ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
САЙЛАМАЛА
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)
АЛТЫНЧЫ ТОМ
ХАКЪ бла ХАЛКЪ.
БЕТ бла АУАЗ.
СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС.
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ,
КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ.
Карачаево-Черкесский республиканский институт
повышения квалификации работников образования
Черкесск
2005
УДК 821.512.142
ББК 84 (2 Рос=Кара)
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ –
поэт, прозаик, драматург, переводчик. Автор 22 книг. Им переведены на карачаевский язык «Гамлет» Шекспира и «Маленькие трагедии» Пушкина. Неоднозначную оценку получили его драма «Ёрюзмек» и роман «Минги таулула». Его лучшей поэтической книгой считается «Джуртда Джангыз Терек». В 1996 году его книга «Пространство моего голоса» Союзом писателей России и Международным Сообществом Писательских Союзов была выдвинута на Государственную премию России. После издания десятитомного Собрания сочинений на карачаевском и трехтомного на русском языках, свет увидели его книги: «Минги таулула», «Дуния намыс эмда Ахрат азаб», «Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле».
В настоящую книгу вошло большинство стихотворений из рукописей: 1. Хакъ бла Халкъ (Истина и Народ; Правда и Народ; Справедливость и Народ; Право и Народ; Бог и Народ); 2. Бет бла Ауаз (Форма и Содержание; Лицо и Голос; Лик и Глас; Совесть и Проповедь; Явление и Откровение); 3. Сюймекликге харс (Хвала Любви); 4. Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай (Мой белый башлык, моя чёрная бурка – Карачай).
Лайпанов известен и как издатель ( издательство «Мир дому твоему»), и как редактор ( газеты «Юйге Игилик», «Заман», журнал «Ас-Алан»), и как общественно-политический деятель (карачаевская демократическая организация «Джамагъат»).
Лайпанов вернул своему народу имена великого поэта и певца Исмаила Семенова и выдающегося правозащитника и исследователя карачаевской культуры Махмуда Дудова.
Творчество Поэта высоко оценили Халимат Байрамукова, Кайсын Кулиев, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов, Нюр-Магомет Лайпанов, Виль Ганиев, Сергей Михалков, Валентин Сорокин.
Билал Лайпанов – Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики, Почетный доктор Карачаево-Черкесского Государственного Университета, Почетный академик Международной Тюркской академии.
Рядом университетов и всемирно известных писателей Лайпанов выдвинут на соискание Нобелевской премии в области литературы.
ISBN 5-89972-068-9 © Б. Лайпанов
ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ТОЛКЪУНЛАРЫ
(мухаджирликде джазылгъан назмула.
Акъыл-балыкъ болгъанлагъа назму китаб)
I. АХЫРЫ БОЛМАЗЛЫКЪ АХЫР КИТАБЫМЫ АТЫ:
КЁК-ДЖЕР ХАКЪ-ХАЛКЪ АНГЫЛАТМА СЁЗЛЮК
«КЁК-ДЖЕР СЁЗЛЮК»ню АЧХАН СЁЗ +++++++
Бу назму тюлдю – тилекди,
Ана тилимде айтылгъан, джазылгъан.
Бу шийир тюлдю – джюрекди,
Хакъ кертиге ийнаннган, таяннган.
Ана тилими дуа этиб, назму этиб,
Ауругъан халкъыма тюкюреме.
Ибилисни-шайтанны-зулмуну-терсликни уа –
Бизни тоноучу-тутуучу-сюрюучю-къырыучу джорукъну –
Къара бетине тюкюреме.
Рахман эм Рахим болгъан Аллахны аты бла
Ибилис къралны ауузун байлайма.
Аллах айтханча джашагъан Адамны, Халкъны
эмда
Билмей джангылгъан, аджашхан адамны, халкъны
Шайтанны ууундан къоруулайма.
Мурдар къралны ауузун байлайма,
Ит джаныуарны ауузун байлагъанча.
Джихад джолну сыйлайма, сайлайма
Ёмюрлюк насыбны сайлагъанча.
Кюрешеме ол Керти Джолну
Къоймазгъа тас этиб, аджашдырыб.
Келечи болмасам да кюрешеме
Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюкню джарашдырыб.
Ол Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюк ючюн,
Аллах буюргъан Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Тюз болургъа кюреше дуниягъа, ахыратха,
Къатышама кёб тюрлю къазауатха.
…Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюкню бир кесегин джаздым:
Халкъыма, сууаб базманыма да джарар деб, баздым.
Ол ёлюмсюз ёмюрлюк Сёзлюкню
Боллукъ тюлдю аягъы, ахыры -
Ахырзаманнга дери иш барды бизни къауумгъа:
Ас-саламу гъалейкум, Къаара халкъым, Акъ Халкъым!
САУ КЕЛ, САУ КЪАЛ +++++++++++
Аллах айтыб, Аллах буюруб,
Минги Тауну башына чыгъыб, андан
Бютеу дуниягъа бир азан къычырсам,
Шайтанны, джюрекден да, Джерден да къачырсам,
Халкъымы, Джуртуму харамдан, гюнахдан тазаласам,
Дуниямы, дунияны налатлыдан къутхарсам,
Мёлекле да къонуучу Минги Таууму
Чыммакъ къарларына джашил намазлыгъымы джайыб,
Бир намаз къылсам,
Дуа этсем, Къуран окъусам,
Адамны адамлыкъгъа-муслиманлыкъгъа чакъырсам,
«Кесими, Халкъымы да тюз джолгъа сал» деб, Аллахха джалбарсам,
Сора, мен – Минги таулу –
Минги Тауума къошулуб къалсам,
Аны бузу, къары болуб къалсам,
Аны бузу, къары кебиним болуб къалса,
Джашил намазлыгъым да байракъ кибик турса,
Акъ уллулукъ джашил нюрде турса,
Бери зияратха чыкъгъан шыйыхланы да
тилеклерин, зикирлерин эшите турсам,
Минги Таугъа къоннган малаиклени да сезе турсам, -
Нечик насыблы болллукъ эдим мен,
Джерден айырылмагъанлай Кёкде турлукъ эдим мен…
Алай а бир таууш чыгъады (Джерденми? Кёкденми? Джюрекденми?):
Сау кел, Сау къал.
Бир къанатлы учады:
Бир къанаты - сау кел, бир къанаты – сау къал
(Эки дунияны да кёрюнюую-белгиси болурму ол?
Тёнгегимден айырылгъан джаным болурму ол?)
«Джангы дуниям сау кел,
Эски дуниям сау къал»,-
Дейме мен да –
Джер адамы, Тейри адамы Лайпанланы Билал
КЪУРЧ КЪЫЛЫЧ ЭМДА ЮЧ АЙ +++=====
Шериатда уят джокъ,
Адабиятда да – алай.
Аят бар – Хаят да бар:
Кёлде – джулдузу бла Ай.
Сюймеклик бла Кюймеклик,
Кюн бла Кечеча – алай.
Къууанчым эм джарсыуум –
КЪ-Р-Ч эмда А-А-Ай,
КЪРЧ (Къурч) эмда юч А (юч Ай),
Къурч къылыч эмда юч Ай –
КЪ-А-Р-А-Ч-АЙ.
КЁРЮНЮУЛЕ +++++++++
1
Ай. Тал. Къобан.
Ай джарыкъ. Суу таууш.
Эмда
Къазакъ Терек джагъада.
2
Кетиб да кеталмай,
Къалыб да къалалмай,
Джарыб да къалалмай,
Учуб да кеталмай,
Джанауалдача,
Сууда, къалтырай тургъан
Кёлекке.
3
Къобаннга башын атарыкъ къызча,
Чачы да тозураб,
Джашил джагъадан суугъа,
Сууда кесине – кёлеккесине
Къараб,
Джылай тургъан Тал Терек.
4
Бютеу дунияда
Насыблары тутмагъан тиширыуланы
Сыфатларыча-суратларыча-сыйытларыча
Сюеледи Тал Терек джагъада.
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
Джюрегинде бёрюсю болгъанны
Арбазында минг ити болгъан да,
Тыяллыкъ, хорлаяллыкъ тюлдю.
Джюрекде улусала да бёрюле
Аны эшителле дунияда итле:
Титирейле, къансыйла, чабалла,
Джан-джанларын талайла, къабалла.
Ит адамланы да кючлейди къоркъуу.
Къаргъала да этелле «къар-къур».
Итле, ит адамла да къутуралла.
Бёрюле уа…
Тейри бла сёлеше, кенгеше туралла.
КЕСИМЕ, ОКЪУУЧУМА ДА
Учузлукъгъа, сыйсызлыкъгъа бошлама джюрекни,
Сакъла, кесме, къуу этме джашилликни, терекни.
Балчыкъ кёлде да кёрюрге кюреш Кёкню,
Саякъ къызда да, къахмени тюл, мёлекни.
Хар нени да – джети къаты – игисин кёрюрге кюреш,
Джюрекни да таза къатын, нюр къатын табаргъа кюреш.
Аны бла сёлеш, аны бла кенгеш.
Джети къатлылла Джер да, Кёк да, джюрек да.
Джети къатдан бирисиди – игиси, нюрлюсю,
Джети къатдан бирисиди – аманы, кирлиси.
Къалгъанла къарайла ол эки къатны къазауатларына –
Къайсы дженгсе, анга къошулургъа хазыр бола, хазырлана…
Дунияда Игилик, Тюзлюк хорларын излей эсенг,
Джюрегингде Игилик, Тюзлюк хорларын излей эсенг –
Ол иги къатха болушургъа кюреш.
Назму китабым да –
Джети къатлы, джети къанатлы бир Сёздю,
Аны нюр къатын, акъ къанатын кёрюрге кюреш.
Аны азбарла, халкъгъа да аны бла сёлеш.
Алай бла хорланныкъды къара иннет, сыйсыз сёз – аманлыкъ.
Алай бла хорларыкъды муслиманлыкъ-адамлыкъ.
КЪАЙДАН КЕЛЕДИ КЪЫЙЫНЛЫКЪ?
Чакъгъан балий да ырджыда,
Басхан парий да арбазда,
Къарачай къойла, атла да –
Бары къалгъанла Кавказда.
Мен алгъыш эте джашадым
Аллахдан келген хар кюннге.
Ёзге, билмейме, не ючюн
Тюшдюм тутмакъгъа, сюргюннге?
Урушдан чыгъарыб, Сибирге,
Агъач кесерге сюрдюле.
Джан-джанымдан итле-маскеле,
Къабаргъа кюреше, юрдюле.
Кёкрегимден къалайланы,
Имбашларымдан чынланы,
Тартыб, юзюб атдыла
Мен урлаб алгъанча аланы.
Биз кърал ючюн сермешдик,
Фронтда къан-джан аямай.
Кърал а сюрдю джакъсыз халкъымы
Къарт, сабий деб да, къарамай.
Халкъымы къыргъан къралгъа
Къралым дерге боллукъмуд?
Огъесе джетген къыйынлыкъ –
Аллахдан келе болурму?
Алай эсе, не этиб,
Чамландыргъанек Аллахны –
Ол бизге буруб къоярча
Не тюрлюсюн да палахны?
Шайтанлылагъа къошулуб,
Ибилис джорукъну къургъанек.
Имансызлагъа къул болуб,
Иманлыланы къыргъанек.
Игилерибизден тил этиб,
Джойдургъанек аланы.
Сыйны-намысны тюб этиб,
Баш этгенек аманланы.
Байланы, бийлени тонаб,
Бай, бий болургъа кюрешгенек.
Болум, оюм хазналарын да,
Кеслерин да харам этгенек.
«Ишди джарлыны юй этген,
Намысды къулну да бий этген.
Барыбызны да Адам этген –
Иманды, динди»,- дер орнуна,
Имансыз джорукъну къургъанек,
Огъай дегенлени къыргъанек...
Аллах айтханны этмейин,
Ибилис айтханны этейек,
Аллахха къуллукъ этмейин,
Шайтаннга къуллукъ этейек.
Бир-бирибизни джояек,
Бир-бирибизни сояек,
Китабланы кюйдюреек,
Межгитлени ояек.
Имансыз джорукъ бла кюрешмей,
Бир-бирибизни талаек.
Аллах-адам деген болмай,
Джаныуарлача джашаек.
Ма аны ючюн сынатды
Аллах тутмакъны, сюргюнню.
Имансызла чачдыла бизни
Итле чачханча сюрюуню.
Аллах джазыкъсынды, къайтарды –
Эски джуртубузгъа, таулагъа.
Тауба этген, тюшюннген а джокъ –
Энтда къоркъама халкъыма.
Аллах айтханча джашамайбыз,
Тюзелликге ушамайбыз.
Терслейбиз энтда башхаланы –
Къралны, хоншуланы.
Къыйынлыкъ а кесибиздеди –
Кертисин эсгералмайбыз.
Аллахха къуллукъ этиб,
Шайтандан тазаланмайбыз.
Тюзге санаб терсибизни,
Харамгъа бошлаб эсибизни,
Гюнахдан тыймай кесибизни,
Дагъыда терслейбиз биз кимни?
Муслиман болсакъ – Адам болсакъ,
Харамдан, гюнахдан таза болсакъ,
Бир-бирге дагъан, билек болсакъ,
Аллах айтханча джашасакъ –
Бизни хорлар кюч болмазед…
Аллах айтханча джашасакъ,
Хакъ керти джолну барсакъ –
Насыблыладан болурек биз –
Эки дуниялы болурек биз…
КЕСИМЕ АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ
Меккяны, Мединаны юсю бла барады
Джюрекге рахатлыкъ, къанат да берген джол.
Меккяны, Мединаны юсю бла барады
Айгъа, джулдузгъа да джол.
Къарачайгъа, Малкъаргъа да джол
Меккяны, Мединаны юсю бла барады.
Джуртунгу, Халкъынгы, Кесинги да табар ючюн, джакълар ючюн,
Эки дунияны да магъанасын ачыкълар, ангылар ючюн,
Эки дунияда да юлюшлю, насыблы болур ючюн,
Джанынг рахатлыкъ, тынчлыкъ табар ючюн,
Аллах айтханча джашагъанладан бол.
КЁЗЮМ БЛА КЁРГЕНИМ
Эркишилери тамырдан тойгъан, кюлге аунагъан эшеклеча,
Тиширыулары бугъагъа тургъан ийнеклеча…
Огъай, бу тонгузла бла тенглешдириб,
Эшеклени, ийнеклени да гюнахларына кирмейим –
Быладан джийиргеншли джан джокъду дунияда.
II. ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ТОЛКЪУНЛАРЫ
(Мухаджирликде джазылгъан назмула.
Акъыл-балыкъ болгъанлагъа назму китаб)
ДЖУРТДАН АЙЫРЫЛЫУ +++++++++++++++
Айырылдым, айырылгъанча джаннетден,
Айырылдым, джан айырылгъанча тёнгекден...
Буюрулурму артха къайытыб джашаргъа,
Къобанны сууун ичиб, ташларын да джаларгъа?!
Къна сакъаллы къызыл Фук бла
Сермешгенча Ёрюзмек,
Фукну туудукълары бла
Мен да сермеше келдим.
Эки башлы эмеген,
Эки бетли эмеген
Кёзбаулукъгъа къуш болуб,
Эталгъанына бош болуб,
Энтда талайды бизни.
Амантишлени табыб,
Сюйген джанына бюгюб,
Гулош таякъла этиб,
Сер эмеген нарт элни
Кюрешеди тюб этиб.
«Къарт болсам да нартма» деб,
Айтханланы джойду ол,
Джаш тёлюню башсыз этиб,
Къыбламасыз къойду ол.
Алай а, джокъду бизде
Нартма, аланма демеген.
Бюгюн, тамбла болса да,
Союллукъса, эмеген.
Ол заманда
Мен да джуртха къайытырыкъма,
Къайытырыкъма таулагъа,
Къайытханча таубагъа.
Хоу, тобагъа къайытханча,
Къайытырыкъма таулагъа.
Кёлсюзлюк этгеним ючюн –
Джуртдан кетгеним ючюн,
Тышындан ауаз бергеним ючюн,
Этгеним, этмегеним ючюн да –
Кечмеклик тилерме халкъымдан,
Бюгюн да тилейме кечмеклик.
Терслемейме мен сатлыкъны, душманны,
Терслемейме мен гяуурну, къралны,
Алагъа кюремейме гюнахымы, терсими –
Мен терслейме къуру да кесими.
Кесибиздеди бютеу къыйынлыкъ.
...Этеме тилек, къылама намаз,
Джердеди, Кёкдеди, джюрекдеди Кавказ.
Иншаллах, чыкъгъан джан къайытыр тёнгекге,
Адам да Хауасы бла джаннетге.
Москва-Оslо-Stavanger 24. 06. 2003 – 25. 06. 2003
STAVANGER`de ДЖАЗЫЛГЪАН ЭКИНЧИ ШИЙИР
1
Не да барды мында:
Таула да, суула да.
Нем да барды мында –
Юйюм да, кюнюм да.
Алай а, джокъду мында
Джулдуз, Ай тилим –
Къарачай тилим.
Алай а, джокъду мында
Джулдуз, Ай халкъым –
Къарачай халкъым.
Мени тилими джокъду ангыларыкъ,
Мени джырыма джокъду тынгыларыкъ.
Анда да джангызем,
мында да – алай.
Алай а, алай:
Джерде да, Кёкде да,
Джюрекде да,
Назмуда, тилекде да –
Аллах. Къарачай.
2
Иманны азлыгъынданды
Хомухлукъ-кёлсюзлюк.
Иманы толугъа джокъду
Джуртсузлукъ, элсизлик.
Аллах джаратхан дуния
Меникиди бары.
Шайтан бла сермеширге
Барыбызгъа борчду.
3
Иманы толугъа
Джокъду джангызлыкъ.
Аллах бла болгъаннга,
Аллахы болгъаннга
Джангызма деб тыхсыу,
Не тюрлю да тарыгъыу –
Айыбды, гюнахды.
Хар къайда, хар къуру
адамда Адамны уятыу,
адамны джаныуарлыгъын-хайуанлыгъын къурутуу,
аны Адамлыкъгъа-Муслиманлыкъгъа чакъырыу,
Хакъ кертини ангылатыу,
Керти динни джайыу –
Ол назмучугъа да баш ишди, борчду.
Шийир да – азанды.
Ким болса да, эшитир,
Ойланыр, тюшюнюр деб, базама.
Аны ючюн джазама
Норвейде да назму.
Stavanger 28.06.03
ЭНДИ НЕ БОЛУБ КЪАЛГЪАНДЫ БИЗГЕ? ++++++++
Тау тёппеледе чыммакъ къарла,
Шоркъулдаб келген тап-таза суула,
Джашил джагъала, нарат терекле,
Мийик къаяла, орман чегетле –
Буду Къарачай деген Ата джурт, Алан джурт,
Аллах бизге берген мийик джурт, джаннет джурт.
Ана бёрюню дарман сютлю эмчеклерин эмиб,
Минги Тауну да буз сюммеклерин эмиб,
Ёсген тюрклебиз, таулулабыз биз,
Бёрюкъан, таукёл, таукел адамлабыз биз.
Тенгизледен таулагъа дери,
Къалюбаладан ахырзаманнга дери,
Джайылдыкъ Заманда, Аламда, Узайда.
Джолубузну, джаныбызны хар къуру, хар къайда
Аманат этиб Тейриге-Аллахха,
Бойсунмай келдик терсликге, палахха.
Джолубуз болса да ныхыт, аман,
Кёлюбюзню этмедик аман.
Уллу Аллахдан тиледик иман.
Энди не болуб къалгъанды бизге -
Башыбыз къалырча бедишге, сёзге.
Бирлик да аз, бегимеклик да аз,
Халкъгъа, джуртха сюймеклик да аз...
Энди не болуб къалгъанды бизге?
КЪАЛАМГЪА, ДЖИХАД КЪЫЛЫЧХАЧА, КЪАДАЛГЪАНМА
Къыйын къадарлы халкъланы келечилери
Энтда дун-дуниягъа джайылгъанбыз.
Джуртдан, халкъдан айырылгъанбыз,
Къайгъыдан, сагъышдан а – огъай.
Халкъны, Джуртну эски, джангы джаралары
Джарылгъан джюреклерибизден туралла къанай.
Эркин Кавказ ючюн сермешген къазакъ бёрюле –
Чечен, Юнгюш, Малкъар, Къарачай,
Аллах ючюн, Адам ючюн сермешген таулула –
Чечен, Юнгюш, Малкъар, Къарачай –
Мурдар, гуду къралланы джорукълары бла тюл,
Аллахны джоругъу бла джашаргъа излейбиз биз,
Къуран бла, Шериат бла джашаргъа излейбиз биз –
Аны ючюн кюрешеди бизни бла Ибилис юзюк.
Эки къауумгъа бёлюнюбдю адам улу:
Бир Аллахха ийнаннганла бла Ибилисге табыннганла.
Ибилисге табыннганла Аллахха ийнаннганланы да
Кеслерича имансыз этерге ууланыбла,
Кеслерича мурдар, гуду, тоноучу этерге ууланыбла,
Кеслерича намыссыз, бетсиз, уятсыз этерге ууланыбла,
Кеслерича джаныуар, хайуан этерге ууланыбла.
Аны ючюн барады тохтамай къазауат.
Ол затны кёре, биле тургъанлай,
Тынгылаб турургъа джокъду амал.
Аны ючюн, къаламгъа,
джихад къылычхача, къадалыбды
Джулдузлу, Айлы – Къарачайлы
Лайпанланы Билал
БУ ДУНИЯСЫН ДА БУРАЛЛЫКЪДЫ ДЖАННЕТГЕ
Къайда, къалай, неге тюберин билсе адам,
Къачан, къайда, къалай ёлюрюн да билсе адам,
Джашау – ол ёлюмге джууукълашыуду деб, турса адам,
Джашауу бурулур эди джаханимге.
Тас этерин, табарын да билсе адам,
Джашаргъа, ёлюрге да не ючюн кереклисин билсе адам,
Ёлюмден сора да тириллигин сезсе адам,
Толу болса кёлде-джюрекде иман,
Ол бу дуниясын да бураллыкъды джаннетге.
ДЖАРЫКЪ ХОРЛАЙДЫ КЪАРАНГЫНЫ
Чыпчыкъла да къууаналла тангнга.
Къууанмагъан ким болур анга?!
Джарыкъ хорлайды къарангыны –
Къууанчын этебиз аны
Адамла, джаныуарла да,
Терекле, кырдыкла да.
Къарангыны сюймейбиз биз –
Аны ючюн джандырабыз чыракъланы да,
Аны ючюн кюреше келгенбиз
От этерге, отну джукълатмазгъа да.
Биз джандыргъан отла, чыракъла
Аллах джандыргъан джулдузланы
Бурхуларылла, кёлеккелерилле.
Аллах да сюймейди къарангыны,
Аллах джаратхан джанла –
Биз да сюймейбиз къарангыны.
Бизни къарангыдан джарыкъгъа чыгъарыр ючюн,
Нюр Китабын – Къуранын – ийгенди Аллах.
Нюр джарыкъдан эсе къарангыны сайлагъаннга
Джетеди къыйынлыкъ, азаб, палах.
Чыпчыкъла огъуна разылла тангнга.
Да ким болур къууанмагъан анга?
Джарыкъ хорлайды къарангыны,
Къууанчын этебиз биз да аны.
ИМАНДАН АЙЫРЫЛМА
Ёртеннге ушайды къобхан тенгиз,
От тиллеге ушайдыла толкъунла.
Кёк кюкюреб, ачы чартлаб,
Урады анга къайырылгъан тенгизни.
Кёк бла сууну арасында
Тенгиз чыпчыкъла,
къонар джер табмай,
Къычырыкъ-сыйыт, къуугъун этелле –
Тенгиз джутхан къыйынлыланы
Джанларыча учалла ала.
Кёк чартлагъан, тенгиз чайкъалгъан,
Къанатлы къычырыкъ-сыйыт
Кёлюмю-джюрегими титиретелле:
Мында да джокъду тынгы-тынчлыкъ.
Мийик джагъада агъач юйчюкде
Балаууз чыракъ, джукъланыргъа аз-буз къала,
Къарыусуз джанады –
Ол не эсе да, сабийлигими,
Лампа джарыгъында
Къуран окъуй тургъан Анамы
Эсге тюшюреди.
Бир кюч барды бизни бир джерде къоймай,
Тынгыбызны-тынчлыгъыбызны да алыб,
Сюрюб айланнган.
Ансы келиб бу Шимал тенгизни
Джагъасына нек орналдым мен,
Джуртумдан, халкъымдан да айырылыб?
Дагъыда къайдан келди бу таууш:
Кимден, неден айырылсанг да,
Имандан айырылма.
ГОЛЛАНДА ДА ДЖАЗЫЛГЪАН ШИЙИР
Мында къызла
Боюнларын-къоюнларын, киндиклерин-бутларын ачыб,
Тиширыу берекетлерин дуниягъа чачыб,
Алай алдаргъа кюрешелле джашланы,
Алай излейле кеслерине эр.
Мал базаргъа ушайды шахарны ара майданы.
Джангыз эчкилени, ийнеклени, байталланы, къойланы орнуна –
Ары-бери баргъан къызла, тиширыула...
Намыс-уят, бет-адет дегенча затланы
Эски кийимленича аууушдуруб,
Джангы кийимлери, къылыкълары бла уа
Джахил заманланы тюшюрелле эсге.
Джашла да сыргъа салыб, чач ийиб,
Тиширыу маталлы болуб айланалла.
Къартларын къартлыкъ юйлеге бериб,
Кеслерин да ичкиге, хаулеге бериб,
Намысларын нафысларына хорлатыб
Айланнган джаш тёлю, шашхан тёлю.
Ахырзаман тёлюсю.
Ахырзаман дуниясы.
Ахырзаман адамчыкълары.
Кеси кесин эсгериб, тюшюнюб,
Къачан акъыл джыярыкъды экен адам улу?!
Огъесе кёрген къыйынлыкълары
Азлыкъ этеми болурла анга?!
АС-САЛАМ АЛЕЙКУМ, МИНГИ ТАУ, КАВКАЗ
Акъылым-эсим тюрленмегенлей,
Саулугъум-кючюм тюгенмегенлей,
Джюз джыл джашау тилейем Аллахдан,
Сакъла дейем къайгъыдан, палахдан.
Артда ангыладым тилерге кереклисин
Ата-ана, эгеч-къарнаш ючюн да,
Джумлей муслиман ючюн да,
Бютеу адам улу ючюн да,
Кетгенле, келликле ючюн да.
Артда ангыладым – неден да алгъа,
Аллахдан иман тилерге кереклисин,
Къалгъанны барын андан сора...
Акъылым-эсим тюрленмегенлей,
Саулугъум-кючюм юзюлмегенлей,
Джашар джылла тилейме энтда Аллахдан –
Халкъымы сакълар ючюн къайгъыдан, палахдан.
Чачылгъан халкъымы бир иннетге джыяр ючюн,
Анга динни, иманны сингдирир ючюн, джаяр ючюн,
Кесим да тобагъа, халкъыма, джуртума къайытыр ючюн,
Къуран аятланы, назму тизгинлени да айтыр ючюн,
Кесими, халкъымы да къутхарыр ючюн,
Энтда талай джыл джашау тилейме Чексизден.
Тилегим къабыл болур деб да, ышанмайма мен.
Алай а, умутсуз болургъа джарамаз.
Этеме тилек, къылама намаз,
Ас-салам алейкум, Минги Тау, Кавказ.
КЕСИНГ САЙЛА КЕСИНГЕ ДЖОЛНУ +++++++
1. БЁРЮ БЛА ИТ
Джаныуар да къоруйду джуртун:
Чекни сакълай, кече-кюн айланады джортуб.
Къуш да къоруулайды къаясын –
Джаны чыкъмай, берлик тюлдю уясын.
Итле ит этерге излейле бёрюню,
Ит болгъандан эсе ол сайлайды ёлюмню.
Биреуге бойсунуб, тагъылгъандан эсе бойнундан,
Ол хазырды айырылыргъа къабханнга тюшген санындан эм джанындан.
Къазакъ бёрю джангыз кеси болса да,
«Ит джыйын биригибди, кёбдю, кючлюдю –
Ит болуб, аланы бирлери болуб къалайым»,- демез,
Бёрюлюгюн, эркинлигин тас этмез.
Кишилигин, эркинлигин тас этиб,
Ол ит болуб, итча тюлдю джашарыкъ.
Ит – къулду, Бёрю –ёзденди, джангыз буду
Экисини арасында башхалыкъ.
Къачан эсе да, сатлыкъ болуб, амантиш болуб,
Джуртун, къауумун, бёрюлюгюн, эркинлигин
Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге ауушдургъаннга,
Джауну чуругъун, джоругъун джалагъаннга, джакълагъаннга,
Душманнга джол уста болуб, ёз къошуна, къауумуна чабханнга
Айтхандыла бёрюле, душманла да «ит» деб.
Алай бёлюннгенди джыйын джанлы экиге.
Алай бёлюнеди адам улу да экиге.
Ёзден эсенг – барыб тохтагъан эрсе –
Аллах дерсе, Халкъым дерсе, Джуртум дерсе.
Къул эсенг а – итле бла юрюрсе,
«Сынджыр», «тегене», «сюек» дей, талашырса, ёлюрсе.
Эркиши бол, ёзден бол, не да сыйла къуллугъун къулну,
Джол ачыкъды – кесинг сайла кесинге джолну.
2. КЪУШ БЛА КЪАРГЪАЛА
Къуршалагъанла къушну къаргъала,
Къушну да къаргъа этер умутлулла ала.
«Сен джангызса, бизни тилибизни ал,
Бизни бирибизни ал.
Ол мийик къаянгдан бери тюш,
Биз бишген уллу къазанда сен да биш.
Кеси разылыгъынг бла къошул джамагъатха,
Огъай десенг – ашырлыкъбыз ахратха.
Аман этерикбиз кюнюнгю,
Аман этерикбиз кёлюнгю».
Кюн аманны къаргъалары,
Узакъ болса да аралары,
Къая тюбюнден темирчилейдиле къушха,
Алдар умут да этелле «джууукъ бол» дей, къошха.
Къуш тынгылайды айтмайын джукъ.
Къаргъалагъа ол къайдан болсун джууукъ.
Ол джууукъду Кёклеге, элиялагъа –
Къаргъала джетелмез дуниялагъа.
Кюнню чыгъыб келгенин эм алгъа кёреди ол,
Кюнню батыб баргъанын да эм артха кёреди ол.
Къаргъаланы тенглигине энмез-тюшмез ол,
«Къаргъа болгъан къуш» деб, бедишлик болмаз ол.
Не къанатларын джаяр да кетер ёрге,
Не къанатларын джыяр да, ёлюб тюшер джерге.
ит бла Бёрю... къаргъа бла Къуш...
къул бла Ёзден...
Я Аллах, болуш
Бизлеге ёзденлей, къушлай, бёрюлей къалыргъа,
Хакъ джолдан, иман джолдан тайышмай барыргъа,
Къыйынлыкъда, къууанчда да Адамлай къалыргъа.
БАЛ ЧИБИН БЛА ЁГЮЗ
Бал чибиннге ушайды назмучу,
Джазыучу уа – сабан ёгюзге.
(Бал чибинни къыйнайла балы ючюн,
Тартхан ёгюзге да кёбюрек джетеди чыбыкъ).
СОРУУЛАГЪА ДЖУУАБ
Озуб кетген джангурну ызындан
Джамчы бла айланабыз сюрюб.
Тёнгегибиз тюл, джаныбыз
Ёмюрлюкге къалгъанды джибиб.
Не уллу терсликни-зорлукъну да болад ахыры,
Сыннган сюек да ызына къайнайды.
Сыннган кёлге уа аллай мадар джокъ –
Эсибиз бизни кече-кюн да къыйнайды.
Эсибиз бизни кече-кюн да талайды,
Джангыдан тюшюре ёртеннге-отха –
Тутмакъгъа, сюргюннге, къазауатха:
Мурдар джорукъ ёлтюреди, тонайды.
Къыйынлыкъ не ючюн джетгенин ангылаялмай,
Аны унутуб-къурутуб болалмай,
Терслейбиз кесибизни, бир-бирибизни, башхаланы да...
Соруу кемиреди къартланы, джашланы да:
Не ючюн?
Соруугъа джууаб береди Аллах:
Айырмагъанынгыз ючюн сууаб-гюнах,
Айырмагъаныгъыз ючюн халал-харам,
Къуран бла, шериат бла джашамагъаныгъыз ючюн,
Ибилис джорукъгъа бойсуннганыгъыз ючюн,
Аллахдан тюл, андан къоркъгъаныгъыз ючюн,
Анга табыннганыгъыз ючюн,
Аны джолуна кёчгенигиз ючюн,
Джетеди сизге къыйынлыкъ.
Ийнаннган къауум сорады Аллахха:
Биз сени джолунгда барыргъа кюрешдик,
Халкъыбызны да къутхарыргъа кюрешдик,
Ибилис бла да аямай сермешдик.
Бизлеге уа нек джетеди къыйынлыкъ?
Былагъа да береди Аллах джууаб:
Сиз кюрешдигиз Ибилисге къаршчы,
Ибилисден джетеди сизге къыйынлыкъ.
Алай а, энди сиз къойгъансыз кюрешни,
Къууандырасыз шайтанны, Ибилисни.
Бош айтасыз «арыгъанбыз-талгъанбыз» деб,
«Кесибиз да аз къалгъанбыз» деб.
Иманны азлыгъыды бу сёзлени айтдыртхан,
Ибилисни джоругъу бла кюрешни тохтатдыргъан.
Иманны джокълугъу ючюн джетеди къыйынлыкъ,
Иманны азлыгъы ючюн да джетеди къыйынлыкъ.
Сиз керти ийнаннганла болсагъыз,
Иманыгъыз толу болса, керти болса,
Адамны шайтандан сакълай, къутхара,
Ёлгюнчю кюреширик эдигиз.
Керти ийнаннган джангызма демейди,
(Аллах джюрегинде болгъан джангыз болурму?)
Керти ийнаннган къарыусузма демейди
(Аллахы болгъан, Аллах бла болгъан къарыусуз къалай болур?)
Керти ийнаннганнга солуу дуния – ол дунияды,
Бу дуния уа – анга джихадды, къазауатды.
Не да барды, не да джетишеди озуб.
Сизге джетишмеген – иманды джангыз,
Аны тилегиз да, бардырыгъыз джихадны.
Сизни ючюн джаратханма дунияны эм ахратны.
ТАРИХХЕ ЭМДА ТАМБЛАГЪА АТЛАННГАН ШИЙИР
1.ЁЗЕНГИ (НЕ ДА АТЛАННГАН) НАЗМУ
Исса файгъамбар джоргъа керилгенча
Адам улуну къутхарыр ючюн,
Мен да Европа бла Азиягъа керилгенме
Евразияны бирлигин къутхарыр ючюн.
Бютеу адам улуну келечисисе деб,
Урса да хар кюн джюрегим,
Тюрк-муслиман дунияны атынданды
Аллаху тагъалагъа тилегим.
Бизни ата-бабаларыбыз тюрк къауумла
Къазауатчы атларыны ёшюнлери бла уруб,
Махтанчакъ Ауропаны терк тобукъландырыб,
Сора атларыны къуйрукъларына байлаб, сюйреб,
Алай къошханла Азиягъа...
Юзюлюб, къачаргъа кюрешгенлени да,
Аркъан атыб, тутуб, артха къайтаргъанла.
Кюч бла, джигитлик бла къургъанла ала
Дунияны титиретген империяланы.
Бир-бирине бойсунмау, уллукёллюлюк
Ойгъанды артда Тюркню къаласын.
Чачылгъан Тюркню да бирге джыяргъа
Бу назму сёзюм джарасын.
Мен – бюйюк Тюркню Ас-Алан къауумуну
Минги таулу атауулунданма.
Тюрк - Тейрисин эскерир да,
Тирилир, биригир деб,
Бу назмуну ол джора бла джазгъанма.
Минг-минг джылны мындан алгъа
Тюрк тюркге салгъан биринчи джарадан
Бюгюн да бетибизге чачыла тургъан,
Къычыра тургъан тюрк къанды бу назму.
2.КЕТГЕННИ, КЕЛЛИКНИ КЁЗГЕ КЁРГЮЗТЕ
Сабийлигим къалгъанды къайда?
Сюргюнде – Къыргъызстанда, Кок-Сайда.
Джашлыгъым а ётгенди къайда?
Къызыл-Къалада, Къарачайда.
Москвада да кетгенди он джылым.
Билмейме къайда джетерин аджалым.
Айю къарт болгъанында джубранчы болду деб,
Джылым келгенинде къалдым джолоучу болуб.
Энди тышындама. Тыш къралланы
Биринден бирине кёчюб айланама.
Алай а, ийнанама:
Джазыу джууукълашдырса джулдузу бла Айгъа,
Болджалым джетсе, Топрагъым тартыб,
Къайтарыр артха – Къарачайгъа.
Алай болмаса, насыбым тутмаса,
Мени назмуларымда табарсыз.
Къадау Ташха,
Джангыз Терекге,
Къазакъ Бёрюге
Сын-суратымача, тин сыфатымача къарарсыз.
3.ЭКИ ДЖЮРЕК
Дохтурла:
«Джарылгъан джюрегинги
Кёкюрегингден къоратайыкъ,
Аны орнуна бир сау джюрек
Табайыкъ, орнатайыкъ»,- дейле.
...Джюреги сау, ким болса да,
Бир ёлсе деб, сакъларча,
Джюрек джаргъан джашаугъа
Быллай бир къадалырча,
Не къыйынлыкъ барды, айт?
Биреуню къара кюню
Меннге джарыкъ боллугъун
Ким айтды? Аны да айт.
«...Къанатлыча чалдышда,
Башха джюрек, башха джюрек
Тыпырдайды кёкрекде.
Ол урады-къычырады
Чакъырады иесин...».
Бу сезим бла дунияда
Джашаргъа боллукъмуду?
Кимни джюрегисе сен:
Батырнымы, къызбайнымы,
Эркекними, тишиними –
Кимни джюрегисе сен?
Миллетчимед, умметчимед –
Ким эди сени иенг?
Кеси да излеймеди,
Башхада джашарынгы?!
Ма менде джашарынгы?!
Ол къоркъа да болуред,
Сен джашау берген инсан
Терс иннетли болур деб,
Бир къара иш этер деб,
Огъесе, иенг кеси да
Тюз адам болмазмы эди?
Мындан ары джашауум
Сени бла боллукъду:
Оюмум-сёзюм-ишим а
Сеникимид, меникимид?
Хар небиз да келишиб
Бирге джашаб кетсек да,
Алгъыннгы джюрекденча,
Бошарыкъма сенден да.
Мени халкъыма, джуртума
Этерикмисе къуллукъ?
Душманны къаушатыргъа
Боллукъмуса джумдурукъ?
Огъесе, джюрютюрюкмюсе
Ёз халкъынгы къайгъысын,
Ёз иенги къайгъысын?
Ким биледи, сени иенг
Болгъан эсе да
Мени джюрегими джаргъан?
Алай эсе,
Сен да къыйнарыкъса мени.
Алай а,
Мен да къыйнарыкъма сени.
...Башха джюрекге разымамы?
Дохтур сакълайды джууаб.
Гюнах-сууаб деген а?
Джашау-ёлюм деген а?
Дуния-ахырат деген а?
Не джашауну, не ёлюмню
Сайларгъа керекме мен.
Башха джюрек бла джашауну,
Не кеси джюрегим бла ёлюуню –
Ма экисинден бирисин –
Сайларгъа керекме мен.
июль, 2003. джюрек хастене
КЪАЙГЪЫГЪА ТЮБЕРГЕ ХАЗЫРЛЫКЪ
Кюн къыздыргъан къая рандан
Тенгизден ургъан салкъын аязгъа
Джугъутур бетин тутуб, иссилейди.
Тенгиз чыпчыкъланы къычырыкълары
Теке къалкъыуун бузмайла аны.
Гелеу кырдыкдан отлаб тойгъанды –
Рахат джатыб кюушенеди ол.
Джанлы джеталмаз мийикде, бекде
Кесин къоркъуусуз кёреди ол.
Насыблыды – сезмейди, билмейди
Уучу аны ызлаб, мараб,
Ышаннга салыб тургъанын.
Биз да алайбыз. Къайгъы
Къайдан, къачан, къалай,
Не тюрсюнде келир – билмейбиз.
Ариу, адам тюрсюню болса да,
Джаныуарды аны къылыгъы.
Андан къутулур джокъду амал –
Эртде-кеч болса да тутады бизни.
Къутулмазса андан къачыб не бугъуб,
Джалыныб да къалмазса джаудан.
Джангыз аны бла аямай сермешиб,
Керти эркишича ёлюудю сый.
Къайгъы джети башлы эмегенди,
Эки башлы къушду къайгъы...
Джаш болсанг да баш болуб,
Къарт болсанг да нартма деб,
Керекди сермеширге.
Къайгъыны джетерин билиб,
Анга тюберге хазыр болуб,
Акъ кюн да къара кюннге хазыр болуб
Джашауду – акъылманлыкъ.
Ол заманда бет джоймазбыз,
Къайгъыны бий этиб къоймазбыз.
Джашарбыз-ёлюрбюз-тирилирбиз,
Тейри адамыча кёрюнюрбюз.
АШЛАННГАН САГЪЫШЛА
Джер юсюнде адамла –
Аскерлеча кемеде,
Джюджюлеча тёбеде:
Джокъду бизлеге тынчлыкъ.
Кемиред бизни къайгъы,
Кемиред бизни сагъыш,
Къар басхан кибик джайны,
Джерни кючлегенча къыш.
Ауруу, къартлыкъ, ёлюм да
Биз чакъыргъан затла тюл.
Джулдузла да кюелле,
Чачылалла болуб кюл.
Джерге, джердегилеге да
Келликди ахырзаман.
Аны ангылагъанлыкъгъа
Хош болалмайды адам.
Излемейди ёлюрге,
Къара джерге кирирге.
Айырылмай джашлыкъдан,
Айырылмай саулукъдан
Джашаб турургъа излейд.
Излегенликге не келсин –
Саулукъ кетсе бир кере,
Бакъдырсанг да минг кере,
Къайтармазса ызына;
Ёлюмге уа – джокъ мадар.
Алайды буйрукъ, къадар.
Алай болса да джазыу,
Кеси кетсе да, къалса
Дунияда джашы, къызы,
Иши, оюму, ызы –
Ол да кеси къалгъанча,
Ол да кёлюне асыу,
Ол да ёлюмге къаршчы.
Алай а, бютеу дуния
Тюб болуб къаллыкъ эсе,
Кюл болуб къаллыкъ эсе –
Сора къайда магъана
Джашаудан, джашагъандан?
Джаныуардан, хайуандан
Баш болургъа кюрешдик,
Китаб ачдыкъ, тюшюндюк,
Аллах бла сёлешдик.
Алай а, не этейик,
Джетмей эсе кючюбюз
Дуниябызны сакъларгъа,
Кесибизи джакъларгъа.
Китабла айтхан тюз болуб,
Ахыр кюн келлик эсе,
Ол Ахыргъа дери да
Биз Адамча джашайыкъ.
«Тирилиу кюн боллукъду,
Башха дуния боллукъду,
Къыямат кюн боллукъду –
Боллукъду соруу-сууал»,-
Деб, ол затладан къоркъуб тюл,
Азабладан къоркъуб тюл,
Биз адамча джашайыкъ
Адам болгъаныбыз ючюн.
Ансы ахрат болмаса,
Шашаргъамы керегек?
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа
Ушаргъамы керегек?
Азабдан къоркъуб тюл,
Намысдан къоркъуб джашайыкъ,
Шыйыхлагъа, файгъамбарлагъа –
Аллах сюйгенлеге ушайыкъ.
ДЖЮРЕГИМДЕ – АЛЛАХ, КЪАРАЧАЙ
Быланы тиллерин алырма,
Адетлерин а – огъай.
Мен былайда ангылай тебрегенме
Тёрге нек ётгенин Къарачай.
Быланы тиллерин алырма,
Динлерин а – огъай.
Ёлсем да –
муслиманлай, таулулай къалырма,
Джюрегимде – Аллах, Къарачай.
Быланы динлери,тиллери, адетлери да башха,
Была да кеслерича бир джамагъат.
Болгъанма тансыкъ Терекге, Ташха,
Бурху Къарачай уллу Аллахха аманат.
Къызла, тиширыула уялгъан, къызаргъан
Не болгъанын билмейле мында.
Бутларын, киндиклерин, ёшюнлерин ачыб,
Алай джюрюрге кюрешелле мында.
Кырдыкдан тоюб, джелинлери къызыб,
Ёкюре келген ийнеклеге ушайдыла была.
Къойла, ийнекле, къатынла да семиз –
Бир-бирине ушаб къалгъандыла мында.
Къайгъы, сагъыш джокъ, бирча таза-темиз,
Адет-намыс демей, гюнах-сууаб демей,
Хайуанлача джашайдыла мында.
Кёбдю мында дуния мал, харекет.
Алай а, иман, намыс болмагъан джерде
Болурму насыб, болурму берекет?
Къамыжакълача бир-бирине джабышыб,
Эркек-тиши айырылмай, къатышыб,
Бир-бири бла хайуанлача джатышыб,
Башларын хаулеликге, хауле юйлеге атыб,
Къартларын къартлыкъ юйлеге атыб,
Къыз-джаш – бары – намысларын байлыкъ ючюн сатыб...
Къой, мындан арысын кюрешмейим айтыб.
Иги затларын кёрюрге кюрешейим.
Тренлерин, арбаларын, вокзалларын,
Орамларын, юйлерин, арбазларын,
Эллерин эмда шахарларын
Къалай джарашдыргъандыла была,
Къалай таза тутадыла была.
Бойсуналла барысы да джорукъгъа,
Чыкъгъандыла къарангыдан джарыкъгъа,
Къутулгъанла унукъдургъан джарлылыкъдан,
Алай а шашханла, эсиргенле, къутургъанла
Иги джашаудан, тынч джашаудан, байлыкъдан.
Тёнгеклерин, джюреклерин да басханды джау.
Ма былайды бу джанында джашау.
Рахат, бай джашагъан джамагъатны да кёбдю къайгъысы,
Бизни къайгъыларыбызгъа ушамасала да ала.
Барын да сюзе, барын да кёре,
Бир кишиге болмайма тёре:
Быланы тиллерин алырма,
Динлерин, адетлерин а – огъай.
Ёлсем да муслиманлай, таулулай къалырма,
Джюрегимде – Аллах, Къарачай.
ИМАНЫ ТОЛУ БОЛГЪАН
Заманланы, Аламланы,
Кёклени, Джерни, таша-туру дунияланы,
Алада болгъанны барын
Ким джаратхан эсе –
Олду мени Аллахым,
Мен анга къуллукъ этеме джангыз.
Анга ийнанмай, Анга таянмай,
Аны джоругъуна, буйругъуна бойсунмай,
Джангы джорукъ, джангы дуния,
Джангы джашау, джангы заман,
Джангы адам, джангы джаныуар,
Джангы битим, джангы билим,
Къураргъа излегенле,
Оюллукъ дунияны ишлеб,
Ахырзаманны джууукълашдырыб кюрешелле.
Ала табигъатны, бир-бирин да тонаб, ёлтюрюб,
Къарыулу къарыусузну юлюшюн ашаб,
Керпеслениб джашар умут этелле.
Джангылалла ала. Джазыкълалла ала.
Кёкден эннген Китабланы алдауукъгъа,
Кеслери джазгъанланы уа кертиге
Санайла ала.
Аллах айтхан бир джорукъгъа сыйынмай,
Кеслерича къралла, джорукъла къураб,
Тюрлю-тюрлю джамагъатлагъа юлешиниб,
Бир-бири бла кюрешелле.
Барыбызны да джаратхан – Аллахды,
Ол айтханча джашайыкъ,
Ол бергенни сакълайыкъ, джакълайыкъ, къатлайыкъ дер орнуна,
Ол бергенни къурутуб кюрешелле,
Джашауну къурутуб кюрешелле,
Ахырзаманны чакъырыб кюрешелле.
Алагъа къаршчы кюрешмегенле,
Аланы тохтатмагъанла,-
Биз да болабыз ассы,
Аланы бирлерича болабыз.
Терслик, гюнах къуру алада тюл,
Бизде да барды.
Биз – Аллахха ийнаннганла, таяннганла –
Имансызланы дженгалмай эсек,
Алагъа хорлата эсек,
Къарыусузду сора иманыбыз бизни.
Къыйынлыкъ ала бла бирге
Бизге да джетерикди,
Барыбыз да сюелликбиз Тёрени аллына.
Бирлеге – харамгъа, гюнахха батханлары ючюн,
Бирлеге да – ала бла кюрешмегенлери ючюн,
Этилликди соруу-сууал.
Игилик аманлыкъдан баш эсе,
Иманлы имансыздан баш эсе,
Аманлагъа, имансызлагъа
Къалай хорлатабыз кесибизни?
Нек беребиз дунияны да алагъа?
Бу затла ючюн этилликди бизге да соруу-сууал.
Бу затла ючюн тиерикди бизге да таякъ.
Иманы толу болгъан – Аллах ючюн, Адам ючюн,
Джихад этерге керекди тохтаусуз.
БАРЫБЫЗ ДА БИР УММЕТ, БИР МИЛЛЕТ
Тенгиз къушланы къычырыкълары
Сагъайтады тау къушну уяда.
Къайда да бол – тауда, тенгизде –
Тынгы-тынчлыкъ джокъду дунияда.
Къайда да бол – къайгъы-палах
Зауукъланыргъа къоймай джашаудан,
Сюрюб айланады –
Айырады джуртубуздан,
Халкъыбыздан, адамларыбыздан,
Саулугъубуздан, джаныбыздан.
Алай а, къайгъы, неден, кимден айырсанг да,
Айырмазса мени имандан.
Айыралмазса мени имандан.
Ля иляха илляллах дейме,
Мухаммадун расулулуллах дейме,
Аллахдан кечмеклик тилейме,
Аллахдан сюймеклик тилейме,
Аллахдан болушлукъ тилейме, -
Аллахдан тилейме иман.
Ана тилим да – Аллахды мени,
Ата джуртум да – Аллахды мени,
Халкъым да – Аллахды мени.
Тыйыншлыгъа санаса Аллах,
Къайтарлыкъды мени Джуртума,
Къайтарлыкъды мени Халкъыма,
Ана тилиме къайтарлыкъды мени.
Аллахдан, имандан айырылмасакъ,
Насыбдан, игиликден айырылмазбыз биз,
Тюзлюкден, эркинликден айырылмазбыз биз,
Иги иннетден, умутдан айырылмазбыз биз.
Аллахды джаратхан, джашатхан да бизни.
Аллахха минг-минг шукурла этеме
Мени адам этиб джаратханы ючюн,
Джарыкъ дуниягъа къаратханы ючюн,
Хакъ кертини ангылатханы ючюн,
Ангы-эс-билим бергени ючюн,
Окъу, бил, айны дегени ючюн,
Мени бек сыйлы кёргени ючюн,
Меннге ышаныб, кеси акъылым бла
Дунияда джашаргъа къойгъаны ючюн,
Джаннетге, джаханимге джолланы кёргюзтюб,
Джол сайлауну кесиме къойгъаны ючюн.
Джуртумдан, халкъымдан узакъда
Бу сагъышла келдиле башыма.
Сора кесим кибик къачхынчыла бла
Джума намазгъа атландым межгитге.
Мында барыбызгъа да Ата джурт – Аллахны юйю,
Барыбызгъа да ана тил – Къуранны тили,
Барыбыз да бир уммет, бир миллет,
Шукур Аллахха! Аллаху акбар!
АЛЛАХ БЛА БОЛ
Эртден намазны Минги Тауда къылдым.
Кюнорта намазны къылдым Москвада.
Экиндини Ослода къылдым.
Ашхамны къылама Ставангерде.
Джассыны да Аллах буюргъан джерде
Къыллыкъма. Иншаллах.
Аллах бла джангыз тюлме,
Ана тилсиз, Халкъсыз, Джуртсуз да тюлме,
Тюненесиз, бюгюнсюз, тамбласыз да тюлме,
Барыны орнун тутады Ол.
Барыбызны джаратханды Ол.
Андан башланады джол.
Анга келтиреди джол.
Адам, насыблы бол, иманлы бол.
АЛАННЫ ЭКИ НАЗМУСУ
1
Я с косой,
А ты - косой,
Я гоняюсь за тобой.
Ой-ой-ой.
2
У меня болит твоя голова.
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ САГЪЫШЫ +++
1
Мен шайырма-поэтме.
Ауаз берген бизледе адетди –
Кесиме, сеннге да айтама:
аман сёлешме, аман аууз ачма,
аман джора этме.
Тёгерекде – хар неде, хар кимде –
Джашыныб тургъан къара кючле барла.
Уятма аланы, чакъырма аланы –
Акъ дуния да къара джинледен толуду.
Адамда иги иннетни, иги сезимни,
Иги сёзню къозгъау, туудуруу,
Адамда джаныуарлыкъны, хайыуанлыкъны тунчукъдуруу, къурутуу,
Адамны
Хакъ кертиге, Хакъ джолгъа тюзетиу, кёллендириу, учундуруу –
Буду шайырны, имамны, хар керти Адамны да борчу.
Шайыр – бал чибинни бир тюрлюсюдю.
Кёк бал чибин да тюл,
Джер бал чибин да тюл,
Сёз бал чибинди ол –
Ана тилни эм ариу, эм нюрлю сёз гюллеринден
Бал джыяды да, дуниягъа чачады –
Олду аны иши.
Алай а,
Шайырланы, бал чибинленича,
Бир четеннге джыяргъа излеген,
Аланы эркинликлерин алыргъа излеген,
Шекер суу бла алдаргъа излеген –
Джангылады.
Шайырны джангыз бир бийи барды – Эркинлик-Тюзлюк-Ариулукъ.
Олду аны учундургъан.
Учургъан эки къанаты да – Игилик бла Халаллыкъ.
Ол ючюсюне къуллукъ этдирген а –
Аны иманлы, бетли, ётлю эмда билимли фахмусу.
Быллай джанладыла шайырла.
2
Ана тилни сёз сынджыры бла
Ата джуртха байланыб тургъан
(Джангыз Терекге, Къадау Ташха тагъылыб тургъан)
Къазакъ Бёрюдю Поэт.
Кеси къазакъ болгъанлыгъына,
Джыйын джанлыды къайгъысы, сагъышы аны.
Анга кёб къыйынлыкъ джетдирген,
Аны хаджирет, абрек, къазакъ этген – джыйын джанлыды.
Джыйын джанлыды дагъыда сагъышы, къайгъысы аны.
Ол къоркъады джыйын джанлы тюб болад деб,
Ол къоркъады Ата джурт итлеге къалад деб.
Барындан да бек къоркъгъаны:
Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулад деб,
Аны джашауу, ашауу, излеми да
Сынджыр, тегене, сюек болуб къалад деб,
Мийиклени, кийиклени да къоюб,
Къул джыйыннга, ит сюрюуге бурулад деб.
Аз бола баралла итле бла талашханла.
Кёб бола баралла итле бла джалгъашханла...
Отуз кюмюш ючюн сатлыкъ джолгъа джарашханла,
Тийрелеринден, Тейрилеринден да аджашханла,
Кечим джокъду сизге не дунияда, не ахыратда:
Дин, тил, халкъ, джурт ючюн къазауатда
Душманны-джауну джанына кёчгенсиз сиз,
Бёрю да тюлсюз, ит да тюлсюз сиз –
Сизни атыгъыз амантишди, сатлыкъды,
Тарихни къара багъанасында ол ат бла къаллыкъсыз.
3
Ёзден, къул, бий айырылмай, къатышханды миллетим,
Джыйын джанлыгъа, ит джыйыннга да ушайды миллетим.
Акъны къарадан, бёрюню итден айырыуду иннетим,
Бу Бёрю-Ит, Ит-Бёрю джумхуриетлени чачыуду иннетим,
Къазакъ бёрюледен джыйын къурауду иннетим,
Бир бетли, бир иннетли, бир Тейриге бойсуннган
Къазакъ бёрюледен кърал къурауду иннетим.
4
Мен, Къазакъ Бёрю, улуйма къараб Айгъа.
Мен, шайыр, назму окъуйма къараб Къарачайгъа.
Шийиримде джокъду къаргъыш, барды алгъыш, барды тилек,
Адам улугъа, бёрю улугъанча, урад джюрек.
Къазакъ бёрюча, чынгайды джюрегим Джерден Кёкге,
Чакъыра сизни Игиликге, Джигитликге, Эркинликге.
АЛЛАХХА АМАНАТ
Дохтурла айталла: «Тынч тур! –
Ашалгъанды, бошалгъанды джюрек».
Мен да айтама алагъа джууабха:
«Аякъ юсюнде ёледи Терек».
Къадау Ташха ушайды кёлюм,
Ташда ёсген Терекге – сёзюм.
Ата джуртум бар, Ана тилим бар,
Ала саулукъда джокъ манга ёлюм.
Аладыла мени атам-анам,
Ала ючюн этеме къазауат.
Джарылгъан Ташча, джарылгъан джюрек болсам да,
Джангыз Терекча, кесилген терек болсам да,
Хорламгъа джетмей, ёлген тёрем болса да –
Диним-тилим-джуртум ючюн ёлеме,
Джаным, халкъым да уллу Аллахха аманат.
ЧАЛКЪЫЧЫ ++++++++
1
Кийиз бёркюн да башына къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла гузаба атлаб,
Барады. Чалкъысы бойнунда.
Белине тагъылыб тёшю-чёгючю,
Джанында хыршысы, къайрагъы.
Тенгизни бош джагъасына джетиб,
Джаныу этиб чалкъысына,
«Бисмилля» деб, чалыб башлайды.
Толкъунлана тургъан кёк биченликни
Чалады эртденден ингирге дери.
Биченликни теблеб, зее эте баргъан
Кемелеге, къайыкълагъа ачыуланады.
Ашхам бола къайытады юйюне.
Юй бийчесине эсгертеди:
«Тамбла танг аласы бла кетерикме.
Азыкъны артмакъгъа джарашдырыб къой.
Кёб салма. Кюлде бишген нартюх гырджын бла
Джууурт айран эмда бышлакъ болса болду.
Кёгет-мёгет деб кюрешме».
Юй бийчеси биледи баш иесини къылыгъын.
Джылла бла чалады тенгизни къарт.
Эртден бла кеси кесине азан къычырыб,
Намаз къылады.
Ингирде кеси джырлаб, кеси эжиу этиб,
Орайда тарта, къайытады.
Киши да ангыламайды аны тилин.
Сер къарт бла кюрешмейди киши да –
Аны да джокъду кишиге хыянаты.
«Шашхан таулуду» былайлада аты.
Бу Шимал тенгизни джагъасында Норвейде
Мен анга къалай тюбегеними да айтайым.
2
Сууда кемеле – байракълы, байракъсыз,
Джагъада адамла – иманлы, имансыз,
Чабакъчыла къайыкъладан сата балыкъ,
Тёгерек дауур-сюйюр, къалабалыкъ.
Былайлагъа биринчи къазыкъ ургъан таулу
Менме деб, махтаныб, ёхтемлениб,
Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла баргъанлай атлаб,
Бир-бирибизге тюртюлюб къалдыкъ –
Кийиз бёрклюле эки адам.
Эки бирча мукъладис бир-бирине тюбеб,
Илгениб, артха туракълагъанча,
Бир-бири бёркюбюзге къараб,
Бир-бири кёзюбюзге къараб,
Тилибиз тутулуб,
Биразны сын болуб турдукъ.
Салам бердим, сен кимсе?- дедим.
Мурулдады – ангыламадым джукъ.
Кийиз бёркню къайдан алгъанса дедим,
Джукъ да айтмай, къысылды джууукъ.
Сора сермеб, билегимден тутду:
«Джаш, джыйындан джанлаб айланнганынг болду.
Чалкъынгы да алыб, терк ызымдан джет!».
Кетди къарт. Ызындан къараб къалдым.
Шимал тенгизни джагъасы элледе
Башха таулугъа джолукъгъаным болмады.
Не къыйынлыкъ тюшюрген болур аны да бери?
Не къыйынлыкъ алгъан болур эсин да?
Юй бийчеси да анга ушаш бир –
Тюзетиб хапар айталмады ол да.
«Хы, иги болду келгенинг,
Бирге чалкъы чала турурсуз энди»,- деди.
Былай танышдым бир зауаллы таулу бла мында.
Энди аны бла бирге чалкъымы чалайым,
Огъесе, ызыма, Джуртха кетибми къалайым?!
КЪРАЛ БОЛМАЙ КЪАЛЛЫКЪ ТЮЛДЮ КЪАРАЧАЙ
Мен Джуртумдан кетгенли бир ай...
Бир ай бла джарым...
Не эте болур анда Къарачай?..
Бир кёреем Къарачай бла джаным.
Бир кёрсеем джангыдан аны.
Къарачай – джуртум, халкъым, тилим,
Тарихим, ангым, эсим,
Къууанчым, джарсыуум, къайгъым,
Аманым-игим, тюзюм-терсим.
Тёрюм, кёрюм – Къарачай,
Тёрем-Тейрим – Къарачай,
Намысым, адетим да – Ол,
Джаханимим, джаннетим да – Ол.
Кёлюмю джарытхан да – Ол,
Джюрегими джаргъан да – Ол,
Джаныма джарагъан да – Ол,
Аурууум да – ол, дарманым да – Ол.
Акъ башлыгъым, къара джамчым – Къарачай,
Акъ кюнюм да, къара кюнюм да – Къарачай.
Узакъдады...тузакъдады Къарачай,
Узакъдады, тузакъдады джулдуз, Ай.
Тутулалла, дагъыда къутулалла Кюн, Ай да.
Къутуллукъду джелмауузладан Къарачай да.
Эркин болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай,
Энчи болмай джарырыкъ тюлдю Къарачай.
Алай а, ол насыбны кёрмегенлей къартаяма...
Ол сёзлени уа намаз керекнича къайтарама:
Эркин болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай,
Кърал болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай!
Июлну 24, 2003 джыл. Ставангер
«АМИН» ДЕГИЗ...
Джети джукълаб эсиме келмезед
Шимал Кавказны тауларындан
Шимал тенгизни джагъаларына
Келиб тюшерме деб.
Келиб тюшдюм.
Къаргъышмы джетди меннге, алгъышмы?
Ёзден сёзюм, ишим, сагъышым ючюн,
Эркинлик ючюн сермешгенлеге
Джан аурутхан джырым-алгъышым ючюн
Кърал бла арам аманнга кетди...
...Адам ашаучу эки башлы къушдан
Кесим, юйдегим да къутулдукъ.
Алай а, анда къалдыла: Джуртум,
Адамларым, бютеу халкъым.
Аладыла мында да къайгъым, сагъышым.
Халкъым ненча сынады сюргюнню, ёлюмню.
Сау къалгъан бурхусу ызына къайыта да,
Джуртуну сууун иче, ташын джалай,
Джангыдан джашау къурай турду.
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам...
Бу къауумла болмасала,
Ала Ата джуртха къайытмасала
Къарачай деб, болмаз эди не Джурт, не Халкъ.
Энтда аллай къауумла болмасала,
Боллукъ тюлдю Къарачай деб, не Джурт, не Халкъ,
Къаллыкъ тюлдю Къарачай деб, не Джурт, не Халкъ.
Тышына кетген тюзюн дуниягъа айтыргъа,
Мадар болгъанлай – Джуртха къайытыргъа,
Тышында да халкъын, джуртун унутмазгъа,
Анга не джаны бла да болушханлай турургъа –
Буду муслиманлыкъ, адамлыкъ, ёзденлик.
Алай бла келликди хорлам, эркинлик.
Алай бла сакъланныкъбыз барыбыз да биз.
«Амин» дегиз быллай тилеклеге сиз.
ВОПРОС
Мужчину убивает
Тоска по Женщине.
А Женщину?
ДЖАНГУР БЛА ДЖЮРЕК
Кече узуну джауады джангур,
Кече узуну –
Андача – тауладача-джуртдача.
Кече узуну этеме сагъыш.
Сагъыш этеме кече узуну.
Джылайды кёк. Улуйду джюрек.
Не ючюн? Нек?
Джуртха сюймеклик ёлтюреди мени,
Джуртха тансыкълыкъ кемиреди мени.
Адамларыма къой, джауларыма да
Болгъанма тансыкъ.
Кёк чартлайды, джашнайды кече узуну.
Дуниямча, тынгысыз-тынчлыкъсыз джюрегимча,
Чачакъ-чачакъ бола, кюеди кёкде элия.
Джукълана, джана, ёле, тириле,
Кече узуну джанады джюрек-элия.
Джауады джангур.
Къычырады кёк, къычырады джюрек.
Джарылады кёк, джарылады джюрек.
Арада
Къарангы бла джарыкъ.
Джарыкъ бла къарангы.
Джауады джангур. Ёседи кырдык.
Танг аласына тохтайды джангур.
Тохтайды джюрек.
Къабыргъада, къабырлада
Бир къалынды, бир джашилди кырдык.
Кече узуну джаугъанед джангур.
Фатиха.
ДЖАЙГЪЫ КЮН СТАВАНГЕРДЕ
(сурат)
Мында тиширыуланы къой да къой,
Къызланы огъуна, къуйрукълары
Орамгъа сыйынмайды.
Къарын джаулары кёнчек башларындан салыныб,
Аны да дуниягъа ачыб, ёхтемлене,
Алай джюрюйле.
Ставангерде орамда баргъан
Тиширыулагъа къарасам,
Джайгъы ингирде элге джайлыкъдан
Гелеу кырдыкдан тоюб, чайкъала,
Къызгъан джелинлерин кючден кёлтюрюб келген
Семиз ийнекле тюшелле эсиме.
Селеке, бедиш этиб айтмайма муну.
Тёгерекге адам айтыб айталмазча
Бир рахатлыкъ, берекет джайылыб турады.
Кетген дуниядан, буруннгу заманладан,
Буруннгу адамладан къалгъан бир суратха
Къарагъанча болуб турама кесим да.
АЛЛАХХА ШУКУРЛА ЭТЕМЕ
Аллах бирди.
Аллах джаратхан Адам-Хауа –
Ата-Ана бирди. Алай а,
Аллах джаратхан Къарачай да – бирди.
Бирди Ата джурт, Ана тил.
Къауум-къауум этгенди бизни Аллах.
Муслиман адам
Аллахны барлыгъына, бирлигине,
Мухаммад гъалейхиссалам да
Аны къулу эмда келечиси болгъанына
Хакъ кёлю бла ийнаныб, айтады:
1.Ашхаду ан ля иляhа илля Aллаh
Уа ашхаду анна Мухаммадан гъабдуху уа расулуху.
Бу айтханына да шагъатлыкъ эте, бегите:
2.Кюнюне беш кере намаз къылады;
3.Джылда бир кере мюлкюнден зекят береди;
4.Рамазан айда бир ай ораза тутады;
5.Ёмюрюнде бир кере болса да, хаджиликге барады, хадж къылады.
Бу беш шарт акъылы-саулугъу-кючю джетген
муслиман адамгъа борч болгъан кибик,
Аллах джаратхан, Аллах берген, Аллахха бойсуннган затланы
Сакълау, джакълау, айнытыу да борчду.
Аны себебли, Адамны –
Кесини, юйдегисини, ахлусуну, халкъыны аллында да борчу барды –
Аланы сакълау, джакълау, айнытыу.
Аны себебли,
Халкъын, Ата джуртун, Ана тилин сакъламагъанны,
Ала ючюн къан-джан аямай кюрешмегенни –
Муслиманлыгъы-адамлыгъы толу тюлдю.
Мен Аллахха минг-минг шукурла этеме
Мени адам этиб джаратханы ючюн,
Мени бу тилни, бу джуртну, бу халкъны келечиси этгени ючюн,
Аланы сакъла дегени ючюн,
Умметчи эмда миллетчи этгени ючюн.
Минг-минг, сансыз-санаусуз шукурла Аллахха болсун.
ФАТИХА СУРАСЫ. БИРИНЧИ СУРА. +++++
(КЪУРАННЫ) АЧХАН. АЛЬ-ФАТИХА
Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим
Бисмилляhир-рахманир-рахим
1.Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла
2.Хар махтау Аллаhхады – бютеу Аламланы Иесине,
3.Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан
4.Къыямат Кюнню Тёресине!
5.Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз эмда умутчубуз джангыз Сенден:
6.Тюз джолгъа тюзет бизни
7.Сени чамландыргъанла эмда аджашханла баргъан джолгъа тюл,
Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа.
Аминь.
НАЗМУЧУЛУКЪ НЕДИ? +++++++
Мен джазгъанны окъур ючюн
Кёз керек тюлдю;
Мен джазгъанны эшитир ючюн
Къулакъ керек тюлдю;
Не джазгъанымы билир ючюн
Тил билирге керек тюлдю;
Мен джазгъанны ангылар ючюн
Ангы да керек тюлдю;
Мен джазгъаннга ийнаныр ючюн
Не иман, не билим, не илму керек тюлдю;
Джаныуардача джыйы, адамдача сезим да керек тюлдю;
Кераматлы болургъа да керек тюлдю.
Мен джазгъан саулагъа багъышланнган зат тюлдю;
Мен джазгъан ёлгенлеге аталгъан зат да тюлдю;
Мен джазгъан башха дуниялагъа,
Башха тюрлю инсанлагъа,
Башха тюрлю джашаулагъа да джораланмайды.
Мен джазгъан адамгъа, мёлекге, джиннге да тюл,
Аллахха джораланады –
Эм узакъ, эм джууукъ Олду меннге.
Аллахданды, Аллаххады джолубуз.
Олду –
Кёклени , Джерни, заманланы, Аламланы, таша-туру дунияланы,
Алада болгъанны барын
джаратхан, джашатхан, къаушатхан, тирилтген.
Ие, Тёре да – Олду. Анданды умут.
Тилибизни таша магъаналы къанатлы сёзлерин табыб,
Бир-бирине тагъыб, мектуб этиб, ашырама
Ёлюмсюз-ёмюрлюк Аллахха.
Джууаб сакълайма Андан.
Келирми-келмезми, билмейме.
Аллахдан башхала бла мени ишим джокъду.
Ат-бет атасала да, не деселе да,
Ала бла мени ишим джокъду.
Ала тюлдюле мени окъуучуларым.
Ала тюлдюле Тёре манга.
Аллах бла мени арама киши кирмесин –
Не имам, не кърал – бир киши да.
Джазгъанымы мен адамгъа тюл,
Аллаху тагъалагъа джазама. Аны ючюн,
Мени адамла англарламы-англамазламы,
Окъурламы-окъумазламы – манга башхасы джокъду.
Мен назмуларымы
Аллахны аллында тургъанча,
Анга окъугъанча кёреме.
Мени тилими, кесими да джаратхан – Олду.
Халкъымы-Джуртуму-Тилими келечисиме –
Аны да билеме.
Эм алгъа сабийлени беш харифге
Эмда ол харифледен къуралгъан
Аллах деген чексизликге юретирге керекди,
Ызы бла да Аллахны Сёзюне – Къураннга.
Андан сора ана тилде назмулагъа.
Ол заманда сабий муслиман адам болуб ёсерикди,
«Адам не айтыр»,- деб, тюл,
«Аллах не айтыр»,- деб, сагъыш этерикди.
Мен да:
«Адам не айтыр», «кърал не айтыр»,- деб, тюл,
«Аллах не айтыр» деб, джазама джазгъан затларымы.
Мен ангылагъаннга кёре,
Назмучу болуу, назмучулукъ джолу – Олду.
ЮЧ ДУНИЯ
Сюркелген – арыйды;
Джюрюген джарыйды;
Учхан а – насыб.
БИР КИТАБ ДЖАЗАРГЪА ИЗЛЕЙМЕ
1
Норвей къызны къучакъласанг да,
Белине къучакъ джетмейди.
Таулада субай наратчыкъ
Бир да эсимден кетмейди.
2
Мында шахар алай тазады,
Сюркелсенг да – букъу къонмайды.
Богъурдакъданды мында хар не да –
Мени уа отум джанмайды.
3
Тиширыула алай джюрюйле,
Къарын джаулары салыныб.
Хар не да бир къуджур кёрюнеди,
Къалмагъан эсем алыныб.
4
Мында ишсизле алгъан ачханы
Бизде ишлеб да алмайла.
Эки джанын тенглешдирсенг,
Джюрек джарылмай къалмайды.
5
Ичген-эсирген кёрмейме мында,
Ач-джаланнгач да кёрмейме.
Джарлы Эресей эсиме тюшсе –
Мен не этерге билмейме.
6
Джер-суу байлыкъ халкъныкъыды,
Ишлеген къыйынын табады.
Къуу таякъгъа ушаш къачхынчы да
Мында юй-кюн болуб къалады.
7
Кёзюнг къысыкъды, теринг къарады,
Бурнунг къынгырды демейле.
Гыл тюшюребиз деб, полисле
Сени тыймайла, сюрмейле.
8
Мында оноучу тоноучу тюлдю,
Джокъду урлагъан-тырнагъан.
Анда джашау – дыгалас джашау,
Мында зауукъду джашагъан.
9
Джангыз бир джылны ичине
Мен юй, арба да алгъанма.
Халкъым, Джуртум демесем,
Джашаугъа батыб да къалгъанма.
10
Шимал Кавказны таулусу –
Шимал тенгизни балыгъы...
Анда эресейли, мында норвейли,
Къарачайлы уа къачан боллукъма?!
11
Таулу джокъду кесимден сора...
Озгъан джашауумдан-эсимден сора,
Джукъ да джокъду. Джуртсуз, элсиз –
Болуб турама санграу эм тилсиз.
12
Акъ булутланы къызартса да Кюн,
Къара булутладан къараса да Ай,
Акъ бла, къара бла джазсам да –
Бир сёз чыгъады – Къарачай...
13
Джуртха тартхан ауруу болмаса,
Аман тюш мында да кёрмезем.
Амантиш итле тил этмеселе,
Ата джуртдан да кетмезем.
14
Джюрек джарылмай не этсин,
Ишлеген къаламы ойгъанма:
Ана тилни, Джуртну, тарихни
Къоюлмазлыкълагъа къойгъанма.
15
Халкъны, Джуртну да сатыб кюрешелле
Ол ит мурдарла, гудула.
Къара багъанагъа тагъарыкъма барын –
Келлик тёлюле да окъурла.
16
Бир китаб джазаргъа излейме
Хар адам кесин кёрюрча.
Бизде джашауну тюзюн, кертисин
Аллах, адам да билирча.
УЛЛУ АЛЛАХ КЕСИНГ БОЛУШ
Орнундан тебмей турса,
Ташха да урады тюк.
Орнундан чыкъгъан итни уа,
Бёрю ашар – билебиз.
Отха сукъгъан – дженгилликди,
Сабыр тюбю – сары алтын.
«Тёзген тёш ашар» да дейле,
Ёзге нени да – мардасы.
Дин, тил, джурт, намыс –
Былагъа къатылгъаннга
Джокъду тёзюу, кечмеклик да.
Алалла бизни Адам этген,
Алалла бизни Халкъ этген.
Аласыз биз хайуан сюрюуге,
Джаныуар джыйыннга бурулурек.
Не да джинли, шайтанлы болуб,
Джаханимге къуюлурек.
Аласыз биз башхалагъа
Болур эдик къул-къарауаш,
Не да болуб мурдар, гуду,
Къара кючлеге табынырек.
Ислам динибизге къатылгъаннга,
Ана тилибизге къатылгъаннга,
Ата джуртубузгъа къатылгъаннга,
Намысыбызгъа къатылгъаннга
Къазауат, джихад этерге
Аллах кеси чакъырады,
Аллах кеси буюрады –
Барыбызгъа да борчду ол.
Аллай къазауатха кирмеген а,
Аллах айтханны этмеген а –
Имандан чыгъады ол.
Амантиш сатлыкъды ол.
Бизден да тюлдю, ёзден да тюлдю –
Ибилисни къауумунданды ол.
Файгъамбарыбыз да айтханды:
«Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме».
Ол джолну баргъанлагъа
Уллу Аллах, кесинг болуш.
ИТ ТЁРЕ
Итле бир джерге джыйылыб,
Келишиб, ит джыйын болуб,
Джорукъну-законну билген
Тиши эм аман Амантишни
Кеслерине башчы этиб,
Оноу этгенле:
Къазакъ бёрюню ашаргъа,
Къазакъ бёрюден бошаргъа.
Къралдан чын, саугъа алыб,
Сюйгенлерича джашаргъа.
Алай а къазакъ бёрюню
Улугъанын эшитгенлей,
Къансыб, арбазгъа кириб,
Андан юрюрге кюрешгенле.
Къалай чабсынла бёрюге –
Бири да сюймейд ёлюрге.
Ётлери джетмегенден
Быллай оноу этгендиле.
Къазакъ бёрюню тюб этмей,
Бизлеге джашау къалмагъанды.
Андан къралгъа тил этмей,
Къралны анга юсдюрмей,
Андан бошаргъа джол да джокъ.
Тебрегенле джазыб-бузуб, бузуб-джазыб:
«Къазакъ бёрю ваххабистди,
Къазакъ бёрю террористди,
Къул-къарауаш дейди бизге,
Амантишле дейди бизге.
Кесин халкъгъа башчы этеди,
Халкъны къралгъа къаршчы этеди.
Ол сау болуб джокъду тынчлыкъ
Не бизлеге, не къралгъа.
Не ёлтюрюгюз, не тутугъуз,
Не да джуртдан къурутугъуз».
Къазакъ бёрю ит къралдан
Къачыб, чекден ётгенди. Энди
Джуртда итле чабыб, юрюб,
Снджырларын зынгырдатыб,
Тегене къатында талашыб,
«Ох» этелле.
Озгъан адамгъа чабсала,
Ёзден адамгъа чабсала,
Аны бутундан къабсала
Джигитлик этгеннге санайла.
Кеслерин джырчыгъа санайла,
Къуру да бирчад джырлары:
Хырылдашыу, юрюу, чабыу,
Эжиу этген да – сынджырлары.
Эркинликден, ёзденликден
Къул джашауну сайлагъанла.
Сыйсызлыкъны сыйлагъанла –
Ой ит джыйын, кёпек джыйын.
Тюлсюз сиз джулдузлу, айлы,
Тюлсюз сиз къарачайлы:
Къарачай кърал болсун – демейсиз,
Башына эркин болсун – демейсиз,
Джуртуна ие болсун – демейсиз,
Динине, тилине бош болсун – демейсиз,
Къарачай баш болсун – демейсиз.
Тилигиз айтса да, кёлюгюз айтмайды.
Къулласыз – къарачайлы тюлсюз сиз.
Кесигиз да айтасыз аны:
Андан-мындан келгенбиз дейсиз,
Къарачайлы тюлбюз дейсиз.
Тюл эсегиз – келген джеригизге барыгъыз.
Джыйымдыкъбыз дейсиз. Алай эсе,
Чачылыгъыз. Келген джеригизге барыгъыз.
Къарачайны къарачайлылагъа къоюгъуз –
Буду къазакъ бёрюню тыш къралдан да ауазы.
Огъай, тюшерге ушамайды къазакъ бёрюню азауу...
ЭЛЛЕРИМ
Акъ Къалам, Къызыл Къалам,
Акъ джаным, къызыл къаным.
Бу эки элден чыкъгъанды
Ата эм ана джаным.
Хурзугум, Учкуланым –
Адурхайым, Трамым –
Къадау Ташым, Терегим,
Сизсиз мени джюрегим.
Тёнгегим эмда джаным –
Хурзугум, Учкуланым;
Акъ Къалам, Къызыл Къалам.
Сизсиз мени нюр къалам.
Сизсиз меннге нюр къалам.
ЭРЕСЕЙ
адамла ичинде кёрмейме Адам:
Бары – эки аякълы джаныуар, хайуан.
Хазырла хайуанча, джаныуарча джашаргъа,
Онглу онгсузну джегерге, эзерге, ашаргъа.
Тюз сёзюнг да тиеди башынга таш болуб.
Туралла мурдарла, гудула – аманла – баш болуб,
Амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб,
Игиле да къоркъуб, тынгылаб, къойдан джууаш болуб.
Башдан аякъ чиригенди кърал.
Аны тюрлендирирге джокъмуду амал?
Дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъгъанла къайда?
Муслиманлыкъ-акъылманлыкъ-адамлыкъ-джигитлик къайда?
Къайда джийиргеншли – имансыз-намыссыз – оноуда.
Миллет ангы, эс – чалдышда, бугъоуда.
Джюреклени кючлегенди шайтан,
Джашау джокъду къутулмай андан.
Орус кърал – къара джинни къолунда.
Къара халкъ да – аджашыуну джолунда.
Кърал кюрешеди тамада тёлюню, эсли тёлюню къырыб, союб,
Джангы аякъланнган джаш тёлюню да,
Джукъбилмез этиб, хайуан этиб, джоюб.
Ичкичиликни, хаулеликни джаяды кърал.
Харамны джутланыб, къууаныб алады халкъ.
Балтада, сабда да барды терслик, гюнах.
Аны ючюн чамланады, чамланыбды бизлеге Аллах.
Кърал халкъ байлыкъны бир талай шайтаннга бергенди,
Халкъгъа уа: «башынга бошса – эркин джаша»,- дегенди.
Тонагъанын кёргюзтмез ючюн, халкъны кёзюне ау этгенди.
Кърал къайгъылы болмазча, къралгъа къаршчы турмазча,
Халкъланы бир-бирине джау этгенди.
Къазауат бла, ачлыкъ-джаланнгачлыкъ бла къоркъутады энди.
Халкъла бир-бири бла тюл,-
Кърал халкъы бла этеди къазауат.
Джангыз, аны ол баям этмей, джашырад.
«Хо» деб, турсакъ –
Ибилис кърал не да айтыр, не да этер.
Аны иннети – бизни хайуан этиудю,
Бизни имандан, намысдан, адамлыкъдан айырыуду,
Бизни джуртсуз-джерсиз, мюлксюз этиб, джарлы этиб къоюуду,
Биз анга – башсыз къул не да къарын джалчы болурча.
Аны ючюн кюрешеди кърал
Къыйыныбызны – халал, кексибизни харам этиб,
Ат-бет атаб, дуниягъа бизни эрши кёргюзтюб.
Алай а, нени да болады ахыры.
Бу империяны да боллукъду ахыры.
Чачыллыкъды ол да, къалгъанла чачылгъан кибик,
Бизлеге да ачыллыкъды кюн,
Башха халкълагъа ачылгъан кибик.
Алай а, ол кюнню келтирир ючюн,
Зорлукъну-зулмуну ёлтюрюр ючюн,
Аллахдан башха бир джукъдан къоркъмазгъа керекбиз,
Харам джукъудан уяныргъа керекбиз.
Къыйынлыкъ келгенди зор бла, аман бла.
Аны кетерликбиз акъыл бла, амал бла.
Не къадар эртде ангыласакъ аны,
О къадар эртде келликди насыб кюн.
АГЪАЧ КИШИНИ СЕЗИМЛЕРИ
Бугъагъа тургъан ийнекча,
Аджирге тургъан байталча,
Бутларын къалтыратыб,
Ёшюнлерин тургъузуб,
Къойнун, белин ачыб,
Чачын тозуратыб,
Орамда баргъан бу къызны
Ынгычхатыб, къычыртыб,
Ёмюрге джетерча бир бууар эди...
ТЕЙРИ ХАЛКЪЫ, ТЕЙРИ АДАМЫ – ТЮРК
Тейрини джамчысыды Кёк,
Къамчиси уа аны – Элия.
Тейри адамы, Тейри халкъы – Тюрк,
Алгъынлада сеникиед дуния...
Ол заманлада бир эдинг, биригиб эдинг сен,
Джанынг-къанынг да – Къуран бла Туран...
...Сизни бла сёлеширге излейме
Адурхай, Будуян, Науруз эм Трам.
Къарча бла бирге Джуртха къайытхан
Джигит аланла, уланла, къауумла,
Бабаларыгъыз Тимур бла Тохтамишни урушларына къатышыб,
Алан къралны къойдула къырдырыб.
Тюрк дунияны кесек-кесек болуб,
Чачылгъанына болгъансыз шагъат.
Къуш тюгюнлей чачылгъан Тюркню
Туудукълагъа этгенсиз аманат.
Аллах айтса, Тюрк джангыдан джыйылыр,
Дини, тили, халал ашы – бары бир.
Джетген къыйынлыкъланы чурумун табар, оюм этер,
Аллахы бир, иннети бир – биригир.
Тейрини джамчысыды Кёк,
Къамчиси уа аны – элия.
Тейри адамы, Тейри халкъы – Тюрк,
Геледжекде сеникиди дуния.
Аллах айтса, Аллах айтханча джашасанг,
Бурун кибик, сеники болур дуния.
Ахрат да сеники болур, Тюрк.
Тейриден Аллахха келтиргенди джолунг.
Джетишеди айрангынг да, иманынг да –
Уллуду сенде фахму эм болум.
Эки дуниядан да барды юлюшюнг.
Бёрю джортууул сени джюрюшюнг.
Тюнененг баред. Тамбланг да барды.
Бюгюнюнг а сеннге бираз тарды.
Алай болса да, сабыр бол, Тюрк, сабыр бол.
Къамагъа устаенг, энди уста бол къаламгъа.
Иман бла, билим бла джетериксе Хорламгъа.
Сени иннетинг – Туран бла Къуран, Къуран бла Туран.
Тейрини джамчысыды Кёк,
Къамчиси уа аны – элия.
Тейри адамы, Тейри халкъы – Тюрк,
Аллах айтхан Хакъ джолда барсанг –
Сеникилле ахрат эм дуния.
ЮЧ КЮН БЛА ЮЧ АЙ
Дуниягъа къарайма джулдуздан, Айдан –
Къарачайдан.
Дуния къарайды джулдузгъа, Айгъа,
Мен – Къарачайгъа.
Не къадар узакълашсам
Джулдуздан, Айдан,
О къадар джууукълашама
Джулдузгъа, Айгъа.
Манга джулдузу бла Ай –
Кюндюздю, кечеди.
Тюрк-муслиман ёлсе,
Ол сын ташха кёчеди.
Манга Къарачай –
Джулдузу бла Ай:
Джердеди, Кёкдеди
Эмда джюрекдеди.
Къалюбаладан ахырзаманнга дери,
Ташдан джулдузгъа дери
Юч Кюн бла юч Ай –
Къарачай.
АДАМНЫ КЪАДАРЫНА ЭТЕМЕ САГЪЫШ +++++++
Сютча уюб турады тенгиз,
Сабийча джукълаб турады тенгиз.
Аны уятыргъа кёзлери къыймай,
Тенгиз чыпчыкъла да къычырыкъларын
Аз этгенле. Мен да,
Джашил терекча джагъада сюелиб,
Салкъын аязчыкъгъа бетими тутуб,
Сагъышха кетгенме.
Джатыб, кюушене тургъан кериуанча,
Узакъда таула рахат агъаралла.
Сабыр аязны къулакъгъа алмай,
Аякъ юсюнде къалкъыйды чегет да.
Айрымканнга тартылгъан кёпюрню
Юсю бла арабала,
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла
Тохтаусуз баралла.
Рахатды, шошду бютеу табигъат.
Тынчлыкъ джокъду джангыз адамгъа.
Олду билмеген тохтай, солуй –
Бютюн тынгысыз, къайгъылы бир джанды.
Неди джетмеген анга?!
Джаннетде не джетмей эди,
Не джетмейди джерде да анга?!
Неди сюрюб айланнган аны,
Нени сюрюб айланады ол?
Джер, кёкмю джетмейди анга,
Огъесе акъылмы, иманмы?
Огъесе, джаханимни бир кёрмеген
Джандетге кёл сала болмазмы?
Ёллюгюн билгени себебли,
Джашаудан тоюб къалыргъамы излейди?
Огъесе, кеч болгъунчу,
Ёлюмсюзлюкге джолламы излейди?
Тенгиз рахатды. Кёк да рахатды.
Тынчны тебгени къыйын деб,
Ала тебгенден Аллах сакъласын.
Адамгъа джокъ тынчлыкъ-рахатлыкъ.
Кесиди кёбюсюне къурутхан да аланы.
Кёкге, тенгизге, таулагъа къараб,
Бурху адамны – къайгъылы джанны –
Джашаууна, къадарына этеме сагъыш.
ТАНСЫКЪЛЫКЪ НАЗМУ +++++++
Шимал тенгизни джагъасында базар...
Къайсы тилде джаншамайла былайда!
Алай а, кюн, ай, джыл да озар
Эшитилмегенлей къарачай дауур, орайда.
Къулагъым юреннгенча болгъанды
Тауушлагъа норвейча, ингилизча, алманча...
Джарылгъан джюрегим а дарман орнуна кюсейди
Сёз эшитирге къарачайча-аланча.
Башха джуртладан келир келмез кемеле
Байракъларына, джазыуларына къарайма.
Тансыкълыкъ ауруу толкъунлана, кемире,
Биз джанындан адам кёрмей джанлайма.
Тенгиз къушла имбашларыма къоналла –
Джюрегим да алача къычыра болур.
Кюн сайын мен алагъа аш чачама –
Къыйынлы джаныма бир себеб болур, сууаб болур.
Билмей эдим джуртдан-халкъдан айырылгъанлай –
Джан, тёнгек да къанатсыз болуб, къыйыллыгъын.
Адам табмайма ана тилде сёлеширге –
Андан башха бир да джокъду къыйынлыгъым.
Бир араб межгитге, бир тюрк межгитге барама –
Къачхынчы джамагъат бирге намаз къылабыз.
Къыйынлыкъ сюргенле Аллахны юйюне джыйылыб,
Бир-бирибизге билек, дагъан болабыз.
Мында атым болгъанлыкъгъа «къутулгъан»,
Рахатлыкъ а табалмайма джаныма:
Кюнмюд, Аймыд, Къарачаймыд тутулгъан? –
Киргенчама отдан чыгъыб джалыннга.
Ма мында да меннге бермейди тынгы-тынчлыкъ
Къарачай-Малкъар халкъымы джазыуу, джашауу, къайгъысы.
Излейме, сорама: къайда болур, къайсы болур
Насыбладан джулдузлусу, Айлысы?
Насыблыма – сарыубекден къутхардым кесими,
Халкъымы уа къутхаралмай джарсыйма.
Халкъымы, джуртуму амантишлеге, джаулагъа къоюб кетдим,
Алай кетген эркишиге ол сыймыд?
Ёзге мында да тохтатмам къазауатны
Диним ючюн, халкъым ючюн, джуртум ючюн.
Аллах бизни ючюн джаратханды дунияны, ахратны –
Шейит болгъунчу кюреширикме Аллах ючюн, Адам ючюн.
СТАВАНГЕРДЕ ЭКИ ТАУЛУ
Эки къачхынчы таулу –
Биз джашайбыз былайда:
Ол тартады аракъы,
Мен тартама орайда –
Экибиз да ишсизле,
Экибиз да тишсизле.
- Юсюнг, башынг да тозуб,
Къайдан келесе?- десем,
Айтыр туракълаб, созуб:
- Болду болсакъ сау-эсен.
Шимал тенгиз чайкъала,
Тенгиз къушла къычыра,
Биз да ушаб алагъа,
Олтурабыз джагъада.
Ибилис джоругъундан
Къачыб тюшгенек бери.
- Эй, дуния джарыгъындан,
Айтчы, не болур иги?
Башына эркин адам
Бармыд насыблы сенден?
- Динине эркин адам,
Тилине эркин адам,
Джуртуна эркин адам –
Олду насыблы менден.
Туугъан халкъынг-миллетинг
Башына эркин болса,
Джуртуна ие болса,
Джазыуун кеси джазса,
Келир кюнюне базса,
Сен да халкъынг бла болсанг,
Хакъ кертисин айталсанг,
Халкъынга болушалсанг,
Насыб деген ма олду...
Эки къачхынчы таулу
Даулашабыз тохтаусуз.
Ёлмегенибиз да сейирди
Минги Халкъсыз эм Таусуз.
Шимал тенгиз чайкъала,
Тенгиз къушла къычыра,
Биз да ушаб алагъа,
Олтурабыз джагъада.
Тенгиз джагъады ныгъыш.
Бирди тилек эм алгъыш,
Бирди къайгъы эм сагъыш:
Халкъыбыз эм Джуртубуз.
Халкъыбыз эркин болуб,
Джуртуна ие болуб,
Кърал болуб, юй болуб,
Джазыууна бий болуб,-
Биз да аны бир кёрсек,
Ёлдюк демезек, ёлсек.
Шимал тенгиз чайкъала,
Тенгиз къушла къычыра,
Биз да ушаб алагъа,
Сирелебиз джагъада.
02. 08. 2003 САГЪАТ ЮЧДЕ ДЖАЗЫЛГЪАН САГЪЫШ
Бу дунияны кёз къарар неси барды?
Ол дунияны да не болгъанын ким биледи?
Къарангыгъа разы болуб, ашыгъырча, атланырча тели тюлбюз.
Таурухлагъа ийнанырча, алданырча джахил тюлбюз.
- Тохта, имандан чыкъма алай айтыб: ассы болма.
Аллах кеси бизге ийген Къуранында
Айтыб турады ахратны да барлыгъын, кертилигин.
Къыямат кюн бир джан къалмай тириллигин.
Соруу-сууал – къуру джашауубуз, этген ишибиз ючюн тюл,
Иннетибиз, муратыбыз, сагъышыбыз ючюн да – этиллигин.
- Эй къудурети чексиз болгъан уллу Аллах, сыйлы Аллах!
Барыбызны да джаратхан, барыбызгъа да оноу этген!
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да керти Иеси, Тёреси!
Джанымы алыргъа ашыкъма, джалбарама:
Бир кёб ишим, муратым барды – толмагъан, башланмагъан.
Болджал джетмей, адам ёлмейд – билеме,
Кёрюрюн кёрмей, кёрге кирмейд билеме.
Къадарынга бойсунсам да, тилейме:
Энтда бир кесек заман эмда мадар бер,
Ишлерими, муратларымы толтуруб, къууаныргъа,
Узакъ джолгъа да хазыр болуб, къуралыргъа.
Файгъамбарынга бергенинг чакълы бир ёмюр бер,
40 джылымдан сора сегиз джыл джашагъанма мен.
Хар нени да энди ангылай башлагъанма мен.
Энтда бир кесек заман бер тюшюнюуге, кюймекликге,
Къуллукъ этерге Игиликге-Сюймекликге,
Джууукъ болургъа кесиме да Хакъ Кертиге,
Джууукъ этерге халкъымы да Хакъ Кертиге.
Энтда бир кесек заман бер джашаргъа, джанаргъа,
Къыйын дунияда къыйынлы джюреклени
Джумшатыргъа, джарытыргъа.
Тауусулайым джарыкъ чача, джана,
Мени сюйгенле да ол затха къууана...
Джарыкъ къалсын мени орнума дунияда.
КЪАН. ДЖАН. СЁЗ
Назмуланады
Джарылгъан джюрекден тёгюлген джарыкъ.
Къанатланады
Тохтай ургъан джюрекден джарыкъ.
Тохтагъан джюрекни уюгъан назмулары.
Къанча уюгъан назмула.
Къанча бурулгъан назмула.
Джаралы джюрекден къанча къуюлгъан назмула.
Къанча уюгъан назмула.
Джанча чыкъгъан назмула.
Туугъан, джашагъан, ёлген назмула,
Дагъыда тирилген назмула,
Къайытхан назмула.
Джансыз назмула,
Джанлы назмула.
Хакъды
Джашау да, ёлюу да, тирилиу да.
Джаны болгъан, къаны болгъан затды Сёз да.
Ёлюмсюздю Сёз.
Келгени Кёкден,
Джашагъаны Джерде, джюрекде, тилде.
Тартханы, учханы,
Кетгени да Кёкге.
Къан. Джан. Сёз
УРУШ САУУТНУ МАГЪАНАСЫ
Къанджал-къынджал (кинжал).
Къан-джан ал.
ДЖАННЕТ ДЖУРТУМ, ДЖАН ДЖУРТУМ
Джума намазгъа ашыкъгъанча адамла,
Тау суула ашыгъалла тенгизге.
Зикир айта саркъгъанларына аланы
Къарайма, тынгылайма сейир эте.
Сууну, намазлыкъча джашил джагъасында,
Тилек эте, къарайма дуниягъа.
Шыйыхла зияратха джюрюучю Минги Тау
Агъарады, кёллендире, кюч бере.
Минги Тауну тюз башында Китаб,
Ачылыб, нюр тёге турады тёгерекге.
Аны окъуйла шыйыхла бла мёлекле –
Ол - нюр джарыкъ, нюр ауаз - кераматы болгъанлагъа ачыкъды.
Нарат чегетле да таулагъа ёрлеб баралла.
Къыш да, джай да бирча кёгергенлей,
Кёк бла Джерни байлагъанлай туралла,
Дарман хауалары да джюреклени, ёпкелени да тазалай...
Ой мени джаннет джуртум, джан джуртум –
Басхан-Чегем-Холам-Бызынгы-Малкъар-Къарачай.
ЁЛЮМ БЛА БОШАЛМАЗГЪА КЕРЕКДИ ДЖАШАУ
Къанатлы да къояды Кёкде ыз,
Аны кёрюрча кёз джокъду бизде ансы.
Джана-джана тауусулады, джукъланады джулдуз –
Чексиз къарангыгъа кёмюледи ол да.
Мен къанатлы да тюлме, джулдуз да тюлме,
Къанатлы сёзюм а согъулгъанды нюрден, джарыкъдан.
Кетсем, кетгеними киши да эслерик болмаз эшда,
Бир нарт сёз, не бир мёлек назму, не бир бёлек оюм
Дуниягъа менден къалыргъа да болур.
Джан, джюрек, джаннганча джулдуз,
Джукълансанг да, джулдузча джукълан.
Ёлген джулдузну джарыгъыча,
Назмуларынг келе турурла..
Джангыз джашау къурумасын саудан,
Ахырзаман келмесин дуниягъа.
Аны келлиги хакъ болгъанын билсем да,
Дагъыда ёлмезча бир зат болургъа керекди,
Дегенлей, умут бла джашайма дунияда.
Ёлмезлик бир зат болургъа керекди.
Ёлюм бла бошалмазгъа керекди джашау.
Джашау кесин ёлюмге хорлатмазгъа керекди.
Бу сагъышла бла къылама намаз,
Бу сагъышла бла джазама назму.
ШИЙИРНИ КЕЛИУЮ-КЁРЮНЮУЮ
Намаз къылгъанча джазама назму.
Джангыз ол керекди кимге:
Аллаххамы, адамгъамы, кесимеми?
Ким ючюн, не ючюн джазама шийир?
Кимни, нени тюрлендираллыкъма сёзюм бла?
Кимге, неге джоралайма аны?
Джерде, Кёкде, тёгерекде кёбдю ариулукъ –
Кёк-кёк Кёк, чыммакъ таула, джашил табигъат,
Чайкъала тургъан тенгиз, шоркъулдаб келген суула,
Къозула, тайла, сабийле, къызла...
Эмда адам къолу къурагъан ариулукъла:
Юйле, шахарла, кемеле, арбала, арабала, билгесаярла,
Дагъыда была кибик кёб зат.
Алай а, джанлы, джансыз ариулукъланы ичинде
Барына да ушагъан, бирине да ушамагъан,
Хар неден да юлюш алгъан,
Таша, туру дунияладан да кюч алгъан,
Къайдан, къачан, къалай, не ючюн келгенин
Киши да билмеген,
Окъугъанны, тынгылагъанны, кёргенни сейирсиндирген,
Ариу сезимлени, таза иннетни къозгъаб джюрекде,
Нюр къанатла битдириб, учургъан-учундургъан,
Хар къуру да игиликге-тазалыкъгъа-мийикликге кёллендирген
Бир тамаша кюч барды: Назму-Шийир –
Ма ол керамат къудуретни аты.
