Избранные сочинения. Том 7

ЛАЙПАНЛАНЫ  БИЛАЛ



САЙЛАМАЛА
 
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)




ДЖЕТИНЧИ ТОМ




ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Назмула, хапарла, романдан юзюкле








ИЗДАТЕЛЬСТВО «РепроЦЕНТР М»
МОСКВА
2006



УДК  821. 512. 142 - 821
ББК  84(2Рос=Кара)
КТК  612
          Л18


ЛАЙПАНОВ Б. А.
Л18        Джашау, Ёлюм да – Хакъ = И жизнь, и смерть – справедливы: Поэзия, проза, документальные материалы. – Черкесск: КЧРИПКРО, 2006. – 448 с. 

ISBN 5-89972-068-9

В настоящую книгу карачаевского писателя Билала Лайпанова «Джашау, Ёлюм да – Хакъ» («и Жизнь, и Смерть – Справедливы») вошли:
неопубликованные ранее стихотворения из рукописей «Джууукълаша Кёк бла Джерге», «Турна тауушу джюрекни», «Джан», «Ышыкъ», «Кёрюнюую Ай бла джулдузну», «Элиб – Эл – Сен», «Джаз джабалакъ», «Джай чилле», «Кюз берекет», «Къач шылпы», «Къыш къыяма»;
отрывки из романа «Сынау заманла» («Время испытаний);
философская притча «Бёрюле бла итле» («Волки и собаки»);
высказывания известных писателей о творчестве Лайпанова;
материалы выдвижения Билала Лайпанова на соискание Нобелевской премии в области литературы.
Поэзия и проза, биобиблиографические материалы, документы, исследования отражают многообразие, глубину и масштабность творчества Билала Лайпанова – Народного поэта Карачаево-Черкесской республики, Почетного доктора Карачаево-Черкесского Государственного Университета, Почетного академика Международной Тюркской Академии.
   
УДК 821. 512. 142 – 821
          ББК 84(2Рос=Кар)


ISBN 5-89972-068-9                ©КЧРИПКРО, 2006
 ©Б. Лайпанов, 2006
О НАРОДЕ И НАРОДНОМ ПОЭТЕ

Исторический путь карачаевцев отмечен трагедиями. Их Аланское государство пало под ударами Чингисхана и окончательно было уничтожено Темирланом в конце 14 века: взрослое мужское население погибло, защищая свою родину, остальные были угнаны в рабство. Только в 15 веке, предводимые своим легендарным вождем Къарча, карачаевцы сумели вернуться на свою отчизну. Но равнинные земли их Родины уже были заняты другими этносами. Карачаевцы закрепились в родных горах, у подножия Эльбруса. Около 400 лет существовало независимое горное государство Карачай со всеми атрибутами демократии, народовластия.
Но естественное развитие карачаевского этноса было прервано в 1828 году, когда он был завоеван Российской империей. Карачай был завоеван, но не покорен – антиколониальные выступления против царизма, волнения, восстания продолжались вплоть до 1917 года. Но и в советский период истории карачаевцы не раз проявляли массовую непокорность, когда мероприятия советской власти задевали их честь и достоинство.
В 1926 году была образована Карачаевская автономная область. Несмотря на коллективизацию, индустриализацию, уничтожение старой интеллигенции, духовенства, несмотря на истребление и новой, советской интеллигенции в 1930-е годы, народ держался. Родная земля, исторические корни, национальные традиции, самосознание хранили  его. Но пришёл день 2 ноября 1943 года – карачаевцы все, поголовно, по национальному признаку, были сосланы в республики Средней Азии и Казахстан. Это был геноцид. Карачаевцы говорили: «Если бы не Чингисхан и Темирлан, если бы не Гитлер и Сталин – наша судьба была бы иной». Действительно, прямо или косвенно эти четыре тирана сыграли свою страшную роль в трагедиях многих народов, в том числе карачаевского. Единственным утешением может служить тот факт, что этот малочисленный народ пережил их всех и достойно прошел через все испытания на своем историческом пути. Два раза быть изгнанным, угнанным из родной земли и два раза суметь вернуться – надо признать – это не каждому дано. Карачаевцы показали свою жизнестойкость, твердый характер и несгибаемый дух. Несмотря на внешнее давление, внутренне они всегда оставались свободными, независимыми. Это качество помогло им пройти через тьму веков и сохраниться до настоящего времени. Думаю, это качество и позволило им создать «Нарты» – один из великих эпосов тюркского мира.
В 1957 году большинство карачаевцев сумело вернуться на историческую Родину. Но их государственность не была восстановлена; травля их продолжалась на всех уровнях власти;  многие решения, постановления областного комитета КПСС, Ставропольского краевого комитета КПСС, Центрального Комитета КПСС (КПСС – Коммунистическая партия Советского Союза) носили антикарачаевский характер.
После распада СССР (СССР – Союз Советских Социалистических Республик) карачаевцам, как и всем бывшим гражданам Советского Союза, приходится преодолевать трудности другого масштаба и характера. Но есть надежда, что они сохранят свою веру, язык, традиции, родную землю, ибо у карачаевцев сильно развито духовное начало, национальное сознание, историческая память. А эти нравственные категории не померкнут, пока у этого народа есть такие поэты-колокола, как Билал Лайпанов.
Правда, тем, кому хотелось бы народ физически уничтожить или ассимилировать, поэзия Лайпанова представляет смертельную опасность.
В начале 1980-х годов (оно совпало по времени с принятием ЦК КПСС постановления «О серьезных недостатках в постановке организационной, идейно-воспитательной работы, соблюдения правопорядка в Карачаево-Черкесской автономной области») писательская организация Карачаево-Черкесии в третий раз обсудила рукопись стихотворений Билала Лайпанова «Бусакъла» и не рекомендовала её к изданию по следующим причинам, которые так обосновал рецензент Назир Хубиев:
«Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью. Во-вторых, нет четкого классового подхода. В-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи. В-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности.
Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным,  приведу примеры:

Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Если в тяжёлый для горца день протянешь ему руку,
То в черный твой день  горец отдаст за тебя свою жизнь.
Но если ты собьешь папаху с головы горца,
То горец собьет твою голову с твоих плеч.
 (Здесь и далее подстрочные переводы мои.- В.Г.)
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:

Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Даже как кустарник на скале
Не смог я найти свое место в этом сумасшедшем мире,
Говорил я в иные дни.

Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не свободна от грубых строк и слов:

Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Хотелось выть, смотря на звезды,
Как собака, как волк – протяжно,
Но, так как я человек, –
Я написал стихи и прочитал вам.

Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения.
У автора заметно преклонение перед религиозными культами:

Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Если ты свой рай превратишь в ад,
То жить и гореть тебе в аду.

Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагъыш» встречается строка: «файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно.
Религизное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:

Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагъача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Книгам, которые ты принесла,
Я обрадовался как горным вершинам.
Паломник, идущий в Мекку,
Так радовался, наверно, читая в пути Коран.

Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мировые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:

Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Если бы я был создателем этого мира,
Многое по-другому сделал.
Но если и не я создал этот мир,
Все равно по-своему сделаю его я.

Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами... а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билал Лайпанов заявляет:

Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Живу. Живут во мне
И рабочий, и философ, и поэт.

Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «эки итча улуйдула эки кёзюм» («как две собаки, воют мои глаза»); «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», («Я Богом трагически сотворенный человек»); «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге» («как в первобытные времена, захотелось мне однажды поклониться дереву»)... Список таких строк можно было бы продолжить, но за неимением времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от идейных и художественных недостатков».

Эта заказная рецензия – как заказное убийство: охота на начинающего поэта, который не идет по стопам старших коллег и не собирается стать ни холуем советских властей и коммунистической партии, ни стукачом КГБ, а имеет свое мнение и мужество сказать это мнение вслух. А это опасно и для властей, и для их холопов. Вот почему такой вопль-донос: «поэзия Лайпанова не соответствует требованиям социалистического реализма». Значит, власти могут что угодно делать с твоим народом, с твоей родной землей, но ты молчи; но молчать тоже опасно – наполняйся трусливым благоразумием, рабским вдохновением – пой хвалебные, льстивые песни антинародному, антинациональному режиму. Вот этого добивались и не добились от Лайпанова. И не добились бы: «Къан бла кирген, джан бла чыгъад».
Инакомыслие в крови Поэта. Волка невозможно превратить в дворового пса. Поэта можно убить, но не сломить. Скорей всего, Лайпанов был бы уничтожен, если бы счастливая случайность не свела его с Кайсыном Кулиевым – патриархом карачаево-балкарской литературы, классиком советской поэзии. Великий Къайсын прочитал многострадальную рукопись молодого автора и написал восторженный, диаметрально противоположный выше приведенной рецензии, отзыв: «Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. Он по-настоящему талантлив...». После гневного письма Кайсына Кулиева первому секретарю Карачаево-Черкесского обкома КПСС «не соответсвующая социалистическому реализму» рукопись стихов Билала Лайпанова вышла отдельной книгой.
Так начиналась путь в литературу карачаевского Шандора Петефи.
Будучи студентом Литературного института им. А.М.Горького, Лайпанов участвовал в работе 8-го всесоюзного совещания молодых писателей; его имя прошло как открытие; рекомендованные поэтическим семинаром стихи его были изданы отдельной книгой «Советским писателем» – самым престижным издательством страны; его приняли в Союз писателей СССР; его книги начали выходить и в других московских издательствах – в «Молодой гвардии», «Современнике».
Но совсем другое отношение было к нему на родине. В «высших интересах», из-за «политических соображений» в печать не пропускали даже те стихи, которые уже появились в переводах на русский язык. Это касалось в первую очередь трагических страниц в истории народа – завоевание российской империей Карачая в 1828 году, геноцид в 1943-1957 годах, современное реабилитационное движение карачаевского народа. Другой вопрос – не противопоказано ли поэзии обращение к публицистическим темам? К чести Лайпанова, он и здесь сумел остаться поэтом. Этому подтверждение – стихи  из цикла «Тому, кто Родину свободной хочет видеть...».
В стихотворении «Поэты гонимых народов» он пишет:

Когда в наш дом захватчики пришли,
Когда нас гонят прочь с родной земли,
Я людям должен рассказать об этом!
Но наша речь родная под запретом...

Когда нет справедливости нигде,
И оказался мой народ в беде,
Когда в тоске сжимаются сердца, –
Воззвать к свободе – это долг певца!
Но трудно на родной земле поэтам,
Когда и песни наши под запретом!

Заплакал – но послышались угрозы.
Так, значит, под запретом даже слезы?
Хотел к земле припасть, ещё не зная,
Что под запретом – и земля родная!

Но надо мной раздался голос Бога:
«Иди! Пусть нелегка твоя дорога!
Тому, кто Родину свободной хочет видеть,
Не запретишь любить и ненавидеть!».

В 1984 году, вернувшись из Москвы в Карачай, он начал работать корреспондентом областной газеты «Ленинни байрагъы», в отделе партийной жизни и советского строительства. Но работать в органе обкома КПСС для него пытка – писать неправду поэт не может. Он уезжает в Москву, где преподает в ГИТИСе им. А.Луначарского родной язык и литературу национальной студии. Переводит на карачаевский язык «Маленькие трагедии» А. Пушкина, «Гамлет» В. Шекспира, пишет свои стихи. Через три года возвращается на Родину и начинает работать в научно-исследовательском институте (в настоящее время – Институт гуманитарных исследований при правительстве КЧР) старшим научным сотрудником сектора литературы. Здесь сталкивается с дискриминацией по национальному признаку при подборе и расстановке научных кадров. Окончательно его выводит из себя запрет писать литературоведческие статьи на родном языке. Лайпанов организовывает и возглавляет забастовку ученых, доходит до Верховного Суда России, но правды не может добиться. Его увольняют с работы «за организацию признанной судом незаконной забастовки, участие в ней и нарушение трудовой дисциплины». 
Поэт пишет:

Будь горд, потомок вольного народа,
И головы в печали не склоняй!
В тебе живет высокая свобода
Земли, чьё имя вечно – Карачай!

Борьба за свободу слова – за свободу своего народа превращают Лайпанова в закаленного, хладнокровного бойца:

Испытания жизни меня не согнули,
И, пока я живу на земле,
Я спокоен великим спокойствием пули
Перед выстрелом в тесном стволе.

С этого времени Лайпанов полностью отдается литературной и правозащитной деятельности, становится видным общественным деятелем, возглавляет демократическую организацию «Джамагъат», борется за полную реабилитацию репрессированных народов. Редактирует и издает первую независимую газету карачаевского народа «Юйге Игилик», единственный независимый карачаево-балкарский журнал «Ас-Алан», возглавляет московское издательство «Мир дому твоему», восстанавливает Союз карачаевских писателей. Издает книги правозащитников, писателей, исследователей национальной культуры.  В его журнале печатаются и начинающие авторы, и мастера с мировым именем. Но главным для Лайпанова всё-таки остается поэтическое слово.
У него в Москве выходит десятитомное собрание сочинений на карачаевском и трехтомное – на русском языке. Поэту приходит известность и всенародная любовь.
Лайпанов – народный поэт Карачая, Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного Университета, Почётный доктор Международной Тюркской Академии.  Его книга «Пространство моего голоса» была выдвинута на соискание Государственной премии России; кандидатуру Лайпанова поддержали и Союз писателей России, и Международное Сообщество Писательских Союзов. Но местная пресса обо всем этом молчит.
После 90-х годов в Карачаево-Черкесии Лайпанов ни разу не издавался. Поэта вынуждают эмигрировать.
Несмотря ни на что, Лайпанов продолжает творить.

Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения.
Ладонью черпаю
Своё лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но, когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там – стану
Озером, открывшим глаза...

 Конечно же, каждый этап творчества Билала ждет самостоятельного исследования и анализа. Тонкий лирик и почти памфлетист, задумчивый философ и революционный поэт-трибун – это все Билал Лайпанов. Но во всем и всегда он остается верным нартскому слову-истине: «джыджымны узуну, сёзню къысхасы ашхы». Его стихия – короткий верлибр.

Слово раба: Я очень похож на своего хозяина, когда он молчит.
Проситель: Нет, он не бил челом...слова его подползали ко мне на коленях, а взгляд – лизал руки...
Свет, музыка и кровь: Свет должен падать слева, и музыка должна литься ему навстречу, как кровь из ран сердца...
Трава: Как тяжело жить, зная, что когда-нибудь, вместо волос, трава прорастет из твоего черепа... Зато умирать будет легче, зная об этом.
Падшая красота: Обломки неба в грязных лужах.
Последний миг: Падая, срубленное дерево пытается ухватиться за звезды.
Осень: В опустевшем гнезде ласточки поселилась печаль.
Жизнь: Чтобы насытиться жизнью, надо умирать от любви.
Пути к спасению: Можно спастись, зарывшись в землю, а можно научиться  летать.
Грусть полнолуния: От мёртвого света луны Дерево прячет тень своей души за спиной.
*** Ты любишь смотреть в звезды... Пью небо из твоих глаз.
*** Люблю свою бороду: говорят, она ещё немного будет расти после моей смерти.
*** Хором поэты поют лишь песню Одиночества...
Надпись на надгробии поэта: Звезды выпили его душу.
*** Крик заблудившихся журавлей в тумане встретился с воем собак, прикованных цепью... И землю пронизал осенний дождь.
*** Открой своё сердце – свет изгоняет тьму.
         
Билал Лайпанов – поэт и гражданин Земли и Небес. Его поэзия  национальна и общечеловечна. Его свободные, крылатые, светоносные стихи – явление в современной поэзии. Поэтому так высоко оценили его творчество виднейшие мастера художественного слова Кайсын Кулиев, Лев Ошанин, Сергей Михалков, Валентин Сорокин. А Чингиз Айтматов и Олжас Сулейменов, читающие карачаевского поэта в оригинале, выступили инициаторами выдвижения Билала Лайпанова на Нобелевскую премию. Я полностью разделяю  мнение своих коллег и думаю, что наш институт также поддержит это выдвижение.

Виль Ганиев,
Литературовед, тюрколог,
старший научный сотрудник Института мировой литературы Российской Академии Наук,
исследователь творчества Билала Лайпанова.
Москва, 2004-2005






ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ
(дефтерле: Джууукълаша Кёк бла Джерге; Турна тауушу джюрекни; Джан; Ышыкъ; Кёрюнюую Ай бла джулдузну; Элиб – Эл – Сен). Китаб – оразаны биринчи кюнюнде – 2004 джылны къачында, октябрны 15-де, байрым кюн Ставангерде джазылыб башланнганды.

КЁКГЕ, ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ

1. КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ +++++++++++++++++++

Бата барама джерге,
Къарагъанлай ёрге.
Бирде ташлагъа, бирде джулдузлагъа
Абына, алай джашадым дунияда.

Ай бла джулдуз тартыб чыгъарды да ёрге,
Андан – мийкден – къарадым да Джерге,
Бир бек джазыкъсындым Джерни, джердегилени да –
Адамланы, джаныуарланы, къанатлыланы, тереклени да...

Чексиз къарангы аламны-заманны ичинде
Бир бурху джашил айрымканчыкъ – Джер. Аны юсюнде,
Тенгизчиле кемедеча не да джюджюле тёбедеча,
Джашау этерге кюрешген дуния бла бир джан,
Джашау ючюн сермешген дуния бла бир джан...

Кёз джашым акъды Джерни юсюне –
Ауал-ахыр кёрюндю кёзюме.
Болама исси, болама сууукъ –
Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.

Болгъанны, боллукъну да кёре,
Къарангыны, джарыкъны да кёре,
Къарангыда джарыкъны да кёре,
Барама кете, узая, ташая,
Къучагъымы – Кёкге, Джерге, Сизге да – джая.

Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.
Кёб сёлешсем да айталмайма джукъ.
Не къарасам да кёралмайма джукъ –
Къайры кетди къарангыда джарыкъ?!
Джууукълаша Кёкге эмда Джерге,
Керти Сёзню къайтарама кесиме, сизге:
Айырылмайыкъ Келямдан-Китабдан –
Олду бизге къарангыда ДЖАРЫКЪ.

СЁЗ БЛА АДАМ+++++++++++++++++

1
сёзден ауур, Сёзден дженгил не болур?
сёзден къарангы, Сёзден джарыкъ не болур?
сёзден аман, Сёзден иги не болур?

адамны Адам этген – Сёз.
сюрюуню Халкъ этген – Сёз.

адамны Джукъ этген – Сёз.
Адамны джокъ этген – сёз.

Сёзден башланады Адам.
сёзден къуруйду адам.

сёзню къурутады Сёз.
Сёзден – башланады – ёзден.

Къара таныгъан кюнюнден башланады
Акъ джолу Адамны.

2
Адам – ада.
Адам – дам.
Адам – «А»-дан
(I, А – Алиф, А).

Алиф, А –
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Сюелген харифлелле была;
Ал харифлелле была.

Адам башланады «А»-дан;
Ауал башланнганды «А»-дан;
Ахыр да башланады андан – ауалдан – «А»-дан;
Ахырат да.
Хар не да башланады А-дан:
Адам да; Алам да;
Ауал да, Ахыр да, Ахырат да.
АЛИФ-ден, А-дан башланады хар не.

Элибдеди, Сёздеди хар нени да магъанасы.
Элибден, Сёзден келеди хар не.
Элибдеди, Сёздеди ауал да, ахыр да.
А – ... А – А – А – А – А ... – А
АЛ –  ... ауал – алам – адам – ахыр –ахырат ... – ЛАХ.

ДЖАН

Джан – душа.
Джан – гори.
Джан – сторона.

АЛАЙ ТЕБЕДИ ДЖЮРЕК

Сёзюм къая башында къалыб,
Кесим а кетдим къаядан –
Къутулдум джарсыудан, къайгъыдан.

Кече къарангыда чабыб келиб,
Чынгылны эрнинде тохтагъанды ат.
Атлы уа аны юсюнде тохтаялмай,
Атдан, къаядан да кетгенди.

Айтдым айтым: Ай – тым,
Джулдузла – тузла, Кюн – от.
Тишлик а – джокъ. Тынчлыкъ а – джокъ.
Кишилик джокъ – тишлик тюшюрлюк джокъ.
Кюн таякъны тиш этиб,
Къарангыны тишлик этиб,
Ашагъан джокъ – Джашагъан джокъ.
Кече – оу, кюндюз – шау:
Алай болгъанды джашау.

Ичи джаханим, тышы джандет –
Аллай тёбеди Джер.
Джаханим, джандет да ичинде болгъанча,
Джюрек да тебеди алай.
ДЖАЗ-ДЖАЙ-КЪАЧ-КЪЫШ

Джаз – Аз (аз).
Джай – Ай (ай).
Къач – Ач (ач).
Къыш - ?

Джаз джаз...
Джай джай...
Къач къач...
Къыш - ?

КЪЫШда къышдан башха джокъду магъана.

ДЖАЗда барды А;
ДЖАЙда барды А;
КЪАЧда да барды А.
КЪЫШда джокъду.
Къыш эринлени къысады, кёзню джабады.

Джазны, джайны, къачны да ахырыды къыш.
Къыш бла бошалады джыл.
Къыш бла бошалады джашау.

БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА ++++++++++

Биринчи Сёз келеди-энеди Кёкден.
Къалгъан сёз къошулады Анга джюрекден.
Джалгъан сёз да къошулады алагъа артда...
Хар не да ачыкъды Хакъ бла Халкъгъа.

ётюрюкден Керти алады дертин.
Биринчи Сёз бла ахыр Сёз – алалла керти.
Ахыр Сёз ал Сёзге къайытады –
Инсан «Аллах», «Адам» деб, айтады.

Джууукълашсакъ Джерге эм Кёкге –
Биринчи Сёз кючлейди кёлню-джюрекни.
Ахыр сёз да ал Сёзге келеди,
Адам Аллахын, Анасын эсгереди.


Кёкге къарай – Джан джуртум дей,
Джерге къарай – Сан джуртум дей,
Ана тилим, Ата джуртум дей,
Кете барама мен да дуниядан.

Биринчи Сёз келди меннге эниб Кёкден.
Къалгъан сёз къошулду Анга джюрекден.
Кюрешдим сёлешмезге, джазмазгъа да джалгъан.
Къалгъан а, къалгъан –
Мени къолумда, мени оноуумда тюлдю.

Сёзюмден, кесимден – къайсыбыз – ёлюрбюз алгъа?
Билмейме – башха кюч оноу этеди анга.
Ёлюмсюзлюк излемейме кесиме да,
Ёлюмсюзлюк тилемейме сёзюме да.

Джангыз Халкъ дертин ала билейик,
Хакъ Керти ючюн джашайыкъ, ёлейик.
Джашасын Халкъым Джуртунда дини бла,
Адеби, намысы, адети, тили бла.

Биз да ол затха себеб болалсакъ,
Къаладжюк, чалкъы, сенек болалсакъ,
Таш, Терек тюл – таш, терек болалсакъ,
Къалача, къалкъанча, къаламча керек болалсакъ,
Алгъышча, тилекча, дуача керек болалсакъ,
Къуранча тюл – бир иги, халал, акъ сёзча керек болалсакъ,
Къобанча тюл – бир таза, халал къара сууча керек болалсакъ,
Адамны, Халкъны ёлюмсюзлюгюне аз да себеб болалсакъ –
Ол насыб озуб джетерикди бизге,
Ол насыб тенгди ёлюмсюзлюкге.

Ахыр сёзюмде да Биринчи Сёзге къайытама:
«Аллах – Адам», «Хакъ-Халкъ» деб, айтама.   

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ +++++++++++++

Кёкге, Джерге да бирча болгъанма джууукъ.
Кече, кюн да бирча – ачы эм сууукъ.
Джарыкъ дуния артда, алда – къарангы.
Алай айтырмы таныгъан къараны?!

Бурагъым ёрге, топрагъым джерге
Тарталла. Кёк бла Джерге къойгъанла кериб.
Алай а меннге Эл бла Элиб
Берелле кюч –
Джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да.

Алда да – джарыкъ. Болама джарыкъ:
Джерге, Кёкге да болгъанма джууукъ;
Сёзюм да Сёзге болгъанды джууукъ;
Ёзюм да Сизге болгъанды джууукъ.

Огъай, юшютюб къоялмаз сууукъ.
Огъай, бузлатыб къоялмаз сууукъ.
Мен Кёк бла Джерге болгъанма джууукъ.
Аллахха, Адамгъа да болгъанма джууукъ.

ДЖУЛДУЗ. ТАШ. СЁЗ

1
Джулдуз юзюлгенча Кёкден,
Алай юзюледи Сёз да джюрекден.
Алай а, ол джетерми, джетмезми сизге? –
Керти Сёзге кёбдю тыйгъыч.

2
Джер тартханча Кёкден джулдузну,
Эл тарта болурму джюрекден назмуну?

3
...Джер Кёк джулдузун тартды кесине:
Ол а – кюйюб, бир къара таш болуб,
Бир хурттабет къара таш болуб,
Алай тюшдю аны юсюне.
(Джерге уа керекмеди таш?
Ташдан кёб не болур Джерде?)

4
Джулдузну  ахыры да – таш.
Джуртундан айырылса,
Джулдуз да кюеди бурула ташха.
Кёк – башха, Джер да – башха.

5
Джерми тартады джулдузну Кёкден?
Джулдузму атады башын Джерге?
Къайсыды джангылгъан? Къайсыды джангылтхан?
Огъесе, джазыумуду ол?

6
Къалсын, джансын джулдуз да Кёкде.
Сёз да къалсын ичде-джюрекде.
Джулдуз да, назму да бурулмай ташха,
Джансынла теренде, мийикде, узакъда.

7
Орнундан чыкъгъан джулдуз – къарангыгъа аш:
Не болады тас, не болады таш.
Сёз да алай, кесибиз да алай...

Джулдузу бла Ай,
Сёзден, Сизден, Ташдан да къарай,
Билдирди, юретди, буюрду: «Джаз муну!».
Джаздым Кёк-Джер туудургъан, буюргъан оюмну-назмуну.

ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА+++++++++++

Къуллукъ этерге керегед Хакъгъа,
Мен а къуллукъ этгенме халкъгъа,
Кёк бла Джерни байламагъанды джангкъылычым –
Олду эм уллу гюнахым, джангылычым.

Хакъдан башланады Халкъ, Эл да – Элибден.
Хакъ Кертини кеч ангыладым мен.
Къара танымай, джууукълашмай Хакъгъа,
Тюзлюк, Эркинлик келирми халкъгъа?!

Аны ангыламай, джангылгъанбыз биз,
Аны ючюн хорланнганбыз биз.
Хакъгъа таянмаса халкъ,
Тюбге тюшерикди, боллукъду талкъ.

Халкъ джолда тюл, Хакъ джолда баргъанла,
Кеслерин, халкъларын да алалла къутхарлыкъ.

Джууукълаша Кёк бла Джерге,   
Терсими, тюзюмю да кескин кёре, биле,
Тышымдан джана, ичимден кюе,
Таубагъа къайыта, айтама халкъгъа:
Мен къуллукъ этерикме джап-джангыз Хакъгъа.

БИРДИ  ДЖУУАБ

1
Джангылычынг – джангкъылычым.
Боллукъмуду аны тюзетирге,
Тюзетирге да керекмиди аны?

Джангкъылычха ушайды джангылычынг...

Джылайды кёк, джылайды джюрек –
Къатышханла кёк да, джер да, кюн да, булут да;
Умут да...

Джангкъылычны
Бир къыйыры Кёкде,
Бир къыйыры Джерде.
Бир къыйыры Сенде,
Бир къыйыры Менде.
Арасы уа кёрюнмейди булутдан –
Белинден эки юзюлгенча джангкъылыч,
Эки джарылгъан джюрекча джангкъылыч.

Кюн аманда тас боллукъду ол,
Кюн аязыса да тас боллукъду ол.

Кёк джерге къараб, джауумсурай, джашнай,
Джер Кёкге къараб, кырдыклана, джашнай,
Джангкъылыч а экисинде да умутча джашай...

Кёкден джергеми, джерден Кёкгеми –
Къайдан къайры, къайсыдан къайсыгъа тартылгъанды ол?
Кёкдеми, джердеми, джюрекледеми джаратылгъанды ол?

Кюнден, джангурдан, сезимден, сёзден
Джаратылгъан болур ол, эшда.
...джангкъылыч кямарынгы, джулдуз тюйменги да теш да,
Мёлек къыз, гюнахлы Джерге эн да бир кел.
Келиучюнгча, энтда бир кел.
Бир ышар, бир кюл, кюлюучюнгча,
Насыб, къууанч бер, бериучюнгча.

Джангылычынг – джангкъылычым...

2
Джангылмагъан кюнлерибиз – мутхуз.
Бизге не дей болур кёкде Ай бла джулдуз?
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауаны
Туудукълары – унутдурдукъ аланы.

Аллах-Адам не дейле бизге?
Ат-бет атаб сюймеклигибизге
Джерден къыстасала – барлыкъбыз къайры?

Джангылычынг – джангкъылычым.
Гюнахынг – сууаб.
Аллахха, адамгъа да, къуру да, къайда да
Бирди  джууаб: Сюймеклик.
Сюймекликди джууаб. 

ОРАЗАЛЫКЪДА

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Кюрешеме болургъа джууукъ
Аллахха, адамгъа да.

Джюрегими джети къатын да
Толтургъанлыкъгъа джара бла таб,
Кёк-Джер Сёзюмю джети къанаты да –
Кёк, джашил, акъ.

Къарадан, къарангыдан
Толулла зар бла джахил.
Мени байрагъымда уа къуру юч бояу:
Кёк, акъ, джашил.
Джангкъылычым да юч боялуду –
Кёк, акъ, джашил.

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Аллахха, Адамгъа да
Кюрешеме болургъа джууукъ.

ДЖЕТИ

Джети къызны сюе эдим мен –
Барындан да къалдым къуру.
Кюндюз да джулдузланы кёрейим деб,
Кеси кесиме къаздым уру.

Джулдузланы кёрдюм, алай а,
Ол терен урудан чыгъалмай къалдым,
Бирине да джеталмай къалдым.
Андан бери ненча толду Ай да.

Джюрегими джети къатында – джети къатын
Къызлача кёрюнелле энтда.
Къызарча кёрюнеме энтда –
Дуа орнуна джюрютеме хар бирини атын.

Хар бирери бирер тюрлю ариу,
Биргелей а – джети тюрлю джанкъылыч.
Кюйюб-бишиб, джюрегимден тутама,
Джылымы да, халымы да унутама.

Джети къат джюрегимде джети къатын.
Дуача айтама хар бирини атын.
Джети джулдуз, чакъыра, ышаралла Кёкден.
Бири да базмайды ётерге уа чекден.
Кёз къысханлыкъгъа «сюебиз» деб,
Къоркъалла «кюербиз» деб.

Джети кесек бола джюрегим,
Джети сюйгениме джети джыр этеме.
Аны бла кетеме.
Сизге къалалла Таш бла Терегим.
Сизге КЪАЛАлла Таш бла Терегим.
Сизге халалла бютеу шийирлерим.
Джашауум, сюймеклигим да къалалла сизге, халалла сизге.

АДАМ БОЛУУНУ ДЖОЛУ ЭМДА МАГЪАНАСЫ

Тынчлыкъ джокъду Кёкде джулдузлагъа да,
Джерде ташлагъа да джокъду тынчлыкъ.
Ташха, джулдузгъа да джокъду тынчлыкъ –
Ёлюмсюзлюк джокъду алагъа да.

Харам тынгылауну басыб турады таш –
Башын сакълагъанлыгъыды ол.
Кёкде, джана-кюе тургъан джулдузладан
Кесин обургъа, акъыллыгъа санайды ол.

Алай а, джулдузла джукълансала Кёкде,
Ташха къой, бютеу Джерге да келликди ёлюм,
Дуния, Алам кёмюллюкле къарангыгъа.
Аны ючюн къарайма джулдузлагъа,
Тилек эте, джана, джулдузлана кёлюм.

Ауалы болгъанны ахыры болмай,
Бармыды мадар?
Ол джорукъдан чыгъар онг джокъду –
Алайды къадар.

Ёзге англасам, билсем да аны –
«Мен джанмасам джулдуз болуб,
Сен джанмасанг джулдуз болуб,
Ол джанмаса джулдуз болуб,
Биз джанмасакъ джулдуз болуб,
Ким чачар къарангыны,
Ким джарытыр дунияны?».

Таш – къарангыгъа аш.
Джулдуз – къарангыгъа буруу.
(таш – кюйген джулдуз эсе да – ким биледи...).

Джаннган – джукъланныкъ эсе да,
Джашау – ёлюм бла бошаллыкъ эсе да,
Эркишича аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Кюреше, сермеше, джулдузча джана,
Алай джашаргъа, алай ёлюрге
Керекди адам. Адам болууну
Олду джолу эмда магъанасы.
ТЕРЕК-ДЖЮРЕК   +++++++++++

1
Балтадан, мычхыдан, отдан да къачыб,
Къаягъа ёрлегенди Терек –
Джай, къыш чиллеге, джелге, бораннга,
Шыбылагъа да чыдагъанды Джюрек.

Къалгъан нартла-наратла да аны ызындан
Кюнбетни ёрге салгъанла джол.
Мийикден къараб, джазыуну кёрюб,
Тауушсуз къычырады ол:

«Бюгюн да бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ –
Таулалла, ёрлегиз бери».
Артха къалгъан терекледен бири
Сорады анга:

«Тюзледен ёзенлеге, ёзенледен къаялагъа
Таяннганбыз. Тауларыбызны да сыйыртсакъ,
Къайры тутарыкъбыз джол?».

«Кёкге,- деб,- джууаб къайтарады ол.
Ёлгюнчю уа – башынга эркин бол».

2
Къурт ашагъанча терекни,
Къайгъы ашайды джюрекни.
Къурт ургъанча терекни,
Къайгъы урады джюрекни.
Къурт къурутханча терекни,
Къайгъы къурутады джюрекни.
Къурт бошагъанча терекден,
Къайгъы бошайды джюрекден. 

Терек бла джюрек
Ушашбыз нечик.

Бир кюч джаратханды бизни,
Олду джашатхан да бизни.
Ёлюм келтирген а – адамды кеси.
Башхалыгъыбыз андады джангыз.
ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР +++++++++
(ораза ачылгъан кюн джазылгъан назму)

Джети харифден къуралгъан элибле.
Джети джулдуз джарытхан Алам.
Джети аятдан къуралгъан Алхам.
Джети назмудан къуралгъан Китаб.
Джети къобандан къуралгъан тенгиз.
Сюеги – КЪРЧ (къурч; къырыч; къылыч);
Джилиги – АААЙ (юч Ай).
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джети кюнден къуралгъан ыйыкъ.
Джети Кюн джарытхан Кёк.
Джети къат Джер, джети къат Кёк.
Джети къат ангы, джети къат джюрек.
Джети къат Заман.
Джети Ауал, джети Ахырзаман.
Джети джандет, джети джаханим.
Джети джашау, ёлюу, тирилиу.   
Джети джол башланнган, бошалгъан бир джер.
Джети бояулу бир джанкъылыч.
Джети ауузлу бир къылыч.
Джети къатлы бир кюбе.
Джети Таш, джети Терек, джети Суу, джети Тау.
Джети дуния сыйыннган бир Сёз.
Джети къат бир Сёз.
Джети атагъа дери санасакъ да – Ол,
Джети туудукъгъа дери къарасакъ да – Ол:
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джол башланады Андан.
Джол къайтарады Анга.
Джети джарыкъ ышаргъан Къарангы.
Джети къарангы джашагъан Джарыкъ.
Джети къарадан къуралгъан Акъ.
Джети соруу, джети белги.
ДЖЕТИДЕН къуралгъан БИР.
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Ставангер. 2004 джыл, ноябрны 14

ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ

Ораза джабылгъан аламатда
Ачылды манга бир керамат.
Дунияда, ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

Ораза ачылгъан сагъатда
Джабылды манга керамат.
Дунияда ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

Аллахны къой, Аллах юфгюрген джаныбызны да
Кёрюрге джокъду мадар.
Ёзге бир-бирде ачылыб керамат,
Бизни тюшюндюреди къадар.

Кёкле ачылыб, ташаланы кёрдюм –
Титиретди, ёлтюрдю, тирилтди керамат.
Дунияда, ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ ++++

Ставангерде джауады джангур
Къыш да, джай да.
Тенгиз къушла сызгъыралла ачы
Къыш да, джай да.

Кючлю джелле бюге джерге
Тереклени къоймайла турургъа ёрге.
Къынгыр-мынгыр болуб ёселле ала.
Зулму, зорлукъ адамланы да бюгеди алай.

Джуртда адамланы тюшюреме эсге.
Кишини да санамайма терсге.
Джелден башларын сакълар ючюн
Джатыб ёсген, джашагъан тереклени кёре,
Бир кишиге болмайма тёре.

Джангыз зулмугъа-зорлукъгъа чамланама,
Терслик бла сермеширге хазырланама –
Къызбай, къул сезимлени къурутама, къырама.
Адамланы да азатлыкъ кюрешге чакъырама.

Бауурланыб ёсген чегетни кёре,
Адамгъа, халкъгъа да болмайма тёре.
Джангыз – кесим – турургъа кюрешеме ёрге.

Талайыбыз сюелсек ёрге,
Буруу боллукъбуз бораннга, джелге.
Барыбыз да сюелсек а ёрге,
Хорлатмазбыз бораннга, джелге.

КЯМАР бла ТЮЙМЕ

...Назмуму дуа этиб, тагъайым бойнунга
(аны сылтауу бла узалайым къойнунга)...

Базмадым – дуа назму джазмадым,
Джазыууму, джазыуубузну джазмадым,
Кёлюнгю, кёлюмю джазмадым.

Умутлу къараенг меннге:
«Сеннге ёмюрде да къаш-баш тюймем».
Нечик тартаелле кеслерине
Алтын кямарынг бла тюйменг.

Ай бла Джулдуз, Халкъ бла Джурт,
Кямар бла Тюйме –
Сизни ючюн урушха хазырла
Къылыч бла Кюбе.

Алай а, джокъ эди къанлы.
Къылыч къынында къалды.
Эсимде къалдыла кямарынг бла тюйменг...
Сени сюйгенча башханы сюймем.

Кёб суу саркъды андан бери.
Энди мен – Къазакъ Бёрю,
Энди мен – Джангыз Терек...
Тот болду уруш керек.


Ёзге, джюрек джарылса да,
Къалад джашлай, къалад джашлай.
Турад джашнай, турад джашнай,
Арада джол джабылса да.

Сау бир ёмюр кетгенден сора,
Ёлюм таууш этгенден сора,
Сюймеклигими айтыргъа баздым,
«Къылыч бла Кямар» деб, китаб да джаздым.

Дуа назмула да джаздым
Дуадакъ бойнунга тагъарыкъча,
Толгъан Айлагъа узаллыкъча.

Намыс – нафысха тюрме.
Ёзге къачалмайма кеси кесимден,
Бирда кетмейле мени эсимден
Ол кямар бла тюйме.

БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ ++++++

Къарачайда джауады къар,
Ставангерде джауады джангур.
Замансызлай болсам да къарт,
Дуния меннге алгъынча джангы.

Анда агъаралла таула,
Мында чайкъалады тенгиз.
Джер, Кёк да джууукъ болгъанла манга –
Къалгъанма адамсыз, тенгсиз.

Джангуру джибитсе да, къары юшютсе да,
Табигъатдан къалмайды кёлюм.
Кёб къыйынлыкъ, палах кёрсем да,
Джашаудан къанмайды кёлюм.

Алай а, адам кибикле, адамчыкъла
Чабаргъа кюрешелле меннге,
Къабаргъа кюрешелле мени –
Къуллукъ ючюн къул болгъанла ала;
Тегене, сюек ючюн,
Сынджыргъа тагъылгъанла ала,
Ит болуб, чабышалла, талашалла ала...
Ой ит адамла, маске адамчыкъла
Сизден келеди халкъгъа къоркъуу, къайгъы.

Джыйын джанлы къалмагъанды энди,
Къазакъ бёрюле да – бармакъ бла санарча.
Итле уа, итле?
Юйде, арбазда, орамда да – итле;
Джер-джерден бери джыйыла, юйюрсюне, юйрей-джайыла,
Бу джергили амантишле бла къатыша, джалгъаша,
Баш бола, джуртха ие бола баралла ала.

Итлеге кеслерин хорлатхан бёрюле,
Не деб, джууаб берликле Тейриге?

Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулса,
Амантиш болуб, къуллагъа къул болуб къалса,
Тейрини орнуна, ит башха табынса,
Кёлюнг чыкъмай къалай къалыр аладан?

Кёлюм адамладан чыкъса да,
Джуртдан а чыкъмаз кёлюм, огъай.
Къара кюнюмю, къарангы кечеми да джарыта,
Агъарады мийикледе Къарачай.

Кёкню, Джерни да джарытханча джулдузу бла Ай,
Къарачай да мени джарытады алай.
Джети аятлы Алхамды Къарачай,
Бойнумда дуамды Къарачай.

АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ

1
Аллах джаратхан дунияда
Аллах джаратхан инсанла
Аллах буюргъанча джашамай,
Анга ийнаныргъа да унамай,

Кесибизча къураб дунияла,
Кесибизча къураб джорукъла,
Кесибизча къураб адетле,
Джашайбыз. Джашайбызбы?
Булгъаныб балчыкъгъа, кирге,
Гюнахны, харамны къалкъытыб ёрге,
Къайда намыссызны ётдюрюб тёрге,
Барабыз бола хайуан, джаныуар.

Къарны бла нафысы хорласа адамны,
Адамлыгъы къалмайды аны.
Къарнына, нафысына къул болгъан адам –
Ол тюлдю адам.

Адамны динин, иманын къурутсанг,
Адамны ангысын, намысын къурутсанг –
Аны аты – тонгуз, ит, эшек...
Къара кючлеге ол болады тёшек.

«Хайуан сюрюуге бурулсун миллет» -
Къара кючледе буду иннет.
Аллахындан айырсанг адамны,
Къайры сюйсенг да бюгериксе аны.

Адамны къарын, нафыс къайгъылы этгенле,
Къарынны, нафысны ангыдан, намысдан баш этгенле,
Адамда хайуан, джаныуар сезимлени къозгъаб кюрешгенле,
Адам улуну душманы алалла,
Аллахны душманы да алалла.

Аладан арытылмай, тазаланмай,
Адамлай къалыргъа джокъду мадар,
Адам болургъа джокъду мадар.
Не аякъ юсюне турлукъду адам –
Не келликди ахырзаман.

2
Миннгенме Боракъ деген атха,
Кёкден эниб, кишнегенед ол.
Дунияны атханма артха –
Бек узакъгъа тутханма джол.

Эм узакъдагъы эм джууукъду меннге.
Барама Джерден узая, ташая.
Ызымдан къараб, къайгъырады Минги:
«Атынгы, кесинги да ая».
Чарс, тютюн, сёз, кир, балчыкъ,
Гюнахха, харамгъа булгъаннган адам улу –
Къутулама сизден. Джолум – ачыкъ.
Бармыды насыб андан уллу?

Дуам къабыл болуб, тюбесем а Аллахха –
Сау бола, адамла джаргъан джюрегим,
Унутула терсликле, зорлукъла, палахла,-
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим:

Я Аллах, къутхар, тюз джолгъа къайтар,
Терсейген, аджашхан къулунгу – адам улуну.
Кесинг джаратхан адам улуну
Къара кючлеге аш этиб къойма.

Не этгенин билмейди ол.
Ташаны, таб туруну да кёрмейди ол.
Анга джетмейди керти билим, иман.
Аздыла керти шыйых, имам.

Джандет джашаугъа болалмадыкъ тыйыншлы,
Джер джашаугъа да болалмайбыз тыйыншлы,
Алай болса да, Аллах, къутхар Адамны,
Тюб этиб, джокъ этиб къойма аны.
Тюб болургъа, джокъ болургъа къойма аны.

Сен алай ийнандынг, ышандынг бизге,
Джазыуубузну къойдунг кесибизге.
Терсейгенибизни кёре, тёзалмай дагъыда,
Ие турдунг келечилеринги, Китабларынгы да.

Тюшюнмедик, тюзелмедик биз.
Ышаныуунга тыйыншлы болалмадыкъ биз.
Алай а ийме ахырзаманынгы,
Сюйгенича джашама бир къой адамны.

Дунияда сюйгени тенгли джашама бир къой,
Дуния малдан ашама, ауурланма бир къой.
Тойса, ангысы да тюрленир,
Китабха, илмугъа да юренир.


Ариу, тюшюнмей, нюрленмей къалса да,
Сенден узакъ, бек узакъ турса да,
Адамны джашама бир къой,
Сюйгенича болмагъа бир къой.

Къайры келтирир адамны ол кеси ишлей баргъан джол?
Къайры? Къалай? Сейир тюлмюдю ол?
Джан да, ангы да, тил да, джурт да, Китаб да... –
Барын бергенсе, билдиргенсе адамгъа,
Керти джолну кёргюзгенсе анга.

Энди сюйгенича болсун –
Сюйсе Адам болсун, сюйсе хайуан болсун;
Сюйсе джашасын, сюйсе ёлсюн –
Къыйынлыкъны, къууанчны да кесинден кёрсюн.

Джангыз, Аллах, энди къатышма адамгъа,
Ахырзаманынгы Кёкден не Джерден ийме анга.
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да кеси табсын джол,
Мындан ары сюйгенича болсун ол».

Мен къадаргъа этмейме оноу.
Алай а, Буракъ деген улоу
Аллахха джетдирсе, тюбетсе мени,
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим.

ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ

1
кюн-ай-джыл – джылдыз.
Кюн-Ай-Джул – джулдуз.
Анг-танг-джан – джандыз.
Сокъмакъ-орам-джол – джолдуз.
Сёз – сес, Сёз – макъам, Сёз – къобуз.

2
Заман чырагъы – джылдыз. 
Алам чырагъы – джулдуз.
Джол чырагъы – джолдуз.
Джан чырагъы – джандыз.
Барыны бирлиги – Сес.
Дуния, ахырат джарыгъы – Сёз.
3
Кёк джарытхан – джулдуз.
Джол джарытхан – джолдуз.
Кёл джарытхан – кёлдюз.
Кюн джарытхан – кюндюз.

4
Заман чапрагъы – джылдыз.
Алам чокъурагъы – джулдуз.
Джан андызы – джандыз.
Сёнгмез джарыкъ джангыз:
Элиб – Сёз – Китаб.

5
Кёзге кёзлеу таб.
Сёзге сёзлеу таб.
Кёлге кёллеу таб.
Элге эллеу таб.
Джюрек, бол рахат:
Ёлмез  мадар таб –
Ачыкъды Китаб.
 
6
Джан термилген – джандет.
Сан термилген – сандет.
Къан термилген – къандет.
Сёз джангыртхан – поэт.

ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ

- Не къыйынлыкъ келтиргенди аны бери?
- Итледен къачыб, ташлагъанды джуртун бёрю...
- Ол учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа къалай джетди ол?
Джуртун – итлеге къоюб – къалай кетди ол?

Джюрекни джети къаты да – джара эмда таб.
Сагъыш этеме тенгиз джагъада тохтаб:
Тынгынчы къарыуу, тохтагъынчы барыуу
Кюреш джолдан джанламады ол.
Джуртда ёлюрге уа, шейит болургъа уа,
Не эсе да, излемеди, унамады ол.
Алай эсе – бёрюмюдю-джанлымыды ол?
Дин-Тил-Джурт ючюн – Халкъ ючюн баргъан къазауатха
Къошулмагъан эркиши – ол эркиши тюлдю.
Ол – АДАМ да, МУСЛИМАН да, ЁЗДЕН да тюлдю;
Ол – бизден тюлдю.

Дин-Тил-Джурт-Халкъ ючюн баргъан къазауатдан
Баш джанлатхан – ол итди, амантишди.
адамны Адам этген, сюрюуню да Халкъ этген, неди?
Ангы-Тил-Китаб-Иман-Джурт.

Сагъыш этеме:
Анда, джуртда нек ёлмедим джигит болуб, шейит болуб?
Халкъны-Джуртну къутхаралырмамы шийир джазыб, шайыр болуб?
Алай болса да, ийнанама Сёзге –
Аллах деген Сёзге, Аллахдан келген Сёзге.
Хорлам келтирлик бизге –
Иман-билим-сабырлыкъ.

КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН

Къайдан келгенин билеме Аны,
Нек келгенин билеме Аны,
Мен къоркъама Сёзден –
Ол кючлюдю бизден.

АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ

Заман бурулады артха –
Чачылгъан, джайылгъан Алам ызына джыйылады,
Джарыкъ дунияны къарангы джутады,
Джокъ болалла Кёк, Джер, Адам...
Алай келеди ахырзаман.

ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ

Хакъ деген Халкъ,
Хакъ билген Халкъ,
Хакъ бла болгъан Халкъ
Къалай болур талкъ?!

Аны джолу ёр,
Аны джолу акъ.
Хакъ джолда баргъан
Къалай болур талкъ?!

БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК?

Булут да тюлдю башына эркин –
Джел сюрген джанына барады ол да.
Кюнмюдю башына эркин –
Тынгы-тынчлыкъ табмай, джанады ол да.

Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда?
Марайла бизни ауруу да, къартлыкъ да, ёлюм да.
Джаратхан, бизге сорубму джаратханды бизни,
Бизге сорубму келеди аджал да?

Кийикни сюрюб барады бёрю.
Экиси да излейле джашаргъа.
Бири ёлмей, бирсине джашау джокъ –
Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда?

Бири Тейриден, бири да Апсатыдан
Кюч-къарыу тилейле, джашау тилейле.
Алай а, тюрленмейди джукъ –
Кийик кырдыкны, бёрю да кийикни
Ашаб джашайла. Алайды джорукъ.

Адамла хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб,
Бир-бирин тонамай, къырмай джашасала да,
Ол дараджагъа чыгъалсала да,
Табигъатны, башха джанланы ашарыкъла...
Алайсыз джашарыкъла къалай?

Ангылары, эслери бизден тёбен болгъаны ючюн,
Бизден кеслерин къоруулаялмагъанлары ючюн,
Кесебиз малланы, кийиклени, джаныуарланы;
Этлерин ашайбыз, терилерин киебиз аланы –
Не эркинлигибиз болуб?

Меджисуулукъгъа кетеме, алай а сагъыш этеме:
Бизни джаратыб, джайыб, сора, керек болса,
Джаныбызны, джанларыбызны алыб,
Кесине джашау этген бир кюч болурму?
Кетмейим джахилликге, болмайым ассы.
Бир телини соруууна минг акъылман да табмазла джууаб.
Аллах болургъа излейди адам,
Кесине, башхалагъа да этерча оноу.

Аллах болургъа излейди адам
Джашаугъа, ёлюмге да оноу этерча.
Аны ючюн терслерге керекмиди аны?
Ол джангы дуния, башха джорукъ къураргъа излейди.

Джокъду дунияда Тюзлюк, Эркинлик.
Ол экисине термиледи адам.
Джазыуун кеси джазаргъа излейди,
Кёкню, Джерни да кесича этерге излейди,
Алай а, болмазлыкъды ол.

Адам кёбдю Джерде.
Бирча сагъыш этген а, эки адам болмаз.
Бири айтханнга бири «амин» демейд,
Аны ючюн къабыл болмайды аланы тилеклери.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Дунияда Тюзлюк, Эркинлик да джокъ.
Алай а, дуния, джашау болгъан къадарда,
Адам «Тюзлюк, Эркинлик» деб, кюрешген къадарда,
Хакъ Кертини кёрюрге, билирге тырмашхан къадарда,
Хакъ джолгъа тюзелирге кюрешген къадарда,
Кертини, Тюзлюкню, Эркинликни излеген къадарда,
адам Адам болургъа излеген къадарда,
Адам АЛЛАХ болургъа излеген къадарда,
Алгъа, ёрге барыу тохтамаз, тохтамаз.
Адам ёлмез. Джашау джукъланмаз.

Келсе уа ахырзаман
(Кёкден, Джерден, адамны кесинден –
Къайдан чыкъса да, келсе да ол,
Тауусулса джол),

Адам анга да умут бла тюбер:
Къачан, къайда, къалай болса да,
Джангыдан къуралыр джашау,
Джангыдан башланыр хар зат.
«Тюзлюк, Эркинлик ючюн»,
Кюреш да башланыр джангыдан.

КИТАБ АЙТХАН

Кёзбаучуладан, сёзбаучуладан, ёзбаучуладан
Сакъланыгъыз. Кертиге, Хакъ Кертиге къулланыгъыз.
Кёзбау дуния, сёзбау дуния, ёзбау дуния
Бошаллыкъды. Суу кетерикди, таш къаллыкъды.

Суудан тутуб, къаядан салынмагъыз.
Кёзбау, сёзбау, ёзбау адамланы сагъынмагъыз.
Къарангыгъа тюл – джарыкъгъа,
Къарагъа тюл – акъгъа,
Халкъгъа да тюл – Хакъгъа,
Джангыз Анга ийнаныгъыз, ышаныгъыз, таяныгъыз.
Джангыз Анга этигиз къуллукъ.
Олду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк, уллулукъ.
Олду акбар. Олду акбар. Олду акбар.
Анданса. Ангаса.
Таймай, джангылмай, аджашмай,
Хакъ джолну бар.
Аллаху акбар.

КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ++++++++++

Кече арада гитарадан чыкъгъан макъам, учхан макъам –
Къанатлары кёк чартлата, кёк джашната,
Къарангыны, ангыны да джыра баргъан акъ къанатлы, ай къанатлы...
...Къурч къылладан чыкъгъан джаны гитараны
(Къыл тамагъындан чыкъгъан джаны гитараны)
Кюкюретеди, джашнатады, джарытады, джылатады кече араны.
 
Юзюлелле бирем-бирем къурч къылла.
Къайдадыла ол берч къолла, къурч санла?!
Кёк чартлайды, Кёк джашнайды джюрекде,
Чапыракъла учадыла Терекден.

Юзюлелле джюрек къылла, юзюлелле,
Къыл къобузну къылларыча, къылларыча.
Къайдады ол Ёлюмсюзлюк, Ёмюрлюк,
Бизле Анга табынырча, къулланырча?!
Чапыракълача учадыла сёзле,
Къурч къыллача юзюлелле джюрек къылла.
Джурт таба буруладыла кёзле –
Джабыкъдыла ары элтир насыб джолла.

Санлагъа ары барыргъа джокъ эсе мадар,
Джаным чыкъсын да учсун ары, учсун ары...
Къыл къобузну къылларыча юзюлелле джюрек къылла –
Ачылалла, ачылалла джабыкъ джолла.

ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН+++++++

Китабла тюшедиле табхадан,
Сёзле, къанатланыб, учадыла аладан,
Харифле айырыладыла сёзледен,
Сора, хар не башланады джангыдан.

Китабла бурулалла тереклеге,
Сёзле бурулалла бутакълагъа,
Харифле бурулалла чапракълагъа,
Хар не башланады джангыдан.

Сёз кетеди Иесине Кёкге,
Алай а дагъыда энеди Джерге.
Бир Сёзню кючю бла къуралады минг сёз.
Джаннга джан болалады Сёз.
Хар не башланады аллындан.

Терекден юзюлелле чапракъла.
Къуу болуб къаталла бутакъла.
Ёре турукъ болуб сюеледи Терек.
Бушуудан толады тёгерек.
Хар не башланады джангыдан.

АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ

Кёз кёрген, къол тутхан туруладан башлаб,
Ангы англаялмагъан, эс аулаялмагъан ташалагъа дери –
Барына этеме сагъыш.
Кёкде кюе, джана тургъан джулдузлагъа да,
Джерде кюе, джана тургъан джанлагъа да
Ауруйду джаным.
Къаты топракъны, ташны да тешиб,
Кюн джарыкъгъа созулгъанча кырдык,
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлени хорлай,
Турама ёрге, сюелеме ёрге.

Сыйлы Китабланы окъургъа, ангыларгъа кюреше,
Ала айтханча джашаргъа кюреше,
Къара таныргъа, къара джаяргъа кюреше,
Файгъамбарладан юлгю алыргъа кюреше,
Адам болургъа кюреше,
Джашайма алай.

АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ+++++++

Гюл сезимли джюрекле болалла кюл –
Бир от, бир буз кюйдюре аланы.
Адамла ёлелле аджал джетиб тюл,
Сюймеклик джетмегенден ёлелле ала.

ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ

Саныма, джаныма да келгенди къач.
Сезимлеге, сёзлеге да келгенди къач.
Энди барды къууанч
Джангыз кёзлеге.

Ала
Джашаудан, ариулукъдан тоймайла,
Къызлагъа, джулдузлагъа къарагъанларын къоймайла;
Алагъа сыйынады эл, джурт, дуния,
Кёк, Джер, джанкъылыч, элия...

Ала джашайдыла алкъын.
Алада джашнайды кёк.
Аладан къарайды джюрек.

Ич-тыш дунияла кёрюннген
Эки кюзгю – эки кёз.
Алада – дуния эмда ахырат.
Алада – рахатлыкъ эмда къазауат.


Эки кёз – эки Кюн,
Джана да, кюе да тургъан.
Эки кёз – эки кюзгю,
Эки дуния да кёрюнюб тургъан.

Алада
Ахыр кёрюнюу да – биринчи кёрюнюу:
Джулдузу бла Ай.
Ахыр сёзюм да – биринчи Сёзюм:
Аллах, Къарачай.

АЛЛАХ, ОНГ БЕР

Алгъыш орнуна да – сагъыш.
Къаргъыш орнуна да – сагъыш.
Аргъыш орнуна да – сагъыш.
Джууукълашады къыш.

Джазгъы, джайгъы да – къайгъы.
Джюрекде джашайды къайгъы,
Джюрекни ашайды къайгъы,
Джюрекден бошайды къайгъы.

Аллахдан келген къайгъы – къадарды.
Анга чыдамай джокъду мадар.
Адамдан чыкъгъан къайгъы уа – мурдарды,
Анга мени кёб дертим бард.

Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлеге хорлатхандан,
Дуния малгъа терилгенден, алданнгандан,
Къара кючлеге бойсуннгандан, къул болгъандан,
Аллах, сакъла бизни.

адамны Адам этерге,
сюрюуню Халкъ этерге,
китабны Китабха тыйыншлы этерге,
джолну Хакъ Джолгъа келтирирге,
Берген затларынгы сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Къыямат Кюн Сеннге бет джарыкълы тюберге,
Аллах, онг бер.


УЗАКЪДАН КЪАРАБ

1
Булутланы ичи бла
Кёкде джюзюб барад Ай,
Палахланы ичи бла
Баргъан кибик Къарачай.

Айрымканнга къарайма –
Аны джел, тенгиз талайд.
Къыйналмайын не этгин –
Ол айрымкан – Къарачайд.

Тёгереги – душман, джау,
Тёгереги – суу, тенгиз.
Болушалмайма анга,
Сюйгенлигиме кемсиз.

Булутланы ичи бла
Кёкде джюзюб барад Ай,
Палахланы ичи бла
Баргъан кибик Къарачай.

2
Дуния мал ючюн бирле
Соядыла бир-бирин.
Мени уа Халкъ, Джурт ючюн
Келе эди ёлюрюм.

Дини, Тили, Джурту ючюн
Халкъ этмейди къазауат.
Халкъ Хакъгъа табынмайын,
Дуния малгъа табынад.

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн
Бармайд бизде газават.
Дуния мал ючюн, ай медет,
Къырылады джамагъат.

Оноучула, къуллукъчула,
Дуния мал ючюн, ала,
Айырмай сууаб-гюнах,
Айырмай халал-харам,
Джашырыб кертини, хакъны,
Саталла Джуртну, Халкъны.

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн
Джокъду сермешген, ёлген.
Дуния мал ючюн къартла
Сатадыла бир-бирин,
Дуния мал ючюн джашла
Соядыла бир-бирин.

Имансызлагъа Аллах
Чамланмайын къоярмы?
Берген джуртун, тилин да,
Сыйырмайын къоярмы?

Бетин бизден джашырад
Уялгъандан Кёкде Ай:
Гюнах, Харам тенгизге
Бата барад Къарачай...

АЗМУЛА+++++++++++++++++

(«АЗмула» деб, къысха назмулагъа не да назмуну къурагъан бурхулагъа айтама. Кесим атагъан атды. Тилибизге джарашыб, орунлашыб къалса – иги; алай болмаса, кесим къурашдыргъан кёб сёзню бирича, сёз секиртмеча, тилибизни байлыгъына сёзкертмеча-эскертмеча къалыр. – ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ).

1
Джер – джуртуду санымы (санджурт – Джер),
Кёк – джуртуду джанымы (джанджурт – Кёк).
Барына уа барды Джурт,
Барына уа бирди Джурт –
СЁЗ.

2
Къарангы – къанаты сыннган джарыкъ –
Бауурланады джерге.
Сора, къобалмай ёрге,
Кече узуну къыйынлашады.
Къарангы – кюйюб, кюл-кёсеу болгъан джарыкъ.
3
Кече – къарангыдан ауурланнган джарыкъ,
Бауурланыб джерге, кюушенеди тангнга дери.
Анга дери
Ким сынагъан болур аллай насыбны-азабны?!

4
Анг – Танг.

5. НАЗМУ

Назму – Джер джашнагъан Кёк.
Назму – Кёк джашагъан Джер.
Назму – джаз джашагъан наз.
Къара къыш да акъ къуш – назму.
Кёк кёлге тюшюб чартлатхан тамчы – назму.

Сан Джерге тартыб,
Джан Кёкге тартыб,
Аланы кюрешлери туудургъан
Бир джанды ол.

Джулдуз къусхан кёк Аламгъа да,
Баш къусхан нартюх сабаннга да
Ушайды ол.
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашайды ол.
Барыбызгъа да ушайды ол.
Бирибизге да ушамайды ол.
Аллахдан келген бир кераматды ол.

Кёкню баш къусханы – джулдуз.
Джерни баш къусханы – джаз.
Кёлню баш къусханы – назму.

Тилни тилиди назму.
Тилни гёзениди, ёзегиди, зыгытыды ол.
Сёзню сёзлюгюдю, кёзлюгюдю ол.
Сёзню сюзлеуюдю, сёзлеуюдю, кёзлеуюдю ол.
Нарт сёздю ол. Сабий сёздю, сабий кёздю ол.
Эскини эси, джангыны джаныды ол.
Джашауча джангыды ол.
Дунияча эски, дунияча джангыды ол.
6
Назмула къуралалла азмуладан.
Къысха назму – азму.

КЪАРАЧАЙ

КЪАРА – Ч(чек) – АЙ
ЗЕМЛЯ – граница – МЕСЯЦ

ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ++++++++++++

Къар джауады, къайдам, къайдан –
Кёкден, Айдан, Къарачайдан?

Джулдуз, Ай да, Къарачай да
Кёкдендиле, Кёкдедиле.
Кюн джарыкъ да, къар да, суу да
Мийикледен энедиле.

Европагъа джауады къар
Къарачайдан, Минги Таудан.
Андан меннге не къууанч бар –
Ёлгенчама джаным саудан.

Къууанч хапар келмейд  джуртдан –
Джуртха, Халкъгъа барды къоркъуу.
Сермешсем да къоркъмай джукъдан,
Умут терек болады къуу.

Амантишле, душманла да
Халкъны джуртсуз, тилсиз эте,
Юйсюз эте, кюнсюз эте,
Кёлсюз эте, манкъурт эте,
Мен а мындан, тюзден къараб,
Амалсыздан назму эте...

Европада джауады къар.
Джауады къар – чыммакъ, рахат.
Кюн тюбюнде джауады къар,
Джюрекде уа улуйд боран.


Иссаны эсгере, Европа
Джау чыракъла джандыргъанды.
Мени уа джанады джюрегим,
Къарачай-Малкъар дей, джарыла.

Кесиме Аллахдан тилейме
Джуртда джер юлюш – къабырлыкъ.
Халкъыма уа тилейме,
Барыбызгъа да тилейме
Иман бла сабырлыкъ.

Исса файгъамбарны туугъан кюнюнде
Аллахдан олду тилегим.
Не бла болушайым халкъыма
Тохтаб къалгъынчы джюрегим?
2004 джылны ахыры


ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ++++++++++

Христианла дин джорукъларына сыйына,
Исса файгъамбарны туугъан кюнюню сыйына
Чыракъла джандыралла.

Харамдан, гюнахдан тыялла кеслерин,
Ахратха иелле эслерин.
Болуб тазала, болуб омакъла,
Бир-бирине джюрюйле къонакъгъа.

Клисаларына джюрюйле табыныргъа.
Къонгурау тауушлары клисаланы
Чакъыргъанлай турады аланы.

Дин тартыула согъулалла анда.
Къарт-джаш да табыналла анда.
Къара кийимли бабас
Береди ауаз.

Дуния малгъа табыннгандан эсе,
Табынсынла Иссагъа ала,
Джюрюсюнле мессагъа ала.

Бир Аллах джаратханды бизни.
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн.
Мусса да, Исса да, бизни Мухамммад да
Кюрешгенле Хакъ кертини айтыб, ангылатыб.

Клисада къагъылады къонгурау,
Хоншу межгитде къычыралла азан –
Аллахха къуллукъ этеди Адам:
Къууанама кюннге –
Джокъду орун шайтаннга, джиннге.

КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА

Джангылта, алдай адамны, халкъны,
Аллахны аты бла къуллукъ этгенле шайтаннга, джиннге,
Сизден мынафыкъ, сизден джийиргеншли
Не болур джерде?!

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?

Джулдузча джана эмда кюе,
Билеме, ёллюкме Кёкде
(къараргъа, учаргъа бек сюеем ары).
Джаным а,
Бурулуб Сёзге,
Къайытырыкъды сизге –
Тилибизни, кесибизни да ёлюмден къутхарыр ючюн.

ТУРАСА КЁЛДЕ

«Ол сейир джюрегинге, шийир джюрегинге
Мени бир къыс –
Къыркъ джаным да джанынга къурман»,-
Деди бир къыз.

Алай а меннге белги бермеди Кёк –
Къыз умут этгенча болмаз эди менде джюрек.
Ол таза джаннга тыйыншлыгъа санамадым кесими...
Энди неге талатама да эсими,
Къыйналама, сокъуранама неге?
Гюнахны да нек кюрейме башхалагъа,
Мени джазыууму джазгъан кибик ала?!
Къызны къачырыргъа ол кюн джетмеди таукеллигим.
Тюзюн айтыргъа бюгюн да джетмейди таукеллигим.
Кертиси бла да, ол къызгъа тыйыншлы болмазем мен.
Алай а, кесине тыйыншлыгъа тюбедими ол?
Огъесе, менден да къолайсызгъамы джолукъгъанды ол?

Да алайды джашау.
Биреу кесин, башханы да этеди насыбсыз.
Къыркъ джанын да манга къурман этерик къыз,
Къайдаса? Къалайса? Не эте джашайса?

Сен тюшген сайын эсиме,
Кёлюм чыгъады кеси кесимден.
Джулдуз а алгъынча джанады Кёкде.
Сен да аныча тураса кёлде.

НЕДИ НАСЫБ?

- Неди насыб?
- «Кийик эсенг, ышаннга салыб атма къой,
Саулукъ марал эсенг, эмчегингден тартма къой...».

- Башханы джанын алыб, кесине джашау этиу –
Ол халал да, сууаб да, насыб да къалай болур? 

- Да сора, неди да насыб?
- Джан алыу тюл, джан салыуду насыб;
Джашауну къурутуу тюл, сакълауду, айнытыуду насыб;
Сюркелиу тюл, сюелиудю насыб,
Учуб, учунуб джашауду насыб.
Халал къыйынынг бла джашауду насыб.
Сууаблы иш эте джашауду насыб.
Харамдан, гюнахдан кенг турууду насыб.
Нафысха тюл, намысха бойсунууду насыб.
Учуз, сыйсыз, кёзбау затлагъа тюл,
Хакъ кертиге къуллукъ этиудю насыб.
Китабны магъанасын ангылаб,
Ол айтханча джашауду насыб.
Джашаугъа, ёлюмге ийнаннганча,
Ахратха, тирилиуге да ийнаныуду насыб.
Кертиге-Тюзлюкге-Эркинликге-Игиликге къуллукъ эте,
Адамча джашауду насыб.
ДЖЮРЕК-КЁК

Къалмагъанды ышаныу Джерге не Кёкге –
Кюкюрт ийис джайылгъанды тёгерекге.
Къычырады Кёк бошлаб тамагъын.
Къуугъуннгача чабады джел, тура талагъы.

Джашнайды, чартлайды, кюкюрейди Кёк.
Титирейди чегет, титирейди терек.
Джилтинден къабынырчады хауа...
Табигъатха джарарыкъмыды дуа?

Дуасы къабыл боллукъ да бармыды?
Джауа тургъан джангурмуду, къармыды?
Бу джашнагъан, чартлагъан, кюкюреген Кёкмюдю?
Огъесе, къыйынлы адамда джюрекмиди?

Бу джана тургъан Кёкню-джюрекни
Джукълатыр, сууутур ючюнмю джауады джангур?
Огъесе, кюйгенни тирилтир ючюнмю джауады джангур?
Ай джарлы халкъым, джаралы халкъым,
Табигъат бла бирге сен да бир джангыр.
Джаз, къач деб, къарама, табигъатха да къарама,
Кесинги эсгер, сагъай эм джангыр.
Умут джарыкъны – нюр-иман джарыкъны
Кёлюнгде, юйюнгде да джандыр.

УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ++++++++++++++

Кёбден бери Кёкден бери
Энмейди джукъ.
Ахыр Китаб келгенден сора,
Сакълау да джокъ.

Кёкге чыгъар, Кёк бла сёлешир
Келечи да джокъ.
Биз айыргъан келечилеге уа –
Ары джол джокъ.

Ары джол барды,
Ол да – ачыкъ.
Алай а,
Ол джолдан таймай баргъан,
Кимди бизде?

Бирле джулдузну кёрелле
Не имбашда; не байракъда; не сын таш да.
Кёзю, кёлю да Кёкге ёрлеген а,
Джулдузну, Айны анда кёрген а –
Ичибизде аз.

Ма аны ючюн кёрюнеди
Джашау тузакъ;
Чексиз джууукъ Кёк да –
Бютюн узакъ.

Кёкден энди аны ючюн
Энмейди джукъ.
Биз ийнаннган-ийнанмагъан,
Биз сакълагъан-сакъламагъан –
Бютюн джууукъ.

ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА

Джердебиз биз,
Джерденбиз биз.
Кёкдебиз биз,
Кёкденбиз биз.

Алай а кимбиз биз?
Къайданды, къайрыды джолубуз?

Кёклени, Джерни, бизни да джаратхан,
Джашатхан, къаушатхан,
Дагъыда тирилтген –
Ол а кимди?
Аны иннети, мураты уа неди?

Адамны тюзелиринден
Ол тюнгюлгенми болур?
Келечиле, китабла ийгенин да
Аны ючюнмю тохтатхан болур?


Бизни къурутуб,
Бир джангы дуниямы къурарыкъ болур?
Бир джангы адам улуму джаратырыкъ болур?
Бир джангы джанламы джаратырыкъ болур?
Огъесе, тюб этгени бламы къоярыкъ болур?

Алда – Ай бла джулдуз.
Ары эсе джолубуз,
Тюберге Анга
Хазырбызмы биз?

АЛЛАХ, КЮЧ БЕР

Мен къоркъама тынглагъанладан.
«Тынчны тебгени къыйын» -
Къоркъама тебелле деб, таула;
Джер тебренед  деб, къоркъама –
Мен къоркъама тынглагъанладан.

Кёрюнмеген, сезилмеген зат
Береди къоркъуу:
Къарангыны сюймейбиз аны ючюн,
Кёрге кирирге да сюймейбиз аны ючюн.

Ауруу да аууруракъ болады кече,
Аджал да кёбюрек джетеди кече.
Кюн джарыкъны, джарыкъ дунияны сюебиз биз.
Джарыкъ, халал, огъурлу, берекетли иги адамны сюеди халкъ да.

Мен къоркъама тынглагъанладан.
Кёк къаралыб, шум болгъан сагъатда,
Тенгиз да къоргъашын бет алгъан сагъатда,
Акъ тауланы да къара булут джабхан сагъатда
Джюрекден кетеди тынгы-тынчлыкъ.

Джарыкъ сёздю, ачыкъ сёздю АДАМ:
Башланады А-дан – АЛЛАХ-дан.
Бирдиле Игилик бла Адамлыкъ.
Бирдиле Халаллыкъ бла Адамлыкъ.
Бирдиле Тюзлюк бла Адамлыкъ.
Бирдиле Эркинлик бла Адамлыкъ.
Бирдиле Тазалыкъ бла Адамлыкъ.
Джашауну – джарыкъны-ариулукъну сюебиз биз.
Джырны, тойну-оюнну – къууанчны сюебиз биз.
Тынчлыкъ болмагъанын кёре Джерде, Кёкде да,
Тилейбиз рахатлыкъ дуниягъа, Джерге, Кёкге да.

Биз бирча джууукъбуз Джерге, Кёкге да.
Ашауубуз да Джер бла Кёкденди,
Джашауубуз да Джер бла Кёкдеди.

Къайтарыб, къатлаб тынчлыкъ тилейме алагъа,
Алада джашагъан джанлагъа да.
Кесибизни, дуниябызны да къутхарыб джашарча,
Аллах, бизге кюч-къарыу бер, онг бер.

КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ

Тёнгереб тюзлеге тюшсе да саным,
Мингиде, мийикде къалгъанды джаным.
Джер тартханча кесине санны,
Кёк тартады кесине джанны.

Сюркелгенлени тюл, сюелгенлени,
Кёкге баргъанланы,
Сёз ючюн, тереклени
Сюебиз аны ючюн.

Сюркелгенлени тюл, учуннганланы,
Учханланы,
Сёз ючюн, къанатлыланы
Сюебиз аны ючюн.

Къайсын да билмей атагъан болмаз
Ахыр китабына «Адам. Терек. Къанатлы» деб, ат.

Джарсыуубуз бирди бизни –
«Джаралы Джугъутурну», «Джаралы Ташны»,
«Джуртда Джангыз Терекни да».

Ол джарсыуду бизге
Ташны-агъачны да, кийикни-джаныуарны да тиллерин ангылатыб,
Адам этген, назмучу этген.

Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа да
Сагъыш этдирген.

Джер, кесине тартыб, абындырса да мени,
Кёк ёрге тартыб, къобарады –
Кёк кёгереди, тау агъарады:
Мен джашыма Кёк бла Джерни.

Ала сау болуб, бизге джокъду ёлюм.
Алай а, кёлюм
Бир-бирде – иги, бир-бирде – аман:
Кёкча, джерча тюрлене тургъан
Къыйын къадарлы бир джанды адам.

АДЖАЛ

Турна тауушу джюрекни,
Титиретеди Джерни эм Кёкню.

Къарылгъачха да келеди къач.
Къушха да къатылады къыш.
Бу дунияда къайры да къач –
Джокъду къутулуу.

Не джашлай къоратады сени,
Не къартлыкъгъа дери къояды джашаргъа.
Бир кюн, бир джыл, бир ёмюр берсе да –
Тынчлыкъ а бермейди.

Эртде-кеч болса да, джетеди –
Джокъду къутулуу андан...
Барды къутулуу андан –
Орнунгу джашаугъа къой.

Акъылынгы-эсинги, билиминги-кючюнгю
Ёлюмге тюл, джашаугъа бер.
Джашауну сакъла, джакъла, айныт –
Олду къутулуу ёлюмден.

ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ

Эркишини да Тиширыуду джаны.
АДАМБЫЗМЫ БИЗ?

Къара хайуанла, артларын-алларын къашый,
Баралла сахнада улуб ары бла бери.
Кирден ийис ангыламагъан акъ хайуанла да,
Алагъа харс ура, шашалла залда.

Къурт ургъан «культураларын» дуниягъа джаяргъа,
Бизге да джукъдурургъа излейле ала.
Адамны къарны бла къарын тюбюн
Байракъ этерге кюрешелле ала.

Бизни хайуан этерге кюрешелле ала,
Бизни джегиб, къул-къарауаш этиб джашар ючюн.
Бизни ангысыз, намыссыз, ичкичи этерге излейле ала,
Джуртубузну, кесибизни да тонар ючюн.

Биз да ол джийиргеншлиле айтханны этиб,
Ангысыз, эссиз, намыссыз, ичкичи болсакъ,
Алагъа къул-къарауаш болсакъ,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсакъ –
Сора, Адамбызмы биз?

Ол къара кючле айтханны этсек,
Джуртну, Халкъны да алагъа теблетсек,
Байракъны, Тамгъаны да алагъа кючлетсек –
Сора, Адамбызмы биз?

ЧИРИК КЁЛ

Кёл тунчугъады кеси кесинден.
Барыр джери джокъду аны,
Кёралмайды ол... дунияны –
Тунчугъады кеси кесинден.

Къуршоудача турады ол.
Тёрт джанына да джабыкъды джол,
Джер тюбюнеди джолу джангыз.
Кёкден а къарайды Ай бла Джулдуз,
Кёлден да къарайды Ай бла Джулдуз –
Умут юздюрмеген, тюнгюлтмеген Ай бла Джулдуз.

Кёлню кёлюнде – къызла, джулдузла да,
Кырдыкла, терекле, джанкъозла да;
Кёбле, азла, джангызла да;
Дунияда болмагъан бир ариулукъла да;
Дуния билмеген бир сезимле, сёзле, оюмла да...

Сюймекликден толуду кёл.
Аны билелле Джер бла Кёк.
Бир джан-джаныуар билмейди аны,
Джангыз бир адам сезмейди аны.
Билирге излеген да джокъду кёлню кёлюн.
Джашау кючлемеген джерни кючлейди ёлюм.
 
Сууу кете, джангы суу къошула,
Ичи, тышы да тюрлене, джангыра,
Чабакъла, къызла, джулдузла да анда джуууна
Турмасала, тунчугъады кёл,
Чирик кёлге бурулады кёл.

ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ

Кёк тенгизни Ай къайыгъы
Чыммакъ тауну тюз башында
Мени сакълай тохтагъанды.
Къыз – тылпыуун, суу – тауушун
Тыйгъандыла.
Санларымы къыйгъандыла.

Айырылыугъа чыдар къарыу,
Тау башына чыгъар къарыу,
Ай къайыкъгъа минер онг да
Аллах берсин.
Андан къараб Джерни кёрюб,
Андан къараб элни кёрюб,
Къууаныргъа насыб болсун.

Джерде къаллыкъ къалсын Джерде,
Кетерик да кетсин Кёкге.

Кёк тенгизни Ай къайыгъы
Минги Тауну тюз башында
Мени сакълай тохтагъанды...
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ

Асыры кёб эшитгенден, кёргенден, сёлешгенден
Къулагъым, кёзюм, тилим да болгъанла берч.
Джангы тауушланы сезерге,
Джангы тиллеге юренирге,
Джангы дуниягъа тюзелирге
Болгъанды кеч.

Къурумдан толгъанды оджакъ,
Юзмезден толгъанды кёл.
Дагъыда дуниягъа джаяма къучакъ,
Ёлюмге уа, деялмайма: «кел».

Нечик къарыусузду адам –
Ахыратха да билмейди кёче.
Тангнга чыгъаргъа кюрешеди,
Кёзлерине орналса да кече.

Огъай, пелиуанды адам:
Аджалгъа узатмайды къол.
Ёлюмсюзлюкге излейди джол.
Унамайды зулмуну, зорлукъну.
Кеси джазаргъа излейди джазыуун.
Махтау Адамгъа.

Алай а,
Къадаргъа да излемей бойсунургъа,
Аллах болургъа излейди адам –
(хар адам - бирер аллах,
минг адам – минг аллах,
биягъы джахиллик, меджисуу)
ол излемиди къурутурукъ аны.

Аллах болургъа излеген адамладан
Джетеди дуниягъа эм уллу къыйынлыкъ.
Ахырзаманны келтирлик да алалла...
Ма ала бла сермешир ючюн
Энтда бир кесек джашаргъа излейме.
Аллахдан кюч, иман тилейме
Ала бла сермешни бардырыр ючюн.
 
ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Джер тебреннигин да билдиреди ол;
Ахырзаман келлигин да билдиреди ол;
Ауалгъа къайытырыбызны да билдиреди ол;
Къыямат кюн боллугъун да эсгертеди ол;
Соруу-суал боллугъун да эсгертеди ол.

Байламлыды ол Кёк бла, Джер бла;
Байламлыды Элиб бла, Эл бла;
Байламлыды Ай бла, джулдуз бла.
Башха дунияланы да сезеди ол,
Болгъанны, боллукъну да сезеди ол,
Ауалны, Ахырны да кёреди ол –
Къалтыраб, титиреб, белгиле береди ол.

Джюрек билгичди.
«Ура!»-ды, урады, къутурады,
Джыгъылады, къобады, шын турады,
Тёртгюллейди, джортады, чабады,
Къанатланады, учунады, учады,
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрек къуугъуннга, сюйюмчюге да чаба,
Азан да къычыра, салах да тарта,
Орайда да тарта –
Халкъны джашаугъа, ёлюмге да сагъайта –
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Керамат белгиле береди ол.

Кесиме айтама:
Хазыр бол.
Халкъыма айтама:
Хазыр бол.

ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ

1
Мени джашауум ёлгенимден сора башланныкъды

2
Шайырны керти дуниясы – аны назмуларылла

3
Мени назмуму дуа орнуна
Бойнунда джюрютюр Къарачай

4
Назмуларымы хамайыл этиб,
Джанларында джюрютюрле къартла

5
«Сюймекликге харс», «Къылыч бла кямар» китабларымы
къаты къучакълаб, алай джукъларла таулада къызла

6
Назмуларымы окъуй таулу джашчыкъла
Татаркъанла, Умарла, Джатдайла болурла

7
«Ас-Алан» журналда акъ Минги Таулу джашил байракъны
Ас-Алан халкъым Байракъ этиб кёлтюрюр ёрге

8
Назмуларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Бурун кибик кърал болур, ёр болур – Элиб деген даулет болур, Эл болур

9
китабларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Китабны Анаяса этиб, ётдюрюр тёрге

10
Назмуларымы окъуй, нарт алан халкъым тюшюнюр, кёлленир –
Ислам динине, тюрк тилине, Минги джуртуна тыйыншлы болур.

11
Керти дуниямдан сёлешеме сизни бла
ТЮШ БЛА ТЮН

Къарны, Айны, Малкъарны, Къарачайны
Кёреме къуру да, къайдан да.
Къардан, Айдан, Малкъардан, Къарачайдан
Къарайма дуниягъа, кесиме да.

Учхан джулдузлача кёзлерим, сёзлерим да...

Джюрегиме – асры къызыу учхандан къанаты джаннган малаикге –
Бир къонар, солур, кюч алыр джер изледим да,
Кёк бла чеклешиб тургъан бир мийик, сууукъ, таза джер изледим да,
Къарадым къаргъа, Айгъа, Малкъаргъа, Къарачайгъа –
Минги Тауну кёрдюм:
Ёлдюм, тирилдим.

Къар, Ай, Малкъар, Къарачай
Сора Минги Тау.

Аны къарында акъ барс болуб,
Чабды джюрегим.
Толду тилегим –
Къарачай-Малкъар биригиб, бир болуб, кърал болуб, кёрдюм да,
Тюшюмю бёлмей, джукълаб турурум келди.

Къарачай-Малкъар
Бир эркин кърал, Китаблы, иманлы кърал
Болур ючюн,
Уяныб, сермешге киририм келди.

АКЪ

1
Ата-ана джаным болсала да Адурхай-Трам, Лайпан-Семен,
Тейри адамыма, Тейри шайырыма мен.
Багъалылла эт-джен, тукъум-джууукъ, джурт-халкъ,
Алай а барындан да башды, багъалыды Хакъ.

Джангыз Анга этеме къуллукъ,
Джангыз Аны сёзюдю манга буйрукъ.
Хакъ бла болгъанды манга джолдаш, къарнаш.
Хакъ поэти Хакъ кертиге урама баш.
Ёлсенг, къалсанг да айт тюзюн, кертисин.
Халкъ сёздю, нарт сёздю сёзню игиси.
Алай а акъ сёз – Хакъ сёздю джангыз.
Хакъ – акъ.

2
Халкъ – къоланды,
Джангыз Хакъды акъ.

Хакъ дей, тартама мынчакъ.
Хакъ дей, кёлтюреме бычакъ.
Хакъ дей, джазама китаб.
Кимден, неден да башды Хакъ.

Хакъ дей, болады халкъ да Халкъ.
Хакъ билген Халкъ – болмаз талкъ.
Эки дуниядан да юлюшлюдю
Хакъ джолда баргъан Халкъ.

Къанатларым – Джурт бла Халкъ.
Джюрегим-ангым, джаным-тиним – Хакъ.
Хар къуру да, хар къайда да кёлюмде мени –
Хакъ бла Халкъ.

КЪАРТНЫ СЁЗЮ

«Джашау къыйынды» деб, чамландырма Аллахны,
Сен кёрмегенсе къыйынлыкъны, палахны.
Кёрмегенсе ачдан кёбген адамланы,
Кёрмегенсе акъылдан шашхан аналаны.

Кёрмегенсе джуртсуз къалгъан халкъны,
Кёрмегенсе халкъсыз къалгъан джуртну.
Турмагъанса ёле хар кюнде сюргюнде,
Кёрюрге да табмай узакъны, джууукъну.

Зулму джорукъ халкъны джуртдан тутмакъ этиб, сюрюб,
Хар экинчи таулу къум тюзледе ёлюб,
Ёлюкню чырмаргъа кебин табылмай,
Къабыр къазаргъа эркиши табылмай,
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз.

Сибирни бузларында, Азияны къумларында
Кебинсиз, джаназысыз джатхан ёлюкле,
Итлеге, шакаллагъа аш болуб къалгъан
Къарт, сабий, тиширыу ёлюкле –
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз...

Джашау къыйынды деб, болма ассы,
Башынга бошса, джуртунгда джашайса.
Окъуу-билим бла эт башынга амал,
Алай тюл эсе, мал кют, чалкъы чал.

Тюзсе, кърал сюймейди сени.
Сюймей эсе да, бизнича сюрмейди сени.
Не керекди андан сора?!

Халал къыйынынг бла джашаргъа излемей,
Уру бла, тоноу бла кюреше эсенг,
Гюнах-харам затла бла кюреше эсенг –
Къалай болур, къалай къалыр сыйынг?
Аны ючюн кёрюнеди джашау да къоркъуулу, къыйын.

Кеси кесинги эслеб джашасанг,
Халкъынгы, джуртунгу сакълаб джашасанг,
Кертини, тюзлюкню джакълаб джашасанг –
Джашауну магъанасын ангыларыкъса сен,
Неге да чыдарыкъса сен.

адамны Адам болургъа кюрешиую,
сюрюуню да Халкъ этерге кюрешиую,
Хакъгъа, Хакъ кертиге талпыуу, джууукълашыуу –
Олду джашау, джашауда магъана да,
Олду дуниягъа тутурукъ, багъана да.

Алайсыз, сёзюнг, ишинг да – джалгъан, кёзбаулу:
Джаханимге буруллукъду джашауунг.

АКЪ МАРАЛ

1

Файгъамбар къызыны аты – атынг;
Апсаты къызыны аты – атынг;
Мёлекге, кийикге да ушатхан – халинг, сыфатынг...
Бийнёгерча ызынгдан къараб къалдым.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым;
Къум тюзде суу тамчы – атым...
Хакъ шайыры, Халкъ шайыры болса да атым,
Боракъ не Гемуда тюл тюбюмде атым –
Ызынгдан джеталмай къалдым.

Кёкде Айгъа, Джерде къызгъа ушай эди марал;
Кёкде джулдузгъа, Джерде джанкъозгъа ушай эди марал.
Кёб айландым Аны ызындан – ызлай, марай.
Кёб айландым Сёзню ызындан – ызлай, марай,
Бегигинчи къая раннга, къайгъы раннга.

Ахыр мийикликден къараб, кёрдюм дунияны:
Мёлекге, къахмеге ушагъанына да сейирсиндим аны;
Меннге къол булгъагъанын да эследим аны.
Къая рандан секирди тёнгегим-саным,
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.

Къаядан кетиб бара, ол бир дуния да ачылды меннге:
Аны джашиллигине, кесими джахиллигиме сейир этдим.
Билмей къалдым, не эди бу дуния, не эди джашау?
Бары да джалгъан, бары да кёзбау?

Огъай, джалгъан, кёзбау затлагъа этмедим къуллукъ.
Адам улуна дарман излей ёрледим мийикге,
Тюбедим дунияны къутхарлыкъ кийикге,
Алай а туталмадым аны.

Сюймеклик ёрлетди мени къаягъа,
Сюймеклик чынгатды мени къаядан.
Кетди энгишге тёнгегим-саным,
Къалды мийикде джюрегим-джаным.

Кетди акъ марал – сюйгеним-джаным.
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.
Чакъыра сени, къычырады ол шийирледен,
Къычырады кёкледен, мийикледен.

Сюймеклик таууш азан таууш бла бирге
Энеди джерге, дагъыда кёлтюрюледи ёрге.
Минги Таудан акъ марал къарайды –
Джюрекде биягъы сезимлени къозгъайды.
Ызына айлана да къарай,
Акъ марал кетген эди алай.
Энди ол, къайытыб, акъ таудан къарайды.
Анга агъаралла, ышаралла къар, Ай да.

Акъ марал Акъ таудан къарайды.
Мен да къарайма анга джерден, кёкден.
Ол Акъ тауда Акъ маралны кёрсе,
Ёлген да тирилиб, секириб къобар эди,
Сюймекликден дуу джаннган джюрегин
Къолуна алыб чабар эди...

Билмейме къалай бошаллыгъын шийирими ахыры,
Кёреме къалай бошаллыгъын кесими ахырым:
Кетеди къара къаядан, къая рандан тёнгегим-саным,
Къалады акъ къаяда акъ марал бла джюрегим-джаным.

2
Эгерледен, бийнёгерледен да сау къалгъан,
Бёрюледен, кюрт юзюлгенден да сау къалгъан
Акъ марал Акъ таудан къарайды.

Агъаралла, ышаралла Анга къар, Ай да;
Къууаналла Анга Малкъар, Къарачай да.
Ышаналла акъ марал акъ таудан кетмез деб,
Анга илинмек аджал, тюз ёлюм да джетмез деб.

3
Кёзлериме ийнанмай къарайма:
Акъ таудан Акъ марал къарайды.
Джашлыгъымда мен къачыргъан акъ марал,
Мен джеталмай, туталмай къалгъан акъ марал.

4
Къара къайгъы къара къаядан уруб атханында да,
Акъ таудан къараб тургъан Акъ маралны кёрдюм.
Сора рахат болду кёлюм.
Акъ тауда Акъ марал сау болуб,
Джокъду ёлюм. Манга джокъду ёлюм.
Бизлеге джокъду ёлюм.
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН

1
Бирле хазырла кёчюрюрге
Назмуну, адамны, халкъны да;
Тарихни, Ташны, Агъачны да...
Кимни, нени да хазырла кёчюрюрге.

Хазырла
Бу дунияны ол дуниягъа кёчюрюрге,
Ол дунияны бу дуниягъа кёчюрюрге.

Къышны джайгъа, джайны къышха,
Джазны къачха, къачны джазгъа,
Къызны джашха, джашны къызгъа,
Тюзню терсге, терсни тюзге
Бурургъа, кёчюрюрге хазырдыла.

Хазырдыла кёчюрюрге санны,
Хазырдыла кёчюрюрге джанны.

Меннге да
Бир башха адамны джюрегин
Кёчюрюрге боллугъун, кереклисин да айтханелле...

«Кёчюрюу» – бу ачы сёзню магъанасын
Мен билеме.

Кимни, нени да боллукъду кёчюрюрге –
Ала кеслери разы эселе анга,
Ала кеслери излей эселе аны,
Алахны разылыгъы бар эсе анга.
Алайсыз –
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк
Не болгъанын, неге бурулгъанын билебиз.

Баяуутла, Салабкала, Къызылкъумла...
Халкъыбыз кёчюрюлген-чачылгъан-атылгъан алтыджюз джер
Бары, бары тюшдю эсиме
Назмуларымы кёчюрейик дегенлеринде,
Башха джюрек кёчюрейик дегенлеринде.

2
Алимлеге сордум:
- Аллахны сёзюн кёчюрюрге боллукъмуду?
- «Ангылатыргъа боллукъду, кёчюрюрге уа – огъай»,-дедиле.   
 
Дагъыда сордум:
- Араб тилдеми эннгенди Къуран?
- Огъай, файгъамбарыбыз алейхиссалам
Анга малаик билдирген нюр белгилени
Араб халкъына араб тилде билдиргенди.

Алай эсе, биз да халкъыбызгъа
Къуранны магъанасын ана тилибизде
Айтсакъ, билдирсек гюнах болмаз.

Эм игиси, эм тыйыншлысы –
Файгъамбарны тилине юрениб,
Ол тилде окъусанг, ангыласанг Къуранны.

Алай а, файгъамбар да кёчюрмегенди Аллахны сёзюн.
Анга малаик билдиргенни,
Ол да халкъына айтханды, билдиргенди.

Бизни борчубуз да –
Къуранны кёчюрюу тюлдю
(ол къолдан келлик иш тюлдю) –
Аны магъанасын халкъ ангылар тилде
Халкъгъа айтыуду, ангылатыуду

КЪЫЯМАТ ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ

Бирле аты бла Хакъны,
Бирле аты бла халкъны,
Къатышдыра къара бла акъны
Кеслерине этелле джашау.

Алай а келеди Заман:
Тюлкю къуйрукълу джаныуар къылыкълы адам
Къара багъанагъа тагъылады
Гюнах сёзлери, харам ишлери ючюн –
Джалгъан даулары ючюн,
Къатышдыргъаны ючюн къара бла акъны,
Ётюрюк бла, зулму бла чайкъагъаны ючюн халкъны,
Ибилисге бойсундурургъа кюрешгени ючюн аны.

Изин береди Хакъ:
Тенгизча къобады халкъ,
Айырылады къара бла акъ,
Хакъ кертиден башхасы болады талкъ.

Дагъыда кетеди заман.
Хакъ джолдан джанлайды адам.
Аллах джангыдан тюзетеди аны.
Ол а, дагъыда джанлайды Хакъдан.
Тюз турургъа унамайды адам.

Бошалады тёзюм.
Джетеди къыйынлыкъ, ёлюм.
Адам андан да алмайды дерс.

Ненча кере болады алай.
Чамланады джулдузу бла Ай.
Сора келеди ахырзаман.
Къыямат джууабха тартылады адам.

ДЖЮРЕК-ДЖЮРЮК

Къараб кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа,
Джангызгъа барады джюрек.
Къазакъ бёрюча улуй, бешли аджирча кишней,
Джазгъы кёкча джашнай,
Кече къарангысына ташаяды джюрюк.

МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ+++++++++++

Сууаб, гюнах да эталмазча болгъанма,
Тынчайыр акъыл алгъанды джюрек.
Аны билибми учдула Кёкге
Эки имбашымдан эки мёлек?

Кёкде учуб баргъан эки къанатлы,
Не хапар элтесиз Аллахха менден?
Айырылалла джан бла тёнгек –
Себеб джокъ не Джерден, не Кёкден.
Эки мёлек – эки къанатлы,
Кюн джарыкъдан да дженгил,
Учуб ташайдыла кёзден, къарамдан –
Кёзлериме къуюлду ингир.

Эртден бла асрарыкъла мени –
Алкъын ичимде болур дейме эсим.
Саууму-шаууму да билмейме кесим,
Айтама, кёмюле къарангыгъа:

Бу къарангыдан къутхарыгъыз мени –
Минги Тауну къарына чырмагъыз мени,
Минги Тауну къарында асрагъыз мени,
Акъ болурча кёрюм.
Акъ болурча кёлюм.

Джаназы да къылдырыгъыз ана тилде,
Джан азыгъы, анг-танг тамызыгъы – ана тилде,
Халкъ кёлюню къанкъазы ана тилде,
Акъ дунияны ауазы ана тилде,
Акъ таугъа тыйыншлы ана тилде –
Акъ болурча кёлюм.
Акъ болурча кёрюм.

Миллет байракъны да орнатыгъыз баш джанымда,
Ол тынчлыкъ-рахатлыкъ берирча барс джаныма.
Миллет байракъ чайкъала Минги Тауда,
Миллет орайда тартыла Минги Таудан,
Ол дуния да, бу дуния да акъ кёрюне,
Мен джукъларма Сизге тынгылай, акъ кёрюмде.

Минги таугъа чыгъыб джигит тёлю, джаш тёлю,
Салам берсе, эрир буз кёлюм, таш кёлюм.
Хапар айта турсала халкъдан, джуртдан,
Хапар айта турсала узакъдан, джууукъдан,
Тынчлыкъ-эсенлик хапар айта турсала –
Къайгъылагъа кючлетмейин эсими,
Насыблыгъа санарыкъма кесими.

Минги таулу Минги джуртунда джашасын,
Минги таулу Минги джуртун джакъласын.
Джашауу, ёлюмю да болсун Минги.
Джазыу ол къауумгъа къошсун мени.
Сын ташымда да болса быллай бир джазыу,
Джаралы джаныма боллукъду асыу:

«Бу шейитди – ёлгенди дини, тили ючюн,
Джашагъанды, ёлгенди халкъы, джурту ючюн:

Минги таулугъа саналгъанды аны ючюн,
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;
Мёлекле къонуучу, шыйыхла чыгъыучу Акъ тауда, Нюр тауда –
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;

Мёлекле эниб, шыйыхла чыгъыб, Минги Тауда
Джаназы къылгъанла Анга аны ючюн;
Миллет джигитле, тулпарла да Анга
Зияратха джюрюйле аны ючюн;

Дуа этигиз бу шайыргъа, хаджиге аны ючюн,
Джандет тилегиз бу адамгъа аны ючюн». 

ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ

Джулдуз да, Ай да
Манга Къарачайды.

Джангыз Терек да, Минги Тау да
Манга Къарачайды.

Къадау Таш да, сын таш да
Манга Къарачайды.

Джурт да, миллет да, тил да, иннет да
Манга Къарачайды.

Ол джашар ючюн – джашаргъа разыма;
Ол джашар ючюн – ёлюрге да разыма.

Аны бла байламлыды мени къадарым:
Олду мени джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да;

Ол саулукъда манга джокъду ёлюм.
Ёлсем, топрагъына къошуллукъду саным.
Джаным а, джаным –
Ёлсем-къалсам да андады, аны блады, олду.

Ауал-ахыр, кюрешиу-сермешиу,
Джаратылыу-Джашау-Ёлюу-Тирилиу,
Тюнене, бюгюн, тамбла,
Джер, Кюн, Джулдуз, Ай –
Бары да – Къарачай.

АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ

Тюртюлдюм бир къызгъа –
Къарангы Кёкде джангы джаннган джулдузгъа,
Къар тюбюнден джангы чыкъгъан джанкъозгъа
Ушай эди ол.

Дуния бюгюн къурала тургъанча,
Джаным ол къызгъа кириб къалгъанча,
Кёрюндю алай.

Заман тохтаб, шын туруб, кишнеб, учханча джангыдан,
Аламла джоппу джыйылыб, чачылгъанча джангыдан,
Джюрек джоппу джыйылыб, сезимле, сёзле болуб чачылды –
Меннге бир джангы дуния ачылды.

Тенгизге бурула, чайкъалды, къатланды кёл.
Айыб, бедиш этерик эсе да эл,
«Бу къыз ючюн джаша, бу къыз ючюн ёл»,-
Дедим кеси кесиме.
 
Алай а,
Бир атлам да эталмай,
Бир сёз да айталмай,
Сын болуб, тилим тутулуб къалдым.

Къалгъан затым болса да кем,
Сюймеклигим – Ариулугъунга тенг.
Сени насыблы эталсам, Мен
Насыблы боллукъма кесим да,
Ёлюмсюз боллукъду сёзюм да.


Тюбедим бир къызгъа –
Кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа
Джюрегим бла тийгенча болдум.

ДЖАН

Къыйынлыкъда танылады Эр.
Къарангыда джанады джулдуз.
Не ючюн джаналла, кюелле ала?

Джангыз кеси терсликге, зорлукъгъа
Къаршчы турады, сермешеди Эр.
Джангыз кеси къарангыны
Кюйдюре, къачыра джанады джулдуз.

Адам да – бурху, джулдуз да – бурху.
Алай а, ала
Кеслеринде табалла кюч
Чексиз къарангыгъа турургъа къаршчы.

Джаннган джюрекледен, джулдузладан
Къалгъанла аладыла от.
Къарангыгъа, зулмугъа кючлетмей дунияны
Ёмюрле бою барады къазауат.

Бизге джан берген буюргъанды: «джан».
Ой бу Кёк магъаналы, кёб магъаналы «джан».
Джанады джулдуз, джанады Адам,
Къутхара кеслерин, дунияны да къарангыдан.

Нюр да, от да, буйрукъ да – джан.
Нюр, от, буйрукъ да Андан: джан!
Аны ангылаб джаннганды Адам.
Джан. Анг. Джаннган.

МАГЪАНА

Чегет ичинде партизанча,
Сёзле ичинде джашыныбма.



ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ

Къарайма Узайгъа, Айгъа,
Къарачайгъа.
Къарайма Узайдан, Айдан,
Къарачайдан.

Кёреме кесими, дунияны да;
Кёреме Ауалны, Ахырны да;
Кёреме Джерни, кёрню...Джолну да;
Кёреме Кёкню, чекни...Аны да.

Джер, Кёк да бирча джууукъла бизге.
Джер, Кёк да бирча узакъла бизден.
Джууукълукълары узакълыкъларына тенгди.
Бири аягъыбыздан, бири тамагъыбыздан алыб туралла,
Джыгъылыргъа, учаргъа да къоймай.

Эм ахырында бизни эки юлешелле:
Тёнгегибизни алады Джер
(топракъдан джаратылгъан топракъгъа къайытады),
Джаныбызны алады Кёк
(Кёкден келген Кёкге къайытады).

Ол
Биз джашагъан дунияны (хаух дунияны) къурутады;
Бир джангы (эски) дуниягъа джыяды бизни.

... Ол керти дунияда да бу хаух дунияны эсгере,
Анда да бу гюнахлы дуниягъа тансыкъ бола,
Джер джашауубузгъа, джер джуртубузгъа тансыкъ бола,
Тауларыбызгъа, сууларыбызгъа тансыкъ бола,
Артха къайытыргъа уа болмай мадар,
Джашарыкъбыз, ёлюб кетиб, тирилгенле,
Джер джуртубузда джандет джашаугъа термилгенле.

Кёбле тилерикле Аллахдан:
Джангыдан ёллюк эсек да, джер джуртубузгъа къайтар деб,
Тюб этген джер джуртубузну къайтар деб.
Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турлукъ эсек да,
Эски джуртубузгъа, къарт джуртубузгъа, нарт джуртубузгъа къайтар деб.

Къарайма къаргъа, Айгъа, Къарачайгъа...
Бу дуниягъа тансыкъ бола къарайма,
Джаханим, джандет да бу дунияды, ангылайма,
Ол дуниягъа да бармаз онг джокъ, ангылайма,
Артха къайытыргъа да джол джокъду, ангылайма –
Амалсыздан кеси кесими алдайма,
Сизни алдамаз ючюн а, сёзню кесиб...тынгылайма.

ДЖАНГКЪЫЛЫЧХА УШАЙДЫ КЪАРАЧАЙ

«Къарачай бизге ата-бабаларыбыз айтхан бир таурухду, джандетди. Энди уа андан къуджур хапарла келелле – ичген-эсирген, бир-бирин тонагъан, ёлтюрген дегенча... Кёлюбюз чыгъар деб асры къоркъгъандан, ары баралмай турабыз».
Сылпагъарладан Йылмаз Науруз бла Мустафа Доммайчы (Тюркие)


Кюн тюбюнде джауады джангур,
Кёлден келген назмула да – алай.
Кёк джулдузу, джер кырдыгы да джангы,
Джангкъылышча кёрюнеди Къарачай.

Джангкъылычха ушайды Къарачай:
Узакъдан кёрюнеди, джууукъ барсам а – болады тас;
Тышындан-кенгден ариуду къалай,
Тинтиб къарасам а – кёлюм болады аз.

Джети бояудан къуралыбды ол –
Къызыл, турунджу, сары, ала, кёк, кимит, джашил.
Хар бири къалгъанладан кесин кёреди баш –
Бири-биринден уллукёллю, махтанчакъ, джахил.

Узакъдан къарагъан кёреди тюз, кёреди джангылыч:
Барды джангкъылыч, джокъду джангкъылыч.
Узакъдан кёреме да, барама джууукъ –
Джукъ да джокъ, къайытама суууб.

Халкъымы кеси кесинден эмда джуртундан
Айырыб кюрешелле ит да, тюлкю да, эки башлы къуш да –
Бары да бошаргъа кюрешелле халкъымдан.
Джюрек кюкюрейди, джашнайды, назмуланады –
Шийир къылыч чыгъады къынындан.
...Кюн тюбюнде джауады джангур,
Джангкъылыч да тартылгъанды тогъай.
Джууукъ барыргъа къоркъуб, узакъдан тансыкълайма –
Джангкъылычха ушайды Къарачай.

НАСЫБСЫЗ

Джашлыкъ, саулукъ, джашау,
Ала берген насыбла да,
Ала берген сынаула да –
Бары кетгенден сора
Келеди ангылау, сокъураныу.

Айтханынга, айтмагъанынга да,
Этгенинге, этмегенинге да –
Кёб затха кюеди джюрегинг.

Алай а, джангылычларынгы тюзетирге
Джокъду мадар – джашау кетгенди:
Къалмагъанды не джашлыкъ, не саулукъ, не заман;
Кюч-къарыу къалмагъанды.

Джашаргъа кереклисича джашамагъанса,
Ёлюрге керекли джерде да ёлмегенсе.
Болалмагъанса Къадау Таш,
Джангыз Терек да болалмагъанса.

Сынсыйды сына кёлюнг:
Сын, сый да санга – ёлюм.

Кёзбау затлагъа алданыб,
Ауар ташха таяныб,
Суудан тутуб къаядан салыннган –
Кимге, неге этгенсе къуллукъ?
Кимге, неге ургъанса баш?

Энди кюесе неге?
Энди джаулайса кимни?
Кеси кесинги насыбсыз этген
Нечик насыбсызса сен.


КЪАРАЧАЙ

Борбайлы – джулдузлу, Айлы – Къарачайлы;
Минги Таулу – минги таулу – Къарачайлы;
Кёк-Джер адамы – Тейри адамы – Къарачайлы;
Алан элли – нарт кёллю – Къарачайлы.

Китабынг барды, къара таныйса – тюлсе джахил;
Байрагъынг да, байлыгъынг да – кёк, акъ, джашил;
Акъ Минги Тау джашил нюрде – бетинг, тамгъанг;
Къалсанг да джаяу, болсанг да атлы, сен – къанатлы.

Тюз джуртунг – Кёк бла Джерни арасында джашил ырджы;
Тау джуртунг – кёк бла джашилни арасында акъ ырджы;
«Сен Кёкге джете мийиксе» дегенди халкъ джырчы.

Кёк, акъ, джашил дунияланы бирлигиди Къарачай;
Адам улуну ёрге къаратхан кераматды Къарачай;
Тейри адамларына аманатды Къарачай;
Барыбызгъа да аманатды Къарачай.
Аллах берген аламатды Къарачай.

Къара таш да, джашил Нарат да – Къарачай.
Нарт таурух да, Хакъ керти да – Къарачай.

Келед буйрукъ: къаара таны, къаара таныт, къааара джай –
Дини, тили бла джуртунда джашар ючюн Къарачай;
Адети-намысы бла джуртунда джашар ючюн Къарачай –
Къаара таны, къаара таныт, къаара джай.

Къарачай – къанат джай – къаара джай.
Къарачайны магъанасы алайды, алай.
Къара таны, къара таныт, къара джай –
Алай буюрады джулдузу бла Ай.

Джуртум мени – Кёк-Джер чеги – Къарачай.
Халкъым мени – Тейри адамы – Къарачай.
КЪРЧ АААЙ (къурч-къылыч бла юч Ай) – Къарачай.
Уруш керек да, намаз керек да – Къарачай.

Къарачай - КъаРаЧаЙ – къАрАчАй – КЪАРАЧАЙ.

ДЖЮРЕК, САБЫР БОЛ

1
Джюрек, бойсун ангыгъа:
Кесингден, менден да бошама;
Сюрме кесинги, мени да;
Сабырлыкъ бер кесинге, меннге да.

Къаллай бирни турлукъса сен
Учаргъа излеб, къанатланыб?
Джокъду сеннге учаргъа мадар:
Алайды джазыу, алайды къадар.

Джокъду сен учарча Кёк.
Джокъду сени ангыларча мёлек.
Джокъду сен къонарча терек.

Болмазлыкъ умутланы къой,
Толмазлыкъ умутланы къой.
Джулдуз Кёкде, сен да кёкюрекде
Учасыз, джанасыз, кюесиз.

Не джетмейди джулдузгъа Кёкде,
Ол кесин атарча Джерге?
Балыкъ да атады башын джагъагъа –
Не джетмейди тенгизде анга?
Джюрек да тартады, урады ёрге –
Не джетмейди анга уа Джерде?

2
Ёлюрге тюл,
Башха дунияланы кёрюрге
Термиледи джюрек.
Аны кесине тартады Кёк.

Ол учаргъа излейди Аламланы аулай,
Джандетге кирирге излейди джаны саулай.
Алай а, джаханимни кёрмеген
Джандетге да салырмы кёл?
Ёзге джюрек
Отдан, къурумдан да толгъанды.
Джаханим бла джандетни тенглешдирирча болгъанды.
Кюеди, джанады, джарылады джюрек.
Джууукъду, узакъды, ачыкъды, джабыкъды Кёк.
Къазакъ Бёрю да улуйду Кёкге къараб.
Къазакъ джулдуз да улуйду Кёкден къараб.

Джюрек да джангызды, джюрек да къазакъды –
Джашайды джангызлыкъда, ёледи джангызлыкъдан.
Урады тынгы-тынчлыкъ билмей,
Кюрешеди бизге ёлюмню иймей.

Алай а эслемейле, эсгермейле аны,
Барын-джогъун да билмейле аны.
Аны эсгерелле ол арый тебресе,
«Джюрегим» дейле ол тохтай тебресе.

Заманында къайгъырмайла анга,
Кеч, бек кеч эсгерелле аны.
Ёледи джюрек джангызлыкъда, джангызлыкъдан...
Дохтурла хапарлымылла андан?

ТИЛЕК

1

Мен сюеме тауланы, къаяланы.
Аллахдан тилейме: ая аланы.
Ала да оюлмай, таулула да джоюлмай,
Аллах сакъла джашауну, дунияны.

2

Мен сюеме сууланы, тенгизлени.
Аласыз къойма, Аллах, бизлени.
Тынчлыкъ бер алагъа да, бизге да,
Нюр бер джюрекге да, сёзге да.

3

Мен сюеме Джерни, джердегилени да:
Джанланы барына тилейме тынчлыкъ-эсенлик,
Бютеу табигъатха тилейме тынчлыкъ-эсенлик.
Азабдан къутхар, Аллах, сауну, ёлгенни да. 
4
Мен сюеме Кёкню, кёкдегилени да.
Аллах, сакъла аланы да, бизни да.
Сейирди дуния, сейирди джашау –
Аллахха салама махтау.

5
Аллах, иман бер Хакъ джолда барырча,
Сен бергенни сакъларча, къатларча,
Насыб эт Джерде, Кёкде да болурча,
Эки дуниянгдан да юлюшлю болурча.

АДАМ УЛУ, ДЖАША   

1

Гебеннге урулгъанды гырмык.
Къазыкъгъа эшилгенди чыбыкъ.
Уясын табханды чыпчыкъ.
Табиъатха келгенди тынчлыкъ.

2

Гебенни чачханды джел.
Къазыкъны джутханды джер.
Уясыз къалгъанды чыпчыкъ.
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ.

3

Не этсин джюрек: 
Таянырча джокъ Таш не Терек.
Суудан тутуб салынабыз къаядан.
Джокъду къутулуу ёлюмден, къайгъыдан.

4

Джердегилени, Джерни кесин да –
Барыбызны да марайды ёлюм.
Къутхарлыкъ къутхарсын келсин да –
Адам улуну чапырсын кёлюн.

5
Ийнаныу, ышаныу да – аз.
Алай а, келген эсе джаз,
Сен да табигъатча тирил,
Къууанчха, зауукъгъа да берил.

6
«Не кюн кюйдюрюр, не суу кюйдюрюр,
Не чалкъы кесер, не мал отлар»,- деб,
Джылау этиб турмайды кырдык.
Бир кюн джашарыкъ эсе да –
Къууанады чыгъыб, къууанады чагъыб.

Терек да алай, кийик да алай.
Адам улусу, сен да бол алай.
Къанатлыгъа, Терекге да уша.
Джашаудан юлюш ал, зауукълан, джаша.

Къарангыгъа, ёлюмге буруу –
Джарыкъды, джашауду джангыз.
Аны билиб джанады джулдуз.
Аны билиб кёгереди джер.
Ат юсюнде, аякъ юсюнде ёледи эр.

Олду джашау, акъылманлыкъ да олду.
Джаша дунияда джулдузча, терекча.
Джарыкъ бол, джарыкъ кёллю бол –
Джаша эмда ёл джулдузча, терекча.

Олду акъылманлыкъ, эркишилик да олду.
Джашауну джашил байрагъын кёлтюр.
Ёлюмню къара бетине тюкюр.
Терек бол, джулдуз бол – Адам бол.

Адам улу, къууан, зауукълан, джаша,
Ёлюм бла сермеш – олду джашау.

Къарангы кёкде джулдузча,
Таш башында терекча,
Джашаргъа юрен, джашаргъа кюреш.
Нюрюнгден къалгъанлагъа да юлеш.
Адам улу, джаша.   
ДЖЕР.  КЁК.  ДЖЮРЕК.

Сюймеклик, Тансыкълыкъ –
Джыргъа, ийнаргъа, назмугъа да – тамызыкъ.
Джюрекде назму, назмуда джюрек.
Ай джарыкълыды мыдахлыкъ.
Чексизди, ёлюмсюздю Кёк.

Ол чексизликге, ёлюмсюзлюкге къараб,
Мыдах болалла ёллюк джанла.
Кёкге къараб улуйду джыйын джанлы,
Къазакъ бёрю да улуйду Кёкге къараб.

Таш башында джашил нарат...
Ол – ташны кёлюдю, кёзюдю, сёзюдю.
Ташны джаны тышына чыгъыб,
Сейирсиниб къарайды Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа.

Бутакълары узалалла Кёкге,
Тамырлары узалгъанча Джерге,
Алай а, бошалады къууанч –
Алагъа да келеди къач.

Джашасам да санымы, джанымы да аямай,
Турама джашаудан тоялмай, къаналмай:
Джашаугъа сюймеклик ёлтюреди мени.
Джазгъы аяз, къачхы аяз да кюйдюрелле мени,
Джазгъы джабалакъ, къачхы шылпы да джибителле мени.

Богъурдакъгъа дери ташайсам да джерге,
Кёкге къараб, шыбырдайма назму:
Тынгылаучусуча тынгылайды Кёк.
Ёрге урады джюрек, къанатланады джюрек,
Сора айырылады тёнгекден, Джерден...

БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ

Кесими къарт этгенлигиме,
Алгъынчады борбайым, кёкрегим –
Минги Тауну къар этегинде
Барс болуб чабады джюрегим.

Джуртума таяныб къарайма Халкъыма,
Кёкге таяныб къарайма Халкъыма,
Аллахха таяныб къарайма Халкъыма –
Умут этеме, тилек этеме джашар деб, Ол.

Дебет къылычны сууурама къынындан –
Джуртха, Халкъгъа дау айтханла кимлесиз?
Элия къылыч шыбылача ургъанда,
Эй ит къауум, таугъа къараб юрмезсиз.

Ислам динни, Тюрк тилни, Минги джуртну
Бизге бергеннге къурман болсун джаным эм сёзюм.
Аланы бизден сыйырыргъа кюрешген
Душманлагъа джокъду кечим не тёзюм.

Аланы сатыб, джашау этерге кюрешген
Амантишлени аман тишлерин алгъынчы джокъ тохтау.
Ислам динни, Тюрк тилни, Минги Тауну
Бизге берген бир Аллахха минг махтау.

МИНГИ ТАУДАН АУАЗ

Джанкъылычлана джюрегим-кёлюм,
Акъ таудан, мийик таудан, Минги таудан къараб,
Ёргеде джангы Ай бла джулдузну,
Тёбенде да джашил джуртну кёрдюм.

Мийиклик-Тазалыкъ-Ариулукъ туудургъан сёзле
Къушлагъа къошулуб къакъдыла къанат.
Джандетча кёрюндю дуния,
Тау – акъ,
Кёк – чууакъ,
кёл да – рахат.

Мен – Тейри адамы, Минги таулу
Минги Таугъа таяныб къарайма Джерге,
Ай бла джулдузгъа таяныб къарайма Джерге:

Таула, суула, чегетле...
Буду джандет, бу дунияды джандет.
Алай а эслейме джерни джаба келген чарсны-тютюнню:
Джаханимге бура барады адам джаннетин.
Эй адам улу, не джетмейди сеннге?
Ашайса дунияны, кеси кесинги да.
Къайдады сени ангынг-акъылынг?
Эсинг-билиминг къайдады?

Къайдады адамлыгъынг, иманынг?
Кимсе, несе сен, адам улу?
Кимди сени джаратхан?
Сен кимге, неге этесе къуллукъ?

Таугъа чыкъ да ёзеннге бир къара,
Кесинге бир къара:
Къалай джашайса сен?
Кимге, неге ушайса сен?

Адам болургъа унамай,
Ёрге турургъа унамай,
Тёрт аякъланыб, сюркелиб,
Бараса къайры?
Не сакълайды сени алда?

Эй адам улу, титире, тюшюн,
Батхынчы кюнюнг.
Джый эсинги,
Харамдан-гюнахдан тый кесинги –
Кеч болгъунчу къутхар кесинги.

ДЖАН-ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Джан «сауут-ланды, къылыч-ланды» –
Джанкъылычланды.

Джети тюрлю къылычын такъды.
Джер бла Кёкню бир-бирине такъды

Тёнгекден чыкъгъан джан –
Джерден Кёкге тартылгъан джанкъылыч.

Ол сюеди Кёкню,
Ол сюеди Джерни –
Джазны, джылыуну, джарыкъны сюеди ол.
Джашауну, эркин джашауну сюеди ол.

Аны ючюн айырылгъанды тёнгекден да.
Тансыгъын ала Джерден да, Кёкден да,
Кюнню-булутну-джауумну ичинден
Къарайды джан-джанкъылыч.

КЕРТИ СЁЗЛЕ

1
Иш билимде тюлдю – имандады.
Джангыз да андады.

2
Алим болгъан къыйын тюлдю,
Адам болгъанды къыйын.
 
3
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».
Джыгъар, алай а кимни, нени?

4
Ибилис билим кереклими болгъанды ассы?
Огъай, иман керекли.

5
Иманлы билимди къутхарлыкъ бизни:
Олду билдирген магъанасын Сёзню;
Ачыб кераматны – Хакъ джолну, Китабны –
Олду ангылатхан дунияны, ахыратны.

6
Иш билимде тюлдю – имандады.
Джангыз да андады.

ОЛ  АЛЛАЙДЫ

Менннге ол къыз –
Кёкде джулдуз, джерде джанкъоз.
Ол – аллайды.


Джетсем да джеталмайма,
Тутсам да туталмайма,
Кёз тоймайды, кёл къанмайды:–
Ол – аллайды.
Саннга – дарман, джаннга – дары,
Ол – аллайды.

УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР

Мында
Кече, кюн да джауады джангур,
Къыш да, джай да джауады джангур –
Ол джюрекге тийсе да ауур,
Джашайма.

Шималды. Джетмейди кюн. Дарман а –
Бир къашыкъ чабакъ джау кюнюне.
Кюнлю джуртум кёрюнеди кёзюме –
Алай а, андагъыла да кёремилле кюн?

Джуртда да Джангыз Терек эдим мен,
Бери келгенли уа – болгъанма тас,
Кёкден тёнгерегенли болгъанма таш.
Анда джашаргъа керек эдим мен.

Анда... джулдуз джанлагъа къошулуб...
Кюн-нюр джарыгъындан ие сизге хоншулукъ,
Кёкде джашаргъа керек эдим мен...

Ой нечик тели кёкюрек эдим мен
Тюрлендирирге излеген Джерде джорукъну,
Джаяргъа излеген билимни, джарыкъны,
Файгъамбарла эталмагъанны этерге излеген,
Аллахха, Адамгъа да джетерге излеген.

Джыгъылгъанны къобарыргъа кюрешдим,
адамны Адам этерге кюрешдим,
сюрюуню Халкъ этерге кюрешдим,
Аны ючюн иннет этдим, сермешдим.

Алай а, тынгылагъан, ангылагъан да – аз.
Хей, къышха къаршчы турмасанг, къалай келир джаз?
Къарны кюреб, джол ачмасанг, къалай келир джаз?
Эрча ёрге турмасанг, Аны излеб турмасанг,
Къалай келир джаз?

Аллахха болур ючюн джууукъ,
Ол айтханча джашаргъа керекди,
Аны джолунда барыргъа керекди.
Сен а кимге этесе къуллукъ –
Аллаххамы, шайтаннгамы?

Излей эсенг кесинг да болургъа Адам,
адамны да Адам этерге излей эсенг,
сюрюуню да Халкъ этерге излей эсенг,
Сора, сынсыма, сынма; ишле, кюреш, сермеш –
Къутхар кесинги, халкъынгы да харамдан, гюнахдан,
Къалмазса джангыз, болушлукъ да келир Аллахдан.

Урады джел, джауады джангур,
Джашнайды, кюкюрейди, чартлайды Кёк.
Джанады, кюеди, джарылады джюрек:
Ёзден болургъа излемейди къул.
Адам болургъа излемейди адам.
Халкъ болургъа излемейди сюрюу.
Къаара таныргъа излемейди джахил.

Имансызлыкъ, къарангылыкъ, къара кючле кючлейле дунияны.
Адам бошлайды джюрегине гюнахны, харамны.
«Ура» деб, адам джюрегинден къычырады шайтан.
Сора, джарылады джюрек, джарылады Кёк:
Келеди ахырзаман – думп болалла дуния, джашау, адам.

Имансыз илмусу, джоругъу бла
Шайтанлы адам къурутады дунияны.
Боллукъну кёреме да, титирейме.
Аллахдан иман, сабырлыкъ, кюч-акъыл тилейме
Къутхарыр ючюн шайтандан адамны.

Урады джел, джауады джангур.
Къар къатыш джауады джангур.
Тюрленирге ушамайды джукъ.
Дуния, ахырат да бирча джууукъ.
Урады джел, джауады джангур.
АПРЕЛНИ 12-ДЕ+++++++++++++

«Тейри адамына, Тейри шайырына
Тейри эшигин ача,
Келеди джаз.
Халкъынг-Джуртунг да, туугъан кюнюнг, назмунг да –
Ёрге къарата, тарта,-
Кёб джашагъыз»,- деб,
Телефон этди Парижден Олжас.

«Къыргъызстан, Къайсын, Кок-Сай, Къарачай...»
Кёб затны эсге тюшюре, сёлешди Брюсселден Чингиз.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум –
Кёз аллымда Тау, Тюз эмда Тенгиз.

Мен мында – Шимал тенгизни джагъасында –
Къыргъыз таулада, къазах тюзледе баргъанча болдум:
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

Биз – Евразияны адамлары, шайырлары...
Бизге Европа, Азия да – Эл.
Къарачай, Къазахстан, Къыргъызстан,
Ставангер, Париж эмда Брюссел.

Мен – Нарт – викингле джуртунда
Манасха, Къабланды-батыргъа да тюбегенча болдум.
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханнга –
Джангыз да Анга, къуру да Анга –
Салама махтау.
Джангыз Анга бойсунама.
Ангыларгъа кюрешеме Аны.
Ол айтханча джашаргъа кюрешеме.

Ол джаратхан эсе бизни –
Ангылаялсакъ кеси кесибизни,
Анга да джууукъашырыкъбыз.
Ол джаратхан затланы ангылау бла,
Ол бергенни сакълау бла, къатлау бла,
Ол буюргъан Хакъ джолда барыу бла,
Джууукълашыргъа болукъду Анга.

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханны –
Аны – Ол къудретни – Ол уллулукъну
Толусу бла кёрюу, билиу, ангылау, сыфатлау
Адамны къолундан келлик зат тюлдю.

Алай а, Аны нюрю – Кёкде да, джюрекде да, Сёзде да...
Илхам, керамат ачылады бир-бирде бизге да.
Джууукълашабыз, къуллукъ эте, Анга...
Джашайбыз, шукур эте Анга.

ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк,
Аланы да унутдурады джюрек.
Джанымдан, джашаудан да тойгъанма,
Назму джазгъанны да къойгъанма.

Сан джерге кириб, джан Кёкге чыгъыб бара,
Дуния кёзюме кёрюнеди къара.
Адамлары, джулдузлары болса да,
Акъ, джашил айрымканлары болса да,
Дуния кёзюме кёрюнеди къара.

Акъ, джашил айрымканнга ушаса да кёлюм,
Кюеме: Адамгъа, джулдузгъа да келеди ёлюм.
Къарангыгъа батады Алам.
Тауусулады Заман.

Нек келдим дуниягъа, кетерик болуб,
Сыйыт-къычырыкъ этерик болуб?!
Ким билед, ол дуния мындан игирек да болур,
Аны сезген – шыйых, файгъамбар, мёлек да болур,
Анга ийнаныргъа, ышаныргъа керек да болур.

Алай а,
Къара, къарангы кёрюнсе да дуния,
Джети кесекге бёлюнсе да дуния,
Джюрегими джети джарса да дуния,
Джанымдан, джашаудан да тоймам,
Назму джазгъанны да къоймам.

Кёлсюзлюкню джюрекден атама,
Алай а, къоркъама...
Джулдуз да къоркъады джукъланыргъа –
Кеси джангыз джанады къарангыда.
Кече-кюн да джанады къарангыда,
Джаныу бла сакълайды къарангыдан башын.
Мен да – алай.

Къарангыгъа болмаз ючюн аш,
Джарыкъ болургъа кюрешеме,
Джарыкъ назмула джазаргъа кюрешеме,
Джаным саудан ёлмезге кюрешеме.

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк.
Назму джилтинле чача, джанады джюрек.
Бир эрши ауанала къарайла къарангыдан.
Ай, джулдуз джарыгъы къутхарады мени аладан,
Джюрек джарыгъы къутхарады мени аладан.    
 
Къарангы чексизди, адам а – бурху.
Ёзге бюгече меннге тюшгенди «Къулху...» –
Къарала, къарангы да букъгъанла къачыб –
Меннге Акъ джол, Хакъ джол болгъанды ачыкъ.

Керти джашау алдады – магъана андады.
Кёкде, Джерде, джюрекде да бир нюр джарыкъ барды.
Ол къутхарады бизни,
Ол джашатады бизни

КЪУУГЪУН

Чууакъ кече. Толгъан Ай. Джулдузла.
Табигъатха белляу айта ёзен суу,
Минги Таудан саркъыб келген зем-зем суу,
Кюнбетде да джукълаб тургъан къаяла...

Джуртум мени! Терегинге, ташынга,
Тансыкъ бола, айланама тышында.
Кёргенлей а сеннге ушагъан джерлени,
Къанатланыб тебрейди джюрегим.

Нарат чегет, нарат хауа, Ата джурт!
Аллах бизге юлюш этген джандет джурт!
Европаны Сорбоннада сакъланнган бек эски суратында
«Джандет» деб, кёргюзтюлген Кавказ джурт!

Джандет джуртубузну бизден сыйырыргъа
Кюрешгенле, кюрешелле душманла.
Динибизден, тилибизден, тарихибизден, джерибизден да
Айырыргъа кюрешедиле ала –
Бизни думп этерге кюрешедиле ала.

Эки кере сюрюлгенбиз джандетден,
Эки кере да къайыталгъанбыз ызына:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...»,
Деб, Нарт джуртха, Ата джуртха къызына.
 
Терслик – ибилисде, кесибизде да...
Нек къысталгъанды джандетден Адам?
Нек джетеди адамгъа, халкъгъа да къыйынлыкъ?
Терслик – ибилисде, кесибизде да.

Аны ангылаб, тюшюнмесек, бирикмесек,
Аны ангылаб, диннге, тилге, джуртха да бегимесек,
Бир Аллахха – Хакъ Кертиге – бегимесек,
Хакъ джолгъа къайытмасакъ, тюзелмесек –
Къысталлыкъбыз ючюнчю кере да Ата джуртдан.

Аллах бергенни сакъламасакъ, джакъламасакъ,
Ол айтханча джюрюмесек, атламасакъ,
Ол айтханча, буюргъанча джашамасакъ,
Харамдан, гюнахдан тыйылмасакъ, тазаланмасакъ –
Сюрюллюкбюз ючюнчю кере да (ахыр кере!) Ата джуртдан.

Берген затларын сыйырлыкъды Аллах бизден,
Къуру къаллыкъбыз джерибизден, тилибизден...
Атыбыз огъуна тюлдю сакъланныкъ...

Джюрек аны сезиб, этеди хахай.
Кеч болгъунчу харам джукъудан уянырмы Къарачай?!
Уяныр, уялыр, джыяр эсин,
Харамдан, гюнахдан тыяр кесин.

Джангур къоркъууун этгенча джел,
Къыйынлыкъ къоркъууун этеме мен.
Гюнахдан чыгъама – айтама, сагъайтама халкъны,
Боллукъгъа кёзюн ачама аны.

Тюзюн айыргъа борчлулла шайыр бла имам.
Аллах берсин барыбызгъа да сабырлыкъ, иман.
Халкъым, Джуртум кёрюнмейле тубандан.
Не этейим? Сакълайма белги, оноу Аллахдан.
02. 11. 2004 – 08. 03. 2005

КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?

1
Биреу айтды:
50-ден сора,
Элибден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

2
Сен айтдынг:
50-ден сора,
Элимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

3
Ол айтды:
50-ден сора,
Сюйгенимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

4
Саудан ёлген айтды:
Элибден, Элден, Сюйгенимден, ахыры боллукъ джашаудан да
Чыкъгъанды кёлюм.
Мен йнаныр, мен ышаныр, мен таяныр джукъ джокъду дунияда –
Бары кёзбау, ётюрюк, джалгъан.
Джангыз ёлюмдю барыбызны да бирча кёрген, тенг этген.
Джангыз анга ийнанама мен.
5. МЕНМЕ НАСЫБЛЫ

50-ден сора:
Элибден сора,
Элимден сора
эмда
Сенден сора –
Мен ийнаныр, мен ышаныр, мен таяныр, мен къууаныр
Къалмагъанды джукъ.

Ол азмыды? Огъай,
Чексиз кёбдю ол –
Элиб – Эл – Сен...

Болсам да сау-эсен,
Ёлюб кетсем да мен –
Сизни билген –
Насыблыма мен.

Элиби, Эли, Сюйгени болгъан,
Ала ючюн джашай, ёле да тургъан –
Аллай Насыблыма Мен.

АЛЛАЙ НАСЫБЛЫ БОЛУРМУ?

Аллахдан, Адамдан да къууаныб,
Аллахны, Адамны да къууандырыб,
Джашагъан адам болурму?
Аллай насыблы болурму?

АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ

Адамлагъа ушайдыла терекле:
Ала да бизнича термилелле Кёкге,
Къарайла ёрге, баралла Кёкге...
Ой нечик ушайла терекле да бизге.

Огъесе, бизми ушайбыз алагъа?
Терекле ёсе, кёгере, чагъа, саргъала,
Къууанч, бушуу да сынай – джашайла, къартаялла.
Илинмек аджалдан не башха къайгъыдан
Замансыз да ёлелле.
Джангызлыкъ да билелле.
Чегет болуб, джамагъат болуб джашай да билелле.
Ой нечик ушайла бизге терекле.

Ала да юлешинелле къауумлагъа –
Эменлеге, бусакълагъа, наратлагъа...
Ала да джашайла биз джашагъан джерде.
Ала да термилелле ёлюмсюзлюкге, Кёкге.

Алай а джокъду алагъа да ёлюмсюзлюк.
Аны ючюн кёрюнелле ала алай мыдах.
Палахдан къачыб илинелле ташха, къаягъа да,
Ёзге ёлюм табады аланы къайда да –
Джокъду алагъа да тынчлыкъ-рахатлыкъ.

Алагъа джашау бергенле – Джер бла Кёк –
Ёлюм да берелле.
Терекле ёлелле
Джашагъанларыча – тауушсуз, шош.

Аллай сабырлыкъны, чыдамны,
Аллай тынгылауну, ангылауну
Къадар бизлеге да берсин.

Тамырлары Джерни,
Бутакълары Кёкню
Ийнакълай, къучакълай – алай
Джашайла, ёлелле терекле.

Джашауну,
Джерге, Кёкге да сюймекликни, бегимекликни
Белгисича сюелелле ала.

Кёкню джетинчи къатына да джеталмай,
Джюзюнчю таша Атны да табыб айталмай,
Керекли сёзню, Сёзню табалмай,
Бош сёлешиуню уа дурус кёралмай,
Тынгылаб, мыдах сюелелле ала. 

Терекледен мыдах бир джан болмаз дунияда.
Адам джанлагъа ушайдыла ала.
Кёб кёргенден, билгенден, сезгенден тынгылайдыла ала.
Ай толгъан кече терек ауанала
Ол дунияны кёргюзедиле кёзге,
Кетгенлени тюшюредиле эсге.

Кёзюме кёрюнеди алай –
Терек болуб тирилгенча адамла,
Терек болуб тирилгенча ёлгенле,
Ёлген адамланы джанларылла терекле.

Джердебиз, Кёкдебиз биз,
Адамлабыз, Тереклебиз биз.
Барыбыз да джерденбиз, Кёкденбиз,
Джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз.

Бир кюч джаратханды бизни,
Бир кюч джашатады бизни,
Бир кюч къаушатады бизни,
Бир кюч тирилтеди бизни.

Адамлагъа, тереклеге да къарай,
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай.
Ёмюрюбюз – кюн, ай...
Джюрегибиз – Кюн, Ай.

Тауусула Заман
Терекге таянады адам,
Адамгъа таянады терек –
Бир болалла адам бла терек.

Кёк, Джер да болалла джууукъ.
Боллукъдан билмесек да джукъ,
Кёб затны сезебиз. Тёзебиз,
Мадарсыздан бойсуна къадаргъа,
Кюрешебиз кюреше джашаргъа.

Адамлагъа, тереклеге да къарай,
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай.

АЧЫКЪ СЁЗ

Тюз айтханла: тонгузну
Джокъду аласы-къарасы.
Атасы къабан болса,
Анасы чочха болса,
Ким боллукъду баласы?

Уллусу уллу тонгуз,
Гитчеси гитче тонгуз.
Адамлыкъны, намысны,
Биченликни, бачханы,
Джашилликни, халалны
Кюрешелле чанчакълаб.

Была билген – кир, балчыкъ,
Была джайгъан кир, балчыкъ.
Тонгуз ургъан джуртубуз,
Тонгуз ургъан халкъыбыз,
Тонгуз ургъан атыбыз.

Тонгуз орун – элибиз,
Тонгуз орун – сёзюбюз,
Тонгуз орун – кёлюбюз,
Тонгуз орун – бетибиз.

Была бла джашай барсакъ,
Былагъа ушай барсакъ,
Былагъа тёзюб турсакъ,
Бурулурбуз биз кимге?

Быладан къутулмасакъ,
Джаханимге – джол ачыкъ.
Джурт да, Халкъ да, Адам да –
Тонгузла джатхан балчыкъ.

Аллах, сакъла гюнахдан,
Аллах, къутхар харамдан,
Иманлы кюч, билим бер.
Аланы хорларча биз,
Аманны хорларча биз,
Адамлай къалырча биз.

ДЖУЛДУЗ бла АЙ эмда КЪАРАЧАЙ

Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Аладан башха,
Аладан баш
Джукъ джокъду меннге.

Ала бла башлайма
Хар назмуму.
Аладанды джолум,
Алагъады джолум.

Алалла мени
Джаратхан, джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да.
Ала бла байламлыды
Джашау, ёлюм, ёлюмсюзлюк да.

Кёкден къарасам да, Джерден къарасам да,
Кёкге къарасам да, Джерге къарасам да,
Ауалгъа, бюгюннге, ахыргъа къарасам да,
Нюр тёге кёрюнелле ала –
Джулдузу бла Ай эмда Къарачай.

Эм къысха, эм узун Сёз да – ала,
Эм джууукъ, эм узакъ да – ала,
Кёкде, Джерде, кёлде да – ала;
Джюрекге сыйыннган чексизлик да ала,
Ангыгъа сыйынмагъан чексизлик да ала,
Сёз да, магъана да, Джан джурт да ала,
Эски, джангы, тамблагъы Джурт да ала.

Джулдуз бла Ай
эмда
Къарачай.

ДЖАН

1
Джан – отду, нюрдю, джылыуду, джарыкъды,
Тёнгек а – отун.

2
Джулдузла джарыталла Кёкню,
Чыракъла джарыталла элни,
Сюймеклик джарытады кёлню.
Къарангыны, къарангылыкъны, къара кючлени да чача,
Джаналла Кёкде джулдузла да,
Джаналла Джерде Адамла да –
Джана тауусулалла ала,
Джарыкъгъа бурулалла ала,
Буйрукъгъа бойсуналла ала.

Бизге:
«Джан!»,- деб, берилгенди джан.
Аны ангылагъанды – Адам,
Анга бойсуннганды – Адам.

Джан – ол атды, сыфатды, этимди.
Ол бизге Кёкден келген нюрдю, буйрукъду.

Джаны болгъан джанмазгъа болурму?
Джанмагъан – ол Адам болурму?
Джансыз – джаныусуз джашау болурму?

Аллах бизге берген нюр эмда буйрукъ:
Джан.

3
Джулдузла джарыталла Кёкню.
Чыракъла  джарыталла Элни.
Кёлню уа, кёлню
Неди джылытхан, джарытхан?
   
Джылытхан, джарытхан да кёлню,
Учундургъан, учургъан да кёлню –
Сюймеклик-Игилик-Халаллыкъ-
Эркинлик-Тюзлюк – Адамлыкъ.

Джулдузла джарыталла Кёкню.
Алай джарытады кёлню,
Алай тазалайды кёлню
Сюймеклик-Игилик-Халаллыкъ-
Эркинлик-Тюзлюк – Адамлыкъ.

Аланы сакълагъанды – Адам,
Аланы къатлагъанды – Адам,
Ала ючюн кюрешгенди – Адам.
КЪАРА ТАНЫ, ТАНЫТ,  ДЖАЙ

Къарачай – Халкъ, Джурт;
Ат, сыфат эмда аманат:
Къара таны, къара джай.

Узайдан – Джулдуз бла Айдан –
Эннген буйрукъ Къарачай:
Къара таны, къара джай.

Эки дуниядан да
Юлюшлю болургъа излей эсенг –
Къара таны, къара джай.

Кёк-Джер чек, Кёк-Джер аууш
Эмда керамат таууш – Къарачай:
Къара таны, къара джай.

Къарачай. Магъанасы:
Къара таны, къара джай.
Биз халкъны джарата туруб,
Аллах атагъан Ат
Эмда Андан келген
Буйрукъ, борч, аманат:
Къара таны, къара джай.

Сакъланыу, къутулуу джол – Олду бизге,
Аллах борч этген Олду бизге.
Къарачай – халкъым, джуртум, джаным-тиним.
Бизни къутхарлыкъ: къаара – окъуу, билим.

АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ

Терсейиб, гюнахлы болгъанма,
Ёрге бара не келе эниб.
Алай а, джыгъылмай, Адамлай къалгъанма –
Аллах сакълагъанды мени.

Халкъым бла бирге чайкъалгъанма,
Сыйрат кёпюрге да миниб.
Алай а, джыгъылмай, игиле бла къалгъанма –
Аллах къутхаргъанды мени.
Ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Тирилген да этгенме, ёлюб.
Бир Аллахха борчлулай къалама –
Джаратхан, джашатхан да Олду мени.

Ташха, Терекге, Адамгъа да
Табыннган кёзюулерим болгъанды мени.
Къыйынлыкъ-палах тюшюндюргенди –
Аллахдан башха джокъду Тейри.

Имансыз адамла, джорукъла
Барыбызгъа салгъанла палах.
Сынаб, ангылаб, тюшюнюб айтама:
Аллахдан башха джокъду Аллах.

Берилген насыбын сакъламай,
Адам кеси кесин этеди джарлы:
Динин, тилин, джуртун сакъламай,
Кеси кесин тебереди джаргъа.
 
Адам башханы терслерге ёч болса да,
Кесини терслигин кетере эсинден –
Хар не игилик Аллахдан келеди,
Къыйынлыкъ а чыгъады адамны кесинден.

Харамгъа, гюнахха мен да булгъаннганма,
Ёрге бара не келе эниб.
Халкъым бла бирге чайкъалгъанма
Сыйрат кёпюрге да миниб.

Чексиз тюлдю тёзюмю Аллахны да.
Кёб джумшакълыкъ кёргенбиз Андан.
Не джашарыкъбыз буюргъанча Аллах,
Не имансызлагъа боллукъбуз олтан.

Аллах айтханча джашамасакъ биз,
Аллах бергенин сыйырлыкъды бизден.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб,
Манкъуртлача джашарыкъбыз Джерде.

Саналмай Адамгъа, Халкъгъа
Боллукъбуз калак итден да къоркъакъ, джууаш.
Биз – Аллахха бойсунургъа унамагъанла –
Имансызлагъа боллукъбуз къул-къарауаш.

Халкъыма, Джуртума, Минги Тауума къарай,
Къоркъуудан, сагъышдан толады джюрегим.
Джарлы халкъым сёзюме тынглармы,
Аллахха да джетерми тилегим?!

ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Кечеми да кюндюз эте,
Джулдуз кибик тураса кёлюмде.
Тилек эте, сагъыш эте, къайгъы эте,
Гошаях бийчеча къарайса элимден.

Джылай-джылай, сен джаргъан Къара таш
Эсиме тюшеди, бир къара таш кёргенлей.
Джандым, кюйдюм – энди мен кёсеу баш,
Узакъдады джашилленнген-кёгерген.
 
Арабызда Шимал тенгиз, буз тенгиз.
Джулдуз къычырымла бла тергеледи арабыз.
Биз – джаннетсиз къалгъан Адам бла Хауабыз,
Джангыдан тюшербизми ары биз?

Хыйныдан-халмешден къутулур мадар излей,
Мен ётгенме тенгизледен-теркледен.
Джюрексинеме дарман-дары табылмай –
Бир таууш келеди мийикледен-кёкледен.

Чынгыл башында джанкъылычха ушайды ол,
Тюнгюлюу бла умут арасында джашнайды ол,
Гошаях бийчени ауазына, тилегине, джырына да ушайды ол.
Джарылгъан джюрегимде джашайды ол.

МУРАТЫМ

Назмугъа, китабха да ат алай атайма,
Сабийге атагъанча ат.

Кёз кёргеннге, кёрмегеннге да,
Джюрек сезгеннге, сезмегеннге да,
Дунияда болгъаннга, болмагъаннга да,
Болгъаннга, боллукъгъа да,
Кетгеннге, келликге да,
Джангыдан атайма ат, береме сыфат.
Ачылады керамат:
Дуния джангыдан ачылады манга,
Дуниягъа джангыдан тууама кесим да.

Табигъатха тынгылайма, ангылайма:
Ташаны этеме туру.
Ёлюмге къазама уру.
Джашаугъа узатама къол,
Джашаугъа ачама джол.

Алай а,
Джерге, Кёкге да, Ташха, Терекге да
Керекмиди биз атагъан ат?
Керекмиди биз берген сыфат?

Хар джан кеси биледи кесини керти атын, керти сыфатын.
Аны ючюн излейбиз Аллахны да джюзюнчю атын.

Хар джанны иннетин, тилин, атын, сыфатын
Сезиудю, билиудю, билдириудю
Мени да муратым.

АТ, СЫФАТ эмда МАГЪАНА 

Ай! Ай. Ай...
Ой! Ой. Ой...

Хар харифде, бёлюмде, тауушда
Кёб тюрлю сыфат,
Кёб тюрлю магъана.

А – Айгъа атланнган таууш,
Узайгъа элтген аууш.

Кёзню, кёлню, джюрекни да
Аламгъа тартхан таууш.
Кёзню, кёлню, джюрекни да
Аллахха ачхан таууш.
О – джана тургъан от.
От къуршоуду О.
Аны ичине тюшюб,
Тышына чыгъалгъан кимди?

Джашауну бойнуна
Ёлюм такъгъан дууагъа
Ушайды ол.

Хар харифни, бёлюмню, тауушну
Кёб тюрлю аты, сыфаты, магъанасы.

Ай! Ай. Ай...
Ой! Ой. Ой...

ДЖУЛДУЗ

Джулдуз узакъдан кёрюнеди ариу,
Къатына барсанг а – джана тургъан от.

КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА

Ташха, Терекге къарайма,
Мен аланы ангылайма:
сёзден талсам, эриксем,
сизден, джанымдан да безсем –
Мен да алача тынгылайма.

СЁЗ бла ШИЙИР

Джарылгъан джюрекге алхамды балхам,
Шийир да – дарманды анга.
Не Къуран окъуй, не назму джаза,
Алай чыгъыучанма тангнга.

Бир джанындалла Джурт да, Кааба да.
Хакъгъа къуллукъ эте, къалам да, къама да,
Сёзню, Шийирни джаялла халкъгъа;
Къарагъа къара дейле, акъ дейле акъгъа.

Къалам да, къама да къуллукъ этиу бла Хакъгъа –
Джангыз да алай бла – джарайла халкъгъа.
Элиб деген эл бюгеди темирни,
Элиб билген эл сыйыды ёмюрню.
Ёрге тутхан Сёзню, Шийирни –
Болалады Адам да, Халкъ да.

Джюрекде тутхан Хакъ Сёзню, Акъ Сёзню
Болалады Адам да, Халкъ да.

Къыйналгъан джаннга алхамды балхам,
Шийир да – дарманды анга.
Къуран окъуй, назму джаза,
Алай чыгъыучанма тангнга.

ТАЗАЛАНА ГЮНАХДАН, ХАРАМДАН

Джюрегим  джулдузча джанады,
Нюр джилтинле чартлайла къаламдан.
Джаным Хакъына къулланады,
Тазалана гюнахдан-харамдан.

Къанатлы болуб да учдум Кёкде,
Терек болуб да джашадым Джерде,
Итлени кесген бёрю да болдум,
Джанлыдан къачхан кийик да болдум.

Сюймеклик да, кёрюб болмау да
Джюрегимде джашайла мени,
Джюрегими ашайла мени,
Джюрегимден бошайла мени.

Санларым да дауачылла манга,
Эсим да талайды мени.
Джахил да, алим да, шайтан да, мёлек да
Тёрт джанына тарталла мени.

Джуртум да, халкъым да, ахлум да,
Тилегим да, дуам да, назмум да
Кимден, неден аладыла кюч,
Кимге, неге бередиле кюч?

Джаным Хакъгъа къулланады,
Гюнахдан-харамдан болама азат.
Джюрегим джулдузча джанады,
Къолларым къагъалла къанат.

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма.
Аладан къачыб да барлыкъса къайры?
Ючюнчю дунияны уа излейме.

Аллахны джюзюнчю атын излегенча,
Джаным сау джандетге кирирге излегенча,
Джаным сау Аллахха тюберге излегенча,
Ючюнчю дунияны излейме.

Огъай, барын да сынаргъа излейме –
Джашауну-ёлюуню-тирилиуню да.
Ючюнчю дунияны кёреди ючюнчю кёз.
Ары къаратады, тартады биринчи Сёз.

Джан ёлюмсюздю.
Адамны учунуууна, термилиуюне да,
Ёлюуюне, тирилиуюне да,
Ичинден, тышындан да къарайды Ол.

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма.
Аладан къачыб да барлыкъса къайры?
Ючюнчю дунияны уа излейме.
Сеземе, кёреме, терезесинден къарайма:
Ичине кирирге уа джокъду амал –
Терезеси, эшиги да джабыкъла.
Ичгери чакъыргъан да джокъду мени.

Сюелеме ючюнчю дунияны босагъасында.

КЪУРАН СЁЗ

Къарачай – Къарашауай – Къаара джай.
Бу сёзледе (Сёзде!) – Джер, Кюн эмда Ай.
Бу Сёзде – Къара суу, Къара тенгиз, Къара халкъ.
Бу Сёзде – Акъ суу, Акъ тенгиз, Акъ халкъ.
Бу Сёзде – уллулукъ, мийиклик, тазалыкъ.
Бу Сёзде – джулдуз тамыр, нарт тамыр.
Минги Таулу Минги таулу Минги халкъым.
Келген джолунг да, барлыкъ джолунг да джашыныбла сени атынгда,
Бютеу къадарынг-джазыуунг джазылыбды сени атынгда,
Не этеринг да айтылыбды сени атынгда.
Къуран  Сёз, аманат Сёз, керамат Сёз – Къарачай.

ШЕЙИТЛЕ

Халкъ башчыла Джохар, Зелимха, Аслан.
Джигитле Джохар, Зелимха, Аслан.
Дин ючюн, тил ючюн, Джурт ючюн ёлгенле,
Халкъ намысы ючюн, халкъ насыбы ючюн ёлгенле,
Эркинлик ючюн, Тюзлюк ючюн ёлгенле.
Шейитле Джохар, Зелимха, Аслан.

Шейитлеге ёлюм джокъду –
Алкъын тирилликле ала.
Мурдарлагъа этилликди сюд.
Къайытырыкъла Джохар, Зелимха, Аслан.
Халкъ башына, джуртуна да боллукъду эркин.

Шейитлеге, миллет джигитлеге
Ёлюм джокъду.
Мурдарлагъа, мурдар джорукъгъа
Келликди ёлюм.

Тёре кюн алдады.
Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Тирилликле Джохар, Зелимха, Аслан.
Хорлам алдады.

ДЖАХИЛ НАЗМУ

Терекни бутагъын сындырыб,
Келтириб юйде суугъа сукъгъанла.
Энди ол джылыугъа алданыб,
Чирчик этиб, чагъыб тебрегенди.

Алай а ол, тамыр иелмей,
Ашау табалмай мууал болгъанлай –
Аны отха атарыкъла,
Не да  эшикге быргъарыкъла.
Анга ушамайбызмы биз да Джерде?
Ким эсе да, къайдан эсе да келтириб,
Джерге орнатханды адамны –
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк а бермегенди.

Ёмюрлюкге иелмей тамыр,
Биз да ол бутакъча къуу болгъанлай,
Орнатхан къол джашаудан юзюб,
Кёзкёрмезге быргъайды бизни.

Ёмюрлени келеди соруу,
Джууабсыз къалады соруу:
Ким, къайда, къалай, не заманда
Эмда не мурат бла, не ючюн
Джаратханды адамны?
Не ючюн джашатады эмда къаушатады?

Билмейме, билирге уа излейме
Ауалны, ахырны, дунияны, джашауну.
Кимди, неди адам? Къайданды, къайрыды джолу?
Джашаудан, ёлюмден сора да бармыды бир зат?
Хар неде бармыды магъана, джорукъ?
Огъесе, бары да ётюрюкмюдю?

Терек бутакъны, джазыкъсыныб,
Суудан чыгъарыб, бачхада орнатханма:
Орналырмы, къалырмы – ким билсин?   
Анга тюл, кесиме этеме сагъыш.
Джашаугъа, ёлюмге, къадаргъа этеме сагъыш.
Соруу кёбдю, джууаб а – къайда? 

ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ

Эки имбашымда эки мёлек
Бири сууабымы, бири да гюнахымы
Тохтаусуз джазыб кюрешелле,
Бир-бири бла да сёлешелле –
Аланы эшитеди джюрек.

Салам бериб, айтама алагъа:
Сууабымы-гюнахымы кесим да джазама.

Джазама къыйдырмай, толусу бла, тюзюча,
Къоркъмай, уялмай, болгъаныча джазама.

Сууабым-гюнахым джазылгъан дефтерле
Адам кёлтюралмазча болгъанла бир.
Аллах берген тауусулса ёмюр,
Ала боллукъла хар неме да шагъат.

Мёлекле айтдыла: сууабынгы-гюнахынгы
Дефтерлеге тюшюрюб, хазырлайбыз Аллахха.
Сен а кимге джазаса джазгъанынгы?
Санынг, джанынг, сёзюнг да кимге этелле къуллукъ?

Джууаб орнуна мен да кеси кесиме сордум:
Кимге, неге, не ючюн джазама джазгъанымы,
Саным, джаным, сёзюм да кимге этелле къуллукъ?

ИГИ ДЖОРАЛА

Бу дунияда джылагъан тиширыу болса,
Зорлукъ, къыйынлыкъ, бушуу джетиб тюл,
Джангыз, ушхууур эте, кёзю сохандан джыласын.

Бу дунияда къан тёгюлгени болса – ол,
Къууанчха асралгъан къурманлыкъ малны къаны болсун джангыз.
Башха къан тёгюлмесин дунияда,
Башха джан ачымасын дунияда.

АГЪАЧ

Ол бизге солургъа береди хауа,
Ол бизге джашаргъа болады юй.
Ахыр джолгъа да атланабыз юсюнде Аны...
Билмейми табыннганла бабала Анга?

Джаратылыуну, джашауну, ёлюмню да билген,
Биз кёрген, биз билген джанланы ичинде
Хайырлылыгъы, ариулугъу, сабырлыгъы бла да
Кимди, неди тенг боллукъ Анга?

Джерни, Кёкню да бирча сюйген,
Аланы араларында келечича тургъан,
Адамгъа, къанатлыгъа да къууанч болгъан,
Ёзенде, тауда да джашау къургъан,
Къайсы джан барды андан сора?

Къадау Таш да эрийди
Джашау урлукъ юсюне тюшсе:
Не нарт Сосуркъа джаратылады андан,
Не нарат Терек ёседи анда.

Ташха, Агъачха табыннган таулуну туудугъу,
Мен бюгюн бир Аллахха урсам да баш,
Джашаууму, джуртуму, эсими да тёрюнде
Турадыла Терек бла Таш.
Ёлюб кетсем да къабырымы башында
Турлукъдула Терек бла Таш.
 
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Джанымдан да бек сюеме
Эркинликни, Тюзлюкню.
Кёб айланнганма таулада
Джанлыдан сакълай кийикни.

Адамны шайтандан сакълай,
Айланнганланы да кёреме.
Ол шыйыхлагъа, мубареклеге
Ийилиб салам береме.

Хакъ Кертини, Тюзлюкню
Ёр джолунда баргъанла,
Къутхарлыкъла кеслерин,
Дунияны да азабдан.

Кесибизни эсгермесек,
Биз тюшюнюб, ойланыб,
Иймансыз окъуу-билим
Къурутурукъду дунияны.

Аллахсызладанды, мынафыкъладанды
Джюрекде джара да, таб да.
Бизни къутхарлыкъ джангыз –
Иман бла Китабды.
ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА!

Джуртум мени!
Суула, чегетле, мийикле,
Таулула, къушла, кийикле
Хоншу болуб джашагъан джер,
Джандет джуртха ушагъан джер.

Кавказ джуртлу Минги таулу Тейри халкъым,
Кесине, джуртуна да сакъ болмагъан «тели» халкъым,
Динине, тилине да бек болмагъан сейир халкъым,
Кеси кесинги хайда тона, ёлтюр, къурут.

Сен не къралгъа, не хоншугъа тюлсе керек.
Джандет джуртунга джутланалла джау, шох да, узакъ, джууукъ да.
Кими кюч бла, кими хыйны-хыйла бла
Джуртунга ие болургъа кюрешелле,
Кесинги уа джалчы этерге, къул этерге кюрешелле.

Аны ючюн къууаналла сени абызырай баргъанынга,
Ичкичи, хауле, тумакъ бола баргъанынга.
Аны ючюн кюрешелле сени Аллахынгдан айырыргъа,
Аллах берген динингден, тилингден, джуртунгдан айырыргъа.

Аны ючюн сени тарихсиз этерге кюрешелле,
Тамырсыз Терекни къуу боллугъун душманла билелле.
Аны ючюн нарт тамырларынгы кеселле,
Бутакъларынгы сындыралла, чапракъларынгы юзелле.
Хар ким къолундан келгенча хата салыб кюрешеди.

Барын да кёре, сен джыймайса эсинги,
Гюнахдан, харамдан тыймайса кесинги,
Бирикмейсе, сакъламайса, джакъламайса кесинги;
Душман къазгъан уругъа джууукълаша бараса,
Нарт ас-алан къабырланы эки джараса.

Узакъ, джууукъ да тюлдю сеннге къоркъуу салгъан.
Сени къыйынлыгъынг терендеди, ичингдеди, кесингдеди.
Кеси аллына келмейди Эркинлик-Бошлукъ.
Аллах да «Аллах» дегеннге этеди болушлукъ.


Агъачны кесинден чюй этиб джаралла.
Сени да амантишлеринг кёб бола баралла.
Амантишледен душманнга къайсы болса эм бек къул-къарауаш,
Халкъыбызгъа аны этедиле баш.

Душманны тюбюне джатады ол,
Джуртну, халкъны да сатады ол.
Кесича этерге кюрешеди къалгъанланы да,
Ичкичиликге, къахмеликге тартады аланы да.

Халкъым амантишлеринден арытылмай,
Амантишле къара багъанагъа тагъылмай,
Аланы къара иннетлери, ишлери ачылмай,
Джамагъат да аланы джийиргеншли бетлерине тюкюрмей,
Акъ къарадан, керти ётюрюкден айырылмай,
Джокъду мадар, халкъым, сеннге сакъланыргъа.

Игиге иги, аманнга аман деу бла,
Джууукъну тюл, тюзню ёрге тутуу бла,
Джуууукъну, халкъны тюл, Хакъны ёрге тутуу бла,
Аллах айтханча, буюргъанча джашау бла,
Сакъланныкъса, халкъым, дунияда.

Алай болмаса, тюб боллукъса сен,
Аякъ тюбде къаллыкъса сен,
Джандет джуртунг да джаулагъа къаллыкъды...
Джашаугъа, ёлюмге да джол ачыкъды – сайла.

АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ
 
1. ДЖАШАУГЪА КЪАЙТАРГЪАНСА МЕНИ

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Рахатлыкъ келеди джюрекге.

Къайгъы-палах солуу бермей, къуууб,
Тюзледен таулагъа ёрлетгенди мени.
Тургъанлай, адамдан, джашаудан да суууб,
Мийикден къараб кёргенме Сени.

Кюн-суу секиртмени тюбюнде
Джуууна тура эдинг Сен.
Кюлюб сууну чачханынг сайын,
Джанкъылычла къура эдинг Сен.

Суудан тутуб къаядан
Энгишге салынырым келди.
Къутхарыр ючюнмю мени къайгъыдан
Кёрюннген болур эдинг Сен?!

Алманы къабхан Хауаны кёрюб,
Адам да менича тюрленнген (нюрленнген!) болуред:
«Керти джандет меннге Сенсе»,- деб,
Хауаны артыкъ да сюйген болуред.

Къазыкълыкъда бюгюлмейди чыбыкъ,
Алай а, сюймей, не этейим Сени?
Кёзкёрмезден мёлекча чыгъыб,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.

Дуния, джашау болгъан къадарда,
Ол кюн-суу секиртмени тюбюндеча,
Сезим-сёз секиртмеми ичинде
Нюр чача, кюле, ойнай,
Сансыз-санаусуз джылланы
Сакъланныкъса халкъны эсинде.

Игилик, Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб,
Адамгъа, джашаугъа, къадаргъа да
Дау айта тургъанлай ичимден,
Бир да ажымсыз, мени ассылыкъдан
Къутхарыр ючюн кёрюннгенсе Сен.

Таубагъа къайтаргъанса мени,
Джашаугъа къайтаргъанса мени,
Шийирге къайтаргъанса мени,
Тынгысыз сабырлыкъ бергенсе –
Сюймезге боллукъмуду Сени?

Кераматча ачылгъанса меннге,
Кёкден, кёлден да кетгенди булут.

Джюрекге къайытыб, бегигенле
Иман, Сюймеклик эмда Умут.

Аланы Сени юсюнг бла
Бергенди, билдиргенди Кёк.
Игилик-Тюзлюк ючюн сермешир ючюн
Джангыдан тирилгенди джюрек.

Замансызлай кюйгенме, къартайгъанма,
Алай а сюймезге боллукъмуду Сени?
Чыкъгъан джанымы ызына къайтаргъанса,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.
 
2.ТАБИГЪАТХА КЪАРАСАМ

адамладан арысам,
таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

Бир Аллах джаратханды бизни –
Джанлы, джансыз, таша, туру табигъатны барын.
Джокъдан джукъ бола, джукъдан джокъ бола,
Джашайбыз-ёлебиз-тирилебиз.

Табигъатды бизни биринчи юйюбюз.
Сабий тилибиз, тинибиз, динибиз да – Олду.
Джангылай, джашлай, джашиллей тургъан
Бизни эски джуртубуз, биринчи джуртубуз – табигъатды,
Ахыр юйюбюз, ахыр джуртубуз да – Олду.

Аны ючюн болурму бир-бирде
Адамладан, халкъдан эсе,
Ата джурт кесине бегирек тартханы?!

Таш, Терек, Суу, Къая, Тау,
Кийикле, къанатлыла,
Кёк, Джер, Ай, джулдуз – бары да
Эм узакъ, эм джууукъ джууукъларыбыз тюлмюлле бизни?


Бёрю улуу, турна таууш да
Бизни сакълаб тургъан эски джуртну
Келечилерича эшитилмеймилле?

Сен – Терек, мен – Адам, ол – къанатлы...
Къанатлы учады, адам джюрюйдю,
Сен а, Терек, бир джерден тебмей, ёсесе.
Сени тилинги эшитген, ангылагъан да джокъду.
Алай а, барыбыздан да онглуса сен –
Сен бизге солургъа хауа бересе.

Адам джашатмайды терекни,
Терек джашатады адамны.
Билген, ангылагъан аны
Кесин табигъатдан баш кёрюрмю?

Бир кюч джаратханды бизни.
Терек да, адам да, къанатлы да
Табигъатны балаларыбыз.
Бир-бирибизден не онглу, не акъыллы тюлбюз.
Хар ким кесича онглу, акъыллы.
Алай а, бары да хайырлылла адамдан.
Адамдан заранлы джан джокъду табигъатда.

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

3. ТАБИГЪАТ

Сёз бла айтылмазлыкъ, айтылынмазлыкъ зат –
Табигъат деген олду.
Сёзню, тилни кючю джетмеген чекде
Башланады ол.

Ол кючлюдю бизден.
Ол кючлюдю сёзден.
Ол тюрлендиреди бизни.
Ол тюрлендиреди сёзню.

Аны джоругъуна сыйынмай,
Аны кеслерини джорукъларына бойсундурургъа излегенле –
Артда сокъуранмай къалмагъанла.

Табигъатха
Не бий, не къул болургъа излеме.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюреш.
Андан чыкъгъанбыз, анга къайытырыкъбыз.
Ол бир кесекге бошлагъанды бизни.
Не мурат бла? Ким биледи.

Алай а, ол
Бизни тышыбыздан, ичибизден да къараб турады.
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къутулуб да барлыкъса къайры?
Ансыз джукъ джокъду.

Ёзге, табигъатны кесине бойсундурургъа,
Андан баш болургъа излейди адам.

Табигъат кесини баласына сейирсиниб къарайды,
Джазыкъсыннган да этеди аны.
Биз билмегенни биледи ол.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюрешейик.

ЗАРЛЫКЪДЫ СЕНИ ДЖАУУНГ

Кюрешсе да акъ кийиб,
Къаурагъа ушайды ол.
Зарлыкъдан къара кюйюб,
Къалай да джашайды ол?!

Джашилликге къаргъышды
Къатхан къаураны сёзю.
Джазгъаны – хыйны дуа,
Къара джылан да – ёзю.

Сюеледи къаурача,
Сюркеледи джыланча.
Билмегеннге кёзбау бла
Кёрюнеди адамча.

Къаралыб, кюйюб, къатыб,
Зарлыкъдан ёле тургъан,
Ёрге баргъан адамгъа
Ташадан юре тургъан,

Ой насыбсыз джазыкъ джан!
Къурумай барад дауунг.
Аллах-адам да тюл,
Зарлыкъды сени джауунг.

ТАМБЛАБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

Багушда да ёседи гокка.
Мен аны санайма джокъгъа.
Алай а, сагъыш этмей джукъгъа,
Аны къоюнларына къысыб,
Юйлерине келтиргенле да барла,
Тёрге ётдюргенле да барла.
Ушамагъан джукъмайды – билеме...

Кёреме: гокка, бийче къызгъа ушаргъа кюрешсе да,
Кесин таб тутаргъа кюрешсе да,
Сырына тартмай къалмайды,
Бир кюн бир багуш ийис этмей къоймайды.
Таша – болады туру.

Адамла соралла:
Кимни къызыды, къайда ёсгенди бу?
Ёзден къалагъа да къалай киргенди бу?

Алай а, болгъанды кеч.
Гокка юйге ийгенди тамыр.
Гоккадан гоккачыкъла туугъанла.
Акъ, къара – бары къатышханды.

Айырылмай халал-харам, сууаб-гюнах, ай медет,
Тюрленнгенди ёзден къылыкъ, тау адет.
Ёзден къала оюлгъанды алай.
Джангыз джер-ат-тил къалгъанды – Къарачай.
Ким биледи, ол да кёбге барырмы, сакъланырмы?
Халкъ эс джыйыб, къозгъалырмы, уянырмы?

Кёзюме кёрюнелле мийик таула,
Гелеу кырдык, нарат чегет, таза суула...
Сакъланнганбыз, къыйын болса да ётген заман.
Мени титиретеди бюгюнюбюз эмда... келлик заман:
Къоркъама джуртубузну кючлейле деб башхала –
Кёб бола баралла аман хансла, чыгъанакъла, «гоккала».

ДЖУРТНУ БЕТИ эмда АУАЗЫ

Акъ къаядан къара суу чынгайды.
Къазла, къанкъазла, къызла да джуууналла аны тюбюнде.
Ол учхан сууда мёлекле да къанатларын суууталла,
Сёзле да джанланалла-къанатланалла къарыу алыб андан.

Акъ къаяда джашайла къушла, илячинле, кёгюрчюнле да.
Аны ранларында отлайла джугъутурла, кийикле да.
Тёбенде тургъанланы ёрге тарта, мийикле да
Агъаралла кёкге тиреб башларын.

Къара суу Акъ къаядан чынгаб,
Ашыгъыш кетиб барады тенгизге,
Джагъалары да джашил къанатлагъа ушаб –
Джандет къобанча кёрюнеди ол бизге.

Миги Тау. Акъ къая. Къара суу.
Къадау таш. Джангыз терек. Нарат къол.
Таш. Къая. Тау. Суу. Чегет –
Бары да айталла: таза бол, сабыр бол, Адам бол,
Джандет джуртунга тыйыншлы бол.

НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА

Назму тизгинле – атлауучлалла.
Ала бла энеме Джерге,
Ала бла чыгъама Кёкге.
Назму тизгинле – атлауучлалла.

Аллахха къуллукъ этеди къалам,
Адамгъа да береди салам.
Аллахны Сёзюн джаяды халкъгъа,
Адамны тартады-джууукълашдырады Хакъгъа.

Эгизлелле шыйых бла шайыр:
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге болалла хайыр.
Келям – Керамат – Шериат – Санат – Адабият...
Аланы кючлеринден нюрленеди хаят.

Назму тизгинле да, аятлача,
Кёкледен энелле да Джерге,
Бизни къараталла-тарталла-чыгъаралла ёрге.
 
Назму тизгинле да – аятлача,
Назму тизгенле да – шыйыхлача.

Эгизлелле шыйых бла шайыр.

ЮЧГЮЛ ДУА

Я Раббий,
Акъ дунияны сакъ къызы Рабият бла
Боллукъмуду экен джазыуум мени?
Огъесе,
Файгъамбарны къызына,
Апсатыны къызына да ушагъан
Фатима бламы байларыкъса мени?

Назмула бла салсам да таш,
Сорууума табмадым джууаб.

Мен а, экисин да алыб,
Бирин онг джаныма,
Бирин да сол джаныма салыб,
Джашаргъа излей эдим алай.

Экиси – эки имбашымда эки мёлегим,
Экиси – экиге бёлюннген джюрегим,
Экиси – мен бирча сюйген эки сюйгеним.
Экиси – эки къанатым,
Кёклеге учхан санатым,
Къууаныр, ачыр сагъатым.

Бирини да джанына тиймез ючюн,
Бирини да гюнахына кирмез ючюн,
Экисинден да къалдым къуру.
Ючюбюз – ючгюл бир дуа,
Поэзияны бойнунда турлукъ,
Поэзияны сакълаб турлукъ.
Хоу,
Тау поэзияны къуш бойнунда
Ючюбюз – ючгюл бир дуа.

Джашауда уа – этеме сагъыш,
Экинге да этеме сагъыш,
Экинге да этеме алгъыш:
Джазыгъыз-джайыгъыз насыблы болсун, узакъ болсун,
Сизге ёмюрде да келмесин къыш.

Джуртда къалгъан къанатларым,
Бюгюн сизни тюшюреме эсге.
Мёлеклени айта атларын,
Гюнахлы кесими санайма терсге.

Аллах, адам да тюл, джорукъ, шайтан да тюл,
Адам кеси кесин этеди джарлы.
Тюзелирча тюлдю джангылыч.
Джазыуум – эки юзюлген джангкъылыч
Башында чынгылны, джарны.

Алай а, сиз барсыз – мен саума.
Дунияда сизден ариу джокъду бир джан,
Джандет джуртубузгъа сизден тыйыншлы джокъду бир джан,
Сюймекликге, насыбха  сизден тыйыншлы джокъду бир джан.
Джашауну, поэзияны да джаны, бети, сыйы да – сиз.

Сиз джашагъан дунияды меннге керти дуния.
Сиз джашагъан дунияды – сейир, аламат.
Сизни Аллахха этеме аманат.

Мындан, джалгъан дуниядан, сизни таба къараб,
Кёб затха тюшюнеме, сокъуранама, ойланама.
Сизни юсюгюзден этеме сагъыш.
Къадарыбызгъа этеме сагъыш.

Ставангер, 12. 04. 2005


ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ++++++++++++

1. ДЖАЗ

Джашил ырджыда акъ чакъгъан Терек.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

2. ДЖАЙ
 
Джангы джетген къыз баш къусхан нартюхлени ичинде.

3. КЮЗ
 
Исси кюннге, толгъан Айгъа, бишген кёгетге да ушаб,
Терекден алма юзе тургъан тиширыу.

4. КЪАЧ

Къазакъ бёрюню улууу бла
Джангыз турнаны къычырыгъы
Тюбешген чек, тюбешген кёзюу.

5. КЪЫШ

Акъ къуш къара джерде.

ДЖАЗГЪЫ КЮН

1

Джаш джырчыгъа
Джашил ырджыда
Акъ чакъгъан балий –
Мюйюшде сюелген
Келинчикча кёрюнеди
Ау джаулугъу бла башында.

2

Арабызда чекде, ырджыда
Джазгъы сезимледен Акъ чакъгъан Терек.

Эки джанында бачхала,
Сюрюлюб, тырнау салыныб,
Баразала тартылыб,
Урлукъ атарча болгъанла.

Кёкде къанатлыла
Бир-бирин сюрюб ойнагъандан, тебсегенден талсала,
Ырджыда акъ чакъгъан Терекге къонуб,
Ийнар айтышыргъа кёчелле.
Сызгъыралла, джюуюлдейле, джырлайла. Ала бла бирге
Терек кеси да джырлагъанча кёрюнеди.

Джылы, джарыкъ, огъурлу джангур ётгенден сора,
Мылы джер, Кюннге тынгылаб, тютюнлейди.
Излейди ол тирилирге, тилленирге, джашаргъа, джашнаргъа да.

Къарайма
Джашил ырджыда Акъ чакъгъан Терекге.
Урлукъ сакълаб тургъан къара сабаннга да
Къарайма.

Сен да къарайса алагъа.

Сабан, бачха къайгъыдан башха,
Бир къайгъыбыз, сагъышыбыз джокъду.   
 
ИГИ ДЖОРА

Ушамагъан – джукъмайды.
Биз тыйыншлы болмасакъ,
Бу мийик Джурт, Минги Тау
Берилирмеди бизге?

Тау да, таулу да – Минги,
Бычакъгъа кёреди – къын.
Ата-бабамла мени
Алан, булгар, шумер, гун...

Тюрк тамырдан чыкъгъанбыз,
Тарихибиз – теренден.
Биз ун болуб къалмадыкъ
Зулму къургъан тирменде.
Джолубуз – узакъ, узун –
Кёб палахха тюбетди,
Алай а тюб этмеди –
Бизбиз шумер, скиф, гун...

Узакъ, узун джол джюрюб,
Бюгюнлеге джетдик биз.
Кесибизге Къаф тауну
Байракъ, джыр да этдик биз.

«Къан бла кирген джан бла
 Чыгъад» деген сёз да бар.
Сакъланнган къауумланы,
Минг-мингджыллыкъ халкъланы
Тизиминде биз да бар.

Бизни блады сыйлы Хакъ.
Чырагъыбыз – джулдуз, Ай.
Тюрк-муслиман-кавказ халкъ –
Минги таулу Къарачай

Тыйыншлыды Таууна,
Тыйыншлыды Джуртуна –
Олду эм уллу къууанч,
Олду эм уллу насыб.

АЛЛАХХА, АДАМГЪА ДА СОРАМА

Бир-бирде чалкъы чалырча болама,
Джугъутурча, тикге илиниб,
Бир-бирде уа – чёбден атламазча,
Солугъан да ауур кёрюнюб.

Не джашырыу, ма алайды хал.
Ёзге, кёлсюзлюк келишмейди Эрге.
«Таулулай, эркишилей къал!» -
Таш бла Терек кёл этелле меннге.

«Отха, суугъа да Ташча чыда. Ёлсенг да,
Терекча, аякъ юсюнде ёл»,-
Нарт халкъым манга этеди кёл.
Алай джашаргъа, ёлюрге кереклисин билсем да,
Кёлюм бир-бирде болады такъыр –
Кесим ючюн тюл:
Халкъым-Джуртумду къайгъым-сагъышым;
Къоркъама тас болад деб, тил.

Къоркъама тас болад деб, халкъым. Кетмесе да,
Джуртдан джангыдан сюрюлюб не да кёчюб,
Бир башха адетлеге, башха тилге кёчюб,
Тас болад деб, къоркъама халкъым.
Башха тилле, башха динле, башха халкъла
Джуртубузну кючлейле деб, къоркъама.
Бу къоркъууду джюрекни талагъан, ашагъан, кемирген.
Аллахха, халкъыма да сорама:

Эй уллу Аллах! Джаратдынг бизни,
Джашау да, дин да, тил да, джурт да бердинг,
Аланы сакъларча ангы да, билим да, иман да бердинг –
Къайданды сора бу сагъыш-къайгъы-къоркъуу?!

Эй тюрк-муслиман-кавказ халкъым!
Бар эсе сени Тейринг-Аллахынг,
Аллах берген Китабынг, дининг, тилинг, джуртунг бар эсе,
Алагъа бек болурча
Ангынг, эсинг, билиминг, иманынг да бар эсе,
Бу сагъыш-къайгъы-къоркъуу къайданды сора?

Халкъыма-Джуртума
Къайдан, кимден, неден чыгъады къоркъуу?
Узакъданмы, джууукъданмы?
Тышынданмы, ичибизденми?
Башхаладанмы, кесибизденми?
Кимден, неден, къайдан келеди къоркъуу?
Не ючюн чыгъады, барды къоркъуу?

Сезебизми, кёребизми, ангылайбызмы, билебизми аны?
Биле эсек, этебизми мадар?
Биригирге, сакъланыргъа кюрешебизми?

Тейри адамларындан – ата-бабаларыбыздан
Джетгенди бизге бу Джурт да, тил да.
Биз бюгюн тас этсек аланы,
Ата-бабалагъа тыйыншлыбызмы?
Тыйыншлыбызмы джаратхан Аллахха?

Берилгенни сакълаялмай эсек,
Сакъларгъа да кюрешмей эсек,
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?
Адамбызмы, Халкъбызмы биз?

ШАЙЫР

Джашауну
Кесине да, башхагъа да байракъ эталгъан, байрам эталгъан
Олду шайыр.

Джашауну кесине, бютеу адам улуна да
Байракъ эталгъан, байрам эталгъан –
Шайырланы шайырыды ол,
Шайырланы шыйыхыды ол.
«Шайыр шыйых», «Шыйых шайыр» деб да,
Атайла анга, айталла анга.

ДЖАША

Не ючюн джазады адам назму?
Не ючюн джырлайды терекде къанатлы?
Не ючюн джаналла кёкде джулдузла?
Не ючюн?

Джаратылгъан-туугъан-ёсген-джашагъан-ёлген;
Сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан,
Къайсыгъызсыз эталлыкъ джууаб:
Неди джашауну магъанасы?

Не ючюн джаратханды Аллах аламланы?
Кёклени, Джерни – алада болгъанны барын?
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню,
Туру, таша дунияланы барын
Не ючюн джаратханды Ол?

Барыны да неди магъанасы?
- Джаратхан биледи аны. Анга сор.
Сорама, сакълайма джууаб.
Джокъду джууаб.
Бу дуния – сорууду, ол дуния – джууаб.
Адам сорууду, Аллахды джууаб.
Джууаб табалмагъан назмучу болады,
Джууаб табалгъан афенди болады.

Окъуй, джаза, сагъыш эте, ангарыла,
Не иманнга келесе, не имандан чыгъаса;
Не акъыл джыяса, не акъылдан чыгъаса.

Джаратхан не деб джаратханды бизни?
Хар неде да бармыды бир магъана?
- Джашауду джашауну магъанасы.
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса! Джаша.

Кесинг да джаша, башхагъа да джашау бер.
Башха дуниялагъа да терезе, эшик ач.
Хар къайда да болсун джыр-той-къууанч,
Джангыз зулмугъа, ауруугъа, ёлюмге болмасын орун.

Къарангы да джарысын джарыкъдан.
Къум тюзню да кючлесин джашил чегет.
Хар къайда да джашау, сюймеклик, берекет, насыб болсун,
Кёк да, Джер да, джюрек да джазгъы сезимледен толсун –
Ма алай болсун.

Сюймеклик бла джашауду дунияны тутуругъу, багъанасы.
Адам болууну да олду магъанасы.
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса. Джаша.
Ёлюмню тюл, джашауну байракъ эт,
Джашауну кесинге да, башхагъа да байрам эт.

Кесинг да джарыкъ бол, башханы да кёлюн кёлтюр.
Иннетинг-сёзюнг-ишинг бла да къууанч келтир.
Уч, учун – джашауну байракъ эт,
Аны кесинге, башхагъа да байрам эт.

Джашауду – джашауну магъанасы.
Аны сакълау, къатлау, иги этиу – борчубуз бизни.
Ким, къалай, не ючюн джаратханды джашауну?
Билирге излейме, алай а билмейме аны.
Махтау а салама – Джаратыучугъа, Джаратханнга.
Хар къуру да разыма Анга.
КЁРЮНЮУЮ АЙ бла ДЖУЛДУЗНУ +++++++++++

1. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ

Бачхада эм мийик терекни
Тюз тёппесине къонуб, джырлайды бир къанатлы.
Ол джырлайды эки чакъда:
Танг джарый эмда кёз байлана.

Танг аласында джарыкъды аны джыры –
Джашау, къууанч-насыб алдача кёрюне болур.
Кёз байлана уа нек джарыкъды аны джыры?
Къыйынды джууаб табхан анга.

Огъесе, ол бурху джан да
Юретеми болур бизни сабырлыкъгъа эмда таукелликге?
Кюннге, кечеге да акъылманча, Эрча тюберге. Дерге:
Джашау, ёлюм да – хакъ.

Дайым, танг джарый эмда кёз байлана,
Терекден бир джырны джырлайды чыпчыкъ.
Тынгыларгъа, ангыларгъа кюрешеме аланы –
Къанатлыны джырын да, кесин да.

Ангыларгъа кюрешеме кесими да:
Ол терек – тёнгегим, ол чыпчыкъ да – джаным болурламы?
Джангыз, не заманды заман?
Кёз байланамы турады, огъесе тангмы келеди атыб?

2. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Тёнгек да, джюрек да, ангы да
Тансыкълайла Джерни, Кёкню, джулдузну, Айны да,
Нарт-алан-тюрк-муслиман Кавказ халкъларын, джуртларын – Къарачайны да.
Ала бла бирге Сени да, Сени да, Сени да.

Сан джурт, джан джурт – Джер бла Кёк.
Табигъат рухубуз – Таш бла Терек.
Дуния белгибиз Мийик тау, Акъ тау – Минги Тау.
Ала бла джашайла ангы-эс-джюрек.

Джети джол айырылгъан Джерде
Бир джолну сайлаялмалла тёнгек, джюрек, эмда ангы.
Бири тартды джерге, бири тартды ёрге,
Бири да бир башха, таша дунияланы изледи –
Сегизинчи джолну, кёрюнмеген джолну изледи.

Ючюсю юч джанына тартыб,
Даулаша, къыйынлаша тургъанлай,
Чыкъды да Джангы Ай бла Джулдуз
Къалгъан джолла кёрюндюле мутхуз.
Тёнгекни, джюрекни, ангыны да
Бирикдирди джангы Ай бла джулдуз.

Ол къарады джети къат Кёкден да,
Ол къарады Ташдан, Терекден да,
Джарытды кёлню да, юйню да, Элни да,
Бир этди айырылгъан тёнгекни, ангыны, джюрекни да –
Къутхарды чачыла, оюла, джоюла баргъан дунияны.

Насыблылла, кёргенле, ангылагъанла Аны.
Насыблылла Ол къутхаргъан джанла –
Баргъанла Ол джарытхан джолда.

Кёрюнюую Ай бла джулдузну –
Джарыуу Джер-Кёк джолубузну,
Джангырыуу ангы-эс-джюрек джолубузну.

Ай бла джулдуз кёрюндю да, этди
Джанымы таза, кёлюмю чууакъ.
Ангылау, сабырлыкъ, таукеллик да берди:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.   

3. КЪАРАБ ТАШДАН, НАЗМУДАН, ТЕРЕКДЕН

Хар кюнюмю джашайма алай,
Джерде ахыр кюнюмю джашай тургъанча,
Мен бек сюйген джулдузу бла Ай
Мени ол бир дуниягъа чакъыра тургъанча.

Алай а, ёлюмсюз эсе джан –
Бу дунияда къояргъа излейме аны.
Ташха, Терекге эмда Сёзге
Кёчсюн да джашасын джаным.

Мен кёб агъач орнатханма, ёсдюргенме,
Алада нарат, бусакъ, кёгет терекле да бар.
Наратны орнатханма къыш да, джай да джашил болгъаны ючюн,
Бусакъны – субайлыгъы, агъачны бийи болгъаны ючюн,
Кёгет тереклени да кёгетлери ючюн.

Бачхада тереклечалла назмуларым да:
Кими – къыш да, джай да кёгерген наратха ушайды,
Кими – бусакъча – субайлыгъы, ариулугъу бла тартады кесине,
Кими – тыш къарамы бла тюл, ич магъанасы бла
Зырма битген кёгет тереклеге болады тенг.

Мен терек бачха орнатханма, ёсдюргенме,
Назму китаб да джазгъанма учунуб.
Алай а ташлагъа тиймегенди хайырым –
Аладан юй ишлегенме, бачханы тёгерегине этгенме хуна.
Бир-бири юсюне орнатханма, къалагъанма,
Алай эте ёсдюргенме хунаны, юйню да.
Бир-бирде шийирни да къурайма алай.

Умут этеме тереклерим, назмуларым,
Ташдан, агъачдан, сёзден къалагъан къалаларым,
Бу дунияда къалырла, оюлмазла деб,
Мен кетсем да, ала къалырла деб,
Келлик тёлюлеге да джарарла деб,
Ала бла туудукъла да хайырланырла деб.

Аллай ийнамым болгъаны себебли,
Ташха, Терекге, Шийирге кёчеди джаным.
Адам улу, бу дуния сау болуб,
Ташха, Терекге, Сёзге да келмез ёлюм.
Ала керек болгъанлай турурла деб этеме умут.

Харкюннгю ишими этеме алай –
Ёлюмсюз этерге кюрешгенча дунияны,
Назмум, тилегим, дуам къутхарлыкъча аны,
Кесим да къутуллукъча ёлюмден.


Ташха, Терекге, Назмугъа кёчюб бошаса джаным,
Бош къалгъан тёнгегим кирликди, къошуллукъду джерге,
Ташым да, сын болуб, сюелликди ёрге,
Сёзле да, терек чапыракъла бла бирге,
Айланныкъла биразны тынгы табмай, учуб.

Андан сора хар не орнуна келликди.
Ташдан, Терекден, Назмудан
Джаным къарарыкъды сизге,
Къайгъыра, джарарыкъды сизге.

Сыйласагъыз, сакъласагъыз Ташны, Назмуну, Терекни
Къууандырлыкъсыз мени.
Къарай Ташыма, Назмума, Терегиме,
Къарагъанча боллукъсуз джаныма-джюрегиме.
Къараб, Ташдан, Назмудан, Терекден,
Сизден къууана, джашарыкъма мен.

4. АДАМ, АЛЛАХЫНГЫ ЭСГЕР!

Аллах адам этиб джаратхан эсе,
Джарыкъ дуниягъа къаратхан эсе,
Игини-аманны, халалны-харамны, суабны-гюнахны айыртхан эсе,
Къалай джашаргъа кереклисин ангылатхан эсе,
Келечилеринден Сёзюн айтдыргъан эсе,
Китабла ийген эсе, къара танытхан эсе,
Джол сайлауну уа кесинге къойгъан эсе,
Джангыз, иннетинг-сёзюнг-ишинг ючюн да
Соруу-суал боллугъун эслетген эсе,
Къыямат Кюн боллугъугъун эсгертген эсе,
Не керекди андан сора?

Аллах айтханча джашаргъа унамай эсенг,
Башынгы отха сугъа эсенг,
Сора терслейсе кимни, нени?

Эй адам улу! Сени кесингден уллу
Джокъду душманынг-джаууунг.
Хар не палахны да кесингден кёр.
Не, Аллах айтханча, джаша, Адам бол.
Не да хайуан, джаныуар бол да – тюб бол.

Ол экисинден башха джол – джокъду.
Эй адам улу! Титире, уял, уян.
Кеч болгъунчу кесинги эсгер.
Аллахынгы эсгер.

ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН++++++++++

Мен бу Терекни орнатхан эдим
Къанатлыла анда джашар ючюн,
Кёгетинден да ашар ючюн,
Тюрлю-тюрлю джырла да джырлар ючюн.

Алай а ол кюнден кюннге
Мууалдан мууал бола келиб,
Ахыры къуу болуб къалды.
Не ючюн? Топрагъы-ашауу бар,
Кюн, суу кереклиси джокъ,
Къурт ургъаны джокъ.
Сау Терек къуу болуб къалды.

Адамдан, малдан джетмеди заран.
Анга киши айтмады аман.
Кёгети-берекети ючюн, ариулугъу, кёлекккеси ючюн
Джанла бары разыелле анга.
Джашил терек а къуу болуб къалды.

Кёб кюрешдим табалмай аны чурумун-сылтауун.
Энди ангылайма терекни къуу этген не болгъанын.

Аны къуу этген къанатлыланы джырлары эди –
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу.
Ала джырлаелле танг аласындан ашхам къарангысына дери
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джашауларын-джырларын.

Ол тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джырла
Тынгысын-тынчлыгъын къурутуб,
Къуу этиб къойдула сау терекни, джашил терекни.
«Терегибиз къуу болду да къалды» деб, къанатлыла
Учуб кетиб къондула бир башха терекге.

Мен аланы ызларындан къараб къалдым –
Мени джылларым-джырларым эдиле ала.
АУУШДА+++++++++++

Ол дуниягъа къарагъанны сезими-сёзю да,
Ол дуниядан къарагъанны сезими-сёзю да –
Къанатлы джанны эки тюрлю къанатылла.

Мен да –
Къыйынлы джанладан бири –
Элли джылыма дери
Элден къарадым Ары,
Энди Андан къарайма Бери.

Элли джылда джангырады Эл да.
Аны бла бирге джангырама Мен да.
Джангыз, Хакъгъа табынама энди.
Адамгъа, Халкъгъа да бегирек къайгъырама энди.

Элиме, джуртума къайытама энди,
Тейриме къайытама энди.
Суу джангы-эски ызына къайытханча,
Джангы-эски, джаш-къарт джуртума къайытама.

Ол буруннгу ангы Сёзню,
Хар къуру да джангы Сёзню,
Нюр чача джаннган Сёзню,
Джангыз Сёзню, джанлы Сёзню,
Кёк-джер Сёзню,
Ёлюмсюз Сёзню,
Нарт Сёзню
Айтама-къайтарама, 
Алай а керти атын джашырама:

Окъугъан англар,
Излеген табар
Ол таша Сёзню,
Тамаша Сёзню.

Ауушда эшитилинеди Ол.
Ауушдан кёрюнеди Ол.
Сангырау да эшитирикди Аны.
Сокъур да кёрлюкдю Аны.
Сакълайды Ол.
ДЖОЛ
 
Шийир дуниядан къанатлы сёзле учуб чыгъыб,
Бу дунияда къонар, джашар джер излеб,
Джууукъгъа, узакъгъа да къарайла.

Ала излеген джурт – болургъа керекди:
Мийик да, таза да, ариу да –
Ташда гюлча, къаяда Терекча,
Кюн таякъча Кёкде...

Алай а, ала
Эм мийикге, эм тазагъа, эм ариугъа санаб,
Адам кёлюне ашыгъалла.

Сокъурана да болурла артда,
Ким биледи.
Ёзге, къайдан, неден, не чурум бла
Башланса да аланы джоллары,
Келтирген а – адам джюрегине келтиреди.

Анда тохтаб, джашабмы къалырла,
Андан да чыгъыб, учубму кетерле –
Къонакъгъа, къонакъбайгъа кёре боллукъду  ол да.

Бир киши да билмейди
Къалай боллугъун къадары, джолу
Сёзню да, адамны да, дунияны да.

КЪАЯДА ТЕРЕК
(суратла)

1

Къара Къаядан акъ булутха къарадым.
Къара Къаяда къара къайгъы кёб эди,
Тёгерегим а – чууакъ эди, кёк эди;
Акъ булут да – кесине тарта –
Акъ тюшча, иги тюшча кёрюне эди.

Алай а, къыйын болса да, тюшден эсе – тюн иги,
Алай болса да, джокъдан эсе – джукъ иги;
Джашагъан къыйын болса да,
Не болур джашаудан иги?
Терекни дуниягъа беклигин,сабырлыгъын
Кесиме юлгю этиб алдым.
Къара Къаяда Джашил Наратча къалдым.

2
Акъ тубандан Къара Къая къарайды.
Ол Акъ дунияда къара къайгъыгъа ушайды.

Ёзенни ёрге келген акъ тубан,
Бютеу ёзенни толтуруб келсе да,
Къара Къаяны, къара къайгъыны джабалмайды,
Аны белинден ёрге чыгъалмайды.
Къара Къаядан акъ тубаннга къарайма.

3
Акъ Къаяда Джашил Терек
Джууукълаша келген къара булутха къараб,
Ичинде шыбыласы болгъан къара булутха къараб,
Къыйынлы дунияны сагъайтыргъа кюреше,
Адам улугъа белги берирге кюреше,
Къуугъун байракъча чайкъалады джелде.

4
Джашил нарат
Къара Къаядан
Ёзенни ёрге келген
Акъ тубаннга къарайды.

5
Акъ Къаяда Джашил Терек.
Тюбюнде – уруб баргъан тенгиз-терк.
Башында – джууукълашыб келген къара булут.

6
Къара Къаяда да джашиллигин тас этмеген Нарат Терекге
Акъ булутла, акъ умутла да,
Къанатлыла, къанатлы сёзле да
Ёчдюле къонаргъа.


АКЪ ДУНИЯ

Тенгиз да – Акъ, кемеле да – акъ;
Джагъала да – акъ, дуппурла, таула да – акъ;
Балыкъла да – акъ, аюле да – акъ;
Къушла да – акъ; джайла, къышла да – акъ;
Кюнле, кечеле да – акъ; сагъышла, назмула да – акъ.
– Адамла уа? – Билмейме,
Алай а, кёзюме не да, ким да кёрюнеди акъ.
Акъ дунияды былайы.

Шимал Норвегия

ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН++++++++++

Къарт болгъанды терек.
Бермейди кёгет.
Энди аны кесерге деб,
Мычхысы, балтасы бла келеди бир къарт.

Къарт адам бла къарт терекге этеме сагъыш.

Къарт терек къарт адамгъа къараб,
Не дей болур анга ичинден,
Не тюше болур аны эсине?

Бу къарт (олсагъатда джаш эди)
Аны бачхагъа келтириб орнатханымы?
Къараб, сакълаб, ёсдюргеними?
Алгъыш этгеними кёгетинден къабыб?

Терек чыммакъ чакъгъан кёзюуде,
Аны къатына юй бийчеси бла сабийлерин сюеб,
Нечик сюе эди ол суратха алыргъа.

Кюн иссиде
Терек тюбюне бешикни салыб,
Кеслери бачхада тюрт-мюрт этгенде,
Джашил терек бла бешикде сабий
Бир-бирине къараб, азмы ышаргъанла?
Чыпчыкъла да бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб, джырлаб,
Сабийни булджутаелле, къууандыраелле...
Ол кюнле кетгендиле энди.
Къарт, джараусуз болгъанды терек.
Чакъмайды, этмейди кёгет,
Ёре турукъ болгъанды,
Къуу болгъанды зауаллы кеси.
Адамла, къанатлыла да сууугъанла андан.

Кёзю къыймай, тёгерегине кёб айланыб,
Мурулдай, андан кечмеклик тилей,
Къарт терекни кеседи къарт адам.

«Менича джараусуз, хайырсыз адамлагъа
Ёлюм да келирге унамай, къыйнайды;
Сизге уа, менича бир сер къарт табылады да,
Тамырыгъыз бла къурутады.

Сюйюб тюл, амалсыз болуб.
Сизни орнугъузгъа бир джаш терек орнатыр ючюн.
Сизге тиймей къояргъа – джер дыккыды».

Быллай «дуаны» да окъуй,
Къарт терекни кеседи къарт.

Экисине да къараб,
Экисине д тынгылаб,
Джашаугъа, ёлюмге да этеме сагъыш.

АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Андан бери ненча кере тюрленди дуния,
Ётдю-кетди ненча ёмюр, ненча джыл.
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа
Не къыйын эди, узакъ эди джол.
 
Арадан минг-минг ёмюр кетсе да,
Билмейме, ол джолну къалайындабыз биз?
Ол джолда барабызмы биз?
Ызыбызгъамы отлайбыз огъесе?

Джашыныбла ичибизде хайуан, джаныуар:
Адамны, адамлыкъны хорлайла бир-бирде ала,
Иман-намыс бурууну ояргъа кюрешелле ала –
Адам бла шайтанны арасында бурунча барады къазауат.

Хайуан-джаныуар сезимлеге хорлатсакъ кесибизни,
Учуз-сыйсыз затлагъа ийсек эсибизни,
Тёнгекни баш этсек тинден-рухдан-джандан,
Дуния малны да – Билимден-Китабдан,

Сора, бютеу къыйыныбызны къуярыкъбыз суугъа –
Къайытырыкъбыз джахилликге, меджисуугъа,
Ызыбызгъа айланыб, боллукъбуз хайуан, джаныуар –
Кирликбиз кирге, балчыкъгъа джангыдан.

Адам, адамлыкъ къарыусуз болгъанлай,
Ичде джаныуар тышына чыкъгъанлай,
Биягъынлай зулму-зорлукъ-сыйсызлыкъ кючлейди дунияны –
Кёре, сынай келебиз джашауда аны...

...Ичибизде тургъан джанлы-джаныуар
Тышына чыгъаргъа излеб,
Бизни хорларгъа излеб,
Улуйду, хырылдайды, тырнайды бизни,
Кече, кюн да ичибизден талайды бизни.

Алай а, не аз да анга джол берсек –
Ол хорларыкъды, джутарыкъды бизни.
Джаныуар – адамны ичинде тюл,
Джаныуарны ичинде боллукъду адам.

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Андан бери ненча тюрленди дуния,
Арадан кетди ненча ёмюр, ненча джыл.
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа
Не къыйын эди, узакъ эди джол.

КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Аллахдан башха тейри джокъду дей,
Кёкге къараб, къууаннган, улугъан да этдим.

Берилген джуртдан чыкъмай тышына,
Буюрулгъан ашны ашаргъа кюрешдим.
Эркинликден башха джукъ излемей башыма,
Бёрю джорукъ бла джашаргъа кюрешдим.

Тюзлерими кючлегенле итле,
Энди тауларыма да джутланалла-чабалла.
Сарыкъулакъ иелеринден кёл табыб,
Тауларымда джюрюрге, юрюрге да базалла.

Джюрюген, юрген бла къалмай,
Сыйырыргъа кюрешелле джуртуму менден.
Джуртума ие болургъа кюрешелле,
Бошаргъа кюрешеле бютеу бёрюледен.

Алай а болмаз – таулу таусуз къалмаз,
Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм.
Тюзлюкню, Эркинликни къаласыды Кавказ,
Душманны кесине, итине да – ёлюм.   

Тейриге табыннган, Сёзюне табылгъан тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Бюгюн да – къауумум, джыйыным, джуртум ючюн –
Къан-джан аямай кюреширге сёз бердим, ант этдим.
Душманла бла, итле бла, амантишле бла –
Халкъыма, Джуртума чабхан къара кючле бла –
Ёлгюнчю сермеширге ант этдим.

Улууумдан къарангы кёкде джулдузла джандыла,
Улудула, сагъайыб, джер джюзюнде бёрюле да.
Тейрибиз ючюн,
Эркинлигибиз, бёрюлюгюбюз, джуртубуз ючюн,
Хазыр болайыкъ джашаргъа, сермеширге, ёлюрге да.
Таукел болайыкъ, таукел барайыкъ урушха, ёлюмге да.

Улууумдан Кёкде джулдузла джандыла.
Улууума –
джыйын джанлыла, къазакъ бёрюле да къошулдула, къууандыла.
Терк огъуна урушха, къазауатха къуралдыла...

Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм:
Душманны кесине, итлерине да – ёлюм.
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР

1. БИРИНЧИ ШАЙЫР
 
Кёзю, сёзю, ауазы да – дуниягъа сейирсиниуден толуб;
Кеси да къууана, адамланы да къууандыра,
Аякъланыб, тиллениб башлагъан сабий,
Джангы джюрюб, сёлешиб башлагъан сабий –
Олду дунияда эм биринчи, эм керти, эм таза, эм тюз шайыр.

Къарайды – джангы сёзле да къурайды:
Джашау, дуния, табигъат,
Алада болгъан бары – джангы.
Сейирсиниуюне, къууанчына чек джокъду аны.
Сабий – биринчи шайыр.

2. ШИЙИР

Джангы туугъанны къычырыгъы,
Ёле тургъанны да аманаты, осуяты –
Назмуда.

Гяхиникни джашил умуту да,
Биченликни кесилген буту да
Къычыралла назмудан.

Чыммакъ акъ чакъгъан терек да,
Къара кёсеу болгъан джюрек да –
Шийирде.

Къанатлары джашау бла ёлюм болгъан
Аллай къанатлыды шийир.

3. ШАЙЫР ЭМДА ШИЙИР

Гюллени биринден бирине учуб,
Бал чибин джыяды бал.
Шайырлада да алайды хал.

Тин-рух-джан балды назму,
Кёлню-джюрекни балыды назму.

Эм ариу сезимледен, сёзледен
Джыйылады ол.
Ариу-таза-халал джюреклеге,
Ариулукъну-тазалыкъны-халаллыкъны сюйгенлеге,
Джашаудан, сюймекликден кюйгенлеге да
Ашды, дарманды ол.

Бал чибин джыяды бал,
Кесине тюл, башхалагъа.
Шайыр эсенг, сен да алай бол.
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр бол –
Къоркъуулу ишди бал джыйгъан.

Шайыр болур ючюн, бал джыяр ючюн –
Болургъа керекле къанатларынг,
Бал гюллеге джыйынг болургъа керекди,
Фахмунг, усталыгъынг, ётюнг да болургъа керекди.

Бал чибиннге ушайды шайыр. Аны сёзю –
Табигъатха, адамгъа да хайыр.
Ол кюрешеди ариулукъну табаргъа, кёргюзтюрге,
Адам джюрегин ариулукъ бла тазаларгъа.

Кёкледе, джерде болгъан хар не тюрлю ариулукъдан
Джыйылгъан балды шийир.
Ол балдан татмагъан, ашамагъан –
Толу адам болаллыкъ тюлдю,
Толу адамгъа саналлыкъ тюлдю.

4. ШАЙЫРНЫ ЁЛЧЕСИ

Шайырны бютеу ёмюрю-джашауу-джазгъаны да –
Къысха, узун болса да, тюрлю-тюрлю болса да – бир назмуду.
Бир назмуду шайырны джазгъаны.
Бир назмуду шайырны ёмюрю.

Джылла бла, санла бла, дуния мал бла тюл –
Назмула бла тергеледи
Аны ёмюрю, джашауу, байлыгъы да.

Шайырны ёлчеси назмуду.
Назму бла ёлчеленеди шайыр.
ТЫШ КЪРАЛДА

1

Кёз байланыргъа мен ёлеме,
Танг атаргъа тирилеме –
Джашайма алай.

Джюрекде – джулдуз бла Ай.
Кёкде – джулдуз бла Ай.
Ташда да – джулдуз бла Ай.

Билмейме, неди мени ёлтюрген,
Билмейме, неди мени тирилтген.
Билгеним: сакълайла мени
Кёкде, кёлде, ташда да – джулдузум, Айым
Эмда Халкъым-Джуртум – Къарачайым.

2

Узакъда джууукъла артыкъ да татлы.
Кёл да, кёз да, сёз да – къанатлы,
Учалла ары – туугъан джериме,
Узакъ, джууукъ да эшителле турна джырымы,
Аллах, адам да эшителле аны,
Кёк, Джер да тынгылайла анга.

Кёкде джулдузлагъа, джерде чыракълагъа
Джанымы бере, ёлеме кече.
Танг джарыб, джулдузла, чыракъла да джукълансала,
Джаным ызына тебрейди кёче.

Хоу, джулдузлагъа, чыракълагъа джаным – тамызыкъ:
Джана, джандырама аланы,
Алай а, кесим болама джазыкъ –
Тёнгегим джансыз къалады кече сайын.

Айырыла башласам джанымдан,
Эски сёз эсге келеди джангыдан:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.

Алай а, ала болур ючюн акъ,
Джан – болургъа керекди – чыракъ.
Джанаргъа керекди джан –
Джарыр ючюн танг,
Атар ючюн танг.

АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ++++++++++++

1
Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Анга къыйналгъан, ачыгъан, кюйген – гюнахды.
Хар кимге да, хар неге да оноу этген – Аллахды,
Эм къыйын кюнюбюзде Олду таянчакъ.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Джюрекден ийман кетмесин ансы,
Ангы-эс, сый-намыс кетмесин ансы,
Къалгъан затны табарыкъбыз джангыдан.

Джангыз, Джаратхан Аллахны кёлю чыкъмасын бизден,
Джангыз, кёлюбюз чыкъмасын кеси кесибизден.
Джангыз, Уллу Аллах болсун биргебизге,
Нени тас этсек да, тас этмейик иманны.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Имансыз, Китабсыз къалмайыкъ ансы,
Ахратсыз къалмайыкъ ансы,
Дуния мал да, дуния да къаллыкъла бизден.

Неди дуния мал, дуния кеси да?-
Эртде-кеч болса да тас этерикбиз аланы,
Джангыз, адамлыгъыбызны тас этмейик ансы,
Къалгъаннга – бир мадар болур.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Сау-эсен болсакъ, Аллах деген болсакъ –
Тюзде къалгъан малыбыз да табылыр,
Халал рысхыгъа да батарбыз джангыдан.

Келе-кете тургъан тюлдю джашаугъа тамал.
Ёмюрлюкге-ёлюмсюзлюкге барды джангыз бир джол, амал:
Ол да – джашау, буюргъанча Аллах.
2
Келе-кете тургъан затды дуния мал.

Адамла, халкъла
Ёмюрле узагъына джыйгъан рысхыларын, мюлклерин тас этиб,
Узакъларын, джууукъларын да тас этиб,
Ана тиллерин, Ата джуртларын да тас этиб,
Эркинликлерин, бютеу хакъларын да тас этиб,
Къазауатны, сюргюнню, джесирликни, тутмакъны да сынаб,
Минг тюрлю азабны, палахны, ёлюмню да сынаб,
Ол чексиз ачы сынауланы барындан ётюб,

Дагъыда джыйылалгъанла бир джерге,
Дагъыда къайыталгъанла джуртларына.
Джангыдан тирилтгенле тиллерин,
Джангыдан сюегенле юйлерин,
Джангыдан къурагъанла-къургъанла Эллерин.
 
Ала дуния малны неден да баш кёргенлери ючюн,
Дуния малны кеслерине бий, Тейри этгенлери ючюн,
Анга къул-къарауаш болгъанлары ючюн,
Дуния мал ючюн бир-бирин тонагъанлары, ёлтюргенлери ючюн,
Адамлыкъ шартларын – бетлерин, намысларын теблегенлери ючюн,
Хакъ кертиден, динден, имандан чыкъгъанлары ючюн,
Аланы – ол ассы болгъанланы –
Тюшюндюрюр ючюн, Хакъ кертиге къайтарыр ючюн,
Аллай сынаула бергенди Аллаху тагъала.

Тюшюнмей, керти диннге къайытыргъа унамай,
Къаллай бир адам, халкъ да тюб болгъанла дуниядан.

3
Къоркъама, халкъым, мен да сеннге:
Таркъайгъаннга ушайды уммет-миллет сезиминг,
Тарих эсинг да ушайды кетгеннге.
 
Сен эки кере сюрюлгенсе джуртунгдан:
Кесин муслиманнга санагъан Темир, сюргенди биринчи кере,
Гяуур Сталин сюргенди экинчи кере.

Бурху къраллыгъынгы, миллет хакъларынгы къайтарталмай ызына,
Гяуур тюбюнде тураса, инджиле, бюгюн да.
Ол къыйынлыкъла, сюргюнле сеннге нек джетгенин,
Сен энтда унамайса ангыларгъа.
Дуниялыкъгъа, дуния малгъа джутланыб,
Харамгъа, гюнахха батыб излейсе джашаргъа.

Дуния мал ючюн,
Бир-бирин тонагъан, ёлтюрген да – кёбден-кёб...
Тёзюб турурму чамланмайын бизге Кёк?

Окъумайбыз Китаб, тынгламайбыз Сёзге –
Джангы сынаула, джылаула керекмилле бизге?

ИЧГИ ДЖАУ

Ичги джаудан осал не болур,
Артха турмагъан бир джукъдан?!
Аллах, сен сакъла мени
Иннети аман джууукъдан.

КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ++++++++++++

1
Кёк тенгизде джюзюб баргъан акъ кеме,
Кёлде джюзген дууадакъгъа ушайды.
Мен билмейме, къайры бара болур ол?
Ташайгъынчы аны ызындан къарайма

2
Къычырыгъын кесине нёгер этиб,
Башым бла учуб ётдю къанатлы.
Кимни сюред, кимден къачад, огъесе,
Ол джанмыды айырылгъан тёнгекден?

3
Бёрю улуу Джер бла Кёкню байлайды,
Айгъа чыгъаргъа боллукъду аны бла, джау джибгеча, ёрлеб.
Алай а, бюгече мени кёлюм джарыкъды, джашнайды –
Учаргъа излейди, джулдуз джарыгъын джерлеб.

4
Тал терекни кёлеккеси бла кёлде
Ары-бери чынгаб ойнайды алтын чабакъ.
Тал терекге уа болмай андан асыу,
Мыдах къарайды суугъа, чабакъгъа, кёлеккесине да.

Мени кесими тюл, назмуларымы сюйген
Бир ариу къыз тюшеди эсиме.

Ол тал терекге ушайма мен,
Аны кёлеккесине ушайла назмуларым,
Ол ариу къыз да алтын чабакъгъа ушайды.

ДЖЮРЕК бла КЪАЙГЪЫ++++++++++

1
Сакъланыр ючюн адам бетим, миллет бетим,
Халкъымы, кесими да сукъмаз ючюн отха,
Аллах ючюн мен иннет этиб,
Дунияны атама артха.

Аллах деген Сёз эмда Аллахны Сёзю
Джанымы джангырталла мени.
Алай а, бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла
Намазлыкъда да джангылталла мени.

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла,
Кюн аманны къаргъаларыча,
Тынгы-тынчлыкъ бермейле джюрекге,
Къоймайла учаргъа Кёкге.

Къалай къутулургъа билмей аладан,
Айырылдым джуртумдан, къралдан.
Мадар излей джюрекге, башыма,
Кетдим тышына.

Алай а джокъду бир джерде да тынчлыкъ.
Джокъду, джокъду дунияда тынчлыкъ.
Къайгъы ичибиздеди, джюрегибиздеди –
Къайры барсакъ да биргебизгеди.

Джурт ауушдуруб, къачыб, бугъунуб –
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къайгъыны табыб тамырын-чурумун,
Аны бла кюреширге буюрады къадар:
Аны къайдан, къалай, не ючюн келгенин, англаб,
Сора – тюбю бла, тамыры бла къурутургъа.
Къайгъыдан артылыргъа, къутулургъа
Анда башха джокъду джол, амал.

Алай болмаса, эмегенни
Кесилген башыны орнуна эки баш чыгъыб келгенча,
Къайгъы юйреб, кёбюб, джайылыб,
Аман хансны тамырыча джайылыб,
Бошарыкъды джюрекден, бизден.

Файгъамбарны таууна чыкъгъанымда,
Мийикден дуниягъа, кесиме да къарагъанымда,
Быллай сагъышла келдиле башыма.

2
Мени къайгъымы сёлейтген юч зат барды:
Намаз, назму эмда суу.

Намазлыкъгъа, шийирге эмда тенгизге, къобаннга кирсем,
Рахатланады, тазаланады, къууанады кёлюм.

АХЫРЗАМАНЛА

1. СУУ АХЫРЗАМАН

Тюрленнгенди хауа,
Джангур да башлагъанды джауа.
Басыннгандан кёрюнмейди джукъ.
Кёк чартлагъан, джашнагъан да джууукъ.

Ургъан (ураган) джел къуугъун этиб ётдю.
Ызы бла суу ахырзаман джетди.
Кёкдеги къуюлду джерге,
Джердеги кёлтюрюлдю ёрге.

Ёзен ичи тенгиз болду, терк болду,
Таудан къарагъан да къоркъарча бир болду.
Болгъанны басды суу, алды суу,
Джангыз, тауда дорбуннга къысылгъан къалды сау.


Унух файгъамбарны кемеси керек эди дей,
Таудагъыла бир-бирин джокълайдыла, хей!
Джети кюнден тохтаб джангур, аязыды кюн.
Тинтелле: ёлгенди, тас болгъанды, сау къалгъанды ким?
Бу къыйынлыкъны берди бизге – ким?

Таулада эрийдиле къарла,
Суудан къарыладыла тарла.
Суу тюбюнде къалгъандыла тюзле,
Таулагъа дери кёлтюрюлгенле тенгизле.

Къаллай бир керекди заман
Алгъынча болур ючюн джашау, адам?
Джашау этген къыйын болса да бютюн,
Дорбунладан чыгъа тебреди тютюн.

2. БУЗ АХЫРЗАМАН

Минг-минг джыл кетди арадан.
Джашау тюзелди. Ёзге джангыдан
Къыйынлыкъ келди. Къышхы болду туруму хауаны.
Буз ахырзаман кючледи дунияны.

Джер бузлады, бузладыла суула.
Агъардыла тенгизле, тюзле, таула.
Алай а джашау къалмады юзюлюб.
Ёлген ёлдю, сау къалгъан кюрешиб,
Къар-буз дунияда джашаргъа юренди.
Бираздан хауа да тюрленди,
Джылыу айланды, джер кёгерди – келди джаз, джай.
Алгъынча кёрюндюле Кюн, джулдузла, Ай.

3. ОТ АХЫРЗАМАН

Дагъыда бир ахырзаман келди дуниягъа –
От ахырзаман. Ол тюшдю Кёкден, ол чыкъды джерден.
Ёртен тюшдю Джерге. Джер ушады Кюннге.
Арадан кетдиле джылла, ёмюрле.
Суууду джер.
Джангыдан башланды джашау.
От ахырзамандан да адам къалды сау.

4. АДАМ АХЫРЗАМАН
 
Болгъан ахырзаманла тюшюндюрмей,   
Табигъат къыйынлыкъла азлыкъ этгенча,
Адамла къыралла бир-бирин.

Чыгъаралла бютеу дуниягъа ёлюр от,
Ёлюр уу, джукъгъан ауруу,
Уруш сауут, бютеу дунияны къурутурукъ сауут...

Кеси кесин къурутуб кюрешсе да,
Адам ахырзамандан да сау къаллыкъды адам

5. АХЫР АХЫРЗАМАН

Адам улуну тюшюндюрюр ючюн,
Келгендиле гитче ахырзаманла.
Алай а, адам кёргюзтгенди
Тюшюнмезлигин, тюрленмезлигин.

Аны ючюн келликди Уллу Ахырзаман –
Ахыр ахырзаман – Керти Ахырзаман.

Аны келлиги хакъды.
Ол айтылады Китаблада.
Андан къутуллукъ джокъду.
Бу дунияны ахыры болукъду ол.

САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ?

Таш да ууалады, темир да ашалады,
Дунияда хар не да – алай.
От да джукъланады, джел да шаушалады,
Ёмюрлюк тюлдюле не Кюн, не Джер, не Ай.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда,
Дунияны кесине да келликди ёлюм.
Алай а адам ёлюрге излемейд –
«Ол дуния бард» деб, чапырады кёлюн.

Бир керти Тюзлюк, Эркинлик болмай,
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк зат болмай,
Бир ийнаныр, таяныр зат болмай,
Кёлюн-джюрегин бир басар зат болмай,
Къалай джашасын дунияда адам?
Къалай джашасын ёллюгюн билген?

Хакъ кёлю бла ийнанннган насыблыды:
Къууанчда, бушууда да таяна Аллахха,
Аллах буюргъанча джашайды, ёледи,
Джандетле ачыкъдыла анга.

Ийнанмагъан да кесича насыблыды:
Башхагъа тийирмей хатасын,
Джашаудан зауукъланыргъа кюреше эсе –
Хайда зауукълансын, джашасын.

Ийнаныргъа, къалыргъа да билмей,
Чайкъалыб тургъанды къыйынлы.
Ол Аллахха, адамгъа да дау салыргъа ёчдю,
Джашаргъа, ёлюрге да къоркъады насыбсыз.

Ийнаннган, ийнанмагъан, чайкъалгъан да –
Кеслерине, башхагъа да салмай дау, болмай джау,
Бир-бирине болуша джашаргъа кюреше эселе,
Джашауну, адамны сакъларгъа кюреше эселе,
Адам болургъа кюреше эселе –
Сора, ахырзаман келмезге да болур.

Алай болса да, джашау, ёлюм да – хакъ:
Джокъду ёлмезлик не адам, не халкъ.
Ёзге кёлню джапсаргъан да – кёб:
Джулдузладан толуду Кёк,
Умутдан толуду джюрек.

Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джана,
Бир дуния къурургъа башхасы къурала,
Къарангы кючлеб къоймай кёклени,
Джашау алай келеди ёмюрлени.

Кёлюмю басама. Алай а,
Биз билген дуния, джашау, адам улу джокъ боллукъ эсе,
Джолубуз тауусуллукъ эсе, бютеу къыйыныбыз тас боллукъ эсе,
Къыйналмай не этсин адам?
Ёзге, джашау джукъланмазгъа да болур. 
Адам ёлюмсюзлюкге джол табыб да къояр.
Сёзюбюз, ишибиз да болмазла зыраф.
Биз мадар этсек, къадар этер Аллах.

КЁРЮНЮР ЮЧЮН АЙ бла ДЖУЛДУЗ

Къара кючлелле бизге къара кийдирген.
Элибизге, джерибизге, джюрегибизге да кириб,
Къара иннетлерин джукъдурургъа, джаяргъа кюрешген,
Джаш тёлюбюзню бузаргъа, джояргъа кюрешген,
Минг-минг джылны ишлеген акъ къалабызны ояргъа кюрешген,
Халкъны-Джуртну тышындан, ичинден да къурутургъа кюрешген,
Бизни динсиз, тинсиз, тилсиз, джуртсуз, тарихсиз да къояргъа кюрешген, 
Бизни дуниясыз, ахратсыз да къояргъа кюрешген -
Бизни Аллахсыз къояргъа кюрешген
Аллай кючлелле ала.

Ичлеринде шыбылалары кёрюне да джашына,
Басыныб келген къара булутлагъа къарайма.
Сууну, джерни, кёкню да титирете ургъан
Къаты джелге, къыяма джелге, къара джелге, къайгъы джелге къарайма.

Къара джел келтирген къара булутланы
Чачаллыкъ – акъ джелди джангыз.
Чачаргъа керекди къара булутланы,
Кёрюнюр ючюн Ай бла джулдуз.

Къара джел келтиреди къара къайгъыны,
Акъ умутланы келтиреди акъ джел.
Кёкде, Джерде, джюрекде да сермешелле акъ бла къара,
Къара кюн да тууады акъ къанатлы халкъ джыр.

Алай джаратылгъанла нарт, алан джырла,
«Ачемез», «Татаркъан», «Хасаука» джырла да туугъанла алай.
...Зулму-зорлукъ-сюргюн джыллада
Тутулгъан эди Кюн, тутулгъан эди Ай.

Алай а, алай –
Кёкню, кёлню не бек басса да булут –
Сакълагъанла бизни, къутхаргъанла бизни
Иман, Сабырлыкъ эмда Умут.
Иман, сабырлыкъ эмда умут 
Китабдан, файгъамбардан, ата-бабадан бизге да кёчдю.
Нартла сынаб айтханла: «Эл ашагъан эмегенден
Эл Тёреси, эл Тейриси – кючлю».

Ма аны ючюн бизни бюгалмагъанды,
Кесине къул эталмагъанды зулму, палах.
Файгъамбар: «зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме»,- дегенди,
«Мадар этсенг, Къадар этерме» дегенди Аллах.

Къара кючлеге, къара къайгъылагъа буруу –
Акъ иннетди, акъ сёздю, акъ ишди джангыз.
Чачаргъа керекди къара булутланы
Кёрюнюр ючюн Ай бла джулдуз.
 
ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ

1
Сау тангнга чыкъгъан суу талны къууанчыды
Кёкледен эннген  Къобан сууну тауушу.

2
Ауазына тынгыласам Къобанны
Аятларын кёреме Къуранны.

3
Тауу, сууу, агъачы болмагъан дуния бар эсе –
Нечик насыбсызды ол.

4
Тау, суу, чегет – джашау да, ариулукъ да, байлыкъ да.
Кёкде, Джерде да аладан сейирлик не болур?

ЭЛЛИ

Кюзгюден меннге къарайды бир джаш –
Сакъалы – акъ, башы – къаббаш,
Джюреги уа – джаш;
Кёзю да джана, сёзю да – джангы:
Эллиде джангырады Эл да.
Эллиде джангырады Эр да.

Къуранны кёб кере чыгъыб,
Дагъыда джангыдан окъуб башлагъанча,
Магъанасын ангылай башлагъанча,
Джангыдан башлайма Джашауну.
Кюрешни да:
Эллиде джангырады Эл да.
Эллиде джангырады Эр да.

СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР

Заманында тюшюрмей къагъытха,
Бир сёзню, бир тизгинни тас этдим.
Малын тас этген
Аллай бир къыйнала болмаз.

Джюрекден, Кёкден келген тизгин эди ол.
Сансыз этдим да ансыз къалдым.
Къыйналдым:
Андан башланныгъед назму,
Огъесе, бир джангы дуния, джашауму башланныгъед андан?

Сёзюн тас этген шайыр,
Чапракъсыз къалгъан терекге тюл,
Терексиз къалгъан чапракъгъа ушайды.

АКЪ ДЖУРТНУ АКЪ КЪЫЗЛАРЫНА АКЪ НАЗМУ

Шимал тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
Буз, къар болуб джауады джерге.

Бу Эл, бу джурт – джер этегиди, къыйырды.
Былайы – джашауу, адети, тили да –
Меннге бютюн зорду, къыйынды.

Алай а,
Бу тенгиз къушла да, викинг къызла да
Кёзюме кёрюнелле ариу;
Сёзюме да берелле къарыу.

Маяковский тюшеди эсиме:
«Къара терили бир къарт болсам да мен, –
Дагъыда, къаджыкъмай, талмай, –
Орус тилге юренир эдим мен,
Ол тилде сёлешгени ючюн Ленин».

Огъай, Маяковский джолдаш, огъай.
Мен бир тышкъраллы тилге юренник болсам,
Ол тилде джюуюлдеген ариу къызла бла
Сёлешир ючюн, юренникме джангыз.

Акъ джуртну акъ шинли къызлары,
Чам этсем да, къонакъгъа чакъырсам да, кюрешмейле къызарыб.
Чалдырыб сёлешгениме тынгылайла ышарыб.
Хахай этгенле тенгиз къушлалла къуру.

«Тау къушну халисин билебиз биз.
Сакъ болугъуз, алдатырсыз кесигизни,
Назмуларына да бёлмегиз эсигизни –
Сакъланыгъыз аны аууна тюшгенден...».

«Садакъачыла, шантажыгъызны къоюгъуз.
Ауузугъузну таш бла, аш бла да джабарым келмейди.
Этмегиз да быллай бир къалабалыкъ,
Тенгизге барыгъыз: андады сизни ашыгъыз – чабакъ-балыкъ».

Викинг къызларын алыб баргъан тау къушха,
Тенгиз къушла зарланалла, чамланалла,
Джулуу алгъанлай а – шох болалла, рахатланалла:
Тёгерек – шош, джол да ачыкъ болады.

Тилине, джоругъуна, адетине юренеме
Бу халкъны кёлюн-джюрегин ангылар ючюн,
Сюймеклигими, разылыгъымы да айтыр ючюн.

Тенгиз толкъунла шын-шын туруб келелле –
Сезимлериме, сёзлериме да ушайла ала.
Узакъда таула да агъарыб сюелелле –
Джуртха къайытырымы сакълайла ала.

Мен а – сюймеклик эсими алыб,
Викинг джуртха ургъанма къазыкъ,
Викинг къызны къачыргъанма базыб.
«Акъыллыдан тели зауукъ» деб,
Джангыдан башлагъанма джашаб.
Бир да ажымсыз, джазыуум сюрюб,
Джангы дуниягъа терезе, эшик ачар ючюн,
Нарт джюрегими да викинг къызгъа ачар ючюн,
Келген болурем, эшда, мен бери.

АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА

«Нени юсюнден кёб сагъыш эте эсенг,
Нени юсюнден кёб сёлеше эсенг,
Неге кёб тынгылай эсенг,
Неге кёб къарай эсенг –
Аллай бир джууукълашаса анга»,-
Деученелле элде къартла.

«Темир созулгъан этеди»,
«Кёз урлагъан этеди»,
Деученелле элде къартла.

Ол сёзлени кертиликлерине
Джашау кёб кере тюшюндюрдю мени.

Джыджымны узунун, сёзню къысхасын сюйген
Ол къартладан, ол нартладан
Энди сау къалмагъанды элде киши.
Джангыз нарт сёзлери сауду аланы.

Нарт джигитледен, акъылманладан къалгъан
Нарт сёзле, джырла, таурухла, хапарла, айтыула –
Джюрекни джаш этген, миллетни баш этген,
Джети кере сыналыб айтылгъан фикирле, оюмла,
Халкъ джырла, ийнарла, кюуле, таурухла бла бирге
Бизни, сейирсиндире, тарта, чыгъара ёрге,
Дунияны эм онглу халкъларына этелле тенг.

Алагъа къошар-къоратыр зат джокъду –
Ёмюрлеге айтылгъан кертилелле ала.
Тюзлюкге, Эркинликге, Сабырлыкъгъа, Джигитликге,
Игиликге, Халаллыкъгъа, – айтыргъа, – Адамлыкъгъа
Чакъыралла бизни ала,
Адам болургъа юретелле бизни ала.


ДЖАША. КЮРЕШ.

– Толусу бла Хакъ бла болургъа
ол дунияда тюшерикди адамгъа...

– Мен бу дунияны адамы тюлме, билеме.
Алай а, бу дунияда огъуна
Хакъ бла болургъа излейме.
Дуниялыкъны иймей арагъа,
Дуния малгъа терилмей, алданмай,
Джангыз Хакъ бла болургъа излейме.

– Сора сен ёлюрге излейсе,-
Къайдан эсе да келди ауаз.

– Огъай, мен джашаргъа излейме,
Тюрленирге, тирилирге, Адам болургъа излейме,
Аллах бла болургъа излейме,
Халкъны да Хакъ джолгъа салыргъа излейме.
 
– Джаша. Кюреш.

Кёкден ауазны эмда къанат тауушну эшитдим,
Къарадым – джукъ а кёрмедим.

Бу тюшмеди, тюнмеди?
Къачан кёрюннген эди кеси да –
Эсден кетгенди. Ол ауаз бла къанат таууш а
Къулагъыма келгенлей туралла,
Мени кёллендиргенлей, таукеллендиргенлей туралла.

БУ ДУНИЯДА БОРЧУ АДАМНЫ

Сен кърал тилни билирге излейсе,
Мен – Къуран тилни.
Сен дуния тиллени билирге излейсе,
Мен – Къуран тилни.

Кърал тил, дуния тил –
Ала тёнгекге.
Къуран а – Аллахны Сёзю –
Джаннга-джюрекге.
Изледим
Аллахны Сёзюн билирге, ангыларгъа,
Юйде, тышында да Анга кёре джашаргъа:
Ол буюргъанча тутаргъа тёнгекни, джюрекни да.

Кюрешдим
Алай джашаргъа чакъырыргъа
Узакъны, джууукъну, ахлуну, миллетни да,
Хар бир адамны, бютеу адам улуну да.

Узакъла къой, джууукъла да
Излемелле меннге тынгыларгъа.
Аны да боллукъду ангыларгъа:
Халкъ бла Хакъны арасында болургъа,
Файгъамбар-келечи тюлме мен.

Алай а,
Кесин да, халкъны да Хакъгъа джууукълашдырыу –
Ол тюлмюдю бу дунияда борчу Адамны?!

КЪУУГЪУН НАЗМУ

Акъ къаргъа къара къаргъа джарашмайды.
Ата джуртума сарыкъулакъла, къарадурала да келишмейле.
Хар ким кеси джеринде юй болсун, кюн болсун.
Келсе – къонакъ болсун, барсакъ – къонакъбай болсун.
Алай болсун.

Ансы,
Къайда гыбышы, калак да келиб бизде тукъум болуб, юй болуб,
Аны бла тохтамай,
Халкъыбызгъа-джуртубузгъа ие болуб, бий болуб...
Не къыйынлыкъды бу?

Бу барыудан барсакъ –
Джыйымдыкъдан джыйымдыкъ, сюрюуден сюрюу бола,
Халкъдан-джуртдан не къалыр тамбла?

Халкъ хакъсыз къалыб,
Джуртунда да джуртсуз къалыб,
Мылхыр-сылхыр болмазмы,
Башхалагъа къул болмазмы?
Джюзле бла, мингле бла джылланы
Юч къуугъун къурукъну башында джанады от.
Талагъы туруб джыгъылгъанды къуугъуннга чабхан ненча ат?

Бюгюннгю сёзюм да (сюйюмчю сёз болургъа излегенликге)
Къуугъун сёздю.
Эшитемисе, тынгылаймыса, ангылаймыса халкъым?!    

АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ

Бир ёгюзню бойну бла
Минг ёгюз ичеди суу.
Бир адамны кючю бла
Бир Эл да джашау этеди.

Кийикле да, джаныуарла да
Кюрешедиле джашаргъа.
Къауумларын, джуртларын да
Къорууларгъа, сакъларгъа.

Гуждар да киийк сюрюуюн
Сакълаб джюрюйдю алай.
Халкъын-джуртун сакълагъаннга
Айтабыз биз да «Башчы» деб.

Алай а, бютеу дунияны,
Бютеу адам улуну
Къутхарыб кюрешгеннге
Айтадыла «Файгъамбар» деб.

АХЫРЗАМАННЫ ДЖУУУКЪЛАШДЫРГЪАН КИМДИ?

- Адамны къууандырыр хапар келмейди:
Къайгъы-зулму-терслик ары бир ёлмейди.

- Ол къалай ёлюр, ёлтюрмесек аны:
Кючлеб барады, аман хансча, дунияны.

- Мен ёллюк тюлме тюзелмейин адам.
Билмеймисиз къайгъы чыкъгъанын къайдан?
Тобагъа къайытмайды, тюшюнмейди адам.
Аны ючюн джууукълаша келеди ахырзаман.
«Къайгъы, палах, терслик, зорлукъ, зарлыкъ, ётюрюк...» деб,
Тизмегиз, терслемегиз бизни.
Сиздебиз биз, сизденбиз биз, сизникибиз биз –
Адамла, терслегиз кесигизни.

Сиз Аллах айтханча джашаб тебрегенлей,
Биз илгиздик боллукъбуз, думп боллукъбуз джюрекден, джерден.
Алай а, сиз алай джашаргъа излемейсиз –
Чексиз къарайды чамланыб Кёкден.

Умут юзюб адамны тюрлениринден, нюрлениринден,
Минг-минг джыллыкъ тёзюмю тауусулуб,
Джаратхан адамын къурутурукъду Аллах.
 
Адамла, «ол таурухду» деб,
Анга да ийнанмай джашайла.
Бир-бирин, табигъатны да къуруталла, ашайла,
Гюнахны уа кюрейле башхалагъа –
Аллахха, шайтаннга, табигъатха.

Сора, къалай къалыр келмей ахырзаман –
Аны келтирир джанындан кюрешеди адам.

КИМ ДЖАРАТХАН БОЛУР АЛАНЫ?

Тынгылаб къара кючлеге – джиннге, шайтаннга,
Булгъанады кирге-гюнахха-харамгъа.
Кесине, башхагъа да чыгъарады палах...

Адамны джаратхан эсе Аллах,
Хайуан, джаныуар болургъа нек излеб турады ол?
Учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа-балчыкъгъа нек тартады ол?

Бардыла халкъны ичинде
Аллах джаратханды дерча инсанла да.
Алай а , кёбюсю...
Ким джаратхан болур аланы?!

БИЛЕДИ ОЛ

Таша, туру табигъатны да ангыларча тилин,
Аны да билдирирча халкъгъа,
Аллах бергенди аллай фахму, билим.
Кимгеми? –  керти Алимге, Шайыргъа эмда Шыйыхха.
Кераматы болгъаннга берилгенди аллай насыб.
Кераматны берген а кимди? – Аллах.
Кимге не берлигин биледи Ол.

ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ+++++++++++++

1
Кюндюз.
Макъачыкъ къур-къур эте,
Кишиучюк хур-хур эте,
Кёгюрчюн мур-мур эте,
Джюджекчик джюу-джюу эте,
Къаргъачыкъ къар-къур эте,
Кючюк да хап-хуп эте,
Суу ичсе – чап-чуп эте,
Къалай игиди элде.

2
Ингир.
Кырдыкдан тоюб малла,
Келедиле ёкюре.
Улакъчыкъла, къозула
Ёрге-ёрге секире.

Ийнек сауады къызчыкъ.
Къатына чёгюб кишдик,
Сют юлюшюн сакълайды.
Бир-бирде – тёгерекге,
Кёбюсюне – челекге
Джити-джити къарайды.

3
Кече.
Ёзен сууну джырлагъаны,
Гылын къушну къычыргъаны,
Джаз киштикни макъыргъаны
Бузмайдыла шошлукъну.

Кырдык тылпыу хауада.
Сютча уюбду кече.
Джокъду къайгъы таулада,
Ай да рахатды Кёкде.

Кёкде, Джерде, кёлде да –
Джандетдеча, Ай джарыкъ,
Сууну, Ташны, Терекни
Джарытхан джумшакъ джарыкъ,
Къайгъыладан джюрекни
Арытхан джумшакъ джарыкъ.

Бу тюшмюдю, тюнмюдю?
Алай кёрюнед кёзге –
Джандет этгенча юлюш
Ма бир кечесин бизге.

НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ БИЗГЕ СОРА?

Келген-кетген – юйюм болду къош.
Ууакъ къайгъыла бла заманымы ийдим бош.
«Кёб джат да, бек чаб» - чабама энди,
Кеси-кесиме дерт джетдиреме энди.

Къысхады Аллах берген ёмюрю адамны.
Ол аз болджалны да толу джашамай,
Кесибиз да къысхартабыз аны.

Арагъа, джюрекге къайгъыны иебиз.
Сора, аны ууундан джюрексине джашайбыз, ёлебиз –
Дуниядан кетебиз замансыз, болджалсыз.

Огъай, Аллах берген ёмюр тюлдю къысха.
Кесибизбиз этген аны къысха.
Къысхартыб Аллах берген болджалны,
Кесибизбиз чакъыргъан ёлюмню, аджалны.

Аллах аманат этген затлагъа болабыз хыянат:
Ичде, тышда да тюрленеди табигъат:
Къатышдырабыз игини-аманны, акъны-къараны,
Къатышдырабыз сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
Бир-бирибизге этебиз хыйлалыкъ, зарлыкъ, харамлыкъ,
Дагъыда къычырабыз «джокъ болду,-деб,- бет-намыс-адамлыкъ».
Дагъыда къычырабыз «къайдады,-деб,- муслиманлыкъ, акъылманлыкъ».
Кимни алдаргъа излейбиз –
Башхаланы, кесибизни, Аллахны?
Биз – эки бетли, эки аякълы хайуанла, джныуарла –
Чакъырабыз башыбызгъа палахны.

Не эталгъан аманлыгъыбызны этиб,
Башхалагъа кюрерге кюрешебиз аны да.
Башхаланы терслерге кюрешебиз дагъыда...
Къалай къалыр бизге джетмей къыйынлыкъ?

Игилик-аманлыкъ, тюзлюк-терслик не болгъаны – белгилиди;
Харам-халал, сууаб-гюнах не болгъаны – белгилиди;
Китаб, иман, дин, шериат не болгъаны – белгилиди;
Хакъ кертиси, къалай джашаргъа кереклиси – белгилиди.

Джашамай эсек а алай –
Тонгуз, ит болургъа тырмаша эсек,
Дуния мал ючюн талаша эсек,
Кесибизден, бир-бирибизден, халкъдан, джуртдан да бошай эсек –
Не дерге боллукъду бизге сора?
Керти атыбыз неди бизни сора?

ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Кюнбетни кёгергенин кёргенди кёзюм.
Гяхиник уруб тебрегенди джерге.
Санатлы, къанатлы, джанатлы да сёзюм
Кёлтюрюлгенди джашнай тургъан Кёкге.

Эслери кёкге кетиб, малла да
Эриниб узалалла биченнге.
Кийик заманларын эсге тюшюрюб тансыкълай, ала да
Базладан, арбазладан турадыла ёкюре.

Къышхы джукъусундан уяныб табигъат,
Силкинеди, тириледи.
Джаз келеди, Кёк, Джер да джашнай.
Ким биледи, ёлгенле да бир кюн алай,
Джан кириб, силкиниб турлукъ эселе да ёрге.

Мал ёкюрген, къой мангырагъан, ат кишнеген,
Ит чабхан, адам тауушла чыгъалла ёзенден.
Джазгъы хауады бу къалабалыкъны этген –
Джаз кючлюдю, къууатлыды, берекетлиди бизден.

Гяхиник уруб келген кюнбетге къараб,
Джашаугъа къайытдым. Унутдум ахратны.
Алай а бу кёзюуню тургъанча мараб,
Кёрдюм кюнбетге чыгъыб баргъан джамагъатны.

Ёлюкню кёлтюрюб, джазны ичи бла,
Джан кирген джерни, гяхиникни юсю бла
Къабырла таба бараелле адамла,
Бу джазгъы кюннге келишмейелле ала.

Не этейик – аякълашыб туралла къууанч бла бушуу.
Не этейик, джашау, ёлюм да – хакъ.
Гяхиникни юсю бла, джазны ичи бла
Джаназыгъа ашыгъады халкъ.

Къадаргъа ассы болмай, кёлюмю басама:
Джанны берген, алгъан да – Аллахды.

Бу адам элинде, джуртунда ёлдю,
Бютеу эл барады ашыра аны. Ол а – насыб.
Къара кюнню акълыгъыды ол.

Кёзюме кёрюнелле сюргюнде, тутмакъда, тузакъда
Ахлуларындан, джуртларындан да узакъда
Джаназысыз, кебинсиз къалгъан ёлюкле.
Бюгюн да къайдагъылары белгисиз ёлюкле.

Бюгюн халкъы кёлтюрюб баргъан
Гюнахы къурурукъгъа сукъланнган да этдим:
Ким биледи джазыу къайры атар мени –
Къайда, къалай тюберме ахырыма?

Къадардан тилейме:
Адам адамына, халкъына, джуртуна,
Тюзлюкге, эркинликге,
Джашаргъа не да ёлюрге
Термилирча берме къыйынлыкъ.


Къадардан тилейме:
Сау – ёлгеннге, ёлген – саугъа
Сукъланырча берме къыйынлыкъ.
Джашау, ёлюм да акъ
Кёрюнюрча бер насыб бизге.

Джазгъы кюн кёлюмю да джазды,
Бу назмуму да джазды.
Джангыз мен аны – сагъышымы дуниягъа, ахратха –
Тюшюрдюм къагъытха.

СЮЙМЕКЛИК КЁМЕУЮЛ

1

Тёгерек бура келиб,
Ичине, тереннге тартады бизни:
Шериат, уят да тыялмай,
Сюймеклик кёмеуюл джутады бизни.

Сюймеклик кёмеуюл джутса да бизни,
Къарагъаннга – небиз да ачыкъ:
Таша сезимле да болалла туру –
Сёзден, кёзден да къутулмазбыз къачыб.

Сюймеклик кёмеуюл – сейир кёмеуюл,
Кюн, нюр толкъунлу джарыкъды ол.
Саныбызны, джаныбызны да
Ёрге, мийикге чыгъарады ол.

Учундурады, учурады бизни,
Къанатсыз джанладан айырады.
Джерде тургъанлай Кёкдебиз биз –
Джууукълашабыз джулдузгъа, Айгъа да.

Сюймеклик кёмеуюл къуралады
Табигъатны эм ариу сезимлеринден.
Аны сёз бла айтхан, ангылатхан да къыйынды,
Музыка, сурат да кёлеккелерилле аны.

Кёк кёмеуюлде, сюймеклик кёмеуюлде
Джангыдан тууады дуниягъа адам.
Мен да сюймеклик кёмеуюлге кёмюле барама,
Чыгъаргъа, къутулургъа да излемей андан:
Дунияда Олду керти зат, къалгъан бары – джалгъан.

2
Сюймеклик кёмеуюлге тюшгенек бирге,
Учханек ёрге, чыкъгъанек тёрге.
Алай а мийиклик джарашмады сеннге,
Унутдунг – ким, не бергенин къанатланы бизге.

Сюймекликге уллу кёллю болдунг, ассы болдунг,
Аны ючюн Кёксюз, къанатсыз да къалдынг.
Тыялмадым сени –
Ибилисча, атылдынг, джыгъылдынг, тюшдюнг джерге.
Зардан, ачыудан къара кюйюб, къаргъыш айта, къарадынг ёрге...

Кёк кёмеуюлде джангыз кесим къалдым.
Сюймекликге тюз, керти болгъанлай къалдым.
Къанатсыз джанлагъа джазыкъсыныб къарадым,
Алагъа да къанат битер кюн келир деб, ийнандым.

Джюрек таза болса, сюймекликден толса,
Излеб турса учаргъа мадар,
Эртде-кеч болса да, анга
Къанатла береди къадар.

Алай а, къанатларына, учхан Кёгюне
Тыйыншлы болмай, тёнгересе андан,
Экинчи къанатла битмезле анга –
Ол, джер тырнай, кетер дуниядан.

3

Кёб кюрешдим къутхарыргъа сени:
Мен сени тартыб ёрге,
Сен а мени тартыб джерге –
Кёб заманны барды къазауат.

Сеннге къанат битеринден тюнгюлдюм.
Эки сайлау берилди меннге да:
Не – мийик кёкде джангыз кесим къалыргъа,
Не – къанатсыз болуб сеннге къошулургъа.
Джашауунда бир кере
Кимге да битеди къанат.
Алай а, кёбюбюз артда
Къанатсыз къалырча ишле этебиз.

Бек аз насыблы къалалады кёкде,
Мен да аладан болалыр эсем а...
Къанатсызлыкъны, къанатсызланы да сыйламай, сайламай,
Джангыз къала эсем да, къанатларым бла къалама.

Сеннге уа – Сюймекликге ассы болгъаннга,
Кёксюз, къанатсыз къалгъаннга,
Бу къанат тюгюмю иеме Кёкден.

Ол сюймеклигимден хапар айтыр сеннге,
Кёб затны да тюшюрюр эсинге,
Кёб затха да кёзюнгю ачар,
Кёкге къаратханлай турур сени.

Ким биледи, къачан болса да, Кёкде, Джерде болса да,
Къадар энтда тюбетир бизни.

ЭНЧИ ДЖАЗЫУУН АДАМ ДЖАЗАДЫ КЕСИ

«Учакъгъа миннгенме. Къатымда орун бошду –
Бир мёлек къыз хоншу болур деб, этеме умут.
Алайгъа уа келиб, бир гебен олтурады –
Тёгерегин малла ашагъан бир хойнух гебен.

Гырмыгы джокъ, чачы-башы тозураб,
Кетген ёмюрден къалгъан бир гебен.
Гебен десем да – барыб тохтагъан алмасты.
Кёзлерими къысама – халымы билдирмез ючюн.

Бир бёчке дух къуйгъан болур юсюне,
Солургъа хауа джокъду къатында.
Тиширыула бла мени насыбым тутмайд –
Джерде, кёкде да, тышында, юйде да»,-

Деб, хапар айта эди танышым.
Эслеб къарадым аны кесине, тиширыуларына да.
«Ушамагъан джукъмайды» деб,
Джашны джанына тийдим.
Алай а кертиге керти демей, не этгин?!

Гебенни заманында къоратмай, сыртда къоюб,
Маллагъа ашатхан эсек – кимдеди айыб?
Сен анга «гебен» дей, ол да сеннге «хамхот» дей,
Бир-биринги эркелете барасыз джашай.

«Ушамагъан джукъмайды». Бир-биригизге
Тыйыншлы болмасагъыз – тюбеген да этмезегиз.
Ким бла джашарын, къалай джашарын адам сайлайды кеси.
Энчи джазыуун адам джазады кеси –
Хайуан болмай, Адам эсе ол.

АНТ ЭТЕМЕ

Тюркле –
Дин-тин-тил къарнашларым мени,
Тюрк эл, тюрк дуния ватандашларым мени,
Тейриден Аллахха джол тутхан джолдашларым мени,
Эркин дуния таяныр тебмез къадау ташларым мени.

Биз
Къуран джорукълу Туран элни къурмасакъ,
Тюркбюз, муслиманбыз, Адамбыз деб турмасакъ,
Биригиб, бир-бирни къаты тутмасакъ,
Бурун кибик, Тейри адамлары болмасакъ,
Тюзлюк бизге, биз тюзлюкге таянмасакъ,
Ана бёрюню сютю бизге халал болурму?

Тюрк къралла, тюрк халкъла бирлешмей,
Бир иннетли болмай, бир тилде сёлешмей,
Тюрк кесин сакълаялмаз, джакълаялмаз,
Бюгюннгю дунияда алгъа атлаялмаз,
Баш болгъан къой, башхалагъа тенг болмаз.

Джангыз Терек бла, Къадау Таш бла этеме ант,
Ана бёрюню бизни айнытхан сютю бла этеме ант,
Бизни джаратхан Тейри бла этеме ант
Халкъым ючюн, Джуртум ючюн, Элим ючюн кюреширге,
Хакъ Керти ючюн, Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн сермеширге,
Ол иннет бла джашаргъа, ёлюрге эмда тирилирге.
ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Джашауну джауумуду, шохумуду ёлюм?
Джау, шох да тюлдюле ала.
Биргедиле, бир-бириндедиле, бирдиле ала.
Эки къанатымдыла мени ала.

Эки къанатым – джашау бла ёлюм.
Эки дуниягъа да джол ачхан алалла,
Джерге, Кёкге джууукълашдыргъан да алалла –
Экисинден къалмайды кёлюм.

Бир-бирде туру, бир-бирде таша,
Бир-бирде акъ, бир-бирде къара,
Ёрге да кёлтюрген, энгишге да тюшюрген
Къанатларымла джашау бла ёлюм.

Джашау – бир дуниягъа, ёлюм да – башха дуниягъа
Элтелле. Керти дуниягъа джол
Джашауну, ёлюмню юсю бла барады,
Тынч-къыйын болса да ол.

Кесине алырдан алгъа, Кёк
Джашау бла, ёлюм бла да сынайды бизни.
Алагъа тыйыншлы болалсакъ,
Ёмюрлюк-ёлюмсюзлюк сакълайды бизни.

ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз...

Адам джюрегине ушайды тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ анга да.
Табигъатны сюеме кемсиз –
Олду бизге ата, ана да.

Олду бизни джаратхан, айнытхан –
Джолубуз анданды, ангады.
Элге-джуртха адетди къайытхан –
Билелле аны джюрек да, ангы да.


Ёзге, джашауну сюеме кемсиз,
Тёнгекден айырылыу къыйынды джаннга да.
Чексиз къарангыда джанады джулдуз –
Кюйген, джаннган тынчмыды анга да?!

Алай а, кюйюб-джаныб, не бек къыйналса да,
Джукъланыргъа, къарангыгъа кёмюлюрге излемейди ол.
Къарангыдан, сууукъдан, ёлюмден кесин, дунияны да сакълай,
Тауусулгъунчу тохтаусуз джанарыкъды ол.

Адам джюрегине ушайла джулдуз бла тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ алагъа да.
Кюйсем, джансам да – не бек къыйналсам да,
Джерни, Кёкню, джашауну, табиъатны
Сюеме чексиз, сюеме кемсиз.

Кёз аллымда Кёк, Джер, джулдуз, тенгиз...
Къайгъыдан, палахдан толу эсе да, къоркъуулу эсе да,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Талагъы турлукъ къаратору эсе да,
Урады, шын турады, кишнейди, чабады джюрек:
Кесине тартады Джер, кесине тартады Кёк.

Джанады джулдуз, чайкъалады тенгиз...
Тынгысы-тынчлыгъы болмагъан дунияны,
Ёлюмге ушамагъан дунияны,
Ёлюрге излемеген дунияны,
Кёк-Джер, мийик-алаша дунияны –
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.

Ол мени джаратды, кесине къаратды.
Кёз-къулакъ берди, ангы-эс берди:
«Кесинги, мени да тинт,
Кёр, бил, ангыла, сакъла – джаша»,- деди.

Джашайма, ёлсем да ёлмезлигими биле,
Биягъы табигъатха – Кёкге, джерге къошуллугъуму биле,
Джаратханнга къайытырыгъымы биле.


Бир кере джаратхан кюч, тыйыншлы кёрсе,
Тирилтир, джаратыр бизни джангыдан.
Тенгизге-теркге, джерге, джулдузгъа, Кёкге
Къарайма, юлюш этерча бола джанымдан.

Ала бергенни аладан къызгъанмам,
Алай а, бу дуниядан кетерге ашыкъмам:
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен  бу дунияны сюеме кемсиз.

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ БУ?

Кюндюзгю кюн, билмей тургъанлай,
Джукъа тубанча, басады джукъу.
Кёрюнмей къалады дунияны джугъу.
Кёрюнюуле башланалла сора.
Къаллаймы? Мен айтмайым, сен а сорма.
Тюш къайтарлыкъ бар эсе – айтайым.

Арасында тюш бла тюнню,
Кёреме Кюнню:
Аны джарыгъы къанча къызыл.
Адам къычырыкъла чыгъалла андан,
Джаралы атла кишнейле отда.
Къан джарыкъ, къызыл къычырыкъ –
Кюн джутханды Джерни,
От джутханды Джерни.

Энди Кюнню кесин да
Турады джута къарангы.
Чексиз къарангыгъа кёмюле барады
Джерни джутхан Кюн.

Чексиз къарангы... адам къычырыкъла...
Титиреб уянама мен.
Тюшмюдю, тюнмюдю бу?

ЫШЫКЪ
(«Ышыкъ» атлы къол джазмамдан-дефтеримден)

Игилик этерге ашыкъ. Игилик – ышыкъ.
Иги иннет, иги сёз, иги иш – джылыу, джарыкъ.
Ышыкъ дейле тюркча джарыкъгъа, кюн таякъгъа да.
Юйге, мекямгъа да айтыучанла ышыкъ деб.
Боран, джел джетмеген джерге,
Кюн аманда адам къысылыр джерге –
Ышыкъ джер деученле.

Игилик этерге ашыкъ –
Эки дунияда да кесинге, башхагъа да
Олду джарыкъ, олду ышыкъ.
Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр:
Игилик этерге ашыкъ.

ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ.

Мен  Сёзню бойсундурургъа излейме,
Сёз а – мени.
Ма ол кюрешдеди
Насыбы, къыйынлыгъы да чыгъармачылыкъны.

Ким хорлагъанына кёре
Джазылады джазыуу шийирни, шайырны да.

Адам хорласа – хорлайды ангы:
Сезим къуу болады, назму ёледи.
Сёз хорласа – хорлайды табигъат:
Назмугъа джан киреди, ол тириледи, тилленеди.

Сёз – Кёкде, Кёк да – Сёзде.
Джюрек – Сёзде, Сёз да – джюрекде.
Сёз – табигъатды.
Аны хорларгъа, андан баш болургъа
Джокъду амал.

Сёзню англагъаннга, анга тынглагъаннга
Илешеди сёз да.
Эркин сёзледен къуралады эркин назму.

Адамгъа къул боллукъ тюлдю сёз.
Кишиге къул боллукъ тюлдю сёз.
Адамды Сёзню къулу.
Сёздю сёзню атасы, анасы да.
Шайырны джаратхан, аны джазыуун джазгъан да – Сёздю.
Сан-къан-джан да,
Джюрек-ангы-эс да,
Ич-тыш дунияла да, заман да,
Табигъат да,
Ауал, ахыр да,
Дуния, ахырат да,
Джазыу, къадар да –
Бары да –
Сёзде, Сёзден, Сёз.

МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА

Джелни, боранны да истемей,
Джылы, ышыкъ джерге да кетерге излемей,
Джуртун къышха къоюб къачаргъа излемей,
Сермешге хазырлыгъын билдире,
Къанат къагъа, ётгюр таууш эте,
Мийик къаядан къарайды къуш.
Аны къоркъуталмайды, хорлаялмайды къыш.

Ачыудан агъарыб бети,
Тишлерин чакъдыра, улуй,
Джан-джанын сермей, ашай,
Батыла кесини кюртюне, къарына,
Кесини бузунда тая, джыгъыла,
Кёзлери къызарыб дертден,
Тёгерекге чабады къыш.

Аны къозугъанча, мийикден
Сызгъырады, къычырады къуш.
Меннге да этеди таууш:
«Къаргъа, кюртге батыб турма да,
Шорбат чыпчыкъгъа тенг болуб турма да,
Юйге кириб турма да,
Уч бери, уч.

Былайда башланады аууш
Башха дуниягъа.
Эки дуния арасында,
Кёк-джер чегинде
Башха тюрлю кёрюнеди не да.

Эки къанатым эки дуниягъа
Джайылыб турады.
Энгишгеделле, тёбенделле
Джашау, ёлюм да.

Бу мийикге
Къанатсыз тёнгегинг чыгъалмай эсе,
Къанатлы джанынгы бошла:
Ол учуб къууансын,
Кёкден да тансыгъын алсын;
Дунияны ичин билген джан,
Тышын да кёрсюн.

Джангыз,
Эркинликге ычхыннган,
Башына бош болгъан джан
Ызына къайытыргъа излерми?

Бир къанат тюгюмю иеме сеннге:
Сен аны бла тебресенг джаза,
Сёзюнге къанат битер.
Мен мийикден къараб кёрген затла
Назму тизгинле болуб чыгъарла,
Къалгъанла уа хайран болурла:

«Башха дуниядан келгеннге ушайды назму сёзю.
Ол айтханны кёралмаз адам кёзю.
Аны аулаялмаз адам эси.

Анга болушхан джинмиди, мёлекмиди?
Бизге быллай шайыр керекмиди –
Саныбызны, джаныбызны да къыйгъан, тынгысыз этген,
Джер джашауубузну магъанасыз этген,
Джер юйюбюзню багъанасыз этген,
Дуниябызны тутхучсуз, тамырсыз этген?!»
 
Сен а къулакъгъа алмазса аланы сёзлерин,
Кёкге, мийикге бурурса аланы кёзлерин.
Кёкдегилеге, мийикдегилеге салырса махтау,
Тюкню иесине – меннге да – салырса махтау.


Махтаугъа тыйыншлы – Кёкдегилелле джангыз.
Мийикге чыгъалгъанла, анда джашаялгъанла,
Эки дуниягъа да къоркъмай къараялгъанла –
Махтаугъа тыйыншлы алалла джангыз».

Сызгъырады джел, улуйду боран,
Къардан, кюртден толгъанды болгъан.
Танг аласына тюзеледи кюн,
Бираздан тиеди Кюн.

Къайдан эсе да сау-эсен чыгъыб,
Шорбат чыпчыкъла чынгайла арбазда.
Ала да – ол бурху джанла –
Къыяма къышдан къалтыраб, къоркъуб,
Джылы джерлеге кетмегенле учуб.
 
Ма ала –
Кимден, неден да алгъа –
Тыйыншлылла махтаугъа, алгъышха.
Ала – къарыусуз, бурху джанла,
Баш урмагъанла, бой бермегенле къышха.
Джуртларын атыб,
Къачмагъандыла душмандан, джаудан.

Мен алагъа береме аш,
Минг бюсюреу, махтау алагъа.
Аланы къушладан да кёреме баш.
Бары да юлгю меннге – адамгъа.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ.  АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК.

1

Ёлгюнчю ёлюб къалмайыкъ ансы,
Джаныбыз саудан ёлюб къалмайыкъ ансы,
Аны аллында абызыраб, къалтыраб къалмайыкъ ансы,
Ол келмей къаллыкъ тюлдю.

Болджал джетсе, аджал келир,
Аджалы джетсе, ким да ёлюр –
Ол къадарды.

Алай а биз къоркъуб андан,
Бюгюлюб, сюркелиб джашасакъ,
Тилибиз тутулуб турса,
Саныбыз къыйылыб турса,
Хар бир кюнде ёле турсакъ –
Ол джашау джашаумуду?

Ёлюм душманды, джауду. Аны аскерлери –
Къайгъы, зулму, ауруу, палах –
Чабыуул этгенлей  туралла бизге,
Марайла джуртубузну, джерибизни,
Саныбызны, джюрегибизни.
Джашауубузгъа, джаныбызгъа да къатылалла.
Хар бирибизге да, барыбызгъа да –
Джаны болгъанны барына да
Салалла къоркъуу.
Бютеу джашаугъа салалла къоркъуу.

Биз а – кимбиз?
Джаны болгъанла бирбиз биз.
Джашауну аскерибиз биз.
Джашау къуралады бизден.
Биз – джашаубуз.
Джашауну къутхарлыкъ джашау кесиди.

Биз къорууламасакъ джашауну,
Биз къутхармасакъ кесибизни,
Кимди сакъларыкъ бизни?

Ёлюмге эмда аны келтиргенлеге
Къаршчы турмасакъ биз,
Къазауат этиб турмасакъ биз –
Джашауну ёлюмге берсек,
Сора ёлюрге тыйыншлыбыз биз.

Кертиди, джашау, ёлюм да – хакъды.
Алай а, ёлюмге бой бермеген,
Аны кесине бий, къул да этмеген –
Ма олду ёзден Адам, Халкъ да.

Джашау – ол Аллахданды, Кёкденди.
Къайгъы – кесибизденди, ичибизденди.
Аны къурутмасакъ биз,
Бизни къурутурукъду ол.

Джашау ючюн кюреширге да,
Башха мадар тауусулса –
Эрча, аякъ юсюнде ёлюрге да,
Сынсымай, сынмай кетерге да
Табигъатдан юренейик.

2
Таш башында да джашау этелген,
Къысыр къаягъа да тамыр иелген,
Чынгылны эрнинде да кёгериб туралгъан,
Къанатлы джанлагъа уя болалгъан,
Ёлюмге да тыйыншлы тюбеген,
Сермеше, аякъ юсде ёлген –
Ма ол тереклеге салама махтау.
Ала бла ёхтемленелле таш, къая, тау.
Саныма, джаныма да таянчакъла Таш бла Терек.
Бизлеге юлгюлле Таш бла Терек.

ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА

Шайыр, хаджи болса да атым,
Джокъду мени кераматым,
Шыйыхлыгъым джокъду мени –
Бек къыйнагъан олду мени.

Таша дуниялагъа салам берсем,
Джети къат Кёкню, Джерни кёрсем,
Адамны ёлмезлигин билсем –
Эм насыблы болурем мен.

Файгъамбарча, ёрлеб таугъа,
Намаз къылдым дорбунлада,
Къарай турдум джулдузлагъа –
Ачылмалла Кёкле манга.

Джыллыкъ ораза тутдум.
Мен бу дунияны унутдум.
Аллах десе да джюрек, ангы,
Тилегим джетмеди Анга.
Джол ачылмады Кёкге.
Ишеклик келди джюрекге:
Джол джокъ эсе Кёкге, ёрге,
Къайытырмем артха, Джерге?!

Хакъ джолдан тая тебредим,
Ассы болургъа тебредим...
«Астагъа фируллах» дедим,
Уллу Аллахны эскердим –
Иман, сабырлыкъ тиледим.

Джюрекде иман этсе азлыкъ,
Адам шайтаннга болад азыкъ,
Кеси кесин этед джазыкъ.
Огъай, башымы сукъмам отха,
Хакъ джолдан къайытмам артха.

Кёк бла Джерни арасында
Ёлсем – алайда асрасынла...
Кимлеми?
Кёкден эннген мёлекле,
Не таугъа чыкъгъан джигитле.

Табылмаса уа адам, мёлек,
Дуа этерле Таш бла Терек.
Темиркъазакъ джылар Кёкде,
Къазакъ бёрю улур Джерде.

Бу джорам да толмаса уа,
Джюрек джарам сау болмаса,
Сора, мени ёлюгюм
Аш болсун джелге, бораннга
Не да къузгъуннга, къаргъагъа.

Сокъураныу джокъду джукъгъа.
Чыгъалмадым эсе да Кёкге,
Ол ачылмады эсе да меннге –
Кюрешдим джууукълашыргъа Анга.
Джангыз Аллахды Тёре манга. 
 


ДЖАЗЫУ

Толгъан Айгъа, тийген Кюннге
Ушаенг сен.
Акъ къаяда къызыл гюлча,
Джашаенг сен.

Кюн тутулду, Ай тутулду –
Къайдаса сен?
Акъ къарда къан тамчыла...
Къайдама мен?

Аямалла экибизни
Не Джер, не Кёк.
Акъ къаяда къызыл гюлге
Учду джюрек.

Къанат таууш, шкок таууш –
Къан ыз къарда.
Джашау-ёлюм – къыйын аууш,
Джанджурт къайда?

Бек узакъдан, бек мийикден
Къарайма мен.
Джашил Джерни, Акъ къаяны,
Акъ къаяда къызыл гюлню
Излейме мен.

Тынгы-тынчлыкъ бермейдиле
От бла джалын.
Кёк бла Джерни арасында
Тынгы-тынчлыкъ табалмайын,
Тас этгенин табалмайын
Учад джаным.

АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ

Кюн тийсе да – джылытмайды,
Къарны, бузну эритмейди.
Не къысхаед ол узакъ джол
Джаздан къышха.

Акъ кебинде джатады джер.
Тебсегенле – боран бла джел...
Къайда тойла, къызла къайда?
Джол
Кёрюнмейди чарсдан, къардан.

Быллай кюннге, къыямагъа
Биз чыдарча къарыу берлик
Не зат болур?

Тыш дунияны сууугъундан,
Къаралыгъындан, къарангылыгъындан
Бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ
Ич дуниябызды, рухубузду.

Джашау джолда биз джюрекге
Джылыу, джарыкъ не къадар кёб
Джыялсакъ, ол къадар бек
Болаллыкъбыз буруу-къадау
Тыш къыямагъа, къарангыгъа.

Хар бирибиз
Джюрек джылыуундан, джарыгъындан
Башхалагъа да юлюш этсе,
Сау дуниягъа юлюш этсе,
Къарангы, къара дуния да
Аллай бирге джылы болур,
Аллай бирге джарыкъ болур.

Джюрек, Кюн бол кюйдюрмеген,
Къуру джылыу, джарыкъ берген,
Къуру джашау, умут берген...
Джюрек алай болса керек.

Ол заманда ич да, тыш да,
Иннет, иш да,
Эт да, тиш да,
Джан, тёнгек да
Кюймезле, ачымазла...

Кюн тийсе да – джылытмайды,
Къарны, бузну эритмейди.
Не къысхаед ол узакъ джол
Джаздан къышха.

Джангыз, иги эскериуле,
Джюрекге джыйылгъан джылыу, джарыкъ,
Джюрекден тёгюлген джылыу, джарыкъ
Адамгъа ахыр кюнюнде
Аладыла таянчакъ.
Кёлге рахатлыкъ берлик да,
Къутхарлыкъ да аладыла.

ДЖЮРЕК  БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ++++++++++

Тыш къыямала, кюн аманла
Къалтыраталла, абзыраталла бизни.
Алай а, ич боранла, джюрек боранла –
Бизни къурутхан алалла.

Тыш къыямала, боранла
Къайры кетелле деб турасыз?
Джукъгъа да кетмейле, ёлмейле ала –
Джангыз джюрекге кёчелле.

Кюн аязыйды, шаушалады боран.
Кёк да, Джер да болалла рахат.
Адамгъа уа джокъду тынгы-тынчлыкъ:
Джюреги тутуб ёледи адам,
Не къаны уруб башына!

Джокъду тынгы-тынчлыкъ адамгъа.
Кюн тюрленсе да тюрленеди джюрек.
Кёк кюкюресе, джер тебренсе да,
Ай, Кюн, джулдуз толкъунла кёбюрек тёгюлселе да,
Илгенеди, ёрге-ёрге секиреди джюрек.

Тыш борандан табылады ышыкъ,
Ич борандан а джокъду къутулуу.
Ой ич боранла, бу джюрек боранла
Замансыз бошайла бизден.

Таша-туру, ич-тыш дунияла,
Алада айланнган бютеу къыямала,
Къыйынлыкъла, бушуула, къууанчла,
Барысыны да уясы – джюрек.
 
Аны ючюн джарылалла джюрекле замансыз.
Къоркъама къалад деб, дуния адамсыз.

КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ+++++++++++

Мийикледе учуб айланнган къуш!

Сени ауазынгдан, къанат тауушунгдан,
кёлеккенгден огъуна къоркъгъанла –
Къаргъала, джыланла, къоянла, тюлкюле,
Дагъыда алагъа ушашла – бары
Нечик излейле сени ёллюгюнгю.

Къанатсызла –
Сюркелгенле, сюелгенле, джюрюгенле, джюзгенле да;
Алашатын, джертин учхан
Джарым къанатлыла да – бары
Сюймейле, кёрюб болмайла сени.

Джюз тамакъдан къычыралла ала:
Ат-бет атаргъа кюрешелле сеннге,
Таб, мурдарланы юсдюрюрге кюрешелле сеннге.
Къоркъгъандан, зарлыкъдан да ёлелле ала.

Ала кеслери чыгъалмагъан, учалмагъан
Чексиз Кёкню зарланалла сеннге.
Деу къанатларынга зарланалла сени.

Бютеу дунияны кеслерича къанатсыз этерге кюрешген болмаса,
Учунургъа, учаргъа кюрешмейле,
Эркин Кёкде эркин къанатлы болургъа излемейле –
Зарлыкъ къуу этгенди, къара этгенди джюреклерин аланы.

Къуш а учады мийикледе:
Ачыулу къычырса – кёк чартлагъанча бола,
Огъурсуз къараса – кёк джашнагъанча бола,
Къууанса – Кюн тийгенча бола...


Джашасын къуш – биз сюйгенча бола, кеси сюйгенча бола.
Биз – шайырла – кераматы болгъан джанла,
Кимден, неден да джууукъбуз анга:
Илхам берген таша къанатларыбыз
Чыгъаралла бизни да кёклеге, мийиклеге.

Андан къарасакъ толусу бла кёребиз
Джерни, джердегилени да:
Сюркелгенлени, джюзгенлени да;
Сюелгенлени, джюрюгенлени да.

Алагъа – къанатсызлагъа – тынгылагъанча болабыз,
Къайгъыларын эшитгенча, ангылагъанча болабыз,
Кеслерин да джазыкъсыннганча болабыз.

Алай а билебиз:
Не аз да уллу кёллю болгъанлай,
Ибилисча атыллыкъбыз джерге,
Къанатсыз, дуниясыз-ахратсыз да къаллыкъбыз.

Кёкледе, бек мийикледе учханла,
Кюн джарыкъ бла нюрден согъулгъанла,
Ёлюмсюз сау джарыкъ бла, нюр бла джашагъанла,
Кёреме сизни, сукъланама сизге,
Бир-бирде къошулама сизге.
 
Джерде туууб, кёклеге чыгъалгъанла,
Узакъны, джууукъну да
Джюрек тазалыкъ бла, нюр джарыкъ бла сынагъанла,
Джолларын джулдуз къычырымла бла санагъанла –
Сизсиз шайыргъа джолдаш да, къарнаш да.
Сизгеди дуа да, тилек да, алгъыш да.
 
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Кёк бла Джерни байлаб туралгъан
Келечи шыйых шайыр адамы,
Джерге джашау келтирген Кёк адамы,
Джерде джаратылыб Кёкге чыгъалгъан джер адамы,
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Хар не игиликни тилейме сеннге.
Къанатлы кераматлы джанланы барына салама махтау,
Къанатсызлагъа да уллу Аллах болушсун кеси.
КЕРТИ АДАМ ЭДИ ОЛ

Къууанчда бушууну кёралгъан,
Бушууда къууанчны кёралгъан,
Бушуугъа, къууанчха да къул болмагъан,
Къыйында, зауукъда да башын тас этмеген,
Эки дунияны да Аллах джаратханды деб,
Бир дуния ючюн башхасын атмагъан,
Джашаугъа, ёлюмге да тюз туралгъан,
Хакъ кертиге къуллукъ эталгъан
Иманы толу сабыр адам эди ол,
Керти адам эди ол,
Адам эди ол.

НАСЫБЛЫ БОЛ

Къарангыды Кёк. Ол къарангыда
Не болгъанын, не джашыннганын кёрюр ючюн,
Бизге да джылыу, джарыкъ, джашау берир ючюн
Джулдуз чыракъларын джандыргъанды бир Кюч.

Биз да Кёкдебиз Джерибиз бла бирге.
Бир къарангыгъа батыла, бир джарыкъгъа чыгъа,
Бурулабыз Кюнню тёгерегине.

Ол тёгерекден тышына чыгъыу,
Не ичине кириу – ёлюмча къоркъуулуду:
Тышына чыкъсакъ – сууукъ къарангы джутарыкъды бизни,
Ичине кирсек – Кюн джутарыкъды бизни.

Ма ол тёгерек – сыйрат кёпюрдю Джерге.
Аны бла бирге – джердегилеге да.
Таша кючле бла байланыб Кюннге,
Джер бурулады аны тёгерегине.

Кюн да, бизни да алыб, бурулады
Бир башха пелиуанны тёгерегине.
Минг-минг алам алай байламлылла,
Чексиз Кёкледе бурулалла алай.

Барысын да сезе, кёре, биле,
Бурху адам джашаргъа кюрешеди,
Къайгъыны, къоркъууну, къара кючлени хорларгъа кюрешеди,
Мадаргъа кёре, къууаныргъа, зауукъланыргъа кюрешеди.

Джанланы ичинде адамдан насыблы, насыбсыз да болмаз –
Чексиз къарангыда бир джилтинчады ол.
Чексиз къарангыда барады джолу.
Къайдан къайры? Аны билирге да излейди ол.
Эй бурху джан, насыблы бол.

АДАМ, АДАМ БОЛ

Кёб сагъыш этдим болгъаннга, боллукъгъа.
Джашауну, ёлюмню да тахсаларын ачаргъа кюрешдим,
Джети къат Кёкню, Джерни да ангыларгъа кюрешдим,
Джер-Кёк, джашау-ёлюм чекледен да ётерге изледим,
Кёзкёрмез бурхуну да, чексиз уллуну да
Сезерге, сюзерге, тинтерге, кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим.
Кесими да, башха джанланы да, джансыз табигъатны да,
Ич-тыш, таша-туру дунияланы да барын-барысын
Кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим,
Аны бла къалмай,
Тюрлендирирге, кесиме бойсундурургъа изледим.
Хар такъыйкъада, хар заты тюрлене тургъан дунияда,
Ёлмей, джашаб турургъа изледим.
Аллай мадарла, амалла изледим.
Мен, адам, Аллах болургъа изледим.

Айтама джашау кетгенден сора:
Адам, Аллахны ишине къатышма.
Сен башынга оноу эт.
Аллах болургъа тюл,
Адам болургъа кюреш.

Башына оноу эталмагъан,
Элге, халкъгъа оноу этерге излейди.
Аланы къой,
Аллахха оноу этерге излейди.

Адам болалмагъан
Аллах болургъа кюрешеди,
Дуниягъа ауаз берирге кюрешеди –
Къыйынлыкъ ма андады.
адам, Адам бол.
Аллах айтханча бол.
Тюз джол, Керти джол, Насыб джол –
Олду джангыз.

ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ

Ёлгенлени юсюнден иги сёз айтыргъа боллукъду –
Ала къайытыб осал иш этмезле.
Сауланы уа бирине да салма махтау –
Ала кёлюнгю чыгъарыргъа да болурла.

Тюзю, адамгъа тюл, дайым Аллахха шукур эт –
Махтаугъа тыйыншлы Олду джангыз.

Джигитликге, адамлыкъгъа, шейитлеге атаб, джыр-назму джаз.
Табигъатха, Джуртунга, Ана тилинге, Элинге да тарт орайда.
Сау адамгъа уа салма махтау –
Андан кёлюнг чыкъмай къалмаз.

Сау адамгъа махтау салгъан –
Бек уллу джангылычды, гюнахды.
Махтагъан, махталгъан, махтаннган да – гюнахлылла.
Махтаугъа тыйыншлы Аллахды джангыз.

Махтаугъа тыйыншлы къалай болурла
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа?
Ёлгенлеге этейиик дуа,
Саулагъа тилейик насыб,
Махтау а салмайыкъ бирине да.

Кёклени, Джерни, алада болгъанны барын
Джаратханнга, джашатханнга салайыкъ махтау.
Таша-туру дунияланы Иесине,
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню да Иесине,
Къыямат Кюнню да Тёресине –
Ёлюмсюз, Ёмюрлюк, Чексиз къудуретге –
Рахман эм Рахим болгъан бир Аллахха салайыкъ махтау.




ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Къайгъылары джюрекни турсала да талай,-
Мен бу дунияны сюеме къалай.
...Къар эрийди, джауады джангур.
Кёк кюкюрейди джангыр дей, джангыр.

Джашауну хар бир саниеси да, хар бир неси да – джангы.
Табигъатны хар саниеси да, хар неси да – джангы.
Джашауну, табигъатны да тюрлендире, тюрленелле джюрек бла ангы.
Билмейме, къадар огъурармы, огъурамазмы аны?

Билмейме, кимди, неди джангыртхан джашауну?
Ёлюмдю деб турама джангыртхан джашауну.
Джашауду деб турама джаратхан ёлюмню.

Джашаугъа джол ачады ёлюм.
Ёлюмге джол ачады джашау.
Бир-биринден джангыралла ала.
Бир-бирин къуруталла, бир-бирин да къурайла ала.
Бири болмагъан джерде бири да болмаз.
Джашау ёлюмсюз болмаз.

Аны ючюн айтады халкъ:
Джашау, ёлюм да – хакъ;
Джашау, ёлюм да – акъ. 

КЮРЕШ

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла
Кече-кюн демей, талайла джюрекни.
Кеси къарыуум бла аладан къутулалмай,
Болушлукъгъа чакъырама Кёкню.

Алай а ала юсюмден айырылмай,
Арыгъанымы, къарыусуз болгъанымы да билиб,
Биргеме намазлыкъгъа да кириб,
Джангылтыргъа кюрешелле мени.

Къайгъы толкъунлу дуния тенгизден
Къутхаргъан джашил айрымканды намазлыкъ.

Къутулуб дуния къайгъыдан, дуния сёзден
Уллу Аллахха этеме къуллукъ.

Салам бериб намазлыкъдан чыкъсам а,
Биягъы тенгиз джутады мени,
Биягъы къайгъыла талайла мени...
Тилейме Аллахдан иман, сабырлыкъ.

«Къайгъы кесингдеди, ахлунгдады, халкъынгдады...
Андан артылыргъа излей эсенг – кюреш.
Сен мадар этсенг – мен къадар этерме».
Джангырады кюреш, барады кюреш.
Къалюбаладан бери барады кюреш.

адам да БОЛУР АДАМ

Болгъан кибик Кёкде Ай,
Ол къыз ёхтемди къалай.
Тынгыламайды сёзюме,
Къарамайды кёзюме.

Тынгыламасын сёзюме,
Къарамасын кёзюме.
Джангыз, турсун ариулай,
Кёзню къарата, алдай.

Джандетде кибик таза
Болса дунияда Хауа,
Намыс кюч алыр андан,
адам да болур Адам. 
 
БУ ДУНИЯДЫ БИЗГЕ ДЖАНДЕТ

Таула, суула, чегетле эмда къызла.
Кёк, Кюн, Ай эмда къызла.
Мийиклик, тазалыкъ, ариулукъ да – ала,
Джылыу, джарыкъ, сюймеклик да – аладан.

Алалла берген къанатла джюрекге,
Мени – джер адамын – джууукълашдыргъан да Кёкге.
Джандетде алма терекден алма юзген Хауа,
Аны къымжасын кёрюб, татлы ышаргъан Адам,
Сиз да тюшесиз эсиме, бачхада
Кёгет джыя тургъан къызлагъа къарасам.
Керек тюлдю бизге джаханим не джандет.
Аллах, бизни Джерде джашаб турурча эт –
Къууанч бла, насыб бла, сюе, кюе,
Джазыуубузгъа кесибиз болуб ие.

Джер джюзюнде кёгет джыя тургъан къызла!
Бишген кёгетлеге ушайдыла кеслери да ала.
Джылы тенгизде джуууна тургъан къызла!
Толкъунла да сюйюб чайкъайла аланы.
Суу бойнунда кюн ала тургъан къызла!
Кюн да исси таякъларын джопп-джоппу чомарт-чомарт атады алагъа,
Кюн джылыу-джарыкъ къууаныб джатады алагъа.
Джашла да къарайла, къарайла алагъа,
Джюреклери бурула тенгизге, Кюннге.

Огъай, меннге керек тюлдю джандет не хур къызла анда.
Джер джашау, джер къызла – эм уллу къууанч манга.
Бу дунияды бизге эм уллу насыб, джандет.
Эй, уллу Аллах, бу дунияны бизге огъур эт.
Адам – ёлмей, палах кёрмей – къууанч бла джашаб турурча эт.

САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН +++++++++++++

Аз джерде аз затыбызмы бизни
Сыйырылгъанды, тоналгъанды, чачылгъанды, болгъанды тас.
Алай болса да, сабыр бол, кёлюнгю бас:
Джаныбыз сауду.

Худжу къалгъан рысхыгъа, дуния малгъа
Къыйналмайыкъ, кюймейик аллай бир.
Кесибиз да кетерикбиз дуниядан,
Ёмюрлюк тюлдю бизге берилген ёмюр.

Зулму-зорлукъ-терслик талагъанды бизни,
Ёзге сау къалгъанла, къутулгъанла андан
Джангыдан ашатмайыкъ анга кесибизни,
Кюрешейик этерге джашау.

Юйсюз-рысхысыз къалдым деб да асры бек кюйме,
Джуртсузлукъну, сюргюнню, сойкъырымны да сынагъанбыз биз.
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, джуртсуз, атсыз да къалыб,
Тюб болгъан халкъгъа да саналгъанбыз биз.
Дагъыда къайытыб ызыбызгъа – Джуртубузгъа
Адам, Халкъ болалгъанбыз биз.

Джуртундан тутмакъ-джесир этилиб, сюрюлген халкъны,
Тууар вагонлада Итил кёпюрден, сыйрат кёпюрденча, ётген халкъны,
14 джылны ёлюм базманда чайкъалгъан халкъны,
Эки джылгъа 22 минг сабийи къырылгъан халкъны,
Аллай бир да къарты-къарыусузу ёлген халкъны,
Ма ол халкъны
Адамлары, уланлары эсек биз,
Сора,
Тарыгъыргъа, къарыусуз болургъа
Эркинлигибиз бармыды бизни?

Сен сауса,
Кёлсюз болургъа ёлгенледен уял.
Мурдарладан аланы дертлерин ал.
Ала ючюн да джаша, кюреш.

Ненги тас этерик эсенг да,
Бетинги тас этме.   
Кёлюнгю аз этме:
Тюзлюк къалмайды тюзде.

Файгъамбарла, шыйыхла да кетген дуниядан,
Сенден игиле, джигитле, акъылманла да кетген дуниядан,
Кетеме деб, алай бек да къоркъма.
Джангыз, аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Халкъ-джурт ючюн, тюзлюк-эркинлик ючюн
Сермеше тургъанлай кетерге насыб болсун.

Хар кимни къайгъысы, джарсыуу да энчи.
Хар кимни къадары, джазыуу да энчи.
Алай а, дин-тил-джурт-намыс-тёре кетсе бизден,
Тарих эс, миллет сезим кетсе бизден,
Адамлыкъ, халкълыкъ да кетеди бизден.
Адам да, Халкъ да тюлбюз олсагъатда биз.

Неден да алгъа ма бу затлагъа
Сагъыш эт, Адам эсенг сен.
БИЗГЕ  ДЖЕТМЕГЕН

Халкъгъа джетген зорлукъ-артыкълыкъ
Кёзден кетсе да, кёлден кетмейди.
Аллахдан тилесек да иман-сабырлыкъ,
Иман-сабырлыкъ бизге джетмейди.

Ибилис къуйгъан кир ырхы – ётюрюк –
Халкъны джарымын чыкъды ёлтюрюб.
Къалгъан джарымын да этди сакъат –
Анга Аллах, Адам да шагъат.

Ол кир ырхы Халкъны джуртундан, сюрюб, –
Сибирни бузларындан Орта Азияны къумларына дери –
Бютеу дуниягъа къуш тюгюнлей чачды.
Хар палахны башын ачды.
Кертини, Тюзлюкню да басды кир ырхы.

Ол кир ырхыдан, къара тамгъадан
Ариуланыр ючюн керекди заман.
Къыйынлыкъ юсден кетсе да, эсден кетмейди –
Джюрексине, ёледи адам.

Ол кир, къара ырхыны, кеси къой, бир тамчысы да
Буза эди (энтда бузады!) адамны кёлюн, джашауун, джазыуун.
Къыйынлы халкъымы къайгъысын, джарсыуун 
Джабарча, унутдурурча болурму къууанч? къурутурча, болурму насыб?

Халкъны, Джуртну, Элни да басхан кир, къара ырхы
Халкъны, Джуртну, Элни да бёлгенди, тюрлендиргенди.
Джерде, джюрекде да турады аны ачы ызы,
Джуртха, халкъгъа да ол, радиацияча, кёчгенди, чёкгенди.

Энди ол ичибизден ёлтюреди бизни,
Туудукълагъа да джетеди аны ууу.
Бузулгъанды табигъат, тюрленнгенди хауа –
Къайры элтир, къайры келтирир адамны джазыуу, джолу?

Хар бирибизге, бютеу халкъгъа да джетген зорлукъ-артыкълыкъ,
Кёзден кетсе да, эсден кетмейди.
Аллахдан тилейик иман-сабырлыкъ -
Къачан да алалла бизге джетмеген.
ДЖАША, АЙТХАНЧА КИТАБ

Дунияны джарытханча Кюн,
Кечени джарытханча Ай,
Джюрекни джарытады алай
Шам джуртум, Шан джуртум Къарачай,
Танг джуртум, Анг джуртум Къарачай.

Къара – къаара – Къарачай.
Къара таны, окъу, джаша, айтханча Китаб.
Айгъа, джулдузгъа да къарагъан Къарачай,
Айдан, джулдуздан да къарагъан Къарачай,
Джашил джуртум, Акъ джуртум, Кёк джуртум Къарачай.

Къарачай болса да джана тургъан Кюн,
Къоркъама – сууур, джукъланыр деб Кюн.
Бошалмаз ючюн, джукъланмаз ючюн аны оту,
Джюрегим, сёзюм да болсунла анга отун.
Тюз джуртум, тау джуртум Къарачай,
Кенг джуртум, тар джуртум Къарачай,
Къарт джуртум, джаш джуртум Къарачай.

Джашасам да дунияда бир кюн, бир ай,
Сенсе меннге Кюн бла Ай,
Сенсе меннге джулдуз бла Ай.
Чексиз магъана – Къарачай.
Къара – къаара – Къарачай.
Шам джуртум, Шан джуртум Къарачай,
Сан джуртум, джан джуртум Къарачай.
Аллах берген джандет джуртум Къарачай.

Сакъламайын, джакъламайын биз Сени,
Сени мийиклигинге, акълыгъынга, джашиллигинге болмай тыйыншлы,
Джашамайын айтханча, буюргъанча Китаб,
Къысталабыз деб къоркъама биз Сенден,
Адам бла Хауа къысталгъанча джандетден.

Джаханимни кёрмеген джандетге салмайды кёл.
Алай а, къыйынлыкъ кетгенлей, барын унутады Эл.
Бу джуртдан эки кере сюрюлгенбиз биз,
Дагъыда джукъгъа тюшюнмеген бирлебиз биз.
Джуртда Халкъ болуб, кърал болуб джашарыкъбызмы биз?!
НОЯБРНЫ ЭКИСИ+++++++++++++++

Къазакъ бёрю улугъан джерде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде,
Ургъан джелде,
Уллу тюзде, ачыкъ тюзде
Сюеледи джангыз кеси
Нарат терек – Тейри терек.

Джангыз Терекни ышыгъына
Ашыгъады Къазакъ бёрю,
Ашыгъады Джангыз адам.

Уллу тюзде,
Ургъан джелде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде
Джангызлыкъны юч тюрсюню –
Къазакъ бёрю,
Къазакъ джюрек,
Къазакъ терек.

Толкъуну толкъунун джеталмай,
Тауушу кесин джеталмай,
Алай гузаба, ашыгъыш
Барыучу Къобан суу да,
Шум болгъанды бузлаб, къатыб.

Къуругъан джашаугъа къараб,
Къара кийгенле тау тёппеле.
Къара къаяны, акъ къаяны да
Джабханды тубан, булут.

Адамсыз къалгъан юйлеге,
Халкъысыз къалгъан джуртха
Къарайла, дертден къайнай:
Къазакъ бёрю,
Хаджирет таулу,
Джангыз Терек.

Тамырлары Джер тырнай,
Бутакълары Кёк тырнай,
Къарайды къуругъан ёзеннге
Уллу тюзде Джангыз Терек
(Тюзде къалмаз тюзлюк къайда?!).

Джерде тюзлюкден тюнгюлюб,
Кёклеге къараб улуйду
Къазакъ бёрю.

Джуртундан сюрюлген халкъыны
Ызындан къараб,
Джангыз Терекге таяныб,
Къылычын къынындан сууура,
Ант этеди хаджирет таулу.

Бюгюн бирдиле ала:
Хаджирет таулу,
Къазакъ бёрю,
Джангыз Терек.

Къачан да бирдиле ала:
Къазакъ бёрю,
Къазакъ терек,
Къазакъ джюрек.

ТИШИРЫУ БЛА КЕРТМЕ ТЕРЕК

Берекети кийимине сыйынмагъан
Бир Тиширыугъа тюртюлдюм орамда.
Эки ёшюню – эки бишген кертме...
Бачхада зырма битген кертме терек,
Эсиме тюшдю.

Зырма битген кертме терекни кёргеним сайын,
Энди ол Тиширыу кёрюнеди кёзюме.
Эки къолумда эки бишген кертме...
Не къысхады джашлыгъы, насыбы, ёмюрю да адамны.

НАСЫБ

Не къачха, не джазгъа керил.
Не ёл, не тирил.
Не ол дуниягъа, не бу дуниягъа берил.
Алай а, бил:
Тюзлюк-Эркинлик-Сюймеклик ючюн
Кюрешиудю джашау.
Тюзлюк-Эркинлик-Сюймеклик болмагъан джюрекде
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да джокъду.

Тюзлюкню-Эркинликни-Сюймекликни излемеген
Ол Эркиши, Тиширыу да тюлдю.
Тюзлюкден-Эркинликден-Сюймекликден къуру къалгъан
Эки дуниядан да къалады къуру.

Алай а, неди Тюзлюк? Эркинлик? Сюймеклик?
Ол соруулагъа джууаб береди Китаб.
Иманына-билимине-бетине-ётюне кёре
Джашайды адам. Иманы-билими-бети-ётю болмагъан
Ол адаммыды?

Тюзлюкню-Эркинликни-Сюймекликни джолунда барыу,
Тюзлюк бла, Эркинлик бла, Сюймеклик бла джашау –
Олду насыб.
 
ШАЙЫРНЫ БОРЧУ

Аллахха, адамгъа да борчун
Назмула бла тёлейди шайыр.
Алай а, бармыды аны борчу?
Ол да – соруу.

Къанатлы учханча Кёкде,
Шайыр учады шийиринде.
Шайыр къурагъан дунияды шийир,
Эркин ариулукъ – аны бийчеси.

Джерде, Кёкде, джюрекде да болгъан
Таша-туру ариулукъланы, кераматланы барын
Джыяды да шайыр, назму Кюнню (Кюн назмуну) къурайды,
Андан Нюр таякъла – Сёз таякъла дуниягъа чачыла турурча.

Поэт Сёзю-назмусу-шийири бла
Игиликни-Тюзлюкню-Ариулукъну
Джашарына, хорларына болады хайыр.
Аллахха, адамгъа да борчун
Алай бла тёлейди шайыр.
ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ

Къой орнуна къоян туталла,
Ийнек орнуна – эчки.
Элни тюб этиб баралла
Зийналыкъ бла ички.

Эринчеклик кючлегенди
Джаш тёлюню хар къатын.
Ишлерге кюрешгенле да –
Сабий-субий, къарт, къатын.

Талкъ болгъан шимал халкъла,
Тюб болгъан орус элле,
Джюрек сизге джарсыйды,
Къоркъууум а – тау элле.

Гитче шимал халкъланы,
Уллу орус халкъны да,
Барын да абызыратхан –
Ичкичилик, хаулелик.

«Тюбге тюшген халкълагъа да,
Тюб болгъан халкълагъа да,
Къара, тюшюн, оюм эт»,-
Дейме халкъгъа, кесиме да.

Нек тюшелле халкъла тюбге,
Нек болалла халкъла тюб?

Тюбге тюшмей джашар ючюн,
Тюб болмай джашар ючюн,
Ёзден халкъгъа ушар ючюн,
Баш болуб джашар ючюн
Не этерге керекди?

Эллени, къралланы, халкъланы да къурутхан –
Неди?
Къурагъан, джашатхан, баш этген а –
Неди?


Бу соруугъа табыб джууаб,
Анга кёре джашамасакъ,
Тюбге тюшерикбиз, тюб боллукъбуз...
Аны да англамазча болгъан эсек а –
Ёлгенибиз ашхыды сора.

АУАЗ

Мен джашадым былайда
Мал кюте, чалкъы чала...
Хар къуру эм хар къайда
Эсимде – Къызыл-Къала.

Джуртсуз, халкъсыз байладан,
Эли болгъан (Эли бла болгъан) – байыракъ.
Хакъ, Халкъ эмда Джурт –
Орайда, мухур, байракъ.

Ол ючюсюнден къуру –
Эки дуниядан да къуру.
Ол ючюсю ючюн кюрешмеген
Тергелирми ёзденнге?
Тергелирми адамгъа?

Ол юч сыйлысы болмагъан,
Аланы болурун да излемеген,
Ала бла джашамагъан,
Аланы сакъламагъан,
Ала ючюн кюрешмеген –
Къулду не да манкъуртду.
адамны Адам этген –
Хакъды-Халкъды-Джуртду.

Ол ючюсюню бирлигиди
Кюч-къууат берген бизге.
Орайда-мухур-байракъ
Кёлеккесилле Аны.

Джашар эдим былайда
Мал кюте, чалкъы чала...
Джууукъду джулдузгъа, Айгъа
Тау элим – Къызыл-Къала.
Алай а буюрду къадар:
«Халкъынга сен эт мадар
Сёз бла, Китаб бла.
Айырсын къарадан акъны,
Билсин Китабны, Хакъны –
Олду къутхарлыкъ халкъны».

Андан бери Сёз болду
Джаныма джаныу, къайракъ.
Китаб да болур халкъгъа
Орайда, мухур, байракъ.

Къаара таныгъан халкъым
Сакълар джуртун, кесин да.
Хакъда-, Халкъда-, Джуртда-ды
Мени ангым, эсим да.

Джюрегимдеди мени
Кёкледен келген буйрукъ:
«Халкъынга сен эт къуллукъ
Сёз бла, Китаб бла.
Айырсын къарадан акъны,
Билсин Китабны, Хакъны –
Олду къутхарлыкъ халкъны».

Бу ауазны эшитиб турдум
Мал кюте, чалкъы чала.
Джууукъду джулдузгъа, Айгъа
Тау элим Къызыл-Къала.

ЁТЮРЮК АЙТМАГЪЫЗ

«Ачха джетмейди ансы, кёб иш этеригек»,- дейле.
Алдайсыз. Бизге джетмеген иманды, адамлыкъды, Адамды.
Иманлы адамлалла бизге джетишмеген.
Дин-тил-джурт-халкъ ючюн ёлюрге хазыр,
Аллах-Адам дегенле джетишмейле – андады къыйынлыкъ.
Адам болса – къалгъан зат боллукъду.
Сюрюу Халкъ болалмай эсе –
Адамындан хайуаны кёбдю аны сора;
Адамла тюл, текеле башчылыкъ этелле анга сора,
Сюрюуню къасабха элтиб, ызларына саугъала бла къайытыучу текеле.
КЪАРА ТЮШ+++++++++++++

Халкъыбыз-джуртубуз-динибиз-тилибиз ючюн
Тутулуб-джоюлуб кетиб,
Ол бир дуниядан къайытдым артха.
Къайытдым узакъдан-тузакъдан.
Туз-дам бла тюбемеди киши.

Къолларында шышалары, тютюнлери,
Къулакълары, бурунлары, эринлери сыргъадан толу,
Кийимлери джыртыкъ, кир, джамаулу –
Мен танымагъан бир къуджур джаш тёлюге тюбедим.
Сордум:

- Къарачай кийим – къарачай бёрк, къарачай чебкен,
Акъ башлыкъ, къара джамчы... – къайда?
- Аланы кюе ашагъанды,- деб, кюлдюле.
- Горда бычакъ, нарт къылыч, тау къама уа къайда?
- Аланы уа... тот кесгенди,- дедиле.
- Ана тилибиз – алан тилибиз къайда?
- Тил къабырлада.
- Къарачай кърал, къарачай Эл къайда?
- Тарихде.
- Къарачай халкъ а, къарачай халкъ?
- Ол – бизбиз,- дедиле.

ДЖАЯУ НАЗМУЛА++++++++++++++++++++

Къазауат урушладан къуралады.
Дин-тил-джурт ючюн баргъан кюрешде
Биркюнлюк назмула да керекле.
Ата джурт ючюн баргъан къазауатда
Ёлген, ёллюк, башсыз боллукъ бир тюз аскерчилелле ала.
Джаяу аскерлелле ала.
Ёлселе, къалсала да,
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк, махтау излемей,
Поэзиягъа келишебиз-келишмейбиз демей,
Хунагъа джарашабыз-джарашмайбыз демей,
Керекли борчну тындыралла ала.
Хакъны, Халкъны джакълай ёлелле ала.
Джаяу назмулалла ала. Биркюнлюк назмулалла ала.
Ёмюрлюк махтау алагъа.
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ АЧЫКЪ МЕКТУБ

Къайытдыкъ узакъдан, тузакъдан...
Инчиклерибизде, бууунларыбызда да – бугъоу ызла.
Не кёрдюк, не кёрмедик биз –
Ётгюр таулу джашла, ёхтем таулу къызла.

Не кёрдюк, не кёрмедик биз –
Акъсакъал къартла, ууакъ сабийле...
Бизни тюб этерге кюрешдиле
Джангы патчахла – коммунист патчахла – къараякъ бийле.

Бизни тюб этерге кюрешдиле
Къурутуб эсибизни-ангыбызны,
Айырыб тамырыбыздан-джуртубуздан,
Айырыб тарихибизден, тёребизден, джорукъларыбыздан.
Не ючюн?

Къул болургъа унамагъаныбыз ючюн.
Джуртубузну, мюлкюбюзню, эркинлигибизни да къралгъа бериб,
Анга къарын джалчы болургъа унамагъаныбыз ючюн,
Анга къул-къарауаш болургъа унамагъаныбыз ючюн.

Къул болургъа унагъанлагъа (бир кёзюуге дери!)
Кърал тоноуундан юлюш чыгъарды:
Джашау-ашау берди; къуллукъ да берди.
Къалгъанланы уа, къалгъанланы –
Тутду, сюрдю, къырды – думп этди.

Китабдан, дуниядан, бурундан да хапарлы,
«Аллах-Адам» деген, «Хакъ-Халкъ» деген
Керти бийлени, сыйлы ёзденлени
Къул кърал башдан аякъ къырыб чыкъды.

Акъны, къараны да – барын къатышдырыб,
Кюрешди къураргъа бир къолан джамагъат –
Совет джамагъат – эшек джамагъат, къадыр джамагъат –
Джюз бетли, алай а бир иннетли, коммунист иннетли.
Ибилис кёргюзтген арба джолну барлыкъ
Къул-эшек джамагъатны къураргъа кюрешди кърал,
Къурагъан да этди. Аны кесин харам,
Къыйынын а – халал этди.
Сыйлы Сёзню, сыйлы Китабланы, керти Китабланы къурутуб,
Ётюрюкню, алдауукъну, джалгъан дауну байракъ этди кърал.
Къул сёзню, къул адабиятны джайды кърал.
Аланы сабийлеге дерс китабла этди –
Ала къулла болуб, башсыз къулла болуб, ёсер ючюн.

Сау ёмюрню алай болуб турду.
Дуниягъа – Китабдан, сыйдан, намысдан да хапарсыз,
Эшекле бла къадырладан къуралгъан –
Бир джангы джамагъат тууду.

Энди ол эшек-къадыр джамагъатны
Адам-Халкъ этер ючюн
Керек болур къаллай бир заман?
Болмазлыкъ иш эсе да ким биледи ол?

Алай болса да, керекди кюреширге.

Кесин Адамгъа тергеген,
Эшеклеге, къадырлагъа къошулургъа излемеген,
Эшеклей, къадырлай къалыргъа излемеген –
Барыбыз да бирлешиб-биригиб,
Адам, Халкъ болур ючюн,
Керекбиз кюреширге, сермеширге.

Ёзден иннет – ёзден сёз – ёзден иш –
Ёзден халкъ – ёзден джамагъат – ёзден кърал
Бегир ючюн, айныр ючюн
Керекбиз кюреширге.

Алайсыз –
Къаллыкъбыз джулдузсуз, Айсыз,
Къаллыкъбыз джуртсуз, тилсиз.
Алайсыз –
Башхалагъа къул болгъанлай,
Эшек джыйын болгъанлай,
Бир-бирибизни табанлай, табалай,
Думп боллукъбуз, тюб боллукъбуз биз.




ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА

1
Чыммакъ къарда сокъмакъ сала барама,
Мен барама джашил джазны аллына.
Къыз кёрюрге баргъан кибик барама,
Таб кесим да сейирсине халыма.

Истемейме къыйынлыгъын джолуму,
Джюрегим да – урад, барад джангызгъа.
Бара-бара, бир кюнбетде тюртюлдюм
Тахсачыгъа-келечиге – джанкъозгъа.

«Ай зауаллы, башлагъанса юшюрге»,-
Джюрегиме къысдым аны, ийнакълаб.
Къайгъыргъаным эритди да джанкъозну,
Кёлюн айтды къулагъыма шыбырдаб:

«Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къара къышны, акъ къарны да ичи бла
Сюймекликди джашил джазгъа ётдюрген.

Насыблары тутмагъанла да бар –
Кюрт тюбюнде джаталла санлары.
Алай а, аланы да джанлары
Джашил джазгъа, джашил нюрге тутубла джол.
(Ёлюмсюз джанланы ёмюрлюк джоллары - арыды).

Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къыяма къыш, халек аууш да тыялмай,
Сюймекликди джашил джазны келтирген».

2
Джулдузгъача къарадым мен джанкъозгъа,
Ол джарытды, танытды джолуму къышдан джазгъа.
Джаш къызгъача къарадым мен джанкъозгъа –
О биринчи! Сабий сюймеклигим мени!
 
Къар тюбюнден чыкъгъанча джанкъоз,
Мийик кёкде джаннганча джулдуз,
Къая ранда чакъгъанча балий,
О биринчи сезимлерим мени!
Джанкъылыч эшмели къайытмаз джазым мени!

...Чыммакъ къарда, сокъмакъ сала, барама.
Кетген джазымы ызынданмы барама?
Келлик джазны аллынамы къарайма?
Умут джулдуз, бошунамы джанаса?

...Узая, ташая, кетиб барама.
Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы
Ёлтюреди бизни.
Джанны гырджын тюлдю азыгъы
(«Къуру гырджын бла джашамайды адам») –
Ой ол таша магъанасы Сёзню,
Чексиз магъанасы Сёзню,
Сууча, алыб барады мени.

Меннге къараб айтылгъанчады ол Сёз.
Джюрек, аны магъанасын сез, сюз – англа.
Сора – сабыр бол, тёз:
Джашил джаз сакълайды алда.

АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА+++++++++

Алгъын джюрекге сыйынмай эди Сёз,
Энди Сёзге сыйынмайды джюрек.
Сезе, ангылай башлагъанма энди
Нек тынгылагъанларын Таш бла Терек.

КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН

Джолоучула да салкъынында солуучу,
Кийикле да ышыгъына къысылыучу,
Къанатлыла да бутакъларына къонуучу,
Сабийле да ёрлеучю, миниучю,
Кёгетлерин джыйыучу, ашаучу,
Къызла да субайлыгъына сукъланыучу,
Хауасы бла, джашиллиги бла къууандырыучу,
Саныбызгъа, джаныбызгъа да джарагъан,
Барыбызгъа да керек Терекни
Бир аман адам кесиб кетгенди.
Ол, терекни кесген бла къалмай,
Барыбызгъа да салгъанды заран.

Табигъатха –
Гитчеге, уллугъа да,
Кийикге, къанатлыгъа да,
Хауагъа, саулукъгъа, ариулукъгъа да –
Джетгенди аны хыянаты.

Бурун заманлада Эл Тёре анга,
Тёлеу да салыб,
(Тёлеуню да эл джарыллыкъгъа алыб),
Терекни орнуна да он терек орнатдырлыкъ эди.
Алай болмаса, Элден къыстарыкъ эди.   
Энди уа?

Терегин, Ташын ташыб,
Джуртну тонаб-къурутуб баргъанлагъа
Не оноу?

Огъесе, халкъ кесимиди
Джуртун тонай-къурута баргъан,
Кеси кесин къурута тургъанын да эслемей?

АУАНАЛА

1
Кёкде учуб баргъан малаикни кёлеккеси –
Джерде джюрюб баргъан Адам.

2
Джерде джюрюб баргъан Адамны кёлеккеси –
Кёкде учуб баргъан къанатлы.

3
Кеси ёталмазча,
Джолу чынгылгъа тирелсе,
Адамны ауанасы ётеди андан.

4
Джолоучуну кёлеккеси –
Джол джанында сюелген терек.
5
Къыйын джолдан артха турмай,
Тик ёрге баргъан джолоучуну кёрюб,
Терек Кёкге джол тутханды.

6
Адам,
Джерден джулдузгъа бара тургъанлай,
Джыгъылгъанды да,
Тёнгеги тюшгенди Джерге,
Джаны уа къалгъанды Кёкде.

7
Адам кёмюлгенинде Джерге,
Ташы сюелгенди ёрге.
Джулдузу да Ай бла бирге
Къарагъанды Ташдан.

8
Джерде сюелген Ташдан,
Кёкге баргъан Терекден,
Кёкде баргъан Къанатлыдан,
Джангы Ай бла Джулдуздан –
Барындан къарайды Адам.

9. КЪАРТ бла ТУУДУГЪУ

- Кёзюм джетмейди:
Ол таугъа илиниб баргъанла,
Наратламылла, адамламылла?

- Ала бир тюлмюлле?
Нарат – Адам тюлмюдю?
Адам – Нарат тюлмюдю?

- Аланы бир болмагъанларыды къыйынлыкъ.

10
Таугъа ёрлеб баргъанны кёлеккеси –
Нарат терек къабыргъада.


11
Таугъа ёрлеб баргъанны ауанасы –
Учуб баргъан къуш Кёкде.

12
Адам. Терек. Къанатлы.
Аланы бир кюч джаратханды,
Бир кюч тартады ёрге.
Ала сюелле Кёкню, Эркинликни.

13
Адам. Терек. Къанатлы.
Ала тюбешген мийиклик – Кёк
Эмда
Къайсынны Джер китабы.
Аланы бирликлери –
Джашау – Табигъат – Шийир.

ДЖАЗНЫ, КЪАЧНЫ, КЪЫШНЫ ДА ЭСГЕРЕ

Джибитсе да къачхы шылпы,
Юшютсе да къыш къыяма,
«Къайытмазса» деселе да,
Мен къайытдым къуш уяма.

Артда къалды къачхы шылпы,
Артда къалды къыш къыяма.
Джаз джабалакъ джауа-джауа,
Мен къайытдым къуш уяма.

Кёк да, джер да джылай, джашнай,
Кёл-джюрек да джылай, джашнай,
Къайытдыкъ биз – сау къалгъанла –
Ата джуртха – Минги Таугъа.

Джарымыбыз къалды анда –
Азияны къумларында,
Сибирияны бузларында...
Къайытдыкъ биз – сау къалгъанла.
Халкъны терслеб, дау салгъанла
Къазаларына джолукъмалла –
Геноцид ючюн джоюлмалла.
Алай болса да, къайытыб келдик –
«Тюзлюк тюзде къалмаз» дедик,
Хрущёвгъа да махтау бердик.

Ёзге кёрдюк: бираздан
сталинле, берияла, сусловла
Эс джыйдыла, къанатландыла,
Джалгъан даула бла Хрущёвну да
Тахтадан атдыла, къоратдыла.

Эски даула – джангы даула,
Эски джаула – джангы джаула
Тюзлюкню артха ыхдырдыла,
Бизге да, табхан аманларын къуя,
Джюз тамакъдан къычырдыла.
Аланы юсдюрюрлерин кюсеб тургъан,
Хоншу итле, маскеле да,
Кесибизни амантишле да,
Хырылдаб юрдюле, чабдыла,
Аягъыбыздан алдыла.

Бу бёрю-ит, ит-бёрю джумхуриетле чачылмай,
Чеклерибиз айырылмай,
Къраллыгъыбыз къайтарылмай,
Къарачай-Малкъар халкъгъа джокъду насыб,
Башхалагъа да джокъду насыб.

Халкъ аны англаб, бирикмесе,
Джуртуна ие болургъа кюрешмесе,
Башына эркин болургъа кюрешмесе,
Дини-тили-тёреси ючюн – тини ючюн – сермешмесе,
Тюзлюк ючюн сермешмесе,
Сора, къалай келир Тюзлюк?

Эм уллу сынаула артдамылла, алдамылла?
Иманлы билим керекди бизге,
Оюмлу джигитлик керекди бизге –
Талкъ болмайын, Халкъ болур ючюн,
Сакъланыр ючюн, аякъланыр ючюн.

Артдамыды, алдамыды къачхы сууукъ?
Артдамыды, алдамыды къыш къыяма?
Не кёзюудю бу биз джашагъан заман?
Тюненесинден хапарлымыды,
Тамбласына да сагъыш этемиди халкъ, адам? 

АДАМ БОЛУУ

Табигъатда –
Джерде, сууда, хауада,
Таша, туру дуниялада –
Хар къуру, хар къайда
Барады къазауат.

