Избранные сочинения. Том 8

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ


САЙЛАМАЛА

(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)




СЕГИЗИНЧИ  ТОМ







ТЕЙРИ АДАМЫ
атым эмда антым

назмула, романдан юзюкле












Издательство «РепроЦентр М»
Москва
20...
УДК 821. 512. 821
ББК  84 (2Рос=Кара)
          Л18


         






          ЛАЙПАНОВ  Б. А.
Л18            ТЕЙРИ АДАМЫ (атым эмда антым) = ЧЕЛОВЕК НЕБА (имя          
           моё и клятва моя): проза и стихи – М.: РепроЦЕНТР М, 20... –               
          533с.
         

          ISBN ..............................


    В новой книге Народного поэта Карачаево-Черкесии читателя       ждет встреча с отрывками из  романа и стихами, созданными в последнее время.











                УДК 821. 512. 821
ББК 84 (2 Рос=Кара)
 
ISBN.....................

                ©  Б. Лайпанов, 20...
©  РепроЦентр М, 20...

ДЕФТЕР:
ДЖЮРЕК БЛА ТЁНГЕК


ДЖЮРЕК  бла ТЁНГЕК +++++++++

Аякъ таяды –
Этеме хахай:
Тёнгек къартаяды...
Джюрек а – огъай.

Кюнюм таркъаяды,
Кючюм да алай:
Хар не къартаяды,
Сезим а – огъай.

Джарашалла, джарашмайла
Тёнгек бла Джюрек.
Келишелле, келишмейле
Джер бла Кёк.

Тёнгек бла Джюрек –
Таш бла Терек.
Тёнгек бла Джюрек –
Джер бла Кёк.

Джюрек къутурады,
Кёкча джашнай.
Тебеди, урады – турады
Джашиллей, джашлай.

Тёнгек къартайгъанлыкъгъа,
Джюрек къартаймайды.
Къыз а – джюрекни тюл, тёнгекни кёреди –
Джууаб къайтармайды.

Ма къыйынлыгъы, насыблылыгъы да шайыр джюрекни.
Ма ачы-татлы мийик къадары шайыр джюрекни.
Тёнгек къартайгъанлыкъгъа, джюрек къартаймайды.
Къызла, къалгъанла да аны ангыламайла.

Аякъ таяды – этеме хахай:
Тёнгек къартаяды, джюрек а – огъай.
Ёледи джюрек, кюе, джана.
Джангыз, ёлюммюдю дарман анга?

Джюрекни тебиую кёчер да сёзге,
Ич дуниямдан хапар айтыр сизге.
Ангыламасагъыз а ол заманда да аны –
Сора, ёмюрде да тынчлыкъ табмаз джаным.

Керти, таза, ариу сезимни
Джангы акъ сёз бла кийиндириу, сюйюндюрюу,
Тыш дуниягъа ич дунияны кёргюзтюу, билдириу, сюйдюрюу –
Бу тюлмюдю, ёлюб кетгинчи, борчу, джазыуу да шайырны?
Алай а, ангылаялмагъанлагъа,
Аны айтыб, ангылатыб кюреширге да керекмиди?

Къартая билмеген
Шайыр джюрек ёледи – кюе, джана.
Сёздю дарман да, дуа да, кёр да, тёр да, тёре да анга.
Сёздю Аллахы шайырны.
Сёздю джаратхан, ёлтюрген, тирилтген да аны.

ДЖАРЫКЪ

Мени джюрегимде къаллай бир сюймеклик
Болгъанын сезселе эди къызла,
Мени джюрегимде къаллай бир джарыкъ
Болгъанын билселе эди адамла...

«Джарыкъ къарангыны джарытыр ючюн
Джаратылады эмда джайылады» дейле.
Аллай джарыкъла да болурла.
«Тыш дунияны кёрюрге излеген
Ич дунияды джарыкъ» дегенле да барла.

Мени кёлюме уа башха зат келеди:
Къарангыны джарытыргъа излегенден сора да,
Дунияланы кёрюрге излегенден сора да, –
Неден да алгъа –
Къарангыда башха джарыкъны излей,
Джайыла болур джарыкъ.

Мени джюрегим ма аллай джарыкъды
Башха джарыкъны излеген тохтаусуз.
Сезимле-сёзле, кюн таякълача,
Джайылалла башха джюреклеге-аламлагъа.

Алай а, мен излеген джарыкъ –
Джюрек джарыгъым джеталмаз узакъда болур.
Ансы ёмюрюм тауусулады,
Кёралмагъанлай, тюбеялмагъанлай анга.

Джазыуум алай эсе, не этейим.
Сени излей, кёрдюм тюрлю-тюрлю дунияланы да,
Сени излей, джарытдым къарангыны, башхаланы да.
Да ол да джаныма сууаб болур,
Къыямат кюн Аллахха джууаб болур.

Алай а, мени джюрегимде
Къаллай бир джарыкъ, сюймеклик
(джарыкъ сюймеклик, джазгъы сюймеклик!) 
Кетеди дуниядан.

Бир къызгъа деб, джаратылгъан-джыйылгъан джарыкъны
Мен кёб къызгъа чачыб кюрешгенликге,
Назму сёзлеге да буруб кюрешгенликге –
Джазалмадым джазыууму, джазалмадым кёлюмю.

Ачалмадым кёлюмю,
Айталмадым эм керти сёзюмю.
Бошалды Кёкню да тёзюмю –
Бошалды меннге берилген болджал.

Джюрегимде бу минги сюймекликни, джарыкъны
Къояргъа бир ариу джан табалмагъандан (табылмагъандан),
Аны халкъыма, джуртума, бютеу дуниягъа
Къояргъа, чачаргъа кюрешдим.

Бу дунияда табылмады эсе,
Ол бир дунияда болурму мен излеген джарыкъ?
Джерде табылмады эсе,
Кёкде болурму ол мен излеген джарыкъ?
Огъай, алдамайым кеси кесими.
Джер дуниядады мен излеген джарыкъ.
Табалмагъаным, тюбеялмагъаным анга –
Олду кюйдюрген, къыйнагъан мени.

Терс кесимме, кесимдеди терслик.
Кёгети кёбден сыннганча бутакъ,
Сюймеклиги кёбден джарылгъанды джюрек.

Алай а, андан – къызыл не къара къан тюл –
Джумшакъ джарыкъ тёгюледи дуниягъа.
Къарангы тюл, джарыкъ джутады мени.
Ийнанама, насыбым алдады мени.

КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ

Кёк-Акъ-Джашил
Меннге кераматча кёрюннгендиле
Болгъан кюнюмде да джахил.

Къара таныгъанлы бери уа,
Кёргенча болгъанма Кёкню башын:
Миллет Байрагъыбыз, Тамгъабыз эмда Орайдабыз –
Кёк-Акъ-Джашил.

Кёк-Акъ-Джашил дуния ючюн
Къаныбызны тёкгенбиз, джаныбызны этгенбиз къурман.
Кёк-Акъ-Джашил Джурт бизге ачылгъанды,
Тейри эшиги ачылгъанча, ачылгъанча Къуран.

Кёк-Акъ-Джашил къудурет –
Кём-кёк чууакъ Кёк,
Чыммакъ акъ Минги Тау,
Джап-джашил табигъат –
Аллахны саугъасыды бизге.

Тейри адамларына –
Минги таулулагъа –
Ёмюрлюкдю эмда ёлюмсюзлюкдю
Кёк-Акъ-Джашил.

СЁЗНЮ КЪАЙГЪЫСЫН КЁРСЕК

Къайдады ол къанатлы сёз?
Къайдады джазгъы-джайгъы сёз?
Эм ахырда айтылгъан а –
Къайгъы сёздю, къайгъы сёз.

«Рахматлы болсун» дейле,
«Джандетли болсун» дейле,
«Гюнахы къурусун» дейле...
Джараймыды къайгъы сёз?

Ёлген сёзге сау сёзле
Джыйылалла бушуугъа.
Хар бири да кесине
Къоркъуу этед ичинден.

Тил терекни бир чапрагъын
Заман джели юзгенди.
Къалгъан чапракъла шууулдайла
Джылауун эте аны.

Сёзле болалла эски,
Къартаялла, ёлелле,
Джангы къошулгъан а джокъ.
Джюрюгени аз бола,
Ауазы да шош бола,
Акъырын ёледи тил.

Бизбиз ёлтюрген аны.
Ана тилде сёлешмей,
Айнытыргъа кюрешмей,
Джангыртыргъа кюрешмей,
Бизбиз ёлтюрген аны.

Тилин ёлтюрген адам –
Кесин ёлтюреди ол:
Башха тилге кёчеди –
Амантиш сатлыкъды ол.

Тилин ёлтюрген адам –
Халкъын ёлтюреди ол,
Башха тилге, башха халкъгъа
Къуллукъ этеди ол:

Башха тилни, башха халкъны
Джуртха келтиреди ол,
Башха тилге, башха халкъгъа
Джуртун кючлетеди ол.

Ана тилин ёлтюрген –
Анасын ёлтюргенчады.
Ата джуртун тонагъан, сатхан –
Атасына аманлыкъ этгенчады.

Халкъны джаны – дининдеди,
Халкъны руху – тилиндеди.
Ким марай эсе аланы –
Олду эм уллу душман.

Неди китабым мени?
Назму джыйын десем да –
Къуугъун аскерди ол.

Сёзню къайгъысын кёрсек,
Сёзюбюз болмаз къайгъы сёз:
Къанатлы сёз къайытыр артха,
Къайытыр джазгъы сёз, джайгъы сёз.

ДЖЮРЕГИМ БЛА МЕН

Джетмегенден акъыл, эс,
Кёб затны этгенме терс.
Ала билмегенме ансы,
Кёк, Джер да бергенле дерс.

Къара таныгъанлагъа да,
Ачылыб бармайды Китаб.
«Амал билген – амал бла,
Билмеген а – аман бла»:
Юс да, кёл да – джара, таб.

«Кеси джыгъылгъан джыламайды»...
Къатдырсам да кесими,
Эсим талайды мени –
Нарт сёз да джарамайды.

Айталла: «Ажымлы атласанг,
Ажымсыз ёлюрсе» деб.
Айтырча тюлдю энди
«Хар не да – алдады» деб.

Бу мени элтген суугъа
Мени атмагъанд киши.
Къутхарыргъа излегенле да,
Базмайла къутхарыргъа.

Эсим мени – къобхан суу –
Къайнай турад къайгъыдан:
Быргъарыкъды джагъагъа,
Не атарыкъды къаядан.

«Кёрюрюн кёрмей, адам
Кёрге кирмез» – барды сёз.
Ич, тыш боранлагъа да,
Джарлы джюрек, чыда, тёз.
 
Къуллукъ ючюн къул болгъан
Ёзденледен тюлбюз биз.
Дуния малгъа баш ургъан
Малкёзледен тюлбюз биз.

«Къан бла кирген джан бла
Чыгъады» деу – бола тюз,
Халкъгъа айта Кертини,
Хакъ ючюн ёлебиз биз.

Къалгъанладан башхаракъ
Джаратханд бизни Аллах.
Бизни кёбюрек джокълайла
Къайгъы, джарсыу эм палах.

Джерде ёталмасакъ биз
Кёк ийген сынауладан,
Башхалыгъыбыз болурму
Амантишледен, джауладан?

...Суу алыб барад мени
Тюзгеми, тенгизгеми?
Огъесе, эсигизден
Кетеми турама мен?

Биз – Кёкденбиз, биз – Кёкгебиз:
Джюрек, не къоркъуу бизге?
Кёчерикбиз экибиз
Нюр къанатлы бир Ёзге,
Буруллукъбуз экибиз
Акъ къанатлы бир Сёзге.

АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК

Къарт джёбелейди, къойнунда – къалачы.
Къыз сакълайды, бойнунда – къачы.
Не ючюн тюбешдиле ала?
Не тилде сёлешдиле ала?

Къарт, ёлсе да, ёлдюм демезча болду.
Къыз да джарлылыкъдан ёлмезча болду.
Шайыр а – ышармазча, кюлмезча болду.
Назмусу да – шыбыла ургъан терекча болду.

Излегенин табады хар ким.
Сайлагъан джолунда барады хар ким.
Алай а, ариулукъну сатылыб кёрсем –
Къыйналама, терс болгъанча кесим.

Излейме аны балчыкъдан чыгъарыргъа,
Бир таза сууда джууундурургъа,
Сора – кёлтюрюрге ёрге,
Ол джулдуз орнун алырча Кёкде.

Ариулугъун къутхармаса дуния,
Ариулукъ къалай къутхарыр дунияны?
Къалай тюшген эсе да балчыкъгъа ариулукъ,
Къутхарыргъа борчлума аны.

Алайсыз, къыйналгъанлай турлукъду джаным.
Алайсыз, учаллыкъ тюлдю джырым.
Ариулукъ бла Сюймеклик – эки къанатым.
Ала мени чыгъарыр ючюн Кёкге,
Сакъларгъа керекме аланы гюнахдан-харамдан-кирден.

Мен – аланы, ала да – мени,
Сакълай, сыйлай, кёлтюре бир-бирибизни,
Чыгъабыз ёрге, мийикге, Кёкге,
Андан къарайбыз Джердегилеге, Джерге.

Не барды керти Сюймекликге, Ариулукъгъа джетген?
Алалла бизни учундургъан – къанатлы этген,
Джюрекни тазалагъан, нюрлю этген,
Бизни Аллахха джууукълашдыргъан, Адам этген.