Ол да Кёкча, Джерча, Таулача, Тенгизча бир зат...
Бар затланы бирича бир зат.
Алай а, ол аланы барындан да алады къарыу,
Барыны ариулукъларын джыяды да кесине,
Джангы ариулукъ болуб къошулады алагъа.
Алай келеди, кёрюнеди Шийир дуниягъа..
ЁМЮРЛЮК НАЗМУ
Соруу-сууалча джюрюген назму,
Сыйрат кёпюрча тартылгъан назму,
Дуния, ахыратча кёрюннген назму,
Иман шахадатча айтылгъан назму,
Дуача джазылгъан назму,
Китабча ачылгъан назму,
Джихад назму, шейит назму,
Хакъ ючюн,
Халкъ ючюн,
Адам ючюн,
Ата джурт ючюн,
Ана тил ючюн
Джашагъан, сермешген, ёлген назму.
Дагъыда тирилген назму,
Аллах къабыл этген
Ёлюмсюз назму,
Ёмюрлюк назму.
УЛЛУ АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ ИМАН ++++++
Ызына да чыгъалмай, батыб да кеталмай,
Кече тенгизде къалтырайды Ай.
Тенгиз да, сарыубекча, аны джуталмай,
Таракъ тишлерин чакъдырады къалай.
Тенгиз ушайды мени кёлюме,
Умут джилтиннге ушайды Ай да.
Ёлюм бла джашау – джелмаууз бла Ай –
Кече узуну сермешигиз, хайда!
Тутулгъан Ай да, джелмаууз да – ичимделле,
Эгерлени уятырыкъла тышындалла джангыз.
Къара кючле бары бирикгенле,
Мени джанымда – Джангы Ай бла Джулдуз.
Амантиш итле, джаула – бары бирикгенле,
Барына къаршчы тургъанды джюрек.
Аланы юсдюрген – Ибилис, шайтан,
Меннге кюч берген – Таш бла Терек.
Джаралы Джугъутур да, Джаралы Таш да,
Джуртда Джангыз Терек да джюрегимделле мени.
Джыйын джанлы да, Къазакъ Бёрю да
Къанымда-джилигимделле мени.
Кёкледе, Джерде, джюрекледе да
Акъ бла къараны арасында барады кюреш.
Иннетинг бла, сёзюнг бла, ишинг бла
Сен къайсы джанына къошаса юлюш?
Игиликми хорлар, аманлыкъмы -
Ма анга кёре боллукъду, ийнан.
Бу къазауатда хорлатмаз ючюн
Уллу Аллахдан тилейме иман.
ДЖАШАУДА , ШИЙИРДЕ ДА ++++
Исмайылны Минги Тауу
Кязимни Джаралы Джугъутуру
Къайсынны Джаралы Ташы
Билалны Джангыз Тереги
ИМАНСЫЗ КЪРАЛ БЛА КЕЛИШИРГЕ БОЛЛУКЪМУДУ?
Палахла келдиле башыма.
Тутулдум. Къутулдум. Угулдум
Терсине-тюзюне – тышына. Джашына,
Сёзюмден, эсимден – кесимден.
Ёзден сёзюмю джаратмалла къулла,
Юч харифге къонгурау къакъдыла ала.
Ол харибле – джашыртын къабхан итле –
Къарадыла, марадыла, джаздыла:
«20-чы, 30-чу, 40-чы, 90-чы джыллада
Халкъны къозгъаб, тынчлыкъны бузуб айланнган
Къралны джауун табханбыз,- дедиле ала.
Ол Шамил шыйыхха махтау береди,- дедиле,
Чечен къазауатны сыйлы кёреди,- дедиле,
Хар халкъ тилине, джерине ие болурун излейди,- дедиле,
Хар адам джазыууна бий болурун излейди,- дедиле,
Империяны чачылырын излейди,- дедиле,
Къарачай бла Малкъарны бир этерге, кърал этерге излейди,- дедиле,
Къралны сыйлы къулларын селеке этеди,- дедиле,
Ёзден болургъа, азат болургъа унамагъан къулланы
Амантишле бла бирге тюб этерге излейди,- дедиле,
Ол тутулмай, биз андан къутулмай,-
Джашау джокъду»,- деб, хахай-къуугъун этдиле...
...Тебредиле сора мени чакъырыб соруугъа.
Джалгъан шагъатла да, къаргъалача бурууда.
- Хоу, Назмучума, Ташчыма, Агъашчыма мен,
Ана тилим, Ата джуртум дей, джашайма мен,
Зорлукъ этмейме, зорлукъ да этдирмейме – зулмугъа къаршчыма мен,
Халкъ хакълары дейме,- Халкъчыма мен,
Инсан хакълары дейме,- Хакъчыма мен,
Адамлыкъ, адам джашасын дейме,- Адамчыма мен,
Хоу, алхамдулилля, муслиманма,- Муслиманчыма мен,
Дин къарнашлыкъ дейме,- Умметчиме мен,
Къарачай-Малкъар дейме,- Миллетчиме мен,
Тюрк къарнашлыкъ дейме,- тюркчюме мен,
Кавказ халкъла дейме,- Кавказчыма мен,
Эркин джамагъат дейме,- Джамагъатчыма мен,
Дуния ёзден болсун дейме,- Ёзденчиме мен.
Тюзлюк болсун дейме,- Тюзлюкчюме мен,
Эркинлик болсун дейме,- Эркинликчиме мен.
Хоу, адамчыма, муслиманчыма,
Умметчиме, миллетчиме, тюркчюме,
Тюзлюкчюме, эркинликчиме,
Хурриетчиме, джумхуриетчиме, хакъчыма,
Джихадчыма, къазауатчыма,
Къамачыма, къаламчыма,
Шахарчыма, элчиме,
Хар къайда да, хар къуру да – ёзденчиме,
Къулчу, бийчи тюлме.
Не къралгъа, не адамгъа
Къул, бий болургъа излемейме, унамайма –
Джангыз Аллахны къулума мен,
Джангыз Анга бойсунама мен.
Кърал къул этерге излейди мени,
Башсыз къул этерге излейди мени,
Имансыз, тилсиз, джуртсуз этерге излейди мени,
Дин-тин-рух-тил-джер-кёк байлыкъсыз къояргъа излейди мени –
Мен а аны унамайма.
Зулму джорукъ бла келишмегеним аны ючюндю.
Имансыз къралдан кетгеним да аны ючюндю.
Бир джумдурукъ этгенме
Иманны-билимни-джюрекни-ангыны-эсни
Хорлар ючюн шайтанны, Ибилисни.
Меники – сермешиудю ёлгюнчю:
Эки эгеч – Эркинлик бла Тюзлюк –
Эки къарнашха – Къарачай бла Малкъаргъа – келгинчи.
Ёллюк да тюлме ол къууанчны кёргюнчю.
САЛАМ АЛЕЙКУМ, ПАХАУАТДИН ЭТЕЗ
Нальчикге телефон этдим:
- «Юйдемиди Пахауатдин?»
- «Юйдеди. Намаз къыла турады...».
Кеси кесиме айыб этдим:
«Намаз замаН» деб китаб джаздым,
Намаз заманны уа эсгералмай къалдым.
Кечгинлик тиледим, кечирек сёлеширме дедим,
Намаздан уллу иш къайда,- дедим.
Тёрени тамадасы къылады намаз.
Кесин Ибилисге хорлатмаз Кавказ.
Джашауда къууанч, палах да бар.
Сынаудан ётербиз – Аллаху акбар.
Джашар, джашнар Къарачай-Малкъар.
Муслиман адам Аллахха ийнанады,
Иманы болгъан Аллахха таянады,
Ол айтханча джашайды къуру да –
Таша да, туру да.
Къуран Керимде айтылгъанны этмей,
Аны кесине джашау джорукъ этмей,
Аны кесине Анаяса этмей,
Аллахны Сёзюн табхагъа салыб,
Субайлыкъгъа, кёзбаулукъгъа тутхан,
Не да бир таурухнуча окъугъан,-
Андан гюнахлы болурму дунияда?!
Къуран Керим джиберилгенди
Адам улу бир-бирин англар ючюн,
Муслиман джамагъат болуб,
Бир уммет болуб,
Бир джорукъ бла джашар ючюн.
Къуран Керим джиберилгенди
Адам улу бир-бирине бий, къул да болмай,
Ёзден болуб, джолдаш болуб, къарнаш болуб,
Бир Аллахха бойсунуб джашар ючюн.
Къуран Керим джиберилгенди
Хар адам джазыууна,
Хар Халкъ динине, тилине, джуртуна
Эркин болур ючюн, ие болур ючюн.
Аны ангылаб, Халкъыбыз ючюн,
Динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн
Джан аямай кюрешген адамлагъа
Аллаху тагъала да болады разы.
...Тёрени тамадасы къылады намаз.
Кесин Ибилисге хорлатмаз Кавказ.
Джашауда къууанч да, палах да бар.
Сынаудан ётербиз – Аллаху акбар.
Джашар, джашнар Къарачай-Малкъар.
АРИУ КЪЫЗЛА ДЖАЗДЫРГЪАН НАЗМУ ++++++
Джер юсюнде ариу къызланы барын
Къучагъыма джыяр къадарым болса,
Барын къучакълаб, ийнакълаб бошагъынчы,
Джашаб турур мадарым да болса –
Андан уллу къууанч, насыб
Дунияда излемез эдим.
Аллахдан да тилемез эдим
Андан башха къууанч, насыб.
ЭСГЕРТМЕ ++++++++
Айырылыб джамагъатдан, халкъдан
Тенгизни мийик джагъасында паркдан
Энгишге къараб, этеме сагъыш.
Этеме алгъыш – ташланы, къаяланы чачыб,
Деменгили ариу мекямла сюеб,
Чегетме дегенни орнатыб,
Бу шахарны
Таш юсюнде джашил терекге ушатыб къойгъанлагъа...
Арлакъда айрымканнга тартылгъан кёпюрню
Юсю бла, чепкен сокъгъанча, джюрюйле арабала;
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла
Ачыкъ тенгизге барала ётюб.
Ёргеде уа –
Къараууллача, сакълаууллача, сюеледиле таула.
Тауну акълыгъы, мийиклиги,
Тенгизни кёклюгю, теренлиги
Сейирсиндиредиле бизни.
Тенгизни бир чайкъалгъан кёзюуюнде
Акъ толкъунла кеслерин ёрге, Кёкге уруб,
Акъ таулагъа, тёппелеге бурулуб,
Сын болуб, артха эналмай,
Къалгъанча да кёрюнедиле кёзге.
Алай а, тенгиз да, тау да,
Джер кеси да, адам да
Недиле Кёкню къатында?!
Ёзге, адам кесин джюджюча кёрюб,
Джаны саулай джер тёбеге кирибми кетсин?
Огъай, адам кесин Тейри адамыча кёрюб,
Кёкге махтаула сала,
Джашаб турургъа излейди.
Тенгизни алаша джагъасында
Джумшакъ джылы къумда
Кюннге къыза джатадыла солугъанла.
Паранджа кийген тиширыуланы да,
Къып-къымыжа къызланы да кёрлюксе былайда.
Тенгиз къушла да бу аламатха
Асры сейирсиннгенден аууз джабмай,
Къычырыкъ-хахай эте, учалла.
Бу тюлмюдю джаннет?
Бир-бирине заран болмай,
Хар ким билгенича, сюйгенича, юреннгенича
Джашайды, солуйду.
Джангыз, тенгизге къараб сюелген
Адам эскертмеледен толуду шахар.
Ол эскертме
Минг-минг джылны узагъына
Тенгизге кетгенлени сакълай,
Джагъадан хаман тенгизге къарай,
Сын болуб къалгъан адамгъа ушайды.
Тобугъуна дери джерге батыб,
Кёзлери тенгизге чыракъ кетиб,
Сюеледи эскертме.
Мен кесим да эскертмеча болуб,
Хар кюн сайын джууукъ таугъа чыгъыб,
Элими, джуртуму кёрюб къоярыкъча,
Кёзлерим чыракъ барыб,
Къарайма тенгизни ол бир джагъасына.
Тау алашалыкъ эте болур, кёралмайма.
Халкъымы, джуртуму кёрюр ючюн
Бек мийиклеге чыгъаргъа керек болур.
Чыгъар къарыуум а азая барады.
Тюбешиу болджал да узая барады.
Былтыр аякъларым инчикге дери,
Быйыл а – тобукъгъа дери
Батханла джерге.
Эшда, энди джыл – белге дери,
Андан сора кёкрекге дери,
Андан сора боюннга дери,
Андан сора уа...
Джугъум да къалмай джерге кёмюлюб,
Тас болуб, думп болуб кетиб,
Сора, кёзюу келгенлей,
Кырдыкча, битимча чыгъарыкъ болурма.
Не да,
ДжангызТерек болуб, Къадау Таш болуб
Сюеллик эсем да ким биледи.
Да алайды –
Эскертме болуб сюелликме.
Норвей тауладан Шимал тенгизни юсю бла
Шимал Кавказгъа, Минги Таугъа къараб,
Джюрюб да кеталмай, учуб да кеталмай,
Мен минг-минг джылны сюелликме.
Ахырзаманнга дери сюелликме.
Джуртундан, Халкъындан айырылгъанны
Белгисича, сын-суратыча, эскертмесича
Сюелликме. КЪАРАЧАЙ ШАЙЫРНЫ ЭСКЕРТМЕСИ
Деген джазыуну окъурукъла
Ставангерни сабийлери да –
Магъанасын а ангыламай къала.
Эскертме уа сюелликди
Тенгизден адамларын сакълагъанны эскертмеси бла бирге.
Эки эскертме. Эки джазыу.
АЛЛАХНЫ АТЫ БЛА АДАМ ЮЧЮН
Мен чууут, эрмен да тюлме,
Къарачай, чечен да тюлме –
Адамма мен.
Араблы , тюрклю да тюлме,
Таулу, тюзлю да тюлме,
Муслиманма мен.
Айырмайма тукъум, миллет.
Тюз болсала иман, иннет,
Анаяса Къуран болса –
Насыб, къууанч олду манга.
Бир Аллахха ийнаннганла,
Хакъ кертиге таяннганла,
Аллах буюргъанча джашагъанла –
Аладыла манга эт-джен.
Айырмайма тукъум не халкъ.
Барындан да баш неди? – Хакъ.
Аллахны аты бла Адам ючюн,
Ол – иманлы болур ючюн,
Ол – дуниялы болур ючюн,
Ол – ахратлы болур ючюн
Кюрешгенле, сермешгенле
Аладыла манга къарнаш,
Аладыла манга джолдаш.
Барды Аллах, бирди Аллах –
Башха Тейриле джалгъандыла.
Аны Сёзю барды – Къуран,
Къалгъан китабла джалгъандыла.
Экиге бёлюнюбдю адам улу –
Иманлыла бла имансызлагъа.
Къралла, къауумла, джамагъатла
Алагъа кёре къураладыла.
Джокъду манга тукъум не халкъ,
Джокъду манга миллет, кърал,
Джокъду манга сюрюу, джыйын –
Манга барды джашау, Адам.
Аны Ибилисге бермез ючюн,
Аны аджашыб кёрмез ючюн,
Аны терсейиб кёрмез ючюн,
Мен да этеме къазауат.
Хакъ кертини унамайын,
Ибилисге баш ургъанла,
Аны ызындан баргъанла,
Шайтанлы болуб тургъанла –
Аладыла джауларым.
Аллах джаратхан адам ючюн,
Шайтаннга алданнган адам ючюн,
Аджашхан адам ючюн,
Аны къутхарыр ючюн,
Мен да этеме къазауат.
Мен – адам, адам ючюн
Этмесем – ким ючюн –
Этерикме да къазауат?
Адам ючюн кюрешиу,
Адам ючюн сермешиу –
Иманы болгъаннга борчду ол.
Барыбызгъа борчду ол.
Къыямат кюн соруллукъ
Эм уллу сорууладанды ол.
ЮЧ ОЮМ
1.ИЙНАННГАННЫ ДЖОЛУ
Джарыкъ дуниядан къарангы кёрге,
Къарангы кёрден да джашил нюрге.
Ёмюрлюк джашау – ёлгенден сора,
Болджал ёмюр кетгенден сора.
2.ИМАНСЫЗНЫ КЁЛЮ
Джан джокъду, барды тёнгек:
Къол-аякъ, баш, кёкрек...
Джашау ёлгюнчюдю. «Андан сора да
Барды джашау» деген моллала,
Къабырдан турсунла да бир хапар айтсынла.
Ол заманда биз да ийнанырбыз.
3.АКЪЫЛМАННЫ СЁЗЮ
Адам къуру кёзю бла кёрюб,
Къолу бла тутханнгамы барды дейди.
Ол – меджисуулукъду.
Дунияда кёз кёрмеген бурху кесекле да,
Адамны ангыларгъа ангысы,
Ауларгъа кёзю джетмезча уллу затла да
Бардыла.
Туру дунияла болгъан кибик,
Таша дунияла да бардыла.
Бу дуния болгъан кибик
Башха дунияла да бардыла.
Не уллу окъууу-билими болгъан да,
Кераматлы кёргенни кёралмайды.
Аны ючюн ийнаныргъа болады керек
Шыйыхла, файгъамбарла айтхан затлагъа –
Аллахны барлыгъына, бирлигине,
Къуран да Аны сёзю болгъанына...
САРЫКЪУЛАКЪ КЪАЗАНДА КЪАЙНАГЪАНМА, БИШГЕНМЕ ++++++++++++++++++++
Уллу къазанда тюл, уулу къазанда,
Къара къазанда къайнагъанма, бишгенме.
Ары уа тюшгенме
Бир минг сегиз джюз джыйырма сегизинчи джыл
Къасым (ноябр) айны экисинде...
Къарачай кърал, къарачай тёре, къарачай адет
Алкъын, баш къуса, туралла эсимде...
Сарыкъулакъ джаханим къазаннга
Гюнахларым дженгибми тюшген болурем?
Эки бетли, эки башлы къуш бла
Бошунамы тюйюшген болурем?
Не ючюн эсе да, насыб бизден къачды:
Алан къралымы асхакъ Темир чачды,
Къарачай къралымы орус патчах чачды.
Огъай, мен унутмагъанма ким болгъанымы,
Кимлени туудукълары болгъанымы унутмагъанма мен.
Ата-бабаларыбыз эсе – нартла, къраллыкъ джюрюте келген,
Джуртубуз эсе, – Минги Тау, джер джюзюнде билиннген,
Тилибиз эсе, – Тюрк тил, дуния тиллени бири,
Динибиз эсе, – Аллахдан келген Хакъ керти дин, ислам дин,
Халкъыбыз эсе, – Алан халкъ, таулу халкъ, ёзден халкъ,
Адамыбыз эсе, – Тейри адамы - иманлы адам, тюз адам.
Быллай джуртлу, быллай къутлу халкъ болуб
Тургъанлай да, кете эдик талкъ болуб...
Къалай хорлатдыкъ гяуургъа кесибизни?
Болгъан артыкълыкъла-зорлукъла талайла эсибизни,
Бола тургъан ишле да ашайла джюрекни,
Алай а терслемейик башхаланы, Кёкню...
Суу не къадар талаб, ашаб кюрешсе да,
Айрымкан огъуна, эриб, тас болуб кетмей,
Бойсунуб, тенгизни тюбюне джатыб къалмай,
Башын ёхтем тутханлай джашайды –
Ол мийикди, башды тенгизден.
Тенгизни тюл, ол айрымканны,
Джангыз да аны махтайма мен.
Джау кёб болуб бизни къуршалагъанлыкъгъа,
Бойсундурдум, кесиме къошдум деб тургъанлыкъгъа,
Ол таш айрымканча джашаргъа керекбиз биз.
Къумча чачылыб кетген халкъны,
Тилин огъуна тас этген халкъны,
Эки минг джылдан бирге джыйылыб,
Къралын, тилин да джангыдан тирилтгенине
Шагъатбыз.
Аллах джаратхан адам эсек, халкъ эсек,
Аллахдан келген динибиз, Китабыбыз бар эсе,
Иманыбыз бар эсе, Аллах айтханча джашай эсек,
Динни, халкъны, тилни, джуртну... –
Аллах берген затланы барын –
Сакъларгъа борчлу эсек, сакълай эсек,
Сора,
Кимден, неден къоркъуу барды бизге?
Алай болмай,
Хайуанлача, джаныуарлача джашай эсек,
Онгсузну теблеб, онглугъа къул-къарауаш бола эсек,
Аны джоругъун, тилин, адетин да ала эсек,
Динибизни, тилибизни, халкъыбызны, джуртубузну да сата эсек,
Туугъан джерибизден тойгъан джерибизни сайлай эсек,
Къарныбызгъа эмда къарын тюбюбюзге табына эсек,
Кертиси да иймансызла эсек, хайыуанла-джаныуарла эсек,
Сора не азабха да тыйыншлыбыз биз...
Кюнню бир сагъаты алгъыш, бир сагъаты къаргъыш.
Бу затлагъа этейик сагъыш.
ОЛ ЗАМАНДА АНГЫЛАЙСА КЪЫЙЫНЛЫКЪНЫ
Ышыкъ, джылы, къургъакъ джерден къараб,
Ургъан джелде бачхада, арбазда
Кесинг орнатхан тереклени
Бутакълары сына, чапракълары юзюле,
Къалтырай-титирей тургъанларын кёрсенг,
Болушургъа уа къолунгдан джукъ келмей,
Ачый, къыйнала къараб турсанг –
Ол заманда ангылайса къыйынлыкъны...
КЁРЮНЮУ
Бети тюрлениб, агъарыб, къаралыб, эрши таууш этиб,
Къобуб, чайкъалыб, къатланнган тенгиз;
Къара тер басыб, чарсха чабхан аджирлеча,
Джагъагъа мыллык атхан акъджал толкъунла,
Тенгизге тюшген учхан джулдуздан,
Джыйын джанлыча, къутургъан толкъунла;
Бир – джаугъа чабыуул этген аскерлеча,
Бир – артха ыхдырылгъан аскерлеча,
Бир – бир джерде хойнухча бурулгъан толкъунла,
Шын туруб, бир алгъа, бир артха аугъан толкъунла.
Эм ахырында Кёк тенгизге тюшюб,
Тенгиз Кёкге ёрлеб,
Къайсыны къайда болгъаны билинмей,
Шыбыла да сууну ичинде
Чартлагъанча алай кёрюннген кёзюу;
Кёк джашнаб, элия чартлаб,
Тенгиз къалтыраб, чайкъалыб, къатланыб,
Не Кёк, не суу, не Джер танылмай, айырылмай,
Кюн, Ай да бирден тутулгъанча заман.
Мазаллы кемеле кесек-кесек болуб,
Джонгурчхалача чачылгъан заман.
Джер да илгениб, ахырзаман келди деб,
Джарылыб, ачылыб, от къуса,
Кючлю тукъум тебреннген заман,
Имансызла да Аллахны эсгерген заман.
Таш да, суу да, хауа да джаннган заман.
Адам да, джаныуар да – джаны болгъан бары,
Джанауалгъа джетген заман.
Сора, от тюшген тенгиз
Бир тамчыча къуруб, думп болгъан заман.
Джер саулай да бир кесекге кюнча джаныб,
Сора ёмюрлюкге джукъланнган заман.
Андан арысы – къарангы, тубан.
АЛАЙ ИГИДИ ++++++++++++
Джыйын джанлыны да сюймейме мен,
Мал сюрюулени да сюймейме мен,
Адам джамагъатланы да сюймейме мен.
Намаз,
Джамагъат болуб, саф-саф болуб,
Иманны ызындан тизилиб,
Межгитде къылгъан иги болур.
Алай а,
Мен сюеме
Кесим джангыз этерге намаз –
Аллах бла энчи ушакъ этерге
Сюеме мен.
Аллах бла мени арама
Не кърал, не адам – биринг да сугъулмагъыз.
Иги сёз – Аллахданды,
Иги сёзюм – Аллаххады,
Иги сёз – Аллахды.
Билмейме:
Алгъышмы этеме,
Тилекми этеме,
Намазмы къылама,
Назмуму джазама.
Алай а,
Алада башхалыкъ болмаз.
Аланы барын да
Адамгъа, халкъыма, адам улуна
Джоралайма.
Джангыз
Аллах бла мени арама
Не адам, не джамагъат, не кърал –
Биригиз да сугъулмагъыз.
Меннге да, Сизге да, Сёзге да
Алай игиди.
ТОСКА +++++++++++++++++++++
Я умираю от тоски по Родине.
Я умираю от тоски по Родному языку.
Я умираю от тоски по Женщине.
Вот это триединая тоска
Бесконечно, постоянно, гложет, душит, убивает меня,
Но никак не может убить, добить:
В глубине сердца остается ещё
Маленькая надежда на возвращение;
Временами она тоже гаснет от сомнений:
А помнят ли тебя там?
А ждут ли тебя там?
А может, это тоска по ушедшей молодости,
По ушедшей жизни?
Ведь уже нет той Родины,
Того Родного языка и той Женщины.
Нет того Времени и того Пространства
И той материи, которая существовала в них.
Ведь это тоска началась уже там:
И на Родине тосковал по
Родине, Человеку, Народу, Языку, Женщине...
Скорей всего, это была тоска по крыльям,
Которые не выросли и наврядли теперь вырастут;
Это была тоска по несостоявшемуся полету в Небо, в Космос;
Это была тоска Человека, осознавшего неизбежность своей смерти,
По вечной, бесконечно прекрасной жизни:
Мир так прекрасен – а ты уходишь.
Белые вершины, синее небо, скалы, реки, леса, зеленая трава,
детский смех, песни птиц... –
Всю эту красоту больше не увидищь, не услышишь.
Да, это великая печаль-тоска с которой человек живет и умирает,
С которой он не хочет и не может смириться,
Но и выхода не видит. Это тоска усиливается с годами.
И от этой невыносимой тоски
Каждый спасается по-своему.
Но рано или поздно волны этой тоски
Настигают, накрывают и уносят человека...
САУ КЪАЛ, ДЖЮРЕК ++++++++++++++++++++
Къуугъуннга чабхан атлы да – джюрегим,
Сюйюмчюге чабхан сабий да – джюрегим.
Терезеча ачылгъан да - джюрегим,
Эшикча джабылгъан да – джюрегим.
Джазгъы кёкча джашнагъан да – джюрегим,
Джазгъы джерча джашнагъан да – джюрегим.
Къачхы кёкде турна таууш да – джюрегим,
Дуния-ахырат аууш да – джюрегим.
Азан къычыргъан да, салах тартхан да – джюрегим,
Аллах-адам деб айтхан да – джюрегим,
Эки дуния, минг халкъ, бир джамагъат да – джюрегим.
Уллу Аллахха аманатды джюрегим.
Къачан эсе да, шайтан кирген джюрегим,
Манга кёб азаб, палах берген джюрегим.
Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да – джюрегим,
Джангыз Терек да, Къазакъ Бёрю да – джюрегим.
Нюр джарыкъ болуб тёгюлген да джюрегим,
Солумагъан, солургъа да къоймагъан джюрегим,
Джарылсанг да, кюрешесе урургъа,
Биягъынлай джоргъа аджир болургъа.
Талагъынг туруб джыгъыллыкъса, билеме,
Алгъадан огъуна сенден разылыкъ тилейме.
Мен сенден, сен менден – бир-бирибизден бошадыкъ.
Сау къал, джюрек. Ёлгюнчю джашадыкъ.
КЪАН-ДЖАН
Джан десенг – ана тилде,
Джурт десенг – джашил нюрде,
Къан десенг – къызыл-ала,
Эл десенг – Къызыл-Къала,
Кёл десенг – Къарча Къала.
МЕН ТЮЗ БОЛДУМ АНТЫМА
Ата джурт ючюн, туугъан джер ючюн,
Баргъан къазауатлада тёгюлгенди къаным да,
Къаным сугъаргъан джуртну топрагъына
Къошулгъанды тёнгегим-саным да,
Сиз умут этгенча, кёкге учуб кетмей,
Ана тилге къошулгъанды джаным да.
Хоу, туугъан джерими топрагъына
Къошулгъанды тёнгегим-саным.
Тёнгекден айырылгъанлыкъгъа, Джуртдан айырылмай,
Ана тилге кёчгенди джаным.
Тёнгегим – Ата джуртда, джаным да – Ана тилде...
Насыб деген ол тюлмюд?
Халкъым бла джашадым, халкъым ючюн да ёлдюм –
Насыб деген ол тюлмюд?
Джашау бла Ёлюмню
Бойсундурдум кесиме.
Диним, тилим, джуртум, халкъым –
Дайым мени эсимде.
Джашау бла Ёлюмню
Кесиме къанат этдим.
Ант этдим:
Халкъым ючюн джашаргъа,
Халкъым ючюн ёлюрге.
Мен тюз болдум антыма:
Джашаууму къояма,
Назмуму да къояма
Кёб джаша дей, халкъыма.
АМАНТИШЛЕГЕ
Аман къатын арты бла къоркъутханча,
Сиз сёз бла къоркъутургъа излейсиз джауну.
Джалыныб къалыргъа излейсиз джаудан.
Бугъунуб къалыргъа излейсиз джаудан.
Аллах бла тилейме:
Киши бли тиши болгъаныгъыз айырылмай тебрегенди –
Сёзню къатынлагъа къоюгъуз,
Ныгъышны да къоюгъуз къартлагъа.
Белигизни белбау бла тартдырыб,
Санларыгъызны къатдырыб,
Эрлече джюрюгюз.
Бууаз къатынлача, къарынларыгъыз салыныб,
Ичкичиликни, хаулеликни нёгер этиб,
Къахмелени кесигизге эр этиб,
Джюрюгенигиз боллукъду.
Джуртугъузну джаулагъа бериб,
Аланы кесизиге бий, патчах этиб,
Кесигиз а алагъа къул болуб, ит болуб,
Бойнугъуздан тагъылыб, бедишлик болуб,
Ала атхан сюекни кемириб,
Ол сюек ючюн талашыб, джыртышыб,
Не учузлукъгъа джетгенсиз сиз?
Джуртугъузгъа ие болур орнуна,
Амантишле болуб – сатлыкъла болуб,
Джаулагъа къахме, къатын болуб,
Тегене, сюек ючюн
Кесигизни, халкъыъызны да сатыб,
Джашаб турургъа умутму этесиз?
Ата-бабаланы къабырларын эки джармагъыз,
Туудукъланы да сындырмагъыз кёллерин.
Адамлыкъны-ёзденликни-эркинликни
Не затлагъа аууушдурасыз сиз?
Эркинликге джетген бир джукъ джокъду:
Бёрюню къарны ач болса да – кёлю токъду.
Ол башына эркинди. Анга бий кимди?
Бир киши да. Ол боллукъ тюлдю кютю.
Аны ит болургъа къоймагъан –
Тейриси, тёреси, адети, бети эмда ётю.
Сиз а адамсыз.
Динден да хапарыгъыз барды.
Сора, Аллах айтханны этмей,
Ибилисге нек табынасыз сиз?
Адам болугъуз – муслиман болугъуз – ёзден болугъуз
Деб айтылгъанны къулакъгъа алмай,
Имансыз болуб, имансызлагъа къул болуб,
Айланнганыгъыз къуджур тюлмюдю?
Имансызлыкъды хар не палахны да анасы.
Сизден чыгъады бютеу халкъгъа къоркъуу.
Аны ючюн, амантишле, мен сизни
Къара багъанагъа сёз бла тагъама.
Сынджыр бла тагъарыкъла да чыгъарла.
Шериатха кёре сизге азаб салыныр.
Аман тишигиз алыныр.
Ким биледи, акъыл да джыярсыз.
Бек талпыйма ол кюнню кёрюрге.
Имансыз къауум, хазырланыгъыз ёлюрге.
Титирегиз, амантиш джыйын, ит джыйын.
Кечим джокъду сизнича итлеге.
АМАНТИШЛЕГЕ ЭНТДА БИР НАЗМУ
Имансызла, аджашханла:
Халкъларына аман айтыб,
Кърал къуйгъан кирни джагъыб,
Кърал къуллукъгъа джарашханла.
Халкъларын джакълар орнуна,
Джуртларын сакълар орнуна,
Джаугъа сатылыб къалгъанла,
Отуз кюмюшлерин алгъанла.
Халкъларын, джуртларын сатыб,
Джашау этерге кюрешгенле,
Халкъны динсиз, имансыз этиб,
Тилсиз, тарихсиз этиб,-
Хайуан этиб кюрешгенле,
Хайуанча да кёргюзтгенле.
Сатлыкъ къауум, амантиш къауум,
Аллахсыз, имансыз къауум,
Отуз кюмюшдю багъагъыз.
Ким эди сизни бабагъыз,
Ким болур сизни балагъыз?
Сизничалагъа джокъду орун
Керти адамланы ичинде –
Джашауда да, къабырлада да.
Кимлеге сатылгъан эсегиз,
Кимлеге табына эсегиз,
Ма аланы къабырларында
Къазыллыкъды сизге чунгур.
Харам мыллыкча атыллыкъсыз
Оюла тургъан кир чунгургъа.
Аны бла бошаллыкъды
Дуния джашауугъуз сизни.
ДЖАШАУ ЮЧЮН СЕРМЕШЕЙИК
Къуш ёрге кёлтюрюлюб,
Къарагъанча дуниягъа,
Джети къат кёкге чыгъыб,
Къарайма Джерге андан
Джюджю тёбеде джюджюле
Бирер чёбню да сюйреб,
Баргъанча ары-бери,
Джер тёбеде адамла
Бирер джюкню кёлтюрюб,
Минг джарсыу, къайгъы сюрюб,
Чабалла ары-бери.
Кёкледен къарагъаннга
Джюджю бла адамны
Джокъду джокъ башхалыгъы.
Бары да джашар ючюн
Этедиле дыгалас.
Джюджюню, адамны къой,
Джер кеси да Аламда
Кёрюнеди джилтинча:
Бир саниени джаныб,
Титиреб эм къалтыраб,
Джукъланныкъча ёмюрге.
Джердегилени къой,
Джер кеси да Аламда –
Кёзге да илинмеген
Бир бурху зат, бир тамчы.
Бурху джанны сагъышы,
Ёллюк джанны къайгъысы
Чексиз, ёлюмсюз Кёкге
Джеталырмы, джетерми?
Ариу, бир кераматлы
Джер адамны джарсыуун,
Къайгъысын эм сагъышын
Джетдиралса да Кёкге,
Чексиз, ёлюмсюз Кёк
Ангылаялырмы бизни?
Джерни къой, таб Кюнню да
Джукъланныгъы хакъды, хакъ.
Бу биз билген дунияла
Бары да боллукъла талкъ.
Джашау-ёлюу, келиу-кетиу –
Тюрленмезлик бир джорукъ.
Джюрек, аны ангыла да,
Бир рахат бол, бир сорукъ.
Алай а, соруу къалыр:
Быллай бир къыйыныбыз,
Барысы зее болуб,
Барысы зыраф болуб,
Кетерик эсе ёлюб,
Нек келгенек дуниягъа?
Иги умутла, джорала,
Толма да къал, ай медет,
Джарлы джюрек джарыла:
«Не ючюн?»- дейд, ай медет!..
Тёнгек, джан да джаралы...
Кёзюм кёкге аралыб,
Минг-минг джылны сорама:
Не ючюн?
Джууаб алмай да къала...
Иги умутла, джорала –
Ала да толмай къала,
Минг-минг джылны сорама:
Не ючюн?
Джаратылдыкъ – не ючюн?
Къыйналабыз – не ючюн?
Къырыллыкъбыз – не ючюн?
Барысы да – не ючюн?
Чексизлик, ёлюмсюзлюк!
Сюелиб юсюбюзге,
Оноу этесе бизге.
Мен а – сен джаратхан джан,
Санга да салама дау:
Дуниянг бла къозуб, къозгъаб,
Дагъыда этесе шау.
Не ючюн?
Акъылым джетген кибик,
Къолумдан келген кибик,
Къурарыкъма мадарла
Бойсунмазгъа къадаргъа.
Ёлгюнчю ёлюм бла
Кюреширикме кёлюм бла.
Иннетинг-сёзюнг-ишинг
Джашау ючюн сермешсин.
Сермешсин Тюзлюк ючюн
Эмда Эркинлик ючюн.
Ахыр кюн не Ахырзаман
Джарашмайла кёлюме.
Джашау ючюн ёрге тур –
Джол бермейик ёлюмге.
АЙ ТОЛГЪАН КЕЧЕ
Ай толгъан кече.
Кёб алгъыш, тилек айтылгъан кече.
Сюймекликден
Нюр джаннган кече,
Кёк-Джер-Кёл джашнагъан кече,
Джулдуз сютю гюллеге тамгъан кече,
Кёк джерни сугъаргъан кече.
Къан джаннган кече,
Джан къаннган кече,
Сан талгъан кече.
Некях кече.
Ай толгъан кече.
Кёб таурух, хапар айтылгъан кече.
Ай толгъан кече.
Керамат сёзле,
Аламат сёзле,
Аманат сёзле,
Ант сёзле
Айтылгъан кече.
НЕ ЮЧЮН, НЕК?
Терекле титирейле джелде...
Не терекге, не джаныуаргъа,
Не къанатлыгъа, не адамгъа –
Тынчлыкъ джокъду бир джаннга джерде.
Кёк кюкюрейди, джер тебренеди,
Иссилик мыйыны къайнатады,
Сууукълукъ санланы бузлатады,
Бир суу басады, бир къар басады.
Табигъатны усу тутмагъан кёзюуюн,
Марай, сакълай, джашаргъа кюрешебиз.
Бир-бирде къыйынлыкъны кесибизге –
Бир-бирибизге, табигъатха да джетдирген кесибизбиз.
Хар не тюрлю къайгъы, палах
Адам джюрегинден келгеннге ушайды.
Къара иннетни къорлугъу шайтан –
Ол да адам джюрегинде джашайды.
Кёкден, Джерден, джюрекден да келеди палах.
Джаннетде тура билмеген адамгъа
Сынау дунияны бергенди Аллах,
Тюзелгенни къайтарырча ызына.
Алай а, тюзелирге ушамайды адам,
Аллах буюргъанча джашамайды адам.
Аны ючюн келликди Ахырзаман.
Ахырат азабны да чегерикди адам.
Аллах адамны не иннет бла, не мурат бла
Джаратханын билмейме мен.
Аллахны ишлери бизге ташалла,
Ёзге, адам аны Джаратханнга бара эсе къаршчы,
Аллахны, адамны да джауун – Ибилисни –
Къара джинни эте эсе кесине башчы,
Сора, адамны ангылагъан, кечген да къыйынды.
...Аллах адамны джаратыб, сюйюб, сыйлы кёрюб:
«Къалгъан джанла, адамгъа баш уругъуз»,- деди.
Нюрден джаратылгъанла Аллахлары айтханны этиб,
Адамгъа шеждеге бардыла.
Джангыз Ибилис джаратхан Аллахына бойсунмай:
«Мен – отдан джаратылгъан, топракъдан джаратылгъаннга
Баш урлукъ тюлме»,- деб тохтады.
Ма аны ючюн болду ол Аллахха ассы.
Аны ючюн сыйсыз этиб,
Аллах кёкледен быргъады Ибилисни.
Энди джаратхан Аллахларын къоюб,
Ма ол къара джиннге баш уралла адамла.
Баш уралла эм ачы джауларына – Ибилисге.
Сора къалай джетмез адамгъа къыйынлыкъ?!
Аллах алай сюйюб, сыйлаб джаратхан адамы,
Имандан чыгъыб, Аллахына бойсунмай тохтаса,
Къыйынлыкъладан да дерс алмай, тюшюнмей тохтаса,
Сора не этсин Аллах да чамланмай?
Тебренеди джер, кюкюрейди кёк,
Джанады мыйы, джарылады джюрек...
Билсем да сорама: не ючюн, нек?
Билсем да сорама: не ючюн, нек?
УЧАРГЪА ДЕБ БЕРИЛГЕНЛЕ КЪАНАТЛА ++++++
Кеселле чегетде терекни маджалын...
Кийикча къачыб, къаягъа ёрлеб,
Баш сакълаб тургъан нарат терек,
Сабыр болсун сени да аджалынг.
Кийикнича, ышаннга салыб турсала да,
Мурдарлагъа сеннге джетген тынч тюлдю.
Алай а, мийикден тёбеннге къараб,
Хар джыл сайын, хар ай сайын, хар кюн сайын,
Туугъан чегетинги, мингджыллыкъ чегетинги
Кесе, кюйдюре, къурута тургъанларын кёрюб,
Сакъларгъа, къорууларгъа къолунгдан келмей,
Хаман титиреб, къыйналыб туруу –
Хар кесиле тургъан бла кесиле туруу,
Хар ёле тургъан бла ёле туруу,
Ёлгенден эсе, ким биледи, къыйын болур.
Хоу, ёлюб кетген андан тынчыракъ болур.
Алай а, сеннге керекди тёзерге.
Бошуна чыкъмагъанса мийикге, ёрге.
Сени джанынг ауруйду Терекге, Ташха да –
Сени къадарынг башхады.
Сен келечисе Хакъ бла Халкъны арасында:
Бола тургъанны Аллахха билдиресе,
Аллахны оноуун да джерге эндиресе,
Халкъгъа джетдиресе, Халкъгъа сингдиресе.
Огъай,
Сен баш сакълай, джан къутхара чыкъмагъанса мийикге.
Нарат терек, сени бош тенг этдим кийикге.
Аллахданды сени къадарынг-джазыуунг:
Айт халкъынгы къууанчын, джарсыуун,
Къутхар халкъынгы, кесинги да азабдан...
Аны ючюн берилгенди сеннге иман, дин,
Аны ючюн берилгенди сеннге фахму, билим,
Аны ючюн берилгенди сеннге мийиклик,
Аны ючюн берилгенди артыкъ ангы-эс, джигитлик.
Алкъын этерсе кёб ашхылыкъ-игилик.
Тенг болма къамжакъгъа-къуртха.
Къутхар кесинги, халкъынгы да къутхар.
Аллах бергенни сыйла, сакъла, джакъла эмда къатла.
Учаргъа деб берилгенле къанатла.
ХАР КИМ КЕСИ САЙЛАЙДЫ ДЖОЛНУ
Аллахны Сёзюне керекмиди тылмач?
Ийнаннганнга Ол – насыб эм къууанч.
Имансызгъа уа – бир бош таурух, хапар...
Джаннет, джаханим – дунияда, ахратда да бар.
Хар ким кеси сайлайды джолну...
КИЙИК, ШАЙЫР ЭМДА МУРДАРЛА +++++++
Кийик къая ранда, шайыр джулдуз ранда
Джашасала да,
Бирини ашы кырдык, бирини ашы джарыкъ
Болса да,
Экисин да ышаннга салыб,
Мараб тургъан кючле бардыла:
Аланы джюреклери къарады, эршиди –
Ариулукъну, адамлыкъны джауларылла ала,
Табигъатны, адамны джауларылла ала.
Джулдузкёз сабийбет джашауну джауларылла ала.
ДЖАУУМЛА ТОХТАМАЙ ДЖАУГЪАНЛЫ ЮЧ АЙ
Тенгиз джердемид, кёкдемид – билмейме,
Джауумла тохтамай джаугъанлы – юч ай.
Юч ай мен да тохтаусуз кёкге къарагъанлы,
Ол ачылыб, андан кёрюннюкча Къарачай:
Мийик таулары, Минги Тауу агъарыб, ышарыб,
Къара суулары, гара суулары боркъулдаб, шоркъулдаб,
Джашил чегетлери шыбырдаб, шууулдаб, –
Бары да меннге салам бере, тансыкълаб.
Алай а, кюн аязымайды, ачылмайды кёк.
Тутулуб тургъанчалла:
Кёкде – Кюн, Ай,
Кёкюрекде – джюрек
Джутаргъа башлагъанды бизни джелмаууз.
Адамлада къалмагъанча ёт не аууз –
Къабышыб туралла эгерлени уятмай,
Не этгин, ол мискинлени уялтмай.
Орнундан чыкъгъан итни бёрю ашар дейле,
Мен а, орнундан чыкъгъан ит тюл, бёрюме.
Мени ким, не, къайда, къачан, къалай ашар –
Билмейме. Аджашхан насыбсызланы бириме.
Билмейме, насыб бар эсе – къайдады?
Джауумла тохтамай джаугъанлы – юч ай.
Юч ай мен да тохтаусуз Кёкге къарагъанлы –
Ол ачылыб андан кёрюннюкча Къарачай.
ДЖАШАУУМ БУРУЛГЪАНДЫ КЮРЕШГЕ
Хар кюнюм элтеди сермешге,
Джашауум бурулгъанды кюрешге.
Къууаныб, зауукъланыб джашар орнуна,
Кюн таякъгъа, нюр джарыкъгъа ушар орнуна,
Кюрешеме сюеб сёзледен къала,
Ата-бабам сюегенча ташладан къала.
Зорлукъгъа, терсликге къаршчыды къолумда къалам,
Олду бюгюннгю уруш сауутум, къамам.
Сюймекликге, ариулукъгъа салама махтау,
Игиликге, халаллыкъгъа салама махтау,
Джигитликге, эслиликге салама махтау,
Тюзлюкге, эркинликге салама махтау,
Муслиманлыкъгъа-адамлыкъгъа салама махтау.
Хакъ джолда баргъаннга джокъ арыу, тохтау.
ИМАНЫ БОЛГЪАННГА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ
Аллахны Сёзюнденди сёзюм,
Аллахны джанынданды джаным.
Аллах берген джуртуму-джерими
Топрагъындан-ташынданды саным.
Аллах-Адам ючюн баргъан къазауатда
Шейит болсам – Аллахха кетерикди джаным,
Халкъыма къаллыкъды сёзюм,
Джерими сугъарлыкъды къаным,
Джериме къошуллукъду саным.
Аны ючюннге рахатды кёлюм...
Иманы болгъаннга джокъду ёлюм.
САГЪЫШ ЭТ ++++++++++
Джашауунг-ызынг – анга сагъыш эт.
Джашынг-къызынг – анга сагъыш эт.
Кимди джюрютюрюк сен тутхан байракъны,
Кимди джерлерик сен миннген Боракъны?
Кимге къаллыкъды джыр-назму байлыгъынг?
Кимге къаллыкъды Ай, джулдуз байрагъынг?
Сен джазгъанны кимди окъурукъ?
Огъесе, дженге-дженге дженгерми сокъурлукъ?
Сен кюрешгенча диним, тилим деб,
Сен кюрешгенча халкъым, джуртум деб,
Кюреширик табылмай къалса,
Къабырынг джарылмазмы эки?
Анга сагъыш эт.
Орнунга адам хазыр эт.
ТЮРЛЮ НАЗМУ
«Кёкге узалма!..».
Унутуб Тейрини буйругъун,
Учхан джулдузну къуйругъун
Сылаб, къолуму кюйдюргенме,
Халкъны кесиме кюлдюргенме.
Къалай къояйыкъ Кёкге узалмай –
Мёлекле кёкде эселе,
Къахмеле джерде эселе,
Къалай турайыкъ кёкге узалмай.
Къалай болайыкъ кёкге узалмай:
Мёлекле кёкде эселе,
Къахмеле джерде эселе.
Кёкде эсе – джарыкъ, нюр.
Джерде эсе – балчыкъ, кир.
Огъай,
Эки имбашымда эки мёлек...
Мен аланы сезалмай,
Кёз алмай,
Джер къызлагъа къарайма.
Алдайма.
Мен къарагъан – къарангыды,
Мени сакълагъан – къарангыды.
Джокъду анда джулдуз не Ай...
Сау къал, Малкъар-Къарачай.
АХЫРЗАМАН НАЗМУСУ
Зорлукъ-терслик юсден кетгенликге,
Эсден кетмей, къыйнайды.
Чалдышха тыйылгъан тюзлюк
Сюргюнде сабийча джылайды.
Игилик хорлатады кесин,
Хорлайды аны аманлыкъ.
Ичиб, эсириб, той этелле
Итлик, хыйлалыкъ, харамлыкъ.
Къарангы кючлейди джерни,
Адам джюрегинден къычырады шайтан:
«Ибилис, хорладыкъ Аллахны,
Энди бизникиди адам».
Къайда джийиргеншли, къахме, амантиш
«Ура» деб, урадыла харс.
Имансызлыъ кючлейди джерни –
Кёкге чыгъады букъу, тютюн, чарс.
Джаратхан Аллахын унутуб,
Ибилисге табынады адам.
Батыб гюнахха-харамгъа, кирге-балчыкъгъа
Тонгузча зауукъланады адам.
Эм кирлини, джийиргеншлини,
Патчах этиб, ётдюрелле тёрге...
...Аллахны тёзюмю бошалады –
Ахырзаманын иеди джерге.
КЕСИБИЗДЕН, ИЧИБИЗДЕН БАШЛАНСЫН ДЖИХАД
Тейри адамыбыз деб, кюрешмегенле,
Бёрю къанлыбыз деб, сермешмегенле,
Аллах-Адам деб, тюшюнмегенле –
Джокъду сизде не адамлыкъ,
Не муслиманлыкъ.
Ёзден болургъа излемеген къулла,
Бёрю болургъа излемеген итле,
Аман хансча джайылгъансыз сиз –
Сизден ариуланмай,
халкъыбыз Халкъ болмаз.
Туугъан джуртдан тойгъан джуртну сайлагъанла,
Адам джашаудан хайуан джашауну сайлагъанла,
Хуппеги, сюек береди деб, къара джинни сыйлагъанла,
Итлеча, къарынлары бла, къарын тюблерине къулланнганла,
Аджашханла, алданнганла, сатылгъанла...
Джайыла, кёбден-кёб бола барасыз сиз,
Ит аурууча, джукъгъан аурууча, бир къыйынлыкъ болгъансыз сиз.
Кеслерин таулугъа, къарачайлыгъа санамагъанла,
«Джыйымдыкъбыз, андан-мындан келгенбиз» деб, тургъанла,
Келген джеригизге барыгъыз – сизни тыймайды киши,
Эркин болууду, кърал болууду Къарачайны иши.
Онгсузгъа бий болургъа, онглугъа къул болургъа кюрешесиз.
Сиз – ёзден тюлсюз, адам тюлсюз, муслиман да тюлсюз.
Чырмауукъ хансча, аман хансча, джайылгъансыз –
Сизден артылмай,
Адам да, Халкъ да , Муслиман да болаллыкъ тюлбюз.
Кесибизден, ичибизден башлансын джихад.
Ёзденлик-адамлыкъ-муслиманлыкъ ючюн барсын къазауат.
ХАЛКЪ-ДЖУРТ КЪАЙГЪЫСЫ КЕМИРЕДИ ДЖЮРЕКНИ
Алгъыш этиб, тилек этиб, ашыргъанла джууукъла –
Джукъла, Билал, сагъыш этмей бир джукъгъа.
Джоюлмадынг башхалача тутулуб,
Кетдинг, кетдинг джелмауздан къутулуб.
Амантишле да къара хахайны баса,
Эки башлы гяуур къуш да джан-джанын ашай,
Чекден ётдюнг – башха дуниягъа кетдинг,
Тилчиле, сёзчюле да къалдыла тиллерин чайнай.
Халкъынг бла тюл, джангыз кесинг къутулуб,
Кетгенсе да – къууанч джокъду, басалмайса кёлюнгю.
Кюнюнг, Айынг – Къарачайынг – тутулуб,
Тура эсе, къалай басхын кёлюнгю?!
Эки башлы Минги Таугъа къысылыб,
Баш сакъларгъа, джан сакъларгъа кюрешген,
Джети башлы эмегенлени къырыб,
Эки башлы чыгъыр къуш бла сермешген,
О нарт халкъым, ёзден халкъым, джигит халкъым,
Аллахдан башхагъа бойсунмагъан муслим халкъым,
Иманынг да, айранынг да, Аллахха шукур, джетишелле,
Къайтукъ айтхан таулучукъларынг да джетишелле-джетелле.
Алай а, кёбдюле тёгерекде эски джаула, джангы джаула,
Сюелелле кир байракъла – эски даула, джангы даула,
Джангы джамаулу эски даула – джалгъан даула.
Кюрешелле сыйырыргъа туугъан джерибизни-джуртубузну,
Думп этерге тарихибизни, эсибизни, эслибизни, онглубузну –
Не этиб да алыргъа онгубузну.
Амантиш сатлыкълагъа таянадыла джаула.
Бир умут агъарта, бир къайгъы къаралта,
Турадыла узакъ Ата джуртда таула.
Мен да турама мында, тенгизча чайкъала кёлюм,
Джуртум – анда, кесим – мында, халкъым – анда, кесим – мында.
Халкъ-Джурт къайгъысы кемиреди джюрекни –
Къайда да бол, ол къайгъыдан къутулургъа, артылыргъа джокъ амал.
ИГИ СЁЗЮМ ЁЛМЕЗ
Къурт ашагъанча терекни,
Къайгъы ашайды джюрекни.
Къалай къурутсун аны адам?
Къалай къутулсун андан адам?
Ётсем да тенгизден-теркден,
Къайгъы кетмейди джюрекден.
Ол джюрекде салгъанды уя –
Къама къынча тар болгъанды дуния.
Учунургъа, учаргъа къоймайды ол –
Тауусулгъанды джол.
Джумшакъ кырдык огъуна тауусады чалкъыны,
Сора не айыб, къайгъысы халкъымы
Джюрекни ашаб, таусханды деб.
...Лайпанланы Билал хаджи ауушханды деб,
Хапар чыкъса – ийнанырла анга.
Умметчиле, миллетчиле да къыйналырла анга.
Темиркъазакъ Джулдуз да,
Къазакъ Бёрю да,
Джангыз Терек да къыйналырла анга.
Алай болса да,
Иги сёзюм, назму сёзюм ёлмез, джашагъанлай турур,
Игиликге-сюймекликге-ариулукъгъа-халаллыкъгъа къанат болур,
Тюзлюкге, эркинликге, джигитликге кёллендиргенлей турур.
Алай бла мен да къутулуб ёлюмден
Ахырзаманнга дери джашарма биргегизге.
ДУНИЯ БИЗГЕ НЕ ЭТЕР
Джатхан ёгюзню юсюне
Тургъан бузоу кир этер.
Эй джанларым, биз джатыб турсакъ,
Дуния бизге не этер?
Ала ит болуб чабханда
Биз бёрю болуб чабмасакъ,
Боюннга дуа, белге къама
Гитчеликден огъуна такъмасакъ,
Дуния бизге не этер?
Динибиз, Джуртубуз демесек,
Халкъбыз, Адамбыз демесек,
Игилик этмесек, излемесек,
Аллахдан иман тилемесек,
Муслиман болургъа кюрешмесек,
Дуния бизге не этер?
МАДАР ЭТСЕМ...
Джуртха кесилгенди джол.
Бир кишиде джокъду гюнах.
Алай буюргъанды Аллах.
Мадар этсем къадар этерикди Ол.
АЛЛАХ БЛА АДАМЛА
Джуууртха кесилгенди джол деб,
Джылай эди бир насыбсыз.
Джуртха кесилгенди джол деб,
Джылай эди экинчи насыбсыз.
Имандан, айрандан къайсын сайларгъа билмей,
Джылай эди ючюнчю насыбсыз.
Аллахха кесилир да джол деб,
Бири да сагъыш этмей эди.
Аллаху тагъала не айтыргъа билмей,
Къарай эди кеси джаратхан джанлагъа...
Мёлеклерин, файгъамбарларын, китабларын ийгенден сора да,
Тюрленирге, тюшюнюрге унамагъан джанлагъа.
ШАЙЫР ++++++++++++
Аны сёзю – намаз керекча,
Ол кеси уа – Джангыз Терекча,
Шийирлери – азат тёлюча,
Джюреги уа – Къазакъ Бёрюча.
БАРЫ ДА КЪАРАЧАЙ
Кёк, Кюн, Джер, джулдуз, Ай –
Бары да меннге – Къарачай.
ХАЛКЪ ЭМДА ХАКЪ
Къарачай бла Малкъар.
Ай бла джулдуз.
СЕРМЕШИРГЕ КЕРЕК ТЮЛМЮЛЛЕ
Джатхан темирни кеседи тот.
Ишлеген темир ашалады, тауусулады.
Уруш темир да кюеди, сынады, ууалады,
Ёлюм къайда да джетеди бизни.
Алай а, аман къатынча,
Ёлгенден эсе, тот кесе, тёшекде,
Иги тюлмюдю, эрча эшикде –
Аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Сабан тюзде не уруш тюзде,
Ишлей, кюреше, сермеше ёлген?
Бизни ата-бабаларыбыз
Не байракъ алыб, не джамчыгъа чырмалыб,
Алай къайыта турмагъанламы урушдан?
Ата джурт ючюн, халкъ ючюн
Сермешгенни-ёлгенни чыкъмагъанмыды сыйы?
Ол насыбха, насыблыгъа саналмагъанмыды?
Биз а – ол нарт ата-бабаланы
Туудукълары-джетеклери тюлбюзмю?
Къалам да, къама да
Дин-тил ючюн, адет-намыс ючюн, халкъ-джурт ючюн,
Игилик-тюзлюк-эркинлик ючюн
Сермеширге керек тюлмюлле?!
ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРЕ ДА БИР ЗАТНЫ ЮСЮНДЕН
Не эркегинде, не тишисинде,
Не уллусунда, не гитчесинде
Адеб-намыс , бет-уят дегенледен джукъ джокъду.
Аладан хапарлары да джокъду.
Ахрат азаб, дуния намыс дей билмеген,
Джашагъанлары, ашагъанлары да тонгузча,
Онгсузгъа бий, онглугъа къул болургъа кюрешген,
Таякъдан башха бир затдан къоркъмагъан,
Таякъдан башха тилни ангыламагъан
Бу джийиргеншлиле бла боллукъмуду джашаргъа?
Кирден, балчыкъдан айырылыргъа излей эсек,
Адам болургъа, Халкъ болургъа излей эсек,
Былача ит, тонгуз болургъа излемей эсек,
Быладан айырылмай джокъду мадар.
Динибизни, тилибизни къурутуб, джуртубузну кючлеб,
Была кеслерича этерге излейле бизни да.
Тонгузла тонгуз этерге излейле бизни да..
Къаршчы тургъанны къырыб, ёлтюрюб,
Джууаш болгъанны къул-къарауаш этиб,
Башыбызгъа, бойнубузгъа миниб,
Алай джашаб турургъа излейле.
Аллаху акбар дейме, джихад-къазауат дейме,
Башха джол къоймагъанла была бизге.
Не иман бла джашарбыз, не иман бла ёлюрбюз.
Кесин адамгъа, муслиманнга, ёзденнге, эркишиге санагъан
Дин-тил ючюн, Халкъ-Джурт ючюн турайыкъ ёрге.
Аллах-адам ючюн, дуния-ахырат ючюн,
Эки дуниядан да юлюшлю болур ючюн,
Кеси кесибизден кёлюбюз чыкъмаз ючюн,
Аллахны бизден кёлю чыкъмаз ючюн,
Турайыкъ ёрге.
Барыбыз да турайыкъ ёрге.
ХОРЛАМ АНЫКЪЫДЫ
Халкъымы саны эки джюз минг.
Ол кёбмюдю, азмыды – билмейме мен.
Къартны, сабийни, тиширыуну, къарыусузну бир джанына чыгъарсанг,
Сауут туталлыкъ эркишиле – бир онбеш минг.
Ол азмыды, кёбмюдю – билмейме мен.
Иманы толу эсе – бюгюлмезлик кючдю ол.
Иманы къарыусуз эсе – джукъ да тюлдю ол.
Хакъ джолда баргъан ким эсе – аныкъыды хорлам.
Къалгъан джолла барысы – харам.
Иш санда тюлдю – имандады.
Хакъ джолда бара эсе халкъ,
Аллах эсе миллетни иннети-сёзю-иши-кюреши,
Сора аны хорлаяллыкъ джокъду киши.
ДЖАШАУНУ МАГЪАНАСЫ
Джети къаты барды хар нени да –
Кёкню да, джерни да, джюрекни да.
Джюрекде джашайла:
Игилик , аманлыкъ да,
Адамлыкъ, хайыуанлыкъ да;
Иман да, шайтан да,
Умут да, тюнгюлюу да,
Ёлюм да, ёлюмсюзлюк да,
Акъ да, къара да,
Джарыкъ да, къарангы да,
Дуния, ахырат да,
Джаннет, джаханим да...
Джашау – аланы кюрешлериди.
джаныуар – Адам болургъа,
сюрюу – Халкъ болургъа кюрешедиле.
Адам болургъа, Халкъ болургъа кюрешиу –
Олду джашауну магъанасы.
АДАМ, МУСЛИМАН БОЛУР ЮЧЮН
Джюрегинги, тёнгегинги да таза тутсанг,
Юсюнгю, кийиминги да таза тутсанг,
Юйюнгю, арбазынгы да таза тутсанг,
Хоншугъа, тийреге, джууукъгъа-узакъгъа да иги болсанг,
Къартха, сабийге, тиширыугъа, онгсузгъа артыкъ джан аурутсанг,
Къара кючледен адамны сакъларгъа, джакъларгъа кюрешсенг,
Аллах айтханча, буюргъанча джашаргъа кюрешсенг –
Адамлыкъ-муслиманлыкъ олду.
Аллах берген затланы – дининги, тилинги, джуртунгу, халкъынгы –
Барын сакъларгъа, джакъларгъа, айнытыргъа-къатларгъа кюрешсенг,
Билиминги, фахмунгу,
кючюнгю, саулугъунгу, джашауунгу алагъа юлешсенг –
Эки дуниядан да юлюшлю болуу олду.
Кесинг таза, халал, иги болсанг,
Къалгъанланы да алай болурларын излесенг,
Кишиге бий, къул болургъа унамасанг,
Кишини да кесинге бий, къул этерге излемесенг,
Бир Аллахдан башхагъа бойсунмасанг, къуллукъ этмесенг,
Аллах Къуранында айтханча джашасанг –
Адам болуу, муслиман болуу – олду.
Джюрегингде хайуанлыкъны, джаныуарлыкъны ёлтюрсенг,
Ичингде, тышынгда да шайтаннга джол бермесенг,
Кесинг да, адам улу да толу иманлы болур ючюн кюрешсенг,
Адамлыкъ-муслиманлыкъ хорлар ючюн кюрешсенг –
Аллах-Адам да боллукъдула сеннге разы.
АЛЛАХ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙДИ АДАМ
Адам ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге –
Чексиз насыб, зауукъ, къууанч джашаугъа –
Джаннет джашаугъа термиледи.
Саулугъун, джашлыгъын да тас этмей,
Болджалсыз, аджалсыз джашаб турургъа излейди.
Ёлюрге деб джаратылгъан джан
Ёлмезге излейди.
Кесин да, тёгерегин да тюрлендире,
Ёлмей джашаб туругъа излейди.
Аллах болургъа излейди адам –
Андады аны къыйынлыгъы.
АУАЗ
Аллахны Сёзю – манга къыблама,
Мекка, Медина да – Кавказ.
Ахыр джуртум андады мени,
Ары айланыб къылама намаз.
Алай а, къалюбаладанмы, ахырзаманданмы –
Кимден, къайдан эсе да келеди ауаз:
«Аллах айтханча джашамасагъыз,
Тюшюнюрге, нюрленирге унамасагъыз,
Аллах чачарыкъды сизни,
Джуртсуз къоярыкъды сизни».
Тюшюнюрге, нюрленирге унамадыкъ биз,
Аллах айтханча джашамадыкъ биз,
Керамат ауазгъа тынгыламадыкъ биз.
Чамланды Аллах:
Чачылды Хазар къралыбыз,
Чачылды Булгар къралыбыз,
Чачылды Алан къралыбыз,
Къарачай къралыбыз да чачылды.
Сюрюлмедикми Ата джуртубуздан талай кере?
Турмадыкъмы джесирде, сюргюнде къырыла-ёле?
Сынамадыкъмы джюз минг тюрлю азаб, палах?
Дагъыда джазыкъсыныб, тюшюнюрле деб,
Ата джуртха къайтармадымы Аллах?
Алай а, бизде болмагъанча ангы-акъыл-эс,
Ачы тарихибизден этмейбиз оюм, алмайбыз дерс.
Аллаху акбар дейме, къылама намаз,
Къулагъыма уа келеди ауаз:
«Аллах айтханча джашамасагъыз,
Тюшюнюрге, нюрленирге унамасагъыз,
Аллах чачарыкъды сизни,
Джуртсуз къоярыкъды сизни».
АЙ МЕДЕТ АЛЛАХ
Къатышханла къачхы кёкде турнала,
Терслик болур тубанда не башчыда.
Бир турна уа юзюлгенди джыйындан –
Кёл этеме: Хайт де, марджа! Тюнгюлме да, бир чыда.
Кюн аязыр, джол ачылыр – умут юзме.
Джыйынынгы кёрмей эсенг тубандан,
Джолдашларынгы къычырыкъларына тынгыла –
Артха къалма джангыз кесинг аладан...
...Эки дуния – эки заман –
эки чакъ арасы Аман аууш,
Басыннган кёк, къачхы шылпы, турна таууш,
Къадау Ташда улуй тургъан Къазакъ бёрю,
Уллу Тюзде титирей тургъан Джангыз Терек –
Барысы да тюшгендиле эсиме –
Сюргюн кюнню тюйрегенле кёзюме...
...Къатышханла къачхы кёкде турнала –
Къыйынлы халкъымы эсге тюшюредиле ала.
Бир турна уа юзюлгенди джыйындан –
Башхалыгъым бармыды кесими да андан?
Мен терслейме имансыз къралны, джорукъну,
Халкъын джакъламагъан башчыны да терслейме мен.
Амантишни башчы этиб, джолгъа чыкъгъан
Халкъымы да, кесими да терслейме мен.
Къатышханла къачхы кёкде турнала,
Тюзелирлеми, тюзелмезлеми энди ала?
Турна таууш энеди да джерге,
Шийир болуб кёлтюрюледи ёрге.
Аджашхан турна – кесим, турна таууш – назмум...
Ай медет Аллах!
Къатышхан турна джыйын – халкъым,
Аджашхан джангыз турна – кесим,
Турна таууш да – сёзюм.
Не этейим?
Кесиме, халкъыма да не бла болушайым?
Къалай болушайым?
Ай медет Аллах!!!
ФАТИХАМСА МЕНИ ++++++++
Кёзюмю кёзлеуюнде,
Сёзюмю сёзлеуюнде,
Ёзюмю ёзлеуюнде,
Эсими эслеуюнде,
Эсгериуюмде;
Ызымы ызлауумда,
Кесими излеуюмде,
Кесими кеслеуюмде,
Билгишча эснеуюмде,
Кёрюуюмде –
ОЛ;
Джазымы джазлыгъында,
Джайымы джайлыгъында,
Къачымы къачлыгъында,
Къышымы къышлыгъында,
Кече-кюн, таша-туру –
Хар къуру –
Сагъышымда, алгъышымда,
Дуамда, тилегимде,
Кёгюмде, джеримде,
Кёлюмде-джюрегимде –
ОЛ:
Кёлюмю тенгизи,
Кёгюмю джулдузу,
Джанымы джангызы –
Къарачай-Малкъар.
Ата-бабам да, балам да, къалюбалам да,
Саламым да, Аламым да, Заманым да,
Ахырзаманым да –
Малкъар-Къарачай.
Сени бла
Cууум, Ташым, Тауум да – Минги,
Джашауум да – Минги,
Ёлюуюм да – Минги.
Ай Малкъар-Къарачай –
Дуамса, Фатихамса мени.
ИЗЛЕЙМЕ КЕСИМИ
Таугъа, Тюзге да ийиб эсими,
Излейме кесими.
Туудум сюргюнде – Къыргъызда, Кок-Сайда.
Ёсдюм Ата джуртда –
Джёгетей башы Къызыл-Къалада, Къарачайда.
Баш билим алдым Москвада, Эресейде.
Тюз сёзюм ючюн къынгыр къарадыла –
Башымы алыб, кетдим Норвейге.
Шимал Кавказдан Шимал тенгизге келдим.
Нартладан викинглеге салам бердим.
Викинглени туудукълары къурагъанла кърал.
Тарихлерин, кеслерин да сакъларгъа табханла амал.
Биз а, биз –
Нартланы, аланланы туудукълары –
Къайдады бизни байрагъыбыз, тамгъабыз,
Къралыбыз, къраллыгъыбыз къайдады?
Огъесе, Эресей империяны орайдасына
Эжиу этиумю болуб къалды ишибиз?
Кесини байрагъын, тамгъасын, орайдасын сакъламагъан,
Кесин, джуртун душмандан, шайтандан азатламагъан,
Дини, тили, джери, намысы ючюн сермешмеген,
Чачылгъан къралын ызына сюерге кюрешмеген –
Ол адаммыды, халкъмыды сора?
Огъай, ол халкъ тюлдю, сюрюудю.
Башына эркин болмагъан халкъ,
Динине, тилине, джерине ие болмагъан халкъ,
Башхалагъа къул болуб тургъан халкъ,
Ёзден болургъа, энчи юй болургъа излемеген халкъ,
Ол халкъ тюлдю – сюрюудю.
Кюч кючню хорлайды. Алай а,
Къыйынлыкъ анда тюлдю.
Къыйынлыкъ –
Бёрю болургъа унамагъан итдеди,
Ёзден болургъа унамагъан къулдады.
Аладыла амантишле, сатлыкъла,
Аладыла Хакъ бла Халкъны арасына буруу болгъан.
Таугъа, тюзге да ийиб эсими,
Сауланы, ёлгенлени ичинде да излейме кесими,
Ёзденлени, къулланы ичинде да излейме кесими,
Акъланы, къараланы ичинде да излейме кесими,
Башсызланы ичинде да излейме кесими,
Табалмайма бир джерде да кесими.
Мингджыллыкъланы, ёмюрлени арасында
Ким болгъанымы тюзеталмай, абзырайма.
МЕН ДА – АДАМ, МЕН ДА – БАЛЫКЪ
Халкъ-джурт кетгенд эсимден –
Мен билеме терсими.
Кёлюм чыкъгъанд кесимден,
Тас этгенме кесими.
Бу къатышхан дунияда
Табалмайма кесими.
Джыялмайма ызына
Тюзге кетген эсими.
Халкъ-джурт кетгенд эсимден –
Къанаты джокъ сёзюмю.
Кёлюм чыкъгъанд кесимден –
Тас этгенме ёзюмю.
Аякъ тюбде сынмай чёб,
Къутулгъан эдим бери.
Насыбсызла мында кёб –
Мен да аладан бири.
Бир кишиге керек тюл,
Джюрек къайгъынг, джарсыуунг.
Балыкъны суудан атхан
Тенгиз толкъун – джазыуунг.
Ёзге, тенгиз чамланыб,
Харам этмегенд джашын:
Балыкъ кеси атханды
Джашил джагъагъа башын.
Аны джуртун – тенгизни
Кир этгенле, бокълагъанла,
Ол анда солуялмазча,
Ол анда джашаялмазча.
Кир сууда джашар ючюн,
Башхалагъа ушар ючюн,
Ол да – тюрленирге керек,
Ол да – кирленирге керек.
Да алай болгъандан эсе –
Кир балыкъ болгъандан эсе,
Къурт балыкъ болгъандан эсе,
Кирге булгъангъандан эсе,
Нюрден айырылгъандан эсе –
Ол сайлагъанды ёлюмню.
Аллах джаратханыча, балыкълай,
Тюрленмей, кирленмей джашаргъа
Излегенди. Кюрешгенди аны ючюн,
Кюрешгенди тенгизи ючюн.
Тауусулгъанында уа кючю –
Ёзюнден айырылгъандан эсе,
Имандан айырылгъандан эсе,
Айырылгъанды джашаудан.
Мен да – адам, мен да – балыкъ:
Болгъанлы акъыл-балыкъ
Кюрешеме джуртум ючюн,
Кюрешеме халкъым ючюн –
Тас этмез ючюн эсибизни,
Тас этмез ючюн кесибизни,
Адамлай, Халкълай къалыр ючюн,
Адам эм Халкъ болур ючюн;
Тонгузгъа ушамаз ючюн,
Тонгузла бла джашамаз ючюн,
Булгъанмаз ючюн кирге;
Айырылмаз ючюн нюрден,
Айырылмаз ючюн Аллахдан,
Айырылмаз ючюн имандан,
Айырылмаз ючюн кесимден,
Ёлгюнчю сермеширикме мен.
САНГА АЙТАМА, ОЙ АЛАН!
Эй джанларым, тынгылагъыз,
Кеч тюшюннген Лайпаннга:
Аллахха къуллукъ этмеген
Къуллукъ этеди шайтаннга.
Миллетчи, умметчи да болдум,
Шайыр да, хаджи да болдум,
Халкъыма къуллукъ этдим
Джетгени чакълы болум.
Ол джангылычым эди мени.
Санга айтама, ой Алан:
«Адамгъа тюл, Халкъгъа тюл,
Уллу Аллахха къуллукъ эт,
Джангыз Ол айтханны эт,
Тиле: «Хакъ джолгъа тюзет».
Уллу Аллахны кючю бла
Адамны да, Халкъны да
Хакъ джолгъа бурургъа кюреш,
Хакъ тюзюн айтыргъа кюреш,
Хакъ кертисин ангылатыргъа кюреш».
Олду санга осуятым.
Олду санга аманатым.
Кёрюнмез ючюн дуния тар
Аллахны джолунда бар.
Ол джолгъа тарт халкъынгы.
Аллах берир хакъынгы.
Адам, халкъ, джамагъат, кърал,
Адет-тёре, джорукъ – была не айтырла деме,
Ким не айтыр деме,
Аллах не айтыр де.
Аллахны Къураныды Анаяса.
Ол айтханча джаша.
Иман бла джаша.
Къайда да бол, къалай да бол,
Аллах бла бол.
Ахыр сёзюм буду.
ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕКНИ ЮСЮНДЕН НАЗМУ
Къайгъы
Джюрекни талайды, кемиреди,
Кёл кенгдиреди, семиреди.
Джюрек
Азады, тозады, ашалады,
Тауусулады, бошалады –
Эски джарала ашланалла,
Къыйын кечеле башланалла
Озуб кетген артыкълыкъ-терслик
Унутулмайды – джюрекде джашайды,
Ол бизни кече-кюн да ашайды.
Джарылады таш, сынады терек.
Дертден, ачыудан къайнайды джюрек.
Джюрекден улуйду бёрю:
Джаулагъа – ёлюм, итлеге – ёлюм.
Шкок атылгъанча чыгъады таууш.
Ол ачы тауушну къатлайды аууш.
Энтда бир къыйынлыны джарылды джюреги –
Толмады анасыны алгъышы, тилеги.
Бу адам бир кёб зулму, къыйынлыкъ кёргенед,
Къазауатдан, тутмакъдан, сюргюнден да ётгенед.
Насыбы тутуб, Джуртуна да къайытханед,
Къайыталмазлыкъланы хапарларын, осиятларын да айтханед.
Ма энди аны да тохтады джюреги.
Къыйынлы, тюзлюгюн табмагъанлай кетди.
Мен аны къабыргъа сала ант этдим:
Ол халал, иги, тюз адамны тюзлюгю ючюн,
Тюз болгъанлай терсленнген, азаб чекген адамла, халкъла ючюн,
Аланы тюзлюклери, эркинликлери, хакълары ючюн,
Къайда болсам да, ёлгюнчю кюреширге,
Къара кючле бла, ибилис джорукъла бла, зулму бла аямай сермеширге,
Къан-джан аямай ёлгюнчю сермеширге.
КИМДИ АДАМ? НЕДИ АДАМ?
Не джетмейди бу дунияда адамгъа:
Джерми, сууму, Кёкмю?
Ангымы, билимми, эсми?
Китабмы, динми, иманмы?
Не джетмейди бу дунияда адамгъа?
Барысы да джетише эселе,
Неди да сора адамны хайуан, джаныуар этген?
Аллах кёргюзтген джолда – Хакъ джолда – Хакъикъат джолда
Нек унамайды барыргъа адам?
Тарихине, кёрген къыйынлыкъларына къараб,
Тюшюнюрге, тюзелирге нек унамайды адам?
Не излейди адам?
Ёлмей, аурумай,
Саулугъун, джашлыгъын тас этмей,
Къыйынлыкъ, палах кёрмей,
Зауукъ бла къууанч бла
Джашаб турургъамы излейди?
Джаннет джашаунуму излейди?
Алай эсе, аллай джашаугъа
Джол кёргюзтген Китаб барды.
Аны да къулакъгъа алмайды адам.
Аллахны Сёзюне да тынгыламайды адам.
Да сора не излейди адам?
Боллукъмуду анга ангылы дерге?
Адам дерге боллукъмуду анга?
Кимди адам? Неди адам? Къайрыды джолу?
Не ючюн джаратхан болур адамны –
Анга тынгыламазлыкъ джанны – Аллах?
Кимди адам?
Неди адам?
Къайрыды джолу?
МЕНИ ДЖАУЛАРЫМ ДА БЫЛАЛЛА
Адамла бирчалла къайда да –
Тюркде, Арабда, Къарачайда да...
Иманы болгъан «Аллах-Адам» дейди,
«Диним-Тилим», «Халкъым-Джуртум» дейди.
Болмагъан а – къайда да хайуанды,
Итди, тонгузду, джаныуарды.
Къарны бла къарын тюбюню къулуду ол,
Адамлыкъдан-ёзденликден къуруду ол.
Онглуну кюрешеди джаларгъа,
Онгсузну уа – къабаргъа эм таларгъа.
Дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъмайды ол,
Джангыз кючден къоркъады, акъыл джыяды ол.
Имансыз адам, имансыз джорукъ, имансыз кърал –
Тынгы-тынчлыкъ бермеген былалла дуниягъа.
Былалла тюзлюкню, игиликни къурутуб кюрешген,
Былалла ангыны-эсни, намысны къурутуб кюрешген.
Имансызлыкъны джаяр ючюн дуниягъа,
Былалла адам улу бла къазауат этген.
Былалла Аллахны-Адамны джаулары,
Мени джауларым да былалла.
ДЖАННЕТ ДЖУРТДУ КЪАРАЧАЙ
Ауругъанны сау этген,
Кёлюнгю да тау этген –
Аллай джерди Къарачай.
Хауасы да дарманды,
Джаннет джерди Къарачай.
Агъарыб тургъан таула,
Шоркъулдаб келген суула,
Къая башы джулдуз, Ай –
Барысы да – Къарачай.
Кюнбети – нызы, нарат,
Ёзени да – аламат,
Нартла бизге аманат
Этген джуртду Къарачай.
Къошулгъанла Кёк бла Джер,
Хоншулалла къыш бла джай.
Тюрк-муслиман Кавказ джурт –
Керамат джурт Къарачай.
14 джылны сюргюнде
Тилек, сёз да хар кюнде
Къарачайед, Къарачай –
Термилеед халкъ къалай...
...Джуртубузну сакълайыкъ,
Болмайыкъ сангырау, сокъур.
Бу джуртну бизге берген
Уллу Аллахха минг шукур.
ИТЛЕ БЛА ТОНГУЗЛА
не да
ДУНИЯ БЫЛАЙ ТУРМАЗ
Итле бла тонгузла
Кючлегенле дунияны.
Бизледе уа къарыу джокъ
Къурутургъа аланы.
Ала юйрей, джайыла,
Тёгерекни эте кир,
Башлагъанды къалмазгъа
Джуртубузда намыс, нюр.
Джийиргеншли къауумла
Биледиле бириге –
Итле бла тонгузла
Айланадыла бирге.
Ибилис кърал, джорукъ
Ариу кёред аланы –
Адамладан баш этгенд
Итлени, тонгузланы.
Адамланы аш этгенд
Итлеге, тонгузлагъа.
Къалмагъанды чырт джашау
Орусда онгсузлагъа.
Экибаш къаргъа кёктюн,
Итле, тонгузла джертин
Адам уугъа джайылыб
Айланалла кече-кюн.
Дуния къатышханд бютюн,
Ибилис алад дертин.
Быллай кюнде билинед
Иманлы бла имансыз.
Ахырзаман белгиси:
Экибаш къаргъа кёктюн,
Тонгузбаш ит да джертин,
Шапалары Амантиш,
Джол усталары да Амантиш –
Чабалла халкъгъа, джуртха,
Бошайла халкъдан, джуртдан.
Ибилис этеди харх,
Шайтанла уралла харс.
Кёзлени басханды ау,
Джюреклени – букъу, чарс.
Тонгузбаш итле теблеб,
Къаралгъанды джашиллик.
Къайытханды ызына
Имансызлыкъ, джахиллик.
Ит джыйын, тонгуз сюрюу
Болгъанла джуртха ие.
Джукъланалла джулдузлача,
Джюрекле, джана-кюе.
Тюзлюк къалгъанды тюзде.
Игилик-халаллыкъ – сёзде.
Кертини да ётюрюк,
Кюрешеди ёлтюрюб.
«Хурлукъ» дегенле – кёрде,
Экибаш къаргъа – тёрде.
Тонгузбаш ит – ёзюрю...
Халкъны ашау – нюзюрю.
Былай болуб а турмаз:
Халкъ ачыуу тёгюлюр –
Зорлукъ джиби юзюлюр.
Не ёрге турур адам,
Не келир Ахырзаман:
Дуния былай турмаз!!!
КИМДИ ТЕРС?
Къадау Таш бла Терек –
Джуртум бла Халкъымча.
Шын турад кишнеб джюрек –
Къайгъы улуйд алгъынча,
Къоркъуу уллуд алгъынча.
От бла джалын къаралтхан
Кёрсем Ташны, Терекни,
Эсге тюшеди халкъым –
Сагъыш басад джюрекни,
Къайгъы ашайд джюрекни.
Терслейме тюзню, тауну,
Ёлгенни эмда сауну,
Излейме терсни, джауну –
Къыйынлыкъ джетдиргенни,
Къыйынлыкъ чекдиргенни.
Къанлыны эм къансызны,
Джанлыны эм джансызны,
Джууукъну эм узакъны –
Барын тинтиб чыгъама:
Къайдан келед къыйынлыкъ?
Къыйынлыкъ а турады
Джашыныб ичибизде,
Чыгъады кесибизден:
Аны ангыларгъа акъыл-эс,
Къурутургъа акъыл-эс,
Джетмей эсе, кимди терс?
БАШХА ДЖОЛ ДЖОКЪДУ НАСЫБХА
Динни, тилни, джуртну, джанны
Аллах берген эсе бизге,
Аланы сыйырыргъа бизден
Кимни барды эркинилиги?
Аллах берген динибизни,
Аллах берген тилибизни,
Аллах берген джуртубузну,
Аллах берген джаныбызны
Имансыз кърал, ит кърал
Кюрешеди сыйырыргъа.
Биз ит тюлбюз ит джорукъгъа
Тагъылыргъа, сыйыныргъа.
Ибилис джорукъ, ит джорукъ
Къоймайды бизни айныргъа.
Кюрешеди эркинликден,
Тюзлюкден да айырыргъа.
Кюрешеди муслиманлыкъдан,
Адамлыкъдан да айырыргъа.
Алай а джангылады ол –
Ачыкъ этейик араны:
Кюн къачмайды къарангыдан,
Андан къачады къарангы.
Имандан толу хар бир джюрек
Къарангыны чачады Кюнча.
Аллай кюч джокъду шайтанда
Биз хорламдан тюнгюлюрча.
Динибизге болуб эркин,
Тилибизге болуб эркин,
Джуртубузгъа болуб ие,
Анаяса болуб Къуран,
Аллах айтханча, буюргъанча,
Джашарыкъбыз. Аны ючюн,
Керекди къаджыкъмай кюреширге –
Сермеширге, сёлеширге –
Башха джол джокъду насыбха.
ДЖАШАУНУ КЁЛТЮРГЮЧ БЕЛГИСИ +++++
Джашау – бек къыйын джолоучулукъду.
Ахыры не бла бошаллыгъын билгенибизден сора,
Ол артыкъ да татлы, багъалы кёрюнеди.
Алай а, джолоучулукъ тауусулмай мадар джокъ.
Ёлюм да – мийик тау тёппеча агъаргъан,
Бир джангы дуниягъа терезе-эшик ачхан
Тамашады. Анга да,
Сарыубекгеча, джелмауузгъача тюл,
Бийнёгерни къаядан чынгатхан
Бир къарашинли бийчегеча къараргъа керекди.
Джашау – юй бийченг эсе,
Ёлюм да – тос къатынынг...
Ол санга салыб келген эсе,
Анга да тыйыншлысыча тюберге керекди.
Джанынгы алыргъа келген эсе да –
Тёрге ётдюрюрге, сыйларгъа керекди:
Аны да бек къыйын джумушха Аллах ийгенди.
Ёлюуюнгю да – джер тёбеге, къара тёбеге тюл,
Тау тёппеге бура билиу –
Олду джигитлик, эслилик, акъылманлыкъ.
Джашай билгенден эсе, ёле билгенни
Махтайма мен.
Джашауну кёлтюргюч белгиси болургъа
Керекди ёлюм.
ДЖАШАУ – МЕН – ЁЛЮМ ++++++++
Джашау мени бийчемди,
Ёлюм а – къарауашым.
Ол ёмюрю дыгалас этеди
Бийче ханымны алыргъа орнун.
Ёлюм – къара шинли къарауашым,
Ёмюрю дыгалас этеди
Акъ бийчени орнуна кёчюб,
Мени бир къаты къучакъларгъа.
Бир къанатым, акъ къанатым –
Джашауду мени,
Бир къанатым да, къара къанатым –
Ёлюмдю мени.
Акъ къанатым тартады ёрге,
Къара къанатым тартады джерге.
Акъ бийчем излейди мени бла бир болургъа
Кёкде, нюрге бёлениб.
Къара къарауашым да излейди мени бла болургъа
Джерде, кебиннге бёлениб.
Джашау – сууаб къанатымды мени,
Ёлюм – гюнах къанатым.
Джашау – некяхлы къатынымды мени,
Ёлюм – тос къатыным.
Джашайбыз ючюбюз да бирге:
Эки джанымда эки къатыным,
Эки къанатым.
Бир-бирде кёлтюрюлебиз ёрге,
Бир-бирде энебиз джерге.
Бирини къууанчы – бирине бушуу.
Орчагъа сюелгенча кёрюнеме бирде,
Тутмакъча кёрюнеме бирде.
Акъ бла къараны арасында,
Кёк бла Джерни арасында,
Джашау бла ёлюмню арасында,
Умут бла тюнгюлюуню арасында
Турама керилиб.
ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ
Эркиши эслемейди къартайгъанын –
Джашау кючю, ичер сууу таркъайгъанын.
Сезими, сёзю, кёзю да къызладады.
Бата баргъан Кюню да, чыгъа келгенча, къызарады.
Джылы келгенин эслемейди ол.
Табигъатны джоругъуна, къадаргъа
Бойсунургъа излемейди ол.
Джашаудан айырылса да, Тиширыу деген
Ариулукъдан-сейирликден айырылсын къалай?
Болмаса Тиширыу, Сюймеклик
Джаннет да кёрюнмез къолай.
Эркишини къартайгъаны, ёлгени да –
Джылы келгенинден тюл –
Сюймекликни джокълугъунданды, азлыгъынданды.
Джюреги кюсеген Тиширыуну табмай къалыб,
Сюймекликсиз, кюе, джашагъанынданды.
Джокъду аны къанаты.
Боракъгъа ушамайды аты.
Аны ючюн къарайды тёгерекге.
Джашаууну ахырында учарыкъча Кёкге,
Иегисин излейди ол.
Алай а, тауусулгъанды джол.
ХАКЪ ПОЭТНИ БОРЧУ ++++++++
Аллахны Нюрюнден – джанынг,
Аллахны Сёзюнден – сёзюнг.
Хакъ бла Халкъны арасында
Келечилик – буду ёзюнг.
Бир англамай, бир тынгламай,
Ашаса да Халкъ этинги,
Хакъ Кертини айтыб туруу –
Керти борчунг буду сени.
Сайламадынг акъ джолну,
Сайламадынг халкъ джолну,
Сен сайладынг Хакъ джолну.
«Кърал сыбызгъысы да тюл,
Халкъ джырчысы да тюл,
Сен Хакъ шайыры бол»,-
Дедиле акъылманла:
Кязим, Сымайыл, Къайсын.
Хакъ Кертиге къайыталдынг.
Халкъ дертин да айталдынг.
Халкъ Поэти, Хакъ Поэти да болалдынг.
Ибилис джорукъгъа бойсунмадынг,
Шайтан къуллукъгъа алданмадынг,
Къул болургъа унамадынг,
Бойнунгдан итча тагъылмадынг,
Имансызгъа табынмадынг,
Бир кишиге джалынмадынг.
Иннетинг, сёзюнг, ишинг бла да
Бир Аллахха къуллукъ этдинг.
Хакъ Поэтисе Лайпан улу,
Джокъду сый андан уллу.
Азанчыса, назмучуса,
Керти сёзню айтыучуса.
Сен билесе халкъ адетин –
Ол сюймейди Хакъ Поэтин.
Халкъгъа керек – ит бла тюлкю –
Дуния мал, кёзбау, кюлкю.
Алай а сени борчунг –
Джууукълашдырыуду Хакъгъа Халкъны.
Аллах салгъан борчду ол –
Ёлме, толтурмай аны.
КЮН КЕЛИРМИ?+++++++++
«Сарыубекни къуйругъу не этгенин башы билмейди,
Билсе, бизге быллай бир азаб чекдирмез эди»,- деб,
Сарыубекни къуйругъундан башына тарыгъыб,
Джаздыкъ къаллай бир мектуб, къаллай бир къагъыт.
Амалсыздан эте эдик алай –
«Суугъа тюшген таш къармар» дегенча.
Имансыз кърал ашай эди бизни,
Балаларын ашагъан эмегенча.
Биз а, эки башлы къартчыгъаны
Бир башындан экинчи башына тарыгъа эдик.
Ол а бизни къаягъа байлаб,
Кёл кенгдире, чанчакълай эди.
Разы болуб къошулмагъанек бу къралгъа биз –
Ол зор бла, къазауат бла къошхан эди кесине.
Бир сюре эди тутмакъ этиб, джуртубуздан,
Бир къыра эди джуртубузда бизни.
Сау къойса да – ишлетир ючюн, джегер ючюн кесибизни –
Ала эди башыбыздан ангыбызны, эсибизни.
Динсиз, тилсиз эм тарихсиз эте эди бизни,
Къул этиб, манкъурт этиб, бошай эди бизни.
Тамада къауумну, эсли къауумну къырыб,
Джаш тёлюню кесини тобугъунда ёсдюре эди.
Халкъны бай-джарлы, къул-ёзден деб, къауумлагъа юлешиб,
Бир-бирине юсдюре эди, бир-бирин кесдире эди.
Бу къралны къуралгъаныча, джашагъаныча,
Чачылгъаны да азабды бизге.
Кюн келирми биз кърал болурча,
Ие болуб джуртубузгъа, джерибизге?!
ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАНДЫ УМУТ
Къралдан, джорукъдан, джууукъдан да тюнгюлюб,
Унут,- дейме кесиме,- барын да унут.
Дунияда ким кимни джанын къалдыргъанды?
Джангыз Аллахданды умут.
Кимге, неге ышаннгын, таяннгын:
Халкъ деген сюрюуде азды Адам –
Кёбюсю джаныуар, хайуан,
Джангыз Аллахданды умут.
Элимден суууб, къачдым тышына,
Мында да кёб палах табдым башыма.
Былайдан а къайры къачхын энди?
Тауусулады джайым, къачым да энди.
Башха джуртланы, халкъланы да кёрдюм.
Джуртума, халкъыма тенглешдириб, багъа бердим.
Осал, маджал, адетле да бар.
Хар халкъда аман, иги да бар.
Алай а, ала да сюрюу,
Алада да гюнахла – уллу.
Алада да мёлек, файгъамбар джокъ,
Джангыз Аллахданды умут.
Ышаннган башны бёрю ашар дейле,
Ышаныб, кёб джерде кюйдюм.
Кёб адамдан ичим чириди –
Джангыз Аллахданды умут.
Къайгъы, сагъыш кючлейд джюрекни,
Чууакъ кёкню джабханча булут.
Адамдан, джашаудан да тюнгюлгенме –
Джангыз Аллахданды умут.
Джангыз Аллахданды умут.
ЗАМАН КЕЛГИНЧИ ЧЫДА
Дженгиллик этме, алан, дженгиллик этме,
Джюрегинг кёб затха болмаса да хош –
«Сабыр тюбю сары алтын» деб, айтмагъанла бош.
«Тёзген тёш ашар» – тёз марджа, тёз.
Къралгъа, хоншугъа да ийнанма, ышанма:
Мурдарла, тоноучула кимлеелле – унутма.
«Хасаука», «Татаркъан» джырланы унутма,
Къарчаны хапарын да эсде тут.
Бизни тил этиб, джалгъан даула салыб,
Джуртубуздан-тамырыбыздан айырыргъа кюрешгенлени да,
Халкъыбызны джесир этиб, тутмакъ этиб, ёлюмге сюргенлени да,
Барысын да къара багъанагъа такъ, кёз туурангда тут.
Бизни тарих джауларыбыз, бюгюннгю душманларыбыз да бирле,
Аладан келеди бизге къыйынлыкъ, палах.
Сен Хакъ Кертиге таянсанг, Хакъ джолну барсанг,
Сени атыб къоярыкъ тюлдю Аллах.
«Оноучу» къауумгъа – мурдар-тоноучу къауумгъа
Ийнанма, ышанма. Аладан къоркъма, джукъ да тилеме.
Аладан башынга игилик излеме.
Сени кесине зор бла къошхан кърал,
Къырыб, тонаб, тутмакъ этиб тургъан кърал,
Кесине къул этиб, джегиб тургъан кърал,
Ит кърал, имансыз кърал не берликди сеннге?
Ичкичиликни, къахмеликни джайгъандан башха,
Сени дининги, тилинги къурутхандан башха,
Сени джеринги, къыйынынгы тонагъандан башха,
Не берликди ит кърал, имансыз кърал?
Алай а, къамагъа узалма, къаламгъа узал.
Алгъа эс джый, кюч джый, окъуу-билим ал.
Санынгы, ангынгы, илмунгу да ёсдюр.
Заман келгинчи чыда, кесинги тёздюр.
ТАШ, ТЕРЕК, ДЖЮРЕК, НАЗМУ
Кёкден тюшген ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъгъан джашил нарат
Джулдуз ташны ызына, Кёкге тартхан умутуча кёрюнеди.
Джарылгъан джюрегимде ёсген назму терек,
Сен а къайры тартаса мени?
Джарылгъан джюреклени сау эталырламы кёгетлеринг?
ДЖЮРЕГИМДИ КЁКЧА ДЖАШНАГЪАН
Кюн, Ай да манга Къарачайед,
Алай а къоймалла анда да джашаргъа.
Амантиш итле – сатлыкъла, тилчиле
Кюрешдиле мени къабаргъа, ашаргъа,
Тенглерим да итлени къырыр орнуна,
Кийиклеге да тюл, къой сюрюулеге джайылгъанелле уугъа.
Аны ючюн джыйын джанлыны харам этиб,
Аны ючюн джыйынымдан абрек кетиб,
Къазакъ Бёрю деб, ататханем атыма.
Амантишлени боюнларындан сюйреб келиб,
Сынджырлары бла къара багъанагъа тагъа турдум.
Джыйын болуб чабыучулагъа да, джашыртын къабыучулагъа да,
Кёб кере, бетден бетге тюбеб, къама урдум.
Алай а ит къралда, къул къралда, имансыз къралда
Ёзденлеге – бёрюсюне, адамына да – джокъду джашау.
Тышына кетдим – умут этдим
Анда джараларымы багъыб, къайытыргъа ызыма.
Къайыталырмамы, ким биледи, ызыма...
...Кюн, Ай да манга Къарачайды,
Андан айырылыб – зорду – джашагъан.
Бу сиз кёрген – къатышхан дуния тюлдю,
Бу сиз кёрген аджашхан элия тюлдю,
Джюрегимди Кёкча джашнагъан.
БОЛЛУКЪДУ АНГА ДЖУУУКЪЛАШЫРГЪА
Не мурат бла джаратханды Аллах адамны –
Билмейме аны. Аны билген –
Бир Аллах кесиди джангыз.
Не мурат бла джаратханды Аллах къарамны –
Саны-санауу болмагъан минг-минг Аламны –
Билмейме аны. Аны билген –
Бир Аллах кесиди.
Аллахдан башланады джол,
Аллахха къайтарады джол,
Джаратхан, джашатхан да Ол,
Къаушатхан, тирилтген да Ол.
Джаны болгъанны, болмагъанны да,
Таша, туру дунияланы да –
Барын джаратхан, барына ие,
Барына Тёре – Олду.
Олду чексизлик эмда ёлюмсюзлюк.
Анга – ким? не? – дерге джарамайды.
Ол биз билгенлени бирине да ушамайды.
Нюр джабыула джабыбла Аны,
Къыямат Кюннге дери кёрлюк джокъду Аны.
Алай а, боллукъду Анга джууукълашыргъа...
Ол Къуранында айтханча джашасанг,
Ол буюргъан Хакъ джолда барсанг –
Боллукъду Анга джууукълашыргъа.
Къара кючлеге, шайтаннга ачсанг къазауат,
Джюрегингде, тёгерегингде да бардырсанг джихад,
Джюрегинги, тёнгегинги, тёгерегинги да таза тутсанг,
Иннетинг-сёзюнг-ишинг да Аллах-Адам болса,
Боллукъду Анга джууукълашыргъа...
Халкъ джолну тюл, Хакъ джолну барсанг,
Халкъны да Хакъ джолгъа тартсанг,
Къууанчда, бушууда да Аллах дегенлей турсанг –
Боллукъду Анга джууукълашыргъа.
Ол заманда ачылыр керамат –
Кёб таша зат ачыкъ болур санга.
Аллах кёргюзтген Хакъ джолда барыу бла
Джууукълашыргъа боллукъду Анга.
«ФАТИХА»гъа КЪАЙЫТАБЫЗ
Джарылгъан джюрекден акъгъан назмула
Къаядан саркъгъан тау сууча тазалла.
Кераматлары болгъан керти шайырла
Шийирлерин нюр джарыкъ бла джазалла.
Нюр джаннган назмулары аланы
Тазалыкъгъа-халаллыкъгъа-игиликге-сюймекликге-
-эркинликге-джигитликге-мийикликге
Чакъыралла, кёллендирелле, учундуралла адамланы.
Бизге Анаяса болургъа буюрулуб,
Къуран аты бла белгили болгъан Аллахны Сёзю,
Шийир кючю бла да сейирсиндиреди бизни.
Бизлеге да илхам келеди-энеди Кёкден.
Аны бизге ийген Таша Кючню
Иннетин-муратын назмула бла айтабыз.
Аллында не айтсакъ да, эм ахырында
Биз Къураннга, Фатиха-гъа къайытабыз.
КЪЫЯМАТ КЮН БЕРЛИКБИЗ ДЖУУАБ
Адам джюрегинде джашайла
Хайуанлыкъ да, джаныуарлыкъ да;
Къара джин да, шайтан да
Адам джюрегинде джашайла.
Алай а,
Адам джюрегинде джашайла
Халаллыкъ да, игилик да, сюймеклик да.
Джети къатлы адам джюрегинде
Джети тюрлю сезим, кюч, иннет
Тохтаусуз бир-бири бла кюрешелле, сермешелле.
Адам джюрегиндеди
Ёлюм, джашау да.
Джаханим, джаннет да.
Адам джюрегинден шайтанны къыстаяллыкъ кюч –
Иманды джангыз.
Кёкде да, джерде да, джюрекде да
Къара кючле бла барады къазауат.
