Избранные сочинения. Том 5

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ




САЙЛАМАЛА
 
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)


БЕШИНЧИ ТОМ


СУУАБ-ГЮНАХ ДЖАЗЫЛГЪАН ДЕФТЕРЛЕ
(биринчи назмула 98-163 бетле)

КЪАРАЧАЙ ТЮРКЛЕРИНИ
БЁРЮ БЛА БАЙЛАМЛЫ ТЁРЕЛЕРИ
(Тюркие тюркчесинде макале 222-229 бетле)










22-чи китаб
«СУУАБ-ГЮНАХ ДЖАЗЫЛГЪАН ДЕФТЕРЛЕ»

НАЗМУЛАРЫМЫ  АТАМА ОТХА

Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салмай,
Къыркъ джыл джашадым.
Ушадым…
Билмейме, кимге, неге?
Неди да ол сёз?
Ол  Сёз а  –  Аллах.

Керахат, харам назмуларымы
Барын харам этеме энди.
Аллахны нюрю болмагъан сёзледен
Не хайыр, не магъана?

Аллах деген Сёзден башха
эмда
Аллахны Сёзюнден башха
Нюркъанат керамат сёз джокъду.

Гюнах, харам назмуларымы
Барын атама отха.
Джаханим отундан къутхарама кесими.

Аллах дейме,
Аллаху акбар дейме,
Ля иляха илляллах дейме.
Таубагъа къайытама, айтама:
Я Аллах, къарыусузлугъуму кёр:
Иман бер,
Иман бер,
Иман бер.

КЪЫРКЪ ДЖЕТИ.  40+7 = 47.
ЭКИДЖЫЙЫРМА БЛА ДЖЕТИ

Джылым – къыркъ джети.
Кёзюм – джити,
Сёзюм – джити.
Къыркъ + джети = къыркъ джети.
Мухаммад алейхи-с-саламгъа да
40 джылында келгенди файгъамбарлыкъ.
7 –  джети къат Кёк, Джер,
Къуран ачхан джети аятлы Сура
эмда
Джети харифли, тауушлу Къарачай.

Къыркъ джети джылымда
Кёкден Минги Таугъа, андан да манга
Нюркъанат таууш-ауаз-белги джетди:

«Къара таныт, къара джай.
Къыркъ бла джети –
Файгъамбарлыкъ бла Къарачай».
Къыркъ + джети = къыркъ джети.
Къыркъ эмда джети къошулдула –
«Келечи Къарачай» деб, ат аталды.

Къыркъдан къыркъ джетиге дери
Къара таныргъа кюрешдим.
Энди къыркъ джетиден ёлгюнчю дери
Къара ангылатыргъа, танытыргъа, джаяргъа
Салынды борч.

Кимлегеми? Кимгеми?
Джетиге-джетеуленнге:

1. Эм алгъа Кесиме. Ызы бла:
2. Юйюме. 3. Хоншума. 4. Тийреме.
5. Элиме. 6. Халкъыма.
7. эмда бютеу Адам улуна.

Джети къат Джерни аллында
Джети къат Кёкню келечиси, азанчысы болдум.
Чачылгъан дунияны джыяргъа,
Аллахны сёзюн джаяргъа
Салынды борч.

Къыркъ джетини (къыркъ бла джетини) магъанасын
Бюгюн, 47 джылымда, ангыладым.
Аллахдан тилейме кечмеклик, болушлукъ эмда иман.
Алдалла: джихад, къазауат, ёлюу, тирилиу да.

КЪУТХАРЛЫКЪ ХАЛКЪЫМЫ
 
Кёб болса да элде
Джахил, къарангы,
Адамда барды нюр,
Барды, барды ангы.

Хапары болгъан
Динден, Къурандан,
Джюреги толу
Аллахха имандан

Кюрешир къаршчы
Ичкиге, дауургъа.
Миллетин теблетмез
Шайтаннга, гяуургъа.

Нюрдю, джазды, хауады –
Джашауду джашиллик.
Къум тёбеди, къуу терекди,
Ёлюмдю джахиллик.

Ангылатсынла, билдирсинле
Билгенле Хакъны.
Иманды, окъууду, билимди
Къутхарлыкъ Халкъны.

АДАМ – ОЛДУ

Игилик этген - этеди аны,
Юзюб кесини саулугъундан, заманындан, джашауундан –
Ансы, артыкъ саулугъу, заманы, джашауу
Кимни барды?
Бир кишини да.

Иманы болгъан, башхагъа бергенин
Кесинден юзюб береди. Ол биледи:
Игилик игилик бла къайытады артха –
Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытады.

Къуру кесине табын, игисин излеб,
Башханы юлюшюн да кесине алыргъа кюрешген,
«Сууаб-гюнах», «халал-харам», «иги-аман» дей билмей,
Мурдарлыкъ бла, тоноу бла, уру бла джашаргъа кюрешген -
Ол адаммыды сора?

Хайыуандан, джаныуардан да тёбенди ол,
Джийиргеншлиди, генезирди ол.
Джокъду аны адамлыгъы-иманы-нюрю.
Ол – Ибилисни юзюгюнден шайтанланы бири.

Адам  олду –
Диним-Тилим-Халкъым-Джуртум дей билген,
Ала ючюн отха-суугъа да кирген,
Алай а Халкъдан да Хакъны баш кёрген,
Халкъына динни, билимни джайыб кюрешген.

Терсликге, зулмугъа, иймансызлыкъгъа къаршчы тургъан,
Онгсузгъа, къарыусузгъа таянчакъ болгъан,
Аллах буюргъанча джашагъан кеси да,
Алай джашаргъа чакъыргъан бизни да –
Олду Адам.

Иманы болгъан ийнанады:
Аллахха;
Аны мёлеклерине;
Аны келечилерине;
Аны китабларына;
Ахыр Кюннге;
Къадаргъа –  аны хайыры, зараны да
Аллаху Тагъаланы буйругъу бла болгъанына; эмда
Ёлгенден сора тирилиуге.

Бизни Адам этген неди?
1. Аллахны барлыгъына, бирлигине,
Мухаммад да аны къулу эмда келечиси болгъанына
Хакъ кёлю бла ийнаныб, экили-ишекли болмай,
Джашауун (джашауну) Аллах буюргъанча къурау;
Белгиленнген ислам джорукълагъа кёре,
Заманында, кереклисича, тыйыншлысыча:
2. Намаз этиу. 3. Зекят бериу. 4. Хадж къылыу. 5.Ораза тутуу.

Бу бешисилле бизни
Толу мукъмин-муслиман этген, Адам этген.

11 СЕНТЯБРГЪА ДЕРИ, АНДАН СОРА ДА…

Юйлени кеслери атылтыб,
Не хылымылы ишден да артха турмай,
Бютеу гюнахны уа муслиманнга кюреб,
Джалгъан дау салыб,
Иймансызла къыралла муслиманны –
Барыбыз да кёребиз аны.

Аллахны, адамны да джаулары,
Бары биригиб,
Муслиманнга ачханла къазауат:
Палестина, Чечен, Афганистан, Ирак…
Муслиманла уа бирлешалмай туралла.

Ибилис - дуниягъа патчах болдум деб турады…
Иймансызла да анга баш уруб, чабыб айланалла.
Аллах не хазырлагъанын билмейле ала.
Билирге уа къалмагъанды кёб…

ЧЕЧЕН МАМУЧУКЪ

Къайда эсе да джер этегинде,
Тыш къралда бир джашчыкъгъа тюбедим.
Къуш бурунчугъу, джити кёзчюклери,
Ётгюр къарамчыгъы…

«Эшда, бу бизни джуртладан болур»,-
Деб, келди кёлюме.

- Къайданса?
- Ичкериядан. Джохар къаладан.

- Чеченденсе сора. Грозныйден.
- Огъай. Джохар къаладанма. Ичкериядан

- Атанг-ананг къайдалла?
- Атам гяуурдан Халкъыбызны сакълай,
Душмандан Джуртубузну азатлай,
Шейит болгъанды.
Анам, бютеу эгечлерим, къарнашларым да
Бомбаладан къырылгъанла.
- Кесингсе сора. Ай зауаллы уа…

- Джазыкъсынма мени.
Мен джангыз тюлме, ёксюз да тюлме.
Аллахныкъыма мен.
Атамы ахыр сёзю да «Аллах» болгъанды,
Мени да биринчи сёзюм болгъанды «Аллах».

Джолубуз Аллахданды, Аллаххады.
Кеч-эртде болса да Анга атланныкъбыз.
Аллахныкъыбыз барыбыз да биз.
Джангыз, ийман бла, джихад эте,
Шейитлеча ёлюрге буюрсун Аллах.

- Уллу болсанг не этериксе?

- Джуртха къайытыб,
Дин къазауатха,
Ата джурт къазауатха къошуллукъма.
Ичкерияны эркин муслиман кърал этерикме,
Не да,
Шейит болуб ёллюкме.
ИншаАллах.

…Андан бери талай джыл озду.
Къазауат тохтамай барады.
Аталаны орнуна джашлары сюелелле.
«Ура» деген къычырыкъны
«Аллаху акбар» деген таууш тунчукъдурады.

Бирле Ибилис нагъалатны буйругъуна бойсунуб,
Бирле да Уллу Аллахны буйругъуна бойсунуб,
Къазауат этелле.

Бирлеге джашау да – ёлюм.
Бирсилеге ёлюм да – джашау.

Ийманы болгъан хорлайды душманны.
Ийманы болгъан хорлайды ёлюмню.
Къазауат бошаллыкъды хорлам бла.
Джашасакъ, ёлсек да – ийман бла.

Азан таууш – Хорлам таууш энеди тауладан:
Кавказ азат болгъанды джауладан!

Къазауат этдик Аллах ючюн, Адам ючюн,
Аллах берген дин ючюн, иман ючюн;
Аллах берген тил ючюн, Джурт ючюн,
Халкъыбыз-къауумубуз ючюн къазауат этдик.

Къазауат этдик
Ибилисге-шайтанлагъа-иймансызлагъа къаршчы.

Ала бизни кеслерича этерге кюрешдиле,
Кюч бла, хыйла бла да онгларгъа изледиле.
Аллахха шукур, ала айтханча болмады,
Аллах дегенлени Аллах атыб къоймады.

Эркин девлет, ислам джумхуриет болду Ичкерия.
Оюлду,
къырылды,
чачылды,
тюб болду
Аллахны-Адамны, Халкъланы да джауу империя.

Имансыз джашау,
имансыз дуния,
имансыз джорукъ
Джыгъылды къобмаздан,
Къуруду Кавказдан.

…Ислам джумхуриет Ичкерия`ны тауларында
Рахат намаз эте тургъан бир джашчыкъны кёрдюм:
Къушбурун, джитикёз, ётгюр къарамлы.

…Ол, къайда эсе да, джер этегинде,
Тыш къралда бир джашчыкъны тюшюрдю эсиме.
                21 ёмюр

НЕ ДЕРИКБИЗ ОЛ КЮН
АЛЛАХХА

Эсибизни
Хаух дунияны кёзбау затларына байлаб,
Кесибизни
Къарныбызгъа, нафсыбызгъа хорлатыб,
Ёзюбюзню
Ибилисге-шайтаннга терилтиб, алдатыб,

Сора, палахха тюшсек,
Дагъыда, тартынмай, уялмай,
Аллахдан, адамдан излейбиз болушлукъ.

Аллах, джазыкъсыныб, кечириб,
Палахдан къутхарса да,
Тюзелиб,
тауба этиб,
Хакъ джолну барыр орнуна,
Биягъы балчыкъгъа, кирге аунайбыз.

Ненча кере этебиз алай.
Сора Аллахны да бошалады тёзюмю –
Ахыр Кюн келеди.

Ол Кюнден джокъду къутуллукъ.
Ол Кюнню къатында
Кёрген къыйынлыкъларыбыз бары –
Оюнча, зауукъча кёрюннюкле.

Не дерикбиз ол Кюн Аллахха?!

ИМАН НАСЫБ ТИЛЕЙИК

Къыйналыр керекли,
Къууаныр керекли да къалмадыкъ.
Дагъыда,
Бу дуниядан бир тоймадыкъ, къанмадыкъ.

Джетишеди Китаб, межгит, имам да.
Барыбызгъа да джетишмеген иманды.

Хорлам бла къутулур ючюн
Хар къайгъыдан, палахдан
Иман насыб тилейик
Хар къуру да Аллахдан.

БЫЛАЙ БОЛГЪАНДАН, АЛЛАХ, САКЪЛА КЪАРАЧАЙНЫ

Къадым ханны атын джюрютген  мырды элде
Мен джашадым талай айны, талай айны.
Тёгерек – мыжыкъ дауур, тонгуз ийис…
Былай болгъандан, Аллах, сакъла Къарачайны.

Сёзлери да, кёзлери да – бетсиз, сыйсыз,
Кёллери да, юйлери да  - тар, тыгъырыкъ.
Элни кёбю ийнек орнуна эчки тута,
Чалкъы чалыулары да – джол джанында ханс оргъан.

Бетлери ичкиден кюйюб, къаралыб,
Къарт, джаш, къатын – бары ичелле къадалыб.
Излемейле артыкъ мал тутаргъа, бачха этерге,
Аллайлагъа да зарлыкъ этелле, сюймейле.

Кёзюм кёрмесе, бу затха унамазем ийнаныргъа:
Тюзелгенле джашла ичерге, къызла да айланыргъа.
Элге, диннге келишмейди бир затлары,
Эки аякълы хайыуанла – ма атлары.

Адетден, намысдан джокъ хапарлары,
Джашларына шапалыкъ эте къартлары.
Джашлары да кёргенлерин этген болмаса,
Талпымайла не ишлерге, не окъургъа.

Сатлыкъ, тилчилик – джашауларына тамал,
Кёзлерин ал да, орнуна ачха сал.

Халал урунуу бла излемейле байыныргъа,
Урлаб-тырнаб, алдаб, излейле айныргъа.
Тюшген ачханы да джоялла дуниялыкъгъа:
Харамгъа-гюнахха-ичкиге-зийналыкъгъа.

Къалмагъанды адамында адамлыкъ, халкъында халкълыкъ,
Быладан кериди Кертилик, Хакълыкъ.
Ички болду бу халкъны къурутхан, тюб этген,
Башха миллетлеге джалчы, къул-къарауаш этген.

Къадым ханны атын джюрютген орман элде
Мен джашадым талай айны, талай айны.
Тёгерек - ичкичилик, кирлилик, сыйсызлыкъ,
Тёгерек - тонгуз ийис, тонгуз джашау…
Былай болгъандан, Аллах, сакъла Къарачайны.

ИМАНСЫЗ ИНКЪЫЙЛАБНЫ СУРАТЫ
1980 –ЧИ ДЖЫЛ

Имансыз инкъыйлаб – коммунист революция – къахме къатын,
Турады сыртындан тюшюб, къычыра:
Джер шарны ёшюнлерине къысыб,
Къымыжа бутларын да кенгнге джайыб,
Дунияны бирлешген сылыкъларын чакъыра…

Дунияны бирлешген пролетарлары да эрлай джетиб,
Агъач чёгюч бла да, темир чёгюч бла да
Аны эки бут арасына мазаллы чюйню ура…
Ол да, къууанч тыбырлы болуб, ынгычхай,
Къызыл байракъны агъач сабын эмеди
(Байракъ кеси да – къызыл чебгени къахмени).

Эм ахырында эмеген къатын – Революция -
Ауузу бла къызыл байракъны сабы къатыш джутады.
Эки бут арасы бла да джутады:
Чюйню, чёгючню, оракъны,
Бютеу дунияны бирлешген пролетарларын кеслерин да.

Энди дуния
Эмеген къатынны – къахме къатынны ичиндеди:
Андан къаллай джаныуар тууар –
Къыйынды билген.

ИТ БЛА БЁРЮНЮ АРАСЫ

Кесин сынджыргъа уруб чабады ит.
Сынджырдан ычхыныргъа излебми? Огъай.
Ол эркинлени излейди къабаргъа,
Эркинликди аны джюрегин джаргъан.

Ол джауун сынджырда тюл,
Сынджырсызлада кёреди.
Олду къыйынлыгъы.

Ансы джауун сынджырда кёрген ит,
Сынджырын юзерге кюрешген ит,
Ол ит тюлдю, бёрюдю.

АЛЛАХ АЙТСА, ДЖАШАУ ДЖУКЪЛАНМАЗ

Мени джюрегим Кюн эсе,
Сени джюрегинг Ай эсе,
Кюн бла Ай - Къарачай эсе,
Алай эсе,

Джангырлыкъды джашау.
Джангыдан башланныкъды джашау.
Кече да боллукъду кюндюз,
Бизден тууарыкъды джулдуз.

Ана бла сабий –
Джангы Ай бла джулдуз.
Кюн да Кёкде –
Атача атда.

Джыгъылсам да атдан,
Джетиб, болджалым,
Къалыгъыз Кёкде
Джангы Ай бла джулдуз.

Кёлеккегиз
Сын ташыма тюшюб,
Кесигиз а – Тёрде
Джашагъыз къууанч бла.

Кёк, Кюн, Джер,
Джангы Ай бла джулдуз…
Аламатды дуния, сейирди дуния –
Аллах айтса, джашау джукъланмаз.

Джукълатмасакъ джашау джукъланмаз.

БАЛЫКЪ, БУЗ, АДАМ

Сууну джети къатындан
Баш къатлары бузлагъанды.
Балыкъгъа солургъа хауа джетмей,
Бир суу тюбюне атады кесин,
Бир бузну урады башы бла.

Бузну юсю бла адамла
Джагъадан джагъагъа ётелле.
Аны къайгъылы джокъду киши.

Не бир эсли адам кёрлюкдю да,
Болушурукъду анга,
Не кеси кючю бла ууатырыкъды бузну.
Алайсыз ёлюрге башлагъанды.

Буз къысхандан къыса келеди,
Бузлагъандан бузлай барады суу.
Балыкъ тохтаб къарайды ёрге:
Адамла башы бла баралла ётюб,
Аякъ тюблеринде фаджияны кёрмей.

Адам, Тейриден умут этиб,
Къарагъанча Кёкге,
Балыкъ да, Адамдан умут этиб,
Къарайды ёрге.

Мен, ётюб баргъан адамладан бири,
Тохтаб, къарайма анга:
Ол балыкъ тюлдю, кёлеккемди мени,
Бюгюнюм тюл эсе да, тамбламды мени.

Арабыз – сынмазлыкъ мияла буз – кюзгю…
Алайды къадарыбыз бизни.

КЪАЧАН?

Кёкню «Джер» деген айрымканында
Джашау этерге кюрешебиз.
Иебиз кемеле, термиле,
Башха дунияланы кёрюрге,
Башха джанлагъа тюберге.
Кёрюрге, тюберге да болурбуз.
Джангыз, ёлгюнчюннгеми,
Огъесе, ёлгенден сорамы?

АЛМА ТЕРЕК ЭМДА АДАМ ДЖЮРЕК

1

Алмала огъуна терекде
Кёб тюрлю сагъыш къозгъайла джюрекде.
Кимини ёмюрю узакъ-узун,
Кимин чанчакълагъанды къаргъа-къузгъун.

Кимин къурт ургъанды, кимин а – буз,
Кимини бети - джарыкъ, кимини – мутхуз,
Кими да чириуден – къаралыб, азыб…
Дагъыда джашайма деб турады джазыкъ.

Тургъанланы да
Дуниягъа къууана, чагъа, джашнай,
Бир къауумун
Джел юзгенди джашиллей-джашлай.

Бир къаууму къууана джашарыкъды,
Джашаудан тоярыкъды, къанарыкъды,
Агъарлыкъды, къызарлыкъды, бишерикди,
Кёзюуюнде къара джерге тюшерикди
Не да татлы аш боллукъду башхалагъа…

Бирине джетеди хыянат
Не адамдан, не къанатлыдан, не джелден-борандан.
Бирлери уа – уллу Аллахха аманат,
Толу юлюш алалла джашаудан.

Бирини насыбы нек тутханын,
Бирин а насыб нек унутханын
Къыйынды ангылагъан, билген.

Былагъа да оноу этген бармыды бир кюч?
Бармыды оноу этген алмагъа, адамгъа, терекге, джерге, кёкге?
Огъесе… Огъай, болмайым ассы,
Намаз къылайым, болгъанды джассы.
Неге ишеклиме, аккыллыма мен?
Файгъамбарладанмы акъыллыма мен?
Иман тилейим ала ийнаннган Аллахдан,
Сакъла дейим шайтанны ууундан, палахдан.
Я Аллах, Къураннга, шериатха тюзет мени,
Иман джолгъа, керти джолгъа тюзет мени.
Ансы алмала огъуна терекде
Гюнахлы сезимле къозгъайдыла джюрекде.

2

Джашау бар эсе – ёлюм да бар;
Ауаль бар эсе – ахыр да бар;
Дуния бар эсе – ахрат да бар;
Алайды джазыу, алайды къадар.

Джаныу бар эсе, барды джукъланыу да.
Джаннган джулдуз да джукъланныкъды бир кюн.
Кюн да сууурукъду бир кюн.
Джер да къурурукъду бир кюн.
Аман джора этгенлигим тюлдю.
Бу джорукъду. Джангыз
Джорукъну иеси бармыды?
Бар эсе, кимди?
Огъесе, кесин джандыргъан, джукълатхан,
Ёлтюрген, тирилтген да Табигъат кесимиди?
Огъай, оноу табигъатны кесинде болса,
Ол кесин джукълата, ёлтюре турмаз эди –
Къуру да джашаб, джашнаб турургъа излеред…

Дунияны аллы
Къайдан, неден, къалай, не ючюн башланнганын,
Ахыры да
Къайдан, неден, къалай, не ючюн бошаллыгъын
Билаллыкъ, айталлыкъ бир джан джокъду.

Сорууну ахыры
99 аты бизге белгили,
100-чю атын а киши билмеген
Бир Къудуретге келиб тиреледи.

Анга ийнансанг,
Хар соруугъа джууаб табарыкъса,
Ийнанмасанг а, джюрегинги соруула кемире,
Джашарыкъса, ёллюксе.
Бу да хакъды.

3
Джолоучубуз: кимибиз джаяу, кимибиз атлы.
Барыбыз да ташайырыкъбыз. Къайры?
Къаллыкъдыла Кёк, джулдузла, Джер…
Къаллыкъмылла? Ол да белгисизди.
Къаллыкъмылла ишибиз, сёзюбюз,
Огъесе, кюл болубму къаллыкъды бары?
Бармыды джашауубуздан-кюрешибизден бир магъана?
Огъесе, къарыусуз дыгаласламылла бары?

СЁЗ

Къургъакъ сёз, бош сёз
Къуу терекге ушайды.
Андан кишиге хайыр джокъду,
Заран келтирирге уа боллукъду.
«Терек аусун юсюнге» деб, къаргъыш да барды.

Алай а, ёрё турукъну
Отха салсанг, джылыу бериб онгдурмаса да,
От тылпыу этер.
   
Бош сёз а шайтан джелге ушайды.
Болгъанны къатышдырыргъа боллукъду.
Табигъатда хар нени барды магъанасы.
Магъанасыз сёз айтылмазгъа керекди,
Магъанасыз иш да этилмезге керекди.
Бош сёз бла бирге адамны кючю да кетеди,
Бош сёз бла бирге адамны сыйы да кетеди.

Сёз игиликге буруллукъ тюл эсе,
Джашау чархын бурлукъ тюл эсе,
Ауруугъа, ёлюмге, палахха буруу боллукъ тюл эсе,
Сора ол туумаса игиди,
Аууздан чыкъмаса игиди.
Сёз аууздан-тилден тюл,
Джюрекден-кёлден чыгъаргъа керекди.

Иги Сёз – Аллахды эмда Аллахдан келген Сёздю,
Хакъ джолну, керти джолну кёргюзтген Сёздю.
Бизни сёзюбюз да Аны ызындан барыргъа керекди.
Сёзню кючю магъанасынданды.
Къалгъан субайлыкъгъады.
Бош сёзден, шайтанданча, сакъланайыкъ.
Иги сёзден къатлана эсе джашау,
Бош сёзден башланады ёлюм.

ТЮРКНЮ ДЖАНГЫДАН АЧАБЫЗ ++++++++++++++++

Джамилени минараларыча,
Тюз бол Кёкге да, Джерге да.
Азан таууш тартады бизни
Тюркге да, ёрге да, тёрге да.

Кёз ачар ючюн, айланыр ючюн,
Келмедим бери.
Тюшюнюр ючюн, ийнаныр ючюн,
Бегир ючюн келгенме бери.

Келдим бери эсими, ёзюмю
Гяуур къралны ийисинден-къурумундан тазалар ючюн.
Кирге булгъаннган сёзлерими да
Шийирлер ючюн, назмулар ючюн.

Келдим бери
НЮРленир ючюн, АЙланыр ючюн.
Тюркиени сюйдюм
Иманы ючюн, айраны ючюн.

Джаннга, тёнгекге да –
Ашы халал.
Мында азанчы болургъа изледи
Назмучу Лайпанланы Билал.

Истанбулну уллу джамилеринде
Къылдым намаз.
Дуаларымда – джюмлей муслиман
Эмда – Кавказ.

Гяуур кърал – аман аууш –
Къалды артда.
Алда – Айкъанат азан таууш:
Аллаху акбар!
Аят орнуна назму окъудум –
Сер сёзюме да болмады кюлген.
Мени Тюркге чакъырыб,
Аллахха джууукъ этиб,
Суаблыкъ алды Мустафа Къарабаш –
Мустафа Ёзюнегювен.

Сау бир ёмюрню кесилиб джолла
Кесибиз джашадыкъ, тюздеча.
Энди Тюркню джангыдан ачабыз –
Дини, тили, айраны да биздеча.

«Аллах барды, бирди, ишек джокъду»,- деб,
«Аллаху акбар» деб, бир сафха
Тизилебиз узакъла, джууукъла да.
Азан тауушха келебиз бери,
Азан тауушну элтебиз Джуртха да.

Дау кёб, джау кёб, умут – Аллахданды,
Кюч алайыкъ имандан, бир-бирибизден да.
Аллах айырмасын энди бизни
Тюркюбюзден, Тюрклюгюбюзден да.
Аминь.

АДАМ БЛА ХАУА

1

Топракъдан, джерден джаратылгъан
Адамма мен.
Кёкден, нюрден джаратылгъан
Хауаса сен.

Мен узалама
Ташха, топракъгъа.
Сен –
Джулдузгъа, чууакъгъа.

Мен тартама
Джерге.
Сен тартаса
Ёрге.
Менде – билекле,
Сенде – къанатла.
Мен – Адамма,
Сен а – Хауа.

Аны ючюн джазама
Сеннге шийирле.
Кёрюнюб кёзюме
Сен бютюн сейирлик.

2

Сюе, сюйюне, сюйюле тургъан тиширыуну
Ауазындан, ынгычхауундан татлы
Бир макъам, тартыу болмаз дунияда.

Олду мёлекледе да бир тюрлю сезимни къозгъаб,
Джунчутуб, джангылтыргъа джетдирген.
Олду, арбазда да аджирни кишнетиб,
Аягъы бла джер къаздыра, тесукъа этдирген.

Тиширыуну джюрегини джетинчи къатындан
Сюймеклик чыгъаргъан ынгычхау, къычырыкъ
Дунияны-ахыратны, гюнахны-сууабны да къатышдырыб,
Бир джангы Алам, Джашау къуралгъанын билдиреди.

Джулдузла, кюймей, учуб айланалла кёкде,
Элияла, кюйдюрмей, чартлайла кёкде,
Чабакъла чынгаб-чынгаб ойнайла кёлде,
Джагъада джангыз терек да барады джангызгъа.

Джети къат кёк, джашнаб ачылад да,
Нюр джарыкъ тёгюледи джерге.
Джети кийимин да тешеди да къыз
Чексиз ариулукъ ачылады эрге.

Сюйе,
сюйюне,
сюйюле тургъан къызны
Тиширыугъа бурулгъан кёзюую
Мёлеклени бютюн этеди мыдах –
Чексиз къууанчдан, насыбдан къуру къалгъанла ала.
Сюйе, сюйюне, сюйюле тургъан тиширыуну
Ауазындан, ынгычхауундан
татлы, ариу, сейир
Макъам, тартыу болмаз не Джерде, не Кёкде.

Бизни джаннетден къыстатхан тиширыу
Кеси бурулгъанды джаннетге.

Тиширыудады джаннет.
Тиширыуду джаннет.
Муну айтхан – хаджи эмда поэт
Лайпанланы Билал.

ТЫЙЫНШЛЫБЫЗМЫ ДЖУРТУБУЗГЪА?

Сен Меккягъа, Мединагъа барыб,
Хадж къылырдан алгъа,
Минги Таугъа бир чыкъ,   
Андан бир къара тёгерекге:
Кёб зат болур ачыкъ,
Джууукъ болурса Кёкге.
Бош къайгъыла, учуз сагъышла
Ёзен тубанча къалырла энгишгеде.

Кёкден къараб кёрюрсе джуртунгу –
Тауланы, чыранланы, сууланы,
Ёзенлени, къаяланы, орманланы…
Къол ишлемеген ариулукъну кёрюрсе,
«Аллаху акбар» дегенден башха бир сёз айталмай,
Джаратханнга къат-къат махтау берирсе,
Бу джуртну бизден нек алыргъа излегенлерин да ангыларса,
Бу джер ючюн сермеширча, ёлюрча да болурса.

Дуния бары мыллык атхан Минги Таугъа,
Уллу Аллах сеннге берген Минги Таугъа,
Чыкъ да бир намаз къыл.
Бу азатлыкъдан, тазалыкъдан, ариулукъдан
Кёлюнг-кёзюнг-сёзюнг да бир къууансын, тазалансын.

Дуа да эт, тилек да эт, алгъыш да эт,
Бир сагъыш да эт:
Тыйыншлыбызмы бу джуртлагъа биз?
Бу мийик таулагъа, таза суулагъа,
Орман чегетлеге, дарман хауагъа,
Ауропаны тёппеси минги Таугъа –
Бу азатлыкъгъа, тазалыкъгъа, ариулукъгъа –
Джер джаннетге тыйыншлыбызмы биз?
Нарт атала-бабала тыйыншлыелле,
Биз а, биз?

Харамдан, гюнахдан кесибизни тыялмагъанла,
Не Аллахдан, не адамдан уялмагъанла,
Ахрат азабдан не дуния намысдан къоркъмагъанла,
Аллах кёргюзтген джолну унамагъанла, бармагъанла,
«Аллах берген динибиз, тилибиз, джуртубуз» деб,
Бирикмегенле, ёрге турмагъанла,
Миллет байракъны, тамгъаны ёрге тутмагъанла,
Миллет орайданы сокъмагъанла, тартмагъанла,
«Къраллыкъ, Эркинлик» деб, айтмагъанла,
«Анаясабыз Къуранды» деб, айтмагъанла,
Къуран бла шериат бла джашамагъанла,
Джашаргъа да излемегенле, кюрешмегенле,
Неге тыйыншлыбыз биз?

Не биягъынлай сюрюллюкбюз Джуртдан,
Не башхалагъа къул болуб джегилликбиз Джуртда,
Алай бла къурурукъду адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да,
Алай бла унутуллукъду тарихибиз, атыбыз да.
 
Джюз сыфатлы, джюз бетли дуниялыкъ,
Хар аманлыкъ, ичкичилик, зийналыкъ -
Бары бизге илешелле, джерлешелле…
Нек? Не ючюн?

Къарыусуз болгъаныбыз ючюн,
Иманыбыз аз болгъаны ючюн.
Хорланныкъбыз харам джукъудан уянмасакъ,
Уллу Аллахха ийнанмасакъ, таянмасакъ.

…Аллах джаннетден адам бла Хауаны
Нек къыстагъанед? Билебиз аны.
Халкъыбыз а нек сюрюлгенед джуртундан?..
Джарлы халкъым,
уян, уян джукъунгдан…

НЕ САКЪЛАЙДЫ БИЗНИ?

Къанатлыланы джырларына тынгылайма,
Кийиклени ёкюргенлерине тынгылайма,
Тереклени шууулдагъанларына тынгылайма,
Адамланы джюреклерине тынгылайма. Ангылайма
Аланы къоркъууларын, къайгъыларын.
Сора келеди шкок ауузун, балта ауузун, бёрю ауузун да байларым.
Неден да алгъа уа – шайтан ауузун байларым.

Аны ючюн башлайма ишими, сёзюмю
«Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим» деб,
«Бисмилляhир-рахманир-рахим» деб.

Биз, Аллах джаратхан джанла,
Аллах айтханча джашаргъа борчлубуз.
Олду бизни тюшюрген Джерге да,
Олду бизни чыгъарлыкъ Кёкге да.

Джаратды, джаннетин берди –
Джашаялмадыкъ Ол айтханча анда.
Джер джашауну – сынау дунияны – берди,
Сынаудан ётгенлени джаннетге къайтарлыкъма деди,
Бизге Анаяса этиб Къуранын ийди…
Джашайбызмы Ол айтханча энди уа?!
Джашамайбыз.

Шашханды деб дуния, зорду деб джашау,
Сора кимлеге салабыз да дау?
Кесибиз шойбуз да кесибизге джау.

Терслик, гюнах – бары кесибиздеди.
Шайтанны-Ибилисни ийиб ичибизге,
Шайтаннга-Ибилисге этебиз къуллукъ,
Кеси кесибизге къазабыз уру –
Дуниядан, ахратдан да къалабыз къуру. 
Бирлешебиз имансыз бла, гяуур бла,
Джашайбыз ички бла, дауур бла…
Не сакълайды бизни?

Къанатлыланы джырларына тынгылайма,
Кийиклени ёкюргенлерине тынгылайма,
Тереклени шууулдагъанларына тынгылайма,
Адамланы сёлешгенлерине тынгылайма. Ангылайма
Аланы къоркъууларын, къайгъыларын.

Сора келеди шкок ауузун, балта ауузун, бёрю ауузун да байларым.
Неден да алгъа уа – шайтан ауузун байларым.

ДЖАН   

Учуб да кеталмай,
Рахатлыкъ да табалмай,
Къанатлыча,
Сагъая, сескеклене, илгене, къанатлана,
Турады джаным.

Джокъду тынгы-тынчлыкъ Джерде да, Джерге да –
Бир джаны кюе, бир джаны юшюй,
Джаннган отну – Кюнню – тёгерегине бурулады Ол да,
Титирей, тебрене чамланады Ол да.

Джокъду тынгы-тынчлыкъ Джердегилеге да.
Эм ангылыгъа саналгъан джан – Адам да,
Ангыгъа сыйынмагъан ишлени этеди,
Кесин джаныуарлыкъгъа, хайыуанлыкъгъа хорлатыб,
Кесин шайтаннга-ибилисге алдатыб,
Дуниясын джаханимге буруб кюрешеди.

Бош сёзлемилле дуния-ахырат?!
Джокъмуду биз таяныр, биз кёлленир бир зат?!
Бар эсе Къудурет, бар эсе Къуран,
Нек джетишмейди бизлеге билим, иман?!
Аллах айтханча нек джашамайды адам?!

Учуб да кеталмай,
рахатлыкъ да табалмай,
Къанатлыча,
Сагъая,
сескеклене,
илгене,
къанатлана,
Къыйынлашады джаным.
Джанауалдача турады джаным.

КЕРТИ АДАМЛА

Джуккаланы Рамазан бла
Магулаланы Хасаннга

Хасан бла Рамазан –
Бу эки таулу сау болуб,
Айланныкъма дунияда
Кёлюм-джюрегим тау болуб.

Быллай адамла болгъанда
Джолоучу джолда къалмаз,
Халкъ да къраллыкъсыз къалмаз
Быллай адамла болгъанда.

Малкъарда, Къарачайда да
Атыгъыз юлгюге айтылыр.
Сиз джашагъан джерлеге
Сизни атыгъыз аталыр.

Къарачай шахаргъа киргенле
Рамазанны межгитин кёрюрле.
Тырнаузгъа келгенле да
Хасаннга салам берирле.

Халкъ кючлю болур дин бла,
Окъуу бла, билим бла.
Кесин, Джуртун да сакълар,
Айтыр: Аллаху акбар!

Хасан бла Рамазан!
Сизничала сау болуб,
Къоркъуу джокъ халкъыбызгъа,
Айтама кёлюм тау болуб:

Иманыгъыз, адамлыгъыгъыз
Сакъларла сизни палахдан.
Саулукъ, эсенлик, игилик
Тилейме сизге Аллахдан.

Бизледен къайытмаса да,
Къайытырыкъды Аллахдан!

ЭШИК БЛА ТЕРЕЗЕ

Эшикде да барды терезе,
Терезеде да барды эшик.
Эшигинг джабылса да,
Терезенг ачыкъ къалсын.
Терезенг джабылса да,
Эшигинг къалсын ачыкъ.
Джашау, ёлюм да хакъ –
Игилик этерге ашыкъ.

КЪАЧ. КЪАРЫЛГЪАЧ. КЪАРАЧАЙ

1
Къарылгъачны уясы къаядады.
Къачны уясы уа къайдады?
Келиб киргенди къарылгъач уягъа къач.
Сюрюлгенди къууанч. Тауусулгъанды джай.
Къач. Къарылгъач. Къарачай.

2
Къач да кетер, къыш да ётер, келир джаз.
Къайгъыдан, сюргюнден къайытыр къарылгъач.
Къаясын табар, уясын а – огъай…
Джаз. Джазылгъач. Джарачай.
Ташыбызда, башыбызда да – джулдуз бла Ай.
Къоркъама тауусулад деб, джай,
Джангыдан келед деб, къач,
Джангыдан сюрюлед, ёлед деб къарылгъач.
Къач. Къарылгъач. Къарачай.

3
Къар. Къарылгъач. Къарачай.
Къач. Къар. Ай.
Къарылгъач. Къарачай.

Ноябрны экиси. Гюрге кюн.
Халкъыбыз бек уллу къыйынлыкъла кёрген кюн…
…уясындан айырылгъанед  къарылгъач.
Аны уясын, къаясын да джутама деб,
Къарылгъанды къач.
14 джылдан джаз ала
Артха, Джуртха къайытханды къарылгъач.
Бютеу кёрген къыйынлыкъларын джабарча, унутдурурча
Сакълайды аны алда насыб бла къууанч.

4
Алгъыш аякъны кёлтюреме
Джулдуз ючюн, Кюн ючюн, Ай ючюн –
Къарачай ючюн.
Рахман, Рахим Аллахны аты бла
Шайтанны ёлтюреме –
Къарачай ючюн.
Кесим да джашайма, ёлеме –
Къарачай ючюн.

Джуртубузну агъачы, ташы ючюн,
Халкъыбызны къызы, джашы ючюн –
Къарачай ючюн
Джашайма, ёлеме.
Билеме:
Эртде-кеч болса да,
Къарачай кърал боллукъду,
Малкъар бла бир боллукъду,
Динине, тилине, джерине да
Эркин боллукъду.

Эркин боллукъду -
Джашарыкъды къууанч бла, насыб бла. 
Аллахдан буду тилегим,
Сизден да буду тилегим.
Къадау Ташха, Джангыз Терекге
Эмда Къазакъ Бёрюге
Ушайды мени джюрегим.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Къууанады – тал чыбыкъ эшилген-къучакълагъан эмен къазыкъ,
Джокъ эсе да бу дунияда андан джазыкъ.
Дунияда тюл,  ахыратда болгъанла ала бир.
Эй джюрек, кюйюб турма да, къууана бил.

Аллай къара насыбдан Аллах сакъласын бизни,
Аллай къара къууанчдан Аллах бла сакъланайыкъ.
Бу дунияда иман бла джашаб,
Ол дуниягъа да иман бла атланайыкъ.

Эки дунияны да Аллах бизни ючюн джаратханды,
Иманы болгъанныкъыды дуния да, ахырат да.
Имансызны къутхаралмаз бир зат да.

Иманлы джюрек, нюрлю джюрек – джарыкъ, халал;
Назмучу эмда хаджи Лайпанланы Билал
Кесине эмда халкъына
Иман, билим тилейди Аллахдан.

Бизни къутхарлыкъ – Олду.
Аллах кёргюзтген джолду.

ФАТИХА

Фатиха суурасы. Биринчи суура.
[Къуранны] ачхан. Аль-Фатиха

Агъузу -бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим
Бисмилляhир-рахманир-рахим

1. Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла
2. Хар махтау Аллаhхады –
бютеу Аламланы Иесине,
3. Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан
4. Къыямат Кюнню Тёресине!
5. Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз
эмда умутчубуз джангыз Сенден:
6. Тюз джолгъа тюзет бизни,
7. Сени чамландыргъанла эмда
аджашханла баргъан джолгъа тюл,   
Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа.
Аминь.
Кёчюрген  Лайпанланы Билал

ЁЗЕН СУУ БЛА ЁЗДЕН ХАЛКЪ

Къулакъ сууладан джыйылады ёзен суу.
Къазакъ бёрюледен къуралады ёзден халкъ.

ДУНИЯЛА, ДЖОЛЛА, КЪАДАРЛА
АЙЫРЫЛГЪАН-КЪОШУЛГЪАН ДЖЕРДЕ, КЁЗЮУДЕ
ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Къуран  ачхан сыйлы Сура – джети аят,
Джети харфлы Халкъымы харам джукъудан уят!
Тутула да къутула келген Кюнюм, Айым –
Джети харфлы, джети хакълы Къарачайым!

Джети аятлы Сура ачханча Къуранны,
Манга джети харфлы Къарачай ачды дунияны.
Бир Кёкден, бир сын ташдан къарайды джулдузу бла Ай –
Тынгы-тынчлыкъ бермейди манга Малкъар-Къарачай.

Джелмауузла къоймайла Аны джашаргъа –
Кюрешелле таларгъа, джутаргъа, ашаргъа.
Чабалла джан-джанындан кече-кюн, таша-туру,
Мени сёзюм болалмайды алагъа буруу.

Аллах кеси тыйсын аланы –
Ол эки башлы эмегенлени, джелмауузланы, итлени, къушланы…
Къуран ачхан сыйлы Сура – джети аят,
Тилейме: харам джукъудан халкъымы уят.

Халкъым, титире, тюшюн, джый эсинги,
Харамдан, гюнахдан, кёзбаудан  тый кесинги,
Уян, сакълан, эсгер кесинги.
Аллахха таян. Ол айтханча джаша.

Кючлю къадаргъа эталмайма джукъ:
Халкъым бла мен – узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ.
Бир – Кёкде, бир – Джерде джулдузу бла Ай:
Ас-салам алейкум, дейме, Малкъар-Къарачай!

Кетгенни барама ызындан.
Келликни барама аллына.
Энди тюбербиз къачан, къайда, къалай?
(Дуниядамы, ахыратдамы?)
Билмейме, Халкъым.
Сау къал, кёб джаша.

2002 джыл ноябрны 2
ДЖАШАУ – ЭМИЛИКДИ

Джашау – эмиликди.
Анга миндирген – Игиликди, Сюймекликди.
Андан тюшюрген – зарлыкъды, аманлыкъды.

Игилигингди анга миндирген,
Аманлыгъынгды андан тюшюрген.
Джашау – эмиликди.

Джашау – эмиликди.
Эртде-кеч болса да,
Юсюнден атарыкъды.
Аны джалына къадалыб,
Бираз баргъан да –
Ол да – насыб.

Джашау – эмиликди.
Анга миннген да,
Юсюнде баргъан да,
Джыгъылгъан, тюшген да –
Тынч болгъанын ким айтды?

Джашау – эмиликди.
Аны бойсундуралгъан,
Джерге-джюгеннге юреталгъан,
Джер-джюген салалгъан
Чыкъмагъанды алкъын.
Анда баргъан да –
Джайдакълай, кюрешде…

Эмилик аджирди джашау.
Аны бичерге излеген,
Рахат минерге, джегерге излеген,
Аркъанларгъа, кишенлерге излеген –
Джорукъну ангыламагъан бир джазыкъды.

Ол джашауну тохтатыргъа излейди,
Ол а – болмазлыкъ затды.
Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да оноуу
Бизге джетмейди.
Бизни къолубузда тюлдю.

АЛЛАХ  БУЮРГЪАНЧА ДЖАШАЙЫКЪ

Хаписге, хастанеге тюшген къыйын тюлдю,
Аладан сау чыкъгъан болады зор.
Иманнга, саулукъгъа, эркинликге джетген
Не болур?-
Аланы берген Аллахха джаным болсун къор.

Сан бериб, джан бериб джаратхан бизни,
Джурт бериб, ангы, тил бериб, джашатхан бизни,
Мёлеклерин, файгъамбарларын, китабларын да ийиб,
Тюз джолгъа, Хакъ джолгъа тюзетген бизни,
Адам болуб джашаргъа юретген бизни –
Барыбызны да джаратхан бир Аллахха,
Джангыз да Анга болсун
Сансыз-санаусуз шукурла, махтаула.

Андан башха Ие, Тёре да джокъду,  нюр, джарыкъ да джокъду
Хар неге да, хар джерге да кючю-эси джетген
Керти Уллулукъ, Сыйлылыкъ, Тазалыкъ –
Олду.

Ол берген затланы
(Иман-дин, окъуу-билим, тил-джурт, адеб-намыс дегенча затланы)
Сакъламагъаннга, джакъламагъаннга, айнытмагъаннга,
Ол айтханча джашамагъаннга,
Ол буюргъан джолдан терсейгеннге,
Келеди къыйынлыкъ, палах.

Кеси кесибизге этмейик джаулукъ.
Аллахдан тилейик иман, билим, саулукъ.
Сакълайыкъ динибизни, тилибизни, джуртубузну –
Къуран, Шериат джарытсын джолубузну.

АНА БЛА БАЛА

Джыгъылгъан сабий этеди,
Джылагъан а – анасы…

Кёз джашы балхам бола,
Тюз сёзю да – алхам бола,
Къутхарады баласын.

АДАМ БЛА ШАЙТАН

Джюрегин да, тёнгегин да, тёгерегин да
Дайым тазалаб кюрешгеннге,
Таза тутаргъа кюрешгеннге,-
Айтадыла адам деб.

Халал, харам демеген а,
Сууаб, гюнах билмеген а,
Билирге да сюймеген а –
Джаууд Аллахны, Адамны,
Шайтанды аты да аны.

Бойсунуб Аллах буюргъаннга,
Иманлы, динли болуб,
Къуран, Шериат бла джашагъаннга
«Сыйлы», «Мубарек» деб айталла,
«Нюрю» болгъан деб айталла.

Нюрден эсе кирни сайлагъанла,
Къарынларына эмда къарын тюблерине
Къул болгъанла, табыннганла, бойсуннганла,
Ала ючюн адамлыкъларын, халкъларын, джуртларын да сатханла
Кеслери билелле кеслерини атларын.

ДЖЮРЕК БЛА НАЗМУ

Ауругъан джюрекден тууады сау назму.
Къыйналмагъан джюрекден шийир джаратылмайды,
Джаратылса да, ёлюб джаратылады ол.

КЪЫШ ++++++++++++++++

Кёкледен учуб келиб,
Джашил джерибизге къоннган
Акъ къушха ушайды къыш.

УЗАКЪДАН УЗАКЪ,  ДЖУУУКЪДАН ДЖУУУКЪ

Узакъдан узакъ,
Джууукъдан джууукъ
Джангы Ай бла Джулдуз.
Узакъдан узакъ,
Джууукъдан джууукъ
Хакъ бла Халкъ.

Узакъдан узакъ,
Джууукъдан джууукъ
Малкъар, Къарачай, Малкъар-Къарачай.

Узакъланы да джууукъ этген,
Сюрюуню да Миллет этген, бир этген -
Иннет, иман, дин, тил, джурт, окъуу-билим,
Тарих эс, намыс-адеб, адет…

Хоу, бизни сакълаб тургъан
Эмда сакъларыкъ –
Иман бла билим,
Тил бла Джурт.
(Биз аланы сакълаялсакъ
Ала сакъларыкъла, къутхарлыкъла бизни).

Кёкден узакъ, джууукъ да болгъан
Джокъду бир зат.
Кёк – Тейриди, мен – Тейри адамы,
Тейри деб, этеме ант.
Барыбыз да Кёкдебиз, Кёкденбиз,-
Джулдузу, Адамы, къалгъаны да.
Кёкгеди
Къарамым, саламым да.

Узакълаша джууукълашалла
Ауаль бла Ахыр.
Узакъдан узакъ джууукъдан джууукъ
Тарих бла тамбла.

Узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ
Джулдузу бла Ай.
Узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ
Малкъар-Къарачай.

Узакъдан узакъ,
Джууукъдан джууукъ
Джангы Ай бла Джулдуз.

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН

Адам болур ючюн
Джюрегинги, юсюнгю да
Тохтаусуз тазалаб турургъа керексе.
Алайсыз,
Къурумдан толгъан оджакъдан,
Не да балчыкъда тонгуздан
Башхалыгъынг болмай къаллыкъды.

ЧТОБЫ БЫТЬ ЧЕЛОВЕКОМ

Отрекаюсь от многих своих помыслов,
Стихов, слов и дел.
Наверно, таков мой удел –
Ошибаться и маяться,
Грешить и каяться.

Но никогда не отрекусь
От Веры, Языка и Родины.
За Веру, Народ и Родину
Буду сражаться и готов умереть.
На этом пути только смерть
Может остановить меня.
Но и тогда, когда меня не станет
Мои стихи продолжат борьбу
За Веру, Народ и Родину.

Вера и Родина нам даны
Чтоб мы люди были не сбродом, а народом.
Чтоб и Создатель мог радоваться и гордиться
Человеческим родом.

Чтобы стать Человеком –
И сутью, и ликом,
Следую дорогой
Указанной Богом.

Чтобы быть Человеком,
Остаться Человеком,
Следую дорогой
Указанной Богом.

ДЖЕЛ АУРУУ

Къачхы, къышхы сууукъла тирилтиб,
Джан киргенча бола джансызгъа,
Джиклени талаб, кемириб,
Джел ауруу барады джангызгъа.

Джел ауруу кючлегенди Адамны,
Заманны,
Бютеу табигъатны да.

Джаз джылыу айланнгынчы,
Тынкайыргъа башлагъанды дуния.
Джиклени, джюреклени талагъан, къурушдургъан
Бу сууукъ ауруугъа джокъмуду мадар?
Огъесе, Джел
Патчах болубму къалды дуниягъа?

ЁЛГЕНИМ БОЛСА…

Мингини джарыгъы да – Минги,
Нюр джаннганын кёрюрча къарангыда,
Ёлгеним болса асрарсыз мени
Минги Таугъа ачыкъ къабырлада.
Ёлгеним болса, асрарсыз мени
Минги Таугъа буруб бетими да –
Мен сакъларгъа кюрешдим Джуртуму,
Диними, тилими, миллетими да.
Уялыр, къызарыр зат этген болмам -
 Бир къабыр юлюш джетсе боллукъма рахат.
Башха юлюшге тыйыншлы да болмам,
Ёзге аны да кёрсегиз керахат,
Сора
Минги Тауну къарынача, назмуларыма
Сугъулурма да, тас болурма мен.
Джангыз сиз иман бла джашагъыз сау-эсен,
Ёлсегиз да, Нарт къабырлагъа болугъуз тыйыншлы!

АХЫРЗАМАН САГЪЫШЛА

Къралла арасында, хоншула арасында да
Чекле ачылсынла, къурусунла.
Джангыз,
Сууаб бла гюнахны,
Иги бла аманны,
Тюз бла терсни,
Таза бла кирни,
Халал бла харамны,
Керти бла ётюрюкню,
Акъ бла къараны,
Сый бла сыйсызлыкъны,
Намыс бла намыссызлыкъны,
Бет бла бетсизликни, айтыргъа –
Адам бла шайтанны,
Хакъ бла джалгъанны
Араларын айыргъан
Чекле турургъа керекле.

Ала къуругъанлай,
Къошулмазлыкъ затла къошулгъанлай,
Дуния къатышырыкъды.
Къайда хылымылы, кир, чёб
Къалкъырыкъды ёрге,
Ётерикди тёрге,
Алагъа берилликди сый.

Адамла джаханим ийисге –
Ибилисге табынныкъдыла.
Ол кюн да,
Тюзюн айтырыкъла табыллыкъдыла,
Алай а, хыликке этген болмаса,
Алагъа киши тынгыларыкъ тюлдю.

…Аллах айтханча джашамагъан,
Адам болургъа унамагъан,
Тарихден дерс алмагъан, тюшюнмеген,
Джаратханнга бойсунмагъан, ийнанмагъан,
Хей, имансыз намыссыз адам улу!

Бутакъларында джашагъан терегини,
Кёгетин ашагъан терегини –
Джашау терегини -
Тамырларын кесген адам улу!
Хайыуан болурму сенден уллу?!
Чакъыргъанса – келеди Ахырзаман…
…Аллахына не деб тюберикди адам?
Не джууаб берликди адам?

КИМДИ ДА АДАМ?

Терек да излей болур адамча сёлеширге;
Мен да излейме бирде терекча сирелирге;
Суу болуб саркъаргъа, ташча да тынгыларгъа;
Къанатлы болуб, кёкде да бир учаргъа -
Табигъатда не бар эсе – алагъа бурулургъа;
Кёк, джер, Кёкдеги, Джердеги да болургъа –

Хар нени излейме сезерге, билирге,
Алай джашагъандан сора – ёлюрге,
Не да ёлмезге.
Джерге кирмезге, Кёкге да кетмезге,
Турургъа – джарыкъча, къарангыча,
Отча – кюе, джана, джукълана,
Сукълана… кимге, неге?!

Ауалны, ахырны, джашауну,
Табигъатны, дунияны, ахратны –
Барын сезерге, билирге, кёрюрге
Онг бер деб, джалындым Тейриге.
Мен – Тейри адамы
Тейри болургъа да термилдим.