- Не ючюн?
- Джашау ючюн.

Табигъатны джоругъу алайды –
Онглу онгсузну къурутады:
Кырдыкны отлайды кийик,
Кийикни ашайды джаныуар...
Аланы ангыларгъа боллукъду –
Алайсыз ала джашаяллыкъ тюлле:
Сабан сюрюб, мюрзеу ёсдюрюб
Джашарча, джаратылмагъанла ала.
Аланы ангыларгъа боллукъду.

Адамны ангылагъанды къыйын.
Адам ашайды, тонайды, къурутады табигъатны.
Бир-бирлерин да тонайла, къыралла адамла:
Бир – Кёкден келген динлеге,
Бир – Джерде кеслери къургъан джорукълагъа таяна,
Бир-бирде уа джукъгъа да таянмай,
Къыралла, тонайла адамла бир-бирин.

Да сора кимди адам?
Къайдады аны адамлыгъы?

Китаб келгенден сора да,
Къара таныгъанындан сора да,
Файгъамбарладан сора да,-
Тюрленмей эсе аны къылыгъы,
Сора, кимди, неди адам?

Кийик, джаныуар заманларын балсытырча,
Аллай кийиклик, джаныуарлыкъ этелле бюгюн адамла.
Китабла, файгъамбарла, шыйыхла, акъылманла да
Тюзеталмагъан – кимди, неди адам?!

Барады къазауат: кёкде да, джерде да, адам джюрегинде да
Сермешелле акъ бла къара.

Кесинде, ичинде, джюрегинде
Болгъан аманлыгъын, джаныуарлыгъын къурутуб,
Адам болгъандан къыйын зат болурму?

Тышында – кийиклени, хайуанланы, джаныуарланы арасында да,
(ала бла тохтаусуз сермеше)
Адамлай къалыргъа кюрешиу,
Ичинде – кийиклигин, хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын къурута,
Адам болургъа кюрешиу,
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШИУ –
Бу болур Адамны, адамлыкъны джолу.

Аман болгъан тынчды – Адам болгъанды къыйын.
Алим болгъан да тынчды – Адам болгъанды къыйын.

адам Адам болуб бошагъынчы,
Адамлыгъын джаныуарлыгъы дженгиб,
Тюб болубму кетер,
Огъесе, адамлыгъы хорлаб,
Къууанч бла, насыб бла этерми джашау?!

СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР

Сюймекликни кючюнден
Дуния – джангы эм сейир.
Сюймекликсиз илхам джокъ,
Илхамсыз а – джокъ шийир.

МЫНАФЫКЪЛАГЪА

«Сокъур бла сангырау – Аллахны джауу».
Сакъатланы юсюнден бармайды сёз.
Джюреклери сокъурла, сангыраула –
Ма алалла Аллахха, Адамгъа да джау.
Алалла кюрешген Адам бла, Аллах бла да.
Кертини кёрмейле, эшитмейле ала,
Хакъгъа бойсунмайла, къулланмайла ала –
Харам рысхыды Тейрилери аланы.

Ичлери чириб тургъанлай,
Тышларын супу этиб сёлеширле.
Ташада не аман, не кир ишден артха турмай,
Туруда уа шыйыхча, мёлекча кёрюнюрге кюреширле.

Не кюрешселе да, аланы кёзлеринде, бетлеринде –
Имансызлыкъны мухуру, тамгъасы.
Зарлыкъ кюйдюргенди, къуу этгенди аланы.
Ой къараджюрек, уубет, адам сыфатлыла.

Аланы эм уллу фахмулары, къууанчлары –
Сёз этиу, тил этиу, халкъны бир-бирине этиу,
Игини аманлау, тюзню терслеу, акъгъа къара джагъыу...
Отуз кюмюшдю багъалары аланы.

Хакъгъа-Халкъгъа тюл, Аллахха-Адамгъа тюл,
Имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа
Къул-къарауаш болалла, къуллукъ этелле ала –
Джюреклери сокъур, сангырау мынафыкъла.

Аллайланы кёргеним сайын,
Ол уу бетлерине, къара бетлерине тюкюрюрюм келе,
Нарт сёзню эсге тюшюреме:
«Сокъур бла сангырау Аллахны джауу».

БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК эмда ШАЙЫР+++++

Башын джагъагъа атхан балыкъгъа
Къарагъанча джыйылыб адамла,
Башын суугъа атхан адамгъа да
Алай басыныб къарайла чабакъла.

Къанатларын ачмай, Кёкден
Башын джерге атхан къанатлыгъа да,
Къайгъылы болуб къарайма мен:
Нек изледи ол джашаудан кетерге?

Балыкъгъа, адамгъа, къанатлыгъа да
Къыйынды джашагъан.
Не сууда, не джерде, не хауада
Джокъду тынчлыкъ (болгъанмыды, болукъмуду ол?)

Джюземе сууда, джюрюйме джерде, учам кёкде.
Тёнгегим энгишге, джюрегим ёрге тарталла мени.

Не болса да, джашаудан къачханладан алмайма юлгю.
Мен тюл – къыйынлыкъ, къайгъы къачсынла джашаудан.
Таш башында да джашау этгенлелле меннге юлгю.
Меннге юлгю – къаяда терек.
Тюзде да, тауда да – къайда да меннге Олду юлгю.

Терек тюлмюдю ариулукъ, джашиллик?
Терек тюлмюдю берген солургъа хауа?
Терек тюлмюдю юй, уя болгъан?
Терек тюлмюдю от, джылыу берген?
Терек тюлмюдю...

Сууну, джерни, кёкню да
Терекча багъалатыргъа керекди.
Къайгъы, палах келгенде да,
Чыдамгъа, сабырлыкъгъа терекден юренирге керекди.

Тереклеча сюерге керекди джашауну.
Джашаугъа алача къадалыргъа керекди.
Ёлюмге да алача тюберге керекди –
Джыгъылыб къалмай, аякъ юсюнде.

Юренирге керекди терекча болургъа –
Аныча джашаргъа, ёлюрге эмда керек болургъа.

Быллай сагъышладан толуб, къанатланыб джюрегим,
Кёкледе барама учуб.
Алай а, не эсе да, кёлеккем (кесим тюл!)
Башын атады джерге, башын атады суугъа.
Алай а, не эсе да, джюрегим
Кесин атады Сёзге, назмугъа.



КЕРТИ ЗАТ
 
1
Джашаудан, ёлюмден сора
Башланады джол Ёлюмсюзлюкге.

2
Джашаудан сора башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

3
Джашауда башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

АТЛАМ

Къууанчда джашыныбды бушуу,
Келиуде – кетиу,
Тюбешиуде – айырылыу,
Джашауда – ёлюм.

Аны сезгенча,
Джылайды туугъанлай къагъанакъ сабий.
«Туугъанындан джашагъанына къууанайыкъ»
Деученле алгъыш эте.

Алай а ол,
Джашаугъа, аны бла бирге ёлюмге да,
Этгенди атлам.

АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК

Джюзюнчю кере да, себеб излей джюрекге къайгъыда,
«Къара,- дейме,- Терекге къаяда:
Анга уа тынчмыды джашагъан къаяда,
Тёзюб джелге, бораннга, элиягъа?

Сууукъ да ийире, кюн да кюйдюре,
Ол а, бой бермей – чыдаб, къайырылыб...
Чегетинден да айырылыб,
Кёкге да джеталмай, джерге да къайыталмай,
Турады мийикде джангызлай, байракълай,
Турады къадалыб къаягъа, джашаугъа.
Тыйыншлы тюлмюдю ол махтаугъа?

Ёзге, ол махтау излебми чыкъгъанды ары?
Огъай, джазыу атханды къаягъа аны.
Алай а, дагъыда,
Къыйын къадарына, мийик къадарына
Тыйыншлы болалгъанды ол.

Къара къыйынлыкълагъа дженгдирмей кесин,
Джашаудан тюнгюлмей, ташламай эсин,
Джашил чакъгъанлай турады ол.
Агъачха, адамгъа да –
Джаны болгъанны барына да –
Юлгюдю ол.

Уша, джюрек, Терекге къаяда,
Хорлатма кесинги палахха, къайгъыгъа».

Джана, кюе, джарыла турса да джюрек,
Кёзюме кёрюнеди да сабырлыкъ береди
Къаяда Терек, къаяда Терек.
Анга ушай джашайды джюрек.

Адамда джюрек – къаяда Терек.

БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ

1
Сиз – итлесиз, Биз а – бёрюле,
Къулласыз сиз, Биз а – ёзденле.
Сиз патчахха табынасыз,
Биз а – Тейриге.
Бизни бир къандан джаратса да къадар,
Биз эки тюрлю джолну сайлагъанбыз:
Бизге бирге джашаргъа джокъду мадар.

2
Мен – къазакъ бёрюледен бири,
Итледен къачыб ётгенме бери.
Сермешгенме болгъунчу сакъат,
Анга Аллах, Адам да – шагъат.
Назмула бла улуй, джылай,
Джюрек джараларымы джалай,
Бираз турлукъ болурма мында:
Къарыу алгъынчы – джол джокъду артха.
Кюч джыйгъанлай а – къайытырыкъма Джуртха.

Ётюрюкден айырлыкъма Кертини,
Мынафыкъладан аллыкъма дертими,
Амантишлени кесерикме анда –
Хорлам не ёлюм сакълайды алда.

Эркишиге барды, бирди джол:
Хакъ-Халкъ-Джурт ючюн къазауатха кириб,
Хорларгъа не ёлюрге. Борчлуду ол
Керти ючюн, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Къан-джан аямай, кюреширге, сермеширге.

Къамамыды, къаламмыды къолда –
Башхасы джокъду.
Сёз да – окъду.
Джангыз, таймайыкъ Китаб буюргъан джолдан.

Сыйсыз джашаудан, сый бла ёлген – дурус.
Эркиши эсенг, Ёзден эсенг, Адам эсенг –
Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме –
Зулмугъа-терсликге-ётюрюкге къаршчы тур, уруш.

Джуртунгу сыйыра, халкъынгы да къурута тургъанларын (тургъанланы)
Кёре тургъанлай – харам тынглауну басыб турлукъ эсенг,
Не да, ётюрюклени сандыраб – баш алыб, баш сакълаб турлукъ эсенг,
Сора – бармыды сени иманынг,
Эркишилигинг-ёзденлигинг-адамлыгъынг къайдады сени?

Не да, душманнга – олтан, халкъынга уа – солтан
Болургъа кюрешген амантиш эсенг,
Халкъынгы-джуртунгу сатыб, тюбге атыб,
Алай бла баш болургъа кюреше эсенг,-
Сора нек къалад кёлюнг,
Халкъ Тёре сеннге буюргъанд деб, ёлюм?

Ол буйрукъну толтурлукъланы мен да бириме,
Итлени, иелерин да къурутургъа ант этген бёрюме.
ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА

Тыялмай джаз, джай, къач не къыш,
Суу – тенгизге барады ашыгъыш.
Таудан элияча, къанатлыча энсе да,
Тюзлеге джетерге, къарыуун тас этсе да,
Дагъыда баууру бла барады сюркелиб –
Тенгизге джетерикди къалмаса къуруб-ёлюб.

«Тенгиз а – дуния сууу джыйылгъан бир джандет,
Мадарынг болгъан барынг – алайгъа джет.
Тенгиз а – мардасыз терен эмда кенг,
Анда барыгъыз да боллукъсуз тенг;
Анда барынгы сакълайды рахатлыкъ, игилик,
Анда джокъду айрылыкъ, энчилик, менчилик;
Анда акъ суу, къара суу, тау суу, тюз суу деб, джокъ,
Анда уллу суу, гитче суу деб, билиниу, бёлюнюу да джокъ –
Барынг къатышырыкъсыз, атыгъыз да боллукъду «тенгиз».
Ой анда насыблы боллукъсуз, къууанныкъсыз кемсиз».

Быллай фатауала ашыкъдыралла сууну.
Узакъды, къыйынды, къоркъуулуду джолу.
Барады джутула, къутула, чачыла, джыйыла,
Къайда хылымылыгъа, кирге да булгъана.

Алай а не къыйын болса да джол,
Тенгизге джетерикди ол,
Джандетге кирликди ол.

...Ма къууанч! Насыбы тутду – тенгизге къуюлду-джетди.
Алай не келсин – атын, бетин, татыуун да тас этди,
Джуртун-тауун, тилин-ауазын да тас этди,
Тарихин, адетин-тёресин, Тейрисин да тас этди.

Тау кийимине дери барын къоюб артда –
Къымжа болуб кирди джандетге-тенгизге.
Тенгиз а – услу, тенгиз а – тузлу:
Суу – ызына, таууна къачарча болду.

Алай а, джол джокъ артха, джуртха.
Алай а, бек излегеннге табылады джол.

Суу булут болуб атланды ызына,
Кёкден къарай джерде джолуна-ызына.
Джетиб чырмалды таууну бойнуна.
Амма, къарагъыз джазыуну оюнуна:

Баууру бла сюркелиб тенгизге джетген суу,
Андан, булут болуб къачыб, таууна келген суу,
Джуртуна джангур, къар болуб джаугъан суу,
Таууна къурман-къор болгъан суу,

Бираздан барын унутуб,
Биягъынлай, тауундан, джуртундан да суууб,
Энгишгеде, тёбенде кёзбау дуния тартыб,
Кетди мийик кёгюн, Минги тауун да атыб.
 
Огъай, бу башха суу эди,
Джангы къанатланнган джаш суу.
Эски суу а,
Къыйын джолну, тузлу тенгизни да сынагъан,
Тауда ёмюрлюк буз, къар болуб къалды.

Насыбы тутса, джазыуу болса,
Джаш сууну да ахыры алай боллукъ болур.
Кёрюрюн кёрмей, ким джыяды акъыл?
Кёрюрюн кёрмей, ким къайтады элине?
Кёрюрюн кёрмей, ким киреди кёрюне?

Таугъа, суугъа, тенгизге къарадым да,
Бу затла келдиле кёлюме.

КЪАРАЧАЙНЫ СУРАТЫ

Таш бла терек,
Тау бла черек,
Джулдуз бла Ай –
Ма Къарачай.

От бла буз,
Таш бла джулдуз,
Кюн бла Ай –
Ма Къарачай.

Дебет, Алауган,
Ёрюзмек, Сатанай,
Сосуркъа, Къара-Шауай –
Ма Къарачай.

Нартха шекер, туз –
Минги Тауда буз.
Аны ашай, джалай,
Ёсдю Къара-Шауай.

Къаны-джаны – нарт,
Къаны-джаны – Кёк.
Кёк бла Джерни чеги,
Кёк-Джер юй, къала –
Ма Къарачай.
 
Минги Таулу,
Минги таулу,
Кёк-Джер халкъы,
Тюрк нарт халкъы,
Тейри адамы, Тейри халкъы –
Ма Къарачай.

КЪАНАТЛЫ ДЖЫР

Сол джанымда – къылычым,
Онг джанда – джанкъылычым,
Ёргеде – Минги Тауум,
Тёбенде – къанлы джауум.

Джау излеген – къан бла от.
Къылычымы кесмез тот.
Джанкъылычым ышарыр,
Минги Тауум агъарыр.

Мийик Кёкге ийнана,
Кюн таякъгъа таяна,
Къууанч кюнню аллына
Чыгъа барама, ёрге.

Минги Тауну башындан
Джау байракъны къурутуб,
Тау байракъны тагъама,
Орайда да тартама.

Минги Таулуду Джуртум,
Минги таулуду Халкъым.
Аладыла орайдам,
Аладыла байрагъым.

БУ ДУНИЯГЪА ТИЛЕК ЭМДА АЛГЪЫШ

Бу ариу джуртланы кёрюр ючюн,
Бу ариу къызланы кёрюр ючюн –
Таза сезимин-сёзюн-джюрегин алагъа берир ючюн,
Сюймеклигин алагъа берир ючюн,
Къуру аны ючюн да
Келир эди бу дуниягъа адам.

Адамны,
Джахилликден, меджисуулукъдан айырылыб,
Къара таныгъаны;
Китаб ачханы, окъугъаны, ангылагъаны;
Китаб буюргъанча джашагъаны;
Билими, оюму бла джулдузгъа джетгени;
Ауруугъа, къартлыкъгъа, ёлюмге да бой бермегени –
Сейир тюлмюдю?

Хайуан сюрюуледен, джаныуар джыйынладан айырылыб,
Ичинде хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын да тунчукъдуруб,
адамны Адам бола тургъанын кёрген,
сюрюуню Халкъ бола баргъанын кёрген –
Къаллай насыбды.

Адамны Айгъа, джулдузгъа джетгенин кёрген,
Ай бла джулдузгъа джол тутханын кёрген,
Хакъгъа – Кертиге (Хакъ Кертиге!) – Тюзлюкге (Баш Тюзлюкге!)
Джууукълашханын кёрген –
Къаллай къууанчды.

Адам бла Хауа джандетден къысталыб,
Бу дуниягъа тюшгенлерине
Сокъурана да болмазелле –
Алай ариуду, сейирди бу дуния.
Не къыйналсам да,
Мен да сокъуранмайма
Бу дуниягъа келгениме,
Бу дунияны кёргениме, билгениме.
(Кетерге къачан да мадар барды, кеч тюлдю,
Къайытыргъа мадар джокъду ансы).

Бу дуниядан кетерими билсем да,
Ол дуниягъа этсем да сагъыш,
Ахыр кюнюмде да, бюгюнча,
Бу дуниягъа джашау тилерикме,
Бу дуниягъа этерикме алгъыш.

Аны джаханим этиб кюрешгенле бардыла ансы,
Бу дунияды джандет.

Бу дуниягъа джетген не болур?
Джер джашаугъа джетген не болур?
Джер къызлагъа джетген не болур?
Джер Адамгъа джетген не болур?
Джер насыбха, къууанчха джетген не болур?

Айтама Адамгъа:
Сакъла дунияны, джашауну, табигъатны.
Тилейме Аллахдан:
Сакъла дунияны, джашауну, Адамны.

адам Адам болургъа кюрешеди,
сюрюу Халкъ болургъа кюрешеди,
Дунияны, джашауну, кесин да сакъларгъа кюрешеди –
Аллах, джер джандетинги къызгъанма бизге.
Терсибизни да тюзете барабыз –
Дуниябызгъа къатылма бизни.

Бу дуниягъа, Джерге, джашаугъа, табигъатха, Адамгъа
Тынчлыкъ-эсенлик бер, джашау-саулукъ бер, насыб-къууанч бер –
Ёлюмсюзлюк бер, ёмюрлюк бер.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ.

Ёлюмсюз, ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джаналла, кюелле джулдузла да Кёкде,
Джаналла, кюелле адамла да Джерде –
Джокъду дунияда ёлмезлик, ёмюрлюк.

Дуния кеси да турады чачыла, оюла.
Не таш, не терек, не джаныуар, не адам
Къутуллукъ тюлле ахырзамандан.
Ол келликди Джерге, кёклеге да:

Джаны болгъанны, болмагъанны да
Къурутурукъду ол.
Ахырзаман дуниясы, ахырзаман адамы...
Ахырзаманнга тирелликди джол.

Ёлюмсюз, ёмюрлюк зат джокъду дунияда,
Ёлюмсюз, ёмюрлюк тюлдю дуния кеси да.
Суудан тутуб, салына къаядан,
Излейди адам бир ёлмезлик ёмюрлюк зат.

Джокъду аллай таш не къая,
Аумаз деб, адам базыныб, ышаныб таянырча.
Бармыды аллай ачыкъ не таша кюч –
Джаратхан, айнытхан, къоругъан дунияны, джашауну –
Адам ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге ийнанырча?

Кимге, неге таянсын адам –
Къалмагъанды ышаныу не Джерге, не Кёкге.
Бурхулугъун, улллулугъун да биледи адам,
Алай а джетмейди къарыуу
Къутхарыргъа кесин, дуниясын да.

Джарылалла Джер, Кёк, джюрек да,
Джаралылла Джер, Кёк, джюрек да,
Джарлылла Джер да, Кёк да, джюрек да –
Къалмагъанды бир джукъгъа ийнаныу, ышаныу.

Хакъгъа бирле Керти, бирле ётюрюк деселе да,
Андан башха бармыды кюч-къудурет
Адам ийнанырча, ышанырча, таянырча, къуллукъ этерча?
Андан башха бармыды ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк?

Бу дуниядан башха дунияла да болурла,
Башха тюрлю джашаула, джанла да болурла.
Алай а бу дуниядан айырылыргъа излемей,
Джашаудан кетерге излемей,
Аланы сакълаб, тырнакълаб кюрешеди адам,
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк деб, кюрешеди адам.

Джашаугъа, ёлюмге, тирилиуге да ие болургъа излейди адам,
Хар неге да ие болургъа излейди адам,
Джазыуун кеси джазаргъа излейди адам,
Табигъатха да оноу этерге излейди адам,
Кесин да, бютеу дунияны да
Тюрлендирирге (игилендирирге, нюрлендирирге!) излейди адам –
Аллах болургъа излейди адам.
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге тыйыншлымыды, тюлмюдю Адам?

ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ

Джылым тюл, джырым
Джууукълашса да джюзге,
Шийир тенгизни джырыб,
Къыйынды джюзген.

Билирге мадар джокъду
Аны кёчюуюн.
Сёз толкъунла баралла алыб,
Билмейме, къайры.

Къайсы джагъагъа чыгъарлыкъ болурла –
Къыйынды билген.
Нартла айтханла сынаб:
Сёз кючлюдю бизден.

Бизми джаратабыз Сёзню,
Сёзмю джаратады бизни?
Алай, алай да болур. Аны
Джюрек сезе, ангы да сюзе,
Джашайбыз, тынгысыз бола, тинте.

Шайыр джюрек чырагъын джукълатмай,
Барыргъа керекди тенгизде-теркде.
Джангы Сёз, джанлы Сёз, джаннган Сёз
Джарытады Кёкню, Джерни, джюрекни.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Турлукъбуз соргъанлай: Сёз
Кимди, неди бизге?

Келгенди, келеди ол
Къайдан, къалай?
Барына джууаб –
Джулдуз бла Ай.
- Алаймы?   
- Хоу-огъай.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Ол джюзюнчю (Белги-Сёз-Ат) табылмай,
Ол джюзюнчю таша, керамат ачылмай,
Ачыкъ да джабыкъды бизге,
Тынгы-тынчлыкъ да джокъду бизге.

Анга джууукълашыргъа боллукъду,
Джетерге уа джокъду мадар –
Ол къадарды, къадар.

Алай а аны излеу,
Анга барыу, джууукълашыу –
Ол иннетди, джолду.
Бизни Адам этген,
Шайыр этген да Олду.

ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА

Ауруу аны къурутуб бошагъанды.
Къум тюзде къуюлача,
Эки джулдуз кёзю къарайла теренден.
Адамлары къатын сакълаб туралла...
Ким къутулур бу дунияда ёлюмден?!

Ёзге, не бек къыйнала эсе да,
Насыблы къауумдан тюлмюдю ол?
Ёледи акъылы-эси ичинде.
Джесирде-сюргюнде-тутмакъда тюл,
Ёледи – джуртунда, элинде, юйюнде.
Этеди сагъыш, этеди къайгъы
Ахлуларына, халкъына, джуртуна.
Ала бары къалалла джакъсыз,
Джау къуршоуда къалалла ала.

Бютеу джашауун кюрешди ол
Халкъын, джуртун сакъларгъа, джакъларгъа.
Ана тилини хар бир сёзю ючюн,
Ата джуртуну хар бир ташы, тереги ючюн
Кирди отха, суугъа, джалыннга.

Джаралы джугъутур, Джаралы таш да – ол,
Балта кесген Джуртда Джангыз Терек да – ол,
Хар неге да чыдагъан Къадау Таш да – ол...
Халкъына къайгъы этгенлей ёледи ол.
 
Ёлюую бла да, ёлгенинден сора да,
Халкъына джараб турургъа излей,
Тюрлю-тюрлю оюмла кемире мыйысын,
Ёледи ол – акъылман эмда шайыр.

Туугъан халкъы бары джыйылыб,
Бютеу дуниядан шайырла джыйылыб,
Асрайла аны Минги Таугъа буруб,
Юйюню аллында асрайла аны.

Алайда
Къанатлы шийирле кёгюрчюнле бла бирге
Бюгюн да айланалла учуб.
Алайгъа
Шайырла, шыйыхла да джюрюйле
Зияратха.
Шыйых къабыргъа малаикле да
Энелле Кёкден.

Джаны саулай джандетге киргенча,
Киргенди ол туугъан джерине.
Халкъы бла дунияда къалгъанды. Къалгъанды
Аятха ушаш назму сёзюнде.

Шайыр джанлагъа уя
Болгъанды Юйю аны.
Аны ёмюрде да унутмаз дуния,
Ол ёрге кёлтюргенди адамны, дунияны.

Ол Аллахха джууукълашдыргъанды адамны –
Аны ючюн сюелле Аллах, Адам да аны.

ЮЧ БЕЛГИ

Боран буруб, уруб,
Шау тенгизге атханды мени.
Алай а къалмай ёлюб,
джюзюб,
Сау джагъагъа чыкъгъанма Мен.
 
Ол бир джагъада къалгъанды боран.
Мени сау кёрюб, шашады ол.
Арабызда уа Шау тенгиз –
Ёлюкледен толуду ол.

Турабыз бир-бирибизге къараб:
Сер боран, Шау тенгиз, Сау адам.
Ахырзаманнга къарагъан кибик,
Ахырзаманны сакълагъан кибик
Неда Ахырзамандан къалгъан кибик
Кёрюнебиз юч белги:

Ахырзаман къыямасы,
Ахырзаман дуниясы,
Ахырзаман адамы.

КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК

Къалгъанлача – джюрюген – Джерде
Айтыб айталмазча къыйынды меннге.
Джюрегим къанатлыды мени,
Кече-кюн да тартады ёрге.

Джюрегим къанатлыды мени,
Чалдышдача турад кёкрекде.
Не табарыгъын билмеймеКёкде –
Къыйнайды кесин да, мени да.

Кюреше арыса, тохтайды,
Тюбелек тохтаргъа уа – къайда...
Хар тебгени бла Кёкню махтайды,
Салауат салады джулдузгъа, Айгъа.

«Эркинлик, Эркинлик» деб, турады,
Кёкюрекни чачалмай, урады.
Болургъа унамай рахат,
Кеси-кесин этеди сакъат.

Къанатсыз джанлагъа къошулгъандан эсе,
Ол ёлюрге болады разы.
Кёкге термиле, чалдышда ёлген къанатлыгъа
Кёк кеси къылдырлыкъ болур джаназы.

Мен ёлюрге керек эсем,
Джаным, халкъым да болур ючюн азат,
Сора, шейитча ёлюрге излейме,
Халкъым, Джуртум ючюн эте къазауат.

Керти Сёзден, Тюз Сёзден, Иги Сёзден, Эркин Сёзден
Башланады, билебиз, азатлыкъ.
Сёзню кертисин, тюзюн, игисин айтмагъан –
Ол кесин, халкъын да тюлдю къутхараллыкъ,
Анда джокъду шайырлыкъ-ёзденлик-адамлыкъ,
Умметчилик, миллетчилик да джокъду анда.

Керти-Тюз-Иги-Эркин-Ачыкъ Сёзден башланады
Иман да, Шайыр да, Адам да, Халкъ да.

Ёзюнг къаллай эсе, сёзюнг да аллайды.
«СЁЗде» «ЁЗ» турады джашынмай, ачыкъ.
Атлана, къатлана, къанатлана
Сёз чыгъады джети къат джюрекден (Кёкден).

Кёкден – джюрекге, джюрекден – джюрекге,
Дагъыда – Кёкге...
Кёкден – джюрекге, джюрекден – Кёкге,
Хоу, Сёзню алайды джолу.

Сёзге бойсунады шайыр.
Сёз бла джарайды Адамгъа, Халкъгъа.
СЁЗ ючюн (Сёзю ючюн да!) ёледи шайыр,
Къуллукъ эте бир Аллахха – Хакъгъа.

Меннге да ёлюрге керек эсе,
Сёзюм, джаным, халкъым болур ючюн азат,
Мен, шейитлеча ёлюрге излейме,
Хакъ ючюн – Эркинлик-Тюзлюк ючюн – эте къазауат.

ХАПАР АЙТАД КЮЛ МЕННГЕ

Бушуудан да, къууанчдан да,
Отха тюшген агъачдан да
Хапар айтад кюл меннге.

Джылаудан эм кюлюуден,
Джаныудан эм кюйюуден,
Джашаудан эм ёлюмден
Хапар айтад кюл меннге.

Бушуудан да, къууанчдан да,
Къошулгъандан, къоранчдан да,
Къышдан, джаздан, джайдан, къачдан да
Хапар айтад кюл меннге.

Бизге джылыу, джарыкъ берген,
Бизни ючюн отха кирген,
Джашау ючюн джанын берген –
Ким, не эсе да – махтау Анга.

Къарангыдан, сууукъдан да
Сакълай бизни, джакълай бизни,
Джашау бере Джерге, бизге,
Кеслери уа джана, кюе,
Джана, кюе, кюнле, Кюнле
Боладыла кюл, учхун.

От Джерде, Кюн да Кёкде,
Тынгысыз джюрек да кёкюрекде
Ушайдыла бир-бирине,
Джашайдыла джана, кюе.

 
Мен къарасам отха, кюлге,
Бир кёб сагъыш келед кёлге...
...Кюннге, кюлге да ушайд кёлюм,
Кюнден, кюлден да толад кёлюм –
Кёз аллымда джашау, ёлюм.

АКЪ ДЖАГЪАДА

Шимал тенгизни джагъасында Мен –
Джагъа Лайпанладан Билал –
Джангы къаргъа къарайма джерде,
Кёкде да эски Айгъа.
Буз къаялагъа, таулагъа да къарайма.
Ушай барама кесим да алагъа:
Эски Айгъа Кёкде,
Джангы къаргъа джерде,
Буз гыйылагъа тенгизде.

Барыбызгъа да джетмеген – Кюн.
Бетим, шийирим да – акъ.
Тенгиз да, джагъа да – акъ.
Ахуюлда-бузда чабакъ тута тургъан аю да – акъ.
Былайда сёзюм, кёлюм да – акъ.
Былайда джашау къой, ёлюм да – акъ
Болур деб турама.

Мен – Акъ адам,
Акъ дуниягъа къараб,
Чыммакъ акъ назмула джазама. Базама
Дуниямы, дунияны да бираз акъ
Эталырма деб.

Къара джинлени, къара джюреклени, къара дунияны,
Къара кючлени, къара къыйынлыкъланы унутханча,
Акъ харифле бла
Джазама кёлюмю-назмуму-джазыууму.

Алай а,
Мында да джетмейди Кюн.
Адамгъа къайда да джетмейди кюн, Кюн.
Анга да сагъыш эте, къайгъы, джарсыу эте,
Акъ дуниядан къарайма сизге.
КЁКГЕ ЁРЛЕЙ ДЖАШАГЪАННГА, ЁЛГЕННГЕ

«Джашау – акъ, ёлюм – къара.
Ёлюм – акъ, джашау – къара.
Джашау, ёлюм да – къара...».
Алай айтырдан алгъа,
Табигъатха бир къара:

Кёзюуюнде чагъады, кёзюуюнде агъады.
Къууанады джашаугъа.
Ёлюмге да, сынсымай,
Эркишича тюбейди.

...Кёклеге джууукълаша,
Таугъа ёрлеб баргъанны
Кюрт юзюлюб басханды.
Ол джигитни ауазы (джанкъозча)
Къар тюбюнден чыкъгъанды,
Халкъ эсинде къалгъанды:

Замансызлай ёлдю деб,
Аджалсызлай кетди деб,
Къыйналмасын адам, халкъ.
Терслемегиз сиз мени,
Терслемегиз ёлюмню –
Табигъатха джокъду дау.

Билесиз:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джыламагъыз сиз меннге,
Къууаныгъыз сиз меннге:
Кёлюм, кёрюм да – акъ.

Ёлгенме ёрлей Кёкге. Меннге:
Джашау, ёлюм да – акъ.
Кёкге ёрлей джашагъаннга, ёлгеннге –
Джашау, ёлюм да – акъ.

Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.
Кёлюм, кёрюм да – акъ.
Сау къалыгъыз.
МЫНДА ХАЛ

Мен джашайма Ставангерде –
Уясында джауумну, джелни.
Таякъ джангурла, ургъан джелле
Аязыргъа къоймайла Кёкню, кёлню.

Къыш, джай джокъду былайда.
Тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
Джауум болуб тюшеди джерге.
Джел бла джангур тарталла орайда.

Тебсеген, джырлагъан да – ала,
Къычыргъан, джылагъан да – ала.
Ууатыб терезесин, къобарыб чардагъын
Юйюнге тюшерге да кюрешелле ала.

Тенгиз къушланы да тауушлары – ачы,
Тынч тюлдю къарышхан джангургъа, джелге.
Терекле да туралмайла ёрге, ёсалмайла ёрге –
Джашайла къабланыб, бауурланыб джерге.

«Джер» деб да джер джокъду былайда –
Къуру таш, къая, ёресине тик.
Кёз туурада уа – къатлана, чайкъала тенгиз,
Къайры къарасанг да – тенгиз:
Сууун ичелмезсе – тузлу,
Кириб джюзелмезсе – сууукъ.

Джазыуум алай болуб, джашайма Ставангерде –
Уясында джауумну, джелни.
Тенгизни ол джанында агъаргъан таула,
Иги умутла, къуран аятла, назму тизгинле –
Джазгъан, кёлтюрген да алалла кёлню,
Мында джашатыб тургъан алалла мени,
Джерде джашатыб тургъан алалла мени.

ДЖАЙ ЧИЛЛЕ

Кёкден тамчы таммай,
Къургъакълыкъ къысыб тургъанлы,
Талай ай.
Бюгюн а – тюрленнгенди хауа.
Умут этдире,
Къаралгъанды, басыннганды Кёк.

Алай а,
Джауаргъа-къалыргъа да билмей,
Чартлай, кюкюрей, джашнай,
Турады аккыллы болуб.
Булутлары – къайгъылы, сагъышлы – джюзелле ары-бери.

Къуугъуннга баргъан атлыча,
Джангур къоркъууун эте, джетеди джел,
Сюелгенни бюге, къалтырата, ётеди джел.

Айтама Кёкге:
Бизни умутлу эте, ётдюле джелинг, аязынг.
Не джау, не да аязы.
Сеннге буруб къолуму аязын
Къаллай бир тилерикме, сакъларыкъма?

Гитче-уллу да къарайла Сеннге.
Джер да, джердегиле да къарайла Сеннге.
Сууунгу къызгъанма бизден.
Этебиз тилек, къурманлыкъ да этебиз –
Джашауну къызгъанма бизге.

ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА

Тау тёппеле – минаралача.
Алача
Ариу, таза, эмда мийик
Джер джюзюнде не болур?!

Эркишилиги болмагъан чыгъалмаз ары,
Адамлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары,
Шайырлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары,
Кераматы болмагъан чыгъалмаз ары,
Къанаты, къанааты, иманы болмагъан чыгъалмаз ары.

Чыкъса да, анда Кёкге тюбемез,
Малаиклеге-мёлеклеге тюбемез,
Тилек эте, назму эте, азан къычыра билмез.
Туруну кёрюр, ташаны кёрмез,
Анга керамат къой, илхам да келмез.

Къанатлы джанла джашайла таулада,
Къанатлы джанла чыгъалла таулагъа.
Ала джууукъдула Кёкге,
Ала кюч-къарыу алалла Кёкден.

Адамча джашар ючюн Джерде 
Тёнгегинг, джюрегинг да Кёкге
Тартханлай турургъа керекле.

Алайсыз,
Джер джутарыкъды Адамны,
Джер къайгъыла джутарыкъла аны.

МЕН АЙТДЫМ НАЗМУЛАГЪА

Къул сезимден, магъанадан,
«Ритм», «рифма» бугъоуладан,
Ол джахилликден, меджисуудан –
Азат этгенча къулланы –
Тау шийирни азат этдим.

Къул назмула джазгъан къулла,
Азат болургъа излемейин,
Эркин Сёзню да истемейин,
Кеслери да, сёзлери да –
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге тюл –
Имансыз къралгъа, ит джорукъгъа,
Къара кючлеге, залимлеге,
Зорлукъгъа, зулмугъа, ётюрюкге
Баш урургъа кюрешдиле.

Мен айтдым назмулагъа:
Къул болмагъыз сиз къуллагъа,
Къулну да этигиз ёзден –
Хар не да башланад Сёзден.

Мен айтдым назмулагъа:
Къул болмагъыз сиз къуллагъа.
Эркин болугъуз кесигиз да.
Халкъны да этигиз эркин,
Джуртну да этигиз эркин.

Акъ сёзден, назму сёзден,
Иги сёзден, керти сёзден,
Ёзден сёзден, эркин сёзден
Башланады Эркинлик да,
Хар не тюрлю Игилик да.

Джаным да кёче алагъа,
Мен айтдым назмулагъа:
Болушур ючюн адамгъа,
Къуллукъ этигиз Аллахха.

Ол заманда
Эшитирикди сизни адам,
Эшитирикди сизни Аллах,
Тилек да боллукъду къабыл.
Дуния да болуб сейир,
Айтырыкъды:
«Аллахны нюрюнденди Адам,
Аллахны Сёзюнденди шийир».

ШАЙЫР

Кёгюрчюн бла адамдан толуду майдан.
Майданны эки джанында – бир эски джами бла бир эски клиса.
Азан таууш энеди джулдуз бла Айдан,
Клисадан джайылады къонгурау таууш.

Адамла бёлюнюб экиге, баралла:
Бир къаууму клисагъа, бирси къаууму – межгитге,
Къанатлыла уа майданда къалалла.
Бираздан, учуб ташаялла Кёкде.

Къанатлыны бир къанаты – азан тауш,
Бирси къанаты да – къонгурау таууш.
Ол экисинден согъулгъан къанат таууш
Келеди, Тейри джарыкъча, Кёкледен.

Джангыз кесим къалама майданда –
Азан таууш, къонгурау таууш, къанат таууш да джокъ.
Не Джерде, не Кёкде кёрмейме-эшитмейме джукъ –
Сокъур-сангырау болурму джюрегим?

Огъай, сокъур, сангырау да тюлдю джюрегим.
Алай а, мен адам да тюлме, къанатлы да тюлме,
Мен Кёкде да тюлме, Джерде да тюлме,
Клисада, межгитде да тюлме –
Хар къайдама, бир джерде да тюлме –
Шийирдеме Мен,
Шайырма Мен.   

КЕРАМАТ+++++++++++++++

Балчыкъ кёлде да кёреме Кёкню.
Мен – Адамма, Шайырма, Хаджиме.

БИР КЮН

Ёмюрге тенг болгъан бир кюн.
Тутулгъан, къутулгъан да этген –
Адам, Джер, Ай эмда Кюн.
Джашау-ёлюу-тирилиу –
Бары сыйыннган бир кюн. 
Къалюбаладан Ахырзаманнга созулгъан,
Бир Сёзге сыйыннган, бойсуннган бир кюн.
Мени джазыуум – сени бир такъыйкъанг, саниенг...
Кюнюм мени,
Кёлюм, кёгюм мени,
Гюлюм, кюуюм мени,
Джаныб, кюйюб, кюл болгъан, тюб болгъан кюнюм мени,
Кюнюм мени.

КЪАЙДАДЫ ДЖОЛ

Джюрекни ашасала да къайгъы, сагъыш,
Джюрекден бошасала да къайгъы, сагъыш,
Дагъыда бу дуниягъа этеме алгъыш,
Джашаугъа этеме алгъыш.
Дунияны, джашауну къурагъаннга салама махтау.
Терсди дуниягъа, джашаугъа дау салгъан, терслеген.
Къыйынлыкъ чыгъады адамны кесинден,
Кесине, башхагъа да олду салгъан палах.
Кёкню, Джерни, джашауну бергенди бизге Аллах.
Сезерге джюрек, ангыларгъа ангы бергенди,
Къалай джашаргъа кереклисин кёргюзтгенди, юретгенди,
Керти-ётюрюк, Тюз-терс, Иги-аман,
Халал-харам, Сууаб-гюнах бары неди – билдиргенди,
Сора – кеси акъылынг бла джаша, айны дегенди.
Джаратхан Адамына алай ийнаннганды, ышаннганды Аллах.

Энди Ол кёргюзтген, юретген джолну бармай эсек,
Кесибизни амандан-харамдан-гюнахдан тыймай эсек,
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Билимге этмей эсек къуллукъ –
Сора нек шашабыз, джетед деб къыйынлыкъ?

Хакъны тюл – халкъны, адамны кёре эсек баш,
Хакъгъа тюл – джууукъгъа, джорукъгъа, къралгъа ура эсек баш,
Хакъны тюл – кесибизни тута эсек ёрге, санай эсек тюзге,
Сора, къыйынлыкъ-палах къалай къалыр келмей бизге?

...Чынгылны эрнинде сюеледи адам.
Кёрюнмейди джол булутдан, тубандан.
Соруу белгича сюеледи ол:
Къайдады джол?

ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ

Ташны джаныды Терек.
Барады кетиб Тейриге-Кёкге.
Ташда джаратылды, тууду.
Энди ашыкъмай ёседи ёрге –
Барады кете-джете Кёкге.

Туугъан ташындан айырылмагъанлай,
Джаратханнга къайытады ол.
Кёргенинден-билгенинден
Ташына хапар айтады ол.

Ташны джаныды Терек.
Ташдан чыгъыб тышына,
Сейирсиниб къарайды Ташына,
Бютеу дуниягъа да.


Ич дуниядан тыш дуния – ариу.
Ёседи, бутакъланады, чапракъланады Терек.
Шыбырдайды, шууулдайды, чайкъалады Терек.

Танышады Кёк бла, Кюн бла, джангур бла, джел бла.
Танышады джаз бла, джай бла, къач бла, къыш бла,
Тюрлю-тюрлю къанатлыла бла,
Кийикле бла, джаныуарла бла, адамла бла.

Кёбюсюнден кёреди хата.
Алай а, ёлюмсюз болгъаны себебли –
Ташны джаны Терек –
Барына ташча турады чыдаб.

Ташха джокъду ёлюм.
Ёлюм джокъду Терекге да.
Алагъа келсе ёлюм –
Ёллюкле Джер, бютеу джердегиле да.

Мен баш урама Таш бла Терекге.
Алача бегийме Джер бла Кёкге.
Ташха, Терекге да ушай,
Джерде, Кёкде да джашай,
Джер бла Кёкню байлаб турама –
Эки дуниядан да юлюшлю болама.

Нарт адамы болсам да мен,
Тейри адамы болсам да мен,
Не джууукъ эсем да джети къат Кёкге,
Баш ургъанлай турлукъма мен
Бурху Джерде Таш бла Терекге.

Сёзюм да ушасын алагъа,
Джаным да джашасын алада.
Алагъа ёлюм келген кюн,
Мен кесим да боллукъма кюл.

Ала джашасала – мен да джашарыкъма,
Таш бла Терекден къарарыкъма.
Алгъыш, тилек этеме таза джюрекден
Къадау Ташха эмда Джангыз Терекге.

Джууукълаша назмуму, китабымы, джашаууму да ахырына,
Джууукълаша Ай бла джулдузгъа,
Джууукълаша Джер бла Кёкге –
Тынчлыкъ-эсенлик тилейме Таш бла Терекге.

Ала бермегенле манга ёлюм.
Аладан къалмагъанды ёмюрде кёлюм.
Кимден, неден да джууукъла ала меннге.
Кёкден, Сёзден сора аладыла Минги.

Къайгъыладан къайнасала баш бла джюрек,
Суугъа, таугъа, чегетге къачдым адамладан.
Сабырлыкъ бере, къутхардыла мени Таш бла Терек –
Джашау кюч, таза кюч алдым аладан.

Джууукълаша Джер бла Кёкге,
Мен баш урама Таш бла Терекге.
Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ,
Кеси да дуниядан боллукъду талкъ.

Мен кёрмегенме заран Ташдан, Терекден,
Менден да болмагъанды алагъа хыянат.
Къолдан келгенча сакъларгъа кюрешдим аланы,
Энди Аллахха этеме аланы аманат.

ОНОУУН КЕСИ ДЖЮРЮТГЕН

Джарататылыуну-тууууну оноуу
Къагъанакъгъа джетмейди.
Сёзню къадары уа башхады.

Сезим сёзге бурулурму, бурулмазмы,
Сёз-назму дуниягъа тууармы-туумазмы,
Ол джашаугъа келирми-келмезми –
Аны оноуу адамда тюлдю.

Джаратылырына-къалырына,
Дуниягъа келирине-келмезине
Сёз кеси этеди оноу.
Сёзден сёз тууады дейле,
Адамдан а – адам.
Алай да болур.
Сёз кеси келмесе,
Аны зор бла, хыйла бла
Келтираллыкъ тюлдю адам.

Ол тахсаны-ташаны-кераматны
Билирге мадар да джокъду.
Оноуун кеси джюрютген
Бир сейирлик джанды Сёз.

АДАМНЫ ДЖАЗЫУУ

Хар адамны мангылайында джазылыбды джазыуу.
Джангыз, аны кёрюр ючюн
Кераматы болургъа керекди адамны.

КЁКЛЕГЕ  ДЖОЛ

Джазыучуну ангыларча болсакъ,
Сёзню эшитирча, окъурча, ангыларча болсакъ,
Джазыуну ангыларча болсакъ,
Джазылгъанны ангыларча болсакъ,
Сора, Джазыуубузну
Кесибиз джазарча болсакъ.

ТАРПАН НАЗМУ

- Керекмиди меннге сиз салгъан джер-джюген?
Налларыгъыз да керекмилле меннге?
- Таш джолда тынч тюлдю джюрюген...
- Таш джолугъуз да керекмиди меннге?

- Ауузлугъунга, налларынга дери,
Алтындан, кюмюшден боллукъду бютеу керегинг.
- Мени джегер ючюн, сыртыма минер ючюн,
Алтын-кюмюш бламы излейсиз терилтирге?

Бир-биринге салыгъыз джер-джюген,
Бир-биринги сатыгъыз-алыгъыз алтыннга-кюмюшге.
Аллахыгъызны да сатхансыз отуз кюмюшге.

Сиз – дуния малгъа болгъанла къул-къарауаш –
Аркъанлагъыз, кишенлегиз бир-биринги,
Джер-джюген, ауузлукъ салыгъыз бир-биринге,
Зор бла, хыйла бла теблегиз бир-биринги,
Хайда, болугъуз бир-биринге бий-къул.

Адам,
Арпангы, зынтхынгы да кесинг аша,
Джеринги-джюгенинги да кесинге сал,
Кишенинг бла да кесинги кишенле,
Налынг бла да кесинги налла,
Аркъанынг бла да кесинги аркъанла,
Къуругъунг бла да кесинги тут,
Къамчинг бла да кесинги ур,
Алтын илкичге да кюмюш джюгенинг бла
Башынгдан кесинг тагъыл.

Мен а – тарпан эмилик аджир,
Айланырма билмегенлей джер-джюген,
Айланырма билмегенлей аркъан, кишен,
Айланырма билмегенлей къамчи, тузакъ.

Эркинликни тенг этмем бир джукъгъа.
Эркинлигими ауушдурмам бир джукъгъа. 

ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ

«Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Къара кючле бла этебиз къазауат».
Буду Керти адамны, Тейри адамыны сёзю,
Бир Аллахха – Хакъ кертиге – къуллукъ этеди ёзю.

Сакълар ючюн динибизни, тинибизни,
Сакълар ючюн джуртубузну-джерибизни,
Сакълар ючюн тилибизни, эсибизни,
Халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны сакълар ючюн –

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Душманла бла этебиз къазауат.
Аллах джаратхан джанлабыз биз.
Адамлабыз-инсанлабыз биз.

Аллах берген джаныбызгъа къатылыргъа,
Аллах берген джуртубузгъа къатылыргъа,
Аллах берген динибизге къатылыргъа,
Аллах берген тилибизге къатылыргъа,
Не бир адамны, не бир халкъны, не бир джорукъну –
Бирини да джокъду эркинлиги.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат.

Кетген кюнюбюзге, бюгюнюбюзге не тамблабызгъа къатылыргъа,
Тарихибизге, ангыбызгъа-эсибизге къатылыргъа,
Намысыбызгъа, сыйыбызгъа, тёрелерибизге къатылыргъа,
Эркинлигибизге, къраллыгъыбызгъа къатылыргъа
Не бир адамны, не бир къралны джокъду иши.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат.

Аллах джаратхан джаннга, джанлагъа къатылыргъа,
Аллах берген джашаугъа къатылыргъа,
Аллах берген табигъатха къатылыргъа,
Кёкге, Джерге, Суугъа къатылыргъа
Бир кишини джокъду эркинлиги.

Зулму-зорлукъ бла аны ючюн этебиз къазауат,
Къара кючле бла аны ючюн этебиз къазауат,
Аллахны джаулары бла аны ючюн этебиз къазауат.

Аллах буюргъан джолда барыр ючюн,
Аллах бергенни сакълар ючюн, джакълар ючюн, къатлар ючюн,
Адам болур ючюн, Адамлай къалыр ючюн –
Джаныбызны джаратхан Аллахха этиб аманат,
Аллахны-Адамны джаулары бла этебиз къазауат.

Сёз бла, къалам бла, къама бла да –
Не амал бла да –
Къутхарыргъа керекди имансызлыкъдан дунияны,
Сакъларгъа керекди шайтандан адамны,
Ёлюмден джашауну.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Къара кючле бла этебиз къазауат.

КЪУТХАРЫР ЮЧЮН
АДАМНЫ, ХАЛКЪНЫ, БЮТЕУ ДУНИЯНЫ

Барелле къаллай заманла,
Барелле къаллай адамла...
Бюгюнлюкде башхады хал –
Адамны хорлагъанды мал.

Тюрленнгенди адам,
Тюрленнгенди хауа.
Джашау тюрленнгенди.
Не этейик энди?

Дунияны аманлагъа къоюбму кетейик,
Огъесе, этейикми ала бла къазауат?
Хакъгъамы къуллукъ этейик, халкъгъамы?
Хакъ бламы болайыкъ, халкъ бламы?

Хакъ бла халкъны тюбетирге, бир этерге кюрешейик,
Ма аны ючюн сермешейик.

Билеме, хар ким
Ангысына, эсине,
Иманына, адамлыгъына, бетине,
Фахмусуна, билимине, ётюне,
Акъылына, саулугъуна,
Болумуна, къарыууна кёре джашайды.
 
Алай а,
Аллахны Сёзюн эшите тургъанлай,
Хакъ Кертисин биле тургъанлай,
Хакъ джолну кёре тургъанлай,
Терс джолну сайласа адам,
Башхаланы да ары тартса,
Не дерге боллукъду анга?

Аллайла болсала джыйын,
Адамны, джамагъатны тюшюрселе сыйын,
Динни, шериатны да кюрешселе бузуб,
Джаш тёлюню да джангылтыб, джоюб,
Юретиб аманнга-харамгъа-гюнахха,
Къаршчы этиб, Адамгъа, Китабха, Аллахха,
Сора, не дерге, не этерге боллукъду алагъа?
Къояргъа боллукъмуду дунияны алагъа?

Аллахха-Адамгъа къаршчы эселе ала,
Аллахха-Адамгъа къуллукъ этмей эселе ала,
Сёзден, Тёреден да къоркъмай эселе ала –
Къоркъгъанларына тюбетирге керекди аланы,
Аладан къутхарыр ючюн адамны, халкъны, бютеу дунияны.

НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ++++++++++

Узун сёзню къысхасы:
Назмусуна сыйынмайды поэт.
Шийирине сыйынмайды шайыр.
Назмучу бурулады хапарчыгъа.
Къара сёз, узун сёз башланады алай.

СЕЗИМ-СЁЗ АХЫРЗАМАН

Сезим къобан сыйынмай джюрекге,
Сёзлеге бурула, къуюлады тышына.
Джайылады бютеу джерге. Кёрюнеди
Сезим-сёз ахырзаман келгенча дуниягъа.

Ол сезим-сёз ахырзаманда
Тунчугъургъа башлагъанма кесим да.
Бизни, Сезимни, Сёзню да джаратхан келсин да
Къутхарсын, оноу этсин. Ансы...

Алгъын джюрекге сыйынмай эди сёз –
Ол аны ючюн чыгъа эди тышына.
Энди сёзге сыйынмайды джюрек –
Бир башха фикирле келелле башыма.

Сёз – джюрекге, джюрек – сёзге сыйынмай,
Табигъат базманы, Кёк-Джер базманы бузулуб,
Адам, джашамай Хакъ Керти бла, сыйы бла,
Кетерге башлагъанды тюб болуб, къуруб.

Аллахына тюз турмай адам, Сёзюне керти болмай адам –
Сууаб-гюнах, халал-харам, иги-аман базманын бузуб,
Джол шлейди, келирча ахырзаман.
Къатышхандан къатыша барады дуния.
Сезим-сёз ахырзаман басханды дунияны.
Керти Сёзню айтмаса дуния,
Хакъ Кертиге къайытмаса дуния,
Келмезми Китаб айтхан заман – ахырзаман?

СУУ. ТЕРЕК. АДАМ.

Кече-кюн джокъ –
Эниб-кетиб барады суу.

Кече-кюн джокъ –
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Кетиб баргъан суугъа тынгылаб –
Сюеледиле джагъада терекле.
Бютюн мыдахды аланы тюрсюнлери.

Къобан Акъ Таудан, Минги Таудан эниб,
Тар ёзенден кенг тюзлеге чыгъыб,
Джер-суу да кёре, ашыгъады тенгизге.
Джерни къучакълай, ийнакълай,
Баууру бла сюркелиб,
Джетеди, къошулады тенгизге;
Дагъыда къайытады артха –
Кёк бла – тубан, булут болуб;
Джангур, къар болуб тюшеди Джуртха.

Джолу
Таудан тенгизге – джер бла,
Тенгизден таугъа – кёк бла.
Джерни, Кёкню да биледи ол,
Сюркелиуню, учууну да биледи ол,
Тюрлю-тюрлю сыфатлагъа да киреди ол.
Джерни ташын, топрагъын,
Тауну бузун, тенгизни тузун,
Кёкню джулдузун – барын
Биледи ол.
Эки дунияны да сынагъанды ол.
Кёкде, джерде, мийикде, алашада да болгъанды ол.
Джерде Кёкге термилиб,
Кёкде Джерге термилиб,
Джылагъанды ол.
Не болса да насыблыды ол:
Джашай, ёле, тириле,
Барын сынай, кёре, биле,
Эки дунияны арасында,
Джер бла Кёкню арасында,
Джолоучуду, келечиди ол.

Кетиб баргъан суугъа къараб,
Ётюб баргъан заманнга къараб,
Озуб баргъан джашаугъа къараб,
Сюелелле джагъада терекле.

Терекле да насыблыдыла.
Тамырлары бла джерни,
Бутакълары бла Кёкню,
Къучакълай, сюелелле ала.

Ала да билелле джерни, Кёкню.
Алай а, ала болалмайла джолоучу,
Сууча кёралмайла дунияны.
Зор бла кёчюрмеселе,
Ёмюрлери, тебмей, бир джерде туралла.

Тынгылаб тургъан тереклени
Ауазларыча, саркъады суу.
Тереклени къууанчларын, бушууларын,
Бютеу къайгъыларын, сагъышларын
Айтханча, барады суу.

Джагъа терекле айтхан
Джыр, ийнар, кюу болурму
Саркъыб баргъан суу?

Огъесе, суу джырында
Кесини, башхаланы да
Кёллерин айта болурму?

Кетиб баргъан суугъа тынгыласам, къарасам,
Джагъада мыдах сюелген тереклеге къарасам,
Кесими кёргенча болама алада.


Джагъада сюелген  Къазакъ Терек да – Мен,
Кетиб баргъан Къобан суу да – Мен,
Кёкде акъ, къара булутла да – Мен,
Сюркелген, сюелген, учхан да – Мен,
Кетген, къайытхан да – Мен,
Джырлагъан, джылагъан да – Мен.

Терек бла бирге къарайма суугъа,
Суу бла бирге барама сууда.
Суу, Терек, Адам – табигъат бары –
Эт-дженбиз, бирбиз, биргебиз.
Джердебиз, Кёкдебиз.

Кетиб баргъан суугъа тынгылаб,
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Джагъада сюеледи терек.
Экисине да тынгылай, къарай,
Айтама: дуния сейирди къалай.
Джашау а къысхады къалай.
Ай медет! 

ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ

Шыбыла кюйдюргенде да
Ташланы, Тереклени,
Аналаны тилеклери
Къутхара келгенле бизни.

Анала саулукъда джокъду бизге ёлюм,
Джашасакъ, ёлсек да – саубуз.
Адам, анасы ёлгенден сора башлайды ёлюб,
Ары дери уа – ол къаяды, тауду.

Саулукъ-эсенлик тилейик аналагъа,
Джаныбызны сакълагъан алалла.
Мийик кёкде, ушаб алагъа,
Джулдузла-Кюнле тохтаусуз джаналла.

Джулдузла джаннган къадарда
Келлик тюлдю Аламгъа ёлюм.
Анасы эсен болгъанда
Келлик тюлдю адагъа ёлюм.
Мен ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Сау къалгъаныма да сейирсине.
Ана тилекле къутхаргъанларын а,
Энди башлагъанма ангылай.

Бизге келген палахланы кеслерине ала,
Анала замансыз кетелле дуниядан.
Ёлсек-къалсакъ да борчлубуз алагъа,
Ол борчну къайтараллыкъ да тюлбюз.

Джангыз аланы разы этиб джашай,
Табарыкъбыз разылыгъын Аллахны да.
Аллахны разы этиб джашай,
Къууандырлыкъбыз аналаны да.

Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге
Хакъ кёлюбюз бла къуллукъ эте,
Къутуллукъбуз бир кесек борчубуздан
Бизни джаратханланы алларында,
Барыбызны да Джаратханны аллында.

«Джандет къайдады?» деб, соргъанларында,
«Анангы аякъ тюбюндеди джандет»,-
Деб, джууаб къайтаргъанды,- дейле,- файгъамбар.
Керти Сёзню магъанасын ангылайбыз кеч.

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг да
Аналаны къууандырырча болса –
Зулмугъа-аманлыкъгъа-терсликге-ётюрюкге
Джол болурму? Ёмюрде да болмаз.

Аналаны къууандырыуну, сакълауну бир джолу да –
Ала берген Ана тилни сакълауду.
Аталаны-бабаланы къууандырыуну, сакълауну бир джолу да –
Ала берген Ата джуртну сакълауду.

Ананы, Атаны разы этмей биз,
Ана тилни, Ата джуртну сакъламай биз –
Аллахны да эталмазбыз разы.

Джамагъат башланады атадан, анадан, сабийден.
Эл башланады къара таныудан, Элибден.
Хакъдан башланады Халкъ.
Аны ангыласакъ,
Алагъа болсакъ сакъ –

Сора, къоркъуу боллукъ тюлдю бизге.
Эки дуния да боллукъду бизники.
Биз боллукъ тюлбюз талкъ.
Боллукъбуз Адам, боллукъбуз Халкъ.

Элден-Джуртдан,
Сабийден-Элибден-Хакъдан
Айырмасын Аллах халкъыбызны, бизни.
Алалла джашауубуз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни.

АЛЛАХ ОНОУ ЭТЕР

Джашар заманларында дуниядан кетгенле –
Сизге ауруйду джаным.
Кёрюрлерин кёрмей кёрге киргенле,
Сизге ауруйду джаным.

Ёзге, кёрюрлерин да кёрюб,
Джашаудан юлюшлерин да алыб,
Къартлыкъгъа дери джашаб,
Эркинликде, эллеринде,
Адамлары юсюне басыныб,
Алай ёлгенле –
Сизге да ауруйду джаным.

Игиликге, Тюзлюкге къуллукъ эте,
Хакъ Керти ючюн кюреше, сермеше,
Хакъ джолда бара джан бергенлеге –
Кимден да алагъа бек ауруйду джаным.

Аджашханлагъа, терсейгенлеге да,
Аланы тюзетир ючюн кюрешгенлеге да,
Тынч-къыйын джашагъанлагъа да,
Саулагъа, ёлгенлеге да –
Барына ауруйду джаным.

Ёллюк джанла къыйынлылла бары.
Кемеси, къайыгъы болгъан да,
Джугъу болмагъан да,
Къурурукъ кёлде джюзелле бары.

Неди Джер? –
Кёк тенгизде бир айрымкан.
Эртде-кеч болса да,
Кёк джутарыкъды аны,
Анда джашагъанланы да.

Ахырын сезеди, кёреди, биледи адам. Дагъыда,
Дуниягъа – Къаягъа Терекча – къадалыб,
Кюрешеди этерге джашау.

Джазыкъсынама мен адамланы.
Минг-мингджыллыкъ ёмюрлюк джоллары, къыйынлары
Не бла бошалллыгъын кёзюме кёргюземе да,
Джазыкъсынама мен адамланы.

Ёлюм ышаннга салыб тургъанлай да,
Саудан ёлюб къалмай,
Шашыб, хайуан, джаныуар болуб къалмай,
Сермешеди джашау ючюн адам.
Кюрешеди болургъа Адам.
Къара къайгъыгъа, къара кючлеге бойсунмай,
Адамлай къалыргъа кюрешеди.

Аллайланы кёрсем,
Керти адамланы кёрсем,
Джашау кеси аллына джаратылмагъанына,
Дунияны, джашауну, адамны да бир мурат бла
Джаратхан бир Кюч болгъанына,
Ол Кюч джашауну, Адамны да къутхарлыгъына,
Не да, адамгъа –
Ол кеси кесин къутхарырча мадар, заман, онг берлигине
Ийнанырым, ышанырым, базарым да келеди.

адамланы, Адамланы да джазыкъсынама,
Барына ауруйду джаным.
Алай а бизни джаратхан
Биз билмегенни биле болур.
Бизге къараб, къууана, кюе да болур.
Бизге сынау, болушлукъ да ие болур.
«Хар ким къолдан келгенни этейик
Адам болур ючюн, Адамча джашар ючюн.
Кючюбюз джетмегеннге Аллах оноу этер».

Буду шыйыхла, акъылманла айтхан да.
Хар ким къолдан келгенни этейик,
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге къуллукъ этейик.
Кючюбюз джетмегеннге Аллах оноу этер.

СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН

- Ол мёлек къызны эки къахме буту
Эки дуниядан да сыйлыды меннге.
- Нелени сандырайса, тохта,
Хыйнымы этилгенди сеннге?

Тышына кетгенли унутханса
Таулу адетни, намысны, сыйны.
Дуангы къойгъанса Шаркъда,
Гъарбда уа сеннге этгенле хыйны.

- Огъай, дуам бойнумдады мени,
Этилмегенди хыйны да меннге. 
Асры сюйгенден Кёк бла Джерни
Кёлюм, Тауубузча, болгъанды Минги.

Алай а, ол къызны кёрсем,
Меннге ол заманда джанады джулдуз.
Ансыз а, ансыз –
Кёк, Джер да, джюрек да болалла джансыз.

Сюймекликди меннге межгит эм храм.
Анга джукъ айтхан гюнах эм харам.
Олду меннге Кёк да, Джер да, джандет да.
Ансыз джокъду джашау да, адам да, поэт да.

Ол мёлек къызны эки къахме бутун
Эки дуниягъа да ауушдурмайма мен.
Джырчысыма мен ариулукъну,
Сюймекликни къанатыма мен.


КЪАЧХЫ ХАУА

Кюн бла арам узакъдан узакъ.
Къачхы хауа, сеземе сени.
Къалтырайды терекде чапракъ –
Тауусулгъанды аны да кюню.

Алай болса да, къачхы табигъатда
Бир сабырлыкъ барды, бир ариулукъ!
Келе тургъан ахыры анга
Болмагъанча къыйынлыкъ, ауурлукъ.

Биз а – адамла – къачыбызгъа,
Табигъатча билмей тюбей,
Къарайбыз джан-джаныбызгъа –
Къадардан да къутулур мадар излей.

Адамлыкъ, къартлыкъ къачыбызгъа
Кёк – алтын, кюмюш сууун – себелей,
Биз – адамла – ахыр къачыбызгъа
Табигъатча билсегед тюбей.

Ёзге къыйынды айырылгъан джайдан,
Аны оноуун къоймайды бизге джазыу.
Белги келсе джулдуз бла Айдан –
Фикир бла зикир болалла кёлге асыу.

Джашау бла арам узакъдан узакъ.
Къачхы хауа, сеземе сени.
Къалтырайды терекде чапракъ –
Ким чапырсын аны да кёлюн?!

ИННЕТ – ДЖАШАУ

Биз сюйген: Кёк-Акъ-Джашил.
Биз сюйген: Мийиклик-Тазалыкъ – Джашау.
Байрагъыбыз, Орайдабыз да – Минги Тау.
Иннет – намаз-назму-миллет.
Иннет – келям-къалам-миллет.
Иннет – Аллах-Адам.
Иннет – Хакъ-Халкъ.
Иннет – Джашау.
ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ

1
Джылы аяз урады къыбыладан.
Къутулгъанма шималдан-шыбыладан.
Анда къалсала да джашлыгъым эм саулугъум,
Бир кишиге джокъду дауум, джаулугъум.

Хира дорбуннга чыгъыб да къарайма тёгерекге –
Джерге, Кёкге эмда джюрекге:
Файгъамбарны заманында да былай болурелле Джер бла Кёк.
Джюрек а, джюрек?

Тюрленнген, нюрленнген болурму ол?
Сыйрат кёпюрге ушайды адам келген джол.
Анда – баралгъан, баралмагъан да бар.
Адамлай къалалгъан, къалалмагъан да бар.

Хайыр джокъду тарыгъыудан, джылаудан.
Ётерге керекди сынауладан, Сынаудан.
Тюл эсек да не деу, не акъылман,
Хапарлы эсек джашаудан эм ахырдан,
Хапарлы эек халалдан эм харамдан,
Хапарлы эсек сууабдан эм гюнахдан,
Таный эсек къара, окъуй эсек Китаб –
Сора, кёб эсе да джюрекде джара эмда таб,
Сууумазгъа керекбиз бу дуниядан, Джашауан,
Ётерге керекбиз сынауладан, Сынаудан.

Джаугъа кесдирмей джан бла тёнгекни,
Тазалыкъ, субайлыкъ бере джан бла тёнгекге,
Учуу-учунуу бере джан бла тёнгекге,
Тыйыншлы болургъа керекбиз Джер бла Кёкге.

2
Джылы аяз урады къыбыладан.
Тёнгегим да къутулду шималдан-шыбыладан.
Джаным-рухум а къачан да эркин эди...

Бир кёб сагъыш келе кёлге-джюрекге,
Хира дорбундан къарайма тёгерекге:
Не джууукъду былайы Кёкге!
Алай а дуния къайгъыла, сагъышла
Кетерге унамайла былайда да башдан.

Бир тюз адамгъа къой, файгъамбаргъа да
Тынч болмагъанды джерде джашагъан, кюрешген,
Хакъ кертисин айтхан, сёлешген.
Кертини, Тюзлюкню джауу къачан да – кёб.

Адам ючюн, халкъ ючюн кюреширге
Бизге Келечини сёзю, иши да – юлгю.
Хорларгъа, хорланыргъа да болурбуз. Джангыз,
Джаныбыз саудан къалмайыкъ ёлюб.

Ийнана эсек – Аллах айтханны этейик,
Намысыбыз, бетибиз, ётюбюз – адамлыгъыбыз айтханны этейик.
Джашайыкъ, Аллахны бизден чыкъмазча кёлю,
Джашайыкъ, кеси-кесибизден, бир-бирибизден да чыкъмазча кёлюбюз.

Адамны, халкъны сакъларгъа кюрешейик,
Адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакъларгъа кюрешейик.
Тобукъланыб, сюркелиб джашагъандан эсе,
Къуртха-къамыжакъгъа ушагъандан эсе,
Аякъ юсюнде, ат юсюнде сермеше ёлейик,
Алай ёлгенлеге сый-махтау бере билейик.

Башхала айтханны тюл,
Аллах айтханны эт,
Намысынг-бетинг айханны эт –
Ол заманда боллукъса адам эмда Поэт.

Мени къанатым – къанаатымды,
Хакъ айтханны этеме мен.
Азанчы, назмучу, хаджи – ёзюмдю, атымды,
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн этеме къазауат.

Эл атымы айтыр деб да тюл,
«Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр» деб да тюл,
Адам болгъаным ючюн Адамча джашаргъа излейме –
Джана, кюе боллукъ эсем да кюл.

Хакъ кертини джууукъгъа, узакъгъа да айта,
Адам, халкъ ючюн ёлгюнчю сермеше,
Адамлыкъ-муслиманлыкъ-шайырлыкъ борчумдан да чыгъама - 
Хазырланама Аллахха берирге джууаб.

Хар адам кеси ючюн берликди джууаб,
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.
Хира дорбундан къарадым да Джерге,
Быллай сагъышла келдиле кёлге.

ДЖАШАУГЪА ОРАЙДА

Чабыб баргъан атны юсюнде
Мен барама джангызгъа.
Меннге татлы ышаралла
Джулдузла бла джанкъозла.

Джулдузгъа эм джанкъозгъа
Ушагъан ма бир къызгъа,
Джаным кирген бир къызгъа
Джазыуум тартыб бютюн,
Учама джертин, кёктюн.

Атым – тарпан, эмилик,
Бош ат тюлдю – Боракъды.
Учундургъан – сюймеклик,
Джюрегиме – къанатды.

Сеннге баргъан джолуму
Кёлеккеси – кёкде Къой Джол.
Сеннге этген джырымы
Этгендиле джерде той джыр.

Мёлекле Аллахха махтау
Салгъан кибик – ма алай,
Мен сеннге махтау салдым,
Болмасанг да джулдуз, Ай.

Джер къуруму, джалыны
Къаралтханед джанымы...
Сен а аны тазалаб,
Аллах джаратхан Кюнде
Болгъаны кибик этдинг.

Кёзден, кёлден кетди чарс.
Сюймекликге ура харс,
Джюрек бара джангызгъа,
Тюбедим мен джулдузгъа.

Джанкъоз, джулдуз эмда къыз
Сыйындыла джюрекге.
Джерде тургъанлай, Кёкге 
Учхан насыблыма мен.

Сен да, мен да – насыблы,
Сан да, джан да – насыблы,
Къууанч – чексиз, ёлчесиз...
Не айтасыз анга сиз?

Келирге да болурла
Бизге да къайгъы, джарсыу –
Алайды джашау, джазыу.
Алай а, джаннга асыу –
Бюгюннгю къууанч-насыб.
Аладан толгъан кёл, джюрек
Къалмазла суууб, азыб.

Сюймекликден толу джюрек
Сынаулагъа да чыдар.
Къара джолну тауусуб,
Акъ таулагъа да чыгъар.

Бош сёзлени къояйым –
Тенг болайым джулдузгъа,
Тенг болайым джанкъозгъа.

Кюеме, джукъланама демей,
Къоркъмай джанады джулдуз.
Джаз алдар, сууукъ юшютюр демей,
Къар тюбюнден чыгъады джанкъоз.

Къарангы чексизди демей,
Джаныуум бошунады демей,
Джулдуз джанады, джанады.
Джаз бегисе чыгъарма демей,
Ол заманда чагъарма демей,
Джанкъоз да къар тюбюнден чыгъыб,
Кёллендиреди кёлсюзлени,
Къууандырады бизлени.

Джулдузгъа да, джанкозгъа да,
Алагъа ушагъан къызгъа да
Тыйыншлы этген мени –
Сюймеклигимди мени.

Ташдан Агъачха дери,
Джанкъоздан джулдузгъа дери,
Джаздан джазгъа дери,
Къыздан къызгъа дери,
Сюймекликден сюймекликге дери,
Джашаудан джашаугъа дери
Къууанчым-насыбым мени,
Джашауум мени.

Сюйгенлеге – харс!
Сюймекликге – махтау!!
Джашаугъа – орайда!!!

АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ

Сен кетдинг кетгенча джан,
Къалдым къалгъанча тёнгек.
Себеб табайым къайдан?
От тюшген орман – джюрек.

Алгъын кёлюм-джюрегим
Чексиз кёкге тенг эди.
Анда эм джарыкъ джаннган
Чолпан джулдуз сен эдинг...

Сени орнунгу тутарча
Аллай джулдуз джокъ энди.
Бюгюнгю халы джюрекни –
Джулдузсуз заманы Кёкню.

Кёкге – джулдуз, меннге – сен,
Джараша эдик алай.

Кёрюнмейди энди джукъ -
Къайда джулдуз, къайда Ай?

Къарангы беред салам:
Джюрек чачыллыкъ болур –
Алай ачыллыкъ болур
Бир джангы дуния, Алам.

КЪЫЯМАТ КЮН

Тинтгенден тинте барсам
Адамланы, халкъланы, джуртланы, тиллени,
Тюшюннгенден тюшюне барама
Адам улу бир Ата бла Анадан джаратылгъанына;

Тинтгенден тинте барсам
Къанатлыланы, чабакъланы, джаныуарланы, тереклени –
Кёкдегилени, суудагъыланы, джердегилени –
Барыбызны да бир кюч джаратханына
Тюшюннгенден тюшюне барама.

Тинтгенден тинте барсам
Дунияланы – ташасын, турусун да –
Тюшюннгенден тюшюне барама
Джашау кеси аллына джаратылмагъанына.

Алай а,
Кёклени, Джерни, алада болгъанны да барын Джаратханны
Толусу бла кёрюр ючюн, билир ючюн,
Ол Къудуретге тенг болургъа керекди.
Ол а – болмазлыкъ затды.
Аны себебли биз, Джаратханны тюл,
Ол джаратхан затланы бир кесегин кёребиз –
Кючюбюз, эсибиз, ангыбыз, билимибиз джетгени чакълы.

Кёбюрек сезгенле, кёргенле, билгенле да барла –
Файгъамбарла, шыйыхла – кераматлыла – дегенча.
Ала кёргенни да кёралмайла тюз адамла.
Джюреклери сокъурланы, сангырауланы уа
Иймансызлыкъ кючлейди кёллерин, тиллерин да.


Ёзге, адам улу не къадар айный барса,
Шагъатла табхандан таба,
Тюшюннгенден тюшюне барлыкъды
Ол чексиз, ёлюмсюз Кючню барлыгъына,
Барыбызны да Ол джаратханына-къурагъанына.

«Кеси аллына къуралгъанды дуния, джашау» дегеннге да,
«Барыбызны да Тейри джаратханды» дегеннге да,
Экили, ишекли болуб, къыйынлашханнга да –
Барыбызгъа да – келликди Кюн,
Ташаны туру эте,
Хар соруугъа джууаб эте,
Джууабха тарта бизни да.

Ол кюн сюелликбиз Тёрени аллына.
Таша зат бары боллукъду ачыкъ.
Уллу сокъураныу, къууаныу да боллукъду ол кюн.
Ким отха, ким нюрге тюшерикди ол кюн.
Ол кюн башланныкъды джангы дуния,
Джангы джашау башланныкъды ол кюн.
«Джаратхан бла тюбешиу Кюн» – ол кюнню аты.

АДАМЛЫКЪ ЭМДА АКЪЫЛМАНЛЫКЪ

Аман джора этме. Керексизге
Джюрекге азаб берме.
Сотурну да хаман тырнаб,
Ызына джара этме.
Хакъ джолдан чыгъыб,
Джардан кетме.
Кесинги кишиге джюк этме.
Ит тюлсе – тубаннга юрме.
Кетген джауумну да ызындан
Джамчы бла сюрме.
Кетгенден оюм эт,
Келликге сагъыш эт.
Терсликге къаршчы тур,
Тюзлюкге алгъыш эт.
Сабыр бол, джарыкъ бол.
Джашаугъа къууан, джашаудан къууан.
Къууан, къууандыр –
Олду адамлыкъ эмда акъылманлыкъ.
НЕ БОЛЛУКЪБУЗ АДАМ-ХАЛКЪ, НЕ БОЛЛУКЪБУЗ...

адам – болур ючюн Адам
Аллах берген эсе заман,
Джол да кёргюзтген эсе,
Биз а – окъумай Китабны,
Таурухха санаб аны,
Джахилле, меджисуула,
Мынафыкъла баргъан джолну
Сайлай эсек, сыйлай эсек –
Сора терслейбиз биз кимни?
Сора терслейбиз биз нени?

Хакъ джолну барыргъа унамай,
Хакъ кертиге бойсунургъа унамай,
Ётюрюк айта эсек,
Ётюрюк бла джашай эсек,
Сыйны-намысны ата эсек,
Тонгузла балчыкъгъа батханча,
Харамгъа, гюнахха бата эсек,
Кирге булгъана эсек –

Сора, чамланад деб Аллах,
Сора келед деб палах,
Кимлеге салабыз дау,
Кимлеге болабыз джау?

Хар палахны-къыйынлыкъны
Кёрейик кесибизден.
Хар бир палах-къыйынлыкъ
Чыгъады ичибизден.

Тёзеди, сынайды Хакъ.
Не боллукъбуз Адам-Халкъ,
Не боллукъбуз тюб эм талкъ.

КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ

Чалкъы чалыргъа, мал тутаргъа эринме,
Джер сюрюрге, сабаннга къараргъа эринме,
Хуна къаларгъа, юй ишлерге эринме,
Къара иш бедиш тюлдю – эринме.
Уру-гуду, харам хакъ, харам рысхы – ма бедиш.
адамны Адам этген ишди иш.
Халал къыйынынг бла этген рысхынг – берекет.
Халал рысхынгдан онгсузгъа да юлюш эт.

Сёзюме тынгыла, нарт тюл эсем да – къартма:
«Ишлерге эрин да – ашаргъа табма».
Ишлемезге – тёрт санынга ырысла,
Айтылырча бол – къаргъышда тюл, алгъышда.

Ишден къоркъгъаннга ким берир къызын?
Иш къоркъутхан адамгъа эл да болад разы.
Джаныбызгъа, саныбызгъа да излемейик тынчлыкъ.
Хакъ джолда барырча, Аллахдан тилейик иман, билим, саулукъ.

Насыб олду – ишлерча кючюнг болса,
Харам-гюнах этмезча, акъылынг, билиминг болса,
Тюзлюк ючюн кюрешир болумунг болса,
Ётюрюкню керти бла бла хорлар онгунг болса.

Керти адамны сёзю, иши да керти болур,
Ётюрюкге, зулмугъа аны дерти болур,
Ол элине, халкъына да къалкъан болур –
Хакъ джолда бара адам Адам болур.

АЛА ЭКИ ДУНИЯДАН ДА КЪАЛЫРЛА КЪУРУ

Барады той...
Ичкини, дауурну къой да къой.
Тебси джанында къутурталла алгъышны.
Аракъыны кёлтюрюб ёрге –
Харамны ётдюрюб тёрге –
Аллахны аты бла этелле тилек.

Аллахны атын эшитгенлей,
Асры къызыу келгенден къанатлары кюе,
Мёлекле ашыгъалла Джерге.
Алай а алгъыш-тилек айтылгъан юйге,
Аракъы ийисден джууукълашалмай,
Ызларына кёлтюрюлелле ёрге.


- Нек сагъынаелле мени атымы?-
Деб сорады Аллах.
- Кимлеелле ала кеслери да?

Мёлекле этелле джууаб:
- Терсейгенле, аджашханла, мынафыкъла, имансызла –
Эркеги, тишиси да бирге джыйылыб,
Кир ууну – аракъыны – ёрге кёлтюрюб,
Дагъыда сени атынгы айтыб,
Алгъыш-тилек этерге кюреше эдиле...
Джаханим ийисге чыдаялмай,
Ызыбызгъа къайытдыкъ.

- Эсириб, не айтханларын, не этгенлерин билмей,
Харамгъа-гюнахха батыб,
Мени сёзюмю аякъ тюбге атыб,
Дагъыда мени атымы айтыб,
Алгъыш-тилек этерге кюрешгенлени

Алгъышлары къаргъышха бурулур,
Къууанчлары бушуу бла бошалыр,
Ала эки дуниядан да къалырла къуру.

КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР

1.ЭРТДЕН

Ауур джюкленнген бичен арбаны тартыб,
Къонгур ёгюзле кёрюндюле сыртдан.

2.КЮНОРТА

Терек да, адам да, сабан да
Кюн таякъгъа ушагъан кёзюу.

3.ЭКИНДИ-АШХАМ

Мангылайында джулдузу бла
Бир эмилик къара аджир ёзеннге кирди.



4.ДЖАССЫ

Бизни Кёкге, Джерге да
Бирча джууукъ этген заман.

5.ЭГИЗЛЕ

Батыб баргъан Кюн бла
Тийиб келген Кюн
Нечик ушайдыла бир-бирине.

ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ СОРУУ

Биз этсек да иги джора, иги умут,
Къыйынлы бизни джазгъы кюн да алдайды.
Акъ тауну да басыучанды къара булут –
Не этейик, джашау деген алайды.

Чууакълыгъы, тазалыгъы, чексизлиги бла,
Джулдузу, Кюню, Айы бла да сейирсиндириучю
Башыбызда Кёкден да келеди къыйынлыкъ.
Ич байлыгъы, тыш табигъаты бла да къууандырыучу
Аякъ тюбюбюзде Джерден да чыгъады къыйынлыкъ.

Аны ючюн Кёкден, Джерден къаламыды кёлюбюз?
Аны ючюн Кёкден, Джерден чыгъамыды кёлюбюз?
Огъай, Кёк бла Джер – уллу Атабыз-Анабыз.
Бизге джан-джашау, ашау да берген – ала,
Сора аладан къалай чыгъар, къалай къалыр кёлюбюз?

Биз да къыйнар ючюн къалмайбыз аланы,
Чамландыра да болурбуз аланы.
Атасыны сакъалы бла ойнагъанча джыларыкъ сабий,
Джерге къой, Кёкге да бермейбиз тынгы-тынчлыкъ.

Акъыл-балыкъ болмагъанбызмы алкъын биз?..
Сабий эдик, джахил эдик, меджисуу эдик алгъын биз.
Энди уа?

Файгъамбарла, Китабла келгенден сора,
Къара таныгъандан, билгенден сора,
Адам улу, сен сабий, джахил, меджисуу да тюлсе.
Энди сен кимсе?

Биле-биле Хакъ джолдан кете эсенг,
Иймансызлыкъгъа – харамгъа-гюнахха дженге эсенг,
Зулмугъа-зорлукъгъа-аманлыкъгъа дженге эсенг,
Хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа дженге эсенг,
Сора сен кимсе, несе, адам улу?
Энди сен кимсе, несе, адам улу?

Кимденди джашаугъа къоркъуу:
Кёкденми, Джерденми, адамданмы?

Чынгылны эрнинде соруу:
Къайданса, къайрыса, адам улу?
Иннетинг-муратынг неди?
Сен кимсе-несе, адам улу?

ХАСАУКА бла ХАСАУКАЧЫЛА

1
Хасаукада ёлгенле меннге – сау.
Аланы джаулары меннге да – джау.
Аланы иннетлериди джюрекде иннет –
Ата джурт, Ана тил, къраллыкъ, миллет.

Къарачай – кърал – болгъанды, боллукъду.
Хасаука руху Джерде, Кёкде, джюрекде да турлукъду.
Хасауканы руху ташны, агъачны да тиллендиреди,
Джуртну, халкъны сакъларгъа кёллендиреди.

«Джуртум-Халкъым» дей билген хар бир таулугъа
Орайдады, Тамгъады, Байракъды Хасаука.
Дуады, осуятды, аманатды Хасаука.
Эркишиликни-джигитликни,
Сыйны, намысны юлгюсюдю ол.
Эркинликге, Тюзлюкге – Хакъ кертиге – учуннган
Хорланмазлыкъ адам рухуну
Таза, мийик белгисиди ол.

Тауду, эскертмеди, джырды Хасаука.
Бизни ёрге къаратхан бир джерди Хасаука.
Бизни ёрге тартхан бир Кёкдю Хасаука.
Адамны, халкъны, джуртну
Къорууларгъа юретеди ол.
Таулучукъланы Минги таулула
Болургъа юретеди ол.

Орайдады, Тамгъады, Байракъды Хасаука.
Дуады, осуятды, аманатды Хасаука.

2
Хасаука дегенлей –
Къуран окъурунг келеди,
Тилек, дуа этеринг келеди.
Ол ёлюмсюз джырны джырларынг келеди.

Хасаукагъа джетгенлей,
Атдан тюшюб, тохтарынг келеди.
Къылычны суууруб къындан,
Джуртха къарауул болурунг келеди.

Хасаука таугъа таяныб,
Буруннгу, бюгюннгю джаулагъа да айланыб,
Хасаукачы болуб, сермеширинг келеди,
«Хасаука» джырны джырларынг келеди.

Сансыз-санаусуз джау аскерни аллында –
Окълары-тоблары бошалыб къалгъанында да,
Бюгюлмей, къамалары бла къолларында,
Сермешген, ёлген хасаукачыла –
Тулпар ата-бабаларыбыз бизни.

Сизни сёзюгюзге тынгылайма,
Сизни джарсыуугъузну ангылайма:
«Аскерибиз азды – саны толмайды,
Сауут кюч да биз айтханча болмайды».
    
Таулу адам ичин тёгюб сёлеширге ёч тюлдю,
Сёзде тюл, ишде-кюрешде танытады кесин ол.
Айтама: хасаукачы болургъа кеч тюлдю –
Эртде-кеч болса да,
Хасаукагъа келтирмей къоярыкъ тюлдю джол.
Джангыз,
Хасаукачы болургъа хазыр бол.
Хар ким кёзюуюнде келеди Хасаукагъа –
Хасаука руху джюрегин бийлегенине кёре.
Сора, адамлыгъына-ёзденлигине кёре,
Умметчилигине-миллетчилигне кёре,
Хасаукачы джыйыннга-аскерге къошулады.

Даулени къуугъунун эшитиб джюрегим,
Мен да келгенме бюгюн былайгъа.
Хасаука – къуугъун, байракъ эмда орайда.

Сауутланыб, чаба-джорта джетгенме былайгъа –
Мени, джырны сёзлери къамчи болуб, сюре:
«Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут кюч да биз айтханча болмайды».

Бир шейитни сюелеме орнуна.
Аллах бурсун ишибизни онгуна.
Билебиз – джашагъан, ёлген да тынч тюлдю,
Алай а, ёлюм да ахыр тыныч тюлдю.
Ол себебден
Халкъ, джурт ючюн джашагъан, ёлген да кюч тюлдю,
Хасаукачы болургъа ёмюрде да кеч тюлдю.

Джуртума атылгъан бир окъну кёкюрегим бла тыйдым.
Бираздан эсими джыйдым.
Эсими джыйдым да, ачдым кёзлерими,
Тёгерекге къарай, къайтардым Къайтукъну сёзлерин:
«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз!».

САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ
(ачыкъ мектуб)

Этген гюнахыбыз
Башыбызгъа джетмей къалмайды – эртде-кеч болса да;
Къыйынлыкъ чыгъыучанды ичибизден, кесибизден –
Биз башхаланы терслерге ёч болсакъ да.

Гюнахны башхалагъа кюрерге кюрешсек да,
Тышыбыздан башхаланы терслерге кюрешсек да,
Ичибизден а билебиз: кесибизбиз терс –
Харам-гюнах ишлерибиз къуруталла бизни.
Аман джюрюб, зийна айланыб,
Ауруу тутхан – дагъыда сора,
Кесин тюл, къахмеликни тюл,
Къахмелени терслерге кюрешеди –
Ауруу джайгъан алалла деб.

Ким айтад сеннге къахме бол деб, неда къахмеле бла бол деб?
Къахмени тюбюне ким сугъад сени?
Харам ичкини, ууну ким къуяд тамагъынгдан?
Дининги, тилинги, бетинги, намысынгы ташлай эсенг кесинг,
Ангынгдан, саулугъунгдан, адамлыгъынгдан бошай эсенг кесинг –
Сора терслейсе кимни? нени?

Адам болургъа излеген – болады Адам.
Хайуан болургъа излеген – болады хайуан.
Излеген – булгъанады кирге, излеген – бёленеди нюрге.

Хар ким излегенин табады.
Хар ким кеси сайлайды джолун.
Хакъ джолда баргъанла болалла Адам да, Халкъ да.
Ажымлы атлагъанла ёлелле аджалсыз.

Этген гюнахыбыз
Башыбызгъа джетмей къалмайды – эртде-кеч болса да.
Биз башхаланы терслерге ёч болсакъ да,
Къыйынлыкъ чыгъыучанды ичибизден, кесибизден.

Гюнахны башхалагъа кюрерге кюрешсек да,
Тышыбыздан башхаланы терслерге кюрешсек да,
Ичибизден а билебиз: кесибизбиз терс –
Харам, гюнах ишлерибизле къурутхан бизни.

Алай а – ёлгюнчю – кеч тюлдю
Хакъ джолгъа къайытыргъа –
Тюшюнюрге-тазаланыргъа-тюзелирге – нюрленирге:
Тюзюн-Кертисин-Игисин айтыргъа эмда этерге.

Хар ким излегенине джолугъады.
Хар ким кеси сайлайды джолун.
Адам-Халкъ болургъа да, Адамлай-Халкълай къалыргъа да
Барды джол. Ол джолну кёргюзтген Китаб да барды.
Хайуан болургъа, тюб болургъа излегеннге да джокъду тыйгъыч.
Сайлау, тыйгъыч – кесиндеди адамны.
Ангыларгъа излемей аны,
Табхан хылымылыбызны этиб,
Гюнахны уа кюрей башхалагъа,
Батхандан бата бара эсек кирге, балчыкъгъа,

Сора бизни Адамгъа, Халкъгъа санамайла деб,
Нек этебиз къычырыкъ-хахай?
Не кесибизни эсгериб, тюшюнюб, биригиб –
Адам-Халкъ боллукъбуз;
Не да, хайуан сюрюуге буруллукъбуз да,
Тюйюле, джегиле, сюрюле, кесиле –
Аман бла дуниядан тюб боллукъбуз.

Сайлау кесибиздеди.

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

Джашайла Джерде игиле, аманла да:
Хайуанла, джаныуарла, адамла да,
Терекле, джыланла, балыкъла, къанатлыла да –
Учхан, сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген –
Барыбыз да джашайбыз Джерде;
Барыбызны да бир кюч джаратханды,
Барыбыз да ушайбыз бир-бирибизге.

Барына да ушагъан, бирине да ушамагъан
Адамды джангыз.
Андан уллу хайуан, андан уллу джаныуар да
Джокъду Джерде.
Учханны, сюркелгенни, сюелгенни, джюрюгенни, джюзгенни –
Барын ашайды ол.

«Мен – табигъатны башыма,
къалгъан – джаны болгъан, болмагъан да –
бары мени ашымды»,- деб, джашайды ол.
Кесине, башхалагъа да джетдиреди къыйынлыкъ.

Адам джюрегинде джашайла
хайуанлыкъ,
джаныуарлыкъ,
адамлыкъ да.
Джети къатлы джюрегинде адамны
Барады къазауат
Игилик бла аманлыкъны арасында,
Тюзлюк бла терсликни арасында,
Керти бла ётюрюкню арасында,
Халал бла харамны арасында,
Сууаб бла гюнахны арасында.

Къайсы хорлар – алкъын белгисизди:
Адамны джаныуарлыгъымы хорлар, адамлыгъымы?
Таша-туру, кече-кюн да барады къазауат.
Эм ачы, эм уллу, эм узун, эм къыйын къазауатды бу.
Кёрюнмейди аны аллы не ахыры.

Джашау-ёлюм базманындабыз хар бир адам, адам улу саулай да.
Кесибиздеди, кесибизденди насыб, къыйынлыкъ да.
Барады къазауат.

ЭСКИ ОЮМЛАГЪА КЪАЙЫТА ДЖАНГЫДАН

Излейдиле назмуну кёчюрюрге,
Кёчюрюрге – бир башха тилге орнатыргъа.
Терекни, битимни кёчюрюб,
Орнатханча бир башха джерге, джуртха.

Мууал болса да, къыйналса да,
Терек башха джуртха джарашыргъа да болур.
Сёзню да боллукъду кёчюрюрге,
Назмуну кёчюрюрге уа къолдан келмез.

Къуранны кёчюрюрге базгъанла да барла –
Алай а аны кёчюраллыкъ джокъду.
Магъанасын айтыргъа кюрешиу –
Ол Къуранны кёчюрюу тюлдю.

Биз, саула, намаз къылсакъ да,
Ёлгенлеге дуа этсек да –
Къуранны тилинде этебиз къуллукъ.
Аллахны Сёзю кёчюрюлмезлиги, тюрленмезлиги хакъды.

Ана тилинде джазылгъан назму,
Ана тилине болгъанча керти,
Ана тилге, Ата джуртха
Биз да алай болсагъед керти –
Ол заманда не тюрлю джорукъ да,
Бизни тюрлендиралмазед, хорлаялмазед...
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк сёзле
Бу оюмланы келтирелле эсге.

ЭЛБЕР

Кеси чёб чакълы, излеми Кёк чакълы –
Кимди ол? – Адам.

ДЖАШАУ

1
Азды, кёбдю, шошду, теркди –
Саркъады суу.

Акъды, къарады, алады суу.
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын алады суу.
Барады суу.

2
Тохтамасын, ёлмесин суу.
Джашил дуния болмасын къуу.
Суугъа къарайды адам.
Суудан къарайды адам.
Суудан чыгъыбмы келеди ол,
Суугъа кирибми барады ол?

Къайсыды кёлекке,
Къайсыды сау:
Джагъадагъымы, суудагъымы?
Керти джурту къайсыды аны –
Джерми, сууму, огъесе, Кёкмю?

3
Джагъадан ийилиб,
Суу ала турады къыз.
Аны челегине тюшелле
Кюн, Ай, джулдуз.

Суу алыб келеди къыз.
Суу агъачы ушайды джанкъылычха.
Джер да, Кёк да – челеклеринде,
Суу алыб келеди къыз.

4
Ичер сууу тауусулмасын Адамны.
Суу да, Джер да, Кёк да къорусунла аны.
Суу алыб келеди къыз –
Тохтатыб, сууундан ичдим.

Ой къара суу, акъ суу, кёк суу –
Дуния суу, зем-зем суу, джандет суу –
Сенден татлы не болур Джерде,
Артыкъсыз да ариу къызны къолундан ичсенг.

5
Кетиб барады суу.
Суу алыб келеди къыз.
Кетиб баргъан суудан
Суу алыб келеди къыз.
Джерде, Кёкде, джюрекде джанады джулдуз.
Суу а барады кетиб.

6
Суу а барады кетиб.
Биз да барабыз кетиб.
Сууда да сусабдан ёлебиз.
Джашаудан къаналмай ёлебиз.

7
Ол къара кюн сусабыбызны
Къара суу да, Къобан суу да кесалмазла.
Джашау тауусулады алай.
Джагъадагъыла эте хахай,
Суудагъыла барабыз кетиб.
Суу барады кетиб. Биз да сууда барабыз кетиб.

Джагъадан къарайла
Адам, Таш, Терек.
Барына эте тилек
Кетиб барабыз сууда.
8
Тёнгегибизни талайды суу,
Джюрегибизни тарайды суу,
Джаныбызны сууурады суу;
Къайгъыбызны да алады суу,
Къайыгъыбызны да алады суу,
Кесибизни да алады суу –
Акъды, къарады, алады суу.
Барады суу.

АХЫРЗАМАННЫ БОСАГЪАСЫНДА

1
Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез,
Ашыкъмагъан да джетмез тенгизге.
Къалгъан ишге къар джаугъаны хакъды –
Джашау кёб дерс береди бизге.

Бек уллу устазды джашау...
Дерс ала билмей андан,
Джангыдан абынады, сюрюнеди адам.
Дагъыда, кесинден кёрмей, къыйынлыгъын
Кюрешеди кюрерге башхалагъа.
Сора не айтхын адамгъа, адамлагъа?!

Къуру да этеме сейир:
Эс китаб, дерс китаб да барды, бирди – Къуран.
Адам улугъа Кёкден келген Анаясады Ол.
Сора, Ол буюргъанча нек джашамайды адам?
Не этейик, джетише болмаз бизлеге иман,
адам Адам болалгъан болмаз алкъын.

Чамландыра Аллахны,
Чакъыра эсе башына палахны,
Сайлай эсе
Сууабдан гюнахны, халалдан харамны,
Кертиден ётюрюкню, игиден аманны,
Тюзлюкден терсликни сайлай эсе,
Эркинликни тюл, зулмуну сыйлай эсе,
Джашаугъа тюл, ёлюмге джол ача эсе,
Джюрегине къайда хылымылыны джыйыб,
Аны да кёбейтиб дуниягъа чача эсе,
Сора, адам алкъын Адам болалгъан болмаз.
Алай а, берилмедими дерс, сынау, заман –
Адам тюшюнюб, ойланыб, болур ючюн Адам?!

Тюшюнюрге, ойланыргъа унамай эсе,
Китабха, Аллахха ийнаныргъа унамай эсе,
адам Адам болургъа унамай эсе –
Сора нек келмезге керекди Ахырзаман?!

Сёз бла тюзелирге унамагъан адамны
Тюзетир ючюн келликди ахырзаман.
Къарангылыкъдан, билимсизликден, къарыусузлукъдан тюл,
Имансызлыкъдан тюб боллукъду адам.

Алай а, энтда барды заман
Хакъ джолгъа къайытыргъа. Айтыргъа:
Мен – Адамма, Адам.
Аллах джаратхан Адамма мен.
Къара кючлени джюрекден, Джерден да къыстаб,
Керекме Аллах буюргъанча джашаргъа.
Адамма Мен.

2
Сууугъанма мен адамладан:
Итлик, терслик кёб кёргенме аладан.
Эки бетли, хыйла, харам – бары – адам.
Табигъатны къанлы джауу – ол да адам.
Сууугъанма мен адамладан.

Алай а, къайда башха адам улу?
Джокъ эсе да хайуан, джаныуар андан уллу,
Не этейик, андан башха джокъду адам улу.

Алай эсе,
адамны иги этерге, Адам этерге кюрешгенден ары,
халкъны Хакъгъа джууукълашдырыргъа кюрешгенден ары,
Башха мадар, башха джол кёрмейме мен.

Аллах мени адамладан айырыб Адам этген эсе,
Артыкъ акъыл, саулукъ, болум, билим, фахму берген эсе,
Борчду меннге Аллах бергенни халкъгъа юлеширге,
адамны Адам этиб, халкъны Халкъ этиб кюреширге.
Сууусам-къалсам да адамладан,
Аллах айырмасын мени аладан.
Хакъ кёлю бла бир Аллахха ийнаннган,
Борчлуду адамны къутхарыргъа къара джинден, шайтандан.

Къатымдагъы адам ючюн, бютеу адам улу ючюн
Кюрешмесем, мен да тюлме Адам.
Кеси аякъ юсюне тургъан, башханы да аякъ юсюне сюерге керекди –
Алай бла боллукъбуз барыбыз да Адам.

Алайсыз – къатышырыкъды дуния.
Адам, адамлыкъ тюб боллукъду.
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ боллукъду баш.
Ол заманда сынауладан ётмеген адам улугъа,
Ызына айланыб, хайуан, джаныуар болгъан адам улугъа
Ахырзаманын иерикди Аллах.

ДЖЮРЕГИМДЕ ДЖАШАЙДЫ ОЛ КЪЫЗ

Тау башында сюеледи къыз
Кёкден тюшген мёлекге ушаб.
Чилле джаулугъу, джашил чебкени...
Ол ким бла этеди ушакъ?

Ол Кюн бла эте болур ушакъ,
Ол Кёк бла ушакъ эте болур.
Джарыкъ Кюннге ушайды кеси да,
Кюн таякъгъа ушайды сёзю да.

Ол джырлайды. Аны джырына
Болалла эжиу эмда къанат
Таза тау суула шоркъулдаб баргъан,
Нарат чегетле шууулдай тургъан.

Тау башында сюеледи къыз.
Кюреннге ушайды кямары,
Кюннге ушайды тюймеси аны,
Джанкъылычха ушайды эшмеси,
Сюймекликге ушайды ол кеси.

Тау башында сюеледи къыз.
Тёбенде чайкъалады тенгиз.
Башында джанады джулдуз.
Джюрегимде джашайды ол къыз.

ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005)

Бу Сёзню къайтарыб, къатлаб айтама,
Бу Сёзге хар къуру да къайытама.
Нюр джарыкъ Андады, Анданды.
Ол Сёз бирди – Аллахды.

Ораза джабылгъан заманда
Ачылады кёб тюрлю магъана.
Ачылалла Джер да, Кёк да, джюрек да.
Сёлешелле Таш да, Терек да.

Бары да Анга салалла махтау.
Анданды тирилиу, джашау.
Анданды, Ангады джол.
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн бизге Ол.
Аны Сёзюн ангылаб, Аны Сёзюне тынгылаб, бойсунуб,
Хакъ джолда баргъан насыблыды керти.

Оразалыкъда адам кесин эслер,
Хар бир гюнахдан, харамдан кесин тыяр,
Къаланнган букъудан, джалындан, къурумдан
Джюрегин тазалар, эсин джыяр,
Сора, Керти джолдан таймаз –
Алай бла джууукълашыр Хакъгъа.
Хакъ кертиге къуллукъ этиу – ол борчду халкъгъа.
 
Хакъ джолда бара болады халкъ Халкъ, адам да Адам.
Аллах, бер барыбызгъа да кюч, къарыу – иман –
Сени джолунгдан таймай барырча,
Не сынауда да Адамлай, Халкълай къалырча.

ХАРАМ КЪУЛЛУКЪЧУНУ САГЪЫШЛАРЫ

Кёзбау затлагъа алданыб, ийнаныб,
Керти затлагъа къазгъанма уру.
Дуния малны сюрюб ызындан,
30 кюмюшню болгъанма къулу.

Къуллукъда ёргерек илинир ючюн,
Тебсиме тюшюрюр ючюн аш,
Залимлеге, къахмелеге,
Амантишлеге да ургъанма баш.
Халкъдан, джуртдан, намысдан, имандан да
Дуния малны кёргенме баш.

Алай эте тамада болгъанма,
Ёрге-энгишге тохтамай барыуум.
Туугъан халкъымы, джуртуму сатама,
Башхалагъа джетмей къарыуум.

Башха халкълагъа, джуртлагъа тиерге къоркъама,
Кесибизникилени уа джыртама, ашайма.
Душманнга олтан болуб, халкъыма уа солтан болуб,
«Ох» этиб, керпеслениб, джашайма.

Бизни халкъ Халкъ тюлдю – не этсем да тынгылайды,
Тилин, адетин, ёхтемлигин, ётгюрлюгюн да барады тас эте, унута.
Джаныма, харам рысхыма да къоркъуу джокъду – джашайма
Халкъымы, джуртуму да тонайма биягъынлай.

КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА

Бачхада къаранчха – джамчы бла башлыкъ,
Чалман къазыкъда да ат башны кёреме.
Джюрегим джарылыб ёлеме,
Бошунамы кетдиле джашау бла джашлыкъ?!

Миллет кийимлерибизни тебсеучюледе, тинтиучюледе
Не да музейледе кёрлюксе энди.
Ана тилибиз, миллет рухубуз да
Баралла алай кете, седирей.

Къраллыгъын тас этген халкъым
Джуртун да тас эте барады,
Халкълыгъын да тас эте барады.
Биреуню аманын терк алыучу халкъым
Адамлыгъын да тас эте барады.

Бизни кесине зор бла, къазауат бла къошхан фыргъауун
Кесини иннетин-адетин-тилин джукъдуруб-сингдириб кюрешеди бизге.
Биз да аны эслеб, кесибизни эскерир орнуна,
«Халкъбыз, Адамбыз» дер орнуна,
«Динибиз, тилибиз, адетибиз да башхады» дер орнуна,
Мыжыкълача, ичкиге, хаулеге кёмюле барабыз.

Кеси кесибизни къауумлагъа юлешиб,
Бир-бирибиз бла даулашыб, кюрешиб,
Бир-бирибизни тонаб, ёлтюрюб,
Кеси кесибизден бошай барабыз.

«Кёбню насыбы да кёб» дейле,
Сени санынг а кёб тюлдю халкъым:
Къошулгъан азая барады,
Къорагъан кёбейе барады,
Терсейген а андан да кёб –
Насыбынг узая барады.

Бу барыудан барыб турсанг, халкъым,
Къурурукъду тилинг, адетинг, таб атынг да.
Башхалагъа къаллыкъды джуртунг да –
Уян, халкъым, кеч болгъунчу уян.

Джауларынга, амантишлеринге да салма кечим.
Джангыз, кесингсе сакъларыкъ,
джакъларыкъ,
къутхарлыкъ да кесинги.
Харамны харам эт, этме гюнах –
Джаша айтханча-буюргъанча Аллах,
Ол заманда болушурукъду Аллах.

Башха джол джокъду сакъланыргъа,
Халкъ, Адам  болургъа джокъду башха джол.
Не Хакъ джолну сайларыкъса да –
Джашарыкъса, халкъым,
Не харамгъа, гюнахха булгъанныкъса да –
Тюб боллукъса, халкъым.

Башынга тюшген къоркъууну эсле.
Заман аз къалгъанды – аны да эсле.
Титире, бирик, къайыт ёзюнге –
Ие бол джуртунга, тилинге, кесинге.

АЛЛАХ НЕ АЙТЫР?

Саугъа бла терилтирге излейле мени
Махтау салдырыр ючюн къралгъа, джорукъгъа, адамгъа, халкъгъа.
Мен а алагъа кесеме багъа
Аланы къуллукъ этиулерине кёре Хакъгъа.

Юлешмейме халкъны къауумлагъа
«Бай-джарлы», «бий-къул-ёзден» деб.
Юлешмейме «къызыллагъа», «акълагъа»,
Юлешмейме сарылагъа, къаралагъа –
Барына да бирди ёлче, базман: Хакъ.

Совет властха, коммунист партиягъа этдик къуллукъ,
Совет Союзгъа, социалист джамагъатха этдик къуллукъ.
Хакъгъа къуллукъ этмегенибиз ючюн
Бары оюлду, бары къырылды.

Джуртха, халкъгъа, адамгъа, къралгъа, джорукъгъа
Къуллукъ этиу – бары бош, бары ётюрюк.
Джангыз Хакъгъа, Хакъ Кертиге къуллукъ этиу –
Олду къутхарлыкъ джуртну, халкъны, адамны, къралны да.

Ызына айланнганды джылым (къысха болгъанды джыджым).
Бир итча, бир бёрюча улуйду болджалым.
Бир ичимден, бир тышындан билдиреди аджалым.
Алай а, рахатды джаным:
Джангыз Хакъ кертиге урама баш.
Хакъгъа этеме къуллукъ.
Алай бла джарайма адамгъа, халкъгъа да.
Аны ючюн «сау бол» дейле джууукъла, узакъла да.

Аны ючюн айталла ала
«Бизден къайытмаса да Аллахдан къайытсын» деб.
Алай а мен ишими этмегенме
Ким болса да «сау бол» дер, иги сёз айтыр деб,
Адамдан, Аллахдан къайытыр деб.

Аллах буюргъанча джашаргъа кюрешдим,
Хакъ джолда барыргъа кюрешдим,
Къара таныдым, къара танытыргъа, джаяргъа кюрешдим –
Билгеними халкъгъа юлешдим.
«Зулмугъа – зулму, мурдаргъа – мурдар, гудугъа – гуду» дедим.
«Ётюрюкге – ётюрюк, мынафыкъгъа – мынафыкъ» дедим.
Хакъ кертиге къуллукъ этиу  болду джаным-ёзюм.
Кертиге, Тюзлюкге, Ариулукъгъа къуллукъ этиу болду
Джашауум – иннетим-сёзюм-ишим-кюрешим.

Атам-анам, хоншум-тийрем не айтыр?
Узакъ-джууукъ, элим-халкъым не айтыр?
Ол соруула туралла эсимде.
Алай а эм уллу соруу:
Аллах не айтыр?

Иннетим-сёзюм-ишим-кюрешим –
Бары ма ол соруудан башландыла.
Джан-сан тазалыкъ деб кюрешмесек,
Адам, халкъ ючюн кюрешмесек,
Адам, Халкъ болургъа кюрешмесек –
Хакъ джолда барыргъа кюрешмесек –
Аллах не айтыр?

АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ

Ташада эсе да мени джюрегим,
Таш эсе да мени джюрегим, –
Тауусула баргъаннга ушайды.
Алай а,
Ашала-тауусула баргъан таш эсе да джюрегим,
Бир къара таш эсе да джюрегим,
Каабаны къара ташына ушайды ол.

Келеди анга минг-минг адам,
Джарсыуу, къыйынлыгъы болгъан.
Умут бла келеди анга
Бушууу, къайгъысы болгъан.

Къара ташха ушагъан акъ джюрегим
Къара халкъны тартады кесине –
Къара танытыргъа, эс табдырыргъа кюрешеди,
Ол аджашыб не да тюнгюлюб, кетмезча терсине.

Хира дорбуннга да ушайды джюрегим
(Файгъамбар да, Аллахны Сёзю да джашайла анда).
Каабаны къара ташына да ушайды джюрегим –
Кёк да, Джер да, Адам да джууукъла анга.

Къарачайны Къадау Ташына да,
Каабаны къара ташына да
Ушайды джюрегим.

Гошаях бийчени джырын, джылауун да,
Минг-минг муслиманны, хаджини тилегин, зикирин да,
Къобанны таукел ауазын да
Эшитеди ачыкъ джюрегим, джумшакъ джюрегим, сабыр джюрегим.
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да тургъан
Къадау таш, Къара таш – джюрегимди мени.

Акъ джюрегим Къара ташха ушайды,
Кёкден тюшген Джулдуз ташха ушайды,
Адам таяннган Аумаз ташха ушайды.

Таш джюрегим адамгъа джетген къыйынлыкъладан къарала, къата,
Адам кёрген къууанчладан агъара, джумшай,
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да джашайды –
Шайыр джюрекни къадары алайды.

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН

1
Адам болур ючюн Адам болуб тууаргъа керекди,
Неда, Адамла  ичинде джашаргъа керекди.
Огъай,
Адам болур ючюн Адам болуб джаратылыргъа керекди,
Эмда
Адамла ичинде, Адамла бла джашаргъа керекди,
Эмда
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн къан-джан аямай кюреширге керекди.

2
«Къоб»,- дейди Къобан.
«Тур»,- дейди Туран.
«Къур»- дейди Къуран.
Бары да: «Хакъ бла бол»,- дейле,
«Алай бла боллукъса Адам-Халкъ»,- дейле.
Ангылайма, тынгылайма, бойсунама алагъа.
Нарт да айтады сёзюн:
«Къанны къан бла джуума».
«Таш бла ургъанны аш бла ур».
«Шок атылгъан этеди,
Темир созулгъан этеди –
Къылычны къында тут».

Дагъыда:
«Ит тойгъан джерине, адам туугъан джерине».
«Джалыныб джаудан къалмазса».
«Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр».
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».

Дагъыда:
«Элибден башланады Эл».

ТАУУШ

Тауушдан башланнганды дуния.
Таууш – аууш, таууш – белги:
Джарыкъ – мыдах, къайгъылы – рахат;
Ингичге – базыкъ, джумшакъ – къаты.
Тюрлендиреди магъананы да:
«Кырдык» – «къырдыкъ».

Тауушда – таууш,
Тауушда – аууш,
Тауушда – тау.

Таууш – магъана,
Таууш – тюрсюн,
Таууш – макъам,
Таууш – аят,
Таууш – назму.
Тауушда – кёл,
Тауушда – Кёк.

Таууш – джан,
Хариф – сан.
Таууш – джюрек,
Хариф – тёнгек.
Таууш – джашау.
Таууш – къалюбала.
Таууш – ахырзаман.

АНГА САЛАЙЫКЪ МАХТАУ

Джашау –
Теркмиди, адам джюзалмаз?
Тикмиди, адам джюрюялмаз?
Бекмиди, адам чыгъалмаз?
Кёкмюдю, адам учалмаз?
Джюкмюдю, адам кёлтюралмаз?
Китабмыды, адам окъуялмаз, адам ангылаялмаз, адам джазалмаз?

Огъай,
Биз джюзалмаз-ёталмаз тенгиз-терк тюлдю джашау.
Биз ёрлеялмаз тик тюлдю, бек тюлдю джашау.
Биз джеталмаз джети къат Кёк тюлдю джашау.
Биз кёлтюралмаз ауур джюк тюлдю джашау.
Биз окъуялмаз, ангылаялмаз, джазалмаз Китаб тюлдю джашау.

Адам кёлтюралмазлыкъны адамгъа бермейди Аллах.
Джашау – сынауду, ёлюм да – алай.
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз – Адамлыгъыбыз сыналады бизни.
Джашау, ёлюм да – хакъ; джашау, ёлюм да – акъ.
Джашаугъа, ёлюмге да Аллахды тёре, Аллахды ие.
Джашау, ёлюм да адамгъа – сынау.
Алай эсе, гюнахды тарыгъыу, джылау.

Бизге ангы-эс-билим, сайлау да бергенди къадар.
Китаб да, керамат да, къанат да бергенди къадар.
Кёкге джууукълашыргъа барды мадар.
Адам болургъа, Адамлай къалыргъа барды мадар.

Табигъатха – джашаугъа, ёлюмге да – болайыкъ тыйыншлы.
Китабха-Келямгъа болайыкъ тыйыншлы.
Дуниягъа, ахратха да болайыкъ тыйыншлы.

Насыбды джашау.
Аны къургъаннга –
Джангыз да Анга –
Салайыкъ махтау.
СОРУУЛА

Бизге алан деб, таулу деб,
Адам деб, Халкъ деб айтдыртхан
Тулпар ата-бабалагъа,
Ана тилге, Ата джуртха
Ол игиликни, сюймекликни
Не бла къайтарабыз биз?

Къалай сакълайбыз халкъыбызны,
Не бла айтдырабыз атыбызны?
Не къошабыз Ана тилге,
Не къошабыз Ата джуртха?

Туугъан джерибизни-джуртубузну
Тонагъанлагъа, сатханлагъа,
Динибизге, тилибизге,
Адетлерибизге да къатылгъанлагъа
Джууаб эте билебизми?

Къарчача кърал къурай,
«Халкъ, Джурт» дей, билебизми?
Ачемезча, Татаркъанча
Сый-намыс дей билебизми?
Эркинлик ючюн, джурт ючюн
Хасаукачылача ёлебизми?

Огъесе,
Ичиб-эсириб тюйюшюрге,
Бир-бирибизни къырыргъа,
Бир-бирибизни тонаргъа,
Дуния мал ючюн, капек ючюн
Сыйны, намысны да ташларгъа,
Халкъны, джуртну да сатаргъа –
Бу затлагъамы джетеди
Бюгюн бизни адамлыгъыбыз,
Ёзденлигибиз, джигитлигибиз да?

Къахмелеге, амантишлеге
Бойсунуб тургъан бизлеге
Ёзден дерге боллукъмуду?
Адам дерге боллукъмуду?
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа
Бойсуннган адамлагъа
Адам дерге боллукъмуду?

Джаулагъа-душманлагъа,
Амантишлеге, къуллагъа
Къул болгъан адамлагъа
Адам дерге боллукъмуду?

Хакъ джолну бармагъаннга,
Диним, тилим деб турмагъаннга,
Халкъым, джуртум деб турмагъаннга,
Эркинлик, тюзлюк деб турмагъаннга,
Ала ючюн ёрге турмагъаннга –
Адам дерге боллукъмуду?

АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ

Кишней, чабыб къарамдан ташайгъан,
Таймы эди, огъесе, джазмы эди?
Огъесе, сабийлигимми эди?

Ол къалгъанды анда – сюргюнде, узакъда –
Къайыталмазлыкъла бла бирге.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш
Кече, кюн да къулагъыма келгенлей турады.

Бюгюн да меннге
Европа бла Азияны арасында аууш,
Тау бла тюзню арасында аууш,
Тюз бла терсни арасында аууш,
Кёк бла Джерни арасында аууш,
Эки дунияны арасында аууш –
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?

1
Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Ол къайры алыб барады мени?
Бошунамы этеме къазауат
Кёкню къолунда эсе джазыуу Джерни?
Уллу джазыула джазылсала да Кёкде,
Гитче джазыула уа джазылалла Джерде.
Къалюбала бла Ахырзаманны арасында
Адам болургъа – джазыуубузну кесибиз джазаргъа –
Заман да, мадар да берилгенди бизге.

2
Къарангы кече – къара джамчым мени,
Акъ танг – башлыгъым.
Кёк кюкюрете, джашнай,
Кетеди джашлыгъым.

Неди бу мен миннген ат?
Ат да тюлдю – эмиликди ол.
Эмилик да тюлдю – сейирликди ол:
Гемудагъа, Боракъгъа да ушайды.
Айтады ол:

«Мени юсюмде барыр ючюн,
Джюрюшюме чыдар ючюн,
Файгъамбарча болалмай эсенг да,
Къара-Шауайча, нарт джигит бол».

Джамчы да, башлыкъ да туралла,
Джашлыкъ а – къайда?
Келеди меннге аны ауазы
Джаздан-джайдан, джулдуздан, Айдан.

Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Билмейме, ол къайры элтеди мени?
Ким ючюн, не ючюн этебиз къазауат
Биз – балалары Кёк бла Джерни?!

БАРЫГЪЫЗНЫ ДА СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Къытай халкъгъа не къоркъуу барды,
Адам улуну джарымы къытайлы эсе?!
Ингилиз тилге да не къоркъуу барды,
Бютеу дуния ол тилде сёлеше эсе?!

Не къоркъуу барды тенгизлеге?
Инша Аллах, суулары къурумаз аланы.
Мен къара суулагъа, тау суулагъа этеме сагъыш –
Къадар сакъласын ёлюмден аланы.

Ала энгишге къуюлуб, бир джерге джыйылыб,
Кеслерича бир тенгиз къураялырламы?
Огъесе, къурубму къалырла муратларына джетмей,
Башха тенгизми джутуб къояр аланы?

Къара тенгиз къара сууладан къуралгъан болурму?
Алай да болур, алай да болмаз.
Нек ашыгъалла суула тенгизге?
Тенгиз болургъа талпыймыды къара суу?

Таула, тенгизле, суула да
Тургъанларыча турсунла бары.
Акъ суу Къара тенгизге сукъланмаз,
Къара суу Акъ тенгизге сукъланмаз:
Бары да – ариу, бары да – аламат.

Бир-бирине болмай хыянат,
Къара кючледен джетмей хыянат,
Джашасынла – тюрленмей, тас болмай, къурумай.

Акъ тау, къара суу, тенгиз –
Барыгъызны да сюеме кемсиз.

ТАШХА, ТЕРЕКГЕ КЪАРАГЪАН САЙЫН

Ташда Терекни кёргеним сайын,
Ташны джанын кёргенча болама.
Бу Къара ташны (Акъ ташны!) Кёкге термилиуюн,
Дунияны, Аламны кёрюрге-билирге термилиуюн
Сезгенча болама.
Къысыр ташны ол термилиуюнден
Джаратылгъанды бу джашил терек –
Дерча болама.
Ташда терекге къарагъан сайын,
Адамда джюрекге къарагъанча болама.
Ташда Терек – Адамда Джюрек,
Ала бирчалла дерча болама.
Ташха, Терекге къарагъан сайын,
Адамгъа, Джюрекге къарагъанча болама.
АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ

Тубанда, къарангыда барады бир атлы.
Терек бутакъда къалкъыб тургъан къанатлы
Нал тауушдан илгениб,
Къуугъун таууш эте,
Къанат таууш эте,
Кеси билген бир бек джерге узаяды-ташаяды.

Джангыз кеси барады атлы.
Огъай, кеси джангыз тюлдю атлы.
Ёзен суу бла Ол –
Экисилле бусагъатда баргъан.
 
Терекле, ташла, къаяла –
Бары къала артда,
Баралла экиси.

Баралла – тохтаусуз, ашыгъыш:
Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш;
Джюз джарсыу, къайгъы, сагъыш
Сюреди аланы.

Гылын къуш къычыра чегетде,
Къазакъ бёрю улуй ёргеде,
Тёбенде ит чабхан эшитилине,
Баралла суу бла атлы.

Узакъды тенгиз.
Джууукъ а – неди?

Къобаннга, джюрекге да джокъду тынчлыкъ.
Тохтар мадар джокъду алагъа.
Тохтау – алагъа ёлюмдю.
Джашау:
Къобаннга – барыу, джюрекге – уруу, Кюннге – джаныу.

Алай а бир кюн бир
Кюн да, джана, тауусуллукъду, джукъланныъды;
Къобан да, тохтаб саркъыуу, бузларыкъды.
Адам джюреги да, тыкъырдай, тохтарыкъды.

Аны ючюнмю ашыгъа болурла
Суу – барыргъа, Кюн – джанаргъа, джюрек – урургъа?!
Аны ючюнмю ашыгъа болурла джашаргъа
Джаяу да, атлы да;
Джан-джаныуар да, терек да, къанатлы да?

Барады суу. Барады атлы.
Терекден къычырады къанатлы.
Кёкледен энеди джарыкъ:
Адам улу, джашаргъа ашыкъ.

Къалгъан ишге къар джауад – билесе,
Джолну – джюрюген хорлайды – билесе,
Ишни – ишлеген къоркъутады – билесе,
Кёл къоркъакъ да къол батыр – билесе.

Къара таныгъанны джолу – джумшакъ, акъ.
Къоркъуу джокъду: джашау, ёлюм да – хакъ.
Тирилиу да – ала кибик – хакъ.

Бир джулдуз джукъланса, башхасы джана,
Кёк джулдузсуз къалмайды, шукур Аллахха.
Къарангы кючлеб къоялмайды дунияны –
Ол да тюшюндюрген, кёллендирген зат тюлмюдю адамны?

Джерде да джукъланмаз джашау.
Джерде джукъланса да, бир башха джерде джанар.
Джангыдан джаратылыр адам,
Не да – ёлген тирилир ызына,
Ёлюмсюз шойду да джан?

Тынч тюлдю джашагъан, ёлген да.
Тирилиуге ийнаныу – барындан да къыйын.
Ёзге, къадарны биз билмеген кёбдю ташасы-тахсасы –
Болмаз дерге джарамайды бир затха да.

Алай а, биз – дуния джашаугъа келгенле,
Сюйюб, разы болуб, къалай айырылайыкъ андан?
Джашарбыз, джашау ючюн сермеше,
Ёлсек да ёлюрбюз ат юсюнде, аякъ юсюнде –
Хакъ джолну, акъ джолну, ёлюмсюз джолну бара.

Барады суу. Барады атлы.
Терекден къычырады къанатлы.
Кёкледен энеди джарыкъ:

Адам улу, джашаргъа ашыкъ,
Адам болургъа ашыкъ,
Джашаргъа кюреш, ёлмезге кюреш –
Къара кючлени, ёлюмню да хорларгъа кюреш –
Хакъ джолда барыргъа кюреш.

ТАШ бла ТЕРЕК,  ДЖУЛДУЗ бла АЙ
 
1
Бирле джашайла Джерде,
Бирле джашайла Кёкде.

Бирде – ары, бирде – бери къарагъан,
Бир – Джерде, бир – Кёкде джашагъан,
Эки дуниягъа да кёзю къарагъан
Менича насыбсызла да барла.

Сууабым тартады ёрге,
Гюнахым тартады джерге.
Сууабым чыгъарса да Кёкге,
Гюнахым къайтарады Джерге.

Да джашайма алай –
Джана, кюе, джарыла джюрек.
Кёкде тёре – Джулдуз бла Ай,
Джерде тёре – Таш бла Терек.

2
Ангым-эсим-намысым –
Къыйынлыгъым эмда насыбым.

Тейриден Аллахха узакъ эди джол:
Мени Ташчы, Терекчи,
Муссачы, Иссачы да этди ол.
Джюрегим «Ла илаха иллаллах
Мухаммадун – Расулуллах» деб айтхынчы,
Тубанда эди джол.

Алай а, не бола эсе да бир-бирде джюрекге,
Джангыдан баш уруб тебрейме Ташха, Терекге.
Дагъыда мени ёрге къобарады Джулдуз бла Ай.
Джашайма алай.
Нек болгъанын да  билмейме алай.

3
Меннге эки дунияны белгиси:
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Ташданды, Терекденди тёнгегим,
Джулдузданды, Айданды джюрегим.

Къара къайгъыла тебреселе талай,
Меннге къуру да болалла себеб
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

Мени юйюм да, кёлюм да, сёзюм да –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Джер-Кёк юйюм да, Джер-Кёк кёлюм да, Джер-Кёк сёзюм да,
Джер-Кёк джолум да –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

Джолум – Кёкден, Кёкде эмда Кёкге.
Бираз солудум Джерде, таяныб Ташха, Терекге.
Джаным уча-атлана тебресе Кёкге,
Разылыгъын билдирликди Джерде кимлеге, Кимге? –
Джангыз Ташха эмда Терекге.

Джер-Кёк адамына багъалылла къалай
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Адам дегенинг неди? –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ?+++++++++++

Бир кюннге бир джылны джашагъанма,
Бир джылым бир ёмюрге – тенг.
Дуния бла бир къууаннганма, къыйналгъанма –
Къайсы джерде, къайсы ёмюрде джашамагъанма Мен?

Табыннганма Ташха, Терекге,
Табыннганма Джерге эмда Кёкге,
Табыннганма Гъарбха эмда Шаркъгъа,
Табыннганма Адамгъа эмда Халкъгъа,
Эм ахырында джууукълашханма Хакъгъа.

Мен – Тейриге табыннган бир адам –
Муссачы, Иссачы, Мухаммадчы да болдум.
Хазар, Булгар, Алан, Къарачай къралланы да къурдум.
Бюгюн а кимме Мен?

Тюрк бёрю улуйду мени къанымда,
Ай бла джулдуз къарайла башымдан.
Хакъ джолдама деб этсем да умут,
Къарамны джабыучанды чарс, тубан, булут.

Кимме мен? Къайрыды джолум?
Кимлеге, кимге къуллукъ этеди джырым?
Артдамыды, алдамыды насыб?
Джазыууму кюрешеме джазыб.

ОГЪЕСЕ БАРМЫДЫ МАДАР?

Кюн джаннган кибик Кёкде,
Джан джанады тёнгекде.

Тёнгекде джанады джан –
Анга чыдар къайда сан?

Джан бошайды джюрекден –
Джан чыгъады тёнгекден.

Сан да къыйнайды джанны,
Джан да къыйнайды санны.

Ол къадармыды, къадар?
Огъесе, бармыды мадар
Сакъларгъа джанны, санны –
Айырмазгъа аланы?

ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ АТА-БАБАМЫ

Ас-Алан – Хазар – Гун-Булгар – Скиф-Сармат – Шумер...
Я Аллах, бюгюннгю атыбыз бла бюгюннгю джуртубузда
Динибиз, Тилибиз, Тёребиз да сакъланыб,
Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз да сакъланыб,
Ахырзаманнга дери джашаргъа онг бер.
 
АТЛАУУЧЛА

Назму тизгинле атлауучлалла –
Эки дуния арасында атлауучла.
Ала бла энелле мёлекле Джерге,
Ала бла чыгъалла адамла да Кёкге.
Ахыр атлаууч а – поэт кесиди.

Кёкден эниб келгеннге
Ахыр атлаууч – Джерде,
Кёкге чыгъыб баргъаннга
Ахыр атлаууч – Кёкде.

Джашайды поэт Джерде эмда Кёкде.
Турады байлаб Джер бла Кёкню.
Назму басхыч – Джерден Кёкге, джюрекден джюрекге.
Кюн, Ай джарыкълы назму тизгинле – атлауучлалла.

Поэт кеси да ала бла чыгъады Кёкге.
Ахыр тизгиннге, ахыр атлауучха бурулады болджал джетсе.

Назму басхычын ёрге сюегенлей,
Кеси да аны ахыр атлауучуна бурулуб,
Кетеди-къалады Поэт.
Джангкъылыч бетли назму тизгинлери – атлауучла.
Ала бла чыгъады башха дуниягъа адам.

ДЖОЛДА

Джулдуздан, Айдан – Къарачайдан –
Эннгенме тенгиз тенглигине.
Чыкъгъанма дуния кенглигине,
Джюрекде уа джокъду къууанч.

Сууча ашыкъгъанма тенгизге.
Джолда бузлагъан, эриген да эте,
Кёлюм толгъан, къуругъан да эте,
Чачылгъан, тёгюлген да эте,
Сууланы Меккясы тенгизге джетгенме –
Джюрекде уа джокъду тынчлыкъ.

Кёб затым къалгъанды тауда.
Кёб затымы тас этгенме джолда.
Джангыз адамлыкъны-ёзденликни-эркинликни
Сакъларгъа кюрешгенме – олду насыбым.

Атым мында – мухаджир, мюлтеджи...
Артдамыды, алдамыды дуния?
Артдамыды, алдамыды джашау?

Къаллай бир узакълашсам Андан,
Аллай бир джууукълашама Анга.
Ауалгъа келтиреди Ахыр –
Джаным къурман Джулдузгъа, Айгъа.

ДЖАШАУ

Джети къат Кёкге узалгъан, эл бургъан Элбурус (Эльбрус) тау.
Ол Минги Таудан келген суу – зем-земди, дарманды, ариуду, тазады;
Кёкдю, акъды, джашилди; къарады, гарады;
Дженгилди, теркди, ашыгъышды, гузабады;
Сёзюнгю, кёлюнгю да айтады, джазады;
Рахатлыкъ береди, къайгъынгы алады;
Кеси уа – хар бирибизча –
Джылай, джырлай, барады кетиб.
Мийик Кёкден, Минги Таудан да хапар айта,
Тохтамай, тохтаялмай, барады кетиб.

Къаядан да чынгай, джер тюбюне да кете,
Къыш чилледе бузлай, джай чилледе сай бола,
Джаз ала къоба, джагъаларын баса,
Джангы джолла салыргъа кюреше,
Дагъыда эски ызына къайыта,
Барады кетиб, барады кетиб.

«Адам кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез» дегенча,
Суу да, кёрюрюн кёрмей, тенгизге джетмез.

Кетиб баргъан адам кетиб баргъан суудан
Къаналмайды, къаллай бир ичсе да.
Адамны сёзюнде тауушу сууну.
Суу тауушда – адам дауурла.
Бары къатышыб бир-бирине
Баралла кетиб, баралла кетиб.

Баргъан суугъа, джалгъан суу кибик,
Къошулама мен да джолда, тёбенде.
Алай а, сууну ёрге баргъан чабакълагъа тюртюлдюм да,
Мен да биразны ёрге барыргъа кюрешдим.

Толкъунла, ташла да аямалла мени.
Къалгъанла менден оюмлу болурелле –
Ёрге джюзген адам эслемедим кесимден сора.

Ашхы мени къагъын-согъун этиб,
Башымы къанатыб, къабыргъаларымы ууатыб,
Суу мени энгишге айландырды.
(Юйден чыгъаргъанлай, ёлюкню
Башы бла къабырла таба буралла алай).

Алай а эсимде къалды:
Халкъ энгишге баргъан сагъатда ёрге баргъан,
Бютеу дуния энгишге баргъан заманда ёрге баргъан –
Ёлюм бла бошала эсе да, ёлюмсюзлюкге олду атлам.
Ырхыз атаргъа сууну ёрге баргъан чабакъла билелле аны.

Ёрге баралмай эсем да, энгишге уа бармам –
Башын суугъа атхан бир къызны да къучагъыма къысыб,
Башымы джагъагъа атдым.
Кескин кёрюндюле:
   
Башын джагъагъа атхан балыкъ;
Башын суугъа атхан къыз.
Энгишге баргъан суу эмда адамла;
Чабакъла, сууну ёрге баргъан;
Джагъада джылай тургъан терекле;
Ташла, сынла кибик сюелген джагъада;
Акъ Минги Тау тёрде, Кёкге узалыб тургъан;
Барыбызны да башыбызда Кёк –
Сыйыннгысыз уллу, чексиз джети къат Кёк.
Андан арысы – тубанда, чарсда.

КЕСИН ХОРЛАГЪАН+++++++++++++

«Уялгъандан джерге кирирча болама,
Кеси кесиме налат берирча болама...
 
... Халкъыма аман айтылгъан сагъатда,
Кёзюмю сокъур этиб, къулагъымы сангырау этиб,
Эшитмегенча, билмегенча этиб турама.
Кесими бизни халкъдан болмагъанча этиб турама.
Адаммамы мен?!

Бир-бир адам башха халкъланы,
Башха адамланы хакълары ючюн,
Башхала ючюн огъуна береди джан.
Мен а – ёз халкъым ючюн, джуртум ючюн,
Ата-ана ючюн, эгеч-къарнаш ючюн, кесим ючюн,
Эркинлигибиз-тюзлюгюбюз ючюн, сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Турмайма ёрге.
Адаммамы мен?!

Душманла бла амантишле
Халкъыбызны, джуртубузну
Тонаб, къырыб, сатыб кюрешелле,
Мен а, харам чабакъча, турама тынгылаб.
Адаммамы мен?!

Мени адамгъа, эркишиге санамай къарагъан
Ол тиширыу, сабий кёзлени кёргенден эсе,
Кеси кесимден кёлюм чыгъыб ёлгенден эсе,
Хакъ ючюн къазауат этиб,
Шейит болгъан иги тюлмюдю?!

Гюнахларымы къаным бла джууа,
Хакъ ючюн сермешсем, ёлсем –
Къартла меннге этерле дууа,
Къабырым да къычырмаз артда».

Кече узуну былай сагъыш этиб турду.
Танг аласында уа сюнгю урушха кирди да,
Ал сафда эркишича сермеше,
Джуртуна, халкъына атылгъан  бир окъну да кёкюреги бла тыйыб,
Тулпарча ёлдю.
УЛ  бла ОТ++++++++++++

Эски къарачай тилде
Бёрюге «ул» дегендиле,
Джашха да «ул» дегендиле.
Кырдыкга дегендиле «от».
Отлау дейдиле бюгюн да.
Мал отлайды дейдиле бюгюн да.
Бюгюн да Тюркде «от» дейдиле кырдыкга.

Тилибизни байлыгъына
Сейирсиннгенден сейирсине барама.

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ эмда СЕННГЕ

Файгъамбарны къызыны аты – атынг.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
Сюймеклик азанын а къычыралмай къалдым.
Сен эшитирча, джангыз сен эшитирча,
Шыбырдаялмадым къулагъынга.
Аны ючюн къычырады бюгюн джюрегим.
Ёлсем, къабырым да къычырыр деб къоркъама.

Файгъамбар да, къызы да, азанчысы да
Керти дунияларына кетгенле.
Биз а къайдабыз? Къайсы дуниядабыз,
Къайсы ёмюрдебиз кесибиз да?

Малаикникимиди, джюрекникимиди бу къанат таууш?
Тыялмай аман аууш,
Энеди кёкледен азан таууш.
Эшитемисе аны?

Аллаху акбар. Сюймеклик акбар.
Кёк-Джер бар. Сюймеклик-кечмеклик бар.
Джокъмуду мадар джашаргъа джангыдан,
Хар нени да башларгъа джангыдан –
Ол заманда джангылмазек биз.
Джангыдан джашаргъа джокъмуду мадар?!
Тынгылайды къадар. Тынгылайды къадар.
Сагъыш эте болур, таукел болалмай,
Джангыдан джашасакъ да, джангылмазыбызгъа ийнаналмай.
Тынгылайды къадар. Джюрек а – огъай.
Джюрек сюймеклик азанны къычырады,
Заманны, Сени да артха чакъырады,
Кесине чакъырады.
Намазны огъуна болады тёлерге,
Намазны огъуна.
Тёлеу азан къычырады джюрек.

Зауаллы джюрек!
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да – кеси.
Тёлеу азан къычыргъан да – кеси,
Тёлеу намаз къылгъан да – кеси.
Сюймекликни тёлерге уа боламыды?
Тёлеу сюймеклик боламыды?

Минг сезим, сууаб, гюнах – бары къатышханды,
Кёк, Джер, заман – бары къатышханды,
Тюнене, бюгюн, тамбла – бары къатышханды.

Эки къанатым – назму бла аят.
Алай а – тюзелмейди хаят.

Гемудамыды мен миннген ат?
Боракъмыды сен миннген ат?
Хакъ джолмуду биз баргъан джол?

Файгъамбарны къызыны аты – атынг.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
Алай а, мен шайыр болгъаным себебли,
Назмуну, джырны харам эталмай къалдым.

Аят, Назму эмда Сен –
Сюймеклик туудургъан юч джарыкъ,
Сюймекликни туудургъан юч джарыкъ.
Сизге тюбемесем мен,
Къарангыгъа болур эдим аш,
Къарангы джутар эди мени.

Энди аллай къоркъуу джокъду меннге.
Аны ючюн борчлума мен –
Кёкге, Джерге, Сёзге эмда Сеннге.

ГЕМУДА бла БОРАКЪ

1
Сен миннген ат Боракъды,
Мен миннген а – Гемуда.
Сен Кёкден тюшген мёлексе,
Мен – Джерде туугъан бир нарт.

2
Гемуда атым бош кишнейди,
Сен миннген Боракъ атха.
Эмеген къыз керекди
Менича дуппукъ нартха.

ТИЛ КЪАНАТЛЫ

Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы!
Сени джырынг эди, джырлагъанынг эди
Ата джуртну, Халкъ терекни да джашил этген.
Ата джуртну, Халкъ терекни Сен эдинг джазы, джаны.
Энди не болуб къалгъанды Сеннге?

Джаным-кёзюм, Тил къанатлы,
Нек тебрединг Халкъ терекден айырыла?
Не бла тийдик ариу, сабыр джанынга?
Не этиб илгендирдик,
Не бла къалдырдыкъ Сени кёлюнгю?

Ай кетме, Джуртну ёксюз этме!
Сени джашил джырларынгсыз
Халкъ терек къурур, къаралыр, ёре турукъ болур.

Минг-минг джылны узагъына
Не къыйынлыкъда да къоймагъанса Халкъ терекни Сен.
Халкъ терекни Джуртундан тамырлары бла къобарыб,
Къум тюзлеге атханларында да,
Сен кёл бериб, сакълаб тургъанса Аны.

Энди уа, бюгюнлюкде, Джуртда
Халкъ терекден айырыла башлагъанса,
Джан тёнгегинден айырыла башлагъанча.

Сабыр бол, мубарек шыйых Тил къанатлы –
Халкъ терекни, Ата джуртну да джаныса Сен.
Бизни тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз да Сенсе, Сен.
Ангыбыз, эсибиз, тарихибиз да Сенсе, Сен.
Атыбыз, къанатыбыз, дуниябыз-ахратыбыз да Сенсе, Сен.
Тинибиз, Тилибиз, Сёзюбюз да Сенсе, Сен.

Биз – Сенбиз.
Сенсиз – биз ёлюкбюз; ёллюкбюз, боллукъбуз джокъ.
Сени бла уа – къарныбыз ач болса да, кёлюбюз – токъ.

Джандет джуртда Тейри терекде Сёз къанатлы!
Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы!
Сени ючюн ёмюрлени узагъына
Бир кёб джигит уруш эте джан бергенди.
Бизни – сауланы – санамай эсенг да джукъгъа,
Ол шейитлени къачларын эт.

Ай къурман болайым Сеннге, Тил къанатлы, Сёз къанатлы!
Бизни душманла, амантишле табасы этиб,
Халкъ терекден айырылыб, учуб кетмезсе.
Сен аллай ассылыкъ этмезсе.
Ата джуртну, Халкъ Терекни да Сенсе джаны –
Тил къанатлы, Сёз къанатлы, унутма аны.

Биз да бир эс джыярбыз, сени ючюн этербиз къазауат.
Нарт ата-бабала Сени бизге этгенле осуят, аманат.
Тин къанатлы, Тил къанатлы, Сеннге тилегим туру-таша:
Ай марджа, бизни да ёлтюрме, кесинг да ёлме – айны, джаша.

ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ, НЕНИ?

Кеси кесибизге этебиз да джаулукъ,
Сора, замансыз кетселе джашлыкъ бла саулукъ,
Терслейбиз дагъыда джашауну, джазыуну –
Ала бергенча бизге палахны, джазыуну.

Джаныбызгъа, саныбызгъа да беребиз азаб.
Джан Кёкге кетиб, тёнгек да джерге кириб,
Бир-биринден, бизден да къутулсала, болсала азат,
Ой нечик къууана болурла ала да.

Санларым, джаным да дауачылла башыма:
«Аллах ючюн, Адам ючюн тюл,
Керексизге не кёб къыйнадынг бизни,
Бош затла бла не бек къыйнадынг бизни.

Къуран, Шериат айтханча джашаб,
Къуру Хакъ ючюн къыйнасанг бизни –
Биз аны насыбха санарек,
Сен а бош затла бла къурутдунг бизни.

Джан-сан, ангы-эс, Китаб-билим –
Бары да не ючюн берилген болурла,
Аллах айтханча джашарыкъ тюл эсенг,
Ол бергенни сакъларыкъ, джакъларыкъ тюл эсенг?

Ол бергенни Ол буюргъанча,
Таза тутмай, тюз хайырландырмай,
Кирге-балчыкъгъа, харамгъа-гюнахха батсанг,
Джанынг, санынг да не этсинле таламай сени?».

Кеси кесибизге этебиз да джаулукъ,
Сора, джылай-джылай кетселе джашлыкъ бла саулукъ,
Терслейбиз дагъыда джашауну, джазыуну.
Кесибизден кёрмей палахны, джарсыуну.

АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ

Башлыгъы – танг,
Джамчысы – кече,
Барады заман.
Джер – кийиз,
Кёк – кюйюз,
Джашайды адам.

Къоркъама
Башлыкъ, джамчы да, кийиз, кюйюз да
Эски болалла, джыртылалла деб.
Алам да, Заман да, Адам да
Ахырзаманнга джууукълашалла деб.
Тюб болалла, думп болалла деб.


Джокъду мадар, алай эсе къадар.
Алай тюл эсе уа?
Башлыкъгъа, джамчыгъа да, кийизге, кюйюзге да
Оноу этер кюннге джетмезми адам?

Огъесе,
Кесини башлыгъын, джамчысын,
Кийизин, кюйюзюн сакълаялмагъан –
Заманнга, Аламгъа къалай оноу этер,
Къалай сакълаялыр джер кийизин, кёк кюйюзюн?

Кенгере, джыйыла солуйду Алам.
Ауалгъа, Ахыргъа эсе да, ашыгъады заман.
Кёкге, джерге, джарыкъгъа, къарангыгъа да къарай,
Бир соруу белгича бюгюле, бир элибча тюзеле,
Чынгылны эрни бла кетиб барады адам.

ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС!

Тебсейдиле ариу къызла, тулпар джашла,
Ууалалла  аякъ тюбде сослан ташла,
Агъаралла ёзеннге къараб тау башла:
Харс – сюйгенлеге,
Сюймекликге харс!

Джулдузла кёз къыса къарайла Кёкден.
Атламазча болуб тургъанла да чёбден,
Джангыдан джаш болуб, тирилгенча болалла,
Тойгъа кириб тебсерча болалла:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Чамландырмазгъа кюреше Аллахны,
Разылыгъын табыб Аллахны,
Мёлекле да эниб джети къат Кёкден,
Джер къызлагъа сукъланыб къарайла.
Сюймекликни ала да ангылайла:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Къабырлада сын ташла огъуна
Тойгъа разы болуб тынгылайла, къарайла –
Ёлгенле да къууаналла саулада болса къууанч;
Салах тартылса – ала да джылайла,
Орайдагъа уа къошулалла сюйюб:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Адам улуну къууанчына, тоюна
Кёкле да, Джер да, аладагъыла да –
Бары да сюйюнелле, къууаналла,
Тилек этелле, алгъыш этелле:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?

Не насыблы адамма Мен:
Джуртсуз тюлме – Ата джуртум барды,
Тилсиз тюлме – Ана тилим барды,
Динсиз тюлме – ислам диним барды,
Халкъсыз тюлме – туугъан халкъым барды.

Сыйлы ислам динибиз ючюн,
Тюрк къарачай тилибиз ючюн,
Минги Таулу Кавказ джуртубуз ючюн,
Джан аямай сермешгенле ата-бабала.

Ала
Динни да, тилни да, джуртну да
Тас этмей, ауушдурмай, сакълаб, джакълаб,
Бизге джетдиргенле, бергенле,
Аланы бизге аманат да этгенле.

Ма аллай берекетге, хазыргъа келген
Къаллай насыблы адамма Мен.
Алай а бир соруу кемиреди джюрекни:
Ата джуртума иемеми Мен?
Ана тилими билемеми Мен?
Ислам диними тутамамы Мен?
 
Адамны-Халкъны иманы-руху къарыусуз болса,
Джуртун, тилин да тас этеди ол,
Бетин, сыйын, намысын да тас этеди ол,
Адамлыгъын, халкълыгъын да тас этеди ол.

Тёгерекге къараб, титирейме:
Къарачайлыла, бизге не болгъанды,- дейме.
Аракъыны этгенбиз халал,
Адамлыкъны этгенбиз харам.

Бир-бирибизни тонайбыз, къырабыз,
Джуртубузну да тонайбыз, сатабыз.
Адамлыгъыбыз къайдады бизни,
Муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?

Бизге ат-бет атагъанлагъа, аман айтханлагъа, къара джакъгъанлагъа –
Алагъа уа тёзюб турабыз.
Къайда сатлыкъны, къахмени, амантишни
Ёрге тутабыз, оноуда тутабыз.

Терсликге дженгебиз Тюзлюкден эсе,
Бата барабыз харамгъа, гюнахха.
Дагъыда, терсибизни эслемей, кесибизни терслемей,
Дау салыргъа кюрешебиз башхалагъа, Аллахха.

Тюшюнюб, тюзелиб,
Биз Халкъ болур ючюн, болур ючюн Адам
Аллах бизге бергенди заман. Дегенди:
«Хакъ бла болгъан боллукъду Адам, боллукъду Халкъ.
Хакъ джолда бармагъан – азаб чегерикди, боллукъду талкъ.
 
Башхалагъа къаллыкъды джурту аны.
Башхалагъа къаллыкъды мюлкю аны.
Ол бир джерде да джакъланныкъ тюлдю,
Аны аты огъуна сакъланныкъ тюлдю».

Къарачайлыла, не болгъанды бизге?
Хакъдан тайыша, узая, терсине кетгенбиз.
Кёрген къыйынлыкъларыбыз да тюшюндюрмей бизни,
Тас болууну джолуна тюшгенбиз.

Эс джыйдырлыкъ кимди, неди бизге?

Джетишмей эселе ангы, эс, иман,
Тыймай эселе Китаб, билим, шериат,
Айырмай эсек арасын иги бла аманны,
Халал-харам, сууаб-гюнах айырмай эсек,
Адам болургъа кюрешмей эсек,
Халкъ болургъа излемей эсек –
Сора кеси кесибизге къазабыз къабыр,
Заман бизни ары уа салыр.
 
СЁЗ БЛА АДАМ

1
Айтама тенгизге: Джерде
Бармыды тенг бизге?

Джюрегим бла сен ушашсыз къалай:
Экигизге да тынгы-тынчлыкъ джокъ –
Къууана, къыйнала, чамлана,
Толкъунлана, чайкъала, къатлана,
Джашайсыз алай.
Экигизге да къатылалла
Кёк, Джер, Кюн, Ай.
Адамла да.

Сенде джашайды къаллай бир джан.
Мени кёлюмде уа андан да кёб.
Сени къатынгда кёрюнсем да бир бурху, бир чёб –
Мен сеннге сыйыннгандан да тынч
Сыйынаса сен джюрегиме мени.
Сени къой, джулдузлары бла джети къат Кёк –
Ол да джашайды джюрегимде мени.

Бу таулу, тенгизли джашил Джер,
Бу джулдузлу мийик чексиз Кёк –
Бары да дуниягъа мени джюрегимден тёгюлгенча,
Бу дунияны мен джаратханча,
Бу дуния мени джанымдан-джюрегимден джаратылгъанча
Бир-бирде кёзюме кёрюнеди алай.

Не да, мени джаратхан,
Меннге соруб, мен излегенча,
Дунияны алай къурагъан болурму?

Акъ таулагъа къарайма кесиме къарагъанча,
Кесими кёргенча болама тенгизге къарасам да,
Чексиз Кёкде да рухуму сеземе –
Бары да менде, бары да менден,
Барында да мен.
Табигъатны джашауунда, ёлюуюнде, тирилиуюнде да
Кесими кёреме. Кимме мен –
Къайдан къайрыды джолум?

Джер кесине, Кёк да кесине тарталла мени.
Аладан джууукъ не барды меннге?
Ала менделле, менденле,
Мен да аладама, аладанма.
Къайдан къайрыды джолум?

2
Бютеу дуния джюрегиме сыйынады, орналады.
Сыйынмагъан – назму джабалакъ болуб тёгюледи ызына,
Сёзге бурулуб учады джюрекден.
Аны къонакъ не да юйлю эталлыкъ табылырмы джангыз?

Къарайма, тынгылайма Сёзге.
Сёз – менде, менден.
Мен да – Сёзде, Сёзден.

Сёзден башланады адам.
Сёзде къалады адам.
Сёзге салама махтау.
Кёк, Джер, тенгиз, тау –
Бары да Сёзге салалла махтау.

Мени да джаным кёче Сёзге,
Сёзню аманат этеди сизге.
Сёзге аманат этеди сизни да.

Сёзден башланнганды дуния,
Сёзден башланнганды адам.
Сёз тюрлендиреди дунияны, адамны да.
Айтыр сёзюн айталгъан,
Ахыр сёзюн да айталгъан –
Насыблыды ол.

Сёзню сыфатыды адам.
Адамны рухуду Сёз.
Сёз бла адам – джан бла тёнгек.
Анга шагъат – ангы, эс, джюрек.
Эм да бу назму.
АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ

Къарангыгъа къул-къарауаш болмаз ючюн,
Къарангыгъа бий-бийче болмаз ючюн,
Къарангыгъа къошулуб, къарангы болуб къалмаз ючюн,
Къарангыгъа джутдурмаз ючюн кеслерин,
Къарангыдан башларын сакълар ючюн,
Джулдузла, джарыкъ тёге, джаналла тохтаусуз.

«Бир ёгюзню бойну бла сау эл суу ичер» дегенлей,
Бизле да аллай джулдузну-Кюнню ышыгъында
Джашау этерге кюрешебиз.

«Джулдузла джукълансалады ахырзаманны келлиги»,-
Деб кёлюме келеди. Ёзге сабырлыкъ берген:
Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джанар.
Кёк джулдузсуз къалмаз, джюрек да – умутсуз.

Алай а къарангы кёкле да бардыла.
Къарангылыкълары къоргъашындан да ауур.
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан
Къара джулдузла джашайдыла анда.

Сиз – джулдузла къуру джарыкъ, джылыу тёгелле дебми турасыз?
Огъай, адамлачалла ала да.
Къарангыгъа кеслерин хорлатыб,
Къаралгъан, къара джулдузла бардыла.

Къарангыдан да алалла къоркъуулу.
Джаннган, джарыкъ, нюр джулдузланы
Эм уллу джаулары – алалла. Джелмауузлалла ала.
Ит болгъан, итлеге бурулгъан бёрюлелле ала.

Хакъ джашаудан, акъ джашаудан эсе,
Къара джашауну, къарангыны сайлагъанла ала,
Эркин, ёзден джашаудан эсе,
къул джашауну сайлагъанла ала.
Эркин дунияны, джарыкъ дунияны душманларылла ала.

Аламгъа джулдуз болуб туууб,
Артда кюерге, джанаргъа къоркъуб,
Санлары къыйылыб, кеслерин къарангыгъа хорлатыб,
Къаралыб, къара джулдузла болуб къалгъан
Насыбсызла джетишелле дунияда.    
 
Ала кеслерин къурутхан бла къалмай,
Бютеу дуниягъа да джетдиргенле заран –
Къарангыгъа кючлетгенле тёгерекни.
Мийик къадарларына тыйыншлы болалмай,
Ассы болгъанла...

Къарайма джети къат Кёкге.
Хар къаты бирер тюрлю:
Нюр джаннган джарыкъ къаты бар.
Окъ тешмез къарангы къаты бар.
Джарыкъ, джылыу, джашау берген джулдузлары бар.
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан къара джулдузлары бар.

Къарайма джети къат Кёкге –
Адам джюрегине къарайма мен.

КЯМАР

1
Сени белинги буугъунчу,
Не эди ол? Джукъ да. Бош алай –
Бир темир, къанджал, тогъай.
Сени белинги буугъандан сора,
Болгъанды ол алтын. Табханды атын.
Табханды насыбын.
Алтын кямаргъа бурулгъанды ол.
Насыблы, сени белинги буугъанды ол.

2
Сеннге атаб ишлегенем ол кямарны.
Сеннге саугъагъа бергенем аны.
Алай а болмады джазыу –
Юй ишлеген балта эшикде къалды.

КЁЛДЕГИ

Сен къайтаргъан джылланы тансыкълай,
Сен ийген джырлагъа тынглай,
Джюрегинге тынглагъанча болама,
Сёз бла айтылмазлыкъны англагъанча болама.
Джыгъылгъанча, учханча да болама
Джыллагъа-джоллагъа-джазыулагъа къарай,
Джылыма, джолума, джазыуума къарай.

Джангы Айны толгъанын, тутулгъанын да
Кёргенча болама.
Ёлгенча, тирилгенча да болама
Сен джазгъан джазыулагъа-дуалагъа къарай.

Кёзюме кёрюнеди:
Мен тургъанча джуртумда-элимде.
Бир къызчыкъ да, кямары бла белинде,
Мени таба келгенча атлаб.

Кюн да Кёкден сейирсиниб къарай
Джерде болгъан ол сейирликге...
Мен ол кюнню унутурма къалай –
Ачыкъ эди джол...сюймекликге.
(Сюймекликге джол къуру да ачыкъды!)
 
Тюбегенча джаз бла джай,
Биз ол кюн тюбегенек алай,
Ёзге джетмеди таукеллик.
Кёлю къалгъан сюймеклик –
Турна тауушха бурулду Кёкде.
Джюрекде уа, джюрекде
Не болгъанын айтмай къояйым.

Сен ийген джырлагъа да тынглай,
Джазгъанларынгы окъуйма къайтарыб:
Ала меннге, башхасы джокъ, намаз керекча.
Сен кесинг а меннге – Джуртда Джангыз Терекча.
Джюрегим а мени – джарылгъан таш, джаралы таш,
Алай а – Къадау Таш.

Сен ийген джырлагъа тынглай,
Сен джазгъан сёзлени окъуй,
Терезеден  къарайма:
Кесин джагъагъа уруб,
Къайры эсе да барыргъа излегенча,
Таулагъа ёрлерге излегенча,
Кёкге къошулургъа излегенча,
Чайкъалады тенгиз.
Кёкден а –
Къачхы шылпы бла бирге
Турна таууш энеди Джерге.

Тенгизни ол бир джанында уа –
Кёк бла Джер къошулгъан мийик чекде,
Чыммакъ акъ тауну башында,
Джашил джазны дуниягъа кёрюнюуюча,
Меннге къол булгъай, бир къызчыкъ сюеледи.
Мёлекге ушаш бир къызчыкъ сюеледи
Кямары бла белинде.

Арабызда уа чайкъалады тенгиз...

Узакъдама джуртумдан-элимден.
Джууукълугъум, узакълыгъым да – чексиз.
Сюймеклигим, кюймеклигим да – кемсиз.
Мен кесими къойгъанма Сенсиз.

Алай а,
Кюннге, джылгъа да къарамай,
Джаз ала джашайды, джашнайды кёлюмде.
Ол къызчыкъ джашайды кёлюмде
Алтын кямары бла белинде.
 
УМУТ ЭТЕМЕ

Адамладан чыкъса да кёлюнг, кёлюнг Джуртунгдан чыкъмаз:
Мийик акъ таулагъа къара,
Таза тау суулагъа къара,
Ташлагъа, къаялагъа, чегетлеге къара –
Кёлюнгю джазарла ала.

Бизни кесибизни джокъдан джукъ этиб,
Кёк бла Джерни чегин да бизге Джурт этиб,
Кесине джууукъ этиб,
Джаратхан, орналтхан, джашатхан Къудретге,
Джангыз да Анга салайыкъ махтау.


Джашауну, джуртну, тилни, динни да –
Барын бергенди Ол.
«Ангынг-эсинг бар, Китабынг бар –
Энди кесинг бар»,- дегенди Ол.

Ол берген затланы сакъларгъа, джакъларгъа унамай,
Ол кёргюзтген джолда барыргъа унамай,
Джардан, къаядан кете эсек,
Кеси кесибизге бола эсек джау,
Сора, кишиге салмайыкъдау.

...Хазыргъа келген насыблыма Мен.
Барды нем да, сукъланырча ким да –
Джашау да, Джурт да, Тил да, Дин да –
Бары алайына берилгенди Меннге.

Аланы сакълау, джакълау эмда айнытыу –
Джангыз ол борч салыннганды меннге.
Кесимден, башхаладан да чыкъса да кёлюм,
Адам болур ючюн керекбиз кюреширге.

Джаратхан Аллахха болайыкъ тыйыншлы,
Бу акъ мийик Минги Таугъа болайыкъ тыйыншлы,
Ислам динибизге, тюрк тилибизге, Кавказ джуртубузгъа
болайыкъ тыйыншлы.
Ала ючюн джанларын берген
Шейитлерибизге, шыйыхларыбызгъа, джигитлерибизге
болайыкъ тыйыншлы.
 
Кимден, неден чыкъса да, къалса да кёлюнг,
Кёлюнг чыкъмаз, къалмаз Ата джуртдан, Ана тилден.
Акъ таулагъа, джашил чегетлеге къарайма,
Тау суулагъа, нарт джырлагъа тынглайма,
Сюймеклик джырлагъа, ийнарлагъа тынглайма –
Ёлюмсюз макъамладан толады кёлюм,
Кёкге тенг болады кёлюм.

Ата джуртум ючюн, Ана тилим ючюн
Келеди мени да джашарым, ёлюрюм.
Ата джуртумда джашай, Ана тилимде джырлай,
Умут этеме ётер деб ёмюрюм.
 
ДЖАГЪАДА

Шимал тенгизни джагъасында
Билал телини назмусуна
Тынгыларгъа адам джокъду.

Джангыз,
Назму тизгинлеге ушаш акъджал толкъунла
Башларын аталла джагъагъа –
Ала ангылайла мени.

Тениз къушла да имбашларыма къонуб,
Мени кёзюм бла къарайла дуниягъа.
Ала юреннгенле меннге,
Мен да – алагъа.

Дуния къуралгъанлы
Адам, тенгиз эмда тенгиз къушла
Бир-бирибизге къараб,
Ушакъ этебиз.
Нени юсюнден?

Хар ким кесини юсюнден.
Хар кимни кесини джарсыуу, къайгъысы.
Бир-бирибизге тынгылайбыз,
Бир-бирибизни ангылайбыз.

Чайкъалады тенгиз. Къычыралла къушла.
Сюеледи джагъада адам.

ДЖУРТДА

Меккягъа, Мединагъа да джол башланады Джуртдан.
Къадау Ташны къарнашыды къара ташы да Каабаны.
Ала экиси да тюшгендиле Кёкден.
Ата джурт да, дин джурт да берилгенле Тейриден.

Эльбрус да, Нюр тау да бирдиле меннге:
Ала экиси да – сыйлы эм Минги.
Меннге бир джанындалла Кааба бла Кавказ –
Алагъа айланыб къылама намаз.

УЗАКЪДАН САЛАМ

Джер тёгерекди. Къайры атлансам да,
Джол сеннге келтиреди мени.
Алай а, ахыр джолдан къайытыр онг джокъ –
Мени ючюн да джаша. Сюеме сени.

Кимден, неден айырылсанг да,
Айырылмазса кесингден, эсингден.
Мен Джерде, Кёкде болсам да,
Сау-эсенме – унутмасанг сен.

Хар нени да болады ауалы, ахыры:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Билеме, ёмюрлюк тюлдюле
Не эл, не адам, не халкъ.

Алай а ала джашар ючюн
Мен къолдан келгенни этдим.
Бу хаух дуниягъа кёзюм къарагъанлай,
Керти дунияма кетдим.

Кетмез эдим, кетмез мадар болса,
Ёзге файгъамбарла да къалалмагъанла мында.
Не сакълагъанын да ким билед анда,
Алай а, кетмей не этгин – къадар алай болса.

Не да болсун – ёлгюнчю джашаргъа кюрешдим,
Татлы, ачы болса да – кертисин айтыргъа кюрешдим,
Иннет этиб, Хакъ ючюн сермешдим –
Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим.

Тейри адамы болгъанымы биле,
Джерде джашасам да, къуллукъ этдим Кёкге.
Джыгъылгъанланы, аджашханланы, сюркелгенлени да
Сюерге, ёрге тургъузургъа, Кёкге тартаргъа кюрешдим.

Алай джашаргъа юретдиле мени кетгенле.
Аланы аманатларын билдиреме мен да сизге.
Джюрекле тургъанда джулдузлача джана,
Джутуб къоялмаз къарангы бизни.

АДАМ

Кёк бла Джерден джаратылгъан –
Кёклени, Джерни эмда
Алада болгъанны барын
Излейди тинтерге, билирге.
Кёкге, Джерге да,
Джашаугъа, кёрге да
Оноу этерге излейди.
Башхаланы ачытса, къыйнаса да,
Кеси уа –
Ачыргъа, къыйналыргъа, ёлюрге сюймейди –
Аллай тюрлю джанды адам.

Аны джети къат джюрегинде
Джашайла Джер да, Кёк да;
Аллах, Адам да;
От да, нюр да; джин да, мёлек да;
Кийик, джаныуар да; 
Къарангы, джарыкъ да;
Джашау, ёлюм да.

Дунияда болгъан затланы барына да ушагъан,
Аланы бирине да ушамагъан
Аллай тюрлю джанды адам.

Джети къат Кёкде, Джерде баргъан къазауат
Джети къат адам джюрегинде да барады.
Сууаб-гюнах да, халал-харам да,
Ауал-ахыр да, дуния-ахрат да – бары
Адам джюрегинделле.

Адам кесин тинтиб, ангылаб бошаса,
Ол кюн ачыллыкъла анга
Таша, туру дунияла бары,
Кетген, келлик заманла бары,
Болгъан, боллукъ затла бары.

Аламла, заманла, дунияла ташасы, тахсасы, ачхычы да
Адам кесиди. Ахырзаман да джашыныбды анда.
Адамны къыйынлыгъы, насыбы да кесиндеди.
Джашау, ёлюм да кесиндеди адамны.
АЙРЫМКАНЛА

Джуртда Джангыз Терекча,
Джангыз айрымкан тенгизде...
Тенгиз аны таларгъа, джутаргъа кюрешеди.
Тынгысыз джанла – тенгиз къушла
Толкъунлагъа мыллык ата да, ёрге кёлтюрюле,
Къуугъун-хахай, сыйыт-къычырыкъ этелле.

Тутмакъгъа, Тёреге да ушайды айрымкан.
Къайырылгъан, айырылгъан, тенгизден баш болгъан
Тынчмыды?
Айрымкан джангыз кеси –
Кече-кюн джокъ –
Сермешеди тенгиз бла,
Баш эркинлигин сакълаб кюрешеди.

Тенгизден тюбелек айырылыб кетерге
Джетмейди кючю, джокъду мадары.
Алай ачыды аны къадары –
Ёмюрю айрымкан болуб турургъа тенгизде.

Тенгизни тюбюне джатханла,
Суудан башларын къаратыргъа къоркъгъанла,
Аны табаларгъа кюрешелле:
«Алай боллукъ эди ол – излегенин табханды.
Къалгъанлача – суу тюбюнде шум болуб турса,
Тенгиз аны таламаз эди,
Аллай бир къыйналмаз эди,
Джангызлыкъ да сынамаз эди...».

Эркин, ёхтем джанлагъа зарланыб,
Къулла ёзденлеге, итле къазакъ бёрюге юрюученле былай.
Айрымкан а, тенгизни къуршоуунда турса да,
Джесир тюлдю, къул тюлдю, тутмакъ тюлдю,
Ол Тёреча, Тейрича къарайды тенгизге.

Огъай, айрымканла аз тюлдюле Аламда.
Адам да айрымканды Джерде.
Джер кеси да айрымканды Кёкде.
Кюн да айрымканды Аламда.

Тенгизде Айрымкан.
Джерде Адам.
Кёкде Джер.
Аламда Кюн.

Джокъду бизге тынгы-тынчлыкъ.
Тенгиз джутхунчу Айрымканны,
Джер джутхунчу Адамны,
Кёк джутхунчу Джерни,
Алам джутхунчу Кюнню –
Келгинчи ахырзаман –

Эркинлик, Тюзлюк, Джарыкъ дегенлей,
Джашарыкъбыз биз
Тенгизде, Джерде, Кёкде, Аламда;

Ёлсек да -
Аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Сермеше, кюреше,
Эрлеча ёллюкбюз биз.
Айрымканлабыз биз.

Суу, Джер, Кёк, Алам болгъан къадарда,
Айрымканла да болгъанлай турлукъла –
Джарыкъны, Эркинликни, Тюзлюкню белгисича;
Эркишиликни, джигитликни, сабырлыкъны юлгюсюча.

Айрымкан – рухуду табигъатны.
Айрымкан – башыды джашауну.
Айрымкан болалгъанлагъа махтау!    
Айрымкан болургъа кюрешгенлеге махтау!

КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ?

Ит тил чапракъ да – Ана тил,
Тау чокъуракъ да – Ана тил,
Кёл джарытхан чыракъ да – Ана тил,
Бизни Адам этген да, Халкъ этген да – Ана тил.

Бизни сакълагъан дуады Ана тил.
Ана тилин – дуасын – сакъламагъан халкъ,
Кеси да дуниядан болады талкъ.
Душманла къурутур ючюн халкъны,
Тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешелле аны,
Динсиз, рухсуз къояргъа кюрешелле аны,
Тамырсыз, тарихсиз этерге кюрешелле аны.

Бюгюн да биз аны ангыламасакъ,
Халкъыбызгъа джетген къоркъууну кёралмасакъ,
Динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъламасакъ,
Ёрге турмасакъ, сагъаймасакъ,
Тамбла кеч боллукъду.

Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Динди, Тилди, Джуртду.
Аланы тас этсек,
Душман айтханны этсек –
Сора къайдады бизни
Эркишилигибиз, адамлыгъыбыз,
Ёзденлигибиз, муслиманлыгъыбыз?

Джашау-ёлюм базманнга миннгенди халкъ.
Ол базманны къургъанла, халкъны ары ургъанла
Болургъа керегелле талкъ.
Алай а, ала тюл,
Алагъа къаршчы турмагъан халкъ
Болургъа тебрегенди талкъ.

Къыйынлыкъ кесиндеди халкъны.
Ол кимден, неден да ёрге тутмай эсе Хакъны,
Айырмай эсе тюзню-терсни, къараны-акъны,
Сууаб-гюнах, халал-харам айырмай эсе,
Динин, тилин, джуртун – кесин – сакълар джанындан болмай эсе,
Сора, кеси тюб болургъа излейди халкъ.

Мен борчдан, гюнахдан чыгъама.
Тюз сёзню бетден-бетге айтама.
Дагъыда, къыйынлы халкъымдан айырылалмай,
Аны бла бирге,
Чынгылны эрнине джууукълаша барама.

Къарачайлыла,
Мен къайдан табайым аллай Сёзню,
Уялтырча, уятырча, къобарырча, бирикдирирча Сизни?
Огъесе, ичкиге, орус мыжыкълача, берилиб,
Аланы ичинде тас болуб, эриб
Кетергеми излейсиз?

Сиз бир-биринги билмей сакълай, джакълай,
Бир-биринге хыйла-питна эте, къаш-баш тюе,
Бир-биринги алдай, тонай, къыра,
Душманла да сизни къыздыра, бир-биринге юсдюре,
Джуртугъузгъа, кесигизге да ие бола,
Къачаннга дери барлыкъсыз?
 
Кеси кесибизге этиб джаулукъ,
Джауну хыйнысына – ичкисине, къахмелерине берилиб,
Джауну гыбы аууна керилиб,
Къалмай бизде адамлыкъ, ангы, саулукъ,
Къачаннга дери барлыкъбыз?

Ичкичилик, хаулелик къурутхан халкълагъа къараб,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъан сыйсызлагъа къараб,
Джангыдан, хайуан, джаныуар, меджисуу болгъанлагъа къараб,
Акъыл нек джыймайбыз?
Харамдан-гюнахдан кесибизни нек тыймайбыз?

Не болгъанды, къарачайлыла, бизге?

Тёре болалмайбыз тюзюбюзге-терсибизге,
Ие болалмайбыз джуртубузгъа, кесибизге.
Тарихибизни, джазыуубузну да джазалла башхала –
Душманла, амантишле, мынафыкъла. Ала
Джуртубузну кеслерине джурт этерге,
Бизни да кеслерине къул-манкъурт этерге ууланыбла.

Биз а – бошаб хауледен, ичкиден –
Башыбызны къоруулаялмайбыз итледен.
Ётюрюк бла бирге хаулелик, ичкичилик да –
Хыйныларыды-ууларыды-сауутларыды джауланы.
Кёб акъыл керек тюлдю ангылар ючюн аны.

Къарачайлыла, не болгъанды бизге?
Эшек мыйы ким ашатханды бизге7
Сыйсызлагъа, сыйсызлыкъгъа нек беребиз джол?

Адам болгъандан эсе, хайуан болгъан тынчды.
Халкъ болгъандан эсе, сюрюу болгъан тынчды.
Ёзден болгъандан эсе, къул болгъан тынчды.
Бёрю болгъандан эсе, ит болгъан тынчды.

Алай а, биз Тейри адамлары эсек,
Бёрюкъан ёзден халкъ эсек,
Адам эсек, Халкъ эсек,
Сора не болуб къалгъанды да бизге?
Нек кетебиз Хакъ джолдан терсине?

Халкъын, Джуртун, кесин да къутхарыргъа адам
Джетгенди заман, озуб огъуна барады заман.
Аны ангылаб, ёрге тургъан джокъду ёзге.
Къарачайлыла, не болуб къалгъанды бизге?!

АЛАЙ ДЖАШАРГЪА

1
Сууча кетерге, сууча да къалыргъа,
Барыб турургъа – юзюлмей, бёлюнмей,
Байлаб турургъа Тау бла Тенгизни,
Байлаб турургъа Кёк бла Джерни.

Джангур, къар, буз халланы да сынаргъа,
Къурууну, толууну, къобууну да сынаргъа.
Джерни сугъарыб, кырдыкландырыргъа,
Сусабны къандырыб, къууандырыргъа,
Кюн бла, Джер бла бирге сакъларгъа джашауну.

Джерни-джуртну къучакълай, ийнакълай,
Бауурунг бла сюркелиб барыргъа,
Кёкде да булут болуб учаргъа,
Андан таугъа, тюзге, тенгизге да джауаргъа,
Тёгерек бурула алай джашаргъа.
Кете-къайыта, ёле-тириле,
Ёлюмсюзлюгюнгден юлюш эте къалгъанлагъа да,
Алай джашаргъа, алай джашаргъа

2
Кюнча джашаргъа, хорлай къарангыны.
Джылыу, джарыкъ бере дуниягъа,
Джашауну къурай, сакълай, джакълай,
Алай джашаргъа, алай джашаргъа.
Джана тургъанлай тауусулургъа.

3
Кюнча, Джерча, Сууча болургъа,
Джашаугъа алача керек болургъа,
Топракъча, Ташча, Терекча болургъа,
Дуниягъа алача керек болургъа.
Алай джашаргъа, алай джашаргъа.

АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ
 
Хакъ
Бергенди Джашау,
Бергенди Заман,
Бергенди Китаб –
Бизле
Болур ючюн Адам,
Болур ючюн Халкъ.

Бизле уа Китабны
Окъургъа унамай,
Ол айтханча
Джашаргъа унамай,
Хакъ джолда барыргъа унамай,

Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа,
Меджисуулукъгъа дженге эсек,
Ангыны, эсни, намысны, Китабны тюл,
Къарныбыз бла, къарын тюбюбюзню
Джашауубузгъа байракъ эте эсек,
Ичкичиликни, хаулеликни
Тонгуз балчыгъына булгъана эсек,-

Сора не сейирсиниу, не джюрексиниу
Кёребиз деб, къыйынлыкъ, палах.
Аллах айтханча, Адамча джашамай эсек,
Тюб этмезми бизлени Аллах?!



НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА

Джашлыкъ кетди, джашау кетди – энди не?
Саулукъ кетди, къарыу кетди – энди не?
Мен кюрешдим джан аямай Хакъ ючюн,
Не халкъ, не хал тюрленмеди аны ючюн.

Иннетни да, сёзню-ишни да игисин,
Иннетни да, сёзню-ишни да кертисин,
Билирге да, билдирирге да кюрешдим,
Халкъым бла бетден бетге сёлешдим:
«Къара таныуду ёлюмсюзлюкге джол,– дедим,
Къаара халкъ, Къаараджай халкъ»,– дедим.

Керти джолгъа, Хакъ джолгъа чыгъарлыкъ,
Хар не тюрлю палахдан да къутхарлыкъ –
Китабды. Аны окъургъа, ангыларгъа да юрешдим,
Ол айтханча джашаргъа да кюрешдим.
Ангы-эс, окъуу-билим – бары  Ол.
Андан башланады джюреклеге, Кёклеге да джол.

Ёзге аздыла къайытханла тобагъа –
Хакъ кёллери бла бурулмайла Китабха.
Анаяса этмейле джашауларына Аны...
Ким, не, къалай къутхарыр Адамны, Халкъны?

Нек джюрексинеме, нек къалады кёлюм,
Чапракъдан да ётмейди деб, сёзюм.
Мени сёзюмеми тынгларыкъла
Аллахны сёзюне тынгламагъала?

Алай а кёлюмю басама.
Алгъынча кюрешни бардырама –
Ол Аллах салгъан борчду меннге,
Тюл эсем да файгъамбар, шыйых, закий.

Ёлгюнчю кюреширикме мен
Къутхара халкъымы илинмек аджалдан, ёлюмден.
Билеме, мени джаным халкъым блады, халкъымдады –
Аны къутхара кесими да къутхарама.


Джокъду сокъураныу, къыйналыу да –
Бошуна кетмегенле джашлыкъ да, джашау да.
Башхагъа кюремейме джарсыууму,
Кесим джазгъанма, джазама джазыууму.

Халкъымы да кюрешдим джазаргъа джазыуун,
Кесиме алыб аны къайгъысын, джарсыуун.
Къолдан келгенни эте,
Дуниядан барама кете.

Джашлыгъымы, саулугъуму, джашаууму да,
Иннетими, сёзюмю, ишими да –
Барын халкъыма къоюб,
Кете барама. Билмейме,

Халкъым ахырзаманнга дери джашаялырмы,
Динин, тилин, тёресин, джуртун сакълаялырмы?
Джазыуу къолундады халкъны.
Джашаса, билиб Хакъ кертини, Хакъны,
Хакъ джолдан таймай барса,
Ёлюмсюзлюк сакълайды аны.

Адамча, халкъ да джазыуун джазады кеси.
Кеси джазмаса, душманла джазалла аны.
Насыбы, къыйынлыгъы да кесиндеди халкъны.

Мен борчдан, гюнахдан да чыгъа,
Къолдан келгенни этдим халкъыма.
Алай а, къутулалмайма сагъышдан:
Кёбдю къайгъы дунияда, къралда –
Не сакълай болур халкъымы алда?

АЛЛАХ БЛА АДАМ

Адам джаратылгъынчы къуралгъан затлалла
Джашау, ёлюм да.
Ангыгъа сыйынмагъан бир чексиз Кюч
Къурагъанды Кёклени, Джерни да.

Кеси аллына къуралмайды джукъ,
Бир джукъ да болмайды кеси аллына.
Туру, таша дунияланы барын
Джаратхан эмда алагъа оноу этген
Чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кюч барды.

Аны билирге, кёрюрге тырмашыу –
Адамны къанындады.
Анга тартады адамны руху, джаны.
Анданды, Ангады адамны джолу.

Кёкле да, Джер да, алада болгъанла да
Ол салгъан джорукъла бла джашайла.
Кёз кёрмеген бурху затла да,
Ангы аулаялмагъан уллу затла да
Ол джорукълагъа бойсуналла.

Джангыз, ол джорукълагъа бойсунургъа унамай,
Кесича, бир джангы джорукъла чыгъарыб кюрешген –
Адамды.
Белгиленнген Тейри джолдан-джорукъдан чыкъгъан а –
Джулдуз, адам эсе да,– кюеди, ёледи.

Аллахны джоругъу бла джашамагъан адам улу
Кеси къазады кесине уру,
Кеси чакъырады кесине ахырзаманны,
Кеси кюрешеди къурутуб кесин.

Аллах къурагъан дунияда
Аллах джаратхан Адам
Аллах буюргъан джорукъла бла
Аллах кёргюзтген джолда
Нек излемейди барыргъа,
Нек унамайды барыргъа?

Ангы-эс, окъуу-билим, иман –
Не джетмейди анга?
Неди тартхан аны ызына –
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа?

Аллах кёргюзтген джолдан башха джолла –
Бары элтелле кирге, балчыкъгъа.
Аны кёре да, биле да тургъанлай,
Адам улу булгъанады гюнахха, харамгъа.

Джюрек, тёнгек тазалыкъдан эсе,
Кирни, балчыкъны нек сайлайды ол?
Кеси башха джол салыргъа нек кюрешеди
Ачыкъ тургъанлай Аллах кёргюзтген джол?!

АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ

Отда нартюх гырджыннга ушайды Кёкде Кюн.
Сау дуния аны ашайбыз,
Аны кючю бла сау-эсен джашайбыз.
Джан-джаныуар, Таш, Терек да къууаналла сеннге, Кюн.

Бир ёгюзню бойну бла бир эл суу ичгенча,
Сау бир дуния сени кючюнгден джашайды
Къарангыдан, сууукъдан да къутулуб.
Сен а – барыбыз ючюн да кюесе, джанаса.

Джангыз кесим не эталлыкъма деб,
Къоркъуу келе тебресе джюрекге,
Мен къарайма Кёкге:
Анда – джангыз кеси! – чексиз къарангы бла сермешеди Кюн.

Джаны болмагъан от тёбе Кёкде!
Джаны болгъанла сени кючюнг бла джашайбыз.
Сейир тюлмюдю – джаны болгъанланы джашатады джансыз.
Мен а – джаны болгъан инсан –
Джашаугъа Кюнден да бек джараргъа керек тюлмеми?

Мен билеме махтау кимге салыргъа тыйыншлысын:
Джаны болмагъан Кюннге да тюл,
Джаны болгъан Адамгъа да тюл,
Барыбызны да джаратхан Кючгеди махтау!

Алай а Кёкде Кюннге къарасам,
Адам джюрегини анга джууукълугъун сеземе.
Адам джюреги да аныча джанады, кюеди,
Адам джюреги да джангызды аныча.

Аны ючюнмю айта болурла
«Джюрек – джулдузду» деб?
Къарайма Кёкге, Кюннге, Джерге, джюрекге,
Сора, Аллахха салама махтау.
ХАКЪ ДЖОЛДУ ОЛ

«Къошда джокъгъа – юлюш джокъ» да дейле,
«Кёзден кетген кёлден кетед» да дейле.
Буруннгуланы сёзлери – Китабды.
Нарт сёзле – керти сёзлелле бары.

Ёзге, къоркъмайма джуртда меннге юлюш джокъ деб.
Кёзден, кёлден да кетдим деб да къоркъмайма.
Билеме, тюзде къалсам да, тюзде къалмаз хакъым –
Ол тюлдю мени къоркъууум, сагъышым.
Мени къайгъым, къоркъууум да – халкъым.
Джуртунда джашаб тургъан халкъым.

Къоркъама
Джуртунда да джуртсуз къалады деб халкъым,
Джуртунда да тас болады деб халкъым.
Унутады деб, тарихин, тилин, тёресин,
Тас этеди деб, миллет ангысын, эсин,
Тас этеди деб, джандет джуртун, кесин.
 
Къоркъама, джуртун, кесин да дуния малгъа сатад деб,
Джуртундан, Адам джандетденча, къысталад деб,
Дагъыда, тюшюнмей, эки дуниясыз да къалад деб.

Халкъым
Темирле, къурчла салгъан азабланы унутханча кёрюнеди,
Сюргюнде, тутмакъда ётген джылларын унутханча кёрюнеди,
Кирге-балчыкъгъа, гюнахха-харамгъа бата баргъанча кёрюнеди,
Адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыла баргъанча кёрюнеди.

Эй Халкъым, суудан тутуб, къаядан салынма,
Аллахдан башхагъа ийнанма, табынма, джалынма,
Дининге бек бол, тилинге сакъ бол.
Сени, кимни да къутхарлыкъ бирди джол –
Хакъ джолду ол.

ЁМЮРЛЮК СЁЗ

Сёзле меникилле,
Кёзле – сеники.

Сёзле сеникилле,
Кёзле – меники.

Сёзюм къарайды кёзюнге.
Кёзюм къарайды сёзюнге.

Тюбешелле кёзле бла сёзле.
Арабыз – узакъды.
Джууукълукъ, узакълыкъ да
Къычырымла бла тюл, заман бла да тюл,
Сёз бла тергеледи.

Сёздю ёлче хар небизге да –
Адамлыгъыбызгъа, сюймеклигибизге да.

Бир Сёз бла ачылады
Джети къат Кёк да,
Джети къат джюрек да.

Ол Сёзде –
Джети къат Кёк да,
Джети къат джюрек да.

Ол Сёзню табхан да,
Айтхан да,
Анга кертилей къалгъан да –
Сюймеклиги болгъан адамды,
Кераматы болгъан адамды,
Шыйыхлыгъы болгъан адамды,
Шайырлгъы болгъан адамды.

Алагъа ачылады ол Сёз.
Ол Сёзню ачалла ала.

Джети къат Кёк бла
Джети къат джюрекни
Джарытхан бир джарыкъды ол,
Байлагъан бир насыбды ол.
Анга тыйыншлы болгъандан
Уллу насыб да болмаз дунияда.

 
ЮЧ ХАЛНЫ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК

Не Кёк, не Джер билмеген
Юч халны излейди джюрек –
Бошлукъну, Хошлукъну эмда Шошлукъну.

Тынгы-тынчлыкъ джокъду адамгъа –
Берилмегенди аллай насыб анга.
Ёзге аллай насыб берилгенди кимге?
Бу дунияда аллай насыб болурундан умут юзюб,
Ол дунияны, джандетни къурагъанды адам кесине.
Кетмез ючюн а терсине,
Джаханим бла къоркъутургъа да кюрешеди кесин.

Кирге-гюнахха-харамгъа батмаз ючюн,
Джюрегин, тёнгегин да таза тутар ючюн,
Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулур ючюн,
Адам болур ючюн,
Не этеди, не этмейди адам.

Кесиме, халкъыма да келтирир ючюн
Бошлукъну, хошлукъну эмда шошлукъну,
Мен да аямадым джашаууму, саулукъну, джашлыкъны.
Кетдиле кюрешде джашау, саулукъ эмда джашлыкъ.
Алай а къайда
Бошлукъ, хошлукъ эмда шошлукъ?

Ёзге аланы келтирир ючюн
Дайым кюрешиб турмасакъ,
Адамлыкъдан айырыллыкъбыз биз.

Бошлукъ, хошлукъ эмда шошлукъ –
Бюгюн болмазлыкъ-толмазлыкъ умутла-муратла эселе да,
Ала ючюн кюреше турсакъ,
Бир кюн бир хорламгъа да джетербиз.

«Сен мадар этсенг, Мен къадар этерме»,-
Дегенди Адамгъа Аллах.
Алгъа, ёрге барыргъа кюрешейик,
Бошлукъгъа, хошлукъгъа джетерге кюрешейик,
Адам болургъа кюрешейик
Тартылгъынчы бизлеге салах.
БАЗМАНДА

Джандетге тыйыншлы болалмай адам,
Аны ючюн къысталгъанды андан.
Аны ючюн берилгенди анга заман
Тюшюнюрге, тюзелирге, болургъа Адам.

Алай а,
Тюрленирге, нюрленирге, игиленирге унамайды адам.
Хакъ джолда барыргъа унамайды адам.
Къара таныса да, окъуулу-билимли болса да,
Китаб айтханча джашаргъа унамайды адам.

Кесине да, тёгерегине да,
Бютеу табигъатха, Джерге да, Кёкге да,
Кёкледегилеге, джердегилеге да,
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да –
Барына салады заран.
Огъай, тюрленмейди, нюрленмейди, игиленмейди адам.

Кёкден, Джерден тюл,
Адамны кесинден-ичинден
Чыгъарыкъды ахырзаман.
Кесинден да, бу джашил джерден да
Бошарыкъ кесиди адам.

Кёк бла Джерден джаратылса да,
Кёкде, Джерде джашаса да,
Не Кёкге, не Джерге тыйыншлы тюлдю адам.

Алай а, энтда барды заман.
Адам болургъа излесе адам,
Хакъ бла болургъа излесе адам –
Энтда барды заман.
Аз бола, тауусула бара эсе да,
Энтда барды бираз заман...

Джашау, ёлюм базманда чайкалады адам.
Чексиз къарангыгъа кёзю ачылыб,
Титиреб, Аллахын эсгериб,
Эс джыяр эсе уа адам.

КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ БУЛУТХА

Акъ, къара булутла кибик Кёкде –
Акъ умутла, къара къайгъыла джюрекде.

Джауады джангур, чартлайды Кёк,
Дагъыда тиеди Кюн.
Джюрек а, джюрек
Эки джарылады.

Къара къаядан акъ булутхача,
Къара къайгъыдан акъ умутха
Къарайды адам.

Сакълаудан арыгъан, тёзюмю тауусулгъан адам
Къара къаядан акъ булутха чынгайды.
 
КЪАЙГЪЫЛА, САГЪЫШЛА, УМУТЛА

Не окъурум, не джазарым келмейди,
Не ёлюрюм, не джашарым келмейди,
Мени кёлюмю джангыз бир джан билмейди.

Ёлмегенме, алай а, сау да тюлме.
Джерде да тюлме, Кёкде да тюлме
(Джерден кетгенме, Кёкге джетмегенме алкъын).
Бу дунияда, ол дунияда да тюлме.
Не бу дуниягъа, не ол дуниягъа таянырча тюлдю,
Адамны сёзюне, кесине да ийнанырча тюлдю.

Не ёлгенлени, не сауланы ичинде,
Къарайма да мен кесим кёрмейме.
Кесими къой, халкъымы да кёрмейме,
Халкъымы къой, адам улуну кёрмейме –
Не айтыргъа, не этерге билмейме.

Ауалдан ахырзаманнга барады джол.
Юзюлюрге хап-хазырды ол.
Юзюлюб огъуна турады ол,
Биз аны сезмей турабыз ансы.

 
Кёкден мийик, тенгизден алаша кёлюн адамны,
Тола, къуруй тургъан кёлюн адамны,
Джашнай, джукълана тургъан кёлюн адамны,
Тирилтир, джазар кюч бармыды?

Отну тёгерегине бурула тургъан Джерни,
Кюерге, бузларгъа, чачылыргъа да боллукъ Джерни
Юсюнде сюелеме – ёллюгюмю, ёллюгюбюню да биле.
Кеси кесим къоймай шашаргъа,
Дагъыда кюрешеме джашаргъа –
Адамлай къалыргъа кюрешеме ахыргъа дери.

Ким биледи, джашауну джаратхан кюч
Ёлюмге аш этиб да къоймаз бизни.
Ёлгюнчю джашаргъа кюрешейик,
Ёле эсек да, джашау ючюн сермеше ёлейик.

КЪУРАН бла ШЕРИАТ

Бир белгиленнген чекни, заманны ичинде,
Акъылы-эси, джаны ичинде адам
Кеси джазады кесини джазыуун.
Адам кеси джазады кесини джазыуун.

Адам джазалмазлыкъ джазыуланы
Аллах джазады кеси.
Адамны кючю джетерик затланы уа
Адамны кесине къойгъанды Аллах.

Джети джол айырылгъан джерде
Къайры барырын адам сайлайды кеси,
Къалай барырын да сайлайды кеси,
Ким бла барырын да сайлайды кеси.

Ангысына-эсине, билимине-фахмусуна, болумуна тюл,
Аланы неге джаратханына кёре,
Иннетине-сёзюне-ишине кёре
Бериледи адамгъа багъа.

Ансы, къуру билимине-фахмусуна къарасанг,
Ким, не болур Ибилисден онглу?
   
Алай а, ол бютеу билимин-фахмусун
Аллахха-Адамгъа къаршчы бургъанды.

Кимге къуллукъ этеди фахмунг-билиминг –
Аллахха-Адамгъамы огъесе Ибилисгеми?
Ма андан башланады адамны джолу
Джандетге не да джаханимге.

Ма ол соруугъа джууабындан,
Иннетинден-сёзюнден-ишинден – иманындан
Башланада Адам.

Адамны кесин, джолун да тинтген
Сан-джан илмула, джамагъат илмула, тарих, адабият –
Бир оюмгъа келелле бары да:
Адам улуну къутхарлыкъ Анаяса-джашау джорукъ
Къуран бла Шериатдыла джангыз.

ТУБАНДАДЫ ДЖАНДЕТ ДЖУРТ КАВКАЗ

Бу тыш джуртха, бу тыш халкъгъа этеме алгъыш –
Къонакъбайлыкъларына адам сёз табмаз.
Алай а джюрегими кючлебди сагъыш:
Эсден кетмейди джандет джурт Кавказ.

Былайыны неси да аламат:
Тенгизи – шош, джашауу да – рахат.
Ёзге хауасы меннге келишмейди, джарашмайды:
Айтханымча, джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды.

Бу тыш джуртда къалама да – не этейим,
Ата джуртха къайытама да – не этейим.
Къарайма да ёзден адам кёрмейме,
Халкъым деген керти адам кёрмейме.

Халкъны аты бла илиннгенле оноугъа,
Халкъларын, джуртларын кюрешелле тонаргъа.
Ёргеде къуллукъчуланы тюблерине джатыб,
Адамлыкъларын-бетлерин-намысларын атыб,
Халкъларын, джуртларын да сатыб,

Къуллукъда турургъа кюрешелле алай бла,
Байыныргъа кюрешелле алай бла.

Джазыкъсынама къара халкъны – акъ халкъны!
Аны къурутуб кюрешгенлени да къуруталмайды ол,
Сатлыкъладан-амантишледен арытылалмайды ол,
Тыш джауладан, ич джауладан да къутулалмайды ол –
Ай зауаллы насыбсыз халкъым.

Ёзге
Ол амантишлени джаратхан, ёсдюрген да сен кесинг тюлмюсе, халкъым?   
Алагъа тёзген, бойсуннган да кесинг тюлмюсе, халкъым?
Алай а,
Къарчаны джаратхан да сенсе,
Татаркъанланы, Умарланы, Джатдайланы джаратхан да сенсе,
Нарт тулпарланы джаратхан да сенсе,
Закий джырчыланы джаратхан да сенсе.

Огъай, халкъым, терслемейме мен сени!
Сен нарт таурухланы, джырланы, сёзлени бергенсе дуниягъа,
Сен халкъ джырланы, ийнарланы бергенсе дуниягъа,
Бизни джигитликге, сабырлыкъгъа, адамлыкъгъа юретгенсе,
Хакъ кертини айтыгъыз, хакъ джолда барыгъыз – дегенсе.
Сен дунияда бир халкъдан да тёбен тюлсе, кем тюлсе.

Сеннге тыйыншлы болалмагъан улан
Кесини хомухлугъун сенден кёрюрге кюрешеди,
Кесини гюнахын сеннге кюрерге кюрешеди,
«Халкъ тюлбюз» деб, джаншаргъа кюрешеди.

Сен халкъгъа джукъ айтма – кесинге айт.
Халкъ ючюн не этгенсе – аны айт.
Халкъны ненча джауун ёлтюргенсе – аны айт.
Ненча амантишни къара багъанагъа такъгъанса – аны айт.

Халкъынг ючюн тюшгенмисе тюрмеге?
Халкъынг ючюн баргъанмыса ёлюмге?
Огъаймы? Алай эсе, не эркинлигинг барды,
Тёре болургъа башхалагъа, халкъгъа да?

Къарыусуз улан атасына-анасына дау айтыр,
Къарыусуз улан халкъына, ана тилине дау айтыр.
Керти улан а джуртуна, халкъына сагъыш этер,
Ала ючюн отха кирир, уруш этер,
Халкъы да анга сый берир, алгъыш этер.

Джуртха къайтарырмы, тышындамы къояр –
Не буюрлугъун, билмейме, къадар.
Алай а, къайда да барды мадар
Тюзлюк ючюн, эркинлик ючюн кюреширге,
Адам, халкъ хакълары ючюн сермеширге.

Бу тыш джуртха, бу тыш халкъгъа этеме алгъыш –
Къонакъбайлыкъларына адам сёз табмаз.
Алай а джюрегими кючлебди сагъыш –
Тубандады джандет джурт Кавказ.

АРАДАН БИР ЁМЮР КЕТГЕНДЕН СОРА

Назмум – дуады. Дерсе: «Амин».
...Кёзюме кёрюнеди Арабия –
Атынг болгъаны ючюнмю Рабият,
Атангы аты да – Буниамин?

Кёкденми энеди ауаз,
Джюрекденми чыгъады таууш:
«Джангызлыкъ джолунгу тауус –
Ёмюрлюк тюлдюле не ёмюр, не джаз,
Джазыуунгу кечикдирме, джаз».

Джети къат Кёкден башхасын унамазлыкъгъача,
Мен  Сеннге джазама Назму.
Бу акъ къагъытха да, намазлыкъгъача,
Къабланама – Кёкдендиле алхам бла назму,
Кёкдендиле илхам бла джазыу.

Джазыула джазылалла Кёкде,
Биз а джашайбыз – Джерде.
Мадар этгеннге этиледи къадар,
Аятчады атынг да кёлде.

Дуачады атынг да меннге –
Халкъыма-джуртума байлагъанды мени.

Джюрекге насыбды, къууанчды –
Сайлагъан, сыйлагъан да сени.

...Кетдиле джылла, бере-бере дерс.
Джашлыкъгъа къайытама, тёзелмей.
Сени аллынгда болгъаным ючюн терс,
Джюрекни аллында болгъаным ючюн терс –
Джашауум да барады тюзелмей.

Ёзге сени джашауунг-джазыуунг
Кесинг къууанырча болгъан эсе,
Меннге да къууанчды ол,
Къууанч бла джаша, насыблы бол.

Алай а,
Акъ чакъгъан тереклени кёргеним сайын,
Акъ халатлы дохтур къызчыкъланы кёргеним сайын,
Джюрек чынгаргъа излейди кёкрекден,
Джан чыгъаргъа излейди тёнгекден.

Ма алай эте джашайма мен –
Кюе, сокъурана –
Кеси кесинден бошагъан бир адам,
Кеси кесин насыбсыз этген бир адам.
Сезимлеге уа къатылмайды заман.
Ай медет, артха къайытмайды заман.

Арадан бир ёмюр кетгенден сора,
Кечиксем да, береме салам.
Алай эте турлукъ болурма,
Тауусулгъунчу не сыннгынчы къалам.

Кёкде, Джерде да джокъду гюнах –
Джазыуун кеси джазады Адам,
Джашауун кеси къурайды Адам.
Джангылгъанын а ангылайды артда –
Тюшгенден сора атдан.

Рабият, сени атынг эмда сыфатынг –
Джюрекге джара эмда дарман.
Насыблы бол, къууан джашаудан,
Джерде, джюрекде, назмуда да джаша.
НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ

Чексиз узакъ эди насыб,
Чексиз джууукъ эди насыб –
Кёкча тура эди басыб,
Джерча тура эди тартыб.

Джерге алашад дедим,
Кёкге мийикди дедим,
Сылтаула къаза уру,
Насыбдан къалдым къуру.

ДЖУРТУМА

1
Кюн аманны къаргъалары
Учалла кёгюмде мени.
Кёлюмде уа мени –
Джаз аламы къарылгъачлары.

Къаргъа-къузгъун не къадар кёб болса кёкде,
Кёгюрчюн-къарылгъач ол къадар кёб бола кёлде,
Джашайма – къарангыгъа, къаралагъа хорлатмай кесими,
Джарыкъгъа бёлеб джанымы-ангымы-эсими.

Ич дуниям тыш дунияма базманды.
Бир къанаты къара, бир къанаты акъ болгъан къанатлы – адамды.
Кёктюн, джертин учхан да – адамды.
Ол – Кёк бла Джерден джаратылгъан бир джанды.

Даулаша, уруша, джараша джашайла тёнгегим бла джаным.
Къайырылыргъа базгъанлыкъгъа, айырылыргъа уа къоркъалла.
Аланы айырылыуларына айталла ёлюм деб,
Аланы бирликлерине айталла джашау деб.

Санларым дауачылла башыма
Керексизге бизни сакъат этдинг деб.
Бармыды экен бу дунияны башында
Бир-бирине разы болгъан тёнгек, джан?

Бир-бирин къыйнамай да джашаялмайла ала,
Бир-бирсиз да болмайла ала.
Сен бла Мен – Джер бла Кёк.
Сен бла Мен – джан бла тёнгек.

2
Кюн аманны къаргъалары
Тие-тие учалла башым бла.
Къоналла-учалла-къоналла Джангыз Терекге.
Ай-джулдуз кёлеккеси юсюне тюшген Ташым да 
Болджал сакълаб, къарайды, тынгылайды
Къазакъ бёрюге – Къазакъ джюрекге.

Кюн аманны къаргъаларын 
Джуртда Джангыз Терекден къыстаб кюрешеди Къазакъ бёрю.
Ай бла джулдузну да Кёкден Къадау Ташха тюшерге къоймай,
Чабады хырылдаб Къазакъ бёрю.

Къычыралла кюн аманны къаргъалары
Джуртда Джангыз Терекни къуу этерге кюреше,
Къадау Ташны да анга сын таш этерге юреше.
Ташны, Терекни да къоруйду аладан Къазакъ Бёрю.

Анга ит джыйынны юсдюрелле душманла.
Къаргъа къычырыкъ, ит чабхан тауушла толтуралла тёгерекни.
Къазакъ бёрю
Къадау Ташха миниб, Джангыз Терекге таяныб,
Итинден, къаргъасындан да джуртун сакълагъанлы
Ненча джыл, ёмюр, мингджыллыкъ?

Кюн аманны къаргъалары
Учалла кёгюмде мени.
Джюрегимде-кёлюмде уа мени –
Умутну кёгюрчюнлери-къарылгъачлары.

ЧЕГЕТ

Акъ къарда къаралыб кёрюннген – чегетди.
Джалан терекле сын ташлача сюелелле.
Къанатлыла, джырларын да алыб,
Бирер джашил чапракъны да ауузларына къабыб,
Учуб кетгенле, чегетни джангыз кесин къоюб.
Чегет а не этсин, турады – къачар, учар мадары джокъ,
Чапракълары кёз джашлача агъа...
Чапрагъы джокъ – шууулдамайды чегет,
Къанатлысы джокъ – джырламайды чегет.
Сюеледи – кёзсюз, сёзсюз, джансыз.

Билемиди экен ол
Джаз-джай келмезлигин энди анга,
Чапракъланыб джангыдан шууулдамазын,
Къанатлыла да къайытмазлыкъларын былайгъа?

Радиация деген къыйынлыкъ
Къаралтханды джашил чегетни.
Къара къыйынлыкъны сыфатыча
Кёрюнеди акъ къарда ол.

Акъ къарда къара адамлагъа
Кесини кёлеккесинеча къараб,
Къаралады чегет.
Огъесе, бу къуджур эмина къурутхан къара халкъны
Акъ дунияда кёлеккесимиди ол?

Кетген кюннге, келлик заманнга да сагъышландыра,
Джамагъат къабырлача,
Кёрюнеди кёзге чегет.

ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖОКЪДУ КЪЫЙНАЛЫУ

Дуния малгъа этмейик кемсиз –
Ол муслиман адамгъа келишген зат тюлдю.
«Худжу къалды, тас болду рысхыбыз»,- деб,
Кюймейик – чамландырмайыкъ Аллахны.

Дуния мал дегенинг алайды –
Не сыйырылад, не урланад – тюб-тас болад бир кюн бир.
Ол да бир белги, ол да бир ышан –
Терс-тюз джашагъаныбызгъа сагъышландырырча.

Неди рысхы, дуния мал неди?
Джанынгы харам этиб джыярча аны,
Тас этиб, ызындан джыларча аны –
Ол адаммыды, анга кюерча, ачырча?
Къой, чамландырмайыкъ Аллахны.

Багъа-учуз бола тургъан бир затды рысхы,
Келе-кете тургъан бир затды рысхы.
Халал къыйыныбыз бла энтда джыярбыз аны –
Джаныбыз ичибизде, тёрт саныбыз сау.
Адамлыгъыбызгъа, сабырлыгъыбызгъа –
Муслиманлыгъыбызгъа сынауду джашау.

Ненча тутмакъдан, къазауатдан, сюргюнден
Ётдю халкъыбыз.
«Тюзню малы тюзде къалса да, бёрю ашамаз» деселе да,
Кёб кере ашалды хакъыбыз.

Халкъны рысхысын, мюлкюн сыйыргъан бла къалмай,
Аны туугъан джерин да сыйырдыла.
Тёнгекден джанны айыргъанча,
Ата джуртундан айырдыла.
Сыйырдыла аны динин, тилин, тарихин, атын да.

14 джылны тутмакъда, сюргюнде
Къумлада, бузлада Азияда, Сибирде
Къуш тюгюнлей чачылгъан халкъ,
Аз къалды болургъа талкъ.

Мюлк, рысхы, дуния мал – бары да бош.
Джюрек болур ючюн хош
Джангыз Тюзлюк керекди,
Баш бошлукъ, Эркинлик керекди.

Эркинлик – джашауунга, джазыуунга –
Дининге, тилинге, тарихинге, тёренге, джуртунга.
Эркинлик, Тюзлюк, Беклик керекди
Джетмез ючюн заран, тюшмез ючюн къоркъуу
Адамлыгъынга, Халкълыгъынга. Къраллыгъынга.

Аланы уа бермейди киши.
Тюзлюк ючюн тюз адамла керекле биригирге,
Къаджыкъмай, къара кючле бла кюреширге, сермеширге.
Джылагъан бла, тарыкъгъан бла тюрленмейди хал.
Джангыз Хакъ джолда бара, Эркинлик-Тюзлюк ючюн кюреше,
адам болады Адам, халкъ да болады Халкъ.


Рысхыны, дуния малны барын –
Хакъ кертиге этейик къурман.
Эркинлик-Тюзлюк ючюн кюрешде
Джаратайыкъ, хайырландырайыкъ аны.

Келе-кете тургъан бир затды дуния мал.
Адамлыкъ-сый-намыс тас болмасын ансы,
Иман-сабырлыкъ кетмесин ансы,
Къалгъан бошду.

Кимден, неден айырылсакъ да,
Хакъдан, Хакъ джолдан айырылмасакъ –
Небизни да къайтарлыкъбыз ызына.
Ёлгенлени да эталлыкъбыз сау,
Сауланы эталлыкъбыз насыблы,
Халкъны, Джурту да сакълаяллыкъбыз,
Тюненебизни, бюгюнюбюзню, тамблабызны да къоруулаяллыкъбыз –
Хакъдан, Хакъ джолдан айырылмайыкъ джангыз.

Дуния малгъа уа джокъду къыйналыу,
Учуз-багъамы болады, тюб-тасмы болады –
Келе-кете тургъан бир кёзбауду ол.
Джангыз адамлыгъыбызгъа-муслиманлыгъыбызгъа болайыкъ сакъ.

УМУТ КИМДЕНДИ – ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАН

Джелми огъесе джинми болур
Бу ачы сызгъыргъан, улугъан, къычыргъан,
Юй башладан да къошунланы,
Терек чапракъланыча, учургъан?

Огъесе, тынгы-тынчлыкъ табмагъан джаным,
Джуртсуз-тёнгексиз къалгъан джаным,
Джан-джанын кемире, ашай,
Къыйынлаша болурму былай?

Тенгиз да толкъунланыб, къобуб, къатланыб,
Шын туруб, ёшюн уруш этеди Кёкге.
Кёк да джашнаб, кюкюреб, чамланыб,
Шыбыла къамчиси бла урады аны.


Кёк къайда, тенгиз да къайда –
Къатышханла эки къыяма.
Ючюнчю къыяма да – мени кёлюм.
Не джетмейди бизге дунияда?

Кёкге, адамгъа, тенгизге да –
Тынчлыкъ джокъду бирибизге да.
Адам кёлю артыкъсыз да
Билмейди рахат бола, солуй.

Кетген, келе тургъан кюнле да,
Болгъан, бола тургъан ишле да,
Тюнле да, тюшле да –
Адам джюрегинде джашайла бары,
Адам джюрегин ашайла бары,
Адам джюрегинден бошайла бары.

Кюн да аязыйды, боран да шаушалады,
Кёк чууакъ болады, тенгиз да – рахат.
Адамгъа уа аллай насыб джокъду –
Аны джюрегинден-эсинден кетмейди бир зат.
Тышында урушла, сермешиуле тохтасала да,
Аны джюрегинде-эсинде барады къазауат.

Хар кёрген терслиги эсиндеди аны.
Кесини терслиги да эсиндеди аны.
Айтханы ючюн да,айтмагъаны ючюн да,
Этгени ючюн да, этмегени ючюн да,
Джашайды къыйнала, уяла, сокъурана.
Ангысы-эси-намысы кемиреди аны,
Озгъан джашауу ёлтюреди аны.

Чамланады Кёк, чайкъалады тенгиз.
Адам джюреги къыйналады кемсиз.
Адам болуб джашагъан къыйынды дунияда,
Аны ючюн дженгелле бир-бирле хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа.

Игиден аман кёб болгъаны анданды,
Къууанчдан бушуу кёб болгъаны анданды.
Къыйынлыкъда-палахда сыналады адам,
Къууанчда да сыналады адам.

Ач-токъ кюнюнде да Адамлай къалалгъан,
Къууанчда, бушууда да Адамлай къалалгъан,
Адамлыкъ сыйын тюшюрмей джашаялгъан –
Ол болады къалгъанлагъа юлгю.

...Гюрюлдейди тенгиз, кюкюрейди Кёк,
Къайгъырады дуниягъа джюрек.
Джер да бурху, адам да – бурху.
Къууанчым – меннге тюшгенди къулху.

Къартла келиб этерле тилек –
Бираз шош болур, хош болур джюрек.
Къутулур эсем а сагъышдан, къайгъыдан...
Умут кимденди – джангыз Аллахдан.

ДЖАЗЫУУМУ ДЖАЗАМА    

1
Уллу джазыуланы Уллу Аллах джазады,
Гитче джазыуланы уа – гитче аллах – Адам.
Уллу джазыудан – Къадардан – джукъгъа кеталлыкъ тюлсе,
Аны тюрлендираллыкъ тюлсе –
Аны англагъан Хакъ джолда барыр.

Адам джазгъанны тюрлендираллыкъды адам,
Аллах джазгъанны уа – огъай.
Джер Кёкге тюл, Кёк Джерге этеди оноу –
Тюрленмез джорукъду ол.

Хакъ кертиге йинаныргъа унамай,
Хакъ джолда барыргъа унамай,
Къара таныгъандан сора да имандан чыгъыб,
Башха джолла салыргъа кюрешгенле,
Джангылгъанларын, аджашханларын да биле тургъанлай,
Тобагъа къайытыргъа, тюшюнюрге унамай,
Зулму-зорлукъ бла, ётюрюк-хыйла бла, хыйны-халмеш бла
Адамны, адам улуну Хакъдан айырыргъа кюрешгенле –
Отха тюше, тюб бола келгенле.

Барды джангыз бир тюз джол, керти джол, Хакъ джол –
Аллах файгъамбарларындан билдирген джол.

Джангыз ол джолда баргъанлагъа ачылады
Джашауну-сынауну-ёлюмню-тирилиуню да магъанасы.
Джангыз ол джолда барыу къутхарады
Адам рухун къыйынлашыудан.

Ол Хакъ джол Аллахданды эмда Аллаххады.
Къалгъан джолла – адам къурагъан джолла –
Бары элтелле чынгылгъа, азабха, ёлюмге.

Керти джашаугъа эмда ёлюмсюзлюкге
Аллах буюргъан Хакъ джол чыгъарады джангыз.
Отуз юч джылымда ангылай тебрегенем аны.
Къыркъ джылымда бегигенем анга.
Халкъны ол джолгъа чакъыра, тарта,
Ёлгюнчю кюреширге этгенме ант.
Джылым алтмыш тёртге джууукълаша кетерикме дуниядан.

Джолуму джарыта джулдуз бла Ай,
Джазыууму джазама алай.
Аллах аны къабыл этерми, этмезми,
Тилегиме-дуама «амин» дерми, демезми –
Билмейме. Ышанама – бир белги берир,
Къыйын джюрегиме бир тынгы-тынчлыкъ-рахатлыкъ берир.
Ийнанама – тилегим-къайгъым Аллахха джетер,
Аллах халкъымы эки дуниядан да юлюшлю этер.

2
Мен нисан айда туугъан бир инсан.
Лисан джангурча къуюлалла назмуларым.
Иннетими, сёзюмю, этгеними да
Ангыламай эселе уа ахлуларым –
Не этейим?

Джууукъ бла, халкъ бла тюл,
Хакъ бла болургъа кюрешеме мен.
Этеме къолдан келгенни.
Айтама Кёкден, джюрекден келгенни.
 
Терсейгенни Тюз джолгъа чакъырама,
Къара халкъны акъ джолгъа чакъырама –
Аят бла, назму бла да Хакъ джолгъа чакъырама.

Тынгылагъан, ангылагъан да – аз.
Алай а, туугъан чагъым – джаз.
Джазгъы кюн а – джети тюрлю:
Кёк кюкюрей, джашнай, джангур да джауа,
Тюрлене джюрек, тюрлене джер, тюрлене хауа,
Чыгъа гяхиник, келе сюймеклик…
Огъай, хорланмазла Эркинлик, Игилик, Тюзлюк.

3
Джаяула, атлыла да,
Булутла, къанатлыла да,
Кийикле, джаныуарла да,
Суула да –
Кёкдегиле, Джердегиле да
Къыбыла таба баралла кетиб.

Кёзле да, сёзле да, джюрекле да
Бурулгъанла ары.
Кёкледен ургъан джарыкъ да
Кёргюзтеди ары.
Джол арыды, ары.

4
Ийнан, къоркъ, тиле:
Аллахха ийнан, Аллахдан къоркъ, Аллахдан тиле.
Иман бла джаша, иман бла ёл.

Ийнанма, къоркъма, тилеме:
Аллахдан башхагъа ийнанма,
Аллахдан башхадан къоркъма,
Аллахдан башхадан тилеме.
Иман бла джаша, иман бла ёл.

5
Гырджын болса, суу болса,
Тёрт санынг да сау болса,
Таяныргъа тау болса,
Сермеширге джау болса –
Не керекди андан сора?

Дин болса, иман болса,
Китаб болса, билим болса,
Бет болса, ёт болса,
Джурт болса, миллет болса,
Аллах-Адам, Хакъ-Халкъ деб,
Кюрешиу иннет болса –
Не керекди андан сора?

Ата джуртунг бар эсе,
Ана тилинг сау эсе,
Халкъынг джуртунда эсе,
Не керекди анда сора?

Халкъынга къоркъуу бар эсе,
Сен аны кёре эсенг,
Кюреше эсенг, сермеше эсенг,
Къоркъууну кетере эсенг –
Не керекди андан сора?

Хакъ джолда бара эсенг,
Иман бла джашай эсенг,
Иман бла ёле эсенг –
Не керекди андан сора?

Онгсузгъа болуша эсенг,
Джыгъылгъанны тургъуза эсенг,
Терсейгенни тюзете эсенг,
Абзырагъаннга эс табдыра эсенг,
Джахилге къара таныта эсенг,
Хакъ кертисин айта эсенг,
Хакъ джолда бара эсенг,
Халкъны да ары тарта эсенг,
Не керекди андан сора?

Керти джолда барса халкъынг,
Халкъ эсинде къалса атынг,
Керти адам болса атынг –
Не керекди андан сора?

КЪАНАТЛАНЫ ХАПАРЫ

Эки къанатымы да кесгенме кесим,
Джурт-Халкъ берген-ёсдюрген къанатланы.

Телилигимден, итлигимден
Кесим кесиб атханма аланы.

Аны ючюн ёлюб къалмагъанла къанатла –
Бир къанатсыз джанлагъа битгендиле ала.
Энди эки къаууму да къыйынлашалла,
Къанатсызлагъа къанат болгъан – азабды.
Сюркелирге деб джаратылгъан джанланы
Джерден айыргъан къалай болур тынч?

Учаргъа деб джаратылгъан джан –
Къанатсыз къалыб къыйынлашама мен да.
Къалгъан кибик дуниясыз эм ахратсыз,
Турама сокъурана, кюе.

Джурт-Халкъ берген-ёсдюрген къанатла –
Учундургъан, учургъан да алалла джюрекни.
Аны кеч ангылаб, джюрек тюеди кёкюрекни –
Алай а, кесилген къанатланы орнуна,
Джангы къанатла бермейди табигъат,
Артыкъсыз да кесинг кессенг аланы.

Къанатсыз тюлме, барды къанатларым,
Джангыз, Джуртум-Халкъым берген-ёсдюрген къанатла тюлдюле ала.
Башха халкъ-джурт берген къанатла
Башха кёклеге тартадыла мени.

Джюрегим-эсим кесимикиди,
Къанатла уа тюлле меники.
Бир-бирибизге илешмей, келишмей,
Бир-бирибиз бла этебиз къазауат.

Бу тыш къанатла бойсунмайла манга,
Кесиб атарыкъ болурма, эшда, аланы да.
Кесими телилигим бла, итлигим бла
Бошагъанма мен джюрекден, къанатладан да.

Къанатла да, джюрек да насыбсыз.
Ажымлы атласанг – ёлюрсе ажымсыз.
Къарайма Кёкде баргъан къанатлылагъа:
Кесигизникимилле сизни уа къанатларыгъыз?!

МИНГИ ТАУЛУ КЪАРАЧАЙ

1
Къаным-джаным, ангым-эсим – Къарачай.
Сенсе меннге –
Джол танытхан, кёл джарытхан джулдуз, Ай.

Кёк бла Джерни ырджысыды Джуртубуз.
Минги Тауду тамгъабыз, байрагъыбыз, джырыбыз.
Джер джюзюнде Минги Тауду белгибиз, бетибиз.
Тейри адамлары, Нарт улула – союбуз, миллетибиз.
Ас-Аланла, Минги таулула – атыбыз, халкъыбыз.

Сорадыла: кимди, неди, къайданды деб, Къарачай.
Джууаб этеме: Нарт Минги Тау, Кёк-Тейри, джулдуз-АЙ –
Аладады, аладанды Къарачай,
Аланы бирлигиди Къарачай.

Аны кёрюр ючюн а,
Ёхтем, ётгюр, джити болургъа керекди къарамынг,
Ёрге, Кёкге бурулургъа керекди къарамынг.
Ол заманда кёрюннюкдю джулдуз-Ай –
Кёрюннюкдю Минги Таулу Къарачай.

2
Кёкледен къарайды джулдуз бла Ай.
Сын ташладан да къарайды джулдуз бла Ай.
Къууанчдан, бушуудан да юлюшлюдю Къарачай.
Эки дуниядан да юлюшлюдю Къарачай.
Тюнмюдю, тюшмюдю Къарачай.

ТАУ БАШЛАДА КЪАРГЪА СЮЙМЕКЛИК

Сюеме мийик таулада къарны –
Адам аягъы басалмаз аны,
Къайсы хайуан да теблемез аны.

Тау башында акъ къарны сюеме,
Ол керти эркишиге тыйыншлыды, билеме.
Ол да таза Адамны сакълайды, билеме,
Ол да анга джеталлыкъны сакълайды, билеме.

Мийик Кёкден башын алаша джерге атхан къар,
Келиб кеси аякъ тюбге джатхан къар,
Теблениб, эриб, балчыкъ болуб къалгъан къар –
Сен Кёкню, къарны да бетлери бла ойнайса..

Тебленнген, балчыкъ болгъан къарны юсю бла
Барыб, кирге булгъанмаз ючюн кесим да,
Сюрюуге къошулмаз ючюн кесим да,
Джолдан бир джанына джанлаб,
Къабыргъаны барама кёнделен:

Тау башында акъ къарны кёреме мен.
Кём-кёк Кёкде чыммакъ къарны кёреме мен.

Ма ол тауъа излейме чыгъаргъа.
Ма ол къарны излейме джылытыргъа.
Мени ёрге къаратхан къарны,
Мени ёрге, Кёкге къаратхан къарны,
Ма ол къарны, таза къарны
Излейме ба этерге, бауурланыб.

Мен ол къарны юсюнде къалыргъа да разыма,
Мен ол къарны тюбюнде къалыргъа да разыма.
Не анга джетерикме,
Не чынгылдан кетерикме.

Джелни, боранны, ауушланы, бугъойланы да хорлаб,
Джууукълаша барама анга.
Ол Кёкню саугъасы боллукъду манга.

Барама, таяна Ташха, Терекге,
Къулакъ сала джыргъа-дуагъа-тилекге.
Къууанама таугъа, тангнга, къаргъа эмда Кёкге –
Алалла къанат кёлге-джюрекге.

ЭСДЕ

Тау башында малаикле къонуучу акъ къар.
Тенгизге джетерге ашыкъгъан тау суу.
Суу бойнунда тебмей джатхан къара Таш.
Къаяда Кёкге узалыб тургъан джашил Нарат.
Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк,
Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу –
Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.

Кюн таякъгъа къонаргъа излеген шорбат чыпчыкъ,
Кюн таякъгъа – шорбатхача – кирирге излеген шорбат чыпчыкъ.
Кюн таякъны, чёбнюча, уясына келтирирге излеген къарылгъач.
Тюшюнде уясы кюн таякъладан болуб кёрген кёгюрчюн.
Кюн таякъладан гурт чыгъарыргъа излеген да бир къанатлы.
Къаядан джанкъылычха къараб сейирсиннген къуш бала.
Джанкъылычны тогъай сыртына къонуб,
Ары-бери джюрюрге излеген къуш бала.

Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк.
Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу –
Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.

ШАЙЫР

Таукеллик, рахатлыкъ да бериб,
Кёлюмю кёлтюрген, кёлюмю джазгъан
Юч керамат –
Табигъат, назму, аят.

Аладама, аладанма, алагъама.
Джерденме, Сёзденме, Кёкденме.
Джердеме, Сёздеме, Кёкдеме.
Кетсем да къаллыкъма
Джерде, Сёзде эмда Кёкде.

СУУ

Мени къайыгъымы алгъан – адамлалла (адамламылла?).
Суу, сен а, къайгъымы ал.
Иги джолгъа бар.
Сау-эсен
Ашыкъгъан тенгизинге джет,
Ызынга да – тугъан тауунга –
Къууанч бла къайыт.

Джазыуум-джашауум бираз ушайды сеннге.
Мен да, сенича эниб тауладан,
Джайылгъанма дуниягъа.
Алай а, сен къайытырыкъса артха.
Сени кетиуюнг, келиуюнг да – тохтаусуз:
Сен Тау бла Тенгизни тураса байлаб.
Сёз къобан бла мен да алай
Байларгъа излейме джуртум бла дунияны,
Джер бла Кёкню, Адам бла Аллахны.

Мени назмум да сенича, юзюлмей,
Барыб турса эди ёмюрлени.
Ол назмум бла адамла да
Ауларча тауланы, тюзлени, тенгизлени, Кёклени...

Суу!
Тауну ауазы, джыры-назмусуса сен.
Таудан айырылмагъанлай, тенгизге джетесе.
Дунияны кёресе, ызынга да къайытаса,
Кёб хапар айтаса.

Суу!
Мени назмум болурмуса сен?
Джаша сау-эсен.
Сенден иги, сенден сейир назму билмейме мен.

КЪАРТАЯМА

Къартаяма.
Къар болмагъан къара джерде да таяма.
Бир затны – унутханча,
Не да унутургъа къоркъгъанча –
Къайтарама, къайтарама, къайтарама...
Къартаяма.

Шайыргъа уа джарамайды къартайыргъа,
Бир сёзню эки кере къайтарыргъа,
Бир суугъа эки кере кирирге –
Ол заманда ёледиле шайыр да, сёз да.

Къартлыкъ джарашмайды шайыргъа, шийирге да.
Келишмезлик затлалла ала.
Шайыргъа,
Сёзню ёлтюргенден эсе,
Кесин ёлтюрген иги тюлмюдю, тюз тюлмюдю, тыйыншлы тюлмюдю?
Аны ючюн ёлтюре болурламы шайырла кеслерин? 
Сёзлери джыгъылгъандан эсе, кеслери джыгъылалла ала.

Къартлыкъгъа джашамайды шайыр.
Шайырны джашауу, сёзю да къысха.
Джашауун сёзюне къояды шайыр.
Къысха назмусу, нарт сёзча, ёмюрлюкдю, ёлюмсюздю.

Керти шайырла, шийирле да
Къаладыла билмей не болгъанын къартлыкъ.
Ёмюрге джашлай къалалла ала.
Шайыр-шийир – ол джашлыкъды.

Мен а – къартаяма.
Тюз джерде да, аякъ тутмай, таяма.
Сёзлени, назму тизгинлени да къайтарама.
Ай медет, къартаяма.
Шийир бузгъан
Джарым шайыр болурмамы мен?

УЗАКЪДАН КЪАРАБ

Джылны эки чагъын тас этгенме бери келгенли.
Къыш да джокъду мында, джай да джокъду.
Къачны ызындан джаз, джазны ызындан къач –
Манга эки къатха аз болгъанды къууанч.

Да не этериксе, алайды джашау:
Халкъындан, джуртундан айырылгъан, кёб затдан айырылады.
Алай а, къабханнга тюшген бёрю,
Эркинлигинден айырылмаз ючюн,
Аягъын тишлери бла кесиб, юзюб,
Аягъын къабханда къоюб,
Кетеди эркин дунияда джашаргъа, ёлюрге.
Чалдышда джашагъандан эсе,
Эркинликде ёлюрге разыды ол.
Амантиш итле аны ангыламазла.

Мен халкъымдан, джуртумдан айырылгъанма
Эркинликден айырылмаз ючюн.
Чалдышдан къарамаз ючюн
Кетгенме кёб затымы кесиб, юзюб...
Къутхаргъанма итле талагъан тёнгегими да,
Аллахдан башхагъа бойсунмагъан джанымы-джюрегими да.
Энди мындан бардырама къазауат,
Халкъымы этер ючюн эркин, азат.

Кимден, неден, не ючюн, къалай
Келеди халкъыма къоркъуу-къыйынлыкъ?
Аны халкъыма излейме билдирирге, эслетирге –
Алай бла халкъымы уятыргъа эмда тирилтирге.

Сууча кетген эсем да, ызыма булутча –
Бир агъара, бир къарала – къайытама.
Поэзиягъа керек тюл эсе да сёзюм,
Халкъыма керекди да – айтама.

КЪОЯМА КЕСИМЕ

Ауаз бериуню къояма имамгъа –
Ол чакъырсын диннге, иманнга.
Кёб кюрешдим назму бла аятны бир этеме деб,
Ауаз бериуню шийирге къанат этеме деб.

Болмазлыкъ зат кёреем ол.
Ол – джангылычым эди мени.
Бир иннетли болсала да назму бла аят,
Шериат бла адабият –
Адам джюрегине аланы джоллары башха.

Хакъ кертини, Хакъ джолну, Хакъны,
Тюзню-ётюрюкню, игини-аманны,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню
Айтыу, ангылатыу болса да борчлары аланы,
Адамны тюшюндюрюу,
игилендириу,
кёллендириу болса да борчлары аланы,
Адам джюрегине аланы джоллары башха.

Биркюнлюк сёз, заман сёз келишир газетге.
Алай а, ол тыйыншлы тюлдю назмугъа, поэтге.
Ёмюрлюк, ёлюмсюз затланы юслеринденди шайырны сёзю.
Джашау, Джашлыкъ, Ариулукъ, Сюймеклик – шийирни ёзю.
Адамны сындырыу тюл, учундуруу – иннети-сёзю-иши аны.
Адамны ёрге тургъузуу, ёрге тартыу, ёрге тутуу – борчу аны.

Ауаз бериуню къояма имамгъа, афендиге.
Биркюнлюк заман сёзню да – газетчиге.
Сиясет хыйныланы-питналаны да къояма сиясетчиге.
Кесиме уа –
Ёмюрлюк, ёлюмсюз темаланы къояма,
Ёмюрлюкню, ёлюмсюзлюкню сайлайма кесиме.


 



 


 


 













БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ
(хапар)

БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
(уучу, бёрю, кийик – ючюсю да джашаргъа, юйдегилерин асраргъа излейле. Аланы юсюнденди бу хапар)

Бу эл къачан къуралгъанды – аны айталлыкъ болмаз. Былайда нек орналгъанын, нек къуралгъанын а бары да билелле. Элни тёгереги инсан минелмез, энелмез мийик къысыр къаялалла. Эки къая бир-бирине аууб, тюб джанында элге кирирча бир тешик барды ансы, башха джол кёрюнмейди. Элни не Чингизхан, не асхакъ Темир алалмагъанла. Аллай бек джерди былайы. Джан сакълагъанлыкъгъа, джашау этген да былайда аллай бир къыйынды. Сабан – джокъну орнунда, не орнуна да – таш. Не да болсун, арпа ёседи, эчкиле да джаргамлада, ранлада кечинмек этелле. Джер дыккыды, ёзге ачдан ёлген джокъду. Рахат заманда элден тышына чыгъыб, къош салыб, дуния бла бир мал тутхан юйдегиле аз тюлдюле. Алай а, джер бла, мал бла кюреширге эриниб, ата-бабаладан келген усталыкъ бла – уучулукъ бла – юй асрагъанла да бардыла. Аллайланы ичинде аты эм бек айтылгъан мараучу, атхан огъу джерге тюшмеген – Бийнёгерди. Бу джол ол ууда асламыракъ мычыб къайытханы себебли, къайгъылы болуб тургъан хоншу-тийре юсюне джыйылгъанды.
Бийнёгер а келген келгеннге, чалдышха атылыб тургъан бёрю кючюкню кёргюзте да, хапарын джангыдан башлайды. Элде эм къарт, 120 джыл болгъан Джюсюб, аны этгенин огъурамады. «Ай юйюнг къурумагъан, ол бир ыйыкъда да бирин келтирген шой эдинг да. Не этесе быланы, отлукъ ташланы джыйгъанча джыйыб!». «Ол тишичикди, бу эркекди. Къалгъанларын къырыб, эм добарчыкъларын, эм къайырларын къойгъанма. Быланы къолгъа юретиб, кютю этсем, бёрюлени къалай къырыууму кёрюрсюз сора». «Алайсыз къыргъанынг да джетерикди. Бёрю кючюк ит болуб, бёрюлеге чабары джокъду. Бёрюле бла джууукълугъубуз да барды. Тейрини чамландыраса»,- дей, таягъын да сыртына кёнделен салыб, арбаздан чыкъды Джюсюб. Бийнёгер аны ашырыб къайытыб, джангы келген джаш къауум бла лахоргъа кёчдю.

ОБУР БЛА ДЖАНЫУАР

Бийнёгер, этиучюсюча, уучу итин да биргесине къошуб, талай кюннге азыкъ да алыб, таулагъа илиниб кетди. Джанлы Тёбеге джетиб, кёзюлдреуюк бла тёгерекге джити-джити къарайды. Узакъда, Къая тюбюнде, кийик сюрюу отлай эди. Алагъа джууукъ къысылгъан тынч тюлдю. Окъ джетер чакълы джууукъ къысылсанг да, атхан кийигинг сеннгеми аш болур, чынгылгъамы кетиб къалыр – анга да сакъ болургъа керекди. Къаяны эрнинде эки джаш джугъутур, шын-шын туруб, мюйюз таууш этдире, кючлерин сынай элле. «Тюб джанындагъын уралсам, экиси да къаядан кетеригелле» дей, джюрюй юреннген джаяу джолчукъ бла мыллыгын ёрге атды. Джангы тёппеге илиниб, сымарлаб къарады. Биягъыла биягъынлай башлары бла бир-бирин уруб, сермеше эдиле. «Аджалгъа къутургъанла» деб келди Бийнёгерни кёлюне. Энди ышаннга салыб, таб заманда сампалны ычхындырса, эки кийик да аныкъы боллукъла. Аллай кёзюучюкню тутуб къоялмай, бираз мычыды. Къарауулда тургъан гуждар, неден илгенди эсе да, бурну бла кючлю сызгъырды – къараб къарагъынчы кийикле кёзден тас болдула. Бийнёгер кёзюлдреуюк бла тёгерекни тинтиб къарай, кийиклени илгендирген чурумну табды – ранланы туурасында эски танышын – биягъы бёрюню эследи.  Уучуну ачыуу бурнуна джыйылды. Ала экиси да кийик уугъа джайылыб, бир-бирине чырмау бола да кийиклени къачыра, бир-бирине дерт болуб айланнганлы иги кесек заман бола эди. Айхай, экиси да юйдегилерин асраргъа керекле. Аны англаса да Бийнёгер, бу джол джанлыдан, аны юйдегисинден да бошаргъа изледи. Кийик сюрюуню ызындан къараб ахсына тургъан бёрюню мараб атды. Алай а бёрюню джыгъылгъаны бла къобханы тенг болду. Эшда, окъ учхара тийген болур эди, ол мыллыгын энгишге  къулакъгъа атды. Уучу ити алай ары угулуб кетди. Бийнёгер джетерге, Бойнакъ джаралы бёрюню богъурдагъын юзюб тура эди. Джууукъ джерде таша бетджан салыб, Бийнёгер ана бёрюню кёрюнюрюн сакълаб тебреди. Ол кюркесинден чыкъмай къаллыкъ тюл эди – уугъа кетген бёрю къайытмай, джангы аякълана тебреген балалары ач бола тебреселе, ол кеси джайыллыкъ эди уугъа. Кечесинде къысха бёрю улугъан эшитилди. Юйюрню атасы уудан къайытмагъанына къайгъылы болгъанын сакъ билдире эди ана бёрю. Джангыз ючюнчю кюнюне кёралды аны кесин Бийнёгер. Ол кюркесин билдирмез ючюн ызын аджашдырыб, Бийнёгер сакъламагъан джанындан чыкъды. Аны келе тургъанын, ол кеси кёрюннгюнчюн да, ит тынгысыз болуб билдирген эди. Бийнёгер да, ити да солумагъанны орнунда сакъ болдула.
Ана бёрю сакъ, бек сакъ таш артындан кёрюндю. Алгъа башын къаратды, тёгерекге сымарлаб къарады. Эри къайытмагъанындан да сезген эди бир палах болгъанын. Бусагъатда ол кийик къайгъылы тюл эди – ол тенгин табаргъа излей эди. Джыйлаб, аны болгъан джерин тюзетди. Сора, сакълыкъны да унутуб, мыллыгын ары атды. Бийнёгер аны ышаннга салалмай абызырады.
Ана бёрю алгъа мыллыкны башдан аякъ ийисгеди, тили бла джалады. Ызы бла артха чёмелеб, сыйыт-къычырыкъ этди. Аны улугъанында аллай бир ачы бушуу бар эди, Бийнёгер кетиб къалырча болду. Бираздан ана бёрю эс джыйды, сора ёлюкню сюйреб, чунгуруракъ джерге элтди, ташланы аягъы бла тартыб-тебериб, аны юсюне къалады. Дагъыда талай кере созуб-созуб улуду. Ол бёрю алайдан джанлай эсе, биз да кетейик дей, Бийнёгер Бойнакъны башын сылады. Бу кёзюуде аяз мындан ургъан болур эди – Бёрю сагъайды, бери айланыб тишлерин чакъдырды, сора секириб-секириб, былагъа джууукълаша тебреди. Бойнакъ да секириб туруб, аны таба угулду. Бийнёгер шкокдан атаргъа, итге тиер деб, базмады. Тик къабыргъада ит бла бёрю башлы-тюблю бола ёзеннге къуюлдула. Кёб бёрюден бошагъан басхан парий, юреннгенича, бёрюню бойнундан тутаргъа умут этди – туталмады. Тутханны къой, кеси тутулуб къалды. Бёрюню ауузу итни богъурдагъына къарышды. Тулпар къарыуу болгъан басхан парий амалын тауусду. Бийнёгер джетиб бёрюню талай кере шкокдан ургъанында да, парийден айыралмады. Артда муджурасы бла бёрюню тишлерин сындырыб, итни бойнундан айырды. Алай а богъурдагъы кесилген ит джан берген эди.
Бийнёгер эки кюнню излеб, ачдан къансый тургъан бёрю кючюклени табды. Къалгъанларын къырды, бегирек джашыннган бирчигин а – атына да Обурчукъ атаб – артмакъгъа атыб, юйге келтирди. Бир ыйыкъдан а, дагъыда бир бёрю юйюрню къырыб, анга эркек нёгерчик келтириб къошду. Кёзлери джангы ачылгъан кючюк, атасын-анасын да кюркени аллында Бийнёгер шкокдан ургъанын кёрюб турду. Къалгъан кючюкле Бийнёгерден къачаргъа кюрешдиле, бу уа джетиб аны аягъындан къабаргъа кюрешди. «Джаныуар» дей, Бийнёгер аны юйде Обур бла бирге ёсдюрюб, адамгъа джарарыкъ бир джангы ит тукъум чыгъарыргъа умут этди.

ЁСДЮРЮУ-ЮРЕТИУ

Бийнёгер Обурну, Джаныуарны да, кёб болмай балаланнган гаджини кючюклерине къошду. Алгъа ала бир-бири бла гъыр-мыр болдула, алай болса да бираздан джарашыб ойнаб тебредиле. Джангыз ит аланы алыргъа унамай, кёб къыйнады. Бийнёгер кеси не да ким болса да тутуб, алай эмизиб турдула. Бираздан ит да юреннгенча болуб, алай чарламай тебреди. Энди адам къарамаса да, ит бёрю кючюклени кесине бала этди деб тургъанлай, бир кере къалабалыкъгъа чабдыла. Ит талай тургъан бёрю кючюклени итни ауузундан аманны кеминде алдыла. Устаны чакъырыб, тюрлю-тюрлю ханс балхамла салыб, байладыла. Бир айдан бёрю кючюкле аякъ юсюне турдула. «Ит кючюкле былай талансала сау къалмаз эдиле, бёрю къан кючлюдю» деб сейирсиндиле къартла огъуна. Ёзге джаныуарчыкъла аякъландыла, энди берилген этден-сюекден кеслерин тойдурурча болдула. Алай а, не кюрешди эсе да Бийнёгер, аланы бёрю хауаларын къуруталмады. Бирге ёсген ит кючюкле бла ала къарнаш болалмадыла. Аланы къаба да къансыта тебредиле. Ала да джыйын болуб, бу экисине чаба башладыла. Бир кере къая башындан бёрю улугъан таууш келди. Итле, уллусу-гитчеси да къансыб, юрюб, чабыб тебредиле, была уа, къууаныб, чалдыш ичинде чончайыб, джууаб къайтара, улуй эдиле. Олсагъат юйню тёгерегин итле къуршалаб, кече узуну элни джукъларгъа къоймай къыйнадыла. Джамагъат «бёрюлени къурут» деб, Бийнёгерни къыса башлады.
Элде бёрю болгъанын сезиб, ит, адам да къайгъылыдыла. Бёрю кючюкле уллу болгъанелле. Бир кере чалдышха киргенлей, экиси да Бийнёгерни юсюне чынгаб, талаб башладыла. Бийнёгер кючден башын алыб, тышына чыкъды. Ызына шкок бла къайытды. Уруб къояргъа кёлю бармады. Шкокну кёргенлей, экиси да мюйюшге къысылыб тохталла – билееелле аны не болгъанын. Ызына къайытыб, эт алыб келди. Ала хырылдаб, эт къайгъылы болдула, алай а Бийнёгер бермеди. Этни тышында къоюб, чалдышха кирди. Бу джол экиси да келиб, Бийнёгерге кеслерин ышыб, тёгерегине бурулдула. Башхасы джокъ, ит кючюклеча. Алай а Бийнёгер быланы ит эталырындан тюнгюлдю. Ариу айтыб да, тюйюб да, къарынларын токъ, ач этиб да кёрдю – болмады. «Мен  а быланы уучу итле этер акъылым бар эди» деб, къыйыны зыраф болгъанына мыдах болду.
Бир кюн Бийнёгерге хоншу элден танышы Алауган келди. Сёз сёзню айтдыра, ол эки огъурсуз басхан парийи болгъанын айтды. Ёзенде аладан онглу ит болмагъанын, бир джол беш бёрюден къуралгъан джыйын джанлыны экиси пара-чара этгенлерин хапарлады. «Сен эки бёрю ёсдюргенсе дейдиле. Талашдырайыкъ, ёчге сары алашамы салама. Меникиле хорласала, ол узакъ атхан шкогунгу бересе» деб, Бийнёгерни къыздырыб кюрешди. Бийнёгер унамаздан, ол да къоймаздан кёб даулашдыла. Эм ахырында ол Бийнёгерни былай айтыб дженгди: «бу бёрюлени сен къоратмай мадар джокъду. Была стауатха, арбазгъа, малгъа, адамгъа да юреннгендиле. Быланы башларына бош этерге джарарыкъ тюлдю – малгъа, адамгъа да къоркъуулудула. Шкок бла ургъандан эсе, мени парийлерим кессинле аланы. Сеникиле хорласала, сен ёч алырса, аланы уа мен къурутурма. Аланы оноуларын манга берирсе. Аланы урургъа сени кёлюнг да бармаз». Бийнёгер сагъыш этди да, разы болду.
Талай кюнден элге джууугъуракъ бош стауатланы биринде хуна бурууну башына гёзенеклени тизиб, талашырыкъла чыгъалмазча бегитдиле. Хунаны тышындан кёз ачаргъа келгенле басыннгандыла – адам бурууча кёрюнедиле ала. Алгъа Бийнёгер талай джаш бла ауузлары, аякълары байланыб тургъан бёрюлени стауатха быргъадыла. «Энди кеслерин къабдырмай, быланы къалай бошларыкъдыла» деб тургъанла, сейирге къалдыла: Бийнёгер тышына чыгъыб, хунагъа миниб, тапанчасын чыгъарыб, гёзенек башындан талай кере атды. «Бийнёгер бёрюлерин ёлтюрдю» деген ауазла чыкъдыла. Алай а, бёрюле окъ юзген джибледен бошланыб, бурууну ичинде тёгерекге чабыб башладыла. «Хей, джашда усталыкъ бар эсе уа. Ма мараучу десенг, мараучу», деб гюрюлдеди халкъ.
Бёрюле уа, «энди уа не этерге башлагъанла бизге» деб, стауатны тюз арасында мазаллы ташха таяныб, тёгерекге сымарлаб къарайла. Обур, ташны тёгерегине айланыб, алашаракъ джанындан чынгаб-чынгаб кёрдю, башына илиналмады. Сора артхаракъ барыб, чабыб келиб бир чынгагъаны бла ташха минди. Таш башындан бурууну тышында джамагъат да, къалабалыкъ да кескин кёрюндюле. Эки мазаллы басхан парийни буруудан ичине бошларгъа хазырлай тургъанларын да кёрдю. Итлени боюнларында богъурдакъларын джанлыны тишинден сакълагъан къуршоулары бар эди. Бийнёгерни айтханы бла Алауган амалсыз болуб, аланы алыб кюреше эди. Обур ала бла итлени талашдырлыкъларын ангылады. Сагъайтхан ауазы бла тюбюнде нёгерине: «бери мине кир»,- деди. Джаныуар да, ючюнчю кере чынгагъаны бла таш башына чыкъды. Эки джанлы къыйналмай ол мийик ташны башына секириб миннгенлерине адамла сейир этдиле. Бу кёзюуде эки басхан парийни бурууну ичине ийдиле. Ала базыкъ ауазлары бла тёгерекни илгендире, джетиб ташны тёгерегине айландыла. Бёрюле да башындан тишлерин чакъдырыб, хыршыландыла. Ауур басхан парийле не чынгаб кюрешдиле эсе да, ташны джарымындан ёрге илиналмадыла. Джаныуар бир-эки кере аланы юслерине чынгар умут да этди, Обур унамады. Ала бёрю тилде не оноу этгенлерин итле, не адамла къайдан ангыласынла. «Да быланы таш юсюнден атаргъа керекди, ансы ала алайда къош салыб, не ишди бу», деб Алауган хахайны баса тебреди. Бийнёгер биягъы шкогун алыб, бёрюлени илгендирирча атды. Шкокга юреннген джанлыла абызырамадыла. Алай а таш юсюнде къоймазлыкъларын ангыладыла. Итле ташны эки джанына туруб, ала тюшгенлей бууаргъа хазырландыла. Обур, мазаллы эркек басхан парийни башындан къараб, ийнар айтхан халда хырылдады. Парий ёрге чынгагъанында, таб аягъы бла узалыб, аягъына да тийди. Парийни огъурсузлугъу эриб, санлары башха тюрлю джызылдадыла. Парий ёрге-ёрге энди башха тюрлю мурат бла чынгай башлады. Бу кёзюуде Джаныуар башха парийни юсюне чынгаб тюшюб, башлы-тюблю болдула. Обур да, чынгаб, добар парийни къатына тюшюб, бир джанына къачды. Парий сюрюб, ол да къачыб, стауатны тёгерегине айланыб тебредиле. Алай а, джамагъатны эси талаша тургъанладады. Парийни къатында Джаныуар назик кёрюннгенлигине, сингир санлада деу кюч болгъаны ачыкъ бола тебреди. Къаллай бир кюрешди эсе да, ит бёрюню къабыб ачыталмады. Ёзге, ахырында ёшюню бла уруб, Джануарны джерге къаблады, ызы бла ауур аякълары бла басыб тебдирмей, сермеб богъурдагъындан алыргъа тебреди. Алай а тюбде тургъанлай да бёрю, итден тирирек болуб, парийни тюз сакъал тюбюнден азауларын чанчды. Ит аны ары бла бери силкиб тебреди, ычхыналмады. Къан тамырлары кесилиб, ит къарыусуз бола келиб, тентиреди. Дагъыда аякъ тиреб, бютеу къарыуун салыб, мазаллы башын къаты силкгенинде, бёрю итни богъурдагъы да ауузунда, талай атламны учуб барыб, джыгъылды. Басхан парийни кесилген бойнундан боркъулдаб ургъан къан, итни къарыуун алыб, джерге бауурландырды. Дагъыда баууру бла сюркелиб, ол джауу таба бираз барды. Сора орнундан тебалмай, кёзлери бёрюге къатыб тургъанлай джан берди. Джаныуар а энди аны къайгъылы болмай, Обурну сюрюб айланнганнга кетди эси. Обур муну башына бош болгъанын эслеб, былай бери чабды. Парий, бир бёрю эки болуб, къаршчы сюелиб къалгъанына хайран болду. Нёгери кесилиб тургъанын да эследи. Обургъа кесин алдатханына да ачыуланды. Сора мыллыгын джауларына атды. Джаныуар арыб эди. Ёзге джангыз парийни арагъа алыб, башлы-тюблю болдула. Кёб кюрешди парий, кёб сермешди, алай ахыры аны да ёлюм бла бошалды.
Алауган тёзалмай, шкогун тартыб алыб, бёрюле таба атды. Эки бёрю да, окъ тиймезча таш джанына къысылдыла. Атларындан тюшмей, талашыугъа ат юсюнден къараб тургъан джашла, атла бла буруу ичине кириб, эки джанлыдан бошаргъа изледиле. Алауган къызгъаны бла, «бёрюлени аркъан бла туталгъаннга эки атымы да береме» деб сирелди. Къанлы оюн сейирден сейир бола башлады. 
Олсагъат, акъ башлыгъын да бойнуна чырмаб, къара джамчысы да юсюнде, эл таныгъан чёрчек Къаблан, аджирин секиртиб, буруу ичине кирди. Юлюшюн бёрюледен къоруулай юреннген аджир, къулакъларын джумуб, къачхан джанлыны ызындан сюрюр къан алды. Атлыны къолунда шкок болмагъанын эслеб, бёрюле батырыракъ болдула. Аджир къатларына джууукълашыб, шын туруб кишнеди. Биягъы Обур секириб таш башына минди. Ташха джууукъ барыргъа къоркъуулу эди: таш башындан Обур бир чынгагъаны бла атны юсюне тюшерик эди. Джаныуар да таш къатындан, азауларын кёргюзтюб, бек эрши къарай эди. Къаблан узагъыракъдан атды аркъанны. Джаныуар бир джанына чынгаб, аркъанны тишлери бла къабды. Къаблан кючден-бутдан тартыб, аркъанны кесине джыйды, бёрю да аркъанны джибермей атха джууугъуракъ келди. Олсагъат аджир бёрюге атылды. Джаныуар стауатны башха джанына угулду, Къаблан да ызындан. Талай кере бурууну къаты бла тёгерек айландыла. Аджир алай къызды, энди аны тыйгъан да атлыгъа кюч тие башлады. Бу кёзюуде Обур таш башындан улуду – Джаныуар мыллыгын аны таба атды. Аны ызындан сюрюб, атлы ташха асры джууукъ къысылды. Олсагъат таш башындан Обур чынгаб, Къабланны юсюне тюшдю. Джамчы да, башлыкъ да аны бёрюню тишлеринден сакъладыла, алай а шын тургъан аджирден экиси да джерге сылджырадыла. Аджир болмаса, Обур атлыдан бошарыкъ эди – аджир юсюне атылгъанында, Обур амалсыз болуб артха туракълады, бу кёзюуде Джаныуар секириб атны юсюне минди. Аджир шын турду, ёрге-ёрге секирди, джюз тюрлю къымылдады – бёрюню юсюнден аталмай, стауатны тёгерегине чабыб тёгерек айланыб чыкъды. Ахырында джерге джатыб аунай тебрегенинде, бёрю аны юсюнден алай айырылды. Ат тура тебрегенлей, секириб аны богъурдагъындан илинир умут этди, ёзге атны аягъы аз джетгенлей да, чортлаб кетиб, хауада тёгерек айланыб аякъ юсюне турду. Ачыуланнган аджир бёрюню юсюне алай айланды, ол кючден джетиб таш башына илинди. Аджир Обур таба бурулду. Ёзге джюгени аягъына чырмалыб, абыныб, тюз Обурну аллына джыгъылды. Обур да, таб тюшгени бла хайырланыб, сермеб, аны богъурдагъындан алды. Къаблан, джамчысын да юсюнден атыб, къамасын къынындан чыгъарыб, бёрюге атылды. Бу кёзюуде Джаныуар джетиб, ёшюню бла уруб, аны аякъ юсюнден аудурду, къамасы да къолундан чартлаб кетиб, арлакъда джерге чанчылды. Бир секиргени бла бёрю аны юсюне тюшюб, бойнуна къадалыб тохтады. «Ай къырдырдыкъ» деб, талай атлы шкокладан да кёкге-кёкге ата, буруу ичине кирдиле. Бу джол таш башында, таш джанында да сау къалмазлыкъларын ангылагъан бёрюле, бурууну ёзен джанын битеген мазаллы ташха мыллыкларын атдыла да, чынгаб аны юсюне миндиле. Миннгенликге уа – чынгылны башындан къараб къалдыла. Тюбюнде уа суу ачы таууш этиб бара эди. Къаяны арасы сюремде ран ышанчыкъда кёкенле, бир уллу терек да кёрюне эдиле. Шкок атылды. Окъ аланы къатлары бла ташны букъулатыб ётдю. «Адам къолундан ёлгенден эсе» деб, экиси да бир-бири ызындан, баш энгишге секирдиле.               

ДЖЫЙЫН ДЖАНЛЫДА

Эки джанлы да ол секиргенлери бла барыб кёкенлеге тийиб, алайда да илиниб тохтаялмай, энгишге кетдиле. Насыбларына, суугъа кёмюлген джерлери сууну кёмеуюл терен джери болуб, ташлагъа тиймедиле. Алай а аланы суу джутуб, буруб, тюбюне тартыб кетиб, къайда эсе да тёбенде башына чыгъарды. Экиси да сау эдиле, сыдырылгъанлары, абызырагъанлары болмаса, башха хаталары джокъ.
Джаныуар бла Обур хар хансны, ташны ийисгей, ёрге-энгишге джорта, джурт бла танышыб башладыла. Арадан эки кюн ётерге, ачлыкъ кесин билдире тебреди. Кюн да асры иссиден, къымылдаргъа къоймайды. Къымылдамагъаннга уа аш да джокъ, джашау да джокъ. Алай болса да, насыблары тутду болур, ёзеннге суу ичерге эннген кийик сюрюуню эследиле. Усталыкълары болмагъанлыкъгъа, ата-бабадан келген къан, не этериклерин билдирди. Экиси сюрюуню эки джанындан къысылдыла. Ёзге къарауулда тургъан къуугъун этиб, сюрюу къабыргъаны ёрге къачыб тебреди. Обур артха къалгъан бир асхакъ эчкини аягъындан илинир умут этди, алай а эчки аягъы бла уруб ийгенинде, къабыргъаны энгишге чёмелтаякъ айланды. Джаныуар огъары джанындан юсюне чынгаб, кийикни энгишге айландырды. Ёрге баралмагъан кийик, мыллыгын ёзеннге атды. Тюзюрек джерде уа бёрюле аны арагъа алдыла. Ёзге эчки бир уллу ташха сыртын тиреб, мюйюзлери бла кесин къоруулаб тебреди. Бёрюле бирден эки, къатына баралмадыла. Сора Обур Джаныуаргъа айтды: «Кетгенча этейик. Ташдан бир айырылсын». Зауаллы кийик кесин алдатыб, къабыргъаны ёрге кетер умут этди. Алай а бу джол Джаныуар секириб аны сакъал тюбюнден илинди, иймеди. Обур да быгъынындан джабышды. Къаны, къарыуу да кетген кийик, тентирей келиб, джыгъылды. Джаш бёрюле не ач болгъан эселе да, кийикни алайда ашай турмай, кёкенле ичине, ташагъа сюйредиле. Кеслерини джигитликлери бла табылгъан аш артыкъ да татлы кёрюндю. Кече ала алайда къалдыла. Танг аласында бёрю улугъан уятды аланы. Башчы бёрюге эжиу этгенча, дагъыда талай бёрю улуду. Джаныуар да, «биз да бёрюлебиз, ауузлана турабыз, джууукъ болугъуз» деб, джууаб къайтарды. Джыйын джанлы кесин сакълатмады. Джетиб, эки бёрюню къуршоугъа алыб, тишлерин чакъдырыб тохтадыла. Башчы бёрюге Джаныуар хапарын айтды. «Ит ийис андан этесиз сора» деб, ол хауаны ичине тартыб солуду. Джаш бёрюледен бири хахайны басды: «Была ит сют ичгендиле, итле бла ёсгендиле. Бир да ажымсыз, была бизден тюб билирге, бизни тюб этерге келгендиле. Быланы кесиб къояргъа керекди». Уллу Ана бёрю аны къыджырады: «Быланы не гюнахлары барды? Аталарын-аналарын ёлтюрюб, къарнашларын-эгечлерин ёлтюрюб, кеслерин душман сюрюб кетсе...».
Эки бёрю да джыйын джанлыгъа къошулуб, кийик уугъа биргелей джюрюй башладыла. Къысха заманны ичине, тириликлери, джигитликлери бла Башчы бёрюню бири онг къолу, бири да сол къолу болдула. Адамча акъыллы, джаныуарча тири, ётлю бу эки бёрю джыйын джанлыны къалгъанладан баш этдиле. Алай а, зарлыкъ деген къыйынлыкъ бёрюледе да джюрюйдю. Быланы джылларында бёрюле бу экисине ёчюгюб, къайгъы чыгъарыб башладыла. Артыкъсыз да бир талай заманны кийик туталмай, бёрюлеге ачлыкъ джете тебрегенинде, аны быладан кёрдюле.
Бёрю Тёре джыйылды. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю джыйылыуну кёзюу-кёзюу бардырадыла. Орта тёлюден бир джанлы ауазын кёлтюртерек айтды:
- Мен англагъаннга кёре, бизни эм уллу джауубуз адамды. Ол бизни кийиклерибизге уугъа джюрюб, къырыб, бизни азыкъсыз этеди. Кийик къалмаса биз не ашарыкъбыз, къалай джашарыкъбыз? Адам мал тутады, сабан сюреди. Ол уугъа керек болуб джюрюмейди. Кёз ачар ючюн, мараучу усталыгъын кёргюзтюр ючюн, ёсдюрюр ючюн кийиклени да, бизни да къырады. Кийиксиз къалсакъ, ач болсакъ биз да бир-бирде адамланы малларына къатылабыз. Башха мадарыбыз джокъду бизни, адамча джерден хайыр ала, мал тута билмейбиз – Тейри бизге аллай онг бермегенди. Адам мурдарды, джаны болгъанны барына джауду. Ол кийиклерибизни, кесибизни да къыра эсе, биз да тынглаб турмай, адамны малына, кесине да чабыуул этерге керекбиз. Ёле эсек да сермеше ёлейик.
Башчы бёрю Джаныуаргъа къараб, «адамны сенден иги билген джокъду, сени кёлюнге къалай келеди?» деб сорду. Сынаргъамы, огъесе керти кёлю бламы – ким биледи. Джаныуар, Обур аягъындан басханына да къарамай, кёлюндегин джашырмай силдеди:
- Биз чабыуул этиб, адамны хорлаяллыгъыбыз джокъду. Аланы барын да чамландырсакъ, бу джуртлада бизге джашау къалмаз. Шкокларын да джерлеб, итлерин да алыб чыкъсала, не джашыныб, не къачыб къутулмазбыз. Ол себебден, бизге зараны болмагъан адамны малына, кесине да хыянат джетдирмейик. Бизни кийиклерибизге, кесибизге да ким къатыла эсе, аны бла кюрешейик. Халкъны кёбюсю уучулукъ бла джашамайды. Бизни джауубуз уучулалла, ала 9-10 адам болалла. Аладан бошасакъ, кийикле да эркин боллукъла, биз да эркин, рахат джашарыкъбыз. Джангыз бирибизден юй хайуанлагъа хыянат джетмесин. Бизни ашыбыз кийиклелле, джауубуз уучулалла. Аны адамла да ангылайдыла. Бир къарт бизге «бизни Тейрибиз бирди» деб сёлешиучен эди. Тели Бийнёгер ючюн бизге чамланмагъыз деб айтыучан эди...
Олсагъат аны сёзюн бир башха джаш бёрю бёлдю:
- Джаныуар адамла джанлыды. Бюгюнюбюзге не оноу? Бир ыйыкъ ауузубузгъа джукъ тиймей айланнганлы. Джууукъда бир къой сюрюуге чабайыкъ да, къарныбызны бир тойдурайыкъ, андан сора сагъыш этербиз...
Башчы Бёрю аны къыджыраб тохтатды. Ол да къуйругъун булгъай, бёрюле ичинде джашынды.
- Къарны аманны кюню аман,- деб, билмейми айтханла. Чыдарбыз энтда, бёрюле тюлбюзмю. Алай а энтда бир ыйыкъны кийиксиз къалсакъ, бизге джукъ да керек болмай къалыргъа боллукъду. Аны юсюнден оюмугъузну айтыгъыз.
Обур не джашыныб кюрешсе да, Уллу Ана Бёрю сёзню анга бердирди.
- Кёб кёрген, кёб билген тамадалагъа мен не акъыл юреталлыкъма. Алай а, быллай амалсыз кюнде тюзде джашагъан бёрюле бизге бир къысха заманнга къонакъбайлыкъ этселе, джуртларында бир кесекге кечинирге къойсала эди. Алагъа къыйын кюн биз да болушур эдик. Къум бёрюле, тенгиз бёрюле, тюз бёрюле, тау бёрюле бирлешмесек, адамла, итле да бизден онглу болуб турлукъдула.
Обур алай айтыр айтмаз, бёрюле аны селеке этиб башладыла.
- Тюзде бёрюле итле бла къатышыб, ит болуб бошагъандыла. Адамла аланы джанлыча да кёрмейдиле. Ала бизни да кеслерича этиб къоярыкъдыла. Аладан бир кийик тилесенг ала къызынгы тилерле. Хай-хай, алагъа джалбаргъандан...
- Ол къысыкъкёз къум бёрюлени уа бизге ушагъан нелери барды? Аланы тиллери бизникиге ушагъанлыкъгъа, къанлары башхады. Ата-бабаларыбызны къырыб, бизни таулагъа, тарлагъа таяндырыб къойгъан ала тюлмелле? Биз бары бла да шох болургъа кюрешмедикми? Биз онглу болсакъ – ала бары да бизге джалынчакъ, къарнаш. Онгсуз кюнюбюзде уа богъурдагъыбыздан алыб тохтайла.
- Къарыусузлугъубузну билгенлей, ала бизни джуртубузгъа кирликдиле.
Бу тарт-созну Башчы Бёрю тохтатды. Деди:
- Бизни Тейри насыбсыз джаратханды. Биз бирлеше билмейбиз. Бирлешген кёзюулерибизде бютеу дунияны къалтыратабыз. Дагъыда бир-бирибиз бла джарашмай, чачылабыз. Сора бир-бирибизге чабабыз, бир-бирибизни кесебиз, къырабыз. Тюзде бёрюледен биз болушлукъ къой, къыйынлыкъ кёре тургъанбыз. Обур туугъунчу да мен алагъа бара-келе тургъанма. Аладан бизге хайыр чыгъарыкъ тюлдю. Заманыбызны тас этмейик да, баш мадарыбызны кёрейик. Тёрт джаныгъызгъа джайылыгъыз да, кийик кёре эсегиз къарагъыз.
Джыйын джанлы чачылыб, къарамдан тас болду. Джаныуар бла Обур, къарынлары да ичлерине къуруб, чаба-джорта, кеслери да эслемей, джуртну чегинден чыгъыб кетдиле. Ташдан-агъачдан ургъан ийис, аланы тохтатды. Былайы башха джыйын джанлыны джери эди. Ызларына бурулургъа тебрегенлей, тауладан танг энгишге тюшюб, отлай тургъан кийик сюрюуню эследи Джаныуар. Экиси да аланы ёрге къачар джолларын кесер акъыл алдыла. Кийикле кёрмез джаны бла ёрге атылыб, огъары джанындан тюшдюле. Кийикле илгениб, талай къауумгъа юлешиндиле. Кёбюсю гуждарны ызындан тизилдиле. Бу кёзюуде къабыргъаны кёнделен джортуб келген гитче джыйын джанлы кёрюндю. Обур, кийиклени да унутуб, Джаныуаргъа да белги бериб, алагъа къараб тохтады. Джыйында алты бёрю бар эди. Ала кийикле къайгъылы болмай, была таба ашыгъыш келе эдиле. Джаныуар кийикледен кесин къыйналыб тыйды. Обур узагъыракъдан бёрю тилде сёлешди ала бла:
- Биз сизни джеригизге киргенибизни билебиз. Кийик сюрюуню ычхындырмайыкъ, араны артда айыра турурбуз.
-     Сиз бизге сормай джерибизге, кийиклерибизге да ие болур умут этгенсиз. Биз сизни кесмей къоярыкъ тюлбюз.
Обур былагъа сёз англаталмазлыгъын сезди. Джаныуар а кийикле къачыб кетиб баргъанларын кёрюб бек къыйналды. Ала башха ёзеннге аууб бара эдиле. Сора неден эсе да илгениб, ызларына терк бурулдула ала. Ол джанындан башха джыйын джанлы кёрюндю. Обур къысха улуду. Бу джергили бёрюле да эследиле аланы. Алай а ёз джуртларында ала къайыр эдиле. Джаныуар а, энди рахат болуб, биягъы кийиклени ёрге иймез джанындан болду. Алай а эки джыйын джанлыны арасында талашыу башланнганында, ол да къошулмай болмады.
Бийнёгер бла нёгери узакъдан кёзюлдреуюкле бла къараб, сейир этдиле. Сора джууугъуракъ къысылыб, бёрюлени ышаннга салыб, «Бир-бирин бир кессинле. Сау къалгъанын да биз къурутурбуз» деб, бетджаннга джарашдыла.
Бёрюле уа кеселле бир-бирин. Эки джанындан да беш-алты бёрю къобмаздан аудула. Бу кёзюуде уучула дженгил-дженгил шкокларын чыкъырдатдыла. Къараб къарагъынчы алайы бёрю мыллыкдан толду. Сау къалгъан талай бёрю, Обурну «къымылдамагъыз» дегенине да къарамай, къачар умут этдиле, алай а, окъ тийген джерлерин сермей, алай ачы къабхан чибинлени да кёралмай, джыгъылдыла.  Джангыз Обур бла Джаныуар кеслерин ёлгенча этиб, къымылдамай, шкок атылгъан тохтагъынчы турдула. Алай а, уучула бери атланнганларын кёргенлеринде, ала батыучукъгъа ташайгъанлай, ёрге къачыб, мазаллы къая ташланы артына букъдула. Эки уучу да бычакъларын чыгъарыб, бёрюлени терилерин сыдырыб башладыла.  Была Бийнёгерни таныдыла. Алай а кеслерин билдирмей тургъандан башха къарыулары джокъ эди.
Эки джанлы да, къарынларын ачлыкъ, джюреклерин дерт ашай, кече къарангысында белгиленнген джерге келдиле. Джыйындан къалгъан талай бёрю, Башчы бёрю, Уллу Ана бёрю да бёлмей аланы хапарларына тынгладыла. Уллу джыйындан къуру талай бёрю къалгъанына, артыкъсыз да керексиз, бошуна джоюлгъанларына чексиз ачыдыла, бушуу этдиле. Элни туурасында къая башына келиб, танг атхынчы созуб улуб турдула. Бёрю улугъан бла ит чабхан адамланы джукъларгъа къоймай, танг атдырдыла. Кюн тийгенден сора, адамла Бийнёгерни арбазына басындыла. Эл биле эди къайгъы Бийнёгерден чыгъарын. Бийнёгер а бёрю терилени-тонлукъланы арбазгъа джайыб тура эди. Бир джыйырма тери санадыла.
- Хай-хай, къырыб къойгъанса да. Тейридендамы къоркъмайса. Ала бизни стауатланы джокъламай, биз да ала бла кюрешмей, иги хоншулача джашаб тура эдик. Кийиклени къырыб аланы азыкъсыз къойсанг, аны бла къалмай кеслерин да бу тукъум къырсанг – ала да тынгылаб турмазла. Мен джюз джылны узагъына бёрю улугъанны эшитир ючюн къалмагъанма, алай а бюгечеча ачыулусун, бушуулусун эшитмегенме,- деди къарт Джюсюб, Бийнёгерни къабыргъа хоншусу.
- Бёрюлени артларын этмей, элге тынчлыкъ боллукъ тюлдю. Мен быйыл аланы барындан да бошарыкъма,- деб гёджебсинди Бийнёгер.
- Эй джигит, аланы да Аллах джаратханды. Ала бизни бла кюрешмейле, сенсе аланы да бизге ёчюкдюрген. Ишинг тёреге тюшгюнчю тохтасанг иги болур,- деди бир башха къарт.
- Джаныуар бла Обургъа тюбегенинг а болгъанмыды? Ала, бизни турубузну-ташабызны да билгенле, джаулукъ эте тебреселе табсыз болур.
- Ала суу азыгъы болгъан болурла, ансы бир да тауушлары чыкъмайды. Ол чынгылдан кетиб сау къалыргъа да мадар джокъду,- деди Бийнёгер.
- Джанлыны ёлюгюн кёргюнчю ёлгенине ийнанма,- деген тауушла да чыкъдыла.
- Иги джаш, уучулукъну да мардасы барды. Сенден къалгъанла юйдегилерин мал бла, сабан бла асрайла. Кийикле аз болсала, къалай джашар акъылынг барды? Анга да сагъыш эт,- дей, чачылды халкъ.
Бёрю улуу а экинчи кече да тангнга дери барды. Ючюнчю кече да. Тёртюнчю кече эшитилмеди. Адамла, итле да сагъайыб сакъладыла, бёрю улугъан чыкъмады. Бешинчи кече джукъусуз къалгъан эл, рахатланыб, къаты джукълады. Алай а, кече арасында кючлю къалабалыкъ болду – ит чабхан, мал ёкюрген, ат кишнеген шошлукъну бузду. Эртденбласында Бийнёгерни эки ити да, ийнеги да, эчкилери, къойлары да, кесилиб, таланыб, харам болуб къалгъанлары белгили болду. Андан башха арбазлагъа джанлы кирмегени сейирсиндирди, аны бла бирге Джаныуар бла Обур сау болгъанларына кишини ишеги къалмады. Бийнёгер уучулукъдан къайытыб болгъан ишни кёргенинде, анга халеклик салгъан бёрюлени – эм алгъа уа Джаныуар бла Обурну терилеринден – тон этиб киерге ант этди.
Джыйын джанлы андан сора элге кирмеди. Алай а тышында къошланы тарыкъдырыр ючюн а къалмады. Къойчула кёб амал этселе да, кёб мал бёрю азыгъы болду. Кёб къойчу ит да пара-чара болду.
Арадан талай заман озду, бёрюле да иги кеф алдыла. Ёзге энди ала къартайгъан Башчы бёрюге, Уллу Ана бёрюге да тынгыламай, кийиклени бийнёгерлеге къоюб, къой стауатлагъа чабаргъа джарашдыла. Адам къолундан, итледен ачыгъанла да болдула. Ёзге аманнга тюзелиб, кеслерин тыялмай, Джаныуаргъа, Обургъа да тынгламай, къайырылыб тохтадыла. Джаныуар талашыб талайын ачытхан да этди. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю аланы харам этдиле. Джыйын джанлы чачылды. Артда ол бёрюлени кёбюсюн къойчула сакъ болуб, ууакъ-ууакъ къыра, артларын этдиле.

ЭНЧИ ЮЙЮР

Элни огъары джанында къаяла, бири башында бири, кёкге салыннган басхычха ушайдыла. Къая ранлада эчкиле джанлыдан къоркъмай кечинелле. Ёзге ала да илиналмагъан бир къысыр къаяны тюз арасында дорбун ышанчыкъ барды. Алайгъа къаяны арт джаны бла кёзге илинмеген бир тар тешик келтиреди. Ма ол дорбунчукъдан бютеу эл къол аяздача кёрюнеди. Андан джыйырма кёз ёзеннге тохтаусуз къарайла. Ата-ана эмда сегиз бала – джети къарнаш бла бир эгеч. Бёрю юйюр. Атаны аты Джаныуар, ана бёрюню аты да Обурду. Бийнёгер атаб, ала кеслери да юрениб къалгъан атла. Мамучукъла бир Джаныуарны, бир Обурну юсюне миниб, къулакъларындан, къуйрукъларындан къабыб-тартыб ойнайла. Къарамын ёзенден алмай тургъан Джаныуар, сагъайды. Олсагъат бары да шум болдула.
Бийнёгер, эки ити да ызындан, ёзен сууну кёпюрюнден ётюб, къой джолчукъ бла къабыргъаны ёрге тебреди. Джаныуар биле эди аны къайры баргъанын. Балаларына аны танытыб къояргъа изледи.
- Бизни эм уллу душманыбыз бу эки аякълыды. Анагъызны атасын-анасын, эгечлерин-къарнашларын ёлтюрген буду. Аны къыйынлыгъындан, мен да кёб башлы юйдегиден джангыз кесим къалгъанма. Бизни да, кесине юретиб, ит-къул этер умут бла къойгъан эди сау. Бизни ит-къул болмазлыгъыбызны сезгенинде, бизден бошар акъыл алгъан эди – насыбха, къачыб къутулгъан эдик...
Бизге эм къоркъуулу сауут аны сыртында шкогуду. Ол аны къолуна алгъанын эслегенлей, терек, таш джанына къысылыб, джашыныргъа керексиз. Аны биргесине баргъан итле аны къулларыдыла. Къауумларын сатыб, эркинликлерин сатыб, хуппеги, сюек ючюн адамны джанына кёчгендиле. Биз, бёрюле, ёзденлебиз, ач-токъ болсакъ да, кишиге бойсунмай, эркин джашайбыз. Итле къулладыла, ала биз бойсуннган Тейрини къоюб, адамлагъа бойсуннгандыла. Ала сый, намыс айтханны тюл, къарынлары, нафыслары айтханны этедиле. Ангылаб къалыгъыз – сатлыкъдан джийиргеншли зат джокъду. Бизни джуртубузну да, кийик ашыбызны да бизден сыйырыб кюрешген душман – адамды. Бизни къырдырыргъа болушханла уа – итлелле, амантишлелле. Ала сау болуб, бизге тынгы-тынчлыкъ джокъду. Ала бизни марайла, биз а – джаныбызны, джуртубузну къоруулайбыз. Тейри бизни джаныбыздады. Ала бизни тюб этиб къоялмагъанлары аны ючюндю...
Бу кёзюуде шкок атылгъан таууш чыкъды; къаяла да, илгениб, тауушну артха къайтардыла. Бир къазакъ бёрю, къан ыз къоя, къабыргъаны энгишге тёнгереб баргъаны эсленди. Бийнёгерни эки ити да чабыб джетиб, аны пара-чара этиб башладыла.
- Бёрюле бирлешмесек, бурунча джыйын болуб, Тейриге, Тёреге бойсунуб, Тамада айырыб, джашамасакъ – барыбызны да боллугъубуз алайды,- деди Джаныуар.
- Сен уучуну да, итлерин да нек кесмейсе?- деб, бёрю балачыкъланы бири аны къулагъына къадалды.
- Сиз уллу болсагъыз, биз аланы барын да къурутурукъбуз,- деб, Обур сёз къошду.
Арадан талай джыл кетди. Бир юйюрден къуралгъан джыйын джанлы бютеу бёрюлени бирикдире башлады. Толгъан Ай атлы джангыз къызларын джети къычырым узакълыкъда кючлю джыйын джанлыны башчысына эрге бериб, эртдеден келген джаулукъну тохтатдыла. Ызы бла Джаныуар бла Обур джанлыланы къой сюрюулеге чабханларын тыйдыла. Энди адамла да оноу этерле да, бизни кийиклеге уугъа джюрюгенни, бизни марагъанны да къоярла деб умут этдиле. Болмады. Бийнёгерге къошулуб, кёз ача, кийик уугъа джюрюгенле, бёрюлени ачытханла да кёб бола баргъан болмаса, тохтаргъа ушамалла. Бу халны тюрлендирлик оноу керек болгъаны гитчеге, уллугъа да ачыкъ болду. Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Сёз джылы бла эм тамада, юсю табдан толу къарт бёрюге берилди. Ол деди:
- Къумладан тенгизлеге дери, тюзледен таулагъа дери созулгъан Бёрю джурт чачакъ-чачакъ болгъанды. Бирлигибиз кетгенли, итле да бизден онглу болгъанла. Тюзлерибизни итле кючлегенле. Энди таулада да бизге джашау къалмагъанды. Ичибизден чыкъгъан сатлыкъланы – итлени къырмай, болум тюрленник тюлдю. Бизни бирикдириб, бюгюн былайгъа джыйгъан – Джаныуар бла Обурла, аланы юйюрлериди. Уллу Бёрю Тёреге ала тамада болсунла, аланы джашлары уа джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа башчы болсунла. Ол заманда бирлик да болур, нарт заманла да артха къайытырла.
Бир къауумла ол айтханны къабыл этдиле, бир къауумла разы болмалла. Джети ёзенден ючюсю Джаныуаргъа бойсунургъа излемелле. Джаныуар сёз алды:
- Мен адамла бла, итле бла уллу къазауатны башлардан алгъа, арабызда бирлик болурун излейме. Къазауатны, урушну кёзюуюнде джыйынлагъа башчылыкъ мен бек ышаннганла этерге керекдиле. Алай болмаса, тамадалыкъ борчну мен бойнума алаллыкъ тюлме. Аскер бир башчыгъа бойсунургъа керекди. Джыйынлагъа ол айтханла башчы болургъа керекле. Аскер мизам, къазауат джорукъ аны излейди. Рахат заманда чёб атарсыз да, тамадаланы кесигиз сайларсыз.
Юч кюнню баргъан тарт-создан сора, бир оноугъа келиб, Уллу Бёрю Тёреге тамадагъа Джаныуар, джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа да башчыла болуб аны джашлары айырылдыла. Эм аргъы сегизинчи ёзеннге тамадалай Джаныуарны кюеую, Толгъан Айны эри къалды. Бюгюнден ары Джаныуарны аты Башчы Бёрю не да Эмбаш, къалгъанланыкъы да – Биринчи Ёзенбаш, Экинчи Ёзенбаш...Сегизинчи Ёзенбаш-Кюеу болдула. Аскердегиле да онбаш, джюзбаш, мингбаш деб айырылдыла. Обургъа да Уллу Ана Бёрю ат аталды.      
Адамла бла итлеге къаршчы Уллу къазауатха хазырланыу башланды. «Заманны ашыра турмай, эллеге чабыуул этейик» деген дженгиллени Эмбаш рахат сёлешиб тыйды:
- Алгъа урушха юренирге керекди. Эллеге чабардан алгъа, уугъа чыкъгъан адамла бла, итле бла сермешиб, сынам алайыкъ. Хар джыйын джашагъан ёзенинде тамбладан башлаб, уучула бла, уучу итле бла сермешиб башласынла. Мадарыгъыз болса, итлени джесирге алыргъа кюрешигиз, аланы оноуларын джыйын джанлыны аллында Тёре этер.
Эмбаш къуугъунчуланы, къодучуланы, къараучуланы, байламчыланы борчларын ангылатды. Ёзенбашланы джыйыб, таша кенгеш-оноу бардырды.
Кече кетди. Танг атды. Джангы кюн башланды.
Биринчи Ёзенбаш бла джыйыны чырпыла ичинде джашыныб, къабыргъаны ёрге илиниб келген джангыз уучу бла эки итге сымарлаб къарайдыла. Джашыннганлыкъгъа уа, ит джыйы кючлюдю – итле аланы сезиб, тынгысыз болдула. Уучу сагъайды, шкогун къолуна алыб, хазырланды. Ёзенбаш бёрюлеге «тебмегиз» деб, буйрукъ берди. Сора уучу мылтыгъын сыртына кёнделен джарашдыргъанын эслеб, «чабыуулгъа хазырланыгъыз» деди бёрюлеге. Джел энди ол джанындан ургъаны себебли, итле бёрю ийисни аджашдырыб, бираз шош болдула. Уучу, талачыкъгъа джетиб, бираз солур акъыл алды. Алай а, бу кёзюуде джигитлигин кёргюзтюрге излеген бир джаш бёрю, буйрукъну сакъларгъа чыдамы джетмей, баш энгишге мыллыгын атды. Итле хахай этер этмез, уучу мараб да къыйналмай, шкокну сампалын басды. Окъ тийген зауаллы бёрю, башы тюбюне бола, тёнгереб барыб, аланы алларына тюшдю. Ахыр кючюн джыйыб, аякъ юсюне сирелгенлей, юреннген итлени бири аны ёшюню бла уруб джыкъды, экинчиси да къабыб, богъурдагъын юзюб алды. Джыйын джанлыны кёз туурасында аланы бирлери алай союлгъаны бёрюлеге ауур тийди, Ёзенбаш ачыуланды: «буйрукъсуз, хар ким кеси аллына алай этиб тебресе, сора аны ахыры иги бла бошалмайды. Бери тынгылагъыз. Сиз, экигиз, бурунларыгъызны итлеге кёргюзтюб, ызыгъызгъа къачыгъыз. Аланы уучудан айырыб, кесерге керекди».  Эки бёрю итлеге кеслерин кёргюзтюб, уучу шкогундан атхынчы, кёкенлеге ташайдыла. Алай а, бёрю хыйлалагъа уста итле, иелеринден буйрукъ болмай, аланы ызларындан чабмадыла. Кече къарангы болса, итледен, уучудан да къыйналмай бошаргъа боллукъ эди, алай а кече къарангыда уучула да уучу къошда къалыучанла. Эм ахырында барыны да тёзюмлери бошала башлады: «Бирибизни да сойдуруб, кюн узуну былай сойланыбмы турлукъбуз?».  Уучу ызына кете башлагъанын кёргенлеринде уа, «ийиб къояргъа башладыкъ» деб, артыкъ да къозгъалдыла. Ёзенбаш, кеслерине бир палах этелле деб къоркъгъандан, буйрукъ берди: «бир-бирингден не къадар кенгирек туруб, бирден чабаргъа». Белги бергенлей, бары баш энгишге къуюлдула. Уучу быланы чабарларын сакълаб тургъанча, терк-терк атыб, талайын къаблады. Сора гузаба этиб, таланы арасында ёсген мазаллы нарат терекни тюб бутагъындан секириб тутуб, кесин ёрге джыйды. Андан да ёргерек илиниб, бир башха бутакъгъа, атхача олтурду. Сора эрлай атыб, бёрюлени къаргъышлыкъ эте башлады. Алай а ала, эки итни да къатышдырыб, талачыкъдан аудула. Бир итни бёрюле къараб къарагъынчы чачдыла, экинчини уа джаны сау, джесир этиб, джан-джанындан къаба, сюйреб кетдиле. Бир къауум бёрю да уучуну къуршоугъа алыб, ташла артындан кёрюне да джашына, кюн батхынчы турдула. Къарангы кючлегенлей а, терекни тёгереги бёрю улуудан толду. Джылтырагъан кёзлени мараб, талай кере да атды уучу. Артда окъларын аяб, атханны къойду. Ол заманда бёрюле бютюн да къутурдула. Терекге илинир умут этиб, чынгаб-чынгаб кёрдюле, тамырларын юзер дыгалас да этдиле, алай а ташланы къазалмалла. Аманны кеминде танг атдырды уучу. Биягъы бёрюле кёк джарый тебрегенлей, окъ тиймезча ташла артына букъдула. Бийнёгерге терек башында экинчи кюн башланды. Кече узуну кёз къысмай чыкъгъаны татый тебрегенин эслеб, дагъыда бир бутакъны ёрге илиниб, ууакъ бутакъланы сындырыб, уллуракълагъа кёнделен тёшеб, кесине орун джарашдырды. Артмагъын, шкогун да тюшмезча джыджым бла белбаууна байлаб, кесин Аллахха аманат этиб, джукъугъа сингди. Кёзлери къысылгъанлай а, тюш-тюн болгъаны да айырылмай, бир тюрлю кёрюнюуле башландыла. 

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕ

...Къазакъ бёрю къачыб, Бийнёгер сюрюб, джети джол айырылгъаннга джетдиле. Джанлы былайда ёрге, чегетге къачар орнуна, энгишге сылджыраб, Джангыз Терекни тюбюне кирди. Тейри Терекни ышыгъына къысылгъанны, не ауур аманлыкъчы эсе да, ол алайдан кеси чыкъгъынчы не къыстаргъа, не ёлтюрюрге болмай эди – ол дуния джаратылгъанлы келген джорукъ эди. Ол джорукъну бузгъаннга – эм уллу аманлыкъ этгеннге санаб, Тёре ёлюм буюра эди. Адамла къой, аны джаныуарла да биле эдиле. Аллай къонагъы болгъан Джангыз Терекге 50 нарт атламдан (нарт атлам – 2 метрди) джууукъ кирирге да болмай эди.
Бийнёгер мадарсыз болуб, ингир къарангыгъа дери сакълады. Кёз байланнганында уа, Къазакъ бёрю къарангыгъа ташайгъан эди...
Дуния кёзюудю. Энди къазакъ бёрюню халына Бийнёгер кеси тюшгенди. Джыйын джанлы аны къуршоугъа алыб турады.
Таш тауушладан илгениб уянды Бийнёгер. Бёрюле аякълары бла тебериб, тёнгеретиб, терек тюбюнде таш тёбе эте тура эдиле. Бир-бирлери андан чынгаб, терек бутакълагъа илинирге да кюреше эдиле. Бийнёгер сейирсинди. «Да былада да акъыл бар кёреме». Бийнёгер къолун да силкиб, къычырды. Бёрюле аны къулакъгъа алмай, таш къалауну ёсдюрюб кюрешедиле. Болмазлыгъын билгенинде, шкогун терк къолуна алыб, атды. Джанлыла кау-куу болдула, бирлери таш къалаудан тёнгереб, узунуна созулду. Не сейир эсе да, чауулда джашыннган бёрюлени бир-бири бла тауушсуз ушакъларын эшитиб, ангылаб тебреди Бийнёгер.
- Аны огъу тауусулады. Бир кереден сора атмагъаны аны ючюндю. Чабыуул этиб, аны окъларын тауусдурургъа керекди.
- Да бир огъу къалгъан эсе да, бирибизден бошарыкъды.
- Къазауат ёлюмсюз болмайды.
- Андан эсе, бираз сакълармек?
- Сакълармек? Аны излей, адамлары джетсинлеми дейсе? Огъай, сакълагъандан хайыр джокъду.
- Да ёлюрге излей эсенг, бар да уучуну мыйыгъындан тут.
- Тутмазчамы кёресе? Тутхан къой, мыйыкъларын джулкъуб алайым.
Чёрчек бёрю, чабыб келиб, таш къалаугъа миниб, андан да секириб, терек бутакъгъа илинди. Ол бутакъдан да уучу таба секиргенлей, Бийнёгер хазырлаб тургъан таягъы бла, керилиб хамхотуна урду. Бёрю хырылдаб, терек тюбюне тюшдю. Аны сау къалгъанын кёрген джыйын джанлы, батыр болуб, биягъы терекни къуршаладыла.
Бийнёгерни шкогунда эки огъу къалгъан эди. Аланы аяб, кесин таякъ бла къоруулар акъыл алды. Уучу балтачыгъын чыгъарыб, терекни алашада бутакъларын томура башлады. Алашада эки бутакъны кессе, бёрюле терекге ёрлеяллыкъ тюл эдиле. Бийнёгерни не этерге излегенин ангылагъан бёрюле, кеслери къалагъан таш тёбеден ёрге-ёрге секириб, уучугъа бутакъланы кесерге онг бермей тохталла. Артыкъсыз да бирлери къутсуз эди – Бийнегерни дженг учун къабыб, джыртыб алды. «Сен а, керт да дегеннге... ёлюрге къутургъан болурса» дей, уучу шкогун сермеб алыб, аны мангылайын мараб, атды. Къутсуз бёрю, ары бла бери аунай келиб, джан берди. Алай а, шкокга юреннген бёрюле бу джол къачмадыла. Тишлерин чыкъырдатыб, терекни тюбюнден ёрге-ёрге къараб тохталла. Бийнёгер, алашада эки бутакъны кесиб, кесине таякъла этди. Энди бёрюледен анга къоркъуу джокъ эди. Джангыз, азыгъы, суусабы азды. Алай болса да, терекде тебси къуруб, къакъ этин чыгъарыб, «бисмилля» эте башлады. Джанлыла да, эт ийисни джыйлаб, терек тюбюнде ары-бери тепчилдеб, тынгысыз болдула. Бёрюле да ач эдиле, алай а аланы  ауушунургъа эркинликлери, мадарлары да бар эди. Бийнегер эди терекден тюшерге амалы болмагъан.
Алай эте арадан юч кюн озду. Артмагъында азыгъы, суулугъунда сууу тауусулгъан Бийнёгер, бираз тынгысыз бола башлады. Бир 7-10 кюнден алгъа элден аны излеб джайылмазлыкъларын биледи. Ол уугъа бир чыкъса, аллай бир заманны айланнганлары болгъанды. Джангыз, уучуладан бири былай бери джангылса... Кёкге да къарайды Бийнёгер: «джангур джауса, сусабын кесер эди, суулугъун да толтурур эди. Ай медет, джауаргъа ушамайды». Дагъыда эки кюн ётдю. Бёрюлени барын таныб бошагъанды Бийнёгер. Тиллерин да ангылайды. Башына бир акъыл келди. «Энди мындан къарыусуз болгъунчу, аркъан атыб, бир бёрюню тартыб бери чыгъаралсам, амалсыз болсам аны да ашар эдим». Суусабын бир кесек кесер ючюн, терекни чапрагъын чайнайды, бутакъларын кемиреди.
Артмакъдан аркъанны чыгъарыб, атаргъа хазырлана тургъанлай, бир джугъутурну да сюйреб, къая артындан бир бёрю чыкъды. Бир да ажымсыз, ол къарнашларына азыкъ алыб келе эди. Была да аллына чабыб, кийикни джан-джанындан джырта, ол да тохтамай, келтириб джугъутурну терек тюбюне быргъады. Бийнёгер аркъанын атыб, тынч огъуна джугъутурну мюйюзлерине тюшюрдю. Терк тартыб, джерден айырды, алай а бёрюле къадалыб, мыллыкны терекге чыгъарыргъа къоймадыла. Силкиндириб, силкиндириб энгишге тарталла. Бийнёгер ахыр огъун бёрюлени бир-экисине да тиерча атды. Джанлыланы илгеннгенлери бла хайырланыб, бютеу кючюн салыб, тартыб джугъутурну кеси тургъан бутакъгъа чыгъарды. Терек тюбюнде джыйын джанлы къутуруб къалгъанча кёрюндю. Бийнёгер а кийикни джанлы къабхан джерлерин кесиб-кесиб, энгишге атады. Таза этин сылыб, артмагъында туздан джагъыб, кеберча тагъады. Кесин тыялмай, бёрю тиши джетмеген джеринден, бираз ашагъан да этди. Къалгъанын, джараусузгъа санагъанын, ызына, бёрюлеге атды.
Энди тузланнган эт, къурт болмай, къакъ болуб къалса, Бийнёгер кёб заманны чыдарыкъды.


КЪАРТ БЁРЮНЮ СЁЗЮ

Талай бёрю Бийнёгерни бир итин сюйреб келиб, Уллу Тёрени аллына атдыла. Хар ёзенден да келтирдиле аллай амантиш джесирлени. Сегиз амантиш итге соруу, оноу этерге ёзенбашла бары келдиле. Сёз эм къарт бёрюге берилди:
- Сиз да, биз да бир атадан-анадан джаратылгъанбыз. Кюч бла адам бизни хорларындан тюнгюлгенинде, хыйла бла, кёзбау бла, тынч джашау бла бизни терилтирге излегенди. Андан бери кёб заман болады, алай а ата-бабадан келген хапарны эшитгенимча айтайым:
Бизни, бёрюлени, Тейри джаратханды. Биз джангыз анга бойсунабыз. Ол айтханча джашай келгенбиз. Тейрибиз буюруб, бизге амалсыз борч этген, талай джорукъ барды. Ала:
1. Тейриден башха тейри джокъду – джангыз анга бойсунургъа; 2. Бир-бирибизге билек-дагъан болургъа, къыйынлыкъда-зауукълукъда да бир-бирибизни тутаргъа; 3. Кереклибизден тышында кийик ачытмазгъа; 4. Тейри берген джуртубузну эмда бёрюлюгюбюзню къаты сакъларгъа; 5. Эркин джашауну дунияда бир затха ауушдурмазгъа.
Кёб ёмюрню ма бу джорукъла бла джашай, «Джанлы Ёмюр» деб, айтдырта, къалгъанладан баш бола келгенек. Алай а, бир кёзюуде, бирлигибиз чачылыб, къауум-къауум болуб, бир-бирибизге чабыб, къауумланы ичинде да джыйынлагъа юлешиниб, бир-бирибиз бла джарашмай, къарыусуз бола тебредик. Аны бла къалмай, кийиклени мардадан тышында кесе, къурута башладыкъ. Эм ахырында уа, бир-бирибизни хорлар ючюн, душманларыбызгъа барыб, болушлукъ тилерге да уялмадыкъ. Бир къауумубуз, алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге, кеси аллына келген ашха алданыб, адамлагъа къул-къарауаш болду. Ит деб аталды ол къауумну атына. Ит «мени Тейрим – адамды» деди. Ма алай джаратылгъанла амантиш итле. Адамла уа сизни къул этиб турур ючюн, итле – башха, бёрюле – башха деб, алдауукъланы айтыб, башыгызны сер этиб турадыла. Кертиди, сизни динигиз да, тилигиз да, халигиз да тюрленнгенди. Алай а, сизде гюнах джокъду, сиз бизни терсейген къарнашларыбызны туудукъларысыз. Сиз тюзюн билгенден сора, бизге къошулуб, джангыдан бёрю болуб кетерсиз,- деб, умут этеме.
Бёрюле, итле да сейирсиниб тынгыладыла къартны сёзюне.
Итледен бири айтды: «Биз элге къайытыб, бираз сагъыш этерге керекбиз».
Тёре экиге бёлюндю. Бирле итлени бошларгъа разы болдула, башхала «уучула бла къайытыб, къайгъы келтирирле, андан эсе кесейик да къояйыкъ» дедиле. Итле бир аууздан, уучула бла бёрюлеге къаршчы уугъа чыкъмазгъа сёз бердиле. Алагъа уллу ышаныу болмаса да, башларына бош этдиле. Тёрени башчысы Эмбаш – алгъыннгы Джаныуар – талай сёз айтмай къоялмады:
- Мен итлени, адамланы да сынагъанма. Ала да тюрлю-тюрлюдюле: халалы-харамы, огъурлусу-огъурсузу да бар. Обур бла мен алада джесир-тутмакъ болуб тургъан сагъатыбызда, бизни ит этерге кёб кюрешгенелле. Эталмалла. Биз да итлени бёрю этерге бош кюреше болурбузму? Ариу бир къаууму бизге къошулса да, къаныбызны къарыусуз этгенден ары, не хайырлары тиер? Алай болса да, гюнах бизде къалмасын. Алагъа сайлау беребиз. Уучуланы алыб келселе уа, бирине да кечим болллукъ тюлдю. Сакъ болугъуз, элге джууукъда къарауулланы санын эки къат кёб этигиз. Джукъ эслегенлей, къуугъунчуладан хапар билдирирсиз.

ЭЛДЕ

Сегиз ит да, Уллу Бёрю Тёреден айырылгъанлай, мыллыкларын элге атдыла. Ала хапар берир-бермез Элни джамагъаты джыйылды. Бийнёгерни ити джарашдырыб хапар айтды. Къалгъан парийле да сынагъан къыйынлыкъларын тиздиле. Уучула: «Сёлеше турургъа заман джокъду. Бийнёгерни къутхарыргъа керекди; бёрюлени уа – не джыйын джанлы, не къазакъ бёрю къоймай – артларын этерге керекди » деб, хахай-тууай эте башладыла. Биягъы къарт Джюсюб, бёрюлени джакъларгъа кюрешди:
- Терслик кесибиздеди. Биз бёрюлеге джашау къоймагъанбыз. Бийнёгерчала аланы кийиксиз къойсала, ала не ашаб джашасынла? Амалсыздан ала да стауатлагъа киредиле. Уучулукъ алгъынча керек тюлдю, халкъны кёбюсю ансыз да кесин асрайды. Джерге урун, мал тут, кийиклени уа бёрюлеге къой. Биз барыбыз да Тейрини балаларыбыз. Мени сартын, Уллу Бёрю Тёреге келечиле ийиб, келишиу этерге тыйыншлыды. Биз аланы кийиклерине тиймейбиз, ала да бизни малларыбызгъа чабмайла
- Тейри, акъсакъал, кёлюнг къалмасын, ёзге бёрюле бла келиширге тюл, аланы къырыргъа керекди. Дуния бизникиди. Бёрюле да итлеча бизге къул болсунла, болмай эселе уа биз аланы къурутурукъбуз. Кийигине, бёрюсюне да бизбиз оноу этген.
- Джаш, сен эслеб сёлеш. «Къул-мул» деб, парийлени джанларына тийме. Ала бизни ючюн джанларын берген шохларыбызла. Джюсюбню айтханына къулакъ салмасакъ, артда сокъураныргъа да болурбуз.
Джамагъат бу халда кёб сёлешди, ахыры Эл Тёре оноу этди:
1.Терк огъуна уучу-мараучу къауум Бийнёгерни къутхарыргъа атлансын.
2.Бёрюле сау-эсен ийген итледен талайын (кеслери разы болгъанланы) Эмбаш Бёрюге келечи къауумча иерге; Эл Тёре Уллу Бёрю Тёре бла келишиу этерге излегенин билдирсинле.
3.Бийнёгерни къутхарыргъа баргъан къауумгъа чырмау болмасынла, ол джыйын джанлы бла элни арасын иги этерге джарар, Келишиу андан башланныкъды дерге да боллукъду.
Тёре оноу этгенден сора, ол терк тынаргъа керекди. Алайды джорукъ. Уучу къауумну башчылыгъы бла 50 джаш джерленнген шкоклары, хазырлары, парийлери бла бла таугъа атландыла. Бийнёгерни ити да биргелерине. Юч ит да тохтаусуз чабханлай, Эл Тёрени оноуун Бёрю Тёреге билдирирге ашыкъдыла.

ДЖОЛДА

Юч келечи итни бёрю къарауулла тохтатыб, Эмбашха алыб бардыла. Алагъа тынглаб, ол терен сагъышха кирди. «Келишиу ол барыбызгъа да амалсыз керекли затды. Алай а, джылла бла бизни джаныбызны, ауузубуздан къабыныбызны алыб кюрешген мурдар Бийнёгерни башына бош этигиз десем, бёрюле бары да къаршчы турмазламы?  Башха джанындан, сауутлары-сабалары джарашхан 50 адамны эмда 50 итни Бийнёгерге иймей тыялырбызмы? Ала, ариулукъ бла болса ариулукъ бла, алай болмаса кюч бла къутхарлыкъбыз Бийнёгерни деб келелле. Хорлам кимни джанында болур – белгисизди. Кёб бёрю ачыргъа боллукъду...»
Обур да кёлюне келгенни айтды: «Бийнёгер от тёбеси болсун. Бизге Келишиу керекди, тынч-рахат джашау. Бийнёгерни бермей да тыялмазбыз. Шкокну не болгъанын, адамны хыйлагъа усталыгъын да билебиз. Уллу Тёрени джый да, болумну ангылат».
- Да Тёре да бизни адамладан къуралыбды. Тёре огъай демез, къалгъан бёрюле тюз ангыларламы ансы?
- Быллай кюн бютеу джууаблылыкъны да бойнунга алыб, тюз оноу этиб, бёрюлени уллу хатадан сакъларгъа керексе. Адамла алдаб, Келишиу этмей къойсала, гюнах алада къалыр. Ол заманда боллукъ къазауат ючюн да джууаблы ала болурла.
Была былай сёлеше тургъанлай, хырылдаб, биринчи Ёзенбашны чабчысы джетди. «Уучула кёрген бёрюлерин къырыб баралла. Биринчи Ёзенбаш «не этебиз, дженгил джууаб алыб къайыт» деб, джибергенди мени.
- Ызынга терк къайыт да, айт: кеслерин къырдырмасынла. Уучулагъа къатылмагъыз. Ёзенбаш орнуна орунбасарын къойсун да бери джетсин.
Эмбаш чабчыларын къалгъан ёзенлеге ашырды: «Ёзенбашла бары Уллу Тёрени джыйылыууна терк джетсинле».
Эмбаш юч келечи итни ызларына ашырды. Эл Тёреге бизни джууабыбызны айтыгъыз: «Биз Келишиуге хазырбыз. Алай а сизни уучуларыгъыз, Эл Тёрени оноууна сыйына болмазла, уруш ачыб, бизни къырыб тебрегенле. Къылыч бла келгенлеге, биз да азауларыбызны кёргюзтмей мадар джокъду. Ала бизге башха джол къоймайла».
Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Къысха оноу этилиб, хар бир  Ёзенбаш борчун ангылаб, джыйынларына кетдиле.

КЮН БЛА КЕЧЕ

Уучу джыйын, ойнай-къутура, орайда тарта, аз да бёрю къымылдагъан кёргенлей шкокдан ата, таулагъа ёрлеб барады.
- Къайдалла бу бёрюле? Бизни къаралдыбызны кёргенлей къачыб-къачыб думп болдула. Тёре да была бла Келишиу этерге керекди деб, бедишлик болуб. Мен ангылагъаннга кёре, 50 адам созулуб, Бийнёгерге баргъандан  магъана джокъду. Оноулан барайыкъ да, аны алайыкъ да келейик, къалгъанла былай турсунла. Бу таб талачыкъда бюгече бирге къалайыкъ. Тамбла уа, мен бир тогъуз-он адам бла барыб, Бийнёгер зауаллыны сау-эсе бери джыярма, сиз былайда тишлик-мишлик этерге келликбиз,- деб, гёджебсинеди Алауган.
Джыйын тамада аны айтханына «хо», «огъай» да демеди. Тамбла кёрюрбюз деб къойду. Къарангы кючлеб къойгъунчу, бары да тынчайыр джерлерин джарашдырыб кюрешелле.
Кече арасында ит чабхан уятды аланы. Бёрюле тауушсуз къысылыб, къарангы бла хайырлана, уучулагъа мыллык атдыла. Ит чабхан, хырылдагъан, адам къычырыкъ, окъ таууш – бары къатышды. Бираздан биринчи Ёзенбашны джыйыны артха къачды, итле да аланы сюрюб, дуппурдан ташайдыла. Алайда парийлени башха джыйын джанлыла къуршоугъа алыб, хазна къалмай барын кесдиле. Сегиз ёзенни джыйын джанлылары бир-бирин ауушдура, тангнга дери уучу джыйынны пара-чара этдиле. Танг джарыгъанлай, бёрюле думп болдула. Талачыкъда адам ёлюкле, ит, бёрю мыллыкла аралашыб, къатышыб джата эдиле.
Талай бёрю ызларына къайытыб, талачыкъда болумну тинтиб, джыйынларына джортдула. Сора, къарауулладан къалгъан джанлыла бары келиб, урушда ёлген бёрюлени барын сюйреб, ол бир къулакъда бир джер джарылгъаннга бирем-бирем ийдиле. Хар бирин улуу бла ашыралла. Джюз кере улуду сегиз ёзенни бёрю аскери. Аллай бир джанлы къырылгъан эди – бир къаууму окъ тийиб, кёбюсю уа басхан парийлени азауларындан. Алай а, элли уучу бла элли парий дырын болуб джатханлары бёрюлени бушууларын азыракъ этген къууанч эди. Эмбаш уучуланы шкокларын джыйдырды, сампалларындан бассагъыз былай боллукъду деб, бир шкокну быргъысын кёкге айландырыб, сампалындан басды. Бёрюле илгендиле. Эмбаш, юретген да этиб, джерлениб тургъан шкокланы ёзенбашлагъа чачды, ала да орунбасарларына эмда къарауулагъа юлешириклерин айтдыла. Бёрюле ёзенлерине кетдиле, джангыз Уллу Бёрю Тёре  джыйыны бла Бийнёгерге соруу-сууал этерге атланды.

СОРУУ-СУУАЛ

Бийнёгер Джангыз Терекде тургъанлы иги кесек заман болса да, хатасы джокъду. Къакъ эти барды, суулугъунда джангур сууу да барды. Къаны уюб къалмаз ючюн, бир бутакъдан башхасына илиниб, маймулча ары-бери къымылдагъанлай турады. Терк-терк Терек башына  чыгъыб, тёбеннге къараучанды: биледи, эртде-кеч болса да, аны табарыкъларын, къутхарлыкъларын. Бу джол да баш бутакъгъа илиниб, къолун да кёзлерине къаранчха этиб, кёзлерин чыракъ ийди: кёзюне кёрюнмей эсе, бир къаралдыланы эследи. Энгишге тюшюб, кёзюлдреуюгюн алыб, ызына ёрледи: келгенле адамла тюлелле – джортуб келген джыйын джанлы. Терек къатында аны сакълаб тургъан джанлыла тынгысыз болгъандан огъуна ангылады: джыйын джанлы бошуна келмегенин. Бийнёгер бёрюлени таша тиллерин ангылаб башлагъанлы, аладан хапарлы эди.
Талай бёрю алгъа джетиб, былайдагъы бёрюле бла саламлашыб, болумну тинтиб, ызларына чабдыла. Талай такъыйкъадан Эмбаш джыйыны бла джетди. Бийнёгер былай къарагъанлай огъуна, Джаныуарны таныды. Аны тёгерегинде бёрюлени ауузларында шкокланы кёрюб, бети тюрленди. Эмбаш Тёречилеге айланыб, «башлагъыз» деди. Терслеучю:
- Бийнёгер, сен къолунга шкок алгъанлы, не кийик, не джанлы къоймай къыраса. Биз сени мурдаргъа санаб, анга кёре азаб саллыкъбыз. Бармыды кесинги джакълар сёзюнг? Ёкюл керек эсе, берирге боллукъбуз.
- Огъай, кеси кесими джакъларчама. Сиз меннге мурдар дерге кюрешесиз, мурдар а сизсиз. Кийикле бла къалмай, мал стауатларыбызгъа да чабасыз. Мен малларыбызны сизден сакълар ючюн, алгъанма къолума сауут.
- Алдайса, ётюрюк сёлешесе. Тёрени аллында кертисин айтыргъа керексе. Бёрюлени аууз къабынсыз – кийиксиз – этсенг, ала да стауатлагъа кирмей не этерикле? Алайсыз, къарынларын, юйдегилерин да къалай асрарыкъла?
- Аха, меннге уа керек тюлмюдю юйдегими асраргъа? Аны ючюн джюрюйме мен да уугъа. Сизге да, меннге да ашаргъа-джашаргъа керекди.
- Сен къалгъан адамлача, сабан бла, мал бла нек кечинмейсе? Халкъны кёбюча нек джашамайса? Бизни, бёрюлени, кийик тутхандан башха джашар амалыбыз джокъду. Билесе, Тейри бизни сабан сюрюрча, чалкъы чалырча, юй ишлерча джаратмагъанды. Бизни джашатхан аякъларыбыз бла тишлерибизле. Сен а мадарсыз болуб тюл, аманнга юреннгенден, кёз ачар ючюн къыраса бизни. Биз мадарсыздан тутабыз, кесебиз кийиклени, сен а мурдарлыкъдан джюрюйсе уугъа, къыраса барыбызны да. Кийик кырдык отламай, ашамай джашаялмагъанча, биз да эт ашамай джашаялмайбыз. Джаратхан бизни алай джаратханды. Сени ишинг башхады.
- Тюзсюз, мен мал бла, сабан бла джашаргъа боллукъма. Алай а мен уучулукъ бла джашаргъа сюеме. Сиз меннге оноу нек этесиз? Мен да боллукъма сизге айтыргъа: ит болугъуз да, адамгъа къуллукъ этигиз – ол заманда сизни киши къырмаз.
- Биз, бёрюле, джангыз Тейрибизге бойсунабыз. Сизге къул боллугъубуз джокъду. Кийиклени да, бизни да рахат къойсагъыз къоясыз, алай болмаса, биз да сизни кесигизге, малыгъызгъа да къоркъуу салгъанлай турлукъбуз.
-  Адамла сизни башдан аякъ къурутурукъла.
- Бирси кече уруш болгъанды.Бизни къурутабыз дегенлени къурутханбыз. Бу шкокла да анга шагъатдыла.
Бийнёгер, не айтыргъа, не сагъыш этерге билмей, хайран болду. Бёрюлени бири шкогун Бийнёгер таба айландырыб, сампалындан басды – окъ уучуну тюз башы бла ётдю. Тёре бёрюню шкогун сыйырыб, кесине да хыны-хуну этди.
Бираздан Тёре оноуун баям этди. «Бийнёгерни мурдар болгъаны кимге да ачыкъды. Эмбашны, Уллу Ана Бёрю Обурну юйюрлерин къырыб, кеслерин да – ёксюз балаланы – итлеге къошуб ёсдюрюб, ит этерге умут этгенди. Эталмагъанында, ёлтюрюрге кюрешгенди. Ары дери да, андан сора да, джюзле бла джанлыланы ёлтюргенди. Бюгюн да тюшюнюрге унамайды. Тёре мурдар уучугъа ёлюм буюрады. Алай а Эмбашны оюмуна тынгылаб, Тёре Бийнёгерни башына бош этерге оноу чыгъарады. Эли, Эл Тёреси этсин анга оноу, салсын анга азаб. Келишиуде Бийнёгерни бошлагъыз дей эди Эл Тёре – бошлайбыз. Джолда бёрюледен хата джетмез ючюн, сакълауулла бериб, бирси кече уучула къырылгъан таланы юсю бла Элине дери ашырсынла. Бютеу къан тёгюлгенни гюнахы мурдар уучуланы кеслериндеди. Келишиу этерге излеселе, келечилерин иер Эл Тёре».
Уллу Бёрю Тёре Бийнёгерни башына бош этди. Ол Терекден тюшюб, бёрюлени арасында Уучула Къырылгъан Талагъа да къарай, эли таба барады. Тёбенде ёзенни ёрге келген къуугъун аскер кёрюндю. Ала да эследиле Бийнёгерни, тёгерегинде бёрюлени да. Джанлыла Бийнёгерни кесин къоюб думп болдула.
Бийнёгер, талада джатхан уучу, ит ёлюкле кёзюне кёрюне, орнундан тебалмай къалды.
Бёрю Тёреден къутулгъанлыкъгъа, Эл Тёреден къутулурму?
Уллу Халкъ Тёре мындан ары Элни джашаууна, уучулагъа, бёрюлеге да не оноу этер?
Адам улуну, бютеу табигъатны, джашауну тамбласы бармыды?
Барына да Тейри не буюргъан болур?
Не сакълайды дунияны алда?