Барады джихад.
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз ючюн,-
Ичибиз, тышыбыз ючюн да
Къыямат кюн берликбиз джууаб.
ТЕРЕКНИ, КИЙИКНИ, ДЖАНЛЫНЫ
эмда АДАМНЫ ЮСЮНДЕН
1.КЪАЯДА ТЕРЕК
Чегетден къачыб, къаягъа ёрлегенди Терек.
Огъесе, адамладанмы къачханды ол?
Балтадан, мычхыдан къутулгъанды,
Къутулгъанды орманны мылы хауасындан,
Башха агъачланы кёлеккелеринден да.
Къысыр къаягъа къалай да иелгенди тамыр?!
Сюеледи мийикден къарай дуниягъа.
Юсюне къанатлыла къонсала къууанады,
Аланы кёгетлери бла сыйлайды,
Алагъа юй-уя болургъа да разыды.
Къанатлы джанланы, гюнахсыз джанланы
Сюеди мийик къаяда Терек.
Бутакълары да къанатлагъа ушайла.
Джерден айырылыб, Кёкге учуб да кеталмай,
Сюеледи къаяда Терек.
Акъ булутла юсюне къонсала – къууанады,
Къара булутладан да алалмайды башын.
Джерде ёлюмден къутулгъан эди,
Ай медет, энди кёкден марайды ёлюм.
Аяз, джел, боран къалтыраталла аны.
Кюн, джауум, буз, къар кюйдюрелле аны.
Шыбыла да урады...Ол а турады
Тырнакълаб, илиниб, къадалыб къаягъа –
Джашаугъа къадалыб турады ол.
Къая да бек, ол да бек –
Джашайды къаяда Терек.
Къазауатчы нартха да ушайды ол,
Тилекчи къартха да ушайды ол,
Къала башында къарауулгъа да ушайды ол,
Таугъа ёрлеб баргъанлагъа да ушайды ол.
Киши джашаялмагъан джерде джашайды ол.
Кёб джашасын.
Джашаугъа, Туугъан джуртха бегимекликни юлгюсюдю ол.
Тёзюмлюлюкню, кишиликни, сюймекликни –
Кертиликни белгисиди ол.
Не къыйын кюн да ол эс ташламайды,
Тауда къыйынды, тюзге къачайым деб, башламайды.
Умут юзмейди джашаудан, насыбдан,
Джаз да, къыш да турад бирча джашиллей.
Къаясы оюлмаса, Терек джоюлмаз.
Тилсиз къаягъа тил битген кибик,
Къаяны дауун джерге, кёкге айтырыкъ кибик,
Айта тургъан кибик,
Кёрюнеди ол.
Чегет да тёбенден анга умут бла къарайды:
Бизни джарсыуубузну, къайгъыбызны
Дуниягъа, Аллахха да айт, билдир деб.
Мен да къарайма анга –
Ол белгиди, юлгюдю манга.
2.адамны АДАМ ЭТГЕН...
Терекле да кюрешелле бир-бири бла
Кюн джарыкъ ючюн.
Кийикле да тюртелле бир-бирин
Кырдыкны маджалы ючюн.
Кюрешиу болуб къалгъанды джашау.
Алай а, иманы, ангысы, билими болгъан инсан,
Къара таныгъан инсан,
Терекни, кийикни, адамны да –
Бютеу табигъатны джакъларгъа кюрешеди,
Джашауну сакъларгъа кюрешеди.
Олду адамны Адам этген.
Муслиман этген да олду бизни.
3.БИЙНЁГЕРЧА ЁЛЛЮКДЮ АДАМ
Джанлыдан къутулгъан кийикни,
Джан солуу этиб, къаягъа ёрлеген кийикни,
Уучу шкокдан атыб, ёлтюргенди:
Бёрю да – джаныуар, Адам да – джаныуар.
Алай а бёрю кийикни тутмаса,
Ач къаллыкъла баласы, кеси да –
Алайды аны мадары, къадары.
Бёрюге – кийик, кийикге – кырдык...
Кийик кырдыкны, бёрю кийикни
Ашамасала къалай джашасынла?
Адамны иши уа – башхады.
Керекли болуб ёлтюрмейди ол.
Ёлтюреди ол ёлтюрюр ючюн,
Ёлтюрюу усталыгъын ёсдюрюр ючюн,
Мурдар кёлюн кенгдирир ючюн.
Аны ючюн азаб чегерикди адам,
Бийнёгерча ёллюкдю адам.
Ахырзаман адамы Ахырзаман къаягъа
Бекленникди акъ маралны сюре барыб...
Алай бошаллыкъды аны ахыры.
Алай башланныкъды анга соруу-сууал.
Ол къаядан тёнгереб тюшерикди –
Тос къатыныны къойнуна тюл –
Сууаб-гюнах базманны юсюне.
Алай башланныкъды анга бек къыйын кёзюу...
4.АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ
Кийикге, терекге, бёрюге, Адамгъа да
адамдан чыгъады джаулукъ.
Гюнахсыз таза джанла ючюн
Кюрешир ючюн, сермешир ючюн,
Табигъатны адамдан къутхарыр ючюн,
Адамны адамдан къутхарарыр ючюн
Аллахдан тилейме иман, кюч, саулукъ.
ДЖЮРЕГИМ КЪАЛГЪАНДЫ КАВКАЗДА
Джуртда огъуна Джангыз Терегем мен...
Тышында уа кимге керекме мен?!
Анда, Джуртда, Джангыз Терек болсам да,
Къадау Ташча эди кёлюм:
Кюч береелле
Туугъан джерим, ана тилим, элим.
Адам кёлю бу ючюсюнден таймаз.
Билмейми айтханла:
Ючден дагъан таймаз.
Бу ючаякъ къазанда къайнай эдим мен.
Халкъым, Джуртум бар – къайнай эдим мен.
Ахлуларым бла тура эдим джашаб.
Энди уа не? –
Къазакъ бёрюге къалгъанма ушаб.
Тузакъгъа тюшген джанлы
Къабханда аягъын къоюб, къутулгъанча,
Мен да алай къачыб къутулгъанма –
Бир кёб затым къалгъанды анда.
Халкъым, Джуртум къалгъанды анда –
Джау къолунда, джесирде, тутмакъда, тузакъда.
Джаным, къазакъ бёрюча, улуйду узакъда –
Кючюм джетмейди халкъымы-джуртуму азатларгъа джаудан.
Кесинг чыкъгъанлыкъгъа къуршоуну юзюб,
Кесинг кетгенликге джаудан къутулуб,
Халкъынг турады анда тутулуб,
Эркинлиги болмай башына, джуртуна,
Тарихине – джазыууна.
Тилин, адетин бералмай, сингдиралмай къызына, джашына,
Ол къарайды умут этиб, узакъгъа, тышына,
Ол къарайды умут этиб, ёрге, башына.
Ана тил, Ата джурт эселе кече-кюн да къайгъым-сагъышым,
Халкъым эсе иннетим, тилегим, алгъышым,
Тутулуб тургъан халкъымда эселе акъылым, эсим,
Сора къалай къууанайым къутулдум деб кесим.
Телефон тохтаусуз зынгырдайды,
Ит да чабады, улуйду арбазда:
Тышында насыблыма деген алдайды –
Джюрегим къалгъанды Кавказда.
ХАР КЪУРУ ДА, ХАР КЪАЙДА ДА
Джулдуз бла Ай.
Намаз. Кавказ. Къарачай.
Назму тизгинмиди, Къуран аятмыды бу?
Джюрекденми чыкъгъанды, Кёкденми тюшгенди бу?
Билмейме.
Джерге, джюрекге, Кёкге къарасам да:
Нюр джарыкъда джулдуз бла Ай.
Намаз. Кавказ. Къарачай.
Хар къуру да, хар къайда да –
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери,
Джерден Гъаршха дери,
Дунияда, ахратда да:
Джулдузу бла Ай.
Намаз – Кавказ – Къарачай.
ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ
...Джокъду къолумда къамчим,
Джокъду юсюмде джамчым,
Джокъду тюбюмде атым –
Джангур а, джауады.
Къар къатыш джауады.
Къая тюбюнде урбун,
Джюзерча, болгъанды кёл.
Тюртюлмейди къош, дорбун,
Узакъда къалгъанды эл.
Тузакъда къалгъанды эл...
...Къарнашла джетиек биз.
Къралгъа кертиек биз.
Джаула бла сермешдик,
Джан аямай кюрешдик.
Джети къарнашдан кесим,
Джарадан толуб юсюм,
Къайытдым къазауатдан,
Къайытханча ахратдан.
Сора уа, кёрдюм нени? –
Элге кирген аскерни.
Адам ийнанмазча хал:
Халкъыма чабды кърал.
Къызылбек аскер кибик,
Кёрюндю къызыл аскер.
Эрле къралны джаудан
Эте тургъанда азат,
Кърал джакъсыз халкъыма
Ачды, ачды къазауат:
Халкъны алыб джесирге
Сюрдю ёлюмге, Сибирге.
Кърал тюлдю бу бизге –
Итди джашыртын къабхан.
Бу кърал бла сермеш
Аз да бир мадар табхан.
1828-чи джыл
Ноябрны экисинде,
Бу ит кърал къазауат бла
Къошду бизни кесине.
1943 –чю джыл
биягъы ноябрны экисинде.
Джесир этиб, тутмакъ этиб,
Халкъымы сюрдю ёлюмге.
Бу кърал бизге халкъынача,
Адамынача къарамайды –
Аманлыкъ этген болмаса,
Игилик этерге унамайды.
Къул кърал ёзденлени
Къырыргъа кюрешген болмаса,
Аланы джуртларын, мюлклерин
Тонаргъа кюрешген болмаса,
Кеси ёзден болургъа,
Намыслы, сыйлы болургъа,
Излемейди, излемейди.
Хир, имансыз кърал, тонгуз кърал,
Джийиргеншли джорукъ, ит джорукъ.
«Джалыныб джаудан къалмазса» –
Деген сёзню да унутуб,
Джалыныб, къор болуб кёрдюк,
Джалбарыб, къул болуб кёрдюк –
Кърал аны ючюн тюрленмеди:
Къыйыныбызны этди халал,
Кесибизни уа, ат-бет атаб,
Биягъынлай этди харам.
Бу къралгъа «кърал» десек,
Энди биз да тюлбюз адам....
...Дертден, ачыудан, къайгъыдан
Толгъанды, къайнайды кёл.
Джанымда Къуран, къалам, къама –
Къазауат этерик, хайда, кел.
Бу кърал кючден башха
Бир затны ангыламайды,
Иги сёзге, керти сёзге
Къулакъ иймейди, тынгыламайды.
Алай эсе – таякъ уруш,
Алай эсе – бычакъ уруш,
Кече-кюн джихад, къазауат.
Джаныбыз Аллахха аманат.
ДЖАХИЛ НАЗМУ
Тейри адамы деб, этеме ант:
Туугъан джеримди манга намазлыкъ.
Минги Тауумду манга къыбыла.
Къобан сууду зем-зем суу манга.
Къадау Ташды Кяба таш манга.
Джангыз Терек да эгечимди мени.
Къазакъ бёрю да къарнашымды мени.
Джер айнытханды мени.
Кёк джаратханды мени.
Тейри адамыма мен.
ХАКЪ ДЖОЛНУ САЙЛАГЪАНМА МЕН
Дин, тил, халкъ, джурт деб, кюрешгенле ючюн,
Къара кючлеге бойсунмай, табынмай,
Имансыз къралладан, джорукъладан, адамладан къоркъмай,
Дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъгъанла ючюн,
Ала хорламлы, насыблы, къууанчлы болур ючюн,
Джашайма, сермешеме, ёлеме.
Билеме, къарыуум тюлдю кёб.
Алай а, болсам да чёб,
Хакъ кертиге этеме къуллукъ.
Хакъ джолну сайлагъанма мен.
Джер къайгъыла бла джерде джашасам да,
Джюрекни-кёлню Ай бла джулдузгъа,
Ай бла джулдузгъа байлагъанма мен.
Хакъ джолну сайлагъанма мен.
АЛЛАХ БУЮРГЪАНЧА ДЖАШАРГЪА
Не джанымдан, не джашаудан тоймагъанма:
Алкъын къызлагъа къарагъанны къоймагъанма,
Джыр, назму джазгъанны да къоймагъанма –
Огъай, алкъын эртдеди ёлюрге.
Эмегенледен, джелмауузладан, эки башлы къушладан –
Адам ашаучуладан бирин да соймагъанма.
Зулмуну-зорлукъну-ётюрюкню къаласын оймагъанма –
Огъай, алкъын эртдеди ёлюрге.
Ибилисни, шайтанны элимден, джуртумдан,
Ала къайытмазча, къыстаялмагъанма.
Иманны, динни, окъууну, билимни,
Тыйышлысыча, халкъгъа джаялмагъанма –
Огъай, алкъын эртдеди ёлюрге.
Билеме,
Файгъамбарла эталмагъанны эталлыгъым джокъду,
Адам улуну тюрлендираллыгъым джокъду.
Алай а,
Джашагъан борчду, керекди джашаргъа.
Джа-шар-гъа, буюргъанча Аллах.
Адам болургъа, муслиман болургъа кюреше,
Аллахны-Адамны джаулары бла сермеше,
Кесинги, башхаланы да ахрат азабдан къутхара,
Хакъ джолда бара, нюр джарыкъны джая,
Ёлюб къалгъынчы керекди джашаргъа.
ДЖАЗЫУЧУНУ БОРЧУ
Сюрюучю таягъым – кюн таякъды, нюр таякъды,
Сюрюуюм а – харифле, джикле, сёзле, айтымла...
Ала болмагъан джер джокъду дунияда –
Кёкледе, джерде, джюрекледе да ала.
Джайылгъанла къалюбаладан ахырзаманнга дери.
Мени борчум – аланы тас этмей, сакълау.
Борчум – аланы кюн джарыкъдан, нюр джарыкъдан толтуруу.
Сёзню игисин, кертисин сайлаб, сыйлаб,
Нарт сёзле кибик джюрюрча этиу.
Алада игилик, халаллыкъ кёрюнюрча,
Аладан нюр джарыкъ тёгюлюрча,
Сёзню кючю бла адам да тюрленирча –
Игиленирча, нюрленирча –
Мен борчуму бу затда кёреме.
адамны Адам этген иги сёздю – билеме.
ЁЛЮМСЮЗЛЮК БАШЛАНАДЫ АЛАЙ
Дуния малгъа джутланма, терилме,
Кёзбау затлагъа алданма, берилме,
Хакъ Кертиге къуллукъ эт, эринме –
Къара кючледен олду къутхарлыкъ.
Шайтанны, Ибилисни джюрекге бошлама,
Харамгъа, гюнахха баш уруб башлама,
Учуз, сыйсыз затлагъа ийме эсинги,
Къайгъылагъа талатма кесинги.
Дуниялыкъ онглай, хорлай тебресе,
Сора, терсее башлагъанынгы бил.
Къутулуу джолгъа къайытыр ючюн,
Аллахны эсгер да, намазлыкъгъа кир.
Къысхады джашауу адамны,
Бош джашаргъа джарамаз аны.
Джашау – ол ёлюмге къаршчы кюрешиудю...
Ичибизде хайуан бла, джаныуар бла, шайтан бла
Адам болур ючюн тохтаусуз сермешиудю,
Аланы къурутуб кюрешиудю.
Аладан тазаланнган адам –
Малаикге тенгди.
Аны джюреги тазады, кенгди.
Адам Аллахына джууукълашады алай.
Ёлюмсюзлюк башланады алай.
КЪАНАТСЫЗ КЪАЛГЪАН КЪАНАТЛЫНЫ КЪЫЧЫРЫГЪЫ ++++++++
1.УЧАЛМАЙМА: УЗАКЪДАЛЛА, ТУЗАКЪДАЛЛА КЪАНАТЛА
Бир къычырымды экибизни арабыз.
Къычырама, чакъырама – джууаб джокъ.
Джанымы къолума алыб, кетиб барама,
Джалан аякъларымы сууута, джууады чыкъ.
Къая башында къазакъ бёрю улуйду,
Турна таууш энеди кёкледен.
Тынгы-тынчлыкъ – бар эсе да – къуруйду:
Мен ётеме инсан ётмез чекледен.
Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече –
Экисилле джюрегиме къанатла.
Бири Кёкге, бири джерге тартады,
Къайры учхун, къалай учхун ала бла?
Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече –
Экисилле эжиу этген джюрекге.
Не эсе да бир кюч мени элтеди
Къарачайда Къадау Таш бла Терекге.
Мен билмейме – бу тюнмюдю, тюшмюдю?
Эсим – къайда, кесим – къайда, джол – къайда?
Не эсе да, сын ташланы кёреме,
Къарасам да Кёкде джулдузгъа, Айгъа.
Бу дунияда да бир башха дунияны сеземе,
Кюн тийсе да, джарытса да кече Ай.
Учалмайма: къалгъандыла узакъда,
Учалмайма: къалгъандыла тузакъда
Къанатларым – Малкъар бла Къарачай.
2.КЪАНАТ ОРНУНА КЪАНАТЛЫ СЁЗЛЕ
Мен къанатсыз туумагъанем дуниягъа.
Къанат да, керамат да берилгенелле манга.
Джангыз учаргъа къоймаелле Кёкге.
Кёкню алгъанелле, сыйыргъанелле менден.
Заман кетди, къагъылмагъан къанатла
Амалсыздан бурулдула билеклеге, къоллагъа.
Алай а, бир-бирде, адам кёзден ташада,
Учуб кетерикча, билеклерими къагъама.
Кюн ачылды, джокъду чалдыш алгъынча,
Билекле уа къанат болургъа унамайла ызына.
Къагъа-къагъа аланы къанат да этерем –
Айхай энди аллай заман къайда манга.
Къанатсыз джанла ангылаяллыкъ тюлле
Къанатсыз къалгъан къанатлыны фаджиясын,
Къанатсыз къанатлыны къыйынлыгъын, бушууун.
Аны анычала ангыларыкъдыла джангыз.
Къараб турама къолларымы созуб,
Учуб баргъан къанатлылагъа кёкде.
Учалмайма, къошулалмайма алагъа.
Джангыз,
Къанатлы сёзле учадыла джюрекден.
ЭНДИ МЕН НЕ ЭТЕЙИМ?
Къайдан къайры келгенме мен,
Кимден кимге келгенме мен,
Неден неге келгенме мен –
Акъылдан шашханма мен.
Акъ тауланы, сууланы да,
Ёлгенлени, сауланы да,
Шохланы да, джауланы да,
Халкъ, джурт ючюн къаугъаны да –
Барын кетгенме къоюб.
Къыйынлы джанындан тоюб,
Улуйду къазакъ бёрю –
Джыйынындан, джуртундан да
Айырылгъанды насыбсыз.
Джокъдула мында итле,
Уучула да джокъдула.
Тюлдю ач не джаланнгач,
Алай а, къайда къууанч?
«Тойгъан джуртдан туугъан джурт
Ашхы»,- дегенле нартла.
Элде да, мен билиб, къартла
Деученелле: халкъынг бла бол,
Не болса да, халкъынг бла бол.
«Къобанны ташын джалаб,
Сууун ичиб турсакъ да,
Къайытырыкъбыз артха»,-
Дейед сюргюнде халкъым.
Ма ол халкъны улу болуб,
Уллу Аллахны къулу болуб,
Хакъ джолу джолум болуб,
Къалай кетдим къоюб джуртну,
Къалай кетдим къоюб халкъны?!
Аллах берген керти динни,
Аллах берген мийик джуртну,
Аллах берген ёзден халкъны
Сакълар, джакълар орнуна,
Келишмеген ишни этдим –
Башымы алыб кетдим.
Аллах-Адам не айтыр?!
Элим-халкъым не айтыр?!
Не айтырла кетгенле,
Не айтырла келликле?!
Ёзге мында, тышында да,
Сагъыш этеме халкъымы
Къызына да, джашына да.
Сагъыш этеме джуртуму
Терегине, Ташына да.
Халкъ къайгъысы кетмейд кёлден,
Тынгы-тынчлыкъ бермейд меннге.
Алай а андан не хайыр,
Бош джаншагъандан не хайыр.
Аллах, тюз джолгъа тюзет.
Белги бер да бир юрет –
Энди мен не этейим,
Мындан къайры кетейим?
ТЮЗ ШАГЪАТЛЫКЪ ЭТЕРСИЗ +++++++++
«Быллай бир нек къыйнадынг бизни» деб,
Санларым дауачылла башыма.
Мен а аланы къурман этдим, къор этдим
Джуртуму Терегине, Ташына.
Дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатда
Аскер башчы аскерлерин аямайд,
Ёлелле, джаралы болалла деб, къарамайд –
Эркинлик-Тюзлюк сакъланады алай.
Шейитле кючюнден,
Шейитле ючюннге
Джукъланмай джанады
Джерде да, Кёкде да, джюрекде да джулдузу бла Ай.
Мени аскерлерим – мени санларым,
Сакъат, джаралы болдугъуз, ёлген да этдигиз,
Къыйналгъан да этдигиз, къууаннган да этдигиз –
Кёрюрюн кёрмей кёрге кирмейди адам.
Къыйдырмай, тюзюн айтсам а сёзню –
Керексизге да кёб къыйнагъанма сизни.
Акъылны хорлаучанды джашлыкъ, сюймеклик,
Аны ючюн тилейме бюгюн кечмеклик.
Сизни бошлаб къойгъаным да болгъанды,
Эмилик аджирни бошлагъан кибик.
Ол джаз аланы бир-бирде энтда сеземе –
Джер, Кёк, джюрек да бирден джашнагъан кибик.
Ёзге мен сизге этмегенме джаулукъ.
Ичкиден, зийналыкъдан, зарлыкъдан тюл,
Халкъ-джурт ючюн кетгенди сизледен саулукъ.
Мен сизни этгенме миллетге къурман,
Джашатыргъа кюрешгенме буюргъанча Къуран.
Бутланы – ат, билеклени – къанат этиб,
Чабыб, учуб айландым къазауат этиб,
Диним-тилим ючюн, умметим-миллетим ючюн.
Къыйналгъан, ёлген да насыбды ала ючюн.
«Быллай бир нек къыйнадынг бизни» деб,
Санларым дауачылла башыма.
Разы болугъуз, джашауугъуз къалгъанды
Ата джуртну Терегине, Ташына.
Мени джанымда болурсуз, тюз шагъатлыкъ этерсиз
Мен баргъан кюн уллу Аллахны аллына.
ЧАЛМАН КЪАЗЫКЪ ТЫЙЫНШЛЫДЫ АЛАГЪА
Бирле ёлюмге къуллукъ этелле
Кеслери иги джашар ючюн...
Къарачайгъа бий болур ючюн
Къабартылы Атажукин
Къарачайлы Амантиш бла бирге
Орус аскерни таша джолла бла
Хасаукагъа алыб келгенди.
Алайда Къарачайны эм джигит джашлары
Къазауат этиб ёлгенле.
Орусну къулу къабарты бий Атажукин
Орусну къолу бла Къарачайны къырдыргъанды.
Кесибизни Тенгизбий амантиш да
Орусну къулуна къул болгъанды.
400 джылны кърал болуб тургъан Къарачай
Саны аздан хорланнганды алай.
Эресейге къошулгъанды алай.
Атажукин – душман, Амантиш – сатлыкъ.
Къарчагъа дери да, Къарчадан бери да,
Къабарты бийле – бизге душман.
Бизге Орусну юсдюрген да,
Бизни Джуртдан сюрдюрген да,
Бизни джерибизге, мюлкюбюзге ие болургъа кюрешгенле да –
Аладыла.
«Аладан айырылмай
Бизге джокъду джашау»,- дегендиле
Алийланы Умар да,
Гюрджюланы Къурман да.
Джангыз атажукинлени къахмелери –
Эски, джангы амантишле –
Ол затны унамайла ангыларгъа.
Чалман къазыкъ тыйыншлыды алагъа.
ЧЫБЫКЪ, КЪАЗЫКЪ, ТАЯКЪ ЭМДА СЮЙМЕКЛИК
1
Бу сюймекликни ангылаялмай къалдым:
Фатима,- дейме, Фатиха дегенча.
Джашаууму аллымыды, ахырымыды бу?
Биринчи сурамыды, ахыр сурамыды бу?
Аллах буюргъанча джашаб тура билмей,
Джаннетден кеслерин къыстатхан
Адам бла Хауа тюшелле эсге.
Бу сюймекликни кючюнден
Бир-бирде джаннетге, бир-бирде джаханимге
Тюшгенча болама.
Фатима,- деб,- къычырама Джерде.
Фатиха,- деб,- джууаб къайтарады Кёк.
Кёкде этиледи некях.
Ёлюм да энеди Кёкден.
Ангылаялмай турама:
Джашаргъамы, ёлюргеми къутургъанма?
2
Къуу таякъ джашил терекге таяннганды:
Аны бла ёлмезлигине ышаннган кибик,
Алай бла тириллигине ийнанннган кибик.
3
Джашил чыбыкъны чанчхандыла джерге.
Джел бюкмез ючюн, аудурмаз ючюн
Къазыкъгъа байлагъандыла кесин да.
Бираздан чыбыкъ кюч алыр, базыкъ болур.
Къазыкъ а – керексиз болур, джазыкъ болур,
Къуу болур, чирир, дуниядан думп болур.
4
Огъесе, бу бары да тюшюммюдю?
Бир чууакъ, джылы, джарыкъ кюн Кёкде
Бир такъыйкъагъа бир болуб айырылгъан
Эки къушну кёлеккесимиди бу?
Джашлыкъны, джашауну да кетгенин кёлтюрмей,
Адам джюрегини къычырыгъымыды бу?
МЕНИЧАЛАГЪА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ
Кече-кюн да джаныб,
Джюрекни джарытады сезим.
Аллахны нюрюнденди джаным,
Аллахны Сёзюнденди сёзюм.
Кюч алыр ючюн айтама аны,
Бошалса сабырлыкъ, тёзюм:
Аллахны нюрюнденди джаным,
Аллахны Сёзюнденди сёзюм.
Джерденди, джердеди, джергеди саным,
Кёкденди, кёкдеди, кёкгеди ёзюм.
Аллахны нюрюнденди джаным,
Аллахны Сёзюнденди сёзюм.
Билеме аны, айтырыкъма аны,
Къысыла тебресе да кёзюм:
Аллахны нюрюнденди джаным,
Аллахны Сёзюнденди сёзюм.
Иннетим – таза, сёзюм – иги,
Меничалагъа джокъду ёлюм.
Аллахны нюрюнденди джаным,
Аллахны Сёзюнденди сёзюм.
24. 06. 2003 – ЮЧ АЙ – 24. 09. 2003
Юч джылча кёрюннген юч ай.
Огъай, 13 джылча кёрюннген юч ай.
13 сюргюн джылча кёрюннген юч ай.
115-чи сура – Малкъар-Къарачай:
Сенсиз мында джашарыкъма къалай?
Джуртсуз-халкъсыз джашарыкъма къалай?
АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ
Ёлгенимден сора тирилтмей огъуна къой,
Джангыз, бу дунияда кесим сюйгенча джашаргъа бир къой,
Джангыз, бу дунияда сюйгеним чакълы джашаргъа бир къой.
ЭКИ КЕРЕ ЁЛЮБ ТИРИЛГЕН ХАЛКЪ ++++
Бизни бир джерге джыйгъан Къарчаед,
Тюню-тюшю да аны – Къарачаед.
Элли тукъум бла джуртха къайытханед.
Айтханед: ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.
Алан къралны асхакъ Темир чачхан эди,
Аланлагъа ёлюм къазауат ачхан эди,
Кърым ханнга – Тохтамишге – болушасыз деген эди,
Терек-чегет, эл-шахар къоймай кюйдюрген эди,
Алан сабийчиклени джесир этиб, сюрген эди,
Абаданланы барын къырыб, кёл кенгдирген эди...
Ол сюрюлген сабийчиклени бири Къарча эди,
Мадар болгъанлай джуртха айланыб къача эди,
Джау аскерле аны ызындан сюреелле,
Сюрюб джетиб къамчиле бла тюеелле.
Аркъан бла ат ызындан сюйрейелле,
Алай а ёлтюрмейелле:
Билеелле быллай джесирге
Уллу багъа берликлерин Мисирде.
Джылла кетдиле, Къарчаны джылы толду –
Акъыл-балыкъ болду,
Мамучукъ – мамучар-янычар-мамлюк болду.
Аскер башчы болду.
Алай а, ол дуния малгъа –
Тойгъан джуртуна, тыш джуртха алданмады,
Бий болургъа, къул-къарауаш тутаргъа унамады:
«Адамлыкъ бар эсе – бий, къул-къарауаш джокъду.
Ёзденликден, эркинликден баш бир зат джокъду.
Къул болуб, джесир болуб, сатыла-атыла да айландыкъ.
Ол къыйынлыкъны-учузлукъну сынамадыкъмы? Сынадыкъ.
Бизге кереги: Эркин джурт – Ата джурт – Алан джурт.
Ёзден халкъ болуб джашарыкъбыз анда,
Алан къралны къурарыкъбыз джангыдан»,-
Былай айтыб, Къарча минди атына,
Къаууму бла – элли тукъум бла – къайытды джуртуна...
...Бизни бирге джыйгъан – Къарчаед,
Ол къурагъан кърал – Къарачайед.
Тюрлю-тюрлю палахла, эминала турсала да къыра,
400 джылны чыдады ол къурагъан кърал.
Алан къралыбызны асхакъ Темир чачды,
Орус чачды Къарча къурагъан къралыбызны да.
Биринчи кере халкъыбызны асхакъ Темир сюрдю,
Экинчи кере чолакъ Сталин сюрдю халкъыбызны.
Алай а, биз тас болуб, тюб болуб къалмай,
Бир бола, джумдурукъ бола, джуртха къайыта билдик.
Айта билдик: ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.
Эки кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Эки кере джуртуна къайыталгъан халкъ.
Эки кере ёлюб, тирилген халкъ,
Бюгюн джуртунда-джеринде джашагъан халкъ,
Аллах айтса, динин, тилин сакълар,
Джуртун, бетин, адетин сакълар.
Джуртунда халкъ болуб, джамагъат болуб, джашай билир.
Дуния малны сюрюб, чачылыб кетмез.
Джуртсузлукъ палахы анга джетмез.
Тышына кетген да къайыта билир,
Айта билир: ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.
СТАВАНГЕРДЕН ЭРЕСЕЙГЕ ДЖАЗЫЛГЪАН МЕКТУБ
Нарт джуртдан викинг джуртха келгенме –
Таш башында джашау этгенлени кёргенме,
Джери, адамы да бизге ушайд дегенме.
Ставангер шахарлары Къарачай шахаргъа къарнашды –
Ёресине дуппурду, тикди, къаяды, ташды.
Алай а, бу шахар кёб шахардан башды.
Атылтыб ташланы, къаяланы,
Сюегенле юйлени, мекямланы:
Таш юсюнде агъач шахарды Ставангер.
Сюеледи тау шахар – Ставангер
Тик къабыргъаладан Шимал тенгизге къараб.
Джангур джауаргъа ёч болса да былайда –
Орусдача кир, балчыкъ джокъду былайда.
Джоллары, арбазлары да – таза,
Тёгерек – джашил кырдык, гюл, агъач.
Бу къралгъа, бу шахаргъа этеме алгъыш:
Адам айыргъан адет джокъду мында.
Джашайла къарасы, агъы, сарысы да къатыш,
Хар ким динине, тилине, адетине да – эркин.
Арабалыланы, джаяуланы да полис тохтатыб,
Сауар дыгалас этмейди андача.
«Аллай-быллай» деб, ат-бет аталгъан да джокъ –
Адамла джашайла адамлача.
Юйсюз-кюнсюз да кёрмейме мында,
Ач-джаланнгач да эслемейме мында,
Ишлеген, ишлемеген да табады хакъын –
Кърал багъалатады адамын, халкъын.
Улху берген, улху алгъан джокъду мында,
Къуллукъчула улхучула тюлле, Эресейдеча.
Джуртну байлыгъы къралныкъы, энчиленики да тюлдю,-
Халкъныкъыды. Тюшген хайыр юлешинеди халкъгъа.
Ленин китабларында джазгъан коммунизмни
Мен мында кёзюм бла кёрдюм.
Къатышхан, къыйынлы Эресей эсиме тюшсе,
Къуруй тургъан кёлде чабакъча, булгъанады кёлюм.
Хар неси да болгъан бай Эресейни
Халкъы факъырача джашайды.
Джурт байлыкъны да, къара халкъны да
Кърал аяусуз ашайды.
Керти къыйыны бла джашаргъа излеген,
Кесин, халкъын да къутхарыргъа излеген
Тюз адамгъа джол джокъду Орусда.
Джуртум, миллетим деген джокъду оноучу,
Хар оноучу – мурдар, тоноучу –
Эресейни кюрешелле къурутуб.
Ит къралны тюзелиринден,
Джашау иги джанына тюрлениринден
Умут юзген Эресейни халкъы
Не этерге, къалай джашаргъа билмейди.
Мадар эталмай Орусда башына,
Къачалгъан къачады тышына.
Джол джокъду Орусда тюзлюкге, эркинликге,
Имансыз кърал къутурмагъанды игиликге.
СССР-ни къуралгъаны, чачылгъаны да азаб болду,
Чачыла тургъан Эресей да – алай.
Эресейни чачыб кюрешген къара кючле барла –
Аны эслемеген да мылхырды къалай.
Не джетмейди, не джетмейди Эресейге?
Джери, джер байлыгъы да сыйыннгысыз кёб,
Окъуулу, билимли, фахмулу адамлары да – кёб,
Халкъы уа – факъырача джашайды...
Сора недеди, кимдеди терслик?
Терслик къралдады, кърал джорукъдады терслик.
«Халкъым-джуртум» дегенлени къолунда тюлдю кърал.
Кърал бу халкъдан, бу джуртдан болгъаннга санамайды кесин.
Кърал аны ючюн тонаб, къурутуб кюрешеди халкъны да, джуртну да,
Кърал аны ючюн къурутуб кюрешеди Эресейни.
Ансы Эресейни тырнагъы чакълы болмагъан къралла
Къалай джашагъанларын, джашнагъанларын кёребиз.
Биз алагъа сый, махтау да беребиз,
Эресейге уа къыйналады, ауруйду джаныбыз.
Эресейден кёб къачхынчыгъа тюбейме мында,
Юйлю-кюнлю болуб джашайла мында.
Менича бир телиси болмаса,
Артха къайытыргъа излемейди бири да.
Мындагъы джамагъат ангыламайды бизни –
Тынчлыкъ-тынгы семиртгенди аны,
Джау басханды аны джюрегин-кёлюн.
Билмейми айтханла:
Ауругъанны сау билмез,
Ач къарынны токъ билмез.
Алай а, ангыламаса да,
Къачхынчылагъа тюбейди иги,
Болушлукъ этеди –
Орналыгъыз, джашагъыз дейди.
Норвегияны джамагъатына разыма мен.
Сау бол,- дейме,- къралына, халкъына да.
Къууанч бла, насыб бла сау-эсен джаша,
Викингле джурту, викингле халкъы.
Нартладан салам келтиргенме сизге,
Нарт сёзлени, таурухланы да саугъа этерикме.
Алай а, мадар болгъанлай,
Джарылгъан джюрек сау болгъанлай,
Ызыма, Кавказгъа кетерикме,
Къууаныб, джарыб, айтырыкъма:
Сау къал, викингле джурту,
Сау къал, викингле халкъы.
КЪАРАДЫМ – ТЫНГЫЛАДЫМ – АНГЫЛАДЫМ
Ставангерде мен эм алгъа
Межгит бла къабырланы сордум.
«Бардыла» дегенлеринде,
Къайгъылы джюрегим рахат болду.
Муслиман джамагъат бар эсе,
Межгитле бар эселе,
Муслиман къабырла бар эселе –
«Халкъсыз-джуртсуз» къалгъанма дерге
Ырысла»,- дедим кеси-кесиме.
Джуртдан келтирген сыйлы затлагъа
Джангыдан къарадым:
Къуран, намазлыкъ, мынчакъла, къама;
Къадау Ташдан – Къара ташдан – къобарылгъан бир ташчыкъ,
Джангыз Терекден юзюлген бир чапракъ.
Магнитофонну тиегин басыб,
Тансыкълаб, Джуртума тынгладым:
Къазакъ бёрюню улугъанына,
Тау къушну сызгъыргъанына,
Къобан сууну тауушуна.
Бешик джырлагъа,
Эски джырлагъа да тынгыладым.
Англадым:
Дин да, тил да, Джурт да, Халкъ да
Джюрегимделле мени.
Къайда болсам да алалла мени
Адам этген, муслиман этген, къарачайлы этген.
НЕ ЭТЕЙИК ?
Иманлы – аз,
Шайтанлы – кёб,
Не этейик?
Джер тебренед,
Кёк чамланад -
Не этейик?
Тюшюннген – аз,
Терсейген – кёб,
Болджал – къысха.
Джашау – артда,
Алда – соруу:
Не этейик?
Алда – тёре,
Алда – азаб:
Не этейик?
Кеч болгъунчу,
Шохум, джихад этейик,
Ичде-тышда да
Шайтанны ёлтюрейик.
Шайтанлыны да
Къутхарайыкъ шайтандан,
Заран болмаз тюз сёзню
Къайтаргъандан, айтхандан.
Биз барабыз чынгылны
Эрни бла, къаты бла.
Къутулайыкъ палахдан,
Сакъланайыкъ азабдан
Уллу Аллахны аты бла.
Кюрешмесек дин ючюн,
Кюрешмесек тил ючюн,
Адам ючюн, халкъ ючюн,
Дуния эм ахрат ючюн,
Сора, ким ючюн, не ючюн
Кюреширикбиз да биз?
Биз шайтаннга джол берсек,
Шайтанлыгъа къол берсек,
Аллах кёргюзтген джолдан –
Керти джолдан терсейсек,
Адамбызмы сора биз?
Ахратны къой, дуния да
Иманы болгъанлагъа –
Джангыз да алагъа
Уя болургъа керекди.
Аны ючюн кюрешейик.
БУ ДА БИР БЕЛГИ, БУ ДА БИР ЫШАН +++
1
Таш дегенлей, тюшелле эсиме:
Къарачайны Къадау Ташы
эмда
Къара Ташы Кябаны.
Тау дегенлей кёрюнелле кёзюме:
Халкъымы-Джуртуму белгиси – Минги Тау
эмда
Файгъамбарны Нюр Тауу – Джабаль-ан-Нур.
Шайыр дегенлей а, не эсе да,
Джуртда Джангыз Терек тюшеди эсиме;
Джашаугъа, къауумуна, джанына да къоркъуб,
Къая башында къайгъысын, сагъышын, дертин Кёкге айта тургъан
Къазакъ бёрю да тюшеди эсиме.
2
Джангы Джуртда джангы юйге кёчерге
Байрым кюн – джума кюн – буюрулду:
Ол да бир белги, ол да бир ышан.
Юйню къыбыла джаны – джашил таула,
Шимал джаны – Шимал тенгиз;
Юйню бир джаны – Кёкде,
Бир джаны – джерде:
Ол да бир белги, ол да бир ышан.
Юй – бачхалы. Бачхасында
Бирча джашил гелеу кырдык ёсе...
Ортасында – мазаллы сослан таш... Къатында уа –
Ай медет Аллах! –
Кесилген нарат терекни дюккючю...
Олсагъатлай,
Къарачайны Къадау Ташы бла
Джуртда Джангыз Терек
«Шаркъ» деб, эсиме тюшдюле:
Бу да бир белги, бу да бир ышан.
АМАНТИШЛЕ
1.АМАНТИШНИ АМАНАТЫ-ОСУЯТЫ
Амантишчикле, сиз да ёсюб джетерсиз –
Мен сатыб бошаялмагъан халкъны, джуртну,
Хоу, менден къалгъанны-булгъанны
Халкъны эски джауларына, джангы джауларына да –
Бизни шохларыбызгъа – юлеширсиз, саугъа этерсиз,
Алай бла кесигизге джашау этерсиз,
Алай эте, мени дараджама джетерсиз.
Адет-Сый-Намыс ючюн тюл,
Эркинлик-Тюзлюк-Тенглик ючюн тюл,
Дин-Халкъ-Джурт ючюн тюл
( Ала – умметчи, миллетчи ёзден сандыракълалла),
Сиз
Сынджыр-тегене-сюек ючюн кюрешигиз.
Муратыгъызгъа джетер ючюн,
Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге ие болур ючюн,
Керек эсе –
Сатлыкъ болургъа, къул болургъа, къахме болургъа да тартынмагъыз.
Кърал къуллукъчуланы, оноучуланы тюблерине
Къызларыгъызны, къатынларыгъызны да атыгъыз,
Излеселе, ала бла кесигиз да джатыгъыз.
Аны ючюн не бетигиз, не кётюгюз, не ауузугъуз –
Акъ боллукъ тюлле – тургъанларыча турлукъла.
Джангыз – уллула, ариула, бал тамгъанла деб, –
Аланы къ..........н махтаргъа унутмагъыз.
Алай бла ычхынныкъсыз ашаугъа,
Алай бла тюзелликсиз джашаугъа.
Мен да алай эте къуллукъчу болгъанем,
Мен да алай эте улхучу болгъанем.
Бетигиз, этигиз да къалын, къара болсун,
Иннетигиз, Тейригиз да дуния мал болсун.
Имансыз болсагъыз – имансыз кърал джакъларыкъды сизни,
Иманлыладан сакъларыкъды сизни
Ашата-ашай, бере-ала да билигиз,
Заманны бош иймей, теблете-теблей да билигиз.
Алай эте, амантишчикле, сиз да ёсюб джетерсиз,
Ким биледи, мени озуб да кетерсиз.
«Шайтанлагъа джин молла» дегенча,
Амантиш къралгъа башчы болуб да кетерсиз.
Буду сизге аманатым-осуятым.
2.АМАНТИШЧИКНИ КЪУУАНЧЫ
«Джангур къоркъууун джел этер»,
«Эл къайгъысын эр этер»,
«Джатхан ёгюзню юсюне
Тургъан бузоу кир этер».
Нарт сёзлеге тынглагъыз, магъаналарын англагъыз:
«Къатын – тёшекге, эр – эшикге»,
Дагъыда: «ит тойгъан джерине,
Адам туугъан джерине».
«Окъумагъан сокъурду, сокъур ташха абыныр»,
«Тил билмеген – тилсизди, тиллилеге джалыныр»,
«Дин билмеген – меджисуу, ташха-агъачха табыныр,
Къара джиннге, шайтаннга ол къул болуб, тагъылыр».
Динсизни, имансызны башы къалыр палахха,
Бир гяуургъа бойсунур, санаб аны Аллахха.
Дуния малгъа джутланыр, кёзбау затха алданыр,
Сынджыр, тегене, сюек – бу ючюсюне къууаныр,
Итме, къулма дей билмез – бу ючюсюне къулланыр.
Динин, халкъын, джуртун да
Отуз кюмюшге сатар.
Тегенени джанында
Душман арбазда джатар.
Хар джангы сюек ючюн
Душман айтханны этер.
Ёзге аллай кюн келир –
Сатсын, айт, кимни, нени?
Барын бошагъанд сатыб:
Динин, миллетин, джуртун,
Къызын, джашын, туудугъун,
Къатынын да, кесин да,
Тарихин да, эсин да,
Тюненесин, тамбласын да,
Дуниясын, ахратын да –
Барын бошагъанд сатыб.
Энди ол тишсиз итни,
Хайырсызны, джараусузну
Элтелле ёлтюрюрге.
Аны орнуна бир джаш джууаш
Табылгъанды, сайланнганды.
Ол къарт амантиш барады
Душманны чурукъларын джалай.
Къансыйды, джыламсырай:
«Алкъын мен сизге джарарыкъма,
Алкъын мен сизни джаларыкъма,
Бёрюлеге да чабарыкъма.
Болмай эсе, джаш амантишлеге
Устаз этигиз мени».
Арлакъдан келген шкок таууш
Аман тиши кичий тургъан
Бир джаш амантишни илгендире, къууандырады:
«Къарт амантишни орну бош болду...»
Джау арбазда ышыкъ джер,
Сынджыр, тегене, сюек да
Аныкъылла энди – ма къууанч....
КЁРЮНЮУ
Мен ахратдан сёлешеме сизни бла.
Алай а, дуниялыкъда кибик,
Къуугъун сёзюмю эшитмейсиз сиз.
Аллахны сёзюне къулакъ иймегенле
Мени сёзюмеми тынгларыкъла?
Бош къалады алагъа сёзюм,
Джанымы бош къыйнайма алагъа.
БУЛУТЛА-НАЗМУЛА +++++++
Кавказ таба бара тургъан булутла,
Халкъымы, джуртуму да кёрлюк булутла,
Минги Таугъа къонарыкъ булутла,
Сукъланама сизге, къууанама сизге:
Иги джолгъа барыгъыз.
Эки тёппели Минги Таулу джуртуму,
Кёк бла Джерни байлаб тургъан джуртуму,
Бауурланыб къучакъларсыз мени ючюн да,
Ташын джалаб, сууундан ичерсиз мени ючюн да,
Мени ючюн да, мени ючюн да, мени ючюн да...
Бир къоркъууум да барды: фыргъауунла сизге да
Окъ-тоб джаудурурла, къазауат ачарла деб,
Сизни да джуртдан сюрюрле, къыстарла, чачарла деб,
Ат-бет атарла – не джаны бла да къыйнарла деб.
Къара болсагъыз – къарасыз дерле,
Акъ болсагъыз – акъсыз дерле,
Эки бетлисиз дерле, джаусуз дерле,
Джауасыз дерле, джаумайсыз дерле,
Джердесиз дерле, кёкдесиз дерле,
Келесиз, кетесиз – чекден ётесиз дерле,
Бир джуртнукъу, бир халкъныкъы тюлсюз дерле,
Тамырыгъыз, къабырыгъыз джокъду дерле,
Къралгъа тюл, джорукъгъа тюл,
Аллахха-адамгъа къуллукъ этесиз дерле,
Эки дуниягъа да къуллукъ этесиз дерле,
Иннетсиз дерле, иннетли дерле,
Миллетсиз дерле, умметсиз дерле,
Дагъыда, ол айтханларын унутуб,
Миллетчисиз дерле, умметчисиз дерле...
Тышында джаусагъыз –
Джуртну сууун тышына ташыйсыз,- дерле.
Мында джаусагъыз –
Тышындан заранлы сууну келтиргенсиз,- дерле.
Джелмауузгъа, сарыубекге, джыланнга, гыбыгъа,
Джашыртын къабхан итге да ушагъан,
Аллахны-адамны-табигъатны да джауу –
Имансыз джорукъ, ибилис джорукъ
Кимге, неге чамланады? Не ючюн?
Чамланады анга бойсунмагъанлагъа.
Ётюрюкге тюл, Хакъ Кертиге –
Игиликге-Эркинликге-Тюзлюкге –
Къуллукъ этгенлеге чамланады ол.
Ол излейди адамны, бютеу табигъатны да
Джаратхан Аллахдан айырыб,
Аллах буюргъан джорукъдан айырыб,
Хакъ джолдан, керти джолдан айырыб,
Кесини джолуна бурургъа.
Ол излейди Аллах джаратхан дунияны къурутуб,
Джангы адам, джангы табигъат, джангы дуния къураргъа...
«Мени отдан джаратханса.
Топракъдан джаратхан адамынга
Мен баш урлукъ тюлме. Ол менден тёбенди, учузду»,- деб,
Аллахына бойсунмай, къайырылгъан джинни
Аллах налат бериб, ассы этиб, быргъагъанды Кёкден.
Энди ол Ибилис
Аллахны джангылгъанын кёргюзтюр ючюн,
Адамны сатлыкъ, хайуан, джаныуар болгъанын кёргюзтюр ючюн,
Адам андан тёбен, учуз болгъанын кёргюзтюр ючюн,
Кюч бла, хыйла бла да кюрешеди
Адамны Аллах буюргъан джолдан джангылтыргъа...
Аллах адамгъа ангы-эс, Китаб бергенден сора,
Тюз джолну кёргюзтгенден сора,
Иги-аман, халал-харам, сууаб-гюнах не болгъанын билдиргенден сора,
Терсейгенни не сакълагъанын эсгертгенден сора,
Адамны кесине къойгъанды джазыуун.
Джаннетге, джаханимге элтирик джолланы
Адам сайлайды кеси.
Хей, Кавказ таба бара тургъан булутла,
Халкъымы, джуртуму да кёрлюк булутла,
Минги Тауума къонарыкъ булутла,
Имансыз джорукъгъа да джолугъурукъ булутла,
Назмуларыма ушаш булутла,
Сизге тыйгъыч джокъду.
Сизни тыяллыкъ кюч джокъду.
Сукъланама сизге, къууанама сизге.
Иги джолгъа барыгъыз.
АЛЛАХУ АКБАР
Аллаху акбар дей, тебеди джюрек,
Аллаху акбар дей, ёседи терек,
Аллаху акбар деб, сюелелле таула,
Аллаху акбар деб, энелле суула,
Аллаху акбар деб, сермешелле саула,
Аллаху акбар деб, тирилелле шаула.
Баш бошлукъдан айырылгъан да,
Айырылгъан да халкъындан, джуртундан,
Айырылмаса иймандан, Аллахдан,
Табарыкъды тюзлюгюн, хакъын,
Табарыкъды джуртун эм халкъын,
Къутхарлыкъды кесин, джуртун эм халкъын.
Алай а, Аллахсыз, имансыз болсанг -
Халкъынг бла джуртунгда джашасанг да,
Ханнга, патчахха ушасанг да –
Санга оноу этерикди шайтан:
Булгъанныкъса харамгъа, кирге,
Душман боллукъса кертиге, нюрге.
Гяуурла бла, гяуурлача джашарыкъса,
Ала ашагъанны ашарыкъса,
Харам тонгузгъа ушарыкъса.
Джау къолуна тюшерикди джуртунг, халкъынг,
Амантиш боллукъду тарихде атынг.
Аллах бла сакъланайыкъ аллай къыйынлыкъдан, палахдан,
Кечмеклик тилейик, иман тилейик Аллахдан.
Джурт да, халкъ да Аллахды меннге,
Дуния, ахрат да Аллахды меннге.
Аллах джюрекде болгъан къадарда
Къоркъуу болмаз Къарачайгъа, Малкъаргъа.
Джуртха къайытырма – анда да айтырма:
Ля иляха илля Аллах мухаммадун расуллуллах.
Хакъ джолда атлайма, къатлайма:
Аллаху акбар! Аллаху акбар!
26. 10. 2003 – ораза джабылыргъа бир кюн къалыб. Ставангер
ОРАЗАНЫ АЛЛЫ БЛА АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ
Сары ашха турлукъбуз танг бла –
Ораза башланады тамбла:
Биргелей Алан бла,
Иншаллах, тутарыкъбыз аны.
Аллах барды, бирди,
Мухаммад да аны келечисиди деб,
Ийнаныб, хакъ кёлю бла айтмакъ,
Джанын, санын да таза тутмакъ,
Кюнюне беш ууахты намаз къылмакъ,
Зекят бермек, хадж къылмакъ, -
Айтыргъа, Аллах кёргюзтген джолда бармакъ –
Буду адамны Адам этген, муслиман этген.
Иман шахадат, намаз, ораза, хадж, зекят –
Бу бешисилле бизге къанат,
Насыб келтирлик былалла бизге.
Былалла бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ
Дунияда, ахратда да.
Адам, рахатлан да,
Аллахха къуллукъ эт:
Мадар этсенг – Ол къадар этерикди.
Харамны харам эт,
Халалны халал эт –
Аллах айтханны эт.
Ол заманда сынаулагъа чыдарыкъса,
Къарангыдан джарыкъгъа чыгъарыкъса,
Шайтанны хорларыкъса,
Джашауну магъанасын табарыкъса.
Аллахха къуллукъ эт,
Аллах айтханны эт.
Ставангер. 26.10.2003
КЪАЙДАДЫ?+++++
Ёзден болмагъанла, бизден болмагъанла,
Къарачайлы болмагъанла
Къарачайгъа этелле оноу.
Оноулары уа – сатыу эм тоноу.
Бу халкъдан тюлдюле ала,
Бу джуртдан тюлдюле ала.
Аны ючюн тонайла джуртну эм халкъны,
Аны ючюн саталла джуртну эм халкъны.
Билмейле, билирге да излемейле иманны, хакъны.
Шайтаннга, дуния малгъа этелле къуллукъ.
Ана тил, Ата джурт джокъду алагъа.
Аллах-адам джокъду алагъа.
Къарынлары бла къарын тюблери айтхандан чыкъмайла ала.
Эки аякълы хайуанлалла ала.
Бюгюннгю халны, халкъны кёрсе
Не айтыр эди Къарча?
Не айтырелле Адурхай, Будуян, Науруз, Трам?
Ала къурагъан ёзден кърал къайдады?
Ёзден халкълары къайдады аланы?
НОРВЕГИЯ
Мында джаннетдеча джашайла адамла,
Бир-бирине теджей рахатлыкъ, эсенлик, саулукъ.
Кърал халкъына этмейди джаулукъ.
Биздеча дыгалас джашау, джан къайгъы джокъ.
Джюрекледе тарлыкъ, зарлыкъ деген джокъ –
Адамланы бетлери джарыкъ, кёллери токъ.
Ишлеген къыйынын табады.
Ишлеялмагъан да юлюшюн табады.
Джуртну байлыгъы – бютеу халкъныкъыды.
Тюшген хайыр халкъгъа юлешинеди.
Сабийге, къартха, тиширыугъа, онгсузгъа артыкъ эс бёлюнеди.
Зауаллы Ленин кюсеген коммунизмни
Мында кёзюм бла кёрюб, сейир этеме.
Мен бу къралгъа, бу джамагъатха
Таза джюрекден алгъыш этеме.
Зулмудан, палахдан къачханлагъа да
Бу кърал эшигин ачады кенг.
Дин, тил, миллет айырмайды –
Барысына да къарайды тенг.
Хар ким бошду тилине, адетине,
Окъуу-билим къалала кимге да ачыкъ.
Джарлы, къарангы, юйсюз-кюнсюз джокъ –
Бу кърал ючюн адам берир джанын.
Сора Эресей тюшеди эсиме...
Не къан джаугъанды Эресей, сеннге?
Джеринг бла, джер байлыгъынг бла биринчисе дунияда,
Халкъынг а садакъачыча джашайды –
Батыб балчыкъгъа, кирге, ичкиге...
Къара халкъгъа, тюз адамгъа сен
Азабха джаратылгъан бир къралса, Эресей.
Огъесе, тюшюнюрге, тюзелирге унамагъан халкъгъа
Аллах къаза орнуна сеними берген болур?
Тыш халкъланы къыргъанынг сёлейсе да,
Тохтамайды кеси халкъынг бла къазауатынг.
Ётюрюкчю, эки бетли имансыз кърал, зулму джорукъ –
Мурдар эмда тоноучу – халкъ атагъан атынг.
Сарыубекденча къачалла сенден адамла.
Кеталгъан башын алыб тышына кетеди,
Кеталмагъан джанауалда джашау этеди –
Кърал тонар, тутар, джутар деб къоркъа.
Халкъын къыргъан кърал кеси да къырылмай,
Оюлмай, джоюлмай къалыргъа джокъду амал.
Имансыз кърал, зулму джорукъ сени бла
Орус ючюн да, чечен ючюн да, кеси ючюн да
Ёлюб кетгинчи къазауат этерикди,
Къайда болса да къазауат этерикди,
Шайыр эмда хаджи Лайпанланы Билал.
27. 10. 2003. Ставангер. Оразаны биринчи кюню
КЁРЮНЮУНЮ АХЫРЫ
Мен ахратдан сёлешеме сизни бла,
Алай а, дуниялыкъда кибик,
Къуугъун сёзюмю эшитмейсиз сиз.
Аллахны Сёзюне къулакъ иймегенле
Мени сёзюмеми тынгыларыкъла?
Бош къалады алагъа кёлюм,
Джанымы бош къыйнайма алагъа.
«Халкъ, джурт, тил, адет – бош затлалла бары.
Миллет ючюн тюл, уммет ючюн,
Адамланы барын муслиман этер ючюн,
Джангыз да аны ючюн
Керекди кюреширге, сермеширге...».
Былай айтыб, ауаз берген джахил молла,
Тынгыла, ангыла, сора тюз сёлеш.
Аллах бизге ангы, эс, тил да бериб,
Джашаргъа джурт да бериб,
Къауум-къауум этиб, джайгъанды джерде.
Джуртугъузгъа-тилигизге-къауумугъузгъа –
Мен берген затланы барына –
Сакъ болугъуз дегенди.
Тилин, халкъын, джуртун сакъламагъан, джакъламагъан,
Ала ючюн шейит болургъа хазыр болмагъан,
Ала ючюн къазауат, уруш этмеген –
Къуллукъ этеди Аллахха тюл, шайтаннга.
Дунияда налат-ирият, ахратда да джаханим хазырды анга.
Ол дуниядан да бу затланы айтама сизге –
Эшитмейсиз – къулакъларыгъыз бекле.
Аланы ачар ючюн джаханим оту керекди.
Уяныгъыз!
Уялыгъыз!
Къоркъугъуз!
Тюшюнюгюз!
Кечикгинчи.
Алкъын барды заман.
Заман...
КИМСЕ СЕН?
Гитчеси гитче тонгуз,
Уллусу уллу тонгуз:
Къайры къачхын быладан?
Таууш келди къыбладан:
Джуртунгу тонгузлагъа
Къоюб къачсанг – кимсе сен?
Сагъыш эт онгсузлагъа –
Халкъны унутсанг кимсе сен?
Хакъны унутсанг кимсе сен?
Аллах берген дининги,
Аллах берген тилинги
Борчду сеннге сакъларгъа,
Джакъларгъа эм джаяргъа.
Джуртну бергенди Аллах,
Джаша дегенди Аллах.
Джуртунгу да, халкъынгы да
Сакъла дегенди Аллах.
Сиз чыкъмаз ючюн Джолдан
Къуран келгенди Андан.
Аллахны сёзюдю ол,
Анаясад сизге ол.
Джуртунгу шайтанлагъа
Къоюб къачсанг – кимсе сен?
Сагъыш эт адамлагъа –
Халкъны унутсанг кимсе сен?
Хакъны унутсанг кимсе сен?
АДАМНЫ КЁЛЮ
Чексизди адамны кёлю.
Кёлде – тенгизле, таула да,
Ёлгенле, саула да,
Къышла, джайла да –
Чексизди адамны кёлю.
Таша, туру дунияла да,
Джаны болгъан, болмагъан да,
Нюрден, отдан, топракъдан джаратылгъан да –
Бары адамны кёлюнде.
Сууаб, гюнах да,
Халал, харам да,
Джаннет, джаханим да –
Бары адамны кёлюнде.
Кёк, джер, от, джел боранла да,
Акъ, къара къыямала да,
Къалюбалала, ахырзаманла да,
Джаратылыу, айныу, ёлюу, тирилиу да –
Бары адамны кёлюнде.
Игилик, аманлыкъ да,
Халаллыкъ, харамлыкъ да,
Эслилик, хайуанлыкъ да,
Мёлеклик, адамлыкъ да,
Иманлыкъ, имансызлыкъ да –
Бары адамны кёлюнде.
Джарыкъ бла къарангы,
Мийик бла алаша,
Рахатлыкъ бла къайгъы,
Сюймеклик бла кёрюб болмау,
Саулукъ бла ауруу,
Керти бла ётюрюк,
Тюзлюк бла терслик,
Билим бла джахиллик,
Къууанч бла къыйынлыкъ,
Нюр бла от,
Иман бла шайтан.
Джашау бла ёлюм,
Тохтаусуз тюбешген, кюрешген,
Сермешген къазауат этген джерди
Адамны кёлю.
ДЖЕТИ КЪАТ СЁЗ
Аллахдан джашау тилейме –
Джети джыл.
Джазаргъа излейме
Джети джыр.
Хар джыр къураллыкъды
Джети тизгинден,
Хар тизгин да –
Джети сёзден,
Хар сёз да –
Джети харифден.
Джети къат кёкге,
Джети къат джерге,
Джети къат джюрекге,
Джети къат халкъыма,
Джети къат джуртума
Къояргъа излейме
Джети къат Сёз.
Аны ючюн айтама аджалгъа-болджалгъа:
Сабыр бол, тёз.
ЁЛЮМСЮЗЛЮК ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН
Суу джагъада джашил талачыкъда
Мингджыллыкъ Джангыз Терекни салкъынында
Кетгеннге, келликге да сагъыш эте,
Игиликге, халаллыкъгъа алгъыш эте,
Бу дуниягъа, бу кюннге алгъыш эте,
Къадаргъа шукур эте,
Олтурама. Къанатлыла да солуйдула
Терек бутакълагъа къонуб.
Бутакъланы аралары бла тийген
Кюн таякъла къатыш тюшелле кёлюме
Аланы джырлары.
Шоркъулдаб баргъан тау сууну тауушу,
Чексиз кёкде тебсей, джырлай учхан къанатлыла,
Кюнбетде таугъа ёрлеб баргъан нарат терекле,
Кёбню кёрген, башы агъаргъан Минги Тау,
Тёгерекге рахат джайылыб, отлай тургъан малла...
Бу тюшмюдю, тюнмюдю?
Бу тюлмюдю джаннет деген?
Хоу, дунияны, джашауну джаратхан ким эсе – Олду
Чексиз Къудурет, Уллулукъ, Игилик, Халалыкъ, Тазалыкъ.
Дунияны, джашауну тюб этерге да
Аны къолундан келликди джангыз.
Алай а, тюб этерик болуб,
Джаратхан болмаз да Ол бизлени?
Ёзге не мурат бла бизни джаратханын,
Джашатханын, къаушатханын, тирилтиригин да
Биз къайдан билейик?
Тилегим къабыл боллукъ болса,
Уллу Аллахдан джангыз муну тилер эдим:
Иман, саулукъ, тынчлыкъ-эсенлик, ёлюмсюзлюк бер Адамгъа,
Анга джашаргъа буюргъан джеринге-дуниянга да
Ийме палахларынгы, ахырзаманынгы.
Бу дунияда иман бла, насыб бла, къууанч бла
Ёмюрлюкге джашаб турургъа къой бизни.
ОЛСАГЪАТДА
Кёлюм тауладан мийик,
Тенгизледен кенг эди.
Джети къат чууакъ кёкге,
Чексиз кёкге тенг эди.
Джулдуздан толу эд кёк,
Малдан толу эд арбаз.
Минги Таугъа айланыб,
Анам къылаед намаз.
Баш къусхан нартюх бачха
Тилленеед аязда.
Сау къайытыб сюргюнден
Тирилгенек Кавказда.
Не айтыргъа билмейек
Кёбню кёрген нартлагъа –
Туугъан джерге къабланыб,
Джылай тургъан къартлагъа.
Сабий эдик, билмейек
Къыйынлыкъ да болгъанын:
Халкъыбызны джарымы
Сюргюнде къырылгъанын.
Чыкъгъан джан тёнгегине
Къайытхан кибик, алай,
Къайытханед джуртуна
Ол дуниядан Къарачай.
Сау 13-14 джылны
Тау джуртуна термилген,
Ахрат азабын сынаб,
Ёлюб кетиб, тирилген,
Халкъым, мен кеч ангыладым
Сеннге джетген палахны...
Энди джашаргъа кюреш
Чамландырмай Аллахны.
02. 11. 2003 Ставангер
БУ ДЖАРЫКЪ ДУНИЯГЪА КЪАРА КЮН КЕЛМЕЗ
Сютча уюгъанды тенгиз,
Сабийча ышаралла таула.
Бюгюн кёлюм да – кемсиз:
Ушайды тенгизге, таугъа.
Сютча уюгъанды тенгиз,
Сабийча ышаралла таула.
Кёк да, умут да – чексиз:
Джашаб турургъа излейле саула.
Ёлмей, аурумай, къарт болмай,
Джашаб турургъа излейле саула.
Мадар болса, джангыз бир адам
Ауушдурмаз дуниясын ахратха.
Амал табсала, ёлгенле да
Къайытырелле бери, артха.
Аллах джаннет этиб берген джерни
Джаханим этиб кюрешсе да адам,
Джер джашау, дуния аллай сейирликди –
Иманлы да къыйналыб айырылады андан.
Алай а, бир сорууну кече-кюн да
Къайтарыб соралла ангы бла джюрек:
Адам топракъдан джаратылгъан эсе,
Ызына топракъ болургъа къоркъады нек?
Огъесе, ахрат, къыямат кюн деген,
Тынгысыз эте болурламы аны?
Огъесе иманны джокълугъу не да азлыгъы болурму
Экили этген, насыбсыз этген аны?
Сютча уюгъанды тенгиз,
Сабийча ышаралла таула.
Бу джарыкъ дуниягъа къара кюн келмез –
Джашау ёлмез, ахырзаман келмез –
Деген умут бла джашайла саула.
ХАЛКЪЫМ БЛАДЫ ХАР КЪУРУ ДА ДЖЮРЕГИМ++
Бюгече бек къыйналгъанымда,
Не эсе да Къайсын тюшдю эсиме.
Ол ауругъанда барыб бир кёралмадым –
Ол затны кечалмайма кесиме.
Социализмден, соцреализмден къарын этген къауум
Тебрегенинде «Бусакъла»-ны кесерге,
Аурууундан къыйналыб тургъан Къайсын,
Несин да унутуб, тургъан эди ёрге.
Ахыр кере тюбегеникде Москвада,
Сагъышланыб айтхан эди ол:
«Не да болсун джуртунгдан сууума,
Не болсанг да халкъынг бла бол.
Тау шийирни джукъланмасын оту...»,-
Осуят этгенча айта эди аны.
«Халкъыбыз, тилибиз, тамблабыз» дегенлей,
Кетди Къайсын – керти Адамы дунияны.
Джазайым десе закий Къайсын
Назму башха тилде да джазаллыкъ эди.
Тыш къралланы эм маджалында
Къалайым десе да къалаллыкъ эди.
Алай а ол ташламады джуртун,
Халкъын къоюб кетмеди тышына.
Къууанчда, бушууда да халкъы бла болду –
Башха насыб излемеди башына.
Ёлгенинде да кертилей къалды
Чегемини Агъачына, Ташына.
Бюгече бек къыйналгъанымда,
Не эсе да, Къайсын тюшдю эсиме.
«Энди артха къайытыргъа джол да джокъ –
«Хайт» де»,- дедим тыш къралда кесиме..
Джан – ёрге, тёнгек – джерге тартады,
Къайда къалыр, мен билмейме, тёнгегим.
Шийирим а – джуртха учхан къанатлы,
Халкъым блады хар къуру да джюрегим.
ТУРНА КЪЫЧЫРЫКЪ
эмда
АЗАН ТАУУШ ++++
Джашил сезимлеге да келеди къач,
Къая ранда гелеуге келгенча:
Турна таууш эте, кетеди къууанч –
Джаныбыз саулай, болабыз ёлгенча.
Кёлде къауданнга салама от:
Къачхы джелге сыбызгъы болургъа сюймейме мен.
Джазгъы табигъатдан, джашил сезимледен
Ариу чакъ, иги кёзюу билмейме мен.
Азан таууш келеди къыбладан.
Ол джети къат кёкден келгенчады эниб.
Атлы, къанатлы да къутулуб шыбладан
Туугъан джуртларына баралла джетиб.
Кёкге, Кюннге созулгъанча терек,
Азан тауушха бурулады джюрек.
Аллахны нюрюдю ёлюмсюзлюк, джашиллик.
Сау къалыгъыз, джаш гюнахла, джахиллик.
Бу къатышхан дунияда азмыд аджашхан, джангылгъан?
Мен кесим да кёб джерде болгъанма терс.
Турна къычырыкъ этген джаныма,
Азан таууш табдырады эс.
КЪААРА ДЖАЙ ++++
Ата джаным – Адурхай,
Ана джаным да – Трам.
Джаным, джуртум – Къарачай,
Элим: Хурзук, Учкулан.
Акъ Къала, Къызыл-Къала –
Эллеримле была да.
Бирча джууукъла меннге
Шимал Кавказ, къыбла да.
Нюр Тауну къарнашы
Минги Тау да – аккача.
Къарачай бла Малкъар да –
Медина бла Меккяча.
Къара ташы Кябаны –
Къадау Ташы Халкъымы.
Мен – Билалма, билеме
Магъанасын атымы.
Кёкден келеди илхам.
Мёлек айтад: джаз муну.
Аллах буюргъан кибик
Джазама мен назмуну.
Кераматха кёзюмю
Ачхан китабды Къуран.
Айтама хар сёзюмю
Къычыргъан кибик азан.
Къара танымаем мен –
Аны танытды Аллах.
«Къаара джай халкъ бол,- деди,-
Джахил эм уллу палах».
Халкъым болду – Къараджай,
Атым болду Къарачай.
Джер джолуму джарытды
Кёкден джулдузу бла Ай.
Джюреклеге иейик
Биз кёкден келген Сёзню.
Иман бла окъуу-билим
Къутхарлыкъдыла бизни.
БАРЫГЪЫЗГЪА ДА ТИЛЕЙМЕ НАСЫБ
Хар кимге да джурту – багъалы.
Алай а, тенгиз джутса балыгъын,
Джер джутса юсюндегилени,
Кёк урса Джерни, джердегилени –
Къыйынды англагъан аны.
Кёк-Джер – бизни атабыз-анабыз.
Ала къайырылсала бир-бирине,
Ала айырылсала бир-биринден,
Аладан келсе палах, къыйынлыкъ –
Къыйынды англагъан аны.
Джашау чыракъ джукъланныкъ эсе,
Къарангы дунияны кючлерик эсе,
Адамны сёзю, оюму, иши, кюреши –
Бары да зыраф боллукъ эсе,
Сора не ючюн
Джаратылдыла Кёк, Джер да,
Дуния, джашау, адам да?
Не магъана бла, не мурат бла?
Ким ючюн, не ючюн?
Ёлюм джашаудан баш боллукъ эсе,
Къарангы джарыкъны джутарыкъ эсе,
Джолубуз алай бошаллыкъ эсе,
Сора...
Огъай, алай боллукъ эсе да,
Алай болдурмаз джанындан кюреширге,
Къарангы бла, къара кючле бла сермеширге,
Сермеше тургъанлай тюшерге къабыргъа,
Ахыргъа дери Адамлай къалыргъа –
Ма акъылманлыкъ эмда джигитлик.
Ансы,
Адамны иманы толу болса,
Ёлгенден сора тириллигин билиб турса,
Къыямат Кюннге, ахратха ийнаныб турса,
Джашауун анга кёре къурса,
Сора не бюсюреу адамгъа –
Игит да болады ол иги, халал.
Алай а,
Экили, ишекли бола тургъанлай,
Не да –
Джаннга, джанны ёлюмсюзлюгюне да ийнанмагъанлай,
Тирилиуге, ахратха ийнанмагъанлай,
Аллахха ийнанмагъанлай,
Аллах айтханча джашагъанла,
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа кеслерин дженгдирмей,
Игиликге, халаллыкъгъа – Адамлыкъгъа берилиб,
Ёлгюнчю алай джашагъанла –
Тюлмюлле ала да махтаугъа тыйыншлы?!
Аллахдан, адамдан, къралдан къоркъуб тюл,
Ёлюмден, азабдан къоркъгъандан тюл,
Дуниядан, джаханимден къоркъгъандан тюл,
Адам болгъандан, намысы, бети болгъандан,
Ёллюклерин, тирилмезликлерин да биле тургъанлай,
Зулмугъа, терсликге, ётюрюкге къаршчы туруб,
Керти адамча, эркишича джашагъанла, ёлгенле,
Иги адам, халал адам болалыб ёлгенле,
Иманлылагъа чакълы салама сизге да махтау.
Игиликге, халаллыкъгъа – адамлыкъгъа къуллукъ этгенле,
Барыгъызгъа да тилейме насыб.
АЛАДАН ЮРЕНЕЙИК
Имансызла имансызлагъа берген
Шайтан къаугъасы, Нобель саугъасы –
Керекмид меннге?
Гяуур кърал къулларына берген,
Ибилис шайтанларына берген
Саугъала керекмилле меннге?
Гъарб поэти, шаркъ поэти да тюл,
Халкъ поэти, бютеудуния поэти да тюл,
Джер поэти, Кёк поэти да тюл –
Хакъ поэти, Акъ поэти!
Буду эм уллу саугъа.
Ол атха тыйыншлы болгъанды насыблы.
Адабиятыбызда юч шыйых барды,
Ол атха тыйыншлы юч уллубуз,
Юч сыйлыбыз барды:
Кязим хаджи, джырчы Сымайыл, назмучу Къайсын.
Биз – къаламчыла –
Тюз джашаргъа да, тюзюн джазаргъа да,
Адамлыкъгъа да, муслиманлыкъгъа да,
Умметчиликге да, миллетчиликге да
Аладан юренейик.
КИМДИ, НЕДИ БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ?
Бу шашхан, аджашхан, къатышхан дунияда,
Зулму бла ётюрюк баш болгъан дунияда,
Сый, намыс, бет тас болгъан дунияда,
Мурдар бла тоноучу оноучу болгъан дунияда,
Адамдан бошадыкъ деб, шайтан той тутхан дунияда,
Кимди, неди бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ?
«Ангы-акъыл, окъуу-билим, эс-оюм
Къутхарлыкъла адам улуну»,- дедик биз.
Къутхаргъан къой, къурутургъа
Аз къалыб тургъанын кёребиз биз.
Иман болмаса, илму-билим –
Къыйынлыкъды, адамдан, дуниядан да бошарыкъ.
Ибилис не ючюн болгъанды Ибилис?
Билим кереклими? Огъай,
Иман керекли.
Ол аны ючюн болгъанды ассы.
Аны ючюндю Аллахха, адамгъа да душман.
Аллахха джау, адамгъа да джауду,
Адамгъа джау, Аллахха да джауду.
Имансыз билим, имансыз джорукъ –
Былалла къоркъуу салгъан бютеу дуниягъа.
Бизни къутхарлыкъ иманды, динди,
Аллах айтхан джашауду бизни къутхарлыкъ.
Кесибиздеди, кесибизденди хар не да,
Кесибизни къутхарлыкъ да кесибизбиз джангыз.
Аллах буюргъанча джашаб,
Кесибизни къутхарлыкъ кесибизбиз джангыз
АЛЛАХ БОЛУШСУН СЕННГЕ
Бу дунияда
Мен джетмеген джер,
Мен этмеген джыр,
Мен сюймеген къыз
Къалмады...
Дагъыда,
Бу джашаудан
Бир тоймадым, къанмадым.
Боллукъмуду
Джер джашаудан тояргъа?
Бу дунияны
Разы болуб къояргъа?
Джан болурму
Адам кибик насыблы?
Джан болурму
Адам кибик насыбсыз?
Къайгъы, палах
Къысхартса да ёмюрюн,
Билиб турса да
Кетеригин, ёллюгюн,
Ёлмезликча, кетмезликча,
Джашайды.
Сёзюн, ишин
Аллах бла башлайды.
Умут этед
Ахырзаман келмез деб,
Кеси ёлсе да,
Адам улу ёлмез деб.
Ич шайтан бла, тыш шайтан бла
Сермешеди,
Джер дуниясын джаннет этиб,
Кюрешеди.
Азаб чексе,
Къутулалмай къайгъыдан,
Суудан тутуб да,
Салыныучанды къаядан.
Бу джашаудан, бу дуниядан
Тюнгюлсе,
Шайтан аны хорлагъанча,
Кёрюнсе,
Ол дуниягъа, керти дуниягъа
Ийнанады.
Анда тюзлюк хорларына
Ышанады.
Ачы кертиден татлы ётюрюк бла
Къутулады.
Иманы да толу болмай
Къыйналады.
Ай зауаллы джер адамы,
Ай зауаллы кёк адамы,
Тейри адамы!
Къайгъынгы, джарсыуунгу
Ким кёрсюн?
Сеннге тюзлюкню, ёлюмсюзлюкню
Ким берсин?
Джашау – чексиз къарангыда –
Бир джилтин.
Джаннганыча, джукъланыр деб,
Барды къоркъуу.
Да не этейик, кюрешейик
Джукълатмазгъа.
Джукъланнгынчы кюрешейик
Джашаргъа, къууаныргъа.
Кюннге, джарыкъгъа барыргъа кюрешейик,
Терекча.
Таш юсюнде да джашау этерге кюрешейик,
Терекча.
Палахха да, сыйыт-къычырыкъ этмей, чыдайыкъ,
Терекча.
Башхалагъа да солур хауа, ашар кёгет да берейик,
Терекча.
Аджалгъа да аякъ юсюнде тюбейик,
Терекча.
Джашаргъа, ёлюрге да юренейик
Табигъатдан.
Джангыдан тирилирге да юренейик
Табигъатдан.
Башха эслилик, акъылманлыкъ
Кёрмейме мен, билмейме мен.
Джолунгу джарытсын иман.
Джашауунга джорукъ болсун Къуран.
Борч этме, бар эсе – тёле.
Джаша, джашаудан къууан.
Ёлюмге да таукел тюбе.
Эй зауаллы джер адамы,
Ай зауаллы кёк адамы,
Тейри адамы,
Аллах болушсун сеннге.
БЁРЮНЮ УЛУУУ НЕ ДА АЛЛАХХА СЁЗЮ
Джанлыма-бёрюме.
Мен да – Аллах джаратхан джанладан бириме.
Аягъым, тишим – башыма мадарым.
Не этейим – алайды къадарым.
Аллах джаратханча, буюргъанча барама джашай,
Анга шагъатдыла Кёк, Джер, джулдузла, Ай.
Кийик уугъа чыгъыучанма мен.
Кече узуну чабыучанма мен.
Меннге буруу тюлле кюн аман, чегет не тау.
Чабмайма алыр ючюн сый не махтау.
Къыдырама ёзенлени, мийиклени,
Джашар ючюн тутама кийиклени.
Ала да сакъла. Бек джерледе отлайла, къышлайла.
Мен аланы узакъ заман джыйлайма, ызлайма.
Дагъыда меннге джетгени бир рахыны, асхагъы,
Алагъа да разыма – ачды къарным.
Ыйыкъла бла къалыучанма ауузума джукъ тиймей.
Кёкге да улуучанма-тарыгъыучанма не этерге билмей.
Къабар къабынымы сыйыргъанла да барла,
Терс сёлешиб джюрек джаргъанла да барла.
«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу къан»,-
Дейди адам атлы, эки аякълы бир хайуан.
Андан осал билмейме джаныуар.
Ол уугъа, мурдарлыгъы къоймай, чыгъар.
Керек болуб тюл, джашар ючюн тюл,
Ол уугъа чыгъады кёз ачар ючюн,
Ёлтюреди кёз ачар ючюн.
Шкок бла, ит бла джюрюйдю уугъа,
Аны да санайды кесине махтаугъа.
Сатлыкъ, амантиш итле бла бирге
Адамды мени эм уллу джауум –
Ёмюрде да къурумаз анга дертим, дауум.
Барыбызгъа да къыйынлыкъгъа джаратылгъанды адам.
Кесичалагъа, кесича болмагъанлагъа да джауду адам.
Кесин да, тёгерегин да къурутады, ашайды.
Кюнден кюннге амандан аман бола джашайды.
Бёрюле, кийикле да сюймейбиз аны,
Учхан, джюзген, сюелген, сюркелген да сюймейле аны.
Адам ёлтюреди кесича адамны,
Адам кеседи терекни, малны.
Башханы саулугъуна, джашаууна да джауду адам,
Кесини саулугъуна, джашаууна да болады заран.
Табигъатдан, кесинден да бошайды адам,
Къутургъан джаныуаргъа ушайды адам.
Дагъыда бизни терслерге кюрешеди,
Кесин акъыллы этиб сёлешеди.
Бютеу дуния джорукъну, табигъат базманны чачхан, бузгъан,
Къалюбаладан келген тенгликни, тюзлюкню, эркинликни къурутхан,
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да эм ачы джау, душман,
Бютеу дуниягъа, джашаугъа къоркъуу салгъан –
Адамды.
Адам къурумай, думп болмай джерден,
Тынчлыкъ-Рахатлыкъ,Тюзлюк-Эркинлик боллукъ тюлдю джерде.
Табигъатны, табигъат джорукъну, барыбызны,
Адам кесине бойсундурургъа, къул этерге излейди.
Аллах болургъа излейди адам.
Ма аны ючюн къурургъа керекди адам.
Буду кече узуну улууууму магъанасы –
Адамдан къутхар, уллу Аллах, бизни.
ИЧКИЧИЛИК – ЭМ УЛЛУ ДУШМАНЫБЫЗ
Тонгузлагъа ушайдыла эсиргенле бары –
Адебсизле, джийиргеншлиле – эсимделле бары.
Аллах харам этгенни ала этелле халал,
Аллайланы къул этиб керпесленеди кърал.
Шайтан ууун джаяды аллайланы юсю бла,
Гяуур хорлайды бизни аллайланы юсю бла.
Ол итле джоядыла халкъны бетин, адетин.
Аллайланы баш этиб, тюб этелле миллетни.
Сууаб-гюнах билмеген, халал-харам билмеген,
Дуния намыс демеген, ахрат азаб демеген,
Халкъым-джуртум демеген, Хакъ джолну излемеген,
Ой нюрден эсе кирни сайлагъан пасыкъ къауум.
Аллах-Адам демеген, уммет-миллет демеген,
Муслиманлыкъ, адамлыкъ не болгъанын билмеген,
Ибилисге, шайтаннга алдатханла кеслерин,
Дуния малгъа бургъанла акъылларын-эслерин.
Билгенлери аманлыкъ: тоноу эмда мурдарлыкъ.
Билгенлери сыйсызлыкъ: ичкичилик, зийналыкъ.
Тегене ючюн сыйларын, намысларын атханла,
Къарын ючюн халкъларын, джуртларын да сатханла.
Сизден артылмай, Халкъ къутулмаз палахдан.
Ала ючюн бизге да азаб келир Аллахдан.
Ичкиге хорлатхан халкъ ол бошайды кесинден,
Шайтан оноу этеди энди анга ичинден.
Ички джюрюген джерде джокъду иман, намыс да,
Ички бла айтылса - къаргъыш болад - алгъыш да.
Ичкичилик алады халкъны акъылын, саулугъун.
Ичкини джайгъан кърал кёргюзтеди джаулугъун.
Ичкини джайгъан адам – амантишди, сатлыкъды,
Ол табады гяуурдан къара иннет, джакълыкъ да.
Ичкини чыгъаргъан да, аны джайгъан, сатхан да,
Эм ачы джаулары халкъны - ма аладыла ала.
Ичкичиликни, ичкини къурутмасакъ тюбю бла
Ол бизни къурутургъа тебрегенди ажымсыз.
Кесибизни ички бла биз этсек мылхыр, сылхыр,
Той туталла душманла, этедиле бизге джыр.
Къазауат бла сюргюн бла хорлаялмалла бизни,
Динибиз, тилибиз да сау – онглаялмалла бизни.
Ёзге энди шайтан суу хорлай тебрегенд бизни.
Узакъ, джууукъ джаула да эслегендиле аны.
Халкъыбыз къуралгъанлы эм уллу къоркъуу салгъан
Душман кимди? Тимурму, Сталинми? Огъай.
Ичкичилик, хаулелик – ма ол душманны аты.
Ма ол душман бла этейикчи къазауат,
Ичибизде шайтаннга ачайыкъчы биз джихад.
ФАЙГЪАМБАРГЪА УША
Аман аууз ачма,
Аман джора этме.
Не болса, да таукел бол –
Кёлню аман этме.
Файгъамбарлагъа уша,
Аллах айтханча джаша.
Иманлы бол, Адам бол,
Хакъ Кертиге элтир джол.
Игилик бла Халаллыкъ –
Ма ёзденлик, адамлыкъ.
Зорлукъ этме, этдирме,
Терсге тюзню дженгдирме.
Миллетинг да, кесинг да
Къутулур ючюн азабдан,
Ибилисден, шайтандан
Джюреклени азатла.
Адам джюрегин сен
Къара кючлеге къойма,
Шайтаннга бериб аны,
Ёзден бетинги джойма.
Хар адамны джюрегин
Шайтандан сакълар ючюн,
Терсейген джюрекден да
Шайтанны къыстар ючюн,
Минг-минг джылны барады
Кёкде, джерде къазауат.
Сен да ары къошул да,
Сыйлылача эт джихад.
Акъ кюч бла къара кюч
Адам джюреги ючюн
Ёмюрледен бери да
Келедиле сермеше.
Адам ючюн, халкъ ючюн,
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн,
Аланы бирликлери ючюн,
Шайтанны хорларыкълары ючюн,
Къазауатха кирмеген,
Сермешмеген, ёлмеген,
Адам да тюлдю ол,
Эркиши да тюлдю ол.
Файгъамбарлагъа уша,
Аллах айтханча джаша,
Хакъ кертиге къуллукъ эт.
Ибилисден, шайтандан
Джуртну, халкъны азат эт.
АХЫРЗАМАННЫ КЁРЮНЮУЮ
Бир азаб ёмюрге тенг
Не кече ётдю:
Кёк къаралыб, кюкюреб, чартлаб, булгъаныб,
Джер илгениб, тебрениб, джарылыб, от къуса;
Таула гюрюлдеб, оюла, кюл-кёмюр бола;
Кёк бла джерни арасында тенгиз,
Шын-шын тургъан толкъунлары бла
Кёкде шыбыланы джукълатыргъа излегенча,
Чайкъалыб, къатланыб, тёгерек бурула;
Итле улуй, къой-эчки макъыра, малла ёкюре;
Джаныуарла да кыскыныкда, башларын къайры атаргъа билмей,
Бир чегетден къача, бир чегетге къача;
Адамла да не кёкден, не джерден болушлукъ табмай,
Абызыраб, акъылдан шашыб, ары-бери чаба –
Кимин суу элте, кимин от ырхы ала,
Кимин кёк ура, кимин джер джута;
Кёк, джер, суу, от,
Кёкдеги, джердеги, суудагъы да –
Бары булгъаныб, къатышыб;
Джюз минг таууш, къычырыкъ, сыйыт;
Гюнахлы джерге ахырзаман келиб,
Дуния, ахырат айырыла тургъанча,
Джаннет, джаханим ачыла тургъанча,
Джангы Алам, джангы дуния джаратыла тургъанча;
Сора джангур – джерни сууу кёкге чыгъыб, ызына къуюлгъанча;
Танг аласында уа – бир шошлукъ-рахатлыкъ;
Кюн тийиб, кёк чууакъ, тенгиз да сютча уюб;
Джангыз къырылгъан миллет, оюлгъан шахар
Ётген къыйынлыкъгъа – эскертме, шагъат.
Эшта, кесин алгъадан эсгерте,
Адамгъа тюшюнюрге, кесин бегитирге,
Къыямат кюннге хазырланыргъа заман бере,
Ахырзаман алай келлик болур.
АРАБЫЗ ТЕНГИЗ +++++++
Анда – таула,
Мында – мен.
Арабыз – тенгиз.
Анда – халкъым, джуртум,
Мында – умутум.
Арабыз – тенгиз.
Анда – дуниям,
Мында – ахратым.
Арабыз – тенгиз.
Джаным – анда,
Тёнгегим – мында.
Арабыз – тенгиз.
Анда – Къадау Таш,
Мында – Джангыз Терек.
Арабыз – тенгиз.
Анда къайгъы, кюреш – джашаудача.
Мында шошлукъ, тынчлыкъ – къабырдача.
Арабыз – тенгиз.
Анда – Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам...
Анда – Кязим хаджи, джырчы Исмайыл...
Мында – мен.
Арабыз – тенгиз.
Анда – Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай...
Мында – мен.
Арабыз – тенгиз.
Анда – Ана тилим, Ата джуртум, Халкъым.
Мында – мен.
Арабыз – тенгиз.
Сюелеме джагъадан къараб таулагъа:
Къалай болушайым алагъа?
Арабыз – тенгиз.
Биз –
Ахыр бла Ауалча,
Ахырзаман бла Къалюбалача,
Ахрат бла Дунияча,
Ёлюм бла Джашауча,
Тёнгек бла Джанча,
Тутмакъ бла Тёреча,
Сюлебиз.
Арабыз – тенгиз.
БИР УЛЛУ НАСЫБДАН КЪАЛГЪАНМА КЪУРУ++
Мен – сюймекликни бийи эм къулу –
Бир уллу насыбдан къалгъанча къуру,
Биягъы бёрюм джюрекде улуду,
Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду.
Суууй, джукълана баргъан сезимлеге
Къанатла битиб къалдыла.
Джети къат кёкде, джюрекде джулдузла,
Нюр тёге, джарыкъ джандыла.
Кём-кёк тенгиз бла чыммакъ таулагъа
Къараб, сейирге къалыб тургъанлай,
Аланы унутдура Сен чыкъдынг аллыма –
Джанкъылыч да башынгда тогъай.
Джаным саулай джаннетге киргенча,
Не да дунияда хур къызны кёргенча,
Алай болдум. Кёк-джер да джашнаб,
Кёл-джюрек да джашнаб,
Бир джангы дуния ачылды меннге,
Сенден нюр чачылды меннге.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум,
Хар нени биринчи кере кёргенча болдум.
Джашауну джукълатмазлыкъ ариулукъну кёрдюм,
Дунияны къутхарлыкъ ариулукъну кёрдюм.
Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду,
Къазакъ бёрю джюрекде улуду.
Мен – сюймекликни келечиси, бийи эм къулу –
Бир уллу насыбдан къалгъанма къуру.
БАРЫСЫНЫ ДА МАГЪАНАСЫ НЕ?
Бу дунияда мен джетмеген джер къалмады,
Ариулукъгъа мен этмеген джыр къалмады,
Сюймекликге мен урмагъан харс къалмады,
Мен чабмагъан, мен озмагъан чарс къалмады...
Барысыны да магъанасы не?
ЭРЕСЕЙ. ИМАНСЫЗ ИНКЪЫЙЛАБ.
Бий аджирлени, ёзден аджирлени да
Кёмдю джерге.
Акъ байталланы къара эшеклеге
Берди эрге.
Къадыр джамагъат – совет халкъ –
Къуралды алай.
Кърал ёресине къул-къарауаш
Болду алай.
Керти тюзлюк-эркинлик
Башсыз болса,
Къул сюрюуге калак ит да
Башчы болса,
Кърал тамаданы оноуу –
Тоноу болса,
Кърал тамада халкъын сойгъан
Мурдар болса,
Къул халкъ да анга баш уруб,
Харс уруб, турса,
Аллах бла, Адам бла кюрешиу
Къралны баш иши болса,
Имансызлыкъ, намыссызлыкъ
Ётсе тёрге,
Къалай къалыр ахырзаман
Келмей джерге?
Имансыз, намыссыз кърал
Оюлмазмы?
Имансыз, намыссыз халкъ
Джоюлмазмы?
Барын кёре, ангылай, биле,
Тынгылаб турсакъ,
Имансызлагъа, сыйсызлагъа
Тёшек болсакъ,
Атыбыз – халкъ, атыбыз – ат,
Кесибиз а –
Эшек болсакъ,
Сора, неге тарыгъабыз?
Кесибизбиз кесибизге къазгъан уру.
Кесибизбиз зорлукъ этген, этдирген да,
Эки дуниядан да кесибизбиз къалгъан къуру.
Шайтаннга баш ургъан адам улу,
Сен къурургъа керексе – къуру.
ЮЛЮШ
Меннге джетген аджир юлюш –
Джыр юлюш.
Меннге джетген топракъ юлюш –
Джыр юлюш.
ОРАЗА АЧЫЛГЪАН КЮН
Ораза джабылды.
Муслиманнга джангы дуния, джангы джашау ачылды.
Ораза да борч болуб келгенди Аллахдан.
Джюрекге, тёнгекге джыйылгъан харамдан, гюнахдан
Боллукъбуз тазаланыргъа, керекбиз тазаланыргъа
Къайда болсакъ да, къачан да, болджалсыз.
Рамазан айда уа артыкъсыз да.
Джангы гюнах этген къой,
Эскиледен да керекбиз къутулургъа.
Аллахны эсде тутуу –
Ол айтханча джашауду.
Иман-шахадат, намаз, ораза, хадж, зекят –
Бу бешисилле иманны барлыгъын кёргюзтген.
Ийнана эсек
Аллахны барлыгъына, бирлигине,
Аны мёлеклерине,
Аны китабларына,
Аны келечилерине-файгъамбарларына,
Къадаргъа эмда Ахратха,
Сора,
Иннетибизни-сёзюбюзню-ишибизни – бютеу джашауубузну
Аллах буюргъанча къураргъа керекбиз.
Алайсыз, ийнаныуубуз, иманыбыз, муслиманлыгъыбыз –
Неди бизни?
Экибетлиликден, ётюрюкден сакъланайыкъ.
...ай озду. Ораза ачылды.
Тыйыншлысыча тутдукъму аны?
«Къабыл болсун» деб, къол тутарча болдукъму?
Ол сыйлы айда Аллах, Адам да къууанырча
Не игилик этдик?
Ёлгенле, саула да разы болурча, не этдик?
Халкъыбыз, джуртубуз сакъланыр ючюн не этдик?
Аллахха джууукълашыр ючюн не этдик?
Къалай джашадыкъ ол айны?
Бюгюн, ораза ачылгъан кюн,
Бу соруулагъа да бир джууаб этейик.
26.11.2003. Ставангер
ХАР НЕСИ ДА КЁК БЛА ДЖЕРДЕН БОЛГЪАН
Сюеме мийик тауланы, къаяланы.
Аллахдан тилейме: ая аланы.
Джеринг тебренмесин оюлурча ала,
Кёгюнг урмасын кюл болурча ала.
Эримей, титиремей, от къусмай,
Джер джутмай, Кёк урмай, Кюн къысмай,
Джашасынла ала – ышара, агъара,
Минги Тауну да алыб арагъа.
Джана тургъан джюрегине Джер
Себеб излейди – Кёкге тиреб башын.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
Алай ёсген бу джуртну джашы –
Мен ангылайма Джерни да, Кёкню да,
Джаралы ташны, кийикни, джюрекни да.
Джангыз Терекни шууулдагъанында да,
Къазакъ Бёрюню улугъанында да –
Бирдиле макъам да, кюу да, тартыу да,
Бирди къайгъы, джарсыу, тарыгъыу да,
Барыбызгъа да бирди джазыу,
Барыбызны да сынайды джазыу.
Алай а,
Ангысы-эси, акъылы-билими болгъан,
Саны топракъдан, джаны нюрден болгъан,
Хар неси да Кёк бла Джерден болгъан,
Хар несин да кёк бла джерден алгъан,
Кёкге, джерге эмда алада болгъаннга
Къууанмай, къыйналмай, сагъыш этмей не этсин?!
КИЙИЗ БЁРК
Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла барама атлаб.
Сууда кемеле, къайыкъла – байракълы, байракъсыз...
Джагъада адамла – иманлы, имансыз...
Чабакъ ийис этелле тенгиз да, джагъа да.
Чабакъ туталла гитче да, уллу да.
Чабакъ саталла гитче да, уллу да.
Джангыз менме чабакъ тутмагъан, сатмагъан.
Туугъан сууундан джагъагъа атылгъан
Чабакъча кёреме кесими.
Мен чабакъны къадарын англайма...
...Кийиз бёркюм да башымда агъара,
Мийик джагъадан тенгизге атлайма.
Эки аякълы бир джангы чабакъны джутады тенгиз.
Тенгизни башына къалкъыйды акъ кийиз бёрк.
Тенгизни башында къалады акъ кийиз бёрк.
Худжу къалгъан кийимлеге къошулады ол да.
Ма менден дуниягъа къалгъан:
Акъ кийиз бёрк къара тенгизни башында.
ТАУЛА
Джуртуму Тереги, Ташы да
Хорлай джашаргъа юретелле мени.
Къыйын кюн манга кёл этелле
Джуртуму Тереги, Ташы да.
Сабырлыкъгъа, чыдамлылыкъгъа
Юретелле мени ала,
Адамлыкъгъа, муслиманлыкъгъа
Юретгенча ныгъышды къартла.
Кёзюмю, сёзюмю, эсими да
Таула байлайла кеслерине.
Къараталла, тарталла ёрге –
Джууукъ этелле Тейриге, Кёкге.
Тазалыкъгъа, мийикликге,
Халаллыкъгъа, игиликге,
Бекликге, джигитликге,
Бирликге, сюймекликге
Юретелле таула.
Джер башы Акъ дуниягъа
Чакъыралла, чыгъаралла ала.
КЮН ТЮБЮНДЕ ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР
Кюн тюбюнде джауады джангур –
Туугъан джерим, сен джашна, джангыр.
Кюн тюбюнде джауады джангур –
Джюрек, сен да джумша эм джангыр.
Къачхы джелле, къышхы боранла да
Сюрдюле, аямалла бизни.
Душманла умут этселе да,
Тюб этиб къоялмалла бизни.
Онюч джылны уллу аман къыш бла кюрешиб,
Джаралы болса да, джаныбыз сау чыкъды джазгъа.
Джарымыбыз къырылса да сюргюнде,
Джарымыбыз къайыталды Кавказгъа.
Биягъы амантишле бла хоншу маскеле
Алгъын кибик тюшедиле оноугъа.
Мурдар кърал джакълайды аланы –
Ала да усталла ётюрюкге, тоноугъа.
Имансыз джорукъгъа сатылгъанла кёбдюле,
Хакъгъа, Халкъгъа аланы къулакълары бекдиле.
Аланы да, ибилис къралны кёпеклери бла бирге,
Кёмерик болурбуз, узаймайын, кёрге.
Бюгюн а – кюн тюбюнде джауады джангур:
Туугъан джерим, сен джашна, джангыр.
Кюн тюбюнде джауады джангур –
Джюрек, сен да солуу ал, джангыр.
АЛАЙ ХОРЛАРЫКЪДЫ ШАЙТАННЫ АДАМ++
Халкъымы джаулары, амантишле таргъа тыйсала,
Алырма деб, аладан къанымы,
Герох джюрютеме джанымда,
Ол сакъларыкъча мени джанымы.
Герох а тюртгенлей турады къабыргъамдан:
«Этеринги артха къоя турма да
(Къалгъан ишге къар джауады, билесе),
Бюгюн огъуна ал халкъны къанын аладан».
Сюргюнде ёлген 22 минг сабий
Кече джукъларгъа къоймайла мени:
«Бизни къыргъан къралны, джорукъну
Къалай турасыз къырмай, къурутмай?!».
22 минг сабий къычырыкъ, ауаз,
22 минг да шашаргъа джетген ана,
Имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа налат бере,
Кёз аллымда турадыла ала.
Къарачай къралны къурутханланы унутсам,
Къарачай областны къурутханланы унутсам,
Хасаукада ёлген джигитлени унутсам,
Сюргюнде, тутмакъда ёлгенлени унутсам,-
Амантишден башхалыгъым джокъду сора мени да.
Дагъыда нарт сёзле тюшелле эсиме:
«Къанны къан бла джуума»,
«Озгъан джауумну джамчы бла къуума».
Герохну мен къабына салыб,
Къаламны алама къолума.
Бюгюн къалам бла этилмеген иш,
Сауут-саба бла чыртда тюлдю этиллик.
Аллахны сёзюне тынглайма – окъуйма Къуранны,
Джорукъ этеме джашауума аны.
Ёлгенлеге этеме дууа,
Саулагъа береме ауаз:
Джангыз иман-дин бла, окъуу-билим бла
Башына эркин боллукъду Кавказ.
Алай къутуллукъла халкъла зулмудан,
Алай хорларыкъды шайтанны адам.
ОЛДУ АДАМ
Джансыз терекге ушай эдим мен,
Къая ташха ушай эдим мен.
