгюннге дери
Халкъымы халкълыгьын къурутургьа кюрешгенлени
Башларына тиерик ташма мен.
ТИЛЕК
Джашагьан, ёлген да хакъды. Ёлсем –
Къадардан тилерим джангыз –
Ана тилимде халкъыма керек
Бир джангы сёзге бурулсун джаным.
ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ
Джазгьы джабалакъ энеди алай,
Кёкню сагьышы эннген кибик.
Гяхиник а эмеди аны
Бузоу анасын эмген кибик.
КЪЫЙЫН КЁЗЮУДЕ
Кёлюнг-саулугьунг иги сагьатда
"Бала кёлю агьачда" деб, айланаса.
Алай а къыйналгьан кёзюуюнгде
Анадан, эгечден излейсе себеб.
Джан аурутуб айтылгьан бир сёз
Дарманладан бегирек джарайды.
Къарыусузлугьун джашыргьан джигит да
"Джуртум" деб, ахсынады ичинден.
Халкъынга не кесинге ачы кёзюуде
Халкъынг бла болмазгьа боламыд?
...Ёлюрге туугьан джерингде излейсе
Джанынг тынчыракъ чыгьарыкъча анда.
БИЗ ТАЯНЫР ТАШЛА
Халкъынга джетген къыйынлыкъны-терсликни
Бюгюн да ачыкъ этерге болмай эсе,
Сора ол къыйынлыкъдан къутулмагьанбыз биз –
Ол экинчи кере ёлтюреди бизни.
Алгьа айырмай тюзюбюзню-терсибизни
Бютеу халкъны тутмакъ этиб сюрдю.
Джуртсуз къоюб, джукъсуз къоюб бизни
Изледи джол азыгъы, джер джазыгъы этерге.
Энди уа тумакъ этиб, эсибизни алыб
Башыбызны къоймай кёлтюрюрге,
Манкъуртлаб, кеси къошубузгьа от салдырыб,
Джуртубузда излейди ёлтюрюрге.
Атасын-анасын джоюб, джашына уа
"Сёз къозгьаргьа этме умут,
Ол джангылыч эди. Болду, кетди –
Сен аланы ёмюрлюкге унут,
Сен тюнененги, бурунунгу унут",-
Дегенликге ол айтхан болмаз –
Атагьа тюшген ёлюр джараны
Ёмюрлюк табыча турлукъду джашы.
Энди фыргъауун айтхан болмаз:
Тюзлюк базманы дженге тебрегенди.
Демократия. Перестройка. Гласность.
Биз таяныр ташладыла энди.
АХЫРЗАМАН А, ДЖУУУКЪДАН ДЖУУУКЪ
(джахил оюмла)
Шо бу джаугьан джангурмуду, къармыды?
Къоркъуулумуд, ууу-оту бармыды?
Аллах-Адам, боллукъмуду сорургьа:
Къайгьыладан, кюн чыгьармы солургьа?
Аллах, сен джаратдынг эсе адамны,
Былай къайгьылы нек этдинг аны?
Адам, сен джараталдынг эсе Аллахны,
Нечик къуруталмайса палахны?
Адамны джаратыргьа къудрети джетген Аллах,
Аллахны джаратырча мийикликге чыкъгьан Адам –
Сиз бирсиз. Билеме, сеземе мен аны:
Адамды Аллах. Аллахды Адам.
Адам – Аллах. Аллах – Адам. Алай эсе,
Нек кюрешедиле да бир-бири бла ала?
Огьесе, биле болмазламы
Бирликлерин, бир болгьанларын?
Аллах да бир – адам улу да бир,
Терекни тамыры бла тёппеси кибик.
Ёзге бир-бири бла демлешедиле ала...
Ахырзаман а джууукъдан джууукъ.
Аллах-Адам-Къадар-Табигъат – сиз бирсиз.
Къууанчыгьыз-джарсыуугьуз – джазыуугьуз бирди.
Барыбыз да ангылайбыз аны.
Ахырзаман а джууукъдан джууукъ.
КЁК. ДЖЕР. ГЯХИНИК.
Кёк чамланнганды. Кёкюрегинде
Элия сингирлери шыбыла таууш этиб,
Къуугьуннгача баралла ары бла бери.
Кёк чамланнганды: бети къаралыб,
Кёзлери бютюн огьурсуз, къутсуз джылтыраб,
Тамагьын бошлаб къычырады.
Ёзенни эки джаны кюнбетледе, тик къабыргьалада
Кёнделен джолла, джаяу джолчукъла
Элияны кёлеккесича кёрюнедиле.
Кёк чамланнганды: асры ачыуланнгандан
Кеси бауурун талаб, джыртыб,
Къайнай тургьан от джюреги
Джилтин чача келиб, юсюбюзге тюшер,
Деб къоркъарынг огьуна келеди.
Тынчны тебгени къыйын деб,
Ол акъ булутла иссилеучю кёкде,
Кюн рахат къараучу кёкде,
Аллай огьурсуз кюч болгьаны сейирди.
Ташла огьуна джерге къысылыб,
Къаяла огьуна терен ахсыныб,
Мугур болуб тургьан сагьатда,
Суула да башларын алыб,
Бетлери, джюрюшлери да тюрлениб,
Баш энгишге къачхан сагьатда,
Гяхиник, сабий башчыгьын кёлтюрюб,
Кёзлерин дуниягьа кенг ачыб,
Джашил къолчукъларын кёкге узатыб,
Анасыны этегинден тутханча,
Ышара турады. Ма олду сейирлик.
Кёк джыр – гяхиник.
Сабий джыр – гяхиник.
Поэзия деген буду:
Кёк. Джер. Гяхиник.
АНДАН БОЛУР
Бир кюннге чыгьыб къалмайды адамны джаны.
Къаллай бир къыйналгьанын, ачыгъанын аны
Айтыб чыгьаргьа къолдан да келмез.
Тартыла, созула, джукъара келиб
Алай юзюледи джан тамыр.
Тынч джашагьанланы джанлары къыйын,
Къыйын джашагьанланы джанлары тынч
Чыкъгьанлары андан болур.
СУУ
Бир джерде
Ташны тешиб чыкъгьан къара суу,
Арлакъда бир бош джер джарылгьаннга
Къуюлуб, джутулуб, думп болуб
Баргъанын кёрдюм да,
Ёллюк джанланы джылауларын этдим.
ДЖАЗ-ТИШИРЫУ
Джаз-Тиширыу келген сагьатда
Бузлаб тургьан темир джюрек да эрир.
Къуругьан кёл да умутдан толуб,
Джыр-ийнар ауазлы сезим-гяхиник
Джерге, кёкге да чомарт тёгюлюр.
Къысыр, къара, къаратон таш да
Джаз ала бууаз болургьа термилир,
Къыз тиширыу Ана болургьа термилир.
Джаз-Тиширыу келген сагьатда
Къыш чилле, джай чилле да артха туракълаб,
Буз, от ауузлу ассы къылычларын къынлагьа сугьуб,
Бирер асыл киши болуб симсирерле.
Джаз-Тиширыу келген сагьатда
Кёк сюймекликден къыйынлашыр:
Бир мыдах болуб, бетине булут чабар,
Бир джюрексиниб, шыбыла таууш этер,
Бир умут этиб джанкъылычланыр,
Бир къууаныб чууакъ, джылы болур.
Джаз-Тиширыу келген сагьатда
Джер да эриб, терлеб, бютеу къозгьалыб,
Аны аягьы джетген джерни барын
Джашил кырдык этер, гюл этер.
Кёк бла Джерни арасында – Джаз-Тиширыу,
Къыш бла Джайны арасында – Джаз-Тиширыу,
Кече бла кюнню чегинде – Джаз-Тиширыу,
Ёлюм бла джашауну белгисинде – Джаз-Тиширыу,
Алаша бла Мийикни ырджысы – Джаз-Тиширыу,
Кетген кюн бла келлик кюнню байлагьан – Джаз-Типшрыу,
Сабийни, къартны да къууандыргьан – Джаз-Тиширыу,
Джаханим бла джандетни айыргьан – Джаз-Тиширыу,
Эки дунияны ортасын айыргьан – Джаз-Тиширыу.
Тиширыу – Джаз. Джаз – Тиширыу.
ДЖЮРЕК, НЕ ЗАТ ДЖЕТМЕЙДИ СЕННГЕ?
Къыш мени кёлюме ыхдырылгьан кибик,
Джюрегим турады къайнай, боранлай.
Джазгъы кюн а чууакъды, джылыды, рахатды –
"Уф" деген аяз не булут ышан джокъ.
Джюрек а бусагьат тобча атыллыкъды.
Адамла уа, андан хапарлары болмай,
"Бу ариу кюн кёк кюкюрегенине къара" деб,
Кёкге джити-джити къарарла.
- Джюрек, не зат джетмейди сеннге,
Быллай бир къыйнарча, къыйынлашырча?
Кючюнгмюдю сени къыйнагьан, огъесе,
Къарыусузлугьунгмуду?
АМАНТИШНИ ПАТАУАСЫ
"Тёз",- де. "Тёзген тёш ашар",- де.
"Бюгюн джанын къутхарыргьа излеген
Тюненесин теблеб, тамбласы бла джашар",- де.
«Мен!»- де. «Менде - минг!»- де. «Мингде - мен!»- де.
«Арыгьан эсенг ёлгеннге мин!»- де.
Башха оюмну дуккулла, минде.
ИЙНАНМАЙМА-ИЙНАНАМА
Барыбызгьа зинданла, къабханла къуруб,
Кёбюбюзню, маджалыбызны "джау" деб къырыб кетген
Аман къышны юсюнден
Бусагьатда да сагьыныргьа, айтыргъа болмай эсе,
Джаз келгенди деб алданмагьыз, алдамагьыз да
«Къыш кетмегенди, бетин тюрлендиргенди» дегиз.
Биз – джаныбыз джазгьа сау чыкъгьанла,
Къышхы чилледе къалтырай чыныкъгьанла,
Тыш джауланы къолларындан ёлгенлеге
Эскертмеле салыб, атларын къалай джазгьан эсек,
Ич джауланы къолларындан джоюлгьан
Шейитлерибизге да алай сый берирге керекбиз.
Алай тюл эсе уа джаз келмегенди алкъын.
Къан ауузлу аман къышны джаныуарлыгьы
Джазда да толусу бла баямланмагьанлай къалды.
Джайда уа аты огьуна сагьынылмагьанлай турду.
Энди къачды ахыр умутубуз бизни.
Мант башладан, чыгьанакъладан тазалаб,
Джабагьысын арытыб, джазгьа буруб къоялсакъ аны.
ЁЗГЕ
Кёк кюкюреб, джаумай эсе джангур,
Кём-кёк кёгериб чыкъмай эсе кырдык,
Джагъаларын оя бармай эсе суу,
Джаз келди деб алдамагьыз мени.
Кёк кюкюреб джауа эсе да джангур,
Кём-кёк кёгериб чыгьа эсе да кырдык,
Джагъаларын басыб бара эсе да суу,
Оюм, эс тура эселе къурушуб,
Джаз келгенине къалай ийнанайым мен.
Джазгьы джабалакъ къар джауа эсе,
Джабалакъ сезим-назму тууа эсе,
Кетген къыйынлыкъ да кёзге туура эсе,
Ибилисге "ура" дегенни Аллах ура эсе,
Эркинлик эркин джылай, джырлай тура эсе,
Джаз келгенди. Ажымсызма мен.
КЪЫЙЫНЛЫ ХАЛКЪЛАНЫ ПОЭТЛЕРИ +++++++
Зулму-зорлукъ джойгъан халкъыны
Джылауун, бушууун этерге,
Поэтни джокъ эди эркинлиги:
"Джыларгьа да джокъду эркинлик".
"Не уллу болса да кьоранчы,
Джуртун табхан халкъны къууанчы…"
Джырларгьа къоймай эдиле поэтни –
"Джырларгьа да джокъду эркинлик".
Болмагъанында, кёлюндегин
Бир башха тилде басмалады да,
Терен ахсынды:
"Ана тилге да джокъду эркинлик".
Джерини ариулугьуна, байлыгьына джутланыб,
Халкъны джуртундан сюргенлеринде,
Поэт Кёкге къарады:
"Туугъан джерге да джокъду эркинлик".
Къалапеледен бери джашаугьа къарады да,
Амалсыздан кёлюн басды:
"Тюз адамгьа джашагьан къыйынды,
Тюз сёзге джокъду эркинлик".
Сора, Кёкден, узакъдан-джууукъдан,
Тюзлюк Аллахындан ауаз келди:
"Сен мадар этсенг мен къадар этерме.
Кюреш".
ДЖАШАУ
Ариуланы кёрюр ючюн да къалмадыкъ,
Сюймекликден ёлюр ючюн да къалмадыкъ,
Шо дагьыда бир тоймадыкъ, къанмадыкъ.
ЭКИ ТИЗГИНЛИ БИР НАЗМУ
Ушайсыз да ушайсыз,
Айтыргьа амалыбыз джокъду ансы.
ТОЗУРАГЬАН АРИУЛУКЪ
Кёк, сыныб, къошун-къошун болуб,
Балчыкъ кёллеге тюшюб турады.
Мен а, Аны
Кёксюнюб, балсыныб, балсытыб тура эдим.
КЮЧ КЪАЙДАН ТАБАДЫЛА
...Шайтанла бла джашаб,
Бир-бирле къайдан табадыла кюч,
Сагъыныргъа атын Аллахны?
ТАШ БАСХАН КЫРДЫК
Къара джюреклиле да
Бу акъ дунияда джашайла.
Къара иннетлерин тым этиб,
Бизни тынгыбызны ашайла.
Ёзге къара джюрекде да
Акъ дуния джашай болур.
Не келсин, ол таш басхан
Кырдыкга ушай болур.
СЁЛЕШЕЙИК КЪАРАЧАЙЧА
Кёзлерибиз джарыр ючюн Кюнча, Айча,
Сёзлерибиз джарар ючюн Кюнча, Айча
Сёлешейик къарачайча.
Элиблеча сыйлы эллерибизде,
Джаннетлеча ариу джерлерибизде
Къарачай тилни берекети турсун.
Башха джуртда башха халкъ бла
Джашаргьа тюшсе, ол халкъны
Тилин-адетин да билирме.
Мени джуртумда, мени джеримде
Джашаб тургьанла, джашаргъа келгенле да
Разы болуб, сюйюб юренирле
Мени тилиме, адетиме –
Иннетлери тюз эсе аланы.
Къарачай,
Халкълыгьынгы тас этмеген эсенг сен,
Къраллыгьынг бар эсе сени,
Франциягьа француз тил къуллукъ этгенча,
Ингилизге ингилиз тил къуллукъ этгенча,
Къарачай тил сеннге алай къуллукъ этер.
ЭЛИБЛЕ
1
Хар сёзню барды джаны,
Таб ёлюм деген сёзню да.
Мен ёллюгюмю сездим да
Тансыкъладым Алифни, Я-ны.
Хар харифни къучакъладым,
Хар элиб – бирер файгьамбар.
Элиб дунияны джаратхан
Дунияны джаратханнга тенг тюлмюд?
Элибле бла айтдым кёлюмю,
Джукъ джашырмадым аладан.
Кесим дуниядан кетсем да
Джаным къаллыкъды алада.
Адамла сизге ушасакъ,
Барыбыз бирча фахмулу,
Барыбыз бирча керекли,
Бирча сыйлы да болурек.
Джюз тюрлю амал табарек
Насыб джашауну къураргьа,
Элибле бирге къошулуб
Къурагьан кибик сёзлени.
Биринчи, экинчи санамай
Элибле алай туралла.
Сёз къайсы элибден да башланыргьа
Боллугьун биледиле ала.
Элибле, сыйлы элибле
Сюеген джерингден тебмезле.
Аланы сюеген кетсе да,
Ала чачылыб кетмезле.
Аланы сюеген Ибилис эсе,
Ала шайтан къуллугьун этерле.
Аланы сюеген Аллах эсе,
Ала файгьамбар къуллугьун этерле.
Джерни, кёкню да аулагьан
Гюнахсыз джанла – харифле.
Халкъымы, сюйгеними да
Атларын къурагъан элибле.
Сиз кёкден тюшгенсиз деб,
Сизни асры бек сюйгенден
Айтхандыла буруннгула.
Кёкге чыгьаргьан сизсиз деб
Айтабыз биз да бюгюннгюле.
Хар элиб бирер файгьамбар,
Хар бир сёз – бирер Аллахды.
Тилге къатылгъан генезирге
Джетер къыйынлыкъ, палах да.
2
Элибле бары да термиле болурла
"Сюймеклик" сёзню къураргьа.
Элибле бары да термиле болурла
Сюймеклик сезимни къорургьа.
Сёзле бары да термиле болурла
"Джазыу" китабны къураргьа.
Сёзле бары да термиле болурла
Сюймекликни кёзден сакъларгъа,
Сюймекликни сёзден къорургьа,
Хар бир палахдан къорургьа.
3
Харифле, сизни бек джазыкъсынама,
Ким не сюйсе аны къурайды сизден.
Ненча адам ачыйды сёзден.
Адамла, сиз да харифле эсегиз,
Къадарны, къралны къолунда...
Огьай. Хариб адамла, хариф адамла да болурла,
Ёзге адамла харифле болгъан кюн,
Тутулур эди Кюн. Эркин адам къалмаз эди.
Адамла харифле эселе, аллай харифледиле
Кеслери сюйгенча къуралгьан,
Кеслери сюйгенча тизилген,
Сюймеселе айырылгьан.
Сюйгенлерича джашагьан,
Къул халиден хапарсыз,
Бий харифледиле адамла!
О БИЙ БУСАКЪ!
Кёлеккеси
Мыдахлыкъча къабланнган,
Кеси кёкге
Умут кибик созулгьан
Бу сакъ бусакъ
Бусгак-бусгак болурун,
Билемиди
Балта аны томуруб?
Биле эсе уа,
Ол артыкъ да къыйынлы.
Бусакъ – джерни джан тамыры –
Къыйылды.
Мычхы тишли
Къоймайд анга къарауун,
Файгьамбаргьа ышаргьанча
Фыргьауун.
О бий бусакъ,
Балта къоллу къул сени
Къадарынга бийлик этед
Не ючюн?
Нек берилгенд
Анга аллай эркинлик?
Ким бергенди
Анга аллай эркинлик?
О бий бусакъ,
Сабий бусакъ, джаш бусакъ,
Ёле туруб да,
Аны ёлтюргенден баш бусакъ.
Джангыз джерге, джангыз кёкге
Баш ургьан,
О кёк бусакъ, Тейри бусакъ,
Кюн бусакъ.
СЕЗ
Дунияны, джашауну ариулугьундан
Баргьанча кёрюнсе да сёз,-
Ол сени юсюнгденди,
Джаным, аны сез.
Джазгьы тылпыу айланыб джерге,
Кюнбетге гяхиник урса,
Сабийчик джукъусундан уяныб,
"Ання" дей, кёзчюклерин ууса,
Мен сени юсюнгден этеме сагьыш...
Джазгьы-джайгьы умут къобан
Джагьаларын – къышны, къачны – басыб,
Сени таба барады ашыгъыш.
- Ашыкъгьан суу тенгизге джетмез.
- Джетерге, джетмезге да болур.
Алай а тенгизге керек эсе суу,
Тенгиз да алгьа силкинир.
...Суу секиртмелеча тёгюледи чачынг,
Кюн секиртмелеча къарайдыла кёзлеринг,
Назму секиртмелеча къайнайдыла сёзлерим...
Дунияны, джашауну юсюнден барады сёз.
НЕК ДЖАРАТЫЛДЫМ ДА СОРА ДУНИЯГЪА?
Ёллюк джанма. Билеме ёллюгюмю.
Не тилек, не дуа этиб асырасала да,
Къуртладыла бийлерик ёлюгюмю,
Джийиргеншли къуртла кемирликдилё тёнгегими.
Алай гюнахлымыды адамны саны,
Къуртлагьа къалырча ахыры аны?
Ёллюк болуб, чиририк болуб,
Къуртла-къамыжакъла кемирлик болуб,
Нек джаратылдым да сора дуниягьа,
Ахрат азабын нек сынадым да джашаб дунияда,
Нек къыйынлашдым ахырым алай бошаллыкъ болуб?!
Джандет зауугьун да нек татдым сора,
Андан алай терк айырыллыкъ болуб?!
Джаныма да тюлме разы
Тёнгегими къоюб, кёкге атланныкъ эсе ол,
"Мен къутулдум" деб, къанатланныкъ эсе ол,
Джаралы тенгин душманнга къоюб,
Башын къутхаргьан сатлыкъ тюлмюдю ол?
Кимден, неден болгьанма да баш,
Къуртха-къамыжакъгьа бола эсем аш.
Сагьыныб табигьатны джоругьун, буйругьун
Джазыу бир да булгьамасын къуйругьун.
Ёлсем дохтурла, алимле тинтсинле,
Тёнгегими ууакъ-ууакъ титсинле,
Джанымы да тыяла эселе, тыйсынла,
Миялагьа, таб, чалдышха джыйсынла.
Кюрешсинле, не да этсинле, этсинле,
Ауруу-талау болмаз кибик этсинле,
Къартлыкъ-ёлюм келмез кибик этсинле,
Адам деген сейир къудурет, Тейри кюч
Джашаб, джашнаб турур кибик этсинле.
ДЖЮРЕГИНГ
Бурундан келген нечик тюздюле сёзле:
Джюрекни терезелеридиле кёзле.
Эки кюнча кёрюне эселе кёзлеринг
Чексиз кёкден чырт кем болмаз джюрегинг.
ДЖАЗЫКЪСЫНДЫМ
Сени ызынгдан
Макъа да юч кере чынгады.
Джазыкъсындым макъаны.
Джюрегими да джазыкъсындым.
ЁМЮРЮМ РАЗЫМА СЕННГЕ
Кюн джылытса, таш да сууумай,
Иги кесекни турад зауукъда.
Кюн юсюнден тайгьанлыкъгьа
Кюннге кёлкъалды бола болмаз ол.
Кюн кюн узуну джылытханы ючюн да
Шукур дей болур кече узуну таш.
Бир кюн таш джюрегими
Кюн болуб эритгенинг ючюн
Ёмюрюм разыма, борчлума санга.
ДЖАНКЪОЗЛА КИБИК КЪАЛДЫЛА
Тамбла ёллюгюмю сездирди къадар,
Алай эсе, бюгюн джашарыкъма.
Кюнню кёзюн кёрлюкдю кёзюм,
Тенглерим бла да бираз джаншарыкъма.
...Не ачы къызылды Кюнню кёзю,
Къаматады, джылыуу а – джокъ.
Къачхы чапракъча юзюлед сёзюм,
Кете баргъаннга керекмиди джукъ?
...Джылы къачхы кюнлени биринде
Чапракъ терегин къыйынлашмай къояр.
Алай кетиуде, кете билиуде
Кишилик, акъылманлыкъ да бар.
...Эки къачхы чапракъ учуб келиб
Эки кёзюмю джумдула.
Назмуларым а джюрегимде
Джанкъозла кибик къалдыла.
ЭКИ ТЮРЛЮ КЪАРАМ
1. Тюн
Эслейбиз кече учхан джулдузну.
Кюндюз учхан джулдузла уа,
Сансыз-санаусуз эселе да ала,
Кюедиле кёрюнмей кёзге.
Джулдузну дараджасына джетмеген джанла уа?
Кёк тахтада, кёз туурада турмагьанла уа?
Кюндюз, кече кюе эселе да,
Кюн узуну, кече узуну кюе эселе да,
Ким эслейди, ким эслейди аланы?
Ким джарсыйды аланы къадарларына?
Аланы къадарларына ким этед сагьыш?
Къара, къызыл, акъ эсе да, бир джулдузну-адамны
Юсюнден айтылгьан-джазылгьан чакълы бир,
Кёчюрюлюб-тюшюрюлюб, къырылыб кетген,
Не думп болургьа джетген
Халкъланы-тиллени юслеринден
Айтылмагьаны, къайгьы этилмегени къуджурду.
Хар адамны, хар халкъны джокълай, джакълай,
Ала джашар ючюн джашагьан, ёлген –
Джангыз олду эсде-тарихде къалыргьа тыйыншлы.
Джангыз олду Адам.
2. Тюш
Сен къоркъмайса халкъынга, тилинге –
Сени халкъынг болады миллиард.
Къыямат кюннге дери джерни юсюнде
Халкъым джашар деб, базынмакълыгъынг бард.
Башха халкъ джутар деб, къоркъмайса халкъынга,
Дининг, адетинг да турады.
Сени тилинге-дингинге кёчерге излегеннге да,
Сюйюб эскертесе кесинги сакъла деб.
Сен уллу халкъса, бек уллу халкъ.
Кюч не хыйла бла гитче халкъланы
Тиллерин, динлерин, адетлерин, тарихлерин
Унутдуруб, кесинге къошарыкъ тюлсе.
Сен алайсыз да, аласыз да кёбсе, пелиуанса,
Аллай учуз, гюнахлы ишледен керисе.
Ала къраллыкъларын, халкълыкъларын тас этмезча,
Болушуб, къайгьырыб тургьан Тейрисе.
Хар халкъны джуртунда кърал тили –
Ана тилиди деб бегитесе.
Халкъла, тилле – бары да бирча сыйлы, уллу.
Автоном тийреге огьуна барса келечинг, адамынг,
Башха къралгьа баргьанча барады,
Аны тилине, адетине бойсунуб.
Ол айырылыб кърал болама десе да эркинди.
Аны ючюн айтады сеннге адам улу
Уллу халкъ, пелиуан халкъ, акъылман халкъ деб.
Сен кьоркъмайса халкьынга-тилинге.
Сени къатынгда мен да къоркъмайма халкъыма-тилиме.
Санлары минг, миллиард болгьан халкьла да –
Гитче, уллу да джашарыкъбыз. Андан уллу
Насыб къайда! Ой-орайда!
Хей, тюн къайда, тюш къайда...
Тюш файгьамбар тюшлеринги хайыргьа джораласын!
ИНКЪЫЙЛАБЧЫ ДЖАНЫМ, КЪЫЙЫНЛАШМА
(поэмадан юзюк)
Буюрулду бу дуниягьа келирге,
Кёз алдагьан ариулукъну кёрюрге,
Аны ючюн отха, суугьа кирирге,
Аны ючюн джашаргьа эм ёлюрге,
Аны бла джашаргьа не ёлюрге.
Бу дуниягьа мен къучагьымы кердим:
Нартюх бачханы баш къусханын кёрдюм,
Сабий гинджисине джаулукъ къысханын кёрдюм.
Бу дуниягьа асыры тансыкьдан ёлдюм,
Бу дунияны асыры сюйгенден ёлдюм.
Ибилисни кёз къысханын да сездим,
Джангылталмай, тиш къысханындан бездим.
Ибилис, файгьамбар да адам джюрегинде
Болгьанларын энди ажымсыз билдим.
Европагьа тюл, кёкге, джети къат кёкге
Мен терезе, Тейри эшиги ачдым.
Европагьа тюл, джети къат джерге,
Джюрекге, атомгьа джол табдым, ачдым.
Бу дуниягьа хакъ кёлюм бла берилдим,
Аны ючюн кёб къыйналдым, термилдим.
Мухамматча ташла бла тюйюлдюм,
Хыйса кибик зор-джол бла керилдим.
Аны ючюн къалмады дуниядан кёлюм,
Артыкъ халал болдум, къучакъ кердим.
Артда мени тёнгегими керликле ючюн,
Саулугьумда ёз джанымы харам этдим, кердим.
Бу дуниягьа джыйырманчы ёмюрде келдим.
Джыйырманчы ёмюрню иймансыз файгьамбарын
Владимир Ильич Ульяновну (Ленинни) кёрдюм.
Ай медет, аны осиятын толтурмай,
Сталинни – къызыл Фукну – оноуда къойдула.
Фыргьауунну-Таджалны башчы этиб къойдула.
Адамланы, халкъланы къырыб,
Социализмни аты бла социализмден бошаргьа
Тебреген эди, алай ёлюб кетмесе ол.
Бюгюн да, анча джыл кетгенден сора да,
Тазаланыб бошаялмайбыз культну (къулну!) ууундан.
Бу дуниягьа джыйырманчы ёмюрде келдим.
Сталинни, Гитлерни да кёрдюм.
Гитлер – ол империализмни ити, бети,
Ол джаратылмазгъа амал джокъ деб окъудукъ,
Ангылашынмагьан къызыл Фукду, къызыл Фук,
Социализмде нек орун табды къызыл Фук?
Табды эсе уа – эркинликни ёлтюрдю.
"Кърал" деген – "къур", "къурал", "къурулуш" деу эсе да,
Ол аны – "къыр" деген магьанагьа келтирди.
Кърал къыра "кра" этди бизлени,
Кърау урду инкъыйлабчы сёзлени.
Ленин, Ленин кимге къойдунг сен бизни,
Биз сынадыкъ Салабканы, Сибирни.
Таджал, аджал маджалладан бошады,
Тюзге, игиге маджаланы бошлады.
Бизни бай этген эди ленинчи нэп,
Аны ючюн айтхан эдик джашасын совет власт деб.
Энди Таджал совет властны аты бла,
Байындынг деб, джарлыны ийнеги бла, аты бла
Къоркъутады, колхозгъа тартады,
Болмаса тутады, къурутады.
Колхоз деди, – джерибизни сыйырды,
Колхоз деди, – малыбызны сыйырды,
Джарлы, бай деб, болгьанны къайырды,
Къул, ёзден деб, халкъны эки айырды.
Халкъны бёлдю, юсдюрдю бир-бирине,
Къатылды халкъны джерине, тилине, динине.
«Аллахны къой, меннге табын»,- деди таджал,
Алай болмагьанны сакълайды тарбууун, аджал.
Алай бла тинни, динни бууду,
Алай бла социалист сарыубек тууду.
Сарыубек а социалист, капиталист болса да бир –
Аны тамагьындан ол чайнамай джутарча кир.
Къайырылсанг а – "халкъны джауу" дедиле –
Тутдула, сюрдюле, "джутдула",
Кесинг бла къалмай, юйдегинги,
Джууугьунгу-тенгинги да къурутдула.
...Бу дуниягьа джыйырманчы ёмюрде келдим
Тюз сёз ючюн ёлтюрлюклерин билдим.
Ёзге тюзюн айтыу борчум эди – борчумдан къутулдум.
Аны ючюн къыйын джашадым, тутулдум.
Ёзге мени сёзюмю кючю бла –
Джанауалгьа джетгинчи, киргинчи обагьа
Бар эселе тюшюннгенле, къайытханла тобагьа,
Сора тюзлюк хорлады. Сокъураныу джокъ джукъгъа.
Инкъыйлабчы джаным, сен, къыйынлашма, шош джукъла.
САНЛА
1. Бир. Биреулен. Джангыз джан.
Сюеледи сын ташча.
2. Экини да сюймейме мен –
Баштёбенди асры,
Джалкъасын да асры къайырад.
3. Юч да алгьа къарагьан сан тюлдю,
Къыйыкъ кишиге ушайды.
4. Тёрт да кеси кесине дагъан
Болургьа кюрешиб турады.
5. Беш да санланы арасыма, ортасыма,
Ёзге баш багьама деб, кесин багьалатад.
6. Алты да, гурийча, кесин кёбдюрюб,
Мени аягьым 9-ну башына тенгди дейди.
7. Джети – санланы бийи,
Джетиден къуралгьанды хар зат.
8. Эки тамчы бир-бирине чабышдыла,
Эки джюрек, эки дуния, эки тогьай, эки джюзюк
Сегиз (8) болуб, бир-бирине чалышдыла.
9. Мен 6-ны аягъы зат да тюлме, - дейди тогьуз,
Акъылым кёбден къазанбашма мен.
10. Бир, джангызлыкъдан къаура болгьан бир (1),
Кесине бир тёгерек нёгер табыб,
Энди атым онду (10) деб, гёджебсинед.
АЛАН БЛА ОЮНЧАКЪЛАРЫ ++++++++++
Алан деген уланны
Игид джашауу, халы.
Кёбдю рысхысы, малы,
Къайгьысы да аз тюлдю.
Майна, аты кишнейди,
Хазыр болуб чабаргьа.
Чарсха угулгьанланы
Барын джетиб озаргьа.
Узункъулакъ эшеги
Созуб-созуб окъуйду,
Тауда, тарда джюрюрге
Къадыр кибик гыртчыды.
Къадыр таджал болса да
Къылыгьы бет джояды.
Аджирча кишней келиб,
Эшекча окъуб къояды.
Ёзге Аланны къадыры
Тау джолланы къыдырыр,
Ауур джюкню элтсе да,
Къабхан, чочугьан этмез.
Эшеги да къала ишлеб
Къуйругьу бла оймаз.
Джангыз, тоюб турса да,
Окъугьанын а къоймаз.
"Эшек билген арба джол",-
Деб бош кюлелле анга.
Кеси харам болса да,
Къыйыны уа халалды.
Отун, бичен келтирир,
Джашны, къартны кёлтюрюр.
Тауда эшекге эскертме
Салынса да боллукъ эд.
Къадырны, атны, эшекни
Сыртына атыб кетерча,
Аланны пили да бард
Дуния сейир этерча.
Ол бурну бла кёлтюрюб
Базыкъ томурауланы,
Чегетден алыб келед,
Алан мекям ишлерча.
Пили, аты, къадыры,
Эшеги да Аланны
Бир масхабда джюрюйле,
Айтханын этиб аны.
Ненча кийик, джаныуар
Турадыла Аланда.
Ала кютю болгьанла
Илешгенле адамгьа.
Къаблан, аслан, аю да,
Джылан, тау къуш, тюлкю да,
Ит, сюлеусюн, бёрю да
Къайырылмай бири да,
Шохайлача джашайла,
Халал ишлеб, ашайла.
Бир бирикген къралгьа,
Джамагьатха ушайла.
Дженгиллик этген болса,
Хар ким аны уялтад.
Эртден бла барын да
Гугурукгу уятад.
Алан аскерчи кибик,
Эрлей къаблаб кийимин,
Джугьутурун, кийигин,
Ийнеклерин, къойларын
Барын тышына иед.
Ингирге дери отлаб,
Ала тойсала сюед.
Къалгьанланы да бошлайд –
Ала да джюрюсюнле.
Туугъан сыйлы джерлерин
Сыйласынла, кёрсюнле.
Кёз байлана, барысы
Келликдиле къайытыб.
Тебрерикдиле сора
Сейир хапарла айтыб.
Алан барын тансыкълар,
Барына аурур джаны.
Бёрюге къойну сорур,
Кишдикге уа – чычханны,
Тюлкюге – гугурукну,
Бал четенни – аюге.
Игид, бары сау-эсен
Джыйылгьандыла юйге.
Ма ол халда бир-бирин
Хар ингирде джокъларла.