Ставангер, 2005 джылны джазы
         
               
      























СЫНАУ ЗАМАНЛА
(романдан юзюкле)

*   *   *

«Милиция бек къоркъуулу, сауутлу аманлыкъчы джыйынны излейди. Бу аманлыкъчыладан не аз да хапары болгъан, бизге билдиририн тилейбиз. Билдиргенни аты ташада къаллыкъды, кесине да бир миллион сом берилликди. Аманлыкъчыланы къолларындан ачыгъанла айтханнга кёре джарашдырылгъан суратлагъа иги къарагъыз. Джамагъат, бу адам тюрсюнлю джаныуарла сизни арагъызда айланалла. Сакъ болугъуз, эслегенлей бизге билдиригиз».
Ахмат бу къагъытны автобусну къабыргъасындан кишиге эслетмей джыртыб алыб, джан хурджунуна салды. Алай а, джангы миннген сагъатында бир эски чамчы танышына тюбеб къалыб, аны сёзлеринден джунчугъаны эсинден кетерге унамайды.
- Ахмат, бу суратдагъыланы бири шашмай сеннге ушайды. Джандыракёз, къынгырбурун – туура да кесингсе. Барыб милициягъа айтыб, ол миллиончукъну алырмем?
- Да была салгъан суратла бла къайсы бирибизни да тутаргъа боллукъду...
- Огъай, огъай, сен баш алыргъа кюрешме. Ма адамлагъа сорайыкъ – ала айтырла тюзюн.
Ахмат чамчыны ауузун джабар ючюн: «Да, сора, экибиз да барайыкъ. «Ол аманлыкъчы менме, энди бу тилчини ачхачыгъын беригиз»,- дейим алагъа. Артда эки юлеширбиз»,-деди. Адамла кюлдюле, эски шоху да «кел, бир джукъ тартдыр» деб, башха къайгъыгъа кёчдю.

*   *   *

Ахмат автобусдан тюшгени бла, кеслерини юйге бурулмай, Умарлагъа дери барды. Арбазда кёрюннген гитче джашчыкъдан Умарны чакъыртдырды да, экиси да тенглери Расулгъа атландыла.
Расул, аланы кёргенлей, хуна ишлей тургъанын да къоюб, саламлашыб, юйге чакъырды. Ёзге тенгле, ичкери кирмей, анга хуна къаларгъа болушуб башладыла. Юйден Расулну гитче къарнашчыгъы агъач гоппан бла бир суусаб чыгъарыб, ичирди. Кёз байлана, Расулну анасы джашланы къоймай юйге киргизтиб, хычынла бла сыйлады. Бираздан ала намаз къылыргъа кеси джангыз джашагъан шохлары Исламгъа тебредиле.
Исламны «Кючюк» атлы мазаллы басхан парийи аланы таныды, алай а иеси чыкъгъынчы аланы арбазгъа джибермеди. Ислам мазаллы къабакъ эшикледен аланы ётдюрюб, къылычын салды. Юйге киргенден сора, заманны оздурмай, намаз къылыб, хапаргъа кёчдюле.
Ислам Ахматны хапарына, ол келтирген суратха да сейирсиниб, сорду:
- Бу суратлада ючюсю, Ахмат, сеннге, Таукъаннга эмда Алийге ушайдыла. Сизни кёрген, таныгъан адамны айтханы бла салыннган суратладыла ала. Арт кере сизге салыннган борчну толтургъанмы эдигиз, огъесе толтурдукъ деб, мени алдабмы къойгъанегиз?
Ахмат къаллай бир аякъ тиреди эсе да, ахырында айтмай болмады:
- Джанымы сау къоюгъуз, энди бир аманлыкъгъа къатышмам, деб тилерге къалгъанында, ёлтюралмадыкъ Суратчыны. Аны юсюне да, аны эгечи Таукъанны сюйгени болуб чыкъды. «Бютеу джууаблылыкъны бойнума алама, бюгюн былайда тамадагъыз менме» деди да, ол айтханны этиб, Алий да, мен да джашны сау къойдукъ.
- Энди ол бизни тынч къоярыкъ тюлдю. Алай этгенигизни менден нек джашырдыгъыз? Бир-бирибизден ташабыз болмаз, сени айтханынгдан чыкъмазбыз деб, Къуран бла ант этгенле сиз тюлмегиз? Быллай ишде не сюймеклик хапарды ол? Сиз антыгъызны бузгъансыз. Быллай ишде ант бузгъанлагъа Тёре не буюргъанын билесиз. Сиз кесигизни да, барыбызны да, тутхан ишибизни да къурутургъа тебрегенсиз. Алкъын кеч болмагъан эсе, оноу этейик: Суратчыны къурутмай мадар джокъду. Экинчиси, Таукъанны бери джетдиригиз. Насыб болса, ол Суратчыгъа не да аны эгечине джукъ джаншагъан болмаз. Аллай зат болса, биз тюрмеде турлугъек. Расул, сени къарнашынг милицияда ишлейди, сен андан бир тюз хапар ал. Бюгюн огъуна. Хапарлы болгъанлай, кече арасы болса да, бери джет. Ахмат, сен мени бла тур. Умар, къалгъанланы таб да, Таукъанны да алыб, бери терк джетигиз.
Джашланы аллай джумушла бла ашырыб, Ислам бла Ахмат кеслери къалдыла. Хазыр ашарыкъла – гардощ, бышлакъ, эт, айран – тепсиде эдиле. Ауузландыла. Ахмат амалсыздан нелени эсе да сёлешеди, алай а, Ислам кеси сагъышына кетиб, анга тынгыламайды. Аны сезгенинде, Ахмат да бир китабны къолуна алыб, окъуй башлады, ёзге башына джукъ кирмезин ангылаб, олтургъан джеринде къалкъыр умут этиб, кёзлерин къысды. Ислам а, хар нени аллындан башлаб башында тёгерек бурады.



*   *   *

- Не, дуния къатышхан сагъатда юйге кириб, башынгы сакълабмы турлукъса? Сеничаланы тынгылагъанларын кёрюб, аманла аны ючюн къанатланыб айланалла. Джый бизни бир джерге, ансы калак итлеге аш болургъа башлагъанбыз,- деб, арбазгъа кирир кирмез ауазын кёлтюртюб тебреди Ахмат.
- Не болгъанды, нек къызгъанса?- деб, аны сёзюн бёлдю Ислам.
- Да болуб а не болгъанды, кетген кече биз юйде болмагъанбыз, атамы къарнашы ауушуб, Джаланджюкдеек. Бюгюн келсек – арбаз къуру. Эки ийнекни, къойланы да сюрюб кетгенле. Аны тышындан келген гудучула этмегенле. Кесибизни хайуанлалла аны этген.
- Кимге ишекли боласа? Милициягъа билдиргенмисе?
- Ислам, самаркъауму этесе? Милициядан уллу аманлыкъчы къайда? Ненча адамны ёлтюрдюле, ненча джарлыгъа тоноу этилди – кимлеге болушду милиса? Тюзлюгюнг ючюн сени ишден къыстагъан милициягъа бармы дейсе?
- Хоу, бар дейме. Болушлукъ табарса деб тюл. Бизге билдирмегенсиз деб, айтмаз ючюн ала артда. Заявление джаз да алагъа бер, копиясын а къол салдыр да кесинге ал. Ансы къагъытынгы тас этиб, биз билген-эшитген зат тюлдю деб да турурла. Кесинг «былалла» деб, бир чык тюзетсенг, араны айырырбыз, шохум. Бар, милициягъа тюбе.
Ахмат мурулдай, чамлана кетди. Ислам да, аны ашыра чыгъыб, джолну келе тургъан къарт Джюсюбню кёрдю да, амалсыз болуб, аллына атлаб, эки къолу бла къолун тутуб, саулукъ-эсенлик сорду. Къарт буруу джанында табджаннга олтурду да, сёзюн башлады:
- Эй, эгечден туугъан, мен Къарачайны кёб тюрлю халда кёргенме, бусагъатдача бузулуб бир да билмейме. Азияда, сюргюнде, ол къыйынлыкъда да бир-бирибизни тутаргъа, адебни-намысны сакъларгъа кюрешейек. Энди не болуб къалгъанын билмейме халкъгъа. Бу кърал чачылгъанлы не кир бар эсе ёрге къалкъыгъанды. Ол келе тургъан къызчыкъланы кёремисе – джаланбут, джаланбилек, джаланбаш – орус къызладан не башхалыкълары барды? Кийим да адамны бетиди. Адамны джашауу, ич дуниясы, иманы, адамлыгъы-халкълыгъы да кёрюнюб къалады кийиминден, сёзюнден, кесин джюрютгенинден. Неме,- деб, къарт дагъыда не эсе да айта тебрегенлей, «салам алейкум» деб бир джанындан ичкичи Сапар чыкъды. Акъсакъал аны къолун да тутмай, къыджырады:
- Мен ненча айтханма, ичиб къатыма келме деб. Урдурма бери ол джаханим ийисни.
- Къарт, тынгылагъаныма керт да деб, башыма миниб къаллыкъ кёреме. Мени тенгли сагъатынгда сен да менден онглу болмазенг...
- Сени тенгли сагъатымда мен Джатдайны джыйыны бла Къарачайны джаудан сакълаб айланнганма...      
- Ол таурухлагъа ийнандым да къалдым,- деб Сапар кюлюрге кюрешгени бла, тюз башына акъсакъалны гулош таягъы тийгени тенг болду. Сапар тентирей барыб, аякъ тиреди, сора ызына айланыб къартха мыллыгын атды. Алай а Ислам аны уруб тёнгеретди да, мыллыкныча сюйреб, ташаракъгъа элтиб, иги къагъын-согъун этди. «Эшек, къартха къол кёлтюрген къой, бир терс сёзюнгю эшитсем энди – джанынгдан умут юз».       
Чамланнган къарт, Ислам къайытханында да суууб къалалмай, «кёрдюнгмю ол шайтанны; ненча кере айтханма, ичиб-эсириб кёзюме тюртюлме деб. Ол къайырылыргъа кюрешгени уа...» дей, кетерге ёрге турду.
Ислам аны кёлюн басаргъа кюрешди, ёзге ичиндегин айтмай болалмады:
- Акъсакъал, терслик балтада, сабда да. Тамада къауум бары да сизнича болса, джашла ичиб орамгъа чыгъаргъа къоркъарелле. Джашланы тыйгъан къой, кеслери ичерге кюрешгенле да барла. Майна Таубий, Хасанбий.
- Эй алан, терслик кесибиздеди, биздеди. Аны къартлагъа межгитде да, ныгъышда да айтыр керекли къалмагъанма. Бу ит кърал бизни сюрюб, тутуб, къырыб, кёчюрюб игилерибизден-маджалларыбыздан бошагъанды; «аман артха къалыр» деб, энди бизле къалгъанбыз; буруннгу тийре-тукъум джашауубузну зор бла къурутханлы башланнганды хар не тюрлю къыйынлыкъ. Эл джыйымдыкъ болса, бир-бирине тынгылагъан, бир-бирин ангылагъан къыйын болады. Кърал динни харам этсе, ичкини халал этсе, болгъанны къатышдырыб ит иесин танымазча этсе – ахыры былай болады. Алай болса да, саудан ёлюб къалмай, адамны шайтаннга бериб къоймай, джан чыкъгъынчы Адам ючюн, Халкъ ючюн сермеширге керекбиз. Иманыбыз, бетибиз айтханны этерге керекбиз. Кишилик, адамлыкъ да олду. Артда къабырыбыз къычырмаз ючюн, бюгюн тынглаб къоймай, тюзюн-кертисин азанча къычырыргъа керекбиз. Кесибиз ючюн да, юйдегибиз-ахлубуз-халкъыбыз ючюн да, бютеу адам улу ючюн да джууаблыбыз биз. Мен ёлсем да, аны унутма, шохум.
Къарт кетди, алай а Ислам, джюрегин кемириб тургъан талай затха джууаб алгъанча болду. «Огъай, къартла да бардыла алкъын,- дей, арбазына кирди. Ёзге, халкъны былай бузулуб къалгъаны сейир тюлмюдю? Узакъда, джууукъда, телевизорда –  къайдан да болсун, бир хылымылы затны кёрсе, аны алыб тебреген, кесини адетин, адебин-намысын седиретиб баргъан быллай джамагъатны да ким кёргенди?»

*   *   *

Милицияда ишлеген сагъатында бир танышы келиб, «Немелени Неме тюб юйюнде порнофилмлени кёргюзтеди, джашланы къой, къызланы да кёргенме ары джюрюгенлерин. Ачха къаллай бир тюшюргенин билмейме, джаш тёлюню уа джоюб барады»,- деди. Ислам барыб джашха тюбеди, ачыгъынчы тохта деб, къыджыраб кетди. Экинчи кюн ишге баргъанлай, милицияда кёбден бери ишлеген киши Къара аны кесини кабинетине чакъырыб, ушагъын башлады:
- Алан, сеннге башхаладанмы кёб керекди? Адамла бирер тюрлю зат бла хайыр этерге кюрешелле. Кими аракъы чыгъарыб сатады, кими порнофилмле бла хайырчыкъ этеди, кими хауле юй ачыб, алай бла ачха тюшюреди. Билеме не айтырынгы. Тюздю. Ала бары да намысха келишмейле, халкъны бузгъан затлалла. Алай а ким кимге артыкълыкъ этеди? Болма ичкичи, болма хауле.
Биз да аллайланы – джорукъну бузуб джашагъанланы саууб, джашау этебиз. Сен алкъын баразагъа тюшалмай къыйналаса. Огъесе, Немелени Немеден ары-бери джукъму излейсе? Алай эсе, аны иши башхады. Джангыз, аны крышасы барды - ол менме. Керек эсе, сеннге башха джер юретейим. Нек тынгылайса?
Исламны ачыуу бурнуна джыйылса да, аны билдирмей, «алай этсенг а, разы боллукъма» деди.
- Вот это другой разговор. Мени джыгырамы рахат къой. Талай къауум барды – юй тоноучула, мал урлаучула, джасакъ джыйыучула. Былайда ишлегенле хар бирибиз бирери бла байламлыбыз. Ансы омакъ арбаланы, къат-къат юйлени халпамабызгъамы аллыгъек? Бизни насыбыбызгъа аманлыкъчыла кёбден кёб бола барадыла. Сеннге да иш да, юлюш да джетерикди.
- Да сизни уа юйюгюз къуруб турады да. Эм уллу аманлыкъчыланы ичине келиб тюшгенме да.
- Джаш, эслеб сёлеш, мен айтхан затла ётюрюкдюле. Сени ичинги билир ючюн къурашдыргъанма аланы. Ёзге къайры барыб тарыкъсанг да, сеннге ийнанныкъ джокъду. Къол къолну, къолла да бетни джууалла. Хар ай сайын башына улху узатылынады. Аны да унутма.
- Къарыуум неге джетмесе да, сени да, джыгырангы да олтуртмай къоймам,- деди Ислам
- Анангы алай этейим, эталлыгъынгы аяма,-дегенлей, Ислам пудлукъ джумдуругъу бла джаягъына уруб, сюек таууш этдирди. Эшиклени дюнгюрдетгенлерине да къарамай, тюйюб, къара кёсеу этди. Милисала киргенлеринде, Къараны сауу-шауу да белгили тюл эди. Аны ашыгъыш хастанеге къоратдыла.
Милицияны тамадасы Ислам айтханнга тынгылаб: «джылы бла, чыны бла да кесингден тамаданы ачытханса. Кеси разылыгъынг бла къагъыт джазыб ишден кете эсенг, къалгъанын мен таб этерме. Алай тюл эсе, сени чалдышха джыяргъа керек боллукъбуз. Сюд оноу этер»,- деди. «Барыгъыз да бир ит джыйынсыз да сиз» дей ичинден, Ислам алайда огъуна къагъыт джазыб, милисалыкъдан башына бош болду.
Андан бери Исламны джаулары артыкъ да аслам болдула. Хауле къызла да, ичкини ызындан болгъанла да, уру бла, тоноу бла кюрешгенле да, аланы аманлыкъларын джабыучу милисала да – бары да анга тиш билегенлей туралла. Алгъын аны бла тутушдан эришиулеге джюрюучю, энди уа Бештау джанында бир аманлыкъчы джыйыннга башчы болуб тургъан Асхат, бир кече Исламгъа салыб келди. Ислам аны юйге чакъырды, нёгерлери машинадан чыкъгъан да этмедиле.
- Ислам, сен биле болмазса, сен тюйген милиса мени къысха джууугъумду. Джаны сау къалгъанды, сакъатлыкъ да табмагъанды. Ёзге араны айырайым деб келгенме. Аны айтханын эшитгенме. Аны сёзюнден, ол ачха алыучу джерни сен кючлер умут этгенсе. Алай а, мен сени тюз адам болгъанынгы билгеним себебли, сени айтханынга да тынгларгъа излейме.
- Асхат, Аллахдан башха меннге тёре джокъду. Тюзюн билирге излей эсенг – айтайым. Бир имансыз, акъыл-балыкъ болмагъанланы порнола бла джоюб, экинчи имансыз да аны башын джабыб...Тау элде алллай харам ишлени кёрмегенча этиб турсакъ, не адамлыгъыбыз, не муслиманлыгъыбыз бизни. Сеннге айтырым – сен ётю болгъан джигит джашса. Кючюнгю джуртда сылыкълыкъны тыяр джанына, халкъыбызны сакълар джанына салсанг, иги боллукъ эди. Нёгерлеринг бла аллай бир джыйын къурасанг, джыйырманчы джыллада Джатдайны къауумуча белгили боллукъ эдигиз. О хо да, мен айтыр, юретир кереклинг джокъду.
- Ислам, мен тышындама, бир таулугъа хатам джокъду. Мен, керек кюн, Къарачай ючюн сермеширге хазырма. Сен аллай джыйын къурасанг, билдирирсе. Дагъыда айтырым: сен билген милисала сеннге дерт джетдирирге боллукъла. Кесинги эсле – къагъыб къоймасынла. Аланы аллай адетлери барды – кеслери къагъыб, аманлыкъчыла бир-бирин къакъдыла деб къойгъан. Кете барайым, хайда, сау къал.
Ислам аны ашыра чыкъды. Ол арбасына къонуб, кече къарангысына ташайды. Тюз джашла къалай терсейиб кетелле дей, арбазына кириб, къабакъ эшиклени къадауун салды, басхан парийни – Кючюкню – сынджырдан бошлады.



*   *   *

Экинчи кюн, заман кюн ортадан атлай, тиширыу таууш чыгъыб, Ислам орамгъа къарады. Зуриятны - хоншусу башсыз къатынны эгечин - кёрюб, къолун тута:
- «Келмезлигинги билсем да, кел, джууукъ бол»,- деди.
- «Огъай, бу джол, адетге-намысха келишмей эсе да, юйге кирликме. Джумуш орамда айтыб кетерча тюлдю.
Хоншунгу къызын, Земфираны таныйса да, школну алтын медалгъа бошаб, былтыр Москвада окъургъа кирген эди. Атасы болмагъанлыкъгъа, ол къыз юйдеги башхаладан артха къалмай, джюн бла кюрешиб, аналары да сатыугъа джюрюб, «хайт» деб тирилиб бараелле. Энди къан джауду да къалды...».Тиширыуну ауазы тюрленди, алай а кесин терк къолгъа алыб, сёзюн бардырды. «Мен насыбы къуругъан, сатыугъа барыб, аны фатарында тохтагъан эдим. Бир кюн мен базаргъа тебреб, ол да мени ашыра чыгъыб, орамда автобус таба бара тургъанлай, милиса машина тохтатды бизни. «Паспортларыгъызны компьютер бла тинтерикбиз, сиз чечен тиширыула эсегиз а, юй атылтыргъа келген эсегиз а», деб, тартыб машинагъа атыб, алыб кетдиле. Мен къычырыкъ-хахай этиб тебрегенлей, боюн джигиме уруб, машинадан джол джанында къырдышха быргъадыла. Дженгил эс джыйыб, машинаны арт джанында номерлерин унутуб къоярма деб, къагъыт да табмай, джанымда хамайылчыкъгъа джаздым. Ол хадауус регистрациям да болмагъаны себебли, милициягъа тюберге къоркъуб, бизни республиканы келечи юйюне такси бла барыб, анда ишлеген бир къарачайлыгъа тюбедим. Ол телефон бла мен айтхан номерли машина милицияны къайсы бёлюмюнюкю болгъанын, бусагъатда аны бла юч милиса шахардан тышында болгъанларын, таб ала кимле болгъанларына дери тюзетди. Сора ФСБ-ге телефон этиб, болумну ангылатды. Андан «рахат болугъуз. Аланы, къызны да табыб, сизге билдирирбиз» дегенлеринде, бираз кёлюмю басдым. Сакъла да сакъла, сакъла да сакъла – киши сёлешген джокъ. Джангыдан телефон ачдыкъ – сакълагъыз дедиле дагъыда. Ингир ала мен тюнгюлгенден сора, телефон этдиле: «сиз айтхан машинаны, милисаланы да табдыкъ. Къызны студентка къагъытын кёргенден сора, башына бош этгенек дейдиле. Къыз не окъугъан джеринде, не джашагъан джеринде болур. Табмасагъыз, билдиригиз. Сизни уа джол джанында тюшюргенек, сенннге хатабыз болмагъанды дейле. Алай тюл эсе – сюдге беригиз».
Бош болса, Земфира юйге келмей къаллыкъ тюл эди – телефонну киши алмайды. Сора телефон зынгырдайды да, «Келечи юймюсюз? Сизни республикаданма дейди, Земфира деб бир къыз, артыкълыкъ этилиб, бизни хастанеге тюшгенди. Кесин да тюйген этген болурла, бютеу саны кюлтюмден толуду».  Джетебиз. Джазыкъ шашаргъа джетиб. Бир ыйыкъны къатындан кетерча болмады. Юйден да келдиле, бизни джаш да Петербургда окъугъан джеринден келди. Къызгъаны бла, кишиге да тынгыламай, ол милиса бёлюмге баргъанды да, ол милисаланы бирине тюбеб къалыб, къулакъ джанына ургъанды да алгъанды. Олсагъатлай тутханла да, чалдышха атханла, хурджунунда да наркотикле табханбыз деб, джалгъан дау салгъанла. Ол милисаланы сюдге берирге – къыз заявление джазыб, сюдледе айланырча тюлдю. Алайсыз да джанына къоркъа турабыз. Анасы да, хапар джайылырын излемейди. Къыз бусагъатда Черкесскеде джууукъларындады. Ол джаш кибик да сакъат болургъа башлагъанды анда. Хы, анда къарачайлыланы тамадасыма деген джашха да тюбегенек. Бютеу Москвада джашагъан къарачайлыланы ёрге тургъузуб, ол милиса бёлюмню къуршалатама дегенди да, ол айтхан джерге экинчи кюн бир тиширыу келгенди къуру. Бек мыдах болуб, джюреги джарылыб тура эди джазыкъны. Эшда, кишиден болушлукъ табаллыкъ болмазбыз, закон-джорукъ бла аланы къалай хорлайыкъ. Сен джити джашса, бизни джашны башын бир ал. Ачха-бочха табханыбызны джыяйыкъ».
Исламны ичи къайнаса да, тышындан джукъ билдирмеди. «Земфирагъа айт: сёзюбюз сёздю. Джаныуарла дунияда джашарыкъ тюлле – аны да айт».  Ол милиса бёлюмню да, ол юч милисаны да къагъытха тюшюрдю. «Хурджун телефонунга сёлеширме не да джокъларма, тамблагъа дери бир сагъыш этейим» деб, ашырды Зуриятны.         

*   *   *

Хоншу тиширыуну - Нюрджанны, аны кёз туурасында аякъланнган юч къызын да кёзюне кёргюзтдю Ислам. Къызчыкъланы эм тамадалары Земфира, школну бошаргъа, адам кёз алмазча ариу къыз болгъан эди. Кеси да Ислам бла тебсерге бек сюе эди.
Бир кере Исламлагъа тийрени къызы-джашы джыйылыб, бурунча тойчукъ башланды. Земфира – 14 джыл болгъан къызчыкъ – абезекге Ислам бла барады. «Ислам, мен сени юйюнгю оджагъындан тюшер акъыл алыб турама, сен анга къалай къарайса?» деди. Ислам кюлюрюн кючден тыйыб, «бир сагъыш этейим, къаллай бир заман бересе?» деб, ышарды. Эки джыл деб, къызчыкъ эки бармакъчыгъын, хорлам белгича ёрге тутду.
Андан сора да Земфира чамын къоймады. Мен сеннге асры къартма деб да кёрдю Ислам. Эм ахырында келищдиле: Земфира баш окъуу алыб бошаргъа джюреги былайлай турса – джазыуларын бир этелле. Ислам Москвадан келген писмолагъа юренчек болду, ызына джууаб да къайтара турду. Иш чыгъыб ара шахаргъа барса, анга тюбемей кетмеди. Алай а сёз чыкъмасын деб, эслеб, сакъ болургъа кюрешди. «Кесимден эки къатха джаш къызны чарасындан чыгъалмай къалдым да» деген заманлары да болду. Ёзге, джилтин джукъланнган къой, ёртеннге бурулуб къалды. Энди уа кёресе ишни.
Ислам эшите тургъанед, москвачы милисала тышындан келген къызлагъа артыкълыкъ этелле деб. Таб, Москвада болгъаны сайын, джангыз джюрюме, сакъ бол деб, азмы айтханды Земфирагъа. Ёзге туура быллай иш болур деб, эсине да келмегенди. Кюндюзгю кюн, эки тиширыуну машинагъа быргъаб, бирин оюсуратыб, джолда атыб, бирин да шахардан чыгъарыб кетиб, тюйюб, артыкълыкъ этиб... Бу да ара шахарынг болсун, ала да джорукъ сакълагъан милисаларынг болсунла. Да, тюз айталла оруслула: чабакъ башындан чирийди.
Кече арасына дери Ислам Москвагъа телефонла этди. Афганчы шохлары бла, десантчы шохлары бла да  сёлешди. Хар бири бирер джерде, кюч, джигитлик керек джерледе ишлеелле. Иш бла барама, келсек рахат сёлеширме дей, тамбла огъуна джолгъа чыгъарча болду. Джассы намазын къылыб,  кёб тилек, дуа этиб, орундукъгъа кирди. Кеси кесине «джукъла» деб, буйрукъ бериб, кёзлерин къысды.

*   *   *

Тенглери эки омакъ машина бла аллына келиб, «Внуководан» алыб барыб юч отоулу бир фатаргъа джарашдырдыла. Талай айгъа регистрациясын этдиле. Бир бёлек кюнню дачаларын кёргюзте, сыйлай айландырдыла.
Зуриятны джашын, керекли адамлагъа ачха бериб, башына бош этдирдиле. Алай а, ол юч милиса асры тюйгенден, ичи сакъат болуб, Москвада хастанеге джатдырдыла. Анасы да, джууукълары да келиб, маджал бола эсе, юйге элтирикбиз деб, къатын сакълаб къалдыла.
Сора бир кюн, эм ышаннгылы афганчы тенги Гоги, «Джипине» олтуртуб, Исламны Москва тюбюнде къалын чегетлени ташасында бир чегетчи юйчюкге алыб барды. «Къызлагъа артыкълыкъ эте юреннген юч милисаны да алайгъа келтирирге керекле,- деди. Былайы аманлыкъчылагъа, сатлыкълагъа биз сюд этиучю джерди, чегетчи да кесибизни афганлыды»,- деб да къошду.
Юйню къатында талай арба. Талай адам да быланы сакълаб, тютюн иче сюелелле. Ислам бары бла да къол тутуб, саламлашды. Юйге киргенлей, къоллары бла аякълары бир-бирине байланыб, ауузларында да буштукълары бла сойланыб тургъан ючеуленни эследи.
Гоги бирин джелкесинден тутуб сюйреб, къабыргъагъа таяндырды. Ауузундан бушдугъун алды.
- Кавказлы къызгъа артыкълыкъ этгенсиз. Ючюгюз да. Аны ючюн джыйылгъансыз былайгъа. Джукъ айтырынг бармыды?
- Аланы эркегин, тишисин да аяргъа керек тюлдю. Ала ючюн нек къыйналасыз сиз? Андан сора да къайсы къызны айтасыз, биз кёблени насыблы этгенбиз.
Гоги, керилиб, къолуну аязы бла аны хамхотуна урду. Гогини къолу бек ауур болгъанын а бары да билеелле. Сора бурнундан къысыб, ачылгъан ауузуна биягъы бушдукъну бысдырды. Къалгъанлагъа да алай-алай сёз берилди. Джангыз бири баш алыр дыгалас этмеди. Бары да этгенлерин тюзге санаб, гёджебсиниб тохталла. Бирлери уа, ёресине хамхот болгъан, «алай джигит эсегиз, один на один къагъышайыкъ. Ансы джыйын болуб, хыйлалыкъ бла бизни бери джыйыб...»
- Кинодача болсамы дейсе? Сенича джийиргеншли бла сёлеше турлугъубуз джокъду деб, Гоги, урургъа керилгенлей, Ислам аны тыйды. Ахыр сёзю ол эсе, ол айтхан болсун.
Ючюсюн да сюйреб арбазгъа чыгъардыла. Экисин къабыргъагъа таяндырыб, ючюнчюню къолун-аягъын бошлаб арагъа ийдиле. Ислам анга кесин урдурмай, аны джумдурукъларындан талай кере джанлады. Аны бокс бла кюрешгенин да ангылады. Сора ол тёзюмю бошалыб, аягъы бла сермер умут этгенлей, Ислам андан терк къымылдаб, аягъы бла тюз эки бут арасына урду. Ол къоллары бла къууугъуна джабышханлай, ийиле келиб, ёрге туруб, мыллыгын Исламгъа атды. Ислам онг къолуну бармакъларын сенек бутакълача айры этиб, аны бурун юсю бла кёзлерине сукъду. Кёзлери къармалгъан милиса, къычырыкъ этиб тёгерек бурулду. Дагъыда ышанлаб, Исламгъа чабханлай, ол аны къолу бла аягъындан тутуб кеси мийиклигине кёлтюрюб, арлакъда джерге урулуб тургъан темир къазыкъгъа тюз къуйругъундан олтуртду. Гоги юйге кириб кетиб, бир саблыны (сабляны) алыб чыкъды. Ислам къылычны аны къолундан алыб, къазыкъгъа чанчылыб тургъанны бир ургъаны бла баш токъмагъын чортлатды. Къызгъаны бла ол бир эки милисагъа атлады, ала джерге джыгъылыб, къуртлача ары-бери къымылдаб тебредиле. Аланы ауузларындан буштукъларын алыб, биягъынлай къабыргъагъа таяндырдыла. Ала асры къоркъгъандан иги кесекни сёлешалмай турдула. Ахырында «биз къызгъа тиймегенбиз, джангыз тутуб тургъанек» дерге кюрешдиле. Бирине нёгерлерини башын, бирине да тёнгегин кёлтюртюб, къычырым чакълыда къачан эсе да терен къазылгъан чунгурлагъа джетдиле. Алайда Ислам экисин да тюз манглайларындан герохдан уруб, ажымсызлыкъгъа дагъыда бирер кере атыб, барын да тюбю кёрюнмеген терен чунгургъа быргъадыла. Башындан таш, зыгъыр табылгъанны да къуйдула.
«Энди бир къызгъа да быладан хыянат джетмез»,- деди Гоги. Талай кюнден, Ислам Минводха уча тебреген сагъатда, тенглери ашыра келиб, бир видеокассетаны да тутдурдула анга. «Биз ёлсек да, болгъан ишле, тюз тёрелигибиз эсингде турур» деб, кюлдюле.
- Вещественное доказательство готовим сами для следственных и судебных органов, да?- Ислам башын чайкъады.
- Бизде джукъ къалмагъанды. Мындан башха копия джокъду. Сюйгенингча этерсе. Иги джолгъа.

*   *   *

Элге келгенлей, Ислам юйюне киргинчи, орамда хоншусу Нюрджаннга тюртюлюб къалды. «Эгечимден туугъанны къутхаргъанса, Аллах не къыйынлыкъдан да къутхарсын сени» деди.
- Земфира къалайды?
- Бир кесек маджал болгъанды, джангыз акъылы келе-кете тургъанчады. Дохтур аны ол халдан чыгъарыр ючюн, бир джюрексиндирген зат керекди дейди. Джукъланыб тургъанын кетерирча, джашаугъа къайтарырча. Билмейме не айтыргъа, не этерге. Кишини кёрюрге, сёлеширге излемейди.
- Мен билеме не этерге кереклисин. Кёрюрге, сёлеширге излегеними бир айтырса. Хо десе, бюгюн огъуна тюберем.
- Къайдам. Соруб кёрейим.
- Бу гинджини да анга бир бер. Бу джыгъылса да, эрлай ёрге туруб къалады.
Экинчи кюн Нюрджан Исламны юйлерине чакъырды да, кеслерин къоюб чыгъыб кетди. Земфира джастыкълагъа таяныб орундукъда эди. Ислам аны къолунда гинджини кёрдю да, бираз кёлюн басды.  Земфира къатында шиндикни кёргюзтдю. Ислам олтурду.
- Москвагъа барыбмы келдинг? Эсле, меннге болур болгъанды, мени ючюн деб башынгы палахха салма. Алагъа Аллах джетдирир.
-  Аллах буюргъанча этгенме. Ючюсюн да джерге кёмюб келеме.
- Ай мен алайда болуб, аланы ёлгенлерин кёзюм бла бир кёрсем эди. Къолумда герох болуб, аланы мен да бир урсам эди...
-  Кёрюрюнг келе эсе, бу кассетагъа джазылыбды бары.
- Видео майна. Сал бир къарайыкъ.
- Джангыз муну сенден башха кёрмезге керекди. Ананг да.
- Бусагъат бери кирме деб айтайым деб, «Анам» деб къычырды.
Башха юйде тургъан Нюрджан гузабалаб кирди. Къызыны тауушу уллу чыкъгъанына ичинден къууанды, тышындан а не болгъанды, къызчыкъ, деб сескекленди.
- Джукъ да болмагъанды. Джангыз, Ислам манга кёз ачдырыргъа бир кассета келтиргенди, биз анга къараб бошагъынчы бизге кишини ийме, кесинг да кириб кюрешме.
- Хо, джаным, дегенден ары Нюрджан не айтырыкъ эди. Джукъланыб тургъан къызы тириле тебрегенча кёрюб, шош атлай чыгъыб кетди. Ислам эшиклени къадауларын салыб, видеону къурду. Кёзюню къыйыры бла къызгъа къарагъанлай турду.
- Алалла джаныуарла. Туура да кеслерилле...ма алай боллугъелле...ма алай боллугъелле.
Къараб бошагъандан сора, кесин тыялмай къычырыб джылаб башлады. Ислам аны башын къучагъына салыб, чачын да сылай, кёб ариу сёз айтды.
- Энди джашаргъа, ёлюрге да разыма. Артыкълыкъ этиб, киши да къутулмазын дуния билирге керекди. Муну кино этиб, бу кадрла да ичине салыныб, джайылса эди.
- Ол кюн огъуна мени тутуб думп этер эдиле. Андан эсе, алкъын бир талай хайырлы иш этейик экибиз да. Алгъы бурун, сен аякъ юсюне мин. Ызы бла оджагъымдан тюш. Къалгъанын джашау кёргюзте барыр.
Земфира къарыусуз ышарды да, анамы чакъыр деди. Ислам аны анасын чакъырды, сора саламлашыб, Земфирагъа да кёз къыса, чыгъыб кетди.
Къызы иги джанына алай дженгил тюрленнгенине Нюрджан дуния бла бир къууаныб, ичинден Исламгъа дунияны алгъышын этеди. Джарлы ана къайдан биллик эди, къызы ёлюрюню аллы бла игирек болгъанын. Танг аласында, кеслерини оджакъдан чыгъыб, Исламны юйюню оджагъындан тюше баргъанча бола, ышаргъаны да кетмегенлей, Земфираны джаны чыкъды.

*   *   *

Ислам аны къабырын кеси къолу бла къазгъанча къазды. Хар не кереклилерин да баджарды. Алай а, джюрегинде тынгы-тынчлыкъ джокъду.
- Ол кассетагъа къаратмасанг, ким биледи, джашаб турургъа да болур эди...
- Огъай, ол кассетагъа къараб, джаныуарла азабларына тюбегенлерине къууаннган эди.
- Аны ёлюмюнде сени терслигинг барды. Башынгы алыргъа кюрешме. «Окъуугъа тюл, сеннге тартады джюрегим» деб, кюрешмедими джазыкъ, онунчуну тауусургъа. Сен а, «огъай, алтын медалынгы да зыраф этме. Баш билим алгъандан сора, джашауубузгъа оноу этербиз» демегенменг анга? Не бла бошалды сени оноуунг?
- Да ол алкъын сабий эди, былай боллугъун да ким биле эди...
- Игини, аманны да кёрген, сынагъан, сен къалай биле болмазса «къызынг болса, эрге ашыкъ...» деб бош айтмагъанларын, «къызны ариулугъу башына джау» болгъанын, «джаны болгъанны аджалы да болгъанын»?
- Да ол кёзден къараб, къызланы юйден тышына атлатмай, окъутмай, билим алдырмай турсакъ, сора халкъыбыз терк огъуна джахил болуб къалмазмы? Къыйынлыкъ башха затдады: кърал оюлгъанды, джорукъ да, адамла да бузулгъанла.
- Джорукъну да, адамланы да тюзеталлыкъ эсенг, нек тураса да?
Быллай сагъышладан къутулалмагъанлай джашай барады Ислам.
«Элде-джамагъатда болум да амандан аманнга баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Къарачайда ёмюрде болмагъан затла аман хансча юйреб, джайылыб баралла. Мал сюрген, юй тонагъан, адам ёлтюрген, бир-бирине джасакъ салыргъа кюрешген, хаулелик-зийналыкъ – къачан болгъанды быллай джийиргеншли затла? Алгъын юйлерине кирит салмай кетиучю къарачайлыла, энди мал бауларын огъуна къат-къат киритлеб-къылычлаб кюрешелле, арбазларында къайыр итле туталла.. Милисадан хайыр джокъду – ол аманлыкъчыла бла биригиб бошагъанды – ала бир-бирине билек болуб, уруннган халкъны союб кюрешелле. Алгъынча кърал иш, ара иш джокъду. Совхозла, колхозла, заводла, фабрикала оюлгъанла. Аланы сакъларгъа болллукъму эди? Боллукъ эди. Аланы къурутхан да «оноулары тоноу болгъан» башчылалла. Не этсин, къайда ишлесин халкъ?
Арпаны, эчкини урлугъу къуругъан болмаз. Сабан сюр, мал тут. Большевикле келгинчи, 1917 джылгъа дери, Къарачайны ким джашатыб тургъанды? Къралмы? Хоншуламы? Огъай! Къарачай не къыйын болумда да кеси кесин асраялгъанды. Къралдан хайыр тюл, заран кёргенди, кърал аны тонаргъа кюрешген болмаса, джерин, мюлкюн сыйырыргъа кюрешген болмаса, джашау джоругъун бузаргъа, тюрлендирирге кюрешген болмаса, динин-тилин адебин-намысын къурутургъа кюрешген болмаса, тутхан-сюрген-ёлтюрген – сой къырым этген болмаса, не игилик этгенди? Детсадла, школла ачыб, окъуу-билим джаяргъа кюрешген эсе – аны да бизни сюйгенден тюл: бизни кеси тобугъунда ёсдюрюб, совет ангылы этер ючюн этгенди алай. Хоншула да мал-адам сюрюрге кюрешгендиле, не да садакъа джыя келгендиле, не да душманны алыб келгендиле. Кимден не кёргенди джарлы Къарачай?! Кърал да, хоншула да заранларын тийирмей, бизни энчи болургъа, рахат джашаргъа къойсала – бизден насыблы халкъ болмаз эди. Къралны къой, хоншуладан да айырылалмайбыз. Бизден киши айырылыргъа излемейди. Не ючюн? Джерибизни ариулугъу-дарманлыгъы, байлыгъы ючюн, халкъыбызны джумшакълыгъы, халаллыгъы ючюн. Бир-бирибизни тарыкъдырабыз ансы, тышындан келгенле бизге баш болуб къалалла, юйлю-кюнлю болуб къалалла. Къайда эрмен, чечен, курд, дагъыстанлы да - джуртларындан къачхынчы болуб келгенле бизде юйюрсюнюб, джарыб, ахырында уа бизге дау чыгъарыб тебрейле. Черкесни, абазаны, тегейни, урумну, ногъайны юсюне да ала къошулуб, джылдан джылгъа джыйымдыкъ бола, къалабалыкъ бола барабыз. «Оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа тебрегенбиз».
Ёзге Исламны сейирсиндирген дагъыда бир зат барды: кърал да, хоншула да бизге джау болгъанын кёре тургъанлай, халкъ биригирге унамагъаны. Сейир тюлмюдю? Бирикген къой, къауумлагъа юлешиниб, бир-бирин союб кюрешелле. Джаш тёлю ишлемей джашаргъа излейди, учуз, хылымылы, гызых джолгъа дженге барады.

*   *   *

Не эсе да бир чурум чыгъыб, бир кере Ислам джаш адамла джыйылгъан юйде тебси джанына олтурду. Аны тамада этерге излеселе да:
- Ичигизде джылы бла менден тамада да барды. Сора тамаданы, мен ангылагъаннга кёре, къуру джылы бла тюл, сынамына, адетлени билгенине кёре, айырыргъа керекди,- деди.
- Огъай, не джаны бла да сен барыбыздан да онглуса. Тамадагъа сени сайлайбыз-, деб, тохталла.   
- Мен тамада болсам, былайда ички джюрютюрюк тюлме.
- Ичкисиз не къууанчды ол? Алгъыш къалай этерикбиз да?
- Сора иги сёз айтыр ючюн, аракъымы керекди? Бал суудан, айрандан толу алгъыш аякъ бла хайда бардыр алгъышны. Не палах да ичкиден башланнганын биле шойсуз да...
Джаш адамла Ислам керти кёлю бла сёлешгенин ангылагъанларында, аракъысыз къалгъандан эсе, Исламсыз къалыргъа разы болдула. Ол себебден тамадагъа да ичкиге, сёзге да уста Адилни айырдыла.  Шапа къызланы шампан бла, джашланы да аракъы бла баджаргъанды. Джаш-къыз – джыйырмагъа джууукъ адам – ичкиден толу сауутларын къолгъа алыб, тамаданы ауузуна къарайдыла.
- Шохларым, бюгюн бизни бери джыйгъан къууанчды – бизни элчи Хамид къол тутушдан дуния чемпиону болгъанды. Алай бла билек кючю бла къарачайлы джер джюзюнде эм кючлюге саналгъанды. Бютеу халкъыбызны атын айтдыртхан джаш ючюн джашла аякъ юсюне къобуб, алгъыш аякъланы бошатайыкъ.
Тамаданы ызындан къалгъанла да ичкини тамакъдан къуйдула. Къызла да джашладан артха къалмай, ичелле. Мияла сауутланы ичкиден, тепсини ашарыкъдан толтура, шапа урчукъча бурулады. Исламны сагъыш кючлегенди. «Бизде болмагъан адетле чырмауукъ хансча къалай кючлеб да къойгъанла халкъны. Бу барыудан барса, бизден не къалыр? Къызлагъа да къара, бетлери къызарыб, ичкенчиклери татыб. Бираздан не сёлешгенлерин, не этгенлерин билмей башларыкъла. Джашла да аланы аяр орнуна, эсиртирге кюрешелле...». Сагъышларын тамаданы «сёз Исламгъа бериледи» дегени бузду. Къолунда да гара суудан толу стаканы бла, сёлеширге да не хазырлыгъы, не излеми болмагъанлай, Ислам ёрге турду:
- Да не айтайым, къарнашларым, эгечлерим. Халкъыбызны атын дуниягъа айтдыртхан Хамидге саулукъ, джангы джетишимле теджейме. Биз, саныбыз 200 мингнге да джетмеген, бир гитче халкъбыз. Алай а, Аллах бизге сыйлы ислам динни, бай, субай тюрк тилни, Минги таулу Кавказ джуртну бергенди. Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа тыйыншлы болайыкъ – андан башха тилегим джокъду. Алагъа тыйыншлы болур ючюн, кесибизни харамдан-гюнахдан тыяргъа керекбиз. Эм алгъа аракъыдан. Анга кесибизни хорлатсакъ – сора дин да, тил да, джурт да кетерикле бизден. Аракъы адамны акъылын, саулугъун, кючюн алгъан затды. Миллионла бла тергелген халкъла да ичкини къыйынлыгъындан тюбге тюшюб, тюб болуб баргъанларына шагъатбыз. Харамны харам этиб, халалны халал этиб, Къуран, Шериат айтханча джашасакъ, Хамидча спортчуларыбыз да аслам боллукъла. Аллахны хыликкке этгенча, Ол харам этген аракъыны, ичкини ёрге кёлтюрюб тилек-алгъыш этиу а – къабыл боллукъ тюлдю. Сёз бергенигиз ючюн сау болугъуз. Бу таза сууну Ислам ючюн ичеме. Исламны, бютеу халкъыбызны да ичер сууу таркъаймасын.
- Э-э-эй, тохта, суу бла алгъыш этдинг эсе да., аракъы ич деб, къайсы эсе да къадалды.
- Иги джаш, мен алгъыш айтхан сагъатда къайдаенг? Башхалагъа да тынгылай тур деб, Ислам сууундан уртлаб, ызына олтурду.
«Амин» деб, бары да, биягъы ичкилерин тамакъдан къуйдула. Ёзге, джашлада, къызлада да талайы, аракъы, шампан сауутларын бир джанына тюртюб, нарзан, гара сууланы къолгъа алдыла. Тамада барын да эследи. Сёзню кесини шоху Юсуфха берди – ол Исламны кереклисича къагъар деб. Юсуфну алайсыз да Исламгъа къаны къайнаб тура эди. Ислам болгъан джерде джаш-къыз да бошланыргъа базмай элле. Юсуф а къатында тиширыу берекети асры кёзге илиннген къызны эсиртирге, шампанына эслетмей аракъы тамызыргъа да кюреше эди. «Уялма, тартынма» деб, анга ашарыкъдан юлюш этген кибик эте, къолу бла къолуна, буту бла бутуна тие эди. Бар сора, Ислам сёзю бла болгъанны бузду да къойду. Къыз да кесин эслеб, Юсуфдан арлагъыракъ тебди. Исламгъа ачыуланаракъ, Юсуф ёрге турду. Башлады:
- Джамагъат, биз къууанчха джыйылгъанбыз; былайда той-оюн барыргъа керекди. Биз межгитде тюлбюз. Ислам ауаз берирге излей эсе, Шогъайыб афендини орнундан чыгъарсын да имам болсун. Къазауатны, урунууну ветеранлары да быллай столну аракъы, чагъыр, шампан бла джасатыб, ичги бла алгъыш этиб, алай бардырыб тургъандыла. Биз да ол сыйлы къартладан кёргенибизни этебиз. Ветеранладанмы юлгю алайыкъ, огъесе Ислам айтханнымы этейик? Энди Сауд Арабиядача тиширыулагъа паранджамы кийдирейик? Джашла ваххабистле болуб, тобукъдан сакъалмы иейик? Биз да билебиз дин, иман не болгъанын. Джангыз хар нени орну, джери барды. Бизни джахил этиб, къарангы моллалагъа аш этерге излегенле кёб бола тебрегендиле. Исламны да былай джарты молла этиб ийген Афганистанды. Анда муслиман къарнашланы къырыб, былайда уа кесин эм иманлыча кёргюзтюрге излегени да анга шагъатды. Сора дагъыда бир затны унутмазгъа керекди: биз Орус къралда джашайбыз. Аны джоругъуна сыйыныргъа керекбиз. Сыйынмагъан хоншула башларына палах алыб, миллетлерин сойдура туралла. Къысхача айтырым: тойгъа джарашмагъан тойдан чыкъсын.
Тамада Юсуфну оздура башлагъанын кёрюб, аны сёзюн бёлдю:
- Джашла, былайгъа бир-бирибиз бла дауур этерге джыйылмагъанбыз. Кишини кишиге тойдан чыкъ дерге эркинлиги джокъду. Былайгъа барыбызны да чемпион болгъан тенгибиз Хамид чакъыргъанды. Бир-бирибизге тынгылай, бир-бирибизни ангылай билейик. Юсуф, алгъышынгы айт да, бир тойчукъ да этейик, ансы къызла да къургъакъ сёзден арыгъанла.
Ёзге иш алгъыш бла бошалыб, тойгъа кёчюб къалмады. Къайсы эсе да джашладан бири: «тамада, Юсуф айтханланы джууабын этсин Ислам» деб къадалды. Къалгъанла да анга разылыкъларын билдирдиле. Адил «мы не в партсобрании» дерге да кюрешди, алай а Исламгъа сёз бермей болалмады. Ислам бираз чамланнганын джашыра, рахат сёлешди:
- Джашла, къызла! Мен Юсуфха джууаб этиб, заманыгъызны алмайым. Къысха айтырым: не афенди, не атеист-коммунист, не сиясетчи, не врач, не ветеран аракъы саулукъгъа игиди деб айханмыды? Аллах адамгъа заран келтирлик затланы харам этгенди. Биз муслиман халкъбызмы, тюлбюзмю? Муслиман эсегиз, эм харам затны – аракъыны – не деб ичесиз? Сора тонгуз да тутугъуз, закуска орнуна аны да джюрютюгюз. Тонгуз да, аракъы да бирча харамдыла. Аракъыны ичиб, машина джюрютген кесине, къалгъанлагъа да къоркъуулу болгъанын билесиз. Ички алай къатылады адамгъа. Къууаныр ючюн, той-оюн этер ючюн Къарачай башына эркин болгъан сагъатда аракъы керек болмагъанды. Буруннгу Къарачайны алыгъыз да къарагъыз: джашла, къызла тангнга дери тебсегенле, джыр, ийнар айтышханла; ашау-ичиу болмагъанды инетлери. Совет-коммунист ветеранла тюл, харамны халал этген ветеранла тюл, бизге юлгю алагъа дери джашагъан къартла - динибиз-тилибиз-халкъыбыз-джуртубуз дей билген къартлалла юлгю.
Тебсини тёбен джанында олтургъан бир киштиккёз къуу джаш аны сёзюн бёле, чортуна урдуруб тебреди:
- Эй, так не пойдет. Тамада, так не пойдет. Ислам бизни оскорблять этеди. Аракъы ичген да, тонгуз ашагъан да бирчады дейди. Кесин муслиманнга, бизни уа гяуургъа тергейди. Бизни бла къалмай, аталарыбызны да оскорбляет. Ветеранланы, къазауатны, урунууну ветеранларын аякъ тюбге атады. Не позволю. Бизни арабызда анга орун джокъду. Аны бла бир тебсиде олтургъан бизге сый тюлдю. Вот так. Къорасын былайдан. Ол кетмесе, мен кетеме. Вот так.
«Къасбот, тохта, болду, озма»,- дей башладыла. «Огъай, ол тюз айтады» дегенле да чыкъдыла.  Юсуф, кишини да сакъламай, рюмкасын бошатыб, «голосованиеге салайыкъ» деб къычырды. Тамадагъа тынгылагъан къалды.
- Кто за то, чтобы святоша Ислам покинул наш стол. Кто за то, чтобы наши девушки не носили паранджу, а парни не пили водку?
Къатышхан соруулагъа къалай голосовать этерге билмей, къатышдыла. Дауур базарны унутдурду. Кюлген, къычыргъан, къалабалыкъ орамтын озгъанланы сагъайтады.
Ислам бла Хамид бир-бирине къараб ышардыла.
- Кёресе ичкини неге джарагъанын,- деди Ислам.
- Кёреме, къалай тохтатайыкъ аны ансы, - деди Хамид.
- Аны тохтатырыкъ дин бла спортду.
Была былай сёлеше тургъан заманда, тамада къалабалыкъны тыялмазын ангылаб, къычыралгъанын къычырыб, олтургъанланы он минутха башларына бош этди. Кеси да быланы къатларына келди. Ислам экисинден да изин алыб, кетерге тебреди – ала да биргесине арбазгъа чыкъдыла. Бу кёзюуде Къасбот Исламгъа джууукълашыб, мант башча юсюне джабышды. Узалыб джагъасындан алыргъа кюрешди. Тёзюмю тауусулгъан Ислам сансыз тюртюб ийгенинде, барыб буруугъа тийиб, джыгъылды. Талай джаш арагъа кирдиле. Ислам да джамагъатдан тартына, акъырын юйюне кетди.

*   *   *

«Сёз бла тюшюнюрге, амандан кесин тыяргъа, не кърал джорукъгъа, не Шериатха бойсунургъа унамайды халкъ. Адеб-намыс седиреб кетиб барады. Джаш тёлю адетлени унутхан бла къалмай, тилни да унутуб тебрегенди. Ичиб, орамда къычырыб, бир-бири анасын айтыб айланнган сылыкъланы кёрсенг, къарачайлылалла деб, джан аурутурунг да келмейди. Кёзюу-кёзюую бла къуу бутакъларын кесе турмасанг, терек саудан къуруб кетерге боллукъду. Оноуда тургъанла уа, терекни сау бутакъларын сындырыб, къырыб кюрешелле. Ала Терек къайгъылы тюлле. Не болса да бир зат этерге керекди, ансы кёзюбюз джана, халкъсыз-джуртсуз къалай къалайыкъ? Керти таулуладан бир организация къураялсакъ...». Быллай сагъышла артдан артха бекден бек кючлей баралла Исламны башын.
Адам тауушланы эшитиб, Ислам орамгъа чыкъды.
- Республиканы тамадасы келеди, ары бара турабыз,- дедиле элчиле. Ислам да ала бла барыб, эски клубха кирди. Элни тамадасы дауурну тыйды:
- Джамагъат, Башчы да, тёгереги да джетелле бусагъат. Керексиз соруула бериб кюрешмегиз. Джашайбыз, джокъду хатабыз дерсиз. Джангыз элге газ къачан тартыллыгъын сорурсуз. Башха зат бла къысмагъыз.
- Джетдиле,- деб, эшикден къайсы эсе да башын къаратды. Эл тамада бла орунбасарлары гузаба атлаб, Башчы бла адамларын алыб кирдиле. Сахнада къызыл джабыу бла джабылгъан узун столну артында шиндиклеге олтуртдула. Башчыгъа сёз бердиле.
- Мен сёлеше турурма, алгъа элчилени джарыллыкъларына бир тынгылайым. Башчыны администрация тамадасы къаламын, къагъытын хазырлаб, хар нени джазаргъа хазырланды. Алгъадан соруу берликлени хазырлагъан эл тамада, ал сафда олтургъан чалсакъал кишиге изин берди.
- Элни башха инджилгени джокъду, джангыз газ бир тартдырсагъыз...
- Анга джууаб этиб къояйым. Газчыла бла келишиуюбюз барды. Быйылны аягъына газ келликди. Анга чыртда ишекли болмагъыз.
Халкъ разы болуб, таб харс огъуна къакъды. «Газны юсюнден бир сорууум барды» деб къычырды Джинли. Эл тамада джыйырылды, алай болса да, «сор» деди.
- Газ келликди деб, тамадала бизни алдаб тургъанлы бир отуз джыл бола болур. Газ тартылмагъан бир черкес эл къалмагъанды. Тамада кесибизден бола тургъанлай, биз а къампайыб турабыз. Хо да, юреннгенбиз, газгъа да Аллах айтхан болур. Ара мюлкге не этебиз? Совхозда не трактор, не мал къалмагъанды. Къайры кетдиле была бары? Джюзле бла саналгъан ийнекле, мингле бла саналгъан къойла къайдалла? Барыбызны да къыйыныбызны ким урлады, ким тонады? Анга джууаб эталлыкъмысыз? Энди биз къайда ишлейик, не этейик?
- Анга джууаб тамадагъыз этсин.
Эл тамада кыскыныкга кирди. Кёзюнде огъу болса урурча болду.
- Кърал оюлса, зарауатлыкъ малгъа, адамгъа да джетеди. Бютеу кърал да бизничады.
- Огъай, башха республикалада чот башха тюрлюдю. Таб кесибизде – орус, черкес районлада огъуна хал бизден игиди. Аны бек ариу билесиз.
Сёз сёзню айтдыра, аллы тыйыла туруб, суу ычхыннганча, халкъ эркин сёлеше башлады. Республиканы башчысы ауазын кёлтюртерек:
- Къарачайлыгъа ара мюлк оюлгъанды, не ишлейик деген айыб тюлмюдю? Бачхаларыгъыз тура, арбазда малыгъыз бар. Джер сюрюгюз, мал тутугъуз – бюгюн аслам мал тутаса дерик джокъ. Ишлерге эрин да – ашаргъа табма деб, юйге кириб сыртыгъыздан тюшюб турсагъыз не да орамгъа чыгъыб, ичкини сюрюб айлансагъыз ким не берликди сизге? Алгъын заманла кетгенле. Биз билген кърал, джорукъ оюлгъанды. Башыгъызгъа амал этигиз.
- Тамада, биз башыбызгъа амал этейик – бичен ишлейик, мал тутайыкъ. Аманлыкъчылагъа не оноу? Мал сюрген, бичен урлагъан, юй тонагъан, адам ёлтюрген – къайсы бирин айтайыкъ.
- Элигизде аманлыкъчыланы сиз билмей эсегиз, мен къайдан билейим? Аманлыкъчыларыгъызны милициягъа билдиригиз, башларын джабмагъыз, сюд этилсин. Ол заманда хар не да тюзелликди.
- Сизни миличагъызды аманлыкъчылагъа джол берген. Бири оу да, бири шаудула ала. Ненча аманлыкъчыны тутуб бердик, ала уа талай кюнден чыкъ да кел. Тюз адамлагъа дерт джетдир. Кесибизге сюд этерге къойсагъыз, биз аланы артларын этеригек.
- Алгъын халкъ дружинала деб болуучанелле. Аллай бир зат къурасагъыз...
Исламны къаны башына урду. Сёлешмезге деб турса да, кесин тыялмай ёрге турду:
- Здесь детей нет. И Вы, и мы знаем, что такое организованная преступность. Сращение преступного мира с властными структурами есть мафия. Если хотите, чтобы мы создали народную дружину, мы создадим его. Выдайте нам оружие, регистрируйте нашу организацию и позвольте нам наводить порядок самим. Мы сами будем охранять себя, свое село. Через месяц увидите, люди перестанут закрывать двери своих домов.
- Я не имею право создать ещё одну милицию. Другой вопрос – надо укрепить милицию достойными людьми, чтобы они были на страже правопорядка.
- А что же не укрепляете? Вы 20 лет как руководитель, а дела идут все хуже и хуже.
Ишни тереннге кете тебрегенин сезген эл тамада, къонгурауну къагъалгъаныча къагъыб, дауурну кючден-бутдан сёлейтди. Андан сора кёб да турмай, тамадала ауузланыргъа башха джерге кетдиле. Халкъ а, чачылыб кетмей, къауум-къауум болуб, иги кесекни, дауур эте, сюелди.               
- Тейри, Ислам, сени айтханынг тюздю, алай а кёрдюнг, баш алыб къойгъанын. Аманлыкъчыла къауум-къауум болуб, сауутланыб-автоматланыб джюрюйле, биз а бир тот мылтыкъ ючюн сюдлюк-джоллукъ болуб къалабыз. Кишиге да билдирмей, къурармек аллай бир организация?
- Эсинге да келтирме аллай затны. Ол белгили болмай къалыкъ тюлдю. Тутмакъгъа, ёлюмге да хазыр эсенг – аны иши башхады». Ислам Асланнга сынаб къарады.
- Бир сагъыш этейим. Кесими хазырча кёрсем, сени бир джокъларма.
       
*   *   *

Аслан бир ыйыкъдан келди.
- Хар къуллукъчу-оноучу кесини дараджасында халкъны тонаргъа кюрешеди. Джаш тёлю кесин ичкиге, хаулеликге, аманлыкъгъа бериб, иги бла аманны, тюз бла терсни арасы айырылмай тебрегенди. Ол бир джыл къурман кюннге бир талай мылхыр Чернобылден «Камазла» бла къойланы алыб келиб, адамла да аланы къайдан келгенлерин, радиация уулу болгъанларындан хапарлары болмай, учузлукъларына къызыб, алыб, кесиб, ашамадыламы? Не да аракъы чыгъарыб, аны сатыб, халкъларын ичкичи этиб баргъан бизнесменлеге не оноу? Халкъны бетине-намысына тюкюрюб, болгъанны порножурналладан, кассеталадан толтуруб тургъанлагъа тёзюбмю турайыкъ? Огъай, биз кесибизни эркишиге санай эсек, джыйын болургъа керекбиз. Не сеннге, не меннге бир аманлыкъчы келлик тюлдю. Билелле, къутулмазлыкъларын. Алай а, къуру башыбызны сакълаб тургъан айыбды. Къурайыкъ бир зат.
- Да, Аслан, къурайыкъ. Эслеб, оюм этиб башламасакъ джарамаз. Сенден сора да барла къанлары къызыб тургъанла. Джангыз, артха турмазлыкъланы, бюгюлмезликлени, иннет ючюн отха, суугъа да кирликлени табаргъа керекбиз. Бизге иннет башчылыкъ, шериат бла тёрелик этер адам керекди. Сен да таныйса Шыйыхны. Мен аны алыб келейим да, оноу этейик.
Сагъат джарымдан «ючден дагъан таймаз» деб, Ислам, Аслан, Шыйых, дуа этиб,  къаллай организация къураргъа излегенлеринден оноулаша башладыла. Динден, шериатдан терен хапарлы, джылы бла да тамадаракъ Шыйых башчылыкъны къолгъа алды. Сёзню Асланнга берди.
- Мен ангылагъаннга кёре, бир 10-15 бир иннетли  деменгили джашдан джыйын къураргъа керекбиз. Андан сора аманлыкъчыланы къабларын ала барлыкъбыз. Элни тазаласакъ болду. Андан сора ичибизден бирибизни сайлаб, элге тамада этебиз.
- Тейри, биз башлагъан иш алай тынч тыныб къалмаз,- деди Ислам. Аманлыкъчыла да «терибизни алыгъыз» деб, сакълаб тура болмазла. Ызыбыздан милиса да тюшер. Харам хакъчыла да бизге тиш къысарыкъларына не сёз. Къайсыбыз болса да тутулса, аны къутхарыр ючюн ачха-бочха керек. Тюзюн айтсам, ачхасыз джукъ да эталлыкъ тюлбюз. Таб бирер герох алыр ючюн да, керекди капек-шай. Алай болса да, кёл къоркъакъ да къол батыр дейле, башлайыкъ.               
- Джашла, мен къуру файгъамбарланы джашаулары, кюрешлери бла шагъырей болуб къалмагъанма. Ленин-Троцкий-Сталин уллу Эресейни къолгъа къалай джыйгъанларын сиз да билесиз. «Элни тазаласакъ болду» деген бла джукъ да боллукъ тюлдю. Бютеу Республиканы къолгъа алыргъа керекбиз. Аны ючюн сайлаулагъа чыгъыб, кесибизни адамны башчы этерге керекбиз. Ол заманда аманлыкъчыланы, халкъны, джуртну да тоноучуланы законнга-джорукъгъа таяна, къазаларына джолукъдурлукъбуз. Алайсыз, бизни иги иннетибизни да терс кёргюзтюб, бизни аманлыкъчыланыча тутарыкъдыла-къурутурукъдула.
- Шыйых, биз бу сайлаулада да, таб аны ызындан келлик сайлаулада да хорлаялырбыз деб айталмайма. Биз хорларыкъ эсек да, Москва биз излеген адамны тюл, кесине джараулу бир Амантишни саллыкъды. Биз бир джанындан къараб къалай турайыкъ? Кесинг билесе, «Джамагъат» организацияны артына къалай чыкъгъанларын. Газет чыгъарыргъа да кюрешдик, Ленинни «Искра»сына ушаш. Аны ючюн была кюушеннгенлерин бузмайла. Къуру газет бла, ауаз бла джукъ тюзелмейди. Власт, ачха, кюч болгъан джанына ауады интеллигенция кибик да. Биз хорларыгъек, башын кёлтюргенни башын кесиб бармасала. Оноуда тургъанланы чийлерин ача башлагъанлай, ала милисаны иелле да, ала келиб тинтиуюл этиб, не «окъ-тоб», не «наркотикле» табалла. Аллай джалгъан даула бла ненча тюз адам ачыгъанды. Организациябызны да джабалла, джан къайгъылыкъ этелле. Организацияны тамадалары да не къоркъалла, не сатылалла. Барын да сынадыкъ, барындан да ётдюк. Энтда джангыдан биягъынлай кюрешигизми дейсе?
- Огъай. Мен айтыргъа излеген – организация «Джамагъат»ча болургъа керекди, джангыз аны ичинде сауутлу къаууму да болургъа керекди. Кючню кёрселе, тохтарыкъла. Сиз ашыкъгъанлыкъ эте болурмусуз дейме. Алай а, джангыла эсем да, билмейме. Ёзге талай джаш болуб, он минг адам джашагъан бир элни аманлыкъчыладан тазаласагъыз, сынам алсагъыз – артдабызгъа да джарар. Закон терсине айланыб къалгъан эсе, не этейик, Шериат бла этербиз сюд. Мен сизге башчы болалмам, биригиз а болурма. Шериат джанын тюзетирге кюреширме.
Ушакъ тангнга дери барды. Ахырында ючюсю да Къуран бла ант этдиле, тутхан джолларындан таймазгъа, алгъа бу элни аманлыкъчыладан тазаларгъа. Дагъыда бу ючюсюне была иги таныгъан эки боксчу джаш къошулдула – Мусса бла Рамазан. Организациягъа «Къалкъан» деб атадыла. Чарх орнундан тебди.

*   *   *

«Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, дауур экинчи кюн огъуна башланды.
Мусса бла Рамазан Пашинскеге барыргъа деб, автобусха миндиле. Сабийле шоферну кабинасына къараб, кюле тургъанларын кёрюб, была да ары кёз джетдирдиле: къабыргъала джалан тиширыуланы суратларындан толу.
- Эй, шохум, быланы ары къурутчу,- деди шофер джашха Рамазан,- огъесе быланы реклама этгенинг ючюн ачхамы берелле сеннге?
Къой базукланы къоллары бла къыйналмай сындырыучу шофёргъа, ким эсе да анга сёз джетдиргени ауур тийди:
- Сен меннге оноу этме, орнунга олтур да, ауузунгу къыс да бар.
Рамазан халкъгъа айланыб, «джамагъат, сиз бу сыйсызлыкъгъа къалай тёзюб турасыз» деди. Адамла эки къауумгъа юлешиндиле. Бирлери «ол бир джыл Абрекге хыны-хуну этгеникде, бир ыйыкъны автобус джюрюмей тургъанды. Былагъа джукъ айтыргъа болмайды» дедиле. Башхала да «атасыны машинасымыды, ишлемей эсе, джорукъну буза эсе, кетсин. Шоферла джетишелле» дедиле. Шофер джаш а, Рамазаннга «машинадан тюшчю эркек эсенг» деб къоркъутур умут алды. Рамазан тюшюб автобусну аллына келди.
Шофер джаш талай кере, керилалгъаныча керилиб, Рамазанны урургъа изледи. Алай а, джумдурукълары хауаны сызгъыртхан болмаса, Рамазаннга тиймедиле. Рамазан марлаб, къарын башына бир кере урду да, шофер, эки бюклениб джерге ауду. Мусса да ол кёзюуге шоферну кабинасында суратланы барын джыртыб, урнагъа атды.
Халкъ гюрюлдеди: «Джаш-къушла былай этесиз да, бизге табсыз этесиз. Энди биз джолубуздан къалдыкъ». Сёзню бютеу гырхысы Рамазаннга айтылды. Къатынланы сёлешгенлерин а къой да къой. Мусса, аланы ауазларын тунчукъдура, къычырыб сёлешди:
- Джамагъат, биз халкъбызмы, къой сюрюубюзмю? Къатынла, сиз а неге хахайны басасыз? Сизни къымжагъыз ачылыб турмаймыды ол суратлада? Огъесе, неге да тёзюбмю турлукъсуз? Малыгъыз урланса тёзесиз, юйюгюз тоналса тёзесиз, къызыгъыз сюйрелсе тёзесиз – да не болуб къалгъанды сизге? Бюгюнден ары не гитче, не уллу бир сыйсызлыкъгъа джол берлик тюлбюз. Сыйсыз арбада баргъандан эсе, джаяу баргъаныбыз игиди.
- Джаш, сёлеше биз да билебиз. Энди биз Пашинскеге къалай джыйылабыз? Джол хакъыбызны да артха ким къайтарады? Ма анга джууаб эт энди,- деб, бир мыйыкълы къатын автобусну арт джанындан джети тамакъдан къычырды.
Бу кёзюуде милиса машина къуугъун къычырыгъы бла джетди – ичинден джандыракёз, джуткёз милисала тышына къуюлдула. «Не болгъанды былайда – хапар айтыргъа излеген экеулен бизни бла келигиз». Хапар айтыргъа излеген чыкъмады. Алай болса да, Мусса бла дагъыда биреулен автобусдан тюшдюле. «Шып» деб алайгъа арбалары бла Ислам, Аслан да джетдиле. Деменгили джашланы кёрген милиция да, тереннге кирмей тохтады. Ислам бла Аслан шофер джашны бир джанына алыб сёлешдиле. Сёлешген бла къалмай, «бир-бирге дерт тутмазгъа» деб, Рамазан бла да къол тутдурдула. Иш аны бла бошалды. Хапар а бютеу Къарачайгъа джайылды. Газетле да басмаладыла аны юсюнден хапарла. «Къымжа тиширыуланы суратларын кабинасыны къабыргъаларына тагъыб айланнган автобусну шоферу тюйюлгенди. Аллайланы барын да ууатырыкъларын айтханла спортчу джашла». Республиканы къарачай районларында аллай хылымылы суратла тагъыб джюрюу терк тохтады.

*   *   *

«Къарачайны джеринде орналгъан Нарсана шахаргъа къарачайлыланы иймей тыйгъычла салыб тургъанлыкъгъа, Тау артындан келген къарадуралагъа джол бошду. Ала шахарны кючлеб бошагъанла. Аланы къуллукъда ишлегенлери да, аманлыкъчылары да бир болуб, таулулагъа джетдирмеген палах къалмайды. Москвадан уллу къонакъла келселе, къарачай къойну этинден тишлик этиб ашатадыла, къарачай гара бла сыйлайдыла. Арт кёзюуде уа къарачай къызла бла да сыйлар ючюн къалмайдыла. Ачха ючюн сатылыб, алагъа ол ишде болушхан талай амантиш къарачайлы да барды. Мен да аланы бириме».
Бу хапарны Энвер атлы бир нарсаначы джаш келтирди. Аны хапарына Ислам бла Аслан бёлмей тынгылайла. Ол аллындан башлаб седиретеди хапарын.
- Къарадураланы европа дараджада энчи къонакъ юйлери барды. Бу джерги оноучула да, тышындан, Москвадан келген тамадала да алайда кёз ачыучанла. Анда ишлеген бир таныш къарачай тиширыу Клара «сен тишлик, сохта-джёрме этерге устаса. Алайгъа сенича бир шапа керекди. Джаратсала, айына бешджюз доллар алыб турлукъса»,- деди. Элде не иш барды, къууандым, тиширыугъа да «сау бол»ну басдым. Талай джыл ишледим алайда. Нарсаначы да болдум аланы кючлери бла. Ол тиширыу къонакъланы къызла бла сыйлаучу болгъанын а кеч ангыладым. Алай а, англагъандан сора да, аны ишлерине къатыша турдум – ачхагъа къызгъандан.
Бир джол шеф экибизни да чакъырыб, буюрду:
- Ыйыкъны аягъына Москвадан бизге бек керекли уллу къуллукъчу келеди. Ол бек сюйген – ашау-ичиу эмда тиширыула. Тиширыула десек да, къыз-къызланы сюеди. Энди экигиз ол джумушну тындырыргъа керексиз. Ол бир джолгъу къызчыкъны – Ританы – бек джаратыб, Москвада окъургъа джарашдыргъанды. «Джёрме, сохта, боза, сора ол кийик къызладан да бир маджалын» деб, айырыб чертгенди. Бу он минг джашил ол ишге джетер,- деб, ачханы Лараны къолуна тутдурду.
Арикни кабинетинден чыкъгъаныкъда, Лара меннге джити къараб: «биз бир-эки минг долларгъа да табарбыз уяты ачылмагъан бир къызны, къалгъанын эки юлеширбиз. Мени бёлмеме кирейик да, телефон бла бир талай джерге сёлешейик»,- деди.
- Зарема, бир къыз къыз керекди. Джылы джыйырмадан озмагъан, чырайлы. Сеннге да, къызгъа да богъурдакъдан джетерча бир джашил берирбиз. Джангыз иш железно болургъа керекди. Осечка болмазча. Кимдими? Ол биягъы. Ол бир джолгъу къызны Москвада университетге джарашдырыб, анга квартира снимать этиб, къол аязында тутады. Къаллай бир ачхамы? Столько, что элде бир юй сатыб алаллыкъса. Къызны да ал да кел, на месте поговорим. Къызны иги обработать эте кел. Тамбла с утрамы? Хорошо ждем. Кече да бир сёлеширме мен сеннге».
Келелле. Танышабыз. Ишлеген джеримде меннге Эрик дегенлери себебли, мен да Эрик деб къолун тутама. Аллында келишгенибизча, «мен тау артындан келген урияма», ол себебден къарачай тилни билмеген кибик этиб олтурама. Борчум – шапалыкъ этиудю да, тюрлю-тюрлю хантладан джасайма тебсини. «Эрик, хватит, присоединяйся. Я предлагаю тост за прекрасное будущее Мадины» деб, Клара шампан бокалны ёрге кёлтюреди. Къызгъа да къадалыб, толу бокалын тауусдургъунчу ичирелле. Алай эте келиб, сора ишге кёчелле. Клара башлайды:
- Бу урия англамаз ючюн кесибизча сёлешейик. Мадина, сени хапарынгы Зарема меннге толусу бла айтханды. Эки кере Москвада медицинскийге поступать эталмай къайытханынгы да. Сеннге болушургъа мадар барды. Джангыз сен джашлыгъынгы, ариулугъунгу тюз хайырландыра билирге керексе. Бусагъатда джашау алай болгъанды. Короче, Москвадан бир уллу къонакъ келеди. Ол сени ачха къоллу да эталлыкъды, медицинскийге да салаллыкъды – кёлюне джетсенг. Бусагъат мен сеннге минг доллар берейим – юсюнге-башынга къара. Сени джазыуунг кесинги къолунгдады. Сагъыш эт, элде къалыб не этериксе, джюн машокланы кёлтюрюб базарладамы айланныкъса? Огъай, биз эркишилени саууб, «ох» этиб турургъа керекбиз. Бери къара – меннге 30 джыл бола турады, сени тенгли заманымда тюз джолгъа тюшгеним себебли, бюгюн къалача юйюм, мерседесим, юйюм-башым, положениям. Сен а менден баш боллукъса – у тебя будет образование, знание языков, сейчас мы тебе поможем, а потом ты нам будеш помогать. Ты что-то хочешь спросить?
- Хоу. Сен кесинг меннге юретген джолдан ётген эсенг, къарачай джашха эрге къалай чыгъалгъанса? Не бет бла?
- Къыз болмагъанлай, эрге къалай чыгъалгъансамы дейсе? «Вот деревня» деб, Клара Мадинаны чачын сылады. – Бусагъатда клиникалада тиширыуну ызына айландырыб къыз этген проблема тюлдю. Пятигорскеде таныш врачым барды – ненча тиширыуну къыз этгенди ызына; ала да эрге чыгъыб, рахат джашайдыла бюгюн. Бу зат бизни джамагъатда сакъланады алкъын ансы, къалгъан халкъла эски-чирик-меджисуу адетледен эртде къутулгъанла. Бет-мет деген, уят-намыс деген а кимге керекле? Ала бизни артха тартхан затлалла. Ол комплекслери болмагъанла бизге, къралгъа да башчы болуб турмаймылла? Врач болургъа излей эсенг а – аладан къутулмай мадар джокъду. Вообще, предрассудки халкъны артха тартхан затлалла. Надо смотреть вперед. Плюнь на все – делай свою жизнь. Аякъ юсюне тур – ол заманда адеб-намыс дегенле аякъларынгы джалаб турлукъла. Адеб-намыс бла сегодня не проживешь. Вот анам ауруучуду да аны ючюн врач болургъа излейме дейсе. Атанг джокъду. Джангыз къарнашынг алкъын сабийди. Без денег в институт не поступишь – эки джылны бурун уруб кёрдюнг, киралмадынг. Ананга багъалы дарманла алыр ючюн ачха керекди. Къарнашчыгъынгы да аскерден тыяргъа, окъутургъа керек. Барысына да ачха керек.
- То есть, ачхагъа сатыл, къахме бол дейсе, алаймыды?
- Огъай. Ты сама должна распоряжаться своей судьбой, своей жизнью – своей душой, своим телом, своим временем. Но ты не можешь быть независимой. Относительную независимость дают власть, деньги, образование, профессия. Сенде уа аланы бири да джокъду. Я показываю путь, как всего этого можно достичь. Капекле ючюн, тюбеген эркишини тюбюне джат демейме. «Болумсуз эринг болгъандан эсе, болумлу тосунг болсун» дегенлей, къара джашаугъа. Ол келлик къонакъ уллу къралны тамадаларындан бириди. Берияча бир зат. Джангыз бир телефон этгени бла сеннге медакадемияны эшиклери да ачыллыкъды, излесенг Москвада квартирли да боллукъса. Аллай адамны къолдан ычхындармазгъа керекди – мени акъылым алайды.
- Алдаб къойса уа?
- Ол сени джаратса, алдарыкъ тюлдю. Аны кёлюне джеталсанг...
- Мени аллай опытым джокъду, къайдан билейим не этерге кереклисин?
- Анга джукъ билмеген, таб бир кесек аны бла джагъалашырыкъ къыз керекди. Къоркъма, тиширыу тёшекге, чабакъ суугъача джарашыб къалады. Ма, бир кесек опыт алама дей эсенг, бек тереннге кирмегенлей, шапа бла ойнаб кёр,- деб кюлдю Клара. – Бу минг долларны уа хурджунунга сал, тиширыугъа керек ууакъ-тюек затла алырса. Къонакъ а сеннге кёбюрек тутдурургъа болур. Бек кёб берсе, бизге да бир шампанлыкъ юлюш этерсе. Шучу. Энди бизни Зарема бла бир эки-юч сагъатха ишчигибиз барды. Ашагъыз, ичигиз, тебсегиз. Башхала кириб джунчутмасынла, ызыбыздан киритни басыгъыз. Биз келсек, таууш этербиз. Хы, бу урия бизни къулубузду, шапабызды. Андан не уялма, не тартынма. Итгеча къара. Айтханынгдан чыгъарыкъ тюлдю. Эрик, во всем подчиняйся ей. И смотри, чтобы она не скучала. Зарема Мадинагъа бурулуб, неле эсе да айтхан кёзюуде, Лара меннге: «Бу кассетаны 2-3 сагъатха боссдан алгъанма. Хы, Берия бла ол бир къызны тюбешгенлерин шеф джашыртын видеогъа джаздырыб тургъанды. Не мурат бла? Это нас не касается. Мунга къараса, будет знать, что к чему, как себя вести. За кассету отвечаешь головой. Ладно, пока». 
Клара бла Зарема чыгъыб кетдиле. Мадина къайдан биллигед ала тогъай айланыб хоншу отоугъа кирликлерин. Биз тургъан юйню бир къабыргъасы толусу бла кюзгю эди. Бу джанындан къарагъаннга – кюзгю, ол бир отоудан къарагъаннга уа – терезе мияла: ол джанындагъылагъа небиз да ачыкъ. Алай болгъанын мен да билмейем
Шампаннга бир джукъ тамызгъан болур эди ол обур къатын, ансы Мадина кесин асры эркин джюрюте эди. Ким биледи, иче юренмегеннге дженгил татыб къала эсе да. Мен магнитофонну тиегинден басханлай, тебсеу музыка согъулуб башлады – къызны тебсерге чакъырдым. Акъырын кесиме къысыб, юй ичинде тёгерек бурулабыз. Къолум белинден аз-аз энгишге тая барады. Аны сезген Мадина мени юсюнден тайдырыб, керилиб джаягъыма урду. «Холоп, знай свое место» деб, ызы бла кесин тыялмай кюлдю. Алай а мен ачыуланнган, сууугъан къой, сейирсиннгенден сын болуб къалдым. Алай ариу эди аны тюрсюню. Таянчакъ шиндикге олтуруб, кёзлерими къысдым. Ичимден кеси кесим бла даулаша тебредим:
- Энди ма бу мёлекни кеси къолум бла бир гыбытлы къарт къара эшекге берликме.
- Да бере тургъанса башхаланы, муну да аладан игилиги несиди? Ариууракъ болур, ансы джоюлургъа хазыр турады. Кёрдюнг, ол минг долларны алыб хурджуннга сугъуб къойгъанын.
- Да эки къатын эки джанындан алыб, обработать этиб кюрешселе, не этерикди сабий...
- Алай сабий тюлдю – игини-аманны айырырча уа болгъанды. 20 джылда акъыл джыймагъан, къачан джыярыкъды. Огъай, къан бла кирген, джан бла чыгъады. Къахмеликге тартыб тургъан кёзлери барды.
- Къой, кесинги терслигинги джууар ючюн, анга кир джагъаргъа кюрешесе. Ол сохандан-сарысмакъдан таза бир къызды, огъесе...
- Къызмыды? Аны да ким биледи? Берия «къызлыгъын алама» деб, мыллыгын атыб, ол да къыз болмай къалсады да оюн боллугъу...
- Оюн боллугъу Лара бла сеннгеди. Арик башкеслерин ийиб, тыбырыгъызны къурутур. Берген ачхасын ызына сыйыргъан бла къалмаз... Джаныбыз сау къалса да, бизге бу шахарда джашау къалмаз. Сора, иш да, ачха да, квартир да, перспектива да – прощай. Огъай, алгъадан билирге керекди: къызмыды, тюлмюдю? Тиширыула бизни экибизни энчи аны ючюн къойгъан болурла...
Мадинаны ауазы сагъышларымы бёлдю:
- Чё задумался? Обиделся, да?   
- Нет. Знаешь, о чем я думаю. Неме... Ол келлик къонакъ – биз анга Берия дейбиз – къаллай болгъанын билемисе? Излей эсенг, чырайындан, къылыгъындан хапар айтайым.
- Кертиси бла да къаллай затды ол? Что за зверь и с чем его едят?
- Аны сёз бла айтхандан эсе, кёргенинг иги болур. Ма бу кассетада башха къарачай къыз бла как он трахался – бары барды.
- Холоп, это как раз то, что мне надо видеть. Ала келгинчи къараб къалайыкъ.
Мен кассетаны видикге сугъуб, тиегинден басдым. Мадина таянчакъ шиндикге олтуруб, эки къолун да сакъал тюбюне тиреу этиб, кёз алмай къарайды.
- Боже, это же моя одноклассница, Рита,- деб, Мадина сейирсиннгенин билдирмей къоялмады. Хар неси да джарашхан отоуда, Рита джангыз кеси ары-бери барады. Бир кенг орунну къыйырына олтурады, бир тапчаннга кёчеди, бир магнифонну тауушун уллуракъ этеди. Юсюнде джукъа джайгъы чепкени элчи къызны субай санларын артыкъ да чертеди.
- Мы вместе участвовали на конкурсе красоты. Мен биринчи, ол экинчи орунну алгъанек. Олсагъатда да бу чепкени бар эди юсюнде. Биз орта школну таууса тура эдик. Училась она неважно. Это было 2 года назад. Потом она поступила в МГУ. Москвада мен анга тюбей тургъанма, квартиринде да болгъанма.  Теперь все понятно. Кто ей помог. Неме...
Мадинаны сёзю ауузунда къалды – видикде эшик зынгырдагъан таууш чыгъыб, Рита эшикни ачаргъа тебрегени кёрюндю.  Алгъа гыбыты, кеси да ызындан кирди бир тёгерек адам, къолунда да бир уллу сахтиян портфели бла; «Берг» деб, къолун узатды. Кёзлерин юй тюбюнден айырмагъанлай, ауазы аз эшитиле, «Рита» деб шыбырдады Мадинаны танышы да. 
- Вот, за это я люблю горянок. Алкъын сизде уят барды, сиз къызара билесиз. Къайда, башынгы ёрге тутчу, – Берия эки бармагъы бла къызны сакъал тюбюнден аз ёрге теберди. – Какие глаза, какие глаза, за них жизнь можно отдать. Сора Ританы имбашларындан къучакълаб, кесине къысыб, къулагъыны къыйырындан къаба, шыбырдады: нам с тобой будет очень хорошо. А сейчас мы с тобой пообедаем. Телефон бла талай сёз айтды да, ызына салды.
- Бу Берия дегенигиз не аман джийиргеншлиди. Къарны гебен тенгли, бурну къарнына тирелиб,- Мадина кёлю чыгъа тебрегенин танытды.
Бу кёзюуде эшик къагъылыб, шапа кирди. Коридорда чархлы арбачыкъдан тебреди ташыб тюрлю-тюрлю хантланы. Къараб-къарагъынчы тебсини джасады, кёбджыллыкъ эрмен коньякдан оймакъ рюмкаланы толтуруб, сора аллына бюгюлгенлей, арты бла эшикге дери барыб, шапа юйден чыкъды.
- Сен керти да холоп болурса ансы, аллай бир нек бюгюлесе ол хайуанны аллында?
Меннге ачыууракъ болуб: «Мен бюгюлген бошду, сен къалай бюгюлюрюнгю кёрюрсе»,- дедим. «Я тебе потом отвечу» деб, Мадина биягъы видикге битди.
Анда уа ашау-ичиу барады. Рита унамаздан, Берия къоймаздан коньяк шышаны дженгиллетдиле. Ританы ауазы уллуракъ чыгъа башлагъанындан, ички анга татый тебрегени танылды.
- Ашагъанынг къарыусуз, ичгенинг андан да къарыусуз, ючюнчю затынгы да бир сынайыкъ,- деб, Берия къызны терк кёлтюрюб, аны тыпырдагъанына да къарамай, орундукъгъа элтиб салды. Ританы, тууар джалагъанча,  бираз уппа-чуппа этиб, сора «сен орун джарашдыра тур, мен бир чайкъалыб чыгъайым» деб, душха кирди. Ол ары кирир кирмез, Рита сумкачыгъын да сермеб, эшиклеге мыллыгын атды. Тартыб-тартыб кёрдю, ачалмады. Ачхычла уа джокъ. Къабханнга тюшгенин кёрюб, ызына къайытыб, таянчакъ шиндикге олтурду.
Эки-юч такъыйкъагъа душ да къалай алалды, носорог балчыкъдан чыкъгъанча, Берия, не эсе да бир макъамны да мурулдай, эшиклени дынгырдата чыкъды. Къып-къымжа. Рита не сёлешалмай, не къымылдаялмай санлары къыйылыб олтурады. Ол джаныуар а джууукълашыб келеди. Сора джаханим тылпыу эте джетди да, къызны къучагъына джыйды, кёлтюрюб оруннга быргъады, кеси да юсюне къабланды. («Тонгуз къырдышха джатханча» деб келди Мадинаны кёлюне). Тебреди сора аны юсюнден кийимин сыдырыб-джыртыб. Ич кийимлерине дери барын юзюб, джараусуз этиб, буштукълаб полгъа шууулдатады. Ол ишни бошагъанында, орундукъдан берлакъ айырылыб, «какая красота» деб, къымжа къызгъа къарады. Рита юсюне джууургъанны тартханын ушатмай, джетиб джуургъанны да буштукъ этиб, бир джанына силдеди.
- Вот хайуан,- деб, Мадина аман табханын айта, къарайды.
Былайда Ритагъа джан кирди. Юсюне ёрлеб келген джаныуарны аякълары бла тебералгъаныча бир теберди. Берия орундукъдан тёнгереб тюшдю. Къыз кийимлерине узалды да – не этерге билмей абызырады: ала бары джыртыкъ, аланы кийиб юйден чыгъарча тюл. Бу кёзюучюкде Берия, аякъ юсюне миниб, къызны, айю кийикни буугъанча, бууду. Алай а, эл ишле санлагъа субайлыкъ берген бла къалмай, кюч да бередиле – Берия къызны орундукъгъа сюйгенича джарашдыралмай, кёб хырылдады, тылпыуу джетмей, ауур-ауур солуду. Ёзге ауурлугъу бла юсюнден басыб къызны онгун алды. Къыз андан бек кюрешмей, бой берирге изледи эсе да, ким биледи – Берияны кёлюне джетсенг, ол сенннге Москвада джандет джашау ачарыкъды дегенлери эсине тюшюб.    
Берия кёзлерин къысыб тургъан Ританы юсюне къабланыб, тебреди аны ёшюнлерин къоллары бла сылаб, эмчеклерин эмиб. «Приятно, то-то оно; сейчас будет ещё приятнее; вот чёрт, она у тебя на замке, что ли; расслабься; расслабься тебе говорю; вот так». Тебреди сора тууарча къымылдаб, мушулдаб, ёкюрюб. Бир кесекден аны юсюнден тюшюб, биягъы душ таба кетди. Андан чыкъды да: «Риточка, иди подмойся. Сейчас тебе принесут одежду. А вечером улетим в Москву. Все твои проблемы решим на месте»,- дей, чыгъыб кетди.
- Мерзкий, отвратительный тип. Тварь,- деб, чамланады кассетагъа къараб бошагъандан сора Мадина. - Это же натуральное изнасилование.
- Да ким, не атады сизни аны тюбюне?
- Кимми? Ма сенича холопла. Заремача, Ларача къахмеле. Неми? – Джарлылыкъ.
- Тау элледе бет-намыс-уят къурубму къалгъанды?
- Къурургъа джетгенди. Бары да джашауну къыйынлыгъы.
- Мындан къыйын заманлада да керти адамла адамлай къалгъанла.
- Къарайма да, сен мени Бериягъа бермезге излейсе.
- А сен кесинг къалай деб тураса?
- Акъыллы, чырайлы, бай, миллети да къарачай болгъан бир джаш табсам, бир-бирибизге сюймеклигибиз да болса – къалай иги боллукъ эди.
- Мен келишмезмеми сеннге?
- Сен? Къарачайлы болсанг келишиб да къалырек.
- Къарачай болур ючюн не этерге керекди?
- Къарачай болуб джаратылыргъа керекди.
- Да алай эсе, мен къарачайлыма
Мен тюзюн айтдым. Бир кёргеним бла сюйюб къойгъанымы да айтдым. Мадина меннге ишекли къарады. Паспортуму кёргюзтюрге керек болдум.
- Биригиз да да къарачайлы тюлсюз. Бу къарадуралагъа къул-къарауаш болуб, алагъа къарачай къызланы сатыб, аны бла джашау этерге кюрешесиз. Эки бетли шайтанласыз. Сен да мени алдаргъа кюрешесе. Тоже «любовь с первого взгляда». Ол эки сучка да Москвада окъуу бла, квартира бла мени терилтирге кюрешиб. Им тоже все выскажу. Придурки вы все.
- Тохта, артыкъ сёлешме.
Эшикни къонгурауу зынгырдаб, киритни тышындан ачыб, Лара бла Зарема кирдиле.
- Ну, как вы тут,- деб, кукаланды Лара.
- А вот как.  Мадина хурджунундан минг долларны чыгъарыб, Лараны бетине урду. Ол алай этгенлей, Зарема Мадинаны тутаргъа кюрешди, алай а къарыуу джетмей, ол силкгенлей, абын-сюрюн эте джыгъылды. Мен Мадинаны кёлтюрюб, аладан айырдым.
- Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау бармазса деб, кёресе муну этгенин,- Лара бушуулу ахсынды.
- Ол сиз ичирген затды къызны былай шашдыргъан. Аязыса башха тюрлю боллукъду,- дедим.
- Да бу халда муну иерге боллукъ тюлдю. Бедишлик этерикди барыбызны да. Зарема, сен кимни келтиргенсе бизге? Берия келирге юч кюн къалгъанды. Энди не этебиз?
Зарема бла Лара бир-бирине болдула. Бир-бирине къызыб, айтмагъан сёгюш-бедишлери къалмады.
- Зарема, это твой прокол. Башха къыз табсанг таб, табмасанг эгечинги келтир.
- Что? Аллай къахмелик сизни къаныгъыздады. Ананг да, кесинг да, энди къызынг да – барыгъыз да бир къарадура бла айланнган, сизнича сау дунияда да болмаз. Кесингчамы кёресе къалгъанланы да?
- Сен а не аман оздунг. Кереклинги табдырайым,- деб, Лара аны чачына къадалды. Араларына кириб, кючден айырдым бир-биринден. 
Мадина да алагъа, концертгеча, къараб, бираз шош болду. Дагъыда, эсине не эсе да келиб, кюлген да этиб, айтды: тохтагъыз. Мени огъайым джокъду. Джангыз мени багъам минг доллар тюлдю. Беш минг доллардан бир сом да тюшерик тюлме. Бериягъыз алдаб къойса, бир кесек ачхам бла къалырма. Терсми айтама? Ол ачханы да ма бусагъатда къолума тутдуругъуз. Разы эсегиз, келишебиз.
Лара да, Зарема да ауузлары ачылыб, къарайла.
- Сен минг долларны ачха керек болсамы чачарыгъенг алай?
- Мени юсюмде сен къаллай бир ачха этерге излегенинги билеме. Айтханымы бересиз – джумушугъузну тындырама. Алай тюл эсе, бир башха телини излегиз.
Билмейме, ол беш минг долларны да не этерик эсе да. Аны да, Зареманы да айтхан джерлерине атыб, къайытсам, Лара башындан тутуб тура: - «Кассета къайдады?». - «Къайда боллукъду болуб, магнитофонну ичиндеди». «Джокъду. Ызларындан джет да, бир тинт. Билесе, Арик джокълагъынчы ызына къайтармасам, мен тюб боллукъма.».
Гюттю юсюне къалач деб, кинодача болгъанды чот. Алай а бу оюн тюлдю. Адамла ачыргъа боллукъла. Мадинаны табалмайма – думп болгъанды. Сизге келгеним – сиз тюз адамласыз деб, халкъда хапар алайды. Бир тюз оноу этмесегиз, «оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа башлагъанбыз.
- Лара тюб болад деб, нек къоркъаса? Аллайла тюб болургъа керекле.
- Огъай, анга тюл, Мадинагъа къайгъырама. Не ёлед, не джоюлад деб.
- Аныча ненча къызны теплетгенсиз къарадуралагъа.
- Мен шапалыкъдан башха джукъ бла кюрешмегенме.
- Сени гюнахынг да озуб джетеди, алай болса да ишге кёчейик.

*   *   *

Экинчи кюн орам джанында Арикни ёлюгю табылды. Уятлыгъы да кесилиб, ауузуна къабдырылыб. Ишчи джеринде мангылайында окъ ызы бла Лараны да ёлюгюне тюртюлдюле ишге келгенле. Аны къатында да Энвер шапаны ёлюгю. Талай кюнден район аралыкъда Зареманы бойну тартылыб табдыла.  Джылла кетдиле, аланы ким этгени белгисиз къалды. Дагъыда къарачай къызланы ызындан айланыучу бир къарадураны чалман къазыкъгъа чанчылыб табдыла ёлюгюн. Алагъа ушаш затла Республиканы талай джеринде болдула. Урланнган, тоналгъан болмай, адамланы къырыб баргъанла, дерт джетдиргенлерине халкъ ажымсыз болду.

*   *   *

Нарсананы къыйырырагъында бир энчи юйде талай джаш къарадура джыйылыб, бирлерини туугъан кюнлерин белгилеб кюрешелле. Алагъа тагъылыб айланнган бир къарачай наркоман кибик да барды. Чам аты – Гоп. Ол ат къачан, къайда аталгъанын кеси да унутхан болур. Тарта келгенлеринде, къарадурала кёз ачар къайгъыгъа кирдиле.
- Гоп, ол уппа-чуппа этилмеген къызларыгъыздан бир джукъ къанатдырамыса бизге?
- Гоп, ты нас уважаешь?
- Ребята, я чё, мне жалко что ли? Школну джангы бошагъанла бусагъатда шахаргъа тёгюлюб айланалла. Чыкъдыкъ, тутдукъ. Я помогу, только чтобы по пьянке меня не выдали. Мени къарачай болгъанымы билмесинле. Я один из вас. Даже ваш язык для меня стал родным
- Когда мы тебя выдавали? Ты просто переведи нам, что они будут говорить меж собой и всё. На другое мы тебя и не пригласим. Самое большее, ты будешь свечку держать, а трахать их мы сами будем.
- Ну, ты не обижайся, шутим. Поехали.
Къарадура джыйынны экиси юйде къалыб, бири да Гоп бла къыз тутаргъа центр таба угулдула.
Агъач тапджаннга олтуруб, озгъан къызлагъа сымарлаб къарайла. Ала уа, школну джангы бошагъан къызла, омакъ кийиниб, джашаудан бир сейирликле умут этиб, аллары бла ары-бери озалла. Къарадура хар озгъаннга аууз джетдиреди.
- Девочки, голубки, давайте познакомимся. Вы очень нам нравитесь.
- Ничего не получится, Ян. Пойдем обратно,- дейди Гоп.
- Гоп, не бойся, у меня глаз алмаз. У меня на них нюх. С этими даже говорить не стоит. А вот те... видишь, бутлары джалан, билеклери джалан, къашлары джулкъунуб, кирпиклери боялыб. Они ищут приключения. Может, клюнут, попробуем.
- Девочки, сколько время? Да, опаздываем. Спешим на день рождения. Может, составите нам компанию?
- Да нет, у нас свои дела.
- Да дела у нас тоже есть. Час посидим и уйдем. Здесь рядом, пять минут езды.
Ян, мант башча джабышыб, айырылмай барады. Ала да аны чамларына кюле, тохтай-тохтай баралла. Гоп джукъ айтмай, ызларындан атлайды.
Бир къыз бирси къызгъа айтады:
- Бизни таныгъанла кёрселе, сёз этиб башларыкъла. Не айырылайыкъ быладан, не да барайыкъ да повеселимся немного. Артда тенглерибиз хапар айтхан сагъатда, бизге да айтыр зат боллукъду.
Ян а сёзюн бардырады:
- Заодно отметим ваше окончание школы.
Къызла уа оноулашалла.
- Мама билсе, джанымы алыб къоярыкъды.               
- Билсе, мени мамам да шашарыкъды. Но биз къарайыкъ да, бир сагъат олтурурбуз да кетербиз. Табсыз кёрсек, сразу кетдик.
- Хорошо. Только час посидим и уйдем.
- Мы тоже.
Яннга къанатла битиб, эрлай такси тутуб, «шып» деб, нёгерлери болгъан юйге джетелле.      
  Эшик ачылгъанлай, быланы эрлей тёрге ётдюредиле. Ашау-ичиу башланады.
  Бир къарадура тамадалыкъны къолгъа алыб, рюмканы кёлтюреди:
- Бюгюн тенгибизни туугъан кюнюдю. Эм алгъа танышыб къалайыкъ деб, кеслерини атларын айталла. Къызла да джолда къурашдыра келген алдауукъ атларын «Зина», «Тина» деб белгили этелле. – Хы, айтханымча, тенгибиз Саша ючюн, аны саулугъу ючюн деб, рюмкаланы къагъышдырыб, ичелле. Къызланы ичерге-къалыргъа билмей, аккыллы болгъанларын кёрюб, «биринчи рюмкадан сора къысарыкъ тюлбюз» деб, тамада тилеген ауаз бла, къоймай ичиреди. Алай эте барады ашау-ичиу.
- Ий, Аллах, башым кетиб барады, деб, бир къызны бир къызгъа шыбырдагъанын эшитеди Гоп. Кёчюреди аны къарадуралагъа. Ала кёз къысыб, ушакъларын бардыралла.
- Не эсе да нёгерим таб тюлдю, биз хауагъа бир чыгъайыкъ,- дейди Зина.
- Тохта, ол бир юй бошду. Алайда бираз солугъуз деб, экисин да ачылыб тургъан кенг диваннга таяндырадыла. Ала кеслери къалгъанларында, рахатыракъ болуб, кеслери да эслемегенлей, терен джукъугъа сингедиле.
Бу юйде уа къарадурала бир-бири бла даулашыб кюрешелле. «Аланы келтирген менме, алгъа да мен барама алагъа» дейди Ян. Алгъа эки къарадура, артда да башхасы бла Гоп барыргъа келишелле.
Эки-юч сагъатдан къызла уяннганларында, юслери къып-къымыжа, къатларында да аланы келтирген эки къарадура хурулдай. Къан тамчыла чачылгъан джабыудан да, къарадураладан да бирча джийиргене, талай заманны не этерге билмей турдула. Сора оноу этиучю къыз, «болур болду, кесибизни алдатдыкъ» дей, нёгерине да болушуб, ашыкъ-бушукъ кийиниб, орамгъа чыкъдыла. Эслиреги юйню номерин да, орамны атын да  джазыб хурджунуна салды. Алай а ала къоркъмай-уялмай кишиге хапар айтмазлары белгили эди. Бу эки таулу къызгъа школну тауусхан къууанчлары былай бошалды.



*   *   *

Бу хапарны айтыб келген Гоп болду. Келлик да болмаз эди, къарадурала аны ашхы ууатмасала. Ууатханлары да не ючюн болгъанды: бир кере ала алдаб алыб келген къыз, аны эгечинден туугъан болгъанды. Гоп аны алагъа джатдыртмагъаны ючюн илине башлагъанларында, Гопну къарачай къылыгъы тутуб, бирин уруб кёзюн чыгъаргъанды. Ала бирден чабыб, тюйюб, къара кёсеу этиб, артыкълыкъ да этиб, ёлтюрдюк деб, сюйрей барыб, свалкада атыб кетгендиле. Алай а Гоп тирилиб, ёрге турур къарыуу болмай, къымылдай тургъанлай, адамла кёрюб, больницагъа элтгендиле. Кёб заманны джатыб, джюрюрча болгъанлай, сюеклери жыгъырдай, бу джашлагъа келиб, ол къарадура шайканы къурутургъа болушугъуз деб тилейди. Аланы къурутсакъ, джангыз бир таулу къызгъа хыянат джетерик тюлдю» деб, бошады ол хапарын.

*   *   *

Юч къарачай джаш, Гоп да тёртюнчю, кюн узуну мараб туруб, излегенлерин кёрдюле: къарадурала эки арбадан тюшюб, эки къызны да алыб, юйге кирдиле.
- Очередные жертвы,- деди Гоп.
Бир сагъатдан была эшикге къысылыб, къонгурауун зынгырдатдыла. «Кто там?» деб, бир къарадура башын къаратханлай, аны хамхотуна уруб, хыны тюртюб, была терк юйге кирдиле. Ол бир отоудан къымжалай чартлаб чыгъыб, къайырылыргъа умут этген дагъыда юч къараны уруб полгъа сойландырдыла. Эки къыз бир-бирине къарачайча «къачаргъа керекди» дедиле.
- Къарачай къызласыз, сора. Не эминагъа келгенсиз бу къарадуралагъа? Думп болугъуз былайдан. Энди джол тюбесек боюнчукъларыгъызны тёгерек кесиб, орамгъа шууулдатырыкъбыз.
Къызла ашыкъ-бушукъ кийине, юйден чыкъдыла. Аланы орамда чабханларын-къачханларын кёрюб, была ышаргъан огъуна этдиле. Къоллары-аякълары байланыб, ауузларында буштукълары бла сойланнган къарадурала, Гопну таныб, джан къайгъылы болуб, къуртлача ары-бери къымылдайдыла. Гоп, анга артыкълыкъ этген къарадураны бычакъ бла бир тартханы бла уятлыгъын арты бла кесиб, юсюне атды. Аны кёрген башха къарадурала, бизни да алай этед, деб асры къоркъгъандан, гинасуу кёзлери ары-бери чабыб, шашаргъа джетдиле. Ёзге Гоп бычакъ бла хар бирини богъурдагъын тартды, тартханда да алай тартды, башларын боюнларындан айырыргъа джетдире. Джанлары ажымсыз чыкъгъандан сора, Гоп «энди кетеийк» деди. Алай а, талай окъ тийиб, кеси да къарадураланы юслерине ауду. Джашла орамгъа чыгъыб, арбаларындан талай канистра бензинни келтириб, ёлюклени юслерине да, бютеу юйге да бюркюб, къабындырыб, эшиклени да бютеу киритлеб, арбаларына къонуб, терк ташайдыла. Бу аманлыкъ-игилик ишни да хапары кенг джайылыб, ахыры тунчугъуб къалды.

*   *   *

Алгъаракъда джашладан бири Исламгъа кече арасында келиб, «Чернобыльден къойланы келтиргенле кимле болгъанларын билгенбиз» деди. Талай кюнден юч джашны чегетде къошха келтирдиле. Ауузларындан буштукъларын алыб, соруу эте башладыла.
- Къойланы къалайдан эмда анда не багъагъа алгъан эдигиз?
- Аланы къырыб, кюйдюрюб, джерге кёмерге деб тургъанлай, талай минг сом бла, талай яшик аракъы бериб, алыб кетгенек
- Мында уа къайда, не багъагъа сатханегиз? Башыгъызгъа не хайыр этгенегиз?
- Не багъагъа сатханыбыз эсибизден кетгенди, сатхан а бютеу Къарачай базарлада къурманнга джууукъ кюнледе сатханек. Хайырчыкъ а этгенек – бирер юй бла, бирер машина алгъанек...
- Кючлю радиация ууу болгъан малланы келтириб, халкъгъа къаллай бир палах салгъаныгъызны билемисиз? Ала ашаргъа джараулу болсала, аланы къырыргъа, кюйдюрюрге, бетон чунгурлагъа кёмерге буйрукъ болмаз эди...
- Джашла, биз кесибиз да ашагъанбыз ол малладан.
- Ол сизни ишигизди. Башхалагъа къыйынлыкъ салгъаныгъыз ючюн а, сизге сюд этерге керекди.
- Да беригиз сюдге сора. Бизни уа бошлагъыз.
- Сюд бизбиз. Огъесе, кърал сюд къарасамы дейсиз? Огъай, бизден иги тёре табыллыкъ тюлдю сизге. Биле-биле, капек-шай тюшюрюр ючюн, радиациалы къойланы келтириб, къурманнга халкъгъа чачыб, адамлагъа ёлюр от ашатханыгъыз ючюн, сизни – иманлары, адамлыкълары сом бла тергелген джийиргеншлилени – ёлюмге буюрабыз.
Къычырыкъларына-хахайларына да къарамай, ючюсюн да уруб, мыллыкларын терен джер джарылгъаннга быргъадыла.    


*   *   *

Ислам, джукълаялмай, юй тюбюнде ары-бери джюрюй, кечесин аман бла ашырды. Танг аласында теке къалкъыу эте келиб, джукъугъа сингди да, кюн орталада ит чабхандан уянды. Терезеден къараб, юч арбадан тюше тургъан джашланы кёрдю. Арбазгъа чыгъыб, итни такъды да, къабакъ эшиклени ачыб, арбаланы арбазгъа джыйдырды. Ичлеринде ол танымагъан Суратчы болгъанын билдирдиле. Сора мурукгу этмей, бары да къонакъ юйге кетдиле. Исламны бачхасы чегетге тирелиб тургъаны себебли, терк огъуна къалын агъач башланыб, сагъат джарымдан уучу юйчюкге – «къонакъ юйге» джетиб, ичине кирдиле.   Узун агъач масаны-столну джанына олтурдула. Ислам барына сымарлаб къарады – бары да сауут-саба джюрютген джашла.
- Адетдеча, герох, бычакъ, не сауутугъуз бар эсе да, столгъа салыгъыз,- деди Ислам.
Таукъан алай этмезлигин танытды: «Къызылджагъала шып деб, джетселе, сауут-сабабыз къолгъа джетгинчи, ала бизни дырын этиб чыгъарла. Ол себебден герохум былай джанымда турсун».
- Бизни былайда болгъаныбызны ала къайдан билликдиле?
- Ызлагъан аланы ишлериди,- деб кесин дженгдирирге унамады Таукъан. Суратчы уа «мен сизни биригиз тюлме, кишиге бойсунургъа антым джокъду;  тапанчам барды, алай а ансыз къаллыкъ тюлме» деб, къаты айтды.
- Аслан сёзге къошулду: «Тамада айтхан бизге буйрукъду. Аскер мизам болмаса, биз бир джамагъат болаллыкъ тюлбюз. Исламгъа бойсунургъа деб, ант этиб, алай башлагъанбыз ишни. Не уллу, не гитче затда Антыбызны бузмайыкъ».
Бары да айтханлыкъгъа, Таукъан, эмда Суратчы кеслерин дженгдирмедиле. Быланы бир къоркъгъанлары болгъанына бары да ажымсыз болдула. Ала экиси да бир джерде олтургъанлары себебли, аланы сауутсуз-сабасыз этген да къыйыныракъ боллугъугъун ангылады Ислам. Аны себебли аланы бёлюрге излеб: «Таукъан, сен тамадаса, бери ёт. Джылгъа кёре олтурайыкъ, адетни бузмайыкъ» деди. Таукъан анга да бир сылтау табыб, орнундан теберге унамады. Болмазлыгъын ангылаб, Ислам Асланнга кёз къысды. Ол да башхалагъа таша белги бериб, бираз кюрешгенден сора, экисин да да къолларын сыртларына байлаб, бир-бирине джыджым бла къысдыла. Тинтиб, герохларын, бычакъларын да сыйырдыла.
Ислам Расулгъа сорду: «Милициядан не хапар?»
- Была экиси да ары келиб, эм уллу аманлыкълагъа къарагъан тамада бла сёлеширге излейбиз,- дегенлерин къарнашым эшитгенди. Андан сора да барды хапарым, быланы не айтырыкъларын бир эшитирмек алгъа.
- Кертиди, биз милициягъа баргъанек,- деди Таукъан,- алай а не ючюн? Аманлыкъчыланы биз айтханнга кёре суратларын бир сал деб, Суратчыны аны ючюн чакъыргъанелле, мен да биргесине баргъанем. Сиз ишекли болур зат джокъду. Мен сизни биригиз болуб, ненча къан ишге къатышханма, сора мени тутугъуз-ёлтюрюгюз деб, милициягъа къалай барлыкъ болурем?
- Ол сен салгъан суратла Ахмат бла Алийге къалай ушагъан болурла?- деб сорду Ислам Суратчыгъа.
- Мен милисала айтханча салгъанма. Къошханым-къоратханым джокъду.
- Ахмат, бери кёргюзчю ол суратны. Джашла, бу суратла бла Ахмат бла Алийни тутаргъа боллукъмулла?
- Игит да туталла, туура кеслерилле сора,- деген тауушла чыкъдыла.
- Суратчы, сен излемесенг, ала ушамазча салыргъа да боллукъ эдинг суратланы. Таукъан а нек джокъду ол суратлада?
Сёз сёзню айтдыра, тереннге кирдиле.
- Таукъан, сени Ахмат бла Алийге тамада этиб, буйрукъну толтурургъа ийгенек. Сен а, буйрукъну да тындырмай, аны да менден джашырыб, тындыргъанбыз деб, алдаб, юч къат терс болгъанса. Суратчы уа, суратларыгъызны салайым деб, джылгъа кирмеген джаш къызчыкъланы терилтиб, мастерскоюна элтиб тешиндириб, джоюб кюрешгенди. Дагъыда сен аны джакълаб, къутхарыб, ол да милициягъа барыб бизни сатыб... Экигизге да тыйыншлысы ёлюмдю. Башха оюму болгъан бар эсе, айтсын. Башха оюму болгъан чыкъмады. Экисин да арлакъда чынгылны къыйырына сюеб, ышаннга салдыла. Ахмат Таукъанны, Алий да Суратчыны герохладан уруб, чынгылдан ийдиле.
Уучу юйге къайытхандан сора, Ислам барына да джити къарай айтды: «Барыгъызны да джеб телефон номерлеригиз менде барды. Аланы джукълатмагъыз. Бир-биригиз бла да байламлы болгъанлай туругъуз. Расул, сен милициядан хапарлы болгъанлай тур. Биз ант къарнашлабыз. Оноулан эдик, энди тогъузаулан болдукъ. Къарачайны мынафыкъладан, амантишледен тазаламай, джашау тюзеллик тюлдю, билесиз. Ненча элде уруну-гудуну тохтатдыкъ. Адамла бауда малларына къой, юйде джанларына къоркъуб тебрегенелле. Энди эркин солуй башлагъанла. Ол бары да сизни кючюгюзденди. Президент айырылыулада, депутат сайлаулада оноугъа тюз адамланы ётдюрюрге керекбиз. Ол затха да аллындан хазырлана башлайыкъ». Джангы джумушла да бардыла. Талай кюнден мен билдирирме. Хы, ол эки мынафыкъны арбагъызгъа миндиргенигизни таныш-зат кёрген эселе, аны джууабын берирге да хазыр болугъуз».




*   *   *

Арадан талай джыл озду. Ислам бла нёгерлери джашагъан огъары, тёбен элледе къой, бютеу ёзенде да уру-гуду, тоноу, мурдарлыкъ тохтады. Наркотик сатханланы, джайгъанланы уа бирин къоймагъанча ол дуниягъа ашырыб бардыла. Ичкичилик, хаулелик да тюбелек къуруб къалмаса да, азгъа айланды. Исламны нёгерлери да башха ёзенледе онушар-онушар къауумла къурадыла. Бары аракъы-тютюн не болгъанын билмеген, харам-халал, сууаб-гюнах айыргъан, къарыулары-кючлери болгъан деменгили джашла. Ала элледе джорукъ салгъан бла къалмай, район аралыкъланы, шахарланы да къолгъа алдыла. Ичиб, аман сёлеше, озгъанланы илгиздик эте, гёджебсиниб айланнган «джигитле» кау-куу болуб, кёрюнмей къалдыла. Аманлыкъчы джыйынла талай кере разборкалагъа чакъырыб, автоматланы чыкъырдатыб, кёрдюле. Эки джанындан да  ёлгенле болдула, алай а кючню кёргенлеринде, сау къалгъанлары республикадан тышына кетдиле.
«Биз ичкичиликни, хаулеликни, аманлыкъчылыкъны къурутургъа кюрешебиз; аланы туудургъан чурумланы къурутургъа уа – къарыу къайда! Ичкини халал этиб тургъан къралда, ичкини джюрютдюрмей къалай тыйгъын – ол кърал джорукъгъа къаршчы келген затды сора. Алай болса да, бир кюреше барайыкъ» деб, Ислам ичинден кеси кеси бла сёлешеди.
Эки нёгерин да биргесине алыб, шахарда аракъы заводну иесине барды Ислам. Миллионер аланы къолларын тутуб, арт юйге киргизтди да, быланы «огъай» дегенлерине да къарамай, «4 адамгъа тебсиге туз-дам келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Къараб-къарагъынчы къанга тюрлю-тюрлю хантладан толду. Мюйюшде уа тёгерек бурула тургъан кёрмючден ол чыгъаргъан аракъыланы юлгюлери къарайла.
- Мени заводум харам аракъыны чыгъаргъанлыкъгъа, сизни аллыгъызда хантла халалдыла. Бисмилля этигиз.
- Да, аракъыны харам болгъанын биле эсенг, аны чыгъарыб гюнах алмай, халал затла бла кюрешсенг иги тюлмю эди,- деди джашладан бири.
- Аракъыдан уллу ачха тюшюрген джукъ джокъду. Не байлыгъы да богъурдакъдан болгъан уллу кърал да аракъыдан джийиргенмейди. Ички къралны бюджетинде къаллай орун алгъанын билемисиз?
- Билебиз, алай а ички халкъны хайуан этиб баргъанын да кёребиз.
- Ичмесинле. Ким зорлукъ этеди?
- Энди аны сен да, биз да билебиз – игиден эсе аманнга адам дженгил тюзеледи. Биз халкъыбызны сакъларгъа керекбиз. Ички уллу орус халкъдан да бошагъанды. Сеннге келгенибиз – ички заводунгу къурут, учуз аракъынг бла халкъны къырма.
- Джашла, ачха кереклигиз бар эсе, айтыгъыз. Заводну  уа джабмазлыгъымы билигиз. Кърал джаб десе, джабарма. Мен джорукъну бузмайма, законнга келишмеген иш этмейме.
- Кърал халкъыбызны къырыб, кёчюрюб да айланнганды. Кърал бизни динибизни, тилибизни да къурутургъа излей эсе, биз да анга болушургъамы керекбиз? Сен акъыллы, болумлу джашса, кючюнгю халкъыбызны сакълар джанына бурсанг...
- Аланла, мен кёб адамгъа болушханма. Ишлене тургъан межгитге да иги кесек ачха бергенме.
- Къарачайлы, аракъыдан, харамдан тюшген ачха бла межгит ишлетеме деген къалай болады? Халкъ ичкичи болуб бошаса, межгитге ким джюрюрюкдю? Биз Къарачайда ички заводланы барын джабдырлыкъбыз. Сен кеси разылыгъынг бла заводунгу джабсанг, къалгъанланы да ол затха чакъырсанг Аллах, Адам да разы болурла, алай болмаса ...
- Алай болмаса, не? Къоркъутургъамы излейсиз? Сизнича ваххабистлени кёре келгенбиз. Тюрмеде чириригиз келмей эсе, бу джолдан сора быллай зат айтыб меннге келмегиз.
- Биз гюнахдан чыкъдыкъ. Сагъыш эт, сенден онглуракъла да къайытханла диннге. Кесинг сюйгенингча бол, халкъны уа ички бла эки дуниясыз да къояргъа боллукъса. Аны ючюн а сеннге Шериатха кёре Тёре оноу этер. Аны унутма.
- Унутмам. Сиз да унутмагъыз, бюгюн, тамбла болса да кърал органла сизни соруугъа чакъырыб, ишигизни сюдге берликлерин. Сиз къралны законуна келишмеген ишле бла кюрешесиз. Кърал сизге кесин талатса, аны да бир кёрюрбюз.

*   *   *

Экинчи кюн ФСБ-ни бёлюмюне чакъырыб, Ислам бла кёб ушакъ этдиле.
- Аракъыны орнуна бир башха зат чыгъарсанг иги боллукъ эди, халкъ ичкичи болуб барады дегенден башха айтханыбыз болмагъанды.
- Ол джазгъан къагъытха кёре, аны джашаууна сизден къоркъуу барды. Шериат бла, Тёре бла сюд этерикбиз дегенигиз керти эсе, сиз джууабха тартыллыкъсыз. Анга бир джукъ болгъаны болса, ишекли сизге боллукъбуз,- деб, тамамладыла ушакъны.



*   *   *

Ислам юйюне къайытыб, атына миниб чегетге кетди. Чегетчи ишин да джарсытыргъа болмай эди. Ёзге андан къоркъмай, базыб, джашыртын, эркинликсиз, терек кесген да чыкъмай эди. Тёгерекге къарай барса да, эси башха сагъышлагъа кетиб, шкок тауушдан илгениб, атдан «тёнгереб» тюшдю. Иги кесекни ёлгенча тебмей турду. Ат кишнеген джанына башын акъырын буруб, къарады. Къабыргъада кёкенледен айырылыб, эниб келген экеуленни эследи. Къолларында шкоклары – бир да ажымсыз, Исламны ёлгеннге тергеб, келе эдиле. Ала джууугъуракъ келгенлей, Ислам мылтыгъын юслерине буруб, талай кере атды. Ала къолларындан шкокларын ийдиле – окъла бары билеклеринден тийген эдиле. Экиси да къабыргъаны эки джанына къачаргъа кюрешдиле, алай а окъла бутларындан да тийгенлеринде, къычырыкъ эте, сойландыла. Ислам къатларына келди.
- Ким джибергенди сизни,- деб, сорду. Къарачай болмагъанларын сезиб, сорууун орусча къайтарды. Джукъ айтыргъа излемегенлеринде, шкокну быргъысын бирини джюрек ауузуна  тиреб, сампалындан басды. Аны кёргенлей, экинчисини тили ачылды. Аланы аракъы заводну тамадасы ийгенин айтды. Ислам аны да сау къоймады. Ёлюклени чынгылдан быргъаб, чегетчи юйчюгюне дери барды. «Ким биледи, аны ичинде мени сакълаб тура эселе да. Парий бла келирме» деб, ызына, эл таба кетди.

*   *   *

Ислам юйде къалкъыб тургъанлай, ит чабхандан илгениб уянды. Терезеден кёз джетдирди: къабакъ эшиклени аллында сюелген Шыйых эди.
Саламлашхандан сора, Шыйых кёлюне келгенни джашырмай кёнделен салды:
- Алан, биз хар нени шериат бла бардырыргъа деб келишгенми эдик? Сиз этген ишлени кёбюсюн хатыгъыздан таныб турама. Шериат бла адамны къыйнаб ёлтюрюрге джарамайды. Сиз а, уятлыкъларын кесиб, аузларына къабдырыб, неге ушагъан затла этесиз...
- Шыйых, энди ол затланы ким этгенин киши да билмейди. Ол ууакъ-тюек, хылымылы затлагъа сени къатышмагъанынг да иги болгъанды. Энди аллыбызда уллу ишле бардыла. Бизнесменле бла, къуллукъчула бла, депутатла бла, интеллигенция бла ишлерге, аланы кеси джаныбызгъа бюгерге керекбиз. Энди сени оноуунг, сёзюнг бек керек боллукъду. Аллах айтса, тамадагъа кесибизден бир адамны айырырбыз. Тёгерегине да бизни иннетибизни бардырлыкъланы джыярбыз. Ол заманда бютеу къыйыныбыз да суугъа кетмез.
- Да мен аллында айтханнга келдикми?
- Тюзсе, алай а бу ётген джолубузну ётмей, бир иннетлиле бир джерге джыйылаллыкъ тюл эдик. Энди оноугъа тюшерча къарыуубуз барды. Джангыз кърал джанындан чырмау болмасын ансы...
- Да къралгъа къаршчы бармай шойбуз да? Джуртубузну къайда хылымылыдан – мурдарладан, тоноучуладан, ичкичилиден, хаулеледен тазаларгъа кюреше эсек – кърал бизге тыйгъыч салгъан къой, бизге болушургъа керекди.
- Да болушурукъ эсе эртдеди дебми турады? Хо да, биз ишибизни эте бир барайыкъ. Заман кёргюзтюр ким не излегенин.
- Президент сайлаулада биз джанындан кимни кандидат этерикбиз? Анга да иги сагъыш этейик.

* *  *

       Была бу ушакъны бардыргъан сагъатда ФСБ-ни (бюгюннгю аты КГБ-ни) республикан мекямыны тюб къатында таша кенгешиу къызыугъа кирген эди. Таша службаны бу джергили къауумуну тамадасы Москвадан келген юч абчаргъа былайда халны къалай тюрлендирирге кереклисин айта эди:
- Бизни къулакъларыбыз-кёзлерибиз билдиргеннге кёре, къарачай джашладан бир организация къарыу джыйгъаннга ушайды: аны бёлюмлери хар элде бардыла. Къарачайлыла джашагъан джерледе ала ичкичиликни, хаулеликни, уруну-гудуну, мурдарлыкъны тохтатхандыла. Алай а ала этген ишлерин Аллахны аты бла бардырадыла. Сууаб-гюнах, халал-харам деб, хар неге ол кёзден къарайдыла. Республикада алкоголь ичкилени чыгъартмазгъа, сатдырмазгъа кюрешедиле. Билеклери, бутлары, башлары джалан къызлагъа джашау къалмагъанды. Айтыргъа, ваххабизмге дженгиб баралла. Халкъны кърал джорукъ бла тюл, дин джорукъ бла джашаргъа чакъыралла. Имансыз джорукъла бла тюл, дин бла, шериат бла джашаргъа керекбиз дейдиле.
- Да ала аллай бир къарыу алгъынчы, аланы кёрмей, тыймай, чалдышха джыймай къалай тургъансыз?- деб сорду къонакъланы бири.
- Ала бек сакъ, эслеб башлагъандыла ишлерин. Биз билгенден сора, талай иш этгенбиз. Алай а, тюзюн айтайым, энди аланы тыяргъа мени кючюм джетерик тюлдю. Ала сёз бла тыйыллыкъ тюлдюле. Аллыбызда сайлаулада ала президент оруннга кеслерини адамларын салгъан, ётдюрген да эталлыкъдыла. Халкъны да кёбю алагъа разыды.
- Ол организацияны тамада къауумун, бёлюмлени башчыларын да билемисиз?
- Билебиз. Бары бла да ушакъ эте тургъанбыз. Тамадалары Афганистанда къазауат этген, милицияда да бираз ишлеген, МГУ-ну тарих бёлюмюн бошагъан Ислам деб бир джашды. Соруу протоколла ма бу папкаладалла.
- Хайыр. Бу ыйыкъда протоколла бла шагъырей болайыкъ. Арт джыллада этилген аманлыкълагъа да МВД-ни къуллукъчулары бла бирге анализ этейик. Энди ыйыкъда уа, баш кюн, сиз айтхан организацияны тамадалары сагъат ючде былайда болурча эт. Алагъа да бир тынгылайыкъ. Анга кёре оноу этербиз.

*   *   *

Иш бир ыйыкъгъа тюл, талай айгъа созулду. Лубянкадан келген таша къуллукъчула, бу джергили къуллукъчула бла бирге оноулашыб, джер-джерге кеслерини агентлерин джарашдырдыла. Тилчилени санын талай кере кёб этдиле, аланы кеслерине да, информация джыйгъанларына кёре иги хакъ тёлеб башладыла. Ислам да, нёгерлери да, алагъа бегирек эс бёлюннгенин сезиб, сакъ болдула. Алай болса да...

*   *   *

Ислам бла нёгерлери республиканы тамадасына тюбедиле Доммайда. Ислам айтырын артха салмады:
- Келир джыл сайлаула боллукъдула. Алай а, биз КЧР-ге тамада тюл, Къарачайгъа тамада айырыргъа излейбиз. Сталин къурутхан Къарачай областны ызына къураргъа ант эте эсенг, барыбыз да сени джанлы боллукъбуз. Алай болмаса, кесибизден тамада айырлыкъбыз.
- Огъай, мен КЧР-ни башчысыма, аны сакълар джанындан кюреширикме. Сайлаулада ким хорларын кёрюрбюз.
Джашла сёзню андан ары магъанасызгъа санаб, джолгъа атландыла. Джолда уа нёгерлери Исламгъа кёлкъалдыларын айта бардыла:
- Эм уллу аманлыкъчы республиканы башчысыды. Кесини халкъына аллай бир аманлыкъ этгенни джашаргъа эркинлиги бармыды? Тау элле къаллай болумдадыла? Тинибиз, тилибиз къуруб баргъаны аны къыйынлыгъы тюлмюдю? Тиширыуланы къол къыйынларын сатдыртмай, тыйгъычла салыб, сюдлюк-джоллукъ этдириб кюрешгени уа? Башындан халкъгъа деб келген ачханы, кесини хурджунуна уруб тургъаны уа? Республиканы джыйымдыкъ этиб, къайда къарадураланы тау артындан, тыш къралладан бери юйюрсюндюрюб, Азиядан келирге излеген къарачайлылагъа уа джол ачмай... Огъай, бу Амантишни къоратыргъа керек эди эм алгъа да.
- Джашла,- деди Ислам, - биз халкъны кёб затха кёзюн ачханбыз. Сайлаулада аны ётерге бир шансы джокъду.
- Ислам, бизни чёб атханыбызгъа къарамазла, ол джыйыб башына бир иги улху берсе, аны бла «алхамдулилля». Ол кесини халкъын тонаб, къурутуб кюрешгенликге, хоншуланы айтханларындан чыкъмайды, Москваны уа къулуду-шапасыды. Аллай амантишни кърал джакълаб, сакълаб, орунлу этиб турмаса, бюгюн болумгъа джетмез эди иш.
- Джашла, ол хоншулагъа иги эсе, хоншулагъа тамада болсун. Ма аны ючюн керекди бизге энчи къраллыкъ. Сайлаулада ол ётерик тюлдю.  Халкъны чёб атханын къулакъгъа алмай, ётюрюк бла, кюч бла аны сакълайбыз деселе – биз да анга кёре къымылдарбыз.   

*   *   *

Лубянкадан келгенле Ислам бла ушакъ этедиле.
- Биз арт джыллада болгъан аманлыкъ ишлеге къараб чыкъгъанбыз. Аланы кёбюсюню хаты бирчады. Илинмек аджалдан ёлгенле кимледиле: уру-гуду бла кюрешген аманлыкъчыла, джасакъчыла, наркотиклени, ичкини, къахмеликни джайгъанла эмда алагъа джол берген милиционерле, кърал къуллукъчула. Джюзге джууукъ бир ёлюк табылгъанды, ёзге аланы кимле ёлтюргенлери белгисизди. Сен билген джукъ бармыды?
- Мен билген джукъ джокъду.
- Аманлыкъчылыкъ бла ол халда кюрешиуню тюзге санаймыса?
- Санамайма, алай а органлада ишлегенле борчларын тындырмасала, халкъ, тенгизча, кеси кесин тазалаб башлай болур.
- Сен башчылыкъ этген организация сайлаулагъа къатышырыкъмыды?
- Къатышырыкъды.
- Не иннет бла?
- Ичкини, аманлыкъны, намыссызлыкъны тохтатыр ючюн, кърал джорукъну бегитир ючюн. Эм уллу иннетибиз а, не джашырыу, законнга таяна, Къарачай областны ызына сюеудю.
- Муслиман дин бла, шериат бла джашаргъа излегенигиз а кертимиди?
- Ётюрюк хапарлалла. Дин хар кимни энчи ишиди. Бизни джауларыбыз кърал джорукъланы бузуб кюрешгенлелле.
- Къарачай районлада адамла джарыллыкъларын кърал органлагъа тюл, сизни организациягъызны бёлюмлерине айтханлары кертимиди?
- Адамла кърал органладан тюзлюк табарларындан тюнгюлселе, бизге келедиле. Кърал органлагъа биз да айтсакъ, иш кёбюне тюзеледи.
- Бюгюн кърал органладан эсе, адамла сизге ийнанадыла десек тюз боллукъмуду?
- Алай огъуна болур. Къуллукъчула улхучула болуб бошагъандыла.
- Халкъ сизге бегирек ийнана эсе, сайлаулада сиз хорларгъа боллукъсуз, сора...
- Аны сайлаула кёргюзтюрле.

*   *   *

ФСБ-ни, МВД-ни башы не оноу этгени бираздан ачыкъ болду.
Кюнлени биринде Исламны юйюню аллында талай аскер машина тохтады. Аладан ОМОН-чула къуюлуб, юйню къуршаладыла. Ислам да, арт кёзюуде аны биргесинден айырылмай джюрюген юч джёнгери да эследиле аланы. Ала уа буруудан чынгаб-чынгаб тюшюб, кими терезе тюбюне, кими эшик таба мыллык атдыла. Алай а басхан парий, аланы бирлерин тюбге уруб, богъурдагъын юздю, юсю окъдан толгъанына да къарамай, экинчисини да бутундан къабыб къарышды.
Ислам биле эди таша къуллукъладан быллай бир итлик чыгъарын. Аны себебли юйню подвалындан бачханы ичи бла чегетге дери индек къазыб, юсюн да кёзге илинмезча джабхан эди.
- Джашла, сермешебизми, кетебизми?,- деб сорду Ислам
- Къалай десенг – алай,- деб, джууаб къайтардыла нёгерлери.
Ислам бла юч нёгери, сауут-саба къоймай, барын да алыб, индек бла чегет таба атландыла.  Бирлери былай тышына чыгъыб, тёгерекге къараб, къалгъанлагъа белги берирге керек эди. Алай а, былай чыгъыб, баууру бла сюркелиб тебрегенлей, бир овчарка хырылдаб аны таба мыллыгын атды. Арлакъда ОМОНчуланы да эследи. Мадарсыз болуб, ызына сюркелди. Кесин итге къабдырмаз ючюн, аны герохдан атыб урду. Насыбына, окъ тиймей, ызына индекге тюшдю. Бары да къабханнга тюшгенлерин ангыладыла.
- Энди сермешгенден башха джол къалмады,-деди Ислам. Сора хурджун телефонун чыгъарыб, нёгерлерине къуугъун этди. Телевизион, радио, газет редакциялагъа да билдирди.
- Бир сагъатны чыдасакъ, джашла да, журналистле да джетерикдиле. Ары дери чыдайыкъ.
Ёзге бир сагъатдан да, эки-юч сагъатдан да былайгъа киши келалмады – тёгерекни, тёбенден, узакъдан огъуна аскер къуршалаб, чыпчыкъ да ёталмазча эди.
ФСБ-ни, ГРУ-ну эмда МВД-ни бирлешген бёлеклери быллай операцияланы бир кёзюуде талай джерде бардырдыла. Исламны организациясыны башчы къауумуну кёбюсюн ёлтюрдюле, ишекли болгъан адамларын да тутуб, хапислеге атдыла. Ауур джаралы болгъан Исламны уа багъыб, аякъ юсюне салыб, халкъны къоркъутур ючюн ачыкъ сюд кибик этиб, ёмюрлюк тюрмеге сукъдула.
Алай а, халкъны не бек къоркъутургъа излеселе да, халкъ сюрюу болмагъаны, ачыкъ болду. Сайлаулада халкъ Москва излегенден башханы сайлады Президентге. Ёзге ол да халкъны адамы тюл эди. Аманланы ичинден игисин сайларгъа кюрешди миллет. Исламча адамны уа оноугъа иймезлигин танытды кърал.
Къара халкъ бла къралны арасы амандан аман бола баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Ол тиклик не бла бошалырын заман кёргюзтюр.














О ТВОРЧЕСТВЕ
БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА










Председателю Ученого Совета,
 Ректору Карачаево-Черкесского
Государственного Университета 
 господину  Б. Н. ТАМБИЕВУ


Уважаемый господин Председатель!
Уважаемые члены Ученого Совета, коллеги!

         
                Пользуясь  правом почетных докторов уважаемого нами Карачаево-Черкесского Государственного Университета, позвольте нам выступить с инициативой выдвижения от имени его  научного  сообщества  на соискание  Нобелевской премии в области литературы нашего коллеги –  карачаевского поэта БИЛАЛА АППАСОВИЧА ЛАЙПАНОВА  за  поэтический вклад в сокровищницу тюркоязычной и мировой литературы.
                Он является автором 22 книг поэзии, прозы, публицистики. Трехтомник его творчества в переводах на русский язык «Пространство моего голоса» был представлен на соискание Государственной премии Российской Федерации в области литературы за 1996 год. Книга его стихотворений «Джуртда Джангыз Терек» («Священное Древо Отчизны») является шедевром карачаево-балкарской поэзии. Сегодня произведения поэта издаются в переводах на турецкий, английский, немецкий, арабский языки.
                Творчество поэта ознаменовано признанием у таких корифеев поэтического искусства, как Кайсын Кулиев, Сергей Михалков, Лев Ошанин, Давид Кугультинов, Халимат Байрамукова. Билал получил признание у себя на родине: он Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики, Почётный доктор Карачаево-Черкесского Государственного Университета. Огромную созидательную работу он проводит как издатель первого карачаево-балкарского литературно-художественного и научно-публицистического журнала «Ас-Алан», который стал рупором свободного слова. Как патриот своей малой и большой родины Билал Лайпанов вернул своему народу и миру имена великих земляков – Исмаила Семенова, Махмуда Дудова.
            За короткое время им изданы все научно и исторически значимые труды по истории, культуре, языку и литературе карачаево-балкарского народа. Он, несомненно, внёс в карачаево-балкарскую поэзию новое живительное начало: новаторство в области формы и содержания и поэтического языка. Тематическое разнообразие и абсолютная свобода мировосприятия в его поэзии доведены до таких высот, что позволяет оценивать Билала как поэта будущего. Для Билала, сына малочисленного карачаево-балкарского народа, составной части великой тюркской общности народов, служение высокому поэтическому искусству, справедливости, свободе – превыше всего. И он всем своим творчеством, подвижническим общественным и издательским трудом, созиданием подлинных условий для реабилитации своего и других репрессированных народов России и бывшего Советского Союза вполне заслуживает широкого общественного признания.             
           Сам факт выдвижения тюркоязычного поэта  на соискание высшей мировой литературной премии – великое событие. И мы убеждены, что Билал Лайпанов заслуживает этого. Мы, наблюдая творческий его рост, подспудно чувствовали, что в наш современный проблемный и грешный  мир пришел выдающийся мастер поэтического слова. Недаром великий Кайсын назвал Билала настоящим  «поэтом времени конца света», мудрая его землячка, поэт Халимат Байрамукова  резюмировала: «Я не боюсь за свой язык, за нашу поэзию, пока у нас есть такой поэт – Билал Лайпанов, который навсегда занял  в ней самое почетное место!»
                Солидаризируясь с изложенным, мы считаем, что именно на родине Билала, вопреки  общепринятому «пророков нет в отечестве своем», начало начал его творчества и его признания.  Карачай подарил миру поистине большого и самобытного мастера слова, поэтому именно ему должен принадлежать приоритет выдвижения Билала Лайпанова на высшую литературную премию мира, а Карачаево-Черкесскому Государственному Университету – духовному научному центру Карачая  – инициатива  этого выдвижения.
                Мы уверены, что найдем у Вас понимание и единогласную поддержку, а Ваша сопричастность к великому начинанию, которое положит начало мировому признанию лучших образцов поэтического творчества  на карачаево-балкарском языке в лице поэзии Билала Лайпанова, будет по достоинству оценено потомками.

С пожеланиями научных и творческих успехов, Ваши коллеги – Почётные доктора Карачаево-Черкесского Государственного Университета:

Чингиз Торекулович АЙТМАТОВ,
Лауреат Ленинской премии в области литературы,
Герой Социалистического Труда

Барбара КЕЛЛНЕР-ХЕЙНКЕЛЕ,
Доктор философии, профессор,
Директор Института тюркологии
Свободного Берлинского Университета

Светлана Михайловна ЧЕРВОННАЯ,
Доктор искусствоведения, академик
Академии художественной критики

Хаджи-Мурат ХУБИЙ,
Тюрколог, лингвист,
Доктор, профессор  (Нью-Джерси, США)

Энвер  Сеит-Умарович ТОКАЕВ,
Доктор, профессор,
Лауреат Государственной  Премии СССР,       
Лауреат Государственной премии РФ 

ОЛЖАС ОМАРОВИЧ СУЛЕЙМЕНОВ,
Поэт, тюрколог






БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ –
СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ

Большие поэты малых народов – всегда явление всеобщего порядка из-за напряженности в них идеи национально-культурной идентичности. Они всегда деятели культуры в широком смысле (по точному определению Светланы Червонной – ETNIK ENTERPRISER), так как несут в себе весь запас поручений своего народа. Исмаил Гаспринский, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов, Кайсын Кулиев, Билал Лайпанов и другие в своем творчестве и культурном деянии осуществляют собой тип нового мифологического героя. Основная черта таких поэтов – яркое экзистенциальное призвание, постижение трансцендентности через любовь и отрицание всех барьеров на пути к духовному освобождению.
Деятельность этих больших тюркских поэтов Нового времени, каковым считается и народом, и собратьями по поэзии карачаевский поэт  Билал Лайпанов, подразумевает прощание со старой поэзией (так называет он одно из стихотворений-концептов, каковыми насыщена вся его поэзия).
Не ножом взлечу из ножен,
Чтобы резать ветер воли.
Как змея из старой кожи
Я ползу навстречу боли.
Словно слово из кавычек,
Выпускаю на свободу
Душу из брони привычек,
В жизнь вхожу, как входят в воду.

Он почти одинок в пространстве карачаевской поэзии, которая часто эксплуатирует народное красноречие и условную поэтику, а также технику лирического монолога с его кругом привычных тем и мотивов.
В критике обычно называют главные символы его поэзии «камень» и «дерево», создавая некую статику образа всей поэзии. А у него все символы работают, взаимодействуя в истории и в песочных часах мгновения.
Его стихи – новая  для карачаевцев антология ощущений, медитативных озарений, смыслов, перечтений – мифологических и фольклорных, уплотненных до мысли, стремящейся к целому. Поистине первородная задача – объять необъятное в необжитом современной рефлексии мире. Критик назвал его «Парнасским Гаврошем». Энергия отрицания старой поэзии, предвещающая в конце каждого века ломку всяческих канонов, равна энергии пересоздания смыслов их укрупненной связанности.
Тем более знаменательно выстраивание им нового модуса поэзии в противовес общей тенденции литературы рубежа нового тысячелетия, отмеченной Мишелем Фуко как «отлучение от дискурсии мысли, становящуюся простым проявлением языка».
Апокалипсический миф постмодернизма, к которому пришло человеческое развитие от религиозного и языческого мифа, включая тоталитарный миф революционного переустройства в бывшей «Стране Советов», получает в поэзии Лайпанова свой вариант, который можно назвать – «По ту сторону апокалипсиса». Для его поэзии этот миф не более чем общепринятая условность, которую он переживает в допущении, манифестируя со всеми его приметами в стихотворении – «Я человек ахырзамана (апокалипсиса)». И в то же время, отрицая его всем своим поэтическим творчеством, на сущностном онтологическом уровне, отсутствием «космического безволия» маленького человека, затерянного в «мире вещей». Человек Лайпанова отличается универсальным оптимизмом, который от «древа» и «камня» (название главной его книги и многих стихов) карачаевцев, их языкового мировидения. Это «человек места», осознающий язык (logos), как форму свободы и сохранения «своего «Я».
Не думаю, что Билал Лайпанов всерьез осознает себя представителем «Направления». Но, следуя «Закону эйдетического параллелизма» (Платон), и шире – телеологизму истории, в том числе и культурной, он повторяет последовательно все этапы поэзии XX века: от романтизма, символизма, футуризма, «Будетлян», до постмодернизма, знакомых ему в русской и переводной европейской поэзии, и присутствующих в виде имен, голосов (Цветаевой, Есенина, Хлебникова, Лорки), так часто встречающихся у Лайпанова. Тем не менее, весь этот мастер-класс присутствует и участвует в символическом пространстве его поэзии в контексте национальной парадигмы.
Вместимость тюркской поэзии (и шире восточной), в своей закрытой системе «совпадала» со всеми классическими этапами европейского литературного развития (Возрождения, Просвещения, Реформации, Барокко (у тюрков – «эпоха Тюльпана»), до современного постмодернизма. Еще ранее – символический космизм Бальмонта, Хлебникова, Белого или цвето-числовые планетарные структуры «Семи поэм» Низами, а еще раньше – гимнические песни Тенгрианства, посвященные богам Западного и Восточного неба.
А само тенгрианство с ее «Сумерками» представило ту форму «актуальной бесконечности», питающую всех больших поэтов, которые и «начало» и «конец», не отвергающее «Да» и не утверждающее «Нет»! Опыт радикальной сомнительности, непредсказуемости, предшествующей «Великому Ничто» Гегеля.
Приведем стихотворение «Я человек ахырзамана (апокалипсиса)», подробнее в доказательство того, что его манифест в своей спонтанности становиться актом поэзии. По словам М. Лобанова, «...Он кричит на своем языке...». В потоке сознания своего героя, Лайпанов выделяет три времени, подобно Блаженному Августину в «Исповеди»: настоящее прошедшего, настоящее настоящего и настоящее будущего:
…Меня омывает вчерашний дождь,
Вчерашняя молния ударяет меня,
Я снова умираю в той войне…

Таким образом, герой погружен в бесконечность, а память превращается в важнейшую категорию, преодолевающую смысл конечного. Это предает глубину историческую и личностную. В варианте Лайпанова, память ощущается как катаклизм, повергающий человека в пустоту космоса.
Сложная архитектоника константных и диффузно проникающих друг в друга концептов Б.Лайпанова состоит из метатекстов и интертекстов тюрков, и от Библии, приравнивающей Слово к бытию. Это особенно уникально в эпоху межвременья, когда сама литература и само Бытие – не безусловны.
Этот повторяющийся интертекст о процессе рождения стиха, проходит через всю поэзию и создает сложные конструкции во взаимосвязи человека и космоса. Эти конструкции по своей сложной естественности, как бы пробуждают читателя к интерактивному восприятию, ибо прочтение стиха так или иначе участвует в его порождении:
«Моя душа, как обруч вокруг земли – из не спетой песни, одна сторона души повернута к земле, другая к Азраилу – молнией». (Подстрочный перевод – мой).
А вот главная метафора:

Поэзия – озеро, открышее глаза...

Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Свое лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там –  стану
Озером, открывшим глаза…

В этом стихотворении небесная конструкция создает ясную прозрачную притчу о восхождении к трансцендентности как к «пространству моего голоса».
В повторяющемся образе одинокого охотника Бийнёгера, который в фольклоре однозначно трактуется как осуждение героя, восставшего против природы, истребляющего без меры благородных животных, и наказанного ею. Подобно тому, как поэт, поддавшийся демону творчества, отгорожен от мира людей в ловушке Бийнегера – в башне стиха, из которой поэт может выйти только ценой самоуничтожения, «рассыпавшись стихами».
В стихотворении «Пересотворение мира» порождение слов влечет за собой порождение смыслов, как бы организующих Материю заново:
Только тогда будет свободно все вокруг,
Вблизи и вдали, и в будущем.
Только тогда вырастут у слова крылья,
Река найдет старое русло,
Слово – смысл, а человек – истоки.
Снова все голо и открыто.
Змей искуситель – сам кусает себя за хвост.
Адам и Ева возвращаются в рай…

Мифологический мотив продлен здесь новым смыслом, ибо Ева в карачаевской транскрипции Хауа (в переводе «воздух», «атмосфера») а Адам – «человек». Мифологема перволюбви сопрягается с идеей творчества, как воздуха, окружающего человека (в стихотворении «Человек и искусство»).
Карачай – национальный космос его поэзии, центр концентрической модели мироздания, который находится на пересечении значений – небесных и земных, исторической и личной судьбы, включая в свой предметный и метафизический вихрь звезды, радугу, семь пластов неба и земли, семь дней недели и семь музыкальных нот, самослагающихся и предопределенных сакральным числом «семь».
Эдемов и геенн седмица
Свет и зной
Мой Карачай родной.

Сакрализация числа «7», свойственная тюркской традиции, получила в восточной традиции особую свето-числовую символику. Для него семь букв слова «Карачай» – предмет постоянной рефлексии, игры созвучий, мольба и заклинание в мире, где понятия Родины подверглось кощунственным смещениям. Естественные перипетии «Великого переселения народов» в далеком прошлом кажутся нормальным брожением по сравнению с потерей места и языка, памяти и надежд, связанных с геноцидом и депортацией карачаевского и балкарского народов.
Обжигающая и трагическая внутренняя интенсивность переживания, чувство отнятой и возвращенной Родины – оправдание всего его творчества. Гимн Карачая, цикл стихов о Карачае – это не просто патриотическая лирика, а всеобъемлющий дискурс во всем его общегуманистическом, политическом и культурогенном смысле, расширяющийся в мир и возвращающийся к центру – камню «Къадау Таш» и «Одинокому Древу Родины»... Это образы, обладающие пространственной протяженностью, своей ментальностью. Так, ива, оплакивающая как Гошаях Бийче возлюбленного, обняв ветвями израненную прогрессом землю. Сатанай стирает белье в Волге, сама став продолжением реки. Героиня карачаевской поэмы Сафият утопилась от несчастной любви, чтобы потом лежать на каменистом зеленом берегу, отдав природе свое тело и став ее частью. Здесь типичная восточная оппозиция души и тела включает смерть в общеприродный порядок, продолжая поток жизни.
Айджакаджа – образ женщины, включенный в трехступенчатую метафору природы человека и вечности, олицетворенных в образах расцветшей вишни, женщины и белого жеребенка. Для Лайпанова ранняя весна – это субстанция холода, преждевременного и коварного, убивающего расцветшую красоту.
Падает снег и сверкает под яркой луной
Айджакаджа
Только не тает на лицах покров ледяной
Мертвые мы иль живые с тобой
Айджакаджа?

У него всегда разрушаются цепочки метафорических пар (природа-человек), чтобы создать новый смысл.
«Рыба, лед, человек» – здесь природа и человек в системе зеркал – рыба в безвоздушном пространстве замерзшей воды бьется об лед, по которому идет человек, видящий рыбу подо льдом, отражающим его внутреннее состояние, такое же безвоздушное и безысходное.
Багровый закат льет кровавые слезы... Это он, поэт, оттаявший от улыбки женщины, плачет скупыми слезами слепого.
Метемпсихоз – перетекание образов и видений, процесс углубленный рефлексии по поводу «цветущей сложности» Бытия в самых разных проявлениях – это не самоцель, а игра смыслов, работа по пересозданию стиха и мира, в их взаимосвязанности и взаимодействии.
Наиболее общее поэзии Б. Лайпанова – это его религия жизни, преодолевающая инстинкт смерти, «конца истории», «изжитости современности» – провозглашаемых каноном постмодернизма.
Это особенность тюркского миропонимания зиждется на огромном во времени и пространстве опыте выживания, исторически присущей интенции. Эта интенция совпадает в конце века с европейской философией, к каковой можно отнести слова Роже Гароди: «Мир выживет, и ему не придется более прокладывать фарватер по моему пути сопротивления бессмыслице… пытаясь жить по-другому, открывая возможное будущее».
Не изменяющее Б. Лайпанову ощущение жизни как таковой – это витальность не физическая, а духовная, которая уходит к древним мифологическим корням, к тюркской общине, к мифологизированному чувству общности, опирающемуся на природные для нее формы этики:

Я не из тех, кто говорит уныло…
Коль завтра в гроб, неужто жить не грех?
Хоть помню я, что ждет меня могила,
Я не могу сдержать счастливый смех…
Тот по душе мне бык,
Что дерзкой силой
Соперничает с грозною скалой.

В стихах «Однажды я сорвусь со скал», «Человек и смерть», «Я старый тур», «Надпись на надгробье», «Звезды выпили мою душу» продолжается старая тюркская письменная традиция, которая началась с Орхоно-Енисейских надгробий VI века. Смерть, устремленная в будущее, стала началом тюркской поэтической метафизики. 

«Душа, как птица с дерева вспорхнет,
Коротким и внезапным будет взлет,
Когда бы души без труда могли,
Как птицы, отрываться от Земли,
И, как псалому собирать для гнезд
На небесах лучи далеких звезд…»
Б.Лайпанов
         
«Заигрывание со смертью» у Лайпанова, спор с Азраилом – сквозная тема насреддиновских и суфийских притч, принадлежащих к мусульманской ереси, продолжается в его стихах:

Ты болен, стар, ты доживаешь век…
Признай, что гнусен, низок человек…
Признай, я отступлю еще на час…
Признай, старик – все мерзости от вас!
Скажи старик – ты все равно умрешь,
Что истин всех тебе дороже ложь,
Смерть ближе жизни, зло – милей добра»…
Но плюнув смерти в грозный лик,
Вздохнул и умер, не солгав старик.

Поэзия Лайпанова заполняет и вытесняет космическую пустотность суфийской любовью, молитвой красоте жизни, существующей в самих ее проявлениях – феноменах живой природы. Его антропоморфизм часто выражен в зооморфных субъектах, по сравнению с которыми – человек не столь идеален.
Конь, Волк и Тур (тотемы тюрков) – это возобновляющиеся темы поэтического состязания у тюрков. Они – двойники человека в его сущности и назначении.
Старый Тур в последнем прыжке со скалы перед смертью, Волк – как концепт свободы даже песни свои поющий, воздев глаза к небу, в отличие от Собаки.
И, наконец, Конь (крылатый, с солнцем в голове, с надеждой в гриве), в антологии тюркской поэзии и эпике, в романных метафорах Чингиза Айтматова, Кайсына Кулиева и Тимура Зульфикарова, в русской поэзии В.Высоцкого и Б. Слуцкого. Тем труднее Лайпанову взойти по планке, чтобы сохранить тавро мастера. Природная пластика, символизирующая человека, историю и саму жизнь в неостановимом беге коней. У него это всегда трехступенчатая структура по принципу китайской шкатулки (природа, век, судьба).

«Пусть Родины моей увидишь ты приметы,
Ее саму, и то, что я пишу о ней:
Хвостами, словно мух, сбивающих столетья,
Свой бег стремящих в вечность, надежд моих коней».

«Еще землёю стать мы не успели,
Как ей самой грозит смертельная беда.
Скрипят скелеты их. А на скелетах травы
Растут, леса шумят, течет по ним вода».

«Луга от их мочи цветами покрывались
От ржанья яркий свет струился с высоты…»

«Пословицы такой мне смысл давно уж ведом
Собака мчится лишь за мчащимся конем.
Вот так же и мой стих за вашим ржаньем следом
Рванулся и бежит сквозь время на пролом».

Стихотворение Б. Лайпанова «Когда идут, дорога, по тебе» –  заканчивается словами, обращенными не только к опыту предков, но и самому новейшему настоящему: Ломать дороги ваше ремесло / Дороги, что вы сами выбирали.
Камни, на которые опираемся, – это уже символ Кавказской мифологии. Новое мифологическое мыслительное пространство материи камня и древа, неспокойной и чистой воды, скал и парящих орлов и сверкающих молний, требующих высоты и тренированности духа.
Лайпанов выстраивает в общетюркской новую модель богоборческой мифологии, преодолевающей плоскость традиционной колеи.
ЗЕМЛЯ и НЕБО В ПОЭЗИИ  ЛАЙПАНОВА

Вертикали от Земли к Небу и обратно – это, как бы «вольтова дуга», которой напряжена вся его поэзия.
День  рождения поэта 12 апреля – День космонавтики – это событие почти мифологическое для поэта. Пересечение границы миров, завершающее естественное, присущее человеку восстановление прерванной связи с Небом в процессе мироздания. В этом прорыве – восхождение к трансценденции на «ядерном» уровне стиха и всей его поэзии. Механика духа преодолела физическую плотность земного притяжения, в постоянной этической оппозиции семи слоев Земли и пяти слоев Неба, отнятого человеком.  «Как зародыш, пробив скорлупу яйца» – человек в космосе, расставание души с телом на карнизе скалы в высверке молнии, невидимые дневные звезды, Родина на семи звездах Большой медведицы – это образные молекулы стиха, которые потом усложняются и связываются в новую оппозицию. Тяжесть земных бед не дает человеку оторваться от Земли и: «У Жизни на челе – черные отметины, а у Смерти на темном челе – светлые блики».
Стихотворения «Белый баран и Черный баран», «Сердце – солнце», «Женщина – лето», «Луна и женщина»…
Черный баран апокалипсиса и Белый баран сотворения, в стуке их рогов – вечная схватка, и человек пытается удержаться за их рога. Ёрюзмек и Кызыл Фук – перволюди из эпоса, поделившие Небо на Доброе и Злое. Преисподняя и Небо (стихотворение «Змея и Голубь»). Голубь со змеиными глазами и Змея с нимбом Голубя – в этом дерзком сопоставлении, проглядывает в наше сегодня древний хтонический Хаос, грозя новыми бедами.
Сочетание архаики с модерном неисчерпаемо для самообновления поэзии Лайпанова.

Небо покажется серым от пыли,
Она садится на пыльное дерево,
Как душа дерева, вышедшая наружу,
Птица с обожженным зеленым огнем крыльями.

Это тот же персонаж, олицетворяющий извечную неполноту человека из-за отсутствия Небесного.

РЕЛИГИЯ

Обращение Лайпанова к Исламу, в лоне которого всегда развивалась восточная поэзия, включая еретический суфизм и хуруфизм, является продолжением культурогенного начала его поэзии.
Первые большие поэты Карачая и Балкарии начала XX века начинали как религиозные деятели. Мусульманская просветительская традиция продолжилась до 40-х годов XX века, оставляя в своем поле все значимые поэтические имена.
Рубеж и начало века, знаменуемые, обычно усилением религиозного начала именно в поэзии, как «керамат» (ясновидение, пророчество) – т.е. прямая речь, божественного новопроисхождения. В карачае-балкарском сознании импульс творчества прямо связан с легендой об откровении, явившемся Пророку Мохамеду.
В конце XX века карачаевский поэт, прошедший вместе с веком трагический путь от богоборчества к покаянию, испытавший разрушение самих основ жизни, артикулирует вопрос из суры Корана – «Поэты»:  «Кому поклоняетесь вы (поэты)?» И отвечает: «Камню и древу. Языку, который дала мать». Вместо ожидаемого из всей его поэзии вывода – Добру, Совести, Достоинству Человека, Нации. Это экспликация, вывод за скобки не исчерпывает, но заостряет тезис о человечестве, как группах людей, объединенных Верой, Разумом и Культурой. Как в Коране – «сонмы», «толпы», «группы», а не глобалистски распыленное статистическое человечество: «Миллетчиме, эмда Умметчиме» (Я представитель нации и религиозной общины). Ведь не «маркированный»  родом, нацией человек не может быть верующим. Этика общины приравнивается к религиозной, оберегает от атомизированного распада и универсализации.
Прямая зависимость современного мира от научных открытий, погрузившая в пустоту отдельного человека, в Восточном и Евразийском пространстве опровергается изначально: «Богопознание есть поражение разума», и возврат к религиозной парадигме вовсе не означает регресса духа.
«В огне совести и веры» – название одного из последних сборников; в подзаголовке старое, жанровое обозначение тюркской поэзии – «Дефтерле» – тетради Добра и Зла. Исламские тетради –  вольная, некнижная форма спонтанного Слова, Столпы Веры и Прямой путь к Богу в преддверии Конца, обозначенного, как художественная реальность. Поэт очищает эти столпы от схоластических наслоений в огне трагического века. Это уже прямой Путь, отягощенный сатанинским извращением всех национальных и среднечеловеческих этических норм, требующих покаяния и осознания. Он точно регистрирует «признаки жизни» сохранившиеся в уже происходящем на глазах замедленном апокалипсисе.
Суры Корана он дает в метафизическом прочтении.
Для Лайпанова такая «ортодоксальность» – это возврат, похожий скорее на бегство, «бегство» в том культурологическом понимании, в каком совершили его Гёте, Гердер, Константин Леонтьев,  Б. Соловьев и другие филоориенталисты, трактовавшие позитивный опыт мусульманской уммы.
Для Лайпанова, прошедшего в своей поэзии через опыт символистов и модернистов, через восточные суфийские штудии о Любви, «Любящей и Любимой» наступает новый этап. Ясность, доходящую до аскезы, он возводит отныне в новый художественный принцип, и как бы исполняет главный канон этики тюрков: хорошее слово – правдивое слово. Отсюда его обращение к прямому публицистическому слову, которое становится для него «национальным делом». Учреждает издательство «Мир дому твоему», газету с тем же названием, журнал «Ас-Алан», демократическую организацию «Джамагат», входящую в Федеративный союз народов Европы (FUEN), которая является консультативным органом ООН и Евросовета.
Журнал «Ас-Алан» – единственный в России журнал, объединяющий малые народности Российской Федерации в отсутствии прежней огосударствленной дружбы народов, легитимизировав  этнополитический комплекс проблем на переходном кризисном этапе, кризисе национального общения не только репрессированных малых народов, но и больших, объединенных культурной исторической родственностью и современной злободневностью. После «Ас-Алана» это снова – общность, в расчлененное тело которой вдохнули душу, и она заговорила. Отрадно, что эта новая родственность инициирована нравственными и организационными усилиями нашего земляка и его коллег по благородной деятельности на ниве культуры, воочию осуществляющих триаду первого просветителя тюрков начала века «единства в языке, делах и вере» И. Гаспринского.
По нашей старой тоталитарной тенденции  этот глоток свободы кое-кому показался чрезмерным...
Что такое сегодня большой поэт? Большой поэт в том беззаконном и редкостном для нашего времени смысле, само появление которого как бы противоречит здравому смыслу? Это мощная социокультурная энергетика. Это не «поэзия шедевров», а поэтическая работа. Поэтическая работа, которая, в конечном счете, сублимируется в шедевры, но реализуется «в программе», во всеобъемлющей матрице образов, тем и сюжетов, нечаянных поводов, карте понятий, объединяющихся в концепты, бесконечно варьируемые Музой. Это все тот же поиск смысла жизни и истории в пределах индивидуального творческого опыта.
Все это есть у Билала Лайпанова.

ФАТИМА УРУСБИЕВА,
литературовед, доктор культурологии
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ, ПОЛИТИК, «ETHNIC ENTERPRISER»

В ранние 1920-е годы кавказские горцы, еще не знавшие и даже не предчувствовавшие, какой ценой предстоит им самим и их потомкам оплатить великое заблуждение революционных переворотов и социалистических экспериментов, очень доверчиво относились к жившим в далеких северных российских столицах пролетарским вождям. Тогда акыны и ашуги слагали героические сказы и песни о Ленине, и люди в еще не радиофицированных горных аулах и степных станицах пересказывали эти легенды и пели на своих языках, на свой лад эти песни, которые согревали их сердца надеждой и возбуждали верой в возможное чудо. Позднее Расул Гамзатов расскажет об этих людях:
«... Как мечтают морозной зимой о весне /И, как в полдень палящий, мечтают о тени, /Так усталым, измученным людям во сне /
Снился Ленин. / Им казалось: он был выше сосен и гор, / Вынет шашку –  враги разбегаются в страхе. / Им казалось, что острый, как лезвие, взор / И блестит и горит из-под черной папахи...».
К счастью для Билала Лайпанова, на Ленина он не похож, и к счастью для карачаевцев наступившего 21 века, им давно уже не снятся богатыри-освободители. И, все же, мне кажется, что если бы сегодня аксакалов поселка Хурзук, хорошо знающих древний род Лайпановых и не забывающих об удивительной судьбе его младшего представителя, ставшего в далекой Москве известным «джазыучу» (писателем), или карачаевских школьников, слышавших от своих родителей о бушевавших здесь дни и ночи бессрочных митингах поздней осени 1991 года и о пламенном ораторе и вдохновителе этих митингов, попросили нарисовать, красками или словами, портрет Билала Лайпанова –  непременно появились бы и черная папаха, и сверкающий взор, и стать и рост, сопоставимые с высотой Священного Древа Родины и твердостью Священного Камня  Карачая – символами родной земли и национального духа карачаевцев. А в обычной жизни, в столичной круговерти, в сутолоке московского метро, в стандартной квартире пыльного микрорайона Текстильщики, среди земляков, образующих небольшую карачаево-балкарскую общину в Москве, и среди своих московских коллег, Билал Лайпанов – обыкновенный человек, скромный, ничем вызывающим не приметный, и ничто человеческое не чуждо ему в этой повседневности – ни каждодневная забота о хлебе насущном, ни ответственность за свою маленькую семью, ни тревога за сына перед надвигающейся тенью призыва в армию, ни разочарования в неверных друзьях, ни обманчивые иллюзии, ни отчаянное бессилие перед собственным государством, которое уже привычно предстает перед своими гражданами в обличье насильника под черной маской и в пятнистой омоновской униформе.
Однако, мощная радиация духовной энергии, ее стремительные и неожиданные выбросы за черту обычного и за черту возможного, выше стандартного и выше оптимального уровня работоспособности, веры, мужества, гражданской инициативы и заинтересованности в общем деле, солидарности с далекими и близкими соотечественниками и единомышленниками вырывают Билала Лайпанова из рутинной среды, поднимают его на высокий пьедестал, формируют исключительные качества лидера национального и правозащитного движения. Сегодня и национальное карачаевское, и интернациональное правозащитное движения переживают в России далеко не лучшие свои времена: кризис, спад активности, сужение социальной базы, отчаяние и страх изверившихся людей, снова готовых покориться авторитарной системе и жить по принципу «лишь бы не было хуже – лишь бы не было войны» – всё это размывает почву, наполняет неизбывной горечью правды слова, начертанные на новых нагрудных значках, заказанных к 2003 году Обществом «Мемориал»: «Сталин умер полвека назад, а в России снова окаянные дни».
В «окаянные дни» трудно быть «вождем и трибуном», лидером национального движения, едва пульсирующего последними истекающими надеждами. Трудно говорить в пустоту. Но пока голос Билала Лайпанова, обретая стальную твердость категорических императивов, серебряную нежность искренней любви к своей Родине, заполняя грозящий образоваться духовный вакуум, разрывая пустоту и находя хотя бы отдаленное эхо в пространстве Кавказских гор, звучит с трибун столичных и международных конгрессов и конференций, со страниц московской и зарубежной печати, окрашивает политические статьи цветами и мелодиями высокой поэзии и придает лирическим стихам кристальную четкость политических деклараций, – до тех пор исторический шанс и Карачая, и всей России еще не утрачен. Это шанс на развитие демократии, на завоевание свободы, на защиту национального и личного достоинства каждого народа и каждого человека.
Можно найти немало высоких эпитетов, которыми удалось бы справедливо и точно (а может быть, и не всегда справедливо, и не очень точно, ведь, как известно, «лицом к лицу лица не разглядеть – большое видится на расстоянье», а нам-то приходится жить и работать «лицом к лицу», остро и болезненно ощущая каждую промелькнувшую тень и даже малейший импульс невольного расслабления или случайного движения в сторону) характеризовать Билала Лайпанова как общественного деятеля, как идеолога государственной автономии Карачая, как защитника прав своего народа и всех репрессированных народов, подвергшихся в прошлом унижению, геноциду или оказавшихся сегодня под угрозой истребления, как энергичного журналиста, редактора и издателя (зеленые тома его «Ас-Алана», доведенного уже до десятого выпуска, никак нельзя не заметить в панораме современного литературного, исторического и политического востоковедения), как человека доверчивого и осторожного, увлекающегося и сдержанного, импульсивного и рационально-расчетливого, горячего, как южное солнце, и холодного, как снега на вершинах Кавказских гор. Но из множества возможных характеристик мне хотелось бы выбрать одну, в которой я абсолютно уверена, – назвать один эпитет, который не имеет своего «противовеса», не имеет противоположного полюса в том сложном целом, какое составляют личность, характер, частная жизнь, общественная, политическая, творческая деятельность Билала Лайпанова. Суть этого определения – в слове «фахму» (талант). Аллах, Небо, родные горы, великий Кавказ, гордый Карачай, родители, чья строгая любовь стала волшебной колыбелью, и далекие неизвестные предки, почти легендарные родоначальники, – все вместе они наделили маленького мальчика, родившегося в знаменательный космический день 12 апреля, на трудном переломе драматической судьбы многострадального карачаевского народа (в 1955 году – еще в среднеазиатской ссылке, уже на взлете надежд на скорое возвращение на Родину, в муках затянувшейся, запоздавшей, неполной и непоследовательной «реабилитации»), великим даром. Имя этому дару – талант. Талант самородка, талант поэта, талант человека, нашедшего неповторимые слова (как, откуда? – великая тайна творчества!), чтобы защитить честь, чтобы запечатлеть великую историческую память своего народа, чтобы выразить его боль и надежду, отчаянье и мужество, чтобы сказать:
«Земля и Небо вырастили сына,
Тепло и свет в тебе одном слились.
Твой край тебе –  и Мекка, и Медина,
Владей же им и на него молись».
Поэзия Билала Лайпанова – это молитва о свободном Карачае. Прислушаемся же к ней в тишине, подчинимся ее колдовским ритмам, попробуем измерить невесомую алмазную тяжесть, прозрачную кристальную плотность, светозарную энергию каждой рифмы, каждого слова. Откроем книгу стихов карачаевского поэта Билала Лайпанова...

СВЕТЛАНА ЧЕРВОННАЯ,
академик Академии художественной критики,
доктор искусствоведения
  Редколлегии, авторскому коллективу и читателям 
журнала «АС-АЛАН»

ДОРОГИЕ ДРУЗЬЯ, ФИКИРЛЕШ ДОСТАР!
С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «Ас-Алан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю – «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил как с надеждой карачаево-балкарской поэзии  сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала,  я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника –  такого же  правдолюбца и чистого человека, каким был он сам.
Лайпанов «по воле отца народов»  родился в годы сталинского выселения народов у нас в Коксае, и я, по праву, называю его своим братом. Но нет  выше братства, которое является таковым по духу. Мне близки духовно все помыслы и устремления Билала, потому я его называю своим единомышленником. Мне, как и Ему, близки  общечеловеческая и общетюркская солидарность, идеи евразийского единства, культурное единение народов на его пространстве,  защита всего униженного и незаслуженно отлученного от мировой цивилизации, помощь в сохранении и  становлении языков, культур, солидарное участие деятелей литературы, культуры в деле сближения народов. Всё это я нахожу на страницах «Ас-Алана».
 
Мне доставило особое удовольствие, что журнал с первого своего номера преодолел тематически узконациональные и географические границы Балкарии и Карачая. Благородно и блестяще в журнале представлены материалы по всем репрессированным народам бывшего нашего Союза. Моя родина – Кыргызстан – стала родиной многим  из них. Я рос с детьми репрессированных карачаевцев, балкарцев, немцев, чеченцев, ингушей… У нас были общие учителя. Мне с детства была понятна их боль, так как и мою семью затронул  репрессивный аппарат сталинизма. Поэтому материалы по этому периоду истории репрессированных народов, представленные в журнале, задевают за живое. Мне близко и понятно, что журнал остро поднимает проблемы этих народов и предлагает их решения. Совершенно справедливо, что авторский коллектив журнала принимает на себя роль защитника и глашатая репрессированных народов, знакомя цивилизованный мир с их теперешним состоянием, культурой, проблемами их бытия и места в этом сложном мире.
Меня живо интересуют проблемы общетюркской солидарности, налаживание тесных связей между уникальной семьей тюркских народов, занимающих огромные пространства на всем Евразийском континенте. Поэтому исторические работы по Карачаю и Балкарии, крымским татарам, другим народам читаются на одном дыхании. Поэтический и прозаический разделы журнала также интересны. Материалы, композиция журнала, продуманность подачи и оформления говорят о большом вкусе редколлегии. Словом, он делается с любовью, с задором и добротностью. 

Желаю Билалу, моим братьям карачаевцам-балкарцам, делающим журнал, больших творческих успехов, терпения и подвижничества на избранном пути служения культуре и образованию, литературе и истине.
         
Выражаю искреннюю признательность редколлегии журнала «Ас-Алан», книжному издательству «Мир дому твоему», Карачаевской демократической организации «Джамагъат», члену Федеративного Союза Народов Европы, выдвинувшим меня к званию «Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного педагогического университета». Через Вас  ученому Совету Университета, удостоившему меня этого высокого звания. Для меня особая честь получить признание у моих  братьев карачаевцев-балкарцев, народа Кайсына и Билала!   Народ Кыргызстана никогда не забудет Вас и годы Вашего пребывания у нас – добрую память о Вас хранят аилы и селения моей родины.
            
С  братскими чувствами и пожеланиями успешной творческой работы журналу «Ас-Алан», его главному редактору, большому поэту Билалу Лайпанову, которого искренно уважаю за талант и преданность нашему ремеслу.
Чингиз Айтматов
Брюссель, 17 июня 2002 г.







Дорогой карачаевский собрат по перу – Билал Лайпанов!
Для нас тюркоязычных литераторов всегда особое значение имеет то, что связано с современной тюркской культурой. В этом смысле твое 50-летие для нас большое событие. Карачаевская поэзия движет творчеством Билала Лайпанова! Поздравляю с юбилеем!
Аксакал Ч.Т.Айтматов
12 апреля 2005 года, г. Брюссель

Дорогой Билал!
Казахи говорят: «Елю жылда ель жанарады» – «В пятьдесят лет страна (народ) обновляется». Твои пятьдесят вместили и такой этап истории карачаевцев, как возрождение: в 1956 году репрессированный народ получил право возвращаться из изгнания на историческую родину. Ты вместил чувства ренессанса в свои стихи, и оно придало им трехмерность, присущую подлинному искусству – историческую глубину, широту настоящего и высоту будущего. Ты не ушел в обиду, хотя она никогда не забудется. Память – да, но не злопамятность мы должны воспитывать в сознании новых поколений. Об этом все твои произведения и твой журнал.
Ты много уже сделал для формирования возрожденческого сознания тюркских народов, которое помогает им определить свое достойное место в планетарном порядке. Самым достойным я всегда желаю – жаса! В казахском это слово несет два смысла – «живи» и «твори».
Жаса, мой друг Билал!
Твой Олжас Сулейменов
                Париж, 12 апреля 2005 г.

Дорогой Билал!
Наконец нашел время ответить на письмо о книге М.Ч.Джуртубаева.
Я прочёл её ещё в ноябре 2004 г. Сегодня перечитал. Возбуждает само осознание того факта, что где-то в горном селе Хасанья кто-то годами вчитывается в зачитанное до дыр «Слово о полку Игореве» – вещь подозрительную и прекрасную в своей загадочности. Занятие это (по себе знаю) поразительно увлекает. Способно держать в напряжении десятилетиями. И только тогда открывает помаленьку свои тайны. Почти по Маяковскому «в грамм  добыча, в год труды».
Я не могу сказать, что автор расшифровал все секреты «Слова», но книга его ничем не слабее десятков других толкований, выпущенных академическими словистами. Она еще одно свидетельство того, что нынешний канонизированный порядок строк в «Слове» – явление, скорее всего, вторичное, сотворенное переписчиками 16 и 18 веков.
Думаю, что для поддержания исследовательского интереса к «Слову» – произведению, выражающему акт исторического и культурного взаимодействия древних русичей и кипчаков, книга М.Ч. Джуртубаева вполне может послужить. Тираж 200 экзмпляров, конечно, мал.
Крепко жму руку.
О. Сулейменов       
Париж, 7 апреля 2005 г.   

Дорогой Билал!
Твоя поэзия выражает твой свободный независимый дух. Для тебя служение Правде и Истине превыше всего. И когда ты пишешь «я служу не народу, не государству, а Истине» – это не простые слова, это не звучит фальшиво. Искренность и мужество – крылья твоего таланта. В твоем творчестве есть все – первозданность слова и чувства, философская глубина и небесная легкость. Недаром Камень и Дерево ты всегда пишешь с большой буквы. Они – символы твоей родины и твоей поэзии. Земля и Небо одинаково близки тебе.
С годами пространство твоего голоса расширяется. К своим 50 годам ты занял достойное место в мировой поэзии. Недаром такие мастера слова, как Чингиз Айтматов и Олжас Сулейменов выступили инициаторами твоего выдвижения на Нобелевскую премию в области литературы. Я полностью разделяю мнение своих коллег, ибо уровень твоей поэзии нам всем известен: ещё в 1996 году Союз писателей России и Международное Сообщество Писательских Союзов поддержали твою кандидатуру на соискание Государственной премии России.
Ты выступил в карачаевской поэзии новатором в области формы и содержания, обновил поэтический язык, ввел в литературу новые образы, темы; не застревая в канонах старой поэзии, но и не порывая с ней как с традицией, идешь своим путем.
Дальнейших успехов тебе. С юбилеем тебя!
  Валентин Сорокин,
Поэт, Сопредседатель Союза писателей России, заместитель председателя Исполкома Международного сообщества писательских союзов, лауреат Государственной премии им. А.М.Горького, лауреат премии Ленинского комсомола, лауреат Международной премии им. М.А.Шолохова, лауреат Всероссийской премии «Кузбасс».

Москва,12 апреля 2005г.

Б И О Б И Б Л И О Г Р А Ф И Я

БИЛАЛ  АППАСОВИЧ  ЛАЙПАНОВ
(Краткие данные жизни и деятельности)

родился 12 апреля 1955 года в Кыргызстане, в семье ссыльного, спецпоселенца, репрессированного по национальному признаку (сталинским режимом Карачаевская Автономная область была ликвидирована, а карачаевский народ был сослан в Туркестан в 1943 году и сумел вернуться на родину – на Северный Кавказ – только в 1957 году);
реабилитирован на основании пункта «в» ст. 3 и ст. 1-1 Закона Российской Федерации от 18.10.1991 года «О реабилитации жертв политических репрессий». «Справка о реабилитации» выдана  Министерством Внутренних Дел Карачаево-Черкесской Республики Российской Федерации 15.04.1999г. № 18/920.
Но считает себя не полностью реабилитированным, ибо его родной карачаевский народ не полностью реабилитирован – не восстановлена его государственность, как того требуют и карачаевский народ и российский  Закон «О реабилитации репрессированных народов» от 26 апреля 1991 года.

1962-1972 – учащийся средней школы (аул Кызыл-Кала, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/,  Российская Федерация /РФ/)
1972-1975 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1975-1977 – в рядах Вооруженных Сил СССР (Союза Советских Социалистических Республик)
1977-1979 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1981 – рукопись стихотворений Лайпанова «Бусакъла» запрещена к изданию, как не соответствующая социалистическому реализму 
1979-1984  – студент (Литературный институт им. А.М.Горького Союза Писателей СССР, г. Москва) 
1984 – участник 8-го всесоюзного совещания молодых писателей СССР. Стихи рекомендованы к изданию отдельными книгами в московских издательствах «Советский писатель» и «Молодая гвардия», а автор рекомендован в Союз писателей СССР
1984-1985 – корреспондент (газета «Ленинни байрагъы», г.Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1985-1988 – преподаватель родного языка и литературы карачаевской национальной студии (Государственный институт театрального искусства /ГИТИС/ им.А.Луначарского, г.Москва)
1988-1990 – старший научный сотрудник Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы (г. Черкесск, КЧАО, РФ)
1990-1993 – слушатель специального факультета Института стран Азии и Африки при Московском Государственном Университете  /ИСАА при МГУ/ 
1993 – соучредитель издательства «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва)
С 1991 – редактор газеты «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (г. Москва)
С 1998 – главный редактор журнала «Ас-Алан» (г. Москва)
С 1985 – член  Союза журналистов СССР (РФ)
С 1988 – член  Союза писателей СССР (РФ)
С 1993 – ответственный секретарь Союза Карачаевских Писателей
1990 – инициатор, организатор и руководитель забастовки ученых Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы, в связи с запретом использования родного языка в научно-исследовательской сфере и дискриминацией по национальному признаку при подготовке, подборе и расстановке научных кадров
С 1990 – активный деятель движения за реабилитацию репрессированных народов
1991 – один из инициаторов и организаторов бессрочного митинга в г.Карачаевске с требованием реализации Закона «О реабилитации репрессированных народов» 
С 1993 – сопредседатель демократической организации «Джамагъат» – действительного члена Федеративного Союза Народов Европы – консультативного органа  Евросовета и ООН
1996 – выдвинут на соискание Государственной премии России в области литературы
1998 – совершил хадж
С 2000 – сопредседатель «Центра защиты прав репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее (г.Москва) 
2000 – инициатор проведения Круглого стола Международной Правозащитной Ассамблеей «10 лет Закону «О реабилитации репрессированных народов»: шаг вперед, два шага назад»
2002 – избран Почетным доктором Карачаево-Черкесского Государственного Университета
2003 – присвоено звание «Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики /КЧР/»
2004 – избран Почетным академиком Международной Тюркской Академии /МТА/
2004 – принят в Союз писателей Норвегии.
2005 – Карачаево-Черкесским Государственным Университетом выдвинут на соискание Нобелевской премии в области литературы.
С 1990 года вынужден жить в эмиграции, потому что  власти Карачаево-Черкесии  ущемляют его права – права человека и гражданина и препятствуют реализации российского Закона «О реабилитации репрессированных народов», принятого в 1991 году. К сожалению, они находят поддержку у  определенных консервативных сил в Федеральном Центре России. 

ЛИТЕРАТУРНАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

ПУБЛИКАЦИИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ

1970 – стихи «Чалама чалкъы»/»Кошу сено»/ и «Къач»/»Осень»/  (газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ №122/5056/ и №131/5065/ г. Черкесск, Карачаево-Черкесия)
1979 – стихи в коллективном сборнике «Тынгысыз джюрекле»/»Беспокойные сердца»/ (г.Черкесск, Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства)
1981 – сборник стихов «Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ (г. Черкесск,  КЧАО, РФ)
1986 – поэтический сборник «Бусакъла» /»Тополя»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1990 – книга стихов  «Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Автономная Область, РФ)
1992 – книга стихов «Джуртда Джангыз Терек» /Священное Древо Родины»/  (г. Москва)
1993-1998 – Сочинения в 10 томах (г. Москва)
1999 – книга прозы и поэзии «Минги Таулула» /»Великие горцы»/  (г. Москва)
2002 – сборник стихов и статей «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» (г. Москва)
2002 – сборник стихов «Сууаб, гюнах джазылгъан дефтерле» (г. Москва)
2005 – сборник стихов «Хакъ бла Халкъ» (г. Москва)


ПУБЛИКАЦИИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ

1988 – книга стихов «Камень и Дерево» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1990 – сборник стихов «Радуга над пропастью» (издательство «Молодая гвардия», Москва)
1993-1996 – Сочинения в 3 томах. 1-ый том – «Пространство моего голоса» – Союзом Карачаевских Писателей  при поддержке Союза писателей России и Международного Сообщества Писательских Союзов в 1996 году был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы.

КОЛЛЕКТИВНЫЕ СБОРНИКИ

1986 – «Земное ядро» (Ставропольское книжное издательство, г.Ставрополь)
1987 – «Тверской бульвар, 25» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1988 – «Люблю я Кавказ» (издательство «Современник», Москва)
1991 – «Мое мгновенье в мире этом» (Ставропольское книжное издательство», г.Ставрополь)

СТИХИ  ТАКЖЕ  ПУБЛИКОВАЛИСЬ

в журналах «Дон», «Знамя», «Октябрь», «Минги Тау», «Ставрополье», «Половецкая луна», «Бирлешик Кавказия», «Ас-Алан», «Битик»; в альманахе «Истоки»; в антологии «Литературы народов Северного Кавказа» (издательство ПГЛУ, Пятигорск, 2003), в антологии «Тюркие дышындаки Тюрк Едебиятлары Антоложиси – 22 – Карачай-Малкар адебияты» (Кюлтюр баканлыгы, Анкара, 2002);
в газетах «Литературная Россия», «Вечерняя Москва», «Новая Кавказская Газета», «Ленинское знамя», «Къарачай», «Юйге Игилик», «Правда», «Люберецкая газета», «Заман»

О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА ПИСАЛИ

газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ (06.09.1990г.и 25.12.1993г., г.Черкесск) 
газета «Правда»(23 декабря 1995г. №225 /27643/,  г.Москва)
«Книжное обозрение» (14 ноября 1995г. №46 /1536/,  г.Москва)
«Литературная Россия» (29 декабря 1995г. №52 /1716/  г.Москва)
«Литературная газета» (10 апреля 1996г. №15 /5597/,  г.Москва)
книга «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ (1999г.,  г.Черкесск)
газета «Ставангер Афтенблад» (09.11.2003, №285, г.Ставангер, Норвегия)
газета «Классекампен» (28.01.2005, г.Осло, Норвегия)
газета «Вести гор» (12.04 – 18.04. 2005, г.Черкесск, КЧР )
газета «Карачаево-Балкарский мир» (№№ 2, 4, апрель 2005, г.Черкесск)
газета «Къарачай» (13 апреля 2005, №32-33/ 9786, г.Черкесск )
газета «День Республики» (19 апреля 2005, №66/16680, г.Черкесск)
газета «Заман» (26 апреля 2005, №76/17214, г.Нальчик)
Словарь «Литературы народов России. 20 век» (Москва, Наука, 2005)
книга «Совет дёнеминде Карачай-Малкар едебияты» (Анкара, 2005)
журнал «Форфаттерен»/«Писатель» (Осло, 03-2005)
Некоторые сведения о творчестве Лайпанова даются в 9 томе его Сочинений, в его книгах «Дуния намыс эмда Ахырат азаб», «Хакъ бла Халкъ», в последних номерах журнала «Ас-Алан», а также в карачаевских интернет-сайтах
   
ПЕРЕВЕДЕНЫ БИЛАЛОМ ЛАЙПАНОВЫМ
НА КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК  И ПРИНЯТЫ ДЛЯ ПОСТАНОВКИ
НАЦИОНАЛЬНЫМ ТЕАТРОМ 
(1985-1988)

«Маленькие трагедии» А. Пушкина,
«Гамлет» В. Шекспира,
«Мещане» М. Горького,
«Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо.
(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)

ГОТОВЯТСЯ К  ПЕЧАТИ   или  НАХОДЯТСЯ  В ПРОИЗВОДСТВЕ СЛЕДУЮЩИЕ  ПРОИЗВЕДЕНИЯ  БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА:

драмы «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан»,  «Джонгурчха»,  «Джатдай»,  «Ёрюзмек»; 
повесть «Тенгизде кеме» /»Корабль в море»/;
романы  «Минги таулула»/»Великие горцы», «Таулада азан»/»Призыв к молитве в горах»/, «Ахырзаман дуниясы»/»Мир перед светопреставлением»/, «Соруу-суал»/»Высший суд»/, «Хакъ кертиси» /»Воистину»/;
сборники стихопрозы  «Таза-азаТ» /»Что чисто, то свободно»/, «Кюн тийгенди Айгъа»/Солнце осветило Луну»/;
сборники стихов  «Кёкден белги» /Знамение из Неба»/,  «Нюркъанат таууш» /»Лучезарный глас»/,  «Анаяса – Къуран» /»Конституция - Книга»/,  «Бёрю джортууул» /»Волчий бег»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Капля воды в пустыне»/, «Джанлы шийирле»/»Волчьи стихи»/,  «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Гимн, Флаг, Герб»/;   
научно-популярная работа (исследование) «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Путь: от Тейри к Всевышнему»/

ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
В ДЕСЯТИ ТОМАХ
(на карачаевском языке)

1.«Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/   2.«Бусакъла» /»Тополя»/ 3.«Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/   4.«Джуртда Джангыз Терек» /»Священное Древо Родины»/   5.«Къарачайны Къадау Ташы» /»Камень незыблемости Карачая»/   6.«Джан Джурт» /«Родина души»/   7.«Намаз замаН» /«Время молитвы»/   8.«Таза – азаТ» /»Что чисто, то свободно»/    9.«Джангы Ай бла Джулдуз» /«Полумесяц и звезда»/ 10.«Къазакъ бёрю» /«Одинокий волк»/   11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш» /«Ржание жеребенка под лунным сиянием»/   12.«Сюйгенлеге харс» /«Музыка для влюбленных»/   13.«От бла Тиширыу» /«Огонь и Женщина»/   14.«Адам бла Хауа» /«Адам и Ева»/   15.«Мен Къарачайлыма» /«Я карачаевец»/   16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам» /«Здравствуй, мой народ Ас-Алан»/   17.«Ёзден джуртду Кавказ» /«Родина свободных Кавказ»/   18.«Джаннет – Сынау дуния – ?…» /«Рай – Испытательный мир - ?..»/   19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери» /«Со дня сотворения до Судного дня»/   20.«Аллахданды Аллаххады Джол» /«Путь от Всевышнего к Всевышнему»/   21.«Хазыр бол!» /«Будь готов»/   22. «Алдады хар не да…»   /«Всё впереди…»/.

ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
 В ТРЕХ ТОМАХ 
(на русском языке)

1.»Седьмое небо»  2.«Камень и Дерево»  3.«Возвращение света»  4.«Свободы глоток»  5.«Непокорный дух непокоримых вершин»  6.«Чудо Вселенной»  7.«Радуга над пропастью»  8.«Люди Тейри, или Небесное племя»  9.«Душа Родины»  10.«Родина души»  11.«Древо Карачая»  12.«Пространство моего голоса».
ИЗДАТЕЛЬСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

1. Государственные акты Карачаевской Республики
(г. Москва,1990г.)
2. Джырчы Сымайыл. «Джырла бла назмула» (г. Москва, «Инсан», 1992г.)
3.  «Так это было» в 3-х томах  (г.Москва, «Инсан», 1993г.)
4. Книжное издательство «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/
(г. Москва; работает с1993г.)
5. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.)
6. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996г.)
7. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве)
8. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве)
9. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве)
10. История Чечни с древнейших времен до конца 18   века (М: Мир дому твоему, 2001г.)
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИЦИСТИКА

«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г., Москва)
«Вопрос жизни и смерти»  (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №1, 1991г., Москва). «Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва). «О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва). «О государственности» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва). «О поэзии и свободе» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва). «Остановить войну» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва). Чечня - предупреждение» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему»,  №40, 1994г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Россия в начале 21 века» (газета «Наши соотечественники» /»Ватандашлар»/ №17(97), 13-19 мая 2002 г.)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
 «Шаг вперед, два шага назад» (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998; «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Возвращение света» (книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
“The Karachay-Balkar Poetrу of  20th Century in the Struggle of Freedom`s Ideals  (Congress “Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Present”, G;ttingen, 2001)
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века» (выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения
(выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001).
«Хасаука: знак национальной беды»
(выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения  И. Гаспринского
Переписка Билала Лайпанова с читателями
(сборник, куда вошли письма и ответы на них директора издательства «Мир дому твоему», главного редактора газеты «Мир дому твоему», главного редактора журнала «Ас-Алан», ответственного секретаря Союза карачаевских писателей, сопредседателя демократической организации «Джамагъат» Билала Лайпанова; подготовлена к печати).
«С высокой трибуны…»
сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы (FUEN) (1993-2005 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати.
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ

О НАРОДЕ  И НАРОДНОМ  ПОЭТЕ ...3
КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ...12
СЁЗ БЛА АДАМ…13
ДЖАН…14
АЛАЙ ТЕБЕДИ ДЖЮРЕК…14
ДЖАЗ-ДЖАЙ-КЪАЧ-КЪЫШ...15
БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА...15
КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ …16
ДЖУЛДУЗ. ТАШ. СЁЗ…17
ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА...18
БИРДИ  ДЖУУАБ…19
ОРАЗАЛЫКЪДА…20
АДАМ БОЛУУНУ ДЖОЛУ ЭМДА МАГЪАНАСЫ…22
ТЕРЕК-ДЖЮРЕК …23
ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР …24
ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ…25
ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ...25
КЯМАР БЛА ТЮЙМЕ…26
БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ…27
АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ…28
ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ…31
ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ...32
КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН...33
АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ…33
ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ…33
БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК?...34
КИТАБ АЙТХАН…36
КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ…36
ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН…37
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ…37
АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ…38
ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ…38
АЛЛАХ, ОНГ БЕР…39
УЗАКЪДАН КЪАРАБ…40
АЗМУЛА...41
КЪАРАЧАЙ...43
ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ…43
ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ...44
КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА...45
ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?...45
ТУРАСА КЁЛДЕ…45
НЕДИ НАСЫБ?...46
ДЖЮРЕК-КЁК…47
УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ…47
ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА…48
АЛЛАХ, КЮЧ БЕР …49
КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ…50
АДЖАЛ…51
ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ…51
АДАМБЫЗМЫ БИЗ?...52
ЧИРИК КЁЛ…52
ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ….53
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ…54
ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА…55
ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ…56
ТЮШ БЛА ТЮН…57
АКЪ…57
КЪАРТНЫ СЁЗЮ…58
АКЪ МАРАЛ…59
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН…62
КЪЫЯМАТ ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ…63
ДЖЮРЕК-ДЖЮРЮК…64
МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ…64
ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ…66
АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ…67
ДЖАН…68
МАГЪАНА…68
ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ…69
ДЖАНГКЪЫЛЫЧХА УШАЙДЫ КЪАРАЧАЙ…70
НАСЫБСЫЗ…71
КЪАРАЧАЙ…72
ДЖЮРЕК, САБЫР БОЛ…73
ТИЛЕК...74
АДАМ УЛУ, ДЖАША…75
ДЖЕР.  КЁК.  ДЖЮРЕК….77
БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ…77
МИНГИ ТАУДАН АУАЗ…78
ДЖАН-ДЖАНКЪЫЛЫЧ…79
КЕРТИ СЁЗЛЕ…80
ОЛ  АЛЛАЙДЫ…80
УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР…81
АПРЕЛНИ 12-ДЕ…83
ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА…83
ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ…84
КЪУУГЪУН…85
КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?...87
АЛЛАЙ НАСЫБЛЫ БОЛУРМУ?...88
АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ...88
АЧЫКЪ СЁЗ…90
ДЖУЛДУЗ БЛА АЙ ЭМДА КЪАРАЧАЙ…91
ДЖАН…92
КЪАРА ТАНЫ, ТАНЫТ,  ДЖАЙ…94
АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ…94
ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ…96
МУРАТЫМ…96
АТ, СЫФАТ ЭМДА МАГЪАНА…97
ДЖУЛДУЗ…98
КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА…98
СЁЗ БЛА ШИЙИР…98
СЁЗ БЛА ШИЙИР…99
ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА…100
КЪУРАН СЁЗ…100
ШЕЙИТЛЕ…101
ДЖАХИЛ НАЗМУ…101
ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ…102
ИГИ ДЖОРАЛА…103
АГЪАЧ…103
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ…104
ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ  ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА!...105
АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ…106
ЗАРЛЫКЪДЫ СЕНИ ДЖАУУНГ…110
ТАМБЛАБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ…111
ДЖУРТНУ БЕТИ ЭМДА АУАЗЫ...112
НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА…112
ЮЧГЮЛ ДУА...113
ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ…115
ДЖАЗГЪЫ КЮН…115
ИГИ ДЖОРА…116
АЛЛАХХА, АДАМГЪА ДА СОРАМА…117
ШАЙЫР...119
ДЖАША…119
КЁРЮНЮУЮ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗНУ…121
ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН…125
АУУШДА…126
ДЖОЛ…127
КЪАЯДА ТЕРЕК…127
АКЪ ДУНИЯ…129
ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН...129
АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР…130
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ…131
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР …133
ТЫШ КЪРАЛДА…135
АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ…136
ИЧГИ ДЖАУ…138
КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ…138
ДЖЮРЕК БЛА КЪАЙГЪЫ…139
АХЫРЗАМАНЛА…140
САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ?...142
КЁРЮНЮР ЮЧЮН АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ...144
ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ…145
ЭЛЛИ…145
СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР…146
АКЪ ДЖУРТНУ АКЪ КЪЫЗЛАРЫНА АКЪ НАЗМУ…146
АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА…148
ДЖАША. КЮРЕШ...149
БУ ДУНИЯДА БОРЧУ АДАМНЫ…149
КЪУУГЪУН НАЗМУ…150
АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ …151
АХЫРЗАМАННЫ ДЖУУУКЪЛАШДЫРГЪАН КИМДИ?...151
КИМ ДЖАРАТХАН БОЛУР АЛАНЫ?...152
БИЛЕДИ ОЛ…152
ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ...153
НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ БИЗГЕ СОРА?...154
ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ...155
СЮЙМЕКЛИК КЁМЕУЮЛ…157
ЭНЧИ ДЖАЗЫУУН АДАМ ДЖАЗАДЫ КЕСИ…159
АНТ ЭТЕМЕ…160
ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ…161
ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ…161
ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ БУ?...163
ЫШЫКЪ…163
ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ…164
МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА…165
ДЖАШАУ. ЁЛЮМ.  АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК…167
ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА…169
ДЖАЗЫУ…171
АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ…171
ДЖЮРЕК  БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ…173
КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ…174
КЕРТИ АДАМ ЭДИ ОЛ…176
НАСЫБЛЫ БОЛ…176
АДАМ, АДАМ БОЛ…177
ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ…178
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ...179
КЮРЕШ…179
АДАМ  ДА  БОЛУР АДАМ…180
БУ ДУНИЯДЫ БИЗГЕ ДЖАНДЕТ...180
САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН…181
БИЗГЕ  ДЖЕТМЕГЕН..183
ДЖАША, АЙТХАНЧА КИТАБ …184
НОЯБРНЫ ЭКИСИ…185
ТИШИРЫУ БЛА КЕРТМЕ ТЕРЕК…186
НАСЫБ…186
ШАЙЫРНЫ БОРЧУ...187
ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ…188
АУАЗ…189
ЁТЮРЮК АЙТМАГЪЫЗ…190
КЪАРА ТЮШ…191
ДЖАЯУ НАЗМУЛА…191
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ АЧЫКЪ МЕКТУБ…192
ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА…194
АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА…195
КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН..195
АУАНАЛА…196
ДЖАЗНЫ, КЪАЧНЫ, КЪЫШНЫ ДА ЭСГЕРЕ…198
АДАМ БОЛУУ…200
СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР…201
МЫНАФЫКЪЛАГЪА…201
БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК ЭМДА ШАЙЫР…202
КЕРТИ ЗАТ…204
АТЛАМ…204
АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК...204
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ…205
ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА…207
КЪАРАЧАЙНЫ СУРАТЫ…208
КЪАНАТЛЫ ДЖЫР…209
БУ ДУНИЯГЪА ТИЛЕК ЭМДА АЛГЪЫШ...210
ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ…211
ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ…213
ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА…214
ЮЧ БЕЛГИ…216
КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК...216
ХАПАР АЙТАД КЮЛ МЕННГЕ…218
АКЪ ДЖАГЪАДА…219
КЁКГЕ ЁРЛЕЙ ДЖАШАГЪАННГА, ЁЛГЕННГЕ…220
МЫНДА ХАЛ…221
ДЖАЙ ЧИЛЛЕ…221
ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА…222
МЕН АЙТДЫМ НАЗМУЛАГЪА…223
ШАЙЫР…224
КЕРАМАТ…225
БИР КЮН…225
КЪАЙДАДЫ ДЖОЛ...225
ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ…226
ОНОУУН КЕСИ ДЖЮРЮТГЕН…228
АДАМНЫ ДЖАЗЫУУ…229
КЁКЛЕГЕ  ДЖОЛ …29
ТАРПАН НАЗМУ…229
ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ...230
КЪУТХАРЫР ЮЧЮН АДАМНЫ, ХАЛКЪНЫ, БЮТЕУ ДУНИЯНЫ …232
НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ …233
СЕЗИМ-СЁЗ АХЫРЗАМАН…233
СУУ. ТЕРЕК. АДАМ…234
ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ…236
АЛЛАХ ОНОУ ЭТЕР…238
СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН…240
КЪАЧХЫ ХАУА...241
ИННЕТ – ДЖАШАУ…241
ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ…242
ДЖАШАУГЪА ОРАЙДА…244
АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ…246
КЪЫЯМАТ КЮН…247
АДАМЛЫКЪ ЭМДА АКЪЫЛМАНЛЫКЪ…248
КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ…249
АЛА ЭКИ ДУНИЯДАН ДА КЪАЛЫРЛА КЪУРУ…250
КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР…251
ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ СОРУУ…252
ХАСАУКА БЛА ХАСАУКАЧЫЛА…253
САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ…255
БАРАДЫ КЪАЗАУАТ…257
ЭСКИ ОЮМЛАГЪА КЪАЙЫТА ДЖАНГЫДАН…258
ЭЛБЕР…259
ДЖАШАУ…259
АХЫРЗАМАННЫ БОСАГЪАСЫНДА…261
ДЖЮРЕГИМДЕ ДЖАШАЙДЫ ОЛ КЪЫЗ...263
ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005)…264
ХАРАМ КЪУЛЛУКЪЧУНУ САГЪЫШЛАРЫ…264
КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА…265
АЛЛАХ НЕ АЙТЫР?...267
АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ...268
АДАМ БОЛУР ЮЧЮН…269
ТАУУШ…270
АНГА САЛАЙЫКЪ МАХТАУ…271
СОРУУЛА...272
АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ…273
КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?...273
БАРЫГЪЫЗНЫ ДА СЮЕМЕ КЕМСИЗ…274
ТАШХА, ТЕРЕКГЕ КЪАРАГЪАН САЙЫН…275
АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ…276
ТАШ БЛА ТЕРЕК, ДЖУЛДУЗ БЛА АЙ …278
КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ?...279
ОГЪЕСЕ БАРМЫДЫ МАДАР?...280
ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ АТА-БАБАМЫ…280
АТЛАУУЧЛА...281
ДЖОЛДА…281
ДЖАШАУ…282
КЕСИН ХОРЛАГЪАН…284
УЛ  БЛА ОТ…285
КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ ЭМДА СЕННГЕ…285
ГЕМУДА БЛА БОРАКЪ…287
ТИЛ КЪАНАТЛЫ…287
ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ, НЕНИ?...288
АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ...289
ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС!...290
НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?...291
СЁЗ БЛА АДАМ...293
АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ…295
КЯМАР…296
КЁЛДЕГИ…296
УМУТ ЭТЕМЕ…298
ДЖАГЪАДА…300
ДЖУРТДА…300
УЗАКЪДАН САЛАМ...301
АДАМ…302
АЙРЫМКАНЛА ...303
КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ?...304
АЛАЙ ДЖАШАРГЪА…307
АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ…308
НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА…309
АЛЛАХ БЛА АДАМ…310
АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ…312
ХАКЪ ДЖОЛДУ ОЛ...313
ЁМЮРЛЮК СЁЗ...313
ЮЧ ХАЛНЫ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК…315
БАЗМАНДА…316
КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ БУЛУТХА…317
КЪАЙГЪЫЛА, САГЪЫШЛА, УМУТЛА…317
КЪУРАН БЛА ШЕРИАТ…318
ТУБАНДАДЫ ДЖАНДЕТ ДЖУРТ КАВКАЗ...319
АРАДАН БИР ЁМЮР КЕТГЕНДЕН СОРА…321
НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ…323
ДЖУРТУМА…323
ЧЕГЕТ…324
ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖОКЪДУ КЪЫЙНАЛЫУ…325
УМУТ КИМДЕНДИ – ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАН...327
ДЖАЗЫУУМУ ДЖАЗАМА …329
КЪАНАТЛАНЫ ХАПАРЫ…332
МИНГИ ТАУЛУ КЪАРАЧАЙ…334
ТАУ БАШЛАДА КЪАРГЪА СЮЙМЕКЛИК...334
ЭСДЕ…335
ШАЙЫР…336
СУУ…336
КЪАРТАЯМА…337
УЗАКЪДАН КЪАРАБ…338
КЪОЯМА КЕСИМЕ…339
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ…341
СЫНАУ ЗАМАНЛА...366
О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА...410
ПРЕДСЕДАТЕЛЮ УЧЕНОГО  СОВЕТА, РЕКТОРУ КЧГУ...411
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ...414
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ, ПОЛИТИК, «ETHNIC ENTERPRISER»...425
РЕДКОЛЛЕГИИ, АВТОРСКОМУ КОЛЛЕКТИВУ И ЧИТАТЕЛЯМ  ЖУРНАЛА «АС-АЛАН»…428
ЮБИЛЕЙНЫЕ  ПОЗДРАВЛЕНИЯ…430
БИОБИБЛИОГРАФИЯ...432
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ...440






 
 

 









 



   
   


 

 

 



 


Автор выражает искреннюю признательность Алию Хасановичу Тоторкулову – Человеку, который как никто понимает и поддерживает деятелей искусства, литературы, науки и спорта. Алий обладает редким бесценным даром – объединять, сплачивать людей разных поколений и убеждений вокруг общечеловеческих ценностей. Если наш древний народ со своей тысячелетней культурой сумеет выжить в наше непростое время и будет развиваться дальше – то это благодаря таким личностям, как Тоторкулов. Ёмкое нартское слово – «Адамды бизни атыбыз» («Человек – имя наше») – главное кредо жизни и деятельности Алия Тоторкулова. Поэт Вознесенский сказал: «Все прогрессы реакционны, если рушится человек». А стержень, который держит человека и не дает ему «рушиться» – это Культура. Сохранению и развитию этой Культуры отдает все силы Алий Тоторкулов, потому люди (особенно творческие люди) так благодарны ему. 


Литературно-художественное издание

Билал ЛАЙПАНОВ


ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ.

СТИХИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ


Книга издается в авторской редакции

Подписано в печать
Бумага офсетная 60/90/16. Печать офсетная
Усл. печ. лист. 28. тираж 500 экз. Заказ №3715

Издательство: «РепроЦЕНТР М»
 

       

 







 


 


   
 



 

 
 

 
 
 




 




 


 
 


 







   


 
   

ЛАЙПАНЛАНЫ  БИЛАЛ



САЙЛАМАЛА
 
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)




ДЖЕТИНЧИ ТОМ




ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Назмула, хапарла, романдан юзюкле








ИЗДАТЕЛЬСТВО «РепроЦЕНТР М»
МОСКВА
2006



УДК  821. 512. 142 - 821
ББК  84(2Рос=Кара)
КТК  612
          Л18


ЛАЙПАНОВ Б. А.
Л18        Джашау, Ёлюм да – Хакъ = И жизнь, и смерть – справедливы: Поэзия, проза, документальные материалы. – Черкесск: КЧРИПКРО, 2006. – 448 с. 

ISBN 5-89972-068-9

В настоящую книгу карачаевского писателя Билала Лайпанова «Джашау, Ёлюм да – Хакъ» («и Жизнь, и Смерть – Справедливы») вошли:
неопубликованные ранее стихотворения из рукописей «Джууукълаша Кёк бла Джерге», «Турна тауушу джюрекни», «Джан», «Ышыкъ», «Кёрюнюую Ай бла джулдузну», «Элиб – Эл – Сен», «Джаз джабалакъ», «Джай чилле», «Кюз берекет», «Къач шылпы», «Къыш къыяма»;
отрывки из романа «Сынау заманла» («Время испытаний);
философская притча «Бёрюле бла итле» («Волки и собаки»);
высказывания известных писателей о творчестве Лайпанова;
материалы выдвижения Билала Лайпанова на соискание Нобелевской премии в области литературы.
Поэзия и проза, биобиблиографические материалы, документы, исследования отражают многообразие, глубину и масштабность творчества Билала Лайпанова – Народного поэта Карачаево-Черкесской республики, Почетного доктора Карачаево-Черкесского Государственного Университета, Почетного академика Международной Тюркской Академии.
   
УДК 821. 512. 142 – 821
          ББК 84(2Рос=Кар)


ISBN 5-89972-068-9                ©КЧРИПКРО, 2006
 ©Б. Лайпанов, 2006
О НАРОДЕ И НАРОДНОМ ПОЭТЕ

Исторический путь карачаевцев отмечен трагедиями. Их Аланское государство пало под ударами Чингисхана и окончательно было уничтожено Темирланом в конце 14 века: взрослое мужское население погибло, защищая свою родину, остальные были угнаны в рабство. Только в 15 веке, предводимые своим легендарным вождем Къарча, карачаевцы сумели вернуться на свою отчизну. Но равнинные земли их Родины уже были заняты другими этносами. Карачаевцы закрепились в родных горах, у подножия Эльбруса. Около 400 лет существовало независимое горное государство Карачай со всеми атрибутами демократии, народовластия.
Но естественное развитие карачаевского этноса было прервано в 1828 году, когда он был завоеван Российской империей. Карачай был завоеван, но не покорен – антиколониальные выступления против царизма, волнения, восстания продолжались вплоть до 1917 года. Но и в советский период истории карачаевцы не раз проявляли массовую непокорность, когда мероприятия советской власти задевали их честь и достоинство.
В 1926 году была образована Карачаевская автономная область. Несмотря на коллективизацию, индустриализацию, уничтожение старой интеллигенции, духовенства, несмотря на истребление и новой, советской интеллигенции в 1930-е годы, народ держался. Родная земля, исторические корни, национальные традиции, самосознание хранили  его. Но пришёл день 2 ноября 1943 года – карачаевцы все, поголовно, по национальному признаку, были сосланы в республики Средней Азии и Казахстан. Это был геноцид. Карачаевцы говорили: «Если бы не Чингисхан и Темирлан, если бы не Гитлер и Сталин – наша судьба была бы иной». Действительно, прямо или косвенно эти четыре тирана сыграли свою страшную роль в трагедиях многих народов, в том числе карачаевского. Единственным утешением может служить тот факт, что этот малочисленный народ пережил их всех и достойно прошел через все испытания на своем историческом пути. Два раза быть изгнанным, угнанным из родной земли и два раза суметь вернуться – надо признать – это не каждому дано. Карачаевцы показали свою жизнестойкость, твердый характер и несгибаемый дух. Несмотря на внешнее давление, внутренне они всегда оставались свободными, независимыми. Это качество помогло им пройти через тьму веков и сохраниться до настоящего времени. Думаю, это качество и позволило им создать «Нарты» – один из великих эпосов тюркского мира.
В 1957 году большинство карачаевцев сумело вернуться на историческую Родину. Но их государственность не была восстановлена; травля их продолжалась на всех уровнях власти;  многие решения, постановления областного комитета КПСС, Ставропольского краевого комитета КПСС, Центрального Комитета КПСС (КПСС – Коммунистическая партия Советского Союза) носили антикарачаевский характер.
После распада СССР (СССР – Союз Советских Социалистических Республик) карачаевцам, как и всем бывшим гражданам Советского Союза, приходится преодолевать трудности другого масштаба и характера. Но есть надежда, что они сохранят свою веру, язык, традиции, родную землю, ибо у карачаевцев сильно развито духовное начало, национальное сознание, историческая память. А эти нравственные категории не померкнут, пока у этого народа есть такие поэты-колокола, как Билал Лайпанов.
Правда, тем, кому хотелось бы народ физически уничтожить или ассимилировать, поэзия Лайпанова представляет смертельную опасность.
В начале 1980-х годов (оно совпало по времени с принятием ЦК КПСС постановления «О серьезных недостатках в постановке организационной, идейно-воспитательной работы, соблюдения правопорядка в Карачаево-Черкесской автономной области») писательская организация Карачаево-Черкесии в третий раз обсудила рукопись стихотворений Билала Лайпанова «Бусакъла» и не рекомендовала её к изданию по следующим причинам, которые так обосновал рецензент Назир Хубиев:
«Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью. Во-вторых, нет четкого классового подхода. В-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи. В-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности.
Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным,  приведу примеры:

Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Если в тяжёлый для горца день протянешь ему руку,
То в черный твой день  горец отдаст за тебя свою жизнь.
Но если ты собьешь папаху с головы горца,
То горец собьет твою голову с твоих плеч.
 (Здесь и далее подстрочные переводы мои.- В.Г.)
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:

Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Даже как кустарник на скале
Не смог я найти свое место в этом сумасшедшем мире,
Говорил я в иные дни.

Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не свободна от грубых строк и слов:

Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Хотелось выть, смотря на звезды,
Как собака, как волк – протяжно,
Но, так как я человек, –
Я написал стихи и прочитал вам.

Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения.
У автора заметно преклонение перед религиозными культами:

Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Если ты свой рай превратишь в ад,
То жить и гореть тебе в аду.

Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагъыш» встречается строка: «файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно.
Религизное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:

Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагъача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Книгам, которые ты принесла,
Я обрадовался как горным вершинам.
Паломник, идущий в Мекку,
Так радовался, наверно, читая в пути Коран.

Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мировые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:

Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Если бы я был создателем этого мира,
Многое по-другому сделал.
Но если и не я создал этот мир,
Все равно по-своему сделаю его я.

Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами... а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билал Лайпанов заявляет:

Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Живу. Живут во мне
И рабочий, и философ, и поэт.

Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «эки итча улуйдула эки кёзюм» («как две собаки, воют мои глаза»); «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», («Я Богом трагически сотворенный человек»); «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге» («как в первобытные времена, захотелось мне однажды поклониться дереву»)... Список таких строк можно было бы продолжить, но за неимением времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от идейных и художественных недостатков».

Эта заказная рецензия – как заказное убийство: охота на начинающего поэта, который не идет по стопам старших коллег и не собирается стать ни холуем советских властей и коммунистической партии, ни стукачом КГБ, а имеет свое мнение и мужество сказать это мнение вслух. А это опасно и для властей, и для их холопов. Вот почему такой вопль-донос: «поэзия Лайпанова не соответствует требованиям социалистического реализма». Значит, власти могут что угодно делать с твоим народом, с твоей родной землей, но ты молчи; но молчать тоже опасно – наполняйся трусливым благоразумием, рабским вдохновением – пой хвалебные, льстивые песни антинародному, антинациональному режиму. Вот этого добивались и не добились от Лайпанова. И не добились бы: «Къан бла кирген, джан бла чыгъад».
Инакомыслие в крови Поэта. Волка невозможно превратить в дворового пса. Поэта можно убить, но не сломить. Скорей всего, Лайпанов был бы уничтожен, если бы счастливая случайность не свела его с Кайсыном Кулиевым – патриархом карачаево-балкарской литературы, классиком советской поэзии. Великий Къайсын прочитал многострадальную рукопись молодого автора и написал восторженный, диаметрально противоположный выше приведенной рецензии, отзыв: «Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. Он по-настоящему талантлив...». После гневного письма Кайсына Кулиева первому секретарю Карачаево-Черкесского обкома КПСС «не соответсвующая социалистическому реализму» рукопись стихов Билала Лайпанова вышла отдельной книгой.
Так начиналась путь в литературу карачаевского Шандора Петефи.
Будучи студентом Литературного института им. А.М.Горького, Лайпанов участвовал в работе 8-го всесоюзного совещания молодых писателей; его имя прошло как открытие; рекомендованные поэтическим семинаром стихи его были изданы отдельной книгой «Советским писателем» – самым престижным издательством страны; его приняли в Союз писателей СССР; его книги начали выходить и в других московских издательствах – в «Молодой гвардии», «Современнике».
Но совсем другое отношение было к нему на родине. В «высших интересах», из-за «политических соображений» в печать не пропускали даже те стихи, которые уже появились в переводах на русский язык. Это касалось в первую очередь трагических страниц в истории народа – завоевание российской империей Карачая в 1828 году, геноцид в 1943-1957 годах, современное реабилитационное движение карачаевского народа. Другой вопрос – не противопоказано ли поэзии обращение к публицистическим темам? К чести Лайпанова, он и здесь сумел остаться поэтом. Этому подтверждение – стихи  из цикла «Тому, кто Родину свободной хочет видеть...».
В стихотворении «Поэты гонимых народов» он пишет:

Когда в наш дом захватчики пришли,
Когда нас гонят прочь с родной земли,
Я людям должен рассказать об этом!
Но наша речь родная под запретом...

Когда нет справедливости нигде,
И оказался мой народ в беде,
Когда в тоске сжимаются сердца, –
Воззвать к свободе – это долг певца!
Но трудно на родной земле поэтам,
Когда и песни наши под запретом!

Заплакал – но послышались угрозы.
Так, значит, под запретом даже слезы?
Хотел к земле припасть, ещё не зная,
Что под запретом – и земля родная!

Но надо мной раздался голос Бога:
«Иди! Пусть нелегка твоя дорога!
Тому, кто Родину свободной хочет видеть,
Не запретишь любить и ненавидеть!».

В 1984 году, вернувшись из Москвы в Карачай, он начал работать корреспондентом областной газеты «Ленинни байрагъы», в отделе партийной жизни и советского строительства. Но работать в органе обкома КПСС для него пытка – писать неправду поэт не может. Он уезжает в Москву, где преподает в ГИТИСе им. А.Луначарского родной язык и литературу национальной студии. Переводит на карачаевский язык «Маленькие трагедии» А. Пушкина, «Гамлет» В. Шекспира, пишет свои стихи. Через три года возвращается на Родину и начинает работать в научно-исследовательском институте (в настоящее время – Институт гуманитарных исследований при правительстве КЧР) старшим научным сотрудником сектора литературы. Здесь сталкивается с дискриминацией по национальному признаку при подборе и расстановке научных кадров. Окончательно его выводит из себя запрет писать литературоведческие статьи на родном языке. Лайпанов организовывает и возглавляет забастовку ученых, доходит до Верховного Суда России, но правды не может добиться. Его увольняют с работы «за организацию признанной судом незаконной забастовки, участие в ней и нарушение трудовой дисциплины». 
Поэт пишет:

Будь горд, потомок вольного народа,
И головы в печали не склоняй!
В тебе живет высокая свобода
Земли, чьё имя вечно – Карачай!

Борьба за свободу слова – за свободу своего народа превращают Лайпанова в закаленного, хладнокровного бойца:

Испытания жизни меня не согнули,
И, пока я живу на земле,
Я спокоен великим спокойствием пули
Перед выстрелом в тесном стволе.

С этого времени Лайпанов полностью отдается литературной и правозащитной деятельности, становится видным общественным деятелем, возглавляет демократическую организацию «Джамагъат», борется за полную реабилитацию репрессированных народов. Редактирует и издает первую независимую газету карачаевского народа «Юйге Игилик», единственный независимый карачаево-балкарский журнал «Ас-Алан», возглавляет московское издательство «Мир дому твоему», восстанавливает Союз карачаевских писателей. Издает книги правозащитников, писателей, исследователей национальной культуры.  В его журнале печатаются и начинающие авторы, и мастера с мировым именем. Но главным для Лайпанова всё-таки остается поэтическое слово.
У него в Москве выходит десятитомное собрание сочинений на карачаевском и трехтомное – на русском языке. Поэту приходит известность и всенародная любовь.
Лайпанов – народный поэт Карачая, Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного Университета, Почётный доктор Международной Тюркской Академии.  Его книга «Пространство моего голоса» была выдвинута на соискание Государственной премии России; кандидатуру Лайпанова поддержали и Союз писателей России, и Международное Сообщество Писательских Союзов. Но местная пресса обо всем этом молчит.
После 90-х годов в Карачаево-Черкесии Лайпанов ни разу не издавался. Поэта вынуждают эмигрировать.
Несмотря ни на что, Лайпанов продолжает творить.

Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения.
Ладонью черпаю
Своё лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но, когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там – стану
Озером, открывшим глаза...

 Конечно же, каждый этап творчества Билала ждет самостоятельного исследования и анализа. Тонкий лирик и почти памфлетист, задумчивый философ и революционный поэт-трибун – это все Билал Лайпанов. Но во всем и всегда он остается верным нартскому слову-истине: «джыджымны узуну, сёзню къысхасы ашхы». Его стихия – короткий верлибр.

Слово раба: Я очень похож на своего хозяина, когда он молчит.
Проситель: Нет, он не бил челом...слова его подползали ко мне на коленях, а взгляд – лизал руки...
Свет, музыка и кровь: Свет должен падать слева, и музыка должна литься ему навстречу, как кровь из ран сердца...
Трава: Как тяжело жить, зная, что когда-нибудь, вместо волос, трава прорастет из твоего черепа... Зато умирать будет легче, зная об этом.
Падшая красота: Обломки неба в грязных лужах.
Последний миг: Падая, срубленное дерево пытается ухватиться за звезды.
Осень: В опустевшем гнезде ласточки поселилась печаль.
Жизнь: Чтобы насытиться жизнью, надо умирать от любви.
Пути к спасению: Можно спастись, зарывшись в землю, а можно научиться  летать.
Грусть полнолуния: От мёртвого света луны Дерево прячет тень своей души за спиной.
*** Ты любишь смотреть в звезды... Пью небо из твоих глаз.
*** Люблю свою бороду: говорят, она ещё немного будет расти после моей смерти.
*** Хором поэты поют лишь песню Одиночества...
Надпись на надгробии поэта: Звезды выпили его душу.
*** Крик заблудившихся журавлей в тумане встретился с воем собак, прикованных цепью... И землю пронизал осенний дождь.
*** Открой своё сердце – свет изгоняет тьму.
         
Билал Лайпанов – поэт и гражданин Земли и Небес. Его поэзия  национальна и общечеловечна. Его свободные, крылатые, светоносные стихи – явление в современной поэзии. Поэтому так высоко оценили его творчество виднейшие мастера художественного слова Кайсын Кулиев, Лев Ошанин, Сергей Михалков, Валентин Сорокин. А Чингиз Айтматов и Олжас Сулейменов, читающие карачаевского поэта в оригинале, выступили инициаторами выдвижения Билала Лайпанова на Нобелевскую премию. Я полностью разделяю  мнение своих коллег и думаю, что наш институт также поддержит это выдвижение.

Виль Ганиев,
Литературовед, тюрколог,
старший научный сотрудник Института мировой литературы Российской Академии Наук,
исследователь творчества Билала Лайпанова.
Москва, 2004-2005






ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ
(дефтерле: Джууукълаша Кёк бла Джерге; Турна тауушу джюрекни; Джан; Ышыкъ; Кёрюнюую Ай бла джулдузну; Элиб – Эл – Сен). Китаб – оразаны биринчи кюнюнде – 2004 джылны къачында, октябрны 15-де, байрым кюн Ставангерде джазылыб башланнганды.

КЁКГЕ, ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ

1. КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ +++++++++++++++++++

Бата барама джерге,
Къарагъанлай ёрге.
Бирде ташлагъа, бирде джулдузлагъа
Абына, алай джашадым дунияда.

Ай бла джулдуз тартыб чыгъарды да ёрге,
Андан – мийкден – къарадым да Джерге,
Бир бек джазыкъсындым Джерни, джердегилени да –
Адамланы, джаныуарланы, къанатлыланы, тереклени да...

Чексиз къарангы аламны-заманны ичинде
Бир бурху джашил айрымканчыкъ – Джер. Аны юсюнде,
Тенгизчиле кемедеча не да джюджюле тёбедеча,
Джашау этерге кюрешген дуния бла бир джан,
Джашау ючюн сермешген дуния бла бир джан...

Кёз джашым акъды Джерни юсюне –
Ауал-ахыр кёрюндю кёзюме.
Болама исси, болама сууукъ –
Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.

Болгъанны, боллукъну да кёре,
Къарангыны, джарыкъны да кёре,
Къарангыда джарыкъны да кёре,
Барама кете, узая, ташая,
Къучагъымы – Кёкге, Джерге, Сизге да – джая.

Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.
Кёб сёлешсем да айталмайма джукъ.
Не къарасам да кёралмайма джукъ –
Къайры кетди къарангыда джарыкъ?!
Джууукълаша Кёкге эмда Джерге,
Керти Сёзню къайтарама кесиме, сизге:
Айырылмайыкъ Келямдан-Китабдан –
Олду бизге къарангыда ДЖАРЫКЪ.

СЁЗ БЛА АДАМ+++++++++++++++++

1
сёзден ауур, Сёзден дженгил не болур?
сёзден къарангы, Сёзден джарыкъ не болур?
сёзден аман, Сёзден иги не болур?

адамны Адам этген – Сёз.
сюрюуню Халкъ этген – Сёз.

адамны Джукъ этген – Сёз.
Адамны джокъ этген – сёз.

Сёзден башланады Адам.
сёзден къуруйду адам.

сёзню къурутады Сёз.
Сёзден – башланады – ёзден.

Къара таныгъан кюнюнден башланады
Акъ джолу Адамны.

2
Адам – ада.
Адам – дам.
Адам – «А»-дан
(I, А – Алиф, А).

Алиф, А –
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Сюелген харифлелле была;
Ал харифлелле была.

Адам башланады «А»-дан;
Ауал башланнганды «А»-дан;
Ахыр да башланады андан – ауалдан – «А»-дан;
Ахырат да.
Хар не да башланады А-дан:
Адам да; Алам да;
Ауал да, Ахыр да, Ахырат да.
АЛИФ-ден, А-дан башланады хар не.

Элибдеди, Сёздеди хар нени да магъанасы.
Элибден, Сёзден келеди хар не.
Элибдеди, Сёздеди ауал да, ахыр да.
А – ... А – А – А – А – А ... – А
АЛ –  ... ауал – алам – адам – ахыр –ахырат ... – ЛАХ.

ДЖАН

Джан – душа.
Джан – гори.
Джан – сторона.

АЛАЙ ТЕБЕДИ ДЖЮРЕК

Сёзюм къая башында къалыб,
Кесим а кетдим къаядан –
Къутулдум джарсыудан, къайгъыдан.

Кече къарангыда чабыб келиб,
Чынгылны эрнинде тохтагъанды ат.
Атлы уа аны юсюнде тохтаялмай,
Атдан, къаядан да кетгенди.

Айтдым айтым: Ай – тым,
Джулдузла – тузла, Кюн – от.
Тишлик а – джокъ. Тынчлыкъ а – джокъ.
Кишилик джокъ – тишлик тюшюрлюк джокъ.
Кюн таякъны тиш этиб,
Къарангыны тишлик этиб,
Ашагъан джокъ – Джашагъан джокъ.
Кече – оу, кюндюз – шау:
Алай болгъанды джашау.

Ичи джаханим, тышы джандет –
Аллай тёбеди Джер.
Джаханим, джандет да ичинде болгъанча,
Джюрек да тебеди алай.
ДЖАЗ-ДЖАЙ-КЪАЧ-КЪЫШ

Джаз – Аз (аз).
Джай – Ай (ай).
Къач – Ач (ач).
Къыш - ?

Джаз джаз...
Джай джай...
Къач къач...
Къыш - ?

КЪЫШда къышдан башха джокъду магъана.

ДЖАЗда барды А;
ДЖАЙда барды А;
КЪАЧда да барды А.
КЪЫШда джокъду.
Къыш эринлени къысады, кёзню джабады.

Джазны, джайны, къачны да ахырыды къыш.
Къыш бла бошалады джыл.
Къыш бла бошалады джашау.

БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА ++++++++++

Биринчи Сёз келеди-энеди Кёкден.
Къалгъан сёз къошулады Анга джюрекден.
Джалгъан сёз да къошулады алагъа артда...
Хар не да ачыкъды Хакъ бла Халкъгъа.

ётюрюкден Керти алады дертин.
Биринчи Сёз бла ахыр Сёз – алалла керти.
Ахыр Сёз ал Сёзге къайытады –
Инсан «Аллах», «Адам» деб, айтады.

Джууукълашсакъ Джерге эм Кёкге –
Биринчи Сёз кючлейди кёлню-джюрекни.
Ахыр сёз да ал Сёзге келеди,
Адам Аллахын, Анасын эсгереди.


Кёкге къарай – Джан джуртум дей,
Джерге къарай – Сан джуртум дей,
Ана тилим, Ата джуртум дей,
Кете барама мен да дуниядан.

Биринчи Сёз келди меннге эниб Кёкден.
Къалгъан сёз къошулду Анга джюрекден.
Кюрешдим сёлешмезге, джазмазгъа да джалгъан.
Къалгъан а, къалгъан –
Мени къолумда, мени оноуумда тюлдю.

Сёзюмден, кесимден – къайсыбыз – ёлюрбюз алгъа?
Билмейме – башха кюч оноу этеди анга.
Ёлюмсюзлюк излемейме кесиме да,
Ёлюмсюзлюк тилемейме сёзюме да.

Джангыз Халкъ дертин ала билейик,
Хакъ Керти ючюн джашайыкъ, ёлейик.
Джашасын Халкъым Джуртунда дини бла,
Адеби, намысы, адети, тили бла.

Биз да ол затха себеб болалсакъ,
Къаладжюк, чалкъы, сенек болалсакъ,
Таш, Терек тюл – таш, терек болалсакъ,
Къалача, къалкъанча, къаламча керек болалсакъ,
Алгъышча, тилекча, дуача керек болалсакъ,
Къуранча тюл – бир иги, халал, акъ сёзча керек болалсакъ,
Къобанча тюл – бир таза, халал къара сууча керек болалсакъ,
Адамны, Халкъны ёлюмсюзлюгюне аз да себеб болалсакъ –
Ол насыб озуб джетерикди бизге,
Ол насыб тенгди ёлюмсюзлюкге.

Ахыр сёзюмде да Биринчи Сёзге къайытама:
«Аллах – Адам», «Хакъ-Халкъ» деб, айтама.   

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ +++++++++++++

Кёкге, Джерге да бирча болгъанма джууукъ.
Кече, кюн да бирча – ачы эм сууукъ.
Джарыкъ дуния артда, алда – къарангы.
Алай айтырмы таныгъан къараны?!

Бурагъым ёрге, топрагъым джерге
Тарталла. Кёк бла Джерге къойгъанла кериб.
Алай а меннге Эл бла Элиб
Берелле кюч –
Джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да.

Алда да – джарыкъ. Болама джарыкъ:
Джерге, Кёкге да болгъанма джууукъ;
Сёзюм да Сёзге болгъанды джууукъ;
Ёзюм да Сизге болгъанды джууукъ.

Огъай, юшютюб къоялмаз сууукъ.
Огъай, бузлатыб къоялмаз сууукъ.
Мен Кёк бла Джерге болгъанма джууукъ.
Аллахха, Адамгъа да болгъанма джууукъ.

ДЖУЛДУЗ. ТАШ. СЁЗ

1
Джулдуз юзюлгенча Кёкден,
Алай юзюледи Сёз да джюрекден.
Алай а, ол джетерми, джетмезми сизге? –
Керти Сёзге кёбдю тыйгъыч.

2
Джер тартханча Кёкден джулдузну,
Эл тарта болурму джюрекден назмуну?

3
...Джер Кёк джулдузун тартды кесине:
Ол а – кюйюб, бир къара таш болуб,
Бир хурттабет къара таш болуб,
Алай тюшдю аны юсюне.
(Джерге уа керекмеди таш?
Ташдан кёб не болур Джерде?)

4
Джулдузну  ахыры да – таш.
Джуртундан айырылса,
Джулдуз да кюеди бурула ташха.
Кёк – башха, Джер да – башха.

5
Джерми тартады джулдузну Кёкден?
Джулдузму атады башын Джерге?
Къайсыды джангылгъан? Къайсыды джангылтхан?
Огъесе, джазыумуду ол?

6
Къалсын, джансын джулдуз да Кёкде.
Сёз да къалсын ичде-джюрекде.
Джулдуз да, назму да бурулмай ташха,
Джансынла теренде, мийикде, узакъда.

7
Орнундан чыкъгъан джулдуз – къарангыгъа аш:
Не болады тас, не болады таш.
Сёз да алай, кесибиз да алай...

Джулдузу бла Ай,
Сёзден, Сизден, Ташдан да къарай,
Билдирди, юретди, буюрду: «Джаз муну!».
Джаздым Кёк-Джер туудургъан, буюргъан оюмну-назмуну.

ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА+++++++++++

Къуллукъ этерге керегед Хакъгъа,
Мен а къуллукъ этгенме халкъгъа,
Кёк бла Джерни байламагъанды джангкъылычым –
Олду эм уллу гюнахым, джангылычым.

Хакъдан башланады Халкъ, Эл да – Элибден.
Хакъ Кертини кеч ангыладым мен.
Къара танымай, джууукълашмай Хакъгъа,
Тюзлюк, Эркинлик келирми халкъгъа?!

Аны ангыламай, джангылгъанбыз биз,
Аны ючюн хорланнганбыз биз.
Хакъгъа таянмаса халкъ,
Тюбге тюшерикди, боллукъду талкъ.

Халкъ джолда тюл, Хакъ джолда баргъанла,
Кеслерин, халкъларын да алалла къутхарлыкъ.

Джууукълаша Кёк бла Джерге,   
Терсими, тюзюмю да кескин кёре, биле,
Тышымдан джана, ичимден кюе,
Таубагъа къайыта, айтама халкъгъа:
Мен къуллукъ этерикме джап-джангыз Хакъгъа.

БИРДИ  ДЖУУАБ

1
Джангылычынг – джангкъылычым.
Боллукъмуду аны тюзетирге,
Тюзетирге да керекмиди аны?

Джангкъылычха ушайды джангылычынг...

Джылайды кёк, джылайды джюрек –
Къатышханла кёк да, джер да, кюн да, булут да;
Умут да...

Джангкъылычны
Бир къыйыры Кёкде,
Бир къыйыры Джерде.
Бир къыйыры Сенде,
Бир къыйыры Менде.
Арасы уа кёрюнмейди булутдан –
Белинден эки юзюлгенча джангкъылыч,
Эки джарылгъан джюрекча джангкъылыч.

Кюн аманда тас боллукъду ол,
Кюн аязыса да тас боллукъду ол.

Кёк джерге къараб, джауумсурай, джашнай,
Джер Кёкге къараб, кырдыклана, джашнай,
Джангкъылыч а экисинде да умутча джашай...

Кёкден джергеми, джерден Кёкгеми –
Къайдан къайры, къайсыдан къайсыгъа тартылгъанды ол?
Кёкдеми, джердеми, джюрекледеми джаратылгъанды ол?

Кюнден, джангурдан, сезимден, сёзден
Джаратылгъан болур ол, эшда.
...джангкъылыч кямарынгы, джулдуз тюйменги да теш да,
Мёлек къыз, гюнахлы Джерге эн да бир кел.
Келиучюнгча, энтда бир кел.
Бир ышар, бир кюл, кюлюучюнгча,
Насыб, къууанч бер, бериучюнгча.

Джангылычынг – джангкъылычым...

2
Джангылмагъан кюнлерибиз – мутхуз.
Бизге не дей болур кёкде Ай бла джулдуз?
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауаны
Туудукълары – унутдурдукъ аланы.

Аллах-Адам не дейле бизге?
Ат-бет атаб сюймеклигибизге
Джерден къыстасала – барлыкъбыз къайры?

Джангылычынг – джангкъылычым.
Гюнахынг – сууаб.
Аллахха, адамгъа да, къуру да, къайда да
Бирди  джууаб: Сюймеклик.
Сюймекликди джууаб. 

ОРАЗАЛЫКЪДА

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Кюрешеме болургъа джууукъ
Аллахха, адамгъа да.

Джюрегими джети къатын да
Толтургъанлыкъгъа джара бла таб,
Кёк-Джер Сёзюмю джети къанаты да –
Кёк, джашил, акъ.

Къарадан, къарангыдан
Толулла зар бла джахил.
Мени байрагъымда уа къуру юч бояу:
Кёк, акъ, джашил.
Джангкъылычым да юч боялуду –
Кёк, акъ, джашил.

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Аллахха, Адамгъа да
Кюрешеме болургъа джууукъ.

ДЖЕТИ

Джети къызны сюе эдим мен –
Барындан да къалдым къуру.
Кюндюз да джулдузланы кёрейим деб,
Кеси кесиме къаздым уру.

Джулдузланы кёрдюм, алай а,
Ол терен урудан чыгъалмай къалдым,
Бирине да джеталмай къалдым.
Андан бери ненча толду Ай да.

Джюрегими джети къатында – джети къатын
Къызлача кёрюнелле энтда.
Къызарча кёрюнеме энтда –
Дуа орнуна джюрютеме хар бирини атын.

Хар бирери бирер тюрлю ариу,
Биргелей а – джети тюрлю джанкъылыч.
Кюйюб-бишиб, джюрегимден тутама,
Джылымы да, халымы да унутама.

Джети къат джюрегимде джети къатын.
Дуача айтама хар бирини атын.
Джети джулдуз, чакъыра, ышаралла Кёкден.
Бири да базмайды ётерге уа чекден.
Кёз къысханлыкъгъа «сюебиз» деб,
Къоркъалла «кюербиз» деб.

Джети кесек бола джюрегим,
Джети сюйгениме джети джыр этеме.
Аны бла кетеме.
Сизге къалалла Таш бла Терегим.
Сизге КЪАЛАлла Таш бла Терегим.
Сизге халалла бютеу шийирлерим.
Джашауум, сюймеклигим да къалалла сизге, халалла сизге.

АДАМ БОЛУУНУ ДЖОЛУ ЭМДА МАГЪАНАСЫ

Тынчлыкъ джокъду Кёкде джулдузлагъа да,
Джерде ташлагъа да джокъду тынчлыкъ.
Ташха, джулдузгъа да джокъду тынчлыкъ –
Ёлюмсюзлюк джокъду алагъа да.

Харам тынгылауну басыб турады таш –
Башын сакълагъанлыгъыды ол.
Кёкде, джана-кюе тургъан джулдузладан
Кесин обургъа, акъыллыгъа санайды ол.

Алай а, джулдузла джукълансала Кёкде,
Ташха къой, бютеу Джерге да келликди ёлюм,
Дуния, Алам кёмюллюкле къарангыгъа.
Аны ючюн къарайма джулдузлагъа,
Тилек эте, джана, джулдузлана кёлюм.

Ауалы болгъанны ахыры болмай,
Бармыды мадар?
Ол джорукъдан чыгъар онг джокъду –
Алайды къадар.

Ёзге англасам, билсем да аны –
«Мен джанмасам джулдуз болуб,
Сен джанмасанг джулдуз болуб,
Ол джанмаса джулдуз болуб,
Биз джанмасакъ джулдуз болуб,
Ким чачар къарангыны,
Ким джарытыр дунияны?».

Таш – къарангыгъа аш.
Джулдуз – къарангыгъа буруу.
(таш – кюйген джулдуз эсе да – ким биледи...).

Джаннган – джукъланныкъ эсе да,
Джашау – ёлюм бла бошаллыкъ эсе да,
Эркишича аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Кюреше, сермеше, джулдузча джана,
Алай джашаргъа, алай ёлюрге
Керекди адам. Адам болууну
Олду джолу эмда магъанасы.
ТЕРЕК-ДЖЮРЕК   +++++++++++

1
Балтадан, мычхыдан, отдан да къачыб,
Къаягъа ёрлегенди Терек –
Джай, къыш чиллеге, джелге, бораннга,
Шыбылагъа да чыдагъанды Джюрек.

Къалгъан нартла-наратла да аны ызындан
Кюнбетни ёрге салгъанла джол.
Мийикден къараб, джазыуну кёрюб,
Тауушсуз къычырады ол:

«Бюгюн да бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ –
Таулалла, ёрлегиз бери».
Артха къалгъан терекледен бири
Сорады анга:

«Тюзледен ёзенлеге, ёзенледен къаялагъа
Таяннганбыз. Тауларыбызны да сыйыртсакъ,
Къайры тутарыкъбыз джол?».

«Кёкге,- деб,- джууаб къайтарады ол.
Ёлгюнчю уа – башынга эркин бол».

2
Къурт ашагъанча терекни,
Къайгъы ашайды джюрекни.
Къурт ургъанча терекни,
Къайгъы урады джюрекни.
Къурт къурутханча терекни,
Къайгъы къурутады джюрекни.
Къурт бошагъанча терекден,
Къайгъы бошайды джюрекден. 

Терек бла джюрек
Ушашбыз нечик.

Бир кюч джаратханды бизни,
Олду джашатхан да бизни.
Ёлюм келтирген а – адамды кеси.
Башхалыгъыбыз андады джангыз.
ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР +++++++++
(ораза ачылгъан кюн джазылгъан назму)

Джети харифден къуралгъан элибле.
Джети джулдуз джарытхан Алам.
Джети аятдан къуралгъан Алхам.
Джети назмудан къуралгъан Китаб.
Джети къобандан къуралгъан тенгиз.
Сюеги – КЪРЧ (къурч; къырыч; къылыч);
Джилиги – АААЙ (юч Ай).
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джети кюнден къуралгъан ыйыкъ.
Джети Кюн джарытхан Кёк.
Джети къат Джер, джети къат Кёк.
Джети къат ангы, джети къат джюрек.
Джети къат Заман.
Джети Ауал, джети Ахырзаман.
Джети джандет, джети джаханим.
Джети джашау, ёлюу, тирилиу.   
Джети джол башланнган, бошалгъан бир джер.
Джети бояулу бир джанкъылыч.
Джети ауузлу бир къылыч.
Джети къатлы бир кюбе.
Джети Таш, джети Терек, джети Суу, джети Тау.
Джети дуния сыйыннган бир Сёз.
Джети къат бир Сёз.
Джети атагъа дери санасакъ да – Ол,
Джети туудукъгъа дери къарасакъ да – Ол:
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джол башланады Андан.
Джол къайтарады Анга.
Джети джарыкъ ышаргъан Къарангы.
Джети къарангы джашагъан Джарыкъ.
Джети къарадан къуралгъан Акъ.
Джети соруу, джети белги.
ДЖЕТИДЕН къуралгъан БИР.
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Ставангер. 2004 джыл, ноябрны 14

ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ

Ораза джабылгъан аламатда
Ачылды манга бир керамат.
Дунияда, ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

Ораза ачылгъан сагъатда
Джабылды манга керамат.
Дунияда ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

Аллахны къой, Аллах юфгюрген джаныбызны да
Кёрюрге джокъду мадар.
Ёзге бир-бирде ачылыб керамат,
Бизни тюшюндюреди къадар.

Кёкле ачылыб, ташаланы кёрдюм –
Титиретди, ёлтюрдю, тирилтди керамат.
Дунияда, ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ ++++

Ставангерде джауады джангур
Къыш да, джай да.
Тенгиз къушла сызгъыралла ачы
Къыш да, джай да.

Кючлю джелле бюге джерге
Тереклени къоймайла турургъа ёрге.
Къынгыр-мынгыр болуб ёселле ала.
Зулму, зорлукъ адамланы да бюгеди алай.

Джуртда адамланы тюшюреме эсге.
Кишини да санамайма терсге.
Джелден башларын сакълар ючюн
Джатыб ёсген, джашагъан тереклени кёре,
Бир кишиге болмайма тёре.

Джангыз зулмугъа-зорлукъгъа чамланама,
Терслик бла сермеширге хазырланама –
Къызбай, къул сезимлени къурутама, къырама.
Адамланы да азатлыкъ кюрешге чакъырама.

Бауурланыб ёсген чегетни кёре,
Адамгъа, халкъгъа да болмайма тёре.
Джангыз – кесим – турургъа кюрешеме ёрге.

Талайыбыз сюелсек ёрге,
Буруу боллукъбуз бораннга, джелге.
Барыбыз да сюелсек а ёрге,
Хорлатмазбыз бораннга, джелге.

КЯМАР бла ТЮЙМЕ

...Назмуму дуа этиб, тагъайым бойнунга
(аны сылтауу бла узалайым къойнунга)...

Базмадым – дуа назму джазмадым,
Джазыууму, джазыуубузну джазмадым,
Кёлюнгю, кёлюмю джазмадым.

Умутлу къараенг меннге:
«Сеннге ёмюрде да къаш-баш тюймем».
Нечик тартаелле кеслерине
Алтын кямарынг бла тюйменг.

Ай бла Джулдуз, Халкъ бла Джурт,
Кямар бла Тюйме –
Сизни ючюн урушха хазырла
Къылыч бла Кюбе.

Алай а, джокъ эди къанлы.
Къылыч къынында къалды.
Эсимде къалдыла кямарынг бла тюйменг...
Сени сюйгенча башханы сюймем.

Кёб суу саркъды андан бери.
Энди мен – Къазакъ Бёрю,
Энди мен – Джангыз Терек...
Тот болду уруш керек.


Ёзге, джюрек джарылса да,
Къалад джашлай, къалад джашлай.
Турад джашнай, турад джашнай,
Арада джол джабылса да.

Сау бир ёмюр кетгенден сора,
Ёлюм таууш этгенден сора,
Сюймеклигими айтыргъа баздым,
«Къылыч бла Кямар» деб, китаб да джаздым.

Дуа назмула да джаздым
Дуадакъ бойнунга тагъарыкъча,
Толгъан Айлагъа узаллыкъча.

Намыс – нафысха тюрме.
Ёзге къачалмайма кеси кесимден,
Бирда кетмейле мени эсимден
Ол кямар бла тюйме.

БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ ++++++

Къарачайда джауады къар,
Ставангерде джауады джангур.
Замансызлай болсам да къарт,
Дуния меннге алгъынча джангы.

Анда агъаралла таула,
Мында чайкъалады тенгиз.
Джер, Кёк да джууукъ болгъанла манга –
Къалгъанма адамсыз, тенгсиз.

Джангуру джибитсе да, къары юшютсе да,
Табигъатдан къалмайды кёлюм.
Кёб къыйынлыкъ, палах кёрсем да,
Джашаудан къанмайды кёлюм.

Алай а, адам кибикле, адамчыкъла
Чабаргъа кюрешелле меннге,
Къабаргъа кюрешелле мени –
Къуллукъ ючюн къул болгъанла ала;
Тегене, сюек ючюн,
Сынджыргъа тагъылгъанла ала,
Ит болуб, чабышалла, талашалла ала...
Ой ит адамла, маске адамчыкъла
Сизден келеди халкъгъа къоркъуу, къайгъы.

Джыйын джанлы къалмагъанды энди,
Къазакъ бёрюле да – бармакъ бла санарча.
Итле уа, итле?
Юйде, арбазда, орамда да – итле;
Джер-джерден бери джыйыла, юйюрсюне, юйрей-джайыла,
Бу джергили амантишле бла къатыша, джалгъаша,
Баш бола, джуртха ие бола баралла ала.

Итлеге кеслерин хорлатхан бёрюле,
Не деб, джууаб берликле Тейриге?

Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулса,
Амантиш болуб, къуллагъа къул болуб къалса,
Тейрини орнуна, ит башха табынса,
Кёлюнг чыкъмай къалай къалыр аладан?

Кёлюм адамладан чыкъса да,
Джуртдан а чыкъмаз кёлюм, огъай.
Къара кюнюмю, къарангы кечеми да джарыта,
Агъарады мийикледе Къарачай.

Кёкню, Джерни да джарытханча джулдузу бла Ай,
Къарачай да мени джарытады алай.
Джети аятлы Алхамды Къарачай,
Бойнумда дуамды Къарачай.

АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ

1
Аллах джаратхан дунияда
Аллах джаратхан инсанла
Аллах буюргъанча джашамай,
Анга ийнаныргъа да унамай,

Кесибизча къураб дунияла,
Кесибизча къураб джорукъла,
Кесибизча къураб адетле,
Джашайбыз. Джашайбызбы?
Булгъаныб балчыкъгъа, кирге,
Гюнахны, харамны къалкъытыб ёрге,
Къайда намыссызны ётдюрюб тёрге,
Барабыз бола хайуан, джаныуар.

Къарны бла нафысы хорласа адамны,
Адамлыгъы къалмайды аны.
Къарнына, нафысына къул болгъан адам –
Ол тюлдю адам.

Адамны динин, иманын къурутсанг,
Адамны ангысын, намысын къурутсанг –
Аны аты – тонгуз, ит, эшек...
Къара кючлеге ол болады тёшек.

«Хайуан сюрюуге бурулсун миллет» -
Къара кючледе буду иннет.
Аллахындан айырсанг адамны,
Къайры сюйсенг да бюгериксе аны.

Адамны къарын, нафыс къайгъылы этгенле,
Къарынны, нафысны ангыдан, намысдан баш этгенле,
Адамда хайуан, джаныуар сезимлени къозгъаб кюрешгенле,
Адам улуну душманы алалла,
Аллахны душманы да алалла.

Аладан арытылмай, тазаланмай,
Адамлай къалыргъа джокъду мадар,
Адам болургъа джокъду мадар.
Не аякъ юсюне турлукъду адам –
Не келликди ахырзаман.

2
Миннгенме Боракъ деген атха,
Кёкден эниб, кишнегенед ол.
Дунияны атханма артха –
Бек узакъгъа тутханма джол.

Эм узакъдагъы эм джууукъду меннге.
Барама Джерден узая, ташая.
Ызымдан къараб, къайгъырады Минги:
«Атынгы, кесинги да ая».
Чарс, тютюн, сёз, кир, балчыкъ,
Гюнахха, харамгъа булгъаннган адам улу –
Къутулама сизден. Джолум – ачыкъ.
Бармыды насыб андан уллу?

Дуам къабыл болуб, тюбесем а Аллахха –
Сау бола, адамла джаргъан джюрегим,
Унутула терсликле, зорлукъла, палахла,-
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим:

Я Аллах, къутхар, тюз джолгъа къайтар,
Терсейген, аджашхан къулунгу – адам улуну.
Кесинг джаратхан адам улуну
Къара кючлеге аш этиб къойма.

Не этгенин билмейди ол.
Ташаны, таб туруну да кёрмейди ол.
Анга джетмейди керти билим, иман.
Аздыла керти шыйых, имам.

Джандет джашаугъа болалмадыкъ тыйыншлы,
Джер джашаугъа да болалмайбыз тыйыншлы,
Алай болса да, Аллах, къутхар Адамны,
Тюб этиб, джокъ этиб къойма аны.
Тюб болургъа, джокъ болургъа къойма аны.

Сен алай ийнандынг, ышандынг бизге,
Джазыуубузну къойдунг кесибизге.
Терсейгенибизни кёре, тёзалмай дагъыда,
Ие турдунг келечилеринги, Китабларынгы да.

Тюшюнмедик, тюзелмедик биз.
Ышаныуунга тыйыншлы болалмадыкъ биз.
Алай а ийме ахырзаманынгы,
Сюйгенича джашама бир къой адамны.

Дунияда сюйгени тенгли джашама бир къой,
Дуния малдан ашама, ауурланма бир къой.
Тойса, ангысы да тюрленир,
Китабха, илмугъа да юренир.


Ариу, тюшюнмей, нюрленмей къалса да,
Сенден узакъ, бек узакъ турса да,
Адамны джашама бир къой,
Сюйгенича болмагъа бир къой.

Къайры келтирир адамны ол кеси ишлей баргъан джол?
Къайры? Къалай? Сейир тюлмюдю ол?
Джан да, ангы да, тил да, джурт да, Китаб да... –
Барын бергенсе, билдиргенсе адамгъа,
Керти джолну кёргюзгенсе анга.

Энди сюйгенича болсун –
Сюйсе Адам болсун, сюйсе хайуан болсун;
Сюйсе джашасын, сюйсе ёлсюн –
Къыйынлыкъны, къууанчны да кесинден кёрсюн.

Джангыз, Аллах, энди къатышма адамгъа,
Ахырзаманынгы Кёкден не Джерден ийме анга.
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да кеси табсын джол,
Мындан ары сюйгенича болсун ол».

Мен къадаргъа этмейме оноу.
Алай а, Буракъ деген улоу
Аллахха джетдирсе, тюбетсе мени,
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим.

ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ

1
кюн-ай-джыл – джылдыз.
Кюн-Ай-Джул – джулдуз.
Анг-танг-джан – джандыз.
Сокъмакъ-орам-джол – джолдуз.
Сёз – сес, Сёз – макъам, Сёз – къобуз.

2
Заман чырагъы – джылдыз. 
Алам чырагъы – джулдуз.
Джол чырагъы – джолдуз.
Джан чырагъы – джандыз.
Барыны бирлиги – Сес.
Дуния, ахырат джарыгъы – Сёз.
3
Кёк джарытхан – джулдуз.
Джол джарытхан – джолдуз.
Кёл джарытхан – кёлдюз.
Кюн джарытхан – кюндюз.

4
Заман чапрагъы – джылдыз.
Алам чокъурагъы – джулдуз.
Джан андызы – джандыз.
Сёнгмез джарыкъ джангыз:
Элиб – Сёз – Китаб.

5
Кёзге кёзлеу таб.
Сёзге сёзлеу таб.
Кёлге кёллеу таб.
Элге эллеу таб.
Джюрек, бол рахат:
Ёлмез  мадар таб –
Ачыкъды Китаб.
 
6
Джан термилген – джандет.
Сан термилген – сандет.
Къан термилген – къандет.
Сёз джангыртхан – поэт.

ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ

- Не къыйынлыкъ келтиргенди аны бери?
- Итледен къачыб, ташлагъанды джуртун бёрю...
- Ол учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа къалай джетди ол?
Джуртун – итлеге къоюб – къалай кетди ол?

Джюрекни джети къаты да – джара эмда таб.
Сагъыш этеме тенгиз джагъада тохтаб:
Тынгынчы къарыуу, тохтагъынчы барыуу
Кюреш джолдан джанламады ол.
Джуртда ёлюрге уа, шейит болургъа уа,
Не эсе да, излемеди, унамады ол.
Алай эсе – бёрюмюдю-джанлымыды ол?
Дин-Тил-Джурт ючюн – Халкъ ючюн баргъан къазауатха
Къошулмагъан эркиши – ол эркиши тюлдю.
Ол – АДАМ да, МУСЛИМАН да, ЁЗДЕН да тюлдю;
Ол – бизден тюлдю.

Дин-Тил-Джурт-Халкъ ючюн баргъан къазауатдан
Баш джанлатхан – ол итди, амантишди.
адамны Адам этген, сюрюуню да Халкъ этген, неди?
Ангы-Тил-Китаб-Иман-Джурт.

Сагъыш этеме:
Анда, джуртда нек ёлмедим джигит болуб, шейит болуб?
Халкъны-Джуртну къутхаралырмамы шийир джазыб, шайыр болуб?
Алай болса да, ийнанама Сёзге –
Аллах деген Сёзге, Аллахдан келген Сёзге.
Хорлам келтирлик бизге –
Иман-билим-сабырлыкъ.

КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН

Къайдан келгенин билеме Аны,
Нек келгенин билеме Аны,
Мен къоркъама Сёзден –
Ол кючлюдю бизден.

АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ

Заман бурулады артха –
Чачылгъан, джайылгъан Алам ызына джыйылады,
Джарыкъ дунияны къарангы джутады,
Джокъ болалла Кёк, Джер, Адам...
Алай келеди ахырзаман.

ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ

Хакъ деген Халкъ,
Хакъ билген Халкъ,
Хакъ бла болгъан Халкъ
Къалай болур талкъ?!

Аны джолу ёр,
Аны джолу акъ.
Хакъ джолда баргъан
Къалай болур талкъ?!

БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК?

Булут да тюлдю башына эркин –
Джел сюрген джанына барады ол да.
Кюнмюдю башына эркин –
Тынгы-тынчлыкъ табмай, джанады ол да.

Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда?
Марайла бизни ауруу да, къартлыкъ да, ёлюм да.
Джаратхан, бизге сорубму джаратханды бизни,
Бизге сорубму келеди аджал да?

Кийикни сюрюб барады бёрю.
Экиси да излейле джашаргъа.
Бири ёлмей, бирсине джашау джокъ –
Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда?

Бири Тейриден, бири да Апсатыдан
Кюч-къарыу тилейле, джашау тилейле.
Алай а, тюрленмейди джукъ –
Кийик кырдыкны, бёрю да кийикни
Ашаб джашайла. Алайды джорукъ.

Адамла хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб,
Бир-бирин тонамай, къырмай джашасала да,
Ол дараджагъа чыгъалсала да,
Табигъатны, башха джанланы ашарыкъла...
Алайсыз джашарыкъла къалай?

Ангылары, эслери бизден тёбен болгъаны ючюн,
Бизден кеслерин къоруулаялмагъанлары ючюн,
Кесебиз малланы, кийиклени, джаныуарланы;
Этлерин ашайбыз, терилерин киебиз аланы –
Не эркинлигибиз болуб?

Меджисуулукъгъа кетеме, алай а сагъыш этеме:
Бизни джаратыб, джайыб, сора, керек болса,
Джаныбызны, джанларыбызны алыб,
Кесине джашау этген бир кюч болурму?
Кетмейим джахилликге, болмайым ассы.
Бир телини соруууна минг акъылман да табмазла джууаб.
Аллах болургъа излейди адам,
Кесине, башхалагъа да этерча оноу.

Аллах болургъа излейди адам
Джашаугъа, ёлюмге да оноу этерча.
Аны ючюн терслерге керекмиди аны?
Ол джангы дуния, башха джорукъ къураргъа излейди.

Джокъду дунияда Тюзлюк, Эркинлик.
Ол экисине термиледи адам.
Джазыуун кеси джазаргъа излейди,
Кёкню, Джерни да кесича этерге излейди,
Алай а, болмазлыкъды ол.

Адам кёбдю Джерде.
Бирча сагъыш этген а, эки адам болмаз.
Бири айтханнга бири «амин» демейд,
Аны ючюн къабыл болмайды аланы тилеклери.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Дунияда Тюзлюк, Эркинлик да джокъ.
Алай а, дуния, джашау болгъан къадарда,
Адам «Тюзлюк, Эркинлик» деб, кюрешген къадарда,
Хакъ Кертини кёрюрге, билирге тырмашхан къадарда,
Хакъ джолгъа тюзелирге кюрешген къадарда,
Кертини, Тюзлюкню, Эркинликни излеген къадарда,
адам Адам болургъа излеген къадарда,
Адам АЛЛАХ болургъа излеген къадарда,
Алгъа, ёрге барыу тохтамаз, тохтамаз.
Адам ёлмез. Джашау джукъланмаз.

Келсе уа ахырзаман
(Кёкден, Джерден, адамны кесинден –
Къайдан чыкъса да, келсе да ол,
Тауусулса джол),

Адам анга да умут бла тюбер:
Къачан, къайда, къалай болса да,
Джангыдан къуралыр джашау,
Джангыдан башланыр хар зат.
«Тюзлюк, Эркинлик ючюн»,
Кюреш да башланыр джангыдан.

КИТАБ АЙТХАН

Кёзбаучуладан, сёзбаучуладан, ёзбаучуладан
Сакъланыгъыз. Кертиге, Хакъ Кертиге къулланыгъыз.
Кёзбау дуния, сёзбау дуния, ёзбау дуния
Бошаллыкъды. Суу кетерикди, таш къаллыкъды.

Суудан тутуб, къаядан салынмагъыз.
Кёзбау, сёзбау, ёзбау адамланы сагъынмагъыз.
Къарангыгъа тюл – джарыкъгъа,
Къарагъа тюл – акъгъа,
Халкъгъа да тюл – Хакъгъа,
Джангыз Анга ийнаныгъыз, ышаныгъыз, таяныгъыз.
Джангыз Анга этигиз къуллукъ.
Олду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк, уллулукъ.
Олду акбар. Олду акбар. Олду акбар.
Анданса. Ангаса.
Таймай, джангылмай, аджашмай,
Хакъ джолну бар.
Аллаху акбар.

КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ++++++++++

Кече арада гитарадан чыкъгъан макъам, учхан макъам –
Къанатлары кёк чартлата, кёк джашната,
Къарангыны, ангыны да джыра баргъан акъ къанатлы, ай къанатлы...
...Къурч къылладан чыкъгъан джаны гитараны
(Къыл тамагъындан чыкъгъан джаны гитараны)
Кюкюретеди, джашнатады, джарытады, джылатады кече араны.
 
Юзюлелле бирем-бирем къурч къылла.
Къайдадыла ол берч къолла, къурч санла?!
Кёк чартлайды, Кёк джашнайды джюрекде,
Чапыракъла учадыла Терекден.

Юзюлелле джюрек къылла, юзюлелле,
Къыл къобузну къылларыча, къылларыча.
Къайдады ол Ёлюмсюзлюк, Ёмюрлюк,
Бизле Анга табынырча, къулланырча?!
Чапыракълача учадыла сёзле,
Къурч къыллача юзюлелле джюрек къылла.
Джурт таба буруладыла кёзле –
Джабыкъдыла ары элтир насыб джолла.

Санлагъа ары барыргъа джокъ эсе мадар,
Джаным чыкъсын да учсун ары, учсун ары...
Къыл къобузну къылларыча юзюлелле джюрек къылла –
Ачылалла, ачылалла джабыкъ джолла.

ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН+++++++

Китабла тюшедиле табхадан,
Сёзле, къанатланыб, учадыла аладан,
Харифле айырыладыла сёзледен,
Сора, хар не башланады джангыдан.

Китабла бурулалла тереклеге,
Сёзле бурулалла бутакълагъа,
Харифле бурулалла чапракълагъа,
Хар не башланады джангыдан.

Сёз кетеди Иесине Кёкге,
Алай а дагъыда энеди Джерге.
Бир Сёзню кючю бла къуралады минг сёз.
Джаннга джан болалады Сёз.
Хар не башланады аллындан.

Терекден юзюлелле чапракъла.
Къуу болуб къаталла бутакъла.
Ёре турукъ болуб сюеледи Терек.
Бушуудан толады тёгерек.
Хар не башланады джангыдан.

АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ

Кёз кёрген, къол тутхан туруладан башлаб,
Ангы англаялмагъан, эс аулаялмагъан ташалагъа дери –
Барына этеме сагъыш.
Кёкде кюе, джана тургъан джулдузлагъа да,
Джерде кюе, джана тургъан джанлагъа да
Ауруйду джаным.
Къаты топракъны, ташны да тешиб,
Кюн джарыкъгъа созулгъанча кырдык,
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлени хорлай,
Турама ёрге, сюелеме ёрге.

Сыйлы Китабланы окъургъа, ангыларгъа кюреше,
Ала айтханча джашаргъа кюреше,
Къара таныргъа, къара джаяргъа кюреше,
Файгъамбарладан юлгю алыргъа кюреше,
Адам болургъа кюреше,
Джашайма алай.

АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ+++++++

Гюл сезимли джюрекле болалла кюл –
Бир от, бир буз кюйдюре аланы.
Адамла ёлелле аджал джетиб тюл,
Сюймеклик джетмегенден ёлелле ала.

ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ

Саныма, джаныма да келгенди къач.
Сезимлеге, сёзлеге да келгенди къач.
Энди барды къууанч
Джангыз кёзлеге.

Ала
Джашаудан, ариулукъдан тоймайла,
Къызлагъа, джулдузлагъа къарагъанларын къоймайла;
Алагъа сыйынады эл, джурт, дуния,
Кёк, Джер, джанкъылыч, элия...

Ала джашайдыла алкъын.
Алада джашнайды кёк.
Аладан къарайды джюрек.

Ич-тыш дунияла кёрюннген
Эки кюзгю – эки кёз.
Алада – дуния эмда ахырат.
Алада – рахатлыкъ эмда къазауат.


Эки кёз – эки Кюн,
Джана да, кюе да тургъан.
Эки кёз – эки кюзгю,
Эки дуния да кёрюнюб тургъан.

Алада
Ахыр кёрюнюу да – биринчи кёрюнюу:
Джулдузу бла Ай.
Ахыр сёзюм да – биринчи Сёзюм:
Аллах, Къарачай.

АЛЛАХ, ОНГ БЕР

Алгъыш орнуна да – сагъыш.
Къаргъыш орнуна да – сагъыш.
Аргъыш орнуна да – сагъыш.
Джууукълашады къыш.

Джазгъы, джайгъы да – къайгъы.
Джюрекде джашайды къайгъы,
Джюрекни ашайды къайгъы,
Джюрекден бошайды къайгъы.

Аллахдан келген къайгъы – къадарды.
Анга чыдамай джокъду мадар.
Адамдан чыкъгъан къайгъы уа – мурдарды,
Анга мени кёб дертим бард.

Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлеге хорлатхандан,
Дуния малгъа терилгенден, алданнгандан,
Къара кючлеге бойсуннгандан, къул болгъандан,
Аллах, сакъла бизни.

адамны Адам этерге,
сюрюуню Халкъ этерге,
китабны Китабха тыйыншлы этерге,
джолну Хакъ Джолгъа келтирирге,
Берген затларынгы сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Къыямат Кюн Сеннге бет джарыкълы тюберге,
Аллах, онг бер.


УЗАКЪДАН КЪАРАБ

1
Булутланы ичи бла
Кёкде джюзюб барад Ай,
Палахланы ичи бла
Баргъан кибик Къарачай.

Айрымканнга къарайма –
Аны джел, тенгиз талайд.
Къыйналмайын не этгин –
Ол айрымкан – Къарачайд.

Тёгереги – душман, джау,
Тёгереги – суу, тенгиз.
Болушалмайма анга,
Сюйгенлигиме кемсиз.

Булутланы ичи бла
Кёкде джюзюб барад Ай,
Палахланы ичи бла
Баргъан кибик Къарачай.

2
Дуния мал ючюн бирле
Соядыла бир-бирин.
Мени уа Халкъ, Джурт ючюн
Келе эди ёлюрюм.

Дини, Тили, Джурту ючюн
Халкъ этмейди къазауат.
Халкъ Хакъгъа табынмайын,
Дуния малгъа табынад.

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн
Бармайд бизде газават.
Дуния мал ючюн, ай медет,
Къырылады джамагъат.

Оноучула, къуллукъчула,
Дуния мал ючюн, ала,
Айырмай сууаб-гюнах,
Айырмай халал-харам,
Джашырыб кертини, хакъны,
Саталла Джуртну, Халкъны.

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн
Джокъду сермешген, ёлген.
Дуния мал ючюн къартла
Сатадыла бир-бирин,
Дуния мал ючюн джашла
Соядыла бир-бирин.

Имансызлагъа Аллах
Чамланмайын къоярмы?
Берген джуртун, тилин да,
Сыйырмайын къоярмы?

Бетин бизден джашырад
Уялгъандан Кёкде Ай:
Гюнах, Харам тенгизге
Бата барад Къарачай...

АЗМУЛА+++++++++++++++++

(«АЗмула» деб, къысха назмулагъа не да назмуну къурагъан бурхулагъа айтама. Кесим атагъан атды. Тилибизге джарашыб, орунлашыб къалса – иги; алай болмаса, кесим къурашдыргъан кёб сёзню бирича, сёз секиртмеча, тилибизни байлыгъына сёзкертмеча-эскертмеча къалыр. – ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ).

1
Джер – джуртуду санымы (санджурт – Джер),
Кёк – джуртуду джанымы (джанджурт – Кёк).
Барына уа барды Джурт,
Барына уа бирди Джурт –
СЁЗ.

2
Къарангы – къанаты сыннган джарыкъ –
Бауурланады джерге.
Сора, къобалмай ёрге,
Кече узуну къыйынлашады.
Къарангы – кюйюб, кюл-кёсеу болгъан джарыкъ.
3
Кече – къарангыдан ауурланнган джарыкъ,
Бауурланыб джерге, кюушенеди тангнга дери.
Анга дери
Ким сынагъан болур аллай насыбны-азабны?!

4
Анг – Танг.

5. НАЗМУ

Назму – Джер джашнагъан Кёк.
Назму – Кёк джашагъан Джер.
Назму – джаз джашагъан наз.
Къара къыш да акъ къуш – назму.
Кёк кёлге тюшюб чартлатхан тамчы – назму.

Сан Джерге тартыб,
Джан Кёкге тартыб,
Аланы кюрешлери туудургъан
Бир джанды ол.

Джулдуз къусхан кёк Аламгъа да,
Баш къусхан нартюх сабаннга да
Ушайды ол.
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашайды ол.
Барыбызгъа да ушайды ол.
Бирибизге да ушамайды ол.
Аллахдан келген бир кераматды ол.

Кёкню баш къусханы – джулдуз.
Джерни баш къусханы – джаз.
Кёлню баш къусханы – назму.

Тилни тилиди назму.
Тилни гёзениди, ёзегиди, зыгытыды ол.
Сёзню сёзлюгюдю, кёзлюгюдю ол.
Сёзню сюзлеуюдю, сёзлеуюдю, кёзлеуюдю ол.
Нарт сёздю ол. Сабий сёздю, сабий кёздю ол.
Эскини эси, джангыны джаныды ол.
Джашауча джангыды ол.
Дунияча эски, дунияча джангыды ол.
6
Назмула къуралалла азмуладан.
Къысха назму – азму.

КЪАРАЧАЙ

КЪАРА – Ч(чек) – АЙ
ЗЕМЛЯ – граница – МЕСЯЦ

ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ++++++++++++

Къар джауады, къайдам, къайдан –
Кёкден, Айдан, Къарачайдан?

Джулдуз, Ай да, Къарачай да
Кёкдендиле, Кёкдедиле.
Кюн джарыкъ да, къар да, суу да
Мийикледен энедиле.

Европагъа джауады къар
Къарачайдан, Минги Таудан.
Андан меннге не къууанч бар –
Ёлгенчама джаным саудан.

Къууанч хапар келмейд  джуртдан –
Джуртха, Халкъгъа барды къоркъуу.
Сермешсем да къоркъмай джукъдан,
Умут терек болады къуу.

Амантишле, душманла да
Халкъны джуртсуз, тилсиз эте,
Юйсюз эте, кюнсюз эте,
Кёлсюз эте, манкъурт эте,
Мен а мындан, тюзден къараб,
Амалсыздан назму эте...

Европада джауады къар.
Джауады къар – чыммакъ, рахат.
Кюн тюбюнде джауады къар,
Джюрекде уа улуйд боран.


Иссаны эсгере, Европа
Джау чыракъла джандыргъанды.
Мени уа джанады джюрегим,
Къарачай-Малкъар дей, джарыла.

Кесиме Аллахдан тилейме
Джуртда джер юлюш – къабырлыкъ.
Халкъыма уа тилейме,
Барыбызгъа да тилейме
Иман бла сабырлыкъ.

Исса файгъамбарны туугъан кюнюнде
Аллахдан олду тилегим.
Не бла болушайым халкъыма
Тохтаб къалгъынчы джюрегим?
2004 джылны ахыры


ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ++++++++++

Христианла дин джорукъларына сыйына,
Исса файгъамбарны туугъан кюнюню сыйына
Чыракъла джандыралла.

Харамдан, гюнахдан тыялла кеслерин,
Ахратха иелле эслерин.
Болуб тазала, болуб омакъла,
Бир-бирине джюрюйле къонакъгъа.

Клисаларына джюрюйле табыныргъа.
Къонгурау тауушлары клисаланы
Чакъыргъанлай турады аланы.

Дин тартыула согъулалла анда.
Къарт-джаш да табыналла анда.
Къара кийимли бабас
Береди ауаз.

Дуния малгъа табыннгандан эсе,
Табынсынла Иссагъа ала,
Джюрюсюнле мессагъа ала.

Бир Аллах джаратханды бизни.
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн.
Мусса да, Исса да, бизни Мухамммад да
Кюрешгенле Хакъ кертини айтыб, ангылатыб.

Клисада къагъылады къонгурау,
Хоншу межгитде къычыралла азан –
Аллахха къуллукъ этеди Адам:
Къууанама кюннге –
Джокъду орун шайтаннга, джиннге.

КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА

Джангылта, алдай адамны, халкъны,
Аллахны аты бла къуллукъ этгенле шайтаннга, джиннге,
Сизден мынафыкъ, сизден джийиргеншли
Не болур джерде?!

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?

Джулдузча джана эмда кюе,
Билеме, ёллюкме Кёкде
(къараргъа, учаргъа бек сюеем ары).
Джаным а,
Бурулуб Сёзге,
Къайытырыкъды сизге –
Тилибизни, кесибизни да ёлюмден къутхарыр ючюн.

ТУРАСА КЁЛДЕ

«Ол сейир джюрегинге, шийир джюрегинге
Мени бир къыс –
Къыркъ джаным да джанынга къурман»,-
Деди бир къыз.

Алай а меннге белги бермеди Кёк –
Къыз умут этгенча болмаз эди менде джюрек.
Ол таза джаннга тыйыншлыгъа санамадым кесими...
Энди неге талатама да эсими,
Къыйналама, сокъуранама неге?
Гюнахны да нек кюрейме башхалагъа,
Мени джазыууму джазгъан кибик ала?!
Къызны къачырыргъа ол кюн джетмеди таукеллигим.
Тюзюн айтыргъа бюгюн да джетмейди таукеллигим.
Кертиси бла да, ол къызгъа тыйыншлы болмазем мен.
Алай а, кесине тыйыншлыгъа тюбедими ол?
Огъесе, менден да къолайсызгъамы джолукъгъанды ол?

Да алайды джашау.
Биреу кесин, башханы да этеди насыбсыз.
Къыркъ джанын да манга къурман этерик къыз,
Къайдаса? Къалайса? Не эте джашайса?

Сен тюшген сайын эсиме,
Кёлюм чыгъады кеси кесимден.
Джулдуз а алгъынча джанады Кёкде.
Сен да аныча тураса кёлде.

НЕДИ НАСЫБ?

- Неди насыб?
- «Кийик эсенг, ышаннга салыб атма къой,
Саулукъ марал эсенг, эмчегингден тартма къой...».

- Башханы джанын алыб, кесине джашау этиу –
Ол халал да, сууаб да, насыб да къалай болур? 

- Да сора, неди да насыб?
- Джан алыу тюл, джан салыуду насыб;
Джашауну къурутуу тюл, сакълауду, айнытыуду насыб;
Сюркелиу тюл, сюелиудю насыб,
Учуб, учунуб джашауду насыб.
Халал къыйынынг бла джашауду насыб.
Сууаблы иш эте джашауду насыб.
Харамдан, гюнахдан кенг турууду насыб.
Нафысха тюл, намысха бойсунууду насыб.
Учуз, сыйсыз, кёзбау затлагъа тюл,
Хакъ кертиге къуллукъ этиудю насыб.
Китабны магъанасын ангылаб,
Ол айтханча джашауду насыб.
Джашаугъа, ёлюмге ийнаннганча,
Ахратха, тирилиуге да ийнаныуду насыб.
Кертиге-Тюзлюкге-Эркинликге-Игиликге къуллукъ эте,
Адамча джашауду насыб.
ДЖЮРЕК-КЁК

Къалмагъанды ышаныу Джерге не Кёкге –
Кюкюрт ийис джайылгъанды тёгерекге.
Къычырады Кёк бошлаб тамагъын.
Къуугъуннгача чабады джел, тура талагъы.

Джашнайды, чартлайды, кюкюрейди Кёк.
Титирейди чегет, титирейди терек.
Джилтинден къабынырчады хауа...
Табигъатха джарарыкъмыды дуа?

Дуасы къабыл боллукъ да бармыды?
Джауа тургъан джангурмуду, къармыды?
Бу джашнагъан, чартлагъан, кюкюреген Кёкмюдю?
Огъесе, къыйынлы адамда джюрекмиди?

Бу джана тургъан Кёкню-джюрекни
Джукълатыр, сууутур ючюнмю джауады джангур?
Огъесе, кюйгенни тирилтир ючюнмю джауады джангур?
Ай джарлы халкъым, джаралы халкъым,
Табигъат бла бирге сен да бир джангыр.
Джаз, къач деб, къарама, табигъатха да къарама,
Кесинги эсгер, сагъай эм джангыр.
Умут джарыкъны – нюр-иман джарыкъны
Кёлюнгде, юйюнгде да джандыр.

УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ++++++++++++++

Кёбден бери Кёкден бери
Энмейди джукъ.
Ахыр Китаб келгенден сора,
Сакълау да джокъ.

Кёкге чыгъар, Кёк бла сёлешир
Келечи да джокъ.
Биз айыргъан келечилеге уа –
Ары джол джокъ.

Ары джол барды,
Ол да – ачыкъ.
Алай а,
Ол джолдан таймай баргъан,
Кимди бизде?

Бирле джулдузну кёрелле
Не имбашда; не байракъда; не сын таш да.
Кёзю, кёлю да Кёкге ёрлеген а,
Джулдузну, Айны анда кёрген а –
Ичибизде аз.

Ма аны ючюн кёрюнеди
Джашау тузакъ;
Чексиз джууукъ Кёк да –
Бютюн узакъ.

Кёкден энди аны ючюн
Энмейди джукъ.
Биз ийнаннган-ийнанмагъан,
Биз сакълагъан-сакъламагъан –
Бютюн джууукъ.

ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА

Джердебиз биз,
Джерденбиз биз.
Кёкдебиз биз,
Кёкденбиз биз.

Алай а кимбиз биз?
Къайданды, къайрыды джолубуз?

Кёклени, Джерни, бизни да джаратхан,
Джашатхан, къаушатхан,
Дагъыда тирилтген –
Ол а кимди?
Аны иннети, мураты уа неди?

Адамны тюзелиринден
Ол тюнгюлгенми болур?
Келечиле, китабла ийгенин да
Аны ючюнмю тохтатхан болур?


Бизни къурутуб,
Бир джангы дуниямы къурарыкъ болур?
Бир джангы адам улуму джаратырыкъ болур?
Бир джангы джанламы джаратырыкъ болур?
Огъесе, тюб этгени бламы къоярыкъ болур?

Алда – Ай бла джулдуз.
Ары эсе джолубуз,
Тюберге Анга
Хазырбызмы биз?

АЛЛАХ, КЮЧ БЕР

Мен къоркъама тынглагъанладан.
«Тынчны тебгени къыйын» -
Къоркъама тебелле деб, таула;
Джер тебренед  деб, къоркъама –
Мен къоркъама тынглагъанладан.

Кёрюнмеген, сезилмеген зат
Береди къоркъуу:
Къарангыны сюймейбиз аны ючюн,
Кёрге кирирге да сюймейбиз аны ючюн.

Ауруу да аууруракъ болады кече,
Аджал да кёбюрек джетеди кече.
Кюн джарыкъны, джарыкъ дунияны сюебиз биз.
Джарыкъ, халал, огъурлу, берекетли иги адамны сюеди халкъ да.

Мен къоркъама тынглагъанладан.
Кёк къаралыб, шум болгъан сагъатда,
Тенгиз да къоргъашын бет алгъан сагъатда,
Акъ тауланы да къара булут джабхан сагъатда
Джюрекден кетеди тынгы-тынчлыкъ.

Джарыкъ сёздю, ачыкъ сёздю АДАМ:
Башланады А-дан – АЛЛАХ-дан.
Бирдиле Игилик бла Адамлыкъ.
Бирдиле Халаллыкъ бла Адамлыкъ.
Бирдиле Тюзлюк бла Адамлыкъ.
Бирдиле Эркинлик бла Адамлыкъ.
Бирдиле Тазалыкъ бла Адамлыкъ.
Джашауну – джарыкъны-ариулукъну сюебиз биз.
Джырны, тойну-оюнну – къууанчны сюебиз биз.
Тынчлыкъ болмагъанын кёре Джерде, Кёкде да,
Тилейбиз рахатлыкъ дуниягъа, Джерге, Кёкге да.

Биз бирча джууукъбуз Джерге, Кёкге да.
Ашауубуз да Джер бла Кёкденди,
Джашауубуз да Джер бла Кёкдеди.

Къайтарыб, къатлаб тынчлыкъ тилейме алагъа,
Алада джашагъан джанлагъа да.
Кесибизни, дуниябызны да къутхарыб джашарча,
Аллах, бизге кюч-къарыу бер, онг бер.

КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ

Тёнгереб тюзлеге тюшсе да саным,
Мингиде, мийикде къалгъанды джаным.
Джер тартханча кесине санны,
Кёк тартады кесине джанны.

Сюркелгенлени тюл, сюелгенлени,
Кёкге баргъанланы,
Сёз ючюн, тереклени
Сюебиз аны ючюн.

Сюркелгенлени тюл, учуннганланы,
Учханланы,
Сёз ючюн, къанатлыланы
Сюебиз аны ючюн.

Къайсын да билмей атагъан болмаз
Ахыр китабына «Адам. Терек. Къанатлы» деб, ат.

Джарсыуубуз бирди бизни –
«Джаралы Джугъутурну», «Джаралы Ташны»,
«Джуртда Джангыз Терекни да».

Ол джарсыуду бизге
Ташны-агъачны да, кийикни-джаныуарны да тиллерин ангылатыб,
Адам этген, назмучу этген.

Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа да
Сагъыш этдирген.

Джер, кесине тартыб, абындырса да мени,
Кёк ёрге тартыб, къобарады –
Кёк кёгереди, тау агъарады:
Мен джашыма Кёк бла Джерни.

Ала сау болуб, бизге джокъду ёлюм.
Алай а, кёлюм
Бир-бирде – иги, бир-бирде – аман:
Кёкча, джерча тюрлене тургъан
Къыйын къадарлы бир джанды адам.

АДЖАЛ

Турна тауушу джюрекни,
Титиретеди Джерни эм Кёкню.

Къарылгъачха да келеди къач.
Къушха да къатылады къыш.
Бу дунияда къайры да къач –
Джокъду къутулуу.

Не джашлай къоратады сени,
Не къартлыкъгъа дери къояды джашаргъа.
Бир кюн, бир джыл, бир ёмюр берсе да –
Тынчлыкъ а бермейди.

Эртде-кеч болса да, джетеди –
Джокъду къутулуу андан...
Барды къутулуу андан –
Орнунгу джашаугъа къой.

Акъылынгы-эсинги, билиминги-кючюнгю
Ёлюмге тюл, джашаугъа бер.
Джашауну сакъла, джакъла, айныт –
Олду къутулуу ёлюмден.

ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ

Эркишини да Тиширыуду джаны.
АДАМБЫЗМЫ БИЗ?

Къара хайуанла, артларын-алларын къашый,
Баралла сахнада улуб ары бла бери.
Кирден ийис ангыламагъан акъ хайуанла да,
Алагъа харс ура, шашалла залда.

Къурт ургъан «культураларын» дуниягъа джаяргъа,
Бизге да джукъдурургъа излейле ала.
Адамны къарны бла къарын тюбюн
Байракъ этерге кюрешелле ала.

Бизни хайуан этерге кюрешелле ала,
Бизни джегиб, къул-къарауаш этиб джашар ючюн.
Бизни ангысыз, намыссыз, ичкичи этерге излейле ала,
Джуртубузну, кесибизни да тонар ючюн.

Биз да ол джийиргеншлиле айтханны этиб,
Ангысыз, эссиз, намыссыз, ичкичи болсакъ,
Алагъа къул-къарауаш болсакъ,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсакъ –
Сора, Адамбызмы биз?

Ол къара кючле айтханны этсек,
Джуртну, Халкъны да алагъа теблетсек,
Байракъны, Тамгъаны да алагъа кючлетсек –
Сора, Адамбызмы биз?

ЧИРИК КЁЛ

Кёл тунчугъады кеси кесинден.
Барыр джери джокъду аны,
Кёралмайды ол... дунияны –
Тунчугъады кеси кесинден.

Къуршоудача турады ол.
Тёрт джанына да джабыкъды джол,
Джер тюбюнеди джолу джангыз.
Кёкден а къарайды Ай бла Джулдуз,
Кёлден да къарайды Ай бла Джулдуз –
Умут юздюрмеген, тюнгюлтмеген Ай бла Джулдуз.

Кёлню кёлюнде – къызла, джулдузла да,
Кырдыкла, терекле, джанкъозла да;
Кёбле, азла, джангызла да;
Дунияда болмагъан бир ариулукъла да;
Дуния билмеген бир сезимле, сёзле, оюмла да...

Сюймекликден толуду кёл.
Аны билелле Джер бла Кёк.
Бир джан-джаныуар билмейди аны,
Джангыз бир адам сезмейди аны.
Билирге излеген да джокъду кёлню кёлюн.
Джашау кючлемеген джерни кючлейди ёлюм.
 
Сууу кете, джангы суу къошула,
Ичи, тышы да тюрлене, джангыра,
Чабакъла, къызла, джулдузла да анда джуууна
Турмасала, тунчугъады кёл,
Чирик кёлге бурулады кёл.

ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ

Кёк тенгизни Ай къайыгъы
Чыммакъ тауну тюз башында
Мени сакълай тохтагъанды.
Къыз – тылпыуун, суу – тауушун
Тыйгъандыла.
Санларымы къыйгъандыла.

Айырылыугъа чыдар къарыу,
Тау башына чыгъар къарыу,
Ай къайыкъгъа минер онг да
Аллах берсин.
Андан къараб Джерни кёрюб,
Андан къараб элни кёрюб,
Къууаныргъа насыб болсун.

Джерде къаллыкъ къалсын Джерде,
Кетерик да кетсин Кёкге.

Кёк тенгизни Ай къайыгъы
Минги Тауну тюз башында
Мени сакълай тохтагъанды...
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ

Асыры кёб эшитгенден, кёргенден, сёлешгенден
Къулагъым, кёзюм, тилим да болгъанла берч.
Джангы тауушланы сезерге,
Джангы тиллеге юренирге,
Джангы дуниягъа тюзелирге
Болгъанды кеч.

Къурумдан толгъанды оджакъ,
Юзмезден толгъанды кёл.
Дагъыда дуниягъа джаяма къучакъ,
Ёлюмге уа, деялмайма: «кел».

Нечик къарыусузду адам –
Ахыратха да билмейди кёче.
Тангнга чыгъаргъа кюрешеди,
Кёзлерине орналса да кече.

Огъай, пелиуанды адам:
Аджалгъа узатмайды къол.
Ёлюмсюзлюкге излейди джол.
Унамайды зулмуну, зорлукъну.
Кеси джазаргъа излейди джазыуун.
Махтау Адамгъа.

Алай а,
Къадаргъа да излемей бойсунургъа,
Аллах болургъа излейди адам –
(хар адам - бирер аллах,
минг адам – минг аллах,
биягъы джахиллик, меджисуу)
ол излемиди къурутурукъ аны.

Аллах болургъа излеген адамладан
Джетеди дуниягъа эм уллу къыйынлыкъ.
Ахырзаманны келтирлик да алалла...
Ма ала бла сермешир ючюн
Энтда бир кесек джашаргъа излейме.
Аллахдан кюч, иман тилейме
Ала бла сермешни бардырыр ючюн.
 
ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Джер тебреннигин да билдиреди ол;
Ахырзаман келлигин да билдиреди ол;
Ауалгъа къайытырыбызны да билдиреди ол;
Къыямат кюн боллугъун да эсгертеди ол;
Соруу-суал боллугъун да эсгертеди ол.

Байламлыды ол Кёк бла, Джер бла;
Байламлыды Элиб бла, Эл бла;
Байламлыды Ай бла, джулдуз бла.
Башха дунияланы да сезеди ол,
Болгъанны, боллукъну да сезеди ол,
Ауалны, Ахырны да кёреди ол –
Къалтыраб, титиреб, белгиле береди ол.

Джюрек билгичди.
«Ура!»-ды, урады, къутурады,
Джыгъылады, къобады, шын турады,
Тёртгюллейди, джортады, чабады,
Къанатланады, учунады, учады,
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрек къуугъуннга, сюйюмчюге да чаба,
Азан да къычыра, салах да тарта,
Орайда да тарта –
Халкъны джашаугъа, ёлюмге да сагъайта –
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Керамат белгиле береди ол.

Кесиме айтама:
Хазыр бол.
Халкъыма айтама:
Хазыр бол.

ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ

1
Мени джашауум ёлгенимден сора башланныкъды

2
Шайырны керти дуниясы – аны назмуларылла

3
Мени назмуму дуа орнуна
Бойнунда джюрютюр Къарачай

4
Назмуларымы хамайыл этиб,
Джанларында джюрютюрле къартла

5
«Сюймекликге харс», «Къылыч бла кямар» китабларымы
къаты къучакълаб, алай джукъларла таулада къызла

6
Назмуларымы окъуй таулу джашчыкъла
Татаркъанла, Умарла, Джатдайла болурла

7
«Ас-Алан» журналда акъ Минги Таулу джашил байракъны
Ас-Алан халкъым Байракъ этиб кёлтюрюр ёрге

8
Назмуларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Бурун кибик кърал болур, ёр болур – Элиб деген даулет болур, Эл болур

9
китабларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Китабны Анаяса этиб, ётдюрюр тёрге

10
Назмуларымы окъуй, нарт алан халкъым тюшюнюр, кёлленир –
Ислам динине, тюрк тилине, Минги джуртуна тыйыншлы болур.

11
Керти дуниямдан сёлешеме сизни бла
ТЮШ БЛА ТЮН

Къарны, Айны, Малкъарны, Къарачайны
Кёреме къуру да, къайдан да.
Къардан, Айдан, Малкъардан, Къарачайдан
Къарайма дуниягъа, кесиме да.

Учхан джулдузлача кёзлерим, сёзлерим да...

Джюрегиме – асры къызыу учхандан къанаты джаннган малаикге –
Бир къонар, солур, кюч алыр джер изледим да,
Кёк бла чеклешиб тургъан бир мийик, сууукъ, таза джер изледим да,
Къарадым къаргъа, Айгъа, Малкъаргъа, Къарачайгъа –
Минги Тауну кёрдюм:
Ёлдюм, тирилдим.

Къар, Ай, Малкъар, Къарачай
Сора Минги Тау.

Аны къарында акъ барс болуб,
Чабды джюрегим.
Толду тилегим –
Къарачай-Малкъар биригиб, бир болуб, кърал болуб, кёрдюм да,
Тюшюмю бёлмей, джукълаб турурум келди.

Къарачай-Малкъар
Бир эркин кърал, Китаблы, иманлы кърал
Болур ючюн,
Уяныб, сермешге киририм келди.

АКЪ

1
Ата-ана джаным болсала да Адурхай-Трам, Лайпан-Семен,
Тейри адамыма, Тейри шайырыма мен.
Багъалылла эт-джен, тукъум-джууукъ, джурт-халкъ,
Алай а барындан да башды, багъалыды Хакъ.

Джангыз Анга этеме къуллукъ,
Джангыз Аны сёзюдю манга буйрукъ.
Хакъ бла болгъанды манга джолдаш, къарнаш.
Хакъ поэти Хакъ кертиге урама баш.
Ёлсенг, къалсанг да айт тюзюн, кертисин.
Халкъ сёздю, нарт сёздю сёзню игиси.
Алай а акъ сёз – Хакъ сёздю джангыз.
Хакъ – акъ.

2
Халкъ – къоланды,
Джангыз Хакъды акъ.

Хакъ дей, тартама мынчакъ.
Хакъ дей, кёлтюреме бычакъ.
Хакъ дей, джазама китаб.
Кимден, неден да башды Хакъ.

Хакъ дей, болады халкъ да Халкъ.
Хакъ билген Халкъ – болмаз талкъ.
Эки дуниядан да юлюшлюдю
Хакъ джолда баргъан Халкъ.

Къанатларым – Джурт бла Халкъ.
Джюрегим-ангым, джаным-тиним – Хакъ.
Хар къуру да, хар къайда да кёлюмде мени –
Хакъ бла Халкъ.

КЪАРТНЫ СЁЗЮ

«Джашау къыйынды» деб, чамландырма Аллахны,
Сен кёрмегенсе къыйынлыкъны, палахны.
Кёрмегенсе ачдан кёбген адамланы,
Кёрмегенсе акъылдан шашхан аналаны.

Кёрмегенсе джуртсуз къалгъан халкъны,
Кёрмегенсе халкъсыз къалгъан джуртну.
Турмагъанса ёле хар кюнде сюргюнде,
Кёрюрге да табмай узакъны, джууукъну.

Зулму джорукъ халкъны джуртдан тутмакъ этиб, сюрюб,
Хар экинчи таулу къум тюзледе ёлюб,
Ёлюкню чырмаргъа кебин табылмай,
Къабыр къазаргъа эркиши табылмай,
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз.

Сибирни бузларында, Азияны къумларында
Кебинсиз, джаназысыз джатхан ёлюкле,
Итлеге, шакаллагъа аш болуб къалгъан
Къарт, сабий, тиширыу ёлюкле –
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз...

Джашау къыйынды деб, болма ассы,
Башынга бошса, джуртунгда джашайса.
Окъуу-билим бла эт башынга амал,
Алай тюл эсе, мал кют, чалкъы чал.

Тюзсе, кърал сюймейди сени.
Сюймей эсе да, бизнича сюрмейди сени.
Не керекди андан сора?!

Халал къыйынынг бла джашаргъа излемей,
Уру бла, тоноу бла кюреше эсенг,
Гюнах-харам затла бла кюреше эсенг –
Къалай болур, къалай къалыр сыйынг?
Аны ючюн кёрюнеди джашау да къоркъуулу, къыйын.

Кеси кесинги эслеб джашасанг,
Халкъынгы, джуртунгу сакълаб джашасанг,
Кертини, тюзлюкню джакълаб джашасанг –
Джашауну магъанасын ангыларыкъса сен,
Неге да чыдарыкъса сен.

адамны Адам болургъа кюрешиую,
сюрюуню да Халкъ этерге кюрешиую,
Хакъгъа, Хакъ кертиге талпыуу, джууукълашыуу –
Олду джашау, джашауда магъана да,
Олду дуниягъа тутурукъ, багъана да.

Алайсыз, сёзюнг, ишинг да – джалгъан, кёзбаулу:
Джаханимге буруллукъду джашауунг.

АКЪ МАРАЛ

1

Файгъамбар къызыны аты – атынг;
Апсаты къызыны аты – атынг;
Мёлекге, кийикге да ушатхан – халинг, сыфатынг...
Бийнёгерча ызынгдан къараб къалдым.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым;
Къум тюзде суу тамчы – атым...
Хакъ шайыры, Халкъ шайыры болса да атым,
Боракъ не Гемуда тюл тюбюмде атым –
Ызынгдан джеталмай къалдым.

Кёкде Айгъа, Джерде къызгъа ушай эди марал;
Кёкде джулдузгъа, Джерде джанкъозгъа ушай эди марал.
Кёб айландым Аны ызындан – ызлай, марай.
Кёб айландым Сёзню ызындан – ызлай, марай,
Бегигинчи къая раннга, къайгъы раннга.

Ахыр мийикликден къараб, кёрдюм дунияны:
Мёлекге, къахмеге ушагъанына да сейирсиндим аны;
Меннге къол булгъагъанын да эследим аны.
Къая рандан секирди тёнгегим-саным,
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.

Къаядан кетиб бара, ол бир дуния да ачылды меннге:
Аны джашиллигине, кесими джахиллигиме сейир этдим.
Билмей къалдым, не эди бу дуния, не эди джашау?
Бары да джалгъан, бары да кёзбау?

Огъай, джалгъан, кёзбау затлагъа этмедим къуллукъ.
Адам улуна дарман излей ёрледим мийикге,
Тюбедим дунияны къутхарлыкъ кийикге,
Алай а туталмадым аны.

Сюймеклик ёрлетди мени къаягъа,
Сюймеклик чынгатды мени къаядан.
Кетди энгишге тёнгегим-саным,
Къалды мийикде джюрегим-джаным.

Кетди акъ марал – сюйгеним-джаным.
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.
Чакъыра сени, къычырады ол шийирледен,
Къычырады кёкледен, мийикледен.

Сюймеклик таууш азан таууш бла бирге
Энеди джерге, дагъыда кёлтюрюледи ёрге.
Минги Таудан акъ марал къарайды –
Джюрекде биягъы сезимлени къозгъайды.
Ызына айлана да къарай,
Акъ марал кетген эди алай.
Энди ол, къайытыб, акъ таудан къарайды.
Анга агъаралла, ышаралла къар, Ай да.

Акъ марал Акъ таудан къарайды.
Мен да къарайма анга джерден, кёкден.
Ол Акъ тауда Акъ маралны кёрсе,
Ёлген да тирилиб, секириб къобар эди,
Сюймекликден дуу джаннган джюрегин
Къолуна алыб чабар эди...

Билмейме къалай бошаллыгъын шийирими ахыры,
Кёреме къалай бошаллыгъын кесими ахырым:
Кетеди къара къаядан, къая рандан тёнгегим-саным,
Къалады акъ къаяда акъ марал бла джюрегим-джаным.

2
Эгерледен, бийнёгерледен да сау къалгъан,
Бёрюледен, кюрт юзюлгенден да сау къалгъан
Акъ марал Акъ таудан къарайды.

Агъаралла, ышаралла Анга къар, Ай да;
Къууаналла Анга Малкъар, Къарачай да.
Ышаналла акъ марал акъ таудан кетмез деб,
Анга илинмек аджал, тюз ёлюм да джетмез деб.

3
Кёзлериме ийнанмай къарайма:
Акъ таудан Акъ марал къарайды.
Джашлыгъымда мен къачыргъан акъ марал,
Мен джеталмай, туталмай къалгъан акъ марал.

4
Къара къайгъы къара къаядан уруб атханында да,
Акъ таудан къараб тургъан Акъ маралны кёрдюм.
Сора рахат болду кёлюм.
Акъ тауда Акъ марал сау болуб,
Джокъду ёлюм. Манга джокъду ёлюм.
Бизлеге джокъду ёлюм.
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН

1
Бирле хазырла кёчюрюрге
Назмуну, адамны, халкъны да;
Тарихни, Ташны, Агъачны да...
Кимни, нени да хазырла кёчюрюрге.

Хазырла
Бу дунияны ол дуниягъа кёчюрюрге,
Ол дунияны бу дуниягъа кёчюрюрге.

Къышны джайгъа, джайны къышха,
Джазны къачха, къачны джазгъа,
Къызны джашха, джашны къызгъа,
Тюзню терсге, терсни тюзге
Бурургъа, кёчюрюрге хазырдыла.

Хазырдыла кёчюрюрге санны,
Хазырдыла кёчюрюрге джанны.

Меннге да
Бир башха адамны джюрегин
Кёчюрюрге боллугъун, кереклисин да айтханелле...

«Кёчюрюу» – бу ачы сёзню магъанасын
Мен билеме.

Кимни, нени да боллукъду кёчюрюрге –
Ала кеслери разы эселе анга,
Ала кеслери излей эселе аны,
Алахны разылыгъы бар эсе анга.
Алайсыз –
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк
Не болгъанын, неге бурулгъанын билебиз.

Баяуутла, Салабкала, Къызылкъумла...
Халкъыбыз кёчюрюлген-чачылгъан-атылгъан алтыджюз джер
Бары, бары тюшдю эсиме
Назмуларымы кёчюрейик дегенлеринде,
Башха джюрек кёчюрейик дегенлеринде.

2
Алимлеге сордум:
- Аллахны сёзюн кёчюрюрге боллукъмуду?
- «Ангылатыргъа боллукъду, кёчюрюрге уа – огъай»,-дедиле.   
 
Дагъыда сордум:
- Араб тилдеми эннгенди Къуран?
- Огъай, файгъамбарыбыз алейхиссалам
Анга малаик билдирген нюр белгилени
Араб халкъына араб тилде билдиргенди.

Алай эсе, биз да халкъыбызгъа
Къуранны магъанасын ана тилибизде
Айтсакъ, билдирсек гюнах болмаз.

Эм игиси, эм тыйыншлысы –
Файгъамбарны тилине юрениб,
Ол тилде окъусанг, ангыласанг Къуранны.

Алай а, файгъамбар да кёчюрмегенди Аллахны сёзюн.
Анга малаик билдиргенни,
Ол да халкъына айтханды, билдиргенди.

Бизни борчубуз да –
Къуранны кёчюрюу тюлдю
(ол къолдан келлик иш тюлдю) –
Аны магъанасын халкъ ангылар тилде
Халкъгъа айтыуду, ангылатыуду

КЪЫЯМАТ ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ

Бирле аты бла Хакъны,
Бирле аты бла халкъны,
Къатышдыра къара бла акъны
Кеслерине этелле джашау.

Алай а келеди Заман:
Тюлкю къуйрукълу джаныуар къылыкълы адам
Къара багъанагъа тагъылады
Гюнах сёзлери, харам ишлери ючюн –
Джалгъан даулары ючюн,
Къатышдыргъаны ючюн къара бла акъны,
Ётюрюк бла, зулму бла чайкъагъаны ючюн халкъны,
Ибилисге бойсундурургъа кюрешгени ючюн аны.

Изин береди Хакъ:
Тенгизча къобады халкъ,
Айырылады къара бла акъ,
Хакъ кертиден башхасы болады талкъ.

Дагъыда кетеди заман.
Хакъ джолдан джанлайды адам.
Аллах джангыдан тюзетеди аны.
Ол а, дагъыда джанлайды Хакъдан.
Тюз турургъа унамайды адам.

Бошалады тёзюм.
Джетеди къыйынлыкъ, ёлюм.
Адам андан да алмайды дерс.

Ненча кере болады алай.
Чамланады джулдузу бла Ай.
Сора келеди ахырзаман.
Къыямат джууабха тартылады адам.

ДЖЮРЕК-ДЖЮРЮК

Къараб кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа,
Джангызгъа барады джюрек.
Къазакъ бёрюча улуй, бешли аджирча кишней,
Джазгъы кёкча джашнай,
Кече къарангысына ташаяды джюрюк.

МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ+++++++++++

Сууаб, гюнах да эталмазча болгъанма,
Тынчайыр акъыл алгъанды джюрек.
Аны билибми учдула Кёкге
Эки имбашымдан эки мёлек?

Кёкде учуб баргъан эки къанатлы,
Не хапар элтесиз Аллахха менден?
Айырылалла джан бла тёнгек –
Себеб джокъ не Джерден, не Кёкден.
Эки мёлек – эки къанатлы,
Кюн джарыкъдан да дженгил,
Учуб ташайдыла кёзден, къарамдан –
Кёзлериме къуюлду ингир.

Эртден бла асрарыкъла мени –
Алкъын ичимде болур дейме эсим.
Саууму-шаууму да билмейме кесим,
Айтама, кёмюле къарангыгъа:

Бу къарангыдан къутхарыгъыз мени –
Минги Тауну къарына чырмагъыз мени,
Минги Тауну къарында асрагъыз мени,
Акъ болурча кёрюм.
Акъ болурча кёлюм.

Джаназы да къылдырыгъыз ана тилде,
Джан азыгъы, анг-танг тамызыгъы – ана тилде,
Халкъ кёлюню къанкъазы ана тилде,
Акъ дунияны ауазы ана тилде,
Акъ таугъа тыйыншлы ана тилде –
Акъ болурча кёлюм.
Акъ болурча кёрюм.

Миллет байракъны да орнатыгъыз баш джанымда,
Ол тынчлыкъ-рахатлыкъ берирча барс джаныма.
Миллет байракъ чайкъала Минги Тауда,
Миллет орайда тартыла Минги Таудан,
Ол дуния да, бу дуния да акъ кёрюне,
Мен джукъларма Сизге тынгылай, акъ кёрюмде.

Минги таугъа чыгъыб джигит тёлю, джаш тёлю,
Салам берсе, эрир буз кёлюм, таш кёлюм.
Хапар айта турсала халкъдан, джуртдан,
Хапар айта турсала узакъдан, джууукъдан,
Тынчлыкъ-эсенлик хапар айта турсала –
Къайгъылагъа кючлетмейин эсими,
Насыблыгъа санарыкъма кесими.

Минги таулу Минги джуртунда джашасын,
Минги таулу Минги джуртун джакъласын.
Джашауу, ёлюмю да болсун Минги.
Джазыу ол къауумгъа къошсун мени.
Сын ташымда да болса быллай бир джазыу,
Джаралы джаныма боллукъду асыу:

«Бу шейитди – ёлгенди дини, тили ючюн,
Джашагъанды, ёлгенди халкъы, джурту ючюн:

Минги таулугъа саналгъанды аны ючюн,
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;
Мёлекле къонуучу, шыйыхла чыгъыучу Акъ тауда, Нюр тауда –
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;

Мёлекле эниб, шыйыхла чыгъыб, Минги Тауда
Джаназы къылгъанла Анга аны ючюн;
Миллет джигитле, тулпарла да Анга
Зияратха джюрюйле аны ючюн;

Дуа этигиз бу шайыргъа, хаджиге аны ючюн,
Джандет тилегиз бу адамгъа аны ючюн». 

ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ

Джулдуз да, Ай да
Манга Къарачайды.

Джангыз Терек да, Минги Тау да
Манга Къарачайды.

Къадау Таш да, сын таш да
Манга Къарачайды.

Джурт да, миллет да, тил да, иннет да
Манга Къарачайды.

Ол джашар ючюн – джашаргъа разыма;
Ол джашар ючюн – ёлюрге да разыма.

Аны бла байламлыды мени къадарым:
Олду мени джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да;

Ол саулукъда манга джокъду ёлюм.
Ёлсем, топрагъына къошуллукъду саным.
Джаным а, джаным –
Ёлсем-къалсам да андады, аны блады, олду.

Ауал-ахыр, кюрешиу-сермешиу,
Джаратылыу-Джашау-Ёлюу-Тирилиу,
Тюнене, бюгюн, тамбла,
Джер, Кюн, Джулдуз, Ай –
Бары да – Къарачай.

АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ

Тюртюлдюм бир къызгъа –
Къарангы Кёкде джангы джаннган джулдузгъа,
Къар тюбюнден джангы чыкъгъан джанкъозгъа
Ушай эди ол.

Дуния бюгюн къурала тургъанча,
Джаным ол къызгъа кириб къалгъанча,
Кёрюндю алай.

Заман тохтаб, шын туруб, кишнеб, учханча джангыдан,
Аламла джоппу джыйылыб, чачылгъанча джангыдан,
Джюрек джоппу джыйылыб, сезимле, сёзле болуб чачылды –
Меннге бир джангы дуния ачылды.

Тенгизге бурула, чайкъалды, къатланды кёл.
Айыб, бедиш этерик эсе да эл,
«Бу къыз ючюн джаша, бу къыз ючюн ёл»,-
Дедим кеси кесиме.
 
Алай а,
Бир атлам да эталмай,
Бир сёз да айталмай,
Сын болуб, тилим тутулуб къалдым.

Къалгъан затым болса да кем,
Сюймеклигим – Ариулугъунга тенг.
Сени насыблы эталсам, Мен
Насыблы боллукъма кесим да,
Ёлюмсюз боллукъду сёзюм да.


Тюбедим бир къызгъа –
Кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа
Джюрегим бла тийгенча болдум.

ДЖАН

Къыйынлыкъда танылады Эр.
Къарангыда джанады джулдуз.
Не ючюн джаналла, кюелле ала?

Джангыз кеси терсликге, зорлукъгъа
Къаршчы турады, сермешеди Эр.
Джангыз кеси къарангыны
Кюйдюре, къачыра джанады джулдуз.

Адам да – бурху, джулдуз да – бурху.
Алай а, ала
Кеслеринде табалла кюч
Чексиз къарангыгъа турургъа къаршчы.

Джаннган джюрекледен, джулдузладан
Къалгъанла аладыла от.
Къарангыгъа, зулмугъа кючлетмей дунияны
Ёмюрле бою барады къазауат.

Бизге джан берген буюргъанды: «джан».
Ой бу Кёк магъаналы, кёб магъаналы «джан».
Джанады джулдуз, джанады Адам,
Къутхара кеслерин, дунияны да къарангыдан.

Нюр да, от да, буйрукъ да – джан.
Нюр, от, буйрукъ да Андан: джан!
Аны ангылаб джаннганды Адам.
Джан. Анг. Джаннган.

МАГЪАНА

Чегет ичинде партизанча,
Сёзле ичинде джашыныбма.



ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ

Къарайма Узайгъа, Айгъа,
Къарачайгъа.
Къарайма Узайдан, Айдан,
Къарачайдан.

Кёреме кесими, дунияны да;
Кёреме Ауалны, Ахырны да;
Кёреме Джерни, кёрню...Джолну да;
Кёреме Кёкню, чекни...Аны да.

Джер, Кёк да бирча джууукъла бизге.
Джер, Кёк да бирча узакъла бизден.
Джууукълукълары узакълыкъларына тенгди.
Бири аягъыбыздан, бири тамагъыбыздан алыб туралла,
Джыгъылыргъа, учаргъа да къоймай.

Эм ахырында бизни эки юлешелле:
Тёнгегибизни алады Джер
(топракъдан джаратылгъан топракъгъа къайытады),
Джаныбызны алады Кёк
(Кёкден келген Кёкге къайытады).

Ол
Биз джашагъан дунияны (хаух дунияны) къурутады;
Бир джангы (эски) дуниягъа джыяды бизни.

... Ол керти дунияда да бу хаух дунияны эсгере,
Анда да бу гюнахлы дуниягъа тансыкъ бола,
Джер джашауубузгъа, джер джуртубузгъа тансыкъ бола,
Тауларыбызгъа, сууларыбызгъа тансыкъ бола,
Артха къайытыргъа уа болмай мадар,
Джашарыкъбыз, ёлюб кетиб, тирилгенле,
Джер джуртубузда джандет джашаугъа термилгенле.