Тюрлениуню, тиллениуню да билмей,
Джаз, къач да бир халда джашай эдим мен.
Къуу терекге ушай эди къарамым,
Къуругъан кёлге ушай эди кёлюм.
Алай а, бир кюн, мен сени кёрдюм...
Къар тюбюнден джанкъозла чыкъдыла,
Таш башында нарат терек ёсдю –
Табигъатны тюрлендирди джаз ала,
Джюрекни тюрлендирди сюймеклик.
Башха тюрлю адам болдум мен.
Джашау тенгизде джашил ада болдум мен.
Къуранны, къаламны да тёрге салдым,
Ариулукъну къучагъыма алдым.
Аллахдан, адамдан да тиледим кечмеклик –
Ташха, агъачха да керекди сюймеклик.
Тейри эшиги ачылды меннге,
Кёкледен нюр чачылды меннге.
Келди илхам, келди керамат,
Къыйын дуния да кёрюндю аламат.
Джюрегинде сюймеклиги, нюрю болгъан
Кертиси бла да ол кёреме керти Адам.
КЁЛГЕ КЕЛГЕН
Кесими этерик эсе да харам,
Къыйынымы халал этсе халкъым –
Болду. Ташха тийиб джарылса да чалкъым,
Чалынныкъ чалыннган эсе – болду.
ЁЛГЮНЧЮ ЁЛМЕЙ ДЖАШАСАКЪ+++
Хар ким сайлайды къадарын
Болгъаны чакълы мадары.
Бери атханды къадарым –
Кетерге джокъду мадарым.
Къайда джыр-ийнар, орайда?
Халкъ, Джурт да кесимме былайда.
Кесимме Таш да, Терек да,
Къазакъ Бёрюдю джюрек да.
Мен бир къуджур тюш кёргенме,
Мында ёллюгюмю билгенме.
Аллах буюргъан болады –
Джарылгъан джюрек, илгенме.
Иманы болгъан иман бла,
Иманы азыракъ умут бла,
Шайыр да назмусу бла
Джашайла, ёлелле не этейик.
Ёлгюнчю ёлмей джашасакъ,
«Хакъ», «Халкъ» дегенлей джашасакъ,
Ёлгенден сора да джашарбыз,
Тирилгенлеге ушарбыз.
ДЖАШАСЫН ЁМЮРГЕ КАВКАЗЫМ+++
Айырылгъанлы джуртумдан, халкъымдан
Ёлюм да болгъанды джууукъча.
Таб кесими алайгъа санайма –
Бу дунияда мен энди джокъча.
Ёлген джулдузну джарыгъыча
Кёкледен келир ауазым:
Эркинлик, ёзденлик байрагъыча
Джашасын ёмюрге Кавказым.
САКЪЛАН
Сагъыш этеме Къарачайыма-Малкъарыма –
Халкъымы джазыууна-къадарына.
Сёзюм-тилегим бирди:
Уян марджа, уян.
Сакъла джуртунгу, кесинги.
Сакъ бол. Сакълан.
СЮЙГЕНИНГЧА АНГЛА
Бирле ёлгюнчю джашаргъа излейле,
Бирле ёлгенден сора да.
Алалла дуниягъа къыйынлыкъ келтирген.
ДЖАШАЙДЫ, ДЖАШАРЫКЪДЫ МИЛЛЕТИМ
Халкъымы саны миллион болгъан кюн,
Экиге бёлюннген Къарачайым-Малкъарым бир болгъан кюн,
Джазыууна бий болгъан кюн,
Башына эркин, Джуртуна ие болгъан кюн,
Аллахны Сёзюн Анаяса этиб,
Алай джашаб тебреген кюн,
Ким болса да, келиб къабырыма,
Былай айтыб бир къычырса:
«Эй, Аллахны къулу, Лайпанланы Билал!
Хаджи эмда Шайыр,
Умметчи эмда Миллетчи,
Халкъы-къаууму ючюн джанын къурман этген,
Муратына джетмей, джюреги джарылыб ёлген,
Бу кюнню келтирир ючюн къазауат этген, джихад этген,
Эшит:
Къарангыны хорлагъанды джарыкъ.
Джюрекле толгъанла нюрден.
Адамла айталла бирден:
Ля иляха илляллах
Мухаммадун расулулллах.
Эшит:
Сау-эсенди халкъынг:
Сыйы, намысы, адети бла
Ата джуртунда джашайды,
Ана тилинде сёлешеди,
Бир Аллахха этеди къуллукъ,
Бир Аллахха бойсунады джангыз,
Аллах буюргъанча джашайды,
Ангысы, билими, саны да барады ёсе.
Эшит:
Таулучукъла ёсюб-ёсюб джетгенле.
Къан дертни джууабларын этгенле,
Къурагъанла Алан къралны джангыдан.
Къалтырайла ит джыйынла джанлыдан.
Учуб баргъан акъ къушча, Минги Тау,
Джашил байракъдан, къанат къагъа, къарайды.
Мингини башындан а Джангы Ай бла Джулдуз –
Джангыз Терекге да,
Къадау Ташха да,
Къазакъ Бёрюге да,
Азат тёлюге да –
Нюр чача, джол ача къарайды.
Сын ташынгда да – Джангы Ай бла джулдуз,
Тау башында да – Джангы Ай бла джулдуз.
Китабда, байракъда да – Джангы Ай бла джулдуз.
Кёкде да, джюрекде да, тёгерекде да –
Аны джарыгъы, нюрю, къудурети.
Сауду, Билал, сауду миллетинг.
Иман бла, къууанч бла, насыб бла, хорлам бла
Джашдан джаш бола, башдан баш бола,
Джашайды, джашарыкъды миллетинг.
Рахат болсун кёб къыйналгъан джюрегинг.
ХАЛКЪНЫ КЮЧЮ
Тилни, сёзню да учуз этген
Аман адамла бардыла ансы,
Аман тил, аман сёз джокъду.
Аллай сёз джокъду
Биз аны этерча харам.
Сёз джаратылгъан эсе, къуралгъан эсе,
Тилде орун алгъан эсе,
Ол сёзге ат-бет атагъандан,
Аны юйден къыстагъандан
Хайыр джокъду.
Сёз халкъда джюрюй эсе,
Аны къуруталлыкъ тюлсе.
Халкъ харам этмеген затны
Не адам, не кърал, не дин
Къуруталмагъанла –
Алай уллуду халкъны кючю.
САУЛА, ЁЛГЕНЛЕ ДА БУРАЛЛА ЧАРХНЫ+++
Сал басхычха салыб,
Саула ёлюкню алыб баралла.
Огъесе,
Ёлюкмю алыб барады сауланы?
Ёлгенле къоймайла бизни.
Бир-бирде аланы ауазларын эшитебиз,
Кеслерин да кёребиз.
Чакъыралла, тарталла кеслерине бизни ала.
Ёлгенле тынч джашаргъа къоймайла сауланы.
Саула да бузалла ёлгенлени тынчлыкъларын:
Ёлгенлени ызларындан сёз этиб, тюрлю-тюрлю айтыб,
Рахат джукъларгъа къоймайла къабырда.
Саула бла ёлгенлени,
Дуния бла ахратны
Байлаб тургъан бир таша кюч барды.
Ол кёкден эннген Китаблада да,
Бурху адам джазгъан затлада да
Кёрюнеди.
Ёлгенлени ызындан саула,
Сауланы ызындан ёлгенле
Тизилиб кетиб баралла.
Ёлюкле – унутулгъан саула,
Саула да – тирилген ёлюкле.
Тарих чарх бурулады –
Орнунда, ызына, аллына...
Ёлгенле, саула да тарталла, буралла аны:
Ёлгенле – артха, саула – алгъа;
Саула – артха, ёлгенле – алгъа;
Ёрге-энгишге, энгишге-ёрге;
Бурулады чарх
Бу дуниядан ахратха дери,
Къалюбаладан ахырзаманнга дери;
Джерден джулдузлагъа дери.
Тюбдегин баш эте,
Башындагъын тюбюне тюшюре,
Дуния кёзюудю дей,
Бурулады чарх.
Ёлгенле, саула да тарталла, буралла аны.
Къызгъан чарх да бурады аланы.
Бурулуу – джашауду, тохтау – ёлюм.
Бурулады чарх, буралла чархны
Ёлгенле, саула да.
КЯЗИМ. СЫМАЙЫЛ. КЪАЙСЫН +++
Къарачай-Малкъар халкъны барлыгъына, бирлигине,
Шайыр да аны къулу, келечиси эмда ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.
Къарачай-Малкъар тилни барлыгъына, бирлигине,
Шайыр да аны къулу, бийи, келечиси, ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.
Къарачай-Малкъар джуртну барлыгъына, бирлигине,
Шайыр да аны къулу, иеси, келечиси, ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.
Керти Сёзню, Иги Сёзню, Эркин Сёзню
барлыгъына, бирлигине, ёлюмсюзлюгюне,
Шайыр да аны къулу, бийи, келечиси, ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.
РАЗЫМА+++
Джауумча джаууб, сингиб, тас болуб кетерге разыма
Туугъан джерим кёгериб, тиллениб джашнар ючюн.
Мен кёкледен, мийикледен энерге разыма
Джуртуму терегинде, кырдыгында джашар ючюн.
ТЮШЛЕ
1
Быллай ишни кёргенд ким?
Кече арасында тийгенд Кюн,
Бир кечеге толгъанд Ай –
Кърал болгъан Къарачай.
2
Быллай ишни кёргенд ким?
Ата джуртну бергенд ким?
Ана тилни бергенд ким?
Алыргъа уа излейд ким?
Къурутургъа излейд ким?
СЮЙМЕКЛИК КЕТСЕ...
Джау джуммакъ бла эт кесек –
Ма тиширыу.
ХАЛКЪ КЁЗ БЛА КЪАРАСАНГ
1
Семизлик малгъа джарашады,
Адамгъа уа – огъай.
Субай къызланы, сингир джашланы
Юлгюге тутханды Къарачай.
2
Дин киргинчи да, бегигинчи да
Халкъда джюрюгенди адет-тёре.
«Ахрат азабдан да дуния намыс кючлю»,
«Намыс болмагъан джерде насыб болмаз» -
Намысны халкъ алай тутханды ёрге.
БИЗДЕН КЪАЛДЫ ДУНИЯГЪА
Мёлекни
Суу джагъада джашил кырдыкда кёргенме.
Эки джарыб, къая кибик, кёкрекни,
Сюймекликден толуб къалгъан джюрекни
Анга бергенме.
Толгъан Айла аны къойнунда
Дуниягъа нюр тёгеелле.
Ол акъ сууну бойнунда
Къара къайгъыла бары ёлеелле.
Джокъ эди аны юсюнде кийими,
Кюнча ачыкъ эди берекети, сюйюмю.
Алай а аны къатына барыргъа,
Тынчлыгъын бузаргъа – киши да базмай эди.
Ол къыз аллай эди.
Джанкъылыч джурунлача, гёбелеккеле
Юсю бла учхан болмаса,
Кёзлери къыйыб, анга ала да къонмаелле.
Къалгъан ариула аны къатында – кёлеккеле,
Ол къыз аллай эди.
Мен а – сёлешдим базыб.
Джазыуубузну тебредим джазыб.
Назму-джыр тебредим джазыб.
Джылла ётдюле...
Къанатсыз болуб къалды мёлек.
Къанатсыз болуб къалды джюрек.
Бизден къалды дуниягъа
Мёлек къанатлы бир бёлек назму.
ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕК +++++
Алайсыз да кёб эди душман, сатлыкъ,
Энди джюрегим да къошулгъанды алагъа.
Айтханымы этерге унамай,
Той тутдуруб турады джаулагъа.
Мен анга айтама: алкъын кёбдю иш,
Ол а излейди тохтаргъа, тынчайыргъа.
Айхай, Керти Сёз, файгъамбар сёз келмейди,
Джюреги джарылмаса, шайыргъа
Халкъ къайгъысы, къыйынлыгъы, бушууу
Ашай-ашай, бошайдыла джюрекден.
Дагъыда чыдаргъа, хорларгъа юренеме
Ата джуртда Къадау Ташдан, Терекден.
Джарылгъан джюрекден тууады назму,
Ташны джарылгъанындан чыкъгъанча зыгыт.
Джуртну Ташын, Терегин да къоруулар ючюн
Болургъа керекди джети къат джигит.
Ёзге къадаргъа джокъду мадар:
Болджал джетди – тохтады джюрек.
Къалды сыфаты – Таш бла Терек.
Сын-сураты да – Таш бла Терек.
Джашауу къалды Ташха, Терекге.
Сакъ болугъуз, кёлге, джюрекге.
Сакъ болугъуз Ташха, Терекге.
ДАУЛАШЫУ
- Джангыз кесинг, биягъынлай,
Кимге базыб чыкъгъанса джолгъа?
- Къарачай деб, барды бир джулдуз,
Олду джарытхан мени джолуму.
Аны иги кёрюр ючюн,
Анга тюз багъа берир ючюн,
Айырылгъанем андан узакъгъа.
Айхай, мында да тюшдюм тузакъгъа –
Бир башха тюрлю тузакъгъа.
Тансыкълыкъ тузакъгъа тюшгенме,
Кеси кесим бла тюйюшгенме:
Тюбеб къалсакъ, не дерикме Къарчагъа?
Назмуларым чабалла орчагъа:
Сен Ата джуртдан айырылгъанлыкъгъа,
Ана тилинг бла джашайса.
Халкъ къайгъысы бла джашайса.
Халкъ, джурт, тил деб, сермеше,
Ёлюб кетерге да ушайса.
- Огъай, шайыр халкъы бла джашаргъа керекди.
Ол туугъан джеринде ёсген терекди,
Ол башха джуртда тамыр иелмез.
Джуртунда уа – ёлсе да ёлмез.
Кече узуну даулашыу барады...
Танг саргъалады, агъарады:
Бетим – къыбылагъа, джюрегим – Кавказгъа
Бурулуб, уюйма намазгъа...
Аллаху тагъала англар эм кечер.
Мында кюнюм да болгъанды кече.
КЪУДЖУР НАЗМУ
1
Къар. От. Тау. Ай. Къычырыкъ.
О хахай! Къуугъун! О хахай! О...
Танг. Элге джууукълаша кишнейди ат.
Айталла: тынчлыкъ-эсенлик; джокъду хата.
Къызны орайдасыз таулугъа, Алауганнга, къачырдыкъ.
2
Горда бычакъ да шош болады къынын табса.
От да тамызыкъсыз джанмайды.
Терк джаннганны терк джукъланнганы да белгилиди.
Тынгысыз кечеден сора шош атыучанды танг.
Ай толгъан кече джазылады джазыу.
ЭКИ КЪАУУМ
Адам улу эки къауумгъа юлешинибди:
Иманлыла бла шайтанлылагъа.
Иманлы адам иги адам болур:
нюрлю, берекетли, ышаннгылы, сабыр,
къутлу, огъурлу, халал, джарыкъ;
иннети, сёзю, иши да – Аллах-Адам.
Шайтанлы адамны – аман адамны – шартлары:
уубет, зар, берекетсиз, къутсуз, огъурсуз, харам, кёзбау, эки бетли, сёзчю, тилчи, ётюрюкчю, сатлыкъ;
онглугъа – къул, онгсузгъа бий болургъа излер;
иманы-дини болмагъаны себебли,
Аллах берген затланы сакълар, джакълар, къатлар орнуна,
Аланы сатыб, бай болургъа, къуллукъгъа илинирге умут этер;
Халкъым, джуртум, тилим, адетим,
бетим, сыйым, намысым, тарихим, бюгюнюм, тамблам демез –
барына да базар багъа салыр, дуния малгъа ауушдурургъа кюрешир.
ДЖАШАСЫН ХАЛКЪЫМ, ДЖУРТУМ+++
Тюрлю сагъышла келе башыма,
Кетдим тышына –
Имам Шамил кетген кибик,
Минг-минг мухаджир кетген кибик.
Минг-минг мюлтеджи кетген кибик,
Кетген кибик Махмуд Дуда.
Аман кюнню къаргъалары
Къаралта джерни-кёкню,
Толтурдула тёгерекни.
Кюнню бузгъанла айтдыла:
« Бирлери бол сен да аланы,
Къой мийик кёкню, тауланы.
Къаргъа джыйыннга джараша,
Уч сен да джертин, алаша.
Ала къычыргъанны къычыр сен да,
Кюн аманны чакъыр сен да,
Къара джиннге табын сен да.
Алайсыз – ёлюм не чалдыш:
Заман беребиз, эт сагъыш».
Бойнун сынджыргъа кесдире,
Къралны манга юсдюре,
Амантиш джыйын, ит джыйын
Юрюрге къалды кюн сайын:
«Къазакъ болса да, бёрюдю,
«Эркинлик» дегенлени бириди,
Джуртун, къауумун къоруйду,
Тынчлыкъны буза, улуйду.
Не бизге къошулсун да ит болсун,
Алай тюл эсе, тюб болсун».
Джети кюн, джети кече
Мен къуш болуб да учмадым,
Бёрю болуб да чабмадым –
Кёз къысмай сагъыш этдим:
«Джыйын джанлыдан да джокъ хайыр.
Ичлеринде джокъ къайыр.
Кийиклеге чабар орнуна,
Уучуланы къабар орнуна,
Итлени кесер орнуна,
Къой урларгъа тюзелгенле...
Керти бёрюле ёлгенле.
Джашырмай айтсакъ джукъну –
Итле кючлегенле джуртну.
Бёрю къандан къызаргъанды къар.
Таргъа тыйылгъанды Къарачай-Малкъар.
Итлеге къошулгъан бёрюле да бар.
Ит болгъан тёлюле да бар.
«Ай марджа, ёрге турайыкъ,- дедим,
Бёрю къралны къурайыкъ дедим.
Унамады джыйын джанлы,
Киши болмады мени джанлы.
Андан бери мен да къазакъ,
Джулдузум да – Темиркъазакъ.
Тейри эшиги ачылды:
Биз кирмедик – джабылды.
Къазакъ джюрегим – джарылды.
Айырылдым джуртумдан,
Айырылгъанча джанымдан.
Кёлюм чыкъды халкъымдан,
Кесимден да чыкъды кёлюм.
Кетдим сора...назмума.
Кетдим сора...тышына.
Эталгъанымы этдим мен.
Джюрек джарылыб кетдим мен.
Къачхынчы болуб кетдим мен,
Кюч алыб къайытыр ючюн,
Биягъы Сёзню айтыр ючюн:
Джашасын Халкъым-Джуртум,
Джашасын Тюзлюк-Эркинлик!!!
02. 11. 2003 АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ
Джангыз бир Аллахха сала махтау,
Аны сынауларына чыдарбыз.
Джаныбыз сау – кёлюбюз тау,
Иман бла джазгъа да чыгъарбыз.
КИММЕ МЕН?+++
Тюлме Гъарб поэти,
Тюлме Шаркъ поэти,
Тюлме Халкъ Поэти,
Хакъ Поэтиме мен.
БИЛЕМЕ
Меннге не джетмегенин билеме:
Иман, иеги эмда акъкъанат иги сёз.
Ёмюрюм аланы излейме,
Ёмюрюм аланы тилейме,
Табалмай, къыйналады джюрегим.
Аны ючюн учалмайма кёкге,
Аны ючюн джокъду меннге тынгы-тынчлыкъ,
Аны ючюн мыдахла Ташым, Терегим.
ЭМ УЛЛУ КЪУУАНЧ
Сау-эсенг эсенг, башынга эркин эсенг,
Хастанеде, хаписде тюл эсенг,
Халкъынг-джуртунг бар эсе,
Сора, тарыгъыб,
Бедишлик болма,
Эркиши бетинги джойма,
Аллахны да чамландырма.
Джаша, джашаудан къууан.
Тюзлюк, эркинлик ючюн кюреш, сермеш.
Сау адамгъа андан уллу насыб къайда?
Аллах берген
Дининг, иманынг ючюн,
Умметинг, миллетинг ючюн,
Саулугъунгдан, заманынгдан, джашауунгдан
Кёзюусюзлей бошагъан эсенг да –
Сокъуранма.
«Сау бол» демей да къоярла –
Аны ючюн да къыйналма.
Аллах кёргюзтген джолгъа – Хакъ джолгъа тургъан эсенг,
Джашауунгу Аллах буюргъанча къургъан эсенг,
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да хазыр болгъан эсенг –
Сора сенден насыблы къайда?
Анала кетелле – Ана тил къалады,
Атала кетелле – Ата джурт къалады,
Адамла кетелле – Миллет къалады,
Шыйыхла, файгъамбарла да ёлелле, кетелле –
Ала джайгъан керти дин къалады.
Биз да ёллюкбюз, кетерикбиз. Къаллыкъды
Иги иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз.
Бизге эм уллу къуанч, насыб болургъа керекди
Халкъ ючюн, Адам ючюн кюрешибиз.
НАСЫБ
Зулму-зорлукъ джуртдан, элден сюрмей,
Амантиш итле, маскеле джан-джанынгдан юрмей,
Сабан сюре, мал кюте,
Чалкъы чала, той эте,
Рахат джашагъанды насыб.
АЙ бла ДЖУЛДУЗ
Сюймек киргинчи къызгъа,
Ол ушайды джулдузгъа,
Ай къатында джулдузгъа.
Сюймек кирсе уа анга –
Башы кетед тубаннга.
Тубандан а чыгъады,
Джангы Айгъа, толгъан Айгъа да ушаб.
ХАР НЕ ДА АЛДАДЫ
Мен къайытдым къуш уяма...
Аман кёзюнге къыш къыяма,
Адам сёзюне тынгыламадынг,
Тюзлюк ёлмез – ангыламадынг.
Гяуур кърал, зулму джорукъ,
Къуш тюгюнлей чачдынг халкъны,
Тутмакъ этиб сюрдюнг аны –
Терслигинг башынга джетди.
Умут этдинг – джашаб турлукъча,
Джарлы халкъны ашаб турлукъча,
Аудунг энди ёре турукъча,
Ичингден чириб, тауусулуб.
Имансыз империя къырылды.
Харам хакъгъа бек джутланнган,
Джуртланы, халкъланы кёб джутхандан
Орус империя къарылды.
Къарылдымы? Къырылдымы? Алай эсе,
Эки башлы ол чыгыр къуш,
Ол биягъы мыллыкчы къуш
Къалай чыкъды да тахтагъа?!
Къушну орнуна – чёгюч, оракъ,
Аланы орнуна да – биягъы къуш,
Биягъы къач, биягъы къыш,
Биягъы уруш, марш эм байракъ...
Огъай, Орус империя алкъын сауду,
Тюзлюкге, эркинликге къаджауду.
Билгени мурдарлыкъ, зулму, тоноу –
Халкълагъа, адамлагъа да джауду.
Алай эсе – кюреш алдад,
Алай эсе – хар не алдад.
Болур ючюн халкъла азат
Энтда ненча джигит ёлюр.
Хорлам алай эте келир.
Аллах буюргъанча джашар адам,
Не келир ахырзаман.
НАРТ САБИЙЧА БЕШИКДЕ
Бир нарт сабий бешикде
Джукълаб тургъанча, алай
Джукълаб турады тенгиз –
Башындан да джулдуз, Ай
Къарайла тилек эте.
Мен да къарайма анга –
Кече-кюн сейир эте.
Шош тенгизни тебгенин
Кёрген адам бир кере,
«Тынчны тебгени къыйын»
Деген болур минг кере.
Ёзге бюгече тенгиз,
Нарт сабийча бешикде,
Джукълаб турады рахат.
Анга къараб джулдуз, Ай
Ышаралла мийикден.
Мен да алагъа къараб
Болгъанма джарыкъ, рахат.
БИЗГЕ БАРМЫДЫ ТАМБЛА?
Аны джутаргъа излеген
Къарангыдан къан ала,
Джулдуз, джана тургъанлай,
Джукъланады танг ала.
Хоу, къарангыдан къан ала,
Джулдуз тауусулады... джаннганлай.
Душманладан къан ала,
Джигит эсенг – ёл алай.
Эр ёледи эшикде,
Къанау ёледи тёшекде.
Къазакъ бёрю улуйду –
Итледе тынчлыкъ къуруйду.
Имансыз амантиш итле
Джокъ этелле барны да,
Саталла джуртну, халкъны да,
Сыйны, намысны, Хакъны да.
Саталла, айт, не ючюн? –
Тегене, сюек ючюн.
Барыбыз да ачыйбыз
Ол къауум кёпек ючюн.
Халкъ халкълыгъын этмесе –
Аны сатханланы,
Джау тюбге атханланы
Пара-чара этмесе,
Къахмеликден, ичкиден
Бошамасала джигитле,
Сора, не айыб, бизлеге
Оноу-тоноу этелле деб,
Тюлкюле бла итле.
Джуртубузгъа, халкъыбызгъа
Чабхан джаула джоюлмай,
Джуртубузну, халкъыбызны
Сатхан бары союлмай,
Джашау тюлдю тюзеллик.
Бу зулмугъа-зорлукъгъа,
Ётюрюкге, алдауукъгъа,
Имансызлыкъгъа, намыссызлыкъгъа
Биз къалсакъ а юрениб,
Сора, бошалды джашау...
Миллет динин, иманын,
Адамлыгъын тас этсе,
Аны ызындан джуртун да,
Халкълыгъын да тас этер.
Хакъ джолдан джанлагъаннга
Бек кёб къыйынлыкъ джетер.
Анга гяуур, ибилис
Дайым артыкълыкъ этер.
...Джангур джауады къар къатыш,
Джан да чыгъады къан къатыш,
Къан бла кирген – джан бла...
Бизге бармыды тамбла?
КЕРТИ КЪАРАЧАЙЛЫНЫ БОРЧУ+++
Сен кимни умметинденсе:
Муссанымы, Иссанымы, Мухаммаднымы? –
Меннге чыртда башхасы джокъду.
Сени неди миллетинг:
Урум, чууут, эрмен, орус,
Адыг, абаза, тегей? –
Меннге чыртда башхасы джокъду.
Уммет, миллет айырмайма мен.
Кимге, неге табынады адам – ол аны ишиди.
Аны ючюн ол кесиди джууаблы.
Харамны-халалны, гюнахны-сууабны
Китабладан иги киши айталлыкъ тюлдю.
Джаннетге, джаханимге элтген джолла ачыкъла:
Хар ким кеси сайлайды аланы.
Мен тёрелик этмейме адамлагъа, халкълагъа.
Айырмайма миллет не уммет.
Озгъан джауумну джамчы бла къуумам.
Дерт тутмам.
Алай а:
Тарихибизде да, бюгюнюбюзде да
Бизге шох, джау ким болгъанын –
Унутмам.
Тарих эсин кетерсенг халкъны,
Джуртсуз, тамырсыз этген тынч болады аны.
Къраллыгъын, джуртун тас этсе да халкъ,
Динин, тилин, тарихин сакълаялса –
Ол джуртун, къраллыгъын да къайтаралыр ызына,
Деб барды умут. Бу затха чууут халкъ – шагъат.
...14 –чю ёмюрню аягъында
Алан къралым, алан халкъым къалай чачылгъанын
Къалай унутурма мен?
Бош къалгъан Тюз джуртубузну
Къабарты къалай кючлегенин,
Аны бла къалмай Тау джуртубузну да
Бизден сыйырыргъа кюрешгенин,
15-чи ёмюрде Джуртуна къайыталгъан
Къарча бла да къалай кюрешгенин
Унутургъа болурму? Огъай.
Орус патчахха къызларын бериб,
Иманларын-динлерин ауушдуруб:
«Кесигизге къул-къарауаш этигиз»,- деб, джалбарыб, джазыб,
Сора, Орусну кючюне, кёблюгюне базыб,
Бизге джаулукъ этиб тургъанланы,
Орусну да бизге удугъанланы
Къалай унутурбуз биз?
1828-чи джыл ноябрны экисинде
Орус аскерлени таша джолла бла
Къарачайгъа алыб келген ким эди? –
Къабартылы ит Атожоко Атажукин...
Боллукъмуду аны унутургъа? Огъай.
400 джылны узагъына кёб палахха чыдаб,
Кесин хорлатмай тургъан Къарачай къралны
Тюб этген орус аскер болгъанын,
Аны Къарачайгъа алыб келген а,
Къабартылы Атажукин болгъанын
Ёмюрде да унутмазбыз.
Ол сатлыкъ иши ючюн Орус аны
Къарачайгъа биринчи пристав этиб,
Ол да халкъыбызны кёб къанын ичгенин
Унут, къалай унутурукъ эсенг да...
Миллет джигитлерибиз, тулпарларыбыз –
Ачемез, Татаркъан, Умар, Къара-Мусса, Джатдай
Джуртубузну-халкъыбызны-намысыбызны
Кимледен къоруулагъанларын, сакълагъанларын
Боллукъмуду унутургъа?
Огъай.
Халкъыбызны джарымына – Малкъаргъа –
Къабарты къаллай къыйынлыкъ джетдиргенин,
1944-чю джылда
Сталиннге, Бериягъа джалгъан даула джазыб,
Малкъарны джуртундан сюрдюргенин,
Бюгюн да Малкъарны джуртсуз къояргъа кюрешгенин,
Кёрмегенча этерге боллукъмуду?
Къарачайны энчи джумхуриет болургъа къоймай,
Къыйынын – халал, кесин харам этиб,
Архызын, Доммайын алыргъа кюрешиб,
Къан дыгалас этиб тургъанланы уа
Кёрмегенча, билмегенча этерге боллукъмуду?
Кюмюш тегене, алтын сынджыр, базыкъ базук ючюн,
Джуртларын, халкъларын сатхан
Кёб амантиш чыкъды ичибизден да –
Къара багъанагъа тагъыллыкъ, асыллыкъ
Амантиш алимле, Амантиш къуллукъчула,
Джарым моллала, джарым джазыучула –
Джарым къарачайлыла...
Огъай, джуртубузну хар бир элиси ючюн,
Халкъыбызны хар бир сабийи ючюн,
Тилибизни хар бир сёзю ючюн,
Душманла бла, амантишле бла
Къазауат этерге борчлубуз биз –
Акъыл-балыкъ болгъанла,
Кеслерин керти къарачайлыгъа санагъанла,
Кеслерин муслиманнга, адамгъа санагъанла.
Буду бизге нартладан, аланладан джетген осуят, аманат.
Джаратхан Аллахны буйругъу да буду бизге.
ДЖОЛГЪА ЧЫКЪГЪАНМА+++++
Бутну-аякъны ат этиб,
Билекни-къолну къанат этиб,
Джолгъа чыкъгъанма ант этиб.
Джети къат джерге киргенме,
Джети къат кёкге джетгенме –
Ауругъан халкъыма дарман излей,
Джер-Кёк чекледен ётгенме.
Джети къат джерге киргенме,
Джети къат кёкге чыкъгъанма –
Кёк-Джер китабын окъуй-окъуй,
Джан-Сан китабын джазгъанма.
Айырылсам да Джуртдан, Халкъдан,
Айырылмагъанма Хакъдан.
«Сокъур элге кирсенг – кёзлеринги къыс»,-
Дегендиле акъылманла.
Къысар орнуна кёзлерими
Сокъурланы сау этдим,
Къралны кесиме джау этдим.
Сокъур сюйген – сау кёз.
Мен сюйген а – Нарт Сёз –
Керти Сёз – Иги Сёз – Тюз Сёз:
Кёз джарыгъым олду мени,
Байлыгъым да олду мени.
Байрагъым да олду мени.
Атымды, къанатымды Сёз.
Джамчым да, къамчим да – Сёз.
Иги Сёз Аллахданды, Аллахды.
Имансыз кърал, ибилис джорукъ
Аны ючюн сюймейди шайырланы.
Башларын къойсала да палахха,
Сёзню игисин, тюзюн, кертисин
Айтханла, айталгъанла
Мёлекледен да джууукъдула Аллахха.
Тёнгегими джерге кёмдюм,
Джанымы кёкге ийдим.
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню –
Барын сынаргъа сюйдюм.
Кесиме файгъамбарча да кёрюндюм,
Джазгъа, къачха да керилдим,
Къууанчха, бушуугъа да берилдим,
Кёзбау затлагъа да терилдим.
Алай а, шайтаннга хорлатмай,
Бутну-аякъны ат этиб,
Билекни-къолну къанат этиб,
Джолгъа чыкъгъанма ант этиб.
Ата джурт, Ана тил къазауатлагъа къошулдум,
Тюзлюк хорлар деб, къызына.
Джер-Кёк чекледен ётдюм,
Аллах болушур деб, къызына.
Ауругъан халкъыма дарман табмай,
Къайытмазлыкъма ызыма.
?!
Ахрат азабларын дунияда чекгенле
Джанлары саулай джаннетге
Керек тюлмелле кирирге?!
«КЪАРАЧАЙ»ны ДЖАНГЫДАН КЕСИМЧА ОКЪУЙ
Къар. Къаара. Къара. Ара. Арач. Ай.
Къарча. Къарачай.
«КЪ»-дан башланнган эркек халкъды Къарачай,
Къара таныгъан ара халкъды, арач халкъды Къарачай.
Къар халкъ,
Къара халкъ,
Къаара халкъ,
Арач халкъ,
Ара халкъ –
Къарачай.
Ауалы – Къара, ахыры – Ай.
Кёк-Джер халкъы, Тейри халкъы Къарачай.
ДЖАШАУУМ-ДЖАНЫМ –
МАЛКЪАР-КЪАРАЧАЙ
Кюнюнг, Айынг...анда...тутулуб...
Кесинг а келгенсе бери... къутулуб
Таджалдан, аджалдан.
Эки джылдан
Викинглени тиллерине, адетлерине да
Тюзелликсе дейле.
Тенгиз толкъунлагъа тау башлагъача,
Тенгиз къушлагъа да тау къушлагъача
Юренниксе дейле.
Эки джылдан элли боллукъду джылым.
Джетмесе, сабыр болса аджалым,
Джюрек джарадан хапар айтыр – таб.
Джарылгъан джюрекден акъгъан къан – китаб.
Бу назму тизгин – къан илипин,
Джюрекден бошагъаным ючюн.
Керилгенме эки джуртну арасында:
Тёнгегим – мында, джюрегим – анда.
5642 мийикликден
Тенгизни тенглигине тюшгенме мен.
Киргенча болгъанма джерге –
Мийик джуртума къарайма ёрге:
Минги Тауум агъарады тёрде.
Туугъан джерге не джетер Джерде?!
Барады джашау, барады заман.
Тау башында сюеледи адам.
Кетеди джашау, кетеди заман.
Тенгиз джагъада сиреледи адам.
Кёзлери узакъгъа кетгенле чыракъ.
Джукъланнганды джюрек деген чыракъ.
Кёзлери – тутулгъан Кюн, Ай.
Не узакъдады Малкъар-Къарачай.
Къайсы дуниядады Малкъар-Къарачай?
Къайсы ёмюрдеди Малкъар-Къарачай?
Къарагъан кибик къалюбаладан,
Къарайды тенгиз джагъадан адам.
Къалюбаладан къараб ахырзаманны кёрген кибик,
Сора къатыб, сын болуб къалгъан кибик,
Сиреледи адам: саумуду, шаумуду?
Джуртсуз, халкъсыз джашау, сора, джашаумуду?
Биледи халкъ, биледи инсан:
Джурт бла адам – тёнгек бла джан.
Джурт бла халкъ – ала да алай.
Джашауум-джаным – Малкъар-Къарачай.
Кёб къарагъандан, кёб сакълагъандан
Тенгиз джагъада сын болуб къалгъанды адам.
Ставангерде кёрлюксюз аны,
Кёргенлей танырыкъсыз аны.
Тенгиз толкъунла да айтырла хапар,
Тенгиз къумла да айтырла хапар,
Тенгиз къушла да айтырла хапар,
Назму тизгинле да айтырла хапар.
Джукъ айталмазлыкъ ол кесиди джангыз.
Сын болуб сиреледи ол.
Ёмюрлени кёреледи ол.
Тенгизни, тауланы да кёреди ол.
Эски джуртну, джангы джуртну да кёреди ол.
Эки дунияны да кёреди ол.
Кёб затны кёреди, сезеди, биледи ол.
Кёб затха тюшюннгенди ол.
Ай медет, тебер онгу джокъду –
Сын болуб бошагъанды ол.
КЮРЕШИРИКМЕ
Муслиманма, тюркме, кавказлыма –
Сыйрат кёпюрледен келгенме ёте...
...«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу къан»,- деб,
амантиш итле хахай эте, юре,
джол кёргюзтюб кюрешгенле джаулагъа.
Мен а, таяныб къаялагъа, таулагъа,
Сермешгенме диним ючюн, халкъым ючюн, джуртум ючюн:
Ёлсем – джигитле бла, шейитле бла болурма деб,
Къалсам – сыйым-намысым бла къалырма деб;
Ёлсем да – муслиманлай, адамлай ёлюрме деб,
Иман бла ёлюрме деб,
Джашасам да – муслиманлай, адамлай джашарма деб,
Иман бла джашарма деб,
Сермешгенме, сермешеме, сермеширикме,
Джан чыкъгъынчы аямай кюреширикме –
Уллу Аллахны буйругъуду ол.
ТЫШЫНДА ИЧГИ САГЪЫШЛА
Тик къабыргъада орналгъанды юйюм.
Тюб къаты – таш, баш къаты – агъач.
Таш, Терек бергенле бу джерге да сюйюм,
Эсими къанатларылла бушуу бла къууанч.
Таш бла Терек – юйюм, бачхам эмда кёлюм.
Туугъан джуртум, тургъан джуртум да – Таш бла Терек.
Ала сау болуб, манга джокъду ёлюм,
Ташха, Терекге да ушайды кёлюм.
Таш бла Терек – джуртум, эсим, тарихим –
Назмума, китабыма да болгъансыз ат.
Таш бла Терек – баш бла джюрек –
Ангыма, эсиме, сёзюме да болгъансыз къанат.
Таш бла Терек – джан бла тёнгек,
Кёк бла Джерге этеме сизни аманат.
Джуртуму Тереги, Ташы, Тауу, Сууу да – Минги.
Алалла таулуланы да Минги этген керамат.
Минги халкъым, Минги тауум, Къадау ташым, Терегим –
Барыгъыз да уллу Аллахха аманат.
Таш бла Терек, Таш бла Терек –
Юй да, бешик да, сын таш да бола келгенсиз.
Чыдамлылыкъгъа, къыйынлыкъланы хорлай джашаргъа,
Юрете да келгенсиз.
Эсге тюшюб Ташым, Терегим,
Къазакъ бёрюча улуса джюрегим,
Къарайма бачхада ташха, терекге –
Асыу болалла ала да джюрекге.
Мени – нарт улусун – викингле джуртуна
Къыйын къадарым келтиргенди.
Алай а, Аллах, дагъыда, джазыкъсыныб,
Джуртума ушаш джуртну бергенди.
Тёгерек андача ташды, агъачды, тауду,
Тенгизи – артыкълыкъгъа.
Тёзмей джуртда терсликге, зорлукъгъа
Джарылгъан джюрегим, келтиргенди бери.
Джюреги джарылгъан къарачайлыладан бири
Викингле бла джашаргъа кюрешеме,
Викинг тилде джаншаргъа кюрешеме,
Нарт тилде уа кеси кесим бла сёлешеме.
Была да, бизнича,
Таш башында джашау этген бир халкъ.
Башхалыкъ а –
Была иелле джуртларына,
Была иелле джазыуларына,
Барды къраллары, къраллыкълары –
Барды насыблары.
Къралларындан къоркъмайла была,
Джуртларындан къачмайла была:
Кёллери, бетлери да – джарыкъ.
Джокъду мында насыбсыз, джазыкъ.
Ким, не къоймайды
Бизни халкъгъа да былача джашаргъа?
Ким, не къоймайды бизни халкъгъа да
Джуртуна, джазыууна ие болургъа?
Ким, не къоймайды
Бизни халкъгъа джазыуун кеси джазаргъа?
Билебизми аны? Билебизми аны?
Биле эсек,
Къна сакъаллы къызыл Фукдан,
Эки башлы чыгыр къушдан,
Джелмауузладан, чыгырладан,
Амантишледен, кёпекледен,
Ичкичиликден, зийналыкъдан,
Имансызлыкъдан, сыйсызлыкъдан,
Ибилисден, шайтанладан
Къутулур амалла нек этмейбиз?
ТИЛЕК ЭТЕ КЪАРАДЫМ
Шимал Кавказдан Шимал тенгизге
Келтирди мени къадарым.
Тенгизни башы бла узакъ таулагъа –
Ата джуртума къарадым.
Къарадым , ёзге джукъ кёралмадым –
Арабыз бизни узакъды.
«Кърал чек» деген къара къыйынлыкъ
Къолгъа, аякъгъа да тузакъды.
Алай а, къайгъым, сагъышым, эсим –
Аланы тыяр джокъ буруу.
Джарылгъан эсенг да, зауаллы джюрек,
Тохтаб къалгъынчы бек урун.
Сен эркинсе, халкъынг а анда –
Джуртун кюсейди джуртунда.
Ит чабхандан тынчлыгъы къуруб,
Алай чыгъады джур тангнга.
Къарачай къралны къурутхан Эресей
Аны къраллыгъын да къоймады.
Халкъгъа, адамгъа да азаб бериуден
Ол бир къанмады, тоймады.
Къуллукъгъа илиннгенле да халкъ-джурт демейле,
Тегене, сюек – эслери.
Алай а бизге къылыч бла келгенле,
Къылычдан ёллюкле кеслери.
Амантиш итле да Къара багъанада
Къансый, улуй да турлукъла.
Алайтын озгъанла ташла бла
Аланы аямай урлукъла.
Аллай заман, эй, келмей къалмаз,
Мен аны кёрюрмеми? – билмейме.
Экибаш къушдан къутулур Кавказ –
Алайсыз джашау кёрмейме.
Алай джашаргъа излейме –
Зорланмай не да зорламай.
Джашау къайда да джашау тюлдю
Эркинлик, Тюзлюк хорламай.
Шимал Кавказдан Шимал тенгизге
Келтирди мени къадарым.
Тенгизни башы бла Минги Тау таба
Мен тилек эте, къарадым.
КЪАЧХЫНЧЫГЪА ДЖУУАБ
Къач ала къышдан къачхан турнала,
Джаз болгъанлай ызларына къайыталла.
Джылы джерледен, узакъ джерледен ала
Турна тилде сейир хапар айталла.
Къанат кючю турнадан кем болмагъан
Тау къуш джуртун къышха къоюб къачмайды.
Шорбат чыпчыкъ да, джумдурукъ тенгли болмагъан,
Джазгъа чыгъад – ол да ёлюб къалмайды.
Къайдан, къачан, къалай келликди ёлюм –
Аны билген бир джан болмаз дунияда:
Болджал джетсе, къутулмазса сен къачыб,
Бугъунуб да сау къалмазса уяда.
Алай эсе, айырылма джуртунгдан,
Халкъынг бла бирге тюбе сынаугъа.
Иманы аз, ётю-бети болмагъан
Джуртдан къачар, минг чурум да къурашдырыб сылтаугъа.
Барыбызгъа да сайлау барды джашауда:
Сыйсызлыкъгъа, сыйгъа да джолла – ачыкъ.
Ёмюрде да сен насыблы болмазса,
Халкъынгы, джуртунгу джаугъа къоюб, къачыб.
Халкъынг бла бол къыйынлыкъда, зауукъда,
Къууанч, бушуу – бары келед башындан.
Чыдаргъа, джашаргъа, хорларгъа да юрен
Мийик джуртунгу Терегинден, Ташындан.
Эртде-кеч болса да тюберикбиз ёлюмге,
Не бет бла тюберикбиз – андад иш.
Умар шейит, нюрге бёлениб, джашайды,
Къара багъанада къаралады амантиш.
Экиси да кетгендиле дуниядан,
Экиси да къалгъандыла дунияда:
Бирини аты – джигит, бирини аты – ит.
Джашагъан а...ит, тонгуз да джашайдыла дунияда
Джаша эм ёл иман ючюн, Хакъ ючюн,
Джаша эм ёл Адам ючюн, Халкъ ючюн,
Джаша эм ёл Тюзлюк, Эркинлик ючюн,
Муслиманлыкъ-адамлыкъ-халаллыкъ-игилик ючюн.
Иннетинг, сёзюнг, ишинг, кюрешинг бла да
Джеринге, джюрегинге къойма ибилисни,
Джерингден, джюрегингден къыста ибилисни –
Хар адам джюреги ючюн къазауат эт, джихад эт –
Олду муслиманлыкъ-адамлыкъ-джигитлик,
Олду халкъынга сен этер игилик,
Ансы халкъынгы-джуртунгу шайтаннга къоюб,
Баш алыб къачсанг, бетинги джоюб,
Сен да амантишни, шайтанны бир тюрлюсю боласа,
Дуниясыз, ахратсыз да къаласа.
Аллаху акбар! Аллах барды, бирди.
Ол буюргъан Керти джол да бирди.
Джаша эм ёл иман ючюн, Хакъ ючюн,
Джаша эм ёл Адам ючюн, Халкъ ючюн.
КЪАДАУ ТАШ
бла
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК
1
Меннге керек –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Джуртха керек –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Халкъгъа керек –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Бюгюн да, къачан да
Бизге керек –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
2
Джюрегим –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Джуртум –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
Халкъым –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
3
Не къыйынлыкъгъа да чыдаргъа
Сен Ташдан юрен.
Чынгыл эрнинде да джашаргъа
Агъачдан юрен.
Ёлюм келсе да, сынсымай, сынмай,
Кёлсюз болмай, эрча ёлюрге,
Аладан юрен.
Джашаугъа юй болургъа,
Саугъа, ёлгеннгеда керек болургъа
Аладан юрен.
4
Болгъан къадарда Таш бла Терек,
Ушагъан къадарда алагъа джюрек,
Кёлге чабса да бир-бирде булут,
Джашау джукъланмаз деб, барды умут.
САУ-ЭСЕН БОЛСАЛА АЛА
Узайдады Кюнюм, Айым.
Узайтады кюнюм, айым.
Къарачайым...бек узакъда.
Къалай къачайым джер тузакъдан:
Къыйынд ётген Джер-Кёк чекден.
Тансыкълыкъды бу мен чекген.
Къарачайым бек узакъда.
Мен къачайым джер тузакъдан...
Джангыз къалай?
Джашаб да къалай джашагъын,
Джансыз...къалай?
Тынгы-тынчлыкъ джокъ джюрекге.
Тёнгек – джерге, джан а – Кёкге
Тартадыла кече-кюн да.
Былай джана болур Кюн да
Кеси джангыз къарангыда...
Джюрек деген –
Джер-Кёк деген,
Джурт-Халкъ деген,
Рух-джан деген,
Аллах деген,
Адам деген –
Къыйынлыды, насыблыды.
Айыргъаннга сууаб-гюнах,
Айыргъаннга халал-харам,
Хакъ кертини англагъаннга,
Аллах айтханча джашагъаннга,
Иман бла джашагъаннга,
Иман бла да ёлгеннге
Шыйых деб айтадыла.
Мени джокъду сыйлылыгъым,
Мени джокъду шыйыхлыгъым –
Мени атым – поэт, шайыр.
Игиликге болсам хайыр,
Тюзлюкге болсам хайыр,
Эркинликге болсам хайыр –
Излемейме башха бир зат.
Дуния-ахырат –
Манга джуртум эмда халкъым.
Сау-эсен болсала ала
Ол насыб джетерикди манга.
АЛЛАХ САЛГЪАН БОРЧ
Абдез алыр бир суу болса,
Намаз къылыр бир джер болса,
Таш болса, Терек болса,
Имандан толу джюрек болса,
Не керекди андан сора?
Бар эсе джуртунг, элинг,
Бар эсе дининг, тилинг,
Аллах-Адам деген кёлюнг –
Сора сеннге джокъду ёлюм.
Джюрекге къоймай шайтанны –
Джауу бла Аллахна-Адамны –
Сермеше эсенг тохтаусуз,
Ёлюб кетсенг да замансыз –
Ёлмей джашарыкъса сен,
Керти насыблыса сен.
Къалюбаладан бери да
Акъла бла къарала,
Игилик бла аманлыкъ
Сермешелле не ючюн?
- Адам джюреги ючюн.
Хар бир джаратылгъанны,
Хар бир джангылгъанны,
Хар бир адамны
Ибилисден, шайтандан
Къутхарыб кюреширге,
Адам ючюн сермеширге
Аллах салгъан борчду бизге.
Алайсыз бизге да –
Джангыз бирибизге да –
Джокъду къутулуу.
Адамны къутхарлыкъ Адамды джангыз,
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни.
Адам адам ючюн кюрешмесе,
Адам ючюн сермешмесе,
Адам адамны къутхармаса, сакъламаса,
Сора ол муслиман да тюлдю, адам да тюлдю,
Адам сыфатда шайтанды ол.
Адам адам ючюн кюрешмесе,
Адам ючюн сермешмесе,
Адам адамны къутхармаса, сакъламаса,
Ким къутхарлыкъды да адамны?
КЪАЙДАМ
Бу дуния адамгъа салгъан джараны
Ол дуния да эталырмы сау?
АЛЛАЙЛАНЫ БАШЧЫ ЭТЕЛЛЕ БИЗГЕ
Бирле Ибилисни саугъасын алыр ючюн,
Джаратхан Аллахха баралла къаршчы,
Аллах айтханнга болалла къаршчы.
Туугъан джуртларын, халкъларын да саталла,
Сыйны, намысны аякъ тюбге аталла,
Къул-къарауаш болалла Ибилисге –
Ма аллайланы башчы этелле бизге.
ТАШ. ТЕРЕК. АДАМ.
Мазаллы къая таш, нарат терек да юсюнде
Бир да кетмейле эсимден.
Бу тёгерекде аладан башха
Не таш, не терек джокъду.
Кеслерине ушаш бир зат болмагъан джерде
Бу къазакъ таш бла бу къазакъ терек
Къалай да табхан болурла бир-бирин?
Не кючдю быланы бир-бирине тартхан,
Бир-бирине джолукъдургъан?
Тёнгек бла джанча кёрюнелле ала,
Джер бла адамча кёрюнелле ала.
Нарат урлукъ бу ташха къалай да тюшген болур?
Къалай да билген болур
Бу бек ташда сакъланныгъын, ёсеригин?
Ташны джаныча кёрюннген Нарат Терек,
Сосуркъача Ташдан джаратылгъан Нарат Терек.
Бирле айталла: Минги Тауну от джюрегинден
Чартлагъан бир джилтинди бу Таш деб.
Бирле да айталла: джети къат кёкден
Эннген, тюшген джулдузду бу Таш деб.
Къайдан, къачан, къалай, не ючюн
Тюшгенди Уллу Тюзге бу Къара Таш?
Къайдан, къачан, къалай, не ючюн
Тюшгенди бу Къадау Ташха да нарат урлукъ?
Таш джюрекни джашил умутуча
Кёрюнеди бу Нарат Терек.
Джулдуз Ташны кераматыча –
Тамырлары джерден,
Бутакълары кёкден
Нюр, кюч, хапар джыя тургъанча,
Аланы да дуниягъа джая тургъанча –
Кёрюнеди бу Нарат Терек.
Ташны джаны джокъду дегенлеге да,
Джууабча кёрюнеди Нарат Терек.
Бу Таш бла Терек – Шайыр бла Шийирича
Кёрюнелле бир-бирде кёзюме.
Не ташджюрекде да барды сюймеклик сезим.
Анга шагъат бу Таш бла Терек.
Ёмюрлени узагъына бу Уллу Тюзде
Кеси джангыз тургъан бу Къазакъ Ташха,
Сынаулагъа Эрча чыдаб,
Аллахны оноуун сакълаб, тынгылаб тургъан Ташха
Аллах саугъагъа берген болурму бу джашил Терекни?
Огъесе, Ташны джаны тышына чыгъыб,
Туугъан ташына, джерге, кёкге да
Сейирсиниб къарай болурму?
Ташы-агъачы болмагъан джуртда
Бизни халкъгъа джокъду джашау.
Адам улуну барына да джокъду джашау.
Аны ангылаб табыннган болур
Ташха, Терекге адам.
Къарачайны Къадау Ташы деб,
Джуртда Джангыз Терек деб,
Багъалатханды аланы халкъым.
Ташча, Терекча хайырлы,
Алача чыдамлы, джашаулу бол деб,
Тилек этгендиле къартла.
Тейри Ташы, Тейри Тереги,
Тейри Адамы деб,
Ючгюл дуния къурагъанды адам.
Бу ючаякъ къазанда къайнайды джашау.
Джуртуму кёкреги да – Таш бла Терек.
Халкъымы джюреги да – Таш бла Терек.
Халкъ-джурт белгибиз – Таш бла Терек.
Тилибизде да, эсибизде да, тарихибизде да –
Таш бла Терек.
Байрагъыбызда да, тамгъабызда да, орайдабызда да –
Минги Тау.
Аланы къоруулай, алагъа ушай,
«Минги таулула»деген атха
Тыйыншлы болгъанла ата-бабала.
Таш. Терек. Къобан. Минги Тау. –
Джаннет буду дегенле буруннгу къартла.
Джаннет буду дейме мен да, ала айтханны къатлай.
Ёлгеннге, саугъа да дейме: джандетли бол.
Джандетден къысталмазча бол.
Ташынг бла, Терегинг бла, Тауунг бла, Сууунг бла бол.
Джуртунгда Халкъынг бла бирге насыблы бол.
КЮНЛЕ, АЙЛА ДА...
Эки кёзюнг – эки Кюн,
Эки ёшюнюнг – эки Ай...
Мен сени кёрдюм алай,
Мен сени сюйдюм алай.
Сюймеклик кетди – сордум:
Кюн, Ай ариулукъ къайда?
Къарагъанча тузакъдан,
Къарадыла узакъдан
Тутулгъан Кюнле, Айла...
Кетдиле къайры, къалай
Ол насыб кюнле, айла?
МЫНДА КЪАЙГЪЫМ, САГЪЫШЫМ ДА
Бу джуртха – Норвей джуртха –
Биринчи къазыкъ ургъан къарачайлы менме.
Ит джорукъ бла кюрешде джарылгъан джюрегими
Сау эталсам деген умут бла бери келе келгенме.
Сау этерге излегеними чуруму да –
Биягъы кюрешни бардырыр ючюн.
Душманла бла амантишлени
Ата джуртдан къурутур ючюн.
Мен Кюн-Ай къызы Сатанай бла
Джети Къарашауай ёсдюрюр акъылым бар эди.
Аланы барын да миллет джигитле, миллет ёкюлле этерге –
Аллай иннетим, муратым бар эди.
Болмады. Гюнах, терслик – бары кесимдеди.
Мени сюйген Сатанай да эсимдеди.
Халкъ ючюн кюрешген хар неде да
Халкъына юлгю болургъа керекди.
Джазыу болмаса не этгин ансы...
Гюнахны джазыугъа кюремейик бош –
Кесибиз джазаргъа керекбиз джазыуубузну да.
Меннге энди кюреш къалады джангыз –
Эркинлик, тюзлюк ючюн тохтаусуз кюреширге.
Къама туталмазча эсем да,
Къалам тутарчама алкъын.
Не, хорлаб, адамча, халкъча джашаргъа,
Не, Эрча, сермешде, кюрешде ёлюрге.
Меничалагъа башха джол джокъду.
Норвейде къайгъым, сагъышым да буду.
ТАУ, ТЕНГИЗ ЭМДА МЕН
Тау тартады адамны кесине,
Тенгиз да тартады.
Кимге – тау, кимге – тенгиз,
Меннге – экиси да.
ТАШ, ТЕРЕК ЭМДА ДЖЮРЕК
Бутакъларын сындыргъан бла къалмай,
Тамырларын марайдыла Терекни.
Уллу, гитче къайгъыла да бары –
Ашайдыла, ашайдыла джюрекни.
Бир-бирде ташдан да къатыды джюрек,
Бир-бирде гяхиникден да – джумшакъ.
Джерими, джюрегими да белгиси Таш бла Терек,
Ала бир-бири бла не Аллахха бла этелле ушакъ.
Игиликге, тазалыкъгъа къурман болургъа разылла ала.
Аллахха, Адамгъа юй болургъа разылла ала.
Ёлгенден сора да алай джашаргъа разылла ала –
Сау заманларындача, къууандыра джерни, кёкню, джюрекни.
Таш, агъач болмагъан джерде,
Ийнанмайма болур деб джашау.
Таш-агъач джерим, таш-агъач юйюм...
Мийик къадаргъа салама махтау.
Алай а, аманла, шайтанлыла кёбдюле –
Алалла Ташха-Терекге, Аллахха-Адамгъа да джау.
Аллахны Сёзюне къулакълары бекдиле,
Аланы къыйынлыкъларындан юзюледи джашау.
Ала кесген Джангыз Терекни джылауун эте,
Къадау Ташдан Къазакъ Бёрю улуйду.
Джарлы джерден, джаралы джерден, зауаллы джерден
Биягъынлай тынгы-тынчлыкъ къуруйду.
Азан къычыраса – намаз къылыргъа келмейле,
Ауаз бересе – тынгыларгъа сюймейле,
Назму джазаса – окъургъа сюймейле,
Джазыкъла – не айтханларын, не этгенлерин билмейле.
Хайуанла – кюушеннгенлерин юзмейле,
Палах нек джетгенед – оюм этмейле, сюзмейле,
Къыйынлыкъ къатланыб къайытырын сезмейле,
Ой келе тургъан къыйынлыкъны сезмейле.
Аллах бергенни сакъламайла, джакъламайла,
Джауну аллына къылыч суууруб, атламайла,
«Джалыныб джаудан къалмазса» - англамайла,
Уллу Аллахны айтханына тынгламайла.
Джуртларын, халкъларын билмейле сакълай,
Джукъ айтсанг а – тил этелле, этелле хахай,
Душманлагъа, амантишлеге урадыла баш,
Ибилис къралгъа, зулму джорукъгъа болгъандыла къул-къарауаш.
Атылталла, кеселле аямай –
Къоймайла Джуртда не Таш, не Терек.
Аллах сакъласын къаргъагъандан
Барыбызны да Таш бла Терек.
Кюеди мыйы, джарылады джюрек.
Къарангыдан, джарыкъдан, теренден, мийикден,
Джууукъдан, узакъдан, дуниядан, ахратдан
Кёрлюкге, ангыларыкъгъа белги бере,
Къарайдыла Таш бла Терек.
СЁЗ
Айтхан сёзюмю къулума мен,
Айтырыкъ сёзюмю – бийиме.
Кёкден эннген назму сёзню
Гюнахлы джерде юйюме.
Аллахны Сёзюне тынглайма,
Адамны сёзюне да тынглайма,
Ташха, Терекге да тынглайма,
Джерге, Кёкге да тынглайма,
Джюрегиме да тынглайма –
Англайма:
Сёзден башланнганды хар зат.
Сёз бла байламлыды хар зат.
Сёз бла бошалады хар зат.
ДЖАШАУУМ КЕТГЕНДЕН СОРА
Саулукъ да, джашлыкъ да кетгенден сора,
Мен англадым:
Дунияда саулукъдан, джашлыкъдан иги
Джокъду бир зат.
Бизни учургъан-учундургъан сюймеклик эсе,
Аны эки къанаты – саулукъ бла джашлыкъ.
Аллахдан тилейме: аланы сакъларча
Джаш адамлагъа бер деб акъыл.
Джашауум кетгенден сора
Кёб затха тюшюндюм.
Алай а, джангыдан джашаргъа.
Ай медет, джокъду мадар.
Базманлашыб турады хар не –
Кюн бла кечеча.
Базманлашыб турады хар не –
Джан бла тёнгекча.
Бир затынг аслам болса,
Башха затынг болады кем.
Разы болуб айырылырча
Дуниядан тойгъанды ким?
Топракъдан джаратылгъан сан
Тартады джерге.
Нюрден джаратылгъан джан
Тартады ёрге.
Джашайла бизде
Джер бла Кёк.
Англайла аны
Ангы бла джюрек.
Биз да джашайбыз
Джер бла Кёкча.
Бир такъыйкъагъа
Тюрленебиз ненча.
Кюкюреуню, джашнауну
Сан, джан да билелле.
Мен – ёллюк джан – джашауну
Артыкъ да сюеме.
Табигъат – башха, биз – башха
Тюлбюз.
Биз бирбиз. Бюгюн – гюл,
Тамбла уа – кюлбюз.
Ёмюрлюк джашау, къууанч деу –
Джангылычды.
Джети бояудан къуралыбды
Джанкъылыч да.
Кесинги, эсинги тоздурмай
Къайгъыгъа, сагъышха,
Джашаргъа керекди – джай да
Хазырлана къышха,
Къыш да – чууакъ кёкге къууана,
Къыш да – тийген Кюннге джылына.
Ёлюмню, къатышыуну ичинде да,
Джашауну табыб, аны къучакълай,
Джашаргъа керекди. Сын ташда тюл,
Кёкдеди джулдузу бла Ай.
Сын ташдагъы аны кёлеккесиди.
Адамланы, джолланы джаратхан Аллах эсе да,
Джол сайлагъан Адам кесиди.
Саулукъ, джашлыкъ, заман, джашау...
Ала кетгенден сора,
Аланы тас этгенден сора,
Англайбыз аланы толу багъаларын.
Бош затлагъа, кёзбау затлагъа,
Не да болмазлыкъ затлагъа
Беребиз аланы.
Аллах джаратхан табигъатны, джорукъну
Тюрлендирирге умут этебиз –
Ма олду эм уллу джангылычы адамны.
Къадар къургъан базманны,
Базманлашыб тургъан затланы,
Тюрлендирирге излейбиз.
Джашау бла ёлюмню,
Къууанч бла бушууну.
Джан бла тёнгекни
Араларына киребиз.
Къадаргъа оноу этебиз...
Ахыры ахырзаман бла бошалады аны...
...Джашауум кетгенден сора,
Кёб затха тюшюндюм.
Алай а, джангыдан джашаргъа,
Ай медет, джокъду мадар.
АДАМБЫЗМЫ, МУСЛИМАНБЫЗМЫ, ХАЛКЪБЫЗМЫ?
Къарачайгъа къарайды къар
Тау башындан.
Мындан ариу бир джурт болмаз
Джер башында.
Тау тёппеле агъаралла
Чууакъ кёкде.
Бир-бирде булутланалла
Къайгъы кёбден.
Таугъа – Минги; Кёкге, Терекге – Тейри деген,
Тюлдю джахил:
Таша магъаналы белгилелле
Кёк, акъ, джашил...
Джер джаннет деб, бизни джуртха
Айтадыла.
Быллай джуртла бар эселе,
Къайдадыла?
Акъ таула, гара суула, дарман хауа –
Ма Къарачай.
Сау дунияны кёзю-къашы эмда башы –
Ма Къарачай.
Тауу – Минги, ташы – Къадау,
Сууу – Къара...
Ёрге къара:
Мийиклик – беш минг алты джюз къыркъ эки...
Бу Кёк-Джер джуртха, кёк-акъ-джашил джуртха
Бизле тыйыншлыбызмы керти?
Тыйншлыелле ата-бабала.
Тюрк дунияны – нарт дунияны,
Алан, Къарачай къралланы
Къурагъанелле ала.
Биз а къурагъанбыз нени?
Тюзлерибизни кючлетгенек джаулагъа,
Энди тауларыбызны да къоруулаялмай кюрешебиз,
Халкълыгъыбызны сакълаялмай кюрешебиз...
...Биз къул болуб, манкъурт болуб бошагъанбыз.
Кюрешмейбиз Халкъны-Джуртну сакълар ючюн,
Тарихибизни, тамблабызны да джакълар ючюн –
Тутулмайбыз, сюрюлмейбиз, ёлмейбиз ала ючюн.
Бизде тутулгъан, сюрюлген, ёлген да – ичиб, эсириб.
Бир-бирибизни къыргъан, ёлтюрген да – кесибиз.
Душманла, амантишле туралла оноуда –
Аланы ёлтюрген, сойгъан да джокъду киши.
Бар эселе, къайдалла, нек кёрюнмейле
Бюгюннгю Ачемезле, Татаркъанла, Умарла, Джатдайла?!
Джуртубуз, халкъыбыз ючюн турмай эсек ёрге,
Сыйсызланы къоя эсек ётерге тёрге,
Кеси кесибизге бола эсек джау,
Сора кимни, нени терслейбиз, кимге салабыз дау?
Мен сёз устасыма, назмучума мен.
Халкъны джаулары, амантишле да
Сёзден ёллюк болсала,
Мен аланы къара багъанагъа кергенме.
Алай а, сёзден къоркъмайла, уялмайла, ёлмейле ала.
Алай эсе, ала неден къоркъадыла?
Къоркъгъанларына тюбетирге керекди аланы.
Алайсыз, джангыдан сюргюн этилмесе да бизге,
Биз джуртда да къаллыкъбыз джуртсуз
Душман ие боллукъду джуртха, халкъгъа да.
Биз къул-къарауаш боллукъбуз башхалагъа.
Алай болурун излемей эсек,
Уянайыкъ, сагъыш этейик, оноу этейик.
Биз – адамбызмы, муслиманбызмы, халкъбызмы? –
Анга да бир джууаб этейик.
НАЗМУЧУЛА БЛА СИЯСЕТЧИЛЕ
1
Шайырны
Джюреги да – джюрек,
Мыйысы да джюрек.
Эки джюрекли адамладыла шайырла.
2
Адам тамада, башчы, оноучу бола эсе –
Элге, халкъгъа, къралгъа болса да –
Ол эки мыйылы болургъа керекди.
Сиясетчини
Мыйысы да – мыйы,
Джюреги да – мыйы.
Керти сиясетчи эки мыйылы адамды.
Алайсыз,
Ол халкъына, джуртуна, бютеу къралгъа да
Къыйынлыкъ келтирирге боллукъду.
ЧЕКСИЗ ФАДЖИЯ
Сокъур сау болуб, дуния джарыгъын кёрюб,
Дагъыда ызына айланыб, болгъанча сокъур,
Джокъдан бар болуб, дунияны кёрюб,
Дагъыда ызына айланыб, болабыз джокъ.
Андан уллу фаджия болурму?
Барды андан уллу да фаджия.
Дуниягъа, адам улуна, бютеу джашаугъа
Келсе ёлюм, ахыр кюн, ахырзаман –
Ма олду англашыннган-ангылашынмагъан чексиз фаджия.
БОШМУ КЪАРАЙБЫЗ КЁКГЕ?
Алгъын джашаем Кёкде,
Энди тюшгенме Джерге.
Кетген болурму заман –
Бошму къарайма ёрге?
Кёкде джашаед Адам,
Артда тюшгенед джерге.
Кетген болурму заман
Бошму къарайды ёрге?
ЁЛЛЮГЮН БИЛЕДИ АДАМ
Баргъан суугъа къарасанг джерде,
Турна джыйыннга къарасанг кёкде –
Кетиб баргъан джашаугъа къарагъанча боласа –
Бир мыдах сезим тууады джюрекде.
Джерден бираз кёлтюрюлюб, къарасанг
Джердегилени дыгаласларына,
Адамланы, джюджюлени да
Ары-бери чабханларына –
Бир бушуу толкъун басады джюрекни:
Тамырсыз дунияда джашау этелле ала.
Билемилле аны, билмеймилле –
Башхасы джокъду.
Бютеу къыйынлары зыраф бола,
Барына келликди ахырзаман.
Ёллюгюн биледи адам
Артыкъ да къыйынды, ачыды аны къадары.
АЛЛАХХА ДЖАЛБАРАМА
Тауладан мийик болуучу кёлюм,
Тенгизледен болду алаша:
Ташадан туурагъа чыкъды ёлюм,
Айтхан да болмады: «хайт» де, джаша.
Ташатын мараб джюрюучю ёлюм,
Туурагъа чыгъыб, келди къатыма.
Къачалмазымы, къутулмазымы билди –
Не мадар этейим энди башыма?!
Джокъду аны бла сермеширча кючюм,
Болушлукъ джокъ шкокдан, къамадан да къабыргъада.
Къатымда киши болмаса да: «асрарсыз,- дедим,-
Атам, анам джатхан къабырлада».
Аланы къатында эки атлам джерни
Къабыр юлюшге сайлагъанем кесиме.
Не эсе да бир эски бушуу джырны
Сёзю, макъамы да тюшдюле эсиме:
«Атанг джокъду кёзлеринги джумаргъа.
Ананг джокъду юсюнге къабланыб джыларгъа.
Бу дунияда муратынг толмады. Ол дуниянг болсун аламат.
Таза джанынг, къыйынлы джанынг уллу Аллахха аманат».
Уллу Аллахха бурулду кёзюм –
Ай медет, джетерми-джетмезми Анга да сёзюм:
«Эй джаратхан Аллах! Кючю неге да джетген Аллах!
Адам ёлмей, джашаб турурча эт.
Меннге уа – бу ёлюм деген худжуну
Дунияда къоймай, биргеме ала кетерча эт».
ИССА ФАЙГЪАМБАРНЫ ТУУГЪАН КЪУУАНЧЫ+++
Шахарны арасында бир бау къурдула.
Бир эшек бла талай къойну ары урдула.
Исса файгъамбар быллай бауда туугъанды деб,
Сабийлеге хапар айтыб турдула.
Мен да джюрюучю болдум алайгъа,
Тансыкъ болгъандан Къарачайгъа.
Хазна чыкъмаучу юйден эшикге,
Келиб къараучу болдум къойгъа, эшекге.
Элим – Къызыл-Къала – тюше эсиме,
Джубанч-къууанч табдым кесиме.
Исса файгъамбаргъа да салдым салауат.
Халкъым, Джуртум уллу Аллахха аманат.
Ставангер 24. 12. 2003
АЛЛАХДАН КЕЛГЕН АМАНАТ
Таула
Къараталла ёрге,
Тарталла ёрге.
Тау джуртсуз къалгъанма энди –
Киргенча болгъанма джерге.
Къалгъанма джангыз, болгъанма джансыз –
Джангыз, джан салалсам сёзлеге,
Къанат битдиралсам сёзлеге,
Умут этеме, Аллах айтса,
Ала бла, алай бла къайыталырма деб сизге,
Тюз хапар, керти хапар айталырма деб сизге –
Къайытыу джолладан ол джол къалгъанды энди меннге.
Алгъын ёрге къараучанем –
Тау джуртум тартаед ёрге.
Энди мен джуртсуз къалгъанма –
Къарайма энгишге, джерге.
Тенгизге – кириринг, джюзеринг келеди,
Таугъа уа – ёрлеринг, ёрлеринг...
Башхалыкъ андады, башхалыкъ андады.
Соруу-сууал алдады:
- Нек айырылдынг халкъынгдан, джуртунгдан?
Джууабым хазырды:
- Айырылмаз ючюн эркинликден, джашаудан,
Эркин джашаудан айырылмаз ючюн,
Тюз сёзню, керти сёзню айтыр ючюн,
Бизде болгъанны тюзюн, кертисин айтыр ючюн,
Кесибизни дуниягъа танытыр ючюн,
Дин-тил-джурт къазауатны бардырыр ючюн,
Халкъыбызны сакълар ючюн, джакълар ючюн.
Джазгъанымы, кесими да харам
Этеди имансыз джорукъ. Не ючюн?
Мен анга – Ибилисге – табынмай,
Аллахха къуллукъ этгеним ючюн,
Адамны шайтандан къутхарыб кюрешгеним ючюн,
Хакъ кертисин айтханым ючюн,
Къуран бла Шериат бла джашагъаным ючюн,
Башхаланы да алай джашаргъа чакъыргъаным ючюн.
Халкъны имансыз этерге кюрешеди ибилис джорукъ.
Бетсиз, ётсюз, сыйсыз, намыссыз этерге кюрешеди.
Эсин-ангысын, адамлыгъын-халкълыгъын къурутургъа кюрешеди,
Тюненесиз, бюгюнсюз, тамбласыз да къояргъа кюрешеди,
Джаш тёлюсюн къолгъа джыяргъа кюрешеди,
Ичкичилик бла, хаулелик бла да джояргъа кюрешеди,
Халкъны къул этерге, манкъурт этерге кюрешеди,
Аны англаб, къаршчы тургъанланы думп этиб кюрешеди.
Тышына аны ючюн кетгенме мен.
Алай а, ант этгенме мен:
Бу имансыз, зулму, мурдар джорукъну
Керти бетин, къара иннетин дуниягъа ачаргъа.
Ёлгюнчю андан адамны, халкъны джакъларгъа, сакъларгъа.
Муслиманлыкъ-адамлыкъ-шайырлыкъ борчум олду мени.
Ол Аллахдан келген аманатды, борчду меннге.
Аны тындыра джашайма, сермешеме, ёллюкме.
Сизге уа – къайытырыкъма, келликме
Акъ къанатлы назму сёзге бурулуб.
СЕЙИР ТЮЛМЮДЮ?
Джоргъа, къачха ушайды къылыч,
Джангы Айгъа ушайды горда бычакъ.
Зорлукъну, зулмуну унамагъан эки динни
Белгилерине ушагъан сауут-саба
Къуджур тюлмюдю?
Имансыз Ленин сауут-сабаны кетериб,
Кърал тамгъада къуру оракъ бла чёгючню
Къойдургъаны да, сейир тюлмеди?
Сейир тюлмюдю, адам улуну,
Аллах айтхан джолну барыргъа унамай,
Кесине уру къазыб кюрешгени да?
Тюзлюк терсликни,
Игилик аманлыкъны,
Халаллыкъ харамлыкъны,
Керти ётюрюкню,
Джарыкъ къарангыны,
Джашау ёлюмню,
Адам шайтаннны
Хорлаялмагъанлары да
Сейир тюлмюдю?
НЕ АЙТЫРГЪА БОЛЛУКЪДУ?
Эсими тёрюнде
Меннге игилик этген адамла бла
Манга сюймекликлери болгъан къызла.
Халкъларын сюйген,
Халкъларына игилик этген адамланы
Халкъ биледи кеси.
Адамгъа, адам улугъа джан аурутуб,
Барын шайтандан къутхарыргъа кюрешгенлени
Адам улу биледи:
Файгъамбарлалла ала.
Алай а, Кёклени, Джерни, таша-туру дунияланы,
Алада болгъанны барын
Джаратхан, джашатхан, къаушатхан, тирилтген;
Келечилеринден айтыб, барыбызгъа
Керти джолну, Хакъ джолну кёргюзтген, билдирген
Бир Аллахды.
Ма Аны эсде тутмай,
Ол айтханны этерге унамай,
Анга ийнаныргъа унамай,
Ишекли болуб, терсейиб, аджашыб,
Ибилисге кеслерин алдатыб,
Башларын азабха, палахха салыб кюрешген
адамчыкълагъа не айтыргъа боллукъду?
ДЖАННЕТ ДЖУРТУМА КЪАРАДЫМ+++
Бу Къара ташха – Къадау ташха
Бурулуб намаз этеме:
Ол – Кябаны Къара ташыны
Туугъан къарнашыды, билеме.
Кёкден тюшгенле ала экиси да –
Ай, джулдуз тамгъалы белгиле.
Ол ташха джетгенлей джити болады
Къара къама да белимде.
Зем-зем сууундан кем тюлдю,
Къара суулары джерими.
Тюзюн, кертисин айтханлай турлукъма
Юзюб алсала да тилими.
Джабаль-ан-Нур таугъа салам береди
Минги Тауум да кёкледен.
«Аллаху акбар» деб, къычыргъан азаным
Нюрча ётеди чекледен.
Кёкледен да, Ташдан, Терекден да
Къараб турады джулдуз, Ай.
Сууум да – Къара, Ташым да – Къара,
Халкъымы аты да – КЪАРАчай.
Тауум да – Минги, кёлюм да – Минги,
Азанча къычырама назмуну.
Адамгъа, халкъгъа къуллукъ этдиреме
Мен Аллах берген фахмуну.
Кябаны Къара ташынача къарайма
Мен Джуртда Ташха, Терекге.
Джулдуз, Ай да, Малкъар, Къарачай да –
Кёкледе, Джерде, джюрекде.
Шайыр, хаджи, азанчы – атым,
Керти сёз мени къанатым:
Меккя-Медина деб, Малкъар-Къарачай деб,
Джаннет джуртума къарадым.
Къарачай-Малкъар-Меккя-Медина-Москва-Ставангер. Назму, Исса файгъамбарны туугъан кюнюнде,
24. 12. 2003 джыл кече сагъат 12-де
джазылыб бошагъанды
АДАМ БОЛУРУНГ КЕЛЕ ЭСЕ, СЕН...
Табигъатны бир кесегибиз биз да –
Аныча тюрлене джюрегибиз, кёлюбюз да.
Алай эсе, табигъатны сакъларгъа юрен.
Андан джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да юрен.
Кёзюнгю, кёлюнгю да табигъатха къарат:
Джай, къыш да кёгергенлей турады нарат.
Ол ташда, къаяда да ёседи.
Агъачсыз джурт – къаратонду, кёседи.
Агъачдан юрен сюерге джашауну,
Берекети болургъа ёзенни, тауну.
Болургъа джашиллик да, ариулукъ да,
Берирге таза хауа, саулукъ да.
Джашасанг, ёлсенг да болурча керек,
Джашагъаннга, ёлгеннге да болурча керек.
Адам болурунг келе эсе, сен
Юрен табигъатдан – Ташдан, Терекден...
КЪУТХАРЛЫКЪДЫ АДАМНЫ, ДУНИЯНЫ
Ташчы ауур ташны кёлтюрюб,
Хунагъа джарашдыргъанча,
Не да чыбыкъны ууадых этиб,
Эмен къазыкъгъа бургъанча,
Этгенча хуна, эшгенча чалман,
Ташдан, агъачдан этгенча буруу,
Ишлегенча мал орун, не кёб къатлы юй,
Не да къала – мен да алай
Кюрешеме джарашдырыб назмуму.
Малгъа, сабаннга, кюз ишлеге
Къарагъанча къарайма джазыучулукъ ишге.
Не башхасы барды къаламны
Къойчуну таягъындан не да
Къаладжюкден, чалкъыдан, къамадан?
Иги сёз халал къуллукъ этеди адамгъа,
Анга къанат да, ёкюл да, дарман да бола;
Аны иги ишге кёллендире-таукеллендире;
Бушуу кюн – къайгъы сёз бола,
Къууанч кюн – джыр, ийнар, орайда бола.
Зулмугъа къаршчыны къамасыды ол,
Тюзлюкню оюлмазлыкъ къаласыды ол.
Сёз берген, сёз тауусхан, сёзюне керти болгъан –
Хар не да байламлыды сёз бла.
Сёздю бизни табигъатха баш этген,
Башха джанладан айыргъан олду.
Ёлгюнчю бизни блады сёз.
Биз кетсек да къалады сёз.
Кёзюнден-къашындан алгъа,
Сёзюне-башына къара дейдиле.
Ариу сёз, иги сёз, керти сёз, нарт сёз дейдиле,
Къураннга да – Аллахны Сёзю дейдиле.
Минг кере айтханма эмда къайтарама:
Иги сёз – Аллахды.
Аллахданды иги сёз.
Олду бизни адам этген, алгъа элтген.
Олду бизни тамгъабыз, белгибиз, байрагъыбыз, орайдабыз.
Иги сёз, Керти сёз, Тюз сёз
Къутхарлыкъды адамны, бютеу дунияны да.
КЕРТИ НАЗМУЛА
Джангы назмула, джанлы назмула, эркин назмула.
Бойсунууну, къулланыуну билмеген,
Къулну, бийни арбасына минмеген,
Къулну, бийни арбазына кирмеген,
Аланы халилерине, сыфатларына кёчмеген
Ёзден назмула.
Зулмуну, ётюрюкню кёрюб болмагъан,
Итлени, амантишлени кёрюб болмагъан,
Имансыз джорукъну, къралны кёрюб болмагъан,
Харамны, гюнахны кёрюб болмагъан,
Къуран аятлагъа ушаш Керти назмула.
Зорлукъ этмеген, зорлукъ да этдирмеген,
Джер, джюген, ауузлукъ, кишен билмеген, бичилмеген,
Бир Аллахдан башхагъа къуллукъ этмеген,
Малаикге ушаш,
Учуб джюрюген Кёк-Джер джанла – Боракъ назмула,
Хакъ-Халкъ деген келечи, ёкюл джанла – акъ назмула.
НАЗМУ ДЖАНЫМДЫ МЕНИ
Анда къалай джашай эсем.
Мында да джашайма алай.
Джуртну Тереги, Ташы эсем,
Къарачай поэзияны Къара-Шауайы эсем,-
Къалай унутур мени Къарачай?
Халкъым-джуртум-тилим дегенлей,
Къайытырма деб умут этгенлей,
Узакъ сюргюнде джашадым, ёлдюм.
Туугъан джуртума, элиме
Къуш тюгюча, бир назмум тюшер.
Да алайды –
Къадар тёнгекни айыралады джуртдан,
Джюрекни уа – огъай.
Назмучу кеси къайыталмаса да артха,
Назмусу къайытады джуртха.
Назмум. Олду энди
Хакъ-халкъ ючюн, эркинлик-тюзлюк ючюн,
Душманла, амантишле бла да этерик къазауат.
Мен ёллюк джан – шейит болдум, кетдим.
Аскер сафда назмум къалады – анг джокъ ёлюм.
Ол къалады сизни бла.
Мен да къалама сизни бла:
Назму – джанымды мени.
КЪРАЛ бла МЕН
14-джыллыкъ сюргюнню ал эки джылында
Джыйырма бла эки минг сабийи къырылгъан,
Хей, зауаллы, къыйынлы халкъым – Къарачай!
Ол кюнледе айы, джулдузу кёкледен
Сын ташлагъа кёчгенча, алай
Кёрюннген эди...
Кёмюлген эди халкъны эм таза къаууму кёрге.
Зулму, мурдар, имансыз джорукъ
Джашауубузгъа болгъанед ие эм тёре.
Халкъны джарымы къырылгъан эди,
Сау къалгъанладан кетгенед саулукъ.
Ким билеед, кърал халкъына, адамына
Быллай бир этер деб, джаулукъ.
Джылгъа кирген эркишиле бары,
Бу кърал ючюн къазауат эте, ёле,
Кърал а – аланы юйдегилерин –
Джакъсыз къалгъан къартланы, тиширыуланы, сабийлени
Джуртларындан-юйлеринден джесир этиб, тутмакъ этиб, сюре...
Кёзюнге кёргюз сен ол палахны:
1943 –чю джыл ноябрны экисин, гюрге кюнню,
Орус аскер халкъны джуртундан сюрген кюнню,
Къарачайгъа танг атмай, джарымай къалгъан кюнню...
Малла ёкюре, итле улуй ызыбыздан,
Къартла кёл эте, тиширыула, сабийле джылай,
«Студебеккер» арабалагъа джюклениб,
Темир джоллагъа ташылаед Къарачай,
Сора, хайуан вагонлагъа тыкъ-тыкълама урулуб,
Сыйрат кёпюрге миннген эди Къарачай...
Эркишиле – къазауатда, къалгъанла – сюргюнде
Къырылаелле, ёлеелле хар кюнде.
Кърал къыйыныбызны халал, кесибизни харам
Этген эди – аны ангыламаз адам.
Огъай, энди барын англадыкъ.
Бу къралгъа керек тюлдюле адамла –
Бу къралгъа керекдиле къулла –
Ангысыз-эссиз-тукъумсуз-башсыз къулла.
Имансыз-динсиз-тилсиз-джуртсуз-тарихсиз къулла,
Аллах-адам, халкъ-джурт, эркинлик-тюзлюк дей, билмезлик къулла...
Аллай манкъуртла этер ючюн адамланы барын,
Къурар ючюн манкъурт адам, джамагъат,
Кърал халкъы бла этеди къазауат.
Ангысы-эси болгъанланы тутады, къурутады,
Бойсунмагъанланы сюреди, къырады.
Акъны, къараны, кертини, ётюрюкню барын къатышдырады.
Къыбласыз, къыбламасыз къояды адамны.
Хайуан, джаныуар маталлы этеди аны.
Аны ючюн сюреди бирлени ары, бирлени бери...
Ой бу къралны сиясетин англадыкъ иги.
Къарачай къралымы ойгъан кърал,
Къарачай халкъымы сюрген кърал,
Ой джийиргеншли мурдар ибилис кърал.
Эки башынг – зорлукъ, ётюрюк,
Билгениг – зорлукъ, ётюрюк.
Къалмагъанды сеннге ийнаныу, ышаныу,
Къалмагъанды сени бла джашау.
Къалгъанды джангыз бир джол –
Сенден, не мадар да этиб, айырылыу.
Ит кърал, зулму джорукъ,
Сен къалай къарай эсенг бизге,
Биз да алай къарайбыз сеннге.
АНЫ ЮЧЮН МИНГИДИ КЁЛЮМ
Кёкден эннген джауумча,
Джерден чыкъгъан кырдыкча,
Назмула.
Назму джабалакъ,
Назму джауум,
Назму гяхиник.
Кёкча джашнагъан,
Джерча да джашнагъан
Кёк-Джер назмула.
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашагъан –
Сёз.
Назмучула, чыракълача, джулдузлача,
Джаналла, джукъланалла,
Ала джазгъан назмулагъа уа –
Джокъду ёчюлюу, ёлюу.
Шайырны джаныды шийир – ёлюмсюз, таза.
Шийирле аны ючюн ушайла Къуран аятлагъа,
Поэтле да – файгъамбарлагъа.
Шайырла дин, тил, джурт къазауатда
Хакъ Кертиге – –
Кеслерин къурман этелле, кетелле,
Назмулары уа, джашау байрагъыча къалады –
Джулдузлу, Айлы; кёк, акъ, джашил бояулу...
Дин, Халкъ, Ана тил, Ата джурт болгъан къадарда
Ала ючюн сермешген назмулагъа
Джокъду ёлюм.
Аны ючюн Мингиди кёлюм.
АНАСЫНА КЪАРАБ КЪЫЗЫН АЛ
Бу ариулукъгъа къара,- дедим,- гёбелеккени кёрюб.
Ёмюрлени теренинден ауаз келди:
- Сен аны къайдан, неден чыкъгъанына къара.
Адетдеча, джети атасына дери тинт.
Къызын, анасына къараб ал.
ЭСКИ ДЖЫР БЛА ТЮБЕЙМЕ ДЖАНГЫ ДЖЫЛГЪА
Минги Тауда тюбесемед Джангы Джылгъа,
Сёз, макъам да табарыгъем Минги Джыргъа.
Джангы Джуртда тюбейме Джангы Джылгъа,
Сёз, макъам да табалмайма Джангы Джыргъа.
Джангы Джуртда тюбейме Джангы Джылгъа,
Сёз, макъам да излейме Джангы Джыргъа.
Эсиме уа эски джырла келедиле...
Эмегенле нарт къолундан ёледиле.
Эсиме уа эски джырла келедиле...
Экибашлы къушла бла сермеше,
Нарт джигитле, халкъ джигитле ёледиле.
Кесилген эмеген башла, къуш башла ызларына тирилелле,
Алгъынладача, биягъынлай, адам ашай, кекирелле...
Къайтукъ айтхан таулучукъла да ёсюб джетелле,
Къан дертни джууабларын этелле.
Таша, туру, къанлы, къансыз –
Джурт ючюн, халкъ ючюн барады къазауат.
Джылла бла, ёмюрле бла барады къазауат.
Джелмауузла, сарыубекле, эмегенле, экибаш къушла къурумай,
Тохтаргъа да ушамайды къазауат.
Джангы Джуртда тюбейме Джангы Джылгъа.
Эсимде уа эски джырла, эски джырла...
ДЖАНГЫ ДЖЫЛГЪА АТЛАЙ
Джангы джылгъа намазлыкъда тюбедим.
Эски джылда борчларымы тёледим.
Уллу Аллахдан саулукъ, тынчлыкъ тиледим
Дуниягъа да, халкъыма да, кесиме да.
Тюзет,- дедим,- барыбызны Керти джолгъа,
Аджашхан, терсейген болмасын Джангы джылда.
Адам улу да, адам да къалмасынла джарты джолда,
Иман бер, билим бер бизлеге – джахиллеге.
Кёклени, Джерни, алада болгъанны барын,
Биз билген, билмеген дунияланы барын,
Бизге ташаланы, туруланы барын –
Джаратхан, джашатхан, къаушатхан да – Сенсе.
Тирилтген да – Сенсе.
Биз ангылайбыз келе келсе джылыбыз:
Хар нени, хар кимни ауалы-ахыры да – Сенсе.
Джашау, ёлюм, тирилиу Иеси, Тёреси – Сенсе,
Ёлюмсюз, ёмюрлюк, чексиз къудурет – Сенсе.
Джаратдынг тюрлю-тюрлю дунияланы, джанланы –
Не мурат бла? Аны билесе Кесинг.
Алай а барындан сыйлы кёрдюнг Адамны –
Кеси акъылы бла джашарча насыб бердинг.
Сууаб-гюнах, халал-харам неди? Билдирдинг.
Керти-ётюрюк, тюзлюк-терслик неди? Билдирдинг.
Хакъ джолну, Хакъ кертини билдирдинг.
Дунияда къалай джашаргъа кереклисин билдирдинг.
Ахратны, Къыямат кюнню билдирдинг,
Сорууну-сууалны, джаннетни-джаханимни билдирдинг –
Сора, кеси акъылыбыз бла къойдунг джашаргъа,
Хар ким эркинди барлыкъ джолун сайларгъа.
Нюрден кирни сайлай эсе адам,
Шайтанны, ибилисни сыйлай эсе адам,
Китабны бош затха санай эсе адам,
Имансыз болуб, бир-бирин ашай эсе адам,
Итча, тонгузча джашай эсе адам,
Тюшюнмей эсе, тюзелмей эсе адам,
Джангы джыл джангы къыйынлыкъла келтирмезми анга?
Дагъыда Джангы джылгъа умут бла тюбедим.
Эски джылда борчларымы тёледим.
Уллу Аллахдан иман, билим тиледим
Дуниягъа да, халкъыма да, кесиме да.
СОРУУ-СУУАЛ
Файгъамбарла кетселе да – дин, иман къалады, уммет къалады.
Атала кетселе да – Ата джурт къалады.
Анала кетселе да – Ана тил къалады.
Адамла кетселе да – халкъ, миллет къалады.
Джигит ёлсе – джигитлиги, аты къалады.
Джырчы ёлсе – джыры-назмусу къалады.
Сен ёлсенг а – къаллыкъды ненг?
Джугъунг бармыды дунияда къалырча,
Джашагъанынга шагъатлыкъ этерча?
Джашадынг, ёлдюнг ким ючюн, не ючюн?
Кимге, неге къулландынг, табындынг?
Не ат бла келдинг дуниягъа?
Не бет бла кетесе дуниядан?
Сабийлеринги иманда ёсдюрдюнгмю?
Халкъ-джурт ючюн кюреширикмилле ала?
Аллах-Адам дей билликмилле ала?
Не алдынг дуниядан сен?
Не къалды дуниягъа сенден?
Къара кючлени хорлар ючюн не этдинг?
Джашау ёлюмню хорлар ючюн не этдинг?
Халаллыкъ, Игилик баш болур ючюн не этдинг?
Адамлыкъ, ёзденлик баш болур ючюн не этдинг?
Шайтанны хорлар ючюн не этдинг?
Адамны къутхарыр ючюн не этдинг?
Аллах-Адам къууанырча не этдинг?
Джаннетге эшик ачар ючюн не этдинг?
Тюз джашагъанынга кимди шагъатынг?
Бармыды сени дуниянг, ахратынг?
КЕТЕРГЕ УА ДЖОЛ ДЖОКЪ
Тенгизни ол джанында таула,
Мингини да алыб арагъа,
Агъаралла, чакъыралла мени.
Тенгиз эки ачылыб джол бермейди меннге.
Файгъамбарча, суудан джюрюб ётерге джокъду насыб.
Къанатлыча, учуб кетерге да джокъду къанат.
Тенгиз чекни сакълайла кемеле, къайыкъла.
Бу джюрек деген хадауус
Тынгы-тынчыкъ бермейди меннге:
Кетерге, къалыргъа да излейди –
Не джашаргъа, не ёлюрге къоймайды.
Ёле, тириле, тюрлене тургъан,
Учаргъа учуна, къанатлана тургъан,
Къуджур затды, сейир затды джюрек.
Тенгиз балыкъгъа ушайды ол:
Бир, тереннге кёмюлюб, кёрюнмей къалыр;
Бир, кёкге кетерге излегенча, суудан ёрге чынгар.
Бир, ёлюрге излегенча, башын джагъагъа атар.
Огъесе, сууну, джерни, кёкню –
Барын да кёрюрге, сынаргъа излейми болур?
Хау, балыкъгъа ушайды джюрек.
Джюрекге ушайды балыкъ.
Джокъду алагъа тынгы-тынчлыкъ.
Балыкъ суудача,
Къайгъы, сагъыш, джарсыу тенгизинде
Турады джюрек.
Туугъан джуртха тартады джюрек.
Айхай, анда да болса уа тынчлыкъ –
Анда джарылгъанды джюрек.
Джугъутур къой, Таш да джаралыды анда.
Джангыз Терекни да кесгенле Джуртда.
Аны ючюн улуйду Къазакъ бёрю – джюрек.
Тенгизни ол джанында таула,
Мингини да алыб арагъа,
Агъаралла, чакъыралла мени.
Кетерге уа джол джокъ.
КЪУДЖУРДУ АДАМ ДЕГЕНИНГ
«Файгъамбарча бир киши эт»,- дер орнуна,
Файгъамбаргъа чакълы бир ёмюр бер деб,
Тиледи Аллахдан.
Аллай бир джашаса –
Хар неге да джетерикча эси,
Хар нени да табарыкъча кеси...
Юйюне-юйдегисине тилемеди джукъ,
Халкъына, адам улуна тилемеди джукъ,
Насыб джашау, узакъ ёмюр тилемеди,
Джангыз 63 джыл джашау тиледи.
Аллай бир джашаса,
Тенгизден-теркден ётерик кибик.
Муратына джетерик кибик.
Ким биледи не акъыл бла, не мурат бла
Тиледи Аллахдан ол ёмюрню ол?
Адамны ангылагъан къыйынды,
Къуджурду адам дегенинг.
Ол адамгъа да, къалгъанлагъа да,
Шашханлагъа, аджашханлагъа да,
Насыблылагъа, насыбсызлагъа да,
Ёлгенлеге, саулагъа да,
Эй уллу Аллах, сен кесинг болуш!
40 ДЖЫЛЫМДА ТИЛЕК
Мен джазарча назму,
Бергенсе фахму.
Игиликге джаратырча аны,
Бергенсе ангы.
40 джылымда ачылгъанды
Манга керамат.
Аллах-Адам ючюн, Халкъ-Джурт ючюн
Этеме къазауат.
Муратха джетмей ёлюрге къоркъама:
Джюрек тюлдю темир.
Файгъамбаргъа бергенинг чакълы
Манга да бер ёмюр.
Ол ёмюрню излемейме
Джашар ючюн аламат.
40 джылымдан сора,
Хар нени ангылагъанымдан сора,
23 джыл джашау излейме
Этер ючюн къазауат.
Ким бламы? Эй уллу Аллах!
Сени джауларынг бла –
Ибилис бла, шайтан бла,
Къара кючлени бары бла –
Адамны имансыз этерге кюрешгенле бла,
Аны хайуан, джаныуар этерге кюрешгенле бла...
Эй уллу Аллах!
Файгъамбарлыкъ бергенсе Мухаммадха
40 джылында.
Ол дининги джаяр ючюн.
23 джыл бергенсе.
23 джыл тилейме мен да
Сеннге къуллукъ этер ючюн.
Ол ёмюр манга джетерикди
Муратха джетер ючюн.
ДЖАНГЫДАН ТЮШЮНДЮМ
Узуну он къарыш,
Кенги да беш къарыш болгъан
Чексиз уллу намазлыкъгъа кириб,
Дуниягъа, ахратха этеме сагъыш,
Этеме тилек, этеме алгъыш,
Аллах къабыл этер эсе уа деб.
Намазлыкъды дунияда джаннет айрымкан.
Олду бизни харамдан, гюнахдан айыргъан,
Чексиз нюр къудретге джууукълашдыргъан – олду,
Кёлню-джюрекни тазалагъан – олду.
Ибилис джорукъ бизни джуртубуздан,
Юйюбюзден, мюлкюбюзден да айырыб,
Тутмакъ этиб ёлюмге сюргенде да,
Эсге келмезлик азабла бергенде да,
Айыралмагъанды бизни имандан, Аллахдан.
Ибилис джорукъдан ёлюб къутулгъан да
Кесин насыблыгъа санагъан заманлада да,
Шайтан: «адамны тобукъландырдыкъ, хорладыкъ,
Аллахындан айырдыкъ» деб, тургъан заманлада да,
Аллай къыйынлыкъда да
Дин, иман баргъанла бегигенден бегий.
Сюргюнде ёлген 22 минг сабий
Харам джукъудан уятханды бизни.
Энди не уллу къууанч, бушуу да –
Не уллу сынау да –
Аллахдан, имандан айырмазла бизни.
Къыйынлыкъла юретгенле бизни
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да.
Аллахы, иманы болгъаннга –
Ёлюм джокъду. Сынадыкъ, англадыкъ.
Аллахы, иманы болгъан адам
Къутхарады кесин да, халкъын да.
Аллахы, иманы болгъан
Къалалады Адамлай, Халкълай.
Джангыз Аллах айтханча джашагъан
Хорлаялады къара кючлени – зулмуну, зорлукъну....
Халкъымы джазыуун эсге тюшюрюб,
Бу затлагъа джангыдан тюшюндюм.
НЕ ЁЛ, НЕ ТИРИЛ
Биягъы мен кече арасында уяндым.
Ызыма джукъларгъа уллу Аллахдан уялдым.
Тёленмеген борчларым тюшдюле эсиме,
«Ёлюб джаратылгъан», «саудан ёлген» деб, урушдум кесиме.
Ёлюм джууукълашыб келед – къарасам,
Мени уа – тёленмей тургъан намазларым, оразам...
Атаны-ананы-эгечни-къарнашны аллында борчум,
Джууукъну-тенгни-хоншуну-тийрени аллында борчум,
Элни-миллетни-умметни аллында борчум,
Аллахны-Адамны аллында борчум.
Мен а – харам джукъугъа бериб кесими...
Гюнахлы сагъышлагъаь ийиб эсими...
Дуния малгъа алданыб, терилиб...
...Джаным чыкъмазмы къыйналыб, термилиб?!
Мен а – унутуб Аллахны-Адамны;
Мен а – унутуб сыйны, адетни,
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмай,
Кетгенледен, келликледен да къоркъмай;
Мен а – тынчлыкъ излеб джаныма, джюрекге,
Оноуну тутдуруб чархыма-тёнгекге,
Къарамай джерге, Кёкге, тёрт джаныма,
Ырысламай саулугъума, тёрт саныма,
Турама кеси-кесими этиб джалкъау –
Белим эсе – белкъау, тилим эсе – тилкъау;
Сезимим-сёзюм-ишим да – джарты,
Окъууум-билимим-иманым да – джарты.
Баш сакълаб, джан сакълаб айланама.
Джулдуз-ланама, Кюн-ленеме, Ай-ланама,
Бош затлагъа, учуз затлагъа къууанама,
Ибилисге, шайтаннга алданама, къулланама.
Зулму джорукъгъа, имансыз джорукъгъа турмайма къаджау,
Халкъымы тутхан, сюрген, къыргъан къралгъа да салама махтау,
Андан табама, алама, амантишча, саугъа эм ашау.
Ма былай барады, ётеди джашау.
Джарлы халкъым къалгъанды Къарчасыз, имамсыз, джакъсыз.
Бюгюн соялла аны сауутсуз-бычакъсыз.
Кесибиз да бола барабыз джаныуар, хайуан.
Тюзюн, кертисин айтхан да хазна джокъду Адам.