Мен – Адамма, Шайырма.
Ариулукъну къутхарыуду борчум.
Джыгъылгъанны тургъуза ёрге,
Къарата, тарта, чыгъара Кёкге,
адамны Адам этиудю борчум.

Мен шайыр адамма.
«Джюрегинде сюймеклиги болгъан» – атым мени,
«Джюрегинде иманы болгъан» – атым мени,
Ариулукъну кёрюу, сакълау, къутхарыу – антым мени.
Алай ёсдюргенди, юретгенди
Ана тил бла Ата джуртда Халкъым мени.

УЧУБ ДЖЮРЮГЕН

Атлы джаяугъа джол къойгъан – адетди.
Хапарчыгъа джол къойгъан – поэтди.
Джазыучулада атлы – шайырды джангыз.
Учуб джюрюген – олду джангыз.

Къалгъан джазыучула – бары джаяу.
Алагъа кереги – болушуу, аяу.
Къара бла джазыу – къара иш бла кюрешгенчады:
Тюйгенча темир, сюргенча сабан, чалгъанча чалкъы...

Акъ сёзню иши уа – башхады:
Ол – джарыкъды; къыйынды билген
Туугъанын да къалай, келгенин да къайдан.
Эки дуниядан да айта хапар,
Ючюнчю дунияны къурайды ол.

Шайыр – атлыды, сёзю – къанатлыды.
Къара тенгизде акъ толкъунду шайыр.
Тай кишнегенча, кёк джашнагъанча бир затды шийир.
Джарыкъдан толу акъ сёздю назму.

Аны ючюн сюелле адамла джырны –
Джюрек джылытхан, кёл джарытхан акъ сёзюн шайырны.
Аллахны Сёзюнденди шайырны да сёзю.
Шайыр Хакъгъа къуллукъ этеди джумулгъунчу кёзю.

Къара кюнню да акъ сёзю бла джумшатады шайыр.
Къара джюрекни да акъ къатын
Табаргъа, кёрюрге кюрешеди шайыр.
Сёз таякъла тиелле Кюн джюрегинден шайырны.
Сёз джарыкъ, акъ сёз – къаны, джаны да аны.
Учуб джюрюген джанладанды шайыр –
Фахмусу, джазыуу да Аллахданды аны.

АЙЫРЫЛЫУ эмда КЪАЙЫТЫУ

1. АКЪ ТЕНГИЗДЕ

Арыгъанма тарта къалакъланы.
Тенгиз да сюймейди калакланы.
Кёз ача, кюн ууата айланнганланы тюл,
Джазыуларын аны бла байлагъанланы сюеди ол да.

Алай а, мен калак тюлме, къонакъма.
Тенгиз, меннге чамланма, къаныкъма.
«Келгинчи къонакъ уялыр,- дейле,-
Келгенден сора уа – къонакъбай».
Тенгиз, мен чабакъ, балыкъ да тюлме.
Сени эрикдирир чакълы къаллыкъ да тюлме.

Ай марджа,
Акъ джагъанга ётме къой,
Муратыма джетме къой.

Къара къайгъы атханды мени сеннге, Акъ тенгиз.
Мени сен да джутама десенг,
Къайыгъымы аудурама десенг,
Къыйнымы зыраф этеме десенг –
Мен не этерге керекме сора?

Джерде къызыл итледен къачыб,
Ыз аджашдыра, киргенем суугъа.
Акъ тенгиз, сен тюзлюк джанлы болурса –
Юзмезсе къайытыр умутуму да артха.

Бусагъатда уа, джити къараб алгъа,
Тартама къалакъланы, къакъгъанча къанатланы.
Кюрешеме, алай а джууукълашмайды джагъа.
Тенгиз да темирчилейди къаралыб, къатланыб.

Не дертинг барды меннге къара толкъунлу Акъ тенгиз?
«Отдан чыкъ да – джалыннга» деб,
Алай болургъа тебреген эсем да,
Кёлюнге келмесин «джалыныр» деб.

Джерде да джангызем, сууда да джангызма.
Билмейме, къалай боллугъуму Кёкде да.
Адамла къой, Ташла, Терекле, Джулдузла да
Джангызлыкъны сынайла дунияда.

Алай а, мен – тенгизде къайыкъ бла баргъан адам –
Бурхулугъуму, джангызлыгъымы да сеземе артыкъ.
Кюндюз кюн таякъдан, кече джулдуз джарыкъдан
Тутаргъа кюреше, чайкъалама тенгизде.

Къазакъ бёрюге ушатханды мени джашау.
Огъай, баргъан джолуму сайлагъанма кесим.
Акъ таула къалгъандыла артда.
Джашил джагъала кёрюнмейдиле алда.

Акъ дунияда къара кючле бла сермешгенча,
Къара толкъунла бла Акъ тенгизде этеме къазауат.
Болсам да бурху, болсам да джангыз,
Эркинликде джашар ючюн этеме къазауат.

2. АЛДА АГЪАРАДЫ МИНГИ

Къаратору акъджал толкъунлалла
Мен миннген тарпан аджирле бюгюн.
Джер-джюген, ауузлукъ салмазса –
Алагъа минеме джайдакълай.

Эмилик джюрегим алагъа келишеди, илешеди:
Талагъыбыз тургъунчу чабарыкъбыз биз;
Къара тер басыб, акъ кёмюк этиб,
Алай чыгъарыкъбыз тангнга-джагъагъа.

Билмейме, къаратору акъджал толкъунла
Къайсы джагъагъа чыгъарырла мени?
Узакъда Минги Тау агъарады –
Ол кесине тартады мени.

Огъесе, топрагъыммы тартады артха?
Эмегенле бла сермешиу къууанчды нартха.
Халкъынгы Хакъы ючюн кюреше, сермеше,
Джашагъан, ёлген да тюлмюдю насыб?

Кюреше, сермеше турсакъ –
Дунияда къалмаз джангыз бир эмеген.
Хорлам байракъ Минги Тауда чайкъалыр,
Элибиз болур эркин, эгемен.

Къаратору акъджал толкъунла
Джуртум таба элтелле мени.
Джууукъдан джууукъ, уллудан уллу –
Алда агъарады Минги.

ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН

Тау, къая болгъан къой,
Тюлме эмен не кюрюч.
Аллахдан тилейме кюч
Сынау дуниягъа чыдарча.

Джыйын джанлы да, кийик сюрюу да
Кюрешелле джашаргъа, сакълаб кеслерин.
Джашагъанла, джашай да барлыкъ болурла,
Аланы адам улу этмесе тюб.

Кырдык да, чегет да, джаныуар да, кийик да
Тюб болмай джашаб баргъан дунияда,
Артыкъ бизни халкъгъа нек тюшеди къоркъуу?
Алай болумсуз, къарыусуз къалай болдукъ биз?

Джаныуарлада, кийикледе да
Эм онглу болады да башчы,
Сакълайды джыйынын, сюрюуюн ёлюмден.
Аны ючюн тюб болмай джашайла ала.

Бизни халкъда уа къалайды хал?
Башчы джуртун, халкъын сакълар орнуна,
Халкъын, Джуртун да кюрешеди тонаб, сатыб.
Ма аны ючюн тюшеди бизни халкъгъа къоркъуу.

Алай а, аллай башчыны
Тахтадан атмай, халкъ тура эсе тынгылаб,
Сора, терслик – балтада, сабда да:
Кюрешмейик кесибизни, Аллахны да алдаб.

Дейле: «къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз».
Кертиди, къул – бийи болгъан халкъ,
Эртде-кеч болса да чачылады, болады талкъ.
Ол затха шагъатлыкъ кёбдю тарихде.

Тау, къая болгъан къой,
Тюлме эмен не кюрюч.
Халкъымы къутхарыр чакълы бир кюч
Тилейме Аллахдан.

КЮН ДЖЮРЕК

Бизни джарытады, джылытады,
Кеси уа – джанады, кюеди,
Къарангыдан, къараладан къутхара бизни
Кече, кюн да джанады, кюеди.
Къара кючледен къутхара бизни,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Азды ангылагъан аны,
Азды болушхан да анга.
Кеси кесинден ала кюч,
Кюн джюрек джанады, кюеди.
Кишиге да салмайды дау.
«Джарыгъыма, джылыуума
Тыйыншлы тюлсюз да»,- демей,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Тюзелмейле деб, тюнгюлюб къалмай,
Джангызма деб, джукъланыб къалмай,
Халкъны Хакъгъа джууукълашдыра,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Файгъамбаргъа ушайды ол:
Джылытыу, джарытыу дунияны,
Къарангылыкъдан, иймансызлыкъдан къутхарыу аны –
Кюн джюрекге Кёк салгъан борч.

Къачан эсе да, джюрегине
Шайтанны бошлагъанды адам.
Энди къутулалмай андан,
Энди къыстаялмай аны,
Къыйынлашады адам улу.

Алай а,
Бир Кюнджюрек бар эсе халкъда,
Джангыз бир эсе да ол,
Сора, –  тауусулмагъанды джол:
Тауусулмаз деб да барды умут.

Халкъ тюшюнюб, эсгериб кесин,
Хакъ джолгъа къайытыр деб барды умут.
Динин, тилин, джуртун да сакълаб,
Джашаб турур деб, барды умут.

«КЪУМДАН ЮЙ БОЛМАЗ...»

Джокъду сёзю-сёзеги,
Джокъду  ёзю-ёзеги.
Джокъду джокъ кёзю-къашы,
Джокъду джокъ сёзю-башы.
Этгени – халкъгъа – къаршчы,
Этгени – Хакъгъа – къаршчы.

Хыйны, хыйла – билгени,
Кёзбау – сёзю, кюлгени.
Зарлыкъ – иннети, ою.
Зарлыкъ – миллети, сою.

Ёзденлик джокъ къанында –
Адамлыкъ джокъ халында.
Джилиги – къул-къарауаш,
Джюреги – къул-къарауаш.

Джокъ тамыры, ёзеги.
Зардан кюед джюреги.
Кёзю да, сёзю да уу.
Зарлыкъ къатдыргъанды къуу.

Джокъну тукъуму, сою –
Болурму бойну, бою?
Къумдан юй къалай болур?
Къулдан бий къалай болур?

Аны ангыламагъан ёзден –
Ол да – бошайды бизден.
Ол этеди къулну бий –
Ол ишлейди къумдан юй.

Къум юй битмей оюлады,
Къул бий халкъны джояды.
Къулну къулду хар неси да –
Сёзю, иши, халиси да.

Эл-Кърал болмаз бизден,
Айырылмай къул-ёзден.
Халкъда баш болмай ёзден,
Халкъгъа баш болмай ёзден –
Болмаз Тюзлюк, Эркинлик!
Халкъ, Кърал болмазбыз биз
Хорламайын Ёзденлик.

УМУТЛА бла БУЛУТЛА 

Булутла баралла Кёкде,
Кёлеккелери тюшелле кёлге.
Алагъа кёре тюрленеди кёл:
Акъ не къара кёрюнеди ол.

Мени кёлюм да байламлыды Кёк бла.
Алай а, къара булутла джабсала да Кёкню,
Акъ умутла къоюб кетмейле кёлню.

Акъ умутланы кёлеккелерича,
Акъ булутла чыгъалла Кёкге.
Джурт таба баралла ала,
Сени таба баралла ала.
Учхан джанымы ызындан къарагъанча,
Къараб турама Джерден алагъа.

Кёз туурадан ташаялла ала.
Джулдузлача джаналла, джукъланалла умутла кёлде.
Тынчлыкъ джокъду Джерде не Кёкде.
Джашнайды джюрек – чартлай, джарыла...

ДЖОЛДА+++++++++++++++

Къаратору къанатым мени,
Гемуда атым мени!

Джалынга байракъгъача къадалгъанлай,
Тауда, тюзде да сюрдюм сени къалай.
Бара эдик Джерде – учханча Кёкде...
Сени бла ётдюм тенгизден-теркден.

Къаратору къанатым мени,
Боракъ атым мени.

Билмедим сени аяй... 
Мангылайынгдан джулдуз бла Ай
Кёклегеми кетди учуб,
Сын ташымамы къалды кёчюб?

Къаратору атым мени,
Талагъы тургъан атым мени.

Къолум айырылгъынчы джалынгдан,
Умут юзмедим джашаудан, джанымдан.
Ненча къутхардынг ёлюмден-аджалдан,
Ёзге къайры кетгин джазыудан, болджалдан?

Къаратору атым мени,
Ол бир дуниягъа да къараталдынг мени.

Джыгъылдынг баргъанлай чабыб.
Сени бла бирге мен да джыгъылдым.
Буюрулмады джыйылыргъа Джуртха.
Аз бек къууанмайла бюгюн джаула.

Къаратору атым мени,
Сыннган къанатым мени.

Таудан тенгизге келтирди джол.
Ызыбызгъа уа къайтармады ол.
Зауаллы атым мени,
Сыннган къанатым мени...

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ ДЖАУАДЫ

Джазгъы джабалакъ джауады,
Тургъанча айтыла таурух.
Кёрюнеди:
Джумшакъ, джарыкъ да болуб,
Джангыдан джазыллыкъча тарих;
Ол къыз да –
«Джаз джабалакъ болуб джауарыкъ
Къозуларыма, къоюма» –
Кетген замандан артха къайытыб,
Тагъыллыкъча,
Дуа орнуна бойнума.