Кёбле тилерикле Аллахдан:
Джангыдан ёллюк эсек да, джер джуртубузгъа къайтар деб,
Тюб этген джер джуртубузну къайтар деб.
Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турлукъ эсек да,
Эски джуртубузгъа, къарт джуртубузгъа, нарт джуртубузгъа къайтар деб.

Къарайма къаргъа, Айгъа, Къарачайгъа...
Бу дуниягъа тансыкъ бола къарайма,
Джаханим, джандет да бу дунияды, ангылайма,
Ол дуниягъа да бармаз онг джокъ, ангылайма,
Артха къайытыргъа да джол джокъду, ангылайма –
Амалсыздан кеси кесими алдайма,
Сизни алдамаз ючюн а, сёзню кесиб...тынгылайма.

ДЖАНГКЪЫЛЫЧХА УШАЙДЫ КЪАРАЧАЙ

«Къарачай бизге ата-бабаларыбыз айтхан бир таурухду, джандетди. Энди уа андан къуджур хапарла келелле – ичген-эсирген, бир-бирин тонагъан, ёлтюрген дегенча... Кёлюбюз чыгъар деб асры къоркъгъандан, ары баралмай турабыз».
Сылпагъарладан Йылмаз Науруз бла Мустафа Доммайчы (Тюркие)


Кюн тюбюнде джауады джангур,
Кёлден келген назмула да – алай.
Кёк джулдузу, джер кырдыгы да джангы,
Джангкъылышча кёрюнеди Къарачай.

Джангкъылычха ушайды Къарачай:
Узакъдан кёрюнеди, джууукъ барсам а – болады тас;
Тышындан-кенгден ариуду къалай,
Тинтиб къарасам а – кёлюм болады аз.

Джети бояудан къуралыбды ол –
Къызыл, турунджу, сары, ала, кёк, кимит, джашил.
Хар бири къалгъанладан кесин кёреди баш –
Бири-биринден уллукёллю, махтанчакъ, джахил.

Узакъдан къарагъан кёреди тюз, кёреди джангылыч:
Барды джангкъылыч, джокъду джангкъылыч.
Узакъдан кёреме да, барама джууукъ –
Джукъ да джокъ, къайытама суууб.

Халкъымы кеси кесинден эмда джуртундан
Айырыб кюрешелле ит да, тюлкю да, эки башлы къуш да –
Бары да бошаргъа кюрешелле халкъымдан.
Джюрек кюкюрейди, джашнайды, назмуланады –
Шийир къылыч чыгъады къынындан.
...Кюн тюбюнде джауады джангур,
Джангкъылыч да тартылгъанды тогъай.
Джууукъ барыргъа къоркъуб, узакъдан тансыкълайма –
Джангкъылычха ушайды Къарачай.

НАСЫБСЫЗ

Джашлыкъ, саулукъ, джашау,
Ала берген насыбла да,
Ала берген сынаула да –
Бары кетгенден сора
Келеди ангылау, сокъураныу.

Айтханынга, айтмагъанынга да,
Этгенинге, этмегенинге да –
Кёб затха кюеди джюрегинг.

Алай а, джангылычларынгы тюзетирге
Джокъду мадар – джашау кетгенди:
Къалмагъанды не джашлыкъ, не саулукъ, не заман;
Кюч-къарыу къалмагъанды.

Джашаргъа кереклисича джашамагъанса,
Ёлюрге керекли джерде да ёлмегенсе.
Болалмагъанса Къадау Таш,
Джангыз Терек да болалмагъанса.

Сынсыйды сына кёлюнг:
Сын, сый да санга – ёлюм.

Кёзбау затлагъа алданыб,
Ауар ташха таяныб,
Суудан тутуб къаядан салыннган –
Кимге, неге этгенсе къуллукъ?
Кимге, неге ургъанса баш?

Энди кюесе неге?
Энди джаулайса кимни?
Кеси кесинги насыбсыз этген
Нечик насыбсызса сен.


КЪАРАЧАЙ

Борбайлы – джулдузлу, Айлы – Къарачайлы;
Минги Таулу – минги таулу – Къарачайлы;
Кёк-Джер адамы – Тейри адамы – Къарачайлы;
Алан элли – нарт кёллю – Къарачайлы.

Китабынг барды, къара таныйса – тюлсе джахил;
Байрагъынг да, байлыгъынг да – кёк, акъ, джашил;
Акъ Минги Тау джашил нюрде – бетинг, тамгъанг;
Къалсанг да джаяу, болсанг да атлы, сен – къанатлы.

Тюз джуртунг – Кёк бла Джерни арасында джашил ырджы;
Тау джуртунг – кёк бла джашилни арасында акъ ырджы;
«Сен Кёкге джете мийиксе» дегенди халкъ джырчы.

Кёк, акъ, джашил дунияланы бирлигиди Къарачай;
Адам улуну ёрге къаратхан кераматды Къарачай;
Тейри адамларына аманатды Къарачай;
Барыбызгъа да аманатды Къарачай.
Аллах берген аламатды Къарачай.

Къара таш да, джашил Нарат да – Къарачай.
Нарт таурух да, Хакъ керти да – Къарачай.

Келед буйрукъ: къаара таны, къаара таныт, къааара джай –
Дини, тили бла джуртунда джашар ючюн Къарачай;
Адети-намысы бла джуртунда джашар ючюн Къарачай –
Къаара таны, къаара таныт, къаара джай.

Къарачай – къанат джай – къаара джай.
Къарачайны магъанасы алайды, алай.
Къара таны, къара таныт, къара джай –
Алай буюрады джулдузу бла Ай.

Джуртум мени – Кёк-Джер чеги – Къарачай.
Халкъым мени – Тейри адамы – Къарачай.
КЪРЧ АААЙ (къурч-къылыч бла юч Ай) – Къарачай.
Уруш керек да, намаз керек да – Къарачай.

Къарачай - КъаРаЧаЙ – къАрАчАй – КЪАРАЧАЙ.

ДЖЮРЕК, САБЫР БОЛ

1
Джюрек, бойсун ангыгъа:
Кесингден, менден да бошама;
Сюрме кесинги, мени да;
Сабырлыкъ бер кесинге, меннге да.

Къаллай бирни турлукъса сен
Учаргъа излеб, къанатланыб?
Джокъду сеннге учаргъа мадар:
Алайды джазыу, алайды къадар.

Джокъду сен учарча Кёк.
Джокъду сени ангыларча мёлек.
Джокъду сен къонарча терек.

Болмазлыкъ умутланы къой,
Толмазлыкъ умутланы къой.
Джулдуз Кёкде, сен да кёкюрекде
Учасыз, джанасыз, кюесиз.

Не джетмейди джулдузгъа Кёкде,
Ол кесин атарча Джерге?
Балыкъ да атады башын джагъагъа –
Не джетмейди тенгизде анга?
Джюрек да тартады, урады ёрге –
Не джетмейди анга уа Джерде?

2
Ёлюрге тюл,
Башха дунияланы кёрюрге
Термиледи джюрек.
Аны кесине тартады Кёк.

Ол учаргъа излейди Аламланы аулай,
Джандетге кирирге излейди джаны саулай.
Алай а, джаханимни кёрмеген
Джандетге да салырмы кёл?
Ёзге джюрек
Отдан, къурумдан да толгъанды.
Джаханим бла джандетни тенглешдирирча болгъанды.
Кюеди, джанады, джарылады джюрек.
Джууукъду, узакъды, ачыкъды, джабыкъды Кёк.
Къазакъ Бёрю да улуйду Кёкге къараб.
Къазакъ джулдуз да улуйду Кёкден къараб.

Джюрек да джангызды, джюрек да къазакъды –
Джашайды джангызлыкъда, ёледи джангызлыкъдан.
Урады тынгы-тынчлыкъ билмей,
Кюрешеди бизге ёлюмню иймей.

Алай а эслемейле, эсгермейле аны,
Барын-джогъун да билмейле аны.
Аны эсгерелле ол арый тебресе,
«Джюрегим» дейле ол тохтай тебресе.

Заманында къайгъырмайла анга,
Кеч, бек кеч эсгерелле аны.
Ёледи джюрек джангызлыкъда, джангызлыкъдан...
Дохтурла хапарлымылла андан?

ТИЛЕК

1

Мен сюеме тауланы, къаяланы.
Аллахдан тилейме: ая аланы.
Ала да оюлмай, таулула да джоюлмай,
Аллах сакъла джашауну, дунияны.

2

Мен сюеме сууланы, тенгизлени.
Аласыз къойма, Аллах, бизлени.
Тынчлыкъ бер алагъа да, бизге да,
Нюр бер джюрекге да, сёзге да.

3

Мен сюеме Джерни, джердегилени да:
Джанланы барына тилейме тынчлыкъ-эсенлик,
Бютеу табигъатха тилейме тынчлыкъ-эсенлик.
Азабдан къутхар, Аллах, сауну, ёлгенни да. 
4
Мен сюеме Кёкню, кёкдегилени да.
Аллах, сакъла аланы да, бизни да.
Сейирди дуния, сейирди джашау –
Аллахха салама махтау.

5
Аллах, иман бер Хакъ джолда барырча,
Сен бергенни сакъларча, къатларча,
Насыб эт Джерде, Кёкде да болурча,
Эки дуниянгдан да юлюшлю болурча.

АДАМ УЛУ, ДЖАША   

1

Гебеннге урулгъанды гырмык.
Къазыкъгъа эшилгенди чыбыкъ.
Уясын табханды чыпчыкъ.
Табиъатха келгенди тынчлыкъ.

2

Гебенни чачханды джел.
Къазыкъны джутханды джер.
Уясыз къалгъанды чыпчыкъ.
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ.

3

Не этсин джюрек: 
Таянырча джокъ Таш не Терек.
Суудан тутуб салынабыз къаядан.
Джокъду къутулуу ёлюмден, къайгъыдан.

4

Джердегилени, Джерни кесин да –
Барыбызны да марайды ёлюм.
Къутхарлыкъ къутхарсын келсин да –
Адам улуну чапырсын кёлюн.

5
Ийнаныу, ышаныу да – аз.
Алай а, келген эсе джаз,
Сен да табигъатча тирил,
Къууанчха, зауукъгъа да берил.

6
«Не кюн кюйдюрюр, не суу кюйдюрюр,
Не чалкъы кесер, не мал отлар»,- деб,
Джылау этиб турмайды кырдык.
Бир кюн джашарыкъ эсе да –
Къууанады чыгъыб, къууанады чагъыб.

Терек да алай, кийик да алай.
Адам улусу, сен да бол алай.
Къанатлыгъа, Терекге да уша.
Джашаудан юлюш ал, зауукълан, джаша.

Къарангыгъа, ёлюмге буруу –
Джарыкъды, джашауду джангыз.
Аны билиб джанады джулдуз.
Аны билиб кёгереди джер.
Ат юсюнде, аякъ юсюнде ёледи эр.

Олду джашау, акъылманлыкъ да олду.
Джаша дунияда джулдузча, терекча.
Джарыкъ бол, джарыкъ кёллю бол –
Джаша эмда ёл джулдузча, терекча.

Олду акъылманлыкъ, эркишилик да олду.
Джашауну джашил байрагъын кёлтюр.
Ёлюмню къара бетине тюкюр.
Терек бол, джулдуз бол – Адам бол.

Адам улу, къууан, зауукълан, джаша,
Ёлюм бла сермеш – олду джашау.

Къарангы кёкде джулдузча,
Таш башында терекча,
Джашаргъа юрен, джашаргъа кюреш.
Нюрюнгден къалгъанлагъа да юлеш.
Адам улу, джаша.   
ДЖЕР.  КЁК.  ДЖЮРЕК.

Сюймеклик, Тансыкълыкъ –
Джыргъа, ийнаргъа, назмугъа да – тамызыкъ.
Джюрекде назму, назмуда джюрек.
Ай джарыкълыды мыдахлыкъ.
Чексизди, ёлюмсюздю Кёк.

Ол чексизликге, ёлюмсюзлюкге къараб,
Мыдах болалла ёллюк джанла.
Кёкге къараб улуйду джыйын джанлы,
Къазакъ бёрю да улуйду Кёкге къараб.

Таш башында джашил нарат...
Ол – ташны кёлюдю, кёзюдю, сёзюдю.
Ташны джаны тышына чыгъыб,
Сейирсиниб къарайды Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа.

Бутакълары узалалла Кёкге,
Тамырлары узалгъанча Джерге,
Алай а, бошалады къууанч –
Алагъа да келеди къач.

Джашасам да санымы, джанымы да аямай,
Турама джашаудан тоялмай, къаналмай:
Джашаугъа сюймеклик ёлтюреди мени.
Джазгъы аяз, къачхы аяз да кюйдюрелле мени,
Джазгъы джабалакъ, къачхы шылпы да джибителле мени.

Богъурдакъгъа дери ташайсам да джерге,
Кёкге къараб, шыбырдайма назму:
Тынгылаучусуча тынгылайды Кёк.
Ёрге урады джюрек, къанатланады джюрек,
Сора айырылады тёнгекден, Джерден...

БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ

Кесими къарт этгенлигиме,
Алгъынчады борбайым, кёкрегим –
Минги Тауну къар этегинде
Барс болуб чабады джюрегим.

Джуртума таяныб къарайма Халкъыма,
Кёкге таяныб къарайма Халкъыма,
Аллахха таяныб къарайма Халкъыма –
Умут этеме, тилек этеме джашар деб, Ол.

Дебет къылычны сууурама къынындан –
Джуртха, Халкъгъа дау айтханла кимлесиз?
Элия къылыч шыбылача ургъанда,
Эй ит къауум, таугъа къараб юрмезсиз.

Ислам динни, Тюрк тилни, Минги джуртну
Бизге бергеннге къурман болсун джаным эм сёзюм.
Аланы бизден сыйырыргъа кюрешген
Душманлагъа джокъду кечим не тёзюм.

Аланы сатыб, джашау этерге кюрешген
Амантишлени аман тишлерин алгъынчы джокъ тохтау.
Ислам динни, Тюрк тилни, Минги Тауну
Бизге берген бир Аллахха минг махтау.

МИНГИ ТАУДАН АУАЗ

Джанкъылычлана джюрегим-кёлюм,
Акъ таудан, мийик таудан, Минги таудан къараб,
Ёргеде джангы Ай бла джулдузну,
Тёбенде да джашил джуртну кёрдюм.

Мийиклик-Тазалыкъ-Ариулукъ туудургъан сёзле
Къушлагъа къошулуб къакъдыла къанат.
Джандетча кёрюндю дуния,
Тау – акъ,
Кёк – чууакъ,
кёл да – рахат.

Мен – Тейри адамы, Минги таулу
Минги Таугъа таяныб къарайма Джерге,
Ай бла джулдузгъа таяныб къарайма Джерге:

Таула, суула, чегетле...
Буду джандет, бу дунияды джандет.
Алай а эслейме джерни джаба келген чарсны-тютюнню:
Джаханимге бура барады адам джаннетин.
Эй адам улу, не джетмейди сеннге?
Ашайса дунияны, кеси кесинги да.
Къайдады сени ангынг-акъылынг?
Эсинг-билиминг къайдады?

Къайдады адамлыгъынг, иманынг?
Кимсе, несе сен, адам улу?
Кимди сени джаратхан?
Сен кимге, неге этесе къуллукъ?

Таугъа чыкъ да ёзеннге бир къара,
Кесинге бир къара:
Къалай джашайса сен?
Кимге, неге ушайса сен?

Адам болургъа унамай,
Ёрге турургъа унамай,
Тёрт аякъланыб, сюркелиб,
Бараса къайры?
Не сакълайды сени алда?

Эй адам улу, титире, тюшюн,
Батхынчы кюнюнг.
Джый эсинги,
Харамдан-гюнахдан тый кесинги –
Кеч болгъунчу къутхар кесинги.

ДЖАН-ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Джан «сауут-ланды, къылыч-ланды» –
Джанкъылычланды.

Джети тюрлю къылычын такъды.
Джер бла Кёкню бир-бирине такъды

Тёнгекден чыкъгъан джан –
Джерден Кёкге тартылгъан джанкъылыч.

Ол сюеди Кёкню,
Ол сюеди Джерни –
Джазны, джылыуну, джарыкъны сюеди ол.
Джашауну, эркин джашауну сюеди ол.

Аны ючюн айырылгъанды тёнгекден да.
Тансыгъын ала Джерден да, Кёкден да,
Кюнню-булутну-джауумну ичинден
Къарайды джан-джанкъылыч.

КЕРТИ СЁЗЛЕ

1
Иш билимде тюлдю – имандады.
Джангыз да андады.

2
Алим болгъан къыйын тюлдю,
Адам болгъанды къыйын.
 
3
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».
Джыгъар, алай а кимни, нени?

4
Ибилис билим кереклими болгъанды ассы?
Огъай, иман керекли.

5
Иманлы билимди къутхарлыкъ бизни:
Олду билдирген магъанасын Сёзню;
Ачыб кераматны – Хакъ джолну, Китабны –
Олду ангылатхан дунияны, ахыратны.

6
Иш билимде тюлдю – имандады.
Джангыз да андады.

ОЛ  АЛЛАЙДЫ

Менннге ол къыз –
Кёкде джулдуз, джерде джанкъоз.
Ол – аллайды.


Джетсем да джеталмайма,
Тутсам да туталмайма,
Кёз тоймайды, кёл къанмайды:–
Ол – аллайды.
Саннга – дарман, джаннга – дары,
Ол – аллайды.

УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР

Мында
Кече, кюн да джауады джангур,
Къыш да, джай да джауады джангур –
Ол джюрекге тийсе да ауур,
Джашайма.

Шималды. Джетмейди кюн. Дарман а –
Бир къашыкъ чабакъ джау кюнюне.
Кюнлю джуртум кёрюнеди кёзюме –
Алай а, андагъыла да кёремилле кюн?

Джуртда да Джангыз Терек эдим мен,
Бери келгенли уа – болгъанма тас,
Кёкден тёнгерегенли болгъанма таш.
Анда джашаргъа керек эдим мен.

Анда... джулдуз джанлагъа къошулуб...
Кюн-нюр джарыгъындан ие сизге хоншулукъ,
Кёкде джашаргъа керек эдим мен...

Ой нечик тели кёкюрек эдим мен
Тюрлендирирге излеген Джерде джорукъну,
Джаяргъа излеген билимни, джарыкъны,
Файгъамбарла эталмагъанны этерге излеген,
Аллахха, Адамгъа да джетерге излеген.

Джыгъылгъанны къобарыргъа кюрешдим,
адамны Адам этерге кюрешдим,
сюрюуню Халкъ этерге кюрешдим,
Аны ючюн иннет этдим, сермешдим.

Алай а, тынгылагъан, ангылагъан да – аз.
Хей, къышха къаршчы турмасанг, къалай келир джаз?
Къарны кюреб, джол ачмасанг, къалай келир джаз?
Эрча ёрге турмасанг, Аны излеб турмасанг,
Къалай келир джаз?

Аллахха болур ючюн джууукъ,
Ол айтханча джашаргъа керекди,
Аны джолунда барыргъа керекди.
Сен а кимге этесе къуллукъ –
Аллаххамы, шайтаннгамы?

Излей эсенг кесинг да болургъа Адам,
адамны да Адам этерге излей эсенг,
сюрюуню да Халкъ этерге излей эсенг,
Сора, сынсыма, сынма; ишле, кюреш, сермеш –
Къутхар кесинги, халкъынгы да харамдан, гюнахдан,
Къалмазса джангыз, болушлукъ да келир Аллахдан.

Урады джел, джауады джангур,
Джашнайды, кюкюрейди, чартлайды Кёк.
Джанады, кюеди, джарылады джюрек:
Ёзден болургъа излемейди къул.
Адам болургъа излемейди адам.
Халкъ болургъа излемейди сюрюу.
Къаара таныргъа излемейди джахил.

Имансызлыкъ, къарангылыкъ, къара кючле кючлейле дунияны.
Адам бошлайды джюрегине гюнахны, харамны.
«Ура» деб, адам джюрегинден къычырады шайтан.
Сора, джарылады джюрек, джарылады Кёк:
Келеди ахырзаман – думп болалла дуния, джашау, адам.

Имансыз илмусу, джоругъу бла
Шайтанлы адам къурутады дунияны.
Боллукъну кёреме да, титирейме.
Аллахдан иман, сабырлыкъ, кюч-акъыл тилейме
Къутхарыр ючюн шайтандан адамны.

Урады джел, джауады джангур.
Къар къатыш джауады джангур.
Тюрленирге ушамайды джукъ.
Дуния, ахырат да бирча джууукъ.
Урады джел, джауады джангур.
АПРЕЛНИ 12-ДЕ+++++++++++++

«Тейри адамына, Тейри шайырына
Тейри эшигин ача,
Келеди джаз.
Халкъынг-Джуртунг да, туугъан кюнюнг, назмунг да –
Ёрге къарата, тарта,-
Кёб джашагъыз»,- деб,
Телефон этди Парижден Олжас.

«Къыргъызстан, Къайсын, Кок-Сай, Къарачай...»
Кёб затны эсге тюшюре, сёлешди Брюсселден Чингиз.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум –
Кёз аллымда Тау, Тюз эмда Тенгиз.

Мен мында – Шимал тенгизни джагъасында –
Къыргъыз таулада, къазах тюзледе баргъанча болдум:
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

Биз – Евразияны адамлары, шайырлары...
Бизге Европа, Азия да – Эл.
Къарачай, Къазахстан, Къыргъызстан,
Ставангер, Париж эмда Брюссел.

Мен – Нарт – викингле джуртунда
Манасха, Къабланды-батыргъа да тюбегенча болдум.
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханнга –
Джангыз да Анга, къуру да Анга –
Салама махтау.
Джангыз Анга бойсунама.
Ангыларгъа кюрешеме Аны.
Ол айтханча джашаргъа кюрешеме.

Ол джаратхан эсе бизни –
Ангылаялсакъ кеси кесибизни,
Анга да джууукъашырыкъбыз.
Ол джаратхан затланы ангылау бла,
Ол бергенни сакълау бла, къатлау бла,
Ол буюргъан Хакъ джолда барыу бла,
Джууукълашыргъа болукъду Анга.

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханны –
Аны – Ол къудретни – Ол уллулукъну
Толусу бла кёрюу, билиу, ангылау, сыфатлау
Адамны къолундан келлик зат тюлдю.

Алай а, Аны нюрю – Кёкде да, джюрекде да, Сёзде да...
Илхам, керамат ачылады бир-бирде бизге да.
Джууукълашабыз, къуллукъ эте, Анга...
Джашайбыз, шукур эте Анга.

ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк,
Аланы да унутдурады джюрек.
Джанымдан, джашаудан да тойгъанма,
Назму джазгъанны да къойгъанма.

Сан джерге кириб, джан Кёкге чыгъыб бара,
Дуния кёзюме кёрюнеди къара.
Адамлары, джулдузлары болса да,
Акъ, джашил айрымканлары болса да,
Дуния кёзюме кёрюнеди къара.

Акъ, джашил айрымканнга ушаса да кёлюм,
Кюеме: Адамгъа, джулдузгъа да келеди ёлюм.
Къарангыгъа батады Алам.
Тауусулады Заман.

Нек келдим дуниягъа, кетерик болуб,
Сыйыт-къычырыкъ этерик болуб?!
Ким билед, ол дуния мындан игирек да болур,
Аны сезген – шыйых, файгъамбар, мёлек да болур,
Анга ийнаныргъа, ышаныргъа керек да болур.

Алай а,
Къара, къарангы кёрюнсе да дуния,
Джети кесекге бёлюнсе да дуния,
Джюрегими джети джарса да дуния,
Джанымдан, джашаудан да тоймам,
Назму джазгъанны да къоймам.

Кёлсюзлюкню джюрекден атама,
Алай а, къоркъама...
Джулдуз да къоркъады джукъланыргъа –
Кеси джангыз джанады къарангыда.
Кече-кюн да джанады къарангыда,
Джаныу бла сакълайды къарангыдан башын.
Мен да – алай.

Къарангыгъа болмаз ючюн аш,
Джарыкъ болургъа кюрешеме,
Джарыкъ назмула джазаргъа кюрешеме,
Джаным саудан ёлмезге кюрешеме.

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк.
Назму джилтинле чача, джанады джюрек.
Бир эрши ауанала къарайла къарангыдан.
Ай, джулдуз джарыгъы къутхарады мени аладан,
Джюрек джарыгъы къутхарады мени аладан.    
 
Къарангы чексизди, адам а – бурху.
Ёзге бюгече меннге тюшгенди «Къулху...» –
Къарала, къарангы да букъгъанла къачыб –
Меннге Акъ джол, Хакъ джол болгъанды ачыкъ.

Керти джашау алдады – магъана андады.
Кёкде, Джерде, джюрекде да бир нюр джарыкъ барды.
Ол къутхарады бизни,
Ол джашатады бизни

КЪУУГЪУН

Чууакъ кече. Толгъан Ай. Джулдузла.
Табигъатха белляу айта ёзен суу,
Минги Таудан саркъыб келген зем-зем суу,
Кюнбетде да джукълаб тургъан къаяла...

Джуртум мени! Терегинге, ташынга,
Тансыкъ бола, айланама тышында.
Кёргенлей а сеннге ушагъан джерлени,
Къанатланыб тебрейди джюрегим.

Нарат чегет, нарат хауа, Ата джурт!
Аллах бизге юлюш этген джандет джурт!
Европаны Сорбоннада сакъланнган бек эски суратында
«Джандет» деб, кёргюзтюлген Кавказ джурт!

Джандет джуртубузну бизден сыйырыргъа
Кюрешгенле, кюрешелле душманла.
Динибизден, тилибизден, тарихибизден, джерибизден да
Айырыргъа кюрешедиле ала –
Бизни думп этерге кюрешедиле ала.

Эки кере сюрюлгенбиз джандетден,
Эки кере да къайыталгъанбыз ызына:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...»,
Деб, Нарт джуртха, Ата джуртха къызына.
 
Терслик – ибилисде, кесибизде да...
Нек къысталгъанды джандетден Адам?
Нек джетеди адамгъа, халкъгъа да къыйынлыкъ?
Терслик – ибилисде, кесибизде да.

Аны ангылаб, тюшюнмесек, бирикмесек,
Аны ангылаб, диннге, тилге, джуртха да бегимесек,
Бир Аллахха – Хакъ Кертиге – бегимесек,
Хакъ джолгъа къайытмасакъ, тюзелмесек –
Къысталлыкъбыз ючюнчю кере да Ата джуртдан.

Аллах бергенни сакъламасакъ, джакъламасакъ,
Ол айтханча джюрюмесек, атламасакъ,
Ол айтханча, буюргъанча джашамасакъ,
Харамдан, гюнахдан тыйылмасакъ, тазаланмасакъ –
Сюрюллюкбюз ючюнчю кере да (ахыр кере!) Ата джуртдан.

Берген затларын сыйырлыкъды Аллах бизден,
Къуру къаллыкъбыз джерибизден, тилибизден...
Атыбыз огъуна тюлдю сакъланныкъ...

Джюрек аны сезиб, этеди хахай.
Кеч болгъунчу харам джукъудан уянырмы Къарачай?!
Уяныр, уялыр, джыяр эсин,
Харамдан, гюнахдан тыяр кесин.

Джангур къоркъууун этгенча джел,
Къыйынлыкъ къоркъууун этеме мен.
Гюнахдан чыгъама – айтама, сагъайтама халкъны,
Боллукъгъа кёзюн ачама аны.

Тюзюн айыргъа борчлулла шайыр бла имам.
Аллах берсин барыбызгъа да сабырлыкъ, иман.
Халкъым, Джуртум кёрюнмейле тубандан.
Не этейим? Сакълайма белги, оноу Аллахдан.
02. 11. 2004 – 08. 03. 2005

КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?

1
Биреу айтды:
50-ден сора,
Элибден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

2
Сен айтдынг:
50-ден сора,
Элимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

3
Ол айтды:
50-ден сора,
Сюйгенимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

4
Саудан ёлген айтды:
Элибден, Элден, Сюйгенимден, ахыры боллукъ джашаудан да
Чыкъгъанды кёлюм.
Мен йнаныр, мен ышаныр, мен таяныр джукъ джокъду дунияда –
Бары кёзбау, ётюрюк, джалгъан.
Джангыз ёлюмдю барыбызны да бирча кёрген, тенг этген.
Джангыз анга ийнанама мен.
5. МЕНМЕ НАСЫБЛЫ

50-ден сора:
Элибден сора,
Элимден сора
эмда
Сенден сора –
Мен ийнаныр, мен ышаныр, мен таяныр, мен къууаныр
Къалмагъанды джукъ.

Ол азмыды? Огъай,
Чексиз кёбдю ол –
Элиб – Эл – Сен...

Болсам да сау-эсен,
Ёлюб кетсем да мен –
Сизни билген –
Насыблыма мен.

Элиби, Эли, Сюйгени болгъан,
Ала ючюн джашай, ёле да тургъан –
Аллай Насыблыма Мен.

АЛЛАЙ НАСЫБЛЫ БОЛУРМУ?

Аллахдан, Адамдан да къууаныб,
Аллахны, Адамны да къууандырыб,
Джашагъан адам болурму?
Аллай насыблы болурму?

АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ

Адамлагъа ушайдыла терекле:
Ала да бизнича термилелле Кёкге,
Къарайла ёрге, баралла Кёкге...
Ой нечик ушайла терекле да бизге.

Огъесе, бизми ушайбыз алагъа?
Терекле ёсе, кёгере, чагъа, саргъала,
Къууанч, бушуу да сынай – джашайла, къартаялла.
Илинмек аджалдан не башха къайгъыдан
Замансыз да ёлелле.
Джангызлыкъ да билелле.
Чегет болуб, джамагъат болуб джашай да билелле.
Ой нечик ушайла бизге терекле.

Ала да юлешинелле къауумлагъа –
Эменлеге, бусакълагъа, наратлагъа...
Ала да джашайла биз джашагъан джерде.
Ала да термилелле ёлюмсюзлюкге, Кёкге.

Алай а джокъду алагъа да ёлюмсюзлюк.
Аны ючюн кёрюнелле ала алай мыдах.
Палахдан къачыб илинелле ташха, къаягъа да,
Ёзге ёлюм табады аланы къайда да –
Джокъду алагъа да тынчлыкъ-рахатлыкъ.

Алагъа джашау бергенле – Джер бла Кёк –
Ёлюм да берелле.
Терекле ёлелле
Джашагъанларыча – тауушсуз, шош.

Аллай сабырлыкъны, чыдамны,
Аллай тынгылауну, ангылауну
Къадар бизлеге да берсин.

Тамырлары Джерни,
Бутакълары Кёкню
Ийнакълай, къучакълай – алай
Джашайла, ёлелле терекле.

Джашауну,
Джерге, Кёкге да сюймекликни, бегимекликни
Белгисича сюелелле ала.

Кёкню джетинчи къатына да джеталмай,
Джюзюнчю таша Атны да табыб айталмай,
Керекли сёзню, Сёзню табалмай,
Бош сёлешиуню уа дурус кёралмай,
Тынгылаб, мыдах сюелелле ала. 

Терекледен мыдах бир джан болмаз дунияда.
Адам джанлагъа ушайдыла ала.
Кёб кёргенден, билгенден, сезгенден тынгылайдыла ала.
Ай толгъан кече терек ауанала
Ол дунияны кёргюзедиле кёзге,
Кетгенлени тюшюредиле эсге.

Кёзюме кёрюнеди алай –
Терек болуб тирилгенча адамла,
Терек болуб тирилгенча ёлгенле,
Ёлген адамланы джанларылла терекле.

Джердебиз, Кёкдебиз биз,
Адамлабыз, Тереклебиз биз.
Барыбыз да джерденбиз, Кёкденбиз,
Джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз.

Бир кюч джаратханды бизни,
Бир кюч джашатады бизни,
Бир кюч къаушатады бизни,
Бир кюч тирилтеди бизни.

Адамлагъа, тереклеге да къарай,
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай.
Ёмюрюбюз – кюн, ай...
Джюрегибиз – Кюн, Ай.

Тауусула Заман
Терекге таянады адам,
Адамгъа таянады терек –
Бир болалла адам бла терек.

Кёк, Джер да болалла джууукъ.
Боллукъдан билмесек да джукъ,
Кёб затны сезебиз. Тёзебиз,
Мадарсыздан бойсуна къадаргъа,
Кюрешебиз кюреше джашаргъа.

Адамлагъа, тереклеге да къарай,
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай.

АЧЫКЪ СЁЗ

Тюз айтханла: тонгузну
Джокъду аласы-къарасы.
Атасы къабан болса,
Анасы чочха болса,
Ким боллукъду баласы?

Уллусу уллу тонгуз,
Гитчеси гитче тонгуз.
Адамлыкъны, намысны,
Биченликни, бачханы,
Джашилликни, халалны
Кюрешелле чанчакълаб.

Была билген – кир, балчыкъ,
Была джайгъан кир, балчыкъ.
Тонгуз ургъан джуртубуз,
Тонгуз ургъан халкъыбыз,
Тонгуз ургъан атыбыз.

Тонгуз орун – элибиз,
Тонгуз орун – сёзюбюз,
Тонгуз орун – кёлюбюз,
Тонгуз орун – бетибиз.

Была бла джашай барсакъ,
Былагъа ушай барсакъ,
Былагъа тёзюб турсакъ,
Бурулурбуз биз кимге?

Быладан къутулмасакъ,
Джаханимге – джол ачыкъ.
Джурт да, Халкъ да, Адам да –
Тонгузла джатхан балчыкъ.

Аллах, сакъла гюнахдан,
Аллах, къутхар харамдан,
Иманлы кюч, билим бер.
Аланы хорларча биз,
Аманны хорларча биз,
Адамлай къалырча биз.

ДЖУЛДУЗ бла АЙ эмда КЪАРАЧАЙ

Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Аладан башха,
Аладан баш
Джукъ джокъду меннге.

Ала бла башлайма
Хар назмуму.
Аладанды джолум,
Алагъады джолум.

Алалла мени
Джаратхан, джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да.
Ала бла байламлыды
Джашау, ёлюм, ёлюмсюзлюк да.

Кёкден къарасам да, Джерден къарасам да,
Кёкге къарасам да, Джерге къарасам да,
Ауалгъа, бюгюннге, ахыргъа къарасам да,
Нюр тёге кёрюнелле ала –
Джулдузу бла Ай эмда Къарачай.

Эм къысха, эм узун Сёз да – ала,
Эм джууукъ, эм узакъ да – ала,
Кёкде, Джерде, кёлде да – ала;
Джюрекге сыйыннган чексизлик да ала,
Ангыгъа сыйынмагъан чексизлик да ала,
Сёз да, магъана да, Джан джурт да ала,
Эски, джангы, тамблагъы Джурт да ала.

Джулдуз бла Ай
эмда
Къарачай.

ДЖАН

1
Джан – отду, нюрдю, джылыуду, джарыкъды,
Тёнгек а – отун.

2
Джулдузла джарыталла Кёкню,
Чыракъла джарыталла элни,
Сюймеклик джарытады кёлню.
Къарангыны, къарангылыкъны, къара кючлени да чача,
Джаналла Кёкде джулдузла да,
Джаналла Джерде Адамла да –
Джана тауусулалла ала,
Джарыкъгъа бурулалла ала,
Буйрукъгъа бойсуналла ала.

Бизге:
«Джан!»,- деб, берилгенди джан.
Аны ангылагъанды – Адам,
Анга бойсуннганды – Адам.

Джан – ол атды, сыфатды, этимди.
Ол бизге Кёкден келген нюрдю, буйрукъду.

Джаны болгъан джанмазгъа болурму?
Джанмагъан – ол Адам болурму?
Джансыз – джаныусуз джашау болурму?

Аллах бизге берген нюр эмда буйрукъ:
Джан.

3
Джулдузла джарыталла Кёкню.
Чыракъла  джарыталла Элни.
Кёлню уа, кёлню
Неди джылытхан, джарытхан?
   
Джылытхан, джарытхан да кёлню,
Учундургъан, учургъан да кёлню –
Сюймеклик-Игилик-Халаллыкъ-
Эркинлик-Тюзлюк – Адамлыкъ.

Джулдузла джарыталла Кёкню.
Алай джарытады кёлню,
Алай тазалайды кёлню
Сюймеклик-Игилик-Халаллыкъ-
Эркинлик-Тюзлюк – Адамлыкъ.

Аланы сакълагъанды – Адам,
Аланы къатлагъанды – Адам,
Ала ючюн кюрешгенди – Адам.
КЪАРА ТАНЫ, ТАНЫТ,  ДЖАЙ

Къарачай – Халкъ, Джурт;
Ат, сыфат эмда аманат:
Къара таны, къара джай.

Узайдан – Джулдуз бла Айдан –
Эннген буйрукъ Къарачай:
Къара таны, къара джай.

Эки дуниядан да
Юлюшлю болургъа излей эсенг –
Къара таны, къара джай.

Кёк-Джер чек, Кёк-Джер аууш
Эмда керамат таууш – Къарачай:
Къара таны, къара джай.

Къарачай. Магъанасы:
Къара таны, къара джай.
Биз халкъны джарата туруб,
Аллах атагъан Ат
Эмда Андан келген
Буйрукъ, борч, аманат:
Къара таны, къара джай.

Сакъланыу, къутулуу джол – Олду бизге,
Аллах борч этген Олду бизге.
Къарачай – халкъым, джуртум, джаным-тиним.
Бизни къутхарлыкъ: къаара – окъуу, билим.

АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ

Терсейиб, гюнахлы болгъанма,
Ёрге бара не келе эниб.
Алай а, джыгъылмай, Адамлай къалгъанма –
Аллах сакълагъанды мени.

Халкъым бла бирге чайкъалгъанма,
Сыйрат кёпюрге да миниб.
Алай а, джыгъылмай, игиле бла къалгъанма –
Аллах къутхаргъанды мени.
Ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Тирилген да этгенме, ёлюб.
Бир Аллахха борчлулай къалама –
Джаратхан, джашатхан да Олду мени.

Ташха, Терекге, Адамгъа да
Табыннган кёзюулерим болгъанды мени.
Къыйынлыкъ-палах тюшюндюргенди –
Аллахдан башха джокъду Тейри.

Имансыз адамла, джорукъла
Барыбызгъа салгъанла палах.
Сынаб, ангылаб, тюшюнюб айтама:
Аллахдан башха джокъду Аллах.

Берилген насыбын сакъламай,
Адам кеси кесин этеди джарлы:
Динин, тилин, джуртун сакъламай,
Кеси кесин тебереди джаргъа.
 
Адам башханы терслерге ёч болса да,
Кесини терслигин кетере эсинден –
Хар не игилик Аллахдан келеди,
Къыйынлыкъ а чыгъады адамны кесинден.

Харамгъа, гюнахха мен да булгъаннганма,
Ёрге бара не келе эниб.
Халкъым бла бирге чайкъалгъанма
Сыйрат кёпюрге да миниб.

Чексиз тюлдю тёзюмю Аллахны да.
Кёб джумшакълыкъ кёргенбиз Андан.
Не джашарыкъбыз буюргъанча Аллах,
Не имансызлагъа боллукъбуз олтан.

Аллах айтханча джашамасакъ биз,
Аллах бергенин сыйырлыкъды бизден.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб,
Манкъуртлача джашарыкъбыз Джерде.

Саналмай Адамгъа, Халкъгъа
Боллукъбуз калак итден да къоркъакъ, джууаш.
Биз – Аллахха бойсунургъа унамагъанла –
Имансызлагъа боллукъбуз къул-къарауаш.

Халкъыма, Джуртума, Минги Тауума къарай,
Къоркъуудан, сагъышдан толады джюрегим.
Джарлы халкъым сёзюме тынглармы,
Аллахха да джетерми тилегим?!

ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Кечеми да кюндюз эте,
Джулдуз кибик тураса кёлюмде.
Тилек эте, сагъыш эте, къайгъы эте,
Гошаях бийчеча къарайса элимден.

Джылай-джылай, сен джаргъан Къара таш
Эсиме тюшеди, бир къара таш кёргенлей.
Джандым, кюйдюм – энди мен кёсеу баш,
Узакъдады джашилленнген-кёгерген.
 
Арабызда Шимал тенгиз, буз тенгиз.
Джулдуз къычырымла бла тергеледи арабыз.
Биз – джаннетсиз къалгъан Адам бла Хауабыз,
Джангыдан тюшербизми ары биз?

Хыйныдан-халмешден къутулур мадар излей,
Мен ётгенме тенгизледен-теркледен.
Джюрексинеме дарман-дары табылмай –
Бир таууш келеди мийикледен-кёкледен.

Чынгыл башында джанкъылычха ушайды ол,
Тюнгюлюу бла умут арасында джашнайды ол,
Гошаях бийчени ауазына, тилегине, джырына да ушайды ол.
Джарылгъан джюрегимде джашайды ол.

МУРАТЫМ

Назмугъа, китабха да ат алай атайма,
Сабийге атагъанча ат.

Кёз кёргеннге, кёрмегеннге да,
Джюрек сезгеннге, сезмегеннге да,
Дунияда болгъаннга, болмагъаннга да,
Болгъаннга, боллукъгъа да,
Кетгеннге, келликге да,
Джангыдан атайма ат, береме сыфат.
Ачылады керамат:
Дуния джангыдан ачылады манга,
Дуниягъа джангыдан тууама кесим да.

Табигъатха тынгылайма, ангылайма:
Ташаны этеме туру.
Ёлюмге къазама уру.
Джашаугъа узатама къол,
Джашаугъа ачама джол.

Алай а,
Джерге, Кёкге да, Ташха, Терекге да
Керекмиди биз атагъан ат?
Керекмиди биз берген сыфат?

Хар джан кеси биледи кесини керти атын, керти сыфатын.
Аны ючюн излейбиз Аллахны да джюзюнчю атын.

Хар джанны иннетин, тилин, атын, сыфатын
Сезиудю, билиудю, билдириудю
Мени да муратым.

АТ, СЫФАТ эмда МАГЪАНА 

Ай! Ай. Ай...
Ой! Ой. Ой...

Хар харифде, бёлюмде, тауушда
Кёб тюрлю сыфат,
Кёб тюрлю магъана.

А – Айгъа атланнган таууш,
Узайгъа элтген аууш.

Кёзню, кёлню, джюрекни да
Аламгъа тартхан таууш.
Кёзню, кёлню, джюрекни да
Аллахха ачхан таууш.
О – джана тургъан от.
От къуршоуду О.
Аны ичине тюшюб,
Тышына чыгъалгъан кимди?

Джашауну бойнуна
Ёлюм такъгъан дууагъа
Ушайды ол.

Хар харифни, бёлюмню, тауушну
Кёб тюрлю аты, сыфаты, магъанасы.

Ай! Ай. Ай...
Ой! Ой. Ой...

ДЖУЛДУЗ

Джулдуз узакъдан кёрюнеди ариу,
Къатына барсанг а – джана тургъан от.

КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА

Ташха, Терекге къарайма,
Мен аланы ангылайма:
сёзден талсам, эриксем,
сизден, джанымдан да безсем –
Мен да алача тынгылайма.

СЁЗ бла ШИЙИР

Джарылгъан джюрекге алхамды балхам,
Шийир да – дарманды анга.
Не Къуран окъуй, не назму джаза,
Алай чыгъыучанма тангнга.

Бир джанындалла Джурт да, Кааба да.
Хакъгъа къуллукъ эте, къалам да, къама да,
Сёзню, Шийирни джаялла халкъгъа;
Къарагъа къара дейле, акъ дейле акъгъа.

Къалам да, къама да къуллукъ этиу бла Хакъгъа –
Джангыз да алай бла – джарайла халкъгъа.
Элиб деген эл бюгеди темирни,
Элиб билген эл сыйыды ёмюрню.
Ёрге тутхан Сёзню, Шийирни –
Болалады Адам да, Халкъ да.

Джюрекде тутхан Хакъ Сёзню, Акъ Сёзню
Болалады Адам да, Халкъ да.

Къыйналгъан джаннга алхамды балхам,
Шийир да – дарманды анга.
Къуран окъуй, назму джаза,
Алай чыгъыучанма тангнга.

ТАЗАЛАНА ГЮНАХДАН, ХАРАМДАН

Джюрегим  джулдузча джанады,
Нюр джилтинле чартлайла къаламдан.
Джаным Хакъына къулланады,
Тазалана гюнахдан-харамдан.

Къанатлы болуб да учдум Кёкде,
Терек болуб да джашадым Джерде,
Итлени кесген бёрю да болдум,
Джанлыдан къачхан кийик да болдум.

Сюймеклик да, кёрюб болмау да
Джюрегимде джашайла мени,
Джюрегими ашайла мени,
Джюрегимден бошайла мени.

Санларым да дауачылла манга,
Эсим да талайды мени.
Джахил да, алим да, шайтан да, мёлек да
Тёрт джанына тарталла мени.

Джуртум да, халкъым да, ахлум да,
Тилегим да, дуам да, назмум да
Кимден, неден аладыла кюч,
Кимге, неге бередиле кюч?

Джаным Хакъгъа къулланады,
Гюнахдан-харамдан болама азат.
Джюрегим джулдузча джанады,
Къолларым къагъалла къанат.

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма.
Аладан къачыб да барлыкъса къайры?
Ючюнчю дунияны уа излейме.

Аллахны джюзюнчю атын излегенча,
Джаным сау джандетге кирирге излегенча,
Джаным сау Аллахха тюберге излегенча,
Ючюнчю дунияны излейме.

Огъай, барын да сынаргъа излейме –
Джашауну-ёлюуню-тирилиуню да.
Ючюнчю дунияны кёреди ючюнчю кёз.
Ары къаратады, тартады биринчи Сёз.

Джан ёлюмсюздю.
Адамны учунуууна, термилиуюне да,
Ёлюуюне, тирилиуюне да,
Ичинден, тышындан да къарайды Ол.

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма.
Аладан къачыб да барлыкъса къайры?
Ючюнчю дунияны уа излейме.
Сеземе, кёреме, терезесинден къарайма:
Ичине кирирге уа джокъду амал –
Терезеси, эшиги да джабыкъла.
Ичгери чакъыргъан да джокъду мени.

Сюелеме ючюнчю дунияны босагъасында.

КЪУРАН СЁЗ

Къарачай – Къарашауай – Къаара джай.
Бу сёзледе (Сёзде!) – Джер, Кюн эмда Ай.
Бу Сёзде – Къара суу, Къара тенгиз, Къара халкъ.
Бу Сёзде – Акъ суу, Акъ тенгиз, Акъ халкъ.
Бу Сёзде – уллулукъ, мийиклик, тазалыкъ.
Бу Сёзде – джулдуз тамыр, нарт тамыр.
Минги Таулу Минги таулу Минги халкъым.
Келген джолунг да, барлыкъ джолунг да джашыныбла сени атынгда,
Бютеу къадарынг-джазыуунг джазылыбды сени атынгда,
Не этеринг да айтылыбды сени атынгда.
Къуран  Сёз, аманат Сёз, керамат Сёз – Къарачай.

ШЕЙИТЛЕ

Халкъ башчыла Джохар, Зелимха, Аслан.
Джигитле Джохар, Зелимха, Аслан.
Дин ючюн, тил ючюн, Джурт ючюн ёлгенле,
Халкъ намысы ючюн, халкъ насыбы ючюн ёлгенле,
Эркинлик ючюн, Тюзлюк ючюн ёлгенле.
Шейитле Джохар, Зелимха, Аслан.

Шейитлеге ёлюм джокъду –
Алкъын тирилликле ала.
Мурдарлагъа этилликди сюд.
Къайытырыкъла Джохар, Зелимха, Аслан.
Халкъ башына, джуртуна да боллукъду эркин.

Шейитлеге, миллет джигитлеге
Ёлюм джокъду.
Мурдарлагъа, мурдар джорукъгъа
Келликди ёлюм.

Тёре кюн алдады.
Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Тирилликле Джохар, Зелимха, Аслан.
Хорлам алдады.

ДЖАХИЛ НАЗМУ

Терекни бутагъын сындырыб,
Келтириб юйде суугъа сукъгъанла.
Энди ол джылыугъа алданыб,
Чирчик этиб, чагъыб тебрегенди.

Алай а ол, тамыр иелмей,
Ашау табалмай мууал болгъанлай –
Аны отха атарыкъла,
Не да  эшикге быргъарыкъла.
Анга ушамайбызмы биз да Джерде?
Ким эсе да, къайдан эсе да келтириб,
Джерге орнатханды адамны –
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк а бермегенди.

Ёмюрлюкге иелмей тамыр,
Биз да ол бутакъча къуу болгъанлай,
Орнатхан къол джашаудан юзюб,
Кёзкёрмезге быргъайды бизни.

Ёмюрлени келеди соруу,
Джууабсыз къалады соруу:
Ким, къайда, къалай, не заманда
Эмда не мурат бла, не ючюн
Джаратханды адамны?
Не ючюн джашатады эмда къаушатады?

Билмейме, билирге уа излейме
Ауалны, ахырны, дунияны, джашауну.
Кимди, неди адам? Къайданды, къайрыды джолу?
Джашаудан, ёлюмден сора да бармыды бир зат?
Хар неде бармыды магъана, джорукъ?
Огъесе, бары да ётюрюкмюдю?

Терек бутакъны, джазыкъсыныб,
Суудан чыгъарыб, бачхада орнатханма:
Орналырмы, къалырмы – ким билсин?   
Анга тюл, кесиме этеме сагъыш.
Джашаугъа, ёлюмге, къадаргъа этеме сагъыш.
Соруу кёбдю, джууаб а – къайда? 

ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ

Эки имбашымда эки мёлек
Бири сууабымы, бири да гюнахымы
Тохтаусуз джазыб кюрешелле,
Бир-бири бла да сёлешелле –
Аланы эшитеди джюрек.

Салам бериб, айтама алагъа:
Сууабымы-гюнахымы кесим да джазама.

Джазама къыйдырмай, толусу бла, тюзюча,
Къоркъмай, уялмай, болгъаныча джазама.

Сууабым-гюнахым джазылгъан дефтерле
Адам кёлтюралмазча болгъанла бир.
Аллах берген тауусулса ёмюр,
Ала боллукъла хар неме да шагъат.

Мёлекле айтдыла: сууабынгы-гюнахынгы
Дефтерлеге тюшюрюб, хазырлайбыз Аллахха.
Сен а кимге джазаса джазгъанынгы?
Санынг, джанынг, сёзюнг да кимге этелле къуллукъ?

Джууаб орнуна мен да кеси кесиме сордум:
Кимге, неге, не ючюн джазама джазгъанымы,
Саным, джаным, сёзюм да кимге этелле къуллукъ?

ИГИ ДЖОРАЛА

Бу дунияда джылагъан тиширыу болса,
Зорлукъ, къыйынлыкъ, бушуу джетиб тюл,
Джангыз, ушхууур эте, кёзю сохандан джыласын.

Бу дунияда къан тёгюлгени болса – ол,
Къууанчха асралгъан къурманлыкъ малны къаны болсун джангыз.
Башха къан тёгюлмесин дунияда,
Башха джан ачымасын дунияда.

АГЪАЧ

Ол бизге солургъа береди хауа,
Ол бизге джашаргъа болады юй.
Ахыр джолгъа да атланабыз юсюнде Аны...
Билмейми табыннганла бабала Анга?

Джаратылыуну, джашауну, ёлюмню да билген,
Биз кёрген, биз билген джанланы ичинде
Хайырлылыгъы, ариулугъу, сабырлыгъы бла да
Кимди, неди тенг боллукъ Анга?

Джерни, Кёкню да бирча сюйген,
Аланы араларында келечича тургъан,
Адамгъа, къанатлыгъа да къууанч болгъан,
Ёзенде, тауда да джашау къургъан,
Къайсы джан барды андан сора?

Къадау Таш да эрийди
Джашау урлукъ юсюне тюшсе:
Не нарт Сосуркъа джаратылады андан,
Не нарат Терек ёседи анда.

Ташха, Агъачха табыннган таулуну туудугъу,
Мен бюгюн бир Аллахха урсам да баш,
Джашаууму, джуртуму, эсими да тёрюнде
Турадыла Терек бла Таш.
Ёлюб кетсем да къабырымы башында
Турлукъдула Терек бла Таш.
 
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Джанымдан да бек сюеме
Эркинликни, Тюзлюкню.
Кёб айланнганма таулада
Джанлыдан сакълай кийикни.

Адамны шайтандан сакълай,
Айланнганланы да кёреме.
Ол шыйыхлагъа, мубареклеге
Ийилиб салам береме.

Хакъ Кертини, Тюзлюкню
Ёр джолунда баргъанла,
Къутхарлыкъла кеслерин,
Дунияны да азабдан.

Кесибизни эсгермесек,
Биз тюшюнюб, ойланыб,
Иймансыз окъуу-билим
Къурутурукъду дунияны.

Аллахсызладанды, мынафыкъладанды
Джюрекде джара да, таб да.
Бизни къутхарлыкъ джангыз –
Иман бла Китабды.
ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА!

Джуртум мени!
Суула, чегетле, мийикле,
Таулула, къушла, кийикле
Хоншу болуб джашагъан джер,
Джандет джуртха ушагъан джер.

Кавказ джуртлу Минги таулу Тейри халкъым,
Кесине, джуртуна да сакъ болмагъан «тели» халкъым,
Динине, тилине да бек болмагъан сейир халкъым,
Кеси кесинги хайда тона, ёлтюр, къурут.

Сен не къралгъа, не хоншугъа тюлсе керек.
Джандет джуртунга джутланалла джау, шох да, узакъ, джууукъ да.
Кими кюч бла, кими хыйны-хыйла бла
Джуртунга ие болургъа кюрешелле,
Кесинги уа джалчы этерге, къул этерге кюрешелле.

Аны ючюн къууаналла сени абызырай баргъанынга,
Ичкичи, хауле, тумакъ бола баргъанынга.
Аны ючюн кюрешелле сени Аллахынгдан айырыргъа,
Аллах берген динингден, тилингден, джуртунгдан айырыргъа.

Аны ючюн сени тарихсиз этерге кюрешелле,
Тамырсыз Терекни къуу боллугъун душманла билелле.
Аны ючюн нарт тамырларынгы кеселле,
Бутакъларынгы сындыралла, чапракъларынгы юзелле.
Хар ким къолундан келгенча хата салыб кюрешеди.

Барын да кёре, сен джыймайса эсинги,
Гюнахдан, харамдан тыймайса кесинги,
Бирикмейсе, сакъламайса, джакъламайса кесинги;
Душман къазгъан уругъа джууукълаша бараса,
Нарт ас-алан къабырланы эки джараса.

Узакъ, джууукъ да тюлдю сеннге къоркъуу салгъан.
Сени къыйынлыгъынг терендеди, ичингдеди, кесингдеди.
Кеси аллына келмейди Эркинлик-Бошлукъ.
Аллах да «Аллах» дегеннге этеди болушлукъ.


Агъачны кесинден чюй этиб джаралла.
Сени да амантишлеринг кёб бола баралла.
Амантишледен душманнга къайсы болса эм бек къул-къарауаш,
Халкъыбызгъа аны этедиле баш.

Душманны тюбюне джатады ол,
Джуртну, халкъны да сатады ол.
Кесича этерге кюрешеди къалгъанланы да,
Ичкичиликге, къахмеликге тартады аланы да.

Халкъым амантишлеринден арытылмай,
Амантишле къара багъанагъа тагъылмай,
Аланы къара иннетлери, ишлери ачылмай,
Джамагъат да аланы джийиргеншли бетлерине тюкюрмей,
Акъ къарадан, керти ётюрюкден айырылмай,
Джокъду мадар, халкъым, сеннге сакъланыргъа.

Игиге иги, аманнга аман деу бла,
Джууукъну тюл, тюзню ёрге тутуу бла,
Джуууукъну, халкъны тюл, Хакъны ёрге тутуу бла,
Аллах айтханча, буюргъанча джашау бла,
Сакъланныкъса, халкъым, дунияда.

Алай болмаса, тюб боллукъса сен,
Аякъ тюбде къаллыкъса сен,
Джандет джуртунг да джаулагъа къаллыкъды...
Джашаугъа, ёлюмге да джол ачыкъды – сайла.

АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ
 
1. ДЖАШАУГЪА КЪАЙТАРГЪАНСА МЕНИ

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Рахатлыкъ келеди джюрекге.

Къайгъы-палах солуу бермей, къуууб,
Тюзледен таулагъа ёрлетгенди мени.
Тургъанлай, адамдан, джашаудан да суууб,
Мийикден къараб кёргенме Сени.

Кюн-суу секиртмени тюбюнде
Джуууна тура эдинг Сен.
Кюлюб сууну чачханынг сайын,
Джанкъылычла къура эдинг Сен.

Суудан тутуб къаядан
Энгишге салынырым келди.
Къутхарыр ючюнмю мени къайгъыдан
Кёрюннген болур эдинг Сен?!

Алманы къабхан Хауаны кёрюб,
Адам да менича тюрленнген (нюрленнген!) болуред:
«Керти джандет меннге Сенсе»,- деб,
Хауаны артыкъ да сюйген болуред.

Къазыкълыкъда бюгюлмейди чыбыкъ,
Алай а, сюймей, не этейим Сени?
Кёзкёрмезден мёлекча чыгъыб,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.

Дуния, джашау болгъан къадарда,
Ол кюн-суу секиртмени тюбюндеча,
Сезим-сёз секиртмеми ичинде
Нюр чача, кюле, ойнай,
Сансыз-санаусуз джылланы
Сакъланныкъса халкъны эсинде.

Игилик, Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб,
Адамгъа, джашаугъа, къадаргъа да
Дау айта тургъанлай ичимден,
Бир да ажымсыз, мени ассылыкъдан
Къутхарыр ючюн кёрюннгенсе Сен.

Таубагъа къайтаргъанса мени,
Джашаугъа къайтаргъанса мени,
Шийирге къайтаргъанса мени,
Тынгысыз сабырлыкъ бергенсе –
Сюймезге боллукъмуду Сени?

Кераматча ачылгъанса меннге,
Кёкден, кёлден да кетгенди булут.

Джюрекге къайытыб, бегигенле
Иман, Сюймеклик эмда Умут.

Аланы Сени юсюнг бла
Бергенди, билдиргенди Кёк.
Игилик-Тюзлюк ючюн сермешир ючюн
Джангыдан тирилгенди джюрек.

Замансызлай кюйгенме, къартайгъанма,
Алай а сюймезге боллукъмуду Сени?
Чыкъгъан джанымы ызына къайтаргъанса,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.
 
2.ТАБИГЪАТХА КЪАРАСАМ

адамладан арысам,
таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

Бир Аллах джаратханды бизни –
Джанлы, джансыз, таша, туру табигъатны барын.
Джокъдан джукъ бола, джукъдан джокъ бола,
Джашайбыз-ёлебиз-тирилебиз.

Табигъатды бизни биринчи юйюбюз.
Сабий тилибиз, тинибиз, динибиз да – Олду.
Джангылай, джашлай, джашиллей тургъан
Бизни эски джуртубуз, биринчи джуртубуз – табигъатды,
Ахыр юйюбюз, ахыр джуртубуз да – Олду.

Аны ючюн болурму бир-бирде
Адамладан, халкъдан эсе,
Ата джурт кесине бегирек тартханы?!

Таш, Терек, Суу, Къая, Тау,
Кийикле, къанатлыла,
Кёк, Джер, Ай, джулдуз – бары да
Эм узакъ, эм джууукъ джууукъларыбыз тюлмюлле бизни?


Бёрю улуу, турна таууш да
Бизни сакълаб тургъан эски джуртну
Келечилерича эшитилмеймилле?

Сен – Терек, мен – Адам, ол – къанатлы...
Къанатлы учады, адам джюрюйдю,
Сен а, Терек, бир джерден тебмей, ёсесе.
Сени тилинги эшитген, ангылагъан да джокъду.
Алай а, барыбыздан да онглуса сен –
Сен бизге солургъа хауа бересе.

Адам джашатмайды терекни,
Терек джашатады адамны.
Билген, ангылагъан аны
Кесин табигъатдан баш кёрюрмю?

Бир кюч джаратханды бизни.
Терек да, адам да, къанатлы да
Табигъатны балаларыбыз.
Бир-бирибизден не онглу, не акъыллы тюлбюз.
Хар ким кесича онглу, акъыллы.
Алай а, бары да хайырлылла адамдан.
Адамдан заранлы джан джокъду табигъатда.

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

3. ТАБИГЪАТ

Сёз бла айтылмазлыкъ, айтылынмазлыкъ зат –
Табигъат деген олду.
Сёзню, тилни кючю джетмеген чекде
Башланады ол.

Ол кючлюдю бизден.
Ол кючлюдю сёзден.
Ол тюрлендиреди бизни.
Ол тюрлендиреди сёзню.

Аны джоругъуна сыйынмай,
Аны кеслерини джорукъларына бойсундурургъа излегенле –
Артда сокъуранмай къалмагъанла.

Табигъатха
Не бий, не къул болургъа излеме.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюреш.
Андан чыкъгъанбыз, анга къайытырыкъбыз.
Ол бир кесекге бошлагъанды бизни.
Не мурат бла? Ким биледи.

Алай а, ол
Бизни тышыбыздан, ичибизден да къараб турады.
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къутулуб да барлыкъса къайры?
Ансыз джукъ джокъду.

Ёзге, табигъатны кесине бойсундурургъа,
Андан баш болургъа излейди адам.

Табигъат кесини баласына сейирсиниб къарайды,
Джазыкъсыннган да этеди аны.
Биз билмегенни биледи ол.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюрешейик.

ЗАРЛЫКЪДЫ СЕНИ ДЖАУУНГ

Кюрешсе да акъ кийиб,
Къаурагъа ушайды ол.
Зарлыкъдан къара кюйюб,
Къалай да джашайды ол?!

Джашилликге къаргъышды
Къатхан къаураны сёзю.
Джазгъаны – хыйны дуа,
Къара джылан да – ёзю.

Сюеледи къаурача,
Сюркеледи джыланча.
Билмегеннге кёзбау бла
Кёрюнеди адамча.

Къаралыб, кюйюб, къатыб,
Зарлыкъдан ёле тургъан,
Ёрге баргъан адамгъа
Ташадан юре тургъан,

Ой насыбсыз джазыкъ джан!
Къурумай барад дауунг.
Аллах-адам да тюл,
Зарлыкъды сени джауунг.

ТАМБЛАБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

Багушда да ёседи гокка.
Мен аны санайма джокъгъа.
Алай а, сагъыш этмей джукъгъа,
Аны къоюнларына къысыб,
Юйлерине келтиргенле да барла,
Тёрге ётдюргенле да барла.
Ушамагъан джукъмайды – билеме...

Кёреме: гокка, бийче къызгъа ушаргъа кюрешсе да,
Кесин таб тутаргъа кюрешсе да,
Сырына тартмай къалмайды,
Бир кюн бир багуш ийис этмей къоймайды.
Таша – болады туру.

Адамла соралла:
Кимни къызыды, къайда ёсгенди бу?
Ёзден къалагъа да къалай киргенди бу?

Алай а, болгъанды кеч.
Гокка юйге ийгенди тамыр.
Гоккадан гоккачыкъла туугъанла.
Акъ, къара – бары къатышханды.

Айырылмай халал-харам, сууаб-гюнах, ай медет,
Тюрленнгенди ёзден къылыкъ, тау адет.
Ёзден къала оюлгъанды алай.
Джангыз джер-ат-тил къалгъанды – Къарачай.
Ким биледи, ол да кёбге барырмы, сакъланырмы?
Халкъ эс джыйыб, къозгъалырмы, уянырмы?

Кёзюме кёрюнелле мийик таула,
Гелеу кырдык, нарат чегет, таза суула...
Сакъланнганбыз, къыйын болса да ётген заман.
Мени титиретеди бюгюнюбюз эмда... келлик заман:
Къоркъама джуртубузну кючлейле деб башхала –
Кёб бола баралла аман хансла, чыгъанакъла, «гоккала».

ДЖУРТНУ БЕТИ эмда АУАЗЫ

Акъ къаядан къара суу чынгайды.
Къазла, къанкъазла, къызла да джуууналла аны тюбюнде.
Ол учхан сууда мёлекле да къанатларын суууталла,
Сёзле да джанланалла-къанатланалла къарыу алыб андан.

Акъ къаяда джашайла къушла, илячинле, кёгюрчюнле да.
Аны ранларында отлайла джугъутурла, кийикле да.
Тёбенде тургъанланы ёрге тарта, мийикле да
Агъаралла кёкге тиреб башларын.

Къара суу Акъ къаядан чынгаб,
Ашыгъыш кетиб барады тенгизге,
Джагъалары да джашил къанатлагъа ушаб –
Джандет къобанча кёрюнеди ол бизге.

Миги Тау. Акъ къая. Къара суу.
Къадау таш. Джангыз терек. Нарат къол.
Таш. Къая. Тау. Суу. Чегет –
Бары да айталла: таза бол, сабыр бол, Адам бол,
Джандет джуртунга тыйыншлы бол.

НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА

Назму тизгинле – атлауучлалла.
Ала бла энеме Джерге,
Ала бла чыгъама Кёкге.
Назму тизгинле – атлауучлалла.

Аллахха къуллукъ этеди къалам,
Адамгъа да береди салам.
Аллахны Сёзюн джаяды халкъгъа,
Адамны тартады-джууукълашдырады Хакъгъа.

Эгизлелле шыйых бла шайыр:
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге болалла хайыр.
Келям – Керамат – Шериат – Санат – Адабият...
Аланы кючлеринден нюрленеди хаят.

Назму тизгинле да, аятлача,
Кёкледен энелле да Джерге,
Бизни къараталла-тарталла-чыгъаралла ёрге.
 
Назму тизгинле да – аятлача,
Назму тизгенле да – шыйыхлача.

Эгизлелле шыйых бла шайыр.

ЮЧГЮЛ ДУА

Я Раббий,
Акъ дунияны сакъ къызы Рабият бла
Боллукъмуду экен джазыуум мени?
Огъесе,
Файгъамбарны къызына,
Апсатыны къызына да ушагъан
Фатима бламы байларыкъса мени?

Назмула бла салсам да таш,
Сорууума табмадым джууаб.

Мен а, экисин да алыб,
Бирин онг джаныма,
Бирин да сол джаныма салыб,
Джашаргъа излей эдим алай.

Экиси – эки имбашымда эки мёлегим,
Экиси – экиге бёлюннген джюрегим,
Экиси – мен бирча сюйген эки сюйгеним.
Экиси – эки къанатым,
Кёклеге учхан санатым,
Къууаныр, ачыр сагъатым.

Бирини да джанына тиймез ючюн,
Бирини да гюнахына кирмез ючюн,
Экисинден да къалдым къуру.
Ючюбюз – ючгюл бир дуа,
Поэзияны бойнунда турлукъ,
Поэзияны сакълаб турлукъ.
Хоу,
Тау поэзияны къуш бойнунда
Ючюбюз – ючгюл бир дуа.

Джашауда уа – этеме сагъыш,
Экинге да этеме сагъыш,
Экинге да этеме алгъыш:
Джазыгъыз-джайыгъыз насыблы болсун, узакъ болсун,
Сизге ёмюрде да келмесин къыш.

Джуртда къалгъан къанатларым,
Бюгюн сизни тюшюреме эсге.
Мёлеклени айта атларын,
Гюнахлы кесими санайма терсге.

Аллах, адам да тюл, джорукъ, шайтан да тюл,
Адам кеси кесин этеди джарлы.
Тюзелирча тюлдю джангылыч.
Джазыуум – эки юзюлген джангкъылыч
Башында чынгылны, джарны.

Алай а, сиз барсыз – мен саума.
Дунияда сизден ариу джокъду бир джан,
Джандет джуртубузгъа сизден тыйыншлы джокъду бир джан,
Сюймекликге, насыбха  сизден тыйыншлы джокъду бир джан.
Джашауну, поэзияны да джаны, бети, сыйы да – сиз.

Сиз джашагъан дунияды меннге керти дуния.
Сиз джашагъан дунияды – сейир, аламат.
Сизни Аллахха этеме аманат.

Мындан, джалгъан дуниядан, сизни таба къараб,
Кёб затха тюшюнеме, сокъуранама, ойланама.
Сизни юсюгюзден этеме сагъыш.
Къадарыбызгъа этеме сагъыш.

Ставангер, 12. 04. 2005


ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ++++++++++++

1. ДЖАЗ

Джашил ырджыда акъ чакъгъан Терек.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

2. ДЖАЙ
 
Джангы джетген къыз баш къусхан нартюхлени ичинде.

3. КЮЗ
 
Исси кюннге, толгъан Айгъа, бишген кёгетге да ушаб,
Терекден алма юзе тургъан тиширыу.

4. КЪАЧ

Къазакъ бёрюню улууу бла
Джангыз турнаны къычырыгъы
Тюбешген чек, тюбешген кёзюу.

5. КЪЫШ

Акъ къуш къара джерде.

ДЖАЗГЪЫ КЮН

1

Джаш джырчыгъа
Джашил ырджыда
Акъ чакъгъан балий –
Мюйюшде сюелген
Келинчикча кёрюнеди
Ау джаулугъу бла башында.

2

Арабызда чекде, ырджыда
Джазгъы сезимледен Акъ чакъгъан Терек.

Эки джанында бачхала,
Сюрюлюб, тырнау салыныб,
Баразала тартылыб,
Урлукъ атарча болгъанла.

Кёкде къанатлыла
Бир-бирин сюрюб ойнагъандан, тебсегенден талсала,
Ырджыда акъ чакъгъан Терекге къонуб,
Ийнар айтышыргъа кёчелле.
Сызгъыралла, джюуюлдейле, джырлайла. Ала бла бирге
Терек кеси да джырлагъанча кёрюнеди.

Джылы, джарыкъ, огъурлу джангур ётгенден сора,
Мылы джер, Кюннге тынгылаб, тютюнлейди.
Излейди ол тирилирге, тилленирге, джашаргъа, джашнаргъа да.

Къарайма
Джашил ырджыда Акъ чакъгъан Терекге.
Урлукъ сакълаб тургъан къара сабаннга да
Къарайма.

Сен да къарайса алагъа.

Сабан, бачха къайгъыдан башха,
Бир къайгъыбыз, сагъышыбыз джокъду.   
 
ИГИ ДЖОРА

Ушамагъан – джукъмайды.
Биз тыйыншлы болмасакъ,
Бу мийик Джурт, Минги Тау
Берилирмеди бизге?

Тау да, таулу да – Минги,
Бычакъгъа кёреди – къын.
Ата-бабамла мени
Алан, булгар, шумер, гун...

Тюрк тамырдан чыкъгъанбыз,
Тарихибиз – теренден.
Биз ун болуб къалмадыкъ
Зулму къургъан тирменде.
Джолубуз – узакъ, узун –
Кёб палахха тюбетди,
Алай а тюб этмеди –
Бизбиз шумер, скиф, гун...

Узакъ, узун джол джюрюб,
Бюгюнлеге джетдик биз.
Кесибизге Къаф тауну
Байракъ, джыр да этдик биз.

«Къан бла кирген джан бла
 Чыгъад» деген сёз да бар.
Сакъланнган къауумланы,
Минг-мингджыллыкъ халкъланы
Тизиминде биз да бар.

Бизни блады сыйлы Хакъ.
Чырагъыбыз – джулдуз, Ай.
Тюрк-муслиман-кавказ халкъ –
Минги таулу Къарачай

Тыйыншлыды Таууна,
Тыйыншлыды Джуртуна –
Олду эм уллу къууанч,
Олду эм уллу насыб.

АЛЛАХХА, АДАМГЪА ДА СОРАМА

Бир-бирде чалкъы чалырча болама,
Джугъутурча, тикге илиниб,
Бир-бирде уа – чёбден атламазча,
Солугъан да ауур кёрюнюб.

Не джашырыу, ма алайды хал.
Ёзге, кёлсюзлюк келишмейди Эрге.
«Таулулай, эркишилей къал!» -
Таш бла Терек кёл этелле меннге.

«Отха, суугъа да Ташча чыда. Ёлсенг да,
Терекча, аякъ юсюнде ёл»,-
Нарт халкъым манга этеди кёл.
Алай джашаргъа, ёлюрге кереклисин билсем да,
Кёлюм бир-бирде болады такъыр –
Кесим ючюн тюл:
Халкъым-Джуртумду къайгъым-сагъышым;
Къоркъама тас болад деб, тил.

Къоркъама тас болад деб, халкъым. Кетмесе да,
Джуртдан джангыдан сюрюлюб не да кёчюб,
Бир башха адетлеге, башха тилге кёчюб,
Тас болад деб, къоркъама халкъым.
Башха тилле, башха динле, башха халкъла
Джуртубузну кючлейле деб, къоркъама.
Бу къоркъууду джюрекни талагъан, ашагъан, кемирген.
Аллахха, халкъыма да сорама:

Эй уллу Аллах! Джаратдынг бизни,
Джашау да, дин да, тил да, джурт да бердинг,
Аланы сакъларча ангы да, билим да, иман да бердинг –
Къайданды сора бу сагъыш-къайгъы-къоркъуу?!

Эй тюрк-муслиман-кавказ халкъым!
Бар эсе сени Тейринг-Аллахынг,
Аллах берген Китабынг, дининг, тилинг, джуртунг бар эсе,
Алагъа бек болурча
Ангынг, эсинг, билиминг, иманынг да бар эсе,
Бу сагъыш-къайгъы-къоркъуу къайданды сора?

Халкъыма-Джуртума
Къайдан, кимден, неден чыгъады къоркъуу?
Узакъданмы, джууукъданмы?
Тышынданмы, ичибизденми?
Башхаладанмы, кесибизденми?
Кимден, неден, къайдан келеди къоркъуу?
Не ючюн чыгъады, барды къоркъуу?

Сезебизми, кёребизми, ангылайбызмы, билебизми аны?
Биле эсек, этебизми мадар?
Биригирге, сакъланыргъа кюрешебизми?

Тейри адамларындан – ата-бабаларыбыздан
Джетгенди бизге бу Джурт да, тил да.
Биз бюгюн тас этсек аланы,
Ата-бабалагъа тыйыншлыбызмы?
Тыйыншлыбызмы джаратхан Аллахха?

Берилгенни сакълаялмай эсек,
Сакъларгъа да кюрешмей эсек,
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?
Адамбызмы, Халкъбызмы биз?

ШАЙЫР

Джашауну
Кесине да, башхагъа да байракъ эталгъан, байрам эталгъан
Олду шайыр.

Джашауну кесине, бютеу адам улуна да
Байракъ эталгъан, байрам эталгъан –
Шайырланы шайырыды ол,
Шайырланы шыйыхыды ол.
«Шайыр шыйых», «Шыйых шайыр» деб да,
Атайла анга, айталла анга.

ДЖАША

Не ючюн джазады адам назму?
Не ючюн джырлайды терекде къанатлы?
Не ючюн джаналла кёкде джулдузла?
Не ючюн?

Джаратылгъан-туугъан-ёсген-джашагъан-ёлген;
Сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан,
Къайсыгъызсыз эталлыкъ джууаб:
Неди джашауну магъанасы?

Не ючюн джаратханды Аллах аламланы?
Кёклени, Джерни – алада болгъанны барын?
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню,
Туру, таша дунияланы барын
Не ючюн джаратханды Ол?

Барыны да неди магъанасы?
- Джаратхан биледи аны. Анга сор.
Сорама, сакълайма джууаб.
Джокъду джууаб.
Бу дуния – сорууду, ол дуния – джууаб.
Адам сорууду, Аллахды джууаб.
Джууаб табалмагъан назмучу болады,
Джууаб табалгъан афенди болады.

Окъуй, джаза, сагъыш эте, ангарыла,
Не иманнга келесе, не имандан чыгъаса;
Не акъыл джыяса, не акъылдан чыгъаса.

Джаратхан не деб джаратханды бизни?
Хар неде да бармыды бир магъана?
- Джашауду джашауну магъанасы.
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса! Джаша.

Кесинг да джаша, башхагъа да джашау бер.
Башха дуниялагъа да терезе, эшик ач.
Хар къайда да болсун джыр-той-къууанч,
Джангыз зулмугъа, ауруугъа, ёлюмге болмасын орун.

Къарангы да джарысын джарыкъдан.
Къум тюзню да кючлесин джашил чегет.
Хар къайда да джашау, сюймеклик, берекет, насыб болсун,
Кёк да, Джер да, джюрек да джазгъы сезимледен толсун –
Ма алай болсун.

Сюймеклик бла джашауду дунияны тутуругъу, багъанасы.
Адам болууну да олду магъанасы.
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса. Джаша.
Ёлюмню тюл, джашауну байракъ эт,
Джашауну кесинге да, башхагъа да байрам эт.

Кесинг да джарыкъ бол, башханы да кёлюн кёлтюр.
Иннетинг-сёзюнг-ишинг бла да къууанч келтир.
Уч, учун – джашауну байракъ эт,
Аны кесинге, башхагъа да байрам эт.

Джашауду – джашауну магъанасы.
Аны сакълау, къатлау, иги этиу – борчубуз бизни.
Ким, къалай, не ючюн джаратханды джашауну?
Билирге излейме, алай а билмейме аны.
Махтау а салама – Джаратыучугъа, Джаратханнга.
Хар къуру да разыма Анга.
КЁРЮНЮУЮ АЙ бла ДЖУЛДУЗНУ +++++++++++

1. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ

Бачхада эм мийик терекни
Тюз тёппесине къонуб, джырлайды бир къанатлы.
Ол джырлайды эки чакъда:
Танг джарый эмда кёз байлана.

Танг аласында джарыкъды аны джыры –
Джашау, къууанч-насыб алдача кёрюне болур.
Кёз байлана уа нек джарыкъды аны джыры?
Къыйынды джууаб табхан анга.

Огъесе, ол бурху джан да
Юретеми болур бизни сабырлыкъгъа эмда таукелликге?
Кюннге, кечеге да акъылманча, Эрча тюберге. Дерге:
Джашау, ёлюм да – хакъ.

Дайым, танг джарый эмда кёз байлана,
Терекден бир джырны джырлайды чыпчыкъ.
Тынгыларгъа, ангыларгъа кюрешеме аланы –
Къанатлыны джырын да, кесин да.

Ангыларгъа кюрешеме кесими да:
Ол терек – тёнгегим, ол чыпчыкъ да – джаным болурламы?
Джангыз, не заманды заман?
Кёз байланамы турады, огъесе тангмы келеди атыб?

2. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Тёнгек да, джюрек да, ангы да
Тансыкълайла Джерни, Кёкню, джулдузну, Айны да,
Нарт-алан-тюрк-муслиман Кавказ халкъларын, джуртларын – Къарачайны да.
Ала бла бирге Сени да, Сени да, Сени да.

Сан джурт, джан джурт – Джер бла Кёк.
Табигъат рухубуз – Таш бла Терек.
Дуния белгибиз Мийик тау, Акъ тау – Минги Тау.
Ала бла джашайла ангы-эс-джюрек.

Джети джол айырылгъан Джерде
Бир джолну сайлаялмалла тёнгек, джюрек, эмда ангы.
Бири тартды джерге, бири тартды ёрге,
Бири да бир башха, таша дунияланы изледи –
Сегизинчи джолну, кёрюнмеген джолну изледи.

Ючюсю юч джанына тартыб,
Даулаша, къыйынлаша тургъанлай,
Чыкъды да Джангы Ай бла Джулдуз
Къалгъан джолла кёрюндюле мутхуз.
Тёнгекни, джюрекни, ангыны да
Бирикдирди джангы Ай бла джулдуз.

Ол къарады джети къат Кёкден да,
Ол къарады Ташдан, Терекден да,
Джарытды кёлню да, юйню да, Элни да,
Бир этди айырылгъан тёнгекни, ангыны, джюрекни да –
Къутхарды чачыла, оюла, джоюла баргъан дунияны.

Насыблылла, кёргенле, ангылагъанла Аны.
Насыблылла Ол къутхаргъан джанла –
Баргъанла Ол джарытхан джолда.

Кёрюнюую Ай бла джулдузну –
Джарыуу Джер-Кёк джолубузну,
Джангырыуу ангы-эс-джюрек джолубузну.

Ай бла джулдуз кёрюндю да, этди
Джанымы таза, кёлюмю чууакъ.
Ангылау, сабырлыкъ, таукеллик да берди:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.   

3. КЪАРАБ ТАШДАН, НАЗМУДАН, ТЕРЕКДЕН

Хар кюнюмю джашайма алай,
Джерде ахыр кюнюмю джашай тургъанча,
Мен бек сюйген джулдузу бла Ай
Мени ол бир дуниягъа чакъыра тургъанча.

Алай а, ёлюмсюз эсе джан –
Бу дунияда къояргъа излейме аны.
Ташха, Терекге эмда Сёзге
Кёчсюн да джашасын джаным.

Мен кёб агъач орнатханма, ёсдюргенме,
Алада нарат, бусакъ, кёгет терекле да бар.
Наратны орнатханма къыш да, джай да джашил болгъаны ючюн,
Бусакъны – субайлыгъы, агъачны бийи болгъаны ючюн,
Кёгет тереклени да кёгетлери ючюн.

Бачхада тереклечалла назмуларым да:
Кими – къыш да, джай да кёгерген наратха ушайды,
Кими – бусакъча – субайлыгъы, ариулугъу бла тартады кесине,
Кими – тыш къарамы бла тюл, ич магъанасы бла
Зырма битген кёгет тереклеге болады тенг.

Мен терек бачха орнатханма, ёсдюргенме,
Назму китаб да джазгъанма учунуб.
Алай а ташлагъа тиймегенди хайырым –
Аладан юй ишлегенме, бачханы тёгерегине этгенме хуна.
Бир-бири юсюне орнатханма, къалагъанма,
Алай эте ёсдюргенме хунаны, юйню да.
Бир-бирде шийирни да къурайма алай.

Умут этеме тереклерим, назмуларым,
Ташдан, агъачдан, сёзден къалагъан къалаларым,
Бу дунияда къалырла, оюлмазла деб,
Мен кетсем да, ала къалырла деб,
Келлик тёлюлеге да джарарла деб,
Ала бла туудукъла да хайырланырла деб.

Аллай ийнамым болгъаны себебли,
Ташха, Терекге, Шийирге кёчеди джаным.
Адам улу, бу дуния сау болуб,
Ташха, Терекге, Сёзге да келмез ёлюм.
Ала керек болгъанлай турурла деб этеме умут.

Харкюннгю ишими этеме алай –
Ёлюмсюз этерге кюрешгенча дунияны,
Назмум, тилегим, дуам къутхарлыкъча аны,
Кесим да къутуллукъча ёлюмден.


Ташха, Терекге, Назмугъа кёчюб бошаса джаным,
Бош къалгъан тёнгегим кирликди, къошуллукъду джерге,
Ташым да, сын болуб, сюелликди ёрге,
Сёзле да, терек чапыракъла бла бирге,
Айланныкъла биразны тынгы табмай, учуб.

Андан сора хар не орнуна келликди.
Ташдан, Терекден, Назмудан
Джаным къарарыкъды сизге,
Къайгъыра, джарарыкъды сизге.

Сыйласагъыз, сакъласагъыз Ташны, Назмуну, Терекни
Къууандырлыкъсыз мени.
Къарай Ташыма, Назмума, Терегиме,
Къарагъанча боллукъсуз джаныма-джюрегиме.
Къараб, Ташдан, Назмудан, Терекден,
Сизден къууана, джашарыкъма мен.

4. АДАМ, АЛЛАХЫНГЫ ЭСГЕР!

Аллах адам этиб джаратхан эсе,
Джарыкъ дуниягъа къаратхан эсе,
Игини-аманны, халалны-харамны, суабны-гюнахны айыртхан эсе,
Къалай джашаргъа кереклисин ангылатхан эсе,
Келечилеринден Сёзюн айтдыргъан эсе,
Китабла ийген эсе, къара танытхан эсе,
Джол сайлауну уа кесинге къойгъан эсе,
Джангыз, иннетинг-сёзюнг-ишинг ючюн да
Соруу-суал боллугъун эслетген эсе,
Къыямат Кюн боллугъугъун эсгертген эсе,
Не керекди андан сора?

Аллах айтханча джашаргъа унамай эсенг,
Башынгы отха сугъа эсенг,
Сора терслейсе кимни, нени?

Эй адам улу! Сени кесингден уллу
Джокъду душманынг-джаууунг.
Хар не палахны да кесингден кёр.
Не, Аллах айтханча, джаша, Адам бол.
Не да хайуан, джаныуар бол да – тюб бол.

Ол экисинден башха джол – джокъду.
Эй адам улу! Титире, уял, уян.
Кеч болгъунчу кесинги эсгер.
Аллахынгы эсгер.

ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН++++++++++

Мен бу Терекни орнатхан эдим
Къанатлыла анда джашар ючюн,
Кёгетинден да ашар ючюн,
Тюрлю-тюрлю джырла да джырлар ючюн.

Алай а ол кюнден кюннге
Мууалдан мууал бола келиб,
Ахыры къуу болуб къалды.
Не ючюн? Топрагъы-ашауу бар,
Кюн, суу кереклиси джокъ,
Къурт ургъаны джокъ.
Сау Терек къуу болуб къалды.

Адамдан, малдан джетмеди заран.
Анга киши айтмады аман.
Кёгети-берекети ючюн, ариулугъу, кёлекккеси ючюн
Джанла бары разыелле анга.
Джашил терек а къуу болуб къалды.

Кёб кюрешдим табалмай аны чурумун-сылтауун.
Энди ангылайма терекни къуу этген не болгъанын.

Аны къуу этген къанатлыланы джырлары эди –
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу.
Ала джырлаелле танг аласындан ашхам къарангысына дери
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джашауларын-джырларын.

Ол тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джырла
Тынгысын-тынчлыгъын къурутуб,
Къуу этиб къойдула сау терекни, джашил терекни.
«Терегибиз къуу болду да къалды» деб, къанатлыла
Учуб кетиб къондула бир башха терекге.

Мен аланы ызларындан къараб къалдым –
Мени джылларым-джырларым эдиле ала.
АУУШДА+++++++++++

Ол дуниягъа къарагъанны сезими-сёзю да,
Ол дуниядан къарагъанны сезими-сёзю да –
Къанатлы джанны эки тюрлю къанатылла.

Мен да –
Къыйынлы джанладан бири –
Элли джылыма дери
Элден къарадым Ары,
Энди Андан къарайма Бери.

Элли джылда джангырады Эл да.
Аны бла бирге джангырама Мен да.
Джангыз, Хакъгъа табынама энди.
Адамгъа, Халкъгъа да бегирек къайгъырама энди.

Элиме, джуртума къайытама энди,
Тейриме къайытама энди.
Суу джангы-эски ызына къайытханча,
Джангы-эски, джаш-къарт джуртума къайытама.

Ол буруннгу ангы Сёзню,
Хар къуру да джангы Сёзню,
Нюр чача джаннган Сёзню,
Джангыз Сёзню, джанлы Сёзню,
Кёк-джер Сёзню,
Ёлюмсюз Сёзню,
Нарт Сёзню
Айтама-къайтарама, 
Алай а керти атын джашырама:

Окъугъан англар,
Излеген табар
Ол таша Сёзню,
Тамаша Сёзню.

Ауушда эшитилинеди Ол.
Ауушдан кёрюнеди Ол.
Сангырау да эшитирикди Аны.
Сокъур да кёрлюкдю Аны.
Сакълайды Ол.
ДЖОЛ
 
Шийир дуниядан къанатлы сёзле учуб чыгъыб,
Бу дунияда къонар, джашар джер излеб,
Джууукъгъа, узакъгъа да къарайла.

Ала излеген джурт – болургъа керекди:
Мийик да, таза да, ариу да –
Ташда гюлча, къаяда Терекча,
Кюн таякъча Кёкде...

Алай а, ала
Эм мийикге, эм тазагъа, эм ариугъа санаб,
Адам кёлюне ашыгъалла.

Сокъурана да болурла артда,
Ким биледи.
Ёзге, къайдан, неден, не чурум бла
Башланса да аланы джоллары,
Келтирген а – адам джюрегине келтиреди.

Анда тохтаб, джашабмы къалырла,
Андан да чыгъыб, учубму кетерле –
Къонакъгъа, къонакъбайгъа кёре боллукъду  ол да.

Бир киши да билмейди
Къалай боллугъун къадары, джолу
Сёзню да, адамны да, дунияны да.

КЪАЯДА ТЕРЕК
(суратла)

1

Къара Къаядан акъ булутха къарадым.
Къара Къаяда къара къайгъы кёб эди,
Тёгерегим а – чууакъ эди, кёк эди;
Акъ булут да – кесине тарта –
Акъ тюшча, иги тюшча кёрюне эди.

Алай а, къыйын болса да, тюшден эсе – тюн иги,
Алай болса да, джокъдан эсе – джукъ иги;
Джашагъан къыйын болса да,
Не болур джашаудан иги?
Терекни дуниягъа беклигин,сабырлыгъын
Кесиме юлгю этиб алдым.
Къара Къаяда Джашил Наратча къалдым.

2
Акъ тубандан Къара Къая къарайды.
Ол Акъ дунияда къара къайгъыгъа ушайды.

Ёзенни ёрге келген акъ тубан,
Бютеу ёзенни толтуруб келсе да,
Къара Къаяны, къара къайгъыны джабалмайды,
Аны белинден ёрге чыгъалмайды.
Къара Къаядан акъ тубаннга къарайма.

3
Акъ Къаяда Джашил Терек
Джууукълаша келген къара булутха къараб,
Ичинде шыбыласы болгъан къара булутха къараб,
Къыйынлы дунияны сагъайтыргъа кюреше,
Адам улугъа белги берирге кюреше,
Къуугъун байракъча чайкъалады джелде.

4
Джашил нарат
Къара Къаядан
Ёзенни ёрге келген
Акъ тубаннга къарайды.

5
Акъ Къаяда Джашил Терек.
Тюбюнде – уруб баргъан тенгиз-терк.
Башында – джууукълашыб келген къара булут.

6
Къара Къаяда да джашиллигин тас этмеген Нарат Терекге
Акъ булутла, акъ умутла да,
Къанатлыла, къанатлы сёзле да
Ёчдюле къонаргъа.


АКЪ ДУНИЯ

Тенгиз да – Акъ, кемеле да – акъ;
Джагъала да – акъ, дуппурла, таула да – акъ;
Балыкъла да – акъ, аюле да – акъ;
Къушла да – акъ; джайла, къышла да – акъ;
Кюнле, кечеле да – акъ; сагъышла, назмула да – акъ.
– Адамла уа? – Билмейме,
Алай а, кёзюме не да, ким да кёрюнеди акъ.
Акъ дунияды былайы.

Шимал Норвегия

ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН++++++++++

Къарт болгъанды терек.
Бермейди кёгет.
Энди аны кесерге деб,
Мычхысы, балтасы бла келеди бир къарт.

Къарт адам бла къарт терекге этеме сагъыш.

Къарт терек къарт адамгъа къараб,
Не дей болур анга ичинден,
Не тюше болур аны эсине?

Бу къарт (олсагъатда джаш эди)
Аны бачхагъа келтириб орнатханымы?
Къараб, сакълаб, ёсдюргеними?
Алгъыш этгеними кёгетинден къабыб?

Терек чыммакъ чакъгъан кёзюуде,
Аны къатына юй бийчеси бла сабийлерин сюеб,
Нечик сюе эди ол суратха алыргъа.

Кюн иссиде
Терек тюбюне бешикни салыб,
Кеслери бачхада тюрт-мюрт этгенде,
Джашил терек бла бешикде сабий
Бир-бирине къараб, азмы ышаргъанла?
Чыпчыкъла да бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб, джырлаб,
Сабийни булджутаелле, къууандыраелле...
Ол кюнле кетгендиле энди.
Къарт, джараусуз болгъанды терек.
Чакъмайды, этмейди кёгет,
Ёре турукъ болгъанды,
Къуу болгъанды зауаллы кеси.
Адамла, къанатлыла да сууугъанла андан.

Кёзю къыймай, тёгерегине кёб айланыб,
Мурулдай, андан кечмеклик тилей,
Къарт терекни кеседи къарт адам.

«Менича джараусуз, хайырсыз адамлагъа
Ёлюм да келирге унамай, къыйнайды;
Сизге уа, менича бир сер къарт табылады да,
Тамырыгъыз бла къурутады.

Сюйюб тюл, амалсыз болуб.
Сизни орнугъузгъа бир джаш терек орнатыр ючюн.
Сизге тиймей къояргъа – джер дыккыды».

Быллай «дуаны» да окъуй,
Къарт терекни кеседи къарт.

Экисине да къараб,
Экисине д тынгылаб,
Джашаугъа, ёлюмге да этеме сагъыш.

АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Андан бери ненча кере тюрленди дуния,
Ётдю-кетди ненча ёмюр, ненча джыл.
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа
Не къыйын эди, узакъ эди джол.
 
Арадан минг-минг ёмюр кетсе да,
Билмейме, ол джолну къалайындабыз биз?
Ол джолда барабызмы биз?
Ызыбызгъамы отлайбыз огъесе?

Джашыныбла ичибизде хайуан, джаныуар:
Адамны, адамлыкъны хорлайла бир-бирде ала,
Иман-намыс бурууну ояргъа кюрешелле ала –
Адам бла шайтанны арасында бурунча барады къазауат.

Хайуан-джаныуар сезимлеге хорлатсакъ кесибизни,
Учуз-сыйсыз затлагъа ийсек эсибизни,
Тёнгекни баш этсек тинден-рухдан-джандан,
Дуния малны да – Билимден-Китабдан,

Сора, бютеу къыйыныбызны къуярыкъбыз суугъа –
Къайытырыкъбыз джахилликге, меджисуугъа,
Ызыбызгъа айланыб, боллукъбуз хайуан, джаныуар –
Кирликбиз кирге, балчыкъгъа джангыдан.

Адам, адамлыкъ къарыусуз болгъанлай,
Ичде джаныуар тышына чыкъгъанлай,
Биягъынлай зулму-зорлукъ-сыйсызлыкъ кючлейди дунияны –
Кёре, сынай келебиз джашауда аны...

...Ичибизде тургъан джанлы-джаныуар
Тышына чыгъаргъа излеб,
Бизни хорларгъа излеб,
Улуйду, хырылдайды, тырнайды бизни,
Кече, кюн да ичибизден талайды бизни.

Алай а, не аз да анга джол берсек –
Ол хорларыкъды, джутарыкъды бизни.
Джаныуар – адамны ичинде тюл,
Джаныуарны ичинде боллукъду адам.

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Андан бери ненча тюрленди дуния,
Арадан кетди ненча ёмюр, ненча джыл.
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа
Не къыйын эди, узакъ эди джол.

КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Аллахдан башха тейри джокъду дей,
Кёкге къараб, къууаннган, улугъан да этдим.

Берилген джуртдан чыкъмай тышына,
Буюрулгъан ашны ашаргъа кюрешдим.
Эркинликден башха джукъ излемей башыма,
Бёрю джорукъ бла джашаргъа кюрешдим.

Тюзлерими кючлегенле итле,
Энди тауларыма да джутланалла-чабалла.
Сарыкъулакъ иелеринден кёл табыб,
Тауларымда джюрюрге, юрюрге да базалла.

Джюрюген, юрген бла къалмай,
Сыйырыргъа кюрешелле джуртуму менден.
Джуртума ие болургъа кюрешелле,
Бошаргъа кюрешеле бютеу бёрюледен.

Алай а болмаз – таулу таусуз къалмаз,
Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм.
Тюзлюкню, Эркинликни къаласыды Кавказ,
Душманны кесине, итине да – ёлюм.   

Тейриге табыннган, Сёзюне табылгъан тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Бюгюн да – къауумум, джыйыным, джуртум ючюн –
Къан-джан аямай кюреширге сёз бердим, ант этдим.
Душманла бла, итле бла, амантишле бла –
Халкъыма, Джуртума чабхан къара кючле бла –
Ёлгюнчю сермеширге ант этдим.

Улууумдан къарангы кёкде джулдузла джандыла,
Улудула, сагъайыб, джер джюзюнде бёрюле да.
Тейрибиз ючюн,
Эркинлигибиз, бёрюлюгюбюз, джуртубуз ючюн,
Хазыр болайыкъ джашаргъа, сермеширге, ёлюрге да.
Таукел болайыкъ, таукел барайыкъ урушха, ёлюмге да.

Улууумдан Кёкде джулдузла джандыла.
Улууума –
джыйын джанлыла, къазакъ бёрюле да къошулдула, къууандыла.
Терк огъуна урушха, къазауатха къуралдыла...

Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм:
Душманны кесине, итлерине да – ёлюм.
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР

1. БИРИНЧИ ШАЙЫР
 
Кёзю, сёзю, ауазы да – дуниягъа сейирсиниуден толуб;
Кеси да къууана, адамланы да къууандыра,
Аякъланыб, тиллениб башлагъан сабий,
Джангы джюрюб, сёлешиб башлагъан сабий –
Олду дунияда эм биринчи, эм керти, эм таза, эм тюз шайыр.

Къарайды – джангы сёзле да къурайды:
Джашау, дуния, табигъат,
Алада болгъан бары – джангы.
Сейирсиниуюне, къууанчына чек джокъду аны.
Сабий – биринчи шайыр.

2. ШИЙИР

Джангы туугъанны къычырыгъы,
Ёле тургъанны да аманаты, осуяты –
Назмуда.

Гяхиникни джашил умуту да,
Биченликни кесилген буту да
Къычыралла назмудан.

Чыммакъ акъ чакъгъан терек да,
Къара кёсеу болгъан джюрек да –
Шийирде.

Къанатлары джашау бла ёлюм болгъан
Аллай къанатлыды шийир.

3. ШАЙЫР ЭМДА ШИЙИР

Гюллени биринден бирине учуб,
Бал чибин джыяды бал.
Шайырлада да алайды хал.

Тин-рух-джан балды назму,
Кёлню-джюрекни балыды назму.

Эм ариу сезимледен, сёзледен
Джыйылады ол.
Ариу-таза-халал джюреклеге,
Ариулукъну-тазалыкъны-халаллыкъны сюйгенлеге,
Джашаудан, сюймекликден кюйгенлеге да
Ашды, дарманды ол.

Бал чибин джыяды бал,
Кесине тюл, башхалагъа.
Шайыр эсенг, сен да алай бол.
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр бол –
Къоркъуулу ишди бал джыйгъан.

Шайыр болур ючюн, бал джыяр ючюн –
Болургъа керекле къанатларынг,
Бал гюллеге джыйынг болургъа керекди,
Фахмунг, усталыгъынг, ётюнг да болургъа керекди.

Бал чибиннге ушайды шайыр. Аны сёзю –
Табигъатха, адамгъа да хайыр.
Ол кюрешеди ариулукъну табаргъа, кёргюзтюрге,
Адам джюрегин ариулукъ бла тазаларгъа.

Кёкледе, джерде болгъан хар не тюрлю ариулукъдан
Джыйылгъан балды шийир.
Ол балдан татмагъан, ашамагъан –
Толу адам болаллыкъ тюлдю,
Толу адамгъа саналлыкъ тюлдю.

4. ШАЙЫРНЫ ЁЛЧЕСИ

Шайырны бютеу ёмюрю-джашауу-джазгъаны да –
Къысха, узун болса да, тюрлю-тюрлю болса да – бир назмуду.
Бир назмуду шайырны джазгъаны.
Бир назмуду шайырны ёмюрю.

Джылла бла, санла бла, дуния мал бла тюл –
Назмула бла тергеледи
Аны ёмюрю, джашауу, байлыгъы да.

Шайырны ёлчеси назмуду.
Назму бла ёлчеленеди шайыр.
ТЫШ КЪРАЛДА

1

Кёз байланыргъа мен ёлеме,
Танг атаргъа тирилеме –
Джашайма алай.

Джюрекде – джулдуз бла Ай.
Кёкде – джулдуз бла Ай.
Ташда да – джулдуз бла Ай.

Билмейме, неди мени ёлтюрген,
Билмейме, неди мени тирилтген.
Билгеним: сакълайла мени
Кёкде, кёлде, ташда да – джулдузум, Айым
Эмда Халкъым-Джуртум – Къарачайым.

2

Узакъда джууукъла артыкъ да татлы.
Кёл да, кёз да, сёз да – къанатлы,
Учалла ары – туугъан джериме,
Узакъ, джууукъ да эшителле турна джырымы,
Аллах, адам да эшителле аны,
Кёк, Джер да тынгылайла анга.

Кёкде джулдузлагъа, джерде чыракълагъа
Джанымы бере, ёлеме кече.
Танг джарыб, джулдузла, чыракъла да джукълансала,
Джаным ызына тебрейди кёче.

Хоу, джулдузлагъа, чыракълагъа джаным – тамызыкъ:
Джана, джандырама аланы,
Алай а, кесим болама джазыкъ –
Тёнгегим джансыз къалады кече сайын.

Айырыла башласам джанымдан,
Эски сёз эсге келеди джангыдан:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.

Алай а, ала болур ючюн акъ,
Джан – болургъа керекди – чыракъ.
Джанаргъа керекди джан –
Джарыр ючюн танг,
Атар ючюн танг.

АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ++++++++++++

1
Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Анга къыйналгъан, ачыгъан, кюйген – гюнахды.
Хар кимге да, хар неге да оноу этген – Аллахды,
Эм къыйын кюнюбюзде Олду таянчакъ.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Джюрекден ийман кетмесин ансы,
Ангы-эс, сый-намыс кетмесин ансы,
Къалгъан затны табарыкъбыз джангыдан.

Джангыз, Джаратхан Аллахны кёлю чыкъмасын бизден,
Джангыз, кёлюбюз чыкъмасын кеси кесибизден.
Джангыз, Уллу Аллах болсун биргебизге,
Нени тас этсек да, тас этмейик иманны.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Имансыз, Китабсыз къалмайыкъ ансы,
Ахратсыз къалмайыкъ ансы,
Дуния мал да, дуния да къаллыкъла бизден.

Неди дуния мал, дуния кеси да?-
Эртде-кеч болса да тас этерикбиз аланы,
Джангыз, адамлыгъыбызны тас этмейик ансы,
Къалгъаннга – бир мадар болур.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Сау-эсен болсакъ, Аллах деген болсакъ –
Тюзде къалгъан малыбыз да табылыр,
Халал рысхыгъа да батарбыз джангыдан.

Келе-кете тургъан тюлдю джашаугъа тамал.
Ёмюрлюкге-ёлюмсюзлюкге барды джангыз бир джол, амал:
Ол да – джашау, буюргъанча Аллах.
2
Келе-кете тургъан затды дуния мал.

Адамла, халкъла
Ёмюрле узагъына джыйгъан рысхыларын, мюлклерин тас этиб,
Узакъларын, джууукъларын да тас этиб,
Ана тиллерин, Ата джуртларын да тас этиб,
Эркинликлерин, бютеу хакъларын да тас этиб,
Къазауатны, сюргюнню, джесирликни, тутмакъны да сынаб,
Минг тюрлю азабны, палахны, ёлюмню да сынаб,
Ол чексиз ачы сынауланы барындан ётюб,

Дагъыда джыйылалгъанла бир джерге,
Дагъыда къайыталгъанла джуртларына.
Джангыдан тирилтгенле тиллерин,
Джангыдан сюегенле юйлерин,
Джангыдан къурагъанла-къургъанла Эллерин.
 
Ала дуния малны неден да баш кёргенлери ючюн,
Дуния малны кеслерине бий, Тейри этгенлери ючюн,
Анга къул-къарауаш болгъанлары ючюн,
Дуния мал ючюн бир-бирин тонагъанлары, ёлтюргенлери ючюн,
Адамлыкъ шартларын – бетлерин, намысларын теблегенлери ючюн,
Хакъ кертиден, динден, имандан чыкъгъанлары ючюн,
Аланы – ол ассы болгъанланы –
Тюшюндюрюр ючюн, Хакъ кертиге къайтарыр ючюн,
Аллай сынаула бергенди Аллаху тагъала.

Тюшюнмей, керти диннге къайытыргъа унамай,
Къаллай бир адам, халкъ да тюб болгъанла дуниядан.

3
Къоркъама, халкъым, мен да сеннге:
Таркъайгъаннга ушайды уммет-миллет сезиминг,
Тарих эсинг да ушайды кетгеннге.
 
Сен эки кере сюрюлгенсе джуртунгдан:
Кесин муслиманнга санагъан Темир, сюргенди биринчи кере,
Гяуур Сталин сюргенди экинчи кере.

Бурху къраллыгъынгы, миллет хакъларынгы къайтарталмай ызына,
Гяуур тюбюнде тураса, инджиле, бюгюн да.
Ол къыйынлыкъла, сюргюнле сеннге нек джетгенин,
Сен энтда унамайса ангыларгъа.
Дуниялыкъгъа, дуния малгъа джутланыб,
Харамгъа, гюнахха батыб излейсе джашаргъа.

Дуния мал ючюн,
Бир-бирин тонагъан, ёлтюрген да – кёбден-кёб...
Тёзюб турурму чамланмайын бизге Кёк?

Окъумайбыз Китаб, тынгламайбыз Сёзге –
Джангы сынаула, джылаула керекмилле бизге?

ИЧГИ ДЖАУ

Ичги джаудан осал не болур,
Артха турмагъан бир джукъдан?!
Аллах, сен сакъла мени
Иннети аман джууукъдан.

КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ++++++++++++

1
Кёк тенгизде джюзюб баргъан акъ кеме,
Кёлде джюзген дууадакъгъа ушайды.
Мен билмейме, къайры бара болур ол?
Ташайгъынчы аны ызындан къарайма

2
Къычырыгъын кесине нёгер этиб,
Башым бла учуб ётдю къанатлы.
Кимни сюред, кимден къачад, огъесе,
Ол джанмыды айырылгъан тёнгекден?

3
Бёрю улуу Джер бла Кёкню байлайды,
Айгъа чыгъаргъа боллукъду аны бла, джау джибгеча, ёрлеб.
Алай а, бюгече мени кёлюм джарыкъды, джашнайды –
Учаргъа излейди, джулдуз джарыгъын джерлеб.

4
Тал терекни кёлеккеси бла кёлде
Ары-бери чынгаб ойнайды алтын чабакъ.
Тал терекге уа болмай андан асыу,
Мыдах къарайды суугъа, чабакъгъа, кёлеккесине да.

Мени кесими тюл, назмуларымы сюйген
Бир ариу къыз тюшеди эсиме.

Ол тал терекге ушайма мен,
Аны кёлеккесине ушайла назмуларым,
Ол ариу къыз да алтын чабакъгъа ушайды.

ДЖЮРЕК бла КЪАЙГЪЫ++++++++++

1
Сакъланыр ючюн адам бетим, миллет бетим,
Халкъымы, кесими да сукъмаз ючюн отха,
Аллах ючюн мен иннет этиб,
Дунияны атама артха.

Аллах деген Сёз эмда Аллахны Сёзю
Джанымы джангырталла мени.
Алай а, бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла
Намазлыкъда да джангылталла мени.

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла,
Кюн аманны къаргъаларыча,
Тынгы-тынчлыкъ бермейле джюрекге,
Къоймайла учаргъа Кёкге.

Къалай къутулургъа билмей аладан,
Айырылдым джуртумдан, къралдан.
Мадар излей джюрекге, башыма,
Кетдим тышына.

Алай а джокъду бир джерде да тынчлыкъ.
Джокъду, джокъду дунияда тынчлыкъ.
Къайгъы ичибиздеди, джюрегибиздеди –
Къайры барсакъ да биргебизгеди.

Джурт ауушдуруб, къачыб, бугъунуб –
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къайгъыны табыб тамырын-чурумун,
Аны бла кюреширге буюрады къадар:
Аны къайдан, къалай, не ючюн келгенин, англаб,
Сора – тюбю бла, тамыры бла къурутургъа.
Къайгъыдан артылыргъа, къутулургъа
Анда башха джокъду джол, амал.

Алай болмаса, эмегенни
Кесилген башыны орнуна эки баш чыгъыб келгенча,
Къайгъы юйреб, кёбюб, джайылыб,
Аман хансны тамырыча джайылыб,
Бошарыкъды джюрекден, бизден.

Файгъамбарны таууна чыкъгъанымда,
Мийикден дуниягъа, кесиме да къарагъанымда,
Быллай сагъышла келдиле башыма.

2
Мени къайгъымы сёлейтген юч зат барды:
Намаз, назму эмда суу.

Намазлыкъгъа, шийирге эмда тенгизге, къобаннга кирсем,
Рахатланады, тазаланады, къууанады кёлюм.

АХЫРЗАМАНЛА

1. СУУ АХЫРЗАМАН

Тюрленнгенди хауа,
Джангур да башлагъанды джауа.
Басыннгандан кёрюнмейди джукъ.
Кёк чартлагъан, джашнагъан да джууукъ.

Ургъан (ураган) джел къуугъун этиб ётдю.
Ызы бла суу ахырзаман джетди.
Кёкдеги къуюлду джерге,
Джердеги кёлтюрюлдю ёрге.

Ёзен ичи тенгиз болду, терк болду,
Таудан къарагъан да къоркъарча бир болду.
Болгъанны басды суу, алды суу,
Джангыз, тауда дорбуннга къысылгъан къалды сау.


Унух файгъамбарны кемеси керек эди дей,
Таудагъыла бир-бирин джокълайдыла, хей!
Джети кюнден тохтаб джангур, аязыды кюн.
Тинтелле: ёлгенди, тас болгъанды, сау къалгъанды ким?
Бу къыйынлыкъны берди бизге – ким?

Таулада эрийдиле къарла,
Суудан къарыладыла тарла.
Суу тюбюнде къалгъандыла тюзле,
Таулагъа дери кёлтюрюлгенле тенгизле.

Къаллай бир керекди заман
Алгъынча болур ючюн джашау, адам?
Джашау этген къыйын болса да бютюн,
Дорбунладан чыгъа тебреди тютюн.

2. БУЗ АХЫРЗАМАН

Минг-минг джыл кетди арадан.
Джашау тюзелди. Ёзге джангыдан
Къыйынлыкъ келди. Къышхы болду туруму хауаны.
Буз ахырзаман кючледи дунияны.

Джер бузлады, бузладыла суула.
Агъардыла тенгизле, тюзле, таула.
Алай а джашау къалмады юзюлюб.
Ёлген ёлдю, сау къалгъан кюрешиб,
Къар-буз дунияда джашаргъа юренди.
Бираздан хауа да тюрленди,
Джылыу айланды, джер кёгерди – келди джаз, джай.
Алгъынча кёрюндюле Кюн, джулдузла, Ай.

3. ОТ АХЫРЗАМАН

Дагъыда бир ахырзаман келди дуниягъа –
От ахырзаман. Ол тюшдю Кёкден, ол чыкъды джерден.
Ёртен тюшдю Джерге. Джер ушады Кюннге.
Арадан кетдиле джылла, ёмюрле.
Суууду джер.
Джангыдан башланды джашау.
От ахырзамандан да адам къалды сау.

4. АДАМ АХЫРЗАМАН
 
Болгъан ахырзаманла тюшюндюрмей,   
Табигъат къыйынлыкъла азлыкъ этгенча,
Адамла къыралла бир-бирин.

Чыгъаралла бютеу дуниягъа ёлюр от,
Ёлюр уу, джукъгъан ауруу,
Уруш сауут, бютеу дунияны къурутурукъ сауут...

Кеси кесин къурутуб кюрешсе да,
Адам ахырзамандан да сау къаллыкъды адам

5. АХЫР АХЫРЗАМАН

Адам улуну тюшюндюрюр ючюн,
Келгендиле гитче ахырзаманла.
Алай а, адам кёргюзтгенди
Тюшюнмезлигин, тюрленмезлигин.

Аны ючюн келликди Уллу Ахырзаман –
Ахыр ахырзаман – Керти Ахырзаман.

Аны келлиги хакъды.
Ол айтылады Китаблада.
Андан къутуллукъ джокъду.
Бу дунияны ахыры болукъду ол.

САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ?

Таш да ууалады, темир да ашалады,
Дунияда хар не да – алай.
От да джукъланады, джел да шаушалады,
Ёмюрлюк тюлдюле не Кюн, не Джер, не Ай.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда,
Дунияны кесине да келликди ёлюм.
Алай а адам ёлюрге излемейд –
«Ол дуния бард» деб, чапырады кёлюн.

Бир керти Тюзлюк, Эркинлик болмай,
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк зат болмай,
Бир ийнаныр, таяныр зат болмай,
Кёлюн-джюрегин бир басар зат болмай,
Къалай джашасын дунияда адам?
Къалай джашасын ёллюгюн билген?

Хакъ кёлю бла ийнанннган насыблыды:
Къууанчда, бушууда да таяна Аллахха,
Аллах буюргъанча джашайды, ёледи,
Джандетле ачыкъдыла анга.

Ийнанмагъан да кесича насыблыды:
Башхагъа тийирмей хатасын,
Джашаудан зауукъланыргъа кюреше эсе –
Хайда зауукълансын, джашасын.

Ийнаныргъа, къалыргъа да билмей,
Чайкъалыб тургъанды къыйынлы.
Ол Аллахха, адамгъа да дау салыргъа ёчдю,
Джашаргъа, ёлюрге да къоркъады насыбсыз.

Ийнаннган, ийнанмагъан, чайкъалгъан да –
Кеслерине, башхагъа да салмай дау, болмай джау,
Бир-бирине болуша джашаргъа кюреше эселе,
Джашауну, адамны сакъларгъа кюреше эселе,
Адам болургъа кюреше эселе –
Сора, ахырзаман келмезге да болур.

Алай болса да, джашау, ёлюм да – хакъ:
Джокъду ёлмезлик не адам, не халкъ.
Ёзге кёлню джапсаргъан да – кёб:
Джулдузладан толуду Кёк,
Умутдан толуду джюрек.

Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джана,
Бир дуния къурургъа башхасы къурала,
Къарангы кючлеб къоймай кёклени,
Джашау алай келеди ёмюрлени.

Кёлюмю басама. Алай а,
Биз билген дуния, джашау, адам улу джокъ боллукъ эсе,
Джолубуз тауусуллукъ эсе, бютеу къыйыныбыз тас боллукъ эсе,
Къыйналмай не этсин адам?
Ёзге, джашау джукъланмазгъа да болур. 
Адам ёлюмсюзлюкге джол табыб да къояр.
Сёзюбюз, ишибиз да болмазла зыраф.
Биз мадар этсек, къадар этер Аллах.

КЁРЮНЮР ЮЧЮН АЙ бла ДЖУЛДУЗ

Къара кючлелле бизге къара кийдирген.
Элибизге, джерибизге, джюрегибизге да кириб,
Къара иннетлерин джукъдурургъа, джаяргъа кюрешген,
Джаш тёлюбюзню бузаргъа, джояргъа кюрешген,
Минг-минг джылны ишлеген акъ къалабызны ояргъа кюрешген,
Халкъны-Джуртну тышындан, ичинден да къурутургъа кюрешген,
Бизни динсиз, тинсиз, тилсиз, джуртсуз, тарихсиз да къояргъа кюрешген, 
Бизни дуниясыз, ахратсыз да къояргъа кюрешген -
Бизни Аллахсыз къояргъа кюрешген
Аллай кючлелле ала.

Ичлеринде шыбылалары кёрюне да джашына,
Басыныб келген къара булутлагъа къарайма.
Сууну, джерни, кёкню да титирете ургъан
Къаты джелге, къыяма джелге, къара джелге, къайгъы джелге къарайма.

Къара джел келтирген къара булутланы
Чачаллыкъ – акъ джелди джангыз.
Чачаргъа керекди къара булутланы,
Кёрюнюр ючюн Ай бла джулдуз.

Къара джел келтиреди къара къайгъыны,
Акъ умутланы келтиреди акъ джел.
Кёкде, Джерде, джюрекде да сермешелле акъ бла къара,
Къара кюн да тууады акъ къанатлы халкъ джыр.

Алай джаратылгъанла нарт, алан джырла,
«Ачемез», «Татаркъан», «Хасаука» джырла да туугъанла алай.
...Зулму-зорлукъ-сюргюн джыллада
Тутулгъан эди Кюн, тутулгъан эди Ай.

Алай а, алай –
Кёкню, кёлню не бек басса да булут –
Сакълагъанла бизни, къутхаргъанла бизни
Иман, Сабырлыкъ эмда Умут.
Иман, сабырлыкъ эмда умут 
Китабдан, файгъамбардан, ата-бабадан бизге да кёчдю.
Нартла сынаб айтханла: «Эл ашагъан эмегенден
Эл Тёреси, эл Тейриси – кючлю».

Ма аны ючюн бизни бюгалмагъанды,
Кесине къул эталмагъанды зулму, палах.
Файгъамбар: «зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме»,- дегенди,
«Мадар этсенг, Къадар этерме» дегенди Аллах.

Къара кючлеге, къара къайгъылагъа буруу –
Акъ иннетди, акъ сёздю, акъ ишди джангыз.
Чачаргъа керекди къара булутланы
Кёрюнюр ючюн Ай бла джулдуз.
 
ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ

1
Сау тангнга чыкъгъан суу талны къууанчыды
Кёкледен эннген  Къобан сууну тауушу.

2
Ауазына тынгыласам Къобанны
Аятларын кёреме Къуранны.

3
Тауу, сууу, агъачы болмагъан дуния бар эсе –
Нечик насыбсызды ол.

4
Тау, суу, чегет – джашау да, ариулукъ да, байлыкъ да.
Кёкде, Джерде да аладан сейирлик не болур?

ЭЛЛИ

Кюзгюден меннге къарайды бир джаш –
Сакъалы – акъ, башы – къаббаш,
Джюреги уа – джаш;
Кёзю да джана, сёзю да – джангы:
Эллиде джангырады Эл да.
Эллиде джангырады Эр да.

Къуранны кёб кере чыгъыб,
Дагъыда джангыдан окъуб башлагъанча,
Магъанасын ангылай башлагъанча,
Джангыдан башлайма Джашауну.
Кюрешни да:
Эллиде джангырады Эл да.
Эллиде джангырады Эр да.

СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР

Заманында тюшюрмей къагъытха,
Бир сёзню, бир тизгинни тас этдим.
Малын тас этген
Аллай бир къыйнала болмаз.

Джюрекден, Кёкден келген тизгин эди ол.
Сансыз этдим да ансыз къалдым.
Къыйналдым:
Андан башланныгъед назму,
Огъесе, бир джангы дуния, джашауму башланныгъед андан?

Сёзюн тас этген шайыр,
Чапракъсыз къалгъан терекге тюл,
Терексиз къалгъан чапракъгъа ушайды.

АКЪ ДЖУРТНУ АКЪ КЪЫЗЛАРЫНА АКЪ НАЗМУ

Шимал тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
Буз, къар болуб джауады джерге.

Бу Эл, бу джурт – джер этегиди, къыйырды.
Былайы – джашауу, адети, тили да –
Меннге бютюн зорду, къыйынды.

Алай а,
Бу тенгиз къушла да, викинг къызла да
Кёзюме кёрюнелле ариу;
Сёзюме да берелле къарыу.

Маяковский тюшеди эсиме:
«Къара терили бир къарт болсам да мен, –
Дагъыда, къаджыкъмай, талмай, –
Орус тилге юренир эдим мен,
Ол тилде сёлешгени ючюн Ленин».

Огъай, Маяковский джолдаш, огъай.
Мен бир тышкъраллы тилге юренник болсам,
Ол тилде джюуюлдеген ариу къызла бла
Сёлешир ючюн, юренникме джангыз.

Акъ джуртну акъ шинли къызлары,
Чам этсем да, къонакъгъа чакъырсам да, кюрешмейле къызарыб.
Чалдырыб сёлешгениме тынгылайла ышарыб.
Хахай этгенле тенгиз къушлалла къуру.

«Тау къушну халисин билебиз биз.
Сакъ болугъуз, алдатырсыз кесигизни,
Назмуларына да бёлмегиз эсигизни –
Сакъланыгъыз аны аууна тюшгенден...».

«Садакъачыла, шантажыгъызны къоюгъуз.
Ауузугъузну таш бла, аш бла да джабарым келмейди.
Этмегиз да быллай бир къалабалыкъ,
Тенгизге барыгъыз: андады сизни ашыгъыз – чабакъ-балыкъ».

Викинг къызларын алыб баргъан тау къушха,
Тенгиз къушла зарланалла, чамланалла,
Джулуу алгъанлай а – шох болалла, рахатланалла:
Тёгерек – шош, джол да ачыкъ болады.

Тилине, джоругъуна, адетине юренеме
Бу халкъны кёлюн-джюрегин ангылар ючюн,
Сюймеклигими, разылыгъымы да айтыр ючюн.

Тенгиз толкъунла шын-шын туруб келелле –
Сезимлериме, сёзлериме да ушайла ала.
Узакъда таула да агъарыб сюелелле –
Джуртха къайытырымы сакълайла ала.

Мен а – сюймеклик эсими алыб,
Викинг джуртха ургъанма къазыкъ,
Викинг къызны къачыргъанма базыб.
«Акъыллыдан тели зауукъ» деб,
Джангыдан башлагъанма джашаб.
Бир да ажымсыз, джазыуум сюрюб,
Джангы дуниягъа терезе, эшик ачар ючюн,
Нарт джюрегими да викинг къызгъа ачар ючюн,
Келген болурем, эшда, мен бери.

АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА

«Нени юсюнден кёб сагъыш эте эсенг,
Нени юсюнден кёб сёлеше эсенг,
Неге кёб тынгылай эсенг,
Неге кёб къарай эсенг –
Аллай бир джууукълашаса анга»,-
Деученелле элде къартла.

«Темир созулгъан этеди»,
«Кёз урлагъан этеди»,
Деученелле элде къартла.

Ол сёзлени кертиликлерине
Джашау кёб кере тюшюндюрдю мени.

Джыджымны узунун, сёзню къысхасын сюйген
Ол къартладан, ол нартладан
Энди сау къалмагъанды элде киши.
Джангыз нарт сёзлери сауду аланы.

Нарт джигитледен, акъылманладан къалгъан
Нарт сёзле, джырла, таурухла, хапарла, айтыула –
Джюрекни джаш этген, миллетни баш этген,
Джети кере сыналыб айтылгъан фикирле, оюмла,
Халкъ джырла, ийнарла, кюуле, таурухла бла бирге
Бизни, сейирсиндире, тарта, чыгъара ёрге,
Дунияны эм онглу халкъларына этелле тенг.

Алагъа къошар-къоратыр зат джокъду –
Ёмюрлеге айтылгъан кертилелле ала.
Тюзлюкге, Эркинликге, Сабырлыкъгъа, Джигитликге,
Игиликге, Халаллыкъгъа, – айтыргъа, – Адамлыкъгъа
Чакъыралла бизни ала,
Адам болургъа юретелле бизни ала.


ДЖАША. КЮРЕШ.

– Толусу бла Хакъ бла болургъа
ол дунияда тюшерикди адамгъа...

– Мен бу дунияны адамы тюлме, билеме.
Алай а, бу дунияда огъуна
Хакъ бла болургъа излейме.
Дуниялыкъны иймей арагъа,
Дуния малгъа терилмей, алданмай,
Джангыз Хакъ бла болургъа излейме.

– Сора сен ёлюрге излейсе,-
Къайдан эсе да келди ауаз.

– Огъай, мен джашаргъа излейме,
Тюрленирге, тирилирге, Адам болургъа излейме,
Аллах бла болургъа излейме,
Халкъны да Хакъ джолгъа салыргъа излейме.
 
– Джаша. Кюреш.

Кёкден ауазны эмда къанат тауушну эшитдим,
Къарадым – джукъ а кёрмедим.

Бу тюшмеди, тюнмеди?
Къачан кёрюннген эди кеси да –
Эсден кетгенди. Ол ауаз бла къанат таууш а
Къулагъыма келгенлей туралла,
Мени кёллендиргенлей, таукеллендиргенлей туралла.

БУ ДУНИЯДА БОРЧУ АДАМНЫ

Сен кърал тилни билирге излейсе,
Мен – Къуран тилни.
Сен дуния тиллени билирге излейсе,
Мен – Къуран тилни.

Кърал тил, дуния тил –
Ала тёнгекге.
Къуран а – Аллахны Сёзю –
Джаннга-джюрекге.
Изледим
Аллахны Сёзюн билирге, ангыларгъа,
Юйде, тышында да Анга кёре джашаргъа:
Ол буюргъанча тутаргъа тёнгекни, джюрекни да.

Кюрешдим
Алай джашаргъа чакъырыргъа
Узакъны, джууукъну, ахлуну, миллетни да,
Хар бир адамны, бютеу адам улуну да.

Узакъла къой, джууукъла да
Излемелле меннге тынгыларгъа.
Аны да боллукъду ангыларгъа:
Халкъ бла Хакъны арасында болургъа,
Файгъамбар-келечи тюлме мен.

Алай а,
Кесин да, халкъны да Хакъгъа джууукълашдырыу –
Ол тюлмюдю бу дунияда борчу Адамны?!

КЪУУГЪУН НАЗМУ

Акъ къаргъа къара къаргъа джарашмайды.
Ата джуртума сарыкъулакъла, къарадурала да келишмейле.
Хар ким кеси джеринде юй болсун, кюн болсун.
Келсе – къонакъ болсун, барсакъ – къонакъбай болсун.
Алай болсун.

Ансы,
Къайда гыбышы, калак да келиб бизде тукъум болуб, юй болуб,
Аны бла тохтамай,
Халкъыбызгъа-джуртубузгъа ие болуб, бий болуб...
Не къыйынлыкъды бу?

Бу барыудан барсакъ –
Джыйымдыкъдан джыйымдыкъ, сюрюуден сюрюу бола,
Халкъдан-джуртдан не къалыр тамбла?

Халкъ хакъсыз къалыб,
Джуртунда да джуртсуз къалыб,
Мылхыр-сылхыр болмазмы,
Башхалагъа къул болмазмы?
Джюзле бла, мингле бла джылланы
Юч къуугъун къурукъну башында джанады от.
Талагъы туруб джыгъылгъанды къуугъуннга чабхан ненча ат?

Бюгюннгю сёзюм да (сюйюмчю сёз болургъа излегенликге)
Къуугъун сёздю.
Эшитемисе, тынгылаймыса, ангылаймыса халкъым?!    

АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ

Бир ёгюзню бойну бла
Минг ёгюз ичеди суу.
Бир адамны кючю бла
Бир Эл да джашау этеди.

Кийикле да, джаныуарла да
Кюрешедиле джашаргъа.
Къауумларын, джуртларын да
Къорууларгъа, сакъларгъа.

Гуждар да киийк сюрюуюн
Сакълаб джюрюйдю алай.
Халкъын-джуртун сакълагъаннга
Айтабыз биз да «Башчы» деб.

Алай а, бютеу дунияны,
Бютеу адам улуну
Къутхарыб кюрешгеннге
Айтадыла «Файгъамбар» деб.

АХЫРЗАМАННЫ ДЖУУУКЪЛАШДЫРГЪАН КИМДИ?

- Адамны къууандырыр хапар келмейди:
Къайгъы-зулму-терслик ары бир ёлмейди.

- Ол къалай ёлюр, ёлтюрмесек аны:
Кючлеб барады, аман хансча, дунияны.

- Мен ёллюк тюлме тюзелмейин адам.
Билмеймисиз къайгъы чыкъгъанын къайдан?
Тобагъа къайытмайды, тюшюнмейди адам.
Аны ючюн джууукълаша келеди ахырзаман.
«Къайгъы, палах, терслик, зорлукъ, зарлыкъ, ётюрюк...» деб,
Тизмегиз, терслемегиз бизни.
Сиздебиз биз, сизденбиз биз, сизникибиз биз –
Адамла, терслегиз кесигизни.

Сиз Аллах айтханча джашаб тебрегенлей,
Биз илгиздик боллукъбуз, думп боллукъбуз джюрекден, джерден.
Алай а, сиз алай джашаргъа излемейсиз –
Чексиз къарайды чамланыб Кёкден.

Умут юзюб адамны тюрлениринден, нюрлениринден,
Минг-минг джыллыкъ тёзюмю тауусулуб,
Джаратхан адамын къурутурукъду Аллах.
 
Адамла, «ол таурухду» деб,
Анга да ийнанмай джашайла.
Бир-бирин, табигъатны да къуруталла, ашайла,
Гюнахны уа кюрейле башхалагъа –
Аллахха, шайтаннга, табигъатха.

Сора, къалай къалыр келмей ахырзаман –
Аны келтирир джанындан кюрешеди адам.

КИМ ДЖАРАТХАН БОЛУР АЛАНЫ?

Тынгылаб къара кючлеге – джиннге, шайтаннга,
Булгъанады кирге-гюнахха-харамгъа.
Кесине, башхагъа да чыгъарады палах...

Адамны джаратхан эсе Аллах,
Хайуан, джаныуар болургъа нек излеб турады ол?
Учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа-балчыкъгъа нек тартады ол?

Бардыла халкъны ичинде
Аллах джаратханды дерча инсанла да.
Алай а , кёбюсю...
Ким джаратхан болур аланы?!

БИЛЕДИ ОЛ

Таша, туру табигъатны да ангыларча тилин,
Аны да билдирирча халкъгъа,
Аллах бергенди аллай фахму, билим.
Кимгеми? –  керти Алимге, Шайыргъа эмда Шыйыхха.
Кераматы болгъаннга берилгенди аллай насыб.
Кераматны берген а кимди? – Аллах.
Кимге не берлигин биледи Ол.

ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ+++++++++++++

1
Кюндюз.
Макъачыкъ къур-къур эте,
Кишиучюк хур-хур эте,
Кёгюрчюн мур-мур эте,
Джюджекчик джюу-джюу эте,
Къаргъачыкъ къар-къур эте,
Кючюк да хап-хуп эте,
Суу ичсе – чап-чуп эте,
Къалай игиди элде.

2
Ингир.
Кырдыкдан тоюб малла,
Келедиле ёкюре.
Улакъчыкъла, къозула
Ёрге-ёрге секире.

Ийнек сауады къызчыкъ.
Къатына чёгюб кишдик,
Сют юлюшюн сакълайды.
Бир-бирде – тёгерекге,
Кёбюсюне – челекге
Джити-джити къарайды.

3
Кече.
Ёзен сууну джырлагъаны,
Гылын къушну къычыргъаны,
Джаз киштикни макъыргъаны
Бузмайдыла шошлукъну.

Кырдык тылпыу хауада.
Сютча уюбду кече.
Джокъду къайгъы таулада,
Ай да рахатды Кёкде.

Кёкде, Джерде, кёлде да –
Джандетдеча, Ай джарыкъ,
Сууну, Ташны, Терекни
Джарытхан джумшакъ джарыкъ,
Къайгъыладан джюрекни
Арытхан джумшакъ джарыкъ.

Бу тюшмюдю, тюнмюдю?
Алай кёрюнед кёзге –
Джандет этгенча юлюш
Ма бир кечесин бизге.

НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ БИЗГЕ СОРА?

Келген-кетген – юйюм болду къош.
Ууакъ къайгъыла бла заманымы ийдим бош.
«Кёб джат да, бек чаб» - чабама энди,
Кеси-кесиме дерт джетдиреме энди.

Къысхады Аллах берген ёмюрю адамны.
Ол аз болджалны да толу джашамай,
Кесибиз да къысхартабыз аны.

Арагъа, джюрекге къайгъыны иебиз.
Сора, аны ууундан джюрексине джашайбыз, ёлебиз –
Дуниядан кетебиз замансыз, болджалсыз.

Огъай, Аллах берген ёмюр тюлдю къысха.
Кесибизбиз этген аны къысха.
Къысхартыб Аллах берген болджалны,
Кесибизбиз чакъыргъан ёлюмню, аджалны.

Аллах аманат этген затлагъа болабыз хыянат:
Ичде, тышда да тюрленеди табигъат:
Къатышдырабыз игини-аманны, акъны-къараны,
Къатышдырабыз сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
Бир-бирибизге этебиз хыйлалыкъ, зарлыкъ, харамлыкъ,
Дагъыда къычырабыз «джокъ болду,-деб,- бет-намыс-адамлыкъ».
Дагъыда къычырабыз «къайдады,-деб,- муслиманлыкъ, акъылманлыкъ».
Кимни алдаргъа излейбиз –
Башхаланы, кесибизни, Аллахны?
Биз – эки бетли, эки аякълы хайуанла, джныуарла –
Чакъырабыз башыбызгъа палахны.

Не эталгъан аманлыгъыбызны этиб,
Башхалагъа кюрерге кюрешебиз аны да.
Башхаланы терслерге кюрешебиз дагъыда...
Къалай къалыр бизге джетмей къыйынлыкъ?

Игилик-аманлыкъ, тюзлюк-терслик не болгъаны – белгилиди;
Харам-халал, сууаб-гюнах не болгъаны – белгилиди;
Китаб, иман, дин, шериат не болгъаны – белгилиди;
Хакъ кертиси, къалай джашаргъа кереклиси – белгилиди.

Джашамай эсек а алай –
Тонгуз, ит болургъа тырмаша эсек,
Дуния мал ючюн талаша эсек,
Кесибизден, бир-бирибизден, халкъдан, джуртдан да бошай эсек –
Не дерге боллукъду бизге сора?
Керти атыбыз неди бизни сора?

ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Кюнбетни кёгергенин кёргенди кёзюм.
Гяхиник уруб тебрегенди джерге.
Санатлы, къанатлы, джанатлы да сёзюм
Кёлтюрюлгенди джашнай тургъан Кёкге.

Эслери кёкге кетиб, малла да
Эриниб узалалла биченнге.
Кийик заманларын эсге тюшюрюб тансыкълай, ала да
Базладан, арбазладан турадыла ёкюре.

Къышхы джукъусундан уяныб табигъат,
Силкинеди, тириледи.
Джаз келеди, Кёк, Джер да джашнай.
Ким биледи, ёлгенле да бир кюн алай,
Джан кириб, силкиниб турлукъ эселе да ёрге.

Мал ёкюрген, къой мангырагъан, ат кишнеген,
Ит чабхан, адам тауушла чыгъалла ёзенден.
Джазгъы хауады бу къалабалыкъны этген –
Джаз кючлюдю, къууатлыды, берекетлиди бизден.

Гяхиник уруб келген кюнбетге къараб,
Джашаугъа къайытдым. Унутдум ахратны.
Алай а бу кёзюуню тургъанча мараб,
Кёрдюм кюнбетге чыгъыб баргъан джамагъатны.

Ёлюкню кёлтюрюб, джазны ичи бла,
Джан кирген джерни, гяхиникни юсю бла
Къабырла таба бараелле адамла,
Бу джазгъы кюннге келишмейелле ала.

Не этейик – аякълашыб туралла къууанч бла бушуу.
Не этейик, джашау, ёлюм да – хакъ.
Гяхиникни юсю бла, джазны ичи бла
Джаназыгъа ашыгъады халкъ.

Къадаргъа ассы болмай, кёлюмю басама:
Джанны берген, алгъан да – Аллахды.

Бу адам элинде, джуртунда ёлдю,
Бютеу эл барады ашыра аны. Ол а – насыб.
Къара кюнню акълыгъыды ол.

Кёзюме кёрюнелле сюргюнде, тутмакъда, тузакъда
Ахлуларындан, джуртларындан да узакъда
Джаназысыз, кебинсиз къалгъан ёлюкле.
Бюгюн да къайдагъылары белгисиз ёлюкле.

Бюгюн халкъы кёлтюрюб баргъан
Гюнахы къурурукъгъа сукъланнган да этдим:
Ким биледи джазыу къайры атар мени –
Къайда, къалай тюберме ахырыма?

Къадардан тилейме:
Адам адамына, халкъына, джуртуна,
Тюзлюкге, эркинликге,
Джашаргъа не да ёлюрге
Термилирча берме къыйынлыкъ.


Къадардан тилейме:
Сау – ёлгеннге, ёлген – саугъа
Сукъланырча берме къыйынлыкъ.
Джашау, ёлюм да акъ
Кёрюнюрча бер насыб бизге.

Джазгъы кюн кёлюмю да джазды,
Бу назмуму да джазды.
Джангыз мен аны – сагъышымы дуниягъа, ахратха –
Тюшюрдюм къагъытха.

СЮЙМЕКЛИК КЁМЕУЮЛ

1

Тёгерек бура келиб,
Ичине, тереннге тартады бизни:
Шериат, уят да тыялмай,
Сюймеклик кёмеуюл джутады бизни.

Сюймеклик кёмеуюл джутса да бизни,
Къарагъаннга – небиз да ачыкъ:
Таша сезимле да болалла туру –
Сёзден, кёзден да къутулмазбыз къачыб.

Сюймеклик кёмеуюл – сейир кёмеуюл,
Кюн, нюр толкъунлу джарыкъды ол.
Саныбызны, джаныбызны да
Ёрге, мийикге чыгъарады ол.

Учундурады, учурады бизни,
Къанатсыз джанладан айырады.
Джерде тургъанлай Кёкдебиз биз –
Джууукълашабыз джулдузгъа, Айгъа да.

Сюймеклик кёмеуюл къуралады
Табигъатны эм ариу сезимлеринден.
Аны сёз бла айтхан, ангылатхан да къыйынды,
Музыка, сурат да кёлеккелерилле аны.

Кёк кёмеуюлде, сюймеклик кёмеуюлде
Джангыдан тууады дуниягъа адам.
Мен да сюймеклик кёмеуюлге кёмюле барама,
Чыгъаргъа, къутулургъа да излемей андан:
Дунияда Олду керти зат, къалгъан бары – джалгъан.

2
Сюймеклик кёмеуюлге тюшгенек бирге,
Учханек ёрге, чыкъгъанек тёрге.
Алай а мийиклик джарашмады сеннге,
Унутдунг – ким, не бергенин къанатланы бизге.

Сюймекликге уллу кёллю болдунг, ассы болдунг,
Аны ючюн Кёксюз, къанатсыз да къалдынг.
Тыялмадым сени –
Ибилисча, атылдынг, джыгъылдынг, тюшдюнг джерге.
Зардан, ачыудан къара кюйюб, къаргъыш айта, къарадынг ёрге...

Кёк кёмеуюлде джангыз кесим къалдым.
Сюймекликге тюз, керти болгъанлай къалдым.
Къанатсыз джанлагъа джазыкъсыныб къарадым,
Алагъа да къанат битер кюн келир деб, ийнандым.

Джюрек таза болса, сюймекликден толса,
Излеб турса учаргъа мадар,
Эртде-кеч болса да, анга
Къанатла береди къадар.

Алай а, къанатларына, учхан Кёгюне
Тыйыншлы болмай, тёнгересе андан,
Экинчи къанатла битмезле анга –
Ол, джер тырнай, кетер дуниядан.

3

Кёб кюрешдим къутхарыргъа сени:
Мен сени тартыб ёрге,
Сен а мени тартыб джерге –
Кёб заманны барды къазауат.

Сеннге къанат битеринден тюнгюлдюм.
Эки сайлау берилди меннге да:
Не – мийик кёкде джангыз кесим къалыргъа,
Не – къанатсыз болуб сеннге къошулургъа.
Джашауунда бир кере
Кимге да битеди къанат.
Алай а, кёбюбюз артда
Къанатсыз къалырча ишле этебиз.

Бек аз насыблы къалалады кёкде,
Мен да аладан болалыр эсем а...
Къанатсызлыкъны, къанатсызланы да сыйламай, сайламай,
Джангыз къала эсем да, къанатларым бла къалама.

Сеннге уа – Сюймекликге ассы болгъаннга,
Кёксюз, къанатсыз къалгъаннга,
Бу къанат тюгюмю иеме Кёкден.

Ол сюймеклигимден хапар айтыр сеннге,
Кёб затны да тюшюрюр эсинге,
Кёб затха да кёзюнгю ачар,
Кёкге къаратханлай турур сени.

Ким биледи, къачан болса да, Кёкде, Джерде болса да,
Къадар энтда тюбетир бизни.

ЭНЧИ ДЖАЗЫУУН АДАМ ДЖАЗАДЫ КЕСИ

«Учакъгъа миннгенме. Къатымда орун бошду –
Бир мёлек къыз хоншу болур деб, этеме умут.
Алайгъа уа келиб, бир гебен олтурады –
Тёгерегин малла ашагъан бир хойнух гебен.

Гырмыгы джокъ, чачы-башы тозураб,
Кетген ёмюрден къалгъан бир гебен.
Гебен десем да – барыб тохтагъан алмасты.
Кёзлерими къысама – халымы билдирмез ючюн.

Бир бёчке дух къуйгъан болур юсюне,
Солургъа хауа джокъду къатында.
Тиширыула бла мени насыбым тутмайд –
Джерде, кёкде да, тышында, юйде да»,-

Деб, хапар айта эди танышым.
Эслеб къарадым аны кесине, тиширыуларына да.
«Ушамагъан джукъмайды» деб,
Джашны джанына тийдим.
Алай а кертиге керти демей, не этгин?!

Гебенни заманында къоратмай, сыртда къоюб,
Маллагъа ашатхан эсек – кимдеди айыб?
Сен анга «гебен» дей, ол да сеннге «хамхот» дей,
Бир-биринги эркелете барасыз джашай.

«Ушамагъан джукъмайды». Бир-биригизге
Тыйыншлы болмасагъыз – тюбеген да этмезегиз.
Ким бла джашарын, къалай джашарын адам сайлайды кеси.
Энчи джазыуун адам джазады кеси –
Хайуан болмай, Адам эсе ол.

АНТ ЭТЕМЕ

Тюркле –
Дин-тин-тил къарнашларым мени,
Тюрк эл, тюрк дуния ватандашларым мени,
Тейриден Аллахха джол тутхан джолдашларым мени,
Эркин дуния таяныр тебмез къадау ташларым мени.

Биз
Къуран джорукълу Туран элни къурмасакъ,
Тюркбюз, муслиманбыз, Адамбыз деб турмасакъ,
Биригиб, бир-бирни къаты тутмасакъ,
Бурун кибик, Тейри адамлары болмасакъ,
Тюзлюк бизге, биз тюзлюкге таянмасакъ,
Ана бёрюню сютю бизге халал болурму?

Тюрк къралла, тюрк халкъла бирлешмей,
Бир иннетли болмай, бир тилде сёлешмей,
Тюрк кесин сакълаялмаз, джакълаялмаз,
Бюгюннгю дунияда алгъа атлаялмаз,
Баш болгъан къой, башхалагъа тенг болмаз.

Джангыз Терек бла, Къадау Таш бла этеме ант,
Ана бёрюню бизни айнытхан сютю бла этеме ант,
Бизни джаратхан Тейри бла этеме ант
Халкъым ючюн, Джуртум ючюн, Элим ючюн кюреширге,
Хакъ Керти ючюн, Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн сермеширге,
Ол иннет бла джашаргъа, ёлюрге эмда тирилирге.
ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Джашауну джауумуду, шохумуду ёлюм?
Джау, шох да тюлдюле ала.
Биргедиле, бир-бириндедиле, бирдиле ала.
Эки къанатымдыла мени ала.

Эки къанатым – джашау бла ёлюм.
Эки дуниягъа да джол ачхан алалла,
Джерге, Кёкге джууукълашдыргъан да алалла –
Экисинден къалмайды кёлюм.

Бир-бирде туру, бир-бирде таша,
Бир-бирде акъ, бир-бирде къара,
Ёрге да кёлтюрген, энгишге да тюшюрген
Къанатларымла джашау бла ёлюм.

Джашау – бир дуниягъа, ёлюм да – башха дуниягъа
Элтелле. Керти дуниягъа джол
Джашауну, ёлюмню юсю бла барады,
Тынч-къыйын болса да ол.

Кесине алырдан алгъа, Кёк
Джашау бла, ёлюм бла да сынайды бизни.
Алагъа тыйыншлы болалсакъ,
Ёмюрлюк-ёлюмсюзлюк сакълайды бизни.

ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз...

Адам джюрегине ушайды тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ анга да.
Табигъатны сюеме кемсиз –
Олду бизге ата, ана да.

Олду бизни джаратхан, айнытхан –
Джолубуз анданды, ангады.
Элге-джуртха адетди къайытхан –
Билелле аны джюрек да, ангы да.


Ёзге, джашауну сюеме кемсиз,
Тёнгекден айырылыу къыйынды джаннга да.
Чексиз къарангыда джанады джулдуз –
Кюйген, джаннган тынчмыды анга да?!

Алай а, кюйюб-джаныб, не бек къыйналса да,
Джукъланыргъа, къарангыгъа кёмюлюрге излемейди ол.
Къарангыдан, сууукъдан, ёлюмден кесин, дунияны да сакълай,
Тауусулгъунчу тохтаусуз джанарыкъды ол.

Адам джюрегине ушайла джулдуз бла тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ алагъа да.
Кюйсем, джансам да – не бек къыйналсам да,
Джерни, Кёкню, джашауну, табиъатны
Сюеме чексиз, сюеме кемсиз.

Кёз аллымда Кёк, Джер, джулдуз, тенгиз...
Къайгъыдан, палахдан толу эсе да, къоркъуулу эсе да,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Талагъы турлукъ къаратору эсе да,
Урады, шын турады, кишнейди, чабады джюрек:
Кесине тартады Джер, кесине тартады Кёк.

Джанады джулдуз, чайкъалады тенгиз...
Тынгысы-тынчлыгъы болмагъан дунияны,
Ёлюмге ушамагъан дунияны,
Ёлюрге излемеген дунияны,
Кёк-Джер, мийик-алаша дунияны –
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.

Ол мени джаратды, кесине къаратды.
Кёз-къулакъ берди, ангы-эс берди:
«Кесинги, мени да тинт,
Кёр, бил, ангыла, сакъла – джаша»,- деди.

Джашайма, ёлсем да ёлмезлигими биле,
Биягъы табигъатха – Кёкге, джерге къошуллугъуму биле,
Джаратханнга къайытырыгъымы биле.


Бир кере джаратхан кюч, тыйыншлы кёрсе,
Тирилтир, джаратыр бизни джангыдан.
Тенгизге-теркге, джерге, джулдузгъа, Кёкге
Къарайма, юлюш этерча бола джанымдан.

Ала бергенни аладан къызгъанмам,
Алай а, бу дуниядан кетерге ашыкъмам:
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен  бу дунияны сюеме кемсиз.

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ БУ?

Кюндюзгю кюн, билмей тургъанлай,
Джукъа тубанча, басады джукъу.
Кёрюнмей къалады дунияны джугъу.
Кёрюнюуле башланалла сора.
Къаллаймы? Мен айтмайым, сен а сорма.
Тюш къайтарлыкъ бар эсе – айтайым.

Арасында тюш бла тюнню,
Кёреме Кюнню:
Аны джарыгъы къанча къызыл.
Адам къычырыкъла чыгъалла андан,
Джаралы атла кишнейле отда.
Къан джарыкъ, къызыл къычырыкъ –
Кюн джутханды Джерни,
От джутханды Джерни.

Энди Кюнню кесин да
Турады джута къарангы.
Чексиз къарангыгъа кёмюле барады
Джерни джутхан Кюн.

Чексиз къарангы... адам къычырыкъла...
Титиреб уянама мен.
Тюшмюдю, тюнмюдю бу?

ЫШЫКЪ
(«Ышыкъ» атлы къол джазмамдан-дефтеримден)

Игилик этерге ашыкъ. Игилик – ышыкъ.
Иги иннет, иги сёз, иги иш – джылыу, джарыкъ.
Ышыкъ дейле тюркча джарыкъгъа, кюн таякъгъа да.
Юйге, мекямгъа да айтыучанла ышыкъ деб.
Боран, джел джетмеген джерге,
Кюн аманда адам къысылыр джерге –
Ышыкъ джер деученле.

Игилик этерге ашыкъ –
Эки дунияда да кесинге, башхагъа да
Олду джарыкъ, олду ышыкъ.
Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр:
Игилик этерге ашыкъ.

ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ.

Мен  Сёзню бойсундурургъа излейме,
Сёз а – мени.
Ма ол кюрешдеди
Насыбы, къыйынлыгъы да чыгъармачылыкъны.

Ким хорлагъанына кёре
Джазылады джазыуу шийирни, шайырны да.

Адам хорласа – хорлайды ангы:
Сезим къуу болады, назму ёледи.
Сёз хорласа – хорлайды табигъат:
Назмугъа джан киреди, ол тириледи, тилленеди.

Сёз – Кёкде, Кёк да – Сёзде.
Джюрек – Сёзде, Сёз да – джюрекде.
Сёз – табигъатды.
Аны хорларгъа, андан баш болургъа
Джокъду амал.

Сёзню англагъаннга, анга тынглагъаннга
Илешеди сёз да.
Эркин сёзледен къуралады эркин назму.

Адамгъа къул боллукъ тюлдю сёз.
Кишиге къул боллукъ тюлдю сёз.
Адамды Сёзню къулу.
Сёздю сёзню атасы, анасы да.
Шайырны джаратхан, аны джазыуун джазгъан да – Сёздю.
Сан-къан-джан да,
Джюрек-ангы-эс да,
Ич-тыш дунияла да, заман да,
Табигъат да,
Ауал, ахыр да,
Дуния, ахырат да,
Джазыу, къадар да –
Бары да –
Сёзде, Сёзден, Сёз.

МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА

Джелни, боранны да истемей,
Джылы, ышыкъ джерге да кетерге излемей,
Джуртун къышха къоюб къачаргъа излемей,
Сермешге хазырлыгъын билдире,
Къанат къагъа, ётгюр таууш эте,
Мийик къаядан къарайды къуш.
Аны къоркъуталмайды, хорлаялмайды къыш.

Ачыудан агъарыб бети,
Тишлерин чакъдыра, улуй,
Джан-джанын сермей, ашай,
Батыла кесини кюртюне, къарына,
Кесини бузунда тая, джыгъыла,
Кёзлери къызарыб дертден,
Тёгерекге чабады къыш.

Аны къозугъанча, мийикден
Сызгъырады, къычырады къуш.
Меннге да этеди таууш:
«Къаргъа, кюртге батыб турма да,
Шорбат чыпчыкъгъа тенг болуб турма да,
Юйге кириб турма да,
Уч бери, уч.

Былайда башланады аууш
Башха дуниягъа.
Эки дуния арасында,
Кёк-джер чегинде
Башха тюрлю кёрюнеди не да.

Эки къанатым эки дуниягъа
Джайылыб турады.
Энгишгеделле, тёбенделле
Джашау, ёлюм да.

Бу мийикге
Къанатсыз тёнгегинг чыгъалмай эсе,
Къанатлы джанынгы бошла:
Ол учуб къууансын,
Кёкден да тансыгъын алсын;
Дунияны ичин билген джан,
Тышын да кёрсюн.

Джангыз,
Эркинликге ычхыннган,
Башына бош болгъан джан
Ызына къайытыргъа излерми?

Бир къанат тюгюмю иеме сеннге:
Сен аны бла тебресенг джаза,
Сёзюнге къанат битер.
Мен мийикден къараб кёрген затла
Назму тизгинле болуб чыгъарла,
Къалгъанла уа хайран болурла:

«Башха дуниядан келгеннге ушайды назму сёзю.
Ол айтханны кёралмаз адам кёзю.
Аны аулаялмаз адам эси.

Анга болушхан джинмиди, мёлекмиди?
Бизге быллай шайыр керекмиди –
Саныбызны, джаныбызны да къыйгъан, тынгысыз этген,
Джер джашауубузну магъанасыз этген,
Джер юйюбюзню багъанасыз этген,
Дуниябызны тутхучсуз, тамырсыз этген?!»
 
Сен а къулакъгъа алмазса аланы сёзлерин,
Кёкге, мийикге бурурса аланы кёзлерин.
Кёкдегилеге, мийикдегилеге салырса махтау,
Тюкню иесине – меннге да – салырса махтау.


Махтаугъа тыйыншлы – Кёкдегилелле джангыз.
Мийикге чыгъалгъанла, анда джашаялгъанла,
Эки дуниягъа да къоркъмай къараялгъанла –
Махтаугъа тыйыншлы алалла джангыз».

Сызгъырады джел, улуйду боран,
Къардан, кюртден толгъанды болгъан.
Танг аласына тюзеледи кюн,
Бираздан тиеди Кюн.

Къайдан эсе да сау-эсен чыгъыб,
Шорбат чыпчыкъла чынгайла арбазда.
Ала да – ол бурху джанла –
Къыяма къышдан къалтыраб, къоркъуб,
Джылы джерлеге кетмегенле учуб.
 
Ма ала –
Кимден, неден да алгъа –
Тыйыншлылла махтаугъа, алгъышха.
Ала – къарыусуз, бурху джанла,
Баш урмагъанла, бой бермегенле къышха.
Джуртларын атыб,
Къачмагъандыла душмандан, джаудан.

Мен алагъа береме аш,
Минг бюсюреу, махтау алагъа.
Аланы къушладан да кёреме баш.
Бары да юлгю меннге – адамгъа.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ.  АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК.

1

Ёлгюнчю ёлюб къалмайыкъ ансы,
Джаныбыз саудан ёлюб къалмайыкъ ансы,
Аны аллында абызыраб, къалтыраб къалмайыкъ ансы,
Ол келмей къаллыкъ тюлдю.

Болджал джетсе, аджал келир,
Аджалы джетсе, ким да ёлюр –
Ол къадарды.

Алай а биз къоркъуб андан,
Бюгюлюб, сюркелиб джашасакъ,
Тилибиз тутулуб турса,
Саныбыз къыйылыб турса,
Хар бир кюнде ёле турсакъ –
Ол джашау джашаумуду?

Ёлюм душманды, джауду. Аны аскерлери –
Къайгъы, зулму, ауруу, палах –
Чабыуул этгенлей  туралла бизге,
Марайла джуртубузну, джерибизни,
Саныбызны, джюрегибизни.
Джашауубузгъа, джаныбызгъа да къатылалла.
Хар бирибизге да, барыбызгъа да –
Джаны болгъанны барына да
Салалла къоркъуу.
Бютеу джашаугъа салалла къоркъуу.

Биз а – кимбиз?
Джаны болгъанла бирбиз биз.
Джашауну аскерибиз биз.
Джашау къуралады бизден.
Биз – джашаубуз.
Джашауну къутхарлыкъ джашау кесиди.

Биз къорууламасакъ джашауну,
Биз къутхармасакъ кесибизни,
Кимди сакъларыкъ бизни?

Ёлюмге эмда аны келтиргенлеге
Къаршчы турмасакъ биз,
Къазауат этиб турмасакъ биз –
Джашауну ёлюмге берсек,
Сора ёлюрге тыйыншлыбыз биз.

Кертиди, джашау, ёлюм да – хакъды.
Алай а, ёлюмге бой бермеген,
Аны кесине бий, къул да этмеген –
Ма олду ёзден Адам, Халкъ да.

Джашау – ол Аллахданды, Кёкденди.
Къайгъы – кесибизденди, ичибизденди.
Аны къурутмасакъ биз,
Бизни къурутурукъду ол.

Джашау ючюн кюреширге да,
Башха мадар тауусулса –
Эрча, аякъ юсюнде ёлюрге да,
Сынсымай, сынмай кетерге да
Табигъатдан юренейик.

2
Таш башында да джашау этелген,
Къысыр къаягъа да тамыр иелген,
Чынгылны эрнинде да кёгериб туралгъан,
Къанатлы джанлагъа уя болалгъан,
Ёлюмге да тыйыншлы тюбеген,
Сермеше, аякъ юсде ёлген –
Ма ол тереклеге салама махтау.
Ала бла ёхтемленелле таш, къая, тау.
Саныма, джаныма да таянчакъла Таш бла Терек.
Бизлеге юлгюлле Таш бла Терек.

ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА

Шайыр, хаджи болса да атым,
Джокъду мени кераматым,
Шыйыхлыгъым джокъду мени –
Бек къыйнагъан олду мени.

Таша дуниялагъа салам берсем,
Джети къат Кёкню, Джерни кёрсем,
Адамны ёлмезлигин билсем –
Эм насыблы болурем мен.

Файгъамбарча, ёрлеб таугъа,
Намаз къылдым дорбунлада,
Къарай турдум джулдузлагъа –
Ачылмалла Кёкле манга.

Джыллыкъ ораза тутдум.
Мен бу дунияны унутдум.
Аллах десе да джюрек, ангы,
Тилегим джетмеди Анга.
Джол ачылмады Кёкге.
Ишеклик келди джюрекге:
Джол джокъ эсе Кёкге, ёрге,
Къайытырмем артха, Джерге?!

Хакъ джолдан тая тебредим,
Ассы болургъа тебредим...
«Астагъа фируллах» дедим,
Уллу Аллахны эскердим –
Иман, сабырлыкъ тиледим.

Джюрекде иман этсе азлыкъ,
Адам шайтаннга болад азыкъ,
Кеси кесин этед джазыкъ.
Огъай, башымы сукъмам отха,
Хакъ джолдан къайытмам артха.

Кёк бла Джерни арасында
Ёлсем – алайда асрасынла...
Кимлеми?
Кёкден эннген мёлекле,
Не таугъа чыкъгъан джигитле.

Табылмаса уа адам, мёлек,
Дуа этерле Таш бла Терек.
Темиркъазакъ джылар Кёкде,
Къазакъ бёрю улур Джерде.

Бу джорам да толмаса уа,
Джюрек джарам сау болмаса,
Сора, мени ёлюгюм
Аш болсун джелге, бораннга
Не да къузгъуннга, къаргъагъа.

Сокъураныу джокъду джукъгъа.
Чыгъалмадым эсе да Кёкге,
Ол ачылмады эсе да меннге –
Кюрешдим джууукълашыргъа Анга.
Джангыз Аллахды Тёре манга. 
 


ДЖАЗЫУ

Толгъан Айгъа, тийген Кюннге
Ушаенг сен.
Акъ къаяда къызыл гюлча,
Джашаенг сен.

Кюн тутулду, Ай тутулду –
Къайдаса сен?
Акъ къарда къан тамчыла...
Къайдама мен?

Аямалла экибизни
Не Джер, не Кёк.
Акъ къаяда къызыл гюлге
Учду джюрек.

Къанат таууш, шкок таууш –
Къан ыз къарда.
Джашау-ёлюм – къыйын аууш,
Джанджурт къайда?

Бек узакъдан, бек мийикден
Къарайма мен.
Джашил Джерни, Акъ къаяны,
Акъ къаяда къызыл гюлню
Излейме мен.

Тынгы-тынчлыкъ бермейдиле
От бла джалын.
Кёк бла Джерни арасында
Тынгы-тынчлыкъ табалмайын,
Тас этгенин табалмайын
Учад джаным.

АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ

Кюн тийсе да – джылытмайды,
Къарны, бузну эритмейди.
Не къысхаед ол узакъ джол
Джаздан къышха.

Акъ кебинде джатады джер.
Тебсегенле – боран бла джел...
Къайда тойла, къызла къайда?
Джол
Кёрюнмейди чарсдан, къардан.

Быллай кюннге, къыямагъа
Биз чыдарча къарыу берлик
Не зат болур?

Тыш дунияны сууугъундан,
Къаралыгъындан, къарангылыгъындан
Бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ
Ич дуниябызды, рухубузду.

Джашау джолда биз джюрекге
Джылыу, джарыкъ не къадар кёб
Джыялсакъ, ол къадар бек
Болаллыкъбыз буруу-къадау
Тыш къыямагъа, къарангыгъа.

Хар бирибиз
Джюрек джылыуундан, джарыгъындан
Башхалагъа да юлюш этсе,
Сау дуниягъа юлюш этсе,
Къарангы, къара дуния да
Аллай бирге джылы болур,
Аллай бирге джарыкъ болур.

Джюрек, Кюн бол кюйдюрмеген,
Къуру джылыу, джарыкъ берген,
Къуру джашау, умут берген...
Джюрек алай болса керек.

Ол заманда ич да, тыш да,
Иннет, иш да,
Эт да, тиш да,
Джан, тёнгек да
Кюймезле, ачымазла...

Кюн тийсе да – джылытмайды,
Къарны, бузну эритмейди.
Не къысхаед ол узакъ джол
Джаздан къышха.

Джангыз, иги эскериуле,
Джюрекге джыйылгъан джылыу, джарыкъ,
Джюрекден тёгюлген джылыу, джарыкъ
Адамгъа ахыр кюнюнде
Аладыла таянчакъ.
Кёлге рахатлыкъ берлик да,
Къутхарлыкъ да аладыла.

ДЖЮРЕК  БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ++++++++++

Тыш къыямала, кюн аманла
Къалтыраталла, абзыраталла бизни.
Алай а, ич боранла, джюрек боранла –
Бизни къурутхан алалла.

Тыш къыямала, боранла
Къайры кетелле деб турасыз?
Джукъгъа да кетмейле, ёлмейле ала –
Джангыз джюрекге кёчелле.

Кюн аязыйды, шаушалады боран.
Кёк да, Джер да болалла рахат.
Адамгъа уа джокъду тынгы-тынчлыкъ:
Джюреги тутуб ёледи адам,
Не къаны уруб башына!

Джокъду тынгы-тынчлыкъ адамгъа.
Кюн тюрленсе да тюрленеди джюрек.
Кёк кюкюресе, джер тебренсе да,
Ай, Кюн, джулдуз толкъунла кёбюрек тёгюлселе да,
Илгенеди, ёрге-ёрге секиреди джюрек.

Тыш борандан табылады ышыкъ,
Ич борандан а джокъду къутулуу.
Ой ич боранла, бу джюрек боранла
Замансыз бошайла бизден.

Таша-туру, ич-тыш дунияла,
Алада айланнган бютеу къыямала,
Къыйынлыкъла, бушуула, къууанчла,
Барысыны да уясы – джюрек.
 
Аны ючюн джарылалла джюрекле замансыз.
Къоркъама къалад деб, дуния адамсыз.

КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ+++++++++++

Мийикледе учуб айланнган къуш!

Сени ауазынгдан, къанат тауушунгдан,
кёлеккенгден огъуна къоркъгъанла –
Къаргъала, джыланла, къоянла, тюлкюле,
Дагъыда алагъа ушашла – бары
Нечик излейле сени ёллюгюнгю.

Къанатсызла –
Сюркелгенле, сюелгенле, джюрюгенле, джюзгенле да;
Алашатын, джертин учхан
Джарым къанатлыла да – бары
Сюймейле, кёрюб болмайла сени.

Джюз тамакъдан къычыралла ала:
Ат-бет атаргъа кюрешелле сеннге,
Таб, мурдарланы юсдюрюрге кюрешелле сеннге.
Къоркъгъандан, зарлыкъдан да ёлелле ала.

Ала кеслери чыгъалмагъан, учалмагъан
Чексиз Кёкню зарланалла сеннге.
Деу къанатларынга зарланалла сени.

Бютеу дунияны кеслерича къанатсыз этерге кюрешген болмаса,
Учунургъа, учаргъа кюрешмейле,
Эркин Кёкде эркин къанатлы болургъа излемейле –
Зарлыкъ къуу этгенди, къара этгенди джюреклерин аланы.

Къуш а учады мийикледе:
Ачыулу къычырса – кёк чартлагъанча бола,
Огъурсуз къараса – кёк джашнагъанча бола,
Къууанса – Кюн тийгенча бола...


Джашасын къуш – биз сюйгенча бола, кеси сюйгенча бола.
Биз – шайырла – кераматы болгъан джанла,
Кимден, неден да джууукъбуз анга:
Илхам берген таша къанатларыбыз
Чыгъаралла бизни да кёклеге, мийиклеге.

Андан къарасакъ толусу бла кёребиз
Джерни, джердегилени да:
Сюркелгенлени, джюзгенлени да;
Сюелгенлени, джюрюгенлени да.

Алагъа – къанатсызлагъа – тынгылагъанча болабыз,
Къайгъыларын эшитгенча, ангылагъанча болабыз,
Кеслерин да джазыкъсыннганча болабыз.

Алай а билебиз:
Не аз да уллу кёллю болгъанлай,
Ибилисча атыллыкъбыз джерге,
Къанатсыз, дуниясыз-ахратсыз да къаллыкъбыз.

Кёкледе, бек мийикледе учханла,
Кюн джарыкъ бла нюрден согъулгъанла,
Ёлюмсюз сау джарыкъ бла, нюр бла джашагъанла,
Кёреме сизни, сукъланама сизге,
Бир-бирде къошулама сизге.
 
Джерде туууб, кёклеге чыгъалгъанла,
Узакъны, джууукъну да
Джюрек тазалыкъ бла, нюр джарыкъ бла сынагъанла,
Джолларын джулдуз къычырымла бла санагъанла –
Сизсиз шайыргъа джолдаш да, къарнаш да.
Сизгеди дуа да, тилек да, алгъыш да.
 
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Кёк бла Джерни байлаб туралгъан
Келечи шыйых шайыр адамы,
Джерге джашау келтирген Кёк адамы,
Джерде джаратылыб Кёкге чыгъалгъан джер адамы,
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Хар не игиликни тилейме сеннге.
Къанатлы кераматлы джанланы барына салама махтау,
Къанатсызлагъа да уллу Аллах болушсун кеси.
КЕРТИ АДАМ ЭДИ ОЛ

Къууанчда бушууну кёралгъан,
Бушууда къууанчны кёралгъан,
Бушуугъа, къууанчха да къул болмагъан,
Къыйында, зауукъда да башын тас этмеген,
Эки дунияны да Аллах джаратханды деб,
Бир дуния ючюн башхасын атмагъан,
Джашаугъа, ёлюмге да тюз туралгъан,
Хакъ кертиге къуллукъ эталгъан
Иманы толу сабыр адам эди ол,
Керти адам эди ол,
Адам эди ол.

НАСЫБЛЫ БОЛ

Къарангыды Кёк. Ол къарангыда
Не болгъанын, не джашыннганын кёрюр ючюн,
Бизге да джылыу, джарыкъ, джашау берир ючюн
Джулдуз чыракъларын джандыргъанды бир Кюч.

Биз да Кёкдебиз Джерибиз бла бирге.
Бир къарангыгъа батыла, бир джарыкъгъа чыгъа,
Бурулабыз Кюнню тёгерегине.

Ол тёгерекден тышына чыгъыу,
Не ичине кириу – ёлюмча къоркъуулуду:
Тышына чыкъсакъ – сууукъ къарангы джутарыкъды бизни,
Ичине кирсек – Кюн джутарыкъды бизни.

Ма ол тёгерек – сыйрат кёпюрдю Джерге.
Аны бла бирге – джердегилеге да.
Таша кючле бла байланыб Кюннге,
Джер бурулады аны тёгерегине.

Кюн да, бизни да алыб, бурулады
Бир башха пелиуанны тёгерегине.
Минг-минг алам алай байламлылла,
Чексиз Кёкледе бурулалла алай.

Барысын да сезе, кёре, биле,
Бурху адам джашаргъа кюрешеди,
Къайгъыны, къоркъууну, къара кючлени хорларгъа кюрешеди,
Мадаргъа кёре, къууаныргъа, зауукъланыргъа кюрешеди.

Джанланы ичинде адамдан насыблы, насыбсыз да болмаз –
Чексиз къарангыда бир джилтинчады ол.
Чексиз къарангыда барады джолу.
Къайдан къайры? Аны билирге да излейди ол.
Эй бурху джан, насыблы бол.

АДАМ, АДАМ БОЛ

Кёб сагъыш этдим болгъаннга, боллукъгъа.
Джашауну, ёлюмню да тахсаларын ачаргъа кюрешдим,
Джети къат Кёкню, Джерни да ангыларгъа кюрешдим,
Джер-Кёк, джашау-ёлюм чекледен да ётерге изледим,
Кёзкёрмез бурхуну да, чексиз уллуну да
Сезерге, сюзерге, тинтерге, кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим.
Кесими да, башха джанланы да, джансыз табигъатны да,
Ич-тыш, таша-туру дунияланы да барын-барысын
Кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим,
Аны бла къалмай,
Тюрлендирирге, кесиме бойсундурургъа изледим.
Хар такъыйкъада, хар заты тюрлене тургъан дунияда,
Ёлмей, джашаб турургъа изледим.
Аллай мадарла, амалла изледим.
Мен, адам, Аллах болургъа изледим.

Айтама джашау кетгенден сора:
Адам, Аллахны ишине къатышма.
Сен башынга оноу эт.
Аллах болургъа тюл,
Адам болургъа кюреш.

Башына оноу эталмагъан,
Элге, халкъгъа оноу этерге излейди.
Аланы къой,
Аллахха оноу этерге излейди.

Адам болалмагъан
Аллах болургъа кюрешеди,
Дуниягъа ауаз берирге кюрешеди –
Къыйынлыкъ ма андады.
адам, Адам бол.
Аллах айтханча бол.
Тюз джол, Керти джол, Насыб джол –
Олду джангыз.

ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ

Ёлгенлени юсюнден иги сёз айтыргъа боллукъду –
Ала къайытыб осал иш этмезле.
Сауланы уа бирине да салма махтау –
Ала кёлюнгю чыгъарыргъа да болурла.

Тюзю, адамгъа тюл, дайым Аллахха шукур эт –
Махтаугъа тыйыншлы Олду джангыз.

Джигитликге, адамлыкъгъа, шейитлеге атаб, джыр-назму джаз.
Табигъатха, Джуртунга, Ана тилинге, Элинге да тарт орайда.
Сау адамгъа уа салма махтау –
Андан кёлюнг чыкъмай къалмаз.

Сау адамгъа махтау салгъан –
Бек уллу джангылычды, гюнахды.
Махтагъан, махталгъан, махтаннган да – гюнахлылла.
Махтаугъа тыйыншлы Аллахды джангыз.

Махтаугъа тыйыншлы къалай болурла
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа?
Ёлгенлеге этейиик дуа,
Саулагъа тилейик насыб,
Махтау а салмайыкъ бирине да.

Кёклени, Джерни, алада болгъанны барын
Джаратханнга, джашатханнга салайыкъ махтау.
Таша-туру дунияланы Иесине,
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню да Иесине,
Къыямат Кюнню да Тёресине –
Ёлюмсюз, Ёмюрлюк, Чексиз къудуретге –
Рахман эм Рахим болгъан бир Аллахха салайыкъ махтау.




ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Къайгъылары джюрекни турсала да талай,-
Мен бу дунияны сюеме къалай.
...Къар эрийди, джауады джангур.
Кёк кюкюрейди джангыр дей, джангыр.

Джашауну хар бир саниеси да, хар бир неси да – джангы.
Табигъатны хар саниеси да, хар неси да – джангы.
Джашауну, табигъатны да тюрлендире, тюрленелле джюрек бла ангы.
Билмейме, къадар огъурармы, огъурамазмы аны?

Билмейме, кимди, неди джангыртхан джашауну?
Ёлюмдю деб турама джангыртхан джашауну.
Джашауду деб турама джаратхан ёлюмню.

Джашаугъа джол ачады ёлюм.
Ёлюмге джол ачады джашау.
Бир-биринден джангыралла ала.
Бир-бирин къуруталла, бир-бирин да къурайла ала.
Бири болмагъан джерде бири да болмаз.
Джашау ёлюмсюз болмаз.

Аны ючюн айтады халкъ:
Джашау, ёлюм да – хакъ;
Джашау, ёлюм да – акъ. 

КЮРЕШ

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла
Кече-кюн демей, талайла джюрекни.
Кеси къарыуум бла аладан къутулалмай,
Болушлукъгъа чакъырама Кёкню.

Алай а ала юсюмден айырылмай,
Арыгъанымы, къарыусуз болгъанымы да билиб,
Биргеме намазлыкъгъа да кириб,
Джангылтыргъа кюрешелле мени.

Къайгъы толкъунлу дуния тенгизден
Къутхаргъан джашил айрымканды намазлыкъ.

Къутулуб дуния къайгъыдан, дуния сёзден
Уллу Аллахха этеме къуллукъ.

Салам бериб намазлыкъдан чыкъсам а,
Биягъы тенгиз джутады мени,
Биягъы къайгъыла талайла мени...
Тилейме Аллахдан иман, сабырлыкъ.

«Къайгъы кесингдеди, ахлунгдады, халкъынгдады...
Андан артылыргъа излей эсенг – кюреш.
Сен мадар этсенг – мен къадар этерме».
Джангырады кюреш, барады кюреш.
Къалюбаладан бери барады кюреш.

адам да БОЛУР АДАМ

Болгъан кибик Кёкде Ай,
Ол къыз ёхтемди къалай.
Тынгыламайды сёзюме,
Къарамайды кёзюме.

Тынгыламасын сёзюме,
Къарамасын кёзюме.
Джангыз, турсун ариулай,
Кёзню къарата, алдай.

Джандетде кибик таза
Болса дунияда Хауа,
Намыс кюч алыр андан,
адам да болур Адам. 
 
БУ ДУНИЯДЫ БИЗГЕ ДЖАНДЕТ

Таула, суула, чегетле эмда къызла.
Кёк, Кюн, Ай эмда къызла.
Мийиклик, тазалыкъ, ариулукъ да – ала,
Джылыу, джарыкъ, сюймеклик да – аладан.

Алалла берген къанатла джюрекге,
Мени – джер адамын – джууукълашдыргъан да Кёкге.
Джандетде алма терекден алма юзген Хауа,
Аны къымжасын кёрюб, татлы ышаргъан Адам,
Сиз да тюшесиз эсиме, бачхада
Кёгет джыя тургъан къызлагъа къарасам.
Керек тюлдю бизге джаханим не джандет.
Аллах, бизни Джерде джашаб турурча эт –
Къууанч бла, насыб бла, сюе, кюе,
Джазыуубузгъа кесибиз болуб ие.

Джер джюзюнде кёгет джыя тургъан къызла!
Бишген кёгетлеге ушайдыла кеслери да ала.
Джылы тенгизде джуууна тургъан къызла!
Толкъунла да сюйюб чайкъайла аланы.
Суу бойнунда кюн ала тургъан къызла!
Кюн да исси таякъларын джопп-джоппу чомарт-чомарт атады алагъа,
Кюн джылыу-джарыкъ къууаныб джатады алагъа.
Джашла да къарайла, къарайла алагъа,
Джюреклери бурула тенгизге, Кюннге.

Огъай, меннге керек тюлдю джандет не хур къызла анда.
Джер джашау, джер къызла – эм уллу къууанч манга.
Бу дунияды бизге эм уллу насыб, джандет.
Эй, уллу Аллах, бу дунияны бизге огъур эт.
Адам – ёлмей, палах кёрмей – къууанч бла джашаб турурча эт.

САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН +++++++++++++

Аз джерде аз затыбызмы бизни
Сыйырылгъанды, тоналгъанды, чачылгъанды, болгъанды тас.
Алай болса да, сабыр бол, кёлюнгю бас:
Джаныбыз сауду.

Худжу къалгъан рысхыгъа, дуния малгъа
Къыйналмайыкъ, кюймейик аллай бир.
Кесибиз да кетерикбиз дуниядан,
Ёмюрлюк тюлдю бизге берилген ёмюр.

Зулму-зорлукъ-терслик талагъанды бизни,
Ёзге сау къалгъанла, къутулгъанла андан
Джангыдан ашатмайыкъ анга кесибизни,
Кюрешейик этерге джашау.

Юйсюз-рысхысыз къалдым деб да асры бек кюйме,
Джуртсузлукъну, сюргюнню, сойкъырымны да сынагъанбыз биз.
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, джуртсуз, атсыз да къалыб,
Тюб болгъан халкъгъа да саналгъанбыз биз.
Дагъыда къайытыб ызыбызгъа – Джуртубузгъа
Адам, Халкъ болалгъанбыз биз.

Джуртундан тутмакъ-джесир этилиб, сюрюлген халкъны,
Тууар вагонлада Итил кёпюрден, сыйрат кёпюрденча, ётген халкъны,
14 джылны ёлюм базманда чайкъалгъан халкъны,
Эки джылгъа 22 минг сабийи къырылгъан халкъны,
Аллай бир да къарты-къарыусузу ёлген халкъны,
Ма ол халкъны
Адамлары, уланлары эсек биз,
Сора,
Тарыгъыргъа, къарыусуз болургъа
Эркинлигибиз бармыды бизни?

Сен сауса,
Кёлсюз болургъа ёлгенледен уял.
Мурдарладан аланы дертлерин ал.
Ала ючюн да джаша, кюреш.

Ненги тас этерик эсенг да,
Бетинги тас этме.   
Кёлюнгю аз этме:
Тюзлюк къалмайды тюзде.

Файгъамбарла, шыйыхла да кетген дуниядан,
Сенден игиле, джигитле, акъылманла да кетген дуниядан,
Кетеме деб, алай бек да къоркъма.
Джангыз, аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Халкъ-джурт ючюн, тюзлюк-эркинлик ючюн
Сермеше тургъанлай кетерге насыб болсун.

Хар кимни къайгъысы, джарсыуу да энчи.
Хар кимни къадары, джазыуу да энчи.
Алай а, дин-тил-джурт-намыс-тёре кетсе бизден,
Тарих эс, миллет сезим кетсе бизден,
Адамлыкъ, халкълыкъ да кетеди бизден.
Адам да, Халкъ да тюлбюз олсагъатда биз.

Неден да алгъа ма бу затлагъа
Сагъыш эт, Адам эсенг сен.
БИЗГЕ  ДЖЕТМЕГЕН

Халкъгъа джетген зорлукъ-артыкълыкъ
Кёзден кетсе да, кёлден кетмейди.
Аллахдан тилесек да иман-сабырлыкъ,
Иман-сабырлыкъ бизге джетмейди.

Ибилис къуйгъан кир ырхы – ётюрюк –
Халкъны джарымын чыкъды ёлтюрюб.
Къалгъан джарымын да этди сакъат –
Анга Аллах, Адам да шагъат.

Ол кир ырхы Халкъны джуртундан, сюрюб, –
Сибирни бузларындан Орта Азияны къумларына дери –
Бютеу дуниягъа къуш тюгюнлей чачды.
Хар палахны башын ачды.
Кертини, Тюзлюкню да басды кир ырхы.

Ол кир ырхыдан, къара тамгъадан
Ариуланыр ючюн керекди заман.
Къыйынлыкъ юсден кетсе да, эсден кетмейди –
Джюрексине, ёледи адам.

Ол кир, къара ырхыны, кеси къой, бир тамчысы да
Буза эди (энтда бузады!) адамны кёлюн, джашауун, джазыуун.
Къыйынлы халкъымы къайгъысын, джарсыуун 
Джабарча, унутдурурча болурму къууанч? къурутурча, болурму насыб?

Халкъны, Джуртну, Элни да басхан кир, къара ырхы
Халкъны, Джуртну, Элни да бёлгенди, тюрлендиргенди.
Джерде, джюрекде да турады аны ачы ызы,
Джуртха, халкъгъа да ол, радиацияча, кёчгенди, чёкгенди.

Энди ол ичибизден ёлтюреди бизни,
Туудукълагъа да джетеди аны ууу.
Бузулгъанды табигъат, тюрленнгенди хауа –
Къайры элтир, къайры келтирир адамны джазыуу, джолу?

Хар бирибизге, бютеу халкъгъа да джетген зорлукъ-артыкълыкъ,
Кёзден кетсе да, эсден кетмейди.
Аллахдан тилейик иман-сабырлыкъ -
Къачан да алалла бизге джетмеген.
ДЖАША, АЙТХАНЧА КИТАБ

Дунияны джарытханча Кюн,
Кечени джарытханча Ай,
Джюрекни джарытады алай
Шам джуртум, Шан джуртум Къарачай,
Танг джуртум, Анг джуртум Къарачай.

Къара – къаара – Къарачай.
Къара таны, окъу, джаша, айтханча Китаб.
Айгъа, джулдузгъа да къарагъан Къарачай,
Айдан, джулдуздан да къарагъан Къарачай,
Джашил джуртум, Акъ джуртум, Кёк джуртум Къарачай.

Къарачай болса да джана тургъан Кюн,
Къоркъама – сууур, джукъланыр деб Кюн.
Бошалмаз ючюн, джукъланмаз ючюн аны оту,
Джюрегим, сёзюм да болсунла анга отун.
Тюз джуртум, тау джуртум Къарачай,
Кенг джуртум, тар джуртум Къарачай,
Къарт джуртум, джаш джуртум Къарачай.

Джашасам да дунияда бир кюн, бир ай,
Сенсе меннге Кюн бла Ай,
Сенсе меннге джулдуз бла Ай.
Чексиз магъана – Къарачай.
Къара – къаара – Къарачай.
Шам джуртум, Шан джуртум Къарачай,
Сан джуртум, джан джуртум Къарачай.
Аллах берген джандет джуртум Къарачай.

Сакъламайын, джакъламайын биз Сени,
Сени мийиклигинге, акълыгъынга, джашиллигинге болмай тыйыншлы,
Джашамайын айтханча, буюргъанча Китаб,
Къысталабыз деб къоркъама биз Сенден,
Адам бла Хауа къысталгъанча джандетден.

Джаханимни кёрмеген джандетге салмайды кёл.
Алай а, къыйынлыкъ кетгенлей, барын унутады Эл.
Бу джуртдан эки кере сюрюлгенбиз биз,
Дагъыда джукъгъа тюшюнмеген бирлебиз биз.
Джуртда Халкъ болуб, кърал болуб джашарыкъбызмы биз?!
НОЯБРНЫ ЭКИСИ+++++++++++++++

Къазакъ бёрю улугъан джерде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде,
Ургъан джелде,
Уллу тюзде, ачыкъ тюзде
Сюеледи джангыз кеси
Нарат терек – Тейри терек.

Джангыз Терекни ышыгъына
Ашыгъады Къазакъ бёрю,
Ашыгъады Джангыз адам.

Уллу тюзде,
Ургъан джелде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде
Джангызлыкъны юч тюрсюню –
Къазакъ бёрю,
Къазакъ джюрек,
Къазакъ терек.

Толкъуну толкъунун джеталмай,
Тауушу кесин джеталмай,
Алай гузаба, ашыгъыш
Барыучу Къобан суу да,
Шум болгъанды бузлаб, къатыб.

Къуругъан джашаугъа къараб,
Къара кийгенле тау тёппеле.
Къара къаяны, акъ къаяны да
Джабханды тубан, булут.

Адамсыз къалгъан юйлеге,
Халкъысыз къалгъан джуртха
Къарайла, дертден къайнай:
Къазакъ бёрю,
Хаджирет таулу,
Джангыз Терек.

Тамырлары Джер тырнай,
Бутакълары Кёк тырнай,
Къарайды къуругъан ёзеннге
Уллу тюзде Джангыз Терек
(Тюзде къалмаз тюзлюк къайда?!).

Джерде тюзлюкден тюнгюлюб,
Кёклеге къараб улуйду
Къазакъ бёрю.

Джуртундан сюрюлген халкъыны
Ызындан къараб,
Джангыз Терекге таяныб,
Къылычын къынындан сууура,
Ант этеди хаджирет таулу.

Бюгюн бирдиле ала:
Хаджирет таулу,
Къазакъ бёрю,
Джангыз Терек.

Къачан да бирдиле ала:
Къазакъ бёрю,
Къазакъ терек,
Къазакъ джюрек.

ТИШИРЫУ БЛА КЕРТМЕ ТЕРЕК

Берекети кийимине сыйынмагъан
Бир Тиширыугъа тюртюлдюм орамда.
Эки ёшюню – эки бишген кертме...
Бачхада зырма битген кертме терек,
Эсиме тюшдю.

Зырма битген кертме терекни кёргеним сайын,
Энди ол Тиширыу кёрюнеди кёзюме.
Эки къолумда эки бишген кертме...
Не къысхады джашлыгъы, насыбы, ёмюрю да адамны.

НАСЫБ

Не къачха, не джазгъа керил.
Не ёл, не тирил.
Не ол дуниягъа, не бу дуниягъа берил.
Алай а, бил:
Тюзлюк-Эркинлик-Сюймеклик ючюн
Кюрешиудю джашау.
Тюзлюк-Эркинлик-Сюймеклик болмагъан джюрекде
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да джокъду.

Тюзлюкню-Эркинликни-Сюймекликни излемеген
Ол Эркиши, Тиширыу да тюлдю.
Тюзлюкден-Эркинликден-Сюймекликден къуру къалгъан
Эки дуниядан да къалады къуру.

Алай а, неди Тюзлюк? Эркинлик? Сюймеклик?
Ол соруулагъа джууаб береди Китаб.
Иманына-билимине-бетине-ётюне кёре
Джашайды адам. Иманы-билими-бети-ётю болмагъан
Ол адаммыды?

Тюзлюкню-Эркинликни-Сюймекликни джолунда барыу,
Тюзлюк бла, Эркинлик бла, Сюймеклик бла джашау –
Олду насыб.
 
ШАЙЫРНЫ БОРЧУ

Аллахха, адамгъа да борчун
Назмула бла тёлейди шайыр.
Алай а, бармыды аны борчу?
Ол да – соруу.

Къанатлы учханча Кёкде,
Шайыр учады шийиринде.
Шайыр къурагъан дунияды шийир,
Эркин ариулукъ – аны бийчеси.

Джерде, Кёкде, джюрекде да болгъан
Таша-туру ариулукъланы, кераматланы барын
Джыяды да шайыр, назму Кюнню (Кюн назмуну) къурайды,
Андан Нюр таякъла – Сёз таякъла дуниягъа чачыла турурча.

Поэт Сёзю-назмусу-шийири бла
Игиликни-Тюзлюкню-Ариулукъну
Джашарына, хорларына болады хайыр.
Аллахха, адамгъа да борчун
Алай бла тёлейди шайыр.
ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ

Къой орнуна къоян туталла,
Ийнек орнуна – эчки.
Элни тюб этиб баралла
Зийналыкъ бла ички.

Эринчеклик кючлегенди
Джаш тёлюню хар къатын.
Ишлерге кюрешгенле да –
Сабий-субий, къарт, къатын.

Талкъ болгъан шимал халкъла,
Тюб болгъан орус элле,
Джюрек сизге джарсыйды,
Къоркъууум а – тау элле.

Гитче шимал халкъланы,
Уллу орус халкъны да,
Барын да абызыратхан –
Ичкичилик, хаулелик.

«Тюбге тюшген халкълагъа да,
Тюб болгъан халкълагъа да,
Къара, тюшюн, оюм эт»,-
Дейме халкъгъа, кесиме да.

Нек тюшелле халкъла тюбге,
Нек болалла халкъла тюб?

Тюбге тюшмей джашар ючюн,
Тюб болмай джашар ючюн,
Ёзден халкъгъа ушар ючюн,
Баш болуб джашар ючюн
Не этерге керекди?

Эллени, къралланы, халкъланы да къурутхан –
Неди?
Къурагъан, джашатхан, баш этген а –
Неди?


Бу соруугъа табыб джууаб,
Анга кёре джашамасакъ,
Тюбге тюшерикбиз, тюб боллукъбуз...
Аны да англамазча болгъан эсек а –
Ёлгенибиз ашхыды сора.

АУАЗ

Мен джашадым былайда
Мал кюте, чалкъы чала...
Хар къуру эм хар къайда
Эсимде – Къызыл-Къала.

Джуртсуз, халкъсыз байладан,
Эли болгъан (Эли бла болгъан) – байыракъ.
Хакъ, Халкъ эмда Джурт –
Орайда, мухур, байракъ.

Ол ючюсюнден къуру –
Эки дуниядан да къуру.
Ол ючюсю ючюн кюрешмеген
Тергелирми ёзденнге?
Тергелирми адамгъа?

Ол юч сыйлысы болмагъан,
Аланы болурун да излемеген,
Ала бла джашамагъан,
Аланы сакъламагъан,
Ала ючюн кюрешмеген –
Къулду не да манкъуртду.
адамны Адам этген –
Хакъды-Халкъды-Джуртду.

Ол ючюсюню бирлигиди
Кюч-къууат берген бизге.
Орайда-мухур-байракъ
Кёлеккесилле Аны.

Джашар эдим былайда
Мал кюте, чалкъы чала...
Джууукъду джулдузгъа, Айгъа
Тау элим – Къызыл-Къала.
Алай а буюрду къадар:
«Халкъынга сен эт мадар
Сёз бла, Китаб бла.
Айырсын къарадан акъны,
Билсин Китабны, Хакъны –
Олду къутхарлыкъ халкъны».

Андан бери Сёз болду
Джаныма джаныу, къайракъ.
Китаб да болур халкъгъа
Орайда, мухур, байракъ.

Къаара таныгъан халкъым
Сакълар джуртун, кесин да.
Хакъда-, Халкъда-, Джуртда-ды
Мени ангым, эсим да.

Джюрегимдеди мени
Кёкледен келген буйрукъ:
«Халкъынга сен эт къуллукъ
Сёз бла, Китаб бла.
Айырсын къарадан акъны,
Билсин Китабны, Хакъны –
Олду къутхарлыкъ халкъны».

Бу ауазны эшитиб турдум
Мал кюте, чалкъы чала.
Джууукъду джулдузгъа, Айгъа
Тау элим Къызыл-Къала.

ЁТЮРЮК АЙТМАГЪЫЗ

«Ачха джетмейди ансы, кёб иш этеригек»,- дейле.
Алдайсыз. Бизге джетмеген иманды, адамлыкъды, Адамды.
Иманлы адамлалла бизге джетишмеген.
Дин-тил-джурт-халкъ ючюн ёлюрге хазыр,
Аллах-Адам дегенле джетишмейле – андады къыйынлыкъ.
Адам болса – къалгъан зат боллукъду.
Сюрюу Халкъ болалмай эсе –
Адамындан хайуаны кёбдю аны сора;
Адамла тюл, текеле башчылыкъ этелле анга сора,
Сюрюуню къасабха элтиб, ызларына саугъала бла къайытыучу текеле.
КЪАРА ТЮШ+++++++++++++

Халкъыбыз-джуртубуз-динибиз-тилибиз ючюн
Тутулуб-джоюлуб кетиб,
Ол бир дуниядан къайытдым артха.
Къайытдым узакъдан-тузакъдан.
Туз-дам бла тюбемеди киши.

Къолларында шышалары, тютюнлери,
Къулакълары, бурунлары, эринлери сыргъадан толу,
Кийимлери джыртыкъ, кир, джамаулу –
Мен танымагъан бир къуджур джаш тёлюге тюбедим.
Сордум:

- Къарачай кийим – къарачай бёрк, къарачай чебкен,
Акъ башлыкъ, къара джамчы... – къайда?
- Аланы кюе ашагъанды,- деб, кюлдюле.
- Горда бычакъ, нарт къылыч, тау къама уа къайда?
- Аланы уа... тот кесгенди,- дедиле.
- Ана тилибиз – алан тилибиз къайда?
- Тил къабырлада.
- Къарачай кърал, къарачай Эл къайда?
- Тарихде.
- Къарачай халкъ а, къарачай халкъ?
- Ол – бизбиз,- дедиле.

ДЖАЯУ НАЗМУЛА++++++++++++++++++++

Къазауат урушладан къуралады.
Дин-тил-джурт ючюн баргъан кюрешде
Биркюнлюк назмула да керекле.
Ата джурт ючюн баргъан къазауатда
Ёлген, ёллюк, башсыз боллукъ бир тюз аскерчилелле ала.
Джаяу аскерлелле ала.
Ёлселе, къалсала да,
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк, махтау излемей,
Поэзиягъа келишебиз-келишмейбиз демей,
Хунагъа джарашабыз-джарашмайбыз демей,
Керекли борчну тындыралла ала.
Хакъны, Халкъны джакълай ёлелле ала.
Джаяу назмулалла ала. Биркюнлюк назмулалла ала.
Ёмюрлюк махтау алагъа.
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ АЧЫКЪ МЕКТУБ

Къайытдыкъ узакъдан, тузакъдан...
Инчиклерибизде, бууунларыбызда да – бугъоу ызла.
Не кёрдюк, не кёрмедик биз –
Ётгюр таулу джашла, ёхтем таулу къызла.

Не кёрдюк, не кёрмедик биз –
Акъсакъал къартла, ууакъ сабийле...
Бизни тюб этерге кюрешдиле
Джангы патчахла – коммунист патчахла – къараякъ бийле.

Бизни тюб этерге кюрешдиле
Къурутуб эсибизни-ангыбызны,
Айырыб тамырыбыздан-джуртубуздан,
Айырыб тарихибизден, тёребизден, джорукъларыбыздан.
Не ючюн?

Къул болургъа унамагъаныбыз ючюн.
Джуртубузну, мюлкюбюзню, эркинлигибизни да къралгъа бериб,
Анга къарын джалчы болургъа унамагъаныбыз ючюн,
Анга къул-къарауаш болургъа унамагъаныбыз ючюн.

Къул болургъа унагъанлагъа (бир кёзюуге дери!)
Кърал тоноуундан юлюш чыгъарды:
Джашау-ашау берди; къуллукъ да берди.
Къалгъанланы уа, къалгъанланы –
Тутду, сюрдю, къырды – думп этди.

Китабдан, дуниядан, бурундан да хапарлы,
«Аллах-Адам» деген, «Хакъ-Халкъ» деген
Керти бийлени, сыйлы ёзденлени
Къул кърал башдан аякъ къырыб чыкъды.

Акъны, къараны да – барын къатышдырыб,
Кюрешди къураргъа бир къолан джамагъат –
Совет джамагъат – эшек джамагъат, къадыр джамагъат –
Джюз бетли, алай а бир иннетли, коммунист иннетли.
Ибилис кёргюзтген арба джолну барлыкъ
Къул-эшек джамагъатны къураргъа кюрешди кърал,
Къурагъан да этди. Аны кесин харам,
Къыйынын а – халал этди.
Сыйлы Сёзню, сыйлы Китабланы, керти Китабланы къурутуб,
Ётюрюкню, алдауукъну, джалгъан дауну байракъ этди кърал.
Къул сёзню, къул адабиятны джайды кърал.
Аланы сабийлеге дерс китабла этди –
Ала къулла болуб, башсыз къулла болуб, ёсер ючюн.

Сау ёмюрню алай болуб турду.
Дуниягъа – Китабдан, сыйдан, намысдан да хапарсыз,
Эшекле бла къадырладан къуралгъан –
Бир джангы джамагъат тууду.

Энди ол эшек-къадыр джамагъатны
Адам-Халкъ этер ючюн
Керек болур къаллай бир заман?
Болмазлыкъ иш эсе да ким биледи ол?

Алай болса да, керекди кюреширге.

Кесин Адамгъа тергеген,
Эшеклеге, къадырлагъа къошулургъа излемеген,
Эшеклей, къадырлай къалыргъа излемеген –
Барыбыз да бирлешиб-биригиб,
Адам, Халкъ болур ючюн,
Керекбиз кюреширге, сермеширге.

Ёзден иннет – ёзден сёз – ёзден иш –
Ёзден халкъ – ёзден джамагъат – ёзден кърал
Бегир ючюн, айныр ючюн
Керекбиз кюреширге.

Алайсыз –
Къаллыкъбыз джулдузсуз, Айсыз,
Къаллыкъбыз джуртсуз, тилсиз.
Алайсыз –
Башхалагъа къул болгъанлай,
Эшек джыйын болгъанлай,
Бир-бирибизни табанлай, табалай,
Думп боллукъбуз, тюб боллукъбуз биз.




ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА

1
Чыммакъ къарда сокъмакъ сала барама,
Мен барама джашил джазны аллына.
Къыз кёрюрге баргъан кибик барама,
Таб кесим да сейирсине халыма.

Истемейме къыйынлыгъын джолуму,
Джюрегим да – урад, барад джангызгъа.
Бара-бара, бир кюнбетде тюртюлдюм
Тахсачыгъа-келечиге – джанкъозгъа.

«Ай зауаллы, башлагъанса юшюрге»,-
Джюрегиме къысдым аны, ийнакълаб.
Къайгъыргъаным эритди да джанкъозну,
Кёлюн айтды къулагъыма шыбырдаб:

«Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къара къышны, акъ къарны да ичи бла
Сюймекликди джашил джазгъа ётдюрген.

Насыблары тутмагъанла да бар –
Кюрт тюбюнде джаталла санлары.
Алай а, аланы да джанлары
Джашил джазгъа, джашил нюрге тутубла джол.
(Ёлюмсюз джанланы ёмюрлюк джоллары - арыды).

Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къыяма къыш, халек аууш да тыялмай,
Сюймекликди джашил джазны келтирген».

2
Джулдузгъача къарадым мен джанкъозгъа,
Ол джарытды, танытды джолуму къышдан джазгъа.
Джаш къызгъача къарадым мен джанкъозгъа –
О биринчи! Сабий сюймеклигим мени!
 
Къар тюбюнден чыкъгъанча джанкъоз,
Мийик кёкде джаннганча джулдуз,
Къая ранда чакъгъанча балий,
О биринчи сезимлерим мени!
Джанкъылыч эшмели къайытмаз джазым мени!

...Чыммакъ къарда, сокъмакъ сала, барама.
Кетген джазымы ызынданмы барама?
Келлик джазны аллынамы къарайма?
Умут джулдуз, бошунамы джанаса?

...Узая, ташая, кетиб барама.
Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы
Ёлтюреди бизни.
Джанны гырджын тюлдю азыгъы
(«Къуру гырджын бла джашамайды адам») –
Ой ол таша магъанасы Сёзню,
Чексиз магъанасы Сёзню,
Сууча, алыб барады мени.

Меннге къараб айтылгъанчады ол Сёз.
Джюрек, аны магъанасын сез, сюз – англа.
Сора – сабыр бол, тёз:
Джашил джаз сакълайды алда.

АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА+++++++++

Алгъын джюрекге сыйынмай эди Сёз,
Энди Сёзге сыйынмайды джюрек.
Сезе, ангылай башлагъанма энди
Нек тынгылагъанларын Таш бла Терек.

КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН

Джолоучула да салкъынында солуучу,
Кийикле да ышыгъына къысылыучу,
Къанатлыла да бутакъларына къонуучу,
Сабийле да ёрлеучю, миниучю,
Кёгетлерин джыйыучу, ашаучу,
Къызла да субайлыгъына сукъланыучу,
Хауасы бла, джашиллиги бла къууандырыучу,
Саныбызгъа, джаныбызгъа да джарагъан,
Барыбызгъа да керек Терекни
Бир аман адам кесиб кетгенди.
Ол, терекни кесген бла къалмай,
Барыбызгъа да салгъанды заран.

Табигъатха –
Гитчеге, уллугъа да,
Кийикге, къанатлыгъа да,
Хауагъа, саулукъгъа, ариулукъгъа да –
Джетгенди аны хыянаты.

Бурун заманлада Эл Тёре анга,
Тёлеу да салыб,
(Тёлеуню да эл джарыллыкъгъа алыб),
Терекни орнуна да он терек орнатдырлыкъ эди.
Алай болмаса, Элден къыстарыкъ эди.   
Энди уа?

Терегин, Ташын ташыб,
Джуртну тонаб-къурутуб баргъанлагъа
Не оноу?

Огъесе, халкъ кесимиди
Джуртун тонай-къурута баргъан,
Кеси кесин къурута тургъанын да эслемей?

АУАНАЛА

1
Кёкде учуб баргъан малаикни кёлеккеси –
Джерде джюрюб баргъан Адам.

2
Джерде джюрюб баргъан Адамны кёлеккеси –
Кёкде учуб баргъан къанатлы.

3
Кеси ёталмазча,
Джолу чынгылгъа тирелсе,
Адамны ауанасы ётеди андан.

4
Джолоучуну кёлеккеси –
Джол джанында сюелген терек.
5
Къыйын джолдан артха турмай,
Тик ёрге баргъан джолоучуну кёрюб,
Терек Кёкге джол тутханды.

6
Адам,
Джерден джулдузгъа бара тургъанлай,
Джыгъылгъанды да,
Тёнгеги тюшгенди Джерге,
Джаны уа къалгъанды Кёкде.

7
Адам кёмюлгенинде Джерге,
Ташы сюелгенди ёрге.
Джулдузу да Ай бла бирге
Къарагъанды Ташдан.

8
Джерде сюелген Ташдан,
Кёкге баргъан Терекден,
Кёкде баргъан Къанатлыдан,
Джангы Ай бла Джулдуздан –
Барындан къарайды Адам.

9. КЪАРТ бла ТУУДУГЪУ

- Кёзюм джетмейди:
Ол таугъа илиниб баргъанла,
Наратламылла, адамламылла?

- Ала бир тюлмюлле?
Нарат – Адам тюлмюдю?
Адам – Нарат тюлмюдю?

- Аланы бир болмагъанларыды къыйынлыкъ.

10
Таугъа ёрлеб баргъанны кёлеккеси –
Нарат терек къабыргъада.


11
Таугъа ёрлеб баргъанны ауанасы –
Учуб баргъан къуш Кёкде.

12
Адам. Терек. Къанатлы.
Аланы бир кюч джаратханды,
Бир кюч тартады ёрге.
Ала сюелле Кёкню, Эркинликни.

13
Адам. Терек. Къанатлы.
Ала тюбешген мийиклик – Кёк
Эмда
Къайсынны Джер китабы.
Аланы бирликлери –
Джашау – Табигъат – Шийир.

ДЖАЗНЫ, КЪАЧНЫ, КЪЫШНЫ ДА ЭСГЕРЕ

Джибитсе да къачхы шылпы,
Юшютсе да къыш къыяма,
«Къайытмазса» деселе да,
Мен къайытдым къуш уяма.

Артда къалды къачхы шылпы,
Артда къалды къыш къыяма.
Джаз джабалакъ джауа-джауа,
Мен къайытдым къуш уяма.

Кёк да, джер да джылай, джашнай,
Кёл-джюрек да джылай, джашнай,
Къайытдыкъ биз – сау къалгъанла –
Ата джуртха – Минги Таугъа.

Джарымыбыз къалды анда –
Азияны къумларында,
Сибирияны бузларында...
Къайытдыкъ биз – сау къалгъанла.
Халкъны терслеб, дау салгъанла
Къазаларына джолукъмалла –
Геноцид ючюн джоюлмалла.
Алай болса да, къайытыб келдик –
«Тюзлюк тюзде къалмаз» дедик,
Хрущёвгъа да махтау бердик.

Ёзге кёрдюк: бираздан
сталинле, берияла, сусловла
Эс джыйдыла, къанатландыла,
Джалгъан даула бла Хрущёвну да
Тахтадан атдыла, къоратдыла.

Эски даула – джангы даула,
Эски джаула – джангы джаула
Тюзлюкню артха ыхдырдыла,
Бизге да, табхан аманларын къуя,
Джюз тамакъдан къычырдыла.
Аланы юсдюрюрлерин кюсеб тургъан,
Хоншу итле, маскеле да,
Кесибизни амантишле да,
Хырылдаб юрдюле, чабдыла,
Аягъыбыздан алдыла.

Бу бёрю-ит, ит-бёрю джумхуриетле чачылмай,
Чеклерибиз айырылмай,
Къраллыгъыбыз къайтарылмай,
Къарачай-Малкъар халкъгъа джокъду насыб,
Башхалагъа да джокъду насыб.

Халкъ аны англаб, бирикмесе,
Джуртуна ие болургъа кюрешмесе,
Башына эркин болургъа кюрешмесе,
Дини-тили-тёреси ючюн – тини ючюн – сермешмесе,
Тюзлюк ючюн сермешмесе,
Сора, къалай келир Тюзлюк?

Эм уллу сынаула артдамылла, алдамылла?
Иманлы билим керекди бизге,
Оюмлу джигитлик керекди бизге –
Талкъ болмайын, Халкъ болур ючюн,
Сакъланыр ючюн, аякъланыр ючюн.

Артдамыды, алдамыды къачхы сууукъ?
Артдамыды, алдамыды къыш къыяма?
Не кёзюудю бу биз джашагъан заман?
Тюненесинден хапарлымыды,
Тамбласына да сагъыш этемиди халкъ, адам? 

АДАМ БОЛУУ

Табигъатда –
Джерде, сууда, хауада,
Таша, туру дуниялада –
Хар къуру, хар къайда
Барады къазауат.

- Не ючюн?
- Джашау ючюн.

Табигъатны джоругъу алайды –
Онглу онгсузну къурутады:
Кырдыкны отлайды кийик,
Кийикни ашайды джаныуар...
Аланы ангыларгъа боллукъду –
Алайсыз ала джашаяллыкъ тюлле:
Сабан сюрюб, мюрзеу ёсдюрюб
Джашарча, джаратылмагъанла ала.
Аланы ангыларгъа боллукъду.

Адамны ангылагъанды къыйын.
Адам ашайды, тонайды, къурутады табигъатны.
Бир-бирлерин да тонайла, къыралла адамла:
Бир – Кёкден келген динлеге,
Бир – Джерде кеслери къургъан джорукълагъа таяна,
Бир-бирде уа джукъгъа да таянмай,
Къыралла, тонайла адамла бир-бирин.

Да сора кимди адам?
Къайдады аны адамлыгъы?

Китаб келгенден сора да,
Къара таныгъанындан сора да,
Файгъамбарладан сора да,-
Тюрленмей эсе аны къылыгъы,
Сора, кимди, неди адам?

Кийик, джаныуар заманларын балсытырча,
Аллай кийиклик, джаныуарлыкъ этелле бюгюн адамла.
Китабла, файгъамбарла, шыйыхла, акъылманла да
Тюзеталмагъан – кимди, неди адам?!

Барады къазауат: кёкде да, джерде да, адам джюрегинде да
Сермешелле акъ бла къара.

Кесинде, ичинде, джюрегинде
Болгъан аманлыгъын, джаныуарлыгъын къурутуб,
Адам болгъандан къыйын зат болурму?

Тышында – кийиклени, хайуанланы, джаныуарланы арасында да,
(ала бла тохтаусуз сермеше)
Адамлай къалыргъа кюрешиу,
Ичинде – кийиклигин, хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын къурута,
Адам болургъа кюрешиу,
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШИУ –
Бу болур Адамны, адамлыкъны джолу.

Аман болгъан тынчды – Адам болгъанды къыйын.
Алим болгъан да тынчды – Адам болгъанды къыйын.

адам Адам болуб бошагъынчы,
Адамлыгъын джаныуарлыгъы дженгиб,
Тюб болубму кетер,
Огъесе, адамлыгъы хорлаб,
Къууанч бла, насыб бла этерми джашау?!

СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР

Сюймекликни кючюнден
Дуния – джангы эм сейир.
Сюймекликсиз илхам джокъ,
Илхамсыз а – джокъ шийир.

МЫНАФЫКЪЛАГЪА

«Сокъур бла сангырау – Аллахны джауу».
Сакъатланы юсюнден бармайды сёз.
Джюреклери сокъурла, сангыраула –
Ма алалла Аллахха, Адамгъа да джау.
Алалла кюрешген Адам бла, Аллах бла да.
Кертини кёрмейле, эшитмейле ала,
Хакъгъа бойсунмайла, къулланмайла ала –
Харам рысхыды Тейрилери аланы.

Ичлери чириб тургъанлай,
Тышларын супу этиб сёлеширле.
Ташада не аман, не кир ишден артха турмай,
Туруда уа шыйыхча, мёлекча кёрюнюрге кюреширле.

Не кюрешселе да, аланы кёзлеринде, бетлеринде –
Имансызлыкъны мухуру, тамгъасы.
Зарлыкъ кюйдюргенди, къуу этгенди аланы.
Ой къараджюрек, уубет, адам сыфатлыла.

Аланы эм уллу фахмулары, къууанчлары –
Сёз этиу, тил этиу, халкъны бир-бирине этиу,
Игини аманлау, тюзню терслеу, акъгъа къара джагъыу...
Отуз кюмюшдю багъалары аланы.

Хакъгъа-Халкъгъа тюл, Аллахха-Адамгъа тюл,
Имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа
Къул-къарауаш болалла, къуллукъ этелле ала –
Джюреклери сокъур, сангырау мынафыкъла.

Аллайланы кёргеним сайын,
Ол уу бетлерине, къара бетлерине тюкюрюрюм келе,
Нарт сёзню эсге тюшюреме:
«Сокъур бла сангырау Аллахны джауу».

БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК эмда ШАЙЫР+++++

Башын джагъагъа атхан балыкъгъа
Къарагъанча джыйылыб адамла,
Башын суугъа атхан адамгъа да
Алай басыныб къарайла чабакъла.

Къанатларын ачмай, Кёкден
Башын джерге атхан къанатлыгъа да,
Къайгъылы болуб къарайма мен:
Нек изледи ол джашаудан кетерге?

Балыкъгъа, адамгъа, къанатлыгъа да
Къыйынды джашагъан.
Не сууда, не джерде, не хауада
Джокъду тынчлыкъ (болгъанмыды, болукъмуду ол?)

Джюземе сууда, джюрюйме джерде, учам кёкде.
Тёнгегим энгишге, джюрегим ёрге тарталла мени.

Не болса да, джашаудан къачханладан алмайма юлгю.
Мен тюл – къыйынлыкъ, къайгъы къачсынла джашаудан.
Таш башында да джашау этгенлелле меннге юлгю.
Меннге юлгю – къаяда терек.
Тюзде да, тауда да – къайда да меннге Олду юлгю.

Терек тюлмюдю ариулукъ, джашиллик?
Терек тюлмюдю берген солургъа хауа?
Терек тюлмюдю юй, уя болгъан?
Терек тюлмюдю от, джылыу берген?
Терек тюлмюдю...

Сууну, джерни, кёкню да
Терекча багъалатыргъа керекди.
Къайгъы, палах келгенде да,
Чыдамгъа, сабырлыкъгъа терекден юренирге керекди.

Тереклеча сюерге керекди джашауну.
Джашаугъа алача къадалыргъа керекди.
Ёлюмге да алача тюберге керекди –
Джыгъылыб къалмай, аякъ юсюнде.

Юренирге керекди терекча болургъа –
Аныча джашаргъа, ёлюрге эмда керек болургъа.

Быллай сагъышладан толуб, къанатланыб джюрегим,
Кёкледе барама учуб.
Алай а, не эсе да, кёлеккем (кесим тюл!)
Башын атады джерге, башын атады суугъа.
Алай а, не эсе да, джюрегим
Кесин атады Сёзге, назмугъа.



КЕРТИ ЗАТ
 
1
Джашаудан, ёлюмден сора
Башланады джол Ёлюмсюзлюкге.

2
Джашаудан сора башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

3
Джашауда башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

АТЛАМ

Къууанчда джашыныбды бушуу,
Келиуде – кетиу,
Тюбешиуде – айырылыу,
Джашауда – ёлюм.

Аны сезгенча,
Джылайды туугъанлай къагъанакъ сабий.
«Туугъанындан джашагъанына къууанайыкъ»
Деученле алгъыш эте.

Алай а ол,
Джашаугъа, аны бла бирге ёлюмге да,
Этгенди атлам.

АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК

Джюзюнчю кере да, себеб излей джюрекге къайгъыда,
«Къара,- дейме,- Терекге къаяда:
Анга уа тынчмыды джашагъан къаяда,
Тёзюб джелге, бораннга, элиягъа?

Сууукъ да ийире, кюн да кюйдюре,
Ол а, бой бермей – чыдаб, къайырылыб...
Чегетинден да айырылыб,
Кёкге да джеталмай, джерге да къайыталмай,
Турады мийикде джангызлай, байракълай,
Турады къадалыб къаягъа, джашаугъа.
Тыйыншлы тюлмюдю ол махтаугъа?

Ёзге, ол махтау излебми чыкъгъанды ары?
Огъай, джазыу атханды къаягъа аны.
Алай а, дагъыда,
Къыйын къадарына, мийик къадарына
Тыйыншлы болалгъанды ол.

Къара къыйынлыкълагъа дженгдирмей кесин,
Джашаудан тюнгюлмей, ташламай эсин,
Джашил чакъгъанлай турады ол.
Агъачха, адамгъа да –
Джаны болгъанны барына да –
Юлгюдю ол.

Уша, джюрек, Терекге къаяда,
Хорлатма кесинги палахха, къайгъыгъа».

Джана, кюе, джарыла турса да джюрек,
Кёзюме кёрюнеди да сабырлыкъ береди
Къаяда Терек, къаяда Терек.
Анга ушай джашайды джюрек.

Адамда джюрек – къаяда Терек.

БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ

1
Сиз – итлесиз, Биз а – бёрюле,
Къулласыз сиз, Биз а – ёзденле.
Сиз патчахха табынасыз,
Биз а – Тейриге.
Бизни бир къандан джаратса да къадар,
Биз эки тюрлю джолну сайлагъанбыз:
Бизге бирге джашаргъа джокъду мадар.

2
Мен – къазакъ бёрюледен бири,
Итледен къачыб ётгенме бери.
Сермешгенме болгъунчу сакъат,
Анга Аллах, Адам да – шагъат.
Назмула бла улуй, джылай,
Джюрек джараларымы джалай,
Бираз турлукъ болурма мында:
Къарыу алгъынчы – джол джокъду артха.
Кюч джыйгъанлай а – къайытырыкъма Джуртха.

Ётюрюкден айырлыкъма Кертини,
Мынафыкъладан аллыкъма дертими,
Амантишлени кесерикме анда –
Хорлам не ёлюм сакълайды алда.

Эркишиге барды, бирди джол:
Хакъ-Халкъ-Джурт ючюн къазауатха кириб,
Хорларгъа не ёлюрге. Борчлуду ол
Керти ючюн, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Къан-джан аямай, кюреширге, сермеширге.

Къамамыды, къаламмыды къолда –
Башхасы джокъду.
Сёз да – окъду.
Джангыз, таймайыкъ Китаб буюргъан джолдан.

Сыйсыз джашаудан, сый бла ёлген – дурус.
Эркиши эсенг, Ёзден эсенг, Адам эсенг –
Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме –
Зулмугъа-терсликге-ётюрюкге къаршчы тур, уруш.

Джуртунгу сыйыра, халкъынгы да къурута тургъанларын (тургъанланы)
Кёре тургъанлай – харам тынглауну басыб турлукъ эсенг,
Не да, ётюрюклени сандыраб – баш алыб, баш сакълаб турлукъ эсенг,
Сора – бармыды сени иманынг,
Эркишилигинг-ёзденлигинг-адамлыгъынг къайдады сени?

Не да, душманнга – олтан, халкъынга уа – солтан
Болургъа кюрешген амантиш эсенг,
Халкъынгы-джуртунгу сатыб, тюбге атыб,
Алай бла баш болургъа кюреше эсенг,-
Сора нек къалад кёлюнг,
Халкъ Тёре сеннге буюргъанд деб, ёлюм?

Ол буйрукъну толтурлукъланы мен да бириме,
Итлени, иелерин да къурутургъа ант этген бёрюме.
ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА

Тыялмай джаз, джай, къач не къыш,
Суу – тенгизге барады ашыгъыш.
Таудан элияча, къанатлыча энсе да,
Тюзлеге джетерге, къарыуун тас этсе да,
Дагъыда баууру бла барады сюркелиб –
Тенгизге джетерикди къалмаса къуруб-ёлюб.

«Тенгиз а – дуния сууу джыйылгъан бир джандет,
Мадарынг болгъан барынг – алайгъа джет.
Тенгиз а – мардасыз терен эмда кенг,
Анда барыгъыз да боллукъсуз тенг;
Анда барынгы сакълайды рахатлыкъ, игилик,
Анда джокъду айрылыкъ, энчилик, менчилик;
Анда акъ суу, къара суу, тау суу, тюз суу деб, джокъ,
Анда уллу суу, гитче суу деб, билиниу, бёлюнюу да джокъ –
Барынг къатышырыкъсыз, атыгъыз да боллукъду «тенгиз».
Ой анда насыблы боллукъсуз, къууанныкъсыз кемсиз».

Быллай фатауала ашыкъдыралла сууну.
Узакъды, къыйынды, къоркъуулуду джолу.
Барады джутула, къутула, чачыла, джыйыла,
Къайда хылымылыгъа, кирге да булгъана.

Алай а не къыйын болса да джол,
Тенгизге джетерикди ол,
Джандетге кирликди ол.

...Ма къууанч! Насыбы тутду – тенгизге къуюлду-джетди.
Алай не келсин – атын, бетин, татыуун да тас этди,
Джуртун-тауун, тилин-ауазын да тас этди,
Тарихин, адетин-тёресин, Тейрисин да тас этди.

Тау кийимине дери барын къоюб артда –
Къымжа болуб кирди джандетге-тенгизге.
Тенгиз а – услу, тенгиз а – тузлу:
Суу – ызына, таууна къачарча болду.

Алай а, джол джокъ артха, джуртха.
Алай а, бек излегеннге табылады джол.

Суу булут болуб атланды ызына,
Кёкден къарай джерде джолуна-ызына.
Джетиб чырмалды таууну бойнуна.
Амма, къарагъыз джазыуну оюнуна:

Баууру бла сюркелиб тенгизге джетген суу,
Андан, булут болуб къачыб, таууна келген суу,
Джуртуна джангур, къар болуб джаугъан суу,
Таууна къурман-къор болгъан суу,

Бираздан барын унутуб,
Биягъынлай, тауундан, джуртундан да суууб,
Энгишгеде, тёбенде кёзбау дуния тартыб,
Кетди мийик кёгюн, Минги тауун да атыб.
 
Огъай, бу башха суу эди,
Джангы къанатланнган джаш суу.
Эски суу а,
Къыйын джолну, тузлу тенгизни да сынагъан,
Тауда ёмюрлюк буз, къар болуб къалды.

Насыбы тутса, джазыуу болса,
Джаш сууну да ахыры алай боллукъ болур.
Кёрюрюн кёрмей, ким джыяды акъыл?
Кёрюрюн кёрмей, ким къайтады элине?
Кёрюрюн кёрмей, ким киреди кёрюне?

Таугъа, суугъа, тенгизге къарадым да,
Бу затла келдиле кёлюме.

КЪАРАЧАЙНЫ СУРАТЫ

Таш бла терек,
Тау бла черек,
Джулдуз бла Ай –
Ма Къарачай.

От бла буз,
Таш бла джулдуз,
Кюн бла Ай –
Ма Къарачай.

Дебет, Алауган,
Ёрюзмек, Сатанай,
Сосуркъа, Къара-Шауай –
Ма Къарачай.

Нартха шекер, туз –
Минги Тауда буз.
Аны ашай, джалай,
Ёсдю Къара-Шауай.

Къаны-джаны – нарт,
Къаны-джаны – Кёк.
Кёк бла Джерни чеги,
Кёк-Джер юй, къала –
Ма Къарачай.
 
Минги Таулу,
Минги таулу,
Кёк-Джер халкъы,
Тюрк нарт халкъы,
Тейри адамы, Тейри халкъы –
Ма Къарачай.

КЪАНАТЛЫ ДЖЫР

Сол джанымда – къылычым,
Онг джанда – джанкъылычым,
Ёргеде – Минги Тауум,
Тёбенде – къанлы джауум.

Джау излеген – къан бла от.
Къылычымы кесмез тот.
Джанкъылычым ышарыр,
Минги Тауум агъарыр.

Мийик Кёкге ийнана,
Кюн таякъгъа таяна,
Къууанч кюнню аллына
Чыгъа барама, ёрге.

Минги Тауну башындан
Джау байракъны къурутуб,
Тау байракъны тагъама,
Орайда да тартама.

Минги Таулуду Джуртум,
Минги таулуду Халкъым.
Аладыла орайдам,
Аладыла байрагъым.

БУ ДУНИЯГЪА ТИЛЕК ЭМДА АЛГЪЫШ

Бу ариу джуртланы кёрюр ючюн,
Бу ариу къызланы кёрюр ючюн –
Таза сезимин-сёзюн-джюрегин алагъа берир ючюн,
Сюймеклигин алагъа берир ючюн,
Къуру аны ючюн да
Келир эди бу дуниягъа адам.

Адамны,
Джахилликден, меджисуулукъдан айырылыб,
Къара таныгъаны;
Китаб ачханы, окъугъаны, ангылагъаны;
Китаб буюргъанча джашагъаны;
Билими, оюму бла джулдузгъа джетгени;
Ауруугъа, къартлыкъгъа, ёлюмге да бой бермегени –
Сейир тюлмюдю?

Хайуан сюрюуледен, джаныуар джыйынладан айырылыб,
Ичинде хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын да тунчукъдуруб,
адамны Адам бола тургъанын кёрген,
сюрюуню Халкъ бола баргъанын кёрген –
Къаллай насыбды.

Адамны Айгъа, джулдузгъа джетгенин кёрген,
Ай бла джулдузгъа джол тутханын кёрген,
Хакъгъа – Кертиге (Хакъ Кертиге!) – Тюзлюкге (Баш Тюзлюкге!)
Джууукълашханын кёрген –
Къаллай къууанчды.

Адам бла Хауа джандетден къысталыб,
Бу дуниягъа тюшгенлерине
Сокъурана да болмазелле –
Алай ариуду, сейирди бу дуния.
Не къыйналсам да,
Мен да сокъуранмайма
Бу дуниягъа келгениме,
Бу дунияны кёргениме, билгениме.
(Кетерге къачан да мадар барды, кеч тюлдю,
Къайытыргъа мадар джокъду ансы).

Бу дуниядан кетерими билсем да,
Ол дуниягъа этсем да сагъыш,
Ахыр кюнюмде да, бюгюнча,
Бу дуниягъа джашау тилерикме,
Бу дуниягъа этерикме алгъыш.

Аны джаханим этиб кюрешгенле бардыла ансы,
Бу дунияды джандет.

Бу дуниягъа джетген не болур?
Джер джашаугъа джетген не болур?
Джер къызлагъа джетген не болур?
Джер Адамгъа джетген не болур?
Джер насыбха, къууанчха джетген не болур?

Айтама Адамгъа:
Сакъла дунияны, джашауну, табигъатны.
Тилейме Аллахдан:
Сакъла дунияны, джашауну, Адамны.

адам Адам болургъа кюрешеди,
сюрюу Халкъ болургъа кюрешеди,
Дунияны, джашауну, кесин да сакъларгъа кюрешеди –
Аллах, джер джандетинги къызгъанма бизге.
Терсибизни да тюзете барабыз –
Дуниябызгъа къатылма бизни.

Бу дуниягъа, Джерге, джашаугъа, табигъатха, Адамгъа
Тынчлыкъ-эсенлик бер, джашау-саулукъ бер, насыб-къууанч бер –
Ёлюмсюзлюк бер, ёмюрлюк бер.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ.

Ёлюмсюз, ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джаналла, кюелле джулдузла да Кёкде,
Джаналла, кюелле адамла да Джерде –
Джокъду дунияда ёлмезлик, ёмюрлюк.

Дуния кеси да турады чачыла, оюла.
Не таш, не терек, не джаныуар, не адам
Къутуллукъ тюлле ахырзамандан.
Ол келликди Джерге, кёклеге да:

Джаны болгъанны, болмагъанны да
Къурутурукъду ол.
Ахырзаман дуниясы, ахырзаман адамы...
Ахырзаманнга тирелликди джол.

Ёлюмсюз, ёмюрлюк зат джокъду дунияда,
Ёлюмсюз, ёмюрлюк тюлдю дуния кеси да.
Суудан тутуб, салына къаядан,
Излейди адам бир ёлмезлик ёмюрлюк зат.

Джокъду аллай таш не къая,
Аумаз деб, адам базыныб, ышаныб таянырча.
Бармыды аллай ачыкъ не таша кюч –
Джаратхан, айнытхан, къоругъан дунияны, джашауну –
Адам ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге ийнанырча?

Кимге, неге таянсын адам –
Къалмагъанды ышаныу не Джерге, не Кёкге.
Бурхулугъун, улллулугъун да биледи адам,
Алай а джетмейди къарыуу
Къутхарыргъа кесин, дуниясын да.

Джарылалла Джер, Кёк, джюрек да,
Джаралылла Джер, Кёк, джюрек да,
Джарлылла Джер да, Кёк да, джюрек да –
Къалмагъанды бир джукъгъа ийнаныу, ышаныу.

Хакъгъа бирле Керти, бирле ётюрюк деселе да,
Андан башха бармыды кюч-къудурет
Адам ийнанырча, ышанырча, таянырча, къуллукъ этерча?
Андан башха бармыды ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк?

Бу дуниядан башха дунияла да болурла,
Башха тюрлю джашаула, джанла да болурла.
Алай а бу дуниядан айырылыргъа излемей,
Джашаудан кетерге излемей,
Аланы сакълаб, тырнакълаб кюрешеди адам,
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк деб, кюрешеди адам.

Джашаугъа, ёлюмге, тирилиуге да ие болургъа излейди адам,
Хар неге да ие болургъа излейди адам,
Джазыуун кеси джазаргъа излейди адам,
Табигъатха да оноу этерге излейди адам,
Кесин да, бютеу дунияны да
Тюрлендирирге (игилендирирге, нюрлендирирге!) излейди адам –
Аллах болургъа излейди адам.
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге тыйыншлымыды, тюлмюдю Адам?

ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ

Джылым тюл, джырым
Джууукълашса да джюзге,
Шийир тенгизни джырыб,
Къыйынды джюзген.

Билирге мадар джокъду
Аны кёчюуюн.
Сёз толкъунла баралла алыб,
Билмейме, къайры.

Къайсы джагъагъа чыгъарлыкъ болурла –
Къыйынды билген.
Нартла айтханла сынаб:
Сёз кючлюдю бизден.

Бизми джаратабыз Сёзню,
Сёзмю джаратады бизни?
Алай, алай да болур. Аны
Джюрек сезе, ангы да сюзе,
Джашайбыз, тынгысыз бола, тинте.

Шайыр джюрек чырагъын джукълатмай,
Барыргъа керекди тенгизде-теркде.
Джангы Сёз, джанлы Сёз, джаннган Сёз
Джарытады Кёкню, Джерни, джюрекни.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Турлукъбуз соргъанлай: Сёз
Кимди, неди бизге?

Келгенди, келеди ол
Къайдан, къалай?
Барына джууаб –
Джулдуз бла Ай.
- Алаймы?   
- Хоу-огъай.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Ол джюзюнчю (Белги-Сёз-Ат) табылмай,
Ол джюзюнчю таша, керамат ачылмай,
Ачыкъ да джабыкъды бизге,
Тынгы-тынчлыкъ да джокъду бизге.

Анга джууукълашыргъа боллукъду,
Джетерге уа джокъду мадар –
Ол къадарды, къадар.

Алай а аны излеу,
Анга барыу, джууукълашыу –
Ол иннетди, джолду.
Бизни Адам этген,
Шайыр этген да Олду.

ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА

Ауруу аны къурутуб бошагъанды.
Къум тюзде къуюлача,
Эки джулдуз кёзю къарайла теренден.
Адамлары къатын сакълаб туралла...
Ким къутулур бу дунияда ёлюмден?!

Ёзге, не бек къыйнала эсе да,
Насыблы къауумдан тюлмюдю ол?
Ёледи акъылы-эси ичинде.
Джесирде-сюргюнде-тутмакъда тюл,
Ёледи – джуртунда, элинде, юйюнде.
Этеди сагъыш, этеди къайгъы
Ахлуларына, халкъына, джуртуна.
Ала бары къалалла джакъсыз,
Джау къуршоуда къалалла ала.

Бютеу джашауун кюрешди ол
Халкъын, джуртун сакъларгъа, джакъларгъа.
Ана тилини хар бир сёзю ючюн,
Ата джуртуну хар бир ташы, тереги ючюн
Кирди отха, суугъа, джалыннга.

Джаралы джугъутур, Джаралы таш да – ол,
Балта кесген Джуртда Джангыз Терек да – ол,
Хар неге да чыдагъан Къадау Таш да – ол...
Халкъына къайгъы этгенлей ёледи ол.
 
Ёлюую бла да, ёлгенинден сора да,
Халкъына джараб турургъа излей,
Тюрлю-тюрлю оюмла кемире мыйысын,
Ёледи ол – акъылман эмда шайыр.

Туугъан халкъы бары джыйылыб,
Бютеу дуниядан шайырла джыйылыб,
Асрайла аны Минги Таугъа буруб,
Юйюню аллында асрайла аны.

Алайда
Къанатлы шийирле кёгюрчюнле бла бирге
Бюгюн да айланалла учуб.
Алайгъа
Шайырла, шыйыхла да джюрюйле
Зияратха.
Шыйых къабыргъа малаикле да
Энелле Кёкден.

Джаны саулай джандетге киргенча,
Киргенди ол туугъан джерине.
Халкъы бла дунияда къалгъанды. Къалгъанды
Аятха ушаш назму сёзюнде.

Шайыр джанлагъа уя
Болгъанды Юйю аны.
Аны ёмюрде да унутмаз дуния,
Ол ёрге кёлтюргенди адамны, дунияны.

Ол Аллахха джууукълашдыргъанды адамны –
Аны ючюн сюелле Аллах, Адам да аны.

ЮЧ БЕЛГИ

Боран буруб, уруб,
Шау тенгизге атханды мени.
Алай а къалмай ёлюб,
джюзюб,
Сау джагъагъа чыкъгъанма Мен.
 
Ол бир джагъада къалгъанды боран.
Мени сау кёрюб, шашады ол.
Арабызда уа Шау тенгиз –
Ёлюкледен толуду ол.

Турабыз бир-бирибизге къараб:
Сер боран, Шау тенгиз, Сау адам.
Ахырзаманнга къарагъан кибик,
Ахырзаманны сакълагъан кибик
Неда Ахырзамандан къалгъан кибик
Кёрюнебиз юч белги:

Ахырзаман къыямасы,
Ахырзаман дуниясы,
Ахырзаман адамы.

КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК

Къалгъанлача – джюрюген – Джерде
Айтыб айталмазча къыйынды меннге.
Джюрегим къанатлыды мени,
Кече-кюн да тартады ёрге.

Джюрегим къанатлыды мени,
Чалдышдача турад кёкрекде.
Не табарыгъын билмеймеКёкде –
Къыйнайды кесин да, мени да.

Кюреше арыса, тохтайды,
Тюбелек тохтаргъа уа – къайда...
Хар тебгени бла Кёкню махтайды,
Салауат салады джулдузгъа, Айгъа.

«Эркинлик, Эркинлик» деб, турады,
Кёкюрекни чачалмай, урады.
Болургъа унамай рахат,
Кеси-кесин этеди сакъат.

Къанатсыз джанлагъа къошулгъандан эсе,
Ол ёлюрге болады разы.
Кёкге термиле, чалдышда ёлген къанатлыгъа
Кёк кеси къылдырлыкъ болур джаназы.

Мен ёлюрге керек эсем,
Джаным, халкъым да болур ючюн азат,
Сора, шейитча ёлюрге излейме,
Халкъым, Джуртум ючюн эте къазауат.

Керти Сёзден, Тюз Сёзден, Иги Сёзден, Эркин Сёзден
Башланады, билебиз, азатлыкъ.
Сёзню кертисин, тюзюн, игисин айтмагъан –
Ол кесин, халкъын да тюлдю къутхараллыкъ,
Анда джокъду шайырлыкъ-ёзденлик-адамлыкъ,
Умметчилик, миллетчилик да джокъду анда.

Керти-Тюз-Иги-Эркин-Ачыкъ Сёзден башланады
Иман да, Шайыр да, Адам да, Халкъ да.

Ёзюнг къаллай эсе, сёзюнг да аллайды.
«СЁЗде» «ЁЗ» турады джашынмай, ачыкъ.
Атлана, къатлана, къанатлана
Сёз чыгъады джети къат джюрекден (Кёкден).

Кёкден – джюрекге, джюрекден – джюрекге,
Дагъыда – Кёкге...
Кёкден – джюрекге, джюрекден – Кёкге,
Хоу, Сёзню алайды джолу.

Сёзге бойсунады шайыр.
Сёз бла джарайды Адамгъа, Халкъгъа.
СЁЗ ючюн (Сёзю ючюн да!) ёледи шайыр,
Къуллукъ эте бир Аллахха – Хакъгъа.

Меннге да ёлюрге керек эсе,
Сёзюм, джаным, халкъым болур ючюн азат,
Мен, шейитлеча ёлюрге излейме,
Хакъ ючюн – Эркинлик-Тюзлюк ючюн – эте къазауат.

ХАПАР АЙТАД КЮЛ МЕННГЕ

Бушуудан да, къууанчдан да,
Отха тюшген агъачдан да
Хапар айтад кюл меннге.

Джылаудан эм кюлюуден,
Джаныудан эм кюйюуден,
Джашаудан эм ёлюмден
Хапар айтад кюл меннге.

Бушуудан да, къууанчдан да,
Къошулгъандан, къоранчдан да,
Къышдан, джаздан, джайдан, къачдан да
Хапар айтад кюл меннге.

Бизге джылыу, джарыкъ берген,
Бизни ючюн отха кирген,
Джашау ючюн джанын берген –
Ким, не эсе да – махтау Анга.

Къарангыдан, сууукъдан да
Сакълай бизни, джакълай бизни,
Джашау бере Джерге, бизге,
Кеслери уа джана, кюе,
Джана, кюе, кюнле, Кюнле
Боладыла кюл, учхун.

От Джерде, Кюн да Кёкде,
Тынгысыз джюрек да кёкюрекде
Ушайдыла бир-бирине,
Джашайдыла джана, кюе.

 
Мен къарасам отха, кюлге,
Бир кёб сагъыш келед кёлге...
...Кюннге, кюлге да ушайд кёлюм,
Кюнден, кюлден да толад кёлюм –
Кёз аллымда джашау, ёлюм.

АКЪ ДЖАГЪАДА

Шимал тенгизни джагъасында Мен –
Джагъа Лайпанладан Билал –
Джангы къаргъа къарайма джерде,
Кёкде да эски Айгъа.
Буз къаялагъа, таулагъа да къарайма.
Ушай барама кесим да алагъа:
Эски Айгъа Кёкде,
Джангы къаргъа джерде,
Буз гыйылагъа тенгизде.

Барыбызгъа да джетмеген – Кюн.
Бетим, шийирим да – акъ.
Тенгиз да, джагъа да – акъ.
Ахуюлда-бузда чабакъ тута тургъан аю да – акъ.
Былайда сёзюм, кёлюм да – акъ.
Былайда джашау къой, ёлюм да – акъ
Болур деб турама.

Мен – Акъ адам,
Акъ дуниягъа къараб,
Чыммакъ акъ назмула джазама. Базама
Дуниямы, дунияны да бираз акъ
Эталырма деб.

Къара джинлени, къара джюреклени, къара дунияны,
Къара кючлени, къара къыйынлыкъланы унутханча,
Акъ харифле бла
Джазама кёлюмю-назмуму-джазыууму.

Алай а,
Мында да джетмейди Кюн.
Адамгъа къайда да джетмейди кюн, Кюн.
Анга да сагъыш эте, къайгъы, джарсыу эте,
Акъ дуниядан къарайма сизге.
КЁКГЕ ЁРЛЕЙ ДЖАШАГЪАННГА, ЁЛГЕННГЕ

«Джашау – акъ, ёлюм – къара.
Ёлюм – акъ, джашау – къара.
Джашау, ёлюм да – къара...».
Алай айтырдан алгъа,
Табигъатха бир къара:

Кёзюуюнде чагъады, кёзюуюнде агъады.
Къууанады джашаугъа.
Ёлюмге да, сынсымай,
Эркишича тюбейди.

...Кёклеге джууукълаша,
Таугъа ёрлеб баргъанны
Кюрт юзюлюб басханды.
Ол джигитни ауазы (джанкъозча)
Къар тюбюнден чыкъгъанды,
Халкъ эсинде къалгъанды:

Замансызлай ёлдю деб,
Аджалсызлай кетди деб,
Къыйналмасын адам, халкъ.
Терслемегиз сиз мени,
Терслемегиз ёлюмню –
Табигъатха джокъду дау.

Билесиз:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джыламагъыз сиз меннге,
Къууаныгъыз сиз меннге:
Кёлюм, кёрюм да – акъ.

Ёлгенме ёрлей Кёкге. Меннге:
Джашау, ёлюм да – акъ.
Кёкге ёрлей джашагъаннга, ёлгеннге –
Джашау, ёлюм да – акъ.

Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.
Кёлюм, кёрюм да – акъ.
Сау къалыгъыз.
МЫНДА ХАЛ

Мен джашайма Ставангерде –
Уясында джауумну, джелни.
Таякъ джангурла, ургъан джелле
Аязыргъа къоймайла Кёкню, кёлню.

Къыш, джай джокъду былайда.
Тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
Джауум болуб тюшеди джерге.
Джел бла джангур тарталла орайда.

Тебсеген, джырлагъан да – ала,
Къычыргъан, джылагъан да – ала.
Ууатыб терезесин, къобарыб чардагъын
Юйюнге тюшерге да кюрешелле ала.

Тенгиз къушланы да тауушлары – ачы,
Тынч тюлдю къарышхан джангургъа, джелге.
Терекле да туралмайла ёрге, ёсалмайла ёрге –
Джашайла къабланыб, бауурланыб джерге.

«Джер» деб да джер джокъду былайда –
Къуру таш, къая, ёресине тик.
Кёз туурада уа – къатлана, чайкъала тенгиз,
Къайры къарасанг да – тенгиз:
Сууун ичелмезсе – тузлу,
Кириб джюзелмезсе – сууукъ.

Джазыуум алай болуб, джашайма Ставангерде –
Уясында джауумну, джелни.
Тенгизни ол джанында агъаргъан таула,
Иги умутла, къуран аятла, назму тизгинле –
Джазгъан, кёлтюрген да алалла кёлню,
Мында джашатыб тургъан алалла мени,
Джерде джашатыб тургъан алалла мени.

ДЖАЙ ЧИЛЛЕ

Кёкден тамчы таммай,
Къургъакълыкъ къысыб тургъанлы,
Талай ай.
Бюгюн а – тюрленнгенди хауа.
Умут этдире,
Къаралгъанды, басыннганды Кёк.

Алай а,
Джауаргъа-къалыргъа да билмей,
Чартлай, кюкюрей, джашнай,
Турады аккыллы болуб.
Булутлары – къайгъылы, сагъышлы – джюзелле ары-бери.

Къуугъуннга баргъан атлыча,
Джангур къоркъууун эте, джетеди джел,
Сюелгенни бюге, къалтырата, ётеди джел.

Айтама Кёкге:
Бизни умутлу эте, ётдюле джелинг, аязынг.
Не джау, не да аязы.
Сеннге буруб къолуму аязын
Къаллай бир тилерикме, сакъларыкъма?

Гитче-уллу да къарайла Сеннге.
Джер да, джердегиле да къарайла Сеннге.
Сууунгу къызгъанма бизден.
Этебиз тилек, къурманлыкъ да этебиз –
Джашауну къызгъанма бизге.

ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА

Тау тёппеле – минаралача.
Алача
Ариу, таза, эмда мийик
Джер джюзюнде не болур?!

Эркишилиги болмагъан чыгъалмаз ары,
Адамлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары,
Шайырлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары,
Кераматы болмагъан чыгъалмаз ары,
Къанаты, къанааты, иманы болмагъан чыгъалмаз ары.

Чыкъса да, анда Кёкге тюбемез,
Малаиклеге-мёлеклеге тюбемез,
Тилек эте, назму эте, азан къычыра билмез.
Туруну кёрюр, ташаны кёрмез,
Анга керамат къой, илхам да келмез.

Къанатлы джанла джашайла таулада,
Къанатлы джанла чыгъалла таулагъа.
Ала джууукъдула Кёкге,
Ала кюч-къарыу алалла Кёкден.

Адамча джашар ючюн Джерде 
Тёнгегинг, джюрегинг да Кёкге
Тартханлай турургъа керекле.

Алайсыз,
Джер джутарыкъды Адамны,
Джер къайгъыла джутарыкъла аны.

МЕН АЙТДЫМ НАЗМУЛАГЪА

Къул сезимден, магъанадан,
«Ритм», «рифма» бугъоуладан,
Ол джахилликден, меджисуудан –
Азат этгенча къулланы –
Тау шийирни азат этдим.

Къул назмула джазгъан къулла,
Азат болургъа излемейин,
Эркин Сёзню да истемейин,
Кеслери да, сёзлери да –
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге тюл –
Имансыз къралгъа, ит джорукъгъа,
Къара кючлеге, залимлеге,
Зорлукъгъа, зулмугъа, ётюрюкге
Баш урургъа кюрешдиле.

Мен айтдым назмулагъа:
Къул болмагъыз сиз къуллагъа,
Къулну да этигиз ёзден –
Хар не да башланад Сёзден.

Мен айтдым назмулагъа:
Къул болмагъыз сиз къуллагъа.
Эркин болугъуз кесигиз да.
Халкъны да этигиз эркин,
Джуртну да этигиз эркин.

Акъ сёзден, назму сёзден,
Иги сёзден, керти сёзден,
Ёзден сёзден, эркин сёзден
Башланады Эркинлик да,
Хар не тюрлю Игилик да.

Джаным да кёче алагъа,
Мен айтдым назмулагъа:
Болушур ючюн адамгъа,
Къуллукъ этигиз Аллахха.

Ол заманда
Эшитирикди сизни адам,
Эшитирикди сизни Аллах,
Тилек да боллукъду къабыл.
Дуния да болуб сейир,
Айтырыкъды:
«Аллахны нюрюнденди Адам,
Аллахны Сёзюнденди шийир».

ШАЙЫР

Кёгюрчюн бла адамдан толуду майдан.
Майданны эки джанында – бир эски джами бла бир эски клиса.
Азан таууш энеди джулдуз бла Айдан,
Клисадан джайылады къонгурау таууш.

Адамла бёлюнюб экиге, баралла:
Бир къаууму клисагъа, бирси къаууму – межгитге,
Къанатлыла уа майданда къалалла.
Бираздан, учуб ташаялла Кёкде.

Къанатлыны бир къанаты – азан тауш,
Бирси къанаты да – къонгурау таууш.
Ол экисинден согъулгъан къанат таууш
Келеди, Тейри джарыкъча, Кёкледен.

Джангыз кесим къалама майданда –
Азан таууш, къонгурау таууш, къанат таууш да джокъ.
Не Джерде, не Кёкде кёрмейме-эшитмейме джукъ –
Сокъур-сангырау болурму джюрегим?

Огъай, сокъур, сангырау да тюлдю джюрегим.
Алай а, мен адам да тюлме, къанатлы да тюлме,
Мен Кёкде да тюлме, Джерде да тюлме,
Клисада, межгитде да тюлме –
Хар къайдама, бир джерде да тюлме –
Шийирдеме Мен,
Шайырма Мен.   

КЕРАМАТ+++++++++++++++

Балчыкъ кёлде да кёреме Кёкню.
Мен – Адамма, Шайырма, Хаджиме.

БИР КЮН

Ёмюрге тенг болгъан бир кюн.
Тутулгъан, къутулгъан да этген –
Адам, Джер, Ай эмда Кюн.
Джашау-ёлюу-тирилиу –
Бары сыйыннган бир кюн. 
Къалюбаладан Ахырзаманнга созулгъан,
Бир Сёзге сыйыннган, бойсуннган бир кюн.
Мени джазыуум – сени бир такъыйкъанг, саниенг...
Кюнюм мени,
Кёлюм, кёгюм мени,
Гюлюм, кюуюм мени,
Джаныб, кюйюб, кюл болгъан, тюб болгъан кюнюм мени,
Кюнюм мени.

КЪАЙДАДЫ ДЖОЛ

Джюрекни ашасала да къайгъы, сагъыш,
Джюрекден бошасала да къайгъы, сагъыш,
Дагъыда бу дуниягъа этеме алгъыш,
Джашаугъа этеме алгъыш.
Дунияны, джашауну къурагъаннга салама махтау.
Терсди дуниягъа, джашаугъа дау салгъан, терслеген.
Къыйынлыкъ чыгъады адамны кесинден,
Кесине, башхагъа да олду салгъан палах.
Кёкню, Джерни, джашауну бергенди бизге Аллах.
Сезерге джюрек, ангыларгъа ангы бергенди,
Къалай джашаргъа кереклисин кёргюзтгенди, юретгенди,
Керти-ётюрюк, Тюз-терс, Иги-аман,
Халал-харам, Сууаб-гюнах бары неди – билдиргенди,
Сора – кеси акъылынг бла джаша, айны дегенди.
Джаратхан Адамына алай ийнаннганды, ышаннганды Аллах.

Энди Ол кёргюзтген, юретген джолну бармай эсек,
Кесибизни амандан-харамдан-гюнахдан тыймай эсек,
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Билимге этмей эсек къуллукъ –
Сора нек шашабыз, джетед деб къыйынлыкъ?

Хакъны тюл – халкъны, адамны кёре эсек баш,
Хакъгъа тюл – джууукъгъа, джорукъгъа, къралгъа ура эсек баш,
Хакъны тюл – кесибизни тута эсек ёрге, санай эсек тюзге,
Сора, къыйынлыкъ-палах къалай къалыр келмей бизге?

...Чынгылны эрнинде сюеледи адам.
Кёрюнмейди джол булутдан, тубандан.
Соруу белгича сюеледи ол:
Къайдады джол?

ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ

Ташны джаныды Терек.
Барады кетиб Тейриге-Кёкге.
Ташда джаратылды, тууду.
Энди ашыкъмай ёседи ёрге –
Барады кете-джете Кёкге.

Туугъан ташындан айырылмагъанлай,
Джаратханнга къайытады ол.
Кёргенинден-билгенинден
Ташына хапар айтады ол.

Ташны джаныды Терек.
Ташдан чыгъыб тышына,
Сейирсиниб къарайды Ташына,
Бютеу дуниягъа да.


Ич дуниядан тыш дуния – ариу.
Ёседи, бутакъланады, чапракъланады Терек.
Шыбырдайды, шууулдайды, чайкъалады Терек.

Танышады Кёк бла, Кюн бла, джангур бла, джел бла.
Танышады джаз бла, джай бла, къач бла, къыш бла,
Тюрлю-тюрлю къанатлыла бла,
Кийикле бла, джаныуарла бла, адамла бла.

Кёбюсюнден кёреди хата.
Алай а, ёлюмсюз болгъаны себебли –
Ташны джаны Терек –
Барына ташча турады чыдаб.

Ташха джокъду ёлюм.
Ёлюм джокъду Терекге да.
Алагъа келсе ёлюм –
Ёллюкле Джер, бютеу джердегиле да.

Мен баш урама Таш бла Терекге.
Алача бегийме Джер бла Кёкге.
Ташха, Терекге да ушай,
Джерде, Кёкде да джашай,
Джер бла Кёкню байлаб турама –
Эки дуниядан да юлюшлю болама.

Нарт адамы болсам да мен,
Тейри адамы болсам да мен,
Не джууукъ эсем да джети къат Кёкге,
Баш ургъанлай турлукъма мен
Бурху Джерде Таш бла Терекге.

Сёзюм да ушасын алагъа,
Джаным да джашасын алада.
Алагъа ёлюм келген кюн,
Мен кесим да боллукъма кюл.

Ала джашасала – мен да джашарыкъма,
Таш бла Терекден къарарыкъма.
Алгъыш, тилек этеме таза джюрекден
Къадау Ташха эмда Джангыз Терекге.

Джууукълаша назмуму, китабымы, джашаууму да ахырына,
Джууукълаша Ай бла джулдузгъа,
Джууукълаша Джер бла Кёкге –
Тынчлыкъ-эсенлик тилейме Таш бла Терекге.

Ала бермегенле манга ёлюм.
Аладан къалмагъанды ёмюрде кёлюм.
Кимден, неден да джууукъла ала меннге.
Кёкден, Сёзден сора аладыла Минги.

Къайгъыладан къайнасала баш бла джюрек,
Суугъа, таугъа, чегетге къачдым адамладан.
Сабырлыкъ бере, къутхардыла мени Таш бла Терек –
Джашау кюч, таза кюч алдым аладан.

Джууукълаша Джер бла Кёкге,
Мен баш урама Таш бла Терекге.
Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ,
Кеси да дуниядан боллукъду талкъ.

Мен кёрмегенме заран Ташдан, Терекден,
Менден да болмагъанды алагъа хыянат.
Къолдан келгенча сакъларгъа кюрешдим аланы,
Энди Аллахха этеме аланы аманат.

ОНОУУН КЕСИ ДЖЮРЮТГЕН

Джарататылыуну-тууууну оноуу
Къагъанакъгъа джетмейди.
Сёзню къадары уа башхады.

Сезим сёзге бурулурму, бурулмазмы,
Сёз-назму дуниягъа тууармы-туумазмы,
Ол джашаугъа келирми-келмезми –
Аны оноуу адамда тюлдю.

Джаратылырына-къалырына,
Дуниягъа келирине-келмезине
Сёз кеси этеди оноу.
Сёзден сёз тууады дейле,
Адамдан а – адам.
Алай да болур.
Сёз кеси келмесе,
Аны зор бла, хыйла бла
Келтираллыкъ тюлдю адам.

Ол тахсаны-ташаны-кераматны
Билирге мадар да джокъду.
Оноуун кеси джюрютген
Бир сейирлик джанды Сёз.

АДАМНЫ ДЖАЗЫУУ

Хар адамны мангылайында джазылыбды джазыуу.
Джангыз, аны кёрюр ючюн
Кераматы болургъа керекди адамны.

КЁКЛЕГЕ  ДЖОЛ

Джазыучуну ангыларча болсакъ,
Сёзню эшитирча, окъурча, ангыларча болсакъ,
Джазыуну ангыларча болсакъ,
Джазылгъанны ангыларча болсакъ,
Сора, Джазыуубузну
Кесибиз джазарча болсакъ.

ТАРПАН НАЗМУ

- Керекмиди меннге сиз салгъан джер-джюген?
Налларыгъыз да керекмилле меннге?
- Таш джолда тынч тюлдю джюрюген...
- Таш джолугъуз да керекмиди меннге?

- Ауузлугъунга, налларынга дери,
Алтындан, кюмюшден боллукъду бютеу керегинг.
- Мени джегер ючюн, сыртыма минер ючюн,
Алтын-кюмюш бламы излейсиз терилтирге?

Бир-биринге салыгъыз джер-джюген,
Бир-биринги сатыгъыз-алыгъыз алтыннга-кюмюшге.
Аллахыгъызны да сатхансыз отуз кюмюшге.

Сиз – дуния малгъа болгъанла къул-къарауаш –
Аркъанлагъыз, кишенлегиз бир-биринги,
Джер-джюген, ауузлукъ салыгъыз бир-биринге,
Зор бла, хыйла бла теблегиз бир-биринги,
Хайда, болугъуз бир-биринге бий-къул.

Адам,
Арпангы, зынтхынгы да кесинг аша,
Джеринги-джюгенинги да кесинге сал,
Кишенинг бла да кесинги кишенле,
Налынг бла да кесинги налла,
Аркъанынг бла да кесинги аркъанла,
Къуругъунг бла да кесинги тут,
Къамчинг бла да кесинги ур,
Алтын илкичге да кюмюш джюгенинг бла
Башынгдан кесинг тагъыл.

Мен а – тарпан эмилик аджир,
Айланырма билмегенлей джер-джюген,
Айланырма билмегенлей аркъан, кишен,
Айланырма билмегенлей къамчи, тузакъ.

Эркинликни тенг этмем бир джукъгъа.
Эркинлигими ауушдурмам бир джукъгъа. 

ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ

«Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Къара кючле бла этебиз къазауат».
Буду Керти адамны, Тейри адамыны сёзю,
Бир Аллахха – Хакъ кертиге – къуллукъ этеди ёзю.

Сакълар ючюн динибизни, тинибизни,
Сакълар ючюн джуртубузну-джерибизни,
Сакълар ючюн тилибизни, эсибизни,
Халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны сакълар ючюн –

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Душманла бла этебиз къазауат.
Аллах джаратхан джанлабыз биз.
Адамлабыз-инсанлабыз биз.

Аллах берген джаныбызгъа къатылыргъа,
Аллах берген джуртубузгъа къатылыргъа,
Аллах берген динибизге къатылыргъа,
Аллах берген тилибизге къатылыргъа,
Не бир адамны, не бир халкъны, не бир джорукъну –
Бирини да джокъду эркинлиги.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат.

Кетген кюнюбюзге, бюгюнюбюзге не тамблабызгъа къатылыргъа,
Тарихибизге, ангыбызгъа-эсибизге къатылыргъа,
Намысыбызгъа, сыйыбызгъа, тёрелерибизге къатылыргъа,
Эркинлигибизге, къраллыгъыбызгъа къатылыргъа
Не бир адамны, не бир къралны джокъду иши.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат.

Аллах джаратхан джаннга, джанлагъа къатылыргъа,
Аллах берген джашаугъа къатылыргъа,
Аллах берген табигъатха къатылыргъа,
Кёкге, Джерге, Суугъа къатылыргъа
Бир кишини джокъду эркинлиги.

Зулму-зорлукъ бла аны ючюн этебиз къазауат,
Къара кючле бла аны ючюн этебиз къазауат,
Аллахны джаулары бла аны ючюн этебиз къазауат.

Аллах буюргъан джолда барыр ючюн,
Аллах бергенни сакълар ючюн, джакълар ючюн, къатлар ючюн,
Адам болур ючюн, Адамлай къалыр ючюн –
Джаныбызны джаратхан Аллахха этиб аманат,
Аллахны-Адамны джаулары бла этебиз къазауат.

Сёз бла, къалам бла, къама бла да –
Не амал бла да –
Къутхарыргъа керекди имансызлыкъдан дунияны,
Сакъларгъа керекди шайтандан адамны,
Ёлюмден джашауну.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Къара кючле бла этебиз къазауат.

КЪУТХАРЫР ЮЧЮН
АДАМНЫ, ХАЛКЪНЫ, БЮТЕУ ДУНИЯНЫ

Барелле къаллай заманла,
Барелле къаллай адамла...
Бюгюнлюкде башхады хал –
Адамны хорлагъанды мал.

Тюрленнгенди адам,
Тюрленнгенди хауа.
Джашау тюрленнгенди.
Не этейик энди?

Дунияны аманлагъа къоюбму кетейик,
Огъесе, этейикми ала бла къазауат?
Хакъгъамы къуллукъ этейик, халкъгъамы?
Хакъ бламы болайыкъ, халкъ бламы?

Хакъ бла халкъны тюбетирге, бир этерге кюрешейик,
Ма аны ючюн сермешейик.

Билеме, хар ким
Ангысына, эсине,
Иманына, адамлыгъына, бетине,
Фахмусуна, билимине, ётюне,
Акъылына, саулугъуна,
Болумуна, къарыууна кёре джашайды.
 
Алай а,
Аллахны Сёзюн эшите тургъанлай,
Хакъ Кертисин биле тургъанлай,
Хакъ джолну кёре тургъанлай,
Терс джолну сайласа адам,
Башхаланы да ары тартса,
Не дерге боллукъду анга?

Аллайла болсала джыйын,
Адамны, джамагъатны тюшюрселе сыйын,
Динни, шериатны да кюрешселе бузуб,
Джаш тёлюню да джангылтыб, джоюб,
Юретиб аманнга-харамгъа-гюнахха,
Къаршчы этиб, Адамгъа, Китабха, Аллахха,
Сора, не дерге, не этерге боллукъду алагъа?
Къояргъа боллукъмуду дунияны алагъа?

Аллахха-Адамгъа къаршчы эселе ала,
Аллахха-Адамгъа къуллукъ этмей эселе ала,
Сёзден, Тёреден да къоркъмай эселе ала –
Къоркъгъанларына тюбетирге керекди аланы,
Аладан къутхарыр ючюн адамны, халкъны, бютеу дунияны.

НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ++++++++++

Узун сёзню къысхасы:
Назмусуна сыйынмайды поэт.
Шийирине сыйынмайды шайыр.
Назмучу бурулады хапарчыгъа.
Къара сёз, узун сёз башланады алай.

СЕЗИМ-СЁЗ АХЫРЗАМАН

Сезим къобан сыйынмай джюрекге,
Сёзлеге бурула, къуюлады тышына.
Джайылады бютеу джерге. Кёрюнеди
Сезим-сёз ахырзаман келгенча дуниягъа.

Ол сезим-сёз ахырзаманда
Тунчугъургъа башлагъанма кесим да.
Бизни, Сезимни, Сёзню да джаратхан келсин да
Къутхарсын, оноу этсин. Ансы...

Алгъын джюрекге сыйынмай эди сёз –
Ол аны ючюн чыгъа эди тышына.
Энди сёзге сыйынмайды джюрек –
Бир башха фикирле келелле башыма.

Сёз – джюрекге, джюрек – сёзге сыйынмай,
Табигъат базманы, Кёк-Джер базманы бузулуб,
Адам, джашамай Хакъ Керти бла, сыйы бла,
Кетерге башлагъанды тюб болуб, къуруб.

Аллахына тюз турмай адам, Сёзюне керти болмай адам –
Сууаб-гюнах, халал-харам, иги-аман базманын бузуб,
Джол шлейди, келирча ахырзаман.
Къатышхандан къатыша барады дуния.
Сезим-сёз ахырзаман басханды дунияны.
Керти Сёзню айтмаса дуния,
Хакъ Кертиге къайытмаса дуния,
Келмезми Китаб айтхан заман – ахырзаман?

СУУ. ТЕРЕК. АДАМ.

Кече-кюн джокъ –
Эниб-кетиб барады суу.

Кече-кюн джокъ –
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Кетиб баргъан суугъа тынгылаб –
Сюеледиле джагъада терекле.
Бютюн мыдахды аланы тюрсюнлери.

Къобан Акъ Таудан, Минги Таудан эниб,
Тар ёзенден кенг тюзлеге чыгъыб,
Джер-суу да кёре, ашыгъады тенгизге.
Джерни къучакълай, ийнакълай,
Баууру бла сюркелиб,
Джетеди, къошулады тенгизге;
Дагъыда къайытады артха –
Кёк бла – тубан, булут болуб;
Джангур, къар болуб тюшеди Джуртха.

Джолу
Таудан тенгизге – джер бла,
Тенгизден таугъа – кёк бла.
Джерни, Кёкню да биледи ол,
Сюркелиуню, учууну да биледи ол,
Тюрлю-тюрлю сыфатлагъа да киреди ол.
Джерни ташын, топрагъын,
Тауну бузун, тенгизни тузун,
Кёкню джулдузун – барын
Биледи ол.
Эки дунияны да сынагъанды ол.
Кёкде, джерде, мийикде, алашада да болгъанды ол.
Джерде Кёкге термилиб,
Кёкде Джерге термилиб,
Джылагъанды ол.
Не болса да насыблыды ол:
Джашай, ёле, тириле,
Барын сынай, кёре, биле,
Эки дунияны арасында,
Джер бла Кёкню арасында,
Джолоучуду, келечиди ол.

Кетиб баргъан суугъа къараб,
Ётюб баргъан заманнга къараб,
Озуб баргъан джашаугъа къараб,
Сюелелле джагъада терекле.

Терекле да насыблыдыла.
Тамырлары бла джерни,
Бутакълары бла Кёкню,
Къучакълай, сюелелле ала.

Ала да билелле джерни, Кёкню.
Алай а, ала болалмайла джолоучу,
Сууча кёралмайла дунияны.
Зор бла кёчюрмеселе,
Ёмюрлери, тебмей, бир джерде туралла.

Тынгылаб тургъан тереклени
Ауазларыча, саркъады суу.
Тереклени къууанчларын, бушууларын,
Бютеу къайгъыларын, сагъышларын
Айтханча, барады суу.

Джагъа терекле айтхан
Джыр, ийнар, кюу болурму
Саркъыб баргъан суу?

Огъесе, суу джырында
Кесини, башхаланы да
Кёллерин айта болурму?

Кетиб баргъан суугъа тынгыласам, къарасам,
Джагъада мыдах сюелген тереклеге къарасам,
Кесими кёргенча болама алада.


Джагъада сюелген  Къазакъ Терек да – Мен,
Кетиб баргъан Къобан суу да – Мен,
Кёкде акъ, къара булутла да – Мен,
Сюркелген, сюелген, учхан да – Мен,
Кетген, къайытхан да – Мен,
Джырлагъан, джылагъан да – Мен.

Терек бла бирге къарайма суугъа,
Суу бла бирге барама сууда.
Суу, Терек, Адам – табигъат бары –
Эт-дженбиз, бирбиз, биргебиз.
Джердебиз, Кёкдебиз.

Кетиб баргъан суугъа тынгылаб,
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Джагъада сюеледи терек.
Экисине да тынгылай, къарай,
Айтама: дуния сейирди къалай.
Джашау а къысхады къалай.
Ай медет! 

ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ

Шыбыла кюйдюргенде да
Ташланы, Тереклени,
Аналаны тилеклери
Къутхара келгенле бизни.

Анала саулукъда джокъду бизге ёлюм,
Джашасакъ, ёлсек да – саубуз.
Адам, анасы ёлгенден сора башлайды ёлюб,
Ары дери уа – ол къаяды, тауду.

Саулукъ-эсенлик тилейик аналагъа,
Джаныбызны сакълагъан алалла.
Мийик кёкде, ушаб алагъа,
Джулдузла-Кюнле тохтаусуз джаналла.

Джулдузла джаннган къадарда
Келлик тюлдю Аламгъа ёлюм.
Анасы эсен болгъанда
Келлик тюлдю адагъа ёлюм.
Мен ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Сау къалгъаныма да сейирсине.
Ана тилекле къутхаргъанларын а,
Энди башлагъанма ангылай.

Бизге келген палахланы кеслерине ала,
Анала замансыз кетелле дуниядан.
Ёлсек-къалсакъ да борчлубуз алагъа,
Ол борчну къайтараллыкъ да тюлбюз.

Джангыз аланы разы этиб джашай,
Табарыкъбыз разылыгъын Аллахны да.
Аллахны разы этиб джашай,
Къууандырлыкъбыз аналаны да.

Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге
Хакъ кёлюбюз бла къуллукъ эте,
Къутуллукъбуз бир кесек борчубуздан
Бизни джаратханланы алларында,
Барыбызны да Джаратханны аллында.

«Джандет къайдады?» деб, соргъанларында,
«Анангы аякъ тюбюндеди джандет»,-
Деб, джууаб къайтаргъанды,- дейле,- файгъамбар.
Керти Сёзню магъанасын ангылайбыз кеч.

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг да
Аналаны къууандырырча болса –
Зулмугъа-аманлыкъгъа-терсликге-ётюрюкге
Джол болурму? Ёмюрде да болмаз.

Аналаны къууандырыуну, сакълауну бир джолу да –
Ала берген Ана тилни сакълауду.
Аталаны-бабаланы къууандырыуну, сакълауну бир джолу да –
Ала берген Ата джуртну сакълауду.

Ананы, Атаны разы этмей биз,
Ана тилни, Ата джуртну сакъламай биз –
Аллахны да эталмазбыз разы.

Джамагъат башланады атадан, анадан, сабийден.
Эл башланады къара таныудан, Элибден.
Хакъдан башланады Халкъ.
Аны ангыласакъ,
Алагъа болсакъ сакъ –

Сора, къоркъуу боллукъ тюлдю бизге.
Эки дуния да боллукъду бизники.
Биз боллукъ тюлбюз талкъ.
Боллукъбуз Адам, боллукъбуз Халкъ.

Элден-Джуртдан,
Сабийден-Элибден-Хакъдан
Айырмасын Аллах халкъыбызны, бизни.
Алалла джашауубуз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни.

АЛЛАХ ОНОУ ЭТЕР

Джашар заманларында дуниядан кетгенле –
Сизге ауруйду джаным.
Кёрюрлерин кёрмей кёрге киргенле,
Сизге ауруйду джаным.

Ёзге, кёрюрлерин да кёрюб,
Джашаудан юлюшлерин да алыб,
Къартлыкъгъа дери джашаб,
Эркинликде, эллеринде,
Адамлары юсюне басыныб,
Алай ёлгенле –
Сизге да ауруйду джаным.

Игиликге, Тюзлюкге къуллукъ эте,
Хакъ Керти ючюн кюреше, сермеше,
Хакъ джолда бара джан бергенлеге –
Кимден да алагъа бек ауруйду джаным.

Аджашханлагъа, терсейгенлеге да,
Аланы тюзетир ючюн кюрешгенлеге да,
Тынч-къыйын джашагъанлагъа да,
Саулагъа, ёлгенлеге да –
Барына ауруйду джаным.

Ёллюк джанла къыйынлылла бары.
Кемеси, къайыгъы болгъан да,
Джугъу болмагъан да,
Къурурукъ кёлде джюзелле бары.

Неди Джер? –
Кёк тенгизде бир айрымкан.
Эртде-кеч болса да,
Кёк джутарыкъды аны,
Анда джашагъанланы да.

Ахырын сезеди, кёреди, биледи адам. Дагъыда,
Дуниягъа – Къаягъа Терекча – къадалыб,
Кюрешеди этерге джашау.

Джазыкъсынама мен адамланы.
Минг-мингджыллыкъ ёмюрлюк джоллары, къыйынлары
Не бла бошалллыгъын кёзюме кёргюземе да,
Джазыкъсынама мен адамланы.

Ёлюм ышаннга салыб тургъанлай да,
Саудан ёлюб къалмай,
Шашыб, хайуан, джаныуар болуб къалмай,
Сермешеди джашау ючюн адам.
Кюрешеди болургъа Адам.
Къара къайгъыгъа, къара кючлеге бойсунмай,
Адамлай къалыргъа кюрешеди.

Аллайланы кёрсем,
Керти адамланы кёрсем,
Джашау кеси аллына джаратылмагъанына,
Дунияны, джашауну, адамны да бир мурат бла
Джаратхан бир Кюч болгъанына,
Ол Кюч джашауну, Адамны да къутхарлыгъына,
Не да, адамгъа –
Ол кеси кесин къутхарырча мадар, заман, онг берлигине
Ийнанырым, ышанырым, базарым да келеди.

адамланы, Адамланы да джазыкъсынама,
Барына ауруйду джаным.
Алай а бизни джаратхан
Биз билмегенни биле болур.
Бизге къараб, къууана, кюе да болур.
Бизге сынау, болушлукъ да ие болур.
«Хар ким къолдан келгенни этейик
Адам болур ючюн, Адамча джашар ючюн.
Кючюбюз джетмегеннге Аллах оноу этер».

Буду шыйыхла, акъылманла айтхан да.
Хар ким къолдан келгенни этейик,
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге къуллукъ этейик.
Кючюбюз джетмегеннге Аллах оноу этер.

СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН

- Ол мёлек къызны эки къахме буту
Эки дуниядан да сыйлыды меннге.
- Нелени сандырайса, тохта,
Хыйнымы этилгенди сеннге?

Тышына кетгенли унутханса
Таулу адетни, намысны, сыйны.
Дуангы къойгъанса Шаркъда,
Гъарбда уа сеннге этгенле хыйны.

- Огъай, дуам бойнумдады мени,
Этилмегенди хыйны да меннге. 
Асры сюйгенден Кёк бла Джерни
Кёлюм, Тауубузча, болгъанды Минги.

Алай а, ол къызны кёрсем,
Меннге ол заманда джанады джулдуз.
Ансыз а, ансыз –
Кёк, Джер да, джюрек да болалла джансыз.

Сюймекликди меннге межгит эм храм.
Анга джукъ айтхан гюнах эм харам.
Олду меннге Кёк да, Джер да, джандет да.
Ансыз джокъду джашау да, адам да, поэт да.

Ол мёлек къызны эки къахме бутун
Эки дуниягъа да ауушдурмайма мен.
Джырчысыма мен ариулукъну,
Сюймекликни къанатыма мен.


КЪАЧХЫ ХАУА

Кюн бла арам узакъдан узакъ.
Къачхы хауа, сеземе сени.
Къалтырайды терекде чапракъ –
Тауусулгъанды аны да кюню.

Алай болса да, къачхы табигъатда
Бир сабырлыкъ барды, бир ариулукъ!
Келе тургъан ахыры анга
Болмагъанча къыйынлыкъ, ауурлукъ.

Биз а – адамла – къачыбызгъа,
Табигъатча билмей тюбей,
Къарайбыз джан-джаныбызгъа –
Къадардан да къутулур мадар излей.

Адамлыкъ, къартлыкъ къачыбызгъа
Кёк – алтын, кюмюш сууун – себелей,
Биз – адамла – ахыр къачыбызгъа
Табигъатча билсегед тюбей.

Ёзге къыйынды айырылгъан джайдан,
Аны оноуун къоймайды бизге джазыу.
Белги келсе джулдуз бла Айдан –
Фикир бла зикир болалла кёлге асыу.

Джашау бла арам узакъдан узакъ.
Къачхы хауа, сеземе сени.
Къалтырайды терекде чапракъ –
Ким чапырсын аны да кёлюн?!

ИННЕТ – ДЖАШАУ

Биз сюйген: Кёк-Акъ-Джашил.
Биз сюйген: Мийиклик-Тазалыкъ – Джашау.
Байрагъыбыз, Орайдабыз да – Минги Тау.
Иннет – намаз-назму-миллет.
Иннет – келям-къалам-миллет.
Иннет – Аллах-Адам.
Иннет – Хакъ-Халкъ.
Иннет – Джашау.
ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ

1
Джылы аяз урады къыбыладан.
Къутулгъанма шималдан-шыбыладан.
Анда къалсала да джашлыгъым эм саулугъум,
Бир кишиге джокъду дауум, джаулугъум.

Хира дорбуннга чыгъыб да къарайма тёгерекге –
Джерге, Кёкге эмда джюрекге:
Файгъамбарны заманында да былай болурелле Джер бла Кёк.
Джюрек а, джюрек?

Тюрленнген, нюрленнген болурму ол?
Сыйрат кёпюрге ушайды адам келген джол.
Анда – баралгъан, баралмагъан да бар.
Адамлай къалалгъан, къалалмагъан да бар.

Хайыр джокъду тарыгъыудан, джылаудан.
Ётерге керекди сынауладан, Сынаудан.
Тюл эсек да не деу, не акъылман,
Хапарлы эсек джашаудан эм ахырдан,
Хапарлы эек халалдан эм харамдан,
Хапарлы эсек сууабдан эм гюнахдан,
Таный эсек къара, окъуй эсек Китаб –
Сора, кёб эсе да джюрекде джара эмда таб,
Сууумазгъа керекбиз бу дуниядан, Джашауан,
Ётерге керекбиз сынауладан, Сынаудан.

Джаугъа кесдирмей джан бла тёнгекни,
Тазалыкъ, субайлыкъ бере джан бла тёнгекге,
Учуу-учунуу бере джан бла тёнгекге,
Тыйыншлы болургъа керекбиз Джер бла Кёкге.

2
Джылы аяз урады къыбыладан.
Тёнгегим да къутулду шималдан-шыбыладан.
Джаным-рухум а къачан да эркин эди...

Бир кёб сагъыш келе кёлге-джюрекге,
Хира дорбундан къарайма тёгерекге:
Не джууукъду былайы Кёкге!
Алай а дуния къайгъыла, сагъышла
Кетерге унамайла былайда да башдан.

Бир тюз адамгъа къой, файгъамбаргъа да
Тынч болмагъанды джерде джашагъан, кюрешген,
Хакъ кертисин айтхан, сёлешген.
Кертини, Тюзлюкню джауу къачан да – кёб.

Адам ючюн, халкъ ючюн кюреширге
Бизге Келечини сёзю, иши да – юлгю.
Хорларгъа, хорланыргъа да болурбуз. Джангыз,
Джаныбыз саудан къалмайыкъ ёлюб.

Ийнана эсек – Аллах айтханны этейик,
Намысыбыз, бетибиз, ётюбюз – адамлыгъыбыз айтханны этейик.
Джашайыкъ, Аллахны бизден чыкъмазча кёлю,
Джашайыкъ, кеси-кесибизден, бир-бирибизден да чыкъмазча кёлюбюз.

Адамны, халкъны сакъларгъа кюрешейик,
Адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакъларгъа кюрешейик.
Тобукъланыб, сюркелиб джашагъандан эсе,
Къуртха-къамыжакъгъа ушагъандан эсе,
Аякъ юсюнде, ат юсюнде сермеше ёлейик,
Алай ёлгенлеге сый-махтау бере билейик.

Башхала айтханны тюл,
Аллах айтханны эт,
Намысынг-бетинг айханны эт –
Ол заманда боллукъса адам эмда Поэт.

Мени къанатым – къанаатымды,
Хакъ айтханны этеме мен.
Азанчы, назмучу, хаджи – ёзюмдю, атымды,
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн этеме къазауат.

Эл атымы айтыр деб да тюл,
«Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр» деб да тюл,
Адам болгъаным ючюн Адамча джашаргъа излейме –
Джана, кюе боллукъ эсем да кюл.

Хакъ кертини джууукъгъа, узакъгъа да айта,
Адам, халкъ ючюн ёлгюнчю сермеше,
Адамлыкъ-муслиманлыкъ-шайырлыкъ борчумдан да чыгъама - 
Хазырланама Аллахха берирге джууаб.

Хар адам кеси ючюн берликди джууаб,
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.
Хира дорбундан къарадым да Джерге,
Быллай сагъышла келдиле кёлге.

ДЖАШАУГЪА ОРАЙДА

Чабыб баргъан атны юсюнде
Мен барама джангызгъа.
Меннге татлы ышаралла
Джулдузла бла джанкъозла.

Джулдузгъа эм джанкъозгъа
Ушагъан ма бир къызгъа,
Джаным кирген бир къызгъа
Джазыуум тартыб бютюн,
Учама джертин, кёктюн.

Атым – тарпан, эмилик,
Бош ат тюлдю – Боракъды.
Учундургъан – сюймеклик,
Джюрегиме – къанатды.

Сеннге баргъан джолуму
Кёлеккеси – кёкде Къой Джол.
Сеннге этген джырымы
Этгендиле джерде той джыр.

Мёлекле Аллахха махтау
Салгъан кибик – ма алай,
Мен сеннге махтау салдым,
Болмасанг да джулдуз, Ай.

Джер къуруму, джалыны
Къаралтханед джанымы...
Сен а аны тазалаб,
Аллах джаратхан Кюнде
Болгъаны кибик этдинг.

Кёзден, кёлден кетди чарс.
Сюймекликге ура харс,
Джюрек бара джангызгъа,
Тюбедим мен джулдузгъа.

Джанкъоз, джулдуз эмда къыз
Сыйындыла джюрекге.
Джерде тургъанлай, Кёкге 
Учхан насыблыма мен.

Сен да, мен да – насыблы,
Сан да, джан да – насыблы,
Къууанч – чексиз, ёлчесиз...
Не айтасыз анга сиз?

Келирге да болурла
Бизге да къайгъы, джарсыу –
Алайды джашау, джазыу.
Алай а, джаннга асыу –
Бюгюннгю къууанч-насыб.
Аладан толгъан кёл, джюрек
Къалмазла суууб, азыб.

Сюймекликден толу джюрек
Сынаулагъа да чыдар.
Къара джолну тауусуб,
Акъ таулагъа да чыгъар.

Бош сёзлени къояйым –
Тенг болайым джулдузгъа,
Тенг болайым джанкъозгъа.

Кюеме, джукъланама демей,
Къоркъмай джанады джулдуз.
Джаз алдар, сууукъ юшютюр демей,
Къар тюбюнден чыгъады джанкъоз.

Къарангы чексизди демей,
Джаныуум бошунады демей,
Джулдуз джанады, джанады.
Джаз бегисе чыгъарма демей,
Ол заманда чагъарма демей,
Джанкъоз да къар тюбюнден чыгъыб,
Кёллендиреди кёлсюзлени,
Къууандырады бизлени.

Джулдузгъа да, джанкозгъа да,
Алагъа ушагъан къызгъа да
Тыйыншлы этген мени –
Сюймеклигимди мени.

Ташдан Агъачха дери,
Джанкъоздан джулдузгъа дери,
Джаздан джазгъа дери,
Къыздан къызгъа дери,
Сюймекликден сюймекликге дери,
Джашаудан джашаугъа дери
Къууанчым-насыбым мени,
Джашауум мени.

Сюйгенлеге – харс!
Сюймекликге – махтау!!
Джашаугъа – орайда!!!

АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ

Сен кетдинг кетгенча джан,
Къалдым къалгъанча тёнгек.
Себеб табайым къайдан?
От тюшген орман – джюрек.

Алгъын кёлюм-джюрегим
Чексиз кёкге тенг эди.
Анда эм джарыкъ джаннган
Чолпан джулдуз сен эдинг...

Сени орнунгу тутарча
Аллай джулдуз джокъ энди.
Бюгюнгю халы джюрекни –
Джулдузсуз заманы Кёкню.

Кёкге – джулдуз, меннге – сен,
Джараша эдик алай.

Кёрюнмейди энди джукъ -
Къайда джулдуз, къайда Ай?

Къарангы беред салам:
Джюрек чачыллыкъ болур –
Алай ачыллыкъ болур
Бир джангы дуния, Алам.

КЪЫЯМАТ КЮН

Тинтгенден тинте барсам
Адамланы, халкъланы, джуртланы, тиллени,
Тюшюннгенден тюшюне барама
Адам улу бир Ата бла Анадан джаратылгъанына;

Тинтгенден тинте барсам
Къанатлыланы, чабакъланы, джаныуарланы, тереклени –
Кёкдегилени, суудагъыланы, джердегилени –
Барыбызны да бир кюч джаратханына
Тюшюннгенден тюшюне барама.

Тинтгенден тинте барсам
Дунияланы – ташасын, турусун да –
Тюшюннгенден тюшюне барама
Джашау кеси аллына джаратылмагъанына.

Алай а,
Кёклени, Джерни, алада болгъанны да барын Джаратханны
Толусу бла кёрюр ючюн, билир ючюн,
Ол Къудуретге тенг болургъа керекди.
Ол а – болмазлыкъ затды.
Аны себебли биз, Джаратханны тюл,
Ол джаратхан затланы бир кесегин кёребиз –
Кючюбюз, эсибиз, ангыбыз, билимибиз джетгени чакълы.

Кёбюрек сезгенле, кёргенле, билгенле да барла –
Файгъамбарла, шыйыхла – кераматлыла – дегенча.
Ала кёргенни да кёралмайла тюз адамла.
Джюреклери сокъурланы, сангырауланы уа
Иймансызлыкъ кючлейди кёллерин, тиллерин да.


Ёзге, адам улу не къадар айный барса,
Шагъатла табхандан таба,
Тюшюннгенден тюшюне барлыкъды
Ол чексиз, ёлюмсюз Кючню барлыгъына,
Барыбызны да Ол джаратханына-къурагъанына.

«Кеси аллына къуралгъанды дуния, джашау» дегеннге да,
«Барыбызны да Тейри джаратханды» дегеннге да,
Экили, ишекли болуб, къыйынлашханнга да –
Барыбызгъа да – келликди Кюн,
Ташаны туру эте,
Хар соруугъа джууаб эте,
Джууабха тарта бизни да.

Ол кюн сюелликбиз Тёрени аллына.
Таша зат бары боллукъду ачыкъ.
Уллу сокъураныу, къууаныу да боллукъду ол кюн.
Ким отха, ким нюрге тюшерикди ол кюн.
Ол кюн башланныкъды джангы дуния,
Джангы джашау башланныкъды ол кюн.
«Джаратхан бла тюбешиу Кюн» – ол кюнню аты.

АДАМЛЫКЪ ЭМДА АКЪЫЛМАНЛЫКЪ

Аман джора этме. Керексизге
Джюрекге азаб берме.
Сотурну да хаман тырнаб,
Ызына джара этме.
Хакъ джолдан чыгъыб,
Джардан кетме.
Кесинги кишиге джюк этме.
Ит тюлсе – тубаннга юрме.
Кетген джауумну да ызындан
Джамчы бла сюрме.
Кетгенден оюм эт,
Келликге сагъыш эт.
Терсликге къаршчы тур,
Тюзлюкге алгъыш эт.
Сабыр бол, джарыкъ бол.
Джашаугъа къууан, джашаудан къууан.
Къууан, къууандыр –
Олду адамлыкъ эмда акъылманлыкъ.
НЕ БОЛЛУКЪБУЗ АДАМ-ХАЛКЪ, НЕ БОЛЛУКЪБУЗ...

адам – болур ючюн Адам
Аллах берген эсе заман,
Джол да кёргюзтген эсе,
Биз а – окъумай Китабны,
Таурухха санаб аны,
Джахилле, меджисуула,
Мынафыкъла баргъан джолну
Сайлай эсек, сыйлай эсек –
Сора терслейбиз биз кимни?
Сора терслейбиз биз нени?

Хакъ джолну барыргъа унамай,
Хакъ кертиге бойсунургъа унамай,
Ётюрюк айта эсек,
Ётюрюк бла джашай эсек,
Сыйны-намысны ата эсек,
Тонгузла балчыкъгъа батханча,
Харамгъа, гюнахха бата эсек,
Кирге булгъана эсек –

Сора, чамланад деб Аллах,
Сора келед деб палах,
Кимлеге салабыз дау,
Кимлеге болабыз джау?

Хар палахны-къыйынлыкъны
Кёрейик кесибизден.
Хар бир палах-къыйынлыкъ
Чыгъады ичибизден.

Тёзеди, сынайды Хакъ.
Не боллукъбуз Адам-Халкъ,
Не боллукъбуз тюб эм талкъ.

КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ

Чалкъы чалыргъа, мал тутаргъа эринме,
Джер сюрюрге, сабаннга къараргъа эринме,
Хуна къаларгъа, юй ишлерге эринме,
Къара иш бедиш тюлдю – эринме.
Уру-гуду, харам хакъ, харам рысхы – ма бедиш.
адамны Адам этген ишди иш.
Халал къыйынынг бла этген рысхынг – берекет.
Халал рысхынгдан онгсузгъа да юлюш эт.

Сёзюме тынгыла, нарт тюл эсем да – къартма:
«Ишлерге эрин да – ашаргъа табма».
Ишлемезге – тёрт санынга ырысла,
Айтылырча бол – къаргъышда тюл, алгъышда.

Ишден къоркъгъаннга ким берир къызын?
Иш къоркъутхан адамгъа эл да болад разы.
Джаныбызгъа, саныбызгъа да излемейик тынчлыкъ.
Хакъ джолда барырча, Аллахдан тилейик иман, билим, саулукъ.

Насыб олду – ишлерча кючюнг болса,
Харам-гюнах этмезча, акъылынг, билиминг болса,
Тюзлюк ючюн кюрешир болумунг болса,
Ётюрюкню керти бла бла хорлар онгунг болса.

Керти адамны сёзю, иши да керти болур,
Ётюрюкге, зулмугъа аны дерти болур,
Ол элине, халкъына да къалкъан болур –
Хакъ джолда бара адам Адам болур.

АЛА ЭКИ ДУНИЯДАН ДА КЪАЛЫРЛА КЪУРУ

Барады той...
Ичкини, дауурну къой да къой.
Тебси джанында къутурталла алгъышны.
Аракъыны кёлтюрюб ёрге –
Харамны ётдюрюб тёрге –
Аллахны аты бла этелле тилек.

Аллахны атын эшитгенлей,
Асры къызыу келгенден къанатлары кюе,
Мёлекле ашыгъалла Джерге.
Алай а алгъыш-тилек айтылгъан юйге,
Аракъы ийисден джууукълашалмай,
Ызларына кёлтюрюлелле ёрге.


- Нек сагъынаелле мени атымы?-
Деб сорады Аллах.
- Кимлеелле ала кеслери да?

Мёлекле этелле джууаб:
- Терсейгенле, аджашханла, мынафыкъла, имансызла –
Эркеги, тишиси да бирге джыйылыб,
Кир ууну – аракъыны – ёрге кёлтюрюб,
Дагъыда сени атынгы айтыб,
Алгъыш-тилек этерге кюреше эдиле...
Джаханим ийисге чыдаялмай,
Ызыбызгъа къайытдыкъ.

- Эсириб, не айтханларын, не этгенлерин билмей,
Харамгъа-гюнахха батыб,
Мени сёзюмю аякъ тюбге атыб,
Дагъыда мени атымы айтыб,
Алгъыш-тилек этерге кюрешгенлени

Алгъышлары къаргъышха бурулур,
Къууанчлары бушуу бла бошалыр,
Ала эки дуниядан да къалырла къуру.

КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР

1.ЭРТДЕН

Ауур джюкленнген бичен арбаны тартыб,
Къонгур ёгюзле кёрюндюле сыртдан.

2.КЮНОРТА

Терек да, адам да, сабан да
Кюн таякъгъа ушагъан кёзюу.

3.ЭКИНДИ-АШХАМ

Мангылайында джулдузу бла
Бир эмилик къара аджир ёзеннге кирди.



4.ДЖАССЫ

Бизни Кёкге, Джерге да
Бирча джууукъ этген заман.

5.ЭГИЗЛЕ

Батыб баргъан Кюн бла
Тийиб келген Кюн
Нечик ушайдыла бир-бирине.

ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ СОРУУ

Биз этсек да иги джора, иги умут,
Къыйынлы бизни джазгъы кюн да алдайды.
Акъ тауну да басыучанды къара булут –
Не этейик, джашау деген алайды.

Чууакълыгъы, тазалыгъы, чексизлиги бла,
Джулдузу, Кюню, Айы бла да сейирсиндириучю
Башыбызда Кёкден да келеди къыйынлыкъ.
Ич байлыгъы, тыш табигъаты бла да къууандырыучу
Аякъ тюбюбюзде Джерден да чыгъады къыйынлыкъ.

Аны ючюн Кёкден, Джерден къаламыды кёлюбюз?
Аны ючюн Кёкден, Джерден чыгъамыды кёлюбюз?
Огъай, Кёк бла Джер – уллу Атабыз-Анабыз.
Бизге джан-джашау, ашау да берген – ала,
Сора аладан къалай чыгъар, къалай къалыр кёлюбюз?

Биз да къыйнар ючюн къалмайбыз аланы,
Чамландыра да болурбуз аланы.
Атасыны сакъалы бла ойнагъанча джыларыкъ сабий,
Джерге къой, Кёкге да бермейбиз тынгы-тынчлыкъ.

Акъыл-балыкъ болмагъанбызмы алкъын биз?..
Сабий эдик, джахил эдик, меджисуу эдик алгъын биз.
Энди уа?

Файгъамбарла, Китабла келгенден сора,
Къара таныгъандан, билгенден сора,
Адам улу, сен сабий, джахил, меджисуу да тюлсе.
Энди сен кимсе?

Биле-биле Хакъ джолдан кете эсенг,
Иймансызлыкъгъа – харамгъа-гюнахха дженге эсенг,
Зулмугъа-зорлукъгъа-аманлыкъгъа дженге эсенг,
Хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа дженге эсенг,
Сора сен кимсе, несе, адам улу?
Энди сен кимсе, несе, адам улу?

Кимденди джашаугъа къоркъуу:
Кёкденми, Джерденми, адамданмы?

Чынгылны эрнинде соруу:
Къайданса, къайрыса, адам улу?
Иннетинг-муратынг неди?
Сен кимсе-несе, адам улу?

ХАСАУКА бла ХАСАУКАЧЫЛА

1
Хасаукада ёлгенле меннге – сау.
Аланы джаулары меннге да – джау.
Аланы иннетлериди джюрекде иннет –
Ата джурт, Ана тил, къраллыкъ, миллет.

Къарачай – кърал – болгъанды, боллукъду.
Хасаука руху Джерде, Кёкде, джюрекде да турлукъду.
Хасауканы руху ташны, агъачны да тиллендиреди,
Джуртну, халкъны сакъларгъа кёллендиреди.

«Джуртум-Халкъым» дей билген хар бир таулугъа
Орайдады, Тамгъады, Байракъды Хасаука.
Дуады, осуятды, аманатды Хасаука.
Эркишиликни-джигитликни,
Сыйны, намысны юлгюсюдю ол.
Эркинликге, Тюзлюкге – Хакъ кертиге – учуннган
Хорланмазлыкъ адам рухуну
Таза, мийик белгисиди ол.

Тауду, эскертмеди, джырды Хасаука.
Бизни ёрге къаратхан бир джерди Хасаука.
Бизни ёрге тартхан бир Кёкдю Хасаука.
Адамны, халкъны, джуртну
Къорууларгъа юретеди ол.
Таулучукъланы Минги таулула
Болургъа юретеди ол.

Орайдады, Тамгъады, Байракъды Хасаука.
Дуады, осуятды, аманатды Хасаука.

2
Хасаука дегенлей –
Къуран окъурунг келеди,
Тилек, дуа этеринг келеди.
Ол ёлюмсюз джырны джырларынг келеди.

Хасаукагъа джетгенлей,
Атдан тюшюб, тохтарынг келеди.
Къылычны суууруб къындан,
Джуртха къарауул болурунг келеди.

Хасаука таугъа таяныб,
Буруннгу, бюгюннгю джаулагъа да айланыб,
Хасаукачы болуб, сермеширинг келеди,
«Хасаука» джырны джырларынг келеди.

Сансыз-санаусуз джау аскерни аллында –
Окълары-тоблары бошалыб къалгъанында да,
Бюгюлмей, къамалары бла къолларында,
Сермешген, ёлген хасаукачыла –
Тулпар ата-бабаларыбыз бизни.

Сизни сёзюгюзге тынгылайма,
Сизни джарсыуугъузну ангылайма:
«Аскерибиз азды – саны толмайды,
Сауут кюч да биз айтханча болмайды».
    
Таулу адам ичин тёгюб сёлеширге ёч тюлдю,
Сёзде тюл, ишде-кюрешде танытады кесин ол.
Айтама: хасаукачы болургъа кеч тюлдю –
Эртде-кеч болса да,
Хасаукагъа келтирмей къоярыкъ тюлдю джол.
Джангыз,
Хасаукачы болургъа хазыр бол.
Хар ким кёзюуюнде келеди Хасаукагъа –
Хасаука руху джюрегин бийлегенине кёре.
Сора, адамлыгъына-ёзденлигине кёре,
Умметчилигине-миллетчилигне кёре,
Хасаукачы джыйыннга-аскерге къошулады.

Даулени къуугъунун эшитиб джюрегим,
Мен да келгенме бюгюн былайгъа.
Хасаука – къуугъун, байракъ эмда орайда.

Сауутланыб, чаба-джорта джетгенме былайгъа –
Мени, джырны сёзлери къамчи болуб, сюре:
«Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут кюч да биз айтханча болмайды».

Бир шейитни сюелеме орнуна.
Аллах бурсун ишибизни онгуна.
Билебиз – джашагъан, ёлген да тынч тюлдю,
Алай а, ёлюм да ахыр тыныч тюлдю.
Ол себебден
Халкъ, джурт ючюн джашагъан, ёлген да кюч тюлдю,
Хасаукачы болургъа ёмюрде да кеч тюлдю.

Джуртума атылгъан бир окъну кёкюрегим бла тыйдым.
Бираздан эсими джыйдым.
Эсими джыйдым да, ачдым кёзлерими,
Тёгерекге къарай, къайтардым Къайтукъну сёзлерин:
«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз!».

САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ
(ачыкъ мектуб)

Этген гюнахыбыз
Башыбызгъа джетмей къалмайды – эртде-кеч болса да;
Къыйынлыкъ чыгъыучанды ичибизден, кесибизден –
Биз башхаланы терслерге ёч болсакъ да.

Гюнахны башхалагъа кюрерге кюрешсек да,
Тышыбыздан башхаланы терслерге кюрешсек да,
Ичибизден а билебиз: кесибизбиз терс –
Харам-гюнах ишлерибиз къуруталла бизни.
Аман джюрюб, зийна айланыб,
Ауруу тутхан – дагъыда сора,
Кесин тюл, къахмеликни тюл,
Къахмелени терслерге кюрешеди –
Ауруу джайгъан алалла деб.

Ким айтад сеннге къахме бол деб, неда къахмеле бла бол деб?
Къахмени тюбюне ким сугъад сени?
Харам ичкини, ууну ким къуяд тамагъынгдан?
Дининги, тилинги, бетинги, намысынгы ташлай эсенг кесинг,
Ангынгдан, саулугъунгдан, адамлыгъынгдан бошай эсенг кесинг –
Сора терслейсе кимни? нени?

Адам болургъа излеген – болады Адам.
Хайуан болургъа излеген – болады хайуан.
Излеген – булгъанады кирге, излеген – бёленеди нюрге.

Хар ким излегенин табады.
Хар ким кеси сайлайды джолун.
Хакъ джолда баргъанла болалла Адам да, Халкъ да.
Ажымлы атлагъанла ёлелле аджалсыз.

Этген гюнахыбыз
Башыбызгъа джетмей къалмайды – эртде-кеч болса да.
Биз башхаланы терслерге ёч болсакъ да,
Къыйынлыкъ чыгъыучанды ичибизден, кесибизден.

Гюнахны башхалагъа кюрерге кюрешсек да,
Тышыбыздан башхаланы терслерге кюрешсек да,
Ичибизден а билебиз: кесибизбиз терс –
Харам, гюнах ишлерибизле къурутхан бизни.

Алай а – ёлгюнчю – кеч тюлдю
Хакъ джолгъа къайытыргъа –
Тюшюнюрге-тазаланыргъа-тюзелирге – нюрленирге:
Тюзюн-Кертисин-Игисин айтыргъа эмда этерге.

Хар ким излегенине джолугъады.
Хар ким кеси сайлайды джолун.
Адам-Халкъ болургъа да, Адамлай-Халкълай къалыргъа да
Барды джол. Ол джолну кёргюзтген Китаб да барды.
Хайуан болургъа, тюб болургъа излегеннге да джокъду тыйгъыч.
Сайлау, тыйгъыч – кесиндеди адамны.
Ангыларгъа излемей аны,
Табхан хылымылыбызны этиб,
Гюнахны уа кюрей башхалагъа,
Батхандан бата бара эсек кирге, балчыкъгъа,

Сора бизни Адамгъа, Халкъгъа санамайла деб,
Нек этебиз къычырыкъ-хахай?
Не кесибизни эсгериб, тюшюнюб, биригиб –
Адам-Халкъ боллукъбуз;
Не да, хайуан сюрюуге буруллукъбуз да,
Тюйюле, джегиле, сюрюле, кесиле –
Аман бла дуниядан тюб боллукъбуз.

Сайлау кесибиздеди.

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

Джашайла Джерде игиле, аманла да:
Хайуанла, джаныуарла, адамла да,
Терекле, джыланла, балыкъла, къанатлыла да –
Учхан, сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген –
Барыбыз да джашайбыз Джерде;
Барыбызны да бир кюч джаратханды,
Барыбыз да ушайбыз бир-бирибизге.

Барына да ушагъан, бирине да ушамагъан
Адамды джангыз.
Андан уллу хайуан, андан уллу джаныуар да
Джокъду Джерде.
Учханны, сюркелгенни, сюелгенни, джюрюгенни, джюзгенни –
Барын ашайды ол.

«Мен – табигъатны башыма,
къалгъан – джаны болгъан, болмагъан да –
бары мени ашымды»,- деб, джашайды ол.
Кесине, башхалагъа да джетдиреди къыйынлыкъ.

Адам джюрегинде джашайла
хайуанлыкъ,
джаныуарлыкъ,
адамлыкъ да.
Джети къатлы джюрегинде адамны
Барады къазауат
Игилик бла аманлыкъны арасында,
Тюзлюк бла терсликни арасында,
Керти бла ётюрюкню арасында,
Халал бла харамны арасында,
Сууаб бла гюнахны арасында.

Къайсы хорлар – алкъын белгисизди:
Адамны джаныуарлыгъымы хорлар, адамлыгъымы?
Таша-туру, кече-кюн да барады къазауат.
Эм ачы, эм уллу, эм узун, эм къыйын къазауатды бу.
Кёрюнмейди аны аллы не ахыры.

Джашау-ёлюм базманындабыз хар бир адам, адам улу саулай да.
Кесибиздеди, кесибизденди насыб, къыйынлыкъ да.
Барады къазауат.

ЭСКИ ОЮМЛАГЪА КЪАЙЫТА ДЖАНГЫДАН

Излейдиле назмуну кёчюрюрге,
Кёчюрюрге – бир башха тилге орнатыргъа.
Терекни, битимни кёчюрюб,
Орнатханча бир башха джерге, джуртха.

Мууал болса да, къыйналса да,
Терек башха джуртха джарашыргъа да болур.
Сёзню да боллукъду кёчюрюрге,
Назмуну кёчюрюрге уа къолдан келмез.

Къуранны кёчюрюрге базгъанла да барла –
Алай а аны кёчюраллыкъ джокъду.
Магъанасын айтыргъа кюрешиу –
Ол Къуранны кёчюрюу тюлдю.

Биз, саула, намаз къылсакъ да,
Ёлгенлеге дуа этсек да –
Къуранны тилинде этебиз къуллукъ.
Аллахны Сёзю кёчюрюлмезлиги, тюрленмезлиги хакъды.

Ана тилинде джазылгъан назму,
Ана тилине болгъанча керти,
Ана тилге, Ата джуртха
Биз да алай болсагъед керти –
Ол заманда не тюрлю джорукъ да,
Бизни тюрлендиралмазед, хорлаялмазед...
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк сёзле
Бу оюмланы келтирелле эсге.

ЭЛБЕР

Кеси чёб чакълы, излеми Кёк чакълы –
Кимди ол? – Адам.

ДЖАШАУ

1
Азды, кёбдю, шошду, теркди –
Саркъады суу.

Акъды, къарады, алады суу.
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын алады суу.
Барады суу.

2
Тохтамасын, ёлмесин суу.
Джашил дуния болмасын къуу.
Суугъа къарайды адам.
Суудан къарайды адам.
Суудан чыгъыбмы келеди ол,
Суугъа кирибми барады ол?

Къайсыды кёлекке,
Къайсыды сау:
Джагъадагъымы, суудагъымы?
Керти джурту къайсыды аны –
Джерми, сууму, огъесе, Кёкмю?

3
Джагъадан ийилиб,
Суу ала турады къыз.
Аны челегине тюшелле
Кюн, Ай, джулдуз.

Суу алыб келеди къыз.
Суу агъачы ушайды джанкъылычха.
Джер да, Кёк да – челеклеринде,
Суу алыб келеди къыз.

4
Ичер сууу тауусулмасын Адамны.
Суу да, Джер да, Кёк да къорусунла аны.
Суу алыб келеди къыз –
Тохтатыб, сууундан ичдим.

Ой къара суу, акъ суу, кёк суу –
Дуния суу, зем-зем суу, джандет суу –
Сенден татлы не болур Джерде,
Артыкъсыз да ариу къызны къолундан ичсенг.

5
Кетиб барады суу.
Суу алыб келеди къыз.
Кетиб баргъан суудан
Суу алыб келеди къыз.
Джерде, Кёкде, джюрекде джанады джулдуз.
Суу а барады кетиб.

6
Суу а барады кетиб.
Биз да барабыз кетиб.
Сууда да сусабдан ёлебиз.
Джашаудан къаналмай ёлебиз.

7
Ол къара кюн сусабыбызны
Къара суу да, Къобан суу да кесалмазла.
Джашау тауусулады алай.
Джагъадагъыла эте хахай,
Суудагъыла барабыз кетиб.
Суу барады кетиб. Биз да сууда барабыз кетиб.

Джагъадан къарайла
Адам, Таш, Терек.
Барына эте тилек
Кетиб барабыз сууда.
8
Тёнгегибизни талайды суу,
Джюрегибизни тарайды суу,
Джаныбызны сууурады суу;
Къайгъыбызны да алады суу,
Къайыгъыбызны да алады суу,
Кесибизни да алады суу –
Акъды, къарады, алады суу.
Барады суу.

АХЫРЗАМАННЫ БОСАГЪАСЫНДА

1
Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез,
Ашыкъмагъан да джетмез тенгизге.
Къалгъан ишге къар джаугъаны хакъды –
Джашау кёб дерс береди бизге.

Бек уллу устазды джашау...
Дерс ала билмей андан,
Джангыдан абынады, сюрюнеди адам.
Дагъыда, кесинден кёрмей, къыйынлыгъын
Кюрешеди кюрерге башхалагъа.
Сора не айтхын адамгъа, адамлагъа?!

Къуру да этеме сейир:
Эс китаб, дерс китаб да барды, бирди – Къуран.
Адам улугъа Кёкден келген Анаясады Ол.
Сора, Ол буюргъанча нек джашамайды адам?
Не этейик, джетише болмаз бизлеге иман,
адам Адам болалгъан болмаз алкъын.

Чамландыра Аллахны,
Чакъыра эсе башына палахны,
Сайлай эсе
Сууабдан гюнахны, халалдан харамны,
Кертиден ётюрюкню, игиден аманны,
Тюзлюкден терсликни сайлай эсе,
Эркинликни тюл, зулмуну сыйлай эсе,
Джашаугъа тюл, ёлюмге джол ача эсе,
Джюрегине къайда хылымылыны джыйыб,
Аны да кёбейтиб дуниягъа чача эсе,
Сора, адам алкъын Адам болалгъан болмаз.
Алай а, берилмедими дерс, сынау, заман –
Адам тюшюнюб, ойланыб, болур ючюн Адам?!

Тюшюнюрге, ойланыргъа унамай эсе,
Китабха, Аллахха ийнаныргъа унамай эсе,
адам Адам болургъа унамай эсе –
Сора нек келмезге керекди Ахырзаман?!

Сёз бла тюзелирге унамагъан адамны
Тюзетир ючюн келликди ахырзаман.
Къарангылыкъдан, билимсизликден, къарыусузлукъдан тюл,
Имансызлыкъдан тюб боллукъду адам.

Алай а, энтда барды заман
Хакъ джолгъа къайытыргъа. Айтыргъа:
Мен – Адамма, Адам.
Аллах джаратхан Адамма мен.
Къара кючлени джюрекден, Джерден да къыстаб,
Керекме Аллах буюргъанча джашаргъа.
Адамма Мен.

2
Сууугъанма мен адамладан:
Итлик, терслик кёб кёргенме аладан.
Эки бетли, хыйла, харам – бары – адам.
Табигъатны къанлы джауу – ол да адам.
Сууугъанма мен адамладан.

Алай а, къайда башха адам улу?
Джокъ эсе да хайуан, джаныуар андан уллу,
Не этейик, андан башха джокъду адам улу.

Алай эсе,
адамны иги этерге, Адам этерге кюрешгенден ары,
халкъны Хакъгъа джууукълашдырыргъа кюрешгенден ары,
Башха мадар, башха джол кёрмейме мен.

Аллах мени адамладан айырыб Адам этген эсе,
Артыкъ акъыл, саулукъ, болум, билим, фахму берген эсе,
Борчду меннге Аллах бергенни халкъгъа юлеширге,
адамны Адам этиб, халкъны Халкъ этиб кюреширге.
Сууусам-къалсам да адамладан,
Аллах айырмасын мени аладан.
Хакъ кёлю бла бир Аллахха ийнаннган,
Борчлуду адамны къутхарыргъа къара джинден, шайтандан.

Къатымдагъы адам ючюн, бютеу адам улу ючюн
Кюрешмесем, мен да тюлме Адам.
Кеси аякъ юсюне тургъан, башханы да аякъ юсюне сюерге керекди –
Алай бла боллукъбуз барыбыз да Адам.

Алайсыз – къатышырыкъды дуния.
Адам, адамлыкъ тюб боллукъду.
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ боллукъду баш.
Ол заманда сынауладан ётмеген адам улугъа,
Ызына айланыб, хайуан, джаныуар болгъан адам улугъа
Ахырзаманын иерикди Аллах.

ДЖЮРЕГИМДЕ ДЖАШАЙДЫ ОЛ КЪЫЗ

Тау башында сюеледи къыз
Кёкден тюшген мёлекге ушаб.
Чилле джаулугъу, джашил чебкени...
Ол ким бла этеди ушакъ?

Ол Кюн бла эте болур ушакъ,
Ол Кёк бла ушакъ эте болур.
Джарыкъ Кюннге ушайды кеси да,
Кюн таякъгъа ушайды сёзю да.

Ол джырлайды. Аны джырына
Болалла эжиу эмда къанат
Таза тау суула шоркъулдаб баргъан,
Нарат чегетле шууулдай тургъан.

Тау башында сюеледи къыз.
Кюреннге ушайды кямары,
Кюннге ушайды тюймеси аны,
Джанкъылычха ушайды эшмеси,
Сюймекликге ушайды ол кеси.

Тау башында сюеледи къыз.
Тёбенде чайкъалады тенгиз.
Башында джанады джулдуз.
Джюрегимде джашайды ол къыз.

ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005)

Бу Сёзню къайтарыб, къатлаб айтама,
Бу Сёзге хар къуру да къайытама.
Нюр джарыкъ Андады, Анданды.
Ол Сёз бирди – Аллахды.

Ораза джабылгъан заманда
Ачылады кёб тюрлю магъана.
Ачылалла Джер да, Кёк да, джюрек да.
Сёлешелле Таш да, Терек да.

Бары да Анга салалла махтау.
Анданды тирилиу, джашау.
Анданды, Ангады джол.
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн бизге Ол.
Аны Сёзюн ангылаб, Аны Сёзюне тынгылаб, бойсунуб,
Хакъ джолда баргъан насыблыды керти.

Оразалыкъда адам кесин эслер,
Хар бир гюнахдан, харамдан кесин тыяр,
Къаланнган букъудан, джалындан, къурумдан
Джюрегин тазалар, эсин джыяр,
Сора, Керти джолдан таймаз –
Алай бла джууукълашыр Хакъгъа.
Хакъ кертиге къуллукъ этиу – ол борчду халкъгъа.
 
Хакъ джолда бара болады халкъ Халкъ, адам да Адам.
Аллах, бер барыбызгъа да кюч, къарыу – иман –
Сени джолунгдан таймай барырча,
Не сынауда да Адамлай, Халкълай къалырча.

ХАРАМ КЪУЛЛУКЪЧУНУ САГЪЫШЛАРЫ

Кёзбау затлагъа алданыб, ийнаныб,
Керти затлагъа къазгъанма уру.
Дуния малны сюрюб ызындан,
30 кюмюшню болгъанма къулу.

Къуллукъда ёргерек илинир ючюн,
Тебсиме тюшюрюр ючюн аш,
Залимлеге, къахмелеге,
Амантишлеге да ургъанма баш.
Халкъдан, джуртдан, намысдан, имандан да
Дуния малны кёргенме баш.

Алай эте тамада болгъанма,
Ёрге-энгишге тохтамай барыуум.
Туугъан халкъымы, джуртуму сатама,
Башхалагъа джетмей къарыуум.