Хакъ джолну, Хакъикъат джолну баргъанла аз.
Хакъ ючюн, адам ючюн сермешгенле, ёлгенле аз...
...Кече арасында титиреб уяндым.
Ызыма джукъларгъа Аллахдан къоркъдум, уялдым.
Тёленмеген борчларым тюшдюле эсиме:
«Не ёл, не тирил»,- дедим кеси кесиме.
ЁЛГЕНЛЕНИ ДЖАНЛАРЫЛЛА СЁЗЛЕ
Сёзню да барды джаны.
Джанлары болгъан затлалла сёзле да.
Ала келелле, энелле Кёкден,
Хар не башланнганды Сёзден.
Иги сёз игилик келтиреди,
Сюймеклик сёз – сюймеклик.
Джарыкъ сёз джарыкълыкъ келтиреди,
Аман сёзге уа джокъду кечмеклик.
Сёзле айланалла учуб,
Иги иннетлилени сюелле ала да.
Иманлы джюреклеге кириб,
Солуйла, къууаналла ала да.
Адам тууады, джашайды, ёледи.
Джаны уа къалады сёзде.
Ёлген адамланы джанларылла сёзле –
Бек сакъ болайыкъ алагъа бизле.
ТАУ БАШЫНА ЧЫГЪАРГЪА ИЗЛЕЙМЕ
Хар ким бирер тюрлю кёз бла, мурат бла
Къарайды тау тёппелеге.
Тау башына чыгъаргъа бары да излейле,
Алай а, не акъыл бла?
Ким – мийикден къарар ючюн,
Ким – атын айтдырыр ючюн,
Ким – къарыуун, кишилигин сынар ючюн,
Ким – тенглерин сынар ючюн.
Таза, мийик тау тёппелени кёрсем,
Алагъа чыгъарым келеди мени да.
Не ючюнмю? Аладан
Дуниягъа азан къычырыр ючюн.
Джангыз да аны ючюн.
ДУУАЛА++++
Сеннге,
Кёз тиймесин, сёз джетмесин деб,
Адамдан, джинден заран джетмесин деб,
Дуа орнуна джазама бу назмуну.
Сен аны окъу –
Къоба туруб да, джата туруб да.
Дуа этиб, бойнунга такъ,
Азбар этиб, джюрегингде тут.
Эрине эсенг а алай этерге,
Меннге кел да къал.
Мен кесим окъуй турурма аны сеннге,
Ол заманда ол артыкъ да хайырлы болур.
Алай а, эм керекли, эм иги дуа – кесингсе сен:
Мени джаныма джарагъан дуа,
Кёзюмю къаратхан, кёлюмю кёлтюрген дуа.
Сенсе мени Аллах джазгъан дуам.
Тагъыл бойнума, джашын къойнумда –
Кишиге да кёргюзтмейим сени.
Ол заманда кёз, сёз да джетмез.
Сен мени сакълаб, мен сени сакълаб,
Джашайыкъ алай.
СЕНДЕН АЛГЪА ЁЛЕЙИМ
Тогъуз ай керекди сабий тууар ючюн.
Уллула окъурча китаб джазар ючюн,
Кёбюрек заман керек болур.
Сабий ёсюб, халкъына джарар ючюн
Акъыл-балыкъ болургъа керекди.
Дагъыда кёб зат керекди –
Ангы-эс, фахму-билим, саулукъ-кюч дегенча.
Алай а эм алгъа ол
«Аллах-Адам», «Халкъ-Джурт» дей, билирге керекди.
Назмучу да алайды.
Назмучуну сезимине-сёзюне бешик джыры:
«Белляу-белляу бёлейим,
Шийир болуб кёрейим,
Халкъгъа джараб кёрейим.
Сенден алгъа ёлейим».
ДУУАДАКЪ – АКЪ ДУУА
1
Дууадакъны кёрсем,
Акъ сёзюмю-назмуму дууа этиб,
Аны ол чыммакъ, сыйдам, узун, ёхтем бойнуна
Тагъарым келеди
2
Къара сууну, Къара кёлню, Къара тенгизни,
Къара ташны, Къара джерни юсюнде
Акъ дууача кёрюнеди дууадакъ кеси да.
Табигъатны къара кюнден сакълагъан акъ дууады дууадакъ.
Дунияны къара кючледен сакълагъан акъ дууады дууадакъ.
Джерни-Кёкню акъ дууасы – дууадакъ.
Джашауну акъ дууасы – дууадакъ.
Дууадакъ – акъ дууа.
АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ
Къанатлыла къанатлылача,
Джыланла джыланлача,
Хайуанла хайуанлача.
Джаныуарла джаныуарлача,
Терекле тереклеча –
Алагъа буюрулгъаныча,
Бирер тюрлю джорукъ бла
Джашайдыла.
Джангыз адамды
Бир масхабха, бир джорукъгъа сыйыныргъа унамагъан,
Джаратхан Аллахына тынгларгъа, бойсунургъа унамагъан.
Олду сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан да;
Олду къанатлыгъа, джыланнга, чабакъгъа, джаныуаргъа да ушагъан;
Олду файгъамбаргъа, малаикге да ушагъан;
Олду иманлы да, шайтанлы да.
Олду ангысы-эси, фахмусу-билими бла
Дунияны къурутургъа кюрешген;
Ангысы-эси, фахмусу-билими бла
Дунияны къутхарыргъа кюрешген да олду.
Аны джети къат джюрегини
Хар бир къаты
Бирер тюрлю Тейриге табынады:
Демлешелле, кюрешелле, сермешелле
Чырт тохтаусуз бир-бири бла ала.
Ол ич къазауатны тышына чыкъгъаны да болады.
Алай башланалла дуния урушла, къазауатла да.
Алай джууукълашады ахыр кюн, ахырзаман да.
Джюрекни шайтан къаты
Джюрекни къалгъан алты къатын хорлаб,
Кесине къошалса, бойсундуралса –
Сора адамдан, адам улудан къалмайды хайыр.
Адам дуниясындан, джашаудан къалмайды магъана...
...Ахырзаманын иеди Аллах.
Башланады соруу-сууал.
ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ
Эркиши тиширыуну джатдым деб турады,
Артда ангылайды джатылгъан кеси болгъанын.
Дунияда сусабдан джана тургъан эркеклени барын,
Къайтараллыкъды, къандыраллыкъды бир тиширыу къую.
Аны табигъаты алайды –
Тиширыуну хорлаялгъан эркиши чыкъмагъанды алкъын.
Алай а,
Тиширыудан къандым, тойдум деген эркиши да
Болмагъанды, чыкъмагъанды дунияда.
ДЖАРЫКЪ КЁЛЛЮ ИГИ АДАМГЪА ТЮБЕСЕНГ
Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг –
Джер тюбюнден джер башына чыкъгъанча,
Боласа. Къайгъы, джарсыу да тайгъанча юсюнгден,
Ауур сагъышладан къутулгъанча боласа.
Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг –
Къууанаса болгъанынга сау-эсен.
Джанкъылышча кёрюнеди джашау да.
Иги адамгъа джетсин алгъыш, махтау да.
Халал джюрекли длжарыкъ кёллю иги адамла –
Аладыла тутуругъу дунияны.
Адам улуну къутхарыргъа излей эсек,
Тёрге, оноугъа ётдюрейик аланы.
АДАМГЪА
Сен джаны болгъанны барына келтиресе ёлюм,
Джаны болмагъанны да къоймайса орнунда.
Кесинге джетсе уа къайгъы, палах,
Ахырзаман келгенча кёресе.
Джюзген, сюркелген, сюелген, джюрюген, учхан да –
Бары дау айтыргъа боллукъла санга.
Бютеу табигъат дау айтыргъа боллукъду санга –
Сенсе кюрешген къурутуб аны.
Сенден онглуракъ, ким болса да, биреу
Сен табигъатха этгенни санга этсе,
Сен нек къычырыкъ-хахай этесе?
Сен этесе зорлукъ – санга да этелле зорлукъ.
«Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме» -
Дегенди файгъамбарыбыз алейхиссалам.
Аллах келечисинден билдиргенча джаша –
Ол заманда боллукъса Адам.
Игилик игилик бла къайытады артха,
Аманлыкъ аманлыкъ бла.
Ие боллукъбуз дуниягъа, ахратха
Джангыз муслиманлыкъ бла, адамлыкъ бла.
Иги иннет – Иги Сёз – Иги иш –
Тюз иннет – Тюз Сёз – Тюз иш –
Керти джол – Хакъикъат джол – Хакъ джол –
Аллах айтхан, кёргюзтген, буюргъан джол –
Буду берлик кёлге тынчлыкъ-рахатлыкъ,
Адамлыгъынга, муслиманлыгъынга этерик шагъатлыкъ.
Буду къутхарлыкъ – ийнансанг, тюшюнсенг,
Алай тюл эсе – дуниясыз, ахратсыз да къалгъанса сен.
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ
1.КИЙИК
Къайда эсе да,
Бёрю улугъан, шкок таууш
Къулагъына келе да, илгендире,
Таулада
Къарны аягъы-туягъы бла къазыб,
Къар тюбюнде къауданны ачыб,
Балсытыб, отлайды кийик.
Биледи:
Бёрю да, уучу да джауларылла аны.
Ёзге, тёбенледе,
Ашларын-сууларын да табыб,
Джылы баулада тургъан
Хайуанлагъа сукъланмайды ол.
Хоу,
Къойчу, мал иеси аланы
Джанлыдан, урудан, борандан да сакълайды;
Аш, суу, туз да бериб,
Багъыб, семиртиб кюрешеди.
Алай а, не ючюн? –
Джюнюн къыркъар ючюн;
Кесиб, ашар ючюн
Не багъа сатар ючюн.
Кютю, кийик болсанг да,
Ким болсанг да, не болсанг да,
Къайда болсанг да, къачан болса да,
Ёлюм келмей къаллыкъ тюлдю.
Алай а,
Эркинликде туугъан, ёсген, джашагъан, ёлген,
Эркин джашауну сынагъан, билген,
Аны ючюн хар кюн сермешген, кюрешген,
Къаяда, тауда болса да, къыйын болса да,
Эркин джашау этген,
Эркинликде ёлген –
Сеннге джетген не болур?!
2.ЗАМАН
Илячин башынг бла учуб ташайды.
Сеннге джетгени:
Бир саниеге кёлеккеси,
Къолунга тюшген къанат тюгю.
Эсингде къалгъан:
Тюрсюню,
сызгъыргъаны,
къанат тауушу.
БУ ДУНИЯ
БИЗНИКИ ТЮЛДЮ
1
Анам айтыучу тюшеди эсиме:
Бу дуния бизники тюлдю.
Къыйын кюн кёл этеме кесиме:
Бу дуния бизники тюлдю.
Джашагъандан джашай барсам,
Тюшюннгенден тюшюне барама:
Бу дуния бизники тюлдю,
Бу дуния бизники тюлдю.
Къайгъы, палах талайла джюрекни:
Бизледен къаллыкъ – топракъды, кюлдю.
Къучакълайма Таш бла Терекни –
Бу дуния бизники тюлдю.
Джашауну хорлайды ёлюм:
Джана, джана джукъланныкъды Кюн да.
Суусуз къалгъан чабакъча, умутсуз къалгъан кёлюм,
Булгъанады: бу дуния бизники тюлдю.
2
Игилик аманлыкъны, Тюзлюк терсликни
Думп эталмайла, не бек кюреше эсек да биз.
Аманла болалла баш –
Бу дуния бизники тюлдю.
Къайда джинли, шайтанлы – оноуда.
Иманы, адамлыгъы болгъан – чалдышда...
Хайыр бар эсе да, дуадан, тилекден, алгъышдан –
Бу дуния бизники тюлдю.
Богъурдакъдан харамгъа, гюнахха батханла,
Аллахларын отуз кюмюшге сатханла,
Иманлары дуния мал болгъанла –
Аладыла бюгюн къууанныкъ, тамбла джыларыкъ.
Аладыла джаханим отунда кюерик, джанарыкъ.
Бу дуния аланыкъыды.
Огъай, къарыусузлукъдан айтабыз алай...
Нек беребиз дунияны да алагъа?
Нек дженгдиребиз къара кючлеге кесибизни?
Нек хорлатабыз кесибизни шайтаннга?
Нек беребиз джол аманлыкъгъа, аманлагъа?
Бу сорууну сормазмы Аллах адамлагъа?
Нек бошлайбыз кесибизни да, башхаланы да гюнахха?
Не дерикбиз Къыямат кюн Аллахха?
КЪАДАУ ТАШХА АЙЛАНЫБ КЪЫЛАМА НАМАЗ
Къадау Ташха айланыб къылама намаз.
Бу Къара ташдан къарайла Кяба эм Кавказ.
Бу Къара ташдан къарайла: Джулдуз бла Ай
эмда
Джуртум, Халкъым – Малкъар-Къарачай.
Ол тюшгенди джети къат кёкден,
Ол чыкъгъанды джети къат джерден,
Сынагъанды кёкню да, джерни да,
Сынагъанды тёрню да, кёрню да.
Джангыз Терекни дюккючю къатында,
Къазакъ Бёрюню кючюгю къатында,
Къуш ауанасы аны юсюнде –
Кёб зат барды Ташны эсинде.
Къысырмыды, бууазмыды Таш?
Сосуркъа тууармы, туумазмы андан? –
Аны билген джангыз Сатанайды,
Аны билген джангыз Къарачайды.
Бу Къара ташдан къарайла дуния эм ахырат.
Таш-Терек ючюн этеме къазауат,
Дуния-Ахрат ючюн этеме къазауат,
Аллах-Адам ючюн этеме къазауат.
Къадау Ташха айланыб къылама намаз.
Бу Къара ташдан къарайла Кяба эм Кавказ.
Бу Къара ташдан къарайла: джулдузу бла Ай
эмда
Ауалым-ахырым – Малкъар-Къарачай.
МЫНДА ДА, АНДА ДА – ТАШ бла ТЕРЕК
Къачхынчыма, алай а барды юйюм:
Тюб къаты – таш, баш къаты – агъач.
Таш бла Агъач.
Бу да – насыб, бу да – къууанч.
Бу юйге джуртума киргенча,
Назмума киргенча, киргенме.
Тик къабыргъада орналгъанды юй.
Тенгизге, тенгизни ол джанында акъбаш таулагъа
Къараб, аладан ургъан салкъын аязгъа
Бетин тутуб, иссилейди юй.
Арт джанында – кырдык бачхасы,
Джыл узуну джашиллей тургъан:
Къыш, къар, боран болмайды мында.
Мени эм бек сейирсиндирген а –
(биринчи кёргенимде ийнанмазча болгъанем)
Нарт Ёрюзмекни къара бугъасыча,
Бачхада джатхан Къара таш, Къадау таш.
Ол Бийчесын джайлыкълада отлаб, тоюб,
Гара сууладан аямай тогъуб,
Энди сыртын да Кюннге тутуб,
Рахат джатыб, кюушене тургъанча;
Мен аны деу сыртын сыладым,
Къазакъ бёрюча улудум-джыладым,
Ёзге терк эс джыйдым, чыдадым:
Эркишиге кёлсюз болгъан гюнахды.
Адамны къадарын джазгъан – Аллахды.
Дагъыда эследим ол Ташны къатында
Кесилген Нарат Терекни дюккючюн...
Барына тёзерге къайдан джетсин кючюнг.
Къарачайда Къадау Таш кёрюндю кёзюме,
Джуртда Джангыз Терек тюшдю эсиме.
Джангы джуртум да – таш бла агъач.
Джангы юйюм да – таш бла агъач.
Арбазым-бачхам да – Таш бла Терек.
Назмум, Китабым да – Таш бла Терек.
Тёнгегим, джаным да – Таш бла Терек.
Кёкде да, Джерде да – Таш бла Терек.
Хар къуру, хар къайда – Таш бла Терек.
Кюйсе да мыйы, джарылса да джюрек –
Аладан къарарыкъла Таш бла Терек.
Мени къадарымды Таш бла Терек.
Этсем да джыр-назму, дуа-тилек
Джашасынла дейме Таш бла Терек.
Ёлсем – кирликме джерге, кетерикме кёкге...
Алай а сизге къарарыкъма Ташдан, Терекден.
Саным-джаным буруллукъла Ташха, Терекге,
Ол да асыуду кёлге-джюрекге.
Джаратылдым Сосуркъача, Ташдан.
Къарашауайча, Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсдюм.
Халкъымы джауларын – джетибаш эмегенлени, экибаш къушланы да,
Амантиш итлени да сёз къылычым бла аямай кесдим.
Алай а, энди джумулады кёзюм –
Кетерге меннге да джетгенди кёзюу.
Кёзюуюнде туугъан, джашагъан, ёлген,
Иман бла джашагъан, ёлген –
Ол да насыб. Олду – насыб.
Ол насыблыланы бирлериме мен да.
Къарагъыз Ташха, Терекге.
Аладан къарайма мен да сизге.
Алача джашадым, ёлдюм.
Ала ючюн джашадым, ёлдюм.
Ата джуртум, Ана тилим – Таш бла Терек.
Джюрегим, джаным да – Таш бла Терек.
Ич дуниям, тыш дуниям да – Таш бла Терек.
Сын-суратым, эскертмем – Таш бла Терек.
Къадау Таш болса да – джарылды джюрек.
Джангыз Терек болса да – кесилди джюрек.
Алай а ёлюм джокъду Къадау Ташха, Джангыз Терекге,
Халкъым, Джуртум деген иманлы джюрекге.
Мен кетеме, къалалла Таш бла Терек.
Сизге къалалла Таш бла Терек.
Сизге аманатла Таш бла Терек.
Барыгъыз да уллу Аллахха аманат.
Мен шейит болдум, эте къазауат.
Джандетлени эм игисинде сакълайма сизни,
Алай а унутмагъыз ала келирге
Таш бла Терекни. Таш бла Терекни.
ТАМЫРСЫЗ ДУНИЯНЫ АДАМЛАРЫ
Терекни тамыры кесилиб тургъанын билмей,
Бутакълары туралла кёгере,
Чууакъ кёкге, джарыкъ кюннге узала,
Джылы джауумгъа, чыпчыкъ джыргъа къууана.
Чапракъланалла, тилленелле джазыкъла,
Шууулдайла, шыбырдайла джазгъыда.
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын
алкъын билмейле ала –
Къууаналла, кюлелле джазыкъла.
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын
алкъын билмейле ала...
Эшда билиб а...
ала билмеселе ким билликди сора?
Бутакъ тамырындан хапарсыз къалай болур?
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын билелле бутакъла.
Алай а, ташада тамырладан бошагъан ёлюм,
Ёрге ёрлеб, бутакълагъа джетгинчи,
Бутакъла къуу болгъунчу, ёлгюнчю,
Джашаб къалыргъа, джашаудан тояргъа излейле.
Кюнде кюелле, джауумда джибийле,
Къанатлылагъа уя болалла.
Кёгетлери бла сыйлайла хар кимни,
Джолоучулагъа кёлекке, ышыкъ болалла.
Бишген кёгетлерин джелге да берелле,
Терекни урлугъун джел башха джерледе себерча,
Аладан джангы терекле ёсерча.
Алай а, алагъа да келликди ёлюм.
Къалюбалада огъуна тамырсыз къалгъан терекни
Ахырзаманнга къараб тургъан бутакълары,
Ахырзаманнга тирелиб тургъан бутакълары
Кёб затха сагъыш этдирелле мени.
Тамырсыз терекни бутакъларыча,
Тамырсыз дунияны адамлары –
Биз да кюрешебиз джашаргъа, къууаныргъа,
Дуния джашауну къуруругъун билсек да.
Бу дунияны ахыры боллугъу
Джаратылгъан кюнюнде да белгили эди...
Ахырзаман дунияны адамлары,
Тамырсыз терекни бутакъларыча,
Дагъыда кюрешебиз джашаргъа.
АХЫРЗАМАН
Бек алгъа джарыгъы джетди –
Кёзлени сокъур этди.
Ызы бла тауушу джетди –
Къулакъны сангырау этди.
Сора джаханим джели, от тили,
Кюн кёмеуюлча джетди.
Джаны болгъанны, болмагъанны да
Кюл этди, учхун этди.
ЮЧЮСЮН СЮЙДЮМ КЕМСИЗ
Огъары джаным – таш, агъач,
Тёбен джаным – суу, тенгиз.
Тауну, сууну, агъачны –
Ючюсюн сюйдюм кемсиз...
Бу ючаякъ къазанда
Къайнайд мени джюрегим.
Кёрюнелле кёзюме
Джуртда Ташым, Терегим...
Къобан сууну кюсейме,
Джаларча бола ташын.
Джурт-халкъ деген сагъышдан
Къазан къайнайды башым.
ДЖАРАЛЫ ДЖУГЪУТУР. ДЖАРАЛЫ ТАШ. ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК.
Джаралы Джугъутур
Джаралы Ташха таяныб,
Сорады
Джангыз Терекге айланыб:
Бизни бла бошалыргъамы тебрегенди
Бир заман, бир джашау, бир дуния?
Тамблагъа не оноу?
ДЖАННЫ ДАРМАНЫДЫ ИМАН
«Джашау – аурууду,
Дарманы уа – ёлюмдю аны...»
Къайсы насыбсыз айтханды алай?
Башха дарман табмай, табалмай,
Ёлюмню излерча, тилерча, кюсерча –
Ой алллай къыйынлыкъдан, палахдан
Барыбызны да сакъласын Аллах.
Ауруу бар эсе – дарман да барды,
Эртде-кеч болса да,
Не къыйын ауруугъа да табылады дарман.
Не ауруугъа да биринчи дарман – иманды,
Олду адамгъа кёл берген, тирилтген.
Джашаргъа, ёлюрге да таукеллик берген олду,
Джанны дарманыды иман.
Эм къыйын ауруу а – имансызлыкъды,
Палахла бары башланалла андан.
Имансыз адам, имансыз кърал,имансыз джорукъ –
Не къыйынлыкъ да келеди бизге аладан.
Аладан да бизни къутхарады иман.
Джашау ауруу тюлдю – сынауду,
Адамлыкъ сыналады бизде.
Иман бла джашагъан, ёлген –
Адамгъа Ол саналады бизде.
Джашау ауруу тюлдю,
Ёлюм да тюлдю дарман.
Умут джангыз Аллахданды –
Джанны дарманыды иман.
ЭКИ КЪАРАМ
1
Тиширыуду эркишини ёлтюрген.
Къайгъы, джарсыу, бушуу да келтирген,
Аны джюрегин джаргъан,
Замансыз къартлыкъ, ауруу, аджал да келтирген,
Тауладан мийик кёлюн тенгизледен алаша этген,
Учхан Борагъын джегилген ат, бир къотур алаша этген –
Тиширыуду.
Чабханы – къуш учханча,
Кишнегени – кёк джашнагъанча,
Джаз аны сыртында джюрюгенча,
Ол джазны алыб джюрюгенча,
Не джазны къачырыб келгенча,
Джерге, кёкге сыйынмай джюрюген –
Аллай къушкъанат эмилик аджирни
Джерлеб, джюгенлеб, кишенлеб, аркъанлаб къойгъан –
Тиширыуду.
Тиширыуду эркишини бичген.
2
Тиширыуду эркишини кёлтюрген,
Анга насыб, къууанч, зауукълукъ да келтирген,
Мийиклеге учундургъан, учургъан да аны.
Тиширыуду – эркишини къанаты.
Тиширыу саулукъда эрге джокъду ёлюм.
Сюймеклик тюрлендиреди адамны кёлюн –
Этеди Адам, этеди тулпар.
Тиширыуду – эркишини къанаты.
Уллу Аллахдан сора,
Эркишини джазыуун джазгъан Тиширыуду.
Эки кере джаратылады эркиши:
Биринчи кере Аллах джаратады аны,
Экинчи кере – Тиширыу.
Эркишини тиширыудады джаны.
Саулугъунда да тиширыудады джаны,
Ёлсе да тиширыуда къалады джаны.
Тиширыудады эркишини джаны.
Тиширыуду эркишини джаны.
Тиширыуду эркишини къанаты.
Тиширыу эркишиге Кюндю, Айды.
Нарт Ёрюзмекни да баш этген Сатанайды.
Къарт Ёрюзмекни да джаш этген Сатанайды.
Тиширыу болса да эркишиге джан эм къанат,
Аллах Тиширыуну Эркишиге этгенди аманат.
Эркиши Тиширыу ючюн,
Тиширыу Эркиши ючюн
Этелле къазауат.
Джашау аны ючюн кёрюнеди
Сейир, аламат.
БЁРЮДЕН ТУУГЪАН ИТ КЪАЛАЙ БОЛУР?
Акъ къаяны ташы
Къара къалай болур?
Ёзден халкъны джашы
Къул къалай болур?
Бёрюден туугъан
Ит къалай болур?
Аллай зат болса –
Джашау къалай болур?
Узакъ кетсе Хакъдан
Не къалыр Халкъдан?
Ичиу-ашау болур –
Хайуан джашау болур.
Иман болса талкъ,
Ит-къул болур халкъ:
Къарын тюбю, къарны –
Оноучусу аны.
Ахрат азаб демез.
Дуния намыс билмез.
Итча айланыр,
Итча сойланыр.
«Дин, тил» деб, сермешмез,
«Халкъ, джурт» деб, кюрешмез.
Талашыр...не ючюн?
Тегене, сюек ючюн.
Къара къулла, кёпекле
Баш болгъан джерде –
Амантишле, къахмеле
Ётерле тёрге.
Ёзге,
Акъ къаяны ташы
Къара къалай болур?
Ёзден халкъны джашы
Къул къалай болур?
Алай къалай болур?
Джаратхан джанларына
Аллах да къарай болур.
Бёрюден туугъан
Ит къалай болур?
АКЪ БЁРК БЛА КЪАРА КЪАНАТЛЫ+++
Акъ кийиз бёркюмю джел алыб кетгенди.
Къутсуз, огъурсуз, сууукъ къачхы джел.
Энди, къайда эсе да,
Акъ кийиз бёркюмю кесине уя этиб,
Бир къара къанатлы гурт чыгъарады дейле.
Акъ кийиз бёркюмде къара къанатлы...
Анам кеси къолу бла этиб,
Акъылсыз башыма кийдирген акъ кийиз бёркюм,
Сабий болуб, атамы ызындан
Чалкъы чала, башымда агъаргъан акъ кийиз бёркюм...
Акъ кийиз бёркюм бла алыб,
Къара суудан кёб ичгенме суу.
Гырджын умурла джерге тюшюб,
Адам аягъы басмасын деб,
Акъ кийиз бёркюмю сакъал тюбюме салыб,
Кёб кере ауузланнганма.
Бёдене балачыкъны уясы бла алыб,
Чалкъы джетмез джерге
Акъ кийиз бёркюме салыб кёчюргеним –
Ол да тюшдю эсиме.
Бешикде джукълаб тургъан сабийни
Башына кюн ётмесин деб,
Акъ кийиз бёркюмю кюнлюк этгеним –
Эсиме тюшдю ол да.
Акъ кийиз бёркню башыма кийген кюн,
Башыма Айны къаблагъанча кёргенем.
Бузоучу, джарым чалкъычы да тюл –
Кесими джыйын тамада болгъанча кёргенем.
Энди ол акъ кийиз бёркюмде
Къара къанатлы гурт чыгъарады.
Мен туугъанда къулагъыма азан къычыргъан къарт,
Артда уа Хасауканы джырлаучу къарт,
«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз» деб,
Мени кёзюме къараб туруучу къарт,
«Бёрю атарыкъ бёркюнден» деучю къарт,
Бёркюмю алдыргъанымы сезсе,
Ол дуниядан салыб келмезми, чамланыб?
Кёб къыйынлыкъ кёрюб, кетген атам-анам,
Ала уа не дей болурла манга?
Алан садакъны такъдым бойнума,
Хасаука шкокну алдым къолума:
Огъай, кёлсюзлюк этиб, ёзден бетими джоймам,
Къара къанатлыгъа акъ кийиз бёркюмю къоймам.
Акъ дуния ючюн къара къаманы тотун ачмай къоймам,
Къарча къаланы къара къанатлыгъа къоймам,
Акъ тауларымы къара къанатлыгъа къоймам –
Къан джерде къалмайды, дерт болмайды эски,
Тимурну, Сталинни да къабырлары джарылсын эки,
Орус патчахланы, амантиш, атажукин итлени да
къабырлары джарылсын эки.
Тау джумхуриет, Алан кърал да къуралыр,
Къарачай-Малкъар байракъ да Минги Тауда чайкъалыр.
СТАВАНГЕРДЕ ДЖАУАДЫ КЪАР
Ставангерде джауады къар.
Къарда акълыкъ, тазалыкъ да бар.
Кёкде, джерде, джюрекде болмагъан –
Ой бизде болмагъан – бир халаллыкъ,
Бир сабырлыкъ, рахатлыкъ да бар.
Ставангерде джауады къар.
Джети къат кёкденми энеди ол?
Огъай, Минги Таудан келеди ол,
Джуртумдан салам береди ол,
Мени чакъыра келеди ол.
Джауады къар.
Ставангерде джауады къар.
Эсиме тюшеди Къарачай-Малкъар.
Аягъы, башы да – къар,
Ауалы-ахыры да – къар:
КЪАРачаймалКЪАР.
Суулары эсе – Минги Тауну бузундан, къарындан келген;
Нартлары эсе – ташдан джаратылгъан,
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген...
Ставангерде джауады къар.
Нартла викинглеге къар юлюш ийгенча,
Джауады къар. Чыммакъ акъ, тап-таза –
Иги иннетча, иги сёзча, иги ишча.
Кюн аманны къаргъаларындан къаралмасын къар.
Къара кюн келиб къаралмасын къар.
Къан тёгюлюб къызармасын къар.
Мийикледен, мёлекледен хапар айта,
Игиликден, сюймекликден хапар айта,
Кетген кюнден, келлик кюнден хапар айта,
Бюгюнюме джауады къар.
Кёлге, юсге джауады къар.
Къарт, сабий да ышаралла, ышаралла.
Таш, Терек да агъаргъанла, къууаналла.
Акъды дуния. Акъды сезим. Акъды сёзюм.
Джокъду къайгъы, джокъду джарсыу, джокъду ёлюм.
Джуртсузлукъдан, джангызлыкъдан, умутсузлукъдан керид кёлюм.
Джауады къар...
АЛЛАХ – МАЛКЪАР – КЪАРАЧАЙ
Хар кюнюмю джашайма алай,
Ол ахыр кюнюм болгъанча джерде.
Джулдуз бла Ай –
Кёкден, межгитден, сын ташдан да къарай –
Эки дуниягъа да этдиреди сагъыш.
Хар назмуму джазама алай –
Ол ахыр сёзюм болгъанча мени.
Таш бла Терек, джулдуз бла Ай,
Халкъым-джуртум – Малкъар-Къарачай –
Джашаугъа, ёлюмге да этдирелле сагъыш.
Хар ишими этеме алай –
Малкъар бла Къарачайны бир этгенча алай,
Кёк бла Джерни байлагъанча алай,
Эки дунияны байлагъанча алай.
Джашайма алай, ёлеме алай –
Юч сёзлю бир назмуну, аятча айтханлай:
Аллах-Малкъар-Къарачай.
ДЖОЛОУЧУ
Мен –
Ёлюрюн-къалырын билмеген бир джан,
Боллукъдан хапары болмагъан бир джан –
Абдез алыб чыгъама джолгъа,
Билмейме, не сакълайды алда.
Адамгъа, шайтаннгамы тюберме джолда,
Игиге, аманнгамы тюберме джолда,
Шохха, душманнгамы джолугъурма джолда,
Джайгъа, къышхамы джолугъурма джолда –
Билмейме.
Хазырланыб а чыкъгъанма джолгъа:
Сауутуму-сабамы да алыб,
Къышхы кийимлерими да алыб.
Джанымда хамайыл,
Бойнумда дуа, белимде къама...
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр болуб,
Ата-бабам чыгъыучуча джолгъа,
Мен да алай чыкъгъанма джолгъа.
Къайытыргъа, къайытмазгъа да болурма:
Башлыгъым – акъ, джамчым – къара,
Намазлыгъым – джашил.
Кюнюм да, кийимимча – акъ бла къара,
Джолум, джазыуум да – акъ бла къара,
Джангыз: умутум – джашил.
Учхан джулдузлагъа бёлюне эсим,
Барама. Джол бла кесим –
Къуру экибиз болгъанча дунияда,
Къуру экибиз къалгъанча дунияда,
Алай кёрюне, барама кетиб.
Чексиз Кёкню тюбюнде
Ахыры кёрюнмеген джол...
эмда
Бир бурху адам, джангыз адам
ол джолда барады кетиб,
къайры эсе да барады кетиб...
АЛЛАЙ ИМАН ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН
Къоркъама: Адам ёлед деб,
Адам улу ёлед деб.
Бу дуниягъа ахыр кюн келед деб,
Ахырзаман келед деб.
Алай а, неге къоркъама мен:
Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джанады,
Бир дуния къырылыргъа башхасы тууады.
Чексиз Аламда кёбдюле
Кюнле, джулдузла, джерле, айла да;
Тюрлю-тюрлю дунияла, джашаула да.
Ёлюм келеди кырдыкга, терекге, кийикге да...
Неси артыкъды, игиди адамны аладан?
Джыларча, адам кетди деб, джашаудан.
Не да джашау къуруйд деб къоркъарча?
Дунияны, джашауну сакъларгъа кюрешесе,
Къолдан келгенни этесе – болду.
Файгъамбарла эталмагъанны эталлыкъ тюлсе,
Кеси кесингден кёлюнг чыкъмаса – болду.
Кёлсюзлюк, къызбайлыкъ, зулмугъа бойсунуу –
Иманны азлыгъынданды бары.
Адамча джашаргъа, ёлюрге да къоймагъан –
Азлыгъыды, джокълугъуду иманны.
Адамны иманы толу болса,
Аллах буюргъан джол – джолу болса,
Аллах-Адам дей билсе,
Сууаб-гюнах, халал-харам дей билсе,
Ахрат азаб, дуния намыс дей билсе,
Ёллюгюн билгенча, тириллигин да билсе,
Соруу-сууал этиллигин да билсе,
Бу дуния бла джашау бошалмазлыгъын билсе –
Ол джашаргъа, ёлюрге да къоркъмаз,
Джангыз –
Адамча джашаргъа, ёлюрге да тырмашыр.
Таукел болур джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да.
Иман бла джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да.
Къутулур ючюн хар не тюрлю палахдан
Аллай иман тилейме Аллахдан.
ЭЙ ЗАУАЛЛЫ АДАМ ДЖЮРЕК++++
Джелге, бораннга да чыдаб,
Къыш чиллеге, джай чиллеге да чыдаб,
Ташда, къаяда ёсген терекге
Адамла этелле сейир:
Суратха салалла, джазалла шийир.
Мен а этеме сагъыш:
Тюзде, ёзенде джашаргъа къоймай,
Не къыйынлыкъ ёрлетгенди аны къаягъа?
Къутулгъанды ол балтадан, мычхыдан,
Мылы хауадан, салкъындан къутулгъанды,
Хоншуланы зарлыкъларындан къутулгъанды.
Алай а, кёбмюлле аныча къутулгъанла?
Къайдады тюзлени, ёзенлени кюнбетлени кючлеб тургъан чегет?
Терекле къалгъанла анда-мында
Кими ташха, кими къаягъа, кими таугъа илиниб,
Чегет а – джокъ.
Агъачны кесгенле маджалын, бийин;
Кесгенле тюзюн, игисин, узунун-мийигин.
Кёкге, Кюннге созулгъанны барын кесгенле,
Агъачлы агъач къоймай барын кесгенле.
Къойгъанла къайда джараусузун – къынъырын, къууун, шылабын.
Къуу агъач, къул агъач къалгъанды къуру.
Терек, чегет болмазлыкъла къалгъанла къуру.
Къырылгъан чегетни умуту, руху –
Джуртда Джангыз Терек – сауду алкъын.
Ол кюрешеди сау тереклени
Таудан, тюзден – хар бир джерден
Эркин джуртха къайтарыргъа,
Ёзден чегет къураргъа,
Сюрюлген халкъын ызына къайтарыб,
Джуртда кърал къурагъанча Къарча.
Къадау Ташха таяныб Джангыз Терек,
Кеси джангыз сермешеди Джангыз Терек,
Джуртда Джангыз Терек.
Бир-бирде ийнамы тауусулады, къуруйду.
Ол заманда Къазакъ Бёрю улуйду.
Дагъыда Къадау Таш джыйдырады эс, табдырады кёл.
Джангыз Терекни ачыуу болады сёл.
Чегет сагъышха кёчеди джангыдан.
Джурт-Халкъ анга багъалыды джанындан.
Эй зауаллы адам джюрек –
Къадау Таш, Джангыз Терек.
СОРА, КИМНИ, НЕНИ ТЕРСЛЕЙИК, ХАЛКЪЫМ?
Ата джуртундан, туугъан джеринден эки кере
Джесир болуб, тутмакъ болуб, сюрюлген,
Эки кере да ызына къайыталгъан,
Мингле бла, джюзле бла джылланы
Ас-Алан деб, Къарачай-Малкъар деб, айтылгъан,
Мингле бла, джюзле бла джылланы
Эркинлик-Тюзлюк-Ёзденлик деб айталгъан,
Ай зауаллы алан халкъым, таулу халкъым.
Алан къралынгы чингисханла, тимурла къурутдула,
Къарачай къралынгы орус патчахла къурутдула.
Бюгюн сени къралынг, къраллыгъынг джокъ.
Сууларынгы мерекеб этиб,
Чегетлеринги къалам этиб,
Сау ёмюрню джазыб турсанг да –
Джазыб бошаялмазса джарсыуунгу.
Ай зауаллы халкъым, къыйынлы халкъым,
Джазыуунгу кесинге къоймайла джазаргъа,
Ие болургъа къоймайла джуртунга.
Итле ит этерге,
Тонгузла тонгуз этерге
Кюрешелле сени.
Адамма, Халкъма дегенинг ючюн,
Адамлай, Халкълай къалыргъа излегенинг ючюн,
Миллет, кърал болургъа излегенинг ючюн,
Дининг, тилинг, намысынг бла джашаргъа излегенинг ючюн –
Тюб этерге излейле сени.
Сени тюб этерге кюрешгенле –
Хоншу итле бла кесибизни амантиш маскеле.
Аладыла сеннге къралны юсдюрген,
Алалла сени джуртдан сюрдюрген.
Къахмелеге, амантишлеге, итлеге
Алдатсанг кесинги, хорлатсанг кесинги,
Ол джийиргеншлилеге къол берсенг,
Ичкичиликге, зийналыкъгъа джол берсенг,
Алай бла кеси кесинги тюб этсенг –
Сора, кимни, нени терслейик, айт, халкъым?
КЪАДАРЫМА РАЗЫМА+++++
Файгъамбарла джашагъан дунияда мен да джашадым.
Имансыз джорукъну сюргюнюн, зулмусун сынадым.
Хар не палахны да сынаугъа санадым.
Манга эс Китаб да, дерс Китаб да болду Къуран.
Джашаргъа, назму джазаргъа да юрендим Андан.
Хакъ-Халкъ-Адам ючюн кюреширге юрендим Андан.
Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим.
Сынсымай, сынмай джашаргъа кюрешдим.
Къыйынлыкъ файгъамбарлагъа да джетгенди,
Дуниядан ала да кетгенле,
Ёллюклерин ала да билгенле,
Аджал базманнга ала да миннгенле:
Файгъамбар болсала да, ала да – адам.
Алай а,
Алагъа нюр берген, кюч берген –
Аллах, иман.
Аллай иманны тилейме мен да Аллахдан.
КЪАРГЪА АЛГЪЫШ
1
Кече узуну джаугъанды къар –
Чыммакъ, таза, джумшакъ.
Акъсакъал къартлача ныгъышда,
Акъ таула ышарыб къарайла.
Къара джерни агъартханды къар.
Акъ къар джаугъанды джерге.
Тенгизге уа кёк къар джаугъанды –
Аны ючюн кёгереди тенгиз.
Къобан суу да кём-кёк кёгереди,
Эки джагъасы уа – чыммакъ акъ.
Эки джагъасы – эки къанаты акъ болгъан
Бир кёк къанатлыгъа ушайды ол.
Чууакъды кюн. Кёгереди кёк.
Кёкню джерге тюшген кесегине –
Тенгиз дейдиле адамла.
Чингиз дейдиле адамла.
Кюн узуну къарайма къаргъа.
Кече узуну джаугъанды ол.
Къараны, къарангыны да джарытханды ол.
Кёкден тюшген мёлеккеча,
Бу чыммакъ, таза, джарыкъ, джумшакъ къаргъа
Къууаныб айтама:
«Кюнден эримей, бораннга да кесинги сюрдюрмей,
Джазгъа сау-эсен чыкъ».
2
Къар алай акъды, тазады, джумшакъды –
Кюрерге да бармайды кёлюм,
Сууукълугъуна да разыды кёлюм –
Къар алай акъды , тазады, джумшакъды.
Къар джаумагъан джерле да бар.
Къар кёрмеген адамла да бар.
Джылны бир чагъындан хапарсызла ала –
Къалай насыбсызла ала.
Джаннет джуртду Къарачай-Малкъар –
Джазы, джайы, къачы, къышы да бар,
Ёзени, тауу да бар, агъачы, ташы да бар.
Джаннет джуртду Къарачай-Малкъар.
Акълыгъынг, тазалыгъынг ючюн,
Заманында джаугъанынг ючюн,
Джуртуму да эсге салгъанынг ючюн,
Кёб джаша, къар.
ЭКИ ДУНИЯДАН ДА ЮЛЮШЛЮ
Эркишиге бирча айыбды
Эшекге миннген да, тёшекде ёлген да.
Ат юсюнде, аякъ юсюнде,
Къылычы бла къолунда,
Халкъы, джурту ючюн сермеше ёлген –
Олду эркиши.
Аллаху тагъала кеси берген,
Бизге ата-бабаларыбыздан джетген
Бу тау джурт бизникиди.
Минги Тау бизникиди.
Къара кюнде бу Акъ джуртну – Ата джуртну сакъламасакъ,
Дебет къылычланы келген джауда сынамасакъ,
Эркиши, Адам дерге боллукъмуду бизге?
Тейри адамы Тейриси ючюн,
Ата джуртуну хар элиси ючюн,
Ана тилини хар сёзю ючюн,
Минги халкъыны хар сабийи ючюн,
Сыйы, намысы, бети, адети ючюн,
Тарихи ючюн, бюгюню, тамбласы ючюн
Сермешмесе –
Кавказлымыды, таулумуду ол?
Адаммыды ол?
Муслиманмыды ол?
Ай, джулдуз ючюн сермешмегенни,
Ёлсе, сын ташына Айны, джулдузну керкиу
Бек уллу гюнахды –
Айгъа, джулдузгъа тыйыншлы тюлдю ол.
Ата джурт ючюн, Туугъан джер ючюн
Кюрешмегеннге, сермешмегеннге –
Нарт къабырлада джокъду орун.
Джуртда топракъ юлюш джокъду анга.
Халкъым дей билмегеннге –
Халкъда джокъду орун.
Алах-Адам дей билген,
Ибилисге-шайтаннга къаршчы кюрешген,
Аллах айтханча джашагъан, ёлген,
Иман бла джашагъан, ёлген –
Олду эки дуниядан да юлюшлю.
АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ, ТАШ БЛА ТЕРЕК
Джуртдан келген хар бир ауазгъа
Къууанама алай –
Ол мени чыгъарлыкъча джазгъа,
Узакъдача алкъын джулдуз бла Ай.
Мен кёрмеген не къалды десем да –
Дуния меннге бурунча джангы.
Дохтурлагъа ийнанмайма мен –
Джангылмагъан Аллахды джангыз.
Буюрулгъаны чакълы джашарыкъма –
Джарылса, къалса да джюрек.
Джашарыкъма, джашагъан къадарда
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Тауум да – Минги, кёлюм да – Минги:
Джашау дегенинг ётсе да терк,
Ёлюмге бермезле мени
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Джуртдан келген хар бир ауазгъа,
Сюйюмчюгеча, къууанама алай.
Не къоркъуу мени сёзюме, кесиме да –
Сау-эсен болуб, Малкъар-Къарачай.
Джарылгъан джюрегими ичи бла саркъалла
Джуртуму суулары – Къобан, Черек...
Кёкден, Джерден кёл бере туралла
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Буюрулгъаны чакълы джашарыкъма
Джарылса, къалса да джюрек.
Джашарыкъма, джашагъан къадарда
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Къазакъ бёрюча улума, джаным,
Къолдан келгенча, этгенбиз мадар.
Кючюбюз джетмегеннге не этейик –
Аллахданды умут, Аллахданды къадар.
Аллах айтханча джашаргъа кюрешдим –
Хакъ ючюн сермешдиле Ангы бла Джюрек.
Къайда болсам да биргемелле мени
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Джюрегимделле мени
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Меннге ёлюм джокъду, сау болуб ала –
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек.
Алагъа уа ёлюм джокъду,
Аладан башланнганды джашау.
Ала бардыла – кёлюм токъду,
Джаратхан Аллахха салама махтау.
Джуртдан, халкъдан айыргъанды джазыу,
Айырылгъанем тутмагъанлай къол.
Ёзге неге къыйналама, джарсыйма –
Аллахданды, Аллаххады джол.
Бу дунияда тюбемесек да,
Ол дунияда тюберикбиз биз.
Ташны, Терекни да, джууукъну-тенгни да,
Аллах деген нени да, кимни да –
Анда кёрюб къууанныкъбыз биз.
Алай а, тюбемей къалыргъа да разыма,
Аны ючюн къадарны турурма махтаб –
Джангыз сиз бу дунияда къууанч бла, насыб бла,
Ёлмей, къыйналмай туругъуз джашаб.
Ол заманда саппа-сау боллукъду,
Къууанчдан толлукъду мени джюрегим.
Сизге салам айтханлай турлукъла,
Сизге алгъыш этгенлей турлукъла –
Сау къалыгъыз –
Сизни бла турлукъла
Айым, Джулдузум, Ташым, Терегим.
ДЖЮРЕГИМЕ УШАЙСА МЕНИ
Энтда бир тангнга сау-эсен чыкъдым:
Кёрюннген – кёлюммюдю, чууакъ кёкмюдю?
Къадау Ташымы башындагъы да –
Къармыды, кийиз бёркмюдю?
Кёб къыйынлыкъ кёрген Къадау Ташым,
Къыйынлыкъла къаралтхан Къара Ташым,
Кёк джашауну, учууну да билген Джулдуз Ташым,
Джерге тюшюуню, джер джашауну да сынагъан Къадау Ташым.
Кёкге чыкъгъандан да къыйын болур Кёкден тюшген –
Джаныб, кюйюб, аз къалыб тауусулургъа;
Кёкде джулдузенг, Джерде уа – Таш,
Къадау Таш, Къара Таш деб, багъалатсакъ да.
Энди сен ёмюрде да чыкъмазса Кёкге –
Джулдуз джанынг да, джулдуз атынг да – къайда?
Къурманлыкъгъа – кимге – акъ къочхар тюшгенди Кёкден,
Бизге уа, Къара Таш, сен тюшгенсе – джулдуз джанынгы къурман этиб.
Сен Кёкден тюшгенсе – сени сыйлы этген олду.
Сен – Кёк джулдузу – джер ташха бурулгъанса Кёгюнгю къоюб.
Мен а – Джер адамы – Кёкге термилеме.
Мен а – Тейри адамы – Кёкге термилеме.
Джаным кетерик Кёкден тюшгенсе сен,
Тёнгегим къаллыкъды сени бла джерде.
Сени да джанынг къалгъанды Кёкде,
Сен да – джулдузну джаны тюл – тёнгегисе.
Тёнгекле къалалла джерде,
Джанла кетелле Кёкге, къалалла Кёкде.
Алай а, сен чексиз багъалыса меннге,
Мен сенде кёреме кесими.
Джюрегиме ушайса мени,
Кёк-Джер Таш, Къадау Таш, Къара Таш.
БАРЫСЫ ДА КЪАРАЧАЙ
Джети кёкде джети Кюн,
Джети кёкде джети Ай –
Къошулгъанла тюш бла тюн:
Къуралгъанды Къарачай.
Джети кёкде джети Кюн,
Джети кёкде джети Ай.
Бизге Ана болгъанды
Кёкден эниб Сатанай,
Кюн-Ай къызы Сатанай.
Атабыз а – Тейриди,
Тейри адамы – атыбыз.
Белгилиди тарихде
Джашауубуз, хатыбыз.
Джюрюгенбиз учуруб,
Гемудача атланы.
Сау дуниягъа бергенбиз
Хапарларын нартланы.
Биз – бёрюкъан, къушкъанат,
Кёк-Джер халкъы, адамы,
Мийиклиги болалдыкъ
Европаны, Кавказны.
Чыммакъ Минги Тауубуз
Халкъгъа, Джуртха да белги.
Адамлыкъ бла, намыс бла
Дуниягъа болдукъ юлгю.
Тюрк-муслиман кавказ халкъ,
Минги Таулу минги халкъ,
Кёкде, кёлде – джулдуз, Ай,
Алай демек – Къарачай.
Джети кёкде джети Кюн,
Джети кёкде джети Ай –
Джети сан, джети белги –
Барысы да Къарачай.
МИНГИ ХАЛКЪ
1
Кёкден тюшген Тейри джашы, нарт башы Ёрюзмек –
Ана бёрюню дарман сютюн ичиб айныгъан Бёремчек;
Аны юй бийчеси – Кюн-Ай къызы Сатанай;
Ташдан джаратылгъан, ташдан туугъан Сосуркъа;
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген,
Аны айрысында къара суудан ичиб ёсген
Дебет туудугъу Алауган джашы Къарашауай –
Нарт Минги Тау сизге къараб, сизге тынгылаб, агъарады.
2
Нарт улусу – Ас=Алан халкъ – Къарачай=Малкъар халкъ,
Нарт джурту – Ас=Алан джурт – Къарачай=Малкъар джурт.
Нарт алан халкъым, Сеннге къараб ышарады Минги Тау.
3
Нарт Ёрюзмекни эмчек анасы Кёк Бёрю,
Къарашауай ичиб айныгъан Къара Суу,
Боракъгъа ушаш, аны къанатлы аты Гемуда,
Сосуркъа джаратылгъан-туугъан Къадау Таш,
Нартны джер тюбюнден чыгъаргъан Къара Къуш,
Дуния табыннган Джашил Терек, Джангыз Терек,
Сора,
Кёк-Джер чегибиз, Халкъ-Джурт белгибиз Минги Тау
Эмда
Сатанай анабызны анасы-атасы – Ай бла Джулдуз.
Былалла бизни – нарт улуланы – Минги таулуланы
Тарих тамгъабыз, энибиз.
Былалла бизни бюгюн да
Дуниягъа танытхан белгибиз.
4
Минги Тау.
Суу. Таш. Терек.
Къуш. Бёрю. Ат.
Ай бла Джулдуз.
5
Нарт халкъ – Ас-Алан халкъ –
Минги Таулу Минги Халкъ –
Къарачай-Малкъар.
КЪАРачаймалКЪАР.
КЁК-ДЖЕР АДАМЫ
1
Сууда джюзелле кемеле, къайыкъла да,
Сууда джашайла чабакъла, балыкъла да,
Джерде адам да, джаныуар да, ёсюм да джашайды –
Барына да джетишеди дуния.
От да, буз да джетишеди джерде.
От да, буз да керекди бизге.
Таш да, джулдуз да кёбдю Алам да,
Таш да, джулдуз да керекди бизге.
Джулдуз кюйсе, таш къалады андан (къалса).
Адам ёлсе сын таш салалла анга (салсала).
Бир-бирине къараучу Ай, джулдуз, адам
Энди дуниягъа къарайла ташдан.
Келсе ахыр кюн, ахырзаман,
Не къалыр дунияда?
Не къалыр дуниядан?
Кюн, Ай, джулдуз къалмаз кёкде,
Джан-джаныуар къалмаз джерде.
Кесилген джашауну тёгюлген къаны,
Джерге, кёкге, тёгерекге чачылгъан къаны,
Джашауну уюгъан къаны –
Чексиз къарангы – кючлер дунияны,
Чексиз шошлукъ кючлер дунияны.
Тилсиз, сокъур, сангырау къарангы –
Къансыз-джансыз, уюгъан джарыкъ,
Кесилген джашау – ёлген джарыкъ,
Къабыр шошлукъ, къабыр къарангы,
Бычакъ кирмез, окъ ётмез къарангы,
Ёмюрлюк къарангы кючлер дунияны.
Дагъыда керек болур къаллай бир заман
Джангыдан джаратылыр ючюн Кёк, Джер, Адам?
Джетмезми адамны ангысы, кючю
Ахырзамандан къутхарырча кесин?
Ачы къадаргъа табылмазмы мадар?
Джер эшиги джабылыргъа,
Кёк эшиги ачылмазмы?
Кюрешиб, сермешиб турса,
Адам ёлюмден къутулмазмы?
2
Къарайма джерге, къарайма кёкге:
Джер берген джерге къайытыр,
Кёк берген кёкге къайытыр.
Джан тёнгекден айырылыр.
Кёк-джер адамыны къыйынлыгъы олду –
Джер тартыб кесине,
Кёк тартыб кесине,
Къоймайла аны рахат джашаргъа,
Къоймайла аны экиге бёлгюнчю.
Тейри адамы, джер адамы,
Кёк-джер адамы –
Къанатсыз къанатлы,
Насыбсыз насыблы –
Джашауну да кёрген,
Ёллюгюн да билген,
Джерни-кёкню да билген
Кёк-джер адамы.
Эм насыблы джан,
Эм къыйынлы джан,
Джашауну сюйген,
Ёллюгюн билген,
Къадарына разы болмай,
Ёлюмсюзлюкге термилген,
Ёлмезге мадарла къураб кюрешген,
Джюджюден да къарыусуз пелиуан адам!
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да,
Джаханюмге, джаннетге да
Бирча тыйыншлыса сен –
Кёк адамы, джер адамы –
Кёк-джер адамы.
ДУНИЯ. ДЖАШАУ. АДАМ. УМУТ.+++
къАрА тЕнгИзДе акъ къайыкъ.
бата-ЧЫГЪА, ташая-КЁРЮНЕ баргъан акъ къайыкъ.
Джагъагъа джеталырмы, суудамы къалыр – къыйынды билген.
Белгисизди аны джолу, къадары.
бата-ЧЫГЪА, ташая-КЁРЮНЕ, узая баргъан акъ къайыкъ.
къАрА тЕнгИзДе акъ къайыкъ.
Чексиз кёкде учуб баргъан акъ къанатлы.
Чексиз къарангыда джилтинлей джаннган бурху джарыкъ.
къАрА тЕнгИзДе, ЧеКсИз ТеНГиЗдЕ акъ къайыкъ.
НОРВЕЙДЕ БАСМАГЪА БЕРИЛГЕН КЪОЛ ДЖАЗМАМЫ АТЫ:
КЪАРА ТЕНГИЗДЕ АКЪ КЪАЙЫКЪ
(Шимал джуртдан къыбыла аяз)
КЪАЙГЪЫ ++++
1
Къара къайгъы –
акъ тенгизде къара къайыкъ.
2
Акъ къайгъы –
къара тенгизде акъ къайыкъ.
ДЖАЗЫУЧУ+++++++++++
1
Не уллу, не кёб магъана барды бу сёзде,
Кёк-Джер магъана барды бу сёзде –
Джаз да, Джазыу да; джаз (буйрукъ), джазыу да.
Джазыучу – джазыу – джаз...
Джаз – джазыу – джазыучу...
Не уллу джууаблылыкъ барды бу сёзде.
Бизге Аллахдан келген борч, буйрукъ:
Джаз. Джазыу. Джазыучу.
Иманы-билими-фахмусу болгъаннга
Файгъамбаргъача келеди ауаз:
Окъу! Джаз!
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны тарихин, джашауун.
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны къайгъысын-джарсыуун.
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны кёлюн, джазыуун.
Джаз. Джазыу. Джазыучу.
2
Кёргюзтеме халкъны тарихин, джашауун.
Айтама халкъны къайгъысын, джарсыуун.
Джазама халкъны кёлюн, джазыуун.
Терс джолдан, ёлюм джолдан тыяргъа кюрешеме аны.
Керти джолгъа, къутулуу джолгъа бурургъа кюрешеме аны.
Меннге борч салгъанды, буюргъанды Хакъ
адамны Адам этерге, сюрюуню да – Халкъ.
– Къалай? Не этиб? Не бла?
– Сёз бла. Сёз – джазыуду.
Сёз бла тюрленникди адамны ангысы-эси –
Гюнахдан, харамдан Адам тыярыкъды кесин.
Сёзню кючюне алай ийнанмагъан адам
Джазыучу болаллыкъ тюлдю.
Иги зат джазаллыкъ тюлдю.
Китабымы, джашаууму да ахырында
Биягъы оюмгъа къайытама –
Хакъ Кертини айтама:
Аллахданды Иги сёз.
Иги сёз – Аллахды.
НАРТ ЭПОСНУ ОКЪУЙ
Хаджиланы Танзилягъа
Нарт къаяда Тюрк къала –
Минги Таулу Малкъар-Къарачай.
Тейри адамына, Тейри халкъына джууукъла
Джер, Кёк, Кюн, джулдуз, Ай.
Кёк, Джер Тейрилени баласыды
Биринчи нарт Дебет да.
Джерге тюшген джулдуздан туугъанды
Нарт башы Ёрюзмек да.
Кюн бла Айдан джаратылгъанды
Нарт анасы Сатанай да.
Аны ючюн бизге артыкъ да багъалылла
Джер, Кёк да, Кюн, джулдуз да, Ай да.
Нарт Сосуркъа Къадау Ташдан туугъанды.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
Алай ёсгенди Дебет туудугъу Алауган улу Къарашауай да.
Аладан келеди нарт тюрк кавказ халкъы –
Минги Таулу Малкъар-Къарачай.
Тейри халкъына, Тейри адамына ата-аналла, къан-джанла, джууукъла
Джер, Кёк, Кюн, джулдуз, Ай.
Джуртубузну Къадау Ташы, Джангыз Тереги да шагъатла анга.
Эмчек анабыз Бёрю да шагъатды анга.
Нарт къаяда Тюрк къала –
Тейри халкъы Малкъар-Къарачай.
Сени джаратхан, джарытхан, айнытхан –
Джер, Кёк, Кюн, джулдуз, Ай
Сени акъыл-балыкъ болурунгу туралла сакълаб,
Нарт джортууулгъа чыгъарынгы туралла сакълаб,
Бюгюннгю эмегенлени, фукланы къырырынгы туралла сакълаб,
Нарт тарихинге, нарт тёренге, нарт къадарынга
ие болурунгу туралла сакълаб,
Тюнененге, бюгюнюнге, тамбланга да ие болурунгу туралла сакълаб,
Ёзден болурунгу, юй болурунгу –
джазыуунга бий болурунгу туралла сакълаб.
Эшитемисе,
Нарт улусу, Тейри адамы, Тейри халкъы, Малкъар-Къарачай!
Эшитемисе, тюшюнемисе, кёлленемисе
Минги Таулу, Минги Халкъы Малкъар-Къарачай.
НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ?
Адам дегенинг сейирди...
Элин-джуртун, халкъын ташлаб,
Юйюню эшигин джабыб
(кеси кесини эшигин джабыб),
Энди
Джууукъ узакъдан,
эркин тузакъдан,
джарыкъ къарангыдан,
таша туурадан
Юйюню
Къара джарыкъ ургъан терезелеринден къараб,
Анда
амантишлени, хоншу маскелени, калак итлени кёрюб,
Анда
душманланы, сатлыкъланы, къахмелени кёрюб,
Мындан хаман ары къараб,
Ол джийиргеншли хамхотланы кёрюб,
Аланы сыйсыз ишлерин кёрюб,
Джюреги джарыла тургъандан эсе,
Анда ол гяуурла бла, имансызла бла сермеше,
Ёлгеним иги эди,- дей,
Артха къайытыргъа уа – джол табмай,
Къадау Ташха таяныргъа амал табмай,
Джангыз Терекден дууа алыргъа онг табмай,
Къазакъ бёрюча улуй тургъан адамгъа
Не дерге боллукъду?
КЕТЕРГЕ УА ДЖОЛ КЪАЙДА?!
Мында бир-бири бла саламлашалла «хай» деб –
Мени уа къулагъыма келеди «Ай» деб, «Къарачай» деб.
Бир-биринден айырыла да айталла: «хаде»,
Меннге уа эшитилинеди: «хайда».
Быланы кеслерине, тиллерине да да юреннгенме «хайт» деб.
Бир ауаз а, азанча, чакъыргъанлай турады
Ата джуртунга, Ана тилинге, «къайыт» деб.
Бизге ушаш затлары, сёзлери кёбдю быланы –
Тулпаргъа тулпар дейле, мурдаргъа – мурдар.
Джуртлары да бизни джуртха ушайды,
Ташы, агъачы, къарлы таулары, къара суулары да бар.
«Хей» дегенча, дейме «Хай»,
Эсимде уа – Къарачай.
«Хаде» дейле – «Хайда» дейме,
Кетерге уа джол къайда?!
«КЪУЙРУКЪЛУ ДЖУЛДУЗЛА»
неда
«СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС»
Къуйругъу дженгнгенден Кёкде тохтаялмаймы,
Огъесе, мени кёрюб, чыдаялмаймы – билмейме,
Не эсе да, бир къуйрукълу джулдуз
Келе эди мени таба учуб...
Сермеб аны къуйругъундан тутдум,
Кёкдебизми, джердебизми – унутдум.
«Джансакъ, кюйсек да болайыкъ бирге,
Учсакъ, тюшсек да болайыкъ бирге,
Ётсек да тёрге, кирсек да кёрге –
Болайыкъ бирге.
Ёлсек, къалсакъ да болайыкъ бирге»,-
Менми айтдым муну базыб, ышаныб?
Къымжа джулдузму сёлешди къызарыб?
Къаным, джаным да къызыб, къозгъалыб,
Тюрленди халым.
Башы джукъа, къуйругъу къалын –
Къарауаш бутлу, джулдуз кёзлю ханым,
Джана, джандыра тюшдю къолума,
От тюл, ёртен тюшдю къойнума.
Тюлкю къуйругъу бла от салгъанча тюл,
Болгъанны алдырыб къайгъыны чарсына,
Къуйрукълу джулдуз къуйругъу бла
От салыб къойду бютеу чархыма.
Ёмюрде да келмез эди эсиме
Къуйрукълу джулдуз оджагъымдан тюшер деб,
Нюр джабыуун бизни отоуда тешер деб,
Кёк джабыуун джер отоуда тешер деб.
Тюз айталла: джетген къыз джерли эшекни танымаз,
Къуйрукълу джулдуз да кёкню, джерни айырмаз.
Ким биледи, ол нек атханын башын джерге?
Эригибми къарангы кёкде джангызлыкъдан?
Излегенми болур Джерни джери – Минги Таугъа олтурургъа,
Джаннган санын алай бла сууутургъа?
Огъесе, меними кёрдю Кёкден къараб?
Тура болурмед кёбден бери мени мараб?
Тура болурмед, кюе-джана, мени сакълаб?
«Сакълагъаным буду»,- дей да, башын джерге ата,
Джангылгъанын англай да, ызына къайыта,
Тургъан эсе да, ким биледи...
Алай эсе да, не эсе да, ол Кёк къызны –
Къуйрукълу джулдузну – кемсиз сюйдюм.
Аны бла бир болдум, бирге джандым, кюйдюм.
Къарачай къойну къуйругъундан да татлы кёреем
Учхан джулдузну, къуйрукълу джулдузну къуйругъу.
Толтура Сюймеклик Тейрисини буйругъун,
Учхан джулдузну кесиме тос да, ханым да этдим.
Анга атаб, джыр да, назму да этдим.
Сордула:
«Джаны саулай джаннетге кирген киши билемисе?» деб.
«Кесимден сора билмейме»,- деб, джууаб этдим.
АЧЫКЪДЫ КЁЛЮМ
Кёлюмде джюзелле
Дуадакъла, бабушла, къазла да;
Кюнле, Айла, джулдузла, къызла да;
Кёкле да, джер да, кемеле, къайыкъла да;
Тенгиз чыпчыкъла, къушла, балыкъла да.
Джюзелле чабакъла – халалы, харамы да;
Джюзелле булутла – агъы, къарасы да;
Акъ тау, Къара къая да тюшелле кёлге,
Акъ суу, къара суу да къошулалла кёлге.
Кёлюмде – джел терекден юзген чапракъла да;
Къарангыны джарытхан джарыкъла, чыракъла да;
Мийикле, тёбенле да; джууукъла, узакъла да;
Чегетле, кёкенле да; наратла, бусакъла да.
Тюш-тюн да, таша-туру да – кёлде;
Сууаб-гюнах, джаннет-джаханим да кёлде;
Джюрекделле-кёлделле дуния да, ахрат да:
Нюрлю сезим да, иннет да, мурат да;
Тюрлю сезим да, иннет да, мурат да.
Къалтырайла кёлде джулдузла, къызла да.
Сакълайла мени амандан ала да.
Ала болгъан кёлге киралмайды ёлюм.
Тенгизге, Кёкге да ушайды кёлюм.
Кёкча, Джерча джашнайды кёлюм.
Сюймек кёлден – кёрюб болмауну кюрешеме къыстаб.
Эркин кёлден – къул сезимлени кюрешеме къыстаб.
Халал кёлден – харам чабакъланы кюрешеме къыстаб.
Бёрю кёлден – амантиш итлени кюрешеме къыстаб.
Акъ кёлден – къара иннетни кюрешеме къыстаб.
Тейри кёлден – имансызлыкъны кюрешеме къыстаб.
Алаша, учуз сезимледен арытылама.
Начасдан, харамдан, гюнахдан къутулама.
Кюн да батады мени кёлюме,
Танг да атады мени кёлюмден.
Игиликге, Сюймекликге къуру да ачыкъды кёлюм.
Джанкъылычладан,
джанкъозладан,
джулдузладан, къызладан толуду кёлюм.
Игиликден, Халаллыкъдан,
Сюймекликден, Ариулукъдан толуду кёлюм.
Кёлюмде къара иннетге, къара кючлеге джокъду орун.
Нартладан –
Къадау Ташдан, Джангыз Терекден башланнган джолум –
Тейриден башланнган джолум
Аллахха келтиргенди. Ол джолда барама энди.
Игиликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге ачыкъды кёлюм.
CЮЙМЕКЛИК ТИЛИ
Сюймеклик –
Алахха, Адамгъа да джууабды.
Мени бла этгенинг –
Гюнах тюлдю, сууабды.
Мени бла гюнахынг да – сууабды.
Джангылычларынг да – джанкъылычлача,
Джангылычларынг да – ангы-лычлача,
Джангылычларынг да – джангы-лычлача,
Бир таша дуниягъа атлауучлача –
Хар ненг да, хар неда:
...джан, ангы – бары да джангы.
Санга къарасам –
Бир джангы тилде, сан-джан тилде сёлеширим келеди,
Джангы сёзледен джангы тил къурарым келеди,
Бир джангы тил, сюймеклик тил –
Аллах кеси да этерча сейир.
Бир джангы тил, джаз тил –
Къыз-джаш тил.
Ол – Кёк-Джер тил – джюрек тил.
Ол – къан-джан тил – сюймек тил.
Биз билген тилле бла ол тил –
джаяу бла Атлы.
Ол тилни хар сёзю –
Орайда, къанатлы.
Ол тилни – хар тизгини, сёзю, харифи да нюр джана...
Ол тилде сёлешалыкъла джангыз
Керти сюймекликлери болгъан джер джанла.
Ол джангы тилни –
Адам бла Хауа джаннетде сёлешген эски тилни –
Излейме къагъытха тюшюрюрге,
Джазма тил этерге,
Дуния тил этерге.
Ол джаннет тил дуния малдан баш болур,
Адам улу да ызына айланыб джаш болур.
Ол тилни кючю бла, Сёзню кючю бла
Джаннет анга биягъынлай бош болур.
АКЪ БЛА КЪАРА+++++
Къара суу Къара тенгизге,
Акъ суу да Акъ тенгизге
Бара болурла.
Акъ къуш Акъ тауда,
Къара къуш да Къара тауда
Джашай болурла.
Акъ сёз Акъ дефтерден,
Къара сёз Къара дефтерден
Уча болурла.
Акъ акъны, къара къараны
Излей болурла. Алай а,
Къара акъны къара этерге,
Акъ да къараны акъ этерге,
Излей болурла.
Алай эсе да, алай тюл эсе да,
Акъ, къара да джашайла дунияда.
КЪААРА: АКЪ+++++++
1
Акъ суу бла Къара суу
Къошулуб болгъанча бир,
Биз да къошулдукъ – болдукъ:
Къара Акъ не Акъ Къара.
Акъ бла Къара къошулдукъ –
Къайда энди тенг бизге?
Ёзюбюзню тас этмей,
Джетербизми тенгизге?
Бу Акъ кечеден сора
Къара кюн келмез бизге.
Айырылмазбыз бир-бирден
Къуюлсакъ да тенгизге.
Къарайла ызыбыздан
Акъ сууну Къара ташы,
Къара сууну Акъ ташы.
Суу кетер да таш къалыр.
Суу кетсе да таш къалыр.
Къалдыла ала Джуртда,
Къалдыла Ата джуртда
Акъ сууну Къара ташы,
Къара сууну Акъ ташы.
Кетгенлеге – эскертме,
Келликлеге – эскертиу:
Суу кетсе да – Таш къалыр.
Суу кетер да – Таш къалыр.
2
Акъ къуш бла Къара къуш,
Акъ таш бла Къара таш,
Акъ тау бла Къара тау,
Акъ агъач бла Къара агъач,
Акъ суу бла Къара суу,
Акъ тенгиз, Къара тенгиз,
Акъ башлыкъ, Къара джамчы,
Акъ иннетли Къара халкъ,
Акъ кюч – Къара-Шауай...
Дуния – Акъ бла Къара.
Къарадан башланнганды Акъ.
Акъда Къараны таны.
Къара таны.
Къара – Акъ.
Къарачай = Къара джай.
Къаара: аКъ
Къ-а-а-р-а: а-Къ.
(Окъу: Акъ).
КЪЫСХАСЫ БЛА АЙТСАКЪ
Джуртуму бою – 5642.
Халкъымы джылы – 5642,
Саныбыз: дунияда – экиджюз миллион,
Былайда – ючджюз минг.
Тюрк сой джуртум – Туран,
Анаясабыз – Къуран.
Белгибиз – Минги Тау.
Атыбыз – Минги таулу,
Эски атыбыз – Ас-Алан.
Динибиз – ислам,
Эски динибиз – Тейри.
Миллет тилибиз – тюрк,
Халкъ тилибиз – къарачай-малкъар.
Туугъан джерибиз – Шимал Кавказ.
Адетибиз-тёребиз – Тау адет, Тау тёре.
Биз – Къарачай-Малкъар тау халкъ,
Тюрк-муслиман кавказ халкъ.
12. 04. 2004.
ДЖЕТИ +++++
1. КЪ
Манга алфавит-элибле
Джети харифден къуралгъанла:
КЪ-А-Р-А-Ч-А-Й.
2. А
Кёкден тюшген
Бу Джети Къадау Ташны тюбюнде –
Джети къат Джер;
Башында да – джети къат Кёк.
Бу Джети Къадау Таш –
Джети дуния. Джети китаб.
Бу Джети Къара Таш – джети керамат.
Бизни ата-бабаларыбыз нартла да
Бу Джети Джулдуз Ташдан,
Джаратылгъанла, туугъанла.
Джети Къадау Таш – КЪ-А-Р-А-Ч-А-Й
3. Р
Къарачай деген нарат чегет
Джети Джангыз Терекден къуралгъанды.
Джети Джангыз Терек – КЪ-А-Р-А-Ч-А-Й
4. А
Джети къазакъ бёрюден къуралгъанды
Къарачай деген джыйын джанлы.
Джети Къазакъ Бёрю – КЪ-А-Р-А-Ч-А-Й
5. Ч
Джети белгиден къуралгъан
Бир Китабды Къарачай.
Джети джер харифи болгъан
Бир Кёк алфавитди Къарачай.
Джети Кюн-Ай тамгъасы болгъан
Бир къарады, кераматды КЪАРАЧАЙ
6. А
Тейри адамыды, Тейри халкъыды КЪАРАЧАЙ
7. Й
Джети Къадау Таш,
Джети Джангыз Терек,
Джети Къазакъ Бёрю –
КЪАРАЧАЙ.
Джетегейли – джети джулдуз – КЪАРАЧАЙ.
Джети къат Джер, джети къат Кёк – КЪАРАЧАЙ.
ДЖЕТИ – КЪАРАЧАЙ – 7
КИМЛЕГЕ АМАНАТ ЭТЕБИЗ?
Суу кетсе да Таш къалыр...
Биз кетебиз – къалалла ала:
Минги Тау,
Къадау Таш,
Джангыз Терек.
Биз кетебиз – къалалла ала:
Кёк, Джер, Тейри;
Нарт таурухла, тулпарла, акъылманла:
Дебет-Алауган-Къарашауай,
Ёрюзмек, Сосуркъа эмда Сатанай...
Биз кетебиз – къалалла ала:
Ата джурт, Ана тил, Тарих,
Тарих эс, Миллет сезим, ангы.
Джангыз,
Не халда къалалла ала?
Кимлеге къалалла ала?
Кимлеге къала-лла ала?
Кимлеге хазна-лла ала?
Хоншу итлегеми?
Халкъны, джуртну да, кимни, нени да
Отуз кюмюшге сата юреннген
Кесибизни амантишлегеми?
Джаула бла сатлыкълагъамы,
Огъесе Адамлагъамы –
Кимлеге къалалла ала?
Ма олду соруу.
Ма андады иш.
Кимлени хазырлагъанбыз орнубузгъа?
Хазырлагъанбызмы?
Халкъыбызны, Туугъан джерибизни,
Минг-мингджыллыкъ тарихибизни,
Бюгюнюбюзню, тамблабызны
Къоябыз кимлеге?
Кимлеге аманат этебиз?
Ма бу соруудан башланныкъды соруу-сууал...
КЕРТИ АДАМЛАБЫЗ, ПОЭТЛЕБИЗ, ШЕЙИТЛЕБИЗ СОРА
Тау сёзню – ёзден сёзню – иги сёзню хорлар кюч джокъду.
«Джаралы джугъутургъа», «Минги Таугъа», «Джаралы Ташха», «Джуртда Джангыз Терекге» тыйыншлы боллукъ ёч джокъду.
Кязим хаджиден Билал хаджиге дери,
Джырчы Сымайылдан назмучу Къайсыннга дери,
«Тейри адамы ангылар» деб, базыб,
Кёк-Джер китабын кюрешгенбиз джазыб.
Алай а,
Халкъдан уллу, андан фахмулу
Джокъду джырчы, назмучу, джазыучу.
Дуниягъа нарт таурухланы, джырланы берген,
Нарт сёзлени, джомакъланы берген,
Тарих джырланы, сюймеклик ийнарланы берген,
«Хасаука», «Умар» деген аманатланы берген,
Ол аламатланы, кераматланы берген
Халкъыбызгъа джаныбыз къурман.
Бизге эм уллу махтау эм сый –
Нарт халкъыбызгъа тыйыншлы болалсакъ,
Аны джазыуун джазалмасакъ да,
Джарсыуун, къайгъысын, къоркъууун, муратын джазалсакъ,
Халкъны Хакъгъа джууукъ эталсакъ,
Бизге аталгъан «Халкъ Поэти», «Хакъ Поэти» атлагъа
Тыйыншлы болалсакъ, тыйыншлылай да къалалсакъ,
Кертисин, тюзюн, игисин заманында, къоркъмай айталсакъ,
Халкъыбызны келечиси, ёкюлю болалсакъ,
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн кюреше, сермеше джашасакъ, ёлалсакъ –
Керти адамлабыз, поэтлебиз, шейитлебиз сора.
Керти насыбыланы бирлерибиз сора.
ИМАНЛЫ АДАМ
бла
МУРДАР ПАТЧАХ
- Неси къалгъанды сиз алмагъан аны?
- Джаны.
- Джанын да алыгъыз аны.
Алыгъыз да келтиригиз бери.
- Джаны джокъ эди аны.
Бар эди къуру тёнгеги-саны.
Кёмдюк джерге тёнгегин-санын –
Кёрмедик, табмадыкъ джанын.
- Юйдегиси бармы эди аны?
Юйдегисинде къалгъан болур джаны.
Юйдегисин тутугъуз, ёлтюрюгюз,
Аны джанын табыб, бери келтиригиз.
- Юйдегисин да туурадыкъ аны –
Табмадыкъ джанын.
- Китабларында болур джаны –
Китабларын кюйдюрюгюз аны.
- Халкъында болур джаны –
Халкъын сюрюгюз, къурутугъуз аны.
- Джуртунда болур джаны –
Джуртун кюйдюрюгюз аны.
- Аллахда болур джаны...
- Къалай алайыкъ Аллахдан аны?
Къайда табайыкъ Аллахны кесин да?
Мурдар патчах адамны несин да алды,
Джангыз джанын табалмай, алалмай къалды.
Ёкюрдю, шашды:
- Джокъ эсе адамны джаны,
Нек хорлаялмайма да мен аны?
Келдиле джанлары болгъан адамла –
Мурдар патчахны асмакъгъа асдыла ала.
Мурдар асылды, мурдарлыкъ а – огъай:
Къазауат барады биягъынлай.
КЁРЮНЮУ+++++++
Бисмилляhир-рахманир-рахим
Джандетли болсун Бабаланы Ибрахим.
Джандетли болсун аны табхан ана да.
Ол акъ сёзню, Ана тилни чыгъарды бетин.
Фахмудан, закийден къуру тюлдю миллетим.
Саулугъунда кёлге келгенни айталмадым,
Нарт джортууулладан бошаб, анга къайыталмадым.
Къайсын айтханнга не къошарыкъма дедим.
Ол алкъын джазарыкъды, джашарыкъды дедим.
Кетди Къайсын, Ибрахим да кетди.
Аланы джылауларын этдим,
Къадау Ташча, къатыб, тынгылаб, чыдаб;
Джангыз Терекча титиреб, къалтыраб, шууулдаб;
Къазакъ Бёрюча Кёкге къараб улудум.
Сора, ёлюб, тирилгенча болдум.
Кёргенча, эшитгенча болдум
«Хасауканы» джазгъан шыйыхны да,
Кязимни, Сымайылны да,
Муссаны, Къайсынны да,
Ибрахимни да.
Джашаулары – джандетде – аламат.
Тау сёзню меннге этдиле аманат.
Мени да этдиле уллу Аллахха аманат.
Аланы саламларын, къамаларын, къаламларын да алдым,
Алай а не ызымдан, не джанымда Адам кёрмей къалдым.
«Аллах болсун биргенге,- дедиле,
Иги сёз болсун нёгеринг,- дедиле.
Сеннге къошуллукъ да чыгъар,
Ызынгдан келлик да чыгъар. Бар».
Хасаукачы джырда аманатын къайтарды,
Кязим бла Сымайыл тилек, алгъыш этдиле,
Къайсын бла Мусса «хайт» де, дедиле, кёл бердиле,
Баба улу уа сёзюн назму бла айтды:
«Уллу Къарачайны уллу шайыры,
Лайпанланы Билял, мен санга
Саугъа этдим бёлек джырымы,
Назмунгу, кесинги да сыйлап.
Поэзиянг – Къобан Череклей –
Келип турсун туугъан джерингден.
Чегем Тарда Ара боранны
Джели болуб учхан борагъынг,
Къайсын айтхан кибик дуньяда
Алай бийик болсун таулада –
Баргъан жолунг, жырынг да – жерде
Айта турур кибик аууш желле!».
АЛДАДЫ ОЛ – КЪЫЙНАЛЫР КЮН, СОЛУР КЮН
1
Дунияда
Тынчлыкъ да, тынчлыкъны бузгъан къайгъы да бар:
Кюн, Ай тутулуб кёреме Кёкде,
Адамла, халкъла тутулуб кёреме Джерде –
Къара джинле, джелимауузла къайда да бар.
Кёл къоркъакъ да – къол батыр: джолдан къалма,
«Хайт» де да, бар; хайда, бар.
Джаш-къарт эсенг да – нартса: сырынг, сыйынг бар.
Атанг – Ёрюзмекди, ананг – Сатанай,
Сора – Кёк, Джер, Суу, От, джулдузла, Кюн, Ай...
Джети атагъа дери барсанг санай,
Тейри адамы болгъанынгы башлайса ангылай.
Ташдан, джулдуздан джаратылгъанлабыз биз.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
Ана Бёрюню дарман сютюн ичиб,
Алай ёсгенбиз, айныгъанбыз биз.
«Нарт-Тюрк-Минги таулу» - бизни сой атыбыз,
Гемуда атлы боракъ да – миннген атыбыз.
Тау джуртубузну бою – 5642.
Эски эллерибизни джылы – 5642.
Минги Тау бла тийреси –
Тейри берген юлюшюбюз.
Нарт джортууул, бёрю джортууул –
Дуния билген джюрюшюбюз.
2
Тюзлерибизни кючлегенле
Къызыл Фукла, чыгыр къушла, джелмауузла, эмегенле.
Энди аны бла да къалмай, къанмай,
Тауларыбызын сыйырыргъа кюрешелле бизден,
Нарт джуртубузну, нарт атыбызны алыргъа кюрешелле бизден,
Алан джуртубузну, алан атыбызны алыргъа кюрешелле бизден.
Сермешелле ит бла бёрю, къул бла ёзден.
Хоншу итле бла кесибизни амантишле
Халкъыбыздан, джуртубуздан бошайдыла,
Орусну, къалгъанны да бизге юсдюрюб,
«Халкъла арасында шохлукъ» деб, джаншайдыла.
Итле, къулла, амантишле бирлешелле,
Ёзден халкъны тюб этиб кюрешелле.
Ит бла бёрю, къул бла ёзден сермешелле.
Итле, къулла къул къралдан табалла джакъ.
Бютеу дунияны къуллары бирлешелле,
Бютеу дунияны итлери бирлешелле,
Бютеу дунияны къахмелери бирлешелле,
Бютеу дунияны сатлыкълары бирлешелле –
Бютеу дунияны сылыкълары бирлешелле,
Ангысы-эси, намысы-бети болгъанла бла кюрешелле,
Дунияда ёзден адам, ёзден халкъ къалмасын деб, кюрешелле.
Ёмюрлени барады бу къазауат джерде,
Ёмюрлени барады бу къазауат джюрекде
Къул бла ёзденни, ит бла бёрюню арасында,
Къара бла акъны, аманлыкъ бла игиликни арасында,
Гюнах бла сууабны, харам бла халалны арасында,
Ётюрюк бла кертини, зарлыкъ бла халлаллыкъны арасында,
Имансызлыкъ бла иманны арасында,
Шайтан бла Адамны арасында.
Джерде, кёкде, хар бир джюрекде да барады бу къазауат.
Ахырзаманнга дери барлыкъды бу къазауат.
Ант этейик Таш бла, Терек бла,
Бизни джаратхан Джер бла, Кёк бла
Бу урушда хорлатмазгъа кесибизни,
Тас этмезге ангыбызны-эсибизни.
Джууаб этерча болайыкъ Соруу кюн.
Алдады ол – Къыйналыр кюн, Солур кюн.
ШИМАЛ ТЕНГИЗДЕН ШИМАЛ КАВКАЗГЪА КЪАРАЙ
Кёк, кёкню джерге тюшген кесеги да – тенгиз,
Кёзге алай кёрюне, кёгерелле бирча;
Джерни кёкге чыкъгъан кесеги да – таула,
Агъаралла: Аллах да, джаратхан джанлары да кёрюрча,
Адамла да ёрге къарарча, ёрлерча,
Мёлекле да кёкден къонакъгъа келирча-энерча.
Джертин-тенгизтин-кёктюн,
Акъ тауланы да башларына тие-тие,
Бир акъ къанатлы барады учуб –
Бир акъ къанатлы келеди учуб.
Къыйынды англаргъа-айырыргъа:
Кетибми барады, келеми турады?
Билмейме, айыралмайма къараб:
Ол кёкден джергеми келеди эниб,
Джерден кёкгеми барады чыгъыб?
Келеми турады Джуртдан?
Барамы турады Джуртха?
Огъесе, ол мени джаныммыды,
Джер джуртха – тёнгегини джуртуна да къарай,
Кёк джуртха – джан джуртха кетиб баргъан?
Огъесе, ол Аллахха да тюбеб,
Ызына къайытыб келе болурму?
Къара джагъадан кёк тенгизни кенг тюзюню юсю бла
Ол джанында агъаргъан мийик таулагъа къараб,
Умутну джашил байрагъыча,
Нарт Терекча, сюеледи Нарат Терек,
Бир Къадау Таш да кёрюнеди къатында.
Ол акъ къанатлы да – кеси эсе да, кёлеккеси эсе да –
Кёрюнеди аланы юслеринде:
Бир къанаты Ташда, бир къанаты Терекде.
Кёк. Тенгиз. Акъ таула.
Джашил Терек. Къара Таш. Акъ Къанатлы.
Джангыз Терек. Къадау Таш. Акъ къанатлы.
ДЖАЗЫУЧУНУ НАСЫБЫ
Джаным сау-эсенди, тутмакъда да тюлме –
Адам ашаучудан къутулгъанма къачыб.
Джазыу да ышарады манга къаш-баш тюймей,
Джюрегим а, джукъларгъа къоймайды, ачыб.
Чалдышха тюшген бёрюге ушайды –
Секиреди, урады кесин кёкюрекге.
Ангы-эс деген джюрекни ашайды,
Башха джарсыу джокъду мында джюрекге.
Кёрген къыйынлыкъларым эмда къыйынлы халкъым –
Алалла къайда да табым эм джарам.
Халкъын ашаучу зулму джорукъ – эмеген кърал,
Сени тюб этерге китабым да джарар.
Тюзню, тюзлюкню хорларына тюз сёзюм джарар.
Бир да ажымсыз аны ючюн – Эркин сёзню,
Тюз сёзню, Керти сёзню, Акъ сёзню айтдыртыр ючюн –
Мени сакълагъанды, къутхаргъанды къадар.
Джазыучугъа уа насыб деген – олду.
Джазыучу кеси уа къууанч, къыйынлыкъ да кёрюр:
Тутулгъан да этер, къутулгъан да этер,
Сюрюлген да этер, джоюлгъан да этер,
Махталгъан да этер, сёгюлген да этер,
Юй ишлеген балтача, эшикде да къалыр –
Кёрюрюн кёрмей кёрюне кирмез.
Алай а,
Сёзю ёлмей – джазыучу ёлмез.
Айтыр сёзюн Аллах ауузуна салса,
Аны айтырча мадар да берсе,
Ол халкъгъа джетерча къадар да этсе,
Ол халкъгъа джарарча къадар да этсе –
Насыб деген олду джазыучугъа.
Эм уллу насыб олду джазыучугъа.
Джаным сау-эсенди, тутмакъда да тюлме –
Адам ашаучудан къутулгъанма къачыб.
Джазыу манга къашын-башын тюймей,
Насыбха джолну къойгъанды ачыкъ.
ХАКЪ бла ХАЛКЪ
Джарылгъан, джукъаргъан джюрегиме (джюреклеге) себеб излей,
Барыб келдим хаджиликге, Каабагъа...
...Къаламны бурама къамагъа,
Хар сёзюмю – къоруулау сауутха, къалагъа:
Иннетим, сёзюм да – бир,
Иннетим, сёзюм да – акъ:
Аллах-Адам. Хакъ-Халкъ.
Билеме:
«Хакъ» деб, ёрге турмаса халкъ,
«Хакъ» деб, турмаса халкъ,
Хакъ бла турмаса халкъ –
Дуниядан боллукъду талкъ.
Джуртсуз, тилсиз, тарихсиз къаллыкъды ол.
Дуниясыз, ахратсыз да къаллыкъды ол.
Мен да ол халкъны адамыма. Аны ючюн
Къаламны бурама къамагъа,
Хар сёзюмю уруш сауутха, къалагъа.
Буйругъундама, оноуундама Хакъны.
Джаулагъа, амантишлеге... – къара кючлеге къоймам Халкъны.
Акъ сёздю къара халкъгъа, ёз башыма да мадарым.
Халкъны, адамны джазыуун джазыуду къадарым.
Аны ючюн –
Къаламны бургъанма къамагъа,
Хар сёзюмю – къоруулау сауутха, къалкъаннга.
Аллах айтхан болур ёлгеннге, къалгъаннга.
Биз мадар этсек – Ол къадар этер.
Иннетим, сёзюм да – бир,
Иннетим, сёзюм да – акъ:
Хакъ бла Халкъ.
ЁЛГЕН ХАПАРЫ КЕЛДИ АНЫ
Бу тюлдю орам сёз, гурушха.
...Ол кетгенди халкъы ючюн, урушха.
Харамла, къызбайла, амантишле уа –
Аманнга чыгъарыб аны атын,
Ашайла аны тюзлюгюн, хакъын.
Тонайла аны джуртун эм халкъын.
Джангыз къоркъгъанлары –
«Сау къайытыб келир да артха».
Анга да табханла амал:
«Къайытханлай, джалгъан даула бла
Тутдурурбуз, джойдурурбуз аны».
Алай а насыблары тутду:
Ёлген хапары келди аны.
АУУШДАН ТАУУШ
Ауушдан таууш.
Тауушдан аууш.
Таууш. Аууш.
Тау. Ау.
Къыш.
Къар, буз, джел, боран; улугъан, сызгъыргъан –
у-уу-ууу-уууу-ууууу-ууууууууууууууууууууууу
ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш-ш
Къыяма. Къыямат.
Къыш. Аууш. Таууш.
БУРУЛУУ
Ыпчыкъдан ётген чыпчыкъ – къуш.
УЗАКЪДАН КЪАРАБ
Минги Тауну башында къара суудан бир ичмей,
Эририк тюлдю
Буз гыйы болуб тургъан кёлюм-джюрегим.
Халкъымы-джуртуму кёрмей,
Не ачыллыкъ, не джабыллыкъ тюлле кёзлерим.
НОХТА-ТЫЙГЪЫЧ-ТОЧКА
Уруб,
Соруу белгини къынгыр башын тюшюреме –
Къалады, темир таякъча, кёлтюргюч белги.
Башы кетген соруу белги – кёлтюргюч белги.
Кёлтюргюч белгини да уруб узунуна созама –
Къалады – . (къалады нохта белги)
Буду сорууну, хахайны да тюбю.
Олду хар нени да аллы, ахыры.
Андан башланады, анга къайытады хар зат.
Керек тюлдю соруу не хахай.
Ол – къадарды.
???????
Джети соруу белги.
Джети башлы бир соруу белги.
КЪ-А-Р-А-Ч-АЙ
КЪАЙЫТЫУ
Тенгизге кетген суу,
Булут болуб, тубан болуб, къайытханча артха,
Мен да назму сёз болуб къайытама Джуртха.
АЙЫРЫЛЫУ
Айырылдыкъ – джан бла тёнгекча...
Дагъыда джууукълай къалдыкъ –
Джер бла Кёкча.
СОРУУ БЕЛГИ
Элиблеча сюелелле терекле.
Аланы тауушларыча саркъадыла суула.
Кёк-джер сёзлюкге ушайды табигъат.
Къайсы харифди, сёздю адам улу анда?
Мен а кимме?
Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Джалан джанча, алкъын тёнгеги болмагъан
(огъесе, тёнгегинден айырылгъан джан болурмамы?);
Джабыкъ тауушча, алкъын кёз кёрюр сыфаты болмагъан-къуралмагъан
(не да, алкъын, нюрю ачылмагъан, бети кёрюнмеген);
Ачыкъ (ачы) тауушча, алкъын хариф белгиси болмагъан
(аллай белгиси-кёзгюсю да боллукъмуду – къайдам?).
Ёзге,
Тауушха-джаннга тёнгек-хариф керекмиди?
Керек огъуна болмаз,
Бюгюннге дери ансыз джашагъан эсе...
Огъесе, кесине тыйыншлы
Тёнгек-хариф къураялмай-табалмай,
Кюреше болурму, къыйынлаша болурму?
(джангыз джанны-тауушну къычырыгъын
Аллах, адам да эшите болмазламы?)
Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Харифча – тауушу болмагъан.
(тауушу да боллукъмуду?
бар эсе да, эшите болмазламы?
келлик тёлюле эшитирик болурламы аны?
огъесе,
ёлген тауушну сыны болурму ол?
учхан джулдуз джерге таш болуб тюшгенча,
къалюбала тауушну ахырзаман кёрюнюую болурму ол?)
Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Харифча (харибча) – тауушун-насыбын тас этген.
Энди аны сакълаб, къаратонча сюелген.
Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Тауушун дуниягъа бериб,
Джанын дуниягъа бериб,
Къуру тёнгеги-харифи къалгъан тауушча;
Тауушун-джанын халкъына-джуртуна бериб,
Къуу тёнгеги-харифи къалгъан тауушча.
Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Башха харифлеге асрача, юстюнча,
Харифлени, сёзлени бир-бирлерине байлаучу белгича,
Ич-тыш, кёк-джер дунияланы бир этиучю белгича,
Игини-аманны, кертини-ётюрюкню, тюзню-терсни
айыртхан белгича,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны дунияны-ахратны
кёргюзтген белгича.
Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Къоркъуу белгича, къоруу белгича.
Алай а, арт кёзюуде кёрюнеме кесиме:
Бир мазаллы соруу белгича.
Джерден Кёкге тирелиб тургъан,
Чексиз Аламгъа керилиб тургъан
Бир мазаллы соруу белгича
Кёрюнеме арт кёзюуде кесиме.
ХАЛКЪ-ДЖУРТ КЪАЙГЪЫСЫ КЕТГЕН ЭСЕ ДЖЮРЕКДЕН
Мен –аз санлы бир халкъны адамы –
Къоркъмай не этейим халкъыма, джуртума?
Бизлеге джетген къара къыйынлыкълагъа
Тарих эсим да, кесим да – шагъат.
14-чю ёмюрню ахырында
Алан къралыбызны тюб этди Тимур.
Халкъны кёбюн къырыб, къалгъан кесегин да,
Джесир этиб, сюрдюле джуртдан.
1428-чи джыллада Къарча
Элли тукъум бла къайытды артха.
Тукъум башчыла – Адурхай, Будиян, Науруз, Трам –
Бюгюн да туралла халкъны эсинде,
Тамгъалары да белгилиди аланы.
Тюзлерибизни башха къауумла кючлеб
Тургъанларын кёрдюле ала.
Къабартысы, къалгъаны бла да къазауат этиб айланмай,
Тау Аланияны – Къарачай къралны – джангыдан къурады Къарча.
Адыг-абаза къауумладан да кесин къоруулай,
400 джылны чыдады Къарачай кърал.
1828-чи джыл ноябрны экисинде
Орус аскерле кирдиле Къарачайгъа.
Аланы алыб келген а – джол усталыкъ этиб –
Къабарты ит, къабарты бий – Атажукин.
400 джылны Къарачайны дженгалмагъан Къабарты,
Къызын да Иван Грозныйге бериб, Орусха къул болгъан Къабарты,
Орусну юсдюрюб, Къарачайны къырдырды.
Хасаука уруш эсибиздеди бизни.
Атажукинни, кесибизни амантишни да унутмагъанбыз биз.
Халкъыбызны эм джигит джашлары къырылдыла анда.
Алай къошулду Эресейге Къарачай.
1943-1944 джыллада да
Халкъыбызны джуртдан ким сюрдюртгенин,
къара джыланнга уу берген кеселеккеле да –
кимле болгъанларын,
1957-чи джыл да, бизни сюргюнден къайтартмазгъа кюрешгенле да –
ала болгъанларын,
Къарачай областны къуратмай къойгъанла да –
ала болгъанларын –
Барыбыз да билебиз.
Бюгюн да халкъыбызгъа къыйынлыкъ джетдирирге,
Халкъыбызны къауумлагъа юлеширге,
Джуртубузну кеслерине къошаргъа,
Дыгалас этиб, кюрешиб тургъанла алалла.
Джауланы, амантишлени да керти бетлери ачылмай,
Бу бёрю-ит джумхуриетле толусу бла чачылмай,
Хар кимни байрагъы ёз джуртунда чанчылмай,
Тохтарыкъ тюлдю бу джер дау эм къаугъа,
Тынгы-тынчлыкъ боллукъ тюлдю ёлгеннге не саугъа.
Ма аны юсюнден этеме сагъыш.
Халкъымы юсюнден этеме сагъыш.
Душманла уа хахай-туай этелле,
Амантишле да чабалла, юрелле:
«Сен, поэт, политикагъа къатышма.
Гюлле, джулдузла, Ай –
Ма сени ишинг-поэзиянг.
Къарачайны уа бизге къой».
атажукинлеге, амантишлеге къоймазма Къарачайны.
Джелмауузлагъа ашатмазма Кюнню, Айны.
Халкъым-Джуртум – шийирим-назмум.
Халкъым-Джуртум мени джазыуум.
Халкъым-джуртум болмаса ёзюм,
Халкъымы-джуртуму джакъламаса сёзюм,
Нени юсюнден, кимни юсюнден боллукъду сёзюм?
Халкъ-джурт къайгъысы-сагъышы кетген эселе джюрекден,
Сора,
Адам, шайыр да тюлме,
Сау да тюлме – ёлгенме, ёлюкме мен.
СЕН – АДАМСА,
ОГЪЕСЕ, ТЮЛМЮСЕ?
Адамны учаргъа къоймагъан
Ауурлугъу тюлдю – гюнахларылла.
Алалла аны учаргъа къоймагъан,
Тыйыншлысыча джашаргъа къоймагъан.
Гюнахсыз джанла джюрюйле учуб.
Биз а – гюнахлыла –
Аякъларыбызны джерден айыралмай, сюйрей,
Сюркеле, абына-сюрюне, джюрюйбюз.
Учханлагъа да этебиз зарлыкъ –
Джюрек тарлыкъ къурутады бизни.
Намысха тюл, нафысха бойсунабыз,
Ушайбыз эки аякълы хайуанлагъа.
Гюнахха, харамгъа – мырдыгъача –
Барабыз батхандан бата.
Кесибиз да эслемегенлей,
Кирге, балчыкъгъа булгъанабыз.
Тонгуз мыллыкны от тазалайды,
Ёзге аны ючюн ол болмаз халал.
Джаханим оту тазалар бизни да,
Сыйсызлыкъ мухуру уа къалыр юсюбюзде.
Бир кишиде джокъду терслик. Адам
Джийиргеншли сезимлеге ийиб эсин,
Хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа дженгдире эсе кесин,
Сора,
Къайдады аны джигитлиги, адамлыгъы, муслиманлыгъы да?
Адам кесини терслигин, гюнахын
Башхалагъа кюреб къутулургъа излейди.
Хоншуну, къралны, гяуурну, шайтанны –
Кимни, нени да, терслейди,
Кесин а – огъай.
Къыйынлыкъ, насыб да адамны кесиндеди.
Адам адам болургъа кюрешмесе,
Аллах кёргюзтген джолда барыргъа кюрешмесе,
Амандан, харамдан, гюнахдан кесин тыймаса,
Кесин, башхаланы да къутхарыргъа кюрешмесе,
Сора,
Ким къутхарлыкъды аны?
Кимди, неди къутхарлыкъ аны?
«Сен мадар этсенг, мен къадар этерме», -
Дегенди Аллах.
Къалай джашаргъа кереклисин
Кёргюзтгенди Аллах.
Аллах айтханнга бойсунмай эсенг,
Адам болургъа тырмашмай эсенг,
Нюрден кирни сайлай эсенг,
Сора, терслейсе кимни, нени?