"Ингирги таурухха" къараб,
Сора татлы джукъларла.
АДАМНЫ КЪАДАРЫ
Къыйынды дуниядан айырылгъан,
Туугъан джерден айырылгъан къыйынды.
Айырылыуну джылауун
Сууча этген не болур джерде?
Ол туугьанлай кетиб тебрейди...
Ташла, терекле да къаладыла,
Джагъала да къаладыла,
Ол а кетеди, кетеди, кетеди...
Суу, сен булут болуб къайытсанг да,
Къайытырса бир кюн туугьан тауунга.
Меннге уа аллай насыб да джокъ,
Мен кетсем къайтмам ёмюрде.
Ауанам огъуна кёрюнмез.
Мен – кете баргьан къыйынлы джанладан бири,
Кетиб баргьан суудан ичиб къанаргьа излейме.
Джашаргъа излейме, ёлмей, аурумай, къартаймай –
Тюрлендирирге излейме къадарын адамны.
Огъесе, болмазлыкъ затмыды ол?
НАЗМУ
Назму. Насыб, Адам, Заман, Мадар, Умут
Деген сёзлени ал харифлериди НАЗМУ.
Назму – джан.
Назму, джан.
Назмуджан. Джанназму.
Назму деген сёзде барды наз.
Наз деген сёзде уа – джашиллик, джаз.
Назму – джаз.
Назму джаз. Джаз назму.
Назмуджаз. Джазназму.
Назму джаз – джаз – аз – джаназы.
АТЫЛТЫРГЪА БОЛЛУКЪМУДУ КЮННЮ, АЙНЫ?
Къарчаны келилерин оюб,
Ишленнген джол
Къайры элтир Къарачайны?!
Аламгьа джол салама деб,
Атылтыргъа боллукъмуду Кюнню, Айны?
Кёрчю атылтыб Кюнню, Айны –
Сора кёрюрсе кюл болмаса кюнюнг, айынг,
Сора кёрюрсе кёр болмаса
Къышынг, джайынг.
Къарачайны къайры элтир
Къарчаны келилерин оюб
Джол ишлеген?
Джуртуна, халкъына сансызны,
Ата-бабаладан хапарсызны,
Тил-тарих дей билмегенни,
Билирге да излемегенни
Ким, не деб ийген болур джол ишлеге?
Телибизден тилибизни,
Джерибизни, эсибизни
Сакълар ючюн не зат этдик
Не сен, не мен?
Къарачайны къадау ташын
Атылтдыла деб хапар келсе,
Энди анга да сейирсинмем.
ДЖАШАР ЮЧЮН, ДЖАШНАР ЮЧЮН...
Колорад къамжакъла гардошну басханча,
Басадыла ууакъ къайгъыла джюрекни.
Колорад къамжакъла гардошну ашагьанча
Ашайдыла ууакъ къайгъыла джюрекни.
Баш къусхан муратынгы сезиб
Эм алгьа къадаладыла анга.
Джюрек, кечени къара чыкларын юзюб,
Сезим къолларын узатады тангнга.
Къайгьыла уа, айхай этегингден тюл,
Джюрегингден турадыла къадалыб.
Бир-бирине хапар бериб, къаралыб,
Келедиле басыннгандан басына.
Къутулуб кетерге тебрегенди деб,
Къычырадыла миз тамакъларын бошлаб.
...Джюрек бютюн гыртчы болургьа керекди,
Сукъланырча ташла огъуна анга.
Ёзге джюрек ташха ушаса да,
Нарат ёсген ташха ушаса керек.
Таш бла Терек – джуртубузну-халкъыбызны белгиси.
Ата-бабаладан юрене джашаргьа керек
Таш башында джашау этерге да,
Къайгьыны башына таш болуб тиерге да...
Умут терекге, джашил дуниягьа аш бола билиу,
Къыйынлыкъгьа, терсликге таш бола билиу –
Ма джюрекге эм керекли зат
Тюнене да, бюгюн да – къачан да.
Джашар ючюн, джашнар ючюн
Бизге керек:
Къарачайны Къадау Ташы
Эмда
Джуртда Джангыз Терек.
Джюрек –
Таш бла Терек.
БУ ХАЛГЪА КЪАЛАЙ ДЖЕТДИК БИЗ? +++++++++
Ана тилин билген да махдаугъа тергелген
Къаллай бедишлик заманнга джетдик.
Мисирде, Кърымда да джуртуна термилген
Къарчаны джазыкъсынама мен.
Юч джыйырма атлы болгьанларында
Халкъ болдукъ, джаугъа джаулукъ этерча болдукъ,
Деб къууаннган къарачайлыла
Ой, нечик джазыкъсынама сизни.
Къарачайны джигити Татаркъан,
Хасауканы джигити Умар,
Совет Союзну джигити Харун –
Багъатыр улула, батыр уланла –
Барыгьызгьа ауруйду джаным.
Барыгьызгьа ауруйду джаным
Тукъум атала, тукъум башчыла.
Халкъ, тил ючюн къазауат этгенле,
Тилек этгенле, салауат этгенле.
Ана тил керекди, керек тюлдю деб,
Къызарышыб даулашхан туудукълада,
Ана тилни билеме не билмейме деб,
Башларына сый тартхан туудукълада
Сизни къаныгьыздан джукъ бармыды экен?
Сизни къаныгьыздан джукъ бармыды экен?
Сизни къаныгьыздан джукъ бармыды экен?
Бар эсе, бу халгьа къалай джетдик биз?!
СЕНИ ДЖАРАТАМА МЕН
Л. Ф.
Ана тилими сыфатыча,
Ата джуртуму къууатыча,
Туугьан джерими берекетича,
Халкъымы намысы, бетича,
Ариулугьу, ёлюмсюзлюгюча –
Джайгьы кюнлени биринде
Меннге кёрюндю поэзия
Кямары бла белинде.
Къадер кечени джарыгьыча,
Нюр джарыгьыча, ТЕРЕЗЕДЕН,
Кёзлериме кёзлеринден,
Сёзлериме сёзлеринден
Бир Тейри джарыкъ тёгюлдю.
Къайгьылы, къыйынлы дунияда
Чыгьанакъла ичинде гюл кибик,
Поэзия меннге кёрюндю,-
Джылыуу, джарыгьы Кюн кибик.
Мен сени кёрдюм поэзия,
Кёргенлей билдим хорларынгы.
Ийнек да саугьан, дырын да джыйгьан,
Къалам да тутхан къолларынгы
Кёкюрегиме къысарым келди.
Джулдузгьа, алмагьа да узалгьан,
Бери узатчы къолларынгы.
Джулдузгьа, алмагьа да ушагьан
Джюрегим къурманды алагьа.
Аламгьа сыйынмагьан джюрегим
Эки ууучунга сыйыныр.
Поэзия, мен ант этеме,
Тюшюрмем сыйынгы, сыйымы
Айтыб кёлде болмагьанны,
Айтыб элде болмагьанны,
Кёкде, джерде болмагьанны
Сени аллынгда ассы болмам.
Джалгьан сёзню джардан атама,
Керти поэзияны джаратама.
Бурун бла бюгюнню байлаб,
Эски кямарны бетин чыгьаргьан,
Эски сёзлеге джан салгьан,
Тамблагьа джол салгьан,
Джюрекден джюрекге джол салгьан,
Къызара тургьан поэзия,
Сени джаратама мен!
ТЕРЕЗЕДЕН ТИЕДИ КЮН
Л.Ф.
Терезеден къараб кёргенлей,
"Буруннгу таулу къыз эсенсе", - дедим.
Къызара ышаргьанынгда,
"Мен сакълагьан сенсе", - дедим.
Артыкъ сюеме терезени
Кюн джарыкъны ийгени ючюн,
Сени да биринчи кере
Терезеден къараб кёргеним ючюн.
...Сен ышаргьанча тиеди Кюн
Терезеден кёзлериме.
Джаза тургьан сёзлериме да
Терезеден тиеди Кюн.
Кюн джылыуун а, джюрек къой эсенг,
Таш да сакълайды.
Кюнню сюйгенден, ол джылытхан
Ташны да къучакълайла.
Сени кючюнг бла джазылгьанны да
Окъурла алай.
Кюнню кючю бла дунияны
Джарытады Ай.
...Джюрегинг Кюн джарыкъдан
Толгьан эсе,
Назму тизгинлеринг да, кюн таякълача
Болгьан эселе,
Сора,
Сеннге да келгенди ол,
Сора,
Сеннге да тийгенди ол,
Кюн – Сюймеклик.
АЙ
1
Былай мыдах некди Айны джарыгьы?
...Балаларын джокълай, сакълай,
Ауруу ауур этген кирпиклерин ачыб,
Бюгече бегирек къыйналгьан ана
Айгьа кёбюрекми къарагьан болур?..
2
Ол дуниядан тийгенча тиеди Ай,
Ёлюб джаратылгьаннга ушайды ол.
Бир джансызлыкъ барды аны къарамында –
Къабыр шошлукъгьа бёлеген джангызлыкъ.
...Кёргенча болама, тирилиб,
Айда сабан сюре тургьан ёлюклени.
3
"Кюеме, сюеме. Тынгы-тынчлыкъ джокъду.
Къайгьыла, сагьышла. Джюрек джарылады..."
Ол бары бошду – ол бары аламатды,
Ма мени кёлюм – шошду, олду къыйынлыкъ.
...Кюн таякълагьа къарышханлыкъгьа къолларым,
Айгьа ушай тебрегенди джюрегим.
4
Ёлюкню бетине ушайды Ай.
Ай джарыкъ юсюне тёгюлсе
Джер огьуна титирей болур...
Ай ахыр кюннге сагьыш этдиреди.
Ёлген джанла бары къарайдыла Айдан.
Ит джаныуар да улуйду Айгъа къараб.
Айгьа ушай баргьан джерде джашаб,
Адам а неге таянсын, ышансын?
...Кёкге, джерге, джюрекге, ёмюрге да
Ай джарыгъы тёгюлгенди,
Ай джарыгъы.
КИМНИ АРБАСЫНА МИНСЕНГ...
"Кимни арбасына минсенг,
Аны джырын джырла".
Джерди мени арбам,
Аны джырын джырлайма.
Кёкдю мени Тейрим,
Анга урама баш.
Тёнгек – джерге, джан – кёкге
Боллукъдула аш.
"Кимни арбасына минсенг,
Аны джырын джырла".
Джер арбада барама
Кёкню джырын джырлаб.
Къартха не да джашха
Орун керек болса,
Не да джаныма саным
Тарлыкъ эте тебресе,
Арба юсюнден кетерме –
Бойсунурма къадаргьа.
Джангы Ай бла Джулдуз а
Сын ташымдан къарарла.
ДУМП БОЛГЪАН ДУНИЯЛА
Кюкюрейди джюрегим,
Кёзлерим – элияла.
Кёзден кетгенликге кёлден кетмейле
Думп болгьан дунияла.
...Ма бу тауну этегинде
Джашай эди халкъ.
Зулмуну ёртенинде
Кюйдю, болду талкъ.
Къанатлы да къайытды
Джаз болгьанлай, ызына.
Суу да туугьан таууна
Булут болуб къайытды.
Къанатлыгьа, суугьа да
Халкъ сукъланды, термилди.
Баш бошукъгьа термилди
Бугъоуланнган ёхтем халкъ.
...Кюкюрейди джюрегим,
Кёзлерим элияла –
Джюрегимде джашайла
Ол думп болгьан дунияла.
ДЖЮРЕГИМЕ БУРУЛДУЛА КЁЗЛЕРИМ
Кёзлерингден къарай эди джюрегинг,
Не келсин – къара эди джюрегинг.
Джюрегиме бурулдула кёзлерим:
Сын-сын болуб къурушдула сёзлерим.
ПОЭТЛЕ ++++++++++++++++++++++++++++
Джашау бу тюйюуден тюйсе,
Джюрек бу кюйюуден кюйсе
Не къалыр адамдан?
Не ючюн тюеди джашау,
Не ючюн кюеди джюрек,
Не ючюн?
Джуртда Джангыз Терекни кесгенча
(Поэт а – къуру да Джангыз Терекди)
Кесселе да поэтни,
Къарчаны Ташы къалгъанча
Къалыр поэтни сёзю.
Хоу,
Поэт – халкъыны Къадау Ташыды,
Джангыз Терегиди Джуртуну.
Адамланы бары ючюн тюеди аны джашау.
Адамланы бары ючюн кюеди аны джюреги.
Былай джазылады сыйлы Къуранны
"Поэтле" деген сурасында (26,70):
"Ма айтды ол атасына эмда халкъгьа:
Кимге табынасыз сиз?"
Ма ол соруу къыйнайды поэтни.
Ма ол соруу ючюн къыйнайдыла поэтни.
Дефтер: ДЖАН ДЖУРТ
КЪАРАЧАЙ ТИЛИМ
Джарлы тилим, бай тилим,
Джулдуз тилим, Ай тилим,
Адурхай, Будиян тилим,
Трам тилим, Науруз тилим,
Тар тилим, дуния тилим,
Къарча тилим, Боташ тилим,
Тау тилим, таш тилим,
Нарт тилим, джаш тилим,
Кюн тилим, гюл тилим,
Тюрк тилим, алан тилим,
Аллах берген адам тилим,
Къарачай тилим, ана тилим.
АНА ТИЛ БИРДИ
Кёблеге кёбген кёмюк
Тюлме. Ташча чыдарма.
Таш джюрегими тешиб
Кырдык сёзюм чыгъармы?
Мен тёрге тюшген ёлюк
Тюлме. Тасча чыдарма.
Джерими къарыча эриб,
Кырдыгыча чыгьарма.
Мен кёкден тюшген элиб
Тюлме. Билме, чыдарма.
Алай а, къалдым эриб...
Сюймекликге чек бармыд?
Аякъ тюбде къалсам да,
Джерча, джолча къалырма.
Ана тилсиз къалсам а –
Джуртда да къалдым джуртсуз.
Шо, къайсы тилге барыб,
Сёз садакъа тилерме?
Факъырагьача къарасала
Асыры ауур тиерми?
Огьесе, ана тилин
Джойгъан мурдар бизге да,
Не игилик кёргюзтюр?
Анга азды тюрме да,
Деб бетиме тюкюрюб,
Къозгьалыб алайына,
Къызгьан тиш бла кюйдюрюб,
Бу дугьур мангылайыма
Ана тилин сойгьан деб,
Джийиргене джазарламы?
Саулай да адам улу
Кёрюр джерде асарламы?
...Джаныма тёре эсимди,
Сёзюме берген кескинлик.
Джуртда Джангыз Терек кесилмей,
Кесилсе эди кесиллик...
Халкъ терегин томуруб,
Ишлеген джангы юйюнгю
Шыбыла кюйдюргенде
Тюшюннгенмединг джукъгъа?
...Тюзюн айтыргьа къоркъуб,
Тили тутулуб тургьан,
Тилсиз болуб туумазмы,
Огьай, ма сенден туугьан?
Тюзюн кёрюрге къоркъуб,
Кёрмегенча этиб тургьан,
Сокъур болуб туумазмы,
Огьай, ма сенден туугьан?
Тюзюн эшитирге къоркъуб
Эшитмегенча этиб тургьан,
Сангырау болуб туумазмы,
Огьай, ма сенден туугьан?
Тюзюн биле тургьанлай
Джалгьан сёлеше тургьан,
Эки бетли болмазмы,
Огьай, ма сенден туугьан?
...Туугьан халкъынгы джауу –
Бал-джау боллукъса кимге?
Кесинги туугьан джашынг
Къол кёлтюрюр кесинге...
Кёлтюралмай джылымы
Бойнума дери джерге
Кирсем да,
Джерим бетли джырымы
Байракъча тутуб ёрге,
Ёлюрме:
Динибиз – хакъды.
Ана тил бирди.
Ата джурт бирди.
Аланы сакъласакъ.
Бизге ёлюм джокъду.
ДЖЮРЕКСИНЕМЕ, ЁХТЕМЛЕНЕМЕ ++++++++++++
Джюрексинеме, ай медет, бирде:
Аз джашайбыз джандетча джерде,
Аз кёребиз джер-суу да, джер-суу да,
Кёб сынайбыз бушуу да, джарсыу да.
Ёхтемленнген огъуна этеме бирде:
Биз эрлеча джашайбыз джерде,
Болджалны къысхалыгъын онгсунмай,
Итликге, терсликге, залимликге бойсунмай,
Адамла Адамлача джашайбыз джерде.
АНДАНДЫ
Джылым келе келгенликге
Джюрегим сабийлей къалгьаны,-
Анданды деб турама меннге,
Джашагьан къыйын болгьаны.
БЮГЕЧЕ
Ай бла бюгече джулдуз
Орургьа боллукъду.
Боюнсхалада ёгюз ийиб,
Солургьа боллукъду.
Тейриге да талай зат
Сорургьа боллукъду.
Ой ма бюгече туугъан
Сосуркъа боллукъду.
Къыз тууса уа Сатанай,
Сатанай боллукъду.
Бюгече кёкню сюрюб,
Нарт нартюх атаред.
Дженги бла терин сюрте,
Ол рахат атларед.
Къойчу ити да Къой Джолдан
Джерге сакъ къараред.
Аты да иесине
Шош кишней отларед.
Кёкню къымжасын ача,
Кечени чууакъ эте,
Шо алай отларед.
СЕЙИР ТЮШЛЕ
Къайдагьымы унутуб,
Сейир тюшле кёргенме.
Ай джарыгьын уютуб,
Айран этиб ичгенме.
Кюнден – нартюх гырджындан,
Кюлюн да кёкге чачыб,
Ауузум кюе ашадым
Ол Ай айраннга чанчыб.
Джериме тансыкъ болуб,
Керамат тюш кёргенме.
Джуртда Джангыз Терекге
Баш урургьа келгенме.
Халкъыма тансыкъ болуб
Къучакълай Тауну, Ташны,
Бетден бетге кёргенме
Къарча бла Боташны.
Мыдах эди бетлери,
Кёзлери сагьышдан толу.
Халкъ талкъ болмаз дей элле
Тилибиз эсен болуб.
Айрылыкъ кирмей турса
Сёз болуб, мен-сен болуб,
Халкъ талкъ болмаз дей элле
Бириге билген болуб.
ДЖАЗНЫ ЭТЕГИ
Май айны отуз бири...
Ай аны о тюз бери
Къайтарсам а къайтарсам,
Къартайсам да къартаймам.
Мен кёрдюм джазны, кёрдюм,
Аны татыуун билдим.
Джети къат джерге тюшюб,
Джети къат кёкге миндим.
Гюнахсыз акъ булутну
Башыма мен сарх этдим.
Меккягъа тюл, ма сеннге
Табындым да "харх" этдим.
Ай кёкден айыб этди,
Джай къучакъ джайыб джетди.
Тесукъа эте къалдым,
Сюйген къызым – джаз – кетди.
Умут этдим тыяргьа,
Тар юйюме джыяргьа.
Джабышдым этегине,
Этегин юзюб кетди.
Джазны этеги къолумда –
Ой къууанчым, джарсыуум.
Ол – юйюмю байрагьы,
Тёрде тёрем. Джазыуум.
Этегин алай тутхан
Кесин тутарем къалай...
Джаз билсе эди аны
Келир эди къайытыб.
ТОЛМАЙ КЪАЛГЪАН УМУТУМ
Кетдинг мени унутуб...
Огьай, меннге къалайды.
Толмай къалгьан умутум
Толгьан Айгьа къарайды.
Джаным къолуна алыб
Къара чачынгы учун,
Джанымы къолума алыб,
Учхунча алай учдум.
Джетдим, джетдим угулуб:
Кёрюннгенингча тюшде,
Мёлекчикча къубулуб,
Тура эдинг мюйюшде.
Ау джаулугьунг башынгда...
Къарамадынг, сакъладым.
Чыммакъ акъ болуб къалды
Къундуз бетли сакъалым.
Сени бек сюйген джаным
Санымдан абрек кетди.
Къаным чынгаб ызындан
Къызыл къычырыкъ этди.
Сизден, умут бусгакла,
Тигиб, мен къара кийдим.
Элия ургъан бусакъкъа
Къараб, джулдузча кюйдюм.
Кетдинг мени унутуб,
Огьай, меннге къалайды.
Толмай къалгьан умутум
Толгьан Айдан къарайды.
КЪАЙГЪЫЛЫ БОЛМА
Къайгьылы болма, къызы, сен,
Кюн батхан джаны къызылды.
Тынгысыз тынгы бер меннге,
Меннге, кече джергеча, къысыл да.
Тынчлыкъсыз тынгы кесинге,
Тангынг тынгылы атарча.
Кече узуну Айджаякъ
Кюн таякъ бла джатарча.
Кюн джюрегиме батханын
Мен тиер тиймез билирсе.
Къууанч танг а сенден атханын
Билмегенлей да билеме.
Къайгъылы болма, къызы, сен
Биз тазалыкъны сакъларбыз.
Ариу тамблабызгъа таяныб
Тюненебизни тансыкъларбыз.
СЮЙМЕКЛИК САНДЫРАКЪ
Балий – Сенсе.
Къалай ариу сёздю "балий".
Къаллай ариу къызды Балий.
Ба. Бал. Бал ий.
Б. БЛ. БЛ аааий…
Билал бла Балий.
СЁЗЮМ КЮЧЛЮ ЭСЕ...
Къыз джюрегин ачханды джашха:
Чагьыр иче келиб, «оу!» - деди.
Эси кетди, кетди сагъышха...
Тили – «огьай», кёлю – "хоу" деди.
Артда меннге келиб джылады:
"Алданмаз эдим сюймекликге, -
Сени назмуларынг, джырларынг
Тюбетмедиле игиликге.
Ала болмасала эдиле, мен
Чыкъмаз эдим джарлы юйюмден.
Терилмез эдим антха, сёзге,
Ышанмаз эдим ол бетсизге".
Назмуларымы, джырларымы
Къыз терслейди къыйнай джанымы.
Сёзюм алай кючлю эсе, нек,
Нек келмейди мен сюйген мёлек?
СЕНИ КЁРГЕНЛИ
Ариулагьа къараргьа къалсанг,
Юсуф файгьамбар болурум келеди.
Ауругъанча мыдахчыкъ болсанг,
Локъман хаким болурум келеди.
Сени кёргенли меннге ёмюрюм
Джаша деб, буйрукъ бергенлей келеди.
Мен а сени ёлюмсюз эте,
Мен а джанымы сеннге бере,
Юсюнге къабланыб ёлюрюм келеди.
САКЪЛАЙМА
М.Т.
Сакълайма, тюнгюлсем да.
Хар аякъ тауушха тынгылайма,
Кеси кесими алдайма.
Кишини сакълатмам, ёлсем да,
Энди къууаннган да эталмам,
Джалан аякълай келсенг да.
КЪАЙДА КЪАЛГЪАНДЫ
Кёлде джукъ да джокъду:
Не Кюн, не Джулдуз, не Ай.
Алай
Алдаргъа джарарыкъ тюлдю,
Булут да джокъ, умут да джокъ.
Джангызлыкъ джагьадан алгьанды.
Дуния дегенинг джалгъанды.
Мени ёлюмден къутхарлыкъ,
Сюймеклик къайда къалгьанды?!
СЕНИ ИЗЛЕГЕНДЕН
Кёзлерими кёз туурангда къоюб кетерикме
Тансыкъларын бир алырла сенден.
Джаннган джюрегиме буз тауну кешене этерикме,
Санларым эрийле сени излегенден.
БИЗНИ БАЙЛАГЬАН
Мен – кёк Тейрисиме, сен – джер Тейриси.
Бизни байлагьан: Ай, Кюн, джулдуз джарыгьы,
Къар, джангур, джанкъылыч, элия...
Мен – кёк Тейрисиме, сен – джер Тейриси.
КЪАДАРНЫ ДЖЮРЕГИ
Къадарны джюреги кенг, рахат.
Сынсыу, къансыу анга керахат.
Ёлюмсюзлюгюн биледи ол.
Къар джауады къалай аламат.
КЁЛСЮЗ НАЗМУ
Байрым кюн да, байрам кюн да джокъду бизге,
Эркин тюлбюз тилибизге, динибизге,
Эркин тюлбюз джерибизге, кесибизге.
Халкълыгъыбыз къуруй баргьаннга ушайбыз,
Джуртубузда да… джуртсузлача джашайбыз.
НЕ ДА ДЖАШАУДАН...
Не да джашаудан башланады...
Ёлюм да, -
Дедим да,
Аз къалдым акъылдан шашаргьа.
ДЖ, АША У-НУ
Бу ючгюлню эки джаны - гюл.
Ючюнчю джаны - кюл.
Бу ючгюлню эки джаны - джашау.
Ючюнчюсю уа - узун-къысха беш у (ууууу) -
Улуу.
Бу ючгюлде бир Дж - джарыкъ, джашиллик, джашлыкъ.
Джаз. Джай. Джюрек. Джан.
Джыр да, джылау да - Дж-дан,
Джандет, джаханим да - Дж-дан,
Джанла джаратылгьан джер да - Дж-дан,
Джангылыу, джангырыу да - Дж-дан,
Джаухар, джанкъылыч да - Дж-дан,
Джулдуз да, джазыу да - Дж-дан,
Джашау, джаназы да - Дж-дан,
Санланы бийи - джети да - Дж-дан,
Джокъ да, джукъ да, Джурт да - Дж-дан,
Башланады не да Джашаудан - Дж-дан.
Бу ючгюлде алты Ай - алты А:
Алиф-Алам, Аллах-Адам, Акъыл-Ангы.
Бу ючгюлде юч Ш:
Шыбырдау да, шууулдау да,
шылпыла да, шыбыла да, шошлукъ да.
Бу ючгюлде уу джыланлача беш у:
Уяныу, уялыу, ууалыу, ууадых, ууахты.
Ючгюлню ючюнчю джаны - бешбашлы эмеген - беш у.
Эки мюйюшю, эки мюйюзю уудан толу у.
Аны ангылагьан кюнюнгден башланады
Бу у-бла, улуу бла, бушуу бла бууушуу.
Бу ючгюлден тышына чыгьаргьа,
Ёчюлген отну джангыдан джагьаргъа
Буюрулмагьанды. Джолгьа
Чыкъгьан барады Дж-дан У-гьа.
Мюйюшде уа джылан... уугъа
Чыгьыб сакълайды. Айры тилине, мияла кёзлерине
Бирле къараялмай джыгьыладыла.
Ол а - мархаматлыгьы джокъ -
Сюркеле келиб джутады аланы.
Бирле ичлеринден къалтырай эселе да,
Тышларындан билдирмей барыб, урушадыла,
У-ну ууундан къыйылгьынчы.
Джашау!
Сени Ш белгинге джетгенлей,
Джаш джашлай ёлюб кетгенле,
Джаным ачыйды сизге.
Мен а - алгьа, экинчи А-гьа
Джетгинчи барыб, У бла сермеширикме.
«Дж», «У» ашарча, къарыусуз тюлдю.
Не медет, алай а,
Дж - башы, У - къуйругьу
Болгъан тюрлю сейирликди ДжашаУ.
Биз аны къуйругьундан - У-дан - айырсакъ
Джаша деген магьана къалады.
Дж-дан - башындан айырсакъ а,
Ашау деген тууар сезим чыгьады.
Тюлме да ийнамы ёчюлген,
Чыгьаргьа излемезча темир ючгюлден.
Дж бла У-ну байласа да къадар,
Айырыргьа Адам табмазмы мадар?
Къарт да, сабий да бола джылдан джылгъа,
Дж-дан У-гьа тюл, Дж-дан Дж-гьа – барыргъа:
Джылланы къабындан, бугьа бауданча чыгьыб,
Гюрюлдерча, У-ну узунуна джыгьыб...
Ким эсем да, кем эсем да, кемсиз сюйдюм
Джашауну.
Бюгюн, тамбла да къаным-джаным бла айтхан:
«Дж», аша «У»-ну,
«Дж», аша «У»-ну.
Сюеме Джашауну!
СЕН +++++++++++++++
Тилбуручум да,
Тинбуручум да
Санбуручум да,
Джанбуручум да –
Сен.
КЪАР, АЙ ДА...
Къар, Ай да
Терезенгден къарай да,
Шош джарый, шош къууана...
Мен а, бир бош – ауана.
Къар бла Айны бетин
Джууаргьа болгьан дертли.
СУУ
Суу суууду туугьан тауундан,
Башын къаядан огьуна атды.
"Кенг дуниягьа, - деб,- зар къауумдан"
Тенгизни сарыубек тамагъына саркъды.
Ырхыз салыргьа келген чабакъла
Айтдыла аджашхан джарлыны хапарын.
... Ол тауусулуб, булут болуб къайытды да,
Джылай-джылай къабланды таулагьа.
ТАНГ АЛАСЫ ++++++++++++++
Танг аласы Анг таласын
Кючлегенд.
Кёксюл аджир акъ байталгьа
Кишнегенд.
Джылы аязны къол аязы
Кёзлеуню
Башын сылаб туудургьанд
Бу сёзлени.
Къанатлыны джукъусуну
Джугьусу
Джюрегими чёкдюргенди
Букъусун.
Тынгы табхан мени кёлюм, сют кёлча,
Таза, азат, ёлюмсюз да болгьанды.
Бир сеннге туру боллукъ таша кёлде,
Джангыз сени джууунурунг къалгьанды.
Сезимлени зыгъыр-зыгьыр ойната,
Сюймекликни къара сууу ургьанды.
Джети къатлы джюрегимде сюзюлюб,
Бу чыкъ тамчы сени ючюн туугьанды.
ДЖЕР ДА, КЁК ДА ДЖОКЪДУ СЕННГЕ ++++++++++
Къуруй эсенг сен зарлыкъдан,
Къуру эсенг халаллыкъдан,
Къуйругьу эсенг элияны,
Башын марагьан дунияны,
Башы эсенг сюркелгенни,
Аягьындан ала сюелгенни,
Сора,
Джер да, кёк да джокъду сеннге...
Джулдуз тутаргьа къурукъ алдынг,
Эки дуниядан да къуру къалдынг...
Джер да, Кёк да джокъду сеннге.
ТАНСЫКЪ БОЛГЪАНМА
Бёркю да къаргьа тюшюб,
Джаш къызны уппа этеед,
Ой нечик иги этеед. ...
Мен санга тансыкъ болгъанма,
Тангнга тамызыкъ болгьанма,
Кимге айтайым аны?
Суу анасындан Айны,
Уртларгьа бетим джетеред,
Урларгьа ётюм джетеред...
Мен сеннге тансыкъ болгьанма...
Джулдуз-ай-кёз кечени –
Къара шинли бийчени –
Къучакълаб тангнга чыгьама,
Кёл толгъанды, тунчугъама.
Джюрек, джюрек...-
Тамырлары ачыкъ терек,
Джагьаларын басхан черек.
Арыб, тохтаб бир къалмагьан,
Дуниялыкъдан бир къанмагьан.
Кюн да керек, кюн да керек,
Ай да керек, ай да керек,
Джыл да керек, Джер да керек,
Джылыу керек, джашау керек.
Даулашмайын харибле бла,
Кёкден тюшген харифле бла
Аламгьа тыйыншлы салам
Нек джазалмайды Адам?
Мен сеннге тансыкъ болгьанма.
Мен Адамма, Хауам къайда?
Тунчугъама, хауа къайда?
Муртху-джилек-наныкъ эрин,
Нарат-нызы тылпыу этген
Таза хауа, ариу хауа?
…Бёркю да Айгъа тюшюб,
Джаш къызны уппа этеед
Джулдузгьа таяндырыб.
...Тюшюме тансыкъ болгьанма,
Мен сеннге тансыкъ болгьанма...
КИМДИ, НЕДИ ТЕРЕЗЕДЕН КЁРЮННГЕН?
Шорбат чыпчыкъмыды тереземе къоннган,
Кёгюрчюн сыфатха кирген мёлекмиди?
Гырджын бурхула бермей анга,
Илгиздик этерге керекмиди?
Ол Аллахны сыйлы саламы огъай,
Шорбат чыпчыкъ огьуна болсун.
Къабыргьада къакъ къабыргьагьа къарайд:
Ачды хариб, ашасын, тойсун.
Меннге юйсюз къалыргьа тюшсе,
Юйюм джаугьа тюл, джаныуарлагьа къалсын,
Шорбатына чыпчыкъ юйюр орналсын.
Адам къартайса да, джашау къартаймаз.
Тюзлюк мени ызына къайтарса,
Алагьа келиширме, алагьа илеширме...
Саулукъда гырджынымдан ёзденлик этиб,
Осуятымда – санымы-джанымы юлеширме.
Шорбат чыпчыкъмыды тереземден къарагьан,
Кёгюрчюн сыфатха кирген мёлекмиди?
Огьесе, джарлы ана намазлыкъда
Аджашхан джашына этген тилекмиди?!
КЪАРАЧАЙЛЫНЫ САГЪЫШЛАРЫНДАН
Тюшюмде ана тилим тутулуб кёрдюм да,
Тюнюмде да тилим тутулуб, сёлешалмай турдум.
Аю бла бал ашаргьа базгьан
Эрни сыныб, сынсыб кёргенде,
Кюню, Айы бла бирге
Джюрегим тутулгьанды,
Мутхуз джарыгъы да
Кёзлеримден сёзлериме саркъа...
Джюрегим тутулгьанды мени...
Джелмауузла къоялла ашаб...
Эгерлени ким уятсын?
Багьыр тазла – тюбсюз,
Кюмюш къонгураула – тилсиз.
Ким уятсын эгерлени?!
АНА КЁЛЮ БАЛАДА...
Узакъ тау элде кёк ачы чартлаб,
Къалтыратханда болгьанны
"Ашхаду ан ля иляhа илля Аллаh
Уа ашхаду анна Мухаммадан гъабдуху уа расулюх,
Аллах, сен сакъла баламы",
Деб, ана джашына къоркъду,
Узакъ шахарда кюн ууата айланнган джашына.
АТ ЧАБСА...
Фахмуну аты чабханда
Зарлыкъны итлери чабдыла.
Сюркелген джанла – джыланла
Сюелгеним ючюн къабдыла.
Бир адамны да келмейди кёрюрюм:
Бюгюн келгенди ёлюрюм
Джугьутурча ташагъа кириб,
Баууруму ташлагьа бериб.
Сагьышла талагьан джанымы,
Къайгьыла тонагьан мыйымы,
Сыныб, къайнамай къалгъан кёлюмю,
Сынсый тургьан джюрегими джабсара...
КУКАЛАНАДЫ
Джазгъа джаягьын салыб
Джаш къызчыкъ кукаланады.
Тилим тутулуб къалыб,
Джюрегим назмуланады.
ОЮМСУЗ ХОРАЗЛА
Танг аласы бла гугурук
Береди тийреге ауаз,
Болады тийреге азаб:
"Бу тауукъ орунда менден
Онглу джокъду.