Ассымыды, асылмыды адам?
Кимди адам?!
ХАЛКЪЫБЫЗГЪА КЕРЕКДИ ОНОУ

Элими-джуртуму сорсанг,
Энин, тамгъасын да билирге излесенг –
Шимал Кавказ, Минги Тау.
Союму-халкымы сорсанг а –
Аланма, таулума.
Атаулума – не Къарачай, не Басхан, не Чегем,
не Холам, не Бызынгы, не Малкъар.
Диним – ислам, тилим – тюрк,
Къаным-джаным – Кавказ.
Биз мал кютген, чалкъы чалгъан джерлеге
Ёрлеялсала, чыгъалсала,
Аны бир уллу джигитликге санайла
Тёбенден келгенле.

Джуртубузгъа сейирсинелле,
Къыйыныбызгъа уа, къыйын джашауубузгъа уа
Багъа бере билмейле.
Айраныбызны ичелле, хычыныбызны ашайла,
Сау бол дей а билмейле.

Тауланы кёрелле,
Таулуланы уа – огъай.
Бу джурт аланыкъы болгъанча,
Биз да аланы къуллары болгъанча,
Кеслерин джюрютелле алай.

Джуртубузда солугъан бла тохтасала уа…
Ташыйла ташыбызны, агъачыбызны, сууубузну да.
Тонайла джерибизни-джуртубузну…
Джуртуна да джокъду эркинлиги халкъыбызны.
 
Эллерибизни, ёзенлерибизни къошалла кеслерине.
Джуртубузну кесиб, бёлюб
Джер, мюлк юлюшле чыгъаралла кеслерине.
Игиликге къутурмагъанла была.
Дин тутханнга ат-бет атаб,
«Халкъ-джурт» дегеннге ат-бет атаб,
Бизлени аман атха чыгъарыб,
Къралгъа эрши кёргюзтюб,
Бизни энтда сюрдюрюрге, къырдырыргъа излейле,
Джуртубузгъа, мюлкюбюзге ие болургъа излейле.

Была билген – мурдарлыкъ, тоноу…
Халкъыбызгъа керекди оноу
Кеч болгъунчу.

Оноу а бирди:
Халкъ энчи джумхуриетин къурамай,
Кесин сакълаяллыкъ, джакълаяллыкъ да тюлдю.
Дин бла, билим бла, кюреш бла баш боллукъду -
Алай хорларыкъды. Джол олду. Оноу да олду.

БЫЛАЧА БОЛГЪАНДАН, АЛЛАХ, САКЪЛА БИЗНИ

Ташаладан туура хапар, эйле,
Ёлтюргюнчю къыйнарыкъбыз дейле.
Дохтурладан да бир тюз хапар, эйле,
Ёлгюнчюннге джашарыкъса дейле.

Ой аланла, бу «кърал» деген сёзню
Тамыры неди: «къур»муду, «къыр»мыды?
Бизге къуллукъ этер орнуна, бийлик этерге кюрешген
Имансыз гяуур къралдан бизге хайыр бармыды?

«Къралы – джаныуар, халкъы – хайыуан»,-
Дегенди бурун огъуна бир джолоучу.
Мында хар оноучу – не мурдар, не тоноучу,
Бу джурт толуду кирден, къайгъыдан.

Халкъ – ичкиден, оноучу – улхудан
Бир да унамайла тохтаргъа, тояргъа.
Тюзлюк излегеннге, «Аллах» дегеннге
Ат-бет атайла, кюрешелле джояргъа.

Адет-намыс, бет-уят деген джокъ былада,
Былагъа халал-харам, сууаб-гюнах – бары бир.
Ити, тонгузу, адамы да къатыш,
Тёгерек – балчыкъ, хылымылы, кир.

Ички къурутхан бу халкъгъа къараб,
Уллу тилек бла бошайма сёзню:

Я Аллах, тюз джолгъа тюзет бизни,
Былача болгъандан сакъла бизни,
Къуран бла Шериат бла джашаргъа буюр!
МИНГИ ТАУДАДЫ ДЖАНЫМ

Минги Тауну башына чыгъыб,
Андан энмей къалыргъа излейме.
Анда къалыб кетерге излейме
Чыммакъ къарлагъа кёмюлюб.

Минги Тауну башында ахыр кере
Азан къычырыб, намаз да къылыб,
Халкъыма, дуниягъа да тилек этиб,
Къаргъа ташайыб къалыргъа излейме.

Мингини башындан
Азан къычыргъан тауушум
эмда
Мингини башында намаз къыла тургъаным,
Дуа эте тургъаным
Къалырла халкъны эсинде.

Хоу,
Бу харамгъа, гюнахха батхан
Тюзлени, ёзенлени да атыб,
Акъ Тауну башына чыгъыб,
Андан энмей къалыргъа излейме.

Энгишгелени, тёбенлени
Ауур хауасындан къутулуб,
Минги Тауунда бир Минги таулу
Къаргъа чырмалыб,
джукълаб,
уянмай къалыргъа  излейди.

Бир-бирде кёрюнюр алай,
Эки башлы Тау юч башлы болгъанча.
Сау къал,- дейме, - Малкъар-Къарачай.
Тыш къралгъа, тыш джерлеге тюл,
Минги Таугъа къарагъыз мени излеген.

09. 11. 2002
оразалыкъда,
сары ашда
джазылгъан назму

ДЖУЛДУЗУ БЛА АЙ

Мен джетгинчи,
Мюйюзлерин да артха атыб,
Троллейбус къачады, джугъутурча.
Джокъду аллай джер, аллай шахар
Мен тау джуртуму унутурча.

Кырдыкдан тойгъан ийнеклеча,
Ауур камионла толтуруб джолну,
Ууакъ арбала да эчкилеча,
Бир-бирин теблей терк-терк озалла.

Бу шахарда – бир къалабалыкъ, гузабалыкъ…
Ким джан къайгъы, ким мал къайгъы – ашыгъыш.
Арлакъдан къараб, этсенг сагъыш,
Къайры, неге ашыгъалла была?
Джашаргъамы, ёлюргеми?

Ёлюрге да заман джокъду. Джашаргъа уа –
Бармыды заман, онг, рахатлыкъ?
Адам кеси кесини тынгысын къурутуб,
Аягъы басханны кёзю танымай айланады.

Шайтан кючлегенди дунияны.
Къыйынлыкъла да тюшюндюрмейле адамны.
Энди дуния намыс не ахрат азаб тыймайла аны –
Дуния мал баш болгъанды неден да.
Иги хапарла келмейле элден да.

Джюрюш алгъанды ичкичилик, мурдарлыкъ, тоноу.
Аланы халал этген джамагъатха неди оноу?
Аланы халал этгенни тамбласы джокъду.
Аланы халал этгенни Аллах этеди харам.
Ол къауумну джазыкъсыныу джокъду.
Джуртну джазыкъсынама – аны гюнахы джокъду.
Джуртха ауруйду джаным.

Кесин дуниясыз, ахыратсыз эте тургъан да,
Кесин Ана тилсиз, Ата джуртсуз къоя тургъан да,
Халкъ кесиди.
Кесин тыймагъан харамдан, гюнахдан
Болушлукъ сакъламасын Аллахдан.
Ёз джуртуна душманны ийген да,
Кесини джюрегине шайтанны ийген да –
Ол кесиди.

Аллах бергенни сакъламай, джакъламай,
Нюрден эсе, кирни сайлагъаннга –
Джол бирди:
Бу дунияда – сюргюн, инджилиу, ёлюм,
Ол дунияда – джаханим.

Ёзге,
Кесимден, адамладан чыкъса да кёлюм,
Кёлюм ёмюрде да Джуртумдан чыкъмаз –
Джер джаннетиди Кавказ.

Алай болса да,
Аллах айтса,
Халкъ диннге, билимге
Къайытыр. Шайыр да,
Учуб-учунуб, хакъ кёлю бла айтыр:

Джулдузу бла Ай –
Малкъар-Къарачай.
ХАЛКЪ ДА, ДЖУРТ ДА УЛЛУ АЛЛАХХА АМАНАТ!
 
Мен джазгъан –
Шийир-назму тюлдю.

Бу къатышхан, шайтан дунияда да ислам джамагъат къураб,
Чайкъалгъан тенгизни ичинде да джашил айрымкан болуб,
Гяуур къралны ичинде да муслиман джумдурукъ болуб,
«Аллах-Адам» деб, «Аллаху акбар» деб, джашагъанлагъа
Тилекди, дууады бу.

Джаратхан Аллахны айтханына сыйыныб,
Гюнахдан, харамдан кеслерин тыйыб,
Къураннга, шериатха, намысха бойсунуб,
Ёмюрлюк ораза тутханлагъа
Сары ашды бу.
Хакъ кертисин излегенлеге,
Тюзлюк, Эркинлик деб, сермешгенлеге,
Сюрюу болмай, Халкъ болургъа тырмашханлагъа,
Хайыуан болмай, Адам болургъа кюрешгенлеге,
Бир орайдады бу.

Бир Аллахха, ислам диннге кертиликни,
Ата Джуртха, Ана тилге сюймекликни,
Кёкге, Джерге, табигъатха, адам улугъа сюймекликни
Къорлугъуду бу.

Мен джазгъан – шийир-назму тюлдю – джазыуду.
Аны таша кюч мени къолум бла джазгъанды.
Ол айтханнга мен тыйыншлы болурма деб базгъанды.

Ол айтханнга мен тыйыншлы болалмадым.
Ол айтханны, къошмай-къоратмай, тюзюча джазалмадым.
Джер бал чибинча, джерден джыяргъа кюрешдим балны,
Ангыламайын илхамны, Кёкден келген халны.

Джер сёзлеге сыйындыралмадым Кёкню,
Алай болса да, аман этмегиз кёлню:

Кимге болса да, къачан болса да ачылыр керамат.
Халкъ да, Джурт да уллу Аллахха аманат!
АДАМ. ДЖАШАУ-КЪОБАН. ЭКИ ДЖАГЪА – ЭКИ ДУНИЯ

Суу бла Адам. Эки джагъа. Эки дуния.

Джашау - саулагъа саугъа.
Туудукъ – джагъадан кетдик суугъа.
Сау-эсен чыгъарбызмы башха джагъагъа,
Огъесе…

Ол эки  джагъаны арасы бла баргъан
Терк сууду джашау.

Сууну таза, бокъланнган кёзюую да бар,
Рахат баргъан, къутургъан джери да бар,
Сайы, терени, кёчюую, кёмеуюлю да бар.
Сарыубеги, джыланы, чабагъы да бар.
Ары къалайда, къалай тюшерин билмейди инсан.
Къутургъан толкъунлагъа не да сарыубекге
Аш болурму-болмазмы, билмейди адам.
Джюрюбмю, джюзюбмю, учубму –
Къалай ётерин да билмейди суудан.

Хар келген кесича киреди ары,
Кесича юренеди джюзерге.
Къарангы кече джагъада чыракъны кёралса – иги,
Алай болмаса, батмаса да, къыйналлыкъды.

Эки джагъаны арасында
Уруб баргъан суу – джашау.
Ол сууда адамла, чабакъла, кийикле, сарыубекле…
Сууда болмагъан джан джокъду.

Кимлерин суу алыб барады,
Кимле суу баргъан джанына баралла кеслери,
Кимле сууну кёнделенине,
Кимле да сууну ёрге джюзелле.
Суу бла да, бир-бири бла да кюрешелле.

Кимин суу, кимин сарыубек джутар.
Тюз аджал, илинмек аджал да джетер.
Кимни уа – насыбы тутар,
Джашил джагъагъа чыгъар да джашау этер.

Эки джагъаны арасында барады кюреш.
Ёлген ёлюр, къалгъан къалыр. Джашауду бу.
Джангыз суу къурумасын деб тилек этейик, кюрешейик,
Ансы ол къуруса – барыбыз да къурудукъ.

Суу бла Адам. Эки джагъа. Эки дуния.
ТЫШ КЪРАЛДА

Джюрек менден, мен джюрекден бошагъанбыз,
Талагъы тургъан атха ушагъанбыз.
Хакъ бла Халкъны бир этерге кюреше,
Иманлы назмучуну борчун ол затда кёре,
Ёлгюнчю шайтан бла сермеше джашагъанбыз.

Бирлеча, джаныбыз саулай ёлмедик,
Сыйсызлагъа сый, махтау бермедик.
Алагъа къул болуб, къуллукъчу болуб,
Ала берген къуллукълагъа кирмедик.

Хоу, джаныбыз саудан ёлюб къалмадыкъ,
Имансызлагъа джалынчакъ болмадыкъ.
Ибилис-шайтан-гяуур айтханча тюл,
Аллах айтханча кюрешдик джашаргъа.

Замансызлай джарылса да джюрек,
Аллахданды умут эмда тилек:
Ол гюнахларыбызны кечер.
Джаныбыз джаннетге кёчер.

Дин къазауатда болгъанбыз шейит.
Ёлгенбиз адамны шайтандан къутхара.
Уруш этгенбиз къама бла тюл, къалам бла –
Бизни кючюбюз джетген да  ол эди.

Джашадыкъ, ёлдюк Халкъ ючюн, Джурт ючюн.
Ахыр кюннге уа тюбейбиз тыш джерде, гяуур ичинде.
Алай а Халкъ, Джурт эсибиздеди-кёлюбюздеди:
Тёнгек мында къалса да, джан кетерикди ары...
Умутла тангы, сакълатыб турма, джары.
ШАЙЫР

Башы – Хакъ,
Къанатлары – Джурт бла Халкъ,
Адам улуну тюшюндюре, кёллендире, ёрге тарта,
Джюрекледе иги сезимле къозгъай,
Кёк бла Джерни арасында келечи борчун тындыра,
Бир азан тауш, бир турна таууш эте,
Нюр джарыкъгъа учуб баргъан
Къанатлы.
СЫЙРАТ КЁПЮРДЕ АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ

Аллахны, адамны аллында да кёлюм – рахат.
Билелле:
Билал хаджи – иманлы шайыр – терсликни унамазлыгъын.
Ашалгъан джюрегим бла намазлыгъым
Дунияда, ахыратда да ол затха болурла шагъат.

Аллах берген иман, дин ючюн,
Аллах джаратхан адам ючюн,
Тукъумум-къауумум-халкъым ючюн,
Юйюм-хоншум-элим-Джуртум ючюн,
Джер ючюн, Кёк ючюн, хар джюрек ючюн,

Къазауат этдим кече-кюн да шайтан бла.
Аны къурутургъа кюрешдим джюрекден да, Джуртдан да.
Сакъларгъа, джакъларгъа кюрешдим диними, тилими да,
Иман бла кетгенни, келгенни, келликни да.

Тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз ючюн,
Кёкле, Джерле, Кюнле ючюн,
Юч Ай бла джети джулдуз ючюн,
Джангы Ай бла джулдуз ючюн,
Бу дуния ючюн, ол бир дуния ючюн да,
Хар бир адам ючюн, бютеу адам улу ючюн да,
Сюркелген, джюрюген, джюзген, учхан ючюн –
Табигъат ючюн, бары ючюн,
Бары да нюрлю болур ючюн –
Джашадым, сермешдим, ёлдюм.
Аллахны, адамны аллында да тазады кёлюм.

Туудум джуртдан узакъда – сюргюнде,
Эркинлик, Тюзлюк – иннетим хар кюнде.
Аны ючюн тюшдюм джангыдан сюргюннге.

Сюргюнде туудум, сюргюнде ёлеме.
Алай а, билеме:
Бир керти назмучу, тарихчи тууар,
Кертисин Кязимча, Исмайылча джазар.

Мени да эсгериб, «гюнахы къурусун» дер,
Ол заманда джаным рахатланыр, уюр…
Я Аллах, иман бла джашатханынгча,
Манга иман бла кетерге да буюр.

Халкъыма уа - мийик Джуртунда
Динине, тилине эркин болуб,
Кесине, джерине – джазыууна ие болуб,
Къууанч бла, иман бла джашар насыб бер.
Бу ахыр тилегимди, я Аллахым, кёр.

«Аджашхан джарлыны тилегиди»,- дер да,
Джарылгъан джюрекни тилегиди»,- дер да,
Аллах сёзюмю къабыл этер.   
Инша Аллах,
Алгъышым, тилегим халкъыма джетер.
АЛЛАХ БЛА СЁЛЕШИРГЕ ИЗЛЕСЕНГ…

Кърал бла кърал тилде,
Хоншу бла хоншу тилде
Сёлеширге боллукъса.

Алай а,
Аллах бла,
Джангыз да ана тилде –
Ол иш этиб сеннге берген тилде –
Сёлеширге керексе.
Алайсыз
Ол сени «ангыламаз».

Башха тилни келечи этсенг,
Аллах сорур:

Мен берген тилни
Сакъламай, джакъламай, къатламай,
Унутубму къойдунг, тас этибми къойдунг,
Думп этибми къойдунг?

Не айтырса ол заманда?

Эм игиси,
Эм тыйыншлысы –
Аллах бла
Аллах берген Джуртдан
Аллах берген тил бла
Сёлешсенгди. Ол заманда
Дуанг-тилегинг къабыл болургъа да болур.

Аллах да къууанады, разы болады
Ол берген динни,
Ол берген тилни,
Ол берген джуртну –
Ол берген затланы барын,
Ол аманат этген затланы барын –
Шайтандан, гяуурдан хыянат джетдирмей,
Сакълагъаннга, джакълагъаннга, къатлагъаннга.

Аллахха джолну
Аллах берген затлагъа таяна
Табарыкъса джангыз.

Аллах бергенни къурутханнга уа –
Анга уа –
Аллахха джол джокъду.
Аллахдан болушлукъ да джокъду.

Динин, тилин, джуртун, халкъын
Джоюб кюрешгеннге,
Эки дунияда да юлюш джокъду.
Бек уллу къыйынлыкъла, палахла сакълайла аны.

Ой алан, иманынг бар эсе,
Бу затлагъа иги сагъыш эт.

САУ КЪАЛ, МАЛКЪАР-КЪАРАЧАЙ!

Бюгюлмейин чыдар ючюн,
Къыйынлыкъгъа, палахха,
Хар къуру да мен тиледим
Иман насыб  Аллахдан.

Аллахданма, Аллаххама
Джокъду къоркъууум  мени.
Назмума да къоркъуу джокъ -
Барды тамгъасы, эни.

Аллахданма, Аллаххама
Алда – джулдузу бла Ай.
Ёлюм джокъду – кёлюм токъду,
Сау къал, Малкъар-Къарачай.

ДЖАРЫКЪ, КЪАРАНГЫ ФАТАРЛАДАН
ТОЛУ ЮЙГЕ КИРЕМЕ

Бу юйде чыракъла,
Джулдузлача кёкде,
Кёз къыса,
Джаналла, джукъланалла.
Джокъланалла, джокълайла.
Сакълайла…
Ой бу башсыз джулдузла-чыракъла –
Джангыз джанла -
Къарангы кёкде, къарангы юйде…
Сакълайла кимни, нени?
Сюймекликни.

Аны джокълугъундан,
Не да азлыгъындан
Мутхуз бола, мутхуз бола,
Кюелле, джукъланалла.

Ой бу юйде
Чырагъы джаннган да, джанмагъан да
Къууанч бла бушуугъа аралашыб,
Туралла. Кёзге тууралла.

Алай а, билмезсе,
Насыблы къайсы болгъанын:
Чырагъы джаннган юймю,
Чырагъы джанмагъан юймю?

Бир бетде
Сокъур бла сау кёзча,
Бир юйде
Джарыкъ ургъан эмда урмагъан
Терезе кёзле…

Бу юй - бир адамча…
Бу юй – бир Аламча…
Хар неси да бар.
- Юйге да игилик!
- Келгеннге да игилик!
Муну бла бошалды хапар.

ТАУ ШИЙИРНИ БИЙИМЕ МЕН ++++++++++++

Кюнсюзлени кюнюме мен,
Юйсюзлени юйюме мен.
Уллу Аллахха къуллукъ этген,
Тау шийирни бийиме мен.

Нюркъанат таза джанлагъа
Учар-къонар бир джерме мен.
Джакъсыз, умутсуз къалгъаннга да –
Кёллендирген бир джырма мен.

Тамыр Къадау Ташха ийсе да,
Кёкге тартады Терегим.
Хира дорбуннга ушайды
Джумдурукъ тенгли джюрегим.

Кёк бла Джерни арасында,
Хакъ бла Халкъны арасында,
Эки дунияны арасында
Келечиди мени сёзюм.

Ауалдан Ахыргъа дери,
Ташдан джулдузгъа дери,
Ташадан туурагъа дери,
Болгъандан боллукъгъа дери
Барын аулайды кёзюм.

Тилек, зикир да этеме,
Ийнар да, кюу да этеме,
Тюзлюкге тартама орайда,
Терсликге къаршчыма хар къайда.

Хакъ бла Халкъны тюбешдирген,
Аланы бир тилде сёлешдирген,
Аланы бирикдирген-бирлешдирген, -
Аллахны, Адамны аллында да – буду борчум.

Игиликни, Эркинликни,
Джигитликни да юйюме мен.
Уллу Аллахха къуллукъ этген,
Тау шийирни бийиме мен.

НАСЫБ ДЕГЕН – ОЛДУ

Файгъамбар чакълы бир джашагъаннга,
«Аз джашады»,- деб, къыйналгъан – гюнахды.
Джашаугъа, ёлюмге да,
Хар кимге, хар неге да
Оноу этген – Аллахды.

Аллахны джолунда эсенг,
Къуран – кёлюнгде, къолунгда эсе,
Иман бла джашай эсенг, иман бла кете эсенг,
Джанынгы Хакъ Кертиге къурман эте эсенг,
Сора, джукъгъа къыйналма.

«Айтханыма тынгыламайла,
Айтханымы ангыламайла»,-
Деб да, джюрексинме, кюйме.
Файгъамбарны да болгъанды аллай кёзюулери.

Аз-кёб джашагъанда тюлдю иш.
Ол берилгенни къалай джашадынг,
Ангынг-акъылынг-эсинг,
Иннетинг-сёзюнг-ишинг,
Джюрегинг къой, тёнгегинг
Кимге, неге къуллукъ этдиле?-
Ма андады иш.

Хакъ бла Халкъны бир этер ючюн кюрешдингми?
Кесинги-юйдегинги-хоншунгу-тийренги, джууукъну-узакъны
Керти муслиман этер ючюн кюрешдингми?
Ма андады иш.

Адамча – муслиманча,
Аллах Къуранында буюргъанча,
Джашадынгмы? Къалгъанланы да
Алай джашаргъа чакъырдынгмы, кюрешдингми?
Андады иш.

Джашауну магъанасы – олду.
Адам болууну джолу да – олду.
Эки дуниядан да юлюш берлик – олду.
Насыб деген – олду.

КЪАРА ТАНЫ, КЪАРА ДЖАЙ

Ой Алан, къара таныгъан Кюн, Ай Халкъындан -
Къарачай халкъындан болгъанынгы - унутма.
Тейри халкъындан болгъанынгы,
Тейри адамы болгъанынгы - унутма.

Ой Алан,
Къара билген, алгъа къарай билген,
Къаара халкъынданса – къара джай.
Аллахны аманаты, буйругъу
Халкъынга ат болуб бегигенди – Къарачай!

Буюрулгъаныча, илму халкъы, билим халкъы болалсакъ,
Бизге джууукъ боллукъду джулдузу бла Ай.
Этер ишибиз атыбызда джазылыбды:
Къарачай – къара джай, къара джай.

Ой Алан,
Кюн, Ай халкъынгы – Къарачай халкъынгы
Унутма,
Кюн, Ай тилинги – Къарачай тилинги
Унутма,
Къар, Ай джуртунгу – Къарачай джуртунгу
Унутма.

Сен къайсы халкъдан болгъанынг –
Атынгдан огъуна белгилиди.
Алан Къарачай – АЛАН КЪАРАЧАЙ –
Бу бир ышанды, белгиди.

Билим бла хорларыкъбыз шайтанны…
Къууандырырынг келе эсе тукъумунг Лайпанны,
Разы этеринг келе эсе къауумунг Адурхайны,
Палахладан къутхарыргъа излей эсенг
Халкъынг Малкъарны-Къарачайны

Сора, ажымсыз билимли бол –
Къаара таны, къаара джай.
Джангыз билим бла, илму бла
Сакъланныкъды, джашарыкъды,
Айнырыкъды Малкъар-Къарачай.

Я АЛЛАХ,  САКЪЛА, ДЖАКЪЛА ЭМДА КЪУТХАР
 
«Къыйынлыкъ кесимдеди – аны кёрмезге джокъду амал»,-
дейме мен,- шайыр эмда хаджи Лайпанланы Билал.
Бир кёзюуде – билмегенликден тюл – кесими аманлыгъымдан
Аллах харам этген затланы этгенем халал.

Чагъыргъа – джюзюмдю деб, къахмеге – мёлекди деб,
Джашлыкъда джашаб къалыргъа керекди деб,
Адет-намыс демей, сууаб-гюнах демей,
Терсейгеннге келед палах демей,
Сынджырдан ычхыннган итге ушаб, тебрегенем джашаб.
Джангыз тюлем. Меничала кёбелле халкъда -
Къоркъмагъанла намысдан, Хакъдан.

Бир кёзюуде аязыдым да, сора
Кёрдюм кесими, джаш тёлюню, халкъны:
Бир къауумубуз – шайтанлача,
Бир къауумубуз – хайыуанлача.

Бир къарала да бизге сюрюучю болуб,
Маскелери да бизге юрюучю болуб,
Бары да бизни къууучу болуб.
Сиясетчилери да бизге хыйла эте,
Хыйнычылары да бизге хыйны эте:

«Къатышдырыргъа-къурутургъа керекди
быланы динлерин-тиллерин-тарихлерин,
Думп этерге керекди быланы намысларын, адетлерин,
Алыргъа керекди быланы ангыларын-эслерин,
Къул этер ючюн, манкъурт этер ючюн кеслерин.

Быланы адам, халкъ тюрсюнлерин алыргъа керекди,
Ичкичиликни, къахмеликни джаяргъа керекди,
Быланы мал, хайыуан этерге керекди –
Минерча, джегерча, кесерча…»

Бу затланы кёрдюм да, титиреб тюшюндюм. Къайытдым
Диниме, тилиме, халкъыма, джуртума.
Болгъанны болгъаныча, тюзюча айтдым.
Ич, тыш шайтандан, кяфырдан – хар бир палахдан,
Я Аллах, сакъла, джакъла эмда къутхар бизни.

КЪАЙГЪЫЛЫ САГЪЫШЛА

«Къарачай-Ата Джурт-Кавказ»
Дей, къылаелле къартла намаз.
Бу эди сюргюнде хар кюнде хар кимни тилеги,
Минги Таугъа бурулуб эди халкъны кёлю-джюреги.

Биз тургъан джер – къыргъыз эл Кок-Сай,
Иги эди, алай а – Малкъар-Къарачай
Джаннет болгъанын айтаелле къартла.
«Ары, джашаргъа тюл, ёлюрге къайтар»,- деб,
Ол насыбны тилей элле Аллахдан ала.

Адет-намыс къалала – ол къартла,
Джуртха термиле, къырылыб кетдиле,
Джуртну джашлагъа аманат этдиле.

Насыбы тутуб,
Джуртха сау къайытхан къауумдан да ненчасы
Ол кюн огъуна туугъан джерни къучакълаб,
Ёлюб къалдыла, ашалгъан джюреклери къууанчны кёлтюрмей.

Сюргюн эм къайытыу тархлада,
Бушуу, къууанч джыйылыулада,
Кёзюме кёрюнелле
Зорлукъдан, ачлыкъдан къырылгъан сабийле,
Аланы къутхаралмай акъылдан шашхан анала
Эмда ол акъсакъал къартла.

Сиз алагъа соругъуз
«Керекмид,- деб,- бизге муслиманлыкъ-къраллыкъ,
Керекмид деб, эркинлик-ёзденлик-адамлыкъ,
Ата Джурт, Ана тил керекмид деб, бизге?»
Сиз алагъа соругъуз.

Нек термиле болур эди халкъ аллай бир
Ызына – Джуртуна, Кавказына – къайытыргъа?

Билселе элле ол къартла
Бюгюн бизни не болуб тургъаныбызны:
Бир-бирибизни къалай къыргъаныбызны, тонагъаныбызны,
Ичкиге, хаулеге – харамгъа, кирге богъурдакъдан батханыбызны…
Чыммакъ, таза тауланы къатында,
Джаннет табигъатны ичинде
Багушча кёрюнсе халкъ,
Аллах аны къалай этмез талкъ?!

Хоншу маскеле да хазырла чабаргъа бизге,
Калак итле да хазырла къабаргъа бизни,
Муслиман-тюрк-кавказ рухубузну сюймегенле,
Джуртубузгъа ие болуудан умут юзмегенле,
Къарыусузлугъубузну сезгенлей таларыкъла бизни.

Алайсыз да талайла, тонайла
Кими тарихибизни, кими джерибизни…
Джуртубузгъа, кесибизге да бий болур ючюн,
Ичкичи-мылхыр-сылхыр этиб кюрешелле бизни.

Кесибизден да чыгъалла
Алагъа болушхан амантишле.
Бу барыудан барсакъ,
Тюб боллукъбуз, тас боллукъбуз биз.

Терслемейик не чууутну, не эрменни, не черкесни –
Ала къуймайла тамагъыбыздан аракъыны.
Харамны халал этген,
Кесибизге, бир-бирибизге да душманлыкъ этген -
Кесибизбиз.
Кесибизни тазалайыкъ алгъын…

Кесибиз адам болсакъ, муслиман болсакъ,
Аллах дегенледен болсакъ, Аны джолунда барсакъ –
Ол заманда бизни хорлар кюч джокъду.

ТЕНГИЗДЕ

Бёрю сюрген не бёрюню сюрген
Тарпан джылкъыгъа ушайды тенгиз.
Эмиликлеча шын-шын туруб,
Талакъ солуу этелле толкъунла да.

Сюзюлюб,
Узакъдан атны джалыча кёрюннген толкъунла,
Джууукъда, джагъагъа мыллык ата,
Аланы сюрюб келген джаныуарны табанлайла.
Сора, эмилик аджирлеча шын-шын туруб,
Джагъагъа атлайла.

Мен, эмиликгеча,
Чынгаб минеме толкъуннга.
Ол чочуйду, чынгайды –
Юсюнден атаргъа кюрешеди мени.

Джайдакълай,
Сыртына илиниб турама толкъунну -
Джерге-джюгеннге юренир акъылы джокъду.

Эмиликлей къалады ол.
Эмилик юретиучю таулуну джашы –
Мен да тенгиз толкъунну сыртына миниб,
Бир тюрлю бир къууанчны сезе,
Пелиуан кючге артмакъ болуб турама.

ДЖЮЗЕЛЛЕ МЕНИ КЁЛЮМДЕ ++++++++++++

Джюзелле мени кёлюмде
Къызла, джулдузла, чабакъла да;
Дуадакъла да.

Чыбыкъла да - кёкенле, терекле болуб,
Чыпчыкъла да - алагъа къонуб,
Джюуюлдейле, сызгъыралла, джырлайла.
Чапракъла да шыбырдайла, къалтырайла.

Булутла да джюзелле кёлюмде –
Агъы, къарасы да.
Ары къарасын да
Кёк да кёрсюн кесин.

Кёкле кёлюме тюшген сагъатда,
Джер къайгъыла кетелле андан.
Джер къайгъылагъа къалмайды орун.

Дуния къайгъысы къаралтхан джанымы
Кече арасында тёнгекден чыгъарыб,
Дуа суу бла джуууб, чайкъаб,
Сора джулдузлу Кёкге ийиб, учуруб,
Узай джеллеге къакъдыртыб, кебдиртиб,
Башына бош этиб, айландырыб,
Эркин хауадан солутуб,
Джер-суу кёргюзтюб,
Танг аласында ызына джыяма.

Къанатлы джанымы къууандырама алай.

Джюзелле мени кёлюмде
Тюрлю-тюрлю оюмла, сагъышла,
Ётелле джазла, джайла, къачла, къышла…

Кёлдегин барын айтхан къыйынды.
Барын айтыргъа керек да болмаз –
Ол Къадау Ташха не Джангыз Терекге бурулмаз.

Алай а,

Джюзелле кёлде
Къызла, джулдузла, чабакъла да;
Дуадакъла да;
Чыдаялмадым айтмай аны.

ДЖУУУКЪЛАШХАНДЫ АХЫРЗАМАН

Чыракъла джаныб, джукъланыб,
Къызны къымжасын ачалла, джабалла.
Джулдузла да ачыуланыб,
Къарайла джер сахнада тойгъа-оюннга.

О къахме къыз, сени го..анг
Согъулгъан болурму нюр бла отдан?!.

Чыракъла джана, джукълана,
Эки бут аранг джабыла, ачыла –
Учхан табакъгъа ушайды кёкде…
Къозгъагъан джарыкъ да тёгюле, чачыла:

О къахме къыз, сени гокканг
Согъулгъан болурму нюр бла отдан?!

Ибилис терилтеди бизни,
Хауле юйлеге элтеди бизни,
Хауле къызлагъа элтеди бизни
Биз да тыялмай кесибизни.

Харс урабыз кимге, неге?
Харс урабыз кимге, неге?

Къайгъы, къайры тюртесе бизни?
Шайтан, къалай хорладынг бизни?

О къахме къыз, сени гокканг
Толу болурму нектардан, балдан -
Эркишиле, бал чибинлеча,
Айырылыргъа унамай  эселе андан?

Тебсейди къымжа болуб къыз,
Намысны хорлайды нафыс,
Игини хорлайды аман,
Джокъну орнундады иман.

Джарылады Таш, джарылады Терек,
Джарылады кёк, джарылады джюрек:
Минг эр харс уралла бир къахмеге –
Къууаналла, айт, кимге, неге?!

Шашхандан шаша барады адам.
Джууукълашады ахырзаман.
Иманлы адамла – джашил айрымканла.
Аладан къалгъанла -
Кир, балчыкъ, багуш, мырды…

Къахме къыз тебсейди тёрде, сахнада,
Андан тёбен, алаша – къарагъанла.
Аны тюбюнделле – къарагъанла.
Тебсеучю къымжа къыз да башды аладан.

Минг эр бир къахмеге уралла баш, харс.
Юйню, мыйыны да кючлегенди чарс.
Шашхандан шаша барады адам.
Джууукълашханды ахырзаман.

ТЮШ

Аллахха джетиб тилекле,
Имандан толуб джюрекле,
Къанатла болуб билекле,
Бизге сукълана мёлекле –

Былай джашайбыз адамла,
Нюр чыракълача Аламда.

Харам, гюнах этген болмай,
Ауругъан, ёлген да болмай,
Къарты да – джаш, джашы да – джаш,
Джандетдеча – юй, суу-аш –
 
Былай джашайбыз адамла,
Нюр джарыкълача Аламда.

Окъула Къуран, шийир да,
Айтыла ийнар, зикир да,
Ёсе ангы, билим да,
Айный Джуртум, тилим да –

Былай джашайбыз адамла,
Ёлюмсюз джанла Аламда.

Болмай къыйналгъан, сакъат,
Кёл да, джюрек да – рахат.
Сюймеклик бла Игилик
Бере тазалыкъ, тирилик, -

Былай джашайбыз адамла,
Джулдузла кибик Аламда.
Нюр джана Джерде, Аламда
Былай джашайбыз адамла.

ДЖАНГЫ ДЖЫЛ

Келинчикча келеди Джангы джыл –
Акъчебген, акъджаулукъ.
Огъур бла келсин, келтирсин
Тынчлыкъ-рахатлыкъ, саулукъ.

Къайгъыла, джарсыула – бары
Эски джыл бла бирге кетсинле.
Этилген тилекле, алгъышла
Барыбызгъа да джетсинле.

Ауругъанла сау болсунла,
Аманла да иги болсунла.
Иги муратла, умутла
Бири да къалмай, толсунла.

Келинчикча келеди Джангы джыл –
Той-оюн бла тюбейик.
Бир-бирибизге да, бютеу дуниягъа да
Насыб джашау тилейик.

Былайгъа джыйылгъанлагъа да,
Узакъдагъы джууукълагъа да,
Чексиз тюзлеге, акъбаш таулагъа да
Тынчлыкъ-рахатлыкъ тилейик.

Кетгенлеге джандет тилейик,
Насыб ёмюр – саулагъа.
Алгъыш этейик, салам берейик
Ата Джуртубуз таулагъа.

Джангы джырча келеди Джангы джыл –
Эжиу этиле башласын.
Ата джуртубуз, Ана тилибиз –
Алан халкъыбыз джашасын!

Келинчикча келеди Джангы джыл –
Къобуз согъула башласын.
Адет-намыс бла, къууанч-насыб бла
Таулу Юйюбюз джашасын!

МАРИНА ЦВЕТАЕВАГЪА

Сыфатынг, атынг, тукъумунг да – гюл,
Иннетинг, фикиринг да – гюл,
Кюлгениг, кюйгениг да – гюл,
Ёмюрюнг да – учханча джулдуз, ачылгъанча гюл.
Минг ёмюрге тенг кюнюнг да – гюл,
Минг шийирге тенг сёзюнг да – гюл,
Ёлюмге хорлатмагъан джашауунг да – гюл,
Къабырынг да нюр джана, нюр.
Къабырынгы юсю да – гюл,
Сенден дуниягъа къалгъан да – гюл,
Чыммакъ къарда къып-къызыл гюл.

Атынг – Джанкъоз, тукъумунг – Гюл,
Шийир бийчеси, ёлюмсюзсе бил!
Бир кёзюуде джашасакъ, мени бийчем боллугъенг –
Аны да бил.
Сени атынгы джюрютгенни джангылтханым да –
Аны ючюндю, бил.
 
АХЫР СЁЗЮМ ДА –
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР

Дуниягъа ачылды кёзюм,
Дуниягъа чачылды сёзюм.
Кёкча - кёкрек,
Джерча – джюрек.

Бираздан башланды
(неден, не ючюн – билмейме)
Кюкюреу, джашнау, тебрениу,
Джарылыу, атылыу, чачылыу,
Эриу, къуюлуу, къатыу –
Къалмады джашаудан татыу.

Джолла кесилиб къууанчха,
Джазла бурулалла къачха.
Тёгерек – къабырла ; къачла,
Ай бла джулдуз да – къуру сын ташда.

Хорланнган, хорлагъан да джокъ.
Джер – кёр.
Учхан джулдузла,
Тутулгъан Кюнле, Айла…
Джаннет, джаханим да къайда?!
Къутулуу, къутулгъан да – къайда?!

Къалды артда
Кёзбаугъа алданыу, терилиу…
Къайда тирилиу?
Болурму тирилиу?

Кёк да – къарангы, кёл да – къарангы…
Джюрек джарагъа дарман, байлау да джокъ.
Сайлау да джокъ. Ахырзаман,
Китаблада айтылгъаныча, келди.
Ёллюк зат ёлдю.

Къачан болса да, къайда болса да,
Джангыдан башланса джашау,
Бу къуругъан дунияны юсюнден
Айтылыргъа да болур хапар.

…Ташагъа ачылды кёзюм.
Тутулду тилим, сёзюм.
Джарылды джюрек.
Къалмадыла
Не адам, не джаныуар,
Не Таш, не Терек –
Джерни джутду Кёк.

Не этсин адам.
Келди Ахырзаман
Кёкден, кёкледен…
Огъесе, ичибизден
Чыкъды болурму ол?!

Не этсин Адам –
Къалмады заман.
Келди Ахырзаман.
Къадаргъа – джокъ мадар.
Ахыр сёзюм да –
Къарачай-Малкъар…
09. XII. 2002
 
ОЛ КЮННГЕ КЪАЛМАГЪАНДЫ КЁБ

Ийнаннганча ёллюгюме,

Ёлгенден сора да тириллигиме,
Къыямат Кюнню келлигине,
Аллахны аллына сюеллигиме,
Дуния джашауум ючюн –
Иннетим-сёзюм-ишим ючюн да,
Умметим-миллетим-Джуртум ючюн да –
Барысы ючюн
Соруу-сууал этиллигине,
Аллахха джууаб берлигиме
Ийнанама.

Къуран келгинчи,
Дин джайылгъынчы,
Къара танылгъынчы,
Билмегенликден, джахилликден
Терсейгенлеге, джангылгъанлагъа
Барды кечмеклик.
Бизге уа – огъай.

Биз – акъыл-балыкъ болгъанла,
Къара таныгъанла,
Гюнахха, харамгъа
Биле-биле къатышабыз.

Хакъ джолну танытхан Къуран барды,
Ангыламагъанынгы сорургъа имам барды,
Джол ачыкъды, хар не да барды –
Джангыз, джюрекде иман бармыды?
Иманынг бармыды? Иш андады.

Сууаб бла гюнахны,
Халал бла харамны,
Муслиман бла кяфырны,
Адам бла хайыуанны,
Джашау бла ёлюмню,
Джаннет бла джаханимни
Айыргъан ырджы – Олду.

Соруу-суал сакълайды алда –
Къутуллукъ джокъду андан.

Ол Кюн – ташанг да туру.
Халкъдан, адамдан джашырыб тургъанынг да,
Киши билмейд деб тургъанынг да –
Ол Кюн боллукъла ачыкъ.

Ата-ана, эгеч-къарнаш,
Сабий, уллу – бютеу джамагъат
Къараб тургъанлай, этилликди соруу –
Берликсе джууаб.

Ол Кюн – ёкюлюнг,
Иманынг-муслиманлыгъынг боллукъду джангыз.

Тебренеди Джер, ачылады Кёк –
Ол Кюннге
къалмагъанды кёб.

АДАМЛА БЛА ДЖУЛДУЗЛА +++++++++

1

Ол учхан джулдуз неди? –
Окъ тийген джумарукъ.
Тенгиз неди? –
Кёкню кёз джашы, бир тамчы, джыламукъ.

Къарангы неди? –
Джарыкъны анасы (?!).

Адам а неди? –
Хар затдан бирер зат.

2

Тёгерекни, башханы да
Джарытыр ючюн, джылытыр ючюн,
Иннетинги да
Кёргюзтюр ючюн, англатыр ючюн
Джанаргъа… керексе кесинг.

Кёкде джаннган джулдузла –
Къарангыгъа къаршчы тургъан,
Къарангыда турургъа излемеген,
Къарангыгъа бойсунмагъан,
Къарнашларымла мени.

Биз бир-бирибизни англайбыз.
Ала Аламны эмда кеслерин,
Мен да Адамны эмда кесими
Къарангыдан къутхарыргъа излейбиз.

Тауусулгъунчу джанабыз.
Тауусулсакъ,
Джангыдан къарангыгъа кёмюллюкбюз.

Алай а, ары дери,
Бир кесекни болса да,
Къарангыны илгиздик эте,
Джулдузлача, Адамлача,
Джанабыз-джашайбыз.
Ол да – насыб.

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯ +++++++++++++++

Эки дуния – эки тирмен ташча,
Адам улу да – ун боллукъ мюрзеуча…

Алай а,
Эзилирге, ун болургъа излемегенле,
Бойсунургъа, къул болургъа излемегенле –
Былалла ючюнчю дунияны урлугъу,
Былалла эркин джашауну къорлугъу.

Унамайын
Ун болургъа, таш болургъа да,
Башхалагъа бий болургъа, аш болургъа да,
«Хар адам – ёзден.
Бу оюмгъа «хо» дегенди бизден,
Бу фикир ючюн сермешгенди ёзден» деб,
Джашагъанла –

Былалла ючюнчю дуния.
Тамблагъы кюн быланыкъыды.
Адам атха тыйыншлыла – былалла.

Къалгъанла –
Бий болургъа не къул болургъа излегенле –
Думп боллукъла.

Ючюнчю дуния,
Ючюнчю мингджыллыкъ,
Огъур бла кел.

ШАЙЫР бла ИМАМ

Туугъан эсенг болуб шайыр –
Акъны къарадан,
Игини амандан,
Халалны харамдан,
Сууабны гюнахдан
Айыр.
Назмунг болсун къайыр.

Ол
Къара джинден, шайтандан сакъласын адамны,
Хакъ джолгъа чакъырсын аны.

Шайыр да – имамды.

Хакъ Китаб – Къуранды.
Аны магъанасын
Кеслерини сёзлери бла
Айтыргъа, ангылатыргъа кюрешелле
Шайыр да, имам да.

Ёзге,
Шайыр да, имам да,
Аллахны нюрюн джаяргъа кюрешселе да,
Мёлек тюлле.

Шайырны, афендини да
Айтханларын эт,
Этгенлерин а этме.

Бу зат эсингде турсун.
Алай бла баш боллукъса,
Аллахха джууукълашырыкъса.

ДЖАШАУДАН ТОЛТУРУРГЪА

Хар кюн джууукъ этеди
Ахыр кюннге,
          Ахыргъа.
Аны ючюн керекди
Ашыгъыргъа… джашаргъа.

Ашыкъгъан суу тенгизге
Джете да болмаз, ёзге,
Джашау деген аламат
Хаух берилгенди бизге.

Керекди
Ашыкъмай ашыгъыргъа,
Кетиб бара да – къалыргъа,
Кече, кюн да джашаргъа,
Джюрекни, тёгерекни да
Ёлюмге орун къалмазча,
Джашаудан толтурургъа.

СОРА КИМДЕДИ ТЕРСЛИК?

Къой болсанг – сюрюллюксе,
Къул болсанг – бюгюллюксе,
Къахме болсанг – с……..е,
Адам болсанг – тирилликсе:
Эркинсе – сайла джолну.

Джаратылдынг Адам болуб,
Джаннет сеннге халал болуб,
Тура билмединг анда да…

Энди Джерден да бошасанг,
Кеси кесинги ашасанг,
Джиннге, шайтаннга бойсунсанг,-
Ахырзаманнга, ёлюмге
Эшик, терезе ачсанг –
Сора кимдеди терслик?

Сайласанг
Нюрден эсе отну,
Тазадан эсе балчыкъны,
Игиликден эсе аманлыкъны,
Сора кимдеди терслик?
 
Джети джол айырылгъан джерде,
Нюр джолну кёре тургъанлай,
Башхалары бла кетсенг,
Сора кимдеди терслик?

ТАШ, ТЕРЕК, АЙ, КЪАЗАКЪ БЁРЮ

Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Таш бла Терек.
Джарылгъан Таш. Кесилген Терек.
Джюрек.

Толгъан Ай бла джыйын джанлы.
Тауусулгъан Ай бла Къазакъ Бёрю.
Кёкден энеди джарыкъ (мутхуз, тунакы).
Джерден чыгъады улуу (джангызлыкъ кюую).

Джюрегинг джанлыгъа,
Кёзлеринг Айлагъа
Ушай тебреселе,
(тыйыншлысы уа – ушай тебрегинчи)
Тюшюн, Аллахны эсгер.

Алайсыз,
Бёрю улуу толтурлукъду
Джерни, Кёкню, джюрекни да.
Кеси да алагъа
Сын таш, кюу таш боллукъду.

ДЖУРТДАН НЕК КЕТГЕНСЕ ДЕБ, СОРСАГЪЫЗ

Сакъларгъа, джакъларгъа кюрешдим
Акълыкъны, мийикликни, тазалыкъны –
Тюзлюкню, эркинликни, азатлыкъны –
Адамны-адамлыкъны, Халкъны-халкълыкъны,
Айтыргъа кюрешдим Кертини, Хакъны.

Болмады.
Кеслерин Ибилисге, шайтаннга хорлатханла,
«Хакъ» дерге, «Халкъ» дерге,
«Ана тил», «Ата Джурт» дерге
Излемелле.

Къутулур ючюн илинмек аджалдан,
Джалгъан даудан,
Ауропагъа юзюлюб тюшдюм
Минги Таудан.

Шайтан а –
Къайда да бар – мында да бар.
Алай а, хорлатмазбыз:
Аллаху акбар.

КЪАРА ТАШДА АКЪ КЪАЙЫН +++++++

Къара ташда акъ къайын,
Сени кёргеним сайын
Бир кёб зат тюшед эсге…

БАРДЫ УМУТ

Джаз бла къыш.
Джаш бла къыз.
Джаз эритеди къышны.
Джаш терилтеди къызны.

Джаш къолла – джанкъозла
Дыгъы этелле къышны (къызны) бутун.
Къыш бла джаздан къуралады джай.
Джашау барады алай.

Бираздан таркъаяды къууанч.
Келеди къач –
Джашлыкъны, джашилликни унут.
Алай а, къалады умут:

Джангыдан тирилир табигъат, халкъ.
Къыяма да, Къыямат да – Хакъ.
Ёзге сиратдан ким ётер, ким ётмез –
Джаннет джашаугъа ким джетер, ким джетмез.
Бусагъатда уа,
Къыямат кюн адамлача,
Сирелелле терекле – чапракъсыз, джалан.
Къыяманы, Къыяматны сакълайды болгъан.

Алай а, барды умут
Джашау бошалмаз деб, ёлюм бла.
Табигъатда турабыз кёрюб
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню да.

ДЖЕРДЕН КЁКГЕ ТИЛЕК МЕКТУБ

1

Бузу бла Джай.
Джулдузу бла Ай.
Джашасын Къарачай.

Топракъ аякъда да,
Мияла аякъда да,
Агъач аякъда да,
Таш аякъда да,
Алтын аякъда да –
Хар бир алгъыш аякъда –
Бузу бла Джай.

Кёлтюреме аны –
Аякъны-гоппанны,
Этеме алгъыш:
Джашасын Къарачай.

Башыбызда да,
Ташыбызда да,
Кёкде, джюрекде да –
Джулдузу бла Ай.
Этеме тилек:
Джашасын Къарачай.

2

Кетгенлеге, келликлеге да,
Джанларын
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн – Хакъ ючюн,
Иманлы  Адам ючюн, Халкъ ючюн
Бергенлеге, берликлеге да
Этеме алгъыш, этеме тилек:

Джашасынла Таш бла Терек
(Кёкден тюшген Таш, Джерден чыкъгъан Терек.
Кёкден тюшген Китаб, аны алгъан Джюрек).

Шашхан дунияда да кеслерин бошламай,
«Биз да элча болайыкъ»,- деб, башламай,
Имандан чыкъмай, эслерин ташламай,
Ибилисни, шайтанны джюрекге бошламай,
Джихад этгенлеге, къазауат этгенлеге,
Иман бла джашагъанлагъа, иман бла кетгенлеге
Этеме дуа, этеме тилек:

Эки дуния да аланыкъы болсун!
Аланы муратлары, умутлары толсун!
Амин.
Миллетчи эмда умметчи,
Шайыр эмда хаджи
Лайпанланы Билал
 
АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ

Ол къазауатчы, тулпар, джигит
«Джети джашым болса,- дей эди.
 Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеширик,
Мени кюрешими тохтатмай бардырлыкъ
Джети джашым болса»,- дей эди.

Анга уа джети къыз тууду.

Къазауатдан, къазауатчыладан эсе,
Дуниягъа  мамыр джашау керек болгъанын,
Эшта, Табигъат биле болур…

Джангыз,
Табигъатха тынглай,
Табигъатны англай
Билсе эди адам…

КЪУУАНЧ НАЗМУ

Джылай, джырлай, къалтырай,
Джанкъылычы, ийнары, джыры бла
Келгенча джаз;
Кюн тийиб, айланнганча джылыу;
Къар эриб, ырхыла баргъанча;
Кюнбетлеге ургъанча гяхиник;
Кёкде Тейри къылычха кесин уруб,
Умур-чумур болгъанча элия;
Дуния бюгюн джаратыла тургъанча;
Биз да бюгюн келгенча дуниягъа;
Кёкле ачылыб, тёгюлгенча нюр;
Нартюх бачхала баш къуса тургъанча;
Балий терекле акъ чагъыб, ышаргъанча;
Къанатлыла джюуюлдеб, сызгъырыб,
Бир-бирин сюрюб, ойнагъанча кёкде;
Бу сейирликге чыдаб болалмай,
Мёлекле да тюшгенча Джерге –
Была бары кёрюндюле кёзюме
Бир ариу къыз ышаргъанында,
Кесин меннге ышаннганында…

Джети къат Кёкде толду джети Ай,
Джети джулдуз джанды Кёкде,
Джети Кюн бирден тийди,
Джети дуния ачылды меннге –
Сени ариулугъунг ачылды меннге.

Мен джашаугъа салама махтау,
Мен Аллахха этеме шукур
Джашауу(м) ючюн, дуния(м) ючюн,
Бизни тюбетгени ючюн,
Насыблы этгени ючюн.

КЪАРА БАГЪАНАГЪА ТАГЪЫЛАМА ДЕБ, КЪОРКЪ

Къыз, сен къуйругъу бла от салгъан тюлкю,
Не ючюн ачаргъа кюрешесе бойнунгу, къойнунгу?
Нек теджеб кюрешесе бутунгу, къутунгу?
Эсленмей  къалама дебми къоркъаса, джарлы?
Тыбырда къалама дебми къоркъаса, джарлы?
Тыбырда къалама деб, къоркъма.
Тыбырсыз къалама деб, къоркъ.
Орамда къалама деб къоркъ.
Атым къахмеге чыгъад деб, къоркъ.
Артда бир сабийинг болса:
«Къахмени баласы» дерле - андан къоркъ.

Сёзден, кёзден да къоркъ.
Намысынгы, чыкъ джетдирмей, тут.
Сени байлыгъынг – адебинг-намысынг,
Сени байлыгъынг – билиминг-акъылынг.

Къоркъма тыбырда къалама деб.
Къара багъанагъа тагъылама деб, къоркъ.