Джазгъы джабалакъ джауады
Къызла айта тургъанча ийнар.
Къойла, къозула да джоппу джыйылыб,
Сейирсиниб къарайла анга.

Джазгъы джабалакъ бла келгенчады
Тёгерекге рахатлыкъ, берекет.
Дженгил эриб кетсенг да, джазгъы къар,
Джазгъы хауангы къоя кет.

Джазгъы джабалакъ джауады,
Джерге тюшгени бла – эрий.
Джашаугъа тансыкъдан ёледи
Джазгъы джабалакъгъа ушагъан сезим.

Сёзге бурулалмай къыйналады
Джазгъы хауагъа ушагъан сезим.
Кюнбетде гяхиникча
Бираздан эсленникди сёзюм.

Джазгъы джабалакъ джауады,
Тюрленнгенди хауа, табигъат.
Неди дуния-ахырат –
Джазгъы джабалакъ джауады.

Джазгъы джабалакъ джауады.
Къууаналла анга джер бла суу.
Мен да умут бла къарайма анга
Джангыдан джазыллыкъча джазыу.

Джазгъы джабалакъ джауады.
Къанатланады, тыш дуниягъа атланады
Джюрекни ичинде сезим да.
Джазылады кёлюм да, сёзюм да.

Джазылырчады джазыуум да джангыдан,
Ачылырчады керамат да манга –
Келирчады рахатлыкъ джаныма.

Джазгъы джабалакъ джауады.

НЕ ДЖАНДЫ АДАМ?

Сёз –
Сезимни тёнгегимид, къабымыд?
Кийимимид, кебинимид, къабырымыд, сынымыд?
Огъесе, къанатымыд?

Сезимин сёз бла айталгъан кюн
Айырылгъанды дейле  адам джаныуар дуниядан.
Айырылгъанмыды?
Огъесе,
Тилленнген, сёлеширге юреннген
Джаныуар, хайуан болурму адам?

Джаныуар сезимлерин сёз бла джашыра,
Джаныуарлыгъын, хайуанлыгъын
Адам тюрсюню бла джашыра,
Джаныуар-хайуан дунияны
Эм хыйла, эм ит, эм джийиргеншли
Башчысы болурму адам?
 
Огъесе, джаныуарлыгъындан-хайуанлыгъындан
Айырылыр ючюн
Кеси кеси бла, башхала бла да тохтаусуз къазауат этген,
Кёлюн, джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да тазалаб кюрешген
Аллай къыйынлы, насыблы джан болурму адам?

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯ

Джер тартады мени кесине,
Кёк тартады мени кесине...
Аланы экисин да хорлагъан кюч барды –
Сен тюшесе мени эсиме.

Джерден, Кёкден да бек тартаса сен –
Мени бютеулей тартаса сен:
Санымы, джанымы да тартаса сен –
Кёкден, Джерден да кючлюсе сен.

Джерге керек – мени тёнгегимди,
Кёкге керек – мени джанымды.
Джер тартады кесине санымы,
Кёк тартады кесине джанымы:
Бири санымы, бири да джанымы
Алыргъа деб, сакълайла ахырымы.

Сен а, бермейсе мени алагъа,
Джан, тёнгек деб, юлешмейсе экиге.
Джанымы, санымы да тартаса кесинге,
Джанымы, санымы да джыяса кесинге –
Экиге юлешиниуден сакълайса мени,
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да къутхараса мени.

Кераматча ачыласа меннге.
Мен кёчеме сеннге.
Сенсе кюн, кече да меннге.
Сенсе туру, таша джашау да меннге.
Тирилтген, джангыртхан да сенсе мени..

Мен кёчеме сеннге
Дуниягъа джангыдан тууар ючюн,
Джангыдан джашар ючюн...
Кёкде, Джерде да болмагъан,
Дунияда, ахыратда да болмагъан
Бир сейир джанса сен...

Сен – Кёк, Джер да болмагъан,
Дуния, ахырат да болмагъан,
Ючюнчю дунияса меннге.
Бир башха дунияса меннге.

Мен киреме, кёчеме сеннге.
Джангы джашау къуралады алай.
Джазыу джазылады алай.
Сёз джаратылады алай.
Адам джаратылады алай.
Мен, Сен эмда Ол –
Ючгюл дуния къуралады алай.

КЪАЙЫТАМА СЁЗГЕ

Акъ сёздю меннге къама да, къалкъан да.
Акъ сёздю мени юйюм да, къалам да.
Акъ сёздю меннге байракъ да, кебин да.
Акъ сёздю меннге сын таш да, къабыр да.

Сёздю меннге дуния да, ахырат да.
Сыйрат кёпюрден ётдюрлюк да – олду,
Соруу-сууал этерик да – олду.

Тил, Джурт да Акъ сёздю меннге,
Дин да, Халкъ да Акъ сёздю меннге.
Сорсала: «Къайданды, къайрыды, къайдады?» деб,
«Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди» дерсиз.
Мени излесегиз Акъ сёзде излерсиз.

Джаратылгъанма, туугъанма Сёзден.
Джашагъаным, джашарым да – Сёзде.
Сёз – иманды: джашасам, ёлсем да боллукъма аны бла.
Сёз ёлмесе – мен да джашарыкъма.

Меннге Сёзню бергеннге
Сёз бергенме мен:
Сёзге тюз болургъа,
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Ол буюргъанча джашаргъа.

Сёз – джюрекдеди, джюрек – Сёздеди.
Джаным Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди.
Джашил дуниягъа Акъ сёзден къарай,
Ахырзаманнга дери джашарыкъма алай.
Ахырзамандан сора да тирилликме Сёз бла.

Сёзюм – ёзюм эмда джаным.
Джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да – Сёздю.
Башыма, Халкъыма да – мадарымды Сёз.
Къадарымды Сёз.
Аллахымды Сёз
Адам башланады Сёзден.
Сёз – Аллахды.

КЪОБАН

Таудан энеди, ашыгъады тенгизге.
Алай а, джуртундан айырылмагъанлай, джетеди тенгизге.
Ол байлайды Тау бла Тенгизни.
Ол – келечиди, дуниягъа танытады бизни.

Джуртубузну ташы, тереги, сууу да
Дерс берелле бизге.
Къобан Минги Тауундан айырылмагъанлай,
Кетеди, джетеди тенгизге.

Ол барады сугъара тюзлени,
Къандыра сусабын адамны, малны.
Игилиги, чомартлыгъы, халаллыгъыды
Инсанлагъа юлгю этген Къобанны.

Джуртундан айырылмагъаны ючюн,
Таркъаймайды, къурумайды Къобан.
Тохтаб къалмай баргъаны ючюн,
Баргъан суу болгъаны ючюн
Чирик кёлге бурулмайды Къобан.

Джуртундан айырылмай баргъаны ючюн,
Дунияны да кёреди. Тенгизге да джетеди.
Бизни да дуниягъа белгили этеди...
Бизге – таулулагъа – дерсди, юлгюдю Къобан.

ЁМЮР СЮЙМЕКЛИК

Сюеме Сени:
Джандетден, джаханимден да,
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да
Къутхаргъанса мени.

ДЖАЗ КЕЛЕДИ ДУНИЯГЪА ДЖАНГЫДАН

Къар джыламукъ джууады кюнбетни бетин.
Къыш дуниядан кетеди ахсына, джюрексине, джылай.

Тырнакълайды, кетмез дыгалас этеди –
Алай а, къалмагъанды алгъын залимлиги энди.

Къарындан-бузундан, джелинден-боранындан –
Ахыр кюн бири да болмай къатында,
Ахыр кюн биринден да болмай болушлукъ,
Огъурсуз, къутсуз, къыяма къыш
Айырылады бизден, джан-джанын ашай, чамлана.

Айырыла да, артха айланыб къайырыла, барады.
Кетеди – заман кючлю болду андан да.
Дунияны къырдым деб тургъан фыргъауун къышдан
Чыпчыкъла огъуна къалгъандыла сау.

Энди ол бурху – алай а, къанатлы – джанла,
Джюуюлдеб, сызгъырыб, къанат къагъыб, джырлаб,
Бютюн ачыу этелле ёле тургъан къышха:
Чыпчыкъла огъуна кючлюлле андан.

Къыяма къышдан да кючлюдю заман.
Болса иман, чыдам, тёзюм, сабырлыкъ –
Боллукъду не аман къышны да хорларгъа:
Анга тюшюндюреди бизни табигъат.

Шорбат чыпчыкъла огъуна сау чыгъыб джазгъа,
Джюуюлдейле. Ала огъуна кёллендирелле мени.
Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау деб,
Джырлайла бурху джанла – чыпчыкъла.

Назмум эжиудю ол къанатлы джыргъа.
«Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау».
Джашай, ёле, тириле да билген
Табигъатха салама махтау.

Джаз келеди дуниягъа джангыдан.
Не игиди тирилген, джангыргъан.
Къышны къайытырын да билеме артха.
Тюшерими да биле, минеме атха.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джашау, ёлюм да тюлле ёмюрлюк.
Билеме: ёлюмсюз болмайды джашау.
Алай а, ёлюм бла бошалмайды джашау.

Ачылады, кераматча, кёрюнюу:
Джашау, ёлюу эмда тирилиу.
Ёмюрлюк – ол таша, туру да – тюрлениу:
Джашау, ёлюу эмда тирилиу.

Кёргенме, кёреме ёлюмню,
Алай а, басама кёлюмю:
Джаратыла, джашай, ёле, тириле
Тургъанын эслейме табигъатны.

Не игиди тирилген, джангыргъан.
Джаз келеди дуниягъа джангыдан.

АКЪ СЁЗ = ХАКЪ СЁЗ  КЪУТХАРЛЫКЪДЫ БИЗНИ

Джюрегим болмагъаны ючюн сангырау, сокъур
Мен Аллахха этеме шукур.
Къадар бизлеге бергенди мадар
Таша дунияланы да сезерге, билирге, ангыларгъа.

Ау джаулукъну тюбюндеча келин,
Акъ сёзню ичиндеди сезим.
Сёзню меннге, мени да Сёзге
Аманат этген Кючге

Къуру да этеме сагъыш,
Къуру да этеме алгъыш.
Бизге оноу этилгенди Кёкде:
Сёз – мендеди, мен да – Сёзде.

Къара таныгъанлы мен
Акъ сёздю джарытхан
Кёлюмю, джолуму да.
Акъ Сёздю къутхаргъан
Отдан джанымы да.

Кёкден тюшген Сёз
Тартады ёрге.
Джерден чыкъгъан Сёз
Тартады джерге.

Акъ Сёз тартады Кёкге,
къара сёз тартады джерге.
Иги сёз = Керти сёз тартады ёрге,
аман сёз = ётюрюк сёз тартады кёрге.

Акъ Сёз = Хакъ Сёз (Иги Сёз = Керти Сёз) –
Ёзюм, атым, къанатым да мени,
Дуниям, ахратым да мени,
Сизге осуятым, аманатым да мени.

къара сёзню сюрген муратына джетмез:
Акъ Сёз = Хакъ Сёз къутхарлыкъды бизни.

ХАКЪ ДЖОЛ КЪАЙСЫДЫ?

Ма мен талпыгъан шошлукъ эм бошлукъ!
Джюрекге уа келмейди хошлукъ.
Не эсе да къууанмайды кёл.
Ичимде къайгъым болмайды сёл.

Бу тыш дуния бла ич дуниям мени
Келишмейле бир-бирине.
Джерни тышы къар-буз, сууукъ болгъанлыгъына,
Ичинде, теренде, къан-булкъан турады къайнай.

От джюрегим бу сууукъ Шимал джуртда да,
Сууургъа унамай къыйнайды мени.
Тохтагъан, бошалгъан къазауат да
Джюрегимде барады мени.

Джылыма кёре тюлдю джырым.
Къайнай тургъан булкъанды ёзюм.
Не бек джууукълашхан эсе да ахырым,
Алгъынча кёлтюрюледи джюрегим, сёзюм.

«Инсан хакълары ючюн» деб,
«Миллет хакълары ючюн» деб,
«Эркинлик, Тюзлюк, Тенглик ючюн» деб,
Эски чакъырыула джангыдан чакъыралла мени.

Мени чакъыра, ызымдан къараб тургъан
Бир ариу къызны да кёреме кёзлерин.
«Джюрек хакъларын а унутханмыса?» -
Эшитеме аны сёзлерин.

Энди акъылым болса эди,
Джюрек хакълары ючюн да
Кирлик эдим къазауатха...
Алай а, заманны ким къайтарсын артха?
Джаш сезимле-оюнла уа келишмейле къартха.

- Сора, сюйген джюрек боламыды къарт?
Элли джылда алкъын джашды нарт.
Элли джылда джангырады Эр.
Эллиу джылдан джангырады Эл.
Джюрек да джангырады. Сакълайма. Кел.

- Къой, иги къыз, къыздырма мени.
Алайсыз да къан-булкъан къайнайды менде.
Заманында «Джюрек хакълары» демегеним
Бюгюн бютюн ашайды, талайды, къыйнайды мени.

Джюрегими хар элиси – джара эмда таб.
«Элиб. Эл. Сен» деб, джазгъанма китаб.
Сюймеклигим Хакъгъа, Халкъгъа эмда Сеннге
Адамча джашаргъа кюч бергенди меннге.