Болушлукъ сакълайса кимден, неден?
Насыбынг, къыйынлыгъынг да – кесингдеди,
Барлыкъ джолунгу сайлайса кесинг.
Барды сени ангынг-эсинг.
Сен – Адамса, огъесе, тюлмюсе?
Кимсе сен?
НАЗМУЧУЛА
Бёрю атарыкъ – бёркюнден,
Шайыр – сёзюнден.
Бу «назмуланы» джазгъанны уа –
Иманы, намысы джокъду,
Джурту, халкъы джокъду,
Джокъду уммети, миллети,
Джокъду бети, иннети.
Кёкдемид, джердемид,
Эркекмид, тишимид,
Адаммыд, маймулмуд –
Билмезсе.
Кимге, неге къуллукъ этгенин –
Билмезсе.
Аны сандыракъларына
Кесине ушашла махтау салыб,
Тёрге ётдюргенле, саугъа да бергенле.
Аны джазгъаны тубаннга ушайды.
Тубаннга юрген сер итлеге ушайла
Аны махтаб, саугъа берген къартла да.
Мени уа кёз аллымда
Аллах-Адам дей билген,
Хакъ-Халкъ дей билген,
Адамлыкъны, назмучулукъну белгисича, юлгюсюча,
Минги Тауну эки тёппесича –
Кязим хаджи бла, Джырчы Сымайыл.
ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ
Одного подкупали
Квартирой, машиной и дачей.
Другого – работой, заботой, карьерой.
Третьего – мздой, звездой и ......
Четверого напугали насилием –
Тюрьмой, психбольницей и смертью.
Пятого убили,
Потому что не соглашался.
Убили ещё и потому,
Чтобы другие боялись.
Кто смог – убежал.
Того – кто остался, но сопротивлялся – убили.
Остались те, которые...
Так появилась интеллигенция
С которой мы дело имеем.
Которую ещё Ленин называл
Гнилой и на букву г...
БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА-ОЮМЛА
Быллай палахны джокъду кёрген, эскерген –
Джылы келгенни барын чёплейди къазауат.
Анасы джашларын тыялмай аскерден,
Аланы Аллахха этеди аманат.
Бир-бири ызындан кетелле ала –
Кеч келеди кетгенледен хапар.
Почта чачыучу джетгенди шашаргъа –
Къара кийгенледен толгъанды шахар.
Аталарын «бай, бий, афенди» деб, ёлтюргенле
Энди джашларын сюрелле ёлюмге:
«Атагъызны гюнахын къан бла джууарсыз» -
Алайсыз, чиририксиз Сибирде».
Халкъны хакъын, кесин да ашаучу имансыз кърал,
Христосча кёрюнюрге да кюрешеди энди.
Джан алыучу, къан ичиучю Сталин
«Багъалы къарнашла, эгечле» деб, сёлешеди энди.
Ибилис кърал – коммунист совет кърал –
Къоркъгъандан къалтырайды, титирейди:
«Бизден аллай бир къыйынлыкъ кёрген халкъ,
Бизге къаршчы турса, не этерикбиз,- дейди,
Джау бла бир болса, не этерикбиз»,- дейди.
Зулму бла ётюрюкден согъулгъан кърал,
Кюрешеди биягъынлай къара халкъны къоркъутуб, алдаб.
Коммунизм бла фашизм деген эки къара ташны,
Эки тирмен ташны арасында эзиледи халкъ.
Коммунизм халкъны артындан сюелиб,
«Алгъа» деб, фашизм бла сермешдиреди.
Халкъ бла фашизм къыралла бир-бирин.
Башсыз этелле, къарыусуз этелле ала бир-бирин.
Коммунизм муратына джетгеннге ушайды.
Ол – коммунизм – эки джауундан да бошайды.
Хорлам – Халкъгъа тюл – Анга къалады.
Биягъы халкъ – фашизмни да хорлагъан халкъ –
Башын кёлтюралмай, хакъын табалмай,
Коммунизмни къулу, джесири, тутмагъы болгъанлай къалады.
Ит къралгъа, имансыз къралгъа, Ибилис къралгъа,
Оноугъа – къан бла, зорлукъ бла, ётюрюк бла келген къралгъа,
Адамланы, халкъланы да джеге, тута, сюре, ёлтюре юреннген къралгъа,
Халкъ бла, джамагъат бла тохтаусуз къазауат этиб тургъан къралгъа,
Неди бизни къайгъыбыз, джарсыуубуз, къоркъууубуз?
Халкъ-джурт дей, билмеген кърал,
Халкъ-джурт къайгъысын этмеген кърал,
Халкъны, джуртну да тонаб, къурутуб кюрешген кърал,
Тюлкю къуйрукълу джаныуар мурдар кърал, –
Сен бу джуртдан, бу халкъдан болмазса.
Ансы, сен бу джуртдан, бу халкъдан болсанг –
Халкъгъа, джуртха этермединг джаулукъ?
Джокъду дейле энди фашизм да, коммунизм да.
Энди уа ким этеди бизни бла къазауат?
Кимди бюгюн бизни тонагъан, къыргъан, сюрген?
– Биягъы кърал. Аты тюрленнгенликге
Иннети, джаныуар къылыгъы тюрленмейди аны.
Не ючюн десенг –
Бу кърал бизники тюлдю. Бизден тюлдю.
Джурту-халкъы, къаны-джаны да башхады.
Кесибиз энчи кърал болмай,
Джуртубузгъа, джазыуубузгъа ие болмай,
Башчыланы-оноучуланы кесибизден, ичибизден сайламай,
Халкъгъа, адамгъа джетген хар бир къыйынлыкъ ючюн,
Ала джууабха, тёреге тартылмай –
Джашауубуз тюрленник тюлдю.
Алайсыз,
Амандан аманнга баргъан болмаса,
Джашауубуз иги джанына тюрленник тюлдю.
ДЖЕТИНЧИ КЪАТ
Джуртда Джангыз Терекни джаныча,
Бир джарыкъ джулдуз джанады Кёкде.
Джюрек – анга бурулуб – джанлыча,
Улуйду: джокъду тынчлыкъ джерде, джюрекде.
Аллах, Сен джаратхан эсенг адамны –
Былай шайтанлы ким этгенди аны?
Джети къат джюрекни юч къатын – иман,
Юч къатын да шайтан – кючлегенле.
Джетинчи къатын ким алса – аныкъыды Хорлам,
Джетинчи къат ючюн кюреш барады энди.
Адам джюрегинде барады къазауат:
Намыс бла нафыс сермешелле анда,
Сууаб бла гюнах сермешелле анда,
Халал бла харам урушалла анда,
Иги бла аман урушалла анда,
Тюз бла терс тюбешелле анда,
Ёзден бла къул тюбешелле анда,
Бёрю бла ит тюбешелле анда,
Батыр бла къызбай кюрешелле анда;
Умметчи бла миллетчи даулашалла анда,
Къалам бла къама даулашалла анда,
Китаб бла китабла сёлешелле анда;
Табигъат, тиллениб, дау айтады анда,
Ёлгенле тирилиб дау айталла анда,
Саула бла ёлгенле тюбешелле анда,
Дуния бла ахырат тюбешелле анда,
Ауал бла ахыр тюбешелле анда;
Джашау бла ёлюм сермешелле анда –
Адам джюрегинде барады къазауат.
Джуртда Джангыз Терекни джаныча,
Бир джулдуз – джарыкъ – джанады Кёкде.
Ары къараб, улуйма, джанлыча –
Тынгы-тынчлыкъ къалмагъанды джерде, джюрекде.
НАРТ ХАЛКЪЫ, ТЕЙРИ ХАЛКЪЫ – КЪАРАЧАЙ
Кёк тенгизде айрымканла –
Кюн, Джер, Ай...
Джерни башы, кёзю-къашы –
Къарачай.
Минги Тауу
Мийик Кёкге джетеди,
Сау дуниягъа
Къараууллукъ этеди.
5.642
(беш минг алты джюз къыркъ эки):
Халкъны джылын, Джуртну боюн кёргюзтген сан бирди.
Халкъ бла, Джурт бла – Къарачай бла –
Джан бирди.
Халкъны, Джуртну белгисилле
Кюн, Джер, Ай.
Ол ючюсюнден къуралгъанды
Къарачай.
Кюн бла Айдан
Джаратылгъанд Сатанай.
Ёрюзмек да туугъанды
Учхан джулдуздан...
Ма алай
Байлагъанды къадар бизни
Кюн-Ай бла, Кёк бла.
Халкъыбызгъа баш болгъанды
Сатанай Ёрюзмек бла.
Дебет ишлеб да берген
Къылычыбыз, чалкъыбыз...
Ол нартладан келеди
Тарихибиз, халкъыбыз.
Бек узакъдалла бек къысха джууукъла –
Кюн, джулдуз, Ай...
Сен да меннге узакъдан узакъ,
джууукъдан джууукъ,
Нарт халкъы, Тейри халкъы –
Къарачай.
СЮЙМЕКЛИК ОТУНДА КЮЕМЕ МЕН
Башлары джукъа, бутлары къалын –
Къуйрукълу джулдузланы сюеме мен.
Кёкню, джерни, кёлню да джарытхан
Сюймеклик отунда кюеме мен.
Учхан джулдуз, ауурлугъу дженгиб,
Болджалы джетиб, тюшгенинде джерге,
Кёкде джаратылгъан туугъанды андан –
Ичерге сют излеб, къарагъанды ёрге.
Бир Ана бёрю Минги Таудан эниб,
Эмчек Ана болгъанды анга.
Айныгъанды ол бёрю эмчеклени эмиб,
Ол нарт башы болгъанды артда.
Башлары джукъа, бутлары къалын –
Къуйрукълу джулдузланы сюеме мен.
Кёкню, джерни, кёлню да джарытхан
Сюймеклик отунда кюеме мен.
МЕДЖИСУУ НАЗМУЛА
Кече сайын –
Ала кишнеб, кёкде учханлары сайын –
Къуйрукълу джулдузланы къуругъум бла тутама,
Кесими джерде болгъанымы да унутама.
Кёргенлей,
Учхан джулдузну къымыжа къуйругъун, от къуйругъун,
Тынгысыз-тынчлыкъсыз болады нарт къуругъум.
Бирси джол джангылгъанымы, джаннганымы, кюйгеними да унутама –
Кече сайын къуйрукълу джулдузланы тутама.
Аладыла дуния да, ахырат да.
Аладыла джаханим да, джаннет да.
Джулдузла болмасала –
Адамла да болмаз эдиле...
Къуйрукъсуз джулдузла бла къурукъсуз эркишиле ангыламазла мени –
Не тюрлю къыйынлыкъ да аладан чыгъады дуниягъа:
Аладыла дунияны къара этерге кюрешген,
Бичерге кюрешген, къаратон этерге кюрешген –
Кеслерича этерге кюрешген;
Бютеу дуниягъа паранджа кийдирирге кюрешген,
Къара кийдирирге кюрешген.
Мен а – учхан, джаннган, джалан, къуйрукълу джулдузлагъа
Салама махтау, джазама назму.
Аланы аркъан бла, къурукъ бла да тутама.
Хаджи болгъанымы да унутама.
халкъны ХАЛКЪ этген
Алгъын мен таулада джашайем,
Энди таула джашайла менде –
Эсимде-кёлюмде-джюрегимде.
Алгъын таулу болгъаным,
Алкъын таулу болгъаным
Сезиледи сёзюмден-халимден-джюрюгенимден.
Алай а,
Тау, тик джерлеге юреннген сингир санла,
Тюзледе хыре бола, тюрлене баралла.
Къакъ эт бла, айран бла айныгъан санланы,
Мындагъы хантла, ёз тутдурмай, бузалла.
Адамла
«Туугъан джер, Ата джурт» деб,
Аны ючюн термилелле, сермешелле, ёлелле.
Джуртну ташы, тереги, сууу,
Къушу, кийиги, адамы да
Ушайдыла бир-бирине.
Тау джуртлада джашагъанла, тау суулача,
Терк сёлешген, терк къымылдагъан, дженгил адамла болуучанла.
Къуш бурунларына дери ушайдыла бир-бирине.
Бирча тюлле таулу бла тюзлю –
Динлери, тиллери бир болса да,
Сыфатларында, халилеринде барды башхалыкъ.
Джашагъан джерлери этеди аланы алай.
Джуртундан айырылгъан халкъ,
Бир башха джуртха орунлу болса да,
Ёлмей, тирилиб джашаб турса да,
Динин, тилин сакълаб турса да,
Талай замандан тас этеди
Алгъыннгы сыфатын, къылыгъын да...
Тилин, Тейрисин ауущдурмагъанлыкъгъа,
Ол башха халкъгъа бурулады,
Башха халкъ болуб къалады ол.
Агъачны, кийикни, джаныуарны, адамны да –
Барыбызны да табигъатыбыз бирди:
Къум тюзде терек,
Къара джерде терек,
Ташда, тауда терек
Джашагъан джуртларына ушаб къалалла –
Адамла, халкъла да алайла.
Зулму джорукъла, мурдар патчахла аны ючюн кюрешелле
Халкъланы, джуртланы да къатышдырыб.
Адамла, халкъла да аны ючюн кюрешелле
Джуртларындан айырылмазгъа.
Халкъ деген юйню тюб ташы – Джурт,
Башы – дин,
Ара багъанасы, ёзеги-джюреги уа – тил.
халкъны Халкъ этген – джурту, тили, дини.
Ол ючюсюню бирлигиди Халкъ.
Ол ючаякъ къазанда къайнайды, бишеди
Халкъ ангы, миллет эс. Адам.
Ол ючюсюн сакълаялгъан, айныталгъан
Эки дуниядан да болады юлюшлю.
КЁРЮНЮУЛЕ
1
джаным санымдан айырылыб,
къарайды болгъаннга, боллукъгъа.
2
къанатлы къууаннганча тангнга –
мен алай къууанама санга.
3
бир къарангы кече бла бир джарыкъ кюнню
эсге тюшюрелле къара чачынг бла акъ бетинг.
4
эки заман – эки сурат
кёз аллыма келелле:
акъ джаулукъ къысхан кече,
къара джаулукъ къысхан кюн.
5
кюн тюбюнде джауады джангур...
джылай джырлайды къанатлы кёкде.
6
учхан джулдузну ызындан
( ол джулдуз аны мангылайындан учханча,
не да ол – аны юлюшюнден бир байтал –
башхагъа, терсине къачханча)
кишнеб, сюреди, чабады аджир.
ДЖАШАУ
Бир къарабет, акъчач, къутсуз къатыннга тюбедим.
Алгъын ол акъбет, къарачач, бир сюйюмлю къыз болуучу эди.
Бир кёб зат тюшдю эсиме... –
Кёзлерими къысдым да, къучакъладым аны.
ДАРМАН ИЗЛЕЙ
1
Ауругъанны юсюнде – сау ёлюр.
Мен, Къарачай, сени юсюнгде ёлеме,
Алай а, билеме:
Къар эрисе да – тау къалыр.
Суу кетсе да – таш къалыр.
Мен кетерме – сен, Къарачай, къалырса,
Ташынг кёбдю – бир сын таш да салырса.
Салмасанг да ( ол да, айт, неге керек?),
Манга сын –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.
2
Къарашауайны Гемудасыча, Сеннге бир тарпан излей,
Сосуркъа Ёрюзмекгеча, Сеннге бир дарман излей,
Сени кёлюнге-рухунга-джанынга джарар бир дарман излей,
Миллет эсинги-ангынгы уятыргъа, айнытыргъа бир мадар излей,
Кёкге учуб кетген Сатанайны (Кюн-Ай къызы Сатанайны),
Хар къуру да
Сеннге акъыл юретиучю, кёл бериучю, эс табдырыучу Сатанайны,
Табыб, Джерге, Сеннге къайтарыргъа излей,
Бийнёгер ана къарнашынача, Сеннге марал сют излей,
Сеннге кийик саулукъ, джан дарман, сан дарман, иман насыб излей,
Ол джолда уа кёб эмегеннге, сарыубекге, джелмауузгъа тюбей,
Къаягъа да бегине, кёкге да чыгъа, джер тюбюне да тюше,
Зар «къарнашланы» да
хыйла, хыйны, харам, къара ишлерин баям эте, оя,
Меннге алай кюреше – джашаргъа, ёлюрге да буюрулду..
3
Сени аурууунг джукъгъан аурууду, Къарачай.
Аны Сеннге, эминаныча, бергенле тышындан.
Мурдарлыкъ, гудучулукъ, ичкичилик, хаулелик –
Бу ауруула келгенле Сеннге башхаладан, тёбенден.
Аланы къурутур ючюн керекди иман,
Аланы къурутур ючюн керекди имам.
Ол аурууланы джукъдургъанла бизге
Бизни тюб этер ючюн, джокъ этер ючюн.
Аны ангыларса да, кесинги тыярса,
Акъылынгы-эсинги ичинге джыярса,
Кесинги, Джуртунгу да сакъларса,
Алайсыз – къабыргъа атларса.
НАРТНЫ СЁЗЮ+++
1
Озгъан джангур къайытыб келгенди –
Джангыз ол буз болуб джауады энди...
Биягъы мени уа джокъду джамчым.
Тюнене джангур болуб джибитген мени,
Энди буз болуб тюеди мени –
Къачан джыярыкъма акъыл?!
О бу барыудан барса,
Джангур бла, буз бла къутуллукъ тюлме –
Юсюме тюшерикди къар.
Къалгъан ишге къар джауад – билеме,
Озгъан джангурну джамчы бла сюреме,
Келгеннге, келе тургъаннга уа этмейме мадар –
Юзюледи кюрт, басады къар.
Бу тюнмюдю, тюшмюдю?
(тюш эсе – тюш къайтаргъан ишмиди?)
Къардан къарайды Къарачай-Малкъар.
Болгъанны, боллукъну билмей,
Тынгылайды Къарачай-Малкъар.
2
Тюн китаб да джокъ.
Тюш китаб да джокъ.
Китабха къарагъан да джокъ.
Джауоруннга къарагъан да джокъ.
Алим да джокъ, Адам да джокъ –
Кераматы болгъан да джокъ.
Имам да джокъ. Иман да джокъ. Халкъ да джокъ.
Алгъын джауоруннга къарар ючюн да
Кесеелле малны –
Энди къуру ашар ючюн, ашар ючюн.
Алгъын ашаелле джашар ючюн,
Энди джашайла ашар ючюн, ашар ючюн.
Дуния мал хорлагъанды адамны.
Къарын тюбю бла къарны –
Ангысы, къайгъысы да аны.
Къайры къарасанг да – джаныуар, хайуан.
адам сюрюуледе кёрюнмейди Адам.
3
Не къотур чегетде да табылады бир тюз агъач.
Не къатышхан джамагъатда да табылады бир тюз адам.
Сокъурлада да барды къара таныгъан,
Сюркелгенледе да барды сюелирге излеген,
Сюелгенледе да барды джюрюрге излеген,
Джюрюгенледе да барды учаргъа излеген.
Къанатсызланы ичинде да барды бир къанатлы джан.
Къул къабакъда да барды ёзден болургъа излеген,
Къум тюзде да табылады бир къара суу.
Къарангыда джанады Кюн да, джангызды Кюн да;
Дунияны джарытыргъа джетишеди бир Кюн да.
Бир Адамы бар эсе – элге къоркъуу джокъду.
Кесин Адамгъа тергеген Халкъы ючюн кюрешеди.
Хар элде бирер Адам бар эсе – болду.
Аладан къуралыр Джамагъат.
Аны кючю бла
адам болур – Адам.
сюрюу болур – Халкъ.
Джашау джукъланмаз.
Ёлген да тирилир.
Аллай кюн келир.
СЕН КЕТДИНГ – НАЗМУМ КЪАЛДЫ+++
Орам джанында терекле,
Бутакъларын да буруудан созуб,
Алгъа да, бек да чагъыучанелле –
Эртден-ингир алайтын
Ётюучен эдинг Сен:
Джаз алача – сейир, тамаша.
Джаз,
Джанкъылыч бурхулача, гёбелеккелеча, къарылгъачлача,
Терек чакъгъанла, юсюнге къуюла, шыбырдаелле:
«Джазгъа, джайгъа ушагъан къойнунга,
Джаз, джай джашыннъан къойнунга,
Джаз, джай джашагъан къойнунга
Къой бизни да».
Кюз,
Алмала, эрикле, джюзюмле, балийле,
Джетиб, бишиб, салынаелле энгишге:
«Кюнтаякъ бармакъларынг бла юз бизни,
Ол татлы эринлеринг бла къаб бизни»,-
Дегенча.
Къач,
Чапракъла сени кёргенлей, агъаелле,
Юсюнге къонаелле,
Аякъ тюбюнге джатаелле,
Ызынгдан учаелле –
Бары да бир джырны айтаелле:
Нечик ариуса Сен.
Буруу тыймай эди аланы –
Терек бутакъланы, чапракъланы.
Бары да сени кёрюрге, сеннге тиерге
Излейелле, термилеелле.
Бютеу табигъат табына эди санга.
Бийчеча кёрееелле сени.
Сатанай бийчеча кёреелле сени.
Мен да излейем сени бийче этерге,
Алай а, элге тюл,
Кёкге-джерге тюл,
Дуниягъа, аламгъа тюл, –
Мен излейем сени бийче этерге
Кесиме,
Юйюме,
Сёзюме.
Тынгыламадынг-ангыламадынг-унамадынг –
Темиркъазакъ джулдуз джанады Кёкде,
Къазакъ бёрю улуйду Джерде,
Джангыз Терек сиреледи Джуртда.
Ичинден кюйюб, къаралыб,
Сыннган кёлюн суу толкъуннга сылата,
Джаннган джюрегин суу бла сууута,
«Сабыр тюбю сары алтын»,- дей,
Къадау Таш да турады тынгылаб.
Экибизге да,
Насыблары тутмагъанланы барына да,
Джаралы сюймекликге,
Бир къанатлы сюймекликге
Бу назму сёзюм –
Балхам – алхам – эскертме.
ДУНИЯНЫ КЪУТХАРЛЫКЪДЫ СЁЗ+++
1
Хар адам – бирер Заман,
Хар адам – бирер Алам.
Адамны
джазыуун
джазарча
Къайда аллай кюч, къалам?!
Кюрешебиз, дагъыда,
Джазыб хапар, назму да.
2
Бу акъ къагъытда
(къагъыт болур ючюн кесилген терекни –
ол джашил Терекни – орнун тутарча)
Не джазар адам?
Терек къурманлыкъ халал болурча,
Не джазар адам?
3
Окъугъан тюшюнюрча, кёлленирча, къууанырча,
Джансыз табигъат да тилленирча, джанланырча.
адам Адамланырча, халкъ Халкъланырча,
къанатсыз да Къанатланырча,
Аллах джаратхан джанла бары бизге сукъланырча,
Аллах джаратхан джуртла бары бизге сукъланырча,
Мёлекле да джерде джашаргъа излерча,
Джандетдегиле да уллу Аллахдан
«Бизни Джерге къайтар»,- деб, тилерча,
Не джазсын, не этсин, къалай этсин Адам?!
4
Джазылыр-айтылыр керекли, Китаб керекли
Тюлдю дуния.
Джерге Таурат, Инджил, Къуран келгенден сора да,
Тюрленмейди дуния.
Аллах буюргъанча –
Игини-аманны, тюзню-терсни, кертини-ётюрюкню,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны айырыб,
Джашамайды адам.
Аллах буюргъанча джашамайды адам.
Къыйынлыкъ аны ючюн джетеди анга.
Аллахны Сёзюне къулакъ салмагъанла
Мени сёзюмеми тынгыларыкъла?
Алай а,
Керти сёзню, Иги сёзню, Халал сёзню айтхан
Бизлеге борчду да – айтама.
5
Тама-тама турса,
Суу да тешеди ташны.
Ким биледи, айтыла турса,
Сёз да тюшер джюрекге.
Акъ бла къараны арасында
Баргъан сагъатда къазауат,
Джашау-ёлюм базманда
Чайкъала тургъанда адам,
Ким биледи, кимни сёзю
Къутхарыр, сакълар дунияны?
Кимни сёзюне Аллах «амин» дер –
Бир киши да билмейди аны.
АЧЫКЪ СЁЗ, АЧЫ СЁЗ
«Къатынланы къой, ташланы да
Бууаз этиучю нартланы,
Туудукълары бола тургъанлай биз,
Къаратон болургъа башлагъанбыз,
Тюб болургъа башлагъанбыз»,- деб,
Къычыра эди бюгюннгю Алауганладан бири,
Ичиб-эсириб, не айтханын, не этгенин билмей.
Огъесе, «эсиргенни – эсиндеги» дегенлей,
Ол айтханда да болурму тюзлюк?
Эркишиле ичкиден, хаулеликден,
Тиширыула да сатыудан бошамасала,
Ким табарыкъды алагъа сабий,
Ким ёсдюрлюкдю сабийлени да?!
«Иги бачхагъа иги урлукъ тюшсюн» деб,
Бек сакъ болгъандыла нартла джерге, урлукъгъа.
Сакълагъандыла джерни, урлукъну да
Иги битим алыр ючюн ала.
Айран – сютюне, къорлугъуна кёре,
Битим, мал, адам да – урлугъуна кёре.
Тиширыу – джерди, эркиши урлукъ.
Ала джашаугъа, сюймекликге этселе къуллукъ,
Бир-бирин багъалатсала Хауа бла Адам,
Заманында сюрюлсе сабан,
Заманында атылса урлукъ,
Къаралса, сакъланса – ёсерикди сабан,
Тукъум эм джукъ боллукъду адам,
Джашарыкъды халкъ, айнырыкъды халкъ.
Алай болмай,
Урлукъну ариу, таза сакъламай –
Кюйдюрсек, чиритсек,
Джерге да къарамай –
Аман хансха кесдирсек,
Сора, не хайыр хахайдан:
«Сабанла къаран къалдыла,- деб,
Не да,
«Битим ууакъды, джараусузду»,- деб.
Айран – сютюне, къорлугъуна кёре;
Битим, мал , адам да –
джерине, агъачына, урлугъуна кёре
Эмда
Къаралгъанына кёре.
Ташадагъы болады туру.
Халкъны, Джуртну да къайгъысын кёрмей,
Болгъанны, боллукъну да эскермей,
Ангыны, саулукъну да тас этсек –
Насыбдан къалабыз къуру,
Тамблабыздан къалабыз къуру.
КЪАРА ДЖАЙ (КЪАРАДЖАЙ, КЪАРАШАЙ, КЪАРАЧАЙ)
Къара – Къарачай.
Къаара (окъу) – Къ-а-р-а-ч-а-й.
Окъу, билим джай –
Къаара, къаара джай.
Къаараджай – Къарачай.
Кюн, Ай – Къарачай.
Кюн бла Айдан джаратылгъанды Къарачай.
Кюн, Ай харифле бла джазылгъанды Къарачай.
Кюн, Ай харфлы, харифли Къарачай.
Кюн, Ай джазыулу Къарачай.
Ауалы – (Къ) Къара, ахыры (Ай) Ай.
Ауалы (К) Кюн, ахыры – (Ай) Ай.
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери,
Джети къат Джерден джети къат Кёкге дери
Бир сёз, бир тилек, бир дууа –
Къарачай.
ЫЙЫГЪЫМЫ ДЖЕТИ КЮНЮ
1
Адам дей, Хакъ дей,
Джурт дей, Халкъ дей,
Джер дей, Кёк дей,
Не ючюн, нек дей,
Джашайды адам.
Тауусулады кюн, ай...
Тауусулады Кюн, Ай.
Ахырзаман келеди алай.
Ёледи адам.
2
Заманда кюн, ай...
Аламда Кюн, Ай...
Малкъар-Къарачай.
3
Кюн, Ай –
Малкъар-Къарачай.
4
Тутулгъан Кюн, Ай –
Малкъар-Къарачай.
5
Къутулгъан Кюн, Ай –
Малкъар-Къарачай (?)
6
КЪАР.
КЪАРачаймалКЪАР.
7
Кюн. Ай. Къар.
Къарачай-Малкъар.
ТУУГЪАН ТАШЫМ
(«Таш бла Джулдуз» эмда «Таш. Терек. Джулдуз» дефтерледен)
«Туугъан сууум»,- дейди чабакъ.
«Туугъан къаям»,- дейди тау къуш.
«Туугъан джерим»,- дейди джер адамы.
Мен а – Кёк-Джер адамы,
Кёкде джаратылыб,
Джерге тюшген джулдуз ташдан туугъан
Тейри адамы – айтама:
Туугъан ташым –
Кёк-джер ташым, Джулдуз ташым, Къадау ташым,
Ёрюзмекни, Сосуркъаны дуниягъа берген
Нарт ташым, Тейри ташым, Минги ташым.
Туугъан ташым.
Минги ташым – Минги тауум – Минги джуртум;
Къара ташым – Къара сууум – Джан терегим.
Джуртум – Джангыз Терегим.
Халкъым – Къадау Ташым.
Тилим – Къобан сууум, Басхан сууум, Къара сууум, Акъ сууум...
Кёкде – джулдуз, Джерде – Таш.
Сора, аланы байлаб тургъан
Ара Терек, Келечи Терек, Нарат Терек
Эмда Кёк суу, джер суу, Минги суу.
Быладан джууукъ джокъду манга бир зат.
Туугъан ташым – Джулдуз таш, Къадау таш.
Муджурам – джангыз Терек, Нарат Терек.
Алагъа таяна,
Джети къат кёкге ёрлей, чыгъа барама.
Джулдуз ташдан туугъаннга
Ташдан, джулдуздан ариу,
Ташдан, джулдуздан джууукъ,
Аладан багъалы не болур?
Сын таш, анда да Ай бла джулдуз.
Ёлсек да белгибиз – Таш бла джулдуз.
Джулдуз таш, джулдузлу таш.
Таш бла джулдуз.
Сан-джан китабым,
Кёк-джер китабым,
Ахыр китабым,
Ахырзаман китабым,
Дуния-ахырат китабым –
Таш бла джулдуз.
Ауалым-ахырым да –
Таш бла джулдуз.
Ахыр юйюм да,
Башында байрагъы да –
Таш бла джулдуз.
Джулдуз ташдан туудум.
Ташха, джулдузгъа да ушаб,
Турдум дунияда джашаб.
Энди кёчдюм ташха, джулдузгъа.
Бурулдум ташха, джулдузгъа.
Къайытдым алагъа – къалюбалагъа.
Дуния сыфатым – Таш бла Терек.
Ахрат суратым – Таш бла джулдуз.
Дуния китабым – Таш бла Терек.
Ахрат китабым – Таш бла джулдуз.
Таш. Терек. Джулдуз.
Къадарым. Джолум.
ТАШ БЛА ДЖУЛДУЗ
Кёкде джулдузла, Джерде ташла
Къараб туралла бир-бирине.
Хар ташны – джулдузу.
Хар джулдузну – ташы.
Ташдан къарайды джулдуз.
Джулдуздан а – таш.
Мен къобмаздан джыгъылсам джерге,
Сын ташым турлукъду ёрге.
Джулдузум да, кёкден эниб,
Къарарыкъды андан.
Адамла кирселе кёрге,
Ташла туралла ёрге,
Ётелле тёрге.
Санымдан айырылса,
Джаным кёчерикди Сёзге.
Тёнгегими орнуна уа –
Мангылайында джулдузу бла
Сын ташым къарарыкъды сизге.
Мангылайында джулдузу бла
Таш атым къарарыкъды сизге.
Учалмай къалгъан
Къанатлы атым къарарыкъды сизге.
ДЖАНГЫР
1
Джангур да толу кёлге джауады дейле,
Огъай, къуругъан кёлге да джауады джангур.
Кюн къысса, Кёкден, джалбарыб, тилейле –
Кюйген джюрекге да, джерге да джан ур.
Толгъан тилекча, джауады джангур –
(кимни тилеги эсе да, болгъанды къабыл).
- «Аны, муну да этерем, джангыдан туусам...»
- Джангыдан туугъанса – сёзюнге табыл.
Джаз келгенди – джауады джангур,
Дарманча джууады джерни джарасын.
Чегет да кёгергенди тешиб къарасын –
Эй джарлы джюрек, джаралы джюрек – сен да джангыр.
Кюнбетлеге гяхиник ургъанды,
Суу да къутургъанды къууанчдан, хорламдан.
Къышны къалгъан-булгъанын, бугъуннганын – барын,
Талайды, сюреди, къууады Джуртдан.
Табигъат кеси кесин тазалайды,
Джауумла джууалла джерни бетин.
Кир ырхыла ёзеннге къуюлалла –
Кёремид аны халкъым-миллетим?!
Мийик джуртум кесин тазалайды.
Халкъым а, халкъым? Халкъым тынгылайды.
Тёзеди – «тёзген тёш ашар» дейди,
«Сабыр тюбю – сары алтын» дейди.
Билмейме, не ючюн айтады алай –
Акъылманлыкъданмы, амалсызлыкъданмы?
Кёб кёргенден, билгенденми айтады алай,
Ангысы-эси, сынамы кёбденми айтады алай,
Кючю-къарыуу азданмы айтады алай,
Къыйын къадарымы айтдыртады алай?
Билмейме, алай а кёреме:
Къатышхандан къатыша барады халкъым,
Ит-къул джыйын бола, джыйымдыкъ бола барады халкъым,
Адамлыгъын, халкълыгъын да тас эте барады халкъым.
Отуз кюмюш бла тергеледи джашау-хаят,
Къалмагъанны орнундады намыс-уят.
Элия, бизни харам джукъудан уят.
Эки дуниясыз да къалабыз – къоркъут, уялт.
Джазны азанчысы, Элия, къычыр,
Ит, къул сезимлени джюрекден къачыр.
Илгендир бизни, тюрлендир бизни,
«Бёрю сютюн ичиб ёсген Тейри халкъы» деб,
Тарихибизни эсге сал – кёллендир бизни.
Бу джазгъы джангурдан Джурту бла бирге
Халкъым да джангырыр эсе уа –
Джазыууна Ие болуб, бий болуб,
Миллет чырагъын джандырыр эсе уа...
2
Джауады джангур – эшитеме: джангыр.
Хар джангур тамчы айтады: джангыр.
«Кюйген джерге, джюрекге да джан ур!» -
Кёкню аманатын толтурады джангур.
Джауады джангыр – джауады джангур.
3
джангур – джан ур – джангыр.
ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ
Алача бир-бирине джууукъ,
Алача бир-биринден узакъ
Не болур?
СУРАТЛА
1. СЮРГЮННЮ АЛЛЫ БЛА
Къолтукъ таякълагъа таяныб,
Аскер кийимли бир саубитген джаш.
Эки джанында эки тиширыу:
Бирини башында къара джаулугъу.
Бирини башында да акъ чилле джаулукъ.
2. СЮРГЮНДЕ
Онгнган акъ джаулукъ, къара джаулукъ,
Араларында да джылтыргъан бёрк.
3. ДЖУРТДА
Къадау Ташха таяныб тургъан джашчыкъ.
Акъ джаулукъ, къара джаулукъ да Ташны юсюнде.
Джамаулу эски бёрк джашчыкъны башында.
Къазакъ бёрю улугъанча,
Къобан сууну тауушу.
3-ЧЮ МИНГДЖЫЛЛЫКЪГЪА АТЛАЙ
Тубандан кёрюнмейди джукъ.
НАРТ ЗАМАНЛАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
1. НАРТНЫ АМАНАТЫ
Джазыуунгу джаз, джашауну джаз.
Бу джанын этген эсенг бууаз,
Ол джанына да къара – ол джанына да джара.
Джашау урлугъун себ –
Ёлюмсюзлюкге бол себеб.
Ол джанындан тиеди Кюн, Ай.
Ол джанында –
Минги Сууну ол джанында –
Сууда джууунуб чыгъыб,
Къадау Ташха къабланыб,
Иссилейди джай –
Кюн, Ай къызы Сатанай.
Анга тиерге болалмай эсенг баз,
Аны тюбюнде ол Къадау ташны,
Ол къысыр ташны эт бууаз:
Сатанайны санындан джумшаб,
Ол нарт урлугъун турады сакълаб.
Джаз – сагъынма –ёлюмню – ахратны.
Чакъдыр, джашнат, ойнат табигъатны.
Джазны къууанчлы эт, насыблы эт –
Хапары джетерча джулдузгъа, Айгъа,
Кюкюреб, джашнаб, титиреб, къалтыраб,
Зауукъгъа батхандан ынгычхаб, джылаб –
Ол алай бурулурча джайгъа.
Нарт эркекни иши –
Джуртда къалмазча къозламагъан тиши.
Джаз
Джер кеси да болады бууаз.
Сюймекликди джаз.
Джазны къарныды джай.
Къанат къакъ, къучагъынгы джай.
Ёмюр къысха, насыб – аз
Кёрюнмезча – джазыуунгу джаз.
2. ДЖАЗ
Джаз –
Джашлыкъды, джашнауду, шийирди; гяхиникди;
Къарны, бузну эритген джылыуду, тылпыуду;
Кёкден келген джауум, джерден чыкъгъан кырдыкды;
Табигъатны тирилген, тилленнген заманыды джаз.
Сен да
Сезиминги, сёзюнгю, кёлюнгю, джазыуунгу джаз
Кеч болгъунчу, келгинчи къач,
Тауусулгъунчу къууанч.
Къач бла къышха табылмазча, къалмазча орун
Джаз бла джайдан толтур джюрекни.
ИЙНАНАМА КЕЛИР ДЕБ, АЛЛАЙ ЗАМАН
Адам
Ёлюмге да табарыкъды дарман.
Джангыз
Керекди заман.
Джангыз – джетерми заман?
Огъесе,
Келибми къалыр Ахырзаман?
Чексиз кёкге чыгъалгъан адам,
Таша дунияланы ачалгъан адам,
Не ауруугъа да табарыкъды дарман.
Адамны ангысы-эси
Джетерикди
Къутхарыргъа дуниясын, кесин.
Окъууу-билими барады ёсе.
Энтда бир минг джылны болса сау-эсен,
Ёмюрлюк джашаугъа чыгъарыкъды адам,
Ауруу, къартлыкъ, ёлюм билмей джашарыкъды адам,
Зулму, терслик сынамай джашарыкъды адам.
Алай болуруна ийнаныб – джазама.
Назмум ол кюнню кёрюр деб, базама.
Келир аллай кюн, заман –
Ауруудан, ёлюмден сауланы къутхаргъан бла къалмай,
Ёлгенлени да тирилтир адам.
Барын да тюл – мурдарланы, гудуланы тюл –
Адамны, адам улуну къутхара ёлген
Керти адамланы, иги адамланы тирилтир Адам.
Ийнанама келир деб, аллай заман.
СЁЗ – АЛЛАХ+++
Сёзден башланнганды Адам.
(сёзюнден башланады адам).
Сёз – ёз.
Бирдиле шайыр бла озан.
Бирдиле шийир бла азан.
Ичингден айтылгъан – назму.
Тышынгдан айтылгъан – азан.
Экиси да
Хакъ джолгъа тарталла адамны.
Таза-Керти-Халал-Мийик затлагъа
Къуллукъ этерге чакъыралла аны.
Назму бла аят
Адамгъа болалла къанат.
Аят
Джети къат Кёкден, Нюрден энсе да,
Назму
Джети къат джюрекден, кёлден келсе да,
Алай кёрюнсе да –
Бирдиле ала.
Сёзню къайнагъы бирди.
Аллах бирди.
Адамны кёлюн, джазыуун джазгъаннга
Айталла «Джазыучу» деб.
Джаз – джазыу – джазыучу.
Сёз – ёз.
Сёзден башланнганды хар зат.
Сёз бла бошалады хар зат.
Сёзге джыйыллыкъды хар зат.
Сёзде – дуния эмда ахырат.
Сёз – Аллах.
ДЖАЙГЪЫ ТЮШ
Биченликни чалгъанма
Сукъланырча эл.
Эки сенек алгъанма,
Дырын джыяргъа кел.
Сенек ауузла эт,
Кючден ташырча мен.
Сора, тюз къалатырча,
Гебен башына мин.
Тау башында джулдуз,
Гебен башында сен.
Джай, кёк бичен, джулдуз –
Насыблыма мен.
Ай къатында джулдуз,
Къадау ташда Терек.
Сеннге сау бол дейди,
Нюрден толгъан джюрек.
Узун, джибгил хансдан
Бургъанма гырмык.
Гебенни джел чачмазча,
Ургъанма гырмык.
Гырмык бла ёрлеб,
Башына чыкъгъанма.
(джангы тюшген чыкъданмы?) –
Бираз къалтырайма.
Гебен люуюлдейди
(билмейме, неден?).
Аман тюш кёрмезме
Сени бла мен.
КИМИМСЕ, НЕМСЕ,
БИЛЕМИСЕ?
Джул-дузумса, Джол-дузумса, Джыл-дызымса;
Кёк тузумса, Джер тузумса, Джурт тузумса,
Джюрек тузумса, Джыр тузумса, бал тузумса...
АЗымса, ДЖАЗымса, ДЖАЗЫУУМса.
ТУБАНДАН КЁРЮНМЕЙДИ ДЖУКЪ
Не турна таууш, не орайда таууш,
Не ит чабхан, не бёрю улугъан,
Не азан къычырылгъан, не салах тартылгъан
(джашау, ёлюм да джокъча) –
Тубандан эшитилмейди джукъ.
Не джер, не Кёк,
Не таш, не джулдуз,
Не узакъ, не джууукъ –
Тубандан кёрюнмейди джукъ.
Не чек, не белги,
Не тамгъа, не байракъ,
Не Адам, не Халкъ, не Джурт –
Тубандан кёрюнмейди джукъ.
Джан-джаныуар джокъча,
Алам, Заман да джокъча,
Тюнене, бюгюн, тамбла да джокъча,
Дуния, джашау да джокъча –
Тубандан кёрюнмейди джукъ.
Алай а, тубан чачылса,
Джабылыб тургъан ачылса,
Таша зат бары ачылса –
(нелени кёрлюкбюз биз?)
Шашмай къаллыкъбызмы биз?
«СЕН КЪАЛАЙ ЭСЕНГ –
МЕН АЛАЙ»
Халкъым-Джуртум къалай эсе,
Джюрегим да алайды.
Тутулгъан Кюн, Ай да,
Къутулгъан Кюн, Ай да –
Манга Къарачайды.
Халкъым сауду, ёзге –
Джелимаууз да сауду
(онгсузгъа таш да тауду).
Алай а,
Хакъ Халкъы, Халкъ Хакъы
Тас болургъа джокъду амал.
Мен да – Тейри адамы,
Хакъ Поэти, Халкъ Поэти –
Кюрешеме аланы сакъларгъа.
Артха туракъламай, болмай экили,
Инсан хакъларыны, миллет хакъларыны
Болдум ёкюлю.
Къарчаны садагъы бойнумдады,
Татаркъанны къылычы джанымдады,
Умарны шкогу сыртымдады,
Махмуд Дуданы къаламы къолумдады.
Буракъ ат – Гемуда – тюбюмдеди,
Сатанай басхан джамчы юсюмдеди,
Дебет джазгъан темирле бла сауутланыбма,
Эмегенлени къырыргъа ууланыбма.
Джелимаузлагъа, сарыубеклеге дертленибме.
Атым, шкогум да джерленибле...
...Нартла къыргъан эмегенле тирилгенле –
Биягъы бизлеге сынау кюнле келгенле.
Амантишлени аман тишлери алынмай,
Оноугъа да Хакъ, Халкъ сайлагъанла, сыйлагъанла салынмай,
Тарихибиз, джашауубуз тюзелмез.
Не болса да, ким ёлсе да – тюз ёлмез.
Тюз ёлсе да, Тюзлюк джашар – Ол ёлмез.
...Зулмугъа, терсликге къаршчы кюрешдим,
Джюрек джарылгъынчы аямай сермешдим,
Ана тилимде, Къуран тилинде, кърал тилинде да сёлешдим –
Шайтанны джюрекден, джуртдан да къыстаргъа кюрешдим,
Амандан тазаланыргъа, артылыргъа кюрешдим.
Азан къычыргъанча, назму сёзюмю къычырдым,
Кереклини, керексизни да къычырдым,
Шайтанланы, мёлеклени да къачырдым.
Нюрге да, отха да узалды къолум.
Джерге да атды, Кёкге да чыгъарды джолум.
Къадау Ташдан Къара Ташха кетдим –
Джангылгъан, джангыргъан, джарыгъан да этдим.
Тобагъа къайытханча,
Къара Ташдан да Къадау Ташха къайытдым,
Джангыз Терекни тилинде хаджи сёзюмю айтдым,
Къазакъ Бёрюню тилинде назму сёзюмю айтдым.
Бирле «шайтан» деб, назмуларымы тюерге
Таш джыйдыла,
Бирле да «сабырлыкъ: ангы – джангы – джанлы назмула» деб,
Аланы тыйдыла.
Мен а, Аппаны сёзлерин
Айтама халкъыма:
«Сен багъыр эсенг, мен – къалай,
Сен къалай эсенг, мен – алай».
КЪАЛЮБАЛА БЛА АХЫРЗАМАННЫ АРАСЫНДА
Ауалы болгъанны ахыры болмазгъа
Бармыды мадар?
Джерге, джердегилеге да
Келликди ахыр кюн – ахырзаман.
Аны сагъышын этер орнуна,
Андан къутулур амалла этер орнуна,
Биригир орнуна,
Не бла кюрешеди адам улу?
Киши да билмейди не болурун тамбла:
Кюнмю длжукъланыр,
Учхан джулдузму тюшер джерни юсюне.
Джерни тамыры джокъду –
Къабыргъаларын кёзюу-кёзюу Кюннге бура,
Бурулады Кёкде.
Тамырсыз Джер, тамырсыз Терек –
Адам дуниясы.
Харкюннгю ууакъ къайгъыла, ууакъ джарсыула,
Къурт ургъан агъачха ушаталла адамны.
Тереннге, узакъгъа къараргъа да къоймайла аны.
Алай а, бир-бирде,
Сансыз-санаусуз Кюнле да джарыталмазлыкъ
Чексиз къарангы джелим ауузун ачыб,
Адамны кесин, дуниясын да джутаргъа хазырланнганын
Кёреди адам...
...Минг-мингджыллыкъ джолу юзюлюрюн биле тургъанлай,
Бютеу къыйыны зыраф болурун биле тургъанлай,
Ахырын кёре тургъанлай,
Тамырсыз дунияда, тамырсыз Терекде
Джашау-ашау этерге кюреше,
Той-оюн этерге кюреше,
Кесине ууакъ къууанчла, джубанчла къурай,
Амалсыздан, ол дуния – ёмюрлюк джашау – барды деб,
Кесине таурух къураб, анга ийнаныргъа кюреше,
Джашауну таша магъанасын табаргъа кюреше,
Джашаудан зауукъланыргъа, къанаргъа кюреше,
Бир джырлай, бир джылай,
Тубаннга ташая баргъан,
Адамдан къыйынлы бир джан болурму?
Ёлюрюн билген насыблы болурму?
Алай а, билеме:
Бу дуния къуругъанлыкъгъа, башхала бардыла.
Дунияла чачыла да, къурала да келгенле.
Джаратылыу-джашау-ёлюу-тирилиу – Хакъды.
Ол затха ауал-ахыр джокъду.
Аны ангылагъанлыкъгъа – кёлге асыу джокъду:
Мен билген дуния – адам дуниясы думп болса,
Башхаладан меннге не?
Адамны ёлюмден къутхарлыкъ,
Бу дунияны ёлюмден къутхарлыкъ
Неди? Кимди? Бармыды аллай кюч?
Аллай дараджагъа
Джеталырмы адам кеси?
Аны билими, ангысы-эси
Чыгъармазмы аллай дараджагъа?
Башха дунияладан а келмезми болушлукъ?
АЧЫКЪ МЕКТУБ
Аман тишлери, къабан тишлери кёрюне,
Мурдар кёзлери, гуду кёзлери джылтырай,
Джуртха да джуууртхача къарагъанла,
Халкъгъа да, джуртха да – тонар къайгъыда – къарагъанла,
Къайдан, къачан, къалай, не ючюн
Къошулгъансыз бизни халкъгъа, бизни джуртха?
Сиз – ёзден да тюлсюз, бизден да тюлсюз.
Атыгъыз – сылыкъ, мурдар, гуду.
Бютеу халкъны да кесигиз бетли этерге кюрешесиз,
Къарагъызны бютеу халкъгъа джагъаргъа кюрешесиз:
«Биз халкъ тюлбюз, андан-мындан келген джыйымдыкъбыз».
Тюз айтасыз: сиз –
Халкъ тюлсюз – джыйымдыкъсыз.
Адам да тюлсюз, халкъ да тюлсюз, бий, ёзден да тюлсюз.
Башсыз къулласыз сиз – башсыз къулла.
(башы болгъан къул да сизнича айтырыкъ тюлдю,
Къарачайлы тюлме, андан-мындан келгенме деб,
Терсине къараб, душман, амантиш болуб турлукъ тюлдю).
Барыгъыз сора, ол келген джеригизге,
Ол бий-бай болуб тургъан джеригизге.
Мында сиз – адам да тюлсюз, халкъ да тюлсюз, халкъ бла да тюлсюз –
Джыйымдыкъсыз, къулсуз.
Джаратмай эсегиз былайын,
Къарачайлы болургъа да унамай эсегиз,
«Халкъ тюлбюз – джыйымдыкъбыз» деб, турлукъ эсегиз,
Къарачайгъа душманлыкъ этиб турлукъ эсегиз,
Барыгъыз сора, келген джеригизге –
Бий, ёзден, халкъ болуб тургъан джеригизге,
Не этесиз мында джыйымдыкъ болуб, къул болуб?
Биз а айтабыз:
Биз –
Халкъбыз – Адамбыз – Ёзденбиз.
Ёмюрледен бери, къалюбаладан бери,
Бу джуртда ёзден халкъ болуб, эркин джамагъат болуб,
Тёре болуб, кърал болуб, джашай келгенбиз.
Биз къул тюлбюз, джыйымдыкъ да тюлбюз.
Биз – Халкъбыз-Адамбыз-Ёзденбиз.
Сиз да болугъуз бизни бирибиз,
Болугъуз бизни бла ёзден халкъ, ёзден адам,
Не да – къорагъыз арабыздан.
Хакъ, Халкъ, Эркинлик, Тюзлюк демеген,
Ёзден болургъа, Адам болургъа излемеген,
Бир иннет, бир уммет, бир миллет болургъа излемеген,
Бизни бла бирге Эркин болургъа, Къарачай болургъа излемеген,
Ёзден кърал, ёзден джамагъат болургъа излемеген,
Эркин, кишиге бойсунмагъан,
Къарачай къралны къураргъа излемеген –
Ол ёзден тюлдю, бизден тюлдю –
Бизге керек тюлдю.
АКЪ БЛА КЪАРА
1
Къууанч кюн Къара таугъа къарадым:
«Шашма,- дедим кеси кесиме,- билмейсе,
Къалай болурун тамбла къадарынг».
Къара кюн да Акъ таугъа къарадым:
«Умут юзме сен джашаудан, насыбдан.
Къайгъы, джарсыу, булут кибик, чачылыр,
Дуния сеннге бу акъ тауча ачылыр».
2
Къара тау бла Акъ тауну суулары
Бирге къошулгъан ёзен сууду ичген сууубуз.
Ичерге башха суу джокъду дунияда.
Акъны къарадан айырыргъа кюреше,
Сууну сюзерге, тазаларгъа кюреше,
Джашайбыз.
Бир-бирде Къара таугъа,
Бир-бирде Акъ таугъа
Ушагъаныбыз аны ючюн болур.
Акъ, къара да ичибиздеди, джюрегибиздеди бизни.
От оджакъ,
Юйню, тыбырны джылыта,
Кеси джалындан, къурумдан тола барады.
Джюрек да алайды.
Джюрекни джалынын, къурумун къурутхан а –
Иги иннет, Иги сёз, Иги иш.
Аланы магъаналары уа, иги не болгъаны –
Сыйлы китаблада,
Нарт сёзледе, таурухлада да
Кескин айтылады.
ДЖЮРЕКНИ САКЪЛА
Кёз
Кёреди нени да –
Аманны, игини да;
Юренеди неге да –
Аманнга, игиге да;
Алады нени да –
Аманны, игини да.
Къулакъ
Эшитеди нени да –
Аманны, игини да;
Юренеди неге да –
Аманнга, игиге да;
Алады нени да –
Аманны, игини да.
Ала артда
Джюрекге кёчелле –
Бизге бий болалла,
Бизге джол бичелле;
Халыбыз болалла,
Халибиз болалла,
Сёзюбюз болалла,
Ёзюбюз болалла –
Джазыу болалла.
Аман урлукъдан
Иги битим болмайд.
Аман адамны
Намысы, бети болмайд –
Адамлыгъы болмайд.
Аманнга джолукъсанг –
Аурууча джугъады.
Халалны харам
Кёзбау бла джыгъады.
Харамны-гюнахны
Ичинге джиберме.
Не татлы ышарса да,
Анга кёз-къаш берме.
Харамгъа-гюнахха
Къулагъынг бек болсун.
Харамгъа-гюнахха
Кёзюнг окъ болсун.
Джюрекни сакъла
Амандан-шайтандан.
Игилик неди? –
Юрен Китабдан.
Къан бла кирген
Чыгъады джан бла.
Джашаргъа кюреш
Шериат бла, Къуран бла.
Джолунгу джарытсын
Джангы Ай бла джулдуз.
Оюлмаз къаланг –
Иманды джангыз.
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР
Шайырны къаны, джаны да – назму.
Джашауу, джазыууу да – назму.
Джюрекни туз-дамыды назму,
Поэтни джюзданыды назму.
БОШАЛМАЙ КЪАЛГЪАН НАЗМУЛА
1. 1915 джыл Хаджи атама айтхан тюш
Келликди аллай заман –
Бал джыйгъан чибинлени
Къыстарыкъдыла балдан,
Мал тутхан адамланы
Айырлыкъдыла малдан,
Тюзлюк дегенлени
Къыстарыкъдыла Джуртдан,
Аллах дегенлени
Айырлыкъдыла Хакъдан,
Тутуб, сюрюб, къырыб,
Бошарыкъдыла Халкъдан,
Джашау бергенлени
Айырлыкъла джашаудан...
Алай эте, бошасала
Къурутуб джашилни, акъны,
Аны бла да тохтамай,
Дагъыда чурум табыб,
Сюрлюкле джуртдан халкъны...
Сора бир башха патчах
Артха къайтарыр аны...
Дагъыда келир заман –
Джан къоркъуу тюшер халкъгъа,
Ёзге халкъ джуртунда къалыр...
Дагъыда келир заман
Аллахха къайытыр адам,
Оноуун къолгъа алыр –
Ахырзаманнга дери
Адамлай, Халкълай къалыр.
2
Джандет къанатлы кёгюрчюн
Джерге джангылыб келгенди.
3
Ата джуртха къайытдыкъ деб къууаннган халкъ,
Ана тилге къайытдыкъ деб къууаннган халкъ,
Экисин да тас этерикди джангыдан,
Аллахха къайытдыкъ деб, къууанырча болмаса.
4
Акъды тауну мийиги.
Сакъды ачны кийиги.
Бусакъды агъачны бийи.
Узакъды къууанчны юйю.
5
- Къаллай бир джашар дунияда адам?
Берилгенди анга къаллай бир заман?
- Кеси болмаса джашаугъа заран,
Къаллай бир да джашарыкъды адам.
Адам къурутмаса джашауну-дунияны –
Аллах къурутурукъ тюлдю аны:
Ол ёлтюрлюк болуб джаратмагъанды аны.
6
Джай къарагъанча джаздан,
Тиширыу къарайды къыздан.
Къызыл гюлле, акъ чакъгъан терек...
Сюймекликден толгъанды джюрек.
ДЖАНАУАЛДА
Мен джашауну, ёлюм да мени –
Бир-бирибизни сюрюб айланабыз.
Ахырында ёлюм да, мен да –
Итлеча, арыб сойланабыз.
Сора, джерге батыб бара,
Кёреме кёкню:
Къуйрукълу джулдузланы кёреме анда –
Джандет къызланы кёреме анда...
Ышара тургъанлай, чыгъады джаным –
Дохтурла ангыламайла аны:
Зауукъланнганын билмей ёлгенни,
Джашаугъа къайтарыб кюрешелле мени.
Нек къайтардыгъыз мени артха?
Ким биледи экинчи кере
Джаным алай тынч чыгъармы-чыкъмазмы?
Энди мен Джашауну юсюнден тюл,
Ёлюмню юсюнден этеме сагъыш.
Кёреме кёкню, джулдузланы,
Кетгенлени кёреме мен.
Адам къоркъар зат тюлдю ёлюм –
Джулдузланы кёреме мен.
СЮЙМЕКЛИК
1
1.бир-бирибизни джаратдыкъ.
2.бир-бирибизни да джаратдыкъ.
3.дунияны да джаратдыкъ.
4.бир джангы дуния да джаратдыкъ.
5.бир джангы джан да джаратдыкъ.
6.джаратыудан башланады джаратыу-джаратылыу.
2
Бир-бирибизни джаратдыкъ:
Тюрлендик-Нюрлендик-Сюйлендик-Юйлендик.
Аллах джети къат кёкде этди бизге некях.
НАРТ ТАУРУХЛАГЪА, СЁЗЛЕГЕ МАХТАУ
«Джангур къоркъууун джел этер,
Эл къайгъысын Эр этер»...
Нартладан келген нарт сёзлеге
Эй бу дунияда не джетер?
Джети дунияда да не джетер?
Ой нарт таурухла, нарт сёзле,
Халкъ джырла, кюйле, ийнарла –
Сизни кючюгюзден элде-джуртда
Иги иннетле тууарла, джашарла.
Игилик-халаллыкъ-джигитлик
Не болгъанын билдиресиз –
Адамлыкъны джюреклеге
Сабийликден сингдиресиз.
Ой бу нарт таурухланы, джырланы, сёзлени
Къурагъан Халкъыма джаным къурман.
Къуранны орнун тутуб турдула ала,
Келгинчиннге дуниягъа Къуран.
Къуран келгинчи дуниягъа
Сиз сакълагъансыз адамны.
Тазалаб кёлюн-джюрегин,
Адам этиб ёсдюргенсиз аны.
Тюз къанда ёсдюрюр ючюн
Таулула сабийлерин,
Нартла къойгъандыла бизге
Нарт таурухларын, сёзлерин.
Ой нарт таурухла, нарт сёзле,
Къуран аятла бла бирге,
Тыйыб амандан – харамдан-гюнахдан –
Къаратасыз, тартасыз ёрге.
АКЪЫЛМАНЛЫКЪ, КИШИЛИК ДА – ОЛДУ
Кетелле адамла...элден, джуртдан да;
Дуниядан да кетелле;
Болмай себеб кимден да, неден да,
Кетелле кёзден да, кёлден да –
Хакъды джашагъан, ёлген да.
Разы болсанг, болмасанг да,
Тюрленмезлик бир джорукъду ол.
Къадарды ол.
Аны не къадар ангылаб эртде,
Анга кёре джарашдырыу джашауну –
Акъылманлыкъ олду.
Ёлюм келмей къаллыкъ тюлдю. Ол
Къачан, къайда, къалай джетер – къыйынды билген.
Аны ючюн, кесинги бегитиб,
Хар къуру да хазырлыкъда туруу –
Олду кишилик, акъылманлыкъ.
Сауутларын-сабаларын тешмегенлей,
Сабан сюре тургъан ата-бабала,
Аллай хазырлыкъны юлгюсюлле бизге.
Джашаргъа, ёлюрге да хазырлыкъ,
Джашау ючюн сермеширге хазырлыкъ –
Акъылманлыкъ, кишилик да олду,
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да олду.
ДЖАНГЫДАН БАШЛАННГАНДЫ ДЖАШАУ
Джангыр дей, джауады джангур да,
Джазгъы дей, тууады назму да,
Джазыу дей, урады джюрек да,
Джангызлыгъын унутханды Терек да.
Гяхиник ургъанды джерге,
Мал эси кетгенди кёкге,
Къанатлыла тебсейле Кёкде –
Кюн джарыкъды, джылыды, тазады.
Кёкню саламы-келямы-къаламы
Кёк-джер назмусун-дуасын джазады,
Табигъатны тюрлендирирге базады,
Хар бир джанны кёллендирирге базады –
Джерни кёлюн, джазыуун джазады.
...Джайгъа бурула барады джаз да.
Манга илеше барады къыз да.
Анга айтама: болгъунчуннга кеч –
Онг джанымдан сол джаныма кёч.
Кырдыкга бурула гяхиник,
Ташха, таугъа да ура джашиллик,
Джашха, къартха да келе сюймеклик,
Джангыдан башланады джашау.
Къанатларым – джаз бла джай.
Къууанчдан толгъанла къыз бла Ай.
Джаныма Кёк бергенди ашау –
Джангыдан башланнганды джашау.
ЧЫПЧЫКЪЛА
Джазгъы танг ала джырлайла чыпчыкъла –
Ой нечик насыблылла ала:
Къанатлары бар,
Учар кёклери бар,
Къонар джерлери бар –
Ой нечик насыблылла ала.
Кърал, чек дегенни билмейле ала,
Ибилис джорукъну, зулмуну билмейле ала.
Аллах бергенни ашайла, джашайла –
Гюнахсыз, таза джанлагъа ушайла.
Тюзю, къыйынлыкъ алагъа да джетеди –
Кюн аман аланы да тынгысыз этеди.
Онглу онгсузгъа бийлик этеди,
Башхаладан да хыянат джетеди.
Ёзге, эм бек аланы къоркъутхан, къурутхан –
Адамды. Ол кеседи ала къонуучу Терекни,
Чарсха алдырады ала учуучу Кёкню.
Аллай кёзюуде чыпчыкъла джылайла –
Къанатсыз, имансыз адамны къаргъайла.
Джыландан, къартджыгъадан кеслерин сакълайла,
Адамгъа уа не этерге билмей – хахайлайла.
Тилейле, кёкге къараб, Тейриден-Аллахдан:
«Къутхар,- деб,- эки аякълы джаныуардан – адамдан.
Ол кёкден, джерден да бошаргъа тебрегенди –
Барыбыздан да бошаргъа тебрегенди».
...Бюгюн а джырлайла чыпчыкъла,
Джылы, джарыкъ, джазгъы кюннге къууана:
Къанатлары бар, учар кёклери бар,
Къонар джерлери бар –
Бюгюн насыблылла ала.
КЪАРАЧАЙ – АЗИЯ – АУРОПА – АВРОРА
1
Орта Азияны зулмусундан къачыб,
Ауропагъа ётгенди Аврора.
Мында джашауу андан да ачы –
Не этсин энди, Аврора?
Эки баласын къутхара, къабланча,
Кърал чекледен ётгенди.
Эки джылны къачхынчы къошлада
Дуния азабын чекгенди.
Энди анга эркинлик бермей,
Ауропадан да сюрелле.
Келген къралынга къайыт деб,
Полисле, итча, юрелле.
Къарачайгъа сюргюн болмаса,
Аврора Азияда туумазед.
Анда да къыйынлыкъ джетмесе,
Тыш къраллагъа къачмазед.
Кёзюн ау басхан Ауропа,
Джюрегин джау басхан Ауропа,
Аны англаргъа унамайд,
Анга тынгларгъа унамайд –
Не этсин энди Аврора?
2
Харам тынгылауну басыб туралла
Къарачай тамадала айтмай джукъ.
Ол итледен, амантишледен
Къарачай халкъгъа хайыр джокъ.
Аланы оноулары – тоноуду,
Къара этиудю акъны да.
Отуз кюмюшге саталла
Джуртну, Миллетни, Хакъны да.
Уммет, Миллет дей, билмеген,
Не Хакъ, не Халкъ дей, билмеген,
Аллах, Адам дей, билмеген
Сылыкъ затла, джийиргеншлиле –
Къайдан чыкъгъандыла бизге?!
Аллай башчылаелле
Халкъны къырдыртхан, кёчюртген да.
Аллай башчыладыла
Халкъны тюб этиб кюрешгенле энтда.
Тышында къалгъанланы да Джуртха
Джыяр оноу, амал этмей,
Джаяу къалгъанланы да атха
Миндирир онг, мадар этмей,
Кюрешелле Халкъны чачыб,
Кюрешелле Джуртну чачыб...
...Джаш, къыз да Джуртдан къачыб...
3
Бизге къыйынды къайда да,
Бизге джол джокъду къайда да,
Азияда тургъанланы къой,
Джуртдагъылагъа да джокъду джашау –
Некди алай?
Терслик балта да, сабда да –
Терслик къралда, халкъда да...
Амантиш башчы да терсди,
Анга тёзген биз да терсбиз.
Биз итбизми, бёрюбюзмю?
Бёрю эсек, итле бизге
Башчы къалай боладыла?
Анга джууаб этейик да,
Андан оюм этейик да,
Ит, бёрю да болмайыкъ да –
Адам болургъа кюрешейик,
Халкъ болургъа кюрешейик.
ДЖЫР: КЪАЛЮБАЛАДАН АХЫРЗАМАННГА ДЕРИ+
1
Бир къыз джашай эди Джерде...
Алай джырлай эди ол къыз –
Кёкде джылай эди джулдуз,
Таш да джумшай эди джерде.
Къалай джырлай эди ол къыз,
Къалай джылай эди къобуз...
Тилленнген тёреси болса,
Къара таш алай джырлар эди...
Анасын – Кёкню – эскериб,
Джулдуз сагъатын эскериб,
Джарылгъынчы джылар эди.
Джуртда Джангыз Терек да
(аны эшитирча къулакъ къайда,
анга тынгыларча адам къайда,
аны ангыларча Адам къайда),
Джеталмагъан Кёгюне къараб,
Алай джырлай болур эди,
Алай джылай болур эди.
Джангыз Терекни джырына
(кюуюне, сарнаууна)
Къадау Таш кюйюб, къаралыб,
Тынгылагъан кибик, мен да алай,
Тынгылайма къызны джырына,
Джюрек таш бола, джарыла...
(джюрек да – таш болгъан джулдуз.
Терек да – тас болгъан бир къыз).
Таш да, Терек да – къыйынлы.
Кёкде, Джерде да джокъ насыб.
Къарангы кече, джангызлыкъ
Туралла дунияны басыб.
2
Къалюбаладан къараб, адам
(минг-минг джыл болса да арада)
Ахырзаманны кёргенча; Аны
Келе тургъанын кёргенча;
Орнунда сын болуб къалалмай,
Башха джол да кёралмай,
Аны аллына баргъанча
(къой да алай чаба болур,
аны джанын аллыкъ джанлыны аллына);
Ауал бла Ахыр бир-бирине,
Къадарларындан джанлаялмай,
Джууукълаша келгенча; Адам,
Ол къыйын джолда ненча кере,
Джангыдан джаратылгъанча, ёлгенча;
Дагъыда тирилгенча;
Болджал джууукълаша келгенча;
Хоу, къалюбаладан къараб, адам
Боллукъну сезгенча, билгенча,
Ахырзаманны кёргенча;
Аны аллына бармазгъа уа,
Артха не да бир джанына туракъларгъа –
Мадар джокъ. Къадар джокъ...
...Джангыз Терекни тюбюнде
Алай джырлай эди ол къыз –
Къолунда джылай эди къобуз,
Кёкде джылай эди джулдуз,
Таш да джылай эди джерде.
ДЖАЗГЪЫ ТАНГ АЛАСЫНДА+++
Бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб,
Чыпчыкъла тебрейле джырлаб:
Ёре джашил сахна – Терек;
Къараучула, тынгылаучула – Джер бла Кёк.
Шайырлагъа ушайдыла чыпчыкъла –
Тангны Келечилери, Джырчылары-лла ала;
Сабийлеге ушайдыла чыпчыкъла –
Бирча къууаналла джашаугъа ала.
Танг аласында ашхы тебсеб, джырлаб,
Сора, джырны-оюнну кёзюуюн сабийлеге къоялла ала.
Кюн да, Анача къарайды алагъа мийик Кёкден –
Джарыгъыны, джылыууну башхасы джокъ ана тилекден.
Чыпчыкъла, хоразла сюйюмчю айтхандан сора,
Танг джарыб, эртден элге келгенден сора,
Адам, мал таууш торлтурады ёзенни:
Эм уллу насыб – рахат джашау, тынчлыкъ-эсенлик.
Зыгытха, улакъгъа дери къаяны эрнинде,
Къой чыпчыкъгъа дери къойну юсюнде,
Къууандыра, туралла бары эсимде:
Эй ёлмеген – алтын аякъдан суу ичер.
Къанатлыча терек бутакъда,
Терекча, кийикча къая ранда,
Къой чыпчыкъча ол къой юсюнде,
Тура эсек да джер юсюнде –
Не насыбды, къууанчды джашау!
Юйюмю эшиги, терезеси да ачыкъды анга,
Кёлюм-джюрегим ачыкъды анга:
Къууана, чыпчыкъла бла бирге тюбейме тангнга.
Джырлай тургъан чыпчыкъла ючюн,
Ойнай тургъан сабийле ючюн,
Джазгъы-джайгъы башиллик ючюн,
Кёклюк-Акълыкъ-Джашиллик ючюн
Джашау деген сейирлик ючюн,
Сермеширге, ёлюрге да хазырма.
1. КЁРЕМЕ КЕСИМИ...+++++++
Бир имбашынгдан бир имбашынга
башынг бла тогъай тартылыб джанкъылыч,
Кюн тюбюнде джангурчукъ себелей,
Акъ чакъгъан терек бачханы ичинде
Кёреме хар къуру да сени:
Не эсе да – чебгенинг акъ, джаулугъунг къара...
Сени таба тутханма джол.
Джамчым къара болса да, башлыгъым акъды:
Сау-эсен тюбербиз деб, этеме умут,
Алай а кёзюмден кетмейди ол къара джаулугъунг...
2. ТАНГ АЛА СЫНДА
Джулдузла джукъланалла танг аласында.
Танг ала – сында. Ай бла джулдуз да.
3. КЁРЕМЕ КЕСИМИ ТАНГ АЛА СЫНДА.
КЁРЕМЕ КЕСИМИ ТАНГ АЛАСЫНДА.
КЕРЕМЕ ЭСИМИ АНГ АЛАСЫНА.
«АЗ И Я»ны ОКЪУГЪАНДАН СОРА
Кимди ол джаш –
Илму дунияны къалабалыкъ этген?
Ол а – ОЛЖАС,
Тюркологияны акъыл-балыкъ этген.
Уллу аман къышны хорлаб,
Джаз ачханча джерни ёзюн,
Тюркню дуниягъа джангыдан ачды
Олжасны сёзю.
Тюрк бёрюню улугъаны
Харам джукъудан уятды бизни,
Тейрибизге къайтарды бизни –
Унутургъа боллукъмуду аны?
Чаба, юре берсинле итле, амантишле –
Энди башха тюрлю болгъандыла ишле.
Тейри адамлары – тюрк бёрюле – биз бирбиз.
«Бирликде тирилик» – бириге, тириле да билирбиз.
Къат-къат къумну, сууну, минг-минг джылны юсюнден атыб,
Къат-къат ётюрюкню, джалгъанны юсюнден атыб,
Джалынны, къурумну, балчыкъны юсюнден атыб,
Тюрк бёрю силкиниб тургъанды ёрге,
Тюрк тарих, тюрк шийир – Тюрк ёмюр къайытханды джерге –
Ма аны ючюн тыйыншлыды Олжас тёрге.
Илму, шийир сёзюнгю кертилигинден
Тюрк джуртлагъа келгенчады джаз.
Джаша дейме, «А»-дан джетгинчиннге «Я»-гъа,
Дуниягъа
Сёзню тахсасын ачхандан ача,
Тюрк бёрюсю, Тейри адамы ОЛЖАС.
ПОСЛЕ ПРОЧТЕНИЯ КНИГИ «АЗ и Я»
(подстрочный перевод)
Кто этот парень –
В научном мире сделавший переполох?
А это – ОЛЖАС,
Тюркологию сделавший совершеннолетней.
Преодолев большую плохую зиму,
Как весна открывает землю,
Так тюрков заново миру открыло
Слово Олжаса.
Вой тюркского волка
От вековой спячки разбудил нас,
И вернул нас к нашему Тейри –
Разве такое забывается?
Пусть лают и визжат собаки –
Теперь обратного хода не будет.
Люди Тейри – тюркские волки – мы едины:
«Сила в единстве знаний, убеждений и дел».
Сбросив с себя слои песка, воды, столетий,
Сбросив наслоения кривды, лжи – эту сажу, грязь,
Тюркский волк встал на ноги.
Тюркская история, культура, Тюркский век вернулись на землю –
Вот за это Олжасу благодарен тюркский мир.
Благодаря истинному Слову науки, поэзии
На тюркские земли пришла весна.
Живи, пока не дойдешь от «А» до «Я»,
Открывая все новые тайны Слова,
Тюркский волк, человек Тейри – Олжас.
СТАВАНГЕР ШАХАРДА ДЖАЗ
Норвей къызла баралла
Орамлагъа сыйынмай...
Шайыр,
хаджи болгъанса –
Тюз турурменг, сыйынг бла?
Аллах къоярыкъ болмаз
Хаджи атымы сыйырмай:
Къызла баралла алай –
Кийимлерине сыйынмай...
Тиширыу берекетин
Тыяр кеб, чек
бармыды?
Сени этинги ашамаз
Ат джер, кёпчек бармыды?
Ансы, къалгъан бары – таб
(аз къалдым къычырыргъа):
Къара аджир хазырды
Акъ къызны къачырыргъа.
Тау къуш бла тенгиз къуш
Кёкледе болалла бир.
Гемуда къанатланады –
Джолубуз ёргеди, бил.
Джулдузубуз, джолубуз,
Джазыу болуб, кёрюне,
Викингле бла нартланы
Къошайыкъ бир-бирине.
Аллах къоярыкъ болмаз
Хаджи атымы сыйырмай –
Джетген къызла баралла
Кёкге, Джерге сыйынмай.
Норвейге бердим къалын
Арпа бла, эчки бла...
Къайры барасыз кетиб,
Джюрегими ичи бла?
Тюлме джоюл-гъан-ла-дан
Хаулелик бла, ички бла.
Къайры барасыз кетиб
Джюрегими ичи бла?!
Джаз сёзюме илиниб,
Биринг тохтар эсе уа,
Таулуну кишилигин,
Сынаб, махтар эсе уа...
Норвей демек – Шимал джол,
Къарачай да – Къар, Ай джол,
Сен, мен демек – Джюрек джол,
Сен, мен демек – Сюймек джол.
Сюймекликди Джер-Кёк джол,
Сюймекликди Керти джол.
Туугъан Кавказым – Шимал,
Тургъан тенгизим – Шимал...
Алай болгъанлыкъгъа,
Къыбладжюрекди Билал,
Къабланджюрекди Билал.
Норвей къызла баралла
Орамлагъа сыйынмай...
Шийир тенгиз чайкъалад
Джюрегиме сыйынмай.
Сезим толкъун шын туруб,
Къызла таба ауады.
Буз Шималгъа джаз джауум,
Къыбла джауум джауады.
Джер да, Кёк да, джюрек да
Титирейле, джашнайла.
Не Халкъыма, не Джуртха –
Сагъыш этмей бир джукъгъа,
Табигъатча, джашайма,
Сюймеклик бла джашайма.
Анда джашауум кетди
Къайгъы бла, аманча.
Мында дуниямы энди
Джашарыкъма адамча.
Джангур энед алгъышча,
Кёкде Кюн – алгъыш аякъ.
Дибидик болуб, джибиб,
Джалан бут, джалан аякъ
Къызла баралла джолну,
Кёкге узатыб къолну,
Джанкъылычха чырмала –
Нечик ариула ала.
Джангы туугъан назмум да
Барады ызларындан.
Мен ариу зат кёрмедим
Норвейде къызларындан.
Норвей къызгъа дедим: Хай!
(норвей тилде «салам» - «хай»).
Меннге не дер джулдуз, Ай,
Меннге не дер Къарачай,
Меннге не дер Адурхай?
Бир абыннган – минг сюрюнюр...
Биреуню къатыны къыз кёрюнюр.
Къайда мени хаджилигим?
Къалмайд мени дженгиллигим.
Сюймеклик азабын чеге,
Таулу къыз биринчиге,
Орус къыз экинчиге...
Норвей къыз джетинчиге
Не деб келдиле меннге?
Къыздан ариу не болур,
Бу джер башы дунияда?
Алакёз, къарачач акъ булут
Азмы чынгатды къаядан?
Акъ маралны сюре барыб,
Джетинчи раннга бегиндим.
Къарачач къызгъа да, къарачай къызгъа да
Узакъдан къараб, термилдим.
Узакъдан къараб, мийикден къараб
Кёрдюм джуртуму, халкъымы:
Къанатла битер эсе уа,
Элиме тюшер эсем а –
Къаядан атдым башымы.
Не кёрюндю, не кёрюнмеди
Кесек заманнга кёзюме.
«Элингден сууума...» - нек тынгламадым
Ол къарт таулуну сёзюне?
Кесим хауада тас болдум,
Кёк алды сермеб джанымы.
Дуния отунда кюйдюм мен,
Сёзюме чабды джалыны.
Турна тауушлу тизгинлерим
Халкъыма, Джуртума джетерле.
Мен сюйген къызла барысы
Сыйыт-къычырыкъ этерле.
Кимни алгъышы-къаргъышы
Джетди эсе да, билмейме.
Алай бошалды аргъышым –
Энди ышармайма, кюлмейме.
Алай а, талай заманны
Мен да джашадым аламат.
Энди дуния да, ариу къызла да
Уллу Аллахха аманат.
КЁРДЕМЧИ ДЖЫРЧЫ – СЫМАЙЫЛ+++
Къызыл эминадан сау къалгъан
Кёрдемчи джырчы – Сымайыл.
Аны джанын сакълагъан
Намазлыкъ бла хамайыл.
Джырчыны фикирлери,
Джырлары, зикирлери –
Сёзюне багъа джетмеген,
Халкъны эсинден кетмеген.
Минги Сёзю Джырчыны
Тау башында тау кибик.
Кёзюуню анга берген
Нарт джырчы да сау кибик.
Сымайылны кючюнден
Минги Таула экилле.
Аны Сёзюню къатында
Джангы джырла да эскилле.
Таулу къызны да сыйын кёрдю –
Кеси тенглигине кёлтюрдю,
Акътамакъ атаб атына,
Сыйлаб сюеди къатына.
Тау поэзияны къулагъына
Азан къычыргъан – Сымайыл.
Бюгюннгю шайырлагъа
Назму дефтери – хамайыл.
Союна сой джетмеген,
Боюна бой джетмеген,
Оюна ой джетмеген
Трам джырчы Сымайыл,
Хакъ-Халкъ Джырчы Сымайыл.
Бабалары – хыджиле,
Бири къалмай хаджиле.
Сымайылгъа джол чыкъмады,
Хаджиликге баралмады.
Мен барыб хаджиликге
Аны ючюн да къылдым хадж.
Тау шийирни патчахына
Бу назмум да болсун тадж.
Минги Сёзю Джырчыны
Тау башында тау кибик.
Кёзюуню меннге берген –
Ол кеси да сау кибик.
Минги Сёзю Джырчыны
Кёкге джетген бир тауду.
Джырын Халкъ джырлагъаннга
Ёлюм джокъду. Ол сауду.
МЕН ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКМЕ
Мен Джуртда Джангыз Терекме.
Алгъын халкъ Меннге джюрюучю болгъанды,
Джарсыуун, къайгъысын айтыучу болгъанды,
Менден умутчу болгъанды –
Мен а...тургъанма тынглаб,
Келечи болмагъанымы англаб.
Алай а, энди, тил битгенди –
Сёлеширге заман джетгенди:
Халкъ ийнаннган Джангыз Терекме,
Кёргеними, билгеними айтыргъа керекме.
Бир кёб къыйынлыкъ салгъанды халкъыма кърал.
Аны айтмасам –
Халкъ-Джурт туз-дамы манга болурму халал?!
Айтыр Сёзюмю, Аллах, ауузума сал.
Айтхан Сёзюме да де: «аминь».
Болмасам да шыйых не алим,
Мен Джуртда Джангыз Терекме –
Адамны-Халкъны, Джуртну-Табигъатны къайгъысын, джарсыуун
Бютеу дуниягъа айтыргъа керекме,
Кёкге, Джерге айтыргъа керекме.
Мен айтмасам, айтырыкъды ким?
Мен Джуртда Джангыз Терекме –
Хакъ Кертисин айтыргъа керекме,
Халкъны кёлюн айтыргъа керекме.,
Халкъны кёлюн джазаргъа керекме,
Халкъны джазыуун джазаргъа керекме,
Халкъны сагъайтыргъа керекме,
Гюнахын-харамын, терсин-аманын да, джашырмай,
Тюзюн, не ачы болса да, айтыргъа керекме,
Халкъымы-Джуртуму къутхарыргъа керекме.
Мен Джуртда Джангыз Терекме.
ЭКИ МЁЛЕК
Манга соруу-сууал этген эки мёлек –
Таш бла Терек.
Не этсин джарылмай джюрек да:
Джангызла, джаралылла
Джугъутур да, Таш да, Терек да.
Кёкде да, сын ташда да бютюн мутхуз
Кёрюнелле Ай бла джулдуз.
Къазакъ бёрюню улууу,
Аджашхан турнаны тауушу
Къачхы шылпы бла бирге
Къатылалла кёлге.
Мен сюйген, мени сюйген –
Тауда нарат, тюзде бусакъ...
Джюрегим болса да Боракъ,
Алагъа джол узакъ.
Къыйынды къадар. Джокъчады мадар.
Алай а, келеди ауаз: Бар.
Таугъа бар. Нюр таугъа, Минги Таугъа бар.
Къутхарыр ючюн узакъны, джууукъну,
Къутхарыр ючюн Халкъны, Джуртну,
Адамны, адамлыкъны къутхарыр ючюн,
Не этгенсе, этесе, этериксе?
Меннге соруу-сууал этелле эки мёлек –
Таш бла Терек.
АЛЛАХ, АДАМ ИЗЛЕГЕН ДА НЕДИ?
Кёзю къысыкъмыды, ачыкъмыды,
Териси акъмыды, къарамыды –
Ол тюлдю бедиш.
Иманы бармыды, джокъмуду –
Ма андады иш.
Адам болургъа кюрешемиди –
Тюзюн, кертисин, игисин сёлешемиди,
Джарыкъгъа, нюрге, билимге илешемиди,
Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да таза тутамыды –
Ма андады иш.
Джашауун Аллах айтханча къурамыды,
Зулмугъа къаршчы турамыды,
Онгсузгъа сакъ, джакъ боламыды –
Ма андады иш.
Аллах айтханча атлаймыды,
Аллах бергенни сакълаймыды,
Хакъ Кертини, Тюзлюкню джакълаймыды,
Аллах айтханча джашаймыды –
Ма андады иш.
Териси акъ, къара да болсун,
Джангыз, иннети-сёзю-иши акъ болсун,
Бир Аллахха къуллукъ этсин, иманлы болсун,
Адам болсун, адамлыгъы болсун..
Аны излейди Аллах адамдан,
Аны излейди адам да адамдан.
Иш териде тюлдю – Тейридеди,
Иш териде тюлдю – джюрекдеди.
КЪАНАТЛЫ
Кём-кёк Кёкден
Джап-джашил Джерге
Бир акъ къанатлы
Учуб тющдю.
Шоркъулдаб баргъан къара сучукъдан,
Таза суучукъдан суу да ичди.
Эки джанына сескекли къарай,
Бираз солуду.
Суу алыргъа келген къызчыкъны
Ариулугъуна эси кетиб,
Эки башлы бир къартджыгъагъа
Аш болургъа да аз къалды.
Сора, илгениб, къанатланды да,
Къоркъуулу джерден
Кёк-кёк Кёкге
Учуб, ташайыб кетди къанатлы.
Алай а, аны эсинде къалдыла:
Кёкге асры джууукъдан агъаргъан Минги Тау,
Джер къайгъыла къаралтхан Къадау Таш,
Умут кёгертген Джангыз Терек,
Джырлай, джылай, кетиб баргъан Къобан суу
эмда
Бир башха дуниядан бу дуниягъа суу алыргъа келген,
Суу агъачы да бойнунда джанкъылышча кёрюннген,
Кийикге, мёлекге да ушагъан,
Толгъан Айгъа, тийген Кюннге да ушагъан
Ёлюмсюз ариулукъ – джулдузкёз къызчыкъ.
Ким биледи, ала ючюн болса да,
Къанатлы артха къайытыргъа да болур.
Биягъы джерге –
Ариу джерге, мыдах джерге, къоркъуулу джерге –
Къонаргъа да болур.
ДЖАРЫЛМАЙЫН КЪАЛАЙ КЪАЛСЫН ДЖЮРЕГИМ
Кесимден, сенден да чыкъгъанды кёлюм –
Сен къара къуллагъа болгъанса келин.
Эринг – кюлде аунагъан эшек,
Сен ол къара эшекге болгъанса тёшек.
Ма ол джийиргеншлиге болгъанса къатын,
Балчыкъгъа булгъаннганды атынг, сыфатынг.
Кирге, балчыкъгъа нек тюшдю мёлек? –
Аны ангылаялмай джарылады джюрек.
Бузулгъанды ара:
Акъ къанатларынг болгъанла къара.
Джангылгъан, алданнган болурму джюрек? –
Сен къачан да болмазенг мёлек.
Бизде, поэтледе, къалмайды къылыкъ:
Бизге бичен да кёрюнеди кырдык.
Учузну да джулдуз этиб сёлешебиз,
Къахмени да мёлек этиб кюрешебиз.
Мен да тюлме шыйых, файгъамбар,
Алай а менде ёзден ёзек бар:
Биреуню къатыны къыз кёрюнмез –
Акъылым энди санга бёлюнмез.
Биреуге къул, бий да болмам,
Аладан туугъанла бла бир юй да болмам.
Сени джюрегинг – къурт ургъан алма,
Алай болмаса алагъа къатышмазенг...
Къара къаргъа акъ джаулукъ къысханча,
Ол акъ джаулугъунг а неди башынгда?
Сен къара киерге керек эдинг бюгюн –
Къара къулгъа чыкъгъанса эрге,
Амантиш чанкагъа чыкъгъанса эрге.
Халкъын, джуртун сатхан амантиш да,
Азат болургъа унамагъан къул да,
Алагъа тос, къатын болгъан сен да –
Барынг да манга бир итни...тюгюсюз.
Дуния мал ючюн сатдыла ала
Халкъларын, джуртларын, эркинликлерин.
Дуния мал ючюн сатдынг сен да
Кесинги, сюйгенинги, сюймеклигинги.
Амантиш чанка да, алтынтиш къул да
Акъ-къара юйде тегене, сынджыр ючюн талашалла.
Сени кибик джелбаш къызла да алагъа,
Эшеклеге байтал къошулгъанча, джарашалла.
Кесим джангызлай къалдым энтда мен,
Къазакъ бёрюлей улуйду джюрегим:
Шийир дунияны, сейир дунияны сыйламай,
Эркин дунияны, мийик дунияны сайламай,
Дуния малны сайлагъанды сюйгеним,
Отуз кюмюшге сатылгъанды сюйгеним –
Джарылмайын къалай къалсын джюрегим.
ТЮРЛЕНИР ЮЧЮН ДЖАШАУ
Тынармы, тынмазмы
Тилек бла эл иш?
- Халкъ излейди нени?
- Хлеба и зрелищ.
Акъылын, саулугъун да
Алыб миллетни,
Халкъны джегиудю
Къралны иннети.
Джукъ айтханны
Кеседи ашын.
Башын кёлтюргенни
Кеседи башын.
Кимни ашын, кимни башын
Кеседи кърал.
Алай бла бир ёмюрге
Халкъ болгъанды мал.
Къочхар, теке къалмагъанды,
Къалгъан – къой, эчки.
Не да болсун – эркинди
Кир оюн, ички.
Харамдан, гюнахдан
Тыймайд халкъ кесин:
Къарны эмда къарын тюбю –
Ангысы, эси.
Халкъ сюрюуге бурулгъанды –
Сюйсенг сюр, сюйсенг къыр.
Халкъны джарымы мылхыр,
Джарымы сылхыр.
Оноугъа тюшгенле къоркъмагъанла
Намысдан, Хакъдан.
Ибилис кърал, зулму джорукъ
Бошайды халкъдан.
Къул халкъ излейди нени?
- Хлеба и зрелищ.
Къалай тынар сёз бла,
Тилек бла эр иш?
Сынджыр бла тегене
Халкъ излеген бюгюн.
Башсыз къул бла къарын джалчы –
Халкъ дегенинг бюгюн.
Джаныуар кърал бла хайыуан халкъ –
Бири оу да, бири шау.
Не этерге керекбиз
Тюрленир ючюн джашау?!
ДЖАЗГЪЫ ОЮМЛА
1
Къууанч бла бушуу
Шекер бла туз
Суу бла тал
Таш бла джулдуз
2
Элия къурукъдан
Къычыра къаргъала,
Ёре турукъда
Джылай чыпчыкъла
3
Джыланны ууундан
Этелле дарман.
Адамны уууна (ууундан)
Бармыды дарман?
4
Джанкъылычха къонуб
Кёгюрчюн бла къарылгъач,
Бири мурулдай, бири джюуюлдей,
Кюрешелле джырлаб –
Тауусулмазлыкъча къууанч,
Келмезликча къач.
ИНКЪЫЙЛАБ ДЖЫРЧЫСЫ +++
Шыбыла чыбыкъда джырлайды къанатлы
КЪАРА СУУ
Суу агъачынг да джанкъылычха ушайды.
Толу челеклерингде,
Къара суудан, сууукъ суудан, дарман суудан толу челеклерингде
Мени джюрегиме ушаш,
Кюе, джана тургъан Кюн,
Кёкден тюшюб, джууунады, чайкъалады.
Кёкден, Кюнден, суудан толу эки челегинги
Джанкъылычха тагъыб, имбашынга атыб,
Тёкмей, чайпамай алыб келесе.
Джана тургъан джюрегиме себеб излей,
Кёкге, Кюннге – Сеннге
Джууукъ болургъа излей,
Тохтатыб,
Челегингден суу ичеме.
Кесиме, Сеннге айта эсем да,
Айтама: насыблы бол.
Эшитеме: халал болсун.
Халал болсун.
Сууунг манга халал болурму?
Кесинг да мени бла насыблы болурмуса?
Къарайма Сеннге –
Кёлюм-джюрегим
Кюннге, Кёкге джууукъ бола, тенг бола.
Мен къазыб чыгъаргъан къара суудан
(Поэтни къара сууу дейдиле энди анга,
Билалны къара сууу дейдиле энди анга)
Суу алыб барады сюйгеним.
СЮЕМЕ СЕНИ
Къалай узакъса, къалай джууукъса,
Къалай иссисе, къалай сууукъса,
Къалай багъалыса, къалай учузса,
Къалай джарыкъса, къалай мутхузса.
Къышымса, джайымса,
Джулдузумса, Айымса,
Къууанчымса, джарсыуумса –
Джазыуумса.
Шийириме –
Илхамса, балхамса, алхамса,
Кесиме уа – «Фатиха» болгъанса,
Аурууум, дарманым да Сенсе,
Джашатхан, ёлтюрген да Сенсе,
Тирилтген да Сенсе.
Джан-сан суусабымса мени,
Къыямат кюн джууабымса мени.
Бир Джерча тартаса мени кесинге,
(Сенден айырылыр къарыуум джокъ);
Бир Кёкча тартаса мени кесинге
(учунсам, учсам да джеталмайма Сеннге).
Бир бу дунияча, бир ол дунияча
Кёрюнесе меннге.
Сеннге къайда, къачан, къалай тюберигими
Билмей турама.
Сууабсыз сууабымса мени,
Гюнахсыз гюнахымса мени,
Аллахсыз Аллахымса мени –
Сюеме Сени.
АДАМЛЫКЪ – ТАЗАЛЫКЪДЫ
Нени юсюнден сагъыш этсенг, сёлешсенг –
Аллай бир джууукълашаса анга.
Аны ючюн керекле бизге
Джарыкъ, джылы, халал, иги сёзле.
Иги сезим, иги оюм, иги иннет, иги сёз –
Иги ишге бурулалла ала,
Игиликге къуллукъ этелле ала,
Игиликни джууукълашдыралла ала
Джюрегин да, тилин да, тёнгегин да,
Юсюн-башын да, юйюн да, тёгерегин да,
Таза тутхан, ариу тутхан – олду Адам.
Адамлыкъ – ол тазалыкъды.
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕБИЗ
Шайтанлагъа, джинлеге да тюбей,
Джарты моллалагъа, джарты алимлеге да тюбей,
Джаныуарлагъа, хайуанлагъа да тюбей,
Игилеге, аманлагъа да тюбей,
адам сюрюуледе Адамлагъа да тюбей,
Кераматы болгъанлагъа да тюбей,
Шыйыхлагъа, файгъамбарлагъа да тюбей,
Нюрден джаратылгъанлагъа да тюбей,
Джыл къайтарыучулагъа, Китаб ачыучулагъа да тюбей,
Адам улуну тарихин тюшюре эсибизге,
Китабны джорукъ этиб кесибизге,
Не соруугъа да джууаб табаргъа кюрешебиз,
Не ауруугъа да дарман табаргъа кюрешебиз.
Билимли болургъа, иманлы болургъа – Адам болургъа кюрешебиз.
Палахдан, азабдан къутулургъа, сакъланыргъа кюрешебиз,
Адамча джашаргъа, джашау этерге кюрешебиз.
Аллах айтханча джашаргъа кюрешебиз.
ДЖАШАУДАН ИГИ БИЛМЕЙМЕ БИР ЗАТ
Адам кеси кесине салмаса азаб,
Адам адамгъа салмаса азаб –
Джашаудан иги болмазед бир зат.
Бу дунияда джангыз бир затха
Къул не бий болургъа излемейме мен.
Ёзден джашау, эркин джашау дейме –
Олду эм уллу насыб эм къууанч.
Джандет, джаханим да джердеди, билеме,
Джандет, джаханим да джюрекдеди, билеме,
Кырдык, терек, джаныуар да билелле аны.
Джаны болгъан бары билелле аны.
Джулдузла Кёкде джаналла, джукъланалла,
Адамла да Джерде – алай.
Къууанч да кёребиз, бушуу да кёребиз,
Ёлсек, къалсакъ да дунияны кёргенбиз,
Джашау, ёлюм да хакъды – билгенбиз:
Насыблы, насыбсыз да – биз.
Мен – джазгъа сау чыкъгъан бир адам,
Тангнга сау чыкъгъан къанатлы бла бирге
Джырлайма – джылы, джарыкъ кюннге къууана.
Адам адамгъа салмаса азаб,
Кеси кесине салмаса азаб,
Табигъатха салмаса азаб –
Джашаудан иги болмазед бир зат.
СЫН ТАШ
Эсимден кетгенди – къайсы джыл эди ол?
Къыш эди. Ол эсимдеди.
Чынгылны эрни бла бара эди джол...
Ол джол бла киши джюрюмейди энди.
Тёбен джанына таш атсанг –
Тауушу да чыкъмай къала эди...
Огъары джанына къарасанг –
Къаяла юсюнге оюлалла деб къоркъа эдинг.
Тюз джол джанында бар эди бир таш...
...Ол къара ташны агъартхан эди къар.
Къарны уа къызартыб эди къан –
Кёргенин унутмайды джаш.
Таш юсюнде – бир акъ башлыкъ бла, къара джамчы.
Акъ башлыкъда – бармакъ басхан бир къан тамчы.
Эшта, окъ таулуну башындан тийген болур эди.
Ол бу аумаз ташха къабланнган болур эди.
Бу ачы хапар джайылыб элге,
Эл саулай тургъан эди ёрге –
Ёзге, не башлыкъ, не джамчы танылмады,
Джоюлгъанны не ызы, не кеси табылмады.
Ол кюнден сора, таулула
Сын Таш деб къойдула ташны атына.
Бюгюн да турады ол таш алайда –
Къарала, агъара, къызара.
Билмейме, кимгеди, негеди бу сын таш? –
Меннгеми, сеннгеми, ангамы?
Тийрегеми, элгеми, халкъгъамы?
Джолгъамы, Адамгъамы, заманнгамы?
Сюеледи сын таш – агъара, къызара, къарала...
Джол да, эл да джокъду бюгюн былайда.
Зулму тутхан, сюрген, къыргъан бары,
Джаназысыз, кебинсиз, сынсыз къалгъан бары
Бу Ташха – «Сын Ташым» дерге боллукъла.
Сын Ташым дейме бюгюн мен да анга.
Меникид дерге эсге келмегенед ансы,
Гитчеликде огъуна кёргенем ташымы, сынымы.
...Тенгиз толкъунла джаба къумда ызымы,
Сын ташымы кёреме анда, таулада...
Сын ташым кёреем ол Таш таулада.
Меники кёреем
Окъ тешген ол акъ башлыкъ да, къара джамчы да,
Къарны къызартхан къан да меники кёреем.
Меники кёреем ол Сын Таш таулада.
АЛАЙ БЛА ДЖАШАРЫКЪЛА АДАМ, ХАЛКЪ, ЭЛ
Келелле, кетелле адамла –
Толкъун ызындан толкъун, тёлю ызындан тёлю.
Энди бизлеге да
Джууукълашады ёлюм:
Ким – алгъа, ким – артха...
Ёлмезлик а – джокъ.
Ёре турукъгъа къарайма –
Бирчады джорукъ.
Джаны болгъанны барына келеди ёлюм –
Кырдыкга, терекге да:
Джер къаты тартыб турады кесине,
Учаргъа къоймай Кёкге да.
Джер аягъыбыздан алыб турады бизни,
Джер-Кёк чекден ётерге къоймай.
Кетебиз – тёлю ызындан тёлю –
Бу дуния джашаудан бирибиз да тоймай.
Бизни тёлюге къач
Джаздан, джайдан сора келеди –
Ол да насыб, ол да къууанч.
Къачда туууб, къышда ёлгенле,
Джазны, джайны кёрмей ёлгенле,
Джашамай ёлгенле –
Къыйынлы, зауаллы алалла.
Ёсген, чакъгъан, кёгет да берген,
Дунияны, джашауну да кёрген,
Андан сора аджалы джетиб ёлген –
Насыбсыз тюлдю.
Дуниягъа, джашаугъа къучакъ кериб,
Кёрюне – кёрюрюн кёрюб –
Алай киргеннге, джылау джокъду.
Джашамай ёлгенди – джарлы.
Мен да джашадым джарылгъынчы джюрек.
Сау къалыгъыз, Таш бла Терек,
Сен да рахат бол, Къазакъ Бёрю –
Ызына айланыб къул болмаз азат тёлю.
Бизни да унутмаз азат тёлю.
Къул, бий билмей джашар ёзден тёлю,
Нарт ата-бабаларын эсгерген эркин тёлю,
Амантиш итлерин къурутхан джигит тёлю,
Харамдан, гюнахдан къутулгъан асыл тёлю,
Джуртуна, джазыууна ие болгъан Керти тёлю.
Диним-тилим-джуртум деген – Адамды, Халкъды.
Джашагъан, ёлген да – хакъды. Джангыз,
Тюзлюк, Эркинлик ючюн сермеше, джаша, ёл –
Ол заманда «Керти Адам, керти Эркиши» дерикди эл.
Алай бла джашарыкъла Адам, Халкъ, Эл.
ДЖАШАУ бла ДЖЮРЕК
1
Джюреги кимни да – алгъа – джулдузчады,
Айланады кёкледе учуб.
Артда джашау тюеди – ол кюеди,
Сора,
Къаралыб, къатыб, джарылыб, сыныб,
Таш болуб тюшеди Джерге.
2
Джюрек:
Кёк-Джер-Джулдуз-Таш.