АДАМГЪА ТИЛЕГИМ

Къамагъа тилегим: къам;,
Шкокга тилегим: чарл;.
Сабыр тюбю – сары алтын,
Сабыр бол – сагъыш эт:
Бир кере бериледи джашау.

Ким кёргенди ёлгенни тирилиб?
Ол дуниядан къайытхан бар эсе, айт.
Джашауну юзерге ашыкъма –
Бир кере бериледи ол.

Аллахны саугъасыды джашау.
Джашау бизлеге аманат.
Аманатха болма хыянат.
Аллахны саугъасыды джашау.

Шайтанны саугъасыды ёлюм.
Шайтанны хауасыды къайгъы.
Ай марджа, дженгиллик этме, сабыр бол.
Шайтаннга, къара джиннге хорлатма кесинги.

Къамагъа тилегим: къама,
Шкокга тилегим: чарла.
Адамгъа тилегим: ичингде
Джинни, шайтанны хорла.
Адамгъа тилегим: къанынгдан
Хайыуанны, джаныуарны къурут.
Биреуге не да кесинге
Заран этиуню унут.

Аллах джаратханды сени –
Джаратханнга тыйыншлы бол.
Аллах айтханча джаша –
Эки дуниядан да юлюшлю бол.

ФАЙГЪАМБАР БЛА ЛЕНИН

Ийнаннганла Мухаммад алейхи-с-салам чакълы,
Ийнанмагъанла да Ленин чакълы бир джашасала –
Болду.

Файгъамбар да, Ленин да,
Джанларын-къанларын аямай,
Адам ючюн кюрешгендиле...
Тёре – Аллахды.

Ийнаннганла, ийнанмагъанла да
Игилик этерге кюрешсинле.
Ийнаннганла файгъамбаргъа,
Ийнанмагъанла да Лениннге
Ушаргъа кюрешсинле.

АЗАН БЛА НАЗМУ

Азан бла Назму бирди.
Аланы джанлары нюрдю.
Аланы Аллахлары бирди.
Аланы къуллукълары бирди:

Ала бир Аллахха этелле къуллукъ.
Къара джин бла, шайтан бла тохтаусуз сермешелле,
Адам джюрегин уятыб, уялтыб, сагъайтыб кюрешелле,
Чакъыралла муслиманлыкъгъа-адамлыкъгъа –
Игиликге-тазалыкъгъа-халаллыкъгъа.

Аллах бергенни таза сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Аллах кёргюзтген Хакъ джолда барыргъа, атларгъа.
Къалгъанланы да ол Джолгъа чакъырыргъа –
Тюшюндюрюрге, кёллендирирге – иманландырыргъа.
Бу затда кёреме борчларын
Имамны, азанчыны, шайырны да.

Биринчи азанчыны иннетин, атын да джюрютген
Шайырма мен.
Аллахны аты бла чакъыра Хакъгъа,
Назмум азанча джюрюсе Халкъда –
Ол заманда тынчайырма мен.

Бирдиле назму бла азан.
Бирдиле имам бла озан.
Азан, назму да белгили этелле
Джууукълашханын Намаз замаН.

Адамны Хакъгъа къуллукъ этерге
Чакъыралла азан да, назму да.

ИМАНЛЫГЪА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ

Тюрк-муслиман халкъ – Малкъар-Къарачай,
Байрагъында – тамгъасы, эни.
Дин белгибиз – джулдузу бла Ай,
Джурт белгибиз – Тауубуз – Минги.

Тейри халкъы, Тейри адамы – биз,
Къара таныйбыз, тюлбюз джахил.
Юч бояу бизге артыкъ да джууукъ –
Кёк, акъ эмда джашил.

Тюркбюз, аланбыз, таулубуз,
Таурухубуз, тарихибиз да – нарт.
Тюненебиз, тамблабыз да бард.
Джолубуз, тауубуз да – Минги,
Иннетибиз, миллетибиз да – акъ.
Джашау-Ёлюу-Тирилиу да – хакъ.

Имансызгъа келеди ёлюм.
Иманлыгъа джокъду ёлюм.
Хорлаялмазла къайгъы, палах –
Бизни блады Аллах.

МИЛЛЕТЧИМЕ ЭМДА УММЕТЧИМЕ
 
Миллетчимисе, умметчимисе?
Тюркде, Арабда, Кавказда – хар къайда
Бу сорууну берелле къайтарыб, къатлаб:
Миллетчимисе, умметчимисе?

Джууаб этеме къайтарыб, къатлаб:
Миллетчиме эмда умметчиме.
Къауум-къауум этиб джаратханды бизни Аллах,
Дин да, иман да бергенди.

Мен –
Кавказны тюрк-муслиман къарачай-малкъар халкъынданма.
Ислам диним ючюн, Тюрк миллетим ючюн, Кавказ джуртум ючюн,
Аланы бирликлери ючюн,
Миллет-уммет бирлиги ючюн
Хазырма сермеширге, ёлюрге.

Миллет болмаса, болурму уммет?
Уммет болмаса, болурму миллет?
Адам сюрюуню халкъ этген, миллет этген
Иманды, динди.

Мен – умметчиме эмда миллетчиме.
 
Диним ючюн, Тюркюм ючюн, Кавказым ючюн
Джашаргъа, ёлюрге да хазырма.
Миллет да, уммет да бирдиле меннге.

Умметчиме эмда миллетчиме.
Миллетчиме эмда умметчиме.
Назмуну джазгъан
умметчи эмда миллетчи,
 хаджи эмда шайыр
Лайпанланы Билал
 
 ДЖАНГЫ ДУНИЯНЫ КЪУРАЛЫУУ

Сёзлени бёлюмлеге бёлсенг,
Бёлюмлени да харифлеге чачсанг,
Аланы да магъаналарын ачсанг,
Сора,
Джангыдан, башха тюрлю джыйсанг…

Андан да игиси –
Аланы кеслери сюйгенча чачылыргъа къойсанг,
Кеслери сюйгенча джыйылыргъа къойсанг,
Кеслери сюйгенча учаргъа къойсанг,
Кеслери сюйгенча джашаргъа къойсанг,
Башларына бош этиб, азат  этиб къойсанг,-

Ол заманда къуралады шийир.
Ол болады аламат, сейир.
Ол заманда битеди сёзлеге къанат –
Ачылады таша, тамаша, керамат.

Джайылады нюр.
Кёкден эннген аятла бла
Джюрекден чыкъгъан назмула
Болалла бир.

Джууукълашалла
Джети къат Кёк, джети къат Джер.
Джангы дуния къуралады.
Джангы джашау башланады.

Джаны болгъан бары
Тилленеди, нюрленеди, кёлленеди.
Джаны болмагъаннга да киреди джан.
Атады Танг. Тюрленелле халла:
Эски ызына къайытады суу.
Магъанасын табады сёз.
Магъанасын табады адам.

Хар не да ачыкъ, хар не да – джалан.
Къуйругъун къабады джылан.
Джангыдан джаннетге тюшелле
Адам бла Хауа.

Сёзле да айланалла учуб,
Къаргъалача тюл,
Къарылгъачлача, кёгюрчюнлеча да тюл,
Мёлеклеча.
Дуния да, адам да, сёз да – джангы.
Дуния да, адам да, сёз да – иги.
Кёк – чууакъ, кёл – рахат.
Табигъат – джашил.
Суула – таза…

Сыфырдан башланады хар не.
Джангыдан башланады хар зат.

ИМАНСЫЗ ИЛМУ

1.Окъуу

Окъ+ уу
Къуу
У
У

2. Джазыу

Джаз. Аз.
Джазыу. Азыу.
Джау.
Ау.

3. Билиу

?!?!?!?!?!?!?!?!?!?

НЕЧИК КЪЫЙЫНЛЫДЫ АДАМ

Джанкъылыч джурунлача къанатлары,
Чыммакъ акъ тауланы башлары бла
Кём-кёк Кёкню учуб барад къанатлы…
Мен бир джаяу, къарайма Джерден.

Нюр джарыкъ – къанатлы джанны ашы.
Кюн таякъчыкъланы чёбленича къабыб,
Къарылгъачла учалла ары-бери.
Юй Кёкде ишлерге излейле ала.
Мен а – джаяу, къарайма Джерден.

Джерди мени Кёгюм, джулдузум да.
Мен джерде ишлейме юй.
Алай а Кёк тартады кесине,
Джер да унамайды иерге кесинден.

Джерде къызланы, Кёкде джулдузланы
Кёргюзте кёзге, тюшюре эсге,
Бир-биринден айырылыб,
Тёнгегим Джерге, джаным Кёкге
Баралла кетиб.

Джерден къараб кёргенча Кёкню,
Кёкден къараб кёреме Джерни.
Джашил айрымкан, сенден айырылгъан
Къыйынды къалай. Айхай,
Къадаргъа болса уа мадар...

Тау халкъым, тау джуртум, сау къал.
Джангы дуния, джангы джурт, - салам!
Джан, тёнгек да джокъ, джаннет да джокъ –
Нечик къыйынлыды адам.

ТЫШЫНДА САГЪЫШЛА

Орнундан чыкъгъан итни ашайды бёрю –
Джуртларын ташлагъанла къоркъсунла.
Таулада манга джукъ да боллукъ тюлдю –
Ийнек аягъы ёлтюрмейд бузоу.

Алай а манга буюрулгъанды
Тышында джашаргъа, ёлюрге.
Джангыз сагъышым, сёзюм, ишим –
Къайытырыкъла джуртума, халкъыма.

Иманым-диним,
сора Халкъым-Джуртум…
Оноу этген Аллахха махтау.

Джюрекделле Халкъым-Джуртум,
Тилекделле Халкъым-Джуртум.
Манга дуа этерик да бир чыгъар анда.

ДЖЕТЕДИ ЗАМАН

Кимни боюнбауу юзюлгенди,
Кимни – джилиги.
Кимни кёзю джылайды,
Кимни  - джюреги.

Ким кюеди, тыхсыйды
«Мюлкюм-хакъым»,- дей.
Ким кюеди, ёледи
«Джуртум-Халкъым»,- дей.

«Иймансызлыкъ туудурады,-
Демей,- палахны»,
Ким терслейди къралны,
Ким а – Аллахны.

Сорма: къайгъы, къыйынлыкъ
Келед деб, къайдан?
Джюреклеге киргенди
Къара джин, шайтан.

Кюремейик гюнахны
Джууукъгъа-узакъгъа.
Кесибизбиз кесибизни
Салгъан тузакъгъа.

Хар экинчи-ючюнчю
Болса Амантиш,
Тюзелирми джамагъат,
Тюзелирми иш?

Хар оноучу – тоноучу,
Хар къуллукъчу – джаламиш.
Бу затха тёзюб туруу
Тюлмюдю бизге бедиш?

Базманлашыб келелле
Ёлюм бла джашау.
Кимге - сынау, кимге – джылау,
Кимге да – махтау.

Джуртларын, халкъларын сатыб,
Джашау этгенле,
Сизден баш тюлмюлле
Таб, орам къахмеле?

Ала кеслерин саталла,
Сиз а – халкъны.
Къутулмазсыз сиз, теблеб,
Намысны, Хакъны.

Соруу-суал башланса,
Джер тырнар адам.
Къалтырагъыз, титирегиз,
Джетеди Заман.

КЪАЗАКЪ БЁРЮ

1

Кийикле айталла: къанлы,
Адамла айталла: джанлы.
Эркин джашау насыбды меннге –
Къар да, Ай да, джулдуз да джангы.

Сен – кёпексе, кёлекгесе.
Тегене, сынджыр, ит орун – сеники.
Къой, Къой Джыл, Къой джол – меники.
Сен къулса, Адамды бийинг, иенг эмда тёренг.
Мени Тейрим а – Эркинлик, Таукеллик, Джигитлик.

Мен джаламайма кишини аягъын.
Джулдуз, Ай джарыгъына къууанама мен:
Джортууулгъа къуралама мен –
Джашаргъа, ёлюрге да бирча хазыр.

Мен билмейме кишиге бойсуна,
Кесим джазама кесими джазыууму.
Бир-бирде Кёкге айтама джарсыууму,
Итле къалтырайла эшитиб улуууму.

Ит болуб бойнумдан тагъылгъан къой,
Эки аякълы хайыуаннга – Адамгъа – бойсуннган къой,
Джыйынны джоругъун да кёлтюрмей,
Чыкъгъанма абрек, хаджирет, къазакъ.

Ит болуб бойнумдан тагъылмаз ючюн,
Эркин джашаудан айырылмаз ючюн,
Тузакъгъа тюшген аягъымы кемириб, юзюб,
Къабханда къоюб кетерге разыма.

Шкокга да юреннгенме мен,
Юргенлеге да юреннгенме мен,
Сюргенлеге да юреннгенме мен.
Къуллалла бары ала.

Аллахха тюл, бир-бирине бойсунуб,
Тубаннга юрелле, чабалла ала.
Муратлары толмай къала,
Хахай-туай этелле ала.

Мени джаратханды Аллах.
Мен улуйма – тартама салах
Итлеге-амантишлеге. Барына.
Джанлары саулай кёмеме аланы.

Бёрюме. Бойсунмазлыкъ джанладан бириме.
Къая башында улууум мени
Чыгъар-чыкъмаз тёбенде итлеге-амантишлеге
Къоркъуу киреди, джан къайгъы киреди.

Джуртларын, къауумларын сатхан амантишле,
Эркинликлерин сынджыргъа, тегенеге ауушдургъан сыйсызла,
Таулада кийик тутуб, зауукъланыр орнуна,
Атылгъан сюек ючюн талашхан насыбсызла,
 
Джашагъыз алай – титирей, къалтырай,
Сизники тюлдю не Кюн, не джулдуз, не Ай,
Сизники тюлдю не къыш, не джай,
Сизники – таякъ, сюек, сынджыр, тегене.

Бизни дуния – ачы эм татлы,
Джашайбыз эркин, ёлебиз эркин.
Бизге джангыды хар кече, хар кюн.

Бир анда, бир мында кёрюнебиз биз.
Бёрю джортууулгъа берилебиз биз,
Эркин къадаргъа берилебиз биз.
Бёрюлебиз биз.

2

Къазакъ бёрю, санга тынгы-тынчлыкъ джокъ –
Сени ызынгдан сюрюб айланады окъ.
Ызынгы ызлаб, хырылдайдыла итле –
Дертден къоркъгъан амантишле-кёпекле.

Ёзге,
Бютеу дунияны итлери-амантишлери бирлешселе да,
Бары санга мыллык атыб кюрешселе да,
Сени тюлле кеслерине къошаллыкъ.
Ит-бёрю къазауат тюлдю бюгюн тохтарыкъ, бошаллыкъ.

Алай а, билеме, келликди заман –
Ит бла бёрюню арасын айырлыкъды адам.
Къара багъанагъа тагъыллыкъла итле бары,
Эркинлик байрагъыча кёрюннюкле бёрюле бары.

Бирер сюекни да ауузларына къабыб,
Амантишле бары Къара багъанагъа тагъыллыкъла.
Бёрюле уа, - Азат джуртда джортуб, чабыб,
Биягъынлай бир Тейриге – Эркинликге табынныкъла.

Ненча окъну сууутханса, Къазакъ Бёрю,
Ненча итни къурутханса, Къазакъ Бёрю.
Къая башында сени ауананг, Къазакъ Бёрю,
Джуртну, Халкъны белгисича турады.

Къая башында, тау башында – Къазакъ Бёрю,
Кёк бла Джерни арасында – Къазакъ Бёрю,
Ай бла джулдузну тюз къатында - Къазакъ Бёрю,
Улууунгу менг ангылайма. Тынгылайма.

Къая башындан ёзеннге къараб тураса,
Халкъны, Джуртну джаудан сакълаб тураса.
Сени ангыламагъанла, сюймегенле да бардыла.
Ол итлени мен да таныйма, билеме.
Тегене ючюн, сюек ючюн ит болгъанланы,
Къуллукъ ючюн амантиш болгъанланы, къул болгъанланы,
Бёрюлюклерин-ёзденликлерин-кишиликлерин аякъ тюбге атханланы,
Сатлыкъ болуб, къахме болуб, джау тюбюне джатханланы,-

Аланы мен да келгенме къара багъанагъа тагъа.
Аллай итлеге биз бирча беребиз багъа.
Аланы кёб сагъынмайыкъ – тюб боллукъла ала.
Джангыз сен, Къазакъ Бёрю, ёлме, тюрленме, джаша.

НАЗМУ

Тейри улу да, бёрю улуу да – Мен.
Къадау Таш да, Джангыз Терек да – Мен.
Ата джурт да, Ана тил да – Мен.
Ачыкъ сёз да, таша магъана да – Мен.
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сермешген да – Мен.
Джашагъан-Ёлген-Тирилген да – Мен.
Кёк бла Джерни арасында Келечи да – Мен.
Кюу да, ийнар да, тилек да, дуа да – Мен.
Гъаршда джазыу да – Мен.
Сын ташда джазыу да - Мен   
Тёнгек да, джан да – Мен.
Джаханим, джаннет да – Мен.
Тутмакъ да, Тёре да – Мен.
Ауал да, ахыр да – Мен.
Джашау да, Ёлюм да – Мен.
Ахырзаманны келтирлик да – Мен.
Ахырзамандан сора къаллыкъ да – Мен.
Эски дуния да – Мен.
Джангы дуния да – Мен.
Эки дуния да – Мен.
Дуния, ахырат да – Мен.
Къыяма, Къыямат да – Мен.
Мени къурагъандан да уллума Мен.
Аны танытхан да, джашатхан да – Мен.
Кёк, Джер да – Мен.
Кёкдеги, Джердеги да – Мен.
Хар не да – Мен.
Мен. Мен. Мен.
Мен.
Мен.

ИННЕТИМ

Бисмилляhир-рахманир-рахим

Джулдузу бла Ай эмда Малкъар-Къарачай.
Хакъ бла Халкъ.
Къуран бла Туран.
Уммет бла Миллет.
Шерият бла Адабият.
Азан бла Шийир.
Иман бла Джашау,
Иман бла Ёлюу,
Иман бла Тирилиу.
Умметчи эмда миллетчи,
Джамагъатчы эмда шайыр
Хаджи Лайпанланы Билал

ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ…

Нарт-тюрк-алан-таулу:
Чегем-Басхан-Холам-Бызынгы-Малкъар-Къарачай.

ДЖЕТИ КИТАБХА ДЕРИ САНАЙ…

1.Сенсе мени насыбым 2.Бусакъла 3.Дуния сейирлиги 4.Джуртда Джангыз Терек 5.Къарачайны Къадау Ташы 6.Джан джурт 7.Намаз замаН 8.Таза – азаТ 9.Джангы Ай бла Джулдуз 10.Къазакъ Бёрю 11.Ай джарыгъында тай кишнеген таууш 12.Сюймекликге харс 13.От бла Тиширыу 14.Адам бла Хауа 15.Ас-Алан халкъым, ас-салам 16.Ёзден джуртду Кавказ 17.Къалюбаладан ахырзаманнга дери 18. Аллахданды Аллаххады джол 19.Таулада азан 20.Ахырзаман дуниясы 21.Соруу-суал 22.Кюн тийгенди Айгъа 23.Кёкден белги 24.Нюркъанат таууш 25.Дуния намыс эмда ахырат азаб 26.Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле 27.Бёрю джортууул 28.Къум тюзде суу тамчы 29.Джанлы шийирле 30.Джол: Тейриден – Аллахха 31.Бараат кечени назмулары 32.Къадер кече 33.Дефтерле ауушуннган кече 34.Адабиятда уят джокъ 35.Сыйрат кёпюр 36.Ахырзаман назмула 37.Тенгизде кеме 38.Къыяма бла Къыяматны арасында (китаб «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан», «Джонгурчха», «Джатдай», «Ёрюзмек» драмаладан къуралгъанды)  39.Джаннет  - Сынау дуния - Джа… 40. Чынгылны башында джанкъылыч 41. Джукъланнган джулдузну джарыгъы 42. Нюр джарыкъ къарангыда  43. Юч къурукъ  44. Алдады хар не да…

ТЁНГЕК  бла  ДЖАН

Эркиши атлыды,
Тиширыу – къанатлы.

Не онглу атлы да
Къанатлыны кесин тюл,
Кёлеккесин туталады.

Бир-бир эркиши Къанатлыгъа:
«Къонар джеринг боллукъма»,- дейди.
Бир-бир эркиши да Къанатлыгъа:
«Учар кёгюнг боллукъма»,- дейди.
Бир-бир эркиши уа Къанатлыгъа:
«Учар кёгюнг да, къонар джеринг да боллукъма»,- дейди.

Алай а, къолгъа тюшгенлей,
Бары да Къанатлыны
Юйде-чалдышда тутаргъа излейле.
Ол, ычхыныб-учуб кетмез ючюн а,
Аны къанатларын кеселле.

Артда сейирге къалалла:
«Келген сагъатында кёгюрчюн эди,
Энди не болуб къалгъан эсе да…».

Эркиши тиширыуну,
Ёлюб къалгъынчы къатындан джибермей,
Джесир этиб, къарауаш этиб,
Юй бийче этиб, тутаргъа излейди.

Да алайды:
Эркиши тёнгекди,
Тиширыу а – джан.

Эркиши джерге,
Тиширыу кёкге
Тарталла.
Къадар алай джаратханды аланы.

Алай а, Къанатлыгъа
Кёк да, джер да амалсыз керекле.
Аны ангылаб, эркиши
Кёк да, джер да бола билмесе,
Къанатлы ёледи.

Не да хауле болады:
Сюйгенича къона, уча,
Сюймегенлей къона, уча,
Хаулеге, къахмеге чыгъады аты.

Тиширыу – Къанатлыды.
Аны къанатларын кесиб,
Сакъат этиб, бий болуу, ие болуу –
Бютюн учузлукъду.
Анга учаргъа кёк,
Къонаргъа да джер, уя бола билиудю –
Акъылманлыкъ.

Эр болууну магъанасы да – Олду.
Сюймеклик деген да – Олду.

Я АЛЛАХ, ШАЙТАНЛАДАН КЪУТХАР БИЗНИ

Бу халкъны джокъду аласы, къарасы –
Къызылы, агъы да бир итни б…
Бары ичкичи, намыссыз, сатлыкъ –
Кёзлерин ал да, орнуна ачха сал.

Хапарлары джокъду сыйдан, намысдан.
Аллахлары – ибилис, шайтан.
Бийлерин, ёзденлерин ашаб, джутуб,
Къан къусалла къара къулла, къарауашла.

Батхандан бата харамгъа, гюнахха,
Къалгъанланы да тарта ол кирге-мырдыгъа,
Тонгузлача джашайла – балчыкъда, кирде:
Ити да ит, адамы да – ит.

Быладан айырылмай джокъду мадар:
Имансыз къралда иманлыгъа джокъду джашау.
Кир бла нюр къалай болурла бирге?
Быладан айрылмай джокъду мадар.

Быланы тёнгеклери, иннетлери да – кир.
Дуниялары, ахратлары да – джаханим.
Быладан айырылмай джокъду джашау.
Быладан айырылмасакъ былача боллукъбуз.

Я Аллах, кюч бер
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да.
Не болурбуз эркин, не болурбуз шейит.
Бизни джаннет джашау сакълайды алда.
Аллах, кюч бер – толу иман бер.
Бу гяуурладан, имансызладан, шайтанладан къутхар бизни.

Ислам Джумхуриет къураб джашаргъа излейме,
Муслиман джамагъат болуб джашаргъа излейме,
Къуран, Шериат айтханча джашаргъа излейме.
Аллахдан ол насыбны тилейме.

Джуртумда диним бла, тилим бла, халкъым бла
Джашаргъа эркинлигим бармыды?! Барды.
Аллах бергенни менден сыйырыргъа кюрешгенле бла
Сермеширге керекмеми? Керекме.

- Аллах не затланы бергенди меннге?
- Иманны-динни, тилни, халкъны, джуртну…
Аланы сыйырыргъа излегенле белгилилле.
Ол душманла бла этеме къазауат.

Сизни да чакъырама, къошулугъуз
Ислам дин ючюн, Ана тил ючюн, Ата джурт ючюн
Баргъан къазауатха.

Биз башламагъанбыз бу къазауатны –
Шайтан киргенди джерибизге, джюрегибизге да.
Джауну-шайтанны джюрекден, джуртдан къыстау –
Джихад деген – олду, джихад этиу – олду.

Джюрегибизни, джерибизни шайтандан тазаламасакъ,
Дуниясыз, ахыратсыз да къаллыкъбыз.
Аллахны аты бла дин къазауатха чакъырама сизни.
Кеч болгъунчу туругъуз ёрге.
Къоркъмагъыз. Шейит боллукъду ёлген.
Къалгъанла боллукъла эркин.

КЪЫЗЫЛ-КЪАЛАДА ШКОЛНУ СОХТАСЫ +++++
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛНЫ НАЗМУЛАРЫ

Мен, Лайпанланы Билал, 1955 джыл апрель айны онекисинде Къыргъызстанны Кок-Сай элинде туугъанма. Алай а, кесими туугъан элиме Къызыл-Къаланы санайма. 1957 джыл сюргюнден былайгъа къайытханбыз. Мен былайда ёсгенме, орта окъулну да былайда битдиргенме. Тёбен элде, дуппур башында, атам-анам ишлеген къанджалбаш юйюбюз  бюгюн да турады.
Уллу эгечим Айшатны кючюнден, окъургъа-джазаргъа беш джылымда, школгъа баргъынчы, юреннгенме. Сёзлени бир-бирине тагъыб да, ол заманлада башлагъанма. Ол дефтерле эгечимде бюгюн да сакъланалла. Сабийлигими, элими тансыкълагъандан, ол къол джазмаладан бир къауум «назмуну» китабыма салыргъа тыйыншлы кёргенме – аланы тыш къарамлары не ич магъаналары сизни сейирсиндирмезликлерин билсем да…


ДЖАША, КЪЫЗЫЛ-КЪАЛА
(12.04.1960)

Джёгетей Аягъы. Хитрый. Арбагъа
Адамла атханла мыллык.
«Мындан къалсакъ – тюзде къалдыкъ»,-
Анам мени арбагъа узатханды.

Къайсы эсе да мени  къозунуча алыб,
Къатында хапчюклеге олтуртханды.
Адамладан тыкъланнган арба
Кючден-бутдан джолгъа атланнганды.

Юйюбюзню туурасында джардан
Къуюлуб кетерге аз-буз къала,
Тюшер джерибизге джетдик.Тюшдюк.
Кёз байлана, ашхам бола.

Джаша дейме, Тёбен элим,
Туугъан элим – Къызыл-Къала.

ТАРЗАННГА
(1960 джыл)

Къара итибиз Тарзан къалгъанды Кок-Сайда.
Аллай шохум джокъду мени Къарачайда.
Кесими чалман къазыкъгъа сынджыр бла тагъыб,
Кюрешеме аны эниклеб, чабыб.

Ким биледи – ол да мени эшите болур,
Ол да бери айланыб, хахай эте болур.
Бизни бла бирге келсе эди Тарзан –
Мында анга ичирлигем нарзан.

Орта Азияда ызыбыздан къараб къалгъанды
Къара итибиз, къайыр итибиз Тарзан.
«Ол анда ёлгенлени сакълайды»,-
Деб, кёлюмю басыучанды атам.

Биразны тынгылаб, дагъыда къошуучанды:
«Туугъан джуртунда къалгъанды Тарзан.
Туугъан джуртдан багъалы не болур?»-
Минги Таугъа къарайды атам.

Ит чабхан илгендиреди мени,
Эшта, бизни сагъына болур Тарзан:
«Джуртуна къайытхан адамгъа
Джуртунда къалгъан парийден салам».

Мен аны кёреме тюшюмде,
Аныча «хап-хуп» этеме хар кюнде.
Кетермез ючюн а аны чыртда эсимден,
Тарзан деб, атагъанма кесиме.

КЪУМГЪАННЫ БАШЫН СЫНДЫРГЪАНМА
(1960 джыл)
 
Палахха къалгъанма:
Таш бла уруб-уруб,
Къумгъанны башын сындыргъанма.

Суу юй тюбюне тёгюлгенди,
Не этерге билмейме энди.

«Ай, аперим, джашда барды кюч»,-
Деб, къарт Джюсюб кюлгенди.
Сора мен да кюлгенме.
Меннге урушмазлыкъларын билгенме.

Дагъыда уялыб,
Кишиу бла бирге
Эски тонну тюбюне киргенме.

ДЖИГИТЛИК
(1960 джыл)

Джигитлиги Пилялканы
Джангыз ма буд керти болуб –
Сындыргъанды пиалканы
Аямайын тоб бла уруб.

МЕН КИММЕ ДА?
(1961 джыл)

Кими эшекни джерлеялмайса деб,
Кими чылгъауну чырмаялмайса деб,
Кими чуругъунгу  киялмайса деб,
Мени хыликке этелле.

Къой кютерге кёзюу джетгенлей а,
Бары манга:
Эм джигитсе деб,
Эм тирисе деб,
Тур, чаб деб,-
Кеслери уа кёзден ташаялла.

ДЖАНЫМЫ БЕРЛИКМЕ
(1961 джыл)

Аськаны къойнунда къозусу бла
Васькагъа миндириб алыб келеме.
Адамланы нек кюлгенлерин билеме:
Васька ат тюлдю, эшекди,
Аська да уллу къыз тюлдю,
Къозу да джангы туугъанды.

Алай а, адамла билмеген бир зат:
Васькады манга эм иги ат,
Аськады манга эм ариу къыз.

Уллула бютюн сабийле.
Ала билген – кюлген, къозугъан.
Мен а джанымы берликме
Аськагъа, Васькагъа, къозугъа.

ДЖАЙГЪЫ ЭРТДЕН
(1962 джыл)

«Тур-тур» келгенди:
«Хур-хур», уян,- дегенди,-
«Къой кютерге чыкъ».
Къолума тутдургъанды чыбыкъ.
«Аякъларынгы кюйдюрмез ючюн чыкъ,
Чабханлай джюрю. Чыныкъ.
Къойланы ийме сабаннга»,- дегенди манга.
«Кесмезни аязы ючюн,
Чамланма»,- дегенди.
«Ол сен аязыр ючюн
Урады»,- дегенди.

Мен а, кёзлерими да ууа,
Бир аягъымы кёлтюрюб,
Шорбат чыпчыкъча, джыйырылыб турама.
Мени былай кёрюб,
Хыликке этерле деб да къоркъама.
Эснейме. «Тур-Тур»ну къараб тургъанын эслейме.

Сора, чыбыкъ атыма да къамчи уруб,
Чабама. Джау джагъылгъан гырджынымдан да къабама.
Джарыйма, кюлеме.
«Джигит джаш» деб, мени махтарыкъларын да билеме.

Былай башланады джайгъы кюн манга.

КЪАЧ
(1965 джыл)

Орналгъанды къач келиб,
Тюрленнгенди тёгерек.
Алтын, багъыр себилиб
Сюеледи бу чегет.

Сууукъ ура тебреген
Джерлени башлары бла
Турнала кетедиле
Мыдах тауушлары бла.

Да кёрлюксе хауада
Созулуб гыбы ауланы,
Тауланы башларында
Джангы тюшген къарланы.

Заман алгъа атлайды:
Къачхы джелни тюбюнден
Келечи къыш сакълайды
Акъ тону бла юсюнде.

ЧАЛАМА ЧАЛКЪЫ
(1966 джыл)
 
Къалмай эригиб,
Къоймай эриниб,
Чалама чалкъы
Кенгнге керилиб.

Мен чалгъан джерде
Чалкъыны ойната,
Кёзюнгю алдайды
Гокка къатапа.

Аяздан хансла
Аз-аз къалтырай,
Кюмюш къамача
Чалкъым джылтырай,

Чалама чалкъы
Къоймай эриниб,
Тартама чалкъы
Кенгнге керилиб.

МИНГ СЁЗНЮ АЙТДЫРТХАН БИР СЁЗ
(1969-1970 джыллада джазылгъан «Сюймеклик Дефтерден»)

СЮЕМЕ

Кукушум деб, хар къайда
Эсимде тутуб,
Кесинг бла тюбегенлей
Барын унутуб,

Джарашдыргъан сёзлерим да
Башымдан кетиб,
Джукъ айталмай къалыучанем
Мурукку этиб.

Эсингдемид ол бир джылда
Окъуюм деб бир зат,
Таукеллигим джеталмайын
Къойгъаным тынгылаб.

Джюрекни къыйнагъанынг
Боллукъ болур деб,
Тартыб къаламны алыб,
Кукуш окъур деб,

Харифлени уллусу бла
«СЮЕМЕ» деб джазама.
Сюйгеним да джангыз бир сёз
Айтыр деб базама.

СЁЛЕШГЕНИ БУЛБУЛЧА

Сёлешгени булбулча,
Ышаргъаны джулдузча,
Дунияда бир къыз болмаз
Кёз къаматхан Кукушча.

Кючлю бутлары тебере,
Чабса учад бир къушча.
Чырайы огъуна кюч бере,
Кимни кёргенсиз Кукушча.

От джилтинчикле кёзлеринде,
Къашлары къарала къундузча.
Чырайы къарам аралта,
Хар джаш джюрекни таралта,
Мёлек да джокъду Кукушча.

Ненча джылны сюйдюм сени
Айтыргъа базмайын, таша.
Да энди ачыкъ айтама:
Сени сюеме, кёб джаша.

МЕН СЮЕМЕ

Мен сюеме сени омакъ сёзлеринги,
Байлаб къойгъан, ойнай тургъан кёзлеринги,
Бусакъ кибик, субай узун сюегинги,
Тутдуруучу былай мени безгегими.

Мен сюеме сени таб спорт кийиминги,
Таб джарашхан, аз этмеген сюйюмюнгю,
Джюрюшюнгю – сенгилдеуюк, ариу, кескин,
Билгенингча алай атлай джангыз кесинг.

Мен сюеме сени джарыб кюлгенинги,
Тёгерекге къууат, джарыкъ бергенинги,
Шош чайкъалгъан толу, ариу кёкрегинги,
Мен сюеме… сени саулай кесинги.

СЮЕМЕ +++++++++++++++

Сюеме, джюз кере сюеме,
Сюеме биринчи кере.
Сен сан этмейсе, билеме,-
Сюймекликге джокъду тёре.

Мен башымы тас этгенме,
Сёлешмесенг да турсунуб.
Джырла джазаргъа джетгенме
Къанатла битиб, учунуб.

Сюймеклигим таза чокъракъды –
Ичерсе бир кюн саб болсанг.
Дуния – тар, джашау – къургъакъды,
Ариу къызчыкъ, сенсиз къалсам.

Сюймеклигим ургъан чокъракъды –
Кюч джокъду аллын тыяргъа.
Джюрегимден чыгъармайын,
Аны анда джоппу джыяргъа.

Ол себебден ол тёгюлед
Бурулуб назмулагъа.
Джанымдан сюйген а къарармы
Аз да эс ийиб алагъа?

ГОККАЛА

Бирем-бирем кёрсек гоккаланы
Къайсысын да ариуду деб алабыз.
Бирге кёрсек а барын аланы
Эм ариуун деб, сайлауну салабыз.

Алай а, гоккаланы ичинде
Тюбейле сан-сан аллай гокгала,
Сайларгъа да, неге да джетдирмей,
Кёзге илинедиле ала.

Сен да аллай гокка болгъанса меннге,
Джюрегиме тюйрелгенсе кетмезден.
Ызынгдан джюзле къарайла
Болгъанынг ючюн бир джюзден.

Мен къалгъанладан онглу тюлме –
Халкъда джигит деб айтмазса.
Алай а сени менича сюйген
Джангыз бир адам табмазса.

СЮЕРИК ЭСЕНГ А ОМАКЪ СЁЗЛЕ ЮЧЮН

Сени сюйгеними билдире,
Келтирмейме омакъ сёзлени,
Сагъынмайма дугъум кёзлени,
Турмайма бир да тенглешдире.

Къычырама: СЮЕМЕ СЕНИ!
Джюрегим къоркъуу бла къууанчдан толады.
Сюерик эсенг а, омакъ сёзле ючюн,
Сюймей къойсанг да болады.

СЕН ДА ЭСЛЕРСЕ ДЕГЕН УМУТЛУ

Кукушду сени чам атынг,
Тюз атынг бармыд, билмейме.
Меннге ышарсанг сюеме ансы,
Башхагъа ышарсанг сюймейме.

Джарыкъ къарасанг, мен да ышарама,
Мутхуз эсенг – мен да булутлу.
Сени юсюнгден сагъыш этеме,
Сен да эслерсе деген умутлу.

АШЫРЫЛМАГЪАН КЪАГЪЫТ

Исси салам ариу Кукуш –
Таулуланы къызлары.
Балхам болуб джюрегинге
Къаламымы ызлары

Къууандырсала сени
Да насыбым тутаред.
Джарыта тёгерекни
Джулдузум уруб джанаред.

Ариу эринлеринг ышарсала
Мени джазгъан сёзлериме,
Мен баш уруб къарар эдим
Таза къара кёзлеринге.

Шыбыла иссиликни атхан,
Мукъладис кибик тартхан
Къарамынга мен тюберем
Сюймекликден хапар айтхан
Къарам бла. Айча ариу бетингден
Тохтаучанма кёз алалмай,
Ауузумдан сёз чыгъаралмай,
Керти къууана кёлюмден.

Мен ангылайма джюрегими
Ургъаныны таркъайгъанын,
Эслегенлей кёкрегинги
Шош тенгизча чайкъалгъанын.

Ариулугъунг, акъылынг да
Къанымы бурад дженгил.
Кёрмей сени кюнню къалсам
Татыуун тас этед ёмюр.

Ачыулансанг, кюлсенг да
Джюрегиме дарманды.
Сюймекликге хорлатхан
Бу къалай къыйын заманды.

Сау къал, Кукушум, бошайма,
Айталмадым муратымы.
Джаралы тау къушха ушайма,
Ба этеме ариу атынгы.

СЮЙМЕКЛИКНИ КЕЧЕСИ

Терлегенден болуб мылы
Эте эдим дыгалас.
Кенг терезе ачыкъ болса да,
Кюсей эдим мен аяз.

Бир джарыкъ джулдуз кёкде
Кёз къыса джана эди.
Бир башха джулдузну эсге
Тюшюрюб къыйнай эди.

Аны къолу тийгенча
Кечеги хауа ийнакълаб,
Сылай эди башымы
Бир сейир халда омакълаб.

Бирде кече уяныб
Солуй эд къысха, терен.
Ариу кёкюрегинге
Ушатаем аны мен.

Ангыладым мен бу кече
Хар зат джангыдан туугъанын.
Джюрегими сюймекликге,
Уллу насыбха ургъанын.

УНУТАЛЛЫКЪ ТЮЛМЕ

Кёргенлей сени
Биринчи кере,
Къалгъанем болуб
Мен былай ёре.

Кёзюм битгенлей
Субай санынга,
Тубан чабханед
Мени башыма.

Былай къабланыб
Ариу кёкюрегинге,
Татлы ышарырем
Къараб кёзюнге.

Къысарем тартыб
Ингичге белингден,
Эрним тиерча
Исси эрнинге.

Ашырырем кёб кечени
Къууанчдан джылаб.
Ол къалын къара чачынгы
Ба этиб, сылаб.

Джюрек тохтай эшитирем
Башха джюрекни тебгенин,
Джумшакъ, ариу, акъ ёшюнюнгю
Кёлтюрюлгенин, чёкгенин.

Гокга бетинг, нарат санынг
Тынчлыгъымы алгъанды,
Бителмезлик, сау болмазлыкъ
Терен джара салгъанды.

Сен эслемей къоярыкъ эсенг да
Джырларымы, таб кесими,
Мен а унуталлыкъ тюлме
Къайда болсам да тюрсюнюнгю.

ДЖАЗ бла СЕН

Джаз келеди, алай а,
Джазны кёрюученем,
Тылпыуун сезиученем
Сеннге къарасам къуру да.
Джаз ойнар умутлуду –
Чууакъды, булутлуду.
Сени да джабармы
Кёзюу-кёзюую бла булут а?

Бир джетишмеген джерин
Табарыкъ эсенг да,
Айлансанг джик-джик аулай а,
Сенича къууанч бериб,
Сенича къаш кериб,
Джаз да ариуду саулай а.

СЕЗИМИМИ СЁЗЛЕ БЛА АЙТСАМ

1
Джашау сейирд: тюбеб къаласа
Сюймекликге кеч не эртде.
Окъурум да келмейд дерсни –
Кукуш, сенсе джюрекде.

2
Бу ийнарла-къыйнарла,
Бу ийнарла-къайнарла.
Къара кёлде чабакъла
Джулдуз тутуб, ойнарла.

3
Кесингча ариу къызлагъа
Къалын кёлекке атаса.
Сеннге къарагъан кёзлени
Мукъладис болуб тартаса.

4
Мен сеннге нени да табарем,
Къайры да барырем джашаргъа.
Джангыз бир амал табылгъаед
Сени джюрегинги табаргъа.

5
Ариуланы тенглешдирселе,
Дейле: «Ол ариу эд джулдузча».
Мен а айта турлукъма
«Ол ариу эд»,- деб, Кукушча.

6
Бу къыйын, сейир кюнледе
Насыбым мени тутармы?
Джаннган джюрек джаннган джюрекни,
Кукушум, сенде табармы?

7
Кёзлеримде кёзлеринг,
Кёзлерингде кёзлерим.
Сени мюйюшге тыйгъанла
Кёкден тюшген сёзлерим.
 
8
Гошаях бийчени къаласына
Сейирсиниб къарайла.
Кукуш бийчени къаласын
Мен да ёмюрлюкге къалайма.

Къызыл Къала – Къыз Къала,
Кукуш Къала – Къуш Къала.
Джети къат кёкге джетген
Хош Къала да Къош Къала.
 
9
Ай мени сёзюм бош къала,
Джай Къалам болду Къыш Къала.
Илмудан джокъду магъана
Оюлса кёлде тохана.
Аллах, сен къойма къаласыз,
Аллах, сен къойма къаясыз.

10
Кукуш десем – учханча къуш,
Келгенча джай, кетгенча къыш,
Ургъанча таудан аяз.
Келгенча кёкден ауаз.

Кукуш десем чыгъады Кюн,
Кукуш десем чагъады гюл.
От джукъланса къалады кюл.
Бошунамы къалады кёл?

БОЛЛУКЪНУ СЕЗЕ

«Мен сюймейме» деген сёзюнг
Ачытханед ол кюн алай,
Чанчылгъанед къурч бычакълай,
Къоймай менде аз да тёзюм -
Мыйым ишледи сынчыкълай,
Ачыкъ кюнде кёрмед кёзюм.

Анча джылны сюйюб туруб,
Ачы сёзню нек айтханенг
Джюрегингде джокъ эсе ол?
Омакъ сёзлюмю табханенг
Алдатыр ючюн ахыр джол?
Къалай болду эсе да, джазыу
Сеннге да айтмад: насыблы бол.

Сен да болмадынг насыблы,
Насыбны мен да кёрмедим.
Ёзге джюрегимде ёмюрге
Ол уллу отну мыдыхы
Бурулмад кюлге-кёмюрге,
Джукъланалмады, ёлмеди.
Джелчик ура да къызарта,
Джюрекни мыдах ышарта,
Толу джансызлыкъ бермеди.

Джюрегими бушуу ала,
Бюгюн-бюгече да къыйнала,
Туруучанма мен ол затха.
Бюгюн да ол тюшсе эсиме,
Эслемей джыламукъ кёзюмден
Тёнгереб тюшед, тюшгенча,
Мыдах сюймеклигиме шагъатха.

Джюрегими ол тамчысын
Джашырыучанма джашымдан.
Аллай сюймеклик сен сынамагъын
Деб, эринлерим къалтырай,
Мыдах сылайма башындан.

СЮЙМЕКЛИК

Сюймеклик деб айтмайдыла,
Эй, тиширыу бла джатханнга.
Аны джангыз къучакълар ючюн,
Кечеледе ийнакълар ючюн,
Артда уа, суууб атханнга.

Сюймеклик деб айтмайдыла
Джаш къызны къараб белине,
Сюеме деб къарам аралтсанг,
Къараб аны таза кёзюне.

Ол джаныуар сюймекликди,
Хайыуан этиучюдю алай.
Адам адамды да адамды –
Сюймеклиги да болсун башхалай.

Сюймеклик тюлдю джангыз ышылыу
Тиширыуну джумшакъ этине.
Сюймеклик тюлдю джангыз ышарыу
Къараб аны ариу бетине.

Сюймеклик неди? – ол адамлыкъды,
Бир-бирин багъалатыу эм ангылау.
Керти сюймеклик – керти насыбды,
Сюймеклик сингнген – насыбха атлау.

«Сюеме, сюеме, сени сюеме,
Джаб-джангыз сюеме мен сени».
Чыкъсынла бу сёзле таза джюрекден
Джарытырча башха джюрекни.

Сюймеклик керекди насыб болургъа,
Сюйген адам насыблы болургъа.
Къарангы кече ай джарыкъданча,
Эки джюрек да къууанчдан толургъа.

ЁКСЮЗ ЭТМЕГИЗ

Кёбмю болаед джашагъанлы
Сиз насыб табыб, юйлениб.
Арагъызда ойнагъанлы
Джанкъылыч кибик сюймеклик.

Унутханмысыз туруучугъузну
Бир-бири къолугъуздан тутуб.
«Мен сеники,
Сен да – меники» деб,
Заманны, нени да унутуб.

Энчи къалсагъыз бир-биригизни
Сиз къаты къысыб ийнакълай,
«Ашырлыкъбыз ёмюрюбюзню,-
Дей эгиз,- Кёкде Чолпанлай».

Да нек болду да къарангы
Джаннган Чолпан арагъызда?
Эслегиз, кёлекке атмасын
Сизни ол джаш балагъызгъа.

Къыргъа эгиз бир-биринги
Къурагъынчы сиз ол джанны.
Ёксюз этмегиз, сындырмагъыз,
Къачын этигиз энди аны.

Бир-биринг бла дауур эте,
Бир-биринге къайырыла,
Къыйналсагъыз да туругъуз
Юйленнгинчи айырыла.

ЫШАРЫУ

Ышарыу – кёзле бла эринлени гоккасыды.
Ышарыу – джюрекни къозгъаучу джарасыды.
Кёкден тийген Кюнню джылыууду,
Ол – сюйген джюрекни тылпыуууду.

УНУТМАМ

Тёзе, сакълай, ангарыла,
Джюрек, къалтырай, кемириле,
Бир ышара, бир джарыла,
Татлы сагъышлагъа кёмюле,

Эсим тамчыча чачыла,
Къанатлы джыйынча бёлюне,
Не кёб айланса да, къайытыб,
Тохтаб къалыучанды сенде.

Белгисизлик бир ауурлукъча,
Джюрекни басыб инджитед,
Адамны тынгысыз этед –
Джазыудан башха боллукъча.

Ол себебден, атар ючюн,
Юсюмден белгисизликни,
Ычхыныр ючюн тырнагъындан
Къаты буугъан сюймекликни,

Не да табар ючюн джылыуну
Сенде, сени кёкрегингде,
Меннге сормай, чыкъгъан сёзню,
Учхан сёзню джюрегимден,

Къычырама, не джашырыу:
«Мен сюеме сени чексиз!».
Сен да бер ачыкъ джууаб,
Болма да былай тюбсюз.

Бу мени ахыр джазгъанымды,
Сёзюм энди сени джунчутмаз.
Тилим былай айтса да,
Джюрек а сени унутмаз.

…«Сюймейме» - бусагъатха дери
Нек тургъаненг да къубулуб?
Энди … джюрегим излесе да,
Мен да къарамам бурулуб.

Къарамам къара кёзлеринге,
Ариу сюегинге къарамам.
Ийнанмам «керти» сёзлеринге,
Ёмюрде энди алданмам.

ТИШИРЫУГЪА ДЖАЗМА
(С.Есенинден)

Сизни эсигизде болур,
Игит да, бары эсигиздеди:
Мени сюелгеним
Джууукълашыб къабыргъагъа.
Юй ичинде, джюрексиниб
Джюрюй эгиз. Не эсе да,
Хыны сёлеше эгиз манга.

Сиз айта эгиз
Бизге заманды деб, айырылыргъа -
Мени джашауум магъанасыз
Къыйнагъанын сизни кемсиз,
Ушаргъа кереклисин
Джашауунгу бир ишге.
Мени джазыуум а –
Сыбдырылыргъа арлакъгъа, энгишге.

Сюйгеним!
Сюймей эгиз мени сиз.
Сиз билмей эгиз
Халкъны ичинде
Мени ушагъанымы
Тери къуюлгъан атха
Аямай сюрюлюб
Батыр атчысы бла юсюнде.

Билмей эгиз сиз –
Мен тубандаем;
Мени эмгенин
Ангыламагъаным
Бу къатышыу, бу ишле
Бизни къайры элтгенин.

Бетден-бетге бетни кёрмезсе,
Уллуну кёрюннгени узакъданды.
Тенгиз къайнагъан заманда
Кеме джылаулукъ халдады.

Джер – кеме, барад джюзгенлей,
Алай а, къайсы эсе да,
Джангы махтау бла джашау излей,
Тюз къыяманы-боранны
Ичине ёхтем бургъанд аны.

УНУТАЛМАЙМА

Унутургъа излейме барын,
Унуталмайма ансы.
Кёб-кёб болама барыб,
Къараргъа, бир алыргъа тансыкъ.

Унутургъа излейме сени
Кёзлеринги чууакъ кёк кибик.
Айхай, тебремесе уа мени
Джюрегим алгъынча тебиб.

Чырайынгы унуталмайма.
Ол мени сагъайтад, къоркъууча.
Унуталмайма, къутулалмайма –
Кёз аллымда толкъунча,

Кёрюнед толу кёкюрегинг.
Эшитилинед сёзлеринг.
Керти да къатымдаса – узалама,
Алдайла, алдайла кёзлерим.

МЭ ШЭН МИКЪ ВАРХАР
(Мен Сени сюеме)

Сен джашса алкъын –
джетинчи класс,
Алай джетген къызгъа ушайса.
Сени кёрюб тюрленмеген аз,
Кёб джюрекде тенгден джашайса.

Акъ ёшюнюнг чайкъалады
Акъ тенгизде толкъун кибик.
Сыфатынг сюрюб айланады
Айырылмазлыкъ къоркъуу кибик.

Кёкден урлагъан кёзлеринг
Кюнню да урлаб, джылтырай.
Къараучанма мен алагъа
Джюрегим бир тюрлю къалтырай.

Кёрсем бир-бирде сени
Къуршалагъанлай школ къызла,
Эсиме тюшед мени
Кечеги Ай бла джулдузла.

Чырайынгды къалам алдыртхан,
Джаздыртхан ма бу сёзлени.
Оту эртде джюрекге тюшгенди
Сендеги ариу кёзлени.

Керек тюлдю кёзбаулукъ, омакъ –
Таза джюрекден сени сюеме.
Мэ шэн микъ вархар, сакълайма джууаб –
Не айтырынгы билмейин кюеме.

ОТ БУЗНУ ЭРИТАЛЫРМЫ?

Къарамлы, сыфатлы, чырайлы
Кёб джерде кёб къызны кёргенме.
Алай а сени…сёзюм таркъайыб,
Къараб кёргенлей ёмюрге сюйгенме.

Сюймеклигим – ёмюрлюк, таза.
Сен сюймесенг – бир адам джазыкъ.
Эки джюрек – от бла буз… азаб.
Нек кюрешеме, не излейме джазыб?

Джулдузум узакъда, бир джууукъда,
Мени джазыуум анга элталырмы?
Боранлы, джелли къышхы суууукъда
Кючлю от да бузну эриталырмы?

ОНТЁРТ ++++++++++++++++++++

Ма онтёрт болду джылым.
Апрель ай мылы, джылы.
Кёзню алдайд гяхиник,
Джюрекни уа – сюймеклик.

СЕННГЕ

Сен ышарсанг да,
Ачыулансанг да,
Таб, этиучюнгча,
Кукалансанг да –

Бары да, билеме,
Джарашыб барад.
Мен бек термилеме
Ызынгдан къараб.

Кёбню къаратхан
Ариу джюрюшюнг,
Кимни да тартхан
Керти сюйюмюнг.

Ол къара чачха
Керек тюлд джаулукъ.
Субай санынгда
Ойнайды саулукъ.

Сен ангылай болурса
Кючлю болгъанынгы –
Мени джюрегими да
Хорлаб алгъанынгы.

Сейир кёзлеринг
Аз-аз кюлюмсюреб,
Ойнайла-джылтырайла –
Турама симсиреб.

Къарамым – сеннге,
Джюрегим – сенде.
Мен мен тюлме
Сен болгъан джерде.

Бу ахыр джазгъанымды,
Ангыла, джаным, мени.
Сюймеген игиед
Сюйгенден сени. 

Алай а, къоймайд
Джюрек къабыныб.
Кёбден абынама
Чёбден абыныб.

Батыр бол дейле,
Чыкъсанг джолунга.
Джазгъаным тюшерми
Сени къолунга?

Тюшсе да джууаб
Табармамы сенден –
Мени сюйгенинг бла
Сюймегенингден.

Бу ахыр джазгъанымды
Къызгъаным бла мени.
Къоркъма, сагъайтмам
Мындан сора сени.

Джууаб бериб,
Бермей къойсанг да,
Этген муратымы
Тюбю бла ойсанг да,

Сенде кёзлени
Тюлме унутурукъ.
Алалла меннге
Джашау тутурукъ.

Толу кёкрегинг
Ачыкъ билинед.
Ариу сюегинг
Кёзге илинед.

Джюзгенча кёкде
Джарыкъ булутла,
Ойнайла башда
Татлы умутла.