Алай а,
Инсан хакълары хорлаб,
Миллет хакълары хорлаб,
Дунияны кючлеселе да Шошлукъ эм Бошлукъ,
Джюрекде-кёлде болмаз толу къууанч, хошлукъ.

Не ючюнмю? –
Инсан, миллет хакълары ючюн кириб къазауатха,
Джюрек хакъларын а ыхтыргъаным-къойгъаным ючюн артха.
«Джюрек хакълары ючюн» - джазама китаб.
Джюрегими хар элиси – джара эмда таб.

Юч джол айырылгъан джерде
Энтда тесукъа этеди джюрек.
Юч джолну кёргюзтген юч джазыу:
Джюрек хакълары ючюн – алгъа,
Инсан хакълары ючюн – солгъа,
Миллет хакълары ючюн – онгнга.

Барын да бирикдирген джокъмуду джол?
Бойсунайым къайсына:
Эсгеми, акъылгъамы, джюрекгеми?

Къачан да барды сайлау.
Артда сокъуранмазча, къыйналмазча
Къайсы джолну сайласын адам?
Хакъ джол къайсыды?

КЮЧЮКЛАНЫ ЗУХРАГЪА

Адамны сёзю – Аны ёзю. Алай а,
Сёзню кесини да барды ёзю.
Сёз – Ёз.
Сёзню кесинде да барды магъана.
Ёзге, сёзню къурагъан хар бир харифде да
Барды магъана.

А-дан башланады «Аллах».
А-дан башланады «Адам».
А-дан башланады «Ахырат» да.
Ёлсек-къалсакъ да – сюелгенлей,
Тёшекде тюл, эшикде.

Ёрге, Кёкге тартхан,
Минарача тюз тургъан,
Сюелген харифден-белгиден – Алифден (А-дан)
Башланалла «Аллах» да, «Адам» да, «Ахырат» да.

Бу нарат терекле, къаяла, таула
Таулу элиблеча кёрюнелле кёзюме.
Къачан эсе да, таулу элибле болгъан эселе,
Сюелген харифле, ёре харифле болурелле ала.

Кюн десек – къарайбыз Кёкге.
Тау десек – къарайбыз ёрге.
Джер десек къарайбыз энгишге.
Адам десек а – къарайбыз къайры?
Аллах десек а – къарайбыз къайры?

Кёзге кёрюнмеген
Таша магъана барды харифледе, сёзледе.
Хар кимге да ачылыб бармайла ала.
Кераматы болгъанлагъа ачылалла ала.

Харифледе, харфлада, сёзледе
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Джазылыбды адамны-халкъны тарихи, джолу, тёреси.
Аны окъуялгъанлагъа – махтау.

ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ

Келдиле китабла,
Келгенча огъур чакъ.
Барды окъур зат –
Къууандым алагъа.

Китабла бла бирге
Джазгъанынг да келди:
Ёлдюм, тирилдим –
Нек тюлбюз бирге?

Джанкъозла да чыгъа,
Терекле да чагъа,
Джангыдан келгенча
Болдум дуниягъа.

«Насыбын кесген
Кеси кесини...» -
Бекден бек чыгъады
Ауазы эсими.

Джашайма кюе,
Терслей кесими,
Дууа орнуна
Тута сёзюнгю.

Къарайла къагъытдан
Сёзле-джюзюмле.
Туралла къайнай
Кёлде сезимле.

Умутджал атха
Минерча болдум.
Сен тургъан джуртха
Кетерча болдум.

Алай, арада
Чекле, чекистле...
Джол джокъду артха –
Къарадым Кёкге.

Сёзлеринг а –
Къучакълайла мени:
«Аккыллы болма,
Сакълайбыз сени.

Халкъгъа, джуртха да
Сен керексе, керек...»
Сюйгенден, кюйгенден
Джарылады джюрек.

Экиге бёлюнюрге
Джюрегим базмай,
Джазыуубузну
Къойгъанма джазмай.

Мадар излегенча
Къарайма Кёкге:
Джазыула джазылалла
Джерде тюл, Кёкде.

Ол тюздю, алай а,
Кёк айтады меннге:
«Сен этсенгед мадар,
Мен этерем къадар».

Кесине джетгенни
Этмесе хар ким,
Болушмаз анга
Хеким, не Хаким.

Кёкден келген Сёз,
Сенден келген Сёз
Кюйдюрелле мени.
Тёз, джюрек, тёз.

АВТОБУСДА

Алгъа миннген тюшеди артда.
Артха миннген тюшеди алгъа.
Алай да болуучанды джашауда.
Джангыз, тюзмюдю, тюзлюкмюдю ол?

УЧАКЪДА

Къатымда орун бошду. Бир ариу къыз
Олтурур эсе уа деб,
Умут бла къарайма. Сакълайма.

Алай а, аны оноуу джетмейди меннге.
Билетни сатхан, алгъан да
Къайдан билсинле мени къайгъымы?

Алмастыча келеди бир зат.
Къысама кёзлерими:
«Дуния насыбым джокъду мени –
Ансы, Кёкде танышыб,
Джерде уа юйлениб къаллыгъек».

Джюрегими тёрюнде сакъланады орун.
Мен джаратмагъан киралмаз алайгъа.
Джазыу деб да, барды бир оюн,
Ёзге кесими хорлатмам анга да.

Джюз къызны къысдым кёкюрегиме.
Алай а, джюрегиме
Бири да табалмады джол.

Мен къысалмагъан кёкюрегиме,
Не эсе да, ол къыз джашайд джюрегимде.
«Аны бла насыблы боллугъем» деб, турама.

Мен сеннге къарайма Кёкден.
Сеннге сагъыш этеме Кёкде.
Булутла да – акъ, умутла да – акъ.
Алай а, Джерге къоннганлай учакъ –

Къайгъыла къуршалайла мени.
Бермейле мадар излерге да сени.
Къобан байлайды тау бла тенгизни,
Сюймеклик да алай байлайды бизни.

Тюберге уа джокъ эсе мадар,
Алай буюргъан эсе къадар,
Не этейик,джашайыкъ: Акъ Тау этегинде – сен,
Къара тенгизни джагъасында – мен.

Мен кёреме Минги Тауну джарыгъын,
Сен эшитесе тенгизни чайкъалгъанын.
Джашарбыз алай. Бир кюн а тюбербиз.
Кёрюнюр:
Таугъа ёрлегенча тенгиз,
Тенгизге тюшгенча Тау.

Керти болурла иги джорала.
Сау болурла джюрек джарала.
...Кёрюнмейди Тау, чайкъалады тенгиз.
Не эте джашайса менсиз?!
 
ДЖАШАУ

Барады арба. Тыкъ-тыкълама адамдан.
Джылагъан, джырлагъан да кёб.
Тынгылагъан, сёлешген да кёб.
Ызына миналмайды тюшген.

Барады арба. Бир-бирде,
Джанбаш бола, ауаргъа джете,
Халкъны къоркъута да, ызына тюзеле,
Барады арба.

Къайдан, къайры барады – джокъду билген.
Аны джолун да джокъду билген.
Арба кимникиди – джокъду кёрген.
Ауармы-къалырмы – джокъду билген.

Бара тургъанлай, миндиреди, тюшюреди
Тюрлю-тюрлю джанланы, адамланы.
Алай а, бир тюшген – миналмайды ызына:
Джокъду джол артха.
Тюшмей, барыб турургъа да джокъду мадар.

Арбаны ичиндегиле
Таб джерле ючюн
Этелле бир-бири бла къазауат.
Джангы арба къураб, анга минерге уа –
Аллай болум джокъду биринде да.

Барады арба. Джаны сау
Бири да чыгъалмайды тышына.
Чыкъгъан – къайытмайды ызына.
Къайытыб, хапар айталгъан джокъду.

Бу арбадан тюшюб, башхагъа минерге,
Башха арба да бармыды, къайдам.
Барды деген талай кераматлыгъа да,
Кеси кёрмеген унамайды ийнаныргъа.

Барады арба. Ичиндегиле
Кёралмайдыла арбаны тышын.
Арбаны ичинде уа не бола тургъанына
Къарагъан, оноу этген а бармыды тышында?

Барады арба. Къаллай длжолла бла баргъанын,
Къаллай бир барлыгъын да
Билмейди бир киши.
Ичиндегиле аудурургъа да боллукъдула аны,
Тышындан келирге да боллукъду палах.

Бир сыйыт-къычырыкъ эте,
Бир той-оюн эте,
Кеси-кесибизге кёл эте,
Къыйынлы джанла барабыз кетиб.

АКЪ КЪАНАТЛЫ

Не кёб заманымы ийдим бошуна.
Чыгъаргъа боллугъем кёб тауну башына...
Энди бирине да ёрлеялмам, чыгъалмам –
Кюч да, заман да къалмагъандыла энди.

Къанатлы учуб ётдю башым бла.
Насыблы – къанатлары сау.
Учар Кёгю бар, къонар Джери бар,
Нёгери да болур сакълаб тургъан.

Ол да – кесича бир къанатлы.
Къанатлы къанатсыз бла джашамаз.
Къанатлыны нёгери да къанатлы болур.
Некях да Кёкде этилгенди алагъа.

Уясына, баласына, нёгерине
Ашыгъа болур эди къанатлы.
Къанат тауушунда, къычырыгъында да
Бар эди бир къоркъуу, къайгъы, умут да.

Чууакъ Кёкде учуб кетиб баргъан
Къанатлы джанны ызындан къарадым.
Огъесе, тёнгегимден айырылгъан
Кесими джаным болурму эди ол?

Къанатлы джан къанатсыз тёнгекден
Айырылады эртде-кеч болса да.
Кёкден келген ол къанат таууш, къычырыкъ,
Ким биледи, мёлекники эсе да.

Мёлек эсе да, джаным эсе да, бир тюз къанатлы эсе да,
Билмейме, ол учуб баргъан Кёкде.
Алай а, аны къанат тауушу, къычырыгъы
Не бек къатыладыла джюрекге.
Нек къатыладыла джюрекге?

Акъ къанатлыны къанат тауушу, къычырыгъы
Джюрегиме-кёлюме тюшюб,
Сезимлениб, сёзлениб, тиллениб,
Акъ сёз болуб къайытады ызына,
Акъ сёз болуб чачылады дуниягъа.

Огъесе, ол учуб баргъан къанатлы
Мен тюбемей къалгъан сюймеклигим болурму?
Джерде толмай къалгъан умутум болурму?
Акъ иннетим, акъ сёзюм, акъ назмум болурму
Чууакъ Кёкде учуб баргъан къанатлы?

НОРВЕГИЯДА КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

«Биреуню къатыны къыз кёрюнюр» деб да тюл,–
Ариудула башха халкъланы да джуртлары.
Сюймекликден толу къыз кёзлеге ушайла
Норвегияны да фьордлары.

«Шимал джолду» Норвейни (Норвегияны) магъанасы.
Хар бир халкъ ушайды джуртуна.
Адамны, халкъны да Джурту – атасы-анасы, къаласы.
Джуртундан айырылса, кесинден да айырыла тебрейди халкъ.
Джуртун табмаса – ол боллукъду талкъ.

Бу акъ, рахат, сууукъ табигъатына ушайды
Норгени да къызы, джашы – халкъы.
Джурт бла Халкъ – тёнгек бла джанчалла,
Джуртларындан айырылгъанла билелле аны.
Алай а, джуртунда тургъанлай да,
Тас этерге боллукъду халкъ кесин.

Бютеу дуниядан къачхынчыла бары
Бери джыйылгъанча кёрюнеди алай.
Норвегияны къатыша баргъанына къарасам,
Эсиме тюшеди Къарачай.

Айраннга къошханча суу,
Кёбню къошханды Къарачай да кесине.
Къарачай къан джукъа болгъанды алай бла,
Къоркъуу тюшгенди сыфатындан да бек – ёзюне.

Къарачайда къарачай болмагъанла кёб болуб,
Къарачай Джуртха, халкъгъа да бий бола баралла.
«Къарачай джурт, Къарачай халкъ, Къарачай кърал» дегенле аз болуб,
Къарачайны къарачай болмагъанла тюб эте туралла.

Зауаллы Норвегиягъа къарайма:
Сары, къара, къысыкъкёз къауумла
Кёб бола, джайыла баралла...
Халкъ эскермесе кесин
Къоркъуу барды халкъгъа джуртунда да.

Алай а, Норвегия эскерир кесин, башына оноу этер –
Кеси бир къралды, не айтсанг да ол.
Кърал болгъан къой, къраллыгъы да къалмагъан
Мен Къарачай халкъыма этеме къайгъы.
Джуртунда да «джюз халкъны бири болуб къалгъан»
Къарачай халкъыма этеме сагъыш.

СЁЗ БЛА МАКЪАМ

Джырны макъамы эсмимдеди,
Сёзлерин а тюшюралмай эсге,
Къыйналама. Сёзледе болурму терслик?
Огъесе, терслик кесимдемид?
 
Джырны сёзлерин унутханма,
Макъамы уа турады эсде.
Сейир тюлмюдю? огъесе, сёзлери
Эсде къалмазча бошмелле алай?

Макъамгъа джазылсала сёзле,
Не да сёзлеге джазылса макъам,
Чыгъармы дейсе керамат аладан?

Сёзню кесинден чыгъаргъа керекди макъам.
Макъамны кесинден чыгъаргъа керекди сёз.
Назмуча саркъады Къобан,
Аны кесинден тууады макъам.