Башха халкълагъа, джуртлагъа тиерге къоркъама,
Кесибизникилени уа джыртама, ашайма.
Душманнга олтан болуб, халкъыма уа солтан болуб,
«Ох» этиб, керпеслениб, джашайма.

Бизни халкъ Халкъ тюлдю – не этсем да тынгылайды,
Тилин, адетин, ёхтемлигин, ётгюрлюгюн да барады тас эте, унута.
Джаныма, харам рысхыма да къоркъуу джокъду – джашайма
Халкъымы, джуртуму да тонайма биягъынлай.

КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА

Бачхада къаранчха – джамчы бла башлыкъ,
Чалман къазыкъда да ат башны кёреме.
Джюрегим джарылыб ёлеме,
Бошунамы кетдиле джашау бла джашлыкъ?!

Миллет кийимлерибизни тебсеучюледе, тинтиучюледе
Не да музейледе кёрлюксе энди.
Ана тилибиз, миллет рухубуз да
Баралла алай кете, седирей.

Къраллыгъын тас этген халкъым
Джуртун да тас эте барады,
Халкълыгъын да тас эте барады.
Биреуню аманын терк алыучу халкъым
Адамлыгъын да тас эте барады.

Бизни кесине зор бла, къазауат бла къошхан фыргъауун
Кесини иннетин-адетин-тилин джукъдуруб-сингдириб кюрешеди бизге.
Биз да аны эслеб, кесибизни эскерир орнуна,
«Халкъбыз, Адамбыз» дер орнуна,
«Динибиз, тилибиз, адетибиз да башхады» дер орнуна,
Мыжыкълача, ичкиге, хаулеге кёмюле барабыз.

Кеси кесибизни къауумлагъа юлешиб,
Бир-бирибиз бла даулашыб, кюрешиб,
Бир-бирибизни тонаб, ёлтюрюб,
Кеси кесибизден бошай барабыз.

«Кёбню насыбы да кёб» дейле,
Сени санынг а кёб тюлдю халкъым:
Къошулгъан азая барады,
Къорагъан кёбейе барады,
Терсейген а андан да кёб –
Насыбынг узая барады.

Бу барыудан барыб турсанг, халкъым,
Къурурукъду тилинг, адетинг, таб атынг да.
Башхалагъа къаллыкъды джуртунг да –
Уян, халкъым, кеч болгъунчу уян.

Джауларынга, амантишлеринге да салма кечим.
Джангыз, кесингсе сакъларыкъ,
джакъларыкъ,
къутхарлыкъ да кесинги.
Харамны харам эт, этме гюнах –
Джаша айтханча-буюргъанча Аллах,
Ол заманда болушурукъду Аллах.

Башха джол джокъду сакъланыргъа,
Халкъ, Адам  болургъа джокъду башха джол.
Не Хакъ джолну сайларыкъса да –
Джашарыкъса, халкъым,
Не харамгъа, гюнахха булгъанныкъса да –
Тюб боллукъса, халкъым.

Башынга тюшген къоркъууну эсле.
Заман аз къалгъанды – аны да эсле.
Титире, бирик, къайыт ёзюнге –
Ие бол джуртунга, тилинге, кесинге.

АЛЛАХ НЕ АЙТЫР?

Саугъа бла терилтирге излейле мени
Махтау салдырыр ючюн къралгъа, джорукъгъа, адамгъа, халкъгъа.
Мен а алагъа кесеме багъа
Аланы къуллукъ этиулерине кёре Хакъгъа.

Юлешмейме халкъны къауумлагъа
«Бай-джарлы», «бий-къул-ёзден» деб.
Юлешмейме «къызыллагъа», «акълагъа»,
Юлешмейме сарылагъа, къаралагъа –
Барына да бирди ёлче, базман: Хакъ.

Совет властха, коммунист партиягъа этдик къуллукъ,
Совет Союзгъа, социалист джамагъатха этдик къуллукъ.
Хакъгъа къуллукъ этмегенибиз ючюн
Бары оюлду, бары къырылды.

Джуртха, халкъгъа, адамгъа, къралгъа, джорукъгъа
Къуллукъ этиу – бары бош, бары ётюрюк.
Джангыз Хакъгъа, Хакъ Кертиге къуллукъ этиу –
Олду къутхарлыкъ джуртну, халкъны, адамны, къралны да.

Ызына айланнганды джылым (къысха болгъанды джыджым).
Бир итча, бир бёрюча улуйду болджалым.
Бир ичимден, бир тышындан билдиреди аджалым.
Алай а, рахатды джаным:
Джангыз Хакъ кертиге урама баш.
Хакъгъа этеме къуллукъ.
Алай бла джарайма адамгъа, халкъгъа да.
Аны ючюн «сау бол» дейле джууукъла, узакъла да.

Аны ючюн айталла ала
«Бизден къайытмаса да Аллахдан къайытсын» деб.
Алай а мен ишими этмегенме
Ким болса да «сау бол» дер, иги сёз айтыр деб,
Адамдан, Аллахдан къайытыр деб.

Аллах буюргъанча джашаргъа кюрешдим,
Хакъ джолда барыргъа кюрешдим,
Къара таныдым, къара танытыргъа, джаяргъа кюрешдим –
Билгеними халкъгъа юлешдим.
«Зулмугъа – зулму, мурдаргъа – мурдар, гудугъа – гуду» дедим.
«Ётюрюкге – ётюрюк, мынафыкъгъа – мынафыкъ» дедим.
Хакъ кертиге къуллукъ этиу  болду джаным-ёзюм.
Кертиге, Тюзлюкге, Ариулукъгъа къуллукъ этиу болду
Джашауум – иннетим-сёзюм-ишим-кюрешим.

Атам-анам, хоншум-тийрем не айтыр?
Узакъ-джууукъ, элим-халкъым не айтыр?
Ол соруула туралла эсимде.
Алай а эм уллу соруу:
Аллах не айтыр?

Иннетим-сёзюм-ишим-кюрешим –
Бары ма ол соруудан башландыла.
Джан-сан тазалыкъ деб кюрешмесек,
Адам, халкъ ючюн кюрешмесек,
Адам, Халкъ болургъа кюрешмесек –
Хакъ джолда барыргъа кюрешмесек –
Аллах не айтыр?

АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ

Ташада эсе да мени джюрегим,
Таш эсе да мени джюрегим, –
Тауусула баргъаннга ушайды.
Алай а,
Ашала-тауусула баргъан таш эсе да джюрегим,
Бир къара таш эсе да джюрегим,
Каабаны къара ташына ушайды ол.

Келеди анга минг-минг адам,
Джарсыуу, къыйынлыгъы болгъан.
Умут бла келеди анга
Бушууу, къайгъысы болгъан.

Къара ташха ушагъан акъ джюрегим
Къара халкъны тартады кесине –
Къара танытыргъа, эс табдырыргъа кюрешеди,
Ол аджашыб не да тюнгюлюб, кетмезча терсине.

Хира дорбуннга да ушайды джюрегим
(Файгъамбар да, Аллахны Сёзю да джашайла анда).
Каабаны къара ташына да ушайды джюрегим –
Кёк да, Джер да, Адам да джууукъла анга.

Къарачайны Къадау Ташына да,
Каабаны къара ташына да
Ушайды джюрегим.

Гошаях бийчени джырын, джылауун да,
Минг-минг муслиманны, хаджини тилегин, зикирин да,
Къобанны таукел ауазын да
Эшитеди ачыкъ джюрегим, джумшакъ джюрегим, сабыр джюрегим.
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да тургъан
Къадау таш, Къара таш – джюрегимди мени.

Акъ джюрегим Къара ташха ушайды,
Кёкден тюшген Джулдуз ташха ушайды,
Адам таяннган Аумаз ташха ушайды.

Таш джюрегим адамгъа джетген къыйынлыкъладан къарала, къата,
Адам кёрген къууанчладан агъара, джумшай,
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да джашайды –
Шайыр джюрекни къадары алайды.

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН

1
Адам болур ючюн Адам болуб тууаргъа керекди,
Неда, Адамла  ичинде джашаргъа керекди.
Огъай,
Адам болур ючюн Адам болуб джаратылыргъа керекди,
Эмда
Адамла ичинде, Адамла бла джашаргъа керекди,
Эмда
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн къан-джан аямай кюреширге керекди.

2
«Къоб»,- дейди Къобан.
«Тур»,- дейди Туран.
«Къур»- дейди Къуран.
Бары да: «Хакъ бла бол»,- дейле,
«Алай бла боллукъса Адам-Халкъ»,- дейле.
Ангылайма, тынгылайма, бойсунама алагъа.
Нарт да айтады сёзюн:
«Къанны къан бла джуума».
«Таш бла ургъанны аш бла ур».
«Шок атылгъан этеди,
Темир созулгъан этеди –
Къылычны къында тут».

Дагъыда:
«Ит тойгъан джерине, адам туугъан джерине».
«Джалыныб джаудан къалмазса».
«Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр».
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».

Дагъыда:
«Элибден башланады Эл».

ТАУУШ

Тауушдан башланнганды дуния.
Таууш – аууш, таууш – белги:
Джарыкъ – мыдах, къайгъылы – рахат;
Ингичге – базыкъ, джумшакъ – къаты.
Тюрлендиреди магъананы да:
«Кырдык» – «къырдыкъ».

Тауушда – таууш,
Тауушда – аууш,
Тауушда – тау.

Таууш – магъана,
Таууш – тюрсюн,
Таууш – макъам,
Таууш – аят,
Таууш – назму.
Тауушда – кёл,
Тауушда – Кёк.

Таууш – джан,
Хариф – сан.
Таууш – джюрек,
Хариф – тёнгек.
Таууш – джашау.
Таууш – къалюбала.
Таууш – ахырзаман.

АНГА САЛАЙЫКЪ МАХТАУ

Джашау –
Теркмиди, адам джюзалмаз?
Тикмиди, адам джюрюялмаз?
Бекмиди, адам чыгъалмаз?
Кёкмюдю, адам учалмаз?
Джюкмюдю, адам кёлтюралмаз?
Китабмыды, адам окъуялмаз, адам ангылаялмаз, адам джазалмаз?

Огъай,
Биз джюзалмаз-ёталмаз тенгиз-терк тюлдю джашау.
Биз ёрлеялмаз тик тюлдю, бек тюлдю джашау.
Биз джеталмаз джети къат Кёк тюлдю джашау.
Биз кёлтюралмаз ауур джюк тюлдю джашау.
Биз окъуялмаз, ангылаялмаз, джазалмаз Китаб тюлдю джашау.

Адам кёлтюралмазлыкъны адамгъа бермейди Аллах.
Джашау – сынауду, ёлюм да – алай.
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз – Адамлыгъыбыз сыналады бизни.
Джашау, ёлюм да – хакъ; джашау, ёлюм да – акъ.
Джашаугъа, ёлюмге да Аллахды тёре, Аллахды ие.
Джашау, ёлюм да адамгъа – сынау.
Алай эсе, гюнахды тарыгъыу, джылау.

Бизге ангы-эс-билим, сайлау да бергенди къадар.
Китаб да, керамат да, къанат да бергенди къадар.
Кёкге джууукълашыргъа барды мадар.
Адам болургъа, Адамлай къалыргъа барды мадар.

Табигъатха – джашаугъа, ёлюмге да – болайыкъ тыйыншлы.
Китабха-Келямгъа болайыкъ тыйыншлы.
Дуниягъа, ахратха да болайыкъ тыйыншлы.

Насыбды джашау.
Аны къургъаннга –
Джангыз да Анга –
Салайыкъ махтау.
СОРУУЛА

Бизге алан деб, таулу деб,
Адам деб, Халкъ деб айтдыртхан
Тулпар ата-бабалагъа,
Ана тилге, Ата джуртха
Ол игиликни, сюймекликни
Не бла къайтарабыз биз?

Къалай сакълайбыз халкъыбызны,
Не бла айтдырабыз атыбызны?
Не къошабыз Ана тилге,
Не къошабыз Ата джуртха?

Туугъан джерибизни-джуртубузну
Тонагъанлагъа, сатханлагъа,
Динибизге, тилибизге,
Адетлерибизге да къатылгъанлагъа
Джууаб эте билебизми?

Къарчача кърал къурай,
«Халкъ, Джурт» дей, билебизми?
Ачемезча, Татаркъанча
Сый-намыс дей билебизми?
Эркинлик ючюн, джурт ючюн
Хасаукачылача ёлебизми?

Огъесе,
Ичиб-эсириб тюйюшюрге,
Бир-бирибизни къырыргъа,
Бир-бирибизни тонаргъа,
Дуния мал ючюн, капек ючюн
Сыйны, намысны да ташларгъа,
Халкъны, джуртну да сатаргъа –
Бу затлагъамы джетеди
Бюгюн бизни адамлыгъыбыз,
Ёзденлигибиз, джигитлигибиз да?

Къахмелеге, амантишлеге
Бойсунуб тургъан бизлеге
Ёзден дерге боллукъмуду?
Адам дерге боллукъмуду?
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа
Бойсуннган адамлагъа
Адам дерге боллукъмуду?

Джаулагъа-душманлагъа,
Амантишлеге, къуллагъа
Къул болгъан адамлагъа
Адам дерге боллукъмуду?

Хакъ джолну бармагъаннга,
Диним, тилим деб турмагъаннга,
Халкъым, джуртум деб турмагъаннга,
Эркинлик, тюзлюк деб турмагъаннга,
Ала ючюн ёрге турмагъаннга –
Адам дерге боллукъмуду?

АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ

Кишней, чабыб къарамдан ташайгъан,
Таймы эди, огъесе, джазмы эди?
Огъесе, сабийлигимми эди?

Ол къалгъанды анда – сюргюнде, узакъда –
Къайыталмазлыкъла бла бирге.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш
Кече, кюн да къулагъыма келгенлей турады.

Бюгюн да меннге
Европа бла Азияны арасында аууш,
Тау бла тюзню арасында аууш,
Тюз бла терсни арасында аууш,
Кёк бла Джерни арасында аууш,
Эки дунияны арасында аууш –
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?

1
Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Ол къайры алыб барады мени?
Бошунамы этеме къазауат
Кёкню къолунда эсе джазыуу Джерни?
Уллу джазыула джазылсала да Кёкде,
Гитче джазыула уа джазылалла Джерде.
Къалюбала бла Ахырзаманны арасында
Адам болургъа – джазыуубузну кесибиз джазаргъа –
Заман да, мадар да берилгенди бизге.

2
Къарангы кече – къара джамчым мени,
Акъ танг – башлыгъым.
Кёк кюкюрете, джашнай,
Кетеди джашлыгъым.

Неди бу мен миннген ат?
Ат да тюлдю – эмиликди ол.
Эмилик да тюлдю – сейирликди ол:
Гемудагъа, Боракъгъа да ушайды.
Айтады ол:

«Мени юсюмде барыр ючюн,
Джюрюшюме чыдар ючюн,
Файгъамбарча болалмай эсенг да,
Къара-Шауайча, нарт джигит бол».

Джамчы да, башлыкъ да туралла,
Джашлыкъ а – къайда?
Келеди меннге аны ауазы
Джаздан-джайдан, джулдуздан, Айдан.

Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Билмейме, ол къайры элтеди мени?
Ким ючюн, не ючюн этебиз къазауат
Биз – балалары Кёк бла Джерни?!

БАРЫГЪЫЗНЫ ДА СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Къытай халкъгъа не къоркъуу барды,
Адам улуну джарымы къытайлы эсе?!
Ингилиз тилге да не къоркъуу барды,
Бютеу дуния ол тилде сёлеше эсе?!

Не къоркъуу барды тенгизлеге?
Инша Аллах, суулары къурумаз аланы.
Мен къара суулагъа, тау суулагъа этеме сагъыш –
Къадар сакъласын ёлюмден аланы.

Ала энгишге къуюлуб, бир джерге джыйылыб,
Кеслерича бир тенгиз къураялырламы?
Огъесе, къурубму къалырла муратларына джетмей,
Башха тенгизми джутуб къояр аланы?

Къара тенгиз къара сууладан къуралгъан болурму?
Алай да болур, алай да болмаз.
Нек ашыгъалла суула тенгизге?
Тенгиз болургъа талпыймыды къара суу?

Таула, тенгизле, суула да
Тургъанларыча турсунла бары.
Акъ суу Къара тенгизге сукъланмаз,
Къара суу Акъ тенгизге сукъланмаз:
Бары да – ариу, бары да – аламат.

Бир-бирине болмай хыянат,
Къара кючледен джетмей хыянат,
Джашасынла – тюрленмей, тас болмай, къурумай.

Акъ тау, къара суу, тенгиз –
Барыгъызны да сюеме кемсиз.

ТАШХА, ТЕРЕКГЕ КЪАРАГЪАН САЙЫН

Ташда Терекни кёргеним сайын,
Ташны джанын кёргенча болама.
Бу Къара ташны (Акъ ташны!) Кёкге термилиуюн,
Дунияны, Аламны кёрюрге-билирге термилиуюн
Сезгенча болама.
Къысыр ташны ол термилиуюнден
Джаратылгъанды бу джашил терек –
Дерча болама.
Ташда терекге къарагъан сайын,
Адамда джюрекге къарагъанча болама.
Ташда Терек – Адамда Джюрек,
Ала бирчалла дерча болама.
Ташха, Терекге къарагъан сайын,
Адамгъа, Джюрекге къарагъанча болама.
АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ

Тубанда, къарангыда барады бир атлы.
Терек бутакъда къалкъыб тургъан къанатлы
Нал тауушдан илгениб,
Къуугъун таууш эте,
Къанат таууш эте,
Кеси билген бир бек джерге узаяды-ташаяды.

Джангыз кеси барады атлы.
Огъай, кеси джангыз тюлдю атлы.
Ёзен суу бла Ол –
Экисилле бусагъатда баргъан.
 
Терекле, ташла, къаяла –
Бары къала артда,
Баралла экиси.

Баралла – тохтаусуз, ашыгъыш:
Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш;
Джюз джарсыу, къайгъы, сагъыш
Сюреди аланы.

Гылын къуш къычыра чегетде,
Къазакъ бёрю улуй ёргеде,
Тёбенде ит чабхан эшитилине,
Баралла суу бла атлы.

Узакъды тенгиз.
Джууукъ а – неди?

Къобаннга, джюрекге да джокъду тынчлыкъ.
Тохтар мадар джокъду алагъа.
Тохтау – алагъа ёлюмдю.
Джашау:
Къобаннга – барыу, джюрекге – уруу, Кюннге – джаныу.

Алай а бир кюн бир
Кюн да, джана, тауусуллукъду, джукъланныъды;
Къобан да, тохтаб саркъыуу, бузларыкъды.
Адам джюреги да, тыкъырдай, тохтарыкъды.

Аны ючюнмю ашыгъа болурла
Суу – барыргъа, Кюн – джанаргъа, джюрек – урургъа?!
Аны ючюнмю ашыгъа болурла джашаргъа
Джаяу да, атлы да;
Джан-джаныуар да, терек да, къанатлы да?

Барады суу. Барады атлы.
Терекден къычырады къанатлы.
Кёкледен энеди джарыкъ:
Адам улу, джашаргъа ашыкъ.

Къалгъан ишге къар джауад – билесе,
Джолну – джюрюген хорлайды – билесе,
Ишни – ишлеген къоркъутады – билесе,
Кёл къоркъакъ да къол батыр – билесе.

Къара таныгъанны джолу – джумшакъ, акъ.
Къоркъуу джокъду: джашау, ёлюм да – хакъ.
Тирилиу да – ала кибик – хакъ.

Бир джулдуз джукъланса, башхасы джана,
Кёк джулдузсуз къалмайды, шукур Аллахха.
Къарангы кючлеб къоялмайды дунияны –
Ол да тюшюндюрген, кёллендирген зат тюлмюдю адамны?

Джерде да джукъланмаз джашау.
Джерде джукъланса да, бир башха джерде джанар.
Джангыдан джаратылыр адам,
Не да – ёлген тирилир ызына,
Ёлюмсюз шойду да джан?

Тынч тюлдю джашагъан, ёлген да.
Тирилиуге ийнаныу – барындан да къыйын.
Ёзге, къадарны биз билмеген кёбдю ташасы-тахсасы –
Болмаз дерге джарамайды бир затха да.

Алай а, биз – дуния джашаугъа келгенле,
Сюйюб, разы болуб, къалай айырылайыкъ андан?
Джашарбыз, джашау ючюн сермеше,
Ёлсек да ёлюрбюз ат юсюнде, аякъ юсюнде –
Хакъ джолну, акъ джолну, ёлюмсюз джолну бара.

Барады суу. Барады атлы.
Терекден къычырады къанатлы.
Кёкледен энеди джарыкъ:

Адам улу, джашаргъа ашыкъ,
Адам болургъа ашыкъ,
Джашаргъа кюреш, ёлмезге кюреш –
Къара кючлени, ёлюмню да хорларгъа кюреш –
Хакъ джолда барыргъа кюреш.

ТАШ бла ТЕРЕК,  ДЖУЛДУЗ бла АЙ
 
1
Бирле джашайла Джерде,
Бирле джашайла Кёкде.

Бирде – ары, бирде – бери къарагъан,
Бир – Джерде, бир – Кёкде джашагъан,
Эки дуниягъа да кёзю къарагъан
Менича насыбсызла да барла.

Сууабым тартады ёрге,
Гюнахым тартады джерге.
Сууабым чыгъарса да Кёкге,
Гюнахым къайтарады Джерге.

Да джашайма алай –
Джана, кюе, джарыла джюрек.
Кёкде тёре – Джулдуз бла Ай,
Джерде тёре – Таш бла Терек.

2
Ангым-эсим-намысым –
Къыйынлыгъым эмда насыбым.

Тейриден Аллахха узакъ эди джол:
Мени Ташчы, Терекчи,
Муссачы, Иссачы да этди ол.
Джюрегим «Ла илаха иллаллах
Мухаммадун – Расулуллах» деб айтхынчы,
Тубанда эди джол.

Алай а, не бола эсе да бир-бирде джюрекге,
Джангыдан баш уруб тебрейме Ташха, Терекге.
Дагъыда мени ёрге къобарады Джулдуз бла Ай.
Джашайма алай.
Нек болгъанын да  билмейме алай.

3
Меннге эки дунияны белгиси:
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Ташданды, Терекденди тёнгегим,
Джулдузданды, Айданды джюрегим.

Къара къайгъыла тебреселе талай,
Меннге къуру да болалла себеб
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

Мени юйюм да, кёлюм да, сёзюм да –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Джер-Кёк юйюм да, Джер-Кёк кёлюм да, Джер-Кёк сёзюм да,
Джер-Кёк джолум да –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

Джолум – Кёкден, Кёкде эмда Кёкге.
Бираз солудум Джерде, таяныб Ташха, Терекге.
Джаным уча-атлана тебресе Кёкге,
Разылыгъын билдирликди Джерде кимлеге, Кимге? –
Джангыз Ташха эмда Терекге.

Джер-Кёк адамына багъалылла къалай
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Адам дегенинг неди? –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ?+++++++++++

Бир кюннге бир джылны джашагъанма,
Бир джылым бир ёмюрге – тенг.
Дуния бла бир къууаннганма, къыйналгъанма –
Къайсы джерде, къайсы ёмюрде джашамагъанма Мен?

Табыннганма Ташха, Терекге,
Табыннганма Джерге эмда Кёкге,
Табыннганма Гъарбха эмда Шаркъгъа,
Табыннганма Адамгъа эмда Халкъгъа,
Эм ахырында джууукълашханма Хакъгъа.

Мен – Тейриге табыннган бир адам –
Муссачы, Иссачы, Мухаммадчы да болдум.
Хазар, Булгар, Алан, Къарачай къралланы да къурдум.
Бюгюн а кимме Мен?

Тюрк бёрю улуйду мени къанымда,
Ай бла джулдуз къарайла башымдан.
Хакъ джолдама деб этсем да умут,
Къарамны джабыучанды чарс, тубан, булут.

Кимме мен? Къайрыды джолум?
Кимлеге, кимге къуллукъ этеди джырым?
Артдамыды, алдамыды насыб?
Джазыууму кюрешеме джазыб.

ОГЪЕСЕ БАРМЫДЫ МАДАР?

Кюн джаннган кибик Кёкде,
Джан джанады тёнгекде.

Тёнгекде джанады джан –
Анга чыдар къайда сан?

Джан бошайды джюрекден –
Джан чыгъады тёнгекден.

Сан да къыйнайды джанны,
Джан да къыйнайды санны.

Ол къадармыды, къадар?
Огъесе, бармыды мадар
Сакъларгъа джанны, санны –
Айырмазгъа аланы?

ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ АТА-БАБАМЫ

Ас-Алан – Хазар – Гун-Булгар – Скиф-Сармат – Шумер...
Я Аллах, бюгюннгю атыбыз бла бюгюннгю джуртубузда
Динибиз, Тилибиз, Тёребиз да сакъланыб,
Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз да сакъланыб,
Ахырзаманнга дери джашаргъа онг бер.
 
АТЛАУУЧЛА

Назму тизгинле атлауучлалла –
Эки дуния арасында атлауучла.
Ала бла энелле мёлекле Джерге,
Ала бла чыгъалла адамла да Кёкге.
Ахыр атлаууч а – поэт кесиди.

Кёкден эниб келгеннге
Ахыр атлаууч – Джерде,
Кёкге чыгъыб баргъаннга
Ахыр атлаууч – Кёкде.

Джашайды поэт Джерде эмда Кёкде.
Турады байлаб Джер бла Кёкню.
Назму басхыч – Джерден Кёкге, джюрекден джюрекге.
Кюн, Ай джарыкълы назму тизгинле – атлауучлалла.

Поэт кеси да ала бла чыгъады Кёкге.
Ахыр тизгиннге, ахыр атлауучха бурулады болджал джетсе.

Назму басхычын ёрге сюегенлей,
Кеси да аны ахыр атлауучуна бурулуб,
Кетеди-къалады Поэт.
Джангкъылыч бетли назму тизгинлери – атлауучла.
Ала бла чыгъады башха дуниягъа адам.

ДЖОЛДА

Джулдуздан, Айдан – Къарачайдан –
Эннгенме тенгиз тенглигине.
Чыкъгъанма дуния кенглигине,
Джюрекде уа джокъду къууанч.

Сууча ашыкъгъанма тенгизге.
Джолда бузлагъан, эриген да эте,
Кёлюм толгъан, къуругъан да эте,
Чачылгъан, тёгюлген да эте,
Сууланы Меккясы тенгизге джетгенме –
Джюрекде уа джокъду тынчлыкъ.

Кёб затым къалгъанды тауда.
Кёб затымы тас этгенме джолда.
Джангыз адамлыкъны-ёзденликни-эркинликни
Сакъларгъа кюрешгенме – олду насыбым.

Атым мында – мухаджир, мюлтеджи...
Артдамыды, алдамыды дуния?
Артдамыды, алдамыды джашау?

Къаллай бир узакълашсам Андан,
Аллай бир джууукълашама Анга.
Ауалгъа келтиреди Ахыр –
Джаным къурман Джулдузгъа, Айгъа.

ДЖАШАУ

Джети къат Кёкге узалгъан, эл бургъан Элбурус (Эльбрус) тау.
Ол Минги Таудан келген суу – зем-земди, дарманды, ариуду, тазады;
Кёкдю, акъды, джашилди; къарады, гарады;
Дженгилди, теркди, ашыгъышды, гузабады;
Сёзюнгю, кёлюнгю да айтады, джазады;
Рахатлыкъ береди, къайгъынгы алады;
Кеси уа – хар бирибизча –
Джылай, джырлай, барады кетиб.
Мийик Кёкден, Минги Таудан да хапар айта,
Тохтамай, тохтаялмай, барады кетиб.

Къаядан да чынгай, джер тюбюне да кете,
Къыш чилледе бузлай, джай чилледе сай бола,
Джаз ала къоба, джагъаларын баса,
Джангы джолла салыргъа кюреше,
Дагъыда эски ызына къайыта,
Барады кетиб, барады кетиб.

«Адам кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез» дегенча,
Суу да, кёрюрюн кёрмей, тенгизге джетмез.

Кетиб баргъан адам кетиб баргъан суудан
Къаналмайды, къаллай бир ичсе да.
Адамны сёзюнде тауушу сууну.
Суу тауушда – адам дауурла.
Бары къатышыб бир-бирине
Баралла кетиб, баралла кетиб.

Баргъан суугъа, джалгъан суу кибик,
Къошулама мен да джолда, тёбенде.
Алай а, сууну ёрге баргъан чабакълагъа тюртюлдюм да,
Мен да биразны ёрге барыргъа кюрешдим.

Толкъунла, ташла да аямалла мени.
Къалгъанла менден оюмлу болурелле –
Ёрге джюзген адам эслемедим кесимден сора.

Ашхы мени къагъын-согъун этиб,
Башымы къанатыб, къабыргъаларымы ууатыб,
Суу мени энгишге айландырды.
(Юйден чыгъаргъанлай, ёлюкню
Башы бла къабырла таба буралла алай).

Алай а эсимде къалды:
Халкъ энгишге баргъан сагъатда ёрге баргъан,
Бютеу дуния энгишге баргъан заманда ёрге баргъан –
Ёлюм бла бошала эсе да, ёлюмсюзлюкге олду атлам.
Ырхыз атаргъа сууну ёрге баргъан чабакъла билелле аны.

Ёрге баралмай эсем да, энгишге уа бармам –
Башын суугъа атхан бир къызны да къучагъыма къысыб,
Башымы джагъагъа атдым.
Кескин кёрюндюле:
   
Башын джагъагъа атхан балыкъ;
Башын суугъа атхан къыз.
Энгишге баргъан суу эмда адамла;
Чабакъла, сууну ёрге баргъан;
Джагъада джылай тургъан терекле;
Ташла, сынла кибик сюелген джагъада;
Акъ Минги Тау тёрде, Кёкге узалыб тургъан;
Барыбызны да башыбызда Кёк –
Сыйыннгысыз уллу, чексиз джети къат Кёк.
Андан арысы – тубанда, чарсда.

КЕСИН ХОРЛАГЪАН+++++++++++++

«Уялгъандан джерге кирирча болама,
Кеси кесиме налат берирча болама...
 
... Халкъыма аман айтылгъан сагъатда,
Кёзюмю сокъур этиб, къулагъымы сангырау этиб,
Эшитмегенча, билмегенча этиб турама.
Кесими бизни халкъдан болмагъанча этиб турама.
Адаммамы мен?!

Бир-бир адам башха халкъланы,
Башха адамланы хакълары ючюн,
Башхала ючюн огъуна береди джан.
Мен а – ёз халкъым ючюн, джуртум ючюн,
Ата-ана ючюн, эгеч-къарнаш ючюн, кесим ючюн,
Эркинлигибиз-тюзлюгюбюз ючюн, сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Турмайма ёрге.
Адаммамы мен?!

Душманла бла амантишле
Халкъыбызны, джуртубузну
Тонаб, къырыб, сатыб кюрешелле,
Мен а, харам чабакъча, турама тынгылаб.
Адаммамы мен?!

Мени адамгъа, эркишиге санамай къарагъан
Ол тиширыу, сабий кёзлени кёргенден эсе,
Кеси кесимден кёлюм чыгъыб ёлгенден эсе,
Хакъ ючюн къазауат этиб,
Шейит болгъан иги тюлмюдю?!

Гюнахларымы къаным бла джууа,
Хакъ ючюн сермешсем, ёлсем –
Къартла меннге этерле дууа,
Къабырым да къычырмаз артда».

Кече узуну былай сагъыш этиб турду.
Танг аласында уа сюнгю урушха кирди да,
Ал сафда эркишича сермеше,
Джуртуна, халкъына атылгъан  бир окъну да кёкюреги бла тыйыб,
Тулпарча ёлдю.
УЛ  бла ОТ++++++++++++

Эски къарачай тилде
Бёрюге «ул» дегендиле,
Джашха да «ул» дегендиле.
Кырдыкга дегендиле «от».
Отлау дейдиле бюгюн да.
Мал отлайды дейдиле бюгюн да.
Бюгюн да Тюркде «от» дейдиле кырдыкга.

Тилибизни байлыгъына
Сейирсиннгенден сейирсине барама.

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ эмда СЕННГЕ

Файгъамбарны къызыны аты – атынг.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
Сюймеклик азанын а къычыралмай къалдым.
Сен эшитирча, джангыз сен эшитирча,
Шыбырдаялмадым къулагъынга.
Аны ючюн къычырады бюгюн джюрегим.
Ёлсем, къабырым да къычырыр деб къоркъама.

Файгъамбар да, къызы да, азанчысы да
Керти дунияларына кетгенле.
Биз а къайдабыз? Къайсы дуниядабыз,
Къайсы ёмюрдебиз кесибиз да?

Малаикникимиди, джюрекникимиди бу къанат таууш?
Тыялмай аман аууш,
Энеди кёкледен азан таууш.
Эшитемисе аны?

Аллаху акбар. Сюймеклик акбар.
Кёк-Джер бар. Сюймеклик-кечмеклик бар.
Джокъмуду мадар джашаргъа джангыдан,
Хар нени да башларгъа джангыдан –
Ол заманда джангылмазек биз.
Джангыдан джашаргъа джокъмуду мадар?!
Тынгылайды къадар. Тынгылайды къадар.
Сагъыш эте болур, таукел болалмай,
Джангыдан джашасакъ да, джангылмазыбызгъа ийнаналмай.
Тынгылайды къадар. Джюрек а – огъай.
Джюрек сюймеклик азанны къычырады,
Заманны, Сени да артха чакъырады,
Кесине чакъырады.
Намазны огъуна болады тёлерге,
Намазны огъуна.
Тёлеу азан къычырады джюрек.

Зауаллы джюрек!
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да – кеси.
Тёлеу азан къычыргъан да – кеси,
Тёлеу намаз къылгъан да – кеси.
Сюймекликни тёлерге уа боламыды?
Тёлеу сюймеклик боламыды?

Минг сезим, сууаб, гюнах – бары къатышханды,
Кёк, Джер, заман – бары къатышханды,
Тюнене, бюгюн, тамбла – бары къатышханды.

Эки къанатым – назму бла аят.
Алай а – тюзелмейди хаят.

Гемудамыды мен миннген ат?
Боракъмыды сен миннген ат?
Хакъ джолмуду биз баргъан джол?

Файгъамбарны къызыны аты – атынг.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
Алай а, мен шайыр болгъаным себебли,
Назмуну, джырны харам эталмай къалдым.

Аят, Назму эмда Сен –
Сюймеклик туудургъан юч джарыкъ,
Сюймекликни туудургъан юч джарыкъ.
Сизге тюбемесем мен,
Къарангыгъа болур эдим аш,
Къарангы джутар эди мени.

Энди аллай къоркъуу джокъду меннге.
Аны ючюн борчлума мен –
Кёкге, Джерге, Сёзге эмда Сеннге.

ГЕМУДА бла БОРАКЪ

1
Сен миннген ат Боракъды,
Мен миннген а – Гемуда.
Сен Кёкден тюшген мёлексе,
Мен – Джерде туугъан бир нарт.

2
Гемуда атым бош кишнейди,
Сен миннген Боракъ атха.
Эмеген къыз керекди
Менича дуппукъ нартха.

ТИЛ КЪАНАТЛЫ

Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы!
Сени джырынг эди, джырлагъанынг эди
Ата джуртну, Халкъ терекни да джашил этген.
Ата джуртну, Халкъ терекни Сен эдинг джазы, джаны.
Энди не болуб къалгъанды Сеннге?

Джаным-кёзюм, Тил къанатлы,
Нек тебрединг Халкъ терекден айырыла?
Не бла тийдик ариу, сабыр джанынга?
Не этиб илгендирдик,
Не бла къалдырдыкъ Сени кёлюнгю?

Ай кетме, Джуртну ёксюз этме!
Сени джашил джырларынгсыз
Халкъ терек къурур, къаралыр, ёре турукъ болур.

Минг-минг джылны узагъына
Не къыйынлыкъда да къоймагъанса Халкъ терекни Сен.
Халкъ терекни Джуртундан тамырлары бла къобарыб,
Къум тюзлеге атханларында да,
Сен кёл бериб, сакълаб тургъанса Аны.

Энди уа, бюгюнлюкде, Джуртда
Халкъ терекден айырыла башлагъанса,
Джан тёнгегинден айырыла башлагъанча.

Сабыр бол, мубарек шыйых Тил къанатлы –
Халкъ терекни, Ата джуртну да джаныса Сен.
Бизни тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз да Сенсе, Сен.
Ангыбыз, эсибиз, тарихибиз да Сенсе, Сен.
Атыбыз, къанатыбыз, дуниябыз-ахратыбыз да Сенсе, Сен.
Тинибиз, Тилибиз, Сёзюбюз да Сенсе, Сен.

Биз – Сенбиз.
Сенсиз – биз ёлюкбюз; ёллюкбюз, боллукъбуз джокъ.
Сени бла уа – къарныбыз ач болса да, кёлюбюз – токъ.

Джандет джуртда Тейри терекде Сёз къанатлы!
Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы!
Сени ючюн ёмюрлени узагъына
Бир кёб джигит уруш эте джан бергенди.
Бизни – сауланы – санамай эсенг да джукъгъа,
Ол шейитлени къачларын эт.

Ай къурман болайым Сеннге, Тил къанатлы, Сёз къанатлы!
Бизни душманла, амантишле табасы этиб,
Халкъ терекден айырылыб, учуб кетмезсе.
Сен аллай ассылыкъ этмезсе.
Ата джуртну, Халкъ Терекни да Сенсе джаны –
Тил къанатлы, Сёз къанатлы, унутма аны.

Биз да бир эс джыярбыз, сени ючюн этербиз къазауат.
Нарт ата-бабала Сени бизге этгенле осуят, аманат.
Тин къанатлы, Тил къанатлы, Сеннге тилегим туру-таша:
Ай марджа, бизни да ёлтюрме, кесинг да ёлме – айны, джаша.

ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ, НЕНИ?

Кеси кесибизге этебиз да джаулукъ,
Сора, замансыз кетселе джашлыкъ бла саулукъ,
Терслейбиз дагъыда джашауну, джазыуну –
Ала бергенча бизге палахны, джазыуну.

Джаныбызгъа, саныбызгъа да беребиз азаб.
Джан Кёкге кетиб, тёнгек да джерге кириб,
Бир-биринден, бизден да къутулсала, болсала азат,
Ой нечик къууана болурла ала да.

Санларым, джаным да дауачылла башыма:
«Аллах ючюн, Адам ючюн тюл,
Керексизге не кёб къыйнадынг бизни,
Бош затла бла не бек къыйнадынг бизни.

Къуран, Шериат айтханча джашаб,
Къуру Хакъ ючюн къыйнасанг бизни –
Биз аны насыбха санарек,
Сен а бош затла бла къурутдунг бизни.

Джан-сан, ангы-эс, Китаб-билим –
Бары да не ючюн берилген болурла,
Аллах айтханча джашарыкъ тюл эсенг,
Ол бергенни сакъларыкъ, джакъларыкъ тюл эсенг?

Ол бергенни Ол буюргъанча,
Таза тутмай, тюз хайырландырмай,
Кирге-балчыкъгъа, харамгъа-гюнахха батсанг,
Джанынг, санынг да не этсинле таламай сени?».

Кеси кесибизге этебиз да джаулукъ,
Сора, джылай-джылай кетселе джашлыкъ бла саулукъ,
Терслейбиз дагъыда джашауну, джазыуну.
Кесибизден кёрмей палахны, джарсыуну.

АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ

Башлыгъы – танг,
Джамчысы – кече,
Барады заман.
Джер – кийиз,
Кёк – кюйюз,
Джашайды адам.

Къоркъама
Башлыкъ, джамчы да, кийиз, кюйюз да
Эски болалла, джыртылалла деб.
Алам да, Заман да, Адам да
Ахырзаманнга джууукълашалла деб.
Тюб болалла, думп болалла деб.


Джокъду мадар, алай эсе къадар.
Алай тюл эсе уа?
Башлыкъгъа, джамчыгъа да, кийизге, кюйюзге да
Оноу этер кюннге джетмезми адам?

Огъесе,
Кесини башлыгъын, джамчысын,
Кийизин, кюйюзюн сакълаялмагъан –
Заманнга, Аламгъа къалай оноу этер,
Къалай сакълаялыр джер кийизин, кёк кюйюзюн?

Кенгере, джыйыла солуйду Алам.
Ауалгъа, Ахыргъа эсе да, ашыгъады заман.
Кёкге, джерге, джарыкъгъа, къарангыгъа да къарай,
Бир соруу белгича бюгюле, бир элибча тюзеле,
Чынгылны эрни бла кетиб барады адам.

ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС!

Тебсейдиле ариу къызла, тулпар джашла,
Ууалалла  аякъ тюбде сослан ташла,
Агъаралла ёзеннге къараб тау башла:
Харс – сюйгенлеге,
Сюймекликге харс!

Джулдузла кёз къыса къарайла Кёкден.
Атламазча болуб тургъанла да чёбден,
Джангыдан джаш болуб, тирилгенча болалла,
Тойгъа кириб тебсерча болалла:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Чамландырмазгъа кюреше Аллахны,
Разылыгъын табыб Аллахны,
Мёлекле да эниб джети къат Кёкден,
Джер къызлагъа сукъланыб къарайла.
Сюймекликни ала да ангылайла:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Къабырлада сын ташла огъуна
Тойгъа разы болуб тынгылайла, къарайла –
Ёлгенле да къууаналла саулада болса къууанч;
Салах тартылса – ала да джылайла,
Орайдагъа уа къошулалла сюйюб:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Адам улуну къууанчына, тоюна
Кёкле да, Джер да, аладагъыла да –
Бары да сюйюнелле, къууаналла,
Тилек этелле, алгъыш этелле:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?

Не насыблы адамма Мен:
Джуртсуз тюлме – Ата джуртум барды,
Тилсиз тюлме – Ана тилим барды,
Динсиз тюлме – ислам диним барды,
Халкъсыз тюлме – туугъан халкъым барды.

Сыйлы ислам динибиз ючюн,
Тюрк къарачай тилибиз ючюн,
Минги Таулу Кавказ джуртубуз ючюн,
Джан аямай сермешгенле ата-бабала.

Ала
Динни да, тилни да, джуртну да
Тас этмей, ауушдурмай, сакълаб, джакълаб,
Бизге джетдиргенле, бергенле,
Аланы бизге аманат да этгенле.

Ма аллай берекетге, хазыргъа келген
Къаллай насыблы адамма Мен.
Алай а бир соруу кемиреди джюрекни:
Ата джуртума иемеми Мен?
Ана тилими билемеми Мен?
Ислам диними тутамамы Мен?
 
Адамны-Халкъны иманы-руху къарыусуз болса,
Джуртун, тилин да тас этеди ол,
Бетин, сыйын, намысын да тас этеди ол,
Адамлыгъын, халкълыгъын да тас этеди ол.

Тёгерекге къараб, титирейме:
Къарачайлыла, бизге не болгъанды,- дейме.
Аракъыны этгенбиз халал,
Адамлыкъны этгенбиз харам.

Бир-бирибизни тонайбыз, къырабыз,
Джуртубузну да тонайбыз, сатабыз.
Адамлыгъыбыз къайдады бизни,
Муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?

Бизге ат-бет атагъанлагъа, аман айтханлагъа, къара джакъгъанлагъа –
Алагъа уа тёзюб турабыз.
Къайда сатлыкъны, къахмени, амантишни
Ёрге тутабыз, оноуда тутабыз.

Терсликге дженгебиз Тюзлюкден эсе,
Бата барабыз харамгъа, гюнахха.
Дагъыда, терсибизни эслемей, кесибизни терслемей,
Дау салыргъа кюрешебиз башхалагъа, Аллахха.

Тюшюнюб, тюзелиб,
Биз Халкъ болур ючюн, болур ючюн Адам
Аллах бизге бергенди заман. Дегенди:
«Хакъ бла болгъан боллукъду Адам, боллукъду Халкъ.
Хакъ джолда бармагъан – азаб чегерикди, боллукъду талкъ.
 
Башхалагъа къаллыкъды джурту аны.
Башхалагъа къаллыкъды мюлкю аны.
Ол бир джерде да джакъланныкъ тюлдю,
Аны аты огъуна сакъланныкъ тюлдю».

Къарачайлыла, не болгъанды бизге?
Хакъдан тайыша, узая, терсине кетгенбиз.
Кёрген къыйынлыкъларыбыз да тюшюндюрмей бизни,
Тас болууну джолуна тюшгенбиз.

Эс джыйдырлыкъ кимди, неди бизге?

Джетишмей эселе ангы, эс, иман,
Тыймай эселе Китаб, билим, шериат,
Айырмай эсек арасын иги бла аманны,
Халал-харам, сууаб-гюнах айырмай эсек,
Адам болургъа кюрешмей эсек,
Халкъ болургъа излемей эсек –
Сора кеси кесибизге къазабыз къабыр,
Заман бизни ары уа салыр.
 
СЁЗ БЛА АДАМ

1
Айтама тенгизге: Джерде
Бармыды тенг бизге?

Джюрегим бла сен ушашсыз къалай:
Экигизге да тынгы-тынчлыкъ джокъ –
Къууана, къыйнала, чамлана,
Толкъунлана, чайкъала, къатлана,
Джашайсыз алай.
Экигизге да къатылалла
Кёк, Джер, Кюн, Ай.
Адамла да.

Сенде джашайды къаллай бир джан.
Мени кёлюмде уа андан да кёб.
Сени къатынгда кёрюнсем да бир бурху, бир чёб –
Мен сеннге сыйыннгандан да тынч
Сыйынаса сен джюрегиме мени.
Сени къой, джулдузлары бла джети къат Кёк –
Ол да джашайды джюрегимде мени.

Бу таулу, тенгизли джашил Джер,
Бу джулдузлу мийик чексиз Кёк –
Бары да дуниягъа мени джюрегимден тёгюлгенча,
Бу дунияны мен джаратханча,
Бу дуния мени джанымдан-джюрегимден джаратылгъанча
Бир-бирде кёзюме кёрюнеди алай.

Не да, мени джаратхан,
Меннге соруб, мен излегенча,
Дунияны алай къурагъан болурму?

Акъ таулагъа къарайма кесиме къарагъанча,
Кесими кёргенча болама тенгизге къарасам да,
Чексиз Кёкде да рухуму сеземе –
Бары да менде, бары да менден,
Барында да мен.
Табигъатны джашауунда, ёлюуюнде, тирилиуюнде да
Кесими кёреме. Кимме мен –
Къайдан къайрыды джолум?

Джер кесине, Кёк да кесине тарталла мени.
Аладан джууукъ не барды меннге?
Ала менделле, менденле,
Мен да аладама, аладанма.
Къайдан къайрыды джолум?

2
Бютеу дуния джюрегиме сыйынады, орналады.
Сыйынмагъан – назму джабалакъ болуб тёгюледи ызына,
Сёзге бурулуб учады джюрекден.
Аны къонакъ не да юйлю эталлыкъ табылырмы джангыз?

Къарайма, тынгылайма Сёзге.
Сёз – менде, менден.
Мен да – Сёзде, Сёзден.

Сёзден башланады адам.
Сёзде къалады адам.
Сёзге салама махтау.
Кёк, Джер, тенгиз, тау –
Бары да Сёзге салалла махтау.

Мени да джаным кёче Сёзге,
Сёзню аманат этеди сизге.
Сёзге аманат этеди сизни да.

Сёзден башланнганды дуния,
Сёзден башланнганды адам.
Сёз тюрлендиреди дунияны, адамны да.
Айтыр сёзюн айталгъан,
Ахыр сёзюн да айталгъан –
Насыблыды ол.

Сёзню сыфатыды адам.
Адамны рухуду Сёз.
Сёз бла адам – джан бла тёнгек.
Анга шагъат – ангы, эс, джюрек.
Эм да бу назму.
АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ

Къарангыгъа къул-къарауаш болмаз ючюн,
Къарангыгъа бий-бийче болмаз ючюн,
Къарангыгъа къошулуб, къарангы болуб къалмаз ючюн,
Къарангыгъа джутдурмаз ючюн кеслерин,
Къарангыдан башларын сакълар ючюн,
Джулдузла, джарыкъ тёге, джаналла тохтаусуз.

«Бир ёгюзню бойну бла сау эл суу ичер» дегенлей,
Бизле да аллай джулдузну-Кюнню ышыгъында
Джашау этерге кюрешебиз.

«Джулдузла джукълансалады ахырзаманны келлиги»,-
Деб кёлюме келеди. Ёзге сабырлыкъ берген:
Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джанар.
Кёк джулдузсуз къалмаз, джюрек да – умутсуз.

Алай а къарангы кёкле да бардыла.
Къарангылыкълары къоргъашындан да ауур.
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан
Къара джулдузла джашайдыла анда.

Сиз – джулдузла къуру джарыкъ, джылыу тёгелле дебми турасыз?
Огъай, адамлачалла ала да.
Къарангыгъа кеслерин хорлатыб,
Къаралгъан, къара джулдузла бардыла.

Къарангыдан да алалла къоркъуулу.
Джаннган, джарыкъ, нюр джулдузланы
Эм уллу джаулары – алалла. Джелмауузлалла ала.
Ит болгъан, итлеге бурулгъан бёрюлелле ала.

Хакъ джашаудан, акъ джашаудан эсе,
Къара джашауну, къарангыны сайлагъанла ала,
Эркин, ёзден джашаудан эсе,
къул джашауну сайлагъанла ала.
Эркин дунияны, джарыкъ дунияны душманларылла ала.

Аламгъа джулдуз болуб туууб,
Артда кюерге, джанаргъа къоркъуб,
Санлары къыйылыб, кеслерин къарангыгъа хорлатыб,
Къаралыб, къара джулдузла болуб къалгъан
Насыбсызла джетишелле дунияда.    
 
Ала кеслерин къурутхан бла къалмай,
Бютеу дуниягъа да джетдиргенле заран –
Къарангыгъа кючлетгенле тёгерекни.
Мийик къадарларына тыйыншлы болалмай,
Ассы болгъанла...

Къарайма джети къат Кёкге.
Хар къаты бирер тюрлю:
Нюр джаннган джарыкъ къаты бар.
Окъ тешмез къарангы къаты бар.
Джарыкъ, джылыу, джашау берген джулдузлары бар.
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан къара джулдузлары бар.

Къарайма джети къат Кёкге –
Адам джюрегине къарайма мен.

КЯМАР

1
Сени белинги буугъунчу,
Не эди ол? Джукъ да. Бош алай –
Бир темир, къанджал, тогъай.
Сени белинги буугъандан сора,
Болгъанды ол алтын. Табханды атын.
Табханды насыбын.
Алтын кямаргъа бурулгъанды ол.
Насыблы, сени белинги буугъанды ол.

2
Сеннге атаб ишлегенем ол кямарны.
Сеннге саугъагъа бергенем аны.
Алай а болмады джазыу –
Юй ишлеген балта эшикде къалды.

КЁЛДЕГИ

Сен къайтаргъан джылланы тансыкълай,
Сен ийген джырлагъа тынглай,
Джюрегинге тынглагъанча болама,
Сёз бла айтылмазлыкъны англагъанча болама.
Джыгъылгъанча, учханча да болама
Джыллагъа-джоллагъа-джазыулагъа къарай,
Джылыма, джолума, джазыуума къарай.

Джангы Айны толгъанын, тутулгъанын да
Кёргенча болама.
Ёлгенча, тирилгенча да болама
Сен джазгъан джазыулагъа-дуалагъа къарай.

Кёзюме кёрюнеди:
Мен тургъанча джуртумда-элимде.
Бир къызчыкъ да, кямары бла белинде,
Мени таба келгенча атлаб.

Кюн да Кёкден сейирсиниб къарай
Джерде болгъан ол сейирликге...
Мен ол кюнню унутурма къалай –
Ачыкъ эди джол...сюймекликге.
(Сюймекликге джол къуру да ачыкъды!)
 
Тюбегенча джаз бла джай,
Биз ол кюн тюбегенек алай,
Ёзге джетмеди таукеллик.
Кёлю къалгъан сюймеклик –
Турна тауушха бурулду Кёкде.
Джюрекде уа, джюрекде
Не болгъанын айтмай къояйым.

Сен ийген джырлагъа да тынглай,
Джазгъанларынгы окъуйма къайтарыб:
Ала меннге, башхасы джокъ, намаз керекча.
Сен кесинг а меннге – Джуртда Джангыз Терекча.
Джюрегим а мени – джарылгъан таш, джаралы таш,
Алай а – Къадау Таш.

Сен ийген джырлагъа тынглай,
Сен джазгъан сёзлени окъуй,
Терезеден  къарайма:
Кесин джагъагъа уруб,
Къайры эсе да барыргъа излегенча,
Таулагъа ёрлерге излегенча,
Кёкге къошулургъа излегенча,
Чайкъалады тенгиз.
Кёкден а –
Къачхы шылпы бла бирге
Турна таууш энеди Джерге.

Тенгизни ол бир джанында уа –
Кёк бла Джер къошулгъан мийик чекде,
Чыммакъ акъ тауну башында,
Джашил джазны дуниягъа кёрюнюуюча,
Меннге къол булгъай, бир къызчыкъ сюеледи.
Мёлекге ушаш бир къызчыкъ сюеледи
Кямары бла белинде.

Арабызда уа чайкъалады тенгиз...

Узакъдама джуртумдан-элимден.
Джууукълугъум, узакълыгъым да – чексиз.
Сюймеклигим, кюймеклигим да – кемсиз.
Мен кесими къойгъанма Сенсиз.

Алай а,
Кюннге, джылгъа да къарамай,
Джаз ала джашайды, джашнайды кёлюмде.
Ол къызчыкъ джашайды кёлюмде
Алтын кямары бла белинде.
 
УМУТ ЭТЕМЕ

Адамладан чыкъса да кёлюнг, кёлюнг Джуртунгдан чыкъмаз:
Мийик акъ таулагъа къара,
Таза тау суулагъа къара,
Ташлагъа, къаялагъа, чегетлеге къара –
Кёлюнгю джазарла ала.

Бизни кесибизни джокъдан джукъ этиб,
Кёк бла Джерни чегин да бизге Джурт этиб,
Кесине джууукъ этиб,
Джаратхан, орналтхан, джашатхан Къудретге,
Джангыз да Анга салайыкъ махтау.


Джашауну, джуртну, тилни, динни да –
Барын бергенди Ол.
«Ангынг-эсинг бар, Китабынг бар –
Энди кесинг бар»,- дегенди Ол.

Ол берген затланы сакъларгъа, джакъларгъа унамай,
Ол кёргюзтген джолда барыргъа унамай,
Джардан, къаядан кете эсек,
Кеси кесибизге бола эсек джау,
Сора, кишиге салмайыкъдау.

...Хазыргъа келген насыблыма Мен.
Барды нем да, сукъланырча ким да –
Джашау да, Джурт да, Тил да, Дин да –
Бары алайына берилгенди Меннге.

Аланы сакълау, джакълау эмда айнытыу –
Джангыз ол борч салыннганды меннге.
Кесимден, башхаладан да чыкъса да кёлюм,
Адам болур ючюн керекбиз кюреширге.

Джаратхан Аллахха болайыкъ тыйыншлы,
Бу акъ мийик Минги Таугъа болайыкъ тыйыншлы,
Ислам динибизге, тюрк тилибизге, Кавказ джуртубузгъа
болайыкъ тыйыншлы.
Ала ючюн джанларын берген
Шейитлерибизге, шыйыхларыбызгъа, джигитлерибизге
болайыкъ тыйыншлы.
 
Кимден, неден чыкъса да, къалса да кёлюнг,
Кёлюнг чыкъмаз, къалмаз Ата джуртдан, Ана тилден.
Акъ таулагъа, джашил чегетлеге къарайма,
Тау суулагъа, нарт джырлагъа тынглайма,
Сюймеклик джырлагъа, ийнарлагъа тынглайма –
Ёлюмсюз макъамладан толады кёлюм,
Кёкге тенг болады кёлюм.

Ата джуртум ючюн, Ана тилим ючюн
Келеди мени да джашарым, ёлюрюм.
Ата джуртумда джашай, Ана тилимде джырлай,
Умут этеме ётер деб ёмюрюм.
 
ДЖАГЪАДА

Шимал тенгизни джагъасында
Билал телини назмусуна
Тынгыларгъа адам джокъду.

Джангыз,
Назму тизгинлеге ушаш акъджал толкъунла
Башларын аталла джагъагъа –
Ала ангылайла мени.

Тениз къушла да имбашларыма къонуб,
Мени кёзюм бла къарайла дуниягъа.
Ала юреннгенле меннге,
Мен да – алагъа.

Дуния къуралгъанлы
Адам, тенгиз эмда тенгиз къушла
Бир-бирибизге къараб,
Ушакъ этебиз.
Нени юсюнден?

Хар ким кесини юсюнден.
Хар кимни кесини джарсыуу, къайгъысы.
Бир-бирибизге тынгылайбыз,
Бир-бирибизни ангылайбыз.

Чайкъалады тенгиз. Къычыралла къушла.
Сюеледи джагъада адам.

ДЖУРТДА

Меккягъа, Мединагъа да джол башланады Джуртдан.
Къадау Ташны къарнашыды къара ташы да Каабаны.
Ала экиси да тюшгендиле Кёкден.
Ата джурт да, дин джурт да берилгенле Тейриден.

Эльбрус да, Нюр тау да бирдиле меннге:
Ала экиси да – сыйлы эм Минги.
Меннге бир джанындалла Кааба бла Кавказ –
Алагъа айланыб къылама намаз.

УЗАКЪДАН САЛАМ

Джер тёгерекди. Къайры атлансам да,
Джол сеннге келтиреди мени.
Алай а, ахыр джолдан къайытыр онг джокъ –
Мени ючюн да джаша. Сюеме сени.

Кимден, неден айырылсанг да,
Айырылмазса кесингден, эсингден.
Мен Джерде, Кёкде болсам да,
Сау-эсенме – унутмасанг сен.

Хар нени да болады ауалы, ахыры:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Билеме, ёмюрлюк тюлдюле
Не эл, не адам, не халкъ.

Алай а ала джашар ючюн
Мен къолдан келгенни этдим.
Бу хаух дуниягъа кёзюм къарагъанлай,
Керти дунияма кетдим.

Кетмез эдим, кетмез мадар болса,
Ёзге файгъамбарла да къалалмагъанла мында.
Не сакълагъанын да ким билед анда,
Алай а, кетмей не этгин – къадар алай болса.

Не да болсун – ёлгюнчю джашаргъа кюрешдим,
Татлы, ачы болса да – кертисин айтыргъа кюрешдим,
Иннет этиб, Хакъ ючюн сермешдим –
Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим.

Тейри адамы болгъанымы биле,
Джерде джашасам да, къуллукъ этдим Кёкге.
Джыгъылгъанланы, аджашханланы, сюркелгенлени да
Сюерге, ёрге тургъузургъа, Кёкге тартаргъа кюрешдим.

Алай джашаргъа юретдиле мени кетгенле.
Аланы аманатларын билдиреме мен да сизге.
Джюрекле тургъанда джулдузлача джана,
Джутуб къоялмаз къарангы бизни.

АДАМ

Кёк бла Джерден джаратылгъан –
Кёклени, Джерни эмда
Алада болгъанны барын
Излейди тинтерге, билирге.
Кёкге, Джерге да,
Джашаугъа, кёрге да
Оноу этерге излейди.
Башхаланы ачытса, къыйнаса да,
Кеси уа –
Ачыргъа, къыйналыргъа, ёлюрге сюймейди –
Аллай тюрлю джанды адам.

Аны джети къат джюрегинде
Джашайла Джер да, Кёк да;
Аллах, Адам да;
От да, нюр да; джин да, мёлек да;
Кийик, джаныуар да; 
Къарангы, джарыкъ да;
Джашау, ёлюм да.

Дунияда болгъан затланы барына да ушагъан,
Аланы бирине да ушамагъан
Аллай тюрлю джанды адам.

Джети къат Кёкде, Джерде баргъан къазауат
Джети къат адам джюрегинде да барады.
Сууаб-гюнах да, халал-харам да,
Ауал-ахыр да, дуния-ахрат да – бары
Адам джюрегинделле.

Адам кесин тинтиб, ангылаб бошаса,
Ол кюн ачыллыкъла анга
Таша, туру дунияла бары,
Кетген, келлик заманла бары,
Болгъан, боллукъ затла бары.

Аламла, заманла, дунияла ташасы, тахсасы, ачхычы да
Адам кесиди. Ахырзаман да джашыныбды анда.
Адамны къыйынлыгъы, насыбы да кесиндеди.
Джашау, ёлюм да кесиндеди адамны.
АЙРЫМКАНЛА

Джуртда Джангыз Терекча,
Джангыз айрымкан тенгизде...
Тенгиз аны таларгъа, джутаргъа кюрешеди.
Тынгысыз джанла – тенгиз къушла
Толкъунлагъа мыллык ата да, ёрге кёлтюрюле,
Къуугъун-хахай, сыйыт-къычырыкъ этелле.

Тутмакъгъа, Тёреге да ушайды айрымкан.
Къайырылгъан, айырылгъан, тенгизден баш болгъан
Тынчмыды?
Айрымкан джангыз кеси –
Кече-кюн джокъ –
Сермешеди тенгиз бла,
Баш эркинлигин сакълаб кюрешеди.

Тенгизден тюбелек айырылыб кетерге
Джетмейди кючю, джокъду мадары.
Алай ачыды аны къадары –
Ёмюрю айрымкан болуб турургъа тенгизде.

Тенгизни тюбюне джатханла,
Суудан башларын къаратыргъа къоркъгъанла,
Аны табаларгъа кюрешелле:
«Алай боллукъ эди ол – излегенин табханды.
Къалгъанлача – суу тюбюнде шум болуб турса,
Тенгиз аны таламаз эди,
Аллай бир къыйналмаз эди,
Джангызлыкъ да сынамаз эди...».

Эркин, ёхтем джанлагъа зарланыб,
Къулла ёзденлеге, итле къазакъ бёрюге юрюученле былай.
Айрымкан а, тенгизни къуршоуунда турса да,
Джесир тюлдю, къул тюлдю, тутмакъ тюлдю,
Ол Тёреча, Тейрича къарайды тенгизге.

Огъай, айрымканла аз тюлдюле Аламда.
Адам да айрымканды Джерде.
Джер кеси да айрымканды Кёкде.
Кюн да айрымканды Аламда.

Тенгизде Айрымкан.
Джерде Адам.
Кёкде Джер.
Аламда Кюн.

Джокъду бизге тынгы-тынчлыкъ.
Тенгиз джутхунчу Айрымканны,
Джер джутхунчу Адамны,
Кёк джутхунчу Джерни,
Алам джутхунчу Кюнню –
Келгинчи ахырзаман –

Эркинлик, Тюзлюк, Джарыкъ дегенлей,
Джашарыкъбыз биз
Тенгизде, Джерде, Кёкде, Аламда;

Ёлсек да -
Аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Сермеше, кюреше,
Эрлеча ёллюкбюз биз.
Айрымканлабыз биз.

Суу, Джер, Кёк, Алам болгъан къадарда,
Айрымканла да болгъанлай турлукъла –
Джарыкъны, Эркинликни, Тюзлюкню белгисича;
Эркишиликни, джигитликни, сабырлыкъны юлгюсюча.

Айрымкан – рухуду табигъатны.
Айрымкан – башыды джашауну.
Айрымкан болалгъанлагъа махтау!    
Айрымкан болургъа кюрешгенлеге махтау!

КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ?

Ит тил чапракъ да – Ана тил,
Тау чокъуракъ да – Ана тил,
Кёл джарытхан чыракъ да – Ана тил,
Бизни Адам этген да, Халкъ этген да – Ана тил.

Бизни сакълагъан дуады Ана тил.
Ана тилин – дуасын – сакъламагъан халкъ,
Кеси да дуниядан болады талкъ.
Душманла къурутур ючюн халкъны,
Тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешелле аны,
Динсиз, рухсуз къояргъа кюрешелле аны,
Тамырсыз, тарихсиз этерге кюрешелле аны.

Бюгюн да биз аны ангыламасакъ,
Халкъыбызгъа джетген къоркъууну кёралмасакъ,
Динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъламасакъ,
Ёрге турмасакъ, сагъаймасакъ,
Тамбла кеч боллукъду.

Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Динди, Тилди, Джуртду.
Аланы тас этсек,
Душман айтханны этсек –
Сора къайдады бизни
Эркишилигибиз, адамлыгъыбыз,
Ёзденлигибиз, муслиманлыгъыбыз?

Джашау-ёлюм базманнга миннгенди халкъ.
Ол базманны къургъанла, халкъны ары ургъанла
Болургъа керегелле талкъ.
Алай а, ала тюл,
Алагъа къаршчы турмагъан халкъ
Болургъа тебрегенди талкъ.

Къыйынлыкъ кесиндеди халкъны.
Ол кимден, неден да ёрге тутмай эсе Хакъны,
Айырмай эсе тюзню-терсни, къараны-акъны,
Сууаб-гюнах, халал-харам айырмай эсе,
Динин, тилин, джуртун – кесин – сакълар джанындан болмай эсе,
Сора, кеси тюб болургъа излейди халкъ.

Мен борчдан, гюнахдан чыгъама.
Тюз сёзню бетден-бетге айтама.
Дагъыда, къыйынлы халкъымдан айырылалмай,
Аны бла бирге,
Чынгылны эрнине джууукълаша барама.

Къарачайлыла,
Мен къайдан табайым аллай Сёзню,
Уялтырча, уятырча, къобарырча, бирикдирирча Сизни?
Огъесе, ичкиге, орус мыжыкълача, берилиб,
Аланы ичинде тас болуб, эриб
Кетергеми излейсиз?

Сиз бир-биринги билмей сакълай, джакълай,
Бир-биринге хыйла-питна эте, къаш-баш тюе,
Бир-биринги алдай, тонай, къыра,
Душманла да сизни къыздыра, бир-биринге юсдюре,
Джуртугъузгъа, кесигизге да ие бола,
Къачаннга дери барлыкъсыз?
 
Кеси кесибизге этиб джаулукъ,
Джауну хыйнысына – ичкисине, къахмелерине берилиб,
Джауну гыбы аууна керилиб,
Къалмай бизде адамлыкъ, ангы, саулукъ,
Къачаннга дери барлыкъбыз?

Ичкичилик, хаулелик къурутхан халкълагъа къараб,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъан сыйсызлагъа къараб,
Джангыдан, хайуан, джаныуар, меджисуу болгъанлагъа къараб,
Акъыл нек джыймайбыз?
Харамдан-гюнахдан кесибизни нек тыймайбыз?

Не болгъанды, къарачайлыла, бизге?

Тёре болалмайбыз тюзюбюзге-терсибизге,
Ие болалмайбыз джуртубузгъа, кесибизге.
Тарихибизни, джазыуубузну да джазалла башхала –
Душманла, амантишле, мынафыкъла. Ала
Джуртубузну кеслерине джурт этерге,
Бизни да кеслерине къул-манкъурт этерге ууланыбла.

Биз а – бошаб хауледен, ичкиден –
Башыбызны къоруулаялмайбыз итледен.
Ётюрюк бла бирге хаулелик, ичкичилик да –
Хыйныларыды-ууларыды-сауутларыды джауланы.
Кёб акъыл керек тюлдю ангылар ючюн аны.

Къарачайлыла, не болгъанды бизге?
Эшек мыйы ким ашатханды бизге7
Сыйсызлагъа, сыйсызлыкъгъа нек беребиз джол?

Адам болгъандан эсе, хайуан болгъан тынчды.
Халкъ болгъандан эсе, сюрюу болгъан тынчды.
Ёзден болгъандан эсе, къул болгъан тынчды.
Бёрю болгъандан эсе, ит болгъан тынчды.

Алай а, биз Тейри адамлары эсек,
Бёрюкъан ёзден халкъ эсек,
Адам эсек, Халкъ эсек,
Сора не болуб къалгъанды да бизге?
Нек кетебиз Хакъ джолдан терсине?

Халкъын, Джуртун, кесин да къутхарыргъа адам
Джетгенди заман, озуб огъуна барады заман.
Аны ангылаб, ёрге тургъан джокъду ёзге.
Къарачайлыла, не болуб къалгъанды бизге?!

АЛАЙ ДЖАШАРГЪА

1
Сууча кетерге, сууча да къалыргъа,
Барыб турургъа – юзюлмей, бёлюнмей,
Байлаб турургъа Тау бла Тенгизни,
Байлаб турургъа Кёк бла Джерни.

Джангур, къар, буз халланы да сынаргъа,
Къурууну, толууну, къобууну да сынаргъа.
Джерни сугъарыб, кырдыкландырыргъа,
Сусабны къандырыб, къууандырыргъа,
Кюн бла, Джер бла бирге сакъларгъа джашауну.

Джерни-джуртну къучакълай, ийнакълай,
Бауурунг бла сюркелиб барыргъа,
Кёкде да булут болуб учаргъа,
Андан таугъа, тюзге, тенгизге да джауаргъа,
Тёгерек бурула алай джашаргъа.
Кете-къайыта, ёле-тириле,
Ёлюмсюзлюгюнгден юлюш эте къалгъанлагъа да,
Алай джашаргъа, алай джашаргъа

2
Кюнча джашаргъа, хорлай къарангыны.
Джылыу, джарыкъ бере дуниягъа,
Джашауну къурай, сакълай, джакълай,
Алай джашаргъа, алай джашаргъа.
Джана тургъанлай тауусулургъа.

3
Кюнча, Джерча, Сууча болургъа,
Джашаугъа алача керек болургъа,
Топракъча, Ташча, Терекча болургъа,
Дуниягъа алача керек болургъа.
Алай джашаргъа, алай джашаргъа.

АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ
 
Хакъ
Бергенди Джашау,
Бергенди Заман,
Бергенди Китаб –
Бизле
Болур ючюн Адам,
Болур ючюн Халкъ.

Бизле уа Китабны
Окъургъа унамай,
Ол айтханча
Джашаргъа унамай,
Хакъ джолда барыргъа унамай,

Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа,
Меджисуулукъгъа дженге эсек,
Ангыны, эсни, намысны, Китабны тюл,
Къарныбыз бла, къарын тюбюбюзню
Джашауубузгъа байракъ эте эсек,
Ичкичиликни, хаулеликни
Тонгуз балчыгъына булгъана эсек,-

Сора не сейирсиниу, не джюрексиниу
Кёребиз деб, къыйынлыкъ, палах.
Аллах айтханча, Адамча джашамай эсек,
Тюб этмезми бизлени Аллах?!



НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА

Джашлыкъ кетди, джашау кетди – энди не?
Саулукъ кетди, къарыу кетди – энди не?
Мен кюрешдим джан аямай Хакъ ючюн,
Не халкъ, не хал тюрленмеди аны ючюн.

Иннетни да, сёзню-ишни да игисин,
Иннетни да, сёзню-ишни да кертисин,
Билирге да, билдирирге да кюрешдим,
Халкъым бла бетден бетге сёлешдим:
«Къара таныуду ёлюмсюзлюкге джол,– дедим,
Къаара халкъ, Къаараджай халкъ»,– дедим.

Керти джолгъа, Хакъ джолгъа чыгъарлыкъ,
Хар не тюрлю палахдан да къутхарлыкъ –
Китабды. Аны окъургъа, ангыларгъа да юрешдим,
Ол айтханча джашаргъа да кюрешдим.
Ангы-эс, окъуу-билим – бары  Ол.
Андан башланады джюреклеге, Кёклеге да джол.

Ёзге аздыла къайытханла тобагъа –
Хакъ кёллери бла бурулмайла Китабха.
Анаяса этмейле джашауларына Аны...
Ким, не, къалай къутхарыр Адамны, Халкъны?

Нек джюрексинеме, нек къалады кёлюм,
Чапракъдан да ётмейди деб, сёзюм.
Мени сёзюмеми тынгларыкъла
Аллахны сёзюне тынгламагъала?

Алай а кёлюмю басама.
Алгъынча кюрешни бардырама –
Ол Аллах салгъан борчду меннге,
Тюл эсем да файгъамбар, шыйых, закий.

Ёлгюнчю кюреширикме мен
Къутхара халкъымы илинмек аджалдан, ёлюмден.
Билеме, мени джаным халкъым блады, халкъымдады –
Аны къутхара кесими да къутхарама.


Джокъду сокъураныу, къыйналыу да –
Бошуна кетмегенле джашлыкъ да, джашау да.
Башхагъа кюремейме джарсыууму,
Кесим джазгъанма, джазама джазыууму.

Халкъымы да кюрешдим джазаргъа джазыуун,
Кесиме алыб аны къайгъысын, джарсыуун.
Къолдан келгенни эте,
Дуниядан барама кете.

Джашлыгъымы, саулугъуму, джашаууму да,
Иннетими, сёзюмю, ишими да –
Барын халкъыма къоюб,
Кете барама. Билмейме,

Халкъым ахырзаманнга дери джашаялырмы,
Динин, тилин, тёресин, джуртун сакълаялырмы?
Джазыуу къолундады халкъны.
Джашаса, билиб Хакъ кертини, Хакъны,
Хакъ джолдан таймай барса,
Ёлюмсюзлюк сакълайды аны.

Адамча, халкъ да джазыуун джазады кеси.
Кеси джазмаса, душманла джазалла аны.
Насыбы, къыйынлыгъы да кесиндеди халкъны.

Мен борчдан, гюнахдан да чыгъа,
Къолдан келгенни этдим халкъыма.
Алай а, къутулалмайма сагъышдан:
Кёбдю къайгъы дунияда, къралда –
Не сакълай болур халкъымы алда?

АЛЛАХ БЛА АДАМ

Адам джаратылгъынчы къуралгъан затлалла
Джашау, ёлюм да.
Ангыгъа сыйынмагъан бир чексиз Кюч
Къурагъанды Кёклени, Джерни да.

Кеси аллына къуралмайды джукъ,
Бир джукъ да болмайды кеси аллына.
Туру, таша дунияланы барын
Джаратхан эмда алагъа оноу этген
Чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кюч барды.

Аны билирге, кёрюрге тырмашыу –
Адамны къанындады.
Анга тартады адамны руху, джаны.
Анданды, Ангады адамны джолу.

Кёкле да, Джер да, алада болгъанла да
Ол салгъан джорукъла бла джашайла.
Кёз кёрмеген бурху затла да,
Ангы аулаялмагъан уллу затла да
Ол джорукълагъа бойсуналла.

Джангыз, ол джорукълагъа бойсунургъа унамай,
Кесича, бир джангы джорукъла чыгъарыб кюрешген –
Адамды.
Белгиленнген Тейри джолдан-джорукъдан чыкъгъан а –
Джулдуз, адам эсе да,– кюеди, ёледи.

Аллахны джоругъу бла джашамагъан адам улу
Кеси къазады кесине уру,
Кеси чакъырады кесине ахырзаманны,
Кеси кюрешеди къурутуб кесин.

Аллах къурагъан дунияда
Аллах джаратхан Адам
Аллах буюргъан джорукъла бла
Аллах кёргюзтген джолда
Нек излемейди барыргъа,
Нек унамайды барыргъа?

Ангы-эс, окъуу-билим, иман –
Не джетмейди анга?
Неди тартхан аны ызына –
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа?

Аллах кёргюзтген джолдан башха джолла –
Бары элтелле кирге, балчыкъгъа.
Аны кёре да, биле да тургъанлай,
Адам улу булгъанады гюнахха, харамгъа.

Джюрек, тёнгек тазалыкъдан эсе,
Кирни, балчыкъны нек сайлайды ол?
Кеси башха джол салыргъа нек кюрешеди
Ачыкъ тургъанлай Аллах кёргюзтген джол?!

АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ

Отда нартюх гырджыннга ушайды Кёкде Кюн.
Сау дуния аны ашайбыз,
Аны кючю бла сау-эсен джашайбыз.
Джан-джаныуар, Таш, Терек да къууаналла сеннге, Кюн.

Бир ёгюзню бойну бла бир эл суу ичгенча,
Сау бир дуния сени кючюнгден джашайды
Къарангыдан, сууукъдан да къутулуб.
Сен а – барыбыз ючюн да кюесе, джанаса.

Джангыз кесим не эталлыкъма деб,
Къоркъуу келе тебресе джюрекге,
Мен къарайма Кёкге:
Анда – джангыз кеси! – чексиз къарангы бла сермешеди Кюн.

Джаны болмагъан от тёбе Кёкде!
Джаны болгъанла сени кючюнг бла джашайбыз.
Сейир тюлмюдю – джаны болгъанланы джашатады джансыз.
Мен а – джаны болгъан инсан –
Джашаугъа Кюнден да бек джараргъа керек тюлмеми?

Мен билеме махтау кимге салыргъа тыйыншлысын:
Джаны болмагъан Кюннге да тюл,
Джаны болгъан Адамгъа да тюл,
Барыбызны да джаратхан Кючгеди махтау!

Алай а Кёкде Кюннге къарасам,
Адам джюрегини анга джууукълугъун сеземе.
Адам джюреги да аныча джанады, кюеди,
Адам джюреги да джангызды аныча.

Аны ючюнмю айта болурла
«Джюрек – джулдузду» деб?
Къарайма Кёкге, Кюннге, Джерге, джюрекге,
Сора, Аллахха салама махтау.
ХАКЪ ДЖОЛДУ ОЛ

«Къошда джокъгъа – юлюш джокъ» да дейле,
«Кёзден кетген кёлден кетед» да дейле.
Буруннгуланы сёзлери – Китабды.
Нарт сёзле – керти сёзлелле бары.

Ёзге, къоркъмайма джуртда меннге юлюш джокъ деб.
Кёзден, кёлден да кетдим деб да къоркъмайма.
Билеме, тюзде къалсам да, тюзде къалмаз хакъым –
Ол тюлдю мени къоркъууум, сагъышым.
Мени къайгъым, къоркъууум да – халкъым.
Джуртунда джашаб тургъан халкъым.

Къоркъама
Джуртунда да джуртсуз къалады деб халкъым,
Джуртунда да тас болады деб халкъым.
Унутады деб, тарихин, тилин, тёресин,
Тас этеди деб, миллет ангысын, эсин,
Тас этеди деб, джандет джуртун, кесин.
 
Къоркъама, джуртун, кесин да дуния малгъа сатад деб,
Джуртундан, Адам джандетденча, къысталад деб,
Дагъыда, тюшюнмей, эки дуниясыз да къалад деб.

Халкъым
Темирле, къурчла салгъан азабланы унутханча кёрюнеди,
Сюргюнде, тутмакъда ётген джылларын унутханча кёрюнеди,
Кирге-балчыкъгъа, гюнахха-харамгъа бата баргъанча кёрюнеди,
Адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыла баргъанча кёрюнеди.

Эй Халкъым, суудан тутуб, къаядан салынма,
Аллахдан башхагъа ийнанма, табынма, джалынма,
Дининге бек бол, тилинге сакъ бол.
Сени, кимни да къутхарлыкъ бирди джол –
Хакъ джолду ол.

ЁМЮРЛЮК СЁЗ

Сёзле меникилле,
Кёзле – сеники.

Сёзле сеникилле,
Кёзле – меники.

Сёзюм къарайды кёзюнге.
Кёзюм къарайды сёзюнге.

Тюбешелле кёзле бла сёзле.
Арабыз – узакъды.
Джууукълукъ, узакълыкъ да
Къычырымла бла тюл, заман бла да тюл,
Сёз бла тергеледи.

Сёздю ёлче хар небизге да –
Адамлыгъыбызгъа, сюймеклигибизге да.

Бир Сёз бла ачылады
Джети къат Кёк да,
Джети къат джюрек да.

Ол Сёзде –
Джети къат Кёк да,
Джети къат джюрек да.

Ол Сёзню табхан да,
Айтхан да,
Анга кертилей къалгъан да –
Сюймеклиги болгъан адамды,
Кераматы болгъан адамды,
Шыйыхлыгъы болгъан адамды,
Шайырлгъы болгъан адамды.

Алагъа ачылады ол Сёз.
Ол Сёзню ачалла ала.

Джети къат Кёк бла
Джети къат джюрекни
Джарытхан бир джарыкъды ол,
Байлагъан бир насыбды ол.
Анга тыйыншлы болгъандан
Уллу насыб да болмаз дунияда.

 
ЮЧ ХАЛНЫ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК

Не Кёк, не Джер билмеген
Юч халны излейди джюрек –
Бошлукъну, Хошлукъну эмда Шошлукъну.

Тынгы-тынчлыкъ джокъду адамгъа –
Берилмегенди аллай насыб анга.
Ёзге аллай насыб берилгенди кимге?
Бу дунияда аллай насыб болурундан умут юзюб,
Ол дунияны, джандетни къурагъанды адам кесине.
Кетмез ючюн а терсине,
Джаханим бла къоркъутургъа да кюрешеди кесин.

Кирге-гюнахха-харамгъа батмаз ючюн,
Джюрегин, тёнгегин да таза тутар ючюн,
Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулур ючюн,
Адам болур ючюн,
Не этеди, не этмейди адам.

Кесиме, халкъыма да келтирир ючюн
Бошлукъну, хошлукъну эмда шошлукъну,
Мен да аямадым джашаууму, саулукъну, джашлыкъны.
Кетдиле кюрешде джашау, саулукъ эмда джашлыкъ.
Алай а къайда
Бошлукъ, хошлукъ эмда шошлукъ?

Ёзге аланы келтирир ючюн
Дайым кюрешиб турмасакъ,
Адамлыкъдан айырыллыкъбыз биз.

Бошлукъ, хошлукъ эмда шошлукъ –
Бюгюн болмазлыкъ-толмазлыкъ умутла-муратла эселе да,
Ала ючюн кюреше турсакъ,
Бир кюн бир хорламгъа да джетербиз.

«Сен мадар этсенг, Мен къадар этерме»,-
Дегенди Адамгъа Аллах.
Алгъа, ёрге барыргъа кюрешейик,
Бошлукъгъа, хошлукъгъа джетерге кюрешейик,
Адам болургъа кюрешейик
Тартылгъынчы бизлеге салах.
БАЗМАНДА

Джандетге тыйыншлы болалмай адам,
Аны ючюн къысталгъанды андан.
Аны ючюн берилгенди анга заман
Тюшюнюрге, тюзелирге, болургъа Адам.

Алай а,
Тюрленирге, нюрленирге, игиленирге унамайды адам.
Хакъ джолда барыргъа унамайды адам.
Къара таныса да, окъуулу-билимли болса да,
Китаб айтханча джашаргъа унамайды адам.

Кесине да, тёгерегине да,
Бютеу табигъатха, Джерге да, Кёкге да,
Кёкледегилеге, джердегилеге да,
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да –
Барына салады заран.
Огъай, тюрленмейди, нюрленмейди, игиленмейди адам.

Кёкден, Джерден тюл,
Адамны кесинден-ичинден
Чыгъарыкъды ахырзаман.
Кесинден да, бу джашил джерден да
Бошарыкъ кесиди адам.

Кёк бла Джерден джаратылса да,
Кёкде, Джерде джашаса да,
Не Кёкге, не Джерге тыйыншлы тюлдю адам.

Алай а, энтда барды заман.
Адам болургъа излесе адам,
Хакъ бла болургъа излесе адам –
Энтда барды заман.
Аз бола, тауусула бара эсе да,
Энтда барды бираз заман...

Джашау, ёлюм базманда чайкалады адам.
Чексиз къарангыгъа кёзю ачылыб,
Титиреб, Аллахын эсгериб,
Эс джыяр эсе уа адам.

КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ БУЛУТХА

Акъ, къара булутла кибик Кёкде –
Акъ умутла, къара къайгъыла джюрекде.

Джауады джангур, чартлайды Кёк,
Дагъыда тиеди Кюн.
Джюрек а, джюрек
Эки джарылады.

Къара къаядан акъ булутхача,
Къара къайгъыдан акъ умутха
Къарайды адам.

Сакълаудан арыгъан, тёзюмю тауусулгъан адам
Къара къаядан акъ булутха чынгайды.
 
КЪАЙГЪЫЛА, САГЪЫШЛА, УМУТЛА

Не окъурум, не джазарым келмейди,
Не ёлюрюм, не джашарым келмейди,
Мени кёлюмю джангыз бир джан билмейди.

Ёлмегенме, алай а, сау да тюлме.
Джерде да тюлме, Кёкде да тюлме
(Джерден кетгенме, Кёкге джетмегенме алкъын).
Бу дунияда, ол дунияда да тюлме.
Не бу дуниягъа, не ол дуниягъа таянырча тюлдю,
Адамны сёзюне, кесине да ийнанырча тюлдю.

Не ёлгенлени, не сауланы ичинде,
Къарайма да мен кесим кёрмейме.
Кесими къой, халкъымы да кёрмейме,
Халкъымы къой, адам улуну кёрмейме –
Не айтыргъа, не этерге билмейме.

Ауалдан ахырзаманнга барады джол.
Юзюлюрге хап-хазырды ол.
Юзюлюб огъуна турады ол,
Биз аны сезмей турабыз ансы.

 
Кёкден мийик, тенгизден алаша кёлюн адамны,
Тола, къуруй тургъан кёлюн адамны,
Джашнай, джукълана тургъан кёлюн адамны,
Тирилтир, джазар кюч бармыды?

Отну тёгерегине бурула тургъан Джерни,
Кюерге, бузларгъа, чачылыргъа да боллукъ Джерни
Юсюнде сюелеме – ёллюгюмю, ёллюгюбюню да биле.
Кеси кесим къоймай шашаргъа,
Дагъыда кюрешеме джашаргъа –
Адамлай къалыргъа кюрешеме ахыргъа дери.

Ким биледи, джашауну джаратхан кюч
Ёлюмге аш этиб да къоймаз бизни.
Ёлгюнчю джашаргъа кюрешейик,
Ёле эсек да, джашау ючюн сермеше ёлейик.

КЪУРАН бла ШЕРИАТ

Бир белгиленнген чекни, заманны ичинде,
Акъылы-эси, джаны ичинде адам
Кеси джазады кесини джазыуун.
Адам кеси джазады кесини джазыуун.

Адам джазалмазлыкъ джазыуланы
Аллах джазады кеси.
Адамны кючю джетерик затланы уа
Адамны кесине къойгъанды Аллах.

Джети джол айырылгъан джерде
Къайры барырын адам сайлайды кеси,
Къалай барырын да сайлайды кеси,
Ким бла барырын да сайлайды кеси.

Ангысына-эсине, билимине-фахмусуна, болумуна тюл,
Аланы неге джаратханына кёре,
Иннетине-сёзюне-ишине кёре
Бериледи адамгъа багъа.

Ансы, къуру билимине-фахмусуна къарасанг,
Ким, не болур Ибилисден онглу?
   
Алай а, ол бютеу билимин-фахмусун
Аллахха-Адамгъа къаршчы бургъанды.

Кимге къуллукъ этеди фахмунг-билиминг –
Аллахха-Адамгъамы огъесе Ибилисгеми?
Ма андан башланады адамны джолу
Джандетге не да джаханимге.

Ма ол соруугъа джууабындан,
Иннетинден-сёзюнден-ишинден – иманындан
Башланада Адам.

Адамны кесин, джолун да тинтген
Сан-джан илмула, джамагъат илмула, тарих, адабият –
Бир оюмгъа келелле бары да:
Адам улуну къутхарлыкъ Анаяса-джашау джорукъ
Къуран бла Шериатдыла джангыз.

ТУБАНДАДЫ ДЖАНДЕТ ДЖУРТ КАВКАЗ

Бу тыш джуртха, бу тыш халкъгъа этеме алгъыш –
Къонакъбайлыкъларына адам сёз табмаз.
Алай а джюрегими кючлебди сагъыш:
Эсден кетмейди джандет джурт Кавказ.

Былайыны неси да аламат:
Тенгизи – шош, джашауу да – рахат.
Ёзге хауасы меннге келишмейди, джарашмайды:
Айтханымча, джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды.

Бу тыш джуртда къалама да – не этейим,
Ата джуртха къайытама да – не этейим.
Къарайма да ёзден адам кёрмейме,
Халкъым деген керти адам кёрмейме.

Халкъны аты бла илиннгенле оноугъа,
Халкъларын, джуртларын кюрешелле тонаргъа.
Ёргеде къуллукъчуланы тюблерине джатыб,
Адамлыкъларын-бетлерин-намысларын атыб,
Халкъларын, джуртларын да сатыб,

Къуллукъда турургъа кюрешелле алай бла,
Байыныргъа кюрешелле алай бла.

Джазыкъсынама къара халкъны – акъ халкъны!
Аны къурутуб кюрешгенлени да къуруталмайды ол,
Сатлыкъладан-амантишледен арытылалмайды ол,
Тыш джауладан, ич джауладан да къутулалмайды ол –
Ай зауаллы насыбсыз халкъым.

Ёзге
Ол амантишлени джаратхан, ёсдюрген да сен кесинг тюлмюсе, халкъым?   
Алагъа тёзген, бойсуннган да кесинг тюлмюсе, халкъым?
Алай а,
Къарчаны джаратхан да сенсе,
Татаркъанланы, Умарланы, Джатдайланы джаратхан да сенсе,
Нарт тулпарланы джаратхан да сенсе,
Закий джырчыланы джаратхан да сенсе.

Огъай, халкъым, терслемейме мен сени!
Сен нарт таурухланы, джырланы, сёзлени бергенсе дуниягъа,
Сен халкъ джырланы, ийнарланы бергенсе дуниягъа,
Бизни джигитликге, сабырлыкъгъа, адамлыкъгъа юретгенсе,
Хакъ кертини айтыгъыз, хакъ джолда барыгъыз – дегенсе.
Сен дунияда бир халкъдан да тёбен тюлсе, кем тюлсе.

Сеннге тыйыншлы болалмагъан улан
Кесини хомухлугъун сенден кёрюрге кюрешеди,
Кесини гюнахын сеннге кюрерге кюрешеди,
«Халкъ тюлбюз» деб, джаншаргъа кюрешеди.

Сен халкъгъа джукъ айтма – кесинге айт.
Халкъ ючюн не этгенсе – аны айт.
Халкъны ненча джауун ёлтюргенсе – аны айт.
Ненча амантишни къара багъанагъа такъгъанса – аны айт.

Халкъынг ючюн тюшгенмисе тюрмеге?
Халкъынг ючюн баргъанмыса ёлюмге?
Огъаймы? Алай эсе, не эркинлигинг барды,
Тёре болургъа башхалагъа, халкъгъа да?

Къарыусуз улан атасына-анасына дау айтыр,
Къарыусуз улан халкъына, ана тилине дау айтыр.
Керти улан а джуртуна, халкъына сагъыш этер,
Ала ючюн отха кирир, уруш этер,
Халкъы да анга сый берир, алгъыш этер.

Джуртха къайтарырмы, тышындамы къояр –
Не буюрлугъун, билмейме, къадар.
Алай а, къайда да барды мадар
Тюзлюк ючюн, эркинлик ючюн кюреширге,
Адам, халкъ хакълары ючюн сермеширге.

Бу тыш джуртха, бу тыш халкъгъа этеме алгъыш –
Къонакъбайлыкъларына адам сёз табмаз.
Алай а джюрегими кючлебди сагъыш –
Тубандады джандет джурт Кавказ.

АРАДАН БИР ЁМЮР КЕТГЕНДЕН СОРА

Назмум – дуады. Дерсе: «Амин».
...Кёзюме кёрюнеди Арабия –
Атынг болгъаны ючюнмю Рабият,
Атангы аты да – Буниамин?

Кёкденми энеди ауаз,
Джюрекденми чыгъады таууш:
«Джангызлыкъ джолунгу тауус –
Ёмюрлюк тюлдюле не ёмюр, не джаз,
Джазыуунгу кечикдирме, джаз».

Джети къат Кёкден башхасын унамазлыкъгъача,
Мен  Сеннге джазама Назму.
Бу акъ къагъытха да, намазлыкъгъача,
Къабланама – Кёкдендиле алхам бла назму,
Кёкдендиле илхам бла джазыу.

Джазыула джазылалла Кёкде,
Биз а джашайбыз – Джерде.
Мадар этгеннге этиледи къадар,
Аятчады атынг да кёлде.

Дуачады атынг да меннге –
Халкъыма-джуртума байлагъанды мени.

Джюрекге насыбды, къууанчды –
Сайлагъан, сыйлагъан да сени.

...Кетдиле джылла, бере-бере дерс.
Джашлыкъгъа къайытама, тёзелмей.
Сени аллынгда болгъаным ючюн терс,
Джюрекни аллында болгъаным ючюн терс –
Джашауум да барады тюзелмей.

Ёзге сени джашауунг-джазыуунг
Кесинг къууанырча болгъан эсе,
Меннге да къууанчды ол,
Къууанч бла джаша, насыблы бол.

Алай а,
Акъ чакъгъан тереклени кёргеним сайын,
Акъ халатлы дохтур къызчыкъланы кёргеним сайын,
Джюрек чынгаргъа излейди кёкрекден,
Джан чыгъаргъа излейди тёнгекден.

Ма алай эте джашайма мен –
Кюе, сокъурана –
Кеси кесинден бошагъан бир адам,
Кеси кесин насыбсыз этген бир адам.
Сезимлеге уа къатылмайды заман.
Ай медет, артха къайытмайды заман.

Арадан бир ёмюр кетгенден сора,
Кечиксем да, береме салам.
Алай эте турлукъ болурма,
Тауусулгъунчу не сыннгынчы къалам.

Кёкде, Джерде да джокъду гюнах –
Джазыуун кеси джазады Адам,
Джашауун кеси къурайды Адам.
Джангылгъанын а ангылайды артда –
Тюшгенден сора атдан.

Рабият, сени атынг эмда сыфатынг –
Джюрекге джара эмда дарман.
Насыблы бол, къууан джашаудан,
Джерде, джюрекде, назмуда да джаша.
НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ

Чексиз узакъ эди насыб,
Чексиз джууукъ эди насыб –
Кёкча тура эди басыб,
Джерча тура эди тартыб.

Джерге алашад дедим,
Кёкге мийикди дедим,
Сылтаула къаза уру,
Насыбдан къалдым къуру.

ДЖУРТУМА

1
Кюн аманны къаргъалары
Учалла кёгюмде мени.
Кёлюмде уа мени –
Джаз аламы къарылгъачлары.

Къаргъа-къузгъун не къадар кёб болса кёкде,
Кёгюрчюн-къарылгъач ол къадар кёб бола кёлде,
Джашайма – къарангыгъа, къаралагъа хорлатмай кесими,
Джарыкъгъа бёлеб джанымы-ангымы-эсими.

Ич дуниям тыш дунияма базманды.
Бир къанаты къара, бир къанаты акъ болгъан къанатлы – адамды.
Кёктюн, джертин учхан да – адамды.
Ол – Кёк бла Джерден джаратылгъан бир джанды.

Даулаша, уруша, джараша джашайла тёнгегим бла джаным.
Къайырылыргъа базгъанлыкъгъа, айырылыргъа уа къоркъалла.
Аланы айырылыуларына айталла ёлюм деб,
Аланы бирликлерине айталла джашау деб.

Санларым дауачылла башыма
Керексизге бизни сакъат этдинг деб.
Бармыды экен бу дунияны башында
Бир-бирине разы болгъан тёнгек, джан?

Бир-бирин къыйнамай да джашаялмайла ала,
Бир-бирсиз да болмайла ала.
Сен бла Мен – Джер бла Кёк.
Сен бла Мен – джан бла тёнгек.

2
Кюн аманны къаргъалары
Тие-тие учалла башым бла.
Къоналла-учалла-къоналла Джангыз Терекге.
Ай-джулдуз кёлеккеси юсюне тюшген Ташым да 
Болджал сакълаб, къарайды, тынгылайды
Къазакъ бёрюге – Къазакъ джюрекге.

Кюн аманны къаргъаларын 
Джуртда Джангыз Терекден къыстаб кюрешеди Къазакъ бёрю.
Ай бла джулдузну да Кёкден Къадау Ташха тюшерге къоймай,
Чабады хырылдаб Къазакъ бёрю.

Къычыралла кюн аманны къаргъалары
Джуртда Джангыз Терекни къуу этерге кюреше,
Къадау Ташны да анга сын таш этерге юреше.
Ташны, Терекни да къоруйду аладан Къазакъ Бёрю.

Анга ит джыйынны юсдюрелле душманла.
Къаргъа къычырыкъ, ит чабхан тауушла толтуралла тёгерекни.
Къазакъ бёрю
Къадау Ташха миниб, Джангыз Терекге таяныб,
Итинден, къаргъасындан да джуртун сакълагъанлы
Ненча джыл, ёмюр, мингджыллыкъ?

Кюн аманны къаргъалары
Учалла кёгюмде мени.
Джюрегимде-кёлюмде уа мени –
Умутну кёгюрчюнлери-къарылгъачлары.

ЧЕГЕТ

Акъ къарда къаралыб кёрюннген – чегетди.
Джалан терекле сын ташлача сюелелле.
Къанатлыла, джырларын да алыб,
Бирер джашил чапракъны да ауузларына къабыб,
Учуб кетгенле, чегетни джангыз кесин къоюб.
Чегет а не этсин, турады – къачар, учар мадары джокъ,
Чапракълары кёз джашлача агъа...
Чапрагъы джокъ – шууулдамайды чегет,
Къанатлысы джокъ – джырламайды чегет.
Сюеледи – кёзсюз, сёзсюз, джансыз.

Билемиди экен ол
Джаз-джай келмезлигин энди анга,
Чапракъланыб джангыдан шууулдамазын,
Къанатлыла да къайытмазлыкъларын былайгъа?

Радиация деген къыйынлыкъ
Къаралтханды джашил чегетни.
Къара къыйынлыкъны сыфатыча
Кёрюнеди акъ къарда ол.

Акъ къарда къара адамлагъа
Кесини кёлеккесинеча къараб,
Къаралады чегет.
Огъесе, бу къуджур эмина къурутхан къара халкъны
Акъ дунияда кёлеккесимиди ол?

Кетген кюннге, келлик заманнга да сагъышландыра,
Джамагъат къабырлача,
Кёрюнеди кёзге чегет.

ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖОКЪДУ КЪЫЙНАЛЫУ

Дуния малгъа этмейик кемсиз –
Ол муслиман адамгъа келишген зат тюлдю.
«Худжу къалды, тас болду рысхыбыз»,- деб,
Кюймейик – чамландырмайыкъ Аллахны.

Дуния мал дегенинг алайды –
Не сыйырылад, не урланад – тюб-тас болад бир кюн бир.
Ол да бир белги, ол да бир ышан –
Терс-тюз джашагъаныбызгъа сагъышландырырча.

Неди рысхы, дуния мал неди?
Джанынгы харам этиб джыярча аны,
Тас этиб, ызындан джыларча аны –
Ол адаммыды, анга кюерча, ачырча?
Къой, чамландырмайыкъ Аллахны.

Багъа-учуз бола тургъан бир затды рысхы,
Келе-кете тургъан бир затды рысхы.
Халал къыйыныбыз бла энтда джыярбыз аны –
Джаныбыз ичибизде, тёрт саныбыз сау.
Адамлыгъыбызгъа, сабырлыгъыбызгъа –
Муслиманлыгъыбызгъа сынауду джашау.

Ненча тутмакъдан, къазауатдан, сюргюнден
Ётдю халкъыбыз.
«Тюзню малы тюзде къалса да, бёрю ашамаз» деселе да,
Кёб кере ашалды хакъыбыз.

Халкъны рысхысын, мюлкюн сыйыргъан бла къалмай,
Аны туугъан джерин да сыйырдыла.
Тёнгекден джанны айыргъанча,
Ата джуртундан айырдыла.
Сыйырдыла аны динин, тилин, тарихин, атын да.

14 джылны тутмакъда, сюргюнде
Къумлада, бузлада Азияда, Сибирде
Къуш тюгюнлей чачылгъан халкъ,
Аз къалды болургъа талкъ.

Мюлк, рысхы, дуния мал – бары да бош.
Джюрек болур ючюн хош
Джангыз Тюзлюк керекди,
Баш бошлукъ, Эркинлик керекди.

Эркинлик – джашауунга, джазыуунга –
Дининге, тилинге, тарихинге, тёренге, джуртунга.
Эркинлик, Тюзлюк, Беклик керекди
Джетмез ючюн заран, тюшмез ючюн къоркъуу
Адамлыгъынга, Халкълыгъынга. Къраллыгъынга.

Аланы уа бермейди киши.
Тюзлюк ючюн тюз адамла керекле биригирге,
Къаджыкъмай, къара кючле бла кюреширге, сермеширге.
Джылагъан бла, тарыкъгъан бла тюрленмейди хал.
Джангыз Хакъ джолда бара, Эркинлик-Тюзлюк ючюн кюреше,
адам болады Адам, халкъ да болады Халкъ.


Рысхыны, дуния малны барын –
Хакъ кертиге этейик къурман.
Эркинлик-Тюзлюк ючюн кюрешде
Джаратайыкъ, хайырландырайыкъ аны.

Келе-кете тургъан бир затды дуния мал.
Адамлыкъ-сый-намыс тас болмасын ансы,
Иман-сабырлыкъ кетмесин ансы,
Къалгъан бошду.

Кимден, неден айырылсакъ да,
Хакъдан, Хакъ джолдан айырылмасакъ –
Небизни да къайтарлыкъбыз ызына.
Ёлгенлени да эталлыкъбыз сау,
Сауланы эталлыкъбыз насыблы,
Халкъны, Джурту да сакълаяллыкъбыз,
Тюненебизни, бюгюнюбюзню, тамблабызны да къоруулаяллыкъбыз –
Хакъдан, Хакъ джолдан айырылмайыкъ джангыз.

Дуния малгъа уа джокъду къыйналыу,
Учуз-багъамы болады, тюб-тасмы болады –
Келе-кете тургъан бир кёзбауду ол.
Джангыз адамлыгъыбызгъа-муслиманлыгъыбызгъа болайыкъ сакъ.

УМУТ КИМДЕНДИ – ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАН

Джелми огъесе джинми болур
Бу ачы сызгъыргъан, улугъан, къычыргъан,
Юй башладан да къошунланы,
Терек чапракъланыча, учургъан?

Огъесе, тынгы-тынчлыкъ табмагъан джаным,
Джуртсуз-тёнгексиз къалгъан джаным,
Джан-джанын кемире, ашай,
Къыйынлаша болурму былай?

Тенгиз да толкъунланыб, къобуб, къатланыб,
Шын туруб, ёшюн уруш этеди Кёкге.
Кёк да джашнаб, кюкюреб, чамланыб,
Шыбыла къамчиси бла урады аны.


Кёк къайда, тенгиз да къайда –
Къатышханла эки къыяма.
Ючюнчю къыяма да – мени кёлюм.
Не джетмейди бизге дунияда?

Кёкге, адамгъа, тенгизге да –
Тынчлыкъ джокъду бирибизге да.
Адам кёлю артыкъсыз да
Билмейди рахат бола, солуй.

Кетген, келе тургъан кюнле да,
Болгъан, бола тургъан ишле да,
Тюнле да, тюшле да –
Адам джюрегинде джашайла бары,
Адам джюрегин ашайла бары,
Адам джюрегинден бошайла бары.

Кюн да аязыйды, боран да шаушалады,
Кёк чууакъ болады, тенгиз да – рахат.
Адамгъа уа аллай насыб джокъду –
Аны джюрегинден-эсинден кетмейди бир зат.
Тышында урушла, сермешиуле тохтасала да,
Аны джюрегинде-эсинде барады къазауат.

Хар кёрген терслиги эсиндеди аны.
Кесини терслиги да эсиндеди аны.
Айтханы ючюн да,айтмагъаны ючюн да,
Этгени ючюн да, этмегени ючюн да,
Джашайды къыйнала, уяла, сокъурана.
Ангысы-эси-намысы кемиреди аны,
Озгъан джашауу ёлтюреди аны.

Чамланады Кёк, чайкъалады тенгиз.
Адам джюреги къыйналады кемсиз.
Адам болуб джашагъан къыйынды дунияда,
Аны ючюн дженгелле бир-бирле хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа.

Игиден аман кёб болгъаны анданды,
Къууанчдан бушуу кёб болгъаны анданды.
Къыйынлыкъда-палахда сыналады адам,
Къууанчда да сыналады адам.

Ач-токъ кюнюнде да Адамлай къалалгъан,
Къууанчда, бушууда да Адамлай къалалгъан,
Адамлыкъ сыйын тюшюрмей джашаялгъан –
Ол болады къалгъанлагъа юлгю.

...Гюрюлдейди тенгиз, кюкюрейди Кёк,
Къайгъырады дуниягъа джюрек.
Джер да бурху, адам да – бурху.
Къууанчым – меннге тюшгенди къулху.

Къартла келиб этерле тилек –
Бираз шош болур, хош болур джюрек.
Къутулур эсем а сагъышдан, къайгъыдан...
Умут кимденди – джангыз Аллахдан.

ДЖАЗЫУУМУ ДЖАЗАМА    

1
Уллу джазыуланы Уллу Аллах джазады,
Гитче джазыуланы уа – гитче аллах – Адам.
Уллу джазыудан – Къадардан – джукъгъа кеталлыкъ тюлсе,
Аны тюрлендираллыкъ тюлсе –
Аны англагъан Хакъ джолда барыр.

Адам джазгъанны тюрлендираллыкъды адам,
Аллах джазгъанны уа – огъай.
Джер Кёкге тюл, Кёк Джерге этеди оноу –
Тюрленмез джорукъду ол.

Хакъ кертиге йинаныргъа унамай,
Хакъ джолда барыргъа унамай,
Къара таныгъандан сора да имандан чыгъыб,
Башха джолла салыргъа кюрешгенле,
Джангылгъанларын, аджашханларын да биле тургъанлай,
Тобагъа къайытыргъа, тюшюнюрге унамай,
Зулму-зорлукъ бла, ётюрюк-хыйла бла, хыйны-халмеш бла
Адамны, адам улуну Хакъдан айырыргъа кюрешгенле –
Отха тюше, тюб бола келгенле.

Барды джангыз бир тюз джол, керти джол, Хакъ джол –
Аллах файгъамбарларындан билдирген джол.

Джангыз ол джолда баргъанлагъа ачылады
Джашауну-сынауну-ёлюмню-тирилиуню да магъанасы.
Джангыз ол джолда барыу къутхарады
Адам рухун къыйынлашыудан.

Ол Хакъ джол Аллахданды эмда Аллаххады.
Къалгъан джолла – адам къурагъан джолла –
Бары элтелле чынгылгъа, азабха, ёлюмге.

Керти джашаугъа эмда ёлюмсюзлюкге
Аллах буюргъан Хакъ джол чыгъарады джангыз.
Отуз юч джылымда ангылай тебрегенем аны.
Къыркъ джылымда бегигенем анга.
Халкъны ол джолгъа чакъыра, тарта,
Ёлгюнчю кюреширге этгенме ант.
Джылым алтмыш тёртге джууукълаша кетерикме дуниядан.

Джолуму джарыта джулдуз бла Ай,
Джазыууму джазама алай.
Аллах аны къабыл этерми, этмезми,
Тилегиме-дуама «амин» дерми, демезми –
Билмейме. Ышанама – бир белги берир,
Къыйын джюрегиме бир тынгы-тынчлыкъ-рахатлыкъ берир.
Ийнанама – тилегим-къайгъым Аллахха джетер,
Аллах халкъымы эки дуниядан да юлюшлю этер.

2
Мен нисан айда туугъан бир инсан.
Лисан джангурча къуюлалла назмуларым.
Иннетими, сёзюмю, этгеними да
Ангыламай эселе уа ахлуларым –
Не этейим?

Джууукъ бла, халкъ бла тюл,
Хакъ бла болургъа кюрешеме мен.
Этеме къолдан келгенни.
Айтама Кёкден, джюрекден келгенни.
 
Терсейгенни Тюз джолгъа чакъырама,
Къара халкъны акъ джолгъа чакъырама –
Аят бла, назму бла да Хакъ джолгъа чакъырама.

Тынгылагъан, ангылагъан да – аз.
Алай а, туугъан чагъым – джаз.
Джазгъы кюн а – джети тюрлю:
Кёк кюкюрей, джашнай, джангур да джауа,
Тюрлене джюрек, тюрлене джер, тюрлене хауа,
Чыгъа гяхиник, келе сюймеклик…
Огъай, хорланмазла Эркинлик, Игилик, Тюзлюк.

3
Джаяула, атлыла да,
Булутла, къанатлыла да,
Кийикле, джаныуарла да,
Суула да –
Кёкдегиле, Джердегиле да
Къыбыла таба баралла кетиб.

Кёзле да, сёзле да, джюрекле да
Бурулгъанла ары.
Кёкледен ургъан джарыкъ да
Кёргюзтеди ары.
Джол арыды, ары.

4
Ийнан, къоркъ, тиле:
Аллахха ийнан, Аллахдан къоркъ, Аллахдан тиле.
Иман бла джаша, иман бла ёл.

Ийнанма, къоркъма, тилеме:
Аллахдан башхагъа ийнанма,
Аллахдан башхадан къоркъма,
Аллахдан башхадан тилеме.
Иман бла джаша, иман бла ёл.

5
Гырджын болса, суу болса,
Тёрт санынг да сау болса,
Таяныргъа тау болса,
Сермеширге джау болса –
Не керекди андан сора?

Дин болса, иман болса,
Китаб болса, билим болса,
Бет болса, ёт болса,
Джурт болса, миллет болса,
Аллах-Адам, Хакъ-Халкъ деб,
Кюрешиу иннет болса –
Не керекди андан сора?

Ата джуртунг бар эсе,
Ана тилинг сау эсе,
Халкъынг джуртунда эсе,
Не керекди анда сора?

Халкъынга къоркъуу бар эсе,
Сен аны кёре эсенг,
Кюреше эсенг, сермеше эсенг,
Къоркъууну кетере эсенг –
Не керекди андан сора?

Хакъ джолда бара эсенг,
Иман бла джашай эсенг,
Иман бла ёле эсенг –
Не керекди андан сора?

Онгсузгъа болуша эсенг,
Джыгъылгъанны тургъуза эсенг,
Терсейгенни тюзете эсенг,
Абзырагъаннга эс табдыра эсенг,
Джахилге къара таныта эсенг,
Хакъ кертисин айта эсенг,
Хакъ джолда бара эсенг,
Халкъны да ары тарта эсенг,
Не керекди андан сора?

Керти джолда барса халкъынг,
Халкъ эсинде къалса атынг,
Керти адам болса атынг –
Не керекди андан сора?

КЪАНАТЛАНЫ ХАПАРЫ

Эки къанатымы да кесгенме кесим,
Джурт-Халкъ берген-ёсдюрген къанатланы.

Телилигимден, итлигимден
Кесим кесиб атханма аланы.

Аны ючюн ёлюб къалмагъанла къанатла –
Бир къанатсыз джанлагъа битгендиле ала.
Энди эки къаууму да къыйынлашалла,
Къанатсызлагъа къанат болгъан – азабды.
Сюркелирге деб джаратылгъан джанланы
Джерден айыргъан къалай болур тынч?

Учаргъа деб джаратылгъан джан –
Къанатсыз къалыб къыйынлашама мен да.
Къалгъан кибик дуниясыз эм ахратсыз,
Турама сокъурана, кюе.

Джурт-Халкъ берген-ёсдюрген къанатла –
Учундургъан, учургъан да алалла джюрекни.
Аны кеч ангылаб, джюрек тюеди кёкюрекни –
Алай а, кесилген къанатланы орнуна,
Джангы къанатла бермейди табигъат,
Артыкъсыз да кесинг кессенг аланы.

Къанатсыз тюлме, барды къанатларым,
Джангыз, Джуртум-Халкъым берген-ёсдюрген къанатла тюлдюле ала.
Башха халкъ-джурт берген къанатла
Башха кёклеге тартадыла мени.

Джюрегим-эсим кесимикиди,
Къанатла уа тюлле меники.
Бир-бирибизге илешмей, келишмей,
Бир-бирибиз бла этебиз къазауат.

Бу тыш къанатла бойсунмайла манга,
Кесиб атарыкъ болурма, эшда, аланы да.
Кесими телилигим бла, итлигим бла
Бошагъанма мен джюрекден, къанатладан да.

Къанатла да, джюрек да насыбсыз.
Ажымлы атласанг – ёлюрсе ажымсыз.
Къарайма Кёкде баргъан къанатлылагъа:
Кесигизникимилле сизни уа къанатларыгъыз?!

МИНГИ ТАУЛУ КЪАРАЧАЙ

1
Къаным-джаным, ангым-эсим – Къарачай.
Сенсе меннге –
Джол танытхан, кёл джарытхан джулдуз, Ай.

Кёк бла Джерни ырджысыды Джуртубуз.
Минги Тауду тамгъабыз, байрагъыбыз, джырыбыз.
Джер джюзюнде Минги Тауду белгибиз, бетибиз.
Тейри адамлары, Нарт улула – союбуз, миллетибиз.
Ас-Аланла, Минги таулула – атыбыз, халкъыбыз.

Сорадыла: кимди, неди, къайданды деб, Къарачай.
Джууаб этеме: Нарт Минги Тау, Кёк-Тейри, джулдуз-АЙ –
Аладады, аладанды Къарачай,
Аланы бирлигиди Къарачай.

Аны кёрюр ючюн а,
Ёхтем, ётгюр, джити болургъа керекди къарамынг,
Ёрге, Кёкге бурулургъа керекди къарамынг.
Ол заманда кёрюннюкдю джулдуз-Ай –
Кёрюннюкдю Минги Таулу Къарачай.

2
Кёкледен къарайды джулдуз бла Ай.
Сын ташладан да къарайды джулдуз бла Ай.
Къууанчдан, бушуудан да юлюшлюдю Къарачай.
Эки дуниядан да юлюшлюдю Къарачай.
Тюнмюдю, тюшмюдю Къарачай.

ТАУ БАШЛАДА КЪАРГЪА СЮЙМЕКЛИК

Сюеме мийик таулада къарны –
Адам аягъы басалмаз аны,
Къайсы хайуан да теблемез аны.

Тау башында акъ къарны сюеме,
Ол керти эркишиге тыйыншлыды, билеме.
Ол да таза Адамны сакълайды, билеме,
Ол да анга джеталлыкъны сакълайды, билеме.

Мийик Кёкден башын алаша джерге атхан къар,
Келиб кеси аякъ тюбге джатхан къар,
Теблениб, эриб, балчыкъ болуб къалгъан къар –
Сен Кёкню, къарны да бетлери бла ойнайса..

Тебленнген, балчыкъ болгъан къарны юсю бла
Барыб, кирге булгъанмаз ючюн кесим да,
Сюрюуге къошулмаз ючюн кесим да,
Джолдан бир джанына джанлаб,
Къабыргъаны барама кёнделен:

Тау башында акъ къарны кёреме мен.
Кём-кёк Кёкде чыммакъ къарны кёреме мен.

Ма ол тауъа излейме чыгъаргъа.
Ма ол къарны излейме джылытыргъа.
Мени ёрге къаратхан къарны,
Мени ёрге, Кёкге къаратхан къарны,
Ма ол къарны, таза къарны
Излейме ба этерге, бауурланыб.

Мен ол къарны юсюнде къалыргъа да разыма,
Мен ол къарны тюбюнде къалыргъа да разыма.
Не анга джетерикме,
Не чынгылдан кетерикме.

Джелни, боранны, ауушланы, бугъойланы да хорлаб,
Джууукълаша барама анга.
Ол Кёкню саугъасы боллукъду манга.

Барама, таяна Ташха, Терекге,
Къулакъ сала джыргъа-дуагъа-тилекге.
Къууанама таугъа, тангнга, къаргъа эмда Кёкге –
Алалла къанат кёлге-джюрекге.

ЭСДЕ

Тау башында малаикле къонуучу акъ къар.
Тенгизге джетерге ашыкъгъан тау суу.
Суу бойнунда тебмей джатхан къара Таш.
Къаяда Кёкге узалыб тургъан джашил Нарат.
Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк,
Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу –
Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.

Кюн таякъгъа къонаргъа излеген шорбат чыпчыкъ,
Кюн таякъгъа – шорбатхача – кирирге излеген шорбат чыпчыкъ.
Кюн таякъны, чёбнюча, уясына келтирирге излеген къарылгъач.
Тюшюнде уясы кюн таякъладан болуб кёрген кёгюрчюн.
Кюн таякъладан гурт чыгъарыргъа излеген да бир къанатлы.
Къаядан джанкъылычха къараб сейирсиннген къуш бала.
Джанкъылычны тогъай сыртына къонуб,
Ары-бери джюрюрге излеген къуш бала.

Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк.
Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу –
Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.

ШАЙЫР

Таукеллик, рахатлыкъ да бериб,
Кёлюмю кёлтюрген, кёлюмю джазгъан
Юч керамат –
Табигъат, назму, аят.

Аладама, аладанма, алагъама.
Джерденме, Сёзденме, Кёкденме.
Джердеме, Сёздеме, Кёкдеме.
Кетсем да къаллыкъма
Джерде, Сёзде эмда Кёкде.

СУУ

Мени къайыгъымы алгъан – адамлалла (адамламылла?).
Суу, сен а, къайгъымы ал.
Иги джолгъа бар.
Сау-эсен
Ашыкъгъан тенгизинге джет,
Ызынга да – тугъан тауунга –
Къууанч бла къайыт.

Джазыуум-джашауум бираз ушайды сеннге.
Мен да, сенича эниб тауладан,
Джайылгъанма дуниягъа.
Алай а, сен къайытырыкъса артха.
Сени кетиуюнг, келиуюнг да – тохтаусуз:
Сен Тау бла Тенгизни тураса байлаб.
Сёз къобан бла мен да алай
Байларгъа излейме джуртум бла дунияны,
Джер бла Кёкню, Адам бла Аллахны.

Мени назмум да сенича, юзюлмей,
Барыб турса эди ёмюрлени.
Ол назмум бла адамла да
Ауларча тауланы, тюзлени, тенгизлени, Кёклени...

Суу!
Тауну ауазы, джыры-назмусуса сен.
Таудан айырылмагъанлай, тенгизге джетесе.
Дунияны кёресе, ызынга да къайытаса,
Кёб хапар айтаса.

Суу!
Мени назмум болурмуса сен?
Джаша сау-эсен.
Сенден иги, сенден сейир назму билмейме мен.

КЪАРТАЯМА

Къартаяма.
Къар болмагъан къара джерде да таяма.
Бир затны – унутханча,
Не да унутургъа къоркъгъанча –
Къайтарама, къайтарама, къайтарама...
Къартаяма.

Шайыргъа уа джарамайды къартайыргъа,
Бир сёзню эки кере къайтарыргъа,
Бир суугъа эки кере кирирге –
Ол заманда ёледиле шайыр да, сёз да.

Къартлыкъ джарашмайды шайыргъа, шийирге да.
Келишмезлик затлалла ала.
Шайыргъа,
Сёзню ёлтюргенден эсе,
Кесин ёлтюрген иги тюлмюдю, тюз тюлмюдю, тыйыншлы тюлмюдю?
Аны ючюн ёлтюре болурламы шайырла кеслерин? 
Сёзлери джыгъылгъандан эсе, кеслери джыгъылалла ала.

Къартлыкъгъа джашамайды шайыр.
Шайырны джашауу, сёзю да къысха.
Джашауун сёзюне къояды шайыр.
Къысха назмусу, нарт сёзча, ёмюрлюкдю, ёлюмсюздю.

Керти шайырла, шийирле да
Къаладыла билмей не болгъанын къартлыкъ.
Ёмюрге джашлай къалалла ала.
Шайыр-шийир – ол джашлыкъды.

Мен а – къартаяма.
Тюз джерде да, аякъ тутмай, таяма.
Сёзлени, назму тизгинлени да къайтарама.
Ай медет, къартаяма.
Шийир бузгъан
Джарым шайыр болурмамы мен?

УЗАКЪДАН КЪАРАБ

Джылны эки чагъын тас этгенме бери келгенли.
Къыш да джокъду мында, джай да джокъду.
Къачны ызындан джаз, джазны ызындан къач –
Манга эки къатха аз болгъанды къууанч.

Да не этериксе, алайды джашау:
Халкъындан, джуртундан айырылгъан, кёб затдан айырылады.
Алай а, къабханнга тюшген бёрю,
Эркинлигинден айырылмаз ючюн,
Аягъын тишлери бла кесиб, юзюб,
Аягъын къабханда къоюб,
Кетеди эркин дунияда джашаргъа, ёлюрге.
Чалдышда джашагъандан эсе,
Эркинликде ёлюрге разыды ол.
Амантиш итле аны ангыламазла.

Мен халкъымдан, джуртумдан айырылгъанма
Эркинликден айырылмаз ючюн.
Чалдышдан къарамаз ючюн
Кетгенме кёб затымы кесиб, юзюб...
Къутхаргъанма итле талагъан тёнгегими да,
Аллахдан башхагъа бойсунмагъан джанымы-джюрегими да.
Энди мындан бардырама къазауат,
Халкъымы этер ючюн эркин, азат.

Кимден, неден, не ючюн, къалай
Келеди халкъыма къоркъуу-къыйынлыкъ?
Аны халкъыма излейме билдирирге, эслетирге –
Алай бла халкъымы уятыргъа эмда тирилтирге.

Сууча кетген эсем да, ызыма булутча –
Бир агъара, бир къарала – къайытама.
Поэзиягъа керек тюл эсе да сёзюм,
Халкъыма керекди да – айтама.

КЪОЯМА КЕСИМЕ

Ауаз бериуню къояма имамгъа –
Ол чакъырсын диннге, иманнга.
Кёб кюрешдим назму бла аятны бир этеме деб,
Ауаз бериуню шийирге къанат этеме деб.

Болмазлыкъ зат кёреем ол.
Ол – джангылычым эди мени.
Бир иннетли болсала да назму бла аят,
Шериат бла адабият –
Адам джюрегине аланы джоллары башха.

Хакъ кертини, Хакъ джолну, Хакъны,
Тюзню-ётюрюкню, игини-аманны,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню
Айтыу, ангылатыу болса да борчлары аланы,
Адамны тюшюндюрюу,
игилендириу,
кёллендириу болса да борчлары аланы,
Адам джюрегине аланы джоллары башха.

Биркюнлюк сёз, заман сёз келишир газетге.
Алай а, ол тыйыншлы тюлдю назмугъа, поэтге.
Ёмюрлюк, ёлюмсюз затланы юслеринденди шайырны сёзю.
Джашау, Джашлыкъ, Ариулукъ, Сюймеклик – шийирни ёзю.
Адамны сындырыу тюл, учундуруу – иннети-сёзю-иши аны.
Адамны ёрге тургъузуу, ёрге тартыу, ёрге тутуу – борчу аны.

Ауаз бериуню къояма имамгъа, афендиге.
Биркюнлюк заман сёзню да – газетчиге.
Сиясет хыйныланы-питналаны да къояма сиясетчиге.
Кесиме уа –
Ёмюрлюк, ёлюмсюз темаланы къояма,
Ёмюрлюкню, ёлюмсюзлюкню сайлайма кесиме.


 



 


 


 













БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ
(хапар)

БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
(уучу, бёрю, кийик – ючюсю да джашаргъа, юйдегилерин асраргъа излейле. Аланы юсюнденди бу хапар)

Бу эл къачан къуралгъанды – аны айталлыкъ болмаз. Былайда нек орналгъанын, нек къуралгъанын а бары да билелле. Элни тёгереги инсан минелмез, энелмез мийик къысыр къаялалла. Эки къая бир-бирине аууб, тюб джанында элге кирирча бир тешик барды ансы, башха джол кёрюнмейди. Элни не Чингизхан, не асхакъ Темир алалмагъанла. Аллай бек джерди былайы. Джан сакълагъанлыкъгъа, джашау этген да былайда аллай бир къыйынды. Сабан – джокъну орнунда, не орнуна да – таш. Не да болсун, арпа ёседи, эчкиле да джаргамлада, ранлада кечинмек этелле. Джер дыккыды, ёзге ачдан ёлген джокъду. Рахат заманда элден тышына чыгъыб, къош салыб, дуния бла бир мал тутхан юйдегиле аз тюлдюле. Алай а, джер бла, мал бла кюреширге эриниб, ата-бабаладан келген усталыкъ бла – уучулукъ бла – юй асрагъанла да бардыла. Аллайланы ичинде аты эм бек айтылгъан мараучу, атхан огъу джерге тюшмеген – Бийнёгерди. Бу джол ол ууда асламыракъ мычыб къайытханы себебли, къайгъылы болуб тургъан хоншу-тийре юсюне джыйылгъанды.
Бийнёгер а келген келгеннге, чалдышха атылыб тургъан бёрю кючюкню кёргюзте да, хапарын джангыдан башлайды. Элде эм къарт, 120 джыл болгъан Джюсюб, аны этгенин огъурамады. «Ай юйюнг къурумагъан, ол бир ыйыкъда да бирин келтирген шой эдинг да. Не этесе быланы, отлукъ ташланы джыйгъанча джыйыб!». «Ол тишичикди, бу эркекди. Къалгъанларын къырыб, эм добарчыкъларын, эм къайырларын къойгъанма. Быланы къолгъа юретиб, кютю этсем, бёрюлени къалай къырыууму кёрюрсюз сора». «Алайсыз къыргъанынг да джетерикди. Бёрю кючюк ит болуб, бёрюлеге чабары джокъду. Бёрюле бла джууукълугъубуз да барды. Тейрини чамландыраса»,- дей, таягъын да сыртына кёнделен салыб, арбаздан чыкъды Джюсюб. Бийнёгер аны ашырыб къайытыб, джангы келген джаш къауум бла лахоргъа кёчдю.

ОБУР БЛА ДЖАНЫУАР

Бийнёгер, этиучюсюча, уучу итин да биргесине къошуб, талай кюннге азыкъ да алыб, таулагъа илиниб кетди. Джанлы Тёбеге джетиб, кёзюлдреуюк бла тёгерекге джити-джити къарайды. Узакъда, Къая тюбюнде, кийик сюрюу отлай эди. Алагъа джууукъ къысылгъан тынч тюлдю. Окъ джетер чакълы джууукъ къысылсанг да, атхан кийигинг сеннгеми аш болур, чынгылгъамы кетиб къалыр – анга да сакъ болургъа керекди. Къаяны эрнинде эки джаш джугъутур, шын-шын туруб, мюйюз таууш этдире, кючлерин сынай элле. «Тюб джанындагъын уралсам, экиси да къаядан кетеригелле» дей, джюрюй юреннген джаяу джолчукъ бла мыллыгын ёрге атды. Джангы тёппеге илиниб, сымарлаб къарады. Биягъыла биягъынлай башлары бла бир-бирин уруб, сермеше эдиле. «Аджалгъа къутургъанла» деб келди Бийнёгерни кёлюне. Энди ышаннга салыб, таб заманда сампалны ычхындырса, эки кийик да аныкъы боллукъла. Аллай кёзюучюкню тутуб къоялмай, бираз мычыды. Къарауулда тургъан гуждар, неден илгенди эсе да, бурну бла кючлю сызгъырды – къараб къарагъынчы кийикле кёзден тас болдула. Бийнёгер кёзюлдреуюк бла тёгерекни тинтиб къарай, кийиклени илгендирген чурумну табды – ранланы туурасында эски танышын – биягъы бёрюню эследи.  Уучуну ачыуу бурнуна джыйылды. Ала экиси да кийик уугъа джайылыб, бир-бирине чырмау бола да кийиклени къачыра, бир-бирине дерт болуб айланнганлы иги кесек заман бола эди. Айхай, экиси да юйдегилерин асраргъа керекле. Аны англаса да Бийнёгер, бу джол джанлыдан, аны юйдегисинден да бошаргъа изледи. Кийик сюрюуню ызындан къараб ахсына тургъан бёрюню мараб атды. Алай а бёрюню джыгъылгъаны бла къобханы тенг болду. Эшда, окъ учхара тийген болур эди, ол мыллыгын энгишге  къулакъгъа атды. Уучу ити алай ары угулуб кетди. Бийнёгер джетерге, Бойнакъ джаралы бёрюню богъурдагъын юзюб тура эди. Джууукъ джерде таша бетджан салыб, Бийнёгер ана бёрюню кёрюнюрюн сакълаб тебреди. Ол кюркесинден чыкъмай къаллыкъ тюл эди – уугъа кетген бёрю къайытмай, джангы аякълана тебреген балалары ач бола тебреселе, ол кеси джайыллыкъ эди уугъа. Кечесинде къысха бёрю улугъан эшитилди. Юйюрню атасы уудан къайытмагъанына къайгъылы болгъанын сакъ билдире эди ана бёрю. Джангыз ючюнчю кюнюне кёралды аны кесин Бийнёгер. Ол кюркесин билдирмез ючюн ызын аджашдырыб, Бийнёгер сакъламагъан джанындан чыкъды. Аны келе тургъанын, ол кеси кёрюннгюнчюн да, ит тынгысыз болуб билдирген эди. Бийнёгер да, ити да солумагъанны орнунда сакъ болдула.
Ана бёрю сакъ, бек сакъ таш артындан кёрюндю. Алгъа башын къаратды, тёгерекге сымарлаб къарады. Эри къайытмагъанындан да сезген эди бир палах болгъанын. Бусагъатда ол кийик къайгъылы тюл эди – ол тенгин табаргъа излей эди. Джыйлаб, аны болгъан джерин тюзетди. Сора, сакълыкъны да унутуб, мыллыгын ары атды. Бийнёгер аны ышаннга салалмай абызырады.
Ана бёрю алгъа мыллыкны башдан аякъ ийисгеди, тили бла джалады. Ызы бла артха чёмелеб, сыйыт-къычырыкъ этди. Аны улугъанында аллай бир ачы бушуу бар эди, Бийнёгер кетиб къалырча болду. Бираздан ана бёрю эс джыйды, сора ёлюкню сюйреб, чунгуруракъ джерге элтди, ташланы аягъы бла тартыб-тебериб, аны юсюне къалады. Дагъыда талай кере созуб-созуб улуду. Ол бёрю алайдан джанлай эсе, биз да кетейик дей, Бийнёгер Бойнакъны башын сылады. Бу кёзюуде аяз мындан ургъан болур эди – Бёрю сагъайды, бери айланыб тишлерин чакъдырды, сора секириб-секириб, былагъа джууукълаша тебреди. Бойнакъ да секириб туруб, аны таба угулду. Бийнёгер шкокдан атаргъа, итге тиер деб, базмады. Тик къабыргъада ит бла бёрю башлы-тюблю бола ёзеннге къуюлдула. Кёб бёрюден бошагъан басхан парий, юреннгенича, бёрюню бойнундан тутаргъа умут этди – туталмады. Тутханны къой, кеси тутулуб къалды. Бёрюню ауузу итни богъурдагъына къарышды. Тулпар къарыуу болгъан басхан парий амалын тауусду. Бийнёгер джетиб бёрюню талай кере шкокдан ургъанында да, парийден айыралмады. Артда муджурасы бла бёрюню тишлерин сындырыб, итни бойнундан айырды. Алай а богъурдагъы кесилген ит джан берген эди.
Бийнёгер эки кюнню излеб, ачдан къансый тургъан бёрю кючюклени табды. Къалгъанларын къырды, бегирек джашыннган бирчигин а – атына да Обурчукъ атаб – артмакъгъа атыб, юйге келтирди. Бир ыйыкъдан а, дагъыда бир бёрю юйюрню къырыб, анга эркек нёгерчик келтириб къошду. Кёзлери джангы ачылгъан кючюк, атасын-анасын да кюркени аллында Бийнёгер шкокдан ургъанын кёрюб турду. Къалгъан кючюкле Бийнёгерден къачаргъа кюрешдиле, бу уа джетиб аны аягъындан къабаргъа кюрешди. «Джаныуар» дей, Бийнёгер аны юйде Обур бла бирге ёсдюрюб, адамгъа джарарыкъ бир джангы ит тукъум чыгъарыргъа умут этди.

ЁСДЮРЮУ-ЮРЕТИУ

Бийнёгер Обурну, Джаныуарны да, кёб болмай балаланнган гаджини кючюклерине къошду. Алгъа ала бир-бири бла гъыр-мыр болдула, алай болса да бираздан джарашыб ойнаб тебредиле. Джангыз ит аланы алыргъа унамай, кёб къыйнады. Бийнёгер кеси не да ким болса да тутуб, алай эмизиб турдула. Бираздан ит да юреннгенча болуб, алай чарламай тебреди. Энди адам къарамаса да, ит бёрю кючюклени кесине бала этди деб тургъанлай, бир кере къалабалыкъгъа чабдыла. Ит талай тургъан бёрю кючюклени итни ауузундан аманны кеминде алдыла. Устаны чакъырыб, тюрлю-тюрлю ханс балхамла салыб, байладыла. Бир айдан бёрю кючюкле аякъ юсюне турдула. «Ит кючюкле былай талансала сау къалмаз эдиле, бёрю къан кючлюдю» деб сейирсиндиле къартла огъуна. Ёзге джаныуарчыкъла аякъландыла, энди берилген этден-сюекден кеслерин тойдурурча болдула. Алай а, не кюрешди эсе да Бийнёгер, аланы бёрю хауаларын къуруталмады. Бирге ёсген ит кючюкле бла ала къарнаш болалмадыла. Аланы къаба да къансыта тебредиле. Ала да джыйын болуб, бу экисине чаба башладыла. Бир кере къая башындан бёрю улугъан таууш келди. Итле, уллусу-гитчеси да къансыб, юрюб, чабыб тебредиле, была уа, къууаныб, чалдыш ичинде чончайыб, джууаб къайтара, улуй эдиле. Олсагъат юйню тёгерегин итле къуршалаб, кече узуну элни джукъларгъа къоймай къыйнадыла. Джамагъат «бёрюлени къурут» деб, Бийнёгерни къыса башлады.
Элде бёрю болгъанын сезиб, ит, адам да къайгъылыдыла. Бёрю кючюкле уллу болгъанелле. Бир кере чалдышха киргенлей, экиси да Бийнёгерни юсюне чынгаб, талаб башладыла. Бийнёгер кючден башын алыб, тышына чыкъды. Ызына шкок бла къайытды. Уруб къояргъа кёлю бармады. Шкокну кёргенлей, экиси да мюйюшге къысылыб тохталла – билееелле аны не болгъанын. Ызына къайытыб, эт алыб келди. Ала хырылдаб, эт къайгъылы болдула, алай а Бийнёгер бермеди. Этни тышында къоюб, чалдышха кирди. Бу джол экиси да келиб, Бийнёгерге кеслерин ышыб, тёгерегине бурулдула. Башхасы джокъ, ит кючюклеча. Алай а Бийнёгер быланы ит эталырындан тюнгюлдю. Ариу айтыб да, тюйюб да, къарынларын токъ, ач этиб да кёрдю – болмады. «Мен  а быланы уучу итле этер акъылым бар эди» деб, къыйыны зыраф болгъанына мыдах болду.
Бир кюн Бийнёгерге хоншу элден танышы Алауган келди. Сёз сёзню айтдыра, ол эки огъурсуз басхан парийи болгъанын айтды. Ёзенде аладан онглу ит болмагъанын, бир джол беш бёрюден къуралгъан джыйын джанлыны экиси пара-чара этгенлерин хапарлады. «Сен эки бёрю ёсдюргенсе дейдиле. Талашдырайыкъ, ёчге сары алашамы салама. Меникиле хорласала, ол узакъ атхан шкогунгу бересе» деб, Бийнёгерни къыздырыб кюрешди. Бийнёгер унамаздан, ол да къоймаздан кёб даулашдыла. Эм ахырында ол Бийнёгерни былай айтыб дженгди: «бу бёрюлени сен къоратмай мадар джокъду. Была стауатха, арбазгъа, малгъа, адамгъа да юреннгендиле. Быланы башларына бош этерге джарарыкъ тюлдю – малгъа, адамгъа да къоркъуулудула. Шкок бла ургъандан эсе, мени парийлерим кессинле аланы. Сеникиле хорласала, сен ёч алырса, аланы уа мен къурутурма. Аланы оноуларын манга берирсе. Аланы урургъа сени кёлюнг да бармаз». Бийнёгер сагъыш этди да, разы болду.
Талай кюнден элге джууугъуракъ бош стауатланы биринде хуна бурууну башына гёзенеклени тизиб, талашырыкъла чыгъалмазча бегитдиле. Хунаны тышындан кёз ачаргъа келгенле басыннгандыла – адам бурууча кёрюнедиле ала. Алгъа Бийнёгер талай джаш бла ауузлары, аякълары байланыб тургъан бёрюлени стауатха быргъадыла. «Энди кеслерин къабдырмай, быланы къалай бошларыкъдыла» деб тургъанла, сейирге къалдыла: Бийнёгер тышына чыгъыб, хунагъа миниб, тапанчасын чыгъарыб, гёзенек башындан талай кере атды. «Бийнёгер бёрюлерин ёлтюрдю» деген ауазла чыкъдыла. Алай а, бёрюле окъ юзген джибледен бошланыб, бурууну ичинде тёгерекге чабыб башладыла. «Хей, джашда усталыкъ бар эсе уа. Ма мараучу десенг, мараучу», деб гюрюлдеди халкъ.
Бёрюле уа, «энди уа не этерге башлагъанла бизге» деб, стауатны тюз арасында мазаллы ташха таяныб, тёгерекге сымарлаб къарайла. Обур, ташны тёгерегине айланыб, алашаракъ джанындан чынгаб-чынгаб кёрдю, башына илиналмады. Сора артхаракъ барыб, чабыб келиб бир чынгагъаны бла ташха минди. Таш башындан бурууну тышында джамагъат да, къалабалыкъ да кескин кёрюндюле. Эки мазаллы басхан парийни буруудан ичине бошларгъа хазырлай тургъанларын да кёрдю. Итлени боюнларында богъурдакъларын джанлыны тишинден сакълагъан къуршоулары бар эди. Бийнёгерни айтханы бла Алауган амалсыз болуб, аланы алыб кюреше эди. Обур ала бла итлени талашдырлыкъларын ангылады. Сагъайтхан ауазы бла тюбюнде нёгерине: «бери мине кир»,- деди. Джаныуар да, ючюнчю кере чынгагъаны бла таш башына чыкъды. Эки джанлы къыйналмай ол мийик ташны башына секириб миннгенлерине адамла сейир этдиле. Бу кёзюуде эки басхан парийни бурууну ичине ийдиле. Ала базыкъ ауазлары бла тёгерекни илгендире, джетиб ташны тёгерегине айландыла. Бёрюле да башындан тишлерин чакъдырыб, хыршыландыла. Ауур басхан парийле не чынгаб кюрешдиле эсе да, ташны джарымындан ёрге илиналмадыла. Джаныуар бир-эки кере аланы юслерине чынгар умут да этди, Обур унамады. Ала бёрю тилде не оноу этгенлерин итле, не адамла къайдан ангыласынла. «Да быланы таш юсюнден атаргъа керекди, ансы ала алайда къош салыб, не ишди бу», деб Алауган хахайны баса тебреди. Бийнёгер биягъы шкогун алыб, бёрюлени илгендирирча атды. Шкокга юреннген джанлыла абызырамадыла. Алай а таш юсюнде къоймазлыкъларын ангыладыла. Итле ташны эки джанына туруб, ала тюшгенлей бууаргъа хазырландыла. Обур, мазаллы эркек басхан парийни башындан къараб, ийнар айтхан халда хырылдады. Парий ёрге чынгагъанында, таб аягъы бла узалыб, аягъына да тийди. Парийни огъурсузлугъу эриб, санлары башха тюрлю джызылдадыла. Парий ёрге-ёрге энди башха тюрлю мурат бла чынгай башлады. Бу кёзюуде Джаныуар башха парийни юсюне чынгаб тюшюб, башлы-тюблю болдула. Обур да, чынгаб, добар парийни къатына тюшюб, бир джанына къачды. Парий сюрюб, ол да къачыб, стауатны тёгерегине айланыб тебредиле. Алай а, джамагъатны эси талаша тургъанладады. Парийни къатында Джаныуар назик кёрюннгенлигине, сингир санлада деу кюч болгъаны ачыкъ бола тебреди. Къаллай бир кюрешди эсе да, ит бёрюню къабыб ачыталмады. Ёзге, ахырында ёшюню бла уруб, Джануарны джерге къаблады, ызы бла ауур аякълары бла басыб тебдирмей, сермеб богъурдагъындан алыргъа тебреди. Алай а тюбде тургъанлай да бёрю, итден тирирек болуб, парийни тюз сакъал тюбюнден азауларын чанчды. Ит аны ары бла бери силкиб тебреди, ычхыналмады. Къан тамырлары кесилиб, ит къарыусуз бола келиб, тентиреди. Дагъыда аякъ тиреб, бютеу къарыуун салыб, мазаллы башын къаты силкгенинде, бёрю итни богъурдагъы да ауузунда, талай атламны учуб барыб, джыгъылды. Басхан парийни кесилген бойнундан боркъулдаб ургъан къан, итни къарыуун алыб, джерге бауурландырды. Дагъыда баууру бла сюркелиб, ол джауу таба бираз барды. Сора орнундан тебалмай, кёзлери бёрюге къатыб тургъанлай джан берди. Джаныуар а энди аны къайгъылы болмай, Обурну сюрюб айланнганнга кетди эси. Обур муну башына бош болгъанын эслеб, былай бери чабды. Парий, бир бёрю эки болуб, къаршчы сюелиб къалгъанына хайран болду. Нёгери кесилиб тургъанын да эследи. Обургъа кесин алдатханына да ачыуланды. Сора мыллыгын джауларына атды. Джаныуар арыб эди. Ёзге джангыз парийни арагъа алыб, башлы-тюблю болдула. Кёб кюрешди парий, кёб сермешди, алай ахыры аны да ёлюм бла бошалды.
Алауган тёзалмай, шкогун тартыб алыб, бёрюле таба атды. Эки бёрю да, окъ тиймезча таш джанына къысылдыла. Атларындан тюшмей, талашыугъа ат юсюнден къараб тургъан джашла, атла бла буруу ичине кириб, эки джанлыдан бошаргъа изледиле. Алауган къызгъаны бла, «бёрюлени аркъан бла туталгъаннга эки атымы да береме» деб сирелди. Къанлы оюн сейирден сейир бола башлады. 
Олсагъат, акъ башлыгъын да бойнуна чырмаб, къара джамчысы да юсюнде, эл таныгъан чёрчек Къаблан, аджирин секиртиб, буруу ичине кирди. Юлюшюн бёрюледен къоруулай юреннген аджир, къулакъларын джумуб, къачхан джанлыны ызындан сюрюр къан алды. Атлыны къолунда шкок болмагъанын эслеб, бёрюле батырыракъ болдула. Аджир къатларына джууукълашыб, шын туруб кишнеди. Биягъы Обур секириб таш башына минди. Ташха джууукъ барыргъа къоркъуулу эди: таш башындан Обур бир чынгагъаны бла атны юсюне тюшерик эди. Джаныуар да таш къатындан, азауларын кёргюзтюб, бек эрши къарай эди. Къаблан узагъыракъдан атды аркъанны. Джаныуар бир джанына чынгаб, аркъанны тишлери бла къабды. Къаблан кючден-бутдан тартыб, аркъанны кесине джыйды, бёрю да аркъанны джибермей атха джууугъуракъ келди. Олсагъат аджир бёрюге атылды. Джаныуар стауатны башха джанына угулду, Къаблан да ызындан. Талай кере бурууну къаты бла тёгерек айландыла. Аджир алай къызды, энди аны тыйгъан да атлыгъа кюч тие башлады. Бу кёзюуде Обур таш башындан улуду – Джаныуар мыллыгын аны таба атды. Аны ызындан сюрюб, атлы ташха асры джууукъ къысылды. Олсагъат таш башындан Обур чынгаб, Къабланны юсюне тюшдю. Джамчы да, башлыкъ да аны бёрюню тишлеринден сакъладыла, алай а шын тургъан аджирден экиси да джерге сылджырадыла. Аджир болмаса, Обур атлыдан бошарыкъ эди – аджир юсюне атылгъанында, Обур амалсыз болуб артха туракълады, бу кёзюуде Джаныуар секириб атны юсюне минди. Аджир шын турду, ёрге-ёрге секирди, джюз тюрлю къымылдады – бёрюню юсюнден аталмай, стауатны тёгерегине чабыб тёгерек айланыб чыкъды. Ахырында джерге джатыб аунай тебрегенинде, бёрю аны юсюнден алай айырылды. Ат тура тебрегенлей, секириб аны богъурдагъындан илинир умут этди, ёзге атны аягъы аз джетгенлей да, чортлаб кетиб, хауада тёгерек айланыб аякъ юсюне турду. Ачыуланнган аджир бёрюню юсюне алай айланды, ол кючден джетиб таш башына илинди. Аджир Обур таба бурулду. Ёзге джюгени аягъына чырмалыб, абыныб, тюз Обурну аллына джыгъылды. Обур да, таб тюшгени бла хайырланыб, сермеб, аны богъурдагъындан алды. Къаблан, джамчысын да юсюнден атыб, къамасын къынындан чыгъарыб, бёрюге атылды. Бу кёзюуде Джаныуар джетиб, ёшюню бла уруб, аны аякъ юсюнден аудурду, къамасы да къолундан чартлаб кетиб, арлакъда джерге чанчылды. Бир секиргени бла бёрю аны юсюне тюшюб, бойнуна къадалыб тохтады. «Ай къырдырдыкъ» деб, талай атлы шкокладан да кёкге-кёкге ата, буруу ичине кирдиле. Бу джол таш башында, таш джанында да сау къалмазлыкъларын ангылагъан бёрюле, бурууну ёзен джанын битеген мазаллы ташха мыллыкларын атдыла да, чынгаб аны юсюне миндиле. Миннгенликге уа – чынгылны башындан къараб къалдыла. Тюбюнде уа суу ачы таууш этиб бара эди. Къаяны арасы сюремде ран ышанчыкъда кёкенле, бир уллу терек да кёрюне эдиле. Шкок атылды. Окъ аланы къатлары бла ташны букъулатыб ётдю. «Адам къолундан ёлгенден эсе» деб, экиси да бир-бири ызындан, баш энгишге секирдиле.               

ДЖЫЙЫН ДЖАНЛЫДА

Эки джанлы да ол секиргенлери бла барыб кёкенлеге тийиб, алайда да илиниб тохтаялмай, энгишге кетдиле. Насыбларына, суугъа кёмюлген джерлери сууну кёмеуюл терен джери болуб, ташлагъа тиймедиле. Алай а аланы суу джутуб, буруб, тюбюне тартыб кетиб, къайда эсе да тёбенде башына чыгъарды. Экиси да сау эдиле, сыдырылгъанлары, абызырагъанлары болмаса, башха хаталары джокъ.
Джаныуар бла Обур хар хансны, ташны ийисгей, ёрге-энгишге джорта, джурт бла танышыб башладыла. Арадан эки кюн ётерге, ачлыкъ кесин билдире тебреди. Кюн да асры иссиден, къымылдаргъа къоймайды. Къымылдамагъаннга уа аш да джокъ, джашау да джокъ. Алай болса да, насыблары тутду болур, ёзеннге суу ичерге эннген кийик сюрюуню эследиле. Усталыкълары болмагъанлыкъгъа, ата-бабадан келген къан, не этериклерин билдирди. Экиси сюрюуню эки джанындан къысылдыла. Ёзге къарауулда тургъан къуугъун этиб, сюрюу къабыргъаны ёрге къачыб тебреди. Обур артха къалгъан бир асхакъ эчкини аягъындан илинир умут этди, алай а эчки аягъы бла уруб ийгенинде, къабыргъаны энгишге чёмелтаякъ айланды. Джаныуар огъары джанындан юсюне чынгаб, кийикни энгишге айландырды. Ёрге баралмагъан кийик, мыллыгын ёзеннге атды. Тюзюрек джерде уа бёрюле аны арагъа алдыла. Ёзге эчки бир уллу ташха сыртын тиреб, мюйюзлери бла кесин къоруулаб тебреди. Бёрюле бирден эки, къатына баралмадыла. Сора Обур Джаныуаргъа айтды: «Кетгенча этейик. Ташдан бир айырылсын». Зауаллы кийик кесин алдатыб, къабыргъаны ёрге кетер умут этди. Алай а бу джол Джаныуар секириб аны сакъал тюбюнден илинди, иймеди. Обур да быгъынындан джабышды. Къаны, къарыуу да кетген кийик, тентирей келиб, джыгъылды. Джаш бёрюле не ач болгъан эселе да, кийикни алайда ашай турмай, кёкенле ичине, ташагъа сюйредиле. Кеслерини джигитликлери бла табылгъан аш артыкъ да татлы кёрюндю. Кече ала алайда къалдыла. Танг аласында бёрю улугъан уятды аланы. Башчы бёрюге эжиу этгенча, дагъыда талай бёрю улуду. Джаныуар да, «биз да бёрюлебиз, ауузлана турабыз, джууукъ болугъуз» деб, джууаб къайтарды. Джыйын джанлы кесин сакълатмады. Джетиб, эки бёрюню къуршоугъа алыб, тишлерин чакъдырыб тохтадыла. Башчы бёрюге Джаныуар хапарын айтды. «Ит ийис андан этесиз сора» деб, ол хауаны ичине тартыб солуду. Джаш бёрюледен бири хахайны басды: «Была ит сют ичгендиле, итле бла ёсгендиле. Бир да ажымсыз, была бизден тюб билирге, бизни тюб этерге келгендиле. Быланы кесиб къояргъа керекди». Уллу Ана бёрю аны къыджырады: «Быланы не гюнахлары барды? Аталарын-аналарын ёлтюрюб, къарнашларын-эгечлерин ёлтюрюб, кеслерин душман сюрюб кетсе...».
Эки бёрю да джыйын джанлыгъа къошулуб, кийик уугъа биргелей джюрюй башладыла. Къысха заманны ичине, тириликлери, джигитликлери бла Башчы бёрюню бири онг къолу, бири да сол къолу болдула. Адамча акъыллы, джаныуарча тири, ётлю бу эки бёрю джыйын джанлыны къалгъанладан баш этдиле. Алай а, зарлыкъ деген къыйынлыкъ бёрюледе да джюрюйдю. Быланы джылларында бёрюле бу экисине ёчюгюб, къайгъы чыгъарыб башладыла. Артыкъсыз да бир талай заманны кийик туталмай, бёрюлеге ачлыкъ джете тебрегенинде, аны быладан кёрдюле.
Бёрю Тёре джыйылды. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю джыйылыуну кёзюу-кёзюу бардырадыла. Орта тёлюден бир джанлы ауазын кёлтюртерек айтды:
- Мен англагъаннга кёре, бизни эм уллу джауубуз адамды. Ол бизни кийиклерибизге уугъа джюрюб, къырыб, бизни азыкъсыз этеди. Кийик къалмаса биз не ашарыкъбыз, къалай джашарыкъбыз? Адам мал тутады, сабан сюреди. Ол уугъа керек болуб джюрюмейди. Кёз ачар ючюн, мараучу усталыгъын кёргюзтюр ючюн, ёсдюрюр ючюн кийиклени да, бизни да къырады. Кийиксиз къалсакъ, ач болсакъ биз да бир-бирде адамланы малларына къатылабыз. Башха мадарыбыз джокъду бизни, адамча джерден хайыр ала, мал тута билмейбиз – Тейри бизге аллай онг бермегенди. Адам мурдарды, джаны болгъанны барына джауду. Ол кийиклерибизни, кесибизни да къыра эсе, биз да тынглаб турмай, адамны малына, кесине да чабыуул этерге керекбиз. Ёле эсек да сермеше ёлейик.
Башчы бёрю Джаныуаргъа къараб, «адамны сенден иги билген джокъду, сени кёлюнге къалай келеди?» деб сорду. Сынаргъамы, огъесе керти кёлю бламы – ким биледи. Джаныуар, Обур аягъындан басханына да къарамай, кёлюндегин джашырмай силдеди:
- Биз чабыуул этиб, адамны хорлаяллыгъыбыз джокъду. Аланы барын да чамландырсакъ, бу джуртлада бизге джашау къалмаз. Шкокларын да джерлеб, итлерин да алыб чыкъсала, не джашыныб, не къачыб къутулмазбыз. Ол себебден, бизге зараны болмагъан адамны малына, кесине да хыянат джетдирмейик. Бизни кийиклерибизге, кесибизге да ким къатыла эсе, аны бла кюрешейик. Халкъны кёбюсю уучулукъ бла джашамайды. Бизни джауубуз уучулалла, ала 9-10 адам болалла. Аладан бошасакъ, кийикле да эркин боллукъла, биз да эркин, рахат джашарыкъбыз. Джангыз бирибизден юй хайуанлагъа хыянат джетмесин. Бизни ашыбыз кийиклелле, джауубуз уучулалла. Аны адамла да ангылайдыла. Бир къарт бизге «бизни Тейрибиз бирди» деб сёлешиучен эди. Тели Бийнёгер ючюн бизге чамланмагъыз деб айтыучан эди...
Олсагъат аны сёзюн бир башха джаш бёрю бёлдю:
- Джаныуар адамла джанлыды. Бюгюнюбюзге не оноу? Бир ыйыкъ ауузубузгъа джукъ тиймей айланнганлы. Джууукъда бир къой сюрюуге чабайыкъ да, къарныбызны бир тойдурайыкъ, андан сора сагъыш этербиз...
Башчы Бёрю аны къыджыраб тохтатды. Ол да къуйругъун булгъай, бёрюле ичинде джашынды.
- Къарны аманны кюню аман,- деб, билмейми айтханла. Чыдарбыз энтда, бёрюле тюлбюзмю. Алай а энтда бир ыйыкъны кийиксиз къалсакъ, бизге джукъ да керек болмай къалыргъа боллукъду. Аны юсюнден оюмугъузну айтыгъыз.
Обур не джашыныб кюрешсе да, Уллу Ана Бёрю сёзню анга бердирди.
- Кёб кёрген, кёб билген тамадалагъа мен не акъыл юреталлыкъма. Алай а, быллай амалсыз кюнде тюзде джашагъан бёрюле бизге бир къысха заманнга къонакъбайлыкъ этселе, джуртларында бир кесекге кечинирге къойсала эди. Алагъа къыйын кюн биз да болушур эдик. Къум бёрюле, тенгиз бёрюле, тюз бёрюле, тау бёрюле бирлешмесек, адамла, итле да бизден онглу болуб турлукъдула.
Обур алай айтыр айтмаз, бёрюле аны селеке этиб башладыла.
- Тюзде бёрюле итле бла къатышыб, ит болуб бошагъандыла. Адамла аланы джанлыча да кёрмейдиле. Ала бизни да кеслерича этиб къоярыкъдыла. Аладан бир кийик тилесенг ала къызынгы тилерле. Хай-хай, алагъа джалбаргъандан...
- Ол къысыкъкёз къум бёрюлени уа бизге ушагъан нелери барды? Аланы тиллери бизникиге ушагъанлыкъгъа, къанлары башхады. Ата-бабаларыбызны къырыб, бизни таулагъа, тарлагъа таяндырыб къойгъан ала тюлмелле? Биз бары бла да шох болургъа кюрешмедикми? Биз онглу болсакъ – ала бары да бизге джалынчакъ, къарнаш. Онгсуз кюнюбюзде уа богъурдагъыбыздан алыб тохтайла.
- Къарыусузлугъубузну билгенлей, ала бизни джуртубузгъа кирликдиле.
Бу тарт-созну Башчы Бёрю тохтатды. Деди:
- Бизни Тейри насыбсыз джаратханды. Биз бирлеше билмейбиз. Бирлешген кёзюулерибизде бютеу дунияны къалтыратабыз. Дагъыда бир-бирибиз бла джарашмай, чачылабыз. Сора бир-бирибизге чабабыз, бир-бирибизни кесебиз, къырабыз. Тюзде бёрюледен биз болушлукъ къой, къыйынлыкъ кёре тургъанбыз. Обур туугъунчу да мен алагъа бара-келе тургъанма. Аладан бизге хайыр чыгъарыкъ тюлдю. Заманыбызны тас этмейик да, баш мадарыбызны кёрейик. Тёрт джаныгъызгъа джайылыгъыз да, кийик кёре эсегиз къарагъыз.
Джыйын джанлы чачылыб, къарамдан тас болду. Джаныуар бла Обур, къарынлары да ичлерине къуруб, чаба-джорта, кеслери да эслемей, джуртну чегинден чыгъыб кетдиле. Ташдан-агъачдан ургъан ийис, аланы тохтатды. Былайы башха джыйын джанлыны джери эди. Ызларына бурулургъа тебрегенлей, тауладан танг энгишге тюшюб, отлай тургъан кийик сюрюуню эследи Джаныуар. Экиси да аланы ёрге къачар джолларын кесер акъыл алдыла. Кийикле кёрмез джаны бла ёрге атылыб, огъары джанындан тюшдюле. Кийикле илгениб, талай къауумгъа юлешиндиле. Кёбюсю гуждарны ызындан тизилдиле. Бу кёзюуде къабыргъаны кёнделен джортуб келген гитче джыйын джанлы кёрюндю. Обур, кийиклени да унутуб, Джаныуаргъа да белги бериб, алагъа къараб тохтады. Джыйында алты бёрю бар эди. Ала кийикле къайгъылы болмай, была таба ашыгъыш келе эдиле. Джаныуар кийикледен кесин къыйналыб тыйды. Обур узагъыракъдан бёрю тилде сёлешди ала бла:
- Биз сизни джеригизге киргенибизни билебиз. Кийик сюрюуню ычхындырмайыкъ, араны артда айыра турурбуз.
-     Сиз бизге сормай джерибизге, кийиклерибизге да ие болур умут этгенсиз. Биз сизни кесмей къоярыкъ тюлбюз.
Обур былагъа сёз англаталмазлыгъын сезди. Джаныуар а кийикле къачыб кетиб баргъанларын кёрюб бек къыйналды. Ала башха ёзеннге аууб бара эдиле. Сора неден эсе да илгениб, ызларына терк бурулдула ала. Ол джанындан башха джыйын джанлы кёрюндю. Обур къысха улуду. Бу джергили бёрюле да эследиле аланы. Алай а ёз джуртларында ала къайыр эдиле. Джаныуар а, энди рахат болуб, биягъы кийиклени ёрге иймез джанындан болду. Алай а эки джыйын джанлыны арасында талашыу башланнганында, ол да къошулмай болмады.
Бийнёгер бла нёгери узакъдан кёзюлдреуюкле бла къараб, сейир этдиле. Сора джууугъуракъ къысылыб, бёрюлени ышаннга салыб, «Бир-бирин бир кессинле. Сау къалгъанын да биз къурутурбуз» деб, бетджаннга джарашдыла.
Бёрюле уа кеселле бир-бирин. Эки джанындан да беш-алты бёрю къобмаздан аудула. Бу кёзюуде уучула дженгил-дженгил шкокларын чыкъырдатдыла. Къараб къарагъынчы алайы бёрю мыллыкдан толду. Сау къалгъан талай бёрю, Обурну «къымылдамагъыз» дегенине да къарамай, къачар умут этдиле, алай а, окъ тийген джерлерин сермей, алай ачы къабхан чибинлени да кёралмай, джыгъылдыла.  Джангыз Обур бла Джаныуар кеслерин ёлгенча этиб, къымылдамай, шкок атылгъан тохтагъынчы турдула. Алай а, уучула бери атланнганларын кёргенлеринде, ала батыучукъгъа ташайгъанлай, ёрге къачыб, мазаллы къая ташланы артына букъдула. Эки уучу да бычакъларын чыгъарыб, бёрюлени терилерин сыдырыб башладыла.  Была Бийнёгерни таныдыла. Алай а кеслерин билдирмей тургъандан башха къарыулары джокъ эди.
Эки джанлы да, къарынларын ачлыкъ, джюреклерин дерт ашай, кече къарангысында белгиленнген джерге келдиле. Джыйындан къалгъан талай бёрю, Башчы бёрю, Уллу Ана бёрю да бёлмей аланы хапарларына тынгладыла. Уллу джыйындан къуру талай бёрю къалгъанына, артыкъсыз да керексиз, бошуна джоюлгъанларына чексиз ачыдыла, бушуу этдиле. Элни туурасында къая башына келиб, танг атхынчы созуб улуб турдула. Бёрю улугъан бла ит чабхан адамланы джукъларгъа къоймай, танг атдырдыла. Кюн тийгенден сора, адамла Бийнёгерни арбазына басындыла. Эл биле эди къайгъы Бийнёгерден чыгъарын. Бийнёгер а бёрю терилени-тонлукъланы арбазгъа джайыб тура эди. Бир джыйырма тери санадыла.
- Хай-хай, къырыб къойгъанса да. Тейридендамы къоркъмайса. Ала бизни стауатланы джокъламай, биз да ала бла кюрешмей, иги хоншулача джашаб тура эдик. Кийиклени къырыб аланы азыкъсыз къойсанг, аны бла къалмай кеслерин да бу тукъум къырсанг – ала да тынгылаб турмазла. Мен джюз джылны узагъына бёрю улугъанны эшитир ючюн къалмагъанма, алай а бюгечеча ачыулусун, бушуулусун эшитмегенме,- деди къарт Джюсюб, Бийнёгерни къабыргъа хоншусу.
- Бёрюлени артларын этмей, элге тынчлыкъ боллукъ тюлдю. Мен быйыл аланы барындан да бошарыкъма,- деб гёджебсинди Бийнёгер.
- Эй джигит, аланы да Аллах джаратханды. Ала бизни бла кюрешмейле, сенсе аланы да бизге ёчюкдюрген. Ишинг тёреге тюшгюнчю тохтасанг иги болур,- деди бир башха къарт.
- Джаныуар бла Обургъа тюбегенинг а болгъанмыды? Ала, бизни турубузну-ташабызны да билгенле, джаулукъ эте тебреселе табсыз болур.
- Ала суу азыгъы болгъан болурла, ансы бир да тауушлары чыкъмайды. Ол чынгылдан кетиб сау къалыргъа да мадар джокъду,- деди Бийнёгер.
- Джанлыны ёлюгюн кёргюнчю ёлгенине ийнанма,- деген тауушла да чыкъдыла.
- Иги джаш, уучулукъну да мардасы барды. Сенден къалгъанла юйдегилерин мал бла, сабан бла асрайла. Кийикле аз болсала, къалай джашар акъылынг барды? Анга да сагъыш эт,- дей, чачылды халкъ.
Бёрю улуу а экинчи кече да тангнга дери барды. Ючюнчю кече да. Тёртюнчю кече эшитилмеди. Адамла, итле да сагъайыб сакъладыла, бёрю улугъан чыкъмады. Бешинчи кече джукъусуз къалгъан эл, рахатланыб, къаты джукълады. Алай а, кече арасында кючлю къалабалыкъ болду – ит чабхан, мал ёкюрген, ат кишнеген шошлукъну бузду. Эртденбласында Бийнёгерни эки ити да, ийнеги да, эчкилери, къойлары да, кесилиб, таланыб, харам болуб къалгъанлары белгили болду. Андан башха арбазлагъа джанлы кирмегени сейирсиндирди, аны бла бирге Джаныуар бла Обур сау болгъанларына кишини ишеги къалмады. Бийнёгер уучулукъдан къайытыб болгъан ишни кёргенинде, анга халеклик салгъан бёрюлени – эм алгъа уа Джаныуар бла Обурну терилеринден – тон этиб киерге ант этди.
Джыйын джанлы андан сора элге кирмеди. Алай а тышында къошланы тарыкъдырыр ючюн а къалмады. Къойчула кёб амал этселе да, кёб мал бёрю азыгъы болду. Кёб къойчу ит да пара-чара болду.
Арадан талай заман озду, бёрюле да иги кеф алдыла. Ёзге энди ала къартайгъан Башчы бёрюге, Уллу Ана бёрюге да тынгыламай, кийиклени бийнёгерлеге къоюб, къой стауатлагъа чабаргъа джарашдыла. Адам къолундан, итледен ачыгъанла да болдула. Ёзге аманнга тюзелиб, кеслерин тыялмай, Джаныуаргъа, Обургъа да тынгламай, къайырылыб тохтадыла. Джаныуар талашыб талайын ачытхан да этди. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю аланы харам этдиле. Джыйын джанлы чачылды. Артда ол бёрюлени кёбюсюн къойчула сакъ болуб, ууакъ-ууакъ къыра, артларын этдиле.

ЭНЧИ ЮЙЮР

Элни огъары джанында къаяла, бири башында бири, кёкге салыннган басхычха ушайдыла. Къая ранлада эчкиле джанлыдан къоркъмай кечинелле. Ёзге ала да илиналмагъан бир къысыр къаяны тюз арасында дорбун ышанчыкъ барды. Алайгъа къаяны арт джаны бла кёзге илинмеген бир тар тешик келтиреди. Ма ол дорбунчукъдан бютеу эл къол аяздача кёрюнеди. Андан джыйырма кёз ёзеннге тохтаусуз къарайла. Ата-ана эмда сегиз бала – джети къарнаш бла бир эгеч. Бёрю юйюр. Атаны аты Джаныуар, ана бёрюню аты да Обурду. Бийнёгер атаб, ала кеслери да юрениб къалгъан атла. Мамучукъла бир Джаныуарны, бир Обурну юсюне миниб, къулакъларындан, къуйрукъларындан къабыб-тартыб ойнайла. Къарамын ёзенден алмай тургъан Джаныуар, сагъайды. Олсагъат бары да шум болдула.
Бийнёгер, эки ити да ызындан, ёзен сууну кёпюрюнден ётюб, къой джолчукъ бла къабыргъаны ёрге тебреди. Джаныуар биле эди аны къайры баргъанын. Балаларына аны танытыб къояргъа изледи.
- Бизни эм уллу душманыбыз бу эки аякълыды. Анагъызны атасын-анасын, эгечлерин-къарнашларын ёлтюрген буду. Аны къыйынлыгъындан, мен да кёб башлы юйдегиден джангыз кесим къалгъанма. Бизни да, кесине юретиб, ит-къул этер умут бла къойгъан эди сау. Бизни ит-къул болмазлыгъыбызны сезгенинде, бизден бошар акъыл алгъан эди – насыбха, къачыб къутулгъан эдик...
Бизге эм къоркъуулу сауут аны сыртында шкогуду. Ол аны къолуна алгъанын эслегенлей, терек, таш джанына къысылыб, джашыныргъа керексиз. Аны биргесине баргъан итле аны къулларыдыла. Къауумларын сатыб, эркинликлерин сатыб, хуппеги, сюек ючюн адамны джанына кёчгендиле. Биз, бёрюле, ёзденлебиз, ач-токъ болсакъ да, кишиге бойсунмай, эркин джашайбыз. Итле къулладыла, ала биз бойсуннган Тейрини къоюб, адамлагъа бойсуннгандыла. Ала сый, намыс айтханны тюл, къарынлары, нафыслары айтханны этедиле. Ангылаб къалыгъыз – сатлыкъдан джийиргеншли зат джокъду. Бизни джуртубузну да, кийик ашыбызны да бизден сыйырыб кюрешген душман – адамды. Бизни къырдырыргъа болушханла уа – итлелле, амантишлелле. Ала сау болуб, бизге тынгы-тынчлыкъ джокъду. Ала бизни марайла, биз а – джаныбызны, джуртубузну къоруулайбыз. Тейри бизни джаныбыздады. Ала бизни тюб этиб къоялмагъанлары аны ючюндю...
Бу кёзюуде шкок атылгъан таууш чыкъды; къаяла да, илгениб, тауушну артха къайтардыла. Бир къазакъ бёрю, къан ыз къоя, къабыргъаны энгишге тёнгереб баргъаны эсленди. Бийнёгерни эки ити да чабыб джетиб, аны пара-чара этиб башладыла.
- Бёрюле бирлешмесек, бурунча джыйын болуб, Тейриге, Тёреге бойсунуб, Тамада айырыб, джашамасакъ – барыбызны да боллугъубуз алайды,- деди Джаныуар.
- Сен уучуну да, итлерин да нек кесмейсе?- деб, бёрю балачыкъланы бири аны къулагъына къадалды.
- Сиз уллу болсагъыз, биз аланы барын да къурутурукъбуз,- деб, Обур сёз къошду.
Арадан талай джыл кетди. Бир юйюрден къуралгъан джыйын джанлы бютеу бёрюлени бирикдире башлады. Толгъан Ай атлы джангыз къызларын джети къычырым узакълыкъда кючлю джыйын джанлыны башчысына эрге бериб, эртдеден келген джаулукъну тохтатдыла. Ызы бла Джаныуар бла Обур джанлыланы къой сюрюулеге чабханларын тыйдыла. Энди адамла да оноу этерле да, бизни кийиклеге уугъа джюрюгенни, бизни марагъанны да къоярла деб умут этдиле. Болмады. Бийнёгерге къошулуб, кёз ача, кийик уугъа джюрюгенле, бёрюлени ачытханла да кёб бола баргъан болмаса, тохтаргъа ушамалла. Бу халны тюрлендирлик оноу керек болгъаны гитчеге, уллугъа да ачыкъ болду. Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Сёз джылы бла эм тамада, юсю табдан толу къарт бёрюге берилди. Ол деди:
- Къумладан тенгизлеге дери, тюзледен таулагъа дери созулгъан Бёрю джурт чачакъ-чачакъ болгъанды. Бирлигибиз кетгенли, итле да бизден онглу болгъанла. Тюзлерибизни итле кючлегенле. Энди таулада да бизге джашау къалмагъанды. Ичибизден чыкъгъан сатлыкъланы – итлени къырмай, болум тюрленник тюлдю. Бизни бирикдириб, бюгюн былайгъа джыйгъан – Джаныуар бла Обурла, аланы юйюрлериди. Уллу Бёрю Тёреге ала тамада болсунла, аланы джашлары уа джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа башчы болсунла. Ол заманда бирлик да болур, нарт заманла да артха къайытырла.
Бир къауумла ол айтханны къабыл этдиле, бир къауумла разы болмалла. Джети ёзенден ючюсю Джаныуаргъа бойсунургъа излемелле. Джаныуар сёз алды:
- Мен адамла бла, итле бла уллу къазауатны башлардан алгъа, арабызда бирлик болурун излейме. Къазауатны, урушну кёзюуюнде джыйынлагъа башчылыкъ мен бек ышаннганла этерге керекдиле. Алай болмаса, тамадалыкъ борчну мен бойнума алаллыкъ тюлме. Аскер бир башчыгъа бойсунургъа керекди. Джыйынлагъа ол айтханла башчы болургъа керекле. Аскер мизам, къазауат джорукъ аны излейди. Рахат заманда чёб атарсыз да, тамадаланы кесигиз сайларсыз.
Юч кюнню баргъан тарт-создан сора, бир оноугъа келиб, Уллу Бёрю Тёреге тамадагъа Джаныуар, джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа да башчыла болуб аны джашлары айырылдыла. Эм аргъы сегизинчи ёзеннге тамадалай Джаныуарны кюеую, Толгъан Айны эри къалды. Бюгюнден ары Джаныуарны аты Башчы Бёрю не да Эмбаш, къалгъанланыкъы да – Биринчи Ёзенбаш, Экинчи Ёзенбаш...Сегизинчи Ёзенбаш-Кюеу болдула. Аскердегиле да онбаш, джюзбаш, мингбаш деб айырылдыла. Обургъа да Уллу Ана Бёрю ат аталды.      
Адамла бла итлеге къаршчы Уллу къазауатха хазырланыу башланды. «Заманны ашыра турмай, эллеге чабыуул этейик» деген дженгиллени Эмбаш рахат сёлешиб тыйды:
- Алгъа урушха юренирге керекди. Эллеге чабардан алгъа, уугъа чыкъгъан адамла бла, итле бла сермешиб, сынам алайыкъ. Хар джыйын джашагъан ёзенинде тамбладан башлаб, уучула бла, уучу итле бла сермешиб башласынла. Мадарыгъыз болса, итлени джесирге алыргъа кюрешигиз, аланы оноуларын джыйын джанлыны аллында Тёре этер.
Эмбаш къуугъунчуланы, къодучуланы, къараучуланы, байламчыланы борчларын ангылатды. Ёзенбашланы джыйыб, таша кенгеш-оноу бардырды.
Кече кетди. Танг атды. Джангы кюн башланды.
Биринчи Ёзенбаш бла джыйыны чырпыла ичинде джашыныб, къабыргъаны ёрге илиниб келген джангыз уучу бла эки итге сымарлаб къарайдыла. Джашыннганлыкъгъа уа, ит джыйы кючлюдю – итле аланы сезиб, тынгысыз болдула. Уучу сагъайды, шкогун къолуна алыб, хазырланды. Ёзенбаш бёрюлеге «тебмегиз» деб, буйрукъ берди. Сора уучу мылтыгъын сыртына кёнделен джарашдыргъанын эслеб, «чабыуулгъа хазырланыгъыз» деди бёрюлеге. Джел энди ол джанындан ургъаны себебли, итле бёрю ийисни аджашдырыб, бираз шош болдула. Уучу, талачыкъгъа джетиб, бираз солур акъыл алды. Алай а, бу кёзюуде джигитлигин кёргюзтюрге излеген бир джаш бёрю, буйрукъну сакъларгъа чыдамы джетмей, баш энгишге мыллыгын атды. Итле хахай этер этмез, уучу мараб да къыйналмай, шкокну сампалын басды. Окъ тийген зауаллы бёрю, башы тюбюне бола, тёнгереб барыб, аланы алларына тюшдю. Ахыр кючюн джыйыб, аякъ юсюне сирелгенлей, юреннген итлени бири аны ёшюню бла уруб джыкъды, экинчиси да къабыб, богъурдагъын юзюб алды. Джыйын джанлыны кёз туурасында аланы бирлери алай союлгъаны бёрюлеге ауур тийди, Ёзенбаш ачыуланды: «буйрукъсуз, хар ким кеси аллына алай этиб тебресе, сора аны ахыры иги бла бошалмайды. Бери тынгылагъыз. Сиз, экигиз, бурунларыгъызны итлеге кёргюзтюб, ызыгъызгъа къачыгъыз. Аланы уучудан айырыб, кесерге керекди».  Эки бёрю итлеге кеслерин кёргюзтюб, уучу шкогундан атхынчы, кёкенлеге ташайдыла. Алай а, бёрю хыйлалагъа уста итле, иелеринден буйрукъ болмай, аланы ызларындан чабмадыла. Кече къарангы болса, итледен, уучудан да къыйналмай бошаргъа боллукъ эди, алай а кече къарангыда уучула да уучу къошда къалыучанла. Эм ахырында барыны да тёзюмлери бошала башлады: «Бирибизни да сойдуруб, кюн узуну былай сойланыбмы турлукъбуз?».  Уучу ызына кете башлагъанын кёргенлеринде уа, «ийиб къояргъа башладыкъ» деб, артыкъ да къозгъалдыла. Ёзенбаш, кеслерине бир палах этелле деб къоркъгъандан, буйрукъ берди: «бир-бирингден не къадар кенгирек туруб, бирден чабаргъа». Белги бергенлей, бары баш энгишге къуюлдула. Уучу быланы чабарларын сакълаб тургъанча, терк-терк атыб, талайын къаблады. Сора гузаба этиб, таланы арасында ёсген мазаллы нарат терекни тюб бутагъындан секириб тутуб, кесин ёрге джыйды. Андан да ёргерек илиниб, бир башха бутакъгъа, атхача олтурду. Сора эрлай атыб, бёрюлени къаргъышлыкъ эте башлады. Алай а ала, эки итни да къатышдырыб, талачыкъдан аудула. Бир итни бёрюле къараб къарагъынчы чачдыла, экинчини уа джаны сау, джесир этиб, джан-джанындан къаба, сюйреб кетдиле. Бир къауум бёрю да уучуну къуршоугъа алыб, ташла артындан кёрюне да джашына, кюн батхынчы турдула. Къарангы кючлегенлей а, терекни тёгереги бёрю улуудан толду. Джылтырагъан кёзлени мараб, талай кере да атды уучу. Артда окъларын аяб, атханны къойду. Ол заманда бёрюле бютюн да къутурдула. Терекге илинир умут этиб, чынгаб-чынгаб кёрдюле, тамырларын юзер дыгалас да этдиле, алай а ташланы къазалмалла. Аманны кеминде танг атдырды уучу. Биягъы бёрюле кёк джарый тебрегенлей, окъ тиймезча ташла артына букъдула. Бийнёгерге терек башында экинчи кюн башланды. Кече узуну кёз къысмай чыкъгъаны татый тебрегенин эслеб, дагъыда бир бутакъны ёрге илиниб, ууакъ бутакъланы сындырыб, уллуракълагъа кёнделен тёшеб, кесине орун джарашдырды. Артмагъын, шкогун да тюшмезча джыджым бла белбаууна байлаб, кесин Аллахха аманат этиб, джукъугъа сингди. Кёзлери къысылгъанлай а, тюш-тюн болгъаны да айырылмай, бир тюрлю кёрюнюуле башландыла. 

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕ

...Къазакъ бёрю къачыб, Бийнёгер сюрюб, джети джол айырылгъаннга джетдиле. Джанлы былайда ёрге, чегетге къачар орнуна, энгишге сылджыраб, Джангыз Терекни тюбюне кирди. Тейри Терекни ышыгъына къысылгъанны, не ауур аманлыкъчы эсе да, ол алайдан кеси чыкъгъынчы не къыстаргъа, не ёлтюрюрге болмай эди – ол дуния джаратылгъанлы келген джорукъ эди. Ол джорукъну бузгъаннга – эм уллу аманлыкъ этгеннге санаб, Тёре ёлюм буюра эди. Адамла къой, аны джаныуарла да биле эдиле. Аллай къонагъы болгъан Джангыз Терекге 50 нарт атламдан (нарт атлам – 2 метрди) джууукъ кирирге да болмай эди.
Бийнёгер мадарсыз болуб, ингир къарангыгъа дери сакълады. Кёз байланнганында уа, Къазакъ бёрю къарангыгъа ташайгъан эди...
Дуния кёзюудю. Энди къазакъ бёрюню халына Бийнёгер кеси тюшгенди. Джыйын джанлы аны къуршоугъа алыб турады.
Таш тауушладан илгениб уянды Бийнёгер. Бёрюле аякълары бла тебериб, тёнгеретиб, терек тюбюнде таш тёбе эте тура эдиле. Бир-бирлери андан чынгаб, терек бутакълагъа илинирге да кюреше эдиле. Бийнёгер сейирсинди. «Да былада да акъыл бар кёреме». Бийнёгер къолун да силкиб, къычырды. Бёрюле аны къулакъгъа алмай, таш къалауну ёсдюрюб кюрешедиле. Болмазлыгъын билгенинде, шкогун терк къолуна алыб, атды. Джанлыла кау-куу болдула, бирлери таш къалаудан тёнгереб, узунуна созулду. Не сейир эсе да, чауулда джашыннган бёрюлени бир-бири бла тауушсуз ушакъларын эшитиб, ангылаб тебреди Бийнёгер.
- Аны огъу тауусулады. Бир кереден сора атмагъаны аны ючюндю. Чабыуул этиб, аны окъларын тауусдурургъа керекди.
- Да бир огъу къалгъан эсе да, бирибизден бошарыкъды.
- Къазауат ёлюмсюз болмайды.
- Андан эсе, бираз сакълармек?
- Сакълармек? Аны излей, адамлары джетсинлеми дейсе? Огъай, сакълагъандан хайыр джокъду.
- Да ёлюрге излей эсенг, бар да уучуну мыйыгъындан тут.
- Тутмазчамы кёресе? Тутхан къой, мыйыкъларын джулкъуб алайым.
Чёрчек бёрю, чабыб келиб, таш къалаугъа миниб, андан да секириб, терек бутакъгъа илинди. Ол бутакъдан да уучу таба секиргенлей, Бийнёгер хазырлаб тургъан таягъы бла, керилиб хамхотуна урду. Бёрю хырылдаб, терек тюбюне тюшдю. Аны сау къалгъанын кёрген джыйын джанлы, батыр болуб, биягъы терекни къуршаладыла.
Бийнёгерни шкогунда эки огъу къалгъан эди. Аланы аяб, кесин таякъ бла къоруулар акъыл алды. Уучу балтачыгъын чыгъарыб, терекни алашада бутакъларын томура башлады. Алашада эки бутакъны кессе, бёрюле терекге ёрлеяллыкъ тюл эдиле. Бийнёгерни не этерге излегенин ангылагъан бёрюле, кеслери къалагъан таш тёбеден ёрге-ёрге секириб, уучугъа бутакъланы кесерге онг бермей тохталла. Артыкъсыз да бирлери къутсуз эди – Бийнегерни дженг учун къабыб, джыртыб алды. «Сен а, керт да дегеннге... ёлюрге къутургъан болурса» дей, уучу шкогун сермеб алыб, аны мангылайын мараб, атды. Къутсуз бёрю, ары бла бери аунай келиб, джан берди. Алай а, шкокга юреннген бёрюле бу джол къачмадыла. Тишлерин чыкъырдатыб, терекни тюбюнден ёрге-ёрге къараб тохталла. Бийнёгер, алашада эки бутакъны кесиб, кесине таякъла этди. Энди бёрюледен анга къоркъуу джокъ эди. Джангыз, азыгъы, суусабы азды. Алай болса да, терекде тебси къуруб, къакъ этин чыгъарыб, «бисмилля» эте башлады. Джанлыла да, эт ийисни джыйлаб, терек тюбюнде ары-бери тепчилдеб, тынгысыз болдула. Бёрюле да ач эдиле, алай а аланы  ауушунургъа эркинликлери, мадарлары да бар эди. Бийнегер эди терекден тюшерге амалы болмагъан.
Алай эте арадан юч кюн озду. Артмагъында азыгъы, суулугъунда сууу тауусулгъан Бийнёгер, бираз тынгысыз бола башлады. Бир 7-10 кюнден алгъа элден аны излеб джайылмазлыкъларын биледи. Ол уугъа бир чыкъса, аллай бир заманны айланнганлары болгъанды. Джангыз, уучуладан бири былай бери джангылса... Кёкге да къарайды Бийнёгер: «джангур джауса, сусабын кесер эди, суулугъун да толтурур эди. Ай медет, джауаргъа ушамайды». Дагъыда эки кюн ётдю. Бёрюлени барын таныб бошагъанды Бийнёгер. Тиллерин да ангылайды. Башына бир акъыл келди. «Энди мындан къарыусуз болгъунчу, аркъан атыб, бир бёрюню тартыб бери чыгъаралсам, амалсыз болсам аны да ашар эдим». Суусабын бир кесек кесер ючюн, терекни чапрагъын чайнайды, бутакъларын кемиреди.
Артмакъдан аркъанны чыгъарыб, атаргъа хазырлана тургъанлай, бир джугъутурну да сюйреб, къая артындан бир бёрю чыкъды. Бир да ажымсыз, ол къарнашларына азыкъ алыб келе эди. Была да аллына чабыб, кийикни джан-джанындан джырта, ол да тохтамай, келтириб джугъутурну терек тюбюне быргъады. Бийнёгер аркъанын атыб, тынч огъуна джугъутурну мюйюзлерине тюшюрдю. Терк тартыб, джерден айырды, алай а бёрюле къадалыб, мыллыкны терекге чыгъарыргъа къоймадыла. Силкиндириб, силкиндириб энгишге тарталла. Бийнёгер ахыр огъун бёрюлени бир-экисине да тиерча атды. Джанлыланы илгеннгенлери бла хайырланыб, бютеу кючюн салыб, тартыб джугъутурну кеси тургъан бутакъгъа чыгъарды. Терек тюбюнде джыйын джанлы къутуруб къалгъанча кёрюндю. Бийнёгер а кийикни джанлы къабхан джерлерин кесиб-кесиб, энгишге атады. Таза этин сылыб, артмагъында туздан джагъыб, кеберча тагъады. Кесин тыялмай, бёрю тиши джетмеген джеринден, бираз ашагъан да этди. Къалгъанын, джараусузгъа санагъанын, ызына, бёрюлеге атды.
Энди тузланнган эт, къурт болмай, къакъ болуб къалса, Бийнёгер кёб заманны чыдарыкъды.


КЪАРТ БЁРЮНЮ СЁЗЮ

Талай бёрю Бийнёгерни бир итин сюйреб келиб, Уллу Тёрени аллына атдыла. Хар ёзенден да келтирдиле аллай амантиш джесирлени. Сегиз амантиш итге соруу, оноу этерге ёзенбашла бары келдиле. Сёз эм къарт бёрюге берилди:
- Сиз да, биз да бир атадан-анадан джаратылгъанбыз. Кюч бла адам бизни хорларындан тюнгюлгенинде, хыйла бла, кёзбау бла, тынч джашау бла бизни терилтирге излегенди. Андан бери кёб заман болады, алай а ата-бабадан келген хапарны эшитгенимча айтайым:
Бизни, бёрюлени, Тейри джаратханды. Биз джангыз анга бойсунабыз. Ол айтханча джашай келгенбиз. Тейрибиз буюруб, бизге амалсыз борч этген, талай джорукъ барды. Ала:
1. Тейриден башха тейри джокъду – джангыз анга бойсунургъа; 2. Бир-бирибизге билек-дагъан болургъа, къыйынлыкъда-зауукълукъда да бир-бирибизни тутаргъа; 3. Кереклибизден тышында кийик ачытмазгъа; 4. Тейри берген джуртубузну эмда бёрюлюгюбюзню къаты сакъларгъа; 5. Эркин джашауну дунияда бир затха ауушдурмазгъа.
Кёб ёмюрню ма бу джорукъла бла джашай, «Джанлы Ёмюр» деб, айтдырта, къалгъанладан баш бола келгенек. Алай а, бир кёзюуде, бирлигибиз чачылыб, къауум-къауум болуб, бир-бирибизге чабыб, къауумланы ичинде да джыйынлагъа юлешиниб, бир-бирибиз бла джарашмай, къарыусуз бола тебредик. Аны бла къалмай, кийиклени мардадан тышында кесе, къурута башладыкъ. Эм ахырында уа, бир-бирибизни хорлар ючюн, душманларыбызгъа барыб, болушлукъ тилерге да уялмадыкъ. Бир къауумубуз, алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге, кеси аллына келген ашха алданыб, адамлагъа къул-къарауаш болду. Ит деб аталды ол къауумну атына. Ит «мени Тейрим – адамды» деди. Ма алай джаратылгъанла амантиш итле. Адамла уа сизни къул этиб турур ючюн, итле – башха, бёрюле – башха деб, алдауукъланы айтыб, башыгызны сер этиб турадыла. Кертиди, сизни динигиз да, тилигиз да, халигиз да тюрленнгенди. Алай а, сизде гюнах джокъду, сиз бизни терсейген къарнашларыбызны туудукъларысыз. Сиз тюзюн билгенден сора, бизге къошулуб, джангыдан бёрю болуб кетерсиз,- деб, умут этеме.
Бёрюле, итле да сейирсиниб тынгыладыла къартны сёзюне.
Итледен бири айтды: «Биз элге къайытыб, бираз сагъыш этерге керекбиз».
Тёре экиге бёлюндю. Бирле итлени бошларгъа разы болдула, башхала «уучула бла къайытыб, къайгъы келтирирле, андан эсе кесейик да къояйыкъ» дедиле. Итле бир аууздан, уучула бла бёрюлеге къаршчы уугъа чыкъмазгъа сёз бердиле. Алагъа уллу ышаныу болмаса да, башларына бош этдиле. Тёрени башчысы Эмбаш – алгъыннгы Джаныуар – талай сёз айтмай къоялмады:
- Мен итлени, адамланы да сынагъанма. Ала да тюрлю-тюрлюдюле: халалы-харамы, огъурлусу-огъурсузу да бар. Обур бла мен алада джесир-тутмакъ болуб тургъан сагъатыбызда, бизни ит этерге кёб кюрешгенелле. Эталмалла. Биз да итлени бёрю этерге бош кюреше болурбузму? Ариу бир къаууму бизге къошулса да, къаныбызны къарыусуз этгенден ары, не хайырлары тиер? Алай болса да, гюнах бизде къалмасын. Алагъа сайлау беребиз. Уучуланы алыб келселе уа, бирине да кечим болллукъ тюлдю. Сакъ болугъуз, элге джууукъда къарауулланы санын эки къат кёб этигиз. Джукъ эслегенлей, къуугъунчуладан хапар билдирирсиз.

ЭЛДЕ

Сегиз ит да, Уллу Бёрю Тёреден айырылгъанлай, мыллыкларын элге атдыла. Ала хапар берир-бермез Элни джамагъаты джыйылды. Бийнёгерни ити джарашдырыб хапар айтды. Къалгъан парийле да сынагъан къыйынлыкъларын тиздиле. Уучула: «Сёлеше турургъа заман джокъду. Бийнёгерни къутхарыргъа керекди; бёрюлени уа – не джыйын джанлы, не къазакъ бёрю къоймай – артларын этерге керекди » деб, хахай-тууай эте башладыла. Биягъы къарт Джюсюб, бёрюлени джакъларгъа кюрешди:
- Терслик кесибиздеди. Биз бёрюлеге джашау къоймагъанбыз. Бийнёгерчала аланы кийиксиз къойсала, ала не ашаб джашасынла? Амалсыздан ала да стауатлагъа киредиле. Уучулукъ алгъынча керек тюлдю, халкъны кёбюсю ансыз да кесин асрайды. Джерге урун, мал тут, кийиклени уа бёрюлеге къой. Биз барыбыз да Тейрини балаларыбыз. Мени сартын, Уллу Бёрю Тёреге келечиле ийиб, келишиу этерге тыйыншлыды. Биз аланы кийиклерине тиймейбиз, ала да бизни малларыбызгъа чабмайла
- Тейри, акъсакъал, кёлюнг къалмасын, ёзге бёрюле бла келиширге тюл, аланы къырыргъа керекди. Дуния бизникиди. Бёрюле да итлеча бизге къул болсунла, болмай эселе уа биз аланы къурутурукъбуз. Кийигине, бёрюсюне да бизбиз оноу этген.
- Джаш, сен эслеб сёлеш. «Къул-мул» деб, парийлени джанларына тийме. Ала бизни ючюн джанларын берген шохларыбызла. Джюсюбню айтханына къулакъ салмасакъ, артда сокъураныргъа да болурбуз.
Джамагъат бу халда кёб сёлешди, ахыры Эл Тёре оноу этди:
1.Терк огъуна уучу-мараучу къауум Бийнёгерни къутхарыргъа атлансын.
2.Бёрюле сау-эсен ийген итледен талайын (кеслери разы болгъанланы) Эмбаш Бёрюге келечи къауумча иерге; Эл Тёре Уллу Бёрю Тёре бла келишиу этерге излегенин билдирсинле.
3.Бийнёгерни къутхарыргъа баргъан къауумгъа чырмау болмасынла, ол джыйын джанлы бла элни арасын иги этерге джарар, Келишиу андан башланныкъды дерге да боллукъду.
Тёре оноу этгенден сора, ол терк тынаргъа керекди. Алайды джорукъ. Уучу къауумну башчылыгъы бла 50 джаш джерленнген шкоклары, хазырлары, парийлери бла бла таугъа атландыла. Бийнёгерни ити да биргелерине. Юч ит да тохтаусуз чабханлай, Эл Тёрени оноуун Бёрю Тёреге билдирирге ашыкъдыла.

ДЖОЛДА

Юч келечи итни бёрю къарауулла тохтатыб, Эмбашха алыб бардыла. Алагъа тынглаб, ол терен сагъышха кирди. «Келишиу ол барыбызгъа да амалсыз керекли затды. Алай а, джылла бла бизни джаныбызны, ауузубуздан къабыныбызны алыб кюрешген мурдар Бийнёгерни башына бош этигиз десем, бёрюле бары да къаршчы турмазламы?  Башха джанындан, сауутлары-сабалары джарашхан 50 адамны эмда 50 итни Бийнёгерге иймей тыялырбызмы? Ала, ариулукъ бла болса ариулукъ бла, алай болмаса кюч бла къутхарлыкъбыз Бийнёгерни деб келелле. Хорлам кимни джанында болур – белгисизди. Кёб бёрю ачыргъа боллукъду...»
Обур да кёлюне келгенни айтды: «Бийнёгер от тёбеси болсун. Бизге Келишиу керекди, тынч-рахат джашау. Бийнёгерни бермей да тыялмазбыз. Шкокну не болгъанын, адамны хыйлагъа усталыгъын да билебиз. Уллу Тёрени джый да, болумну ангылат».
- Да Тёре да бизни адамладан къуралыбды. Тёре огъай демез, къалгъан бёрюле тюз ангыларламы ансы?
- Быллай кюн бютеу джууаблылыкъны да бойнунга алыб, тюз оноу этиб, бёрюлени уллу хатадан сакъларгъа керексе. Адамла алдаб, Келишиу этмей къойсала, гюнах алада къалыр. Ол заманда боллукъ къазауат ючюн да джууаблы ала болурла.
Была былай сёлеше тургъанлай, хырылдаб, биринчи Ёзенбашны чабчысы джетди. «Уучула кёрген бёрюлерин къырыб баралла. Биринчи Ёзенбаш «не этебиз, дженгил джууаб алыб къайыт» деб, джибергенди мени.
- Ызынга терк къайыт да, айт: кеслерин къырдырмасынла. Уучулагъа къатылмагъыз. Ёзенбаш орнуна орунбасарын къойсун да бери джетсин.
Эмбаш чабчыларын къалгъан ёзенлеге ашырды: «Ёзенбашла бары Уллу Тёрени джыйылыууна терк джетсинле».
Эмбаш юч келечи итни ызларына ашырды. Эл Тёреге бизни джууабыбызны айтыгъыз: «Биз Келишиуге хазырбыз. Алай а сизни уучуларыгъыз, Эл Тёрени оноууна сыйына болмазла, уруш ачыб, бизни къырыб тебрегенле. Къылыч бла келгенлеге, биз да азауларыбызны кёргюзтмей мадар джокъду. Ала бизге башха джол къоймайла».
Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Къысха оноу этилиб, хар бир  Ёзенбаш борчун ангылаб, джыйынларына кетдиле.

КЮН БЛА КЕЧЕ

Уучу джыйын, ойнай-къутура, орайда тарта, аз да бёрю къымылдагъан кёргенлей шкокдан ата, таулагъа ёрлеб барады.
- Къайдалла бу бёрюле? Бизни къаралдыбызны кёргенлей къачыб-къачыб думп болдула. Тёре да была бла Келишиу этерге керекди деб, бедишлик болуб. Мен ангылагъаннга кёре, 50 адам созулуб, Бийнёгерге баргъандан  магъана джокъду. Оноулан барайыкъ да, аны алайыкъ да келейик, къалгъанла былай турсунла. Бу таб талачыкъда бюгече бирге къалайыкъ. Тамбла уа, мен бир тогъуз-он адам бла барыб, Бийнёгер зауаллыны сау-эсе бери джыярма, сиз былайда тишлик-мишлик этерге келликбиз,- деб, гёджебсинеди Алауган.
Джыйын тамада аны айтханына «хо», «огъай» да демеди. Тамбла кёрюрбюз деб къойду. Къарангы кючлеб къойгъунчу, бары да тынчайыр джерлерин джарашдырыб кюрешелле.
Кече арасында ит чабхан уятды аланы. Бёрюле тауушсуз къысылыб, къарангы бла хайырлана, уучулагъа мыллык атдыла. Ит чабхан, хырылдагъан, адам къычырыкъ, окъ таууш – бары къатышды. Бираздан биринчи Ёзенбашны джыйыны артха къачды, итле да аланы сюрюб, дуппурдан ташайдыла. Алайда парийлени башха джыйын джанлыла къуршоугъа алыб, хазна къалмай барын кесдиле. Сегиз ёзенни джыйын джанлылары бир-бирин ауушдура, тангнга дери уучу джыйынны пара-чара этдиле. Танг джарыгъанлай, бёрюле думп болдула. Талачыкъда адам ёлюкле, ит, бёрю мыллыкла аралашыб, къатышыб джата эдиле.
Талай бёрю ызларына къайытыб, талачыкъда болумну тинтиб, джыйынларына джортдула. Сора, къарауулладан къалгъан джанлыла бары келиб, урушда ёлген бёрюлени барын сюйреб, ол бир къулакъда бир джер джарылгъаннга бирем-бирем ийдиле. Хар бирин улуу бла ашыралла. Джюз кере улуду сегиз ёзенни бёрю аскери. Аллай бир джанлы къырылгъан эди – бир къаууму окъ тийиб, кёбюсю уа басхан парийлени азауларындан. Алай а, элли уучу бла элли парий дырын болуб джатханлары бёрюлени бушууларын азыракъ этген къууанч эди. Эмбаш уучуланы шкокларын джыйдырды, сампалларындан бассагъыз былай боллукъду деб, бир шкокну быргъысын кёкге айландырыб, сампалындан басды. Бёрюле илгендиле. Эмбаш, юретген да этиб, джерлениб тургъан шкокланы ёзенбашлагъа чачды, ала да орунбасарларына эмда къарауулагъа юлешириклерин айтдыла. Бёрюле ёзенлерине кетдиле, джангыз Уллу Бёрю Тёре  джыйыны бла Бийнёгерге соруу-сууал этерге атланды.

СОРУУ-СУУАЛ

Бийнёгер Джангыз Терекде тургъанлы иги кесек заман болса да, хатасы джокъду. Къакъ эти барды, суулугъунда джангур сууу да барды. Къаны уюб къалмаз ючюн, бир бутакъдан башхасына илиниб, маймулча ары-бери къымылдагъанлай турады. Терк-терк Терек башына  чыгъыб, тёбеннге къараучанды: биледи, эртде-кеч болса да, аны табарыкъларын, къутхарлыкъларын. Бу джол да баш бутакъгъа илиниб, къолун да кёзлерине къаранчха этиб, кёзлерин чыракъ ийди: кёзюне кёрюнмей эсе, бир къаралдыланы эследи. Энгишге тюшюб, кёзюлдреуюгюн алыб, ызына ёрледи: келгенле адамла тюлелле – джортуб келген джыйын джанлы. Терек къатында аны сакълаб тургъан джанлыла тынгысыз болгъандан огъуна ангылады: джыйын джанлы бошуна келмегенин. Бийнёгер бёрюлени таша тиллерин ангылаб башлагъанлы, аладан хапарлы эди.
Талай бёрю алгъа джетиб, былайдагъы бёрюле бла саламлашыб, болумну тинтиб, ызларына чабдыла. Талай такъыйкъадан Эмбаш джыйыны бла джетди. Бийнёгер былай къарагъанлай огъуна, Джаныуарны таныды. Аны тёгерегинде бёрюлени ауузларында шкокланы кёрюб, бети тюрленди. Эмбаш Тёречилеге айланыб, «башлагъыз» деди. Терслеучю:
- Бийнёгер, сен къолунга шкок алгъанлы, не кийик, не джанлы къоймай къыраса. Биз сени мурдаргъа санаб, анга кёре азаб саллыкъбыз. Бармыды кесинги джакълар сёзюнг? Ёкюл керек эсе, берирге боллукъбуз.
- Огъай, кеси кесими джакъларчама. Сиз меннге мурдар дерге кюрешесиз, мурдар а сизсиз. Кийикле бла къалмай, мал стауатларыбызгъа да чабасыз. Мен малларыбызны сизден сакълар ючюн, алгъанма къолума сауут.
- Алдайса, ётюрюк сёлешесе. Тёрени аллында кертисин айтыргъа керексе. Бёрюлени аууз къабынсыз – кийиксиз – этсенг, ала да стауатлагъа кирмей не этерикле? Алайсыз, къарынларын, юйдегилерин да къалай асрарыкъла?
- Аха, меннге уа керек тюлмюдю юйдегими асраргъа? Аны ючюн джюрюйме мен да уугъа. Сизге да, меннге да ашаргъа-джашаргъа керекди.
- Сен къалгъан адамлача, сабан бла, мал бла нек кечинмейсе? Халкъны кёбюча нек джашамайса? Бизни, бёрюлени, кийик тутхандан башха джашар амалыбыз джокъду. Билесе, Тейри бизни сабан сюрюрча, чалкъы чалырча, юй ишлерча джаратмагъанды. Бизни джашатхан аякъларыбыз бла тишлерибизле. Сен а мадарсыз болуб тюл, аманнга юреннгенден, кёз ачар ючюн къыраса бизни. Биз мадарсыздан тутабыз, кесебиз кийиклени, сен а мурдарлыкъдан джюрюйсе уугъа, къыраса барыбызны да. Кийик кырдык отламай, ашамай джашаялмагъанча, биз да эт ашамай джашаялмайбыз. Джаратхан бизни алай джаратханды. Сени ишинг башхады.
- Тюзсюз, мен мал бла, сабан бла джашаргъа боллукъма. Алай а мен уучулукъ бла джашаргъа сюеме. Сиз меннге оноу нек этесиз? Мен да боллукъма сизге айтыргъа: ит болугъуз да, адамгъа къуллукъ этигиз – ол заманда сизни киши къырмаз.
- Биз, бёрюле, джангыз Тейрибизге бойсунабыз. Сизге къул боллугъубуз джокъду. Кийиклени да, бизни да рахат къойсагъыз къоясыз, алай болмаса, биз да сизни кесигизге, малыгъызгъа да къоркъуу салгъанлай турлукъбуз.
-  Адамла сизни башдан аякъ къурутурукъла.
- Бирси кече уруш болгъанды.Бизни къурутабыз дегенлени къурутханбыз. Бу шкокла да анга шагъатдыла.
Бийнёгер, не айтыргъа, не сагъыш этерге билмей, хайран болду. Бёрюлени бири шкогун Бийнёгер таба айландырыб, сампалындан басды – окъ уучуну тюз башы бла ётдю. Тёре бёрюню шкогун сыйырыб, кесине да хыны-хуну этди.
Бираздан Тёре оноуун баям этди. «Бийнёгерни мурдар болгъаны кимге да ачыкъды. Эмбашны, Уллу Ана Бёрю Обурну юйюрлерин къырыб, кеслерин да – ёксюз балаланы – итлеге къошуб ёсдюрюб, ит этерге умут этгенди. Эталмагъанында, ёлтюрюрге кюрешгенди. Ары дери да, андан сора да, джюзле бла джанлыланы ёлтюргенди. Бюгюн да тюшюнюрге унамайды. Тёре мурдар уучугъа ёлюм буюрады. Алай а Эмбашны оюмуна тынгылаб, Тёре Бийнёгерни башына бош этерге оноу чыгъарады. Эли, Эл Тёреси этсин анга оноу, салсын анга азаб. Келишиуде Бийнёгерни бошлагъыз дей эди Эл Тёре – бошлайбыз. Джолда бёрюледен хата джетмез ючюн, сакълауулла бериб, бирси кече уучула къырылгъан таланы юсю бла Элине дери ашырсынла. Бютеу къан тёгюлгенни гюнахы мурдар уучуланы кеслериндеди. Келишиу этерге излеселе, келечилерин иер Эл Тёре».
Уллу Бёрю Тёре Бийнёгерни башына бош этди. Ол Терекден тюшюб, бёрюлени арасында Уучула Къырылгъан Талагъа да къарай, эли таба барады. Тёбенде ёзенни ёрге келген къуугъун аскер кёрюндю. Ала да эследиле Бийнёгерни, тёгерегинде бёрюлени да. Джанлыла Бийнёгерни кесин къоюб думп болдула.
Бийнёгер, талада джатхан уучу, ит ёлюкле кёзюне кёрюне, орнундан тебалмай къалды.
Бёрю Тёреден къутулгъанлыкъгъа, Эл Тёреден къутулурму?
Уллу Халкъ Тёре мындан ары Элни джашаууна, уучулагъа, бёрюлеге да не оноу этер?
Адам улуну, бютеу табигъатны, джашауну тамбласы бармыды?
Барына да Тейри не буюргъан болур?
Не сакълайды дунияны алда?

Ставангер, 2005 джылны джазы
         
               
      























СЫНАУ ЗАМАНЛА
(романдан юзюкле)

*   *   *

«Милиция бек къоркъуулу, сауутлу аманлыкъчы джыйынны излейди. Бу аманлыкъчыладан не аз да хапары болгъан, бизге билдиририн тилейбиз. Билдиргенни аты ташада къаллыкъды, кесине да бир миллион сом берилликди. Аманлыкъчыланы къолларындан ачыгъанла айтханнга кёре джарашдырылгъан суратлагъа иги къарагъыз. Джамагъат, бу адам тюрсюнлю джаныуарла сизни арагъызда айланалла. Сакъ болугъуз, эслегенлей бизге билдиригиз».
Ахмат бу къагъытны автобусну къабыргъасындан кишиге эслетмей джыртыб алыб, джан хурджунуна салды. Алай а, джангы миннген сагъатында бир эски чамчы танышына тюбеб къалыб, аны сёзлеринден джунчугъаны эсинден кетерге унамайды.
- Ахмат, бу суратдагъыланы бири шашмай сеннге ушайды. Джандыракёз, къынгырбурун – туура да кесингсе. Барыб милициягъа айтыб, ол миллиончукъну алырмем?
- Да была салгъан суратла бла къайсы бирибизни да тутаргъа боллукъду...
- Огъай, огъай, сен баш алыргъа кюрешме. Ма адамлагъа сорайыкъ – ала айтырла тюзюн.
Ахмат чамчыны ауузун джабар ючюн: «Да, сора, экибиз да барайыкъ. «Ол аманлыкъчы менме, энди бу тилчини ачхачыгъын беригиз»,- дейим алагъа. Артда эки юлеширбиз»,-деди. Адамла кюлдюле, эски шоху да «кел, бир джукъ тартдыр» деб, башха къайгъыгъа кёчдю.

*   *   *

Ахмат автобусдан тюшгени бла, кеслерини юйге бурулмай, Умарлагъа дери барды. Арбазда кёрюннген гитче джашчыкъдан Умарны чакъыртдырды да, экиси да тенглери Расулгъа атландыла.
Расул, аланы кёргенлей, хуна ишлей тургъанын да къоюб, саламлашыб, юйге чакъырды. Ёзге тенгле, ичкери кирмей, анга хуна къаларгъа болушуб башладыла. Юйден Расулну гитче къарнашчыгъы агъач гоппан бла бир суусаб чыгъарыб, ичирди. Кёз байлана, Расулну анасы джашланы къоймай юйге киргизтиб, хычынла бла сыйлады. Бираздан ала намаз къылыргъа кеси джангыз джашагъан шохлары Исламгъа тебредиле.
Исламны «Кючюк» атлы мазаллы басхан парийи аланы таныды, алай а иеси чыкъгъынчы аланы арбазгъа джибермеди. Ислам мазаллы къабакъ эшикледен аланы ётдюрюб, къылычын салды. Юйге киргенден сора, заманны оздурмай, намаз къылыб, хапаргъа кёчдюле.
Ислам Ахматны хапарына, ол келтирген суратха да сейирсиниб, сорду:
- Бу суратлада ючюсю, Ахмат, сеннге, Таукъаннга эмда Алийге ушайдыла. Сизни кёрген, таныгъан адамны айтханы бла салыннган суратладыла ала. Арт кере сизге салыннган борчну толтургъанмы эдигиз, огъесе толтурдукъ деб, мени алдабмы къойгъанегиз?
Ахмат къаллай бир аякъ тиреди эсе да, ахырында айтмай болмады:
- Джанымы сау къоюгъуз, энди бир аманлыкъгъа къатышмам, деб тилерге къалгъанында, ёлтюралмадыкъ Суратчыны. Аны юсюне да, аны эгечи Таукъанны сюйгени болуб чыкъды. «Бютеу джууаблылыкъны бойнума алама, бюгюн былайда тамадагъыз менме» деди да, ол айтханны этиб, Алий да, мен да джашны сау къойдукъ.
- Энди ол бизни тынч къоярыкъ тюлдю. Алай этгенигизни менден нек джашырдыгъыз? Бир-бирибизден ташабыз болмаз, сени айтханынгдан чыкъмазбыз деб, Къуран бла ант этгенле сиз тюлмегиз? Быллай ишде не сюймеклик хапарды ол? Сиз антыгъызны бузгъансыз. Быллай ишде ант бузгъанлагъа Тёре не буюргъанын билесиз. Сиз кесигизни да, барыбызны да, тутхан ишибизни да къурутургъа тебрегенсиз. Алкъын кеч болмагъан эсе, оноу этейик: Суратчыны къурутмай мадар джокъду. Экинчиси, Таукъанны бери джетдиригиз. Насыб болса, ол Суратчыгъа не да аны эгечине джукъ джаншагъан болмаз. Аллай зат болса, биз тюрмеде турлугъек. Расул, сени къарнашынг милицияда ишлейди, сен андан бир тюз хапар ал. Бюгюн огъуна. Хапарлы болгъанлай, кече арасы болса да, бери джет. Ахмат, сен мени бла тур. Умар, къалгъанланы таб да, Таукъанны да алыб, бери терк джетигиз.
Джашланы аллай джумушла бла ашырыб, Ислам бла Ахмат кеслери къалдыла. Хазыр ашарыкъла – гардощ, бышлакъ, эт, айран – тепсиде эдиле. Ауузландыла. Ахмат амалсыздан нелени эсе да сёлешеди, алай а, Ислам кеси сагъышына кетиб, анга тынгыламайды. Аны сезгенинде, Ахмат да бир китабны къолуна алыб, окъуй башлады, ёзге башына джукъ кирмезин ангылаб, олтургъан джеринде къалкъыр умут этиб, кёзлерин къысды. Ислам а, хар нени аллындан башлаб башында тёгерек бурады.



*   *   *

- Не, дуния къатышхан сагъатда юйге кириб, башынгы сакълабмы турлукъса? Сеничаланы тынгылагъанларын кёрюб, аманла аны ючюн къанатланыб айланалла. Джый бизни бир джерге, ансы калак итлеге аш болургъа башлагъанбыз,- деб, арбазгъа кирир кирмез ауазын кёлтюртюб тебреди Ахмат.
- Не болгъанды, нек къызгъанса?- деб, аны сёзюн бёлдю Ислам.
- Да болуб а не болгъанды, кетген кече биз юйде болмагъанбыз, атамы къарнашы ауушуб, Джаланджюкдеек. Бюгюн келсек – арбаз къуру. Эки ийнекни, къойланы да сюрюб кетгенле. Аны тышындан келген гудучула этмегенле. Кесибизни хайуанлалла аны этген.
- Кимге ишекли боласа? Милициягъа билдиргенмисе?
- Ислам, самаркъауму этесе? Милициядан уллу аманлыкъчы къайда? Ненча адамны ёлтюрдюле, ненча джарлыгъа тоноу этилди – кимлеге болушду милиса? Тюзлюгюнг ючюн сени ишден къыстагъан милициягъа бармы дейсе?
- Хоу, бар дейме. Болушлукъ табарса деб тюл. Бизге билдирмегенсиз деб, айтмаз ючюн ала артда. Заявление джаз да алагъа бер, копиясын а къол салдыр да кесинге ал. Ансы къагъытынгы тас этиб, биз билген-эшитген зат тюлдю деб да турурла. Кесинг «былалла» деб, бир чык тюзетсенг, араны айырырбыз, шохум. Бар, милициягъа тюбе.
Ахмат мурулдай, чамлана кетди. Ислам да, аны ашыра чыгъыб, джолну келе тургъан къарт Джюсюбню кёрдю да, амалсыз болуб, аллына атлаб, эки къолу бла къолун тутуб, саулукъ-эсенлик сорду. Къарт буруу джанында табджаннга олтурду да, сёзюн башлады:
- Эй, эгечден туугъан, мен Къарачайны кёб тюрлю халда кёргенме, бусагъатдача бузулуб бир да билмейме. Азияда, сюргюнде, ол къыйынлыкъда да бир-бирибизни тутаргъа, адебни-намысны сакъларгъа кюрешейек. Энди не болуб къалгъанын билмейме халкъгъа. Бу кърал чачылгъанлы не кир бар эсе ёрге къалкъыгъанды. Ол келе тургъан къызчыкъланы кёремисе – джаланбут, джаланбилек, джаланбаш – орус къызладан не башхалыкълары барды? Кийим да адамны бетиди. Адамны джашауу, ич дуниясы, иманы, адамлыгъы-халкълыгъы да кёрюнюб къалады кийиминден, сёзюнден, кесин джюрютгенинден. Неме,- деб, къарт дагъыда не эсе да айта тебрегенлей, «салам алейкум» деб бир джанындан ичкичи Сапар чыкъды. Акъсакъал аны къолун да тутмай, къыджырады:
- Мен ненча айтханма, ичиб къатыма келме деб. Урдурма бери ол джаханим ийисни.
- Къарт, тынгылагъаныма керт да деб, башыма миниб къаллыкъ кёреме. Мени тенгли сагъатынгда сен да менден онглу болмазенг...
- Сени тенгли сагъатымда мен Джатдайны джыйыны бла Къарачайны джаудан сакълаб айланнганма...      
- Ол таурухлагъа ийнандым да къалдым,- деб Сапар кюлюрге кюрешгени бла, тюз башына акъсакъалны гулош таягъы тийгени тенг болду. Сапар тентирей барыб, аякъ тиреди, сора ызына айланыб къартха мыллыгын атды. Алай а Ислам аны уруб тёнгеретди да, мыллыкныча сюйреб, ташаракъгъа элтиб, иги къагъын-согъун этди. «Эшек, къартха къол кёлтюрген къой, бир терс сёзюнгю эшитсем энди – джанынгдан умут юз».       
Чамланнган къарт, Ислам къайытханында да суууб къалалмай, «кёрдюнгмю ол шайтанны; ненча кере айтханма, ичиб-эсириб кёзюме тюртюлме деб. Ол къайырылыргъа кюрешгени уа...» дей, кетерге ёрге турду.
Ислам аны кёлюн басаргъа кюрешди, ёзге ичиндегин айтмай болалмады:
- Акъсакъал, терслик балтада, сабда да. Тамада къауум бары да сизнича болса, джашла ичиб орамгъа чыгъаргъа къоркъарелле. Джашланы тыйгъан къой, кеслери ичерге кюрешгенле да барла. Майна Таубий, Хасанбий.
- Эй алан, терслик кесибиздеди, биздеди. Аны къартлагъа межгитде да, ныгъышда да айтыр керекли къалмагъанма. Бу ит кърал бизни сюрюб, тутуб, къырыб, кёчюрюб игилерибизден-маджалларыбыздан бошагъанды; «аман артха къалыр» деб, энди бизле къалгъанбыз; буруннгу тийре-тукъум джашауубузну зор бла къурутханлы башланнганды хар не тюрлю къыйынлыкъ. Эл джыйымдыкъ болса, бир-бирине тынгылагъан, бир-бирин ангылагъан къыйын болады. Кърал динни харам этсе, ичкини халал этсе, болгъанны къатышдырыб ит иесин танымазча этсе – ахыры былай болады. Алай болса да, саудан ёлюб къалмай, адамны шайтаннга бериб къоймай, джан чыкъгъынчы Адам ючюн, Халкъ ючюн сермеширге керекбиз. Иманыбыз, бетибиз айтханны этерге керекбиз. Кишилик, адамлыкъ да олду. Артда къабырыбыз къычырмаз ючюн, бюгюн тынглаб къоймай, тюзюн-кертисин азанча къычырыргъа керекбиз. Кесибиз ючюн да, юйдегибиз-ахлубуз-халкъыбыз ючюн да, бютеу адам улу ючюн да джууаблыбыз биз. Мен ёлсем да, аны унутма, шохум.
Къарт кетди, алай а Ислам, джюрегин кемириб тургъан талай затха джууаб алгъанча болду. «Огъай, къартла да бардыла алкъын,- дей, арбазына кирди. Ёзге, халкъны былай бузулуб къалгъаны сейир тюлмюдю? Узакъда, джууукъда, телевизорда –  къайдан да болсун, бир хылымылы затны кёрсе, аны алыб тебреген, кесини адетин, адебин-намысын седиретиб баргъан быллай джамагъатны да ким кёргенди?»

*   *   *

Милицияда ишлеген сагъатында бир танышы келиб, «Немелени Неме тюб юйюнде порнофилмлени кёргюзтеди, джашланы къой, къызланы да кёргенме ары джюрюгенлерин. Ачха къаллай бир тюшюргенин билмейме, джаш тёлюню уа джоюб барады»,- деди. Ислам барыб джашха тюбеди, ачыгъынчы тохта деб, къыджыраб кетди. Экинчи кюн ишге баргъанлай, милицияда кёбден бери ишлеген киши Къара аны кесини кабинетине чакъырыб, ушагъын башлады:
- Алан, сеннге башхаладанмы кёб керекди? Адамла бирер тюрлю зат бла хайыр этерге кюрешелле. Кими аракъы чыгъарыб сатады, кими порнофилмле бла хайырчыкъ этеди, кими хауле юй ачыб, алай бла ачха тюшюреди. Билеме не айтырынгы. Тюздю. Ала бары да намысха келишмейле, халкъны бузгъан затлалла. Алай а ким кимге артыкълыкъ этеди? Болма ичкичи, болма хауле.
Биз да аллайланы – джорукъну бузуб джашагъанланы саууб, джашау этебиз. Сен алкъын баразагъа тюшалмай къыйналаса. Огъесе, Немелени Немеден ары-бери джукъму излейсе? Алай эсе, аны иши башхады. Джангыз, аны крышасы барды - ол менме. Керек эсе, сеннге башха джер юретейим. Нек тынгылайса?
Исламны ачыуу бурнуна джыйылса да, аны билдирмей, «алай этсенг а, разы боллукъма» деди.
- Вот это другой разговор. Мени джыгырамы рахат къой. Талай къауум барды – юй тоноучула, мал урлаучула, джасакъ джыйыучула. Былайда ишлегенле хар бирибиз бирери бла байламлыбыз. Ансы омакъ арбаланы, къат-къат юйлени халпамабызгъамы аллыгъек? Бизни насыбыбызгъа аманлыкъчыла кёбден кёб бола барадыла. Сеннге да иш да, юлюш да джетерикди.
- Да сизни уа юйюгюз къуруб турады да. Эм уллу аманлыкъчыланы ичине келиб тюшгенме да.
- Джаш, эслеб сёлеш, мен айтхан затла ётюрюкдюле. Сени ичинги билир ючюн къурашдыргъанма аланы. Ёзге къайры барыб тарыкъсанг да, сеннге ийнанныкъ джокъду. Къол къолну, къолла да бетни джууалла. Хар ай сайын башына улху узатылынады. Аны да унутма.
- Къарыуум неге джетмесе да, сени да, джыгырангы да олтуртмай къоймам,- деди Ислам
- Анангы алай этейим, эталлыгъынгы аяма,-дегенлей, Ислам пудлукъ джумдуругъу бла джаягъына уруб, сюек таууш этдирди. Эшиклени дюнгюрдетгенлерине да къарамай, тюйюб, къара кёсеу этди. Милисала киргенлеринде, Къараны сауу-шауу да белгили тюл эди. Аны ашыгъыш хастанеге къоратдыла.
Милицияны тамадасы Ислам айтханнга тынгылаб: «джылы бла, чыны бла да кесингден тамаданы ачытханса. Кеси разылыгъынг бла къагъыт джазыб ишден кете эсенг, къалгъанын мен таб этерме. Алай тюл эсе, сени чалдышха джыяргъа керек боллукъбуз. Сюд оноу этер»,- деди. «Барыгъыз да бир ит джыйынсыз да сиз» дей ичинден, Ислам алайда огъуна къагъыт джазыб, милисалыкъдан башына бош болду.
Андан бери Исламны джаулары артыкъ да аслам болдула. Хауле къызла да, ичкини ызындан болгъанла да, уру бла, тоноу бла кюрешгенле да, аланы аманлыкъларын джабыучу милисала да – бары да анга тиш билегенлей туралла. Алгъын аны бла тутушдан эришиулеге джюрюучю, энди уа Бештау джанында бир аманлыкъчы джыйыннга башчы болуб тургъан Асхат, бир кече Исламгъа салыб келди. Ислам аны юйге чакъырды, нёгерлери машинадан чыкъгъан да этмедиле.
- Ислам, сен биле болмазса, сен тюйген милиса мени къысха джууугъумду. Джаны сау къалгъанды, сакъатлыкъ да табмагъанды. Ёзге араны айырайым деб келгенме. Аны айтханын эшитгенме. Аны сёзюнден, ол ачха алыучу джерни сен кючлер умут этгенсе. Алай а, мен сени тюз адам болгъанынгы билгеним себебли, сени айтханынга да тынгларгъа излейме.
- Асхат, Аллахдан башха меннге тёре джокъду. Тюзюн билирге излей эсенг – айтайым. Бир имансыз, акъыл-балыкъ болмагъанланы порнола бла джоюб, экинчи имансыз да аны башын джабыб...Тау элде алллай харам ишлени кёрмегенча этиб турсакъ, не адамлыгъыбыз, не муслиманлыгъыбыз бизни. Сеннге айтырым – сен ётю болгъан джигит джашса. Кючюнгю джуртда сылыкълыкъны тыяр джанына, халкъыбызны сакълар джанына салсанг, иги боллукъ эди. Нёгерлеринг бла аллай бир джыйын къурасанг, джыйырманчы джыллада Джатдайны къауумуча белгили боллукъ эдигиз. О хо да, мен айтыр, юретир кереклинг джокъду.
- Ислам, мен тышындама, бир таулугъа хатам джокъду. Мен, керек кюн, Къарачай ючюн сермеширге хазырма. Сен аллай джыйын къурасанг, билдирирсе. Дагъыда айтырым: сен билген милисала сеннге дерт джетдирирге боллукъла. Кесинги эсле – къагъыб къоймасынла. Аланы аллай адетлери барды – кеслери къагъыб, аманлыкъчыла бир-бирин къакъдыла деб къойгъан. Кете барайым, хайда, сау къал.
Ислам аны ашыра чыкъды. Ол арбасына къонуб, кече къарангысына ташайды. Тюз джашла къалай терсейиб кетелле дей, арбазына кириб, къабакъ эшиклени къадауун салды, басхан парийни – Кючюкню – сынджырдан бошлады.



*   *   *

Экинчи кюн, заман кюн ортадан атлай, тиширыу таууш чыгъыб, Ислам орамгъа къарады. Зуриятны - хоншусу башсыз къатынны эгечин - кёрюб, къолун тута:
- «Келмезлигинги билсем да, кел, джууукъ бол»,- деди.
- «Огъай, бу джол, адетге-намысха келишмей эсе да, юйге кирликме. Джумуш орамда айтыб кетерча тюлдю.
Хоншунгу къызын, Земфираны таныйса да, школну алтын медалгъа бошаб, былтыр Москвада окъургъа кирген эди. Атасы болмагъанлыкъгъа, ол къыз юйдеги башхаладан артха къалмай, джюн бла кюрешиб, аналары да сатыугъа джюрюб, «хайт» деб тирилиб бараелле. Энди къан джауду да къалды...».Тиширыуну ауазы тюрленди, алай а кесин терк къолгъа алыб, сёзюн бардырды. «Мен насыбы къуругъан, сатыугъа барыб, аны фатарында тохтагъан эдим. Бир кюн мен базаргъа тебреб, ол да мени ашыра чыгъыб, орамда автобус таба бара тургъанлай, милиса машина тохтатды бизни. «Паспортларыгъызны компьютер бла тинтерикбиз, сиз чечен тиширыула эсегиз а, юй атылтыргъа келген эсегиз а», деб, тартыб машинагъа атыб, алыб кетдиле. Мен къычырыкъ-хахай этиб тебрегенлей, боюн джигиме уруб, машинадан джол джанында къырдышха быргъадыла. Дженгил эс джыйыб, машинаны арт джанында номерлерин унутуб къоярма деб, къагъыт да табмай, джанымда хамайылчыкъгъа джаздым. Ол хадауус регистрациям да болмагъаны себебли, милициягъа тюберге къоркъуб, бизни республиканы келечи юйюне такси бла барыб, анда ишлеген бир къарачайлыгъа тюбедим. Ол телефон бла мен айтхан номерли машина милицияны къайсы бёлюмюнюкю болгъанын, бусагъатда аны бла юч милиса шахардан тышында болгъанларын, таб ала кимле болгъанларына дери тюзетди. Сора ФСБ-ге телефон этиб, болумну ангылатды. Андан «рахат болугъуз. Аланы, къызны да табыб, сизге билдирирбиз» дегенлеринде, бираз кёлюмю басдым. Сакъла да сакъла, сакъла да сакъла – киши сёлешген джокъ. Джангыдан телефон ачдыкъ – сакълагъыз дедиле дагъыда. Ингир ала мен тюнгюлгенден сора, телефон этдиле: «сиз айтхан машинаны, милисаланы да табдыкъ. Къызны студентка къагъытын кёргенден сора, башына бош этгенек дейдиле. Къыз не окъугъан джеринде, не джашагъан джеринде болур. Табмасагъыз, билдиригиз. Сизни уа джол джанында тюшюргенек, сенннге хатабыз болмагъанды дейле. Алай тюл эсе – сюдге беригиз».
Бош болса, Земфира юйге келмей къаллыкъ тюл эди – телефонну киши алмайды. Сора телефон зынгырдайды да, «Келечи юймюсюз? Сизни республикаданма дейди, Земфира деб бир къыз, артыкълыкъ этилиб, бизни хастанеге тюшгенди. Кесин да тюйген этген болурла, бютеу саны кюлтюмден толуду».  Джетебиз. Джазыкъ шашаргъа джетиб. Бир ыйыкъны къатындан кетерча болмады. Юйден да келдиле, бизни джаш да Петербургда окъугъан джеринден келди. Къызгъаны бла, кишиге да тынгыламай, ол милиса бёлюмге баргъанды да, ол милисаланы бирине тюбеб къалыб, къулакъ джанына ургъанды да алгъанды. Олсагъатлай тутханла да, чалдышха атханла, хурджунунда да наркотикле табханбыз деб, джалгъан дау салгъанла. Ол милисаланы сюдге берирге – къыз заявление джазыб, сюдледе айланырча тюлдю. Алайсыз да джанына къоркъа турабыз. Анасы да, хапар джайылырын излемейди. Къыз бусагъатда Черкесскеде джууукъларындады. Ол джаш кибик да сакъат болургъа башлагъанды анда. Хы, анда къарачайлыланы тамадасыма деген джашха да тюбегенек. Бютеу Москвада джашагъан къарачайлыланы ёрге тургъузуб, ол милиса бёлюмню къуршалатама дегенди да, ол айтхан джерге экинчи кюн бир тиширыу келгенди къуру. Бек мыдах болуб, джюреги джарылыб тура эди джазыкъны. Эшда, кишиден болушлукъ табаллыкъ болмазбыз, закон-джорукъ бла аланы къалай хорлайыкъ. Сен джити джашса, бизни джашны башын бир ал. Ачха-бочха табханыбызны джыяйыкъ».
Исламны ичи къайнаса да, тышындан джукъ билдирмеди. «Земфирагъа айт: сёзюбюз сёздю. Джаныуарла дунияда джашарыкъ тюлле – аны да айт».  Ол милиса бёлюмню да, ол юч милисаны да къагъытха тюшюрдю. «Хурджун телефонунга сёлеширме не да джокъларма, тамблагъа дери бир сагъыш этейим» деб, ашырды Зуриятны.         

*   *   *

Хоншу тиширыуну - Нюрджанны, аны кёз туурасында аякъланнган юч къызын да кёзюне кёргюзтдю Ислам. Къызчыкъланы эм тамадалары Земфира, школну бошаргъа, адам кёз алмазча ариу къыз болгъан эди. Кеси да Ислам бла тебсерге бек сюе эди.
Бир кере Исламлагъа тийрени къызы-джашы джыйылыб, бурунча тойчукъ башланды. Земфира – 14 джыл болгъан къызчыкъ – абезекге Ислам бла барады. «Ислам, мен сени юйюнгю оджагъындан тюшер акъыл алыб турама, сен анга къалай къарайса?» деди. Ислам кюлюрюн кючден тыйыб, «бир сагъыш этейим, къаллай бир заман бересе?» деб, ышарды. Эки джыл деб, къызчыкъ эки бармакъчыгъын, хорлам белгича ёрге тутду.
Андан сора да Земфира чамын къоймады. Мен сеннге асры къартма деб да кёрдю Ислам. Эм ахырында келищдиле: Земфира баш окъуу алыб бошаргъа джюреги былайлай турса – джазыуларын бир этелле. Ислам Москвадан келген писмолагъа юренчек болду, ызына джууаб да къайтара турду. Иш чыгъыб ара шахаргъа барса, анга тюбемей кетмеди. Алай а сёз чыкъмасын деб, эслеб, сакъ болургъа кюрешди. «Кесимден эки къатха джаш къызны чарасындан чыгъалмай къалдым да» деген заманлары да болду. Ёзге, джилтин джукъланнган къой, ёртеннге бурулуб къалды. Энди уа кёресе ишни.
Ислам эшите тургъанед, москвачы милисала тышындан келген къызлагъа артыкълыкъ этелле деб. Таб, Москвада болгъаны сайын, джангыз джюрюме, сакъ бол деб, азмы айтханды Земфирагъа. Ёзге туура быллай иш болур деб, эсине да келмегенди. Кюндюзгю кюн, эки тиширыуну машинагъа быргъаб, бирин оюсуратыб, джолда атыб, бирин да шахардан чыгъарыб кетиб, тюйюб, артыкълыкъ этиб... Бу да ара шахарынг болсун, ала да джорукъ сакълагъан милисаларынг болсунла. Да, тюз айталла оруслула: чабакъ башындан чирийди.
Кече арасына дери Ислам Москвагъа телефонла этди. Афганчы шохлары бла, десантчы шохлары бла да  сёлешди. Хар бири бирер джерде, кюч, джигитлик керек джерледе ишлеелле. Иш бла барама, келсек рахат сёлеширме дей, тамбла огъуна джолгъа чыгъарча болду. Джассы намазын къылыб,  кёб тилек, дуа этиб, орундукъгъа кирди. Кеси кесине «джукъла» деб, буйрукъ бериб, кёзлерин къысды.

*   *   *

Тенглери эки омакъ машина бла аллына келиб, «Внуководан» алыб барыб юч отоулу бир фатаргъа джарашдырдыла. Талай айгъа регистрациясын этдиле. Бир бёлек кюнню дачаларын кёргюзте, сыйлай айландырдыла.
Зуриятны джашын, керекли адамлагъа ачха бериб, башына бош этдирдиле. Алай а, ол юч милиса асры тюйгенден, ичи сакъат болуб, Москвада хастанеге джатдырдыла. Анасы да, джууукълары да келиб, маджал бола эсе, юйге элтирикбиз деб, къатын сакълаб къалдыла.
Сора бир кюн, эм ышаннгылы афганчы тенги Гоги, «Джипине» олтуртуб, Исламны Москва тюбюнде къалын чегетлени ташасында бир чегетчи юйчюкге алыб барды. «Къызлагъа артыкълыкъ эте юреннген юч милисаны да алайгъа келтирирге керекле,- деди. Былайы аманлыкъчылагъа, сатлыкълагъа биз сюд этиучю джерди, чегетчи да кесибизни афганлыды»,- деб да къошду.
Юйню къатында талай арба. Талай адам да быланы сакълаб, тютюн иче сюелелле. Ислам бары бла да къол тутуб, саламлашды. Юйге киргенлей, къоллары бла аякълары бир-бирине байланыб, ауузларында да буштукълары бла сойланыб тургъан ючеуленни эследи.
Гоги бирин джелкесинден тутуб сюйреб, къабыргъагъа таяндырды. Ауузундан бушдугъун алды.
- Кавказлы къызгъа артыкълыкъ этгенсиз. Ючюгюз да. Аны ючюн джыйылгъансыз былайгъа. Джукъ айтырынг бармыды?
- Аланы эркегин, тишисин да аяргъа керек тюлдю. Ала ючюн нек къыйналасыз сиз? Андан сора да къайсы къызны айтасыз, биз кёблени насыблы этгенбиз.
Гоги, керилиб, къолуну аязы бла аны хамхотуна урду. Гогини къолу бек ауур болгъанын а бары да билеелле. Сора бурнундан къысыб, ачылгъан ауузуна биягъы бушдукъну бысдырды. Къалгъанлагъа да алай-алай сёз берилди. Джангыз бири баш алыр дыгалас этмеди. Бары да этгенлерин тюзге санаб, гёджебсиниб тохталла. Бирлери уа, ёресине хамхот болгъан, «алай джигит эсегиз, один на один къагъышайыкъ. Ансы джыйын болуб, хыйлалыкъ бла бизни бери джыйыб...»
- Кинодача болсамы дейсе? Сенича джийиргеншли бла сёлеше турлугъубуз джокъду деб, Гоги, урургъа керилгенлей, Ислам аны тыйды. Ахыр сёзю ол эсе, ол айтхан болсун.
Ючюсюн да сюйреб арбазгъа чыгъардыла. Экисин къабыргъагъа таяндырыб, ючюнчюню къолун-аягъын бошлаб арагъа ийдиле. Ислам анга кесин урдурмай, аны джумдурукъларындан талай кере джанлады. Аны бокс бла кюрешгенин да ангылады. Сора ол тёзюмю бошалыб, аягъы бла сермер умут этгенлей, Ислам андан терк къымылдаб, аягъы бла тюз эки бут арасына урду. Ол къоллары бла къууугъуна джабышханлай, ийиле келиб, ёрге туруб, мыллыгын Исламгъа атды. Ислам онг къолуну бармакъларын сенек бутакълача айры этиб, аны бурун юсю бла кёзлерине сукъду. Кёзлери къармалгъан милиса, къычырыкъ этиб тёгерек бурулду. Дагъыда ышанлаб, Исламгъа чабханлай, ол аны къолу бла аягъындан тутуб кеси мийиклигине кёлтюрюб, арлакъда джерге урулуб тургъан темир къазыкъгъа тюз къуйругъундан олтуртду. Гоги юйге кириб кетиб, бир саблыны (сабляны) алыб чыкъды. Ислам къылычны аны къолундан алыб, къазыкъгъа чанчылыб тургъанны бир ургъаны бла баш токъмагъын чортлатды. Къызгъаны бла ол бир эки милисагъа атлады, ала джерге джыгъылыб, къуртлача ары-бери къымылдаб тебредиле. Аланы ауузларындан буштукъларын алыб, биягъынлай къабыргъагъа таяндырдыла. Ала асры къоркъгъандан иги кесекни сёлешалмай турдула. Ахырында «биз къызгъа тиймегенбиз, джангыз тутуб тургъанек» дерге кюрешдиле. Бирине нёгерлерини башын, бирине да тёнгегин кёлтюртюб, къычырым чакълыда къачан эсе да терен къазылгъан чунгурлагъа джетдиле. Алайда Ислам экисин да тюз манглайларындан герохдан уруб, ажымсызлыкъгъа дагъыда бирер кере атыб, барын да тюбю кёрюнмеген терен чунгургъа быргъадыла. Башындан таш, зыгъыр табылгъанны да къуйдула.
«Энди бир къызгъа да быладан хыянат джетмез»,- деди Гоги. Талай кюнден, Ислам Минводха уча тебреген сагъатда, тенглери ашыра келиб, бир видеокассетаны да тутдурдула анга. «Биз ёлсек да, болгъан ишле, тюз тёрелигибиз эсингде турур» деб, кюлдюле.
- Вещественное доказательство готовим сами для следственных и судебных органов, да?- Ислам башын чайкъады.
- Бизде джукъ къалмагъанды. Мындан башха копия джокъду. Сюйгенингча этерсе. Иги джолгъа.

*   *   *

Элге келгенлей, Ислам юйюне киргинчи, орамда хоншусу Нюрджаннга тюртюлюб къалды. «Эгечимден туугъанны къутхаргъанса, Аллах не къыйынлыкъдан да къутхарсын сени» деди.
- Земфира къалайды?
- Бир кесек маджал болгъанды, джангыз акъылы келе-кете тургъанчады. Дохтур аны ол халдан чыгъарыр ючюн, бир джюрексиндирген зат керекди дейди. Джукъланыб тургъанын кетерирча, джашаугъа къайтарырча. Билмейме не айтыргъа, не этерге. Кишини кёрюрге, сёлеширге излемейди.
- Мен билеме не этерге кереклисин. Кёрюрге, сёлеширге излегеними бир айтырса. Хо десе, бюгюн огъуна тюберем.
- Къайдам. Соруб кёрейим.
- Бу гинджини да анга бир бер. Бу джыгъылса да, эрлай ёрге туруб къалады.
Экинчи кюн Нюрджан Исламны юйлерине чакъырды да, кеслерин къоюб чыгъыб кетди. Земфира джастыкълагъа таяныб орундукъда эди. Ислам аны къолунда гинджини кёрдю да, бираз кёлюн басды.  Земфира къатында шиндикни кёргюзтдю. Ислам олтурду.
- Москвагъа барыбмы келдинг? Эсле, меннге болур болгъанды, мени ючюн деб башынгы палахха салма. Алагъа Аллах джетдирир.
-  Аллах буюргъанча этгенме. Ючюсюн да джерге кёмюб келеме.
- Ай мен алайда болуб, аланы ёлгенлерин кёзюм бла бир кёрсем эди. Къолумда герох болуб, аланы мен да бир урсам эди...
-  Кёрюрюнг келе эсе, бу кассетагъа джазылыбды бары.
- Видео майна. Сал бир къарайыкъ.
- Джангыз муну сенден башха кёрмезге керекди. Ананг да.
- Бусагъат бери кирме деб айтайым деб, «Анам» деб къычырды.
Башха юйде тургъан Нюрджан гузабалаб кирди. Къызыны тауушу уллу чыкъгъанына ичинден къууанды, тышындан а не болгъанды, къызчыкъ, деб сескекленди.
- Джукъ да болмагъанды. Джангыз, Ислам манга кёз ачдырыргъа бир кассета келтиргенди, биз анга къараб бошагъынчы бизге кишини ийме, кесинг да кириб кюрешме.
- Хо, джаным, дегенден ары Нюрджан не айтырыкъ эди. Джукъланыб тургъан къызы тириле тебрегенча кёрюб, шош атлай чыгъыб кетди. Ислам эшиклени къадауларын салыб, видеону къурду. Кёзюню къыйыры бла къызгъа къарагъанлай турду.
- Алалла джаныуарла. Туура да кеслерилле...ма алай боллугъелле...ма алай боллугъелле.
Къараб бошагъандан сора, кесин тыялмай къычырыб джылаб башлады. Ислам аны башын къучагъына салыб, чачын да сылай, кёб ариу сёз айтды.
- Энди джашаргъа, ёлюрге да разыма. Артыкълыкъ этиб, киши да къутулмазын дуния билирге керекди. Муну кино этиб, бу кадрла да ичине салыныб, джайылса эди.
- Ол кюн огъуна мени тутуб думп этер эдиле. Андан эсе, алкъын бир талай хайырлы иш этейик экибиз да. Алгъы бурун, сен аякъ юсюне мин. Ызы бла оджагъымдан тюш. Къалгъанын джашау кёргюзте барыр.
Земфира къарыусуз ышарды да, анамы чакъыр деди. Ислам аны анасын чакъырды, сора саламлашыб, Земфирагъа да кёз къыса, чыгъыб кетди.
Къызы иги джанына алай дженгил тюрленнгенине Нюрджан дуния бла бир къууаныб, ичинден Исламгъа дунияны алгъышын этеди. Джарлы ана къайдан биллик эди, къызы ёлюрюню аллы бла игирек болгъанын. Танг аласында, кеслерини оджакъдан чыгъыб, Исламны юйюню оджагъындан тюше баргъанча бола, ышаргъаны да кетмегенлей, Земфираны джаны чыкъды.

*   *   *

Ислам аны къабырын кеси къолу бла къазгъанча къазды. Хар не кереклилерин да баджарды. Алай а, джюрегинде тынгы-тынчлыкъ джокъду.
- Ол кассетагъа къаратмасанг, ким биледи, джашаб турургъа да болур эди...
- Огъай, ол кассетагъа къараб, джаныуарла азабларына тюбегенлерине къууаннган эди.
- Аны ёлюмюнде сени терслигинг барды. Башынгы алыргъа кюрешме. «Окъуугъа тюл, сеннге тартады джюрегим» деб, кюрешмедими джазыкъ, онунчуну тауусургъа. Сен а, «огъай, алтын медалынгы да зыраф этме. Баш билим алгъандан сора, джашауубузгъа оноу этербиз» демегенменг анга? Не бла бошалды сени оноуунг?
- Да ол алкъын сабий эди, былай боллугъун да ким биле эди...
- Игини, аманны да кёрген, сынагъан, сен къалай биле болмазса «къызынг болса, эрге ашыкъ...» деб бош айтмагъанларын, «къызны ариулугъу башына джау» болгъанын, «джаны болгъанны аджалы да болгъанын»?
- Да ол кёзден къараб, къызланы юйден тышына атлатмай, окъутмай, билим алдырмай турсакъ, сора халкъыбыз терк огъуна джахил болуб къалмазмы? Къыйынлыкъ башха затдады: кърал оюлгъанды, джорукъ да, адамла да бузулгъанла.
- Джорукъну да, адамланы да тюзеталлыкъ эсенг, нек тураса да?
Быллай сагъышладан къутулалмагъанлай джашай барады Ислам.
«Элде-джамагъатда болум да амандан аманнга баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Къарачайда ёмюрде болмагъан затла аман хансча юйреб, джайылыб баралла. Мал сюрген, юй тонагъан, адам ёлтюрген, бир-бирине джасакъ салыргъа кюрешген, хаулелик-зийналыкъ – къачан болгъанды быллай джийиргеншли затла? Алгъын юйлерине кирит салмай кетиучю къарачайлыла, энди мал бауларын огъуна къат-къат киритлеб-къылычлаб кюрешелле, арбазларында къайыр итле туталла.. Милисадан хайыр джокъду – ол аманлыкъчыла бла биригиб бошагъанды – ала бир-бирине билек болуб, уруннган халкъны союб кюрешелле. Алгъынча кърал иш, ара иш джокъду. Совхозла, колхозла, заводла, фабрикала оюлгъанла. Аланы сакъларгъа болллукъму эди? Боллукъ эди. Аланы къурутхан да «оноулары тоноу болгъан» башчылалла. Не этсин, къайда ишлесин халкъ?
Арпаны, эчкини урлугъу къуругъан болмаз. Сабан сюр, мал тут. Большевикле келгинчи, 1917 джылгъа дери, Къарачайны ким джашатыб тургъанды? Къралмы? Хоншуламы? Огъай! Къарачай не къыйын болумда да кеси кесин асраялгъанды. Къралдан хайыр тюл, заран кёргенди, кърал аны тонаргъа кюрешген болмаса, джерин, мюлкюн сыйырыргъа кюрешген болмаса, джашау джоругъун бузаргъа, тюрлендирирге кюрешген болмаса, динин-тилин адебин-намысын къурутургъа кюрешген болмаса, тутхан-сюрген-ёлтюрген – сой къырым этген болмаса, не игилик этгенди? Детсадла, школла ачыб, окъуу-билим джаяргъа кюрешген эсе – аны да бизни сюйгенден тюл: бизни кеси тобугъунда ёсдюрюб, совет ангылы этер ючюн этгенди алай. Хоншула да мал-адам сюрюрге кюрешгендиле, не да садакъа джыя келгендиле, не да душманны алыб келгендиле. Кимден не кёргенди джарлы Къарачай?! Кърал да, хоншула да заранларын тийирмей, бизни энчи болургъа, рахат джашаргъа къойсала – бизден насыблы халкъ болмаз эди. Къралны къой, хоншуладан да айырылалмайбыз. Бизден киши айырылыргъа излемейди. Не ючюн? Джерибизни ариулугъу-дарманлыгъы, байлыгъы ючюн, халкъыбызны джумшакълыгъы, халаллыгъы ючюн. Бир-бирибизни тарыкъдырабыз ансы, тышындан келгенле бизге баш болуб къалалла, юйлю-кюнлю болуб къалалла. Къайда эрмен, чечен, курд, дагъыстанлы да - джуртларындан къачхынчы болуб келгенле бизде юйюрсюнюб, джарыб, ахырында уа бизге дау чыгъарыб тебрейле. Черкесни, абазаны, тегейни, урумну, ногъайны юсюне да ала къошулуб, джылдан джылгъа джыйымдыкъ бола, къалабалыкъ бола барабыз. «Оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа тебрегенбиз».
Ёзге Исламны сейирсиндирген дагъыда бир зат барды: кърал да, хоншула да бизге джау болгъанын кёре тургъанлай, халкъ биригирге унамагъаны. Сейир тюлмюдю? Бирикген къой, къауумлагъа юлешиниб, бир-бирин союб кюрешелле. Джаш тёлю ишлемей джашаргъа излейди, учуз, хылымылы, гызых джолгъа дженге барады.

*   *   *

Не эсе да бир чурум чыгъыб, бир кере Ислам джаш адамла джыйылгъан юйде тебси джанына олтурду. Аны тамада этерге излеселе да:
- Ичигизде джылы бла менден тамада да барды. Сора тамаданы, мен ангылагъаннга кёре, къуру джылы бла тюл, сынамына, адетлени билгенине кёре, айырыргъа керекди,- деди.
- Огъай, не джаны бла да сен барыбыздан да онглуса. Тамадагъа сени сайлайбыз-, деб, тохталла.   
- Мен тамада болсам, былайда ички джюрютюрюк тюлме.
- Ичкисиз не къууанчды ол? Алгъыш къалай этерикбиз да?
- Сора иги сёз айтыр ючюн, аракъымы керекди? Бал суудан, айрандан толу алгъыш аякъ бла хайда бардыр алгъышны. Не палах да ичкиден башланнганын биле шойсуз да...
Джаш адамла Ислам керти кёлю бла сёлешгенин ангылагъанларында, аракъысыз къалгъандан эсе, Исламсыз къалыргъа разы болдула. Ол себебден тамадагъа да ичкиге, сёзге да уста Адилни айырдыла.  Шапа къызланы шампан бла, джашланы да аракъы бла баджаргъанды. Джаш-къыз – джыйырмагъа джууукъ адам – ичкиден толу сауутларын къолгъа алыб, тамаданы ауузуна къарайдыла.
- Шохларым, бюгюн бизни бери джыйгъан къууанчды – бизни элчи Хамид къол тутушдан дуния чемпиону болгъанды. Алай бла билек кючю бла къарачайлы джер джюзюнде эм кючлюге саналгъанды. Бютеу халкъыбызны атын айтдыртхан джаш ючюн джашла аякъ юсюне къобуб, алгъыш аякъланы бошатайыкъ.
Тамаданы ызындан къалгъанла да ичкини тамакъдан къуйдула. Къызла да джашладан артха къалмай, ичелле. Мияла сауутланы ичкиден, тепсини ашарыкъдан толтура, шапа урчукъча бурулады. Исламны сагъыш кючлегенди. «Бизде болмагъан адетле чырмауукъ хансча къалай кючлеб да къойгъанла халкъны. Бу барыудан барса, бизден не къалыр? Къызлагъа да къара, бетлери къызарыб, ичкенчиклери татыб. Бираздан не сёлешгенлерин, не этгенлерин билмей башларыкъла. Джашла да аланы аяр орнуна, эсиртирге кюрешелле...». Сагъышларын тамаданы «сёз Исламгъа бериледи» дегени бузду. Къолунда да гара суудан толу стаканы бла, сёлеширге да не хазырлыгъы, не излеми болмагъанлай, Ислам ёрге турду:
- Да не айтайым, къарнашларым, эгечлерим. Халкъыбызны атын дуниягъа айтдыртхан Хамидге саулукъ, джангы джетишимле теджейме. Биз, саныбыз 200 мингнге да джетмеген, бир гитче халкъбыз. Алай а, Аллах бизге сыйлы ислам динни, бай, субай тюрк тилни, Минги таулу Кавказ джуртну бергенди. Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа тыйыншлы болайыкъ – андан башха тилегим джокъду. Алагъа тыйыншлы болур ючюн, кесибизни харамдан-гюнахдан тыяргъа керекбиз. Эм алгъа аракъыдан. Анга кесибизни хорлатсакъ – сора дин да, тил да, джурт да кетерикле бизден. Аракъы адамны акъылын, саулугъун, кючюн алгъан затды. Миллионла бла тергелген халкъла да ичкини къыйынлыгъындан тюбге тюшюб, тюб болуб баргъанларына шагъатбыз. Харамны харам этиб, халалны халал этиб, Къуран, Шериат айтханча джашасакъ, Хамидча спортчуларыбыз да аслам боллукъла. Аллахны хыликкке этгенча, Ол харам этген аракъыны, ичкини ёрге кёлтюрюб тилек-алгъыш этиу а – къабыл боллукъ тюлдю. Сёз бергенигиз ючюн сау болугъуз. Бу таза сууну Ислам ючюн ичеме. Исламны, бютеу халкъыбызны да ичер сууу таркъаймасын.
- Э-э-эй, тохта, суу бла алгъыш этдинг эсе да., аракъы ич деб, къайсы эсе да къадалды.
- Иги джаш, мен алгъыш айтхан сагъатда къайдаенг? Башхалагъа да тынгылай тур деб, Ислам сууундан уртлаб, ызына олтурду.
«Амин» деб, бары да, биягъы ичкилерин тамакъдан къуйдула. Ёзге, джашлада, къызлада да талайы, аракъы, шампан сауутларын бир джанына тюртюб, нарзан, гара сууланы къолгъа алдыла. Тамада барын да эследи. Сёзню кесини шоху Юсуфха берди – ол Исламны кереклисича къагъар деб. Юсуфну алайсыз да Исламгъа къаны къайнаб тура эди. Ислам болгъан джерде джаш-къыз да бошланыргъа базмай элле. Юсуф а къатында тиширыу берекети асры кёзге илиннген къызны эсиртирге, шампанына эслетмей аракъы тамызыргъа да кюреше эди. «Уялма, тартынма» деб, анга ашарыкъдан юлюш этген кибик эте, къолу бла къолуна, буту бла бутуна тие эди. Бар сора, Ислам сёзю бла болгъанны бузду да къойду. Къыз да кесин эслеб, Юсуфдан арлагъыракъ тебди. Исламгъа ачыуланаракъ, Юсуф ёрге турду. Башлады:
- Джамагъат, биз къууанчха джыйылгъанбыз; былайда той-оюн барыргъа керекди. Биз межгитде тюлбюз. Ислам ауаз берирге излей эсе, Шогъайыб афендини орнундан чыгъарсын да имам болсун. Къазауатны, урунууну ветеранлары да быллай столну аракъы, чагъыр, шампан бла джасатыб, ичги бла алгъыш этиб, алай бардырыб тургъандыла. Биз да ол сыйлы къартладан кёргенибизни этебиз. Ветеранладанмы юлгю алайыкъ, огъесе Ислам айтханнымы этейик? Энди Сауд Арабиядача тиширыулагъа паранджамы кийдирейик? Джашла ваххабистле болуб, тобукъдан сакъалмы иейик? Биз да билебиз дин, иман не болгъанын. Джангыз хар нени орну, джери барды. Бизни джахил этиб, къарангы моллалагъа аш этерге излегенле кёб бола тебрегендиле. Исламны да былай джарты молла этиб ийген Афганистанды. Анда муслиман къарнашланы къырыб, былайда уа кесин эм иманлыча кёргюзтюрге излегени да анга шагъатды. Сора дагъыда бир затны унутмазгъа керекди: биз Орус къралда джашайбыз. Аны джоругъуна сыйыныргъа керекбиз. Сыйынмагъан хоншула башларына палах алыб, миллетлерин сойдура туралла. Къысхача айтырым: тойгъа джарашмагъан тойдан чыкъсын.
Тамада Юсуфну оздура башлагъанын кёрюб, аны сёзюн бёлдю:
- Джашла, былайгъа бир-бирибиз бла дауур этерге джыйылмагъанбыз. Кишини кишиге тойдан чыкъ дерге эркинлиги джокъду. Былайгъа барыбызны да чемпион болгъан тенгибиз Хамид чакъыргъанды. Бир-бирибизге тынгылай, бир-бирибизни ангылай билейик. Юсуф, алгъышынгы айт да, бир тойчукъ да этейик, ансы къызла да къургъакъ сёзден арыгъанла.
Ёзге иш алгъыш бла бошалыб, тойгъа кёчюб къалмады. Къайсы эсе да джашладан бири: «тамада, Юсуф айтханланы джууабын этсин Ислам» деб къадалды. Къалгъанла да анга разылыкъларын билдирдиле. Адил «мы не в партсобрании» дерге да кюрешди, алай а Исламгъа сёз бермей болалмады. Ислам бираз чамланнганын джашыра, рахат сёлешди:
- Джашла, къызла! Мен Юсуфха джууаб этиб, заманыгъызны алмайым. Къысха айтырым: не афенди, не атеист-коммунист, не сиясетчи, не врач, не ветеран аракъы саулукъгъа игиди деб айханмыды? Аллах адамгъа заран келтирлик затланы харам этгенди. Биз муслиман халкъбызмы, тюлбюзмю? Муслиман эсегиз, эм харам затны – аракъыны – не деб ичесиз? Сора тонгуз да тутугъуз, закуска орнуна аны да джюрютюгюз. Тонгуз да, аракъы да бирча харамдыла. Аракъыны ичиб, машина джюрютген кесине, къалгъанлагъа да къоркъуулу болгъанын билесиз. Ички алай къатылады адамгъа. Къууаныр ючюн, той-оюн этер ючюн Къарачай башына эркин болгъан сагъатда аракъы керек болмагъанды. Буруннгу Къарачайны алыгъыз да къарагъыз: джашла, къызла тангнга дери тебсегенле, джыр, ийнар айтышханла; ашау-ичиу болмагъанды инетлери. Совет-коммунист ветеранла тюл, харамны халал этген ветеранла тюл, бизге юлгю алагъа дери джашагъан къартла - динибиз-тилибиз-халкъыбыз-джуртубуз дей билген къартлалла юлгю.
Тебсини тёбен джанында олтургъан бир киштиккёз къуу джаш аны сёзюн бёле, чортуна урдуруб тебреди:
- Эй, так не пойдет. Тамада, так не пойдет. Ислам бизни оскорблять этеди. Аракъы ичген да, тонгуз ашагъан да бирчады дейди. Кесин муслиманнга, бизни уа гяуургъа тергейди. Бизни бла къалмай, аталарыбызны да оскорбляет. Ветеранланы, къазауатны, урунууну ветеранларын аякъ тюбге атады. Не позволю. Бизни арабызда анга орун джокъду. Аны бла бир тебсиде олтургъан бизге сый тюлдю. Вот так. Къорасын былайдан. Ол кетмесе, мен кетеме. Вот так.
«Къасбот, тохта, болду, озма»,- дей башладыла. «Огъай, ол тюз айтады» дегенле да чыкъдыла.  Юсуф, кишини да сакъламай, рюмкасын бошатыб, «голосованиеге салайыкъ» деб къычырды. Тамадагъа тынгылагъан къалды.
- Кто за то, чтобы святоша Ислам покинул наш стол. Кто за то, чтобы наши девушки не носили паранджу, а парни не пили водку?
Къатышхан соруулагъа къалай голосовать этерге билмей, къатышдыла. Дауур базарны унутдурду. Кюлген, къычыргъан, къалабалыкъ орамтын озгъанланы сагъайтады.
Ислам бла Хамид бир-бирине къараб ышардыла.
- Кёресе ичкини неге джарагъанын,- деди Ислам.
- Кёреме, къалай тохтатайыкъ аны ансы, - деди Хамид.
- Аны тохтатырыкъ дин бла спортду.
Была былай сёлеше тургъан заманда, тамада къалабалыкъны тыялмазын ангылаб, къычыралгъанын къычырыб, олтургъанланы он минутха башларына бош этди. Кеси да быланы къатларына келди. Ислам экисинден да изин алыб, кетерге тебреди – ала да биргесине арбазгъа чыкъдыла. Бу кёзюуде Къасбот Исламгъа джууукълашыб, мант башча юсюне джабышды. Узалыб джагъасындан алыргъа кюрешди. Тёзюмю тауусулгъан Ислам сансыз тюртюб ийгенинде, барыб буруугъа тийиб, джыгъылды. Талай джаш арагъа кирдиле. Ислам да джамагъатдан тартына, акъырын юйюне кетди.

*   *   *

«Сёз бла тюшюнюрге, амандан кесин тыяргъа, не кърал джорукъгъа, не Шериатха бойсунургъа унамайды халкъ. Адеб-намыс седиреб кетиб барады. Джаш тёлю адетлени унутхан бла къалмай, тилни да унутуб тебрегенди. Ичиб, орамда къычырыб, бир-бири анасын айтыб айланнган сылыкъланы кёрсенг, къарачайлылалла деб, джан аурутурунг да келмейди. Кёзюу-кёзюую бла къуу бутакъларын кесе турмасанг, терек саудан къуруб кетерге боллукъду. Оноуда тургъанла уа, терекни сау бутакъларын сындырыб, къырыб кюрешелле. Ала Терек къайгъылы тюлле. Не болса да бир зат этерге керекди, ансы кёзюбюз джана, халкъсыз-джуртсуз къалай къалайыкъ? Керти таулуладан бир организация къураялсакъ...». Быллай сагъышла артдан артха бекден бек кючлей баралла Исламны башын.
Адам тауушланы эшитиб, Ислам орамгъа чыкъды.
- Республиканы тамадасы келеди, ары бара турабыз,- дедиле элчиле. Ислам да ала бла барыб, эски клубха кирди. Элни тамадасы дауурну тыйды:
- Джамагъат, Башчы да, тёгереги да джетелле бусагъат. Керексиз соруула бериб кюрешмегиз. Джашайбыз, джокъду хатабыз дерсиз. Джангыз элге газ къачан тартыллыгъын сорурсуз. Башха зат бла къысмагъыз.
- Джетдиле,- деб, эшикден къайсы эсе да башын къаратды. Эл тамада бла орунбасарлары гузаба атлаб, Башчы бла адамларын алыб кирдиле. Сахнада къызыл джабыу бла джабылгъан узун столну артында шиндиклеге олтуртдула. Башчыгъа сёз бердиле.
- Мен сёлеше турурма, алгъа элчилени джарыллыкъларына бир тынгылайым. Башчыны администрация тамадасы къаламын, къагъытын хазырлаб, хар нени джазаргъа хазырланды. Алгъадан соруу берликлени хазырлагъан эл тамада, ал сафда олтургъан чалсакъал кишиге изин берди.
- Элни башха инджилгени джокъду, джангыз газ бир тартдырсагъыз...
- Анга джууаб этиб къояйым. Газчыла бла келишиуюбюз барды. Быйылны аягъына газ келликди. Анга чыртда ишекли болмагъыз.
Халкъ разы болуб, таб харс огъуна къакъды. «Газны юсюнден бир сорууум барды» деб къычырды Джинли. Эл тамада джыйырылды, алай болса да, «сор» деди.
- Газ келликди деб, тамадала бизни алдаб тургъанлы бир отуз джыл бола болур. Газ тартылмагъан бир черкес эл къалмагъанды. Тамада кесибизден бола тургъанлай, биз а къампайыб турабыз. Хо да, юреннгенбиз, газгъа да Аллах айтхан болур. Ара мюлкге не этебиз? Совхозда не трактор, не мал къалмагъанды. Къайры кетдиле была бары? Джюзле бла саналгъан ийнекле, мингле бла саналгъан къойла къайдалла? Барыбызны да къыйыныбызны ким урлады, ким тонады? Анга джууаб эталлыкъмысыз? Энди биз къайда ишлейик, не этейик?
- Анга джууаб тамадагъыз этсин.
Эл тамада кыскыныкга кирди. Кёзюнде огъу болса урурча болду.
- Кърал оюлса, зарауатлыкъ малгъа, адамгъа да джетеди. Бютеу кърал да бизничады.
- Огъай, башха республикалада чот башха тюрлюдю. Таб кесибизде – орус, черкес районлада огъуна хал бизден игиди. Аны бек ариу билесиз.
Сёз сёзню айтдыра, аллы тыйыла туруб, суу ычхыннганча, халкъ эркин сёлеше башлады. Республиканы башчысы ауазын кёлтюртерек:
- Къарачайлыгъа ара мюлк оюлгъанды, не ишлейик деген айыб тюлмюдю? Бачхаларыгъыз тура, арбазда малыгъыз бар. Джер сюрюгюз, мал тутугъуз – бюгюн аслам мал тутаса дерик джокъ. Ишлерге эрин да – ашаргъа табма деб, юйге кириб сыртыгъыздан тюшюб турсагъыз не да орамгъа чыгъыб, ичкини сюрюб айлансагъыз ким не берликди сизге? Алгъын заманла кетгенле. Биз билген кърал, джорукъ оюлгъанды. Башыгъызгъа амал этигиз.
- Тамада, биз башыбызгъа амал этейик – бичен ишлейик, мал тутайыкъ. Аманлыкъчылагъа не оноу? Мал сюрген, бичен урлагъан, юй тонагъан, адам ёлтюрген – къайсы бирин айтайыкъ.
- Элигизде аманлыкъчыланы сиз билмей эсегиз, мен къайдан билейим? Аманлыкъчыларыгъызны милициягъа билдиригиз, башларын джабмагъыз, сюд этилсин. Ол заманда хар не да тюзелликди.
- Сизни миличагъызды аманлыкъчылагъа джол берген. Бири оу да, бири шаудула ала. Ненча аманлыкъчыны тутуб бердик, ала уа талай кюнден чыкъ да кел. Тюз адамлагъа дерт джетдир. Кесибизге сюд этерге къойсагъыз, биз аланы артларын этеригек.
- Алгъын халкъ дружинала деб болуучанелле. Аллай бир зат къурасагъыз...
Исламны къаны башына урду. Сёлешмезге деб турса да, кесин тыялмай ёрге турду:
- Здесь детей нет. И Вы, и мы знаем, что такое организованная преступность. Сращение преступного мира с властными структурами есть мафия. Если хотите, чтобы мы создали народную дружину, мы создадим его. Выдайте нам оружие, регистрируйте нашу организацию и позвольте нам наводить порядок самим. Мы сами будем охранять себя, свое село. Через месяц увидите, люди перестанут закрывать двери своих домов.
- Я не имею право создать ещё одну милицию. Другой вопрос – надо укрепить милицию достойными людьми, чтобы они были на страже правопорядка.
- А что же не укрепляете? Вы 20 лет как руководитель, а дела идут все хуже и хуже.
Ишни тереннге кете тебрегенин сезген эл тамада, къонгурауну къагъалгъаныча къагъыб, дауурну кючден-бутдан сёлейтди. Андан сора кёб да турмай, тамадала ауузланыргъа башха джерге кетдиле. Халкъ а, чачылыб кетмей, къауум-къауум болуб, иги кесекни, дауур эте, сюелди.               
- Тейри, Ислам, сени айтханынг тюздю, алай а кёрдюнг, баш алыб къойгъанын. Аманлыкъчыла къауум-къауум болуб, сауутланыб-автоматланыб джюрюйле, биз а бир тот мылтыкъ ючюн сюдлюк-джоллукъ болуб къалабыз. Кишиге да билдирмей, къурармек аллай бир организация?
- Эсинге да келтирме аллай затны. Ол белгили болмай къалыкъ тюлдю. Тутмакъгъа, ёлюмге да хазыр эсенг – аны иши башхады». Ислам Асланнга сынаб къарады.
- Бир сагъыш этейим. Кесими хазырча кёрсем, сени бир джокъларма.
       
*   *   *

Аслан бир ыйыкъдан келди.
- Хар къуллукъчу-оноучу кесини дараджасында халкъны тонаргъа кюрешеди. Джаш тёлю кесин ичкиге, хаулеликге, аманлыкъгъа бериб, иги бла аманны, тюз бла терсни арасы айырылмай тебрегенди. Ол бир джыл къурман кюннге бир талай мылхыр Чернобылден «Камазла» бла къойланы алыб келиб, адамла да аланы къайдан келгенлерин, радиация уулу болгъанларындан хапарлары болмай, учузлукъларына къызыб, алыб, кесиб, ашамадыламы? Не да аракъы чыгъарыб, аны сатыб, халкъларын ичкичи этиб баргъан бизнесменлеге не оноу? Халкъны бетине-намысына тюкюрюб, болгъанны порножурналладан, кассеталадан толтуруб тургъанлагъа тёзюбмю турайыкъ? Огъай, биз кесибизни эркишиге санай эсек, джыйын болургъа керекбиз. Не сеннге, не меннге бир аманлыкъчы келлик тюлдю. Билелле, къутулмазлыкъларын. Алай а, къуру башыбызны сакълаб тургъан айыбды. Къурайыкъ бир зат.
- Да, Аслан, къурайыкъ. Эслеб, оюм этиб башламасакъ джарамаз. Сенден сора да барла къанлары къызыб тургъанла. Джангыз, артха турмазлыкъланы, бюгюлмезликлени, иннет ючюн отха, суугъа да кирликлени табаргъа керекбиз. Бизге иннет башчылыкъ, шериат бла тёрелик этер адам керекди. Сен да таныйса Шыйыхны. Мен аны алыб келейим да, оноу этейик.
Сагъат джарымдан «ючден дагъан таймаз» деб, Ислам, Аслан, Шыйых, дуа этиб,  къаллай организация къураргъа излегенлеринден оноулаша башладыла. Динден, шериатдан терен хапарлы, джылы бла да тамадаракъ Шыйых башчылыкъны къолгъа алды. Сёзню Асланнга берди.
- Мен ангылагъаннга кёре, бир 10-15 бир иннетли  деменгили джашдан джыйын къураргъа керекбиз. Андан сора аманлыкъчыланы къабларын ала барлыкъбыз. Элни тазаласакъ болду. Андан сора ичибизден бирибизни сайлаб, элге тамада этебиз.
- Тейри, биз башлагъан иш алай тынч тыныб къалмаз,- деди Ислам. Аманлыкъчыла да «терибизни алыгъыз» деб, сакълаб тура болмазла. Ызыбыздан милиса да тюшер. Харам хакъчыла да бизге тиш къысарыкъларына не сёз. Къайсыбыз болса да тутулса, аны къутхарыр ючюн ачха-бочха керек. Тюзюн айтсам, ачхасыз джукъ да эталлыкъ тюлбюз. Таб бирер герох алыр ючюн да, керекди капек-шай. Алай болса да, кёл къоркъакъ да къол батыр дейле, башлайыкъ.               
- Джашла, мен къуру файгъамбарланы джашаулары, кюрешлери бла шагъырей болуб къалмагъанма. Ленин-Троцкий-Сталин уллу Эресейни къолгъа къалай джыйгъанларын сиз да билесиз. «Элни тазаласакъ болду» деген бла джукъ да боллукъ тюлдю. Бютеу Республиканы къолгъа алыргъа керекбиз. Аны ючюн сайлаулагъа чыгъыб, кесибизни адамны башчы этерге керекбиз. Ол заманда аманлыкъчыланы, халкъны, джуртну да тоноучуланы законнга-джорукъгъа таяна, къазаларына джолукъдурлукъбуз. Алайсыз, бизни иги иннетибизни да терс кёргюзтюб, бизни аманлыкъчыланыча тутарыкъдыла-къурутурукъдула.
- Шыйых, биз бу сайлаулада да, таб аны ызындан келлик сайлаулада да хорлаялырбыз деб айталмайма. Биз хорларыкъ эсек да, Москва биз излеген адамны тюл, кесине джараулу бир Амантишни саллыкъды. Биз бир джанындан къараб къалай турайыкъ? Кесинг билесе, «Джамагъат» организацияны артына къалай чыкъгъанларын. Газет чыгъарыргъа да кюрешдик, Ленинни «Искра»сына ушаш. Аны ючюн была кюушеннгенлерин бузмайла. Къуру газет бла, ауаз бла джукъ тюзелмейди. Власт, ачха, кюч болгъан джанына ауады интеллигенция кибик да. Биз хорларыгъек, башын кёлтюргенни башын кесиб бармасала. Оноуда тургъанланы чийлерин ача башлагъанлай, ала милисаны иелле да, ала келиб тинтиуюл этиб, не «окъ-тоб», не «наркотикле» табалла. Аллай джалгъан даула бла ненча тюз адам ачыгъанды. Организациябызны да джабалла, джан къайгъылыкъ этелле. Организацияны тамадалары да не къоркъалла, не сатылалла. Барын да сынадыкъ, барындан да ётдюк. Энтда джангыдан биягъынлай кюрешигизми дейсе?
- Огъай. Мен айтыргъа излеген – организация «Джамагъат»ча болургъа керекди, джангыз аны ичинде сауутлу къаууму да болургъа керекди. Кючню кёрселе, тохтарыкъла. Сиз ашыкъгъанлыкъ эте болурмусуз дейме. Алай а, джангыла эсем да, билмейме. Ёзге талай джаш болуб, он минг адам джашагъан бир элни аманлыкъчыладан тазаласагъыз, сынам алсагъыз – артдабызгъа да джарар. Закон терсине айланыб къалгъан эсе, не этейик, Шериат бла этербиз сюд. Мен сизге башчы болалмам, биригиз а болурма. Шериат джанын тюзетирге кюреширме.
Ушакъ тангнга дери барды. Ахырында ючюсю да Къуран бла ант этдиле, тутхан джолларындан таймазгъа, алгъа бу элни аманлыкъчыладан тазаларгъа. Дагъыда бу ючюсюне была иги таныгъан эки боксчу джаш къошулдула – Мусса бла Рамазан. Организациягъа «Къалкъан» деб атадыла. Чарх орнундан тебди.

*   *   *

«Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, дауур экинчи кюн огъуна башланды.
Мусса бла Рамазан Пашинскеге барыргъа деб, автобусха миндиле. Сабийле шоферну кабинасына къараб, кюле тургъанларын кёрюб, была да ары кёз джетдирдиле: къабыргъала джалан тиширыуланы суратларындан толу.
- Эй, шохум, быланы ары къурутчу,- деди шофер джашха Рамазан,- огъесе быланы реклама этгенинг ючюн ачхамы берелле сеннге?
Къой базукланы къоллары бла къыйналмай сындырыучу шофёргъа, ким эсе да анга сёз джетдиргени ауур тийди:
- Сен меннге оноу этме, орнунга олтур да, ауузунгу къыс да бар.
Рамазан халкъгъа айланыб, «джамагъат, сиз бу сыйсызлыкъгъа къалай тёзюб турасыз» деди. Адамла эки къауумгъа юлешиндиле. Бирлери «ол бир джыл Абрекге хыны-хуну этгеникде, бир ыйыкъны автобус джюрюмей тургъанды. Былагъа джукъ айтыргъа болмайды» дедиле. Башхала да «атасыны машинасымыды, ишлемей эсе, джорукъну буза эсе, кетсин. Шоферла джетишелле» дедиле. Шофер джаш а, Рамазаннга «машинадан тюшчю эркек эсенг» деб къоркъутур умут алды. Рамазан тюшюб автобусну аллына келди.
Шофер джаш талай кере, керилалгъаныча керилиб, Рамазанны урургъа изледи. Алай а, джумдурукълары хауаны сызгъыртхан болмаса, Рамазаннга тиймедиле. Рамазан марлаб, къарын башына бир кере урду да, шофер, эки бюклениб джерге ауду. Мусса да ол кёзюуге шоферну кабинасында суратланы барын джыртыб, урнагъа атды.
Халкъ гюрюлдеди: «Джаш-къушла былай этесиз да, бизге табсыз этесиз. Энди биз джолубуздан къалдыкъ». Сёзню бютеу гырхысы Рамазаннга айтылды. Къатынланы сёлешгенлерин а къой да къой. Мусса, аланы ауазларын тунчукъдура, къычырыб сёлешди:
- Джамагъат, биз халкъбызмы, къой сюрюубюзмю? Къатынла, сиз а неге хахайны басасыз? Сизни къымжагъыз ачылыб турмаймыды ол суратлада? Огъесе, неге да тёзюбмю турлукъсуз? Малыгъыз урланса тёзесиз, юйюгюз тоналса тёзесиз, къызыгъыз сюйрелсе тёзесиз – да не болуб къалгъанды сизге? Бюгюнден ары не гитче, не уллу бир сыйсызлыкъгъа джол берлик тюлбюз. Сыйсыз арбада баргъандан эсе, джаяу баргъаныбыз игиди.
- Джаш, сёлеше биз да билебиз. Энди биз Пашинскеге къалай джыйылабыз? Джол хакъыбызны да артха ким къайтарады? Ма анга джууаб эт энди,- деб, бир мыйыкълы къатын автобусну арт джанындан джети тамакъдан къычырды.
Бу кёзюуде милиса машина къуугъун къычырыгъы бла джетди – ичинден джандыракёз, джуткёз милисала тышына къуюлдула. «Не болгъанды былайда – хапар айтыргъа излеген экеулен бизни бла келигиз». Хапар айтыргъа излеген чыкъмады. Алай болса да, Мусса бла дагъыда биреулен автобусдан тюшдюле. «Шып» деб алайгъа арбалары бла Ислам, Аслан да джетдиле. Деменгили джашланы кёрген милиция да, тереннге кирмей тохтады. Ислам бла Аслан шофер джашны бир джанына алыб сёлешдиле. Сёлешген бла къалмай, «бир-бирге дерт тутмазгъа» деб, Рамазан бла да къол тутдурдула. Иш аны бла бошалды. Хапар а бютеу Къарачайгъа джайылды. Газетле да басмаладыла аны юсюнден хапарла. «Къымжа тиширыуланы суратларын кабинасыны къабыргъаларына тагъыб айланнган автобусну шоферу тюйюлгенди. Аллайланы барын да ууатырыкъларын айтханла спортчу джашла». Республиканы къарачай районларында аллай хылымылы суратла тагъыб джюрюу терк тохтады.

*   *   *

«Къарачайны джеринде орналгъан Нарсана шахаргъа къарачайлыланы иймей тыйгъычла салыб тургъанлыкъгъа, Тау артындан келген къарадуралагъа джол бошду. Ала шахарны кючлеб бошагъанла. Аланы къуллукъда ишлегенлери да, аманлыкъчылары да бир болуб, таулулагъа джетдирмеген палах къалмайды. Москвадан уллу къонакъла келселе, къарачай къойну этинден тишлик этиб ашатадыла, къарачай гара бла сыйлайдыла. Арт кёзюуде уа къарачай къызла бла да сыйлар ючюн къалмайдыла. Ачха ючюн сатылыб, алагъа ол ишде болушхан талай амантиш къарачайлы да барды. Мен да аланы бириме».
Бу хапарны Энвер атлы бир нарсаначы джаш келтирди. Аны хапарына Ислам бла Аслан бёлмей тынгылайла. Ол аллындан башлаб седиретеди хапарын.
- Къарадураланы европа дараджада энчи къонакъ юйлери барды. Бу джерги оноучула да, тышындан, Москвадан келген тамадала да алайда кёз ачыучанла. Анда ишлеген бир таныш къарачай тиширыу Клара «сен тишлик, сохта-джёрме этерге устаса. Алайгъа сенича бир шапа керекди. Джаратсала, айына бешджюз доллар алыб турлукъса»,- деди. Элде не иш барды, къууандым, тиширыугъа да «сау бол»ну басдым. Талай джыл ишледим алайда. Нарсаначы да болдум аланы кючлери бла. Ол тиширыу къонакъланы къызла бла сыйлаучу болгъанын а кеч ангыладым. Алай а, англагъандан сора да, аны ишлерине къатыша турдум – ачхагъа къызгъандан.
Бир джол шеф экибизни да чакъырыб, буюрду:
- Ыйыкъны аягъына Москвадан бизге бек керекли уллу къуллукъчу келеди. Ол бек сюйген – ашау-ичиу эмда тиширыула. Тиширыула десек да, къыз-къызланы сюеди. Энди экигиз ол джумушну тындырыргъа керексиз. Ол бир джолгъу къызчыкъны – Ританы – бек джаратыб, Москвада окъургъа джарашдыргъанды. «Джёрме, сохта, боза, сора ол кийик къызладан да бир маджалын» деб, айырыб чертгенди. Бу он минг джашил ол ишге джетер,- деб, ачханы Лараны къолуна тутдурду.
Арикни кабинетинден чыкъгъаныкъда, Лара меннге джити къараб: «биз бир-эки минг долларгъа да табарбыз уяты ачылмагъан бир къызны, къалгъанын эки юлеширбиз. Мени бёлмеме кирейик да, телефон бла бир талай джерге сёлешейик»,- деди.
- Зарема, бир къыз къыз керекди. Джылы джыйырмадан озмагъан, чырайлы. Сеннге да, къызгъа да богъурдакъдан джетерча бир джашил берирбиз. Джангыз иш железно болургъа керекди. Осечка болмазча. Кимдими? Ол биягъы. Ол бир джолгъу къызны Москвада университетге джарашдырыб, анга квартира снимать этиб, къол аязында тутады. Къаллай бир ачхамы? Столько, что элде бир юй сатыб алаллыкъса. Къызны да ал да кел, на месте поговорим. Къызны иги обработать эте кел. Тамбла с утрамы? Хорошо ждем. Кече да бир сёлеширме мен сеннге».
Келелле. Танышабыз. Ишлеген джеримде меннге Эрик дегенлери себебли, мен да Эрик деб къолун тутама. Аллында келишгенибизча, «мен тау артындан келген урияма», ол себебден къарачай тилни билмеген кибик этиб олтурама. Борчум – шапалыкъ этиудю да, тюрлю-тюрлю хантладан джасайма тебсини. «Эрик, хватит, присоединяйся. Я предлагаю тост за прекрасное будущее Мадины» деб, Клара шампан бокалны ёрге кёлтюреди. Къызгъа да къадалыб, толу бокалын тауусдургъунчу ичирелле. Алай эте келиб, сора ишге кёчелле. Клара башлайды:
- Бу урия англамаз ючюн кесибизча сёлешейик. Мадина, сени хапарынгы Зарема меннге толусу бла айтханды. Эки кере Москвада медицинскийге поступать эталмай къайытханынгы да. Сеннге болушургъа мадар барды. Джангыз сен джашлыгъынгы, ариулугъунгу тюз хайырландыра билирге керексе. Бусагъатда джашау алай болгъанды. Короче, Москвадан бир уллу къонакъ келеди. Ол сени ачха къоллу да эталлыкъды, медицинскийге да салаллыкъды – кёлюне джетсенг. Бусагъат мен сеннге минг доллар берейим – юсюнге-башынга къара. Сени джазыуунг кесинги къолунгдады. Сагъыш эт, элде къалыб не этериксе, джюн машокланы кёлтюрюб базарладамы айланныкъса? Огъай, биз эркишилени саууб, «ох» этиб турургъа керекбиз. Бери къара – меннге 30 джыл бола турады, сени тенгли заманымда тюз джолгъа тюшгеним себебли, бюгюн къалача юйюм, мерседесим, юйюм-башым, положениям. Сен а менден баш боллукъса – у тебя будет образование, знание языков, сейчас мы тебе поможем, а потом ты нам будеш помогать. Ты что-то хочешь спросить?
- Хоу. Сен кесинг меннге юретген джолдан ётген эсенг, къарачай джашха эрге къалай чыгъалгъанса? Не бет бла?
- Къыз болмагъанлай, эрге къалай чыгъалгъансамы дейсе? «Вот деревня» деб, Клара Мадинаны чачын сылады. – Бусагъатда клиникалада тиширыуну ызына айландырыб къыз этген проблема тюлдю. Пятигорскеде таныш врачым барды – ненча тиширыуну къыз этгенди ызына; ала да эрге чыгъыб, рахат джашайдыла бюгюн. Бу зат бизни джамагъатда сакъланады алкъын ансы, къалгъан халкъла эски-чирик-меджисуу адетледен эртде къутулгъанла. Бет-мет деген, уят-намыс деген а кимге керекле? Ала бизни артха тартхан затлалла. Ол комплекслери болмагъанла бизге, къралгъа да башчы болуб турмаймылла? Врач болургъа излей эсенг а – аладан къутулмай мадар джокъду. Вообще, предрассудки халкъны артха тартхан затлалла. Надо смотреть вперед. Плюнь на все – делай свою жизнь. Аякъ юсюне тур – ол заманда адеб-намыс дегенле аякъларынгы джалаб турлукъла. Адеб-намыс бла сегодня не проживешь. Вот анам ауруучуду да аны ючюн врач болургъа излейме дейсе. Атанг джокъду. Джангыз къарнашынг алкъын сабийди. Без денег в институт не поступишь – эки джылны бурун уруб кёрдюнг, киралмадынг. Ананга багъалы дарманла алыр ючюн ачха керекди. Къарнашчыгъынгы да аскерден тыяргъа, окъутургъа керек. Барысына да ачха керек.
- То есть, ачхагъа сатыл, къахме бол дейсе, алаймыды?
- Огъай. Ты сама должна распоряжаться своей судьбой, своей жизнью – своей душой, своим телом, своим временем. Но ты не можешь быть независимой. Относительную независимость дают власть, деньги, образование, профессия. Сенде уа аланы бири да джокъду. Я показываю путь, как всего этого можно достичь. Капекле ючюн, тюбеген эркишини тюбюне джат демейме. «Болумсуз эринг болгъандан эсе, болумлу тосунг болсун» дегенлей, къара джашаугъа. Ол келлик къонакъ уллу къралны тамадаларындан бириди. Берияча бир зат. Джангыз бир телефон этгени бла сеннге медакадемияны эшиклери да ачыллыкъды, излесенг Москвада квартирли да боллукъса. Аллай адамны къолдан ычхындармазгъа керекди – мени акъылым алайды.
- Алдаб къойса уа?
- Ол сени джаратса, алдарыкъ тюлдю. Аны кёлюне джеталсанг...
- Мени аллай опытым джокъду, къайдан билейим не этерге кереклисин?
- Анга джукъ билмеген, таб бир кесек аны бла джагъалашырыкъ къыз керекди. Къоркъма, тиширыу тёшекге, чабакъ суугъача джарашыб къалады. Ма, бир кесек опыт алама дей эсенг, бек тереннге кирмегенлей, шапа бла ойнаб кёр,- деб кюлдю Клара. – Бу минг долларны уа хурджунунга сал, тиширыугъа керек ууакъ-тюек затла алырса. Къонакъ а сеннге кёбюрек тутдурургъа болур. Бек кёб берсе, бизге да бир шампанлыкъ юлюш этерсе. Шучу. Энди бизни Зарема бла бир эки-юч сагъатха ишчигибиз барды. Ашагъыз, ичигиз, тебсегиз. Башхала кириб джунчутмасынла, ызыбыздан киритни басыгъыз. Биз келсек, таууш этербиз. Хы, бу урия бизни къулубузду, шапабызды. Андан не уялма, не тартынма. Итгеча къара. Айтханынгдан чыгъарыкъ тюлдю. Эрик, во всем подчиняйся ей. И смотри, чтобы она не скучала. Зарема Мадинагъа бурулуб, неле эсе да айтхан кёзюуде, Лара меннге: «Бу кассетаны 2-3 сагъатха боссдан алгъанма. Хы, Берия бла ол бир къызны тюбешгенлерин шеф джашыртын видеогъа джаздырыб тургъанды. Не мурат бла? Это нас не касается. Мунга къараса, будет знать, что к чему, как себя вести. За кассету отвечаешь головой. Ладно, пока». 
Клара бла Зарема чыгъыб кетдиле. Мадина къайдан биллигед ала тогъай айланыб хоншу отоугъа кирликлерин. Биз тургъан юйню бир къабыргъасы толусу бла кюзгю эди. Бу джанындан къарагъаннга – кюзгю, ол бир отоудан къарагъаннга уа – терезе мияла: ол джанындагъылагъа небиз да ачыкъ. Алай болгъанын мен да билмейем
Шампаннга бир джукъ тамызгъан болур эди ол обур къатын, ансы Мадина кесин асры эркин джюрюте эди. Ким биледи, иче юренмегеннге дженгил татыб къала эсе да. Мен магнитофонну тиегинден басханлай, тебсеу музыка согъулуб башлады – къызны тебсерге чакъырдым. Акъырын кесиме къысыб, юй ичинде тёгерек бурулабыз. Къолум белинден аз-аз энгишге тая барады. Аны сезген Мадина мени юсюнден тайдырыб, керилиб джаягъыма урду. «Холоп, знай свое место» деб, ызы бла кесин тыялмай кюлдю. Алай а мен ачыуланнган, сууугъан къой, сейирсиннгенден сын болуб къалдым. Алай ариу эди аны тюрсюню. Таянчакъ шиндикге олтуруб, кёзлерими къысдым. Ичимден кеси кесим бла даулаша тебредим:
- Энди ма бу мёлекни кеси къолум бла бир гыбытлы къарт къара эшекге берликме.
- Да бере тургъанса башхаланы, муну да аладан игилиги несиди? Ариууракъ болур, ансы джоюлургъа хазыр турады. Кёрдюнг, ол минг долларны алыб хурджуннга сугъуб къойгъанын.
- Да эки къатын эки джанындан алыб, обработать этиб кюрешселе, не этерикди сабий...
- Алай сабий тюлдю – игини-аманны айырырча уа болгъанды. 20 джылда акъыл джыймагъан, къачан джыярыкъды. Огъай, къан бла кирген, джан бла чыгъады. Къахмеликге тартыб тургъан кёзлери барды.
- Къой, кесинги терслигинги джууар ючюн, анга кир джагъаргъа кюрешесе. Ол сохандан-сарысмакъдан таза бир къызды, огъесе...
- Къызмыды? Аны да ким биледи? Берия «къызлыгъын алама» деб, мыллыгын атыб, ол да къыз болмай къалсады да оюн боллугъу...
- Оюн боллугъу Лара бла сеннгеди. Арик башкеслерин ийиб, тыбырыгъызны къурутур. Берген ачхасын ызына сыйыргъан бла къалмаз... Джаныбыз сау къалса да, бизге бу шахарда джашау къалмаз. Сора, иш да, ачха да, квартир да, перспектива да – прощай. Огъай, алгъадан билирге керекди: къызмыды, тюлмюдю? Тиширыула бизни экибизни энчи аны ючюн къойгъан болурла...
Мадинаны ауазы сагъышларымы бёлдю:
- Чё задумался? Обиделся, да?   
- Нет. Знаешь, о чем я думаю. Неме... Ол келлик къонакъ – биз анга Берия дейбиз – къаллай болгъанын билемисе? Излей эсенг, чырайындан, къылыгъындан хапар айтайым.
- Кертиси бла да къаллай затды ол? Что за зверь и с чем его едят?
- Аны сёз бла айтхандан эсе, кёргенинг иги болур. Ма бу кассетада башха къарачай къыз бла как он трахался – бары барды.
- Холоп, это как раз то, что мне надо видеть. Ала келгинчи къараб къалайыкъ.
Мен кассетаны видикге сугъуб, тиегинден басдым. Мадина таянчакъ шиндикге олтуруб, эки къолун да сакъал тюбюне тиреу этиб, кёз алмай къарайды.
- Боже, это же моя одноклассница, Рита,- деб, Мадина сейирсиннгенин билдирмей къоялмады. Хар неси да джарашхан отоуда, Рита джангыз кеси ары-бери барады. Бир кенг орунну къыйырына олтурады, бир тапчаннга кёчеди, бир магнифонну тауушун уллуракъ этеди. Юсюнде джукъа джайгъы чепкени элчи къызны субай санларын артыкъ да чертеди.
- Мы вместе участвовали на конкурсе красоты. Мен биринчи, ол экинчи орунну алгъанек. Олсагъатда да бу чепкени бар эди юсюнде. Биз орта школну таууса тура эдик. Училась она неважно. Это было 2 года назад. Потом она поступила в МГУ. Москвада мен анга тюбей тургъанма, квартиринде да болгъанма.  Теперь все понятно. Кто ей помог. Неме...
Мадинаны сёзю ауузунда къалды – видикде эшик зынгырдагъан таууш чыгъыб, Рита эшикни ачаргъа тебрегени кёрюндю.  Алгъа гыбыты, кеси да ызындан кирди бир тёгерек адам, къолунда да бир уллу сахтиян портфели бла; «Берг» деб, къолун узатды. Кёзлерин юй тюбюнден айырмагъанлай, ауазы аз эшитиле, «Рита» деб шыбырдады Мадинаны танышы да. 
- Вот, за это я люблю горянок. Алкъын сизде уят барды, сиз къызара билесиз. Къайда, башынгы ёрге тутчу, – Берия эки бармагъы бла къызны сакъал тюбюнден аз ёрге теберди. – Какие глаза, какие глаза, за них жизнь можно отдать. Сора Ританы имбашларындан къучакълаб, кесине къысыб, къулагъыны къыйырындан къаба, шыбырдады: нам с тобой будет очень хорошо. А сейчас мы с тобой пообедаем. Телефон бла талай сёз айтды да, ызына салды.
- Бу Берия дегенигиз не аман джийиргеншлиди. Къарны гебен тенгли, бурну къарнына тирелиб,- Мадина кёлю чыгъа тебрегенин танытды.
Бу кёзюуде эшик къагъылыб, шапа кирди. Коридорда чархлы арбачыкъдан тебреди ташыб тюрлю-тюрлю хантланы. Къараб-къарагъынчы тебсини джасады, кёбджыллыкъ эрмен коньякдан оймакъ рюмкаланы толтуруб, сора аллына бюгюлгенлей, арты бла эшикге дери барыб, шапа юйден чыкъды.
- Сен керти да холоп болурса ансы, аллай бир нек бюгюлесе ол хайуанны аллында?
Меннге ачыууракъ болуб: «Мен бюгюлген бошду, сен къалай бюгюлюрюнгю кёрюрсе»,- дедим. «Я тебе потом отвечу» деб, Мадина биягъы видикге битди.
Анда уа ашау-ичиу барады. Рита унамаздан, Берия къоймаздан коньяк шышаны дженгиллетдиле. Ританы ауазы уллуракъ чыгъа башлагъанындан, ички анга татый тебрегени танылды.
- Ашагъанынг къарыусуз, ичгенинг андан да къарыусуз, ючюнчю затынгы да бир сынайыкъ,- деб, Берия къызны терк кёлтюрюб, аны тыпырдагъанына да къарамай, орундукъгъа элтиб салды. Ританы, тууар джалагъанча,  бираз уппа-чуппа этиб, сора «сен орун джарашдыра тур, мен бир чайкъалыб чыгъайым» деб, душха кирди. Ол ары кирир кирмез, Рита сумкачыгъын да сермеб, эшиклеге мыллыгын атды. Тартыб-тартыб кёрдю, ачалмады. Ачхычла уа джокъ. Къабханнга тюшгенин кёрюб, ызына къайытыб, таянчакъ шиндикге олтурду.
Эки-юч такъыйкъагъа душ да къалай алалды, носорог балчыкъдан чыкъгъанча, Берия, не эсе да бир макъамны да мурулдай, эшиклени дынгырдата чыкъды. Къып-къымжа. Рита не сёлешалмай, не къымылдаялмай санлары къыйылыб олтурады. Ол джаныуар а джууукълашыб келеди. Сора джаханим тылпыу эте джетди да, къызны къучагъына джыйды, кёлтюрюб оруннга быргъады, кеси да юсюне къабланды. («Тонгуз къырдышха джатханча» деб келди Мадинаны кёлюне). Тебреди сора аны юсюнден кийимин сыдырыб-джыртыб. Ич кийимлерине дери барын юзюб, джараусуз этиб, буштукълаб полгъа шууулдатады. Ол ишни бошагъанында, орундукъдан берлакъ айырылыб, «какая красота» деб, къымжа къызгъа къарады. Рита юсюне джууургъанны тартханын ушатмай, джетиб джуургъанны да буштукъ этиб, бир джанына силдеди.
- Вот хайуан,- деб, Мадина аман табханын айта, къарайды.
Былайда Ритагъа джан кирди. Юсюне ёрлеб келген джаныуарны аякълары бла тебералгъаныча бир теберди. Берия орундукъдан тёнгереб тюшдю. Къыз кийимлерине узалды да – не этерге билмей абызырады: ала бары джыртыкъ, аланы кийиб юйден чыгъарча тюл. Бу кёзюучюкде Берия, аякъ юсюне миниб, къызны, айю кийикни буугъанча, бууду. Алай а, эл ишле санлагъа субайлыкъ берген бла къалмай, кюч да бередиле – Берия къызны орундукъгъа сюйгенича джарашдыралмай, кёб хырылдады, тылпыуу джетмей, ауур-ауур солуду. Ёзге ауурлугъу бла юсюнден басыб къызны онгун алды. Къыз андан бек кюрешмей, бой берирге изледи эсе да, ким биледи – Берияны кёлюне джетсенг, ол сенннге Москвада джандет джашау ачарыкъды дегенлери эсине тюшюб.    
Берия кёзлерин къысыб тургъан Ританы юсюне къабланыб, тебреди аны ёшюнлерин къоллары бла сылаб, эмчеклерин эмиб. «Приятно, то-то оно; сейчас будет ещё приятнее; вот чёрт, она у тебя на замке, что ли; расслабься; расслабься тебе говорю; вот так». Тебреди сора тууарча къымылдаб, мушулдаб, ёкюрюб. Бир кесекден аны юсюнден тюшюб, биягъы душ таба кетди. Андан чыкъды да: «Риточка, иди подмойся. Сейчас тебе принесут одежду. А вечером улетим в Москву. Все твои проблемы решим на месте»,- дей, чыгъыб кетди.
- Мерзкий, отвратительный тип. Тварь,- деб, чамланады кассетагъа къараб бошагъандан сора Мадина. - Это же натуральное изнасилование.
- Да ким, не атады сизни аны тюбюне?
- Кимми? Ма сенича холопла. Заремача, Ларача къахмеле. Неми? – Джарлылыкъ.
- Тау элледе бет-намыс-уят къурубму къалгъанды?
- Къурургъа джетгенди. Бары да джашауну къыйынлыгъы.
- Мындан къыйын заманлада да керти адамла адамлай къалгъанла.
- Къарайма да, сен мени Бериягъа бермезге излейсе.
- А сен кесинг къалай деб тураса?
- Акъыллы, чырайлы, бай, миллети да къарачай болгъан бир джаш табсам, бир-бирибизге сюймеклигибиз да болса – къалай иги боллукъ эди.
- Мен келишмезмеми сеннге?
- Сен? Къарачайлы болсанг келишиб да къалырек.
- Къарачай болур ючюн не этерге керекди?
- Къарачай болуб джаратылыргъа керекди.
- Да алай эсе, мен къарачайлыма
Мен тюзюн айтдым. Бир кёргеним бла сюйюб къойгъанымы да айтдым. Мадина меннге ишекли къарады. Паспортуму кёргюзтюрге керек болдум.
- Биригиз да да къарачайлы тюлсюз. Бу къарадуралагъа къул-къарауаш болуб, алагъа къарачай къызланы сатыб, аны бла джашау этерге кюрешесиз. Эки бетли шайтанласыз. Сен да мени алдаргъа кюрешесе. Тоже «любовь с первого взгляда». Ол эки сучка да Москвада окъуу бла, квартира бла мени терилтирге кюрешиб. Им тоже все выскажу. Придурки вы все.
- Тохта, артыкъ сёлешме.
Эшикни къонгурауу зынгырдаб, киритни тышындан ачыб, Лара бла Зарема кирдиле.
- Ну, как вы тут,- деб, кукаланды Лара.
- А вот как.  Мадина хурджунундан минг долларны чыгъарыб, Лараны бетине урду. Ол алай этгенлей, Зарема Мадинаны тутаргъа кюрешди, алай а къарыуу джетмей, ол силкгенлей, абын-сюрюн эте джыгъылды. Мен Мадинаны кёлтюрюб, аладан айырдым.
- Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау бармазса деб, кёресе муну этгенин,- Лара бушуулу ахсынды.
- Ол сиз ичирген затды къызны былай шашдыргъан. Аязыса башха тюрлю боллукъду,- дедим.
- Да бу халда муну иерге боллукъ тюлдю. Бедишлик этерикди барыбызны да. Зарема, сен кимни келтиргенсе бизге? Берия келирге юч кюн къалгъанды. Энди не этебиз?
Зарема бла Лара бир-бирине болдула. Бир-бирине къызыб, айтмагъан сёгюш-бедишлери къалмады.
- Зарема, это твой прокол. Башха къыз табсанг таб, табмасанг эгечинги келтир.
- Что? Аллай къахмелик сизни къаныгъыздады. Ананг да, кесинг да, энди къызынг да – барыгъыз да бир къарадура бла айланнган, сизнича сау дунияда да болмаз. Кесингчамы кёресе къалгъанланы да?
- Сен а не аман оздунг. Кереклинги табдырайым,- деб, Лара аны чачына къадалды. Араларына кириб, кючден айырдым бир-биринден. 
Мадина да алагъа, концертгеча, къараб, бираз шош болду. Дагъыда, эсине не эсе да келиб, кюлген да этиб, айтды: тохтагъыз. Мени огъайым джокъду. Джангыз мени багъам минг доллар тюлдю. Беш минг доллардан бир сом да тюшерик тюлме. Бериягъыз алдаб къойса, бир кесек ачхам бла къалырма. Терсми айтама? Ол ачханы да ма бусагъатда къолума тутдуругъуз. Разы эсегиз, келишебиз.
Лара да, Зарема да ауузлары ачылыб, къарайла.
- Сен минг долларны ачха керек болсамы чачарыгъенг алай?
- Мени юсюмде сен къаллай бир ачха этерге излегенинги билеме. Айтханымы бересиз – джумушугъузну тындырама. Алай тюл эсе, бир башха телини излегиз.
Билмейме, ол беш минг долларны да не этерик эсе да. Аны да, Зареманы да айтхан джерлерине атыб, къайытсам, Лара башындан тутуб тура: - «Кассета къайдады?». - «Къайда боллукъду болуб, магнитофонну ичиндеди». «Джокъду. Ызларындан джет да, бир тинт. Билесе, Арик джокълагъынчы ызына къайтармасам, мен тюб боллукъма.».
Гюттю юсюне къалач деб, кинодача болгъанды чот. Алай а бу оюн тюлдю. Адамла ачыргъа боллукъла. Мадинаны табалмайма – думп болгъанды. Сизге келгеним – сиз тюз адамласыз деб, халкъда хапар алайды. Бир тюз оноу этмесегиз, «оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа башлагъанбыз.
- Лара тюб болад деб, нек къоркъаса? Аллайла тюб болургъа керекле.
- Огъай, анга тюл, Мадинагъа къайгъырама. Не ёлед, не джоюлад деб.
- Аныча ненча къызны теплетгенсиз къарадуралагъа.
- Мен шапалыкъдан башха джукъ бла кюрешмегенме.
- Сени гюнахынг да озуб джетеди, алай болса да ишге кёчейик.

*   *   *

Экинчи кюн орам джанында Арикни ёлюгю табылды. Уятлыгъы да кесилиб, ауузуна къабдырылыб. Ишчи джеринде мангылайында окъ ызы бла Лараны да ёлюгюне тюртюлдюле ишге келгенле. Аны къатында да Энвер шапаны ёлюгю. Талай кюнден район аралыкъда Зареманы бойну тартылыб табдыла.  Джылла кетдиле, аланы ким этгени белгисиз къалды. Дагъыда къарачай къызланы ызындан айланыучу бир къарадураны чалман къазыкъгъа чанчылыб табдыла ёлюгюн. Алагъа ушаш затла Республиканы талай джеринде болдула. Урланнган, тоналгъан болмай, адамланы къырыб баргъанла, дерт джетдиргенлерине халкъ ажымсыз болду.

*   *   *

Нарсананы къыйырырагъында бир энчи юйде талай джаш къарадура джыйылыб, бирлерини туугъан кюнлерин белгилеб кюрешелле. Алагъа тагъылыб айланнган бир къарачай наркоман кибик да барды. Чам аты – Гоп. Ол ат къачан, къайда аталгъанын кеси да унутхан болур. Тарта келгенлеринде, къарадурала кёз ачар къайгъыгъа кирдиле.
- Гоп, ол уппа-чуппа этилмеген къызларыгъыздан бир джукъ къанатдырамыса бизге?
- Гоп, ты нас уважаешь?
- Ребята, я чё, мне жалко что ли? Школну джангы бошагъанла бусагъатда шахаргъа тёгюлюб айланалла. Чыкъдыкъ, тутдукъ. Я помогу, только чтобы по пьянке меня не выдали. Мени къарачай болгъанымы билмесинле. Я один из вас. Даже ваш язык для меня стал родным
- Когда мы тебя выдавали? Ты просто переведи нам, что они будут говорить меж собой и всё. На другое мы тебя и не пригласим. Самое большее, ты будешь свечку держать, а трахать их мы сами будем.
- Ну, ты не обижайся, шутим. Поехали.
Къарадура джыйынны экиси юйде къалыб, бири да Гоп бла къыз тутаргъа центр таба угулдула.
Агъач тапджаннга олтуруб, озгъан къызлагъа сымарлаб къарайла. Ала уа, школну джангы бошагъан къызла, омакъ кийиниб, джашаудан бир сейирликле умут этиб, аллары бла ары-бери озалла. Къарадура хар озгъаннга аууз джетдиреди.
- Девочки, голубки, давайте познакомимся. Вы очень нам нравитесь.
- Ничего не получится, Ян. Пойдем обратно,- дейди Гоп.
- Гоп, не бойся, у меня глаз алмаз. У меня на них нюх. С этими даже говорить не стоит. А вот те... видишь, бутлары джалан, билеклери джалан, къашлары джулкъунуб, кирпиклери боялыб. Они ищут приключения. Может, клюнут, попробуем.
- Девочки, сколько время? Да, опаздываем. Спешим на день рождения. Может, составите нам компанию?
- Да нет, у нас свои дела.
- Да дела у нас тоже есть. Час посидим и уйдем. Здесь рядом, пять минут езды.
Ян, мант башча джабышыб, айырылмай барады. Ала да аны чамларына кюле, тохтай-тохтай баралла. Гоп джукъ айтмай, ызларындан атлайды.
Бир къыз бирси къызгъа айтады:
- Бизни таныгъанла кёрселе, сёз этиб башларыкъла. Не айырылайыкъ быладан, не да барайыкъ да повеселимся немного. Артда тенглерибиз хапар айтхан сагъатда, бизге да айтыр зат боллукъду.
Ян а сёзюн бардырады:
- Заодно отметим ваше окончание школы.
Къызла уа оноулашалла.
- Мама билсе, джанымы алыб къоярыкъды.               
- Билсе, мени мамам да шашарыкъды. Но биз къарайыкъ да, бир сагъат олтурурбуз да кетербиз. Табсыз кёрсек, сразу кетдик.
- Хорошо. Только час посидим и уйдем.
- Мы тоже.
Яннга къанатла битиб, эрлай такси тутуб, «шып» деб, нёгерлери болгъан юйге джетелле.      
  Эшик ачылгъанлай, быланы эрлей тёрге ётдюредиле. Ашау-ичиу башланады.
  Бир къарадура тамадалыкъны къолгъа алыб, рюмканы кёлтюреди:
- Бюгюн тенгибизни туугъан кюнюдю. Эм алгъа танышыб къалайыкъ деб, кеслерини атларын айталла. Къызла да джолда къурашдыра келген алдауукъ атларын «Зина», «Тина» деб белгили этелле. – Хы, айтханымча, тенгибиз Саша ючюн, аны саулугъу ючюн деб, рюмкаланы къагъышдырыб, ичелле. Къызланы ичерге-къалыргъа билмей, аккыллы болгъанларын кёрюб, «биринчи рюмкадан сора къысарыкъ тюлбюз» деб, тамада тилеген ауаз бла, къоймай ичиреди. Алай эте барады ашау-ичиу.
- Ий, Аллах, башым кетиб барады, деб, бир къызны бир къызгъа шыбырдагъанын эшитеди Гоп. Кёчюреди аны къарадуралагъа. Ала кёз къысыб, ушакъларын бардыралла.
- Не эсе да нёгерим таб тюлдю, биз хауагъа бир чыгъайыкъ,- дейди Зина.
- Тохта, ол бир юй бошду. Алайда бираз солугъуз деб, экисин да ачылыб тургъан кенг диваннга таяндырадыла. Ала кеслери къалгъанларында, рахатыракъ болуб, кеслери да эслемегенлей, терен джукъугъа сингедиле.
Бу юйде уа къарадурала бир-бири бла даулашыб кюрешелле. «Аланы келтирген менме, алгъа да мен барама алагъа» дейди Ян. Алгъа эки къарадура, артда да башхасы бла Гоп барыргъа келишелле.
Эки-юч сагъатдан къызла уяннганларында, юслери къып-къымыжа, къатларында да аланы келтирген эки къарадура хурулдай. Къан тамчыла чачылгъан джабыудан да, къарадураладан да бирча джийиргене, талай заманны не этерге билмей турдула. Сора оноу этиучю къыз, «болур болду, кесибизни алдатдыкъ» дей, нёгерине да болушуб, ашыкъ-бушукъ кийиниб, орамгъа чыкъдыла. Эслиреги юйню номерин да, орамны атын да  джазыб хурджунуна салды. Алай а ала къоркъмай-уялмай кишиге хапар айтмазлары белгили эди. Бу эки таулу къызгъа школну тауусхан къууанчлары былай бошалды.



*   *   *

Бу хапарны айтыб келген Гоп болду. Келлик да болмаз эди, къарадурала аны ашхы ууатмасала. Ууатханлары да не ючюн болгъанды: бир кере ала алдаб алыб келген къыз, аны эгечинден туугъан болгъанды. Гоп аны алагъа джатдыртмагъаны ючюн илине башлагъанларында, Гопну къарачай къылыгъы тутуб, бирин уруб кёзюн чыгъаргъанды. Ала бирден чабыб, тюйюб, къара кёсеу этиб, артыкълыкъ да этиб, ёлтюрдюк деб, сюйрей барыб, свалкада атыб кетгендиле. Алай а Гоп тирилиб, ёрге турур къарыуу болмай, къымылдай тургъанлай, адамла кёрюб, больницагъа элтгендиле. Кёб заманны джатыб, джюрюрча болгъанлай, сюеклери жыгъырдай, бу джашлагъа келиб, ол къарадура шайканы къурутургъа болушугъуз деб тилейди. Аланы къурутсакъ, джангыз бир таулу къызгъа хыянат джетерик тюлдю» деб, бошады ол хапарын.