Бошайым къагъытны
Мындан кёб боямай.
Джууаб алмасам
Ёмюрге къояма

Къолгъа къаламны
Тартыб алгъанны,
Эй сеннге атаб
Назму джазгъанны

Къояма ёмюрге –
Ёлсюн бушууум.
Кечмеклик тилейме,
Сюйген Кукушум.

ДЖЮРЕК КЪАЛТЫРАЙ АТЛАЙМА

Мен сени эртдеден сюеме
Айтыргъа бюгюн тебресем да.
Айтырыкъма, айтмай къояллыкъ тюлме,
Джюрегим кючлю тебренсе да.

Къалай да болсун, заман барад
Бир тюрлю булгъаныб.
Айыралмайма къараб –
Кечемид, кюнмюд, кюнню да не болгъанын.

Сен озаса атлай кескин –
Мен симсиреб сюелеме.
Мен тюл, джюрегим кеси,
Ызынгдан шыбырдайд: сюеме.

Сени сюймезге боллукъмуд,
Сени бармыды сюймеген?
Билеме - сюймезлик олду
Къараб сени бир кёрмеген.

Кёб къарышдым сюймекликге
Энди бошалды тёзюмюм.
Сакълайма, Кукуш, сакълайма
Сени да ахыр сёзюнгю.

Сени джууабынг дарманды
Мени сау этерик, ёлтюрлюк.
Сюеме, сюймейме десенг да
Джюрекге бошлукъ келтирлик.

Ол эки сёзню бирин а,
Айтырыкъ болурса,
сакълайма.
Назмуму сеннге берирге
Джюрек къалтырай, атлайма.

ТЮШ

Кече сайын къучакълайма,
Ийнакълайма мен сени.
Ба этеме батыр-батыр
Тамашалыкъ кёзлени.

Акъ ёшюнюнгден башха
Джукъ бёлелмейди эсими.
Къучакълайма, ийнакълайма
Тыялмайын кесими.

Кёзлеринге аралтыб
Сюймекликден толу кёзлени,
Джюрегимден чыгъарыб,
Татлы, таза сёзлени,

Мен айтмайма, шыбырдайма
Джашырмай сенден джукъну.
Уянсам а – къучакълайма
Сени тюл, орундукъну.

Ол кечеде кёрген тюшюм
Тюш болмайын, болса тюн,
Табылмазед джер юсюнде
Менден насыблы ол кюн…
………………………………..

Къууанама ол тюшге,
Биягъынлай ийнакълайма.
Болмай эсе тюшде кёрюн,
Кечеледе сакълайма.

СЮЕМЕ

Кийиминг ючюн тюл, сюйюмюнг ючюн
Мен сени эртдеден сюеме.
Бу джазылгъанлы бир бёлек кюн,
Базыб бералмай, джанымда сюйрейме.

Сюймеклик бармыды? Бар эсе неди?
Джашлыкъны эминасы сеннге тийгенмид?
Сени сюйген кёбдю, мен да бириме,
Сени джюрегинг а кишини сюйгенмид?

Къайдан да тюшдю къалам къолума –
Ачыу сёнгмейди джаннган джюрекде.
Таш тебе болурму джюрек орнуна
Тенгиз толкъунча толу кёкрекде.

Ачыкъ сорама, сен да бол ачыкъ –
Айтыр затынгы артхагъа тюйреме.
Кёб сюялмай эсенг сюй мени азчыкъ,
Мен а къачан да бирча бек сюеме.

7 СЫНЫФ. ДЕРСДЕ БИР КЮН

Дерс барад. Соруула, къарчыкълача, 
Къуюлалла. Туталмайма къолуму.
Эшикде уа…боран, алыннганча,
Чабад ашыгъад да, тохтайд абынад да –
Мени халымчад аны да болуму.

Боран джыялмай эсин
Джетген джерине кесин нек урад?
Огъесе, ол да бек излегенин
Табалмаймы къутурад?

Мен а табарыкъма, табхан да этгенем,
Энди уа не? Кюрешеме къансыб.
Джюрек таларыкъды, мен а тёзерикме,
Болсам да сеннге не къадар не тансыкъ.

Джангыз бир сёзден адам боран
Болуб къаллыкъды. Кесимде кёргенме.
Алай а сезимим бузлаб къалмайын,
Къатыдан-къаты, бекден бек сюйгенме.

Джюрек бир затха тартса керти,
Мыйы аны бузалмайды.
Сюймеклигим джанад мени
Джанад, джанад, бузламайды.

СЮЙМЕКЛИК

Къызлагъа сансыз къараучанем
Эм мёлеклерин кёрсем да.
Энди кюлкюлюк болуб турама,
Алгъын тенглеге кюлсем да.

Кёб назмуда суратлайла
Къызны ышаргъан кёзлерин.
Тамакъдан чыкъмай тохтайла
Хап-хазыр, бишген сёзлерим.

Эслемей къолум тийсе да
Къолуну джумшакъ этине,
Меннге къараб сёлешсе да,
Къаным къуюлад бетиме.

Джашауумда биринчи болур
Былай таза къаты сюйгеним.
Ёлгюнчюннге эсимде турур
Хазна тюбемеучю сюегинг.

Къысармамы ёмюрде сюйюб
Башха къолну сени къолунгча.
Сенде барды къаллай сюйюм,
Кёкрегинг чайкъала толкъунча.

Мен сеннге нени да табарем,
Къайры да барырем джашаргъа.
Джангыз бир амал табылгъа эди
Сени джюрегинги табаргъа.

Тёгерегинге кёрсем джыйылыб
Элде эм ариу къызла,
Эсиме тюшед мени
Кёкде Ай бла джулдузла.

Сёзлерим бош сёзле тюлле
Айгъа тенглешдириучю къызланы.
Ала джюрекни кесеклерилле,
Джюрек къурайды аланы.

Аланы джюрек къурайды
Сюймеклик къалтыратыб -
Джырласа да кёб джылайды
Акъылны абызыратыб.

Сормай кёрюнед келиб
Сыфатынг, сёзюнг, джюрюшюнг.
Насыб деб джукъ бар эсе,
Бар эсе андан юлюшюм

Джукъ керек тюлдю дунияда,
Джангыз сени излейме.
Джазыу бла сеннге кёзюу
Тобукъланыб тилейме.

Минг джашнасын сюймеклик -
Ол меннге тюлдю керек.
Насыб табмай къалыучанды
Насыбха чабхан джюрек.

Эки мукъладис бир-бирине
Чабыучанла, тартыучанла.
Алай а о кюч бла ала
Бир-биринден да къачыучанла.

Кенг хауада кёгюрчюнле
Къагъадыла бирден къанат.
Ургъан сууну джырадыла
Теннгден джюзе эки чабакъ.

Таза сууда чабакъла,
Кёгюрчюнле кёк тенгизде,
Сен бла мен да насыблыбыз
Туугъан, сюйген джерибизде.

Джазгъы кюнде баш кёлтюрген
Ариу чакъгъан гоккала,
Бизге сукъланыр элле,
Ким биледи, таб, ала.

Танырыкъды къарагъан да:
Сюйген, туугъан джерибизде,
Сюймеклик – джюрегибизде,
Биз ариубуз аладан да.

Биз ариубуз аладан да,
Кюнюбюз кюнден джарыкъ.
Бирча эм тенгден атлайбыз
Къолладан тутуб, джарыб.

Минг джашасын сюймеклик!
Сюймеклигим джашнайды.
Эки джюрек бир болуб,
Джангы джашау башлайла.

СЕННГЕ

Къол - къалтырай, джюрек - ура, джазама,
Мени Кюнюм, англарса деб, базама.
Мени сюймеклигим джангыз сеннгеди –
ёмюргеди,
Талпыгъаным, ашыкъгъаным джюрегинги билиргеди.

Кёргенмеми сеничаны ёмюрде?
Сенича ариу бир тууады ёмюрге.
Ол кёзле меннге бирчик ышарсала,
Кеслерин меннге ышансала,
Мен хазырма тобукъланыб ёлюрге.

Тюз санынгы сынгар кере къысар ючюн,
Толкъун кёкрегинги джылыуун англар ючюн,
Къара чачынгы бир ийнакълаб сылар ючюн,
Не эт десенг аны этиб айланырем,
Аякъларынгы мен ба эте сойланырем.

Джукъа эринлеринги эринлерим табсала,
Джюрегинги джилтинлери джюрегиме чабсала,
Джангыз кере сюеме деб шыбырдасанг,
Мен сюйгенча сен да сюйюб къучакъласанг,

Дунияда эм насыблы адам болуб
Къаллыкъ эдим. Ышаннганлай турама.
Сен сюе, сюймей эсенг да,
Сыфатынга минг-минг кере баш урама.

Сюймеклигим мени сеннге ёмюргеди,
Аны ёллюгю кесим бла биргеди.

ФАТИМАГЪА

Сюйген тынчды, сюйдюргенди къыйын –
Сюйдюрюр ючюн не этейим?
Кёк-кёзлю сейир Фатимачыкъны
Кёлюне къалай джетейим?

Тёзюб болалмай къалама
Сеннге тартхандан джюрегим.
Татлы сезимле къоймайын
Джыр джаздыралла сюйгеним.

Толкъунча толу кёкрегинги
Джашыралмайды кийиминг.
Тобукъланыб ызынгдан къарайма –
Нечик уллуду сюйюмюнг.

Башха джашлагъа ышарсанг,
Билдирмесем да, кюеме.
Кёзлеринг мени ийнакъласала
Мен сени къалай сюеме.

Сюйген тынчды, сюйдюргенди къыйын,
Сюйдюрюр ючюн не этейим?
Тамам сюйген Фатимачыгъымы
Кёлюне къалай джетейим?

ИЛХАМ КЕЛЕДИ СЕНДЕН

Кёз туурангдан кетмей тургъаннга
Джазмасанг, кимге джазарса?
Таза сюйгенинге табмагъан сёзлени
Къачан эм кимге табарса?

ХАЛЫМ

Кюн къызарады,
Ол менннге ышарады,
Тёгерек да
мени ючюн джашнайды.
Джюрегим тюрлениб,
Кёлюм кёллениб,
Шо менде бир кюч ойнайды.

Чаб десенг чабыб,
Уч десенг учуб,
Болуб турама кетерлей,
Этилмезлик затны
Эт десенг къараб,
Джукъгъа санамай этерлей.

Къыш джазны келтирсем,
Мыдахлыгъынгы кетерсем,
Джарыкъ джулдузлай джанарса.
Керти сюйгенни
Сюймейин кетсенг,
Башхадан не зат табарса?

Кюн къызарады,
Ол меннге ышарады,
Тёгерек да
мени ючюн джашнайды.
Мени джюрегимде
Ычхыныб «джюгенден»
Бир исси сюймеклик джашайды.

КЮН бла АДАМ

Кюн чыкъса джарытыргъа чыгъад.
Джашауунгу аныча башла.
Хар адамынг бирер Кюн болуб,
Сюйген джуртум, ёс, кенгер, джашна.

МЕКТУБ (ПИСЬМО)

Сюйген джуртумда
Сюйген къызыма
Сюймеклик салам иеме.
Къатынгда турсам да,
Узакъда болсам да,
Мен сени бир бек сюеме.

Китабны ачсам
Китаб бетледен,
Арбазгъа чыкъсам
Чакъгъан терекден
Сени сыфатынг къарайды.
Кёзге кёрюнсе
Кесинг къалгъанынг,
Джюрегим ачыб, къыйнайды.

Мен бир-бирде, тутуша келиб,
Хорларымы да унутама.
Биягъы сен а эсиме тюшсенг,
Джети къат кючлю тутама.

Сюйген джюрегим сюйген джюрекге
Талпыб урады кёкрекде.
Табигъатда къалай эсе да,
Джаз ёмюрлюкдю джюрекде.
 
Джашауну тамыры
Болгъанса меннге –
Мен сени алай сюеме.
Джюрек термиле,
Сагъыш кемире,
Тансыкълыкъ салам иеме.

ОТ бла БУЗ

Мен сени къачан да сюеем.
Сен эдинг чырт да сюймеген.
Мени кёрсенг сескекли къараб,
Не ышармагъан, кюлмеген.

1968 год. СТИХИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ.

*   *   *
Я сделав ошибку и поняв потом,
Говорю: никаких ошибок позже.
Но горестно замечаю тайком –
Ошибок я делаю чаще и больше.

*  *  *
Мне не легко с цветущим маем,
Радости нет с цветущей землёй.
Боль и тяжесть звериной стаей
Схватили будто мёртвой петлёй.

Схватили и душат. И эта петля
Всё время становится уже и уже.
Безвыходных положний нет.
Где выход? Где?
Ты мне так нужен.
 
МОЯ ЛЮБОВЬ

Я в объятьях серой скуки
Умираю и тупею.
От зубов страшной суки
Защитить себя не умею.

Но тем более тебя
Защитил бы, стал бы щитом.
Не о себе забочусь я –
Потому и стал пиитом.

Не осуждай меня, прошу,
Не обойдись со мной так резко.
Фото твоё краденое ношу
Любя тебя от чиста сердца.

Моя любовь меня ждёт,
Моя любовь со мной живёт.
Моя любовь меня жжет.
Только со мной она умрет.

СИНЕЕ МОРЕ

В небо светлое светлыми глазами
Гляжу я иначе чем иные глядят.
Синее море мерцает звездами,
Эти моргалы так ярко горят.

Мои звезды. Мое небо. Тише.
Может ли кто-нибудь ими не гордиться?
По морю синему плывет мое лунище -
Небесного свода царица.

Мой пристальный взгляд в небо ночное.
Поздно спать. Рассветает уже.
Только сейчас алеет,
светлеет,
У меня же давно светло на душе.

Ночное небо – небо яркое,
Впечатленье очень большое.
Мысли прекрасные как небо ночное
Приходят, проходят пчелиным роем.

ЧЕМПИОН

Действительно, кто же он
В спортивной штанишке?
Бежит, как будто чемпион,
Известный не всем парнишка.

Где научился такому
Железному порядку?
Рано утром как всегда
Делает зарядку.

В секции борьбы и бокса
От тренировок стонет он.
А в своих снах, в мечтах своих –
Олимпийский чемпион.

Знаю, приведут к победе
Его мечты, его стоны.
Он обязательно пробьется
В Олимпийские чемпионы.

ЭКИ МЕДАЛ

Быйыл Аслан кёчгенди
Алтынчы классха.
Окъууда уа къалмайд
Кишиден артха.

Джангыз бирдед аманы –
Къарыусузду, хыреди.
«Физ-ра»дан зачётланы
Хаман ючге береди.

Биреуню ойнагъаны
Анга ауур тиеди.
Барын да сыртларындан
Салыргъа уа сюеди.

Сюйгенден а не келсин,
Джыгъалмайт да къалады.
Джюрегине мыдахлыкъ
Джангы тамгъа салады.

Таб, къызла да бир-бирде
Уллу ачыу этелле.
«Асланчыкъ-чычханчыкъ» деб,
Тюртюб-тюртюб кетелле.

Аслан а кючлю болургъа
Кимден да сюеди, излейди.
«Мени кючлю бир эт»,- деб,
Аллахдан да тилейди.

«Тамблагъа тулпар боллукъма»
Деб атдырад кёб тангны.
Алай а, кюч не эсе да,
Къуюлмайд санына аны.
Ол себебден хар чоту да
Бек табсызды Асланны.

Къарай туруб Асланнга
Тренер аз-аз, акъырын,
Бир кюн айтады анга,
Тюз къатына чакъырыб:

«Къарайма да мен халгъа
Сенден гёджеб боллукъду.
Кире тур, къоркъма, спортзалгъа –
Санынг кючден толлукъду».

Хыликке этмелле аны,
Къоркъууун да унутду.
Къызла ойнаучу прыгалканы
Къолунда ол да тутду.

Озгъан кюнле айлагъа бурулуб,
Айла да болуб джылла,
Хорламла сынджырлай къурулуб,
Къууанч келтирдиле Асланнга.

Онунчугъа джетерге
Аслан кёргюзтдю кесин.
Тенглеге да болуша,
Бешлеге айтад дерсин.

Тутушну да тахсаларын
Барад «бешлеге» билиб.
Школда эм добар бла
Бир кюн джыгъыша келиб,

Ич чалдыу бла атды
Буууб темир къолу бла.
Классда эм кючлюню
«Джер къаздырды бурну бла».
……………………………………
Энди Аслан эртденин
Зарядка бла башлайды.
Хар сингир чабакъ эти
Толкъун кибик ойнайды.

Эки медал – кёкрекде:
Бири - окъууу ючюн,
Бири кёргюзтед гёджебни
Къралда айырма кючюн.

Къышда, джайда, хар къайда да
Аслан санын илейди.
Тренерине-устазына
Кёб ашхылыкъ теджейди.
…………………………………
Спорт не джаны бла да
Бизге чыкъгъанд хайыргъа.
Джашларыбыз кёб болсун
Аслан кибик айырма.

САЛАМ КЪАГЪЫТ

Багъалы Роза, кеч мени, кеч,
Заман болмай, джазмай тургъанма.
Бюгече уа… болса да кеч
Письмо джазаргъа олтургъанма.

Олтургъанма письмо джазаргъа
Къагъытны, къаламны да алыб.
Кюрешсем да сёзле тагъаргъа,
Керекли сёзню табалмай къалдым.

Чалкъы да къыйын, джер иш да къыйын,
Алагъа адам тынч деб айталмаз.
Ёзге дунияда назму джазгъандан,
Письмо джазгъандан къыйын иш болмаз.

Артыкъсыз да джазгъан затынгы
Джазгъанынг болса сюйген къызынга,
Джаратмайса ариу хатынгы,
Эслеб къарайса къалам ызына.

«Саулугъунг къалайд, къалайд окъууунг,
Ненг да иги болур,- деб, ышанама.
Сен узакъдаса – олду къоркъууум,
Эсиме тюшсенг, мыдах ышарама.

Алай дунияда бир зат бард дагъыда,
Ол - кёкде Чолпандан да джарыкъ.
Кемелеге джол кёргюзтген джарыкъча,
Джюреклеге нюр себеди ол джаныб.

Ол кёблени джашаугъа кёллендиред,
Кёблени да умут бла джашатад.
Бирлени ол ёмюрлюкге айырса да,
Бирлени къууанч болуб джарытад.
Бирде къууанчны ёмюрлюкге тюб этед,
Бирде эсде болмагъан насыбха тюбетед.

Аны аты – Сюймеклик бла тюбешиу.
Ол тюлмюдю манга да кёл басдыртхан.
Мени стихиям тюлд письмо джазыб кюрешиу,
Сюймекликди бюгюн назму джаздыртхан.

Сен бир-бирде мени кёзюме
Кёрюнесе гюл болуб джашнай келген.
Тёгерекге субайлыкъ, келбет берген.
Бир-бирде уа кёгюрчюн болуб,
Джанкъылычны тюз джаны бла учаса.
Бир-бирде булбулса, къарачай нызыгъа къонуб,
Шимал Кавказгъа сейир джырла чачаса.

Сакъ маралгъа ушатама мен сени,
Бойнун созуб чокъуракъдан суу ичген.
Огъай, – сен къызыса Ёрюзмекни
Ариу Агуда – бели чыбыкъдан ингичге.

Ахырында сен розаса да,
Розалай къаллыкъса ёмюрге.
Гюллени джыйыб салыб барлыкъма
Бир ашхы кюн тургъан джеринге.

Бюгюн а мен узакъ сенден, сен – менден.
Джангылдым. Сен меннге джууукъса.
Къайры кетериксе джюрекден?
Джюрегимде ёмюрге турлукъса.

Да бошайым. Кёб заманынгы алдым.
Кеч. Эки къат кеч. Письмом ючюн да адрессиз кетген.
Салам бла
Сени бек сюйген Билал Лайпан.

1970 ДЖЫЛДАН ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ

Джашауум алкъынчы аллымдады,
Мени джазыуум мени къолумдад.
Къыйындан джанламау – мени къанымдады,
Насыбым мени тутхан джолумдад.

Джолум мени гюлледен толуб,
Джолум мени мер-мерден болуб,
Турмазлыгъы ачыкъды, хакъды.
Шындык чегетни барлыкъды ичин,
Чынгыл къаяны барлыкъды эрнин –
Аны себебли джюрек бек сакъды.
Сакъ болса да, къоркъакъ болмаз,
Ансы ол джолну сайламаз.

Кюн таякъны къолгъа алыб,
Къарангыда саллыкъма джол.
Кишини ызындан барлыкъ тюлме.
Арба джолну, джаяу джолну да барлыкъ тюлме.
Кесим саллыкъма джол.
Эшекге, атха да минерик тюлме.
Манга улоу, нёгер да,
Назму Буракъ, сен бол.

Джолум да джер джол тюлдю –
Кёкде Къой Джолду меники.
Мени атым да джер ат тюлдю,
Къанатлы Буракъды меники.

Мен бу дунияны адамы тюлме.
Къарайма кёкге.
Чексиз узакъдан, мийикден башха Кюн
Башха тюрлю тиеди джюрекге.

Кёкде джазылгъанды мени джазыуум,
Андан келеди джарыкъ да, ауаз да.
Шыйыхла бла бирге этеме маулут,
Ала бла бирге къылама намаз да.
Алай а, аланыкъыдан да башхады джолум.
Бир къаламгъа, бир къамагъа узалады къолум.
Бир гюлге, бир Кюннге узалады къолум –
Ма мени джолум:
Кёкден джерге, джерден да Кёкге.
Джерден чыкъгъан – джерге,
Кёкден келген – Кёкге,
Джюрекдеги  – джюрекге.

КЪЫСХАСЫ  БЛА +++++++++++++++

Мен кимме эмда къайданма?
Къызыл-Къаладан Билал ЛАЙПАНма.
Поэтме. Асыулу джазаргъа дертме.   
Кязим хаджи, джырчы Сымайыл да тюлме.
Алай а, кюлме:
Болсам да кёблеча бир элчи –
Хатым энчи.
Аллай ыз къояргъа
Муратым бард.
Муратыма джетерикме –
Этгенме къаст.

ДЖАЗ

Къалай сейирди
Джазны къадары.
Джауа тургъанлай
Джабалакъ къары,

Зырылдаб къуюлур
Джангургъа бурулуб.
Джанкъылыч кёпюр да
Кёкде къурулуб.

Кюн таякъла
Хансда джылтырай,
Джел ургъанлай
Ууакъ къалтырай.

Къалай сейирди
Джазны къадары:
Джер сугъаргъан,
Кырдык чыгъаргъан
Джангуру, къары.
 
АЛЛАЙ КЮЧ БОЛУРГЪА КЕРЕКДИ +++++

Аллай кюч болургъа керекди
Адамны джюрегинде
Джалан аякъ джюрютюрча
Бычакъны джитисинде.

Аллай кюч болургъа керекди -
Джауланы титиретген:
Керек кюнде от быргъыгъа
Кёкюрекни тиретген.

Аллай кючню берген меннге –
Халкъым, Джуртум эмда Сен.
Сёзюме болурма тюз -
Сиз джашагъыз сау-эсен.

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Сейирди джашау алыб къарасанг,
Къысхады адамны ёмюрю.
Бютюн аманы ёлюб къорасанг
Джашауда кёлеккеча кёрюнюб.

ЗИМА

Времена года прекрасны,
Но особенно мне мила,
Иногда и с буранами
Наша кавказская зима.

Дивно природы творенье –
Белый ковёр кругом.
Зима мое вдохновенье –
Как и весенний гром.

Приветствую тебя
Белоснежная зима Кавказа.
Незабываемая красота
Сверканье алмазом.

Времена года прекрасны,
Но особенно мне мила,
Иногда и с буранами
Наша кавказская зима.

ДЖАЙГЪЫ КЕЧЕ

Кече чууакъ, Ай джарыкъ,
Джулдузла джанадыла.
Дженгил-дженгил кёз къысыб,
Ууакъ ышарадыла.

Аламатды джай кече
Чыгъыб былай къарасанг.
Кёкде къалкъыб Ай-бийче,
Да бу джулдуз джасаннган.

Тёгерек шош, хауа таза –
Бир къара бу болумгъа:
Келмез эди къолунгдан
Бу ариулукъну берирге
Джылланы турсанг джаза.

СОСЛАН ТАШ бла УРГЪАН СУУ

Суу уруб ётеди тюбегенинден,
Сослан ташны уа бурулад тёгерегине.
Ол кесин алдырмайды суугъа,
Ол кесин ашатмайды суугъа.

Къыйынлыкъ туугъан къаябыздан юзсе,
Сослан таш тюшсюн эсибизге.

УСТАЗЫМА

Ёмюрде унутмам
Биринчи устазымы
Огъурлу кёзлерини
Акъыллы къарамын.
Къалай унутурса –
Ол болгъант да сеннге
Танытхан къараны.

Кёзюнгю ачхан
Дуния кенгликге.
Юретген игиликге,
Шохлукъгъа, бирликге.
Джукъусуз тюбеб
Бек кёб тангына,
Тынч джетдирирча
Сени ангынга,

Кенгертир ючюн
Сабий мыйынгы,
Аямагъанд бир да
Халал къыйынын.

ХУНА БЛА НАЗМУ

Тыш ариулукъ иги затды,
Назмуларынгдан аны къурутма.
Ёзге хунагъа ташланы сала,
Деменгилигин унутма.

КЪЫШХЫ БОРАН
«Боран буруб, боранлаб,
Ёрге-энишге чабады.
Джанлы къойну сюргенча,
Къарны сюрюб барады».
Кюн бузулуб,
Булут уруб
Ачыкъ кёкге,
Джел сызгъырыб,
Къар бурулуб
Тёгерекде,

Ачы аяз,
Ачы таууш.
Гюрюлдеген,
Тенгиз кибик
Келед кириб
Терезеден.

Бир кесекге
Баш къагъа тебрегенча,
Сора эрлай,
Сескеклениб,
Илгеннгенча,

Джангы кюч бла,
Шыбла кюч бла
Урад къаты.
Мен унутмам
Къышхы кечени
Бу боранын.

Эртденинде
Хар мюйюшде
Кюртле мийик
Джата элле
Толкъунлача,
Къат-къат, кёбюб.

Боран уруб,
Оюн къуруб,
Нени аяды?
Ёзге, тохтаб
Джели, аязы,
Кюн аязыд.

ДЖУЛДУЗ УЧХАНЧА КЁРЮНДЮНГ

Джюрекге терен кириученелле
Чегилиб айтылгъан сёзлеринг.
Кюн джылыуун бериученелле
Къарам тартыучу кёзлеринг.

Бир школда бирге окъуйек,
Къуршалаб билим къаласын.
Джюрекден терен солуйек
Тау элибизни хауасын.

Арабыз бизни джууугъед,
Эки-юч атламдан джетерлей.
Ёзге батырлыгъым джетмеди
Ол эки атламны этерлей.

Нек алыб кетдиле сени.
Кимни кёзюне илиндинг?
Къачан да джулдуз эдинг да
Джулдуз учханча кёрюндюнг.

РОЗА

Роза сени атынгды,
Роза сени сыфатынгды,
Ол ариу чакъгъан гокка
Сёзюнгдю, хар бир затынгды.

Розача чагъад сюегинг,
Розача джарыкъ кюлгенинг.
Кесингча роза табылмаз,
Ким боллукъду да сюйгенинг?

ОНАЛТЫ ДЖЫЛ

Меннге оналты джыл тамам –
Тёртден бири ёмюрюмю.
Энди аллай тёртню джашаб
Билемеми ёлюрюмю?

Ийнанмайма ёлюрюме,
Аллай кюнню келирине,
Заман «шып» деб, ётерине,
Къартлыкъ къарыусуз этерине.

Джашарыкъма хаман алай –
Иш битдире, ишни башлай,
Джыгъыша, кюле, чаба, ойнай,
Ёмюрлюкге къаллыкъма джашлай.

САБИЙЛИГИМ

Терезе кёзню джангур тамчыла
Джууадыла ашыгъыш, тёнгерей, чачыла,
Бир-бирин джетерге деб, къуугъанча.
Джангур а джауад челекден къуйгъанча –
Сериуюн болмай, къатыдан-къаты.
Ким биледи аны неди мураты?
Кюйюб баргъан хансны джибитиргеми,
Огъесе джангыз кёпюрню элтиргеми?
Таб экисин да этерге ушайды.
Булутла арасында элия ойнайды.
Къынгыр сыз къоюб, чартлайды шыбыла.
Такъыйкъагъа бары ачыкъ кёрюнед -
Хансы, тереги да джерге къысыла,
Джолла да бары суудан къарыла.
Алай а къоркъуу келмейд кёлюнге.
Терезеден къарайды Акка да туруб.
Элия ойнайды эркин оюн къуруб.
«Джангур сорушур» - керти да алайды,
Сагъат онлагъа  Ай джарыб къарайды.
«Битим боллукъду»- мурулдайды акка.
Мен ашыгъама чыгъаргъа тангнга.
Тюшле кёреме – кёзлерим ачыла-къысыла:
Джалан аякълай агъач атлада
Ат чабдырабыз… Чартлайд шыбыла. 

КЪОЙЛА ИЗЛЕЙЛЕ ИЕЛЕРИН

Къойла джокъла –
Сюрюучю джарашмагъанды.
Ёзге алкъын
Бир къой да аджашмагъанды.

Бизни элде
Кёбдю тири.
Къойланы бири
Сюреди тюзден.

Бу арт кёзюуде
Чот эришге кетиб бошагъанд.
Бир къауумла
Кюн ариу болса да,
Джауум болса да,
Босагъадан туралла къараб.
«Ол чыгъар»,- деб,
«Бу чыгъар»,- деб,
Бир-бирин мараб.

Эришгенден
Джашыныб юйде,
Къадауну басыб,
Элчиле къарайла
Чыракъ аралтыб
Орамгъа кёзлерин.
Джазыкъ къойла уа,
Мысылдаб, терлеб,
Айланалла излеб,
«Тас» болгъан иелерин.

ОНЕГИН
(А. Пушкинден)

Онегин мени ашхы шохум
Туугъанды Нева джагъасында.
Ким билед, сиз да алайда
Туугъан эсегиз, не да,
Чыкъгъан эсегиз тёрге да.
Мен да айланнганма алайда,
Алай север заранлыд манга.

Махтаулу болса да къуллугъунда
Борч бла джашаед аны атасы,
Юч бий той – джылгъы мардасы,
Джалан болгъунчу эм артында.

ТУРНАЛА

Джыргъандыла турнала
Кёк тенгизни, хауаны.
Къатышхандыла ала
Тюзеталмай къыбланы.

Къычырадыла мыдах
Къанат къакъгъандан арыб.
Ызларындан аланы
Къараялмайма джарыб.

Биз да алача бир-бирде
(Кёб зат тюшдю эсиме)
Къыблабызны табалмай,
Кетиученбиз терсине.

СОРУУГЪА КЁРЕ ДЖУУАБ

Керексиз соруу сорсанг,
Тюбсюз джууаб алырса.
Хар озгъан бла сёлешсенг,
Сыйсыз болуб къалырса.

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМНЮ АРАСЫНДА

1
Къоркъгъандан эсе ёлюрге,
«Ёлюб къалабыз» деб,
Алгъа къоркъугъуз, «ёмюрге
Сакъат болабыз» деб.

2
Джашаялмайма деб да къоркъма,
Бошуна джашайма деб, къоркъ.
Ёлюб къалама деб да къоркъма,
Сакъат болама деб къоркъ.

3
Бир тайышхан саулугъунгу
Артда ызына табмазса.
Кюле, тутуша, тенгле бла
Чабыучунгча чабмазса.

Санларынгда сакъатлыкъ,
Кёзлерингде мыдахлыкъ,
Джюрегингде ауурлукъ –
Эй, тас болгъан зауукълукъ.

ДЖАЗ +++++++++++++

1
Джазгъы кюнле гюлле кибик,
Сюйген къызынг кюлген кибик,
Джылыдыла, джарыкъдыла.
Къарт, джашны да джюреклери
Сейир тукъум джарыбдыла.

2
Тюбсюз кёк тенгизни ичинде
Шош толкъунлагъа кёмюле,
Джюзюшелле кёгюрчюнле.

3
Халкъ джыйылыб тёгерекден
Джол джанындан арлакъ кенгде
Бирча ариу кёгергенде,
Ачхандыла той-оюн.

Кюнде джылтырай къурч билекле,
Тутушалла джаш гёджебле.

4
Гъырылдайла тракторла
Тюзледе - солда, онгда.
Иш къууаты тёгерекде,
Джаз къууанчы тёгерекде.

Тюрленнгенди джер юсю,
Нюрленнгенди хар бир зат.
Ариулукъгъа, игиликге
Кёллендиреди табигъат.

ЮРЕННГЕН ДЖЕРИНГ

Къаллай болса да, юреннген джеринг,
Алтын кёрюнюб къалады.
Алайын къоюб  кетген да
Бир аман къыйын болады.

Кимге да тюбей барлыкъды адам,
Барса джашаугъа къошула.
Башха адамдан да кёрлюкдю туз-дам,
Алай а, алгъыннгы хоншула,
Халал джюрекли керти адамла -
Къара кюн къатынга сюеллик,
Къууанч кюн той этдирлик –
Эсден бир да кетмейле ала.

Чауул ташы, къара сууу да
Багъалылла туугъан джеринги.
Алайдан кетсенг да къоюб кетесе
Бир кесегин джюрегинги.

Алай болса да, кетген огъур бла,
Къалгъан къууанч бла къалыгъыз.
Табигъаты да, адамлары да
Джюрекде барасыз барыгъыз.

БИЛАЛ  БУ ЭЛДЕ ЧЫНЫКЪГЪАНД +++++++++
( 1969 джыл)

Кёкенли кюнбетле, ууакъ къаяла,
Кёнделен джол Кесмезге чыкъгъан.
Къаялагъа ёрлей, джар сызгъада джюрюй,
Билал бу элде чыныкъгъанд.

Тар ёзенде саркъгъан тауу суучукъ,
Къара суула уруб чыкъгъан.
Сизден иче, сизде джуууна,
Билал бу элде чыныкъгъанд.

Джырыкъланы сырт. Чалкъы ызла,
Хамхотда тизилген гапнала…
Билал бу джерде чыныкъгъанд
Мал кюте, чалкъы чала.

Джай чилле. Иссилеучюден
Къачхан малла бла кюреше,
Билал бу элде чыныкъгъанд
Габдеш эше, чалман эше.

Къая башында къаланы
Кёргени сайын къууана,
Билал былайда чыныкъгъанд
Эшек, ат юсюнде айлана.

Къанат битсе да кетмезме,
Мадар табыб, тау уямдан.
Тёбен элден огъары джер
Джокъду меннге сау дунияда.

Гошаях бийчени къаласына
Къызылла къызыл деб атагъанла.
Халкъ билген тюз атын а,
Ызына къайтарлыкъбыз заман бла.

Огъары элдеди сабийлеге
Билим берген окъуу юй.
Мен да Тёбен элден ары джюрюй,
Къара таныб, акъ сёз айтдым.

ЭРТДЕН

Элге эртден ашыкъмайын келгенлей,
Мен сайлайма бу мийикни айырыб:
Тизгинлешиб кёпюрчюкден ётгенлей,
Къойла ашыкъ барадыла джайылыб.

Элге эртден къууанч бла келгенлей,
Мен къарайма тау башында олтуруб:
Тиширыула ийнеклени сауалла
Дарман сютден челеклени толтуруб.

Салкъын эртден сабырлыгъын кёргюзте,
Кюн иссиден сакълайды малланы.
Тууарчы да, ашыкъса да сюрюрге,
Ачытмайды, къачын этиб аланы.

Элге эртден огъур бла киргенлей,
Кюн таякъ да баш къаягъа тюйреле,
Джюрегимде айтылмагъан къууанч бла
Мен къарайма тёгерекде тийреге.

БИЗ БИРДЕН ИЗЛЕЙ ЭСЕК

Мен излей эсем аны,
Сен излей эсенг аны,
Биз бирден излей эсек,
Боллукъ зат кеч не эртде
Боллугъун биле эсек,

Мени джюрегим сеннге
Талпыб, бек ура эсе,
Сени джюрегинг мени
Тансыкълаб тура эсе,

Биз чыгъаргъан айыб иш
Тюл эсе бу арада,
Бу излем, болуб бизден
Минг-минг кере тамада,

Келе эсе бурундан
Насыб бере санлагъа,
Ийнакъ бла, къууанч бла
Чыгъара кёб танглагъа,

Бойсунайыкъ джюрекге,
Ауазына тынглайыкъ,
Джюреклени бир этиб.
Бир аууздан джырлайыкъ.

ДЖЮРЕКНИ ТАТЛЫ СЕЗИМЛЕРИНЕ

Уппа этеме эринлеринги,
Белингден сюйюб къысханма.
Джюрекни татлы сезимлерине
Сен бер кесинги, къызгъанма.

Къарайма къап-къара кёзлеринге,
Къашланы къалам сызгъанча.
Джюрекни татлы сезимлерине
Сен бер кесинги, къызгъанма.

Тынгылайма уялчакъ сёзлеринге,
Гюлледен тамчы саркъгъанча.
Джюрекни татлы сезимлерине
Сен бер кесинги, къызгъанма.

Агуданыкъыча сюегинге
Къараб кёб назму джазгъанма.
Ийнан да сеннге сюймеклигиме
Кесинги менден къызгъанма.

Тенгиз толкъунча кёкюрегинге
Башымы къоркъмай салгъанма.
Джюрекни татлы сезимлерине
Сен бер кесинги, къызгъанма.

Къанатлана тургъан джюрегинге,
Тынгылай, отдача къызгъанма.
Сюймеклик татлы сезимлерине
Сен бер кесинги, къызгъанма.

Къызны бек къалын кёкюрегинде
Акгыллыкъ, джукъла, уянма.
Джашлыкъны татлы сезимлеринде
Сен эркин джууун, уялма.

Уппа этеме кёзлеринги,
Белингден джумшакъ къысханма.
Джюрекни татлы сезимлерине
Бер, бер кесинги, къызгъанма.

К……

Кёргенде сени джалан,
Кёргенде кийим бла,
Кесим сюйюмлю болдум
Сендеги сюйюм бла.

Эртден чыкъда гоккача,
Кёргенде сени эртден,
Узакъдагъы келиред
Ётюб тенгизден-теркден.

Тюз санларынгы кёрюб,
Къарт да белин тюзетди.
Тюнюнде болалмагъан
Тюшюнде уппа этди.

Ариулугъунга къарай,
Эрши да ариу болду.
Ышаргъаныгы эслей,
Джюрек умутдан толду.

Кёкде – джулдуз, джерде – сен
Болгъан бир заман джетди.
Къыз адетин унутмаз:
Джулдуз учду да кетди.

ДЖАНЫМ, СЕНИ СЮЕМЕ

Башхасы джокъ, сен манга акъкъан чайыр –
Джюрегими джарасына джагъайым.
Къатыбмы, бузлабмы тураса?
Хайыр,
Сен эрирча гюр-гюр этиб джанайым.

Таб эки темир да бир болур ючюн,
Керекдиле къызыу болуб эрирге.
Хорлаялсам сюймекликни деу кючюн,
Сени былай талпымазем кёрюрге.

Бир сагъатха мени орнума джаш болуб,
Бир сагъатха ангылаялсанг халымы,
Таб турсанг да бу дунияда баш болуб,
Къызгъанмазенг манга субай санынгы.

Джанынга тиерме деб, къоркъгъандан,
Айтырымы айталмайын кюеме.
Ташайгъынчы къараб туруб ызынгдан,
Шыбырдайма: джаным, сени сюеме.

ТУУГЪАН КЮНЮНГДЕ

Бюгюн - сен туугъан кюнюнгде
Меникин излеб соруулама -
Мен сени къараб кёргенде
Ол кюн джангыдан тууама.

Кёрюренг кёкге атмасам,
Ана къойнундан алмасам,
Айхай, Сен туугъан кёзюуде 
Кесим бешикде болмасам.

Бюгюн а, къалай изейме
Сени къойнума алыргъа.
Алай ол кюнча болмайды
Аз да санга узалыргъа.

Сюелеме мен къатынгда
Бир джукъ айталмайын терлеб.
Бу кюн туугъан сен шойса да,
Кел къойнума шошчукъ ёрлеб.

Туугъан кюнюнге джюз джылдан да,
Мени бла бирге тюбе.
Джюрекге да бир тынгла,
Акъылдан болсанг да тёбе.

ХАЛИМАТ

Джаз заманда джашиллениб,
Къалай ариуду табигъат.
Оналты джылында алай ариу эд
Сау эл таныгъан Халимат.

Дуния эшитмеген сёзлени
Излеб, джыр этиб, тагъайым.
Ол
    дунияда болмагъан бир къызед,
Кесин а къайдан табайым.

Кёкде учхан къанатлыны
Къанатындан тюк алайым.
Джаяу озайым атлыны –
Джангыз да сени табайым.

Мени унутуб башхагъа кетгенди,
Мен унуталмай турсам да.
Дагъыда кёлюме джетерик тюлдю,
Не иги назму джазсам да.

БЮГЮН  БИЗДЕ

Сабийчикле суу къумдан
Юйчюкле ишлейле.
Ала ёсселе баш тутхан
Боллукъла, эслейме.

Гитче къызчыкъ джюджекге
Аш бере турады.
Нечик игид джюрекге,
Къууанчлы урады.

Гитче къызчыкъ гинджини
Башчыгъын сылайды.
Къалгъанса деб инджилиб,
Джумшакъ къучакълайды.

Арлакъчыкъгъа кетед да,
Ашыгъыш джетеди.
Кёзчюклерин сюртед да,
Уппачыкъ этеди.

Кюн да былагъа джарыкъ,
Бек джарыкъ тийибди.
Къызчыкъ тюлдю джыларыкъ –
Къайгъы джокъ кибикди.

Кюн турушда олтургъан
Акка да алгъыш этед.
Кёлю асры толгъандан
Кёзлерин сюртед.

Ол заманны оюмлайды –
Башха кюнле эсинде.
Къызчыкъ «къызы» бла ойнайд,
Бир ышара, бир кюле…

САБЫР ТЮБЮ САРЫ АЛТЫН

Эмиликни юретир ючюн
Ауузлукъну къыйырларын
Джити этиб, къабдырабыз,
Бек тартабыз айылларын.

Сора аны чабдырабыз
Арытхынчы, тёгерекге.
Не сюйсек да ол алай бла
Юренеди ат керекге.

Иесине бойсунады:
Аны ийнакъ сёзлерин да,
Кючлю къолла тийгенин да
Ол ангылайды, онгсунады.

Джюрекге да биз бир-бирде
Ауузлукъну билсек сала,
Болмаз эди къолдан ёлген,
Тюшмез эди таб сёз джара.

Чыдамлылыкъны айылларын
Ахырына дери тартыб,
Кюнюбюзню биз башласакъ
Иги болур аны арты.

Къулакъларын джумуб, аджир
Бёрюню сюрюб баргъанда,
Барыбыз да этиб сейир,
Махтау дейбиз бирден анга.

Чабхан джауну биз къууайыкъ
Бёрюню къуугъан аджирча.
Бир-бирибизге уа дагъан болайыкъ
Сослан къаяча, темирча.

Биз алай кёб да тюлбюз, Тейри,
Да кёб да аз болуб къалыр –
Бир-бири бла джарашмаса
Юйюр чачылыр, къыйналыр.

Бир-бирибизге биз тёзе,
Бир-бирибизни да кече
Билейик ансы – кюнюбюз
Къара кече болуб къалыр.

Тыя билейик кесибизни
Тюб болгъанлагъа къараб.
Болмаз ючюн къолдан ёлген,
Тюшмез ючюн таб сёз джара.

КЪАРЫЛГЪАЧ

Къарылгъашчыкъ джюуюлдейди,
Ким билед, нени юсюнден?
Темир чыбыкъ люуюлдейди
Аны аякъ тюбюнде.

Назик, сыйдам боюнчугъун
Бургъанлай джан-джанына,
Къаты сюек бурунчугъун
Ышыйды сан-санына.

Къарылгъашчыкъ туруб танг бла
Кёкде джюзеди, джырлай.
Къайдан билгин, ол макъам бла
Тура эсе да джылай.

Къайдан билгин, ол чыбыкъгъа
Къоннган эсе да учуб,
Уясын шорбат чыпчыкъгъа
Кючлетгенинден джунчуб.

Огъесе бир таб джерде
Бир таб уя ишлерге
Айлана болур къарай,
Ариу башчыгъын силке.

Къалай алай десенг да,
Къыйынды юй ишлеген.
Табыб хоншу, ашхы джер,
Болуб джюрек излеген.

Къарылгъашчыкъ джюуюлдейди,
Ким билед, нени юсюнден?
Темир чыбыкъ люуюлдейди
Аны аякъ тюбюнде.

КЪАДАР ++++++++++++++++++++++

Гитчеле англамайла мени.
Уллула да англамайла мени.
Устазла да англамайла мени.
«Неге къыйналыб кюрешесе?
Кимге керекди сени назмуларынг?»-
Ма аланы сёзлери.

Шорбат чыпчыкъгъа сорама:
«Мени джазгъаным керекмиди сеннге?».
Назмула тюл, будай бюртюкле
Излейди ач къанатлы менден.

Итге сорама:
«Мени джазгъаным керекмиди сеннге?».
Ол а, сюек излейди менден –
Эти бла болса артыкъ да иги.

Кишдикге сорама:
«Мени джазгъаным керекмиди сеннге?».
Ол а сют сакълайды менден,
Сют башыгъа да джокъду огъайы.

Сора мен къанатлыгъа сорама:
«Къарындан башха къайгъы джокъ эсе,
Нек зауукъланаса кёкде учуб,
Нек джюуюлдейсе терек бутакъгъа къонуб?».

Итге сорама:
«Сюегинг да бар. Табагъынг да ашдан толу.
Дагъыда юресе, улуйса, чабаса.
Не ючюн?».

«Кишдик, сен а нек омакъланаса?
Кесинги хар кимге ышыб, мурулдаб, макъырыб,
Не излейсе? Не джетмейди сеннге уа?».

Эй шохларым, бизге тынчлыкъ бермеген,
Барыбызгъа да джетмеген барды бир зат.
Олду манга да джаздыртхан назму.
Аны не болгъанын а айталлыкъ, англаталлыкъ тюлме мен да.
Айталла: сени киши ангыламайды сора
Сен кимге джазаса назму?
Бир адамгъа керек тюлдю сени джазгъанынг.

Мен да айтама алагъа:
Ангыламай эсегиз, ангылаялмай эсегиз,
Мени не терслигим барды да анда?

P. S. Бу назму бла сабий дефтерлеримден алыннган назмуларымы басмалауну тохтатама. Ала кёбдюле, бир он минг тизгин чакълы болалла. Кесими къолум бла джазылгъан школ дефтерледелле. Бютеу къол джазмаларым бла бирге уллу эгечим Айшатда сакъланалла.

МЕН КИМГЕ ДЖАЗАМА НАЗМУ?

Мен Аллахха джазама назму.
Мен Аллахха салама махтау.
Мен Аллахха береме соруула.
Мен Аллах бла кенгешеме.
Мен Аллах бла сёлешеме.
Аллахдан сакълайма джууаб.
Джашау-Ёлюу-Тирилиу –
Бары Аллахданды.
Джолубуз Анданды, Ангады.

Мен адамгъа тюл,
Аллахха джазама назму.
Тынгылагъан, ангылагъан да Олду мени.
Тюз джолгъа тюзетген да Олду мени.
Назму джазаргъа юретген да Олду мени.
Аллахды манга Тёре.

Кюн не ючюн джанады?
Бизни ючюнмю, кеси ючюнмю, къадары алай болубму?
Адам назму не ючюн джазады?
Бизни ючюнмю, кеси ючюнмю, къадары алай болубму?

Ючюсю да болур.

Назмусу-джыры болмагъан тил - тил тюлдю.
Назмусу-джыры болмагъан халкъ – халкъ тюлдю.
Джыргъа-назмугъа тынгыламагъан,
Аланы ангыламагъан,
Алагъа сый бере билмеген – толу адам тюлдю.

Шийир басхычны джыр-назму атлауучлары бла
Ёрлеб чыкъгъаннга джети къат Кёкге –
Ачылады Китаб – ачылады джангы дуния,
джангы сезим, джангы билим, джангы джашау…

КЕРТИ ИЙНАННГАННЫ ХОРЛАР КЮЧ ДЖОКЪДУ

Бу гяуур къралда ислам джамагъатла –
Джашил айрымканлача тенгизде.

Гяуур кърал ичкини, хаулеликни джайыб,
Халкъны ачхасы бла бирге
Саулугъун, акъылын да алады.
Алай бла халкъны онгун алыб,
Кесине къул-къарауаш этиб турады.

Къралды къурутуб баргъан халкъны,
Аракъы кюйдюрген мыйыла аны ангыламайла ансы.
Харамны халал этиб,
Адамны хайыуан этиб,
Кюрешеди кърал.

Христианла бла муслиманланы бир-бирине юсдюрюб,
Халкъланы бир-бирине юсдюрюб,
Кеси да, кёзбаулукъгъа орчалыкъ этген кибик эте,
Дунияны алдаб кюрешеди кърал.

Муслиманны, христианны да джауу бирди –
Бу кяфыр кърал.
Ол затны ангыламай, ангыларгъа да излемей,
Къураннга, Шериатха таянмай,
Ауар ташха – шайтан къралгъа таяннганла,
Суудан тутуб, къаядан салыннганла
Кеслери кеслеринден бошайла.

Кърал джаныуарды. Алай а,
Сен хайыуан тюл эсенг - адам эсенг,
Нек ашатаса да кесинги анга?
Хакъ кёлю бла
Аллах деген адам,
Эртде-кеч болса да,
Ибилис къралны хорларыкъды.

Хорлам дженгил келмейди деб,
Кёлсюзлюк этиб,
Кяфыр къралгъа, Ибилисге,
Ибилис къралгъа бойсунуб къалса уа,
Сора къаллай муслиманды ол?
Иманы толу тюлдю аны.

Хакъ кёлю бла Аллахха ийнаннган,
Аллахха бойсуннган,
Ол айтханны этген,
Аны джолунда баргъан –

Кесин шайтаннга,
Шайтан къралгъа хорлатырыкъ тюлдю.
Шайтан бла сермешгенлей турлукъду.
Ёлсе да шейит боллукъду.
Иман бла кетерикди.

Бу гяуур къралда ислам джамагъатла
Джашил айрымканлача тенгизде,
Нюр джарыкълача къарангыда.

Керти ийнаннганны,
Иманы толу муслиманны
Хорлар кюч джокъду.

ИБИЛИС КЪРАЛ  бла  КЪАДЫР ДЖАМАГЪАТ

Къара эшеклени тамырдан, патауадан тойдуруб,
Ат джылкъылагъа, акъ джамагъатлагъа юсдюргенди Ибилис:
«Аджирлерин къурутугъуз аланы.
Ол заманда аланы байталлары да,
Мюлклери, джуртлары да –
Бары да сизники боллукъду»,- дегенди.

Къарала кёб болгъанлары себебли,
Акъланы ичинден да терсакъылла, амантишле, имансызла
чыкъгъанлары себебли,
Эшекле хорлагъанла атланы.
Къарала къурутханла акъланы.

Энди
Тамырдан тойгъан къара эшекле бла
Эшеклеге къошулуб, баш сакълагъан, сау къалгъан,
Эшеклеге тёшек болуб къалгъан
Къолан атла къалгъанла къуру.
Эндиги джамагъат
Атча кишнерге кюрешген эшекле бла,
Эшекча окъугъан атладан къуралгъанды.

Бу джамагъатны, къадыр джамагъатны
Биягъы ибилис-шайтан кърал
Биягъы тамырла бла, патауала бла, харсла-оюнла бла
Къыздырыб, эсиртиб, эссиз этиб,
Джер-джюген салыб, миниб-джегиб-ишлетиб,
Чочугъаннга да бугъоу салыб, тюйюб,
«Ох» этиб, керпеслениб турады.

Ибилис-шайтан къралды бу кърал.
Анга тынгылаб, бойсунуб тургъан а –
Къул джамагъатды, къадыр джыйынды, манкъурт сюрюудю.

Терс эсем, тюзетигиз. Тынгылайма.

ИМАНЫ ТОЛУ КЕРТИ АДАМ – ОЛДУ

Табигъатдан кючлю болургъа,
Не да акъыллы болургъа
Джокъду амал.
Джангы Кюн, Джер, Джашау
Къураяллыкъ тюлсе.

Джангыз,
Кёкге, Джерге да кёл салыб,
Кёкледегиле бла, джердегиле бла да келишиб,
Аллахха шукур этиб, бергенине разы болуб,
Об бергенни сакълай, джакълай, къатлай,
Джашаргъа кюрешиудю акъылманлыкъ.

Терекге, кийикге, джаныуаргъа да ушагъан
Бир тюрлю бир джанды адам да.
Андан баш не тёбен тюлдюле
Учханла, джюзгенле, джюрюгенле, сюркелгенле да.

Хар кимни, хар нени
Барды орну, юлюшю дунияда.
Аны ангылаб,
Башханы хакъына узалмай,
Кеси къыйыны бла джашагъан,
Башхагъа хайыр эталмай эсе да,
Заранын тийирмей джашагъан –
Олду ангысы, акъылы болгъан.

Дуниядагъыланы барына да джан аурутуб,
Барын да джакъларгъа, сакъларгъа,
Тюз джолгъа салыргъа кюрешген а –
Иманы толу керти Адам  - Олду.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Джерими чачын, сюйгеними чачынча,
Кёб джылны тюшюмде сыладым.
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
Бу дунияда толусу бла сынадым.