Барады суу къарыууна кёре,
Макъамы, ауазы да – барыууна кёре.
Табигъатны неси да керти –
Бир кёзбау заты джокъду аны.

Къарайма Къобанны барыууна,
Тынгылайма аны тауушуна.
Ташын джалаб, ичеме сууун,
Джандетди Аллах берген джуртум.

Тереги, Ташы, сууу да – керамат.
Тауу, кеси да – Минги, аламат.
Джуртум – шийирим, зикирим, дууам.
Джюрегиме саркъады Къобан,
Назмугъа-джыргъа бурулуб чыгъады андан.
Бирдиле джурт бла халкъ, сёз бла макъам.

ТАБИГЪАТ

Айланама араларында тереклени, назмуланы, адамланы.
Сеземе къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы.
Ангылайма аланы.

Терен, таша магъаналары ауурлукъ этиб,
Кёкден Джерге энедиле сёзле.
Тынгыларча, ангыларча кёрселе бизни,
Джерде къалыб кетерге да болурла.

Тынгылайма, къарайма Кёкден тюшген сёзлеге,
Тынгылайма, къарайма Кёкге баргъан тереклеге,
Тынгылайма, къарайма адамлагъа –
Бары да термилелле Кёкге.

Кёкде болгъаныбызны унутуб,
Джердебиз деб турабыз.
Джер а, бизни да кёлтюрюб,
Учуб айланады Кёкде.

Ахырыбыз не болур къайдам.
Сезе, къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы,
Араларында тереклени, назмуланы, адамланы
Айланама. Ийнанама
Бу сейир дунияны джаратхан Кюч
Тюб этиб къоймаз бизни.
Тюб болургъа да къоймаз бизни.
 
ДЖЫРЧЫ

Адамны тогъун-ачын
Кесинден иги киши да билмейди.
Джырчы садакъачы болгъан эсе,
Анга да джукъ айтырым келмейди.

Алай а, асрар ючюн къарнын,
Юйдегисин асрар ючюн,
Махтай эсе джауларын халкъны,
Амантишлени махтай эсе,

Сора, сатлыкъла бла бирге
Къара багъанагъа тыйыншлыды ол.
Джырчы, бай, джарлы да болур,
Болур атлы, джаяу да – амма,

Сёзню айтмай Тюзюн, Кертисин,
Мурдаргъа джараулу айтса,
Зулмуну ётюрюк бла башын джабса,
Халкъны, Джуртну тоноучу оноучуладан
Алай бла къул юлюшюн табса,
Харамгъа, гюнахха батхандан бата,
Ибилис айтханча юрсе, чабса,

Сора, аллай джырчыгъа джокъду кечим.
Кесин къутхарса да ёлюм,
Къара багъанада къаллыкъды аты,
Анга ирият бергенлей турлукъду халкъы.

Сёзню айталмазлыкъ тюзюн, кертисин,
Джырчыма-назмучума демесин кесине.
Хакъгъа къуллукъ этмеген адам
Къуллукъ этеди ибилисге.

ДЖЮРЕК

Джюрек кёкюрекни, кесин да талайды къайырдан,
Ычхыныргъа уа, джокъду мадары.
Да къыйынды аны да къадары –
Джарылады джарсыудан, къайгъыдан.

Кесине, меннге да бермейди тынчлыкъ –
Къууады, тёгерек бурады къанны.
Мен да билмейме аяй аны –
Дуния къайгъысы кючлюдю бизден.

Къыйын джазыулу къауумдан болурма:
Кесин сынджыргъа уруб чабханча ит,
Урады, тебеди, хахайлайды джюрек...
Арыб тохтаса – мен да бир солурма.

Ёзге, ол тохтаса, ёлюм джукъугъа
Бёленникбиз – джюрек да, тёнгек да.
Андан эсе, тебсин – къууансын, къыйналсын,
Джашасынла анда джулдузла да, Кёк да.

Тохтаса – ёледи джюрек.
Аны бла бирге ёледи бир кёб зат.
Не бек къыйнасанг, къыйналсанг да,
Джюрек, тохтама, тохтама...

Къайгъысы, къууанчы, бушууу, умуту бла
Бютеу адам улу джашайды сенде,
Бир сейир дуния джашайды сенде –
Тохтама, джюрек, тохтама.

КЁЗЮУЛЕДЕН КЪУРАЛАДЫ ДЖАШАУ
 
Кюн тийген кёзюу бла хайырлан,
Джабхынчы булут.
Кюн тийгенлей турлукъду деб,
Этме умут.

Къыз разы эсе, разы эт аны да.
Хар нени – кёзюую.
Дунияда бир затха да
Къалмасын къарагъанлай кёзюнг.

Дунияда юлюшюнгю толу алалсанг,
Артха къарай, кетмезсе ахратха да.
«Не этеме миниб атха да,
Тюшерик эсем» десенг – къан джауду.
«Не этеме джашаб, ёллюк эсем» десенг –
Саудан ёлдюнг, тюб болдунг.

Керекди – джаншаргъа тюл, джашаргъа.
Кюн таякъны тийириб чыкъгъа,
Аны бла джазаргъа керекди назму да.
Табигъатды джан салгъан джюрекге да, Сёзге да.

Къадер кечеча, кераматча,
Табигъат алай ачылгъан кёзюуде,
Айтырынгы айтыб, этеринги этиб къоймасанг –
Артда кеч боллукъду,
Тилегинг да боллукъ тюлдю къабыл.

Кёзюуледен къуралады джашау,
Саниеледен къуралгъанча заман,
Харифледен къуралгъанча Сёз.
Хар нени да иги джанын кёре бил,
Хар неден да къууана, зауукълана бил –
Олду джашау.

АЛЛАХ КЕЧСИН

Сезимлени сёзлеге,
Сёзлени да тизгинлеге,
Тизгинлени да назмугъа
Бургъан тынчмыды?

Сен – къойчу –
Къойлагъа къараб, сакълаб,
Аланы чачмай, тас этмей,
Сюрюу этиб, джюрютген,
Ауур тийиб, азмы чамланнганса:
«Этинги ашамай,
Этлерин ашатмазла была».

Сора, сёз кютген
Къой кютгенден тынч болгъанын
Ким айтды?

Юрке, илгене туралла сёзле да.
Сёзню да кёбдю джауу.
Сёзлени бир джерге джыйыб,
Саф-саф тизиб,
Аскер мизам бла джрютюр ючюн,
Уллу иннетден сора да, керекди:
Бет, ёт, фахму, билим эмда усталыкъ.

Сёзле, аскерлеча тизилиб,
Хакъны, халкъны, джуртну джаудан сакълар ючюн,
Сёзге, джаны болгъан бир кераматхача,
Къараргъа борчлуса,
Кераматлы болургъа керексе кесинг да.

Сен «къой этинги ашамай,
Этин ашатмаз» дейсе.
Мен да айтама:
«Сёзге джан салыр ючюн,
Юлюш этерге керексе джанынгдан» -
Сёзню тиллендирирге, джанландырыргъа
Башха джол джокъду.

Сен къойну кютесе, сакълайса,
Кесиб ашар ючюн.
Мен а кютеме, сакълайма сёзню –
Ол джашар ючюн,
Бизге, кесине да джарар ючюн,
Бизни да, кесин да ёлюмден сакълар ючюн.
Сёз джашаса – джашарыкъбыз биз да.

Мен къоруулайма, къутхарама Сёзню –
Ол бизни харамдан, гюнахдан,
Ётюрюкден, зулмудан,
Къутхарлыгъын билеме –
Мен къоруулайма, къутхарама кесими, дунияны да
Кючю бла Сёзню.

Сёзле – аскерле:
Биз аланы сакъласакъ,
Ала да сакъларыкъла бизни.
Къутхарсакъ Сёзню,
Сёз къутхарлыкъды бизни.

Сёздю къутхарлыкъ бизни.
Адам этген да олду бизни,
Халкъ этген да олду бизни –
Хакъ Сёз, Керти Сёз, Тюз Сёз, Иги Сёз.

Тынгыламагъан Сёзге,
Ангыламагъан Сёзню,
Сакъламагъан Сёзню –
Бурулады хайуаннга, сюрюуге.

Бёрю ауузун байлайма Сёз бла,
Шайтан ауузун байлайма Сёз бла,
Джазыууму да джазама Сёз бла.

Ма аны ючюн Сёзге
Аллахдан келгеннгеча къарайма мен.
Аллаххача къарайма мен.
Шайырлыгъымы-ассылыгъымы
Аллах кечсин.

ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА КЪАРАЙ

«Джетеди,- деб,- джашил джаз»,
Сюйюмчюлюк айтхан аяз,
Не бек къууандырды мени:
Болдум кёргенча сени.


Алай а,
Джазгъы кюн – джети тюрлю,
Къыз джюреги да – алай.
Билдирейим мен сеннге
Сюймеклигими кеъалай?

Ышанмайын джазыугъа,
Джюрек толад къайгъыдан.
Салыннганча болама
Суудан тутуб къаядан.

Дагъыда, умут мени
Къоймайды тюнгюлюрге.
Сени бир къучакъласам,
Таб, разыма ёлюрге.

Таша излемлерими сеннге
Джетдирир джазгъы аяз.
Сени ийнакълаб, къучакълаб,
Халымдан айтыр хапар.

Хар бир къызгъа да мёлекди деб,
Табынмайма алгъынча.
Сёзле да табылмайла,
Тагъылмайла алгъынча.

Бир джулдуз сёз, аламат сёз,
Кёкден тюшген кёгамат сёз,
Кёлде бишген кёламат сёз,
Джюрек ачар керамат сёз,
Къууанч берлик саламат сёз

Излейме да, табалмайма.
Алайсыз а, джюрекдегин
Айтыргъа базалмайма.

«Джаз келеди»,- дейди джанкъоз.
«Джаз келеди»,- дейди аяз.
Ийнаныб да къалалмайын,
Къышхы тонуму да тешмегенлей,
Джабалакъ къар да джауа-джауа,
Джазны аллына атлайма мен.

Джазгъы хауагъа алданама.
Къызны аллына атланама,
Джазыуну аллына атланама.

Къар да джерге тюшер тюшмез,
Джюрек да сени кёрюр кёрмез,
Эрийдиле. Келеди къыз, келеди джаз.
«Назмунгу, кёлюнгю, джазыуунгу да джаз»,-
Дейди меннге бир таша кюч, тамаша кюч.

Келеди джаз. Келеди къыз. Келеди Сёз.
Джазны-къызны-джазыуну аллына барама мен.

ШОШЛУКЪ

Не рахатды бюгюн кюн –
Джауум да джокъ, джел да джокъ.
Сёз да бузмасын шошлукъну:
Тынгыла да тур, айтма джукъ.

Акъ тюшле кёре, таула да
Агъаралла узакъда.
Толкъунла да тенгизде
Баш кёлтюрмей джукълайла.

Тенгиз къушла да бюгюн
Этмей сыйыт-къычырыкъ –
Кёллери иги болур –
Учадыла тауушсуз.

Туралла тынгылаб таула,
Турады тынгылаб тенгиз.
Джюрегими ургъанын,
Джюрегинги тебгенин
Эшитеме мен джангыз.

Узакъ эсе да арабыз,
Сенсе эм джууукъ меннге.
Акъсакъалча ышара,
Къарайды Кёкден Минги.

Бюгюн бютеу дуния да
Шошду, рахатды алай –
Джангыз, джюрекни тебиую,
Джангыз джюрекни тебиую,
Адам джюрекни тебию
Эшитилинеди Аламда.

Тенгизни башы бла
Таулагъа къарайма мен.
Сагъышым кёб болса да,
Джукъ айтмай тынгылайма мен.

СЫНАУЛАДАН ЁТАЛМАГЪАН ХАЛКЪ

Айланама ташлагъа къарай, суулагъа тынгылай,
Терекле бла сёлеше.
Сокъур, сангырау болмазгъа кюреше,
Джашайма алай.

Бир аягъы дунияда, бир аягъы ахыратда
Тургъан бир адам –
Къарайма, тынгылайма табигъатха,
Себеб излегенча андан.

Кимме мен? Джандетден къысталгъан
Адам бла Хауаны туудугъума.
Эки кере Джуртундан сюрюлген
Алан-къарачай халкъны туудугъума.
Дагъыда, сау къалгъан кесеги ызына къайыталгъан,
Алан-къарачай халкъны адамыма.

Алай а, энди ол палахланы барын унутуб,
Шайтаннга джангыдан кючлетиб ангыбызны, эсибизни,
Ючюнчю кере да сюрюлсек-айырылсакъ Джуртдан,
Не да Джуртда тюб этсек кесибизни,

Сора, дуниядан, ахыратдан да къаллыкъбыз къуру.
Бизге не атарын, не айтырын билеме Хакъ:
«Сынауладан ёталмагъан халкъ» –
Ёзденлигин сакълаялмагъан халкъ,
Динин, Тилин, Джуртун сакълаялмагъан халкъ –
Кесин сакълаялмагъан халкъ,
Ибилисге къул болуб, бойсунуб,
Кеси кесин дуниядан этди талкъ».

КЕСИБИЗБИЗ КЪУРУТХАН КЕСИБИЗНИ

Бош кюрейбиз башхалагъа гюнахны,
Бош кёребиз башхаладан палахны,
Кесибизбиз чамландыргъан Аллахны,
Кесибизбиз юйлю этген палахны.