*   *   *

Юч къарачай джаш, Гоп да тёртюнчю, кюн узуну мараб туруб, излегенлерин кёрдюле: къарадурала эки арбадан тюшюб, эки къызны да алыб, юйге кирдиле.
- Очередные жертвы,- деди Гоп.
Бир сагъатдан была эшикге къысылыб, къонгурауун зынгырдатдыла. «Кто там?» деб, бир къарадура башын къаратханлай, аны хамхотуна уруб, хыны тюртюб, была терк юйге кирдиле. Ол бир отоудан къымжалай чартлаб чыгъыб, къайырылыргъа умут этген дагъыда юч къараны уруб полгъа сойландырдыла. Эки къыз бир-бирине къарачайча «къачаргъа керекди» дедиле.
- Къарачай къызласыз, сора. Не эминагъа келгенсиз бу къарадуралагъа? Думп болугъуз былайдан. Энди джол тюбесек боюнчукъларыгъызны тёгерек кесиб, орамгъа шууулдатырыкъбыз.
Къызла ашыкъ-бушукъ кийине, юйден чыкъдыла. Аланы орамда чабханларын-къачханларын кёрюб, была ышаргъан огъуна этдиле. Къоллары-аякълары байланыб, ауузларында буштукълары бла сойланнган къарадурала, Гопну таныб, джан къайгъылы болуб, къуртлача ары-бери къымылдайдыла. Гоп, анга артыкълыкъ этген къарадураны бычакъ бла бир тартханы бла уятлыгъын арты бла кесиб, юсюне атды. Аны кёрген башха къарадурала, бизни да алай этед, деб асры къоркъгъандан, гинасуу кёзлери ары-бери чабыб, шашаргъа джетдиле. Ёзге Гоп бычакъ бла хар бирини богъурдагъын тартды, тартханда да алай тартды, башларын боюнларындан айырыргъа джетдире. Джанлары ажымсыз чыкъгъандан сора, Гоп «энди кетеийк» деди. Алай а, талай окъ тийиб, кеси да къарадураланы юслерине ауду. Джашла орамгъа чыгъыб, арбаларындан талай канистра бензинни келтириб, ёлюклени юслерине да, бютеу юйге да бюркюб, къабындырыб, эшиклени да бютеу киритлеб, арбаларына къонуб, терк ташайдыла. Бу аманлыкъ-игилик ишни да хапары кенг джайылыб, ахыры тунчугъуб къалды.

*   *   *

Алгъаракъда джашладан бири Исламгъа кече арасында келиб, «Чернобыльден къойланы келтиргенле кимле болгъанларын билгенбиз» деди. Талай кюнден юч джашны чегетде къошха келтирдиле. Ауузларындан буштукъларын алыб, соруу эте башладыла.
- Къойланы къалайдан эмда анда не багъагъа алгъан эдигиз?
- Аланы къырыб, кюйдюрюб, джерге кёмерге деб тургъанлай, талай минг сом бла, талай яшик аракъы бериб, алыб кетгенек
- Мында уа къайда, не багъагъа сатханегиз? Башыгъызгъа не хайыр этгенегиз?
- Не багъагъа сатханыбыз эсибизден кетгенди, сатхан а бютеу Къарачай базарлада къурманнга джууукъ кюнледе сатханек. Хайырчыкъ а этгенек – бирер юй бла, бирер машина алгъанек...
- Кючлю радиация ууу болгъан малланы келтириб, халкъгъа къаллай бир палах салгъаныгъызны билемисиз? Ала ашаргъа джараулу болсала, аланы къырыргъа, кюйдюрюрге, бетон чунгурлагъа кёмерге буйрукъ болмаз эди...
- Джашла, биз кесибиз да ашагъанбыз ол малладан.
- Ол сизни ишигизди. Башхалагъа къыйынлыкъ салгъаныгъыз ючюн а, сизге сюд этерге керекди.
- Да беригиз сюдге сора. Бизни уа бошлагъыз.
- Сюд бизбиз. Огъесе, кърал сюд къарасамы дейсиз? Огъай, бизден иги тёре табыллыкъ тюлдю сизге. Биле-биле, капек-шай тюшюрюр ючюн, радиациалы къойланы келтириб, къурманнга халкъгъа чачыб, адамлагъа ёлюр от ашатханыгъыз ючюн, сизни – иманлары, адамлыкълары сом бла тергелген джийиргеншлилени – ёлюмге буюрабыз.
Къычырыкъларына-хахайларына да къарамай, ючюсюн да уруб, мыллыкларын терен джер джарылгъаннга быргъадыла.    


*   *   *

Ислам, джукълаялмай, юй тюбюнде ары-бери джюрюй, кечесин аман бла ашырды. Танг аласында теке къалкъыу эте келиб, джукъугъа сингди да, кюн орталада ит чабхандан уянды. Терезеден къараб, юч арбадан тюше тургъан джашланы кёрдю. Арбазгъа чыгъыб, итни такъды да, къабакъ эшиклени ачыб, арбаланы арбазгъа джыйдырды. Ичлеринде ол танымагъан Суратчы болгъанын билдирдиле. Сора мурукгу этмей, бары да къонакъ юйге кетдиле. Исламны бачхасы чегетге тирелиб тургъаны себебли, терк огъуна къалын агъач башланыб, сагъат джарымдан уучу юйчюкге – «къонакъ юйге» джетиб, ичине кирдиле.   Узун агъач масаны-столну джанына олтурдула. Ислам барына сымарлаб къарады – бары да сауут-саба джюрютген джашла.
- Адетдеча, герох, бычакъ, не сауутугъуз бар эсе да, столгъа салыгъыз,- деди Ислам.
Таукъан алай этмезлигин танытды: «Къызылджагъала шып деб, джетселе, сауут-сабабыз къолгъа джетгинчи, ала бизни дырын этиб чыгъарла. Ол себебден герохум былай джанымда турсун».
- Бизни былайда болгъаныбызны ала къайдан билликдиле?
- Ызлагъан аланы ишлериди,- деб кесин дженгдирирге унамады Таукъан. Суратчы уа «мен сизни биригиз тюлме, кишиге бойсунургъа антым джокъду;  тапанчам барды, алай а ансыз къаллыкъ тюлме» деб, къаты айтды.
- Аслан сёзге къошулду: «Тамада айтхан бизге буйрукъду. Аскер мизам болмаса, биз бир джамагъат болаллыкъ тюлбюз. Исламгъа бойсунургъа деб, ант этиб, алай башлагъанбыз ишни. Не уллу, не гитче затда Антыбызны бузмайыкъ».
Бары да айтханлыкъгъа, Таукъан, эмда Суратчы кеслерин дженгдирмедиле. Быланы бир къоркъгъанлары болгъанына бары да ажымсыз болдула. Ала экиси да бир джерде олтургъанлары себебли, аланы сауутсуз-сабасыз этген да къыйыныракъ боллугъугъун ангылады Ислам. Аны себебли аланы бёлюрге излеб: «Таукъан, сен тамадаса, бери ёт. Джылгъа кёре олтурайыкъ, адетни бузмайыкъ» деди. Таукъан анга да бир сылтау табыб, орнундан теберге унамады. Болмазлыгъын ангылаб, Ислам Асланнга кёз къысды. Ол да башхалагъа таша белги бериб, бираз кюрешгенден сора, экисин да да къолларын сыртларына байлаб, бир-бирине джыджым бла къысдыла. Тинтиб, герохларын, бычакъларын да сыйырдыла.
Ислам Расулгъа сорду: «Милициядан не хапар?»
- Была экиси да ары келиб, эм уллу аманлыкълагъа къарагъан тамада бла сёлеширге излейбиз,- дегенлерин къарнашым эшитгенди. Андан сора да барды хапарым, быланы не айтырыкъларын бир эшитирмек алгъа.
- Кертиди, биз милициягъа баргъанек,- деди Таукъан,- алай а не ючюн? Аманлыкъчыланы биз айтханнга кёре суратларын бир сал деб, Суратчыны аны ючюн чакъыргъанелле, мен да биргесине баргъанем. Сиз ишекли болур зат джокъду. Мен сизни биригиз болуб, ненча къан ишге къатышханма, сора мени тутугъуз-ёлтюрюгюз деб, милициягъа къалай барлыкъ болурем?
- Ол сен салгъан суратла Ахмат бла Алийге къалай ушагъан болурла?- деб сорду Ислам Суратчыгъа.
- Мен милисала айтханча салгъанма. Къошханым-къоратханым джокъду.
- Ахмат, бери кёргюзчю ол суратны. Джашла, бу суратла бла Ахмат бла Алийни тутаргъа боллукъмулла?
- Игит да туталла, туура кеслерилле сора,- деген тауушла чыкъдыла.
- Суратчы, сен излемесенг, ала ушамазча салыргъа да боллукъ эдинг суратланы. Таукъан а нек джокъду ол суратлада?
Сёз сёзню айтдыра, тереннге кирдиле.
- Таукъан, сени Ахмат бла Алийге тамада этиб, буйрукъну толтурургъа ийгенек. Сен а, буйрукъну да тындырмай, аны да менден джашырыб, тындыргъанбыз деб, алдаб, юч къат терс болгъанса. Суратчы уа, суратларыгъызны салайым деб, джылгъа кирмеген джаш къызчыкъланы терилтиб, мастерскоюна элтиб тешиндириб, джоюб кюрешгенди. Дагъыда сен аны джакълаб, къутхарыб, ол да милициягъа барыб бизни сатыб... Экигизге да тыйыншлысы ёлюмдю. Башха оюму болгъан бар эсе, айтсын. Башха оюму болгъан чыкъмады. Экисин да арлакъда чынгылны къыйырына сюеб, ышаннга салдыла. Ахмат Таукъанны, Алий да Суратчыны герохладан уруб, чынгылдан ийдиле.
Уучу юйге къайытхандан сора, Ислам барына да джити къарай айтды: «Барыгъызны да джеб телефон номерлеригиз менде барды. Аланы джукълатмагъыз. Бир-биригиз бла да байламлы болгъанлай туругъуз. Расул, сен милициядан хапарлы болгъанлай тур. Биз ант къарнашлабыз. Оноулан эдик, энди тогъузаулан болдукъ. Къарачайны мынафыкъладан, амантишледен тазаламай, джашау тюзеллик тюлдю, билесиз. Ненча элде уруну-гудуну тохтатдыкъ. Адамла бауда малларына къой, юйде джанларына къоркъуб тебрегенелле. Энди эркин солуй башлагъанла. Ол бары да сизни кючюгюзденди. Президент айырылыулада, депутат сайлаулада оноугъа тюз адамланы ётдюрюрге керекбиз. Ол затха да аллындан хазырлана башлайыкъ». Джангы джумушла да бардыла. Талай кюнден мен билдирирме. Хы, ол эки мынафыкъны арбагъызгъа миндиргенигизни таныш-зат кёрген эселе, аны джууабын берирге да хазыр болугъуз».




*   *   *

Арадан талай джыл озду. Ислам бла нёгерлери джашагъан огъары, тёбен элледе къой, бютеу ёзенде да уру-гуду, тоноу, мурдарлыкъ тохтады. Наркотик сатханланы, джайгъанланы уа бирин къоймагъанча ол дуниягъа ашырыб бардыла. Ичкичилик, хаулелик да тюбелек къуруб къалмаса да, азгъа айланды. Исламны нёгерлери да башха ёзенледе онушар-онушар къауумла къурадыла. Бары аракъы-тютюн не болгъанын билмеген, харам-халал, сууаб-гюнах айыргъан, къарыулары-кючлери болгъан деменгили джашла. Ала элледе джорукъ салгъан бла къалмай, район аралыкъланы, шахарланы да къолгъа алдыла. Ичиб, аман сёлеше, озгъанланы илгиздик эте, гёджебсиниб айланнган «джигитле» кау-куу болуб, кёрюнмей къалдыла. Аманлыкъчы джыйынла талай кере разборкалагъа чакъырыб, автоматланы чыкъырдатыб, кёрдюле. Эки джанындан да  ёлгенле болдула, алай а кючню кёргенлеринде, сау къалгъанлары республикадан тышына кетдиле.
«Биз ичкичиликни, хаулеликни, аманлыкъчылыкъны къурутургъа кюрешебиз; аланы туудургъан чурумланы къурутургъа уа – къарыу къайда! Ичкини халал этиб тургъан къралда, ичкини джюрютдюрмей къалай тыйгъын – ол кърал джорукъгъа къаршчы келген затды сора. Алай болса да, бир кюреше барайыкъ» деб, Ислам ичинден кеси кеси бла сёлешеди.
Эки нёгерин да биргесине алыб, шахарда аракъы заводну иесине барды Ислам. Миллионер аланы къолларын тутуб, арт юйге киргизтди да, быланы «огъай» дегенлерине да къарамай, «4 адамгъа тебсиге туз-дам келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Къараб-къарагъынчы къанга тюрлю-тюрлю хантладан толду. Мюйюшде уа тёгерек бурула тургъан кёрмючден ол чыгъаргъан аракъыланы юлгюлери къарайла.
- Мени заводум харам аракъыны чыгъаргъанлыкъгъа, сизни аллыгъызда хантла халалдыла. Бисмилля этигиз.
- Да, аракъыны харам болгъанын биле эсенг, аны чыгъарыб гюнах алмай, халал затла бла кюрешсенг иги тюлмю эди,- деди джашладан бири.
- Аракъыдан уллу ачха тюшюрген джукъ джокъду. Не байлыгъы да богъурдакъдан болгъан уллу кърал да аракъыдан джийиргенмейди. Ички къралны бюджетинде къаллай орун алгъанын билемисиз?
- Билебиз, алай а ички халкъны хайуан этиб баргъанын да кёребиз.
- Ичмесинле. Ким зорлукъ этеди?
- Энди аны сен да, биз да билебиз – игиден эсе аманнга адам дженгил тюзеледи. Биз халкъыбызны сакъларгъа керекбиз. Ички уллу орус халкъдан да бошагъанды. Сеннге келгенибиз – ички заводунгу къурут, учуз аракъынг бла халкъны къырма.
- Джашла, ачха кереклигиз бар эсе, айтыгъыз. Заводну  уа джабмазлыгъымы билигиз. Кърал джаб десе, джабарма. Мен джорукъну бузмайма, законнга келишмеген иш этмейме.
- Кърал халкъыбызны къырыб, кёчюрюб да айланнганды. Кърал бизни динибизни, тилибизни да къурутургъа излей эсе, биз да анга болушургъамы керекбиз? Сен акъыллы, болумлу джашса, кючюнгю халкъыбызны сакълар джанына бурсанг...
- Аланла, мен кёб адамгъа болушханма. Ишлене тургъан межгитге да иги кесек ачха бергенме.
- Къарачайлы, аракъыдан, харамдан тюшген ачха бла межгит ишлетеме деген къалай болады? Халкъ ичкичи болуб бошаса, межгитге ким джюрюрюкдю? Биз Къарачайда ички заводланы барын джабдырлыкъбыз. Сен кеси разылыгъынг бла заводунгу джабсанг, къалгъанланы да ол затха чакъырсанг Аллах, Адам да разы болурла, алай болмаса ...
- Алай болмаса, не? Къоркъутургъамы излейсиз? Сизнича ваххабистлени кёре келгенбиз. Тюрмеде чириригиз келмей эсе, бу джолдан сора быллай зат айтыб меннге келмегиз.
- Биз гюнахдан чыкъдыкъ. Сагъыш эт, сенден онглуракъла да къайытханла диннге. Кесинг сюйгенингча бол, халкъны уа ички бла эки дуниясыз да къояргъа боллукъса. Аны ючюн а сеннге Шериатха кёре Тёре оноу этер. Аны унутма.
- Унутмам. Сиз да унутмагъыз, бюгюн, тамбла болса да кърал органла сизни соруугъа чакъырыб, ишигизни сюдге берликлерин. Сиз къралны законуна келишмеген ишле бла кюрешесиз. Кърал сизге кесин талатса, аны да бир кёрюрбюз.

*   *   *

Экинчи кюн ФСБ-ни бёлюмюне чакъырыб, Ислам бла кёб ушакъ этдиле.
- Аракъыны орнуна бир башха зат чыгъарсанг иги боллукъ эди, халкъ ичкичи болуб барады дегенден башха айтханыбыз болмагъанды.
- Ол джазгъан къагъытха кёре, аны джашаууна сизден къоркъуу барды. Шериат бла, Тёре бла сюд этерикбиз дегенигиз керти эсе, сиз джууабха тартыллыкъсыз. Анга бир джукъ болгъаны болса, ишекли сизге боллукъбуз,- деб, тамамладыла ушакъны.



*   *   *

Ислам юйюне къайытыб, атына миниб чегетге кетди. Чегетчи ишин да джарсытыргъа болмай эди. Ёзге андан къоркъмай, базыб, джашыртын, эркинликсиз, терек кесген да чыкъмай эди. Тёгерекге къарай барса да, эси башха сагъышлагъа кетиб, шкок тауушдан илгениб, атдан «тёнгереб» тюшдю. Иги кесекни ёлгенча тебмей турду. Ат кишнеген джанына башын акъырын буруб, къарады. Къабыргъада кёкенледен айырылыб, эниб келген экеуленни эследи. Къолларында шкоклары – бир да ажымсыз, Исламны ёлгеннге тергеб, келе эдиле. Ала джууугъуракъ келгенлей, Ислам мылтыгъын юслерине буруб, талай кере атды. Ала къолларындан шкокларын ийдиле – окъла бары билеклеринден тийген эдиле. Экиси да къабыргъаны эки джанына къачаргъа кюрешдиле, алай а окъла бутларындан да тийгенлеринде, къычырыкъ эте, сойландыла. Ислам къатларына келди.
- Ким джибергенди сизни,- деб, сорду. Къарачай болмагъанларын сезиб, сорууун орусча къайтарды. Джукъ айтыргъа излемегенлеринде, шкокну быргъысын бирини джюрек ауузуна  тиреб, сампалындан басды. Аны кёргенлей, экинчисини тили ачылды. Аланы аракъы заводну тамадасы ийгенин айтды. Ислам аны да сау къоймады. Ёлюклени чынгылдан быргъаб, чегетчи юйчюгюне дери барды. «Ким биледи, аны ичинде мени сакълаб тура эселе да. Парий бла келирме» деб, ызына, эл таба кетди.

*   *   *

Ислам юйде къалкъыб тургъанлай, ит чабхандан илгениб уянды. Терезеден кёз джетдирди: къабакъ эшиклени аллында сюелген Шыйых эди.
Саламлашхандан сора, Шыйых кёлюне келгенни джашырмай кёнделен салды:
- Алан, биз хар нени шериат бла бардырыргъа деб келишгенми эдик? Сиз этген ишлени кёбюсюн хатыгъыздан таныб турама. Шериат бла адамны къыйнаб ёлтюрюрге джарамайды. Сиз а, уятлыкъларын кесиб, аузларына къабдырыб, неге ушагъан затла этесиз...
- Шыйых, энди ол затланы ким этгенин киши да билмейди. Ол ууакъ-тюек, хылымылы затлагъа сени къатышмагъанынг да иги болгъанды. Энди аллыбызда уллу ишле бардыла. Бизнесменле бла, къуллукъчула бла, депутатла бла, интеллигенция бла ишлерге, аланы кеси джаныбызгъа бюгерге керекбиз. Энди сени оноуунг, сёзюнг бек керек боллукъду. Аллах айтса, тамадагъа кесибизден бир адамны айырырбыз. Тёгерегине да бизни иннетибизни бардырлыкъланы джыярбыз. Ол заманда бютеу къыйыныбыз да суугъа кетмез.
- Да мен аллында айтханнга келдикми?
- Тюзсе, алай а бу ётген джолубузну ётмей, бир иннетлиле бир джерге джыйылаллыкъ тюл эдик. Энди оноугъа тюшерча къарыуубуз барды. Джангыз кърал джанындан чырмау болмасын ансы...
- Да къралгъа къаршчы бармай шойбуз да? Джуртубузну къайда хылымылыдан – мурдарладан, тоноучуладан, ичкичилиден, хаулеледен тазаларгъа кюреше эсек – кърал бизге тыйгъыч салгъан къой, бизге болушургъа керекди.
- Да болушурукъ эсе эртдеди дебми турады? Хо да, биз ишибизни эте бир барайыкъ. Заман кёргюзтюр ким не излегенин.
- Президент сайлаулада биз джанындан кимни кандидат этерикбиз? Анга да иги сагъыш этейик.

* *  *

       Была бу ушакъны бардыргъан сагъатда ФСБ-ни (бюгюннгю аты КГБ-ни) республикан мекямыны тюб къатында таша кенгешиу къызыугъа кирген эди. Таша службаны бу джергили къауумуну тамадасы Москвадан келген юч абчаргъа былайда халны къалай тюрлендирирге кереклисин айта эди:
- Бизни къулакъларыбыз-кёзлерибиз билдиргеннге кёре, къарачай джашладан бир организация къарыу джыйгъаннга ушайды: аны бёлюмлери хар элде бардыла. Къарачайлыла джашагъан джерледе ала ичкичиликни, хаулеликни, уруну-гудуну, мурдарлыкъны тохтатхандыла. Алай а ала этген ишлерин Аллахны аты бла бардырадыла. Сууаб-гюнах, халал-харам деб, хар неге ол кёзден къарайдыла. Республикада алкоголь ичкилени чыгъартмазгъа, сатдырмазгъа кюрешедиле. Билеклери, бутлары, башлары джалан къызлагъа джашау къалмагъанды. Айтыргъа, ваххабизмге дженгиб баралла. Халкъны кърал джорукъ бла тюл, дин джорукъ бла джашаргъа чакъыралла. Имансыз джорукъла бла тюл, дин бла, шериат бла джашаргъа керекбиз дейдиле.
- Да ала аллай бир къарыу алгъынчы, аланы кёрмей, тыймай, чалдышха джыймай къалай тургъансыз?- деб сорду къонакъланы бири.
- Ала бек сакъ, эслеб башлагъандыла ишлерин. Биз билгенден сора, талай иш этгенбиз. Алай а, тюзюн айтайым, энди аланы тыяргъа мени кючюм джетерик тюлдю. Ала сёз бла тыйыллыкъ тюлдюле. Аллыбызда сайлаулада ала президент оруннга кеслерини адамларын салгъан, ётдюрген да эталлыкъдыла. Халкъны да кёбю алагъа разыды.
- Ол организацияны тамада къауумун, бёлюмлени башчыларын да билемисиз?
- Билебиз. Бары бла да ушакъ эте тургъанбыз. Тамадалары Афганистанда къазауат этген, милицияда да бираз ишлеген, МГУ-ну тарих бёлюмюн бошагъан Ислам деб бир джашды. Соруу протоколла ма бу папкаладалла.
- Хайыр. Бу ыйыкъда протоколла бла шагъырей болайыкъ. Арт джыллада этилген аманлыкълагъа да МВД-ни къуллукъчулары бла бирге анализ этейик. Энди ыйыкъда уа, баш кюн, сиз айтхан организацияны тамадалары сагъат ючде былайда болурча эт. Алагъа да бир тынгылайыкъ. Анга кёре оноу этербиз.

*   *   *

Иш бир ыйыкъгъа тюл, талай айгъа созулду. Лубянкадан келген таша къуллукъчула, бу джергили къуллукъчула бла бирге оноулашыб, джер-джерге кеслерини агентлерин джарашдырдыла. Тилчилени санын талай кере кёб этдиле, аланы кеслерине да, информация джыйгъанларына кёре иги хакъ тёлеб башладыла. Ислам да, нёгерлери да, алагъа бегирек эс бёлюннгенин сезиб, сакъ болдула. Алай болса да...

*   *   *

Ислам бла нёгерлери республиканы тамадасына тюбедиле Доммайда. Ислам айтырын артха салмады:
- Келир джыл сайлаула боллукъдула. Алай а, биз КЧР-ге тамада тюл, Къарачайгъа тамада айырыргъа излейбиз. Сталин къурутхан Къарачай областны ызына къураргъа ант эте эсенг, барыбыз да сени джанлы боллукъбуз. Алай болмаса, кесибизден тамада айырлыкъбыз.
- Огъай, мен КЧР-ни башчысыма, аны сакълар джанындан кюреширикме. Сайлаулада ким хорларын кёрюрбюз.
Джашла сёзню андан ары магъанасызгъа санаб, джолгъа атландыла. Джолда уа нёгерлери Исламгъа кёлкъалдыларын айта бардыла:
- Эм уллу аманлыкъчы республиканы башчысыды. Кесини халкъына аллай бир аманлыкъ этгенни джашаргъа эркинлиги бармыды? Тау элле къаллай болумдадыла? Тинибиз, тилибиз къуруб баргъаны аны къыйынлыгъы тюлмюдю? Тиширыуланы къол къыйынларын сатдыртмай, тыйгъычла салыб, сюдлюк-джоллукъ этдириб кюрешгени уа? Башындан халкъгъа деб келген ачханы, кесини хурджунуна уруб тургъаны уа? Республиканы джыйымдыкъ этиб, къайда къарадураланы тау артындан, тыш къралладан бери юйюрсюндюрюб, Азиядан келирге излеген къарачайлылагъа уа джол ачмай... Огъай, бу Амантишни къоратыргъа керек эди эм алгъа да.
- Джашла,- деди Ислам, - биз халкъны кёб затха кёзюн ачханбыз. Сайлаулада аны ётерге бир шансы джокъду.
- Ислам, бизни чёб атханыбызгъа къарамазла, ол джыйыб башына бир иги улху берсе, аны бла «алхамдулилля». Ол кесини халкъын тонаб, къурутуб кюрешгенликге, хоншуланы айтханларындан чыкъмайды, Москваны уа къулуду-шапасыды. Аллай амантишни кърал джакълаб, сакълаб, орунлу этиб турмаса, бюгюн болумгъа джетмез эди иш.
- Джашла, ол хоншулагъа иги эсе, хоншулагъа тамада болсун. Ма аны ючюн керекди бизге энчи къраллыкъ. Сайлаулада ол ётерик тюлдю.  Халкъны чёб атханын къулакъгъа алмай, ётюрюк бла, кюч бла аны сакълайбыз деселе – биз да анга кёре къымылдарбыз.   

*   *   *

Лубянкадан келгенле Ислам бла ушакъ этедиле.
- Биз арт джыллада болгъан аманлыкъ ишлеге къараб чыкъгъанбыз. Аланы кёбюсюню хаты бирчады. Илинмек аджалдан ёлгенле кимледиле: уру-гуду бла кюрешген аманлыкъчыла, джасакъчыла, наркотиклени, ичкини, къахмеликни джайгъанла эмда алагъа джол берген милиционерле, кърал къуллукъчула. Джюзге джууукъ бир ёлюк табылгъанды, ёзге аланы кимле ёлтюргенлери белгисизди. Сен билген джукъ бармыды?
- Мен билген джукъ джокъду.
- Аманлыкъчылыкъ бла ол халда кюрешиуню тюзге санаймыса?
- Санамайма, алай а органлада ишлегенле борчларын тындырмасала, халкъ, тенгизча, кеси кесин тазалаб башлай болур.
- Сен башчылыкъ этген организация сайлаулагъа къатышырыкъмыды?
- Къатышырыкъды.
- Не иннет бла?
- Ичкини, аманлыкъны, намыссызлыкъны тохтатыр ючюн, кърал джорукъну бегитир ючюн. Эм уллу иннетибиз а, не джашырыу, законнга таяна, Къарачай областны ызына сюеудю.
- Муслиман дин бла, шериат бла джашаргъа излегенигиз а кертимиди?
- Ётюрюк хапарлалла. Дин хар кимни энчи ишиди. Бизни джауларыбыз кърал джорукъланы бузуб кюрешгенлелле.
- Къарачай районлада адамла джарыллыкъларын кърал органлагъа тюл, сизни организациягъызны бёлюмлерине айтханлары кертимиди?
- Адамла кърал органладан тюзлюк табарларындан тюнгюлселе, бизге келедиле. Кърал органлагъа биз да айтсакъ, иш кёбюне тюзеледи.
- Бюгюн кърал органладан эсе, адамла сизге ийнанадыла десек тюз боллукъмуду?
- Алай огъуна болур. Къуллукъчула улхучула болуб бошагъандыла.
- Халкъ сизге бегирек ийнана эсе, сайлаулада сиз хорларгъа боллукъсуз, сора...
- Аны сайлаула кёргюзтюрле.

*   *   *

ФСБ-ни, МВД-ни башы не оноу этгени бираздан ачыкъ болду.
Кюнлени биринде Исламны юйюню аллында талай аскер машина тохтады. Аладан ОМОН-чула къуюлуб, юйню къуршаладыла. Ислам да, арт кёзюуде аны биргесинден айырылмай джюрюген юч джёнгери да эследиле аланы. Ала уа буруудан чынгаб-чынгаб тюшюб, кими терезе тюбюне, кими эшик таба мыллык атдыла. Алай а басхан парий, аланы бирлерин тюбге уруб, богъурдагъын юздю, юсю окъдан толгъанына да къарамай, экинчисини да бутундан къабыб къарышды.
Ислам биле эди таша къуллукъладан быллай бир итлик чыгъарын. Аны себебли юйню подвалындан бачханы ичи бла чегетге дери индек къазыб, юсюн да кёзге илинмезча джабхан эди.
- Джашла, сермешебизми, кетебизми?,- деб сорду Ислам
- Къалай десенг – алай,- деб, джууаб къайтардыла нёгерлери.
Ислам бла юч нёгери, сауут-саба къоймай, барын да алыб, индек бла чегет таба атландыла.  Бирлери былай тышына чыгъыб, тёгерекге къараб, къалгъанлагъа белги берирге керек эди. Алай а, былай чыгъыб, баууру бла сюркелиб тебрегенлей, бир овчарка хырылдаб аны таба мыллыгын атды. Арлакъда ОМОНчуланы да эследи. Мадарсыз болуб, ызына сюркелди. Кесин итге къабдырмаз ючюн, аны герохдан атыб урду. Насыбына, окъ тиймей, ызына индекге тюшдю. Бары да къабханнга тюшгенлерин ангыладыла.
- Энди сермешгенден башха джол къалмады,-деди Ислам. Сора хурджун телефонун чыгъарыб, нёгерлерине къуугъун этди. Телевизион, радио, газет редакциялагъа да билдирди.
- Бир сагъатны чыдасакъ, джашла да, журналистле да джетерикдиле. Ары дери чыдайыкъ.
Ёзге бир сагъатдан да, эки-юч сагъатдан да былайгъа киши келалмады – тёгерекни, тёбенден, узакъдан огъуна аскер къуршалаб, чыпчыкъ да ёталмазча эди.
ФСБ-ни, ГРУ-ну эмда МВД-ни бирлешген бёлеклери быллай операцияланы бир кёзюуде талай джерде бардырдыла. Исламны организациясыны башчы къауумуну кёбюсюн ёлтюрдюле, ишекли болгъан адамларын да тутуб, хапислеге атдыла. Ауур джаралы болгъан Исламны уа багъыб, аякъ юсюне салыб, халкъны къоркъутур ючюн ачыкъ сюд кибик этиб, ёмюрлюк тюрмеге сукъдула.
Алай а, халкъны не бек къоркъутургъа излеселе да, халкъ сюрюу болмагъаны, ачыкъ болду. Сайлаулада халкъ Москва излегенден башханы сайлады Президентге. Ёзге ол да халкъны адамы тюл эди. Аманланы ичинден игисин сайларгъа кюрешди миллет. Исламча адамны уа оноугъа иймезлигин танытды кърал.
Къара халкъ бла къралны арасы амандан аман бола баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Ол тиклик не бла бошалырын заман кёргюзтюр.














О ТВОРЧЕСТВЕ
БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА










Председателю Ученого Совета,
 Ректору Карачаево-Черкесского
Государственного Университета 
 господину  Б. Н. ТАМБИЕВУ


Уважаемый господин Председатель!
Уважаемые члены Ученого Совета, коллеги!

         
                Пользуясь  правом почетных докторов уважаемого нами Карачаево-Черкесского Государственного Университета, позвольте нам выступить с инициативой выдвижения от имени его  научного  сообщества  на соискание  Нобелевской премии в области литературы нашего коллеги –  карачаевского поэта БИЛАЛА АППАСОВИЧА ЛАЙПАНОВА  за  поэтический вклад в сокровищницу тюркоязычной и мировой литературы.
                Он является автором 22 книг поэзии, прозы, публицистики. Трехтомник его творчества в переводах на русский язык «Пространство моего голоса» был представлен на соискание Государственной премии Российской Федерации в области литературы за 1996 год. Книга его стихотворений «Джуртда Джангыз Терек» («Священное Древо Отчизны») является шедевром карачаево-балкарской поэзии. Сегодня произведения поэта издаются в переводах на турецкий, английский, немецкий, арабский языки.
                Творчество поэта ознаменовано признанием у таких корифеев поэтического искусства, как Кайсын Кулиев, Сергей Михалков, Лев Ошанин, Давид Кугультинов, Халимат Байрамукова. Билал получил признание у себя на родине: он Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики, Почётный доктор Карачаево-Черкесского Государственного Университета. Огромную созидательную работу он проводит как издатель первого карачаево-балкарского литературно-художественного и научно-публицистического журнала «Ас-Алан», который стал рупором свободного слова. Как патриот своей малой и большой родины Билал Лайпанов вернул своему народу и миру имена великих земляков – Исмаила Семенова, Махмуда Дудова.
            За короткое время им изданы все научно и исторически значимые труды по истории, культуре, языку и литературе карачаево-балкарского народа. Он, несомненно, внёс в карачаево-балкарскую поэзию новое живительное начало: новаторство в области формы и содержания и поэтического языка. Тематическое разнообразие и абсолютная свобода мировосприятия в его поэзии доведены до таких высот, что позволяет оценивать Билала как поэта будущего. Для Билала, сына малочисленного карачаево-балкарского народа, составной части великой тюркской общности народов, служение высокому поэтическому искусству, справедливости, свободе – превыше всего. И он всем своим творчеством, подвижническим общественным и издательским трудом, созиданием подлинных условий для реабилитации своего и других репрессированных народов России и бывшего Советского Союза вполне заслуживает широкого общественного признания.             
           Сам факт выдвижения тюркоязычного поэта  на соискание высшей мировой литературной премии – великое событие. И мы убеждены, что Билал Лайпанов заслуживает этого. Мы, наблюдая творческий его рост, подспудно чувствовали, что в наш современный проблемный и грешный  мир пришел выдающийся мастер поэтического слова. Недаром великий Кайсын назвал Билала настоящим  «поэтом времени конца света», мудрая его землячка, поэт Халимат Байрамукова  резюмировала: «Я не боюсь за свой язык, за нашу поэзию, пока у нас есть такой поэт – Билал Лайпанов, который навсегда занял  в ней самое почетное место!»
                Солидаризируясь с изложенным, мы считаем, что именно на родине Билала, вопреки  общепринятому «пророков нет в отечестве своем», начало начал его творчества и его признания.  Карачай подарил миру поистине большого и самобытного мастера слова, поэтому именно ему должен принадлежать приоритет выдвижения Билала Лайпанова на высшую литературную премию мира, а Карачаево-Черкесскому Государственному Университету – духовному научному центру Карачая  – инициатива  этого выдвижения.
                Мы уверены, что найдем у Вас понимание и единогласную поддержку, а Ваша сопричастность к великому начинанию, которое положит начало мировому признанию лучших образцов поэтического творчества  на карачаево-балкарском языке в лице поэзии Билала Лайпанова, будет по достоинству оценено потомками.

С пожеланиями научных и творческих успехов, Ваши коллеги – Почётные доктора Карачаево-Черкесского Государственного Университета:

Чингиз Торекулович АЙТМАТОВ,
Лауреат Ленинской премии в области литературы,
Герой Социалистического Труда

Барбара КЕЛЛНЕР-ХЕЙНКЕЛЕ,
Доктор философии, профессор,
Директор Института тюркологии
Свободного Берлинского Университета

Светлана Михайловна ЧЕРВОННАЯ,
Доктор искусствоведения, академик
Академии художественной критики

Хаджи-Мурат ХУБИЙ,
Тюрколог, лингвист,
Доктор, профессор  (Нью-Джерси, США)

Энвер  Сеит-Умарович ТОКАЕВ,
Доктор, профессор,
Лауреат Государственной  Премии СССР,       
Лауреат Государственной премии РФ 

ОЛЖАС ОМАРОВИЧ СУЛЕЙМЕНОВ,
Поэт, тюрколог






БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ –
СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ

Большие поэты малых народов – всегда явление всеобщего порядка из-за напряженности в них идеи национально-культурной идентичности. Они всегда деятели культуры в широком смысле (по точному определению Светланы Червонной – ETNIK ENTERPRISER), так как несут в себе весь запас поручений своего народа. Исмаил Гаспринский, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов, Кайсын Кулиев, Билал Лайпанов и другие в своем творчестве и культурном деянии осуществляют собой тип нового мифологического героя. Основная черта таких поэтов – яркое экзистенциальное призвание, постижение трансцендентности через любовь и отрицание всех барьеров на пути к духовному освобождению.
Деятельность этих больших тюркских поэтов Нового времени, каковым считается и народом, и собратьями по поэзии карачаевский поэт  Билал Лайпанов, подразумевает прощание со старой поэзией (так называет он одно из стихотворений-концептов, каковыми насыщена вся его поэзия).
Не ножом взлечу из ножен,
Чтобы резать ветер воли.
Как змея из старой кожи
Я ползу навстречу боли.
Словно слово из кавычек,
Выпускаю на свободу
Душу из брони привычек,
В жизнь вхожу, как входят в воду.

Он почти одинок в пространстве карачаевской поэзии, которая часто эксплуатирует народное красноречие и условную поэтику, а также технику лирического монолога с его кругом привычных тем и мотивов.
В критике обычно называют главные символы его поэзии «камень» и «дерево», создавая некую статику образа всей поэзии. А у него все символы работают, взаимодействуя в истории и в песочных часах мгновения.
Его стихи – новая  для карачаевцев антология ощущений, медитативных озарений, смыслов, перечтений – мифологических и фольклорных, уплотненных до мысли, стремящейся к целому. Поистине первородная задача – объять необъятное в необжитом современной рефлексии мире. Критик назвал его «Парнасским Гаврошем». Энергия отрицания старой поэзии, предвещающая в конце каждого века ломку всяческих канонов, равна энергии пересоздания смыслов их укрупненной связанности.
Тем более знаменательно выстраивание им нового модуса поэзии в противовес общей тенденции литературы рубежа нового тысячелетия, отмеченной Мишелем Фуко как «отлучение от дискурсии мысли, становящуюся простым проявлением языка».
Апокалипсический миф постмодернизма, к которому пришло человеческое развитие от религиозного и языческого мифа, включая тоталитарный миф революционного переустройства в бывшей «Стране Советов», получает в поэзии Лайпанова свой вариант, который можно назвать – «По ту сторону апокалипсиса». Для его поэзии этот миф не более чем общепринятая условность, которую он переживает в допущении, манифестируя со всеми его приметами в стихотворении – «Я человек ахырзамана (апокалипсиса)». И в то же время, отрицая его всем своим поэтическим творчеством, на сущностном онтологическом уровне, отсутствием «космического безволия» маленького человека, затерянного в «мире вещей». Человек Лайпанова отличается универсальным оптимизмом, который от «древа» и «камня» (название главной его книги и многих стихов) карачаевцев, их языкового мировидения. Это «человек места», осознающий язык (logos), как форму свободы и сохранения «своего «Я».
Не думаю, что Билал Лайпанов всерьез осознает себя представителем «Направления». Но, следуя «Закону эйдетического параллелизма» (Платон), и шире – телеологизму истории, в том числе и культурной, он повторяет последовательно все этапы поэзии XX века: от романтизма, символизма, футуризма, «Будетлян», до постмодернизма, знакомых ему в русской и переводной европейской поэзии, и присутствующих в виде имен, голосов (Цветаевой, Есенина, Хлебникова, Лорки), так часто встречающихся у Лайпанова. Тем не менее, весь этот мастер-класс присутствует и участвует в символическом пространстве его поэзии в контексте национальной парадигмы.
Вместимость тюркской поэзии (и шире восточной), в своей закрытой системе «совпадала» со всеми классическими этапами европейского литературного развития (Возрождения, Просвещения, Реформации, Барокко (у тюрков – «эпоха Тюльпана»), до современного постмодернизма. Еще ранее – символический космизм Бальмонта, Хлебникова, Белого или цвето-числовые планетарные структуры «Семи поэм» Низами, а еще раньше – гимнические песни Тенгрианства, посвященные богам Западного и Восточного неба.
А само тенгрианство с ее «Сумерками» представило ту форму «актуальной бесконечности», питающую всех больших поэтов, которые и «начало» и «конец», не отвергающее «Да» и не утверждающее «Нет»! Опыт радикальной сомнительности, непредсказуемости, предшествующей «Великому Ничто» Гегеля.
Приведем стихотворение «Я человек ахырзамана (апокалипсиса)», подробнее в доказательство того, что его манифест в своей спонтанности становиться актом поэзии. По словам М. Лобанова, «...Он кричит на своем языке...». В потоке сознания своего героя, Лайпанов выделяет три времени, подобно Блаженному Августину в «Исповеди»: настоящее прошедшего, настоящее настоящего и настоящее будущего:
…Меня омывает вчерашний дождь,
Вчерашняя молния ударяет меня,
Я снова умираю в той войне…

Таким образом, герой погружен в бесконечность, а память превращается в важнейшую категорию, преодолевающую смысл конечного. Это предает глубину историческую и личностную. В варианте Лайпанова, память ощущается как катаклизм, повергающий человека в пустоту космоса.
Сложная архитектоника константных и диффузно проникающих друг в друга концептов Б.Лайпанова состоит из метатекстов и интертекстов тюрков, и от Библии, приравнивающей Слово к бытию. Это особенно уникально в эпоху межвременья, когда сама литература и само Бытие – не безусловны.
Этот повторяющийся интертекст о процессе рождения стиха, проходит через всю поэзию и создает сложные конструкции во взаимосвязи человека и космоса. Эти конструкции по своей сложной естественности, как бы пробуждают читателя к интерактивному восприятию, ибо прочтение стиха так или иначе участвует в его порождении:
«Моя душа, как обруч вокруг земли – из не спетой песни, одна сторона души повернута к земле, другая к Азраилу – молнией». (Подстрочный перевод – мой).
А вот главная метафора:

Поэзия – озеро, открышее глаза...

Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Свое лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там –  стану
Озером, открывшим глаза…

В этом стихотворении небесная конструкция создает ясную прозрачную притчу о восхождении к трансцендентности как к «пространству моего голоса».
В повторяющемся образе одинокого охотника Бийнёгера, который в фольклоре однозначно трактуется как осуждение героя, восставшего против природы, истребляющего без меры благородных животных, и наказанного ею. Подобно тому, как поэт, поддавшийся демону творчества, отгорожен от мира людей в ловушке Бийнегера – в башне стиха, из которой поэт может выйти только ценой самоуничтожения, «рассыпавшись стихами».
В стихотворении «Пересотворение мира» порождение слов влечет за собой порождение смыслов, как бы организующих Материю заново:
Только тогда будет свободно все вокруг,
Вблизи и вдали, и в будущем.
Только тогда вырастут у слова крылья,
Река найдет старое русло,
Слово – смысл, а человек – истоки.
Снова все голо и открыто.
Змей искуситель – сам кусает себя за хвост.
Адам и Ева возвращаются в рай…

Мифологический мотив продлен здесь новым смыслом, ибо Ева в карачаевской транскрипции Хауа (в переводе «воздух», «атмосфера») а Адам – «человек». Мифологема перволюбви сопрягается с идеей творчества, как воздуха, окружающего человека (в стихотворении «Человек и искусство»).
Карачай – национальный космос его поэзии, центр концентрической модели мироздания, который находится на пересечении значений – небесных и земных, исторической и личной судьбы, включая в свой предметный и метафизический вихрь звезды, радугу, семь пластов неба и земли, семь дней недели и семь музыкальных нот, самослагающихся и предопределенных сакральным числом «семь».
Эдемов и геенн седмица
Свет и зной
Мой Карачай родной.

Сакрализация числа «7», свойственная тюркской традиции, получила в восточной традиции особую свето-числовую символику. Для него семь букв слова «Карачай» – предмет постоянной рефлексии, игры созвучий, мольба и заклинание в мире, где понятия Родины подверглось кощунственным смещениям. Естественные перипетии «Великого переселения народов» в далеком прошлом кажутся нормальным брожением по сравнению с потерей места и языка, памяти и надежд, связанных с геноцидом и депортацией карачаевского и балкарского народов.
Обжигающая и трагическая внутренняя интенсивность переживания, чувство отнятой и возвращенной Родины – оправдание всего его творчества. Гимн Карачая, цикл стихов о Карачае – это не просто патриотическая лирика, а всеобъемлющий дискурс во всем его общегуманистическом, политическом и культурогенном смысле, расширяющийся в мир и возвращающийся к центру – камню «Къадау Таш» и «Одинокому Древу Родины»... Это образы, обладающие пространственной протяженностью, своей ментальностью. Так, ива, оплакивающая как Гошаях Бийче возлюбленного, обняв ветвями израненную прогрессом землю. Сатанай стирает белье в Волге, сама став продолжением реки. Героиня карачаевской поэмы Сафият утопилась от несчастной любви, чтобы потом лежать на каменистом зеленом берегу, отдав природе свое тело и став ее частью. Здесь типичная восточная оппозиция души и тела включает смерть в общеприродный порядок, продолжая поток жизни.
Айджакаджа – образ женщины, включенный в трехступенчатую метафору природы человека и вечности, олицетворенных в образах расцветшей вишни, женщины и белого жеребенка. Для Лайпанова ранняя весна – это субстанция холода, преждевременного и коварного, убивающего расцветшую красоту.
Падает снег и сверкает под яркой луной
Айджакаджа
Только не тает на лицах покров ледяной
Мертвые мы иль живые с тобой
Айджакаджа?

У него всегда разрушаются цепочки метафорических пар (природа-человек), чтобы создать новый смысл.
«Рыба, лед, человек» – здесь природа и человек в системе зеркал – рыба в безвоздушном пространстве замерзшей воды бьется об лед, по которому идет человек, видящий рыбу подо льдом, отражающим его внутреннее состояние, такое же безвоздушное и безысходное.
Багровый закат льет кровавые слезы... Это он, поэт, оттаявший от улыбки женщины, плачет скупыми слезами слепого.
Метемпсихоз – перетекание образов и видений, процесс углубленный рефлексии по поводу «цветущей сложности» Бытия в самых разных проявлениях – это не самоцель, а игра смыслов, работа по пересозданию стиха и мира, в их взаимосвязанности и взаимодействии.
Наиболее общее поэзии Б. Лайпанова – это его религия жизни, преодолевающая инстинкт смерти, «конца истории», «изжитости современности» – провозглашаемых каноном постмодернизма.
Это особенность тюркского миропонимания зиждется на огромном во времени и пространстве опыте выживания, исторически присущей интенции. Эта интенция совпадает в конце века с европейской философией, к каковой можно отнести слова Роже Гароди: «Мир выживет, и ему не придется более прокладывать фарватер по моему пути сопротивления бессмыслице… пытаясь жить по-другому, открывая возможное будущее».
Не изменяющее Б. Лайпанову ощущение жизни как таковой – это витальность не физическая, а духовная, которая уходит к древним мифологическим корням, к тюркской общине, к мифологизированному чувству общности, опирающемуся на природные для нее формы этики:

Я не из тех, кто говорит уныло…
Коль завтра в гроб, неужто жить не грех?
Хоть помню я, что ждет меня могила,
Я не могу сдержать счастливый смех…
Тот по душе мне бык,
Что дерзкой силой
Соперничает с грозною скалой.

В стихах «Однажды я сорвусь со скал», «Человек и смерть», «Я старый тур», «Надпись на надгробье», «Звезды выпили мою душу» продолжается старая тюркская письменная традиция, которая началась с Орхоно-Енисейских надгробий VI века. Смерть, устремленная в будущее, стала началом тюркской поэтической метафизики. 

«Душа, как птица с дерева вспорхнет,
Коротким и внезапным будет взлет,
Когда бы души без труда могли,
Как птицы, отрываться от Земли,
И, как псалому собирать для гнезд
На небесах лучи далеких звезд…»
Б.Лайпанов
         
«Заигрывание со смертью» у Лайпанова, спор с Азраилом – сквозная тема насреддиновских и суфийских притч, принадлежащих к мусульманской ереси, продолжается в его стихах:

Ты болен, стар, ты доживаешь век…
Признай, что гнусен, низок человек…
Признай, я отступлю еще на час…
Признай, старик – все мерзости от вас!
Скажи старик – ты все равно умрешь,
Что истин всех тебе дороже ложь,
Смерть ближе жизни, зло – милей добра»…
Но плюнув смерти в грозный лик,
Вздохнул и умер, не солгав старик.

Поэзия Лайпанова заполняет и вытесняет космическую пустотность суфийской любовью, молитвой красоте жизни, существующей в самих ее проявлениях – феноменах живой природы. Его антропоморфизм часто выражен в зооморфных субъектах, по сравнению с которыми – человек не столь идеален.
Конь, Волк и Тур (тотемы тюрков) – это возобновляющиеся темы поэтического состязания у тюрков. Они – двойники человека в его сущности и назначении.
Старый Тур в последнем прыжке со скалы перед смертью, Волк – как концепт свободы даже песни свои поющий, воздев глаза к небу, в отличие от Собаки.
И, наконец, Конь (крылатый, с солнцем в голове, с надеждой в гриве), в антологии тюркской поэзии и эпике, в романных метафорах Чингиза Айтматова, Кайсына Кулиева и Тимура Зульфикарова, в русской поэзии В.Высоцкого и Б. Слуцкого. Тем труднее Лайпанову взойти по планке, чтобы сохранить тавро мастера. Природная пластика, символизирующая человека, историю и саму жизнь в неостановимом беге коней. У него это всегда трехступенчатая структура по принципу китайской шкатулки (природа, век, судьба).

«Пусть Родины моей увидишь ты приметы,
Ее саму, и то, что я пишу о ней:
Хвостами, словно мух, сбивающих столетья,
Свой бег стремящих в вечность, надежд моих коней».

«Еще землёю стать мы не успели,
Как ей самой грозит смертельная беда.
Скрипят скелеты их. А на скелетах травы
Растут, леса шумят, течет по ним вода».

«Луга от их мочи цветами покрывались
От ржанья яркий свет струился с высоты…»

«Пословицы такой мне смысл давно уж ведом
Собака мчится лишь за мчащимся конем.
Вот так же и мой стих за вашим ржаньем следом
Рванулся и бежит сквозь время на пролом».

Стихотворение Б. Лайпанова «Когда идут, дорога, по тебе» –  заканчивается словами, обращенными не только к опыту предков, но и самому новейшему настоящему: Ломать дороги ваше ремесло / Дороги, что вы сами выбирали.
Камни, на которые опираемся, – это уже символ Кавказской мифологии. Новое мифологическое мыслительное пространство материи камня и древа, неспокойной и чистой воды, скал и парящих орлов и сверкающих молний, требующих высоты и тренированности духа.
Лайпанов выстраивает в общетюркской новую модель богоборческой мифологии, преодолевающей плоскость традиционной колеи.
ЗЕМЛЯ и НЕБО В ПОЭЗИИ  ЛАЙПАНОВА

Вертикали от Земли к Небу и обратно – это, как бы «вольтова дуга», которой напряжена вся его поэзия.
День  рождения поэта 12 апреля – День космонавтики – это событие почти мифологическое для поэта. Пересечение границы миров, завершающее естественное, присущее человеку восстановление прерванной связи с Небом в процессе мироздания. В этом прорыве – восхождение к трансценденции на «ядерном» уровне стиха и всей его поэзии. Механика духа преодолела физическую плотность земного притяжения, в постоянной этической оппозиции семи слоев Земли и пяти слоев Неба, отнятого человеком.  «Как зародыш, пробив скорлупу яйца» – человек в космосе, расставание души с телом на карнизе скалы в высверке молнии, невидимые дневные звезды, Родина на семи звездах Большой медведицы – это образные молекулы стиха, которые потом усложняются и связываются в новую оппозицию. Тяжесть земных бед не дает человеку оторваться от Земли и: «У Жизни на челе – черные отметины, а у Смерти на темном челе – светлые блики».
Стихотворения «Белый баран и Черный баран», «Сердце – солнце», «Женщина – лето», «Луна и женщина»…
Черный баран апокалипсиса и Белый баран сотворения, в стуке их рогов – вечная схватка, и человек пытается удержаться за их рога. Ёрюзмек и Кызыл Фук – перволюди из эпоса, поделившие Небо на Доброе и Злое. Преисподняя и Небо (стихотворение «Змея и Голубь»). Голубь со змеиными глазами и Змея с нимбом Голубя – в этом дерзком сопоставлении, проглядывает в наше сегодня древний хтонический Хаос, грозя новыми бедами.
Сочетание архаики с модерном неисчерпаемо для самообновления поэзии Лайпанова.

Небо покажется серым от пыли,
Она садится на пыльное дерево,
Как душа дерева, вышедшая наружу,
Птица с обожженным зеленым огнем крыльями.

Это тот же персонаж, олицетворяющий извечную неполноту человека из-за отсутствия Небесного.

РЕЛИГИЯ

Обращение Лайпанова к Исламу, в лоне которого всегда развивалась восточная поэзия, включая еретический суфизм и хуруфизм, является продолжением культурогенного начала его поэзии.
Первые большие поэты Карачая и Балкарии начала XX века начинали как религиозные деятели. Мусульманская просветительская традиция продолжилась до 40-х годов XX века, оставляя в своем поле все значимые поэтические имена.
Рубеж и начало века, знаменуемые, обычно усилением религиозного начала именно в поэзии, как «керамат» (ясновидение, пророчество) – т.е. прямая речь, божественного новопроисхождения. В карачае-балкарском сознании импульс творчества прямо связан с легендой об откровении, явившемся Пророку Мохамеду.
В конце XX века карачаевский поэт, прошедший вместе с веком трагический путь от богоборчества к покаянию, испытавший разрушение самих основ жизни, артикулирует вопрос из суры Корана – «Поэты»:  «Кому поклоняетесь вы (поэты)?» И отвечает: «Камню и древу. Языку, который дала мать». Вместо ожидаемого из всей его поэзии вывода – Добру, Совести, Достоинству Человека, Нации. Это экспликация, вывод за скобки не исчерпывает, но заостряет тезис о человечестве, как группах людей, объединенных Верой, Разумом и Культурой. Как в Коране – «сонмы», «толпы», «группы», а не глобалистски распыленное статистическое человечество: «Миллетчиме, эмда Умметчиме» (Я представитель нации и религиозной общины). Ведь не «маркированный»  родом, нацией человек не может быть верующим. Этика общины приравнивается к религиозной, оберегает от атомизированного распада и универсализации.
Прямая зависимость современного мира от научных открытий, погрузившая в пустоту отдельного человека, в Восточном и Евразийском пространстве опровергается изначально: «Богопознание есть поражение разума», и возврат к религиозной парадигме вовсе не означает регресса духа.
«В огне совести и веры» – название одного из последних сборников; в подзаголовке старое, жанровое обозначение тюркской поэзии – «Дефтерле» – тетради Добра и Зла. Исламские тетради –  вольная, некнижная форма спонтанного Слова, Столпы Веры и Прямой путь к Богу в преддверии Конца, обозначенного, как художественная реальность. Поэт очищает эти столпы от схоластических наслоений в огне трагического века. Это уже прямой Путь, отягощенный сатанинским извращением всех национальных и среднечеловеческих этических норм, требующих покаяния и осознания. Он точно регистрирует «признаки жизни» сохранившиеся в уже происходящем на глазах замедленном апокалипсисе.
Суры Корана он дает в метафизическом прочтении.
Для Лайпанова такая «ортодоксальность» – это возврат, похожий скорее на бегство, «бегство» в том культурологическом понимании, в каком совершили его Гёте, Гердер, Константин Леонтьев,  Б. Соловьев и другие филоориенталисты, трактовавшие позитивный опыт мусульманской уммы.
Для Лайпанова, прошедшего в своей поэзии через опыт символистов и модернистов, через восточные суфийские штудии о Любви, «Любящей и Любимой» наступает новый этап. Ясность, доходящую до аскезы, он возводит отныне в новый художественный принцип, и как бы исполняет главный канон этики тюрков: хорошее слово – правдивое слово. Отсюда его обращение к прямому публицистическому слову, которое становится для него «национальным делом». Учреждает издательство «Мир дому твоему», газету с тем же названием, журнал «Ас-Алан», демократическую организацию «Джамагат», входящую в Федеративный союз народов Европы (FUEN), которая является консультативным органом ООН и Евросовета.
Журнал «Ас-Алан» – единственный в России журнал, объединяющий малые народности Российской Федерации в отсутствии прежней огосударствленной дружбы народов, легитимизировав  этнополитический комплекс проблем на переходном кризисном этапе, кризисе национального общения не только репрессированных малых народов, но и больших, объединенных культурной исторической родственностью и современной злободневностью. После «Ас-Алана» это снова – общность, в расчлененное тело которой вдохнули душу, и она заговорила. Отрадно, что эта новая родственность инициирована нравственными и организационными усилиями нашего земляка и его коллег по благородной деятельности на ниве культуры, воочию осуществляющих триаду первого просветителя тюрков начала века «единства в языке, делах и вере» И. Гаспринского.
По нашей старой тоталитарной тенденции  этот глоток свободы кое-кому показался чрезмерным...
Что такое сегодня большой поэт? Большой поэт в том беззаконном и редкостном для нашего времени смысле, само появление которого как бы противоречит здравому смыслу? Это мощная социокультурная энергетика. Это не «поэзия шедевров», а поэтическая работа. Поэтическая работа, которая, в конечном счете, сублимируется в шедевры, но реализуется «в программе», во всеобъемлющей матрице образов, тем и сюжетов, нечаянных поводов, карте понятий, объединяющихся в концепты, бесконечно варьируемые Музой. Это все тот же поиск смысла жизни и истории в пределах индивидуального творческого опыта.
Все это есть у Билала Лайпанова.

ФАТИМА УРУСБИЕВА,
литературовед, доктор культурологии
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ, ПОЛИТИК, «ETHNIC ENTERPRISER»

В ранние 1920-е годы кавказские горцы, еще не знавшие и даже не предчувствовавшие, какой ценой предстоит им самим и их потомкам оплатить великое заблуждение революционных переворотов и социалистических экспериментов, очень доверчиво относились к жившим в далеких северных российских столицах пролетарским вождям. Тогда акыны и ашуги слагали героические сказы и песни о Ленине, и люди в еще не радиофицированных горных аулах и степных станицах пересказывали эти легенды и пели на своих языках, на свой лад эти песни, которые согревали их сердца надеждой и возбуждали верой в возможное чудо. Позднее Расул Гамзатов расскажет об этих людях:
«... Как мечтают морозной зимой о весне /И, как в полдень палящий, мечтают о тени, /Так усталым, измученным людям во сне /
Снился Ленин. / Им казалось: он был выше сосен и гор, / Вынет шашку –  враги разбегаются в страхе. / Им казалось, что острый, как лезвие, взор / И блестит и горит из-под черной папахи...».
К счастью для Билала Лайпанова, на Ленина он не похож, и к счастью для карачаевцев наступившего 21 века, им давно уже не снятся богатыри-освободители. И, все же, мне кажется, что если бы сегодня аксакалов поселка Хурзук, хорошо знающих древний род Лайпановых и не забывающих об удивительной судьбе его младшего представителя, ставшего в далекой Москве известным «джазыучу» (писателем), или карачаевских школьников, слышавших от своих родителей о бушевавших здесь дни и ночи бессрочных митингах поздней осени 1991 года и о пламенном ораторе и вдохновителе этих митингов, попросили нарисовать, красками или словами, портрет Билала Лайпанова –  непременно появились бы и черная папаха, и сверкающий взор, и стать и рост, сопоставимые с высотой Священного Древа Родины и твердостью Священного Камня  Карачая – символами родной земли и национального духа карачаевцев. А в обычной жизни, в столичной круговерти, в сутолоке московского метро, в стандартной квартире пыльного микрорайона Текстильщики, среди земляков, образующих небольшую карачаево-балкарскую общину в Москве, и среди своих московских коллег, Билал Лайпанов – обыкновенный человек, скромный, ничем вызывающим не приметный, и ничто человеческое не чуждо ему в этой повседневности – ни каждодневная забота о хлебе насущном, ни ответственность за свою маленькую семью, ни тревога за сына перед надвигающейся тенью призыва в армию, ни разочарования в неверных друзьях, ни обманчивые иллюзии, ни отчаянное бессилие перед собственным государством, которое уже привычно предстает перед своими гражданами в обличье насильника под черной маской и в пятнистой омоновской униформе.
Однако, мощная радиация духовной энергии, ее стремительные и неожиданные выбросы за черту обычного и за черту возможного, выше стандартного и выше оптимального уровня работоспособности, веры, мужества, гражданской инициативы и заинтересованности в общем деле, солидарности с далекими и близкими соотечественниками и единомышленниками вырывают Билала Лайпанова из рутинной среды, поднимают его на высокий пьедестал, формируют исключительные качества лидера национального и правозащитного движения. Сегодня и национальное карачаевское, и интернациональное правозащитное движения переживают в России далеко не лучшие свои времена: кризис, спад активности, сужение социальной базы, отчаяние и страх изверившихся людей, снова готовых покориться авторитарной системе и жить по принципу «лишь бы не было хуже – лишь бы не было войны» – всё это размывает почву, наполняет неизбывной горечью правды слова, начертанные на новых нагрудных значках, заказанных к 2003 году Обществом «Мемориал»: «Сталин умер полвека назад, а в России снова окаянные дни».
В «окаянные дни» трудно быть «вождем и трибуном», лидером национального движения, едва пульсирующего последними истекающими надеждами. Трудно говорить в пустоту. Но пока голос Билала Лайпанова, обретая стальную твердость категорических императивов, серебряную нежность искренней любви к своей Родине, заполняя грозящий образоваться духовный вакуум, разрывая пустоту и находя хотя бы отдаленное эхо в пространстве Кавказских гор, звучит с трибун столичных и международных конгрессов и конференций, со страниц московской и зарубежной печати, окрашивает политические статьи цветами и мелодиями высокой поэзии и придает лирическим стихам кристальную четкость политических деклараций, – до тех пор исторический шанс и Карачая, и всей России еще не утрачен. Это шанс на развитие демократии, на завоевание свободы, на защиту национального и личного достоинства каждого народа и каждого человека.
Можно найти немало высоких эпитетов, которыми удалось бы справедливо и точно (а может быть, и не всегда справедливо, и не очень точно, ведь, как известно, «лицом к лицу лица не разглядеть – большое видится на расстоянье», а нам-то приходится жить и работать «лицом к лицу», остро и болезненно ощущая каждую промелькнувшую тень и даже малейший импульс невольного расслабления или случайного движения в сторону) характеризовать Билала Лайпанова как общественного деятеля, как идеолога государственной автономии Карачая, как защитника прав своего народа и всех репрессированных народов, подвергшихся в прошлом унижению, геноциду или оказавшихся сегодня под угрозой истребления, как энергичного журналиста, редактора и издателя (зеленые тома его «Ас-Алана», доведенного уже до десятого выпуска, никак нельзя не заметить в панораме современного литературного, исторического и политического востоковедения), как человека доверчивого и осторожного, увлекающегося и сдержанного, импульсивного и рационально-расчетливого, горячего, как южное солнце, и холодного, как снега на вершинах Кавказских гор. Но из множества возможных характеристик мне хотелось бы выбрать одну, в которой я абсолютно уверена, – назвать один эпитет, который не имеет своего «противовеса», не имеет противоположного полюса в том сложном целом, какое составляют личность, характер, частная жизнь, общественная, политическая, творческая деятельность Билала Лайпанова. Суть этого определения – в слове «фахму» (талант). Аллах, Небо, родные горы, великий Кавказ, гордый Карачай, родители, чья строгая любовь стала волшебной колыбелью, и далекие неизвестные предки, почти легендарные родоначальники, – все вместе они наделили маленького мальчика, родившегося в знаменательный космический день 12 апреля, на трудном переломе драматической судьбы многострадального карачаевского народа (в 1955 году – еще в среднеазиатской ссылке, уже на взлете надежд на скорое возвращение на Родину, в муках затянувшейся, запоздавшей, неполной и непоследовательной «реабилитации»), великим даром. Имя этому дару – талант. Талант самородка, талант поэта, талант человека, нашедшего неповторимые слова (как, откуда? – великая тайна творчества!), чтобы защитить честь, чтобы запечатлеть великую историческую память своего народа, чтобы выразить его боль и надежду, отчаянье и мужество, чтобы сказать:
«Земля и Небо вырастили сына,
Тепло и свет в тебе одном слились.
Твой край тебе –  и Мекка, и Медина,
Владей же им и на него молись».
Поэзия Билала Лайпанова – это молитва о свободном Карачае. Прислушаемся же к ней в тишине, подчинимся ее колдовским ритмам, попробуем измерить невесомую алмазную тяжесть, прозрачную кристальную плотность, светозарную энергию каждой рифмы, каждого слова. Откроем книгу стихов карачаевского поэта Билала Лайпанова...

СВЕТЛАНА ЧЕРВОННАЯ,
академик Академии художественной критики,
доктор искусствоведения
  Редколлегии, авторскому коллективу и читателям 
журнала «АС-АЛАН»

ДОРОГИЕ ДРУЗЬЯ, ФИКИРЛЕШ ДОСТАР!
С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «Ас-Алан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю – «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил как с надеждой карачаево-балкарской поэзии  сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала,  я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника –  такого же  правдолюбца и чистого человека, каким был он сам.
Лайпанов «по воле отца народов»  родился в годы сталинского выселения народов у нас в Коксае, и я, по праву, называю его своим братом. Но нет  выше братства, которое является таковым по духу. Мне близки духовно все помыслы и устремления Билала, потому я его называю своим единомышленником. Мне, как и Ему, близки  общечеловеческая и общетюркская солидарность, идеи евразийского единства, культурное единение народов на его пространстве,  защита всего униженного и незаслуженно отлученного от мировой цивилизации, помощь в сохранении и  становлении языков, культур, солидарное участие деятелей литературы, культуры в деле сближения народов. Всё это я нахожу на страницах «Ас-Алана».
 
Мне доставило особое удовольствие, что журнал с первого своего номера преодолел тематически узконациональные и географические границы Балкарии и Карачая. Благородно и блестяще в журнале представлены материалы по всем репрессированным народам бывшего нашего Союза. Моя родина – Кыргызстан – стала родиной многим  из них. Я рос с детьми репрессированных карачаевцев, балкарцев, немцев, чеченцев, ингушей… У нас были общие учителя. Мне с детства была понятна их боль, так как и мою семью затронул  репрессивный аппарат сталинизма. Поэтому материалы по этому периоду истории репрессированных народов, представленные в журнале, задевают за живое. Мне близко и понятно, что журнал остро поднимает проблемы этих народов и предлагает их решения. Совершенно справедливо, что авторский коллектив журнала принимает на себя роль защитника и глашатая репрессированных народов, знакомя цивилизованный мир с их теперешним состоянием, культурой, проблемами их бытия и места в этом сложном мире.
Меня живо интересуют проблемы общетюркской солидарности, налаживание тесных связей между уникальной семьей тюркских народов, занимающих огромные пространства на всем Евразийском континенте. Поэтому исторические работы по Карачаю и Балкарии, крымским татарам, другим народам читаются на одном дыхании. Поэтический и прозаический разделы журнала также интересны. Материалы, композиция журнала, продуманность подачи и оформления говорят о большом вкусе редколлегии. Словом, он делается с любовью, с задором и добротностью. 

Желаю Билалу, моим братьям карачаевцам-балкарцам, делающим журнал, больших творческих успехов, терпения и подвижничества на избранном пути служения культуре и образованию, литературе и истине.
         
Выражаю искреннюю признательность редколлегии журнала «Ас-Алан», книжному издательству «Мир дому твоему», Карачаевской демократической организации «Джамагъат», члену Федеративного Союза Народов Европы, выдвинувшим меня к званию «Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного педагогического университета». Через Вас  ученому Совету Университета, удостоившему меня этого высокого звания. Для меня особая честь получить признание у моих  братьев карачаевцев-балкарцев, народа Кайсына и Билала!   Народ Кыргызстана никогда не забудет Вас и годы Вашего пребывания у нас – добрую память о Вас хранят аилы и селения моей родины.
            
С  братскими чувствами и пожеланиями успешной творческой работы журналу «Ас-Алан», его главному редактору, большому поэту Билалу Лайпанову, которого искренно уважаю за талант и преданность нашему ремеслу.
Чингиз Айтматов
Брюссель, 17 июня 2002 г.







Дорогой карачаевский собрат по перу – Билал Лайпанов!
Для нас тюркоязычных литераторов всегда особое значение имеет то, что связано с современной тюркской культурой. В этом смысле твое 50-летие для нас большое событие. Карачаевская поэзия движет творчеством Билала Лайпанова! Поздравляю с юбилеем!
Аксакал Ч.Т.Айтматов
12 апреля 2005 года, г. Брюссель

Дорогой Билал!
Казахи говорят: «Елю жылда ель жанарады» – «В пятьдесят лет страна (народ) обновляется». Твои пятьдесят вместили и такой этап истории карачаевцев, как возрождение: в 1956 году репрессированный народ получил право возвращаться из изгнания на историческую родину. Ты вместил чувства ренессанса в свои стихи, и оно придало им трехмерность, присущую подлинному искусству – историческую глубину, широту настоящего и высоту будущего. Ты не ушел в обиду, хотя она никогда не забудется. Память – да, но не злопамятность мы должны воспитывать в сознании новых поколений. Об этом все твои произведения и твой журнал.
Ты много уже сделал для формирования возрожденческого сознания тюркских народов, которое помогает им определить свое достойное место в планетарном порядке. Самым достойным я всегда желаю – жаса! В казахском это слово несет два смысла – «живи» и «твори».
Жаса, мой друг Билал!
Твой Олжас Сулейменов
                Париж, 12 апреля 2005 г.

Дорогой Билал!
Наконец нашел время ответить на письмо о книге М.Ч.Джуртубаева.
Я прочёл её ещё в ноябре 2004 г. Сегодня перечитал. Возбуждает само осознание того факта, что где-то в горном селе Хасанья кто-то годами вчитывается в зачитанное до дыр «Слово о полку Игореве» – вещь подозрительную и прекрасную в своей загадочности. Занятие это (по себе знаю) поразительно увлекает. Способно держать в напряжении десятилетиями. И только тогда открывает помаленьку свои тайны. Почти по Маяковскому «в грамм  добыча, в год труды».
Я не могу сказать, что автор расшифровал все секреты «Слова», но книга его ничем не слабее десятков других толкований, выпущенных академическими словистами. Она еще одно свидетельство того, что нынешний канонизированный порядок строк в «Слове» – явление, скорее всего, вторичное, сотворенное переписчиками 16 и 18 веков.
Думаю, что для поддержания исследовательского интереса к «Слову» – произведению, выражающему акт исторического и культурного взаимодействия древних русичей и кипчаков, книга М.Ч. Джуртубаева вполне может послужить. Тираж 200 экзмпляров, конечно, мал.
Крепко жму руку.
О. Сулейменов       
Париж, 7 апреля 2005 г.   

Дорогой Билал!
Твоя поэзия выражает твой свободный независимый дух. Для тебя служение Правде и Истине превыше всего. И когда ты пишешь «я служу не народу, не государству, а Истине» – это не простые слова, это не звучит фальшиво. Искренность и мужество – крылья твоего таланта. В твоем творчестве есть все – первозданность слова и чувства, философская глубина и небесная легкость. Недаром Камень и Дерево ты всегда пишешь с большой буквы. Они – символы твоей родины и твоей поэзии. Земля и Небо одинаково близки тебе.
С годами пространство твоего голоса расширяется. К своим 50 годам ты занял достойное место в мировой поэзии. Недаром такие мастера слова, как Чингиз Айтматов и Олжас Сулейменов выступили инициаторами твоего выдвижения на Нобелевскую премию в области литературы. Я полностью разделяю мнение своих коллег, ибо уровень твоей поэзии нам всем известен: ещё в 1996 году Союз писателей России и Международное Сообщество Писательских Союзов поддержали твою кандидатуру на соискание Государственной премии России.
Ты выступил в карачаевской поэзии новатором в области формы и содержания, обновил поэтический язык, ввел в литературу новые образы, темы; не застревая в канонах старой поэзии, но и не порывая с ней как с традицией, идешь своим путем.
Дальнейших успехов тебе. С юбилеем тебя!
  Валентин Сорокин,
Поэт, Сопредседатель Союза писателей России, заместитель председателя Исполкома Международного сообщества писательских союзов, лауреат Государственной премии им. А.М.Горького, лауреат премии Ленинского комсомола, лауреат Международной премии им. М.А.Шолохова, лауреат Всероссийской премии «Кузбасс».

Москва,12 апреля 2005г.

Б И О Б И Б Л И О Г Р А Ф И Я

БИЛАЛ  АППАСОВИЧ  ЛАЙПАНОВ
(Краткие данные жизни и деятельности)

родился 12 апреля 1955 года в Кыргызстане, в семье ссыльного, спецпоселенца, репрессированного по национальному признаку (сталинским режимом Карачаевская Автономная область была ликвидирована, а карачаевский народ был сослан в Туркестан в 1943 году и сумел вернуться на родину – на Северный Кавказ – только в 1957 году);
реабилитирован на основании пункта «в» ст. 3 и ст. 1-1 Закона Российской Федерации от 18.10.1991 года «О реабилитации жертв политических репрессий». «Справка о реабилитации» выдана  Министерством Внутренних Дел Карачаево-Черкесской Республики Российской Федерации 15.04.1999г. № 18/920.
Но считает себя не полностью реабилитированным, ибо его родной карачаевский народ не полностью реабилитирован – не восстановлена его государственность, как того требуют и карачаевский народ и российский  Закон «О реабилитации репрессированных народов» от 26 апреля 1991 года.

1962-1972 – учащийся средней школы (аул Кызыл-Кала, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/,  Российская Федерация /РФ/)
1972-1975 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1975-1977 – в рядах Вооруженных Сил СССР (Союза Советских Социалистических Республик)
1977-1979 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1981 – рукопись стихотворений Лайпанова «Бусакъла» запрещена к изданию, как не соответствующая социалистическому реализму 
1979-1984  – студент (Литературный институт им. А.М.Горького Союза Писателей СССР, г. Москва) 
1984 – участник 8-го всесоюзного совещания молодых писателей СССР. Стихи рекомендованы к изданию отдельными книгами в московских издательствах «Советский писатель» и «Молодая гвардия», а автор рекомендован в Союз писателей СССР
1984-1985 – корреспондент (газета «Ленинни байрагъы», г.Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1985-1988 – преподаватель родного языка и литературы карачаевской национальной студии (Государственный институт театрального искусства /ГИТИС/ им.А.Луначарского, г.Москва)
1988-1990 – старший научный сотрудник Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы (г. Черкесск, КЧАО, РФ)
1990-1993 – слушатель специального факультета Института стран Азии и Африки при Московском Государственном Университете  /ИСАА при МГУ/ 
1993 – соучредитель издательства «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва)
С 1991 – редактор газеты «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (г. Москва)
С 1998 – главный редактор журнала «Ас-Алан» (г. Москва)
С 1985 – член  Союза журналистов СССР (РФ)
С 1988 – член  Союза писателей СССР (РФ)
С 1993 – ответственный секретарь Союза Карачаевских Писателей
1990 – инициатор, организатор и руководитель забастовки ученых Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы, в связи с запретом использования родного языка в научно-исследовательской сфере и дискриминацией по национальному признаку при подготовке, подборе и расстановке научных кадров
С 1990 – активный деятель движения за реабилитацию репрессированных народов
1991 – один из инициаторов и организаторов бессрочного митинга в г.Карачаевске с требованием реализации Закона «О реабилитации репрессированных народов» 
С 1993 – сопредседатель демократической организации «Джамагъат» – действительного члена Федеративного Союза Народов Европы – консультативного органа  Евросовета и ООН
1996 – выдвинут на соискание Государственной премии России в области литературы
1998 – совершил хадж
С 2000 – сопредседатель «Центра защиты прав репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее (г.Москва) 
2000 – инициатор проведения Круглого стола Международной Правозащитной Ассамблеей «10 лет Закону «О реабилитации репрессированных народов»: шаг вперед, два шага назад»
2002 – избран Почетным доктором Карачаево-Черкесского Государственного Университета
2003 – присвоено звание «Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики /КЧР/»
2004 – избран Почетным академиком Международной Тюркской Академии /МТА/
2004 – принят в Союз писателей Норвегии.
2005 – Карачаево-Черкесским Государственным Университетом выдвинут на соискание Нобелевской премии в области литературы.
С 1990 года вынужден жить в эмиграции, потому что  власти Карачаево-Черкесии  ущемляют его права – права человека и гражданина и препятствуют реализации российского Закона «О реабилитации репрессированных народов», принятого в 1991 году. К сожалению, они находят поддержку у  определенных консервативных сил в Федеральном Центре России. 

ЛИТЕРАТУРНАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

ПУБЛИКАЦИИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ

1970 – стихи «Чалама чалкъы»/»Кошу сено»/ и «Къач»/»Осень»/  (газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ №122/5056/ и №131/5065/ г. Черкесск, Карачаево-Черкесия)
1979 – стихи в коллективном сборнике «Тынгысыз джюрекле»/»Беспокойные сердца»/ (г.Черкесск, Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства)
1981 – сборник стихов «Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ (г. Черкесск,  КЧАО, РФ)
1986 – поэтический сборник «Бусакъла» /»Тополя»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1990 – книга стихов  «Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Автономная Область, РФ)
1992 – книга стихов «Джуртда Джангыз Терек» /Священное Древо Родины»/  (г. Москва)
1993-1998 – Сочинения в 10 томах (г. Москва)
1999 – книга прозы и поэзии «Минги Таулула» /»Великие горцы»/  (г. Москва)
2002 – сборник стихов и статей «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» (г. Москва)
2002 – сборник стихов «Сууаб, гюнах джазылгъан дефтерле» (г. Москва)
2005 – сборник стихов «Хакъ бла Халкъ» (г. Москва)


ПУБЛИКАЦИИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ

1988 – книга стихов «Камень и Дерево» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1990 – сборник стихов «Радуга над пропастью» (издательство «Молодая гвардия», Москва)
1993-1996 – Сочинения в 3 томах. 1-ый том – «Пространство моего голоса» – Союзом Карачаевских Писателей  при поддержке Союза писателей России и Международного Сообщества Писательских Союзов в 1996 году был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы.

КОЛЛЕКТИВНЫЕ СБОРНИКИ

1986 – «Земное ядро» (Ставропольское книжное издательство, г.Ставрополь)
1987 – «Тверской бульвар, 25» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1988 – «Люблю я Кавказ» (издательство «Современник», Москва)
1991 – «Мое мгновенье в мире этом» (Ставропольское книжное издательство», г.Ставрополь)

СТИХИ  ТАКЖЕ  ПУБЛИКОВАЛИСЬ

в журналах «Дон», «Знамя», «Октябрь», «Минги Тау», «Ставрополье», «Половецкая луна», «Бирлешик Кавказия», «Ас-Алан», «Битик»; в альманахе «Истоки»; в антологии «Литературы народов Северного Кавказа» (издательство ПГЛУ, Пятигорск, 2003), в антологии «Тюркие дышындаки Тюрк Едебиятлары Антоложиси – 22 – Карачай-Малкар адебияты» (Кюлтюр баканлыгы, Анкара, 2002);
в газетах «Литературная Россия», «Вечерняя Москва», «Новая Кавказская Газета», «Ленинское знамя», «Къарачай», «Юйге Игилик», «Правда», «Люберецкая газета», «Заман»

О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА ПИСАЛИ

газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ (06.09.1990г.и 25.12.1993г., г.Черкесск) 
газета «Правда»(23 декабря 1995г. №225 /27643/,  г.Москва)
«Книжное обозрение» (14 ноября 1995г. №46 /1536/,  г.Москва)
«Литературная Россия» (29 декабря 1995г. №52 /1716/  г.Москва)
«Литературная газета» (10 апреля 1996г. №15 /5597/,  г.Москва)
книга «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ (1999г.,  г.Черкесск)
газета «Ставангер Афтенблад» (09.11.2003, №285, г.Ставангер, Норвегия)
газета «Классекампен» (28.01.2005, г.Осло, Норвегия)
газета «Вести гор» (12.04 – 18.04. 2005, г.Черкесск, КЧР )
газета «Карачаево-Балкарский мир» (№№ 2, 4, апрель 2005, г.Черкесск)
газета «Къарачай» (13 апреля 2005, №32-33/ 9786, г.Черкесск )
газета «День Республики» (19 апреля 2005, №66/16680, г.Черкесск)
газета «Заман» (26 апреля 2005, №76/17214, г.Нальчик)
Словарь «Литературы народов России. 20 век» (Москва, Наука, 2005)
книга «Совет дёнеминде Карачай-Малкар едебияты» (Анкара, 2005)
журнал «Форфаттерен»/«Писатель» (Осло, 03-2005)
Некоторые сведения о творчестве Лайпанова даются в 9 томе его Сочинений, в его книгах «Дуния намыс эмда Ахырат азаб», «Хакъ бла Халкъ», в последних номерах журнала «Ас-Алан», а также в карачаевских интернет-сайтах
   
ПЕРЕВЕДЕНЫ БИЛАЛОМ ЛАЙПАНОВЫМ
НА КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК  И ПРИНЯТЫ ДЛЯ ПОСТАНОВКИ
НАЦИОНАЛЬНЫМ ТЕАТРОМ 
(1985-1988)

«Маленькие трагедии» А. Пушкина,
«Гамлет» В. Шекспира,
«Мещане» М. Горького,
«Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо.
(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)

ГОТОВЯТСЯ К  ПЕЧАТИ   или  НАХОДЯТСЯ  В ПРОИЗВОДСТВЕ СЛЕДУЮЩИЕ  ПРОИЗВЕДЕНИЯ  БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА:

драмы «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан»,  «Джонгурчха»,  «Джатдай»,  «Ёрюзмек»; 
повесть «Тенгизде кеме» /»Корабль в море»/;
романы  «Минги таулула»/»Великие горцы», «Таулада азан»/»Призыв к молитве в горах»/, «Ахырзаман дуниясы»/»Мир перед светопреставлением»/, «Соруу-суал»/»Высший суд»/, «Хакъ кертиси» /»Воистину»/;
сборники стихопрозы  «Таза-азаТ» /»Что чисто, то свободно»/, «Кюн тийгенди Айгъа»/Солнце осветило Луну»/;
сборники стихов  «Кёкден белги» /Знамение из Неба»/,  «Нюркъанат таууш» /»Лучезарный глас»/,  «Анаяса – Къуран» /»Конституция - Книга»/,  «Бёрю джортууул» /»Волчий бег»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Капля воды в пустыне»/, «Джанлы шийирле»/»Волчьи стихи»/,  «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Гимн, Флаг, Герб»/;   
научно-популярная работа (исследование) «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Путь: от Тейри к Всевышнему»/

ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
В ДЕСЯТИ ТОМАХ
(на карачаевском языке)

1.«Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/   2.«Бусакъла» /»Тополя»/ 3.«Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/   4.«Джуртда Джангыз Терек» /»Священное Древо Родины»/   5.«Къарачайны Къадау Ташы» /»Камень незыблемости Карачая»/   6.«Джан Джурт» /«Родина души»/   7.«Намаз замаН» /«Время молитвы»/   8.«Таза – азаТ» /»Что чисто, то свободно»/    9.«Джангы Ай бла Джулдуз» /«Полумесяц и звезда»/ 10.«Къазакъ бёрю» /«Одинокий волк»/   11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш» /«Ржание жеребенка под лунным сиянием»/   12.«Сюйгенлеге харс» /«Музыка для влюбленных»/   13.«От бла Тиширыу» /«Огонь и Женщина»/   14.«Адам бла Хауа» /«Адам и Ева»/   15.«Мен Къарачайлыма» /«Я карачаевец»/   16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам» /«Здравствуй, мой народ Ас-Алан»/   17.«Ёзден джуртду Кавказ» /«Родина свободных Кавказ»/   18.«Джаннет – Сынау дуния – ?…» /«Рай – Испытательный мир - ?..»/   19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери» /«Со дня сотворения до Судного дня»/   20.«Аллахданды Аллаххады Джол» /«Путь от Всевышнего к Всевышнему»/   21.«Хазыр бол!» /«Будь готов»/   22. «Алдады хар не да…»   /«Всё впереди…»/.

ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
 В ТРЕХ ТОМАХ 
(на русском языке)

1.»Седьмое небо»  2.«Камень и Дерево»  3.«Возвращение света»  4.«Свободы глоток»  5.«Непокорный дух непокоримых вершин»  6.«Чудо Вселенной»  7.«Радуга над пропастью»  8.«Люди Тейри, или Небесное племя»  9.«Душа Родины»  10.«Родина души»  11.«Древо Карачая»  12.«Пространство моего голоса».
ИЗДАТЕЛЬСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

1. Государственные акты Карачаевской Республики
(г. Москва,1990г.)
2. Джырчы Сымайыл. «Джырла бла назмула» (г. Москва, «Инсан», 1992г.)
3.  «Так это было» в 3-х томах  (г.Москва, «Инсан», 1993г.)
4. Книжное издательство «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/
(г. Москва; работает с1993г.)
5. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.)
6. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996г.)
7. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве)
8. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве)
9. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве)
10. История Чечни с древнейших времен до конца 18   века (М: Мир дому твоему, 2001г.)
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИЦИСТИКА

«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г., Москва)
«Вопрос жизни и смерти»  (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №1, 1991г., Москва). «Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва). «О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва). «О государственности» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва). «О поэзии и свободе» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва). «Остановить войну» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва). Чечня - предупреждение» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему»,  №40, 1994г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Россия в начале 21 века» (газета «Наши соотечественники» /»Ватандашлар»/ №17(97), 13-19 мая 2002 г.)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
 «Шаг вперед, два шага назад» (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998; «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Возвращение света» (книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
“The Karachay-Balkar Poetrу of  20th Century in the Struggle of Freedom`s Ideals  (Congress “Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Present”, G;ttingen, 2001)
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века» (выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения
(выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001).
«Хасаука: знак национальной беды»
(выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения  И. Гаспринского
Переписка Билала Лайпанова с читателями
(сборник, куда вошли письма и ответы на них директора издательства «Мир дому твоему», главного редактора газеты «Мир дому твоему», главного редактора журнала «Ас-Алан», ответственного секретаря Союза карачаевских писателей, сопредседателя демократической организации «Джамагъат» Билала Лайпанова; подготовлена к печати).
«С высокой трибуны…»
сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы (FUEN) (1993-2005 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати.
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ

О НАРОДЕ  И НАРОДНОМ  ПОЭТЕ ...3
КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ...12
СЁЗ БЛА АДАМ…13
ДЖАН…14
АЛАЙ ТЕБЕДИ ДЖЮРЕК…14
ДЖАЗ-ДЖАЙ-КЪАЧ-КЪЫШ...15
БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА...15
КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ …16
ДЖУЛДУЗ. ТАШ. СЁЗ…17
ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА...18
БИРДИ  ДЖУУАБ…19
ОРАЗАЛЫКЪДА…20
АДАМ БОЛУУНУ ДЖОЛУ ЭМДА МАГЪАНАСЫ…22
ТЕРЕК-ДЖЮРЕК …23
ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР …24
ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ…25
ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ...25
КЯМАР БЛА ТЮЙМЕ…26
БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ…27
АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ…28
ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ…31
ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ...32
КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН...33
АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ…33
ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ…33
БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК?...34
КИТАБ АЙТХАН…36
КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ…36
ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН…37
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ…37
АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ…38
ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ…38
АЛЛАХ, ОНГ БЕР…39
УЗАКЪДАН КЪАРАБ…40
АЗМУЛА...41
КЪАРАЧАЙ...43
ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ…43
ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ...44
КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА...45
ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?...45
ТУРАСА КЁЛДЕ…45
НЕДИ НАСЫБ?...46
ДЖЮРЕК-КЁК…47
УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ…47
ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА…48
АЛЛАХ, КЮЧ БЕР …49
КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ…50
АДЖАЛ…51
ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ…51
АДАМБЫЗМЫ БИЗ?...52
ЧИРИК КЁЛ…52
ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ….53
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ…54
ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА…55
ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ…56
ТЮШ БЛА ТЮН…57
АКЪ…57
КЪАРТНЫ СЁЗЮ…58
АКЪ МАРАЛ…59
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН…62
КЪЫЯМАТ ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ…63
ДЖЮРЕК-ДЖЮРЮК…64
МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ…64
ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ…66
АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ…67
ДЖАН…68
МАГЪАНА…68
ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ…69
ДЖАНГКЪЫЛЫЧХА УШАЙДЫ КЪАРАЧАЙ…70
НАСЫБСЫЗ…71
КЪАРАЧАЙ…72
ДЖЮРЕК, САБЫР БОЛ…73
ТИЛЕК...74
АДАМ УЛУ, ДЖАША…75
ДЖЕР.  КЁК.  ДЖЮРЕК….77
БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ…77
МИНГИ ТАУДАН АУАЗ…78
ДЖАН-ДЖАНКЪЫЛЫЧ…79
КЕРТИ СЁЗЛЕ…80
ОЛ  АЛЛАЙДЫ…80
УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР…81
АПРЕЛНИ 12-ДЕ…83
ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА…83
ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ…84
КЪУУГЪУН…85
КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?...87
АЛЛАЙ НАСЫБЛЫ БОЛУРМУ?...88
АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ...88
АЧЫКЪ СЁЗ…90
ДЖУЛДУЗ БЛА АЙ ЭМДА КЪАРАЧАЙ…91
ДЖАН…92
КЪАРА ТАНЫ, ТАНЫТ,  ДЖАЙ…94
АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ…94
ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ…96
МУРАТЫМ…96
АТ, СЫФАТ ЭМДА МАГЪАНА…97
ДЖУЛДУЗ…98
КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА…98
СЁЗ БЛА ШИЙИР…98
СЁЗ БЛА ШИЙИР…99
ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА…100
КЪУРАН СЁЗ…100
ШЕЙИТЛЕ…101
ДЖАХИЛ НАЗМУ…101
ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ…102
ИГИ ДЖОРАЛА…103
АГЪАЧ…103
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ…104
ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ  ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА!...105
АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ…106
ЗАРЛЫКЪДЫ СЕНИ ДЖАУУНГ…110
ТАМБЛАБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ…111
ДЖУРТНУ БЕТИ ЭМДА АУАЗЫ...112
НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА…112
ЮЧГЮЛ ДУА...113
ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ…115
ДЖАЗГЪЫ КЮН…115
ИГИ ДЖОРА…116
АЛЛАХХА, АДАМГЪА ДА СОРАМА…117
ШАЙЫР...119
ДЖАША…119
КЁРЮНЮУЮ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗНУ…121
ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН…125
АУУШДА…126
ДЖОЛ…127
КЪАЯДА ТЕРЕК…127
АКЪ ДУНИЯ…129
ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН...129
АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР…130
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ…131
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР …133
ТЫШ КЪРАЛДА…135
АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ…136
ИЧГИ ДЖАУ…138
КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ…138
ДЖЮРЕК БЛА КЪАЙГЪЫ…139
АХЫРЗАМАНЛА…140
САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ?...142
КЁРЮНЮР ЮЧЮН АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ...144
ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ…145
ЭЛЛИ…145
СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР…146
АКЪ ДЖУРТНУ АКЪ КЪЫЗЛАРЫНА АКЪ НАЗМУ…146
АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА…148
ДЖАША. КЮРЕШ...149
БУ ДУНИЯДА БОРЧУ АДАМНЫ…149
КЪУУГЪУН НАЗМУ…150
АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ …151
АХЫРЗАМАННЫ ДЖУУУКЪЛАШДЫРГЪАН КИМДИ?...151
КИМ ДЖАРАТХАН БОЛУР АЛАНЫ?...152
БИЛЕДИ ОЛ…152
ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ...153
НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ БИЗГЕ СОРА?...154
ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ...155
СЮЙМЕКЛИК КЁМЕУЮЛ…157
ЭНЧИ ДЖАЗЫУУН АДАМ ДЖАЗАДЫ КЕСИ…159
АНТ ЭТЕМЕ…160
ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ…161
ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ…161
ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ БУ?...163
ЫШЫКЪ…163
ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ…164
МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА…165
ДЖАШАУ. ЁЛЮМ.  АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК…167
ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА…169
ДЖАЗЫУ…171
АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ…171
ДЖЮРЕК  БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ…173
КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ…174
КЕРТИ АДАМ ЭДИ ОЛ…176
НАСЫБЛЫ БОЛ…176
АДАМ, АДАМ БОЛ…177
ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ…178
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ...179
КЮРЕШ…179
АДАМ  ДА  БОЛУР АДАМ…180
БУ ДУНИЯДЫ БИЗГЕ ДЖАНДЕТ...180
САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН…181
БИЗГЕ  ДЖЕТМЕГЕН..183
ДЖАША, АЙТХАНЧА КИТАБ …184
НОЯБРНЫ ЭКИСИ…185
ТИШИРЫУ БЛА КЕРТМЕ ТЕРЕК…186
НАСЫБ…186
ШАЙЫРНЫ БОРЧУ...187
ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ…188
АУАЗ…189
ЁТЮРЮК АЙТМАГЪЫЗ…190
КЪАРА ТЮШ…191
ДЖАЯУ НАЗМУЛА…191
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ АЧЫКЪ МЕКТУБ…192
ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА…194
АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА…195
КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН..195
АУАНАЛА…196
ДЖАЗНЫ, КЪАЧНЫ, КЪЫШНЫ ДА ЭСГЕРЕ…198
АДАМ БОЛУУ…200
СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР…201
МЫНАФЫКЪЛАГЪА…201
БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК ЭМДА ШАЙЫР…202
КЕРТИ ЗАТ…204
АТЛАМ…204
АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК...204
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ…205
ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА…207
КЪАРАЧАЙНЫ СУРАТЫ…208
КЪАНАТЛЫ ДЖЫР…209
БУ ДУНИЯГЪА ТИЛЕК ЭМДА АЛГЪЫШ...210
ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ…211
ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ…213
ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА…214
ЮЧ БЕЛГИ…216
КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК...216
ХАПАР АЙТАД КЮЛ МЕННГЕ…218
АКЪ ДЖАГЪАДА…219
КЁКГЕ ЁРЛЕЙ ДЖАШАГЪАННГА, ЁЛГЕННГЕ…220
МЫНДА ХАЛ…221
ДЖАЙ ЧИЛЛЕ…221
ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА…222
МЕН АЙТДЫМ НАЗМУЛАГЪА…223
ШАЙЫР…224
КЕРАМАТ…225
БИР КЮН…225
КЪАЙДАДЫ ДЖОЛ...225
ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ…226
ОНОУУН КЕСИ ДЖЮРЮТГЕН…228
АДАМНЫ ДЖАЗЫУУ…229
КЁКЛЕГЕ  ДЖОЛ …29
ТАРПАН НАЗМУ…229
ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ...230
КЪУТХАРЫР ЮЧЮН АДАМНЫ, ХАЛКЪНЫ, БЮТЕУ ДУНИЯНЫ …232
НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ …233
СЕЗИМ-СЁЗ АХЫРЗАМАН…233
СУУ. ТЕРЕК. АДАМ…234
ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ…236
АЛЛАХ ОНОУ ЭТЕР…238
СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН…240
КЪАЧХЫ ХАУА...241
ИННЕТ – ДЖАШАУ…241
ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ…242
ДЖАШАУГЪА ОРАЙДА…244
АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ…246
КЪЫЯМАТ КЮН…247
АДАМЛЫКЪ ЭМДА АКЪЫЛМАНЛЫКЪ…248
КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ…249
АЛА ЭКИ ДУНИЯДАН ДА КЪАЛЫРЛА КЪУРУ…250
КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР…251
ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ СОРУУ…252
ХАСАУКА БЛА ХАСАУКАЧЫЛА…253
САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ…255
БАРАДЫ КЪАЗАУАТ…257
ЭСКИ ОЮМЛАГЪА КЪАЙЫТА ДЖАНГЫДАН…258
ЭЛБЕР…259
ДЖАШАУ…259
АХЫРЗАМАННЫ БОСАГЪАСЫНДА…261
ДЖЮРЕГИМДЕ ДЖАШАЙДЫ ОЛ КЪЫЗ...263
ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005)…264
ХАРАМ КЪУЛЛУКЪЧУНУ САГЪЫШЛАРЫ…264
КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА…265
АЛЛАХ НЕ АЙТЫР?...267
АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ...268
АДАМ БОЛУР ЮЧЮН…269
ТАУУШ…270
АНГА САЛАЙЫКЪ МАХТАУ…271
СОРУУЛА...272
АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ…273
КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?...273
БАРЫГЪЫЗНЫ ДА СЮЕМЕ КЕМСИЗ…274
ТАШХА, ТЕРЕКГЕ КЪАРАГЪАН САЙЫН…275
АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ…276
ТАШ БЛА ТЕРЕК, ДЖУЛДУЗ БЛА АЙ …278
КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ?...279
ОГЪЕСЕ БАРМЫДЫ МАДАР?...280
ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ АТА-БАБАМЫ…280
АТЛАУУЧЛА...281
ДЖОЛДА…281
ДЖАШАУ…282
КЕСИН ХОРЛАГЪАН…284
УЛ  БЛА ОТ…285
КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ ЭМДА СЕННГЕ…285
ГЕМУДА БЛА БОРАКЪ…287
ТИЛ КЪАНАТЛЫ…287
ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ, НЕНИ?...288
АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ...289
ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС!...290
НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?...291
СЁЗ БЛА АДАМ...293
АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ…295
КЯМАР…296
КЁЛДЕГИ…296
УМУТ ЭТЕМЕ…298
ДЖАГЪАДА…300
ДЖУРТДА…300
УЗАКЪДАН САЛАМ...301
АДАМ…302
АЙРЫМКАНЛА ...303
КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ?...304
АЛАЙ ДЖАШАРГЪА…307
АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ…308
НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА…309
АЛЛАХ БЛА АДАМ…310
АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ…312
ХАКЪ ДЖОЛДУ ОЛ...313
ЁМЮРЛЮК СЁЗ...313
ЮЧ ХАЛНЫ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК…315
БАЗМАНДА…316
КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ БУЛУТХА…317
КЪАЙГЪЫЛА, САГЪЫШЛА, УМУТЛА…317
КЪУРАН БЛА ШЕРИАТ…318
ТУБАНДАДЫ ДЖАНДЕТ ДЖУРТ КАВКАЗ...319
АРАДАН БИР ЁМЮР КЕТГЕНДЕН СОРА…321
НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ…323
ДЖУРТУМА…323
ЧЕГЕТ…324
ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖОКЪДУ КЪЫЙНАЛЫУ…325
УМУТ КИМДЕНДИ – ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАН...327
ДЖАЗЫУУМУ ДЖАЗАМА …329
КЪАНАТЛАНЫ ХАПАРЫ…332
МИНГИ ТАУЛУ КЪАРАЧАЙ…334
ТАУ БАШЛАДА КЪАРГЪА СЮЙМЕКЛИК...334
ЭСДЕ…335
ШАЙЫР…336
СУУ…336
КЪАРТАЯМА…337
УЗАКЪДАН КЪАРАБ…338
КЪОЯМА КЕСИМЕ…339
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ…341
СЫНАУ ЗАМАНЛА...366
О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА...410
ПРЕДСЕДАТЕЛЮ УЧЕНОГО  СОВЕТА, РЕКТОРУ КЧГУ...411
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ...414
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ, ПОЛИТИК, «ETHNIC ENTERPRISER»...425
РЕДКОЛЛЕГИИ, АВТОРСКОМУ КОЛЛЕКТИВУ И ЧИТАТЕЛЯМ  ЖУРНАЛА «АС-АЛАН»…428
ЮБИЛЕЙНЫЕ  ПОЗДРАВЛЕНИЯ…430
БИОБИБЛИОГРАФИЯ...432
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ...440






 
 

 









 



   
   


 

 

 



 


Автор выражает искреннюю признательность Алию Хасановичу Тоторкулову – Человеку, который как никто понимает и поддерживает деятелей искусства, литературы, науки и спорта. Алий обладает редким бесценным даром – объединять, сплачивать людей разных поколений и убеждений вокруг общечеловеческих ценностей. Если наш древний народ со своей тысячелетней культурой сумеет выжить в наше непростое время и будет развиваться дальше – то это благодаря таким личностям, как Тоторкулов. Ёмкое нартское слово – «Адамды бизни атыбыз» («Человек – имя наше») – главное кредо жизни и деятельности Алия Тоторкулова. Поэт Вознесенский сказал: «Все прогрессы реакционны, если рушится человек». А стержень, который держит человека и не дает ему «рушиться» – это Культура. Сохранению и развитию этой Культуры отдает все силы Алий Тоторкулов, потому люди (особенно творческие люди) так благодарны ему. 


Литературно-художественное издание

Билал ЛАЙПАНОВ


ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ.

СТИХИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ


Книга издается в авторской редакции

Подписано в печать
Бумага офсетная 60/90/16. Печать офсетная
Усл. печ. лист. 28. тираж 500 экз. Заказ №3715

Издательство: «РепроЦЕНТР М»
 

       

 







 


 


   
 



 

 
 

 
 
 




 




 


 
 


 







   


 
   

 

       




 
   







 
 




   


ЛАЙПАНЛАНЫ  БИЛАЛ



САЙЛАМАЛА
 
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)




ДЖЕТИНЧИ ТОМ




ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Назмула, хапарла, романдан юзюкле








ИЗДАТЕЛЬСТВО «РепроЦЕНТР М»
МОСКВА
2006



УДК  821. 512. 142 - 821
ББК  84(2Рос=Кара)
КТК  612
          Л18


ЛАЙПАНОВ Б. А.
Л18        Джашау, Ёлюм да – Хакъ = И жизнь, и смерть – справедливы: Поэзия, проза, документальные материалы. – Черкесск: КЧРИПКРО, 2006. – 448 с. 

ISBN 5-89972-068-9

В настоящую книгу карачаевского писателя Билала Лайпанова «Джашау, Ёлюм да – Хакъ» («и Жизнь, и Смерть – Справедливы») вошли:
неопубликованные ранее стихотворения из рукописей «Джууукълаша Кёк бла Джерге», «Турна тауушу джюрекни», «Джан», «Ышыкъ», «Кёрюнюую Ай бла джулдузну», «Элиб – Эл – Сен», «Джаз джабалакъ», «Джай чилле», «Кюз берекет», «Къач шылпы», «Къыш къыяма»;
отрывки из романа «Сынау заманла» («Время испытаний);
философская притча «Бёрюле бла итле» («Волки и собаки»);
высказывания известных писателей о творчестве Лайпанова;
материалы выдвижения Билала Лайпанова на соискание Нобелевской премии в области литературы.
Поэзия и проза, биобиблиографические материалы, документы, исследования отражают многообразие, глубину и масштабность творчества Билала Лайпанова – Народного поэта Карачаево-Черкесской республики, Почетного доктора Карачаево-Черкесского Государственного Университета, Почетного академика Международной Тюркской Академии.
   
УДК 821. 512. 142 – 821
          ББК 84(2Рос=Кар)


ISBN 5-89972-068-9                ©КЧРИПКРО, 2006
 ©Б. Лайпанов, 2006
О НАРОДЕ И НАРОДНОМ ПОЭТЕ

Исторический путь карачаевцев отмечен трагедиями. Их Аланское государство пало под ударами Чингисхана и окончательно было уничтожено Темирланом в конце 14 века: взрослое мужское население погибло, защищая свою родину, остальные были угнаны в рабство. Только в 15 веке, предводимые своим легендарным вождем Къарча, карачаевцы сумели вернуться на свою отчизну. Но равнинные земли их Родины уже были заняты другими этносами. Карачаевцы закрепились в родных горах, у подножия Эльбруса. Около 400 лет существовало независимое горное государство Карачай со всеми атрибутами демократии, народовластия.
Но естественное развитие карачаевского этноса было прервано в 1828 году, когда он был завоеван Российской империей. Карачай был завоеван, но не покорен – антиколониальные выступления против царизма, волнения, восстания продолжались вплоть до 1917 года. Но и в советский период истории карачаевцы не раз проявляли массовую непокорность, когда мероприятия советской власти задевали их честь и достоинство.
В 1926 году была образована Карачаевская автономная область. Несмотря на коллективизацию, индустриализацию, уничтожение старой интеллигенции, духовенства, несмотря на истребление и новой, советской интеллигенции в 1930-е годы, народ держался. Родная земля, исторические корни, национальные традиции, самосознание хранили  его. Но пришёл день 2 ноября 1943 года – карачаевцы все, поголовно, по национальному признаку, были сосланы в республики Средней Азии и Казахстан. Это был геноцид. Карачаевцы говорили: «Если бы не Чингисхан и Темирлан, если бы не Гитлер и Сталин – наша судьба была бы иной». Действительно, прямо или косвенно эти четыре тирана сыграли свою страшную роль в трагедиях многих народов, в том числе карачаевского. Единственным утешением может служить тот факт, что этот малочисленный народ пережил их всех и достойно прошел через все испытания на своем историческом пути. Два раза быть изгнанным, угнанным из родной земли и два раза суметь вернуться – надо признать – это не каждому дано. Карачаевцы показали свою жизнестойкость, твердый характер и несгибаемый дух. Несмотря на внешнее давление, внутренне они всегда оставались свободными, независимыми. Это качество помогло им пройти через тьму веков и сохраниться до настоящего времени. Думаю, это качество и позволило им создать «Нарты» – один из великих эпосов тюркского мира.
В 1957 году большинство карачаевцев сумело вернуться на историческую Родину. Но их государственность не была восстановлена; травля их продолжалась на всех уровнях власти;  многие решения, постановления областного комитета КПСС, Ставропольского краевого комитета КПСС, Центрального Комитета КПСС (КПСС – Коммунистическая партия Советского Союза) носили антикарачаевский характер.
После распада СССР (СССР – Союз Советских Социалистических Республик) карачаевцам, как и всем бывшим гражданам Советского Союза, приходится преодолевать трудности другого масштаба и характера. Но есть надежда, что они сохранят свою веру, язык, традиции, родную землю, ибо у карачаевцев сильно развито духовное начало, национальное сознание, историческая память. А эти нравственные категории не померкнут, пока у этого народа есть такие поэты-колокола, как Билал Лайпанов.
Правда, тем, кому хотелось бы народ физически уничтожить или ассимилировать, поэзия Лайпанова представляет смертельную опасность.
В начале 1980-х годов (оно совпало по времени с принятием ЦК КПСС постановления «О серьезных недостатках в постановке организационной, идейно-воспитательной работы, соблюдения правопорядка в Карачаево-Черкесской автономной области») писательская организация Карачаево-Черкесии в третий раз обсудила рукопись стихотворений Билала Лайпанова «Бусакъла» и не рекомендовала её к изданию по следующим причинам, которые так обосновал рецензент Назир Хубиев:
«Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью. Во-вторых, нет четкого классового подхода. В-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи. В-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности.
Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным,  приведу примеры:

Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Если в тяжёлый для горца день протянешь ему руку,
То в черный твой день  горец отдаст за тебя свою жизнь.
Но если ты собьешь папаху с головы горца,
То горец собьет твою голову с твоих плеч.
 (Здесь и далее подстрочные переводы мои.- В.Г.)
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:

Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Даже как кустарник на скале
Не смог я найти свое место в этом сумасшедшем мире,
Говорил я в иные дни.

Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не свободна от грубых строк и слов:

Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Хотелось выть, смотря на звезды,
Как собака, как волк – протяжно,
Но, так как я человек, –
Я написал стихи и прочитал вам.

Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения.
У автора заметно преклонение перед религиозными культами:

Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Если ты свой рай превратишь в ад,
То жить и гореть тебе в аду.

Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагъыш» встречается строка: «файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно.
Религизное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:

Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагъача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Книгам, которые ты принесла,
Я обрадовался как горным вершинам.
Паломник, идущий в Мекку,
Так радовался, наверно, читая в пути Коран.

Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мировые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:

Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Если бы я был создателем этого мира,
Многое по-другому сделал.
Но если и не я создал этот мир,
Все равно по-своему сделаю его я.

Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами... а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билал Лайпанов заявляет:

Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Живу. Живут во мне
И рабочий, и философ, и поэт.

Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «эки итча улуйдула эки кёзюм» («как две собаки, воют мои глаза»); «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», («Я Богом трагически сотворенный человек»); «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге» («как в первобытные времена, захотелось мне однажды поклониться дереву»)... Список таких строк можно было бы продолжить, но за неимением времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от идейных и художественных недостатков».

Эта заказная рецензия – как заказное убийство: охота на начинающего поэта, который не идет по стопам старших коллег и не собирается стать ни холуем советских властей и коммунистической партии, ни стукачом КГБ, а имеет свое мнение и мужество сказать это мнение вслух. А это опасно и для властей, и для их холопов. Вот почему такой вопль-донос: «поэзия Лайпанова не соответствует требованиям социалистического реализма». Значит, власти могут что угодно делать с твоим народом, с твоей родной землей, но ты молчи; но молчать тоже опасно – наполняйся трусливым благоразумием, рабским вдохновением – пой хвалебные, льстивые песни антинародному, антинациональному режиму. Вот этого добивались и не добились от Лайпанова. И не добились бы: «Къан бла кирген, джан бла чыгъад».
Инакомыслие в крови Поэта. Волка невозможно превратить в дворового пса. Поэта можно убить, но не сломить. Скорей всего, Лайпанов был бы уничтожен, если бы счастливая случайность не свела его с Кайсыном Кулиевым – патриархом карачаево-балкарской литературы, классиком советской поэзии. Великий Къайсын прочитал многострадальную рукопись молодого автора и написал восторженный, диаметрально противоположный выше приведенной рецензии, отзыв: «Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. Он по-настоящему талантлив...». После гневного письма Кайсына Кулиева первому секретарю Карачаево-Черкесского обкома КПСС «не соответсвующая социалистическому реализму» рукопись стихов Билала Лайпанова вышла отдельной книгой.
Так начиналась путь в литературу карачаевского Шандора Петефи.
Будучи студентом Литературного института им. А.М.Горького, Лайпанов участвовал в работе 8-го всесоюзного совещания молодых писателей; его имя прошло как открытие; рекомендованные поэтическим семинаром стихи его были изданы отдельной книгой «Советским писателем» – самым престижным издательством страны; его приняли в Союз писателей СССР; его книги начали выходить и в других московских издательствах – в «Молодой гвардии», «Современнике».
Но совсем другое отношение было к нему на родине. В «высших интересах», из-за «политических соображений» в печать не пропускали даже те стихи, которые уже появились в переводах на русский язык. Это касалось в первую очередь трагических страниц в истории народа – завоевание российской империей Карачая в 1828 году, геноцид в 1943-1957 годах, современное реабилитационное движение карачаевского народа. Другой вопрос – не противопоказано ли поэзии обращение к публицистическим темам? К чести Лайпанова, он и здесь сумел остаться поэтом. Этому подтверждение – стихи  из цикла «Тому, кто Родину свободной хочет видеть...».
В стихотворении «Поэты гонимых народов» он пишет:

Когда в наш дом захватчики пришли,
Когда нас гонят прочь с родной земли,
Я людям должен рассказать об этом!
Но наша речь родная под запретом...

Когда нет справедливости нигде,
И оказался мой народ в беде,
Когда в тоске сжимаются сердца, –
Воззвать к свободе – это долг певца!
Но трудно на родной земле поэтам,
Когда и песни наши под запретом!

Заплакал – но послышались угрозы.
Так, значит, под запретом даже слезы?
Хотел к земле припасть, ещё не зная,
Что под запретом – и земля родная!

Но надо мной раздался голос Бога:
«Иди! Пусть нелегка твоя дорога!
Тому, кто Родину свободной хочет видеть,
Не запретишь любить и ненавидеть!».

В 1984 году, вернувшись из Москвы в Карачай, он начал работать корреспондентом областной газеты «Ленинни байрагъы», в отделе партийной жизни и советского строительства. Но работать в органе обкома КПСС для него пытка – писать неправду поэт не может. Он уезжает в Москву, где преподает в ГИТИСе им. А.Луначарского родной язык и литературу национальной студии. Переводит на карачаевский язык «Маленькие трагедии» А. Пушкина, «Гамлет» В. Шекспира, пишет свои стихи. Через три года возвращается на Родину и начинает работать в научно-исследовательском институте (в настоящее время – Институт гуманитарных исследований при правительстве КЧР) старшим научным сотрудником сектора литературы. Здесь сталкивается с дискриминацией по национальному признаку при подборе и расстановке научных кадров. Окончательно его выводит из себя запрет писать литературоведческие статьи на родном языке. Лайпанов организовывает и возглавляет забастовку ученых, доходит до Верховного Суда России, но правды не может добиться. Его увольняют с работы «за организацию признанной судом незаконной забастовки, участие в ней и нарушение трудовой дисциплины». 
Поэт пишет:

Будь горд, потомок вольного народа,
И головы в печали не склоняй!
В тебе живет высокая свобода
Земли, чьё имя вечно – Карачай!

Борьба за свободу слова – за свободу своего народа превращают Лайпанова в закаленного, хладнокровного бойца:

Испытания жизни меня не согнули,
И, пока я живу на земле,
Я спокоен великим спокойствием пули
Перед выстрелом в тесном стволе.

С этого времени Лайпанов полностью отдается литературной и правозащитной деятельности, становится видным общественным деятелем, возглавляет демократическую организацию «Джамагъат», борется за полную реабилитацию репрессированных народов. Редактирует и издает первую независимую газету карачаевского народа «Юйге Игилик», единственный независимый карачаево-балкарский журнал «Ас-Алан», возглавляет московское издательство «Мир дому твоему», восстанавливает Союз карачаевских писателей. Издает книги правозащитников, писателей, исследователей национальной культуры.  В его журнале печатаются и начинающие авторы, и мастера с мировым именем. Но главным для Лайпанова всё-таки остается поэтическое слово.
У него в Москве выходит десятитомное собрание сочинений на карачаевском и трехтомное – на русском языке. Поэту приходит известность и всенародная любовь.
Лайпанов – народный поэт Карачая, Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного Университета, Почётный доктор Международной Тюркской Академии.  Его книга «Пространство моего голоса» была выдвинута на соискание Государственной премии России; кандидатуру Лайпанова поддержали и Союз писателей России, и Международное Сообщество Писательских Союзов. Но местная пресса обо всем этом молчит.
После 90-х годов в Карачаево-Черкесии Лайпанов ни разу не издавался. Поэта вынуждают эмигрировать.
Несмотря ни на что, Лайпанов продолжает творить.

Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения.
Ладонью черпаю
Своё лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но, когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там – стану
Озером, открывшим глаза...

 Конечно же, каждый этап творчества Билала ждет самостоятельного исследования и анализа. Тонкий лирик и почти памфлетист, задумчивый философ и революционный поэт-трибун – это все Билал Лайпанов. Но во всем и всегда он остается верным нартскому слову-истине: «джыджымны узуну, сёзню къысхасы ашхы». Его стихия – короткий верлибр.

Слово раба: Я очень похож на своего хозяина, когда он молчит.
Проситель: Нет, он не бил челом...слова его подползали ко мне на коленях, а взгляд – лизал руки...
Свет, музыка и кровь: Свет должен падать слева, и музыка должна литься ему навстречу, как кровь из ран сердца...
Трава: Как тяжело жить, зная, что когда-нибудь, вместо волос, трава прорастет из твоего черепа... Зато умирать будет легче, зная об этом.
Падшая красота: Обломки неба в грязных лужах.
Последний миг: Падая, срубленное дерево пытается ухватиться за звезды.
Осень: В опустевшем гнезде ласточки поселилась печаль.
Жизнь: Чтобы насытиться жизнью, надо умирать от любви.
Пути к спасению: Можно спастись, зарывшись в землю, а можно научиться  летать.
Грусть полнолуния: От мёртвого света луны Дерево прячет тень своей души за спиной.
*** Ты любишь смотреть в звезды... Пью небо из твоих глаз.
*** Люблю свою бороду: говорят, она ещё немного будет расти после моей смерти.
*** Хором поэты поют лишь песню Одиночества...
Надпись на надгробии поэта: Звезды выпили его душу.
*** Крик заблудившихся журавлей в тумане встретился с воем собак, прикованных цепью... И землю пронизал осенний дождь.
*** Открой своё сердце – свет изгоняет тьму.
         
Билал Лайпанов – поэт и гражданин Земли и Небес. Его поэзия  национальна и общечеловечна. Его свободные, крылатые, светоносные стихи – явление в современной поэзии. Поэтому так высоко оценили его творчество виднейшие мастера художественного слова Кайсын Кулиев, Лев Ошанин, Сергей Михалков, Валентин Сорокин. А Чингиз Айтматов и Олжас Сулейменов, читающие карачаевского поэта в оригинале, выступили инициаторами выдвижения Билала Лайпанова на Нобелевскую премию. Я полностью разделяю  мнение своих коллег и думаю, что наш институт также поддержит это выдвижение.

Виль Ганиев,
Литературовед, тюрколог,
старший научный сотрудник Института мировой литературы Российской Академии Наук,
исследователь творчества Билала Лайпанова.
Москва, 2004-2005






ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ
(дефтерле: Джууукълаша Кёк бла Джерге; Турна тауушу джюрекни; Джан; Ышыкъ; Кёрюнюую Ай бла джулдузну; Элиб – Эл – Сен). Китаб – оразаны биринчи кюнюнде – 2004 джылны къачында, октябрны 15-де, байрым кюн Ставангерде джазылыб башланнганды.

КЁКГЕ, ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ

1. КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ +++++++++++++++++++

Бата барама джерге,
Къарагъанлай ёрге.
Бирде ташлагъа, бирде джулдузлагъа
Абына, алай джашадым дунияда.

Ай бла джулдуз тартыб чыгъарды да ёрге,
Андан – мийкден – къарадым да Джерге,
Бир бек джазыкъсындым Джерни, джердегилени да –
Адамланы, джаныуарланы, къанатлыланы, тереклени да...

Чексиз къарангы аламны-заманны ичинде
Бир бурху джашил айрымканчыкъ – Джер. Аны юсюнде,
Тенгизчиле кемедеча не да джюджюле тёбедеча,
Джашау этерге кюрешген дуния бла бир джан,
Джашау ючюн сермешген дуния бла бир джан...

Кёз джашым акъды Джерни юсюне –
Ауал-ахыр кёрюндю кёзюме.
Болама исси, болама сууукъ –
Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.

Болгъанны, боллукъну да кёре,
Къарангыны, джарыкъны да кёре,
Къарангыда джарыкъны да кёре,
Барама кете, узая, ташая,
Къучагъымы – Кёкге, Джерге, Сизге да – джая.

Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.
Кёб сёлешсем да айталмайма джукъ.
Не къарасам да кёралмайма джукъ –
Къайры кетди къарангыда джарыкъ?!
Джууукълаша Кёкге эмда Джерге,
Керти Сёзню къайтарама кесиме, сизге:
Айырылмайыкъ Келямдан-Китабдан –
Олду бизге къарангыда ДЖАРЫКЪ.

СЁЗ БЛА АДАМ+++++++++++++++++

1
сёзден ауур, Сёзден дженгил не болур?
сёзден къарангы, Сёзден джарыкъ не болур?
сёзден аман, Сёзден иги не болур?

адамны Адам этген – Сёз.
сюрюуню Халкъ этген – Сёз.

адамны Джукъ этген – Сёз.
Адамны джокъ этген – сёз.

Сёзден башланады Адам.
сёзден къуруйду адам.

сёзню къурутады Сёз.
Сёзден – башланады – ёзден.

Къара таныгъан кюнюнден башланады
Акъ джолу Адамны.

2
Адам – ада.
Адам – дам.
Адам – «А»-дан
(I, А – Алиф, А).

Алиф, А –
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Сюелген харифлелле была;
Ал харифлелле была.

Адам башланады «А»-дан;
Ауал башланнганды «А»-дан;
Ахыр да башланады андан – ауалдан – «А»-дан;
Ахырат да.
Хар не да башланады А-дан:
Адам да; Алам да;
Ауал да, Ахыр да, Ахырат да.
АЛИФ-ден, А-дан башланады хар не.

Элибдеди, Сёздеди хар нени да магъанасы.
Элибден, Сёзден келеди хар не.
Элибдеди, Сёздеди ауал да, ахыр да.
А – ... А – А – А – А – А ... – А
АЛ –  ... ауал – алам – адам – ахыр –ахырат ... – ЛАХ.

ДЖАН

Джан – душа.
Джан – гори.
Джан – сторона.

АЛАЙ ТЕБЕДИ ДЖЮРЕК

Сёзюм къая башында къалыб,
Кесим а кетдим къаядан –
Къутулдум джарсыудан, къайгъыдан.

Кече къарангыда чабыб келиб,
Чынгылны эрнинде тохтагъанды ат.
Атлы уа аны юсюнде тохтаялмай,
Атдан, къаядан да кетгенди.

Айтдым айтым: Ай – тым,
Джулдузла – тузла, Кюн – от.
Тишлик а – джокъ. Тынчлыкъ а – джокъ.
Кишилик джокъ – тишлик тюшюрлюк джокъ.
Кюн таякъны тиш этиб,
Къарангыны тишлик этиб,
Ашагъан джокъ – Джашагъан джокъ.
Кече – оу, кюндюз – шау:
Алай болгъанды джашау.

Ичи джаханим, тышы джандет –
Аллай тёбеди Джер.
Джаханим, джандет да ичинде болгъанча,
Джюрек да тебеди алай.
ДЖАЗ-ДЖАЙ-КЪАЧ-КЪЫШ

Джаз – Аз (аз).
Джай – Ай (ай).
Къач – Ач (ач).
Къыш - ?

Джаз джаз...
Джай джай...
Къач къач...
Къыш - ?

КЪЫШда къышдан башха джокъду магъана.

ДЖАЗда барды А;
ДЖАЙда барды А;
КЪАЧда да барды А.
КЪЫШда джокъду.
Къыш эринлени къысады, кёзню джабады.

Джазны, джайны, къачны да ахырыды къыш.
Къыш бла бошалады джыл.
Къыш бла бошалады джашау.

БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА ++++++++++

Биринчи Сёз келеди-энеди Кёкден.
Къалгъан сёз къошулады Анга джюрекден.
Джалгъан сёз да къошулады алагъа артда...
Хар не да ачыкъды Хакъ бла Халкъгъа.

ётюрюкден Керти алады дертин.
Биринчи Сёз бла ахыр Сёз – алалла керти.
Ахыр Сёз ал Сёзге къайытады –
Инсан «Аллах», «Адам» деб, айтады.

Джууукълашсакъ Джерге эм Кёкге –
Биринчи Сёз кючлейди кёлню-джюрекни.
Ахыр сёз да ал Сёзге келеди,
Адам Аллахын, Анасын эсгереди.


Кёкге къарай – Джан джуртум дей,
Джерге къарай – Сан джуртум дей,
Ана тилим, Ата джуртум дей,
Кете барама мен да дуниядан.

Биринчи Сёз келди меннге эниб Кёкден.
Къалгъан сёз къошулду Анга джюрекден.
Кюрешдим сёлешмезге, джазмазгъа да джалгъан.
Къалгъан а, къалгъан –
Мени къолумда, мени оноуумда тюлдю.

Сёзюмден, кесимден – къайсыбыз – ёлюрбюз алгъа?
Билмейме – башха кюч оноу этеди анга.
Ёлюмсюзлюк излемейме кесиме да,
Ёлюмсюзлюк тилемейме сёзюме да.

Джангыз Халкъ дертин ала билейик,
Хакъ Керти ючюн джашайыкъ, ёлейик.
Джашасын Халкъым Джуртунда дини бла,
Адеби, намысы, адети, тили бла.

Биз да ол затха себеб болалсакъ,
Къаладжюк, чалкъы, сенек болалсакъ,
Таш, Терек тюл – таш, терек болалсакъ,
Къалача, къалкъанча, къаламча керек болалсакъ,
Алгъышча, тилекча, дуача керек болалсакъ,
Къуранча тюл – бир иги, халал, акъ сёзча керек болалсакъ,
Къобанча тюл – бир таза, халал къара сууча керек болалсакъ,
Адамны, Халкъны ёлюмсюзлюгюне аз да себеб болалсакъ –
Ол насыб озуб джетерикди бизге,
Ол насыб тенгди ёлюмсюзлюкге.

Ахыр сёзюмде да Биринчи Сёзге къайытама:
«Аллах – Адам», «Хакъ-Халкъ» деб, айтама.   

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ +++++++++++++

Кёкге, Джерге да бирча болгъанма джууукъ.
Кече, кюн да бирча – ачы эм сууукъ.
Джарыкъ дуния артда, алда – къарангы.
Алай айтырмы таныгъан къараны?!

Бурагъым ёрге, топрагъым джерге
Тарталла. Кёк бла Джерге къойгъанла кериб.
Алай а меннге Эл бла Элиб
Берелле кюч –
Джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да.

Алда да – джарыкъ. Болама джарыкъ:
Джерге, Кёкге да болгъанма джууукъ;
Сёзюм да Сёзге болгъанды джууукъ;
Ёзюм да Сизге болгъанды джууукъ.

Огъай, юшютюб къоялмаз сууукъ.
Огъай, бузлатыб къоялмаз сууукъ.
Мен Кёк бла Джерге болгъанма джууукъ.
Аллахха, Адамгъа да болгъанма джууукъ.

ДЖУЛДУЗ. ТАШ. СЁЗ

1
Джулдуз юзюлгенча Кёкден,
Алай юзюледи Сёз да джюрекден.
Алай а, ол джетерми, джетмезми сизге? –
Керти Сёзге кёбдю тыйгъыч.

2
Джер тартханча Кёкден джулдузну,
Эл тарта болурму джюрекден назмуну?

3
...Джер Кёк джулдузун тартды кесине:
Ол а – кюйюб, бир къара таш болуб,
Бир хурттабет къара таш болуб,
Алай тюшдю аны юсюне.
(Джерге уа керекмеди таш?
Ташдан кёб не болур Джерде?)

4
Джулдузну  ахыры да – таш.
Джуртундан айырылса,
Джулдуз да кюеди бурула ташха.
Кёк – башха, Джер да – башха.

5
Джерми тартады джулдузну Кёкден?
Джулдузму атады башын Джерге?
Къайсыды джангылгъан? Къайсыды джангылтхан?
Огъесе, джазыумуду ол?

6
Къалсын, джансын джулдуз да Кёкде.
Сёз да къалсын ичде-джюрекде.
Джулдуз да, назму да бурулмай ташха,
Джансынла теренде, мийикде, узакъда.

7
Орнундан чыкъгъан джулдуз – къарангыгъа аш:
Не болады тас, не болады таш.
Сёз да алай, кесибиз да алай...

Джулдузу бла Ай,
Сёзден, Сизден, Ташдан да къарай,
Билдирди, юретди, буюрду: «Джаз муну!».
Джаздым Кёк-Джер туудургъан, буюргъан оюмну-назмуну.

ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА+++++++++++

Къуллукъ этерге керегед Хакъгъа,
Мен а къуллукъ этгенме халкъгъа,
Кёк бла Джерни байламагъанды джангкъылычым –
Олду эм уллу гюнахым, джангылычым.

Хакъдан башланады Халкъ, Эл да – Элибден.
Хакъ Кертини кеч ангыладым мен.
Къара танымай, джууукълашмай Хакъгъа,
Тюзлюк, Эркинлик келирми халкъгъа?!

Аны ангыламай, джангылгъанбыз биз,
Аны ючюн хорланнганбыз биз.
Хакъгъа таянмаса халкъ,
Тюбге тюшерикди, боллукъду талкъ.

Халкъ джолда тюл, Хакъ джолда баргъанла,
Кеслерин, халкъларын да алалла къутхарлыкъ.

Джууукълаша Кёк бла Джерге,   
Терсими, тюзюмю да кескин кёре, биле,
Тышымдан джана, ичимден кюе,
Таубагъа къайыта, айтама халкъгъа:
Мен къуллукъ этерикме джап-джангыз Хакъгъа.

БИРДИ  ДЖУУАБ

1
Джангылычынг – джангкъылычым.
Боллукъмуду аны тюзетирге,
Тюзетирге да керекмиди аны?

Джангкъылычха ушайды джангылычынг...

Джылайды кёк, джылайды джюрек –
Къатышханла кёк да, джер да, кюн да, булут да;
Умут да...

Джангкъылычны
Бир къыйыры Кёкде,
Бир къыйыры Джерде.
Бир къыйыры Сенде,
Бир къыйыры Менде.
Арасы уа кёрюнмейди булутдан –
Белинден эки юзюлгенча джангкъылыч,
Эки джарылгъан джюрекча джангкъылыч.

Кюн аманда тас боллукъду ол,
Кюн аязыса да тас боллукъду ол.

Кёк джерге къараб, джауумсурай, джашнай,
Джер Кёкге къараб, кырдыклана, джашнай,
Джангкъылыч а экисинде да умутча джашай...

Кёкден джергеми, джерден Кёкгеми –
Къайдан къайры, къайсыдан къайсыгъа тартылгъанды ол?
Кёкдеми, джердеми, джюрекледеми джаратылгъанды ол?

Кюнден, джангурдан, сезимден, сёзден
Джаратылгъан болур ол, эшда.
...джангкъылыч кямарынгы, джулдуз тюйменги да теш да,
Мёлек къыз, гюнахлы Джерге эн да бир кел.
Келиучюнгча, энтда бир кел.
Бир ышар, бир кюл, кюлюучюнгча,
Насыб, къууанч бер, бериучюнгча.

Джангылычынг – джангкъылычым...

2
Джангылмагъан кюнлерибиз – мутхуз.
Бизге не дей болур кёкде Ай бла джулдуз?
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауаны
Туудукълары – унутдурдукъ аланы.

Аллах-Адам не дейле бизге?
Ат-бет атаб сюймеклигибизге
Джерден къыстасала – барлыкъбыз къайры?

Джангылычынг – джангкъылычым.
Гюнахынг – сууаб.
Аллахха, адамгъа да, къуру да, къайда да
Бирди  джууаб: Сюймеклик.
Сюймекликди джууаб. 

ОРАЗАЛЫКЪДА

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Кюрешеме болургъа джууукъ
Аллахха, адамгъа да.

Джюрегими джети къатын да
Толтургъанлыкъгъа джара бла таб,
Кёк-Джер Сёзюмю джети къанаты да –
Кёк, джашил, акъ.

Къарадан, къарангыдан
Толулла зар бла джахил.
Мени байрагъымда уа къуру юч бояу:
Кёк, акъ, джашил.
Джангкъылычым да юч боялуду –
Кёк, акъ, джашил.

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Аллахха, Адамгъа да
Кюрешеме болургъа джууукъ.

ДЖЕТИ

Джети къызны сюе эдим мен –
Барындан да къалдым къуру.
Кюндюз да джулдузланы кёрейим деб,
Кеси кесиме къаздым уру.

Джулдузланы кёрдюм, алай а,
Ол терен урудан чыгъалмай къалдым,
Бирине да джеталмай къалдым.
Андан бери ненча толду Ай да.

Джюрегими джети къатында – джети къатын
Къызлача кёрюнелле энтда.
Къызарча кёрюнеме энтда –
Дуа орнуна джюрютеме хар бирини атын.

Хар бирери бирер тюрлю ариу,
Биргелей а – джети тюрлю джанкъылыч.
Кюйюб-бишиб, джюрегимден тутама,
Джылымы да, халымы да унутама.

Джети къат джюрегимде джети къатын.
Дуача айтама хар бирини атын.
Джети джулдуз, чакъыра, ышаралла Кёкден.
Бири да базмайды ётерге уа чекден.
Кёз къысханлыкъгъа «сюебиз» деб,
Къоркъалла «кюербиз» деб.

Джети кесек бола джюрегим,
Джети сюйгениме джети джыр этеме.
Аны бла кетеме.
Сизге къалалла Таш бла Терегим.
Сизге КЪАЛАлла Таш бла Терегим.
Сизге халалла бютеу шийирлерим.
Джашауум, сюймеклигим да къалалла сизге, халалла сизге.

АДАМ БОЛУУНУ ДЖОЛУ ЭМДА МАГЪАНАСЫ

Тынчлыкъ джокъду Кёкде джулдузлагъа да,
Джерде ташлагъа да джокъду тынчлыкъ.
Ташха, джулдузгъа да джокъду тынчлыкъ –
Ёлюмсюзлюк джокъду алагъа да.

Харам тынгылауну басыб турады таш –
Башын сакълагъанлыгъыды ол.
Кёкде, джана-кюе тургъан джулдузладан
Кесин обургъа, акъыллыгъа санайды ол.

Алай а, джулдузла джукълансала Кёкде,
Ташха къой, бютеу Джерге да келликди ёлюм,
Дуния, Алам кёмюллюкле къарангыгъа.
Аны ючюн къарайма джулдузлагъа,
Тилек эте, джана, джулдузлана кёлюм.

Ауалы болгъанны ахыры болмай,
Бармыды мадар?
Ол джорукъдан чыгъар онг джокъду –
Алайды къадар.

Ёзге англасам, билсем да аны –
«Мен джанмасам джулдуз болуб,
Сен джанмасанг джулдуз болуб,
Ол джанмаса джулдуз болуб,
Биз джанмасакъ джулдуз болуб,
Ким чачар къарангыны,
Ким джарытыр дунияны?».

Таш – къарангыгъа аш.
Джулдуз – къарангыгъа буруу.
(таш – кюйген джулдуз эсе да – ким биледи...).

Джаннган – джукъланныкъ эсе да,
Джашау – ёлюм бла бошаллыкъ эсе да,
Эркишича аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Кюреше, сермеше, джулдузча джана,
Алай джашаргъа, алай ёлюрге
Керекди адам. Адам болууну
Олду джолу эмда магъанасы.
ТЕРЕК-ДЖЮРЕК   +++++++++++

1
Балтадан, мычхыдан, отдан да къачыб,
Къаягъа ёрлегенди Терек –
Джай, къыш чиллеге, джелге, бораннга,
Шыбылагъа да чыдагъанды Джюрек.

Къалгъан нартла-наратла да аны ызындан
Кюнбетни ёрге салгъанла джол.
Мийикден къараб, джазыуну кёрюб,
Тауушсуз къычырады ол:

«Бюгюн да бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ –
Таулалла, ёрлегиз бери».
Артха къалгъан терекледен бири
Сорады анга:

«Тюзледен ёзенлеге, ёзенледен къаялагъа
Таяннганбыз. Тауларыбызны да сыйыртсакъ,
Къайры тутарыкъбыз джол?».

«Кёкге,- деб,- джууаб къайтарады ол.
Ёлгюнчю уа – башынга эркин бол».

2
Къурт ашагъанча терекни,
Къайгъы ашайды джюрекни.
Къурт ургъанча терекни,
Къайгъы урады джюрекни.
Къурт къурутханча терекни,
Къайгъы къурутады джюрекни.
Къурт бошагъанча терекден,
Къайгъы бошайды джюрекден. 

Терек бла джюрек
Ушашбыз нечик.

Бир кюч джаратханды бизни,
Олду джашатхан да бизни.
Ёлюм келтирген а – адамды кеси.
Башхалыгъыбыз андады джангыз.
ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР +++++++++
(ораза ачылгъан кюн джазылгъан назму)

Джети харифден къуралгъан элибле.
Джети джулдуз джарытхан Алам.
Джети аятдан къуралгъан Алхам.
Джети назмудан къуралгъан Китаб.
Джети къобандан къуралгъан тенгиз.
Сюеги – КЪРЧ (къурч; къырыч; къылыч);
Джилиги – АААЙ (юч Ай).
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джети кюнден къуралгъан ыйыкъ.
Джети Кюн джарытхан Кёк.
Джети къат Джер, джети къат Кёк.
Джети къат ангы, джети къат джюрек.
Джети къат Заман.
Джети Ауал, джети Ахырзаман.
Джети джандет, джети джаханим.
Джети джашау, ёлюу, тирилиу.   
Джети джол башланнган, бошалгъан бир джер.
Джети бояулу бир джанкъылыч.
Джети ауузлу бир къылыч.
Джети къатлы бир кюбе.
Джети Таш, джети Терек, джети Суу, джети Тау.
Джети дуния сыйыннган бир Сёз.
Джети къат бир Сёз.
Джети атагъа дери санасакъ да – Ол,
Джети туудукъгъа дери къарасакъ да – Ол:
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джол башланады Андан.
Джол къайтарады Анга.
Джети джарыкъ ышаргъан Къарангы.
Джети къарангы джашагъан Джарыкъ.
Джети къарадан къуралгъан Акъ.
Джети соруу, джети белги.
ДЖЕТИДЕН къуралгъан БИР.
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Ставангер. 2004 джыл, ноябрны 14

ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ

Ораза джабылгъан аламатда
Ачылды манга бир керамат.
Дунияда, ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

Ораза ачылгъан сагъатда
Джабылды манга керамат.
Дунияда ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

Аллахны къой, Аллах юфгюрген джаныбызны да
Кёрюрге джокъду мадар.
Ёзге бир-бирде ачылыб керамат,
Бизни тюшюндюреди къадар.

Кёкле ачылыб, ташаланы кёрдюм –
Титиретди, ёлтюрдю, тирилтди керамат.
Дунияда, ахратда да
Джаныбыз Аллахха аманат.

ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ ++++

Ставангерде джауады джангур
Къыш да, джай да.
Тенгиз къушла сызгъыралла ачы
Къыш да, джай да.

Кючлю джелле бюге джерге
Тереклени къоймайла турургъа ёрге.
Къынгыр-мынгыр болуб ёселле ала.
Зулму, зорлукъ адамланы да бюгеди алай.

Джуртда адамланы тюшюреме эсге.
Кишини да санамайма терсге.
Джелден башларын сакълар ючюн
Джатыб ёсген, джашагъан тереклени кёре,
Бир кишиге болмайма тёре.

Джангыз зулмугъа-зорлукъгъа чамланама,
Терслик бла сермеширге хазырланама –
Къызбай, къул сезимлени къурутама, къырама.
Адамланы да азатлыкъ кюрешге чакъырама.

Бауурланыб ёсген чегетни кёре,
Адамгъа, халкъгъа да болмайма тёре.
Джангыз – кесим – турургъа кюрешеме ёрге.

Талайыбыз сюелсек ёрге,
Буруу боллукъбуз бораннга, джелге.
Барыбыз да сюелсек а ёрге,
Хорлатмазбыз бораннга, джелге.

КЯМАР бла ТЮЙМЕ

...Назмуму дуа этиб, тагъайым бойнунга
(аны сылтауу бла узалайым къойнунга)...

Базмадым – дуа назму джазмадым,
Джазыууму, джазыуубузну джазмадым,
Кёлюнгю, кёлюмю джазмадым.

Умутлу къараенг меннге:
«Сеннге ёмюрде да къаш-баш тюймем».
Нечик тартаелле кеслерине
Алтын кямарынг бла тюйменг.

Ай бла Джулдуз, Халкъ бла Джурт,
Кямар бла Тюйме –
Сизни ючюн урушха хазырла
Къылыч бла Кюбе.

Алай а, джокъ эди къанлы.
Къылыч къынында къалды.
Эсимде къалдыла кямарынг бла тюйменг...
Сени сюйгенча башханы сюймем.

Кёб суу саркъды андан бери.
Энди мен – Къазакъ Бёрю,
Энди мен – Джангыз Терек...
Тот болду уруш керек.


Ёзге, джюрек джарылса да,
Къалад джашлай, къалад джашлай.
Турад джашнай, турад джашнай,
Арада джол джабылса да.

Сау бир ёмюр кетгенден сора,
Ёлюм таууш этгенден сора,
Сюймеклигими айтыргъа баздым,
«Къылыч бла Кямар» деб, китаб да джаздым.

Дуа назмула да джаздым
Дуадакъ бойнунга тагъарыкъча,
Толгъан Айлагъа узаллыкъча.

Намыс – нафысха тюрме.
Ёзге къачалмайма кеси кесимден,
Бирда кетмейле мени эсимден
Ол кямар бла тюйме.

БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ ++++++

Къарачайда джауады къар,
Ставангерде джауады джангур.
Замансызлай болсам да къарт,
Дуния меннге алгъынча джангы.

Анда агъаралла таула,
Мында чайкъалады тенгиз.
Джер, Кёк да джууукъ болгъанла манга –
Къалгъанма адамсыз, тенгсиз.

Джангуру джибитсе да, къары юшютсе да,
Табигъатдан къалмайды кёлюм.
Кёб къыйынлыкъ, палах кёрсем да,
Джашаудан къанмайды кёлюм.

Алай а, адам кибикле, адамчыкъла
Чабаргъа кюрешелле меннге,
Къабаргъа кюрешелле мени –
Къуллукъ ючюн къул болгъанла ала;
Тегене, сюек ючюн,
Сынджыргъа тагъылгъанла ала,
Ит болуб, чабышалла, талашалла ала...
Ой ит адамла, маске адамчыкъла
Сизден келеди халкъгъа къоркъуу, къайгъы.

Джыйын джанлы къалмагъанды энди,
Къазакъ бёрюле да – бармакъ бла санарча.
Итле уа, итле?
Юйде, арбазда, орамда да – итле;
Джер-джерден бери джыйыла, юйюрсюне, юйрей-джайыла,
Бу джергили амантишле бла къатыша, джалгъаша,
Баш бола, джуртха ие бола баралла ала.

Итлеге кеслерин хорлатхан бёрюле,
Не деб, джууаб берликле Тейриге?

Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулса,
Амантиш болуб, къуллагъа къул болуб къалса,
Тейрини орнуна, ит башха табынса,
Кёлюнг чыкъмай къалай къалыр аладан?

Кёлюм адамладан чыкъса да,
Джуртдан а чыкъмаз кёлюм, огъай.
Къара кюнюмю, къарангы кечеми да джарыта,
Агъарады мийикледе Къарачай.

Кёкню, Джерни да джарытханча джулдузу бла Ай,
Къарачай да мени джарытады алай.
Джети аятлы Алхамды Къарачай,
Бойнумда дуамды Къарачай.

АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ

1
Аллах джаратхан дунияда
Аллах джаратхан инсанла
Аллах буюргъанча джашамай,
Анга ийнаныргъа да унамай,

Кесибизча къураб дунияла,
Кесибизча къураб джорукъла,
Кесибизча къураб адетле,
Джашайбыз. Джашайбызбы?
Булгъаныб балчыкъгъа, кирге,
Гюнахны, харамны къалкъытыб ёрге,
Къайда намыссызны ётдюрюб тёрге,
Барабыз бола хайуан, джаныуар.

Къарны бла нафысы хорласа адамны,
Адамлыгъы къалмайды аны.
Къарнына, нафысына къул болгъан адам –
Ол тюлдю адам.

Адамны динин, иманын къурутсанг,
Адамны ангысын, намысын къурутсанг –
Аны аты – тонгуз, ит, эшек...
Къара кючлеге ол болады тёшек.

«Хайуан сюрюуге бурулсун миллет» -
Къара кючледе буду иннет.
Аллахындан айырсанг адамны,
Къайры сюйсенг да бюгериксе аны.

Адамны къарын, нафыс къайгъылы этгенле,
Къарынны, нафысны ангыдан, намысдан баш этгенле,
Адамда хайуан, джаныуар сезимлени къозгъаб кюрешгенле,
Адам улуну душманы алалла,
Аллахны душманы да алалла.

Аладан арытылмай, тазаланмай,
Адамлай къалыргъа джокъду мадар,
Адам болургъа джокъду мадар.
Не аякъ юсюне турлукъду адам –
Не келликди ахырзаман.

2
Миннгенме Боракъ деген атха,
Кёкден эниб, кишнегенед ол.
Дунияны атханма артха –
Бек узакъгъа тутханма джол.

Эм узакъдагъы эм джууукъду меннге.
Барама Джерден узая, ташая.
Ызымдан къараб, къайгъырады Минги:
«Атынгы, кесинги да ая».
Чарс, тютюн, сёз, кир, балчыкъ,
Гюнахха, харамгъа булгъаннган адам улу –
Къутулама сизден. Джолум – ачыкъ.
Бармыды насыб андан уллу?

Дуам къабыл болуб, тюбесем а Аллахха –
Сау бола, адамла джаргъан джюрегим,
Унутула терсликле, зорлукъла, палахла,-
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим:

Я Аллах, къутхар, тюз джолгъа къайтар,
Терсейген, аджашхан къулунгу – адам улуну.
Кесинг джаратхан адам улуну
Къара кючлеге аш этиб къойма.

Не этгенин билмейди ол.
Ташаны, таб туруну да кёрмейди ол.
Анга джетмейди керти билим, иман.
Аздыла керти шыйых, имам.

Джандет джашаугъа болалмадыкъ тыйыншлы,
Джер джашаугъа да болалмайбыз тыйыншлы,
Алай болса да, Аллах, къутхар Адамны,
Тюб этиб, джокъ этиб къойма аны.
Тюб болургъа, джокъ болургъа къойма аны.

Сен алай ийнандынг, ышандынг бизге,
Джазыуубузну къойдунг кесибизге.
Терсейгенибизни кёре, тёзалмай дагъыда,
Ие турдунг келечилеринги, Китабларынгы да.

Тюшюнмедик, тюзелмедик биз.
Ышаныуунга тыйыншлы болалмадыкъ биз.
Алай а ийме ахырзаманынгы,
Сюйгенича джашама бир къой адамны.

Дунияда сюйгени тенгли джашама бир къой,
Дуния малдан ашама, ауурланма бир къой.
Тойса, ангысы да тюрленир,
Китабха, илмугъа да юренир.


Ариу, тюшюнмей, нюрленмей къалса да,
Сенден узакъ, бек узакъ турса да,
Адамны джашама бир къой,
Сюйгенича болмагъа бир къой.

Къайры келтирир адамны ол кеси ишлей баргъан джол?
Къайры? Къалай? Сейир тюлмюдю ол?
Джан да, ангы да, тил да, джурт да, Китаб да... –
Барын бергенсе, билдиргенсе адамгъа,
Керти джолну кёргюзгенсе анга.

Энди сюйгенича болсун –
Сюйсе Адам болсун, сюйсе хайуан болсун;
Сюйсе джашасын, сюйсе ёлсюн –
Къыйынлыкъны, къууанчны да кесинден кёрсюн.

Джангыз, Аллах, энди къатышма адамгъа,
Ахырзаманынгы Кёкден не Джерден ийме анга.
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да кеси табсын джол,
Мындан ары сюйгенича болсун ол».

Мен къадаргъа этмейме оноу.
Алай а, Буракъ деген улоу
Аллахха джетдирсе, тюбетсе мени,
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим.

ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ

1
кюн-ай-джыл – джылдыз.
Кюн-Ай-Джул – джулдуз.
Анг-танг-джан – джандыз.
Сокъмакъ-орам-джол – джолдуз.
Сёз – сес, Сёз – макъам, Сёз – къобуз.

2
Заман чырагъы – джылдыз. 
Алам чырагъы – джулдуз.
Джол чырагъы – джолдуз.
Джан чырагъы – джандыз.
Барыны бирлиги – Сес.
Дуния, ахырат джарыгъы – Сёз.
3
Кёк джарытхан – джулдуз.
Джол джарытхан – джолдуз.
Кёл джарытхан – кёлдюз.
Кюн джарытхан – кюндюз.

4
Заман чапрагъы – джылдыз.
Алам чокъурагъы – джулдуз.
Джан андызы – джандыз.
Сёнгмез джарыкъ джангыз:
Элиб – Сёз – Китаб.

5
Кёзге кёзлеу таб.
Сёзге сёзлеу таб.
Кёлге кёллеу таб.
Элге эллеу таб.
Джюрек, бол рахат:
Ёлмез  мадар таб –
Ачыкъды Китаб.
 
6
Джан термилген – джандет.
Сан термилген – сандет.
Къан термилген – къандет.
Сёз джангыртхан – поэт.

ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ

- Не къыйынлыкъ келтиргенди аны бери?
- Итледен къачыб, ташлагъанды джуртун бёрю...
- Ол учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа къалай джетди ол?
Джуртун – итлеге къоюб – къалай кетди ол?

Джюрекни джети къаты да – джара эмда таб.
Сагъыш этеме тенгиз джагъада тохтаб:
Тынгынчы къарыуу, тохтагъынчы барыуу
Кюреш джолдан джанламады ол.
Джуртда ёлюрге уа, шейит болургъа уа,
Не эсе да, излемеди, унамады ол.
Алай эсе – бёрюмюдю-джанлымыды ол?
Дин-Тил-Джурт ючюн – Халкъ ючюн баргъан къазауатха
Къошулмагъан эркиши – ол эркиши тюлдю.
Ол – АДАМ да, МУСЛИМАН да, ЁЗДЕН да тюлдю;
Ол – бизден тюлдю.

Дин-Тил-Джурт-Халкъ ючюн баргъан къазауатдан
Баш джанлатхан – ол итди, амантишди.
адамны Адам этген, сюрюуню да Халкъ этген, неди?
Ангы-Тил-Китаб-Иман-Джурт.

Сагъыш этеме:
Анда, джуртда нек ёлмедим джигит болуб, шейит болуб?
Халкъны-Джуртну къутхаралырмамы шийир джазыб, шайыр болуб?
Алай болса да, ийнанама Сёзге –
Аллах деген Сёзге, Аллахдан келген Сёзге.
Хорлам келтирлик бизге –
Иман-билим-сабырлыкъ.

КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН

Къайдан келгенин билеме Аны,
Нек келгенин билеме Аны,
Мен къоркъама Сёзден –
Ол кючлюдю бизден.

АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ

Заман бурулады артха –
Чачылгъан, джайылгъан Алам ызына джыйылады,
Джарыкъ дунияны къарангы джутады,
Джокъ болалла Кёк, Джер, Адам...
Алай келеди ахырзаман.

ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ

Хакъ деген Халкъ,
Хакъ билген Халкъ,
Хакъ бла болгъан Халкъ
Къалай болур талкъ?!

Аны джолу ёр,
Аны джолу акъ.
Хакъ джолда баргъан
Къалай болур талкъ?!

БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК?

Булут да тюлдю башына эркин –
Джел сюрген джанына барады ол да.
Кюнмюдю башына эркин –
Тынгы-тынчлыкъ табмай, джанады ол да.

Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда?
Марайла бизни ауруу да, къартлыкъ да, ёлюм да.
Джаратхан, бизге сорубму джаратханды бизни,
Бизге сорубму келеди аджал да?

Кийикни сюрюб барады бёрю.
Экиси да излейле джашаргъа.
Бири ёлмей, бирсине джашау джокъ –
Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда?

Бири Тейриден, бири да Апсатыдан
Кюч-къарыу тилейле, джашау тилейле.
Алай а, тюрленмейди джукъ –
Кийик кырдыкны, бёрю да кийикни
Ашаб джашайла. Алайды джорукъ.

Адамла хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб,
Бир-бирин тонамай, къырмай джашасала да,
Ол дараджагъа чыгъалсала да,
Табигъатны, башха джанланы ашарыкъла...
Алайсыз джашарыкъла къалай?

Ангылары, эслери бизден тёбен болгъаны ючюн,
Бизден кеслерин къоруулаялмагъанлары ючюн,
Кесебиз малланы, кийиклени, джаныуарланы;
Этлерин ашайбыз, терилерин киебиз аланы –
Не эркинлигибиз болуб?

Меджисуулукъгъа кетеме, алай а сагъыш этеме:
Бизни джаратыб, джайыб, сора, керек болса,
Джаныбызны, джанларыбызны алыб,
Кесине джашау этген бир кюч болурму?
Кетмейим джахилликге, болмайым ассы.
Бир телини соруууна минг акъылман да табмазла джууаб.
Аллах болургъа излейди адам,
Кесине, башхалагъа да этерча оноу.

Аллах болургъа излейди адам
Джашаугъа, ёлюмге да оноу этерча.
Аны ючюн терслерге керекмиди аны?
Ол джангы дуния, башха джорукъ къураргъа излейди.

Джокъду дунияда Тюзлюк, Эркинлик.
Ол экисине термиледи адам.
Джазыуун кеси джазаргъа излейди,
Кёкню, Джерни да кесича этерге излейди,
Алай а, болмазлыкъды ол.

Адам кёбдю Джерде.
Бирча сагъыш этген а, эки адам болмаз.
Бири айтханнга бири «амин» демейд,
Аны ючюн къабыл болмайды аланы тилеклери.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Дунияда Тюзлюк, Эркинлик да джокъ.
Алай а, дуния, джашау болгъан къадарда,
Адам «Тюзлюк, Эркинлик» деб, кюрешген къадарда,
Хакъ Кертини кёрюрге, билирге тырмашхан къадарда,
Хакъ джолгъа тюзелирге кюрешген къадарда,
Кертини, Тюзлюкню, Эркинликни излеген къадарда,
адам Адам болургъа излеген къадарда,
Адам АЛЛАХ болургъа излеген къадарда,
Алгъа, ёрге барыу тохтамаз, тохтамаз.
Адам ёлмез. Джашау джукъланмаз.

Келсе уа ахырзаман
(Кёкден, Джерден, адамны кесинден –
Къайдан чыкъса да, келсе да ол,
Тауусулса джол),

Адам анга да умут бла тюбер:
Къачан, къайда, къалай болса да,
Джангыдан къуралыр джашау,
Джангыдан башланыр хар зат.
«Тюзлюк, Эркинлик ючюн»,
Кюреш да башланыр джангыдан.

КИТАБ АЙТХАН

Кёзбаучуладан, сёзбаучуладан, ёзбаучуладан
Сакъланыгъыз. Кертиге, Хакъ Кертиге къулланыгъыз.
Кёзбау дуния, сёзбау дуния, ёзбау дуния
Бошаллыкъды. Суу кетерикди, таш къаллыкъды.

Суудан тутуб, къаядан салынмагъыз.
Кёзбау, сёзбау, ёзбау адамланы сагъынмагъыз.
Къарангыгъа тюл – джарыкъгъа,
Къарагъа тюл – акъгъа,
Халкъгъа да тюл – Хакъгъа,
Джангыз Анга ийнаныгъыз, ышаныгъыз, таяныгъыз.
Джангыз Анга этигиз къуллукъ.
Олду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк, уллулукъ.
Олду акбар. Олду акбар. Олду акбар.
Анданса. Ангаса.
Таймай, джангылмай, аджашмай,
Хакъ джолну бар.
Аллаху акбар.

КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ++++++++++

Кече арада гитарадан чыкъгъан макъам, учхан макъам –
Къанатлары кёк чартлата, кёк джашната,
Къарангыны, ангыны да джыра баргъан акъ къанатлы, ай къанатлы...
...Къурч къылладан чыкъгъан джаны гитараны
(Къыл тамагъындан чыкъгъан джаны гитараны)
Кюкюретеди, джашнатады, джарытады, джылатады кече араны.
 
Юзюлелле бирем-бирем къурч къылла.
Къайдадыла ол берч къолла, къурч санла?!
Кёк чартлайды, Кёк джашнайды джюрекде,
Чапыракъла учадыла Терекден.

Юзюлелле джюрек къылла, юзюлелле,
Къыл къобузну къылларыча, къылларыча.
Къайдады ол Ёлюмсюзлюк, Ёмюрлюк,
Бизле Анга табынырча, къулланырча?!
Чапыракълача учадыла сёзле,
Къурч къыллача юзюлелле джюрек къылла.
Джурт таба буруладыла кёзле –
Джабыкъдыла ары элтир насыб джолла.

Санлагъа ары барыргъа джокъ эсе мадар,
Джаным чыкъсын да учсун ары, учсун ары...
Къыл къобузну къылларыча юзюлелле джюрек къылла –
Ачылалла, ачылалла джабыкъ джолла.

ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН+++++++

Китабла тюшедиле табхадан,
Сёзле, къанатланыб, учадыла аладан,
Харифле айырыладыла сёзледен,
Сора, хар не башланады джангыдан.

Китабла бурулалла тереклеге,
Сёзле бурулалла бутакълагъа,
Харифле бурулалла чапракълагъа,
Хар не башланады джангыдан.

Сёз кетеди Иесине Кёкге,
Алай а дагъыда энеди Джерге.
Бир Сёзню кючю бла къуралады минг сёз.
Джаннга джан болалады Сёз.
Хар не башланады аллындан.

Терекден юзюлелле чапракъла.
Къуу болуб къаталла бутакъла.
Ёре турукъ болуб сюеледи Терек.
Бушуудан толады тёгерек.
Хар не башланады джангыдан.

АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ

Кёз кёрген, къол тутхан туруладан башлаб,
Ангы англаялмагъан, эс аулаялмагъан ташалагъа дери –
Барына этеме сагъыш.
Кёкде кюе, джана тургъан джулдузлагъа да,
Джерде кюе, джана тургъан джанлагъа да
Ауруйду джаным.
Къаты топракъны, ташны да тешиб,
Кюн джарыкъгъа созулгъанча кырдык,
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлени хорлай,
Турама ёрге, сюелеме ёрге.

Сыйлы Китабланы окъургъа, ангыларгъа кюреше,
Ала айтханча джашаргъа кюреше,
Къара таныргъа, къара джаяргъа кюреше,
Файгъамбарладан юлгю алыргъа кюреше,
Адам болургъа кюреше,
Джашайма алай.

АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ+++++++

Гюл сезимли джюрекле болалла кюл –
Бир от, бир буз кюйдюре аланы.
Адамла ёлелле аджал джетиб тюл,
Сюймеклик джетмегенден ёлелле ала.

ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ

Саныма, джаныма да келгенди къач.
Сезимлеге, сёзлеге да келгенди къач.
Энди барды къууанч
Джангыз кёзлеге.

Ала
Джашаудан, ариулукъдан тоймайла,
Къызлагъа, джулдузлагъа къарагъанларын къоймайла;
Алагъа сыйынады эл, джурт, дуния,
Кёк, Джер, джанкъылыч, элия...

Ала джашайдыла алкъын.
Алада джашнайды кёк.
Аладан къарайды джюрек.

Ич-тыш дунияла кёрюннген
Эки кюзгю – эки кёз.
Алада – дуния эмда ахырат.
Алада – рахатлыкъ эмда къазауат.


Эки кёз – эки Кюн,
Джана да, кюе да тургъан.
Эки кёз – эки кюзгю,
Эки дуния да кёрюнюб тургъан.

Алада
Ахыр кёрюнюу да – биринчи кёрюнюу:
Джулдузу бла Ай.
Ахыр сёзюм да – биринчи Сёзюм:
Аллах, Къарачай.

АЛЛАХ, ОНГ БЕР

Алгъыш орнуна да – сагъыш.
Къаргъыш орнуна да – сагъыш.
Аргъыш орнуна да – сагъыш.
Джууукълашады къыш.

Джазгъы, джайгъы да – къайгъы.
Джюрекде джашайды къайгъы,
Джюрекни ашайды къайгъы,
Джюрекден бошайды къайгъы.

Аллахдан келген къайгъы – къадарды.
Анга чыдамай джокъду мадар.
Адамдан чыкъгъан къайгъы уа – мурдарды,
Анга мени кёб дертим бард.

Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлеге хорлатхандан,
Дуния малгъа терилгенден, алданнгандан,
Къара кючлеге бойсуннгандан, къул болгъандан,
Аллах, сакъла бизни.

адамны Адам этерге,
сюрюуню Халкъ этерге,
китабны Китабха тыйыншлы этерге,
джолну Хакъ Джолгъа келтирирге,
Берген затларынгы сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Къыямат Кюн Сеннге бет джарыкълы тюберге,
Аллах, онг бер.


УЗАКЪДАН КЪАРАБ

1
Булутланы ичи бла
Кёкде джюзюб барад Ай,
Палахланы ичи бла
Баргъан кибик Къарачай.

Айрымканнга къарайма –
Аны джел, тенгиз талайд.
Къыйналмайын не этгин –
Ол айрымкан – Къарачайд.

Тёгереги – душман, джау,
Тёгереги – суу, тенгиз.
Болушалмайма анга,
Сюйгенлигиме кемсиз.

Булутланы ичи бла
Кёкде джюзюб барад Ай,
Палахланы ичи бла
Баргъан кибик Къарачай.

2
Дуния мал ючюн бирле
Соядыла бир-бирин.
Мени уа Халкъ, Джурт ючюн
Келе эди ёлюрюм.

Дини, Тили, Джурту ючюн
Халкъ этмейди къазауат.
Халкъ Хакъгъа табынмайын,
Дуния малгъа табынад.

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн
Бармайд бизде газават.
Дуния мал ючюн, ай медет,
Къырылады джамагъат.

Оноучула, къуллукъчула,
Дуния мал ючюн, ала,
Айырмай сууаб-гюнах,
Айырмай халал-харам,
Джашырыб кертини, хакъны,
Саталла Джуртну, Халкъны.

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн
Джокъду сермешген, ёлген.
Дуния мал ючюн къартла
Сатадыла бир-бирин,
Дуния мал ючюн джашла
Соядыла бир-бирин.

Имансызлагъа Аллах
Чамланмайын къоярмы?
Берген джуртун, тилин да,
Сыйырмайын къоярмы?

Бетин бизден джашырад
Уялгъандан Кёкде Ай:
Гюнах, Харам тенгизге
Бата барад Къарачай...

АЗМУЛА+++++++++++++++++

(«АЗмула» деб, къысха назмулагъа не да назмуну къурагъан бурхулагъа айтама. Кесим атагъан атды. Тилибизге джарашыб, орунлашыб къалса – иги; алай болмаса, кесим къурашдыргъан кёб сёзню бирича, сёз секиртмеча, тилибизни байлыгъына сёзкертмеча-эскертмеча къалыр. – ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ).

1
Джер – джуртуду санымы (санджурт – Джер),
Кёк – джуртуду джанымы (джанджурт – Кёк).
Барына уа барды Джурт,
Барына уа бирди Джурт –
СЁЗ.

2
Къарангы – къанаты сыннган джарыкъ –
Бауурланады джерге.
Сора, къобалмай ёрге,
Кече узуну къыйынлашады.
Къарангы – кюйюб, кюл-кёсеу болгъан джарыкъ.
3
Кече – къарангыдан ауурланнган джарыкъ,
Бауурланыб джерге, кюушенеди тангнга дери.
Анга дери
Ким сынагъан болур аллай насыбны-азабны?!

4
Анг – Танг.

5. НАЗМУ

Назму – Джер джашнагъан Кёк.
Назму – Кёк джашагъан Джер.
Назму – джаз джашагъан наз.
Къара къыш да акъ къуш – назму.
Кёк кёлге тюшюб чартлатхан тамчы – назму.

Сан Джерге тартыб,
Джан Кёкге тартыб,
Аланы кюрешлери туудургъан
Бир джанды ол.

Джулдуз къусхан кёк Аламгъа да,
Баш къусхан нартюх сабаннга да
Ушайды ол.
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашайды ол.
Барыбызгъа да ушайды ол.
Бирибизге да ушамайды ол.
Аллахдан келген бир кераматды ол.

Кёкню баш къусханы – джулдуз.
Джерни баш къусханы – джаз.
Кёлню баш къусханы – назму.

Тилни тилиди назму.
Тилни гёзениди, ёзегиди, зыгытыды ол.
Сёзню сёзлюгюдю, кёзлюгюдю ол.
Сёзню сюзлеуюдю, сёзлеуюдю, кёзлеуюдю ол.
Нарт сёздю ол. Сабий сёздю, сабий кёздю ол.
Эскини эси, джангыны джаныды ол.
Джашауча джангыды ол.
Дунияча эски, дунияча джангыды ол.
6
Назмула къуралалла азмуладан.
Къысха назму – азму.

КЪАРАЧАЙ

КЪАРА – Ч(чек) – АЙ
ЗЕМЛЯ – граница – МЕСЯЦ

ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ++++++++++++

Къар джауады, къайдам, къайдан –
Кёкден, Айдан, Къарачайдан?

Джулдуз, Ай да, Къарачай да
Кёкдендиле, Кёкдедиле.
Кюн джарыкъ да, къар да, суу да
Мийикледен энедиле.

Европагъа джауады къар
Къарачайдан, Минги Таудан.
Андан меннге не къууанч бар –
Ёлгенчама джаным саудан.

Къууанч хапар келмейд  джуртдан –
Джуртха, Халкъгъа барды къоркъуу.
Сермешсем да къоркъмай джукъдан,
Умут терек болады къуу.

Амантишле, душманла да
Халкъны джуртсуз, тилсиз эте,
Юйсюз эте, кюнсюз эте,
Кёлсюз эте, манкъурт эте,
Мен а мындан, тюзден къараб,
Амалсыздан назму эте...

Европада джауады къар.
Джауады къар – чыммакъ, рахат.
Кюн тюбюнде джауады къар,
Джюрекде уа улуйд боран.


Иссаны эсгере, Европа
Джау чыракъла джандыргъанды.
Мени уа джанады джюрегим,
Къарачай-Малкъар дей, джарыла.

Кесиме Аллахдан тилейме
Джуртда джер юлюш – къабырлыкъ.
Халкъыма уа тилейме,
Барыбызгъа да тилейме
Иман бла сабырлыкъ.

Исса файгъамбарны туугъан кюнюнде
Аллахдан олду тилегим.
Не бла болушайым халкъыма
Тохтаб къалгъынчы джюрегим?
2004 джылны ахыры


ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ++++++++++

Христианла дин джорукъларына сыйына,
Исса файгъамбарны туугъан кюнюню сыйына
Чыракъла джандыралла.

Харамдан, гюнахдан тыялла кеслерин,
Ахратха иелле эслерин.
Болуб тазала, болуб омакъла,
Бир-бирине джюрюйле къонакъгъа.

Клисаларына джюрюйле табыныргъа.
Къонгурау тауушлары клисаланы
Чакъыргъанлай турады аланы.

Дин тартыула согъулалла анда.
Къарт-джаш да табыналла анда.
Къара кийимли бабас
Береди ауаз.

Дуния малгъа табыннгандан эсе,
Табынсынла Иссагъа ала,
Джюрюсюнле мессагъа ала.

Бир Аллах джаратханды бизни.
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн.
Мусса да, Исса да, бизни Мухамммад да
Кюрешгенле Хакъ кертини айтыб, ангылатыб.

Клисада къагъылады къонгурау,
Хоншу межгитде къычыралла азан –
Аллахха къуллукъ этеди Адам:
Къууанама кюннге –
Джокъду орун шайтаннга, джиннге.

КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА

Джангылта, алдай адамны, халкъны,
Аллахны аты бла къуллукъ этгенле шайтаннга, джиннге,
Сизден мынафыкъ, сизден джийиргеншли
Не болур джерде?!

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?

Джулдузча джана эмда кюе,
Билеме, ёллюкме Кёкде
(къараргъа, учаргъа бек сюеем ары).
Джаным а,
Бурулуб Сёзге,
Къайытырыкъды сизге –
Тилибизни, кесибизни да ёлюмден къутхарыр ючюн.

ТУРАСА КЁЛДЕ

«Ол сейир джюрегинге, шийир джюрегинге
Мени бир къыс –
Къыркъ джаным да джанынга къурман»,-
Деди бир къыз.

Алай а меннге белги бермеди Кёк –
Къыз умут этгенча болмаз эди менде джюрек.
Ол таза джаннга тыйыншлыгъа санамадым кесими...
Энди неге талатама да эсими,
Къыйналама, сокъуранама неге?
Гюнахны да нек кюрейме башхалагъа,
Мени джазыууму джазгъан кибик ала?!
Къызны къачырыргъа ол кюн джетмеди таукеллигим.
Тюзюн айтыргъа бюгюн да джетмейди таукеллигим.
Кертиси бла да, ол къызгъа тыйыншлы болмазем мен.
Алай а, кесине тыйыншлыгъа тюбедими ол?
Огъесе, менден да къолайсызгъамы джолукъгъанды ол?

Да алайды джашау.
Биреу кесин, башханы да этеди насыбсыз.
Къыркъ джанын да манга къурман этерик къыз,
Къайдаса? Къалайса? Не эте джашайса?

Сен тюшген сайын эсиме,
Кёлюм чыгъады кеси кесимден.
Джулдуз а алгъынча джанады Кёкде.
Сен да аныча тураса кёлде.

НЕДИ НАСЫБ?

- Неди насыб?
- «Кийик эсенг, ышаннга салыб атма къой,
Саулукъ марал эсенг, эмчегингден тартма къой...».

- Башханы джанын алыб, кесине джашау этиу –
Ол халал да, сууаб да, насыб да къалай болур? 

- Да сора, неди да насыб?
- Джан алыу тюл, джан салыуду насыб;
Джашауну къурутуу тюл, сакълауду, айнытыуду насыб;
Сюркелиу тюл, сюелиудю насыб,
Учуб, учунуб джашауду насыб.
Халал къыйынынг бла джашауду насыб.
Сууаблы иш эте джашауду насыб.
Харамдан, гюнахдан кенг турууду насыб.
Нафысха тюл, намысха бойсунууду насыб.
Учуз, сыйсыз, кёзбау затлагъа тюл,
Хакъ кертиге къуллукъ этиудю насыб.
Китабны магъанасын ангылаб,
Ол айтханча джашауду насыб.
Джашаугъа, ёлюмге ийнаннганча,
Ахратха, тирилиуге да ийнаныуду насыб.
Кертиге-Тюзлюкге-Эркинликге-Игиликге къуллукъ эте,
Адамча джашауду насыб.
ДЖЮРЕК-КЁК

Къалмагъанды ышаныу Джерге не Кёкге –
Кюкюрт ийис джайылгъанды тёгерекге.
Къычырады Кёк бошлаб тамагъын.
Къуугъуннгача чабады джел, тура талагъы.

Джашнайды, чартлайды, кюкюрейди Кёк.
Титирейди чегет, титирейди терек.
Джилтинден къабынырчады хауа...
Табигъатха джарарыкъмыды дуа?

Дуасы къабыл боллукъ да бармыды?
Джауа тургъан джангурмуду, къармыды?
Бу джашнагъан, чартлагъан, кюкюреген Кёкмюдю?
Огъесе, къыйынлы адамда джюрекмиди?

Бу джана тургъан Кёкню-джюрекни
Джукълатыр, сууутур ючюнмю джауады джангур?
Огъесе, кюйгенни тирилтир ючюнмю джауады джангур?
Ай джарлы халкъым, джаралы халкъым,
Табигъат бла бирге сен да бир джангыр.
Джаз, къач деб, къарама, табигъатха да къарама,
Кесинги эсгер, сагъай эм джангыр.
Умут джарыкъны – нюр-иман джарыкъны
Кёлюнгде, юйюнгде да джандыр.

УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ++++++++++++++

Кёбден бери Кёкден бери
Энмейди джукъ.
Ахыр Китаб келгенден сора,
Сакълау да джокъ.

Кёкге чыгъар, Кёк бла сёлешир
Келечи да джокъ.
Биз айыргъан келечилеге уа –
Ары джол джокъ.

Ары джол барды,
Ол да – ачыкъ.
Алай а,
Ол джолдан таймай баргъан,
Кимди бизде?

Бирле джулдузну кёрелле
Не имбашда; не байракъда; не сын таш да.
Кёзю, кёлю да Кёкге ёрлеген а,
Джулдузну, Айны анда кёрген а –
Ичибизде аз.

Ма аны ючюн кёрюнеди
Джашау тузакъ;
Чексиз джууукъ Кёк да –
Бютюн узакъ.

Кёкден энди аны ючюн
Энмейди джукъ.
Биз ийнаннган-ийнанмагъан,
Биз сакълагъан-сакъламагъан –
Бютюн джууукъ.

ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА

Джердебиз биз,
Джерденбиз биз.
Кёкдебиз биз,
Кёкденбиз биз.

Алай а кимбиз биз?
Къайданды, къайрыды джолубуз?

Кёклени, Джерни, бизни да джаратхан,
Джашатхан, къаушатхан,
Дагъыда тирилтген –
Ол а кимди?
Аны иннети, мураты уа неди?

Адамны тюзелиринден
Ол тюнгюлгенми болур?
Келечиле, китабла ийгенин да
Аны ючюнмю тохтатхан болур?


Бизни къурутуб,
Бир джангы дуниямы къурарыкъ болур?
Бир джангы адам улуму джаратырыкъ болур?
Бир джангы джанламы джаратырыкъ болур?
Огъесе, тюб этгени бламы къоярыкъ болур?

Алда – Ай бла джулдуз.
Ары эсе джолубуз,
Тюберге Анга
Хазырбызмы биз?

АЛЛАХ, КЮЧ БЕР

Мен къоркъама тынглагъанладан.
«Тынчны тебгени къыйын» -
Къоркъама тебелле деб, таула;
Джер тебренед  деб, къоркъама –
Мен къоркъама тынглагъанладан.

Кёрюнмеген, сезилмеген зат
Береди къоркъуу:
Къарангыны сюймейбиз аны ючюн,
Кёрге кирирге да сюймейбиз аны ючюн.

Ауруу да аууруракъ болады кече,
Аджал да кёбюрек джетеди кече.
Кюн джарыкъны, джарыкъ дунияны сюебиз биз.
Джарыкъ, халал, огъурлу, берекетли иги адамны сюеди халкъ да.

Мен къоркъама тынглагъанладан.
Кёк къаралыб, шум болгъан сагъатда,
Тенгиз да къоргъашын бет алгъан сагъатда,
Акъ тауланы да къара булут джабхан сагъатда
Джюрекден кетеди тынгы-тынчлыкъ.

Джарыкъ сёздю, ачыкъ сёздю АДАМ:
Башланады А-дан – АЛЛАХ-дан.
Бирдиле Игилик бла Адамлыкъ.
Бирдиле Халаллыкъ бла Адамлыкъ.
Бирдиле Тюзлюк бла Адамлыкъ.
Бирдиле Эркинлик бла Адамлыкъ.
Бирдиле Тазалыкъ бла Адамлыкъ.
Джашауну – джарыкъны-ариулукъну сюебиз биз.
Джырны, тойну-оюнну – къууанчны сюебиз биз.
Тынчлыкъ болмагъанын кёре Джерде, Кёкде да,
Тилейбиз рахатлыкъ дуниягъа, Джерге, Кёкге да.

Биз бирча джууукъбуз Джерге, Кёкге да.
Ашауубуз да Джер бла Кёкденди,
Джашауубуз да Джер бла Кёкдеди.

Къайтарыб, къатлаб тынчлыкъ тилейме алагъа,
Алада джашагъан джанлагъа да.
Кесибизни, дуниябызны да къутхарыб джашарча,
Аллах, бизге кюч-къарыу бер, онг бер.

КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ

Тёнгереб тюзлеге тюшсе да саным,
Мингиде, мийикде къалгъанды джаным.
Джер тартханча кесине санны,
Кёк тартады кесине джанны.

Сюркелгенлени тюл, сюелгенлени,
Кёкге баргъанланы,
Сёз ючюн, тереклени
Сюебиз аны ючюн.

Сюркелгенлени тюл, учуннганланы,
Учханланы,
Сёз ючюн, къанатлыланы
Сюебиз аны ючюн.

Къайсын да билмей атагъан болмаз
Ахыр китабына «Адам. Терек. Къанатлы» деб, ат.

Джарсыуубуз бирди бизни –
«Джаралы Джугъутурну», «Джаралы Ташны»,
«Джуртда Джангыз Терекни да».

Ол джарсыуду бизге
Ташны-агъачны да, кийикни-джаныуарны да тиллерин ангылатыб,
Адам этген, назмучу этген.

Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа да
Сагъыш этдирген.

Джер, кесине тартыб, абындырса да мени,
Кёк ёрге тартыб, къобарады –
Кёк кёгереди, тау агъарады:
Мен джашыма Кёк бла Джерни.

Ала сау болуб, бизге джокъду ёлюм.
Алай а, кёлюм
Бир-бирде – иги, бир-бирде – аман:
Кёкча, джерча тюрлене тургъан
Къыйын къадарлы бир джанды адам.

АДЖАЛ

Турна тауушу джюрекни,
Титиретеди Джерни эм Кёкню.

Къарылгъачха да келеди къач.
Къушха да къатылады къыш.
Бу дунияда къайры да къач –
Джокъду къутулуу.

Не джашлай къоратады сени,
Не къартлыкъгъа дери къояды джашаргъа.
Бир кюн, бир джыл, бир ёмюр берсе да –
Тынчлыкъ а бермейди.

Эртде-кеч болса да, джетеди –
Джокъду къутулуу андан...
Барды къутулуу андан –
Орнунгу джашаугъа къой.

Акъылынгы-эсинги, билиминги-кючюнгю
Ёлюмге тюл, джашаугъа бер.
Джашауну сакъла, джакъла, айныт –
Олду къутулуу ёлюмден.

ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ

Эркишини да Тиширыуду джаны.
АДАМБЫЗМЫ БИЗ?

Къара хайуанла, артларын-алларын къашый,
Баралла сахнада улуб ары бла бери.
Кирден ийис ангыламагъан акъ хайуанла да,
Алагъа харс ура, шашалла залда.

Къурт ургъан «культураларын» дуниягъа джаяргъа,
Бизге да джукъдурургъа излейле ала.
Адамны къарны бла къарын тюбюн
Байракъ этерге кюрешелле ала.

Бизни хайуан этерге кюрешелле ала,
Бизни джегиб, къул-къарауаш этиб джашар ючюн.
Бизни ангысыз, намыссыз, ичкичи этерге излейле ала,
Джуртубузну, кесибизни да тонар ючюн.

Биз да ол джийиргеншлиле айтханны этиб,
Ангысыз, эссиз, намыссыз, ичкичи болсакъ,
Алагъа къул-къарауаш болсакъ,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсакъ –
Сора, Адамбызмы биз?

Ол къара кючле айтханны этсек,
Джуртну, Халкъны да алагъа теблетсек,
Байракъны, Тамгъаны да алагъа кючлетсек –
Сора, Адамбызмы биз?

ЧИРИК КЁЛ

Кёл тунчугъады кеси кесинден.
Барыр джери джокъду аны,
Кёралмайды ол... дунияны –
Тунчугъады кеси кесинден.

Къуршоудача турады ол.
Тёрт джанына да джабыкъды джол,
Джер тюбюнеди джолу джангыз.
Кёкден а къарайды Ай бла Джулдуз,
Кёлден да къарайды Ай бла Джулдуз –
Умут юздюрмеген, тюнгюлтмеген Ай бла Джулдуз.

Кёлню кёлюнде – къызла, джулдузла да,
Кырдыкла, терекле, джанкъозла да;
Кёбле, азла, джангызла да;
Дунияда болмагъан бир ариулукъла да;
Дуния билмеген бир сезимле, сёзле, оюмла да...

Сюймекликден толуду кёл.
Аны билелле Джер бла Кёк.
Бир джан-джаныуар билмейди аны,
Джангыз бир адам сезмейди аны.
Билирге излеген да джокъду кёлню кёлюн.
Джашау кючлемеген джерни кючлейди ёлюм.
 
Сууу кете, джангы суу къошула,
Ичи, тышы да тюрлене, джангыра,
Чабакъла, къызла, джулдузла да анда джуууна
Турмасала, тунчугъады кёл,
Чирик кёлге бурулады кёл.

ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ

Кёк тенгизни Ай къайыгъы
Чыммакъ тауну тюз башында
Мени сакълай тохтагъанды.
Къыз – тылпыуун, суу – тауушун
Тыйгъандыла.
Санларымы къыйгъандыла.

Айырылыугъа чыдар къарыу,
Тау башына чыгъар къарыу,
Ай къайыкъгъа минер онг да
Аллах берсин.
Андан къараб Джерни кёрюб,
Андан къараб элни кёрюб,
Къууаныргъа насыб болсун.

Джерде къаллыкъ къалсын Джерде,
Кетерик да кетсин Кёкге.

Кёк тенгизни Ай къайыгъы
Минги Тауну тюз башында
Мени сакълай тохтагъанды...
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ

Асыры кёб эшитгенден, кёргенден, сёлешгенден
Къулагъым, кёзюм, тилим да болгъанла берч.
Джангы тауушланы сезерге,
Джангы тиллеге юренирге,
Джангы дуниягъа тюзелирге
Болгъанды кеч.

Къурумдан толгъанды оджакъ,
Юзмезден толгъанды кёл.
Дагъыда дуниягъа джаяма къучакъ,
Ёлюмге уа, деялмайма: «кел».

Нечик къарыусузду адам –
Ахыратха да билмейди кёче.
Тангнга чыгъаргъа кюрешеди,
Кёзлерине орналса да кече.

Огъай, пелиуанды адам:
Аджалгъа узатмайды къол.
Ёлюмсюзлюкге излейди джол.
Унамайды зулмуну, зорлукъну.
Кеси джазаргъа излейди джазыуун.
Махтау Адамгъа.

Алай а,
Къадаргъа да излемей бойсунургъа,
Аллах болургъа излейди адам –
(хар адам - бирер аллах,
минг адам – минг аллах,
биягъы джахиллик, меджисуу)
ол излемиди къурутурукъ аны.

Аллах болургъа излеген адамладан
Джетеди дуниягъа эм уллу къыйынлыкъ.
Ахырзаманны келтирлик да алалла...
Ма ала бла сермешир ючюн
Энтда бир кесек джашаргъа излейме.
Аллахдан кюч, иман тилейме
Ала бла сермешни бардырыр ючюн.
 
ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Джер тебреннигин да билдиреди ол;
Ахырзаман келлигин да билдиреди ол;
Ауалгъа къайытырыбызны да билдиреди ол;
Къыямат кюн боллугъун да эсгертеди ол;
Соруу-суал боллугъун да эсгертеди ол.

Байламлыды ол Кёк бла, Джер бла;
Байламлыды Элиб бла, Эл бла;
Байламлыды Ай бла, джулдуз бла.
Башха дунияланы да сезеди ол,
Болгъанны, боллукъну да сезеди ол,
Ауалны, Ахырны да кёреди ол –
Къалтыраб, титиреб, белгиле береди ол.

Джюрек билгичди.
«Ура!»-ды, урады, къутурады,
Джыгъылады, къобады, шын турады,
Тёртгюллейди, джортады, чабады,
Къанатланады, учунады, учады,
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрек къуугъуннга, сюйюмчюге да чаба,
Азан да къычыра, салах да тарта,
Орайда да тарта –
Халкъны джашаугъа, ёлюмге да сагъайта –
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Керамат белгиле береди ол.

Кесиме айтама:
Хазыр бол.
Халкъыма айтама:
Хазыр бол.

ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ

1
Мени джашауум ёлгенимден сора башланныкъды

2
Шайырны керти дуниясы – аны назмуларылла

3
Мени назмуму дуа орнуна
Бойнунда джюрютюр Къарачай

4
Назмуларымы хамайыл этиб,
Джанларында джюрютюрле къартла

5
«Сюймекликге харс», «Къылыч бла кямар» китабларымы
къаты къучакълаб, алай джукъларла таулада къызла

6
Назмуларымы окъуй таулу джашчыкъла
Татаркъанла, Умарла, Джатдайла болурла

7
«Ас-Алан» журналда акъ Минги Таулу джашил байракъны
Ас-Алан халкъым Байракъ этиб кёлтюрюр ёрге

8
Назмуларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Бурун кибик кърал болур, ёр болур – Элиб деген даулет болур, Эл болур

9
китабларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Китабны Анаяса этиб, ётдюрюр тёрге

10
Назмуларымы окъуй, нарт алан халкъым тюшюнюр, кёлленир –
Ислам динине, тюрк тилине, Минги джуртуна тыйыншлы болур.

11
Керти дуниямдан сёлешеме сизни бла
ТЮШ БЛА ТЮН

Къарны, Айны, Малкъарны, Къарачайны
Кёреме къуру да, къайдан да.
Къардан, Айдан, Малкъардан, Къарачайдан
Къарайма дуниягъа, кесиме да.

Учхан джулдузлача кёзлерим, сёзлерим да...

Джюрегиме – асры къызыу учхандан къанаты джаннган малаикге –
Бир къонар, солур, кюч алыр джер изледим да,
Кёк бла чеклешиб тургъан бир мийик, сууукъ, таза джер изледим да,
Къарадым къаргъа, Айгъа, Малкъаргъа, Къарачайгъа –
Минги Тауну кёрдюм:
Ёлдюм, тирилдим.

Къар, Ай, Малкъар, Къарачай
Сора Минги Тау.

Аны къарында акъ барс болуб,
Чабды джюрегим.
Толду тилегим –
Къарачай-Малкъар биригиб, бир болуб, кърал болуб, кёрдюм да,
Тюшюмю бёлмей, джукълаб турурум келди.

Къарачай-Малкъар
Бир эркин кърал, Китаблы, иманлы кърал
Болур ючюн,
Уяныб, сермешге киририм келди.

АКЪ

1
Ата-ана джаным болсала да Адурхай-Трам, Лайпан-Семен,
Тейри адамыма, Тейри шайырыма мен.
Багъалылла эт-джен, тукъум-джууукъ, джурт-халкъ,
Алай а барындан да башды, багъалыды Хакъ.

Джангыз Анга этеме къуллукъ,
Джангыз Аны сёзюдю манга буйрукъ.
Хакъ бла болгъанды манга джолдаш, къарнаш.
Хакъ поэти Хакъ кертиге урама баш.
Ёлсенг, къалсанг да айт тюзюн, кертисин.
Халкъ сёздю, нарт сёздю сёзню игиси.
Алай а акъ сёз – Хакъ сёздю джангыз.
Хакъ – акъ.

2
Халкъ – къоланды,
Джангыз Хакъды акъ.

Хакъ дей, тартама мынчакъ.
Хакъ дей, кёлтюреме бычакъ.
Хакъ дей, джазама китаб.
Кимден, неден да башды Хакъ.

Хакъ дей, болады халкъ да Халкъ.
Хакъ билген Халкъ – болмаз талкъ.
Эки дуниядан да юлюшлюдю
Хакъ джолда баргъан Халкъ.

Къанатларым – Джурт бла Халкъ.
Джюрегим-ангым, джаным-тиним – Хакъ.
Хар къуру да, хар къайда да кёлюмде мени –
Хакъ бла Халкъ.

КЪАРТНЫ СЁЗЮ

«Джашау къыйынды» деб, чамландырма Аллахны,
Сен кёрмегенсе къыйынлыкъны, палахны.
Кёрмегенсе ачдан кёбген адамланы,
Кёрмегенсе акъылдан шашхан аналаны.

Кёрмегенсе джуртсуз къалгъан халкъны,
Кёрмегенсе халкъсыз къалгъан джуртну.
Турмагъанса ёле хар кюнде сюргюнде,
Кёрюрге да табмай узакъны, джууукъну.

Зулму джорукъ халкъны джуртдан тутмакъ этиб, сюрюб,
Хар экинчи таулу къум тюзледе ёлюб,
Ёлюкню чырмаргъа кебин табылмай,
Къабыр къазаргъа эркиши табылмай,
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз.

Сибирни бузларында, Азияны къумларында
Кебинсиз, джаназысыз джатхан ёлюкле,
Итлеге, шакаллагъа аш болуб къалгъан
Къарт, сабий, тиширыу ёлюкле –
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз...

Джашау къыйынды деб, болма ассы,
Башынга бошса, джуртунгда джашайса.
Окъуу-билим бла эт башынга амал,
Алай тюл эсе, мал кют, чалкъы чал.

Тюзсе, кърал сюймейди сени.
Сюймей эсе да, бизнича сюрмейди сени.
Не керекди андан сора?!

Халал къыйынынг бла джашаргъа излемей,
Уру бла, тоноу бла кюреше эсенг,
Гюнах-харам затла бла кюреше эсенг –
Къалай болур, къалай къалыр сыйынг?
Аны ючюн кёрюнеди джашау да къоркъуулу, къыйын.

Кеси кесинги эслеб джашасанг,
Халкъынгы, джуртунгу сакълаб джашасанг,
Кертини, тюзлюкню джакълаб джашасанг –
Джашауну магъанасын ангыларыкъса сен,
Неге да чыдарыкъса сен.

адамны Адам болургъа кюрешиую,
сюрюуню да Халкъ этерге кюрешиую,
Хакъгъа, Хакъ кертиге талпыуу, джууукълашыуу –
Олду джашау, джашауда магъана да,
Олду дуниягъа тутурукъ, багъана да.

Алайсыз, сёзюнг, ишинг да – джалгъан, кёзбаулу:
Джаханимге буруллукъду джашауунг.

АКЪ МАРАЛ

1

Файгъамбар къызыны аты – атынг;
Апсаты къызыны аты – атынг;
Мёлекге, кийикге да ушатхан – халинг, сыфатынг...
Бийнёгерча ызынгдан къараб къалдым.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым;
Къум тюзде суу тамчы – атым...
Хакъ шайыры, Халкъ шайыры болса да атым,
Боракъ не Гемуда тюл тюбюмде атым –
Ызынгдан джеталмай къалдым.

Кёкде Айгъа, Джерде къызгъа ушай эди марал;
Кёкде джулдузгъа, Джерде джанкъозгъа ушай эди марал.
Кёб айландым Аны ызындан – ызлай, марай.
Кёб айландым Сёзню ызындан – ызлай, марай,
Бегигинчи къая раннга, къайгъы раннга.

Ахыр мийикликден къараб, кёрдюм дунияны:
Мёлекге, къахмеге ушагъанына да сейирсиндим аны;
Меннге къол булгъагъанын да эследим аны.
Къая рандан секирди тёнгегим-саным,
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.

Къаядан кетиб бара, ол бир дуния да ачылды меннге:
Аны джашиллигине, кесими джахиллигиме сейир этдим.
Билмей къалдым, не эди бу дуния, не эди джашау?
Бары да джалгъан, бары да кёзбау?

Огъай, джалгъан, кёзбау затлагъа этмедим къуллукъ.
Адам улуна дарман излей ёрледим мийикге,
Тюбедим дунияны къутхарлыкъ кийикге,
Алай а туталмадым аны.

Сюймеклик ёрлетди мени къаягъа,
Сюймеклик чынгатды мени къаядан.
Кетди энгишге тёнгегим-саным,
Къалды мийикде джюрегим-джаным.

Кетди акъ марал – сюйгеним-джаным.
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.
Чакъыра сени, къычырады ол шийирледен,
Къычырады кёкледен, мийикледен.

Сюймеклик таууш азан таууш бла бирге
Энеди джерге, дагъыда кёлтюрюледи ёрге.
Минги Таудан акъ марал къарайды –
Джюрекде биягъы сезимлени къозгъайды.
Ызына айлана да къарай,
Акъ марал кетген эди алай.
Энди ол, къайытыб, акъ таудан къарайды.
Анга агъаралла, ышаралла къар, Ай да.

Акъ марал Акъ таудан къарайды.
Мен да къарайма анга джерден, кёкден.
Ол Акъ тауда Акъ маралны кёрсе,
Ёлген да тирилиб, секириб къобар эди,
Сюймекликден дуу джаннган джюрегин
Къолуна алыб чабар эди...

Билмейме къалай бошаллыгъын шийирими ахыры,
Кёреме къалай бошаллыгъын кесими ахырым:
Кетеди къара къаядан, къая рандан тёнгегим-саным,
Къалады акъ къаяда акъ марал бла джюрегим-джаным.

2
Эгерледен, бийнёгерледен да сау къалгъан,
Бёрюледен, кюрт юзюлгенден да сау къалгъан
Акъ марал Акъ таудан къарайды.

Агъаралла, ышаралла Анга къар, Ай да;
Къууаналла Анга Малкъар, Къарачай да.
Ышаналла акъ марал акъ таудан кетмез деб,
Анга илинмек аджал, тюз ёлюм да джетмез деб.

3
Кёзлериме ийнанмай къарайма:
Акъ таудан Акъ марал къарайды.
Джашлыгъымда мен къачыргъан акъ марал,
Мен джеталмай, туталмай къалгъан акъ марал.

4
Къара къайгъы къара къаядан уруб атханында да,
Акъ таудан къараб тургъан Акъ маралны кёрдюм.
Сора рахат болду кёлюм.
Акъ тауда Акъ марал сау болуб,
Джокъду ёлюм. Манга джокъду ёлюм.
Бизлеге джокъду ёлюм.
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН

1
Бирле хазырла кёчюрюрге
Назмуну, адамны, халкъны да;
Тарихни, Ташны, Агъачны да...
Кимни, нени да хазырла кёчюрюрге.

Хазырла
Бу дунияны ол дуниягъа кёчюрюрге,
Ол дунияны бу дуниягъа кёчюрюрге.

Къышны джайгъа, джайны къышха,
Джазны къачха, къачны джазгъа,
Къызны джашха, джашны къызгъа,
Тюзню терсге, терсни тюзге
Бурургъа, кёчюрюрге хазырдыла.

Хазырдыла кёчюрюрге санны,
Хазырдыла кёчюрюрге джанны.

Меннге да
Бир башха адамны джюрегин
Кёчюрюрге боллугъун, кереклисин да айтханелле...

«Кёчюрюу» – бу ачы сёзню магъанасын
Мен билеме.

Кимни, нени да боллукъду кёчюрюрге –
Ала кеслери разы эселе анга,
Ала кеслери излей эселе аны,
Алахны разылыгъы бар эсе анга.
Алайсыз –
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк
Не болгъанын, неге бурулгъанын билебиз.

Баяуутла, Салабкала, Къызылкъумла...
Халкъыбыз кёчюрюлген-чачылгъан-атылгъан алтыджюз джер
Бары, бары тюшдю эсиме
Назмуларымы кёчюрейик дегенлеринде,
Башха джюрек кёчюрейик дегенлеринде.

2
Алимлеге сордум:
- Аллахны сёзюн кёчюрюрге боллукъмуду?
- «Ангылатыргъа боллукъду, кёчюрюрге уа – огъай»,-дедиле.   
 
Дагъыда сордум:
- Араб тилдеми эннгенди Къуран?
- Огъай, файгъамбарыбыз алейхиссалам
Анга малаик билдирген нюр белгилени
Араб халкъына араб тилде билдиргенди.

Алай эсе, биз да халкъыбызгъа
Къуранны магъанасын ана тилибизде
Айтсакъ, билдирсек гюнах болмаз.

Эм игиси, эм тыйыншлысы –
Файгъамбарны тилине юрениб,
Ол тилде окъусанг, ангыласанг Къуранны.

Алай а, файгъамбар да кёчюрмегенди Аллахны сёзюн.
Анга малаик билдиргенни,
Ол да халкъына айтханды, билдиргенди.

Бизни борчубуз да –
Къуранны кёчюрюу тюлдю
(ол къолдан келлик иш тюлдю) –
Аны магъанасын халкъ ангылар тилде
Халкъгъа айтыуду, ангылатыуду

КЪЫЯМАТ ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ

Бирле аты бла Хакъны,
Бирле аты бла халкъны,
Къатышдыра къара бла акъны
Кеслерине этелле джашау.

Алай а келеди Заман:
Тюлкю къуйрукълу джаныуар къылыкълы адам
Къара багъанагъа тагъылады
Гюнах сёзлери, харам ишлери ючюн –
Джалгъан даулары ючюн,
Къатышдыргъаны ючюн къара бла акъны,
Ётюрюк бла, зулму бла чайкъагъаны ючюн халкъны,
Ибилисге бойсундурургъа кюрешгени ючюн аны.

Изин береди Хакъ:
Тенгизча къобады халкъ,
Айырылады къара бла акъ,
Хакъ кертиден башхасы болады талкъ.

Дагъыда кетеди заман.
Хакъ джолдан джанлайды адам.
Аллах джангыдан тюзетеди аны.
Ол а, дагъыда джанлайды Хакъдан.
Тюз турургъа унамайды адам.

Бошалады тёзюм.
Джетеди къыйынлыкъ, ёлюм.
Адам андан да алмайды дерс.

Ненча кере болады алай.
Чамланады джулдузу бла Ай.
Сора келеди ахырзаман.
Къыямат джууабха тартылады адам.

ДЖЮРЕК-ДЖЮРЮК

Къараб кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа,
Джангызгъа барады джюрек.
Къазакъ бёрюча улуй, бешли аджирча кишней,
Джазгъы кёкча джашнай,
Кече къарангысына ташаяды джюрюк.

МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ+++++++++++

Сууаб, гюнах да эталмазча болгъанма,
Тынчайыр акъыл алгъанды джюрек.
Аны билибми учдула Кёкге
Эки имбашымдан эки мёлек?

Кёкде учуб баргъан эки къанатлы,
Не хапар элтесиз Аллахха менден?
Айырылалла джан бла тёнгек –
Себеб джокъ не Джерден, не Кёкден.
Эки мёлек – эки къанатлы,
Кюн джарыкъдан да дженгил,
Учуб ташайдыла кёзден, къарамдан –
Кёзлериме къуюлду ингир.

Эртден бла асрарыкъла мени –
Алкъын ичимде болур дейме эсим.
Саууму-шаууму да билмейме кесим,
Айтама, кёмюле къарангыгъа:

Бу къарангыдан къутхарыгъыз мени –
Минги Тауну къарына чырмагъыз мени,
Минги Тауну къарында асрагъыз мени,
Акъ болурча кёрюм.
Акъ болурча кёлюм.

Джаназы да къылдырыгъыз ана тилде,
Джан азыгъы, анг-танг тамызыгъы – ана тилде,
Халкъ кёлюню къанкъазы ана тилде,
Акъ дунияны ауазы ана тилде,
Акъ таугъа тыйыншлы ана тилде –
Акъ болурча кёлюм.
Акъ болурча кёрюм.

Миллет байракъны да орнатыгъыз баш джанымда,
Ол тынчлыкъ-рахатлыкъ берирча барс джаныма.
Миллет байракъ чайкъала Минги Тауда,
Миллет орайда тартыла Минги Таудан,
Ол дуния да, бу дуния да акъ кёрюне,
Мен джукъларма Сизге тынгылай, акъ кёрюмде.

Минги таугъа чыгъыб джигит тёлю, джаш тёлю,
Салам берсе, эрир буз кёлюм, таш кёлюм.
Хапар айта турсала халкъдан, джуртдан,
Хапар айта турсала узакъдан, джууукъдан,
Тынчлыкъ-эсенлик хапар айта турсала –
Къайгъылагъа кючлетмейин эсими,
Насыблыгъа санарыкъма кесими.

Минги таулу Минги джуртунда джашасын,
Минги таулу Минги джуртун джакъласын.
Джашауу, ёлюмю да болсун Минги.
Джазыу ол къауумгъа къошсун мени.
Сын ташымда да болса быллай бир джазыу,
Джаралы джаныма боллукъду асыу:

«Бу шейитди – ёлгенди дини, тили ючюн,
Джашагъанды, ёлгенди халкъы, джурту ючюн:

Минги таулугъа саналгъанды аны ючюн,
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;
Мёлекле къонуучу, шыйыхла чыгъыучу Акъ тауда, Нюр тауда –
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;

Мёлекле эниб, шыйыхла чыгъыб, Минги Тауда
Джаназы къылгъанла Анга аны ючюн;
Миллет джигитле, тулпарла да Анга
Зияратха джюрюйле аны ючюн;

Дуа этигиз бу шайыргъа, хаджиге аны ючюн,
Джандет тилегиз бу адамгъа аны ючюн». 

ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ

Джулдуз да, Ай да
Манга Къарачайды.

Джангыз Терек да, Минги Тау да
Манга Къарачайды.

Къадау Таш да, сын таш да
Манга Къарачайды.

Джурт да, миллет да, тил да, иннет да
Манга Къарачайды.

Ол джашар ючюн – джашаргъа разыма;
Ол джашар ючюн – ёлюрге да разыма.

Аны бла байламлыды мени къадарым:
Олду мени джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да;

Ол саулукъда манга джокъду ёлюм.
Ёлсем, топрагъына къошуллукъду саным.
Джаным а, джаным –
Ёлсем-къалсам да андады, аны блады, олду.

Ауал-ахыр, кюрешиу-сермешиу,
Джаратылыу-Джашау-Ёлюу-Тирилиу,
Тюнене, бюгюн, тамбла,
Джер, Кюн, Джулдуз, Ай –
Бары да – Къарачай.

АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ

Тюртюлдюм бир къызгъа –
Къарангы Кёкде джангы джаннган джулдузгъа,
Къар тюбюнден джангы чыкъгъан джанкъозгъа
Ушай эди ол.

Дуния бюгюн къурала тургъанча,
Джаным ол къызгъа кириб къалгъанча,
Кёрюндю алай.

Заман тохтаб, шын туруб, кишнеб, учханча джангыдан,
Аламла джоппу джыйылыб, чачылгъанча джангыдан,
Джюрек джоппу джыйылыб, сезимле, сёзле болуб чачылды –
Меннге бир джангы дуния ачылды.

Тенгизге бурула, чайкъалды, къатланды кёл.
Айыб, бедиш этерик эсе да эл,
«Бу къыз ючюн джаша, бу къыз ючюн ёл»,-
Дедим кеси кесиме.
 
Алай а,
Бир атлам да эталмай,
Бир сёз да айталмай,
Сын болуб, тилим тутулуб къалдым.

Къалгъан затым болса да кем,
Сюймеклигим – Ариулугъунга тенг.
Сени насыблы эталсам, Мен
Насыблы боллукъма кесим да,
Ёлюмсюз боллукъду сёзюм да.


Тюбедим бир къызгъа –
Кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа
Джюрегим бла тийгенча болдум.

ДЖАН

Къыйынлыкъда танылады Эр.
Къарангыда джанады джулдуз.
Не ючюн джаналла, кюелле ала?

Джангыз кеси терсликге, зорлукъгъа
Къаршчы турады, сермешеди Эр.
Джангыз кеси къарангыны
Кюйдюре, къачыра джанады джулдуз.

Адам да – бурху, джулдуз да – бурху.
Алай а, ала
Кеслеринде табалла кюч
Чексиз къарангыгъа турургъа къаршчы.

Джаннган джюрекледен, джулдузладан
Къалгъанла аладыла от.
Къарангыгъа, зулмугъа кючлетмей дунияны
Ёмюрле бою барады къазауат.

Бизге джан берген буюргъанды: «джан».
Ой бу Кёк магъаналы, кёб магъаналы «джан».
Джанады джулдуз, джанады Адам,
Къутхара кеслерин, дунияны да къарангыдан.

Нюр да, от да, буйрукъ да – джан.
Нюр, от, буйрукъ да Андан: джан!
Аны ангылаб джаннганды Адам.
Джан. Анг. Джаннган.

МАГЪАНА

Чегет ичинде партизанча,
Сёзле ичинде джашыныбма.



ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ

Къарайма Узайгъа, Айгъа,
Къарачайгъа.
Къарайма Узайдан, Айдан,
Къарачайдан.

Кёреме кесими, дунияны да;
Кёреме Ауалны, Ахырны да;
Кёреме Джерни, кёрню...Джолну да;
Кёреме Кёкню, чекни...Аны да.

Джер, Кёк да бирча джууукъла бизге.
Джер, Кёк да бирча узакъла бизден.
Джууукълукълары узакълыкъларына тенгди.
Бири аягъыбыздан, бири тамагъыбыздан алыб туралла,
Джыгъылыргъа, учаргъа да къоймай.

Эм ахырында бизни эки юлешелле:
Тёнгегибизни алады Джер
(топракъдан джаратылгъан топракъгъа къайытады),
Джаныбызны алады Кёк
(Кёкден келген Кёкге къайытады).

Ол
Биз джашагъан дунияны (хаух дунияны) къурутады;
Бир джангы (эски) дуниягъа джыяды бизни.

... Ол керти дунияда да бу хаух дунияны эсгере,
Анда да бу гюнахлы дуниягъа тансыкъ бола,
Джер джашауубузгъа, джер джуртубузгъа тансыкъ бола,
Тауларыбызгъа, сууларыбызгъа тансыкъ бола,
Артха къайытыргъа уа болмай мадар,
Джашарыкъбыз, ёлюб кетиб, тирилгенле,
Джер джуртубузда джандет джашаугъа термилгенле.

Кёбле тилерикле Аллахдан:
Джангыдан ёллюк эсек да, джер джуртубузгъа къайтар деб,
Тюб этген джер джуртубузну къайтар деб.
Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турлукъ эсек да,
Эски джуртубузгъа, къарт джуртубузгъа, нарт джуртубузгъа къайтар деб.

Къарайма къаргъа, Айгъа, Къарачайгъа...
Бу дуниягъа тансыкъ бола къарайма,
Джаханим, джандет да бу дунияды, ангылайма,
Ол дуниягъа да бармаз онг джокъ, ангылайма,
Артха къайытыргъа да джол джокъду, ангылайма –
Амалсыздан кеси кесими алдайма,
Сизни алдамаз ючюн а, сёзню кесиб...тынгылайма.

ДЖАНГКЪЫЛЫЧХА УШАЙДЫ КЪАРАЧАЙ

«Къарачай бизге ата-бабаларыбыз айтхан бир таурухду, джандетди. Энди уа андан къуджур хапарла келелле – ичген-эсирген, бир-бирин тонагъан, ёлтюрген дегенча... Кёлюбюз чыгъар деб асры къоркъгъандан, ары баралмай турабыз».
Сылпагъарладан Йылмаз Науруз бла Мустафа Доммайчы (Тюркие)


Кюн тюбюнде джауады джангур,
Кёлден келген назмула да – алай.
Кёк джулдузу, джер кырдыгы да джангы,
Джангкъылышча кёрюнеди Къарачай.

Джангкъылычха ушайды Къарачай:
Узакъдан кёрюнеди, джууукъ барсам а – болады тас;
Тышындан-кенгден ариуду къалай,
Тинтиб къарасам а – кёлюм болады аз.

Джети бояудан къуралыбды ол –
Къызыл, турунджу, сары, ала, кёк, кимит, джашил.
Хар бири къалгъанладан кесин кёреди баш –
Бири-биринден уллукёллю, махтанчакъ, джахил.

Узакъдан къарагъан кёреди тюз, кёреди джангылыч:
Барды джангкъылыч, джокъду джангкъылыч.
Узакъдан кёреме да, барама джууукъ –
Джукъ да джокъ, къайытама суууб.

Халкъымы кеси кесинден эмда джуртундан
Айырыб кюрешелле ит да, тюлкю да, эки башлы къуш да –
Бары да бошаргъа кюрешелле халкъымдан.
Джюрек кюкюрейди, джашнайды, назмуланады –
Шийир къылыч чыгъады къынындан.
...Кюн тюбюнде джауады джангур,
Джангкъылыч да тартылгъанды тогъай.
Джууукъ барыргъа къоркъуб, узакъдан тансыкълайма –
Джангкъылычха ушайды Къарачай.

НАСЫБСЫЗ

Джашлыкъ, саулукъ, джашау,
Ала берген насыбла да,
Ала берген сынаула да –
Бары кетгенден сора
Келеди ангылау, сокъураныу.

Айтханынга, айтмагъанынга да,
Этгенинге, этмегенинге да –
Кёб затха кюеди джюрегинг.

Алай а, джангылычларынгы тюзетирге
Джокъду мадар – джашау кетгенди:
Къалмагъанды не джашлыкъ, не саулукъ, не заман;
Кюч-къарыу къалмагъанды.

Джашаргъа кереклисича джашамагъанса,
Ёлюрге керекли джерде да ёлмегенсе.
Болалмагъанса Къадау Таш,
Джангыз Терек да болалмагъанса.

Сынсыйды сына кёлюнг:
Сын, сый да санга – ёлюм.

Кёзбау затлагъа алданыб,
Ауар ташха таяныб,
Суудан тутуб къаядан салыннган –
Кимге, неге этгенсе къуллукъ?
Кимге, неге ургъанса баш?

Энди кюесе неге?
Энди джаулайса кимни?
Кеси кесинги насыбсыз этген
Нечик насыбсызса сен.


КЪАРАЧАЙ

Борбайлы – джулдузлу, Айлы – Къарачайлы;
Минги Таулу – минги таулу – Къарачайлы;
Кёк-Джер адамы – Тейри адамы – Къарачайлы;
Алан элли – нарт кёллю – Къарачайлы.

Китабынг барды, къара таныйса – тюлсе джахил;
Байрагъынг да, байлыгъынг да – кёк, акъ, джашил;
Акъ Минги Тау джашил нюрде – бетинг, тамгъанг;
Къалсанг да джаяу, болсанг да атлы, сен – къанатлы.

Тюз джуртунг – Кёк бла Джерни арасында джашил ырджы;
Тау джуртунг – кёк бла джашилни арасында акъ ырджы;
«Сен Кёкге джете мийиксе» дегенди халкъ джырчы.

Кёк, акъ, джашил дунияланы бирлигиди Къарачай;
Адам улуну ёрге къаратхан кераматды Къарачай;
Тейри адамларына аманатды Къарачай;
Барыбызгъа да аманатды Къарачай.
Аллах берген аламатды Къарачай.

Къара таш да, джашил Нарат да – Къарачай.
Нарт таурух да, Хакъ керти да – Къарачай.

Келед буйрукъ: къаара таны, къаара таныт, къааара джай –
Дини, тили бла джуртунда джашар ючюн Къарачай;
Адети-намысы бла джуртунда джашар ючюн Къарачай –
Къаара таны, къаара таныт, къаара джай.

Къарачай – къанат джай – къаара джай.
Къарачайны магъанасы алайды, алай.
Къара таны, къара таныт, къара джай –
Алай буюрады джулдузу бла Ай.

Джуртум мени – Кёк-Джер чеги – Къарачай.
Халкъым мени – Тейри адамы – Къарачай.
КЪРЧ АААЙ (къурч-къылыч бла юч Ай) – Къарачай.
Уруш керек да, намаз керек да – Къарачай.

Къарачай - КъаРаЧаЙ – къАрАчАй – КЪАРАЧАЙ.

ДЖЮРЕК, САБЫР БОЛ

1
Джюрек, бойсун ангыгъа:
Кесингден, менден да бошама;
Сюрме кесинги, мени да;
Сабырлыкъ бер кесинге, меннге да.

Къаллай бирни турлукъса сен
Учаргъа излеб, къанатланыб?
Джокъду сеннге учаргъа мадар:
Алайды джазыу, алайды къадар.

Джокъду сен учарча Кёк.
Джокъду сени ангыларча мёлек.
Джокъду сен къонарча терек.

Болмазлыкъ умутланы къой,
Толмазлыкъ умутланы къой.
Джулдуз Кёкде, сен да кёкюрекде
Учасыз, джанасыз, кюесиз.

Не джетмейди джулдузгъа Кёкде,
Ол кесин атарча Джерге?
Балыкъ да атады башын джагъагъа –
Не джетмейди тенгизде анга?
Джюрек да тартады, урады ёрге –
Не джетмейди анга уа Джерде?

2
Ёлюрге тюл,
Башха дунияланы кёрюрге
Термиледи джюрек.
Аны кесине тартады Кёк.

Ол учаргъа излейди Аламланы аулай,
Джандетге кирирге излейди джаны саулай.
Алай а, джаханимни кёрмеген
Джандетге да салырмы кёл?
Ёзге джюрек
Отдан, къурумдан да толгъанды.
Джаханим бла джандетни тенглешдирирча болгъанды.
Кюеди, джанады, джарылады джюрек.
Джууукъду, узакъды, ачыкъды, джабыкъды Кёк.
Къазакъ Бёрю да улуйду Кёкге къараб.
Къазакъ джулдуз да улуйду Кёкден къараб.

Джюрек да джангызды, джюрек да къазакъды –
Джашайды джангызлыкъда, ёледи джангызлыкъдан.
Урады тынгы-тынчлыкъ билмей,
Кюрешеди бизге ёлюмню иймей.

Алай а эслемейле, эсгермейле аны,
Барын-джогъун да билмейле аны.
Аны эсгерелле ол арый тебресе,
«Джюрегим» дейле ол тохтай тебресе.

Заманында къайгъырмайла анга,
Кеч, бек кеч эсгерелле аны.
Ёледи джюрек джангызлыкъда, джангызлыкъдан...
Дохтурла хапарлымылла андан?

ТИЛЕК

1

Мен сюеме тауланы, къаяланы.
Аллахдан тилейме: ая аланы.
Ала да оюлмай, таулула да джоюлмай,
Аллах сакъла джашауну, дунияны.

2

Мен сюеме сууланы, тенгизлени.
Аласыз къойма, Аллах, бизлени.
Тынчлыкъ бер алагъа да, бизге да,
Нюр бер джюрекге да, сёзге да.

3

Мен сюеме Джерни, джердегилени да:
Джанланы барына тилейме тынчлыкъ-эсенлик,
Бютеу табигъатха тилейме тынчлыкъ-эсенлик.
Азабдан къутхар, Аллах, сауну, ёлгенни да. 
4
Мен сюеме Кёкню, кёкдегилени да.
Аллах, сакъла аланы да, бизни да.
Сейирди дуния, сейирди джашау –
Аллахха салама махтау.

5
Аллах, иман бер Хакъ джолда барырча,
Сен бергенни сакъларча, къатларча,
Насыб эт Джерде, Кёкде да болурча,
Эки дуниянгдан да юлюшлю болурча.

АДАМ УЛУ, ДЖАША   

1

Гебеннге урулгъанды гырмык.
Къазыкъгъа эшилгенди чыбыкъ.
Уясын табханды чыпчыкъ.
Табиъатха келгенди тынчлыкъ.

2

Гебенни чачханды джел.
Къазыкъны джутханды джер.
Уясыз къалгъанды чыпчыкъ.
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ.

3

Не этсин джюрек: 
Таянырча джокъ Таш не Терек.
Суудан тутуб салынабыз къаядан.
Джокъду къутулуу ёлюмден, къайгъыдан.

4

Джердегилени, Джерни кесин да –
Барыбызны да марайды ёлюм.
Къутхарлыкъ къутхарсын келсин да –
Адам улуну чапырсын кёлюн.

5
Ийнаныу, ышаныу да – аз.
Алай а, келген эсе джаз,
Сен да табигъатча тирил,
Къууанчха, зауукъгъа да берил.

6
«Не кюн кюйдюрюр, не суу кюйдюрюр,
Не чалкъы кесер, не мал отлар»,- деб,
Джылау этиб турмайды кырдык.
Бир кюн джашарыкъ эсе да –
Къууанады чыгъыб, къууанады чагъыб.

Терек да алай, кийик да алай.
Адам улусу, сен да бол алай.
Къанатлыгъа, Терекге да уша.
Джашаудан юлюш ал, зауукълан, джаша.

Къарангыгъа, ёлюмге буруу –
Джарыкъды, джашауду джангыз.
Аны билиб джанады джулдуз.
Аны билиб кёгереди джер.
Ат юсюнде, аякъ юсюнде ёледи эр.

Олду джашау, акъылманлыкъ да олду.
Джаша дунияда джулдузча, терекча.
Джарыкъ бол, джарыкъ кёллю бол –
Джаша эмда ёл джулдузча, терекча.

Олду акъылманлыкъ, эркишилик да олду.
Джашауну джашил байрагъын кёлтюр.
Ёлюмню къара бетине тюкюр.
Терек бол, джулдуз бол – Адам бол.

Адам улу, къууан, зауукълан, джаша,
Ёлюм бла сермеш – олду джашау.

Къарангы кёкде джулдузча,
Таш башында терекча,
Джашаргъа юрен, джашаргъа кюреш.
Нюрюнгден къалгъанлагъа да юлеш.
Адам улу, джаша.   
ДЖЕР.  КЁК.  ДЖЮРЕК.

Сюймеклик, Тансыкълыкъ –
Джыргъа, ийнаргъа, назмугъа да – тамызыкъ.
Джюрекде назму, назмуда джюрек.
Ай джарыкълыды мыдахлыкъ.
Чексизди, ёлюмсюздю Кёк.

Ол чексизликге, ёлюмсюзлюкге къараб,
Мыдах болалла ёллюк джанла.
Кёкге къараб улуйду джыйын джанлы,
Къазакъ бёрю да улуйду Кёкге къараб.

Таш башында джашил нарат...
Ол – ташны кёлюдю, кёзюдю, сёзюдю.
Ташны джаны тышына чыгъыб,
Сейирсиниб къарайды Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа.

Бутакълары узалалла Кёкге,
Тамырлары узалгъанча Джерге,
Алай а, бошалады къууанч –
Алагъа да келеди къач.

Джашасам да санымы, джанымы да аямай,
Турама джашаудан тоялмай, къаналмай:
Джашаугъа сюймеклик ёлтюреди мени.
Джазгъы аяз, къачхы аяз да кюйдюрелле мени,
Джазгъы джабалакъ, къачхы шылпы да джибителле мени.

Богъурдакъгъа дери ташайсам да джерге,
Кёкге къараб, шыбырдайма назму:
Тынгылаучусуча тынгылайды Кёк.
Ёрге урады джюрек, къанатланады джюрек,
Сора айырылады тёнгекден, Джерден...

БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ

Кесими къарт этгенлигиме,
Алгъынчады борбайым, кёкрегим –
Минги Тауну къар этегинде
Барс болуб чабады джюрегим.

Джуртума таяныб къарайма Халкъыма,
Кёкге таяныб къарайма Халкъыма,
Аллахха таяныб къарайма Халкъыма –
Умут этеме, тилек этеме джашар деб, Ол.

Дебет къылычны сууурама къынындан –
Джуртха, Халкъгъа дау айтханла кимлесиз?
Элия къылыч шыбылача ургъанда,
Эй ит къауум, таугъа къараб юрмезсиз.

Ислам динни, Тюрк тилни, Минги джуртну
Бизге бергеннге къурман болсун джаным эм сёзюм.
Аланы бизден сыйырыргъа кюрешген
Душманлагъа джокъду кечим не тёзюм.

Аланы сатыб, джашау этерге кюрешген
Амантишлени аман тишлерин алгъынчы джокъ тохтау.
Ислам динни, Тюрк тилни, Минги Тауну
Бизге берген бир Аллахха минг махтау.

МИНГИ ТАУДАН АУАЗ

Джанкъылычлана джюрегим-кёлюм,
Акъ таудан, мийик таудан, Минги таудан къараб,
Ёргеде джангы Ай бла джулдузну,
Тёбенде да джашил джуртну кёрдюм.

Мийиклик-Тазалыкъ-Ариулукъ туудургъан сёзле
Къушлагъа къошулуб къакъдыла къанат.
Джандетча кёрюндю дуния,
Тау – акъ,
Кёк – чууакъ,
кёл да – рахат.

Мен – Тейри адамы, Минги таулу
Минги Таугъа таяныб къарайма Джерге,
Ай бла джулдузгъа таяныб къарайма Джерге:

Таула, суула, чегетле...
Буду джандет, бу дунияды джандет.
Алай а эслейме джерни джаба келген чарсны-тютюнню:
Джаханимге бура барады адам джаннетин.
Эй адам улу, не джетмейди сеннге?
Ашайса дунияны, кеси кесинги да.
Къайдады сени ангынг-акъылынг?
Эсинг-билиминг къайдады?

Къайдады адамлыгъынг, иманынг?
Кимсе, несе сен, адам улу?
Кимди сени джаратхан?
Сен кимге, неге этесе къуллукъ?

Таугъа чыкъ да ёзеннге бир къара,
Кесинге бир къара:
Къалай джашайса сен?
Кимге, неге ушайса сен?

Адам болургъа унамай,
Ёрге турургъа унамай,
Тёрт аякъланыб, сюркелиб,
Бараса къайры?
Не сакълайды сени алда?

Эй адам улу, титире, тюшюн,
Батхынчы кюнюнг.
Джый эсинги,
Харамдан-гюнахдан тый кесинги –
Кеч болгъунчу къутхар кесинги.

ДЖАН-ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Джан «сауут-ланды, къылыч-ланды» –
Джанкъылычланды.

Джети тюрлю къылычын такъды.
Джер бла Кёкню бир-бирине такъды

Тёнгекден чыкъгъан джан –
Джерден Кёкге тартылгъан джанкъылыч.

Ол сюеди Кёкню,
Ол сюеди Джерни –
Джазны, джылыуну, джарыкъны сюеди ол.
Джашауну, эркин джашауну сюеди ол.

Аны ючюн айырылгъанды тёнгекден да.
Тансыгъын ала Джерден да, Кёкден да,
Кюнню-булутну-джауумну ичинден
Къарайды джан-джанкъылыч.

КЕРТИ СЁЗЛЕ

1
Иш билимде тюлдю – имандады.
Джангыз да андады.

2
Алим болгъан къыйын тюлдю,
Адам болгъанды къыйын.
 
3
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».
Джыгъар, алай а кимни, нени?

4
Ибилис билим кереклими болгъанды ассы?
Огъай, иман керекли.

5
Иманлы билимди къутхарлыкъ бизни:
Олду билдирген магъанасын Сёзню;
Ачыб кераматны – Хакъ джолну, Китабны –
Олду ангылатхан дунияны, ахыратны.

6
Иш билимде тюлдю – имандады.
Джангыз да андады.

ОЛ  АЛЛАЙДЫ

Менннге ол къыз –
Кёкде джулдуз, джерде джанкъоз.
Ол – аллайды.


Джетсем да джеталмайма,
Тутсам да туталмайма,
Кёз тоймайды, кёл къанмайды:–
Ол – аллайды.
Саннга – дарман, джаннга – дары,
Ол – аллайды.

УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР

Мында
Кече, кюн да джауады джангур,
Къыш да, джай да джауады джангур –
Ол джюрекге тийсе да ауур,
Джашайма.

Шималды. Джетмейди кюн. Дарман а –
Бир къашыкъ чабакъ джау кюнюне.
Кюнлю джуртум кёрюнеди кёзюме –
Алай а, андагъыла да кёремилле кюн?

Джуртда да Джангыз Терек эдим мен,
Бери келгенли уа – болгъанма тас,
Кёкден тёнгерегенли болгъанма таш.
Анда джашаргъа керек эдим мен.

Анда... джулдуз джанлагъа къошулуб...
Кюн-нюр джарыгъындан ие сизге хоншулукъ,
Кёкде джашаргъа керек эдим мен...

Ой нечик тели кёкюрек эдим мен
Тюрлендирирге излеген Джерде джорукъну,
Джаяргъа излеген билимни, джарыкъны,
Файгъамбарла эталмагъанны этерге излеген,
Аллахха, Адамгъа да джетерге излеген.

Джыгъылгъанны къобарыргъа кюрешдим,
адамны Адам этерге кюрешдим,
сюрюуню Халкъ этерге кюрешдим,
Аны ючюн иннет этдим, сермешдим.

Алай а, тынгылагъан, ангылагъан да – аз.
Хей, къышха къаршчы турмасанг, къалай келир джаз?
Къарны кюреб, джол ачмасанг, къалай келир джаз?
Эрча ёрге турмасанг, Аны излеб турмасанг,
Къалай келир джаз?

Аллахха болур ючюн джууукъ,
Ол айтханча джашаргъа керекди,
Аны джолунда барыргъа керекди.
Сен а кимге этесе къуллукъ –
Аллаххамы, шайтаннгамы?

Излей эсенг кесинг да болургъа Адам,
адамны да Адам этерге излей эсенг,
сюрюуню да Халкъ этерге излей эсенг,
Сора, сынсыма, сынма; ишле, кюреш, сермеш –
Къутхар кесинги, халкъынгы да харамдан, гюнахдан,
Къалмазса джангыз, болушлукъ да келир Аллахдан.

Урады джел, джауады джангур,
Джашнайды, кюкюрейди, чартлайды Кёк.
Джанады, кюеди, джарылады джюрек:
Ёзден болургъа излемейди къул.
Адам болургъа излемейди адам.
Халкъ болургъа излемейди сюрюу.
Къаара таныргъа излемейди джахил.

Имансызлыкъ, къарангылыкъ, къара кючле кючлейле дунияны.
Адам бошлайды джюрегине гюнахны, харамны.
«Ура» деб, адам джюрегинден къычырады шайтан.
Сора, джарылады джюрек, джарылады Кёк:
Келеди ахырзаман – думп болалла дуния, джашау, адам.

Имансыз илмусу, джоругъу бла
Шайтанлы адам къурутады дунияны.
Боллукъну кёреме да, титирейме.
Аллахдан иман, сабырлыкъ, кюч-акъыл тилейме
Къутхарыр ючюн шайтандан адамны.

Урады джел, джауады джангур.
Къар къатыш джауады джангур.
Тюрленирге ушамайды джукъ.
Дуния, ахырат да бирча джууукъ.
Урады джел, джауады джангур.
АПРЕЛНИ 12-ДЕ+++++++++++++

«Тейри адамына, Тейри шайырына
Тейри эшигин ача,
Келеди джаз.
Халкъынг-Джуртунг да, туугъан кюнюнг, назмунг да –
Ёрге къарата, тарта,-
Кёб джашагъыз»,- деб,
Телефон этди Парижден Олжас.

«Къыргъызстан, Къайсын, Кок-Сай, Къарачай...»
Кёб затны эсге тюшюре, сёлешди Брюсселден Чингиз.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум –
Кёз аллымда Тау, Тюз эмда Тенгиз.

Мен мында – Шимал тенгизни джагъасында –
Къыргъыз таулада, къазах тюзледе баргъанча болдум:
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

Биз – Евразияны адамлары, шайырлары...
Бизге Европа, Азия да – Эл.
Къарачай, Къазахстан, Къыргъызстан,
Ставангер, Париж эмда Брюссел.

Мен – Нарт – викингле джуртунда
Манасха, Къабланды-батыргъа да тюбегенча болдум.
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханнга –
Джангыз да Анга, къуру да Анга –
Салама махтау.
Джангыз Анга бойсунама.
Ангыларгъа кюрешеме Аны.
Ол айтханча джашаргъа кюрешеме.

Ол джаратхан эсе бизни –
Ангылаялсакъ кеси кесибизни,
Анга да джууукъашырыкъбыз.
Ол джаратхан затланы ангылау бла,
Ол бергенни сакълау бла, къатлау бла,
Ол буюргъан Хакъ джолда барыу бла,
Джууукълашыргъа болукъду Анга.

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханны –
Аны – Ол къудретни – Ол уллулукъну
Толусу бла кёрюу, билиу, ангылау, сыфатлау
Адамны къолундан келлик зат тюлдю.

Алай а, Аны нюрю – Кёкде да, джюрекде да, Сёзде да...
Илхам, керамат ачылады бир-бирде бизге да.
Джууукълашабыз, къуллукъ эте, Анга...
Джашайбыз, шукур эте Анга.

ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк,
Аланы да унутдурады джюрек.
Джанымдан, джашаудан да тойгъанма,
Назму джазгъанны да къойгъанма.

Сан джерге кириб, джан Кёкге чыгъыб бара,
Дуния кёзюме кёрюнеди къара.
Адамлары, джулдузлары болса да,
Акъ, джашил айрымканлары болса да,
Дуния кёзюме кёрюнеди къара.

Акъ, джашил айрымканнга ушаса да кёлюм,
Кюеме: Адамгъа, джулдузгъа да келеди ёлюм.
Къарангыгъа батады Алам.
Тауусулады Заман.

Нек келдим дуниягъа, кетерик болуб,
Сыйыт-къычырыкъ этерик болуб?!
Ким билед, ол дуния мындан игирек да болур,
Аны сезген – шыйых, файгъамбар, мёлек да болур,
Анга ийнаныргъа, ышаныргъа керек да болур.

Алай а,
Къара, къарангы кёрюнсе да дуния,
Джети кесекге бёлюнсе да дуния,
Джюрегими джети джарса да дуния,
Джанымдан, джашаудан да тоймам,
Назму джазгъанны да къоймам.

Кёлсюзлюкню джюрекден атама,
Алай а, къоркъама...
Джулдуз да къоркъады джукъланыргъа –
Кеси джангыз джанады къарангыда.
Кече-кюн да джанады къарангыда,
Джаныу бла сакълайды къарангыдан башын.
Мен да – алай.

Къарангыгъа болмаз ючюн аш,
Джарыкъ болургъа кюрешеме,
Джарыкъ назмула джазаргъа кюрешеме,
Джаным саудан ёлмезге кюрешеме.

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк.
Назму джилтинле чача, джанады джюрек.
Бир эрши ауанала къарайла къарангыдан.
Ай, джулдуз джарыгъы къутхарады мени аладан,
Джюрек джарыгъы къутхарады мени аладан.    
 
Къарангы чексизди, адам а – бурху.
Ёзге бюгече меннге тюшгенди «Къулху...» –
Къарала, къарангы да букъгъанла къачыб –
Меннге Акъ джол, Хакъ джол болгъанды ачыкъ.

Керти джашау алдады – магъана андады.
Кёкде, Джерде, джюрекде да бир нюр джарыкъ барды.
Ол къутхарады бизни,
Ол джашатады бизни

КЪУУГЪУН

Чууакъ кече. Толгъан Ай. Джулдузла.
Табигъатха белляу айта ёзен суу,
Минги Таудан саркъыб келген зем-зем суу,
Кюнбетде да джукълаб тургъан къаяла...

Джуртум мени! Терегинге, ташынга,
Тансыкъ бола, айланама тышында.
Кёргенлей а сеннге ушагъан джерлени,
Къанатланыб тебрейди джюрегим.

Нарат чегет, нарат хауа, Ата джурт!
Аллах бизге юлюш этген джандет джурт!
Европаны Сорбоннада сакъланнган бек эски суратында
«Джандет» деб, кёргюзтюлген Кавказ джурт!

Джандет джуртубузну бизден сыйырыргъа
Кюрешгенле, кюрешелле душманла.
Динибизден, тилибизден, тарихибизден, джерибизден да
Айырыргъа кюрешедиле ала –
Бизни думп этерге кюрешедиле ала.

Эки кере сюрюлгенбиз джандетден,
Эки кере да къайыталгъанбыз ызына:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...»,
Деб, Нарт джуртха, Ата джуртха къызына.
 
Терслик – ибилисде, кесибизде да...
Нек къысталгъанды джандетден Адам?
Нек джетеди адамгъа, халкъгъа да къыйынлыкъ?
Терслик – ибилисде, кесибизде да.

Аны ангылаб, тюшюнмесек, бирикмесек,
Аны ангылаб, диннге, тилге, джуртха да бегимесек,
Бир Аллахха – Хакъ Кертиге – бегимесек,
Хакъ джолгъа къайытмасакъ, тюзелмесек –
Къысталлыкъбыз ючюнчю кере да Ата джуртдан.

Аллах бергенни сакъламасакъ, джакъламасакъ,
Ол айтханча джюрюмесек, атламасакъ,
Ол айтханча, буюргъанча джашамасакъ,
Харамдан, гюнахдан тыйылмасакъ, тазаланмасакъ –
Сюрюллюкбюз ючюнчю кере да (ахыр кере!) Ата джуртдан.

Берген затларын сыйырлыкъды Аллах бизден,
Къуру къаллыкъбыз джерибизден, тилибизден...
Атыбыз огъуна тюлдю сакъланныкъ...

Джюрек аны сезиб, этеди хахай.
Кеч болгъунчу харам джукъудан уянырмы Къарачай?!
Уяныр, уялыр, джыяр эсин,
Харамдан, гюнахдан тыяр кесин.

Джангур къоркъууун этгенча джел,
Къыйынлыкъ къоркъууун этеме мен.
Гюнахдан чыгъама – айтама, сагъайтама халкъны,
Боллукъгъа кёзюн ачама аны.

Тюзюн айыргъа борчлулла шайыр бла имам.
Аллах берсин барыбызгъа да сабырлыкъ, иман.
Халкъым, Джуртум кёрюнмейле тубандан.
Не этейим? Сакълайма белги, оноу Аллахдан.
02. 11. 2004 – 08. 03. 2005

КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?

1
Биреу айтды:
50-ден сора,
Элибден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

2
Сен айтдынг:
50-ден сора,
Элимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

3
Ол айтды:
50-ден сора,
Сюйгенимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

4
Саудан ёлген айтды:
Элибден, Элден, Сюйгенимден, ахыры боллукъ джашаудан да
Чыкъгъанды кёлюм.
Мен йнаныр, мен ышаныр, мен таяныр джукъ джокъду дунияда –
Бары кёзбау, ётюрюк, джалгъан.
Джангыз ёлюмдю барыбызны да бирча кёрген, тенг этген.
Джангыз анга ийнанама мен.
5. МЕНМЕ НАСЫБЛЫ

50-ден сора:
Элибден сора,
Элимден сора
эмда
Сенден сора –
Мен ийнаныр, мен ышаныр, мен таяныр, мен къууаныр
Къалмагъанды джукъ.

Ол азмыды? Огъай,
Чексиз кёбдю ол –
Элиб – Эл – Сен...

Болсам да сау-эсен,
Ёлюб кетсем да мен –
Сизни билген –
Насыблыма мен.

Элиби, Эли, Сюйгени болгъан,
Ала ючюн джашай, ёле да тургъан –
Аллай Насыблыма Мен.

АЛЛАЙ НАСЫБЛЫ БОЛУРМУ?

Аллахдан, Адамдан да къууаныб,
Аллахны, Адамны да къууандырыб,
Джашагъан адам болурму?
Аллай насыблы болурму?

АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ

Адамлагъа ушайдыла терекле:
Ала да бизнича термилелле Кёкге,
Къарайла ёрге, баралла Кёкге...
Ой нечик ушайла терекле да бизге.

Огъесе, бизми ушайбыз алагъа?
Терекле ёсе, кёгере, чагъа, саргъала,
Къууанч, бушуу да сынай – джашайла, къартаялла.
Илинмек аджалдан не башха къайгъыдан
Замансыз да ёлелле.
Джангызлыкъ да билелле.
Чегет болуб, джамагъат болуб джашай да билелле.
Ой нечик ушайла бизге терекле.

Ала да юлешинелле къауумлагъа –
Эменлеге, бусакълагъа, наратлагъа...
Ала да джашайла биз джашагъан джерде.
Ала да термилелле ёлюмсюзлюкге, Кёкге.

Алай а джокъду алагъа да ёлюмсюзлюк.
Аны ючюн кёрюнелле ала алай мыдах.
Палахдан къачыб илинелле ташха, къаягъа да,
Ёзге ёлюм табады аланы къайда да –
Джокъду алагъа да тынчлыкъ-рахатлыкъ.

Алагъа джашау бергенле – Джер бла Кёк –
Ёлюм да берелле.
Терекле ёлелле
Джашагъанларыча – тауушсуз, шош.

Аллай сабырлыкъны, чыдамны,
Аллай тынгылауну, ангылауну
Къадар бизлеге да берсин.

Тамырлары Джерни,
Бутакълары Кёкню
Ийнакълай, къучакълай – алай
Джашайла, ёлелле терекле.

Джашауну,
Джерге, Кёкге да сюймекликни, бегимекликни
Белгисича сюелелле ала.

Кёкню джетинчи къатына да джеталмай,
Джюзюнчю таша Атны да табыб айталмай,
Керекли сёзню, Сёзню табалмай,
Бош сёлешиуню уа дурус кёралмай,
Тынгылаб, мыдах сюелелле ала. 

Терекледен мыдах бир джан болмаз дунияда.
Адам джанлагъа ушайдыла ала.
Кёб кёргенден, билгенден, сезгенден тынгылайдыла ала.
Ай толгъан кече терек ауанала
Ол дунияны кёргюзедиле кёзге,
Кетгенлени тюшюредиле эсге.

Кёзюме кёрюнеди алай –
Терек болуб тирилгенча адамла,
Терек болуб тирилгенча ёлгенле,
Ёлген адамланы джанларылла терекле.

Джердебиз, Кёкдебиз биз,
Адамлабыз, Тереклебиз биз.
Барыбыз да джерденбиз, Кёкденбиз,
Джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз.

Бир кюч джаратханды бизни,
Бир кюч джашатады бизни,
Бир кюч къаушатады бизни,
Бир кюч тирилтеди бизни.

Адамлагъа, тереклеге да къарай,
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай.
Ёмюрюбюз – кюн, ай...
Джюрегибиз – Кюн, Ай.

Тауусула Заман
Терекге таянады адам,
Адамгъа таянады терек –
Бир болалла адам бла терек.

Кёк, Джер да болалла джууукъ.
Боллукъдан билмесек да джукъ,
Кёб затны сезебиз. Тёзебиз,
Мадарсыздан бойсуна къадаргъа,
Кюрешебиз кюреше джашаргъа.

Адамлагъа, тереклеге да къарай,
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай.

АЧЫКЪ СЁЗ

Тюз айтханла: тонгузну
Джокъду аласы-къарасы.
Атасы къабан болса,
Анасы чочха болса,
Ким боллукъду баласы?

Уллусу уллу тонгуз,
Гитчеси гитче тонгуз.
Адамлыкъны, намысны,
Биченликни, бачханы,
Джашилликни, халалны
Кюрешелле чанчакълаб.

Была билген – кир, балчыкъ,
Была джайгъан кир, балчыкъ.
Тонгуз ургъан джуртубуз,
Тонгуз ургъан халкъыбыз,
Тонгуз ургъан атыбыз.

Тонгуз орун – элибиз,
Тонгуз орун – сёзюбюз,
Тонгуз орун – кёлюбюз,
Тонгуз орун – бетибиз.

Была бла джашай барсакъ,
Былагъа ушай барсакъ,
Былагъа тёзюб турсакъ,
Бурулурбуз биз кимге?

Быладан къутулмасакъ,
Джаханимге – джол ачыкъ.
Джурт да, Халкъ да, Адам да –
Тонгузла джатхан балчыкъ.

Аллах, сакъла гюнахдан,
Аллах, къутхар харамдан,
Иманлы кюч, билим бер.
Аланы хорларча биз,
Аманны хорларча биз,
Адамлай къалырча биз.

ДЖУЛДУЗ бла АЙ эмда КЪАРАЧАЙ

Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Аладан башха,
Аладан баш
Джукъ джокъду меннге.

Ала бла башлайма
Хар назмуму.
Аладанды джолум,
Алагъады джолум.

Алалла мени
Джаратхан, джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да.
Ала бла байламлыды
Джашау, ёлюм, ёлюмсюзлюк да.

Кёкден къарасам да, Джерден къарасам да,
Кёкге къарасам да, Джерге къарасам да,
Ауалгъа, бюгюннге, ахыргъа къарасам да,
Нюр тёге кёрюнелле ала –
Джулдузу бла Ай эмда Къарачай.

Эм къысха, эм узун Сёз да – ала,
Эм джууукъ, эм узакъ да – ала,
Кёкде, Джерде, кёлде да – ала;
Джюрекге сыйыннган чексизлик да ала,
Ангыгъа сыйынмагъан чексизлик да ала,
Сёз да, магъана да, Джан джурт да ала,
Эски, джангы, тамблагъы Джурт да ала.

Джулдуз бла Ай
эмда
Къарачай.

ДЖАН

1
Джан – отду, нюрдю, джылыуду, джарыкъды,
Тёнгек а – отун.

2
Джулдузла джарыталла Кёкню,
Чыракъла джарыталла элни,
Сюймеклик джарытады кёлню.
Къарангыны, къарангылыкъны, къара кючлени да чача,
Джаналла Кёкде джулдузла да,
Джаналла Джерде Адамла да –
Джана тауусулалла ала,
Джарыкъгъа бурулалла ала,
Буйрукъгъа бойсуналла ала.

Бизге:
«Джан!»,- деб, берилгенди джан.
Аны ангылагъанды – Адам,
Анга бойсуннганды – Адам.

Джан – ол атды, сыфатды, этимди.
Ол бизге Кёкден келген нюрдю, буйрукъду.

Джаны болгъан джанмазгъа болурму?
Джанмагъан – ол Адам болурму?
Джансыз – джаныусуз джашау болурму?

Аллах бизге берген нюр эмда буйрукъ:
Джан.

3
Джулдузла джарыталла Кёкню.
Чыракъла  джарыталла Элни.
Кёлню уа, кёлню
Неди джылытхан, джарытхан?
   
Джылытхан, джарытхан да кёлню,
Учундургъан, учургъан да кёлню –
Сюймеклик-Игилик-Халаллыкъ-
Эркинлик-Тюзлюк – Адамлыкъ.

Джулдузла джарыталла Кёкню.
Алай джарытады кёлню,
Алай тазалайды кёлню
Сюймеклик-Игилик-Халаллыкъ-
Эркинлик-Тюзлюк – Адамлыкъ.

Аланы сакълагъанды – Адам,
Аланы къатлагъанды – Адам,
Ала ючюн кюрешгенди – Адам.
КЪАРА ТАНЫ, ТАНЫТ,  ДЖАЙ

Къарачай – Халкъ, Джурт;
Ат, сыфат эмда аманат:
Къара таны, къара джай.

Узайдан – Джулдуз бла Айдан –
Эннген буйрукъ Къарачай:
Къара таны, къара джай.

Эки дуниядан да
Юлюшлю болургъа излей эсенг –
Къара таны, къара джай.

Кёк-Джер чек, Кёк-Джер аууш
Эмда керамат таууш – Къарачай:
Къара таны, къара джай.

Къарачай. Магъанасы:
Къара таны, къара джай.
Биз халкъны джарата туруб,
Аллах атагъан Ат
Эмда Андан келген
Буйрукъ, борч, аманат:
Къара таны, къара джай.

Сакъланыу, къутулуу джол – Олду бизге,
Аллах борч этген Олду бизге.
Къарачай – халкъым, джуртум, джаным-тиним.
Бизни къутхарлыкъ: къаара – окъуу, билим.

АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ

Терсейиб, гюнахлы болгъанма,
Ёрге бара не келе эниб.
Алай а, джыгъылмай, Адамлай къалгъанма –
Аллах сакълагъанды мени.

Халкъым бла бирге чайкъалгъанма,
Сыйрат кёпюрге да миниб.
Алай а, джыгъылмай, игиле бла къалгъанма –
Аллах къутхаргъанды мени.
Ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Тирилген да этгенме, ёлюб.
Бир Аллахха борчлулай къалама –
Джаратхан, джашатхан да Олду мени.

Ташха, Терекге, Адамгъа да
Табыннган кёзюулерим болгъанды мени.
Къыйынлыкъ-палах тюшюндюргенди –
Аллахдан башха джокъду Тейри.

Имансыз адамла, джорукъла
Барыбызгъа салгъанла палах.
Сынаб, ангылаб, тюшюнюб айтама:
Аллахдан башха джокъду Аллах.

Берилген насыбын сакъламай,
Адам кеси кесин этеди джарлы:
Динин, тилин, джуртун сакъламай,
Кеси кесин тебереди джаргъа.
 
Адам башханы терслерге ёч болса да,
Кесини терслигин кетере эсинден –
Хар не игилик Аллахдан келеди,
Къыйынлыкъ а чыгъады адамны кесинден.

Харамгъа, гюнахха мен да булгъаннганма,
Ёрге бара не келе эниб.
Халкъым бла бирге чайкъалгъанма
Сыйрат кёпюрге да миниб.

Чексиз тюлдю тёзюмю Аллахны да.
Кёб джумшакълыкъ кёргенбиз Андан.
Не джашарыкъбыз буюргъанча Аллах,
Не имансызлагъа боллукъбуз олтан.

Аллах айтханча джашамасакъ биз,
Аллах бергенин сыйырлыкъды бизден.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб,
Манкъуртлача джашарыкъбыз Джерде.

Саналмай Адамгъа, Халкъгъа
Боллукъбуз калак итден да къоркъакъ, джууаш.
Биз – Аллахха бойсунургъа унамагъанла –
Имансызлагъа боллукъбуз къул-къарауаш.

Халкъыма, Джуртума, Минги Тауума къарай,
Къоркъуудан, сагъышдан толады джюрегим.
Джарлы халкъым сёзюме тынглармы,
Аллахха да джетерми тилегим?!

ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Кечеми да кюндюз эте,
Джулдуз кибик тураса кёлюмде.
Тилек эте, сагъыш эте, къайгъы эте,
Гошаях бийчеча къарайса элимден.

Джылай-джылай, сен джаргъан Къара таш
Эсиме тюшеди, бир къара таш кёргенлей.
Джандым, кюйдюм – энди мен кёсеу баш,
Узакъдады джашилленнген-кёгерген.
 
Арабызда Шимал тенгиз, буз тенгиз.
Джулдуз къычырымла бла тергеледи арабыз.
Биз – джаннетсиз къалгъан Адам бла Хауабыз,
Джангыдан тюшербизми ары биз?

Хыйныдан-халмешден къутулур мадар излей,
Мен ётгенме тенгизледен-теркледен.
Джюрексинеме дарман-дары табылмай –
Бир таууш келеди мийикледен-кёкледен.

Чынгыл башында джанкъылычха ушайды ол,
Тюнгюлюу бла умут арасында джашнайды ол,
Гошаях бийчени ауазына, тилегине, джырына да ушайды ол.
Джарылгъан джюрегимде джашайды ол.

МУРАТЫМ

Назмугъа, китабха да ат алай атайма,
Сабийге атагъанча ат.

Кёз кёргеннге, кёрмегеннге да,
Джюрек сезгеннге, сезмегеннге да,
Дунияда болгъаннга, болмагъаннга да,
Болгъаннга, боллукъгъа да,
Кетгеннге, келликге да,
Джангыдан атайма ат, береме сыфат.
Ачылады керамат:
Дуния джангыдан ачылады манга,
Дуниягъа джангыдан тууама кесим да.

Табигъатха тынгылайма, ангылайма:
Ташаны этеме туру.
Ёлюмге къазама уру.
Джашаугъа узатама къол,
Джашаугъа ачама джол.

Алай а,
Джерге, Кёкге да, Ташха, Терекге да
Керекмиди биз атагъан ат?
Керекмиди биз берген сыфат?

Хар джан кеси биледи кесини керти атын, керти сыфатын.
Аны ючюн излейбиз Аллахны да джюзюнчю атын.

Хар джанны иннетин, тилин, атын, сыфатын
Сезиудю, билиудю, билдириудю
Мени да муратым.

АТ, СЫФАТ эмда МАГЪАНА 

Ай! Ай. Ай...
Ой! Ой. Ой...

Хар харифде, бёлюмде, тауушда
Кёб тюрлю сыфат,
Кёб тюрлю магъана.

А – Айгъа атланнган таууш,
Узайгъа элтген аууш.

Кёзню, кёлню, джюрекни да
Аламгъа тартхан таууш.
Кёзню, кёлню, джюрекни да
Аллахха ачхан таууш.
О – джана тургъан от.
От къуршоуду О.
Аны ичине тюшюб,
Тышына чыгъалгъан кимди?

Джашауну бойнуна
Ёлюм такъгъан дууагъа
Ушайды ол.

Хар харифни, бёлюмню, тауушну
Кёб тюрлю аты, сыфаты, магъанасы.

Ай! Ай. Ай...
Ой! Ой. Ой...

ДЖУЛДУЗ

Джулдуз узакъдан кёрюнеди ариу,
Къатына барсанг а – джана тургъан от.

КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА

Ташха, Терекге къарайма,
Мен аланы ангылайма:
сёзден талсам, эриксем,
сизден, джанымдан да безсем –
Мен да алача тынгылайма.

СЁЗ бла ШИЙИР

Джарылгъан джюрекге алхамды балхам,
Шийир да – дарманды анга.
Не Къуран окъуй, не назму джаза,
Алай чыгъыучанма тангнга.

Бир джанындалла Джурт да, Кааба да.
Хакъгъа къуллукъ эте, къалам да, къама да,
Сёзню, Шийирни джаялла халкъгъа;
Къарагъа къара дейле, акъ дейле акъгъа.

Къалам да, къама да къуллукъ этиу бла Хакъгъа –
Джангыз да алай бла – джарайла халкъгъа.
Элиб деген эл бюгеди темирни,
Элиб билген эл сыйыды ёмюрню.
Ёрге тутхан Сёзню, Шийирни –
Болалады Адам да, Халкъ да.

Джюрекде тутхан Хакъ Сёзню, Акъ Сёзню
Болалады Адам да, Халкъ да.

Къыйналгъан джаннга алхамды балхам,
Шийир да – дарманды анга.
Къуран окъуй, назму джаза,
Алай чыгъыучанма тангнга.

ТАЗАЛАНА ГЮНАХДАН, ХАРАМДАН

Джюрегим  джулдузча джанады,
Нюр джилтинле чартлайла къаламдан.
Джаным Хакъына къулланады,
Тазалана гюнахдан-харамдан.

Къанатлы болуб да учдум Кёкде,
Терек болуб да джашадым Джерде,
Итлени кесген бёрю да болдум,
Джанлыдан къачхан кийик да болдум.

Сюймеклик да, кёрюб болмау да
Джюрегимде джашайла мени,
Джюрегими ашайла мени,
Джюрегимден бошайла мени.

Санларым да дауачылла манга,
Эсим да талайды мени.
Джахил да, алим да, шайтан да, мёлек да
Тёрт джанына тарталла мени.

Джуртум да, халкъым да, ахлум да,
Тилегим да, дуам да, назмум да
Кимден, неден аладыла кюч,
Кимге, неге бередиле кюч?

Джаным Хакъгъа къулланады,
Гюнахдан-харамдан болама азат.
Джюрегим джулдузча джанады,
Къолларым къагъалла къанат.

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма.
Аладан къачыб да барлыкъса къайры?
Ючюнчю дунияны уа излейме.

Аллахны джюзюнчю атын излегенча,
Джаным сау джандетге кирирге излегенча,
Джаным сау Аллахха тюберге излегенча,
Ючюнчю дунияны излейме.

Огъай, барын да сынаргъа излейме –
Джашауну-ёлюуню-тирилиуню да.
Ючюнчю дунияны кёреди ючюнчю кёз.
Ары къаратады, тартады биринчи Сёз.

Джан ёлюмсюздю.
Адамны учунуууна, термилиуюне да,
Ёлюуюне, тирилиуюне да,
Ичинден, тышындан да къарайды Ол.

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма.
Аладан къачыб да барлыкъса къайры?
Ючюнчю дунияны уа излейме.
Сеземе, кёреме, терезесинден къарайма:
Ичине кирирге уа джокъду амал –
Терезеси, эшиги да джабыкъла.
Ичгери чакъыргъан да джокъду мени.

Сюелеме ючюнчю дунияны босагъасында.

КЪУРАН СЁЗ

Къарачай – Къарашауай – Къаара джай.
Бу сёзледе (Сёзде!) – Джер, Кюн эмда Ай.
Бу Сёзде – Къара суу, Къара тенгиз, Къара халкъ.
Бу Сёзде – Акъ суу, Акъ тенгиз, Акъ халкъ.
Бу Сёзде – уллулукъ, мийиклик, тазалыкъ.
Бу Сёзде – джулдуз тамыр, нарт тамыр.
Минги Таулу Минги таулу Минги халкъым.
Келген джолунг да, барлыкъ джолунг да джашыныбла сени атынгда,
Бютеу къадарынг-джазыуунг джазылыбды сени атынгда,
Не этеринг да айтылыбды сени атынгда.
Къуран  Сёз, аманат Сёз, керамат Сёз – Къарачай.

ШЕЙИТЛЕ

Халкъ башчыла Джохар, Зелимха, Аслан.
Джигитле Джохар, Зелимха, Аслан.
Дин ючюн, тил ючюн, Джурт ючюн ёлгенле,
Халкъ намысы ючюн, халкъ насыбы ючюн ёлгенле,
Эркинлик ючюн, Тюзлюк ючюн ёлгенле.
Шейитле Джохар, Зелимха, Аслан.

Шейитлеге ёлюм джокъду –
Алкъын тирилликле ала.
Мурдарлагъа этилликди сюд.
Къайытырыкъла Джохар, Зелимха, Аслан.
Халкъ башына, джуртуна да боллукъду эркин.

Шейитлеге, миллет джигитлеге
Ёлюм джокъду.
Мурдарлагъа, мурдар джорукъгъа
Келликди ёлюм.

Тёре кюн алдады.
Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Тирилликле Джохар, Зелимха, Аслан.
Хорлам алдады.

ДЖАХИЛ НАЗМУ

Терекни бутагъын сындырыб,
Келтириб юйде суугъа сукъгъанла.
Энди ол джылыугъа алданыб,
Чирчик этиб, чагъыб тебрегенди.

Алай а ол, тамыр иелмей,
Ашау табалмай мууал болгъанлай –
Аны отха атарыкъла,
Не да  эшикге быргъарыкъла.
Анга ушамайбызмы биз да Джерде?
Ким эсе да, къайдан эсе да келтириб,
Джерге орнатханды адамны –
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк а бермегенди.

Ёмюрлюкге иелмей тамыр,
Биз да ол бутакъча къуу болгъанлай,
Орнатхан къол джашаудан юзюб,
Кёзкёрмезге быргъайды бизни.

Ёмюрлени келеди соруу,
Джууабсыз къалады соруу:
Ким, къайда, къалай, не заманда
Эмда не мурат бла, не ючюн
Джаратханды адамны?
Не ючюн джашатады эмда къаушатады?

Билмейме, билирге уа излейме
Ауалны, ахырны, дунияны, джашауну.
Кимди, неди адам? Къайданды, къайрыды джолу?
Джашаудан, ёлюмден сора да бармыды бир зат?
Хар неде бармыды магъана, джорукъ?
Огъесе, бары да ётюрюкмюдю?

Терек бутакъны, джазыкъсыныб,
Суудан чыгъарыб, бачхада орнатханма:
Орналырмы, къалырмы – ким билсин?   
Анга тюл, кесиме этеме сагъыш.
Джашаугъа, ёлюмге, къадаргъа этеме сагъыш.
Соруу кёбдю, джууаб а – къайда? 

ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ

Эки имбашымда эки мёлек
Бири сууабымы, бири да гюнахымы
Тохтаусуз джазыб кюрешелле,
Бир-бири бла да сёлешелле –
Аланы эшитеди джюрек.

Салам бериб, айтама алагъа:
Сууабымы-гюнахымы кесим да джазама.

Джазама къыйдырмай, толусу бла, тюзюча,
Къоркъмай, уялмай, болгъаныча джазама.

Сууабым-гюнахым джазылгъан дефтерле
Адам кёлтюралмазча болгъанла бир.
Аллах берген тауусулса ёмюр,
Ала боллукъла хар неме да шагъат.

Мёлекле айтдыла: сууабынгы-гюнахынгы
Дефтерлеге тюшюрюб, хазырлайбыз Аллахха.
Сен а кимге джазаса джазгъанынгы?
Санынг, джанынг, сёзюнг да кимге этелле къуллукъ?

Джууаб орнуна мен да кеси кесиме сордум:
Кимге, неге, не ючюн джазама джазгъанымы,
Саным, джаным, сёзюм да кимге этелле къуллукъ?

ИГИ ДЖОРАЛА

Бу дунияда джылагъан тиширыу болса,
Зорлукъ, къыйынлыкъ, бушуу джетиб тюл,
Джангыз, ушхууур эте, кёзю сохандан джыласын.

Бу дунияда къан тёгюлгени болса – ол,
Къууанчха асралгъан къурманлыкъ малны къаны болсун джангыз.
Башха къан тёгюлмесин дунияда,
Башха джан ачымасын дунияда.

АГЪАЧ

Ол бизге солургъа береди хауа,
Ол бизге джашаргъа болады юй.
Ахыр джолгъа да атланабыз юсюнде Аны...
Билмейми табыннганла бабала Анга?

Джаратылыуну, джашауну, ёлюмню да билген,
Биз кёрген, биз билген джанланы ичинде
Хайырлылыгъы, ариулугъу, сабырлыгъы бла да
Кимди, неди тенг боллукъ Анга?

Джерни, Кёкню да бирча сюйген,
Аланы араларында келечича тургъан,
Адамгъа, къанатлыгъа да къууанч болгъан,
Ёзенде, тауда да джашау къургъан,
Къайсы джан барды андан сора?

Къадау Таш да эрийди
Джашау урлукъ юсюне тюшсе:
Не нарт Сосуркъа джаратылады андан,
Не нарат Терек ёседи анда.

Ташха, Агъачха табыннган таулуну туудугъу,
Мен бюгюн бир Аллахха урсам да баш,
Джашаууму, джуртуму, эсими да тёрюнде
Турадыла Терек бла Таш.
Ёлюб кетсем да къабырымы башында
Турлукъдула Терек бла Таш.
 
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Джанымдан да бек сюеме
Эркинликни, Тюзлюкню.
Кёб айланнганма таулада
Джанлыдан сакълай кийикни.

Адамны шайтандан сакълай,
Айланнганланы да кёреме.
Ол шыйыхлагъа, мубареклеге
Ийилиб салам береме.

Хакъ Кертини, Тюзлюкню
Ёр джолунда баргъанла,
Къутхарлыкъла кеслерин,
Дунияны да азабдан.

Кесибизни эсгермесек,
Биз тюшюнюб, ойланыб,
Иймансыз окъуу-билим
Къурутурукъду дунияны.

Аллахсызладанды, мынафыкъладанды
Джюрекде джара да, таб да.
Бизни къутхарлыкъ джангыз –
Иман бла Китабды.
ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА!

Джуртум мени!
Суула, чегетле, мийикле,
Таулула, къушла, кийикле
Хоншу болуб джашагъан джер,
Джандет джуртха ушагъан джер.

Кавказ джуртлу Минги таулу Тейри халкъым,
Кесине, джуртуна да сакъ болмагъан «тели» халкъым,
Динине, тилине да бек болмагъан сейир халкъым,
Кеси кесинги хайда тона, ёлтюр, къурут.

Сен не къралгъа, не хоншугъа тюлсе керек.
Джандет джуртунга джутланалла джау, шох да, узакъ, джууукъ да.
Кими кюч бла, кими хыйны-хыйла бла
Джуртунга ие болургъа кюрешелле,
Кесинги уа джалчы этерге, къул этерге кюрешелле.

Аны ючюн къууаналла сени абызырай баргъанынга,
Ичкичи, хауле, тумакъ бола баргъанынга.
Аны ючюн кюрешелле сени Аллахынгдан айырыргъа,
Аллах берген динингден, тилингден, джуртунгдан айырыргъа.

Аны ючюн сени тарихсиз этерге кюрешелле,
Тамырсыз Терекни къуу боллугъун душманла билелле.
Аны ючюн нарт тамырларынгы кеселле,
Бутакъларынгы сындыралла, чапракъларынгы юзелле.
Хар ким къолундан келгенча хата салыб кюрешеди.

Барын да кёре, сен джыймайса эсинги,
Гюнахдан, харамдан тыймайса кесинги,
Бирикмейсе, сакъламайса, джакъламайса кесинги;
Душман къазгъан уругъа джууукълаша бараса,
Нарт ас-алан къабырланы эки джараса.

Узакъ, джууукъ да тюлдю сеннге къоркъуу салгъан.
Сени къыйынлыгъынг терендеди, ичингдеди, кесингдеди.
Кеси аллына келмейди Эркинлик-Бошлукъ.
Аллах да «Аллах» дегеннге этеди болушлукъ.


Агъачны кесинден чюй этиб джаралла.
Сени да амантишлеринг кёб бола баралла.
Амантишледен душманнга къайсы болса эм бек къул-къарауаш,
Халкъыбызгъа аны этедиле баш.

Душманны тюбюне джатады ол,
Джуртну, халкъны да сатады ол.
Кесича этерге кюрешеди къалгъанланы да,
Ичкичиликге, къахмеликге тартады аланы да.

Халкъым амантишлеринден арытылмай,
Амантишле къара багъанагъа тагъылмай,
Аланы къара иннетлери, ишлери ачылмай,
Джамагъат да аланы джийиргеншли бетлерине тюкюрмей,
Акъ къарадан, керти ётюрюкден айырылмай,
Джокъду мадар, халкъым, сеннге сакъланыргъа.

Игиге иги, аманнга аман деу бла,
Джууукъну тюл, тюзню ёрге тутуу бла,
Джуууукъну, халкъны тюл, Хакъны ёрге тутуу бла,
Аллах айтханча, буюргъанча джашау бла,
Сакъланныкъса, халкъым, дунияда.

Алай болмаса, тюб боллукъса сен,
Аякъ тюбде къаллыкъса сен,
Джандет джуртунг да джаулагъа къаллыкъды...
Джашаугъа, ёлюмге да джол ачыкъды – сайла.

АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ
 
1. ДЖАШАУГЪА КЪАЙТАРГЪАНСА МЕНИ

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Рахатлыкъ келеди джюрекге.

Къайгъы-палах солуу бермей, къуууб,
Тюзледен таулагъа ёрлетгенди мени.
Тургъанлай, адамдан, джашаудан да суууб,
Мийикден къараб кёргенме Сени.

Кюн-суу секиртмени тюбюнде
Джуууна тура эдинг Сен.
Кюлюб сууну чачханынг сайын,
Джанкъылычла къура эдинг Сен.

Суудан тутуб къаядан
Энгишге салынырым келди.
Къутхарыр ючюнмю мени къайгъыдан
Кёрюннген болур эдинг Сен?!

Алманы къабхан Хауаны кёрюб,
Адам да менича тюрленнген (нюрленнген!) болуред:
«Керти джандет меннге Сенсе»,- деб,
Хауаны артыкъ да сюйген болуред.

Къазыкълыкъда бюгюлмейди чыбыкъ,
Алай а, сюймей, не этейим Сени?
Кёзкёрмезден мёлекча чыгъыб,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.

Дуния, джашау болгъан къадарда,
Ол кюн-суу секиртмени тюбюндеча,
Сезим-сёз секиртмеми ичинде
Нюр чача, кюле, ойнай,
Сансыз-санаусуз джылланы
Сакъланныкъса халкъны эсинде.

Игилик, Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб,
Адамгъа, джашаугъа, къадаргъа да
Дау айта тургъанлай ичимден,
Бир да ажымсыз, мени ассылыкъдан
Къутхарыр ючюн кёрюннгенсе Сен.

Таубагъа къайтаргъанса мени,
Джашаугъа къайтаргъанса мени,
Шийирге къайтаргъанса мени,
Тынгысыз сабырлыкъ бергенсе –
Сюймезге боллукъмуду Сени?

Кераматча ачылгъанса меннге,
Кёкден, кёлден да кетгенди булут.

Джюрекге къайытыб, бегигенле
Иман, Сюймеклик эмда Умут.

Аланы Сени юсюнг бла
Бергенди, билдиргенди Кёк.
Игилик-Тюзлюк ючюн сермешир ючюн
Джангыдан тирилгенди джюрек.

Замансызлай кюйгенме, къартайгъанма,
Алай а сюймезге боллукъмуду Сени?
Чыкъгъан джанымы ызына къайтаргъанса,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.
 
2.ТАБИГЪАТХА КЪАРАСАМ

адамладан арысам,
таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

Бир Аллах джаратханды бизни –
Джанлы, джансыз, таша, туру табигъатны барын.
Джокъдан джукъ бола, джукъдан джокъ бола,
Джашайбыз-ёлебиз-тирилебиз.

Табигъатды бизни биринчи юйюбюз.
Сабий тилибиз, тинибиз, динибиз да – Олду.
Джангылай, джашлай, джашиллей тургъан
Бизни эски джуртубуз, биринчи джуртубуз – табигъатды,
Ахыр юйюбюз, ахыр джуртубуз да – Олду.

Аны ючюн болурму бир-бирде
Адамладан, халкъдан эсе,
Ата джурт кесине бегирек тартханы?!

Таш, Терек, Суу, Къая, Тау,
Кийикле, къанатлыла,
Кёк, Джер, Ай, джулдуз – бары да
Эм узакъ, эм джууукъ джууукъларыбыз тюлмюлле бизни?


Бёрю улуу, турна таууш да
Бизни сакълаб тургъан эски джуртну
Келечилерича эшитилмеймилле?

Сен – Терек, мен – Адам, ол – къанатлы...
Къанатлы учады, адам джюрюйдю,
Сен а, Терек, бир джерден тебмей, ёсесе.
Сени тилинги эшитген, ангылагъан да джокъду.
Алай а, барыбыздан да онглуса сен –
Сен бизге солургъа хауа бересе.

Адам джашатмайды терекни,
Терек джашатады адамны.
Билген, ангылагъан аны
Кесин табигъатдан баш кёрюрмю?

Бир кюч джаратханды бизни.
Терек да, адам да, къанатлы да
Табигъатны балаларыбыз.
Бир-бирибизден не онглу, не акъыллы тюлбюз.
Хар ким кесича онглу, акъыллы.
Алай а, бары да хайырлылла адамдан.
Адамдан заранлы джан джокъду табигъатда.

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

3. ТАБИГЪАТ

Сёз бла айтылмазлыкъ, айтылынмазлыкъ зат –
Табигъат деген олду.
Сёзню, тилни кючю джетмеген чекде
Башланады ол.

Ол кючлюдю бизден.
Ол кючлюдю сёзден.
Ол тюрлендиреди бизни.
Ол тюрлендиреди сёзню.

Аны джоругъуна сыйынмай,
Аны кеслерини джорукъларына бойсундурургъа излегенле –
Артда сокъуранмай къалмагъанла.

Табигъатха
Не бий, не къул болургъа излеме.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюреш.
Андан чыкъгъанбыз, анга къайытырыкъбыз.
Ол бир кесекге бошлагъанды бизни.
Не мурат бла? Ким биледи.

Алай а, ол
Бизни тышыбыздан, ичибизден да къараб турады.
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къутулуб да барлыкъса къайры?
Ансыз джукъ джокъду.

Ёзге, табигъатны кесине бойсундурургъа,
Андан баш болургъа излейди адам.

Табигъат кесини баласына сейирсиниб къарайды,
Джазыкъсыннган да этеди аны.
Биз билмегенни биледи ол.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюрешейик.

ЗАРЛЫКЪДЫ СЕНИ ДЖАУУНГ

Кюрешсе да акъ кийиб,
Къаурагъа ушайды ол.
Зарлыкъдан къара кюйюб,
Къалай да джашайды ол?!

Джашилликге къаргъышды
Къатхан къаураны сёзю.
Джазгъаны – хыйны дуа,
Къара джылан да – ёзю.

Сюеледи къаурача,
Сюркеледи джыланча.
Билмегеннге кёзбау бла
Кёрюнеди адамча.

Къаралыб, кюйюб, къатыб,
Зарлыкъдан ёле тургъан,
Ёрге баргъан адамгъа
Ташадан юре тургъан,

Ой насыбсыз джазыкъ джан!
Къурумай барад дауунг.
Аллах-адам да тюл,
Зарлыкъды сени джауунг.

ТАМБЛАБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

Багушда да ёседи гокка.
Мен аны санайма джокъгъа.
Алай а, сагъыш этмей джукъгъа,
Аны къоюнларына къысыб,
Юйлерине келтиргенле да барла,
Тёрге ётдюргенле да барла.
Ушамагъан джукъмайды – билеме...

Кёреме: гокка, бийче къызгъа ушаргъа кюрешсе да,
Кесин таб тутаргъа кюрешсе да,
Сырына тартмай къалмайды,
Бир кюн бир багуш ийис этмей къоймайды.
Таша – болады туру.

Адамла соралла:
Кимни къызыды, къайда ёсгенди бу?
Ёзден къалагъа да къалай киргенди бу?

Алай а, болгъанды кеч.
Гокка юйге ийгенди тамыр.
Гоккадан гоккачыкъла туугъанла.
Акъ, къара – бары къатышханды.

Айырылмай халал-харам, сууаб-гюнах, ай медет,
Тюрленнгенди ёзден къылыкъ, тау адет.
Ёзден къала оюлгъанды алай.
Джангыз джер-ат-тил къалгъанды – Къарачай.
Ким биледи, ол да кёбге барырмы, сакъланырмы?
Халкъ эс джыйыб, къозгъалырмы, уянырмы?

Кёзюме кёрюнелле мийик таула,
Гелеу кырдык, нарат чегет, таза суула...
Сакъланнганбыз, къыйын болса да ётген заман.
Мени титиретеди бюгюнюбюз эмда... келлик заман:
Къоркъама джуртубузну кючлейле деб башхала –
Кёб бола баралла аман хансла, чыгъанакъла, «гоккала».

ДЖУРТНУ БЕТИ эмда АУАЗЫ

Акъ къаядан къара суу чынгайды.
Къазла, къанкъазла, къызла да джуууналла аны тюбюнде.
Ол учхан сууда мёлекле да къанатларын суууталла,
Сёзле да джанланалла-къанатланалла къарыу алыб андан.

Акъ къаяда джашайла къушла, илячинле, кёгюрчюнле да.
Аны ранларында отлайла джугъутурла, кийикле да.
Тёбенде тургъанланы ёрге тарта, мийикле да
Агъаралла кёкге тиреб башларын.

Къара суу Акъ къаядан чынгаб,
Ашыгъыш кетиб барады тенгизге,
Джагъалары да джашил къанатлагъа ушаб –
Джандет къобанча кёрюнеди ол бизге.

Миги Тау. Акъ къая. Къара суу.
Къадау таш. Джангыз терек. Нарат къол.
Таш. Къая. Тау. Суу. Чегет –
Бары да айталла: таза бол, сабыр бол, Адам бол,
Джандет джуртунга тыйыншлы бол.

НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА

Назму тизгинле – атлауучлалла.
Ала бла энеме Джерге,
Ала бла чыгъама Кёкге.
Назму тизгинле – атлауучлалла.

Аллахха къуллукъ этеди къалам,
Адамгъа да береди салам.
Аллахны Сёзюн джаяды халкъгъа,
Адамны тартады-джууукълашдырады Хакъгъа.

Эгизлелле шыйых бла шайыр:
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге болалла хайыр.
Келям – Керамат – Шериат – Санат – Адабият...
Аланы кючлеринден нюрленеди хаят.

Назму тизгинле да, аятлача,
Кёкледен энелле да Джерге,
Бизни къараталла-тарталла-чыгъаралла ёрге.
 
Назму тизгинле да – аятлача,
Назму тизгенле да – шыйыхлача.

Эгизлелле шыйых бла шайыр.

ЮЧГЮЛ ДУА

Я Раббий,
Акъ дунияны сакъ къызы Рабият бла
Боллукъмуду экен джазыуум мени?
Огъесе,
Файгъамбарны къызына,
Апсатыны къызына да ушагъан
Фатима бламы байларыкъса мени?

Назмула бла салсам да таш,
Сорууума табмадым джууаб.

Мен а, экисин да алыб,
Бирин онг джаныма,
Бирин да сол джаныма салыб,
Джашаргъа излей эдим алай.

Экиси – эки имбашымда эки мёлегим,
Экиси – экиге бёлюннген джюрегим,
Экиси – мен бирча сюйген эки сюйгеним.
Экиси – эки къанатым,
Кёклеге учхан санатым,
Къууаныр, ачыр сагъатым.

Бирини да джанына тиймез ючюн,
Бирини да гюнахына кирмез ючюн,
Экисинден да къалдым къуру.
Ючюбюз – ючгюл бир дуа,
Поэзияны бойнунда турлукъ,
Поэзияны сакълаб турлукъ.
Хоу,
Тау поэзияны къуш бойнунда
Ючюбюз – ючгюл бир дуа.

Джашауда уа – этеме сагъыш,
Экинге да этеме сагъыш,
Экинге да этеме алгъыш:
Джазыгъыз-джайыгъыз насыблы болсун, узакъ болсун,
Сизге ёмюрде да келмесин къыш.

Джуртда къалгъан къанатларым,
Бюгюн сизни тюшюреме эсге.
Мёлеклени айта атларын,
Гюнахлы кесими санайма терсге.

Аллах, адам да тюл, джорукъ, шайтан да тюл,
Адам кеси кесин этеди джарлы.
Тюзелирча тюлдю джангылыч.
Джазыуум – эки юзюлген джангкъылыч
Башында чынгылны, джарны.

Алай а, сиз барсыз – мен саума.
Дунияда сизден ариу джокъду бир джан,
Джандет джуртубузгъа сизден тыйыншлы джокъду бир джан,
Сюймекликге, насыбха  сизден тыйыншлы джокъду бир джан.
Джашауну, поэзияны да джаны, бети, сыйы да – сиз.

Сиз джашагъан дунияды меннге керти дуния.
Сиз джашагъан дунияды – сейир, аламат.
Сизни Аллахха этеме аманат.

Мындан, джалгъан дуниядан, сизни таба къараб,
Кёб затха тюшюнеме, сокъуранама, ойланама.
Сизни юсюгюзден этеме сагъыш.
Къадарыбызгъа этеме сагъыш.

Ставангер, 12. 04. 2005


ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ++++++++++++

1. ДЖАЗ

Джашил ырджыда акъ чакъгъан Терек.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

2. ДЖАЙ
 
Джангы джетген къыз баш къусхан нартюхлени ичинде.

3. КЮЗ
 
Исси кюннге, толгъан Айгъа, бишген кёгетге да ушаб,
Терекден алма юзе тургъан тиширыу.

4. КЪАЧ

Къазакъ бёрюню улууу бла
Джангыз турнаны къычырыгъы
Тюбешген чек, тюбешген кёзюу.

5. КЪЫШ

Акъ къуш къара джерде.

ДЖАЗГЪЫ КЮН

1

Джаш джырчыгъа
Джашил ырджыда
Акъ чакъгъан балий –
Мюйюшде сюелген
Келинчикча кёрюнеди
Ау джаулугъу бла башында.

2

Арабызда чекде, ырджыда
Джазгъы сезимледен Акъ чакъгъан Терек.

Эки джанында бачхала,
Сюрюлюб, тырнау салыныб,
Баразала тартылыб,
Урлукъ атарча болгъанла.

Кёкде къанатлыла
Бир-бирин сюрюб ойнагъандан, тебсегенден талсала,
Ырджыда акъ чакъгъан Терекге къонуб,
Ийнар айтышыргъа кёчелле.
Сызгъыралла, джюуюлдейле, джырлайла. Ала бла бирге
Терек кеси да джырлагъанча кёрюнеди.

Джылы, джарыкъ, огъурлу джангур ётгенден сора,
Мылы джер, Кюннге тынгылаб, тютюнлейди.
Излейди ол тирилирге, тилленирге, джашаргъа, джашнаргъа да.

Къарайма
Джашил ырджыда Акъ чакъгъан Терекге.
Урлукъ сакълаб тургъан къара сабаннга да
Къарайма.

Сен да къарайса алагъа.

Сабан, бачха къайгъыдан башха,
Бир къайгъыбыз, сагъышыбыз джокъду.   
 
ИГИ ДЖОРА

Ушамагъан – джукъмайды.
Биз тыйыншлы болмасакъ,
Бу мийик Джурт, Минги Тау
Берилирмеди бизге?

Тау да, таулу да – Минги,
Бычакъгъа кёреди – къын.
Ата-бабамла мени
Алан, булгар, шумер, гун...

Тюрк тамырдан чыкъгъанбыз,
Тарихибиз – теренден.
Биз ун болуб къалмадыкъ
Зулму къургъан тирменде.
Джолубуз – узакъ, узун –
Кёб палахха тюбетди,
Алай а тюб этмеди –
Бизбиз шумер, скиф, гун...

Узакъ, узун джол джюрюб,
Бюгюнлеге джетдик биз.
Кесибизге Къаф тауну
Байракъ, джыр да этдик биз.

«Къан бла кирген джан бла
 Чыгъад» деген сёз да бар.
Сакъланнган къауумланы,
Минг-мингджыллыкъ халкъланы
Тизиминде биз да бар.

Бизни блады сыйлы Хакъ.
Чырагъыбыз – джулдуз, Ай.
Тюрк-муслиман-кавказ халкъ –
Минги таулу Къарачай

Тыйыншлыды Таууна,
Тыйыншлыды Джуртуна –
Олду эм уллу къууанч,
Олду эм уллу насыб.

АЛЛАХХА, АДАМГЪА ДА СОРАМА

Бир-бирде чалкъы чалырча болама,
Джугъутурча, тикге илиниб,
Бир-бирде уа – чёбден атламазча,
Солугъан да ауур кёрюнюб.

Не джашырыу, ма алайды хал.
Ёзге, кёлсюзлюк келишмейди Эрге.
«Таулулай, эркишилей къал!» -
Таш бла Терек кёл этелле меннге.

«Отха, суугъа да Ташча чыда. Ёлсенг да,
Терекча, аякъ юсюнде ёл»,-
Нарт халкъым манга этеди кёл.
Алай джашаргъа, ёлюрге кереклисин билсем да,
Кёлюм бир-бирде болады такъыр –
Кесим ючюн тюл:
Халкъым-Джуртумду къайгъым-сагъышым;
Къоркъама тас болад деб, тил.

Къоркъама тас болад деб, халкъым. Кетмесе да,
Джуртдан джангыдан сюрюлюб не да кёчюб,
Бир башха адетлеге, башха тилге кёчюб,
Тас болад деб, къоркъама халкъым.
Башха тилле, башха динле, башха халкъла
Джуртубузну кючлейле деб, къоркъама.
Бу къоркъууду джюрекни талагъан, ашагъан, кемирген.
Аллахха, халкъыма да сорама:

Эй уллу Аллах! Джаратдынг бизни,
Джашау да, дин да, тил да, джурт да бердинг,
Аланы сакъларча ангы да, билим да, иман да бердинг –
Къайданды сора бу сагъыш-къайгъы-къоркъуу?!

Эй тюрк-муслиман-кавказ халкъым!
Бар эсе сени Тейринг-Аллахынг,
Аллах берген Китабынг, дининг, тилинг, джуртунг бар эсе,
Алагъа бек болурча
Ангынг, эсинг, билиминг, иманынг да бар эсе,
Бу сагъыш-къайгъы-къоркъуу къайданды сора?

Халкъыма-Джуртума
Къайдан, кимден, неден чыгъады къоркъуу?
Узакъданмы, джууукъданмы?
Тышынданмы, ичибизденми?
Башхаладанмы, кесибизденми?
Кимден, неден, къайдан келеди къоркъуу?
Не ючюн чыгъады, барды къоркъуу?

Сезебизми, кёребизми, ангылайбызмы, билебизми аны?
Биле эсек, этебизми мадар?
Биригирге, сакъланыргъа кюрешебизми?

Тейри адамларындан – ата-бабаларыбыздан
Джетгенди бизге бу Джурт да, тил да.
Биз бюгюн тас этсек аланы,
Ата-бабалагъа тыйыншлыбызмы?
Тыйыншлыбызмы джаратхан Аллахха?

Берилгенни сакълаялмай эсек,
Сакъларгъа да кюрешмей эсек,
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?
Адамбызмы, Халкъбызмы биз?

ШАЙЫР

Джашауну
Кесине да, башхагъа да байракъ эталгъан, байрам эталгъан
Олду шайыр.

Джашауну кесине, бютеу адам улуна да
Байракъ эталгъан, байрам эталгъан –
Шайырланы шайырыды ол,
Шайырланы шыйыхыды ол.
«Шайыр шыйых», «Шыйых шайыр» деб да,
Атайла анга, айталла анга.

ДЖАША

Не ючюн джазады адам назму?
Не ючюн джырлайды терекде къанатлы?
Не ючюн джаналла кёкде джулдузла?
Не ючюн?

Джаратылгъан-туугъан-ёсген-джашагъан-ёлген;
Сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан,
Къайсыгъызсыз эталлыкъ джууаб:
Неди джашауну магъанасы?

Не ючюн джаратханды Аллах аламланы?
Кёклени, Джерни – алада болгъанны барын?
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню,
Туру, таша дунияланы барын
Не ючюн джаратханды Ол?

Барыны да неди магъанасы?
- Джаратхан биледи аны. Анга сор.
Сорама, сакълайма джууаб.
Джокъду джууаб.
Бу дуния – сорууду, ол дуния – джууаб.
Адам сорууду, Аллахды джууаб.
Джууаб табалмагъан назмучу болады,
Джууаб табалгъан афенди болады.

Окъуй, джаза, сагъыш эте, ангарыла,
Не иманнга келесе, не имандан чыгъаса;
Не акъыл джыяса, не акъылдан чыгъаса.

Джаратхан не деб джаратханды бизни?
Хар неде да бармыды бир магъана?
- Джашауду джашауну магъанасы.
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса! Джаша.

Кесинг да джаша, башхагъа да джашау бер.
Башха дуниялагъа да терезе, эшик ач.
Хар къайда да болсун джыр-той-къууанч,
Джангыз зулмугъа, ауруугъа, ёлюмге болмасын орун.

Къарангы да джарысын джарыкъдан.
Къум тюзню да кючлесин джашил чегет.
Хар къайда да джашау, сюймеклик, берекет, насыб болсун,
Кёк да, Джер да, джюрек да джазгъы сезимледен толсун –
Ма алай болсун.

Сюймеклик бла джашауду дунияны тутуругъу, багъанасы.
Адам болууну да олду магъанасы.
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса. Джаша.
Ёлюмню тюл, джашауну байракъ эт,
Джашауну кесинге да, башхагъа да байрам эт.

Кесинг да джарыкъ бол, башханы да кёлюн кёлтюр.
Иннетинг-сёзюнг-ишинг бла да къууанч келтир.
Уч, учун – джашауну байракъ эт,
Аны кесинге, башхагъа да байрам эт.

Джашауду – джашауну магъанасы.
Аны сакълау, къатлау, иги этиу – борчубуз бизни.
Ким, къалай, не ючюн джаратханды джашауну?
Билирге излейме, алай а билмейме аны.
Махтау а салама – Джаратыучугъа, Джаратханнга.
Хар къуру да разыма Анга.
КЁРЮНЮУЮ АЙ бла ДЖУЛДУЗНУ +++++++++++

1. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ

Бачхада эм мийик терекни
Тюз тёппесине къонуб, джырлайды бир къанатлы.
Ол джырлайды эки чакъда:
Танг джарый эмда кёз байлана.

Танг аласында джарыкъды аны джыры –
Джашау, къууанч-насыб алдача кёрюне болур.
Кёз байлана уа нек джарыкъды аны джыры?
Къыйынды джууаб табхан анга.

Огъесе, ол бурху джан да
Юретеми болур бизни сабырлыкъгъа эмда таукелликге?
Кюннге, кечеге да акъылманча, Эрча тюберге. Дерге:
Джашау, ёлюм да – хакъ.

Дайым, танг джарый эмда кёз байлана,
Терекден бир джырны джырлайды чыпчыкъ.
Тынгыларгъа, ангыларгъа кюрешеме аланы –
Къанатлыны джырын да, кесин да.

Ангыларгъа кюрешеме кесими да:
Ол терек – тёнгегим, ол чыпчыкъ да – джаным болурламы?
Джангыз, не заманды заман?
Кёз байланамы турады, огъесе тангмы келеди атыб?

2. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Тёнгек да, джюрек да, ангы да
Тансыкълайла Джерни, Кёкню, джулдузну, Айны да,
Нарт-алан-тюрк-муслиман Кавказ халкъларын, джуртларын – Къарачайны да.
Ала бла бирге Сени да, Сени да, Сени да.

Сан джурт, джан джурт – Джер бла Кёк.
Табигъат рухубуз – Таш бла Терек.
Дуния белгибиз Мийик тау, Акъ тау – Минги Тау.
Ала бла джашайла ангы-эс-джюрек.

Джети джол айырылгъан Джерде
Бир джолну сайлаялмалла тёнгек, джюрек, эмда ангы.
Бири тартды джерге, бири тартды ёрге,
Бири да бир башха, таша дунияланы изледи –
Сегизинчи джолну, кёрюнмеген джолну изледи.

Ючюсю юч джанына тартыб,
Даулаша, къыйынлаша тургъанлай,
Чыкъды да Джангы Ай бла Джулдуз
Къалгъан джолла кёрюндюле мутхуз.
Тёнгекни, джюрекни, ангыны да
Бирикдирди джангы Ай бла джулдуз.

Ол къарады джети къат Кёкден да,
Ол къарады Ташдан, Терекден да,
Джарытды кёлню да, юйню да, Элни да,
Бир этди айырылгъан тёнгекни, ангыны, джюрекни да –
Къутхарды чачыла, оюла, джоюла баргъан дунияны.

Насыблылла, кёргенле, ангылагъанла Аны.
Насыблылла Ол къутхаргъан джанла –
Баргъанла Ол джарытхан джолда.

Кёрюнюую Ай бла джулдузну –
Джарыуу Джер-Кёк джолубузну,
Джангырыуу ангы-эс-джюрек джолубузну.

Ай бла джулдуз кёрюндю да, этди
Джанымы таза, кёлюмю чууакъ.
Ангылау, сабырлыкъ, таукеллик да берди:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.   

3. КЪАРАБ ТАШДАН, НАЗМУДАН, ТЕРЕКДЕН

Хар кюнюмю джашайма алай,
Джерде ахыр кюнюмю джашай тургъанча,
Мен бек сюйген джулдузу бла Ай
Мени ол бир дуниягъа чакъыра тургъанча.

Алай а, ёлюмсюз эсе джан –
Бу дунияда къояргъа излейме аны.
Ташха, Терекге эмда Сёзге
Кёчсюн да джашасын джаным.

Мен кёб агъач орнатханма, ёсдюргенме,
Алада нарат, бусакъ, кёгет терекле да бар.
Наратны орнатханма къыш да, джай да джашил болгъаны ючюн,
Бусакъны – субайлыгъы, агъачны бийи болгъаны ючюн,
Кёгет тереклени да кёгетлери ючюн.

Бачхада тереклечалла назмуларым да:
Кими – къыш да, джай да кёгерген наратха ушайды,
Кими – бусакъча – субайлыгъы, ариулугъу бла тартады кесине,
Кими – тыш къарамы бла тюл, ич магъанасы бла
Зырма битген кёгет тереклеге болады тенг.

Мен терек бачха орнатханма, ёсдюргенме,
Назму китаб да джазгъанма учунуб.
Алай а ташлагъа тиймегенди хайырым –
Аладан юй ишлегенме, бачханы тёгерегине этгенме хуна.
Бир-бири юсюне орнатханма, къалагъанма,
Алай эте ёсдюргенме хунаны, юйню да.
Бир-бирде шийирни да къурайма алай.

Умут этеме тереклерим, назмуларым,
Ташдан, агъачдан, сёзден къалагъан къалаларым,
Бу дунияда къалырла, оюлмазла деб,
Мен кетсем да, ала къалырла деб,
Келлик тёлюлеге да джарарла деб,
Ала бла туудукъла да хайырланырла деб.

Аллай ийнамым болгъаны себебли,
Ташха, Терекге, Шийирге кёчеди джаным.
Адам улу, бу дуния сау болуб,
Ташха, Терекге, Сёзге да келмез ёлюм.
Ала керек болгъанлай турурла деб этеме умут.

Харкюннгю ишими этеме алай –
Ёлюмсюз этерге кюрешгенча дунияны,
Назмум, тилегим, дуам къутхарлыкъча аны,
Кесим да къутуллукъча ёлюмден.


Ташха, Терекге, Назмугъа кёчюб бошаса джаным,
Бош къалгъан тёнгегим кирликди, къошуллукъду джерге,
Ташым да, сын болуб, сюелликди ёрге,
Сёзле да, терек чапыракъла бла бирге,
Айланныкъла биразны тынгы табмай, учуб.

Андан сора хар не орнуна келликди.
Ташдан, Терекден, Назмудан
Джаным къарарыкъды сизге,
Къайгъыра, джарарыкъды сизге.

Сыйласагъыз, сакъласагъыз Ташны, Назмуну, Терекни
Къууандырлыкъсыз мени.
Къарай Ташыма, Назмума, Терегиме,
Къарагъанча боллукъсуз джаныма-джюрегиме.
Къараб, Ташдан, Назмудан, Терекден,
Сизден къууана, джашарыкъма мен.

4. АДАМ, АЛЛАХЫНГЫ ЭСГЕР!

Аллах адам этиб джаратхан эсе,
Джарыкъ дуниягъа къаратхан эсе,
Игини-аманны, халалны-харамны, суабны-гюнахны айыртхан эсе,
Къалай джашаргъа кереклисин ангылатхан эсе,
Келечилеринден Сёзюн айтдыргъан эсе,
Китабла ийген эсе, къара танытхан эсе,
Джол сайлауну уа кесинге къойгъан эсе,
Джангыз, иннетинг-сёзюнг-ишинг ючюн да
Соруу-суал боллугъун эслетген эсе,
Къыямат Кюн боллугъугъун эсгертген эсе,
Не керекди андан сора?

Аллах айтханча джашаргъа унамай эсенг,
Башынгы отха сугъа эсенг,
Сора терслейсе кимни, нени?

Эй адам улу! Сени кесингден уллу
Джокъду душманынг-джаууунг.
Хар не палахны да кесингден кёр.
Не, Аллах айтханча, джаша, Адам бол.
Не да хайуан, джаныуар бол да – тюб бол.

Ол экисинден башха джол – джокъду.
Эй адам улу! Титире, уял, уян.
Кеч болгъунчу кесинги эсгер.
Аллахынгы эсгер.

ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН++++++++++

Мен бу Терекни орнатхан эдим
Къанатлыла анда джашар ючюн,
Кёгетинден да ашар ючюн,
Тюрлю-тюрлю джырла да джырлар ючюн.

Алай а ол кюнден кюннге
Мууалдан мууал бола келиб,
Ахыры къуу болуб къалды.
Не ючюн? Топрагъы-ашауу бар,
Кюн, суу кереклиси джокъ,
Къурт ургъаны джокъ.
Сау Терек къуу болуб къалды.

Адамдан, малдан джетмеди заран.
Анга киши айтмады аман.
Кёгети-берекети ючюн, ариулугъу, кёлекккеси ючюн
Джанла бары разыелле анга.
Джашил терек а къуу болуб къалды.

Кёб кюрешдим табалмай аны чурумун-сылтауун.
Энди ангылайма терекни къуу этген не болгъанын.

Аны къуу этген къанатлыланы джырлары эди –
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу.
Ала джырлаелле танг аласындан ашхам къарангысына дери
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джашауларын-джырларын.

Ол тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джырла
Тынгысын-тынчлыгъын къурутуб,
Къуу этиб къойдула сау терекни, джашил терекни.
«Терегибиз къуу болду да къалды» деб, къанатлыла
Учуб кетиб къондула бир башха терекге.

Мен аланы ызларындан къараб къалдым –
Мени джылларым-джырларым эдиле ала.
АУУШДА+++++++++++

Ол дуниягъа къарагъанны сезими-сёзю да,
Ол дуниядан къарагъанны сезими-сёзю да –
Къанатлы джанны эки тюрлю къанатылла.

Мен да –
Къыйынлы джанладан бири –
Элли джылыма дери
Элден къарадым Ары,
Энди Андан къарайма Бери.

Элли джылда джангырады Эл да.
Аны бла бирге джангырама Мен да.
Джангыз, Хакъгъа табынама энди.
Адамгъа, Халкъгъа да бегирек къайгъырама энди.

Элиме, джуртума къайытама энди,
Тейриме къайытама энди.
Суу джангы-эски ызына къайытханча,
Джангы-эски, джаш-къарт джуртума къайытама.

Ол буруннгу ангы Сёзню,
Хар къуру да джангы Сёзню,
Нюр чача джаннган Сёзню,
Джангыз Сёзню, джанлы Сёзню,
Кёк-джер Сёзню,
Ёлюмсюз Сёзню,
Нарт Сёзню
Айтама-къайтарама, 
Алай а керти атын джашырама:

Окъугъан англар,
Излеген табар
Ол таша Сёзню,
Тамаша Сёзню.

Ауушда эшитилинеди Ол.
Ауушдан кёрюнеди Ол.
Сангырау да эшитирикди Аны.
Сокъур да кёрлюкдю Аны.
Сакълайды Ол.
ДЖОЛ
 
Шийир дуниядан къанатлы сёзле учуб чыгъыб,
Бу дунияда къонар, джашар джер излеб,
Джууукъгъа, узакъгъа да къарайла.

Ала излеген джурт – болургъа керекди:
Мийик да, таза да, ариу да –
Ташда гюлча, къаяда Терекча,
Кюн таякъча Кёкде...

Алай а, ала
Эм мийикге, эм тазагъа, эм ариугъа санаб,
Адам кёлюне ашыгъалла.

Сокъурана да болурла артда,
Ким биледи.
Ёзге, къайдан, неден, не чурум бла
Башланса да аланы джоллары,
Келтирген а – адам джюрегине келтиреди.

Анда тохтаб, джашабмы къалырла,
Андан да чыгъыб, учубму кетерле –
Къонакъгъа, къонакъбайгъа кёре боллукъду  ол да.

Бир киши да билмейди
Къалай боллугъун къадары, джолу
Сёзню да, адамны да, дунияны да.

КЪАЯДА ТЕРЕК
(суратла)

1

Къара Къаядан акъ булутха къарадым.
Къара Къаяда къара къайгъы кёб эди,
Тёгерегим а – чууакъ эди, кёк эди;
Акъ булут да – кесине тарта –
Акъ тюшча, иги тюшча кёрюне эди.

Алай а, къыйын болса да, тюшден эсе – тюн иги,
Алай болса да, джокъдан эсе – джукъ иги;
Джашагъан къыйын болса да,
Не болур джашаудан иги?
Терекни дуниягъа беклигин,сабырлыгъын
Кесиме юлгю этиб алдым.
Къара Къаяда Джашил Наратча къалдым.

2
Акъ тубандан Къара Къая къарайды.
Ол Акъ дунияда къара къайгъыгъа ушайды.

Ёзенни ёрге келген акъ тубан,
Бютеу ёзенни толтуруб келсе да,
Къара Къаяны, къара къайгъыны джабалмайды,
Аны белинден ёрге чыгъалмайды.
Къара Къаядан акъ тубаннга къарайма.

3
Акъ Къаяда Джашил Терек
Джууукълаша келген къара булутха къараб,
Ичинде шыбыласы болгъан къара булутха къараб,
Къыйынлы дунияны сагъайтыргъа кюреше,
Адам улугъа белги берирге кюреше,
Къуугъун байракъча чайкъалады джелде.

4
Джашил нарат
Къара Къаядан
Ёзенни ёрге келген
Акъ тубаннга къарайды.

5
Акъ Къаяда Джашил Терек.
Тюбюнде – уруб баргъан тенгиз-терк.
Башында – джууукълашыб келген къара булут.

6
Къара Къаяда да джашиллигин тас этмеген Нарат Терекге
Акъ булутла, акъ умутла да,
Къанатлыла, къанатлы сёзле да
Ёчдюле къонаргъа.


АКЪ ДУНИЯ

Тенгиз да – Акъ, кемеле да – акъ;
Джагъала да – акъ, дуппурла, таула да – акъ;
Балыкъла да – акъ, аюле да – акъ;
Къушла да – акъ; джайла, къышла да – акъ;
Кюнле, кечеле да – акъ; сагъышла, назмула да – акъ.
– Адамла уа? – Билмейме,
Алай а, кёзюме не да, ким да кёрюнеди акъ.
Акъ дунияды былайы.

Шимал Норвегия

ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН++++++++++

Къарт болгъанды терек.
Бермейди кёгет.
Энди аны кесерге деб,
Мычхысы, балтасы бла келеди бир къарт.

Къарт адам бла къарт терекге этеме сагъыш.

Къарт терек къарт адамгъа къараб,
Не дей болур анга ичинден,
Не тюше болур аны эсине?

Бу къарт (олсагъатда джаш эди)
Аны бачхагъа келтириб орнатханымы?
Къараб, сакълаб, ёсдюргеними?
Алгъыш этгеними кёгетинден къабыб?

Терек чыммакъ чакъгъан кёзюуде,
Аны къатына юй бийчеси бла сабийлерин сюеб,
Нечик сюе эди ол суратха алыргъа.

Кюн иссиде
Терек тюбюне бешикни салыб,
Кеслери бачхада тюрт-мюрт этгенде,
Джашил терек бла бешикде сабий
Бир-бирине къараб, азмы ышаргъанла?
Чыпчыкъла да бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб, джырлаб,
Сабийни булджутаелле, къууандыраелле...
Ол кюнле кетгендиле энди.
Къарт, джараусуз болгъанды терек.
Чакъмайды, этмейди кёгет,
Ёре турукъ болгъанды,
Къуу болгъанды зауаллы кеси.
Адамла, къанатлыла да сууугъанла андан.

Кёзю къыймай, тёгерегине кёб айланыб,
Мурулдай, андан кечмеклик тилей,
Къарт терекни кеседи къарт адам.

«Менича джараусуз, хайырсыз адамлагъа
Ёлюм да келирге унамай, къыйнайды;
Сизге уа, менича бир сер къарт табылады да,
Тамырыгъыз бла къурутады.

Сюйюб тюл, амалсыз болуб.
Сизни орнугъузгъа бир джаш терек орнатыр ючюн.
Сизге тиймей къояргъа – джер дыккыды».

Быллай «дуаны» да окъуй,
Къарт терекни кеседи къарт.

Экисине да къараб,
Экисине д тынгылаб,
Джашаугъа, ёлюмге да этеме сагъыш.

АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Андан бери ненча кере тюрленди дуния,
Ётдю-кетди ненча ёмюр, ненча джыл.
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа
Не къыйын эди, узакъ эди джол.
 
Арадан минг-минг ёмюр кетсе да,
Билмейме, ол джолну къалайындабыз биз?
Ол джолда барабызмы биз?
Ызыбызгъамы отлайбыз огъесе?

Джашыныбла ичибизде хайуан, джаныуар:
Адамны, адамлыкъны хорлайла бир-бирде ала,
Иман-намыс бурууну ояргъа кюрешелле ала –
Адам бла шайтанны арасында бурунча барады къазауат.

Хайуан-джаныуар сезимлеге хорлатсакъ кесибизни,
Учуз-сыйсыз затлагъа ийсек эсибизни,
Тёнгекни баш этсек тинден-рухдан-джандан,
Дуния малны да – Билимден-Китабдан,

Сора, бютеу къыйыныбызны къуярыкъбыз суугъа –
Къайытырыкъбыз джахилликге, меджисуугъа,
Ызыбызгъа айланыб, боллукъбуз хайуан, джаныуар –
Кирликбиз кирге, балчыкъгъа джангыдан.

Адам, адамлыкъ къарыусуз болгъанлай,
Ичде джаныуар тышына чыкъгъанлай,
Биягъынлай зулму-зорлукъ-сыйсызлыкъ кючлейди дунияны –
Кёре, сынай келебиз джашауда аны...

...Ичибизде тургъан джанлы-джаныуар
Тышына чыгъаргъа излеб,
Бизни хорларгъа излеб,
Улуйду, хырылдайды, тырнайды бизни,
Кече, кюн да ичибизден талайды бизни.

Алай а, не аз да анга джол берсек –
Ол хорларыкъды, джутарыкъды бизни.
Джаныуар – адамны ичинде тюл,
Джаныуарны ичинде боллукъду адам.

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Андан бери ненча тюрленди дуния,
Арадан кетди ненча ёмюр, ненча джыл.
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа
Не къыйын эди, узакъ эди джол.

КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Аллахдан башха тейри джокъду дей,
Кёкге къараб, къууаннган, улугъан да этдим.

Берилген джуртдан чыкъмай тышына,
Буюрулгъан ашны ашаргъа кюрешдим.
Эркинликден башха джукъ излемей башыма,
Бёрю джорукъ бла джашаргъа кюрешдим.

Тюзлерими кючлегенле итле,
Энди тауларыма да джутланалла-чабалла.
Сарыкъулакъ иелеринден кёл табыб,
Тауларымда джюрюрге, юрюрге да базалла.

Джюрюген, юрген бла къалмай,
Сыйырыргъа кюрешелле джуртуму менден.
Джуртума ие болургъа кюрешелле,
Бошаргъа кюрешеле бютеу бёрюледен.

Алай а болмаз – таулу таусуз къалмаз,
Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм.
Тюзлюкню, Эркинликни къаласыды Кавказ,
Душманны кесине, итине да – ёлюм.   

Тейриге табыннган, Сёзюне табылгъан тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Бюгюн да – къауумум, джыйыным, джуртум ючюн –
Къан-джан аямай кюреширге сёз бердим, ант этдим.
Душманла бла, итле бла, амантишле бла –
Халкъыма, Джуртума чабхан къара кючле бла –
Ёлгюнчю сермеширге ант этдим.

Улууумдан къарангы кёкде джулдузла джандыла,
Улудула, сагъайыб, джер джюзюнде бёрюле да.
Тейрибиз ючюн,
Эркинлигибиз, бёрюлюгюбюз, джуртубуз ючюн,
Хазыр болайыкъ джашаргъа, сермеширге, ёлюрге да.
Таукел болайыкъ, таукел барайыкъ урушха, ёлюмге да.

Улууумдан Кёкде джулдузла джандыла.
Улууума –
джыйын джанлыла, къазакъ бёрюле да къошулдула, къууандыла.
Терк огъуна урушха, къазауатха къуралдыла...

Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм:
Душманны кесине, итлерине да – ёлюм.
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР

1. БИРИНЧИ ШАЙЫР
 
Кёзю, сёзю, ауазы да – дуниягъа сейирсиниуден толуб;
Кеси да къууана, адамланы да къууандыра,
Аякъланыб, тиллениб башлагъан сабий,
Джангы джюрюб, сёлешиб башлагъан сабий –
Олду дунияда эм биринчи, эм керти, эм таза, эм тюз шайыр.

Къарайды – джангы сёзле да къурайды:
Джашау, дуния, табигъат,
Алада болгъан бары – джангы.
Сейирсиниуюне, къууанчына чек джокъду аны.
Сабий – биринчи шайыр.

2. ШИЙИР

Джангы туугъанны къычырыгъы,
Ёле тургъанны да аманаты, осуяты –
Назмуда.

Гяхиникни джашил умуту да,
Биченликни кесилген буту да
Къычыралла назмудан.

Чыммакъ акъ чакъгъан терек да,
Къара кёсеу болгъан джюрек да –
Шийирде.

Къанатлары джашау бла ёлюм болгъан
Аллай къанатлыды шийир.

3. ШАЙЫР ЭМДА ШИЙИР

Гюллени биринден бирине учуб,
Бал чибин джыяды бал.
Шайырлада да алайды хал.

Тин-рух-джан балды назму,
Кёлню-джюрекни балыды назму.

Эм ариу сезимледен, сёзледен
Джыйылады ол.
Ариу-таза-халал джюреклеге,
Ариулукъну-тазалыкъны-халаллыкъны сюйгенлеге,
Джашаудан, сюймекликден кюйгенлеге да
Ашды, дарманды ол.

Бал чибин джыяды бал,
Кесине тюл, башхалагъа.
Шайыр эсенг, сен да алай бол.
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр бол –
Къоркъуулу ишди бал джыйгъан.

Шайыр болур ючюн, бал джыяр ючюн –
Болургъа керекле къанатларынг,
Бал гюллеге джыйынг болургъа керекди,
Фахмунг, усталыгъынг, ётюнг да болургъа керекди.

Бал чибиннге ушайды шайыр. Аны сёзю –
Табигъатха, адамгъа да хайыр.
Ол кюрешеди ариулукъну табаргъа, кёргюзтюрге,
Адам джюрегин ариулукъ бла тазаларгъа.

Кёкледе, джерде болгъан хар не тюрлю ариулукъдан
Джыйылгъан балды шийир.
Ол балдан татмагъан, ашамагъан –
Толу адам болаллыкъ тюлдю,
Толу адамгъа саналлыкъ тюлдю.

4. ШАЙЫРНЫ ЁЛЧЕСИ

Шайырны бютеу ёмюрю-джашауу-джазгъаны да –
Къысха, узун болса да, тюрлю-тюрлю болса да – бир назмуду.
Бир назмуду шайырны джазгъаны.
Бир назмуду шайырны ёмюрю.

Джылла бла, санла бла, дуния мал бла тюл –
Назмула бла тергеледи
Аны ёмюрю, джашауу, байлыгъы да.

Шайырны ёлчеси назмуду.
Назму бла ёлчеленеди шайыр.
ТЫШ КЪРАЛДА

1

Кёз байланыргъа мен ёлеме,
Танг атаргъа тирилеме –
Джашайма алай.

Джюрекде – джулдуз бла Ай.
Кёкде – джулдуз бла Ай.
Ташда да – джулдуз бла Ай.

Билмейме, неди мени ёлтюрген,
Билмейме, неди мени тирилтген.
Билгеним: сакълайла мени
Кёкде, кёлде, ташда да – джулдузум, Айым
Эмда Халкъым-Джуртум – Къарачайым.

2

Узакъда джууукъла артыкъ да татлы.
Кёл да, кёз да, сёз да – къанатлы,
Учалла ары – туугъан джериме,
Узакъ, джууукъ да эшителле турна джырымы,
Аллах, адам да эшителле аны,
Кёк, Джер да тынгылайла анга.

Кёкде джулдузлагъа, джерде чыракълагъа
Джанымы бере, ёлеме кече.
Танг джарыб, джулдузла, чыракъла да джукълансала,
Джаным ызына тебрейди кёче.

Хоу, джулдузлагъа, чыракълагъа джаным – тамызыкъ:
Джана, джандырама аланы,
Алай а, кесим болама джазыкъ –
Тёнгегим джансыз къалады кече сайын.

Айырыла башласам джанымдан,
Эски сёз эсге келеди джангыдан:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.

Алай а, ала болур ючюн акъ,
Джан – болургъа керекди – чыракъ.
Джанаргъа керекди джан –
Джарыр ючюн танг,
Атар ючюн танг.

АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ++++++++++++

1
Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Анга къыйналгъан, ачыгъан, кюйген – гюнахды.
Хар кимге да, хар неге да оноу этген – Аллахды,
Эм къыйын кюнюбюзде Олду таянчакъ.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Джюрекден ийман кетмесин ансы,
Ангы-эс, сый-намыс кетмесин ансы,
Къалгъан затны табарыкъбыз джангыдан.

Джангыз, Джаратхан Аллахны кёлю чыкъмасын бизден,
Джангыз, кёлюбюз чыкъмасын кеси кесибизден.
Джангыз, Уллу Аллах болсун биргебизге,
Нени тас этсек да, тас этмейик иманны.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Имансыз, Китабсыз къалмайыкъ ансы,
Ахратсыз къалмайыкъ ансы,
Дуния мал да, дуния да къаллыкъла бизден.

Неди дуния мал, дуния кеси да?-
Эртде-кеч болса да тас этерикбиз аланы,
Джангыз, адамлыгъыбызны тас этмейик ансы,
Къалгъаннга – бир мадар болур.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Сау-эсен болсакъ, Аллах деген болсакъ –
Тюзде къалгъан малыбыз да табылыр,
Халал рысхыгъа да батарбыз джангыдан.