Оллахий, айтмам алдаб".
Тауукъла да къанкъылдаб,
Тюзсе, тюзсе дейдиле.
Тийре, хоншу хоразла да
Биз да сенден кем тюлбюз деб,
Хахайны басадыла.
Кюн узуну къычырыб,
Шош болуб къаладыла
Экинчи танга дери.
Джерден кёкге къараргьа,
Къушлагьа эриширге
Эслерине да келсе уа,
Боюнсуз хоразланы,
Оюмсуз хоразланы.
ТЕРЕК
"Болмасала тамырларым,
Тыймасала тамырларым
Кёкге садакъча кетерем,
Джулдуз джашаугьа джетерем.
Мени джауум – тамырларым,
Мени дауум – тамырларым,
Джукъдан бир хапар билмеген,
Дуния джарыгьын кёрмеген.
Къарангы, джахил тамырла,
Дукъур, эски тамырла,
Кеслерича джер тюбюне
Къабыргьа тартхан тамырла.".
Тамырларына аманны къуя,
Букъу кёзлерин джандырад терек.
Балтадан, мычхыдан кесин тыя,
«Халкъны джауу», - дейд анга джюрек.
ШАХАРДА ТЕРЕКЛЕ
Терекле юйледен мийик
Болургьа керекдиле деб тургьанма.
Шахарда алай болмагъанын кёрюб,
Хайран огьуна болгьанма.
Къалалача сюелген юйлени
Араларында терекле – джесирлеча.
Араба дауурдан, ауур хауадан
Кёрюнедиле эсиргенча.
Да ала эсге тюшюре болурла
Ата-бабаларыны заманларын.
Ол насыблы кёзюуде былайын
Шындык чегетле кючлеб тургьанларын.
Да ала эсге тюшюре болурла...
Кёз джашлача тюшюре болурла
Чапракъларын олсагьатда.
Шахарда терекле...
ЭС БУРМАЙСА
Улуй тургьан кёзлериме
Эс бурмайса, джаным, сен.
Джана тургьан джюрегиме
Нек джаумайса, джангур, сен.
ДЖЫРЛАЙДЫ ДЖАННИ МОРАНДИ
М. Т.
Джанымы джаный боран да,
Тюнгюлюб залгьа атлайма.
Джырлайды Джанни Моранди
Анга мен сенсиз тынгылайма.
Джырлайды урумлу закий.
Мен – кёлю къалгъан сабий,
Харс ургьаным да бек шош:
Сени орнунг турады бош.
Джанымы джаный боран да,
Белгисизликге атлайма.
Джырлайды Джанни Моранди
Мен а кесиме тынгылайма.
ИЙНАНМАЙСА
Сюеме. Ышанмайса.
Кюеме. Ийнанмайса.
Мен билмейме не этерге.
Бу дунияда сенден сора,
Къыз джокъ эсе, иги къара.
Къая ташда ёсед терек,
Таш джумушай болур андан.
Ташча къатыб къалса джюрек,
Эрий эди сени атынгдан.
Къучагьымы кенгнге джайыб
Къарай эдим джазгьа, кюзге.
Огьай, меннге, сен не айыб
Салгьанынгы айтчы кёзден.
...Мен сени кёлеккенги
Багьалатхан чакълы кесинги
Багьалатырламы, къайдам?..
ТЕРЕЗЕ БЛА КИРИБ...
Мен джазгьа эшик ачаргьа кюреше,
Акгыллыкъгъа салгьанма кирит.
Къач а – терезе бла кириб,
Меннге факъырагьача къарайды.
ИЧМЕМ
Алайсыз да джаным... адаргы,
Аласыз да джол кёб ёлюрге.
Мен ичмем ёмюрде аракъы,
Тютюн да ичмем ёмюрде.
ЭСГЕР
Дуниягьа этген сагьышларынг
Боладыла толу бир аскер.
Ай насыбсыз, башынгы алдама,
Элде кьалгьан анангы эсгер.
Намазлыкъда шеждеге барса,
Ёрге кьыйналыб тургьанын эсгер.
Уллу Аллахха да сени ючюннге
Ол баш уруучу болгьанын эсгер.
Дуния къайгьысы джанынгы сууура эсе,
Дуниягьа игид да этесе сагьыш.
Алай а дуния бир уллу суура эсе,
Аны ангылатхан анады бизге.
Назму китабым болургьа болур
Сууаб-гюнах джазылгьан дефтер.
Сен алкъын дунияда джашай эсенг,
Джашауну анасын – анангы эсгер.
КЪАН БЛА ДЖАН...
Къан бла Джан.
Джандым.
Джан бла Къан.
Къандым.
БОЛМАЗМА КЪУЛ
Бёрюкёз ата бла
Кюнкёз анадан
Джаратылгьан ул –
Болмазма къул.
Къадар, къаллай сынау да ий,
Къууанчыма, джарсыуума –
Джазыуума кесимме бий!
Келиб джерге тиерик болсам да,
Таша кючге ёшюн тирерик болсам да,
Ёрлерме ёрге, кёкге минерме.
Мен – Эрме.
Тилими тартыб алсала да,
Орнуна башха салсала да,
Сёлеширме ана тилимде.
Джети кесек этселе да,
Хар кесегим бирер хариф болуб
Къарачай сёзню къурай сюелир.
Дуния къарачай тилде сёлешмез.
Къарачай сёлешсе да ана тилинде
Озуб джетерикди, мени насыблы этерикди.
Алай а, бу мазаллы-гитче джерде
Бир тил, бир тилли къалса,
Къарачай тил да къаллыкъды,
Къаллыкъды ма бу назмум да.
ДЖАШАСЫН
Болургьа тебрегенме кёсеу –
Талпыу, излеу, термилиу, кюсеу,
Джангылта, джангырта, джандыра
Къанымы, джанымы, джырымы,
Эсими, кесими, джылымы.
Тынгыла, да ангыла, да бойсун,
Джарыгьым – кёзюнгю къарасы,
Джаласын джанымы джарасын,
Джарасын джаныма, джарасын.
Къыйналгъан, къаралгьан кёзледен
Элия джюрегим къарасын.
Джангылыч джангкъылыч къылычдан
Къутулмаз. Сюймеклик джашасын.
ТЮШ
"Ийман чакьырта турады
Ана тилибиз джанауалда..."
Джанымы къолума алыб
Чаба эдим мен аулда.
Ач джыл анасы ёлген
Джашчыкьча чаба эдим.
Джюреклерин джау басхан
Харамланы таба эдим...
«...Ай джарлы»,- дедиле меннге,
Хыликге этиб кюлдюле.
Ана тиллери ёлгенлей а,
Ала бары да ёлдюле.
КЪАТХАН КЪАЙИШ
Бири ички тюкеннге чабды,
Къызла тутаргьа угулду бири.
Хар ким излегенин табды,
Мен а не ючюн келгенме бери?
Санлары кийимлеринден чыгьаргьа джете
Тебседиле кеф болуб, сыйсыз.
Къарадым да алагьа джити,
Кеси кесиме кёрюндюм бетсиз.
Джулдузкъанат сюймекликни
Тёшек тенглигине тюшюрдюле.
Ол тазалыкъны, ол мийикликни
Кеф мушулдау бла ёлчеледиле.
Ариу къызланы бек джазыкъсындым,
Чырайлары башларына джау.
Аллах, ариулукъ бергенинге акъыл да бер,
Алагъа алайсыз къыйынды джашау.
Акъылым сайдан, джюрегим байдан
Мен кесим да азмы къыйналдым,
Алай а кеси кесими тыя
Насыбсыз насыблылай къалдым.
Не эсе да кёлюм бек аманды,
Кёл кенгдире тургьанча къанлым.
Адамланы бек сюйген адамма,
Адамлагьа уа къошулалмай къалдым.
Мен не кеч, не эртде туугьанма,
Башым турады тубаннга кетиб.
Джукъудан эрикгенме, тойгъанма
Тюшлерим а болмайла керти.
Чауул ычхыннганча, соруула,
Тиедиле, тюедиле къарамай.
Джанымы назмулагьа сууура,
Къатхан къайишге ушаймы барама?
СЮЙМЕКЛИК ++++++++++++++++++
Сюймекликге тёшек болса ёлче,
Сюймеклик болады бечел.
Сюймеклик – джазгъы джашил кырдык,
Киши аны эталмаз бичен.
ДЖЫЛАН БЛА КЁГЮРЧЮН
Кёгюрчюннге къарасанг
Сыларынг келеди.
Джыланны къучакъларгьа
Кимни барлыкъды кёлю?
Сейир этген:
Тюбегеним
Орамда уппалаша тургьан
Джылан бла кёгюрчюннге.
Алай а, эслеб къарагъанымда,
Кёгюрчюн – джылан кёзлю кёгюрчюн эди.
Кёгюрчюн бетли джыланла,
Джылан кёзлю кёгюрчюнле,
Сизге джер да – тар, кёк да – тар.
Сюркеле учхан джанла,
Джангыз зарлыкъ этмез тарлыкъ –
Ол кенг джолугьуз сизни.
САФИЯТ
Ёртенланы Азретни поэмасыны бийчесине
Ол суугьа кетди...
Джагьада
Мизтамагьын сууукъдан джашырыб,
Сыйыт-къычырыкъ къыппа чырмалыб джатады.
Ол башын суугьа атды.
Суу аны джанын алды да,
Къалгьанын джашил джагьагъа къайтарды...
Ол гюнахсыз, таза джан
Къутуруб, бокъланыб келген къобанны
Таза да, шош да этди...
Саулугьунда аны къоймадыла
Таш джагьада да джашаргьа.
Энди уа, ёлюгюн
Джашил джагьада асраб,
Эскертме да салгьандыла, - дейле.
КЁБ КЪАРАДЫМ
Джанымдан бек сюйгенлерим
Тийгендиле мени джаныма.
...Сабийни къычырыб эркин джылаялгьанына
Сукъланама.
Тишлерими къаты къысыб,
Кюнбатышда къызыл булутлагьа
(Аладан чындай этерге боллукъ эди къыз бутлагьа -
Бу кёлюме келгенлей кёлюм джарый)
Кёз къарамым къарыла, кёб къарадым.
ДЖЕРТИН УЧАДЫ ДЖАНЫМ
Джаным учады джертин
Айталмай-айталмай джырын,
Аталмай-аталмай джюгюн...
Джаным – Джерни насыб къуршоуу:
Джерге айланнган джаны – джанкъылыч,
Кёкге айланнган джаны – джаннган къылыч,
Азраилге демлеше тургъан.
Тёнгекден айырылгьанлыкъгъа,
Джерден айырылалмай,
Джертин учады джаным.
ДЖАНГЫЛЫЧ
Джангылыч иш болду:
Джангкъылыч танг атды,
Къара къышны къыямасында
Кёкде джазгьы элия чартлады,
Джашил къар джауду джерге,
Джерден а акъ кырдык чыкъды.
Джангылыч иш болду.
ЗАМАН ДЖЕТГЕНДИ
Биз суугьача чынгайбыз кёкге –
Башыбыз бла.
Алай а айырылалмайбыз джерден,
Къыйналыб айырылабыз,
Аз заманнга.
Адамча, Джер да къартлыкъдан ёле тебресе,
Ол заманда ёрге-ёрге, кёкге-кёкге чынгарыкъбыз.
Алай а чынгауубуз
Бёрю сюрген джугьутурну
Къаядан чынгауу боллукъду.
Кёкню джети къатын да
Сыйырыр заман джетгенди,
Бир да къуруса да бир беш къатын.
КЕТМЕЗ КЪОНАКЪ БОЛ
Туугьан джерим – Джер.
Тургьан джерим – Джер.
Къуш, къанат къагьыб, учаргъа хазырланнганча,
Джырым Джерден джулдузгьа учаргьа
Силкине турады.
Туугьан джылым –
Къоян джыл, джылан джыл, къой джыл...
Дагъыда къаллай джылла, къайдам.
Туугьан джылым – джер джыл,
Туугьан кюнюм – апрелни 12-си
(Адам бла Аламны некях кечелери.
Адам Аламны къызлыгьын алгьан кюн)
Туугьан сагьатым – кече ёле, танг ата тургьан сагьат,
Мен туугьан сагьат – ким эсе да ёле тургьан сагьат.
Джырым тууа да, ким болса да кете болур.
Кетеди. Эм алгьа джырым бла – джаным.
Джан къаллайды дейдиле.
Джан – ол, джюджек гакгыдача,-
Джырда тургьан зат.
Адам ёлюр – джыр а къалыр.
Джанны кийими – джыр.
Туудум, ёсдюм.
Къалай джаратылгьанымы, туугьанымы,
Джер, Дуния, адам къалай джаратылгъанларын
Барын билирге изледим.
Къазауат боллукъмуду, тюлмюдю?
Адам джашауну бойнун кеси тартса
Къайсы къыбылагьа айланыб тартарыкъды,
Эмда къаллай дуа окъурукъду?
Не да адам джашаугьа анасынача къараб,
Сакъларгьа кюрешсе...
Джашау къаллай бирден джукъланныкъды?
Огьесе джукълана да джанамы турлукъду?
Огъесе джукъланныкъ тюлмюдю?
Мени халкъым бу тилде сёлеширикмиди,
Не уа башха тилге кёчюб,
Мени да бу сагьышларым
Ёлген тилними хазнасы боллукъдула?
...Туугьан, тургьан джерим да – Джер.
Кёкге, кёрге да джууукъ джерим – Джер.
Кече-кюн да айтабыз:
Джашау,
Джууукъ бол, джууукъ бол, джууукъ бол!
Къайдан да кел, къалай да кел,
Кетмез къонагъыбыз бол!
КЪАЯНЫ ЭРНИНДЕ
Ёлюмню къара булуту
Келиб юсюн басханында да,
Джанны джашаргъа умуту
Кёкча джашнагьанлай турду.
СУУУКЪ КЁРЮНМЕЗ ++++++++++++
Джаз. Джазыуунгу джаз.
Джай. Къучагьынгы джай.
Къач. Сюйгенинге къач.
Къыш сууукъ кёрюнмез.
НАСЫБ БЕР
Суу къалтырайды сууукъдан.
Кёлюм къабырчакълана турады.
Неди джанымы сууургьан?
Къадар!
Кюнню Ай таракълагьа туура да,
Салчы демейме тебсиге.
Ол джанны ханты да тюлдю,
Бир кесек насыб а бер меннге.
КЪАЧ ++++++++++++
Заман
Адамланы къоллары бла
Чапракъланы тёбе этиб,
От салгьанды.
Джалан терекле,
Бетлеринден къанлары къачыб,
Тютюнлей джаннган, чапракъ отха къарай,
Сын болгьандыла,
Къартла кетген кюнлерине къараб,
Шум болгьанча.
Кюе тургьан къызыл-сары чапракъланы
Джашил джанлары, джашил умутлары
Барадыла кёкге, - чексизликге кетиб.
Къачны ызындан джаз келликча,
Сабийле отну юсю бла
Ары-бери чынгаб ойнагьанлыкъгъа,
Табигьатны мыдахлыкъ кючлеб турады.
СУКЪЛАНЫУ
Эшик терезеге сукъланады,
Терезеден къарайды Алам.
Терезе эшикге сукъланады
Эшик бла джюрюйдю Адам.
КИМНИ НЕГЕ, КЪАЙРЫ КЪАРАЙДЫ КЁЗЮ
1
Шыбылакёз кечеги шахар,
Кёз къыса, кесине чакъырады.
Анда уа…
2
Джулдузкёз кечеги кёк, кёз къыса,
Кесине къаратады, тартады, чакъырады.
Анда уа...
СЕРМЕШИУ
Джашау –
Ол ёлюм бла сермешиудю.
Таша да, туру да. Къуру да.
...Аны джан сюекге салыб силдейме.
Тобукъ бла кёлтюрюб да атама.
Тышындан, ичинден да чалама.
Ол джагьамдан алса,
Мен аягъындан ала,
Ол окъ болса, мен таш бола,
Джаш болсам да баш бола,
Келгенликге, кюн чыгьар,
Ол мени табсыз джыгъар.
Ёлюм бир кере джыгьады.
Джан джанауалда чыгьады.
Ёлюм джыкъгъанча бизлени,
Ким джыгьалыр ёлюмню?
САУ БОЛ
Джелбашны бёркюн джел алыб кетди
Башы болуб киерик кибик.
Кюню да, батды да, батды да кетди
Бир башхагьа тиерик кибик.
Джел, къалпагьымы башымдан алсанг,
Бёрксюз фахмулугьа къаблат.
Заман, мен ууатырыкъ кюнлени
Заман керекли акъылманнга узат.
Джашау, туз-дамынг ючюн сау бол.
НАЗМУЛА БОЛУБ ЧАЧЫЛДЫМ
Чыракъны джукълатханма. Джатханма.
Джукълаялмайма.
Джукъ да ангылаялмайма.
Терезеле ачылыбдыла джазгьа,
Джолларым а кесилибдиле къызгьа.
Ай батса да – мени фатарыма,
Танг атса да – мени фатарымдан, -
Деучю эдим. Энди уа?
Деу тюл, деучюк болгьаныма тюшюндюм.
Поэзияны акъ маралын сюрюб,
Чыкъгьан эдим бери.
Аны татымлы дарман сютюн
Адамлагъа бериб,
Адам улуну огьурлу, саулукълу
Этерге эди муратым.
Джангызлыкъны къабына кириб
Акъ маралны марадым.
Алай а, мийик юйде фатарымдан,
Бийнёгер къая рандан,
Къарагьанча, къараб къалдым...
Сора шошлукъну тауушсуз сындыра,
Джюрекни акгыллык къабугьун сыдыра,
Къыз ауазгьа чынгадым да,
Назмула болуб чачылдым...
КЮЛГЕН ДЖОКЪДУ
Шахарда ариулукъну салонундан келген
Анасындан анасын даулайды джашчыкъ:
"Мени анамы чачы къызыл тюл эди,
Къашлары да къалын эдиле,
Тырнакълары да боялмагьан эдиле,
Эринлери да къан джугьу тюл эдиле,
Таб бери дейме да мени анамы".
Ол къойнуна алыргьа излейди сабийин,
Ол а тырнайды бетин аны,
Керти бетин ачаргьа излегенча.
Къычырыб джылайды къарата дунияны.
Аны эмчекден айырыр ючюн,
Анасы эмчеклерин боягьан эди.
Ма энди уа – бетин, чачын...
Къычырыкъ этиб джылайды сабийчик.
Кюлген джокъду...
АТАСЫ БЛА ДЖАШЫ
Атасы
Терсликни ёлюр отундан
Бир чёмюч ичген эсе,
Джашы
Ачыуну ачы ууундан
Ёлгюнчю ичгенлей турур.
ШЕКЕР БЛА ТУЗ
Кишини кёлюне джеталмадым,
Эриялмадым шекер болуб.
Гырт тузлай турургъа умут этдим,
Тюйюлген тузгьа ушаб къалдым.
КЪУРМАН ЭТЕМЕ
Ариулукъгьа къурман этеме назмуму.
Богьурдагьындан сёзлени ачама да,
Джанкъылыч бла тартама бойнун...
Назмуну джаны – джаз. Къаны – джашиллик.
Керек тюлдю таз. Ой, джахиллик...
Файгъамбар джашын кесгенча кесеме
Бек сюйген назмуму.
Сеннге къурман этеме.
Ант этеме
Ол бойнун бычакъкъа таукел салгъанына.
Эм сюйген назмуму сеннге къурман этеме,
Сора аны шейит къанындан
Бармагьым бла мангылайынга тамгьачыкъ салама,
Поэзияны ёлюмсюз тамгьасын.
Мен сеннге назмуму къурман этеме.
ДАУЛАШЫУ
Джаннган джангылгьан джаныма
Тёгюлдю кёзлени кёзлеую.
Эридим да сездим: Адамны
Джангыдан туугьан кёзюуюн,
Джангыра тургьан кёзюуюн.
"Уллу халкъны тилин билсем болду да",-
Телиме кюлдюм.
Артда уа, кечмеклик тилей,
Ана тилиме кёмюлдюм.
Тамада къауумда да барды терслик:
Ала алай ёсдюрдюле бизни,
Тыш къралны тилинден да энгишге салыб,
Энгишге тутуб ана тилибизни.
Бютюн да джюрек джаргьан а:
Бюгюн сейирсиннген кибик этселе,
Адет-намыс къайры кетди деб.
Бирде малкёзлюк дерсин бердигиз:
Бал тутхан бармагьын джалайды деб,
Къуу сёз а неге джарайды деб.
Ахырында уа –
Кесибизча тебсеялмай, окъуялмай тебрегенбиз.
Мен сизни ангылайма:
"Бу тар ёзенден тышына чыкъсанг
Сени тилинг кимге керекди?!".
Ой къарангылыкъ. Тиллери джетмегенден
Къыйнала келгенле, терслик, итлик кёб кёргенле,
Ангылайма сизни,
Алай а, джаш тёлюге тёре болмагъыз,
Кесигизни терслегиз алгьа.
ДЖЕР БЛА КЁК
Джер къалай кючлю тартады кесине...
Джаныбыз кёкге тартыб турмаса
Биз эртде кирир эдик къара джерге.
Джулдузладан тутуб атламасакъ,
Абыныр эдик, джыгьылыр эдик,
Алай а,
Джер болмай къалса,
Къайда джюрюр эдик,
Къалай джюрюр эдик?
АЗАТЛЫКЪ
Тейрини, Адамны да тюлме къулу,
Терекге табыннган таулуну туудугьума.
Эркин джашауну джаныма мен,
Джашил дунияны саулугьума.
Тюзлюкню кийик саулугьума,
Къулум, бийим да джокъду мени.
Бий-къул харам-гюнах сынджырны юзгенме мен.
Ёзденме мен, ёзденме мен.
Назмуларымы да этеме азат:
Поэзияны джайлыгьында гузаба-рахат
Джайылсынла ала.
Бёлюмлени тенглигинден,
Рифманы тартыуундан,
Ритмни харсындан
Азатланнган къулла –
Эркин назмула.
Кёлюгюз – тенгиз,
Тенгигиз – чексизлик.
Ата юйюнден шахаргьа ычхыннган джашха,
Тар уядан кёкге учхан къушха да
Ушагьан эркин назмула....
АНГА ТАБЫНДЫМ
Аламны джансыз бетинде
Джашауну адам кёзлери
Къум тюзледе – къуюлача...
Джашауну тамгьасыды ёлюм,
Кетмезлик къара тамгьасы.
Къырыргъа, кюйдюрюрге да онг джокъ,
Эрши, къоркъуулу тамгьасы.
Алай а, ёлюмню къара бетинде да
Джашауну джарыкъ тамгьасын
Къууанч, къоранч кюнледе да
Табалдым да, анга табындым.
ГОППАН
Уууртчукъларынгча
Къызара умутларым,
Сен узатхан гоппандан
Мен бек сюйюб уртладым.
Уртлагьан бла болалмай,
Нарт Шауайча тогьудум.
Ой, ол заманда келди
Андан да бек тогьурум.
Бусакъча кетдим ёрге,
Джулдузча учдум джерге.
Къаналмагьандан къалдым,
Бек сау бол, къандым дерге.
Сен да меннге къызыныб,
Кёзчюклеринг къысылыб,
Ачылыб эринлеринг,
Агьара ёшюнлеринг,
Шыбырдадынг: Адам бла
Хауадан къалгьанд гоппан.
Киши да къаналмайды
Кёб ичгенликге андан.
Ол къыз узатхан гоппан –
Къызны таза джюреги.
Ичинде сейир ички –
Ёлчесиз сюймеклиги.
АШЫКЪ ОЮН
Орус джашчыкъла Ючкёкенде
Ашыкъ ойнай тургьанларын,
Кёрген сайын, джюрегимден
Мени анга къууаннганым.
Индира Ганди Къайсынны
Сёзюн сёзюнде тизгенде,
Биз билдик таулу къайыкъны
Аджашмазлыгьын тенгизде.
Оюну башха болса да,
Башха болса да союму,
Бютеу дуниягьа айтылды
Таулуну сёзю, оюму.
Къайдасыз сиз, «тау сууну
Тенгиз джутханды» дегенле,
Къайдасыз сиз, «къарачайлы
Тилин унутханды» дегенле.
Сизни джазыкъсынама мен,
Сизни, зарлыкъ кючлегенле.
Къарачайча сёлешелле,
Ашыкъ ойнаб кюрешелле
Орус джашчыкъла Ючкекенде.
ДЖЕР БЛА ТАУ ++++++++++++++++++++
Тау не къадар уллу, мийик болса да,
Аз да кесин уллу кёрмей, тынгылайды.
Аны алай мийик эталгьан джер
Джокъ этерге боллугьун ол ангылайды.
Джер тюлмюдю тауну кёлтюрюб тургьан,
Мийик кёкге тиретген да тёппесин?
Уллу, мийик да халкъны кючю бла болгьан
Халкъдан ёрге чырт да салмасын кесин.
ТАШ БЛА ТЕРЕК++++++++++++++++++++
Къая ташда ёсген терек эсем да,
Ташдан онглу болмагьанымы билеме.
Таш юсюнде джашау этдим десем да,
Таш кетгенлей кетерими кёреме.
АТА ДЖУРТ ++++++++++++++++++++++
Сабийлигимде да излелле
Чыбыкъныча бюгерге.
Къуршоуларын да юзюб,
Дагьыда сюелдим ёрге.
Энтда излейле бюгерге,
Къолларындан а келмез:
Чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
Къазыкълыкъда бюгюлмез.
ЭРКИШИ ЭСЕНГ...
Аз джашасакъ да дунияда,
Кёб къыйналыргъа тюшеди.
Огьесе отда, сууукъда
Адам алаймы бишеди.
Аз джашасакъ да дунияда,
Кёбге къыйналыргъа тюшеди.
Буз ургьан алма джашиллей,
Кёзюусюз, керексиз тюшеди.
Аз джашасакъ да дунияда,
Къыйналыргъа тюшеди кёб,
Таб, къуш баланы уяда
Аямайды чартлагъан кёк.
Къадар аямайды бизни,
Къайгъы къарайды хар къайдан.
Дагъыда бир-бирибизни
Биз атыучанбыз къаядан.
Эркиши эсенг адамны
Джолдан джаргъа теберме да,
Азраилни тыйчы аллын
Элге, юйге джиберме да...
Аз джашасакъ да дунияда,
Кёб къуджур ишле этебиз.
Артдан кёбюне къыйнала,
Дуниядан алай кетебиз.
АРИУ КЪЫЗ ++++++++++++++++
Ариу къыз орамны барады,
Ызы джюрекде къалады.
Барады джарыкъ ышара,
Адамлыгъыбызгъа ышана.
Ариу къыз, насыблы, барады
Терекле анга шыбырдай,
Джюрекни ичин барады,
Марал санлары къалтырай.
Cay орам анга къарайды,
Ариулукъ деген алайды.
Акъ чагъадыла терекле,
Умутла кибик джюрекде.
Ариу къыз орамны барады,
Ариу сёз андан тууады,
Орам да ариу болады,
Ариу къыз орамны барады.
ДЖЮРЕГИМ +++++++++++++++++
1
Джазгьы кюнча джарыды джюрегим,
Къаяланы зынгырдатды джюрюгеним,
Джулдузланы кюлдюрдю кюлгеним,
Эй, мени зауукълу насыблы кюнлерим.
Джазгьы кырдыкча умутла джюрекде,
Чакъгьан балийча назмула джюрекде,
Этерим да, айтырым да аллай бир кёб...
Джюрегимде сиз кёрмеген джулдузла, кёк.
2
Джер джарылгьанча джарылды джюрегим,
Тохтады тохтагьанча сагьат.
Ийдим "Джашау" атлы атны джюгенин,
Разы болмасам да, къычырмай, рахат.
Сууукъ, джауум да кёбюрекми джетди,
Огьесе уруш сауутуму атылды.
Къырдышча къобду ненча умутум,
Джарлы джюрегим джерча джарылды.
САУ КЪАЛ
Сау къал джашил Кусары:
Джашиллигинг – эсимде,
Исси кюнюнг – этимде
Барадыла биргеме.
Гыланч джолларынг сени,
Къууанч джырларынг сени,
Дауурбазны тауушу
Игидиле билгеннге.
Таула узакъда агьара,
Къызла кенгден ышара,
Сабийчикле сызгъыра,
Кетиб барабыз Тейри.
Джангыз, бизни узакъгьа,
Джол узуну бусакъла,
Эки джаныбыздан сакълаб,
Баралла ашыргьанлай.
Гёгенни кёлтюрюб баргьан,
Сау къал, къаракёз къызчыкъ.
Эшекде къууаныб баргьан,
Сау къал, чийбыдыр джашчыкъ.
Джашау къайда да иги,
Баралсанг джол тюзетиб.
Да барабыз биз кетиб,
Сау къал, лезгин шахары.
БАРЫБЫЗ ДА КЕРЕКБИЗ
Бир джукъ болгьаны болса Билалгьа,
Ол белгили болмаз къралгьа...
Игит да дейсе, ол тау, къая да тюл,
Дуниягьа туура болурча башы,
Ол хунаны бир сансыз ташы,
Гитче адамны бир гитче джашы.
Алай, ол болса да гитче эм сансыз,
Къабыргъа тешикли къалырмы ансыз?
Не уллу юй да къуралады ууакъдан –
Темирден, ташдан, агьачдан, топракъдан.
Барыбыз да керекбиз. Алайды джашау...
Джашауда орнун, джолун табалгьан,
Керекли болгьанын ангылаб туралгьан
Гитче да башхасы джокъ – мазаллы тау.
Бир джукь болгьаны болса Билалгьа,
Кёбле къайгьырырла, къыйналырла анга.
КЪАТЛАЙ БАРЛЫКЪБЫЗ
Кюн джарыгьы къатлай келгенча
Тейри джарыгьын ашхы эртденни,
Биз да къатлай барлыкъбыз Эрча,
Нарт атала-бабала этгенни.
БИРЛЕ…
Къраллыкъларын, халкълыкъларын табар ючюн,
Бирле къазауат этелле.
Бирле уа… семиз къабар ючюн,
Ибилисни къалайларын тагъар ючюн,
Джуртларын сатыб кетелле.
ЭСИМДЕН КЕТМЕЙСЕ
Нёгерсиз къалгьан кючюк
Кюрешеди арбазда къансыб...
Мен сеннге болгьанма тансыкъ.
Ат кишнейди джашил талада,
Джангызлыкъды аны талагьан.
Темиркъазакъ джулдузгьа къараб,
Улуйду къазакъ бёрю.
Бёрю улугьан,
Ит сынсыгъан,
Ат кишнеген –
Джюрегимде...
Ой нечик тансыкъ болгьанма сеннге.
ТАМЫР ИЙСИН
Бир джашил бутакъны джерге басдырдым:
Ол да бир тамыр ийсин, тамыр болуб бир кёрсюн.
ЧАПРАКЪ БЛА КЫРДЫК
Чапракъ терекден тюшерден алгьа,
Къачхы джелде байракъланады.
Кырдык а ташны тешерден алгьа,
Бюгюледи эмда агьарады.
Тёрде тургьан – чапракь...
Тюбде тургьан – кырдык...
БИР АЙТ
1
Кырдык, бир айт,
Эшек отлар ючюнмю чыкъгъан эдинг
Ташны тешиб, къыйынлашыб?
2
Ташны тешалгьан кырдык да
Бир хайуаннга ашатады кесин.
Ташдан баш болуб, хайуанлагьа аш болуб
Къалгьанлагъа не этейик, къалай этейик?
ДЖАНГУР
Тереклени бюге джели,
Бюгечели, джауад джангур.
Тамчылары джамчыланы
Тешер кибик, алай ауур.
Элия да,
Кёкню юсюнден Илиада
Джаза келиб, джаннган кибик;
Джазгъаныны сууу саркъыб,
Джулдузлары къалгьан кибик;
Джазгъаныны сууу огьуна
Сууджилик назмуланы
Тюблери бла алгьан кибик;
Кюе тургьан джарлы джерге,
Джаралы джерге джан ургьан кибик.
Бюгечели джауад джангур...
МА АЛАЙ БЛА БУРУЛМАЗ... +++++++++++
Эркинлик, сени эрингме.
Къанатым болургьа эринме.
Къадар, мен сени джашынгма,
Къадер кеченги джашырма.
Заман, мен сени кёзюнгме,
Кишиге сокъур кёрюнме.
Джашауну экинчи джаны – ёлюм,
Сора андан нек къалады кёлюм?
Джулдуз кесин башсынса,
Джарыгьы кёкню ташсыныр.
Джуртда Джангыз Терекни тамырын
Джаннет терекден эсе сайларма.
Джан тамырымы, джыр тамырымы да
Мен ол тамыргьа байларма.
Ма ол заманда кёрюнюр
Парий кючю кючюкню.
Къанджалбашладан онглу болгьаны
Буруннгу джербаш юйчюкню.
Ма ол заманда ачылыр
Таша магьаналары сёзлени,
Бир къауумну да – кёзлери,
Бирлени уа – ауузлары.
Ма алай бла бурулмаз
Къарачайны Къадау Ташы
Къарачай халкъны сын ташына.
БИЗ – СЕНБИЗ
Къарачайны Къадау Ташы,
Джангыз Тереги Джуртуму –
Ана тилибиз, Кюн-Ай тилибиз –
Халкъымы эси, байрагьы.
"Кесин сакълагьанны сакълайды Аллах да"…
Ана тилин сакълаялгьанны
Ана тили ёмюрлеге сакълар.
Халкъны джеринден айыр,
Къаргьа, къумгьа да булгьа,
Къара къулгъа да сана,
Кау-куу этиб да сына.
Санына
Къоранч, джара тюшгенликге,
Тили сау эсе – халкъ сауду.
Халкъны джаны – ана тилинде...
Тили ёлмей джаны чыкъмаз.
Джуртсуз къалыргьа тюшгенде,
Ана тил – Ата джуртлукъ да этер.
Алай а джуртунда джашагьанлыкыъа,
Тилин унутду эсе,- халкъ ёлдю.
Джуртундан кёчюрюлген халкъ
Къайтыргьа да болур ызына.
Ана тилсиз къалгьан а ушайды
Къуругьан сууну ызына.
Нарт Ёрюзмекни ёмюрлюк джукьусун
Бёлелле бу сагьышларым:
«Къызыл Фукламы бардыла энтда,
Огьесе кёббашлы эмегенле?
Къайдан, кимледен чыгъады
Ана тилибизге къоркьуу?»
Ёрюзмек, не джашырыу энди:
Излесек – боллукъбуз
Не джаны бла да ёсерге, айныргьа.
Терслик туудукъларынгдады, тюзюн айтыргьа.
Уруш бизге, кес бизни:
Кереклисича, тыйыншлысыча
Туталмайбыз кесибизни.