Ким къуяды тамагъынгдан ичкини?
Ким ачады душманлагъа ичинги?
Амантишлеге кесибизни талатсакъ,
Халкъны, Джуртну къорумайын, тонатсакъ –

Биз терслейик, айт, дагъыда, кимлени?
Чамландырмайыкъ, чартлатмайыкъ Кёклени.
Болургъа унамай, Хакъ буюргъанча Адам, Халкъ,
Кеси кесибизни эте эсек талкъ, –

Сора, терслемейик Аллахны-Хакъны:
Ол Адам, Халкъ этиб, джаратханды бизни,
Биз а – аны джандетине, дуниясына болмай тыйыншлы,
Кесибизбиз къурутхан кесибизни.

Ибилис да, Ибилис джорукълу кърал да
Думп эталлыкъ тюлдюле бизни...
Бизни къурутхан ала тюлдюле –
Кесибизбиз къурутхан кесибизни.

ДЖАЗЫУЧУ ЭСЕНГ

«Атомгъа кирдим, Кёкге чыкъдым» деб,
Къууаннганлыкъгъа адам,
Адамланы, халкъланы, къралланы да
Джута келгенди заман.

Аланы къой, джулдузланы, Аламланы да,
Чача, джыя, тюрлендире тургъан барды Кюч.
Ол Кючден башхагъа – джаны болгъаннга, болмагъаннга да –
Джокъду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк.

Ол Кючню келечилерине саналгъан файгъамбарла да,
Ала да кетгендиле дуниядан.
Мен а – шыйыхлыгъы, кераматы болмагъан,
Къалай, не бла басалайым кёлюмю?

Хакъ кёлю бла ийнаннган – насыблыды,
Айхай, иман да – фахмуча, кераматча,
Не бериледи, не берилмейди адамгъа.
Билим анга джууукълашдырады,
Не да узакълышдырады андан.


Ангы бла Джюрек, ала бир-бири бла,
Даулаша, джууукълашдыралла Кертиге.
Бир джангы дуниягъа терезегеча, эшикгеча,
Алай къараргъа кюрешгенле да бардыла ёлюмге.

Не этсин, суугъа тюшген – къармайды таш.
Ёллюк адам таянсын неге?
Керекдиле бизге Аллах да, иман да,
Биз кесибизни хорлатмаз ючюн ёлюмге.

Энди джокъдула файгъамбарла,
Шыйыхлыгъы, кераматы болгъан да – аз.
Айтама кесиме: джазыучу эсенг –
Адамны тарихин, джазыуун, кёлюн да джаз.

Сёзню да, ишни да, джашауну да –
Нени да, башланнганындан – баргъаны, бошалгъаны къыйын.
Сёзню къысхасы, джибни узуну, джолну узагъы иги, десек да,
Джиб да, джол да къысхара, ахыры таянабыз Сёзге,
Сёзге – Биринчи Сёзге, Ахыр Сёзге...
Ийнаннганнга, ийнанмагъаннга да
Сёз – Аллахды эм да иманды.

Джазыучу эсенг а, –
Сёздю сени дуния юйюнг да, ахырат юйюнг да.
Ары кёч, Анда джаша, Аны бла джаша.
Кесинг джыгъыл, джыгъылмаз ючюн Сёзюнг,
Сёзюнг – ёзюнг, джанынг.

Сёздю сени ёлюмсюзлюгюнг.
Сёздю сени сыфатынг, атынг, бетинг, ауазынг да.
Сёзюнг – ич-тыш дунияланы арасында терезеди, эшикди.
Сёз – ачыкъ, джабыкъ, таша, туру болса да,
Мияла терезе-эшикди эки дунияны арасында.
Аллахны кёрюрге излеген бар эсе, ол да
Къараргъа керекди Сёзге, Сёзден, Сёз бла.

Аллахны Сёзю – Адам.
Адамны Сёзю – Аллах.
Сёз – Аллах-Адам.
Сёз – джети къат Кёк.
Сёз – джети къат джюрек.
Сёз – джан.

АКЪ КЪАНАТЛЫМ

Суу бойнунда намаз къылыб бошаб,
Хакъ кёлюм бла тилек эте тургъанлай,
Бир акъ къанатлы учуб келиб Кёкден,
Къол аязларыма къонду.

Мен тилек этиб бошагъанлай,
Ол терк учуб, кёлтюрюлдю ёрге.
Къанатлы тюрсюнде мёлек болурму эди ол,
Хакъ сёзюмю элтген Аллахха, Кёкге?

Эм къыйын, къара кюнлеримде
Ол акъ къанатлыны кёрюученме мен.
Азгъан-тозгъан кёлюме-джюрегиме
Кюч-къарыу-умут бериученди ол.
Алай а, не эсе да, кёбден бери,
Акъ къанатлым турады кёрюнмей.
Хакъ тюзлюк ючюн, Хакъ керти ючюн
Кюреше болмазмамы алгъынча?

Кючлетген болурмамы джюрекни харамгъа, гюнахха,
Хакъ джолдан болурмамы тайгъан?
Акъ къанатлымы нек келмегенини чурумун
Табаргъа излеб, къайгъылы болуб къарайма 
Тёгерекге, Кёкге эмда джюрекге.

Эшта, терслик джюрекде болур.
Хакъ кёлюмю Аллах биле болур.
Алай а, неди ол учуб келген джарыкъ?
Болама таукёл, болама таукел:
Акъ къууанчым, акъ къанатлым, сау кел.
 
ТАШ-ТЕРЕК-ШАЙЫР

1
Джангыз Терекни кёрсем,
Тынгысыз болама:
Неди джетмеген анга –
Терекми, чегетми?

Огъай, аны къатында сюеллик,
Къадау Ташды джетмеген анга.
Къызгъа Джашча керекди
Джангыз Терекге Къадау Таш.

Къадау Ташны кёрсем
Тынгысыз болама:
Неди джетмеген анга –
Ташмы, къаямы?

Огъай, аны къатында сюеллик,
Джангыз Терекди джетмеген анга.
Джангыз, Терекди джетмеген анга.
Адамгъа Хауача керекди,
Къадау Ташха Джашил Терек.

Энди кёлюм рахат болду.
Таш бла Терекни тюбетдим бир-бирине.
Таш бла Терек –
Сыфаты, аты, халиси, джаны, бети , ауазы
Джуртуму-Халкъымы-Сёзюмю.

2
Туугъан джерине бекди Терек.
Туугъан тилине бекди шайыр.
Джаралы джюрекден тууады назму,
Джаралы терекден тёгюледи чайыр.

Ушайдыла бир-бирине ала –
Шийир бла Терек.
Алагъа
Артыкъ да джууукъду Кёк.

Къуу боллукъ тюлдю дуния –
Аны сезеди тынгысыз джюрек –
Сау болуб дунияда
Акъ Сёз бла Джашил Терек.

Солургъа хауа
Берелле ала,
Джашаргъа къарыу
Берелле ала.

Сюеледи Терек:
Сол джанында – Таш,
Онг джанында – Шайыр.

Ма энди
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Толу болду сурат,
Ачылды керамат:
Таш-Терек-Шайыр.

САГЪЫШЛА-АРБАЛА

Кече. Къарангы. Джолгъа, джорукъгъа да сыйынмай,
Джыйын джанлыча, джандырыб кёзлерин,
Мыллык атыб баралла арбала.
Ушамайла тохтаргъа ала.

Сюелеме ёталмай джолдан.
Сюелеме, сакълай кесими аджалдан.
Сызгъырыб ётелле къатым бла ала.
Къайдан, къайры баралла ала,
Къайгъыгъамы, къууанчхамы ашыгъалла ала?

Излемейди тохтаргъа бири да.
Къарагъан джокъду эс буруб, бери да.
Тохтаргъа да ушамайла талыб-арыб ала.
Бир хатагъа къалмагъаелле къызыу барыб ала.

Къарайма ызларындан аланы –
Тохтаусуз баргъан арбаланы.
Огъесе, ачы сагъышларым болурламы ала –
Джюрекден ычхыннган джаныуарла?
 
Керти да менмеми джаратхан аланы –
Къобхан сууча баргъан арбаланы?
Сора нек бойсунмайла меннге ала?
Огъесе, адет алаймыды дунияда?

Сюеледи джол джанында адам,
Къоркъа кесини сагъышларындан.
Джыйын джанлыча баралла ала –
Кечеги джолда арабала.

ДЖУУАБСЫЗ СОРУУЛА

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш...
Тамблам болурму, болса да къаллай?
Ол  дуниягъа этсем да сагъыш,
Бу дуниягъа къарайма кёз алмай.

Сора, Аллахха сорама, тёзалмай:
Къурутурукъ болуб нек джаратдынг бизни?
Джашауубузгъа тутурукъ боллукъ,
Келечилерингден билдирсенг да Сёзню,
Быллай бир неге къыйнайса бизни?

Чамланыб Анабызгъа, Атабызгъа,
Къыстадынг аланы джандетден.
«Сынау» деб, атадынг дуниябызгъа.
Энди, чыкъгъынчы  джан тёнгекден,

Къыйналыргъа, тюзелирге керекбиз биз –
Ызыбызгъа, джандетге къайытыр ючюн.
Керекбиз джашаргъа, къыйналыргъа, ёлюрге, тирилирге –
«Адамма, сынаудан ётген»,- деб, айтыр ючюн.

Алай а, мен излемейме кетерге дуниядан,
Мында къалыргъа излейме мадар.
Ёзге менден кючлюдю къадар –
Ахыр кюн, ахырзаман да оноуулла Кёкню...
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни.

Джашауну, ёлюмню да оноуун
Нек бермединг Сен мени кесиме?
Чексиз Сайлаугъа, Тюзлюкге, Эркинликге,
Чексиз Ташагъа, Кертиге, Билимге,
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге
Нек этмединг Ие мени кесими?

Соргъанны айыбы джокъду – сорама,
Дау айтыб, болмайма ассы.
Соруулагъа джууаб джокъду. Ашхы.
Кёкге къарагъанны да къояма.

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш...
Тамблам болурму, болса да къаллай?
Бу дуниядан тансыгъымы алмай,
Кетерге излемейме мен.

Аны оноуу джетмейди меннге.
Олду мени къыйнагъан бютюн.
Ёлюмсюзлюк учады кёктюн.
Кёлеккесин огъуна джеталмай, туталмай,
Чабама джертин.

ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ

Суудан, Ташдан, Терекден
Джаратылгъанчама мен:
Къарайма Суугъа, Ташха, Терекге –
Алалла балхам кёлге-джюрекге.

Не этейим сюймей
Сууну, Ташны, Терекни:
Адамла джаргъан джюрекни
Бакъгъан алалла сора.

Адамдан эсе, Терек джууукъду меннге,
Халкъдан эсе, Чегет джууукъду меннге.
Адамдан эсе, сюеме тынгыларгъа суугъа,
Адамдан эсе, базама таяныргъа ташха.

Суу, Таш, Терек –
Мени алдарыкъ тюлдюле ала.
Ала – джангылсам, болсам да терс –
Табдыргъанлай турадыла эс,
Бергенлей турадыла дерс:

Суу, Тауундан айырылмагъанлай,
Джетеди тенгизге.
Терек джеринден айырылмагъанлай,
Барады Кёкге.

Кябаны къара ташыны къарнашы
Къарачайны Къадау Ташы да –
Тургъан джерине, туугъан Кёгюне – бек:
Бош иймегенди аны бизге Кёк.

Джуртуму
Джалайма Ташын, ичеме Сууун,
Къучакълайма Терегин:
Аладан табады саулукъ
Адамла джаргъан джюрегим.

Адамдан, халкъдан да чыгъар кёлюм,
Джуртумдан а – огъай.
Джуртда джашаргъа, ёлюрге да буюрулса,
Джурт ючюн джашаргъа, ёлюрге да буюрулса –
Ол тюлмюдю насыб?

«Ючден дагъан таймаз», -
Дейди джюрек.
Джаныма дагъан –
Суу, Таш, Терек.

- Кимди, неди бизни Адам, Халкъ этген?
Соруугъа джууабым боллукъду терк:
Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Суу, Таш, Терек.

Джуртду бизни Адам этген, Халкъ этген.
Башха Джуртда биз быллай Адам, Халкъ болаллыкъ тюлбюз.
Адам, Халкъ да болаллыкъ тюлбюз
Болмасала Суу, Таш, Терек.

Бизни Адам, Халкъ этген Джуртха
Тыйыншлы болалмасакъ, Ие болалмасакъ,
Аны душмандан къоруулаялмасакъ –
Сора, Джуртсуз къаллыкъбыз биз,
Адамлыгъыбызны, Халкълыгъыбызны да тас этерикбиз.

Быллай къоркъуулу сагъышладан
Кёкча кюкюрейди, джерча тебренеди джюрек.
«Биз сени адам этдик, халкъ этдик:
Къанынгда-джанынгда бизден бир джукъ бар эсе,
Къутхар, къоруула, сакъла кесинги, бизни да»,-
Дегенча къарайла Суу, Таш, Терек.

АКЪ КЪАЯДАН ЧЫНГАБ КЕЛГЕН КЪАРА СУУ

Акъ кёлде джуууналла къара къызла,
Къара кёлде джуууналла акъ къызла.
Акъ къызланы сюеди Къара кёл,
Акъ кёл а, къара къызланы сюеди.