Халкъыма, Джуртума джарсый, къыйнала,
Джаннган, кюйген, джукъланнган да этдим.
Минги Таудан аяз ургъанлай,
Джилтинлеб, ызына джаннган да этдим.

Имансыз къралгъа чамланмайыкъ бош –
Биз чамландыргъанек Тейрини-Кёкню.
Халкъым гюнахлыед  Аллахны аллында –
Ахрат азабын дунияда чекди.

Джашамай эдик айтханча Аллах –
Чыкъгъан эдик динден, имандан.
Аны ючюн келген эди палах –
Сюрюлген эдик джаннетден-джуртдан.

Къыйынлыкъ да тюшюндюрмеди бизни –
Джоябыз энтда бир-бирибизни.
Гюнахны уа кюрейбиз башхалагъа –
Гяуур къралгъа не да хоншулагъа.

Башыбызгъа излемейбиз амал.
Аллах харам этгенни этгенбиз халал.
Нафсыбызгъа хорлатыб кесибизни,
Ичкиге, аманлыкъгъа ийиб эсибизни

Итге, тонгузгъа болабыз нёгер.
Имансызлагъа болабыз нёгер.
Ибилисге, шайтаннга этебиз къуллукъ.
Аллахны джауларына этебиз къуллукъ.

Харамдан, гюнахдан тыймасакъ кесибизни,
Эскериб, сагъайыб, джыймасакъ эсибизни,
Энтда башыбыз къаллыкъды азабха –
Сюрюллюкбюз къойлача къасабха.

Джашамасакъ Къуран бла Шериат бла,
Бир болсакъ шайтан бла нагъалат бла,
Къутулмазбыз къайгъыдан, палахдан,
Болушлукъ келмез бизге Аллахдан.

Тазаланайыкъ харамдан, гюнахдан,
Кечмеклик тилейик, титиреб, Аллахдан.
Аллахны джолунда барыуду джангыз
Къутхарлыкъ бизни палахдан, азабдан.

АЛАДАН ЧЫГЪАДЫ КЪОРКЪУУ

Элинден зийналыгъы ючюн къачхан бир тиширыу бла
Халкъы-джурту харам этген бир аманлыкъчы эркиши
Джолда бир-бирине джолугъуб, бир-бирине къошулуб,
Къарачайгъа джол салдыла.

Хатерли Къарачай, зауаллы Къарачай
Ол эки садакъачыны джазыкъсыныб,
Дыккы джеринден джер юлюш да чыгъарыб,
Бир тёнгертги юй да ишлеб,
Кесине къошду.

Ол экисинден уллу юйюр къуралды:
Джети джаш бла бир къыз.

Уллу джашлары адам ёлтюрюучю болду.
Экинчилери гудучу, тоноучу болду.
Ючюнчюлери – къызыллагъа,
Тёртюнчюлери – акълагъа къошулуб,
Халкъны къырыб кюрешдиле.

Бешинчилери  къаламчы-тилчи болду –
Керти джазыучуланы, алимлени барын тутдуруб,
Аланы чыгъармаларын да тонаб, урлаб,
Кесини аты бла чыгъара турду.
Алтынчылары ЧК-НКВД-КГБ къуллукъчу болду.
Джетинчилери коммунистлеге тамада болду.
Къызлары – таулу тиширыуланы намысдан азатлаучу болду.
Халкъны Соловкагъа, Баяуутлагъа, Азиягъа сюрдюрген да
ала элле, аллайла элле…

…Ол юйюрден энди киши къалмагъанды.
Алай а, аладан туугъанлалла
Бюгюн да бизни айныргъа, джашаргъа къоймагъан.

Динибизге, тилибизге, эркинлигибизге, тарихибизге,
Джуртубузгъа, намысыбызгъа – халкъыбызгъа
Аладан чыгъады къоркъуу.
Энтда аладан чыгъады къоркъуу.
Тюзю былайды.

БАШЛАНЫБ БОШАЛМАЙ КЪАЛГЪАН НАЗМУЛА

1

Мен бошагъынчы ёлюб,
Таб, башлагъынчы ёлюб,
Бир къара къаргъа келиб,
Арбазда терекге къоннганды.
Бираздан а терекни юсю
Къаргъадан, чаукадан толгъанды.

Терезеден къарайма алагъа:
Къаргъала – бары бирча къарала.
Не излейле менден ала,
Нени сезген болурла ала?

2

Саулукъ! Джашлыкъ! Эркинлик!
Аладан айырылгъандан сора,
Ангылайбыз джаннетни, джаханимни.

3
Арыгъан джюрек излейди тохтаргъа,
Мен а алкъын – ишлерге, джашаргъа,
Кюреширге уммет ючюн, Хакъ ючюн,
Сермеширге миллет ючюн, Халкъ ючюн.

Къанатлы джюрек – къаратору аджир –
Талагъы тургъаннга ушайды.
Тюз джерде да ташсынады, абынады,
Джыгъылады-турады…не этсин,
Джарылгъанды джюрек, тыннганды къарыуу,
Тохтаб-тохтаб урууу-барыуу…

4
Бир иги адамны ёлгенин эшитсем,
Мен кесим да болама ёлгенча.

5
Насыб барды, къууанч кёбдю дунияда –
Къуш баланы кёлю токъду уяда.
Бусагъатлай джетерикди анасы,
Тойдурлукъду сакълаб тургъан баласын.

6
Мал урлаучудан да
Назму урлаучу
Джийиргеншлирекди.
Тюзюн айтсакъ,
Ала экиси да бир итни…

7
Бюгюн 11.02.2003 джыл.
Къурман кюн.
Иманы болгъан таулуланы барына
Халал назмуларымы барын этеме къурман.
Харам шийирлерими атама отха.
Сыфырдан башлар ючюн джашаууму
Бу дуниядан кетеме. Бир башха дуниядан чыгъар хапарым.
Санга уа, багъалы окъуучу -
Ас-саламу гъалейкум
уа рахмату-ллаhи тагъала
уа баракатуху.

КЪЫЯМАТ КЮН НЕ ДЕРМЕ АЛЛАХХА?

Муслиман топракъгъа кёчгенле:
«Муслиман топракъгъа кёчгенбиз»,- дерле.
Джуртдан кетмей джау бла сермешгенле:
«Ата джурт ючюн ёлгенбиз»,- дерле.
Дин къазауатха киргенле да:
«Джаннет бизникиди, шейитбиз»,- дерле.

Мен а - дуния мал ючюн, тынчлыкъ ючюн,
Ата джуртуму, Халкъымы да атыб,
Бир гяуур къралны
башхасына ауушдургъан -
Къыямат Кюн не дерме Аллахха?

Огъай, мен сюйюб кетмейме Джуртдан.
Кетмейме насыб излей башыма.
Тутулуб, чалдышдан къарамаз ючюн,
Джюрегим джарылыб ёлюб къалмаз ючюн,
Кетеме тышына.

Мында  бардыргъан кибик,
Анда да бардырлыкъма кюрешни.
Къайда да бардырлыкъма кюрешни,
Баш ура Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Илмугъа,
Джол бермейин ётюрюкге, артыкълыкъгъа, зулмугъа.

Джюрекделле ауур джарала, табла.
Биргемелле Китаб эмда китабла.
Халкъым, Джуртум – бары мыйыда, кёлде.
Къайытырма Аллах айтхан бир кюнде.

Къаллай халда къайытырма, билмейме.
Къаллай халкъгъа къайытырма, билмейме.
Керти Хакъгъа къуллукъ этген кёрмейме.

Айтырым кёб, этерим кёб, заман аз.
Кюрешеди хорлаялмай къышны джаз.
Ай медет а…Халкъ да, Джурт да – тубанда…
Сау къал, Халкъым. Кёрюшейик иманда.
Джаз-джай
2003 джыл
АЗ АЙТСАМ ДА КЁБ АНГЛАГЪЫЗ +++++++++++++

Джазны джазыуун джазама,
Джайны дуниягъа джаяма.
Къачхы-къышхы джел-боран,
Эталлыгъынгы аяма.
Халкъныкъылла Кюн бла Ай,
Къанатларылла  джаз бла джай,
Халкъныкъылла Джер, Джурт да,
Игилик да, Ариулукъ да.
Кирден, балчыкъдан джаратылгъан,
Дунияны къан джугъу этген,
Мурдар кърал, излейсе сен
Джаздан, джайдан да бошаргъа.
Джазны джазыуун джазама,
Джайны дуниягъа джаяма.
Тоноучу мурдар къралгъа
Къыш чиллени къояма,
Къояма балчыгъын, кирин –
Тонгуз керпесленсин, семирсин.
Джюрекде джюрютеме мен нюрню,
Эркинлик-тюзлюк деген нюзюрню,
Нарт сёзлени-фикирни,
Халкъ джырланы, зикирни.
Джазны джазыуун джазама –
Ёз джазыууму джазама,
Шайтаннга уру къазама.
Мени ангыларсыз - базама.
Ёлгюнчю шайтан бла
Сермешиудю иннетим.
Мени унутуб къоймаз
Аллах деген миллетим.
Мени тышында къоймаз
Эркин болгъан миллетим.
Иман бла, дин бла
Окъуу бла, билим бла
Эй баш болгъан миллетим.
Халкъ динине къайытыр,
Хакъ кёлю бла айтыр:
Ля иляhа илля Аллаh Мухаммадун Расулюл-лаh.
Билал да файгъамбарны азанчысы,
Билал да халкъыны назмучусу.




О творчестве
Билала Лайпанова













Редколлегии, авторскому коллективу
и читателям журнала «АС-АЛАН»


Дорогие друзья, фикирлеш достар!

С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «Ас-Алан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю – «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил как с надеждой карачаево-балкарской поэзии сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала, я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника - такого же правдолюбца и чистого человека, каким был он сам.

Лайпанов «по воле отца народов» родился в годы сталинского выселения народов у нас в Коксае, и я, по праву, называю его своим братом. Но нет выше братства, которое является таковым по духу. Мне близки духовно все помыслы и устремления Билала, потому я его называю своим единомышленником. Мне, как и Ему, близки общечеловеческая и общетюркская солидарность, идеи евразийского единства, культурное единение народов на его пространстве, защита всего униженного и незаслуженно отлученного от мировой цивилизации, помощь в сохранении и становлении языков, культур, солидарное участие деятелей литературы, культуры в деле сближения народов. Всё это я нахожу на страницах «Ас-Алана».

Мне доставило особое удовольствие, что журнал с первого своего номера преодолел тематически узконациональные и географические границы Балкарии и Карачая. Благородно и блестяще в журнале представлены материалы по всем репрессированным народам бывшего нашего Союза. Моя родина – Кыргызстан - стала родиной многим из них. Я рос с детьми репрессированных карачаевцев, балкарцев, немцев, чеченцев, ингушей… У нас были общие учителя. Мне с детства была понятна их боль, так как и мою семью затронул репрессивный аппарат сталинизма. Поэтому материалы по этому периоду истории репрессированных народов, представленные в журнале, задевают за живое. Мне близко и понятно, что журнал остро поднимает проблемы этих народов и предлагает их решения. Совершенно справедливо, что авторский коллектив журнала принимает на себя роль защитника и глашатая репрессированных народов, знакомя цивилизованный мир с их теперешним состоянием, культурой, проблемами их бытия и места в этом сложном мире.

Меня живо интересуют проблемы общетюркской солидарности, налаживание тесных связей между уникальной семьей тюркских народов, занимающих огромные пространства на всем Евразийском континенте. Поэтому исторические работы по Карачаю и Балкарии, крымским татарам, другим народам читаются на одном дыхании. Поэтический и прозаический разделы журнала также интересны. Материалы, композиция журнала, продуманность подачи и оформления говорят о большом вкусе редколлегии. Словом, он делается с любовью, с задором и добротностью.

Желаю Билалу, моим братьям карачаевцам-балкарцам, делающим журнал, больших творческих успехов, терпения и подвижничества на избранном пути служения культуре и образованию, литературе и истине.

Выражаю искреннюю признательность редколлегии журнала «Ас-Алан», книжному издательству «Мир дому твоему», Карачаевской демократической организации «Джамагъат», члену Федеративного Союза Народов Европы, выдвинувшим меня к званию «Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного педагогического университета». Через Вас ученому Совету Университета, удостоившему меня этого высокого звания. Для меня особая честь получить признание у моих  братьев карачаевцев-балкарцев, народа Кайсына и Билала! Народ Кыргызстана никогда не забудет Вас и годы Вашего пребывания у нас – добрую память о Вас хранят аилы и селения моей родины.

С братскими чувствами и пожеланиями успешной творческой работы журналу «Ас-Алан», его главному редактору, большому поэту Билалу Лайпанову, которого искренно уважаю за талант и преданность нашему ремеслу.

Чингиз Айтматов
 
Брюссель, 17 июня 2002 г.
























To the Chief of the Editorial Board,
Editors, and Readers of «As-Alan»


Dear friends!

With a great attention I made myself acquainted with published numbers of the Karatchaev-Balkar magazine «As-Alan», for this I am a greatly thankful to my young friend, as I call him — «my Koksay  countryman and like-minded person» Bilal Laypanov, with whom Kaysin Kuliev, himself, not long before his death, made me familiar as a hope of Karatchaev-Balkar poetry. As I get to know better Bilal's creation, I  become convinced of great Kaysin's far-sightedness: he recognized in him faultlessly a great poet and his successor, such, a truth-loving and pure man, as he had been himself.
According to «the will of people' s father» Laypanov was born in the years of Stalin's eviction of peoples in our country, Koksay and I have a right to call him my brother. But there is no higher fraternal friendship, than that in the spirit. All thoughts and aspirations of Bilal are  spiritually close to me, that is why I call him my sympathizer. Both of us have similar views on solidarity common to mankind and Turkic peoples, Euro-Asian unity ideas, cultural unity of peoples on its territory, protection of all humiliated and undeservedly outcast from the world civilization, help in preserving and forming languages, cultures, united participation of the men of literature, culture in the rapprochement of peoples. All this I find on the pages of «As-Alan».
I was especially pleased by the fact that the magazine had
overcome, from the first issue the a limited national and geographical subject of Balkar and Karatchay. Materials on all repressed peoples of
the former Soviet Union are represented in the magazine generously and brilliantly. My native land-Kirguizstan had become the native land to many  of them.
I was growing up with children of repressed men of the Karatchaev,  Balkar, German, Tchetchen, Ingush peoples. We had common teachers. From my childhood I had understood their suffering, because my family had been affected by, Stalin's repressive policy. That is why, materials n this period of history of the repressed peoples, represented in the magazine, affect human feelings. It is close and clear to me, that the magazine discusses the problems of these peoples and possible solutions.
lt is quite fair, that the editors of the magazine tooken the role of defender and proclaimed of the repressed peoples, acquainting a civilized world with their present situation, culture, problems of their existence and role in this complex world.
I am very interested in the problems of Turkic solidarity, creation of close relations between Turkic peoples of a unique family, who live on the great territory of Euro-Asian continent. Therefore, historical works on Karatchay, and Balkar countries, the Crimean Tatars, and other peoples are easy reading.
The poetic and prose sections of the mangazine are also interesting. Materials, composition of the magazine, thinking out a plan, and lay-out show a great taste of the editors. Thus, it is made with enthusiasm, ardor and conscientiousness.
I wish Bilal, my brothers Karatchaevs-Balkars, who prepare the magazine, a good luck, success, patience and self-sacrifice in a chosen sphere of servicing culture and education, literature and truth.
I am very grateful to the Chief Editorial Board of the magazine «As-Alan», the publishing house «Peace to your Home», Karatchaev Democratic Organization «Djamaghat», a member of the Federal Union 'of Europom Peoples, that proposed me as a candidate to a title «The Honorary Doctor of the Karatchaev-Circassian State Pedagogical University».
With your assistance to the Scientific Counsel of the University, that conforded on me this high title. It is for me a special honor to have recognition among my brothers Karatchaev-Balkars, people of Kaysin and Bilal! The people of Kirguizstan will never forget you and years of your staying with us — a good memory of you will be kept by ails and villages of my native land.
With fraternal feelings, and wishes of a successful creative work to the magazine «As-Alan», its main editor, great poet Bilal Laipanov, whom I respect sincerely for his talent and faithfulness to our trade.

Chingiz Aytmatov
Brussel
The 17th of June, 2002
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ - ПОЭТ, ПОЛИТИК,
«ETHNIK ENTERPRISER»

В ранние 1920-е годы кавказские горцы, еще не знавшие и даже не предчувствовавшие, какой ценой предстоит им самим и их потомкам оплатить великое заблуждение революционных переворотов и социалистических экспериментов, очень доверчиво относились к жившим в далеких северных российских столицах пролетарским вождям. Тогда акыны и ашуги слагали героические сказы и песни о Ленине, и люди в еще не радиофицированных горных аулах и степных станицах пересказывали эти легенды и пели на своих языках, на свой лад эти песни, которые согревали их сердца надеждой и возбуждали верой в возможное чудо.
Позднее Расул Гамзатов расскажет об этих людях:

«... Как мечтают морозной зимой о весне
И, как в полдень палящий, мечтают о тени,
Так усталым, измученным людям во сне
Снился Ленин. Им казалось:
Он был выше сосен и гор,
Вынет шашку - враги разбегаются в страхе,
Им казалось, что острый, как лезвие, взор
И блестит и горит из-под черной папахи...»

К счастью для Билала Лайпанова, на Ленина он не похож, и к счастью для карачаевцев наступившего 21 века, им давно уже не снятся богатыри-освободители. И все же мне кажется, что если бы сегодня аксакалов поселка Хурзук, хорошо знающих древний род Лайпановых и не забывающих об удивительной судьбе его младшего представителя, ставшего в далекой Москве известным «джазыучу» (писателем), или карачаевских школьников, слышавших от своих родителей о бушевавших здесь дни и ночи бессрочных митингах поздней осени 1991 года и о пламенном ораторе и вдохновителе этих митингов, попросили нарисовать, красками или словами, портрет Билала Лайпанова - непременно появились бы и черная папаха, и сверкающий взор, и стать и рост, сопоставимые с высотой Священного Дерева Родины и твердостью Священного Камня  Карачая – символами родной земли и национального духа карачаевцев.
А в обычной жизни, в столичной круговерти, в сутолоке московского метро, в стандартной квартире пыльного микрорайона Текстильщики, среди земляков, образующих небольшую карачаево-балкарскую общину в Москве, и среди своих московских коллег, Билал Лайпанов - обыкновенный человек, скромный, ничем вызывающим не приметный, и ничто человеческое не чуждо ему в этой повседневности - ни каждодневная забота о хлебе насущном, ни ответственность за свою маленькую семью, ни тревога за сына перед надвигающейся тенью призыва в армию, ни разочарования в неверных друзьях, ни обманчивые иллюзии, ни отчаянное бессилие перед собственным государством, которое уже привычно предстает перед своими гражданами в обличье насильника под черной маской и в пятнистой омоновской униформе.
Однако, мощная радиация духовной энергии, ее стремительные и неожиданные выбросы за черту обычного и за черту возможного, выше стандартного и выше оптимального уровня работоспособности, веры, мужества, гражданской инициативы и заинтересованности в общем деле, солидарности с далекими и близкими соотечественниками и единомышленниками вырывают Билала Лайпанова из рутинной среды, поднимают его на высокий пьедестал, формируют исключительные качества лидера национального и правозащитного движения. Сегодня и национальное карачаевское, и интернациональное правозащитное движения переживают в России далеко не лучшие свои времена: кризис, спад активности, сужение социальной базы, отчаяние и страх изверившихся людей, снова готовых покориться авторитарной системе и жить по принципу «лишь бы не было хуже - лишь бы не было войны» - всё это размывает почву, наполняет неизбывной горечью правды слова, начертанные на новых нагрудных значках, заказанных к 2003 году Обществом «Мемориал»: «Сталин умер полвека назад, а в России снова окаянные дни».
В «окаянные дни» трудно быть «вождем и трибуном», лидером национального движения, едва пульсирующего последними истекающими надеждами. Трудно говорить в пустоту.
Но пока голос Билала Лайпанова, обретая стальную твердость категорических императивов, серебряную нежность искренней любви к своей Родине, заполняя грозящий образоваться духовный вакуум, разрывая пустоту и находя хотя бы отдаленное эхо в пространстве Кавказских гор, звучит с трибун столичных и международных конгрессов и конференций, со страниц московской и зарубежной печати, окрашивает политические статьи цветами и мелодиями высокой поэзии и придает лирическим стихам кристальную четкость политических деклараций, - до тех пор исторический шанс и Карачая, и всей России еще не утрачен. Это шанс на развитие демократии, на завоевание свободы, на защиту национального и личного достоинства каждого народа и каждого человека.
Можно найти немало высоких эпитетов, которыми удалось бы справедливо и точно (а может быть, и не всегда справедливо, и не очень точно, ведь, как известно, «лицом к лицу лица не разглядеть - большое видится на расстоянье», а нам-то приходится жить и работать «лицом к лицу», остро и болезненно ощущая каждую промелькнувшую тень и даже малейший импульс невольного расслабления или случайного движения в сторону) характеризовать Билала Лайпанова как общественного деятеля, как идеолога государственной автономии Карачая, как защитника прав своего народа и всех репрессированных народов, подвергшихся в прошлом унижению, геноциду или оказавшихся сегодня под угрозой истребления, как энергичного журналиста, редактора и издателя (зеленые тома его «Ас-Алана», доведенного уже до десятого выпуска, никак нельзя не заметить в панораме современного литературного, исторического и политического востоковедения), как человека доверчивого и осторожного, увлекающегося и сдержанного, импульсивного и рационально-расчетливого, горячего, как южное солнце, и холодного, как снега на вершинах Кавказских гор. Но из множества возможных характеристик мне хотелось бы выбрать одну, в которой я абсолютно уверена, - назвать один эпитет, который не имеет своего «противовеса», не имеет противоположного полюса в том сложном целом, какое составляют личность, характер, частная жизнь, общественная, политическая, творческая деятельность Билала Лайпанова. Суть этого определения - в слове «фахму» (талант). Аллах, Небо, родные горы, великий Кавказ, гордый Карачай, родители, чья строгая любовь стала волшебной колыбелью, и далекие неизвестные предки, почти легендарные родоначальники, - все вместе они наделили маленького мальчика, родившегося в знаменательный космический день 12 апреля, на трудном переломе драматической судьбы многострадального карачаевского народа (в 1955 году - еще в среднеазиатской ссылке, уже на взлете надежд на скорое возвращение на Родину, в муках затянувшейся, запоздавшей, неполной и непоследовательной «реабилитации»), великим даром.
Имя этому дару - талант. Талант самородка, талант поэта, талант человека, нашедшего неповторимые слова (как, откуда? - великая тайна творчества!), чтобы защитить честь, чтобы запечатлеть великую историческую память своего народа, чтобы выразить его боль и надежду, отчаянье и мужество, чтобы сказать:

«Земля и Небо вырастили сына,
Тепло и свет в тебе одном слились.
Твой край тебе - и Мекка, и Медина,
Владей же им и на него молись».



Поэзия Билала Лайпанова - это молитва о свободном Карачае.
Прислушаемся же к ней в тишине, подчинимся ее колдовским ритмам, попробуем измерить невесомую алмазную тяжесть, прозрачную кристальную плотность, светозарную энергию каждой рифмы, каждого слова. Откроем книгу стихов карачаевского поэта Билала Лайпанова...


СВЕТЛАНА ЧЕРВОННАЯ,
академик Академии художественной критики,
доктор искусствоведения
BILAL  LAYPANOV –
POET,  POLITICIAN, "ETHNIC  ENTERPRISER "

Per early 1920 years Caucasian highlanders (gortsy), yet not knowing and at all not having a presentiment, what price it is necessary them and their begets to pay great error of revolutionary overthrows and socialist experiments by, very much confiding concerned to the proletarian leaders, living in far northern Russian capitals. That time akins, аshoogs (bards) composed heroic stories and songs about Lenin, and the people in not yet radio’s mountain and steppe villages (aul) retold these legends and sang in their languages, on their mood these songs, which warmed their hearts by hope and raised faith in a possible miracle.
Later Rasul Gamzatov will tell about these people:

"... As people dream in frosty winter about spring
And, as in scorching midday, dream about a shadow,
So to tired, exhausted people in their dreams
Dreamed Lenin. It seemed to them:
He was higher than pines and mountains,
And will take out a sabre - enemies run up in fear,
It seemed, that sharp, as an edge, Lenin’s look
Both shines and burns from under black  Caucasian hat... "

Fortunately for Bilal Laypanov - he is not similar Lenin, and fortunately for the Karachay people of morrow 21 centuries, who do not dream by them any more bogatyrs - liberators. And still it seems to me, that if today aksakals (patriarchs) of village Hurzook, well knowing an ancient ancestry of the Laypanovs and not forgetting about surprising destiny of their younger representative becoming in the distant Moscow the known "djazoochu" (writer)or the Karachay schoolboys hearing from the parents about blustered here days and night termless meetings of late autumn of 1991 and about the ardent orator and mastermind of these meetings, have asked to draw, paints or words, a portrait Bilal Laypanov – there would certainly appear both black papaha (Caucasian hat), and sparkling look, and well-built, tall man comparable to height of a Sacred Tree of a native Land and hardness of a Sacred Stone of Karachay - symbols of native ground and national spirit of the Karachay people.
And in usual life, in metropolitan bustle, in turmoil of the Moscow underground, in a standard apartment of dusty microarea Tekstilshiki, among fellow-countryman, forming the small karachay-balkar community in Moscow, and among the Moscow colleagues, Bilal Laypanov – an ordinary man, modest, anything causing not noticeable, and anything human is not alien to him in this daily occurrence - neither everyday care of living, nor the responsibility for the small family, alarm for the son before an approaching shadow of an appeal in army, neither disappointment in the unfaithful friends, nor deceptive illusions, desperate powerlessness before the own state, which already habitually appears at the citizens in violator’s guise under a black mask and in spotty “omon” uniform.
However, powerful radiation of spiritual energy, its prompt and unexpected emissions behind feature of usual and behind feature of probable, are above of standard and higher than an optimum level of serviceability, faith, courage, civil initiative and interest in general business, of solidarity with the distant and close compatriots and adherents pull out Bilal Laypanov from routine environment, lift him on a high pedestal, form exclusive qualities of the leader national and remedial movement. Today both national karachay, and international remedial movements have been emoting not best times in today’s Russia: the crisis, recession of activity, narrowing of social base, despair and fear of the people which again are ready to obey to authoritarian system and to live by a principle "so that only was not worse – so that only was not wars " – all these wash away ground, fills inescapable bitterness of the truth of a word, inscribed on new badges ordered by 2003 by the society "Memorial": "Stalin has died half-centuries back, and in Russia again anathematic days ".
In "anathematic days" it’s difficult to be "the leader and orator", leader of national movement hardly pulsing by last expiring hopes. It is difficult to speak in emptiness.
But while the voice of Bilal Laypanov, getting steel hardness of categorical imperatives, silver tenderness of sincere love to the Native land, filling nearly to be formed spiritual vacuum, breaking off emptiness and finding the even remote echo in space of the Caucasian mountains, sounds from tribunes of metropolitan and international congresses and conferences, from pages of the Moscow and foreign press, paints political clauses by colors and melodies of high poetry and gives to lyrical verses crystalline clearness of the political declarations, - till historical chance of Karachay, and the whole Russia is not lost yet. It is chance of development of democracy, on a gain of freedom, on protection of national and personal advantage of each people and each man.
It is possible to find many high epithets, by which would possible fairly and precisely (and may be it is not always fairly, and is not so exactly, you see, as is known, "face to face - not to make out face - large can be seen on distance", but we should to live and work "the face to the face", sharply and painfully feeling each flown shadow and even a slightest pulse of an involuntary relaxation or casual movement in other side) to characterize Bilal Laypanov as the public figure; as ideologist of a state autonomy of Karachay; as defense counsel of the people rights  and repressed peoples’ rights - the people which have undergone in the past to humiliation, genocide or appeared today under threat of destruction; as vigorous journalist, editor and publisher (green volumes of his "As-Alan", lead up already till the tenth release, which in any way in a panorama of modern literary, historical and political Orientalism); as man credent and cautious, taking a great interest and constrained, impetuous and rational - prudent, hot, as the southern sun, and cold, as snows at tops of the Caucasian mountains. But I would like to choose from set of the possible characteristics one, in which I am absolutely sure, - to name one epithet, which there is no "counterbalance", has no an opposite pole in that complex aggregate, what makes the person, character, private life, public, political, creative activity of Bilal Laypanov. Essence of this definition - in a word "fahmu" (talent). Allah, Sky, native mountains, great Caucasus, the proud Karachay, parents, whose severe love became a magic cradle, and the far unknown ancestors, almost legendary ancestors, - all together they have given to the small boy, begotten in significant space day of April 12, on difficult crisis of drama destiny of the long-suffering karachay people (in 1955 - in the Central Asian deportation, already on rise of hopes on speed returning home, in sufferings of delayed, late, incomplete and inconsistent "rehabilitation"), great gift.
Name to this gift - Talent. Talent of (Samorodok) nugget, talent of the poet, talent of the man, searching unique words (how, whence? - great secret of creativity!) to protect honor, to embody great historical memory of the people, to express its pain and hope, despair and courage to tell:

" The Earth and Sky ‘ve brought up the son,
Heat and light in you - in one - have merged.
Your cradleland to you is Mecca and Medina,
So own it and iconize it too".

The poetry of Bilal Laypanov is a pray about free Karachay.
Let's listen to it in silence, shall be subordinated to its charmful rhythms, shall try to measure weightless diamond weight, transparent crystalline density, beaming energy of each rhyme, each word. Let's open the book of verses of the karachay poet Bilal Laypanov...


SVETLANA CHERVONNAYA,
The academician of Academy of Art Criticism,
The doctor of Art Criticism


ПОЭТ.  РЕДАКТОР.  ИЗДАТЕЛЬ.
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ ДЕЯТЕЛЬ.

Каждый человек занимается определенным делом. Но если наша работа, наше дело дает нам моральное удовлетворение и материальные блага, то этого не скажешь о поэтах - людях - которые служат Слову, Культуре родного народа. К тому же, они не в ладах с государством, национальная политика которого, как правило, направлена на ассимиляцию малочисленных народов. А «ассимиляция - это слияние одного народа с другим, с утратой одним из них своего языка, культуры, национального самосознания». Поэтому истинные носители языка, культуры - а это, в первую очередь, поэты - выступают против ассимиляции и потому подвергаются гонениям со стороны государства и его ставленников – «людей холопского звания».
 Истинный поэт не может петь песню того, на чьей арбе он едет, тем более, песню, сидящего на его шее. Он - голос и совесть своего народа. Поэтому ему нет места ни в государевом дворе, ни в государственной арбе. Он, как пророк, босой, пеший, несет свой крест. Это его судьба. Но талантом  своим он свой народ может поднять и прославить. Поэтому мы, люди бизнеса, в долгу перед ними. Если вдуматься, помогая им, мы сохраняем себя - ибо, мы тоже есть часть того народа, которую они стараются спасти. Вот что я хотел сказать, а о таланте Лайпанова сказано достаточно много на страницах отечественных и зарубежных авторитетных изданий и очень авторитетными людьми. Некоторые исследования лайпановедов опубликованы в 9 томе Собрания сочинений Поэта. Подробно его биографические и библиографические  данные даются в  этой книге.
28.06.1984г. великий Кайсын Кулиев пишет редактору журнала «Минги Тау», представляя подборку стихов студента Литературного института им.А.М.Горького: «На мой взгляд, Лайпанов талантливый парень. Если наши мнения совпадут, то пойму, что не ошибся. К тому же, он оставляет впечатление мужичка с характером, с буранной революционной душой...» А после прочтения рукописной книги стихов молодого поэта Кулиев однозначно заявляет: «Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. И  к нему мы обязаны относиться как к таланту, окрылять его своим пониманием и поддержкой…».
На истинных поэтов-патриотов у Кайсына было безошибочное чутье гения. Жаль, Мастеру не довелось увидеть последующие книги Билала Лайпанова: «Джуртда Джангыз Терек», «Кьарачайны Кьадау Ташы», «Джан Джурт», «Намаз замаН», «Джангы Ай бла Джулдуз», «Таза – азаТ», «Кьазакь бёрю», «Ай джарыгъында тай кишнеген таууш», «Аллахданды Аллаххады джол», «Сюйгенлеге харс», «Ангы бла Джюрек», «Минги Таулула» и итоговую «Дуния намыс эмда Ахрат азаб».
На мой взгляд, основой карачаевской поэзии является Исмаил Семенов, а вершиной её – Билал Лайпанов. Знаю, с этой оценкой некоторые его коллеги не согласятся, но я выражаю свое мнение, мнение читателя.
А вот мнение Льва Ошанина, профессора Литературного института, в чьём творческом семинаре в течение 5 лет оттачивал свое мастерство Поэт: «Лирический герой Билала Лайпанова – человек с неустроенной судьбой и неразделенной любовью, полный обостренного чувства к своему много пережившему народу. Семь букв в имени его земли «Карачай» - для него «семь цветов радуги, семь чудес света». Также остро любит он  родной язык: «Если умрет мать – человек стерпит. А если умрет язык?». Перо его образно: «Летний зной спалил лицо земли. И оно  стало похоже теперь на лицо старика». И дальше: «пусть молния поранит свои босые ноги  о камни». Или: «Если много вберу в свое сердце лета, То зиме останется в нем мало места». Он пишет стихи, потому что считает, что «стихи – это построенные поэтами крепости». Билал Лайпанов, безусловно, большой поэт, цельная и яркая личность».
Американский профессор, доктор филологических наук Садык Дудов пишет: «после тщательного литературного анализа с радостью могу констатировать: в Карачае есть талант, который соответствует высшим литературным критериям. Это Билал Лайпанов. Некоторые его стихи, безусловно, войдут в сокровищницу мировой поэзии». И заканчивает свою статью словами: «После Рамазана Къарчи я не знаю такого карачаевца, который так боролся бы за полную реабилитацию карачаевского народа, за восстановление его государственности, как Лайпанов. Его голос, голос Поэта-Правозащитника мужественно преодолевает преграды во Времени и Пространстве. Лишь бы ему хватило здоровья, жизни  и везения. Их я и желаю выдающемуся карачаевскому поэту, своему молодому соплеменнику».
Известная советская карачаевская поэтесса Халимат Байрамукова следующими словами выразила свое отношение к творчеству поэта: «Билал Лайпанов пишет верлибром. Это новое в нашей поэзии. Свободный дух поэзии Лайпанова нашел свою форму – свободный стих. Билал Лайпанов не временной поэт, а вечный поэт. Он уже занял свое почетное место в нашей литературе. Навеки. Я не боюсь за завтрашний день нашей поэзии, ибо в ней есть такое имя – Билал Лайпанов!».   
Писатель и литературовед Назифа Кагиева пишет, что «Билал Лайпанов большой поэт, совершивший революцию в поэзии горцев».
Лайпанов талантлив и как редактор (газета «Мир дому Твоему», журнал «Ас-Алан»), и как издатель (издательство «Юйге Игилик»), и как общественно-политический деятель (сопредседатель демократической организации «Джамагъат», сопредседатель «Центра по защите репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее). Вся его сознательная жизнь, талант направлены на одно: на восстановление справедливости по отношению к  репрессированным людям  и народам. Недаром всемирноизвестный писатель Чингиз Айтматов относится к «Коксайскому земляку – Билалу Лайпанову с чувством братской солидарности».
Из письма доктора исторических наук, профессора Валентины Невской главному редактору журнала «Ас-Алан»: «Большое спасибо Вам за Вашу благородную деятельность. Раз есть такие деятели как Вы, то карачаевская литература и история будут успешно развиваться и приносить свои плоды. Еще раз большое спасибо Вам».
Здоровья и счастья Тебе, Билал. Ты сам пеший,
но благодаря Тебе сегодня карачаевская Поэзия, свободная мысль на коне. Не сегодня, так завтра, поймут, кто ты для нашего Народа.

Дахир Семенов,
Генеральный директор АООТ «Завод Красная Пресня», председатель правления книжного издательства «Мир дому твоему».
















Dichter. Redakteur. Verleger. B;gerrechtler.

(Ein Vorwort zu der Gedichts- und Artikelsammlung Bilal Laipanovs)
“Im Feuer der Poesie, des Gewissens und des Glaubens”
«Дуния намыс эмда Ахрат азаб»

Jeder Mensch geht in seinem Leben einer Besch;ftigung nach. W;hrend aber wir, die Normalsterblichen von unserer Arbeit moralische Befriedigung sowie materielle Verg;tung erhalten, dient ein Dichter dem Worte, seinem Volke und seiner Heimatkultur ganz unentgeltlich. Ausserdem steht er in der Regel im Konflikt mit dem Staat, dessen Nationalpolitik auf die Assimilation mehrerer ethnischer Minderheiten ausgerichtet ist. Dabei versteht man unter der Assimilation „einen Verschmelzungsprozess zweier V;lker, bei dem eines von ihnen seine Sprache, Kultur und nationale Identit;t verliert“. Eben deshalb stellen sich echte Kultur- und Sprachentr;ger - und das sind in erster Linie Dichter - gegen die Assimilation und sehen sich sogleich der Verfolgung seitens der staatlichen Gewalt und ihren Vertretern, den "Menschen knechtischen Ranges", ausgesetzt.
Ein richtiger Poet wird nie das Lied desjenigen singen, dessen Arba er f;hrt, erst recht nicht desjenigen, den er selber auf den Schultern tragen muss. Er ist die Stimme und das Gewissen seines Volkes, weshalb es keinen Platz fuer ihn weder am Zarenhof, noch in der Zarenarba gibt. In Armut und Not, barf;ssig wie ein Prophet wird er sein Kreuz tragen. Aber durch sein Talent kann er das Volk ber;hmt machen, und wir, Gesch;ftsleute, stehen deswegen in seiner Schuld. Dem Dichter zu helfen, bedeutet fuer uns gewissermassen Selbsterhaltung, denn wir sind auch ein Teil des Volkes, welches er zu retten versucht. Soviel  zur eigenen Einsch;tzung des Talents von Bilal Laipanov, welches schon oft in angesehenen russischen und ausl;ndischen Zeitungen und Zeitschriften, sowie von anerkannten K;nstlern und Kritikern hervorgehoben wurde. Einige Arbeiten von Laipanov-Forschern wurden im neunten Band des Gesamtwerks des Dichters ver;ffentlicht. Ebenfalls in diesem Buch finden sich genaue biographische und bibliographische Angaben zur Person und zum Schaffen Laipanovs.
Am 28. Juni 1984 schreibt der grosse Kaisyn Kuliev dem Herausgeber der Zeitschrift “Mingi Tau” ueber die Gedichtsammlung des Studenten des M.Gorky Literarischen Instituts: “...Meiner Meinung nach ist Laipanov begabt. Falls unsere Ansichten dar;ber ;bereinstimmen werden, dann irre ich mich nicht. Dazu macht er den Eindruck eines ganzen Kerls mit starkem Charakter und einer st;rmischen revolution;ren Seele...“ Und nachdem Kuliev das handgeschribene Gedichtsbuch des jungen Dichters gelesen hat, stellt er eindeutig fest: “Bilal Laipanov ist ein Poet - zu dieser wichtigsten Schlussfolgerung bin ich gekommen! Und wir m;ssen ihn wie ein Talent ansehen und ihn mit unserem vollem Verst;ndnis und Unterst;tzung umgeben…” Ja, f;r richtige Dichter und Patrioten hatte Kaisyn schon immer ein  absolutes Gesp;r.
Leider erlebte der Meister die nachfolgenden B;cher Laipanovs nicht mehr: «Джуртда Джангыз Терек »/ “Heiliger Baum der Heimat”, «Къарачайны Къадау Ташы»/ “Stein der Unersch;tterlichkeit von Karatschaj”, «Джан Джурт»/ “Нeimat der Seele”, «Намаз заман»/ “Zeit der Gebetes”, «Джангы Ай бла Джулжуз»/ “Halbmond und Stern”, «Таза – азаТ»/ “Was rein ist, ist frei”, «Къазакъ бёрю»/ “Einsamer Wolf”, «Ай джарыгъында тай кишнеген таууш»/ “Gewieher des Fohlens unter dem Mondstrahl”, «Аллахданды Аллаххады джол»/ “Weg vom Gott zu Gott”, «Сюйгенлеге харс»/ “Musik f;r Verliebte”, «Ангы бла Джюрек»/”Angy und Dzhurek”, «Минги Таулула»/ “Grosse Bergbewohner”  und  «Дуния намыс эмда Ахрат азаб»/ “Feuer des Gewissens und des Glaubens”…….
W;hrend das Schaffen Ismail Semenovs meiner Auffassung nach der Karatschaj-Poesie zugrunde liegt, steht Laipanovs Dichtung an ihrer Spitze. Gewiss werden manche seiner Kollegen diese Einsch;tzung nicht teilen, aber ich tue hier lediglich meine eigene Meinung, Meinung eines Lesers kund.
Und hier ist die Meinung Lew Oschanins, Professors am Literarischen Institut, in dessem Seminar der junge Dichter 5 Jahre lang seinen Stil und sein K;nnen gefeilt hat: „Der lyrische Held Bilal Laipanovs ist ein Mensch, dessen Leben ungeordnet und die Liebe ungeteilt ist. Er leidet mit seinem von der Armut und Verfolgung geplagten Volk mit und nimmt sich sein Schicksal wirklich schwer zu Herzen. Die 7 Buchstaben im Namen seiner Heimat Karatschaj (russisch: „Карачай”) bedeuten f;r ihn „die 7 Regenbogenfarben, die 7 Weltwunder“…. Eine ebenfalls starke innige Verbindung entwickelt er zu seiner Muttersprache: „Wenn die Mutter stirbt, wird man mit der Zeit dar;ber hinwegkommen, und was wird, wenn die Sprache stirbt?“ Sein Stil ist sehr bildlich: „Die Sommerglut  hat das Bodenantlitz versengt, so dass es nun dem Gesicht eines Alten ;hnlich sah." Und weiter: „M;ge der Blitz seine blossen F;sse an den Steinen verletzen” oder “Wenn ich zu viel Sommer in mein Herz aufnehme, dann bleibt dort nur wenig Platz f;r den Winter”.  Er schreibt Gedichte, weil er meint, sie seien „die von Poeten erbaute Festungen.” Bilal Laipanov ist ohne Zweifel ein begabter Dichter, eine bedeutende und ;berragende Pers;nlichkeit!“
Der amerikanische Professor, Dr. Sadyk Dukow schreibt: „Nach einer sorgf;ltigen Analyse, kann ich mit Freude behaupten: In Karatschai gibt es ein Talent, der den h;chsten literarischen Kriterien entspricht. Es ist Bilal Laipanov. Seine Gedichte werden zweifellos einen geb;rtigen Platz in der Schatzkammer der Weltpoesie finden.“ Und kommt danach zum Schluss: “Nach Ramsan Karchi kenne ich keinen anderen Karatschajer, der so engagiert fuer die Rehabilitation seines Volkes und die Wiederherstellung seiner Staatlichkeit k;mpfte, wie Laipanov. Diese Stimme, die Stimme eines Dichtes und B;rgerrechtlers nimmt alle zeitlichen und ra;mlichen H;rden auf seinem schwierigen und steinigen Weg. Ich hoffe nur, dass die Gesundheit, die Lebensmut und das Gl;ck sich nicht von ihm abkehren, und eben das m;chte ich dem herausragenden karatschaischen Dichter und meinem jungen Landsmann Bilal w;nschen“.
 Die bekannte karatschaische Dichterin Halimat Bairamukowa beschrieb mit folgenden Worten ihre Wahrnehmung vom Schaffen des Dichters: "Bilal Laipanov schreibt mit taktfreiem Vers. Das ist etwas ganz Neues in unserer Poesie. Der freie Geist von Laipanovs Dichtung hat seine Form in dem freien Vers gefunden. Somit ist Laipanov keine vor;bergehende sondern eine feste, ewige Erscheinung. Er hat bereits seinen anerkannten Platz in unserer Literatur eingenommen. Und zwar f;r immer. Ich habe keine Angst vor der Zukunft unserer  Poesie, wo sie doch solch einen Dichter, wie Laipanov hat!”
 Laipanov ist sowohl als Redakteur (die Zeitung „Frieden ;ber dein Haus”, Zeitschrift “As-Alan”), als auch als Herausgeber (Buchverlag „Frieden ;ber dein Haus”) und B;rgerrechtler (Mitvorsitzender der Demokratischen Organisation des Karatschaj-Volkes “Dschamagat”, Mitvorsitzender des “Zentrums fuer die Verteidigung der Rechte der repressierten Voelker” der Internationalen Assemblee f;r Rechtsverteidigung) ausserordentlich begabt. Sein ganzes Leben ist der Wiederherstellung der Gerechtigkeit gegen;ber den repressierten V;lker gewidmet. Sein Engagement auf diesem Gebiet hebt der weltber;hmte Schriftsteller Chingiz Aitmatov hervor, der eine "tiefe br;derliche Solidarit;t mit seinem Landsmann aus Koksaj (Kirgisien)” Bilal Laipanov empfindet.
Aus dem Brief Pr. Dr. Valentina Nevskaja an den Chefredakteur der Zeitschrift „As-Alan“: „Ich danke Ihnen f;r Ihre edle T;tigkeit. Weil es solche Pers;nlichkeit wie Sie gibt, wird sich die karatschaische Literatur und Geschichte weiter erfolgreich entwickeln und ihre Fr;chte tragen. Besten Dank nochmals daf;r.”

 Bleib gesund und gl;cklich, Bilal. Du gehst nur zu Fuss auf Erden, aber dank Dir streben die Kultur und die Traditionen unserer Heimat in weitere H;hen. Es wird die Zeit kommen, wenn man versteht,  was Du f;r unser Volk bedeutest.
Dahir Semenov,
Chefdirektor des GmbH "Fabrik Krasnaja Presnja", Vorstandsvorsitzender des Buchverlages „Frieden ueber dein Haus”.
БИЛАЛ  АППАСОВИЧ  ЛАЙПАНОВ
(Краткие данные жизни и деятельности)

Родился 12 апреля 1955 года в Кыргызстане, в семье ссыльного, спецпоселенца, репрессированного по национальному признаку (сталинским режимом Карачаевская Автономная область была ликвидирована, а карачаевский народ был сослан в Туркестан в 1943 году и сумел вернуться на родину - на Северный Кавказ - только в 1957 году).
Реабилитирован на основании пункта «в» ст. 3 и ст. 1-1 Закона Российской Федерации от 18.10.1991 года «О реабилитации жертв политических репрессий». «Справку о реабилитации» получил в Министерстве Внутренних Дел Карачаево-Черкесской Республики Российской Федерации 15.04.1999г. № 18/920.
Но считаю себя не полностью реабилитированным, ибо мой родной карачаевский народ не полностью реабилитирован – не восстановлена его государственность, как того требуют и карачаевский народ и российский  Закон «О реабилитации репрессированных народов» от 26 апреля 1991 года.

1962-1972 – учащийся средней школы (аул Кызыл-Кала, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ)
1972-1975 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ)
1975-1977   –  в рядах Вооруженных Сил СССР
1977-1979 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ)
1979-1984  – студент (Литературный институт им. А.М.Горького Союза Писателей СССР, г. Москва) 
1984-1985 - корреспондент (газета «Ленинни байрагъы», г.Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ
1985-1988 – преподаватель родного языка и литературы карачаевской национальной студии (Государственный институт театрального искусства /ГИТИС/ им.А.Луначарского, г.Москва)
1988-1990 – старший научный сотрудник Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы (г. Черкесск, КЧАО, РФ)
1990-1993 – слушатель Института стран Азии и Африки при Московском Государственном Университете  /ИСАА при МГУ/ 
1993  -  соучредитель книжного издательства «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва)
С 1991 - редактор газеты «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/(Москва)
С 1998   -  главный редактор журнала «Ас-Алан» (г. Москва)
С 1985          -  член  Союза журналистов СССР (РФ)
С 1988          -  член  Союза писателей СССР (РФ)
С 1993          -  ответственный секретарь Союза Карачаевских Писателей
1990 - инициатор, организатор и руководитель забастовки ученых Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы, в связи с запретом на использование родного языка в научно-исследовательской сфере и дискриминацией по национальному признаку при подготовке, подборе и расстановке научных кадров
С 1990 - активный деятель движения за реабилитацию репрессированных народов
1991 - один из инициаторов и организаторов бессрочного митинга в г.Карачаевске с требованием реализации Закона «О реабилитации репрессированных народов» 
С 1993 -  сопредседатель демократической организации «Джамагъат» – действительного члена Федеративного Союза Народов Европы - консультативного органа  Евросовета и ООН
С 2000 - сопредседатель «Центра защиты прав репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее
2000 - инициатор проведения Круглого стола Международной Правозащитной Ассамблеей «10 лет Закону «О реабилитации репрессированных народов»: шаг вперед, два шага назад»
С 1990 года вынужден жить в Москве, потому что  власти Карачаево-Черкесии  ущемляют мои права – права человека и гражданина и препятствуют реализации российского Закона «О реабилитации репрессированных народов», принятого в 1991 году. К сожалению, они находят поддержку у  определенных консервативных сил в Федеральном Центре. 

ЛИТЕРАТУРНАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

ПУБЛИКАЦИИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ
1970 – стихи «Чалама чалкъы»/»Кошу сено»/ и «Къач»/»Осень»/  (газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ №122/5056/ и №131/5065/ г. Черкесск, Карачаево-Черкесия)
1979 - стихи в коллективном сборнике «Тынгысыз джюрекле»/»Беспокойные сердца» (г.Черкесск, Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства)
1981 – сборник стихов «Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ (г. Черкесск,  КЧАО, РФ)
1986 – поэтический сборник «Бусакъла» /»Тополя»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесия автономная область (КЧАО), РФ)
1990 – книга стихов  «Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/  (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Автономная Область, РФ)
1992 – книга стихов «Джуртда Джангыз Терек» /Священное Древо Родины»/  (г. Москва)
1993-1998 – Сочинения в 10 томах (г. Москва)
1999 – книга прозы и поэзии «Минги Таулула» /»Великие горцы»/  (г. Москва)
2002 – сборник стихов и статей «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» (г. Москва)
 2003 – книга стихов «Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле»(г. Москва)

ПУБЛИКАЦИИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ 
1988 – книга стихов «Камень и Дерево» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1990 – сборник стихов «Радуга над пропастью» (издательство «Молодая гвардия», Москва)
1993-1996 – Сочинения в 3 томах. 1-ый том - «Пространство моего голоса» - Союзом Карачаевских Писателей  при поддержке Союза писателей России и Международного Сообщества Писательских Союзов в 1996 году был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы.

КОЛЛЕКТИВНЫЕ СБОРНИКИ
1986 – «Земное ядро» (Ставропольское книжное издательство)
1987 – «Тверской бульвар, 25» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1988 – «Люблю я Кавказ» (издательство «Современник», Москва)
1991 – «Мое мгновенье в мире этом» (Ставропольское книжное издательство»)

СТИХИ  ТАКЖЕ  ПУБЛИКОВАЛИСЬ

в журналах «Дон», «Знамя», «Октябрь», «Минги Тау», «Ставрополье», «Половецкая луна», «Бирлешик Кавказия»,
«Ас-Алан», «Битик»;
в альманахе «Истоки»;
в газетах «Литературная Россия», «Вечерняя Москва», «Новая Кавказская Газета», «Ленинское знамя», «Къарачай», «Юйге Игилик», «Правда», «Люберецкая газета», «Заман»

О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА ПИСАЛИ

газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ (06.09.1990г.и 25.12.1993г., г.Черкесск)
газета «Правда»(23 декабря 1995г. №225 /27643/,  г.Москва)
«Книжное обозрение» (14 ноября 1995г. №46 /1536/,  г.Москва)
«Литературная Россия» (29 декабря 1995г. №52 /1716/  г.Москва)
«Литературная газета» (10 апреля 1996г. №15 /5597/,  г.Москва)
книга «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ (1999г.,  г.Черкесск)
Некоторые сведения о творчестве Лайпанова даются в 9 томе его Сочинений, а также в его книге «Дуния намыс эмда ахырат азаб».