Алай а,
Ангылагьандан ангылай барабыз:
Ана тил, джукъ да джокъду сенсиз,
Джокъ да джукъду сени бла.
Сен – бирсе. Биз – сенбиз.
КЪАРАЧАЙЛЫНЫ ХАПАРЫНДАН
Аллах кеси ишлеген кибик
Бурундан къалгьан сейир межгитле...
Сизге абдезсиз къараргьа да болмаз.
Мен эдим да динден хапарсыз,
Сизни кёргенимде ийилиб кириб,
Намаз, тилек этерча болдум.
Букъу чурукъларым бла къайгьыла букъусун
Эшикде къоюб,
Кечмеклик тилей,
Аллахны юйюне кирдим.
Аллах ангылаялмазлыкъ тил джокъду сора,
Дедим да,
Арабча аз билгеним себебли,
Къарачайча тилек этдим.
"Я Аллах, джанланы джаратханынгдан ары,
Кёб къыйынлыкъ да сынатханынгдан ары,
Махтау бла, байлыкъ бла, бийлик бла да сынагьанынгдан ары,
Сыйлы мёлеклеринги да
Адамгьа шеждеге барыргьа тыйыншлыгьа санагьанынгдан ары,
Адам улу кесин ёлтюрмезча эт.
Сакъла адамны хар бир зарандан,
Аджалдан тюл, ахырзамандан.
Болджалы джетген ийман бла кетсин,
Сабий да кёзюуюнде туусун,
Джангыз джашау джукъланмай турсун.
Аллах, адамны джаратханса, кёргенсе сыйлы.
Андан джашауну сыйырма да,
Ахырзаман сауутун сыйыр.
Аллах, кесинг къурагьан джанлагьа
Атом джаханимде джанаргьа
Къалай къоярса. Тюшюндюр, дерс бер...».
Киши кёрмез деб кёб этебиз гюнах,
Барын кёрюб турады Аллах.
Бойнубуз къылдан ингичге, келсе палах,
Дагьыда джазыкъсын дерге кюрешебиз.
Джашайбызмы ата-ананы къыйнамай,
Алдамай, алданмай джашайбызмы,
Къуру да халал къыйыныбызны ашайбызмы?
Этерге уялмагьан затларыбызны,
Не бетсиз эсек да, айтыргьа джетмейди бетибиз.
Чырылдаб кюйсе харам этибиз
Тобагьа къайытырбыз, тюшюнюрбюз. Кеч болур.
Аллах, Аллах, мархаматлыкъ тилейме,
Джерге тынчлыкъ-ырахатлыкъ излейме.
Сеннге керти бегигенлеге кьайгьыр,
Тюзню терсден дуниялыкъда огьуна айыр.
Гюнахлыма, ауазым чыгъады шош,
Ёзге, Аллах, тилегими къойма бош,
Сюймейме джаннетде салыргьа къош,
Ол дуниянгы бу дуниябызгьа къош.
Мен билеме, сен сюймейсе джаншауну,
Ёзге дайым къайтарыб къатлайма:
Аллах, сакъла джер адамны, джашауну».
Аллахны юйюнден умутлу чыкъдым,
Межгитни башында джангы Ай бла джулдуз.
Кечегиде абына, джолсуз
Аллах, болуш дей, кёлеккеча кетдим.
ТЮРЛЮЛЕБИЗ БИЗ, АДАМЛА...
Кече къарангысы да абызыратады бизни,
Кёлюбюзге къоркьуула сала.
Къабыр къарангылыгъын а алмай эсге,
Кёзбау затлагьа беребиз салам.
От чагьа тили-ауузу,
Кёк, тамагьын бошлаб къычырса,
Отджагьа, джерни батыуу, чунгуру да,
Артыкъ багьалыдыла бизге.
Кёсе элия кёзлерибизни кесе,
Окъ джыланча ары-бери ётсе,
Кесибизни кёребиз кескин.
Кёк кюкюресе, джер тебренсе да,
От сюрюб, суу къуууб келсе да,
Чауул не кюрт юзюлсе да,
Ангылайбыз ким болгьаныбызны.
Артда ол затланы унутабыз,
Адамланы ёрге-энгишге тутабыз.
Биригиб "хайт" дер орнуна,
Игилик эт, айт дер орнуна,
Сен – аллай, мен – быллай - деб, тебрейбиз.
Тюрлюлебиз биз, адамла...
ДЖАНЫМ, АЛДА
Кёк джашнайд деб,
Джаным, алда:
Элияма джанауалда.
Мен "кел", - дедим,
Сен чарладынг.
Чууакъ кече
Кёк чартлады.
Сюйген джюрек джарылгьанда,
Таша джарыкъ джайылгьанда ,
Кёк джашнайд деб, джаным, алда.
Элияма джанауалда.
СЕНСИЗ ДА СЕНИ БЛА
Сюйсем да, сюйсем да кемсиз,
Джашарма, джашарма сенсиз,
Джукъара джюрегим, джукъара,
Мадар болмай рахат джукъларгъа.
Чурум кёбдю бизни айыргьан:
Керекмиди аланы санау,
Сюймекликге заманды сынау,
Чурум кёбдю бизни айыргьан.
Асыры кёб сагьыш этгенден
Келе-кете тургьаннга ушайма.
Сенсиз да сени бла джашайма,
Аллах сакъласын тюрленнгенден.
20-ЧЫ ЁМЮРНЮ АЯГЪЫНДА САГЪЫШЛА
Гитче къамыжакъчькъгъа билегимде тюкле,
Шындык чегетча кёрюне болур.
Къара къазауат этеди ол
Этиме джетиб бир къабаргьа.
Тюкле-терекле джибермейдиле аны...
Рахын болургьа джетген джарлы джанны
Гырджын умурну юсюне салама.
Къайдан джетди эсе да бир джюджю джетиб
Гырджын бурхугьа къадалады.
Бири ары, бири бери тартыб
Къаллай бир кюреширик эселе да,
Шорбат чыпчыкъ "шып" деб джетиб,
Аланы ашларын, кеслерин да джутады...
Башха къамыжакъчыкъ къолуму сыртына ёрлеб
Кесин мийик сыртха ёрлегеннге санайды.
Узун мыйыкълары бла тийиб кёрюб,
Тинтиб, хар атламын алай этеди.
Аны джюрюшюне тинтиб къарайма....
Ол сагьат "шаркь" деб эсиме:
«Ким эсе да бир пелиуаннга
Мен да бу къамыжакъчыкъча
Кёрюне эсем а,- деб келди.
Ким эсе да мени ишлегениме
(Тюрт-мюрт этгениме)
Къууаннганыма, ачыуланнганыма
Къараб, ышара тура эсе уа...»
Къарадым кёкге...
Учу-къыйыры болмагьан мазаллы кёк да
Меннге къарагьанча кёрдюм.
Къамыжакъ – къолуму сыртындача,
Мен да джерни сыртында...
Мен къамыжакъны гырджын бурхугьа салыб,
Сейирине къарагьанча,
Кёк мени Джерге – джашау бурхугьа салыб,
Сейириме къарайды.
Кёк мени неми да кёреди:
Таб тиширыу бла джатханыма дери.
Кёк мени ичиме да киреди
Мен солугьан хауа бла.
Мен къымыжама кёкню аллында.
Джер кёкдеди. Мен – Джердеме.
Джер бла бирге кёкдеме.
Мен джер бла кёкден джаратылгьанма.
Кёк къарайды меннге, сынайды мени.
Мен ёсеме. Эмчекден айырылама.
Бирде кесимчагьа, бирде Джерге, кёкге къайырылама.
Мен джерни ичеме къанын,
Тюклерин-тереклерин джыртыб.
Мен кёкню джырама къарнын,
Кемеле бла джети къатына чыгьыб.
Джанланы атасы – Кёкню – къалтыратама:
Сен джаратмагьанса мени.
Мен джерни теблеб джюрюйме:
Сен джаратмагьанса мени.
Джер тебренеди "тюшюн" дегенча,
Кёк кюкюрейди "тюшюн" дегенча,
Мен а турама "тюшюм" дегенча.
Мен – адам – къамыжакълай къалама:
Кесими къурутур сауутну чыгьарама,
Джерни къабугьун, джилигин кемиреме,
Кесими джюрегими, мыйымы кемиреме,
Семиреме, кенгереме,
Адамгьа, Аламгьа керилеме.
Мен Адам – къамыжакълай къалама,
Алай а, энди акъыл-балыкъ болама.
Кёк сынайды:
Адам кесине адамлыкъ этерми?
Ахырзаманны келтирмей джашармы?
ДЖАНЫБЫЗ
Джаныбыз да, тинибиз да,
Ийманыбыз, динибиз да,
Иннетибиз, бетибиз да,
Тарихибиз, джерибиз да,
Энишибиз, ёрюбюз да,
Сауубуз, ёлгенибиз да,
Кючюбюз, къууатыбыз да,
Атыбыз да, хатыбыз да,
Ётюбюз, къанатыбыз да,
Сууубуз да, ашыбыз да,
Джулдуз-къадау ташыбыз да,
Нартны, къартны тилеги да,
Джуртну Джангыз Тереги да,
Эрлигибиз, эркинлигибиз да,
Джарсыуубуз, ёлюмсюзлюгюбюз да,
Таша-туру байлыгьыбыз да,
Байрамыбыз, байрагъыбыз да,
Джазыуубуз, джашауубуз да –
Адам тилибиз, ана тилибиз.
САБИЙЧИКНИ СОРУУЛАРЫ
Бир зат бир затха кёчген болмаса,
Ёлюм джокъду.
Ахырым топракъ боллукъду сора. Ашхы.
Топракъдан а къачан боллукъма адам?
Къайдам.
Къалюбаладан бери бир зат бир затха кёчеди.
Бир зат бир затха кёчмейди.
Адам топракъ болады, топракъ а адам болмайды.
Ёлюм джокъ эсе некди алай?
Топракъдан адам джаратылыр къыйынлыкъ джокъду.
Адам кетгенликге адамы къалады, адам улу къалады.
Адам топракъ болур къыйынлыкъ а бармыды?
Огьесе топракъ джетишмегенликми этеди?
Джаны болгъанны джаны чыгьады.
Джаны болмагьаннга джан кирмейди.
Джан къайры кетеди сора?
Не зат не затха кёчеди сора?
Джаны болгьан джаны болгьаннга кёчеди.
(Сёз ючюн: атасы баласына)
Джаны болмагъан джаны болмагьаннга кёчеди.
(Сёз ючюн: кырдык сютге бурулады)
Джаны болгьан джаны болмагьаннга да кёчеди.
(Сёз ючюн: эт – этге, шорпа – бетге, сёз – джюрекге)
Бир зат бир затха бурула джашайды.
НЕ ЗАТ ИЗЛЕЙМЕ?
Джерде болмагъан бир хантмы излейме,
Ызындан да бир суу, кёлюм къанарча.
Джерде болмагъан бир джерми излейме
Тынгысы тыннган джаным къонарча.
Не эсе да бир зат излейме...
Атын табыб айталмайма ансы,
Джюрекден алыб аталмайма ансы
Дунияда болмагьан бир зат излейме.
Кёлюме джетген, къууандыргьан
Сюйген къызым, ишим да барды.
Барды, барды, нем да барды.
Не зат джетмейди сора дагъыда.
Тау башында тауму, талауму –
Не зат излейме, билмейме, Тейри.
Огьесе ёллюгюмю алгьадан сезиб,
Джаным итча улуйму болур?
КЪЫЙЫН ДЖЮРЕКЛИЛЕДЕН БИРИ
Къыйын джюреклиледен бири,
Чабама ары бла бери.
Джашау къыйын-зауукъ дуниясын бериб,
Кёк – чууакълыгьын, элиясын,
Джер да не затын бермей къойса да,
Топракь юлюшюмю уа – берир.
Кесими джюрегим джана тургьанлай,
Бёркюмю къолума алыб чабама
От тюшгеннге, отха тюшгеннге.
Бирде къарыу джетмей къалама... джюрексине,
Чалкъы гыбыны юзюлген аягьыча.
...Ненча фахму кетди дуниядан
Заман аланы ангылаб аягъынчы.
ЭКИ ДЖОЛ АЙЫРЫЛГЬАН
Джюрегим джумдурукъ тенгли тюл,
Джер тенгли болгьанча, уллу кёрюнеди.
Джер а – буруннгу адамлагъа кёрюннгенча мазаллы тюл,
Джюрегимча бурху кёрюнеди.
Джюрегим джерни къайгьысындан, сагьышындан
Кенгере, чачылырча урады.
Джер джоппу бола Аламны, Адамны ауурлугьундан
Джылдан джылгьа къоркъуулу бурулады.
Тенгиз чайкъалады.
Кемеге сагьыш этер орнуна
Бирле къайыкъла ючюн даулашалла, демлешелле.
Ахырзаманнга бетден-бетге къараб турабыз.
Эки джол айырылгьан джер... Джашау бла ёлюм...
ДУНИЯНЫ БУЗА ЭДИ...
Тюзлюкге ёрлейме деб,
Ётюрюк тайыб джыгъылгъанында да,
Мени джыкъгьан этгендиле деб,
Къычырыгъы дунияны буза эди.
КЪУРУГЪАН КЪУЮ
Къуругьан къуюгьа буюгьа къарадым,
Гыбы аула кючлеб аны ичин.
Бууаз гыбыла бир-бирлерин буза, бууа,
Джийиргеншли къуртла-къамыжакъла
Бир тешикден бирсисине кире...
Къуругьан къуюгьа буюгьа къарадым –
Къарадым къара, зар джюрегинге.
Къуругьан къуюгьа суу къуя,
Суу – тот-от-уу болуб баргьанын кёрдюм.
Андан ичгенни ичи кюйдю да,
Джангылгъаныма джарылыб ёлдюм.
Къуругьан къуюгьа буюгьа къарадым:
Къуругьунчуннга къаллай эди ол?
Къарадым сени зар джюрегинге:
Къачан да аллаймы эди ол?
Кёзлериме къурум къуюлады
Сизге къарасам къуругьан къуюла.
ИЗЛЕЙ КЁРЕ ЭДИМ...
Чыммакъ къалын къаргьа къараб
Джашил кырдыкны тансыкъладым.
Джашил кырдыкны табханымда уа,
Таза къаргьа болдум тансыкъ.
...Башлары къар, къабыргьалары – кырдык болгьан
Тауларымы излей кёре эдим.
ЭРКИШИЛИК
Аны этген джигитлигинден
Бир кишини джокъду хапары.
Таб къабыры да белгисизди аны.
Агъарады ауушну къары.
"...Эрча сермешгеними, ёлгеними да
Былайда кёрюб ким багьа берликди?
Мийик чынланы, медалланы да
Артха къалгъанла джюрютюрюкдюле.
Саны-санауу болмагьан джауну
Онусун ёлтюрейим... Андан сора уа?
Ким эслерик эди мазаллы тауну
Ол джер тюбюне кёмюлюб турса?!
Мен джер тюбюне кёмюлюб къалсам
Ким, не айтыр мени юсюмден?
Сюймегенле сёз чыгьарырла
Джаугьа къошулуб кетгенди деб.
Аланы ауузларына бушдукъ этерча,
Тюз хапарны айтыр адам джокь.
Джангыз кесим джауну тыярча,
Аллай кючюм-къарыуум да джокъ.
...Быллай къарыусуз сагьышла
Къайдан да келедиле кёлюме.
Кесиме ёлюмсюзлюкмю излейме,
Ёлюм къоркъуу салгьанда джериме?
Башыма сый, махтауму излейме
Джуртуму сакълагъаным ючюн?
Кесиме эскертме салдырыр ючюнмю
Сермешгеними кёрсюнле дейме?
Кеси-кесимден чыкъмасын кёлюм,
Ансы менсиз да къырырла джауну.
Ой къалай къарыусуз адамчыкъкъма мен,-
Деди да, джау аскерни ышаннга салды.
...Аны этген джигитлигинден
Бир кишини джокъду хапары.
Таб къабыры да белгисизди аны,
Агьарады ауушну къары.
БЫЛАЙ ДА БОЛУУЧАНДЫ
Тенгизге джатаргьа излеген батыргьа
Тели дегени ючюн,
Джагъада джатханны джагъасындан алдым.
Биреуню эмилик толкъуннга джатаргьа
Джетеди ётю.
Биреуню уа – эмилиб тургьан бир къахме къатыннга...
Дагъыда махтаныргьа джетеди бети.
Дагъыда, аллайны джагъы да болуучанды.
УШАЙБЫЗ
Къысыла да айырыла –
Тынчды, къыйынды бизге.
Биз кирпиклеге ушайбыз,
Сюймеклигибиз а – кёзге.
ЫЗЫНДАН УЧУБ БАРАДЫ
Хар кимге бирер зат бериледи –
Къадарны алайды буйругьу.
Кёксюл байталны эм ариу джери
Ол чыммакъ къалын кьуйругьу.
Аны кьуйругьун кёрюр ючюннге
Аджирле артха къалалла.
Не уллу чарсда да аны ызындан
Тизилиб алай баралла.
Аны кьуйругьун байракъкъа тергеб
Келген аджирлени бирин да,
Айхай, байтал джукъгьа тергемейд,
Алагъа бурмайд эсин да,
Алагъа бермейд кесин да.
Узакъда баргьан аджирни
Ол кёз туурасында тутады.
Джеталмай, тансыкъ кишней да,
Ызындан учуб барады.
ДЖАЗ БОЛУРМУ?
Джаным джазгъа сау чыкъса,
Кёрюрсюз мени джау джыкъса.
Быллай аман къышдан сора
Ёлюм деген боллукъ болмаз.
Джангыз
Умутну шорбат чыпчыкълары
Юшюмейин бир къалсала.
Джылыу излей, думп болуб кетмей,
Джурт да – джазды деб, турсала.
Джазны сакълаб бир турсала,
Сыйыт-къычырыкъ да этмей.
...Келе тургъан джаз болурму?
Къарт эсем да джаш болурма,
Джаш эсем да баш болурма.
Келе тургъан джаз болурму?!
ФАХМУКЪАУЛА ++++++++++++
Биз – белкъаула,
Сиз – тилкъаула,
Ала – джалкъаула,
Барыбыз да фахмукъаула.
ОРУН БАРМЫДЫ?
Джангы, бир сёз къошмады ана тилине,
Джангыз бир сабий бермеди туугъан халкъына,
Сынгар бир къазыкъ урмады туугъан джеринде...
Къабыр орун бармыды анга Ата джуртунда?
1985 джыл АПРЕЛНИ 12-си
Отуз таугьа ёрледим да эндим мен,
Сиз айтханча джаш тюлме энди мен.
Отуз кере келди меннге апрелим,
Меннге тюл, къадарыма аперим.
Гагариннгеча ачылды меннге Алам,
Джерим меннге Анам кибик Ана.
Джазыууму ёр джолун тюз кёре,
Апрелиме тюбермеми джюз кере?
Апрелими къалын сууукъ къар басса,
Къар тюбюнден аны къазыб алырма.
Джолгьа чыгьыб сеннге джетелмей къалсам,
Апрелими бир кюню бла къалырма.
...Джазгьа ёмюрде да кёрюнмем ёгелей,
Мен – джазны шыбыладан сакълай кюйген эмени.
Хорлам майгьа термиле ёлгенле
Кесигизге къошармысыз мени?
Апрель – майгьа мени юсюм бла кёчсюн.
Мен – апрель бла майны джалгьагьан чыбыкъ.
Урушда, юзюлген чыбыкъны алай джалгьагьан,
Башха лагьым табалмагъанымы кечсин.
Апрелими къар басмаз. Басса мени басар.
Мен ол заманда джанкъозгьа бурулурма,
Боранбилгич тюл, джазбилгич болурма.
...Отуз таугьа ёрледим да эндим мен,
Ненча таугьа ёрлерикме энтда мен?!
ДЖАНЫМЫ КЁЗЮ
Джаным, кёзюм деб сёлешген
Сеннге дери джюз къызым болду.
Сен – джюз биринчим.
Огьай, сен – биринчим.
Джаным, кёзюм да тюл,-
Джанымы кёзю.
БОШ КЪОРКЪУУЛА БОЛУРЛАМЫ?
Адам тилибиз, ана тилибиз эки бёлюнюб,
Джыланны тилине ушар деб къоркъама.
Къарачай-Малкъар тилибиз эки бёлюнюб,
Къарылгъачны къуйругьуна ушар деб къоркъама.
Айры болады деб къоркъама ана тилибиз,
Минги Тауну айрысына ушамагьан айры.
Къарачай-Малкъар –
Эки Кёк-Джер къанаты тилими,
Эки ётгюр кёзю таулуну ариу бетинде...
Къоркъууларым бош къоркъуула болурламы?
БИР ТАМЧЫСЫМА
Мен бизни поэзияны тюнгюч уланы
Не къартлыкъ джашы тюлме. Анга къууанама.
Ауалы-ахыры болмагьан поэзиябызны
Байсан джангуруну бир тамчысыма.
Алай а, билмейме,
Кырдыкны, мюрзеуню, огьесе чыгьанакъны
Чыгьарынамы боллукъма себеб?
Иги джорала уа этеме.
ГЯХИНИККЁЗ ДЖЫР
...Сахнадан алай джырлады
Таудан ёзеннге къараб джырлагъанча,
Къарча да, Ташына таяныб, анга тынгылагьанча.
Ауазы –
Джуртда Джангыз Терек шууулдагьанча,
Джюз къара суу къошула тургьанча.
Ауазы
Кёкден энди да,
Нарат тереклени ызындан тизиб,
Ызына чыкъды.
Джыры
Туугьан джерине джангурча сингди да,
Ана тили джашил джашнады.
Джюреги кёкча джашнады
Гяхиниккёз джыры тууар ючюн.
КЁЛЮНЕ КЕЛЕМИ БОЛУР?
Адамны Адам этген къадар
Аны сакъларгьа табмазмы мадар?!
Огьесе, акъыл-балыкъ болду джашым,
Сакълаяллыкъ болур палахдан башын,-
Деб кёлюне келеми болур?
КЮН – КЪАЛКЪАНЫМ
Джулдуз бюртюкле тюше тургьан
Бу акъ къагъыт – къара топракълы сабаным.
Къырдышны къобара баргъан
Джети ауузлу джити къаладжюк а – къаламым.
Не кючлю джаудан да къамамам –
Ана тилим мени къамам.
Ёлгенимден сора да туугьан джерим – кюбем.
Ала саулукьда къыйынлыкъ кёрмем.
Билсем да, джашаргьа бир кюн къалгьанын,
Къара кючлеге хорлатмазма: Кюн – къалкъаным.
Къой Джол – джолум. Джулдузум а –
Къарачайны Къадау Ташы.
Бирлеге ол – кюйген джулдуз,
Меннге уа –
Чырай тёкген ариу джеримде
Нюр тёге тургьан тарих джулдузу.
Халкъымы тарихин ачыкълай,
Артха къайытсам, алгьа барама.
Кёкге барыр ючюн джерге киреме,
Джерни кёрюр ючюн кёкге илинеме.
Аламны ангылар ючюн, атомну тинтеме,
Адамны ангылар ючюн барын да тинтеме.
Мен – къадарны ангысы-эси...
Кеси кесими кюл этмез ючюн,
Ангыларгъа излейме кесими кесим.
КЁРМЕЙ ОГЪУНА КЪАЛГЪАЕМ
Чепкенинги джырыгьы бла
Кёзюм илинир ёрге –
Бутла, толгьан Айлача,
Бирге къошулгъан джерге.
Кёзлеринги, ёшюнлеринги
Кёлекгелери – Кюнле, Айла да.
Энди меннге тынгы джокъ,
Ётсюнле кюнле, айла да.
Балийле фейерверкча атылыб,
Чакъдыла къурмашча алай.
Джюрегиме кирдинг атылыб,
Къыйынлыкъча, къууаншча алай.
Сир къатдыла терекле, аскерлеча,
Суула огьуна тохтаб къалдыла.
Мен быллай бир къыйналмаз эдим
Тёрт кесек этселе да мени къанлыла.
Кёрюб, къуру къалгьандан эсе,
Кёлюм кьуруб къалгьандан эсе,
Кёлюм сыныб къалгьандан эсе,
Кёрмей огьуна къалгьаем сени...
ДЖАНКЪОЗ
Бетинден къаны къачыб,
Къыш кюртлерин къалайды.
Къарны кюреб, джол ачыб,
Джазны аллына къарайма.
Джазгьа асры тансыкъдан
Джазгьы кийимле кийиб,
Чыгьама. Шашхан хариб,
Дейдиле тюбегенле.
Къыш сер къулун – боранын
Джан-джанымдан юсдюрюб,
Созуб-созуб улуйду.
Къаным аз-аз суууйду.
…Талай кюнден табылады
Тюзде бир джанкъоз ёлюк.
Факъырады дейдиле,
"Сокъурла" аны кёрюб.
КЪАДАУ ТАШ БЛА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК
Къарачайны Къадау Ташы...
Джер – Адам улуну къадау ташы.
Джуртда Джангыз Терек...
Джашау – Аламда джангыз терек.
Сауут-саба-уруш керек,
Ахырзаман кимге керек?
Къадау Ташны ууатыб,
Джангыз Терекни кесиб,
Ёлюмге юй ишлегенле,
Кимлесиз сиз?
...Биз таяннган – Къадау Таш.
Биз табыннган – Джангыз Терек.
Къадау таш бла Джангыз Терек –
Бизге керек.
Эски алгъыш, джангы тилек –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
АРА-ЭНЧИ БАЧХАБЫЗ
Поэзия – ара-энчи бачхабыз:
Сюйсенг нартюх ёсдюр,
Сюйсенг арпа, будай,
Сюйсенг гардош, харбуз,
Сюйсенг кёгет терек,
Сюйсенг тюрлю-тюрлю гюлле.
Не сюйсенг да ёсдюр,
Сюйсенг чачыб, сюйсенг джоппу.
Къалай сюйсенг да, не сюйсенг да ёсдюр.
Джангыз
Тели хансны ёсдюрме ансы,
Аман хансха кесдирме ансы.
Поэзия – ара-энчи бачхабыз.
АЛЛАЙДЫ
Кёзю-къашы болмагьанча,
Ышармайын сёлешеди,
Къоркъутургьа кюрешеди.
Къыш аллайды.
Умутчады. Джаз аллайды.
Кёлюмю уа джазалмайды,
Джазыууму джазалмайды,
Джаз аллайды.
Джайны къызыл уууртлары,
Джашны, къызны умутлары…
Эс бир джерге джыйылмайды.
Джай аллайды.
Къачны кьачын эталмайма,
Къарыусузлугьуму кечалмайма,
Къач келеди, къачалмайма.
Къач аллайды.
МАЙ МАЙДАНДА...
Берилгенден эсе кёб излейме,
Джангы Джер, Кёк излейме,
Ёзге элиягьа кеб излемейме.
Къобхан суугьа къайда джагьа?!
Джюрек отну хайда джагьа,
Бек кюйсе уа майдан джагьа,
Май майданда назму бишед.
ДЖЮРЕК – ИНКЪЫЙЛАБЧЫ
Джюрегим болгьанды да джукъа,
Аз да къыйналсам джукъгъа,
"Гып-гып" этиб тебрейди.
Мени бир къыйын кече
Джаратханса сен, Тейри.
"Бешбашлы элия чартлаб,
Кёк илгеннген сагъатда,
Не дун-дуния титиреб,
Джер тебреннген сагъатда,
Адамла башларын суугьа,
Чабакъла уа – джагьагьа
Атхан къыйын сагъатда,
Танг да, къанаты сыныб,
Къыйын атхан сагъатда,
Не табигьат болуб къуу,
Суу кюсеген сагьатда,
Не джюрекле болуб къуу,
Кёсеу болгьан сагьатда,
Джерге, Кёкге, Адамгьа
Ышаныу аз сагьатда,
Ийман, айран да халкъгъа
Джетишмеген сагьатда
Ийнан, ийнан Адамгьа,-
Деучю эди къарт атам,
Кёбню кёрген нарт адам,-
Сени джауунгу да джюреги
Сангырау, сокъур болсун".
...Джюрегим джаратылгьанындан да джукъа.
Не гитче къыйсыкъгъа да
Къазауат ачыб тебрейди.
...Мени инкъыйлабчы этиб
Джаратханса сен, Тейри.
ТЕБЕРДИ
Теберди…
Джер тау тюрсюн ала, кесин кёкге теберди.
Кёк,
Эриб, кёгериб, суу болуб саркъды.
Къууанч
Тау башлада къар болуб агъарды.
Адам
Ёзенден таугьа, таудан ёзеннге къараб ышарды.
Бу чууакъ кёкден,
Бу ала-джашил-кёк суудан,
Бу чыммакъ къардан,
Бу таза кюнден,
Бу ташлы-агьачлы джерден,
Нарат ийисли дарман хауадан,
Таб, сют тылпыуча, бу ёзен тубандан,
Умутлача, акъ булутладан
Джаратылгьанына тюшюндю Адам.
Теберди...
ЁРЕ ТУРУКЪ +++++++++++++++++
Сезим кетди – сёзюм кетди,
Энди мен – ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.
КЮН ТАЯКЪКЪА ТАЯНАДЫ ДЖЮРЕГИМ
Нюр джаухардан джасандырсам да, Джаухарат, сени,
Джетмез эди, ант этеме, кёлюме мени.
Меннге Кёк – Сен джашагьан джер.
Къууанчым кёб – Сен барса дунияда,
Сен бирсе дунияда.
Дуния теблеген топуракъдан, джерден,
Дуния термилген чууакъ кёкден, нюрден
Джаратылгьан джан –
Джер къызы, Тейри къызы – Джаухарат.
Джандетден къысталгьан Хауа да,
Гюнахдан тыярыкъ суура да,
Зарандан сакъларыкъ дуа да –
Джаухарат.
Сюймеклик сезими ючюн
Тиширыугьа бурулгьан мёлек.
Ариулугъу, тазалыгьы ючюн
Мёлек болургъа тыйыншлы тиширыу.
Къыйынды сеннге Кёкде, Джерде да
Тиширыулугъун тас этмеген мёлек,
Мёлеклигин тас этмеген Тиширыу!
Джаухарат, сюеме сени.
Къаяла, джулдузла да
Къайтарадыла: сюеме сени
Сен саулукъда
Гулош таякъкъа таянмам ёмюрде да.
Атынгы айтсам –
Кюн таякъкъа таянады джюрегим.
СЮЕМЕ СЕНИ
Арыгьан солуу излегенча,
Ауругьан саулукъ излегенча,
Къанатлы учаргьа, къонаргьа излегенча,
Бычакъ къынын излегенча,
Излейме сени.
Мухаджир джуртуна термилгенча,
Кете баргьан джашаугьа термилгенча,
Агьач Терек болургьа термилгенча,
Таш джулдуз болургьа термилгенча,
Термилеме сеннге.
Суу тенгизге ашыкъкъанча,
Урлукъ мылы джерге ашыкъкъанча,
Джанкъоз джазгьа ашыкъкъанча,
Джан джаратылыргьа ашыкъгъанча,
Ашыгьама сеннге.
Ёлюр аурууум тюл эсенг да,
Ёмюр аурууум болгьанса.
Кёкча къаратаса мени кесинге,
Джерча тартаса мени кесинге,
Сенден сора къыз джокъду.
Сени бир да бир бек мийикге чыгьаргьанма:
Андан кетме, Аллах ючюн.
Сокъур сау кёзню сюйгенча тюл,
Кюн башха Кюнню сюйгенча,
Кийик кийикни сюйгенча,
Адам Адамны сюйгенча,
Аллах Адамны сюйгенча
Сюеме сени.
АНА ТИЛИМЧА КЕРЕКСЕ
Кёлюмю кёклюгюн да,
Джуртуму беклигин да,
Ана тилими ёлюмсюзлюгюн да
Кёреме сенден.
Ёлюрме, ёлмезсе дей сен.
Ана тилими сюйгенча,
Сюеме сени,
Ана тилими билгенча,
Билирге излейме сени.
Ана тилимча керексе меннге,
Джуртда Джангыз Терексе меннге,
Джур балача кёрюнесе меннге,
Джурт-Анача да кёрюнесе меннге.
Джюрегимде –
Сюймекликни къадау ташында – чакъгъан,
Сюймекликни джашил терегисе.
Кёлюнгю къандырыб къара суу ичгенча,
Дунияда эм зауукъ сёзню айтханча,
Атынгы айтхан да насыбды къалай.
ТОЛУ НАСЫБЛЫ БОЛЛУКЪМА
Тынгылау джюрекге окъ эсе да,
Энди мен тынгылаб турлукъма,
Сёзледен хайыр джокъ эсе.
Саудан ёлюбмю къалырма
Ичимден кюйюб, огьесе?
Кёзлерим бла ийнакълай,
Сёзлерим бла къучакълай,
Огьай, мен къайры барама
Джулдузгьа баргьан бусакълай.
Джулдуз орнуна – элия,
Мен халкъны сеннге кюлдюрсем.
Суу агьач бла челеклени
Юреннгенингча кёлтюр, сен.
Къууанч бла джарсыудан толу
Челекле ючюн кечир, сен.
Къайсындан сюйсенг да, тохта да,
Меннге бир иги ичир, сен.
...Насыблыракъча боллукъма,
Бир кюн ма алай ичирсенг.
Толу насыблы боллукъма
Экисинден да ичирсенг.
СЕННГЕ КЪАРАБ...
Нартланы заманында Сатанайны,
Къарчаны заманында таулу тиширыуну
Суратларын саллыкъ болсам,
Сеннге къараб салыр эдим.
Къайсы ёмюрде да тиширыу сеннге ушаса,
Бир да къуруса да, хар тийреде, хар элде
Сеннге ушаш бир тиширыу джашаса,
Джер къалай насыблы боллукъ эди...
ДЖАРСЫУ НЕ?
Джер-суу кёрмей турсам да,
Сени кёрсем – джер-суу не?
Джашлыкъ кетиб барса да,
Сен барса да?! Джарсыу не?
Сен – нюр джаннган джанса да,
Джанса да менде джюрек,
Кёрюнмейин къалады:
Джулдузсузчад кюндюз кёк...
Мен сеннге атланнганда,
Акъыл айтды: барма, къой.
Джюрек а къанатланды:
Тыялмазса, барма къой.
Ариу тил къуруб къалгъанча,
Сёз а чыгъардыла, ариу.
Ариу алай болса да,
Кеслеридиле гюнахлы.
"Сюймеклик – чынгылды, джарды»,-
Джарды джюрекни ауаз.
Ауаз берирге ёчле
Сизге ёч да табылмаз.
Экибиз баргьан джол –
Эки джол, бир джол.
Эки джолгьа, бир джолгьа да
Мияла буз суу къуйдула.
Экигизден да бир джолгьа
Бошайыкъ деб къойдула.
Насыбны аякъларын
Бардыралмалла бузда.
Ол бир джол да, бу джол да
Джаныбыз а сау къалды.