Ушамагъан джукъмайды дейле,
Ушамагъан  да джугъады дейме.
Акъ къаядан къуюлады къара суу,
Акъ санларынга тёгюледи къара чачынг...

Чач секиртменг суу секиртмени тюшюреди эсге:
Джангкъылычла къурай,
Акъ къаядан секириб келген къара суу,
Джюрекни къозгъай,
Акъ санларынга толкъунланыб тёгюлген къара чачынг...

Сезимлеринг – Акъ къаядан чынгагъан Къара суу.
Сезимлерим – Къара къаядан чынгнгагъан Акъ суу.

Къошулдукъ, къошулгъанча Акъ суу бла Къара суу.
Къошулдукъ, къошулгъанча Акъ тенгиз бла Къара тенгиз.
Къошулдукъ, къошулалмай да къалдыкъ.

Къара къаядан акъ булутха чынгадым.
Санга джетген а, къолунга тюшген а –
Джангыз бу сюймеклик сёзюм болду.

Эй, Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Сенден тутуб мен салындым къаядан.
Акъсан, къарачач, татлыауаз – Сенден
Тансыгъымы алалмагъанлай, кетеме дуниядан.

Бек мийикде, джети къат Кёкде туугъан суу,
Акъ Къаядан чынгаб келген къара суу,
Джюрегими, тёнгегими да джуугъан суу,
Дуниямы акъ этген къара суу,
Къандырмагъанлай, сусабымы кесген къара суу.

Ол бир дуниядан келген акъ мёлек – къара суу,
Дуния джашауну сейир этген къара суу,
Сёзюмю да акъ этген къара суу,
Кёлюмю да джарыкъ этген къара суу.

Ол дунияда да сезгенлей, кёргенлей, эшитгенлей турлукъма Сени –
Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Кёзюмю, сёзюмю, джюрегими да сугъаргъан
Сынау дунияны акъ джарыгъы – къара суу.

Нюр джарыкъча, джангкъылычла къуршалаб,
Акъ къаядан  чынгаб келген къара суу,
Сенден таза, сенден татлы не болур?
Бирлени сен толтурдунг суулукъларын,
Мени уа кёлюмю-джюрегими толтурдунг.

Акъ къаядан чынгаб келген къара суу!
Разылла сеннге Таш да, Терек да,
Разылла сеннге джан да, тёенгек да.
Джашауубузну алгъан ким эсе да,
Джашауну берген а Сенсе бизге.

Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Сенсе меннге джандет суу, зем-зем суу.
Мен сендеме, Сен мендесе,
Акъ къаядан чынгаб келген къара суу.

КЪАРА КЪУЛ

Къойчу къойлагъа айтханын этдиреди,
Имам дин ахлулагъа башчылыкъ этеди,
Эл башчы Элге оноу этеди,
Алим илму иш бла кюрешеди,
Тёре тюзге, терсе къарайды,
Чегетчи чегетге къарайды,
Хеким ауругъанлагъа къарайды,
Хар ким бирер затха джарайды.

Сен а – джазыучуса. Сени юйюнг-юйдегинг да,
Халкъынг, джуртунг, табигъатынг, малынг да –
Сёздю. Сёздю сени иманынг, имамынг да.
Сени бийинг, къулунг да – сёздю.
Сени юйюнг, къаланг да, къалкъанынг, къаманг да – сёздю.
Сени ауалынг, ахырынг да – сёздю.
Джанынг джашагъан джерди сёз.
Джанынг учарыкъ Кёкдю сёз.
Сени джанынг сёзденди, сёздеди, сёзгеди
Сёздю сени джаратхан, сен джаратхан да – сёздю.
Сёздеди джашарыгъынг ёлгенден сора да.
Сёз Аллахынгды, ёлюмсюзлюгюнгдю сени.
Джангыз ол эски-джангы Сёзню, джанлы Сёзню
Табыб, айта билирге керексе. Анга бойсуна,
Аны бойсундура да билирге керексе.

- Халкъгъа айтханымы этдиралмайма дейсе,
- Къатыным, сабийле да меннге бойсунмайла дейсе.
Аны ючюн сеннге этмейме айыб.

Алай а, кесинге «джазыучума» деб,
Айтханынгы уа сёзлеге да этдиралмай эсенг,
Сёзлени кесинге бойсундуралмай эсенг,
Кесинги да Хакъ сёзге бойсундуралмай эсенг.
Кесинги кесинге да бойсундуралмай эсенг,
Айтханынгы кеси кесинге да этдиралмай эсенг,

Хакъ тюзюн, кертисин джазар орнуна,
«Джазарыгъем, джазаргъа къоймайла ансы»,-деб,
Бош сылтаула бла кесинги, бизни да алдаргъа кюреше эсенг –

Сора, сен, джазыучу да тюлсе, - алдауукъчуса.
Сени фахмунг, бетинг, ётюнг да джокъду.
Кесинге джазучума дерге уял,
Ёзденме, Адамма дерге уял кесинге.

Сен – къулса, алай а Аллахны къулу тюл.
Къулса – Акъ Сёзге, Хакъ Сёзге тыйыншлы болмагъан къул.
Тюз иннети, керти сёзю, керти иши болмагъан къара къул. 
   
КЕРТИ ЭРКИШИ-АДАМ-МУСЛИМАН

Не кёб аманлыкъ кёрдю кёзюм.
Не кёб адамдан чыкъды кёлюм
Быллай сыйсызлыкъгъа-учузлукъгъа къалай джетди адам?
Адам айырылады адамлыкъдан.
Харам рысхы ючюн кеселле бир-бирин.
Алдайла, тонайла ёлтюрелле бир-бирин.
Саталла бир-бирин, халкъларын, джуртларын да,
Аямайла узакъларын, джууукъларын да.

Бурулалла амантишге, къулгъа, къахмеге...
Дагъыда тартылмайла махкемеге,
Ёрлей баргъан болмаса кърал къуллукъгъа, ёрге.
На ахырат азаб, не дуния намыс тыймайды аланы –
Къарынлары бла, къарын тюблерине табыннган сыйсызланы.

Ол сылыкъла
Кеслери булгъаннган бла къалмай харамгъа-гюнахха,
Бютеу халкъны да тарталла кирге-палахха.
Оноу этгенле бюгюн – адамла тюл – аманла:
Саталла бетлерин, миллетлерин, джуртларын да ала.

Кёрмегенме болгъанын чыгъанакъдан Терек.
Къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз, къахмеден да – мёлек.
Бюгюн а, оноу этгенле алалла бизге.
Ма аны ючюн тюб бола барады халкъ.
Хакъ ючюн кюрешмеген халкъ –
Эртде-кеч болса да, болады талкъ.

Кете барады адамлыкъ бизден.
Къалмагъанчады ёзденлик, ёзден.
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз да – сыйсыз, учуз, аман...
Халкъ ичинде кёрюнмейди Адам.
Бир толу Адам кёрюнмейди халкъда.
Адамлыкъ-муслиманлыкъ-эркишилик къайда?

Муслиман эсенг, эркиши эсенг,
Къатыныгнг нек айланады базарлада –
Игиге-аманнга тюбей узакълада?

Юйдегинги асраргъа джокъ эсе башха джол –
Кесинг джюрю сатыугъа-алыугъа,
Къатын а юйде сабийлеге къарасын...

Тиширыуларын, къызларын сатыулада айландыргъан халкъ,
Эркекле тишилерине кеслерин асратхан халкъ,
Юйюрге тишилери оноу этген халкъ,
Эркиши бла тиширыуну орунлары ауушуннган халкъ,
Эркиши халларын тас этген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.

Орус мыжыкълагъа барабыз ушай:
Алача иче, тюйюше, джаншай,
Дин, тил, адет – бары седирей,
Анга къууана, харс ура Эресей.

Не кёб аманлыкъ кёрдю кёзюм.
Не кёб адамдан чыкъды кёлюм.
Адам айырылада адамлыкъдан...
Быллай сыйсызлыкъгъа къалай джетди адам?

Алай а, бу затланы кёре, биле,
Къаршчы турмай, турсанг тынгылаб,
Башхалыгъынг бармыды ёлгенден,
Не да къалгъандан бармыды башхалыгъынг?
Эркишилик-адамлыкъ-муслиманлыкъ –
Миллет, инсан хакълары ючюн кюрешиудю,
Ёлгюнчю Хакъ ючюн кюрешиудю,
Джангыз кесинг эсенг да сермешген.

Башхалагъа къарама, башхаланы сакълама –
Сен кесинги борчунгу толтур –
Эркишилик, адамлыкъ, муслиманлыкъ борчунгу.

Тейри адамы эсенг –
Иннетинг, сёзюнг, ишинг бла –
Бютеу джашауунг, ёлюуюнг бла да,
Адам атынга тыйыншлы бол,
Аллахынга тыйыншлы бол.

«Джанынгы аямай кюрешдингми
Адамынгы, халкъынгы къорууларгъа, къутхарыргъа?»-
Деген соруугъа Соруу кюн:
«Кюрешдим»,- дерча бол

Сен къолдан келгенни этдинг.
Къалгъаннга Аллах оноу этер.

Сын ташынгда да быллай джазыу керкилир:
«Бу шейит –
Керти Эркиши эди, Адам эди, Муслиман эди».

СЮЙМЕКЛИК ТИЙГЕН ДЖЮРЕК

Къанатлыла, джырлаб, уяталла мени
Танг аласында.
Къанатлы джырла тууалла
Танг аласында.

Къаламымы
Тийириб гюл бачхада чыкъгъа,
Джазама назмуму-саламымы
Бир къызчыкъгъа.

Узакъда-джууукъда джашагъан,
Кёкде-Джерде-Джюрекде джашагъан,
Джулдузгъа, джанкъозгъа да ушагъан,
Джазгъа, джайгъа, къачха, къышха да ушагъан,
«Джашауум, джаным, джазыуум» деб, айтырым келген,
Аллай бир къызчыкъгъа эте сагъыш,
Ачама кёлюмю-джюрегими.

Къанатлыла, джырлаб, уяталла джюрегими
Танг аласында.
Къанатлы сезимле, сёзле, умутла
Тууалла танг аласында.

Кёкде, Джерде болмагъан бир къызчыкъны,
Эсде-кёлде тургъан бир къызчыкъны,
Джюрегим джаратхан бир къызчыкъны
Табыб, къуаннганча болама.

Джарыйды танг. Джарыйды кёл.
Къозгъалады тёгерек.
Кюн тийген джюрек
(Сюймеклик тийген джюрек!)
Джарытады дунияны.

ТЕЙРИ ТАШЫ, ТЕЙРИ ТЕРЕГИ, ТЕЙРИ АДАМЫ

1

Къобан суу Къадау Ташны
Эркелетиб джууады.
Ол – Ата джуртну бойнуна
Аллах такъгъан дууады.

Тау джуртуму кёкюрегинде
Дууасыды Къадау Таш.
Кёк джазгъан дууады Ол,
Кёк берген дууады Ол.

Биз Аны тас этген кюн,
Тас боллукъбуз кесибиз да:
Кёк берген кераматны
Тас этерге джарамаз.

Джангыз Терекни кесиб,
Юй ишлеген манкъуртну,
Кёк, уруб, юйюн, кесин да
Этмегенмед кюл-кёмюр?

Джангыз Терекни кесгенли
Кёрдюк кёб азаб, палах.
Къадау Ташны къурутсакъ а,
Не этер бизге Аллах?

терегин-ташын, Терегин-Ташын
Сакълай билмеген халкъ,
Дуниядан болады талкъ –
Тарих шагъатды анга.

Къарачайны Къадау Ташы –
Кёкден эннген нарт кибик,
Къызыл Фукладан, эмегенледен
Халкъымы къоруйса Сен.

Къарачайны тюнгюч джашы,
Къарачайны файгъамбар джашы,
Кёкню бизге келечиси –
Къарачайны Къадау Ташы!

Сен таш тюрсюнде эннген
Кёкню Сёзюсе бизге.
Къара таныгъан окъурча,
Кераматлы окъурча –
Таш китабса, Баш китаб.

Туру, таша душманладан –
Къара кючлени барындан,
Тарихсизликден-эссизликден,
Оюмсузлукъдан, тёзюмсюзлюкден,
Кёлсюзлюкден, билимсизликден да
Халкъымы сакълайса Сен.

Кябаны къара ташыча,
Къарачайны Къадау Ташы –
Джандет джуртуму бойнуна
Аллах такъгъан дууаса Сен.

2
Къарайма Къобан суугъа,
Къарайма Къадау Ташха –
Къулагъыма келеди ауаз:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Къайытырыкъбыз Ата джуртха...»

Къарайма Къобан суугъа,
Къарайма Къадау Ташха –
Къулагъыма келеди ауаз:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Джашарыкъбыз Ата джуртда,
Айырыллыкъ тюлбюз Ата джуртдан».

Джангыз Терекни джылауун эте,
Къарайма Къадау Ташха:
Халкъны тёрт санындан экиси –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.

Джокъду энди Джангыз Терек –
Тёрт сандан джокъду бири.
Къадау Ташын да тас этсе
(Тёрт санындан экинчисин!) –
Не этер къыйынлы халкъым?!

Тейри адамы, халкъы эсек,
Сакълаялырбыз Къадау Ташны.
Джангыз Терекни да тамырындан
Джангы Терек ёсюб джетер:
«...Къан дертни джууабларын этер...».

Эсни уятырла Таш, Терек да,
Титирерле джан, тёнгек да,
«Хакъ, Халкъ» дерле баш, джюрек да.