ПЕРЕВЕДЕНЫ БИЛАЛОМ ЛАЙПАНОВЫМ
НА КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК  И ПРИНЯТЫ ДЛЯ ПОСТАНОВКИ НАЦИОНАЛЬНЫМ ТЕАТРОМ 
(1985-1988)

«Маленькие трагедии» А. Пушкина,
«Гамлет» В. Шекспира,
«Мещане» М. Горького,
«Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо.
(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)

ГОТОВЯТСЯ  К  ПЕЧАТИ   или  НАХОДЯТСЯ  В ПРОИЗВОДСТВЕ
СЛЕДУЮЩИЕ  ПРОИЗВЕДЕНИЯ  БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА:
драмы «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан»,  «Джонгурчха»,  «Джатдай»,  «Ёрюзмек»; 
повесть «Тенгизде кеме» /»Корабль в море»/;
романы  «Таулада азан» /»Призыв к молитве в горах»/,   «Ахырзаман дуниясы» /»Мир перед светопреставлением»/,    «Соруу-суал» /»Высший суд»/; «Хакъ кертиси» /»Воистину»/;
сборники стихопрозы  «Таза-азаТ» /»Что чисто, то свободно»/, «Кюн тийгенди Айгъа»/Солнце осветило Луну»/;
сборники стихов  «Кёкден белги» /Знамение из Неба»/,  «Нюркъанат таууш» /»Лучезарный глас»/,  «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» /»Огонь совести и веры»/,  «Сууаб-гюнах дефтерле»/» Тетради добра и зла»/,  «Анаяса – Къуран» /»Конституция - Книга»/,  «Намаз замаН» /»Время молитвы»/,  «Бёрю джортууул» /»Волчий бег»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Капля воды в пустыне»/, «Джанлы шийирле»/»Волчьи стихи»/,  «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Гимн, Флаг, Герб»/;   
научно-популярная работа (исследование) «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Путь: от Тейри к Всевышнему»/

ТЕТРАДИ,
ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ В ДЕСЯТИ ТОМАХ
(на карачаевском языке)
1.«Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/   2.«Бусакъла» /»Тополя»/ 3.«Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/   4.«Джуртда Джангыз Терек» /»Священное Древо Родины»/   5.«Къарачайны Къадау Ташы» /»Камень незыблемости Карачая»/   6.«Джан Джурт» /»Родина души»/   7.«Намаз замаН» /»Время молитвы»/   8.«Таза – азаТ» /»Что чисто, то свободно»/    9.«Джангы Ай бла Джулдуз» /»Полумесяц и звезда»/ 10.«Къазакъ бёрю» /»Одинокий волк»/   11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш» /»Ржание жеребенка под лунным сиянием»/   12.«Сюйгенлеге харс» /»Музыка для влюбленных»/   13.«От бла Тиширыу» /»Огонь и Женщина»/   14.«Адам бла Хауа» /»Адам и Ева»/   15.«Мен Къарачайлыма» /»Я карачаевец»/   16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам» /»Здравствуй, мой народ Ас-Алан»/   17.«Ёзден джуртду Кавказ» /»Родина свободных Кавказ»/   18.«Джаннет – Сынау дуния – ?…» /»Рай – Испытательный мир - ?..»/   19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери» /»Со дня сотворения до Судного дня»/   20.«Аллахданды Аллаххады Джол» /»Путь от Всевышнего к Всевышнему»/   21.«Хазыр бол!» /»Будь готов»/   22. «Алдады хар не да…»  /»Всё впереди…»/.

ТЕТРАДИ,
ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ В ТРЕХ ТОМАХ 
(на русском языке)
1.»Седьмое небо»  2.«Камень и Дерево»  3.«Возвращение света»  4.«Свободы глоток»  5.«Непокорный дух непокоримых вершин»  6.«Чудо Вселенной»  7.«Радуга над пропастью»  8.«Люди Тейри, или Небесное племя»  9.«Душа Родины»  10.«Родина души»  11.«Древо Карачая»  12.«Пространство моего голоса».

ИЗДАТЕЛЬСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

1. Государственные акты Карачаевской Республики
(г. Москва,1990г.)
2. Джырчы Сымайыл «Джырла бла назмула»
(г. Москва, «Инсан», 1992г.)
3.  «Так это было» в 3-х томах  (г.Москва, «Инсан», 1993г.)
4. Книжное издательство «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва; работает с1993г.; издано 29 книг)
5. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.)
6. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996)
7. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве)
8. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве)
9. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве)
10. История Чечни с древнейших времен до конца 18   века (М: Мир дому твоему, 2001г.)

ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ     ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

ПУБЛИЦИСТИКА
«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г., Москва)
«Вопрос жизни и смерти» (о необходимости реабилитации репрессированных народов);  статья напечатана в газете «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему» ( №1, 1991г., Москва).
«Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва)
«О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва).
«О государственности» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва)
«О поэзии и свободе» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва)
«Остановить войну» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва)
«Чечня - предупреждение» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему»,  №40, 1994г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Россия в начале 21 века» (газета «Наши соотечественники» /»Ватандашлар»/ №17(97), 13-19 мая 2002 г.)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
 «Шаг вперед, два шага назад» (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998; «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Возвращение света»
(книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
“The Karachay-Balkar Poetrу of  20th Century in the Struggle of Freedom`s Ideals 
(Congress “Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Present”, G;ttingen, 2001)
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века» (выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения
(выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001).
«Хасаука: знак национальной беды»
(выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения  И. Гаспринского
Переписка Билала Лайпанова с читателями
(сборник, куда вошли письма и ответы на них директора издательства «Мир дому твоему», главного редактора газеты «Мир дому твоему», главного редактора журнала «Ас-Алан», ответственного секретаря Союза карачаевских писателей, сопредседателя демократической организации «Джамагъат» Билала Лайпанова; подготовлена к печати).
«С высокой трибуны…»
сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы (FUEV) (1993-2002 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати.
BILAL APPASOVICH LAYPANOV
( Brief given life and activity)

I was born on April 12, 1955 in Kyrgyzstan, in family of the exiled, “spetsposelenets” (emansipist), repressed because of a national attribute (by Stalin’s regime the Karachay Independent Area was liquidated, and the Karachay people was banished in Туркестан in 1943 and have returned home - the Northern Caucasuses - only in 1957).
 I was rehabilitated on the basis of item "в" an Article 3 and Article 1-1 Laws of the Russian Federation, 18.10.1991 "About rehabilitation of victims of political reprisals". " The Certificate on Rehabilitation" I have received at the Karachay-Cherkes Ministry of Internal Affairs of the Russian Federation 15.04.1999г. № 18/920.
But I do not consider myself as a rehabilitated person completely, because my native  people is not completely rehabilitated - is not restored its statehood, as that Karachay people and the Russian Law "About rehabilitation of the repressed peoples" of April 26, 1991 are requiring.

1962-1972 – a pupil of high school (aul (village) Kyzyl Kala, Karachay-Cherkes Independent Area (KCIA), Russian Federation)
1972-1975 – a worker (the factory "Microcomponent", village Uchkeken,), Karachay-Cherkes Independent Area (KCIA) Russian Federation)
1975-1977 -  the USSR Army
1977-1979 - a worker (the factory "Microcomponent", village Uchkeken,), Karachay-Cherkes Independent Area (KCIA) Russian Federation)
1979-1984 – a student (Literary Institute  of the USSR Writers’ Union, Moscow) 
1984-1985 – a correspondent (the newspaper "Leninin Bayragy", Cherkessk city, Karachay-Chrkes Independent Area (KCIA) Russian Federation)
1985-1988 –a teacher of the native (Karachay) language and literature at the national studio (at the State Institute of Theatrical Art /SITA/ named A/Lunacharskiy, Moscow)
1988-1990 – a senior scientific employee of Karachay-Cherkes Research Institute in Economy, History, Language and literature (Karachay-Cherkes Independent Area (KCIA) Russian Federation)
1990-1993 – a student of Asia’s and Africa’s Countries Institute at the Moscow State University (Moscow, Russia)
1993 – co-founder of the publishing house "The Peace to Your House" ("Uyge Igilik") (Moscow)
From 1991 – the editor of the newspaper "The Peace to Your House" ("Uyge Igilik") ( Moscow)
From 1998 – the main editor of a magazine "As-Alan" (Moscow)
From 1985 – a member of the Journalists’ Union, USSR (Russian Federation)
From1988 – a member of the Writers’ Union, USSR (Russian Federation)
From 1993 – a responsible secretary of the Karachay Writers’ Union
1990 – the initiator, organizer and chief of scientists’ strike of Karachay-Cherkes Research Institute in Economy, History, Language and Literature. The strike was organized in connection with the interdiction of use of the native language in research sphere. It was against discrimination on a national attribute in preparation, selection and arrangement of the scientific staff.
From 1990 – an active figure of movement for rehabilitation of the repressed peoples
1991 - one of the initiators and organizers of termless meeting in Karachaevsk city with the requirement of realization of the Law "About rehabilitation of the repressed peoples"
From 1993 -  the co-Chairman of democratic organization "Dhamagat" – the valid member of the Europe Peoples’ Federal Union – the advisory body of Euro - Counsel and UNO
From 2000 - co-Chairman of “The Protection Center of the repressed peoples’ rights" at the International Assembly of Rights Protection.
2000 – an initiator of realization of the conference of International Assembly of Rights Protection "The Law "About rehabilitation of the repressed peoples": a step - forward, two steps - back".
Since 1990 is compelled to live in Moscow, because the authorities of Karachayvo-Cherkessiya restrain my rights - right of the man and citizen and interfere the realizations of the Russian Law "About rehabilitation of the repressed peoples", accepted in 1991. Unfortunately, they find support at the certain conservative forces of the Federal Center. 

LITERARY ACTIVITY

THE PUBLICATIONS ON КАРАЧАЕВСКОМ LANGUAGE

1970 - verses "Tchalama tchalkeye" /"I mow hay"/ and "Keyatch" /"utumn"/ (newspaper "Leninin Bayragy"/"Lenin's Banner"/ № 122/5056/ and № 131/5065/. Cherkesk, Karachayevo - Cherkessiya)
1979 - verses in the collective collection "Teengisiz djurekle" /"Restless hearts" (Cherkessk, Karachay-Cherkes branch of the Stavropol book publishing house)
1981 - collection of verses "Sense meni nasibim" /"You is my happiness " / (Cherkesk city)
1986 - poetic collection "Busakkla" /"Poplars"/ (Cherkesk, Russian Federation)
1990 - book of verses "Duniya seyirlegi" /"Miracle of the Universe"/ (Karachaevo-Cherkeskaya Autonomy Area, Russian Federation)
1992 - book of verses "Djurtda Djangiz Terek" /Sacred Tree of a native Land "/ (Moscow)
1993-1998 - composition in 10 volumes (Moscow)
1999 - book of prose and poetry "Mingi Taulula" / " Great Highlanders (Gortsy)" / (Moscow)
2002 - collection of verses and clauses "Duniya namis emda Ahrat azab" (Moscow)

THE PUBLICATIONS IN RUSSIAN

1988 - book of verses "Stone and Tree " (publishing house " the Soviet Writer ", Moscow)
1990 - collection of verses "Rainbow above abyss" (publishing house "Young guards", Moscow)
1993-1996 - composition in 3 tomes. 1-st tome - "Space of my voice" – the Karachay Writers’ Union at support of the Russian Writers’ Union and the International Community of Literary Unions in 1996 was put forward on competition of the State premium of the Russian Federation in the field of the Literature.

THE COLLECTIVE COLLECTIONS

1986 - "Terrestrial nucleus " (the Stavropol book publishing house)
1987 - " the Tver parkway, 25 " (" the Soviet Writer" publishing house, Moscow)
1988 - " I Love Caucasus " (publishing house "Contemporary", Moscow)
1991 - "My moment in the world" (the Stavropol book publishing house")


THE VERSES ALSO WERE PUBLISHED

In magazines of "Don", "Znamya", "October", "Mingi Tau", "Stavropolye", "The Polovetskaya moon ", "Birleshik Kavkaziya", "As-Alan", "Bitik"; in the almanac "Istoki";
In the newspapers: "The Literary Russia", "Evening Moscow", "The New Caucasian Newspaper", "Leninskoye znamya", "Karachay", "Uyge Igilik", "Pravda", "The Lyuberetskaya newspaper ", "Zaman"



ABOUT CREATIVITY OF  BILAL  LAYPANOV  WROTE:

The newspaper "Lenini bayragi" /" Banner of Lenin" / (06.09.1990 and 25.12.1993, Cherkesk) 
The newspaper "Pravda" (December 23/12/ 1995, № 225 /27643 /Moscow)
"A Book review" (November 14 1995, № 46 /1536 /. Moscow)
"Literary Russia" (December 29 1995, № 52 /1716/. Moscow)
"The Literary newspaper" (April 10, 1996, № 15 /5597 /. Moscow)
The book "Erkin duniya" / "the Svobodney mir" / (1999, Черкесск)
Some items of information on LAYPANOV’s creativity are given in 9 tome of his Compositions, and also in his book "Duniya namis emda ahrat azab".   

BILAL LAYPANOV’s TRANSLATIONS INTO THE KARACHAY LANGUAGE and ARE ACCEPTED FOR STATEMENT by NATIONAL THEATRE  (1985-1988)

"The Small tragedies" of A.Pushkin,
"Hamlet" of W.Shakespeare,
"Petty bourgeoises" of M. Gorkiy,
"The Man and gentleman" Eduardo de Filippo.
(The last two plays are put by the Karachay national studio of State Institute of Theatrical Art named A.Lunacharskiy in 1988, Moscow)

THE FOLLOWING PRODUCTS of BILAL LAYPANOV ARE PREPARING For printing or ARE In MANUFACTURING:

Dramas "Alaniya", "Khyarcha", "Hasauka", "Tatarkhan", "Djongurhcha", "Djatday", "Yerezmek"; 
The story "Tengizde keme" / " Ship in the sea " /;
The novels "Taualada azan" /"Appeal to a pray in mountains"/, "Ahirzaman duniyasy"/ "The World before Judgement Day" /, "Sорuu-сual" / "High court" /; "Hak kertisi" / "Truly" /;
The verse-prose collections "Taza azaT" / "That is clean, it is free" /, "Kyun teygendi Aygaa" /The Sun has illuminated the Moon"/;
The collections of verses "Kekden belgi" /Sign from the Sky", /"Nuyrkanat taush"/"Effulgent voice", /"Duniya namis emda Ahrat azab" /"Fire of conscience and faith", /"Suuab-guynah defterle", /"Exercise-books of goods and evil", /"Anayasa - Kuyran" /"the Constitution - theBook", /"Namaz - zamaN" /"Pray time", /"Beryu djortuool" /"the Wolf’s run", /"Kuym tuzde soo tamchi"/"Drop of water in desert", /"Djanli sheyerle" /"the Wolf’s verses", /"Orayda, Bayrak, Tamga " /"Hymn, Flag, Arms" /;   
Popular scientific work (research) "Djol: Teyriden - Allahhaa" /"Way: from Teyri to GOD" /

WORKS In the collected WORKS In TEN TOMES
(in the Karachay language)

1. "Sense meni nasibim" / "You is my happiness" / 2. "Busakla" / "Poplars" / 3. "Duniya seyirligi" / "Miracle of the Universe" / 4. "Djurtda Djangiz Terek" / "Sacred Tree of a native Land" / 5. "Kyarachayni Kyaday Tashi" / "Stone of firmness Karachay" / 6. "Djan Djurt" / "Soul of native Land" / 7. "Namaz - zamaN" / "Pray Time " / 8. "Taza - azaT " / "What is clean, it is free" / 9. "Djangy  AY Bla Djulduz" / "Crescent and star" / 10. "Kazak beryu" / "Lonely wolf" / 11. "Ay dejariginda tay kishnegen taoosh" / "Colt neigh under Moon light" / 12. "Syugenlege hars харс " / " Music for lovey-doveys " / 13. "Ot bla tishiriu" / "Fire and Woman" / 14. "Adam bla Hua" / "Adam and Еva" / 15. "Men Karachaylima" / "I'm a karachay" / 16. "As-Alan Halkiyim, as - salam" / " Hi, my people, As-Alan" / 17. "Yesden djurtdu Caucases" / "TheCaucasus is Hanive Land of Frees" / 18. "Djannet - Sinnau duniya -? … "/"Eden – Probational World-?:"/ 19. ”Kyalubaladan ahirzammanga deri" / " From the date of creation up to Dies Irae" / 20. "Allahdandy Allahady Djol" / "Way from GOD to GOD" / 21. "Hazir bol!" / "Be ready!" / 22. "Aldadi har ne da … "/"Everything is afore… " /.

WORKS In the collected WORKS In THREE TOMES  (In Russian)

1. "The Seventh sky" 2. "Stone and Tree" 3. "Returning of light" 4. "Freedom a drink" 5. "Rebellious spirit of defiant tops" 6. "Miracle of the Universe" 7. "Rainbow above abyss" 8. "The Teyri People, or Heavenly Tribe" 9. "Soul of a native Land" 10. "Soul of native Land" 11. "Family Tree of Karachay" 12. "Space of my voice".

PUBLISHING

1. The State Acta of the Karachay Republic (Moscow, 1990)
2. Djirghi Cimayil "Djirla bla nazmula " (Moscow, "Insan", 1992)
3. "So it was" in 3 tomes (Moscow, "Insan", 1993)
4. The book publishing house "Peace to your house" / "Uyge Igilik " / (Moscow; works from 1993; 29 books) are issued
5. Hadji-Murat Hubiy "Mathematical linguistics" (Moscow, 1993)
6. "Defenders of Rights of repressed peoples" (Moscow, 1996)
7. The newspaper " Uyge Igilik " / "Peace to your house" / (published from 1991 till 1997 in Moscow)
8. The newspaper "Zaman" / "Time" / (published from 1997 till 1998 in Moscow)
9. The magazine "As-Alan" (published from 1998 in Moscow)
10. History of Chechnya from the most ancient times up to the end of 18 centuries (М: Peace to your house”, 2001)

POLITICAL ACTIVITY

JOURNALISM
"Under high protection" (About the reasons of strike of the scientists in Karachay-Cherkes Research Institute in Economy, History, Language and Literature ("The Literary Russia", November 15, 1990, Moscow)
"A Question of life and death" (about necessity of rehabilitation of the repressed peoples); the article is printed in the newspaper "Uyge Igilik " - "Peace to your house" (№ 1, 1991, Moscow).
"Would be restored the statehood of the Karachay people? " (newspaper "Uyge Igilik" - "Peace to your house", № 3, 1991, Moscow)
"About the last events in the country and in Karachaevo-Cherkesiya" (newspaper "Uyge Igilik" - "Peace to your house", № 4, 1992, Moscow).
"About the statehood" (newspaper "Uyge Igilik" - "Peace to your house", № 10, 1992, Moscow)
"About poetry and freedom " (newspaper "Uyge Igilik" - "Peace to your house", № 8,1993, Moscow)
"To stop war" (newspaper " Uyge Igilik " - "Peace to your house", № 36, 1994, Moscow)
"Chechnya – the warning" (newspaper "Uyge Igilik " - "Peace to your house", № 40, 1994, Moscow)
"Cherkesk will not be calmed by any decision " ("The Obshaya Gazeta", № 29 (311), 1999, Moscow)
"Russia in the beginning of the 21 centuries " (newspaper "Nashi sootechestvenniki"/ "Vatandashlar" / № 17 (97), May 13-19, 2002)
"Problems of the Northern Caucasus in a context of the Russian statehood" (the speech at the International scientific - practical conference "Stabilization of a situation and peace development on Northern Caucasus", June 8, 1999, Moscow; is printed in the newspaper "Balkariya" in August 1999 and magazine "As-Alan" № 1 (2), 1999)
"Do not make violence above others … " (magazine "As-alan"," 1 (2), 1999, Moscow)
" The Red Book for the Peoples " (magazine "Ас-Алан", № 1 (3), 2000, Moscow)
 "A Step - forward, two steps - back " (to the decade of the Law "About rehabilitation of the repressed peoples "; magazine "As-Alan" № 1 (4), 2001, Moscow).
"Islam in a history and self-consciousness of the Karachay people" ("Islam and ethnic mobilization: national movements in the Turcik world ", Moscow, 1998; "Islam in Eurasia" - the collective monography;  The Scientific Research Institute (SRI) of the theory and history of fine arts RАХ /, "Progress - tradition", Moscow, 2001).
"Returning of light" - Book " PROTECTION of the FUTURE. Caucasus in searches of the world "; a verb; OSCE - representative on freedom of a seal, 2000, Moscow).
"The Karachay-Balkar Poetrу of 20-th Century in the Struggle of Freedom’s Ideals 
(Congress " Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Presen", Gottingen, 2001)
"An Ideal of freedom in Karachay-Balkar Poetry of 20 Century " (the speech at the International congress in Goettingen, 2001).
"Karachay-Balkar poetry of XХ century as a source on a history of modern national movement (Speech on 4-th congress of the ethnographers and anthropologists of Russia; Nalchik, September 20-23, 2001).
"Hasauka: a mark of a national trouble"
(Statement at the International scientific conference 02.11.2001 in Moscow devoted 150-th anniversary from birthday I. Gasprinskiy.

Correspondence of Bilal Laypanov with the readers

(The collection, where are the letters and answers of the director of publishing house "Peace to Your House" - the main editor of the newspaper "Peace to Your Hous" – the main editor of  magazine "As-Alan"- the executive secretary of the Union of Karachay writers – the co-chairman of democratic organization "Djamaghat" Bilal Laypanov, is prepared for printing).

"From a high tribune … "

The collection, where the texts of statements on annual congresses of Federal Union of the Peoples of Europe (FUEV) (1993-2002), on congresses of Assembly of the Turcik Peoples and on Turkic Kurultays of the peoples and states (1990-2001), on remedial forums of organizations and movements are; is prepared for printing.


CURRICULUM VITAE

NAME:
Лайпанов Билал Аппасович –  in Russian,
Laypanov Bilal – in English,
Laipanov Bilal – in French,

geboren am 12. April 1955 in der Republik Kirgisien, in der Familie eines Verbannten, die zusammen mit dem ganzen Karatschai-Volk, nach der Willk;r des stalinistischen Regimes repressiert worden war (im 1943 wurde die Karatschai-Autonomie aufgel;st, und das pauschall deportierte Karatschai-Volk befand sich im Exil in Mittelasien bis zum 1957. Auf Grund des Gesetzes der Russischen (Russl;ndischen) F;deration ";ber die Rehabilitation der Opfer der politischen Repressalien" vom 18.10.1991 (Artikel 3, Teil 1-1) wurde er rehabilitiert (Laypanov hat "Das Zeugnis ;ber die Rehabilitation" Nr. 18/20 vom 15.04.1999  im Ministerium f;r Innere der Karatschai-Tscherkessischen Republik bekommen, aber h;lt sich nicht f;r den vollkommen Rehabilitierten, weil sein Volk nicht rehabilitiert bleibt und seine Staatlichkeit nicht wiederhergestellt ist, wie es das Volk selbst fordert und wie das Gesetz der RF ";ber die Rehabilitierung der repressierten V;lker" vorsieht).

EDUCATION:

1962 - 1972 studierte er in der Mittelschule (Secondary school), die Siedlung (Aul) Kisil-Kala, Karatschai-Tscherkessien
1979 - 1984 studierte er im Literarischen Institut des Schriftstellerverbandes der Sowjetunion (graduated from the Institute for the Literature of Writers' Union of the USSR)
1990 - 1993 –  au;erplanm;;ige Aspirantur im Institut f;r Studien des Asiens und Afrika bei der Moskauer M.W.Lomonossov Staatsuniversit;t, Moskau Postgradueted Study

PRESENT POSITION:

Hauptredakteur der Zeitschrift "As-Alan" (vom 1998).
Mitglied des Journalistenverbandes (vom 1985)
Mitglied des Schriftstellerverbandes der RF (vom 1988)
Mitvorsitzender der Demokratischen Organisation des Karatschai-Volkes "Dschamagat" (vom 1993), die das vollm;chtige Mitglied der F;deralistischen Union der europ;ischen Volksgruppen (FUEV), ist Konsultativstatus bei Europarat und bei der Union der Vereinigten Nationen.
Mitvorsitzender des Zentrums f;r die Verteidugung der Rechte der repressierten V;lker der Internationalen Assemblee f;r Rechtsverteidigung (vom 2000).
Ab 1990 nimmt er akiv an der Bewegung f;r die Rehabilitation der unterdr;ckten V;lker teil.
Ab 1990 wohnt er in Moskau, weil die Politik der reaktion;ren Macht  der Karatschai-Tscherkessischen Republik seine Rechte verletzt.

SCIENTIFIC INTERESTS, FIELDS OF RESEARCH:

Die Geschichte, die Kultur des Karatschai-Volkes; die Geschichte des Nordkaukasus und des Nationalbefreiungskampfes seiner V;lker; Islam am Nordkaukasus; Rechte der V;lker, Menschenrechte.

NATIVE LANGUAGE: Karatschai-Balkarische

FOREIGN LANGUAGES: Russisch, T;rkisch

EXPERIENCE:

1972 - 1975 - der Arbeiter (das Werk "Mikrokomponent"; die Siedlung ;tschk;ken, Karatschai-Tscherkessische Republik - KTR)
1975 - 1977  - Dienst bei der Fahne (Sowjetarmee)
1972 - 1975 - der Arbeiter (das Werk "Mikrokomponent"; die Siedlung Utschk;ken, KTR)
1977 - 1979 - Korrespondent der Zeitung „Ленинни байрагъы“("Lenins Fahne"), Tscherkessk.
1985 - 1988 unterrichtete er die Muttersprache und Literatur im A.W. Lunatscharsky Institut f;r Theaterkunst in Moskau (f;r die Karatschai-Gruppe)
1988-1990 - der wissenschaftliche Mitarbeiter des Forschungsinstituts f;r die Wirtschaft, Geschichte, Sprache und Literatur der KTR, Tscherkessk.
im 1990 Organisator des Streiks der wissenschaftlichen Mitarbeiter dieses Instituts (der Streik war gegen die nationale Diskriminierung in dem Institut gerichtet, gegen das Verbot, die Muttersprache in der wissenschaftlichen Arbeit zu benutzen) .
1991 - 1998 - Redakteur der Zeitung "Юйге Игилик" ("Frieden f;r Dein Haus")
1993 hat er den Verband der Karatschai-Schriftsteller begr;ndet
LITERARISCHE T;TIGKEIT

Ver;ffentlichungen in der Karatschai-Balkarischen Sprache

1970 - Gedichte „Чалама чалкы “ ( „Ich mache Heu“ ) und „Къач“ ( „Herbst“ ) ( die Zeitung „Ленинни  байрагы“ („Lenins Fahne“) № 122( 5056 ) und №131 ( 5065 ) Tscherkessk, Karatschai-Tscherkessien – KT)
1979 - Gedichte im kollektiven Sammelwerk „Тынгысыз джюрекле“ ( „Unstete Herzen“ ) ( Tscherkessk, Karatschai- Tscherkessische Abteilung des Buchverlags von Stawropol)
1981 - Gedichtband „Сенсе мени насыбым“ ( „Du bist mein Gl;ck“ ) ( ebd. )
1986 - Gedichtband „Бусакъла“ ( „Pappeln“ ) ( ebd. )
1990 - Gedichtband  „Дуния сейирлиги“ ( „Wunder des Weltalls“ ) ( ebd. )
1992 - Gedichtband  „Джуртда Джангыз Терек“ ( „Heiliger Baum der Heimat“ ) ( Moskau )
1993-1998 - Werke in zehn B;nden ( Moskau )
1999 - Buch der Prosa und der Poesie „Минги Таулула“ ( „Gro;e Bergbewohner“ )
2002 – Buch der Prosa und der Poesie «Дуния намыс эмда ахырат азаб» (in the fire of conscience and faith).

Ver;ffentlichungen in der russischen Sprache

1988 - Gedichtband „Камень и дерево“ („Stein und Baum“), Verlag „Советский писатель“ („Sowjetischer Schriftsteller“), Moskau
1990 - Gedichtband „Радуга над пропастью“ („Regenbogen ;ber der Kluft“), Verlag „Молодая гвардия“ („Junge Garde“), Moskau
1993-1996 - Werke in drei B;nden. Der 1.Band - „Пространство моего голоса“ („Raum meiner Stimme“) - war 1996 von dem Schriftstellerverband Russlands mit Unterst;tzung der Internationalen Gemeinschaft der Schriftstellerverb;nde zur Erlangung des Staatspreises RF auf dem Gebiet der Literatur Vorgebracht 

Kollektivsammlungen

1986 - „Земное ядро“ („Erdkern“), Buchverlag von Stawropol
1987 - „Тверской бульвар, 25“ („Twerbaulevard, 25“), Verlag „Советский писатель“ („Sowjetischer Schriftsteller“), Moskau
1988 - „Люблю я Kавказ“ („Ich liebe Kaukasus“) Verlag „Современник“ („Zeitgenosse“), Moskau
1991 - „Мое мгновенье в мире этом“ („Mein Augenblick in dieser Welt“), Buchverlag von Stawropol

Gedichte wurden auch ver;ffentlicht

in den Zeitschriften: „Дон“ („Don“), „Знамя“ („Fahne“), „Октябрь“ („Oktober“), „Минги Тау“ („Elbrus“), „Ставрополье“ („Stawropolje“), „Половецкая луна“ („Polowzer Mond“), „Бирлешик Кавказия“ („Vereinigter Kaukasus“), „Ас-Алан“ („As-Alan“- die Eigennamen des Balkar-Volkes und des Karatschai-Volkes ), „Истоки“ („Quellen“);
in den Zeitungen: „Литературная Россия“ („Literarisches Russland“), „Вечерняя Москва“ („Moskau am Abend“), „Новая Кавказская газета“ („Neue kaukasische Zeitung“), „Ленинское знамя“ („Lenins Fahne“), „Карачай“ („Karatschai“), „Юйге игилик“ („Frieden ;ber dein Haus“), „Правда“ („Wahrheit“), „Люберецкая газета“ („Zeitung von Luberzy“), „Заман“ („Zeit“) u.a.

;bersetzungen in die Karatschai-balkarische Sprache
(die St;cke f;r das Nationale Karatschai-Theater,
 sind auf seiner B;hne verwirklicht)

«Маленькие трагедии» А. Пушкина
(„Kleine Trag;dien“ von A. Puschkin),
«Гамлет» В. Шекспира („Hamlet“ von W. Shakspear), «Мещане» М. Горького („Kleinb;rgrer“ von M. Gorki), «Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо
(„Mensch und Gentleman“ von Eduardo de Philippo)

(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)

(Die letzten zwei St;cke sind 1988 in Moskau von der karatschaier nationalen Theaterschule des Staatsinstitus f;r Theatherkunst, namens A.W. Lunatscharskin (GITIS) auf gef;hrt.)





Die Werke von Laipanov, die f;r die Ver;ffentlichung vorbereitet sind
Dramen «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан», «Джонгурчха», «Джатдай», «Ёрюзмек»;         die Erz;hlung «Тенгизде кеме» /»Schiff im Meer»/;              Romane «Таулада азан» /»Aufruf zum Gebet im Gebirge»/,   «Ахырзаман дуниясы» /»Die Welt vor dem Weltuntergang»/,  «Соруу -суал» /»Das oberste Gezicht»/;       Das Sammelwerk von Poesie und Prosa «Таза-азаТ» /»Was rein ist, ist frei»/;                Gedichtb;nde «Кёкден белги» /“Zeihen aus dem Himmel»/,  «Нюркъанат таууш» /»Strahlende Stimme»/,  «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» /»Feuer des Gewissens und Glaubens»/,  «Сууаб-гюнах дефтерле» /»Hefte des Gutes und B;ses»/,  «Анаяса – Къуран» /»Verfassung - ;ush»/,  «Намаз замаН» /»Zeit des Gebetes»/,  «Бёрю джортууул» /»Wolfslauf»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Wassertropfen in der W;ste»/,  «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Hymne, Fahne, Wappen»/; Popul;rwissenschaftliche Arbeit (Forschung): «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Weg: von Tejri zum Gott»/

Die Werke, die in die Sammlung der Werke von Laypanov
in 10 B;ndern eingeschlossen sind
(in der Karatschai-balkarischen Sprache)

1.«Сенсе мени насыбым»/»Du bist mein Gl;ck»/   2.«Бусакъла»/»Pappeln»/   3.«Дуния сейирлиги»/»Wunder des Weltalls»/   4.«Джуртда Джангыз Терек»/»Heiliger Baum der Heimat»/   5.«Къарачайны Къадау Ташы»/»Stein der Unerschh;tterlichkeit von Karatschai»/   6.«Джан Джурт»/»Heimat der Seele»/   7.«Намаз замаН»/»Zeit des Gebetes»/   8.«Таза – азаТ»/»Was rein ist, ist frei»/    9.«Джангы Ай бла Джулдуз»/»Halbmond und Stern»/   10.«Къазакъ бёрю»/»Eisamer Wolf»/   11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш»/»Gewieher des Fohlens unter dem Mondstrahl»/   12.«Сюйгенлеге харс»/»Musik f;r Verliebte»/   13.«От бла Тиширыу»/»Feuer und Frau»/   14.«Адам бла Хауа»/»Adam und Eva»/   15.«Мен Къарачайлыма»/»ich bin Karatschaier»/   16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам»/»Guten Tag, mein Volk As-Alan»/   17.«Ёзден джуртду Кавказ»/»Heimat der freien- Kaukasus»/   18.«Джаннет – Сынау дуния  – Джа…»/»Paradis ist Pr;fungswelt?»/   19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери»/»Vom dem Tag der Erschaffung der Welt an bis zum Gerichtstag»/   20.«Аллахданды Аллаххады Джол»/»Weg vom Gott zu Gott»/   21.«Хазыр бол!»/»Sei bereit»/   22. «Алдады хар не да…» /»Alles ist voran…»/.

Die Werke, die in die Sammlung der Werke von Laypanov in 3 B;nden eingeschlossen sind
(in der russuschen Sprache)
1.»Седьмое небо»(„Der siebente Himmel“)  2.«Камень и Дерево» („Stein und Baum“) 3.«Возвращение света» („R;ckkehr des Lichtes“) 4.«Свободы глоток» („Ein Schluck der Freiheit“)5.«Непокорный дух непокоримых вершин» („Ungehorsames Geist der nicht zu erohernden Gipfel“) 6.«Чудо Вселенной»  („Wunder des Weltalls“)7.«Радуга над пропастью»  („Regenbogen ;ber der Kluft“)8.«Люди Тейри, или Небесное племя»  („Die Leute von Tejri, oder Himmelsstamm“) 9.«Душа Родины»  („Seele der Heimat“)10.«Родина души»  („Heimat der Seele“)11.«Древо Карачая» („Baum von Karatschai“)12.«Пространство моего голоса» („Raum meiner Stimme“).

;BER DAS SCHAFFEN VON BILAL LAYPANOV SCHRIEBEN

Die Zeitung «Ленинни байрагъы» /»Lenins Fahne»/ (06.09.1990 und  25.12.1993, Tscherkessk) 
Die Zeitung «Правда»(„Wahrheit“)(23.12.1995 №225 /27643/, Moskau)
Die Zeitung «Книжное обозрение» („Buchrundschau“) (14.11.1995 №46 /1536/, Moskau)
Die Zeitung «Литературная Россия» („Literarisches Russland“) (29.12.1995 №52 /1716/  Moskau)
Die Zeitung «Литературная газета» („Literarische Zeitung“)(10.4.1996г. №15 /5597/,  Moskau)
Das Buch «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ („Die freie WElt“) (1999,  Tscherkessk)
Einige Angaben ;ber das Schaffen von Laipanov Werden im 9. Band seines Gesamtwerk angef;hrt (некоторые данные о творчестве Лайпанова приведены в 9-ом томе его Собраний сочинений) 

Die Verlagst;tigkeit (in Moskau)

1. Государственные акты Карачаевской Республики (г. Москва,1990г.) („Staatsakten der Karatschaiewer Republik“), 1990
2. Джырчы Сымайыл «Джырла бла назмула» (г. Москва, «Инсан», 1992г.) (Ismail Semionow, „Lieder und Gedichte“), 1992
3.  Книжное издательство «Мир дому твоему»-«Юйге Игилик» (г. Москва; работает с1993г.; издано 29 книг) (Buchverlag „Frieden ;ber dein Haus“), der Verlag funktioniert seit 1993, 29 B;cher sind herausgegeben
4. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.) (Chaddshi- Murat Chubiy „Mathematische Linguistik“), 1993
5. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996) („B;rgerrechtler der repressierten V;lker“), 1996
6. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве) Die Zeitung „Юйге Игилик“ („Frieden ;ber dein Haus“), wurde herausgegeben 1991-1997
7. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве) Die Zeitung „Заман“ („Zeit“), wurde herausgegeben 1997-1998
8. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве) Die Zeitschrift „Ас-Алан“ („As-Alan“), wird unperiodisch herausgegeben seit 1998

Die publizistische (gesellschaftlich-politische) T;tigkeit

1.«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г, Москва)
(„Unter hoher Beg;nstigung“- ;ber die Gr;nde des Streiks der Gelehrten im  Karatschai- Tscherkessischen Institut f;r ;konomik, Geschichte, Sprache und Literatur) „Литературная Россия“ („Literarisches Russland“) 15.11.1990
2.«Вопрос жизни и смерти» (о необходимости реабилитации репрессированных народов);  статья напечатана в газете «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему» ( №1, 1991г., Москва).
„Вопрос жизни и смерти“ („Die Frage des Lebens und Todes“- ;ber die Notwendigkeit der Rehabilitierung der repressierten V;lkes), in der Zeitung «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему» („Frieden ;ber dein Hause“), №1б 1991, Moskau
3.«Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва)
«Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» („Wird die staatlichkeit des karatschaier Volkes wiedezhergestellt?“) «Юйге Игилик», №3,1991 („Frieden ;ber dein Haus“).
4.«О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва).
«О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» (;ber die letzten Ereignissien im Land und in Karatschai- Tscherkessien) «Юйге Игилик» №4, 1992, Moskau
5.«О государственности» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва)
«О государственности» („;ber die Staatlichkeit“), «Юйге Игилик» №10, 1992
6.«О поэзии и свободе» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва)
«О поэзии и свободе» („;ber  die Poesie und Freiheit“), «Юйге Игилик» №8,1993
7.«Остановить войну» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва)
«Остановить войну» („Stoppen den Krieg“),  «Юйге Игилик» №36, 1994
8.«Чечня - предупреждение» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему»,  №40, 1994г., Москва) 
«Чечня - предупреждение» („Tschetschenien ist eine Warnung“), «Юйге Игилик» №40, 1994
9.«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» („Tscherkessk wird nicht durch jede beliebige Entscheidung befriedight“), «Общая газета» („Gemeine Zeitung“), №29(311), 1999
10.«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» („Probleme des Nordkaukasus im Kontext der russl;ndischen Staatlichkeit“)(die Rede in der Internationalen praktisch- wissenschaftlichen Konferenz „Stabilisierung der Situation und friedeiche Entwicklung im Nordkaukasus“), 08.06.1999, Moskau, ver ;ffentlicht in der Zeitung «Балкария» („Balkarien“) im August 1999 und in der Zeitschift «Ас-Алан» („As-Alan“) №1(2), 1999)
11.«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Не совершайте насилия над другими…» („;bt keine Gewalt an den anderen...“) «Ас-Алан» („As-Alan“), №1(2), 1999
12.«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
«Красная Книга для Народов» („Das Rote Buch f;r die V;lker“) «Ас-Алан» („As-Alan“), №1(3), 2000
13. «Шаг вперед, два шага назад»  (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
 «Шаг вперед, два шага назад» („Ein Schitt vorw;rzts, zwei Schritte r;ckw;rts“ zum Jahzehnt des Gesetzes „;ber die Rehabilitierung der repressierten V;lkes“) «Ас-Алан» („As-Alan“)№1(4) , 2001
14.«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998;
 «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире)(„Islam in der Geschichte und in dem Selbstbewu;tsein des karatschaischen Volkes“) („Islam und die ethnischhe Mobilisierung: nationale Bewegungen in der t;rkisch-sprachigen Welt“), in der Kollektiveen Monographie  «Ислам в Евразии» („Islam in Eurasien“), Moskau, 2001
15.«Возвращение света» (книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
«Возвращение света» („Die R;ckkehr des Lichtes“), im Buch «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира» („Verteidigung der Zurunft Kaukasus auf der Suche nach Frieden.“), Verlag „Глагол“ („Wort“), Moskau, 2000
16.«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века»
( выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века»
( выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001). („Frieheits ideale in der Karatschai – Balkarischen  Poesie des 20. Jahrhunderts“), Rede im Internationalen Kongre; in G;ttingen, 2001
17.«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения» (выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001)
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения» (выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001) („Karatschai- Balkarische  Poesie des XX Jahrhunderts als die Quelle f;r die Geschichte der gegenw;rtigen nationalen Bewegung“,  Rede im 4. Kongre; der Ethongraphen und Anthropologen Russlands, Naltschik, September 2001)
18.«Хасаука: знак национальной беды» (выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения Исмаила Гаспринского)
«Хасаука: знак национальной беды» („Chasauka: ein Zeichen des nationalen Unheils, Rede in der Internationalen wissenschaftlichen  Konferenz am 02.11.2001 in Moskau, die dem  150.Geburtstag von Ismail Gasprinski gewidmet war“)
19.«С высокой трибуны…» сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы ( FUEV ) (1993-2001 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати. «С высокой трибуны…» („Von der hohen Trib;ne herab...“)- der Sammelband mit Texten der Reden in Jahreskongressen  des F;derativen Verbandes der europaischen Volkes (FUEN) (1993-2001) in Kongressen (Kurultai) der t;rkischen V;lker und Staaten (1990- 2001) in Foren der b;rgerrechtlerischen Organisationen und Bewegungen(der Sammelband ist zum Druck Vorbereitet)

КARA;AY T;RKLER;N;N B;R;YLE (KURTLA) ;LG;L; T;RELER;

Bilal  LA;PANOV*

Kurt (gizli ad; Canl;) di;er T;rk milletlerinde oldu;u gibi Kara;ay T;rklerinde de ;nemli bir yer i;gal ediyor. Kurt k;pek cinsinden olmas;na ra;men, k;pek gibi insana itaat etmiyor, alt;n zincir ve g;m;; yemlik yerine h;riyeti tercih ediyor. Kendisi ac;ksa da g;nl; her zaman toktur. Kara;ay T;rkleri de Y;ce Allah'tan ba;ka kimseye itaat etmeden ya;amak istedikleri i;in as;rlarca zorluklar ;ekmi;ler. Buna ra;men insan say;s; az olsa da say;s; ;ok olan milletler aras;nda eriyip kay;p olub gitmemi;tir, y;ksek da;lara tutunarak benliklerini, ba;;ms;zl;klar;n; korumu;tur. Avrupa'nm en y;ksek dag; olan ELBRUS (Kara;ayca Mingi Tau) da;;n eteklerinde hala hayata devam ediyorlar. Kara;ay T;rklerinin Alan devletini ilk olarak Cengiz Han imha etmeye ;al;m;;t;. Ama Alan devletini yok eden Timur'lan olmu;tur. Bunlar tarihte a;;k;a g;sterilmi;tir. Ama kader Kara;aylar; bundan sonra da denemeye devam etmil;tir.
Bin sekiz y;z yirmi sekizinci y;l;n iki kas;m tarihinde ;; generalin y;netimi alt;nda Rus ;ar;n;n Ordusu Kara;ay topraklar;na tecav;z etmi;tir. Hasauka adl; b;lgede ger;ekle;en sava;ta Kara;ay erkeklerin b;y;k k;sm; can;n; vermi;tir. B;ylece Kara;ay feshedilmi;tir. O tarihten bu yana y;z onbe; sene Kara;ay T;rkleri dillerini, dinlerini yok ederek assimile etmeye ;al;;m;;lar. Ama yapamam;;lar. Ruslar i;in onlara boyun e;meyen, diz ;;kmeyen millet laz;m degildi. Ruslar; ilgilendiren stratejik anlam ta;;yan Kara;ay';n cennet gibi topraklar;yd;. Bundan sonra 1943 (bin dokuz y;z k;rk ;;) y;l;n; 2 kas;m tarihinde Stalin'in rejimi Kara;ay T;rklerini zorla Orta Asya'ya s;rg;ne g;ndermi;tir. Allah'a bin ;;k;rler olsun 14 sene sonra Kru;evin d;neminde Kara;ayl;lar yurtlar;na geri d;nebilmi;ler.
Bug;n bile Kara;aylar; rahat b;rakm;yorlar. Kurt milletler i;in, boyun e;meyen milletler i;in her zaman hayat kolay de;ildir. 1940 (bin dokuz y;z k;rk) y;lar;nda Kafkasya'dan ilk s;rg;ne g;nderilen Kara;aylar olmu;tur. Daha sonra ;e;en ve ;ngu;, sonrada malkarlar olmu;tur.
Bin dokuz y;z doksan senelerinde ;ngu; milleti tekrar bask; alt;nda kald;. Bug;n bile Ruslarla ;e;enler aras;nda sava; devam ediyor. Kara;ay-;erkez Cumhuriyetinde Kara;ay T;rklerine kar;; pis oyunlar devam ediyor.

* Gazeteci-Yazar. ("As-Alan " Derginin ve ";yge ;gilik"(Eve ;yilik) Gazetin Ba; Redakt;r; Bilal Laypan(ov).)

Kabartay-Malkar Cumhuriyetinde de Malkar T;rkleri bask; alt;ndad;rlar. Ne on dokuzuncu as;rda ne de yirminci as;rda kurt halklar rahat olmam;;lar. Yirmi birinci as;r;n ne getirece;ini ;n;allah g;rece;iz. ;u anda bizim olu;turdu;umuz yaln;z kurtlardan bir birlik kurmal;y;z. Kurt milletler birikmeden ger;ek hayat, ger;ek h;rriyet, ger;ek zafer olmayacakt;r. T;rk D;nyan;n sembol; Bozkurt bizi s;rekli birikmeye davet ediyor.

II

;slam dinini almadan ;nce Kara;ay T;rklerinde ;ocuk do;uracak olan han;mlar kurt di;ini yanlar;nda ta;;m;;lar. Bunun anlam; ise cesur erkek ;ocu;un do;mas;n; arzulad;klar;ndan. Erkek ;ocuk do;du;unda ise be;igin d;rt k;;esine d;rt kurt resmi koymu;lar. Bin dokuz y;z k;rk senelerinde Orta Asya'ya s;rg;ne gitmeden ;nce Kara;ay evlerde ah;ap yataklar;n d;rt k;;esine ah;aptan oyarak kurt simalar;n; yerle;tirmi;ler. Bunlar; bug;n bile Kara;ay ya;l;lar; anlat;yorlar.
Bin dokuz y;z altm;; senesinde y;z yirmi ya;;nda vefat eden Tambiy C;s;b';n anlatt;klar; bug;ne kadar k;;;k o;lunda saklanm;;t;r. Onun anlatt;klar;na g;re: "Eski d;nemlerde b;y;k cesurluk yaparak, yurdunu koruyarak ;ehit olanlar; kurt ;eklinde yap;lan sedyede cenazeyi mezarl;;a g;t;rm;;ler. O cenaze sedyesini bin dokuz y;z senesine kadar kullanm;;lard;". Bug;n bile da;larda ya;l;lar;n elinde elle tutulacak k;s;mlar; kurt kafas; ;eklinde yap;lan bastonlar; g;rmek m;mk;nd;r.
Bin dokuzy;z k;rk senesine kadar mahkemelik olan adamlara, ;ahitlere, ger;e;i s;ylemeleri i;in ellerine kurdun kiri;ini tutturarak yemin ettirmi;ler.
Kendi g;zlerimle g;rd;;;m ;eyleri anlat;y;m. Birka; sene ;nce bir g;n k;yde koyunlar;m;z otlaklardan d;nmediler. Akrabalar;m;zla arad;k ama bulamad;k. Eve d;nd;;;mde annem "Gidin kurdun a;z;n; ba;lay;p gelin" diye beni day;ma g;nderdi. Annemin karde;i Noruy b;;a;; k;ndan ;ikar;p ters ;evirip b;;a;; ve k;n; birbirine ba;lad;. Ne dua etti;ini bilmiyorum ama bu hareketleri yaparken dudaklar; bir ;eyler f;s;ld;yordu. ;ki g;n sonra koyunlar; bulduk. Koyunlar;n bir ;o;una kurt burnuyla vurarak sakatlam;;t; ama a;z;n; a;amad;;; i;in koyunlarda eksik yoktu. Annem beni "Git kurdun a;z;n; a;t;r" diyerek tekrar day;ma g;nderdi. Noruy zavall; dua edip baglad;;; ba;; ;;z;p b;;a;; k;na yerle;tirdi. "B;yle yapmazsam kurt a;z;n; a;amayacak, a;l;ktan ;lecektir. G;nah" dedi. Ben b;y;klerin bu yapt;klar; konusunda ne d;;;nmek gerekti;ini hala bilmiyorum. Hala hat;rlad;k;a ;a;;r;yorum. Bu "kurt a;z;n; ba;lama", "kurt a;;z;n; a;ma" t;relerini hala Kara;ay k;ylerde g;rmek m;mk;nd;r.

III

Kara;ay-Malkar T;rklerinin ;nl; yazarlar;, ;airleri olan Semen ;smay'ilin, M;;; Kyazim'in, Kuli Kays;n';n eserlerinde kurda (canl;ya) ;ok deger verilmi;tir. Kara;ay masallar;nda ise kurdun yeri ayr;d;r ve ;ok ;nemli yer al;r. Kurtla ilgili efsaneler, ;iirler kara;ay folklorunda, edebiyat;nda ;oktur. Bu k;sa konu;mam;n sonunda Bozkurda ithaf etti;im ;iirlerimi dile getirmek istiyorum. (Bu ;iirleri T;rkiye T;rk;esine ;eviren "Birle;ik Kafkasya" dergisinin ba; redakt;r; Y;lmaz Nevruz.)



KAZAK B;R; (Yaln;z kurt)


Uluyorum ben kazak b;r;,
Yapa yaln;z;m ben.
 Kaplan y;rekli azat nesil
Neredesin sen?

D;g;;t;m ben kazak b;r;,
Yara izlerim ;ok,
g;r;rs;n;z.
;mit sizdedir gen; nesil,
Siz birlik olmay; bilirsiniz.

Ovadan da;a, da;dan ovaya
 Ko;arak indim, ko;arak ;;kt;m.
 Huzur vermeden ya;ad;m ya;;ya,
Tek ba;;ma nicesini y;kt;m.

Kendinden yap;lan ;ividir
 O sert aga;lar; yaran.
Kendi itlerimizdir
Benim kalbimi ikiye ay;ran.

***

Ben bir kere k;ye girdim
G;zlerimde ;im;ekler yanarak.
Zincirli karde;lerimi g;rd;m,
Bana at;ld;lar havlayarak.


En cesur ite yakla;t;m ben:
-Yazik boynundan tak;l;p
B;yle mi kalacaks;n sen,
O mujik efendine tap;n;p?

-Benim zincirim g;m;;den
Ba;kalar;n;n;ki de demirden
Alt;n zincirli olaca;;m
Kurtar;rsam efendimi b;r;den.

Diye havlad;, ;r;d;, at;ld;,
 Ama zinciri bir yere tak;ld;.
"Alt;n!" diye salyalar; sa;;ld;.
Ama kul oldu;unu sezemedi
.
Efendisi ;;kt; evden,
 ;t beni g;sterip s;yledi:
-Silah at, ya da b;rak beni,
B;r;y; bitirelim diye, g;rledi!

O kovalad; ben ka;t;m,
K;y g;r;nmez oldu uzakdan.
Sonra d;n;p birden geriye
Ald;m alt;ma, tutup bogaz;ndan.

O yalvard;, yakard;:
-Kesme, dedi, sa; b;rak beni.
Alt;n zincir senin olsun,
;t hayat;na d;n dedi.

Ben onu iyice dalad;m,
 Sonra biraz duralad;m.
S;r;y;p avlusuna g;t;rd;m,
Bir acay;p ;eyler g;rd;m:


***

;tlerle doluydu avlu.
 Onlar Ak evin sahibinin
Ayaklar;n; yal;yordu,
Kuyruk sallay;p havl;yordu.

Her biri can at;yordu
G;m;; yala;a yakla;maya,
 G;m;; zincirle kokla;maya.
Ba;lad;lar dala;maya,
Alt;n zincir i;in yar;;maya.

Bo;u;un bakal;m, kim y;karsa,
G;m;; zincire o ba;lanacak.
Kazak b;r;y; kim haklarsa
Alt;n zincir de onun olacak.

M;cadele yine ba;lad;:
Birbirlerini yolup dala;t;lar,
 Alt alta ;st ;ste kayna;t;lar,
;bretle seyredip durdum onlar;.

Dayanamay;p girdim araya:
Zincir alt;n g;m;; de olsa
Ne fark eder sizin i;in.
Ona ba;lanacak olduktan sonra.

B;r;-it birlik olal;m,
U;ra;al;m, kurtulsun yurdumuz.
Azatl;k i;in vuru;al;m,
Yetsin art;k kul oldu;umuz!


***

Hemen itler birle;tiler:
Bu kan ak;tmak istiyor,
 Bizi kand;rmay; d;;l;yor.
Dalayal;m kazak b;r;y;,
Devletin sa; g;z; olal;m
 Alt;n zincir, kemik alal;m.

Hay;r dedim! Ben kendimi
Dalatt;racak degilim size.
Bana sata;an birinizi
Getirdim, ;rnek al;n kendinize!

Ben ba;lan;p b;y;medim.
Boynuma zincir de;medi,
 B;r; kimseye ba; e;medi.

Ama siz itsiniz, k;lesiniz.
Ak evin sahibini yalay;n,
Onun ayak yolunu saklay;n.
Ben gidiyorum, yolum ba;ka.

***

Gittim ben azat b;r;.
Tasmal;lar birsiniz hepiniz.
;mit sizdedir gen; nesil,
Siz birlik olabilirsiniz.

Uluyorum ben kazak b;r;,
Ahdim var Tanr;yla, g;klelerle.
Yerimiz az de;il, amma
Dar y;rekliler binlerle.

;zg;rl;;; de;i;mem
Doydu;um yere, rahata.
;lsem de ba; e;mem
Yer y;z;nde bir muj;;a!
;ok bo;az; kopar;r;m
Keskin di;lerim d;;ene kadar.
Her zorlu;a katlan;r;m
Gen; nesil yeti;ene kadar.

Ona s;k;lan kur;una
G;;;s;m; siper ederim.
 ;zg;rl;;;n, azatl;;;n
Timsali olup giderim.

Tanr;s;n; unutan varsa,
Y;z;lecek onun derisi,
 Diyorum. Mingitau'un tepesinden
Ben, Alanyurt'un b;r;s;.

Sahte padi;ahlan, hainleri
Malkar'dan, Kara;ay'dan kovar;z.
Biz Alan isek, Adam isek
Alan devletimizi yine kurar;z.