Аладан къалгьан джаныбыз
Аллахдан алай къалсын.
...Бу экибиз баргьан джолда
Бу джол да чырмау – алгьынча.
Ичингден кюйме да, джыла.
Чыда. Мен ол сёзчюлени
Тиллерин тартыб алгьынчы.
БУУМЮЙЮЗ ЭЛИЯ
Бу буумюйюз элия да
Къачан эсе да буу болгьанды.
Анга джерде джашау бермей,
Огъурлу джанны шыбыла
Этгинчи къоймагьандыла ансы.
Ол энтда бир-бирде джерде
Кырдык отларгьа излейди.
Таудан-таугьа секириб, ёкюрюб,
Нёгерлерин тансыкълайды.
...Бууну элия этген къыйынлыкъдан
Къадар сакъласын бизни.
РАЗЫМА
Мен ит болургьа да разыма арбазынгда,
Адамлыгьын тас этмеген ит.
Ит адамла кирселе арбазынга,
Богьурдакъларын барырча юзюб.
Мен ит болургьа да разыма арбазынгда,
Сени адамлыгьынг меннге да джетерикди.
Бираз сени къатынгда тургьан ит,
Ол да адам болуб кетерикди.
Былай барсам сёз этерик эселе,
Ит огьуна болуб барайым арбазынга.
Ол добар, тюклю, ариу кючюкчюгюнгю да,
Тилим бла джалаб тутарма къатымда.
Эркишилеге къой, таб, арбазынга
Кирген тубаннга да чабарма.
Джангыз меннге сен иги бол ансы,
Къалгьанла не айтсала да чыдарма.
Сеннге къартлыкъны, ёлюмню да къоймазма.
Ала шыбыртсыз келедиле да,
Мен аланы джашыртын къабарма,
Ариулай, джашлай тынч джаша сен ансы.
Адамлагьа сакълыгьымы билдире,
Мен итча чабарма, мен итча юрюрме.
Ай медет, сеннге тансыкъдан ёлюрме
Къуру экибиз къалгьынчыннга.
Мен ит болургьа да разыма арбазынгда,
Сени адамлыгьынг меннге да джетерикди.
Бираз сени къатынгда тургъан ит
Ол да Адам болуб кетерикди.
ДАРМАН-ДАРЫ КЪАЙДАН ТАБАЙЫМ
Сеннге къарагъан хар эркиши кёз
Окъ болуб тиеди мени джюрегиме.
Башхалагьа да меннгеча ышараса
Сени кемсиз сюйгенлигиме.
Бир хатагьа къалыргъа башлагьанма,
Тынгым-тынчлыгьым бошагьанды къуруб.
Джюрегим кеси кесин талайды,
Эки кёзюм да эки итча улуб.
Къабханнга тюшген кийик джаныуар
Аягъын кемириб, юзюб къутулады.
Меннге аллай мадар да джокъ,
Къарамынг-ауазынг биргеме турады.
Кюнюм, Айым – сенсе да мени,
Тутуласа деб къайгьыда джашайма.
Бирде сени сюйгенден ёлюб,
Нюр джаннган къабыргъа ушайма.
Кюнюм, Айым болгъан бла къалмай,
Мени кёлтюрлюк Джер болсанг сюеме.
Ариулугьунгдан кёлюм бир къанмай,
Кеси сынамагьан билмезча кюеме.
Сеннге къарагьан хар эркиши кёз
Окъ болуб тиеди мени джюрегиме.
Дарман-дары къайдан табайым
Бу джаралы сюймеклигиме.
БАШХА ТИЛЕГИМ ДЖОКЪДУ
Сени юсюнгден
Дуния бек игиге санагъан назмуларым
Кёлюм бек аман сагьатда туудула.
Амалсыз болуб, къаядан чынгагьан джугьутургьа
Адамла бир сейирликгеча къараб турдула.
Айтдыла къаяны мийиклигин,
Айтдыла назмуну кийиклигин.
Ол зат мени экинчи кере ёлтюрдю,
Биринчи кере ёлтюргенча сюймеклигим.
Не назму хапарды бу?
Нелеге излейсиз ёлче, багьа?
Болдугьуз, сёлешмегиз кёб,
Элиягьа табалмазсыз кеб,
Не кьобхан суугьа къайда джагьа?!.
Назму неди –
Сюйгенинг башха бла баргьан сагьатда,
Назму деген неди –
Джюрегинг джана тургьан сагьатда.
Кёлдегин айтыргьа базмайма,
Алай а, мен назму джазмайма.
Тишлерими къаты къысыб
Кючден сюелиб турама.
Кёлекгеси огьуна насыблы этген
Субай джашил терегим барды-джокъду.
Сени унутдурур бир къыз чыкъса дунияда...
Энди андан сора тилегим да джокъду.
ТАУЛУ АНАГЪА
I
Суу ахырзаман...
Дуния бир-бирин теблеб
Къутулургьа кюрешген сагьатда,
Эки къолунг къагьанакъ сабийни
Ёрге тутханлай, батыб бара эдинг...
Бютеу джерни суу алгъанында,
Суу джаханимден сора
Джукъ кёрюнмей къалгьанында,
Ол эки билек, ол эки къол –
Суу тюбюнден тийген эки кюн таякъча,
Умутну эки кёзюча,
Къагъанакъны кимге эсе да аманат этгенча...
Бары да эсимдеди.
Ол сабийчик мен эдим.
Ай медет, ол сагьатда
Эки къанат битиб,
Сени да кёлтюрюб,
Учуб кеталсам эди...
II
Джау къуршалагьанды элни.
Эркишиле къырылгьандыла.
Сабийлерин алларына сюеб,
Эмчекдегилени ёшюнлерине байлаб,
«Сабийле артда къалыб,
Джау къолуна тюшмесинле»,- деб,
Къазауат этедиле тиширыула.
Бары да эсимдеди.
Биринчи окъ тийген
Ёшюнюнгде къагьанакъ мен эдим...
Къатмагьан темирча,
Саны къатмагьан къагьанакъ
Кюбелик эталмадым сеннге.
Ой насыбсыз, насыбсыз мен.
КЪАРЧА ++++++++++++++++++++++++
Ана тилими тузун джаладым
Туугьан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.
Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгьа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.
Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.
Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да.
Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан.
От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагьыбыз.
Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.
Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.
Ана тилими тузун джаладым
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха къабланыб джыладым –
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.
СЕНИ КЁРДЮМ
Джол шын туруб,
Аякъларын джулдузлагьа салды.
Кёкге да сыйынмай джана тургьан Кюн,
Суу челегинге сыйыныб къалды.
Джюрегими къолунга алдынг да,
Джангы туугьан сабийчикнича,
Джууундуруб, эркелетиб,
Ба этиб орнуна салдынг.
Дунияда эм таза джауум
Кёзлерингден кёлюме джауду.
Кёгюрчюнлени кёлекгелери да
Кёкюрчюнле болуб кёлтюрюлдюле.
Тереклени ауаналары да
Терекле болуб сюелдиле.
Шыбыла шыбыланы урду да,
Экиси да кюйдюле бирден.
Джанкъылыч белин тюзетди да
Сыртына умутну миндирди.
Ауалы-ахыры болмагьан Заман,
Учу-къыйыры болмагьан Алам,
Балчыкъ джагьылгьан нюр джарыкъ – Адам
Салам бердиле.
Сени кёрдюм...
ЮЧ ЗАТ
Къалай айландырыб айтсанг да,
Меннге юч зат барды джашауда:
Тиширыу — Туугьан джер;
Поэзия — Ана тил;
Аллах — Джан джурт.
Тиширыу-Поэзия-Аллах –
Тазалыкъ-Ариулукъ-Ёлюмсюзлюк.
Ючюсюне да тюз туруу,
Ючюсюне да баш уруу –
Олду меннге дуния-ахырат.
КЪЫЗЫЛ-КЪАЛАНЫ САКЬЛАРЫКЪ
Къызыл-Къаланы къаялары,
Билалны тилине, джуртуна къайгъыргъан
Назмулары,
Семенланы Дахирни эли ючюн
Этген ишлери –
Аладыла дунияда къаллыкъ,
Аладыла сакъларыкъ элни.
Огъай, Къызыл-Къаланы сакьлаялллыкъ
Къызыл-Къаладан кетмей, кёчмей, къачмай
Джашагъанладыла.
Алагъа тилейик саулукъ да, джашау да.
Кетген а,
Барыбыз да кетерикбиз...
Бирем-бирем...
Хар ким кёзюуюнде.
Кьарачай кьаллыкьды артыбызда,
Саллыкъды кьабырыбызгъа.
Иги сёзюбюз, иги ишибиз
Бy дунияда джашагъаныбызгъа,
Тейри адамлары болгъаныбызгъа
Турлукьдула шагъатла болуб.
Къалгъан – джалгъанды
Намаз замаН
Назму (1970-1993) джабалакъ
ТИЛЕК
Я Аллах!
Сени уллулугъунг бла,
Сыйлылыгъынг бла тилейме:
Кёб къыйынлыкъ кёрген миллетибизге –
Динине-тилине-джуртуна-тарихине-адетине – джазыууна
Эркин болурча,
Аллай кюч, аллай онг бер.
Я Аллах, сенден тилейме:
Гюнахлары болмагъанлай,
Зорлукъдан джоюлгъанларыбызны
Джандетлени тёрюне ётдюр.
Бу дунияда джашагъанларыбызгъа да –
Ийман бла джашарча,
Ийман бла кетерча
Насыб бер!
Аталарыбызгъа-аналарыбызгъа,
Эгечлерибизге, къарнашларыбызгъа,
Аладан туугъанланы барына да
Иги кёзден къара, я Аллах!
Тюзню тюзлюгюн,
Терсни терслигин,
Мадар бар эсе,
Бу дунияда огъуна джетдир.
Гяуурну зорундан,
Кесибизникилени итликлеринден,
Джинни, шайтанны заранындан
Эки дунияны азабындан,
Биз билген, билмеген къыйынлыкъладан да
Я Аллах, сен къутхар, сен сакъла!
ЭСГИ ДЕФТЕРЛЕДЕН (1970-1975 ДЖЫЛЛА)
КЪАРАЧАЙДА
Тутушадыла таулу джашчыкъла...
Аллах сакъласын джыгъылгьандан.
Айыбды кесин хорлатхан таулада, —
Къарышхандыла къолчукъла андан.
Бюгюн огъуна кёзлеринде
Ётгюрлюк — къаманы ауузу кибик...
Барама. Къууанч джюрегимде,
Тау элими къыйырындан кириб.
Къартла рахат этедиле ушакъ —
Биз быладан къайда онглу эдик да дерле.
Мангылайлары къая ранлагьа ушаб,
Кёбню кёрген, кёбню сынагьан деуле.
Барама. Джолну эки джанында
Чалман эше, хуна эте таулула.
Салам алейкум, ишигиз къолай болсун,
Джашау этгенле таш юсюнде, ауулда!
Ёзеннге ёхтем къараб къаяла...
Ёзен суу да, кюмюш бычакъча, алай.
О бекликни, пелиуан кючню сеземе,
Хар къуру да мен тау джоллада атлай.
Ташла — таулучукъла. Къаяла — таулула.
Аланы бирликлерин келсе билиринг,
Бир ташны къобар. Таш ташны къозгъар...
Алай тутадыла таулула бир-бирин.
Аллах сакъласын къая оюлгьандан,
Таш тёнгерегенден да сакъласын Аллах.
Таулада уллу сёлешир умут этме,
Ансы, сени сакълар минг палах!
Эркин атлаб барама элимде...
Къучагъымы бютеу ёзеннге джайыб.
Тюбегенле бла джарыкъ саламлаша,
Джаланбут джашчыкълагьа да эте айыб.
Ёлсем, къалсам да, мында болайым,
Не болсам да, болайым таулада.
Мени джаратды, ёсдюрдю былайы —
Халкъым бла – сизни бла болайым хар заманда!
КЁРЕМИСЕ...
Кёремисе Кюнню тийиб келгенин,
Сюймеклик кибик ышарыб.
Къуру да меннге кюлсюнле кёзлеринг,
Уууртчукъларынг да меннге къызарыб.
Чыммакъ къарны къубултуб турады
Джашил наратны бутагьы.
Къуру да сеннге джумушакъ ачылыбды
Сюйген джюрекни къучагьы.
Кёремисе Айны тола баргъанын,
Джулдузла джана джюрекде.
Ой, эринлеринг, сени эринлеринг —
Таулада бишген джилекле...
Къалай бек термилеме сеннге,
Айтмасам да тышымдан уллу.
Сансыз этсенг — джарлы джюрегим,
Иесиз къалгъан парийча, улур.
Кюн тиеди алгъа башлагъа,
Артдан а — ёзен ташлагъа.
Мен баш тюл эсем да, тилейме,
Ышарма къалгъан джашлагъа.
Кёремисе, джаш бусакъ терекни
Этгендиле джаралы.
Хар къуру да къоркъама сеннге,
Эй, сенден эсе мен джарлы!
Ким болса да къарар да табсыз...
Джаны болгъанны — аджалы.
Ким билед тамбла къалай болурун,
Соза турмайыкъ болджалны.
Тауушлу тау суу — барады сёзюм,
Джюрекден-джюрекге эниб.
Чолпан кёзлю, толгъан Ай бетли
Сейир насыбымса мени.
ЭКИ ДЖЮРЕК
Эй, ол къызчыкъ къобузну
Алай таб, таукел сокъду,
Дынг тохтатды хауада
Къызгьан къоргьашын окъну.
Къаракъаш назик къызчыкъ
Этилмезликни этди —
Къысыр ташны бюгече
Буз джюрегин эритди.
Къобузну джарыкъ тартхан
Къызчыкъны эки къолу,
Кесген кибик кёрюндю
Къайгъыны келлик джолун.
Къызчыкъ бюгече тартхан —
Рахатлыкъны тартыуу.
Сюймекликни, къууанчны,
Ариулукъну тартыуу...
Джулдузла тебседиле
Чексиз кёкню кенгинде,
Умутларыма къошулуб
Бюгече джюрегимде.
Къобуз тюл эди бюгече
Алай сейир согьулгъан.
Ол джюрегим эд мени —
Сюйгеними къолунда.
КЪАЛАЙ ИГИДИ СЕНИ КЪАТЫНГДА... ++++++++++
(И.М.)
Къалай игиди сени къатынгда
Сёлеше, ойнай, кюле да тургъан,
Джукъ да сёлешмей, ариу бетинге,
Кёк кёзлеринге къараб олтургъан.
Къалай игиди сени къатынгда:
Джашил бусакъгьа къарагъан кибик,
Джаш кырдыкга тюшюб сыртынгдан
Таза тау суугьа тынгылагъан кибик.
Къалай игиди сени къатынгда:
Кюн тюбюнде джангурчукъ джаугьанча,
Бир ариу сезим тууа джюрекде,
Акъ маралгьа бузоучукъ туугьанча.
Къалай игиди сени къатынгда:
Кюн джарыгъын тынч джайгъан кибик,
Заман да тохтаб мени къатымда,
Сеннге къараб тынчайгъан кибик.
Къалай игиди сени къатынгда:
Къайгъы да, къартлыкъ да, ёлюм да джокъ.
Ариула, ариулукъ бек кеб дунияда, —
Ой сенден бек сюйгеним да джокъ!...
ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ
(1975 – 1993 джыллада джазылгъан назмула)
Дуниягъа къараб айтылгъан сёзню
Джел сюрюб алыб кеталмаз.
Ахыр кюнюне сагьыш этмеген, —
Бюгюнюне да эталмаз.
«Хаух дунияда» джыйгьан рысхысын
Киши биргесине элталмаз.
Ёлюмге сагъыш эте билмеген —
Джер джашаугьа да эталмаз.
Джашау барда — ёлюм да барды.
Бирде — ёлюм кесиди джашау!
Джашау ючюн ёлюб кетгеннге
Джашауну атындан ёмюрлюк махтау.
Джашай баргьанда ёлюмге сагьыш
Этген да игид. Сёзню джокъ алдауу.
Ёле тургьанда да дуниягьа алгъыш
Этген адамны — артыкъ махтауу.
Ёле биллик — билликди джашай,
Джашай билген а билликмид ёле?
Джашай билгенни — ёле билгенни
Тутуб турлукъбуз ёмюрге ёрге.
АДАМ ДЖАШАСЫН
Адам улу деген джашил терекни,
Халкъым, сен да бир джашил бутагъы.
Мен да ол бутакъны бир джашил чапрагъы,
Къайгьысын этген тенгизни-теркни.
Ачыкъ джюрекден этеме тилек:
Бир бутакъгъа тиймесин балта,
Умут къууанчха бурулсун алда,
Элиядан сакълансын терек.
Сёзюм, терсликни дайым айгъакъла:
Хар адамны джюреги ушасын
Олимп оту джаннган табакъгъа.
Адам джашасын, рахат джашасын.
КЪАЙЫН ЧЕГЕТ +++++++++++++++
Сен, кеч мени,
Къайын чегет.
Келгеними
Къайгъым дженгиб,
Адамладан
Бираз суууб,
Сени аладан
Джууукъсунуб.
Джюрексинсем да,
Къайын чегет,
Мен терсеймем
Къайгъым дженгиб.
Сени акълыгъынг,
Джарыкълыгьынг
Кёлге кёчер,-
Къайгъым сёнгер.
Ачыууму сенде къоюб
Чыгъарма мен,
Адамлагьа биягъынлай
Къарарма мен:
Ышаныу бла,
Ышарыу бла,
Джумшакъ,
Халал.
Къайын чегет,
Айлы чегет
Сау къал, сау къал.
ЁЛЮМНЮ ДА СЮЕМЕ МЕН
Ёлюмню да сюеме мен,
Кёзюуюнде келе эсе ол.
Анга къарышхан адамны да,
Эркишича ёле эсе ол.
Ёлюм да къадарны иши,
Къыйналсакъ да ангылашынады.
Сорулмай къуралгъан джанынг,
Сорулмай да алынады.
Туумасакъ, ёлген да этмезек,
Адетди келгеннге кетген.
Алай биз къонакъ тюл, къонакъбайбыз,
Джашаугьа эшик керген.
КЕРТИ ДУНИЯСЫН ТАБДЫ
Джылтырар заты джылтырай,
Къалтырар заты къалтырай,
Къыз келе эди орамны,-
Эркиши кёзле да мант башла кибик,
Чепкенчигине джабышыб аны.
Джан-джанындан къарай эдиле анга:
Келгенле – умутлу, озгъанла – бурулуб,
Джетгенле тохтаб –
Барысы да болгьанча суусаб,
Ол къызчыкъ а - къара суу болгъанча.
Эркишилеге не сеийрсиниу:
Терекле да къарай эдиле анга,
Джашил чапракъларын джашил кёзле этиб;
Юйле къарай эдиле анга
Джанбаш болуб, ауаргьа джетиб.
Джер къарай эди анга аякъ тюбюнден –
Сыйдам бутлагьа ышылыргъа излегенча.
Кёк да джумушакъ басыб юсюнден,
Чепкен джагьасындан тюшерге тебрегенча.
Къайры къутулсун къызчыкъ быллай бир къарамдан,
Ариулукъ шашдыргъан шахар орамда?
Мени назмуму тынгысыз эшиклери
Ачылдыла, къызны чакъыра ичкери...
Батары бла чыгъарыны аллында
Кюн къызаргъанча,
Къызара, къыз назмума кирди.
Керти дуниясын табды, керти.
... Джети къат Кёк бла Джерни арасында
Джер адамы да тюл, кёк мёлеги да тюл,
Сен къаласа меннге поэзия белгисича.
ЭСКИ-ДЖАНГЫ СУРАТ
Джылтырай тургьан ол ариу атда
Къалтырай тургьан ол ариу къызны
Къаты къучакълаб къачырыб келеме.
Ызымдан а, тарх-турх этиб,
Къуугьун аскер келеди джетиб.
Аллымда уа — чынгыл къая...
Тебрегенбиз болургьа зая.
Аджир шын тургъанды ачы кишнеб,
Киши да айтмаз кишилик джокъду деб.
Шын тургьан аджир — къая башында,
Къарышхан къолла ат джерни къашына,
Сени къолларынг — мени белимде,
Алай къалырбыз халкъны эсинде.
Сюймекликни къыйынды джолу
Деген айтыугьа биз шагьат болдукъ.
Сюймеклик аллай бир къаядан чынгатмай,
Эртде-кеч болса да, къоймаз кишини да.
Джашасынла: ариулукъ туудургьан сюймеклик,
Сюймеклик туудургьан кишилик да!
СЮЙМЕКЛИК
1
Сюймеклик сеннге оюн болгъанлыгьына,
Меннге уа — ёлюм.
Сеннге айтханымы тенглеринге айтыб
Ой, къалай кюлдюнг,
Огьай, къалай кюлдюнг.
Мен аллай бир къоркъуб, джунчуб
Айтхан затны,
Анча джылны сеннге сакълаб
Тургъан затны
Халкъкъа джайыб къалай кюлдюнг,
Къалай кюлдюнг.
Джюрегимде джюз минг кюлтюм,
Джюз минг кюлтюм.
Сюймеклик атха мине-миндим
Бек уяла...
Да не къалды энди меннге
Бу дунияда.
Джюрегими назмума чырмаб
Атдым отха.
Мени джыкъгъан сюймеклик ат
Къаудан отлар.
Сеннге атагъан назмуларым
Кюйген отдан
Джууукъ от да, сууукъ от да
Кёрмей къалдым...
2
Сюймеклик сеннге оюн болгъанлыгьына,
Меннге уа — ёлюм.
Кюле тургьан кёзлерингде
Кёзлерими къычырыгъын кёрдюм.
Сюймеклик сеннге оюн болгьанлыгьына,
Меннге уа — ёлюм.
Ёлюмден кёб кере къутулгьанлыгъыма,
Сюймекликден ёлдюм.
Кёлюм кёзлеуча къуруду бирде,
Бирде тенгизча чайкъалды кёлюм.
Сюймеклик сеннге оюн болгьанлыгьына,
Меннге — джашау бла ёлюм.
Сюймеклик чыгьаргьан мийиклеге
Аны сынамагъан чыгьалмаз, огъай.
Кёб кере тийсем да келиб ташлагьа,
Джулдузгьа узалыууму къоялмам, огъай.
Сюймеклик къычырыгъымы эшитмедиле
Джюрегинги къулакълары.
Акъды дедим да, джаны болмагъан
Къургъакъ булутну къучакъладым.
Ёмюрде кёлюмю къандырмазлыкъ,
Мылы ышаны болмагъан –
Ариуду, дедим да, къургьакъ булутну,
Джансыз булутну къучакъладым.
Джюрегими къалтыратды сюймеклик,
Джарытды элияча джашнаб.
Сюймеклик — сеннге джансыз сёз болгъанлыгьына,
Меннге уа — джашау.
КЪЫЗЧЫКЪ БЛА КЮЗГЮ
Къызчыкъгьа кюзгюден
Кюле тургьан
Бир ариу къыз къарады:
Бюгюн анга ариуса деген эдиле.
... Къызчыкъгъа кюзгюден
Оюлургьа хазыр,
Мыдах къыз къарады:
Бюгюн анга эс бёлмеген эдиле.
БАРЫН ЭСЛЕТГЕН
Джулдуз сюйюмю сенде,
Ай сюйюмю да — сенде,
Джер сюйюмю да — сенде,
Менде уа сора, менде?
Аланы барын эслетген,
Алагьа джууукъ этген
Сюймеклик сюйюмю менде.
ДЖЮРЕГИМИ ДЖАРМА
Джукъ айтыргьа мен сени кимингме...
Тынгылармыса? Айя...
Алай а,
Аллах ючюн, былай кийинме.
Джюрекни къозгъама, кёзлени къозума –
Джюрюшюнгден чайкъалса хауа
Не этерикме мен терен солумай.
Аллах ючюн, сен былай ышарма,
Сеннге келиб сёлешген джашха.
Менден башха бир джаннга ышанма.
Джюрегими джармайын джаша.
- Тохта, тохта сен кимсе меннге,
Тюшерча баргъан джолума кёнделен?
- Тюз айтаса, бир кишинг да тюлме,
Шашама ансы асыры сюйгенден.
СУЛИКО
Сулико — сюймеклик байрагьы.
Хар иги затны дунияда
Сени атынг бла байладым.
Сулико – сюймеклик байрагъы.
Бир кишиге бойсунмадынг сен,
Тюшген сеннге джесирге тюшдю.
Сыйынгы ёрге кёлтюрдюле,
Сени ючюн кёбле ёлдюле.
Сулико — сюймеклик байрагъы.
Адамлыкъ, ариулукъ белгиси,
Джигитлик, кертилик белгиси,
Сюймеклик байрагъы — Сулико.
Сулико — сюймеклик байрагъы.
Ол байракъгъа кертичилей
Джашаргъа, ёлюрге да тюшсюн.
Сулико — сюймеклик байрагъы.
Сени атынг бла дунияда
Джашауну атын байладым.
Сулико — джашауну байрагьы.
Сулико — сюймеклик байрагъы.
Сеннге къартлыкъ, ёлюм да джокъ.
Джашлыкъ, ариулукъ — байлыгъынг.
БЮГЮНЮМЕ КЪАРА
Къармама тюненеми мени,
Къарама тамблама мени,
Бюгюнюме къара. Къарла
Кетгендиле эриб, эриб.
Чакъгьандыла балий, эрик
Джюрегимде, кёзлеримде,
Сеннге джазгъан сёзлеримде.
Элия кюйдюреди дейсе.
Кеси уа къалай джаннганын
Билемисе элияны,
Джарытыб бютеу дунияны.
Сюймеклик — мени элиям,
Сени кюйдюрмез, джарытыр.
Сен — мени джашил дуниям,
Сюймеклигимден джангырлыкъ.
Кюйсем мен кесим кюерме...
Къайгьы булутла башымда
Чарсха баргьанда сюзюлюб,
Джюрегим элияланыр да,
Джашауум къалыр юзюлюб.
Къаргъама мени, къаргъама.
«Къакъ» демей ёлмез къаргъа да,
Мен а — Адамма. Къыйналама
Сезимлерими тыялмай.
«Да» деген джаш да баш болалмайды,
Назик къызчыкъгъа таянмай.
БИРИНЧИ СЮЙМЕКЛИГИМ
Биринчи сюймеклигим ёлдю. Гюнахы къурусун.
Гюнахы да болмаз эди, алай таза эди ол.
Къараб-къарагъынчы кёлюмю къалдырыб,
Ызына да алай терк джаза эди ол.
Да ёлдю. Асыралды туугъан, джашагьан джеринде –
Джюрегимде.
Бирде джюрегим нюр джаннган къабыргъа
Андан ушагъанын билмей да къалырла.
Ёзге кёбюне — кёлюмю кёгюнде
Къадалыб тебсей тургъан джулдузла,
Умутларым бла абезекге баргъан джулдузла.
Терсине учхан джулдузну да
Сюйдюм джарыгъы тюз тиерин.
Тыялмадым ансы, билген а этдим
Учхан джулдузну кюерин.
Да ёлдю сюймеклигим, аны ёлгенине
Шагьатмысыз?
Сезимлерим тынгылайдыла. Джокъду шагьат.
Сюймеклигим ёлмез, ёлмейин кесим.
Джюрегим да болалмаз рахат,
Тохтамай къанны чарсха баргъаны.
Тот кесалмагъан, окъ тешалмагъан,
Дугуну къолундан да уста къол атхан,
О сюймекликни аркъаны.
ЭМ ИГИСИ ОЛДУ
Мыдахлыкъ да тюшеди бирде,
Джюрекге ууакъ себелеб.
Алай къыйналгьан джанынга
Назмуларым болсунла себеб.
Аккыллык да келеди бирде,
Джюрек джаралагьа туз себе.
Алай къыйналгьан джаныма
Джангыз сен болаллыкъса себеб.
Менден аманнга джангылсанг,
Меннге алай кесерсе багьа.
Къарарса учхан джулдузлагъа,
Кёзлеримден кёзлеринг бугъа.
Менден игиге джолукъсанг,
Бил, меннге да игиди алай.
Къалырма назмула джаза,
Джангызлыкъ джюрекни талай.
Сюймекликни къалай барлыгъын
Айталлыкъ кимди? Билгич? Алим?
Бири да. Джазыуунг меннге болуб да къалыр.
Эм игиси олду. Аминь.
СЕНИ ЮСЮНГДЕН...
Сени юсюнгден аллай хапарла эшитдим...
Гъыжылдатыб къаяны къабарым келди,
Бычакъны алыб чабарым келди.
Джабылды, джабылды эки эшигим,
Сюймеклик эшиги джабылды.
Мен сюйген къалай джангылды,
Мени сюйген къалай джангылды?!
Меннге ышаргъанча башхагъа да алай,
Меннге ышаннганча башхагъа да алай,
Джюрегим аны ангыламаз, огьай.
Ийнанырым келмесе да хапаргъа,
Сюймеклигим кийикча тыйылды таргьа.
Сеннге бир бош кёрюннген
Джаныма кючлю тийиб,
Сюймеклик къаясындан
Кетдим, кетгенча кийик.
Сеннге, анга да кёлтюрмем
Дертни къанлы бычагьын.
Билек кюч бла тыймазса,
Сау къал десе къууанчынг.
Сюймеклик къаяны мийиклигин
Андан ычхыннган билир.
Сен, сюймеклик, адамгьа
Джангыз къууанчха берил.
ДЖУЛДУЗЛА ДЖЫЛЫННГАН ОТ
Болмады чот. Умутум сынды чорт.
Къаллай бир да джорт — джукъ да джокъ.
...Насыб – юслерин басыб, тынчлыкъ – джюреклерин,
Кёллери – неге да хош... Бош...
Аллайла джокъдула дунияда,
Дуния кеси къайнай тургъан къазан.
Джюрегими мындан кеб къазмам.
Алай а, джаным саулай а,
Сени юсюнгден этелмесем сагъыш,
Джюрекге, ызы бла Джерге
Келиб къалыр къыш.
Ол а — эм ачы къаргъыш.
Ёзге джазыуунг башхагъа болса,
Сюймеклигим назмуда къалыр.
Сезимим джюрекде къалса уа,
Бир игиликге бурулмай къалса уа,
Джюрек болур белгисиз къабыр.
Джюрек а этеди сени къайгъынгы,
Джюрек а этеди мени къайгъымы,
Джюрек этеди бюгюнню къайгъысын,
Джюрек этеди тамбланы къайгъысын.
Джашлыкъ джукъламасын, дейди,
Джашау джукъланмасын, дейди,
Сабийчикле кюлсюнле, дейди,
Сени аны ючюн излейди.
Тюрленникди чот.
Умут — джулдузла джылыннган от.
Джюрек — умутла туугьан джер.
Джаз. Гюллени чайкъайды джел.
КЪАЧХЫ КЮНЛЕДЕ ДА...
Къачхы кюнледе да ариучугъума
Табарма джазгъы сёзлени.
Ма бу омакъ назмучугъума
Чырмаб урларыкъма сени.
Дунияда къайгъы бир да аман кёбдю,
Юлюшсюз биз да къалмазбыз андан.
Алай а, къайгъыла не бек къайырыла
Турсала да, барлыкъбыз алгьа.
Бирге болсакъ, бирикген болсакъ
Бола барыр бизге игиси.
Сёзчюле бир ариу сёз эте билелле,
Кёз тийсе да алагьа тийсин.
Бизге уа кишини джугьу керек тюлдю,
Джюрекледе — озгъан сюймеклик.
Башда акъыл бар, санлада — саулукъ,
Джашау эталлыкъбыз алай демеклик.
Къачхы кюнледе да ариучугъума
Табарма джазгъы сёзлени.
Ма бу омакъ назмучугъума
Чырмаб урларыкъма сени.
МЕННГЕ БОЛСУН ДЖОЛУНГ
Суу тенгизге барады ашыгъыш,
Мен сеннге этеме алгъыш.
Сен — суу, мен — тенгиз болгьанча.
Къалгьан джашла уа амалсыздан
Турадыла, къаяла тургьанча,
Сюймекликни тик къабыргъасында —
Оюлургъа, чыдаргьа да хазыр...
Ала оюлсала да тыялмазла сени,
Алай а, оюлмазла ала —
Сюймекликни тенгиз кючюн сынагъан къаяла.
Джазыу кюнлени тергейди къолум,
Суу — тенгизгеча, меннге болсун джолунг.
КЪАЧЫРЫБ КЕТЕЙИМ
Бюгече кёлюм тубанлы кёлге,
Тубанлы кёлге къалгьанды ушаб.
Ышарыб, кюлюб, башха джаш бла,
Башха джаш бла этгенсе ушакъ.
Джюрегим — шылпылы, тубанлы кече,
Тубанлы кече къычыргьан турна.
Ой ишеклик — обур тырнакълы,
Тырна халал джюрекни, тырна.
Джумшакъ джюрекге тырнакъларынг,
Керти зат – бегирек илиниучендиле.
Бир-бирде бал таракъланы
Харамла, бетсизле эмиучендиле.
Джай чилле бир кюн къыш чилле болуб,
Къыш чилле болуб боранлагъанды.
Къар басхан ол джашил кырдык
Умутуму эгиз къарнашы болгъанды.
Бюгече кёлюм тубанлы кёлге,
Тубанлы кёлге къалгьанды ушаб.
Джаралы къабланча къычырыкъмы этейим?!
Огъай, сени къачырыб кетейим,
Сен этмезча башхала бла ушакъ.
ДЖЕР ТЁГЕРЕКДИ
Джер тёгерекди, тёгерек –
Сен кетсенг андан тёнгереб,
Джулдуз къолларыма тюшерсе.
Кюн — джюрегимди, джюрегим
Ма сен къызарча сюйгеним.
Кёлюм — тенгизди, тенгизди
Ол джангыз сеннге кемсизди.
Бир джууун анда уялмай,
Аккыллыкъ сенде уянмай.
Дарманды тенгизни сууу.
Сенден сора джангыз бир джан,
Кирмезликди ары, ийнан.
Менден сора джангыз бир джан
Кёрмезликди сени, йинан.
Сора, къаблан да кёкюрегиме,
Тынгылаб Кюннге – джюрегиме,
Джат. Рахатлыкъ сеннге, меннге –
Кюе, сюе билгенлеге.
Джюрегим — Кюн, кёлюм — тенгиз,
Алай а, мен сенсиз, сенсиз –
Кюн бла тенгизни сураты,
Муратлай къалгьан мураты.
КЕРАМАТ НАЗМУНУ ТУУУУУ
Кёкге илхам джерден чыкъды.
Сора кёкню джюреги кюкюреб,
Сезимлерин сёзлери джеталмай,
Элияландыла. ...Джер бууаз болду.
ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНИМДЕН СОРА ДА
— Билал юйдемиди?
— Огъай.
— Энди аны къайда табаргьа боллукъду?