БИЛИРГЕ ИЗЛЕЙМЕ
1
Мен араб тилни билирге излейме
Къуран ол тилде болгъаны ючюн,
Файгъамбарыбыз да ол тилде сёлешгени ючюн.
2
Мен тюрк тилни билирге излейме
Ол мени ана тилим болгъаны ючюн.
3
Мен ингилиз тилни билирге излейме
Ол дуния тил болгъаны ючюн.
4
Орус тилни да билирге керекди –
Кърал тилди ол.
Кърал бизге джетдирген къыйынлыкълада
Гюнахы джокъду аны.
АМАНАТ
«Ёлеме» деб, билмей къоркъа,
Дуния джолуму къысхарта-къыркъа,
Бюгюнлеге джетдим.
Джашау, ёлюу, тирилиу да – чакъ.
Джашау, Ёлюу, Тирилиу да – хакъ.
Нем игиди мени кырдыкдан, терекден,
Къушдан, балыкъдан, бёрюден, кийикден?
Мен да – аланы бири, алача бир джан:
Джашау – къазауатды, кёк-джер да – бетджан.
Алай болса да, иман джулдузум, джан –
Ич-тыш дуниямы, ахратымы да джарыт.
Мен джаныуар, хайуан да тюлме, шайтан, джин да тюлме –
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъгъанымы таныт.
Къара джинден, шайтандан кесими, халкъымы да къутхара,
Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан кесими, халкъымы да тазалай,
Фыргъауунла, файгъамбарла да джашагъан дунияда джашадым,
Кюе, ёле, тюнгюле, дагъыда тириле, джашадым.
Аллах буюргъанча джюрюрге кюрешдим,
Сёзюнден кюч алыб, джаздым, сёлещдим.
Адамны къадары...ахсыннган, кючсюннген да этдим,
Узакъ-къысха джолда джангылгъан, тюшюннген да этдим.
Гюнах, сууаб этерге да джетди заманым,
Халал, харам дерге да джетди заманым,
Юренирге, юретирге да джетди заманым,
Энди... кетерге джетди заманым.
Джазны, джайны, къачны, къышны да кёрдюм.
Джашадым – къыйынлыкъ, къууанч да кёрдюм,
адамны – Адам, сюрюуню да Халкъ болуб кёрдюм,
кесими да Адам болуб кёрдюм.
Огъесе, кёзюмеми кёрюндю алай?
Узакъда-джууукъда – джулдузу бла Ай.
Соруу-сууал – бары да алда:
Джыгъылыб не бугъунуб къалаллыкъ джокъду джолда.
«Ёлеме» деб, билмей къоркъа,
Дуния джолуму къысхарта-къыркъа,
Мен да бюгюнлеге джетдим.
Ана тилни, Ата джуртну, Халкъны
Келямлы-къаламлы-къамалы джашлагъа аманат этдим.
Да алайды къадар:
Джашау-ёлюу-тирилиу да – кёзюу,
Джашау-Ёлюу-Тирилиу да – керти.
Ас-саламу-гъалейкум джулдузу бла Ай,
Ас-саламу-гъалейкум Малкъар-Къарачай.
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ
(китаб 2004 джылны джайында джазылыб башланнганды)
китабны башха аты: ДЖАН
ИМАН
(китаб ачхан назму)
Ёз тутдургъан Сёз,
Сёз тутдургъан Ёз,
Кёкден эннген джарыкъ,
Джол кёргюзтген джарыкъ,
Ол джиберген джарыкъ –
Нюр къанатлы Сёз.
Эс ташлатхан сес,
Дерс башлатхан сес,
Эс табдыргъан сес,
Кёкден келген сес.
Андан келген салам,
Андан келген Келям,
Нюр джарыкъдан буйрукъ,
«Окъу» деген буйрукъ.
Барыбызгъа джорукъ,
Барыбызгъа буйрукъ:
Окъу, къара джай,
Къара таны, джай.
Къарангыны ичи бла,
Файгъамбарны юсю бла,
Болуб буйрукъ, джорукъ,
Бизге джетген джарыкъ:
Окъу, къара джай.
Къара таны, джай.
Бол джулдуз бла, Ай бла –
Айнырса алай бла,
Хорлам келир алай бла.
Бол джулдуз бла, Ай бла.
КЪАНАТЛЫ
Кече кетди, къайгъы кетди – танг атды,
Джырламайын, айт, не этсин къанатлы:
Джарыкъдан, джылыудан, умутдан толду дуниясы,
Сакълайды узакъда, мийикде, чууакъда уясы.
Учад-къонад, тынгы табмайд къанатлы,
Ауузунда чёбю бла къанатлы.
Ата джуртдады аны джаны-джюреги,
Мындагъы уа – къуру саны-тёнгеги...
Къачхы джелле сюргенелле Джуртдан...
Хей, уллу аман къышха чыдагъан къанатлы,
Хей, джазгъа джаны сау чыкъгъан къанатлы,
Аллах энди айырмасын Джуртдан.
Къайытханса Джуртунга учуб-учунуб,
Алай а къайда уянг болгъан Таш, Терек?
Чачылыбды, бузулубду тёгерек,
Джыламайын, айт, не этсин къанатлы?
Ёзге ол джангыдан ишлер уясын.
Къайыталмазлыкъла ючюн да джашар, джырлар, джылар,
Къанатсыз къалгъанлагъа да эс табдырыр, кёл этер,
Кетген кюнден да дерс алыр, тюшюнюр, оюм этер –
Къанатлы джангыдан къурар дуниясын.
Алай а къоркъуу кетмез эсинден –
Юсюндеди тарих къалагъан джюк.
Зулму-терслик болмагъанды тюб.
Келир кюн да не келтирир, къайдам...
АЗАН
Мухаммад чыгъаргъанед Нюр Таугъа,
Минги Таугъа чыгъаргъанед Расул,
Алада къала билмедим ансы.
Да бирле айтханча болмазем асыл –
(аны юсюне да джетмеди акъыл)
Ансы Кёкден энмезем джерге.
Чууакъ эди Кёк, таза эди къар...
Эки къанатым – Къарачай-Малкъар –
Чыгъаргъанелле мени мийикге,
Къонуучу джерге малаикле.
Азанчы атыма тюз бола,
Минги Таудан къычыргъанем азан,
Чакъыра Бирликге-Эркинликге-Тюзлюкге.
Халкъым эшитген болурмед, къайдам...
«Къарачай-Малкъар энчи кърал болмай,
Къуранны, Шериатны кесине джорукъ этиб алмай,
Кесин харамдан, гюнахдан тазаламай,
Иманлы окъууну-билимни джолунда бармай,
Хакъ джолда бармай,
Къалай къутулур зулмудан-зорлукъдан?
Аллахха къуллукъ этмеген,
Ибилисге этеди къуллукъ».
Бу керти затланы айтханем мен,
Кесими отха атханем мен.
Мен кюйдюм ким ючюн, не ючюн? –
Аллах ючюн, Адам ючюн, иман ючюн.
Къыйналама, алай а сокъуранмайма.
Хакъ джолда нек бармайсыз деб да, сормайма.
Къыямат кюн сорлукъду аны Аллах кеси.
Мен адамлыкъ-муслиманлыкъ борчуму
толтурургъа кюрешдим.
Аны ючюн назму, аят тилледе да сёлешдим.
Тауда, тюзде да, кече-кюн да къычырдым азан.
Аны эшитиб, намазгъа уюду эсе бир адам –
Мен борчумдан чыкъдым. Кесими орнума да бир адамны
Хазырлаб кеталсам – ёлюмсюзлюкге санайма аны.
Дунияны, Адам улуну Аллахха къой.
Сен джангыз бир адамны, бир Терекни, бир Ташны къутхар.
Хар адам бирер адамны, бирер джанны къутхарса –
Бютеу дунияны, адам улуну къутхарады ол.
Аны ючюн джазама назму, къычырама азан.
Ийнанама эшитир, тюшюнюр деб, бир адам.
КЕСИНГДЕН, МЕНДЕН ДА БОШАМА
Зулму-терслик юсден кетсе да,
Эсден кетмейди.
Ол бизге не кече, не кюн
Тынчлыкъ бермейди.
Артыкълыкъ-зорлукъ кёзден кетсе да,
Кетмейди кёлден.
Къадаргъа бойсунуу, басым-сабырлыкъ
Джетмейди бизге.
Билмей, кюн ачылгъаны бла хайырлана,
Къууана, къанат кере,
Зулмугъа болабыз аш
Экинчи кере.
Терслик талайды, кемиреди бизни
Ичибизден.
Къыстаялмайбыз, къуруталмайбыз аны
Эсибизден.
Джылан ургъан джибден да илгенеди.
Ауузу кюйген суугъа да юфгюреди.
Ёзге, джюрек, къой, тубаннга юрме.
Озгъан джангурну джамчы бла сюрме.
Кючюнге кёре этенсе мадар.
Не этгин, сенден кючлюдю къадар.
Джюрек, кесинги бошуна бошатма,
Керексиз къайгъыгъа кесинги ашатма.
Зулмугъа-зорлукъгъа чыдагъанса сен –
Ичингден къызыб, кюйюб башлама.
Озгъан джангурну джамчы бла сюрюб,
Кесингден, менден да бошама.
Къадардан онглу болмагъанынга къыйналыб,
Кесингден, менден да бошама.
БЕТ-НАМЫС
Сынджырдан ычхыннган итге ушайла
Намыссыз адамны сёзю да, кеси да.
Ол къоркъады джангыз таякъдан,
Аны тыйгъан сынджырды джангыз.
Иман бла намыс, сора окъуу бла билим –
Былалла адамны Адам этген.
Адамны адамлыкъ шартларында
Не болур бетге-намысха джетген?
Сынджырдан ычхыннган кёпекге ушайла
Намысдан ычхыннган сёз да, адам да.
Бет-намыс болмагъан джерден
Узакъдыла Аллах да, иман да.
КЪАБЫРДА ДА ТАБМАЗМА ТЫНЧЛЫКЪ
Джайы джайгъа, къышы къышха,
Джашы джашха, къызы къызгъа
Ушамагъан бир джурт, бир халкъ.
Джокъду мында адет-намыс.
Хапарсызла андан джаш, къыз –
Бузулгъан эл болады талкъ.
Имансыз халкъ болады талкъ.
Башха джуртлу бир къарала –
Тынчлыкъ бермегенле Гъарбха, Шаркъгъа –
Бий болгъанла Джуртха, Халкъгъа,
Халкъдан бошайдыла ала.
Ичкичиликни джайгъан – ала,
Хаулеликни джайгъан – ала,
Халкъны манкъурт этген – ала,
Джуртха тоноу этген – ала.
Киши кёлтюрмейди башын,
Къутхармайды къызын, джашын,
Сюрюуге бурулгъанды халкъ –
Узаймайын боллукъду талкъ.
Джуртунда да джуртсузду халкъ.
Халкъ джуртуна тюлдю ие,
Джазыууна тюлдю ие –
Узаймайын боллукъду талкъ.
Башха джуртлу бир къарала,
Халкъгъа, Джуртха ие – ала:
Джуртну байлыгъы алагъа аш,
Халкъ да алагъа къул-къарауаш.
Джауланы, амантишлени да тюл,
«Джигитле» къыралла бир-бирин.
Ичиб, эсириб, мылхыр болуб,
Айланалла сылхыр болуб.
Ариу къызла да айланалла
Къаралагъа тёшек болуб...
Къалай къалды бу эски халкъ
Хайуан болуб, эшек болуб?
Былагъа болур болгъанды.
Бир уллу халкъ тюб болгъанды,
Сакъламагъанлыкъдан кеси кесин:
Хаулеге, ичкиге бериб кесин,
Харамгъа, гюнахха бериб кесин –
Имансызлыкъгъа бериб кесин,
Шайтаннга хорлатханды кесин,
Кеси къурутханды кесин.
Былагъа болур болгъанды...
Джуртум таба кетди эсим.
Халкъым таба кетди эсим.
Минги таулу мийик Джуртум,
Джулдуз, Ай тамгъалы Тейри халкъым!
Сеннге уа бармыды къоркъуу?
Башынга эркинмисе?
Джуртунга, джазыуунга иемисе?
Джашаргъа сюемисе?
Сора,
Тюб болгъанлагъа къара да,
Ала этгенни этме сен:
Ибилисге, шайтаннга тюл,
Джаратхан Аллахха бойсун,
Аллах айтханча джаша –
Олду къутулууну джолу.
Эй, мийик Джуртлу Халкъым!
Сени Хакъ джолда кёрмей ёлсем,
Къабырда да табмазма тынчлыкъ.
ДЖАН
Бош айландым, джаз келди деб, къызына –
Къыш къыяма келе турад ызына.
Бузлатады чууакъ кёкде джулдузну,
Бузлатады джер джюзюнде джанкъозну.
Джаз бла джайгъа керилибед къулачым ...
Не къысхады джер адамны къууанчы.
Джерде джанкъоз, кёкде джулдуз – джан деген.
Таша къудрет – джан да бериб, «джан» деген.
Бир багъана, минг магъана
ДЖАН деген.
Къарангыда, джарыкъда да джан деген.
Джан деген.
Джан.
Оноу-магъана-буйрукъ:
Джан.
ТОХТАУСУЗ СЕРМЕШЕЛЛЕ АЛА
Басдырыкълана, илгене,
Тынгысыз джукълайды къама да.
Тар къында къан тюшле кёре,
Джокъду рахатлыкъ анга да.
Магъадан джурту къайдады?
Къайнатхан оту къайдады?
Сууутхан сууу къайдады?
Къайдалла кёгю, джери да?
Минги Нюр Тауда табылгъан,
Джулдуз темирден джазылгъан
Кёк къылыч къалай къалыред
Джулдуз джазыулу болмайын,
Бёрю ауузлу болмайын?
Тейрини адамгъа саугъасы,
Тейри адамына саугъасы –
Кёкледен эннген къуш къылыч,
Ой бёрю ауузлу къурч къылыч.
Келечи къылыч, Хакъ къылыч,
Итледен, амантишледен
Къутхаралдынгмы джуртунгу,
Къутхаралдынгмы халкъынгы?
Джакълаялдынгмы Адамны,
Сакълаялдынгмы Тюзлюкню?
Айтханын этиб Тёрени,
Разы этдингми Тейринги?
Сёз бла къайытмагъанны
Сен къайтаралдынгмы иманнга?
Огъесе,
Зорлукъ этмей, зорлукъ да этдирмей,
Алаймы джарадынг инсаннга?
Сен тюлсе Кёк не Джер къылыч,
Сен тюлсе Гъарб не Шаркъ къылыч,
Сен тюлсе Заман не Халкъ къылыч,
Сен – Тейри къылыч, Хакъ къылыч.
Джанымда къама, къолумда къалам
Бир темирден джазылгъансыз,
Бир Аллахха бойсунасыз,
Къуллукъ этесиз бир Аллахха.
Алай а джокъду тынгы-тынчлыкъ
Не къамагъа, не къаламгъа.
Аллах ючюн, Адам ючюн
Тохтаусуз сермешелле ала.
СЮЙМЕКЛИК «КЪУЛХУ» ТЮШГЕНДИ БИЗГЕ
Кечеле да джарыкъла мында,
Бийчеле джарытхан кечеле.
Биз алай чыгъыучанбыз тангнга –
Сюймеклик гюнахла кечиле.
Джулдузла, чабакъла да кёлде,
Кийикле, мийикле да кёлде,
Мен да хазырма ары,
Джангыз, сен ышар да: «кел»,- де.
Сюймекликге бармыды базман,
Сюймекликге бармыды чек?
Ёлчелерге бар эсенг базгъан,
Ма джюрегим – сууабын, гюнахын да чек.
Бу кече кёрюннгенди бизге
Эки Кюн къошулгъанча бирге,
Эки Кёк къошулгъанча бирге,
Эки тау суу къошулгъанча бирге,
Эки дуния къошулгъанча бирге.
Бюгече
Дефтерлерибиз аууушуннганды бизни,
Къадерибиз джазылгъанды бизни,
Бир джангы дуния башланнганды бизге.
Бу акъ кече, къызчыкъ, джюрегими бакъ –
Сизден келген джарыкъ – джумшакъ эмда сакъ.
Бу къадер кече эригенле ташла да.
Сен да, бар къоркъууунгу-къайгъынгы ташла да,
Эри, табигъатха бойсун, къошул.
Бол терекге, кийикге, мёлекге да хоншу.
Бал суудан толгъанды къошун.
Сюймеклик «къулху» тюшгенди бизге.
Джаннет бачхада Адам бла Хауача,
Бюгече алайбыз. Кюн бла Айбыз.
Алда уа – джылау, алда уа – сынау...
Бюгюн а – джашайбыз.
СОРА... ДУНИЯДАН КЕТДИМ
1
Ата юйюм тарлыкъ этди,
Ата джуртум тарлыкъ этди,
Ана тилим тарлыкъ этди,
Сора мен тышына кетдим.
Тышы да тарлыкъ этди,
Бу хаух дуния тарлыкъ этди,
Сора мен...дуниядан кетдим.
2
Иегими табар ючюн,
Мен минг тиширыудан ётдюм,
Кёб тенгизден-теркден ётдюм.
Бу дунияда табалмадым –
Сора... дуниядан кетдим.
3
Мен ол Сёзню табар ючюн,
Магъанасын англар ючюн,
Аны айтыб, тынглар ючюн,
Кёб кюрешдим. Табалмадым,
Анга джууукъ баралмадым:
Ол – дуния сёз тюл эди.
Ол – Кёкледе джашай эди,
Джюрекледе джашай эди,
Кёзден а таша эди.
Ол Сёз мени таба эди,
Джаныма джарай эди,
Бир бек джууукъ узакъдан
Манга къараб тура эди.
Аны табалмай тургъанлай,
Ол Сёз келе эди кеси –
Аны кёре эди кёзюм.
Ол Сёзню джарыгъы бла
Анга тюберге умут этдим.
Сора... дуниядан кетдим.
ЭМЕН БЛА ТАЛ
1
Сууну эки джанында
Эмен бла Тал терек.
Бир-бирине къарайла
Эмен бла Тал терек.
Араларында – къобан.
Ала андан ёталмай,
Бир-бирине джеталмай
Тургъанлы ненча заман.
Чекни башха джанындан
Бир къыз къараед манга.
Мен да къараем анга.
Арабыз а – кърал чек.
Къадаргъа джокъду мадар:
Мен келтирдим башханы.
Ол да кетди башхагъа.
Къалгъан – сюймеклик джара.
Бизни къурутхан джорукъ
Къуругъанды кеси да.
Андан сора не керек?
Алай къайда Тал терек?
Эмен терек да къайда?
Джюрек тартды да артха,
Къайытыб келдим. Не табдым:
Къуругъан сууну ызын,
Аны эки джанында
Эмен дюккюч, тал дюккюч.
Сора арлакъда кёрдюм
Аладан бир гёзенек,
Аууб тургъан гёзенек,
Къатыб тургъан гёзенек.
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,
Зауаллыла бир-бирин
Къучакълаб къатхандыла.
Ма джазыу.
Эмен терек, Тал терек,
Эки кесилген терек,
Эки джарылгъан джюрек,
Къуругъан сууну ызы,
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,
Аууб тургъан гёзенек...
Эй бу дуния, керти да,
Сынау болуред бизге.
2
Къадарны чексиз кючлю къолу
Бизни бир-бирибизге алай байлагъанды,
Эмен къазыкъгъа тал чыбыкъны
Ууадых этиб бургъан кибик.
Джашау джокъду, айырылыр мадар да джокъду.
Къадаргъа къайырылыр къарыу да джокъду.
Барабыз къуруй, къата.
Мен – эмен къазыкъ, сен – тал чыбыкъ.
3
Джазыу башха джуртха, башха джерге
Мени къазыкъ этиб ургъанлыгъына,
Алайгъа да тамыр ийиб,
Джетеклениб тебрегенме.
Ким биледи,
Джашаб, айныб кетер эсем да.
Сизлеге болушлукъ этер эсем да
Ким биледи.
4
Тирилиу алдады,
Керти джашау андады.
Анга ийнанама.
Анга хазырланама.
КЁРЕМЕ СЕННГЕ КЪАРАСАМ
Чууакъ джулдузлу кечени да,
Атыб келген джарыкъ тангны да,
Эки джарыкъ Кюнню да,
Эки толгъан Айны да,
Гюнахсыз кёкню, гюнахлы джерни да,
Гюнахсыз мёлекни, гюнахлы Хауаны да,
Джаннетни, джаханимни, къыйынлы Адамны да
Кёреме Сеннге къарасам.
ТАБИГЪАТ
(меджисуу заманладан суратла)
1.КЪОШУЛУУ
Къыз тебреди
Кёгюрчюнча мурулдаб, джыланча къымылдаб.
Джаш тебреди
Тюлкюча ышарыб, къабланча хырылдаб.
Сора, бир-бирин буудула да,
Кечени тынчлыгъын буздула ынгычхаб.
2.БУТЛА ТУУДУРГЪАН УМУТЛА
Бутлары бла чакъырыб,
Кёзлери бла тыйды –
Санларымы къыйды.
Агъара, къызара тургъан булутдан
Шыбыла къарагъанча,
Эки кёз къарады.
Бутла туудургъан умутла,
Кёзле къурутхан умутла –
Кёкден акъ чакъгъан терекге
Эне келиб, къоналмай кетген,
Къанатлылагъа ушадыла.
3.КЁЗЮУ
Миннген тюшеди.
Келген кетеди.
Кирген чыгъады.
Къобхан чёгеди.
Тургъан олтурады.
Толгъан бошалады.
Боран шаушалады.
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШ
«Мен сюймейме къараланы,
Мен сюймейме сарыланы»,-
Деди биреулен.
Акъсакъал да джууаб этди:
«Адамла бары да бирчадыла.
Аланы акъ, къара, сары, къызыл... кёрюннгенлери
Къылыкъларына, адамлыкъларына, иманларына кёреди.
адамда Адамны кёрюрге кюреш.
адамны Адам этерге кюреш.
Кесинг да Адам болургъа кюреш».
АЗАН
АЗАН тауушда барды бир КЪАНАТ таууш.
Къара джерге кёмюлюрге къоймай,
Харамгъа, гюнахха булгъаныргъа къоймай,
Хайуан, джаныуар болургъа къоймай,
адамда Адамны ёлюрге къоймай, ёлюмге къоймай,
Ол бизни тартады кёкге, ёрге:
«Харам джукъудан сыйлы намаз ашхы.
Дуния малгъа алдатмагъыз, хорлатмагъыз, къул болмагъыз –
Хакъ Кертиге, Бир Аллахха этигиз къуллукъ.
Хакъ Кертиге, Бир Аллахха этигиз къуллукъ.
Къарыусузну, онгсузну эсгеригиз.
Бар затыгъыздан алагъа да юлюш этигиз.
Тюзню, халалны, чомартны сюеди Аллах да,
Тюзге, халалгъа, чомартха береди Аллах да.
Къартлыкъдан, ауруудан, ёлюмден къутуллукъ джокъду –
Ахыр кюнюгюзню, ахратны да унутмагъыз.
Эки дунияны да Аллах джаратханды.
Бир дуния ючюн башхасын харам этген –
Хакъ джолунда баргъанладан тюлдю,
Аллах джолунда баргъанладан тюлдю.
Алай а, эсде тутугъуз:
Нени юсюнден къаллай бир сагъыш этсегиз,
Аллай бир джууукълашасыз анга.
Къайгъысы, сагъышы къуру мал болгъан
Кеси да бурулады малгъа.
Билгени аманлыкъ болгъанны
Джашауу ётерикди аман бла,
Ёмюрю бошаллыкъды аман бла.
Иннетинг къалай болса,
Джашауунг да боллукъду алай.
Игиликге, Тюзлюкге къуллукъ этигиз –
Хакъ Кертиге этигиз къуллукъ,
Бир Аллахха этигиз къуллукъ».
Бизледе да къанатлы умутланы туудургъан,
Бизлени да учундургъан, учургъан
Азан тауушда бир къанат таууш барды.
Аллах акбарды.
НАЗМУЧУ ИССАНЫ ДЖАНГЫДАН ЭСГЕРЕ
«Кёб кишиге къатын болгъан,
Барысындан къызлай къалгъан»,
Къахмеге, мёлекге да ушагъан,
Эки саниеси, такъыйкъасы бир-бирине ушамагъан,
Ёзю, тюрсюню да тюрлене тургъан,
Биз ёмюрде къанмазлыкъ-тоймазлыкъ
Бир сейир-тамаша къызды джашау.
«Джанымдан, джашаудан да тойдум»,
«Ёлюм бла джашау: бири – оу да, бири – шау» –
Къыйынлыкъ, палах туудургъан сёзле...
Адам кесини джашаууна-джазыууна
Разы болмазгъа да болур. Ёзге,
Багъалы, баш да не болур джашаудан?
Ёлюмсюзлюкге термиледи адам,
Насыб-къууанч-зауукъ джашаугъа термиледи адам.
Аны ючюн кюрешеди, сермешеди адам,
Аны ючюн джанын да этеди харам.
Джашау а кетеди, сууча кетеди –
Зыгъыры-ташы къалалла сенде.
Юй бийченг болуб къалыргъа унамай,
Тос къатынынгча кетеди джашау.
Кёзге кёрюнмей, къалай кетгени билинмей,
Бир шыйых къатынча кетеди джашау.
Кераматындан санга бир джугъу къалса,
Ол да насыб, ол да къууанч.
Не кюрешсенг да кетеди джашау.
Не ариу бла, не хыйла бла, не кюч бла тыялмайса аны.
Бек къадалсанг – къызыл чурукъларын,
Къара чепкенин, акъ джаулугъун -
Барын да къоюб, кетеди джашау.
Бутларын ат этиб,
Къолларын къамчи этиб.
Чачларын джамчы этиб,
Кёзлери джазгъы элиялача джана,
Къутура, джашнай, кетеди джашау.
Ызындан къычыра, тилинг тутула,
Къаласа къараб. Ол а кетеди.
Кёб кишиге къатын болгъан,
Барысындан къызлай къалгъан,
Барын да юсюнден атхан,
Ой эмилик байтал – джашау.
СОКЪУРЛУКЪ
1
«Сокъур элге кирсенг – кёзлеринги къыс».
Сокъур элден чыкъсакъ ачарбыз дей,
Кёбле этдиле алай.
Сокъур а тутханын бек тутады –
Сокъур элден чыгъалмай, ычхыналмай,
Сокъурлагъа къошулуб, сокъур болуб къалдыла ала.
Джелимаууз Кюнню, Айны тутханын кёрмез ючюн,
Эгерлени тауушларын да эшитмез ючюн,
Кёрмедик, эшитмедик, билмедик дер ючюн,
Эл-джурт къайгъыдан бир джанында къалыр ючюн,
Алай бла башларын сакълар ючюн,
Сокъур-сангырау тюрсюннге кирдиле ала,
Ол тюрсюнден чыгъалмай къалдыла ала,
Аллахны-Адамны да джауу болдула ала.
«Сокъур сюйген – сау кёз» дейдиле,
Была сюйген а, сокъур кёз болду,
Была сюйген джалгъан сёз болду –
Кеслерин да, Аллахны-Адамны да
алдаргъа кюрешдиле была.
2
«Сокъур элге кирсенг – кёзлеринги къыс».
Кёзлерими къысар орнуна,
Сокъур элни кёзюн ачаргъа кюрешдим,
Хакъ кертисин, тюзюн айтыргъа кюрешдим.
Сокъур эл кёзюн ачаргъа унамай,
Дунияны тюрленнгенине да къараргъа унамай,
ийнаныргъа унамай,
Сау болургъа, азат болургъа, эркин болургъа унамай,
Мени да кесича сокъур этерге, къул этерге кюрешди,
Тынчлыгъыбызны бузма деб сёлешди.
Джазама назму, къычырама азан:
Лобан адамла, уяныгъыз! Сокъур эл, уян!
Неден да башды адамлыкъ-эркинлик-ёзденлик.
Кеч болуб къалгъынчы тюзелсин тюзеллик.
Къул-сокъур-сакъат башчы болса,
Сауланы, ёзденлени къурутады ол.
Халкъ да къул-сокъур болуб, анга бойсунса,
Кимни, нени джолун тутады ол?
Къайры джол тутады ол?
Аллайла эки дуниядан да къуру къалгъанларын
Къалай унутады ол?
КЁБДЮ ДЖАРСЫУ ДА, КЪАЙГЪЫ ДА, САГЪЫШ ДА
Джан, чыгъыб кетиб баргъанча,
Суу да барады кетиб.
Терекле да башларын булгъаб,
Чайкъалалла джелде.
Кёбдю къайгъы, джарсыу да Джерде.
Кёбдю къайгъы, сагъыш да кёлде.
Джулдузла да ичлеринден джана,
Адамла да ичлеринден кюе,
Тауусулалла. Аладан къалгъан
Джарыкъ джетерми кёбге?
Умут бла къарайма Кёкге.
Джанча джанады джулдуз –
Ёлюмдю, джашауду джаныу.
Къарангы бютюн къутсуз, огъурсуз –
Марайды джарыкъны джанын.
Алай а джулдузла джукъланыб къалмазла –
Бири джукъланыргъа башхасы джанар.
Кёкледе кёбдюле Аламла –
Джашау къуруб къалмаз. Адам да джашар.
Джашармы?
Джан чыгъыб кетиб баргъанча,
Суу да барады кетиб.
Терекле да башларын булгъаб,
Къалтырайла джелде.
Кёбдю къайгъы, сагъыш да кёлде.
Кёбдю алгъыш, къаргъыш да Джерде.
Артда не, алда да не?
Суу барады кетиб.
ДЖЮРЕК ДЖАРЫЛА ДЖАШАЙМА
Бузоулагъа тана къошулгъанча,
Тенгиз къушлагъа – тау къуш – къошулдум келиб.
Джашасакъ да иги хоншулача,
Кетерикме, къалмасам ёлюб.
Мында джашайды бузулмагъан халкъ.
Хар кимни къыйыны кесине халал.
Кърал халкъын тонамайд, ёлтюрмейд –
Адамын, халкъын сакълайды кърал.
Кърал башчы да, малчы, ташчы да
Бирча бойсуналла Хакъгъа.
Джурт байлыкъдан, табигъатдан тюшген хайыр
Тенг юлешинеди халкъгъа.
Ленин китабларында джазгъан коммунизм
Мында къуралгъанды, бегигенди.
Алай а мында коммунизм ийманлы коммунизмди –
Халкъ динине, тилине, адетине, джуртуна да да эркинди.
Адам джюрекледе джокъду тарлыкъ-зарлыкъ,
Онгсузгъа-къарыусузгъа болушады кърал.
Иманы болгъанны бузалмайды джокълукъ не барлыкъ,
Джаннетдечады бу джуртлада хал.
«Бисмилля» деб халал ашны
Джурт таба къарай, ашайма.
Туугъан халкъыма юлюш чыгъаралмай,
Джюрек джарыла джашайма.
Ол кърал чачылмай къалырмы –
Халкъ-джурт тоноудан тоймагъан?
Кимди, неди ёмюрле узагъына
Бизни джашаргъа къоймагъан?
НЕ ДЖЕТЕР?
Джангур къоркъууун джел этер,
Эл къоркъууун эр этер.
Халкъ-джурт ючюн сермешгеннге
Эй бу дунияда не джетер?!
НЕ БОЛГЪАНДЫ МЕННГЕ?
Не болуб къалгъанды меннге:
Адамладан эсе – терекле,
Халкъладан эсе – чегетле,
Джууукъ болгъандыла меннге.
Адам дауурдан эсе – суу таууш,
Чыпчыкъ джыр, къанат таууш,
Бегирек джарашалла джаныма,
Мени бюгюннгю халыма.
Сууугъанма адамладан,
Кёб терслик кёргенме аладан:
Адамны хайуанына хайуан джетмез,
Адамны джаныуарына джаныуар джетмез.
Алай а,
адам сюрюуледе Адамла да бар:
адамны Адамы – файгъамбар.
Ала – къышны хорлаб келгенча джаз.
Ала – Къайсын, Чингиз эмда Олжас;
Ала – Бахаутдин, Расул, Азрет, Рамазан;
Ала – Нюр-Мухаммад, Аслан, Алий эмда Дахир...
Ала – болмасала да дуния бла бир –
бардыла. Сёзлери, ишлери да – бир.
Эркинликге-Ёзденликге-Тюзлюкге чакъыралла Халкъны.
Ала – къулларыдыла Хакъны.
Аллай танышларым тюшселе эсиме,
«Ай хомух» деб, айыб этеме кесиме.
Сора, бюсюреу да эте табигъатха,
Табигъатдан къайытама джамагъатха –
Биягъынлай кючсюнюрге, джюрексинирге,
Халкъым ючюн джашаргъа, ёлюрге эмда тирилирге.
НОЯБРНЫ ЭКИСИ.
КЪАРАЧАЙ КЪРАЛЫН, КЪРАЛЛЫГЪЫН ДА
ТАС ЭТГЕН КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ.
Эки бетли, эки башлы бу ит кърал, имансыз кърал
1828 джыл къазауат бла, зор бла кесине къошуб,
Андан бери кюрешеди бизни бла
Адамлыгъыбызны, ёзденлигибизни къурутуб,
Миллетлигибизни, къраллыгъыбызны къурутуб –
Ата джуртубузну, ана тилибизни да сыйырыб,
Тарихибизни, бюгюнюбюзню, тамблабызны да сыйырыб,
Динибизни, тинибизни да сыйырыб,
Адетлерибизден, джуртубуздан да айырыб,
Джуртубузгъа къайтарса да, джуртубузну къайтармай,
Эркинлигибизни, къраллыгъыбызны къайтармай –
Башсыз къулла этиб кюрешеди бизни,
Тумакъ этиб, мылхыр этиб, сылхыр этиб,
Башхала бла къатышдырыб, джыйымдыкъ этиб,
Бир-бирибизге юсдюрюб, бир-бирибизни кесдириб,
Хайуан сюрюу этиб кюрешеди бизни.
Тынглаб турсакъ джокъ этерикди бизни.
Динни, намысны, адетни къурутуб,
Хаулеликни, ичкичиликни джайыб,
Халкъны мыйысыз, саулукъсуз этиб,
Джаш тёлюню бёрксюз, джаулукъсуз этиб,
Кюрешеди бизни хайуан этиб.
Ол затны ангыларгъа унамасакъ,
Аллах берген динни, тилни, джуртну сакъламасакъ,
Кирден – харамдан-гюнахдан – тазаланмасакъ,
Иманлы окъууну-билимни-илмуну джолунда бармасакъ,
Хакъ кертини, тюзлюкню тутмасакъ,
Кеси кесибизни Муслиманча, Адамча, Миллетча тутмасакъ,
Сора, Халкъбызмы, Адамбызмы биз,
Минги Таугъа, мийик джуртха тыйыншлыбызмы биз?
Джашаргъа да тыйыншлыбызмы биз?
АРИУЛУКЪ КЁБ КЕРЕ КЪУТХАРДЫ МЕНИ
Къара кючле, кир кючле хорлаб,
Зулму, терслик, ётюрюк, джалгъан дау
Джарыкъ кюнюбюзню къарангы этгенде,
Джууукъдан-узакъдан да кёлюм чыгъыб,
Адамла хайуанча, джаныуарча кёрюннгенде,
Ала кёзюме джийиргеншли, эрши кёрюннгенде,
Мен ариу къызлагъа къараучу болдум.
Ала къайгъымы чачыучу болдула,
Кёзюмю ачыучу болдула,
Ариулукъ кёб кере къутхарды мени.
Джашауну ауурлугъу юсюмден басханда,
Джаныма-джюрегиме себеб излей,
Мен Минги Таугъа къараучу болдум,
Андан саркъгъан суулагъа тынглаучу болдум,
Джангыз Терекни англаучу болдум,
Къадау Ташха таяныучу болдум.
Джуртуму ариулугъу-тазалыгъы-мийиклиги
Кёлюмю басды, сабырлыкъ берди.
Джуртумдан ёмюрде чыкъмады кёлюм,
Джуртум кёб кере къутхарды мени.
Дуния кёзюнге эрши кёрюнсе,
Таугъа, суугъа, чегетге къара,
Тазалыкъгъа, ариулукъгъа къара –
Ариулукъ къутхаргъанды мингни,
Ариулукъ къутхарады мени,
Ариулукъ къутхарлыкъды сени да.
КЪАЯДА ТЕРЕК
Биягъы сезим кючледи джюрекни –
Мийик къаяда кёрдюм терекни.
Къара къаяда акъ чакъгъан терек,
Къара къайгъыдан чал болгъан терек,
Къыш чилле, джай чилле да кюйдюре бетинги,
Къуш, къаргъа да ашай этинги-кёгетинги,
Сен а, къайгъысын эте чегетинги,
Къалмайын сыныб, излемейин ышыкъ,
Къарауул-сакълауул болуб тураса анга,
Чыдаб аязгъа, джелге, бораннга.
Шохха, джаугъа да ачыкъса сен,
Къууанчха, бушуугъа да ачыкъса сен.
Акъ, къара булут да къоналла сеннге,
Арыгъан къанатлы да къонады сеннге,
Кюн да тиеди, шыбыла да урады.
Алай а,
Ай бла джулдуз башынгда туралла.
Сеннге кюч бере, нюр тёге туралла.
Сен да хорлам байрагъыча тураса.
Мийкде джашил байракъча тураса.
Сени мийикге чыгъаргъанд къадарынг –
Анга тыйыншлы болмай да джокъду мадарынг.
Ёзге джерден айырылсанг да, узакъ кеталмай,
Умут этген Кёгюнге джеталмай,
Сёзюнгю айтыб анга эшитдиралмай,
Чегетинги сакъларгъа кючюнг джеталмай,
Азмы къыйналаса.
Къара къаяда акъ чакъгъан терек,
Къара къайгъыдан чал болгъан терек,
Сеннге къараб титирейди джюрек.
ЧЫКЪ
Кюнню джукълатханма. Джандыргъанма Айны.
Сени ючюн этгенме алай – ангылайса аны.
Кече. Джулдузла. Кырдык.
Джюрегими сюймеклик, аякъларымы чыкъ
Кюйдюреди. Бери чыкъ.
Не тюнюмден, не тюшюмден чыкъ,
Кёкден тюш, джерден чыкъ –
Къайдан да чыкъ, бери чыкъ.
Мен къалгъынчы саудан кюйюб,
Не бир башханы сюйюб,
Бери чыкъ.
Мен, кече, джулдузла, кырдык –
Барыбыз да сакълайбыз сени.
Чыракъны джукълат, джюрекни джандыр.
Сюймекликден мени, кесинги да къандыр.
ТИЛ ТЕРЕК
Нарт таурухла –
Тил Терекни тамырлары,
Тарих джырла, хапарла – бутакълары.
Джырла, ийнарла, кюуле, назмула уа –
Аны шыбырдай, шууулдай тургъан чапракълары.
МАНГА УА – СЕН
Кёкге – джулдуз эмда мёлек,
Таугъа – кийик эмда терек,
Суугъа – балыкъ, кёзге – джарыкъ,
Манга уа – Сен.
ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН, ТИРИЛГЕНДЕН СОРА ДА...
Кёкдеди, джюрекдеди
Джулдузу бла Ай.
Алай узакъды, алай джууукъду
Манга Къарачай.
Атлы, къанатлы, кераматлы – Къарачай.
Джети къатлы, джети къанатлы – Къарачай.
Джети харифден къуралгъан бир сёз.
Джети белгиден къуралгъан бир Сёз.
Аллахдан келген бир сура. Бир аят.
Аллах берген бир дуния, бир хаят.
Аллах берген бир дуния, бир ахрат.
Джети къат Кёк.
Джети къат Джер.
Джети къат Къарачай.
Башымдан, ташымдан да къарай
Джудузу бла Ай,
Джазама, айтама:
Аллах. Къарачай.
«Аллах-Адам-Къарачай»
дей тургъанлай, ёллюкме алай.
Ала ючюн сермеше тургъанлай,
Билеме, ёллюкме алай.
Билмейме, къайда къалыр тёнгегим.
Билеме, джуртха къайытыр джюрегим.
Джаным джулдузча джанар,
Минги Тауну башындан къарар.
Айырылсам да мен джуртдан, элден,
Сен кетмейсе не кёзден, не кёлден.
Айырылсам да – дуниядан, джерден,
Джулдуз болуб къарарыкъма башынгдан, кёкден.
Алай а, къарангы кечелени биринде,
Тансыкълыкъ айырыр тёрюмден-кёрюмден –
Сени таба кетерикме мен,
Учуб кюерикме мен.
Тургъандан эсе
Кенгде-узакъда-мийикде баш болуб,
Тюшгеним игиди джерге
Джаныб-кюйюб, къара таш болуб.
Узакъда джулдуз болгъандан эсе,
Мен таш болургъа разыма джуртда.
Сау-шау болсам да, къалыргъа излейме,
Ташча, Терекча Джуртда.
Башымдан, ташымдан да къарай
Джулдузу бла Ай,
Джазама, айтама:
Аллах. Къарачай.
КЪЫСХА СЫФАТ-МАГЪАНА
Къар. Ай.
Бёрю улуу. Шкок таууш.
Ма – Къарачай.
ТАМБЛАБЫЗ БАРМЫДЫ БИЗНИ?!!
Дайым этеме Аллахха шукур
Джюрегими этмегени ючюн сангырау, сокъур,
Мени Адам этиб джаратханы ючюн,
Джарыкъ дуниягъа къаратханы ючюн.
Ангылатханы ючюн
Халалны-харамны, сууабны-гюнахны,
Тюзню-терсни, игини-аманны...
Керти джолну – Хакъ джолну кёргюзтгени ючюн,
Анаяса этиб, Келямын ийгени ючюн.
Сыйыныр сезим тюлдю бу назмугъа, джыргъа.
ХАЗЫРГЪА келген НАСЫБЛЫМА мен.
Дин-тил, адет-тёре, адеб-намыс – бары
Къан-джан бла киргенди, берилгенди, билдирилгенди манга.
Хар нем да барды: Китабым, Халкъым, Джуртум.
Джетишмеген: керти иман, миллет ангы, тарих эс.
Тас этгеним: къраллыгъым-къралым...
Хар бир ёмюр – тюшюндюрген ачы дерс.
Эки кере джуртубуздан сюрюлдюк,
Ёлюб кетиб биз джангыдан тирилдик.
Ол дуниядан къайытханча, къайытдыкъ.
Тюшюндюк да оюм этдик, сагъайдыкъ:
Азаб чекдик гюнахларыбыз ючюн.
Динлерин, халкъларын, джуртларын да сатхан
Къуллукъчуларыбыз-фыргъауунларыбыз ючюн,
Алагъа бойсуннган, бетсиннген адамларыбыз ючюн
Барыбыз да чекдик азаб.
Аллайладан болмайын азат
Биз Халкъ болаллыкъ тюлбюз,
Джуртубузну да сакълаяллыкъ тюлбюз,
Тилибизни да сакълаяллыкъ тюлбюз,
Къраллыгъыбызны да къайтараллыкъ тюлбюз,
Къуран-шериат бла, адеб-намыс бла
Адамча, Халкъча джашаяллыкъ тюлбюз.
Тамблабыз бармыды бизни?!!
БИР КЪАНАТЛЫ БАР ЭДИ
1
Бир къанатлы бар эди...
Бир къанаты бар эди.
Ол кёкге къарай эди,
Къанатын къагъа эди.
Учалмайед, этсе да,
Тюрлю-тюрлю мадарла.
Аны экинчи къанатын
Кесгенелле мурдарла.
Бир кёк бетли болаед,
Бир джер бетли болаед.
Тюрленнгенлей тураед
Джангыз къанаты аны.
Къанатсыз джанла аны
Кесгенелле къанатын.
Къуруталмаелле джангыз
Къанатлы деген атын.
Адам улуну уялталмай,
Адамлыгъыбызны уяталмай,
Бетибизни тырнай эди,
Джангыз къанатын къагъа эди,
Алай эте джашай эди,
Джер юсюнде джашай эди,
Арабызда джашай эди,
Ичибизде джашай эди,
Джюрегибизни ашай эди
Джангыз къанатлы къанатлы,
Бир къанатлы къанатлы.
2
Бир къанатлы бар эди...
Бир къанаты акъ эди,
Экинчиси уа – къара.
Бир кёзю къара эди,
Экинчи кёзю – ала.
Бир кёзю джылай эди,
Башхасы джырлай эди,
Бири Кёкге, бири Джерге,
Тансыкълаб, къараелле.
Джазгъы кюн – джети тюрлю.
Джанкъылыч – джети тюрлю.
Бу уа – акъ бла къара.
Къанатлары – акъ, къара.
Кёзлери – къара, ала.
Эки дунияны кёре,
Джашай, ёле, тириле,
уча эди къанатлы.
Учалмай эди къанатлы.
3
Бир къанатлы джашай эди...
Джети къанаты бар эди.
Джети къанатын да джайса,
Джанкъылычха ушай эди.
Джети кёзю бар эди –
Джетиси джети тюрлю.
Джети къат Джерни, Кёкню
Кёре эди къанатлы.
...Энди къайда къанатлы?
Андан къалгъан – джети тюк.
...Джанкъылыч умур болуб,
Джашил джерге къуюлду.
Къайда энди къанатлы?
Къайда энди къанатла?
Къайда джашау, тирилиу?
Ай не кючлюдю ёлюм!
4
Ол джети тюкню алыб,
Джан къылыч-къама этиб,
Джанкъылыч къалам этиб,
Бир учхан къалам этиб,
Къанатлы къалам этиб,
Кераматлы къалам этиб,
Джети къат Джерни, Кёкню,
Джети къатлы джюрекни,
Джети къатлы тарихни,
Джети къатлы джазыуну,
Джети къатлы джашауну,
Ёлюуню, тирилиуню –
Барын да кёргюзталлыкъ,
Барысын да джазаллыкъ,
Табигъатны джакълаяллыкъ,
Дунияны сакълаяллыкъ,
Адамны къутхараллыкъ
Бир ДЖАЗыучу чыкъмазмы?
Бир ДЖАЗЫУчу чыкъмазмы?
Бир ДЖАЗЫУЧУ чыкъмазмы?
Чыкъмазмы?
5
Къая эрнинде чал терек,
Чынгылдан салыннган терек
Джулдузладан тутмазмы?
Умутланыб чакъмазмы?
Ёлюмню хорлаялмазмы?
Джаралы Ташха таяныб,
Джангыз Терекге къысылыб,
Минги Таудан кюч алыб,
Джаралы Джугъутур ёмюрге
Къутулмазмы джанлыдан?
Ол тас болгъан къанатла
Чыкъмазламы джангыдан?
ДЖЕР КЪЫЗЛА
Кёкден тюшген мёлеклеча кёрюне,
Къара тенгизде джууналла акъ къызла.
Таудан тюшген кийиклеча кёрюне
Акъ тенгизде джуууналла къара къызла.
Къара кюн да акъ гюллеча кёрюне,
Къайгъыбызны ёлтюрелле джер къызла.
Къара кюн да бизге акъ къанат бола,
Кёлюбюзню кёлтюрелле джер къызла.
Хур къызгъа ауушдурмам джер къызны,
Бу дунияны ауушдурмам джаннетге.
Ёмюрлюк джашау – сюймеклик бла, къууанч бла –
Мен тилейме уллу Аллахдан миллетге.
КЪАЙГЪЫ ДА ЁЛЮР
Бусакъла, наратла, нызыла, назла,
Таула, кийикле, гюлле, къызла,
Баш къусхан нартюхле, акъ чакъгъан балийле,
Къозула, улакъла, тайла, сабийле,
Рахат уруна тургъан адамла –
Джер джаннет буду.
Джер да, Кёк да, джюрек да джашнай,
Бюгюнюн къууанч бла джашай,
Тамбласына къоркъмай къарай,
Адам дегенинг насыблыды къалай.
Унутулгъанды къайгъы деген сёз.
...Аллай заман келир,
Кюреше турсакъ, къайгъы да ёлюр –
Джарылгъан джюрек, тёз.
КЪОДУ НАЗМУЛА
1
Сёз туудурады сёзню.
Шайыр тюл, шийир джазады кесин.
Шайырны, сокъурнуча, къолундан тутуб,
Сёз ётдюреди джолдан.
Къайры элтирин, къалай элтирин, къайда тохтарын
Билмейди ол да.
Биринчи сёз келеди-энеди Кёкден.
Къалгъан сёзлени ол табады, тартады кеси.
Сёз туудурады сёзню.
Назму къуралады алай.
Шайыргъа, шийирге да тюл,
Сёзге, ана тилге салама махтау.
Олду шайырны-шийирни
Атасы-анасы да; къаны-джаны да; аллахы-иманы да.
Олду
Дуниясы-ахыраты да, бети-иннети да, джурту-миллети да.
Адети-тёреси да, адеби-намысы да олду.
Ауалы-ахыры да, къалюбаласы-тарихи-ахырзаманы да олду.
Аны бла байламлыды
Джашауу-ёлюуу-тирилиую да, ёлюмсюзлюгю да.
Ана тили шайырны джазыуууду-къадарыды.
Джазгъан тилиди, Ана тилиди джазыучуну Аллахы.
Сёзден тууады шайыр
Сёз биринчиди. Шайыр экинчиди. Шийир ючюнчюдю.
2
Ана тилге салама махтау.
Биз – олбуз. Ол кетсе – биз да кетдик.
Ансыз – биз джокъбуз.
Тыш дуниябыз да, ич дуниябыз да,
Атыбыз да, халкъыбыз да, джуртубуз да – олду.
Олду тилегим-алгъышым. Къайгъым-сагъышым да олду.
Биз аны сакълаялсакъ, ол да сакъларыкъды бизни.
Тыйыншлы болалсакъ, ол къутхарлыкъды бизни.
«Бай-джарлы», «бий-къул», «онглу-онгсуз» деб къарамай,
Кесин барыбызгъа да тенг юлешген,
Джангыз «эшит-кёр-сёлеш-окъу-джаз-бил» деб кюрешген,
Барыбыз да бирча хайырланырча,
Ёмюрледен келген, тюгенмез-тауусулмаз
Ана тилден башха не хазнабыз-байлыгъыбыз барды?
Барыбызгъа да бирча тенг, халал, чомарт
Адам тилибиз, Ана тилибиз, Тейри тилибиз!
Сени кючюнгден айтылады бизге
Адам деб, Халкъ деб, Къарачай деб.
Сора сеннге Тейригеча къарамазгъа,
Сени сакъламазгъа, къутхармазгъа
Не эркинлигибиз барды?
Сени къутхаргъан – къутхарады кесин.
Аны ючюн не бюсюреу, не махтау бизге?
Халкъ – тилин, тили да – халкъын
Къутхара, бюгюнлеге сау-эсен джетгенле.
Бюгюн тюшгенди бек уллу къоркъуу
Ана тилге, Ата джуртха, Халкъгъа да.
Кимденми? Эм алгъа кесибизден.
Не ючюнмю? Джууаб барды анга да.
Чегетни сакъламайды агъашчы,
Миллетин къорууламайды башчы,
Халкъ да сагъайыб турмайды ёрге –
Къоркъуу тюшгени аны ючюндю бизге.
Туугъан джуртубузну-джерибизни
Кесиб, бёлюб, таша-туру сатыб турсала,
Тышындан келгенлени да юйюрсюндюрюб,
Халкъны джыйымдыкъ этиб, къатышдырыб турсала,
Къраллыгъын къайтармай, унукъдуруб турсала,
Хаулеликни, ичкичиликни джайыб турсала,
Халкъ да аны ангылаб, кесин аямаса-сакъламаса,
Тилин-джуртун-тарихин джакъламаса,
Къызын-джашын – тамбласын къорууламаса,
Къоркъуу тюшгени аны ючюндю бизге.
Бу затха сагъыш этейик барыбыз да бирге.
МЕН ДЖАЗАРЫГЪЕМ КЪАЛЛАЙ НАЗМУЛА
Англамазла деб къоркъмасам адамла,
Джазарыгъем къаллай назмула.
Алай а,
Адам ючюн эсе сёзюбюз, ишибиз,
Бютеу джашауубуз, кюрешибиз,
Сора,
адам англарча, тынгларча, тюшюнюрча,
адам къанатланырча, кёлленирча, игиленирча,
адам Адамланырча, нюрленирча,
Сёзню таша магъанасын да билирча,
Алай джазаргъа болады керек –
Тынч, огъурлу, ачыкъ, кескин.
Назмучугъа аны буюрады Кёк.
Ол да Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн
Къурман этеди сёзюн, кесин.
Ёзге,
Ангыларла деб базсам адамла,
Джазарыгъем къаллай назмула.
Алай джазылгъан да барды бир талай сёзюм.
Джангыз алагъа келирми кёзюу?!
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ+++++++
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.
Акъ сагъышым, къара къайгъым да Къарачай,
Тутулгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай,
Ачылгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай.
Ата Джурту, Ана тили кёл эте,
Акъ башлыгъы байракълана, къанатлана, джел эте,
Ненча улан кетди урушха, къуралыб.
Ненчасы да къара джамчыгъа чырмалыб,
Къайытды.
Эй акъ башлыкъ, къара джамчы Къарачай.
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.
Акъ умутум, къара булутум да Къарачай.
Джарыкъ кюнюм, къара кюнюм да Къарачай.
Джарылгъан джюрегим, ёлюмсюз джаным да Къарачай.
Ауалым да, ахырым да Къарачай.
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.
ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ
Шоркъулдаб келген чокъуракъ суу, къара суу
Джер тюбюне кетеди былайда,
Юзюледи сейир макъам, орайда.
Къадау ташы да бурулады сын ташха.
КЕТГЕННИ ЫЗЫНДАН СЮРЕ
Барабыз:
Ол къачыб, мен сюрюб;
Мен джертин, ол кёктюн;
Мен – атлы, ол – къанатлы.
Джетеме,
Кесин тюл, кёлеккесин.
Кёлеккесин огъуна туталмайма –
Хыликке этгенча, ёрлеб,
Ол имбашларыма къонады мени.
Дауурбазныча,
Къаб башымы тюеди мени.
Сора, кюлюб,
Айырылады менден.
Алгъын менден айырылыргъа унамай,
Къыстасам да кетерге унамай,
Тынгы-тынчлыкъ берирге унамай,
Кече-кюн да биргеме туруучу,
Энди сан этмей, барады кетиб.
Ачыуланыб ызындан сюреме,
Атымы ашыкъдырыб, къамчи бла тюеме.
Талагъы туруб, джыгъылады атым.
Джаяу сюреме аны ызындан.
Ол а ташаяды учуб къарамдан.
Джангыз бир тюгю тюшеди юсюме.
Бир кёб зат тюшеди мени эсиме.
Не болду, къайры, кимге кетди энди?
Кеси да джокъ, кёлеккеси да джокъ.
Джангыз къанат тауушун эшитеме алкъын,
Кёк кюкюрегенча, джашнагъанча узакъда.
Аркъан атама – джетмейди аркъаным,
Толмайды этген тилегим, муратым.
Сора сермеб шкокну алама,
Аны ызындан мараб атама –
Келиб, тюз джюрегимден тиеди окъ.
Энди къанатлы, атлы, джаяу да джокъ.
Тюненем, бюгюнюм, тамблам да джокъ.
Энди мени къыйнамаз бир джукъ.
Ахыр кере кишнеб-джашнаб, тохтайды джюрек.
Джюрекден илгиздик болалла джулдузла, кёк.
Джашил кырдыкла да болалла мууал.
Башланады джангы ёмюр эмда... соруу-сууал.
Дефтерледен: СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС; КЪЫЯМАТ КЮН;
БЕТ бла АУАЗ; КЪАЧХЫ ШЫЛПЫ; КЪЫШ КЪЫЯМА;
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ.
ТИРИЛТГЕН АУАЗ
Джети къат кёкден келген ауазынгы,
Кёк джашнагъаннга ушаш ауазынгы,
Джанкъылышча кёрюннген ауазынгы,
Кюнлю, Айлы, джулдузлу ауазынгы,
Къанатлы, кераматлы ауазынгы,
Нюрлю, ариу, джарыкъ ауазынгы,
Сюймекликден толу ауазынгы,
Джети къат джерде эшитиб турдум.
Сора, тёзалмай,
Къат-къат джерни, джюкню юсюмден атыб,
Къат-къат къайгъыны, сагъышны джюрекден атыб,
Тирилиб, силкиниб, ёрге турдум.
Дуниягъа джангыдан туудум.
САУ КЪАЛЫГЪЫЗ
Тауда нарат, тюзде къайын!
Биригизни сайлаялмай,
Джазыууму байлаялмай,
Ётдю ненча кюнюм, айым.
Тауда нарат, тюзде къайын!
Сиз болдугъуз Кюнюм, Айым.
Сиз болдугъуз манга къанат –
Тюзде къайын, тауда нарат.
Экинге да кериб къулач,
Экинге да бериб къууанч,
Джашаб турургъа изледим,
Джашнаб турургъа изледим.
Мен – тартынчакъ, мен – уялчакъ
Болгъанлыкъгъа, джайдым къучакъ.
Болмасам да кийик, джахил,
Нюр къошдула акъ бла джашил.
Эки мёлек – акъ бла джашил.
Нарат – джашил, къайын да – акъ.
Кёл да – таза, кёк да – чууакъ.
Сезимлерим тюлле ууакъ –
Тауда нарат, тюзде къайын.
( Нарат – джашил тюл – кёк эди.
Акъ къайын – сепкилбет эди.
Экисине да айтырым
Ташдан, джулдуздан кёб эди ).
Тауда нарат, тюзде къайын –
Сиз болдугъуз Кюнюм, Айым.
Сиз болдугъуз манга къанат –
Тюзде къайын, тауда нарат.
( Тауда нарат, тюзде къайын,
Сизсиз бюгюн да къайгъым.
Ёзге айырылыргъа заман джетди.
Сау къалыгъыз,
Тюзде къайын, тауда нарат.
Кетеме. Сизни уа этеме
Уллу Аллахха аманат ).
ДЖАХИЛЛИКДЕН, АЛЛАХ, КЪУТХАР
Акъ къайын!
Сени кёргеним сайын
Ол къыз тюшеди эсиме,
Кёлюм чыгъады кесимден.
Не айтыр деб, хоншу, тийре,
Бузулур деб адет-тёре,
Джазыуума къаздым уру,
Насыбымдан къалдым къуру.
Къуру къалдым сюймекликден.
Аллах, къутхар джахилликден.
Джюрек, сен а, хайда, улу –
Джер насыбдан къалдыкъ къуру.
КЪАЙСЫННЫ ЭСГЕРЕ++++
Ёлгенди Къайсын.
Джылайды Кёк.
Тутулгъанды Кюн.
Ай да болгъанды сын.
Джаралы джугъутурну да къутхара джанлыдан,
Джаралы ташха да балхам болуб джагъыла сёзю,
Джуртда Джангыз Терекге да нёгер бола сёзю,
Дуниягъа сабийча къарай кёзю,
Акъылман дуниядан кетди.
Алай а,
Назмучугъа джокъду ёлюм.
Халкъы, Ана тили сау болуб,
Джангыз бир назмучу сау болуб,
Анга джокъду ёлюм.
Пушкиннге кибик,
Къайсыннга да джокъду ёлюм.
Туугъан джуртунда асралгъанды Къайсын.
Джазгъан сёзюнде къалгъанды Къайсын.
Ана тилинде джашайды Къайсын.
Халкъы бла джашайды Къайсын.
Адамгъа, ташха, терекге, кийикге да,
Джан аурутду Ол.
Джерге, Кёкге да,
Кетгеннге, джашагъаннга, келликге да
Файгъамбарча къарады Ол.
Сынады урушну, сюргюнню да
Халкъы бла бирге.
Кёрюрюн кёрюб кёрюне кирди,
Хакъ кертиге къуллукъ эте ёлдю
Зауаллы, насыблы Къайсын.
Тау сёзню устасы Къайсын,
Кавказ тауланы шыйыхы Къайсын,
Кязим хаджи бла, джырчы Сымайыл бла бирге
Устазды эмда Тёреди бизге; Юлгюдю бизге.
Ала джакъгъан отну джукълатсакъ,
Эки дунияда да юлюш джокъду бизге,
Кечмеклик джокъду бизге.
МИНГИНЧИ КЕРЕ ДА БИР ЗАТНЫ ЮСЮНДЕН
1
Къадарны къолундады джаныбыз;
Джаратылыуубуз, ёлюуюбюз.
Ёзге аман болмаз ючюн кёлюбюз –
Туугъандан ёлгюнчю дери –
Ол эки чекни арасында
Джашауну-джазыуну-сайлауну
Кесибизге къойгъанды Ол.
Не керекди андан сора?
Игини-аманны, халалны-харамны, сууабны-гюнахны –
Барын билдиргенди. Дегенди:
«Хакъгъа бойсунмагъан
Къыйынлыкъгъа-палахха тюберикди. Азаб чегерикди».
Ангылашынмагъан не барды былайда?
Сюйгенибизча джашаргъа,
Джазыуубузну кесибиз джазаргъа
Мадарыбыз барды:
Сюйсенг, хайуан-джаныуар бол,
Сюйсенг, Адам бол.
Хайуан-джаныуар болууну,
Шайтан болууну,
Адам болууну
Джоллары айрылла, белгилилле.
Гюнахны башхагъа кюремейик –
Аллахны, адамны да терслемейик,
Шайтан джангылтды да демейик.
Сайлау кесибиздеди.
Къадаргъа шукур этейик.
Ол буюргъанча джашау этейик.
Дуниябызгъа, ахратыбызгъа да сагъыш этейик.
Башыбызгъа мадар этейик.
Хар неге да кесибизбиз джууаблы.
Адам болууну магъанасы олду.
2
Башха Аламда,
Башха Заманда,
Башха дунияда джашай эдим мен.
Нюрден джаратылгъанла бла
Отдан джаратылгъанланы
Араларында джашай эдим мен,
Малаикге, джиннге да ушай эдим мен.
Сора, болду да буйрукъ,
Нюр къанатларым джана-кюе,
Джулдуз джарыгъын да озуб,
Алай терк келиб тюшдюм Джерге.
Алкъын от тылпыу эте турса да,
Джер, суууб, бюгюннгю тюрсюнюн ала башлагъан эди;
Тёгерегин къат-къат хауа къуршалагъан эди;
Тенгизле, таула да къуралгъанелле;
Джашаугъа терезе-эшик ачылгъан эди –
Адам джашарча юй болгъан эди Джер.
Мени борчум – адамны тарихин,
Аны ич-тыш дуниясын, джашауун, иннетин, ишин, кюрешин,
Джыгъылгъанын, тургъанын, оюмун-фикирин – барын
Джазыб, ёрге – Кёкге – билдириу эди.
Кёк ёлче бла – бир сание,
Джер санау бла уа – минг-мнг джыл, ёмюр
Кетди андан бери.
Ибилис да тюшдю Джерге.
Отдан джаратылгъан топракъдан джаратылгъанны
Зор бла, хыйла бла ичине кириб,
Кюйдюрюб, терсейтиб, джангылтыб башлады.
Файгъамбарла да келдиле, кетдиле.
Ала да буйрукъну толтура, адамны къутхара,
Къара таныта, къара джая кёб кюрешдиле.
Энди ахырзаман джууукълашады.
Меннге да Кёкге къайытыр заман джууукълашады.
Джазгъанларымдан сизге да чыгъарама-къояма юлюш:
Окъурсуз, билирсиз – туругъузну, ташагъызны да кёрюрсюз,
Сора тюшюнюрсюз – этеме умут.
Ёмюрлюк джашау алдады. Аны чегинде
Уллу соруу-сууал боллукъду:
Этгенигиз ючюн да, иннетигиз ючюн да
Берликсиз джууаб.
Башха Алам, башха Заман,
Башха дуния, башха джорукъ
Сакълайды алда.
БЕТ бла АУАЗ
( лик и глас; лицо и голос; совесть и проповедь)
1
Шийирим эсе – ёмюрлюк;
Ёмюрюм эсе – эмилик;
Джашауум эсе – сейирлик.
Сора неди да къыйнагъан?
Тейри уммети – умметим,
Тюрк къауумла – миллетим,
Хакъ джолда барыу – иннетим,
Сора неди да къыйнагъан?
Болджаллы джуртум – Джер эсе,
Ёмюрлюк джуртум – Кёк эсе,
Ёлюм – эки дуниягъа чек эсе,
Сора неди да къыйнагъан?
Джерге, Кёкге къарай эсек,
Китабны ангылай эсек,
Ол айтханча джашай эсек,
Сора неди да къыйнагъан?
Тынгысыз этген неди бизни?
Чайкъаб тургъан неди кёлню?
Болмай шыйыхлыкъ-кераматлыкъ,
Кёрюнюрмю аламатлыкъ?
Чайкъала тургъан кёлде
Болурму тынчлыкъ-рахатлыкъ?
Ёзге,
Иннетинг-сёзюнг-ишинг этер
Тюз джашагъанынга шагъатлыкъ.
2
Базама
Терсими-тюзюмю Тёре тюз чегер деб,
Гюнахымы сууабым дженгер деб.
Джазама
Халкъымы кёлюн (Кёлюн!), джазыуун (Джазыуун!).
Джетгени чакълы кючюм-къарыуум
Халкъымы (кесими да!) къутхарыб кюрешеме,
Келямгъа, къаламгъа таяна сёлешеме, сермешеме.
Билеме, Аллахданды къадар.
Алай а, Ол меннге да бергенди мадар
Джазыууму кесим джазарча,
Сынау дунияда Адамча джашарча.
Аллах джаратхан къауумум-халкъым барды,
Аллах берген тилим, Джуртум барды,
Аллах ийген Китабым-диним барды,
«Берилгенни сакъла» деб,
Аны буйругъу-аманаты барды.
Хазыр дуниягъа келгенди Адам.
Берилгенди Анаяса – джашау джорукъ – Къуран:
Окъу. Бил. Джаша. Джашаудан къууан.
Насыбха, къууанчха ачыкъды джол.
Алай а,
Хар не да ачыкъ эсе алай,
Барыбызны да джарыта эсе джулдузу бла Ай,
Тынгы-тынчлыкъ нек джокъду Джерде, джюрекде?
Неди чайкъаб тургъан кёлню-джюрекни?
КЪОБАН
1
Джулдуз бла Айны джарыгъында Къарачайны
Кёрюр ючюн къарайма ёрге.
Бёлениб нюрге,
Джанкъылычлана,
Минги Таудан энедиле суула.
Нечик насыблыдыла саула –
Ол акъ сууладан, къара сууладан, тау сууладан ичиб,
Суусабларын кесерикдиле ала.
Суугъа таудан кийикле да энерикдиле.
Суу ызына къызла да тюшерикдиле –
Суудан толтуруб челеклерин
Юйлерине кетерикдиле.
Сора, эшмелерин тешерикдиле –
Ол зем-зем суу бла джуууб,
Ызына эшерикдиле.
Ой нечик насыблыдыла саула.
Къызла, суула, таула,
Къар, кырдык, таш, агъач –
Бары берелле къууанч.
Унутханма къайсы тенгизге саркъгъанын Къобан.
Мен билген – джюрек деген тенгизге саркъады ол,
Джюрегими ичи бла барады ол.
Джан сууду, джан дарманды Къобан.
Къадау Ташны да бош айыргъандыла андан.
Джангыз Терекге да белляу айтхан – Къобан;
Суугъа кетгенни да джылауун этген – Къобан;
Халкъ джырласа, эжиу этген да – Къобан;
Мёлеклеге къошулуб, зикир этген да – Къобан.
Акъ Минги Таудан келген джан суу, дарман суу;
Къарашауай сют орнуна ичген къар суу, къара суу, акъ суу, нарт суу;
Сюргюнде халкъ ичерге термилген джандет суу;
Халкъым атагъан аты бла дуниягъа белгили суу, белги суу.
Мен, Джагъа Лайпан,
Джагъанг бла барама ёрге –
Кёк бла Джер бирге къошулгъан джерге.
Кёреме Минги Тауну, къарны, джулдузну, Айны –
Кёреме Къарачайны: болама таукёл.
Эшитеме ауазын: сау кел.
Сора, джашаргъа, ёлюрге да болама таукел.
2
Айтыргъа тилим, фахмум, кючюм, джашауум джетмей къалгъан,
Мен айталмай къалгъан Сёздю, Макъамды Къобан.
Азан таууш, джыр таууш, ийнар, кюу таууш чыгъады андан.
Минги Тауну, Минги Джюрекни ауазыды ол.
Тынглагъыз анга, англагъыз аны:
Ата-бабаладан – нартладан, аланладан – хапар айтады ол,
Тамблабызгъа да сагъайтады ол.
Тау бла тенгизни байлаб турады ол.
Джер бла кетеди, Кёк бла къайытады ол.
3
Къоб, Къобан!
Керексиз сёзню, къайгъыны-дауурну къурут.
Гюнахны, харамны джуртубуздан тюбю бла къурут.
Къара кючлени, къара иннетлилени –
Душманланы, амантишлени – Джуртдан сюр, къуу, къурут.
Сени бизден алыргъа излегенлени барын къурут.
Гюнахсыз адамны, ташны, терекни уа – ая, сакъла.
Бу джуртну, бу джерни, бу дунияны – кетгенле ючюн да – къучакъла.
Биз да кетерикбиз, къаллыкъса Сен.
Туудукъла кёрлюкле сени, тынгларыкъла сеннге;
Ичерикле сенден, джуууннукъла сенде –
Аны ючюн артыкъ да багъалыса меннге.
Ким биледи, сени тауушунгда
Мени тизгинлерими да эшитирге болурла:
Таш. Терек. Джулдузу бла Ай.
Минги Тау. Къобан. Къарачай.
КЕСИНГ ЮЧЮН ЭТ ДЖУАБ
1
Бу дуния кёрмеген не къалды, ким къалды?
Бу дуниягъа келмей не къалды, ким къалды?
Бу дуниядан кетмей не къалды, ким къалды?
2
Келдиле, кетдиле фыргъауунла, патчахла, ханла:
чингизле, тимурла, сталинле, гитлерле... ала
Алан-Къарачай халкъыма да кёб халеклик салдыла.
Алай а, ала кетдиле, халкъым – къалды!
Дуниялыкъгъа мыллык атыб, къан тёгюб,
Ётюрюк бла, кёзбау бла, хыйла бла, кюч бла да
Адамгъа, дуния малгъа, дуниягъа ие болургъа кюрешгенле,
Не къалды сизден?
3
Бу дуния кёрдю файгъамбарланы да.
Адам улу ангылаб къоялмады аланы да.
Анъылагъан къой, ташла бла тюйдюле...
Келдиле, кетдиле файгъамбарла да.
Муратларына джетдилеми ала да?
Китаб, дин къалды аладан.
Алай а, тюшюндюмю, тюрлендими, нюрлендими адам?
4
Файгъамбарла джашаб кетген дунияда джашайса сен да.
Муссагъа, Иссагъа, Мухаммадха къара:
Хакъ Кертини, Билимни, Тюзлюкню билдире-джая,
Меджисуулукъдан къутхара адамланы, халкъланы,
Джан аямай кюрешдиле ала.
Китаб, дин къалды аладан.
Алай а, тюшюндюмю, тюрлендими, нюрлендими адам?
Ёзге, адамны, адам улуну къой.
Сен кесинг ючюн эт джуаб:
Тюшюндюнгмю, нюрлендингми сен?
Кимге, неге табынаса сен?
Хакъ джолунда барамыса сен?
4
Фыргъауунланы, файгъамбарланы да кёрген адам улу,
Дагъыда тюшюнюрге, тюзелирге, игиленирге унамай эсе,
Бир-бирин сакъларгъа, джакъларгъа, къутхарыргъа унамай эсе,
Бир-бирин соя эсе, бир-бирин тонай эсе,
Адам болургъа, Хакъ джолда барыргъа унамай эсе,
Джаратхан Аллахха бойсунургъа, Ол буюргъанча джашаргъа
унамай эсе,
Сора, къайрыды джолу? Не сакълайды аны алда?
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ, КЕЧ
Кеч болгъанды къайытыргъа да,
«Кеч» деб, айтыргъа да.
Кеч болгъанды къайытыргъа да,
Айтыргъа да кеч.
Къайытыргъа да, айтыргъа да
Кеч болгъанды. Кеч.
ДЖАРКЪАЛА
Къол джазмала кюймей эселе бир къарайым...
Аланы тамызыкъ орнуна салама отха –
Кюймей къалгъанын алырма (алырсыз) артха.
Джаркъала джанарча тёшейме аланы.
Ой бу джаркъала,
Бир джарылыргъа, бир джанаргъа унамай,
Халкъны не къыйнау этелле ала.
Юйюнгю джылытмагъан, кёлюнгю къууандырмагъан,
Джылыу, джарыкъ бермеген
Ёзексиз, агъачсыз, чий отунла.
Ол къара къышлада, къыйын джыллада
Асыл агъачла кюйгендиле бары.
«Аман артха къалыр» дегенлей,
Чий джаркъала бла къауралагъа таяннганед халкъ.
Тамызыкъ болгъан къол джазмаларым
Терк къабыныб, къызарыб, джаныб,
Джаркъаланы уа джандыралмай,
Кюйюб бошалдыла.
Джаркъала уа тютюнлей туралла,
Солугъанны джётел этдире,
Къарагъанны кёзюн джылата...
Тартыб-тартыб чыгъарама аланы отдан.
Къарасам – ала уа джаркъала тюл –
Бизни джазыучуланы – совет джазыучуланы – китаблары...
Дуния бла бир къол джазма кюйюб кетди,
Ол китабла уа туралла
Совет-коммунист ётюрюкню сыфаты-бетича,
Социалист реализмни сыфаты-бетича.
«Китаб-газет окъугъанны къойгъанды халкъ,
Басма сёзге сууугъанды халкъ»,- дейбиз дагъыда.
Огъай,
Юйюне-кёлюне джылыу-джарыкъ берлик китабланы-газетлени
Окъурукъду халкъ.
Аллай дерс китабланы сабийле да окъурукъла.
Ётюрюкден, алдауукъдан безгенди халкъ.
Келген джолун, баргъан джолун, барлыкъ джолун
Кёрюрге излейди халкъ.
Отда ёзексиз, агъачсыз, чий джаркъалача,
Табхада китаблагъа къарай,
Бу оюмла келдиле башыма.
ОТ, ЧЫРАКЪ, ДЖЮРЕК
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара,
Санларынг а – акъ.
Узалыб санга джетерге излегенча,
Джанады чыракъ,
Къалтырайды чыракъ.
Бир да ажымсыз –
Сени кёрюб турургъа излегенден джанады ол,
Ансы эртде огъуна джукъланныкъ болуред.
Энди уа, джарыкъдан-джарыкъ джанады ол.
Сен камин дейсе, мен отджагъа дейме, –
Джанады от.
Тили бла сени джаларгъа излегенча,
Къалтырай, джанады ол.
Тепсиде шампан,
Тепсиде айран,
Тепсиде боза –
Кёз къыса, къайнайла ала.
Туруну-ташаны да кёреди Аллах:
Ичгенибиз – харам, этгенибиз – гюнах.
Огъай, ичгенибиз – халал, этгенибиз – сууаб.
Сюймеклигибиз – Аллахха, Адамгъа да джууаб.
Джанады джюрек, джанады от, джанады чыракъ.
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара, санларынг а – акъ.
Ой не джылыды, джарыкъды бюгече юйню ичи.
Артыкъды, керек тюлдю бизге ички:
Бир-бирибизден эсиргенбиз биз,
Бир-бирибизге эшилгенбиз биз.
Кече узуну джанады ёчюлмей юч чыракъ.
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара, санларынг а – акъ.
КЁКДЕ-КЁЛДЕ
Акъ булутла, къара булутла
Тургъанча кёкде,
Къууанч-бушуу да, къайгъы-умут да
Джашайла кёлде.
МАКЪАМЧЫ, СУРАТЧЫ ЭМДА ДЖАЗЫУЧУ
Эки къауум санатчы –
Макъамчы бла суратчы –
Нечик сукъланама сизге.
Къулагъы-кёзю болгъан –
Бары ангылайла сизни.
Илхам ачхан керамат:
Музыка бла сурат –
Мыдах этсегиз да, берсегиз да къууанч,
Ангылашынады; керек тюлдю тылмач.
Мен а сёзле бла салама сурат.
Мен а сёзле бла джазама макъам.
Сёз – сурат, сёз – макъам;
Алай а, аны адам улу ангылар ючюн,
Дуния тилге (тиллеге) кёчюрюрге керекди.
Кёчюрюлген а – затны кёлеккесиди.
Мен сёзлеге салама джан.
Сёзню кёчюрюрге боллукъду,
Джанны уа кёчюрлюксе къалай?
Макъамчыла бла суратчыла,
Сизге сукъланама къалай –
Сизге тылмач керек тюлдю:
Сиз дуния бла – макъам бла, сурат бла –
Кесигизни тилигизде сёлешесиз.
Дуния тылмачсыз ангылайды сизни.
Ол джаны бла айтханда,
Джазыучуладан насыблысыз сиз.
Алай а, хар не – адам да, халкъ да, тил да – башланады Сёзден.
адам Адам болмайды сёлешиб тебрегинчи,
халкъ Халкъ болмайды тили бегигинчи.
Ангыласам да аны,
Санатчы къарнашларым – суратчы бла макъамчы –
Къууанама сизге, сукъланама сизге.
САЙЛАУ
1
Быланы тиллерине юрениб,
Бир ариу къызгъа «ариу» деб, айтхынчы,
Ариу айтхынчы,
Ёлюб кетерге ушайма.
Ёлмесем да – къарт болуб, джараусуз болуб –
Ёлгенлеге боллукъма тенг.
Алай болса да,
Мен бу тилге юренмей къалмам.
Ариу къызлагъа аланы тиллеринде
Талай назму окъумай къоймам.
Ол ариу къызла ючюн болса да,
Мен бу тилге юренмей къоймам.
2
Мен мында бир мёлекге тюбедим:
- «Дининге кёчейим, тилинге юренейим,
Джангыз бирге джашайыкъ»,- деди.
- «Алгъаракълада алай айтхан болгъан эди дагъыда бир къыз.
Артда ол сёзлерин унутхан эди ансы.
20 джыл джашасакъ да бирге,
Динибиз, тилибиз, халибиз да – айры.
Андан да айырылдым кючден.
Энди башымы сукъмазма отха».
Мыдах болуб, джыламсырай кетди ол къыз.
Кесими тыйдым – огъай, джол джокъду артха.
Джюрегим таула таба бурулду.
Насыб андад – къанатландым, учундум,
Насыб алдад – къанатландым, учундум.
Алай а, аууур элле къанатларым,
Ауруй элле къанатларым –
Озгъан джашауум къоймай эди учаргъа.
Ёзге кёлтюрюлдюм кёкге, мийикге, ёрге –
Энди ташча келиб тиерикме джерге,
Не да джангы дуния, джангы джашау башланныкъды меннге.
САЛАМ! ХАЙ!
Салам!
Къарачай, Норвегия,
Норвегия, Къарачай.
Норгечай – Къарвегия,
Къарвегия – Норгечай.
Хай!
Джюрек, сеннге джокъ тынчлыкъ:
Эки дунияны арасында,
Болмай ары не бери,
Бараса ары-бери –
Тохтагъынчы, хайда, бар.
Хаде бра, Норвегия.
Къарачай, сен да сау къал.
Норгечай, Къарвегия –
Сизсиз меннге джурт, кърал.
Тюрленнгинчи джюрек, хал –
Сизсиз меннге джурт, кърал.
Норвегия, Къарачай –
Экинге да салам, хай.
Болмай къайгъы, митингле,
Тутулмайын Кюн не Ай,
Нартла бла викингле,
Кёб джашагъыз.
Барынга да салам, хай.
Саламы бла, алгъышы бла
Билал Лайпан Адурхай.
Билал Лайпан Къарачай.
БИРЛИК
Мен Аламда, Заманда джашайма,
Алам да, Заман да джашайла менде.
Кёк да, Джер да кёлюмде джашнайла,
Мен джашайма Джерде эм Кёкде.
КЁКНЮ ЮЧ КЪАТЫН КЁРЕДИ АДАМ
Кёкню биринчи къатын кёреди кёз.
Экинчи къатына джетеди ангы.
Ючюнчю къатын сезеди джюрек.
Бизлеге аны бла бошалады Кёк.
Къалгъан къатларын кёрелле кераматлыла:
Шыйыхла, файгъамбарла.
Ала айтханнга да къалалмайбыз ийнаныб.
Къалай ийнаннгын кесинг кёрмеген затха?!
Алай а, аллай ассылыкъ бла
Имандан чыгъаргъа боллукъду.
Ол заманда кимге, неге таяныр адам?
Хар не да ёлюм бла бошалады деб турса адам,
Саудан ёлюб къалмазмы ол?
Ибилисге-шайтаннга – къара кючлеге – аш болмазмы ол?
Кеси да шайтанлы болмазмы ол?
Ызына, джахилликге кетиб,
Хайуаннга, джаныуаргъа бурулмазмы ол?
ХОРЛАМ-ХУРЛАМ САУУТУМ – СЁЗДЮ
Къалам, къамам –
Къалам, Келям.
Алда – ХОРлам.
Алда – ХУРлам.
ХОР. ХУР. ЛАМ.
(Алиф. Лам. Мим.)
ДЖАНГЫ ДЖАШАУ БАШЛАННЫКЪДЫ ДЖУРТДА
Мадар болмай сёлеширге,
Келиширге, иш къураргъа,
Тил джетмеген къыйынлыкъны
Мен сынадым тыш къралда.
Тилсизликни не болгъанын
Мен ангыладым тыш къралда.
Тилсизлик джолуму кесиб,
Ташча турады басыб.
Бюгюннгю ачыкъ дунияда
Тил билген – бек уллу насыб.
Къара танымагъан бабаларым,
Окъуу-билим, тил керекли,
Джол тюзеталмай, мычыдыла,
Ачымаз джерлеринде ачыдыла.
Мингджыллыкъла чегинден атлай,
Манга да тюшдю сынау –
Джуртсуз, тилсиз болуб къалдым,
Алай а, джокъду джылау:
Ол – Къадарды.
Аллах берген джуртну, тилни
(алайына берилген джуртну, тилни)
Багъалата, сакълай билмегеним ючюн,
Джуртсуз, тилсиз болургъа тюшдю.
Джангы джуртха, джангы тилге юренирге керек.
Ата джуртха, Ана тилге къайытыргъа керек.
Тюшюнюрге, тобагъа къайытыргъа керек.
Бушуулу къарайла, сакълайла Таш бла Терек.
(манга Ай бла Джулдуз да – Таш бла Терек).
Аджашхан турна, Къазакъ бёрю – джюрек.
Турна таууш, бёрю улуу – джырым.
Къачхы шылпы, тубан шылпы – халым.
Къазауатладан-сюргюнледен-джесирликден-тутмакъдан –
Барысындан ётгенди (ётгенмиди?) халкъым.
Алай а, бюгюн да турады
Табалмай тюзлюгюн, хакъын.
Къачхынчы болургъа тюшдю манга,
Джуртсуз-тилсиз къалыргъа буюрулду манга –
Кесими, адамланы, халкъымы, дунияны да ангылатхан
Бу бир сынауду, дерсди манга.
Кёрюрюн кёрмей кёрюне кирмейди адам.
Аллах берген Джуртума, Тилиме къайытыр ючюн,
Кёргеними, билгеними, сынагъанымы айтыр ючюн,
Энтда къаллай бир керекди,билмейме, заман.
Арада чайкъалады, къатланады тенгиз.
Андан, джюрегими джибитмей, джукълатмай, ёталсам,
Таулагъа джетерикме. Агъаралла ала.
Манга джангы джашау башланныкъды анда.
НАЗМУНУ КЪУРАЛЫУУ ЭМДА ОКЪУЛУУУ
Мен джазама джюрекден – солдан онгнга.
Сен а – Китаб окъуучу –
Онгдан солгъа окъургъа кюрешесе аны:
Ахырдан ауалгъа – Сёзню башланнган джерине.
Мен джазама ёргеден энгишге.
Сен а – Кёк бла байламлы, кераматлы –
Тёбенден (тюбюнден) ёрге окъургъа излейсе аны.
Биринчи чапрагъы дефтерими
Ахыр чапракъча кёрюнеди сеннге.
Дефтерими ахыр бетинден тебрейсе окъуб.
Аны эслеб,
Тюрлендиреме сёзюмю джолун-джоругъун:
Онгдан солгъа, тёбенден ёрге,
Ахыр бетден тебрейме джазыб.
Окъуучуну кёреме:
Ол да амалсыз болуб,
Дефтерни ахырындан
Онгдан солгъа
Аягъындан ёрге
Тебрейди окъуб –
Джетер ючюн Аллына, Атына, Башына.
Назму тизгинле атлауучлача:
Джангыз, энгишге тюл, ёрге
Атлаталла окъуучуну кёзюн, кёлюн.
(кёзю энгишге къараса да, кёлю кёлтюрюледи ёрге;
кёзю джерге къараса да, кёлю кёлтюрюледи кёкге).
Джангы сёз тууады алай.
Назму къуралады алай.
Сёз – адамны да алыб –
Чыкъгъан джерине къайытады.
РЕКА. КАМЕНЬ. ДЕРЕВО.
(бред или поток сознания)
1
О эти душевные и телесные травмы!
Лечь бы как зверь на лечебные травы,
И лежать так в глуши, зализывая раны.
2
Не видеть никого; не думать ни о чём.
Горы, ущелье, сосны, река;
Синее небо, белые вершины, зеленая трава.
3
Крик ночной птицы (клик ночи);
Вой (песнь-танец) одинокого волка;
Бей одинокого волка (бойся одинокого волка);
Бой одинокого волка.
4
Лежишь на берегу как один из камней;
Стоишь на склоне как один из деревьев.
Мысли уходят. Душа уплывает.
С берега всё видно.
Деревенеешь, каменеешь на берегу.
Что не деревенеет, не каменеет –
Твоя душа, твоя жизнь – уходят.
Всё это видишь.
Вода уходит. Остается камень.
Душа прощается с телом.
Долгие проводы – лишние слезы.
Но:
«Не совершай насилия над другими,
И не допускай насилия над собой».
5
Какая разница: молния, топор или пила?
Дерево не почувствует – оно мертво.
Река течёт, уходит.
Камни на берегу. Камни везде.
Много камней.
САБЫРЛЫКЪ БЕРГЕН НЕДИ БИЗГЕ?
1
Нафыс намысдан баш болгъан дунияда,
Гуду, мурдар, къахме – къайда джийиргеншли – баш болгъан дунияда,
Зулму-зорлукъ джашнагъан дунияда,
терслик Тюзлюкню, ётюрюк Кертини ашагъан дунияда,
Къайгъы джюрекден бошагъан дунияда,
Хар не да ёлюм бла бошалгъан дунияда,
Сабырлыкъ берген неди бизге?
Сабырлыкъ берген а неди бизге:
ётюрюк-терслик Кертини-Тюзлюкню унутдуралмайды,
Чексиз къарангы да Кюнню, джулдузланы джутуб къоялмайды.
Ёлюм болгъанлыкъгъа джашау тауусулмайды.
адамла арасында бардыла Адамла.
китабла арасында бардыла Китабла.
Тюз-терс, Керти-ётюрюк, Иги-аман
Не болгъанларын биледи адам.
Алай эсе, чачылмаз дуния,
Алай эсе, къурумаз джашау.
Адам кесин хорлатмаз шайтаннга.
Олду кюч берген бизге джашаргъа.
2
Джаннетге, джаханимге да ушагъан дунияда,
Файгъамбарла, фыргъауунла да джашагъан дунияда
Джашайса сен да.
Сюйсенг – джан да джулдузлагъа къошул,
Сюйсен – джукълан да къарангыгъа къошул.
Сайлау кесингдеди.
БЁРЮ ДЖУЛДУЗ
Ата джуртдан болсам да эрек –
Андадыла Джан бла Джюрек,
Андадыла Таш бла Терек.
Анда къалгъанла Терек бла Таш.
Орнундан чыкъгъан ит – бёрюлеге аш.
Къазакъ бёрю да – ит джыйыннга аш.
Тыш джерни сайлагъанма джуртда тузакъдан.
Бёрю улуу чыгъады энди узакъдан.
Аны эшителле джууукъла, узакъла –
Бёрю кеси уа кёрюнмейди энди.
Саумуду, шаумуду – джокъду билген;
Джангыз, улууу келеди ётюб тенгизден-теркден.
Ёлген джулдузну джарыгъы келгенча кёкден,
Бёрю улуу келеди алай.
Бёрю джулдузну улууу-джарыгъы
Энтда кёб заманны келгенлей турур –
Кёб амантишни тынчлыгъы къурур;
«Хакъ, Халкъ» дегеннге уа – ол къанат болур.
Бёрю джулдузну улууу-джарыгъы
Халкъны сагъайтхан бир ышанды, белгиди.
Дунияда джашагъан, ёлген да игиди,
Джангыз, джарыкъ тёге бошалса ёмюрюнг –
Джерде чыракъча не джулдузча Кёкде
(къоркъуу да, умут да джашайла кёлде).
Мен – Къазакъ Бёрю – Джер джуртдан да болсам эрек,
Джети къат Кёк боллукъду ахыр джурт манга – (ийнанама анга).
Игиликге-Тюзлюкге-Кертиге къанат бола,
Джашарыкъма «Бёрю джулдуз» ат бла – (анга да ийнанама).
Алай а джокъду тынчлыкъ Джерде не Кёкде.
Кёк да, Джер да джашнайла кёлде.
Къоркъуу да, Умут да джашайла кёлде.
Улуу да, джарыкъ да чыгъалла кёлден (джерден);
Улуу да, джарыкъ да энелле кёлден (кёкден).
Джерде итле, Кёкде джелимаузла
Бёрю джулдузгъа бермейдиле тынгы-тынчлыкъ.
Алай а, къара кючле хорлаяллыкъ тюлле аны,
Къарангы джуталлыкъ тюлдю аны –
Анга джокъду, башхалагъача, къартлыкъ-ёлюм:
Улугъан джарыкъ – Бёрю джулдузну БЕТИ-АУАЗЫ
(воющий свет – Волчьей звезды лицо-голос; лик-глас; облик-суть; форма-содержание; образ-подобие; совесть-проповедь;).
Анга джокъду ёлюм.
ОЗГЪАН ДЖАНГУРГЪА БАРМЫДЫ ДЖАМЧЫ ?
Джюрекни ашайды къайгъы.
Озгъан джангургъа джокъду джамчы.
Юсден кетсе да, эсден кетмей,
Ёлтюреди бизни къыйынлыкъ.
Зулмудан-зорлукъдан къутулгъанла да,
Башдан аякъ сакъатдыла бары:
Ким саулугъун, ким джаулугъун, ким да бёркюн
Тас этиб, къалгъандыла сау.
Ёлмез ючюн, къыйынлыкъ кёрмез ючюн, юйдегилерин сакълар ючюн, Халкълыкъларын, джуртларын, динлерин да ауушдургъанла болгъанла;
Тукъумларын, атларын, ата-баба атларын да тюрлендириб,
Ала гяуур болуб, алай сау къалгъанла.
Джанлары сау ёлгенле ала.
Харам тынгылауну ийиб турсала да,
Ёле-тириле, ёле-тириле, джанауалда джашайла ала.
Адамча джашаялмай-ёлалмай къыйынлашалла ала.
Ана тилде сёлешалмай сабийлери бла,
Байламлы болалмай ахлулары бла,
Иманларын, бетлерин, халкъларын, джуртларын да ташлаб,
«Джаныбызны къутхардыкъ» деб, туралла ала.
Джанларын тюл, тёнгеклерин къутхаргъанла ала.
Ёлгенлеге сукъланырча болгъанла ала.
Джазыкъсынама аланы сабийлерин.
Алай а, кишиге болмайма Тёре.
Къутулуу джолну хар ким кесича ангылагъанды.
Бютеу халкъгъа, хар бир адамгъа да,
Ол кёзюу – бек уллу сынау болгъанды.
Алай а, дуния, джашау – ёресине сынауду:
Халкъбызмы, Адамбызмы – хар кюнде сыналабыз.
Бир-бирле хайуаннга, джаныуаргъа бурулалла;
Бир-бирле уа – ёлюмню аллында да сакълайла бетлерин-намысларын:
Къутхаралла халкълыкъларын, адамлыкъларын,
Къоруулайла динлерин-тиллерин-халкъларын-джуртларын.
Алай а, кишиге болмайма тёре.
Къыйынлыкъдан сакъласын Аллах.
Тутуула, къазауатла, сюргюнле –
Азмыды халкъ кёрген палах?!
Джюрекде уа джашайды къоркъуу.
Озгъан джангургъа джокъду джамчы.
Юсден кетсе да, эсден кетмейин,
Къыйынлыкъ ёлтюреди бизни.
Сорууум кесиме эмда халкъыма:
Озгъан джангургъа бармыды джамчы?
Джангур артха къайытыргъа да болур –
Келлик джангургъа уа хазырмыд джамчы?
Бармыды джамчы?
АЛЛАХНЫ ДА БОШАЛАДЫ ТЁЗЮМЮ
Неди мени къыйынлыгъым, бушууум,
Халкъым кёрген палахланы къатында?!
Бир къауумла аллахланы атындан,
Бир къауум да адамланы атындан
Халкъгъа оноу – тоноу этиб турдула,
Тутуб, сюрюб, джегиб, къырыб турдула.
чингисханла, темирланла, орус патчахла, сталинле,
Къайдасыз сиз, бир айтчыгъыз, залимле?
Алан къралымы, Къарачай къралымы да къурутдугъуз,
Амма, бир кертини уа унутдугъуз:
«Эл ашагъан эмегенден эл Тейриси кючлю».
Алай а, адам улу джыймайды эс.
Кетген замандан, тарихден алмайды дерс.
Фыргъауунладан къутулгъанла да фыргъауун болургъа кюрешеле,
Джерни, сууну, кёкню да къолгъа джыяргъа кюрешелле,
Къалгъанланы кеслерине къул этерге, джалчы этерге кюрешелле.
Аджашханлыкъ, шашханлыкъ болурму андан уллу?
Адам улу – фыргъауунланы, файгъамбарланы да кёрген адам улу –
Тюшюнмейди, тюрленмейди, тюзелмейди,
Игилик бла, тюзлюк бла джашаргъа излемейди,
Китаб бла, Шериат бла джашаргъа излемейди.
Аллахны да тауусулады тёзюмю.
Ол файгъамбарла, Китабла да ие турду –
Тюшюнмеди, тюзелмеди адам улу.
Эм ахырында ахыр файгъамбарын – Мухаммад алейхиссаламны ийди,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны джангыдан эскертди, билдирди,
Джашауну-ёлюуню-тирилиуню, болгъанны-боллукъну –
барын эскертди, билдирди.
Тюшюнмеди, тюшюнмейди адам.
Келмей не этсин ахырзаман?!
Башха дуния, башха заман келир.
Ёллюк ёлюр, тириллик да тирилир.
Хар ким азабын-къазасын кёрюр.
НЕ ЮЧЮН?
Аллах буюргъанча джашамагъаныбыз ючюн,
Кесибизни харамдан, гюнахдан тыймагъаныбыз ючюн,
Джангыз да аны ючюн
Къыйынлыкъ-палах кёребиз, азаб чегебиз.
Аллах берген табигъатны аямайбыз,
Аллах берген джуртну къорууламайбыз,
Аллах берген тилни сакъламайбыз,
Кертини, Тюзлюкню джакъламайбыз.
Ит къауумгъа бойсунабыз, баш урабыз,
Имансызлагъа, намыссызлагъа къул болуб турабыз,
Ол джийиргеншлилени халилерине кёчебиз,
Ала бла джашайбыз, ашайбыз, ичебиз...
Артда уа къычырыкъ этебиз:
«О хахай, джамагъат, джоюлдукъ, союлдукъ» деб,
«Джуртсуз-тилсиз, халкъсыз-атсыз къалдыкъ» деб,
«Уят-хаят кетди, адет-намыс кетди» деб,
«Тюб болургъамы башлагъанбыз, керти?!» деб.
Да кимди бизни тонагъан, сойгъан, джойгъан,
Харамны, гюнахны бизге халал этиб къойгъан?
Кесибизбиз – хайуаннга, джаныуаргъа да ушагъан.
Кесибизден, бир-бирибизден да бошагъан.
Аллах буюргъанча джашамагъаныбыз ючюн –
Китаб бла, шериат бла джашамагъаныбыз ючюн,
Харамдан, гюнахдан тыйылмагъаныбыз ючюн –
Джангыз да аны ючюн
Къыйынлыкъ, палах кёребиз, азаб чегебиз.
АУАНА+++
Акъ къарда,
Джангы джаугъан акъ къарда,
Джангы джылда биринчи джаугъан акъ къарда
Кёрдюм аны – узая баргъан ауананы:
Джердегилени бирине да ушамай эди ол,
Джердегилени барына да ушай эди ол.
Адамгъа, Боракъгъа, къанатлыгъа да ушай эди.
Эки къанатыны бири – акъ, бири – къара эди.
Тохтай да, ызына къарай, кетиб бара эди.
Бизге кёргюзе болурму эди джол?!
Огъесе, эски джылмы болур эди ол?!
КЪАЧХЫ ЧАПРАКЪЛАГЪА КЪАРАЙ
Къарайма Терекге.
Аны чапракълары,
Кемелеринден-тереклеринден айырылмагъанлай,
Космонавтлача атлагъанла кёкге.
Алай а, келликди къач.
Бошаллыкъды къууанч.
Кими алгъаракъ, кими артхаракъ
Юзюллюкле чапракъла Терекден.
Насыбы тутхан, саргъалгъынчы турлукъду Терекде,
Кюннге, джауумгъа да къууана, шукур эте;
Насыбы тутмагъан тюшерикди джашиллей,
Джерге джетгинчи тауушсуз сыйыт эте.
Терекде ёмюрге къалыргъа уа,
Бирине да джокъду мадар –
Алайды къадар.
Къачхы аязгъа, сууукъгъа чыдамай –
Кими алгъа, кими артха –
Бары да юзюллюкле, тюшерикле.
Энтда бир тёлю кетерикди дуниядан.
Джаз келгенлей а, биягъынлай,
Джангы чапыракъла – джангы тёлю – къанатланныкъды.
Алай ётерикле джылла, ёмюрле.
Терек саулукъда чапракъла,
Джашай-ёле-тириле да турлукъла.
Алай а, Терекге келсе ёлюм –
Керти ёлюм ол боллукъду барына да.
Чапракъла анга этемилле сагъыш,
Огъесе, аланы кючлери джетмезлик затха,
Мадарсыз, амалсыз, джанлаусуз боллукъ затха
«Джарсыгъандан, къыйналгъандан не хайыр» деб,
Джашаб къалыргъа кюреше болурламы?!
Алай огъуна болур – табигъат акъылманды.
Джашаугъа, ёлюмге да сагъышландыра,
Учуб-учуб тюшелле чапракъла Терекден.
КЪАЗАКЪ ДУНИЯ
Къазакъ бёрю! Къазакъ терек!! Къазакъ джюрек!!! Къазакъ таш!!!!
Къазакъ джулдуз!!!!! – бары да
Нечик ушайла, къарайла, тарталла бир-бирине.
Къазакъ бёрю! Джангыз терек!! Шайыр джюрек!!! Къадау таш!!!!
Джаннган джулдуз!!!!! – Къазакъ дуния, джаша.
НЕДИ БИЗНИ МУРАТЫБЫЗ?!
Къаллай заманла барелле...
Къаллай адамла барелле
Сыйдан, Намысдан хапарлы;
Аллах-Адам дей билгенле;
Хакъ Керти ючюн, Халкъ-Джурт ючюн,
Эркинлик ючюн, Тюзлюк ючюн,
Джаннган отха да киргенле.