Kara;ay-Malkar T;rklerinin tarihini i;eren "As-Alan" dergisini sizlere hediye ediyorum.
T;rk D;nyas;n;n birle;mesinde d;zenlenen bu t;r kurultaylar;n anlam; ;ok oldu;unu anl;yor ve bu kurultay; d;zenleyenlere, bu i;te emek sarfedenlere kalpten, b;t;n i;tenli;imle te;ekk;r ederim. Sa; olun.


Uluslararas; T;rk  D;nyas; Halk Edeb;yat; Kurultay;: Bildiriler, 26-28 May;s 2000 = Symposium on the Turkish (Turkic) World’s folk Literature :
Papers / - Ankara: K;lt;r Bakanl;;;, 2002; ISBN 975-17-3060-0;
Bilal Laypanov. KARA;AY T;RKLER;N;N B;R;YLE (KURTLA) ;LG;L; T;RELER; (525-531s.)





АЗАТЛЫКЪ ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕНИ ДЖЫРЛАРЫ
(Китаб джабхан назму)
«Кёлюм эртде чыкъгъанды адамладан,
Къайры къачаргъа билмейме, ансы, аладан…»
Лайпанланы Билал,
1-чи сыныфны сохтасы.
Къызыл-Къала эл. 1962 джыл

Къралы – джаныуар, халкъы – хайыуан  –
Джашау джокъду айырылмай быладан.
Кеслерича этерге кюрешелле бизни да,
Джукъгъа санамайла Хакъ Кертини, Тюзню да.

Бу имансыз кърал –
Ибилис, шайтан юзюк,   ибилис, шайтан джорукъ,
Мурдарлыкъдан эм тоноудан тоймайды,
Бизни джашаргъа не айырылыргъа къоймайды.

Къошханелле кеслерине къазауат бла, зор бла…
Джашасынла кеслери Инджил бла, джор бла.
Джашатсынла кеслерин тонгузла бла, эчки бла,
Къурутсунла кеслерин къахмелик бла ички бла.

Алай а, кеслери кирген кир чунгургъа, балчыкъгъа
Бизни да тартадыла – ма андады къыйынлыкъ.

Джаныуар къралгъа хайыуан халкъ керекди.
«Халкъны хайыуан этер ючюн,
Къуллаб, джегиб, тонаб турур ючюн,
Кюч да, хыйла да, ётюрюк да керекди.

Муну ангылаб, бойсунургъа унамагъан халкъла, адамла
Сюрюлюрге, тутулургъа, унутулургъа, тюб болургъа керекле.
Ансы ала, кеслери бойсунмагъан бла да къалмай,
Джууаш сюрюулени да къозгъаргъа боллукъла...».
Ма къралны миллет сиясети, иннети…
Аны ючюн барады къазауат.

Кърал башы – Ибилис, тёгереги джек, шайтан,
Уллу Аллахны кючю бла къутуллукъбуз аладан.
Джюрек, шайтандан-кирден бир тазалан, ариулан.
Иманы болгъан Адамгъа Анаясады Къуран.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪЛА ДИН бла БИЛИМ

Кёк чууакъды. Минги Тау ачыкъды.
Кёзюнгю къаматады къар.
Билмейме, Кёкге чыгъыбмы барады,
Огъесе, Кёкден энибми келеди
Къарачай-Малкъар.

Мен да - Минги Тау чючкюрген бир таш,
Не да Мингиден юзюлген бир кюрт.
Огъесе, учхан джулдузча, Кёкденми тюшдюм?-
Кёлюм, сёзюм да – от, джалын, кюкюрт.

Огъесе, урушданмы келеме чыгъыб?-
Чарсха, тютюннге бёленибди тар.
Кюн чыгъыбмы, батыбмы барады –
Огъесе, къаннгамы боялгъанды къар?

Къазауат тышында тохтаса да,
Ичимде тохтамай барады.
Джетген къыйынлыкъ кёзге кёрюнюб,
Джюрекни эки джарады.

Джуртуму сууундан тутуб, къаясындан салынсам да,
Сау къаллыкъма. Ийнаныуум да тауумча – Минги.
Джангыз къаямы оймагъыз, суууму къурутмагъыз –
Ала джуртумла мени.

«Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турлукъ эсек да,
Къайытырыкъбыз…»,- дегенле ата-бабала.
Алай а, Джуртда да джуртсуз къалыргъа
Боллукъларын билемелле ала?

Эркинлик болмай къалды динибизге,
Тилибизге, джерибизге да.
Чабыуул этелле тарихибизге,
Ёсе келген тёлюбюзге да.

Къраллыгъыбызны къурутхан бла къалмай,
Миллет бла, Джурт бла да кюрешелле.
Бизни «Къарачай», «Малкъар» деб, экиге бёлюб,
«Эки халкъсыз» деб, сёлешелле.
Халкъны бирлигин «къул, ёзден» деб да, бузалла,
Къауум-къауум этиб, бир-бирибизге юсдюрелле.
Ички бла, хыйла бла, кёзбау бла акъылларын алыб,
Кёзю джаннганлагъа бир-бирин кесдирелле.

Эркинлик деген ёзден халкълагъа
Къабхан къуралла. Джесирлеб сюрелле.
Ибилис къралны зорлугъун махтаб,
Къул алимле, маскелеча, юрелле.

Халкъны халкълыгъын къурутуб кюрешелле,
Кесин да, Джуртун да бёлелле, юлешелле.
Бузаргъа кюрешелле динин, тилин, тарихин да,
Адетин, намысын, адебин-халисин да.

Огъай, ала айтханча болмаз -
Аланы къолларында тюлдю халкъны джаны.
Гяуур кърал не къадар къысса,
О къадар къызады халкъны къаны.
 
Кёб кере сыннгандан сора,
Сынмазча къайнагъанды кёлюм.
Ангы айныйды, иман бегийди –
Бизни къутхарлыкъла Дин бла Билим.

БОШЛУКЪ бла ШОШЛУКЪ
«Джаралы джанны къолтукъ таякълары –
Нюр таякъ бла Кюн таякъ»
Эски назмумдан.
Юреннген дуниянг чачыла тебресе,
Аякъ тюбюнгден Джер къача тебресе,
Джер да, Джюрек да тебренселе,
Таша кючле да тилленселе,
Кюн джарыкъгъа тюл,
Нюр джарыкъгъа таянаса,
Уллу Аллах къутхарыр деб, ийнанаса.
Ай медет Аллах!
Джокъду Джерде тынчлыкъ эм бошлукъ.
Сакълайма Кёкден насыб, болушлукъ.
Бошму сакълайма насыб, болушлукъ?
Дунияда болурму бошлукъ эм шошлукъ?
Бош умутламылла бошлукъ эм шошлукъ?


ДЖЫЙЫРМАНЧЫ ЁМЮР

Мырдыгъа да юрендик,
Орманнга да юйлендик.
Бир ёмюрню ичине
Ийнанмазча тюрлендик.

Гяуургьа джууукъ болдукъ,
Харамны халал этдик.
Сатлыкълагьа къол бердик,
Къахмелеге джол бердик.

Аракъы ётдю тёрге.
Сый-намыс кирди джерге.
Къайда амантиш - буйрукъчу,
Къара къул да - къуллукъчу.

Халкъына къара къуйгъан,
Халкъын бегирек джойгьан,
Аны башсыз-тамырсыз
Къуу дюккюч этиб къойгъан –
Ол бай болду, бий болду,
Агъач джаргьан чюй болду.

Кес терекни тамырын,
Къурут халкъны тарихин,
Къой сюрюуге бур аны –
Къулу болсун къралны.

Аяб къойма джукъну да,
Тона халкъны, джуртну да,
Сора башына узат.
Сеннге да къалыр бир зат.

Халкъгьа берме чырт тынчлыкъ.
Аш къайгъылы болсун ол.
Баш къайгьылы болсун ол.
Джан къайгъылы болсун ол.

Сыйыр динин, тилин да,
Сыйыр мюлкюн, джерин да,
Акъылын да, эсин да.
Тюненесин ой аны,
Тамбласыз къой аны.

Джанауалда джашасын.
Хайыуаннга ушасын.
Манкъурт миллет къуралсын.
Совет миллет къуралсын.
Коммунизмге урулсун.
Башха иннет къурусун.

О, джыйырманчы ёмюр,
Дерс болдунг къартха, джашха.
Алай бир бек къоркъама
Къайытырса деб, артха.

КЮН КЁРЮННГЕНЛЕЙ ТУРЛУКЪ МИЙИКЛИК

Къозуб, озуб кетиб барады
Бу заман деген масхара.
Кюн узуннга айланса да,
Джашауум турад къысхара.

Бата баргьан Кюнню кёрюр ючюн
Тёппелеге ёрлей барама.
Эм ахырында аллай мийикде чыкъдым –
Кюнню къуру да кёргенлей турама.

Джокъду кече. Къарангы ышан джокъду.
Кюндюз. Кюн джарыгьы тёгюледи къуру.
Кюн кёрюннгенлей тургьан мийиклик,
Къыйнаса да, Сеннге келтирди джолум.

Алай а, ёлюм мында да табар,
Кюн джарыгьындан къарангыгъа алыр.
Кюн кёрюннгенлей тургьан мийикде уа,
Нюр джарыкъ - джан белгим къалыр,
Джан Джуртум - туугъан Халкъым къалыр.

Сау бол, къадар, ма аны ючюн,
Кёлюм рахатды, кетсем да атдан:
Кюн кёрюннгенлей тургьан мийиклик –
Къарачай-Малкъар къалады артда.

МЕНИ ДЖАНЫМ, ЗАМАНЫМ ЭМ УЗАЙЫМ

Ауазымы Заманы эм Узайы 
Мени Малкъарым-Къарачайым.
Мени Заманым эм Узайым 
Минги Таулу Малкъарым-Къарачайым.

Бурагьымы Минги Таугьа бурайым,
Бурагьымы Минги Таугъа тагьайым.
Кёк къурчданды аягъымда тагъайым,
Кюн таякъды къолумда да таягьым.
Бу Къаф тауну тёппесине чыгъайым,
Дунияны башындан бир къарайым.

Унух файгьамбарны эсгерейим былайда:
Суу ахырзамандан сау къалгьанлагьа орайда.
Нартлагьа, ас-аланлагьа - орайда.
Аланы туудукълары 
Къарачай=Малкъар-лылагьа - орайда.

Хар заманда Заманда эм Узайда
Тейри Адамына, Тейри Халкъына орайда.
Мени джаным, Заманым эм Узайым –
Джаша, джаша, Малкъарым-Къарачайым.
 
ХАЛЛА. АЛЛАХ.

ХaллА.
Танг,- аТ.
Рух - хуР.
Азат – тазА.
Таза – азаТ.
Адам – адА,
Кёк – уллУ.
Кёк, улу 
КъазаКъ.
Зынгадж - надж.
Джан - джангыз.
Джанар, джанмаз.
Джанар джанмаз 
Джукъланыр.
Кёкде джокъланыр,
Сакъланыр.
Кёк ачылыр.
Кёк джабылыр.
Чексиз рухум 
Кёк мухуру.
Рухум - мухуР.
Кечени мухуру - Ай.
Кюндюзнюкю - Кюн,
Джулдузлу Кёк 
Къуранны бир чапрагьы.
Джер Тёре - Тийре.
Баш Тёре - Тейри.
Ол "бол" деди.
Ол "ёл" деди.
"Тирил" деди.
Джазыу.
Къадер.
АллаХ.

СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН

"Ай лав ю!"- деб, къычырады ингилиз.
"Я люблю тебя!"- деб, шашады орус.
Ол сёзлени айталла ала
Джуртларына, халкъларына, аналарына...

Мен а этеме сейир:
Адам джюрюйме деб, махтанамыды?
Кырдык ёсеме деб, махтанамыды?
Адам джанына, санына 
Сюеме сизни деб, хахайны басамыды?

Къор болайым таулу адетге, намысха.
Таулу адам къатынын махтаб сёлешмез,
Таулу адам сабийин махтаб кюрешмез,
Таулу адам санын ачыб джюрюмез,
Таулу адам ичин тёгюб кюрешмез.

Сюеме деб, керек тюлдю джаншаргьа,
Сюймеклик бла керекди джашаргъа,
Аны ючюн сермеширге, ёлюрге 
Ачей улу Ачемезча, Къара-Муссача, Татаркъанча,
Хасаукачы Умарча, Байрамукъланы Джатдайча...

Сюймеклик ол базар мал тюлдю
Арагъа салыб махтаргьа,
Ол керекди джюрекни теренинде джашаргьа.

Ансы къара ол гяуурлагьа 
Ички бла кёргюзтелле Аллахха сюймекликлерин ала,
Орамда кёргюзтелле тиширыугъа сюймекликлерин ала.

Халкъда джюрюген адетни, адебни, намысны
"Эски-чирик" деб, ат-бет атаб, къурутуб,
Халкъны да кеслерича хайыуан этерге кюрешиб –
Халкъны сюебиз!- деб, къычырадыла ала.

Ол къанаулагьа, фыргъауунлагьа
Халкъ кесин алдатмаз,
Сыйын-намысын аякъ тюбге атмаз.
Къуран, Шериат, Адет-Намыс 
Анаяса алалла бизre джангыз.

ЭСКИ КЪЫЛЫЧЛАДА ДЖАЗЫУЛА

1. Ла илаха илляллах
Мухаммадун - Расулуллах

2. Ла илаха илляллах демеген
Кавказда адам къоймазбыз

3. Кавказ
Энчи кърал болмай къалмаз

4. Баш ниет –
Бирикген Тау Джумхуриет

5. Бир Аллахым. Бир Сёзюм. Бир Бетим.
Диним-Тилим-Джуртум-Миллетим.

ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ ТЫЙЫНШЛЫДЫ

Къуруйма деб, къоркъа болур суу,
Кюн да къоркъа болур, суууйма деб.
Тохтайма деб, къоркъа болур заман,
Узай да къоркъа болур джокъ болама деб.

Ёлюмсюзлюкге термиледи адам да,
Ёлюмден къутулмазын билиб турса да;
Биз кёрген затла ёледиле бары.
Ёлмезлик неди, кимди дунияда?
Дуния кеси да ёллюкдю сора.

Ол дуния барды де да, кёлюнгю джапсар,
Суудан тут да - салын къаядан.
Не зат къутхарыр адамны къайгьыдан,
Ёлюм къоркъууундан не зат къутхарыр?!
Джокъмуду бир зат адам басарча кёлюн:
Терс да, эрши да, ауур да кёрюнмезча ёлюм?!

2
Хоу, джаратылгьан ёлмезге кюрешеди,
Джашауда бир магьана, бир къууанч табаргьа кюрешеди –
Не этсин, ёлгюнчю джашаргьа кюрешеди.

Джокъдан джукъ болуб, дунияны кёргени ючюн,
Саны, джаны тохтаусуз инджилиб турмай,
Къуру къайгъы бла, джарсыу бла, бушуу бла къалмай,
Джылыу да, джарыкъ да, насыб да кёргени ючюн
Адам къадаргьа кёб сыпас, кёб шукур этеди.

Алай а ёлюмню онгсунмайды адам 
Ол да къадарны иши деб, бойсунмайды адам.
Ауруугъа, къартлыкъгъа, ёлюмге къаршчы кюрешеди,
Терслик бла, зорлукъ бла, къайгъы бла аямай кюрешеди,
Кесинде, башхада да
Хайыуанлыкъны, джаныуарлыкъны къурутуб кюрешеди,
Адам болургъа кюрешеди адам.
Ёлюмсюз болургъа кюрешеди адам.

Ёлюмсюзлюкге тыйыншлыды Адам.

АРА ШАХАРНЫ ХАУАСЫ

1
Къаргъала кибик бу къарт къатынла,
Эшик аллында тапчанлагъа олтуруб,
Хар озгьаннга ишекли-ишекли къарайла,
Ауузларын да ассы сёзледен толтуруб.

Къолларында урчукълары джокъ.
Абдезлери, намазлары джокъ.
Сый, намыс, адет да джокъ былада.
Къалай джашаб да турама Москвада?!

2
Берекет, къууат джокъду къартларында да.
Хар такъыйкъадан бир-бири анасын къыздыра,
Терек тюбюнде олтуралла арбазда,
Кюн узуну домино ойнай, карт ойнай...
Ёлюмню сакълагьандан башха ишлери джокъду.
Джюз грамм уртласала - насыблары тутду.
Я Аллах, сен сакъла быллай къартлыкъдан.

3
Джуртда - ийман бла айран.
Мында - ички бла къахмелик.
Анда - шорпа ийис, эт ийис.
Мында - аракъы ийис, ит ийис.

4
Адамындан ити кёбдю шахарны.
Фатарлары да ит ийис этелле,
Адамлары да ит ийис этелле –
Ит ийис, гяуур ийис тёгерекде.

5
Джокъ быланы бирине да айтыуум,
Была да билгенлерича джашайла.
Сен башынга оноу эт,
Халкъынга сагьыш эт,
Ишинги эт, окъуу-билим ал.
Быланы ичинде да
Адамлай къал, муслиманлай къал!

ИЙМАНСЫЗ АДАМЛА - ТОНГУЗ СЮРЮУЛЕ

Ууакъ аякълыла, уллу аякълыла, эки аякълыла...
Къой сюрюуле, мал сюрюуле, адам сюрюуле...
Сюрюучюле 
Къойчула, малчыла, адамчыла...

Алаша мийикле... кютю кийикле 
О адам сюрюуле!
"Къой сюрюуге да ушагъан,
Ит джыйыннга да ушагъан,
Джыйын джанлыгъа да ушагъан
О адам сюрюуле!

Джаратхан Аллахха бойсунур орнуна,
Ол айтханча джашар орнуна,
Маймулдан джаратылдыкъ деб кюрешген,
Идоллагъа, сынлагъа табыныб кюрешген,
Кеслерича бирлени
Кеслерине сюрюучю этиб кюрешген
О адам сюрюуле!

Хайыуанны аягьы, мюйюзю,
Джаныуарны тырнагьы, тиши.
Адамны акъылы, иши.

Кимни тышы аман,
Кимни ичи аман.
Кимни тиши аман,
Кимни иши аман,
Нннети, акъылы аман.

Хайыyандан да хайыуан,
Джаныуардан да джаныуар,
Амандан да аман –
Иймансыз адам.

Иннетлери къара,
Джюреклери кир,
Тонгуз сюрюулеча,
Иймансыз адамла.

Кёзлери, эслери да кирде.
Ичлери, сёзлери да - кир.
Кирге джатхандан джата,
Батхандан бата баргьан
Тонгуз сюрюуле –
Иймансыз адамла.

Сизни не сакълагъанын
Билемисиз алда?!

БАРЫСЫНЫ ДА МАГЪАНАСЫ НЕ?!

Кече шыкъыртсыз къысылады,
Хапар джыйлайма джелден.
Тейри эшиги джабылады,
Бёрюча улуйма Джерден.

Джулдуз, учуб, джукъланады.
Джюрек анга да сукъланады.
Таш джюрегим турады къатыб 
Джулдуз болалмаз Кёкге къайытыб,
Джангыдан джаннган, джукъланнган да этмез.

Къайытсам да бир зат тюрленмез.
Джашау да, ёлюм да эски.
Къышхы узун сууукъ сагьыш
Ташны да джарады эки.

Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Мен - Адам, джашаргьа кюрешдим.
Кёкде джулдузладан тутуб,
Джерде алай джюрюрге кюрешдим.

Къаным къызартды
Джерде баргьан джолуму.
Джулдуз кюйдюрдю
Кёкге узалгьан къолуму.

Дуния джарыкъдан къарангыгьа кетдим.
Башха джарыкъ табар ючюн,
Кесим да джанар ючюн,
Кёб лагъымла, мадарла этдим.

Джаным - Кюн, тёнгегим - кече,
Къарангыдан урады джарыкъ.
Гюнахыма-сууабыма болуб ёлче,
Ташаларымы да туура эте,
Нюр чыракъ турады джаныб.

Нюр чыракъ джанады. Бизни
Къарангыдан къутхара, къоруулай.
Соруу а къалад соруулай:
Барысыны да магъанасы не?!

ДЖАШАУ БОЛ

"Джаш, ау",- демейди джашау.
Къар, Ангы да:
"Теш,- дейле,- къарангы да,
Теш,- дейле,- къамангы да.

Ёлюмге дерт джетдириу –
Ёлюу, ёлтюрюу да тюлдю.
Ол - дж-а-ш-а-у-д-у.

Сен кесинг ёлюм болма.
Ёлюмге къын да болма.
Сен анга бий, къул да болма.
Сен джашау бол.

Сен ёлюмге тенг болма,
Анга шох, нёгер да болма,
Анга къатын, эр да болма.
Сен - джарыкъ бол, джашау бол.

Зар, къара иннетни - ёлюмню,
Сен кёзю, къашы да болма,
Къуйругьу, башы да болма.
Сен анга аш да болма.
Сен андан баш бол.
Джашаугъа джаш бол.
Джашаулу бол, джашау бол.

КЪАРАНГЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН ШИЙИР

Мында кечеди. Къарангы кече.
Анда уа Кюн тийиб тура болур.
Анда - Джурт. Сен да - анда,
Минги Тау да агьара болур.

Мында басыныбды. Джауарны аллындача.
Хауа къоргьашынча ауурду.
Дуния джаратылгъанлы къара кечеле бары
Бери джыйылгъанча бюгеча алайды.

Кече тюлдюмю? Кюндюздюмю дейсе?
Сора кече кёлюмдеди-джюрегимдеди мени.
Кюн, Ай да джокъ. Бир джулдуз да джокъ.
Узакъдасыз Ата Джурт да, Сен да.

Мени мында джашатхан, джарытхан
Ана тил, шийир джарыгьыды джангыз.
Эсгериуле эмда иги умутла
Къарангыгъа джутдурмай туралла мени.

Ана тилде сёлешир адам джокъ,
Бизге келишмейди Баты къой эсенг, Шаркъ.
Дин бир болса да, хали уа - башха,
Кече-кюн да Аллах бла этеме ушакъ.

Бир Аллахдан сора башха Тейри джокъду.
Аллах джаратхан Халкъынг, Джуртунг да - бирди.
Ахлунг, къауумунг, тау адет, тау намыс 
Аладан айырылсанг сен кимсе, несе?

Басыныбды, джауарны аллындача.
Турама джаныуарны аллындача.
Джети къат кече. Джети къат къарангы.
Джарыкъ керекди байларгьа джараны.
Джарыкъ бла керекди байларгьа джараны.
Джарыкъ а - джокъ. Кече. Къарангы.

ДЖАНЫ БОЛГЪАН ЗАТЛАДЫЛА СЁЗЛЕ

Сёзлеге аякъла битиб,
Джюрюб айланалла.
Сёзлеге къанатла битиб,
Учуб айланалла.

Сёзледе
Сюркелген да бар,
Сюелген да бар.
Саула да бар,
Ёлгенле да бар.

Сёзле да - адамлача:
Къауум-къауум болуб
Джюрюгенле бар;
Тийре-тийре болуб
Джашагьанла бар;
Къазакъ бёрюлеча
Улугъанла бар.

Сёзле да - джинлеча:
Агъы, къарасы да кёб.
Сёзле-мёлекле да бар –
Тазала-гюнахсызла.

Сёзледе
Узакъ ёмюрлюле бар.
Аджаллары къысха джетгенле да бар.

Сёзню да, тyугъандан сора,
Эчи джашауу барды.
Ушашла бир-барин табалла,
Шийир болалла.
Хунагъа джарашмагьан
Сёзле да кёб.

Сёзлени да къылыкълары бар:
Кими халал, кими харам.
Кими ачыкъ, кими таша.
Кими иги, кими аман.
Кими назму, кими хапар.
Кими буйрукъ, кими джууаш.
Кима эрши, кими ариу.

Сёзледе магьана кёб.
Джети къат Джер.
Джети къат Кёк.
Джети къат Сёз.

Сёзлени кючлери уллу:
Джашау да берелле,
Ёлтюрген да этелле.

Сёз тенгли джашаялмайды адам.
Аллахны Сёзю Къураннга къарайма.
Сёзюмю бёлюб азаннга тынгылайма.
Шийир хазнамдан айырылыргьа излейме.
Ахыр сёзюмю айтыргьа излейме:
Сакъ болайыкъ тилибизге бизле –
Джаны болгъан затладыла сёзле.

АДАМ БЛА ХАУА

Сени джанынг - нюрденди,
Баргъан джолунг - гюлденди.
Субайлыкъгьа айтмайма,
Хар айтханым - кёлденди.

Гюл ачылад ышарсанг,
Нюр чачылад сёлешсенг.
Шайырны да ангыларенг
Назмусуна илешсенг.

Айтхан сёзюнг – сейирди:
Кёкден тюшген шийирди.
Сен кёрюннген сание –
Эсде къаллыкъ ёмюрдю.

Сенде болгьан халланы
Барын тюлме джазаллыкъ.
адамны Адам этген 
Сен - ариулукъ, тазалыкъ.

Биз джашагъан дунияны
Сен болдунг руху-джаны.
Болдунг Кюню, Айы да,
Намысы да, сыйы да.

Джулдуз Кёкде джылтырайды,
Чабакъ кёлде къалтырайды,
Табигъат чагьыб джашнайды,
Сюймеклик чагьы алайды.

Табигьат джашнайд сени бла,
Тилленеди мени бла.
Узайда кетиб барабыз
Къой джолну эрни бла.

Уайда кетиб барабыз
Джулдуз джабалакъ джауа.
Сабий Джерден къычырады:
Майна Адам бла Хауа.
Кёкден да келед таууш:
Джаша, Адам бла Хауа!

ДЖЕТИ КЪАТ КЪАРАЧАЙ

Къарачай.
Джети къат Сёз.
Джети дуния сыйыннган бир Сёз.
Бир Сёзден къуралгъан шийир.
Джети харфдан къуралгъан сура.
Джети къат Джер.
Джети къат Кёк.
Джети къат Къарачай.

Джети къат бир Сёз:
Кърч, чркъ, къчр, рчкъ, ркъч.
Юч а – юч ай:
ааай йааа
йа Аллах!

Къар, къара, чай, ай,
Къач, ара, ач,
Акъ, чара, арач:
Джети къат Къарачай!

Аллах. Къуран. Къарачай.
Ата Джуртум-Ана Тилим-Халкъым.

ШАЙЫР БЛА КЪАНАТЛЫ

Къанатлы къаяда ишлейди уя,
Не да - терекде.
Ол кёкде ишлеред уя,
Уясы тохтасаед кёкде.

Кюн таякъланы Минги Таугьа чанчыб,
Не да джылы тенгизге чанчыб,
Ай джарыгьын эшиб алагьа,
Джулдуз терезелени ачыб,
Келигиз дерме къанатлылагьа.

Джазыкъла, ала да кесиме ушайдыла –
Кёкле бла, джулдузла бла джашайдыла.
Чууакъ кёкде учуб баргьан къанатлыла,
Шайыр джюрекre не джууукъдула ала!

Кёк чексизди, къанатлы уа - бир бурху.
Ёмюрю да - шайырныкъыча - къысха.
Алай а, биз учууну, учунууну билебиз,
Кёкню ангылатыргьа кюрешебиз дуниягьа.

АХЫРЗАМАН КЁРЮНЮУЛЕ

Кёрдюк Кёкден буз джаууб, къар джаууб.
Джылан джаууб, гыбы джаууб, къан джаууб да кёрдюк.
Шыбыла боранны, Кюн боранны, От боранны,
Суу боранны, Къум боранны, Таш боранны,
Шайтан джелни, Адам боранны да кёрдюк.

Джюрек джарылыб, от учханын кёрдюк.
Джер джарылыб, от чыкъгьанын кёрдюк.
Кёк джарылыб, от келгенин кёрдюк.
Къаяла, таула да от ырхыла болуб,
Думп болуб баргъанларын кёрдюк.

Бизни Джерден кёб къатха уллу джулдузла,
Кюйюб, къара кёсеу болгьанын сездик.
Къуйрукълу от джулдузла тенгизлеге джаууб,
Тенгизлени, чырылдаб, къуругьанларын кёрдюк.

Джер джутхан шылапланы кёрдюк.
Джерлени джутхан Кюнлени кёрдюк.
Чамланыб ачылгьан Кёклени кёрдюк.

Къалюбала турады эсибизде.
Ахырзаманны кёребиз тюшюбюзде.
Джер неди? Бир тамгьады Кёкде.
Адам неди? Бир бурхуду Джерде.

Ауалы барны ахыры да барды.
Адам улу джашаууну къайсы чагьындады:
Джазындамы, джайындамы, къачындамы, къышындамы?

Джюрек боран къалтыратады ангыны:
Келебиз къайдан?
Барабыз къайры?
Не ючюн?

УЯЛМАЗЧА БОЛУРГЪА КЮРЕШЕЙИК

Бизге тынгы , къайгьы да бере,
Бизге къууанч, бушуу да бере,
Бизни насыблы, насыбсыз да эте,
Джашауубуз барады кетиб.

"Эмегенни бюгюн ашары джылаед да,
Тамбла ашары джырлаед" дегенлей,
Бир юйде - сыйыт-къычырыкъ,
Бирси юйде уа той-оюн барады.

Да алайды джашау. Не этгин,
Файгьамбарлагьа огъуна келгенди ёлюм.
Бизле ёлюмсюзлюкге тыйыншлы да болмазбыз,
Файгьамбарлагьа уа нек келди ёлюм?!

Ёлюм алагъа да келгенди деб,
Адам улусу кёл басар ючюн,
Файгъамбарла аны ючюн огъуна ёлген болурла,
Умметлери чекгенни да чегер ючюн.

Бир да ажымсыз алагъа сайлау берилгенди
Малаиклеча ёлюмсюз болургъа,
Не да, адамлача, джашаб, ёлюрге.
Алай а, ала
Умметлери бла, умметлерича болургъа излегенле.

Биз да файгьамбаргьа ушаргьа кюрешейик.
Аны умметинден болургъа кюрешейик.
Къыямат кюн тюбешген сагьатда
Уялмазча болургъа кюрешейик.

БИДЖИ УЛУ АСХАТНЫ АЙТХАНЫ

Къарачай къыз болса да тюнюм-тюшюм,
Башха халкъны къызы бла джашаргьа тюшдю.
Къарачай болса да тюнюм-тюшюм,
Андан узакъда джашаргьа, ёлюрге да тюшдю.

Туугъан Джуртундан Халкъым сюрюлдю.
Джурт башхалагьа кесилди, берилди.
Халкъны къуш тюгюнлей чачдыла Азиягьа.
Налат 6у гяуур къралгьа, совет властха, компартиягьа.

Халкъымы сыйырдыла джуртун да, тилин да,
Атын къурутдула суудан, ташдан, терекден да.
Къарачай тукъумлу къойла, атла да джокъ,- дедиле,
Къурутургъа кюрешдиле джашаудан, тарихден да:

Не сау хanкъланы , не ёлген халкъланы тизиминде
Къарачай деб, Халкъ джокъду, Джурт да джокъду.
Болмагьанды, боллукъ да тюлдю,- дедиле.
Аллахха шукур, ала айтханча болмады.

...Хасаука уруш тохтамай барады.
Душман джюреги ол кюнча къарады.
Мен мында гяуур къабырда турама,
Къычырыкъ-хахай эте турама:

Сакъ болугьуз. Джукълатмагъыз эсигизни.
Энди Джуртдан къыстатмагьыз кесигизни.
Баш боллукъсуз Къуран бла, дин бла,
Хорларыкъсыз ийман бла, билим бла.

Ол заманда Аллах сизни бла боллукъду.
Къарачай Халкъ, Иншаллах,
Болгъанды, барды, боллукъду.

КЕРТИНИ АЙТАМА МЕН

Не кече кетиу этди тюнене менден:
Бир джай чилле, бир къыш чилле кюйдюрдю санымы –
Суууруб чыгьара да, къайтара турдула джанымы,
Сууаб-гюнах дефтерлени да тутдула кёзюме.
Соруугъа-сууалгьа тартдыла мени.

- Мен кишини ёлтюрмегенме,- дедим.
- Къарыуунг джетсе ёлтюрлюк эдинг,- дедиле.
- Мен биреуню тиширыууна къатылмагъанма,- дедим.
- Таблыкъ тюшсе къатыллыкъ эдинг,- дедиле.

- Атангы-анангы разы этмегенсе,- дедиле,
- Хоншунгу-тийренги къууандырмагъанса,- дедиле,
- Халкъынгы, Джуртунгу джакъламагъанса,- дедиле,
- Дининги, тилинги, адетинги сакъламагъанса,- дедиле.

Терс-харам-гюнах ишлерим ючюн да,
Джюрекде-кёлде болгъан кир, къара иннетим ючюн да,
Соруугъа-джууабха тартдыла, къыйнадыла,
Бир кюйдюрюб, бир бузлатыб башладыла.

Джанауалда тутдула тaлай заманны,
Дагъыда джазыкъсындыла болурла адамны:
Къыйнасала да, къоймадыла ёлюрге –
Заман бердиле тюшюнюрге, тюзелирге.

...Ой не кече кетди тюнене менден.
Джашау бла ёлюмню арасындаем мен.
Ол дуния барды - кертини айтама мен.
Ийнанмайсыз. Не этейим? Тохтайма мен.

БИРИКМЕЙИН МАДАР ДЖОКЪ

Джуртуму сууу, ташы, агъачы
Тышына ташылыб кетиб барады.
Джуртларында орунлу болалмай,
Халкъымы ёхтеми, ётгюрю тышында айланады.

Тышындалла халкъымы джашы, къызы ...
Не болуб къалгъанды аланла бизге?
Къачаннга дери турлукъбуз тынгылаб,
Къара джакъдыра тарихибизге?

Къайда чыгыргъа, къытчасха, амантишге
Халкъыбызны, Джуртубузну тонатыб,
Ит джыйыннга кесибизни талатыб,
Не заманнга дери турлукъбуз биз?!

Бюгюннгю къызылбекге, тамлыгъа
Джангы тулпар, джангы Татаркъан керекди.
Бу къатышхан къоркъуулу къыйын заманда
Къарча кибик бир деу башчы керекди.

Бюгюннгю итликге, зорлукъгьа марда джокъ.
Къарачай-Малкъар бирикмейин мадар джокъ.
Кёребиз Шакай улуну, Минги Тауну, Айны,
Кёребиз Алий улуну, Джатдайны, Бушайны,
Кёребиз тюненесин, тамбласын да
Малкъарны-Къарачайны.

САБИЙЛЕДЕ ИЗЛЕГИЗ БАШЧЫ НЫ

Адетден-намысдан
Хапары болгьан,
Акъылы , билими, фахмусу,
Ётю, бети да болгьан,

Ёз джанындан да
Халкъын, Джуртун сюйген,
Таша, туура да
Аллах, Адам деген

Бир башчы керек эди бизге...
Къайдан табайыкъ да аллай бир башчы?!

- Сабийледе излегиз аны.
Аякъландырыгьыз, ёсдюрюгюз
Аллай башчыны.
Башха джол джокъду.

ЫРЫСЛА

Сеннге къатылмагьандыла
Хаписле, сюргюнле, урушла.
Ишден, кюрешден джанларгьа
Сау санларынга ырысла.

Бизге Джуртну, Ана тилни да
Сау-эсен джетдирreнледен уял.
Манкъурт болуб бошамагьан эсенг,
Тилсиз, Джуртсуз къалгьынчы уян.

Джутуллукъбуз, къурурукъбуз
Энчи кърал къурмасакъ биз.
Ол иннет бла джашамасакъ биз
Башкалагьа боллукъбуз къул.

Аурусанг, ёлсенг джукъ да эталмазса,
Саулугьунгда къайгьыр ахлунга.
Кёлтюр БАЙРАКЪНЫ, тарт ОРАЙДАНЫ,
Тыйыншлы бол ДЖУРТУНГА-ХАЛКЪЫНГА!

НАРАТ ТЕРЕК

Ара шахаргьа келтиргенле аны,
Къызыл майданнга орнатханла.
Былайда ёллюгюн англатханла...
Кавказдады аны уа джаны.

Мер-мер ташлагьа къарайды,
Джуртну кёргенча бола алада.
Таш да, Терек да тынгылайла,
Тузакъда бир-бирин тансыкълайла,
Нечик насыбсызла ала.

Мен да алагьа къарайма,
Алада Джуртуму тансыкълайма,
Мен да алача тынгылайма –
Джокъду Тюзлюк, Эркинлик.

Зорлукъ бла, тоноу бла джашайла,
Халкъымдан, Джуртумдан да бошайла,
Алай а, кюн келир, биз айтырча:
Барды Тюзлюк, Эркинлик.

Хaлкъ эркин болур башына,
Джуртуну хар чёбюне, ташына.
Байрагьы таулада кёрюнюр,
Орайдасын дуния эшитир.
Тауланы азан таууш кючлер.
Кёк да:
Къарачай кърал джашасын!- дер.

КЕСИМИ ЮСЮМДЕН

Не барама баралмайма,
Балта узуну баралмайма.

НАСЫБСЫЗ

Сёзю-кёлю Кёк кибик,
Иши-кючю чёб кибик.

ДЖУРТДАГЪЫЛАГЪА КЁКЛЕДЕН КЪАРАЙ

1
Джюрюген да - сюркелиб,
Учхан да, къоркъа, джертин...
Джети къат кёкде учама,
Джокъ мискинлеге дертим.

2
Адам - Лайпан - Адурхай 
Къарачай - Кавказ - Тюрк - Муслиман!
Мен джети къанатлы пелиуанма, бийме.
Къарачайны этгинчи кърал,
Аллах, меннге Азрайилни ийме.
Къарачайны этгинчи кърал
Мен тохтарыкъ, солурукъ да тюлме.

АЛЛАХДАНДЫ , АЛЛАХХАДЫ ДЖОЛУБУЗ

Сорадыла: Заманда эм Узайда
Сени къайдан къайрыды джолунг?
Джууабым бирд хар заманда, хар къайда:
Къарачайдан Къарачайгьады джолум.

Къарачай эркин болсун,
Ийманлы, насыблы болсун,
Къуран бла, Шериат бла джашасын.
Къарачай - Джумхуриет болсун,
Ислам кърал болсун,
Дуниялада бир джаннетге ушасын.

Ол иннет ючюн биз джашайыкъ, ёлейик,
Халкъыбызны Миллет болуб кёрейик,
Джуртубузну Джаннет болуб кёрейик,
Уллу Аллахдан ол насыбны тилейик.

Сорадыла: Заманда эм Узайда
Сизни къайдан эм къайрыды джолугъуз?
Джууаб бирди хар заманда, хар къайда:
Аллахданды, Аллаххады джолубуз.
 
ЁЛГЕНИМ

Ана тилди мени джаным,
Ата Джуртду мени джилигим.
Къарачайды мени ангьым,
Къарачайды мени джюрегим.

Ана тил, Ата Джурт къазауатда –
Дин къазауатда – ёлгеним болса,
Ата Джуртда асрарсыз мени,
Ана тилде окъурсуз дуа.

Къыйналсагъыз да, аланла,
Сиз мени алай асрарсыз.
Сын ташымда да джазыуну
Къарачай тилде джазарсыз.

ЭНДИ ТОЛУ БИЛДИК

Сёз кетгенча тилден,
Таш юзюлгенча къаядан,
Ол кетди дуниядан.
Аны орнун кёрдюк.
Энди толу билдик
Ким болгъанын Ол.

ДЖАШАУ ЁЛЮМ.

1
Къарангы кечени джарыта,
Къара джерни юсюн агьарта,
Къар джауады.

Адамны кир-хылымылы-къара ишлеринден
Джерни къутхарыргъа излегенча,
Джауады къар – чыммакъ акъ.

2
Къыш узуну сууукъ бла, къар бла
Табигьат кеси кесин кюйдюрюб, тазалаб,
Джашауун джангыдан башлайды.
Адам а?

3
Джашау ёлюм бла бошалмаз.
Къышхы кебинин юсюнден атыб,
Джер джаз ала тирилиб тебрейди.
Къыямат кюн
Ёлгенле да алай тирилиб тебрерле.

Барды бир джорукъ, бир къадер:
Ханс да, инсан да къутулалмайла андан.
Хакъды джашау да, ёлюм да.
Тирилиу да.

ДЖАННГАН

Башхалагьа джылыу да, Джарыкъ да бере,
Кеси уа джанады, кюеди.


Ким
м болса да алай джанмаса,
болса да алай джанмаса, ылыу-джарыкъ чыгъаред къайдан?!
Ким болса да алай джанмаса,
Не болса да алай джанмаса,
Джылыу-джарыкъ чыгъаред къайдан?!

Ол не ючюн, ким ючюн джанады?
Кимди, неди аны джандыргъан?
Джаннган а кимди, неди?
Кюнмюдю, Джюрекмиди Ол?

СЕЗГЕНИМ, БИЛГЕНИМ, СЫНАГЪАНЫМ

Джерде да, Кёкде да, джюрекде да:
Акъ бла къара. Джарыкъ бла къарангы.
Игилик бла аманлыкъ.
Джашау бла ёлюм.
Эмда
Аланы бир-бири бла къазауатлары.

ТЫНЧЛЫКЪ  ДЖОКЪДУ

Къарайма... къаргьа, Айгьа...
Къарачайгъа.
Къарайма... Айгъа, къаргьа...
Малкъаргьа.

Бёрю улугьан. Шкок таууш.
Къан ыз тарда.
Тынчлыкъ джокъду Къарачайда
Не Мал къарда.

Ит болгъанла, къул болгъанла,
Бойсуннганла;
Сюекни эм сынджырны
Онгсуннганла;

Джазыуларын душман бла
Байлагьанла;
Эркинликден эсе, къул джашауну
Сайлагьанла;

Сатылгьанла
Сюекге эм капекге;
Азат болургьа унамагъан
Ол кёпекле

Къоркъуу салгьанлай турадыла
Ёзенлеге.
Юредиле, чабадыла
Ёзденлеre.

Таша-туру къабадыла
Эркинликни.
Кече-кюн чабадыла
Эркиилеге

Къул къул этерге излейди
Къалгьанланы 
"Халкъ-Джурт" деб, "Эркинлик" деб,
Тургьанланы.

Къахме къахме этерге кюрешеди
Къалгьанланы 
"Адет-тёре, сы й-намыс" деб,
Тургъанланы.

Ит излемейд сынджырындан
Къутулургъа.
Кюрешген болмаса бёрюлени
Къурутургъа.

Къул-къахме-сатлыкъ сезимден
Арытылмаса халкъ,
Къулундан-къахмесинден-сатлыгьындан
Къутулмаса халкъ,
Аланы этмесе талкъ,
Миллет болалмаз.

Къарайма... къаргьа, Айгъа...
Къарачайгьа.
Къарайма... Айгъа, къаргьа...
Малкъаргьа.

Бёрю улугьан. Шкок таууш.
Къан ыз къарда.
Тынчлыкъ джокъду Къарачайда
Не Малкъарда.

КЪУЛНУ ДЖУУАБЫ

- Эм уллу муратынг меди?
¬Сорадыла къулгъа.
- Бир къулум болса...
Джууаб этеди ол.

Къул тутаргьа эм бек талпыгъанла –
Къулладыла.
Эркинликни эм уллу джаулары –
Аладыла.

1999 ДЖЫЛ КЪЧР-де САЙЛАУЛА

Кими
Анаяса Махкемени юесиме деб,
Кими
Баш аскер чынны иесиме деб,
Кими
Шайтан сууну Тейрисиме деб,
Кими да
Элни телисиме деб,

Кюрешелле
Бизге башчы болургъа.
Не этейик,
Шашхан дунияда джашайбыз биз.

ДЖАШЛЫКЪГЪА КЪАЙЫТЫУ

Суу эски ызына къайытханча,
Къайытама,
Биринчи кере айтханча, Айтама:
Сюеме Сени.

Тиширыуча джатады ёзен,
Къабыргьаларын, бутлача кёлтюрюб.
Анга эрча бауурланады, киреди тау суу:
Джашау - олду, къалгьан - ётюрюк.

Ийман джюрекни Кябагьа бурады,
Сюймеклик а - Санга.
Сени бла бирге къарайма
Атыб келген тангнга.

Джер бизге тёшекди,
Кёк а - джууургъан.
Сюймекликден джарыйды
Атыб келген танг

КЪАЗАКЪ БЁРЮ УЛУЙДУ

Тёбенде - ёзен тубан,
Тёппеде - чардакъ тубан.
Шо мен къаллай адамма
Кесими къыйнаб тургъан,
Бир сёзню чайнаб тургьан?!

Огъай, неге керекди
Бу джабыу - шийир тубан?
Айт, сюймеклик тюлмюдю
Джюрекде къайнаб тургьан,
Кёзледе ойнаб тургьан?!

Бард Сеннге сюймеклигим,
Тарды анга Джер, Кёк да.
Аны ючюн улуйду
Къазакъ бёрю - джюрек да.

Сюйгенинг табылмаса
Тынгы-тынчлыкъ къуруйду.
Джулдуз - кёб, насыб а - джокъ,
Къазакъ бёрю улуйду.

ЭСКИ  НАЗМУЛАДАII

Къар джауса да, ийнанама мен джазгьа –
Кечиксе да, къаллыкъ тюлдю келмейин...
Тынчлыкъ джокъду Минги Таугъа, Кавказгьа
Эки башлы бу чыгыр къуш ёлмейин,
Бу аман къыш, къыяма къыш кетмейин.

Кёб палахдан къутула келген Кавказ
Аякъ тюбде къалмазлыгъы хакъды, хакъ.
Тёзе туруб, кюрт юзюлгенча, тебсе Халкъ,
Душман къачыб, бугъуб да къутyлмаз.

Амантишлеге да ол Кюн келир къара кюн...
Итле, тюлкюле да джаханимге кетерле,
Боз къуртла уа,
Сыйрат кёпюрден чынгаб, учуб ётерле -
Келир бизге ол Байракълы, Орайдалы Ара Кюн.
Келир, келир ол Байракълы, Орайдалы Азат Кюн.

Мёлек къонмаз Минги Таугъа, Кавказгьа,
Харам, гюнах, къул сезимле ёлмейин.
Алай болса да ийнанама мен джазгьа –
Кечиксе да, къаллыкъ тюлдю келмейин.

САЛАМ СИЗГЕ МИЙИК КЪАЯЛА, ТАУЛА

Кеси сагъышынга батыб турма да,
Кёзюнгю ач да, дуниягъа къара.
Кече къарангысына бой бермей,
Тау башла туралла кёкде, агъара.

- Тау башланы да басады булут.
- Булут кетер, тау къалыр агъара.
Экишисе - кёлсюзлюкню унут,
Кёлленирсе, тауларынга къара:

Къара-Шауайны деу ёсдюрген таула,
Сууу, хауасы бла да ёз тутдургьан таула,
Къыйын кюн да эс табдыргъан таула
Сансыз этиб къоймазла сени да.

Таулагъа къара, къаялагьа къара:
Джуртунг-кючюнг аладыла, ала.
Халкъынгы сакълаб келген да ала,
Халкъынгы ётгюр, ёхтем этген да ала.

Таула - уябыздыла бизни,
Джуртубуз, дуниябыздыла бизни.
Бизни
Тауладан айырыр дыгаласдады джау.
Айыралмаз. Кёллендире сюеледи тау.
Кёллендире агьарадыла таула.
Салам сизге тарих къаяла, таула!

БЁРЮ ДЖУРТДА ИТ ДЖУМХУРИЕТ КЪУРУЛМАЗ

Ёрге туруб айтырым да - буду,
Ёле туруб айтырым да – буду,
Аллахны, Адамны аллында да
Айтырым бирди, буду:
Кърал болсун, Миллет болсун Къарачай!

Иннети бар, иннети бир - Миллетди.
Халкъны джилиги, тутуругьу - Иннетди.
Башхалагъа тагьылыб джаратылмагъанд ичегибиз,
Белгилиди Къарачай-Малкъар джуртубуз, чегибиз.
Нарт, Алан, Минги таулу - атыбыз.
Къарачайны, Малкъарны бир этиб, кърал къурау –
Олду бизни иннетибиз, антыбыз.

Керти дин - ислам дин - динибиз бизни,
Ёлюмсюз тил - тюрк тил - тилибиз бизни,
Минги Таулу джаннет Кавказ - джуртубуз бизни.
Аллах кесине джууукъ этиб, джаратханд бизни.
Бир халкъ этиб, тау халкъ этиб, джаратханд бизни.

Гяуур патчах а, бизни экиге бёлгенди,
Джесирлеб, Сибириягьа, Азиягъа сюргенди,
"Ашаса, ашамаса да, бёрю ауузу - къан",- дегенди,
Къырылыгьыз, думп болугьуз дегенди.
Джуртубузну уа къулларына, итлерине бергенди.

Алай а, Аллахны къудурети,
Джазыкъсынмакълыгъы уллуду –
Ёлюмден-сюргюнден къутхарды, къайтарды ызыбызгьа –
Минги Таулу джуртубузгъа, Кавказыбызгьа.
Биягъы бёрю тау башында улуйду:

Къарачай-Малкъар Тюрк-Муслиман Кавказ Халкъ!!!
Бу таулада беш минг джыл джашагьан Халкъ!
Бу джуртну ташына, агъачына, суууна ушагьан Халкъ,
Аллах берген сыйлы дин ючюн,
Аллах берген джурт ючюн, тил ючюн
Бирлеш, кюреш, сермеш.

Ансы, биягьы итле 
Атажукинле, амантишле бир-бирлерин табалла,
Джыйын болуб, ёрге-энгишге чабалла,
Иги сёзню, иги адамны къабалла,
Тюз сёзню, тюз адамны къабалла,
Тарихибизни чайнаргьа да базалла,
Чачаргьа да, бузаргъа да базалла,
Кеслерине джараулу кёргюзтюрге базалла.

Юйлю этиб кюрешелле былайгъа кеслерин.
Дыгaласлары:
Энтда къралны бизге юсдюрюрге,
Энтда бизни джуртубуздан сюрдюрюрге,
Былайларын кеслерине алыргьа,
Джуртубузгъа бий болуб къалыргьа.

Огъай!
Ит болгьан джерде берекет болмаз, хурриет болмаз!
Бёрю джуртда ит джумхуриет къурулмаз!
Бёрю-ит джумхуриет а чачылмай къалмаз.
Итге - теreне, Бёрюге - эркинлик!

Къарачай-Малкъар Тюрк-Муслиман бёрю Халкъ!
Сакъ бол! Кесинги эскер. Кишиге болма къул.
Итлени-амантишлени джуртдан кери къуу.
Энчи къралынгы, эркин джумхуриетинги къур!

КЪЫСХА ОЮМЛА

1
- Эм къысха джууугьу бла душманы
Ккимледиле адамны?
- Джашау бла ёлюм.

2
- Эм джууукъ неди адамгьа?
- Джер бла Кёк.

3
Ёлюмсюзлюк ёлюмден сора башланады.

4
Ёлюмге дери джашауну
Сайлайды бир къауум.
Ёлюмден сора джашауну
Сайлайды башха къауум да.
Алай бёлюнеди
Эки къауумгъа адам улу.

5
Эки джашауну да бетин чыгъаралгьан,
Экисинден да юлюш алалгъан,
Эки дунияны бир-бирине байлаялгъан,
Ёлюмге кёпюргеча къараялгъан,
Сыйратдан да джюрюб, учуб ёталгьан –
Ючюнчю къауумну къурайды.

ДЖАРЫМ МОЛЛАЧЫКЪГЪА

Къара ол шакалчыкъгъа,
Кёзбаусакъалчыкъгьа,
Хыйла кёзлючюкге,
Хыйны сёзлючюкге.

Аллахны аты бла
Джашау къургьанчыкъгьа.
Кимден не тюшед деб,
Сакълаб тургъанчыкъгъа.

Не деб тынгылайды Халкъ,
Шайтан балачыкъгъа?
Сыйлы динни бузгъан
Джарым моллачыкъгьа?!

ДУНИЯДА ХАР НЕ КЕЗЮУ

Алгьын кийикча аулаучанем
Къаяланы, тиклени.
Энди бу джел ауруу тутханды да,
Къымылдатмайд джиклени.

Тот безгилеча джикле,
Турадыла къурушуб.
Сылаб-сыйпаб кюрешеме,
Кюрешеме урушуб,-

Этмейле айтханымы.
Да не этеме тюйюшюб:
Арыгъан атны тюйгенликге,
Тюрленмейди джюрюшю.

Дунияда хар не – кёзюу,
Басайымчы кёлюмю.
Бу ауруу, къарыусузлукъ
Саламыды ёлюмню.

КЯЗИМ, СЫМАЙЫЛ, КЪАЙСЫН

Ахрат азабларын дунияда чегиб,
Кетдиле Кязим да, Сымайыл да, Къайсын да.
Ала кёрмегeн, сынамагьан не къалды –
Джашау аямады закийлени бирин да.

"Халкъ", "Ана тил", "Ата Джурт" дегeнде,
Ала сан инджиуню, джан къоркъууну унутдула.
Тау сёзню байракъ кибик тутдула
Ол юч шыйых - Кязим, Сымайыл, Къайсын!

Шийир Аламны намысы, сыйы, бети,
Болдула ол юч шайыр, ол юч таулу.
Бютеу дуниягьа айтдырдыла атын
Къарачайны - Беш Тау Элни - Минги Тауну!

Кязим хаджи, джырчы Сымайыл, шайыр Къайсын.
Шайыр Къайсын, джырчы Сымайыл, Кязим хаджи.
"Джаралы таш"-"Минги Тау"-"Джаралы джугьутур".
Халкъыбыз. Джуртубуз. Къадарыбыз.

Шайыр. Джырчы. Хаджи.
Хаджи. Джырчы. Шайыр.
Кязим. Сымайыл. Къайсын.
Тарихибиз. Иннетибиз. Миллетибиз.