— Энди? Джангыз да назмуларында.
БАШХАЛАГЪА ДЖОКЪДУ ОРУН
Джырларымдан джылларым къарай,
Сёзлеримде кёзлерим джана,
Намысны ючаякъ кишенинде
Тебджилдейди аджир джюрегим.
Алай а, эсими джыярма, джыяр,
Къалай да кесими тыярма тыяр.
Джангыз тюшюмде сен кёрюннген,
Биз насыбха бирден кёмюлген
Кёзюу болмаса, кёрмейме сени.
Сени тюшде кёргеним да — асыу,
Къояр меннге кюлгенин да джазыу.
Алай а, тюшюмде, таб тюшюмде да
Сенден башхагъа джокъду орун.
БИЗ ЁЛСЕК ДА...
Назмум кесиме, союб къаблагьанча,
Ушайды. Бирибиз ёллюк болур.
Алай а, бирибиз джашаса да
Ол да алгъышлыкъ, ол да насыб.
Назмум бла кесим халкъыма, джуртума
Союб къаблагьанча ушайбыз.
Биз ёлсек да ала къалырла,
Ана тилибиз, нарт сёзле турурла,
Ол затха биз да болалсакъ а себеб
Деген умутла бла джашайбыз.
Джашау къайда да джашаугъа
Союб къаблагьанча ушайды.
Ёлюм ючюн ёлмейди ёлюм,
Джашау ючюн ёлмейди ёлюм,
Джашау ючюн ёледи джашау,
Джашау ючюн джашайды джашау.
СЁЛЕШАЛМАЙ ТУРДУМ
Сени къатынгда сёлешалмай турдум,
Сёлешгеним да сен къозур кибик.
Бу назмум да къалтырай тууду,
Джазны биринчи джанкъозу кибик,
Сени кёрмей чыдаялмадым,
Къоркъдум башха бла кёрюрме да деб.
Джюрегим кёкюрегимден чынгаялмады,
Алай, алай да ёле эсем деб.
Къайытама деб да къоркъдум мен сенден,
Къазауатны сакъаты кибик.
Джюрегим а — ургъандан ура,
Сюймеклик сагьаты кибик,
Сезимлерим да назму сынджырда
Ол сагъатны токъмагъы кибик...
Кюндюз кесинги кёре тургъанлай
Кече терезенгден къарарча бола,
Окъудум сюймеклик китабланы
Бири да джаныма джарамай къала...
Башхала уа сени бла таукел:
«Не этесе», «къалайса», «сау кел»,
Ойнагъан, кюлген, кюлдюрген —
Меннге мыдахлыкъ келтирген.
Башха къызла бла мен да алайма,
Чамчы Аппа да санаред тенгнге.
Сени къатынгда уа — тынгылаудан тынгылайма,
Да не болуб къалгъанд да меннге?!
ЭКИ НАЗМУ
1
Сюймеклик
Къалтырай, джылтырай бара эди.
Къотур хуналача, сёзчюлени,
Хуна тешиклеча къарагьан кёзлени
Ёхтемлиги бла гьырылдатыб оя,
Тар джюреклени, тар орамланы кенгерте,
Нарт атча,
Джылтырай, къалтырай,
Джазча кишнеб,
Чексизликге кетди угулуб.
Юзюлген аркъаны да,
Ёлген джыланча,
Созулуб къалды.
Бир матух да
Ол аркъан бла
Келин келтиргенлени
Алларын тыйды да
Юлюшюн алды...
2
Къараб тургъанлайыбызгъа
Бир сёзчюню эки кёзюнден
Хуна тешикледенча, эки джылан чыгъыб,
Бири алгьа, бири да артха иймезча бизни
Джолубузну кесдиле...
Алай а, эки аягьым бла
Эки джыланны басдым.
Сен да мийиктабан чурукъларынг бла
Башларын эздинг.
Сёзчюге къарагъанымда
Аны кёзлери
Кёзбау хунача
Ичлерине оюлуб бара эдиле.
Джыланны кёзбауундан къутулгъанча,
Кёкде къанатлыла джырлай эдиле;
Биз а бара эдик,
Кюн таякъча ариу орамда.
Чырмауладан ётген сюймекликча,
Сюймеклик джырча бара эдик биз.
ШАХАРДА АЙЛАНЫБ КЕЛДИНГ
1
Шахарда айланыб келдинг...
Чепкенинге къаланыб
Дуния бла бир эркиши кёз да...
Сен а ол затдан джукъ да билмей,
Чепкенинги кёмюк этдириб джуудунг.
Аз бек джыламай эдиле
Кёмюк кирген эркиши кёзле...
2
Шахарда айланыб келдинг...
Кийимлеринги такъкъычха такъдынг да,
Джууунуб чыкъдынг.
Кийимлерингден эркиши кёзле
Джалан ариулукъкъа
Ауузлары ачылыб къарай эдиле...
Сен а джукъ да сезмей,
Кюзгю аллында чачынгы тарай эдинг.
БИР КЮН ОРАМДА
Назму терегими бир чакъгъан бутагъын
Сындырдым да, берирме деб къызгъа,
Кюн тийген шахар орамгьа чыкъдым,
Джазгьы тылпыудан, талпыудан къыза.
Кесимден чыгъарча бола кёлюм,
Сора аллай къызланы кёрдюм.
Шын туруб тесукъа этди джюрегим,
Кишенледи бирлени кишнеб кёзлерим.
Сиз да бир кёрге эдигиз аланы:
Ариу къызланы дуппушларында
Эркиши кёзледен уяланы.
Кёгюрчюнлеча мурулдай эркиши кёзле,
Кирпиклерин, къанатлача, ача да къыса,
Тиширыу санлагьа джатыб,
Бара эдиле зауукъгъа батыб.
Дуния бла бир эркиши кёз да,
Къаналмай, къоналмай, тёгерегине учуб,
Айлана эдиле. Къыз а къыз, джунчуб къалмай,
Бара эди рахат, эркин.
Аны санлары люуюлдегени сайын,
Туу санлары толкъунланнганы сайын,
Къанатлы джыйынча, эркиши кёзле
Насыбдан джанауалгьа джете эдиле,
Татлы къычырыкъ эте эдиле...
Сора мени келди кёлюме:
Ариу къызланы чепкенлерин сыдырыб алыб
Къакъгъаннга, эркиши кёзле
Бал чибинлеча, джызылдаб,
Аз бек къырылыб тюшмез эдиле.
Кертиси бла да:
Ариу къыз бал таракъмы болгьанды
Саны санауу болмагъан эркиши кёзлени
Кёлтюрюб джюрюрге.
Айтдым — этдим:
Джаш назмум бла, джашил назмум бла
Эркиши кёзлени къызны юсюнден чачдым.
Ёзге кесиме къуджур джангылыкъны ачдым:
Эркиши кёзледен азат этгенимде,
Къызны ариулугъу онгду, аз болду,
Ахырында уа ёлдю, тас болду.
Ол ушаб къалды:
Бал чибинлери кёчген четеннге.
Къонугъуз, къонугьуз эркиши кёзле
Къызны юсюнде чепкеннге.
ДЖАНА
Чао, дейди, чао.
Къайдан къалгьын сау а.
Къыйналады джан а,
Сёлешмейди Джана.
Эртде келген джаз да
Къууандырмайд аз да.
Чарсха барад къан а,
Нек тынгылайса, Джана?
Джарсыу берген неди?!
Джазыу деген неди?!
Джана тургъан джан а,
Оюнмуду, Джана?
Джангылсанг а, Джана,
Къыйын атар танг а.
Къарарса бери уа,
Табмазса мени уа.
Сюймекликни, Джана,
Этгенсе бетджан а.
Сагъыш эт, алай а,
Толсун умут Ай да.
Айя, дейсе, айя.
Тарпан болур тай а.
Тауусулур джай а.
Айя, дейсе, айя.
Къашланы тюесе,
Башханы сюесе.
Болалмам чырмау а:
Чао, къызчыкъ, чао!
Джаным, Джана, Хауа,
Сау къал. Эсен бол.
НЕК БОЛАМА ДА?!
Башханыкъы тюл эсенг да,
Меники да тюлсе, билеме.
Ариулукъгъа къарагъан адетди,
Аны да билеме.
Сора сеннге къарагъан эркишилени
Уруб кёзлерин чыгъарырча нек болама да?!
СПАРТАКГА
Тёзесе деб тёш бермезле, къаллай бир да тёз.
Кюрт юзюлгенча юзюледи джюрегимден сёз.
Сауут-сабагьа устадыла эркиши къолла.
Гладиаторла, къозгъалыгъыз, къобугъуз, къулла.
Боллукъ бирди, буйрукъ бирди: хорлам не ёлюм!
Меннге не айтыб тура болур, ой туугъан элим.
Мени аллыма къарай-къарай къартайгьан анам,
Джашынг келир эрча ёлюб, не деуча хорлаб.
Гитчелигимде сен юретген тилек сёзлени
Кече-кюн да айтыучанма, джана кёзлерим.
Анам, анам, ана тилим – мени байрагъым,
Сюймеклик бла кишиликни кёлде байлагъан.
Гладиатор къарнашларым, туругъуз ёрге.
Бир-бирибизни къырмайыкъ да, болайыкъ бирге.
Къаргъалача бизге къараб, кюн ууатханланы,
Ууатайыкъ, ууатайыкъ джангыз аланы.
Боллукъ бирди, буйрукъ бирди:
Хорлам не ёлюм!
Меннге не айтыб тура болур
Ой туугъан элим.
КЪОНАКЪГЪА ЧАКЪЫРАМА
Джангызлыкъ буугьан джанланы
Барын къонакъкъа чакъырама,
Улуй тургъан къазакъ бёрю,
Сени да чакъырама къонакъкъа.
Ол сеннге тынгылагъан джулдузну
Джарыгьы бла этеме ант:
Джангыз бир джан джанынга тиймез,
Таб, Бойнакъ да бурнун бурнунга джетдириб ийнакълар.
Бир тобугьума Бойнакъ башын салыб,
Бир тобугьума да сен башынгы салыб,
Тынгыларсыз джангызлыкъны юсюнден джырыма.
Ай зауаллы къазакъ бёрю!
Кёлюнг асыры толгьандан
Кёзлерингден джыламукъла чыгъарла.
Ким ариу айтханды сеннге?!
Джангыз ананг саулукъда бир кюн кёргенсе.
Анангы да адамла ёлтюрдюле...
Ол сеннге аш излей джоюлгьанын да билгенсе.
Джангызлыкъ джюреклерин къазакъ бёрюча улутханла,
Джашаудан сууугьанла, къууанч унутханла!
Шо, бир келигиз,
Хош келигиз бюгече бери –
Къарнашыгъызгъа ышаныгьыз.
Буз джюреклеригиз поэзиямдан эриб,
Бир кюлюгюз, бир ышарыгъыз.
Мени юйюм да аллай бирге джарасын!
Биригизни сау болса да джарасы
Ол да хайырды.
Келигиз, джанларым, къыйналгъан джанла.
Къазакъ бёрю, сен да мындан кёб улума.
Не айтсанг да, мен сенден уллума.
Халаллыкъ а барыбыздын да уллуду.
Келигиз. Барыгъызны да сакълаб турлукъма.
ЭРКИНМЕ КЪАЙДА ДЖАШАСАМ ДА...
Анда, таулада, къар джаугьанды,
Мында да тюрленнгенди кюн.
Джазгъы кырдыкча ол джазгъы къаргъа
Бир иги къара сен мени ючюн.
...Къар орнуна джауады джангур,
Мында къышны адети алайды.
Туугъан джерден иги джер бард деген
Кеси-кесин не табсыз алдайды.
...Джалан аякъ джерни басалмазса,
Джыл узуну чууакъды, иссиди кёк.
Кырдык табыб рахат джаталмазса,
Къумда уа уу джыланла, гыбыла да кёб.
Ёзге былайыны адамлары
Бу джерлеге салыбдыла кёл.
Терек бачхала орнатадыла,
Кёгереди сугъарылгъан джер.
Эркинме къайда джашасам да,
Алай а таулу – таулулай къалгьанма.
Минги Тауну барыб бойнундан
Къаты къучакъларча болгьанма.
ДЖУЛДУЗЛА ТЕБСЕЙЛЕ
Джулдузла тебсейдиле, кёкню
Джети къатында люуюлдете.
Чачлары да джерге тозураб,
Къарт Аламны джангыдан джаш эте.
Джулдузла тебсейдиле кечеги кёкде –
Бутларындан Кюн къарай, ёшюнлеринден — Ай.
Танг атыб, джукъларгьа джатардан алгъа,
Тебсейдиле ала джаланлаб къалай.
Кече арасында джулдузла тебсегени
Сюймеклик назмуларымда ташатын магьана болуб чыгъа,
Харс ура турама джулдуз тойлагъа,
Къол аязларым отлукъ ташлача чагьа...
БАЗУК ДА СЫЙЛЫДЫ СЕНДЕН
Кёбюрек болгъанда бёрюле
Итлени тута билгенле,
Артда уа къыстаб ийгенле
Кёрюрле кюнлерин, кёрюрле.
Ала калак итлеге ушаб,
Садакъа джыяргьа болурла.
Не джанлары – аякълары сыннган
Итлеча алай улурла.
Хайыр къалмагьанда азауундан
Къарт парийни къыстаб ийген,
Калак итни ауузунда
Базук да сыйлыды сенден.
АДАМ ЁЛЮМСЮЗДЮ
«Кёк ачылса ахырына дери,
Тау къой эсенг, джер къалыр эди эриб.
Джерни кийими — кёк, ол сыдырылса,
Джер къымжа болур, ахырзаман келир,
Ахырзаман адам хыйла-питна эте,
Нафысына хорлатыб ёлюр.
Джууукълашыб келгеннге ушайды
Ол ёмюр, ол шашхан ёмюр»...
Джарты молланы къыджыраб,
Къарт сагьышланды:
«Да сора тёрт джашым
Нек кюйдюле да къазауатда,
Кюерик эсе джер энтда отда,
Къаллыкъ тюл эсе сынгар бир джан.
Атаны джашы атадан
Насыблы болмаса, къайда джашауда магьана?
Джашы атаны ишин къатламаса
Халкъына джаш болуб, къайда магьана?
Эй-я, алай а болмаз.
Элия башыбызда чартлагьанлыкъкъа,
Джашаудан баш болалмаз.
Джашаудан кетген адам
Орнун ёлюмге тюл, Адамгьа
Къоюб кетеди. Андан
Айтабыз: ёлюмсюзд Адам!
ОЮННГА КЪЫЗСА
Оюннга къызса тёзеди ашха да,
Илинеди агьачха-ташха да
Сагьыш этмей боллукъдан джукъ...
Ёлюм анга кёкча джууукъ.
Билмейди ол – сабий адам,
Болгьанын затла ёлгенден аман.
Сакъат болса гитчелигинден,
Ташны къабарын джюрексиннгенден.
Билмейди артда кесине таянныгьын,
Таякъдан атлаялмай къыйналлыгъын.
Ёзге бюгюн ата-ана джаш,
Тенгле ичинде ол кеси да – баш.
Неди анга ёрлеген джаргъа,
Чыбыкъ аты тюбюнде джоргьа.
Джокъду анга къаллай да джарсыу,
Аны къууанчын бузмасын джазыу.
Къойсун аны адам болургъа,
Халкъы ючюн алда барыргьа.
Халкъы ючюн джашаб ёлюрге,
Ёлюмню джашаудан сора кёрюрге...
ПОЭТНИ ДЖЮРЕГИ
Джюреги поэтден,
Поэт джюрегинден
Бошайдыла.
Алай тюлдю дегенле
Алдайдыла.
Не да дженгил джетеди анга:
Поэтни джюреги —
Къанай тургъан джюрек,
Къайнай тургъан джюрек...
Поэтни джюреги —
Къыйынлы джюрек,
Насыблы джюрек.
Джерни аууурлугьун,
Ариулугьун да
Тюз элтген джюрек.
Поэтни джюрегинде
Джууунуб чыкъгъан Джер –
Тазаланыб букъусундан,
Адам улусуна
Кёгере тургъан Джер.
Адамланы джашил джагъагъа
Ётдюрген кёпюр,
Къалапеледен бюгюннге дери
Поэт джюрекледен
Ишленнген кёпюр.
ТАУЛУЛА ОРУСЧА СЁЛЕШЕДИЛЕ
МЕН КЪАЛАЙ АНГЫЛАЙМА ДА...
«Зачем акъ къойну терисин
Джолну тёбен джанына быргьагьан.
Эй адам Тейриси
Эртде къаргъагъанладан
Болурса, налат»,- деб, таулу
Мыртазакъгъа къутурду.
Анасы: «Джашым, орусча къыджырай эсенг,
Мен къалай ангылайма да?» — деб сорду.
БИР СЁЗ
Мен да бир сёз биле эдим, деб,
Таулу бёркюн алыб чабды.
Ызындан джетди да саудюгерчини
Имбашындан къакъды:
«Ышымым бетли мука — къошха,- деди
Кёлегим бетли мука — юйге»,- деди.
Сора ангылаталмай къыйналды да,
Къыйнадынг, юйюнге хычынла джауарыкъ, — деди.
БАЗАРДА
Къарачай арбала джырылдай,
Къарачайлыла сагъышлы джырлай,
Нарсана базаргъа келгендиле дейди.
Аланы анда рахат олтуруб,
Бузлагъан эт бла ауузланнганларын
Оруслула кёргендиле дейди.
Ай къырылдыла дегендиле дейди,
Къайгъыларын этгендиле дейди.
Къарачайлыла гыбыт айранны
Ары бла бери айландырыб
Бучхагъын бошлагьандыла дейди,
Алгъыш бла бошагьандыла дейди.
Хы, дарманларын ичдиле эселе,
Джукъ да болмаз, къалырла сау—эсен»,-
Дегендиле оруслула дейди,
Нарсанада алай болгъанды дейди.
КЪАРГЪАНЫ ЭКИ ТИЛЕГИ
«Кечеси чууакъ болсун,
Кюндюзю булут болсун,
Джарлы къаргъагьа аш тюшсюн».
Къаргьаны тилеги толду:
Кечеси чууакъ болду.
Кюндюзю булут болду –
Мал къыргьан сууукъ болду.
Малчыла чамландыла:
Къаргьаны уруб чалмандан
Агьыздыла да тутдула,
Тюгюн къоймай джулкъдула,
Къычыр энди деб ийдиле.
Къаргьаны ауазы тюрленди:
«Кечеси булут болсун,
Кюндюзю чууакъ болсун,
Джарлы къаргьагьа тюк урсун».
МАШАЛЛА
Машалла
Ариулугъу 6ла, Акъылы бла, Фахмусу бла,
Билек кючю бла, Джюрек кючю бла, Тилек кючю бла
Белгили болгьаннга, Халкъгъа джарагьаннга.
Ёзге ол затладан башы бла бармай,
Аны ючюн а джыгъылыб къалмай,
Эрча джашагьаннга,
Хар къуру да машалла анга!
ОН КИШИ БОЛУБ
Джуртум ючюн къалапеледен бери
Баргьан урушлагъа кирдим.
Кеб тюрлю сауутдан ачыдым,
Пара-чара болдум.
Таб эки чач тюгюм бир джерге тюшмей,
Джангыз джюрегим чынгаб-чынгаб
Къайтды туугьан элине.
Энди къалгьан санларым –
Юзюлген къолларым, бутларым, кесилген башым,
Кими тёнгереб, кими сюркелиб,
Ууакъ-ууакъ бир джерге джыйыладыла –
Джуртха керек болса,
Он бармагъым он киши болуб,
Джангыдан сюелирча.
НАКЪЫРДА ХАЛДА
Бир кече кёкден ауаз келди:
Тиле, бир тилегинги къабыл этерме деб.
- Мени АнтиАзраил эт дедим.
Ол — джан алыучу,
Мен а — джан салыучу...
Мени АнтиАзраил эт дедим.
- Толмазлыкъды бу тилегинг.
- Нек?
- Ол джан алыргьа,
Сен джан салыргъа болуб,
Адамны джашаргъа, ёлюрге да къоймай,
Джанауалда тутарыкъсыз.
- Сора ёлюмсюз эт адам улуну.
- Толмазлыкъды бу тилегинг да.
Джашау бла ёлюм.
Бири болмагъан джерде
Бири да боллукъ тюлдю.
- О Аллах!
Бир кесекге орунларыбызны бир ауушдурайыкъ.
Джер тебреннген уятды мени...
Кертиси бла да, бир тилегинг къабыл боллукъ болса,
Не тилер эдинг?
ПОЭТНИ БОЮНСХАСЫ
Джазылгьан назмуларымы китабладан джыртыб,
Туумагъанларын да джюрегимден джыртыб,
Ууакъ дуккуллаб атар эдим отха –
Джангызлыкъдан къутулаллыгъымы билсем,
Сизге къошулаллыгъымы билсем.
Мени назмучу эталгьан къадар,
Излейме, тилейме таб меннге мадар.
Адамланы ичинде джашаб
Джангызлыкъдан тебрегенме шаша.
Огъай, алай къалай болады, къалай,
Тёгерегим адамдан толуб тургъанлай,
Джангызма къазакъ бёрюден да...
«Джангылма, атарыкъ бёркюнден да»...-
Деб, меннге къайтарыб андан
Айта болуб эди малчы къарт атам.
Ангылаялмайма нек болгъанын алай,
Джюрегимде Джер бурула тургъанлай,
Кёлюм джангызлыкъдан турады къуруй,
Джаным да джулдузлагъа джеталмай, улуй.
Кючлю хауалы адам болмасанг
Поэт болуб туугъандан ары
(Поэтни боюнсхасындан ауур боюнсха джокъ)
Тёнгерерге боллукъса арыб...
Ма джашау, назмула бла азыкъ ашау!
ЫШАРЫБ КЪАРАЙ...
Акъылым арыгъан санлагьа:
«Тынчайыгъыз», — деб буйрукъ бериб,
Кеси да мыйыда джоппучукъ болуб,
Болгьанны, боллукъну тюшде кёре,
Джукълайды.
Джюрегим а сени джокълайды.
...Акъылны юзюб джюгенин
Барады кишнеб Аламда
Джулдузаякълы джюрегим.
О быллай джазгъы кечеде,
Джазыула джазылгъан кечеде
Джазама сеннге назмула,
Кетерле джерден джарсыула.
О быллай джазгъы кечеде
Сюймеклик гюнахла кечиле,
Терезенгден къарагъан Ай —
Ма менден сеннге келечи.
Чексиз Аламны ичинден
Сюймеклигими джулдуз кёзлери
Излейдиле сени дунияда
Джангызлыкъ джюрекни кемире.
О быллай джазгъы кечеде
Адамлыгьымы эталсам байракъ,
Джюрегими эталсам чыракъ
Сен тууарса меннге кечени кесинден,
Сен чыгъарса меннге назмуму ичинден
Адам къатылмазча ариу,
Заман къатылмазча ариу,
Поэзия чепкенингден джаз ышарыб къарай...
БИЛМЕДИМ
Билмедим,
Джюрегимден уруб чыкъгъан сюймеклик
Кёзлерингден джыламукъ болуб саркъарын.
Билмедим,
Ол ырхы келиб кёлню басарын,
Энди кёлюмю къалай басайым.
Билмедим,
Сюймеклигим джюрекден тау сууча кетиб
Ызына уа булут болуб къайтырын.
Ой билмедим,
Ол булут имбашыма къонуб,
Шыбырдаб тюл, шылпылаб хапар айтырын.
БЕРИРМЕ
Мен берирме, къызчыкъ, сеннге
Алыб кёкден джулдузланы,
Къар тюбюнден джанкъозланы,
Джангыз, огьай деме меннге.
Хо, десенг да, ол сёзюнгю
Садакъа бергенча айтма.
Джаш джылларыбызны кесибизге
Дауачы этме, узайтма.
Къарасакъ да джулдузлагъа,
Биз — джанкъозлача аджаллы.
Сора созгьандан не хайыр,
Боллукъ иш эсе — болджалны.
Джетеклерине къууанады
Кеси да алкъын джаш бусакъ.
Андан да оюм этерек,
Биз бираз эслирек болсакъ.
Бусакъ кетсе да бусагъы къалса
Ёлюм джокъду да алайда...
Джашлыкъ да бар, джашиллик да бар
Джюрекни тургъан хайдалаб.
Таукеллик да бар, сен да бар
Джулдузча къая башында.
Къоркъмазма джолну ташындан –
Джулдузгьа баргъан бусакъла
Къоркъуб къалмайла шыбыладан.
ТОХТАРМА СЕННГЕ БУРУЛУБ
Джюрегими сингирлериме тагьыб,
Бойнунга илиндирирме.
- Аллай къуджур затны айтыб,
Аллах ючюн, илгендирме.
- Сени асыры излегенден
Билеклерим къошларындан,
Кёзлерим орунларындан,
Джаным — санымдан чыгъаргъа джетгендиле.
Къарангыдан терезе джарыгъынга
Узакъдан кёб къарагъанма.
Сюймеклик Аллахы мени не ючюн,
Шо не ючюн къаргьагьанды?!
Ёлсем а,
Осиятымдача тюл, адетдеча
Асырарла къыбылагьа буруб.
Мен а ачы къычырырма да,
Тохтарма сеннге бурулуб.
БИРДЕ...
Бирде кёзлерингден толгъан Ай къарайды,
Бирде джулдузгъа джетген бусакъ.
Бирде — тая баргъан ёзен тубан,
Бирде — къар тюбюнден кёрюннген джанкъоз.
Бирде — кёкде гюнахсыз акъ булутчукъ,
Бирде учаргъа хазыр сакъ къанатлы,
Бирде сенгкилдей тургъан бутакъ.
Бирде уа — джулдузуна джеталмагьан субай бусакъны
Ай толгъан кече чексиз кёлеккеси.
Бирде уа... бирде уа... бирде уа...
Къуру да джашау къарайды сени кёзюнгден,
Андан къарайды къуру да сеннге кёзюм.
ДЖУЛДУЗЛА
Джулдузла – кёкню къызгьан эмчеклери,
Сютлерин джерге джашырмай ийген.
Джашчыкъ а, къымылдай эринчиклери,
Айгьа, ана къоюннгача, къолчугьу бла тийгенд.
Суу тохтаб къарагьанды ол затха,
Бусакъла да къыямдача, сын къатыб.
Поэзия къадер кече болуб джарытханды
Адам джюрегин, Аламны да джети къатын.
ДЖУЛДУЗЛАГЪА ДЖЕРЛЕШИРМЕ
…Ёресине баш токъмакъ болуб,
Ол да хыйладан, къайгъыдан толу...
Аллахын-адамын рысхыгъа сатхан,
Богъурдакъгъа дери гюнахха батхан
Ахырзаман адамы тюлме, огъай.
Мен — ёмюрлюк адамыма.
Бирле гюнахла кёлюнде таш къармасынла
Мен а — джерде джулдузланырма.
...Батсам кёкге батарма да
Джулдузлагьа джерлеширме.
УРГЪАНЫ АЯЗНЫ
Къарлы тауладан ургъаны аязны
Монте-Карлодан улугъан ауазны
Сюре барыб къаяданмы атды?
Огъесе, къарт атам намазлыкъдан
Чыгъа келиб, приемникге
Чум таягъын берибми ууатды?..
СЫН ТАШДА ДЖАЗЫУ
Джулдузлагьа аш болгъанды джанынг.
МАХТАЛЛЫКЪЛА БАР
Кюн бла Кече — Акъ ат бла Къара ат —
Барама кёзюу алада.
Кюн джарыгъында, Ай джарыгъында
Джай, къыш. Тюзледе, таулада.
Хайдалай, кесими хайдалай.
Артмакъларымда —
Шекер баш, гырт туз.
Кёб тюшдю, кёб тюшер аладан джаларгъа,
Чыдарма тенг бола гыртчы джанлагъа.
Кёзлеримде — кюлген джулдузла,
Джюрегимде — кюйген джулдузла.
Умутум а — мени байрагъым
Кёк бла джерни кёлде байлады.
Махтау джашаугъа,
Алданмам махтаугьа.
Махталлыкъла бар.
ДЖАРСЫЙМА
Индейлиле, сиз аш бла ургъанла
Сизни таш бла урдула.
Къазауатчы балтачыкъларыгъыз
Тайдыралмадыла къайгьыны башын.
Къачан эсе да, сизни къырыргьа шкокга узалгъанла,
Энди дуниягъа
Ахырзаман сауут бла кериледиле.
Тюз айтасыз,
Ала тюлкю къуйрукълу бёрюледиле.
Хиросимадан, Нагасакиден бошагъан да ала,
«О правах человека» джаншагъан да — ала.
Индейли къарнашларым азсыз,
Алай а, хорланмазсыз.
Кишилигигиз болгъаны себебли,
Кюн келир деб тургъаныгъыз себебли...
...Джазыуугьузгьа джарсыйма,
Къарачай тауладан къараб.
БИРЛЕ
Бирле поэзияны атына
Башханы болушлугъу бла минедиле.
Алай а, ала анда узакъ бармазла:
Джол ташла ол затны уста биледиле.
Бирле да ат джерге къадалыб,
Ат да илкични кемире,
Ёзенгиге аякъларын салыб,
Туура аманны кеминде
Илинедиле.
Кераматлары болгъан деуле уа,
Аллах фахмуну чомарт бергенле уа,
Аллахдан келгенни адамгъа джарата билгенле уа,
Аякълары ёзенгиге джетмей,
Ашыкъ-бушукъ, дауур-сюйюр этмей,
Чынгаб минедиле да уруб ётедиле
Киши ётелмеген тенгизледен-теркледен.
Ызлары да аланы андан къала болур,
Къой Джолгьа ушаб адам джюрекледе...
ОЛ ДУНИЯНЫ КЁРМЕГЕНМЕ
Ол дунияны кёрмегенме, билмейме,
Бу дунияда уа къыйынды джашагъан.
Таугьа къой, къая башына чыкъмазса,
Аякъланы сыдыртмайын ташлагьа.
Аякълагьа чабыр да киерсе,
Джюрек а — джулдузгьа, бузгьа да ачыкъ.
Дунияны бекден да бек сюерсе
Тишлени къыссанг да, кёлюнг ачыб.
Не этериксе, Кюнню кёрген эселе тыйыншлы
Джашау ючюн кече-кюн да джанаргъа.
Ёзге джандетде да табылмаз тынчлыкъ
Поэт джюреклери болгъан джанлагъа.
ЁМЮРЛЮКГЕ КЪАЛЫРБЫЗ ДЖАНГЫЛАЙ
1. УЗУН СЁЗ
Бизни поэзияны эски къабындан
Билеу джыланча чыгьама алай.
Къыйынды къалай.
Билиб турсам да не этеригими,
Алгъышлагъан азды джангы терими.
Аягъан а андан да аз. Дауурбаз
Къакъкъанла уа?! Керексизге. «Бу, бу
Келишмейди»,- деб, бизге.
Иги сакълагъыз. Бул-бул
Учуб келир сизге,
Кеси да Шаркъдан.
Мени ышартхан —
Тютюнюн ауузундан алмагьанлай,
Сабийге ичме деб, ауаз берген.
Орамда къыз бла кеси уппалаша тургьанлай,
Хауле китабланы окъумагъыз деген.
Айхай, сен таб, аллай китаб
Аракъы-ички джюрюмеген.
Огьай, сен аллай кино кёргюзт
Къыз бла джаш тёшекде кёрюнмеген.
Аллайы болмагъанлагьа уа бичилген къууаныр.
Кертиди,
Бичилген сезимден бичилген назму туугъаны,
Аныча кертиди, ол джюрекге къатылмай,
Табхада, къабырдача, джатыб тургъаны.
- Бурундан бери да бизни джамагьатда
Ичген, эсирген, хауле джюрюген
Болмагьанды дейсе. Той-оюн,
Чам-кюлкю, джыр-ийнар — джарыкълыкъ болгъанды дейсе.
Ат ойнатыу, къол таш силдеу,
Къара атыу, джау джибге ёрлеу,
Тутушуу — кёз ача билгендиле, дейсе.
Джангыз абезекде болмаса,
Некях кечеге дери джаш къызгьа
Дженг учу бла да тиймегенди, дейсе,
Намысларына алай сакъ болгъандыла, дейсе.
Тийре акъылман джашланы джыйыб,
Тийрени аммасы да къызланы джыйыб
Джаш адамла сорургьа уяллыкъ затланы
(Шериатда — уят джокъ)
Уста билдиргендиле, дейсе.
Тамаданы кёргендиле сыйын
Тамада кесин алай джюрютгенди, дейсе.
Тиширыуну кёргендиле сыйын
Тиширыу кесин алай джюрютгенди, дейсе,
Не иги, не ариу, не таза болалгьанларын болуб,
Джаш бла къыз бир-бирине алай тюбегендиле, дейсе...
Энди уа школ сабийлеге дери
Бир-бири анасын къыздырыб сёлешедиле, дейсе
(Алгъын аллай зат айтылса къама суууруллукъ эди)
Энди уа джашла бир-бири къатына барсала,
«Сообразим» деб тебрейдиле, дейсе,
Къууанчда ким кёб ичсе да»,- деб,
Эришедиле, дейсе.
Таб, бушууда да къангала джасаб
Тебрегендиле, дейсе.
Мен тизиб аягъына чыгьалмазлыкъ
Дагьыда кёб затны дейсе.
Ахырында: бизни къарангылыгъыбыз
Сизни джарыкълыгъыгьыздан мийик эди, дейсе.
Дагьыда: терс — джарыкълыкъ тюлдю,
Окъугъан акъыл окъуйду, иги окъу, дейсе.
Эки тилни да иги билмегенинг себебли,
Киши ангыламаз къуджур тилде сёлешесе, дейсе,
Эки халкъны тин байлыкъларындан
Тюз байына билмегенинг себебли,
Адетлени бир-бирине
Санауда бирни биргеча къошханынг себебли
Эки халкъкъа къой, бир халкъкъа да
Тыйыншлы улан болалмайса, дейсе.
Алай а хар нени да орну бла хайырландыралсанг,
Таутъа, тюзге, тенгизге да тюз кёзден къараялсанг,
Аланы байламлылыкъларын ангылаялсанг,
Башхаланы игиликлеринден юрениб,
Кесинги игилигинги да алагьа джукъдуралсанг,
Джер — барыбызны да анабыз болгъанын
эскералсанг, сагъаялсанг,
Бютеу адам улугьа да — уланса, дейсе.
...Бир-бирибизге къараб турабыз:
Тюнене бла бюгюн.
Тамбла уа джокъду.
Тамбла экибизден тууарыкъды.
Заман береди дерс.
Джашау береди дерс.
Адам береди дерс.
Кимди да терс?
Ким джууабха тартыллыкъды
Башында айтылгъан затла ючюн?
Ким джууаб эталлыкъды ол соруулагьа?