Келе-кете тургъан тюлдю джашаугъа тамал.
Ёмюрлюкге-ёлюмсюзлюкге барды джангыз бир джол, амал:
Ол да – джашау, буюргъанча Аллах.
2
Келе-кете тургъан затды дуния мал.

Адамла, халкъла
Ёмюрле узагъына джыйгъан рысхыларын, мюлклерин тас этиб,
Узакъларын, джууукъларын да тас этиб,
Ана тиллерин, Ата джуртларын да тас этиб,
Эркинликлерин, бютеу хакъларын да тас этиб,
Къазауатны, сюргюнню, джесирликни, тутмакъны да сынаб,
Минг тюрлю азабны, палахны, ёлюмню да сынаб,
Ол чексиз ачы сынауланы барындан ётюб,

Дагъыда джыйылалгъанла бир джерге,
Дагъыда къайыталгъанла джуртларына.
Джангыдан тирилтгенле тиллерин,
Джангыдан сюегенле юйлерин,
Джангыдан къурагъанла-къургъанла Эллерин.
 
Ала дуния малны неден да баш кёргенлери ючюн,
Дуния малны кеслерине бий, Тейри этгенлери ючюн,
Анга къул-къарауаш болгъанлары ючюн,
Дуния мал ючюн бир-бирин тонагъанлары, ёлтюргенлери ючюн,
Адамлыкъ шартларын – бетлерин, намысларын теблегенлери ючюн,
Хакъ кертиден, динден, имандан чыкъгъанлары ючюн,
Аланы – ол ассы болгъанланы –
Тюшюндюрюр ючюн, Хакъ кертиге къайтарыр ючюн,
Аллай сынаула бергенди Аллаху тагъала.

Тюшюнмей, керти диннге къайытыргъа унамай,
Къаллай бир адам, халкъ да тюб болгъанла дуниядан.

3
Къоркъама, халкъым, мен да сеннге:
Таркъайгъаннга ушайды уммет-миллет сезиминг,
Тарих эсинг да ушайды кетгеннге.
 
Сен эки кере сюрюлгенсе джуртунгдан:
Кесин муслиманнга санагъан Темир, сюргенди биринчи кере,
Гяуур Сталин сюргенди экинчи кере.

Бурху къраллыгъынгы, миллет хакъларынгы къайтарталмай ызына,
Гяуур тюбюнде тураса, инджиле, бюгюн да.
Ол къыйынлыкъла, сюргюнле сеннге нек джетгенин,
Сен энтда унамайса ангыларгъа.
Дуниялыкъгъа, дуния малгъа джутланыб,
Харамгъа, гюнахха батыб излейсе джашаргъа.

Дуния мал ючюн,
Бир-бирин тонагъан, ёлтюрген да – кёбден-кёб...
Тёзюб турурму чамланмайын бизге Кёк?

Окъумайбыз Китаб, тынгламайбыз Сёзге –
Джангы сынаула, джылаула керекмилле бизге?

ИЧГИ ДЖАУ

Ичги джаудан осал не болур,
Артха турмагъан бир джукъдан?!
Аллах, сен сакъла мени
Иннети аман джууукъдан.

КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ++++++++++++

1
Кёк тенгизде джюзюб баргъан акъ кеме,
Кёлде джюзген дууадакъгъа ушайды.
Мен билмейме, къайры бара болур ол?
Ташайгъынчы аны ызындан къарайма

2
Къычырыгъын кесине нёгер этиб,
Башым бла учуб ётдю къанатлы.
Кимни сюред, кимден къачад, огъесе,
Ол джанмыды айырылгъан тёнгекден?

3
Бёрю улуу Джер бла Кёкню байлайды,
Айгъа чыгъаргъа боллукъду аны бла, джау джибгеча, ёрлеб.
Алай а, бюгече мени кёлюм джарыкъды, джашнайды –
Учаргъа излейди, джулдуз джарыгъын джерлеб.

4
Тал терекни кёлеккеси бла кёлде
Ары-бери чынгаб ойнайды алтын чабакъ.
Тал терекге уа болмай андан асыу,
Мыдах къарайды суугъа, чабакъгъа, кёлеккесине да.

Мени кесими тюл, назмуларымы сюйген
Бир ариу къыз тюшеди эсиме.

Ол тал терекге ушайма мен,
Аны кёлеккесине ушайла назмуларым,
Ол ариу къыз да алтын чабакъгъа ушайды.

ДЖЮРЕК бла КЪАЙГЪЫ++++++++++

1
Сакъланыр ючюн адам бетим, миллет бетим,
Халкъымы, кесими да сукъмаз ючюн отха,
Аллах ючюн мен иннет этиб,
Дунияны атама артха.

Аллах деген Сёз эмда Аллахны Сёзю
Джанымы джангырталла мени.
Алай а, бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла
Намазлыкъда да джангылталла мени.

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла,
Кюн аманны къаргъаларыча,
Тынгы-тынчлыкъ бермейле джюрекге,
Къоймайла учаргъа Кёкге.

Къалай къутулургъа билмей аладан,
Айырылдым джуртумдан, къралдан.
Мадар излей джюрекге, башыма,
Кетдим тышына.

Алай а джокъду бир джерде да тынчлыкъ.
Джокъду, джокъду дунияда тынчлыкъ.
Къайгъы ичибиздеди, джюрегибиздеди –
Къайры барсакъ да биргебизгеди.

Джурт ауушдуруб, къачыб, бугъунуб –
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къайгъыны табыб тамырын-чурумун,
Аны бла кюреширге буюрады къадар:
Аны къайдан, къалай, не ючюн келгенин, англаб,
Сора – тюбю бла, тамыры бла къурутургъа.
Къайгъыдан артылыргъа, къутулургъа
Анда башха джокъду джол, амал.

Алай болмаса, эмегенни
Кесилген башыны орнуна эки баш чыгъыб келгенча,
Къайгъы юйреб, кёбюб, джайылыб,
Аман хансны тамырыча джайылыб,
Бошарыкъды джюрекден, бизден.

Файгъамбарны таууна чыкъгъанымда,
Мийикден дуниягъа, кесиме да къарагъанымда,
Быллай сагъышла келдиле башыма.

2
Мени къайгъымы сёлейтген юч зат барды:
Намаз, назму эмда суу.

Намазлыкъгъа, шийирге эмда тенгизге, къобаннга кирсем,
Рахатланады, тазаланады, къууанады кёлюм.

АХЫРЗАМАНЛА

1. СУУ АХЫРЗАМАН

Тюрленнгенди хауа,
Джангур да башлагъанды джауа.
Басыннгандан кёрюнмейди джукъ.
Кёк чартлагъан, джашнагъан да джууукъ.

Ургъан (ураган) джел къуугъун этиб ётдю.
Ызы бла суу ахырзаман джетди.
Кёкдеги къуюлду джерге,
Джердеги кёлтюрюлдю ёрге.

Ёзен ичи тенгиз болду, терк болду,
Таудан къарагъан да къоркъарча бир болду.
Болгъанны басды суу, алды суу,
Джангыз, тауда дорбуннга къысылгъан къалды сау.


Унух файгъамбарны кемеси керек эди дей,
Таудагъыла бир-бирин джокълайдыла, хей!
Джети кюнден тохтаб джангур, аязыды кюн.
Тинтелле: ёлгенди, тас болгъанды, сау къалгъанды ким?
Бу къыйынлыкъны берди бизге – ким?

Таулада эрийдиле къарла,
Суудан къарыладыла тарла.
Суу тюбюнде къалгъандыла тюзле,
Таулагъа дери кёлтюрюлгенле тенгизле.

Къаллай бир керекди заман
Алгъынча болур ючюн джашау, адам?
Джашау этген къыйын болса да бютюн,
Дорбунладан чыгъа тебреди тютюн.

2. БУЗ АХЫРЗАМАН

Минг-минг джыл кетди арадан.
Джашау тюзелди. Ёзге джангыдан
Къыйынлыкъ келди. Къышхы болду туруму хауаны.
Буз ахырзаман кючледи дунияны.

Джер бузлады, бузладыла суула.
Агъардыла тенгизле, тюзле, таула.
Алай а джашау къалмады юзюлюб.
Ёлген ёлдю, сау къалгъан кюрешиб,
Къар-буз дунияда джашаргъа юренди.
Бираздан хауа да тюрленди,
Джылыу айланды, джер кёгерди – келди джаз, джай.
Алгъынча кёрюндюле Кюн, джулдузла, Ай.

3. ОТ АХЫРЗАМАН

Дагъыда бир ахырзаман келди дуниягъа –
От ахырзаман. Ол тюшдю Кёкден, ол чыкъды джерден.
Ёртен тюшдю Джерге. Джер ушады Кюннге.
Арадан кетдиле джылла, ёмюрле.
Суууду джер.
Джангыдан башланды джашау.
От ахырзамандан да адам къалды сау.

4. АДАМ АХЫРЗАМАН
 
Болгъан ахырзаманла тюшюндюрмей,   
Табигъат къыйынлыкъла азлыкъ этгенча,
Адамла къыралла бир-бирин.

Чыгъаралла бютеу дуниягъа ёлюр от,
Ёлюр уу, джукъгъан ауруу,
Уруш сауут, бютеу дунияны къурутурукъ сауут...

Кеси кесин къурутуб кюрешсе да,
Адам ахырзамандан да сау къаллыкъды адам

5. АХЫР АХЫРЗАМАН

Адам улуну тюшюндюрюр ючюн,
Келгендиле гитче ахырзаманла.
Алай а, адам кёргюзтгенди
Тюшюнмезлигин, тюрленмезлигин.

Аны ючюн келликди Уллу Ахырзаман –
Ахыр ахырзаман – Керти Ахырзаман.

Аны келлиги хакъды.
Ол айтылады Китаблада.
Андан къутуллукъ джокъду.
Бу дунияны ахыры болукъду ол.

САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ?

Таш да ууалады, темир да ашалады,
Дунияда хар не да – алай.
От да джукъланады, джел да шаушалады,
Ёмюрлюк тюлдюле не Кюн, не Джер, не Ай.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда,
Дунияны кесине да келликди ёлюм.
Алай а адам ёлюрге излемейд –
«Ол дуния бард» деб, чапырады кёлюн.

Бир керти Тюзлюк, Эркинлик болмай,
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк зат болмай,
Бир ийнаныр, таяныр зат болмай,
Кёлюн-джюрегин бир басар зат болмай,
Къалай джашасын дунияда адам?
Къалай джашасын ёллюгюн билген?

Хакъ кёлю бла ийнанннган насыблыды:
Къууанчда, бушууда да таяна Аллахха,
Аллах буюргъанча джашайды, ёледи,
Джандетле ачыкъдыла анга.

Ийнанмагъан да кесича насыблыды:
Башхагъа тийирмей хатасын,
Джашаудан зауукъланыргъа кюреше эсе –
Хайда зауукълансын, джашасын.

Ийнаныргъа, къалыргъа да билмей,
Чайкъалыб тургъанды къыйынлы.
Ол Аллахха, адамгъа да дау салыргъа ёчдю,
Джашаргъа, ёлюрге да къоркъады насыбсыз.

Ийнаннган, ийнанмагъан, чайкъалгъан да –
Кеслерине, башхагъа да салмай дау, болмай джау,
Бир-бирине болуша джашаргъа кюреше эселе,
Джашауну, адамны сакъларгъа кюреше эселе,
Адам болургъа кюреше эселе –
Сора, ахырзаман келмезге да болур.

Алай болса да, джашау, ёлюм да – хакъ:
Джокъду ёлмезлик не адам, не халкъ.
Ёзге кёлню джапсаргъан да – кёб:
Джулдузладан толуду Кёк,
Умутдан толуду джюрек.

Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джана,
Бир дуния къурургъа башхасы къурала,
Къарангы кючлеб къоймай кёклени,
Джашау алай келеди ёмюрлени.

Кёлюмю басама. Алай а,
Биз билген дуния, джашау, адам улу джокъ боллукъ эсе,
Джолубуз тауусуллукъ эсе, бютеу къыйыныбыз тас боллукъ эсе,
Къыйналмай не этсин адам?
Ёзге, джашау джукъланмазгъа да болур. 
Адам ёлюмсюзлюкге джол табыб да къояр.
Сёзюбюз, ишибиз да болмазла зыраф.
Биз мадар этсек, къадар этер Аллах.

КЁРЮНЮР ЮЧЮН АЙ бла ДЖУЛДУЗ

Къара кючлелле бизге къара кийдирген.
Элибизге, джерибизге, джюрегибизге да кириб,
Къара иннетлерин джукъдурургъа, джаяргъа кюрешген,
Джаш тёлюбюзню бузаргъа, джояргъа кюрешген,
Минг-минг джылны ишлеген акъ къалабызны ояргъа кюрешген,
Халкъны-Джуртну тышындан, ичинден да къурутургъа кюрешген,
Бизни динсиз, тинсиз, тилсиз, джуртсуз, тарихсиз да къояргъа кюрешген, 
Бизни дуниясыз, ахратсыз да къояргъа кюрешген -
Бизни Аллахсыз къояргъа кюрешген
Аллай кючлелле ала.

Ичлеринде шыбылалары кёрюне да джашына,
Басыныб келген къара булутлагъа къарайма.
Сууну, джерни, кёкню да титирете ургъан
Къаты джелге, къыяма джелге, къара джелге, къайгъы джелге къарайма.

Къара джел келтирген къара булутланы
Чачаллыкъ – акъ джелди джангыз.
Чачаргъа керекди къара булутланы,
Кёрюнюр ючюн Ай бла джулдуз.

Къара джел келтиреди къара къайгъыны,
Акъ умутланы келтиреди акъ джел.
Кёкде, Джерде, джюрекде да сермешелле акъ бла къара,
Къара кюн да тууады акъ къанатлы халкъ джыр.

Алай джаратылгъанла нарт, алан джырла,
«Ачемез», «Татаркъан», «Хасаука» джырла да туугъанла алай.
...Зулму-зорлукъ-сюргюн джыллада
Тутулгъан эди Кюн, тутулгъан эди Ай.

Алай а, алай –
Кёкню, кёлню не бек басса да булут –
Сакълагъанла бизни, къутхаргъанла бизни
Иман, Сабырлыкъ эмда Умут.
Иман, сабырлыкъ эмда умут 
Китабдан, файгъамбардан, ата-бабадан бизге да кёчдю.
Нартла сынаб айтханла: «Эл ашагъан эмегенден
Эл Тёреси, эл Тейриси – кючлю».

Ма аны ючюн бизни бюгалмагъанды,
Кесине къул эталмагъанды зулму, палах.
Файгъамбар: «зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме»,- дегенди,
«Мадар этсенг, Къадар этерме» дегенди Аллах.

Къара кючлеге, къара къайгъылагъа буруу –
Акъ иннетди, акъ сёздю, акъ ишди джангыз.
Чачаргъа керекди къара булутланы
Кёрюнюр ючюн Ай бла джулдуз.
 
ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ

1
Сау тангнга чыкъгъан суу талны къууанчыды
Кёкледен эннген  Къобан сууну тауушу.

2
Ауазына тынгыласам Къобанны
Аятларын кёреме Къуранны.

3
Тауу, сууу, агъачы болмагъан дуния бар эсе –
Нечик насыбсызды ол.

4
Тау, суу, чегет – джашау да, ариулукъ да, байлыкъ да.
Кёкде, Джерде да аладан сейирлик не болур?

ЭЛЛИ

Кюзгюден меннге къарайды бир джаш –
Сакъалы – акъ, башы – къаббаш,
Джюреги уа – джаш;
Кёзю да джана, сёзю да – джангы:
Эллиде джангырады Эл да.
Эллиде джангырады Эр да.

Къуранны кёб кере чыгъыб,
Дагъыда джангыдан окъуб башлагъанча,
Магъанасын ангылай башлагъанча,
Джангыдан башлайма Джашауну.
Кюрешни да:
Эллиде джангырады Эл да.
Эллиде джангырады Эр да.

СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР

Заманында тюшюрмей къагъытха,
Бир сёзню, бир тизгинни тас этдим.
Малын тас этген
Аллай бир къыйнала болмаз.

Джюрекден, Кёкден келген тизгин эди ол.
Сансыз этдим да ансыз къалдым.
Къыйналдым:
Андан башланныгъед назму,
Огъесе, бир джангы дуния, джашауму башланныгъед андан?

Сёзюн тас этген шайыр,
Чапракъсыз къалгъан терекге тюл,
Терексиз къалгъан чапракъгъа ушайды.

АКЪ ДЖУРТНУ АКЪ КЪЫЗЛАРЫНА АКЪ НАЗМУ

Шимал тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
Буз, къар болуб джауады джерге.

Бу Эл, бу джурт – джер этегиди, къыйырды.
Былайы – джашауу, адети, тили да –
Меннге бютюн зорду, къыйынды.

Алай а,
Бу тенгиз къушла да, викинг къызла да
Кёзюме кёрюнелле ариу;
Сёзюме да берелле къарыу.

Маяковский тюшеди эсиме:
«Къара терили бир къарт болсам да мен, –
Дагъыда, къаджыкъмай, талмай, –
Орус тилге юренир эдим мен,
Ол тилде сёлешгени ючюн Ленин».

Огъай, Маяковский джолдаш, огъай.
Мен бир тышкъраллы тилге юренник болсам,
Ол тилде джюуюлдеген ариу къызла бла
Сёлешир ючюн, юренникме джангыз.

Акъ джуртну акъ шинли къызлары,
Чам этсем да, къонакъгъа чакъырсам да, кюрешмейле къызарыб.
Чалдырыб сёлешгениме тынгылайла ышарыб.
Хахай этгенле тенгиз къушлалла къуру.

«Тау къушну халисин билебиз биз.
Сакъ болугъуз, алдатырсыз кесигизни,
Назмуларына да бёлмегиз эсигизни –
Сакъланыгъыз аны аууна тюшгенден...».

«Садакъачыла, шантажыгъызны къоюгъуз.
Ауузугъузну таш бла, аш бла да джабарым келмейди.
Этмегиз да быллай бир къалабалыкъ,
Тенгизге барыгъыз: андады сизни ашыгъыз – чабакъ-балыкъ».

Викинг къызларын алыб баргъан тау къушха,
Тенгиз къушла зарланалла, чамланалла,
Джулуу алгъанлай а – шох болалла, рахатланалла:
Тёгерек – шош, джол да ачыкъ болады.

Тилине, джоругъуна, адетине юренеме
Бу халкъны кёлюн-джюрегин ангылар ючюн,
Сюймеклигими, разылыгъымы да айтыр ючюн.

Тенгиз толкъунла шын-шын туруб келелле –
Сезимлериме, сёзлериме да ушайла ала.
Узакъда таула да агъарыб сюелелле –
Джуртха къайытырымы сакълайла ала.

Мен а – сюймеклик эсими алыб,
Викинг джуртха ургъанма къазыкъ,
Викинг къызны къачыргъанма базыб.
«Акъыллыдан тели зауукъ» деб,
Джангыдан башлагъанма джашаб.
Бир да ажымсыз, джазыуум сюрюб,
Джангы дуниягъа терезе, эшик ачар ючюн,
Нарт джюрегими да викинг къызгъа ачар ючюн,
Келген болурем, эшда, мен бери.

АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА

«Нени юсюнден кёб сагъыш эте эсенг,
Нени юсюнден кёб сёлеше эсенг,
Неге кёб тынгылай эсенг,
Неге кёб къарай эсенг –
Аллай бир джууукълашаса анга»,-
Деученелле элде къартла.

«Темир созулгъан этеди»,
«Кёз урлагъан этеди»,
Деученелле элде къартла.

Ол сёзлени кертиликлерине
Джашау кёб кере тюшюндюрдю мени.

Джыджымны узунун, сёзню къысхасын сюйген
Ол къартладан, ол нартладан
Энди сау къалмагъанды элде киши.
Джангыз нарт сёзлери сауду аланы.

Нарт джигитледен, акъылманладан къалгъан
Нарт сёзле, джырла, таурухла, хапарла, айтыула –
Джюрекни джаш этген, миллетни баш этген,
Джети кере сыналыб айтылгъан фикирле, оюмла,
Халкъ джырла, ийнарла, кюуле, таурухла бла бирге
Бизни, сейирсиндире, тарта, чыгъара ёрге,
Дунияны эм онглу халкъларына этелле тенг.

Алагъа къошар-къоратыр зат джокъду –
Ёмюрлеге айтылгъан кертилелле ала.
Тюзлюкге, Эркинликге, Сабырлыкъгъа, Джигитликге,
Игиликге, Халаллыкъгъа, – айтыргъа, – Адамлыкъгъа
Чакъыралла бизни ала,
Адам болургъа юретелле бизни ала.


ДЖАША. КЮРЕШ.

– Толусу бла Хакъ бла болургъа
ол дунияда тюшерикди адамгъа...

– Мен бу дунияны адамы тюлме, билеме.
Алай а, бу дунияда огъуна
Хакъ бла болургъа излейме.
Дуниялыкъны иймей арагъа,
Дуния малгъа терилмей, алданмай,
Джангыз Хакъ бла болургъа излейме.

– Сора сен ёлюрге излейсе,-
Къайдан эсе да келди ауаз.

– Огъай, мен джашаргъа излейме,
Тюрленирге, тирилирге, Адам болургъа излейме,
Аллах бла болургъа излейме,
Халкъны да Хакъ джолгъа салыргъа излейме.
 
– Джаша. Кюреш.

Кёкден ауазны эмда къанат тауушну эшитдим,
Къарадым – джукъ а кёрмедим.

Бу тюшмеди, тюнмеди?
Къачан кёрюннген эди кеси да –
Эсден кетгенди. Ол ауаз бла къанат таууш а
Къулагъыма келгенлей туралла,
Мени кёллендиргенлей, таукеллендиргенлей туралла.

БУ ДУНИЯДА БОРЧУ АДАМНЫ

Сен кърал тилни билирге излейсе,
Мен – Къуран тилни.
Сен дуния тиллени билирге излейсе,
Мен – Къуран тилни.

Кърал тил, дуния тил –
Ала тёнгекге.
Къуран а – Аллахны Сёзю –
Джаннга-джюрекге.
Изледим
Аллахны Сёзюн билирге, ангыларгъа,
Юйде, тышында да Анга кёре джашаргъа:
Ол буюргъанча тутаргъа тёнгекни, джюрекни да.

Кюрешдим
Алай джашаргъа чакъырыргъа
Узакъны, джууукъну, ахлуну, миллетни да,
Хар бир адамны, бютеу адам улуну да.

Узакъла къой, джууукъла да
Излемелле меннге тынгыларгъа.
Аны да боллукъду ангыларгъа:
Халкъ бла Хакъны арасында болургъа,
Файгъамбар-келечи тюлме мен.

Алай а,
Кесин да, халкъны да Хакъгъа джууукълашдырыу –
Ол тюлмюдю бу дунияда борчу Адамны?!

КЪУУГЪУН НАЗМУ

Акъ къаргъа къара къаргъа джарашмайды.
Ата джуртума сарыкъулакъла, къарадурала да келишмейле.
Хар ким кеси джеринде юй болсун, кюн болсун.
Келсе – къонакъ болсун, барсакъ – къонакъбай болсун.
Алай болсун.

Ансы,
Къайда гыбышы, калак да келиб бизде тукъум болуб, юй болуб,
Аны бла тохтамай,
Халкъыбызгъа-джуртубузгъа ие болуб, бий болуб...
Не къыйынлыкъды бу?

Бу барыудан барсакъ –
Джыйымдыкъдан джыйымдыкъ, сюрюуден сюрюу бола,
Халкъдан-джуртдан не къалыр тамбла?

Халкъ хакъсыз къалыб,
Джуртунда да джуртсуз къалыб,
Мылхыр-сылхыр болмазмы,
Башхалагъа къул болмазмы?
Джюзле бла, мингле бла джылланы
Юч къуугъун къурукъну башында джанады от.
Талагъы туруб джыгъылгъанды къуугъуннга чабхан ненча ат?

Бюгюннгю сёзюм да (сюйюмчю сёз болургъа излегенликге)
Къуугъун сёздю.
Эшитемисе, тынгылаймыса, ангылаймыса халкъым?!    

АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ

Бир ёгюзню бойну бла
Минг ёгюз ичеди суу.
Бир адамны кючю бла
Бир Эл да джашау этеди.

Кийикле да, джаныуарла да
Кюрешедиле джашаргъа.
Къауумларын, джуртларын да
Къорууларгъа, сакъларгъа.

Гуждар да киийк сюрюуюн
Сакълаб джюрюйдю алай.
Халкъын-джуртун сакълагъаннга
Айтабыз биз да «Башчы» деб.

Алай а, бютеу дунияны,
Бютеу адам улуну
Къутхарыб кюрешгеннге
Айтадыла «Файгъамбар» деб.

АХЫРЗАМАННЫ ДЖУУУКЪЛАШДЫРГЪАН КИМДИ?

- Адамны къууандырыр хапар келмейди:
Къайгъы-зулму-терслик ары бир ёлмейди.

- Ол къалай ёлюр, ёлтюрмесек аны:
Кючлеб барады, аман хансча, дунияны.

- Мен ёллюк тюлме тюзелмейин адам.
Билмеймисиз къайгъы чыкъгъанын къайдан?
Тобагъа къайытмайды, тюшюнмейди адам.
Аны ючюн джууукълаша келеди ахырзаман.
«Къайгъы, палах, терслик, зорлукъ, зарлыкъ, ётюрюк...» деб,
Тизмегиз, терслемегиз бизни.
Сиздебиз биз, сизденбиз биз, сизникибиз биз –
Адамла, терслегиз кесигизни.

Сиз Аллах айтханча джашаб тебрегенлей,
Биз илгиздик боллукъбуз, думп боллукъбуз джюрекден, джерден.
Алай а, сиз алай джашаргъа излемейсиз –
Чексиз къарайды чамланыб Кёкден.

Умут юзюб адамны тюрлениринден, нюрлениринден,
Минг-минг джыллыкъ тёзюмю тауусулуб,
Джаратхан адамын къурутурукъду Аллах.
 
Адамла, «ол таурухду» деб,
Анга да ийнанмай джашайла.
Бир-бирин, табигъатны да къуруталла, ашайла,
Гюнахны уа кюрейле башхалагъа –
Аллахха, шайтаннга, табигъатха.

Сора, къалай къалыр келмей ахырзаман –
Аны келтирир джанындан кюрешеди адам.

КИМ ДЖАРАТХАН БОЛУР АЛАНЫ?

Тынгылаб къара кючлеге – джиннге, шайтаннга,
Булгъанады кирге-гюнахха-харамгъа.
Кесине, башхагъа да чыгъарады палах...

Адамны джаратхан эсе Аллах,
Хайуан, джаныуар болургъа нек излеб турады ол?
Учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа-балчыкъгъа нек тартады ол?

Бардыла халкъны ичинде
Аллах джаратханды дерча инсанла да.
Алай а , кёбюсю...
Ким джаратхан болур аланы?!

БИЛЕДИ ОЛ

Таша, туру табигъатны да ангыларча тилин,
Аны да билдирирча халкъгъа,
Аллах бергенди аллай фахму, билим.
Кимгеми? –  керти Алимге, Шайыргъа эмда Шыйыхха.
Кераматы болгъаннга берилгенди аллай насыб.
Кераматны берген а кимди? – Аллах.
Кимге не берлигин биледи Ол.

ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ+++++++++++++

1
Кюндюз.
Макъачыкъ къур-къур эте,
Кишиучюк хур-хур эте,
Кёгюрчюн мур-мур эте,
Джюджекчик джюу-джюу эте,
Къаргъачыкъ къар-къур эте,
Кючюк да хап-хуп эте,
Суу ичсе – чап-чуп эте,
Къалай игиди элде.

2
Ингир.
Кырдыкдан тоюб малла,
Келедиле ёкюре.
Улакъчыкъла, къозула
Ёрге-ёрге секире.

Ийнек сауады къызчыкъ.
Къатына чёгюб кишдик,
Сют юлюшюн сакълайды.
Бир-бирде – тёгерекге,
Кёбюсюне – челекге
Джити-джити къарайды.

3
Кече.
Ёзен сууну джырлагъаны,
Гылын къушну къычыргъаны,
Джаз киштикни макъыргъаны
Бузмайдыла шошлукъну.

Кырдык тылпыу хауада.
Сютча уюбду кече.
Джокъду къайгъы таулада,
Ай да рахатды Кёкде.

Кёкде, Джерде, кёлде да –
Джандетдеча, Ай джарыкъ,
Сууну, Ташны, Терекни
Джарытхан джумшакъ джарыкъ,
Къайгъыладан джюрекни
Арытхан джумшакъ джарыкъ.

Бу тюшмюдю, тюнмюдю?
Алай кёрюнед кёзге –
Джандет этгенча юлюш
Ма бир кечесин бизге.

НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ БИЗГЕ СОРА?

Келген-кетген – юйюм болду къош.
Ууакъ къайгъыла бла заманымы ийдим бош.
«Кёб джат да, бек чаб» - чабама энди,
Кеси-кесиме дерт джетдиреме энди.

Къысхады Аллах берген ёмюрю адамны.
Ол аз болджалны да толу джашамай,
Кесибиз да къысхартабыз аны.

Арагъа, джюрекге къайгъыны иебиз.
Сора, аны ууундан джюрексине джашайбыз, ёлебиз –
Дуниядан кетебиз замансыз, болджалсыз.

Огъай, Аллах берген ёмюр тюлдю къысха.
Кесибизбиз этген аны къысха.
Къысхартыб Аллах берген болджалны,
Кесибизбиз чакъыргъан ёлюмню, аджалны.

Аллах аманат этген затлагъа болабыз хыянат:
Ичде, тышда да тюрленеди табигъат:
Къатышдырабыз игини-аманны, акъны-къараны,
Къатышдырабыз сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
Бир-бирибизге этебиз хыйлалыкъ, зарлыкъ, харамлыкъ,
Дагъыда къычырабыз «джокъ болду,-деб,- бет-намыс-адамлыкъ».
Дагъыда къычырабыз «къайдады,-деб,- муслиманлыкъ, акъылманлыкъ».
Кимни алдаргъа излейбиз –
Башхаланы, кесибизни, Аллахны?
Биз – эки бетли, эки аякълы хайуанла, джныуарла –
Чакъырабыз башыбызгъа палахны.

Не эталгъан аманлыгъыбызны этиб,
Башхалагъа кюрерге кюрешебиз аны да.
Башхаланы терслерге кюрешебиз дагъыда...
Къалай къалыр бизге джетмей къыйынлыкъ?

Игилик-аманлыкъ, тюзлюк-терслик не болгъаны – белгилиди;
Харам-халал, сууаб-гюнах не болгъаны – белгилиди;
Китаб, иман, дин, шериат не болгъаны – белгилиди;
Хакъ кертиси, къалай джашаргъа кереклиси – белгилиди.

Джашамай эсек а алай –
Тонгуз, ит болургъа тырмаша эсек,
Дуния мал ючюн талаша эсек,
Кесибизден, бир-бирибизден, халкъдан, джуртдан да бошай эсек –
Не дерге боллукъду бизге сора?
Керти атыбыз неди бизни сора?

ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Кюнбетни кёгергенин кёргенди кёзюм.
Гяхиник уруб тебрегенди джерге.
Санатлы, къанатлы, джанатлы да сёзюм
Кёлтюрюлгенди джашнай тургъан Кёкге.

Эслери кёкге кетиб, малла да
Эриниб узалалла биченнге.
Кийик заманларын эсге тюшюрюб тансыкълай, ала да
Базладан, арбазладан турадыла ёкюре.

Къышхы джукъусундан уяныб табигъат,
Силкинеди, тириледи.
Джаз келеди, Кёк, Джер да джашнай.
Ким биледи, ёлгенле да бир кюн алай,
Джан кириб, силкиниб турлукъ эселе да ёрге.

Мал ёкюрген, къой мангырагъан, ат кишнеген,
Ит чабхан, адам тауушла чыгъалла ёзенден.
Джазгъы хауады бу къалабалыкъны этген –
Джаз кючлюдю, къууатлыды, берекетлиди бизден.

Гяхиник уруб келген кюнбетге къараб,
Джашаугъа къайытдым. Унутдум ахратны.
Алай а бу кёзюуню тургъанча мараб,
Кёрдюм кюнбетге чыгъыб баргъан джамагъатны.

Ёлюкню кёлтюрюб, джазны ичи бла,
Джан кирген джерни, гяхиникни юсю бла
Къабырла таба бараелле адамла,
Бу джазгъы кюннге келишмейелле ала.

Не этейик – аякълашыб туралла къууанч бла бушуу.
Не этейик, джашау, ёлюм да – хакъ.
Гяхиникни юсю бла, джазны ичи бла
Джаназыгъа ашыгъады халкъ.

Къадаргъа ассы болмай, кёлюмю басама:
Джанны берген, алгъан да – Аллахды.

Бу адам элинде, джуртунда ёлдю,
Бютеу эл барады ашыра аны. Ол а – насыб.
Къара кюнню акълыгъыды ол.

Кёзюме кёрюнелле сюргюнде, тутмакъда, тузакъда
Ахлуларындан, джуртларындан да узакъда
Джаназысыз, кебинсиз къалгъан ёлюкле.
Бюгюн да къайдагъылары белгисиз ёлюкле.

Бюгюн халкъы кёлтюрюб баргъан
Гюнахы къурурукъгъа сукъланнган да этдим:
Ким биледи джазыу къайры атар мени –
Къайда, къалай тюберме ахырыма?

Къадардан тилейме:
Адам адамына, халкъына, джуртуна,
Тюзлюкге, эркинликге,
Джашаргъа не да ёлюрге
Термилирча берме къыйынлыкъ.


Къадардан тилейме:
Сау – ёлгеннге, ёлген – саугъа
Сукъланырча берме къыйынлыкъ.
Джашау, ёлюм да акъ
Кёрюнюрча бер насыб бизге.

Джазгъы кюн кёлюмю да джазды,
Бу назмуму да джазды.
Джангыз мен аны – сагъышымы дуниягъа, ахратха –
Тюшюрдюм къагъытха.

СЮЙМЕКЛИК КЁМЕУЮЛ

1

Тёгерек бура келиб,
Ичине, тереннге тартады бизни:
Шериат, уят да тыялмай,
Сюймеклик кёмеуюл джутады бизни.

Сюймеклик кёмеуюл джутса да бизни,
Къарагъаннга – небиз да ачыкъ:
Таша сезимле да болалла туру –
Сёзден, кёзден да къутулмазбыз къачыб.

Сюймеклик кёмеуюл – сейир кёмеуюл,
Кюн, нюр толкъунлу джарыкъды ол.
Саныбызны, джаныбызны да
Ёрге, мийикге чыгъарады ол.

Учундурады, учурады бизни,
Къанатсыз джанладан айырады.
Джерде тургъанлай Кёкдебиз биз –
Джууукълашабыз джулдузгъа, Айгъа да.

Сюймеклик кёмеуюл къуралады
Табигъатны эм ариу сезимлеринден.
Аны сёз бла айтхан, ангылатхан да къыйынды,
Музыка, сурат да кёлеккелерилле аны.

Кёк кёмеуюлде, сюймеклик кёмеуюлде
Джангыдан тууады дуниягъа адам.
Мен да сюймеклик кёмеуюлге кёмюле барама,
Чыгъаргъа, къутулургъа да излемей андан:
Дунияда Олду керти зат, къалгъан бары – джалгъан.

2
Сюймеклик кёмеуюлге тюшгенек бирге,
Учханек ёрге, чыкъгъанек тёрге.
Алай а мийиклик джарашмады сеннге,
Унутдунг – ким, не бергенин къанатланы бизге.

Сюймекликге уллу кёллю болдунг, ассы болдунг,
Аны ючюн Кёксюз, къанатсыз да къалдынг.
Тыялмадым сени –
Ибилисча, атылдынг, джыгъылдынг, тюшдюнг джерге.
Зардан, ачыудан къара кюйюб, къаргъыш айта, къарадынг ёрге...

Кёк кёмеуюлде джангыз кесим къалдым.
Сюймекликге тюз, керти болгъанлай къалдым.
Къанатсыз джанлагъа джазыкъсыныб къарадым,
Алагъа да къанат битер кюн келир деб, ийнандым.

Джюрек таза болса, сюймекликден толса,
Излеб турса учаргъа мадар,
Эртде-кеч болса да, анга
Къанатла береди къадар.

Алай а, къанатларына, учхан Кёгюне
Тыйыншлы болмай, тёнгересе андан,
Экинчи къанатла битмезле анга –
Ол, джер тырнай, кетер дуниядан.

3

Кёб кюрешдим къутхарыргъа сени:
Мен сени тартыб ёрге,
Сен а мени тартыб джерге –
Кёб заманны барды къазауат.

Сеннге къанат битеринден тюнгюлдюм.
Эки сайлау берилди меннге да:
Не – мийик кёкде джангыз кесим къалыргъа,
Не – къанатсыз болуб сеннге къошулургъа.
Джашауунда бир кере
Кимге да битеди къанат.
Алай а, кёбюбюз артда
Къанатсыз къалырча ишле этебиз.

Бек аз насыблы къалалады кёкде,
Мен да аладан болалыр эсем а...
Къанатсызлыкъны, къанатсызланы да сыйламай, сайламай,
Джангыз къала эсем да, къанатларым бла къалама.

Сеннге уа – Сюймекликге ассы болгъаннга,
Кёксюз, къанатсыз къалгъаннга,
Бу къанат тюгюмю иеме Кёкден.

Ол сюймеклигимден хапар айтыр сеннге,
Кёб затны да тюшюрюр эсинге,
Кёб затха да кёзюнгю ачар,
Кёкге къаратханлай турур сени.

Ким биледи, къачан болса да, Кёкде, Джерде болса да,
Къадар энтда тюбетир бизни.

ЭНЧИ ДЖАЗЫУУН АДАМ ДЖАЗАДЫ КЕСИ

«Учакъгъа миннгенме. Къатымда орун бошду –
Бир мёлек къыз хоншу болур деб, этеме умут.
Алайгъа уа келиб, бир гебен олтурады –
Тёгерегин малла ашагъан бир хойнух гебен.

Гырмыгы джокъ, чачы-башы тозураб,
Кетген ёмюрден къалгъан бир гебен.
Гебен десем да – барыб тохтагъан алмасты.
Кёзлерими къысама – халымы билдирмез ючюн.

Бир бёчке дух къуйгъан болур юсюне,
Солургъа хауа джокъду къатында.
Тиширыула бла мени насыбым тутмайд –
Джерде, кёкде да, тышында, юйде да»,-

Деб, хапар айта эди танышым.
Эслеб къарадым аны кесине, тиширыуларына да.
«Ушамагъан джукъмайды» деб,
Джашны джанына тийдим.
Алай а кертиге керти демей, не этгин?!

Гебенни заманында къоратмай, сыртда къоюб,
Маллагъа ашатхан эсек – кимдеди айыб?
Сен анга «гебен» дей, ол да сеннге «хамхот» дей,
Бир-биринги эркелете барасыз джашай.

«Ушамагъан джукъмайды». Бир-биригизге
Тыйыншлы болмасагъыз – тюбеген да этмезегиз.
Ким бла джашарын, къалай джашарын адам сайлайды кеси.
Энчи джазыуун адам джазады кеси –
Хайуан болмай, Адам эсе ол.

АНТ ЭТЕМЕ

Тюркле –
Дин-тин-тил къарнашларым мени,
Тюрк эл, тюрк дуния ватандашларым мени,
Тейриден Аллахха джол тутхан джолдашларым мени,
Эркин дуния таяныр тебмез къадау ташларым мени.

Биз
Къуран джорукълу Туран элни къурмасакъ,
Тюркбюз, муслиманбыз, Адамбыз деб турмасакъ,
Биригиб, бир-бирни къаты тутмасакъ,
Бурун кибик, Тейри адамлары болмасакъ,
Тюзлюк бизге, биз тюзлюкге таянмасакъ,
Ана бёрюню сютю бизге халал болурму?

Тюрк къралла, тюрк халкъла бирлешмей,
Бир иннетли болмай, бир тилде сёлешмей,
Тюрк кесин сакълаялмаз, джакълаялмаз,
Бюгюннгю дунияда алгъа атлаялмаз,
Баш болгъан къой, башхалагъа тенг болмаз.

Джангыз Терек бла, Къадау Таш бла этеме ант,
Ана бёрюню бизни айнытхан сютю бла этеме ант,
Бизни джаратхан Тейри бла этеме ант
Халкъым ючюн, Джуртум ючюн, Элим ючюн кюреширге,
Хакъ Керти ючюн, Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн сермеширге,
Ол иннет бла джашаргъа, ёлюрге эмда тирилирге.
ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Джашауну джауумуду, шохумуду ёлюм?
Джау, шох да тюлдюле ала.
Биргедиле, бир-бириндедиле, бирдиле ала.
Эки къанатымдыла мени ала.

Эки къанатым – джашау бла ёлюм.
Эки дуниягъа да джол ачхан алалла,
Джерге, Кёкге джууукълашдыргъан да алалла –
Экисинден къалмайды кёлюм.

Бир-бирде туру, бир-бирде таша,
Бир-бирде акъ, бир-бирде къара,
Ёрге да кёлтюрген, энгишге да тюшюрген
Къанатларымла джашау бла ёлюм.

Джашау – бир дуниягъа, ёлюм да – башха дуниягъа
Элтелле. Керти дуниягъа джол
Джашауну, ёлюмню юсю бла барады,
Тынч-къыйын болса да ол.

Кесине алырдан алгъа, Кёк
Джашау бла, ёлюм бла да сынайды бизни.
Алагъа тыйыншлы болалсакъ,
Ёмюрлюк-ёлюмсюзлюк сакълайды бизни.

ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз...

Адам джюрегине ушайды тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ анга да.
Табигъатны сюеме кемсиз –
Олду бизге ата, ана да.

Олду бизни джаратхан, айнытхан –
Джолубуз анданды, ангады.
Элге-джуртха адетди къайытхан –
Билелле аны джюрек да, ангы да.


Ёзге, джашауну сюеме кемсиз,
Тёнгекден айырылыу къыйынды джаннга да.
Чексиз къарангыда джанады джулдуз –
Кюйген, джаннган тынчмыды анга да?!

Алай а, кюйюб-джаныб, не бек къыйналса да,
Джукъланыргъа, къарангыгъа кёмюлюрге излемейди ол.
Къарангыдан, сууукъдан, ёлюмден кесин, дунияны да сакълай,
Тауусулгъунчу тохтаусуз джанарыкъды ол.

Адам джюрегине ушайла джулдуз бла тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ алагъа да.
Кюйсем, джансам да – не бек къыйналсам да,
Джерни, Кёкню, джашауну, табиъатны
Сюеме чексиз, сюеме кемсиз.

Кёз аллымда Кёк, Джер, джулдуз, тенгиз...
Къайгъыдан, палахдан толу эсе да, къоркъуулу эсе да,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Талагъы турлукъ къаратору эсе да,
Урады, шын турады, кишнейди, чабады джюрек:
Кесине тартады Джер, кесине тартады Кёк.

Джанады джулдуз, чайкъалады тенгиз...
Тынгысы-тынчлыгъы болмагъан дунияны,
Ёлюмге ушамагъан дунияны,
Ёлюрге излемеген дунияны,
Кёк-Джер, мийик-алаша дунияны –
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.

Ол мени джаратды, кесине къаратды.
Кёз-къулакъ берди, ангы-эс берди:
«Кесинги, мени да тинт,
Кёр, бил, ангыла, сакъла – джаша»,- деди.

Джашайма, ёлсем да ёлмезлигими биле,
Биягъы табигъатха – Кёкге, джерге къошуллугъуму биле,
Джаратханнга къайытырыгъымы биле.


Бир кере джаратхан кюч, тыйыншлы кёрсе,
Тирилтир, джаратыр бизни джангыдан.
Тенгизге-теркге, джерге, джулдузгъа, Кёкге
Къарайма, юлюш этерча бола джанымдан.

Ала бергенни аладан къызгъанмам,
Алай а, бу дуниядан кетерге ашыкъмам:
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен  бу дунияны сюеме кемсиз.

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ БУ?

Кюндюзгю кюн, билмей тургъанлай,
Джукъа тубанча, басады джукъу.
Кёрюнмей къалады дунияны джугъу.
Кёрюнюуле башланалла сора.
Къаллаймы? Мен айтмайым, сен а сорма.
Тюш къайтарлыкъ бар эсе – айтайым.

Арасында тюш бла тюнню,
Кёреме Кюнню:
Аны джарыгъы къанча къызыл.
Адам къычырыкъла чыгъалла андан,
Джаралы атла кишнейле отда.
Къан джарыкъ, къызыл къычырыкъ –
Кюн джутханды Джерни,
От джутханды Джерни.

Энди Кюнню кесин да
Турады джута къарангы.
Чексиз къарангыгъа кёмюле барады
Джерни джутхан Кюн.

Чексиз къарангы... адам къычырыкъла...
Титиреб уянама мен.
Тюшмюдю, тюнмюдю бу?

ЫШЫКЪ
(«Ышыкъ» атлы къол джазмамдан-дефтеримден)

Игилик этерге ашыкъ. Игилик – ышыкъ.
Иги иннет, иги сёз, иги иш – джылыу, джарыкъ.
Ышыкъ дейле тюркча джарыкъгъа, кюн таякъгъа да.
Юйге, мекямгъа да айтыучанла ышыкъ деб.
Боран, джел джетмеген джерге,
Кюн аманда адам къысылыр джерге –
Ышыкъ джер деученле.

Игилик этерге ашыкъ –
Эки дунияда да кесинге, башхагъа да
Олду джарыкъ, олду ышыкъ.
Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр:
Игилик этерге ашыкъ.

ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ.

Мен  Сёзню бойсундурургъа излейме,
Сёз а – мени.
Ма ол кюрешдеди
Насыбы, къыйынлыгъы да чыгъармачылыкъны.

Ким хорлагъанына кёре
Джазылады джазыуу шийирни, шайырны да.

Адам хорласа – хорлайды ангы:
Сезим къуу болады, назму ёледи.
Сёз хорласа – хорлайды табигъат:
Назмугъа джан киреди, ол тириледи, тилленеди.

Сёз – Кёкде, Кёк да – Сёзде.
Джюрек – Сёзде, Сёз да – джюрекде.
Сёз – табигъатды.
Аны хорларгъа, андан баш болургъа
Джокъду амал.

Сёзню англагъаннга, анга тынглагъаннга
Илешеди сёз да.
Эркин сёзледен къуралады эркин назму.

Адамгъа къул боллукъ тюлдю сёз.
Кишиге къул боллукъ тюлдю сёз.
Адамды Сёзню къулу.
Сёздю сёзню атасы, анасы да.
Шайырны джаратхан, аны джазыуун джазгъан да – Сёздю.
Сан-къан-джан да,
Джюрек-ангы-эс да,
Ич-тыш дунияла да, заман да,
Табигъат да,
Ауал, ахыр да,
Дуния, ахырат да,
Джазыу, къадар да –
Бары да –
Сёзде, Сёзден, Сёз.

МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА

Джелни, боранны да истемей,
Джылы, ышыкъ джерге да кетерге излемей,
Джуртун къышха къоюб къачаргъа излемей,
Сермешге хазырлыгъын билдире,
Къанат къагъа, ётгюр таууш эте,
Мийик къаядан къарайды къуш.
Аны къоркъуталмайды, хорлаялмайды къыш.

Ачыудан агъарыб бети,
Тишлерин чакъдыра, улуй,
Джан-джанын сермей, ашай,
Батыла кесини кюртюне, къарына,
Кесини бузунда тая, джыгъыла,
Кёзлери къызарыб дертден,
Тёгерекге чабады къыш.

Аны къозугъанча, мийикден
Сызгъырады, къычырады къуш.
Меннге да этеди таууш:
«Къаргъа, кюртге батыб турма да,
Шорбат чыпчыкъгъа тенг болуб турма да,
Юйге кириб турма да,
Уч бери, уч.

Былайда башланады аууш
Башха дуниягъа.
Эки дуния арасында,
Кёк-джер чегинде
Башха тюрлю кёрюнеди не да.

Эки къанатым эки дуниягъа
Джайылыб турады.
Энгишгеделле, тёбенделле
Джашау, ёлюм да.

Бу мийикге
Къанатсыз тёнгегинг чыгъалмай эсе,
Къанатлы джанынгы бошла:
Ол учуб къууансын,
Кёкден да тансыгъын алсын;
Дунияны ичин билген джан,
Тышын да кёрсюн.

Джангыз,
Эркинликге ычхыннган,
Башына бош болгъан джан
Ызына къайытыргъа излерми?

Бир къанат тюгюмю иеме сеннге:
Сен аны бла тебресенг джаза,
Сёзюнге къанат битер.
Мен мийикден къараб кёрген затла
Назму тизгинле болуб чыгъарла,
Къалгъанла уа хайран болурла:

«Башха дуниядан келгеннге ушайды назму сёзю.
Ол айтханны кёралмаз адам кёзю.
Аны аулаялмаз адам эси.

Анга болушхан джинмиди, мёлекмиди?
Бизге быллай шайыр керекмиди –
Саныбызны, джаныбызны да къыйгъан, тынгысыз этген,
Джер джашауубузну магъанасыз этген,
Джер юйюбюзню багъанасыз этген,
Дуниябызны тутхучсуз, тамырсыз этген?!»
 
Сен а къулакъгъа алмазса аланы сёзлерин,
Кёкге, мийикге бурурса аланы кёзлерин.
Кёкдегилеге, мийикдегилеге салырса махтау,
Тюкню иесине – меннге да – салырса махтау.


Махтаугъа тыйыншлы – Кёкдегилелле джангыз.
Мийикге чыгъалгъанла, анда джашаялгъанла,
Эки дуниягъа да къоркъмай къараялгъанла –
Махтаугъа тыйыншлы алалла джангыз».

Сызгъырады джел, улуйду боран,
Къардан, кюртден толгъанды болгъан.
Танг аласына тюзеледи кюн,
Бираздан тиеди Кюн.

Къайдан эсе да сау-эсен чыгъыб,
Шорбат чыпчыкъла чынгайла арбазда.
Ала да – ол бурху джанла –
Къыяма къышдан къалтыраб, къоркъуб,
Джылы джерлеге кетмегенле учуб.
 
Ма ала –
Кимден, неден да алгъа –
Тыйыншлылла махтаугъа, алгъышха.
Ала – къарыусуз, бурху джанла,
Баш урмагъанла, бой бермегенле къышха.
Джуртларын атыб,
Къачмагъандыла душмандан, джаудан.

Мен алагъа береме аш,
Минг бюсюреу, махтау алагъа.
Аланы къушладан да кёреме баш.
Бары да юлгю меннге – адамгъа.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ.  АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК.

1

Ёлгюнчю ёлюб къалмайыкъ ансы,
Джаныбыз саудан ёлюб къалмайыкъ ансы,
Аны аллында абызыраб, къалтыраб къалмайыкъ ансы,
Ол келмей къаллыкъ тюлдю.

Болджал джетсе, аджал келир,
Аджалы джетсе, ким да ёлюр –
Ол къадарды.

Алай а биз къоркъуб андан,
Бюгюлюб, сюркелиб джашасакъ,
Тилибиз тутулуб турса,
Саныбыз къыйылыб турса,
Хар бир кюнде ёле турсакъ –
Ол джашау джашаумуду?

Ёлюм душманды, джауду. Аны аскерлери –
Къайгъы, зулму, ауруу, палах –
Чабыуул этгенлей  туралла бизге,
Марайла джуртубузну, джерибизни,
Саныбызны, джюрегибизни.
Джашауубузгъа, джаныбызгъа да къатылалла.
Хар бирибизге да, барыбызгъа да –
Джаны болгъанны барына да
Салалла къоркъуу.
Бютеу джашаугъа салалла къоркъуу.

Биз а – кимбиз?
Джаны болгъанла бирбиз биз.
Джашауну аскерибиз биз.
Джашау къуралады бизден.
Биз – джашаубуз.
Джашауну къутхарлыкъ джашау кесиди.

Биз къорууламасакъ джашауну,
Биз къутхармасакъ кесибизни,
Кимди сакъларыкъ бизни?

Ёлюмге эмда аны келтиргенлеге
Къаршчы турмасакъ биз,
Къазауат этиб турмасакъ биз –
Джашауну ёлюмге берсек,
Сора ёлюрге тыйыншлыбыз биз.

Кертиди, джашау, ёлюм да – хакъды.
Алай а, ёлюмге бой бермеген,
Аны кесине бий, къул да этмеген –
Ма олду ёзден Адам, Халкъ да.

Джашау – ол Аллахданды, Кёкденди.
Къайгъы – кесибизденди, ичибизденди.
Аны къурутмасакъ биз,
Бизни къурутурукъду ол.

Джашау ючюн кюреширге да,
Башха мадар тауусулса –
Эрча, аякъ юсюнде ёлюрге да,
Сынсымай, сынмай кетерге да
Табигъатдан юренейик.

2
Таш башында да джашау этелген,
Къысыр къаягъа да тамыр иелген,
Чынгылны эрнинде да кёгериб туралгъан,
Къанатлы джанлагъа уя болалгъан,
Ёлюмге да тыйыншлы тюбеген,
Сермеше, аякъ юсде ёлген –
Ма ол тереклеге салама махтау.
Ала бла ёхтемленелле таш, къая, тау.
Саныма, джаныма да таянчакъла Таш бла Терек.
Бизлеге юлгюлле Таш бла Терек.

ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА

Шайыр, хаджи болса да атым,
Джокъду мени кераматым,
Шыйыхлыгъым джокъду мени –
Бек къыйнагъан олду мени.

Таша дуниялагъа салам берсем,
Джети къат Кёкню, Джерни кёрсем,
Адамны ёлмезлигин билсем –
Эм насыблы болурем мен.

Файгъамбарча, ёрлеб таугъа,
Намаз къылдым дорбунлада,
Къарай турдум джулдузлагъа –
Ачылмалла Кёкле манга.

Джыллыкъ ораза тутдум.
Мен бу дунияны унутдум.
Аллах десе да джюрек, ангы,
Тилегим джетмеди Анга.
Джол ачылмады Кёкге.
Ишеклик келди джюрекге:
Джол джокъ эсе Кёкге, ёрге,
Къайытырмем артха, Джерге?!

Хакъ джолдан тая тебредим,
Ассы болургъа тебредим...
«Астагъа фируллах» дедим,
Уллу Аллахны эскердим –
Иман, сабырлыкъ тиледим.

Джюрекде иман этсе азлыкъ,
Адам шайтаннга болад азыкъ,
Кеси кесин этед джазыкъ.
Огъай, башымы сукъмам отха,
Хакъ джолдан къайытмам артха.

Кёк бла Джерни арасында
Ёлсем – алайда асрасынла...
Кимлеми?
Кёкден эннген мёлекле,
Не таугъа чыкъгъан джигитле.

Табылмаса уа адам, мёлек,
Дуа этерле Таш бла Терек.
Темиркъазакъ джылар Кёкде,
Къазакъ бёрю улур Джерде.

Бу джорам да толмаса уа,
Джюрек джарам сау болмаса,
Сора, мени ёлюгюм
Аш болсун джелге, бораннга
Не да къузгъуннга, къаргъагъа.

Сокъураныу джокъду джукъгъа.
Чыгъалмадым эсе да Кёкге,
Ол ачылмады эсе да меннге –
Кюрешдим джууукълашыргъа Анга.
Джангыз Аллахды Тёре манга. 
 


ДЖАЗЫУ

Толгъан Айгъа, тийген Кюннге
Ушаенг сен.
Акъ къаяда къызыл гюлча,
Джашаенг сен.

Кюн тутулду, Ай тутулду –
Къайдаса сен?
Акъ къарда къан тамчыла...
Къайдама мен?

Аямалла экибизни
Не Джер, не Кёк.
Акъ къаяда къызыл гюлге
Учду джюрек.

Къанат таууш, шкок таууш –
Къан ыз къарда.
Джашау-ёлюм – къыйын аууш,
Джанджурт къайда?

Бек узакъдан, бек мийикден
Къарайма мен.
Джашил Джерни, Акъ къаяны,
Акъ къаяда къызыл гюлню
Излейме мен.

Тынгы-тынчлыкъ бермейдиле
От бла джалын.
Кёк бла Джерни арасында
Тынгы-тынчлыкъ табалмайын,
Тас этгенин табалмайын
Учад джаным.

АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ

Кюн тийсе да – джылытмайды,
Къарны, бузну эритмейди.
Не къысхаед ол узакъ джол
Джаздан къышха.

Акъ кебинде джатады джер.
Тебсегенле – боран бла джел...
Къайда тойла, къызла къайда?
Джол
Кёрюнмейди чарсдан, къардан.

Быллай кюннге, къыямагъа
Биз чыдарча къарыу берлик
Не зат болур?

Тыш дунияны сууугъундан,
Къаралыгъындан, къарангылыгъындан
Бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ
Ич дуниябызды, рухубузду.

Джашау джолда биз джюрекге
Джылыу, джарыкъ не къадар кёб
Джыялсакъ, ол къадар бек
Болаллыкъбыз буруу-къадау
Тыш къыямагъа, къарангыгъа.

Хар бирибиз
Джюрек джылыуундан, джарыгъындан
Башхалагъа да юлюш этсе,
Сау дуниягъа юлюш этсе,
Къарангы, къара дуния да
Аллай бирге джылы болур,
Аллай бирге джарыкъ болур.

Джюрек, Кюн бол кюйдюрмеген,
Къуру джылыу, джарыкъ берген,
Къуру джашау, умут берген...
Джюрек алай болса керек.

Ол заманда ич да, тыш да,
Иннет, иш да,
Эт да, тиш да,
Джан, тёнгек да
Кюймезле, ачымазла...

Кюн тийсе да – джылытмайды,
Къарны, бузну эритмейди.
Не къысхаед ол узакъ джол
Джаздан къышха.

Джангыз, иги эскериуле,
Джюрекге джыйылгъан джылыу, джарыкъ,
Джюрекден тёгюлген джылыу, джарыкъ
Адамгъа ахыр кюнюнде
Аладыла таянчакъ.
Кёлге рахатлыкъ берлик да,
Къутхарлыкъ да аладыла.

ДЖЮРЕК  БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ++++++++++

Тыш къыямала, кюн аманла
Къалтыраталла, абзыраталла бизни.
Алай а, ич боранла, джюрек боранла –
Бизни къурутхан алалла.

Тыш къыямала, боранла
Къайры кетелле деб турасыз?
Джукъгъа да кетмейле, ёлмейле ала –
Джангыз джюрекге кёчелле.

Кюн аязыйды, шаушалады боран.
Кёк да, Джер да болалла рахат.
Адамгъа уа джокъду тынгы-тынчлыкъ:
Джюреги тутуб ёледи адам,
Не къаны уруб башына!

Джокъду тынгы-тынчлыкъ адамгъа.
Кюн тюрленсе да тюрленеди джюрек.
Кёк кюкюресе, джер тебренсе да,
Ай, Кюн, джулдуз толкъунла кёбюрек тёгюлселе да,
Илгенеди, ёрге-ёрге секиреди джюрек.

Тыш борандан табылады ышыкъ,
Ич борандан а джокъду къутулуу.
Ой ич боранла, бу джюрек боранла
Замансыз бошайла бизден.

Таша-туру, ич-тыш дунияла,
Алада айланнган бютеу къыямала,
Къыйынлыкъла, бушуула, къууанчла,
Барысыны да уясы – джюрек.
 
Аны ючюн джарылалла джюрекле замансыз.
Къоркъама къалад деб, дуния адамсыз.

КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ+++++++++++

Мийикледе учуб айланнган къуш!

Сени ауазынгдан, къанат тауушунгдан,
кёлеккенгден огъуна къоркъгъанла –
Къаргъала, джыланла, къоянла, тюлкюле,
Дагъыда алагъа ушашла – бары
Нечик излейле сени ёллюгюнгю.

Къанатсызла –
Сюркелгенле, сюелгенле, джюрюгенле, джюзгенле да;
Алашатын, джертин учхан
Джарым къанатлыла да – бары
Сюймейле, кёрюб болмайла сени.

Джюз тамакъдан къычыралла ала:
Ат-бет атаргъа кюрешелле сеннге,
Таб, мурдарланы юсдюрюрге кюрешелле сеннге.
Къоркъгъандан, зарлыкъдан да ёлелле ала.

Ала кеслери чыгъалмагъан, учалмагъан
Чексиз Кёкню зарланалла сеннге.
Деу къанатларынга зарланалла сени.

Бютеу дунияны кеслерича къанатсыз этерге кюрешген болмаса,
Учунургъа, учаргъа кюрешмейле,
Эркин Кёкде эркин къанатлы болургъа излемейле –
Зарлыкъ къуу этгенди, къара этгенди джюреклерин аланы.

Къуш а учады мийикледе:
Ачыулу къычырса – кёк чартлагъанча бола,
Огъурсуз къараса – кёк джашнагъанча бола,
Къууанса – Кюн тийгенча бола...


Джашасын къуш – биз сюйгенча бола, кеси сюйгенча бола.
Биз – шайырла – кераматы болгъан джанла,
Кимден, неден да джууукъбуз анга:
Илхам берген таша къанатларыбыз
Чыгъаралла бизни да кёклеге, мийиклеге.

Андан къарасакъ толусу бла кёребиз
Джерни, джердегилени да:
Сюркелгенлени, джюзгенлени да;
Сюелгенлени, джюрюгенлени да.

Алагъа – къанатсызлагъа – тынгылагъанча болабыз,
Къайгъыларын эшитгенча, ангылагъанча болабыз,
Кеслерин да джазыкъсыннганча болабыз.

Алай а билебиз:
Не аз да уллу кёллю болгъанлай,
Ибилисча атыллыкъбыз джерге,
Къанатсыз, дуниясыз-ахратсыз да къаллыкъбыз.

Кёкледе, бек мийикледе учханла,
Кюн джарыкъ бла нюрден согъулгъанла,
Ёлюмсюз сау джарыкъ бла, нюр бла джашагъанла,
Кёреме сизни, сукъланама сизге,
Бир-бирде къошулама сизге.
 
Джерде туууб, кёклеге чыгъалгъанла,
Узакъны, джууукъну да
Джюрек тазалыкъ бла, нюр джарыкъ бла сынагъанла,
Джолларын джулдуз къычырымла бла санагъанла –
Сизсиз шайыргъа джолдаш да, къарнаш да.
Сизгеди дуа да, тилек да, алгъыш да.
 
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Кёк бла Джерни байлаб туралгъан
Келечи шыйых шайыр адамы,
Джерге джашау келтирген Кёк адамы,
Джерде джаратылыб Кёкге чыгъалгъан джер адамы,
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Хар не игиликни тилейме сеннге.
Къанатлы кераматлы джанланы барына салама махтау,
Къанатсызлагъа да уллу Аллах болушсун кеси.
КЕРТИ АДАМ ЭДИ ОЛ

Къууанчда бушууну кёралгъан,
Бушууда къууанчны кёралгъан,
Бушуугъа, къууанчха да къул болмагъан,
Къыйында, зауукъда да башын тас этмеген,
Эки дунияны да Аллах джаратханды деб,
Бир дуния ючюн башхасын атмагъан,
Джашаугъа, ёлюмге да тюз туралгъан,
Хакъ кертиге къуллукъ эталгъан
Иманы толу сабыр адам эди ол,
Керти адам эди ол,
Адам эди ол.

НАСЫБЛЫ БОЛ

Къарангыды Кёк. Ол къарангыда
Не болгъанын, не джашыннганын кёрюр ючюн,
Бизге да джылыу, джарыкъ, джашау берир ючюн
Джулдуз чыракъларын джандыргъанды бир Кюч.

Биз да Кёкдебиз Джерибиз бла бирге.
Бир къарангыгъа батыла, бир джарыкъгъа чыгъа,
Бурулабыз Кюнню тёгерегине.

Ол тёгерекден тышына чыгъыу,
Не ичине кириу – ёлюмча къоркъуулуду:
Тышына чыкъсакъ – сууукъ къарангы джутарыкъды бизни,
Ичине кирсек – Кюн джутарыкъды бизни.

Ма ол тёгерек – сыйрат кёпюрдю Джерге.
Аны бла бирге – джердегилеге да.
Таша кючле бла байланыб Кюннге,
Джер бурулады аны тёгерегине.

Кюн да, бизни да алыб, бурулады
Бир башха пелиуанны тёгерегине.
Минг-минг алам алай байламлылла,
Чексиз Кёкледе бурулалла алай.

Барысын да сезе, кёре, биле,
Бурху адам джашаргъа кюрешеди,
Къайгъыны, къоркъууну, къара кючлени хорларгъа кюрешеди,
Мадаргъа кёре, къууаныргъа, зауукъланыргъа кюрешеди.

Джанланы ичинде адамдан насыблы, насыбсыз да болмаз –
Чексиз къарангыда бир джилтинчады ол.
Чексиз къарангыда барады джолу.
Къайдан къайры? Аны билирге да излейди ол.
Эй бурху джан, насыблы бол.

АДАМ, АДАМ БОЛ

Кёб сагъыш этдим болгъаннга, боллукъгъа.
Джашауну, ёлюмню да тахсаларын ачаргъа кюрешдим,
Джети къат Кёкню, Джерни да ангыларгъа кюрешдим,
Джер-Кёк, джашау-ёлюм чекледен да ётерге изледим,
Кёзкёрмез бурхуну да, чексиз уллуну да
Сезерге, сюзерге, тинтерге, кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим.
Кесими да, башха джанланы да, джансыз табигъатны да,
Ич-тыш, таша-туру дунияланы да барын-барысын
Кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим,
Аны бла къалмай,
Тюрлендирирге, кесиме бойсундурургъа изледим.
Хар такъыйкъада, хар заты тюрлене тургъан дунияда,
Ёлмей, джашаб турургъа изледим.
Аллай мадарла, амалла изледим.
Мен, адам, Аллах болургъа изледим.

Айтама джашау кетгенден сора:
Адам, Аллахны ишине къатышма.
Сен башынга оноу эт.
Аллах болургъа тюл,
Адам болургъа кюреш.

Башына оноу эталмагъан,
Элге, халкъгъа оноу этерге излейди.
Аланы къой,
Аллахха оноу этерге излейди.

Адам болалмагъан
Аллах болургъа кюрешеди,
Дуниягъа ауаз берирге кюрешеди –
Къыйынлыкъ ма андады.
адам, Адам бол.
Аллах айтханча бол.
Тюз джол, Керти джол, Насыб джол –
Олду джангыз.

ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ

Ёлгенлени юсюнден иги сёз айтыргъа боллукъду –
Ала къайытыб осал иш этмезле.
Сауланы уа бирине да салма махтау –
Ала кёлюнгю чыгъарыргъа да болурла.

Тюзю, адамгъа тюл, дайым Аллахха шукур эт –
Махтаугъа тыйыншлы Олду джангыз.

Джигитликге, адамлыкъгъа, шейитлеге атаб, джыр-назму джаз.
Табигъатха, Джуртунга, Ана тилинге, Элинге да тарт орайда.
Сау адамгъа уа салма махтау –
Андан кёлюнг чыкъмай къалмаз.

Сау адамгъа махтау салгъан –
Бек уллу джангылычды, гюнахды.
Махтагъан, махталгъан, махтаннган да – гюнахлылла.
Махтаугъа тыйыншлы Аллахды джангыз.

Махтаугъа тыйыншлы къалай болурла
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа?
Ёлгенлеге этейиик дуа,
Саулагъа тилейик насыб,
Махтау а салмайыкъ бирине да.

Кёклени, Джерни, алада болгъанны барын
Джаратханнга, джашатханнга салайыкъ махтау.
Таша-туру дунияланы Иесине,
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню да Иесине,
Къыямат Кюнню да Тёресине –
Ёлюмсюз, Ёмюрлюк, Чексиз къудуретге –
Рахман эм Рахим болгъан бир Аллахха салайыкъ махтау.




ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Къайгъылары джюрекни турсала да талай,-
Мен бу дунияны сюеме къалай.
...Къар эрийди, джауады джангур.
Кёк кюкюрейди джангыр дей, джангыр.

Джашауну хар бир саниеси да, хар бир неси да – джангы.
Табигъатны хар саниеси да, хар неси да – джангы.
Джашауну, табигъатны да тюрлендире, тюрленелле джюрек бла ангы.
Билмейме, къадар огъурармы, огъурамазмы аны?

Билмейме, кимди, неди джангыртхан джашауну?
Ёлюмдю деб турама джангыртхан джашауну.
Джашауду деб турама джаратхан ёлюмню.

Джашаугъа джол ачады ёлюм.
Ёлюмге джол ачады джашау.
Бир-биринден джангыралла ала.
Бир-бирин къуруталла, бир-бирин да къурайла ала.
Бири болмагъан джерде бири да болмаз.
Джашау ёлюмсюз болмаз.

Аны ючюн айтады халкъ:
Джашау, ёлюм да – хакъ;
Джашау, ёлюм да – акъ. 

КЮРЕШ

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла
Кече-кюн демей, талайла джюрекни.
Кеси къарыуум бла аладан къутулалмай,
Болушлукъгъа чакъырама Кёкню.

Алай а ала юсюмден айырылмай,
Арыгъанымы, къарыусуз болгъанымы да билиб,
Биргеме намазлыкъгъа да кириб,
Джангылтыргъа кюрешелле мени.

Къайгъы толкъунлу дуния тенгизден
Къутхаргъан джашил айрымканды намазлыкъ.

Къутулуб дуния къайгъыдан, дуния сёзден
Уллу Аллахха этеме къуллукъ.

Салам бериб намазлыкъдан чыкъсам а,
Биягъы тенгиз джутады мени,
Биягъы къайгъыла талайла мени...
Тилейме Аллахдан иман, сабырлыкъ.

«Къайгъы кесингдеди, ахлунгдады, халкъынгдады...
Андан артылыргъа излей эсенг – кюреш.
Сен мадар этсенг – мен къадар этерме».
Джангырады кюреш, барады кюреш.
Къалюбаладан бери барады кюреш.

адам да БОЛУР АДАМ

Болгъан кибик Кёкде Ай,
Ол къыз ёхтемди къалай.
Тынгыламайды сёзюме,
Къарамайды кёзюме.

Тынгыламасын сёзюме,
Къарамасын кёзюме.
Джангыз, турсун ариулай,
Кёзню къарата, алдай.

Джандетде кибик таза
Болса дунияда Хауа,
Намыс кюч алыр андан,
адам да болур Адам. 
 
БУ ДУНИЯДЫ БИЗГЕ ДЖАНДЕТ

Таула, суула, чегетле эмда къызла.
Кёк, Кюн, Ай эмда къызла.
Мийиклик, тазалыкъ, ариулукъ да – ала,
Джылыу, джарыкъ, сюймеклик да – аладан.

Алалла берген къанатла джюрекге,
Мени – джер адамын – джууукълашдыргъан да Кёкге.
Джандетде алма терекден алма юзген Хауа,
Аны къымжасын кёрюб, татлы ышаргъан Адам,
Сиз да тюшесиз эсиме, бачхада
Кёгет джыя тургъан къызлагъа къарасам.
Керек тюлдю бизге джаханим не джандет.
Аллах, бизни Джерде джашаб турурча эт –
Къууанч бла, насыб бла, сюе, кюе,
Джазыуубузгъа кесибиз болуб ие.

Джер джюзюнде кёгет джыя тургъан къызла!
Бишген кёгетлеге ушайдыла кеслери да ала.
Джылы тенгизде джуууна тургъан къызла!
Толкъунла да сюйюб чайкъайла аланы.
Суу бойнунда кюн ала тургъан къызла!
Кюн да исси таякъларын джопп-джоппу чомарт-чомарт атады алагъа,
Кюн джылыу-джарыкъ къууаныб джатады алагъа.
Джашла да къарайла, къарайла алагъа,
Джюреклери бурула тенгизге, Кюннге.

Огъай, меннге керек тюлдю джандет не хур къызла анда.
Джер джашау, джер къызла – эм уллу къууанч манга.
Бу дунияды бизге эм уллу насыб, джандет.
Эй, уллу Аллах, бу дунияны бизге огъур эт.
Адам – ёлмей, палах кёрмей – къууанч бла джашаб турурча эт.

САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН +++++++++++++

Аз джерде аз затыбызмы бизни
Сыйырылгъанды, тоналгъанды, чачылгъанды, болгъанды тас.
Алай болса да, сабыр бол, кёлюнгю бас:
Джаныбыз сауду.

Худжу къалгъан рысхыгъа, дуния малгъа
Къыйналмайыкъ, кюймейик аллай бир.
Кесибиз да кетерикбиз дуниядан,
Ёмюрлюк тюлдю бизге берилген ёмюр.

Зулму-зорлукъ-терслик талагъанды бизни,
Ёзге сау къалгъанла, къутулгъанла андан
Джангыдан ашатмайыкъ анга кесибизни,
Кюрешейик этерге джашау.

Юйсюз-рысхысыз къалдым деб да асры бек кюйме,
Джуртсузлукъну, сюргюнню, сойкъырымны да сынагъанбыз биз.
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, джуртсуз, атсыз да къалыб,
Тюб болгъан халкъгъа да саналгъанбыз биз.
Дагъыда къайытыб ызыбызгъа – Джуртубузгъа
Адам, Халкъ болалгъанбыз биз.

Джуртундан тутмакъ-джесир этилиб, сюрюлген халкъны,
Тууар вагонлада Итил кёпюрден, сыйрат кёпюрденча, ётген халкъны,
14 джылны ёлюм базманда чайкъалгъан халкъны,
Эки джылгъа 22 минг сабийи къырылгъан халкъны,
Аллай бир да къарты-къарыусузу ёлген халкъны,
Ма ол халкъны
Адамлары, уланлары эсек биз,
Сора,
Тарыгъыргъа, къарыусуз болургъа
Эркинлигибиз бармыды бизни?

Сен сауса,
Кёлсюз болургъа ёлгенледен уял.
Мурдарладан аланы дертлерин ал.
Ала ючюн да джаша, кюреш.

Ненги тас этерик эсенг да,
Бетинги тас этме.   
Кёлюнгю аз этме:
Тюзлюк къалмайды тюзде.

Файгъамбарла, шыйыхла да кетген дуниядан,
Сенден игиле, джигитле, акъылманла да кетген дуниядан,
Кетеме деб, алай бек да къоркъма.
Джангыз, аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Халкъ-джурт ючюн, тюзлюк-эркинлик ючюн
Сермеше тургъанлай кетерге насыб болсун.

Хар кимни къайгъысы, джарсыуу да энчи.
Хар кимни къадары, джазыуу да энчи.
Алай а, дин-тил-джурт-намыс-тёре кетсе бизден,
Тарих эс, миллет сезим кетсе бизден,
Адамлыкъ, халкълыкъ да кетеди бизден.
Адам да, Халкъ да тюлбюз олсагъатда биз.

Неден да алгъа ма бу затлагъа
Сагъыш эт, Адам эсенг сен.
БИЗГЕ  ДЖЕТМЕГЕН

Халкъгъа джетген зорлукъ-артыкълыкъ
Кёзден кетсе да, кёлден кетмейди.
Аллахдан тилесек да иман-сабырлыкъ,
Иман-сабырлыкъ бизге джетмейди.

Ибилис къуйгъан кир ырхы – ётюрюк –
Халкъны джарымын чыкъды ёлтюрюб.
Къалгъан джарымын да этди сакъат –
Анга Аллах, Адам да шагъат.

Ол кир ырхы Халкъны джуртундан, сюрюб, –
Сибирни бузларындан Орта Азияны къумларына дери –
Бютеу дуниягъа къуш тюгюнлей чачды.
Хар палахны башын ачды.
Кертини, Тюзлюкню да басды кир ырхы.

Ол кир ырхыдан, къара тамгъадан
Ариуланыр ючюн керекди заман.
Къыйынлыкъ юсден кетсе да, эсден кетмейди –
Джюрексине, ёледи адам.

Ол кир, къара ырхыны, кеси къой, бир тамчысы да
Буза эди (энтда бузады!) адамны кёлюн, джашауун, джазыуун.
Къыйынлы халкъымы къайгъысын, джарсыуун 
Джабарча, унутдурурча болурму къууанч? къурутурча, болурму насыб?

Халкъны, Джуртну, Элни да басхан кир, къара ырхы
Халкъны, Джуртну, Элни да бёлгенди, тюрлендиргенди.
Джерде, джюрекде да турады аны ачы ызы,
Джуртха, халкъгъа да ол, радиацияча, кёчгенди, чёкгенди.

Энди ол ичибизден ёлтюреди бизни,
Туудукълагъа да джетеди аны ууу.
Бузулгъанды табигъат, тюрленнгенди хауа –
Къайры элтир, къайры келтирир адамны джазыуу, джолу?

Хар бирибизге, бютеу халкъгъа да джетген зорлукъ-артыкълыкъ,
Кёзден кетсе да, эсден кетмейди.
Аллахдан тилейик иман-сабырлыкъ -
Къачан да алалла бизге джетмеген.
ДЖАША, АЙТХАНЧА КИТАБ

Дунияны джарытханча Кюн,
Кечени джарытханча Ай,
Джюрекни джарытады алай
Шам джуртум, Шан джуртум Къарачай,
Танг джуртум, Анг джуртум Къарачай.

Къара – къаара – Къарачай.
Къара таны, окъу, джаша, айтханча Китаб.
Айгъа, джулдузгъа да къарагъан Къарачай,
Айдан, джулдуздан да къарагъан Къарачай,
Джашил джуртум, Акъ джуртум, Кёк джуртум Къарачай.

Къарачай болса да джана тургъан Кюн,
Къоркъама – сууур, джукъланыр деб Кюн.
Бошалмаз ючюн, джукъланмаз ючюн аны оту,
Джюрегим, сёзюм да болсунла анга отун.
Тюз джуртум, тау джуртум Къарачай,
Кенг джуртум, тар джуртум Къарачай,
Къарт джуртум, джаш джуртум Къарачай.

Джашасам да дунияда бир кюн, бир ай,
Сенсе меннге Кюн бла Ай,
Сенсе меннге джулдуз бла Ай.
Чексиз магъана – Къарачай.
Къара – къаара – Къарачай.
Шам джуртум, Шан джуртум Къарачай,
Сан джуртум, джан джуртум Къарачай.
Аллах берген джандет джуртум Къарачай.

Сакъламайын, джакъламайын биз Сени,
Сени мийиклигинге, акълыгъынга, джашиллигинге болмай тыйыншлы,
Джашамайын айтханча, буюргъанча Китаб,
Къысталабыз деб къоркъама биз Сенден,
Адам бла Хауа къысталгъанча джандетден.

Джаханимни кёрмеген джандетге салмайды кёл.
Алай а, къыйынлыкъ кетгенлей, барын унутады Эл.
Бу джуртдан эки кере сюрюлгенбиз биз,
Дагъыда джукъгъа тюшюнмеген бирлебиз биз.
Джуртда Халкъ болуб, кърал болуб джашарыкъбызмы биз?!
НОЯБРНЫ ЭКИСИ+++++++++++++++

Къазакъ бёрю улугъан джерде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде,
Ургъан джелде,
Уллу тюзде, ачыкъ тюзде
Сюеледи джангыз кеси
Нарат терек – Тейри терек.

Джангыз Терекни ышыгъына
Ашыгъады Къазакъ бёрю,
Ашыгъады Джангыз адам.

Уллу тюзде,
Ургъан джелде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде
Джангызлыкъны юч тюрсюню –
Къазакъ бёрю,
Къазакъ джюрек,
Къазакъ терек.

Толкъуну толкъунун джеталмай,
Тауушу кесин джеталмай,
Алай гузаба, ашыгъыш
Барыучу Къобан суу да,
Шум болгъанды бузлаб, къатыб.

Къуругъан джашаугъа къараб,
Къара кийгенле тау тёппеле.
Къара къаяны, акъ къаяны да
Джабханды тубан, булут.

Адамсыз къалгъан юйлеге,
Халкъысыз къалгъан джуртха
Къарайла, дертден къайнай:
Къазакъ бёрю,
Хаджирет таулу,
Джангыз Терек.

Тамырлары Джер тырнай,
Бутакълары Кёк тырнай,
Къарайды къуругъан ёзеннге
Уллу тюзде Джангыз Терек
(Тюзде къалмаз тюзлюк къайда?!).

Джерде тюзлюкден тюнгюлюб,
Кёклеге къараб улуйду
Къазакъ бёрю.

Джуртундан сюрюлген халкъыны
Ызындан къараб,
Джангыз Терекге таяныб,
Къылычын къынындан сууура,
Ант этеди хаджирет таулу.

Бюгюн бирдиле ала:
Хаджирет таулу,
Къазакъ бёрю,
Джангыз Терек.

Къачан да бирдиле ала:
Къазакъ бёрю,
Къазакъ терек,
Къазакъ джюрек.

ТИШИРЫУ БЛА КЕРТМЕ ТЕРЕК

Берекети кийимине сыйынмагъан
Бир Тиширыугъа тюртюлдюм орамда.
Эки ёшюню – эки бишген кертме...
Бачхада зырма битген кертме терек,
Эсиме тюшдю.

Зырма битген кертме терекни кёргеним сайын,
Энди ол Тиширыу кёрюнеди кёзюме.
Эки къолумда эки бишген кертме...
Не къысхады джашлыгъы, насыбы, ёмюрю да адамны.

НАСЫБ

Не къачха, не джазгъа керил.
Не ёл, не тирил.
Не ол дуниягъа, не бу дуниягъа берил.
Алай а, бил:
Тюзлюк-Эркинлик-Сюймеклик ючюн
Кюрешиудю джашау.
Тюзлюк-Эркинлик-Сюймеклик болмагъан джюрекде
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да джокъду.

Тюзлюкню-Эркинликни-Сюймекликни излемеген
Ол Эркиши, Тиширыу да тюлдю.
Тюзлюкден-Эркинликден-Сюймекликден къуру къалгъан
Эки дуниядан да къалады къуру.

Алай а, неди Тюзлюк? Эркинлик? Сюймеклик?
Ол соруулагъа джууаб береди Китаб.
Иманына-билимине-бетине-ётюне кёре
Джашайды адам. Иманы-билими-бети-ётю болмагъан
Ол адаммыды?

Тюзлюкню-Эркинликни-Сюймекликни джолунда барыу,
Тюзлюк бла, Эркинлик бла, Сюймеклик бла джашау –
Олду насыб.
 
ШАЙЫРНЫ БОРЧУ

Аллахха, адамгъа да борчун
Назмула бла тёлейди шайыр.
Алай а, бармыды аны борчу?
Ол да – соруу.

Къанатлы учханча Кёкде,
Шайыр учады шийиринде.
Шайыр къурагъан дунияды шийир,
Эркин ариулукъ – аны бийчеси.

Джерде, Кёкде, джюрекде да болгъан
Таша-туру ариулукъланы, кераматланы барын
Джыяды да шайыр, назму Кюнню (Кюн назмуну) къурайды,
Андан Нюр таякъла – Сёз таякъла дуниягъа чачыла турурча.

Поэт Сёзю-назмусу-шийири бла
Игиликни-Тюзлюкню-Ариулукъну
Джашарына, хорларына болады хайыр.
Аллахха, адамгъа да борчун
Алай бла тёлейди шайыр.
ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ

Къой орнуна къоян туталла,
Ийнек орнуна – эчки.
Элни тюб этиб баралла
Зийналыкъ бла ички.

Эринчеклик кючлегенди
Джаш тёлюню хар къатын.
Ишлерге кюрешгенле да –
Сабий-субий, къарт, къатын.

Талкъ болгъан шимал халкъла,
Тюб болгъан орус элле,
Джюрек сизге джарсыйды,
Къоркъууум а – тау элле.

Гитче шимал халкъланы,
Уллу орус халкъны да,
Барын да абызыратхан –
Ичкичилик, хаулелик.

«Тюбге тюшген халкълагъа да,
Тюб болгъан халкълагъа да,
Къара, тюшюн, оюм эт»,-
Дейме халкъгъа, кесиме да.

Нек тюшелле халкъла тюбге,
Нек болалла халкъла тюб?

Тюбге тюшмей джашар ючюн,
Тюб болмай джашар ючюн,
Ёзден халкъгъа ушар ючюн,
Баш болуб джашар ючюн
Не этерге керекди?

Эллени, къралланы, халкъланы да къурутхан –
Неди?
Къурагъан, джашатхан, баш этген а –
Неди?


Бу соруугъа табыб джууаб,
Анга кёре джашамасакъ,
Тюбге тюшерикбиз, тюб боллукъбуз...
Аны да англамазча болгъан эсек а –
Ёлгенибиз ашхыды сора.

АУАЗ

Мен джашадым былайда
Мал кюте, чалкъы чала...
Хар къуру эм хар къайда
Эсимде – Къызыл-Къала.

Джуртсуз, халкъсыз байладан,
Эли болгъан (Эли бла болгъан) – байыракъ.
Хакъ, Халкъ эмда Джурт –
Орайда, мухур, байракъ.

Ол ючюсюнден къуру –
Эки дуниядан да къуру.
Ол ючюсю ючюн кюрешмеген
Тергелирми ёзденнге?
Тергелирми адамгъа?

Ол юч сыйлысы болмагъан,
Аланы болурун да излемеген,
Ала бла джашамагъан,
Аланы сакъламагъан,
Ала ючюн кюрешмеген –
Къулду не да манкъуртду.
адамны Адам этген –
Хакъды-Халкъды-Джуртду.

Ол ючюсюню бирлигиди
Кюч-къууат берген бизге.
Орайда-мухур-байракъ
Кёлеккесилле Аны.

Джашар эдим былайда
Мал кюте, чалкъы чала...
Джууукъду джулдузгъа, Айгъа
Тау элим – Къызыл-Къала.
Алай а буюрду къадар:
«Халкъынга сен эт мадар
Сёз бла, Китаб бла.
Айырсын къарадан акъны,
Билсин Китабны, Хакъны –
Олду къутхарлыкъ халкъны».

Андан бери Сёз болду
Джаныма джаныу, къайракъ.
Китаб да болур халкъгъа
Орайда, мухур, байракъ.

Къаара таныгъан халкъым
Сакълар джуртун, кесин да.
Хакъда-, Халкъда-, Джуртда-ды
Мени ангым, эсим да.

Джюрегимдеди мени
Кёкледен келген буйрукъ:
«Халкъынга сен эт къуллукъ
Сёз бла, Китаб бла.
Айырсын къарадан акъны,
Билсин Китабны, Хакъны –
Олду къутхарлыкъ халкъны».

Бу ауазны эшитиб турдум
Мал кюте, чалкъы чала.
Джууукъду джулдузгъа, Айгъа
Тау элим Къызыл-Къала.

ЁТЮРЮК АЙТМАГЪЫЗ

«Ачха джетмейди ансы, кёб иш этеригек»,- дейле.
Алдайсыз. Бизге джетмеген иманды, адамлыкъды, Адамды.
Иманлы адамлалла бизге джетишмеген.
Дин-тил-джурт-халкъ ючюн ёлюрге хазыр,
Аллах-Адам дегенле джетишмейле – андады къыйынлыкъ.
Адам болса – къалгъан зат боллукъду.
Сюрюу Халкъ болалмай эсе –
Адамындан хайуаны кёбдю аны сора;
Адамла тюл, текеле башчылыкъ этелле анга сора,
Сюрюуню къасабха элтиб, ызларына саугъала бла къайытыучу текеле.
КЪАРА ТЮШ+++++++++++++

Халкъыбыз-джуртубуз-динибиз-тилибиз ючюн
Тутулуб-джоюлуб кетиб,
Ол бир дуниядан къайытдым артха.
Къайытдым узакъдан-тузакъдан.
Туз-дам бла тюбемеди киши.

Къолларында шышалары, тютюнлери,
Къулакълары, бурунлары, эринлери сыргъадан толу,
Кийимлери джыртыкъ, кир, джамаулу –
Мен танымагъан бир къуджур джаш тёлюге тюбедим.
Сордум:

- Къарачай кийим – къарачай бёрк, къарачай чебкен,
Акъ башлыкъ, къара джамчы... – къайда?
- Аланы кюе ашагъанды,- деб, кюлдюле.
- Горда бычакъ, нарт къылыч, тау къама уа къайда?
- Аланы уа... тот кесгенди,- дедиле.
- Ана тилибиз – алан тилибиз къайда?
- Тил къабырлада.
- Къарачай кърал, къарачай Эл къайда?
- Тарихде.
- Къарачай халкъ а, къарачай халкъ?
- Ол – бизбиз,- дедиле.

ДЖАЯУ НАЗМУЛА++++++++++++++++++++

Къазауат урушладан къуралады.
Дин-тил-джурт ючюн баргъан кюрешде
Биркюнлюк назмула да керекле.
Ата джурт ючюн баргъан къазауатда
Ёлген, ёллюк, башсыз боллукъ бир тюз аскерчилелле ала.
Джаяу аскерлелле ала.
Ёлселе, къалсала да,
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк, махтау излемей,
Поэзиягъа келишебиз-келишмейбиз демей,
Хунагъа джарашабыз-джарашмайбыз демей,
Керекли борчну тындыралла ала.
Хакъны, Халкъны джакълай ёлелле ала.
Джаяу назмулалла ала. Биркюнлюк назмулалла ала.
Ёмюрлюк махтау алагъа.
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ АЧЫКЪ МЕКТУБ

Къайытдыкъ узакъдан, тузакъдан...
Инчиклерибизде, бууунларыбызда да – бугъоу ызла.
Не кёрдюк, не кёрмедик биз –
Ётгюр таулу джашла, ёхтем таулу къызла.

Не кёрдюк, не кёрмедик биз –
Акъсакъал къартла, ууакъ сабийле...
Бизни тюб этерге кюрешдиле
Джангы патчахла – коммунист патчахла – къараякъ бийле.

Бизни тюб этерге кюрешдиле
Къурутуб эсибизни-ангыбызны,
Айырыб тамырыбыздан-джуртубуздан,
Айырыб тарихибизден, тёребизден, джорукъларыбыздан.
Не ючюн?

Къул болургъа унамагъаныбыз ючюн.
Джуртубузну, мюлкюбюзню, эркинлигибизни да къралгъа бериб,
Анга къарын джалчы болургъа унамагъаныбыз ючюн,
Анга къул-къарауаш болургъа унамагъаныбыз ючюн.

Къул болургъа унагъанлагъа (бир кёзюуге дери!)
Кърал тоноуундан юлюш чыгъарды:
Джашау-ашау берди; къуллукъ да берди.
Къалгъанланы уа, къалгъанланы –
Тутду, сюрдю, къырды – думп этди.

Китабдан, дуниядан, бурундан да хапарлы,
«Аллах-Адам» деген, «Хакъ-Халкъ» деген
Керти бийлени, сыйлы ёзденлени
Къул кърал башдан аякъ къырыб чыкъды.

Акъны, къараны да – барын къатышдырыб,
Кюрешди къураргъа бир къолан джамагъат –
Совет джамагъат – эшек джамагъат, къадыр джамагъат –
Джюз бетли, алай а бир иннетли, коммунист иннетли.
Ибилис кёргюзтген арба джолну барлыкъ
Къул-эшек джамагъатны къураргъа кюрешди кърал,
Къурагъан да этди. Аны кесин харам,
Къыйынын а – халал этди.
Сыйлы Сёзню, сыйлы Китабланы, керти Китабланы къурутуб,
Ётюрюкню, алдауукъну, джалгъан дауну байракъ этди кърал.
Къул сёзню, къул адабиятны джайды кърал.
Аланы сабийлеге дерс китабла этди –
Ала къулла болуб, башсыз къулла болуб, ёсер ючюн.

Сау ёмюрню алай болуб турду.
Дуниягъа – Китабдан, сыйдан, намысдан да хапарсыз,
Эшекле бла къадырладан къуралгъан –
Бир джангы джамагъат тууду.

Энди ол эшек-къадыр джамагъатны
Адам-Халкъ этер ючюн
Керек болур къаллай бир заман?
Болмазлыкъ иш эсе да ким биледи ол?

Алай болса да, керекди кюреширге.

Кесин Адамгъа тергеген,
Эшеклеге, къадырлагъа къошулургъа излемеген,
Эшеклей, къадырлай къалыргъа излемеген –
Барыбыз да бирлешиб-биригиб,
Адам, Халкъ болур ючюн,
Керекбиз кюреширге, сермеширге.

Ёзден иннет – ёзден сёз – ёзден иш –
Ёзден халкъ – ёзден джамагъат – ёзден кърал
Бегир ючюн, айныр ючюн
Керекбиз кюреширге.

Алайсыз –
Къаллыкъбыз джулдузсуз, Айсыз,
Къаллыкъбыз джуртсуз, тилсиз.
Алайсыз –
Башхалагъа къул болгъанлай,
Эшек джыйын болгъанлай,
Бир-бирибизни табанлай, табалай,
Думп боллукъбуз, тюб боллукъбуз биз.




ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА

1
Чыммакъ къарда сокъмакъ сала барама,
Мен барама джашил джазны аллына.
Къыз кёрюрге баргъан кибик барама,
Таб кесим да сейирсине халыма.

Истемейме къыйынлыгъын джолуму,
Джюрегим да – урад, барад джангызгъа.
Бара-бара, бир кюнбетде тюртюлдюм
Тахсачыгъа-келечиге – джанкъозгъа.

«Ай зауаллы, башлагъанса юшюрге»,-
Джюрегиме къысдым аны, ийнакълаб.
Къайгъыргъаным эритди да джанкъозну,
Кёлюн айтды къулагъыма шыбырдаб:

«Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къара къышны, акъ къарны да ичи бла
Сюймекликди джашил джазгъа ётдюрген.

Насыблары тутмагъанла да бар –
Кюрт тюбюнде джаталла санлары.
Алай а, аланы да джанлары
Джашил джазгъа, джашил нюрге тутубла джол.
(Ёлюмсюз джанланы ёмюрлюк джоллары - арыды).

Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къыяма къыш, халек аууш да тыялмай,
Сюймекликди джашил джазны келтирген».

2
Джулдузгъача къарадым мен джанкъозгъа,
Ол джарытды, танытды джолуму къышдан джазгъа.
Джаш къызгъача къарадым мен джанкъозгъа –
О биринчи! Сабий сюймеклигим мени!
 
Къар тюбюнден чыкъгъанча джанкъоз,
Мийик кёкде джаннганча джулдуз,
Къая ранда чакъгъанча балий,
О биринчи сезимлерим мени!
Джанкъылыч эшмели къайытмаз джазым мени!

...Чыммакъ къарда, сокъмакъ сала, барама.
Кетген джазымы ызынданмы барама?
Келлик джазны аллынамы къарайма?
Умут джулдуз, бошунамы джанаса?

...Узая, ташая, кетиб барама.
Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы
Ёлтюреди бизни.
Джанны гырджын тюлдю азыгъы
(«Къуру гырджын бла джашамайды адам») –
Ой ол таша магъанасы Сёзню,
Чексиз магъанасы Сёзню,
Сууча, алыб барады мени.

Меннге къараб айтылгъанчады ол Сёз.
Джюрек, аны магъанасын сез, сюз – англа.
Сора – сабыр бол, тёз:
Джашил джаз сакълайды алда.

АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА+++++++++

Алгъын джюрекге сыйынмай эди Сёз,
Энди Сёзге сыйынмайды джюрек.
Сезе, ангылай башлагъанма энди
Нек тынгылагъанларын Таш бла Терек.

КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН

Джолоучула да салкъынында солуучу,
Кийикле да ышыгъына къысылыучу,
Къанатлыла да бутакъларына къонуучу,
Сабийле да ёрлеучю, миниучю,
Кёгетлерин джыйыучу, ашаучу,
Къызла да субайлыгъына сукъланыучу,
Хауасы бла, джашиллиги бла къууандырыучу,
Саныбызгъа, джаныбызгъа да джарагъан,
Барыбызгъа да керек Терекни
Бир аман адам кесиб кетгенди.
Ол, терекни кесген бла къалмай,
Барыбызгъа да салгъанды заран.

Табигъатха –
Гитчеге, уллугъа да,
Кийикге, къанатлыгъа да,
Хауагъа, саулукъгъа, ариулукъгъа да –
Джетгенди аны хыянаты.

Бурун заманлада Эл Тёре анга,
Тёлеу да салыб,
(Тёлеуню да эл джарыллыкъгъа алыб),
Терекни орнуна да он терек орнатдырлыкъ эди.
Алай болмаса, Элден къыстарыкъ эди.   
Энди уа?

Терегин, Ташын ташыб,
Джуртну тонаб-къурутуб баргъанлагъа
Не оноу?

Огъесе, халкъ кесимиди
Джуртун тонай-къурута баргъан,
Кеси кесин къурута тургъанын да эслемей?

АУАНАЛА

1
Кёкде учуб баргъан малаикни кёлеккеси –
Джерде джюрюб баргъан Адам.

2
Джерде джюрюб баргъан Адамны кёлеккеси –
Кёкде учуб баргъан къанатлы.

3
Кеси ёталмазча,
Джолу чынгылгъа тирелсе,
Адамны ауанасы ётеди андан.

4
Джолоучуну кёлеккеси –
Джол джанында сюелген терек.
5
Къыйын джолдан артха турмай,
Тик ёрге баргъан джолоучуну кёрюб,
Терек Кёкге джол тутханды.

6
Адам,
Джерден джулдузгъа бара тургъанлай,
Джыгъылгъанды да,
Тёнгеги тюшгенди Джерге,
Джаны уа къалгъанды Кёкде.

7
Адам кёмюлгенинде Джерге,
Ташы сюелгенди ёрге.
Джулдузу да Ай бла бирге
Къарагъанды Ташдан.

8
Джерде сюелген Ташдан,
Кёкге баргъан Терекден,
Кёкде баргъан Къанатлыдан,
Джангы Ай бла Джулдуздан –
Барындан къарайды Адам.

9. КЪАРТ бла ТУУДУГЪУ

- Кёзюм джетмейди:
Ол таугъа илиниб баргъанла,
Наратламылла, адамламылла?

- Ала бир тюлмюлле?
Нарат – Адам тюлмюдю?
Адам – Нарат тюлмюдю?

- Аланы бир болмагъанларыды къыйынлыкъ.

10
Таугъа ёрлеб баргъанны кёлеккеси –
Нарат терек къабыргъада.


11
Таугъа ёрлеб баргъанны ауанасы –
Учуб баргъан къуш Кёкде.

12
Адам. Терек. Къанатлы.
Аланы бир кюч джаратханды,
Бир кюч тартады ёрге.
Ала сюелле Кёкню, Эркинликни.

13
Адам. Терек. Къанатлы.
Ала тюбешген мийиклик – Кёк
Эмда
Къайсынны Джер китабы.
Аланы бирликлери –
Джашау – Табигъат – Шийир.

ДЖАЗНЫ, КЪАЧНЫ, КЪЫШНЫ ДА ЭСГЕРЕ

Джибитсе да къачхы шылпы,
Юшютсе да къыш къыяма,
«Къайытмазса» деселе да,
Мен къайытдым къуш уяма.

Артда къалды къачхы шылпы,
Артда къалды къыш къыяма.
Джаз джабалакъ джауа-джауа,
Мен къайытдым къуш уяма.

Кёк да, джер да джылай, джашнай,
Кёл-джюрек да джылай, джашнай,
Къайытдыкъ биз – сау къалгъанла –
Ата джуртха – Минги Таугъа.

Джарымыбыз къалды анда –
Азияны къумларында,
Сибирияны бузларында...
Къайытдыкъ биз – сау къалгъанла.
Халкъны терслеб, дау салгъанла
Къазаларына джолукъмалла –
Геноцид ючюн джоюлмалла.
Алай болса да, къайытыб келдик –
«Тюзлюк тюзде къалмаз» дедик,
Хрущёвгъа да махтау бердик.

Ёзге кёрдюк: бираздан
сталинле, берияла, сусловла
Эс джыйдыла, къанатландыла,
Джалгъан даула бла Хрущёвну да
Тахтадан атдыла, къоратдыла.

Эски даула – джангы даула,
Эски джаула – джангы джаула
Тюзлюкню артха ыхдырдыла,
Бизге да, табхан аманларын къуя,
Джюз тамакъдан къычырдыла.
Аланы юсдюрюрлерин кюсеб тургъан,
Хоншу итле, маскеле да,
Кесибизни амантишле да,
Хырылдаб юрдюле, чабдыла,
Аягъыбыздан алдыла.

Бу бёрю-ит, ит-бёрю джумхуриетле чачылмай,
Чеклерибиз айырылмай,
Къраллыгъыбыз къайтарылмай,
Къарачай-Малкъар халкъгъа джокъду насыб,
Башхалагъа да джокъду насыб.

Халкъ аны англаб, бирикмесе,
Джуртуна ие болургъа кюрешмесе,
Башына эркин болургъа кюрешмесе,
Дини-тили-тёреси ючюн – тини ючюн – сермешмесе,
Тюзлюк ючюн сермешмесе,
Сора, къалай келир Тюзлюк?

Эм уллу сынаула артдамылла, алдамылла?
Иманлы билим керекди бизге,
Оюмлу джигитлик керекди бизге –
Талкъ болмайын, Халкъ болур ючюн,
Сакъланыр ючюн, аякъланыр ючюн.

Артдамыды, алдамыды къачхы сууукъ?
Артдамыды, алдамыды къыш къыяма?
Не кёзюудю бу биз джашагъан заман?
Тюненесинден хапарлымыды,
Тамбласына да сагъыш этемиди халкъ, адам? 

АДАМ БОЛУУ

Табигъатда –
Джерде, сууда, хауада,
Таша, туру дуниялада –
Хар къуру, хар къайда
Барады къазауат.

- Не ючюн?
- Джашау ючюн.

Табигъатны джоругъу алайды –
Онглу онгсузну къурутады:
Кырдыкны отлайды кийик,
Кийикни ашайды джаныуар...
Аланы ангыларгъа боллукъду –
Алайсыз ала джашаяллыкъ тюлле:
Сабан сюрюб, мюрзеу ёсдюрюб
Джашарча, джаратылмагъанла ала.
Аланы ангыларгъа боллукъду.

Адамны ангылагъанды къыйын.
Адам ашайды, тонайды, къурутады табигъатны.
Бир-бирлерин да тонайла, къыралла адамла:
Бир – Кёкден келген динлеге,
Бир – Джерде кеслери къургъан джорукълагъа таяна,
Бир-бирде уа джукъгъа да таянмай,
Къыралла, тонайла адамла бир-бирин.

Да сора кимди адам?
Къайдады аны адамлыгъы?

Китаб келгенден сора да,
Къара таныгъанындан сора да,
Файгъамбарладан сора да,-
Тюрленмей эсе аны къылыгъы,
Сора, кимди, неди адам?

Кийик, джаныуар заманларын балсытырча,
Аллай кийиклик, джаныуарлыкъ этелле бюгюн адамла.
Китабла, файгъамбарла, шыйыхла, акъылманла да
Тюзеталмагъан – кимди, неди адам?!

Барады къазауат: кёкде да, джерде да, адам джюрегинде да
Сермешелле акъ бла къара.

Кесинде, ичинде, джюрегинде
Болгъан аманлыгъын, джаныуарлыгъын къурутуб,
Адам болгъандан къыйын зат болурму?

Тышында – кийиклени, хайуанланы, джаныуарланы арасында да,
(ала бла тохтаусуз сермеше)
Адамлай къалыргъа кюрешиу,
Ичинде – кийиклигин, хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын къурута,
Адам болургъа кюрешиу,
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШИУ –
Бу болур Адамны, адамлыкъны джолу.

Аман болгъан тынчды – Адам болгъанды къыйын.
Алим болгъан да тынчды – Адам болгъанды къыйын.

адам Адам болуб бошагъынчы,
Адамлыгъын джаныуарлыгъы дженгиб,
Тюб болубму кетер,
Огъесе, адамлыгъы хорлаб,
Къууанч бла, насыб бла этерми джашау?!

СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР

Сюймекликни кючюнден
Дуния – джангы эм сейир.
Сюймекликсиз илхам джокъ,
Илхамсыз а – джокъ шийир.

МЫНАФЫКЪЛАГЪА

«Сокъур бла сангырау – Аллахны джауу».
Сакъатланы юсюнден бармайды сёз.
Джюреклери сокъурла, сангыраула –
Ма алалла Аллахха, Адамгъа да джау.
Алалла кюрешген Адам бла, Аллах бла да.
Кертини кёрмейле, эшитмейле ала,
Хакъгъа бойсунмайла, къулланмайла ала –
Харам рысхыды Тейрилери аланы.

Ичлери чириб тургъанлай,
Тышларын супу этиб сёлеширле.
Ташада не аман, не кир ишден артха турмай,
Туруда уа шыйыхча, мёлекча кёрюнюрге кюреширле.

Не кюрешселе да, аланы кёзлеринде, бетлеринде –
Имансызлыкъны мухуру, тамгъасы.
Зарлыкъ кюйдюргенди, къуу этгенди аланы.
Ой къараджюрек, уубет, адам сыфатлыла.

Аланы эм уллу фахмулары, къууанчлары –
Сёз этиу, тил этиу, халкъны бир-бирине этиу,
Игини аманлау, тюзню терслеу, акъгъа къара джагъыу...
Отуз кюмюшдю багъалары аланы.

Хакъгъа-Халкъгъа тюл, Аллахха-Адамгъа тюл,
Имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа
Къул-къарауаш болалла, къуллукъ этелле ала –
Джюреклери сокъур, сангырау мынафыкъла.

Аллайланы кёргеним сайын,
Ол уу бетлерине, къара бетлерине тюкюрюрюм келе,
Нарт сёзню эсге тюшюреме:
«Сокъур бла сангырау Аллахны джауу».

БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК эмда ШАЙЫР+++++

Башын джагъагъа атхан балыкъгъа
Къарагъанча джыйылыб адамла,
Башын суугъа атхан адамгъа да
Алай басыныб къарайла чабакъла.

Къанатларын ачмай, Кёкден
Башын джерге атхан къанатлыгъа да,
Къайгъылы болуб къарайма мен:
Нек изледи ол джашаудан кетерге?

Балыкъгъа, адамгъа, къанатлыгъа да
Къыйынды джашагъан.
Не сууда, не джерде, не хауада
Джокъду тынчлыкъ (болгъанмыды, болукъмуду ол?)

Джюземе сууда, джюрюйме джерде, учам кёкде.
Тёнгегим энгишге, джюрегим ёрге тарталла мени.

Не болса да, джашаудан къачханладан алмайма юлгю.
Мен тюл – къыйынлыкъ, къайгъы къачсынла джашаудан.
Таш башында да джашау этгенлелле меннге юлгю.
Меннге юлгю – къаяда терек.
Тюзде да, тауда да – къайда да меннге Олду юлгю.

Терек тюлмюдю ариулукъ, джашиллик?
Терек тюлмюдю берген солургъа хауа?
Терек тюлмюдю юй, уя болгъан?
Терек тюлмюдю от, джылыу берген?
Терек тюлмюдю...

Сууну, джерни, кёкню да
Терекча багъалатыргъа керекди.
Къайгъы, палах келгенде да,
Чыдамгъа, сабырлыкъгъа терекден юренирге керекди.

Тереклеча сюерге керекди джашауну.
Джашаугъа алача къадалыргъа керекди.
Ёлюмге да алача тюберге керекди –
Джыгъылыб къалмай, аякъ юсюнде.

Юренирге керекди терекча болургъа –
Аныча джашаргъа, ёлюрге эмда керек болургъа.

Быллай сагъышладан толуб, къанатланыб джюрегим,
Кёкледе барама учуб.
Алай а, не эсе да, кёлеккем (кесим тюл!)
Башын атады джерге, башын атады суугъа.
Алай а, не эсе да, джюрегим
Кесин атады Сёзге, назмугъа.



КЕРТИ ЗАТ
 
1
Джашаудан, ёлюмден сора
Башланады джол Ёлюмсюзлюкге.

2
Джашаудан сора башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

3
Джашауда башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

АТЛАМ

Къууанчда джашыныбды бушуу,
Келиуде – кетиу,
Тюбешиуде – айырылыу,
Джашауда – ёлюм.

Аны сезгенча,
Джылайды туугъанлай къагъанакъ сабий.
«Туугъанындан джашагъанына къууанайыкъ»
Деученле алгъыш эте.

Алай а ол,
Джашаугъа, аны бла бирге ёлюмге да,
Этгенди атлам.

АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК

Джюзюнчю кере да, себеб излей джюрекге къайгъыда,
«Къара,- дейме,- Терекге къаяда:
Анга уа тынчмыды джашагъан къаяда,
Тёзюб джелге, бораннга, элиягъа?

Сууукъ да ийире, кюн да кюйдюре,
Ол а, бой бермей – чыдаб, къайырылыб...
Чегетинден да айырылыб,
Кёкге да джеталмай, джерге да къайыталмай,
Турады мийикде джангызлай, байракълай,
Турады къадалыб къаягъа, джашаугъа.
Тыйыншлы тюлмюдю ол махтаугъа?

Ёзге, ол махтау излебми чыкъгъанды ары?
Огъай, джазыу атханды къаягъа аны.
Алай а, дагъыда,
Къыйын къадарына, мийик къадарына
Тыйыншлы болалгъанды ол.

Къара къыйынлыкълагъа дженгдирмей кесин,
Джашаудан тюнгюлмей, ташламай эсин,
Джашил чакъгъанлай турады ол.
Агъачха, адамгъа да –
Джаны болгъанны барына да –
Юлгюдю ол.

Уша, джюрек, Терекге къаяда,
Хорлатма кесинги палахха, къайгъыгъа».

Джана, кюе, джарыла турса да джюрек,
Кёзюме кёрюнеди да сабырлыкъ береди
Къаяда Терек, къаяда Терек.
Анга ушай джашайды джюрек.

Адамда джюрек – къаяда Терек.

БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ

1
Сиз – итлесиз, Биз а – бёрюле,
Къулласыз сиз, Биз а – ёзденле.
Сиз патчахха табынасыз,
Биз а – Тейриге.
Бизни бир къандан джаратса да къадар,
Биз эки тюрлю джолну сайлагъанбыз:
Бизге бирге джашаргъа джокъду мадар.

2
Мен – къазакъ бёрюледен бири,
Итледен къачыб ётгенме бери.
Сермешгенме болгъунчу сакъат,
Анга Аллах, Адам да – шагъат.
Назмула бла улуй, джылай,
Джюрек джараларымы джалай,
Бираз турлукъ болурма мында:
Къарыу алгъынчы – джол джокъду артха.
Кюч джыйгъанлай а – къайытырыкъма Джуртха.

Ётюрюкден айырлыкъма Кертини,
Мынафыкъладан аллыкъма дертими,
Амантишлени кесерикме анда –
Хорлам не ёлюм сакълайды алда.

Эркишиге барды, бирди джол:
Хакъ-Халкъ-Джурт ючюн къазауатха кириб,
Хорларгъа не ёлюрге. Борчлуду ол
Керти ючюн, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Къан-джан аямай, кюреширге, сермеширге.

Къамамыды, къаламмыды къолда –
Башхасы джокъду.
Сёз да – окъду.
Джангыз, таймайыкъ Китаб буюргъан джолдан.

Сыйсыз джашаудан, сый бла ёлген – дурус.
Эркиши эсенг, Ёзден эсенг, Адам эсенг –
Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме –
Зулмугъа-терсликге-ётюрюкге къаршчы тур, уруш.

Джуртунгу сыйыра, халкъынгы да къурута тургъанларын (тургъанланы)
Кёре тургъанлай – харам тынглауну басыб турлукъ эсенг,
Не да, ётюрюклени сандыраб – баш алыб, баш сакълаб турлукъ эсенг,
Сора – бармыды сени иманынг,
Эркишилигинг-ёзденлигинг-адамлыгъынг къайдады сени?

Не да, душманнга – олтан, халкъынга уа – солтан
Болургъа кюрешген амантиш эсенг,
Халкъынгы-джуртунгу сатыб, тюбге атыб,
Алай бла баш болургъа кюреше эсенг,-
Сора нек къалад кёлюнг,
Халкъ Тёре сеннге буюргъанд деб, ёлюм?

Ол буйрукъну толтурлукъланы мен да бириме,
Итлени, иелерин да къурутургъа ант этген бёрюме.
ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА

Тыялмай джаз, джай, къач не къыш,
Суу – тенгизге барады ашыгъыш.
Таудан элияча, къанатлыча энсе да,
Тюзлеге джетерге, къарыуун тас этсе да,
Дагъыда баууру бла барады сюркелиб –
Тенгизге джетерикди къалмаса къуруб-ёлюб.

«Тенгиз а – дуния сууу джыйылгъан бир джандет,
Мадарынг болгъан барынг – алайгъа джет.
Тенгиз а – мардасыз терен эмда кенг,
Анда барыгъыз да боллукъсуз тенг;
Анда барынгы сакълайды рахатлыкъ, игилик,
Анда джокъду айрылыкъ, энчилик, менчилик;
Анда акъ суу, къара суу, тау суу, тюз суу деб, джокъ,
Анда уллу суу, гитче суу деб, билиниу, бёлюнюу да джокъ –
Барынг къатышырыкъсыз, атыгъыз да боллукъду «тенгиз».
Ой анда насыблы боллукъсуз, къууанныкъсыз кемсиз».

Быллай фатауала ашыкъдыралла сууну.
Узакъды, къыйынды, къоркъуулуду джолу.
Барады джутула, къутула, чачыла, джыйыла,
Къайда хылымылыгъа, кирге да булгъана.

Алай а не къыйын болса да джол,
Тенгизге джетерикди ол,
Джандетге кирликди ол.

...Ма къууанч! Насыбы тутду – тенгизге къуюлду-джетди.
Алай не келсин – атын, бетин, татыуун да тас этди,
Джуртун-тауун, тилин-ауазын да тас этди,
Тарихин, адетин-тёресин, Тейрисин да тас этди.

Тау кийимине дери барын къоюб артда –
Къымжа болуб кирди джандетге-тенгизге.
Тенгиз а – услу, тенгиз а – тузлу:
Суу – ызына, таууна къачарча болду.

Алай а, джол джокъ артха, джуртха.
Алай а, бек излегеннге табылады джол.

Суу булут болуб атланды ызына,
Кёкден къарай джерде джолуна-ызына.
Джетиб чырмалды таууну бойнуна.
Амма, къарагъыз джазыуну оюнуна:

Баууру бла сюркелиб тенгизге джетген суу,
Андан, булут болуб къачыб, таууна келген суу,
Джуртуна джангур, къар болуб джаугъан суу,
Таууна къурман-къор болгъан суу,

Бираздан барын унутуб,
Биягъынлай, тауундан, джуртундан да суууб,
Энгишгеде, тёбенде кёзбау дуния тартыб,
Кетди мийик кёгюн, Минги тауун да атыб.
 
Огъай, бу башха суу эди,
Джангы къанатланнган джаш суу.
Эски суу а,
Къыйын джолну, тузлу тенгизни да сынагъан,
Тауда ёмюрлюк буз, къар болуб къалды.

Насыбы тутса, джазыуу болса,
Джаш сууну да ахыры алай боллукъ болур.
Кёрюрюн кёрмей, ким джыяды акъыл?
Кёрюрюн кёрмей, ким къайтады элине?
Кёрюрюн кёрмей, ким киреди кёрюне?

Таугъа, суугъа, тенгизге къарадым да,
Бу затла келдиле кёлюме.

КЪАРАЧАЙНЫ СУРАТЫ

Таш бла терек,
Тау бла черек,
Джулдуз бла Ай –
Ма Къарачай.

От бла буз,
Таш бла джулдуз,
Кюн бла Ай –
Ма Къарачай.

Дебет, Алауган,
Ёрюзмек, Сатанай,
Сосуркъа, Къара-Шауай –
Ма Къарачай.

Нартха шекер, туз –
Минги Тауда буз.
Аны ашай, джалай,
Ёсдю Къара-Шауай.

Къаны-джаны – нарт,
Къаны-джаны – Кёк.
Кёк бла Джерни чеги,
Кёк-Джер юй, къала –
Ма Къарачай.
 
Минги Таулу,
Минги таулу,
Кёк-Джер халкъы,
Тюрк нарт халкъы,
Тейри адамы, Тейри халкъы –
Ма Къарачай.

КЪАНАТЛЫ ДЖЫР

Сол джанымда – къылычым,
Онг джанда – джанкъылычым,
Ёргеде – Минги Тауум,
Тёбенде – къанлы джауум.

Джау излеген – къан бла от.
Къылычымы кесмез тот.
Джанкъылычым ышарыр,
Минги Тауум агъарыр.

Мийик Кёкге ийнана,
Кюн таякъгъа таяна,
Къууанч кюнню аллына
Чыгъа барама, ёрге.

Минги Тауну башындан
Джау байракъны къурутуб,
Тау байракъны тагъама,
Орайда да тартама.

Минги Таулуду Джуртум,
Минги таулуду Халкъым.
Аладыла орайдам,
Аладыла байрагъым.

БУ ДУНИЯГЪА ТИЛЕК ЭМДА АЛГЪЫШ

Бу ариу джуртланы кёрюр ючюн,
Бу ариу къызланы кёрюр ючюн –
Таза сезимин-сёзюн-джюрегин алагъа берир ючюн,
Сюймеклигин алагъа берир ючюн,
Къуру аны ючюн да
Келир эди бу дуниягъа адам.

Адамны,
Джахилликден, меджисуулукъдан айырылыб,
Къара таныгъаны;
Китаб ачханы, окъугъаны, ангылагъаны;
Китаб буюргъанча джашагъаны;
Билими, оюму бла джулдузгъа джетгени;
Ауруугъа, къартлыкъгъа, ёлюмге да бой бермегени –
Сейир тюлмюдю?

Хайуан сюрюуледен, джаныуар джыйынладан айырылыб,
Ичинде хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын да тунчукъдуруб,
адамны Адам бола тургъанын кёрген,
сюрюуню Халкъ бола баргъанын кёрген –
Къаллай насыбды.

Адамны Айгъа, джулдузгъа джетгенин кёрген,
Ай бла джулдузгъа джол тутханын кёрген,
Хакъгъа – Кертиге (Хакъ Кертиге!) – Тюзлюкге (Баш Тюзлюкге!)
Джууукълашханын кёрген –
Къаллай къууанчды.

Адам бла Хауа джандетден къысталыб,
Бу дуниягъа тюшгенлерине
Сокъурана да болмазелле –
Алай ариуду, сейирди бу дуния.
Не къыйналсам да,
Мен да сокъуранмайма
Бу дуниягъа келгениме,
Бу дунияны кёргениме, билгениме.
(Кетерге къачан да мадар барды, кеч тюлдю,
Къайытыргъа мадар джокъду ансы).

Бу дуниядан кетерими билсем да,
Ол дуниягъа этсем да сагъыш,
Ахыр кюнюмде да, бюгюнча,
Бу дуниягъа джашау тилерикме,
Бу дуниягъа этерикме алгъыш.

Аны джаханим этиб кюрешгенле бардыла ансы,
Бу дунияды джандет.

Бу дуниягъа джетген не болур?
Джер джашаугъа джетген не болур?
Джер къызлагъа джетген не болур?
Джер Адамгъа джетген не болур?
Джер насыбха, къууанчха джетген не болур?

Айтама Адамгъа:
Сакъла дунияны, джашауну, табигъатны.
Тилейме Аллахдан:
Сакъла дунияны, джашауну, Адамны.

адам Адам болургъа кюрешеди,
сюрюу Халкъ болургъа кюрешеди,
Дунияны, джашауну, кесин да сакъларгъа кюрешеди –
Аллах, джер джандетинги къызгъанма бизге.
Терсибизни да тюзете барабыз –
Дуниябызгъа къатылма бизни.

Бу дуниягъа, Джерге, джашаугъа, табигъатха, Адамгъа
Тынчлыкъ-эсенлик бер, джашау-саулукъ бер, насыб-къууанч бер –
Ёлюмсюзлюк бер, ёмюрлюк бер.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ.

Ёлюмсюз, ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джаналла, кюелле джулдузла да Кёкде,
Джаналла, кюелле адамла да Джерде –
Джокъду дунияда ёлмезлик, ёмюрлюк.

Дуния кеси да турады чачыла, оюла.
Не таш, не терек, не джаныуар, не адам
Къутуллукъ тюлле ахырзамандан.
Ол келликди Джерге, кёклеге да:

Джаны болгъанны, болмагъанны да
Къурутурукъду ол.
Ахырзаман дуниясы, ахырзаман адамы...
Ахырзаманнга тирелликди джол.

Ёлюмсюз, ёмюрлюк зат джокъду дунияда,
Ёлюмсюз, ёмюрлюк тюлдю дуния кеси да.
Суудан тутуб, салына къаядан,
Излейди адам бир ёлмезлик ёмюрлюк зат.

Джокъду аллай таш не къая,
Аумаз деб, адам базыныб, ышаныб таянырча.
Бармыды аллай ачыкъ не таша кюч –
Джаратхан, айнытхан, къоругъан дунияны, джашауну –
Адам ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге ийнанырча?

Кимге, неге таянсын адам –
Къалмагъанды ышаныу не Джерге, не Кёкге.
Бурхулугъун, улллулугъун да биледи адам,
Алай а джетмейди къарыуу
Къутхарыргъа кесин, дуниясын да.

Джарылалла Джер, Кёк, джюрек да,
Джаралылла Джер, Кёк, джюрек да,
Джарлылла Джер да, Кёк да, джюрек да –
Къалмагъанды бир джукъгъа ийнаныу, ышаныу.

Хакъгъа бирле Керти, бирле ётюрюк деселе да,
Андан башха бармыды кюч-къудурет
Адам ийнанырча, ышанырча, таянырча, къуллукъ этерча?
Андан башха бармыды ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк?

Бу дуниядан башха дунияла да болурла,
Башха тюрлю джашаула, джанла да болурла.
Алай а бу дуниядан айырылыргъа излемей,
Джашаудан кетерге излемей,
Аланы сакълаб, тырнакълаб кюрешеди адам,
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк деб, кюрешеди адам.

Джашаугъа, ёлюмге, тирилиуге да ие болургъа излейди адам,
Хар неге да ие болургъа излейди адам,
Джазыуун кеси джазаргъа излейди адам,
Табигъатха да оноу этерге излейди адам,
Кесин да, бютеу дунияны да
Тюрлендирирге (игилендирирге, нюрлендирирге!) излейди адам –
Аллах болургъа излейди адам.
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге тыйыншлымыды, тюлмюдю Адам?

ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ

Джылым тюл, джырым
Джууукълашса да джюзге,
Шийир тенгизни джырыб,
Къыйынды джюзген.

Билирге мадар джокъду
Аны кёчюуюн.
Сёз толкъунла баралла алыб,
Билмейме, къайры.

Къайсы джагъагъа чыгъарлыкъ болурла –
Къыйынды билген.
Нартла айтханла сынаб:
Сёз кючлюдю бизден.

Бизми джаратабыз Сёзню,
Сёзмю джаратады бизни?
Алай, алай да болур. Аны
Джюрек сезе, ангы да сюзе,
Джашайбыз, тынгысыз бола, тинте.

Шайыр джюрек чырагъын джукълатмай,
Барыргъа керекди тенгизде-теркде.
Джангы Сёз, джанлы Сёз, джаннган Сёз
Джарытады Кёкню, Джерни, джюрекни.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Турлукъбуз соргъанлай: Сёз
Кимди, неди бизге?

Келгенди, келеди ол
Къайдан, къалай?
Барына джууаб –
Джулдуз бла Ай.
- Алаймы?   
- Хоу-огъай.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Ол джюзюнчю (Белги-Сёз-Ат) табылмай,
Ол джюзюнчю таша, керамат ачылмай,
Ачыкъ да джабыкъды бизге,
Тынгы-тынчлыкъ да джокъду бизге.

Анга джууукълашыргъа боллукъду,
Джетерге уа джокъду мадар –
Ол къадарды, къадар.

Алай а аны излеу,
Анга барыу, джууукълашыу –
Ол иннетди, джолду.
Бизни Адам этген,
Шайыр этген да Олду.

ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА

Ауруу аны къурутуб бошагъанды.
Къум тюзде къуюлача,
Эки джулдуз кёзю къарайла теренден.
Адамлары къатын сакълаб туралла...
Ким къутулур бу дунияда ёлюмден?!

Ёзге, не бек къыйнала эсе да,
Насыблы къауумдан тюлмюдю ол?
Ёледи акъылы-эси ичинде.
Джесирде-сюргюнде-тутмакъда тюл,
Ёледи – джуртунда, элинде, юйюнде.
Этеди сагъыш, этеди къайгъы
Ахлуларына, халкъына, джуртуна.
Ала бары къалалла джакъсыз,
Джау къуршоуда къалалла ала.

Бютеу джашауун кюрешди ол
Халкъын, джуртун сакъларгъа, джакъларгъа.
Ана тилини хар бир сёзю ючюн,
Ата джуртуну хар бир ташы, тереги ючюн
Кирди отха, суугъа, джалыннга.

Джаралы джугъутур, Джаралы таш да – ол,
Балта кесген Джуртда Джангыз Терек да – ол,
Хар неге да чыдагъан Къадау Таш да – ол...
Халкъына къайгъы этгенлей ёледи ол.
 
Ёлюую бла да, ёлгенинден сора да,
Халкъына джараб турургъа излей,
Тюрлю-тюрлю оюмла кемире мыйысын,
Ёледи ол – акъылман эмда шайыр.

Туугъан халкъы бары джыйылыб,
Бютеу дуниядан шайырла джыйылыб,
Асрайла аны Минги Таугъа буруб,
Юйюню аллында асрайла аны.

Алайда
Къанатлы шийирле кёгюрчюнле бла бирге
Бюгюн да айланалла учуб.
Алайгъа
Шайырла, шыйыхла да джюрюйле
Зияратха.
Шыйых къабыргъа малаикле да
Энелле Кёкден.

Джаны саулай джандетге киргенча,
Киргенди ол туугъан джерине.
Халкъы бла дунияда къалгъанды. Къалгъанды
Аятха ушаш назму сёзюнде.

Шайыр джанлагъа уя
Болгъанды Юйю аны.
Аны ёмюрде да унутмаз дуния,
Ол ёрге кёлтюргенди адамны, дунияны.

Ол Аллахха джууукълашдыргъанды адамны –
Аны ючюн сюелле Аллах, Адам да аны.

ЮЧ БЕЛГИ

Боран буруб, уруб,
Шау тенгизге атханды мени.
Алай а къалмай ёлюб,
джюзюб,
Сау джагъагъа чыкъгъанма Мен.
 
Ол бир джагъада къалгъанды боран.
Мени сау кёрюб, шашады ол.
Арабызда уа Шау тенгиз –
Ёлюкледен толуду ол.

Турабыз бир-бирибизге къараб:
Сер боран, Шау тенгиз, Сау адам.
Ахырзаманнга къарагъан кибик,
Ахырзаманны сакълагъан кибик
Неда Ахырзамандан къалгъан кибик
Кёрюнебиз юч белги:

Ахырзаман къыямасы,
Ахырзаман дуниясы,
Ахырзаман адамы.

КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК

Къалгъанлача – джюрюген – Джерде
Айтыб айталмазча къыйынды меннге.
Джюрегим къанатлыды мени,
Кече-кюн да тартады ёрге.

Джюрегим къанатлыды мени,
Чалдышдача турад кёкрекде.
Не табарыгъын билмеймеКёкде –
Къыйнайды кесин да, мени да.

Кюреше арыса, тохтайды,
Тюбелек тохтаргъа уа – къайда...
Хар тебгени бла Кёкню махтайды,
Салауат салады джулдузгъа, Айгъа.

«Эркинлик, Эркинлик» деб, турады,
Кёкюрекни чачалмай, урады.
Болургъа унамай рахат,
Кеси-кесин этеди сакъат.

Къанатсыз джанлагъа къошулгъандан эсе,
Ол ёлюрге болады разы.
Кёкге термиле, чалдышда ёлген къанатлыгъа
Кёк кеси къылдырлыкъ болур джаназы.

Мен ёлюрге керек эсем,
Джаным, халкъым да болур ючюн азат,
Сора, шейитча ёлюрге излейме,
Халкъым, Джуртум ючюн эте къазауат.

Керти Сёзден, Тюз Сёзден, Иги Сёзден, Эркин Сёзден
Башланады, билебиз, азатлыкъ.
Сёзню кертисин, тюзюн, игисин айтмагъан –
Ол кесин, халкъын да тюлдю къутхараллыкъ,
Анда джокъду шайырлыкъ-ёзденлик-адамлыкъ,
Умметчилик, миллетчилик да джокъду анда.

Керти-Тюз-Иги-Эркин-Ачыкъ Сёзден башланады
Иман да, Шайыр да, Адам да, Халкъ да.

Ёзюнг къаллай эсе, сёзюнг да аллайды.
«СЁЗде» «ЁЗ» турады джашынмай, ачыкъ.
Атлана, къатлана, къанатлана
Сёз чыгъады джети къат джюрекден (Кёкден).

Кёкден – джюрекге, джюрекден – джюрекге,
Дагъыда – Кёкге...
Кёкден – джюрекге, джюрекден – Кёкге,
Хоу, Сёзню алайды джолу.

Сёзге бойсунады шайыр.
Сёз бла джарайды Адамгъа, Халкъгъа.
СЁЗ ючюн (Сёзю ючюн да!) ёледи шайыр,
Къуллукъ эте бир Аллахха – Хакъгъа.

Меннге да ёлюрге керек эсе,
Сёзюм, джаным, халкъым болур ючюн азат,
Мен, шейитлеча ёлюрге излейме,
Хакъ ючюн – Эркинлик-Тюзлюк ючюн – эте къазауат.

ХАПАР АЙТАД КЮЛ МЕННГЕ

Бушуудан да, къууанчдан да,
Отха тюшген агъачдан да
Хапар айтад кюл меннге.

Джылаудан эм кюлюуден,
Джаныудан эм кюйюуден,
Джашаудан эм ёлюмден
Хапар айтад кюл меннге.

Бушуудан да, къууанчдан да,
Къошулгъандан, къоранчдан да,
Къышдан, джаздан, джайдан, къачдан да
Хапар айтад кюл меннге.

Бизге джылыу, джарыкъ берген,
Бизни ючюн отха кирген,
Джашау ючюн джанын берген –
Ким, не эсе да – махтау Анга.

Къарангыдан, сууукъдан да
Сакълай бизни, джакълай бизни,
Джашау бере Джерге, бизге,
Кеслери уа джана, кюе,
Джана, кюе, кюнле, Кюнле
Боладыла кюл, учхун.

От Джерде, Кюн да Кёкде,
Тынгысыз джюрек да кёкюрекде
Ушайдыла бир-бирине,
Джашайдыла джана, кюе.

 
Мен къарасам отха, кюлге,
Бир кёб сагъыш келед кёлге...
...Кюннге, кюлге да ушайд кёлюм,
Кюнден, кюлден да толад кёлюм –
Кёз аллымда джашау, ёлюм.

АКЪ ДЖАГЪАДА

Шимал тенгизни джагъасында Мен –
Джагъа Лайпанладан Билал –
Джангы къаргъа къарайма джерде,
Кёкде да эски Айгъа.
Буз къаялагъа, таулагъа да къарайма.
Ушай барама кесим да алагъа:
Эски Айгъа Кёкде,
Джангы къаргъа джерде,
Буз гыйылагъа тенгизде.

Барыбызгъа да джетмеген – Кюн.
Бетим, шийирим да – акъ.
Тенгиз да, джагъа да – акъ.
Ахуюлда-бузда чабакъ тута тургъан аю да – акъ.
Былайда сёзюм, кёлюм да – акъ.
Былайда джашау къой, ёлюм да – акъ
Болур деб турама.

Мен – Акъ адам,
Акъ дуниягъа къараб,
Чыммакъ акъ назмула джазама. Базама
Дуниямы, дунияны да бираз акъ
Эталырма деб.

Къара джинлени, къара джюреклени, къара дунияны,
Къара кючлени, къара къыйынлыкъланы унутханча,
Акъ харифле бла
Джазама кёлюмю-назмуму-джазыууму.

Алай а,
Мында да джетмейди Кюн.
Адамгъа къайда да джетмейди кюн, Кюн.
Анга да сагъыш эте, къайгъы, джарсыу эте,
Акъ дуниядан къарайма сизге.
КЁКГЕ ЁРЛЕЙ ДЖАШАГЪАННГА, ЁЛГЕННГЕ

«Джашау – акъ, ёлюм – къара.
Ёлюм – акъ, джашау – къара.
Джашау, ёлюм да – къара...».
Алай айтырдан алгъа,
Табигъатха бир къара:

Кёзюуюнде чагъады, кёзюуюнде агъады.
Къууанады джашаугъа.
Ёлюмге да, сынсымай,
Эркишича тюбейди.

...Кёклеге джууукълаша,
Таугъа ёрлеб баргъанны
Кюрт юзюлюб басханды.
Ол джигитни ауазы (джанкъозча)
Къар тюбюнден чыкъгъанды,
Халкъ эсинде къалгъанды:

Замансызлай ёлдю деб,
Аджалсызлай кетди деб,
Къыйналмасын адам, халкъ.
Терслемегиз сиз мени,
Терслемегиз ёлюмню –
Табигъатха джокъду дау.

Билесиз:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джыламагъыз сиз меннге,
Къууаныгъыз сиз меннге:
Кёлюм, кёрюм да – акъ.

Ёлгенме ёрлей Кёкге. Меннге:
Джашау, ёлюм да – акъ.
Кёкге ёрлей джашагъаннга, ёлгеннге –
Джашау, ёлюм да – акъ.

Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.
Кёлюм, кёрюм да – акъ.
Сау къалыгъыз.
МЫНДА ХАЛ

Мен джашайма Ставангерде –
Уясында джауумну, джелни.
Таякъ джангурла, ургъан джелле
Аязыргъа къоймайла Кёкню, кёлню.

Къыш, джай джокъду былайда.
Тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
Джауум болуб тюшеди джерге.
Джел бла джангур тарталла орайда.

Тебсеген, джырлагъан да – ала,
Къычыргъан, джылагъан да – ала.
Ууатыб терезесин, къобарыб чардагъын
Юйюнге тюшерге да кюрешелле ала.

Тенгиз къушланы да тауушлары – ачы,
Тынч тюлдю къарышхан джангургъа, джелге.
Терекле да туралмайла ёрге, ёсалмайла ёрге –
Джашайла къабланыб, бауурланыб джерге.

«Джер» деб да джер джокъду былайда –
Къуру таш, къая, ёресине тик.
Кёз туурада уа – къатлана, чайкъала тенгиз,
Къайры къарасанг да – тенгиз:
Сууун ичелмезсе – тузлу,
Кириб джюзелмезсе – сууукъ.

Джазыуум алай болуб, джашайма Ставангерде –
Уясында джауумну, джелни.
Тенгизни ол джанында агъаргъан таула,
Иги умутла, къуран аятла, назму тизгинле –
Джазгъан, кёлтюрген да алалла кёлню,
Мында джашатыб тургъан алалла мени,
Джерде джашатыб тургъан алалла мени.

ДЖАЙ ЧИЛЛЕ

Кёкден тамчы таммай,
Къургъакълыкъ къысыб тургъанлы,
Талай ай.
Бюгюн а – тюрленнгенди хауа.
Умут этдире,
Къаралгъанды, басыннганды Кёк.

Алай а,
Джауаргъа-къалыргъа да билмей,
Чартлай, кюкюрей, джашнай,
Турады аккыллы болуб.
Булутлары – къайгъылы, сагъышлы – джюзелле ары-бери.

Къуугъуннга баргъан атлыча,
Джангур къоркъууун эте, джетеди джел,
Сюелгенни бюге, къалтырата, ётеди джел.

Айтама Кёкге:
Бизни умутлу эте, ётдюле джелинг, аязынг.
Не джау, не да аязы.
Сеннге буруб къолуму аязын
Къаллай бир тилерикме, сакъларыкъма?

Гитче-уллу да къарайла Сеннге.
Джер да, джердегиле да къарайла Сеннге.
Сууунгу къызгъанма бизден.
Этебиз тилек, къурманлыкъ да этебиз –
Джашауну къызгъанма бизге.

ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА

Тау тёппеле – минаралача.
Алача
Ариу, таза, эмда мийик
Джер джюзюнде не болур?!

Эркишилиги болмагъан чыгъалмаз ары,
Адамлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары,
Шайырлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары,
Кераматы болмагъан чыгъалмаз ары,
Къанаты, къанааты, иманы болмагъан чыгъалмаз ары.

Чыкъса да, анда Кёкге тюбемез,
Малаиклеге-мёлеклеге тюбемез,
Тилек эте, назму эте, азан къычыра билмез.
Туруну кёрюр, ташаны кёрмез,
Анга керамат къой, илхам да келмез.

Къанатлы джанла джашайла таулада,
Къанатлы джанла чыгъалла таулагъа.
Ала джууукъдула Кёкге,
Ала кюч-къарыу алалла Кёкден.

Адамча джашар ючюн Джерде 
Тёнгегинг, джюрегинг да Кёкге
Тартханлай турургъа керекле.

Алайсыз,
Джер джутарыкъды Адамны,
Джер къайгъыла джутарыкъла аны.

МЕН АЙТДЫМ НАЗМУЛАГЪА

Къул сезимден, магъанадан,
«Ритм», «рифма» бугъоуладан,
Ол джахилликден, меджисуудан –
Азат этгенча къулланы –
Тау шийирни азат этдим.

Къул назмула джазгъан къулла,
Азат болургъа излемейин,
Эркин Сёзню да истемейин,
Кеслери да, сёзлери да –
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге тюл –
Имансыз къралгъа, ит джорукъгъа,
Къара кючлеге, залимлеге,
Зорлукъгъа, зулмугъа, ётюрюкге
Баш урургъа кюрешдиле.

Мен айтдым назмулагъа:
Къул болмагъыз сиз къуллагъа,
Къулну да этигиз ёзден –
Хар не да башланад Сёзден.

Мен айтдым назмулагъа:
Къул болмагъыз сиз къуллагъа.
Эркин болугъуз кесигиз да.
Халкъны да этигиз эркин,
Джуртну да этигиз эркин.

Акъ сёзден, назму сёзден,
Иги сёзден, керти сёзден,
Ёзден сёзден, эркин сёзден
Башланады Эркинлик да,
Хар не тюрлю Игилик да.

Джаным да кёче алагъа,
Мен айтдым назмулагъа:
Болушур ючюн адамгъа,
Къуллукъ этигиз Аллахха.

Ол заманда
Эшитирикди сизни адам,
Эшитирикди сизни Аллах,
Тилек да боллукъду къабыл.
Дуния да болуб сейир,
Айтырыкъды:
«Аллахны нюрюнденди Адам,
Аллахны Сёзюнденди шийир».

ШАЙЫР

Кёгюрчюн бла адамдан толуду майдан.
Майданны эки джанында – бир эски джами бла бир эски клиса.
Азан таууш энеди джулдуз бла Айдан,
Клисадан джайылады къонгурау таууш.

Адамла бёлюнюб экиге, баралла:
Бир къаууму клисагъа, бирси къаууму – межгитге,
Къанатлыла уа майданда къалалла.
Бираздан, учуб ташаялла Кёкде.

Къанатлыны бир къанаты – азан тауш,
Бирси къанаты да – къонгурау таууш.
Ол экисинден согъулгъан къанат таууш
Келеди, Тейри джарыкъча, Кёкледен.

Джангыз кесим къалама майданда –
Азан таууш, къонгурау таууш, къанат таууш да джокъ.
Не Джерде, не Кёкде кёрмейме-эшитмейме джукъ –
Сокъур-сангырау болурму джюрегим?

Огъай, сокъур, сангырау да тюлдю джюрегим.
Алай а, мен адам да тюлме, къанатлы да тюлме,
Мен Кёкде да тюлме, Джерде да тюлме,
Клисада, межгитде да тюлме –
Хар къайдама, бир джерде да тюлме –
Шийирдеме Мен,
Шайырма Мен.   

КЕРАМАТ+++++++++++++++

Балчыкъ кёлде да кёреме Кёкню.
Мен – Адамма, Шайырма, Хаджиме.

БИР КЮН

Ёмюрге тенг болгъан бир кюн.
Тутулгъан, къутулгъан да этген –
Адам, Джер, Ай эмда Кюн.
Джашау-ёлюу-тирилиу –
Бары сыйыннган бир кюн. 
Къалюбаладан Ахырзаманнга созулгъан,
Бир Сёзге сыйыннган, бойсуннган бир кюн.
Мени джазыуум – сени бир такъыйкъанг, саниенг...
Кюнюм мени,
Кёлюм, кёгюм мени,
Гюлюм, кюуюм мени,
Джаныб, кюйюб, кюл болгъан, тюб болгъан кюнюм мени,
Кюнюм мени.

КЪАЙДАДЫ ДЖОЛ

Джюрекни ашасала да къайгъы, сагъыш,
Джюрекден бошасала да къайгъы, сагъыш,
Дагъыда бу дуниягъа этеме алгъыш,
Джашаугъа этеме алгъыш.
Дунияны, джашауну къурагъаннга салама махтау.
Терсди дуниягъа, джашаугъа дау салгъан, терслеген.
Къыйынлыкъ чыгъады адамны кесинден,
Кесине, башхагъа да олду салгъан палах.
Кёкню, Джерни, джашауну бергенди бизге Аллах.
Сезерге джюрек, ангыларгъа ангы бергенди,
Къалай джашаргъа кереклисин кёргюзтгенди, юретгенди,
Керти-ётюрюк, Тюз-терс, Иги-аман,
Халал-харам, Сууаб-гюнах бары неди – билдиргенди,
Сора – кеси акъылынг бла джаша, айны дегенди.
Джаратхан Адамына алай ийнаннганды, ышаннганды Аллах.

Энди Ол кёргюзтген, юретген джолну бармай эсек,
Кесибизни амандан-харамдан-гюнахдан тыймай эсек,
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Билимге этмей эсек къуллукъ –
Сора нек шашабыз, джетед деб къыйынлыкъ?

Хакъны тюл – халкъны, адамны кёре эсек баш,
Хакъгъа тюл – джууукъгъа, джорукъгъа, къралгъа ура эсек баш,
Хакъны тюл – кесибизни тута эсек ёрге, санай эсек тюзге,
Сора, къыйынлыкъ-палах къалай къалыр келмей бизге?

...Чынгылны эрнинде сюеледи адам.
Кёрюнмейди джол булутдан, тубандан.
Соруу белгича сюеледи ол:
Къайдады джол?

ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ

Ташны джаныды Терек.
Барады кетиб Тейриге-Кёкге.
Ташда джаратылды, тууду.
Энди ашыкъмай ёседи ёрге –
Барады кете-джете Кёкге.

Туугъан ташындан айырылмагъанлай,
Джаратханнга къайытады ол.
Кёргенинден-билгенинден
Ташына хапар айтады ол.

Ташны джаныды Терек.
Ташдан чыгъыб тышына,
Сейирсиниб къарайды Ташына,
Бютеу дуниягъа да.


Ич дуниядан тыш дуния – ариу.
Ёседи, бутакъланады, чапракъланады Терек.
Шыбырдайды, шууулдайды, чайкъалады Терек.

Танышады Кёк бла, Кюн бла, джангур бла, джел бла.
Танышады джаз бла, джай бла, къач бла, къыш бла,
Тюрлю-тюрлю къанатлыла бла,
Кийикле бла, джаныуарла бла, адамла бла.

Кёбюсюнден кёреди хата.
Алай а, ёлюмсюз болгъаны себебли –
Ташны джаны Терек –
Барына ташча турады чыдаб.

Ташха джокъду ёлюм.
Ёлюм джокъду Терекге да.
Алагъа келсе ёлюм –
Ёллюкле Джер, бютеу джердегиле да.

Мен баш урама Таш бла Терекге.
Алача бегийме Джер бла Кёкге.
Ташха, Терекге да ушай,
Джерде, Кёкде да джашай,
Джер бла Кёкню байлаб турама –
Эки дуниядан да юлюшлю болама.

Нарт адамы болсам да мен,
Тейри адамы болсам да мен,
Не джууукъ эсем да джети къат Кёкге,
Баш ургъанлай турлукъма мен
Бурху Джерде Таш бла Терекге.

Сёзюм да ушасын алагъа,
Джаным да джашасын алада.
Алагъа ёлюм келген кюн,
Мен кесим да боллукъма кюл.

Ала джашасала – мен да джашарыкъма,
Таш бла Терекден къарарыкъма.
Алгъыш, тилек этеме таза джюрекден
Къадау Ташха эмда Джангыз Терекге.

Джууукълаша назмуму, китабымы, джашаууму да ахырына,
Джууукълаша Ай бла джулдузгъа,
Джууукълаша Джер бла Кёкге –
Тынчлыкъ-эсенлик тилейме Таш бла Терекге.

Ала бермегенле манга ёлюм.
Аладан къалмагъанды ёмюрде кёлюм.
Кимден, неден да джууукъла ала меннге.
Кёкден, Сёзден сора аладыла Минги.

Къайгъыладан къайнасала баш бла джюрек,
Суугъа, таугъа, чегетге къачдым адамладан.
Сабырлыкъ бере, къутхардыла мени Таш бла Терек –
Джашау кюч, таза кюч алдым аладан.

Джууукълаша Джер бла Кёкге,
Мен баш урама Таш бла Терекге.
Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ,
Кеси да дуниядан боллукъду талкъ.

Мен кёрмегенме заран Ташдан, Терекден,
Менден да болмагъанды алагъа хыянат.
Къолдан келгенча сакъларгъа кюрешдим аланы,
Энди Аллахха этеме аланы аманат.

ОНОУУН КЕСИ ДЖЮРЮТГЕН

Джарататылыуну-тууууну оноуу
Къагъанакъгъа джетмейди.
Сёзню къадары уа башхады.

Сезим сёзге бурулурму, бурулмазмы,
Сёз-назму дуниягъа тууармы-туумазмы,
Ол джашаугъа келирми-келмезми –
Аны оноуу адамда тюлдю.

Джаратылырына-къалырына,
Дуниягъа келирине-келмезине
Сёз кеси этеди оноу.
Сёзден сёз тууады дейле,
Адамдан а – адам.
Алай да болур.
Сёз кеси келмесе,
Аны зор бла, хыйла бла
Келтираллыкъ тюлдю адам.

Ол тахсаны-ташаны-кераматны
Билирге мадар да джокъду.
Оноуун кеси джюрютген
Бир сейирлик джанды Сёз.

АДАМНЫ ДЖАЗЫУУ

Хар адамны мангылайында джазылыбды джазыуу.
Джангыз, аны кёрюр ючюн
Кераматы болургъа керекди адамны.

КЁКЛЕГЕ  ДЖОЛ

Джазыучуну ангыларча болсакъ,
Сёзню эшитирча, окъурча, ангыларча болсакъ,
Джазыуну ангыларча болсакъ,
Джазылгъанны ангыларча болсакъ,
Сора, Джазыуубузну
Кесибиз джазарча болсакъ.

ТАРПАН НАЗМУ

- Керекмиди меннге сиз салгъан джер-джюген?
Налларыгъыз да керекмилле меннге?
- Таш джолда тынч тюлдю джюрюген...
- Таш джолугъуз да керекмиди меннге?

- Ауузлугъунга, налларынга дери,
Алтындан, кюмюшден боллукъду бютеу керегинг.
- Мени джегер ючюн, сыртыма минер ючюн,
Алтын-кюмюш бламы излейсиз терилтирге?

Бир-биринге салыгъыз джер-джюген,
Бир-биринги сатыгъыз-алыгъыз алтыннга-кюмюшге.
Аллахыгъызны да сатхансыз отуз кюмюшге.

Сиз – дуния малгъа болгъанла къул-къарауаш –
Аркъанлагъыз, кишенлегиз бир-биринги,
Джер-джюген, ауузлукъ салыгъыз бир-биринге,
Зор бла, хыйла бла теблегиз бир-биринги,
Хайда, болугъуз бир-биринге бий-къул.

Адам,
Арпангы, зынтхынгы да кесинг аша,
Джеринги-джюгенинги да кесинге сал,
Кишенинг бла да кесинги кишенле,
Налынг бла да кесинги налла,
Аркъанынг бла да кесинги аркъанла,
Къуругъунг бла да кесинги тут,
Къамчинг бла да кесинги ур,
Алтын илкичге да кюмюш джюгенинг бла
Башынгдан кесинг тагъыл.

Мен а – тарпан эмилик аджир,
Айланырма билмегенлей джер-джюген,
Айланырма билмегенлей аркъан, кишен,
Айланырма билмегенлей къамчи, тузакъ.

Эркинликни тенг этмем бир джукъгъа.
Эркинлигими ауушдурмам бир джукъгъа. 

ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ

«Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Къара кючле бла этебиз къазауат».
Буду Керти адамны, Тейри адамыны сёзю,
Бир Аллахха – Хакъ кертиге – къуллукъ этеди ёзю.

Сакълар ючюн динибизни, тинибизни,
Сакълар ючюн джуртубузну-джерибизни,
Сакълар ючюн тилибизни, эсибизни,
Халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны сакълар ючюн –

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Душманла бла этебиз къазауат.
Аллах джаратхан джанлабыз биз.
Адамлабыз-инсанлабыз биз.

Аллах берген джаныбызгъа къатылыргъа,
Аллах берген джуртубузгъа къатылыргъа,
Аллах берген динибизге къатылыргъа,
Аллах берген тилибизге къатылыргъа,
Не бир адамны, не бир халкъны, не бир джорукъну –
Бирини да джокъду эркинлиги.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат.

Кетген кюнюбюзге, бюгюнюбюзге не тамблабызгъа къатылыргъа,
Тарихибизге, ангыбызгъа-эсибизге къатылыргъа,
Намысыбызгъа, сыйыбызгъа, тёрелерибизге къатылыргъа,
Эркинлигибизге, къраллыгъыбызгъа къатылыргъа
Не бир адамны, не бир къралны джокъду иши.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат.

Аллах джаратхан джаннга, джанлагъа къатылыргъа,
Аллах берген джашаугъа къатылыргъа,
Аллах берген табигъатха къатылыргъа,
Кёкге, Джерге, Суугъа къатылыргъа
Бир кишини джокъду эркинлиги.

Зулму-зорлукъ бла аны ючюн этебиз къазауат,
Къара кючле бла аны ючюн этебиз къазауат,
Аллахны джаулары бла аны ючюн этебиз къазауат.

Аллах буюргъан джолда барыр ючюн,
Аллах бергенни сакълар ючюн, джакълар ючюн, къатлар ючюн,
Адам болур ючюн, Адамлай къалыр ючюн –
Джаныбызны джаратхан Аллахха этиб аманат,
Аллахны-Адамны джаулары бла этебиз къазауат.

Сёз бла, къалам бла, къама бла да –
Не амал бла да –
Къутхарыргъа керекди имансызлыкъдан дунияны,
Сакъларгъа керекди шайтандан адамны,
Ёлюмден джашауну.

Джаныбызны этиб Аллахха аманат,
Къара кючле бла этебиз къазауат.

КЪУТХАРЫР ЮЧЮН
АДАМНЫ, ХАЛКЪНЫ, БЮТЕУ ДУНИЯНЫ

Барелле къаллай заманла,
Барелле къаллай адамла...
Бюгюнлюкде башхады хал –
Адамны хорлагъанды мал.

Тюрленнгенди адам,
Тюрленнгенди хауа.
Джашау тюрленнгенди.
Не этейик энди?

Дунияны аманлагъа къоюбму кетейик,
Огъесе, этейикми ала бла къазауат?
Хакъгъамы къуллукъ этейик, халкъгъамы?
Хакъ бламы болайыкъ, халкъ бламы?

Хакъ бла халкъны тюбетирге, бир этерге кюрешейик,
Ма аны ючюн сермешейик.

Билеме, хар ким
Ангысына, эсине,
Иманына, адамлыгъына, бетине,
Фахмусуна, билимине, ётюне,
Акъылына, саулугъуна,
Болумуна, къарыууна кёре джашайды.
 
Алай а,
Аллахны Сёзюн эшите тургъанлай,
Хакъ Кертисин биле тургъанлай,
Хакъ джолну кёре тургъанлай,
Терс джолну сайласа адам,
Башхаланы да ары тартса,
Не дерге боллукъду анга?

Аллайла болсала джыйын,
Адамны, джамагъатны тюшюрселе сыйын,
Динни, шериатны да кюрешселе бузуб,
Джаш тёлюню да джангылтыб, джоюб,
Юретиб аманнга-харамгъа-гюнахха,
Къаршчы этиб, Адамгъа, Китабха, Аллахха,
Сора, не дерге, не этерге боллукъду алагъа?
Къояргъа боллукъмуду дунияны алагъа?

Аллахха-Адамгъа къаршчы эселе ала,
Аллахха-Адамгъа къуллукъ этмей эселе ала,
Сёзден, Тёреден да къоркъмай эселе ала –
Къоркъгъанларына тюбетирге керекди аланы,
Аладан къутхарыр ючюн адамны, халкъны, бютеу дунияны.

НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ++++++++++

Узун сёзню къысхасы:
Назмусуна сыйынмайды поэт.
Шийирине сыйынмайды шайыр.
Назмучу бурулады хапарчыгъа.
Къара сёз, узун сёз башланады алай.

СЕЗИМ-СЁЗ АХЫРЗАМАН

Сезим къобан сыйынмай джюрекге,
Сёзлеге бурула, къуюлады тышына.
Джайылады бютеу джерге. Кёрюнеди
Сезим-сёз ахырзаман келгенча дуниягъа.

Ол сезим-сёз ахырзаманда
Тунчугъургъа башлагъанма кесим да.
Бизни, Сезимни, Сёзню да джаратхан келсин да
Къутхарсын, оноу этсин. Ансы...

Алгъын джюрекге сыйынмай эди сёз –
Ол аны ючюн чыгъа эди тышына.
Энди сёзге сыйынмайды джюрек –
Бир башха фикирле келелле башыма.

Сёз – джюрекге, джюрек – сёзге сыйынмай,
Табигъат базманы, Кёк-Джер базманы бузулуб,
Адам, джашамай Хакъ Керти бла, сыйы бла,
Кетерге башлагъанды тюб болуб, къуруб.

Аллахына тюз турмай адам, Сёзюне керти болмай адам –
Сууаб-гюнах, халал-харам, иги-аман базманын бузуб,
Джол шлейди, келирча ахырзаман.
Къатышхандан къатыша барады дуния.
Сезим-сёз ахырзаман басханды дунияны.
Керти Сёзню айтмаса дуния,
Хакъ Кертиге къайытмаса дуния,
Келмезми Китаб айтхан заман – ахырзаман?

СУУ. ТЕРЕК. АДАМ.

Кече-кюн джокъ –
Эниб-кетиб барады суу.

Кече-кюн джокъ –
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Кетиб баргъан суугъа тынгылаб –
Сюеледиле джагъада терекле.
Бютюн мыдахды аланы тюрсюнлери.

Къобан Акъ Таудан, Минги Таудан эниб,
Тар ёзенден кенг тюзлеге чыгъыб,
Джер-суу да кёре, ашыгъады тенгизге.
Джерни къучакълай, ийнакълай,
Баууру бла сюркелиб,
Джетеди, къошулады тенгизге;
Дагъыда къайытады артха –
Кёк бла – тубан, булут болуб;
Джангур, къар болуб тюшеди Джуртха.

Джолу
Таудан тенгизге – джер бла,
Тенгизден таугъа – кёк бла.
Джерни, Кёкню да биледи ол,
Сюркелиуню, учууну да биледи ол,
Тюрлю-тюрлю сыфатлагъа да киреди ол.
Джерни ташын, топрагъын,
Тауну бузун, тенгизни тузун,
Кёкню джулдузун – барын
Биледи ол.
Эки дунияны да сынагъанды ол.
Кёкде, джерде, мийикде, алашада да болгъанды ол.
Джерде Кёкге термилиб,
Кёкде Джерге термилиб,
Джылагъанды ол.
Не болса да насыблыды ол:
Джашай, ёле, тириле,
Барын сынай, кёре, биле,
Эки дунияны арасында,
Джер бла Кёкню арасында,
Джолоучуду, келечиди ол.

Кетиб баргъан суугъа къараб,
Ётюб баргъан заманнга къараб,
Озуб баргъан джашаугъа къараб,
Сюелелле джагъада терекле.

Терекле да насыблыдыла.
Тамырлары бла джерни,
Бутакълары бла Кёкню,
Къучакълай, сюелелле ала.

Ала да билелле джерни, Кёкню.
Алай а, ала болалмайла джолоучу,
Сууча кёралмайла дунияны.
Зор бла кёчюрмеселе,
Ёмюрлери, тебмей, бир джерде туралла.

Тынгылаб тургъан тереклени
Ауазларыча, саркъады суу.
Тереклени къууанчларын, бушууларын,
Бютеу къайгъыларын, сагъышларын
Айтханча, барады суу.

Джагъа терекле айтхан
Джыр, ийнар, кюу болурму
Саркъыб баргъан суу?

Огъесе, суу джырында
Кесини, башхаланы да
Кёллерин айта болурму?

Кетиб баргъан суугъа тынгыласам, къарасам,
Джагъада мыдах сюелген тереклеге къарасам,
Кесими кёргенча болама алада.


Джагъада сюелген  Къазакъ Терек да – Мен,
Кетиб баргъан Къобан суу да – Мен,
Кёкде акъ, къара булутла да – Мен,
Сюркелген, сюелген, учхан да – Мен,
Кетген, къайытхан да – Мен,
Джырлагъан, джылагъан да – Мен.

Терек бла бирге къарайма суугъа,
Суу бла бирге барама сууда.
Суу, Терек, Адам – табигъат бары –
Эт-дженбиз, бирбиз, биргебиз.
Джердебиз, Кёкдебиз.

Кетиб баргъан суугъа тынгылаб,
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Джагъада сюеледи терек.
Экисине да тынгылай, къарай,
Айтама: дуния сейирди къалай.
Джашау а къысхады къалай.
Ай медет! 

ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ

Шыбыла кюйдюргенде да
Ташланы, Тереклени,
Аналаны тилеклери
Къутхара келгенле бизни.

Анала саулукъда джокъду бизге ёлюм,
Джашасакъ, ёлсек да – саубуз.
Адам, анасы ёлгенден сора башлайды ёлюб,
Ары дери уа – ол къаяды, тауду.

Саулукъ-эсенлик тилейик аналагъа,
Джаныбызны сакълагъан алалла.
Мийик кёкде, ушаб алагъа,
Джулдузла-Кюнле тохтаусуз джаналла.

Джулдузла джаннган къадарда
Келлик тюлдю Аламгъа ёлюм.
Анасы эсен болгъанда
Келлик тюлдю адагъа ёлюм.
Мен ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Сау къалгъаныма да сейирсине.
Ана тилекле къутхаргъанларын а,
Энди башлагъанма ангылай.

Бизге келген палахланы кеслерине ала,
Анала замансыз кетелле дуниядан.
Ёлсек-къалсакъ да борчлубуз алагъа,
Ол борчну къайтараллыкъ да тюлбюз.

Джангыз аланы разы этиб джашай,
Табарыкъбыз разылыгъын Аллахны да.
Аллахны разы этиб джашай,
Къууандырлыкъбыз аналаны да.

Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге
Хакъ кёлюбюз бла къуллукъ эте,
Къутуллукъбуз бир кесек борчубуздан
Бизни джаратханланы алларында,
Барыбызны да Джаратханны аллында.

«Джандет къайдады?» деб, соргъанларында,
«Анангы аякъ тюбюндеди джандет»,-
Деб, джууаб къайтаргъанды,- дейле,- файгъамбар.
Керти Сёзню магъанасын ангылайбыз кеч.

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг да
Аналаны къууандырырча болса –
Зулмугъа-аманлыкъгъа-терсликге-ётюрюкге
Джол болурму? Ёмюрде да болмаз.

Аналаны къууандырыуну, сакълауну бир джолу да –
Ала берген Ана тилни сакълауду.
Аталаны-бабаланы къууандырыуну, сакълауну бир джолу да –
Ала берген Ата джуртну сакълауду.

Ананы, Атаны разы этмей биз,
Ана тилни, Ата джуртну сакъламай биз –
Аллахны да эталмазбыз разы.

Джамагъат башланады атадан, анадан, сабийден.
Эл башланады къара таныудан, Элибден.
Хакъдан башланады Халкъ.
Аны ангыласакъ,
Алагъа болсакъ сакъ –

Сора, къоркъуу боллукъ тюлдю бизге.
Эки дуния да боллукъду бизники.
Биз боллукъ тюлбюз талкъ.
Боллукъбуз Адам, боллукъбуз Халкъ.

Элден-Джуртдан,
Сабийден-Элибден-Хакъдан
Айырмасын Аллах халкъыбызны, бизни.
Алалла джашауубуз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни.

АЛЛАХ ОНОУ ЭТЕР

Джашар заманларында дуниядан кетгенле –
Сизге ауруйду джаным.
Кёрюрлерин кёрмей кёрге киргенле,
Сизге ауруйду джаным.

Ёзге, кёрюрлерин да кёрюб,
Джашаудан юлюшлерин да алыб,
Къартлыкъгъа дери джашаб,
Эркинликде, эллеринде,
Адамлары юсюне басыныб,
Алай ёлгенле –
Сизге да ауруйду джаным.

Игиликге, Тюзлюкге къуллукъ эте,
Хакъ Керти ючюн кюреше, сермеше,
Хакъ джолда бара джан бергенлеге –
Кимден да алагъа бек ауруйду джаным.

Аджашханлагъа, терсейгенлеге да,
Аланы тюзетир ючюн кюрешгенлеге да,
Тынч-къыйын джашагъанлагъа да,
Саулагъа, ёлгенлеге да –
Барына ауруйду джаным.

Ёллюк джанла къыйынлылла бары.
Кемеси, къайыгъы болгъан да,
Джугъу болмагъан да,
Къурурукъ кёлде джюзелле бары.

Неди Джер? –
Кёк тенгизде бир айрымкан.
Эртде-кеч болса да,
Кёк джутарыкъды аны,
Анда джашагъанланы да.

Ахырын сезеди, кёреди, биледи адам. Дагъыда,
Дуниягъа – Къаягъа Терекча – къадалыб,
Кюрешеди этерге джашау.

Джазыкъсынама мен адамланы.
Минг-мингджыллыкъ ёмюрлюк джоллары, къыйынлары
Не бла бошалллыгъын кёзюме кёргюземе да,
Джазыкъсынама мен адамланы.

Ёлюм ышаннга салыб тургъанлай да,
Саудан ёлюб къалмай,
Шашыб, хайуан, джаныуар болуб къалмай,
Сермешеди джашау ючюн адам.
Кюрешеди болургъа Адам.
Къара къайгъыгъа, къара кючлеге бойсунмай,
Адамлай къалыргъа кюрешеди.

Аллайланы кёрсем,
Керти адамланы кёрсем,
Джашау кеси аллына джаратылмагъанына,
Дунияны, джашауну, адамны да бир мурат бла
Джаратхан бир Кюч болгъанына,
Ол Кюч джашауну, Адамны да къутхарлыгъына,
Не да, адамгъа –
Ол кеси кесин къутхарырча мадар, заман, онг берлигине
Ийнанырым, ышанырым, базарым да келеди.

адамланы, Адамланы да джазыкъсынама,
Барына ауруйду джаным.
Алай а бизни джаратхан
Биз билмегенни биле болур.
Бизге къараб, къууана, кюе да болур.
Бизге сынау, болушлукъ да ие болур.
«Хар ким къолдан келгенни этейик
Адам болур ючюн, Адамча джашар ючюн.
Кючюбюз джетмегеннге Аллах оноу этер».

Буду шыйыхла, акъылманла айтхан да.
Хар ким къолдан келгенни этейик,
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге къуллукъ этейик.
Кючюбюз джетмегеннге Аллах оноу этер.

СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН

- Ол мёлек къызны эки къахме буту
Эки дуниядан да сыйлыды меннге.
- Нелени сандырайса, тохта,
Хыйнымы этилгенди сеннге?

Тышына кетгенли унутханса
Таулу адетни, намысны, сыйны.
Дуангы къойгъанса Шаркъда,
Гъарбда уа сеннге этгенле хыйны.

- Огъай, дуам бойнумдады мени,
Этилмегенди хыйны да меннге. 
Асры сюйгенден Кёк бла Джерни
Кёлюм, Тауубузча, болгъанды Минги.

Алай а, ол къызны кёрсем,
Меннге ол заманда джанады джулдуз.
Ансыз а, ансыз –
Кёк, Джер да, джюрек да болалла джансыз.

Сюймекликди меннге межгит эм храм.
Анга джукъ айтхан гюнах эм харам.
Олду меннге Кёк да, Джер да, джандет да.
Ансыз джокъду джашау да, адам да, поэт да.

Ол мёлек къызны эки къахме бутун
Эки дуниягъа да ауушдурмайма мен.
Джырчысыма мен ариулукъну,
Сюймекликни къанатыма мен.


КЪАЧХЫ ХАУА

Кюн бла арам узакъдан узакъ.
Къачхы хауа, сеземе сени.
Къалтырайды терекде чапракъ –
Тауусулгъанды аны да кюню.

Алай болса да, къачхы табигъатда
Бир сабырлыкъ барды, бир ариулукъ!
Келе тургъан ахыры анга
Болмагъанча къыйынлыкъ, ауурлукъ.

Биз а – адамла – къачыбызгъа,
Табигъатча билмей тюбей,
Къарайбыз джан-джаныбызгъа –
Къадардан да къутулур мадар излей.

Адамлыкъ, къартлыкъ къачыбызгъа
Кёк – алтын, кюмюш сууун – себелей,
Биз – адамла – ахыр къачыбызгъа
Табигъатча билсегед тюбей.

Ёзге къыйынды айырылгъан джайдан,
Аны оноуун къоймайды бизге джазыу.
Белги келсе джулдуз бла Айдан –
Фикир бла зикир болалла кёлге асыу.

Джашау бла арам узакъдан узакъ.
Къачхы хауа, сеземе сени.
Къалтырайды терекде чапракъ –
Ким чапырсын аны да кёлюн?!

ИННЕТ – ДЖАШАУ

Биз сюйген: Кёк-Акъ-Джашил.
Биз сюйген: Мийиклик-Тазалыкъ – Джашау.
Байрагъыбыз, Орайдабыз да – Минги Тау.
Иннет – намаз-назму-миллет.
Иннет – келям-къалам-миллет.
Иннет – Аллах-Адам.
Иннет – Хакъ-Халкъ.
Иннет – Джашау.
ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ

1
Джылы аяз урады къыбыладан.
Къутулгъанма шималдан-шыбыладан.
Анда къалсала да джашлыгъым эм саулугъум,
Бир кишиге джокъду дауум, джаулугъум.

Хира дорбуннга чыгъыб да къарайма тёгерекге –
Джерге, Кёкге эмда джюрекге:
Файгъамбарны заманында да былай болурелле Джер бла Кёк.
Джюрек а, джюрек?

Тюрленнген, нюрленнген болурму ол?
Сыйрат кёпюрге ушайды адам келген джол.
Анда – баралгъан, баралмагъан да бар.
Адамлай къалалгъан, къалалмагъан да бар.

Хайыр джокъду тарыгъыудан, джылаудан.
Ётерге керекди сынауладан, Сынаудан.
Тюл эсек да не деу, не акъылман,
Хапарлы эсек джашаудан эм ахырдан,
Хапарлы эек халалдан эм харамдан,
Хапарлы эсек сууабдан эм гюнахдан,
Таный эсек къара, окъуй эсек Китаб –
Сора, кёб эсе да джюрекде джара эмда таб,
Сууумазгъа керекбиз бу дуниядан, Джашауан,
Ётерге керекбиз сынауладан, Сынаудан.

Джаугъа кесдирмей джан бла тёнгекни,
Тазалыкъ, субайлыкъ бере джан бла тёнгекге,
Учуу-учунуу бере джан бла тёнгекге,
Тыйыншлы болургъа керекбиз Джер бла Кёкге.

2
Джылы аяз урады къыбыладан.
Тёнгегим да къутулду шималдан-шыбыладан.
Джаным-рухум а къачан да эркин эди...

Бир кёб сагъыш келе кёлге-джюрекге,
Хира дорбундан къарайма тёгерекге:
Не джууукъду былайы Кёкге!
Алай а дуния къайгъыла, сагъышла
Кетерге унамайла былайда да башдан.

Бир тюз адамгъа къой, файгъамбаргъа да
Тынч болмагъанды джерде джашагъан, кюрешген,
Хакъ кертисин айтхан, сёлешген.
Кертини, Тюзлюкню джауу къачан да – кёб.

Адам ючюн, халкъ ючюн кюреширге
Бизге Келечини сёзю, иши да – юлгю.
Хорларгъа, хорланыргъа да болурбуз. Джангыз,
Джаныбыз саудан къалмайыкъ ёлюб.

Ийнана эсек – Аллах айтханны этейик,
Намысыбыз, бетибиз, ётюбюз – адамлыгъыбыз айтханны этейик.
Джашайыкъ, Аллахны бизден чыкъмазча кёлю,
Джашайыкъ, кеси-кесибизден, бир-бирибизден да чыкъмазча кёлюбюз.

Адамны, халкъны сакъларгъа кюрешейик,
Адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакъларгъа кюрешейик.
Тобукъланыб, сюркелиб джашагъандан эсе,
Къуртха-къамыжакъгъа ушагъандан эсе,
Аякъ юсюнде, ат юсюнде сермеше ёлейик,
Алай ёлгенлеге сый-махтау бере билейик.

Башхала айтханны тюл,
Аллах айтханны эт,
Намысынг-бетинг айханны эт –
Ол заманда боллукъса адам эмда Поэт.

Мени къанатым – къанаатымды,
Хакъ айтханны этеме мен.
Азанчы, назмучу, хаджи – ёзюмдю, атымды,
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн этеме къазауат.

Эл атымы айтыр деб да тюл,
«Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр» деб да тюл,
Адам болгъаным ючюн Адамча джашаргъа излейме –
Джана, кюе боллукъ эсем да кюл.

Хакъ кертини джууукъгъа, узакъгъа да айта,
Адам, халкъ ючюн ёлгюнчю сермеше,
Адамлыкъ-муслиманлыкъ-шайырлыкъ борчумдан да чыгъама - 
Хазырланама Аллахха берирге джууаб.

Хар адам кеси ючюн берликди джууаб,
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.
Хира дорбундан къарадым да Джерге,
Быллай сагъышла келдиле кёлге.

ДЖАШАУГЪА ОРАЙДА

Чабыб баргъан атны юсюнде
Мен барама джангызгъа.
Меннге татлы ышаралла
Джулдузла бла джанкъозла.

Джулдузгъа эм джанкъозгъа
Ушагъан ма бир къызгъа,
Джаным кирген бир къызгъа
Джазыуум тартыб бютюн,
Учама джертин, кёктюн.

Атым – тарпан, эмилик,
Бош ат тюлдю – Боракъды.
Учундургъан – сюймеклик,
Джюрегиме – къанатды.

Сеннге баргъан джолуму
Кёлеккеси – кёкде Къой Джол.
Сеннге этген джырымы
Этгендиле джерде той джыр.

Мёлекле Аллахха махтау
Салгъан кибик – ма алай,
Мен сеннге махтау салдым,
Болмасанг да джулдуз, Ай.

Джер къуруму, джалыны
Къаралтханед джанымы...
Сен а аны тазалаб,
Аллах джаратхан Кюнде
Болгъаны кибик этдинг.

Кёзден, кёлден кетди чарс.
Сюймекликге ура харс,
Джюрек бара джангызгъа,
Тюбедим мен джулдузгъа.

Джанкъоз, джулдуз эмда къыз
Сыйындыла джюрекге.
Джерде тургъанлай, Кёкге 
Учхан насыблыма мен.

Сен да, мен да – насыблы,
Сан да, джан да – насыблы,
Къууанч – чексиз, ёлчесиз...
Не айтасыз анга сиз?

Келирге да болурла
Бизге да къайгъы, джарсыу –
Алайды джашау, джазыу.
Алай а, джаннга асыу –
Бюгюннгю къууанч-насыб.
Аладан толгъан кёл, джюрек
Къалмазла суууб, азыб.

Сюймекликден толу джюрек
Сынаулагъа да чыдар.
Къара джолну тауусуб,
Акъ таулагъа да чыгъар.

Бош сёзлени къояйым –
Тенг болайым джулдузгъа,
Тенг болайым джанкъозгъа.

Кюеме, джукъланама демей,
Къоркъмай джанады джулдуз.
Джаз алдар, сууукъ юшютюр демей,
Къар тюбюнден чыгъады джанкъоз.

Къарангы чексизди демей,
Джаныуум бошунады демей,
Джулдуз джанады, джанады.
Джаз бегисе чыгъарма демей,
Ол заманда чагъарма демей,
Джанкъоз да къар тюбюнден чыгъыб,
Кёллендиреди кёлсюзлени,
Къууандырады бизлени.

Джулдузгъа да, джанкозгъа да,
Алагъа ушагъан къызгъа да
Тыйыншлы этген мени –
Сюймеклигимди мени.

Ташдан Агъачха дери,
Джанкъоздан джулдузгъа дери,
Джаздан джазгъа дери,
Къыздан къызгъа дери,
Сюймекликден сюймекликге дери,
Джашаудан джашаугъа дери
Къууанчым-насыбым мени,
Джашауум мени.

Сюйгенлеге – харс!
Сюймекликге – махтау!!
Джашаугъа – орайда!!!

АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ

Сен кетдинг кетгенча джан,
Къалдым къалгъанча тёнгек.
Себеб табайым къайдан?
От тюшген орман – джюрек.

Алгъын кёлюм-джюрегим
Чексиз кёкге тенг эди.
Анда эм джарыкъ джаннган
Чолпан джулдуз сен эдинг...

Сени орнунгу тутарча
Аллай джулдуз джокъ энди.
Бюгюнгю халы джюрекни –
Джулдузсуз заманы Кёкню.

Кёкге – джулдуз, меннге – сен,
Джараша эдик алай.

Кёрюнмейди энди джукъ -
Къайда джулдуз, къайда Ай?

Къарангы беред салам:
Джюрек чачыллыкъ болур –
Алай ачыллыкъ болур
Бир джангы дуния, Алам.

КЪЫЯМАТ КЮН

Тинтгенден тинте барсам
Адамланы, халкъланы, джуртланы, тиллени,
Тюшюннгенден тюшюне барама
Адам улу бир Ата бла Анадан джаратылгъанына;

Тинтгенден тинте барсам
Къанатлыланы, чабакъланы, джаныуарланы, тереклени –
Кёкдегилени, суудагъыланы, джердегилени –
Барыбызны да бир кюч джаратханына
Тюшюннгенден тюшюне барама.

Тинтгенден тинте барсам
Дунияланы – ташасын, турусун да –
Тюшюннгенден тюшюне барама
Джашау кеси аллына джаратылмагъанына.

Алай а,
Кёклени, Джерни, алада болгъанны да барын Джаратханны
Толусу бла кёрюр ючюн, билир ючюн,
Ол Къудуретге тенг болургъа керекди.
Ол а – болмазлыкъ затды.
Аны себебли биз, Джаратханны тюл,
Ол джаратхан затланы бир кесегин кёребиз –
Кючюбюз, эсибиз, ангыбыз, билимибиз джетгени чакълы.

Кёбюрек сезгенле, кёргенле, билгенле да барла –
Файгъамбарла, шыйыхла – кераматлыла – дегенча.
Ала кёргенни да кёралмайла тюз адамла.
Джюреклери сокъурланы, сангырауланы уа
Иймансызлыкъ кючлейди кёллерин, тиллерин да.


Ёзге, адам улу не къадар айный барса,
Шагъатла табхандан таба,
Тюшюннгенден тюшюне барлыкъды
Ол чексиз, ёлюмсюз Кючню барлыгъына,
Барыбызны да Ол джаратханына-къурагъанына.

«Кеси аллына къуралгъанды дуния, джашау» дегеннге да,
«Барыбызны да Тейри джаратханды» дегеннге да,
Экили, ишекли болуб, къыйынлашханнга да –
Барыбызгъа да – келликди Кюн,
Ташаны туру эте,
Хар соруугъа джууаб эте,
Джууабха тарта бизни да.

Ол кюн сюелликбиз Тёрени аллына.
Таша зат бары боллукъду ачыкъ.
Уллу сокъураныу, къууаныу да боллукъду ол кюн.
Ким отха, ким нюрге тюшерикди ол кюн.
Ол кюн башланныкъды джангы дуния,
Джангы джашау башланныкъды ол кюн.
«Джаратхан бла тюбешиу Кюн» – ол кюнню аты.

АДАМЛЫКЪ ЭМДА АКЪЫЛМАНЛЫКЪ

Аман джора этме. Керексизге
Джюрекге азаб берме.
Сотурну да хаман тырнаб,
Ызына джара этме.
Хакъ джолдан чыгъыб,
Джардан кетме.
Кесинги кишиге джюк этме.
Ит тюлсе – тубаннга юрме.
Кетген джауумну да ызындан
Джамчы бла сюрме.
Кетгенден оюм эт,
Келликге сагъыш эт.
Терсликге къаршчы тур,
Тюзлюкге алгъыш эт.
Сабыр бол, джарыкъ бол.
Джашаугъа къууан, джашаудан къууан.
Къууан, къууандыр –
Олду адамлыкъ эмда акъылманлыкъ.
НЕ БОЛЛУКЪБУЗ АДАМ-ХАЛКЪ, НЕ БОЛЛУКЪБУЗ...

адам – болур ючюн Адам
Аллах берген эсе заман,
Джол да кёргюзтген эсе,
Биз а – окъумай Китабны,
Таурухха санаб аны,
Джахилле, меджисуула,
Мынафыкъла баргъан джолну
Сайлай эсек, сыйлай эсек –
Сора терслейбиз биз кимни?
Сора терслейбиз биз нени?

Хакъ джолну барыргъа унамай,
Хакъ кертиге бойсунургъа унамай,
Ётюрюк айта эсек,
Ётюрюк бла джашай эсек,
Сыйны-намысны ата эсек,
Тонгузла балчыкъгъа батханча,
Харамгъа, гюнахха бата эсек,
Кирге булгъана эсек –

Сора, чамланад деб Аллах,
Сора келед деб палах,
Кимлеге салабыз дау,
Кимлеге болабыз джау?

Хар палахны-къыйынлыкъны
Кёрейик кесибизден.
Хар бир палах-къыйынлыкъ
Чыгъады ичибизден.

Тёзеди, сынайды Хакъ.
Не боллукъбуз Адам-Халкъ,
Не боллукъбуз тюб эм талкъ.

КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ

Чалкъы чалыргъа, мал тутаргъа эринме,
Джер сюрюрге, сабаннга къараргъа эринме,
Хуна къаларгъа, юй ишлерге эринме,
Къара иш бедиш тюлдю – эринме.
Уру-гуду, харам хакъ, харам рысхы – ма бедиш.
адамны Адам этген ишди иш.
Халал къыйынынг бла этген рысхынг – берекет.
Халал рысхынгдан онгсузгъа да юлюш эт.

Сёзюме тынгыла, нарт тюл эсем да – къартма:
«Ишлерге эрин да – ашаргъа табма».
Ишлемезге – тёрт санынга ырысла,
Айтылырча бол – къаргъышда тюл, алгъышда.

Ишден къоркъгъаннга ким берир къызын?
Иш къоркъутхан адамгъа эл да болад разы.
Джаныбызгъа, саныбызгъа да излемейик тынчлыкъ.
Хакъ джолда барырча, Аллахдан тилейик иман, билим, саулукъ.

Насыб олду – ишлерча кючюнг болса,
Харам-гюнах этмезча, акъылынг, билиминг болса,
Тюзлюк ючюн кюрешир болумунг болса,
Ётюрюкню керти бла бла хорлар онгунг болса.

Керти адамны сёзю, иши да керти болур,
Ётюрюкге, зулмугъа аны дерти болур,
Ол элине, халкъына да къалкъан болур –
Хакъ джолда бара адам Адам болур.

АЛА ЭКИ ДУНИЯДАН ДА КЪАЛЫРЛА КЪУРУ

Барады той...
Ичкини, дауурну къой да къой.
Тебси джанында къутурталла алгъышны.
Аракъыны кёлтюрюб ёрге –
Харамны ётдюрюб тёрге –
Аллахны аты бла этелле тилек.

Аллахны атын эшитгенлей,
Асры къызыу келгенден къанатлары кюе,
Мёлекле ашыгъалла Джерге.
Алай а алгъыш-тилек айтылгъан юйге,
Аракъы ийисден джууукълашалмай,
Ызларына кёлтюрюлелле ёрге.


- Нек сагъынаелле мени атымы?-
Деб сорады Аллах.
- Кимлеелле ала кеслери да?

Мёлекле этелле джууаб:
- Терсейгенле, аджашханла, мынафыкъла, имансызла –
Эркеги, тишиси да бирге джыйылыб,
Кир ууну – аракъыны – ёрге кёлтюрюб,
Дагъыда сени атынгы айтыб,
Алгъыш-тилек этерге кюреше эдиле...
Джаханим ийисге чыдаялмай,
Ызыбызгъа къайытдыкъ.

- Эсириб, не айтханларын, не этгенлерин билмей,
Харамгъа-гюнахха батыб,
Мени сёзюмю аякъ тюбге атыб,
Дагъыда мени атымы айтыб,
Алгъыш-тилек этерге кюрешгенлени

Алгъышлары къаргъышха бурулур,
Къууанчлары бушуу бла бошалыр,
Ала эки дуниядан да къалырла къуру.

КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР

1.ЭРТДЕН

Ауур джюкленнген бичен арбаны тартыб,
Къонгур ёгюзле кёрюндюле сыртдан.

2.КЮНОРТА

Терек да, адам да, сабан да
Кюн таякъгъа ушагъан кёзюу.

3.ЭКИНДИ-АШХАМ

Мангылайында джулдузу бла
Бир эмилик къара аджир ёзеннге кирди.



4.ДЖАССЫ

Бизни Кёкге, Джерге да
Бирча джууукъ этген заман.

5.ЭГИЗЛЕ

Батыб баргъан Кюн бла
Тийиб келген Кюн
Нечик ушайдыла бир-бирине.

ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ СОРУУ

Биз этсек да иги джора, иги умут,
Къыйынлы бизни джазгъы кюн да алдайды.
Акъ тауну да басыучанды къара булут –
Не этейик, джашау деген алайды.

Чууакълыгъы, тазалыгъы, чексизлиги бла,
Джулдузу, Кюню, Айы бла да сейирсиндириучю
Башыбызда Кёкден да келеди къыйынлыкъ.
Ич байлыгъы, тыш табигъаты бла да къууандырыучу
Аякъ тюбюбюзде Джерден да чыгъады къыйынлыкъ.

Аны ючюн Кёкден, Джерден къаламыды кёлюбюз?
Аны ючюн Кёкден, Джерден чыгъамыды кёлюбюз?
Огъай, Кёк бла Джер – уллу Атабыз-Анабыз.
Бизге джан-джашау, ашау да берген – ала,
Сора аладан къалай чыгъар, къалай къалыр кёлюбюз?

Биз да къыйнар ючюн къалмайбыз аланы,
Чамландыра да болурбуз аланы.
Атасыны сакъалы бла ойнагъанча джыларыкъ сабий,
Джерге къой, Кёкге да бермейбиз тынгы-тынчлыкъ.

Акъыл-балыкъ болмагъанбызмы алкъын биз?..
Сабий эдик, джахил эдик, меджисуу эдик алгъын биз.
Энди уа?

Файгъамбарла, Китабла келгенден сора,
Къара таныгъандан, билгенден сора,
Адам улу, сен сабий, джахил, меджисуу да тюлсе.
Энди сен кимсе?

Биле-биле Хакъ джолдан кете эсенг,
Иймансызлыкъгъа – харамгъа-гюнахха дженге эсенг,
Зулмугъа-зорлукъгъа-аманлыкъгъа дженге эсенг,
Хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа дженге эсенг,
Сора сен кимсе, несе, адам улу?
Энди сен кимсе, несе, адам улу?

Кимденди джашаугъа къоркъуу:
Кёкденми, Джерденми, адамданмы?

Чынгылны эрнинде соруу:
Къайданса, къайрыса, адам улу?
Иннетинг-муратынг неди?
Сен кимсе-несе, адам улу?

ХАСАУКА бла ХАСАУКАЧЫЛА

1
Хасаукада ёлгенле меннге – сау.
Аланы джаулары меннге да – джау.
Аланы иннетлериди джюрекде иннет –
Ата джурт, Ана тил, къраллыкъ, миллет.

Къарачай – кърал – болгъанды, боллукъду.
Хасаука руху Джерде, Кёкде, джюрекде да турлукъду.
Хасауканы руху ташны, агъачны да тиллендиреди,
Джуртну, халкъны сакъларгъа кёллендиреди.

«Джуртум-Халкъым» дей билген хар бир таулугъа
Орайдады, Тамгъады, Байракъды Хасаука.
Дуады, осуятды, аманатды Хасаука.
Эркишиликни-джигитликни,
Сыйны, намысны юлгюсюдю ол.
Эркинликге, Тюзлюкге – Хакъ кертиге – учуннган
Хорланмазлыкъ адам рухуну
Таза, мийик белгисиди ол.

Тауду, эскертмеди, джырды Хасаука.
Бизни ёрге къаратхан бир джерди Хасаука.
Бизни ёрге тартхан бир Кёкдю Хасаука.
Адамны, халкъны, джуртну
Къорууларгъа юретеди ол.
Таулучукъланы Минги таулула
Болургъа юретеди ол.

Орайдады, Тамгъады, Байракъды Хасаука.
Дуады, осуятды, аманатды Хасаука.

2
Хасаука дегенлей –
Къуран окъурунг келеди,
Тилек, дуа этеринг келеди.
Ол ёлюмсюз джырны джырларынг келеди.

Хасаукагъа джетгенлей,
Атдан тюшюб, тохтарынг келеди.
Къылычны суууруб къындан,
Джуртха къарауул болурунг келеди.

Хасаука таугъа таяныб,
Буруннгу, бюгюннгю джаулагъа да айланыб,
Хасаукачы болуб, сермеширинг келеди,
«Хасаука» джырны джырларынг келеди.

Сансыз-санаусуз джау аскерни аллында –
Окълары-тоблары бошалыб къалгъанында да,
Бюгюлмей, къамалары бла къолларында,
Сермешген, ёлген хасаукачыла –
Тулпар ата-бабаларыбыз бизни.

Сизни сёзюгюзге тынгылайма,
Сизни джарсыуугъузну ангылайма:
«Аскерибиз азды – саны толмайды,
Сауут кюч да биз айтханча болмайды».
    
Таулу адам ичин тёгюб сёлеширге ёч тюлдю,
Сёзде тюл, ишде-кюрешде танытады кесин ол.
Айтама: хасаукачы болургъа кеч тюлдю –
Эртде-кеч болса да,
Хасаукагъа келтирмей къоярыкъ тюлдю джол.
Джангыз,
Хасаукачы болургъа хазыр бол.
Хар ким кёзюуюнде келеди Хасаукагъа –
Хасаука руху джюрегин бийлегенине кёре.
Сора, адамлыгъына-ёзденлигине кёре,
Умметчилигине-миллетчилигне кёре,
Хасаукачы джыйыннга-аскерге къошулады.

Даулени къуугъунун эшитиб джюрегим,
Мен да келгенме бюгюн былайгъа.
Хасаука – къуугъун, байракъ эмда орайда.

Сауутланыб, чаба-джорта джетгенме былайгъа –
Мени, джырны сёзлери къамчи болуб, сюре:
«Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут кюч да биз айтханча болмайды».

Бир шейитни сюелеме орнуна.
Аллах бурсун ишибизни онгуна.
Билебиз – джашагъан, ёлген да тынч тюлдю,
Алай а, ёлюм да ахыр тыныч тюлдю.
Ол себебден
Халкъ, джурт ючюн джашагъан, ёлген да кюч тюлдю,
Хасаукачы болургъа ёмюрде да кеч тюлдю.

Джуртума атылгъан бир окъну кёкюрегим бла тыйдым.
Бираздан эсими джыйдым.
Эсими джыйдым да, ачдым кёзлерими,
Тёгерекге къарай, къайтардым Къайтукъну сёзлерин:
«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз!».

САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ
(ачыкъ мектуб)

Этген гюнахыбыз
Башыбызгъа джетмей къалмайды – эртде-кеч болса да;
Къыйынлыкъ чыгъыучанды ичибизден, кесибизден –
Биз башхаланы терслерге ёч болсакъ да.

Гюнахны башхалагъа кюрерге кюрешсек да,
Тышыбыздан башхаланы терслерге кюрешсек да,
Ичибизден а билебиз: кесибизбиз терс –
Харам-гюнах ишлерибиз къуруталла бизни.
Аман джюрюб, зийна айланыб,
Ауруу тутхан – дагъыда сора,
Кесин тюл, къахмеликни тюл,
Къахмелени терслерге кюрешеди –
Ауруу джайгъан алалла деб.

Ким айтад сеннге къахме бол деб, неда къахмеле бла бол деб?
Къахмени тюбюне ким сугъад сени?
Харам ичкини, ууну ким къуяд тамагъынгдан?
Дининги, тилинги, бетинги, намысынгы ташлай эсенг кесинг,
Ангынгдан, саулугъунгдан, адамлыгъынгдан бошай эсенг кесинг –
Сора терслейсе кимни? нени?

Адам болургъа излеген – болады Адам.
Хайуан болургъа излеген – болады хайуан.
Излеген – булгъанады кирге, излеген – бёленеди нюрге.

Хар ким излегенин табады.
Хар ким кеси сайлайды джолун.
Хакъ джолда баргъанла болалла Адам да, Халкъ да.
Ажымлы атлагъанла ёлелле аджалсыз.

Этген гюнахыбыз
Башыбызгъа джетмей къалмайды – эртде-кеч болса да.
Биз башхаланы терслерге ёч болсакъ да,
Къыйынлыкъ чыгъыучанды ичибизден, кесибизден.

Гюнахны башхалагъа кюрерге кюрешсек да,
Тышыбыздан башхаланы терслерге кюрешсек да,
Ичибизден а билебиз: кесибизбиз терс –
Харам, гюнах ишлерибизле къурутхан бизни.

Алай а – ёлгюнчю – кеч тюлдю
Хакъ джолгъа къайытыргъа –
Тюшюнюрге-тазаланыргъа-тюзелирге – нюрленирге:
Тюзюн-Кертисин-Игисин айтыргъа эмда этерге.

Хар ким излегенине джолугъады.
Хар ким кеси сайлайды джолун.
Адам-Халкъ болургъа да, Адамлай-Халкълай къалыргъа да
Барды джол. Ол джолну кёргюзтген Китаб да барды.
Хайуан болургъа, тюб болургъа излегеннге да джокъду тыйгъыч.
Сайлау, тыйгъыч – кесиндеди адамны.
Ангыларгъа излемей аны,
Табхан хылымылыбызны этиб,
Гюнахны уа кюрей башхалагъа,
Батхандан бата бара эсек кирге, балчыкъгъа,

Сора бизни Адамгъа, Халкъгъа санамайла деб,
Нек этебиз къычырыкъ-хахай?
Не кесибизни эсгериб, тюшюнюб, биригиб –
Адам-Халкъ боллукъбуз;
Не да, хайуан сюрюуге буруллукъбуз да,
Тюйюле, джегиле, сюрюле, кесиле –
Аман бла дуниядан тюб боллукъбуз.

Сайлау кесибиздеди.

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

Джашайла Джерде игиле, аманла да:
Хайуанла, джаныуарла, адамла да,
Терекле, джыланла, балыкъла, къанатлыла да –
Учхан, сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген –
Барыбыз да джашайбыз Джерде;
Барыбызны да бир кюч джаратханды,
Барыбыз да ушайбыз бир-бирибизге.

Барына да ушагъан, бирине да ушамагъан
Адамды джангыз.
Андан уллу хайуан, андан уллу джаныуар да
Джокъду Джерде.
Учханны, сюркелгенни, сюелгенни, джюрюгенни, джюзгенни –
Барын ашайды ол.

«Мен – табигъатны башыма,
къалгъан – джаны болгъан, болмагъан да –
бары мени ашымды»,- деб, джашайды ол.
Кесине, башхалагъа да джетдиреди къыйынлыкъ.

Адам джюрегинде джашайла
хайуанлыкъ,
джаныуарлыкъ,
адамлыкъ да.
Джети къатлы джюрегинде адамны
Барады къазауат
Игилик бла аманлыкъны арасында,
Тюзлюк бла терсликни арасында,
Керти бла ётюрюкню арасында,
Халал бла харамны арасында,
Сууаб бла гюнахны арасында.

Къайсы хорлар – алкъын белгисизди:
Адамны джаныуарлыгъымы хорлар, адамлыгъымы?
Таша-туру, кече-кюн да барады къазауат.
Эм ачы, эм уллу, эм узун, эм къыйын къазауатды бу.
Кёрюнмейди аны аллы не ахыры.

Джашау-ёлюм базманындабыз хар бир адам, адам улу саулай да.
Кесибиздеди, кесибизденди насыб, къыйынлыкъ да.
Барады къазауат.

ЭСКИ ОЮМЛАГЪА КЪАЙЫТА ДЖАНГЫДАН

Излейдиле назмуну кёчюрюрге,
Кёчюрюрге – бир башха тилге орнатыргъа.
Терекни, битимни кёчюрюб,
Орнатханча бир башха джерге, джуртха.

Мууал болса да, къыйналса да,
Терек башха джуртха джарашыргъа да болур.
Сёзню да боллукъду кёчюрюрге,
Назмуну кёчюрюрге уа къолдан келмез.

Къуранны кёчюрюрге базгъанла да барла –
Алай а аны кёчюраллыкъ джокъду.
Магъанасын айтыргъа кюрешиу –
Ол Къуранны кёчюрюу тюлдю.

Биз, саула, намаз къылсакъ да,
Ёлгенлеге дуа этсек да –
Къуранны тилинде этебиз къуллукъ.
Аллахны Сёзю кёчюрюлмезлиги, тюрленмезлиги хакъды.

Ана тилинде джазылгъан назму,
Ана тилине болгъанча керти,
Ана тилге, Ата джуртха
Биз да алай болсагъед керти –
Ол заманда не тюрлю джорукъ да,
Бизни тюрлендиралмазед, хорлаялмазед...
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк сёзле
Бу оюмланы келтирелле эсге.

ЭЛБЕР

Кеси чёб чакълы, излеми Кёк чакълы –
Кимди ол? – Адам.

ДЖАШАУ

1
Азды, кёбдю, шошду, теркди –
Саркъады суу.

Акъды, къарады, алады суу.
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын алады суу.
Барады суу.

2
Тохтамасын, ёлмесин суу.
Джашил дуния болмасын къуу.
Суугъа къарайды адам.
Суудан къарайды адам.
Суудан чыгъыбмы келеди ол,
Суугъа кирибми барады ол?

Къайсыды кёлекке,
Къайсыды сау:
Джагъадагъымы, суудагъымы?
Керти джурту къайсыды аны –
Джерми, сууму, огъесе, Кёкмю?

3
Джагъадан ийилиб,
Суу ала турады къыз.
Аны челегине тюшелле
Кюн, Ай, джулдуз.

Суу алыб келеди къыз.
Суу агъачы ушайды джанкъылычха.
Джер да, Кёк да – челеклеринде,
Суу алыб келеди къыз.

4
Ичер сууу тауусулмасын Адамны.
Суу да, Джер да, Кёк да къорусунла аны.
Суу алыб келеди къыз –
Тохтатыб, сууундан ичдим.

Ой къара суу, акъ суу, кёк суу –
Дуния суу, зем-зем суу, джандет суу –
Сенден татлы не болур Джерде,
Артыкъсыз да ариу къызны къолундан ичсенг.

5
Кетиб барады суу.
Суу алыб келеди къыз.
Кетиб баргъан суудан
Суу алыб келеди къыз.
Джерде, Кёкде, джюрекде джанады джулдуз.
Суу а барады кетиб.

6
Суу а барады кетиб.
Биз да барабыз кетиб.
Сууда да сусабдан ёлебиз.
Джашаудан къаналмай ёлебиз.

7
Ол къара кюн сусабыбызны
Къара суу да, Къобан суу да кесалмазла.
Джашау тауусулады алай.
Джагъадагъыла эте хахай,
Суудагъыла барабыз кетиб.
Суу барады кетиб. Биз да сууда барабыз кетиб.

Джагъадан къарайла
Адам, Таш, Терек.
Барына эте тилек
Кетиб барабыз сууда.
8
Тёнгегибизни талайды суу,
Джюрегибизни тарайды суу,
Джаныбызны сууурады суу;
Къайгъыбызны да алады суу,
Къайыгъыбызны да алады суу,
Кесибизни да алады суу –
Акъды, къарады, алады суу.
Барады суу.

АХЫРЗАМАННЫ БОСАГЪАСЫНДА

1
Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез,
Ашыкъмагъан да джетмез тенгизге.
Къалгъан ишге къар джаугъаны хакъды –
Джашау кёб дерс береди бизге.

Бек уллу устазды джашау...
Дерс ала билмей андан,
Джангыдан абынады, сюрюнеди адам.
Дагъыда, кесинден кёрмей, къыйынлыгъын
Кюрешеди кюрерге башхалагъа.
Сора не айтхын адамгъа, адамлагъа?!

Къуру да этеме сейир:
Эс китаб, дерс китаб да барды, бирди – Къуран.
Адам улугъа Кёкден келген Анаясады Ол.
Сора, Ол буюргъанча нек джашамайды адам?
Не этейик, джетише болмаз бизлеге иман,
адам Адам болалгъан болмаз алкъын.

Чамландыра Аллахны,
Чакъыра эсе башына палахны,
Сайлай эсе
Сууабдан гюнахны, халалдан харамны,
Кертиден ётюрюкню, игиден аманны,
Тюзлюкден терсликни сайлай эсе,
Эркинликни тюл, зулмуну сыйлай эсе,
Джашаугъа тюл, ёлюмге джол ача эсе,
Джюрегине къайда хылымылыны джыйыб,
Аны да кёбейтиб дуниягъа чача эсе,
Сора, адам алкъын Адам болалгъан болмаз.
Алай а, берилмедими дерс, сынау, заман –
Адам тюшюнюб, ойланыб, болур ючюн Адам?!

Тюшюнюрге, ойланыргъа унамай эсе,
Китабха, Аллахха ийнаныргъа унамай эсе,
адам Адам болургъа унамай эсе –
Сора нек келмезге керекди Ахырзаман?!

Сёз бла тюзелирге унамагъан адамны
Тюзетир ючюн келликди ахырзаман.
Къарангылыкъдан, билимсизликден, къарыусузлукъдан тюл,
Имансызлыкъдан тюб боллукъду адам.

Алай а, энтда барды заман
Хакъ джолгъа къайытыргъа. Айтыргъа:
Мен – Адамма, Адам.
Аллах джаратхан Адамма мен.
Къара кючлени джюрекден, Джерден да къыстаб,
Керекме Аллах буюргъанча джашаргъа.
Адамма Мен.

2
Сууугъанма мен адамладан:
Итлик, терслик кёб кёргенме аладан.
Эки бетли, хыйла, харам – бары – адам.
Табигъатны къанлы джауу – ол да адам.
Сууугъанма мен адамладан.

Алай а, къайда башха адам улу?
Джокъ эсе да хайуан, джаныуар андан уллу,
Не этейик, андан башха джокъду адам улу.

Алай эсе,
адамны иги этерге, Адам этерге кюрешгенден ары,
халкъны Хакъгъа джууукълашдырыргъа кюрешгенден ары,
Башха мадар, башха джол кёрмейме мен.

Аллах мени адамладан айырыб Адам этген эсе,
Артыкъ акъыл, саулукъ, болум, билим, фахму берген эсе,
Борчду меннге Аллах бергенни халкъгъа юлеширге,
адамны Адам этиб, халкъны Халкъ этиб кюреширге.
Сууусам-къалсам да адамладан,
Аллах айырмасын мени аладан.
Хакъ кёлю бла бир Аллахха ийнаннган,
Борчлуду адамны къутхарыргъа къара джинден, шайтандан.

Къатымдагъы адам ючюн, бютеу адам улу ючюн
Кюрешмесем, мен да тюлме Адам.
Кеси аякъ юсюне тургъан, башханы да аякъ юсюне сюерге керекди –
Алай бла боллукъбуз барыбыз да Адам.

Алайсыз – къатышырыкъды дуния.
Адам, адамлыкъ тюб боллукъду.
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ боллукъду баш.
Ол заманда сынауладан ётмеген адам улугъа,
Ызына айланыб, хайуан, джаныуар болгъан адам улугъа
Ахырзаманын иерикди Аллах.

ДЖЮРЕГИМДЕ ДЖАШАЙДЫ ОЛ КЪЫЗ

Тау башында сюеледи къыз
Кёкден тюшген мёлекге ушаб.
Чилле джаулугъу, джашил чебкени...
Ол ким бла этеди ушакъ?

Ол Кюн бла эте болур ушакъ,
Ол Кёк бла ушакъ эте болур.
Джарыкъ Кюннге ушайды кеси да,
Кюн таякъгъа ушайды сёзю да.

Ол джырлайды. Аны джырына
Болалла эжиу эмда къанат
Таза тау суула шоркъулдаб баргъан,
Нарат чегетле шууулдай тургъан.

Тау башында сюеледи къыз.
Кюреннге ушайды кямары,
Кюннге ушайды тюймеси аны,
Джанкъылычха ушайды эшмеси,
Сюймекликге ушайды ол кеси.

Тау башында сюеледи къыз.
Тёбенде чайкъалады тенгиз.
Башында джанады джулдуз.
Джюрегимде джашайды ол къыз.

ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005)

Бу Сёзню къайтарыб, къатлаб айтама,
Бу Сёзге хар къуру да къайытама.
Нюр джарыкъ Андады, Анданды.
Ол Сёз бирди – Аллахды.

Ораза джабылгъан заманда
Ачылады кёб тюрлю магъана.
Ачылалла Джер да, Кёк да, джюрек да.
Сёлешелле Таш да, Терек да.

Бары да Анга салалла махтау.
Анданды тирилиу, джашау.
Анданды, Ангады джол.
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн бизге Ол.
Аны Сёзюн ангылаб, Аны Сёзюне тынгылаб, бойсунуб,
Хакъ джолда баргъан насыблыды керти.

Оразалыкъда адам кесин эслер,
Хар бир гюнахдан, харамдан кесин тыяр,
Къаланнган букъудан, джалындан, къурумдан
Джюрегин тазалар, эсин джыяр,
Сора, Керти джолдан таймаз –
Алай бла джууукълашыр Хакъгъа.
Хакъ кертиге къуллукъ этиу – ол борчду халкъгъа.
 
Хакъ джолда бара болады халкъ Халкъ, адам да Адам.
Аллах, бер барыбызгъа да кюч, къарыу – иман –
Сени джолунгдан таймай барырча,
Не сынауда да Адамлай, Халкълай къалырча.

ХАРАМ КЪУЛЛУКЪЧУНУ САГЪЫШЛАРЫ

Кёзбау затлагъа алданыб, ийнаныб,
Керти затлагъа къазгъанма уру.
Дуния малны сюрюб ызындан,
30 кюмюшню болгъанма къулу.

Къуллукъда ёргерек илинир ючюн,
Тебсиме тюшюрюр ючюн аш,
Залимлеге, къахмелеге,
Амантишлеге да ургъанма баш.
Халкъдан, джуртдан, намысдан, имандан да
Дуния малны кёргенме баш.

Алай эте тамада болгъанма,
Ёрге-энгишге тохтамай барыуум.
Туугъан халкъымы, джуртуму сатама,
Башхалагъа джетмей къарыуум.

Башха халкълагъа, джуртлагъа тиерге къоркъама,
Кесибизникилени уа джыртама, ашайма.
Душманнга олтан болуб, халкъыма уа солтан болуб,
«Ох» этиб, керпеслениб, джашайма.

Бизни халкъ Халкъ тюлдю – не этсем да тынгылайды,
Тилин, адетин, ёхтемлигин, ётгюрлюгюн да барады тас эте, унута.
Джаныма, харам рысхыма да къоркъуу джокъду – джашайма
Халкъымы, джуртуму да тонайма биягъынлай.

КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА

Бачхада къаранчха – джамчы бла башлыкъ,
Чалман къазыкъда да ат башны кёреме.
Джюрегим джарылыб ёлеме,
Бошунамы кетдиле джашау бла джашлыкъ?!

Миллет кийимлерибизни тебсеучюледе, тинтиучюледе
Не да музейледе кёрлюксе энди.
Ана тилибиз, миллет рухубуз да
Баралла алай кете, седирей.

Къраллыгъын тас этген халкъым
Джуртун да тас эте барады,
Халкълыгъын да тас эте барады.
Биреуню аманын терк алыучу халкъым
Адамлыгъын да тас эте барады.

Бизни кесине зор бла, къазауат бла къошхан фыргъауун
Кесини иннетин-адетин-тилин джукъдуруб-сингдириб кюрешеди бизге.
Биз да аны эслеб, кесибизни эскерир орнуна,
«Халкъбыз, Адамбыз» дер орнуна,
«Динибиз, тилибиз, адетибиз да башхады» дер орнуна,
Мыжыкълача, ичкиге, хаулеге кёмюле барабыз.

Кеси кесибизни къауумлагъа юлешиб,
Бир-бирибиз бла даулашыб, кюрешиб,
Бир-бирибизни тонаб, ёлтюрюб,
Кеси кесибизден бошай барабыз.

«Кёбню насыбы да кёб» дейле,
Сени санынг а кёб тюлдю халкъым:
Къошулгъан азая барады,
Къорагъан кёбейе барады,
Терсейген а андан да кёб –
Насыбынг узая барады.

Бу барыудан барыб турсанг, халкъым,
Къурурукъду тилинг, адетинг, таб атынг да.
Башхалагъа къаллыкъды джуртунг да –
Уян, халкъым, кеч болгъунчу уян.

Джауларынга, амантишлеринге да салма кечим.
Джангыз, кесингсе сакъларыкъ,
джакъларыкъ,
къутхарлыкъ да кесинги.
Харамны харам эт, этме гюнах –
Джаша айтханча-буюргъанча Аллах,
Ол заманда болушурукъду Аллах.

Башха джол джокъду сакъланыргъа,
Халкъ, Адам  болургъа джокъду башха джол.
Не Хакъ джолну сайларыкъса да –
Джашарыкъса, халкъым,
Не харамгъа, гюнахха булгъанныкъса да –
Тюб боллукъса, халкъым.

Башынга тюшген къоркъууну эсле.
Заман аз къалгъанды – аны да эсле.
Титире, бирик, къайыт ёзюнге –
Ие бол джуртунга, тилинге, кесинге.

АЛЛАХ НЕ АЙТЫР?

Саугъа бла терилтирге излейле мени
Махтау салдырыр ючюн къралгъа, джорукъгъа, адамгъа, халкъгъа.
Мен а алагъа кесеме багъа
Аланы къуллукъ этиулерине кёре Хакъгъа.

Юлешмейме халкъны къауумлагъа
«Бай-джарлы», «бий-къул-ёзден» деб.
Юлешмейме «къызыллагъа», «акълагъа»,
Юлешмейме сарылагъа, къаралагъа –
Барына да бирди ёлче, базман: Хакъ.

Совет властха, коммунист партиягъа этдик къуллукъ,
Совет Союзгъа, социалист джамагъатха этдик къуллукъ.
Хакъгъа къуллукъ этмегенибиз ючюн
Бары оюлду, бары къырылды.

Джуртха, халкъгъа, адамгъа, къралгъа, джорукъгъа
Къуллукъ этиу – бары бош, бары ётюрюк.
Джангыз Хакъгъа, Хакъ Кертиге къуллукъ этиу –
Олду къутхарлыкъ джуртну, халкъны, адамны, къралны да.

Ызына айланнганды джылым (къысха болгъанды джыджым).
Бир итча, бир бёрюча улуйду болджалым.
Бир ичимден, бир тышындан билдиреди аджалым.
Алай а, рахатды джаным:
Джангыз Хакъ кертиге урама баш.
Хакъгъа этеме къуллукъ.
Алай бла джарайма адамгъа, халкъгъа да.
Аны ючюн «сау бол» дейле джууукъла, узакъла да.

Аны ючюн айталла ала
«Бизден къайытмаса да Аллахдан къайытсын» деб.
Алай а мен ишими этмегенме
Ким болса да «сау бол» дер, иги сёз айтыр деб,
Адамдан, Аллахдан къайытыр деб.

Аллах буюргъанча джашаргъа кюрешдим,
Хакъ джолда барыргъа кюрешдим,
Къара таныдым, къара танытыргъа, джаяргъа кюрешдим –
Билгеними халкъгъа юлешдим.
«Зулмугъа – зулму, мурдаргъа – мурдар, гудугъа – гуду» дедим.
«Ётюрюкге – ётюрюк, мынафыкъгъа – мынафыкъ» дедим.
Хакъ кертиге къуллукъ этиу  болду джаным-ёзюм.
Кертиге, Тюзлюкге, Ариулукъгъа къуллукъ этиу болду
Джашауум – иннетим-сёзюм-ишим-кюрешим.

Атам-анам, хоншум-тийрем не айтыр?
Узакъ-джууукъ, элим-халкъым не айтыр?
Ол соруула туралла эсимде.
Алай а эм уллу соруу:
Аллах не айтыр?

Иннетим-сёзюм-ишим-кюрешим –
Бары ма ол соруудан башландыла.
Джан-сан тазалыкъ деб кюрешмесек,
Адам, халкъ ючюн кюрешмесек,
Адам, Халкъ болургъа кюрешмесек –
Хакъ джолда барыргъа кюрешмесек –
Аллах не айтыр?

АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ

Ташада эсе да мени джюрегим,
Таш эсе да мени джюрегим, –
Тауусула баргъаннга ушайды.
Алай а,
Ашала-тауусула баргъан таш эсе да джюрегим,
Бир къара таш эсе да джюрегим,
Каабаны къара ташына ушайды ол.

Келеди анга минг-минг адам,
Джарсыуу, къыйынлыгъы болгъан.
Умут бла келеди анга
Бушууу, къайгъысы болгъан.

Къара ташха ушагъан акъ джюрегим
Къара халкъны тартады кесине –
Къара танытыргъа, эс табдырыргъа кюрешеди,
Ол аджашыб не да тюнгюлюб, кетмезча терсине.

Хира дорбуннга да ушайды джюрегим
(Файгъамбар да, Аллахны Сёзю да джашайла анда).
Каабаны къара ташына да ушайды джюрегим –
Кёк да, Джер да, Адам да джууукъла анга.

Къарачайны Къадау Ташына да,
Каабаны къара ташына да
Ушайды джюрегим.

Гошаях бийчени джырын, джылауун да,
Минг-минг муслиманны, хаджини тилегин, зикирин да,
Къобанны таукел ауазын да
Эшитеди ачыкъ джюрегим, джумшакъ джюрегим, сабыр джюрегим.
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да тургъан
Къадау таш, Къара таш – джюрегимди мени.

Акъ джюрегим Къара ташха ушайды,
Кёкден тюшген Джулдуз ташха ушайды,
Адам таяннган Аумаз ташха ушайды.

Таш джюрегим адамгъа джетген къыйынлыкъладан къарала, къата,
Адам кёрген къууанчладан агъара, джумшай,
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да джашайды –
Шайыр джюрекни къадары алайды.

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН

1
Адам болур ючюн Адам болуб тууаргъа керекди,
Неда, Адамла  ичинде джашаргъа керекди.
Огъай,
Адам болур ючюн Адам болуб джаратылыргъа керекди,
Эмда
Адамла ичинде, Адамла бла джашаргъа керекди,
Эмда
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн къан-джан аямай кюреширге керекди.

2
«Къоб»,- дейди Къобан.
«Тур»,- дейди Туран.
«Къур»- дейди Къуран.
Бары да: «Хакъ бла бол»,- дейле,
«Алай бла боллукъса Адам-Халкъ»,- дейле.
Ангылайма, тынгылайма, бойсунама алагъа.
Нарт да айтады сёзюн:
«Къанны къан бла джуума».
«Таш бла ургъанны аш бла ур».
«Шок атылгъан этеди,
Темир созулгъан этеди –
Къылычны къында тут».

Дагъыда:
«Ит тойгъан джерине, адам туугъан джерине».
«Джалыныб джаудан къалмазса».
«Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр».
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».

Дагъыда:
«Элибден башланады Эл».

ТАУУШ

Тауушдан башланнганды дуния.
Таууш – аууш, таууш – белги:
Джарыкъ – мыдах, къайгъылы – рахат;
Ингичге – базыкъ, джумшакъ – къаты.
Тюрлендиреди магъананы да:
«Кырдык» – «къырдыкъ».

Тауушда – таууш,
Тауушда – аууш,
Тауушда – тау.

Таууш – магъана,
Таууш – тюрсюн,
Таууш – макъам,
Таууш – аят,
Таууш – назму.
Тауушда – кёл,
Тауушда – Кёк.

Таууш – джан,
Хариф – сан.
Таууш – джюрек,
Хариф – тёнгек.
Таууш – джашау.
Таууш – къалюбала.
Таууш – ахырзаман.

АНГА САЛАЙЫКЪ МАХТАУ

Джашау –
Теркмиди, адам джюзалмаз?
Тикмиди, адам джюрюялмаз?
Бекмиди, адам чыгъалмаз?
Кёкмюдю, адам учалмаз?
Джюкмюдю, адам кёлтюралмаз?
Китабмыды, адам окъуялмаз, адам ангылаялмаз, адам джазалмаз?

Огъай,
Биз джюзалмаз-ёталмаз тенгиз-терк тюлдю джашау.
Биз ёрлеялмаз тик тюлдю, бек тюлдю джашау.
Биз джеталмаз джети къат Кёк тюлдю джашау.
Биз кёлтюралмаз ауур джюк тюлдю джашау.
Биз окъуялмаз, ангылаялмаз, джазалмаз Китаб тюлдю джашау.

Адам кёлтюралмазлыкъны адамгъа бермейди Аллах.
Джашау – сынауду, ёлюм да – алай.
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз – Адамлыгъыбыз сыналады бизни.
Джашау, ёлюм да – хакъ; джашау, ёлюм да – акъ.
Джашаугъа, ёлюмге да Аллахды тёре, Аллахды ие.
Джашау, ёлюм да адамгъа – сынау.
Алай эсе, гюнахды тарыгъыу, джылау.

Бизге ангы-эс-билим, сайлау да бергенди къадар.
Китаб да, керамат да, къанат да бергенди къадар.
Кёкге джууукълашыргъа барды мадар.
Адам болургъа, Адамлай къалыргъа барды мадар.

Табигъатха – джашаугъа, ёлюмге да – болайыкъ тыйыншлы.
Китабха-Келямгъа болайыкъ тыйыншлы.
Дуниягъа, ахратха да болайыкъ тыйыншлы.

Насыбды джашау.
Аны къургъаннга –
Джангыз да Анга –
Салайыкъ махтау.
СОРУУЛА

Бизге алан деб, таулу деб,
Адам деб, Халкъ деб айтдыртхан
Тулпар ата-бабалагъа,
Ана тилге, Ата джуртха
Ол игиликни, сюймекликни
Не бла къайтарабыз биз?

Къалай сакълайбыз халкъыбызны,
Не бла айтдырабыз атыбызны?
Не къошабыз Ана тилге,
Не къошабыз Ата джуртха?

Туугъан джерибизни-джуртубузну
Тонагъанлагъа, сатханлагъа,
Динибизге, тилибизге,
Адетлерибизге да къатылгъанлагъа
Джууаб эте билебизми?

Къарчача кърал къурай,
«Халкъ, Джурт» дей, билебизми?
Ачемезча, Татаркъанча
Сый-намыс дей билебизми?
Эркинлик ючюн, джурт ючюн
Хасаукачылача ёлебизми?

Огъесе,
Ичиб-эсириб тюйюшюрге,
Бир-бирибизни къырыргъа,
Бир-бирибизни тонаргъа,
Дуния мал ючюн, капек ючюн
Сыйны, намысны да ташларгъа,
Халкъны, джуртну да сатаргъа –
Бу затлагъамы джетеди
Бюгюн бизни адамлыгъыбыз,
Ёзденлигибиз, джигитлигибиз да?

Къахмелеге, амантишлеге
Бойсунуб тургъан бизлеге
Ёзден дерге боллукъмуду?
Адам дерге боллукъмуду?
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа
Бойсуннган адамлагъа
Адам дерге боллукъмуду?

Джаулагъа-душманлагъа,
Амантишлеге, къуллагъа
Къул болгъан адамлагъа
Адам дерге боллукъмуду?

Хакъ джолну бармагъаннга,
Диним, тилим деб турмагъаннга,
Халкъым, джуртум деб турмагъаннга,
Эркинлик, тюзлюк деб турмагъаннга,
Ала ючюн ёрге турмагъаннга –
Адам дерге боллукъмуду?

АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ

Кишней, чабыб къарамдан ташайгъан,
Таймы эди, огъесе, джазмы эди?
Огъесе, сабийлигимми эди?

Ол къалгъанды анда – сюргюнде, узакъда –
Къайыталмазлыкъла бла бирге.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш
Кече, кюн да къулагъыма келгенлей турады.

Бюгюн да меннге
Европа бла Азияны арасында аууш,
Тау бла тюзню арасында аууш,
Тюз бла терсни арасында аууш,
Кёк бла Джерни арасында аууш,
Эки дунияны арасында аууш –
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?

1
Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Ол къайры алыб барады мени?
Бошунамы этеме къазауат
Кёкню къолунда эсе джазыуу Джерни?
Уллу джазыула джазылсала да Кёкде,
Гитче джазыула уа джазылалла Джерде.
Къалюбала бла Ахырзаманны арасында
Адам болургъа – джазыуубузну кесибиз джазаргъа –
Заман да, мадар да берилгенди бизге.

2
Къарангы кече – къара джамчым мени,
Акъ танг – башлыгъым.
Кёк кюкюрете, джашнай,
Кетеди джашлыгъым.

Неди бу мен миннген ат?
Ат да тюлдю – эмиликди ол.
Эмилик да тюлдю – сейирликди ол:
Гемудагъа, Боракъгъа да ушайды.
Айтады ол:

«Мени юсюмде барыр ючюн,
Джюрюшюме чыдар ючюн,
Файгъамбарча болалмай эсенг да,
Къара-Шауайча, нарт джигит бол».

Джамчы да, башлыкъ да туралла,
Джашлыкъ а – къайда?
Келеди меннге аны ауазы
Джаздан-джайдан, джулдуздан, Айдан.

Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Билмейме, ол къайры элтеди мени?
Ким ючюн, не ючюн этебиз къазауат
Биз – балалары Кёк бла Джерни?!

БАРЫГЪЫЗНЫ ДА СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Къытай халкъгъа не къоркъуу барды,
Адам улуну джарымы къытайлы эсе?!
Ингилиз тилге да не къоркъуу барды,
Бютеу дуния ол тилде сёлеше эсе?!

Не къоркъуу барды тенгизлеге?
Инша Аллах, суулары къурумаз аланы.
Мен къара суулагъа, тау суулагъа этеме сагъыш –
Къадар сакъласын ёлюмден аланы.

Ала энгишге къуюлуб, бир джерге джыйылыб,
Кеслерича бир тенгиз къураялырламы?
Огъесе, къурубму къалырла муратларына джетмей,
Башха тенгизми джутуб къояр аланы?

Къара тенгиз къара сууладан къуралгъан болурму?
Алай да болур, алай да болмаз.
Нек ашыгъалла суула тенгизге?
Тенгиз болургъа талпыймыды къара суу?

Таула, тенгизле, суула да
Тургъанларыча турсунла бары.
Акъ суу Къара тенгизге сукъланмаз,
Къара суу Акъ тенгизге сукъланмаз:
Бары да – ариу, бары да – аламат.

Бир-бирине болмай хыянат,
Къара кючледен джетмей хыянат,
Джашасынла – тюрленмей, тас болмай, къурумай.

Акъ тау, къара суу, тенгиз –
Барыгъызны да сюеме кемсиз.

ТАШХА, ТЕРЕКГЕ КЪАРАГЪАН САЙЫН

Ташда Терекни кёргеним сайын,
Ташны джанын кёргенча болама.
Бу Къара ташны (Акъ ташны!) Кёкге термилиуюн,
Дунияны, Аламны кёрюрге-билирге термилиуюн
Сезгенча болама.
Къысыр ташны ол термилиуюнден
Джаратылгъанды бу джашил терек –
Дерча болама.
Ташда терекге къарагъан сайын,
Адамда джюрекге къарагъанча болама.
Ташда Терек – Адамда Джюрек,
Ала бирчалла дерча болама.
Ташха, Терекге къарагъан сайын,
Адамгъа, Джюрекге къарагъанча болама.
АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ

Тубанда, къарангыда барады бир атлы.
Терек бутакъда къалкъыб тургъан къанатлы
Нал тауушдан илгениб,
Къуугъун таууш эте,
Къанат таууш эте,
Кеси билген бир бек джерге узаяды-ташаяды.

Джангыз кеси барады атлы.
Огъай, кеси джангыз тюлдю атлы.
Ёзен суу бла Ол –
Экисилле бусагъатда баргъан.
 
Терекле, ташла, къаяла –
Бары къала артда,
Баралла экиси.

Баралла – тохтаусуз, ашыгъыш:
Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш;
Джюз джарсыу, къайгъы, сагъыш
Сюреди аланы.

Гылын къуш къычыра чегетде,
Къазакъ бёрю улуй ёргеде,
Тёбенде ит чабхан эшитилине,
Баралла суу бла атлы.

Узакъды тенгиз.
Джууукъ а – неди?

Къобаннга, джюрекге да джокъду тынчлыкъ.
Тохтар мадар джокъду алагъа.
Тохтау – алагъа ёлюмдю.
Джашау:
Къобаннга – барыу, джюрекге – уруу, Кюннге – джаныу.

Алай а бир кюн бир
Кюн да, джана, тауусуллукъду, джукъланныъды;
Къобан да, тохтаб саркъыуу, бузларыкъды.
Адам джюреги да, тыкъырдай, тохтарыкъды.

Аны ючюнмю ашыгъа болурла
Суу – барыргъа, Кюн – джанаргъа, джюрек – урургъа?!
Аны ючюнмю ашыгъа болурла джашаргъа
Джаяу да, атлы да;
Джан-джаныуар да, терек да, къанатлы да?

Барады суу. Барады атлы.
Терекден къычырады къанатлы.
Кёкледен энеди джарыкъ:
Адам улу, джашаргъа ашыкъ.

Къалгъан ишге къар джауад – билесе,
Джолну – джюрюген хорлайды – билесе,
Ишни – ишлеген къоркъутады – билесе,
Кёл къоркъакъ да къол батыр – билесе.

Къара таныгъанны джолу – джумшакъ, акъ.
Къоркъуу джокъду: джашау, ёлюм да – хакъ.
Тирилиу да – ала кибик – хакъ.

Бир джулдуз джукъланса, башхасы джана,
Кёк джулдузсуз къалмайды, шукур Аллахха.
Къарангы кючлеб къоялмайды дунияны –
Ол да тюшюндюрген, кёллендирген зат тюлмюдю адамны?

Джерде да джукъланмаз джашау.
Джерде джукъланса да, бир башха джерде джанар.
Джангыдан джаратылыр адам,
Не да – ёлген тирилир ызына,
Ёлюмсюз шойду да джан?

Тынч тюлдю джашагъан, ёлген да.
Тирилиуге ийнаныу – барындан да къыйын.
Ёзге, къадарны биз билмеген кёбдю ташасы-тахсасы –
Болмаз дерге джарамайды бир затха да.

Алай а, биз – дуния джашаугъа келгенле,
Сюйюб, разы болуб, къалай айырылайыкъ андан?
Джашарбыз, джашау ючюн сермеше,
Ёлсек да ёлюрбюз ат юсюнде, аякъ юсюнде –
Хакъ джолну, акъ джолну, ёлюмсюз джолну бара.

Барады суу. Барады атлы.
Терекден къычырады къанатлы.
Кёкледен энеди джарыкъ:

Адам улу, джашаргъа ашыкъ,
Адам болургъа ашыкъ,
Джашаргъа кюреш, ёлмезге кюреш –
Къара кючлени, ёлюмню да хорларгъа кюреш –
Хакъ джолда барыргъа кюреш.

ТАШ бла ТЕРЕК,  ДЖУЛДУЗ бла АЙ
 
1
Бирле джашайла Джерде,
Бирле джашайла Кёкде.

Бирде – ары, бирде – бери къарагъан,
Бир – Джерде, бир – Кёкде джашагъан,
Эки дуниягъа да кёзю къарагъан
Менича насыбсызла да барла.

Сууабым тартады ёрге,
Гюнахым тартады джерге.
Сууабым чыгъарса да Кёкге,
Гюнахым къайтарады Джерге.

Да джашайма алай –
Джана, кюе, джарыла джюрек.
Кёкде тёре – Джулдуз бла Ай,
Джерде тёре – Таш бла Терек.

2
Ангым-эсим-намысым –
Къыйынлыгъым эмда насыбым.

Тейриден Аллахха узакъ эди джол:
Мени Ташчы, Терекчи,
Муссачы, Иссачы да этди ол.
Джюрегим «Ла илаха иллаллах
Мухаммадун – Расулуллах» деб айтхынчы,
Тубанда эди джол.

Алай а, не бола эсе да бир-бирде джюрекге,
Джангыдан баш уруб тебрейме Ташха, Терекге.
Дагъыда мени ёрге къобарады Джулдуз бла Ай.
Джашайма алай.
Нек болгъанын да  билмейме алай.

3
Меннге эки дунияны белгиси:
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Ташданды, Терекденди тёнгегим,
Джулдузданды, Айданды джюрегим.

Къара къайгъыла тебреселе талай,
Меннге къуру да болалла себеб
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

Мени юйюм да, кёлюм да, сёзюм да –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Джер-Кёк юйюм да, Джер-Кёк кёлюм да, Джер-Кёк сёзюм да,
Джер-Кёк джолум да –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

Джолум – Кёкден, Кёкде эмда Кёкге.
Бираз солудум Джерде, таяныб Ташха, Терекге.
Джаным уча-атлана тебресе Кёкге,
Разылыгъын билдирликди Джерде кимлеге, Кимге? –
Джангыз Ташха эмда Терекге.

Джер-Кёк адамына багъалылла къалай
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.
Адам дегенинг неди? –
Таш бла Терек, Джулдуз бла Ай.

КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ?+++++++++++

Бир кюннге бир джылны джашагъанма,
Бир джылым бир ёмюрге – тенг.
Дуния бла бир къууаннганма, къыйналгъанма –
Къайсы джерде, къайсы ёмюрде джашамагъанма Мен?

Табыннганма Ташха, Терекге,
Табыннганма Джерге эмда Кёкге,
Табыннганма Гъарбха эмда Шаркъгъа,
Табыннганма Адамгъа эмда Халкъгъа,
Эм ахырында джууукълашханма Хакъгъа.

Мен – Тейриге табыннган бир адам –
Муссачы, Иссачы, Мухаммадчы да болдум.
Хазар, Булгар, Алан, Къарачай къралланы да къурдум.
Бюгюн а кимме Мен?

Тюрк бёрю улуйду мени къанымда,
Ай бла джулдуз къарайла башымдан.
Хакъ джолдама деб этсем да умут,
Къарамны джабыучанды чарс, тубан, булут.

Кимме мен? Къайрыды джолум?
Кимлеге, кимге къуллукъ этеди джырым?
Артдамыды, алдамыды насыб?
Джазыууму кюрешеме джазыб.

ОГЪЕСЕ БАРМЫДЫ МАДАР?

Кюн джаннган кибик Кёкде,
Джан джанады тёнгекде.

Тёнгекде джанады джан –
Анга чыдар къайда сан?

Джан бошайды джюрекден –
Джан чыгъады тёнгекден.

Сан да къыйнайды джанны,
Джан да къыйнайды санны.

Ол къадармыды, къадар?
Огъесе, бармыды мадар
Сакъларгъа джанны, санны –
Айырмазгъа аланы?

ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ АТА-БАБАМЫ

Ас-Алан – Хазар – Гун-Булгар – Скиф-Сармат – Шумер...
Я Аллах, бюгюннгю атыбыз бла бюгюннгю джуртубузда
Динибиз, Тилибиз, Тёребиз да сакъланыб,
Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз да сакъланыб,
Ахырзаманнга дери джашаргъа онг бер.
 
АТЛАУУЧЛА

Назму тизгинле атлауучлалла –
Эки дуния арасында атлауучла.
Ала бла энелле мёлекле Джерге,
Ала бла чыгъалла адамла да Кёкге.
Ахыр атлаууч а – поэт кесиди.

Кёкден эниб келгеннге
Ахыр атлаууч – Джерде,
Кёкге чыгъыб баргъаннга
Ахыр атлаууч – Кёкде.

Джашайды поэт Джерде эмда Кёкде.
Турады байлаб Джер бла Кёкню.
Назму басхыч – Джерден Кёкге, джюрекден джюрекге.
Кюн, Ай джарыкълы назму тизгинле – атлауучлалла.

Поэт кеси да ала бла чыгъады Кёкге.
Ахыр тизгиннге, ахыр атлауучха бурулады болджал джетсе.

Назму басхычын ёрге сюегенлей,
Кеси да аны ахыр атлауучуна бурулуб,
Кетеди-къалады Поэт.
Джангкъылыч бетли назму тизгинлери – атлауучла.
Ала бла чыгъады башха дуниягъа адам.

ДЖОЛДА

Джулдуздан, Айдан – Къарачайдан –
Эннгенме тенгиз тенглигине.
Чыкъгъанма дуния кенглигине,
Джюрекде уа джокъду къууанч.

Сууча ашыкъгъанма тенгизге.
Джолда бузлагъан, эриген да эте,
Кёлюм толгъан, къуругъан да эте,
Чачылгъан, тёгюлген да эте,
Сууланы Меккясы тенгизге джетгенме –
Джюрекде уа джокъду тынчлыкъ.

Кёб затым къалгъанды тауда.
Кёб затымы тас этгенме джолда.
Джангыз адамлыкъны-ёзденликни-эркинликни
Сакъларгъа кюрешгенме – олду насыбым.

Атым мында – мухаджир, мюлтеджи...
Артдамыды, алдамыды дуния?
Артдамыды, алдамыды джашау?

Къаллай бир узакълашсам Андан,
Аллай бир джууукълашама Анга.
Ауалгъа келтиреди Ахыр –
Джаным къурман Джулдузгъа, Айгъа.

ДЖАШАУ

Джети къат Кёкге узалгъан, эл бургъан Элбурус (Эльбрус) тау.
Ол Минги Таудан келген суу – зем-земди, дарманды, ариуду, тазады;
Кёкдю, акъды, джашилди; къарады, гарады;
Дженгилди, теркди, ашыгъышды, гузабады;
Сёзюнгю, кёлюнгю да айтады, джазады;
Рахатлыкъ береди, къайгъынгы алады;
Кеси уа – хар бирибизча –
Джылай, джырлай, барады кетиб.
Мийик Кёкден, Минги Таудан да хапар айта,
Тохтамай, тохтаялмай, барады кетиб.

Къаядан да чынгай, джер тюбюне да кете,
Къыш чилледе бузлай, джай чилледе сай бола,
Джаз ала къоба, джагъаларын баса,
Джангы джолла салыргъа кюреше,
Дагъыда эски ызына къайыта,
Барады кетиб, барады кетиб.

«Адам кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез» дегенча,
Суу да, кёрюрюн кёрмей, тенгизге джетмез.

Кетиб баргъан адам кетиб баргъан суудан
Къаналмайды, къаллай бир ичсе да.
Адамны сёзюнде тауушу сууну.
Суу тауушда – адам дауурла.
Бары къатышыб бир-бирине
Баралла кетиб, баралла кетиб.

Баргъан суугъа, джалгъан суу кибик,
Къошулама мен да джолда, тёбенде.
Алай а, сууну ёрге баргъан чабакълагъа тюртюлдюм да,
Мен да биразны ёрге барыргъа кюрешдим.

Толкъунла, ташла да аямалла мени.
Къалгъанла менден оюмлу болурелле –
Ёрге джюзген адам эслемедим кесимден сора.

Ашхы мени къагъын-согъун этиб,
Башымы къанатыб, къабыргъаларымы ууатыб,
Суу мени энгишге айландырды.
(Юйден чыгъаргъанлай, ёлюкню
Башы бла къабырла таба буралла алай).

Алай а эсимде къалды:
Халкъ энгишге баргъан сагъатда ёрге баргъан,
Бютеу дуния энгишге баргъан заманда ёрге баргъан –
Ёлюм бла бошала эсе да, ёлюмсюзлюкге олду атлам.
Ырхыз атаргъа сууну ёрге баргъан чабакъла билелле аны.

Ёрге баралмай эсем да, энгишге уа бармам –
Башын суугъа атхан бир къызны да къучагъыма къысыб,
Башымы джагъагъа атдым.
Кескин кёрюндюле:
   
Башын джагъагъа атхан балыкъ;
Башын суугъа атхан къыз.
Энгишге баргъан суу эмда адамла;
Чабакъла, сууну ёрге баргъан;
Джагъада джылай тургъан терекле;
Ташла, сынла кибик сюелген джагъада;
Акъ Минги Тау тёрде, Кёкге узалыб тургъан;
Барыбызны да башыбызда Кёк –
Сыйыннгысыз уллу, чексиз джети къат Кёк.
Андан арысы – тубанда, чарсда.

КЕСИН ХОРЛАГЪАН+++++++++++++

«Уялгъандан джерге кирирча болама,
Кеси кесиме налат берирча болама...
 
... Халкъыма аман айтылгъан сагъатда,
Кёзюмю сокъур этиб, къулагъымы сангырау этиб,
Эшитмегенча, билмегенча этиб турама.
Кесими бизни халкъдан болмагъанча этиб турама.
Адаммамы мен?!

Бир-бир адам башха халкъланы,
Башха адамланы хакълары ючюн,
Башхала ючюн огъуна береди джан.
Мен а – ёз халкъым ючюн, джуртум ючюн,
Ата-ана ючюн, эгеч-къарнаш ючюн, кесим ючюн,
Эркинлигибиз-тюзлюгюбюз ючюн, сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Турмайма ёрге.
Адаммамы мен?!

Душманла бла амантишле
Халкъыбызны, джуртубузну
Тонаб, къырыб, сатыб кюрешелле,
Мен а, харам чабакъча, турама тынгылаб.
Адаммамы мен?!

Мени адамгъа, эркишиге санамай къарагъан
Ол тиширыу, сабий кёзлени кёргенден эсе,
Кеси кесимден кёлюм чыгъыб ёлгенден эсе,
Хакъ ючюн къазауат этиб,
Шейит болгъан иги тюлмюдю?!

Гюнахларымы къаным бла джууа,
Хакъ ючюн сермешсем, ёлсем –
Къартла меннге этерле дууа,
Къабырым да къычырмаз артда».

Кече узуну былай сагъыш этиб турду.
Танг аласында уа сюнгю урушха кирди да,
Ал сафда эркишича сермеше,
Джуртуна, халкъына атылгъан  бир окъну да кёкюреги бла тыйыб,
Тулпарча ёлдю.
УЛ  бла ОТ++++++++++++

Эски къарачай тилде
Бёрюге «ул» дегендиле,
Джашха да «ул» дегендиле.
Кырдыкга дегендиле «от».
Отлау дейдиле бюгюн да.
Мал отлайды дейдиле бюгюн да.
Бюгюн да Тюркде «от» дейдиле кырдыкга.

Тилибизни байлыгъына
Сейирсиннгенден сейирсине барама.

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ эмда СЕННГЕ

Файгъамбарны къызыны аты – атынг.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
Сюймеклик азанын а къычыралмай къалдым.
Сен эшитирча, джангыз сен эшитирча,
Шыбырдаялмадым къулагъынга.
Аны ючюн къычырады бюгюн джюрегим.
Ёлсем, къабырым да къычырыр деб къоркъама.

Файгъамбар да, къызы да, азанчысы да
Керти дунияларына кетгенле.
Биз а къайдабыз? Къайсы дуниядабыз,
Къайсы ёмюрдебиз кесибиз да?

Малаикникимиди, джюрекникимиди бу къанат таууш?
Тыялмай аман аууш,
Энеди кёкледен азан таууш.
Эшитемисе аны?

Аллаху акбар. Сюймеклик акбар.
Кёк-Джер бар. Сюймеклик-кечмеклик бар.
Джокъмуду мадар джашаргъа джангыдан,
Хар нени да башларгъа джангыдан –
Ол заманда джангылмазек биз.
Джангыдан джашаргъа джокъмуду мадар?!
Тынгылайды къадар. Тынгылайды къадар.
Сагъыш эте болур, таукел болалмай,
Джангыдан джашасакъ да, джангылмазыбызгъа ийнаналмай.
Тынгылайды къадар. Джюрек а – огъай.
Джюрек сюймеклик азанны къычырады,
Заманны, Сени да артха чакъырады,
Кесине чакъырады.
Намазны огъуна болады тёлерге,
Намазны огъуна.
Тёлеу азан къычырады джюрек.

Зауаллы джюрек!
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да – кеси.
Тёлеу азан къычыргъан да – кеси,
Тёлеу намаз къылгъан да – кеси.
Сюймекликни тёлерге уа боламыды?
Тёлеу сюймеклик боламыды?

Минг сезим, сууаб, гюнах – бары къатышханды,
Кёк, Джер, заман – бары къатышханды,
Тюнене, бюгюн, тамбла – бары къатышханды.

Эки къанатым – назму бла аят.
Алай а – тюзелмейди хаят.

Гемудамыды мен миннген ат?
Боракъмыды сен миннген ат?
Хакъ джолмуду биз баргъан джол?

Файгъамбарны къызыны аты – атынг.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
Алай а, мен шайыр болгъаным себебли,
Назмуну, джырны харам эталмай къалдым.

Аят, Назму эмда Сен –
Сюймеклик туудургъан юч джарыкъ,
Сюймекликни туудургъан юч джарыкъ.
Сизге тюбемесем мен,
Къарангыгъа болур эдим аш,
Къарангы джутар эди мени.

Энди аллай къоркъуу джокъду меннге.
Аны ючюн борчлума мен –
Кёкге, Джерге, Сёзге эмда Сеннге.

ГЕМУДА бла БОРАКЪ

1
Сен миннген ат Боракъды,
Мен миннген а – Гемуда.
Сен Кёкден тюшген мёлексе,
Мен – Джерде туугъан бир нарт.

2
Гемуда атым бош кишнейди,
Сен миннген Боракъ атха.
Эмеген къыз керекди
Менича дуппукъ нартха.

ТИЛ КЪАНАТЛЫ

Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы!
Сени джырынг эди, джырлагъанынг эди
Ата джуртну, Халкъ терекни да джашил этген.
Ата джуртну, Халкъ терекни Сен эдинг джазы, джаны.
Энди не болуб къалгъанды Сеннге?

Джаным-кёзюм, Тил къанатлы,
Нек тебрединг Халкъ терекден айырыла?
Не бла тийдик ариу, сабыр джанынга?
Не этиб илгендирдик,
Не бла къалдырдыкъ Сени кёлюнгю?

Ай кетме, Джуртну ёксюз этме!
Сени джашил джырларынгсыз
Халкъ терек къурур, къаралыр, ёре турукъ болур.

Минг-минг джылны узагъына
Не къыйынлыкъда да къоймагъанса Халкъ терекни Сен.
Халкъ терекни Джуртундан тамырлары бла къобарыб,
Къум тюзлеге атханларында да,
Сен кёл бериб, сакълаб тургъанса Аны.

Энди уа, бюгюнлюкде, Джуртда
Халкъ терекден айырыла башлагъанса,
Джан тёнгегинден айырыла башлагъанча.

Сабыр бол, мубарек шыйых Тил къанатлы –
Халкъ терекни, Ата джуртну да джаныса Сен.
Бизни тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз да Сенсе, Сен.
Ангыбыз, эсибиз, тарихибиз да Сенсе, Сен.
Атыбыз, къанатыбыз, дуниябыз-ахратыбыз да Сенсе, Сен.
Тинибиз, Тилибиз, Сёзюбюз да Сенсе, Сен.

Биз – Сенбиз.
Сенсиз – биз ёлюкбюз; ёллюкбюз, боллукъбуз джокъ.
Сени бла уа – къарныбыз ач болса да, кёлюбюз – токъ.

Джандет джуртда Тейри терекде Сёз къанатлы!
Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы!
Сени ючюн ёмюрлени узагъына
Бир кёб джигит уруш эте джан бергенди.
Бизни – сауланы – санамай эсенг да джукъгъа,
Ол шейитлени къачларын эт.

Ай къурман болайым Сеннге, Тил къанатлы, Сёз къанатлы!
Бизни душманла, амантишле табасы этиб,
Халкъ терекден айырылыб, учуб кетмезсе.
Сен аллай ассылыкъ этмезсе.
Ата джуртну, Халкъ Терекни да Сенсе джаны –
Тил къанатлы, Сёз къанатлы, унутма аны.

Биз да бир эс джыярбыз, сени ючюн этербиз къазауат.
Нарт ата-бабала Сени бизге этгенле осуят, аманат.
Тин къанатлы, Тил къанатлы, Сеннге тилегим туру-таша:
Ай марджа, бизни да ёлтюрме, кесинг да ёлме – айны, джаша.

ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ, НЕНИ?

Кеси кесибизге этебиз да джаулукъ,
Сора, замансыз кетселе джашлыкъ бла саулукъ,
Терслейбиз дагъыда джашауну, джазыуну –
Ала бергенча бизге палахны, джазыуну.

Джаныбызгъа, саныбызгъа да беребиз азаб.
Джан Кёкге кетиб, тёнгек да джерге кириб,
Бир-биринден, бизден да къутулсала, болсала азат,
Ой нечик къууана болурла ала да.

Санларым, джаным да дауачылла башыма:
«Аллах ючюн, Адам ючюн тюл,
Керексизге не кёб къыйнадынг бизни,
Бош затла бла не бек къыйнадынг бизни.

Къуран, Шериат айтханча джашаб,
Къуру Хакъ ючюн къыйнасанг бизни –
Биз аны насыбха санарек,
Сен а бош затла бла къурутдунг бизни.

Джан-сан, ангы-эс, Китаб-билим –
Бары да не ючюн берилген болурла,
Аллах айтханча джашарыкъ тюл эсенг,
Ол бергенни сакъларыкъ, джакъларыкъ тюл эсенг?

Ол бергенни Ол буюргъанча,
Таза тутмай, тюз хайырландырмай,
Кирге-балчыкъгъа, харамгъа-гюнахха батсанг,
Джанынг, санынг да не этсинле таламай сени?».

Кеси кесибизге этебиз да джаулукъ,
Сора, джылай-джылай кетселе джашлыкъ бла саулукъ,
Терслейбиз дагъыда джашауну, джазыуну.
Кесибизден кёрмей палахны, джарсыуну.

АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ

Башлыгъы – танг,
Джамчысы – кече,
Барады заман.
Джер – кийиз,
Кёк – кюйюз,
Джашайды адам.

Къоркъама
Башлыкъ, джамчы да, кийиз, кюйюз да
Эски болалла, джыртылалла деб.
Алам да, Заман да, Адам да
Ахырзаманнга джууукълашалла деб.
Тюб болалла, думп болалла деб.


Джокъду мадар, алай эсе къадар.
Алай тюл эсе уа?
Башлыкъгъа, джамчыгъа да, кийизге, кюйюзге да
Оноу этер кюннге джетмезми адам?

Огъесе,
Кесини башлыгъын, джамчысын,
Кийизин, кюйюзюн сакълаялмагъан –
Заманнга, Аламгъа къалай оноу этер,
Къалай сакълаялыр джер кийизин, кёк кюйюзюн?

Кенгере, джыйыла солуйду Алам.
Ауалгъа, Ахыргъа эсе да, ашыгъады заман.
Кёкге, джерге, джарыкъгъа, къарангыгъа да къарай,
Бир соруу белгича бюгюле, бир элибча тюзеле,
Чынгылны эрни бла кетиб барады адам.

ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС!

Тебсейдиле ариу къызла, тулпар джашла,
Ууалалла  аякъ тюбде сослан ташла,
Агъаралла ёзеннге къараб тау башла:
Харс – сюйгенлеге,
Сюймекликге харс!

Джулдузла кёз къыса къарайла Кёкден.
Атламазча болуб тургъанла да чёбден,
Джангыдан джаш болуб, тирилгенча болалла,
Тойгъа кириб тебсерча болалла:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Чамландырмазгъа кюреше Аллахны,
Разылыгъын табыб Аллахны,
Мёлекле да эниб джети къат Кёкден,
Джер къызлагъа сукъланыб къарайла.
Сюймекликни ала да ангылайла:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Къабырлада сын ташла огъуна
Тойгъа разы болуб тынгылайла, къарайла –
Ёлгенле да къууаналла саулада болса къууанч;
Салах тартылса – ала да джылайла,
Орайдагъа уа къошулалла сюйюб:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

Адам улуну къууанчына, тоюна
Кёкле да, Джер да, аладагъыла да –
Бары да сюйюнелле, къууаналла,
Тилек этелле, алгъыш этелле:
Харс – сюйгенлеге, Сюймекликге – харс!

НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?

Не насыблы адамма Мен:
Джуртсуз тюлме – Ата джуртум барды,
Тилсиз тюлме – Ана тилим барды,
Динсиз тюлме – ислам диним барды,
Халкъсыз тюлме – туугъан халкъым барды.

Сыйлы ислам динибиз ючюн,
Тюрк къарачай тилибиз ючюн,
Минги Таулу Кавказ джуртубуз ючюн,
Джан аямай сермешгенле ата-бабала.

Ала
Динни да, тилни да, джуртну да
Тас этмей, ауушдурмай, сакълаб, джакълаб,
Бизге джетдиргенле, бергенле,
Аланы бизге аманат да этгенле.

Ма аллай берекетге, хазыргъа келген
Къаллай насыблы адамма Мен.
Алай а бир соруу кемиреди джюрекни:
Ата джуртума иемеми Мен?
Ана тилими билемеми Мен?
Ислам диними тутамамы Мен?
 
Адамны-Халкъны иманы-руху къарыусуз болса,
Джуртун, тилин да тас этеди ол,
Бетин, сыйын, намысын да тас этеди ол,
Адамлыгъын, халкълыгъын да тас этеди ол.

Тёгерекге къараб, титирейме:
Къарачайлыла, бизге не болгъанды,- дейме.
Аракъыны этгенбиз халал,
Адамлыкъны этгенбиз харам.

Бир-бирибизни тонайбыз, къырабыз,
Джуртубузну да тонайбыз, сатабыз.
Адамлыгъыбыз къайдады бизни,
Муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?

Бизге ат-бет атагъанлагъа, аман айтханлагъа, къара джакъгъанлагъа –
Алагъа уа тёзюб турабыз.
Къайда сатлыкъны, къахмени, амантишни
Ёрге тутабыз, оноуда тутабыз.

Терсликге дженгебиз Тюзлюкден эсе,
Бата барабыз харамгъа, гюнахха.
Дагъыда, терсибизни эслемей, кесибизни терслемей,
Дау салыргъа кюрешебиз башхалагъа, Аллахха.

Тюшюнюб, тюзелиб,
Биз Халкъ болур ючюн, болур ючюн Адам
Аллах бизге бергенди заман. Дегенди:
«Хакъ бла болгъан боллукъду Адам, боллукъду Халкъ.
Хакъ джолда бармагъан – азаб чегерикди, боллукъду талкъ.
 
Башхалагъа къаллыкъды джурту аны.
Башхалагъа къаллыкъды мюлкю аны.
Ол бир джерде да джакъланныкъ тюлдю,
Аны аты огъуна сакъланныкъ тюлдю».

Къарачайлыла, не болгъанды бизге?
Хакъдан тайыша, узая, терсине кетгенбиз.
Кёрген къыйынлыкъларыбыз да тюшюндюрмей бизни,
Тас болууну джолуна тюшгенбиз.

Эс джыйдырлыкъ кимди, неди бизге?

Джетишмей эселе ангы, эс, иман,
Тыймай эселе Китаб, билим, шериат,
Айырмай эсек арасын иги бла аманны,
Халал-харам, сууаб-гюнах айырмай эсек,
Адам болургъа кюрешмей эсек,
Халкъ болургъа излемей эсек –
Сора кеси кесибизге къазабыз къабыр,
Заман бизни ары уа салыр.
 
СЁЗ БЛА АДАМ

1
Айтама тенгизге: Джерде
Бармыды тенг бизге?

Джюрегим бла сен ушашсыз къалай:
Экигизге да тынгы-тынчлыкъ джокъ –
Къууана, къыйнала, чамлана,
Толкъунлана, чайкъала, къатлана,
Джашайсыз алай.
Экигизге да къатылалла
Кёк, Джер, Кюн, Ай.
Адамла да.

Сенде джашайды къаллай бир джан.
Мени кёлюмде уа андан да кёб.
Сени къатынгда кёрюнсем да бир бурху, бир чёб –
Мен сеннге сыйыннгандан да тынч
Сыйынаса сен джюрегиме мени.
Сени къой, джулдузлары бла джети къат Кёк –
Ол да джашайды джюрегимде мени.

Бу таулу, тенгизли джашил Джер,
Бу джулдузлу мийик чексиз Кёк –
Бары да дуниягъа мени джюрегимден тёгюлгенча,
Бу дунияны мен джаратханча,
Бу дуния мени джанымдан-джюрегимден джаратылгъанча
Бир-бирде кёзюме кёрюнеди алай.

Не да, мени джаратхан,
Меннге соруб, мен излегенча,
Дунияны алай къурагъан болурму?

Акъ таулагъа къарайма кесиме къарагъанча,
Кесими кёргенча болама тенгизге къарасам да,
Чексиз Кёкде да рухуму сеземе –
Бары да менде, бары да менден,
Барында да мен.
Табигъатны джашауунда, ёлюуюнде, тирилиуюнде да
Кесими кёреме. Кимме мен –
Къайдан къайрыды джолум?

Джер кесине, Кёк да кесине тарталла мени.
Аладан джууукъ не барды меннге?
Ала менделле, менденле,
Мен да аладама, аладанма.
Къайдан къайрыды джолум?

2
Бютеу дуния джюрегиме сыйынады, орналады.
Сыйынмагъан – назму джабалакъ болуб тёгюледи ызына,
Сёзге бурулуб учады джюрекден.
Аны къонакъ не да юйлю эталлыкъ табылырмы джангыз?

Къарайма, тынгылайма Сёзге.
Сёз – менде, менден.
Мен да – Сёзде, Сёзден.

Сёзден башланады адам.
Сёзде къалады адам.
Сёзге салама махтау.
Кёк, Джер, тенгиз, тау –
Бары да Сёзге салалла махтау.

Мени да джаным кёче Сёзге,
Сёзню аманат этеди сизге.
Сёзге аманат этеди сизни да.

Сёзден башланнганды дуния,
Сёзден башланнганды адам.
Сёз тюрлендиреди дунияны, адамны да.
Айтыр сёзюн айталгъан,
Ахыр сёзюн да айталгъан –
Насыблыды ол.

Сёзню сыфатыды адам.
Адамны рухуду Сёз.
Сёз бла адам – джан бла тёнгек.
Анга шагъат – ангы, эс, джюрек.
Эм да бу назму.
АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ

Къарангыгъа къул-къарауаш болмаз ючюн,
Къарангыгъа бий-бийче болмаз ючюн,
Къарангыгъа къошулуб, къарангы болуб къалмаз ючюн,
Къарангыгъа джутдурмаз ючюн кеслерин,
Къарангыдан башларын сакълар ючюн,
Джулдузла, джарыкъ тёге, джаналла тохтаусуз.

«Бир ёгюзню бойну бла сау эл суу ичер» дегенлей,
Бизле да аллай джулдузну-Кюнню ышыгъында
Джашау этерге кюрешебиз.

«Джулдузла джукълансалады ахырзаманны келлиги»,-
Деб кёлюме келеди. Ёзге сабырлыкъ берген:
Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джанар.
Кёк джулдузсуз къалмаз, джюрек да – умутсуз.

Алай а къарангы кёкле да бардыла.
Къарангылыкълары къоргъашындан да ауур.
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан
Къара джулдузла джашайдыла анда.

Сиз – джулдузла къуру джарыкъ, джылыу тёгелле дебми турасыз?
Огъай, адамлачалла ала да.
Къарангыгъа кеслерин хорлатыб,
Къаралгъан, къара джулдузла бардыла.

Къарангыдан да алалла къоркъуулу.
Джаннган, джарыкъ, нюр джулдузланы
Эм уллу джаулары – алалла. Джелмауузлалла ала.
Ит болгъан, итлеге бурулгъан бёрюлелле ала.

Хакъ джашаудан, акъ джашаудан эсе,
Къара джашауну, къарангыны сайлагъанла ала,
Эркин, ёзден джашаудан эсе,
къул джашауну сайлагъанла ала.
Эркин дунияны, джарыкъ дунияны душманларылла ала.

Аламгъа джулдуз болуб туууб,
Артда кюерге, джанаргъа къоркъуб,
Санлары къыйылыб, кеслерин къарангыгъа хорлатыб,
Къаралыб, къара джулдузла болуб къалгъан
Насыбсызла джетишелле дунияда.    
 
Ала кеслерин къурутхан бла къалмай,
Бютеу дуниягъа да джетдиргенле заран –
Къарангыгъа кючлетгенле тёгерекни.
Мийик къадарларына тыйыншлы болалмай,
Ассы болгъанла...

Къарайма джети къат Кёкге.
Хар къаты бирер тюрлю:
Нюр джаннган джарыкъ къаты бар.
Окъ тешмез къарангы къаты бар.
Джарыкъ, джылыу, джашау берген джулдузлары бар.
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан къара джулдузлары бар.

Къарайма джети къат Кёкге –
Адам джюрегине къарайма мен.

КЯМАР

1
Сени белинги буугъунчу,
Не эди ол? Джукъ да. Бош алай –
Бир темир, къанджал, тогъай.
Сени белинги буугъандан сора,
Болгъанды ол алтын. Табханды атын.
Табханды насыбын.
Алтын кямаргъа бурулгъанды ол.
Насыблы, сени белинги буугъанды ол.

2
Сеннге атаб ишлегенем ол кямарны.
Сеннге саугъагъа бергенем аны.
Алай а болмады джазыу –
Юй ишлеген балта эшикде къалды.

КЁЛДЕГИ

Сен къайтаргъан джылланы тансыкълай,
Сен ийген джырлагъа тынглай,
Джюрегинге тынглагъанча болама,
Сёз бла айтылмазлыкъны англагъанча болама.
Джыгъылгъанча, учханча да болама
Джыллагъа-джоллагъа-джазыулагъа къарай,
Джылыма, джолума, джазыуума къарай.

Джангы Айны толгъанын, тутулгъанын да
Кёргенча болама.
Ёлгенча, тирилгенча да болама
Сен джазгъан джазыулагъа-дуалагъа къарай.

Кёзюме кёрюнеди:
Мен тургъанча джуртумда-элимде.
Бир къызчыкъ да, кямары бла белинде,
Мени таба келгенча атлаб.

Кюн да Кёкден сейирсиниб къарай
Джерде болгъан ол сейирликге...
Мен ол кюнню унутурма къалай –
Ачыкъ эди джол...сюймекликге.
(Сюймекликге джол къуру да ачыкъды!)
 
Тюбегенча джаз бла джай,
Биз ол кюн тюбегенек алай,
Ёзге джетмеди таукеллик.
Кёлю къалгъан сюймеклик –
Турна тауушха бурулду Кёкде.
Джюрекде уа, джюрекде
Не болгъанын айтмай къояйым.

Сен ийген джырлагъа да тынглай,
Джазгъанларынгы окъуйма къайтарыб:
Ала меннге, башхасы джокъ, намаз керекча.
Сен кесинг а меннге – Джуртда Джангыз Терекча.
Джюрегим а мени – джарылгъан таш, джаралы таш,
Алай а – Къадау Таш.

Сен ийген джырлагъа тынглай,
Сен джазгъан сёзлени окъуй,
Терезеден  къарайма:
Кесин джагъагъа уруб,
Къайры эсе да барыргъа излегенча,
Таулагъа ёрлерге излегенча,
Кёкге къошулургъа излегенча,
Чайкъалады тенгиз.
Кёкден а –
Къачхы шылпы бла бирге
Турна таууш энеди Джерге.

Тенгизни ол бир джанында уа –
Кёк бла Джер къошулгъан мийик чекде,
Чыммакъ акъ тауну башында,
Джашил джазны дуниягъа кёрюнюуюча,
Меннге къол булгъай, бир къызчыкъ сюеледи.
Мёлекге ушаш бир къызчыкъ сюеледи
Кямары бла белинде.

Арабызда уа чайкъалады тенгиз...

Узакъдама джуртумдан-элимден.
Джууукълугъум, узакълыгъым да – чексиз.
Сюймеклигим, кюймеклигим да – кемсиз.
Мен кесими къойгъанма Сенсиз.

Алай а,
Кюннге, джылгъа да къарамай,
Джаз ала джашайды, джашнайды кёлюмде.
Ол къызчыкъ джашайды кёлюмде
Алтын кямары бла белинде.
 
УМУТ ЭТЕМЕ

Адамладан чыкъса да кёлюнг, кёлюнг Джуртунгдан чыкъмаз:
Мийик акъ таулагъа къара,
Таза тау суулагъа къара,
Ташлагъа, къаялагъа, чегетлеге къара –
Кёлюнгю джазарла ала.

Бизни кесибизни джокъдан джукъ этиб,
Кёк бла Джерни чегин да бизге Джурт этиб,
Кесине джууукъ этиб,
Джаратхан, орналтхан, джашатхан Къудретге,
Джангыз да Анга салайыкъ махтау.


Джашауну, джуртну, тилни, динни да –
Барын бергенди Ол.
«Ангынг-эсинг бар, Китабынг бар –
Энди кесинг бар»,- дегенди Ол.

Ол берген затланы сакъларгъа, джакъларгъа унамай,
Ол кёргюзтген джолда барыргъа унамай,
Джардан, къаядан кете эсек,
Кеси кесибизге бола эсек джау,
Сора, кишиге салмайыкъдау.

...Хазыргъа келген насыблыма Мен.
Барды нем да, сукъланырча ким да –
Джашау да, Джурт да, Тил да, Дин да –
Бары алайына берилгенди Меннге.

Аланы сакълау, джакълау эмда айнытыу –
Джангыз ол борч салыннганды меннге.
Кесимден, башхаладан да чыкъса да кёлюм,
Адам болур ючюн керекбиз кюреширге.

Джаратхан Аллахха болайыкъ тыйыншлы,
Бу акъ мийик Минги Таугъа болайыкъ тыйыншлы,
Ислам динибизге, тюрк тилибизге, Кавказ джуртубузгъа
болайыкъ тыйыншлы.
Ала ючюн джанларын берген
Шейитлерибизге, шыйыхларыбызгъа, джигитлерибизге
болайыкъ тыйыншлы.
 
Кимден, неден чыкъса да, къалса да кёлюнг,
Кёлюнг чыкъмаз, къалмаз Ата джуртдан, Ана тилден.
Акъ таулагъа, джашил чегетлеге къарайма,
Тау суулагъа, нарт джырлагъа тынглайма,
Сюймеклик джырлагъа, ийнарлагъа тынглайма –
Ёлюмсюз макъамладан толады кёлюм,
Кёкге тенг болады кёлюм.

Ата джуртум ючюн, Ана тилим ючюн
Келеди мени да джашарым, ёлюрюм.
Ата джуртумда джашай, Ана тилимде джырлай,
Умут этеме ётер деб ёмюрюм.
 
ДЖАГЪАДА

Шимал тенгизни джагъасында
Билал телини назмусуна
Тынгыларгъа адам джокъду.

Джангыз,
Назму тизгинлеге ушаш акъджал толкъунла
Башларын аталла джагъагъа –
Ала ангылайла мени.

Тениз къушла да имбашларыма къонуб,
Мени кёзюм бла къарайла дуниягъа.
Ала юреннгенле меннге,
Мен да – алагъа.

Дуния къуралгъанлы
Адам, тенгиз эмда тенгиз къушла
Бир-бирибизге къараб,
Ушакъ этебиз.
Нени юсюнден?

Хар ким кесини юсюнден.
Хар кимни кесини джарсыуу, къайгъысы.
Бир-бирибизге тынгылайбыз,
Бир-бирибизни ангылайбыз.

Чайкъалады тенгиз. Къычыралла къушла.
Сюеледи джагъада адам.

ДЖУРТДА

Меккягъа, Мединагъа да джол башланады Джуртдан.
Къадау Ташны къарнашыды къара ташы да Каабаны.
Ала экиси да тюшгендиле Кёкден.
Ата джурт да, дин джурт да берилгенле Тейриден.

Эльбрус да, Нюр тау да бирдиле меннге:
Ала экиси да – сыйлы эм Минги.
Меннге бир джанындалла Кааба бла Кавказ –
Алагъа айланыб къылама намаз.

УЗАКЪДАН САЛАМ

Джер тёгерекди. Къайры атлансам да,
Джол сеннге келтиреди мени.
Алай а, ахыр джолдан къайытыр онг джокъ –
Мени ючюн да джаша. Сюеме сени.

Кимден, неден айырылсанг да,
Айырылмазса кесингден, эсингден.
Мен Джерде, Кёкде болсам да,
Сау-эсенме – унутмасанг сен.

Хар нени да болады ауалы, ахыры:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Билеме, ёмюрлюк тюлдюле
Не эл, не адам, не халкъ.

Алай а ала джашар ючюн
Мен къолдан келгенни этдим.
Бу хаух дуниягъа кёзюм къарагъанлай,
Керти дунияма кетдим.

Кетмез эдим, кетмез мадар болса,
Ёзге файгъамбарла да къалалмагъанла мында.
Не сакълагъанын да ким билед анда,
Алай а, кетмей не этгин – къадар алай болса.

Не да болсун – ёлгюнчю джашаргъа кюрешдим,
Татлы, ачы болса да – кертисин айтыргъа кюрешдим,
Иннет этиб, Хакъ ючюн сермешдим –
Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим.

Тейри адамы болгъанымы биле,
Джерде джашасам да, къуллукъ этдим Кёкге.
Джыгъылгъанланы, аджашханланы, сюркелгенлени да
Сюерге, ёрге тургъузургъа, Кёкге тартаргъа кюрешдим.

Алай джашаргъа юретдиле мени кетгенле.
Аланы аманатларын билдиреме мен да сизге.
Джюрекле тургъанда джулдузлача джана,
Джутуб къоялмаз къарангы бизни.

АДАМ

Кёк бла Джерден джаратылгъан –
Кёклени, Джерни эмда
Алада болгъанны барын
Излейди тинтерге, билирге.
Кёкге, Джерге да,
Джашаугъа, кёрге да
Оноу этерге излейди.
Башхаланы ачытса, къыйнаса да,
Кеси уа –
Ачыргъа, къыйналыргъа, ёлюрге сюймейди –
Аллай тюрлю джанды адам.

Аны джети къат джюрегинде
Джашайла Джер да, Кёк да;
Аллах, Адам да;
От да, нюр да; джин да, мёлек да;
Кийик, джаныуар да; 
Къарангы, джарыкъ да;
Джашау, ёлюм да.

Дунияда болгъан затланы барына да ушагъан,
Аланы бирине да ушамагъан
Аллай тюрлю джанды адам.

Джети къат Кёкде, Джерде баргъан къазауат
Джети къат адам джюрегинде да барады.
Сууаб-гюнах да, халал-харам да,
Ауал-ахыр да, дуния-ахрат да – бары
Адам джюрегинделле.

Адам кесин тинтиб, ангылаб бошаса,
Ол кюн ачыллыкъла анга
Таша, туру дунияла бары,
Кетген, келлик заманла бары,
Болгъан, боллукъ затла бары.

Аламла, заманла, дунияла ташасы, тахсасы, ачхычы да
Адам кесиди. Ахырзаман да джашыныбды анда.
Адамны къыйынлыгъы, насыбы да кесиндеди.
Джашау, ёлюм да кесиндеди адамны.
АЙРЫМКАНЛА

Джуртда Джангыз Терекча,
Джангыз айрымкан тенгизде...
Тенгиз аны таларгъа, джутаргъа кюрешеди.
Тынгысыз джанла – тенгиз къушла
Толкъунлагъа мыллык ата да, ёрге кёлтюрюле,
Къуугъун-хахай, сыйыт-къычырыкъ этелле.

Тутмакъгъа, Тёреге да ушайды айрымкан.
Къайырылгъан, айырылгъан, тенгизден баш болгъан
Тынчмыды?
Айрымкан джангыз кеси –
Кече-кюн джокъ –
Сермешеди тенгиз бла,
Баш эркинлигин сакълаб кюрешеди.

Тенгизден тюбелек айырылыб кетерге
Джетмейди кючю, джокъду мадары.
Алай ачыды аны къадары –
Ёмюрю айрымкан болуб турургъа тенгизде.

Тенгизни тюбюне джатханла,
Суудан башларын къаратыргъа къоркъгъанла,
Аны табаларгъа кюрешелле:
«Алай боллукъ эди ол – излегенин табханды.
Къалгъанлача – суу тюбюнде шум болуб турса,
Тенгиз аны таламаз эди,
Аллай бир къыйналмаз эди,
Джангызлыкъ да сынамаз эди...».

Эркин, ёхтем джанлагъа зарланыб,
Къулла ёзденлеге, итле къазакъ бёрюге юрюученле былай.
Айрымкан а, тенгизни къуршоуунда турса да,
Джесир тюлдю, къул тюлдю, тутмакъ тюлдю,
Ол Тёреча, Тейрича къарайды тенгизге.

Огъай, айрымканла аз тюлдюле Аламда.
Адам да айрымканды Джерде.
Джер кеси да айрымканды Кёкде.
Кюн да айрымканды Аламда.

Тенгизде Айрымкан.
Джерде Адам.
Кёкде Джер.
Аламда Кюн.

Джокъду бизге тынгы-тынчлыкъ.
Тенгиз джутхунчу Айрымканны,
Джер джутхунчу Адамны,
Кёк джутхунчу Джерни,
Алам джутхунчу Кюнню –
Келгинчи ахырзаман –

Эркинлик, Тюзлюк, Джарыкъ дегенлей,
Джашарыкъбыз биз
Тенгизде, Джерде, Кёкде, Аламда;

Ёлсек да -
Аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Сермеше, кюреше,
Эрлеча ёллюкбюз биз.
Айрымканлабыз биз.

Суу, Джер, Кёк, Алам болгъан къадарда,
Айрымканла да болгъанлай турлукъла –
Джарыкъны, Эркинликни, Тюзлюкню белгисича;
Эркишиликни, джигитликни, сабырлыкъны юлгюсюча.

Айрымкан – рухуду табигъатны.
Айрымкан – башыды джашауну.
Айрымкан болалгъанлагъа махтау!    
Айрымкан болургъа кюрешгенлеге махтау!

КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ?

Ит тил чапракъ да – Ана тил,
Тау чокъуракъ да – Ана тил,
Кёл джарытхан чыракъ да – Ана тил,
Бизни Адам этген да, Халкъ этген да – Ана тил.

Бизни сакълагъан дуады Ана тил.
Ана тилин – дуасын – сакъламагъан халкъ,
Кеси да дуниядан болады талкъ.
Душманла къурутур ючюн халкъны,
Тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешелле аны,
Динсиз, рухсуз къояргъа кюрешелле аны,
Тамырсыз, тарихсиз этерге кюрешелле аны.

Бюгюн да биз аны ангыламасакъ,
Халкъыбызгъа джетген къоркъууну кёралмасакъ,
Динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъламасакъ,
Ёрге турмасакъ, сагъаймасакъ,
Тамбла кеч боллукъду.

Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Динди, Тилди, Джуртду.
Аланы тас этсек,
Душман айтханны этсек –
Сора къайдады бизни
Эркишилигибиз, адамлыгъыбыз,
Ёзденлигибиз, муслиманлыгъыбыз?

Джашау-ёлюм базманнга миннгенди халкъ.
Ол базманны къургъанла, халкъны ары ургъанла
Болургъа керегелле талкъ.
Алай а, ала тюл,
Алагъа къаршчы турмагъан халкъ
Болургъа тебрегенди талкъ.

Къыйынлыкъ кесиндеди халкъны.
Ол кимден, неден да ёрге тутмай эсе Хакъны,
Айырмай эсе тюзню-терсни, къараны-акъны,
Сууаб-гюнах, халал-харам айырмай эсе,
Динин, тилин, джуртун – кесин – сакълар джанындан болмай эсе,
Сора, кеси тюб болургъа излейди халкъ.

Мен борчдан, гюнахдан чыгъама.
Тюз сёзню бетден-бетге айтама.
Дагъыда, къыйынлы халкъымдан айырылалмай,
Аны бла бирге,
Чынгылны эрнине джууукълаша барама.

Къарачайлыла,
Мен къайдан табайым аллай Сёзню,
Уялтырча, уятырча, къобарырча, бирикдирирча Сизни?
Огъесе, ичкиге, орус мыжыкълача, берилиб,
Аланы ичинде тас болуб, эриб
Кетергеми излейсиз?

Сиз бир-биринги билмей сакълай, джакълай,
Бир-биринге хыйла-питна эте, къаш-баш тюе,
Бир-биринги алдай, тонай, къыра,
Душманла да сизни къыздыра, бир-биринге юсдюре,
Джуртугъузгъа, кесигизге да ие бола,
Къачаннга дери барлыкъсыз?
 
Кеси кесибизге этиб джаулукъ,
Джауну хыйнысына – ичкисине, къахмелерине берилиб,
Джауну гыбы аууна керилиб,
Къалмай бизде адамлыкъ, ангы, саулукъ,
Къачаннга дери барлыкъбыз?

Ичкичилик, хаулелик къурутхан халкълагъа къараб,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъан сыйсызлагъа къараб,
Джангыдан, хайуан, джаныуар, меджисуу болгъанлагъа къараб,
Акъыл нек джыймайбыз?
Харамдан-гюнахдан кесибизни нек тыймайбыз?

Не болгъанды, къарачайлыла, бизге?

Тёре болалмайбыз тюзюбюзге-терсибизге,
Ие болалмайбыз джуртубузгъа, кесибизге.
Тарихибизни, джазыуубузну да джазалла башхала –
Душманла, амантишле, мынафыкъла. Ала
Джуртубузну кеслерине джурт этерге,
Бизни да кеслерине къул-манкъурт этерге ууланыбла.

Биз а – бошаб хауледен, ичкиден –
Башыбызны къоруулаялмайбыз итледен.
Ётюрюк бла бирге хаулелик, ичкичилик да –
Хыйныларыды-ууларыды-сауутларыды джауланы.
Кёб акъыл керек тюлдю ангылар ючюн аны.

Къарачайлыла, не болгъанды бизге?
Эшек мыйы ким ашатханды бизге7
Сыйсызлагъа, сыйсызлыкъгъа нек беребиз джол?

Адам болгъандан эсе, хайуан болгъан тынчды.
Халкъ болгъандан эсе, сюрюу болгъан тынчды.
Ёзден болгъандан эсе, къул болгъан тынчды.
Бёрю болгъандан эсе, ит болгъан тынчды.

Алай а, биз Тейри адамлары эсек,
Бёрюкъан ёзден халкъ эсек,
Адам эсек, Халкъ эсек,
Сора не болуб къалгъанды да бизге?
Нек кетебиз Хакъ джолдан терсине?

Халкъын, Джуртун, кесин да къутхарыргъа адам
Джетгенди заман, озуб огъуна барады заман.
Аны ангылаб, ёрге тургъан джокъду ёзге.
Къарачайлыла, не болуб къалгъанды бизге?!

АЛАЙ ДЖАШАРГЪА

1
Сууча кетерге, сууча да къалыргъа,
Барыб турургъа – юзюлмей, бёлюнмей,
Байлаб турургъа Тау бла Тенгизни,
Байлаб турургъа Кёк бла Джерни.

Джангур, къар, буз халланы да сынаргъа,
Къурууну, толууну, къобууну да сынаргъа.
Джерни сугъарыб, кырдыкландырыргъа,
Сусабны къандырыб, къууандырыргъа,
Кюн бла, Джер бла бирге сакъларгъа джашауну.

Джерни-джуртну къучакълай, ийнакълай,
Бауурунг бла сюркелиб барыргъа,
Кёкде да булут болуб учаргъа,
Андан таугъа, тюзге, тенгизге да джауаргъа,
Тёгерек бурула алай джашаргъа.
Кете-къайыта, ёле-тириле,
Ёлюмсюзлюгюнгден юлюш эте къалгъанлагъа да,
Алай джашаргъа, алай джашаргъа

2
Кюнча джашаргъа, хорлай къарангыны.
Джылыу, джарыкъ бере дуниягъа,
Джашауну къурай, сакълай, джакълай,
Алай джашаргъа, алай джашаргъа.
Джана тургъанлай тауусулургъа.

3
Кюнча, Джерча, Сууча болургъа,
Джашаугъа алача керек болургъа,
Топракъча, Ташча, Терекча болургъа,
Дуниягъа алача керек болургъа.
Алай джашаргъа, алай джашаргъа.

АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ
 
Хакъ
Бергенди Джашау,
Бергенди Заман,
Бергенди Китаб –
Бизле
Болур ючюн Адам,
Болур ючюн Халкъ.

Бизле уа Китабны
Окъургъа унамай,
Ол айтханча
Джашаргъа унамай,
Хакъ джолда барыргъа унамай,

Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа,
Меджисуулукъгъа дженге эсек,
Ангыны, эсни, намысны, Китабны тюл,
Къарныбыз бла, къарын тюбюбюзню
Джашауубузгъа байракъ эте эсек,
Ичкичиликни, хаулеликни
Тонгуз балчыгъына булгъана эсек,-

Сора не сейирсиниу, не джюрексиниу
Кёребиз деб, къыйынлыкъ, палах.
Аллах айтханча, Адамча джашамай эсек,
Тюб этмезми бизлени Аллах?!



НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА

Джашлыкъ кетди, джашау кетди – энди не?
Саулукъ кетди, къарыу кетди – энди не?
Мен кюрешдим джан аямай Хакъ ючюн,
Не халкъ, не хал тюрленмеди аны ючюн.

Иннетни да, сёзню-ишни да игисин,
Иннетни да, сёзню-ишни да кертисин,
Билирге да, билдирирге да кюрешдим,
Халкъым бла бетден бетге сёлешдим:
«Къара таныуду ёлюмсюзлюкге джол,– дедим,
Къаара халкъ, Къаараджай халкъ»,– дедим.

Керти джолгъа, Хакъ джолгъа чыгъарлыкъ,
Хар не тюрлю палахдан да къутхарлыкъ –
Китабды. Аны окъургъа, ангыларгъа да юрешдим,
Ол айтханча джашаргъа да кюрешдим.
Ангы-эс, окъуу-билим – бары  Ол.
Андан башланады джюреклеге, Кёклеге да джол.

Ёзге аздыла къайытханла тобагъа –
Хакъ кёллери бла бурулмайла Китабха.
Анаяса этмейле джашауларына Аны...
Ким, не, къалай къутхарыр Адамны, Халкъны?

Нек джюрексинеме, нек къалады кёлюм,
Чапракъдан да ётмейди деб, сёзюм.
Мени сёзюмеми тынгларыкъла
Аллахны сёзюне тынгламагъала?

Алай а кёлюмю басама.
Алгъынча кюрешни бардырама –
Ол Аллах салгъан борчду меннге,
Тюл эсем да файгъамбар, шыйых, закий.

Ёлгюнчю кюреширикме мен
Къутхара халкъымы илинмек аджалдан, ёлюмден.
Билеме, мени джаным халкъым блады, халкъымдады –
Аны къутхара кесими да къутхарама.


Джокъду сокъураныу, къыйналыу да –
Бошуна кетмегенле джашлыкъ да, джашау да.
Башхагъа кюремейме джарсыууму,
Кесим джазгъанма, джазама джазыууму.

Халкъымы да кюрешдим джазаргъа джазыуун,
Кесиме алыб аны къайгъысын, джарсыуун.
Къолдан келгенни эте,
Дуниядан барама кете.

Джашлыгъымы, саулугъуму, джашаууму да,
Иннетими, сёзюмю, ишими да –
Барын халкъыма къоюб,
Кете барама. Билмейме,

Халкъым ахырзаманнга дери джашаялырмы,
Динин, тилин, тёресин, джуртун сакълаялырмы?
Джазыуу къолундады халкъны.
Джашаса, билиб Хакъ кертини, Хакъны,
Хакъ джолдан таймай барса,
Ёлюмсюзлюк сакълайды аны.

Адамча, халкъ да джазыуун джазады кеси.
Кеси джазмаса, душманла джазалла аны.
Насыбы, къыйынлыгъы да кесиндеди халкъны.

Мен борчдан, гюнахдан да чыгъа,
Къолдан келгенни этдим халкъыма.
Алай а, къутулалмайма сагъышдан:
Кёбдю къайгъы дунияда, къралда –
Не сакълай болур халкъымы алда?

АЛЛАХ БЛА АДАМ

Адам джаратылгъынчы къуралгъан затлалла
Джашау, ёлюм да.
Ангыгъа сыйынмагъан бир чексиз Кюч
Къурагъанды Кёклени, Джерни да.

Кеси аллына къуралмайды джукъ,
Бир джукъ да болмайды кеси аллына.
Туру, таша дунияланы барын
Джаратхан эмда алагъа оноу этген
Чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кюч барды.

Аны билирге, кёрюрге тырмашыу –
Адамны къанындады.
Анга тартады адамны руху, джаны.
Анданды, Ангады адамны джолу.

Кёкле да, Джер да, алада болгъанла да
Ол салгъан джорукъла бла джашайла.
Кёз кёрмеген бурху затла да,
Ангы аулаялмагъан уллу затла да
Ол джорукълагъа бойсуналла.

Джангыз, ол джорукълагъа бойсунургъа унамай,
Кесича, бир джангы джорукъла чыгъарыб кюрешген –
Адамды.
Белгиленнген Тейри джолдан-джорукъдан чыкъгъан а –
Джулдуз, адам эсе да,– кюеди, ёледи.

Аллахны джоругъу бла джашамагъан адам улу
Кеси къазады кесине уру,
Кеси чакъырады кесине ахырзаманны,
Кеси кюрешеди къурутуб кесин.

Аллах къурагъан дунияда
Аллах джаратхан Адам
Аллах буюргъан джорукъла бла
Аллах кёргюзтген джолда
Нек излемейди барыргъа,
Нек унамайды барыргъа?

Ангы-эс, окъуу-билим, иман –
Не джетмейди анга?
Неди тартхан аны ызына –
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа?

Аллах кёргюзтген джолдан башха джолла –
Бары элтелле кирге, балчыкъгъа.
Аны кёре да, биле да тургъанлай,
Адам улу булгъанады гюнахха, харамгъа.

Джюрек, тёнгек тазалыкъдан эсе,
Кирни, балчыкъны нек сайлайды ол?
Кеси башха джол салыргъа нек кюрешеди
Ачыкъ тургъанлай Аллах кёргюзтген джол?!

АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ

Отда нартюх гырджыннга ушайды Кёкде Кюн.
Сау дуния аны ашайбыз,
Аны кючю бла сау-эсен джашайбыз.
Джан-джаныуар, Таш, Терек да къууаналла сеннге, Кюн.

Бир ёгюзню бойну бла бир эл суу ичгенча,
Сау бир дуния сени кючюнгден джашайды
Къарангыдан, сууукъдан да къутулуб.
Сен а – барыбыз ючюн да кюесе, джанаса.

Джангыз кесим не эталлыкъма деб,
Къоркъуу келе тебресе джюрекге,
Мен къарайма Кёкге:
Анда – джангыз кеси! – чексиз къарангы бла сермешеди Кюн.

Джаны болмагъан от тёбе Кёкде!
Джаны болгъанла сени кючюнг бла джашайбыз.
Сейир тюлмюдю – джаны болгъанланы джашатады джансыз.
Мен а – джаны болгъан инсан –
Джашаугъа Кюнден да бек джараргъа керек тюлмеми?

Мен билеме махтау кимге салыргъа тыйыншлысын:
Джаны болмагъан Кюннге да тюл,
Джаны болгъан Адамгъа да тюл,
Барыбызны да джаратхан Кючгеди махтау!

Алай а Кёкде Кюннге къарасам,
Адам джюрегини анга джууукълугъун сеземе.
Адам джюреги да аныча джанады, кюеди,
Адам джюреги да джангызды аныча.

Аны ючюнмю айта болурла
«Джюрек – джулдузду» деб?
Къарайма Кёкге, Кюннге, Джерге, джюрекге,
Сора, Аллахха салама махтау.
ХАКЪ ДЖОЛДУ ОЛ

«Къошда джокъгъа – юлюш джокъ» да дейле,
«Кёзден кетген кёлден кетед» да дейле.
Буруннгуланы сёзлери – Китабды.
Нарт сёзле – керти сёзлелле бары.

Ёзге, къоркъмайма джуртда меннге юлюш джокъ деб.
Кёзден, кёлден да кетдим деб да къоркъмайма.
Билеме, тюзде къалсам да, тюзде къалмаз хакъым –
Ол тюлдю мени къоркъууум, сагъышым.
Мени къайгъым, къоркъууум да – халкъым.
Джуртунда джашаб тургъан халкъым.

Къоркъама
Джуртунда да джуртсуз къалады деб халкъым,
Джуртунда да тас болады деб халкъым.
Унутады деб, тарихин, тилин, тёресин,
Тас этеди деб, миллет ангысын, эсин,
Тас этеди деб, джандет джуртун, кесин.
 
Къоркъама, джуртун, кесин да дуния малгъа сатад деб,
Джуртундан, Адам джандетденча, къысталад деб,
Дагъыда, тюшюнмей, эки дуниясыз да къалад деб.

Халкъым
Темирле, къурчла салгъан азабланы унутханча кёрюнеди,
Сюргюнде, тутмакъда ётген джылларын унутханча кёрюнеди,
Кирге-балчыкъгъа, гюнахха-харамгъа бата баргъанча кёрюнеди,
Адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыла баргъанча кёрюнеди.

Эй Халкъым, суудан тутуб, къаядан салынма,
Аллахдан башхагъа ийнанма, табынма, джалынма,
Дининге бек бол, тилинге сакъ бол.
Сени, кимни да къутхарлыкъ бирди джол –
Хакъ джолду ол.

ЁМЮРЛЮК СЁЗ

Сёзле меникилле,
Кёзле – сеники.

Сёзле сеникилле,
Кёзле – меники.

Сёзюм къарайды кёзюнге.
Кёзюм къарайды сёзюнге.

Тюбешелле кёзле бла сёзле.
Арабыз – узакъды.
Джууукълукъ, узакълыкъ да
Къычырымла бла тюл, заман бла да тюл,
Сёз бла тергеледи.

Сёздю ёлче хар небизге да –
Адамлыгъыбызгъа, сюймеклигибизге да.

Бир Сёз бла ачылады
Джети къат Кёк да,
Джети къат джюрек да.

Ол Сёзде –
Джети къат Кёк да,
Джети къат джюрек да.

Ол Сёзню табхан да,
Айтхан да,
Анга кертилей къалгъан да –
Сюймеклиги болгъан адамды,
Кераматы болгъан адамды,
Шыйыхлыгъы болгъан адамды,
Шайырлгъы болгъан адамды.

Алагъа ачылады ол Сёз.
Ол Сёзню ачалла ала.

Джети къат Кёк бла
Джети къат джюрекни
Джарытхан бир джарыкъды ол,
Байлагъан бир насыбды ол.
Анга тыйыншлы болгъандан
Уллу насыб да болмаз дунияда.

 
ЮЧ ХАЛНЫ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК

Не Кёк, не Джер билмеген
Юч халны излейди джюрек –
Бошлукъну, Хошлукъну эмда Шошлукъну.

Тынгы-тынчлыкъ джокъду адамгъа –
Берилмегенди аллай насыб анга.
Ёзге аллай насыб берилгенди кимге?
Бу дунияда аллай насыб болурундан умут юзюб,
Ол дунияны, джандетни къурагъанды адам кесине.
Кетмез ючюн а терсине,
Джаханим бла къоркъутургъа да кюрешеди кесин.

Кирге-гюнахха-харамгъа батмаз ючюн,
Джюрегин, тёнгегин да таза тутар ючюн,
Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулур ючюн,
Адам болур ючюн,
Не этеди, не этмейди адам.

Кесиме, халкъыма да келтирир ючюн
Бошлукъну, хошлукъну эмда шошлукъну,
Мен да аямадым джашаууму, саулукъну, джашлыкъны.
Кетдиле кюрешде джашау, саулукъ эмда джашлыкъ.
Алай а къайда
Бошлукъ, хошлукъ эмда шошлукъ?

Ёзге аланы келтирир ючюн
Дайым кюрешиб турмасакъ,
Адамлыкъдан айырыллыкъбыз биз.

Бошлукъ, хошлукъ эмда шошлукъ –
Бюгюн болмазлыкъ-толмазлыкъ умутла-муратла эселе да,
Ала ючюн кюреше турсакъ,
Бир кюн бир хорламгъа да джетербиз.

«Сен мадар этсенг, Мен къадар этерме»,-
Дегенди Адамгъа Аллах.
Алгъа, ёрге барыргъа кюрешейик,
Бошлукъгъа, хошлукъгъа джетерге кюрешейик,
Адам болургъа кюрешейик
Тартылгъынчы бизлеге салах.
БАЗМАНДА

Джандетге тыйыншлы болалмай адам,
Аны ючюн къысталгъанды андан.
Аны ючюн берилгенди анга заман
Тюшюнюрге, тюзелирге, болургъа Адам.

Алай а,
Тюрленирге, нюрленирге, игиленирге унамайды адам.
Хакъ джолда барыргъа унамайды адам.
Къара таныса да, окъуулу-билимли болса да,
Китаб айтханча джашаргъа унамайды адам.

Кесине да, тёгерегине да,
Бютеу табигъатха, Джерге да, Кёкге да,
Кёкледегилеге, джердегилеге да,
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да –
Барына салады заран.
Огъай, тюрленмейди, нюрленмейди, игиленмейди адам.

Кёкден, Джерден тюл,
Адамны кесинден-ичинден
Чыгъарыкъды ахырзаман.
Кесинден да, бу джашил джерден да
Бошарыкъ кесиди адам.

Кёк бла Джерден джаратылса да,
Кёкде, Джерде джашаса да,
Не Кёкге, не Джерге тыйыншлы тюлдю адам.

Алай а, энтда барды заман.
Адам болургъа излесе адам,
Хакъ бла болургъа излесе адам –
Энтда барды заман.
Аз бола, тауусула бара эсе да,
Энтда барды бираз заман...

Джашау, ёлюм базманда чайкалады адам.
Чексиз къарангыгъа кёзю ачылыб,
Титиреб, Аллахын эсгериб,
Эс джыяр эсе уа адам.

КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ БУЛУТХА

Акъ, къара булутла кибик Кёкде –
Акъ умутла, къара къайгъыла джюрекде.

Джауады джангур, чартлайды Кёк,
Дагъыда тиеди Кюн.
Джюрек а, джюрек
Эки джарылады.

Къара къаядан акъ булутхача,
Къара къайгъыдан акъ умутха
Къарайды адам.

Сакълаудан арыгъан, тёзюмю тауусулгъан адам
Къара къаядан акъ булутха чынгайды.
 
КЪАЙГЪЫЛА, САГЪЫШЛА, УМУТЛА

Не окъурум, не джазарым келмейди,
Не ёлюрюм, не джашарым келмейди,
Мени кёлюмю джангыз бир джан билмейди.

Ёлмегенме, алай а, сау да тюлме.
Джерде да тюлме, Кёкде да тюлме
(Джерден кетгенме, Кёкге джетмегенме алкъын).
Бу дунияда, ол дунияда да тюлме.
Не бу дуниягъа, не ол дуниягъа таянырча тюлдю,
Адамны сёзюне, кесине да ийнанырча тюлдю.

Не ёлгенлени, не сауланы ичинде,
Къарайма да мен кесим кёрмейме.
Кесими къой, халкъымы да кёрмейме,
Халкъымы къой, адам улуну кёрмейме –
Не айтыргъа, не этерге билмейме.

Ауалдан ахырзаманнга барады джол.
Юзюлюрге хап-хазырды ол.
Юзюлюб огъуна турады ол,
Биз аны сезмей турабыз ансы.

 
Кёкден мийик, тенгизден алаша кёлюн адамны,
Тола, къуруй тургъан кёлюн адамны,
Джашнай, джукълана тургъан кёлюн адамны,
Тирилтир, джазар кюч бармыды?

Отну тёгерегине бурула тургъан Джерни,
Кюерге, бузларгъа, чачылыргъа да боллукъ Джерни
Юсюнде сюелеме – ёллюгюмю, ёллюгюбюню да биле.
Кеси кесим къоймай шашаргъа,
Дагъыда кюрешеме джашаргъа –
Адамлай къалыргъа кюрешеме ахыргъа дери.

Ким биледи, джашауну джаратхан кюч
Ёлюмге аш этиб да къоймаз бизни.
Ёлгюнчю джашаргъа кюрешейик,
Ёле эсек да, джашау ючюн сермеше ёлейик.

КЪУРАН бла ШЕРИАТ

Бир белгиленнген чекни, заманны ичинде,
Акъылы-эси, джаны ичинде адам
Кеси джазады кесини джазыуун.
Адам кеси джазады кесини джазыуун.

Адам джазалмазлыкъ джазыуланы
Аллах джазады кеси.
Адамны кючю джетерик затланы уа
Адамны кесине къойгъанды Аллах.

Джети джол айырылгъан джерде
Къайры барырын адам сайлайды кеси,
Къалай барырын да сайлайды кеси,
Ким бла барырын да сайлайды кеси.

Ангысына-эсине, билимине-фахмусуна, болумуна тюл,
Аланы неге джаратханына кёре,
Иннетине-сёзюне-ишине кёре
Бериледи адамгъа багъа.

Ансы, къуру билимине-фахмусуна къарасанг,
Ким, не болур Ибилисден онглу?
   
Алай а, ол бютеу билимин-фахмусун
Аллахха-Адамгъа къаршчы бургъанды.

Кимге къуллукъ этеди фахмунг-билиминг –
Аллахха-Адамгъамы огъесе Ибилисгеми?
Ма андан башланады адамны джолу
Джандетге не да джаханимге.

Ма ол соруугъа джууабындан,
Иннетинден-сёзюнден-ишинден – иманындан
Башланада Адам.

Адамны кесин, джолун да тинтген
Сан-джан илмула, джамагъат илмула, тарих, адабият –
Бир оюмгъа келелле бары да:
Адам улуну къутхарлыкъ Анаяса-джашау джорукъ
Къуран бла Шериатдыла джангыз.

ТУБАНДАДЫ ДЖАНДЕТ ДЖУРТ КАВКАЗ

Бу тыш джуртха, бу тыш халкъгъа этеме алгъыш –
Къонакъбайлыкъларына адам сёз табмаз.
Алай а джюрегими кючлебди сагъыш:
Эсден кетмейди джандет джурт Кавказ.

Былайыны неси да аламат:
Тенгизи – шош, джашауу да – рахат.
Ёзге хауасы меннге келишмейди, джарашмайды:
Айтханымча, джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды.

Бу тыш джуртда къалама да – не этейим,
Ата джуртха къайытама да – не этейим.
Къарайма да ёзден адам кёрмейме,
Халкъым деген керти адам кёрмейме.

Халкъны аты бла илиннгенле оноугъа,
Халкъларын, джуртларын кюрешелле тонаргъа.
Ёргеде къуллукъчуланы тюблерине джатыб,
Адамлыкъларын-бетлерин-намысларын атыб,
Халкъларын, джуртларын да сатыб,

Къуллукъда турургъа кюрешелле алай бла,
Байыныргъа кюрешелле алай бла.

Джазыкъсынама къара халкъны – акъ халкъны!
Аны къурутуб кюрешгенлени да къуруталмайды ол,
Сатлыкъладан-амантишледен арытылалмайды ол,
Тыш джауладан, ич джауладан да къутулалмайды ол –
Ай зауаллы насыбсыз халкъым.

Ёзге
Ол амантишлени джаратхан, ёсдюрген да сен кесинг тюлмюсе, халкъым?   
Алагъа тёзген, бойсуннган да кесинг тюлмюсе, халкъым?
Алай а,
Къарчаны джаратхан да сенсе,
Татаркъанланы, Умарланы, Джатдайланы джаратхан да сенсе,
Нарт тулпарланы джаратхан да сенсе,
Закий джырчыланы джаратхан да сенсе.

Огъай, халкъым, терслемейме мен сени!
Сен нарт таурухланы, джырланы, сёзлени бергенсе дуниягъа,
Сен халкъ джырланы, ийнарланы бергенсе дуниягъа,
Бизни джигитликге, сабырлыкъгъа, адамлыкъгъа юретгенсе,
Хакъ кертини айтыгъыз, хакъ джолда барыгъыз – дегенсе.
Сен дунияда бир халкъдан да тёбен тюлсе, кем тюлсе.

Сеннге тыйыншлы болалмагъан улан
Кесини хомухлугъун сенден кёрюрге кюрешеди,
Кесини гюнахын сеннге кюрерге кюрешеди,
«Халкъ тюлбюз» деб, джаншаргъа кюрешеди.

Сен халкъгъа джукъ айтма – кесинге айт.
Халкъ ючюн не этгенсе – аны айт.
Халкъны ненча джауун ёлтюргенсе – аны айт.
Ненча амантишни къара багъанагъа такъгъанса – аны айт.

Халкъынг ючюн тюшгенмисе тюрмеге?
Халкъынг ючюн баргъанмыса ёлюмге?
Огъаймы? Алай эсе, не эркинлигинг барды,
Тёре болургъа башхалагъа, халкъгъа да?

Къарыусуз улан атасына-анасына дау айтыр,
Къарыусуз улан халкъына, ана тилине дау айтыр.
Керти улан а джуртуна, халкъына сагъыш этер,
Ала ючюн отха кирир, уруш этер,
Халкъы да анга сый берир, алгъыш этер.

Джуртха къайтарырмы, тышындамы къояр –
Не буюрлугъун, билмейме, къадар.
Алай а, къайда да барды мадар
Тюзлюк ючюн, эркинлик ючюн кюреширге,
Адам, халкъ хакълары ючюн сермеширге.

Бу тыш джуртха, бу тыш халкъгъа этеме алгъыш –
Къонакъбайлыкъларына адам сёз табмаз.
Алай а джюрегими кючлебди сагъыш –
Тубандады джандет джурт Кавказ.

АРАДАН БИР ЁМЮР КЕТГЕНДЕН СОРА

Назмум – дуады. Дерсе: «Амин».
...Кёзюме кёрюнеди Арабия –
Атынг болгъаны ючюнмю Рабият,
Атангы аты да – Буниамин?

Кёкденми энеди ауаз,
Джюрекденми чыгъады таууш:
«Джангызлыкъ джолунгу тауус –
Ёмюрлюк тюлдюле не ёмюр, не джаз,
Джазыуунгу кечикдирме, джаз».

Джети къат Кёкден башхасын унамазлыкъгъача,
Мен  Сеннге джазама Назму.
Бу акъ къагъытха да, намазлыкъгъача,
Къабланама – Кёкдендиле алхам бла назму,
Кёкдендиле илхам бла джазыу.

Джазыула джазылалла Кёкде,
Биз а джашайбыз – Джерде.
Мадар этгеннге этиледи къадар,
Аятчады атынг да кёлде.

Дуачады атынг да меннге –
Халкъыма-джуртума байлагъанды мени.

Джюрекге насыбды, къууанчды –
Сайлагъан, сыйлагъан да сени.

...Кетдиле джылла, бере-бере дерс.
Джашлыкъгъа къайытама, тёзелмей.
Сени аллынгда болгъаным ючюн терс,
Джюрекни аллында болгъаным ючюн терс –
Джашауум да барады тюзелмей.

Ёзге сени джашауунг-джазыуунг
Кесинг къууанырча болгъан эсе,
Меннге да къууанчды ол,
Къууанч бла джаша, насыблы бол.

Алай а,
Акъ чакъгъан тереклени кёргеним сайын,
Акъ халатлы дохтур къызчыкъланы кёргеним сайын,
Джюрек чынгаргъа излейди кёкрекден,
Джан чыгъаргъа излейди тёнгекден.

Ма алай эте джашайма мен –
Кюе, сокъурана –
Кеси кесинден бошагъан бир адам,
Кеси кесин насыбсыз этген бир адам.
Сезимлеге уа къатылмайды заман.
Ай медет, артха къайытмайды заман.

Арадан бир ёмюр кетгенден сора,
Кечиксем да, береме салам.
Алай эте турлукъ болурма,
Тауусулгъунчу не сыннгынчы къалам.

Кёкде, Джерде да джокъду гюнах –
Джазыуун кеси джазады Адам,
Джашауун кеси къурайды Адам.
Джангылгъанын а ангылайды артда –
Тюшгенден сора атдан.

Рабият, сени атынг эмда сыфатынг –
Джюрекге джара эмда дарман.
Насыблы бол, къууан джашаудан,
Джерде, джюрекде, назмуда да джаша.
НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ

Чексиз узакъ эди насыб,
Чексиз джууукъ эди насыб –
Кёкча тура эди басыб,
Джерча тура эди тартыб.

Джерге алашад дедим,
Кёкге мийикди дедим,
Сылтаула къаза уру,
Насыбдан къалдым къуру.

ДЖУРТУМА

1
Кюн аманны къаргъалары
Учалла кёгюмде мени.
Кёлюмде уа мени –
Джаз аламы къарылгъачлары.

Къаргъа-къузгъун не къадар кёб болса кёкде,
Кёгюрчюн-къарылгъач ол къадар кёб бола кёлде,
Джашайма – къарангыгъа, къаралагъа хорлатмай кесими,
Джарыкъгъа бёлеб джанымы-ангымы-эсими.

Ич дуниям тыш дунияма базманды.
Бир къанаты къара, бир къанаты акъ болгъан къанатлы – адамды.
Кёктюн, джертин учхан да – адамды.
Ол – Кёк бла Джерден джаратылгъан бир джанды.

Даулаша, уруша, джараша джашайла тёнгегим бла джаным.
Къайырылыргъа базгъанлыкъгъа, айырылыргъа уа къоркъалла.
Аланы айырылыуларына айталла ёлюм деб,
Аланы бирликлерине айталла джашау деб.

Санларым дауачылла башыма
Керексизге бизни сакъат этдинг деб.
Бармыды экен бу дунияны башында
Бир-бирине разы болгъан тёнгек, джан?

Бир-бирин къыйнамай да джашаялмайла ала,
Бир-бирсиз да болмайла ала.
Сен бла Мен – Джер бла Кёк.
Сен бла Мен – джан бла тёнгек.

2
Кюн аманны къаргъалары
Тие-тие учалла башым бла.
Къоналла-учалла-къоналла Джангыз Терекге.
Ай-джулдуз кёлеккеси юсюне тюшген Ташым да 
Болджал сакълаб, къарайды, тынгылайды
Къазакъ бёрюге – Къазакъ джюрекге.

Кюн аманны къаргъаларын 
Джуртда Джангыз Терекден къыстаб кюрешеди Къазакъ бёрю.
Ай бла джулдузну да Кёкден Къадау Ташха тюшерге къоймай,
Чабады хырылдаб Къазакъ бёрю.

Къычыралла кюн аманны къаргъалары
Джуртда Джангыз Терекни къуу этерге кюреше,
Къадау Ташны да анга сын таш этерге юреше.
Ташны, Терекни да къоруйду аладан Къазакъ Бёрю.

Анга ит джыйынны юсдюрелле душманла.
Къаргъа къычырыкъ, ит чабхан тауушла толтуралла тёгерекни.
Къазакъ бёрю
Къадау Ташха миниб, Джангыз Терекге таяныб,
Итинден, къаргъасындан да джуртун сакълагъанлы
Ненча джыл, ёмюр, мингджыллыкъ?

Кюн аманны къаргъалары
Учалла кёгюмде мени.
Джюрегимде-кёлюмде уа мени –
Умутну кёгюрчюнлери-къарылгъачлары.

ЧЕГЕТ

Акъ къарда къаралыб кёрюннген – чегетди.
Джалан терекле сын ташлача сюелелле.
Къанатлыла, джырларын да алыб,
Бирер джашил чапракъны да ауузларына къабыб,
Учуб кетгенле, чегетни джангыз кесин къоюб.
Чегет а не этсин, турады – къачар, учар мадары джокъ,
Чапракълары кёз джашлача агъа...
Чапрагъы джокъ – шууулдамайды чегет,
Къанатлысы джокъ – джырламайды чегет.
Сюеледи – кёзсюз, сёзсюз, джансыз.

Билемиди экен ол
Джаз-джай келмезлигин энди анга,
Чапракъланыб джангыдан шууулдамазын,
Къанатлыла да къайытмазлыкъларын былайгъа?

Радиация деген къыйынлыкъ
Къаралтханды джашил чегетни.
Къара къыйынлыкъны сыфатыча
Кёрюнеди акъ къарда ол.

Акъ къарда къара адамлагъа
Кесини кёлеккесинеча къараб,
Къаралады чегет.
Огъесе, бу къуджур эмина къурутхан къара халкъны
Акъ дунияда кёлеккесимиди ол?

Кетген кюннге, келлик заманнга да сагъышландыра,
Джамагъат къабырлача,
Кёрюнеди кёзге чегет.

ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖОКЪДУ КЪЫЙНАЛЫУ

Дуния малгъа этмейик кемсиз –
Ол муслиман адамгъа келишген зат тюлдю.
«Худжу къалды, тас болду рысхыбыз»,- деб,
Кюймейик – чамландырмайыкъ Аллахны.

Дуния мал дегенинг алайды –
Не сыйырылад, не урланад – тюб-тас болад бир кюн бир.
Ол да бир белги, ол да бир ышан –
Терс-тюз джашагъаныбызгъа сагъышландырырча.

Неди рысхы, дуния мал неди?
Джанынгы харам этиб джыярча аны,
Тас этиб, ызындан джыларча аны –
Ол адаммыды, анга кюерча, ачырча?
Къой, чамландырмайыкъ Аллахны.

Багъа-учуз бола тургъан бир затды рысхы,
Келе-кете тургъан бир затды рысхы.
Халал къыйыныбыз бла энтда джыярбыз аны –
Джаныбыз ичибизде, тёрт саныбыз сау.
Адамлыгъыбызгъа, сабырлыгъыбызгъа –
Муслиманлыгъыбызгъа сынауду джашау.

Ненча тутмакъдан, къазауатдан, сюргюнден
Ётдю халкъыбыз.
«Тюзню малы тюзде къалса да, бёрю ашамаз» деселе да,
Кёб кере ашалды хакъыбыз.

Халкъны рысхысын, мюлкюн сыйыргъан бла къалмай,
Аны туугъан джерин да сыйырдыла.
Тёнгекден джанны айыргъанча,
Ата джуртундан айырдыла.
Сыйырдыла аны динин, тилин, тарихин, атын да.

14 джылны тутмакъда, сюргюнде
Къумлада, бузлада Азияда, Сибирде
Къуш тюгюнлей чачылгъан халкъ,
Аз къалды болургъа талкъ.

Мюлк, рысхы, дуния мал – бары да бош.
Джюрек болур ючюн хош
Джангыз Тюзлюк керекди,
Баш бошлукъ, Эркинлик керекди.

Эркинлик – джашауунга, джазыуунга –
Дининге, тилинге, тарихинге, тёренге, джуртунга.
Эркинлик, Тюзлюк, Беклик керекди
Джетмез ючюн заран, тюшмез ючюн къоркъуу
Адамлыгъынга, Халкълыгъынга. Къраллыгъынга.

Аланы уа бермейди киши.
Тюзлюк ючюн тюз адамла керекле биригирге,
Къаджыкъмай, къара кючле бла кюреширге, сермеширге.
Джылагъан бла, тарыкъгъан бла тюрленмейди хал.
Джангыз Хакъ джолда бара, Эркинлик-Тюзлюк ючюн кюреше,
адам болады Адам, халкъ да болады Халкъ.


Рысхыны, дуния малны барын –
Хакъ кертиге этейик къурман.
Эркинлик-Тюзлюк ючюн кюрешде
Джаратайыкъ, хайырландырайыкъ аны.

Келе-кете тургъан бир затды дуния мал.
Адамлыкъ-сый-намыс тас болмасын ансы,
Иман-сабырлыкъ кетмесин ансы,
Къалгъан бошду.

Кимден, неден айырылсакъ да,
Хакъдан, Хакъ джолдан айырылмасакъ –
Небизни да къайтарлыкъбыз ызына.
Ёлгенлени да эталлыкъбыз сау,
Сауланы эталлыкъбыз насыблы,
Халкъны, Джурту да сакълаяллыкъбыз,
Тюненебизни, бюгюнюбюзню, тамблабызны да къоруулаяллыкъбыз –
Хакъдан, Хакъ джолдан айырылмайыкъ джангыз.

Дуния малгъа уа джокъду къыйналыу,
Учуз-багъамы болады, тюб-тасмы болады –
Келе-кете тургъан бир кёзбауду ол.
Джангыз адамлыгъыбызгъа-муслиманлыгъыбызгъа болайыкъ сакъ.

УМУТ КИМДЕНДИ – ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАН

Джелми огъесе джинми болур
Бу ачы сызгъыргъан, улугъан, къычыргъан,
Юй башладан да къошунланы,
Терек чапракъланыча, учургъан?

Огъесе, тынгы-тынчлыкъ табмагъан джаным,
Джуртсуз-тёнгексиз къалгъан джаным,
Джан-джанын кемире, ашай,
Къыйынлаша болурму былай?