Аланы кючлери бла
Айтылды бизни атыбыз,
Сакъланды хар бир затыбыз.
Талкъ болуб кетмей дуниядан,
Халкъ болуб джашагъаныбыз ючюн,
Джуртубузда джашагъаныбыз ючюн –
Биз «сау бол» дейик алагъа.
Джаннетли болсунла ала.
Биз – аланы туудукълары –
Харамдан-гюнахдан тыймай кесибизни,
Дуния малдан алмай эсибизни,
Ала джыйгъанны чача эсек,
Джуртну, Халкъны чача эсек,
Тойгъан джуртха къача эсек,
Ёлюмге эшик ача эсек,
Нарт къабырлада джатханланы,
Бизни ючюн шейит болгъанланы
Къабырларын эки джара эсек,
Сора,
Кимди бизни атыбыз,
Неди бизни муратыз?
АНЫ ДЖАНЫ – СЁЗДЮ
Джазлыкъ, джайлыкъ да, къачлыкъ, къышлыкъ да,
Кюн амандан, къыямадан къутхаргъан ышыкъ да
Болгъанды меннге бюгюн ана тилим.
Халкъымдан, Джуртумдан айыргъанлыкъгъа джазыу,
Аланы орнун тутхан ана тилим
Береди манга эс да, кёл да, къарыу да.
Тил халкъда джашагъанча,
Тилинде джашайды халкъ да.
Тилинде джашыныбды-джазылыбды
Халкъны джазыуу, джолу къалюбаладан ахырзаманнга дери.
Халкъымдан, джуртумдан айыргъан къадар,
Джашаудан айырыргъа да болур,
Алай а, ана тилимден айыралмаз мени –
Шайырны ёлюмсюзлюгю олду.
Джаны саулай, джаннетге тюл,
Ана тилине кирген насыблыгъа
Айтадыла Хакъ Поэти – Халкъ Поэти деб.
Ёлюм джокъду шайыргъа –
Ана тилинде джашайды ол.
Аны джаны Сёзге кёчеди,
Аны джаны – Сёздю.
Шайыр – сёзню, сёз да – шайырны
Джараталла.
Джангы дуния къуралады алай.
Шайыр бла Сёзю – джулдузу бла Ай:
Ала джюрекни, дунияны джылыталла, джарыталла –
Ёлюм джокъду алагъа.
КЪАБЫРЛАДА ДЖАЗЫУ
Къыяма кюнден къутулгъан да,
Къыямат Кюнден къутулмаз.
ДУАМ
Бюгюн тас этдим дуамы.
Аны бла бирге
Аны бойнума такъгъан анамы
Джангыдан тас этгенча болдум.
Отуз джылны ол мени сакълаб,
Мен аны сакълаб – джюрюдюк алай.
Бюгюн а тас этдим аны...
Къалай тас этдим, билмейме, къалай?!
Анам кетгенден сора,
Аны орнун да тута эди ол,
Мени сакълаб тура эди ол...
Мен а сакълаялмадым аны.
Къара кючледен сакълаб тургъан,
Кёкрегимде къалкъаным-дуам,
Сахтиян тышлы ючгюл дуам
Тас болду. Джакъсыз къалдым.
Энди не палахха да ачыкъма мен.
Анам кетди, дуам кетди – эсим-кючюм кетди.
Кесими кетерим къалгъанды энди.
Ол дуа бла кёб тюрлю къазауатдан,
Тутмакъдан, сюргюнден, чекледен да ётюб,
Джалгъан дауну, дуния сёзню да хорлаб,
Джашар акъыл алыб тургъанлай,
Тас этдим аны.
Джуртумдан, халкъымдан-ахлумдан, энди уа дуамдан
Айырылдым. Ким биледи, не сакълайды алда?
Билмейме, не джазылыб эди анда –
Алай а, ол джазыуум болуред деб, турама.
20. 08. 2004 Ставангер
НЕ ЭТЕРГЕ КЕРЕКДИ?!
Харс ургъан да, тебсеген да кесим,
Джырлагъан да, эжиу этген да кесим.
Болмагъан эсе талкъ, къайдады халкъ?
Кёрмейме –
тауну, тюзню ауласа да эсим.
Ёлгенни тирилтген кибик,
Сёзлеге салама джан.
Телини терилтген кибик,
Шийирден атады танг.
Керти да, болгъанча тели,
Сорама Терекге, Ташха:
Къайдады халкъым, къайдады тилим?
Хауа да, Адам да, тил да башха.
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.
Бармыды джамагъат, бармыды иман?
Адам кёрюнмейди, кёрюнмейди имам –
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.
Джырлагъан да, эжиу этген да кесим.
Назму джазгъан да, окъугъан да кесим.
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.
Айт, Аллах, недеди гюнахым, терсим?
Тилин тас этген халкъ тас этеди кесин.
Джуртун тас этген халкъ тас этеди кесин.
Аллахха бойсунмагъан бойсунады шайтаннга,
Къуллукъ этеди, къул болады анга.
Бу кертилени билмеген да джокъду,
Аны ючюн тюзелген да джокъду.
Къаллай сёз керекди, халкъым, сени уятыр ючюн,
Дининги, тилинги, джуртунгу сакълатыр ючюн,
Кесинги! Кесинги!! Ке-си-нги!!! Сакълатыр ючюн?!
Къаллай сынау керекди, халкъым, сен уяныр ючюн?
Кёрген палахларынг этгенча азлыкъ,
Кеси кесингден кюрешесе бошаб...
Тутулуб, джесирлениб, джуртунгдан сюрюлмедингми?
Дининге, тилинге, тарихинге, атынга да бугъоу салыныб турмадымы?
Джарымынг ачлыкъдан, ауруудан, зорлукъдан къырылмадымы?
Азмыды ол тюшюнюрге, тюзелирге?!
Бюгюн а кимди бизни тонагъан, ёлтюрген?
Кесибизбиз.
Аман хансхача, ичкиге, хаулеге кесибизни кесдирген да
Кесибизбиз.
Халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны, джуртубузну сакъламагъан да
Кесибизбиз.
Сора кимге, неге салабыз дау?
Кимни, нени терслерге кюрешебиз?
Не этерге керекди, халкъым, сен уяныр ючюн,
Халкъ да, тил да, джурт да бир-биринден къууаныр ючюн,
Барыбыз да бир-бирибизден къууаныр ючюн?
ТАУКЕЛ БОЛАЙЫКЪ+++
«Джазгъы джабалакъ» деб атагъанем биринчи китабыма ат.
Ол «Сенсе мени насыбым» деген ат бла кёргенед дунияны.
Энди керти атын къайтарсам аны,
Китабны аллында терслигим кетер.
«Къачхы шылпы» деб джазгъанма китаб.
30 джыл «Джазгъы джабалакъ» бла аны арасы.
Джангы джазыб башлагъан китабыма да
«Къышхы къыяма» деб, атагъанма ат.
Бошаялырмамы аны? Билмейме, къайдам...
Къалгъан ишге къар джауад да дейле,
Кесим къалыргъа да болурма къар тюбюнде –
Алай а, аны оноуу меннге джетмезлиги хакъды.
Ауалдан Ахыргъа дери,
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери,
Джети къат кёкден джети къат джерге дери,
Джети къат джюрекге дери
Джетген джарыкъды сёз.
Къыямат кюнню келечисиди сёз.
Аны ючюн атагъанма ахыр китабыма ат
«Къыямат кюнню эсгере» деб –
Адамла кеслерин эслерле деб,
Къара кючле бла этеме къазауат.
«Заман не заманды» деб соралла,
«Намаз замаН» деб, китабым къайтарады джууаб.
Кёкден, Джерден, Байракъдан, Китабдан да (китабымдан да),
Джангы Ай бла джулдуз турады къараб.
Эркин назмуладан къуралгъан дефтериме
«Таза – азаТ» деб бергенме ат.
«Тейри адамы» деб китаб да джазыб,
Тейри адамы деб, этгенме ант
Джашаргъа, ёлюрге да
Иман ючюн, халкъым ючюн, джуртум ючюн,
Эркинлик-Тюзлюк-Тазалыкъ-Игилик-Халаллыкъ-Ариулукъ ючюн.
Ала ючюн
Назмум да хазырды джашаргъа, ёлюрге да.
Хау, джашаргъа, ёлюрге да базгъанладанбыз биз.
Джазыуларын кеслери джазгъанладанбыз биз.
Билебиз ким ючюн, не ючюн джашаргъа кереклисин.
Билебиз ким ючюн, не ючюн ёлюрге кереклисин.
Ол себебден
Джокъду тыхсыу, ахсыныу, тарыгъыу.
Джабалакъ-шылпы-къыяма-къыямат –
Бары да джашау-сынау-керамат,
Бары да Аллахдан келген аламат.
Къадарыбызгъа тыйыншлы болайыкъ.
Джашаргъа, ёлюрге да таукел болайыкъ.
Иман бла джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да хазыр болайыкъ.
ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ бла КЪАЧХЫ ШЫЛПЫ++
Тюбедиле
Джазгъы джабалакъ бла къачхы шылпы.
Турна таууш тюшдю джанкъозну джюрегине.
Боз булут чырмалды джанкъылычны белине.
Къара булутну агъартды джазгъы элия.
Къачхы кёкню кёкрегин кюйдюре ойнады джазгъы элия.
Джазгъы элия от салды къачхы къауданнга.
Къачхы шылпы, сакъ, сууукъ болса да, джукълаталмады аны.
Алай а къачхы ёртен джазгъы гяхиникни джандыралмады.
Джылай, айырылдыла
Джазгъы джабалакъ бла къачхы шылпы.
КЪАЙГЪЫРГЪАНЛАГЪА КЪАЙГЪЫРА
Малкъарда Халкъ Тёрени тамадасы
Этезланы Бахаутдин мубарекге.
Къарачайда Дем. Джамагъатны башчысы
Кечерукъланы Азрет-Алий хаджиге.
Джашау, Ёлюм да – хакъ.
Алай эсе,
«Къуруйду тил, тюб болады халкъ –
Дуниядан болабыз талкъ» деб,
Нек къоркъабыз быллай бир?
Джазла, джайла, къачла, къышла да келе-кете,
Адамла, халкъла, къралла да
Джаратыла, джашай, чачыла, къырыла, ёле,
Аланы орунларына башхала келе,
Ала да ёле –
Табигъатны джоругъу алайды,
Джашауда бола келгени алайды.
Сора, быллай бир къазауат этиу, даулашыу,
Быллай бир къыйналыу-къыйынлашыу
Керекмиди?
Терек джаз сайын чагъады,
Кёгет этеди. Къач ала уа
Ызына айланыб къатады,
Чапыракъ арытады.
Илинмек аджал джетмесе,
Терек кёб джылны джашайды алай.
Джаз-джай чагъады, чапракъланады, кёгет этеди.
Алай а... бир кюн... Терек кеси да ёледи.
Адамла, халкъла, ала къурагъан джамагъатла, тёреле, къралла да
Терек чапракълача чагъалла, агъалла.
Башха джаз башха чапракъла чыгъалла –
Заманы бла ала да ауушалла, ауушуналла.
Алай барады джашау.
Ёзге бир кюн джашау кеси да къурургъа болур.
Бир башха дуния, бир башха джашау башланыргъа да болур.
Башланмазгъа да болур.
Джашау, ёлюм да хакъ.
Дуния джорукъ алай эсе, алай –
Сора, «къуруб барабыз» деб,
Нек этебиз къуугъун, хахай?!
Терекле, чегетле, адамла, халкъла –
Джаны болгъан бары джашайды, ёледи.
Ол буйрукъдан-джорукъдан къутулгъан джокъду.
Джангыз Тереклеге, файгъамбарлагъа да келгенди ёлюм.
Ёлюрге излеген – ёллюкдю;
Джашаргъа излеген – джашарыкъды;
Тирилирге излеген – тирилликди.
Боллукъ – боллукъду. Боллукъду буюрулгъан.
Тюрленмезлик джорукъгъа къайырылгъан
Джигитликмиди? Акъылманлыкъмыды?
Файгъамбарладан сора да тюзелмегенди адам улу.
Къалай болайыкъ биз аладан онглу, аладан уллу?!
Ангынг-билиминг-кючюнг-фахмунг джетгени чакълы
Айтыб, этиб, борчдан къутула эсенг, гюнахдан чыгъа эсенг –
Болду.
Иманынг-бетинг-намысынг айтханны эте эсенг,
Къолдан келгенни эте эсенг,
Кеси-кесингден кёлюнг чыкъмазча джашай эсенг,
Аллах айтханча джашай эсенг –
Болду.
Башхала тынгламайла, англамайла деб,
Биз айтханча атламайла деб,
Джокъду къыйналыу.
Соруу-сууал кюн, Къыямат кюн
Иннети, джашауу ючюн
Хар ким кеси берликди джууаб.
ЭЛ – 12. 04. 1955 – 12. 04. 2005 – ЛИ
50. Элли.
Эл`ли. ЭЛ-ли.
ЭКИ МАГЪАНАЛЫ ЭКИ ТИЗГИНЛИ БИР НАЗМУ
Излейме бир къыз
40 джаны болгъан.
КЪАЙРЫ КЕТЕЙИМ, АЛАНЛА, СИЗДЕН?!
Арыгъанма къайгъыдан, сёзден;
Эрикгенме, аланла, сизден;
Ичигизде джокъду бир ёзден –
Барыгъыз да къулласыз сиз.
Бу акъ таулагъа,
Таза суулагъа,
Джашил табигъатха
Тюлсюз тыйыншлы.
Кийик да, джанлы да,
Терек да, къанатлы да
Тазалла сизден,
Башдыла сизден.
Къалмагъанд сизде
Ёзденлик, адамлыкъ.
Сиз билген –
Хыйлалыкъ, харамлыкъ.
Оноудагъыла –
Гуду бла мурдар...
Джокъмуду халкъгъа
Бир дарман, бир мадар?!
Кёлюм чыкъгъанды, адамла, сизден.
Къалмагъанды не бий, не ёзден.
Къайры кетейим, адамла, сизден?!
Бир джукъгъа кеталлыгъым джокъду,
Кесимден къачаллыгъым джокъду,
Бош къыйдырама кёзню, сёзню –
Мен да... биригизме сизни.
40-НЫ ЧЕГИНДЕ
Урбун изледим 40 джылгъа дери,
Дорбун излейме 40 джылдан сора.
Ётюб мийик чекледен, бекден,
Келди ауаз джети къат Кёкден:
Джерден Кёкге, Кёкден да Джерге къарасын кёзюнг;
Сёзню ызындан барсын сёзюнг;
Китабны ызындан барсынла китабларынг...
...Мен бираз туракъладым.
Дедим: танымайма къара.
Джарыкъ толкъунланды: бери къара.
Къарадым – къара таныдым – окъудум:
Къара джай. Окъуу-билим джай.
Джулдузу бла Ай
Меннге ышаннганча, ышаргъанча кёрдюм.
Кёлтюрюлдю кёлюм.
Къарачай демек – къара таны демек;
Къарачай демек – къара джай демек;
Кюн, Ай демек, джулдуз, Ай демек;
Къарачай демек –
Къурч (КъРЧ) бла юч Ай (А-А-Ай) демек;
Кёкню буйругъун толтуруу демек;
Хакъ Кертиге бойсунуу демек.
СЁЗ ДОРБУНДАН КЪАРАЙМА ДУНИЯГЪА
Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –
Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.
Шийир тауну тёппесине чыгъыб,
Сёз дорбундан къарайма дуниягъа.
Джер тёбеде, джюджюлеча , адамла
Айланалла тартыб, сюйреб бирер чёбню,
Кёрмейдиле джулдузланы, Кёкню –
Чёб тюбюнден чыгъалмайла ала.
Къайгъыдан, дауурдан болалмайла азат.
Чёб ючюн, дуния мал ючюн этелле къазауат.
Унутханла файгъамбарланы, Китабны,
Эслемейле бурун тюшген джараны, табны.
Тонайла, ёлтюрелле бир-бирин.
Адам аман бла бошайды ёмюрюн.
Мени уа келеди билирим:
Кимди, неди адам? Къайрыды джолу?
Не джетеди, не джетмейди анга?
Нек ушайды джаныуаргъа, хайуаннга?
Къыйнаргъа, къыйналыргъа да неге керекди ол?
Аллах сюйюб джаратхан джанладан тюлмюдю ол?
Джерде, кёкде, тёгерекде берекетге эс бёл.
Таш-агъач, тау, суу – бары къууанырча кёл.
Ой насыбсыз, къайгъынгы къой; харамдан-гюнахдан тазалан.
Рахат джаша. Джашаудан къууан, керпеслен, зауукълан.
Къурутма кесинги да, башханы да, табигъатны да.
Унутма болгъанны-боллукъну, дунияны-ахратны да.
Аллах буюргъанча джаша; окъу, билим ал.
Тазалыгъынг бла, адамлыгъынг бла дуниягъа къууат сал.
Эшитмейди, тынгыламайды адам.
Белги сакълаб, умут этиб Аллахдан,
Файгъамбарча, къарайма дорбундан:
Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –
Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.
ТИЛЕК
Я Аллах,
Сенден башхагъа табынмазча, ийнанмазча,
Сенден башхадан джукъ тилемезча,
Акъыл-кюч бер, иман-насыб бер, билим-керамат бер.
Адамгъа, къралгъа, табигъатха баш урмазча эт.
Адамдан, къралдан, табигъатдан джукъ тилемезча эт.
Сени джолунгдан таймай барырча эт.
Я Аллах, аллай къарыу бер.
Андан башха джокъду тилегим.
КЪАДАР МЕННГЕ БЕРГЕНДИ НАСЫБ
«Баш болгъанла,- деб,- гуду бла мурдар»,
Джокъду дауум дуниягъа, ёмюрге да.
Къадар меннге бергенди мадар
Халкъым ючюн джашаргъа, ёлюрге да.
аманлыкъ Игиликни хорлай эсе,
нафыс да Намысны хорлай эсе,
терслик да Тюзлюкню дженге эсе,
ётюрюк да Кертини дженге эсе,
Кимди анда терс? – Джангыз да кесибиз.
Учузлукъгъа беребиз джол,
Сыйсызлагъа беребиз къол...
Ёзденбизми, Адамбызмы биз?!
Табынабыз кимге, табынабыз неге –
Хар ким кеси этсин анга да джууаб.
Айырылмай харам-халал, гюнах-сууаб,
Тыйыншлы болмазбыз Кёкге не Джерге.
Хар ким джазыууна тыйыншлыды.
Джазыуунгу кесинг джазмасанг,
Башхала кеслерине джараулу джазалла аны.
Англаргъа уа керегек аны...
«Баш болгъанла,- деб,- гуду бла мурдар»,
Джокъду дауум дуниягъа, ёмюрге да.
Къадар меннге бергенди насыб,
Тюзлюк ючюн джашаргъа, ёлюрге да.
ДЖАННЕТ ТИЛЕР ФАЙГЪАМБАР
Байракъны къумачы болалмасам,
Таягъы болурма мен.
Буракъны къанаты болалмасам,
Туягъы болурма мен.
Файгъамбар минер Буракъгъа,
Джашил байрагъы нюр тёге...
Кёрюнюр мийикден, узакъдан
Джашил бурхучукъ – Джер тёбе.
Къайгъыдан толу джер тёбеде
Ёлгенле, саула да бар.
Умметине уллу Аллахдан
Джаннет тилер файгъамбар.
КЕРТИ АДАМНЫ ЮСЮНДЕН
Тёшекде тюл, тешикде тюл,
Джигит ёлюр ат юсюнде.
Халкъ-Джурт ючюн джанын берир –
Алай къалыр халкъ эсинде.
Сакълай Аллах берген динин,
Къатлай Аллах берген тилин,
Джакълай умметин-миллетин,
Къоруулай туугъан джуртун-джерин,
Алай джашар керти Адам,
Алай ёлюр керти Адам.
Эркинлик-Тюзлюк ючюн,
Адеб-сый-бет-намыс ючюн,
адам Адам болур ючюн,
халкъ Халкъ болур ючюн,
Артха турмаз ёзден Адам,
Джан аямаз керти Адам.
Харамгъа-гюнахха батханла бла,
Элни да ары тартханла бла,
Халкъгъа къара джакъгъанла бла
Къазауат этер керти адам.
Къаршчы турур джахилликге,
Ёкюл болур джашилликге,
Халкъын тартыр мийиклеге –
Китабха, окъуугъа-билимге.
Къара таныр, къара джаяр,
Халкъын терс джолдан тыяр,
Аны Хакъ джолгъа джыяр –
Керти адам алай джашар.
Алай джашар керти Адам,
Алай ёлюр керти Адам.
Ёлюр эшикде, ат юсюнде,
Шейитча къалыр халкъ эсинде.
МИНГИ ТАУДАН КЪАРАЙДЫ МИНГИ ТАУ
1
Сымайыл
Джулдуз темирни Кюнде эритиб,
Джерде джазыб, Айда сууутуб,
Боракъ атына ишлегенди айыл.
(башха айыл чыдамагъанды анга;
джерлеялгъан да болмагъанды аны).
Ёлюмсюзлюкге кетерге тебреб,
Минги Тауну башына чыгъыб,
Дюлдюрюню джюгенин, джерин да алыб,
Башын алагъа салыб, къалкъыгъанды;
Борагъын а къойгъанды бошлаб.
Андан бери,
Боракъны кишнегенин эшитгенлей,
Джер да, Кёк да, джюрек да башлайла джашнаб...
Минги Таудан къарайды Минги Тау –
Сымайыл къарайды Минги Таудан.
Минги Тау да, Сымайыл да, Борагъы да –
Ючюсю да саула.
Джуртубуз-Халкъыбыз-Орайдабыз
Кёк бла Джерни чегича туралла.
Неди бу акълыкъ, мийиклик, тазалыкъ, уллулукъ?
Тилекмиди, зикирмиди, джырмыды, кераматмыды?
Бары да. Минги Тау –
Халкъ-Джурт-Тил-Тин белгибизди бизни;
Кёлюбюздю-Халибизди-Сёзюбюздю бизни.
Джырчы, хаджи, малаик да къарайла андан;
Нарт Дебет, Къарашауай да къарайла андан;
Гемуда да, Боракъ да къарайла андан;
Тюненебиз, тамблабыз да къарайла андан.
2
Тил Къобанны башыды Джырчы Сымайыл,
Тил Къобанны аягъыды Билал хаджи.
Къобан а саркъады Минги Таудан.
Минги Тау а – Халкъды-Джуртду-Орайдады-Белгиди.
Барыбыз да Минги Таудан башланабыз.
Андан энебиз да, чачылабыз, джайылабыз дуниягъа.
Минги Тау а, бир агъара, бир къарала къарайды ызыбыздан.
Бизбиз аны бетин джарытхан, мутхуз этген да.
Ол а, анача, къайгъылы болуб, къарайды ызыбыздан
Айланы, джылланы, ёмюрлени.
Биз а энебиз, кетебиз, ташаябыз кёзден,
Ёзге Минги Таудан айырылмайбыз биз.
Аны суратын тагъабыз тёрге.
Тансыкъдан ёле тынгылайбыз аны джырына.
Джууукъда, узакъда да Минги Таугъа тыйыншлы болуб,
Джашаргъа кюрешебиз; алай а, билебиз:
Адам тюрленеди джуртсуз, халкъсыз –
Не ёледи, не башха тюрсюннге кёчеди;
Не хунагъа джарашмагъан таш болуб, атылады,
Не да энчилигин тас этиб,
Хуна ташланы бири болуб къалады.
Бизге джарсый, къайгъыра, къыйнала,
Минги Тау къарайды узакъдан.
3
Къар, Ай да, Къарачай да
Минги Таудан къарайла.
Шыйыхла, мёлекле да
Минги Таудан къарайла.
Кёзден кетгенле да
Къарайла андан.
Кёлден кетгенле да
Къарайла андан.
Кетгенле, келликле да
Къарайла андан.
Мен да къарарыкъма
Бир кюн андан.
Билмейме, мени
Кёрлюкмюсюз сиз?
Къууаныб, салам
Берликмисиз сиз?
Къайда къалса да
Тёнгегим-саным,
Джаным а, джаным,
Къайытыб ары,
Минги Таудан
Къарарыкъды сизге.
Джашау, насыб
Тилерикди сизге.
Кязимге, Сымайылгъа да
Тюберикме мында.
Къайсынны, Муссаны да
Кёрлюкме мында.
Ибрахим Бабагъа да
Берликме салам.
Ёзге алкъын саума –
Ала ючюн да джазады къалам.
Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам.
Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам.
КИМ БИЛЕДИ КЪАЙРЫ ЭЛТИР ДЖОЛУБУЗ?!
Джулдуздан туз-дам узатдыла Джерге.
Джашил нюрюн ача, Джер къарады ёрге.
Огъай, джер аш тюл эди ала узатхан –
Бизни тебсиге келишмезлик хантлаелле ала,
Бизни чархыбызгъа джарашмазлыкъ хантлаелле ала.
Бизле – топракъдан джаратылгъанла –
Джулдуз джарыгъын ашаб джашаялмазбыз.
Бир ауаз келди мийикден, теренден, Кёкден:
«Бисмилля» деб ауузугъузгъа тийиргенлей,
Сюйсегиз джиннге, сюйсегиз мёлекге буруллукъсуз.
Ёлюмсюз да боллукъсуз.
Кюн джарыкъдан джарыкъ, дженгил да боллукъсуз.
Къайры да кюн джарыкъдан къызыу джетериксиз, барлыкъсыз».
Къарангы, джарыкъ болургъа да излемейме мен,
Не джин, не мёлек болургъа излемейме мен.
Аллахдан аны тилемейме мен.
Мен башха зат тилейме Аллахдан:
Сакъла дейме Джерни, джердегилени ёлюмден, палахдан.
Бизле ауруу, къартлыкъ, аджал билмезча эт,
Бизлеге ахыр кюн, ахырзаман да келмезча эт.
Адамла къууаныб, зауукъланыб джашаб турурча эт.
Джерни, джердегилени тазала гюнахдан-харамдан,
Джин да, малаик да сукъланырча Адамгъа.
Тилегими къабыл эт: Джерни джаннет эт,
хауаны Хауа эт, адамны Адам эт.
Не да бизлеге аллай кюч, иман бер
Джерни джаннет эталырча кесибиз,
Джаннет джашау къурарча кесибиз».
Джокъду джууаб тилегиме мени.
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни.
Соруу белгиге ушайды джолубуз.
Ким биледи, къайры элтир джолубуз?
Къайда, къачан, къалай тохтар джолубуз?
Чексиз болурму, огъесе, джолубуз?!
ДЖАЗСАМ ДА НАЗМУ, КЪЫЛСАМ ДА НАМАЗ
Джырчы Сымайылны ёлтюргенледен
Игилик сакълама башынга сен.
Аны назмуларын, джырларын
Урлагъанладан, тонагъанладан –
Аладан –
Ол Аллахсыз, фахмусуз, зар къауумдан
Не сакъларгъа боллукъду?
Аны джырларын джырлатмай,
Китабларын чыгъартмай,
Кесине да ат-бет атаб,
Къралгъа эрши кёргюзтюб,
Тарбуууннга тыйыб тургъанлагъа
Не айтыргъа боллукъду?
Мусса бла да кюрешдиле ала.
Муссаны да ёлтюрдюле ала.
Ёртенланы Азретден,
Орусланы Махаметден,
Аппаланы Хасандан,
Къаракетланы Иссадан,
Биджиланы Асхатдан да
Бошагъанелле ала.
Да кимлелле ала?
Эркинликни, Тюзлюкню, Фахмуну джаулары,
Халкълыкъны, Адамлыкъны, Ёзденликни джаулары,
Аллахны, Адамны да джаулары
Кимлелле ала?
Къуллалла ала –
Ибилисни, ибилис джорукъланы къуллары.
Алалла къоркъуу салгъан
Ёзден халкъны джуртуна, намысына, тилине, тарихине, кесине да.
Ала тюб болмай – халкъ баш болмаз.
Бу зат эсимдеди – джазсам да назму, къылсам да намаз.
КЪАРА ТАШДА ДЖАШИЛ ТЕРЕК
Къара ташда джашил Терек...
Ой джашил умуту Ташны,
Къанатлы умуту Ташны.
Ташдан чыкъгъан джашил нарат,
Ташда ёсген джашил нарат –
Орнундан тебалмагъан ташны
Кёкге узалгъан къолу,
Кёкге созулгъан къолу.
Тилсиз къолу бла сёлешгенча,
Таш да тереги бла сёлешеди
Дуния бла эмда Кёк бла.
Сангырау сокъур тилсиз Ташны
Бу джашил субай нарат терекди
Къулагъы, кёзю, тили да;
Джюреги да, тилеги да.
Джашил умуту Ташны,
Къанатлы умуту Ташны –
Ташдан чыкъгъан Джашил Терек,
Ташда ёсген Джанлы Терек,
Къадау Ташда Джангыз Терек.
Шайырла, Адамла да ангылайла сизни:
Таш бла Терек – Тёнгек бла Джюрек.
ТАНГ бла ТАУ
1
Джюрек – джуртха,
Ата джуртха тартады:
Танг да меннге
Минги Таудан атады
2
Таудан къарайды Танг,
Тангдан къарайды Тау.
Тауну башыды Танг.
Тауну бетиди Танг.
Тау бла Танг. Танг бла Тау.
3
Тау!
Не мийиклик, не кюч барды «ТАУ» тауушда.
Тау дегенлей, кёрюнелле акъ ауушла,
Чууакъ кёкде къанат къакъгъан деу къушла,
Къаяладан секириб келген кёк суула.
4
Тау бла Танг.
Бирге джыйылгъан танг джарыкъды Тау.
Танг джарыкъды Тау.
5
Джюрек Джуртха,
Ата Джуртха тартады.
Танг да меннге
Минги Таудан атады.
ЁЛЮМ КЪУТХАРЛЫКЪ БОЛУР
Тёнгек джерге тартады,
Джюрек а – Кёкге:
Адамны къыйынлыгъы
Ма анда болур.
Сан – джерге, джан да – ёрге
Тартадыла Адамны:
Тынгы-тынчлыкъ бермейин
Дайым къыйнайла аны.
Сан – джерге, джан да – Кёкге
Кергендиле адамны:
Ёлюм къутхарлыкъ болур
Сынау дуниядан аны.
ИНСАН ДЕМЕК
Инсан демек –
Джан-сан демек,
Джулдуз джерде джанса демек.
Инсан демек –
Болмазлыкъ да болса демек.
Инсан демек –
Бетин Кюннге, джюрегин нюрге буруу демек;
Джангылса да, абынса да, джыгъылса да –
Аякъ юсюне туруу демек,
Алгъа, ёрге барыу демек.
Хар нени да –
Джерни, Кёкню да,
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
Билиу демек; тинтиу демек.
Инсан демек –
Чексизликге, белгисизликге, ёлюмсюзлюкге
Атлам демек, атлау демек.
Инсан демек ...
СЁЗЛЕНИ ЁЗЛЕРИ
1
Къара суу. Къара тенгиз. Къара таш. Къара джамчы. Къарашауай. Къарачай.
Акъ тенгиз. Акъ тау. Акъ танг. Акъ башлыкъ. Акъ сёз.
Къарачай.
Минги Тау. Минги танг. Минги таулу. Минги халкъ.
Къарачай.
2
Мангысы болмагъанны ангысы болурму?
Мангы – мангылай;
Ангы – ангылай.
Анг – Манг – Танг – Тау – Тенгиз – Кёк.
1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ+++
Кюн тюбюнде джауады джангур –
Туугъан джерим, кюл, ышар, джангыр.
Аман къышны хорлагъанды джаз –
Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз.
Мингини да джарыкъды бети –
Къайытханды анга миллети.
Къайыталмай къалгъанла да кёб –
Джылай, джашнай, аязыйды Кёк.
Туугъан джуртун тансыкълайды халкъ.
Тюзде къалса, боллукъ эди талкъ.
Акъсакъал къарт – ийнагъы элни –
Джалан аякъ басады джерни.
Туугъан джерге атханды башын –
Сууун ичед, джалайды ташын.
Зикир этед, джырлайды джырын,
Унутханды нарт Джырчы джылын.
Тилеклери болуб Минги Тау, Кавказ,
Къартла сюргюнде къылгъанла намаз.
Ёзге аладан сау къалгъан да – аз,
Кёбюсю ёлгенле келгинчиннге джаз.
Кетгенле тилей саулагъа Кавказны –
Унутургъа боллукъмуду аны?
Джуртларын тилегенле ала Аллахдан,
Биз а джаннет тилейбиз алагъа Аллахдан.
Аланы тирилтирге, бери келтирирге болсаед мадар...
Не этейик, бизден кючлюдю къадар.
14-чю ёмюрню эсге тюшюрген 14 джыл.
14 ёмюрча кёрюннген 14 джыл.
Ёзге, къышны хорлагъанды джаз –
Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз,
(ансы аны джазгъанда башхала
къан джаугъанын кёргенсе башлагъа).
Къарча тамалын салгъан юйюнгю сюе,
Джуртунга, насыбынга бол ие,
Аллах айырмасын энди джуртунгдан сени –
Къыйынлы халкъыма буду тилегим мени.
ТАУДА АЗАН
Джуртуму джаны да – Минги Тау.
Джанымы джурту да – Минги Тау.
Таугъа бурулгъан бир джырса Сен.
Джыргъа бурулгъан бир Тауса сен.
Минги Тауса сен.
Джаша сау-эсен.
Тау!
Кёкге тартхан бир таууш.
Кёкге элтген бир аууш.
Инсанла къараучу джер.
Малаикле къонуучу джер.
Файгъамбар чыгъыучу джер,
Аллахны Сёзюн эшитиучю джер.
Шыйыхла зияратха джюрюучю джер.
Мийик джер, таза джер, сыйлы джер.
Аллахыбыз – акбар.
Тауубуз – Минги.
Минги Тауну башына чыкъгъанлай,
Андан дуниягъа къарагъанлай,
Эсинге-кёлюнге-къулагъынга-тилинге келген:
Аллаху акбар.
Мёлекле айталла аны,
Джюрегинг айтады аны,
Минги Тау айтады аны:
Аллаху акбар.
Аллаху акбар!
Аллаху акбар!!!
КЪАЯДА ТЕРЕК
Сабыр этер ючюн къайгъыда джюрекни,
Эсге тюшюреме къаяда Терекни.
Къыйынлыкъмы чыгъаргъанды аны ары, сюймекликми?
Амалсызлыкъмы тутады аны анда, кишиликми?
Джюреги Кёкге, мийикге тартыбмы чыгъаргъанды ары?
Огъесе, балтадан, отдан къачыбмы чыкъгъанды ары?
Къадары алай болуб туугъан эсе да,
Мадары алай болуб тура эсе да,
Турады ол, кёгере, Къара къаяны арасында –
Умут байракъ, джашил байракъ Кёк бла Джерни арасында.
Джердеги къыйынлыкъладан къутулгъанлыкъгъа,
Кёкде да джетишеди палах.
Керти, мийик, эркин джашаугъа
Тыйыншлыбызмы? Дайым сынайды Аллах.
Тамыр ийиб ташха, къаягъа,
Бутакълары-къоллары бла къучакълаб Кёкню,
Бой бермей палахха, къайгъыгъа,
Къыйын болумда да аман этмей кёлню,
Чыдайды, джашайды Терек.
Шыбыла да урады Аны,
Джел-боран да аямайды Аны,
Кюн да кюйдюреди Аны –
Барына чыдайды Терек.
Не болумда да ташламай эсин,
Ёлюмге дженгдирмей кесин,
Таш башында этеди джашау.
Ташха, Терекге да салама махтау.
Джан бла Тёнгек – Таш бла Терек.
Ташха, Терекге да ушайды джюрек.
Сабыр этер ючюн къайгъыда джюрекни,
Къайгъыгъа ашатмаз ючюн джюрекни,
Кёзге кёргюземе Таш бла Терекни,
Эсге тюшюреме къаяда Терекни.
ДЖ – ДЖ – Ё – Т – С-С – ДЖ, ДЖ
Джаратылыу – Джашау – Ёлюу – Тирилиу –
Соруу-Суал – Джаханим, Джаннет.
Джаратылыу – джашау – ёлюу,
Сора Къыямат кюн –
Джанла бары тирилген кюн,
Сууабынг-гюнахынг, халалынг-харамынг айырылгъан кюн,
Ташанг-турунг, иннетинг-муратынг-ишинг ачыкъланнган кюн,
Соруу-сууал этилген кюн.
Анга кёре, сакълайды алда
Не джаннет, не джаханим.
МИНГИ ТАУДУ БИЗЛЕГЕ БЕЛГИ
Къызыл-Къалада мен илинмеген
Не джар, не къая къалгъан болмаз.
Не таш, не терек къалгъан болмаз
Мен ёрлемеген, мен минмеген.
Гитчеликден да сюеем ёрлеуню –
Биз джанында мен чыкъмагъан тау къалмагъанды.
Алай а, ёрлеуден, мийикликден
Джюрегим талмагъанды, къанмагъанды.
Учуб кетиб, Кёкде джашаялмагъандан ары,
Не къадар Кёкге джууукъ болургъа кюрешгенме.
Джыл сайын Минги Тауну башына чыгъыб,
Акъ къанатлы мёлекле бла сёлешгенме.
Ай медет, джерге тартыб тёнгегим,
Кёлюм тенгизден алаша болгъанды.
Учалмайын, кесин бузад джюрегим,
Ёзге, джаным Тау башында къалгъанды.
Тёнгегим таудан эннгенликге,
Джаным Минги Тауну башында къалгъанды.
Джан кёкге кетед дегенликге,
Мени джаныма буз, къар ёмюрлюк юй болгъанды.
Къарачай-Малкъар деген сагъатда
Минги Таугъа бурулады дунияны кёзю.
Меннге джетген эсе, ёлюрге кёзюу –
Тау боллукъду меннге да белги.
Саулукъда, ёлгенден сора да,
Минги Тауду бизлеге белги.
НЮР ТАУДАН КЪАРАБ
Былай эте,
Бизни бай, джарлы эте,
Насыблы, насыбсыз эте,
Къууанчха, бушуугъа бёлей,
Ёте-кете барады джашау.
Къалам бла, къама бла да сермешгенле,
Тюрлю-тюрлю иннетле ючюн кюрешгенле,
Ала да джеталмай муратларына
Тёнгереб-тёнгереб тюшелле атларындан.
Мени насыбым тутду –
Кетмей бирлеча тайыб, тёнгереб,
Тёппеге чыкъдым илиниб, ёрлеб.
Кюндюз иссиден, кече сууукъдан
Къыйынлаша джашадым дорбунда.
Кюйдюрсе да кюн, ийирсе да сууукъ,
Болдум Джерге, Кёкге да джууукъ.
Сабырлыкъ дедим,-
Кесими этиб Аллахха аманат.
Шыйыхлагъача ачылды керамат –
Джети къат джерни, кёкню да кёрдюм,
Адам улуну да кёрдюм джолун.
Джерде болгъан, баргъан урушла, къазауатла,
Дуния мал ючюн тёгюлген адам къан,
Келишмейле дуниягъа, ахратха –
Адам Аллахха не дер Къыямат кюн?
Аллах айтханча джашамайды адам,
Тюзелирге да ушамайды адам.
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа дженгдиреди кесин,
Учуз, кёзбау, джалгъан затлагъа иеди эсин.
Батхандан бата кирге-балчыкъгъа,
Адам болургъа унамай адамла-адамчыкъла,
Ибилисни ызындан джаханим джолгъа тизилгенле...
Муну барын Нюр таудан къараб кёргенме.
Ёзге, болушлукъ излеб къауумларына, кеслерине,
Хаджгъа барыб, Каабаны тёгерегине
Бурула тургъан минг-минг адамны да кёрдюм.
«Ахырзаман келирге алкъын эртдеди»,- дедим.
Джазыуун хар ким джазады кеси.
Джолун да сайлайды хар ким кеси.
Джол а тауусулмай джокъду амал.
Боллукъду ахыр, болгъанча ауал,
Барыбызны да сакълайды соруу-суал.
Ташабыз да боллукъду туура,
Иннетибиз ючюн да берликбиз джууаб.
Боллукъну ачыкъ кёрдюм
Нюр таудан, Минги Таудан къараб.
Айтыб ангылатхан да къыйынды аны.
Кимди, неди къутхарлыкъ адамны, дунияны?
Барына джууаб берсе да Китаб,
Титирейме Нюр Таудан къараб.
КЪАЙГЪЫ СЁЗНЮ ОРНУНА +++
Кетди Сейит, Рашид да кетди –
Сюргюнню, зорлукъну кёрген адамла,
Сёзню магъанасын билген адамла,
Керти таулула, айдынла, ёзден адамла –
Аллах джандетли этсин.
Къалдым – «аман артха къалыр» дегенлей,
Кеси кесиме «сабыр» дегенлей,
Джаралы Ташлай, Джангыз Тереклей.
Боран тышында тохтаса да,
Эслеринде къалмай шаушалыб,
Джюреклери замансыз ашалыб, бошалыб,
Кетелле дуниядан къыйынлы тёлюле,
Кёб зорлукъ, терслик сынагъан тёлюле.
Къышдан къутулгъан да, ёледи джаз.
Къорагъан кёб, къошулгъан а – аз.
Билеме, билмейме нек болгъанын алай,
Соруу белгиге ушайды Къарачай.
Болса да Ол – Тейри адамы, Танг баласы,
Бармыды Аны – нарт алан халкъны – тамбласы?
Бюгюннгю адурхайла, будиянла, трамла, наурузла –
Тышында, кенгде джарыкъ джаннган джулдузла.
Къарча джокъду аланы джыяргъа джуртха, бирге,
Джетегейли этиб, Къарачай кърал этиб, сюерге ёрге.
Къайытханла да джуртларына болалмай ие,
Динлерине, Тиллерине, Тарихлерине болалмай ие,
Халкълары бла бирге зулму отунда кюе,
Джюрексине, кючсюне, тауусулалла алай.
Ачы къадарлы халкъды Къарачай.
Алгъа иманлы Темир, артда имансыз Сталин
Тутмакъ-джесир этиб сюрдюле Джуртдан.
Дагъыда джукъ болуб джокъдан
Ызына тирилди сюрюлген, ёлген, тас болгъан Къарачай.
Джюрек джараны джокъду джангысы, эскиси.
1828-чи джыл. 1943-чю джыл. Ноябрны экиси... –
Къарачайны къралы, къраллыгъы къурутулгъан кюн,
Кюню, Айы да бирден тутулгъан кюн.
Бир-бирин къурутхан тюрк ханлагъамы салайыкъ дау?
Орус, коммунист патчахлагъамы салайыкъ дау?
Ит хоншулагъамы, амантиш итлегеми салайыкъ дау?
Аллаххамы, адамгъамы, шайтаннгамы салайыкъ дау?
Башхалагъамы салайыкъ дау?
Джашауубуз, джазыуубуз-къадарыбыз
Былай ачы, къыйын болгъаны ючюн
Кимлени терслейик, кимлеге салайыкъ дау?!
Огъесе, бютеу терслик кесибизде болурму?
Бир иннет, бир уммет, бир миллет болургъа унамай,
Бир тилли, бир динли болургъа унамай,
Бир Аллахха бойсунургъа унамай,
Аллах буюргъанча джашаргъа унамай,
Аллах бергенни сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа унамай,
Кесибиз болурбузму кесибизге къыйынлыкъ салгъан?!
Кърал бизни тонагъаны, къыргъаны азлыкъ этгенча,
Хоншуланы итликлери, душманлыкълары азлыкъ этгенча,
Бир-бирибизни тонайбыз, ёлтюребиз кесибиз да,
Дуния мал болуб Тейрибиз, эсибиз да.
Джокъду не сауну, не ёлгенни къайгъысын кёрген.
Адамны керти багъасын билген, тыйыншлы багъасын берген.
Халкъны ёкюлюне, джаууна да къылынады джаназы.
Бир къабырлада джаталла ала хоншу болуб.
Мурдар да, гуду да, къахме да, ичкичи да,
Халкъ-джурт ючюн ёлген аскерчи, динчи да,
Халкъын джуртундан сюрдюрген оноучу да,
Халкъын къраллыкъсыз къойгъан оноучу да,
Халкъын-джуртун сатхан, тонагъан, тонатхан оноучу да,
Джаталла бир къабырлада. Къуджур тюлмюдю ол?
Джаназы къылдырады барына имам.
Бармыды анда бет-намыс-иман?
Ахырзаман джууукълашхан болурму керти?
Джарым молла, джарым алим, джарым джазыучу, джарым оноучу –
Сизлеге чексизди дертим.
Кетди Сейит, Рашид да кетди.
Аланы адамлыкълары толу, керти
Болгъанына шагъатлыкъ этеме.
Аланы къол джазмаларына да къайгъы этеме.
Ким берир аланы хазырлаб басмагъа?
Джокъду бизде аллай джазыучу
Кесинден башханы къайгъысын кёрген,
Джазылгъан тас болмасын деген.
Джырчы Сымайылны, Батчаланы Муссаны да
Сёз хазналары туралла атылыб.
Закийлерине алай къарагъан
Бизден башха ким болур дунияда?
Фахмусу, адамлыгъы да толу болгъан
Керти джазыучу джокъду бизде.
Халкъына, тин байлыкъгъа къайгъыргъан
Аллай башчы, тамада джокъду бизде.
Кёзден кетгенни кёлден да кетеребиз –
Адамлыкъ дараджабыз алайды бизни.
Бир-бирибизге ат-бет атайбыз, зардан ёлебиз –
Фахму дараджабыз да алайды бизни.
Кимибиз джашыртын къабхан итге ушаб,
Кимибиз да харам чабакъча тынгылаб,
Фахмулу да джюреги джарылыб ёле –
Алай бла, ёлюм барыбызгъа да келе.
Билебиз, къайсы ёртенде кюйгенин Азрет Ёртен,
Билебиз, кимледен азаб чекгенин Исмайыл Семен,
Къайсы шыбыла кюйдюргенин билебиз Муссаны да,
Къалгъанланы да, къалгъанланы да...
Алай болса да, этеме умут –
Адамлыкъ, ёзденлик къалмазла къъуруб.
Тин, тил, адеб-намыс къалмазла къуруб.
Халкъ Аллахын эскерир, тюшюнюр, тирилир.
Сёзню-Китабны магъанасын окъур, ангылар, билир.
Къайгъырыр дуниягъа-ахратха, саугъа-ёлгеннге да.
Рахатлыкъ келир саугъа, ёлгеннге да.
Минги халкъыбыз Минги Таууна тыйыншлы болур.
Къарча да къабырында бир рахат солур.
Ставангер. 2004 джыл, сентябр ай.
БИЗНИ ХОРЛАР КЮЧ ДЖОКЪДУ
Кесими алай джуудум,
Ёлюкню джуугъан кибик.
Сора болдум дуниягъа
Джангыдан туугъан кибик.
Огъесе, ёлюб бошаб,
Джангыданмы тирилдим?
Хей, бу кёзбау дунияны,
Айт, несине терилдим?
Огъесе, бу мен кёрген
Башха дуния болурму?
Ким къатышдырды мени –
Къара джинми, обурму?
Джерде къалгъан санмамы,
Кёкге учхан джанмамы?
Экиленнген, бёлюннген
Мен саумамы, шаумамы?
Кимме мен?
Джаннетинден-джуртундан
Сюрюлген адаммы,халкъмы?
Джаннетине-джуртуна
Къайытхан адаммы, халкъмы?
Бу джангы Ай бла джулдуз
Сын ташдамыд, кёкдемид?
Бу кёрюнюу не затды –
Тышындамыд, кёлдемид?
Бу кёз аллымда тургъан
Тенгизмиди, таумуду?
Чегетни кесгендиле –
Джангыз Терек саумуду?
Бычагъымы билерге
Къадау Ташны кёрмейме.
Джарылгъанлыкъгъа джюрек,
Дерт кёбдю да – ёлмейме.
Топрагъым къаты тартса,
Мени тыяр чек джокъду.
Бирбиз Къалам-Таш-Терек,
Бизни хорлар кюч джокъду.
МИНГ ДЖЫЛДАН ТЮБЕШИРБИЗ
Кёб тюрлю халгъа киреме мен,
Не хаким, не кесим англамазча.
Гебен къалатырча болама бирде,
Бирде уа – чёбден атламазча.
Кёкге термиле джашайма джерде –
Къанатсыз англамаз кёлюмю.
Кёкде джулдузгъа бир джетгинчи,
Сюймейме келирин ёлюмню.
Имандан чыкъгъан тёреси болса да,
Адам тюлдю хайуан, джаныуар.
Аллах аны Адам этиб джаратханды,
Ол кесин этиб кюрешсе да хайуан, джаныуар.
Кёкге термиле джашайма джерде –
Мёлеклеге ёлгюнчю тюберге излейме.
Аланы акъ къанатларын сыларгъа излейме,
Джерде къызланы ийнакълагъан кибик.
Былай ётерикди джашауум,
Тохтамагъанлай чамым, джаншауум.
Бир Кёкча, бир джерча джашнай,
Билеме, ёллюкме джашлай.
Сау къал, турна тауушлу къачым,
Бёрю улуулу къышым да сау къал.
Мен джаз туугъан, джаз ала ёллюкме,
Алай а, минг джылдан къайытыб келликме
Джер дунияны бир кёрюр ючюн,
Халкъымы, джуртуму бир кёрюр ючюн.
Аллах айтса, ол кюн да бу тилде сёлеширбиз,
Аллах айтса, ол кюн да бу джуртда кёрюшюрбюз.
Минг джарсыудан, къайгъыдан да ётюб,
Минг джылдан сау-эсен тюбеширбиз.
ДИНДЕ ДЖОКЪДУ КЪУЛ-ЁЗДЕН
Айыргъанла къул-ёзден –
Ала тюлдюле бизден.
Ала сюймейле халкъны,
Ала билмейле Хакъны.
Бий болургъа излеген да,
Къул болургъа излеген да –
Тюлдюле ала Адам,
Джокъду алада иман.
Динде барды къарнашлыкъ,
Къуллукъ-къарауашлыкъ а – джокъ.
Дин айырмайд тукъум, халкъ;
Тюрсюн болсун къара, акъ –
Анга джокъду башхасы.
Джангыз кёлюнг-джюрегинг,
Бютеу чархынг-тёнгегинг,
Ашагъанынг-кийгенинг,
Джашагъан джеринг-юйюнг
Болсунла кирсиз-таза.
Зорлукъ этме, этдирме,
Иманлы бол, Адам бол,
Бир-биринге дагъан бол –
Буду динни тамалы.
Айыргъанла къул-ёзден,
Ала тюлдюле бизден.
Халкъны бёлелле ала,
Джаулукъ этелле ала.
Аллах къул не бий этиб,
Джаратмагъанды бизни.
Аллахха къаршчы баргъан –
Шайтанны ишиди ол.
Сен къул болма башхагъа –
Дуния малгъа, адамгъа,
Къралгъа не джорукъгъа.
Бий да болма башхагъа.
Ёзден бол.
Сен бир Аллахха бойсун,
Хакъ кертиге къуллукъ эт.
Айыргъанла къул, ёзден –
Ала тюлдюле бизден.
КЯЗИМ БЛА СЫМАЙЫЛ+++
Беш тау элде Кязим хаджи,
Къарачайда – Сымайыл.
Эки шыйых айтхан Сёз –
Халкъыбызгъа хамайыл.
Ала къойгъан джыр, назму –
Тин, тил хазнасы халкъны.
«Берилген эсе фахму,
Айырт къарадан акъны.
Ётюрюк бла Кертини
Эки айырсын сёзюнг».
Аны аманат этгенле
Сымайыл бла Кязим.
«Адам эсенг, шайыр эсенг –
Иги сёз болсун сёзюнг».
Аны аманат этгенле
Сымайыл бла Кязим.
«Айырылма халкъынгдан –
Халкъ бла бир болсун ёзюнг.
Тюзлюкге къуллукъ этсин
Иннетинг-ишинг-сёзюнг».
Ала кеслери алай
Джашадыла дунияда.
Сёзлери, ишлери да
Бизге юлгю болдула.
Тау шийирни Минги Тауу –
Кязим бла Сымайыл.
Эки шыйых айтхан сёз –
Джаныбызда хамайыл.
ЁЛЮМ
Къарамайд джашха, къартха –
Ким къутулур элиядан?
Ким алгъа, ким да артха
Кетерикбиз дуниядан.
Болсанг да атлы, джаяу
Хорламазса заманны.
Бюгюн барса, тамбла – джокъ,
Ма къадары адамны.
Сагъынмайын къойсакъ да,
Дунияны-ахыратны,
Туугъан-джашагъан-ёлген
Джоругъуд табигъатны.
Ауушалла адамла,
Ауушуналла тёлюле –
Аны ючюн кёлкъалды
Болмайыкъ биз Тейриге.
Джашау къурумай саудан,
Юзюлмей адам улу,
Джашаса – андан уллу
Болурму ёлюмсюзлюк?
Дуния. Джашау. Адам.
Сиз джашагъыз тюб болмай.
Болджал джетген – кетебиз,
Башхалагъа джюк болмай.
Адамны орну къалмай бош,
Адамны орнуна Адам,
Къала барса – ол насыб,
Джюрегим болады хош.
Терекден учад чапракъ,
Терекге сала махтау.
Мен да кетеме алай,
Джашаугъа тилей джашау.
Ашыкъгъан суу тенгизге
Джетмезин билсем да мен,
Ашыгъама джашаргъа,
Къачхан кибик ёлюмден.
Къутулмазма ёлюмден.
Джарытхан а джолуму:
Ёлюмге тюл, джашаугъа
Къояма мен орнуму.
АТЛАНАМА ЮЙГЕ
«Анда сау болур джюрегим»,-
Дей, келдим бери, къызына.
Энди Аллахдан тилегим:
Сау-эен къайтар ызыма.
Халкъымды мени джюрек аурууум,
Сау этерик да халкъымды аны.
Аны билмей, аны ангыламай,
Къыдырыб чыкъдым дунияны.
Тибетчи къартха дарманы ючюн,
Араблы шыйыхха зем-зем суу ючюн,
Разы болуб алгъыш этгенде,
«Себеб Аллахданды» дедиле ала.
Мени уа кёлюме келди:
Минги Тауну къараб бир кёрсем,
Джети къара суудан къаннгынчы ичсем,
Ёлдюм демезем, ёлсем да.
Абынмай, талагъы туруб къалмай,
Джуртха джетдиралса айгъыр атым –
Кёбдю халкъыма айтыр затым.
Сорур затым да кёбдю халкъыма.
Халкъы бла джашагъан насыбды,
Насыбды джуртунда ёлген.
Ала бла джашаб, ала ючюн ёлген –
Керти насыб олду, мен билген.
Бу сагъышладан огъуна
Джауум тохтар, кюн аязыр.
Атланама юйге – Халкъыма, Джуртума –
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр.
ДЖАГЪАДАН КЪАРАБ
1
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын
Алады суу.
2
Джыл джабагъы арытады –
Джабалакъ къар джауады.
3
Кёкде джашайбыз биз. Джер бла бирге.
Саны санауу болмагъан джулдузланы, бизни да
Кесинде тутхан неди бу? Неди Кёк?
Хар нени да – Джерни да, Кёкню да,
Барын да ангыларгъа излеген
Адам а неди? Кимди?
БОЛУРГЪА КЕРЕКДИ
Китабны аты – тау тёппеча, Кюнча;
Назму тизгинле – тенгиз толкъунлача, кюн таякълача;
Хар назму – бирер джулдузча;
Китаб а саулай – джети къат Кёкча;
Шайыр кеси уа – джети къат Джерча.
ЭКИ ЧАКЪ – ЭКИ КИТАБ
1
Джазгъы джабалакъ джаугъан кёлюме,
Энди къачхы шылпы джауады.
Басыннган кёкде аз-буз кёрюне,
Кюн тау артына ауады.
Булут башы бла турнала
Баралла къанат джибитмей.
Мында къалгъанла къалай этейик,
Къышны къайгъысын джюрютмей.
Бу къачхы шылпы, да турна таууш
Башха дуниягъа тарталла.
Джел сюрюб баргъан терек чапракъла
Ёлюмден хапар айталла.
Къачхы шылпы бла турна тауушдан
Тола барады джюрегим.
Ёталырмамы аман ауушдан,
Джангыдан чагъармы терегим?
Турна тауушлу бу къачхы шылпы
Басады кёлню-джюрекни.
Эс джыяма эсге тюшюре
Биягъы Ташны, Терекни.
2
Ал китабым – «Джазгъы джабалакъ»,
«Къачхы шылпы» да джаза тургъаным.
Англармы экен джахил джамагъат
Къазакъ бёрюню, джангыз турнаны?
Къадау Ташча тынгылай туруб,
Джангыз Терекча чапракъланама;
Назмуланама, къанатланама...
Болама деб да къоркъама ёре турукъ.
Къачхы шылпыны джаудургъан
Ол турна таууш болурму?
Ол мыдах ауаз болурму
Умут чыракъны джукълатхан?
Мен сюйюб къараучу Кёкден энелле
Турна таууш да, шылпы да.
Къара къаядан тубаннга кетелле
(тубанда къаядан кетелле)
къой сюрюуле да, джылкъы да.
Мен тыялмайма аланы,
Кесим да ызларындан атлайма...
Заманынг кетсе, болджалынг джетсе,
Джашагъан зорду – англайма.
Алай болса да, ахыргъа дери
Сабыр болургъа керекди.
Эркишиликге юретедиле
Таулада Таш да, Терек да.
3
Къачхы шылпыгъа тюл, кюн таякълагъа
Ушаргъа керекле назму тизгинле.
Турна тауушча тюл, орайда тартханча,
Джашаргъа керекле назму тизгенле.
Сёзлери, ишлери, кеслери да
Къалгъанлагъа юлгю болгъанлай,
Джарыкъгъа, джашаугъа чакъыргъанлай,
Умут бергенлей, кёл кёлтюргенлей,
Игилик, Тюзлюк хорларына ийнандыргъанлай,
Джашаргъа керекле шайыр адамла.
Аман ауушдан да ётеди Игилик.
Къарангы джутуб къоялмайды джарыкъны, дунияны.
Тиеди Кюн, джаналла джулдузла.
Джашайды Адам. Джашарыкъды Адам.
Чыртда джокъду анга ишегим.
Джукъланныкъ тюлдю джашау саудан.
Тюб боллукъ тюлдю джашау.
Джулдузла турлукъла джаннганлай,
Бири джукълана, башхасы джана.
Адамла да алай.
Юзюллюк тюлдю джашау.
Къачхы шылпыны унутдура,
Джазгъы джабалакъла джауарыкъла джерге.
КЪАЙДАДЫ ДЖУРТ, КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪ, КЪАЙДАМА МЕН ?
Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды,
Хауа, Адам кеслерине ушамайла –
Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?
Юслерине кийгенлери башха тюрлю,
Сёзлери-тиллери башха тюрлю,
Ашагъанлары-ичгенлери башха тюрлю,
Тебсилери, тебсеулери башха тюрлю,
Кеслерин джюрютгенлери башха тюрлю –
Къайдады бет, къайдады халкъ, къайдама мен?
Харамны халал этген халкъ, адам
Къалай болур, къалай болур Халкъ, Адам?
Ол бурулур къара къулгъа, манкъуртха,
Башхала ие болурла джахил халкъгъа, Джуртха.
Адамлыгъын-Халкълыгъын сакъламагъан халкъ,
Тышындан игини тюл, аманны тартхан халкъ,
Башханы игисин тюл, аманын алгъан халкъ,
Кесин амандан-харамдан-гюнахдан тазаламагъан халкъ,
Къалай къалыр джоюлмай, болмай талкъ?
Кёргенин эниклеб, этиб тебреген халкъ,
Ичкиге, хаулеге тюзелиб, юрениб къалгъан халкъ,
Амантишлеге-мурдарлагъа-гудулагъа-къахмелеге
къаршчы турмагъан халкъ,
Къалай къалыр джоюлмай, джыгъылмай, болмай талкъ?
Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашхы ушамайды,
Былайлада мен билгенле джашамайла –
Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?
Къарвегия, 2004 джыл
ДЖАННЕТ БЛА СЫНАУ ДУНИЯ
1. СОРУУ
Кимди бизни атабыз, анабыз? –
Джаннетден къысталгъан Адам бла Хауа.
Энди биз – аланы туудукълары –
Аладан мёлек къалай болайыкъ?
Аланы гюнахларын къалай джууайыкъ?
Джандетге къалай къайыталайыкъ?
Гюнахлы Джерде хауачыкъла
Чабалла ары бла бери:
Унутдура аналары Хауаны,
Юзелле алмаланы.
Аланы джангылтхан Ибилис тюлдю –
Эркишилелле аланы гюнахха тартхан,
Джаннет – ол сюймекликди деб, айтхан.
Алай да болур:
Тиширыуну джаннети – эркиши;
Эркишини да джаннети – тиширыу.
Алай а мен ангыламагъан бир зат:
Ата-бабаланы гюнахлары ючюн
Туудукъла нек чегелле азаб?
2. ДЖАННЕТДЕН ЧЫГЪА
Чыракъны джукълатама –
Сенсе мени джарыгъым.
Джаннетдебиз. Ма кёгет терек:
мин; ёрле; олтур бутагъына;
кёгетинден да къаб; тат;
тинт хар несин –
сёзлеринг бла да; кёзлеринг бла да;
эринлеринг бла да;
къолларынг, бутларынг бла да.
Чалыш, эшил,
Чыбыкъ къазыкъгъа чалышханча, эшилгенча.
Чыракъны джандырама.
Менме сени къарангынг.
Башланды сынау дуния.
Энди джылайса неге?
Алманы къабардан алгъа
Нек этмейенг сагъыш?
Джаннет бир кесекге бериледи кимге да.
Андан сора башланады джылау.
Андан сора башланады сынау.
Дуния джашау башланады.
ГЛОБУСХА УШАЙДЫ НАЗМУНГ
Глобусха ушайды назмунг – ичи гырынды.
Тышында хар не да барды:
Къум тюзле, тау тёппеле – джер-суу;
Къралла;
Джангыз – адам кёрюнмейди.
Глобусха ушайды назмунг.
СЁЗНЮ БИЙИДИ ШИЙИР
Илхам тюл, шайтан
джаздыргъан назмула,
Болугъуз кюл – мен сизни атама отха,
Мен сизни этеме харам.
Ташны бийи нарат болгъанча,
Агъачны бийи бусакъ болгъанча,
Сёзню да бийи – шийирди.
Аны неси да сейирди.
Эркинлик-Тюзлюк-Джигитлик – атасы,
Ариулукъ-Игилик-Халаллыкъ – анасы,
Ол кеси уа – Джангылыкъ.
Аны неси да – джангы.
Шийир – джангылыкъды, джарыкъды, нюрдю.
Аятны, назмуну да къайнагъы бирди –
Аллах. Аллах а – бирди.
Аят кимлеге эте эсе къуллукъ,
Шийир да алагъа этеди къуллукъ.
Къылычха, джанкъылычха да ушайды шийир.
Аны иннети, бети да – ариу.
Сёзню бийиди шийир.
Аны хар неси да – сейир.
БИЗНИ АДАМ ЭТГЕН, ХАЛКЪ ЭТГЕН
Ана тил бла Ата джуртду
Бизни Адам этген, Халкъ этген.
Алгъа элтген,
Къара кюнюбюзню да акъ этген
Къара таныгъаныбызды бизни –
Иманыбыз-динибизди бизни.
Ала бла джашамасакъ,
Аланы сакъламасакъ
Джукъ да тюлбюз биз.
Думп боллукъбуз биз.
Биз алагъа керти болсакъ,
Биз аланы сакъласакъ,
Ала сакъларыкъла бизни.
Ай бла джулдуз,
Ана тил бла Ата джурт –
Бизни Адам этген, Халкъ этген.
Бизни ёлюмсюзлюкге элтген, ёлюмсюз этген да –
Алалла: Ай бла джулдуз, Ана тил, Ата джурт.
АДАМ БОЛУУ
Кюн да кёзюу-кёзюую бла джанады уруб,
Джер да, тура-туруб, тебренеди.
Адам улу илгенеди:
Къалыргъамы тебреди дуния чачылыб, джашау да къуруб?
Ауалы барны ахыры да болур –
Бизгеми джетеди оноуу аны?
Дджаратхан ким эсе джашауну, дунияны –
Аны оноуундады ёлюм, тирилиу да.
Аллахны къадары, джоругъу тюрленмезликди.
Ёлмезлик кимди?
Ол тюлдю мени къайгъым, джарсыуум.
Илинмек аджалды мени сагъышландыргъан.
Кёкден келген, джерден чыкъгъан къайгъыла тюл,
Ичибизден, кесибизден чыкъгъан палахлалла
Башымы хайран этген.
Джер джашауну, бютеу табигъатны да
Адам кеси къурутурча кёрюнеди,
Кёрген къыйынлыкъларын унутханча кёрюнеди,
Бютюн учуз, сыйсыз этеди Адам деген атны да.
Не джандетге, не Джерге тыйыншлы болалмай,
Аллахны сёзюн къулакъгъа алмай,
Насыб джашаугъа ие болалмай,
Алдайла, тонайла, къыралла адамла бир-бирин;
Тонайла, къуруталла джашагъан джерлерин, табигъатны;
Джандетлерин буралла джаханимге.
адам Адам болалмайды – тарыгъайыкъ кимге?
Не этейик?
Кесин Адамгъа санагъан,
Кертиси бла да Адам болалгъан,
Борчлуду къайгъырыргъа адамлагъа,
Хакъ кертини эсгертирге, эслетирге алагъа.
Адам болуу – адамлыкъ ючюн, адамла ючюн сермешиудю;
Кюрешиудю кесибизде, башхалада да
хайуанлыкъ бла, джаныуарлыкъ бла.
Адам болуу – къул, бий сезимледен арытылыуду, къутулууду;
Турууду – «Ёзденлик-Эркинлик-Тюзлюк» деб.
Адам болуу – Китаб айтханча джашауду;
Ушауду файгъамбарлагъа, шыйыхлагъа.
Адам ючюн, Алача кюрешиудю,
Джанын-къанын къауумуна, адам улуна юлешиудю.
Аллай адамла болсала да аз,
Аланы кючлери бла атады танг, келеди джаз.
Аллах насыб этсин бизлеге да ол къауумгъа къошулургъа,
адамны Адам этерге кюреше джашаргъа,
къауумубузну Халкъ этерге кюреше джашаргъа;
аякъ юсюнде, ат юсюнде ёлюрге,
джаныбызны Адам ючюн, Халкъ ючюн, Джурт ючюн берирге.
2004 джыл. Ставангер.
Б И О Б И Б Л И О Г Р А Ф И Я
БИЛАЛ АППАСОВИЧ ЛАЙПАНОВ
(Краткие данные жизни и деятельности)
Родился 12 апреля 1955 года в Кыргызстане, в семье ссыльного, спецпоселенца, репрессированного по национальному признаку (сталинским режимом Карачаевская Автономная область была ликвидирована, а карачаевский народ был сослан в Туркестан в 1943 году и сумел вернуться на родину – на Северный Кавказ – только в 1957 году).
Реабилитирован на основании пункта «в» ст. 3 и ст. 1-1 Закона Российской Федерации от 18.10.1991 года «О реабилитации жертв политических репрессий». «Справку о реабилитации» получил в Министерстве Внутренних Дел Карачаево-Черкесской Республики Российской Федерации 15.04.1999г. № 18/920.
Но считаю себя не полностью реабилитированным, ибо мой родной карачаевский народ не полностью реабилитирован – не восстановлена его государственность, как того требуют и карачаевский народ и российский Закон «О реабилитации репрессированных народов» от 26 апреля 1991 года.
1962-1972 – учащийся средней школы (аул Кызыл-Кала, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ)
1972-1975 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ)
1975-1977 – в рядах Вооруженных Сил СССР
1977-1979 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО), РФ)
1979-1984 – студент (Литературный институт им. А.М.Горького Союза Писателей СССР, г. Москва)
1984-1985 – корреспондент (газета «Ленинни байрагъы», г.Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область (КЧАО)
1985-1988 – преподаватель родного языка и литературы карачаевской национальной студии (Государственный институт театрального искусства /ГИТИС/ им.А.Луначарского, г.Москва)
1988-1990 – старший научный сотрудник Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы (г. Черкесск, КЧАО, РФ)
1990-1993 – слушатель Института стран Азии и Африки при Московском Государственном Университете /ИСАА при МГУ/
1993 – соучредитель издательства «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва)
С 1991 – редактор газеты «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (г. Москва)
С 1998 – главный редактор журнала «Ас-Алан» (г. Москва)
С 1985 – член Союза журналистов СССР (РФ)
С 1988 – член Союза писателей СССР (РФ)
С1993 – ответственный секретарь Союза Карачаевских Писателей
1990 – инициатор, организатор и руководитель забастовки ученых Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы, в связи с запретом использования родного языка в научно-исследовательской сфере и дискриминацией по национальному признаку при подготовке, подборе и расстановке научных кадров
С 1990 – активный деятель движения за реабилитацию репрессированных народов
1991 – один из инициаторов и организаторов бессрочного митинга в г.Карачаевске с требованием реализации Закона «О реабилитации репрессированных народов»
С 1993 – сопредседатель демократической организации «Джамагъат» – действительного члена Федеративного Союза Народов Европы – консультативного органа Евросовета и ООН
1998 – совершил хадж
С 2000 – сопредседатель «Центра защиты прав репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее
2000 – инициатор проведения Круглого стола Международной Правозащитной Ассамблеей «10 лет Закону «О реабилитации репрессированных народов»: шаг вперед, два шага назад»
2002 – избран Почетным доктором КЧГУ
2003 – присвоено звание «Народный поэт КЧР»
2004 – избран Почетным академиком МТА
2004 – Чингизом Айтматовым, Олжасом Сулейменовым и рядом университетов выдвинут на Нобелевскую премию в области титературы
С 1990 года вынужден жить в эмиграции, потому что власти КЧР ущемляют мои права – права человека и гражданина и препятствуют реализации российского Закона «О реабилитации репрессированных народов», принятого в 1991 году. К сожалению, они находят поддержку у определенных консервативных сил в Федеральном Центре.
ЛИТЕРАТУРНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИКАЦИИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ
1970 – стихи «Чалама чалкъы»/»Кошу сено»/ и «Къач»/»Осень»/ (газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ №122/5056/ и №131/5065/ г. Черкесск, Карачаево-Черкесия)
1979 - стихи в коллективном сборнике «Тынгысыз джюрекле»/»Беспокойные сердца» (г.Черкесск, Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства)
1981 – сборник стихов «Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ (г. Черкесск, КЧАО)
1986 – поэтический сборник «Бусакъла» /»Тополя»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесия автономная область (КЧАО), РФ)
1990 – книга стихов «Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Автономная Область, РФ)
1992 – книга стихов «Джуртда Джангыз Терек» /Священное Древо Родины»/ (г. Москва)
1993-1998 – Сочинения в 10 томах (г. Москва)
1999 – книга прозы и поэзии «Минги Таулула» /»Великие горцы»/ (г. Москва)
2002 – сборник стихов и статей «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» (г. Москва)
2003 – книга поэзии «Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле» (г. Москва)
ПУБЛИКАЦИИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ
1988 – книга стихов «Камень и Дерево» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1990 – сборник стихов «Радуга над пропастью» (издательство «Молодая гвардия», Москва)
1993-1996 – Сочинения в 3 томах. 1-ый том - «Пространство моего голоса» - Союзом Карачаевских Писателей при поддержке Союза писателей России и Международного Сообщества Писательских Союзов в 1996 году был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы.
КОЛЛЕКТИВНЫЕ СБОРНИКИ
1986 – «Земное ядро» (Ставропольское книжное издательство)
1987 – «Тверской бульвар, 25» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1988 – «Люблю я Кавказ» (издательство «Современник», Москва)
1991 – «Мое мгновенье в мире этом» (Ставропольское книжное издательство»)
СТИХИ ТАКЖЕ ПУБЛИКОВАЛИСЬ
в журналах «Дон», «Знамя», «Октябрь», «Минги Тау», «Ставрополье», «Половецкая луна», «Бирлешик Кавказия», «Ас-Алан», «Битик»; в альманахе «Истоки»;
в газетах «Литературная Россия», «Вечерняя Москва», «Новая Кавказская Газета», «Ленинское знамя», «Къарачай», «Юйге Игилик», «Правда», «Люберецкая газета», «Заман»
О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА ПИСАЛИ
газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ (06.09.1990г.и 25.12.1993г., г.Черкесск)
газета «Правда»(23 декабря 1995г. №225 /27643/, г.Москва)
«Книжное обозрение» (14 ноября 1995г. №46 /1536/, г.Москва)
«Литературная Россия» (29 декабря 1995г. №52 /1716/ г.Москва)
«Литературная газета» (10 апреля 1996г. №15 /5597/, г.Москва)
книга «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ (1999г., г.Черкесск)
Некоторые сведения о творчестве Лайпанова даются в 9 томе его Сочинений, а также в его книге «Дуния намыс эмда ахырат азаб».
ПЕРЕВЕДЕНЫ ЛАЙПАНОВЫМ НА КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК И ПРИНЯТЫ ДЛЯ ПОСТАНОВКИ НАЦИОНАЛЬНЫМ ТЕАТРОМ (1985-1988)
«Маленькие трагедии» А. Пушкина,
«Гамлет» В. Шекспира,
«Мещане» М. Горького,
«Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо.
(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)
ГОТОВЯТСЯ К ПЕЧАТИ или НАХОДЯТСЯ В ПРОИЗВОДСТВЕ СЛЕДУЮЩИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ
БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА:
драмы «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан», «Джонгурчха», «Джатдай», «Ёрюзмек»;
повесть «Тенгизде кеме» /»Корабль в море»/;
романы «Таулада азан» /»Призыв к молитве в горах»/, «Ахырзаман дуниясы» /»Мир перед светопреставлением»/, «Соруу-суал» /»Высший суд»/; «Хакъ кертиси» /»Воистину»/;
сборники стихопрозы «Таза-азаТ» /»Что чисто, то свободно»/, «Кюн тийгенди Айгъа»/Солнце осветило Луну»/;
сборники стихов «Кёкден белги» /Знамение из Неба»/, «Нюркъанат таууш» /»Лучезарный глас»/, «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» /»Огонь совести и веры»/, «Сууаб-гюнах дефтерле»/» Тетради добра и зла»/, «Анаяса – Къуран» /»Конституция - Книга»/, «Намаз замаН» /»Время молитвы»/, «Бёрю джортууул» /»Волчий бег»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Капля воды в пустыне»/, «Джанлы шийирле»/»Волчьи стихи»/, «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Гимн, Флаг, Герб»/;
научно-популярная работа (исследование) «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Путь: от Тейри к Всевышнему»/
ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
В ДЕСЯТИ ТОМАХ (на карачаевском языке)
1.«Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ 2.«Бусакъла» /»Тополя»/ 3.«Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/ 4.«Джуртда Джангыз Терек» /»Священное Древо Родины»/ 5.«Къарачайны Къадау Ташы» /»Камень незыблемости Карачая»/ 6.«Джан Джурт» /»Родина души»/ 7.«Намаз замаН» /»Время молитвы»/ 8.«Таза – азаТ» /»Что чисто, то свободно»/ 9.«Джангы Ай бла Джулдуз» /»Полумесяц и звезда»/ 10.«Къазакъ бёрю» /»Одинокий волк»/ 11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш» /»Ржание жеребенка под лунным сиянием»/ 12.«Сюйгенлеге харс» /»Музыка для влюбленных»/ 13.«От бла Тиширыу» /»Огонь и Женщина»/ 14.«Адам бла Хауа» /»Адам и Ева»/ 15.«Мен Къарачайлыма» /»Я карачаевец»/ 16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам» /»Здравствуй, мой народ Ас-Алан»/ 17.«Ёзден джуртду Кавказ» /»Родина свободных Кавказ»/ 18.«Джаннет – Сынау дуния – ?…» /»Рай – Испытательный мир - ?..»/ 19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери» /»Со дня сотворения до Судного дня»/ 20.«Аллахданды Аллаххады Джол» /»Путь от Всевышнего к Всевышнему»/ 21.«Хазыр бол!» /»Будь готов»/ 22. «Алдады хар не да…» /»Всё впереди…»/.
ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
В ТРЕХ ТОМАХ (на русском языке)
1.»Седьмое небо» 2.«Камень и Дерево» 3.«Возвращение света» 4.«Свободы глоток» 5.«Непокорный дух непокоримых вершин» 6.«Чудо Вселенной» 7.«Радуга над пропастью» 8.«Люди Тейри, или Небесное племя» 9.«Душа Родины» 10.«Родина души» 11.«Древо Карачая» 12.«Пространство моего голоса».
ИЗДАТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
1. Государственные акты Карачаевской Республики (г. Москва,1990г.)
2. Джырчы Сымайыл «Джырла бла назмула» (г. Москва, «Инсан», 1992г.)
3. «Так это было» в 3-х томах (г.Москва, «Инсан», 1993г.)
4. Книжное издательство «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва; работает с1993г.; издано 29 книг)
5. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.)
6. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996)
7. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве)
8. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве)
9. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве)
10. История Чечни с древнейших времен до конца 18 века (М: Мир дому твоему, 2001г.)
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИЦИСТИКА
«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г., Москва)
«Вопрос жизни и смерти» (о необходимости реабилитации репрессированных народов); статья напечатана в газете «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему» ( №1, 1991г., Москва).
«Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва)
«О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва).
«О государственности» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва)
«О поэзии и свободе» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва)
«Остановить войну» ( газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва)
«Чечня - предупреждение» (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №40, 1994г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Россия в начале 21 века» (газета «Наши соотечественники» /»Ватандашлар»/ №17(97), 13-19 мая 2002 г.)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
«Шаг вперед, два шага назад» (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998; «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Возвращение света»
(книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
“The Karachay-Balkar Poetrу of 20th Century in the Struggle of Freedom`s Ideals
(Congress “Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Present”, G;ttingen, 2001)
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века» (выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения
(выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001).
«Хасаука: знак национальной беды»
(выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения И. Гаспринского
Переписка Билала Лайпанова с читателями
(сборник, куда вошли письма и ответы на них директора издательства «Мир дому твоему», главного редактора газеты «Мир дому твоему», главного редактора журнала «Ас-Алан», ответственного секретаря Союза карачаевских писателей, сопредседателя демократической организации «Джамагъат» Билала Лайпанова; подготовлена к печати).
«С высокой трибуны…»
сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы (FUEV) (1993-2002 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати.
БАШЛАРЫ
Шимал тенгизни толкъунлары (мухаджирликде джазылгъан назмула)
1.Ахыры болмазлыкъ ахыр китабымы аты: Кёк-Джер Хакъ-Халкъ ангылатма сёзлюк. «Кёк-Джер Сёзлюк»ню ачхан сёз, 3
Сау кел, сау къал, 4
Къурч къылыч эмда юч Ай, 5
Кёрюнюуле, 5
Бёрюле бла итле, 6
Кесиме, окъуучума да, 6
Къайдан келеди къыйынлыкъ, 7
Кесиме айтылгъан назму, 9
Кёзюм бла кёргеним, 10
2.Шимал тенгизни толкъунлары.
Джуртдан айырылыу, 10
Stavanger’de джазылгъан экинчи шийир, 11
Энди не болуб къалгъанды бизге, 13
Къаламгъа, джихад къылычхача, къадалгъанма, 14
Бу дуниясын да бураллыкъды джаннетге, 14
Джарыкъ хорлайды къарангыны, 15
Имандан айырма, 15
Голландада джазылгъан шийир, 16
Ас-салам алейкум, Минги Тау, Кавказ, 17
Кесинг сайла кесинге джолну, 18
Бал чибин бла ёгюз, 20
Соруулагъа джууаб, 20
Тариххе эмда тамблагъа атланнган шийир, 22
Къайгъыгъа тюберге хазырлыкъ, 25
Ашланнган сагъышла, 26
Джюрегимде – Аллах, Къарачай, 28
Иманы толу болгъан, 30
Барыбыз да бир уммет, бир миллет, 32
Аллах бла бол, 33
Аланны эки назмусу, 33
Къазакъ бёрюню сагъышы, 34
Аллахха аманат, 36
Чалкъычы, 36
Кърал болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай, 38
«Амин» дегиз, 39
Вопрос, 40
Джангур бла джюрек, 40
Джайгъы кюн Ставангерде, 41
Аллахха шукурла этеме, 42
Фатиха сурасы, 43
Назмучулукъ неди?, 43
Юч дуния, 45
Бир китаб джазаргъа излейме, 45
Уллу Аллах кесинг болуш, 47
Ит тёре, 49
Эллерим, 51
Эресей, 51
Агъач кишини сезимлери, 53
Тейри халкъы, Тейри адамы – Тюрк, 53
Юч кюн бла юч Ай, 54
Адамны къадарына этеме сагъыш, 55
Тансыкълыкъ назму, 56
Ставангерде эки таулу, 57
02. 08. 2003 сагъат ючде джазылгъан сагъыш, 59
Къан. Джан. Сёз, 60
Уруш сауутну магъанасы, 61
Джаннет джуртум, джан джуртум, 61
Ёлюм бла бошалмазгъа керекди джашау, 61
Шийирни келиую-кёрюнюую, 62
Ёмюрлюк назму, 63
Уллу Аллахдан тилейме иман, 63
Джашауда, шийирде да, 64
Имансыз кърал бла келиширге боллукъмуду?, 64
Салам алейкум, Пахауатдин Этез, 66
Ариу къызла джаздыргъан назму, 67
Эсгертме, 68
Аллахны аты бла Адам ючюн, 70
Юч оюм, 72
Сарыкъулакъ къазанда къайнагъанма, бишгенме, 73
Ол заманда ангылайса къыйынлыкъны, 75
Кёрюнюу, 75
Алай игиди, 76
Тоска, 77
Сау къал, джюрек, 78
Къан-джан, 79
Мен тюз болдум антыма, 79
Амантишлеге, 80
Амантишлеге энтда бир назму, 81
Джашау ючюн сермешейик, 82
Ай толгъан кече, 85
Не ючюн, нек?, 85
Учаргъа деб берилген къанатла, 87
Хар ким кеси сайлайды джолну, 88
Кийик, шайыр эмда мурдарла, 88
Джашауум бурулгъанды кюрешге, 89
Иманы болгъаннга джокъду ёлюм, 90
Сагъыш эт, 90
Тюрлю назму, 90
Ахырзаман назмусу, 91
Кесибизден, ичибизден башлансын джихад, 92
Халкъ-джурт къайгъысы кемиреди джюрекни, 93
Иги сёзюм ёлмез, 94
Дуния бизге не этер, 94
Мадар этсем, 95
Аллах бла адамла, 95
Шайыр, 95
Бары да Къарачай, 96
Халкъ эмда Хакъ, 96
Сермеширге керек тюлмюлле?, 96
Джюзюнчю кере да бир затны юсюнден, 96
Хорлам аныкъыды, 97
Джашауну магъанасы, 98
Адам, муслиман болур ючюн, 99
Аллах болургъа излейди адам, 99
Ауаз, 100
Ай медет Аллах, 101
Фатихамса мени, 102
Излейме кесими, 103
Мен да – адам, мен да – балыкъ, 104
Санга айтама, ой Алан, 106
Джарылгъан джюрекни юсюнден назму, 107
Кимди адам? Неди адам?, 108
Мени джауларым да былалла, 109
Джаннет джуртду Къарачай, 109
Итле бла тонгузла неда Дуния былай турмаз, 110
Кимди терс?, 112
Башха джол джокъду насыбха, 113
Джашауну кёлтюргюч белгиси, 114
Джашау – мен – ёлюм, 114
Эркиши бла тиширыу, 116
Хакъ поэтни борчу, 116
Кюн келирми?, 117
Джангыз Аллахданды умут, 118
Заман келгинчи чыда, 119
Таш, Терек, Джюрек, Назму, 120
Джюрегимди кёкча джашнагъан, 120
Боллукъду анга джууукълашыргъа, 121
«Фатиха»гъа къайытабыз, 122
Къыямат кюн берликбиз джууаб, 123
Терекни, кийикни, джанлыны эмда адамны юсюнден, 123
Джюрегим къалгъанды Кавказда, 126
Хар къуру да, хар къайда да, 127
Джаныбыз Аллахха аманат, 128
Джахил назму, 130
Хакъ джолну сайлагъанма мен, 130
Аллах буюргъанча джашаргъа, 130
Джазыучуну борчу, 131
Ёлюмсюзлюк башланады алай, 132
Къанатсыз къалгъан къанатлыны къычырыгъы, 132
Энди не этейим мен?, 134
Тюз шагъатлыкъ этерсиз, 135
Чалман къазыкъ тыйыншлыды алагъа, 136
Чыбыкъ, къазыкъ, таякъ эмда сюймеклик, 137
Меничалагъа джокъду ёлюм, 138
Юч ай, 139
Аллахдан тилейме, 139
Эки кере ёлюб тирилген халкъ, 139
Ставангерден Эресейге джазылгъан мектуб, 141
Къарадым – тынгыладым – ангыладым, 144
Не этейик, 145
Бу да бир белги, бу да бир ышан, 146
Амантишле, 147
Кёрюнюу, 149
Булутла-назмула, 150
Аллаху акбар, 152
Оразаны аллы бла айтылгъан назму, 153
Къайдады, 154
Норвегия, 154
Кёрюнюуню ахыры, 156
Эшек оюнла, 157
Кимсе сен?, 159
Адамны кёлю, 159
Джети къат сёз, 160
Ёлюмсюзлюк тилейме Аллахдан, 161
Олсагъатда, 162
Бу джарыкъ дуниягъа къара кюн келмез, 163
Халкъым блады хар къуру да джюрегим, 164
Турна къычырыкъ эмда азан таууш, 165
Къаара джай, 166
Барыгъызгъа да тилейме насыб, 167
Аладан юренейик, 168
Кимди, неди бизни къутхарлыкъ?, 169
Аллах болушсун сеннге, 170
Бёрюню улууу неда Аллахха сёзю, 172
Ичкичилик эм уллу душманыбыз, 174
Файгъамбаргъа уша, 175
Ахырзаманны кёрюнюую, 177
Арабыз тенгиз, 178
Бир уллу насыбдан къалгъанма къуру, 179
Барысыны да магъанасы не?, 180
Эресей. Имансыз инкъыйлаб, 180
Юлюш, 181
Ораза ачылгъан кюн, 181
Хар неси да кёк бла джерден болгъан, 182
Кийиз бёрк, 183
Таула, 184
Кюн тюбюнде джауады джангур, 184
Алай хорларыкъды шайтанны адам, 185
Олду адам, 186
Кёлге келген, 187
Ёлгюнчю ёлмей дждашасакъ, 187
Джашасын ёмюрге Кавказым, 188
Сакълан, 188
Сюйгенингча англа, 188
Джашайды, джашарыкъды миллетим, 188
Халкъны кючю, 190
Саула, ёлгенле да буралла чархны, 190
Кязим. Сымайыл. Къайсын, 191
Разыма, 192
Тюшле, 192
Сюймеклик кетсе, 192
Халкъ кёз бла къарасанг, 193
Бизден къалды дуниягъа, 193
Джарылгъан джюрек, 195
Даулашыу, 195
Къуджур назму, 196
Эки къауум, 196
Джашасын халкъым, джуртум, 197
02. 11. 2003 айтылгъан назму, 199
Кимме мен?, 199
Билеме, 199
Эм уллу къууанч, 200
Насыб, 200
Ай бла джулдуз, 201
Хар не да алдады, 201
Нарт сабийча бешикде, 202
Бизге бармыды тамбла?, 203
Керти къарачайлыны борчу, 204
Джолгъа чыкъгъанма, 207
?!, 208
«Къарачай»ны джангыдан кесимча окъуй, 208
Джашауум-джаным – Малкъар-Къарачай, 209
Кюреширикме, 211
Тышында ичги сагъышла, 211
Тилек эте къарадым, 213
Къачхынчыгъа джууаб, 214
Къадау Таш бла Джангыз Терек, 216
Сау-эсен болсала ала, 217
Аллах салгъан борч, 218
Къайдам, 219
Аллайланы башчы этелле бизге, 219
Таш. Терек. Адам, 219
Кюнле, Айла да, 221
Мында къайгъым, сагъышым да, 222
Тау, тенгиз эмда мен, 223
Таш, Терек эмда джюрек, 223
Сёз, 224
Джашауум кетгенден сора, 225
Адамбызмы, муслиманбызмы, халкъбызмы?, 227
Назмучула бла сиясетчиле, 229
Чексиз фаджия, 229
Бошму къарайбыз кёкге?, 230
Ёллюгюн биледи адам, 230
Аллахха джалбарама, 230
Исса файгъамбарны туугъан къууанчы, 231
Аллахдан келген аманат, 232
Сейир тюлмюдю, 233
Не айтыргъа боллукъду?, 234
Джаннет джуртума къарадым, 234
Адам болурунг келе эсе, 236
Къутхарлыкъды адамны, дунияны, 236
Керти назмула, 237
Назму джанымды мени, 238
Кърал бла Мен, 238
Аны ючюн мингиди кёлюм, 240
Анасына къараб къызын ал, 241
Эски джыр бла тюбейме джангы джылгъа, 241
Джангы джылгъа атлай, 242
Соруу-суал, 243
Кетерге уа джол джокъ, 244
Къуджурду адам дегенинг, 245
40 джылымда тилек, 246
Джангыдан тюшюндюм, 247
Не ёл, не тирил, 248
Ёлгенлени джанларылла сёзле, 249
Тау башына чыгъаргъа излейме, 250
Дууала, 250
Сенден алгъа ёлейим, 251
Дууадакъ – акъ дууа, 251
Ахырзаманны келиую, 252
Эркиши бла тиширыу, 253
Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг, 253
Адамгъа, 253
Джашау бла ёлюм, 254
Бу дуния бизники тюлдю, 255
Къадау ташха айланыб къылама намаз, 257
Мында да, анда да – Таш бла Терек, 257
Тамырсыз дунияны адамлары, 260
Ахырзаман, 261
Ючюсюн сюйдюм кемсиз, 261
Джаралы джугъутур. Джаралы таш. Джангыз Терек, 262
Джанны дарманыды иман, 262
Эки къарам, 263
Бёрюден туугъан ит къалай болур?, 264
Акъ бёрк бла къара къанатлы, 265
Ставангерде джауады къар, 267
Аллах – Малкъар – Къарачай, 268
Джолоучу, 268
Аллай иман тилейме Аллахдан, 269
Эй зауаллы джюрек, 271
Сора, кимни, нени терслейик, халкъым?, 272
Къадарыма разыма, 273
Къаргъа алгъыш, 273
Эки дуниядан да юлюшлю, 275
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек, 276
Джюрегиме ушайса мени, 278
Барысы да Къарачай, 279
Минги халкъ, 280
Кёк-джер адамы, 281
Дуния. Джашау. Адам. Умут, 283
Къара тенгизде акъ къайыкъ, 283
Къайгъы, 283
Джазыучу, 283
Нарт эпосну окъуй, 284
Не дерге боллукъду?, 286
Кетерге уа джол къайда?, 286
«Къуйрукълу джулдузла», 287
Ачыкъды кёлюм, 288
Сюймеклик тили, 290
Акъ бла къара, 291
Къаара: акъ, 291
Къысхасы бла айтсакъ, 292
Джети, 293
Кимлеге аманат этебиз?, 294
Керти адамлабыз, поэтлебиз, шейитлебиз сора, 295
Иманлы адам бла мурдар патчах, 296
Кёрюнюу, 297
Алдады ол – къыйналыр кюн, солур кюн, 299
Шимал тенгизден Шимал Кавказгъа къарай, 300
Джазыучуну насыбы, 301
Хакъ бла халкъ, 303
Ёлген хапары келди аны, 303
Ауушдан таууш, 304
Бурулуу, 304
Узакъдан къараб, 304
Нохта-тыйгъыч-точка, 304
???????, 305
Къайытыу, 305
Айырылыу, 305
Соруу белги, 305
Халкъ-джурт къайгъысы кетген эсе джюрекден, 307
Сен – адамса, огъесе тюлмюсе?, 309
Назмучула, 310
Интеллигенция, 311
Биягъы сагъышла-оюмла, 312
Джетинчи къат, 313
Нарт халкъы, Тейри халкъы – Къарачай, 314
Сюймеклик отунда кюеме мен, 316
Меджисуу назмула, 316
халкъны Халкъ этген, 317
Кёрюнюуле, 318
Джашау, 319
Дарман излей, 319
Нартны сёзю, 320
Сен кетдинг – назмум къалды, 322
Дунияны къутхарлыкъды сёз, 324
Ачыкъ сёз, ачы сёз, 325
Къара джай, 326
Ыйыгъымы джети кюню, 327
Туугъан ташым, 328
Таш бла джулдуз, 329
Джангыр, 330
Джашау бла ёлюм, 332
Суратла, 332
З-мингджыллыкъгъа атлай, 332
Нарт заманлада джазылгъан назму, 333
Ийнанама келир деб, аллай заман, 334
Сёз – Аллах, 335
Джайгъы тюш, 336
Кимимсе, немсе, билемисе?, 337
Тубандан кёрюнмейди джукъ, 337
«Сен къалай эсенг – мен алай», 337
Къалюбала бла ахырзаманны арасында, 339
Ачыкъ мектуб, 341
Акъ бла къара, 342
Джюрекни сакъла, 343
Шайыр бла шийир, 345
Бошалмай къалгъан назмула, 345
Джанауалда, 346
Сюймеклик, 347
Нарт таурухлагъа, сёзлеге махтау, 347
Акъылманлыкъ, кишилик да – олду, 348
Джангыдан башланнганды джашау, 349
Чыпчыкъла, 350
Къарачай – Азия – Ауропа – Аурора, 351
Джыр: Къалюбаладан Ахырзаманнга дери, 352
Джазгъы танг аласында, 354
1.Кёреме кесими, 355
2.Танг ала сында, 355
3.Кёреме кесими танг ала сында, 355
«Аз и Я»ны окъугъандан сора, 356
После прочтения книги «АЗ и Я», 357
Ставангер шахарда джаз, 358
Кёрдемчи джырчы – Сымайыл, 361
Мен Джуртда Джангыз Терекме, 363
Эки мёлек, 364
Аллах, Адам излеген да неди?, 364
Къанатлы, 365
Джарылмайын къалай къалсын джюрегим, 366
Тюрленир ючюн джашау, 368
Джазгъы оюмла, 369
Инкъыйлаб джырчысы, 370
Къара суу, 370
Сюеме сени, 370
Адамлыкъ – тазалыкъды, 371
Адам болургъа кюрешебиз, 372
Джашаудан иги билмейме бир зат, 372
Сын таш, 373
Алай бла джашарыкъла Адам, Халкъ, Эл, 374
Джашау бла джюрек, 376
Билирге излейме, 376
Аманат, 377
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай 379
Иман 379
Къанатлы 380
Азан 380
Кесингден. Менден да бошама 382
Бет-намыс 383
Къабырда да табмазма тынчлыкъ 383
Джан 385
Тохтаусуз сермешелле ала 385
Сюймеклик «къулху» тюшгенди бизге 387
Сора...дуниядан кетдим 388
Эмен бла Тал 389
Кёреме сеннге къарасам 391
Табигъат 391
Адам болургъа кюреш 392
Азан 392
Назмучу Иссаны джангыдан эсгере 393
Сокъурлукъ 394
Кёбдю джарсыу да, къайгъы да, сагъыш да 396
Джюрек джарыла джашайма 396
Не джетер 397
Не болганды меннге 397
Ноябрны экиси...398
Ариулукъ кёб кере къутхарды мени 399
Къаяда терек 400
Чыкъ 401
Тил Терек 401
Манга уа – Сен 401
Ёлгюнчю, ёлгенден, тирилгенден сора да... 402
Къысха сыфат-магъана 403
Тамблабыз бармыды бизни?!! 403
Бир къанатлы бар эди 404
Джер къызла 407
Къайгъы да ёлюр 407
Къоду назмула 408
Мен джазарыгъем къаллай назмула 410
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай 410
Джашау бла ёлюм 411
Кетгенни ызындан сюре 411
Тирилтген ауаз, 413
Сау къалыгъыз, 413
Джахилликден, Аллах, къутхар, 414
Къайсынны эсгере, 415
Мингинчи кере да бир затны юсюнден, 416
Бет бла Ауаз, 418
Къобан, 420
Кесинг ючюн эт джууаб, 422
Кеч болгъанды, кеч, 423
Джаркъала, 423
От, чыракъ, джюрек, 425
Кёкде-кёлде, 425
Макъамчы, суратчы эмда джазыучу, 426
Сайлау, 427
Салам! Хай!, 428
Бирлик, 428
Кёкню юч къатын кёреди адам, 429
Хорлам-хурлам сауутум – сёздю, 429
Джангы джашау башланныкъды джуртда, 429
Назмуну къуралыуу эмда окъулууу, 431
Река. Камень. Дерево, 432
Сабырлыкъ берген неди бизге?, 433
Бёрю джулдуз, 434
Озгъан джангургъа бармыды джамчы?, 435
Аллахны да бошалады тёзюмю, 436
Не ючюн?, 437
Ауана, 438
Къачхы чапракълагъа къарай, 438
Къазакъ дуния, 439
Неди бизни муратыбыз, 440
Аны джаны – сёздю, 440
Къабырлада джазыу, 441
Дуам, 441
Не этерге керекди?, 442
Таукел болайыкъ, 444
Джазгъы джабалакъ бла Къачхы шылпы, 445
Къайгъыргъанлагъа къайгъыра, 446
Эл – ли, 448
Эки магъаналы эки тизгинли бир назму, 448
Къайры кетейим, аланла, сизден?!, 448
40-ны чегинде, 449
Сёз дорбундан къарайма дуниягъа, 449
Тилек, 450
Къадар меннге бергенди насыб, 451
Джандет тилер файгъамбар, 452
Керти адамны юсюнден, 452
Минги Таудан къарайды Минги Тау, 453
Ким биледи къайры элтир джолубуз?!, 456
Джазсам да назму, къылсам да намаз, 457
Къара ташда джашил терек, 458
Танг бла Тау, 458
Ёлюм къухарлыкъ болур, 459
Инсан демек, 460
Сёзлени ёзлери, 460
1957 джылны эсгере, 461
Тауда азан, 462
Къаяда терек, 463
Дж – дж –ё – т – с-с – дж, дж, 464
Минги Тауду бизлеге белги, 464
Нюр таудан къараб, 465
Къайгъы сёзню орнуна, 466
Бизни хорлар кюч джокъду, 470
Минг джылдан тюбеширбиз, 471
Динде джокъду къул-ёзден, 472
Кязим бла Сымайыл, 473
Ёлюм, 474
Атланама юйге, 475
Джагъадан къараб, 476
Болургъа керекди, 476
Эки чакъ – эки китаб, 476
Къайдады джурт..., 479
Джандет бла сынау дуния, 480
Глобусха ушайды назмунг, 481
Сёзню бийиди шийир, 481
Бизни Адам этген, Халкъ этген, 482
Адам болуу, 482
Биобиблиография, 485
Башлары, 492
УДК 821.512.142
ББК 84 (2 Рос=Кара)
Билал ЛАЙПАНОВ
ХАКЪ бла ХАЛКЪ. БЕТ бла АУАЗ.
СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС.
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ,
КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ.
сборник стихов на карачаевском языке
книга издается в авторской редакции
Подписано в
Бумага офсетная 60Х90/16. Печать офсетная.
Усл. печ. лист. 33. Тираж 1000 экз. Заказ №...............
Издательство: КЧРИПКРО
Адрес: КЧР, г. Черкесск, ул. Фабричная 139
ISBN 5-89972-068-9