Алай болса да,
Мен бизни поэзияны эски къабындан
Билеу джыланча джылтырай чыгьама.
Джумшакъ кырдыкда да джыйырыла барама.
Шош аяздан да къалтырай. Къыйынды къалай.
Къутулгьанлыгьыма эски Тейримден,
Чёб да — кёбдю джангы териме.
Алай а, тёземе,
Алай а, сеземе
Сезалмай тургьан дуниямы,
Джангыдан туугьан дуниямы.
Джалан аякъларымы ийнакълайды джер.
Джалан этими къучакълайды кёк.
Джашауну — терими хар элиси бла сеземе,
Кюнден джоппу-джоппу кюн таякъла юземе,
Кёб къыйын соруугьа табалама джууаб,
Киши да сёлешмез мени табалаб.
Джыл сайын ауушдурурма терими,
Берч болгьан эски, сокъур, сангырау терими.
Джап-джангыдан сезер ючюн джерими,
Сезер ючюн джап-джангыргъан джерими,
Къарар ючюн анга джангы кёзле бла,
Джырлар ючюн аны джангы сёзле бла.
Поэзия менден, мен андан джангыра,
Биз къалырбыз ёмюрлюкге джангылай.
2. ДЖАНГЫРЫУ не да УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ
«Ишни аллы бла арты»,- дейдиле.
«Назмуну да аллы бла ахыры»,- дейме
Бизни поэзияны эски къабындан
Билеу джыланча чыгьама алай.
Къыйынды къалай.
Билиб турсам да не этеригими
Алгъышлагъан азды джангы терими.
Аягъан а андан да аз.
Алай болса да,
Мен бизни поэзияны эски къабындан
Билеу джыланча джылтырай чыгьама.
Джумшакъ кырдыкда да джыйырыла барама.
Шош аяздан да къалтырай. Къыйынды къалай.
Къутулгьанлыгьыма эски Тейримден,
Чёб да — кёбдю джангы териме.
Алай а, тёземе,
Алай а, сеземе
Сезалмай тургьан дуниямы,
Джангыдан туугьан дуниямы.
Джалан аякъларымы ийнакълайды джер.
Джалан этими къучакълайды кёк.
Джашауну — терими хар элиси бла сеземе,
Кюнден джоппу-джоппу кюн таякъла юземе,
Кёб къыйын соруугьа табалама джууаб,
Киши да сёлешмез мени табалаб.
Джыл сайын, (огъай, кюн сайын!) ауушдурурма терими,
Берч болгьан эски, сокъур, сангырау терими.
Джап-джангыдан сезер ючюн джерими,
Сезер ючюн джап-джангыргъан джерими,
Къарар ючюн анга джангы кёзле бла,
Джырлар ючюн аны джангы сёзле бла.
Поэзия менден, мен андан джангыра,
Биз къалырбыз ёмюрлюкге джангылай.
ТЫШЫНДАН АУАЗ
Суусабдан джанама дуу.
Кёрюнмейди киши джолда.
Кесимме Къуру Къолда.
Суу. Къайда?
Къуру Къол сагьаяды.
Суу!!!
Суу!
Таууш джанауалда узаяды.
Къуругъан сууну ызына,
Узунуна
Къабланады да тынкаяды.
Къуру Къол джарылгъан эринлерин
Кёргюзтюб менден излейди суу.
Алас-булас кёре кёзлерим,
Къуру Къолдан излейме суу.
Мен — андан, ол да — менден,
Суусаб онгсуз этген экеулен.
Мен бюгюнлю болгьанма суусаб,
Къуру Къол а — кёбден бери.
Кёк, нексе былай чууакъ,
Суу гыбытларынгы бошла бери.
Бу джайны сархы — иссилик,
Кече да тешмейди аны.
Тынгылайды Шимал джаны,
Айранчады хауа уюб...
Айран! Айрандан къуюб,
Агъач аякъ бла бир ичгеннге,
Бир-эки кюннге, таб юч кюннге
Болмаз эди джукъ да керек. Терек...
Терек да джокъду салкъынына
Бауурланыб бир джатаргъа...
Суу! Майна суу –
Джылтырайды, къалтырайды,
Огьесе кёзюммю алдайды?
«Алма биш, ауузума тюш».
Кеси да бери келеди,
Аллах джазыкъсына биледи.
Суу, огъай, джылан.
Не ол сени, не сен аны...
Къалай ашадынг джыланны...
Кюн къайнатады мыйынгы,
Алкъын алдады къыйыны.
Джел да къумну сюре келиб
Толкьун-толкъун къалагъанды.
Сен а бараса сюркелиб,
Барыу алайгьа къалгьанды.
Къарыу... аз, джокъ.
Барыу да джокъ.
Къум да – Кюнча,
Кюн да – къумча.
Эки отну арасында –
Адам.
Чачы – отну тилича.
Муну къыйналгъанын кёрюрча,
Кишилигине сый берирча,
Не да бир уртлам суу берирча
Джокъду киши.
Битди иши.
Алай а...
Айя,
Къалмаз ёлюб.
Къарайды башын кёлтюрюб:
Таула — кёз аллында
Болуучуларыча кюз аллында.
Суула... Секиртмели.
Къолла... Ма Кертмели.
Джуртну салкъын аязы,
Анасыны шош ауазы,
Тилеги намазлыкъда аны:
«Аман адамны къарамындан,
Джинни, шайтанны заранындан,
Эки дунияны да къыйынлыгъындан
Аллах, сен сакъла баламы.
Тилин, динин унутдурма,
Гяуур къолуна тутдурма,
Биз билген, билмеген къыйынлыкъларынгдан да
Аллах, сен сакъла баламы».
Кесибизникилени итликлеринден,
«Муслиман» къарнашланы «игиликлеринден»
Муслиман топракъгъа келдик.
Хауасы джарашмай да ёлдюк,
Джоругъундан да не игилик кёрдюк.
Башларыбыз Кябагъа бурулуб,
Джюреклерибиз а — Кавказгъа
Намаз къылабыз десек, аны
Мында бизге унамазла.
Тюзю уа алайды. Тилибиз а?!
Ёсе келген тёлюбюз а?!
Бизни тилде мектаб да джокъ,
Аныча журнал, китаб да джокъ,
Телерадиобериуле да джокъ,
Бола барабыз алай бла джокъ.
Уллу халкъ бизни миллетге санамай,
Къагъытлагьа къарачайлы деб джазаргъа унамай,
Джаздыралсанг а — иш табхан къыйын,
Хар кюнде теблене сыйынг.
Джукъ айтсанг а —
Джуртугъузда тургьа эдигиз дейдиле бизге.
Аны уа бир-бирибизге
Кесибиз да айтабыз къуру да.
Алдандыкъ да джолгъа атландыкъ...
Кетдиле ёмюрлеча джылла.
Адамланы думп этген джолла —
Бирер чурум бла джуртларын ташлатхан.
Мен ол затха тюлме разы,
ООН-нга иерикме джазыб,
Къайры да тюзлюгюме базыб
Барлыкъма. Халкъбыз биз да.
Мени халкъымы бурундан келген
Нарт таурухлары, джырлары, сёзлери,
Адети, намысы Толстойну да сейирсиндирген,
«Ахыр могикан» тюлме мен, огъай,
Огъай, огъай, огъай!!!»
Бу сёзледенми башланды боран?!
Къумдан къаралды болгьан.
Самум тохтады арыб, онгсуз болуб,
Аллахны сыйлы байрым кюнюнде.
Ой къум тенгизи, ненча адам,
Ненча умут сени тюбюнгде...
БИР НАЗМУЧУГЪА
Джатады... сингиб ёмюрлюк джукъугьа.
Энди джюреги къыйналмаз бир джукъгъа –
Асыры кёб къыйналгъандан тохтагъанды ол,
Джюз джыл тебгенледен кёб тебгенди ол.
Сол къолу — джюрекге, онг къолу — къаламгъа
Къарышыб эди, келгенде адамла.
Къатында бошалмай къалгьан назмусу:
«Сюйюмчюлюк, адам улусу,
Сюйюмчюлюк келлик тёлюле,
Къазауат къайгъыны къурутдукъ джерден.
Энди тынчлыкъгъа къоркъуу джокъ адамдан,
Сакълагьыз Джерни джангыз Аламда,
Сакълагъыз джашауну, умутну къууанчын,
Джайыб джюрекни, ангыны къулачын
Игиликге, джулдуз мийикликге,
Эслиликге, эркишиликге».
Бу поэманы бир юзюгю,
Джюзюм джоппуну бир джюзюмю
Болгъанына не сёз. Ёзге,
Ол да багъалыды бизге.
Дагъыда адамла келдиле чабыб,
Къойгъанды деб ол сеннге къагъыт:
«Багъалы Нисан, — окъудум анда, —
Меннге бир джукъ болгъаны болса,
Эгиз къарнашым назму джазыуда
Бек да къыйналмай ачы джазыугьа
Келирсе. Эслисе сен.
Къагъытларыма эркинсе сен».
Китабла, китабла табхалада...
Кёрюндюле бюгюн ала кёзге
Джыйылыб тургьанча къайгъы сёзге.
Джылагъан джокъ эди чачын-бетин тырнаб,
Китабла тура эдиле эрлеча тынгылаб.
Сюйгени бар эсе да, юй бийчеси уа джокъ,
Назмуларындан сора сабийи да джокъ.
Аны бек сакълагъаны — къууанч эди,
Энди аны бек сакълагьан — джер.
«Сакълагьанны сакълатма да, бер», —
Деучю эди да, разы этдик.
Олтурама, ичимден сууукъсураб,
Къарагъанлыкъгъа джазны учу.
Адам улу джюрегинде болуб да,
Джангызлыкъны сынагъан назмучу
Кёз аллымда...
Аны къагъытлары...
Алада джюреги тургьанча тебе –
Умутну джап-джашил бусакълары,
Къаралгъанлары да элиягьа тюбеб.
Рахат болсун ол джатхан къабыр.
Назмуларын – къошмай, къоратмай –
Басмагъа береме:
Ахыр тилегин этеме къабыл
Алайсыз, джашасам да ёлелмем къоркъмай.
«Дуния барады джулдузгъа илинеми,
Огъесе чынгыл къаяны эрнинеми?
Не къыйын эсе да мийикге ёрлеген,
Он къат ачыды андан тёнгёреген.
Ёзге джыгьылыргьа къоркъса джюрюген,
Кёб болур эди джерде сюркелген.
Адам ишден терлемей, къоркъуудан терлесе,
Кёрюр эдинг таб дуппургьа ёрлесе.
Бурун дорбундан айюню къыстаялмаз эди,
Патчахны тахтадан аталмаз эди,
Тюзлюкню салгьан, сакълаялгъан да эталмаз эди.
Алай а, адамда аз къарыусуз ышанла –
Ол чыдар, хорлар, джашар – машалла!»
Былай эди аны джазгъан къудурети:
Ал тизгинин къуджур этиб,
Арт тизгинин а – бошар эди таукел –
Эрлей тур да таугъа чыкъ да кел.
Бир кере уа аны джюрегинде
Туугъан эдиле быллай тизгинле:
«Кимге болса да джюрегими ачыб,
Сыларгьа къалай излейме чачын.
Да керекди адамгъа аллай бир адам,
Несин да джашырмай айтырча андан.
Бычакъ къынын табалды дерча,
Юй-юйдеги къураб тийреча, элча.
Алай а сёзюм – къарыусузлукъ.
Ётгенме салынырдан джюген-ауузлукъ.
Хар затны кёзюую.
Кёзюуюнде Ибилисни да алаллыкъса кёзюн.
Джулдузгъа къойдураллыкъса кёгюн.
Кетген кёзюуюн а джетерге сюйген –
Озгъан джангурну джамчы бла сюрген».
Заманны джашаугъа кюзгю эте,
Биле эди ол затны кесича кёргюзте:
«Бирде заман барады
Таш кетгенча къабхакъдан.
Бирде уа башхасы джокъ
Ёгюз арба – батмакъда».
Заманны алайлыгъын сен кетгенли,
Шохум, артыкъ ангыладым иги.
Назмуларынга тынгылайма эртденли,
Меннге да ол кюн джетерин билиб.
«Меннге – не? Бир кёбмю керекди?
Къарныма къабаргъа, юсюме къабларгъа
Болса болду. Къобуз согъулса,
Ана тилимде назму окъулса,
Кёзлерим джерни-кёкню кёрселе,
Ныгъышда къартла рахат кюлселе,
Къыш бизникиди деб сабийле учсала,
«Сизники болсун джазы да, джайы да,
Кёкню джулдузу, Кюню да, Айы да,
Джерни джилеги, наныгьы, хар кёгети да,
Къууанчы, насыбы, бар берекети да.
Джангыз къыйынлыкъ болсун сизден кери»,-
Деб, анала джюреклери эриб,
Сабийлерине къарасала, къууанама мен.
Рахатлыкъкьа, игиликге къулланама мен.
Меннге кёбмю керекди. Алай а,
Сен излейсе къалай
Алтындан джасаныргьа — джасан.
Ёзге мен.назмула джазсам,
Тилейме джер бла, кёк бла
Тергеме сёзню капек бла.
Баришчи болуб турма да бир,
Юйюме поэзияча кир»
Сюйгенинги — сюйгени алтын болгьанын
Биле эдим. Алай башхагъа
Бурулуб къарамай, аны да алалмай
Къалгъан эдинг замансыз къашхарыб.
«Сынатмай сеннге алтын ауурлугьун,
Кёргюзтюрме дуния ариулугъун.
Сен быстырланы болсанг къулу,
Джюрегинг да болур гырын, къуру.
Къадар аллай ариулукъ бергенден ары,
Поэт да шашханча сюйгенден ары,
Аккыллы болуб турма да бир,
Кел, юйюме, поэзияча кир».
Келмегени да насыбынг эди...
Ёзге, мен не зат билейим.
Ма энтда бир назмунг мени ,
Джюрегими кёбге бийледи.
«Кетеме. Къаласыз сиз,
Назмуларым да къалалла сизге,
Джерни къайгъылары бла бирге.
Кетеме. Къаласыз сиз.
Къууаннганла этгениме
Къууанмазла кетгениме.
Кетеме десем да, къалама.
Кетгенле сизсиз, джортуб алгъа.
Мен а бир джерде къалама,
Юсюме чапракъ, къар агъа».
Огъай, биз джортуб баргьанлай,
Сен атдан кетиб, эслемей
Кетиб къалмадыкъ, багьалатханлай
Назмуларынгы азбар этебиз.
Сен поэзияны байрагьын
Ол кесинг айтхан сюйюмчюлей,
Элте эдинг хар къуру да –
Джюреклеригизге къууанч,- дей.
Назмуларынгы барын джыйыб
Бергенме, шохум, басмагъа.
Кюн тийгенлей турур джарыкъ
Сен джазгъан назмулагъа.
ЗАР АДАМЛА
Зар адамла, джюреклери тар адамла,
Болумсузла, оюмсузла, фахмусузла.
Кеслери адамгьа тергелмегенлей
Керти адамланы сёзлерин этерге кюрешгенле.
Кимни ачыуун кимден алыргъа кюрешесиз сиз?
Сизни къадар эрши этди эсе, дуния да эрши болсун, не?
Сизни къадар джарты этди эсе, дунияда акъыллы къалмасын не?
Сизни джюрегигиз чыгъанакъ эсе,
башханыкъы да чыракъ болмасын не?
Ой джазыкъла, сизде джанмай эсе от,
Зарланмагъыз башха джерде джаннганнга.
Керек болса, барырсыз да сиз анга
От алырсыз, джылыннган да этерсиз.
Мен Кюн болалмай эсем,
Кюн кюл болсун десенг,
Кюн кюл болса къалырмыса сен эсен?
Сени сёзюнг ючюн,
Кюн кюл да болмаз, огъай.
Атхан ташынг а башынга тиер, алай.
АРИУ КЪЫЗ
Ариу къыз орамны барады...
Ызы джюрекде къалады.
Барады ууакъ ышара,
Адамлыгъыбызгъа ышана.
Ариу къыз, насыблы, барады
Терекле анга шыбырдай.
Джюрекни ичин барады
Марал санлары къалтырай.
Сау орам анга къарайды,
Ариулукъ деген алайды.
Акъ чагьадыла терекле,
Умутла кибик джюрекде.
Ариу къыз орамны барады,
Ариу сёз андан тууады.
Орам да ариу болады –
Ариу къыз орамны барады...
ГЮНАХЛЫДЫЛА АДАМ БЛА ХАУА
Гюнахлыдыла Адам бла Хауа,
Мен да шыйых тюл, адам улусу.
Мен бу назмуланы джазгъан сагъатда,
Адамныкъыча эди джюрекде хауа,
Аллах, кеч мени, сени уллулугьунг!
...Бу джазгьы кюн сени нечик изледим:
Сени кёргенлей умутла толлукъча,
Сыннган къанатларым да сап-сау боллукъча,
О нечик изледим сени бу джазгьы кюн.
Джазгьы кюнтаякъ кириб джюрегиме,
Къышны эритди бузун, сууугъун.
Сен энтда кёрюндюнг мени кёзюме,
Энтда джюрегим этди къуугъун.
Кёрюндюнг меннге гокга хансланы
Башларында къалкъыб тургъанча.
Юсюнгде кийим джокъ, кийимни кереги да джокъ –
Сен ариулукъну кесинден туугъанча.
Сени юсюнгден бурундан бери
Ненча назму, джыр айтылгьанды.
Тиширыу – иегиден тюл, кюн таякъ джатхан
Гокга хансладан джаратылгьанды.
Мёлекле сукъланыб турмаз ючюннге
Тиширыу алай кийгенди кийим,
Дуниягьа келген хар бир Хауачыкъкъа
Къызгъанма Аллах берирге сюйюм.
Гюнахлыдыла Адам бла Хауа,
Мен да таза тюл Адамны туудугьу.
Бу назмуланы джазгъан сагъатда,
Адамныкъыча эди джюрекде хауа,
Аллах, кеч мени, сени уллулугьунг!
ЧАКЪЫРАЛЛА МЕНИ КЁЗЛЕРИНГ
Чакъыралла мени кёзлеринг
Бюгюн бла тамбла байланнган джерге.
Къызгъан бетлерибизни тутайыкъ
Сюймеклик таудан айланнган джелге.
Чакъыралла сени кёзлеринг
Сагъышдан, къайгъыдан азат бир джерге.
Чакъыралла мени кёзлеринг
Джылы да, джумшакъ да болгьан бир джерге.
Чакъыралла сени кёзлеринг
Кёк бла Джер тюбешген бир джерге —
Къалтырайды кёлню кёзлеую,
Сезиб алмала бишгенин.
Чакъыралла мени кёзлеринг
Тюн бла тюш къошулгъан бир джерге.
Джол, Къой Джолча, сейир кёрюнед
Джаш байтал кишнеген аджирге.
Чакъыралла мени кёзлеринг:
Кел манга, кел манга, кел манга.
Чайкъалалла кёлню кёллери
Бёлениб кёксюлдюм тубаннга...
АДАМ, НЕ ДА ЭТ, ТУУАРГЪА УШАМА…
Адам, не да эт, тууаргъа ушама:
Къарыулу къарыусузну уруб,
Мелхум джашаудан тоюб-къутуруб,
Джерни къазыб, гюрюлдеб башлама.
Адам не да эт, тууаргъа ушама:
Бугъа ийнекни джалагьан кибик,
Орамда къызны къойнундан кириб,
«Джаным»,- деб, ынгырдаб башлама.
Намысынг – байрагьынг, аны тюшюрсенг,
Сен – кимни, нени джесири боласа?
Адам деген ат кетиб юсюнгден,
Хайуаннга тенг болуб къаласа.
КЕНГ–ТАР ДУНИЯ…
Ийнандым дунияны тарлыгьына
Эсде болмагьанлагьа тюбеб къалгъанымда.
Алай а, сени эм багъалым,
Тюзелгинчиннге эки балагъым
Излесем да, табалмай келеме,
Дуния кенг, бек кенг кёреме...
КЪАДАР, СЕН САКЪЛА МЕНИ
Къадар, сен сакъла мени
Терсликге бойсуннгандан –
Мен джашауну сюйсем да,
Азмы къыйналдым андан.
Джокъду алкъын бир джерде,
Мен излеген эркинлик.
Ол себебден джюрекде,
Орналгьанды экилик.
Болса аллай эркинлик,
Тюрленникди дейле хал.
Боллукъ тюлдю дунияда
Къайгьы, дауур, чек, кърал.
Алай аллай эркинлик
Джангурча тюшмез кёкден.
Ол бишерге керекди
Хар бир адам джюрекде.
Кюрешейик деулеча,
Ол кюнню келтирир ючюн.
Аямайын бир адам,
Билек, не фахму кючюн.
ДЖАШЛЫКЪ ДЖОЛДА БИР ЧАБАЙЫКЪ…
Къызны бетине къызыл,
Ургъаны сайын къызыу
Нек урады джюрегим.
Байтал ууакъ кишнесе,
Тесукъа этиб аджир
Нек юзеди джюгенин?!
Сюйгеним!
Адетлени кишенинден
Бир кесекге къутулуб,
Джашлыкъ джолда бир чабайыкъ
Сюймекликден къутуруб.
Бизге тенг болуб къалырча
Ол агьаргьан джитиле,
Джулдузлагьа бурулурча,
Биз чакъдыргьан джилтинле.
Бизни исси тылпыуубуз,
От джюрекледен чыкъгъан,
Сёзчюлени, заркёзлени
Болсун къобмаздан джыкъгъан.
Сюймекликге джокъду кишен,
Кимди билмеген аны.
Татлы кишнеу, тарпан кишнеу
Зынгырдат къаяланы.
Боюнларыбыз бир-бирине,
Ёхтем, къынгыр бурулуб,
Джашлыкъ джолда бир чабайыкъ
Сюймекликден къутуруб.
Джулдузла тауушсуз кишней
Биз кишнеген тауушха,
Сау дуниягьа кёрюннген
Терк чыгъайыкъ аууушха.
Сора андан бир кишнейик
Тумакълагъа ачыугьа.
Чыкъмагъанбыз биз бери
Айлана кийик уугьа.
Сюймекликни джаясындан
Къалкъыучу джюреклеге
Атайыкъ бирер садакъ —
Юзсюнле джюгенлерин.
Сора биз сирелейик,
Кетиб кёзден ташагъа.
Джашлыкъ сюрген терибиз,
Джулдуз джарыгъыча агъа...
КЪЫЗАРАДЫ КЮН БАТХАН ДЖАНЫ
Къызарады кюн батхан джаны:
Тамбла кюн бир ариу боллукъду.
Кёзлерингде сюймеклик джанады –
Мени да кёб умутум толлукъду.
Тубан кетсе, кёкню къалтырай,
Джулдузлу къойну ачылыб къалгьанча,
Сен да бюгече отоуда алай,
Дуния кийимсиз, джандетде тургъанча.
Бюгече бир-бирибизге небиз да ачыкъ:
Этибиз, бетибиз да сакъланыб тургьан.
Чапракъланы шыбырдатады джашил аязчыкъ,
Эринлени талпыу, джюрекден ургьан.
Насыб излей джерни ауладым,
Ёлюм бетиме къарады бир ненча.
Дуния джылыуун а сенде англадым,
Эшик сууукъдан ичкери киргенча.
Сен тынглайса меннге кесинги бериб...
Сейирдиле сени сёзлеринг:
«Биз къын бла бычакъбыз, бурундан бери
Табалмай бюгече табхан бир-бирин.
Ачы урушлада сыннган бычакъланы
Энтда къынлары туралла сакълаб.
Джарсыуларын англайбыз аланы
Джырла этебиз джигитликлерин махтаб.
Рахат джашауда да кёбдюле алкъын
Тюбеб къалалмагъан къынла, бычакъла.
Биз шукур дейик, бек сау бол дейик
Бизни тюбетген огьурлу чакъкъа.
Къынла кёб болгьанлыкъларына,
Хар бычакъны кесини къыны.
Туугьан къынынгы табалмасанг,
Башхала тюберле сеннге хыны.
Биз къын бла бычакъбыз, айхай да алай,
Насыб кергенди бизге кенг къучакъ.
Бычакъ къынында насыблыды къалай,
Биз къын бла бычакъбыз, биз къын бла бычакъ.
Къанлы кюн къынына къысылгъан
Бычакъ саналмаз джиги бычакъгъа.
Аллай кюн сен да кетерсе чыгъыб,
Къучакъла мени, къаты къучакъла».
МЕН СЕННГЕ АЙТХАН СЁЗЛЕНИ
Мен – гюнахлы, гюнахлы Джерде
Сенге айтхан сёзлени
Адам Хауагъа джандетде да
Айталмагъанды Тейри.
ДЖИГИТ БОЛ ДА...
Къолдан келгенни этди ол да...
Сен а — андан да джигит бол да,
Къолдан келмезликни да эт.
ДУНИЯ
Къадау Таш. Джангыз Терек.
Эм да — Мен — Къазакъ бёрю.
ДЖЮРЕК ДЖАРМА...
Джюрек джарма, къой, сен да,
Джел кеси джелкесин кёрсюн,
Башхаланыкъын къойсун да.
МОСКВАДАН КЪАРАБ
1
Ара шахарны къыйыр сюреми.
Мазаллы юй.16-чы къат.
Джел сызгъырады.
Тауладача.
Ол джелден сора
Джуртну эсге тюшюрген
Бир тукъум бир зат джокъду.
Терезелени кенгнге ачыб,
Ол джелни юйге
Ичкери чакъырама
2
Кёрдюм мында мер-мер ташларыбызны,
Нарат тереклерибизни кёрдюм.
Ара шахарны джасай эдиле ала.
Халкъымы, джуртуму, кесими да джазыкъсындым:
Къарачай шахар эсиме тюшдю.
3
Миллетни бети — ара шахарыды.
Халкъны онгун, эркинлигин, халкълыгъын
Ара шахарын кёргенлей билирге боллукъду.
Къайда эсе да къыйырда-бучхакъда
Бир тозурагъан орус элден
Башхалыгьы бармыды Къарачай шахарны?!
Биз халкъбыз, тюлбюз дегенлеге да,
Айырылайыкъ, къалайыкъ дегенлеге да,
Не этейик дегенлеге да
Джууаб береди Къарачай шахар.
Алай а, «Къарачай шахар» деб шахар джокъду,
Барды город Карачаевск.
«Къарачай» деб, республика джокъду,
Барды Карачаево-Черкесия.
Къарачай деб а, миллет бармыды экен?
ХАЛКЪ АЛКЪЫН АЙТЫР СЁЗЮН +++++++++
Кетдиле алхамчыла,
Кетдиле балхамчыла.
Ким къалды Усталадан?
Ким къалды Устазладан?
...Джыйын джанлыдан къалгъан
Сюрюуге ушайды халкъ:
Джарымы — чачыу-къучуу,
Башха джарымы уа — талкъ.
Аякъ юсде джан къоймай
Огъурсуз ырхы элтди.
Бюгюлгенни, ийилгенни
Ол къул-къарауаш этди.
Тобукъланнганны, джатханны
Ол бирча этди сыйдам:
Къалмад хазна хапарлы
Буруннгу адетден, сыйдан.
Кир къабха джыяр ючюн,
Бир къабха джыяр ючюн,
Джер джюзюню миллетин,
Джаяргъа кюрешдиле
Ибилисни иннетин.
Халкъны эсин алдыла,
Башсыз этдиле халкъны.
Сюрюу этиб бошалла
Чалдышха уруб аны.
Ангы къобан бокъланды,
Миллет сезим джукъланды.
Да, джашау, ёлюм да — хакъ...
Зулму кетди, къалды халкъ.
Бетинден къачыб къаны,
Къыйылыб саны, джаны.
Ой сынды къаблан кёлю...
Къалмад таб къазакъ бёрю.
Алай а джашай барсакъ,
Дайым кюрешиб турсакъ,
Ёсюб джетер джаш тёлю,
Кёлтюрюлюр халкъ кёлю.
Чыгъарла балхамчыла,
Чыгьарла алхамчыла,
Суу эски ызына къайтыр,
Халкъ алгъын Сёзюн айтыр. ...
Халкъ, алкъын, Сёзюн айтыр!
МИЛЛЕТ АНГЫБЫЗ БОЛСА...
- Юйюм джокъду.
- Халкъынгы уа бармыд юйю?
Эки джыйырма джылдан атлагьанында да,
- Эки джыйырма джылдан атлагъанымда да
Юйюм-кюнюм джокъ деб, къыйналды.
Мингджыллыкъладан атлаб келген
Халкъым а нек тюлдю юйлю-кюнлю, -
Деб сормады.
- Хоншуму мекямы къалача,
Мени уа тыгъырыгъым да джокъду, — деди.
Хоншу халкъ кеси бир къралча,
Биз а — къулча-къарауашча некбиз? —
Демеди.
Юйюм джокъду деб къыйналды:
Мен анга да бек къыйналдым,
Алай а андан да бек къыйналдым
Миллет ангысы болмагьанына,
Сормагьанына:
- Халкъымы уа бармыд юйю,
Юйю-къраллыгъы бармыды?
Юйю-къраллыгъы джокъ эсе уа,
Ишлеген юйюнг да сеникимид?
Ырысхынг-мюлкюнг да сеникимид?
Таб, сабийинг да сеникимид?
Ол ёссе къайсы къралгъа,
Къайсы миллетге къуллукъ этер?
Алкъын барды:
Динибиз да,
Тилибиз да,
Джуртубуз да.
Къраллыгъыбыз да боллукъду бизни.
Джангыз, ангыбыз —
Миллет ангыбыз болса...
ТОХТА, БИЛАЛ, КЪАРА
Тохта, Билал, къара:
Мындан ары былай джазаргъа,
Джазгъанынгча джазаргъа
Боллукъ тюлдю.
«Эшек билген арба джол» .
Поэзияда арба джол джокъду,
Поэт да эшек тюлдю.
Башханы ызы бла къой,
Кесини ызы бла барыргъа да
Поэтни эркинлиги джокъду,
Эшек болмай, Поэт эсе ол.
Поэзияны джаны — джангылыкъды,
Бети — ариулукъду,
Иннети — игиликди.
Поэт хар назмусу бла,
Хар назму тизгини бла,
Хар сёзю бла,
Сёзюню хар бёлюмю бла,
Бёлюмню хар харифи бла,
Дуниягъа джангыдан тууады,
Джангыдан джашайды,
Джангыдан атлайды.
Джангы джюрюб тебреген сабийди Поэзия.
Кёзлери джангы ачылгьан кючюкдю Поэтни джюреги.
Дуния сейирди.
Дуния къоркъуулуду.
Ол ариу, сейир,
Эки такъыйкъасы бир-бирине ушамагьан
Дунияны кёлеккесиди назму.
Батарын, къалырын да билмей,
Толкъунлада ташая-кёрюне баргьанны
Ахыр умутуду Поэзия.
Сууну бир джагъасындан кириб,
Бирси джагъасындан чыгъыб баргьан Адамны
Бойнунда дуасыды Поэзия.
БУРУНДАН КЪАЛГЪАН ЗАУУКЪЛУКЪ ЮЙНЮ
ТИШИРЫУ СЫФАТЛЫ КЪАБАКЪ ЭШИКЛЕРИ
Эки ёшюнюне къолларынгы тийирсенг
Эки бут арасы кенгериб,
Ётерча джол ачылады.
Алай а, ол кёзюучюкде кириб кетмесенг,
Эшик джабылады.
ПОЭЗИЯ ДЖАШАСЫН
- Билал ёлмесе, Поэзия да ёллюк тюлдю.
Билал ёлмесин.
Поэзия джашаса, Билал да джашарыкъды,
Поэзия джашасын!
ЭКИ МАКЪА БИР ДЖАЛПАКЪГЪА СЫЙЫНМАЗ
Бир къаманы эки къыны да болур,
Эки къама бир къыннга уа сыйынмаз.
ДЖАРАТМАДЫ...
Мен дунияны, къошмай-къоратмай,
Болгъаныча, назмума джыйдым.
Дуния аны джаратмады —
Назмуму орунсуз этди.
СЁЗСЮЗ НАЗМУ
« - … , . !?! . , … - »
БИР ЭРКИШИ ТАБЫЛМАДЫ...
«Ичигизде бир эркиши бар эсе,
Келиб къатыма сюелирге,
Будённаны аскерин
Аман ныхытдан иймей тыяйым», —
Деди ол.
Бир эркиши табылмады.
ЁРГЕ ТУР
Къарачай!
Узунунга созулуб тургьанынг боллукъду.
Ёрге тур, кёлтюргюч белгича,
Башынгы кёлтюр!
Ма былай:
Къ
А
Р
А
Ч
А
Й!
Буруннгу тюрк тилде аскер башчыгьа
Къарча, Къарача дегенлерин да унутма!
ЫРЫС
- Тохта, кёзлери къуру челеклеге ушагьан,
Бир къара адам чыкъды аллыбызгьа.
Джолубуз боллукъ тюлдю,
Артха къайытайыкъ, не да,
Башха джол бла кетейик.
ТЫНГЫЛАБ КЪОЙМА
Артда къабырынг къычырмаз ючюн
Дуниялыкъда терсликге тынгылаб къойма.
ТАБЫЛМАСА... ТАБЫЛАДЫ
Къыз — къыркъ джан.
…Къыз, къыс, дженг.
Кер, кир, джан...
Къыз а — къыркъ джанына да,
Джарарыкъ эрни излейди.
Излейди, аллай эр табылмаса,
Бир... табылады.
ДУНИЯ КЁЗЮУДЮ
Ёлгюнчю мен ашайма.
Ёлсем мени ашайла.
ДЖЮЗ
Джюз, биле эсенг джюзе.
Джюз — тохсан тогьуздан сора сан.
Джюз — китабны бир кесеги.
100 : тенгиз = джашау.
Джашау – тенгиз. Джюз.
Джюз тенгиз джашау тенгиз джюз.
АЛАСЫ, КЪАРАСЫ ДЖОКЪДУ
Аласы, къарасы джокъду —
Владимир Ильич болсун,
Владимир Исламович болсун —
Башхасы джокъду,
Аланы къыйынлыкълары бла
Халкъыбыз къуруб бара эсе.
ТЕЙРИ
Халкъынг сау эсе,
Джуртунг, тилинг бар эсе —
Насыб джокъ дерге ырысла, уял.
Эр бетге келишмеген сёзлени айтыб,
Аллахны, Адамны аллында да болма ассы.
Кимден, неден къалсанг да къуру,
Ата джуртунг, ана тилинг бар эсе,
Къарачайынг — Тейри халкъынг — сау эсе,
Кёлюнг бёгеклей, ёхтемлей турсун,
Джюрегинг да Къарашауайныкъыча урсун!
Халкъынга тиш билегенле бла –
Амантишле бла, эмегенле бла –
Сермешген да бек уллу насыбды!