ЁЛГЮНЧЮ ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ

Сен джашаб къал ёлгюнчюннге.

Кюн булутха киргинчиннге,
Къачхы сууукъла келгинчиннге
Сен джашаб къал.

Джашауну татыуун ал.

Замансыз къартаймазча, ёлмезча,
Артда сокъуранмазча, кюймезча,
Дуниядан юлюшюнгю ал.

Хайыр эталмасанг да хата этме,
Кишиге тиймесин заранынг.
Игиликден, Сюймекликден
Толгъанлай турсун къарамынг.

Заманынгы къорат, юлеш
Джангыз игиликге, сюймекликге,
Сейирсин дуниягъа, кёкге 
Ёлгюнчю джашаргьа кюреш.

Харамдан, гюнахдан узакълашыргьа кюреш,
Аллахха джууукълашыргьа кюреш.
Джашауну магьанасы андады.
Къалгьан бары - тубандады.

ДЖАШАУ - ТИШИРЫУДУ

Джашау бизни джегеди,
Бюгеди джерге.
Тиширыу а - тюзетеди,
Къаратады ёрге.

Джашауну ауурлугьун
Дженгеди
Тиширыуну ариулугьу.

О тиширыу, бийче, ханым! –
Джаным, кёлюм, халым.
Джуртум, Тилим, Халкъым,
Сыйым, адетим, эсим-ангым.

Джашау къаш-баш тюйсе –
Эркишиге,
Ышарса – Тиширыугьа
Ушайды.

Ёлюм - эркишиге джууукъду,
Джашау - тиширыугъа.

Джашау - тиширыудады.
Джашау - тиширыуданды.
Джашау - тиширыу блады.
Джашау - тиширыуду.

Джети къат кёкден къарагъан да
Нюр джарыкъны кёреди: Ол 
От ышыра тургъан Тиширыуду Джерде.

Джашауну ауурлугьун
Унутдурады
Тиширыуну ариулугьу.

ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ

Таба баргьан чаба барад,
Сюймекликден къанмайды.
Тиширыуунг къаллай эсе,
Джашауунг да аллайды.
Тиширыуунг къаллай эсе,
Сен кесинг да аллайса.

ДЖУРТУБУЗ

Кёзле - ары - аралалла,
Анда - таула - агьаралла:
Халкъ руху мийик таула,
Джурт башы кийик таула.

Туралла таза, азат.
Бюгелмей, заман озад.

Джел бургъан эм эл бургъан,
Джел бурус да эл бурус –
Деу Минги Тау - Элбурус,
Ёресине къанга буз,
Сюеледи алгъынча:

Тюрк дунияны башыча,
Бий Тейрини джашыча,
Акъ тонлу эм буз джаллы,
Бораны - джыйын джанлы,
Башында - джулдузу бла Ай,
Джаны - Малкъар-Къарачай.

Мингле бла джылланы
Биз джашайбыз былайда.
Минги Тау болуб бизге
Миллет Байракъ, Орайда.

Биз тюзлени къойгьанбыз
Башхалагьа къаугьада.
Джаным къурман бизни джакълаб,
Сакълаб келген таулагьа.

Энди бизден тауланы да
Излейдиле алыргьа.
Боллукъмуду бизге джуртсуз,
Минги Таусуз къалыргьа?

Джуртубузну байлыгъын
Тонаб, ташыб къанмайын,
Энди бизден джерибизни
Излейле сыйырыргьа.
Бир кере этгенлерича,
Джуртдан бизни, бизден Джуртну
Излейле айырыргъа.

Джокъ былада чёб чакълы
Не тюзлюк, не адамлыкъ.
Быланы къанларында –
Зарлыкъ, джутлукъ, аманлыкъ,
Итлик бла душманлыкъ.

«Тюзлеригизде джашайбыз,
Сау бол",- дер орнуна бизге,
"Тауларыгъызны уа нек бермейсиз?"-
Дау саладыла бизге.
"Къойдан джууаш болугъуз",- деб,
"Къул-къарауаш болугьуз",- деб,
Къадаладыла бизге.

Тюлкюкъуйрукъ маскелени
Кимлеге базыб юргенлерин
Биз билебиз.
Алай а артха ыхдырылыргьа
Энди джерибиз да къалмагьанды –
Минги Таугьа тирелгенбиз.

Бизни тёзерге, чыдаргъа
Юретсе да ачы къадар,
Энди кюртча юзюлгенден
Къалмагьанды башха мадар.

Кесибизни хорлатмазбыз,
Джуртубузну тонатмаз6ыз.
Джангыз Тюзлюкню унарбыз,
Тау Джумхуриетин къурарбыз.
Аллах айтса.
Иншаллах!

ДЖЕРДЕН ДА КЪЫСТАЛСАКЪ...

1
Адам тюрленнгенди.
Хауа да тюрленнгенди.
Джерден да къысталсакъ энди
Билмейме къайры барлыгъыбызны.

2
- Къыш джайгьа тансыкъ болама.
Джай къарны, къышны кюсейме.
Джаз а - къуру да эсимдеди.
Билмейме нени излейме мен?

- Излегенинг - джуртунгду, Минги Тауду.
Сымайыл джырлагьан Минги Тау:

"Сенден сора къайсы тауду
Ариулукъ бла бай болгъан?!
Башы къыш болуб,
Бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгьан!".

Ата-бабала джуртунгу 
Туугъан джеринги излейсе.
Къурандан сура айтханча,
Къайсынны назму тизгинин
Къайтараса:
"Къор болайым туугьан джерим, мен Санга!".

Джер джаннети деб,
Минги Тауну тийреси
Бизни Ата Джуртубузгьа айтадыла.
Алай а,
Кёрген къыйынлыкъларыбыз тюшюндюрмей,
Джангыдан харамгъа, гюнахха батыб,
Энтда кесибизни джаннетден къыстатсакъ,
Ким джазыкъсыныр бизни?
Ким келир болушлукъгьа?
Айтханын этмегенлени, тюшюнмегенлени
Аллаху тагъала кечерми?!

БЫЛАЙДЫ ТЮЗЮ

Джашил кырдыкга тюшюб сыртынгдан,
Туу санларынг татлы агьара,
Къолларынг, бутларынг бла да мени къучакълаб,
Айтдынг: "Кавказ надо мною!".
"Не отпущу! Останься со мною!".

Пушкинни къабыры къычыра болур,
Бу сёзлени эшитди эсе.
Алай а ол ёлюб къутулду,
Саулада уа джангыз бир киши –
Эркек не тиши 
"Кавказ подо мною" деб, къутулмаз.

Иш миллетде тюл, иннетдеди.
Тюзлюкдеди, Сюймекликдеди.
Кавказ кёкдеди. Эресей тюбдеди.
Аллах джюрекдеди.
Былайды тюзю.

КИМДИ ТЕРС?

Аджирге тургьан байталны кёрдюм,
Анга чынгаргьа кюрешген эшекни да.
Мыдах болдум - саудан ёлдюм,
Джабдым терезелени, эшикни да.

Акъ байталны арты къара эшекге къалды эсе,
Аджир тукъум къуруб къалгьан болурму?!
Акъ байталны кишнетеди сарыкъулакъ эшек –
Бу бир кёзбау, бир къуджур тюш болурму?

Огьай, бу не кёзбау, не тюш тюл кёреем –
Къадыр тууду экисинден дуниягьа.
Къадырны уа джокъ тукъуму, урлугъу –
Андан болмаз акъ байталны туудугъу –
Кеч ангылады джангылгьанын акъ байтал.

Джюреги джарылды къарады да къадыргъа.
Бек чамланды джазыууна, къадаргьа.
Аджирлеге да чамланды аны эшек бла къойгьанлары ючюн.
Кесине да чамланды бет, намыс джойгьаны ючюн.

Эшекге уа не - сюрюуюне кетди.
Байталны къахмелигин баям этди.
Эшекни тенглери джетдиле джоргъалаб,
Тебредиле акъ байталгъа кёзюу-кёзюу чынгаб,
Ол да алагьа кесин бермей, табанлаб.

Алай болса да, бираздан джумшады,
Эшек сюрюуню бийчесине ушады.
Талай джаш байталны да айландырды терсине,
Аланы да тартды, къошду кесине.

Энди къадырла кёбден-кёб бола баралла.
Аджирле уа биягьынлай къара тынгылауну басы6 туралла.
Кимдед терслик: аджирледеми, байталдамы, эшекдеми?
Огъесе, эшитмегeнча, кёрмегенча этибми къояйыкъ биз да?
Къадыр дуниягьа хош болайыкъмы биз да?!

ДЖАШАР ЭРКИНЛИК, АЗАТЛЫКЪ

Кетерле
Къайгьыла, джарсыула, бушуула.
Къалырла
Бу таула, бу къарла, бу суула.

Къалыр
Мийиклик, Тазалыкъ.
Келир
Эркинлик, Азатлыкъ.

Къатланыр
Заманда, Узайда
Халкъны ауазы –
Орайда.

Сыфаты, бети
Иннетни 
Чайкъалыр
Байрагъы Миллетни.

Орайда бла Байракъ 
Экиси –
Миллетни-Джуртну
Белгиси.

Джазгъы элия, Кёк кюкюреу 
Орайдабыз.
Кёкча мийик, Мингича акъ, джазча джашил –
Байрагьыбыз.

Джашил нюрде акъ Минги Тау –
Байрагъыбыз.
Джашил нюрде акъ Минги Тау –
Орайдабыз.

Аллахданды, Ийманданды
Байракъ, Орайда да.
Сакъланныкъбыз, джашарыкъбыз
3аманда, Узайда да.

Кетерле
Къайгьыла, джарсыула, бушуула.
Къалырла
Бу таула, бу къарла, бу суула.

Турур
Мийиклик, Тазалыкъ.
Джашар
Эркинлик, Азатлыкъ.

ЁЛЮМСЮЗЛЮКНЮ БУ ДУНИЯДА ИЗЛЕЙМЕ

Учхан замандан тюк алгьанма джазаргьа.
Бойсунмазгъа кюрешеме къадерге эм къадаргьа.
Ёлюмсюз болургъа бу дунияда излейме,
Насыб бла, къууанч бла джашаб турургьа излейме.

Кёреме джашил табигьатны джашауун:
Чыгъад, чагъад, къатад, агъад...
Кёреме адамны да къадарын:
Тууад, ёсед, джашайд, ёлед...

Терекни да, кийикни да, адамны да –
Джазы, джайы, къачы, къышы.
Ёлюм бла бошалады джашау.
Кераматы болгьанла уа айталла:

Ёлюм бла бошалмайды джашау.
Елюм - башха дуниягъа эшикди.
Ёлюмсюз джашау ёлюмден сора башланады.
Ёлюм сууаб-гюнах базманнга миндиреди:
Этгенинг ючюн, иннетинг ючюн да
Аллахны аллында соруу-сууал этиледи.
Гюнахы дженгнген джаханимге кетеди.
Къалгъанла - кими сюркелиб, кими джюрюб,
Кими да учуб - сыйратдан ётелле.
Башха дуниягъа джерлешелле.

Мен а бу дунияда излейме джашаб турургьа,
Излемейме сыйратын, ахратын, джаннетин да.
Ёлюмсюз болургъа 6у дунияда излейме.
Бу дунияны излейме джаннет этерге.

Намыс-ийман тирменинде тартыла,
Гюнахдан-харамдан артыла,
Тазалана, адамлана, кёллене,
Бу дунияда джашаб турургьа излейме.

Керек тюлдю манга къартлыкъ, ауруу, ёлюм.
Джаннетден кем тюлдю джуртум, элим.
Къызларыбыз да мёлекледен тюлле кем.
Излемейме бу дуниядан кетерге мен.

Учхан замандан тюк алгъанма джазаргьа.
Бойсунмазгъа кюрешеме табигъат джоругьуна, къадаргьа.
Ёлюмсюз болургъа бу дунияда излейме,
Насыб бла, къууанч бла джашаб турургьа излейме.

ИЙМАНЫ ТОЛУ МУСЛИМАН АДАМ

Абдез санынгы тазалайды,
Намаз а - джанынгы.
Аласыз бизни къаралтыб къояред
Бу хаух дунияны джалыны.

Ийманлы адам - муслиман адам
Харамны, кирни унамаз.
Санны абдез тазалайды ,
Джюрекни уа – намаз.

Ийманы толу муслиман адам
Гюнахдан, харамдан кенг болур.
Кече-кюн да кесин тазалай,
Нюрден джаратылгьанлагьа тенг болур.

Сакъатха, онгсузгъа болушур,
Къолдан келгенни аямаз.
Джутлукъ этиб, къызгъанчлыкъ этиб,
Аллахны аллында уялмаз.

Оразасын тутар, зекятын берир,
Хаджгъа барыб да къайытыр.
Хоншугьа, тийреге, халкъына да
Ислам динден хапар айтыр.

Муслиманлыкъ борчун баджара,
"Иннет" деб, "Миллет" деб, кюрешир.
"Аллах бирди. Файгьамбар хакъды. Дуния хаухду.
Ишек джокъду",- деб, сёлешир.

«Ахрат. Къыямат. Сыйрат" деб,
Боллукъну да айтханлай турур.
Ийманы толу муслиман адамны
Сёзю, иши да юлгю болур.

Алай а, айтыр: "Бир Аллахдан сора
Махтаугъа тыйыншлы джан джокъду дунияда.
Ол айтханча джашагьандан башха
Сый, къууанч, насыб да джокъду адамгьа".

ДЖОЛОУЧУЛУКЪ

Адам файгъамбардан
Мухаммад файгъамбаргъа дери,
Кязим хаджиден
Билал хаджиге дери,

Сёлеширге кюрешебиз Хакъ бла 
Аллах бла, Халкъ бла.

Сёзюбюзню джетдирирге кюрешебиз
Аллахха, Адамгьа.

Кетеди заман.
Джетеди заман.
Аллах, Адам да
Узакъдан узакъ,
Джууукъдан джууукъ.

Алдагьыла артда,
Артдагъыла алда.
Кёкдеги - Джерде,
Джердеги - Кёкде.

Кетген, къалгьан да
Бир-бирин кёрелле.
Кёрюнелле
Къалюбала, Ахырзаман да.
Эки дуния да
Бир-бирине ачыкъ.

Соруу-сууал.
Ахрат. Сыйрат.
Къыямат кюн.
Имамла, шайырла да
Аллахны аллында сюелелле.
Джаратханны аллында сюелелле.

Дин бузгьан джарты молла да,
Сатлыкъ шайыр, сатлыкъ алим да,
Амантишле бла бир сафда
Къалтырайла.
Тёре Аллахды.
Ётюрюк бошалады.
Таша зат къалмайды.
Башланады ёмюрлюк джашау.

АЛЛАХ ДЖОЛУНДА ТАБАРЫКЪДЫ НАСЫБЫН

Къарачай!
Мен сени къысха "Й"-ийингме деб,
Джазгьан эдим бир узун назму.
Къысха "Й" ахыр файгьамбарчады.
Онгдан солгьа окъусанг,
Ахырзамандан къалюбалагьа къарасанг,
"Къарачай"-ны таша магьанасын
«Й» ачар: Акъ.

Къарачай тамгъада барды "акъ", "къара" да.
«Къар», «ара» да. Чара да.
"Къач" да, "ач" да, "арач" да.
"Ай" да. Кюн джокъду.

Хар харифинден, хар бёлюмюнден
Джети тюрлю макъам, магьана чыгъар.
Джети къара-лы (хариф-ли),
Джети къанатлы, джети къатлы
Бир кераматды Къарачай.

Къара ач: Ай.
«Й» ачар: Акъ.

Кюнлю халкъладан тюл,
Айлы халкъладанды Къарачай.
Бу дуниядан эсе,
Ол дуниядан юлюшлюдю.

Джазылгьаны алайды. Джазыуу алайды.
Бети акъды . Джарыгьы 
Ай джарыкъды - джаннет джарыкъ.
Аллах джолунда табарыкъды насыбын!

БЁРЮ БОЛГЪАН

Тагъылгъан ит къайыр болад дейдиле...
Сынджыргъа ура турад да кесин
Бир кюн бир ычхынады сора...

Бу сёз - сынджырын юзген ит.
Сынджырдан ычхыннган итди бу назму.
Азатлыкъ, Эркинлик, Хурриет деб,
Къул дунияны сагьайтады, къозгьайды.

Энди ол, къайытыб, ит оруннга кирмез.
Сынджыргьа тагьылыб да юрмез.
Суу эски ызына къайытханча,
Бёрю бабаларыны джолуна къайытыр.

Джыйын джанлыны табар, къошулур,
Джарашмаса, айланыр джангызлай.
Не къыйналса да артха къайытмаз –
Эркин хауа бёрю этгенди аны.

"Орнундан чыкъгьан итни бёрю ашар" деб,
Итлени кюрешелле къоркъутургьа.
Алай а сынджырдан къутулгьан итге
Эм къоркъуулу, эм ачы джау - сынджырды.

Ит къанында бёрю улуйду бир-бирде,
Ол кёзюуде ит юзеди сынджырын.
Бёрюге бурулгьан, бёрю болгьан парийден
Къайыр, ётлю бир джан болмаз дунияда.

ДЖАНЫМ АЛЛАХХА АМАНАТ

Эй билгичле, къарткъуртхала –
Сыйлы аммала – Ванга, Бушай,
Сиз айтханнга тирелгинчи,
Ийнанмайын, келдик джашай.

Мубарек шыйых Абдуллахны
Айтханына эс бурмадыкъ.
Шакай улу Хаджини да
Зулмудан сакълаялмадыкъ.

Эй ашхыла, мубарекле,
Болгъанны, боллукъну билген,
Джети къат кёкню, джерни кёрген
Кераматы болгьан джанла!

Мухаммад файгьамбарыбыз келтирди
Ислам динни чырагьын.
Аны таууна, ол Нюр Таугьа,
Энтда келеди чыгьарым.

Ол Нюр Таудан нюр тёгюлед
Минги Тауну къарларына.
Аны ючюн джюрюйдюле
Минги Таугъа зияратха.

Таула джууукъдула Кёкге.
Тау башла тазадыла.
Алагьа мёлекле да
Къонаргьа базадыла.

Таулула джууукъдула Кёкre.
Таулу эди файгъамбар да.
Аны Джуртун сен да бир кёр,
Меккягьа, Мединагьа бар да.

...Ачылыр эсе уа манга да Кёк,
Келир эсе уа керамат:
Тауда намаз къыла турама –
Джаным Аллахха аманат.

СЮЙМЕКЛИК БОЛГЪАН КЪАДАРДА

Мен ёзденме, байма, бейме.
Джюрекни уа, джарсытыб,
Гюл, Ай дейме,- Тюляй дейме,
Сени атынгы балсытыб.

Сюйген адам - ол атлыды,
Боракълыды, къанатлыды,
Сюйюмлюдю, къууатлыды ,
Билгичлиди, кераматлыды.

Сюймеклик - ол Аллахданды.
Къутхарлыкъды палахдан да,
Харамдан да, гюнахдан да.
Сюймеклик - ол Аллахды.

Сюймекликде джашнайды Кёк.
Сюймекликде кишнейди Джаз.
Сюймекликде джашайды Нюр.
Алайды Сюймеклик деген.

Сюймеклик тили - ариуду,
Сюймеклик кёлю - ариуду.
Санынгы, джанынгы тазалайды,
Сюймеклик деген алайды.

Джаннетге эшик ачылгъанча,
Кёкледен нюр чачылгьанча,
Бир ёлюмсюз макъам согьулгьанча,
Алайды Сюймеклик деген.

Сюймеклик кийиндиреди,
Сюймеклик тешиндиреди,
Кёб затха тюшюндюреди –
Алайды Сюймеклик деген.

Файгьамбаргьа Къуран келгенча,
Алай келеди Сюймеклик.
Джашаугьа магьана бергенча,
Алай джашайды Сюймеклик.

Тауусулса тауусулсун
Кюн да, джыл да, ёмюр да.
Сюймеклик болгьан къадарда,
Джокъду къартлыкъ, ёлюм да.

ИЙМАН ДЖОЛДА БАРА...

Кёреме адамланы,
Ёлмезге туугъанланы:
Бушууда, къууанчда да
«Аллах» деб, тургъанланы.

Кёреме аланы 
Ёлмезге туугьанланы:
Къуран, Шериат айтханча
Джашау къургьанланы.

Кёреме сермешгенлени –
Кеслерин, Халкъларын да
Гюнахдан, харамдан
Сакълаб кюрешгенлени.

Кёреме аланы 
Тюзлюкге базгьанланы,
Зулму кючлегенде да,
Бюгюлмей къалгьанланы.

Къарангыны джыра,
Нюр джаннганланы кёр.
Ийман джолунда бара,
Адам болады Эр.

ХАЛКЪНЫ ИЙМАНЫ БОЛСА...

Багьалатмай не этериксе
Джеринги ташын, чёбюн.
Халкъынгдан кёлюнг чыкъса да,
Джуртунгдан чыкъмаз кёлюнг.

Кюч джетмейин, джаулагьа
Къойгъаныкъда тюзлени,
Бу Джурт къойнуна къысыб,
Къутхаргъанды бизлени.

Ёмюрлени узагъына
Душманны тузагъындан
Бу Джурт сакълагъанд бизни.
Мийиклиги, беклиги бла,
Агьачы, ташы бла да
Бу Джурт джакълагьанд бизни.

Кёкге тирелиб башы,
Чегетден толуб юсю 
Бу джаннет Джуртну бизге
Аллах бергенди кеси.

Джан къутхаргъан, джан сакълагьан
Ма бизни Джуртну аты.
Джуртха къоркъуу салгъанлагъа,
Сёзюм, окъ болуб атыл.

Иннет бирди - Миллет бирди,
Джашырмайыкъ биз джукъну.
Джурт сакълагьанча бизни,
Биз да сакълайыкъ Джуртну.

Алай бла толлукъду
Уллу мурат, иннет да.
Алай бла боллукъбуз
Биз джамагьат, Миллет да.

Алай бла сакъланыр
Халкъны бети, къуту да.
Халкъны ийманы болса,
Сакълар кесин, Джуртун да.

КЕРТИ АДАМЛА ЭЛДЕДИЛЕ, ЭЛДЕНДИЛЕ

Шахар джер тюбюне тебереди бизни...
Джер тюбюн а кёрюб болмайма мен:
Аны таш-темир багьаналарын-тиреулерин да,
Ол ашыкъдырыучу поездлерин-тренлерин да...

Шахар бир джерге джыяды бизни,
Къумурсха тёбеге ушатады.
Борсукъ тешиклеча фатарладан къарайбыз...
Джашайбыз деб, кимни алдайбыз биз?

Аягьыбыз сезмейди джерни джылыуун,
Кёкню да кёрмейбиз чарсдан-тютюнден.
Адам бетледе да джокъду джылыу 
Къайгъы, сагъыш, ачыу кючлебди аланы да.

Чёбню сюйреб айланнган джюджюлеча,
Джашау джюгюн тартыргъа кюреше,
Итинден, адамындан, арабасындан да
Сагъая, илгене, юрке айланабыз.

Алгьын къойла, ийнекле баргьан джоллада
Энди арабала барадыла ашыгъыш.
Огьесе малла - машиналагъа,
Сюрюучюле да джол полислеге бурулгъан болурламы?

Элден – тыбырдан-намысдан-адетден – айырыб,
Минг-минг адамны джоппу джыйгъанды шахар.
Джер башына сыйынмайла деб,
Джер тюбю бла джюрюрча этгенди.

Джер тюбюн а кёрюб болмайма мен.
Къабыргъа ушатама аны.
Ахыр кюнню кёрюнюуючады ол.
Ашыгьалла адамла... ёлюргеми, джашаргъамы?!

О нечик сюймейме шахарны мен
Адамны джерден, джерни адамдан айыргъаны ючюн,
Бизден ачыкъ кёлню, чууакъ кёкню сыйыргьаны ючюн.

Эл - адамлыкъны, джамагъатны тутуругьу эсе,
Шахар - аны къаршчысыды .
Эл - адам улуну джанкъылычы эсе,
Шахар - адам улуну джангылычыды.

Эл - Халкълыкъны, Хакълыкъны тамалыды.
Адам улуну джолу элден башланнганды .
Элге къайтармай да къоярыкъ тюлдю джол.

Джашау - элдеди.
Керти джашау - элдеди.
Керти адамла элдедиле, элдендиле.
Шахар - адам улуну джангылычыды.

АКЪ УМУТ ЭМДА КЪАРА БУЛУТ

Къара булут джылайды кёкде –
Асры кёб заты къалгьанды джерде.
Асры кёб затын тас этгенди джерде.

Толмай къалгъан акъ умутлары
Джылаталла къара булутланы.

Толмай къалгъан акъ умут - кёлде.
Къара булут джылайды Кёкде.
Кёкден да къууаналмайды.

Неди чууакълыкъ, мийиклик,
Джокъ эсе насыб, сюймеклик?!

Джай да болгьанды. Ай да толгьанды.
Муратла уа къалгьандыла толмай.
Суу тенгизге къаджыкъмай-талмай
Барыб тургъанды. Джетreн да этгенди.
Къууанч а джокъду. Не этсин энди?!

Сууну джаны, булут болуб,
Кёкден Къарайды Джерге, джердегилеге да:
Бёрюлеге, кийиклеге да,
Къобанлагьа, орманлагьа да,
Адамгъа, къалгъан табигьатха да.

Бары къайгъыда, дыгаласда
Къазауат этелле, сермешелле,
Джерни, Кёкню да юлешелле –
Джашаргьа кюрешелле,
Ёлмезге кюрешелле,
Ёлюмсюз болургьа кюрешелле.

Бу насыбсызлагьа
Джаны ауруб,
Джылайды Кёк.
Быланы джылауларын
Этеди Кёк.
Болгъанны,боллукъну да
Кёрюб, билиб,
Чууакълай тургьан да къыйынды.

Акъ умуту къалгъан Джерге къараб,
Къара булут ахсынады Кёкде.
Не къыйын эсе да джер джашау,
Киши да сюйюб айырылмайды джерден.

САКЪЛАН БЫЛАЙ

Мадам!
Сени менича сюяллыкъ
Джокъду адам.

Ханым!
Сенсе мени
Джашауум-джаным.

Бийче!
Сенсиз джарыкъ кюнюм да –
Кече.

Тиеди Кюн.
Тиеди Ай.
Тиесе Сен.
Тилейме мен:
Сакълан былай!

ШАХАРЧЫ ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ

Сабий къычырады.
Шайнек сызгьырады.
Телевизион джаншайды.
Шийир джазылмазгьа ушайды.

Кюн кетеди. Кюн келеди.
Сабий биягъынлай къычырады.
Шайнек сызгьырады.
Телевизион джаншайды.
Шийир джазылмазгьа ушайды.

Кетеди джыл. Келеди джыл.
Сабий къычырады.
Шайнек сызгъырады.
Телевизион джаншайды.
Шайыр ёлгеннге ушайды.

Кетеди ёмюр. Келеди ёмюр.
Сабий къычырады.
Шайнек сызгьырады.
Телевизион джаншайды.
Шайырны къабыры шошду.

Бир иги назму джазар ючюн
Кюсей эди шошлукъну, джангызлыкъны.
Бир энчи тыгъырыкъ излей эди.
Къабырнымы излей болур эди ол?

Алай а анда ол къаллай шийирле
Джазгъанын киши айталмаз.
Мында ёлюмню юсюнден джаза эди,
Анда джашауну юсюнден джаза болур.

Къаламгъа, къамагьа да ушагьан
Белинден эки сыннган сын ташха къараб,
Къыйынлы шайыргьа джаннет тилейме Аллахдан.

АЛЛАХ КЁРГЮЗТГЕНДИ ДЖОЛНУ

Этерим асры кёбден
Джукъ да эталмай турама.
Илхам келген чексиз Кёкге
Джюрегими бурама.

Аллахха бурама кёлюмю:
Сеземе ТЁРЕНИ тёрде –
Кёкню баш къаты Нюрде.

Ачылады меннге чексизлик:
Джер - кёзге илинмеген бир бурхуду анда.
Нечик къарангы джанлабыз биз - адамла,
Кеси кесибизге уллу кёрюнюб тургьан.

Джазыкъсынама мен адамланы –
Джахилликде тургьанланы.

Тауну къатына бармагьан
Башына чыгьалырмы?
Аллах деб турмагьан
Анга джууукълашалырмы?!

Аллах кёргюзтгенди ДЖОЛну
Файгьамбарларын, китабларын да ийиб.
Биз ОЛ ДЖОЛну бармасакъ
Къалай тюберикбиз АНГА?

Ийман болса джюрекде
Джол ачыкъ джерде, кёкде.
Ла илаха иллаллах
Мухаммадун-расулуллах!

КЪАЛАЙ ДА КЁРДЮМ СЕНИ

Джазгъы кюн - джети тюрлю,
Къыз джюреги да - алай.
Бише, тола, къалтырайла
Акъ къойнунгда эки Ай.

Джазгъы чепкенчигингден
Кёрюне турады джай.
Агьарады, чакъырады
Чыммакъ толгьан эки Ай.

Чепкенинги тюбюнден
Къол булгьай, къарайды джай.
Къачны, къышны да унут 
Джазгьа, джайгьа къучакъ джай.

Кюн ба эте бутларынгы,
Айла джунчуй къойнунгда,
Къалай да кёрдюм сени
Джашлыкъ сууну бойнунда.

Былай кёрдюм мен Сени
Джашау сууну бойнунда.

ШАЙЫРГЪА ТАШ САЛА...

1
Джайы – джулдузу, Айы.
Намаз чакъ – къач замаН.
Къышы – ышыкъ.
Джазы - джаназы.

2
ЧАКЪ.
Заман ызына айланса –
КЪАЧ.

ХАР НЕНИ БОЛДЖАЛЫ

Таш да ууалады.
Темир да ашалады.
Боран да шаушалады.
Джюрек да тауусулады.
Хар нени болджалы.

МЕНИКИ

Киндикден энгишге сезимлени
Мен хайыуанлагъа къояма.
Меники – намыс-джюрек-акъыл –
Тазалыкъ-Мийиклик-Чексизлик;
Ёлюмсюзлюк.
Аллахны , Адамны, Табигьатны да
Къууандырырча Сюймеклик.

АХЫРЗАМАН эмда ЁЛЮМСЮЗЛЮК

1
Аллах джаратхан затланы
Къурутуб кюрешеди адам.
Айтама андан:
Дуниягьа ахырзаман келликди.

2
Аллах берген затланы
Сакълаб, айнытыб кюрешеди Адам.
Айтама андан:
Дуниягъа ёлюмсюзлюк келликди.
Ёлген да тирилликди.

СЮЙМЕКЛИК ИЛХАМЧА ДЖАШАЙДЫ

Бу тёшек тюлдю,- намазлыкъды,
Сюймекликге къылабыз намаз.
Биринчи фарыз – тазалыкъды,
Ансыз некях да къабыл болмаз.

Джаннга, тёнгекге да тазалыкъ керекди,
Сюймеклик керекди джюрекге.
Санла джерде къошулгьанлыкъгьа,
Джанла къошулалла Кёкде.

Сюйгенле бир болалла Кёкде,
Сюйгенле бир болалла джерде.
Сюйген джюрек толады нюрден –
Учунады, учады ёрге.

Къараджаякъ да Айджаякъ
Болад Сюймеклик кючюнден.
Бир да ажымсыз, Аллах джаратханд
Бизни Сюймеклик ючюннre.

Англаялмай турама къараб:
Сен Кюнмюсе, гюлмюсе?
Билмегенлей барама джашаб,
Сен мёлекмисе, тюлмюсе?

Бир Кёкге чыгьараса мени,
Бир кёлюмю чыгьараса.
Бир бузча тураса бузлаб,
Бир джанландыраса, джанаса.

Сенсиз дуния къум тюзге ушайды,
Сени бла джылтырайды, джашнайды.
Бизни джигит да, шайыр да, Адам да эте,
Сюймеклик илхамча джашайды.

ТАБИГЪАТНЫ УШАГЪЫНА ТЫНГЫЛАЙ

1
Мен джашаугъа сейир этеме,
Табигъатха болама сейир.
Таш тюбюнде ханс бла
Таш юсюнде гюлню
Ушакъларына,
Хайран бола,
Тынгылайма.

- Ёлюкча агьарыб бетинг,
Сен кюн кёрмей джашайса.
Ауур таш басыб юсюнгден...

- Сени кюн кёргенингден не хайыр –
Къайсы болса да бир хайыуан
Бусагъатлай отларыкъды сени...

- Ким болса да ашарыкъды деб,
Таш тюбюне бугьунуб тургьан –
Ол джашаумуду сора?!

Джангур къалай джаугьанын да кёрмей,
Кюн къалай тийreнин да кёрмей,
Айны чыкъгьанын, толгъанын да кёрмей,
Джанкъылычны, элияны да кёрмей,
Тёгерекде дунияны кёрмей
Джашагьанны неди магьанасы?

Тынгыла, джер башы дунияны
Ариулугьундан зауукълугьундан
Мен сеннге кёб хапар айтайым.
Мында...
- Тиймегиз меннге, тохтагьыз.
Бир да къуруса да,
Бу айта тургьан хапарымы
Бошама къоюгьуз. Тох...

2
- Ыхы, мен айтхан не эди сеннге?
Джарлы, къайсы хайыуан отлады сени?
Къайсы эшекге болуб къалдынг аш?
Мен а саума. Саума. Огъесе шаумамы?
Тынчлыгъымы бузуб кетгенин кёрдюнгмю аны...

Джашау неди?
Дунияны кёрюу.
Дуниягъа да кесин кёргюзтюу.
Олмуду джашау?

Джашауну магьанасы уа неди?
Джаратылды, ёсдю.
Ташдан баш болду.
Ахыры уа, ахыры?
 
Ол кеси айтхан
Кюннге, Айгъа, джанкъылычха,
Къызгьа, джашха 
Ариулукъгьа къурман болса джаны,
Ангыларем.

Алагъа сабийча къууана,
Кесин бир эшекге ашатды.
Да сора,
Не магъана
Аллай джашауда(н), ёлюмде(н)?

Саума деб,
Менича таш тюбюне къысылыб,
Кесин сакълаб,
Саудан ёлюб тургьанда да
Не магъана?

Мен ханс бла гюлню
Ушакъларына, къадарларына, сорууларына
Джууаб табалмай кетиб барама.
Къайдан табарыкъма джууаб 
Ала экиси да
Джюрегимде джашайла сора.

3
Джангыз
Таш тюбюнде джашаргьа излемем.
Таш башында да джашау эте келиб,
Эшеклеге аш болургьа унамам.
Аллах айтса.

Игиле джашар ючюн,
Игилик джашар ючюн,
Гюлле джашар ючюн,
Сабийле джашар ючюн,
Ариулукъ джашар ючюн,
Тюзлюк, Эркинлик хорлар ючюн,
Ауруудан, къартлыкъдан, ёлюмден да къутулуб,
Зарлыкъдан, джахилликден, терсликден да къутулуб,
Дуния къууанч бла джашар ючюн,
Джашарма, ёлюрме.

Ма бу Джер ючюн,
Ма бу Кёк ючюн,
Мубарек адамла ючюн,
Къанатлы джанла ючюн,
Джашарым, ёлюрюм да ма ала ючюн.

ДЖЕРДЕН УМУТ БЛА КЪАРАЙБЫЗ

Кече джылыды, чууакъды.
Джол да къургьакъды, ачыкъды.
Кёл да игиди, рахатды.
Сен да джулдузланы бирича...

Бу чексиз Кёкге къарасам
Ёлюмсюз дунияланы сеземе.
Сеземе ёллюгюмю,
Тириллигими да сеземе.

Джер, чек къайгьыла недиле
Бу чексиз Кёкню къатында?!
Ич дуниянгы баям эте,
Кёк кюзгюча къарайды.

Кёк чексизди, ёлюмсюздю.
Тейри адамлары - биз да,
Тейри эшиги ачыллыкъча,
Ары умут бла къарайбыз.

ОЛДУ АДАМЛЫКЪ, АКЪЫЛМАНЛЫКЪ ДА

Джылауну тюл, джашауну
Сюйген адамма мен.
Къой чурумну, сылтауну –
Хайда, арбама мин.

Джашау ышаргьаны сайын
Сен да ышара бил.
Къара кюн да бир акъ затны
Таб да, таяна бил.

Ма олду акъылманлыкъ.
Ансы,
Джангур къоркъууун джел этгенча,
Ёлюм къоркъууун этиб турсанг,
Джанауалгьа джетиб турсанг,
Адамла джанларла сенден.

Мен а,
Ёллюгюмю билгеним ючюн,
Артыкъ сюеме джашауну.
Артыкъ сюеме джашаргьа.
Джашаб къалыргьа излейме.

Кече къарангысында Кёкге къараб,
Не да тёгерекге къараб,
Джарыкъ излеreн джолоучуча,
Алай излейме джашауну
Джай да, къыш да, кече-кюн да,
Хар къуру эм хар къайда.

Джашау джилтинин излейме
Адамны кёзюнде, сёзюнде да.
Джашауну сюеме мен,
Джарыкъны сюеме мен,
Джарыкълыкъны сюеме мен.
 
Хар къуру эм хар къайда.
Болма тарыгъыучу, сынсыучу –
Къыйынлыкъ кимre да келеди.
Ёллюгюн ким да биледи.

Джашаргьа болуш къалгъанлагьа да,
Кесинг да джашаргъа кюреш.
Джашауну сакъларгьа кюреш.
Олду адамлыкъ, акъылманлыкъ да.

Кесинг да джашаргъа кюреш.
Джашаргьа къой къалгъанланы да.
Эшик, терезе ачсанг да,
Ёлюмге тюл, джашаугьа ач.
Олду насыб, олду къууанч.
Эй, адам улу, джашаргъа кюреш.

ДЖАУ БЛА УШАКЪ

- "...тауладан тюшген джигит...",
- "...сынджырдан ычхыннган ит...",
- "...кавказ тюрсюнлю хамхот..."

Сизни бу сёзлеригизден сора,
Тыбырыгьызгьа салсам да от,
Къабырыгьызгьа салсам да от,
Ким айыб этерикди манга?

Ким.эди башлагъан къаугьаны,
Ким эди къазауат бла алгьан тауланы?
Аман да, джаныуар да мен эсем,
Адебли, намыслы да сен эсенг,
Нек кюрешесе мени кюч бла тыяргъа,
Биягьы чалдышха джыяргьа?

Кеси кесинг бла бол адам эсенг,
Къутул менден мен аман эсем.
Мен - кийик, неге керекме санга?!

- Сен тюл, джуртунг керекди манга.
Алай эсе уа джуртуму сеннге бералмам,
Артыкълыкъгьа "хо" демем, тёзалмам.
Ата джурт къазауат бек узакъгьа барлыкъды,
Сенича кёбню сыйсызны башын аллыкъды.
 
КЪАЙДАСА, ФАТИМА?!

Бир кёб айландым 6у къызны ызындан,
Бийнегер кийикгеча, къычырырча болдум.
Джамчыгьа чырмаб, къачырырча болдум.

Кёз туурамдан аны тас этдим сора,
Кесим а сюймеклик тузагьына тюшюб къалдым.
Къаядан чынгаб бара да, къычырдым:
Къайдаса, Апсатыны къызы ариу Фатима?!

КЪЫЗЛАДАН АРИУ ДЖАН ДЖОКЪДУ

Сюеме уллу шахарланы
Орамларында ашыкъмай айланыргьа.
Джайгъы иссиде чомарт ачылгъан
Къыз ариулукъдан да сыйланыргьа.

Джашил биченликча кёрюнеди майдан.
Гюллеча кёрюнелле къызла да.
Джылны чакъларында джаз бла джайдан
Сюйгеним джокъду. Мени джанлы болуб,
Къызланы тешиндирелле ала да.

Айюнге, бу ариулукъгъа сен да бир къара деб,
Джашил биченликдеча барама шахарда,
Къызланы-гюллени къучакъгъа джыярча бола,
Баргьан заманны да тыярча бола.

"Джер къызлагьа къор болсунла хур къызла",
¬Аллахны чамландырмаз ючюн, тобагьа къайытама.
Алай а, джаратылгьан джанланы ичинде
Къызладан ариу джокъду деб, айтама!

СЮЙМЕКЛИГИМ БЛА БУРДУМ КЕСИМЕ

Сюеги менден эки къатха мийик.
Къарамы сакъ - къаяда кийик.
Къатына джууукъ иймез халы барды.
Ансыз дуниям - бычакъ къынча тарды.

Не бла бурайым аны кесиме?
Джигит дерге джигитлигим джокъ.
Игид дерге игилигим джокъ.
Бай дерге байлыгьым джокъ.
Субай дерге субайлыгъым джокъ.
Закий дерге закийлигим джокъ.
Не этгин, бир аламатым джокъ,
Кераматым джокъ.

Анга аз да джукъ айтыргьа
Болурем тартынныкъ, уяллыкъ,
Алай а сордум анга, кесиме да;
Бармыды менича сюяллыкъ?!

Къайдам,- дединг. Джокъду дедим.
Алай бла эм ариу къызны
Эм бек сюйген мен болгьаным ючюн
Аллах буюрду манга.

Сюймеклигим бла бурдум ол къызны кесиме.
Бюгюн бир джашны бир ариу бла кёрдюм да,
Не эсе да ол зат тюшдю эсиме.

ИМАН ТИЛЕЙМЕ - ОЛДУ ТИЛЕГИМ

Ол дуния бард деб, ийнаныб тургьанла,
Сиз болурсуз менден эсли, акъыллы.
Мен а болуб ишекли, акгыллы
Чайкъала тургьан бир насыбсызма.

Къууанчда, бушууда да Аллахха таяннган
Насыблы адамла алалла - ийнаннганла.
Ийнанмагьанла да кеслерича насыблылла,
Къыйынлы, насыбсыз къауум а - къалгъанла.

Мен Меккяда, Мединада да болдум,
Нюр Тауну башына чыгьыб да тюшдюм.
Ораза тутдум, намаз къылдым 
Ийнаннганла бла болургьа кюрешдим.

Менден игиле джоюлуб кетиб,
Мен къутула келдим азабдан, пanахдан.
Алай а эм уллу къыйынлыкъ – джюрегим кесиди,
Ийман бер, къутхар деб, тиледим Аллахдан.

Джангыз да ийман тиледим Аллахдан.
Сюргюн кюн къасым айны экисинде
Азыкъ, кийим керегин да унутуб,
Анам къуранын къысды кесине,
Эм алгьа Аны алды биргесине.
"Аны къутхарсакъ Ол бизни къутхарлыкъды",-
¬Бу ийнаныу турду эсинде.

Ёлюр ауруу къысханында да
Къуранын окъургьа кюрешиб турду.
Ол бегимекликни кёргеним сайын
Мен дуниягьа джангыдан туудум.

Аллай бегимеклик тилейме Аллахдан.
Илхамча, ийман да келмезми Кёкден?!
Кёз джашым агьа, неден да алгьа,
Ийман тилейме, Аллахым, Сенден.
Олду тилегим, Аллахым, эшит.
Кюеди джюрек, Аллахым, болуш.

ДЖАШАУ – ЁЛЮМ - ТИРИЛИУ

1
Таш да джарылады,
Темир да ашалады 
Хар не ёлюм бла бошалады.

Джазны, джайны ызындан
Келеди къач.
Кетеди джашау,
Кетеди къууанч.

Кюн батады.
Басад къарангы.
Не бла бакъгьын
Кёлде джараны.

Къарангыгьа къарайбыз
Нюр джарыкъ излеб.
Ёллюк джаннга бармыд
Таянчакъ, себеб?!

Къышны келечиси –
Джетед джел, сууукъ.
Джашил табигьат
Турад буюгьуб.

Джашил табигъат
Турады ёле.
Къалай къууаннгын
Тамблангы кёре?!

Алай а,
Къышны ызындан да
Джаз келе эсе,
Ёлген табигьат да
Тириле эсе,

Сора,
Джорукъну Иесине
Салайыкъ махдау.
Ёлгенден сора да
Барды тирилиу,
Барды джашау.

Къышны ызындан
Келген джазды, джаз.
Шукур Аллахха,
Джашау джукъланмаз.

Къыш да ёмюрлюк тюлдю.
Адам ёллюк тюлдю.
Ёлreн да тирилликди.
Анга шагьатды джаз.
Къышдан сора да - джаз.

Кечеден сора да 
Атады танг.
Шукур Аллахха,
Ёлюмсюздю джан.

2
Къышдан сора да - джаз.
Къышдан сорады джаз.
Къышдан сорады джаз:
Тыялдынгмы мени?!

Кечеден сора да – танг.
Кечеден сорады танг.
Кечеден сорады танг:
Тыялдынгмы мени?!

Ёлюмден сора да - тирилиу.
Ёлюмден сорады ёлюмсюзлюк.
Ёлюмден сорады джашау:
Хорлаялдынгмы мени?!

НЕ ДЕБ, КЪАЛАЙ?!

Насыблы алалла - Джуртда туугьанла,
Джангы джюрюй, тиллене тургьанла.
Алай а ала да терк ёсюб джетерле,
Бизлеге соруу-сууал этерле.

Ауазлары, соруулары да - ачы, къутсуз:
Нек къойгьансыз бизни къраллыкъсыз, джуртсуз?
Аллах берген джуртну башхалагьа бергенсиз,
Джуртда да бизни джуртсуз этгенсиз.

Къайдады бизни тийребиз-элибиз?!
Къайдады бизни джуртубуз-джерибиз?!
Къайдады бизни сёзюбюз-тилибиз?!
Къайдады джолубуз-тарихибиз?!
Тёребиз-адетибиз къайдады бизни?!

Юйлю-кюнлю этиб башхаланы,
Джуртха ие этгeнсиз аланы.
Дин, тил, джурт да бергенди Аллах.
Ол берreн затланы сакъламагьанлагьа
Аллах чамланмазмы, иймезми палах?!

Аллах бергенни сакъламагъан,
Аллах айтханнга бойсунмагьан,
Тюшюнмеген, эс джыймагьан,
Не айтыргьа боллукъду сизге?!

Тутхучсузла сиз айтхан затла, сылтаула.
Кимникилле суула, чегетле, таула?!
Кимникилле джаш-къыз, сабийле, туудукъла?!

Къыйынлыкъ
Халкъны ёз къралы, къраллыгьы болмагъанындады.
Андан да уллу къыйынлыкъ
Халкъ азат болургъа, ёзден болургъа излемесе,
Миллет болургъа, кърал болургъа тырмашмаса...

Сау кюнюбюзде
Сабийле аллыкъла бизден соруу-сууал.
Ёлсек Аллахха берликбиз джууаб:
Не деб? Къалай?

ДЖАШАУ ЁЛЮМ БЛА БОШАЛЛЫКЪ ЭСЕ

Адам Адам бола кетгенден сора,
Айгьа, джулдузлагьа джетгенден сора,
Ахрат азабын дунияда чекгенден сора,
Ёлюргеми керекди дагъыда?!

Керек тюлдю манга джандет, джаханим да,
Бу дуния меннге джетишеди, тамамды.
Джашау бердинг эсе, джашама къой,
Келмесинле ахыр кюн, ахырзаман да.

Джашау ёлюм бла бошаллыкъ эсе,
Мингджыллыкъ джолубуз, къыйыныбыз кюл болуб къаллыкъ эсе,
Адам улусу тюб болуб къаллыкъ эсе,
Джаратханны да ангыламайма сора.

Адамны барды ангысы-эси.
Адамны джаратханды Аллах кеси.
Алай а баласын ёлтюрген боламыды?!
Ёллюгюн билreн къууанамыды?!

Уллу Аллах, къайгъыбызны кёр.
Тюз адамгьа ёлюмсюзлюк бер.
Къууаныб джашаргьа саулукъ, насыб бер.
Бегимеклик бер, толу ийман бер.

Алайсыз неди, къайдады тюзлюк?
Биз кёб палахха чыдадыкъ, тёздюк.
Ёлюм
Хар неге да, хар кимге да келед - тюшюндюк.

Алай а,
Биз иги джора этдик, умут этдик
Джашау тюбелек юзюлмез, джукъланмаз деб,
Дуния саудан ёлюб къалмаз, къырылмаз деб,
Балалагъа къалыр, ала джашарла деб.

Алайсыз магъанасын тас этеди джашау.
Бир себеб деб, Джаратханнга салабыз махдау.
Джаратхан Аллах, къайгъыбызны кёр,
Джаратхан джанларынга тынчлыкъ-эсенлик бер.

ДЖЫЛ БАГЪАСЫ БИР КЮН

Суу джагъада джатхан къызлагъа
Кюн да разы болуб тие болур.
Мен да сууукъ тюлме алагъа,
Ариулукъну ким да сюе болур.

Кюн ариуду. Тенгиз да – джылы.
Кюлгенлерине къууанама къызланы.
Кюнча джарытыб, джылытыб турурем
Мадарым болса барын аланы.

Акъ къанатлыла барадыла кёкде
Къанатлы сезимлени туудура кёлюмде.
Агъаралла къатымда мёлекле
Бир башха дуниядан тюшген кибик кёрюне.

Къанатлыла кёзден ташайдыла,
Мёлекле да кетдиле ышара.
Бары, бары къалды эсимде
Джыл багъасы бу джайгъы кюннге къара.

МАХДАУ ЁЛЮМ БЛА СЕРМЕШГЕН АДАМГЪА

Кечеге бурула ётедиле кюнле...
Ёлюм къарангысындан къутулдула кимле?
Адам улуну джашар кюню аздан аз.
Ёлюмден къутулургьа этеди дыгалас.

Сермешеди ёлюм бла тохтаусуз.
Киши да ёлмейди бу дунияда сылтаусуз.
Къазады да, дарман-дары табады,
Бирде кеси бойнуна бычакъ чыгьарады.

Къыйынлыкъны кёбдю аты, сыфаты,
Кёб тюрлюдю аны ызы эм хаты.
Къутулгъан да тутyлады бир кюн бир –
Ёлюмдю – ол тутхуч джаныуарны аты.

Ёлюмден къутулургъа джокъду мадарыбыз.
Не этгин, алайды къадарыбыз.
Алай а адам бойсунмайды къадаргьа,
 Излейди аурумай-ёлмей джашаргьа.

Джашаб турургьа излейди адам.
Къазауат зтеди ёлюм бла андан.
Аллах кеси болушур анга.
Махдау ёлюм бла сермешген Адамгьа.

ЭНЧИ КЪРАЛ БОЛМАЙ...

Иннети таза, джюреги хaлал
Аллах деген адам эди Билал.
Халкъым, Джуртум дегенлей джашады,
Тауусулгьан чалкъыгьа ушады.

Къарачайны кърал болуб кёрсе,
Ёлсе да ёлдюм демез эди.
Аллах аллай насыбны берсе,
Ол, джюреги джарылыб ёлмез эди.

Кюнден кюннге джерибизден,
Джюрегибизден да къайгьы артыла,
Чайкъала таулу байрагьыбыз,
Миллет Орайдабыз тартыла,
Къаллай джашау этер эдик биз
Къарачай къралда, таулада...
Бюгюн а къраллыкъ да джокъ,
Байракъ, Орайда да джокъ,
Умут да аз адамлада.

Къарачай Джуртну иеси
Орус кърал болуб турса,
Хасаука урушдан бери
Билгени аманлыкъ болса,
Этгени аманлыкъ болса,
Джуртубузну тонаб турса,
Халкъыбызны къырыб турса,
Чыгыр, къытчас маскелерин да
Бизге юсдюргенлей турса,

Сора тёзюм бошалады.
Ангы, эс да къозгьалалла.
Халкъ аякъ юсге турады.
Кюкюрейди: Эркинлик! деб.

Къарачай энчи кърал болмай,
Джашаргьа, джашнаргьа да джокъду амал.
Бу иннет бла джашады, ёлдю,
Сизге да аны аманат этди
Инкъыйлабчы Лайпанланы Билал.

КИТАБНЫ , ЁМЮРНЮ ДА ТАМАМЛАЙ...

Алан къралны къоруулай ёлгенле бла
Мен да ёлгенме.
Ата Джуртдан сюрюлгенле бла
Мен да сюрюлгенме.

Ызына тирилгенме
Къарча Джуртха къайытхан сагъатда.
Аскерчи болуб сюелгенме
Къарча къралын къурагьан сагьатда.

Чингизден, Темирден, эминаладан да
Къутула келди нарт-алан джаныбыз.
Джюзле бла, мингле бла джылланы
Бу джерлени сугьарды таза къаныбыз.

19-чу ёмюр. Хасаука уруш. Орус-Кавказ къазауат.
Сюргюн джыллары бла 20-чы ёмюр – къан ёмюр.
Не кёрдю, не кёрмеди дуния 
Адамдан джетди Адамгьа эм уллу къыйынлыкъ.

Ата Джуртубузгьа ие болуб,
Тау къралыбызны къурагъынчы,
20-ч ы ёмюр тауусулду...
Алда уа не сакълайд бизни?!

Алай а, 21-чи ёмюр,
Инша Аллах, бизники болур.
Аллаху акбар!- дегенле кёб бола баралла,
21-чи ёмюр бизники болур!

Аллаху акбар!
Сыйрат кёпюрденча ётебиз,
Аллаху акбар!- деб, ётебиз
21-чи ёмюрню босагьасындан.

Дагьыстан джаны, Къумукъ эм Ногъай,
Чечен, Юнгюш, Малкъар, Къарачай.
"Аллах Кавказны ислам кърал этсин",- дейме,
Китабны, ёмюрню да тамамлай.
Адам улу муслиман болсун, ийманлы болсун",- дейме,
Китабны, ёмюрню да тамамлай.