Тенгиз да толкъунланыб, къобуб, къатланыб,
Шын туруб, ёшюн уруш этеди Кёкге.
Кёк да джашнаб, кюкюреб, чамланыб,
Шыбыла къамчиси бла урады аны.


Кёк къайда, тенгиз да къайда –
Къатышханла эки къыяма.
Ючюнчю къыяма да – мени кёлюм.
Не джетмейди бизге дунияда?

Кёкге, адамгъа, тенгизге да –
Тынчлыкъ джокъду бирибизге да.
Адам кёлю артыкъсыз да
Билмейди рахат бола, солуй.

Кетген, келе тургъан кюнле да,
Болгъан, бола тургъан ишле да,
Тюнле да, тюшле да –
Адам джюрегинде джашайла бары,
Адам джюрегин ашайла бары,
Адам джюрегинден бошайла бары.

Кюн да аязыйды, боран да шаушалады,
Кёк чууакъ болады, тенгиз да – рахат.
Адамгъа уа аллай насыб джокъду –
Аны джюрегинден-эсинден кетмейди бир зат.
Тышында урушла, сермешиуле тохтасала да,
Аны джюрегинде-эсинде барады къазауат.

Хар кёрген терслиги эсиндеди аны.
Кесини терслиги да эсиндеди аны.
Айтханы ючюн да,айтмагъаны ючюн да,
Этгени ючюн да, этмегени ючюн да,
Джашайды къыйнала, уяла, сокъурана.
Ангысы-эси-намысы кемиреди аны,
Озгъан джашауу ёлтюреди аны.

Чамланады Кёк, чайкъалады тенгиз.
Адам джюреги къыйналады кемсиз.
Адам болуб джашагъан къыйынды дунияда,
Аны ючюн дженгелле бир-бирле хайуанлыкъгъа-джаныуарлыкъгъа.

Игиден аман кёб болгъаны анданды,
Къууанчдан бушуу кёб болгъаны анданды.
Къыйынлыкъда-палахда сыналады адам,
Къууанчда да сыналады адам.

Ач-токъ кюнюнде да Адамлай къалалгъан,
Къууанчда, бушууда да Адамлай къалалгъан,
Адамлыкъ сыйын тюшюрмей джашаялгъан –
Ол болады къалгъанлагъа юлгю.

...Гюрюлдейди тенгиз, кюкюрейди Кёк,
Къайгъырады дуниягъа джюрек.
Джер да бурху, адам да – бурху.
Къууанчым – меннге тюшгенди къулху.

Къартла келиб этерле тилек –
Бираз шош болур, хош болур джюрек.
Къутулур эсем а сагъышдан, къайгъыдан...
Умут кимденди – джангыз Аллахдан.

ДЖАЗЫУУМУ ДЖАЗАМА    

1
Уллу джазыуланы Уллу Аллах джазады,
Гитче джазыуланы уа – гитче аллах – Адам.
Уллу джазыудан – Къадардан – джукъгъа кеталлыкъ тюлсе,
Аны тюрлендираллыкъ тюлсе –
Аны англагъан Хакъ джолда барыр.

Адам джазгъанны тюрлендираллыкъды адам,
Аллах джазгъанны уа – огъай.
Джер Кёкге тюл, Кёк Джерге этеди оноу –
Тюрленмез джорукъду ол.

Хакъ кертиге йинаныргъа унамай,
Хакъ джолда барыргъа унамай,
Къара таныгъандан сора да имандан чыгъыб,
Башха джолла салыргъа кюрешгенле,
Джангылгъанларын, аджашханларын да биле тургъанлай,
Тобагъа къайытыргъа, тюшюнюрге унамай,
Зулму-зорлукъ бла, ётюрюк-хыйла бла, хыйны-халмеш бла
Адамны, адам улуну Хакъдан айырыргъа кюрешгенле –
Отха тюше, тюб бола келгенле.

Барды джангыз бир тюз джол, керти джол, Хакъ джол –
Аллах файгъамбарларындан билдирген джол.

Джангыз ол джолда баргъанлагъа ачылады
Джашауну-сынауну-ёлюмню-тирилиуню да магъанасы.
Джангыз ол джолда барыу къутхарады
Адам рухун къыйынлашыудан.

Ол Хакъ джол Аллахданды эмда Аллаххады.
Къалгъан джолла – адам къурагъан джолла –
Бары элтелле чынгылгъа, азабха, ёлюмге.

Керти джашаугъа эмда ёлюмсюзлюкге
Аллах буюргъан Хакъ джол чыгъарады джангыз.
Отуз юч джылымда ангылай тебрегенем аны.
Къыркъ джылымда бегигенем анга.
Халкъны ол джолгъа чакъыра, тарта,
Ёлгюнчю кюреширге этгенме ант.
Джылым алтмыш тёртге джууукълаша кетерикме дуниядан.

Джолуму джарыта джулдуз бла Ай,
Джазыууму джазама алай.
Аллах аны къабыл этерми, этмезми,
Тилегиме-дуама «амин» дерми, демезми –
Билмейме. Ышанама – бир белги берир,
Къыйын джюрегиме бир тынгы-тынчлыкъ-рахатлыкъ берир.
Ийнанама – тилегим-къайгъым Аллахха джетер,
Аллах халкъымы эки дуниядан да юлюшлю этер.

2
Мен нисан айда туугъан бир инсан.
Лисан джангурча къуюлалла назмуларым.
Иннетими, сёзюмю, этгеними да
Ангыламай эселе уа ахлуларым –
Не этейим?

Джууукъ бла, халкъ бла тюл,
Хакъ бла болургъа кюрешеме мен.
Этеме къолдан келгенни.
Айтама Кёкден, джюрекден келгенни.
 
Терсейгенни Тюз джолгъа чакъырама,
Къара халкъны акъ джолгъа чакъырама –
Аят бла, назму бла да Хакъ джолгъа чакъырама.

Тынгылагъан, ангылагъан да – аз.
Алай а, туугъан чагъым – джаз.
Джазгъы кюн а – джети тюрлю:
Кёк кюкюрей, джашнай, джангур да джауа,
Тюрлене джюрек, тюрлене джер, тюрлене хауа,
Чыгъа гяхиник, келе сюймеклик…
Огъай, хорланмазла Эркинлик, Игилик, Тюзлюк.

3
Джаяула, атлыла да,
Булутла, къанатлыла да,
Кийикле, джаныуарла да,
Суула да –
Кёкдегиле, Джердегиле да
Къыбыла таба баралла кетиб.

Кёзле да, сёзле да, джюрекле да
Бурулгъанла ары.
Кёкледен ургъан джарыкъ да
Кёргюзтеди ары.
Джол арыды, ары.

4
Ийнан, къоркъ, тиле:
Аллахха ийнан, Аллахдан къоркъ, Аллахдан тиле.
Иман бла джаша, иман бла ёл.

Ийнанма, къоркъма, тилеме:
Аллахдан башхагъа ийнанма,
Аллахдан башхадан къоркъма,
Аллахдан башхадан тилеме.
Иман бла джаша, иман бла ёл.

5
Гырджын болса, суу болса,
Тёрт санынг да сау болса,
Таяныргъа тау болса,
Сермеширге джау болса –
Не керекди андан сора?

Дин болса, иман болса,
Китаб болса, билим болса,
Бет болса, ёт болса,
Джурт болса, миллет болса,
Аллах-Адам, Хакъ-Халкъ деб,
Кюрешиу иннет болса –
Не керекди андан сора?

Ата джуртунг бар эсе,
Ана тилинг сау эсе,
Халкъынг джуртунда эсе,
Не керекди анда сора?

Халкъынга къоркъуу бар эсе,
Сен аны кёре эсенг,
Кюреше эсенг, сермеше эсенг,
Къоркъууну кетере эсенг –
Не керекди андан сора?

Хакъ джолда бара эсенг,
Иман бла джашай эсенг,
Иман бла ёле эсенг –
Не керекди андан сора?

Онгсузгъа болуша эсенг,
Джыгъылгъанны тургъуза эсенг,
Терсейгенни тюзете эсенг,
Абзырагъаннга эс табдыра эсенг,
Джахилге къара таныта эсенг,
Хакъ кертисин айта эсенг,
Хакъ джолда бара эсенг,
Халкъны да ары тарта эсенг,
Не керекди андан сора?

Керти джолда барса халкъынг,
Халкъ эсинде къалса атынг,
Керти адам болса атынг –
Не керекди андан сора?

КЪАНАТЛАНЫ ХАПАРЫ

Эки къанатымы да кесгенме кесим,
Джурт-Халкъ берген-ёсдюрген къанатланы.

Телилигимден, итлигимден
Кесим кесиб атханма аланы.

Аны ючюн ёлюб къалмагъанла къанатла –
Бир къанатсыз джанлагъа битгендиле ала.
Энди эки къаууму да къыйынлашалла,
Къанатсызлагъа къанат болгъан – азабды.
Сюркелирге деб джаратылгъан джанланы
Джерден айыргъан къалай болур тынч?

Учаргъа деб джаратылгъан джан –
Къанатсыз къалыб къыйынлашама мен да.
Къалгъан кибик дуниясыз эм ахратсыз,
Турама сокъурана, кюе.

Джурт-Халкъ берген-ёсдюрген къанатла –
Учундургъан, учургъан да алалла джюрекни.
Аны кеч ангылаб, джюрек тюеди кёкюрекни –
Алай а, кесилген къанатланы орнуна,
Джангы къанатла бермейди табигъат,
Артыкъсыз да кесинг кессенг аланы.

Къанатсыз тюлме, барды къанатларым,
Джангыз, Джуртум-Халкъым берген-ёсдюрген къанатла тюлдюле ала.
Башха халкъ-джурт берген къанатла
Башха кёклеге тартадыла мени.

Джюрегим-эсим кесимикиди,
Къанатла уа тюлле меники.
Бир-бирибизге илешмей, келишмей,
Бир-бирибиз бла этебиз къазауат.

Бу тыш къанатла бойсунмайла манга,
Кесиб атарыкъ болурма, эшда, аланы да.
Кесими телилигим бла, итлигим бла
Бошагъанма мен джюрекден, къанатладан да.

Къанатла да, джюрек да насыбсыз.
Ажымлы атласанг – ёлюрсе ажымсыз.
Къарайма Кёкде баргъан къанатлылагъа:
Кесигизникимилле сизни уа къанатларыгъыз?!

МИНГИ ТАУЛУ КЪАРАЧАЙ

1
Къаным-джаным, ангым-эсим – Къарачай.
Сенсе меннге –
Джол танытхан, кёл джарытхан джулдуз, Ай.

Кёк бла Джерни ырджысыды Джуртубуз.
Минги Тауду тамгъабыз, байрагъыбыз, джырыбыз.
Джер джюзюнде Минги Тауду белгибиз, бетибиз.
Тейри адамлары, Нарт улула – союбуз, миллетибиз.
Ас-Аланла, Минги таулула – атыбыз, халкъыбыз.

Сорадыла: кимди, неди, къайданды деб, Къарачай.
Джууаб этеме: Нарт Минги Тау, Кёк-Тейри, джулдуз-АЙ –
Аладады, аладанды Къарачай,
Аланы бирлигиди Къарачай.

Аны кёрюр ючюн а,
Ёхтем, ётгюр, джити болургъа керекди къарамынг,
Ёрге, Кёкге бурулургъа керекди къарамынг.
Ол заманда кёрюннюкдю джулдуз-Ай –
Кёрюннюкдю Минги Таулу Къарачай.

2
Кёкледен къарайды джулдуз бла Ай.
Сын ташладан да къарайды джулдуз бла Ай.
Къууанчдан, бушуудан да юлюшлюдю Къарачай.
Эки дуниядан да юлюшлюдю Къарачай.
Тюнмюдю, тюшмюдю Къарачай.

ТАУ БАШЛАДА КЪАРГЪА СЮЙМЕКЛИК

Сюеме мийик таулада къарны –
Адам аягъы басалмаз аны,
Къайсы хайуан да теблемез аны.

Тау башында акъ къарны сюеме,
Ол керти эркишиге тыйыншлыды, билеме.
Ол да таза Адамны сакълайды, билеме,
Ол да анга джеталлыкъны сакълайды, билеме.

Мийик Кёкден башын алаша джерге атхан къар,
Келиб кеси аякъ тюбге джатхан къар,
Теблениб, эриб, балчыкъ болуб къалгъан къар –
Сен Кёкню, къарны да бетлери бла ойнайса..

Тебленнген, балчыкъ болгъан къарны юсю бла
Барыб, кирге булгъанмаз ючюн кесим да,
Сюрюуге къошулмаз ючюн кесим да,
Джолдан бир джанына джанлаб,
Къабыргъаны барама кёнделен:

Тау башында акъ къарны кёреме мен.
Кём-кёк Кёкде чыммакъ къарны кёреме мен.

Ма ол тауъа излейме чыгъаргъа.
Ма ол къарны излейме джылытыргъа.
Мени ёрге къаратхан къарны,
Мени ёрге, Кёкге къаратхан къарны,
Ма ол къарны, таза къарны
Излейме ба этерге, бауурланыб.

Мен ол къарны юсюнде къалыргъа да разыма,
Мен ол къарны тюбюнде къалыргъа да разыма.
Не анга джетерикме,
Не чынгылдан кетерикме.

Джелни, боранны, ауушланы, бугъойланы да хорлаб,
Джууукълаша барама анга.
Ол Кёкню саугъасы боллукъду манга.

Барама, таяна Ташха, Терекге,
Къулакъ сала джыргъа-дуагъа-тилекге.
Къууанама таугъа, тангнга, къаргъа эмда Кёкге –
Алалла къанат кёлге-джюрекге.

ЭСДЕ

Тау башында малаикле къонуучу акъ къар.
Тенгизге джетерге ашыкъгъан тау суу.
Суу бойнунда тебмей джатхан къара Таш.
Къаяда Кёкге узалыб тургъан джашил Нарат.
Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк,
Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу –
Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.

Кюн таякъгъа къонаргъа излеген шорбат чыпчыкъ,
Кюн таякъгъа – шорбатхача – кирирге излеген шорбат чыпчыкъ.
Кюн таякъны, чёбнюча, уясына келтирирге излеген къарылгъач.
Тюшюнде уясы кюн таякъладан болуб кёрген кёгюрчюн.
Кюн таякъладан гурт чыгъарыргъа излеген да бир къанатлы.
Къаядан джанкъылычха къараб сейирсиннген къуш бала.
Джанкъылычны тогъай сыртына къонуб,
Ары-бери джюрюрге излеген къуш бала.

Сора, чексиз, ёлюмсюз, ёмюрлюк Кёк.
Джарыкъ, къарангы, джашау, ёлюм, тирилиу –
Бары да ичинде болгъан джети къат Кёк.

ШАЙЫР

Таукеллик, рахатлыкъ да бериб,
Кёлюмю кёлтюрген, кёлюмю джазгъан
Юч керамат –
Табигъат, назму, аят.

Аладама, аладанма, алагъама.
Джерденме, Сёзденме, Кёкденме.
Джердеме, Сёздеме, Кёкдеме.
Кетсем да къаллыкъма
Джерде, Сёзде эмда Кёкде.

СУУ

Мени къайыгъымы алгъан – адамлалла (адамламылла?).
Суу, сен а, къайгъымы ал.
Иги джолгъа бар.
Сау-эсен
Ашыкъгъан тенгизинге джет,
Ызынга да – тугъан тауунга –
Къууанч бла къайыт.

Джазыуум-джашауум бираз ушайды сеннге.
Мен да, сенича эниб тауладан,
Джайылгъанма дуниягъа.
Алай а, сен къайытырыкъса артха.
Сени кетиуюнг, келиуюнг да – тохтаусуз:
Сен Тау бла Тенгизни тураса байлаб.
Сёз къобан бла мен да алай
Байларгъа излейме джуртум бла дунияны,
Джер бла Кёкню, Адам бла Аллахны.

Мени назмум да сенича, юзюлмей,
Барыб турса эди ёмюрлени.
Ол назмум бла адамла да
Ауларча тауланы, тюзлени, тенгизлени, Кёклени...

Суу!
Тауну ауазы, джыры-назмусуса сен.
Таудан айырылмагъанлай, тенгизге джетесе.
Дунияны кёресе, ызынга да къайытаса,
Кёб хапар айтаса.

Суу!
Мени назмум болурмуса сен?
Джаша сау-эсен.
Сенден иги, сенден сейир назму билмейме мен.

КЪАРТАЯМА

Къартаяма.
Къар болмагъан къара джерде да таяма.
Бир затны – унутханча,
Не да унутургъа къоркъгъанча –
Къайтарама, къайтарама, къайтарама...
Къартаяма.

Шайыргъа уа джарамайды къартайыргъа,
Бир сёзню эки кере къайтарыргъа,
Бир суугъа эки кере кирирге –
Ол заманда ёледиле шайыр да, сёз да.

Къартлыкъ джарашмайды шайыргъа, шийирге да.
Келишмезлик затлалла ала.
Шайыргъа,
Сёзню ёлтюргенден эсе,
Кесин ёлтюрген иги тюлмюдю, тюз тюлмюдю, тыйыншлы тюлмюдю?
Аны ючюн ёлтюре болурламы шайырла кеслерин? 
Сёзлери джыгъылгъандан эсе, кеслери джыгъылалла ала.

Къартлыкъгъа джашамайды шайыр.
Шайырны джашауу, сёзю да къысха.
Джашауун сёзюне къояды шайыр.
Къысха назмусу, нарт сёзча, ёмюрлюкдю, ёлюмсюздю.

Керти шайырла, шийирле да
Къаладыла билмей не болгъанын къартлыкъ.
Ёмюрге джашлай къалалла ала.
Шайыр-шийир – ол джашлыкъды.

Мен а – къартаяма.
Тюз джерде да, аякъ тутмай, таяма.
Сёзлени, назму тизгинлени да къайтарама.
Ай медет, къартаяма.
Шийир бузгъан
Джарым шайыр болурмамы мен?

УЗАКЪДАН КЪАРАБ

Джылны эки чагъын тас этгенме бери келгенли.
Къыш да джокъду мында, джай да джокъду.
Къачны ызындан джаз, джазны ызындан къач –
Манга эки къатха аз болгъанды къууанч.

Да не этериксе, алайды джашау:
Халкъындан, джуртундан айырылгъан, кёб затдан айырылады.
Алай а, къабханнга тюшген бёрю,
Эркинлигинден айырылмаз ючюн,
Аягъын тишлери бла кесиб, юзюб,
Аягъын къабханда къоюб,
Кетеди эркин дунияда джашаргъа, ёлюрге.
Чалдышда джашагъандан эсе,
Эркинликде ёлюрге разыды ол.
Амантиш итле аны ангыламазла.

Мен халкъымдан, джуртумдан айырылгъанма
Эркинликден айырылмаз ючюн.
Чалдышдан къарамаз ючюн
Кетгенме кёб затымы кесиб, юзюб...
Къутхаргъанма итле талагъан тёнгегими да,
Аллахдан башхагъа бойсунмагъан джанымы-джюрегими да.
Энди мындан бардырама къазауат,
Халкъымы этер ючюн эркин, азат.

Кимден, неден, не ючюн, къалай
Келеди халкъыма къоркъуу-къыйынлыкъ?
Аны халкъыма излейме билдирирге, эслетирге –
Алай бла халкъымы уятыргъа эмда тирилтирге.

Сууча кетген эсем да, ызыма булутча –
Бир агъара, бир къарала – къайытама.
Поэзиягъа керек тюл эсе да сёзюм,
Халкъыма керекди да – айтама.

КЪОЯМА КЕСИМЕ

Ауаз бериуню къояма имамгъа –
Ол чакъырсын диннге, иманнга.
Кёб кюрешдим назму бла аятны бир этеме деб,
Ауаз бериуню шийирге къанат этеме деб.

Болмазлыкъ зат кёреем ол.
Ол – джангылычым эди мени.
Бир иннетли болсала да назму бла аят,
Шериат бла адабият –
Адам джюрегине аланы джоллары башха.

Хакъ кертини, Хакъ джолну, Хакъны,
Тюзню-ётюрюкню, игини-аманны,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню
Айтыу, ангылатыу болса да борчлары аланы,
Адамны тюшюндюрюу,
игилендириу,
кёллендириу болса да борчлары аланы,
Адам джюрегине аланы джоллары башха.

Биркюнлюк сёз, заман сёз келишир газетге.
Алай а, ол тыйыншлы тюлдю назмугъа, поэтге.
Ёмюрлюк, ёлюмсюз затланы юслеринденди шайырны сёзю.
Джашау, Джашлыкъ, Ариулукъ, Сюймеклик – шийирни ёзю.
Адамны сындырыу тюл, учундуруу – иннети-сёзю-иши аны.
Адамны ёрге тургъузуу, ёрге тартыу, ёрге тутуу – борчу аны.

Ауаз бериуню къояма имамгъа, афендиге.
Биркюнлюк заман сёзню да – газетчиге.
Сиясет хыйныланы-питналаны да къояма сиясетчиге.
Кесиме уа –
Ёмюрлюк, ёлюмсюз темаланы къояма,
Ёмюрлюкню, ёлюмсюзлюкню сайлайма кесиме.


 



 


 


 













БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ
(хапар)

БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
(уучу, бёрю, кийик – ючюсю да джашаргъа, юйдегилерин асраргъа излейле. Аланы юсюнденди бу хапар)

Бу эл къачан къуралгъанды – аны айталлыкъ болмаз. Былайда нек орналгъанын, нек къуралгъанын а бары да билелле. Элни тёгереги инсан минелмез, энелмез мийик къысыр къаялалла. Эки къая бир-бирине аууб, тюб джанында элге кирирча бир тешик барды ансы, башха джол кёрюнмейди. Элни не Чингизхан, не асхакъ Темир алалмагъанла. Аллай бек джерди былайы. Джан сакълагъанлыкъгъа, джашау этген да былайда аллай бир къыйынды. Сабан – джокъну орнунда, не орнуна да – таш. Не да болсун, арпа ёседи, эчкиле да джаргамлада, ранлада кечинмек этелле. Джер дыккыды, ёзге ачдан ёлген джокъду. Рахат заманда элден тышына чыгъыб, къош салыб, дуния бла бир мал тутхан юйдегиле аз тюлдюле. Алай а, джер бла, мал бла кюреширге эриниб, ата-бабаладан келген усталыкъ бла – уучулукъ бла – юй асрагъанла да бардыла. Аллайланы ичинде аты эм бек айтылгъан мараучу, атхан огъу джерге тюшмеген – Бийнёгерди. Бу джол ол ууда асламыракъ мычыб къайытханы себебли, къайгъылы болуб тургъан хоншу-тийре юсюне джыйылгъанды.
Бийнёгер а келген келгеннге, чалдышха атылыб тургъан бёрю кючюкню кёргюзте да, хапарын джангыдан башлайды. Элде эм къарт, 120 джыл болгъан Джюсюб, аны этгенин огъурамады. «Ай юйюнг къурумагъан, ол бир ыйыкъда да бирин келтирген шой эдинг да. Не этесе быланы, отлукъ ташланы джыйгъанча джыйыб!». «Ол тишичикди, бу эркекди. Къалгъанларын къырыб, эм добарчыкъларын, эм къайырларын къойгъанма. Быланы къолгъа юретиб, кютю этсем, бёрюлени къалай къырыууму кёрюрсюз сора». «Алайсыз къыргъанынг да джетерикди. Бёрю кючюк ит болуб, бёрюлеге чабары джокъду. Бёрюле бла джууукълугъубуз да барды. Тейрини чамландыраса»,- дей, таягъын да сыртына кёнделен салыб, арбаздан чыкъды Джюсюб. Бийнёгер аны ашырыб къайытыб, джангы келген джаш къауум бла лахоргъа кёчдю.

ОБУР БЛА ДЖАНЫУАР

Бийнёгер, этиучюсюча, уучу итин да биргесине къошуб, талай кюннге азыкъ да алыб, таулагъа илиниб кетди. Джанлы Тёбеге джетиб, кёзюлдреуюк бла тёгерекге джити-джити къарайды. Узакъда, Къая тюбюнде, кийик сюрюу отлай эди. Алагъа джууукъ къысылгъан тынч тюлдю. Окъ джетер чакълы джууукъ къысылсанг да, атхан кийигинг сеннгеми аш болур, чынгылгъамы кетиб къалыр – анга да сакъ болургъа керекди. Къаяны эрнинде эки джаш джугъутур, шын-шын туруб, мюйюз таууш этдире, кючлерин сынай элле. «Тюб джанындагъын уралсам, экиси да къаядан кетеригелле» дей, джюрюй юреннген джаяу джолчукъ бла мыллыгын ёрге атды. Джангы тёппеге илиниб, сымарлаб къарады. Биягъыла биягъынлай башлары бла бир-бирин уруб, сермеше эдиле. «Аджалгъа къутургъанла» деб келди Бийнёгерни кёлюне. Энди ышаннга салыб, таб заманда сампалны ычхындырса, эки кийик да аныкъы боллукъла. Аллай кёзюучюкню тутуб къоялмай, бираз мычыды. Къарауулда тургъан гуждар, неден илгенди эсе да, бурну бла кючлю сызгъырды – къараб къарагъынчы кийикле кёзден тас болдула. Бийнёгер кёзюлдреуюк бла тёгерекни тинтиб къарай, кийиклени илгендирген чурумну табды – ранланы туурасында эски танышын – биягъы бёрюню эследи.  Уучуну ачыуу бурнуна джыйылды. Ала экиси да кийик уугъа джайылыб, бир-бирине чырмау бола да кийиклени къачыра, бир-бирине дерт болуб айланнганлы иги кесек заман бола эди. Айхай, экиси да юйдегилерин асраргъа керекле. Аны англаса да Бийнёгер, бу джол джанлыдан, аны юйдегисинден да бошаргъа изледи. Кийик сюрюуню ызындан къараб ахсына тургъан бёрюню мараб атды. Алай а бёрюню джыгъылгъаны бла къобханы тенг болду. Эшда, окъ учхара тийген болур эди, ол мыллыгын энгишге  къулакъгъа атды. Уучу ити алай ары угулуб кетди. Бийнёгер джетерге, Бойнакъ джаралы бёрюню богъурдагъын юзюб тура эди. Джууукъ джерде таша бетджан салыб, Бийнёгер ана бёрюню кёрюнюрюн сакълаб тебреди. Ол кюркесинден чыкъмай къаллыкъ тюл эди – уугъа кетген бёрю къайытмай, джангы аякълана тебреген балалары ач бола тебреселе, ол кеси джайыллыкъ эди уугъа. Кечесинде къысха бёрю улугъан эшитилди. Юйюрню атасы уудан къайытмагъанына къайгъылы болгъанын сакъ билдире эди ана бёрю. Джангыз ючюнчю кюнюне кёралды аны кесин Бийнёгер. Ол кюркесин билдирмез ючюн ызын аджашдырыб, Бийнёгер сакъламагъан джанындан чыкъды. Аны келе тургъанын, ол кеси кёрюннгюнчюн да, ит тынгысыз болуб билдирген эди. Бийнёгер да, ити да солумагъанны орнунда сакъ болдула.
Ана бёрю сакъ, бек сакъ таш артындан кёрюндю. Алгъа башын къаратды, тёгерекге сымарлаб къарады. Эри къайытмагъанындан да сезген эди бир палах болгъанын. Бусагъатда ол кийик къайгъылы тюл эди – ол тенгин табаргъа излей эди. Джыйлаб, аны болгъан джерин тюзетди. Сора, сакълыкъны да унутуб, мыллыгын ары атды. Бийнёгер аны ышаннга салалмай абызырады.
Ана бёрю алгъа мыллыкны башдан аякъ ийисгеди, тили бла джалады. Ызы бла артха чёмелеб, сыйыт-къычырыкъ этди. Аны улугъанында аллай бир ачы бушуу бар эди, Бийнёгер кетиб къалырча болду. Бираздан ана бёрю эс джыйды, сора ёлюкню сюйреб, чунгуруракъ джерге элтди, ташланы аягъы бла тартыб-тебериб, аны юсюне къалады. Дагъыда талай кере созуб-созуб улуду. Ол бёрю алайдан джанлай эсе, биз да кетейик дей, Бийнёгер Бойнакъны башын сылады. Бу кёзюуде аяз мындан ургъан болур эди – Бёрю сагъайды, бери айланыб тишлерин чакъдырды, сора секириб-секириб, былагъа джууукълаша тебреди. Бойнакъ да секириб туруб, аны таба угулду. Бийнёгер шкокдан атаргъа, итге тиер деб, базмады. Тик къабыргъада ит бла бёрю башлы-тюблю бола ёзеннге къуюлдула. Кёб бёрюден бошагъан басхан парий, юреннгенича, бёрюню бойнундан тутаргъа умут этди – туталмады. Тутханны къой, кеси тутулуб къалды. Бёрюню ауузу итни богъурдагъына къарышды. Тулпар къарыуу болгъан басхан парий амалын тауусду. Бийнёгер джетиб бёрюню талай кере шкокдан ургъанында да, парийден айыралмады. Артда муджурасы бла бёрюню тишлерин сындырыб, итни бойнундан айырды. Алай а богъурдагъы кесилген ит джан берген эди.
Бийнёгер эки кюнню излеб, ачдан къансый тургъан бёрю кючюклени табды. Къалгъанларын къырды, бегирек джашыннган бирчигин а – атына да Обурчукъ атаб – артмакъгъа атыб, юйге келтирди. Бир ыйыкъдан а, дагъыда бир бёрю юйюрню къырыб, анга эркек нёгерчик келтириб къошду. Кёзлери джангы ачылгъан кючюк, атасын-анасын да кюркени аллында Бийнёгер шкокдан ургъанын кёрюб турду. Къалгъан кючюкле Бийнёгерден къачаргъа кюрешдиле, бу уа джетиб аны аягъындан къабаргъа кюрешди. «Джаныуар» дей, Бийнёгер аны юйде Обур бла бирге ёсдюрюб, адамгъа джарарыкъ бир джангы ит тукъум чыгъарыргъа умут этди.

ЁСДЮРЮУ-ЮРЕТИУ

Бийнёгер Обурну, Джаныуарны да, кёб болмай балаланнган гаджини кючюклерине къошду. Алгъа ала бир-бири бла гъыр-мыр болдула, алай болса да бираздан джарашыб ойнаб тебредиле. Джангыз ит аланы алыргъа унамай, кёб къыйнады. Бийнёгер кеси не да ким болса да тутуб, алай эмизиб турдула. Бираздан ит да юреннгенча болуб, алай чарламай тебреди. Энди адам къарамаса да, ит бёрю кючюклени кесине бала этди деб тургъанлай, бир кере къалабалыкъгъа чабдыла. Ит талай тургъан бёрю кючюклени итни ауузундан аманны кеминде алдыла. Устаны чакъырыб, тюрлю-тюрлю ханс балхамла салыб, байладыла. Бир айдан бёрю кючюкле аякъ юсюне турдула. «Ит кючюкле былай талансала сау къалмаз эдиле, бёрю къан кючлюдю» деб сейирсиндиле къартла огъуна. Ёзге джаныуарчыкъла аякъландыла, энди берилген этден-сюекден кеслерин тойдурурча болдула. Алай а, не кюрешди эсе да Бийнёгер, аланы бёрю хауаларын къуруталмады. Бирге ёсген ит кючюкле бла ала къарнаш болалмадыла. Аланы къаба да къансыта тебредиле. Ала да джыйын болуб, бу экисине чаба башладыла. Бир кере къая башындан бёрю улугъан таууш келди. Итле, уллусу-гитчеси да къансыб, юрюб, чабыб тебредиле, была уа, къууаныб, чалдыш ичинде чончайыб, джууаб къайтара, улуй эдиле. Олсагъат юйню тёгерегин итле къуршалаб, кече узуну элни джукъларгъа къоймай къыйнадыла. Джамагъат «бёрюлени къурут» деб, Бийнёгерни къыса башлады.
Элде бёрю болгъанын сезиб, ит, адам да къайгъылыдыла. Бёрю кючюкле уллу болгъанелле. Бир кере чалдышха киргенлей, экиси да Бийнёгерни юсюне чынгаб, талаб башладыла. Бийнёгер кючден башын алыб, тышына чыкъды. Ызына шкок бла къайытды. Уруб къояргъа кёлю бармады. Шкокну кёргенлей, экиси да мюйюшге къысылыб тохталла – билееелле аны не болгъанын. Ызына къайытыб, эт алыб келди. Ала хырылдаб, эт къайгъылы болдула, алай а Бийнёгер бермеди. Этни тышында къоюб, чалдышха кирди. Бу джол экиси да келиб, Бийнёгерге кеслерин ышыб, тёгерегине бурулдула. Башхасы джокъ, ит кючюклеча. Алай а Бийнёгер быланы ит эталырындан тюнгюлдю. Ариу айтыб да, тюйюб да, къарынларын токъ, ач этиб да кёрдю – болмады. «Мен  а быланы уучу итле этер акъылым бар эди» деб, къыйыны зыраф болгъанына мыдах болду.
Бир кюн Бийнёгерге хоншу элден танышы Алауган келди. Сёз сёзню айтдыра, ол эки огъурсуз басхан парийи болгъанын айтды. Ёзенде аладан онглу ит болмагъанын, бир джол беш бёрюден къуралгъан джыйын джанлыны экиси пара-чара этгенлерин хапарлады. «Сен эки бёрю ёсдюргенсе дейдиле. Талашдырайыкъ, ёчге сары алашамы салама. Меникиле хорласала, ол узакъ атхан шкогунгу бересе» деб, Бийнёгерни къыздырыб кюрешди. Бийнёгер унамаздан, ол да къоймаздан кёб даулашдыла. Эм ахырында ол Бийнёгерни былай айтыб дженгди: «бу бёрюлени сен къоратмай мадар джокъду. Была стауатха, арбазгъа, малгъа, адамгъа да юреннгендиле. Быланы башларына бош этерге джарарыкъ тюлдю – малгъа, адамгъа да къоркъуулудула. Шкок бла ургъандан эсе, мени парийлерим кессинле аланы. Сеникиле хорласала, сен ёч алырса, аланы уа мен къурутурма. Аланы оноуларын манга берирсе. Аланы урургъа сени кёлюнг да бармаз». Бийнёгер сагъыш этди да, разы болду.
Талай кюнден элге джууугъуракъ бош стауатланы биринде хуна бурууну башына гёзенеклени тизиб, талашырыкъла чыгъалмазча бегитдиле. Хунаны тышындан кёз ачаргъа келгенле басыннгандыла – адам бурууча кёрюнедиле ала. Алгъа Бийнёгер талай джаш бла ауузлары, аякълары байланыб тургъан бёрюлени стауатха быргъадыла. «Энди кеслерин къабдырмай, быланы къалай бошларыкъдыла» деб тургъанла, сейирге къалдыла: Бийнёгер тышына чыгъыб, хунагъа миниб, тапанчасын чыгъарыб, гёзенек башындан талай кере атды. «Бийнёгер бёрюлерин ёлтюрдю» деген ауазла чыкъдыла. Алай а, бёрюле окъ юзген джибледен бошланыб, бурууну ичинде тёгерекге чабыб башладыла. «Хей, джашда усталыкъ бар эсе уа. Ма мараучу десенг, мараучу», деб гюрюлдеди халкъ.
Бёрюле уа, «энди уа не этерге башлагъанла бизге» деб, стауатны тюз арасында мазаллы ташха таяныб, тёгерекге сымарлаб къарайла. Обур, ташны тёгерегине айланыб, алашаракъ джанындан чынгаб-чынгаб кёрдю, башына илиналмады. Сора артхаракъ барыб, чабыб келиб бир чынгагъаны бла ташха минди. Таш башындан бурууну тышында джамагъат да, къалабалыкъ да кескин кёрюндюле. Эки мазаллы басхан парийни буруудан ичине бошларгъа хазырлай тургъанларын да кёрдю. Итлени боюнларында богъурдакъларын джанлыны тишинден сакълагъан къуршоулары бар эди. Бийнёгерни айтханы бла Алауган амалсыз болуб, аланы алыб кюреше эди. Обур ала бла итлени талашдырлыкъларын ангылады. Сагъайтхан ауазы бла тюбюнде нёгерине: «бери мине кир»,- деди. Джаныуар да, ючюнчю кере чынгагъаны бла таш башына чыкъды. Эки джанлы къыйналмай ол мийик ташны башына секириб миннгенлерине адамла сейир этдиле. Бу кёзюуде эки басхан парийни бурууну ичине ийдиле. Ала базыкъ ауазлары бла тёгерекни илгендире, джетиб ташны тёгерегине айландыла. Бёрюле да башындан тишлерин чакъдырыб, хыршыландыла. Ауур басхан парийле не чынгаб кюрешдиле эсе да, ташны джарымындан ёрге илиналмадыла. Джаныуар бир-эки кере аланы юслерине чынгар умут да этди, Обур унамады. Ала бёрю тилде не оноу этгенлерин итле, не адамла къайдан ангыласынла. «Да быланы таш юсюнден атаргъа керекди, ансы ала алайда къош салыб, не ишди бу», деб Алауган хахайны баса тебреди. Бийнёгер биягъы шкогун алыб, бёрюлени илгендирирча атды. Шкокга юреннген джанлыла абызырамадыла. Алай а таш юсюнде къоймазлыкъларын ангыладыла. Итле ташны эки джанына туруб, ала тюшгенлей бууаргъа хазырландыла. Обур, мазаллы эркек басхан парийни башындан къараб, ийнар айтхан халда хырылдады. Парий ёрге чынгагъанында, таб аягъы бла узалыб, аягъына да тийди. Парийни огъурсузлугъу эриб, санлары башха тюрлю джызылдадыла. Парий ёрге-ёрге энди башха тюрлю мурат бла чынгай башлады. Бу кёзюуде Джаныуар башха парийни юсюне чынгаб тюшюб, башлы-тюблю болдула. Обур да, чынгаб, добар парийни къатына тюшюб, бир джанына къачды. Парий сюрюб, ол да къачыб, стауатны тёгерегине айланыб тебредиле. Алай а, джамагъатны эси талаша тургъанладады. Парийни къатында Джаныуар назик кёрюннгенлигине, сингир санлада деу кюч болгъаны ачыкъ бола тебреди. Къаллай бир кюрешди эсе да, ит бёрюню къабыб ачыталмады. Ёзге, ахырында ёшюню бла уруб, Джануарны джерге къаблады, ызы бла ауур аякълары бла басыб тебдирмей, сермеб богъурдагъындан алыргъа тебреди. Алай а тюбде тургъанлай да бёрю, итден тирирек болуб, парийни тюз сакъал тюбюнден азауларын чанчды. Ит аны ары бла бери силкиб тебреди, ычхыналмады. Къан тамырлары кесилиб, ит къарыусуз бола келиб, тентиреди. Дагъыда аякъ тиреб, бютеу къарыуун салыб, мазаллы башын къаты силкгенинде, бёрю итни богъурдагъы да ауузунда, талай атламны учуб барыб, джыгъылды. Басхан парийни кесилген бойнундан боркъулдаб ургъан къан, итни къарыуун алыб, джерге бауурландырды. Дагъыда баууру бла сюркелиб, ол джауу таба бираз барды. Сора орнундан тебалмай, кёзлери бёрюге къатыб тургъанлай джан берди. Джаныуар а энди аны къайгъылы болмай, Обурну сюрюб айланнганнга кетди эси. Обур муну башына бош болгъанын эслеб, былай бери чабды. Парий, бир бёрю эки болуб, къаршчы сюелиб къалгъанына хайран болду. Нёгери кесилиб тургъанын да эследи. Обургъа кесин алдатханына да ачыуланды. Сора мыллыгын джауларына атды. Джаныуар арыб эди. Ёзге джангыз парийни арагъа алыб, башлы-тюблю болдула. Кёб кюрешди парий, кёб сермешди, алай ахыры аны да ёлюм бла бошалды.
Алауган тёзалмай, шкогун тартыб алыб, бёрюле таба атды. Эки бёрю да, окъ тиймезча таш джанына къысылдыла. Атларындан тюшмей, талашыугъа ат юсюнден къараб тургъан джашла, атла бла буруу ичине кириб, эки джанлыдан бошаргъа изледиле. Алауган къызгъаны бла, «бёрюлени аркъан бла туталгъаннга эки атымы да береме» деб сирелди. Къанлы оюн сейирден сейир бола башлады. 
Олсагъат, акъ башлыгъын да бойнуна чырмаб, къара джамчысы да юсюнде, эл таныгъан чёрчек Къаблан, аджирин секиртиб, буруу ичине кирди. Юлюшюн бёрюледен къоруулай юреннген аджир, къулакъларын джумуб, къачхан джанлыны ызындан сюрюр къан алды. Атлыны къолунда шкок болмагъанын эслеб, бёрюле батырыракъ болдула. Аджир къатларына джууукълашыб, шын туруб кишнеди. Биягъы Обур секириб таш башына минди. Ташха джууукъ барыргъа къоркъуулу эди: таш башындан Обур бир чынгагъаны бла атны юсюне тюшерик эди. Джаныуар да таш къатындан, азауларын кёргюзтюб, бек эрши къарай эди. Къаблан узагъыракъдан атды аркъанны. Джаныуар бир джанына чынгаб, аркъанны тишлери бла къабды. Къаблан кючден-бутдан тартыб, аркъанны кесине джыйды, бёрю да аркъанны джибермей атха джууугъуракъ келди. Олсагъат аджир бёрюге атылды. Джаныуар стауатны башха джанына угулду, Къаблан да ызындан. Талай кере бурууну къаты бла тёгерек айландыла. Аджир алай къызды, энди аны тыйгъан да атлыгъа кюч тие башлады. Бу кёзюуде Обур таш башындан улуду – Джаныуар мыллыгын аны таба атды. Аны ызындан сюрюб, атлы ташха асры джууукъ къысылды. Олсагъат таш башындан Обур чынгаб, Къабланны юсюне тюшдю. Джамчы да, башлыкъ да аны бёрюню тишлеринден сакъладыла, алай а шын тургъан аджирден экиси да джерге сылджырадыла. Аджир болмаса, Обур атлыдан бошарыкъ эди – аджир юсюне атылгъанында, Обур амалсыз болуб артха туракълады, бу кёзюуде Джаныуар секириб атны юсюне минди. Аджир шын турду, ёрге-ёрге секирди, джюз тюрлю къымылдады – бёрюню юсюнден аталмай, стауатны тёгерегине чабыб тёгерек айланыб чыкъды. Ахырында джерге джатыб аунай тебрегенинде, бёрю аны юсюнден алай айырылды. Ат тура тебрегенлей, секириб аны богъурдагъындан илинир умут этди, ёзге атны аягъы аз джетгенлей да, чортлаб кетиб, хауада тёгерек айланыб аякъ юсюне турду. Ачыуланнган аджир бёрюню юсюне алай айланды, ол кючден джетиб таш башына илинди. Аджир Обур таба бурулду. Ёзге джюгени аягъына чырмалыб, абыныб, тюз Обурну аллына джыгъылды. Обур да, таб тюшгени бла хайырланыб, сермеб, аны богъурдагъындан алды. Къаблан, джамчысын да юсюнден атыб, къамасын къынындан чыгъарыб, бёрюге атылды. Бу кёзюуде Джаныуар джетиб, ёшюню бла уруб, аны аякъ юсюнден аудурду, къамасы да къолундан чартлаб кетиб, арлакъда джерге чанчылды. Бир секиргени бла бёрю аны юсюне тюшюб, бойнуна къадалыб тохтады. «Ай къырдырдыкъ» деб, талай атлы шкокладан да кёкге-кёкге ата, буруу ичине кирдиле. Бу джол таш башында, таш джанында да сау къалмазлыкъларын ангылагъан бёрюле, бурууну ёзен джанын битеген мазаллы ташха мыллыкларын атдыла да, чынгаб аны юсюне миндиле. Миннгенликге уа – чынгылны башындан къараб къалдыла. Тюбюнде уа суу ачы таууш этиб бара эди. Къаяны арасы сюремде ран ышанчыкъда кёкенле, бир уллу терек да кёрюне эдиле. Шкок атылды. Окъ аланы къатлары бла ташны букъулатыб ётдю. «Адам къолундан ёлгенден эсе» деб, экиси да бир-бири ызындан, баш энгишге секирдиле.               

ДЖЫЙЫН ДЖАНЛЫДА

Эки джанлы да ол секиргенлери бла барыб кёкенлеге тийиб, алайда да илиниб тохтаялмай, энгишге кетдиле. Насыбларына, суугъа кёмюлген джерлери сууну кёмеуюл терен джери болуб, ташлагъа тиймедиле. Алай а аланы суу джутуб, буруб, тюбюне тартыб кетиб, къайда эсе да тёбенде башына чыгъарды. Экиси да сау эдиле, сыдырылгъанлары, абызырагъанлары болмаса, башха хаталары джокъ.
Джаныуар бла Обур хар хансны, ташны ийисгей, ёрге-энгишге джорта, джурт бла танышыб башладыла. Арадан эки кюн ётерге, ачлыкъ кесин билдире тебреди. Кюн да асры иссиден, къымылдаргъа къоймайды. Къымылдамагъаннга уа аш да джокъ, джашау да джокъ. Алай болса да, насыблары тутду болур, ёзеннге суу ичерге эннген кийик сюрюуню эследиле. Усталыкълары болмагъанлыкъгъа, ата-бабадан келген къан, не этериклерин билдирди. Экиси сюрюуню эки джанындан къысылдыла. Ёзге къарауулда тургъан къуугъун этиб, сюрюу къабыргъаны ёрге къачыб тебреди. Обур артха къалгъан бир асхакъ эчкини аягъындан илинир умут этди, алай а эчки аягъы бла уруб ийгенинде, къабыргъаны энгишге чёмелтаякъ айланды. Джаныуар огъары джанындан юсюне чынгаб, кийикни энгишге айландырды. Ёрге баралмагъан кийик, мыллыгын ёзеннге атды. Тюзюрек джерде уа бёрюле аны арагъа алдыла. Ёзге эчки бир уллу ташха сыртын тиреб, мюйюзлери бла кесин къоруулаб тебреди. Бёрюле бирден эки, къатына баралмадыла. Сора Обур Джаныуаргъа айтды: «Кетгенча этейик. Ташдан бир айырылсын». Зауаллы кийик кесин алдатыб, къабыргъаны ёрге кетер умут этди. Алай а бу джол Джаныуар секириб аны сакъал тюбюнден илинди, иймеди. Обур да быгъынындан джабышды. Къаны, къарыуу да кетген кийик, тентирей келиб, джыгъылды. Джаш бёрюле не ач болгъан эселе да, кийикни алайда ашай турмай, кёкенле ичине, ташагъа сюйредиле. Кеслерини джигитликлери бла табылгъан аш артыкъ да татлы кёрюндю. Кече ала алайда къалдыла. Танг аласында бёрю улугъан уятды аланы. Башчы бёрюге эжиу этгенча, дагъыда талай бёрю улуду. Джаныуар да, «биз да бёрюлебиз, ауузлана турабыз, джууукъ болугъуз» деб, джууаб къайтарды. Джыйын джанлы кесин сакълатмады. Джетиб, эки бёрюню къуршоугъа алыб, тишлерин чакъдырыб тохтадыла. Башчы бёрюге Джаныуар хапарын айтды. «Ит ийис андан этесиз сора» деб, ол хауаны ичине тартыб солуду. Джаш бёрюледен бири хахайны басды: «Была ит сют ичгендиле, итле бла ёсгендиле. Бир да ажымсыз, была бизден тюб билирге, бизни тюб этерге келгендиле. Быланы кесиб къояргъа керекди». Уллу Ана бёрю аны къыджырады: «Быланы не гюнахлары барды? Аталарын-аналарын ёлтюрюб, къарнашларын-эгечлерин ёлтюрюб, кеслерин душман сюрюб кетсе...».
Эки бёрю да джыйын джанлыгъа къошулуб, кийик уугъа биргелей джюрюй башладыла. Къысха заманны ичине, тириликлери, джигитликлери бла Башчы бёрюню бири онг къолу, бири да сол къолу болдула. Адамча акъыллы, джаныуарча тири, ётлю бу эки бёрю джыйын джанлыны къалгъанладан баш этдиле. Алай а, зарлыкъ деген къыйынлыкъ бёрюледе да джюрюйдю. Быланы джылларында бёрюле бу экисине ёчюгюб, къайгъы чыгъарыб башладыла. Артыкъсыз да бир талай заманны кийик туталмай, бёрюлеге ачлыкъ джете тебрегенинде, аны быладан кёрдюле.
Бёрю Тёре джыйылды. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю джыйылыуну кёзюу-кёзюу бардырадыла. Орта тёлюден бир джанлы ауазын кёлтюртерек айтды:
- Мен англагъаннга кёре, бизни эм уллу джауубуз адамды. Ол бизни кийиклерибизге уугъа джюрюб, къырыб, бизни азыкъсыз этеди. Кийик къалмаса биз не ашарыкъбыз, къалай джашарыкъбыз? Адам мал тутады, сабан сюреди. Ол уугъа керек болуб джюрюмейди. Кёз ачар ючюн, мараучу усталыгъын кёргюзтюр ючюн, ёсдюрюр ючюн кийиклени да, бизни да къырады. Кийиксиз къалсакъ, ач болсакъ биз да бир-бирде адамланы малларына къатылабыз. Башха мадарыбыз джокъду бизни, адамча джерден хайыр ала, мал тута билмейбиз – Тейри бизге аллай онг бермегенди. Адам мурдарды, джаны болгъанны барына джауду. Ол кийиклерибизни, кесибизни да къыра эсе, биз да тынглаб турмай, адамны малына, кесине да чабыуул этерге керекбиз. Ёле эсек да сермеше ёлейик.
Башчы бёрю Джаныуаргъа къараб, «адамны сенден иги билген джокъду, сени кёлюнге къалай келеди?» деб сорду. Сынаргъамы, огъесе керти кёлю бламы – ким биледи. Джаныуар, Обур аягъындан басханына да къарамай, кёлюндегин джашырмай силдеди:
- Биз чабыуул этиб, адамны хорлаяллыгъыбыз джокъду. Аланы барын да чамландырсакъ, бу джуртлада бизге джашау къалмаз. Шкокларын да джерлеб, итлерин да алыб чыкъсала, не джашыныб, не къачыб къутулмазбыз. Ол себебден, бизге зараны болмагъан адамны малына, кесине да хыянат джетдирмейик. Бизни кийиклерибизге, кесибизге да ким къатыла эсе, аны бла кюрешейик. Халкъны кёбюсю уучулукъ бла джашамайды. Бизни джауубуз уучулалла, ала 9-10 адам болалла. Аладан бошасакъ, кийикле да эркин боллукъла, биз да эркин, рахат джашарыкъбыз. Джангыз бирибизден юй хайуанлагъа хыянат джетмесин. Бизни ашыбыз кийиклелле, джауубуз уучулалла. Аны адамла да ангылайдыла. Бир къарт бизге «бизни Тейрибиз бирди» деб сёлешиучен эди. Тели Бийнёгер ючюн бизге чамланмагъыз деб айтыучан эди...
Олсагъат аны сёзюн бир башха джаш бёрю бёлдю:
- Джаныуар адамла джанлыды. Бюгюнюбюзге не оноу? Бир ыйыкъ ауузубузгъа джукъ тиймей айланнганлы. Джууукъда бир къой сюрюуге чабайыкъ да, къарныбызны бир тойдурайыкъ, андан сора сагъыш этербиз...
Башчы Бёрю аны къыджыраб тохтатды. Ол да къуйругъун булгъай, бёрюле ичинде джашынды.
- Къарны аманны кюню аман,- деб, билмейми айтханла. Чыдарбыз энтда, бёрюле тюлбюзмю. Алай а энтда бир ыйыкъны кийиксиз къалсакъ, бизге джукъ да керек болмай къалыргъа боллукъду. Аны юсюнден оюмугъузну айтыгъыз.
Обур не джашыныб кюрешсе да, Уллу Ана Бёрю сёзню анга бердирди.
- Кёб кёрген, кёб билген тамадалагъа мен не акъыл юреталлыкъма. Алай а, быллай амалсыз кюнде тюзде джашагъан бёрюле бизге бир къысха заманнга къонакъбайлыкъ этселе, джуртларында бир кесекге кечинирге къойсала эди. Алагъа къыйын кюн биз да болушур эдик. Къум бёрюле, тенгиз бёрюле, тюз бёрюле, тау бёрюле бирлешмесек, адамла, итле да бизден онглу болуб турлукъдула.
Обур алай айтыр айтмаз, бёрюле аны селеке этиб башладыла.
- Тюзде бёрюле итле бла къатышыб, ит болуб бошагъандыла. Адамла аланы джанлыча да кёрмейдиле. Ала бизни да кеслерича этиб къоярыкъдыла. Аладан бир кийик тилесенг ала къызынгы тилерле. Хай-хай, алагъа джалбаргъандан...
- Ол къысыкъкёз къум бёрюлени уа бизге ушагъан нелери барды? Аланы тиллери бизникиге ушагъанлыкъгъа, къанлары башхады. Ата-бабаларыбызны къырыб, бизни таулагъа, тарлагъа таяндырыб къойгъан ала тюлмелле? Биз бары бла да шох болургъа кюрешмедикми? Биз онглу болсакъ – ала бары да бизге джалынчакъ, къарнаш. Онгсуз кюнюбюзде уа богъурдагъыбыздан алыб тохтайла.
- Къарыусузлугъубузну билгенлей, ала бизни джуртубузгъа кирликдиле.
Бу тарт-созну Башчы Бёрю тохтатды. Деди:
- Бизни Тейри насыбсыз джаратханды. Биз бирлеше билмейбиз. Бирлешген кёзюулерибизде бютеу дунияны къалтыратабыз. Дагъыда бир-бирибиз бла джарашмай, чачылабыз. Сора бир-бирибизге чабабыз, бир-бирибизни кесебиз, къырабыз. Тюзде бёрюледен биз болушлукъ къой, къыйынлыкъ кёре тургъанбыз. Обур туугъунчу да мен алагъа бара-келе тургъанма. Аладан бизге хайыр чыгъарыкъ тюлдю. Заманыбызны тас этмейик да, баш мадарыбызны кёрейик. Тёрт джаныгъызгъа джайылыгъыз да, кийик кёре эсегиз къарагъыз.
Джыйын джанлы чачылыб, къарамдан тас болду. Джаныуар бла Обур, къарынлары да ичлерине къуруб, чаба-джорта, кеслери да эслемей, джуртну чегинден чыгъыб кетдиле. Ташдан-агъачдан ургъан ийис, аланы тохтатды. Былайы башха джыйын джанлыны джери эди. Ызларына бурулургъа тебрегенлей, тауладан танг энгишге тюшюб, отлай тургъан кийик сюрюуню эследи Джаныуар. Экиси да аланы ёрге къачар джолларын кесер акъыл алдыла. Кийикле кёрмез джаны бла ёрге атылыб, огъары джанындан тюшдюле. Кийикле илгениб, талай къауумгъа юлешиндиле. Кёбюсю гуждарны ызындан тизилдиле. Бу кёзюуде къабыргъаны кёнделен джортуб келген гитче джыйын джанлы кёрюндю. Обур, кийиклени да унутуб, Джаныуаргъа да белги бериб, алагъа къараб тохтады. Джыйында алты бёрю бар эди. Ала кийикле къайгъылы болмай, была таба ашыгъыш келе эдиле. Джаныуар кийикледен кесин къыйналыб тыйды. Обур узагъыракъдан бёрю тилде сёлешди ала бла:
- Биз сизни джеригизге киргенибизни билебиз. Кийик сюрюуню ычхындырмайыкъ, араны артда айыра турурбуз.
-     Сиз бизге сормай джерибизге, кийиклерибизге да ие болур умут этгенсиз. Биз сизни кесмей къоярыкъ тюлбюз.
Обур былагъа сёз англаталмазлыгъын сезди. Джаныуар а кийикле къачыб кетиб баргъанларын кёрюб бек къыйналды. Ала башха ёзеннге аууб бара эдиле. Сора неден эсе да илгениб, ызларына терк бурулдула ала. Ол джанындан башха джыйын джанлы кёрюндю. Обур къысха улуду. Бу джергили бёрюле да эследиле аланы. Алай а ёз джуртларында ала къайыр эдиле. Джаныуар а, энди рахат болуб, биягъы кийиклени ёрге иймез джанындан болду. Алай а эки джыйын джанлыны арасында талашыу башланнганында, ол да къошулмай болмады.
Бийнёгер бла нёгери узакъдан кёзюлдреуюкле бла къараб, сейир этдиле. Сора джууугъуракъ къысылыб, бёрюлени ышаннга салыб, «Бир-бирин бир кессинле. Сау къалгъанын да биз къурутурбуз» деб, бетджаннга джарашдыла.
Бёрюле уа кеселле бир-бирин. Эки джанындан да беш-алты бёрю къобмаздан аудула. Бу кёзюуде уучула дженгил-дженгил шкокларын чыкъырдатдыла. Къараб къарагъынчы алайы бёрю мыллыкдан толду. Сау къалгъан талай бёрю, Обурну «къымылдамагъыз» дегенине да къарамай, къачар умут этдиле, алай а, окъ тийген джерлерин сермей, алай ачы къабхан чибинлени да кёралмай, джыгъылдыла.  Джангыз Обур бла Джаныуар кеслерин ёлгенча этиб, къымылдамай, шкок атылгъан тохтагъынчы турдула. Алай а, уучула бери атланнганларын кёргенлеринде, ала батыучукъгъа ташайгъанлай, ёрге къачыб, мазаллы къая ташланы артына букъдула. Эки уучу да бычакъларын чыгъарыб, бёрюлени терилерин сыдырыб башладыла.  Была Бийнёгерни таныдыла. Алай а кеслерин билдирмей тургъандан башха къарыулары джокъ эди.
Эки джанлы да, къарынларын ачлыкъ, джюреклерин дерт ашай, кече къарангысында белгиленнген джерге келдиле. Джыйындан къалгъан талай бёрю, Башчы бёрю, Уллу Ана бёрю да бёлмей аланы хапарларына тынгладыла. Уллу джыйындан къуру талай бёрю къалгъанына, артыкъсыз да керексиз, бошуна джоюлгъанларына чексиз ачыдыла, бушуу этдиле. Элни туурасында къая башына келиб, танг атхынчы созуб улуб турдула. Бёрю улугъан бла ит чабхан адамланы джукъларгъа къоймай, танг атдырдыла. Кюн тийгенден сора, адамла Бийнёгерни арбазына басындыла. Эл биле эди къайгъы Бийнёгерден чыгъарын. Бийнёгер а бёрю терилени-тонлукъланы арбазгъа джайыб тура эди. Бир джыйырма тери санадыла.
- Хай-хай, къырыб къойгъанса да. Тейридендамы къоркъмайса. Ала бизни стауатланы джокъламай, биз да ала бла кюрешмей, иги хоншулача джашаб тура эдик. Кийиклени къырыб аланы азыкъсыз къойсанг, аны бла къалмай кеслерин да бу тукъум къырсанг – ала да тынгылаб турмазла. Мен джюз джылны узагъына бёрю улугъанны эшитир ючюн къалмагъанма, алай а бюгечеча ачыулусун, бушуулусун эшитмегенме,- деди къарт Джюсюб, Бийнёгерни къабыргъа хоншусу.
- Бёрюлени артларын этмей, элге тынчлыкъ боллукъ тюлдю. Мен быйыл аланы барындан да бошарыкъма,- деб гёджебсинди Бийнёгер.
- Эй джигит, аланы да Аллах джаратханды. Ала бизни бла кюрешмейле, сенсе аланы да бизге ёчюкдюрген. Ишинг тёреге тюшгюнчю тохтасанг иги болур,- деди бир башха къарт.
- Джаныуар бла Обургъа тюбегенинг а болгъанмыды? Ала, бизни турубузну-ташабызны да билгенле, джаулукъ эте тебреселе табсыз болур.
- Ала суу азыгъы болгъан болурла, ансы бир да тауушлары чыкъмайды. Ол чынгылдан кетиб сау къалыргъа да мадар джокъду,- деди Бийнёгер.
- Джанлыны ёлюгюн кёргюнчю ёлгенине ийнанма,- деген тауушла да чыкъдыла.
- Иги джаш, уучулукъну да мардасы барды. Сенден къалгъанла юйдегилерин мал бла, сабан бла асрайла. Кийикле аз болсала, къалай джашар акъылынг барды? Анга да сагъыш эт,- дей, чачылды халкъ.
Бёрю улуу а экинчи кече да тангнга дери барды. Ючюнчю кече да. Тёртюнчю кече эшитилмеди. Адамла, итле да сагъайыб сакъладыла, бёрю улугъан чыкъмады. Бешинчи кече джукъусуз къалгъан эл, рахатланыб, къаты джукълады. Алай а, кече арасында кючлю къалабалыкъ болду – ит чабхан, мал ёкюрген, ат кишнеген шошлукъну бузду. Эртденбласында Бийнёгерни эки ити да, ийнеги да, эчкилери, къойлары да, кесилиб, таланыб, харам болуб къалгъанлары белгили болду. Андан башха арбазлагъа джанлы кирмегени сейирсиндирди, аны бла бирге Джаныуар бла Обур сау болгъанларына кишини ишеги къалмады. Бийнёгер уучулукъдан къайытыб болгъан ишни кёргенинде, анга халеклик салгъан бёрюлени – эм алгъа уа Джаныуар бла Обурну терилеринден – тон этиб киерге ант этди.
Джыйын джанлы андан сора элге кирмеди. Алай а тышында къошланы тарыкъдырыр ючюн а къалмады. Къойчула кёб амал этселе да, кёб мал бёрю азыгъы болду. Кёб къойчу ит да пара-чара болду.
Арадан талай заман озду, бёрюле да иги кеф алдыла. Ёзге энди ала къартайгъан Башчы бёрюге, Уллу Ана бёрюге да тынгыламай, кийиклени бийнёгерлеге къоюб, къой стауатлагъа чабаргъа джарашдыла. Адам къолундан, итледен ачыгъанла да болдула. Ёзге аманнга тюзелиб, кеслерин тыялмай, Джаныуаргъа, Обургъа да тынгламай, къайырылыб тохтадыла. Джаныуар талашыб талайын ачытхан да этди. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю аланы харам этдиле. Джыйын джанлы чачылды. Артда ол бёрюлени кёбюсюн къойчула сакъ болуб, ууакъ-ууакъ къыра, артларын этдиле.

ЭНЧИ ЮЙЮР

Элни огъары джанында къаяла, бири башында бири, кёкге салыннган басхычха ушайдыла. Къая ранлада эчкиле джанлыдан къоркъмай кечинелле. Ёзге ала да илиналмагъан бир къысыр къаяны тюз арасында дорбун ышанчыкъ барды. Алайгъа къаяны арт джаны бла кёзге илинмеген бир тар тешик келтиреди. Ма ол дорбунчукъдан бютеу эл къол аяздача кёрюнеди. Андан джыйырма кёз ёзеннге тохтаусуз къарайла. Ата-ана эмда сегиз бала – джети къарнаш бла бир эгеч. Бёрю юйюр. Атаны аты Джаныуар, ана бёрюню аты да Обурду. Бийнёгер атаб, ала кеслери да юрениб къалгъан атла. Мамучукъла бир Джаныуарны, бир Обурну юсюне миниб, къулакъларындан, къуйрукъларындан къабыб-тартыб ойнайла. Къарамын ёзенден алмай тургъан Джаныуар, сагъайды. Олсагъат бары да шум болдула.
Бийнёгер, эки ити да ызындан, ёзен сууну кёпюрюнден ётюб, къой джолчукъ бла къабыргъаны ёрге тебреди. Джаныуар биле эди аны къайры баргъанын. Балаларына аны танытыб къояргъа изледи.
- Бизни эм уллу душманыбыз бу эки аякълыды. Анагъызны атасын-анасын, эгечлерин-къарнашларын ёлтюрген буду. Аны къыйынлыгъындан, мен да кёб башлы юйдегиден джангыз кесим къалгъанма. Бизни да, кесине юретиб, ит-къул этер умут бла къойгъан эди сау. Бизни ит-къул болмазлыгъыбызны сезгенинде, бизден бошар акъыл алгъан эди – насыбха, къачыб къутулгъан эдик...
Бизге эм къоркъуулу сауут аны сыртында шкогуду. Ол аны къолуна алгъанын эслегенлей, терек, таш джанына къысылыб, джашыныргъа керексиз. Аны биргесине баргъан итле аны къулларыдыла. Къауумларын сатыб, эркинликлерин сатыб, хуппеги, сюек ючюн адамны джанына кёчгендиле. Биз, бёрюле, ёзденлебиз, ач-токъ болсакъ да, кишиге бойсунмай, эркин джашайбыз. Итле къулладыла, ала биз бойсуннган Тейрини къоюб, адамлагъа бойсуннгандыла. Ала сый, намыс айтханны тюл, къарынлары, нафыслары айтханны этедиле. Ангылаб къалыгъыз – сатлыкъдан джийиргеншли зат джокъду. Бизни джуртубузну да, кийик ашыбызны да бизден сыйырыб кюрешген душман – адамды. Бизни къырдырыргъа болушханла уа – итлелле, амантишлелле. Ала сау болуб, бизге тынгы-тынчлыкъ джокъду. Ала бизни марайла, биз а – джаныбызны, джуртубузну къоруулайбыз. Тейри бизни джаныбыздады. Ала бизни тюб этиб къоялмагъанлары аны ючюндю...
Бу кёзюуде шкок атылгъан таууш чыкъды; къаяла да, илгениб, тауушну артха къайтардыла. Бир къазакъ бёрю, къан ыз къоя, къабыргъаны энгишге тёнгереб баргъаны эсленди. Бийнёгерни эки ити да чабыб джетиб, аны пара-чара этиб башладыла.
- Бёрюле бирлешмесек, бурунча джыйын болуб, Тейриге, Тёреге бойсунуб, Тамада айырыб, джашамасакъ – барыбызны да боллугъубуз алайды,- деди Джаныуар.
- Сен уучуну да, итлерин да нек кесмейсе?- деб, бёрю балачыкъланы бири аны къулагъына къадалды.
- Сиз уллу болсагъыз, биз аланы барын да къурутурукъбуз,- деб, Обур сёз къошду.
Арадан талай джыл кетди. Бир юйюрден къуралгъан джыйын джанлы бютеу бёрюлени бирикдире башлады. Толгъан Ай атлы джангыз къызларын джети къычырым узакълыкъда кючлю джыйын джанлыны башчысына эрге бериб, эртдеден келген джаулукъну тохтатдыла. Ызы бла Джаныуар бла Обур джанлыланы къой сюрюулеге чабханларын тыйдыла. Энди адамла да оноу этерле да, бизни кийиклеге уугъа джюрюгенни, бизни марагъанны да къоярла деб умут этдиле. Болмады. Бийнёгерге къошулуб, кёз ача, кийик уугъа джюрюгенле, бёрюлени ачытханла да кёб бола баргъан болмаса, тохтаргъа ушамалла. Бу халны тюрлендирлик оноу керек болгъаны гитчеге, уллугъа да ачыкъ болду. Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Сёз джылы бла эм тамада, юсю табдан толу къарт бёрюге берилди. Ол деди:
- Къумладан тенгизлеге дери, тюзледен таулагъа дери созулгъан Бёрю джурт чачакъ-чачакъ болгъанды. Бирлигибиз кетгенли, итле да бизден онглу болгъанла. Тюзлерибизни итле кючлегенле. Энди таулада да бизге джашау къалмагъанды. Ичибизден чыкъгъан сатлыкъланы – итлени къырмай, болум тюрленник тюлдю. Бизни бирикдириб, бюгюн былайгъа джыйгъан – Джаныуар бла Обурла, аланы юйюрлериди. Уллу Бёрю Тёреге ала тамада болсунла, аланы джашлары уа джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа башчы болсунла. Ол заманда бирлик да болур, нарт заманла да артха къайытырла.
Бир къауумла ол айтханны къабыл этдиле, бир къауумла разы болмалла. Джети ёзенден ючюсю Джаныуаргъа бойсунургъа излемелле. Джаныуар сёз алды:
- Мен адамла бла, итле бла уллу къазауатны башлардан алгъа, арабызда бирлик болурун излейме. Къазауатны, урушну кёзюуюнде джыйынлагъа башчылыкъ мен бек ышаннганла этерге керекдиле. Алай болмаса, тамадалыкъ борчну мен бойнума алаллыкъ тюлме. Аскер бир башчыгъа бойсунургъа керекди. Джыйынлагъа ол айтханла башчы болургъа керекле. Аскер мизам, къазауат джорукъ аны излейди. Рахат заманда чёб атарсыз да, тамадаланы кесигиз сайларсыз.
Юч кюнню баргъан тарт-создан сора, бир оноугъа келиб, Уллу Бёрю Тёреге тамадагъа Джаныуар, джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа да башчыла болуб аны джашлары айырылдыла. Эм аргъы сегизинчи ёзеннге тамадалай Джаныуарны кюеую, Толгъан Айны эри къалды. Бюгюнден ары Джаныуарны аты Башчы Бёрю не да Эмбаш, къалгъанланыкъы да – Биринчи Ёзенбаш, Экинчи Ёзенбаш...Сегизинчи Ёзенбаш-Кюеу болдула. Аскердегиле да онбаш, джюзбаш, мингбаш деб айырылдыла. Обургъа да Уллу Ана Бёрю ат аталды.      
Адамла бла итлеге къаршчы Уллу къазауатха хазырланыу башланды. «Заманны ашыра турмай, эллеге чабыуул этейик» деген дженгиллени Эмбаш рахат сёлешиб тыйды:
- Алгъа урушха юренирге керекди. Эллеге чабардан алгъа, уугъа чыкъгъан адамла бла, итле бла сермешиб, сынам алайыкъ. Хар джыйын джашагъан ёзенинде тамбладан башлаб, уучула бла, уучу итле бла сермешиб башласынла. Мадарыгъыз болса, итлени джесирге алыргъа кюрешигиз, аланы оноуларын джыйын джанлыны аллында Тёре этер.
Эмбаш къуугъунчуланы, къодучуланы, къараучуланы, байламчыланы борчларын ангылатды. Ёзенбашланы джыйыб, таша кенгеш-оноу бардырды.
Кече кетди. Танг атды. Джангы кюн башланды.
Биринчи Ёзенбаш бла джыйыны чырпыла ичинде джашыныб, къабыргъаны ёрге илиниб келген джангыз уучу бла эки итге сымарлаб къарайдыла. Джашыннганлыкъгъа уа, ит джыйы кючлюдю – итле аланы сезиб, тынгысыз болдула. Уучу сагъайды, шкогун къолуна алыб, хазырланды. Ёзенбаш бёрюлеге «тебмегиз» деб, буйрукъ берди. Сора уучу мылтыгъын сыртына кёнделен джарашдыргъанын эслеб, «чабыуулгъа хазырланыгъыз» деди бёрюлеге. Джел энди ол джанындан ургъаны себебли, итле бёрю ийисни аджашдырыб, бираз шош болдула. Уучу, талачыкъгъа джетиб, бираз солур акъыл алды. Алай а, бу кёзюуде джигитлигин кёргюзтюрге излеген бир джаш бёрю, буйрукъну сакъларгъа чыдамы джетмей, баш энгишге мыллыгын атды. Итле хахай этер этмез, уучу мараб да къыйналмай, шкокну сампалын басды. Окъ тийген зауаллы бёрю, башы тюбюне бола, тёнгереб барыб, аланы алларына тюшдю. Ахыр кючюн джыйыб, аякъ юсюне сирелгенлей, юреннген итлени бири аны ёшюню бла уруб джыкъды, экинчиси да къабыб, богъурдагъын юзюб алды. Джыйын джанлыны кёз туурасында аланы бирлери алай союлгъаны бёрюлеге ауур тийди, Ёзенбаш ачыуланды: «буйрукъсуз, хар ким кеси аллына алай этиб тебресе, сора аны ахыры иги бла бошалмайды. Бери тынгылагъыз. Сиз, экигиз, бурунларыгъызны итлеге кёргюзтюб, ызыгъызгъа къачыгъыз. Аланы уучудан айырыб, кесерге керекди».  Эки бёрю итлеге кеслерин кёргюзтюб, уучу шкогундан атхынчы, кёкенлеге ташайдыла. Алай а, бёрю хыйлалагъа уста итле, иелеринден буйрукъ болмай, аланы ызларындан чабмадыла. Кече къарангы болса, итледен, уучудан да къыйналмай бошаргъа боллукъ эди, алай а кече къарангыда уучула да уучу къошда къалыучанла. Эм ахырында барыны да тёзюмлери бошала башлады: «Бирибизни да сойдуруб, кюн узуну былай сойланыбмы турлукъбуз?».  Уучу ызына кете башлагъанын кёргенлеринде уа, «ийиб къояргъа башладыкъ» деб, артыкъ да къозгъалдыла. Ёзенбаш, кеслерине бир палах этелле деб къоркъгъандан, буйрукъ берди: «бир-бирингден не къадар кенгирек туруб, бирден чабаргъа». Белги бергенлей, бары баш энгишге къуюлдула. Уучу быланы чабарларын сакълаб тургъанча, терк-терк атыб, талайын къаблады. Сора гузаба этиб, таланы арасында ёсген мазаллы нарат терекни тюб бутагъындан секириб тутуб, кесин ёрге джыйды. Андан да ёргерек илиниб, бир башха бутакъгъа, атхача олтурду. Сора эрлай атыб, бёрюлени къаргъышлыкъ эте башлады. Алай а ала, эки итни да къатышдырыб, талачыкъдан аудула. Бир итни бёрюле къараб къарагъынчы чачдыла, экинчини уа джаны сау, джесир этиб, джан-джанындан къаба, сюйреб кетдиле. Бир къауум бёрю да уучуну къуршоугъа алыб, ташла артындан кёрюне да джашына, кюн батхынчы турдула. Къарангы кючлегенлей а, терекни тёгереги бёрю улуудан толду. Джылтырагъан кёзлени мараб, талай кере да атды уучу. Артда окъларын аяб, атханны къойду. Ол заманда бёрюле бютюн да къутурдула. Терекге илинир умут этиб, чынгаб-чынгаб кёрдюле, тамырларын юзер дыгалас да этдиле, алай а ташланы къазалмалла. Аманны кеминде танг атдырды уучу. Биягъы бёрюле кёк джарый тебрегенлей, окъ тиймезча ташла артына букъдула. Бийнёгерге терек башында экинчи кюн башланды. Кече узуну кёз къысмай чыкъгъаны татый тебрегенин эслеб, дагъыда бир бутакъны ёрге илиниб, ууакъ бутакъланы сындырыб, уллуракълагъа кёнделен тёшеб, кесине орун джарашдырды. Артмагъын, шкогун да тюшмезча джыджым бла белбаууна байлаб, кесин Аллахха аманат этиб, джукъугъа сингди. Кёзлери къысылгъанлай а, тюш-тюн болгъаны да айырылмай, бир тюрлю кёрюнюуле башландыла. 

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕ

...Къазакъ бёрю къачыб, Бийнёгер сюрюб, джети джол айырылгъаннга джетдиле. Джанлы былайда ёрге, чегетге къачар орнуна, энгишге сылджыраб, Джангыз Терекни тюбюне кирди. Тейри Терекни ышыгъына къысылгъанны, не ауур аманлыкъчы эсе да, ол алайдан кеси чыкъгъынчы не къыстаргъа, не ёлтюрюрге болмай эди – ол дуния джаратылгъанлы келген джорукъ эди. Ол джорукъну бузгъаннга – эм уллу аманлыкъ этгеннге санаб, Тёре ёлюм буюра эди. Адамла къой, аны джаныуарла да биле эдиле. Аллай къонагъы болгъан Джангыз Терекге 50 нарт атламдан (нарт атлам – 2 метрди) джууукъ кирирге да болмай эди.
Бийнёгер мадарсыз болуб, ингир къарангыгъа дери сакълады. Кёз байланнганында уа, Къазакъ бёрю къарангыгъа ташайгъан эди...
Дуния кёзюудю. Энди къазакъ бёрюню халына Бийнёгер кеси тюшгенди. Джыйын джанлы аны къуршоугъа алыб турады.
Таш тауушладан илгениб уянды Бийнёгер. Бёрюле аякълары бла тебериб, тёнгеретиб, терек тюбюнде таш тёбе эте тура эдиле. Бир-бирлери андан чынгаб, терек бутакълагъа илинирге да кюреше эдиле. Бийнёгер сейирсинди. «Да былада да акъыл бар кёреме». Бийнёгер къолун да силкиб, къычырды. Бёрюле аны къулакъгъа алмай, таш къалауну ёсдюрюб кюрешедиле. Болмазлыгъын билгенинде, шкогун терк къолуна алыб, атды. Джанлыла кау-куу болдула, бирлери таш къалаудан тёнгереб, узунуна созулду. Не сейир эсе да, чауулда джашыннган бёрюлени бир-бири бла тауушсуз ушакъларын эшитиб, ангылаб тебреди Бийнёгер.
- Аны огъу тауусулады. Бир кереден сора атмагъаны аны ючюндю. Чабыуул этиб, аны окъларын тауусдурургъа керекди.
- Да бир огъу къалгъан эсе да, бирибизден бошарыкъды.
- Къазауат ёлюмсюз болмайды.
- Андан эсе, бираз сакълармек?
- Сакълармек? Аны излей, адамлары джетсинлеми дейсе? Огъай, сакълагъандан хайыр джокъду.
- Да ёлюрге излей эсенг, бар да уучуну мыйыгъындан тут.
- Тутмазчамы кёресе? Тутхан къой, мыйыкъларын джулкъуб алайым.
Чёрчек бёрю, чабыб келиб, таш къалаугъа миниб, андан да секириб, терек бутакъгъа илинди. Ол бутакъдан да уучу таба секиргенлей, Бийнёгер хазырлаб тургъан таягъы бла, керилиб хамхотуна урду. Бёрю хырылдаб, терек тюбюне тюшдю. Аны сау къалгъанын кёрген джыйын джанлы, батыр болуб, биягъы терекни къуршаладыла.
Бийнёгерни шкогунда эки огъу къалгъан эди. Аланы аяб, кесин таякъ бла къоруулар акъыл алды. Уучу балтачыгъын чыгъарыб, терекни алашада бутакъларын томура башлады. Алашада эки бутакъны кессе, бёрюле терекге ёрлеяллыкъ тюл эдиле. Бийнёгерни не этерге излегенин ангылагъан бёрюле, кеслери къалагъан таш тёбеден ёрге-ёрге секириб, уучугъа бутакъланы кесерге онг бермей тохталла. Артыкъсыз да бирлери къутсуз эди – Бийнегерни дженг учун къабыб, джыртыб алды. «Сен а, керт да дегеннге... ёлюрге къутургъан болурса» дей, уучу шкогун сермеб алыб, аны мангылайын мараб, атды. Къутсуз бёрю, ары бла бери аунай келиб, джан берди. Алай а, шкокга юреннген бёрюле бу джол къачмадыла. Тишлерин чыкъырдатыб, терекни тюбюнден ёрге-ёрге къараб тохталла. Бийнёгер, алашада эки бутакъны кесиб, кесине таякъла этди. Энди бёрюледен анга къоркъуу джокъ эди. Джангыз, азыгъы, суусабы азды. Алай болса да, терекде тебси къуруб, къакъ этин чыгъарыб, «бисмилля» эте башлады. Джанлыла да, эт ийисни джыйлаб, терек тюбюнде ары-бери тепчилдеб, тынгысыз болдула. Бёрюле да ач эдиле, алай а аланы  ауушунургъа эркинликлери, мадарлары да бар эди. Бийнегер эди терекден тюшерге амалы болмагъан.
Алай эте арадан юч кюн озду. Артмагъында азыгъы, суулугъунда сууу тауусулгъан Бийнёгер, бираз тынгысыз бола башлады. Бир 7-10 кюнден алгъа элден аны излеб джайылмазлыкъларын биледи. Ол уугъа бир чыкъса, аллай бир заманны айланнганлары болгъанды. Джангыз, уучуладан бири былай бери джангылса... Кёкге да къарайды Бийнёгер: «джангур джауса, сусабын кесер эди, суулугъун да толтурур эди. Ай медет, джауаргъа ушамайды». Дагъыда эки кюн ётдю. Бёрюлени барын таныб бошагъанды Бийнёгер. Тиллерин да ангылайды. Башына бир акъыл келди. «Энди мындан къарыусуз болгъунчу, аркъан атыб, бир бёрюню тартыб бери чыгъаралсам, амалсыз болсам аны да ашар эдим». Суусабын бир кесек кесер ючюн, терекни чапрагъын чайнайды, бутакъларын кемиреди.
Артмакъдан аркъанны чыгъарыб, атаргъа хазырлана тургъанлай, бир джугъутурну да сюйреб, къая артындан бир бёрю чыкъды. Бир да ажымсыз, ол къарнашларына азыкъ алыб келе эди. Была да аллына чабыб, кийикни джан-джанындан джырта, ол да тохтамай, келтириб джугъутурну терек тюбюне быргъады. Бийнёгер аркъанын атыб, тынч огъуна джугъутурну мюйюзлерине тюшюрдю. Терк тартыб, джерден айырды, алай а бёрюле къадалыб, мыллыкны терекге чыгъарыргъа къоймадыла. Силкиндириб, силкиндириб энгишге тарталла. Бийнёгер ахыр огъун бёрюлени бир-экисине да тиерча атды. Джанлыланы илгеннгенлери бла хайырланыб, бютеу кючюн салыб, тартыб джугъутурну кеси тургъан бутакъгъа чыгъарды. Терек тюбюнде джыйын джанлы къутуруб къалгъанча кёрюндю. Бийнёгер а кийикни джанлы къабхан джерлерин кесиб-кесиб, энгишге атады. Таза этин сылыб, артмагъында туздан джагъыб, кеберча тагъады. Кесин тыялмай, бёрю тиши джетмеген джеринден, бираз ашагъан да этди. Къалгъанын, джараусузгъа санагъанын, ызына, бёрюлеге атды.
Энди тузланнган эт, къурт болмай, къакъ болуб къалса, Бийнёгер кёб заманны чыдарыкъды.


КЪАРТ БЁРЮНЮ СЁЗЮ

Талай бёрю Бийнёгерни бир итин сюйреб келиб, Уллу Тёрени аллына атдыла. Хар ёзенден да келтирдиле аллай амантиш джесирлени. Сегиз амантиш итге соруу, оноу этерге ёзенбашла бары келдиле. Сёз эм къарт бёрюге берилди:
- Сиз да, биз да бир атадан-анадан джаратылгъанбыз. Кюч бла адам бизни хорларындан тюнгюлгенинде, хыйла бла, кёзбау бла, тынч джашау бла бизни терилтирге излегенди. Андан бери кёб заман болады, алай а ата-бабадан келген хапарны эшитгенимча айтайым:
Бизни, бёрюлени, Тейри джаратханды. Биз джангыз анга бойсунабыз. Ол айтханча джашай келгенбиз. Тейрибиз буюруб, бизге амалсыз борч этген, талай джорукъ барды. Ала:
1. Тейриден башха тейри джокъду – джангыз анга бойсунургъа; 2. Бир-бирибизге билек-дагъан болургъа, къыйынлыкъда-зауукълукъда да бир-бирибизни тутаргъа; 3. Кереклибизден тышында кийик ачытмазгъа; 4. Тейри берген джуртубузну эмда бёрюлюгюбюзню къаты сакъларгъа; 5. Эркин джашауну дунияда бир затха ауушдурмазгъа.
Кёб ёмюрню ма бу джорукъла бла джашай, «Джанлы Ёмюр» деб, айтдырта, къалгъанладан баш бола келгенек. Алай а, бир кёзюуде, бирлигибиз чачылыб, къауум-къауум болуб, бир-бирибизге чабыб, къауумланы ичинде да джыйынлагъа юлешиниб, бир-бирибиз бла джарашмай, къарыусуз бола тебредик. Аны бла къалмай, кийиклени мардадан тышында кесе, къурута башладыкъ. Эм ахырында уа, бир-бирибизни хорлар ючюн, душманларыбызгъа барыб, болушлукъ тилерге да уялмадыкъ. Бир къауумубуз, алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге, кеси аллына келген ашха алданыб, адамлагъа къул-къарауаш болду. Ит деб аталды ол къауумну атына. Ит «мени Тейрим – адамды» деди. Ма алай джаратылгъанла амантиш итле. Адамла уа сизни къул этиб турур ючюн, итле – башха, бёрюле – башха деб, алдауукъланы айтыб, башыгызны сер этиб турадыла. Кертиди, сизни динигиз да, тилигиз да, халигиз да тюрленнгенди. Алай а, сизде гюнах джокъду, сиз бизни терсейген къарнашларыбызны туудукъларысыз. Сиз тюзюн билгенден сора, бизге къошулуб, джангыдан бёрю болуб кетерсиз,- деб, умут этеме.
Бёрюле, итле да сейирсиниб тынгыладыла къартны сёзюне.
Итледен бири айтды: «Биз элге къайытыб, бираз сагъыш этерге керекбиз».
Тёре экиге бёлюндю. Бирле итлени бошларгъа разы болдула, башхала «уучула бла къайытыб, къайгъы келтирирле, андан эсе кесейик да къояйыкъ» дедиле. Итле бир аууздан, уучула бла бёрюлеге къаршчы уугъа чыкъмазгъа сёз бердиле. Алагъа уллу ышаныу болмаса да, башларына бош этдиле. Тёрени башчысы Эмбаш – алгъыннгы Джаныуар – талай сёз айтмай къоялмады:
- Мен итлени, адамланы да сынагъанма. Ала да тюрлю-тюрлюдюле: халалы-харамы, огъурлусу-огъурсузу да бар. Обур бла мен алада джесир-тутмакъ болуб тургъан сагъатыбызда, бизни ит этерге кёб кюрешгенелле. Эталмалла. Биз да итлени бёрю этерге бош кюреше болурбузму? Ариу бир къаууму бизге къошулса да, къаныбызны къарыусуз этгенден ары, не хайырлары тиер? Алай болса да, гюнах бизде къалмасын. Алагъа сайлау беребиз. Уучуланы алыб келселе уа, бирине да кечим болллукъ тюлдю. Сакъ болугъуз, элге джууукъда къарауулланы санын эки къат кёб этигиз. Джукъ эслегенлей, къуугъунчуладан хапар билдирирсиз.

ЭЛДЕ

Сегиз ит да, Уллу Бёрю Тёреден айырылгъанлай, мыллыкларын элге атдыла. Ала хапар берир-бермез Элни джамагъаты джыйылды. Бийнёгерни ити джарашдырыб хапар айтды. Къалгъан парийле да сынагъан къыйынлыкъларын тиздиле. Уучула: «Сёлеше турургъа заман джокъду. Бийнёгерни къутхарыргъа керекди; бёрюлени уа – не джыйын джанлы, не къазакъ бёрю къоймай – артларын этерге керекди » деб, хахай-тууай эте башладыла. Биягъы къарт Джюсюб, бёрюлени джакъларгъа кюрешди:
- Терслик кесибиздеди. Биз бёрюлеге джашау къоймагъанбыз. Бийнёгерчала аланы кийиксиз къойсала, ала не ашаб джашасынла? Амалсыздан ала да стауатлагъа киредиле. Уучулукъ алгъынча керек тюлдю, халкъны кёбюсю ансыз да кесин асрайды. Джерге урун, мал тут, кийиклени уа бёрюлеге къой. Биз барыбыз да Тейрини балаларыбыз. Мени сартын, Уллу Бёрю Тёреге келечиле ийиб, келишиу этерге тыйыншлыды. Биз аланы кийиклерине тиймейбиз, ала да бизни малларыбызгъа чабмайла
- Тейри, акъсакъал, кёлюнг къалмасын, ёзге бёрюле бла келиширге тюл, аланы къырыргъа керекди. Дуния бизникиди. Бёрюле да итлеча бизге къул болсунла, болмай эселе уа биз аланы къурутурукъбуз. Кийигине, бёрюсюне да бизбиз оноу этген.
- Джаш, сен эслеб сёлеш. «Къул-мул» деб, парийлени джанларына тийме. Ала бизни ючюн джанларын берген шохларыбызла. Джюсюбню айтханына къулакъ салмасакъ, артда сокъураныргъа да болурбуз.
Джамагъат бу халда кёб сёлешди, ахыры Эл Тёре оноу этди:
1.Терк огъуна уучу-мараучу къауум Бийнёгерни къутхарыргъа атлансын.
2.Бёрюле сау-эсен ийген итледен талайын (кеслери разы болгъанланы) Эмбаш Бёрюге келечи къауумча иерге; Эл Тёре Уллу Бёрю Тёре бла келишиу этерге излегенин билдирсинле.
3.Бийнёгерни къутхарыргъа баргъан къауумгъа чырмау болмасынла, ол джыйын джанлы бла элни арасын иги этерге джарар, Келишиу андан башланныкъды дерге да боллукъду.
Тёре оноу этгенден сора, ол терк тынаргъа керекди. Алайды джорукъ. Уучу къауумну башчылыгъы бла 50 джаш джерленнген шкоклары, хазырлары, парийлери бла бла таугъа атландыла. Бийнёгерни ити да биргелерине. Юч ит да тохтаусуз чабханлай, Эл Тёрени оноуун Бёрю Тёреге билдирирге ашыкъдыла.

ДЖОЛДА

Юч келечи итни бёрю къарауулла тохтатыб, Эмбашха алыб бардыла. Алагъа тынглаб, ол терен сагъышха кирди. «Келишиу ол барыбызгъа да амалсыз керекли затды. Алай а, джылла бла бизни джаныбызны, ауузубуздан къабыныбызны алыб кюрешген мурдар Бийнёгерни башына бош этигиз десем, бёрюле бары да къаршчы турмазламы?  Башха джанындан, сауутлары-сабалары джарашхан 50 адамны эмда 50 итни Бийнёгерге иймей тыялырбызмы? Ала, ариулукъ бла болса ариулукъ бла, алай болмаса кюч бла къутхарлыкъбыз Бийнёгерни деб келелле. Хорлам кимни джанында болур – белгисизди. Кёб бёрю ачыргъа боллукъду...»
Обур да кёлюне келгенни айтды: «Бийнёгер от тёбеси болсун. Бизге Келишиу керекди, тынч-рахат джашау. Бийнёгерни бермей да тыялмазбыз. Шкокну не болгъанын, адамны хыйлагъа усталыгъын да билебиз. Уллу Тёрени джый да, болумну ангылат».
- Да Тёре да бизни адамладан къуралыбды. Тёре огъай демез, къалгъан бёрюле тюз ангыларламы ансы?
- Быллай кюн бютеу джууаблылыкъны да бойнунга алыб, тюз оноу этиб, бёрюлени уллу хатадан сакъларгъа керексе. Адамла алдаб, Келишиу этмей къойсала, гюнах алада къалыр. Ол заманда боллукъ къазауат ючюн да джууаблы ала болурла.
Была былай сёлеше тургъанлай, хырылдаб, биринчи Ёзенбашны чабчысы джетди. «Уучула кёрген бёрюлерин къырыб баралла. Биринчи Ёзенбаш «не этебиз, дженгил джууаб алыб къайыт» деб, джибергенди мени.
- Ызынга терк къайыт да, айт: кеслерин къырдырмасынла. Уучулагъа къатылмагъыз. Ёзенбаш орнуна орунбасарын къойсун да бери джетсин.
Эмбаш чабчыларын къалгъан ёзенлеге ашырды: «Ёзенбашла бары Уллу Тёрени джыйылыууна терк джетсинле».
Эмбаш юч келечи итни ызларына ашырды. Эл Тёреге бизни джууабыбызны айтыгъыз: «Биз Келишиуге хазырбыз. Алай а сизни уучуларыгъыз, Эл Тёрени оноууна сыйына болмазла, уруш ачыб, бизни къырыб тебрегенле. Къылыч бла келгенлеге, биз да азауларыбызны кёргюзтмей мадар джокъду. Ала бизге башха джол къоймайла».
Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Къысха оноу этилиб, хар бир  Ёзенбаш борчун ангылаб, джыйынларына кетдиле.

КЮН БЛА КЕЧЕ

Уучу джыйын, ойнай-къутура, орайда тарта, аз да бёрю къымылдагъан кёргенлей шкокдан ата, таулагъа ёрлеб барады.
- Къайдалла бу бёрюле? Бизни къаралдыбызны кёргенлей къачыб-къачыб думп болдула. Тёре да была бла Келишиу этерге керекди деб, бедишлик болуб. Мен ангылагъаннга кёре, 50 адам созулуб, Бийнёгерге баргъандан  магъана джокъду. Оноулан барайыкъ да, аны алайыкъ да келейик, къалгъанла былай турсунла. Бу таб талачыкъда бюгече бирге къалайыкъ. Тамбла уа, мен бир тогъуз-он адам бла барыб, Бийнёгер зауаллыны сау-эсе бери джыярма, сиз былайда тишлик-мишлик этерге келликбиз,- деб, гёджебсинеди Алауган.
Джыйын тамада аны айтханына «хо», «огъай» да демеди. Тамбла кёрюрбюз деб къойду. Къарангы кючлеб къойгъунчу, бары да тынчайыр джерлерин джарашдырыб кюрешелле.
Кече арасында ит чабхан уятды аланы. Бёрюле тауушсуз къысылыб, къарангы бла хайырлана, уучулагъа мыллык атдыла. Ит чабхан, хырылдагъан, адам къычырыкъ, окъ таууш – бары къатышды. Бираздан биринчи Ёзенбашны джыйыны артха къачды, итле да аланы сюрюб, дуппурдан ташайдыла. Алайда парийлени башха джыйын джанлыла къуршоугъа алыб, хазна къалмай барын кесдиле. Сегиз ёзенни джыйын джанлылары бир-бирин ауушдура, тангнга дери уучу джыйынны пара-чара этдиле. Танг джарыгъанлай, бёрюле думп болдула. Талачыкъда адам ёлюкле, ит, бёрю мыллыкла аралашыб, къатышыб джата эдиле.
Талай бёрю ызларына къайытыб, талачыкъда болумну тинтиб, джыйынларына джортдула. Сора, къарауулладан къалгъан джанлыла бары келиб, урушда ёлген бёрюлени барын сюйреб, ол бир къулакъда бир джер джарылгъаннга бирем-бирем ийдиле. Хар бирин улуу бла ашыралла. Джюз кере улуду сегиз ёзенни бёрю аскери. Аллай бир джанлы къырылгъан эди – бир къаууму окъ тийиб, кёбюсю уа басхан парийлени азауларындан. Алай а, элли уучу бла элли парий дырын болуб джатханлары бёрюлени бушууларын азыракъ этген къууанч эди. Эмбаш уучуланы шкокларын джыйдырды, сампалларындан бассагъыз былай боллукъду деб, бир шкокну быргъысын кёкге айландырыб, сампалындан басды. Бёрюле илгендиле. Эмбаш, юретген да этиб, джерлениб тургъан шкокланы ёзенбашлагъа чачды, ала да орунбасарларына эмда къарауулагъа юлешириклерин айтдыла. Бёрюле ёзенлерине кетдиле, джангыз Уллу Бёрю Тёре  джыйыны бла Бийнёгерге соруу-сууал этерге атланды.

СОРУУ-СУУАЛ

Бийнёгер Джангыз Терекде тургъанлы иги кесек заман болса да, хатасы джокъду. Къакъ эти барды, суулугъунда джангур сууу да барды. Къаны уюб къалмаз ючюн, бир бутакъдан башхасына илиниб, маймулча ары-бери къымылдагъанлай турады. Терк-терк Терек башына  чыгъыб, тёбеннге къараучанды: биледи, эртде-кеч болса да, аны табарыкъларын, къутхарлыкъларын. Бу джол да баш бутакъгъа илиниб, къолун да кёзлерине къаранчха этиб, кёзлерин чыракъ ийди: кёзюне кёрюнмей эсе, бир къаралдыланы эследи. Энгишге тюшюб, кёзюлдреуюгюн алыб, ызына ёрледи: келгенле адамла тюлелле – джортуб келген джыйын джанлы. Терек къатында аны сакълаб тургъан джанлыла тынгысыз болгъандан огъуна ангылады: джыйын джанлы бошуна келмегенин. Бийнёгер бёрюлени таша тиллерин ангылаб башлагъанлы, аладан хапарлы эди.
Талай бёрю алгъа джетиб, былайдагъы бёрюле бла саламлашыб, болумну тинтиб, ызларына чабдыла. Талай такъыйкъадан Эмбаш джыйыны бла джетди. Бийнёгер былай къарагъанлай огъуна, Джаныуарны таныды. Аны тёгерегинде бёрюлени ауузларында шкокланы кёрюб, бети тюрленди. Эмбаш Тёречилеге айланыб, «башлагъыз» деди. Терслеучю:
- Бийнёгер, сен къолунга шкок алгъанлы, не кийик, не джанлы къоймай къыраса. Биз сени мурдаргъа санаб, анга кёре азаб саллыкъбыз. Бармыды кесинги джакълар сёзюнг? Ёкюл керек эсе, берирге боллукъбуз.
- Огъай, кеси кесими джакъларчама. Сиз меннге мурдар дерге кюрешесиз, мурдар а сизсиз. Кийикле бла къалмай, мал стауатларыбызгъа да чабасыз. Мен малларыбызны сизден сакълар ючюн, алгъанма къолума сауут.
- Алдайса, ётюрюк сёлешесе. Тёрени аллында кертисин айтыргъа керексе. Бёрюлени аууз къабынсыз – кийиксиз – этсенг, ала да стауатлагъа кирмей не этерикле? Алайсыз, къарынларын, юйдегилерин да къалай асрарыкъла?
- Аха, меннге уа керек тюлмюдю юйдегими асраргъа? Аны ючюн джюрюйме мен да уугъа. Сизге да, меннге да ашаргъа-джашаргъа керекди.
- Сен къалгъан адамлача, сабан бла, мал бла нек кечинмейсе? Халкъны кёбюча нек джашамайса? Бизни, бёрюлени, кийик тутхандан башха джашар амалыбыз джокъду. Билесе, Тейри бизни сабан сюрюрча, чалкъы чалырча, юй ишлерча джаратмагъанды. Бизни джашатхан аякъларыбыз бла тишлерибизле. Сен а мадарсыз болуб тюл, аманнга юреннгенден, кёз ачар ючюн къыраса бизни. Биз мадарсыздан тутабыз, кесебиз кийиклени, сен а мурдарлыкъдан джюрюйсе уугъа, къыраса барыбызны да. Кийик кырдык отламай, ашамай джашаялмагъанча, биз да эт ашамай джашаялмайбыз. Джаратхан бизни алай джаратханды. Сени ишинг башхады.
- Тюзсюз, мен мал бла, сабан бла джашаргъа боллукъма. Алай а мен уучулукъ бла джашаргъа сюеме. Сиз меннге оноу нек этесиз? Мен да боллукъма сизге айтыргъа: ит болугъуз да, адамгъа къуллукъ этигиз – ол заманда сизни киши къырмаз.
- Биз, бёрюле, джангыз Тейрибизге бойсунабыз. Сизге къул боллугъубуз джокъду. Кийиклени да, бизни да рахат къойсагъыз къоясыз, алай болмаса, биз да сизни кесигизге, малыгъызгъа да къоркъуу салгъанлай турлукъбуз.
-  Адамла сизни башдан аякъ къурутурукъла.
- Бирси кече уруш болгъанды.Бизни къурутабыз дегенлени къурутханбыз. Бу шкокла да анга шагъатдыла.
Бийнёгер, не айтыргъа, не сагъыш этерге билмей, хайран болду. Бёрюлени бири шкогун Бийнёгер таба айландырыб, сампалындан басды – окъ уучуну тюз башы бла ётдю. Тёре бёрюню шкогун сыйырыб, кесине да хыны-хуну этди.
Бираздан Тёре оноуун баям этди. «Бийнёгерни мурдар болгъаны кимге да ачыкъды. Эмбашны, Уллу Ана Бёрю Обурну юйюрлерин къырыб, кеслерин да – ёксюз балаланы – итлеге къошуб ёсдюрюб, ит этерге умут этгенди. Эталмагъанында, ёлтюрюрге кюрешгенди. Ары дери да, андан сора да, джюзле бла джанлыланы ёлтюргенди. Бюгюн да тюшюнюрге унамайды. Тёре мурдар уучугъа ёлюм буюрады. Алай а Эмбашны оюмуна тынгылаб, Тёре Бийнёгерни башына бош этерге оноу чыгъарады. Эли, Эл Тёреси этсин анга оноу, салсын анга азаб. Келишиуде Бийнёгерни бошлагъыз дей эди Эл Тёре – бошлайбыз. Джолда бёрюледен хата джетмез ючюн, сакълауулла бериб, бирси кече уучула къырылгъан таланы юсю бла Элине дери ашырсынла. Бютеу къан тёгюлгенни гюнахы мурдар уучуланы кеслериндеди. Келишиу этерге излеселе, келечилерин иер Эл Тёре».
Уллу Бёрю Тёре Бийнёгерни башына бош этди. Ол Терекден тюшюб, бёрюлени арасында Уучула Къырылгъан Талагъа да къарай, эли таба барады. Тёбенде ёзенни ёрге келген къуугъун аскер кёрюндю. Ала да эследиле Бийнёгерни, тёгерегинде бёрюлени да. Джанлыла Бийнёгерни кесин къоюб думп болдула.
Бийнёгер, талада джатхан уучу, ит ёлюкле кёзюне кёрюне, орнундан тебалмай къалды.
Бёрю Тёреден къутулгъанлыкъгъа, Эл Тёреден къутулурму?
Уллу Халкъ Тёре мындан ары Элни джашаууна, уучулагъа, бёрюлеге да не оноу этер?
Адам улуну, бютеу табигъатны, джашауну тамбласы бармыды?
Барына да Тейри не буюргъан болур?
Не сакълайды дунияны алда?

Ставангер, 2005 джылны джазы
         
               
      























СЫНАУ ЗАМАНЛА
(романдан юзюкле)

*   *   *

«Милиция бек къоркъуулу, сауутлу аманлыкъчы джыйынны излейди. Бу аманлыкъчыладан не аз да хапары болгъан, бизге билдиририн тилейбиз. Билдиргенни аты ташада къаллыкъды, кесине да бир миллион сом берилликди. Аманлыкъчыланы къолларындан ачыгъанла айтханнга кёре джарашдырылгъан суратлагъа иги къарагъыз. Джамагъат, бу адам тюрсюнлю джаныуарла сизни арагъызда айланалла. Сакъ болугъуз, эслегенлей бизге билдиригиз».
Ахмат бу къагъытны автобусну къабыргъасындан кишиге эслетмей джыртыб алыб, джан хурджунуна салды. Алай а, джангы миннген сагъатында бир эски чамчы танышына тюбеб къалыб, аны сёзлеринден джунчугъаны эсинден кетерге унамайды.
- Ахмат, бу суратдагъыланы бири шашмай сеннге ушайды. Джандыракёз, къынгырбурун – туура да кесингсе. Барыб милициягъа айтыб, ол миллиончукъну алырмем?
- Да была салгъан суратла бла къайсы бирибизни да тутаргъа боллукъду...
- Огъай, огъай, сен баш алыргъа кюрешме. Ма адамлагъа сорайыкъ – ала айтырла тюзюн.
Ахмат чамчыны ауузун джабар ючюн: «Да, сора, экибиз да барайыкъ. «Ол аманлыкъчы менме, энди бу тилчини ачхачыгъын беригиз»,- дейим алагъа. Артда эки юлеширбиз»,-деди. Адамла кюлдюле, эски шоху да «кел, бир джукъ тартдыр» деб, башха къайгъыгъа кёчдю.

*   *   *

Ахмат автобусдан тюшгени бла, кеслерини юйге бурулмай, Умарлагъа дери барды. Арбазда кёрюннген гитче джашчыкъдан Умарны чакъыртдырды да, экиси да тенглери Расулгъа атландыла.
Расул, аланы кёргенлей, хуна ишлей тургъанын да къоюб, саламлашыб, юйге чакъырды. Ёзге тенгле, ичкери кирмей, анга хуна къаларгъа болушуб башладыла. Юйден Расулну гитче къарнашчыгъы агъач гоппан бла бир суусаб чыгъарыб, ичирди. Кёз байлана, Расулну анасы джашланы къоймай юйге киргизтиб, хычынла бла сыйлады. Бираздан ала намаз къылыргъа кеси джангыз джашагъан шохлары Исламгъа тебредиле.
Исламны «Кючюк» атлы мазаллы басхан парийи аланы таныды, алай а иеси чыкъгъынчы аланы арбазгъа джибермеди. Ислам мазаллы къабакъ эшикледен аланы ётдюрюб, къылычын салды. Юйге киргенден сора, заманны оздурмай, намаз къылыб, хапаргъа кёчдюле.
Ислам Ахматны хапарына, ол келтирген суратха да сейирсиниб, сорду:
- Бу суратлада ючюсю, Ахмат, сеннге, Таукъаннга эмда Алийге ушайдыла. Сизни кёрген, таныгъан адамны айтханы бла салыннган суратладыла ала. Арт кере сизге салыннган борчну толтургъанмы эдигиз, огъесе толтурдукъ деб, мени алдабмы къойгъанегиз?
Ахмат къаллай бир аякъ тиреди эсе да, ахырында айтмай болмады:
- Джанымы сау къоюгъуз, энди бир аманлыкъгъа къатышмам, деб тилерге къалгъанында, ёлтюралмадыкъ Суратчыны. Аны юсюне да, аны эгечи Таукъанны сюйгени болуб чыкъды. «Бютеу джууаблылыкъны бойнума алама, бюгюн былайда тамадагъыз менме» деди да, ол айтханны этиб, Алий да, мен да джашны сау къойдукъ.
- Энди ол бизни тынч къоярыкъ тюлдю. Алай этгенигизни менден нек джашырдыгъыз? Бир-бирибизден ташабыз болмаз, сени айтханынгдан чыкъмазбыз деб, Къуран бла ант этгенле сиз тюлмегиз? Быллай ишде не сюймеклик хапарды ол? Сиз антыгъызны бузгъансыз. Быллай ишде ант бузгъанлагъа Тёре не буюргъанын билесиз. Сиз кесигизни да, барыбызны да, тутхан ишибизни да къурутургъа тебрегенсиз. Алкъын кеч болмагъан эсе, оноу этейик: Суратчыны къурутмай мадар джокъду. Экинчиси, Таукъанны бери джетдиригиз. Насыб болса, ол Суратчыгъа не да аны эгечине джукъ джаншагъан болмаз. Аллай зат болса, биз тюрмеде турлугъек. Расул, сени къарнашынг милицияда ишлейди, сен андан бир тюз хапар ал. Бюгюн огъуна. Хапарлы болгъанлай, кече арасы болса да, бери джет. Ахмат, сен мени бла тур. Умар, къалгъанланы таб да, Таукъанны да алыб, бери терк джетигиз.
Джашланы аллай джумушла бла ашырыб, Ислам бла Ахмат кеслери къалдыла. Хазыр ашарыкъла – гардощ, бышлакъ, эт, айран – тепсиде эдиле. Ауузландыла. Ахмат амалсыздан нелени эсе да сёлешеди, алай а, Ислам кеси сагъышына кетиб, анга тынгыламайды. Аны сезгенинде, Ахмат да бир китабны къолуна алыб, окъуй башлады, ёзге башына джукъ кирмезин ангылаб, олтургъан джеринде къалкъыр умут этиб, кёзлерин къысды. Ислам а, хар нени аллындан башлаб башында тёгерек бурады.



*   *   *

- Не, дуния къатышхан сагъатда юйге кириб, башынгы сакълабмы турлукъса? Сеничаланы тынгылагъанларын кёрюб, аманла аны ючюн къанатланыб айланалла. Джый бизни бир джерге, ансы калак итлеге аш болургъа башлагъанбыз,- деб, арбазгъа кирир кирмез ауазын кёлтюртюб тебреди Ахмат.
- Не болгъанды, нек къызгъанса?- деб, аны сёзюн бёлдю Ислам.
- Да болуб а не болгъанды, кетген кече биз юйде болмагъанбыз, атамы къарнашы ауушуб, Джаланджюкдеек. Бюгюн келсек – арбаз къуру. Эки ийнекни, къойланы да сюрюб кетгенле. Аны тышындан келген гудучула этмегенле. Кесибизни хайуанлалла аны этген.
- Кимге ишекли боласа? Милициягъа билдиргенмисе?
- Ислам, самаркъауму этесе? Милициядан уллу аманлыкъчы къайда? Ненча адамны ёлтюрдюле, ненча джарлыгъа тоноу этилди – кимлеге болушду милиса? Тюзлюгюнг ючюн сени ишден къыстагъан милициягъа бармы дейсе?
- Хоу, бар дейме. Болушлукъ табарса деб тюл. Бизге билдирмегенсиз деб, айтмаз ючюн ала артда. Заявление джаз да алагъа бер, копиясын а къол салдыр да кесинге ал. Ансы къагъытынгы тас этиб, биз билген-эшитген зат тюлдю деб да турурла. Кесинг «былалла» деб, бир чык тюзетсенг, араны айырырбыз, шохум. Бар, милициягъа тюбе.
Ахмат мурулдай, чамлана кетди. Ислам да, аны ашыра чыгъыб, джолну келе тургъан къарт Джюсюбню кёрдю да, амалсыз болуб, аллына атлаб, эки къолу бла къолун тутуб, саулукъ-эсенлик сорду. Къарт буруу джанында табджаннга олтурду да, сёзюн башлады:
- Эй, эгечден туугъан, мен Къарачайны кёб тюрлю халда кёргенме, бусагъатдача бузулуб бир да билмейме. Азияда, сюргюнде, ол къыйынлыкъда да бир-бирибизни тутаргъа, адебни-намысны сакъларгъа кюрешейек. Энди не болуб къалгъанын билмейме халкъгъа. Бу кърал чачылгъанлы не кир бар эсе ёрге къалкъыгъанды. Ол келе тургъан къызчыкъланы кёремисе – джаланбут, джаланбилек, джаланбаш – орус къызладан не башхалыкълары барды? Кийим да адамны бетиди. Адамны джашауу, ич дуниясы, иманы, адамлыгъы-халкълыгъы да кёрюнюб къалады кийиминден, сёзюнден, кесин джюрютгенинден. Неме,- деб, къарт дагъыда не эсе да айта тебрегенлей, «салам алейкум» деб бир джанындан ичкичи Сапар чыкъды. Акъсакъал аны къолун да тутмай, къыджырады:
- Мен ненча айтханма, ичиб къатыма келме деб. Урдурма бери ол джаханим ийисни.
- Къарт, тынгылагъаныма керт да деб, башыма миниб къаллыкъ кёреме. Мени тенгли сагъатынгда сен да менден онглу болмазенг...
- Сени тенгли сагъатымда мен Джатдайны джыйыны бла Къарачайны джаудан сакълаб айланнганма...      
- Ол таурухлагъа ийнандым да къалдым,- деб Сапар кюлюрге кюрешгени бла, тюз башына акъсакъалны гулош таягъы тийгени тенг болду. Сапар тентирей барыб, аякъ тиреди, сора ызына айланыб къартха мыллыгын атды. Алай а Ислам аны уруб тёнгеретди да, мыллыкныча сюйреб, ташаракъгъа элтиб, иги къагъын-согъун этди. «Эшек, къартха къол кёлтюрген къой, бир терс сёзюнгю эшитсем энди – джанынгдан умут юз».       
Чамланнган къарт, Ислам къайытханында да суууб къалалмай, «кёрдюнгмю ол шайтанны; ненча кере айтханма, ичиб-эсириб кёзюме тюртюлме деб. Ол къайырылыргъа кюрешгени уа...» дей, кетерге ёрге турду.
Ислам аны кёлюн басаргъа кюрешди, ёзге ичиндегин айтмай болалмады:
- Акъсакъал, терслик балтада, сабда да. Тамада къауум бары да сизнича болса, джашла ичиб орамгъа чыгъаргъа къоркъарелле. Джашланы тыйгъан къой, кеслери ичерге кюрешгенле да барла. Майна Таубий, Хасанбий.
- Эй алан, терслик кесибиздеди, биздеди. Аны къартлагъа межгитде да, ныгъышда да айтыр керекли къалмагъанма. Бу ит кърал бизни сюрюб, тутуб, къырыб, кёчюрюб игилерибизден-маджалларыбыздан бошагъанды; «аман артха къалыр» деб, энди бизле къалгъанбыз; буруннгу тийре-тукъум джашауубузну зор бла къурутханлы башланнганды хар не тюрлю къыйынлыкъ. Эл джыйымдыкъ болса, бир-бирине тынгылагъан, бир-бирин ангылагъан къыйын болады. Кърал динни харам этсе, ичкини халал этсе, болгъанны къатышдырыб ит иесин танымазча этсе – ахыры былай болады. Алай болса да, саудан ёлюб къалмай, адамны шайтаннга бериб къоймай, джан чыкъгъынчы Адам ючюн, Халкъ ючюн сермеширге керекбиз. Иманыбыз, бетибиз айтханны этерге керекбиз. Кишилик, адамлыкъ да олду. Артда къабырыбыз къычырмаз ючюн, бюгюн тынглаб къоймай, тюзюн-кертисин азанча къычырыргъа керекбиз. Кесибиз ючюн да, юйдегибиз-ахлубуз-халкъыбыз ючюн да, бютеу адам улу ючюн да джууаблыбыз биз. Мен ёлсем да, аны унутма, шохум.
Къарт кетди, алай а Ислам, джюрегин кемириб тургъан талай затха джууаб алгъанча болду. «Огъай, къартла да бардыла алкъын,- дей, арбазына кирди. Ёзге, халкъны былай бузулуб къалгъаны сейир тюлмюдю? Узакъда, джууукъда, телевизорда –  къайдан да болсун, бир хылымылы затны кёрсе, аны алыб тебреген, кесини адетин, адебин-намысын седиретиб баргъан быллай джамагъатны да ким кёргенди?»

*   *   *

Милицияда ишлеген сагъатында бир танышы келиб, «Немелени Неме тюб юйюнде порнофилмлени кёргюзтеди, джашланы къой, къызланы да кёргенме ары джюрюгенлерин. Ачха къаллай бир тюшюргенин билмейме, джаш тёлюню уа джоюб барады»,- деди. Ислам барыб джашха тюбеди, ачыгъынчы тохта деб, къыджыраб кетди. Экинчи кюн ишге баргъанлай, милицияда кёбден бери ишлеген киши Къара аны кесини кабинетине чакъырыб, ушагъын башлады:
- Алан, сеннге башхаладанмы кёб керекди? Адамла бирер тюрлю зат бла хайыр этерге кюрешелле. Кими аракъы чыгъарыб сатады, кими порнофилмле бла хайырчыкъ этеди, кими хауле юй ачыб, алай бла ачха тюшюреди. Билеме не айтырынгы. Тюздю. Ала бары да намысха келишмейле, халкъны бузгъан затлалла. Алай а ким кимге артыкълыкъ этеди? Болма ичкичи, болма хауле.
Биз да аллайланы – джорукъну бузуб джашагъанланы саууб, джашау этебиз. Сен алкъын баразагъа тюшалмай къыйналаса. Огъесе, Немелени Немеден ары-бери джукъму излейсе? Алай эсе, аны иши башхады. Джангыз, аны крышасы барды - ол менме. Керек эсе, сеннге башха джер юретейим. Нек тынгылайса?
Исламны ачыуу бурнуна джыйылса да, аны билдирмей, «алай этсенг а, разы боллукъма» деди.
- Вот это другой разговор. Мени джыгырамы рахат къой. Талай къауум барды – юй тоноучула, мал урлаучула, джасакъ джыйыучула. Былайда ишлегенле хар бирибиз бирери бла байламлыбыз. Ансы омакъ арбаланы, къат-къат юйлени халпамабызгъамы аллыгъек? Бизни насыбыбызгъа аманлыкъчыла кёбден кёб бола барадыла. Сеннге да иш да, юлюш да джетерикди.
- Да сизни уа юйюгюз къуруб турады да. Эм уллу аманлыкъчыланы ичине келиб тюшгенме да.
- Джаш, эслеб сёлеш, мен айтхан затла ётюрюкдюле. Сени ичинги билир ючюн къурашдыргъанма аланы. Ёзге къайры барыб тарыкъсанг да, сеннге ийнанныкъ джокъду. Къол къолну, къолла да бетни джууалла. Хар ай сайын башына улху узатылынады. Аны да унутма.
- Къарыуум неге джетмесе да, сени да, джыгырангы да олтуртмай къоймам,- деди Ислам
- Анангы алай этейим, эталлыгъынгы аяма,-дегенлей, Ислам пудлукъ джумдуругъу бла джаягъына уруб, сюек таууш этдирди. Эшиклени дюнгюрдетгенлерине да къарамай, тюйюб, къара кёсеу этди. Милисала киргенлеринде, Къараны сауу-шауу да белгили тюл эди. Аны ашыгъыш хастанеге къоратдыла.
Милицияны тамадасы Ислам айтханнга тынгылаб: «джылы бла, чыны бла да кесингден тамаданы ачытханса. Кеси разылыгъынг бла къагъыт джазыб ишден кете эсенг, къалгъанын мен таб этерме. Алай тюл эсе, сени чалдышха джыяргъа керек боллукъбуз. Сюд оноу этер»,- деди. «Барыгъыз да бир ит джыйынсыз да сиз» дей ичинден, Ислам алайда огъуна къагъыт джазыб, милисалыкъдан башына бош болду.
Андан бери Исламны джаулары артыкъ да аслам болдула. Хауле къызла да, ичкини ызындан болгъанла да, уру бла, тоноу бла кюрешгенле да, аланы аманлыкъларын джабыучу милисала да – бары да анга тиш билегенлей туралла. Алгъын аны бла тутушдан эришиулеге джюрюучю, энди уа Бештау джанында бир аманлыкъчы джыйыннга башчы болуб тургъан Асхат, бир кече Исламгъа салыб келди. Ислам аны юйге чакъырды, нёгерлери машинадан чыкъгъан да этмедиле.
- Ислам, сен биле болмазса, сен тюйген милиса мени къысха джууугъумду. Джаны сау къалгъанды, сакъатлыкъ да табмагъанды. Ёзге араны айырайым деб келгенме. Аны айтханын эшитгенме. Аны сёзюнден, ол ачха алыучу джерни сен кючлер умут этгенсе. Алай а, мен сени тюз адам болгъанынгы билгеним себебли, сени айтханынга да тынгларгъа излейме.
- Асхат, Аллахдан башха меннге тёре джокъду. Тюзюн билирге излей эсенг – айтайым. Бир имансыз, акъыл-балыкъ болмагъанланы порнола бла джоюб, экинчи имансыз да аны башын джабыб...Тау элде алллай харам ишлени кёрмегенча этиб турсакъ, не адамлыгъыбыз, не муслиманлыгъыбыз бизни. Сеннге айтырым – сен ётю болгъан джигит джашса. Кючюнгю джуртда сылыкълыкъны тыяр джанына, халкъыбызны сакълар джанына салсанг, иги боллукъ эди. Нёгерлеринг бла аллай бир джыйын къурасанг, джыйырманчы джыллада Джатдайны къауумуча белгили боллукъ эдигиз. О хо да, мен айтыр, юретир кереклинг джокъду.
- Ислам, мен тышындама, бир таулугъа хатам джокъду. Мен, керек кюн, Къарачай ючюн сермеширге хазырма. Сен аллай джыйын къурасанг, билдирирсе. Дагъыда айтырым: сен билген милисала сеннге дерт джетдирирге боллукъла. Кесинги эсле – къагъыб къоймасынла. Аланы аллай адетлери барды – кеслери къагъыб, аманлыкъчыла бир-бирин къакъдыла деб къойгъан. Кете барайым, хайда, сау къал.
Ислам аны ашыра чыкъды. Ол арбасына къонуб, кече къарангысына ташайды. Тюз джашла къалай терсейиб кетелле дей, арбазына кириб, къабакъ эшиклени къадауун салды, басхан парийни – Кючюкню – сынджырдан бошлады.



*   *   *

Экинчи кюн, заман кюн ортадан атлай, тиширыу таууш чыгъыб, Ислам орамгъа къарады. Зуриятны - хоншусу башсыз къатынны эгечин - кёрюб, къолун тута:
- «Келмезлигинги билсем да, кел, джууукъ бол»,- деди.
- «Огъай, бу джол, адетге-намысха келишмей эсе да, юйге кирликме. Джумуш орамда айтыб кетерча тюлдю.
Хоншунгу къызын, Земфираны таныйса да, школну алтын медалгъа бошаб, былтыр Москвада окъургъа кирген эди. Атасы болмагъанлыкъгъа, ол къыз юйдеги башхаладан артха къалмай, джюн бла кюрешиб, аналары да сатыугъа джюрюб, «хайт» деб тирилиб бараелле. Энди къан джауду да къалды...».Тиширыуну ауазы тюрленди, алай а кесин терк къолгъа алыб, сёзюн бардырды. «Мен насыбы къуругъан, сатыугъа барыб, аны фатарында тохтагъан эдим. Бир кюн мен базаргъа тебреб, ол да мени ашыра чыгъыб, орамда автобус таба бара тургъанлай, милиса машина тохтатды бизни. «Паспортларыгъызны компьютер бла тинтерикбиз, сиз чечен тиширыула эсегиз а, юй атылтыргъа келген эсегиз а», деб, тартыб машинагъа атыб, алыб кетдиле. Мен къычырыкъ-хахай этиб тебрегенлей, боюн джигиме уруб, машинадан джол джанында къырдышха быргъадыла. Дженгил эс джыйыб, машинаны арт джанында номерлерин унутуб къоярма деб, къагъыт да табмай, джанымда хамайылчыкъгъа джаздым. Ол хадауус регистрациям да болмагъаны себебли, милициягъа тюберге къоркъуб, бизни республиканы келечи юйюне такси бла барыб, анда ишлеген бир къарачайлыгъа тюбедим. Ол телефон бла мен айтхан номерли машина милицияны къайсы бёлюмюнюкю болгъанын, бусагъатда аны бла юч милиса шахардан тышында болгъанларын, таб ала кимле болгъанларына дери тюзетди. Сора ФСБ-ге телефон этиб, болумну ангылатды. Андан «рахат болугъуз. Аланы, къызны да табыб, сизге билдирирбиз» дегенлеринде, бираз кёлюмю басдым. Сакъла да сакъла, сакъла да сакъла – киши сёлешген джокъ. Джангыдан телефон ачдыкъ – сакълагъыз дедиле дагъыда. Ингир ала мен тюнгюлгенден сора, телефон этдиле: «сиз айтхан машинаны, милисаланы да табдыкъ. Къызны студентка къагъытын кёргенден сора, башына бош этгенек дейдиле. Къыз не окъугъан джеринде, не джашагъан джеринде болур. Табмасагъыз, билдиригиз. Сизни уа джол джанында тюшюргенек, сенннге хатабыз болмагъанды дейле. Алай тюл эсе – сюдге беригиз».
Бош болса, Земфира юйге келмей къаллыкъ тюл эди – телефонну киши алмайды. Сора телефон зынгырдайды да, «Келечи юймюсюз? Сизни республикаданма дейди, Земфира деб бир къыз, артыкълыкъ этилиб, бизни хастанеге тюшгенди. Кесин да тюйген этген болурла, бютеу саны кюлтюмден толуду».  Джетебиз. Джазыкъ шашаргъа джетиб. Бир ыйыкъны къатындан кетерча болмады. Юйден да келдиле, бизни джаш да Петербургда окъугъан джеринден келди. Къызгъаны бла, кишиге да тынгыламай, ол милиса бёлюмге баргъанды да, ол милисаланы бирине тюбеб къалыб, къулакъ джанына ургъанды да алгъанды. Олсагъатлай тутханла да, чалдышха атханла, хурджунунда да наркотикле табханбыз деб, джалгъан дау салгъанла. Ол милисаланы сюдге берирге – къыз заявление джазыб, сюдледе айланырча тюлдю. Алайсыз да джанына къоркъа турабыз. Анасы да, хапар джайылырын излемейди. Къыз бусагъатда Черкесскеде джууукъларындады. Ол джаш кибик да сакъат болургъа башлагъанды анда. Хы, анда къарачайлыланы тамадасыма деген джашха да тюбегенек. Бютеу Москвада джашагъан къарачайлыланы ёрге тургъузуб, ол милиса бёлюмню къуршалатама дегенди да, ол айтхан джерге экинчи кюн бир тиширыу келгенди къуру. Бек мыдах болуб, джюреги джарылыб тура эди джазыкъны. Эшда, кишиден болушлукъ табаллыкъ болмазбыз, закон-джорукъ бла аланы къалай хорлайыкъ. Сен джити джашса, бизни джашны башын бир ал. Ачха-бочха табханыбызны джыяйыкъ».
Исламны ичи къайнаса да, тышындан джукъ билдирмеди. «Земфирагъа айт: сёзюбюз сёздю. Джаныуарла дунияда джашарыкъ тюлле – аны да айт».  Ол милиса бёлюмню да, ол юч милисаны да къагъытха тюшюрдю. «Хурджун телефонунга сёлеширме не да джокъларма, тамблагъа дери бир сагъыш этейим» деб, ашырды Зуриятны.         

*   *   *

Хоншу тиширыуну - Нюрджанны, аны кёз туурасында аякъланнган юч къызын да кёзюне кёргюзтдю Ислам. Къызчыкъланы эм тамадалары Земфира, школну бошаргъа, адам кёз алмазча ариу къыз болгъан эди. Кеси да Ислам бла тебсерге бек сюе эди.
Бир кере Исламлагъа тийрени къызы-джашы джыйылыб, бурунча тойчукъ башланды. Земфира – 14 джыл болгъан къызчыкъ – абезекге Ислам бла барады. «Ислам, мен сени юйюнгю оджагъындан тюшер акъыл алыб турама, сен анга къалай къарайса?» деди. Ислам кюлюрюн кючден тыйыб, «бир сагъыш этейим, къаллай бир заман бересе?» деб, ышарды. Эки джыл деб, къызчыкъ эки бармакъчыгъын, хорлам белгича ёрге тутду.
Андан сора да Земфира чамын къоймады. Мен сеннге асры къартма деб да кёрдю Ислам. Эм ахырында келищдиле: Земфира баш окъуу алыб бошаргъа джюреги былайлай турса – джазыуларын бир этелле. Ислам Москвадан келген писмолагъа юренчек болду, ызына джууаб да къайтара турду. Иш чыгъыб ара шахаргъа барса, анга тюбемей кетмеди. Алай а сёз чыкъмасын деб, эслеб, сакъ болургъа кюрешди. «Кесимден эки къатха джаш къызны чарасындан чыгъалмай къалдым да» деген заманлары да болду. Ёзге, джилтин джукъланнган къой, ёртеннге бурулуб къалды. Энди уа кёресе ишни.
Ислам эшите тургъанед, москвачы милисала тышындан келген къызлагъа артыкълыкъ этелле деб. Таб, Москвада болгъаны сайын, джангыз джюрюме, сакъ бол деб, азмы айтханды Земфирагъа. Ёзге туура быллай иш болур деб, эсине да келмегенди. Кюндюзгю кюн, эки тиширыуну машинагъа быргъаб, бирин оюсуратыб, джолда атыб, бирин да шахардан чыгъарыб кетиб, тюйюб, артыкълыкъ этиб... Бу да ара шахарынг болсун, ала да джорукъ сакълагъан милисаларынг болсунла. Да, тюз айталла оруслула: чабакъ башындан чирийди.
Кече арасына дери Ислам Москвагъа телефонла этди. Афганчы шохлары бла, десантчы шохлары бла да  сёлешди. Хар бири бирер джерде, кюч, джигитлик керек джерледе ишлеелле. Иш бла барама, келсек рахат сёлеширме дей, тамбла огъуна джолгъа чыгъарча болду. Джассы намазын къылыб,  кёб тилек, дуа этиб, орундукъгъа кирди. Кеси кесине «джукъла» деб, буйрукъ бериб, кёзлерин къысды.

*   *   *

Тенглери эки омакъ машина бла аллына келиб, «Внуководан» алыб барыб юч отоулу бир фатаргъа джарашдырдыла. Талай айгъа регистрациясын этдиле. Бир бёлек кюнню дачаларын кёргюзте, сыйлай айландырдыла.
Зуриятны джашын, керекли адамлагъа ачха бериб, башына бош этдирдиле. Алай а, ол юч милиса асры тюйгенден, ичи сакъат болуб, Москвада хастанеге джатдырдыла. Анасы да, джууукълары да келиб, маджал бола эсе, юйге элтирикбиз деб, къатын сакълаб къалдыла.
Сора бир кюн, эм ышаннгылы афганчы тенги Гоги, «Джипине» олтуртуб, Исламны Москва тюбюнде къалын чегетлени ташасында бир чегетчи юйчюкге алыб барды. «Къызлагъа артыкълыкъ эте юреннген юч милисаны да алайгъа келтирирге керекле,- деди. Былайы аманлыкъчылагъа, сатлыкълагъа биз сюд этиучю джерди, чегетчи да кесибизни афганлыды»,- деб да къошду.
Юйню къатында талай арба. Талай адам да быланы сакълаб, тютюн иче сюелелле. Ислам бары бла да къол тутуб, саламлашды. Юйге киргенлей, къоллары бла аякълары бир-бирине байланыб, ауузларында да буштукълары бла сойланыб тургъан ючеуленни эследи.
Гоги бирин джелкесинден тутуб сюйреб, къабыргъагъа таяндырды. Ауузундан бушдугъун алды.
- Кавказлы къызгъа артыкълыкъ этгенсиз. Ючюгюз да. Аны ючюн джыйылгъансыз былайгъа. Джукъ айтырынг бармыды?
- Аланы эркегин, тишисин да аяргъа керек тюлдю. Ала ючюн нек къыйналасыз сиз? Андан сора да къайсы къызны айтасыз, биз кёблени насыблы этгенбиз.
Гоги, керилиб, къолуну аязы бла аны хамхотуна урду. Гогини къолу бек ауур болгъанын а бары да билеелле. Сора бурнундан къысыб, ачылгъан ауузуна биягъы бушдукъну бысдырды. Къалгъанлагъа да алай-алай сёз берилди. Джангыз бири баш алыр дыгалас этмеди. Бары да этгенлерин тюзге санаб, гёджебсиниб тохталла. Бирлери уа, ёресине хамхот болгъан, «алай джигит эсегиз, один на один къагъышайыкъ. Ансы джыйын болуб, хыйлалыкъ бла бизни бери джыйыб...»
- Кинодача болсамы дейсе? Сенича джийиргеншли бла сёлеше турлугъубуз джокъду деб, Гоги, урургъа керилгенлей, Ислам аны тыйды. Ахыр сёзю ол эсе, ол айтхан болсун.
Ючюсюн да сюйреб арбазгъа чыгъардыла. Экисин къабыргъагъа таяндырыб, ючюнчюню къолун-аягъын бошлаб арагъа ийдиле. Ислам анга кесин урдурмай, аны джумдурукъларындан талай кере джанлады. Аны бокс бла кюрешгенин да ангылады. Сора ол тёзюмю бошалыб, аягъы бла сермер умут этгенлей, Ислам андан терк къымылдаб, аягъы бла тюз эки бут арасына урду. Ол къоллары бла къууугъуна джабышханлай, ийиле келиб, ёрге туруб, мыллыгын Исламгъа атды. Ислам онг къолуну бармакъларын сенек бутакълача айры этиб, аны бурун юсю бла кёзлерине сукъду. Кёзлери къармалгъан милиса, къычырыкъ этиб тёгерек бурулду. Дагъыда ышанлаб, Исламгъа чабханлай, ол аны къолу бла аягъындан тутуб кеси мийиклигине кёлтюрюб, арлакъда джерге урулуб тургъан темир къазыкъгъа тюз къуйругъундан олтуртду. Гоги юйге кириб кетиб, бир саблыны (сабляны) алыб чыкъды. Ислам къылычны аны къолундан алыб, къазыкъгъа чанчылыб тургъанны бир ургъаны бла баш токъмагъын чортлатды. Къызгъаны бла ол бир эки милисагъа атлады, ала джерге джыгъылыб, къуртлача ары-бери къымылдаб тебредиле. Аланы ауузларындан буштукъларын алыб, биягъынлай къабыргъагъа таяндырдыла. Ала асры къоркъгъандан иги кесекни сёлешалмай турдула. Ахырында «биз къызгъа тиймегенбиз, джангыз тутуб тургъанек» дерге кюрешдиле. Бирине нёгерлерини башын, бирине да тёнгегин кёлтюртюб, къычырым чакълыда къачан эсе да терен къазылгъан чунгурлагъа джетдиле. Алайда Ислам экисин да тюз манглайларындан герохдан уруб, ажымсызлыкъгъа дагъыда бирер кере атыб, барын да тюбю кёрюнмеген терен чунгургъа быргъадыла. Башындан таш, зыгъыр табылгъанны да къуйдула.
«Энди бир къызгъа да быладан хыянат джетмез»,- деди Гоги. Талай кюнден, Ислам Минводха уча тебреген сагъатда, тенглери ашыра келиб, бир видеокассетаны да тутдурдула анга. «Биз ёлсек да, болгъан ишле, тюз тёрелигибиз эсингде турур» деб, кюлдюле.
- Вещественное доказательство готовим сами для следственных и судебных органов, да?- Ислам башын чайкъады.
- Бизде джукъ къалмагъанды. Мындан башха копия джокъду. Сюйгенингча этерсе. Иги джолгъа.

*   *   *

Элге келгенлей, Ислам юйюне киргинчи, орамда хоншусу Нюрджаннга тюртюлюб къалды. «Эгечимден туугъанны къутхаргъанса, Аллах не къыйынлыкъдан да къутхарсын сени» деди.
- Земфира къалайды?
- Бир кесек маджал болгъанды, джангыз акъылы келе-кете тургъанчады. Дохтур аны ол халдан чыгъарыр ючюн, бир джюрексиндирген зат керекди дейди. Джукъланыб тургъанын кетерирча, джашаугъа къайтарырча. Билмейме не айтыргъа, не этерге. Кишини кёрюрге, сёлеширге излемейди.
- Мен билеме не этерге кереклисин. Кёрюрге, сёлеширге излегеними бир айтырса. Хо десе, бюгюн огъуна тюберем.
- Къайдам. Соруб кёрейим.
- Бу гинджини да анга бир бер. Бу джыгъылса да, эрлай ёрге туруб къалады.
Экинчи кюн Нюрджан Исламны юйлерине чакъырды да, кеслерин къоюб чыгъыб кетди. Земфира джастыкълагъа таяныб орундукъда эди. Ислам аны къолунда гинджини кёрдю да, бираз кёлюн басды.  Земфира къатында шиндикни кёргюзтдю. Ислам олтурду.
- Москвагъа барыбмы келдинг? Эсле, меннге болур болгъанды, мени ючюн деб башынгы палахха салма. Алагъа Аллах джетдирир.
-  Аллах буюргъанча этгенме. Ючюсюн да джерге кёмюб келеме.
- Ай мен алайда болуб, аланы ёлгенлерин кёзюм бла бир кёрсем эди. Къолумда герох болуб, аланы мен да бир урсам эди...
-  Кёрюрюнг келе эсе, бу кассетагъа джазылыбды бары.
- Видео майна. Сал бир къарайыкъ.
- Джангыз муну сенден башха кёрмезге керекди. Ананг да.
- Бусагъат бери кирме деб айтайым деб, «Анам» деб къычырды.
Башха юйде тургъан Нюрджан гузабалаб кирди. Къызыны тауушу уллу чыкъгъанына ичинден къууанды, тышындан а не болгъанды, къызчыкъ, деб сескекленди.
- Джукъ да болмагъанды. Джангыз, Ислам манга кёз ачдырыргъа бир кассета келтиргенди, биз анга къараб бошагъынчы бизге кишини ийме, кесинг да кириб кюрешме.
- Хо, джаным, дегенден ары Нюрджан не айтырыкъ эди. Джукъланыб тургъан къызы тириле тебрегенча кёрюб, шош атлай чыгъыб кетди. Ислам эшиклени къадауларын салыб, видеону къурду. Кёзюню къыйыры бла къызгъа къарагъанлай турду.
- Алалла джаныуарла. Туура да кеслерилле...ма алай боллугъелле...ма алай боллугъелле.
Къараб бошагъандан сора, кесин тыялмай къычырыб джылаб башлады. Ислам аны башын къучагъына салыб, чачын да сылай, кёб ариу сёз айтды.
- Энди джашаргъа, ёлюрге да разыма. Артыкълыкъ этиб, киши да къутулмазын дуния билирге керекди. Муну кино этиб, бу кадрла да ичине салыныб, джайылса эди.
- Ол кюн огъуна мени тутуб думп этер эдиле. Андан эсе, алкъын бир талай хайырлы иш этейик экибиз да. Алгъы бурун, сен аякъ юсюне мин. Ызы бла оджагъымдан тюш. Къалгъанын джашау кёргюзте барыр.
Земфира къарыусуз ышарды да, анамы чакъыр деди. Ислам аны анасын чакъырды, сора саламлашыб, Земфирагъа да кёз къыса, чыгъыб кетди.
Къызы иги джанына алай дженгил тюрленнгенине Нюрджан дуния бла бир къууаныб, ичинден Исламгъа дунияны алгъышын этеди. Джарлы ана къайдан биллик эди, къызы ёлюрюню аллы бла игирек болгъанын. Танг аласында, кеслерини оджакъдан чыгъыб, Исламны юйюню оджагъындан тюше баргъанча бола, ышаргъаны да кетмегенлей, Земфираны джаны чыкъды.

*   *   *

Ислам аны къабырын кеси къолу бла къазгъанча къазды. Хар не кереклилерин да баджарды. Алай а, джюрегинде тынгы-тынчлыкъ джокъду.
- Ол кассетагъа къаратмасанг, ким биледи, джашаб турургъа да болур эди...
- Огъай, ол кассетагъа къараб, джаныуарла азабларына тюбегенлерине къууаннган эди.
- Аны ёлюмюнде сени терслигинг барды. Башынгы алыргъа кюрешме. «Окъуугъа тюл, сеннге тартады джюрегим» деб, кюрешмедими джазыкъ, онунчуну тауусургъа. Сен а, «огъай, алтын медалынгы да зыраф этме. Баш билим алгъандан сора, джашауубузгъа оноу этербиз» демегенменг анга? Не бла бошалды сени оноуунг?
- Да ол алкъын сабий эди, былай боллугъун да ким биле эди...
- Игини, аманны да кёрген, сынагъан, сен къалай биле болмазса «къызынг болса, эрге ашыкъ...» деб бош айтмагъанларын, «къызны ариулугъу башына джау» болгъанын, «джаны болгъанны аджалы да болгъанын»?
- Да ол кёзден къараб, къызланы юйден тышына атлатмай, окъутмай, билим алдырмай турсакъ, сора халкъыбыз терк огъуна джахил болуб къалмазмы? Къыйынлыкъ башха затдады: кърал оюлгъанды, джорукъ да, адамла да бузулгъанла.
- Джорукъну да, адамланы да тюзеталлыкъ эсенг, нек тураса да?
Быллай сагъышладан къутулалмагъанлай джашай барады Ислам.
«Элде-джамагъатда болум да амандан аманнга баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Къарачайда ёмюрде болмагъан затла аман хансча юйреб, джайылыб баралла. Мал сюрген, юй тонагъан, адам ёлтюрген, бир-бирине джасакъ салыргъа кюрешген, хаулелик-зийналыкъ – къачан болгъанды быллай джийиргеншли затла? Алгъын юйлерине кирит салмай кетиучю къарачайлыла, энди мал бауларын огъуна къат-къат киритлеб-къылычлаб кюрешелле, арбазларында къайыр итле туталла.. Милисадан хайыр джокъду – ол аманлыкъчыла бла биригиб бошагъанды – ала бир-бирине билек болуб, уруннган халкъны союб кюрешелле. Алгъынча кърал иш, ара иш джокъду. Совхозла, колхозла, заводла, фабрикала оюлгъанла. Аланы сакъларгъа болллукъму эди? Боллукъ эди. Аланы къурутхан да «оноулары тоноу болгъан» башчылалла. Не этсин, къайда ишлесин халкъ?
Арпаны, эчкини урлугъу къуругъан болмаз. Сабан сюр, мал тут. Большевикле келгинчи, 1917 джылгъа дери, Къарачайны ким джашатыб тургъанды? Къралмы? Хоншуламы? Огъай! Къарачай не къыйын болумда да кеси кесин асраялгъанды. Къралдан хайыр тюл, заран кёргенди, кърал аны тонаргъа кюрешген болмаса, джерин, мюлкюн сыйырыргъа кюрешген болмаса, джашау джоругъун бузаргъа, тюрлендирирге кюрешген болмаса, динин-тилин адебин-намысын къурутургъа кюрешген болмаса, тутхан-сюрген-ёлтюрген – сой къырым этген болмаса, не игилик этгенди? Детсадла, школла ачыб, окъуу-билим джаяргъа кюрешген эсе – аны да бизни сюйгенден тюл: бизни кеси тобугъунда ёсдюрюб, совет ангылы этер ючюн этгенди алай. Хоншула да мал-адам сюрюрге кюрешгендиле, не да садакъа джыя келгендиле, не да душманны алыб келгендиле. Кимден не кёргенди джарлы Къарачай?! Кърал да, хоншула да заранларын тийирмей, бизни энчи болургъа, рахат джашаргъа къойсала – бизден насыблы халкъ болмаз эди. Къралны къой, хоншуладан да айырылалмайбыз. Бизден киши айырылыргъа излемейди. Не ючюн? Джерибизни ариулугъу-дарманлыгъы, байлыгъы ючюн, халкъыбызны джумшакълыгъы, халаллыгъы ючюн. Бир-бирибизни тарыкъдырабыз ансы, тышындан келгенле бизге баш болуб къалалла, юйлю-кюнлю болуб къалалла. Къайда эрмен, чечен, курд, дагъыстанлы да - джуртларындан къачхынчы болуб келгенле бизде юйюрсюнюб, джарыб, ахырында уа бизге дау чыгъарыб тебрейле. Черкесни, абазаны, тегейни, урумну, ногъайны юсюне да ала къошулуб, джылдан джылгъа джыйымдыкъ бола, къалабалыкъ бола барабыз. «Оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа тебрегенбиз».
Ёзге Исламны сейирсиндирген дагъыда бир зат барды: кърал да, хоншула да бизге джау болгъанын кёре тургъанлай, халкъ биригирге унамагъаны. Сейир тюлмюдю? Бирикген къой, къауумлагъа юлешиниб, бир-бирин союб кюрешелле. Джаш тёлю ишлемей джашаргъа излейди, учуз, хылымылы, гызых джолгъа дженге барады.

*   *   *

Не эсе да бир чурум чыгъыб, бир кере Ислам джаш адамла джыйылгъан юйде тебси джанына олтурду. Аны тамада этерге излеселе да:
- Ичигизде джылы бла менден тамада да барды. Сора тамаданы, мен ангылагъаннга кёре, къуру джылы бла тюл, сынамына, адетлени билгенине кёре, айырыргъа керекди,- деди.
- Огъай, не джаны бла да сен барыбыздан да онглуса. Тамадагъа сени сайлайбыз-, деб, тохталла.   
- Мен тамада болсам, былайда ички джюрютюрюк тюлме.
- Ичкисиз не къууанчды ол? Алгъыш къалай этерикбиз да?
- Сора иги сёз айтыр ючюн, аракъымы керекди? Бал суудан, айрандан толу алгъыш аякъ бла хайда бардыр алгъышны. Не палах да ичкиден башланнганын биле шойсуз да...
Джаш адамла Ислам керти кёлю бла сёлешгенин ангылагъанларында, аракъысыз къалгъандан эсе, Исламсыз къалыргъа разы болдула. Ол себебден тамадагъа да ичкиге, сёзге да уста Адилни айырдыла.  Шапа къызланы шампан бла, джашланы да аракъы бла баджаргъанды. Джаш-къыз – джыйырмагъа джууукъ адам – ичкиден толу сауутларын къолгъа алыб, тамаданы ауузуна къарайдыла.
- Шохларым, бюгюн бизни бери джыйгъан къууанчды – бизни элчи Хамид къол тутушдан дуния чемпиону болгъанды. Алай бла билек кючю бла къарачайлы джер джюзюнде эм кючлюге саналгъанды. Бютеу халкъыбызны атын айтдыртхан джаш ючюн джашла аякъ юсюне къобуб, алгъыш аякъланы бошатайыкъ.
Тамаданы ызындан къалгъанла да ичкини тамакъдан къуйдула. Къызла да джашладан артха къалмай, ичелле. Мияла сауутланы ичкиден, тепсини ашарыкъдан толтура, шапа урчукъча бурулады. Исламны сагъыш кючлегенди. «Бизде болмагъан адетле чырмауукъ хансча къалай кючлеб да къойгъанла халкъны. Бу барыудан барса, бизден не къалыр? Къызлагъа да къара, бетлери къызарыб, ичкенчиклери татыб. Бираздан не сёлешгенлерин, не этгенлерин билмей башларыкъла. Джашла да аланы аяр орнуна, эсиртирге кюрешелле...». Сагъышларын тамаданы «сёз Исламгъа бериледи» дегени бузду. Къолунда да гара суудан толу стаканы бла, сёлеширге да не хазырлыгъы, не излеми болмагъанлай, Ислам ёрге турду:
- Да не айтайым, къарнашларым, эгечлерим. Халкъыбызны атын дуниягъа айтдыртхан Хамидге саулукъ, джангы джетишимле теджейме. Биз, саныбыз 200 мингнге да джетмеген, бир гитче халкъбыз. Алай а, Аллах бизге сыйлы ислам динни, бай, субай тюрк тилни, Минги таулу Кавказ джуртну бергенди. Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа тыйыншлы болайыкъ – андан башха тилегим джокъду. Алагъа тыйыншлы болур ючюн, кесибизни харамдан-гюнахдан тыяргъа керекбиз. Эм алгъа аракъыдан. Анга кесибизни хорлатсакъ – сора дин да, тил да, джурт да кетерикле бизден. Аракъы адамны акъылын, саулугъун, кючюн алгъан затды. Миллионла бла тергелген халкъла да ичкини къыйынлыгъындан тюбге тюшюб, тюб болуб баргъанларына шагъатбыз. Харамны харам этиб, халалны халал этиб, Къуран, Шериат айтханча джашасакъ, Хамидча спортчуларыбыз да аслам боллукъла. Аллахны хыликкке этгенча, Ол харам этген аракъыны, ичкини ёрге кёлтюрюб тилек-алгъыш этиу а – къабыл боллукъ тюлдю. Сёз бергенигиз ючюн сау болугъуз. Бу таза сууну Ислам ючюн ичеме. Исламны, бютеу халкъыбызны да ичер сууу таркъаймасын.
- Э-э-эй, тохта, суу бла алгъыш этдинг эсе да., аракъы ич деб, къайсы эсе да къадалды.
- Иги джаш, мен алгъыш айтхан сагъатда къайдаенг? Башхалагъа да тынгылай тур деб, Ислам сууундан уртлаб, ызына олтурду.
«Амин» деб, бары да, биягъы ичкилерин тамакъдан къуйдула. Ёзге, джашлада, къызлада да талайы, аракъы, шампан сауутларын бир джанына тюртюб, нарзан, гара сууланы къолгъа алдыла. Тамада барын да эследи. Сёзню кесини шоху Юсуфха берди – ол Исламны кереклисича къагъар деб. Юсуфну алайсыз да Исламгъа къаны къайнаб тура эди. Ислам болгъан джерде джаш-къыз да бошланыргъа базмай элле. Юсуф а къатында тиширыу берекети асры кёзге илиннген къызны эсиртирге, шампанына эслетмей аракъы тамызыргъа да кюреше эди. «Уялма, тартынма» деб, анга ашарыкъдан юлюш этген кибик эте, къолу бла къолуна, буту бла бутуна тие эди. Бар сора, Ислам сёзю бла болгъанны бузду да къойду. Къыз да кесин эслеб, Юсуфдан арлагъыракъ тебди. Исламгъа ачыуланаракъ, Юсуф ёрге турду. Башлады:
- Джамагъат, биз къууанчха джыйылгъанбыз; былайда той-оюн барыргъа керекди. Биз межгитде тюлбюз. Ислам ауаз берирге излей эсе, Шогъайыб афендини орнундан чыгъарсын да имам болсун. Къазауатны, урунууну ветеранлары да быллай столну аракъы, чагъыр, шампан бла джасатыб, ичги бла алгъыш этиб, алай бардырыб тургъандыла. Биз да ол сыйлы къартладан кёргенибизни этебиз. Ветеранладанмы юлгю алайыкъ, огъесе Ислам айтханнымы этейик? Энди Сауд Арабиядача тиширыулагъа паранджамы кийдирейик? Джашла ваххабистле болуб, тобукъдан сакъалмы иейик? Биз да билебиз дин, иман не болгъанын. Джангыз хар нени орну, джери барды. Бизни джахил этиб, къарангы моллалагъа аш этерге излегенле кёб бола тебрегендиле. Исламны да былай джарты молла этиб ийген Афганистанды. Анда муслиман къарнашланы къырыб, былайда уа кесин эм иманлыча кёргюзтюрге излегени да анга шагъатды. Сора дагъыда бир затны унутмазгъа керекди: биз Орус къралда джашайбыз. Аны джоругъуна сыйыныргъа керекбиз. Сыйынмагъан хоншула башларына палах алыб, миллетлерин сойдура туралла. Къысхача айтырым: тойгъа джарашмагъан тойдан чыкъсын.
Тамада Юсуфну оздура башлагъанын кёрюб, аны сёзюн бёлдю:
- Джашла, былайгъа бир-бирибиз бла дауур этерге джыйылмагъанбыз. Кишини кишиге тойдан чыкъ дерге эркинлиги джокъду. Былайгъа барыбызны да чемпион болгъан тенгибиз Хамид чакъыргъанды. Бир-бирибизге тынгылай, бир-бирибизни ангылай билейик. Юсуф, алгъышынгы айт да, бир тойчукъ да этейик, ансы къызла да къургъакъ сёзден арыгъанла.
Ёзге иш алгъыш бла бошалыб, тойгъа кёчюб къалмады. Къайсы эсе да джашладан бири: «тамада, Юсуф айтханланы джууабын этсин Ислам» деб къадалды. Къалгъанла да анга разылыкъларын билдирдиле. Адил «мы не в партсобрании» дерге да кюрешди, алай а Исламгъа сёз бермей болалмады. Ислам бираз чамланнганын джашыра, рахат сёлешди:
- Джашла, къызла! Мен Юсуфха джууаб этиб, заманыгъызны алмайым. Къысха айтырым: не афенди, не атеист-коммунист, не сиясетчи, не врач, не ветеран аракъы саулукъгъа игиди деб айханмыды? Аллах адамгъа заран келтирлик затланы харам этгенди. Биз муслиман халкъбызмы, тюлбюзмю? Муслиман эсегиз, эм харам затны – аракъыны – не деб ичесиз? Сора тонгуз да тутугъуз, закуска орнуна аны да джюрютюгюз. Тонгуз да, аракъы да бирча харамдыла. Аракъыны ичиб, машина джюрютген кесине, къалгъанлагъа да къоркъуулу болгъанын билесиз. Ички алай къатылады адамгъа. Къууаныр ючюн, той-оюн этер ючюн Къарачай башына эркин болгъан сагъатда аракъы керек болмагъанды. Буруннгу Къарачайны алыгъыз да къарагъыз: джашла, къызла тангнга дери тебсегенле, джыр, ийнар айтышханла; ашау-ичиу болмагъанды инетлери. Совет-коммунист ветеранла тюл, харамны халал этген ветеранла тюл, бизге юлгю алагъа дери джашагъан къартла - динибиз-тилибиз-халкъыбыз-джуртубуз дей билген къартлалла юлгю.
Тебсини тёбен джанында олтургъан бир киштиккёз къуу джаш аны сёзюн бёле, чортуна урдуруб тебреди:
- Эй, так не пойдет. Тамада, так не пойдет. Ислам бизни оскорблять этеди. Аракъы ичген да, тонгуз ашагъан да бирчады дейди. Кесин муслиманнга, бизни уа гяуургъа тергейди. Бизни бла къалмай, аталарыбызны да оскорбляет. Ветеранланы, къазауатны, урунууну ветеранларын аякъ тюбге атады. Не позволю. Бизни арабызда анга орун джокъду. Аны бла бир тебсиде олтургъан бизге сый тюлдю. Вот так. Къорасын былайдан. Ол кетмесе, мен кетеме. Вот так.
«Къасбот, тохта, болду, озма»,- дей башладыла. «Огъай, ол тюз айтады» дегенле да чыкъдыла.  Юсуф, кишини да сакъламай, рюмкасын бошатыб, «голосованиеге салайыкъ» деб къычырды. Тамадагъа тынгылагъан къалды.
- Кто за то, чтобы святоша Ислам покинул наш стол. Кто за то, чтобы наши девушки не носили паранджу, а парни не пили водку?
Къатышхан соруулагъа къалай голосовать этерге билмей, къатышдыла. Дауур базарны унутдурду. Кюлген, къычыргъан, къалабалыкъ орамтын озгъанланы сагъайтады.
Ислам бла Хамид бир-бирине къараб ышардыла.
- Кёресе ичкини неге джарагъанын,- деди Ислам.
- Кёреме, къалай тохтатайыкъ аны ансы, - деди Хамид.
- Аны тохтатырыкъ дин бла спортду.
Была былай сёлеше тургъан заманда, тамада къалабалыкъны тыялмазын ангылаб, къычыралгъанын къычырыб, олтургъанланы он минутха башларына бош этди. Кеси да быланы къатларына келди. Ислам экисинден да изин алыб, кетерге тебреди – ала да биргесине арбазгъа чыкъдыла. Бу кёзюуде Къасбот Исламгъа джууукълашыб, мант башча юсюне джабышды. Узалыб джагъасындан алыргъа кюрешди. Тёзюмю тауусулгъан Ислам сансыз тюртюб ийгенинде, барыб буруугъа тийиб, джыгъылды. Талай джаш арагъа кирдиле. Ислам да джамагъатдан тартына, акъырын юйюне кетди.

*   *   *

«Сёз бла тюшюнюрге, амандан кесин тыяргъа, не кърал джорукъгъа, не Шериатха бойсунургъа унамайды халкъ. Адеб-намыс седиреб кетиб барады. Джаш тёлю адетлени унутхан бла къалмай, тилни да унутуб тебрегенди. Ичиб, орамда къычырыб, бир-бири анасын айтыб айланнган сылыкъланы кёрсенг, къарачайлылалла деб, джан аурутурунг да келмейди. Кёзюу-кёзюую бла къуу бутакъларын кесе турмасанг, терек саудан къуруб кетерге боллукъду. Оноуда тургъанла уа, терекни сау бутакъларын сындырыб, къырыб кюрешелле. Ала Терек къайгъылы тюлле. Не болса да бир зат этерге керекди, ансы кёзюбюз джана, халкъсыз-джуртсуз къалай къалайыкъ? Керти таулуладан бир организация къураялсакъ...». Быллай сагъышла артдан артха бекден бек кючлей баралла Исламны башын.
Адам тауушланы эшитиб, Ислам орамгъа чыкъды.
- Республиканы тамадасы келеди, ары бара турабыз,- дедиле элчиле. Ислам да ала бла барыб, эски клубха кирди. Элни тамадасы дауурну тыйды:
- Джамагъат, Башчы да, тёгереги да джетелле бусагъат. Керексиз соруула бериб кюрешмегиз. Джашайбыз, джокъду хатабыз дерсиз. Джангыз элге газ къачан тартыллыгъын сорурсуз. Башха зат бла къысмагъыз.
- Джетдиле,- деб, эшикден къайсы эсе да башын къаратды. Эл тамада бла орунбасарлары гузаба атлаб, Башчы бла адамларын алыб кирдиле. Сахнада къызыл джабыу бла джабылгъан узун столну артында шиндиклеге олтуртдула. Башчыгъа сёз бердиле.
- Мен сёлеше турурма, алгъа элчилени джарыллыкъларына бир тынгылайым. Башчыны администрация тамадасы къаламын, къагъытын хазырлаб, хар нени джазаргъа хазырланды. Алгъадан соруу берликлени хазырлагъан эл тамада, ал сафда олтургъан чалсакъал кишиге изин берди.
- Элни башха инджилгени джокъду, джангыз газ бир тартдырсагъыз...
- Анга джууаб этиб къояйым. Газчыла бла келишиуюбюз барды. Быйылны аягъына газ келликди. Анга чыртда ишекли болмагъыз.
Халкъ разы болуб, таб харс огъуна къакъды. «Газны юсюнден бир сорууум барды» деб къычырды Джинли. Эл тамада джыйырылды, алай болса да, «сор» деди.
- Газ келликди деб, тамадала бизни алдаб тургъанлы бир отуз джыл бола болур. Газ тартылмагъан бир черкес эл къалмагъанды. Тамада кесибизден бола тургъанлай, биз а къампайыб турабыз. Хо да, юреннгенбиз, газгъа да Аллах айтхан болур. Ара мюлкге не этебиз? Совхозда не трактор, не мал къалмагъанды. Къайры кетдиле была бары? Джюзле бла саналгъан ийнекле, мингле бла саналгъан къойла къайдалла? Барыбызны да къыйыныбызны ким урлады, ким тонады? Анга джууаб эталлыкъмысыз? Энди биз къайда ишлейик, не этейик?
- Анга джууаб тамадагъыз этсин.
Эл тамада кыскыныкга кирди. Кёзюнде огъу болса урурча болду.
- Кърал оюлса, зарауатлыкъ малгъа, адамгъа да джетеди. Бютеу кърал да бизничады.
- Огъай, башха республикалада чот башха тюрлюдю. Таб кесибизде – орус, черкес районлада огъуна хал бизден игиди. Аны бек ариу билесиз.
Сёз сёзню айтдыра, аллы тыйыла туруб, суу ычхыннганча, халкъ эркин сёлеше башлады. Республиканы башчысы ауазын кёлтюртерек:
- Къарачайлыгъа ара мюлк оюлгъанды, не ишлейик деген айыб тюлмюдю? Бачхаларыгъыз тура, арбазда малыгъыз бар. Джер сюрюгюз, мал тутугъуз – бюгюн аслам мал тутаса дерик джокъ. Ишлерге эрин да – ашаргъа табма деб, юйге кириб сыртыгъыздан тюшюб турсагъыз не да орамгъа чыгъыб, ичкини сюрюб айлансагъыз ким не берликди сизге? Алгъын заманла кетгенле. Биз билген кърал, джорукъ оюлгъанды. Башыгъызгъа амал этигиз.
- Тамада, биз башыбызгъа амал этейик – бичен ишлейик, мал тутайыкъ. Аманлыкъчылагъа не оноу? Мал сюрген, бичен урлагъан, юй тонагъан, адам ёлтюрген – къайсы бирин айтайыкъ.
- Элигизде аманлыкъчыланы сиз билмей эсегиз, мен къайдан билейим? Аманлыкъчыларыгъызны милициягъа билдиригиз, башларын джабмагъыз, сюд этилсин. Ол заманда хар не да тюзелликди.
- Сизни миличагъызды аманлыкъчылагъа джол берген. Бири оу да, бири шаудула ала. Ненча аманлыкъчыны тутуб бердик, ала уа талай кюнден чыкъ да кел. Тюз адамлагъа дерт джетдир. Кесибизге сюд этерге къойсагъыз, биз аланы артларын этеригек.
- Алгъын халкъ дружинала деб болуучанелле. Аллай бир зат къурасагъыз...
Исламны къаны башына урду. Сёлешмезге деб турса да, кесин тыялмай ёрге турду:
- Здесь детей нет. И Вы, и мы знаем, что такое организованная преступность. Сращение преступного мира с властными структурами есть мафия. Если хотите, чтобы мы создали народную дружину, мы создадим его. Выдайте нам оружие, регистрируйте нашу организацию и позвольте нам наводить порядок самим. Мы сами будем охранять себя, свое село. Через месяц увидите, люди перестанут закрывать двери своих домов.
- Я не имею право создать ещё одну милицию. Другой вопрос – надо укрепить милицию достойными людьми, чтобы они были на страже правопорядка.
- А что же не укрепляете? Вы 20 лет как руководитель, а дела идут все хуже и хуже.
Ишни тереннге кете тебрегенин сезген эл тамада, къонгурауну къагъалгъаныча къагъыб, дауурну кючден-бутдан сёлейтди. Андан сора кёб да турмай, тамадала ауузланыргъа башха джерге кетдиле. Халкъ а, чачылыб кетмей, къауум-къауум болуб, иги кесекни, дауур эте, сюелди.               
- Тейри, Ислам, сени айтханынг тюздю, алай а кёрдюнг, баш алыб къойгъанын. Аманлыкъчыла къауум-къауум болуб, сауутланыб-автоматланыб джюрюйле, биз а бир тот мылтыкъ ючюн сюдлюк-джоллукъ болуб къалабыз. Кишиге да билдирмей, къурармек аллай бир организация?
- Эсинге да келтирме аллай затны. Ол белгили болмай къалыкъ тюлдю. Тутмакъгъа, ёлюмге да хазыр эсенг – аны иши башхады». Ислам Асланнга сынаб къарады.
- Бир сагъыш этейим. Кесими хазырча кёрсем, сени бир джокъларма.
       
*   *   *

Аслан бир ыйыкъдан келди.
- Хар къуллукъчу-оноучу кесини дараджасында халкъны тонаргъа кюрешеди. Джаш тёлю кесин ичкиге, хаулеликге, аманлыкъгъа бериб, иги бла аманны, тюз бла терсни арасы айырылмай тебрегенди. Ол бир джыл къурман кюннге бир талай мылхыр Чернобылден «Камазла» бла къойланы алыб келиб, адамла да аланы къайдан келгенлерин, радиация уулу болгъанларындан хапарлары болмай, учузлукъларына къызыб, алыб, кесиб, ашамадыламы? Не да аракъы чыгъарыб, аны сатыб, халкъларын ичкичи этиб баргъан бизнесменлеге не оноу? Халкъны бетине-намысына тюкюрюб, болгъанны порножурналладан, кассеталадан толтуруб тургъанлагъа тёзюбмю турайыкъ? Огъай, биз кесибизни эркишиге санай эсек, джыйын болургъа керекбиз. Не сеннге, не меннге бир аманлыкъчы келлик тюлдю. Билелле, къутулмазлыкъларын. Алай а, къуру башыбызны сакълаб тургъан айыбды. Къурайыкъ бир зат.
- Да, Аслан, къурайыкъ. Эслеб, оюм этиб башламасакъ джарамаз. Сенден сора да барла къанлары къызыб тургъанла. Джангыз, артха турмазлыкъланы, бюгюлмезликлени, иннет ючюн отха, суугъа да кирликлени табаргъа керекбиз. Бизге иннет башчылыкъ, шериат бла тёрелик этер адам керекди. Сен да таныйса Шыйыхны. Мен аны алыб келейим да, оноу этейик.
Сагъат джарымдан «ючден дагъан таймаз» деб, Ислам, Аслан, Шыйых, дуа этиб,  къаллай организация къураргъа излегенлеринден оноулаша башладыла. Динден, шериатдан терен хапарлы, джылы бла да тамадаракъ Шыйых башчылыкъны къолгъа алды. Сёзню Асланнга берди.
- Мен ангылагъаннга кёре, бир 10-15 бир иннетли  деменгили джашдан джыйын къураргъа керекбиз. Андан сора аманлыкъчыланы къабларын ала барлыкъбыз. Элни тазаласакъ болду. Андан сора ичибизден бирибизни сайлаб, элге тамада этебиз.
- Тейри, биз башлагъан иш алай тынч тыныб къалмаз,- деди Ислам. Аманлыкъчыла да «терибизни алыгъыз» деб, сакълаб тура болмазла. Ызыбыздан милиса да тюшер. Харам хакъчыла да бизге тиш къысарыкъларына не сёз. Къайсыбыз болса да тутулса, аны къутхарыр ючюн ачха-бочха керек. Тюзюн айтсам, ачхасыз джукъ да эталлыкъ тюлбюз. Таб бирер герох алыр ючюн да, керекди капек-шай. Алай болса да, кёл къоркъакъ да къол батыр дейле, башлайыкъ.               
- Джашла, мен къуру файгъамбарланы джашаулары, кюрешлери бла шагъырей болуб къалмагъанма. Ленин-Троцкий-Сталин уллу Эресейни къолгъа къалай джыйгъанларын сиз да билесиз. «Элни тазаласакъ болду» деген бла джукъ да боллукъ тюлдю. Бютеу Республиканы къолгъа алыргъа керекбиз. Аны ючюн сайлаулагъа чыгъыб, кесибизни адамны башчы этерге керекбиз. Ол заманда аманлыкъчыланы, халкъны, джуртну да тоноучуланы законнга-джорукъгъа таяна, къазаларына джолукъдурлукъбуз. Алайсыз, бизни иги иннетибизни да терс кёргюзтюб, бизни аманлыкъчыланыча тутарыкъдыла-къурутурукъдула.
- Шыйых, биз бу сайлаулада да, таб аны ызындан келлик сайлаулада да хорлаялырбыз деб айталмайма. Биз хорларыкъ эсек да, Москва биз излеген адамны тюл, кесине джараулу бир Амантишни саллыкъды. Биз бир джанындан къараб къалай турайыкъ? Кесинг билесе, «Джамагъат» организацияны артына къалай чыкъгъанларын. Газет чыгъарыргъа да кюрешдик, Ленинни «Искра»сына ушаш. Аны ючюн была кюушеннгенлерин бузмайла. Къуру газет бла, ауаз бла джукъ тюзелмейди. Власт, ачха, кюч болгъан джанына ауады интеллигенция кибик да. Биз хорларыгъек, башын кёлтюргенни башын кесиб бармасала. Оноуда тургъанланы чийлерин ача башлагъанлай, ала милисаны иелле да, ала келиб тинтиуюл этиб, не «окъ-тоб», не «наркотикле» табалла. Аллай джалгъан даула бла ненча тюз адам ачыгъанды. Организациябызны да джабалла, джан къайгъылыкъ этелле. Организацияны тамадалары да не къоркъалла, не сатылалла. Барын да сынадыкъ, барындан да ётдюк. Энтда джангыдан биягъынлай кюрешигизми дейсе?
- Огъай. Мен айтыргъа излеген – организация «Джамагъат»ча болургъа керекди, джангыз аны ичинде сауутлу къаууму да болургъа керекди. Кючню кёрселе, тохтарыкъла. Сиз ашыкъгъанлыкъ эте болурмусуз дейме. Алай а, джангыла эсем да, билмейме. Ёзге талай джаш болуб, он минг адам джашагъан бир элни аманлыкъчыладан тазаласагъыз, сынам алсагъыз – артдабызгъа да джарар. Закон терсине айланыб къалгъан эсе, не этейик, Шериат бла этербиз сюд. Мен сизге башчы болалмам, биригиз а болурма. Шериат джанын тюзетирге кюреширме.
Ушакъ тангнга дери барды. Ахырында ючюсю да Къуран бла ант этдиле, тутхан джолларындан таймазгъа, алгъа бу элни аманлыкъчыладан тазаларгъа. Дагъыда бу ючюсюне была иги таныгъан эки боксчу джаш къошулдула – Мусса бла Рамазан. Организациягъа «Къалкъан» деб атадыла. Чарх орнундан тебди.

*   *   *

«Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, дауур экинчи кюн огъуна башланды.
Мусса бла Рамазан Пашинскеге барыргъа деб, автобусха миндиле. Сабийле шоферну кабинасына къараб, кюле тургъанларын кёрюб, была да ары кёз джетдирдиле: къабыргъала джалан тиширыуланы суратларындан толу.
- Эй, шохум, быланы ары къурутчу,- деди шофер джашха Рамазан,- огъесе быланы реклама этгенинг ючюн ачхамы берелле сеннге?
Къой базукланы къоллары бла къыйналмай сындырыучу шофёргъа, ким эсе да анга сёз джетдиргени ауур тийди:
- Сен меннге оноу этме, орнунга олтур да, ауузунгу къыс да бар.
Рамазан халкъгъа айланыб, «джамагъат, сиз бу сыйсызлыкъгъа къалай тёзюб турасыз» деди. Адамла эки къауумгъа юлешиндиле. Бирлери «ол бир джыл Абрекге хыны-хуну этгеникде, бир ыйыкъны автобус джюрюмей тургъанды. Былагъа джукъ айтыргъа болмайды» дедиле. Башхала да «атасыны машинасымыды, ишлемей эсе, джорукъну буза эсе, кетсин. Шоферла джетишелле» дедиле. Шофер джаш а, Рамазаннга «машинадан тюшчю эркек эсенг» деб къоркъутур умут алды. Рамазан тюшюб автобусну аллына келди.
Шофер джаш талай кере, керилалгъаныча керилиб, Рамазанны урургъа изледи. Алай а, джумдурукълары хауаны сызгъыртхан болмаса, Рамазаннга тиймедиле. Рамазан марлаб, къарын башына бир кере урду да, шофер, эки бюклениб джерге ауду. Мусса да ол кёзюуге шоферну кабинасында суратланы барын джыртыб, урнагъа атды.
Халкъ гюрюлдеди: «Джаш-къушла былай этесиз да, бизге табсыз этесиз. Энди биз джолубуздан къалдыкъ». Сёзню бютеу гырхысы Рамазаннга айтылды. Къатынланы сёлешгенлерин а къой да къой. Мусса, аланы ауазларын тунчукъдура, къычырыб сёлешди:
- Джамагъат, биз халкъбызмы, къой сюрюубюзмю? Къатынла, сиз а неге хахайны басасыз? Сизни къымжагъыз ачылыб турмаймыды ол суратлада? Огъесе, неге да тёзюбмю турлукъсуз? Малыгъыз урланса тёзесиз, юйюгюз тоналса тёзесиз, къызыгъыз сюйрелсе тёзесиз – да не болуб къалгъанды сизге? Бюгюнден ары не гитче, не уллу бир сыйсызлыкъгъа джол берлик тюлбюз. Сыйсыз арбада баргъандан эсе, джаяу баргъаныбыз игиди.
- Джаш, сёлеше биз да билебиз. Энди биз Пашинскеге къалай джыйылабыз? Джол хакъыбызны да артха ким къайтарады? Ма анга джууаб эт энди,- деб, бир мыйыкълы къатын автобусну арт джанындан джети тамакъдан къычырды.
Бу кёзюуде милиса машина къуугъун къычырыгъы бла джетди – ичинден джандыракёз, джуткёз милисала тышына къуюлдула. «Не болгъанды былайда – хапар айтыргъа излеген экеулен бизни бла келигиз». Хапар айтыргъа излеген чыкъмады. Алай болса да, Мусса бла дагъыда биреулен автобусдан тюшдюле. «Шып» деб алайгъа арбалары бла Ислам, Аслан да джетдиле. Деменгили джашланы кёрген милиция да, тереннге кирмей тохтады. Ислам бла Аслан шофер джашны бир джанына алыб сёлешдиле. Сёлешген бла къалмай, «бир-бирге дерт тутмазгъа» деб, Рамазан бла да къол тутдурдула. Иш аны бла бошалды. Хапар а бютеу Къарачайгъа джайылды. Газетле да басмаладыла аны юсюнден хапарла. «Къымжа тиширыуланы суратларын кабинасыны къабыргъаларына тагъыб айланнган автобусну шоферу тюйюлгенди. Аллайланы барын да ууатырыкъларын айтханла спортчу джашла». Республиканы къарачай районларында аллай хылымылы суратла тагъыб джюрюу терк тохтады.

*   *   *

«Къарачайны джеринде орналгъан Нарсана шахаргъа къарачайлыланы иймей тыйгъычла салыб тургъанлыкъгъа, Тау артындан келген къарадуралагъа джол бошду. Ала шахарны кючлеб бошагъанла. Аланы къуллукъда ишлегенлери да, аманлыкъчылары да бир болуб, таулулагъа джетдирмеген палах къалмайды. Москвадан уллу къонакъла келселе, къарачай къойну этинден тишлик этиб ашатадыла, къарачай гара бла сыйлайдыла. Арт кёзюуде уа къарачай къызла бла да сыйлар ючюн къалмайдыла. Ачха ючюн сатылыб, алагъа ол ишде болушхан талай амантиш къарачайлы да барды. Мен да аланы бириме».
Бу хапарны Энвер атлы бир нарсаначы джаш келтирди. Аны хапарына Ислам бла Аслан бёлмей тынгылайла. Ол аллындан башлаб седиретеди хапарын.
- Къарадураланы европа дараджада энчи къонакъ юйлери барды. Бу джерги оноучула да, тышындан, Москвадан келген тамадала да алайда кёз ачыучанла. Анда ишлеген бир таныш къарачай тиширыу Клара «сен тишлик, сохта-джёрме этерге устаса. Алайгъа сенича бир шапа керекди. Джаратсала, айына бешджюз доллар алыб турлукъса»,- деди. Элде не иш барды, къууандым, тиширыугъа да «сау бол»ну басдым. Талай джыл ишледим алайда. Нарсаначы да болдум аланы кючлери бла. Ол тиширыу къонакъланы къызла бла сыйлаучу болгъанын а кеч ангыладым. Алай а, англагъандан сора да, аны ишлерине къатыша турдум – ачхагъа къызгъандан.
Бир джол шеф экибизни да чакъырыб, буюрду:
- Ыйыкъны аягъына Москвадан бизге бек керекли уллу къуллукъчу келеди. Ол бек сюйген – ашау-ичиу эмда тиширыула. Тиширыула десек да, къыз-къызланы сюеди. Энди экигиз ол джумушну тындырыргъа керексиз. Ол бир джолгъу къызчыкъны – Ританы – бек джаратыб, Москвада окъургъа джарашдыргъанды. «Джёрме, сохта, боза, сора ол кийик къызладан да бир маджалын» деб, айырыб чертгенди. Бу он минг джашил ол ишге джетер,- деб, ачханы Лараны къолуна тутдурду.
Арикни кабинетинден чыкъгъаныкъда, Лара меннге джити къараб: «биз бир-эки минг долларгъа да табарбыз уяты ачылмагъан бир къызны, къалгъанын эки юлеширбиз. Мени бёлмеме кирейик да, телефон бла бир талай джерге сёлешейик»,- деди.
- Зарема, бир къыз къыз керекди. Джылы джыйырмадан озмагъан, чырайлы. Сеннге да, къызгъа да богъурдакъдан джетерча бир джашил берирбиз. Джангыз иш железно болургъа керекди. Осечка болмазча. Кимдими? Ол биягъы. Ол бир джолгъу къызны Москвада университетге джарашдырыб, анга квартира снимать этиб, къол аязында тутады. Къаллай бир ачхамы? Столько, что элде бир юй сатыб алаллыкъса. Къызны да ал да кел, на месте поговорим. Къызны иги обработать эте кел. Тамбла с утрамы? Хорошо ждем. Кече да бир сёлеширме мен сеннге».
Келелле. Танышабыз. Ишлеген джеримде меннге Эрик дегенлери себебли, мен да Эрик деб къолун тутама. Аллында келишгенибизча, «мен тау артындан келген урияма», ол себебден къарачай тилни билмеген кибик этиб олтурама. Борчум – шапалыкъ этиудю да, тюрлю-тюрлю хантладан джасайма тебсини. «Эрик, хватит, присоединяйся. Я предлагаю тост за прекрасное будущее Мадины» деб, Клара шампан бокалны ёрге кёлтюреди. Къызгъа да къадалыб, толу бокалын тауусдургъунчу ичирелле. Алай эте келиб, сора ишге кёчелле. Клара башлайды:
- Бу урия англамаз ючюн кесибизча сёлешейик. Мадина, сени хапарынгы Зарема меннге толусу бла айтханды. Эки кере Москвада медицинскийге поступать эталмай къайытханынгы да. Сеннге болушургъа мадар барды. Джангыз сен джашлыгъынгы, ариулугъунгу тюз хайырландыра билирге керексе. Бусагъатда джашау алай болгъанды. Короче, Москвадан бир уллу къонакъ келеди. Ол сени ачха къоллу да эталлыкъды, медицинскийге да салаллыкъды – кёлюне джетсенг. Бусагъат мен сеннге минг доллар берейим – юсюнге-башынга къара. Сени джазыуунг кесинги къолунгдады. Сагъыш эт, элде къалыб не этериксе, джюн машокланы кёлтюрюб базарладамы айланныкъса? Огъай, биз эркишилени саууб, «ох» этиб турургъа керекбиз. Бери къара – меннге 30 джыл бола турады, сени тенгли заманымда тюз джолгъа тюшгеним себебли, бюгюн къалача юйюм, мерседесим, юйюм-башым, положениям. Сен а менден баш боллукъса – у тебя будет образование, знание языков, сейчас мы тебе поможем, а потом ты нам будеш помогать. Ты что-то хочешь спросить?
- Хоу. Сен кесинг меннге юретген джолдан ётген эсенг, къарачай джашха эрге къалай чыгъалгъанса? Не бет бла?
- Къыз болмагъанлай, эрге къалай чыгъалгъансамы дейсе? «Вот деревня» деб, Клара Мадинаны чачын сылады. – Бусагъатда клиникалада тиширыуну ызына айландырыб къыз этген проблема тюлдю. Пятигорскеде таныш врачым барды – ненча тиширыуну къыз этгенди ызына; ала да эрге чыгъыб, рахат джашайдыла бюгюн. Бу зат бизни джамагъатда сакъланады алкъын ансы, къалгъан халкъла эски-чирик-меджисуу адетледен эртде къутулгъанла. Бет-мет деген, уят-намыс деген а кимге керекле? Ала бизни артха тартхан затлалла. Ол комплекслери болмагъанла бизге, къралгъа да башчы болуб турмаймылла? Врач болургъа излей эсенг а – аладан къутулмай мадар джокъду. Вообще, предрассудки халкъны артха тартхан затлалла. Надо смотреть вперед. Плюнь на все – делай свою жизнь. Аякъ юсюне тур – ол заманда адеб-намыс дегенле аякъларынгы джалаб турлукъла. Адеб-намыс бла сегодня не проживешь. Вот анам ауруучуду да аны ючюн врач болургъа излейме дейсе. Атанг джокъду. Джангыз къарнашынг алкъын сабийди. Без денег в институт не поступишь – эки джылны бурун уруб кёрдюнг, киралмадынг. Ананга багъалы дарманла алыр ючюн ачха керекди. Къарнашчыгъынгы да аскерден тыяргъа, окъутургъа керек. Барысына да ачха керек.
- То есть, ачхагъа сатыл, къахме бол дейсе, алаймыды?
- Огъай. Ты сама должна распоряжаться своей судьбой, своей жизнью – своей душой, своим телом, своим временем. Но ты не можешь быть независимой. Относительную независимость дают власть, деньги, образование, профессия. Сенде уа аланы бири да джокъду. Я показываю путь, как всего этого можно достичь. Капекле ючюн, тюбеген эркишини тюбюне джат демейме. «Болумсуз эринг болгъандан эсе, болумлу тосунг болсун» дегенлей, къара джашаугъа. Ол келлик къонакъ уллу къралны тамадаларындан бириди. Берияча бир зат. Джангыз бир телефон этгени бла сеннге медакадемияны эшиклери да ачыллыкъды, излесенг Москвада квартирли да боллукъса. Аллай адамны къолдан ычхындармазгъа керекди – мени акъылым алайды.
- Алдаб къойса уа?
- Ол сени джаратса, алдарыкъ тюлдю. Аны кёлюне джеталсанг...
- Мени аллай опытым джокъду, къайдан билейим не этерге кереклисин?
- Анга джукъ билмеген, таб бир кесек аны бла джагъалашырыкъ къыз керекди. Къоркъма, тиширыу тёшекге, чабакъ суугъача джарашыб къалады. Ма, бир кесек опыт алама дей эсенг, бек тереннге кирмегенлей, шапа бла ойнаб кёр,- деб кюлдю Клара. – Бу минг долларны уа хурджунунга сал, тиширыугъа керек ууакъ-тюек затла алырса. Къонакъ а сеннге кёбюрек тутдурургъа болур. Бек кёб берсе, бизге да бир шампанлыкъ юлюш этерсе. Шучу. Энди бизни Зарема бла бир эки-юч сагъатха ишчигибиз барды. Ашагъыз, ичигиз, тебсегиз. Башхала кириб джунчутмасынла, ызыбыздан киритни басыгъыз. Биз келсек, таууш этербиз. Хы, бу урия бизни къулубузду, шапабызды. Андан не уялма, не тартынма. Итгеча къара. Айтханынгдан чыгъарыкъ тюлдю. Эрик, во всем подчиняйся ей. И смотри, чтобы она не скучала. Зарема Мадинагъа бурулуб, неле эсе да айтхан кёзюуде, Лара меннге: «Бу кассетаны 2-3 сагъатха боссдан алгъанма. Хы, Берия бла ол бир къызны тюбешгенлерин шеф джашыртын видеогъа джаздырыб тургъанды. Не мурат бла? Это нас не касается. Мунга къараса, будет знать, что к чему, как себя вести. За кассету отвечаешь головой. Ладно, пока». 
Клара бла Зарема чыгъыб кетдиле. Мадина къайдан биллигед ала тогъай айланыб хоншу отоугъа кирликлерин. Биз тургъан юйню бир къабыргъасы толусу бла кюзгю эди. Бу джанындан къарагъаннга – кюзгю, ол бир отоудан къарагъаннга уа – терезе мияла: ол джанындагъылагъа небиз да ачыкъ. Алай болгъанын мен да билмейем
Шампаннга бир джукъ тамызгъан болур эди ол обур къатын, ансы Мадина кесин асры эркин джюрюте эди. Ким биледи, иче юренмегеннге дженгил татыб къала эсе да. Мен магнитофонну тиегинден басханлай, тебсеу музыка согъулуб башлады – къызны тебсерге чакъырдым. Акъырын кесиме къысыб, юй ичинде тёгерек бурулабыз. Къолум белинден аз-аз энгишге тая барады. Аны сезген Мадина мени юсюнден тайдырыб, керилиб джаягъыма урду. «Холоп, знай свое место» деб, ызы бла кесин тыялмай кюлдю. Алай а мен ачыуланнган, сууугъан къой, сейирсиннгенден сын болуб къалдым. Алай ариу эди аны тюрсюню. Таянчакъ шиндикге олтуруб, кёзлерими къысдым. Ичимден кеси кесим бла даулаша тебредим:
- Энди ма бу мёлекни кеси къолум бла бир гыбытлы къарт къара эшекге берликме.
- Да бере тургъанса башхаланы, муну да аладан игилиги несиди? Ариууракъ болур, ансы джоюлургъа хазыр турады. Кёрдюнг, ол минг долларны алыб хурджуннга сугъуб къойгъанын.
- Да эки къатын эки джанындан алыб, обработать этиб кюрешселе, не этерикди сабий...
- Алай сабий тюлдю – игини-аманны айырырча уа болгъанды. 20 джылда акъыл джыймагъан, къачан джыярыкъды. Огъай, къан бла кирген, джан бла чыгъады. Къахмеликге тартыб тургъан кёзлери барды.
- Къой, кесинги терслигинги джууар ючюн, анга кир джагъаргъа кюрешесе. Ол сохандан-сарысмакъдан таза бир къызды, огъесе...
- Къызмыды? Аны да ким биледи? Берия «къызлыгъын алама» деб, мыллыгын атыб, ол да къыз болмай къалсады да оюн боллугъу...
- Оюн боллугъу Лара бла сеннгеди. Арик башкеслерин ийиб, тыбырыгъызны къурутур. Берген ачхасын ызына сыйыргъан бла къалмаз... Джаныбыз сау къалса да, бизге бу шахарда джашау къалмаз. Сора, иш да, ачха да, квартир да, перспектива да – прощай. Огъай, алгъадан билирге керекди: къызмыды, тюлмюдю? Тиширыула бизни экибизни энчи аны ючюн къойгъан болурла...
Мадинаны ауазы сагъышларымы бёлдю:
- Чё задумался? Обиделся, да?   
- Нет. Знаешь, о чем я думаю. Неме... Ол келлик къонакъ – биз анга Берия дейбиз – къаллай болгъанын билемисе? Излей эсенг, чырайындан, къылыгъындан хапар айтайым.
- Кертиси бла да къаллай затды ол? Что за зверь и с чем его едят?
- Аны сёз бла айтхандан эсе, кёргенинг иги болур. Ма бу кассетада башха къарачай къыз бла как он трахался – бары барды.
- Холоп, это как раз то, что мне надо видеть. Ала келгинчи къараб къалайыкъ.
Мен кассетаны видикге сугъуб, тиегинден басдым. Мадина таянчакъ шиндикге олтуруб, эки къолун да сакъал тюбюне тиреу этиб, кёз алмай къарайды.
- Боже, это же моя одноклассница, Рита,- деб, Мадина сейирсиннгенин билдирмей къоялмады. Хар неси да джарашхан отоуда, Рита джангыз кеси ары-бери барады. Бир кенг орунну къыйырына олтурады, бир тапчаннга кёчеди, бир магнифонну тауушун уллуракъ этеди. Юсюнде джукъа джайгъы чепкени элчи къызны субай санларын артыкъ да чертеди.
- Мы вместе участвовали на конкурсе красоты. Мен биринчи, ол экинчи орунну алгъанек. Олсагъатда да бу чепкени бар эди юсюнде. Биз орта школну таууса тура эдик. Училась она неважно. Это было 2 года назад. Потом она поступила в МГУ. Москвада мен анга тюбей тургъанма, квартиринде да болгъанма.  Теперь все понятно. Кто ей помог. Неме...
Мадинаны сёзю ауузунда къалды – видикде эшик зынгырдагъан таууш чыгъыб, Рита эшикни ачаргъа тебрегени кёрюндю.  Алгъа гыбыты, кеси да ызындан кирди бир тёгерек адам, къолунда да бир уллу сахтиян портфели бла; «Берг» деб, къолун узатды. Кёзлерин юй тюбюнден айырмагъанлай, ауазы аз эшитиле, «Рита» деб шыбырдады Мадинаны танышы да. 
- Вот, за это я люблю горянок. Алкъын сизде уят барды, сиз къызара билесиз. Къайда, башынгы ёрге тутчу, – Берия эки бармагъы бла къызны сакъал тюбюнден аз ёрге теберди. – Какие глаза, какие глаза, за них жизнь можно отдать. Сора Ританы имбашларындан къучакълаб, кесине къысыб, къулагъыны къыйырындан къаба, шыбырдады: нам с тобой будет очень хорошо. А сейчас мы с тобой пообедаем. Телефон бла талай сёз айтды да, ызына салды.
- Бу Берия дегенигиз не аман джийиргеншлиди. Къарны гебен тенгли, бурну къарнына тирелиб,- Мадина кёлю чыгъа тебрегенин танытды.
Бу кёзюуде эшик къагъылыб, шапа кирди. Коридорда чархлы арбачыкъдан тебреди ташыб тюрлю-тюрлю хантланы. Къараб-къарагъынчы тебсини джасады, кёбджыллыкъ эрмен коньякдан оймакъ рюмкаланы толтуруб, сора аллына бюгюлгенлей, арты бла эшикге дери барыб, шапа юйден чыкъды.
- Сен керти да холоп болурса ансы, аллай бир нек бюгюлесе ол хайуанны аллында?
Меннге ачыууракъ болуб: «Мен бюгюлген бошду, сен къалай бюгюлюрюнгю кёрюрсе»,- дедим. «Я тебе потом отвечу» деб, Мадина биягъы видикге битди.
Анда уа ашау-ичиу барады. Рита унамаздан, Берия къоймаздан коньяк шышаны дженгиллетдиле. Ританы ауазы уллуракъ чыгъа башлагъанындан, ички анга татый тебрегени танылды.
- Ашагъанынг къарыусуз, ичгенинг андан да къарыусуз, ючюнчю затынгы да бир сынайыкъ,- деб, Берия къызны терк кёлтюрюб, аны тыпырдагъанына да къарамай, орундукъгъа элтиб салды. Ританы, тууар джалагъанча,  бираз уппа-чуппа этиб, сора «сен орун джарашдыра тур, мен бир чайкъалыб чыгъайым» деб, душха кирди. Ол ары кирир кирмез, Рита сумкачыгъын да сермеб, эшиклеге мыллыгын атды. Тартыб-тартыб кёрдю, ачалмады. Ачхычла уа джокъ. Къабханнга тюшгенин кёрюб, ызына къайытыб, таянчакъ шиндикге олтурду.
Эки-юч такъыйкъагъа душ да къалай алалды, носорог балчыкъдан чыкъгъанча, Берия, не эсе да бир макъамны да мурулдай, эшиклени дынгырдата чыкъды. Къып-къымжа. Рита не сёлешалмай, не къымылдаялмай санлары къыйылыб олтурады. Ол джаныуар а джууукълашыб келеди. Сора джаханим тылпыу эте джетди да, къызны къучагъына джыйды, кёлтюрюб оруннга быргъады, кеси да юсюне къабланды. («Тонгуз къырдышха джатханча» деб келди Мадинаны кёлюне). Тебреди сора аны юсюнден кийимин сыдырыб-джыртыб. Ич кийимлерине дери барын юзюб, джараусуз этиб, буштукълаб полгъа шууулдатады. Ол ишни бошагъанында, орундукъдан берлакъ айырылыб, «какая красота» деб, къымжа къызгъа къарады. Рита юсюне джууургъанны тартханын ушатмай, джетиб джуургъанны да буштукъ этиб, бир джанына силдеди.
- Вот хайуан,- деб, Мадина аман табханын айта, къарайды.
Былайда Ритагъа джан кирди. Юсюне ёрлеб келген джаныуарны аякълары бла тебералгъаныча бир теберди. Берия орундукъдан тёнгереб тюшдю. Къыз кийимлерине узалды да – не этерге билмей абызырады: ала бары джыртыкъ, аланы кийиб юйден чыгъарча тюл. Бу кёзюучюкде Берия, аякъ юсюне миниб, къызны, айю кийикни буугъанча, бууду. Алай а, эл ишле санлагъа субайлыкъ берген бла къалмай, кюч да бередиле – Берия къызны орундукъгъа сюйгенича джарашдыралмай, кёб хырылдады, тылпыуу джетмей, ауур-ауур солуду. Ёзге ауурлугъу бла юсюнден басыб къызны онгун алды. Къыз андан бек кюрешмей, бой берирге изледи эсе да, ким биледи – Берияны кёлюне джетсенг, ол сенннге Москвада джандет джашау ачарыкъды дегенлери эсине тюшюб.    
Берия кёзлерин къысыб тургъан Ританы юсюне къабланыб, тебреди аны ёшюнлерин къоллары бла сылаб, эмчеклерин эмиб. «Приятно, то-то оно; сейчас будет ещё приятнее; вот чёрт, она у тебя на замке, что ли; расслабься; расслабься тебе говорю; вот так». Тебреди сора тууарча къымылдаб, мушулдаб, ёкюрюб. Бир кесекден аны юсюнден тюшюб, биягъы душ таба кетди. Андан чыкъды да: «Риточка, иди подмойся. Сейчас тебе принесут одежду. А вечером улетим в Москву. Все твои проблемы решим на месте»,- дей, чыгъыб кетди.
- Мерзкий, отвратительный тип. Тварь,- деб, чамланады кассетагъа къараб бошагъандан сора Мадина. - Это же натуральное изнасилование.
- Да ким, не атады сизни аны тюбюне?
- Кимми? Ма сенича холопла. Заремача, Ларача къахмеле. Неми? – Джарлылыкъ.
- Тау элледе бет-намыс-уят къурубму къалгъанды?
- Къурургъа джетгенди. Бары да джашауну къыйынлыгъы.
- Мындан къыйын заманлада да керти адамла адамлай къалгъанла.
- Къарайма да, сен мени Бериягъа бермезге излейсе.
- А сен кесинг къалай деб тураса?
- Акъыллы, чырайлы, бай, миллети да къарачай болгъан бир джаш табсам, бир-бирибизге сюймеклигибиз да болса – къалай иги боллукъ эди.
- Мен келишмезмеми сеннге?
- Сен? Къарачайлы болсанг келишиб да къалырек.
- Къарачай болур ючюн не этерге керекди?
- Къарачай болуб джаратылыргъа керекди.
- Да алай эсе, мен къарачайлыма
Мен тюзюн айтдым. Бир кёргеним бла сюйюб къойгъанымы да айтдым. Мадина меннге ишекли къарады. Паспортуму кёргюзтюрге керек болдум.
- Биригиз да да къарачайлы тюлсюз. Бу къарадуралагъа къул-къарауаш болуб, алагъа къарачай къызланы сатыб, аны бла джашау этерге кюрешесиз. Эки бетли шайтанласыз. Сен да мени алдаргъа кюрешесе. Тоже «любовь с первого взгляда». Ол эки сучка да Москвада окъуу бла, квартира бла мени терилтирге кюрешиб. Им тоже все выскажу. Придурки вы все.
- Тохта, артыкъ сёлешме.
Эшикни къонгурауу зынгырдаб, киритни тышындан ачыб, Лара бла Зарема кирдиле.
- Ну, как вы тут,- деб, кукаланды Лара.
- А вот как.  Мадина хурджунундан минг долларны чыгъарыб, Лараны бетине урду. Ол алай этгенлей, Зарема Мадинаны тутаргъа кюрешди, алай а къарыуу джетмей, ол силкгенлей, абын-сюрюн эте джыгъылды. Мен Мадинаны кёлтюрюб, аладан айырдым.
- Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау бармазса деб, кёресе муну этгенин,- Лара бушуулу ахсынды.
- Ол сиз ичирген затды къызны былай шашдыргъан. Аязыса башха тюрлю боллукъду,- дедим.
- Да бу халда муну иерге боллукъ тюлдю. Бедишлик этерикди барыбызны да. Зарема, сен кимни келтиргенсе бизге? Берия келирге юч кюн къалгъанды. Энди не этебиз?
Зарема бла Лара бир-бирине болдула. Бир-бирине къызыб, айтмагъан сёгюш-бедишлери къалмады.
- Зарема, это твой прокол. Башха къыз табсанг таб, табмасанг эгечинги келтир.
- Что? Аллай къахмелик сизни къаныгъыздады. Ананг да, кесинг да, энди къызынг да – барыгъыз да бир къарадура бла айланнган, сизнича сау дунияда да болмаз. Кесингчамы кёресе къалгъанланы да?
- Сен а не аман оздунг. Кереклинги табдырайым,- деб, Лара аны чачына къадалды. Араларына кириб, кючден айырдым бир-биринден. 
Мадина да алагъа, концертгеча, къараб, бираз шош болду. Дагъыда, эсине не эсе да келиб, кюлген да этиб, айтды: тохтагъыз. Мени огъайым джокъду. Джангыз мени багъам минг доллар тюлдю. Беш минг доллардан бир сом да тюшерик тюлме. Бериягъыз алдаб къойса, бир кесек ачхам бла къалырма. Терсми айтама? Ол ачханы да ма бусагъатда къолума тутдуругъуз. Разы эсегиз, келишебиз.
Лара да, Зарема да ауузлары ачылыб, къарайла.
- Сен минг долларны ачха керек болсамы чачарыгъенг алай?
- Мени юсюмде сен къаллай бир ачха этерге излегенинги билеме. Айтханымы бересиз – джумушугъузну тындырама. Алай тюл эсе, бир башха телини излегиз.
Билмейме, ол беш минг долларны да не этерик эсе да. Аны да, Зареманы да айтхан джерлерине атыб, къайытсам, Лара башындан тутуб тура: - «Кассета къайдады?». - «Къайда боллукъду болуб, магнитофонну ичиндеди». «Джокъду. Ызларындан джет да, бир тинт. Билесе, Арик джокълагъынчы ызына къайтармасам, мен тюб боллукъма.».
Гюттю юсюне къалач деб, кинодача болгъанды чот. Алай а бу оюн тюлдю. Адамла ачыргъа боллукъла. Мадинаны табалмайма – думп болгъанды. Сизге келгеним – сиз тюз адамласыз деб, халкъда хапар алайды. Бир тюз оноу этмесегиз, «оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа башлагъанбыз.
- Лара тюб болад деб, нек къоркъаса? Аллайла тюб болургъа керекле.
- Огъай, анга тюл, Мадинагъа къайгъырама. Не ёлед, не джоюлад деб.
- Аныча ненча къызны теплетгенсиз къарадуралагъа.
- Мен шапалыкъдан башха джукъ бла кюрешмегенме.
- Сени гюнахынг да озуб джетеди, алай болса да ишге кёчейик.

*   *   *

Экинчи кюн орам джанында Арикни ёлюгю табылды. Уятлыгъы да кесилиб, ауузуна къабдырылыб. Ишчи джеринде мангылайында окъ ызы бла Лараны да ёлюгюне тюртюлдюле ишге келгенле. Аны къатында да Энвер шапаны ёлюгю. Талай кюнден район аралыкъда Зареманы бойну тартылыб табдыла.  Джылла кетдиле, аланы ким этгени белгисиз къалды. Дагъыда къарачай къызланы ызындан айланыучу бир къарадураны чалман къазыкъгъа чанчылыб табдыла ёлюгюн. Алагъа ушаш затла Республиканы талай джеринде болдула. Урланнган, тоналгъан болмай, адамланы къырыб баргъанла, дерт джетдиргенлерине халкъ ажымсыз болду.

*   *   *

Нарсананы къыйырырагъында бир энчи юйде талай джаш къарадура джыйылыб, бирлерини туугъан кюнлерин белгилеб кюрешелле. Алагъа тагъылыб айланнган бир къарачай наркоман кибик да барды. Чам аты – Гоп. Ол ат къачан, къайда аталгъанын кеси да унутхан болур. Тарта келгенлеринде, къарадурала кёз ачар къайгъыгъа кирдиле.
- Гоп, ол уппа-чуппа этилмеген къызларыгъыздан бир джукъ къанатдырамыса бизге?
- Гоп, ты нас уважаешь?
- Ребята, я чё, мне жалко что ли? Школну джангы бошагъанла бусагъатда шахаргъа тёгюлюб айланалла. Чыкъдыкъ, тутдукъ. Я помогу, только чтобы по пьянке меня не выдали. Мени къарачай болгъанымы билмесинле. Я один из вас. Даже ваш язык для меня стал родным
- Когда мы тебя выдавали? Ты просто переведи нам, что они будут говорить меж собой и всё. На другое мы тебя и не пригласим. Самое большее, ты будешь свечку держать, а трахать их мы сами будем.
- Ну, ты не обижайся, шутим. Поехали.
Къарадура джыйынны экиси юйде къалыб, бири да Гоп бла къыз тутаргъа центр таба угулдула.
Агъач тапджаннга олтуруб, озгъан къызлагъа сымарлаб къарайла. Ала уа, школну джангы бошагъан къызла, омакъ кийиниб, джашаудан бир сейирликле умут этиб, аллары бла ары-бери озалла. Къарадура хар озгъаннга аууз джетдиреди.
- Девочки, голубки, давайте познакомимся. Вы очень нам нравитесь.
- Ничего не получится, Ян. Пойдем обратно,- дейди Гоп.
- Гоп, не бойся, у меня глаз алмаз. У меня на них нюх. С этими даже говорить не стоит. А вот те... видишь, бутлары джалан, билеклери джалан, къашлары джулкъунуб, кирпиклери боялыб. Они ищут приключения. Может, клюнут, попробуем.
- Девочки, сколько время? Да, опаздываем. Спешим на день рождения. Может, составите нам компанию?
- Да нет, у нас свои дела.
- Да дела у нас тоже есть. Час посидим и уйдем. Здесь рядом, пять минут езды.
Ян, мант башча джабышыб, айырылмай барады. Ала да аны чамларына кюле, тохтай-тохтай баралла. Гоп джукъ айтмай, ызларындан атлайды.
Бир къыз бирси къызгъа айтады:
- Бизни таныгъанла кёрселе, сёз этиб башларыкъла. Не айырылайыкъ быладан, не да барайыкъ да повеселимся немного. Артда тенглерибиз хапар айтхан сагъатда, бизге да айтыр зат боллукъду.
Ян а сёзюн бардырады:
- Заодно отметим ваше окончание школы.
Къызла уа оноулашалла.
- Мама билсе, джанымы алыб къоярыкъды.               
- Билсе, мени мамам да шашарыкъды. Но биз къарайыкъ да, бир сагъат олтурурбуз да кетербиз. Табсыз кёрсек, сразу кетдик.
- Хорошо. Только час посидим и уйдем.
- Мы тоже.
Яннга къанатла битиб, эрлай такси тутуб, «шып» деб, нёгерлери болгъан юйге джетелле.      
  Эшик ачылгъанлай, быланы эрлей тёрге ётдюредиле. Ашау-ичиу башланады.
  Бир къарадура тамадалыкъны къолгъа алыб, рюмканы кёлтюреди:
- Бюгюн тенгибизни туугъан кюнюдю. Эм алгъа танышыб къалайыкъ деб, кеслерини атларын айталла. Къызла да джолда къурашдыра келген алдауукъ атларын «Зина», «Тина» деб белгили этелле. – Хы, айтханымча, тенгибиз Саша ючюн, аны саулугъу ючюн деб, рюмкаланы къагъышдырыб, ичелле. Къызланы ичерге-къалыргъа билмей, аккыллы болгъанларын кёрюб, «биринчи рюмкадан сора къысарыкъ тюлбюз» деб, тамада тилеген ауаз бла, къоймай ичиреди. Алай эте барады ашау-ичиу.
- Ий, Аллах, башым кетиб барады, деб, бир къызны бир къызгъа шыбырдагъанын эшитеди Гоп. Кёчюреди аны къарадуралагъа. Ала кёз къысыб, ушакъларын бардыралла.
- Не эсе да нёгерим таб тюлдю, биз хауагъа бир чыгъайыкъ,- дейди Зина.
- Тохта, ол бир юй бошду. Алайда бираз солугъуз деб, экисин да ачылыб тургъан кенг диваннга таяндырадыла. Ала кеслери къалгъанларында, рахатыракъ болуб, кеслери да эслемегенлей, терен джукъугъа сингедиле.
Бу юйде уа къарадурала бир-бири бла даулашыб кюрешелле. «Аланы келтирген менме, алгъа да мен барама алагъа» дейди Ян. Алгъа эки къарадура, артда да башхасы бла Гоп барыргъа келишелле.
Эки-юч сагъатдан къызла уяннганларында, юслери къып-къымыжа, къатларында да аланы келтирген эки къарадура хурулдай. Къан тамчыла чачылгъан джабыудан да, къарадураладан да бирча джийиргене, талай заманны не этерге билмей турдула. Сора оноу этиучю къыз, «болур болду, кесибизни алдатдыкъ» дей, нёгерине да болушуб, ашыкъ-бушукъ кийиниб, орамгъа чыкъдыла. Эслиреги юйню номерин да, орамны атын да  джазыб хурджунуна салды. Алай а ала къоркъмай-уялмай кишиге хапар айтмазлары белгили эди. Бу эки таулу къызгъа школну тауусхан къууанчлары былай бошалды.



*   *   *

Бу хапарны айтыб келген Гоп болду. Келлик да болмаз эди, къарадурала аны ашхы ууатмасала. Ууатханлары да не ючюн болгъанды: бир кере ала алдаб алыб келген къыз, аны эгечинден туугъан болгъанды. Гоп аны алагъа джатдыртмагъаны ючюн илине башлагъанларында, Гопну къарачай къылыгъы тутуб, бирин уруб кёзюн чыгъаргъанды. Ала бирден чабыб, тюйюб, къара кёсеу этиб, артыкълыкъ да этиб, ёлтюрдюк деб, сюйрей барыб, свалкада атыб кетгендиле. Алай а Гоп тирилиб, ёрге турур къарыуу болмай, къымылдай тургъанлай, адамла кёрюб, больницагъа элтгендиле. Кёб заманны джатыб, джюрюрча болгъанлай, сюеклери жыгъырдай, бу джашлагъа келиб, ол къарадура шайканы къурутургъа болушугъуз деб тилейди. Аланы къурутсакъ, джангыз бир таулу къызгъа хыянат джетерик тюлдю» деб, бошады ол хапарын.

*   *   *

Юч къарачай джаш, Гоп да тёртюнчю, кюн узуну мараб туруб, излегенлерин кёрдюле: къарадурала эки арбадан тюшюб, эки къызны да алыб, юйге кирдиле.
- Очередные жертвы,- деди Гоп.
Бир сагъатдан была эшикге къысылыб, къонгурауун зынгырдатдыла. «Кто там?» деб, бир къарадура башын къаратханлай, аны хамхотуна уруб, хыны тюртюб, была терк юйге кирдиле. Ол бир отоудан къымжалай чартлаб чыгъыб, къайырылыргъа умут этген дагъыда юч къараны уруб полгъа сойландырдыла. Эки къыз бир-бирине къарачайча «къачаргъа керекди» дедиле.
- Къарачай къызласыз, сора. Не эминагъа келгенсиз бу къарадуралагъа? Думп болугъуз былайдан. Энди джол тюбесек боюнчукъларыгъызны тёгерек кесиб, орамгъа шууулдатырыкъбыз.
Къызла ашыкъ-бушукъ кийине, юйден чыкъдыла. Аланы орамда чабханларын-къачханларын кёрюб, была ышаргъан огъуна этдиле. Къоллары-аякълары байланыб, ауузларында буштукълары бла сойланнган къарадурала, Гопну таныб, джан къайгъылы болуб, къуртлача ары-бери къымылдайдыла. Гоп, анга артыкълыкъ этген къарадураны бычакъ бла бир тартханы бла уятлыгъын арты бла кесиб, юсюне атды. Аны кёрген башха къарадурала, бизни да алай этед, деб асры къоркъгъандан, гинасуу кёзлери ары-бери чабыб, шашаргъа джетдиле. Ёзге Гоп бычакъ бла хар бирини богъурдагъын тартды, тартханда да алай тартды, башларын боюнларындан айырыргъа джетдире. Джанлары ажымсыз чыкъгъандан сора, Гоп «энди кетеийк» деди. Алай а, талай окъ тийиб, кеси да къарадураланы юслерине ауду. Джашла орамгъа чыгъыб, арбаларындан талай канистра бензинни келтириб, ёлюклени юслерине да, бютеу юйге да бюркюб, къабындырыб, эшиклени да бютеу киритлеб, арбаларына къонуб, терк ташайдыла. Бу аманлыкъ-игилик ишни да хапары кенг джайылыб, ахыры тунчугъуб къалды.

*   *   *

Алгъаракъда джашладан бири Исламгъа кече арасында келиб, «Чернобыльден къойланы келтиргенле кимле болгъанларын билгенбиз» деди. Талай кюнден юч джашны чегетде къошха келтирдиле. Ауузларындан буштукъларын алыб, соруу эте башладыла.
- Къойланы къалайдан эмда анда не багъагъа алгъан эдигиз?
- Аланы къырыб, кюйдюрюб, джерге кёмерге деб тургъанлай, талай минг сом бла, талай яшик аракъы бериб, алыб кетгенек
- Мында уа къайда, не багъагъа сатханегиз? Башыгъызгъа не хайыр этгенегиз?
- Не багъагъа сатханыбыз эсибизден кетгенди, сатхан а бютеу Къарачай базарлада къурманнга джууукъ кюнледе сатханек. Хайырчыкъ а этгенек – бирер юй бла, бирер машина алгъанек...
- Кючлю радиация ууу болгъан малланы келтириб, халкъгъа къаллай бир палах салгъаныгъызны билемисиз? Ала ашаргъа джараулу болсала, аланы къырыргъа, кюйдюрюрге, бетон чунгурлагъа кёмерге буйрукъ болмаз эди...
- Джашла, биз кесибиз да ашагъанбыз ол малладан.
- Ол сизни ишигизди. Башхалагъа къыйынлыкъ салгъаныгъыз ючюн а, сизге сюд этерге керекди.
- Да беригиз сюдге сора. Бизни уа бошлагъыз.
- Сюд бизбиз. Огъесе, кърал сюд къарасамы дейсиз? Огъай, бизден иги тёре табыллыкъ тюлдю сизге. Биле-биле, капек-шай тюшюрюр ючюн, радиациалы къойланы келтириб, къурманнга халкъгъа чачыб, адамлагъа ёлюр от ашатханыгъыз ючюн, сизни – иманлары, адамлыкълары сом бла тергелген джийиргеншлилени – ёлюмге буюрабыз.
Къычырыкъларына-хахайларына да къарамай, ючюсюн да уруб, мыллыкларын терен джер джарылгъаннга быргъадыла.    


*   *   *

Ислам, джукълаялмай, юй тюбюнде ары-бери джюрюй, кечесин аман бла ашырды. Танг аласында теке къалкъыу эте келиб, джукъугъа сингди да, кюн орталада ит чабхандан уянды. Терезеден къараб, юч арбадан тюше тургъан джашланы кёрдю. Арбазгъа чыгъыб, итни такъды да, къабакъ эшиклени ачыб, арбаланы арбазгъа джыйдырды. Ичлеринде ол танымагъан Суратчы болгъанын билдирдиле. Сора мурукгу этмей, бары да къонакъ юйге кетдиле. Исламны бачхасы чегетге тирелиб тургъаны себебли, терк огъуна къалын агъач башланыб, сагъат джарымдан уучу юйчюкге – «къонакъ юйге» джетиб, ичине кирдиле.   Узун агъач масаны-столну джанына олтурдула. Ислам барына сымарлаб къарады – бары да сауут-саба джюрютген джашла.
- Адетдеча, герох, бычакъ, не сауутугъуз бар эсе да, столгъа салыгъыз,- деди Ислам.
Таукъан алай этмезлигин танытды: «Къызылджагъала шып деб, джетселе, сауут-сабабыз къолгъа джетгинчи, ала бизни дырын этиб чыгъарла. Ол себебден герохум былай джанымда турсун».
- Бизни былайда болгъаныбызны ала къайдан билликдиле?
- Ызлагъан аланы ишлериди,- деб кесин дженгдирирге унамады Таукъан. Суратчы уа «мен сизни биригиз тюлме, кишиге бойсунургъа антым джокъду;  тапанчам барды, алай а ансыз къаллыкъ тюлме» деб, къаты айтды.
- Аслан сёзге къошулду: «Тамада айтхан бизге буйрукъду. Аскер мизам болмаса, биз бир джамагъат болаллыкъ тюлбюз. Исламгъа бойсунургъа деб, ант этиб, алай башлагъанбыз ишни. Не уллу, не гитче затда Антыбызны бузмайыкъ».
Бары да айтханлыкъгъа, Таукъан, эмда Суратчы кеслерин дженгдирмедиле. Быланы бир къоркъгъанлары болгъанына бары да ажымсыз болдула. Ала экиси да бир джерде олтургъанлары себебли, аланы сауутсуз-сабасыз этген да къыйыныракъ боллугъугъун ангылады Ислам. Аны себебли аланы бёлюрге излеб: «Таукъан, сен тамадаса, бери ёт. Джылгъа кёре олтурайыкъ, адетни бузмайыкъ» деди. Таукъан анга да бир сылтау табыб, орнундан теберге унамады. Болмазлыгъын ангылаб, Ислам Асланнга кёз къысды. Ол да башхалагъа таша белги бериб, бираз кюрешгенден сора, экисин да да къолларын сыртларына байлаб, бир-бирине джыджым бла къысдыла. Тинтиб, герохларын, бычакъларын да сыйырдыла.
Ислам Расулгъа сорду: «Милициядан не хапар?»
- Была экиси да ары келиб, эм уллу аманлыкълагъа къарагъан тамада бла сёлеширге излейбиз,- дегенлерин къарнашым эшитгенди. Андан сора да барды хапарым, быланы не айтырыкъларын бир эшитирмек алгъа.
- Кертиди, биз милициягъа баргъанек,- деди Таукъан,- алай а не ючюн? Аманлыкъчыланы биз айтханнга кёре суратларын бир сал деб, Суратчыны аны ючюн чакъыргъанелле, мен да биргесине баргъанем. Сиз ишекли болур зат джокъду. Мен сизни биригиз болуб, ненча къан ишге къатышханма, сора мени тутугъуз-ёлтюрюгюз деб, милициягъа къалай барлыкъ болурем?
- Ол сен салгъан суратла Ахмат бла Алийге къалай ушагъан болурла?- деб сорду Ислам Суратчыгъа.
- Мен милисала айтханча салгъанма. Къошханым-къоратханым джокъду.
- Ахмат, бери кёргюзчю ол суратны. Джашла, бу суратла бла Ахмат бла Алийни тутаргъа боллукъмулла?
- Игит да туталла, туура кеслерилле сора,- деген тауушла чыкъдыла.
- Суратчы, сен излемесенг, ала ушамазча салыргъа да боллукъ эдинг суратланы. Таукъан а нек джокъду ол суратлада?
Сёз сёзню айтдыра, тереннге кирдиле.
- Таукъан, сени Ахмат бла Алийге тамада этиб, буйрукъну толтурургъа ийгенек. Сен а, буйрукъну да тындырмай, аны да менден джашырыб, тындыргъанбыз деб, алдаб, юч къат терс болгъанса. Суратчы уа, суратларыгъызны салайым деб, джылгъа кирмеген джаш къызчыкъланы терилтиб, мастерскоюна элтиб тешиндириб, джоюб кюрешгенди. Дагъыда сен аны джакълаб, къутхарыб, ол да милициягъа барыб бизни сатыб... Экигизге да тыйыншлысы ёлюмдю. Башха оюму болгъан бар эсе, айтсын. Башха оюму болгъан чыкъмады. Экисин да арлакъда чынгылны къыйырына сюеб, ышаннга салдыла. Ахмат Таукъанны, Алий да Суратчыны герохладан уруб, чынгылдан ийдиле.
Уучу юйге къайытхандан сора, Ислам барына да джити къарай айтды: «Барыгъызны да джеб телефон номерлеригиз менде барды. Аланы джукълатмагъыз. Бир-биригиз бла да байламлы болгъанлай туругъуз. Расул, сен милициядан хапарлы болгъанлай тур. Биз ант къарнашлабыз. Оноулан эдик, энди тогъузаулан болдукъ. Къарачайны мынафыкъладан, амантишледен тазаламай, джашау тюзеллик тюлдю, билесиз. Ненча элде уруну-гудуну тохтатдыкъ. Адамла бауда малларына къой, юйде джанларына къоркъуб тебрегенелле. Энди эркин солуй башлагъанла. Ол бары да сизни кючюгюзденди. Президент айырылыулада, депутат сайлаулада оноугъа тюз адамланы ётдюрюрге керекбиз. Ол затха да аллындан хазырлана башлайыкъ». Джангы джумушла да бардыла. Талай кюнден мен билдирирме. Хы, ол эки мынафыкъны арбагъызгъа миндиргенигизни таныш-зат кёрген эселе, аны джууабын берирге да хазыр болугъуз».




*   *   *

Арадан талай джыл озду. Ислам бла нёгерлери джашагъан огъары, тёбен элледе къой, бютеу ёзенде да уру-гуду, тоноу, мурдарлыкъ тохтады. Наркотик сатханланы, джайгъанланы уа бирин къоймагъанча ол дуниягъа ашырыб бардыла. Ичкичилик, хаулелик да тюбелек къуруб къалмаса да, азгъа айланды. Исламны нёгерлери да башха ёзенледе онушар-онушар къауумла къурадыла. Бары аракъы-тютюн не болгъанын билмеген, харам-халал, сууаб-гюнах айыргъан, къарыулары-кючлери болгъан деменгили джашла. Ала элледе джорукъ салгъан бла къалмай, район аралыкъланы, шахарланы да къолгъа алдыла. Ичиб, аман сёлеше, озгъанланы илгиздик эте, гёджебсиниб айланнган «джигитле» кау-куу болуб, кёрюнмей къалдыла. Аманлыкъчы джыйынла талай кере разборкалагъа чакъырыб, автоматланы чыкъырдатыб, кёрдюле. Эки джанындан да  ёлгенле болдула, алай а кючню кёргенлеринде, сау къалгъанлары республикадан тышына кетдиле.
«Биз ичкичиликни, хаулеликни, аманлыкъчылыкъны къурутургъа кюрешебиз; аланы туудургъан чурумланы къурутургъа уа – къарыу къайда! Ичкини халал этиб тургъан къралда, ичкини джюрютдюрмей къалай тыйгъын – ол кърал джорукъгъа къаршчы келген затды сора. Алай болса да, бир кюреше барайыкъ» деб, Ислам ичинден кеси кеси бла сёлешеди.
Эки нёгерин да биргесине алыб, шахарда аракъы заводну иесине барды Ислам. Миллионер аланы къолларын тутуб, арт юйге киргизтди да, быланы «огъай» дегенлерине да къарамай, «4 адамгъа тебсиге туз-дам келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Къараб-къарагъынчы къанга тюрлю-тюрлю хантладан толду. Мюйюшде уа тёгерек бурула тургъан кёрмючден ол чыгъаргъан аракъыланы юлгюлери къарайла.
- Мени заводум харам аракъыны чыгъаргъанлыкъгъа, сизни аллыгъызда хантла халалдыла. Бисмилля этигиз.
- Да, аракъыны харам болгъанын биле эсенг, аны чыгъарыб гюнах алмай, халал затла бла кюрешсенг иги тюлмю эди,- деди джашладан бири.
- Аракъыдан уллу ачха тюшюрген джукъ джокъду. Не байлыгъы да богъурдакъдан болгъан уллу кърал да аракъыдан джийиргенмейди. Ички къралны бюджетинде къаллай орун алгъанын билемисиз?
- Билебиз, алай а ички халкъны хайуан этиб баргъанын да кёребиз.
- Ичмесинле. Ким зорлукъ этеди?
- Энди аны сен да, биз да билебиз – игиден эсе аманнга адам дженгил тюзеледи. Биз халкъыбызны сакъларгъа керекбиз. Ички уллу орус халкъдан да бошагъанды. Сеннге келгенибиз – ички заводунгу къурут, учуз аракъынг бла халкъны къырма.
- Джашла, ачха кереклигиз бар эсе, айтыгъыз. Заводну  уа джабмазлыгъымы билигиз. Кърал джаб десе, джабарма. Мен джорукъну бузмайма, законнга келишмеген иш этмейме.
- Кърал халкъыбызны къырыб, кёчюрюб да айланнганды. Кърал бизни динибизни, тилибизни да къурутургъа излей эсе, биз да анга болушургъамы керекбиз? Сен акъыллы, болумлу джашса, кючюнгю халкъыбызны сакълар джанына бурсанг...
- Аланла, мен кёб адамгъа болушханма. Ишлене тургъан межгитге да иги кесек ачха бергенме.
- Къарачайлы, аракъыдан, харамдан тюшген ачха бла межгит ишлетеме деген къалай болады? Халкъ ичкичи болуб бошаса, межгитге ким джюрюрюкдю? Биз Къарачайда ички заводланы барын джабдырлыкъбыз. Сен кеси разылыгъынг бла заводунгу джабсанг, къалгъанланы да ол затха чакъырсанг Аллах, Адам да разы болурла, алай болмаса ...
- Алай болмаса, не? Къоркъутургъамы излейсиз? Сизнича ваххабистлени кёре келгенбиз. Тюрмеде чириригиз келмей эсе, бу джолдан сора быллай зат айтыб меннге келмегиз.
- Биз гюнахдан чыкъдыкъ. Сагъыш эт, сенден онглуракъла да къайытханла диннге. Кесинг сюйгенингча бол, халкъны уа ички бла эки дуниясыз да къояргъа боллукъса. Аны ючюн а сеннге Шериатха кёре Тёре оноу этер. Аны унутма.
- Унутмам. Сиз да унутмагъыз, бюгюн, тамбла болса да кърал органла сизни соруугъа чакъырыб, ишигизни сюдге берликлерин. Сиз къралны законуна келишмеген ишле бла кюрешесиз. Кърал сизге кесин талатса, аны да бир кёрюрбюз.

*   *   *

Экинчи кюн ФСБ-ни бёлюмюне чакъырыб, Ислам бла кёб ушакъ этдиле.
- Аракъыны орнуна бир башха зат чыгъарсанг иги боллукъ эди, халкъ ичкичи болуб барады дегенден башха айтханыбыз болмагъанды.
- Ол джазгъан къагъытха кёре, аны джашаууна сизден къоркъуу барды. Шериат бла, Тёре бла сюд этерикбиз дегенигиз керти эсе, сиз джууабха тартыллыкъсыз. Анга бир джукъ болгъаны болса, ишекли сизге боллукъбуз,- деб, тамамладыла ушакъны.



*   *   *

Ислам юйюне къайытыб, атына миниб чегетге кетди. Чегетчи ишин да джарсытыргъа болмай эди. Ёзге андан къоркъмай, базыб, джашыртын, эркинликсиз, терек кесген да чыкъмай эди. Тёгерекге къарай барса да, эси башха сагъышлагъа кетиб, шкок тауушдан илгениб, атдан «тёнгереб» тюшдю. Иги кесекни ёлгенча тебмей турду. Ат кишнеген джанына башын акъырын буруб, къарады. Къабыргъада кёкенледен айырылыб, эниб келген экеуленни эследи. Къолларында шкоклары – бир да ажымсыз, Исламны ёлгеннге тергеб, келе эдиле. Ала джууугъуракъ келгенлей, Ислам мылтыгъын юслерине буруб, талай кере атды. Ала къолларындан шкокларын ийдиле – окъла бары билеклеринден тийген эдиле. Экиси да къабыргъаны эки джанына къачаргъа кюрешдиле, алай а окъла бутларындан да тийгенлеринде, къычырыкъ эте, сойландыла. Ислам къатларына келди.
- Ким джибергенди сизни,- деб, сорду. Къарачай болмагъанларын сезиб, сорууун орусча къайтарды. Джукъ айтыргъа излемегенлеринде, шкокну быргъысын бирини джюрек ауузуна  тиреб, сампалындан басды. Аны кёргенлей, экинчисини тили ачылды. Аланы аракъы заводну тамадасы ийгенин айтды. Ислам аны да сау къоймады. Ёлюклени чынгылдан быргъаб, чегетчи юйчюгюне дери барды. «Ким биледи, аны ичинде мени сакълаб тура эселе да. Парий бла келирме» деб, ызына, эл таба кетди.

*   *   *

Ислам юйде къалкъыб тургъанлай, ит чабхандан илгениб уянды. Терезеден кёз джетдирди: къабакъ эшиклени аллында сюелген Шыйых эди.
Саламлашхандан сора, Шыйых кёлюне келгенни джашырмай кёнделен салды:
- Алан, биз хар нени шериат бла бардырыргъа деб келишгенми эдик? Сиз этген ишлени кёбюсюн хатыгъыздан таныб турама. Шериат бла адамны къыйнаб ёлтюрюрге джарамайды. Сиз а, уятлыкъларын кесиб, аузларына къабдырыб, неге ушагъан затла этесиз...
- Шыйых, энди ол затланы ким этгенин киши да билмейди. Ол ууакъ-тюек, хылымылы затлагъа сени къатышмагъанынг да иги болгъанды. Энди аллыбызда уллу ишле бардыла. Бизнесменле бла, къуллукъчула бла, депутатла бла, интеллигенция бла ишлерге, аланы кеси джаныбызгъа бюгерге керекбиз. Энди сени оноуунг, сёзюнг бек керек боллукъду. Аллах айтса, тамадагъа кесибизден бир адамны айырырбыз. Тёгерегине да бизни иннетибизни бардырлыкъланы джыярбыз. Ол заманда бютеу къыйыныбыз да суугъа кетмез.
- Да мен аллында айтханнга келдикми?
- Тюзсе, алай а бу ётген джолубузну ётмей, бир иннетлиле бир джерге джыйылаллыкъ тюл эдик. Энди оноугъа тюшерча къарыуубуз барды. Джангыз кърал джанындан чырмау болмасын ансы...
- Да къралгъа къаршчы бармай шойбуз да? Джуртубузну къайда хылымылыдан – мурдарладан, тоноучуладан, ичкичилиден, хаулеледен тазаларгъа кюреше эсек – кърал бизге тыйгъыч салгъан къой, бизге болушургъа керекди.
- Да болушурукъ эсе эртдеди дебми турады? Хо да, биз ишибизни эте бир барайыкъ. Заман кёргюзтюр ким не излегенин.
- Президент сайлаулада биз джанындан кимни кандидат этерикбиз? Анга да иги сагъыш этейик.

* *  *

       Была бу ушакъны бардыргъан сагъатда ФСБ-ни (бюгюннгю аты КГБ-ни) республикан мекямыны тюб къатында таша кенгешиу къызыугъа кирген эди. Таша службаны бу джергили къауумуну тамадасы Москвадан келген юч абчаргъа былайда халны къалай тюрлендирирге кереклисин айта эди:
- Бизни къулакъларыбыз-кёзлерибиз билдиргеннге кёре, къарачай джашладан бир организация къарыу джыйгъаннга ушайды: аны бёлюмлери хар элде бардыла. Къарачайлыла джашагъан джерледе ала ичкичиликни, хаулеликни, уруну-гудуну, мурдарлыкъны тохтатхандыла. Алай а ала этген ишлерин Аллахны аты бла бардырадыла. Сууаб-гюнах, халал-харам деб, хар неге ол кёзден къарайдыла. Республикада алкоголь ичкилени чыгъартмазгъа, сатдырмазгъа кюрешедиле. Билеклери, бутлары, башлары джалан къызлагъа джашау къалмагъанды. Айтыргъа, ваххабизмге дженгиб баралла. Халкъны кърал джорукъ бла тюл, дин джорукъ бла джашаргъа чакъыралла. Имансыз джорукъла бла тюл, дин бла, шериат бла джашаргъа керекбиз дейдиле.
- Да ала аллай бир къарыу алгъынчы, аланы кёрмей, тыймай, чалдышха джыймай къалай тургъансыз?- деб сорду къонакъланы бири.
- Ала бек сакъ, эслеб башлагъандыла ишлерин. Биз билгенден сора, талай иш этгенбиз. Алай а, тюзюн айтайым, энди аланы тыяргъа мени кючюм джетерик тюлдю. Ала сёз бла тыйыллыкъ тюлдюле. Аллыбызда сайлаулада ала президент оруннга кеслерини адамларын салгъан, ётдюрген да эталлыкъдыла. Халкъны да кёбю алагъа разыды.
- Ол организацияны тамада къауумун, бёлюмлени башчыларын да билемисиз?
- Билебиз. Бары бла да ушакъ эте тургъанбыз. Тамадалары Афганистанда къазауат этген, милицияда да бираз ишлеген, МГУ-ну тарих бёлюмюн бошагъан Ислам деб бир джашды. Соруу протоколла ма бу папкаладалла.
- Хайыр. Бу ыйыкъда протоколла бла шагъырей болайыкъ. Арт джыллада этилген аманлыкълагъа да МВД-ни къуллукъчулары бла бирге анализ этейик. Энди ыйыкъда уа, баш кюн, сиз айтхан организацияны тамадалары сагъат ючде былайда болурча эт. Алагъа да бир тынгылайыкъ. Анга кёре оноу этербиз.

*   *   *

Иш бир ыйыкъгъа тюл, талай айгъа созулду. Лубянкадан келген таша къуллукъчула, бу джергили къуллукъчула бла бирге оноулашыб, джер-джерге кеслерини агентлерин джарашдырдыла. Тилчилени санын талай кере кёб этдиле, аланы кеслерине да, информация джыйгъанларына кёре иги хакъ тёлеб башладыла. Ислам да, нёгерлери да, алагъа бегирек эс бёлюннгенин сезиб, сакъ болдула. Алай болса да...

*   *   *

Ислам бла нёгерлери республиканы тамадасына тюбедиле Доммайда. Ислам айтырын артха салмады:
- Келир джыл сайлаула боллукъдула. Алай а, биз КЧР-ге тамада тюл, Къарачайгъа тамада айырыргъа излейбиз. Сталин къурутхан Къарачай областны ызына къураргъа ант эте эсенг, барыбыз да сени джанлы боллукъбуз. Алай болмаса, кесибизден тамада айырлыкъбыз.
- Огъай, мен КЧР-ни башчысыма, аны сакълар джанындан кюреширикме. Сайлаулада ким хорларын кёрюрбюз.
Джашла сёзню андан ары магъанасызгъа санаб, джолгъа атландыла. Джолда уа нёгерлери Исламгъа кёлкъалдыларын айта бардыла:
- Эм уллу аманлыкъчы республиканы башчысыды. Кесини халкъына аллай бир аманлыкъ этгенни джашаргъа эркинлиги бармыды? Тау элле къаллай болумдадыла? Тинибиз, тилибиз къуруб баргъаны аны къыйынлыгъы тюлмюдю? Тиширыуланы къол къыйынларын сатдыртмай, тыйгъычла салыб, сюдлюк-джоллукъ этдириб кюрешгени уа? Башындан халкъгъа деб келген ачханы, кесини хурджунуна уруб тургъаны уа? Республиканы джыйымдыкъ этиб, къайда къарадураланы тау артындан, тыш къралладан бери юйюрсюндюрюб, Азиядан келирге излеген къарачайлылагъа уа джол ачмай... Огъай, бу Амантишни къоратыргъа керек эди эм алгъа да.
- Джашла,- деди Ислам, - биз халкъны кёб затха кёзюн ачханбыз. Сайлаулада аны ётерге бир шансы джокъду.
- Ислам, бизни чёб атханыбызгъа къарамазла, ол джыйыб башына бир иги улху берсе, аны бла «алхамдулилля». Ол кесини халкъын тонаб, къурутуб кюрешгенликге, хоншуланы айтханларындан чыкъмайды, Москваны уа къулуду-шапасыды. Аллай амантишни кърал джакълаб, сакълаб, орунлу этиб турмаса, бюгюн болумгъа джетмез эди иш.
- Джашла, ол хоншулагъа иги эсе, хоншулагъа тамада болсун. Ма аны ючюн керекди бизге энчи къраллыкъ. Сайлаулада ол ётерик тюлдю.  Халкъны чёб атханын къулакъгъа алмай, ётюрюк бла, кюч бла аны сакълайбыз деселе – биз да анга кёре къымылдарбыз.   

*   *   *

Лубянкадан келгенле Ислам бла ушакъ этедиле.
- Биз арт джыллада болгъан аманлыкъ ишлеге къараб чыкъгъанбыз. Аланы кёбюсюню хаты бирчады. Илинмек аджалдан ёлгенле кимледиле: уру-гуду бла кюрешген аманлыкъчыла, джасакъчыла, наркотиклени, ичкини, къахмеликни джайгъанла эмда алагъа джол берген милиционерле, кърал къуллукъчула. Джюзге джууукъ бир ёлюк табылгъанды, ёзге аланы кимле ёлтюргенлери белгисизди. Сен билген джукъ бармыды?
- Мен билген джукъ джокъду.
- Аманлыкъчылыкъ бла ол халда кюрешиуню тюзге санаймыса?
- Санамайма, алай а органлада ишлегенле борчларын тындырмасала, халкъ, тенгизча, кеси кесин тазалаб башлай болур.
- Сен башчылыкъ этген организация сайлаулагъа къатышырыкъмыды?
- Къатышырыкъды.
- Не иннет бла?
- Ичкини, аманлыкъны, намыссызлыкъны тохтатыр ючюн, кърал джорукъну бегитир ючюн. Эм уллу иннетибиз а, не джашырыу, законнга таяна, Къарачай областны ызына сюеудю.
- Муслиман дин бла, шериат бла джашаргъа излегенигиз а кертимиди?
- Ётюрюк хапарлалла. Дин хар кимни энчи ишиди. Бизни джауларыбыз кърал джорукъланы бузуб кюрешгенлелле.
- Къарачай районлада адамла джарыллыкъларын кърал органлагъа тюл, сизни организациягъызны бёлюмлерине айтханлары кертимиди?
- Адамла кърал органладан тюзлюк табарларындан тюнгюлселе, бизге келедиле. Кърал органлагъа биз да айтсакъ, иш кёбюне тюзеледи.
- Бюгюн кърал органладан эсе, адамла сизге ийнанадыла десек тюз боллукъмуду?
- Алай огъуна болур. Къуллукъчула улхучула болуб бошагъандыла.
- Халкъ сизге бегирек ийнана эсе, сайлаулада сиз хорларгъа боллукъсуз, сора...
- Аны сайлаула кёргюзтюрле.

*   *   *

ФСБ-ни, МВД-ни башы не оноу этгени бираздан ачыкъ болду.
Кюнлени биринде Исламны юйюню аллында талай аскер машина тохтады. Аладан ОМОН-чула къуюлуб, юйню къуршаладыла. Ислам да, арт кёзюуде аны биргесинден айырылмай джюрюген юч джёнгери да эследиле аланы. Ала уа буруудан чынгаб-чынгаб тюшюб, кими терезе тюбюне, кими эшик таба мыллык атдыла. Алай а басхан парий, аланы бирлерин тюбге уруб, богъурдагъын юздю, юсю окъдан толгъанына да къарамай, экинчисини да бутундан къабыб къарышды.
Ислам биле эди таша къуллукъладан быллай бир итлик чыгъарын. Аны себебли юйню подвалындан бачханы ичи бла чегетге дери индек къазыб, юсюн да кёзге илинмезча джабхан эди.
- Джашла, сермешебизми, кетебизми?,- деб сорду Ислам
- Къалай десенг – алай,- деб, джууаб къайтардыла нёгерлери.
Ислам бла юч нёгери, сауут-саба къоймай, барын да алыб, индек бла чегет таба атландыла.  Бирлери былай тышына чыгъыб, тёгерекге къараб, къалгъанлагъа белги берирге керек эди. Алай а, былай чыгъыб, баууру бла сюркелиб тебрегенлей, бир овчарка хырылдаб аны таба мыллыгын атды. Арлакъда ОМОНчуланы да эследи. Мадарсыз болуб, ызына сюркелди. Кесин итге къабдырмаз ючюн, аны герохдан атыб урду. Насыбына, окъ тиймей, ызына индекге тюшдю. Бары да къабханнга тюшгенлерин ангыладыла.
- Энди сермешгенден башха джол къалмады,-деди Ислам. Сора хурджун телефонун чыгъарыб, нёгерлерине къуугъун этди. Телевизион, радио, газет редакциялагъа да билдирди.
- Бир сагъатны чыдасакъ, джашла да, журналистле да джетерикдиле. Ары дери чыдайыкъ.
Ёзге бир сагъатдан да, эки-юч сагъатдан да былайгъа киши келалмады – тёгерекни, тёбенден, узакъдан огъуна аскер къуршалаб, чыпчыкъ да ёталмазча эди.
ФСБ-ни, ГРУ-ну эмда МВД-ни бирлешген бёлеклери быллай операцияланы бир кёзюуде талай джерде бардырдыла. Исламны организациясыны башчы къауумуну кёбюсюн ёлтюрдюле, ишекли болгъан адамларын да тутуб, хапислеге атдыла. Ауур джаралы болгъан Исламны уа багъыб, аякъ юсюне салыб, халкъны къоркъутур ючюн ачыкъ сюд кибик этиб, ёмюрлюк тюрмеге сукъдула.
Алай а, халкъны не бек къоркъутургъа излеселе да, халкъ сюрюу болмагъаны, ачыкъ болду. Сайлаулада халкъ Москва излегенден башханы сайлады Президентге. Ёзге ол да халкъны адамы тюл эди. Аманланы ичинден игисин сайларгъа кюрешди миллет. Исламча адамны уа оноугъа иймезлигин танытды кърал.
Къара халкъ бла къралны арасы амандан аман бола баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Ол тиклик не бла бошалырын заман кёргюзтюр.














О ТВОРЧЕСТВЕ
БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА










Председателю Ученого Совета,
 Ректору Карачаево-Черкесского
Государственного Университета 
 господину  Б. Н. ТАМБИЕВУ


Уважаемый господин Председатель!
Уважаемые члены Ученого Совета, коллеги!

         
                Пользуясь  правом почетных докторов уважаемого нами Карачаево-Черкесского Государственного Университета, позвольте нам выступить с инициативой выдвижения от имени его  научного  сообщества  на соискание  Нобелевской премии в области литературы нашего коллеги –  карачаевского поэта БИЛАЛА АППАСОВИЧА ЛАЙПАНОВА  за  поэтический вклад в сокровищницу тюркоязычной и мировой литературы.
                Он является автором 22 книг поэзии, прозы, публицистики. Трехтомник его творчества в переводах на русский язык «Пространство моего голоса» был представлен на соискание Государственной премии Российской Федерации в области литературы за 1996 год. Книга его стихотворений «Джуртда Джангыз Терек» («Священное Древо Отчизны») является шедевром карачаево-балкарской поэзии. Сегодня произведения поэта издаются в переводах на турецкий, английский, немецкий, арабский языки.
                Творчество поэта ознаменовано признанием у таких корифеев поэтического искусства, как Кайсын Кулиев, Сергей Михалков, Лев Ошанин, Давид Кугультинов, Халимат Байрамукова. Билал получил признание у себя на родине: он Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики, Почётный доктор Карачаево-Черкесского Государственного Университета. Огромную созидательную работу он проводит как издатель первого карачаево-балкарского литературно-художественного и научно-публицистического журнала «Ас-Алан», который стал рупором свободного слова. Как патриот своей малой и большой родины Билал Лайпанов вернул своему народу и миру имена великих земляков – Исмаила Семенова, Махмуда Дудова.
            За короткое время им изданы все научно и исторически значимые труды по истории, культуре, языку и литературе карачаево-балкарского народа. Он, несомненно, внёс в карачаево-балкарскую поэзию новое живительное начало: новаторство в области формы и содержания и поэтического языка. Тематическое разнообразие и абсолютная свобода мировосприятия в его поэзии доведены до таких высот, что позволяет оценивать Билала как поэта будущего. Для Билала, сына малочисленного карачаево-балкарского народа, составной части великой тюркской общности народов, служение высокому поэтическому искусству, справедливости, свободе – превыше всего. И он всем своим творчеством, подвижническим общественным и издательским трудом, созиданием подлинных условий для реабилитации своего и других репрессированных народов России и бывшего Советского Союза вполне заслуживает широкого общественного признания.             
           Сам факт выдвижения тюркоязычного поэта  на соискание высшей мировой литературной премии – великое событие. И мы убеждены, что Билал Лайпанов заслуживает этого. Мы, наблюдая творческий его рост, подспудно чувствовали, что в наш современный проблемный и грешный  мир пришел выдающийся мастер поэтического слова. Недаром великий Кайсын назвал Билала настоящим  «поэтом времени конца света», мудрая его землячка, поэт Халимат Байрамукова  резюмировала: «Я не боюсь за свой язык, за нашу поэзию, пока у нас есть такой поэт – Билал Лайпанов, который навсегда занял  в ней самое почетное место!»
                Солидаризируясь с изложенным, мы считаем, что именно на родине Билала, вопреки  общепринятому «пророков нет в отечестве своем», начало начал его творчества и его признания.  Карачай подарил миру поистине большого и самобытного мастера слова, поэтому именно ему должен принадлежать приоритет выдвижения Билала Лайпанова на высшую литературную премию мира, а Карачаево-Черкесскому Государственному Университету – духовному научному центру Карачая  – инициатива  этого выдвижения.
                Мы уверены, что найдем у Вас понимание и единогласную поддержку, а Ваша сопричастность к великому начинанию, которое положит начало мировому признанию лучших образцов поэтического творчества  на карачаево-балкарском языке в лице поэзии Билала Лайпанова, будет по достоинству оценено потомками.

С пожеланиями научных и творческих успехов, Ваши коллеги – Почётные доктора Карачаево-Черкесского Государственного Университета:

Чингиз Торекулович АЙТМАТОВ,
Лауреат Ленинской премии в области литературы,
Герой Социалистического Труда

Барбара КЕЛЛНЕР-ХЕЙНКЕЛЕ,
Доктор философии, профессор,
Директор Института тюркологии
Свободного Берлинского Университета

Светлана Михайловна ЧЕРВОННАЯ,
Доктор искусствоведения, академик
Академии художественной критики

Хаджи-Мурат ХУБИЙ,
Тюрколог, лингвист,
Доктор, профессор  (Нью-Джерси, США)

Энвер  Сеит-Умарович ТОКАЕВ,
Доктор, профессор,
Лауреат Государственной  Премии СССР,       
Лауреат Государственной премии РФ 

ОЛЖАС ОМАРОВИЧ СУЛЕЙМЕНОВ,
Поэт, тюрколог






БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ –
СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ

Большие поэты малых народов – всегда явление всеобщего порядка из-за напряженности в них идеи национально-культурной идентичности. Они всегда деятели культуры в широком смысле (по точному определению Светланы Червонной – ETNIK ENTERPRISER), так как несут в себе весь запас поручений своего народа. Исмаил Гаспринский, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов, Кайсын Кулиев, Билал Лайпанов и другие в своем творчестве и культурном деянии осуществляют собой тип нового мифологического героя. Основная черта таких поэтов – яркое экзистенциальное призвание, постижение трансцендентности через любовь и отрицание всех барьеров на пути к духовному освобождению.
Деятельность этих больших тюркских поэтов Нового времени, каковым считается и народом, и собратьями по поэзии карачаевский поэт  Билал Лайпанов, подразумевает прощание со старой поэзией (так называет он одно из стихотворений-концептов, каковыми насыщена вся его поэзия).
Не ножом взлечу из ножен,
Чтобы резать ветер воли.
Как змея из старой кожи
Я ползу навстречу боли.
Словно слово из кавычек,
Выпускаю на свободу
Душу из брони привычек,
В жизнь вхожу, как входят в воду.

Он почти одинок в пространстве карачаевской поэзии, которая часто эксплуатирует народное красноречие и условную поэтику, а также технику лирического монолога с его кругом привычных тем и мотивов.
В критике обычно называют главные символы его поэзии «камень» и «дерево», создавая некую статику образа всей поэзии. А у него все символы работают, взаимодействуя в истории и в песочных часах мгновения.
Его стихи – новая  для карачаевцев антология ощущений, медитативных озарений, смыслов, перечтений – мифологических и фольклорных, уплотненных до мысли, стремящейся к целому. Поистине первородная задача – объять необъятное в необжитом современной рефлексии мире. Критик назвал его «Парнасским Гаврошем». Энергия отрицания старой поэзии, предвещающая в конце каждого века ломку всяческих канонов, равна энергии пересоздания смыслов их укрупненной связанности.
Тем более знаменательно выстраивание им нового модуса поэзии в противовес общей тенденции литературы рубежа нового тысячелетия, отмеченной Мишелем Фуко как «отлучение от дискурсии мысли, становящуюся простым проявлением языка».
Апокалипсический миф постмодернизма, к которому пришло человеческое развитие от религиозного и языческого мифа, включая тоталитарный миф революционного переустройства в бывшей «Стране Советов», получает в поэзии Лайпанова свой вариант, который можно назвать – «По ту сторону апокалипсиса». Для его поэзии этот миф не более чем общепринятая условность, которую он переживает в допущении, манифестируя со всеми его приметами в стихотворении – «Я человек ахырзамана (апокалипсиса)». И в то же время, отрицая его всем своим поэтическим творчеством, на сущностном онтологическом уровне, отсутствием «космического безволия» маленького человека, затерянного в «мире вещей». Человек Лайпанова отличается универсальным оптимизмом, который от «древа» и «камня» (название главной его книги и многих стихов) карачаевцев, их языкового мировидения. Это «человек места», осознающий язык (logos), как форму свободы и сохранения «своего «Я».
Не думаю, что Билал Лайпанов всерьез осознает себя представителем «Направления». Но, следуя «Закону эйдетического параллелизма» (Платон), и шире – телеологизму истории, в том числе и культурной, он повторяет последовательно все этапы поэзии XX века: от романтизма, символизма, футуризма, «Будетлян», до постмодернизма, знакомых ему в русской и переводной европейской поэзии, и присутствующих в виде имен, голосов (Цветаевой, Есенина, Хлебникова, Лорки), так часто встречающихся у Лайпанова. Тем не менее, весь этот мастер-класс присутствует и участвует в символическом пространстве его поэзии в контексте национальной парадигмы.
Вместимость тюркской поэзии (и шире восточной), в своей закрытой системе «совпадала» со всеми классическими этапами европейского литературного развития (Возрождения, Просвещения, Реформации, Барокко (у тюрков – «эпоха Тюльпана»), до современного постмодернизма. Еще ранее – символический космизм Бальмонта, Хлебникова, Белого или цвето-числовые планетарные структуры «Семи поэм» Низами, а еще раньше – гимнические песни Тенгрианства, посвященные богам Западного и Восточного неба.
А само тенгрианство с ее «Сумерками» представило ту форму «актуальной бесконечности», питающую всех больших поэтов, которые и «начало» и «конец», не отвергающее «Да» и не утверждающее «Нет»! Опыт радикальной сомнительности, непредсказуемости, предшествующей «Великому Ничто» Гегеля.
Приведем стихотворение «Я человек ахырзамана (апокалипсиса)», подробнее в доказательство того, что его манифест в своей спонтанности становиться актом поэзии. По словам М. Лобанова, «...Он кричит на своем языке...». В потоке сознания своего героя, Лайпанов выделяет три времени, подобно Блаженному Августину в «Исповеди»: настоящее прошедшего, настоящее настоящего и настоящее будущего:
…Меня омывает вчерашний дождь,
Вчерашняя молния ударяет меня,
Я снова умираю в той войне…

Таким образом, герой погружен в бесконечность, а память превращается в важнейшую категорию, преодолевающую смысл конечного. Это предает глубину историческую и личностную. В варианте Лайпанова, память ощущается как катаклизм, повергающий человека в пустоту космоса.
Сложная архитектоника константных и диффузно проникающих друг в друга концептов Б.Лайпанова состоит из метатекстов и интертекстов тюрков, и от Библии, приравнивающей Слово к бытию. Это особенно уникально в эпоху межвременья, когда сама литература и само Бытие – не безусловны.
Этот повторяющийся интертекст о процессе рождения стиха, проходит через всю поэзию и создает сложные конструкции во взаимосвязи человека и космоса. Эти конструкции по своей сложной естественности, как бы пробуждают читателя к интерактивному восприятию, ибо прочтение стиха так или иначе участвует в его порождении:
«Моя душа, как обруч вокруг земли – из не спетой песни, одна сторона души повернута к земле, другая к Азраилу – молнией». (Подстрочный перевод – мой).
А вот главная метафора:

Поэзия – озеро, открышее глаза...

Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Свое лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там –  стану
Озером, открывшим глаза…

В этом стихотворении небесная конструкция создает ясную прозрачную притчу о восхождении к трансцендентности как к «пространству моего голоса».
В повторяющемся образе одинокого охотника Бийнёгера, который в фольклоре однозначно трактуется как осуждение героя, восставшего против природы, истребляющего без меры благородных животных, и наказанного ею. Подобно тому, как поэт, поддавшийся демону творчества, отгорожен от мира людей в ловушке Бийнегера – в башне стиха, из которой поэт может выйти только ценой самоуничтожения, «рассыпавшись стихами».
В стихотворении «Пересотворение мира» порождение слов влечет за собой порождение смыслов, как бы организующих Материю заново:
Только тогда будет свободно все вокруг,
Вблизи и вдали, и в будущем.
Только тогда вырастут у слова крылья,
Река найдет старое русло,
Слово – смысл, а человек – истоки.
Снова все голо и открыто.
Змей искуситель – сам кусает себя за хвост.
Адам и Ева возвращаются в рай…

Мифологический мотив продлен здесь новым смыслом, ибо Ева в карачаевской транскрипции Хауа (в переводе «воздух», «атмосфера») а Адам – «человек». Мифологема перволюбви сопрягается с идеей творчества, как воздуха, окружающего человека (в стихотворении «Человек и искусство»).
Карачай – национальный космос его поэзии, центр концентрической модели мироздания, который находится на пересечении значений – небесных и земных, исторической и личной судьбы, включая в свой предметный и метафизический вихрь звезды, радугу, семь пластов неба и земли, семь дней недели и семь музыкальных нот, самослагающихся и предопределенных сакральным числом «семь».
Эдемов и геенн седмица
Свет и зной
Мой Карачай родной.

Сакрализация числа «7», свойственная тюркской традиции, получила в восточной традиции особую свето-числовую символику. Для него семь букв слова «Карачай» – предмет постоянной рефлексии, игры созвучий, мольба и заклинание в мире, где понятия Родины подверглось кощунственным смещениям. Естественные перипетии «Великого переселения народов» в далеком прошлом кажутся нормальным брожением по сравнению с потерей места и языка, памяти и надежд, связанных с геноцидом и депортацией карачаевского и балкарского народов.
Обжигающая и трагическая внутренняя интенсивность переживания, чувство отнятой и возвращенной Родины – оправдание всего его творчества. Гимн Карачая, цикл стихов о Карачае – это не просто патриотическая лирика, а всеобъемлющий дискурс во всем его общегуманистическом, политическом и культурогенном смысле, расширяющийся в мир и возвращающийся к центру – камню «Къадау Таш» и «Одинокому Древу Родины»... Это образы, обладающие пространственной протяженностью, своей ментальностью. Так, ива, оплакивающая как Гошаях Бийче возлюбленного, обняв ветвями израненную прогрессом землю. Сатанай стирает белье в Волге, сама став продолжением реки. Героиня карачаевской поэмы Сафият утопилась от несчастной любви, чтобы потом лежать на каменистом зеленом берегу, отдав природе свое тело и став ее частью. Здесь типичная восточная оппозиция души и тела включает смерть в общеприродный порядок, продолжая поток жизни.
Айджакаджа – образ женщины, включенный в трехступенчатую метафору природы человека и вечности, олицетворенных в образах расцветшей вишни, женщины и белого жеребенка. Для Лайпанова ранняя весна – это субстанция холода, преждевременного и коварного, убивающего расцветшую красоту.
Падает снег и сверкает под яркой луной
Айджакаджа
Только не тает на лицах покров ледяной
Мертвые мы иль живые с тобой
Айджакаджа?

У него всегда разрушаются цепочки метафорических пар (природа-человек), чтобы создать новый смысл.
«Рыба, лед, человек» – здесь природа и человек в системе зеркал – рыба в безвоздушном пространстве замерзшей воды бьется об лед, по которому идет человек, видящий рыбу подо льдом, отражающим его внутреннее состояние, такое же безвоздушное и безысходное.
Багровый закат льет кровавые слезы... Это он, поэт, оттаявший от улыбки женщины, плачет скупыми слезами слепого.
Метемпсихоз – перетекание образов и видений, процесс углубленный рефлексии по поводу «цветущей сложности» Бытия в самых разных проявлениях – это не самоцель, а игра смыслов, работа по пересозданию стиха и мира, в их взаимосвязанности и взаимодействии.
Наиболее общее поэзии Б. Лайпанова – это его религия жизни, преодолевающая инстинкт смерти, «конца истории», «изжитости современности» – провозглашаемых каноном постмодернизма.
Это особенность тюркского миропонимания зиждется на огромном во времени и пространстве опыте выживания, исторически присущей интенции. Эта интенция совпадает в конце века с европейской философией, к каковой можно отнести слова Роже Гароди: «Мир выживет, и ему не придется более прокладывать фарватер по моему пути сопротивления бессмыслице… пытаясь жить по-другому, открывая возможное будущее».
Не изменяющее Б. Лайпанову ощущение жизни как таковой – это витальность не физическая, а духовная, которая уходит к древним мифологическим корням, к тюркской общине, к мифологизированному чувству общности, опирающемуся на природные для нее формы этики:

Я не из тех, кто говорит уныло…
Коль завтра в гроб, неужто жить не грех?
Хоть помню я, что ждет меня могила,
Я не могу сдержать счастливый смех…
Тот по душе мне бык,
Что дерзкой силой
Соперничает с грозною скалой.

В стихах «Однажды я сорвусь со скал», «Человек и смерть», «Я старый тур», «Надпись на надгробье», «Звезды выпили мою душу» продолжается старая тюркская письменная традиция, которая началась с Орхоно-Енисейских надгробий VI века. Смерть, устремленная в будущее, стала началом тюркской поэтической метафизики. 

«Душа, как птица с дерева вспорхнет,
Коротким и внезапным будет взлет,
Когда бы души без труда могли,
Как птицы, отрываться от Земли,
И, как псалому собирать для гнезд
На небесах лучи далеких звезд…»
Б.Лайпанов
         
«Заигрывание со смертью» у Лайпанова, спор с Азраилом – сквозная тема насреддиновских и суфийских притч, принадлежащих к мусульманской ереси, продолжается в его стихах:

Ты болен, стар, ты доживаешь век…
Признай, что гнусен, низок человек…
Признай, я отступлю еще на час…
Признай, старик – все мерзости от вас!
Скажи старик – ты все равно умрешь,
Что истин всех тебе дороже ложь,
Смерть ближе жизни, зло – милей добра»…
Но плюнув смерти в грозный лик,
Вздохнул и умер, не солгав старик.

Поэзия Лайпанова заполняет и вытесняет космическую пустотность суфийской любовью, молитвой красоте жизни, существующей в самих ее проявлениях – феноменах живой природы. Его антропоморфизм часто выражен в зооморфных субъектах, по сравнению с которыми – человек не столь идеален.
Конь, Волк и Тур (тотемы тюрков) – это возобновляющиеся темы поэтического состязания у тюрков. Они – двойники человека в его сущности и назначении.
Старый Тур в последнем прыжке со скалы перед смертью, Волк – как концепт свободы даже песни свои поющий, воздев глаза к небу, в отличие от Собаки.
И, наконец, Конь (крылатый, с солнцем в голове, с надеждой в гриве), в антологии тюркской поэзии и эпике, в романных метафорах Чингиза Айтматова, Кайсына Кулиева и Тимура Зульфикарова, в русской поэзии В.Высоцкого и Б. Слуцкого. Тем труднее Лайпанову взойти по планке, чтобы сохранить тавро мастера. Природная пластика, символизирующая человека, историю и саму жизнь в неостановимом беге коней. У него это всегда трехступенчатая структура по принципу китайской шкатулки (природа, век, судьба).

«Пусть Родины моей увидишь ты приметы,
Ее саму, и то, что я пишу о ней:
Хвостами, словно мух, сбивающих столетья,
Свой бег стремящих в вечность, надежд моих коней».

«Еще землёю стать мы не успели,
Как ей самой грозит смертельная беда.
Скрипят скелеты их. А на скелетах травы
Растут, леса шумят, течет по ним вода».

«Луга от их мочи цветами покрывались
От ржанья яркий свет струился с высоты…»

«Пословицы такой мне смысл давно уж ведом
Собака мчится лишь за мчащимся конем.
Вот так же и мой стих за вашим ржаньем следом
Рванулся и бежит сквозь время на пролом».

Стихотворение Б. Лайпанова «Когда идут, дорога, по тебе» –  заканчивается словами, обращенными не только к опыту предков, но и самому новейшему настоящему: Ломать дороги ваше ремесло / Дороги, что вы сами выбирали.
Камни, на которые опираемся, – это уже символ Кавказской мифологии. Новое мифологическое мыслительное пространство материи камня и древа, неспокойной и чистой воды, скал и парящих орлов и сверкающих молний, требующих высоты и тренированности духа.
Лайпанов выстраивает в общетюркской новую модель богоборческой мифологии, преодолевающей плоскость традиционной колеи.
ЗЕМЛЯ и НЕБО В ПОЭЗИИ  ЛАЙПАНОВА

Вертикали от Земли к Небу и обратно – это, как бы «вольтова дуга», которой напряжена вся его поэзия.
День  рождения поэта 12 апреля – День космонавтики – это событие почти мифологическое для поэта. Пересечение границы миров, завершающее естественное, присущее человеку восстановление прерванной связи с Небом в процессе мироздания. В этом прорыве – восхождение к трансценденции на «ядерном» уровне стиха и всей его поэзии. Механика духа преодолела физическую плотность земного притяжения, в постоянной этической оппозиции семи слоев Земли и пяти слоев Неба, отнятого человеком.  «Как зародыш, пробив скорлупу яйца» – человек в космосе, расставание души с телом на карнизе скалы в высверке молнии, невидимые дневные звезды, Родина на семи звездах Большой медведицы – это образные молекулы стиха, которые потом усложняются и связываются в новую оппозицию. Тяжесть земных бед не дает человеку оторваться от Земли и: «У Жизни на челе – черные отметины, а у Смерти на темном челе – светлые блики».
Стихотворения «Белый баран и Черный баран», «Сердце – солнце», «Женщина – лето», «Луна и женщина»…
Черный баран апокалипсиса и Белый баран сотворения, в стуке их рогов – вечная схватка, и человек пытается удержаться за их рога. Ёрюзмек и Кызыл Фук – перволюди из эпоса, поделившие Небо на Доброе и Злое. Преисподняя и Небо (стихотворение «Змея и Голубь»). Голубь со змеиными глазами и Змея с нимбом Голубя – в этом дерзком сопоставлении, проглядывает в наше сегодня древний хтонический Хаос, грозя новыми бедами.
Сочетание архаики с модерном неисчерпаемо для самообновления поэзии Лайпанова.

Небо покажется серым от пыли,
Она садится на пыльное дерево,
Как душа дерева, вышедшая наружу,
Птица с обожженным зеленым огнем крыльями.

Это тот же персонаж, олицетворяющий извечную неполноту человека из-за отсутствия Небесного.

РЕЛИГИЯ

Обращение Лайпанова к Исламу, в лоне которого всегда развивалась восточная поэзия, включая еретический суфизм и хуруфизм, является продолжением культурогенного начала его поэзии.
Первые большие поэты Карачая и Балкарии начала XX века начинали как религиозные деятели. Мусульманская просветительская традиция продолжилась до 40-х годов XX века, оставляя в своем поле все значимые поэтические имена.
Рубеж и начало века, знаменуемые, обычно усилением религиозного начала именно в поэзии, как «керамат» (ясновидение, пророчество) – т.е. прямая речь, божественного новопроисхождения. В карачае-балкарском сознании импульс творчества прямо связан с легендой об откровении, явившемся Пророку Мохамеду.
В конце XX века карачаевский поэт, прошедший вместе с веком трагический путь от богоборчества к покаянию, испытавший разрушение самих основ жизни, артикулирует вопрос из суры Корана – «Поэты»:  «Кому поклоняетесь вы (поэты)?» И отвечает: «Камню и древу. Языку, который дала мать». Вместо ожидаемого из всей его поэзии вывода – Добру, Совести, Достоинству Человека, Нации. Это экспликация, вывод за скобки не исчерпывает, но заостряет тезис о человечестве, как группах людей, объединенных Верой, Разумом и Культурой. Как в Коране – «сонмы», «толпы», «группы», а не глобалистски распыленное статистическое человечество: «Миллетчиме, эмда Умметчиме» (Я представитель нации и религиозной общины). Ведь не «маркированный»  родом, нацией человек не может быть верующим. Этика общины приравнивается к религиозной, оберегает от атомизированного распада и универсализации.
Прямая зависимость современного мира от научных открытий, погрузившая в пустоту отдельного человека, в Восточном и Евразийском пространстве опровергается изначально: «Богопознание есть поражение разума», и возврат к религиозной парадигме вовсе не означает регресса духа.
«В огне совести и веры» – название одного из последних сборников; в подзаголовке старое, жанровое обозначение тюркской поэзии – «Дефтерле» – тетради Добра и Зла. Исламские тетради –  вольная, некнижная форма спонтанного Слова, Столпы Веры и Прямой путь к Богу в преддверии Конца, обозначенного, как художественная реальность. Поэт очищает эти столпы от схоластических наслоений в огне трагического века. Это уже прямой Путь, отягощенный сатанинским извращением всех национальных и среднечеловеческих этических норм, требующих покаяния и осознания. Он точно регистрирует «признаки жизни» сохранившиеся в уже происходящем на глазах замедленном апокалипсисе.
Суры Корана он дает в метафизическом прочтении.
Для Лайпанова такая «ортодоксальность» – это возврат, похожий скорее на бегство, «бегство» в том культурологическом понимании, в каком совершили его Гёте, Гердер, Константин Леонтьев,  Б. Соловьев и другие филоориенталисты, трактовавшие позитивный опыт мусульманской уммы.
Для Лайпанова, прошедшего в своей поэзии через опыт символистов и модернистов, через восточные суфийские штудии о Любви, «Любящей и Любимой» наступает новый этап. Ясность, доходящую до аскезы, он возводит отныне в новый художественный принцип, и как бы исполняет главный канон этики тюрков: хорошее слово – правдивое слово. Отсюда его обращение к прямому публицистическому слову, которое становится для него «национальным делом». Учреждает издательство «Мир дому твоему», газету с тем же названием, журнал «Ас-Алан», демократическую организацию «Джамагат», входящую в Федеративный союз народов Европы (FUEN), которая является консультативным органом ООН и Евросовета.
Журнал «Ас-Алан» – единственный в России журнал, объединяющий малые народности Российской Федерации в отсутствии прежней огосударствленной дружбы народов, легитимизировав  этнополитический комплекс проблем на переходном кризисном этапе, кризисе национального общения не только репрессированных малых народов, но и больших, объединенных культурной исторической родственностью и современной злободневностью. После «Ас-Алана» это снова – общность, в расчлененное тело которой вдохнули душу, и она заговорила. Отрадно, что эта новая родственность инициирована нравственными и организационными усилиями нашего земляка и его коллег по благородной деятельности на ниве культуры, воочию осуществляющих триаду первого просветителя тюрков начала века «единства в языке, делах и вере» И. Гаспринского.
По нашей старой тоталитарной тенденции  этот глоток свободы кое-кому показался чрезмерным...
Что такое сегодня большой поэт? Большой поэт в том беззаконном и редкостном для нашего времени смысле, само появление которого как бы противоречит здравому смыслу? Это мощная социокультурная энергетика. Это не «поэзия шедевров», а поэтическая работа. Поэтическая работа, которая, в конечном счете, сублимируется в шедевры, но реализуется «в программе», во всеобъемлющей матрице образов, тем и сюжетов, нечаянных поводов, карте понятий, объединяющихся в концепты, бесконечно варьируемые Музой. Это все тот же поиск смысла жизни и истории в пределах индивидуального творческого опыта.
Все это есть у Билала Лайпанова.

ФАТИМА УРУСБИЕВА,
литературовед, доктор культурологии
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ, ПОЛИТИК, «ETHNIC ENTERPRISER»

В ранние 1920-е годы кавказские горцы, еще не знавшие и даже не предчувствовавшие, какой ценой предстоит им самим и их потомкам оплатить великое заблуждение революционных переворотов и социалистических экспериментов, очень доверчиво относились к жившим в далеких северных российских столицах пролетарским вождям. Тогда акыны и ашуги слагали героические сказы и песни о Ленине, и люди в еще не радиофицированных горных аулах и степных станицах пересказывали эти легенды и пели на своих языках, на свой лад эти песни, которые согревали их сердца надеждой и возбуждали верой в возможное чудо. Позднее Расул Гамзатов расскажет об этих людях:
«... Как мечтают морозной зимой о весне /И, как в полдень палящий, мечтают о тени, /Так усталым, измученным людям во сне /
Снился Ленин. / Им казалось: он был выше сосен и гор, / Вынет шашку –  враги разбегаются в страхе. / Им казалось, что острый, как лезвие, взор / И блестит и горит из-под черной папахи...».
К счастью для Билала Лайпанова, на Ленина он не похож, и к счастью для карачаевцев наступившего 21 века, им давно уже не снятся богатыри-освободители. И, все же, мне кажется, что если бы сегодня аксакалов поселка Хурзук, хорошо знающих древний род Лайпановых и не забывающих об удивительной судьбе его младшего представителя, ставшего в далекой Москве известным «джазыучу» (писателем), или карачаевских школьников, слышавших от своих родителей о бушевавших здесь дни и ночи бессрочных митингах поздней осени 1991 года и о пламенном ораторе и вдохновителе этих митингов, попросили нарисовать, красками или словами, портрет Билала Лайпанова –  непременно появились бы и черная папаха, и сверкающий взор, и стать и рост, сопоставимые с высотой Священного Древа Родины и твердостью Священного Камня  Карачая – символами родной земли и национального духа карачаевцев. А в обычной жизни, в столичной круговерти, в сутолоке московского метро, в стандартной квартире пыльного микрорайона Текстильщики, среди земляков, образующих небольшую карачаево-балкарскую общину в Москве, и среди своих московских коллег, Билал Лайпанов – обыкновенный человек, скромный, ничем вызывающим не приметный, и ничто человеческое не чуждо ему в этой повседневности – ни каждодневная забота о хлебе насущном, ни ответственность за свою маленькую семью, ни тревога за сына перед надвигающейся тенью призыва в армию, ни разочарования в неверных друзьях, ни обманчивые иллюзии, ни отчаянное бессилие перед собственным государством, которое уже привычно предстает перед своими гражданами в обличье насильника под черной маской и в пятнистой омоновской униформе.
Однако, мощная радиация духовной энергии, ее стремительные и неожиданные выбросы за черту обычного и за черту возможного, выше стандартного и выше оптимального уровня работоспособности, веры, мужества, гражданской инициативы и заинтересованности в общем деле, солидарности с далекими и близкими соотечественниками и единомышленниками вырывают Билала Лайпанова из рутинной среды, поднимают его на высокий пьедестал, формируют исключительные качества лидера национального и правозащитного движения. Сегодня и национальное карачаевское, и интернациональное правозащитное движения переживают в России далеко не лучшие свои времена: кризис, спад активности, сужение социальной базы, отчаяние и страх изверившихся людей, снова готовых покориться авторитарной системе и жить по принципу «лишь бы не было хуже – лишь бы не было войны» – всё это размывает почву, наполняет неизбывной горечью правды слова, начертанные на новых нагрудных значках, заказанных к 2003 году Обществом «Мемориал»: «Сталин умер полвека назад, а в России снова окаянные дни».
В «окаянные дни» трудно быть «вождем и трибуном», лидером национального движения, едва пульсирующего последними истекающими надеждами. Трудно говорить в пустоту. Но пока голос Билала Лайпанова, обретая стальную твердость категорических императивов, серебряную нежность искренней любви к своей Родине, заполняя грозящий образоваться духовный вакуум, разрывая пустоту и находя хотя бы отдаленное эхо в пространстве Кавказских гор, звучит с трибун столичных и международных конгрессов и конференций, со страниц московской и зарубежной печати, окрашивает политические статьи цветами и мелодиями высокой поэзии и придает лирическим стихам кристальную четкость политических деклараций, – до тех пор исторический шанс и Карачая, и всей России еще не утрачен. Это шанс на развитие демократии, на завоевание свободы, на защиту национального и личного достоинства каждого народа и каждого человека.
Можно найти немало высоких эпитетов, которыми удалось бы справедливо и точно (а может быть, и не всегда справедливо, и не очень точно, ведь, как известно, «лицом к лицу лица не разглядеть – большое видится на расстоянье», а нам-то приходится жить и работать «лицом к лицу», остро и болезненно ощущая каждую промелькнувшую тень и даже малейший импульс невольного расслабления или случайного движения в сторону) характеризовать Билала Лайпанова как общественного деятеля, как идеолога государственной автономии Карачая, как защитника прав своего народа и всех репрессированных народов, подвергшихся в прошлом унижению, геноциду или оказавшихся сегодня под угрозой истребления, как энергичного журналиста, редактора и издателя (зеленые тома его «Ас-Алана», доведенного уже до десятого выпуска, никак нельзя не заметить в панораме современного литературного, исторического и политического востоковедения), как человека доверчивого и осторожного, увлекающегося и сдержанного, импульсивного и рационально-расчетливого, горячего, как южное солнце, и холодного, как снега на вершинах Кавказских гор. Но из множества возможных характеристик мне хотелось бы выбрать одну, в которой я абсолютно уверена, – назвать один эпитет, который не имеет своего «противовеса», не имеет противоположного полюса в том сложном целом, какое составляют личность, характер, частная жизнь, общественная, политическая, творческая деятельность Билала Лайпанова. Суть этого определения – в слове «фахму» (талант). Аллах, Небо, родные горы, великий Кавказ, гордый Карачай, родители, чья строгая любовь стала волшебной колыбелью, и далекие неизвестные предки, почти легендарные родоначальники, – все вместе они наделили маленького мальчика, родившегося в знаменательный космический день 12 апреля, на трудном переломе драматической судьбы многострадального карачаевского народа (в 1955 году – еще в среднеазиатской ссылке, уже на взлете надежд на скорое возвращение на Родину, в муках затянувшейся, запоздавшей, неполной и непоследовательной «реабилитации»), великим даром. Имя этому дару – талант. Талант самородка, талант поэта, талант человека, нашедшего неповторимые слова (как, откуда? – великая тайна творчества!), чтобы защитить честь, чтобы запечатлеть великую историческую память своего народа, чтобы выразить его боль и надежду, отчаянье и мужество, чтобы сказать:
«Земля и Небо вырастили сына,
Тепло и свет в тебе одном слились.
Твой край тебе –  и Мекка, и Медина,
Владей же им и на него молись».
Поэзия Билала Лайпанова – это молитва о свободном Карачае. Прислушаемся же к ней в тишине, подчинимся ее колдовским ритмам, попробуем измерить невесомую алмазную тяжесть, прозрачную кристальную плотность, светозарную энергию каждой рифмы, каждого слова. Откроем книгу стихов карачаевского поэта Билала Лайпанова...

СВЕТЛАНА ЧЕРВОННАЯ,
академик Академии художественной критики,
доктор искусствоведения
  Редколлегии, авторскому коллективу и читателям 
журнала «АС-АЛАН»

ДОРОГИЕ ДРУЗЬЯ, ФИКИРЛЕШ ДОСТАР!
С большим вниманием я ознакомился с вышедшими номерами карачаево-балкарского журнала «Ас-Алан», за что бесконечно благодарен моему молодому другу, как его я называю – «моему коксайскому земляку и единомышленнику» Билалу Лайпанову, с которым незадолго до своей смерти меня познакомил как с надеждой карачаево-балкарской поэзии  сам Кайсын Кулиев. Все ближе знакомясь с творчеством Билала,  я убеждаюсь в прозорливости великого Кайсына: он безошибочно распознал в нем большого поэта и своего преемника –  такого же  правдолюбца и чистого человека, каким был он сам.
Лайпанов «по воле отца народов»  родился в годы сталинского выселения народов у нас в Коксае, и я, по праву, называю его своим братом. Но нет  выше братства, которое является таковым по духу. Мне близки духовно все помыслы и устремления Билала, потому я его называю своим единомышленником. Мне, как и Ему, близки  общечеловеческая и общетюркская солидарность, идеи евразийского единства, культурное единение народов на его пространстве,  защита всего униженного и незаслуженно отлученного от мировой цивилизации, помощь в сохранении и  становлении языков, культур, солидарное участие деятелей литературы, культуры в деле сближения народов. Всё это я нахожу на страницах «Ас-Алана».
 
Мне доставило особое удовольствие, что журнал с первого своего номера преодолел тематически узконациональные и географические границы Балкарии и Карачая. Благородно и блестяще в журнале представлены материалы по всем репрессированным народам бывшего нашего Союза. Моя родина – Кыргызстан – стала родиной многим  из них. Я рос с детьми репрессированных карачаевцев, балкарцев, немцев, чеченцев, ингушей… У нас были общие учителя. Мне с детства была понятна их боль, так как и мою семью затронул  репрессивный аппарат сталинизма. Поэтому материалы по этому периоду истории репрессированных народов, представленные в журнале, задевают за живое. Мне близко и понятно, что журнал остро поднимает проблемы этих народов и предлагает их решения. Совершенно справедливо, что авторский коллектив журнала принимает на себя роль защитника и глашатая репрессированных народов, знакомя цивилизованный мир с их теперешним состоянием, культурой, проблемами их бытия и места в этом сложном мире.
Меня живо интересуют проблемы общетюркской солидарности, налаживание тесных связей между уникальной семьей тюркских народов, занимающих огромные пространства на всем Евразийском континенте. Поэтому исторические работы по Карачаю и Балкарии, крымским татарам, другим народам читаются на одном дыхании. Поэтический и прозаический разделы журнала также интересны. Материалы, композиция журнала, продуманность подачи и оформления говорят о большом вкусе редколлегии. Словом, он делается с любовью, с задором и добротностью. 

Желаю Билалу, моим братьям карачаевцам-балкарцам, делающим журнал, больших творческих успехов, терпения и подвижничества на избранном пути служения культуре и образованию, литературе и истине.
         
Выражаю искреннюю признательность редколлегии журнала «Ас-Алан», книжному издательству «Мир дому твоему», Карачаевской демократической организации «Джамагъат», члену Федеративного Союза Народов Европы, выдвинувшим меня к званию «Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного педагогического университета». Через Вас  ученому Совету Университета, удостоившему меня этого высокого звания. Для меня особая честь получить признание у моих  братьев карачаевцев-балкарцев, народа Кайсына и Билала!   Народ Кыргызстана никогда не забудет Вас и годы Вашего пребывания у нас – добрую память о Вас хранят аилы и селения моей родины.
            
С  братскими чувствами и пожеланиями успешной творческой работы журналу «Ас-Алан», его главному редактору, большому поэту Билалу Лайпанову, которого искренно уважаю за талант и преданность нашему ремеслу.
Чингиз Айтматов
Брюссель, 17 июня 2002 г.







Дорогой карачаевский собрат по перу – Билал Лайпанов!
Для нас тюркоязычных литераторов всегда особое значение имеет то, что связано с современной тюркской культурой. В этом смысле твое 50-летие для нас большое событие. Карачаевская поэзия движет творчеством Билала Лайпанова! Поздравляю с юбилеем!
Аксакал Ч.Т.Айтматов
12 апреля 2005 года, г. Брюссель

Дорогой Билал!
Казахи говорят: «Елю жылда ель жанарады» – «В пятьдесят лет страна (народ) обновляется». Твои пятьдесят вместили и такой этап истории карачаевцев, как возрождение: в 1956 году репрессированный народ получил право возвращаться из изгнания на историческую родину. Ты вместил чувства ренессанса в свои стихи, и оно придало им трехмерность, присущую подлинному искусству – историческую глубину, широту настоящего и высоту будущего. Ты не ушел в обиду, хотя она никогда не забудется. Память – да, но не злопамятность мы должны воспитывать в сознании новых поколений. Об этом все твои произведения и твой журнал.
Ты много уже сделал для формирования возрожденческого сознания тюркских народов, которое помогает им определить свое достойное место в планетарном порядке. Самым достойным я всегда желаю – жаса! В казахском это слово несет два смысла – «живи» и «твори».
Жаса, мой друг Билал!
Твой Олжас Сулейменов
                Париж, 12 апреля 2005 г.

Дорогой Билал!
Наконец нашел время ответить на письмо о книге М.Ч.Джуртубаева.
Я прочёл её ещё в ноябре 2004 г. Сегодня перечитал. Возбуждает само осознание того факта, что где-то в горном селе Хасанья кто-то годами вчитывается в зачитанное до дыр «Слово о полку Игореве» – вещь подозрительную и прекрасную в своей загадочности. Занятие это (по себе знаю) поразительно увлекает. Способно держать в напряжении десятилетиями. И только тогда открывает помаленьку свои тайны. Почти по Маяковскому «в грамм  добыча, в год труды».
Я не могу сказать, что автор расшифровал все секреты «Слова», но книга его ничем не слабее десятков других толкований, выпущенных академическими словистами. Она еще одно свидетельство того, что нынешний канонизированный порядок строк в «Слове» – явление, скорее всего, вторичное, сотворенное переписчиками 16 и 18 веков.
Думаю, что для поддержания исследовательского интереса к «Слову» – произведению, выражающему акт исторического и культурного взаимодействия древних русичей и кипчаков, книга М.Ч. Джуртубаева вполне может послужить. Тираж 200 экзмпляров, конечно, мал.
Крепко жму руку.
О. Сулейменов       
Париж, 7 апреля 2005 г.   

Дорогой Билал!
Твоя поэзия выражает твой свободный независимый дух. Для тебя служение Правде и Истине превыше всего. И когда ты пишешь «я служу не народу, не государству, а Истине» – это не простые слова, это не звучит фальшиво. Искренность и мужество – крылья твоего таланта. В твоем творчестве есть все – первозданность слова и чувства, философская глубина и небесная легкость. Недаром Камень и Дерево ты всегда пишешь с большой буквы. Они – символы твоей родины и твоей поэзии. Земля и Небо одинаково близки тебе.
С годами пространство твоего голоса расширяется. К своим 50 годам ты занял достойное место в мировой поэзии. Недаром такие мастера слова, как Чингиз Айтматов и Олжас Сулейменов выступили инициаторами твоего выдвижения на Нобелевскую премию в области литературы. Я полностью разделяю мнение своих коллег, ибо уровень твоей поэзии нам всем известен: ещё в 1996 году Союз писателей России и Международное Сообщество Писательских Союзов поддержали твою кандидатуру на соискание Государственной премии России.
Ты выступил в карачаевской поэзии новатором в области формы и содержания, обновил поэтический язык, ввел в литературу новые образы, темы; не застревая в канонах старой поэзии, но и не порывая с ней как с традицией, идешь своим путем.
Дальнейших успехов тебе. С юбилеем тебя!
  Валентин Сорокин,
Поэт, Сопредседатель Союза писателей России, заместитель председателя Исполкома Международного сообщества писательских союзов, лауреат Государственной премии им. А.М.Горького, лауреат премии Ленинского комсомола, лауреат Международной премии им. М.А.Шолохова, лауреат Всероссийской премии «Кузбасс».

Москва,12 апреля 2005г.

Б И О Б И Б Л И О Г Р А Ф И Я

БИЛАЛ  АППАСОВИЧ  ЛАЙПАНОВ
(Краткие данные жизни и деятельности)

родился 12 апреля 1955 года в Кыргызстане, в семье ссыльного, спецпоселенца, репрессированного по национальному признаку (сталинским режимом Карачаевская Автономная область была ликвидирована, а карачаевский народ был сослан в Туркестан в 1943 году и сумел вернуться на родину – на Северный Кавказ – только в 1957 году);
реабилитирован на основании пункта «в» ст. 3 и ст. 1-1 Закона Российской Федерации от 18.10.1991 года «О реабилитации жертв политических репрессий». «Справка о реабилитации» выдана  Министерством Внутренних Дел Карачаево-Черкесской Республики Российской Федерации 15.04.1999г. № 18/920.
Но считает себя не полностью реабилитированным, ибо его родной карачаевский народ не полностью реабилитирован – не восстановлена его государственность, как того требуют и карачаевский народ и российский  Закон «О реабилитации репрессированных народов» от 26 апреля 1991 года.

1962-1972 – учащийся средней школы (аул Кызыл-Кала, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/,  Российская Федерация /РФ/)
1972-1975 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1975-1977 – в рядах Вооруженных Сил СССР (Союза Советских Социалистических Республик)
1977-1979 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1981 – рукопись стихотворений Лайпанова «Бусакъла» запрещена к изданию, как не соответствующая социалистическому реализму 
1979-1984  – студент (Литературный институт им. А.М.Горького Союза Писателей СССР, г. Москва) 
1984 – участник 8-го всесоюзного совещания молодых писателей СССР. Стихи рекомендованы к изданию отдельными книгами в московских издательствах «Советский писатель» и «Молодая гвардия», а автор рекомендован в Союз писателей СССР
1984-1985 – корреспондент (газета «Ленинни байрагъы», г.Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1985-1988 – преподаватель родного языка и литературы карачаевской национальной студии (Государственный институт театрального искусства /ГИТИС/ им.А.Луначарского, г.Москва)
1988-1990 – старший научный сотрудник Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы (г. Черкесск, КЧАО, РФ)
1990-1993 – слушатель специального факультета Института стран Азии и Африки при Московском Государственном Университете  /ИСАА при МГУ/ 
1993 – соучредитель издательства «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва)
С 1991 – редактор газеты «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (г. Москва)
С 1998 – главный редактор журнала «Ас-Алан» (г. Москва)
С 1985 – член  Союза журналистов СССР (РФ)
С 1988 – член  Союза писателей СССР (РФ)
С 1993 – ответственный секретарь Союза Карачаевских Писателей
1990 – инициатор, организатор и руководитель забастовки ученых Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы, в связи с запретом использования родного языка в научно-исследовательской сфере и дискриминацией по национальному признаку при подготовке, подборе и расстановке научных кадров
С 1990 – активный деятель движения за реабилитацию репрессированных народов
1991 – один из инициаторов и организаторов бессрочного митинга в г.Карачаевске с требованием реализации Закона «О реабилитации репрессированных народов» 
С 1993 – сопредседатель демократической организации «Джамагъат» – действительного члена Федеративного Союза Народов Европы – консультативного органа  Евросовета и ООН
1996 – выдвинут на соискание Государственной премии России в области литературы
1998 – совершил хадж
С 2000 – сопредседатель «Центра защиты прав репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее (г.Москва) 
2000 – инициатор проведения Круглого стола Международной Правозащитной Ассамблеей «10 лет Закону «О реабилитации репрессированных народов»: шаг вперед, два шага назад»
2002 – избран Почетным доктором Карачаево-Черкесского Государственного Университета
2003 – присвоено звание «Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики /КЧР/»
2004 – избран Почетным академиком Международной Тюркской Академии /МТА/
2004 – принят в Союз писателей Норвегии.
2005 – Карачаево-Черкесским Государственным Университетом выдвинут на соискание Нобелевской премии в области литературы.
С 1990 года вынужден жить в эмиграции, потому что  власти Карачаево-Черкесии  ущемляют его права – права человека и гражданина и препятствуют реализации российского Закона «О реабилитации репрессированных народов», принятого в 1991 году. К сожалению, они находят поддержку у  определенных консервативных сил в Федеральном Центре России. 

ЛИТЕРАТУРНАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

ПУБЛИКАЦИИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ

1970 – стихи «Чалама чалкъы»/»Кошу сено»/ и «Къач»/»Осень»/  (газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ №122/5056/ и №131/5065/ г. Черкесск, Карачаево-Черкесия)
1979 – стихи в коллективном сборнике «Тынгысыз джюрекле»/»Беспокойные сердца»/ (г.Черкесск, Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства)
1981 – сборник стихов «Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ (г. Черкесск,  КЧАО, РФ)
1986 – поэтический сборник «Бусакъла» /»Тополя»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1990 – книга стихов  «Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Автономная Область, РФ)
1992 – книга стихов «Джуртда Джангыз Терек» /Священное Древо Родины»/  (г. Москва)
1993-1998 – Сочинения в 10 томах (г. Москва)
1999 – книга прозы и поэзии «Минги Таулула» /»Великие горцы»/  (г. Москва)
2002 – сборник стихов и статей «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» (г. Москва)
2002 – сборник стихов «Сууаб, гюнах джазылгъан дефтерле» (г. Москва)
2005 – сборник стихов «Хакъ бла Халкъ» (г. Москва)


ПУБЛИКАЦИИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ

1988 – книга стихов «Камень и Дерево» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1990 – сборник стихов «Радуга над пропастью» (издательство «Молодая гвардия», Москва)
1993-1996 – Сочинения в 3 томах. 1-ый том – «Пространство моего голоса» – Союзом Карачаевских Писателей  при поддержке Союза писателей России и Международного Сообщества Писательских Союзов в 1996 году был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы.

КОЛЛЕКТИВНЫЕ СБОРНИКИ

1986 – «Земное ядро» (Ставропольское книжное издательство, г.Ставрополь)
1987 – «Тверской бульвар, 25» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1988 – «Люблю я Кавказ» (издательство «Современник», Москва)
1991 – «Мое мгновенье в мире этом» (Ставропольское книжное издательство», г.Ставрополь)

СТИХИ  ТАКЖЕ  ПУБЛИКОВАЛИСЬ

в журналах «Дон», «Знамя», «Октябрь», «Минги Тау», «Ставрополье», «Половецкая луна», «Бирлешик Кавказия», «Ас-Алан», «Битик»; в альманахе «Истоки»; в антологии «Литературы народов Северного Кавказа» (издательство ПГЛУ, Пятигорск, 2003), в антологии «Тюркие дышындаки Тюрк Едебиятлары Антоложиси – 22 – Карачай-Малкар адебияты» (Кюлтюр баканлыгы, Анкара, 2002);
в газетах «Литературная Россия», «Вечерняя Москва», «Новая Кавказская Газета», «Ленинское знамя», «Къарачай», «Юйге Игилик», «Правда», «Люберецкая газета», «Заман»

О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА ПИСАЛИ

газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ (06.09.1990г.и 25.12.1993г., г.Черкесск) 
газета «Правда»(23 декабря 1995г. №225 /27643/,  г.Москва)
«Книжное обозрение» (14 ноября 1995г. №46 /1536/,  г.Москва)
«Литературная Россия» (29 декабря 1995г. №52 /1716/  г.Москва)
«Литературная газета» (10 апреля 1996г. №15 /5597/,  г.Москва)
книга «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ (1999г.,  г.Черкесск)
газета «Ставангер Афтенблад» (09.11.2003, №285, г.Ставангер, Норвегия)
газета «Классекампен» (28.01.2005, г.Осло, Норвегия)
газета «Вести гор» (12.04 – 18.04. 2005, г.Черкесск, КЧР )
газета «Карачаево-Балкарский мир» (№№ 2, 4, апрель 2005, г.Черкесск)
газета «Къарачай» (13 апреля 2005, №32-33/ 9786, г.Черкесск )
газета «День Республики» (19 апреля 2005, №66/16680, г.Черкесск)
газета «Заман» (26 апреля 2005, №76/17214, г.Нальчик)
Словарь «Литературы народов России. 20 век» (Москва, Наука, 2005)
книга «Совет дёнеминде Карачай-Малкар едебияты» (Анкара, 2005)
журнал «Форфаттерен»/«Писатель» (Осло, 03-2005)
Некоторые сведения о творчестве Лайпанова даются в 9 томе его Сочинений, в его книгах «Дуния намыс эмда Ахырат азаб», «Хакъ бла Халкъ», в последних номерах журнала «Ас-Алан», а также в карачаевских интернет-сайтах
   
ПЕРЕВЕДЕНЫ БИЛАЛОМ ЛАЙПАНОВЫМ
НА КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК  И ПРИНЯТЫ ДЛЯ ПОСТАНОВКИ
НАЦИОНАЛЬНЫМ ТЕАТРОМ 
(1985-1988)

«Маленькие трагедии» А. Пушкина,
«Гамлет» В. Шекспира,
«Мещане» М. Горького,
«Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо.
(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)

ГОТОВЯТСЯ К  ПЕЧАТИ   или  НАХОДЯТСЯ  В ПРОИЗВОДСТВЕ СЛЕДУЮЩИЕ  ПРОИЗВЕДЕНИЯ  БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА:

драмы «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан»,  «Джонгурчха»,  «Джатдай»,  «Ёрюзмек»; 
повесть «Тенгизде кеме» /»Корабль в море»/;
романы  «Минги таулула»/»Великие горцы», «Таулада азан»/»Призыв к молитве в горах»/, «Ахырзаман дуниясы»/»Мир перед светопреставлением»/, «Соруу-суал»/»Высший суд»/, «Хакъ кертиси» /»Воистину»/;
сборники стихопрозы  «Таза-азаТ» /»Что чисто, то свободно»/, «Кюн тийгенди Айгъа»/Солнце осветило Луну»/;
сборники стихов  «Кёкден белги» /Знамение из Неба»/,  «Нюркъанат таууш» /»Лучезарный глас»/,  «Анаяса – Къуран» /»Конституция - Книга»/,  «Бёрю джортууул» /»Волчий бег»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Капля воды в пустыне»/, «Джанлы шийирле»/»Волчьи стихи»/,  «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Гимн, Флаг, Герб»/;   
научно-популярная работа (исследование) «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Путь: от Тейри к Всевышнему»/

ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
В ДЕСЯТИ ТОМАХ
(на карачаевском языке)

1.«Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/   2.«Бусакъла» /»Тополя»/ 3.«Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/   4.«Джуртда Джангыз Терек» /»Священное Древо Родины»/   5.«Къарачайны Къадау Ташы» /»Камень незыблемости Карачая»/   6.«Джан Джурт» /«Родина души»/   7.«Намаз замаН» /«Время молитвы»/   8.«Таза – азаТ» /»Что чисто, то свободно»/    9.«Джангы Ай бла Джулдуз» /«Полумесяц и звезда»/ 10.«Къазакъ бёрю» /«Одинокий волк»/   11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш» /«Ржание жеребенка под лунным сиянием»/   12.«Сюйгенлеге харс» /«Музыка для влюбленных»/   13.«От бла Тиширыу» /«Огонь и Женщина»/   14.«Адам бла Хауа» /«Адам и Ева»/   15.«Мен Къарачайлыма» /«Я карачаевец»/   16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам» /«Здравствуй, мой народ Ас-Алан»/   17.«Ёзден джуртду Кавказ» /«Родина свободных Кавказ»/   18.«Джаннет – Сынау дуния – ?…» /«Рай – Испытательный мир - ?..»/   19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери» /«Со дня сотворения до Судного дня»/   20.«Аллахданды Аллаххады Джол» /«Путь от Всевышнего к Всевышнему»/   21.«Хазыр бол!» /«Будь готов»/   22. «Алдады хар не да…»   /«Всё впереди…»/.

ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
 В ТРЕХ ТОМАХ 
(на русском языке)

1.»Седьмое небо»  2.«Камень и Дерево»  3.«Возвращение света»  4.«Свободы глоток»  5.«Непокорный дух непокоримых вершин»  6.«Чудо Вселенной»  7.«Радуга над пропастью»  8.«Люди Тейри, или Небесное племя»  9.«Душа Родины»  10.«Родина души»  11.«Древо Карачая»  12.«Пространство моего голоса».
ИЗДАТЕЛЬСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

1. Государственные акты Карачаевской Республики
(г. Москва,1990г.)
2. Джырчы Сымайыл. «Джырла бла назмула» (г. Москва, «Инсан», 1992г.)
3.  «Так это было» в 3-х томах  (г.Москва, «Инсан», 1993г.)
4. Книжное издательство «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/
(г. Москва; работает с1993г.)
5. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.)
6. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996г.)
7. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве)
8. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве)
9. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве)
10. История Чечни с древнейших времен до конца 18   века (М: Мир дому твоему, 2001г.)
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИЦИСТИКА

«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г., Москва)
«Вопрос жизни и смерти»  (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №1, 1991г., Москва). «Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва). «О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва). «О государственности» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва). «О поэзии и свободе» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва). «Остановить войну» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва). Чечня - предупреждение» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему»,  №40, 1994г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Россия в начале 21 века» (газета «Наши соотечественники» /»Ватандашлар»/ №17(97), 13-19 мая 2002 г.)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
 «Шаг вперед, два шага назад» (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998; «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Возвращение света» (книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
“The Karachay-Balkar Poetrу of  20th Century in the Struggle of Freedom`s Ideals  (Congress “Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Present”, G;ttingen, 2001)
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века» (выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения
(выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001).
«Хасаука: знак национальной беды»
(выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения  И. Гаспринского
Переписка Билала Лайпанова с читателями
(сборник, куда вошли письма и ответы на них директора издательства «Мир дому твоему», главного редактора газеты «Мир дому твоему», главного редактора журнала «Ас-Алан», ответственного секретаря Союза карачаевских писателей, сопредседателя демократической организации «Джамагъат» Билала Лайпанова; подготовлена к печати).
«С высокой трибуны…»
сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы (FUEN) (1993-2005 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати.
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ

О НАРОДЕ  И НАРОДНОМ  ПОЭТЕ ...3
КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ...12
СЁЗ БЛА АДАМ…13
ДЖАН…14
АЛАЙ ТЕБЕДИ ДЖЮРЕК…14
ДЖАЗ-ДЖАЙ-КЪАЧ-КЪЫШ...15
БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА...15
КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ …16
ДЖУЛДУЗ. ТАШ. СЁЗ…17
ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА...18
БИРДИ  ДЖУУАБ…19
ОРАЗАЛЫКЪДА…20
АДАМ БОЛУУНУ ДЖОЛУ ЭМДА МАГЪАНАСЫ…22
ТЕРЕК-ДЖЮРЕК …23
ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР …24
ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ…25
ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ...25
КЯМАР БЛА ТЮЙМЕ…26
БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ…27
АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ…28
ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ…31
ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ...32
КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН...33
АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ…33
ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ…33
БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК?...34
КИТАБ АЙТХАН…36
КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ…36
ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН…37
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ…37
АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ…38
ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ…38
АЛЛАХ, ОНГ БЕР…39
УЗАКЪДАН КЪАРАБ…40
АЗМУЛА...41
КЪАРАЧАЙ...43
ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ…43
ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ...44
КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА...45
ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?...45
ТУРАСА КЁЛДЕ…45
НЕДИ НАСЫБ?...46
ДЖЮРЕК-КЁК…47
УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ…47
ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА…48
АЛЛАХ, КЮЧ БЕР …49
КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ…50
АДЖАЛ…51
ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ…51
АДАМБЫЗМЫ БИЗ?...52
ЧИРИК КЁЛ…52
ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ….53
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ…54
ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА…55
ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ…56
ТЮШ БЛА ТЮН…57
АКЪ…57
КЪАРТНЫ СЁЗЮ…58
АКЪ МАРАЛ…59
КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН…62
КЪЫЯМАТ ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ…63
ДЖЮРЕК-ДЖЮРЮК…64
МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ…64
ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ…66
АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ…67
ДЖАН…68
МАГЪАНА…68
ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ…69
ДЖАНГКЪЫЛЫЧХА УШАЙДЫ КЪАРАЧАЙ…70
НАСЫБСЫЗ…71
КЪАРАЧАЙ…72
ДЖЮРЕК, САБЫР БОЛ…73
ТИЛЕК...74
АДАМ УЛУ, ДЖАША…75
ДЖЕР.  КЁК.  ДЖЮРЕК….77
БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ…77
МИНГИ ТАУДАН АУАЗ…78
ДЖАН-ДЖАНКЪЫЛЫЧ…79
КЕРТИ СЁЗЛЕ…80
ОЛ  АЛЛАЙДЫ…80
УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР…81
АПРЕЛНИ 12-ДЕ…83
ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА…83
ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ…84
КЪУУГЪУН…85
КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?...87
АЛЛАЙ НАСЫБЛЫ БОЛУРМУ?...88
АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ...88
АЧЫКЪ СЁЗ…90
ДЖУЛДУЗ БЛА АЙ ЭМДА КЪАРАЧАЙ…91
ДЖАН…92
КЪАРА ТАНЫ, ТАНЫТ,  ДЖАЙ…94
АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ…94
ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ…96
МУРАТЫМ…96
АТ, СЫФАТ ЭМДА МАГЪАНА…97
ДЖУЛДУЗ…98
КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА…98
СЁЗ БЛА ШИЙИР…98
СЁЗ БЛА ШИЙИР…99
ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА…100
КЪУРАН СЁЗ…100
ШЕЙИТЛЕ…101
ДЖАХИЛ НАЗМУ…101
ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ…102
ИГИ ДЖОРАЛА…103
АГЪАЧ…103
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ…104
ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ  ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА!...105
АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ…106
ЗАРЛЫКЪДЫ СЕНИ ДЖАУУНГ…110
ТАМБЛАБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ…111
ДЖУРТНУ БЕТИ ЭМДА АУАЗЫ...112
НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА…112
ЮЧГЮЛ ДУА...113
ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ…115
ДЖАЗГЪЫ КЮН…115
ИГИ ДЖОРА…116
АЛЛАХХА, АДАМГЪА ДА СОРАМА…117
ШАЙЫР...119
ДЖАША…119
КЁРЮНЮУЮ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗНУ…121
ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН…125
АУУШДА…126
ДЖОЛ…127
КЪАЯДА ТЕРЕК…127
АКЪ ДУНИЯ…129
ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН...129
АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР…130
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ…131
ШАЙЫР БЛА ШИЙИР …133
ТЫШ КЪРАЛДА…135
АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ…136
ИЧГИ ДЖАУ…138
КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ…138
ДЖЮРЕК БЛА КЪАЙГЪЫ…139
АХЫРЗАМАНЛА…140
САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ?...142
КЁРЮНЮР ЮЧЮН АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ...144
ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ…145
ЭЛЛИ…145
СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР…146
АКЪ ДЖУРТНУ АКЪ КЪЫЗЛАРЫНА АКЪ НАЗМУ…146
АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА…148
ДЖАША. КЮРЕШ...149
БУ ДУНИЯДА БОРЧУ АДАМНЫ…149
КЪУУГЪУН НАЗМУ…150
АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ …151
АХЫРЗАМАННЫ ДЖУУУКЪЛАШДЫРГЪАН КИМДИ?...151
КИМ ДЖАРАТХАН БОЛУР АЛАНЫ?...152
БИЛЕДИ ОЛ…152
ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ...153
НЕ ДЕРГЕ БОЛЛУКЪДУ БИЗГЕ СОРА?...154
ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ...155
СЮЙМЕКЛИК КЁМЕУЮЛ…157
ЭНЧИ ДЖАЗЫУУН АДАМ ДЖАЗАДЫ КЕСИ…159
АНТ ЭТЕМЕ…160
ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ…161
ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ…161
ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ БУ?...163
ЫШЫКЪ…163
ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ…164
МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА…165
ДЖАШАУ. ЁЛЮМ.  АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК…167
ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА…169
ДЖАЗЫУ…171
АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ…171
ДЖЮРЕК  БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ…173
КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ…174
КЕРТИ АДАМ ЭДИ ОЛ…176
НАСЫБЛЫ БОЛ…176
АДАМ, АДАМ БОЛ…177
ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ…178
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ...179
КЮРЕШ…179
АДАМ  ДА  БОЛУР АДАМ…180
БУ ДУНИЯДЫ БИЗГЕ ДЖАНДЕТ...180
САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН…181
БИЗГЕ  ДЖЕТМЕГЕН..183
ДЖАША, АЙТХАНЧА КИТАБ …184
НОЯБРНЫ ЭКИСИ…185
ТИШИРЫУ БЛА КЕРТМЕ ТЕРЕК…186
НАСЫБ…186
ШАЙЫРНЫ БОРЧУ...187
ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ…188
АУАЗ…189
ЁТЮРЮК АЙТМАГЪЫЗ…190
КЪАРА ТЮШ…191
ДЖАЯУ НАЗМУЛА…191
«КЪАРАЧАЙ» ГАЗЕТГЕ АЧЫКЪ МЕКТУБ…192
ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА…194
АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА…195
КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН..195
АУАНАЛА…196
ДЖАЗНЫ, КЪАЧНЫ, КЪЫШНЫ ДА ЭСГЕРЕ…198
АДАМ БОЛУУ…200
СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР…201
МЫНАФЫКЪЛАГЪА…201
БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК ЭМДА ШАЙЫР…202
КЕРТИ ЗАТ…204
АТЛАМ…204
АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК...204
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ…205
ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА…207
КЪАРАЧАЙНЫ СУРАТЫ…208
КЪАНАТЛЫ ДЖЫР…209
БУ ДУНИЯГЪА ТИЛЕК ЭМДА АЛГЪЫШ...210
ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ…211
ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ…213
ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА…214
ЮЧ БЕЛГИ…216
КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК...216
ХАПАР АЙТАД КЮЛ МЕННГЕ…218
АКЪ ДЖАГЪАДА…219
КЁКГЕ ЁРЛЕЙ ДЖАШАГЪАННГА, ЁЛГЕННГЕ…220
МЫНДА ХАЛ…221
ДЖАЙ ЧИЛЛЕ…221
ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА…222
МЕН АЙТДЫМ НАЗМУЛАГЪА…223
ШАЙЫР…224
КЕРАМАТ…225
БИР КЮН…225
КЪАЙДАДЫ ДЖОЛ...225
ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ…226
ОНОУУН КЕСИ ДЖЮРЮТГЕН…228
АДАМНЫ ДЖАЗЫУУ…229
КЁКЛЕГЕ  ДЖОЛ …29
ТАРПАН НАЗМУ…229
ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ...230
КЪУТХАРЫР ЮЧЮН АДАМНЫ, ХАЛКЪНЫ, БЮТЕУ ДУНИЯНЫ …232
НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ …233
СЕЗИМ-СЁЗ АХЫРЗАМАН…233
СУУ. ТЕРЕК. АДАМ…234
ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ…236
АЛЛАХ ОНОУ ЭТЕР…238
СЮЙМЕКЛИКНИ ЮСЮНДЕН…240
КЪАЧХЫ ХАУА...241
ИННЕТ – ДЖАШАУ…241
ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ…242
ДЖАШАУГЪА ОРАЙДА…244
АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ…246
КЪЫЯМАТ КЮН…247
АДАМЛЫКЪ ЭМДА АКЪЫЛМАНЛЫКЪ…248
КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ…249
АЛА ЭКИ ДУНИЯДАН ДА КЪАЛЫРЛА КЪУРУ…250
КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР…251
ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ СОРУУ…252
ХАСАУКА БЛА ХАСАУКАЧЫЛА…253
САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ…255
БАРАДЫ КЪАЗАУАТ…257
ЭСКИ ОЮМЛАГЪА КЪАЙЫТА ДЖАНГЫДАН…258
ЭЛБЕР…259
ДЖАШАУ…259
АХЫРЗАМАННЫ БОСАГЪАСЫНДА…261
ДЖЮРЕГИМДЕ ДЖАШАЙДЫ ОЛ КЪЫЗ...263
ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005)…264
ХАРАМ КЪУЛЛУКЪЧУНУ САГЪЫШЛАРЫ…264
КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА…265
АЛЛАХ НЕ АЙТЫР?...267
АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ...268
АДАМ БОЛУР ЮЧЮН…269
ТАУУШ…270
АНГА САЛАЙЫКЪ МАХТАУ…271
СОРУУЛА...272
АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ…273
КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?...273
БАРЫГЪЫЗНЫ ДА СЮЕМЕ КЕМСИЗ…274
ТАШХА, ТЕРЕКГЕ КЪАРАГЪАН САЙЫН…275
АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ…276
ТАШ БЛА ТЕРЕК, ДЖУЛДУЗ БЛА АЙ …278
КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ?...279
ОГЪЕСЕ БАРМЫДЫ МАДАР?...280
ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ АТА-БАБАМЫ…280
АТЛАУУЧЛА...281
ДЖОЛДА…281
ДЖАШАУ…282
КЕСИН ХОРЛАГЪАН…284
УЛ  БЛА ОТ…285
КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ ЭМДА СЕННГЕ…285
ГЕМУДА БЛА БОРАКЪ…287
ТИЛ КЪАНАТЛЫ…287
ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ, НЕНИ?...288
АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ...289
ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС!...290
НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?...291
СЁЗ БЛА АДАМ...293
АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ…295
КЯМАР…296
КЁЛДЕГИ…296
УМУТ ЭТЕМЕ…298
ДЖАГЪАДА…300
ДЖУРТДА…300
УЗАКЪДАН САЛАМ...301
АДАМ…302
АЙРЫМКАНЛА ...303
КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ?...304
АЛАЙ ДЖАШАРГЪА…307
АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ…308
НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА…309
АЛЛАХ БЛА АДАМ…310
АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ…312
ХАКЪ ДЖОЛДУ ОЛ...313
ЁМЮРЛЮК СЁЗ...313
ЮЧ ХАЛНЫ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК…315
БАЗМАНДА…316
КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ БУЛУТХА…317
КЪАЙГЪЫЛА, САГЪЫШЛА, УМУТЛА…317
КЪУРАН БЛА ШЕРИАТ…318
ТУБАНДАДЫ ДЖАНДЕТ ДЖУРТ КАВКАЗ...319
АРАДАН БИР ЁМЮР КЕТГЕНДЕН СОРА…321
НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ…323
ДЖУРТУМА…323
ЧЕГЕТ…324
ДУНИЯ МАЛГЪА ДЖОКЪДУ КЪЫЙНАЛЫУ…325
УМУТ КИМДЕНДИ – ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАН...327
ДЖАЗЫУУМУ ДЖАЗАМА …329
КЪАНАТЛАНЫ ХАПАРЫ…332
МИНГИ ТАУЛУ КЪАРАЧАЙ…334
ТАУ БАШЛАДА КЪАРГЪА СЮЙМЕКЛИК...334
ЭСДЕ…335
ШАЙЫР…336
СУУ…336
КЪАРТАЯМА…337
УЗАКЪДАН КЪАРАБ…338
КЪОЯМА КЕСИМЕ…339
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ…341
СЫНАУ ЗАМАНЛА...366
О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА...410
ПРЕДСЕДАТЕЛЮ УЧЕНОГО  СОВЕТА, РЕКТОРУ КЧГУ...411
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ...414
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ, ПОЛИТИК, «ETHNIC ENTERPRISER»...425
РЕДКОЛЛЕГИИ, АВТОРСКОМУ КОЛЛЕКТИВУ И ЧИТАТЕЛЯМ  ЖУРНАЛА «АС-АЛАН»…428
ЮБИЛЕЙНЫЕ  ПОЗДРАВЛЕНИЯ…430
БИОБИБЛИОГРАФИЯ...432
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ...440






 
 

 









 



   
   


 

 

 



 


Автор выражает искреннюю признательность Алию Хасановичу Тоторкулову – Человеку, который как никто понимает и поддерживает деятелей искусства, литературы, науки и спорта. Алий обладает редким бесценным даром – объединять, сплачивать людей разных поколений и убеждений вокруг общечеловеческих ценностей. Если наш древний народ со своей тысячелетней культурой сумеет выжить в наше непростое время и будет развиваться дальше – то это благодаря таким личностям, как Тоторкулов. Ёмкое нартское слово – «Адамды бизни атыбыз» («Человек – имя наше») – главное кредо жизни и деятельности Алия Тоторкулова. Поэт Вознесенский сказал: «Все прогрессы реакционны, если рушится человек». А стержень, который держит человека и не дает ему «рушиться» – это Культура. Сохранению и развитию этой Культуры отдает все силы Алий Тоторкулов, потому люди (особенно творческие люди) так благодарны ему. 


Литературно-художественное издание

Билал ЛАЙПАНОВ


ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ.

СТИХИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ


Книга издается в авторской редакции

Подписано в печать
Бумага офсетная 60/90/16. Печать офсетная
Усл. печ. лист. 28. тираж 500 экз. Заказ №3715

Издательство: «РепроЦЕНТР М»