Тейри кюч берсин, онг берсин ансы.
СЮЙМЕГЕН ЗАТЫМ
Чыракъны джукълатхандан
Сюймеген затым джокъду.
БУ КЪРАЛ...
Бу кърал кесини байрам кюнлерин
Халкъларына бушуу кюнле этди.
Халкъларыны бушуу кюнлерин а,
Байрам кюнле этди кесине.
Балаларын ашагъан эмегенча
Халкъын, адамын ашагъан кърал,
Сени ахырынг не бла бошалыр?
АЙ АНАСЫНА УА...
Ай анасына уа ...
Джангыдан джашаргъа амал болса эди деб,
Ахсынадыла кёбле.
Къаламчыланы аллай насыблары барды:
Хар джангы джазгьан затларында
Джангыдан джашаргъа...
КЁКГЕ КЪАРА
Эшитилмейди
Чыпчыкъ джырлагъан, чегет шууулдагьан таууш.
Табигъатны тили тутулуб турады —
Джуртда Джангыз Терекни да кесдиле баям.
Тишлеринги къаты къыс да,
Къадау Ташха таян.
Джюрегинги улугъанын тый да,
Кёкге къара.
Джерде джашау къалмады эсе,
Кёкден келир себеб.
Тейри адамыса Сен,
Тейри адамы.
ЁЗДЕН БЕТИБИЗ КЪАЙДАДЫ?
«Аз-кёб болсакъ да,
Ёлсек-къалсакъ да,
Джуртубузда
Юй-кюн боллукьбуз,
Джазыуубузгъа
Бий-чюй боллукьбуз.
Къытай, Япон да,
Орус-орман да,
Чууут, эрмен да,
Татар, чечен да,
Къартлыкъ басхан да,
Джангы туугьан да,
Тюзлю, таулу да,
Гитче, уллу да
«Кърал, къраллыкъ» деб,
Кюрешелле,
Сермешелле.
Джангыз бир халкъ,
Къой сюрюуча,
Тынгылаб турады,
Кърал салгьан
«Эркечге-текеге» — Амантишге
Тынгылаб турады.
Ол а — халкъны
Къасабха алыб барады.
Эссиз халкъ а, иесиз халкъ а,
Къой сюрюуча, тынгылаб турады.
Терсликге къайырылмай,
Къул халиден айырылмай,
Азат болургьа унамай,
Джюрек джарады.
«Айырылыб чыкъсакъ,
Къалай джашарыкъбыз, — дейле.
Бир-бирибизни ашарыкъбыз», — дейле.
Алгъын,
Къулланы азат этген кёзюуде,
Бирле иелеринден кетерге унамай,
Эркин джашау, энчи джашау этерге унамай,
Тургъандыла.
Аллайын этеди бир къауум да бюгюн.
Империягьа, компартиягьа, КГБ-ге – зулму джорукъгъа,
Къул бола, къуллукъ эте келгенле,
Чын, саугъа, джалау ала келгенле,
Къарачай энчи Республика болгъанлай,
Къахмеликлери ачыллыкъларын билгенле,
Къоймайдыла «карачайны» КЪАРАЧАЙ болургьа.
Къулладыла халкъны саудан къул этерге излегенле,
Къулладыла къатышдырыб тюб этерге излегенле.
Къарачай кърал болсун, Республика болсун демеген,
Бий тукъумдан эсе да, ол — къулду, къара къул .
Къуллагъа хорлата эсек кесибизни,
Тас этиб ангыбызны, эсибизни,
Ёзден бетибиз бармыды бизни?!
Чёб чакълы ётюбюз бармыды бизни?!
Эркинликден ит орунда бугъа эсек,
Эрча джашаргъа, ёлюрге къоркъа эсек,
Эркин джашаудан бюгюлюб джашауну сайлай эсек,
Бетсиниб, сыйсыз оноучуну сыйлай эсек,
Сора,
Къулну къулуна бурулгъанбыз биз да.
Эски къулла, джангы къулла бирлешдиле,
Амантишле, алтынтишле тиллешдиле,
Гыл тюшерик орунланы юлешдиле,
Къарын ючюн Къарачайны сатдыла,
Къраллыгъыбызны аякъ тюбге атдыла.
Мутхуздула Джелимауузла тутхан
кюнле, айла, Кюнле, Айла...
Къайдадыла деу Умарла, Джатдайла?!
«Къарачайны кърал этерикме,
Аны ючюн джанымы къурман этерикме»,—
Деб, алгьа чыкъмады бир ул.
Сау бир халкъ — башдан аякъ — къул.
«Не орусдан, не къытайдан, не ингилизден,
Саным аз эсе да, ангым аз тюлдю, — деб,
Эркишича сюелди чечен.
«Мен да халкъма. Энчи Республикама» — деб,
Къаны тёгюлсе да бюгюлмеди юнгюш.
«Ач къарным, тынч къулагьым.
Былай бир къысылыб турайым»,-
Деди Къарачай.
Къарачайны бедишлик этгенлени
Къара багъанагъа такъмай къойсакъ,
Бютеу Къарачай тагьыллыкъды ары.
Ол себебден,
Кечим джокъду Амантишлеге.
СЕН ДА КЪАРАЧАЙЛЫСА...
Кёлден кетерге унамагьан бир зат:
Къулла болгьандыла азат,
Къралла боладыла азат,
Миллетле боладыла азат,
Къарачайгъа уа азатлыкъ къайда?
...Сен уялмай тебсейсе тойда,
Къууанчда ётесе тёрге.
Халкъыбыз джашасын, джашнасын деб,
Алгъыш аякъны кёлтюресе ёрге.
Халкъынг а тас болуб барады,
Тили, кюню да тутулуб турады.
Сен а джаншайса, ашайса, ичесе,
Къарачайны хорлар кюч джокъду деб.
Ахырында халек эсириб,
Аякъ тюбюне тюшесе тёнгереб.
Сен да къарачайлыса ...
ШАГЪАТЛЫКЪ
Сюйдюм, кюйдюм, назму джаздым,
Джазыу а — «амин» демеди.
Джашагьаныма шагъатлыкъгъа
Ол тизгинле къалдыла...
АДАМ бла ДУНИЯ
1
Терекни
Тамыры кесилиб тургъанын билмей,
Джашил бутакъларында къанатлы
Къадалыб уя ишлейди.
2
Биле эсе да не этсин —
Боллукъну кёрюрбюз дегенден башха,
Сайлар мадары джокъду.
Саудан ёлюб да къалай къалсын!
Бир себеб чыгъар эсе уа,
Деген умут бла джашайды.
Бирде джылайды, бирде джырлайды,
Бир — джерге, бир кёкге къарайды.
Бир кюннге, бир кечеге тынгылайды.
Къоркъады
Уясына, уясы болгьан терекге,
Терек тургъан джерге,
Джер бурулгьан кёкге.
Къоркъады, алай а,
Джашагъан борчду да, джашайды.
ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪЛА – НАЗМУ ДЖАБАЛАКЪЛА
1
Назму — тылпыууду джазны,
Тилни — гяхинигиди. Игиди:
Джауады джазгъы джабалакъ,
Джауады назму джабалакъ.
Тейри эшиги ачылгъанды.
2
Элияма, наратма —
Аллахданды джазыу.
Къарт болсам да, мен нартма,
Джазама назму.
3
Кёк кюкюрейд, гюрюлдейд, —
Джер бугъагьа турады.
Бузлаб тургъан таулагъа
Гяхиник тер урады.
4
Терекни башы тамырына:
Сенден башма, — дейд.
Гыдай эчки да суугьа къараб:
Алкъын джашма дейд.
БОЛГЪАН ИШ
Танг келеди атыб,
Биз а турабыз джатыб.
Кюн барады батыб,
Биз — биягьынлай джатыб.
Саулугъубузда къоймалла бирге.
Бирге салдыла къабыргъа — кёрге.
Джашау — бизни тюб этди.
Ёлюм — джангыдан тюбетди.
Гюнахыбыз джокъ кишиге бизни.
Аллах айырыр терсни-тюзню.
АТА-АНА
Ата — Джурт.
Ана — Тил.
Экисинден къуралады джан.
Экисинден къуралады адам.
Экисинден къуралады халкъ
Алай а,
Болмаса ангы-эс
Ата, Джурт да,
Ана, Тил да,
Джан, адам, халкъ да,
Бары да — тас.
ЭЛИЯ
Элия, Эл ие сенмисе?
Тийреге, Тейриге тенгмисе?
Джерни джумшатыб, эритиб,
Бууаз этген Кёк ауаз сенмисе?
Кёк ауаз, бек ауаз, терк ауаз,
Джаз ауаз, джаш ауаз, баш ауаз,
Ур ауаз, урлукъ ауаз да сен эсенг,
Къор ауаз, къорлукъ ауаз да сен эсенг,
Эр ауаз, эркинлик-эркин ауаз да сен эсенг,
Бууаз ауаз тюл, бууаз этген ауаз сен эсенг —
Сора,
Элия, элимсе, кёлюмсе мени,
Сезимим, сёзюмсе мени,
Акъ башлыгъым, къара джамчымса мени,
Джетиден эшилген Къарча къамчимсе мени.
Арпа сабаным, эчки сюрюуюмсе мени,
Ат белинде нарт джюрюуюмсе мени,
Джер джюзюнде джашаууумса мени,
Ёле туруб да, джашнауумса мени.
Кёкден тюшген байлыгьымса сен,
Кёкге тутхан байрагьымса сен.
Сюймеген-кюймеген Адам болалмаз,
Учмагьан-учунмагъан къарангыны джыралмаз,
Чартламаз, джашнамаз, элия болалмаз,
Кёкге, Тейриге джууукъ болалмаз,
Кёзге кёрюнмез, кёлге да тюшмез,
Кёк булутну бучхагьын да тешмез,
Аны ичкисин балсытыб да ичмез,
Санын да кермез, сусабын да кесмез.
Эрлени джаныса, Элия, сен.
Эркинликча, джангыса сен.
Элияча джашасын назму тизген.
Элиягьа ушасын назму тизгин.
ДЖАЗГЪЫ АЗАНЧЫ
Эл, эл – Элия,
Элли эл – Элия,
Хар бир эл — Элия,
Хар эли — Элия.
Эл ие — Элия,
Кёк ие — Элия.
Джазгьы азанчы — Элия.
Элия кёзлю таулу,
Элия сёзлю таулу,
Тау кёлю — Элия,
Джашасын Элия!
Джерге келме, Элия.
Кёкден энме, Элия.
АЗАНЫНГ ючюн сау бол.
Ауазынг ючюн сау бол.
Гюрюлдейсе сен Кёкден:
Таулу халкъы азат бол,
Тейри адамы азат бол!
ЭКИ ДЖАНЫНА ДА КЕСГЕН КЪЫЛЫЧ
Мийик кёк кийим
Таза Ай а азат
Намаз иги заман
Аллах иги халла
Дебет мыйым тебед
Къуллукъ эте анга
Ангы — ынга
Намаз керек заман
Заман керек намаз
Намаз иги заман
Аллах иги халла
Къач чакъ
Къышы ышыкъ
Къош ити джокъ
Агьач юйю чагьа
Ара къабакъ шош
Къар акъ
Ара къара
Ити калак
Къалакъ тот
Къазакъ улу
Улу
Кёк уллу
Аша
Ачлыкъ къылча
Эте
Ауа-сауа
Улу
Кёк уллу
Ай а къазакъ
Улу.
СЁЗЛЕ – ДЖИНЛЕ
Кёкюрек — кёк,
Джулдузла — кёзле.
Кюн — джюрек,
Джинле уа — сёзле.
ЗАМАННЫ АРТХА БУРА
Кёзюн ачаракъ этиб къараса — Ай!..
Къысха «И» учуб, тас болуб бара.
Къарача болуб къалды Къарачай,
Къарача да къысхарыб, Къарча болду, къара.
Къарча да джашай келди да,
Къар-гьа бурулуб, агъарыб къалды.
Анга да боран, кюн да къатылды да,
Къар ышаргьанлай, тас болуб къалды.
Таш ёмюр башланды. Джер тебрениб,
Къаяланы, тауланы теберди ёрге.
Аны бла бирге бизни да теберди.
Таш бла бирге джаратылдыкъ биз.
Таш бла бирге джаратылыб биз,
Таш ичинде, таш юсюнде джашил терек болдукъ.
Тейри, ойнаб джаратмагьанды Аллах бизни —
Дуниягьа ташча, терекча биз да керек болдукъ.
ОЙ АЛАН, НЕ ЭТЕСЕ?
Къарачай-Малкъар – миллет эсе,
Бир болуу иннет эсе,
Бизни эки этгенле бла
Хазырма кюреширге.
Тейри адамы – Адам эсе,
Халкъыбыз – Ас-Алан эсе,
Кёкден, Ташдан, Терекден
Бу джуртда джаратылгъан эсе,
Минги таугьа таяныб,
Сау дуниягьа айланыб,
Кёк джашнай эки кёзю,
Арпа урлугьун себгенча,
Бар эсе айтыр сёзю,
Сора, саубуз. Къаралыб,
Сызгъырса да джалгьан дау,
Тебмез, турур агъарыб,
Деу Къарачай-Малкъар Тау,
Нарт Къарачай-Малкъар Тау.
Бар эсе миллет, иннет,
Бир эсе миллет, иннет,
Къууанч, джарсыу бир эсе,
джазыу, Джазыу бир эсе,-
Энчи болур хатыбыз,
Эки болмаз халкъыбыз,
Эки болмаз атыбыз,
Эски болмаз антыбыз —
Таулу алан халкъыбыз
Джашар.
Джашар Малкъар-Къарачай!
ТИШИРЫУ. АЛАМ. ЭРКИШИ.
1
Эркишини кёзлерине
Тиширыуну бутларындан тиед Кюн.
2
Къызны къойнуна къарай, толад Ай.
3
Бал эрикле, джюзюмле, кёгетле бары
Анга къараб, татлы бола, бише,
Нартюхле баш къуса, терекле чагъа,
Кёк, джер джашнай,
Джулдуз, Кюн, Ай таякъла
Оджагъындан, джагьасындан тюше,
Джашайды Тиширыу — табигьатны джаны.
Сюймеклиги болгъан эркиши
Ангылайды, сезеди, биледи аны.
КЪАЛАЙ ДЖАНГЫЛГЪАНЕМ...
Эшек мыйы ашамагьан эсем,
Ол тюз джерде къалай да абыннганем мен,
Ой къалай джангылгьанем мен,
Энди ангы-лайма аны,
Энди англайма аны.
Огьай,
Адам ангылаяллыкъ зат тюлдю ол!
Джол
Чынгылгъа тирелгенди...
ПОЭЗИЯНЫ КЮНЮ УА ТИЕР...
Назму джабалакъ джауады
Ма дефтерлеге, кёллеге.
Поэзияны Кюню уа тиер
Шам Къарачайда эллеге.
Гяхиник уруб келеди
Кюнбетлеге ышарыб.
«Кесинги бегитмей джолгъа уа чыкъма —
Джазгьы кюннге ышаныб».
Акъылман къартха мен сау бол дейме,
Ол сынаб айтад, билеме.
Ёзге джюрегим джанкъозгьа ушайд, —
Буйрукъ алайд да – ёлеме.
Алай а ёлюрден алгьа,
Дуниягъа къууанч береме.
Къызгьа ушагьан бу джазгъы кюннге
Мен къучагьымы кереме.
1993 ДЖЫЛ, МАЙНЫ 14
Кими джылаугъа, кими сынаугьа
Турдула адамла тохтаусуз келиб.
Чыдаргьа кюрешдим, къарыусуз болсам
Анда да разы болмазынгы билиб.
Бюгече уа кече арасында
Къабырынга чыгъыб келдим.
Джаным къазакъ бёрюча улуй,
Уюб тургъан шошлукъну бёлдюм.
Къыйын джазыуунг кёзюме кёрюндю,
Саулугьунгу, джашауунгу да бизге бердинг.
Бирибиз да тыялмады аурууну, ёлюмню, —
Къайсыбыздан да не хайыр кёрдюнг?!
«Аллах» деген сёз бла бирге
Барыбызгъа къайгъы этдинг болур.
«Гяуур къолунда къалгьан гитче балам»,- дей,
Дуниядан да алай кетдинг болур.
Къабырынга, Кёкге да къарай,
Сеннге Аллахдан джандет тилейме.
Тамыры юзюлген джалан бусакълай,
Кёрюнгю къатында титирейме.
БИЗДЕН А НЕ КЪАЛЫР ТУУДУКЪЛАГЪА?
Аналадан Ана тил къалды,
Аталадан Ата джурт къалды.
Ариу табигьат, кийик саулукъ къалды,
Къан-джан тазалыкъ къалды,
Адет-намыс, адамлыкъ къалды,
Баш бошлукъ, эркинлик къалды,
Бирлик къалды, къраллыкъ къалды.
Бизден а не къалыр туудукълагьа?
СЕН ЭНТДА ДЖАШНАРСА...
Анала кетселе да Ана тил къалады,
Атала кетселе да къалады Ата джурт!
Дуния кёзюудю. Бизники тёзюудю.
Сен энтда джашнарса Таулу халкь, Алан джурт!
КЪАХМЕНИ КЪЫЛЫГЪЫ ТЮРЛЕНМЕЗ
Дохтур тигиб, джамаб, бир затла этиб,
Къайтарыргъа болур къахмеге къызлыгъын.
Алай а, минг хаким болуб кюрешселе да,
Тюрлендиралмазла аны къылыгьын.
Алтын тишден толса да сатлыкъны ауузу,
Амантишлей къалады аты, ауазы.
Джау иннетден джюреги болгьанды бууаз —
Къахмеден башха ат анга джарамаз.
АЛЛАХ, БЕР ТАРКЪАЙМАЗ КЮЧНЮ
Мен кесим билеме кесиме
Къаллай бир шох, джау да болгьанымы.
Ненча кере ёлюб сау болгьанымы да
Кесим билеме.
Мен бек сюйген эки джан бар эди:
Бири тюшдю кёрге,
Бири чыкъды эрге.
Кёзюм, сёзюм да джанмазла энди.
Мен — Поэзияны къазакъ бёрюсю...
Ашалгъан, джукъаргъан заман териси...
Къыйынлашхан Адам Тейриси...
Кимме мен?
Огьай, мен бир бош, къарыусуз,
Насыбсыз адамма. Адам да тюл, адамчыкъма.
Алай а, джаным чыкъмай,
Къарачай къабымдан чыгьарыкъ тюлме,
Артыкълыкъгьа чыдарыкъ тюлме.
Къарачайгъа керек эсе —
Тери да боллукъма, Тейри да боллукъма, Бёрю да боллукъма.
Кёрге тюшген джандетли болсун.
Эрге чыкъгьан насыблы болсун.
Къарачайдады ёлгенни кёрю да.
Къарачайлыды ол къызны эри да.
Ол да – насыб. Басдым кёлюмю.
Мен сюйгенча сюйсюн Аллах элими.
Огьур бла къарасын Къарачай таба,
Халкь джашарча бушууун къууанчы джаба.
Ма Минги Тау, Къобан.
Ма Терек, ма Таш.
Ата, ана. Эгеч эм къарнаш.
Аллах, сен бер таркъаймаз кючню,
Джашарча, ёлюрча, Къарачай ючюн!
ЭКИ АТЛАМ
Джангыз кесим ашыргъан кюнюм, —
Ёлюмге бир атлам.
Джангыз кесинг ашыргъан кюнюнг —
Ёлюмге бир атлам.
Бирге ашыргъан кюнюбюз а –
Джашаугъа эки атлам.
ИТНИ МОНОЛОГУ
«Ит сайлад да сюекни алды...» —
Сюекни алгьанма сайлаб.
Ауузумдан тюшюрмегенлей,
Тёрге келтириб салгьанма, сыйлаб.
Кимни не иши барды анда.
Ит эсем да, кишини ачытмадым, къабмадым.
Башханы юлюшюне джутланмадым, чабмадым.
Джазыкъсыннгандан, сюйгенден этдим эсе да,
Киши турсунмагъан сюекни сайладым.
Аны этин кемириб, сюегин
Атыб ийгенледиле итле.
Адам а — менме. Барды джюрегим,
Файгъамбарлыгъым да барды мени.
«Ит сайлад да сюекни алды» —
Эки аякълыла туралла юре.
Бир Аллахны кесинден сора,
Меннге уа джокъду, джокъду тёре.
Ала юзалмагъан сынджырны юзгенме —
Сёзден къоркъмай сайлагъанма Сюекни.
Къулла — аладыла, мен а — ёзденме,
Бир эталгьан Ангы бла Джюрекни.
КЪАЗАКЪ БЁРЮ, БЁРЮ ТОН ДА БОЛДУМ ++++++
Орта Азияны бачхасында туудум,
Къычырыгъым уятды Евразияны.
Поэзияны къазакъ бёрюсю болдум,
Бёрю тону да болдум Поэзияны.
Къарачайлы эркиши болгъаны ючюн,
Джанлыдан да эрши кёрдюле.
Джандет джуртун къолгьа джыяр ючюн,
Джесирлеб тюзлеге сюрдюле.
Кау-куу этиб чачдыла анда,
Артда бирге джыйылыры къалмазча.
Къарачай деб не тил, не миллет
Джер джюзюнде ёмюрде болмазча.
Бойнубуздан тагъылгъан ит болгьандан эсе,
Бёрю болургъа разы болдукъ,
Къул-къарауаш болуб джашагьандан эсе,
Ёлю болургъа разы болдукъ.
Не айтырыкъ эселе да ахратда,
Джашаугъа, заманнга кёре тюрлендик.
Дуния ит болуб чабхан сагьатда,
Биз да бёрю болуб чабаргъа тюзелдик.
Тас болмай къайытдыкъ ызыбызгьа —
Кавказыбызгъа къучакъны джая.
Минги Тау этегинде бёрю улугьаны
Джауларыбызны энтда санларын къыяд.
Бизге энтда джанлыгъача къарайла,
Бир кишиге болмасакъ да хыянат.
Бойсунургъа унамагьан миллетбиз —
Къарачай халкъ уллу Аллахха аманат!
Бюгюнюбюзню, тамблабызны да эсгере,
Эсгере кёбюбюз къалгъан Азиябызны,
Поэзиябызны къазакъ бёрюсю болдум,
Бёрю тону да болдум Поэзиябызны.
ЁЛСЕМ ДА, ТАУЛУЛАЙ КЪАЛЛЫКЪМА
Бу суу меннге гитчелик этед,
Тенгиз керекли балыкъма.
Бу суу ашыкъгъан тенгизге,
Суудан да мен терк барлыкъма.
Алай а, тауум-къаям – джаным,
Къобаным-кёлюм — эсимде.
Сизни унутдурур Океан,
Джокъду бу джерни юсюнде.
Тенгиз Акъ, Къара болса да,
Болса да мер-мер, тюрк хазар,
Мен Къобан чабакълай къаллыкъма,
Мени джюзерге ким озар?
Шош океаннга тюшсем да,
Къобандан чыкъгьан балыкъма.
Къарачай къылыкъ къанымда —
Ёлсем да, таулулай къаллыкъма.
ИШ ТЫНДЫРМАЙ ЁЛМЕЙИК +++++++++
Уллу ишле этерге
Къоймайды бизни джашау.
Ууакъ-тюек къайгъыда
Кетиб барады заман.
Ким Къарачай шахарны
Излей эди джасаргъа,
Ким халкъыны юсюнден
Тарих китаб джазаргьа.
Бирини да мураты
Толмагьанлай барады.
«Секир токъмакъ, ур токъмакъ» —
Къайгьы кючлеб турады.
Къарын къайгьы, юс къайгъы,
Джер къайгъы, да юй къайгъы
Аягьынгдан алады.
Ненча фахму ичинден
Кюйюб кёсеу болады.
Бу болумда бармазла
Санат къууанчла, тойла.
Ёмюрде да чыкъмазла
Ол Пушкинле, Толстойла.
Хей, бу къыйын, терс джашау
Кёб фахмуну тюб этди.
Закий Джырчы — Сымайыл да
Ол затха джарсый кетди.
Аны да аямад джашау,
Бизлени къой, Аны да.
Ол а — башхасы джокъ —
Поэзиябызны джаныды.
Алай а, бизге къалай
Джашаргъа кереклисин,
Чыдаргъа, кюреширге,
Джазаргьа кереклисин
Осият этиб кетдиле
Кязим, Сымайыл, Къайсын.
Ол закийледен-файгьамбарладан
Таш бла тюйюлмеген къайсыд?
Алай а, таш бла ургъанны да,
Аш бла урдула ала.
Джуртха джанлары къурман,
Халкъ деб, турдула ала.
Тилибиз, сыйыбыз ючюн,
Тин къазауат этдиле.
Миллетибиз дегенлей,
Ол дуниягъа кетдиле.
Кюрешдиле бизни ючюн,
Джанларын къурман этиб.
Биз сыйлайыкъ аланы
Сёзлерин Къуран этиб.
Не къазауат, не сюргюн
Бюгалмады аланы.
Биз тыйыншлы болайыкъ
Шыйыхларына тауланы.
Арбаз къынгырд демейик,
Къалам джазмайд демейик.
Уялайыкъ аладан —
Иш тындырмай ёлмейик.
Джер бла Кёкню арасында,
Халкъ бла Хакъны арасында
Биз келечи болалсакъ,
Халкъыбызны Джазыуун,
Аллах айтыб, джазалсакъ,
Тыйыншлы бола да кетербиз
«Джаз—Джазыу—Джазыучу» деген атха.
Сакъ болайыкъ къуру да,
Халкъны халкъ этген затха.
Дин, тил, джурт, тарих, адет –
Бу бешисини бирлигид
Халкъ, кърал деб къуратхан —
Ол кимге да белгилид.
«Хасауканы» джазгьанны
Юзюгюнден болайыкъ.
Къарыусуз сылтауланы
Къахмелеге къояйыкъ.
Нартладан, аланладан
Джукь бар эсе джюрекде,
Тюк алырбыз джунчумай,
Учхан къушдан ма кёкде.
Аны бла джазарбыз
Суратын хакъыбызны.
«Хайт» десек, Аллах берир
Муратын халкъыбызны.
ДУНИЯ ЗАУУГЪУН СЫНАТДЫГЪЫЗ
Мени бла къаллай къызла айландыла –
Таша, туру,
Алмазыма ийнандыла —
Къалдым къуру.
Сокъурланнган сокъураныр —
Сокъурандым.
Аллай къызла энди табмам
Сау къралда.
Хар бириси — бирер дуния,
Бирер Алам.
Бу назмум бла мен алагьа
Берсем салам,
Энди ала алгъын кибик
Ышармазла.
Суудан тутуб, къаядан а
Салынмазла.
Сёзден джаратылгьан ёзден деб,
Ол бийчеле,
Энд багъамы ёлчелемей,
Терк бичерле.
Ол бийчеле, ол юйчеле —
Юй бийчеле,
Эсигиздемид ол Кюн тийген
Бал кечеле?
Кюн таякъны балын эмген
Тамашала.
Тобугъума да джетмейдиле
Бюгюн сиз миннген алашала.
Джарсыуум –
Мени халкъымдан тюл эдигиз.
Къууанчым да —
Мени халкъымдан болмагьаныгъыз.
Алай болса да, меннге — бал,
Эрлеригизге — джау болугьуз.
Дуния зауугьун сынатдыгьыз —
Сау болугьуз.
АЛЛАХЫМ, ЮРЕТ
Анам этген бу къара джамчы
Сакълайды мени сууукъдан, джелден.
Джарлы джан а джатады кеси,
Джангыз кеси бу сууукъ джерде.
Ол берген бу бай къарачай тилде
Окъуйма, джазама, фикир этеме,
Тилек тилейме, зикир этеме —
Джарлы джаннга барындан да не?
Тёрт саным борчлуду анга,
Джашауум-джаным борчлуду анга.
Джашау берген ёлдю да кетди,
Ёл, къал — не этгин анга.
...Камсык эдим, кишиге тынгыламай
Чабыб айланаем. Кесим кесиме —
Джонгурчхаем, хаджиретем, таулуем.
…Джанына бекми тийгенем да,
Бир джол айтханед:
«Анасыз ёсерге джараулуенг...
Джазыкъсыннган этеме дагьыда ансы».
Ол биле кёреем аны къыйынлыгъын.
Ана кетгенлей сан-джан къыйыллыгъын.
«Сен къалай болсанг атанга-ананга,
Сени баланг да алай болур санга»,—
Дей эди хариб, къыйналса джаны.
Азмы джарсытхан болурма Аны.
Озгъан кюнле тиедиле кюч...
Аны тилеги, бойнумда дууасы
Бюгюн да сакълайла мени, бередиле кюч.
Кечмеклик, разылыкъ тилейме бюгюн:
Я Аллах, сёзюмю сен анга джетдир.
Джатхан джерин кенг эт,
Кесинг сюйгенлеге тенг эт,
Джандетлени тёрюне ётдюр.
Я Аллах!
Гюнахларымы бу дунияда тёлет,
Ол дунияда анга бет джарыкълы тюбет.
Анама эталмагьан игилигими
Ана тилиме этейим.
Излеб, кюрешиб, анга бир джангы Сёз,
Бир иги Сёз къошуб кетейим.
Андан башха не эталайым,
Аллахым, юрет.
Ашалгьанды, бошалгъанды,
Тохтаб къалалмайды ансы
Насыбсыз джюрек.
ТИТИРЕГИЗ!
Арбазында ит да болады къайыр,
Бизни оноучула уа джуртларында да
Джауларыбызгьа болалла хайыр —
Къызбайлыкълары озуб джутлукъларындан да.
Башларын тюйгенни сыйлайла ала —
Бетден — намысдан — адамлыкъдан эсе,
Ана тиллеринден, туугъан джуртларындан эсе,
Кърал атхан сюекни сайлайла ала.
Кърал а, бийлени, ёзденлени къыра,
Сюеклерин къуллагъа теджейди.
Кемиригиз, семиригиз дейди,
Амантишлеге, джекире, къычыра.
Была да эрлей тобукъланыб,
«Сау бол»,- дейле, джыламсырай-джылай,
Къралны бал тамгъан бармагъын джалай,
Эмиб кюрешелле къахмелениб, кукаланыб.
Эркинликден эсе, сынджырны сайлайла ала —
Къул халили, адам тюрсюнлю затла.
Алай а, халкъ къул болуб турургъа унамаз,
Анга юлгю — бийле, ёзденле, азатла,
Эркинлик ючюн баргъан къазауатла.
Титирегиз Амантиш оноучула,
Халкъларын кече-кюн тоноучула,
Халкъларын халкъ, кърал болургъа къоймагьанла,
Титирегиз.
Кёб турмайын этилликди сизге сюд!
АДАМ БОЛ
Бу Джерден сора да бардыла Джерле,
Бу Айдан сора да бардыла Айла,
Бу Кюнден сора да бардыла Кюнле,
Бу Кёкден сора да бардыла Кёкле.
Бардыла Аламла, бардыла дунияла —
Таша дунияла, тамаша дунияла.
Бардыла мёлекле, бардыла джинле —
Ала болушалла бир-бирде меннге.
Аланы сёзлериди бир-бирде сёзюм.
Аланы кёреди бир-бирде кёзюм.
Акъдан, къарадан да толуду джюрек —
Бирде джин болама, бирде уа — мёлек.
Меннге уа — Адам болургъа керек,
адам Адам болургъа керек.
«Адам бол» дегенди Аллах да бизге,
«Адам бол» дегенле ата-бабала да.
Адам болгьандан къыйын зат а джокъ,
Адам болгьандан сыйлы зат да джокъ.
Хайуанланы ичинде да Адамлай къалыргъа.
Джаныуарланы ичинде да Адамлай къалыргъа.
Къууанчда, бушууда да Адамлай къалыргъа.
Тёрде туруб да — Адамлай къалыргъа,
Ёле туруб да — Адамлай къалыргъа.
Бу дуния — хаухду, джашау — сынауду,
Бизге кереги — аны ангылауду,
Хар бир къыйынлыкъгъа ташча чыдауду,
Тюзлюкню джакълай, Адамча джашауду.
Ауузу-тили болмагьан табигьатха,
Сеннге джууаб къайтаралмазлыкъ хар бир затха
Артыкъ да сакъ, джакъ болургъа —
Хар кюнде да, хар неде да Адам болургъа.
Ол заманда кёраллыкъса, салаллыкъса
Башха дуниягьа, баш дуниягьа, гъарш дуниягьа джол.
Ата-бабаладан — нартладан — аланладан —
Келеди ауаз: «Хайт» де. Эркиши бол. Адам бол;
СЮЙГЕНИНГЧА АНГЫЛА
Чарх «харх» этиб тёнгереди.
АЛЛАХ. ФАЙГЪАМБАР. МЕН.
Аллахны келечисини атыды Мухаммад.
Эм уллу Шайыр — Мухаммад файгъамбарды.
Билал — файгъамбарны азанчысыны атыды.
СЕЗИМИМЕ-ОЮМУМА ++++++++
Сёз белляугъа бёлейим,
Китаб болуб кёрейим,
Халкъкъа джараб кёрейим,
Сенден алгьа ёлейим.
ФАРЫЗ ДА, СЮННЕТ ДА...
Аллах бирди,
Файгъамбар хакъды,
Дуния хаухду —
Ишек джокъду.
Киши да къаллыкъ тюлдю бу дунияда,
Бу дуниядан файгьамбарла да кетгендиле.
Аллахны келечилери – ала —
Адам ючюн къазауат этгендиле.
Адам улуну къутхарыргъа кюреше,
Кеслери кёб къыйынлыкъ, азаб кёргендиле.
Джанларын-къанларын бизлеге юлеше,
Файгьамбарла алай джашагьандыла, ёлгендиле.
Бизге да алай джашаргъа керек —
Бир-бирибизни кёлтюре, джакълай.
Бир-бирибизге болгъанлай билек,
Амандан кесибизни, хоншубузну да сакълай.
Кюрешейик алай джашаргъа.
Иннетибизни – ишибизни
Аллах-адам да джаратыр кибик.
Бу дунияда къысха ёмюрюбюз
Ол дуниябызны джарытыр кибик.
1970 - ДЖЮРЕКНИ ДЖЮРЮШЮ – 1993
Чапракъ-чапракъ джыйылгъан назмуларым, китаб-китаб болуб къолугъузгъа тюше барадыла. Джангыз, «Поэзияда уят джокъ» деб, бир томлукъ (10 п. л.) «къымжа» назмум басмаланмай къалады. Аны оноуун заман этер.
Аллах Сеннге тынчлыкъ-эсенлик, кюч-къарыу, насыб-къууанч берсин, багьалы окъуучу. Халкъыбыз онглу болуб, Къарачай кърал болуб кёрейик.
Эсен кёрюшейик. Саламыбыз биргеди.
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
Москва ш., 1993 джыл, августну 30