Джашар халкъым, джашар джуртум –
Бир-бирин сакъларла ала.
Халкъым, Джуртум. Таш бла Терек. 
Тейри ташы, Тейри тереги, Тейри адамы, Тейри халкъы –
Сау-эсен джашарла ала.

КЪУУАНЧ КЮНДЕ ДЖАРСЫУУМ

1

Хекимликге окъуй тургъан къызла,
Акъ кийимлери бла тёгюлгенча арбазгъа,
Кюле-ышара тургъанча сабийле –
Не ариу чакъгъандыла балийле.

Не ариу чакъгъандыла балийле –
Сюелгенча акъ джаулукълу келинле,
Этиле тургъанча къууанч той, алгъыш,
Унутулгъанча халкъны къыргъан къач бла къыш.

Ай не ариуду бу джаз ала табигъат,
Ачылгъанча таша къудурет, керамат,
Тюзетилгенча хар бир терслик, джангылыч,
Кёкден Джуртха тартылыбды джангкъылыч,
Кёкден джюрекге, джюрекден джюрекге тартылыбды джангкъылыч.

Бизни унутуб, атыб къоймады Хакъ:
Джандет джуртуна къайыталды халкъ –
Кёгюбюз чууакъ, джерибиз джашил, тауубуз акъ.
Буду Аллах берген КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ бетли байракъ.

Инша Аллах, иймезбиз энди аны къолдан,
Таймазбыз Аллах буюргъан джолдан.
Кёк джашнай, джер джашнай, келгенди май:
Къайытханды Ата джуртуна Къарачай.

2
Айтылалла Хакъ сёзле, халкъ сёзле, нарт сёзле:
«Адам туугъан джерине...» дейдиле,
«Тюзню малы тюзде къалмаз» дейдиле,
«Ата джуртсуз халкъ Халкъ болмаз» дейдиле,
«Хакъсыз – халкъ Халкъ болмаз» дейдиле,
«Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» дейдиле.

Кёб заман кетди ол майдан бери.
Къарайма Архыздан Доммайгъа дери:
Миллет байрагъыбыз къайдады?- кёрмейме,
Миллет орайдабыз къайдады?- эшитмейме.

Башха байракъла чайкъалалла башлада,
Джуртубузну кючлейдиле башхала,
Амантишле болгъандыла башчыла,
Халкъны, Джуртну тонагъан, тонатхан, сатхан да – ала.
Джукъ айтмай, джукъ этмей, манкъуртла болуб тургъан да – биз.

Айтылмайды, не эсе да, Хакъ Сёз.
Айтылмайды, не эсе да, Акъ сёз.
Къайда Хакъ, къайда Халкъ, Байракъ да къайда?
Бу затлагъа сагъыш этеме хар къуру эм хар къайда.
Джуртунда да халкъ хакъсыз, джуртсуз, тилсиз къалыр деб,
Кимни эсине келлик эди 1957-чи джыл, майда.
      
ДЖАУ++++++++++++++++++++++++

Башха мадар табмай, урсам да джауну,
Ёлген а этеме кесим.
Къан къызартхан кёреме Тауну –
Талайды, ашайды эсим.

Аллах айтханны унамазлыкъгъа
Джарарыкъ тюл эсе да сёзюм –
Шайтанны да тартама намазлыкъгъа,
Ибилисге да айтама: тюшюн!

Джау джюрекдеди – урама аны,
Джау бла бирге ёледи джюрек.
Джаныма ачылады Кёк –
Хорлаялдыммы джюрекде душманны?!

Джуртдан, джюрекден да къыстай шайтанны,
Таянама Келямгъа, къаламгъа, сауут-сабагъа да.
Себеб излей бардым Кябагъа да –
Энди сеземе хайырын аны.

Билеме: тыш джауну хорлаяллыкъма,
Ич джауну хорлаялсам.
Джуртну азатлаяллыкъма,
Джюрекни азатлаялсам.

Джерибизге кирген бла къалмай,
Джюрегибизге киргенди джау.
Биз тышында излейбиз аны,
Ол а – джюрегибизде этеди той.

Джау ичибиздеди бизни,
Аны ары ийген а – кесибизбиз.
Джау джюрегибизни кесине этгенди бетджан –
Къайдады ангыбыз, эсибиз да?!

Кюрешебиз тыш джауну къырыб, ёлтюрюб...
Ол а унамайды ёлюрге.
Биз аны алалмайбыз джанын –
Аны джаны джюрегибиздеди.

Джауну ичибизден, джюрегибизден къурутмай,
Аны кёлеккеси бла – тыш джау бла этебиз къазауат.
Ичибизде джауну ёлтюргенлей,
Тыш джаула ёллюкдюле бары.

Джюрекни чанчакълай, ашай тургъан
Ич джау бла сермешеме мен.
Амантиш, шайтан, къул, къахме –
Не эсе да аны аты (джюз бети, джюз аты) –
Аны бла кюрешеме мен.

Аюню кесин кёре, ызын ызлагъанла,
Сорадыла: кимди, къайдады джау?
Кёзлерин кеслерине бурама аланы –
Ичибиздеди, джюрегибиздеди джау.

Ич джауду бюгюн бизге башчы.
Биригиб, турмасакъ къаршчы,
Ол бошарыкъды бизден.
Не ол, не биз – алайгъа джетгенди хал.
Хакъ кертиге тюшюнмесе халкъ,
Боллукъду талкъ.

Къаны къарын къызартхан кёреме Тауну –
Талайды, ашайды эсим.
Ич джаула бла тыш джаула бирлешгенле,
Халкъым сакълаялырмы кесин?

ЭТЕМЕ УМУТ

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш,
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашаугъа, джашауума да этеме сагъыш.
Ахыр кюнюме, ахырзаманнга да этеме сагъыш.
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.

Сеземе: джуууукълаша келеди къыш.
Алай а, насыблы къауумданма мен.
Джазыма, джайыма, къачыма да этеме алгъыш –
Кесим сюйгенча джашагъанма мен.

Инсан хакълары ючюн киргенме къазауатха,
Халкъым, Джуртум ючюн турмагъанма бир затдан артха.
Болсам да джаяу, барсам да атда,
Сакъ болгъанма онгсузгъа, тиширыугъа, сабийге, къартха.

Кюрешгенме джашаргъа алай –
Буюргъанча намыс, буюргъанча Къуран.
Ахрат азабдан, дуния намысдан да къоркъа,
Кюрешгенме болургъа Адам.

Кюрешгенме джашаргъа алай,
Къатышмазча кир бла таза, къара бла акъ.
Джолуму джарытханды джулдуз бла Ай,
Меннге кимден, неден да баш болгъанды Хакъ.

«Не игилик этгенсе,- деселе,- адамгъа, халкъгъа»,
Айтыр джууабым буду джангыз:
Аланы джууукълашдырыб кюрешгенме Хакъгъа,
Джюреклерин джарытырча Ай бла джулдуз.

Кязим, Сымайыл, Къайсын юретгенча
Кюрешгенме иман бла джазаргъа эмда джашаргъа.
Кюрешгенме Аллах берген Сёз бла
Халкъымы кёлюн, джашауун, джазыуун да джазаргъа.

Олду эм сыйлы, эм уллу борч шайыргъа –
Акъ сёз бла, Хакъ сёз бла къуллукъ этиу халкъгъа,
Алай бла аны джууукълашдырыу Хакъгъа,
Ич, тыш дуниясына да сакъ бола, къайгъыра.

Барады  заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш,
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.

Сёзюм халкъ бла къалыр деб, этеме умут.
Халкъым Хакъ бла болур деб, этеме умут.
Минг-мингджыллыкъ джолун джарыта джулдуз бла Ай,
Этеме умут – джашар Къарачай.

ЭТЕМЕ КЪУЛЛУКЪ

Барама ызындан Сёзню,
Аллына да ётеме аны.
Ичимде джюрютеме Сёзню,
Сёзню ичине да киреме.

Кёреме: Адамгъа бурулады Сёз.
Сёзге бурулады Адам.
Джашайды дунияда Адам-Сёз,
Джашайды дунияда Сёз-Адам.
Кетеди дуниядан Адам –
Кетеди дуниядан Сёз.
Кетеди дуниядан Сёз –
Кетеди дуниядан Адам.

Кетеди халкъ – кетеди тил,
Кетеди тил – кетеди халкъ.
Джашау, ёлюм да – хакъ,
Алай а, бил:

Ёлюмлюдю сёз-адам.
Ёлюмсюздю Сёз-Адам.
Мен шайырма, этеме къуллукъ
Сёзге-Аллахха,
Хакъ Сёзге-Аллахха.

ЧЫГЪЫШДАН КЪАРАЙМА БАТЫГЪА +++++

Кюн къысылгъанды батаргъа.
Чыгъышдан къарайма Батыгъа.
Батыдан къарайма Чыгъышха.
Заманла джыйылгъанла ныгъышха.
Башымы кючлетгенме сагъышха.

Къайдаса сен, Чыгъыш Хан Темирчи
(Чингис Хан болгъан Темучин)?
Къайдады туудугъунг да, айтылгъан аты –
Батыгъа Хан болгъан – Хан Батый?

Джер дунияны кючлегенле, юлешгенле,
Табыннганла Кёкге-Тейриге –
Чыгъыш Хан да, Баты Хан да джокъ.
Иманлы Темир, имансыз Къурч да джокъ.

Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк берилгенди кимге?
Къарайма батыб баргъан Кюннге.
Къарайма Таугъа, Тюзге, Тенгизге –
Тынгылайма Къайсыннга, Олжасха, Чингизге.

Хакъ Сёз – акъ сёз, керти сёз, иги сёз –
Олду адамны Адам, халкъны Халкъ этген.
Хакъгъа къуллукъ этгенибизге кёреди
Ёмюрлюкден, ёлюмсюзлюкден юлюш бериллиги да бизге.

Кюн къысылгъанды батаргъа.
Сагъыш этеме Чыгъышха, Батыгъа.
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл тюше эсиме,
Сагъыш этеме Хакъгъа, Халкъгъа, кесиме.

Эсгере Къайсынны, Олжасны, Чингизни,
Тансыкълайма Тауну, Тюзню, Тенгизни.
Кюн къысылгъанды батаргъа.
Сагъыш этеме ауалгъа, ахыргъа.

Неди дунияны ара багъанасы?
Неди джашауну баш магъанасы?
Чыгъышдан къарайма Батыгъа.
Кюн къысылгъанды батаргъа.

АЛАЙ А, БАРДЫ УМУТ

Бир-бир адам
Аллах болургъа кюреше,
Бир-бир адам да
Ибилис болургъа кюреше,
Къуруталла дунияны,
Къуруталла дунияны.

Адам болургъа излеген,
Адамча джашргъа излеген.
Адамлыкъ дей билген
Адамла уа къайдалла?

Бий болгъан къулла бла,
Эмда къул болгъан бийле
Къуруталла дунияны,
Къуруталла дунияны.

Ёзден болургъа излеген,
Ёзденча джашаргъа излеген,
Ёзденлик дей билген
Ёзденле уа къайдалла?

Джокъду эскерген Хакъны.
Къара дженгнгенди акъны.
Кимди къутхарлыкъ халкъны?

Окъумайла Китабны,
Ангыламайла Китабны.
Анаяса орнуна
Джюрютмейле Китабны.

Кеслери джазгъан китабха,
Кеслери къургъан джорукъгъа,
Кёзбаугъа, алдауукъгъа
Табыналла адамла...

...Чамлана тургъан Кёк,
Тебрене тургъан Джер,
Къайнай тургъан тенгизле,
От къуса тургъан таула,
Джаны болгъан бары да
Хахайда, джанауалда –
Бумуду
Бизни сакълагъан алда?!

Ёзеннге къарасам – тубан,
Кёкге къарасам – булут.
Алай а, барды умут:
Кюн тюзелир, аязыр.

От тенгизде да кёреме
Джашил айрымканланы.
Адам сюрюуледе да
Тюз тургъан адамланы,
Хайуан, джаныуар болмай,
Адамлай къалгъанланы.


Къул сюрюуде да кёреме,
Айрымканлача, ёзденлени.
Адамлыкъ, ёзденлик дей,
Джашагъанланы, ёлгенлени.

Минги Таулуланы, Тауну да
Эсгереме, кёреме мен.
Палахдан, ёлюмден сора да,
Джашауну кёреме мен.

Башха джашауну кёреме мен,
Тирилиуню кёреме мен.

КЕТЕРИКДИ ЁМЮРЮМ БЫЛАЙ

Ата-Ана – Джулдуз бла Ай,
Кёкден, кёлден, Ташдан да къарай,
Айырылыу тюшюрген джара
Сау болмай, турады къанай.

Алдады дейле тюбешиу, джашау да.
Алдайды демейме Китаб.
Кёб болса да джара бла таб,
Джаратханнгады бюсюреу, махтау да.

Ёмюрюм а тауусулады мени
Дуния джашаудан къанмагъанлай.
Къызлагъа, джулдузлагъа да къарауум къалмагъанлай,
Ёмюрюм тауусулады мени.

Сабийни кёзю джылайды, кёлю уа – джырлайды,
Къартны уа – ауузу джырлайды, джюреги уа – джылайды.
Дуния дегенинг алайды, алай.
Кёкден, кёлден, Сёзден, Ташдан да къарай,
Тартады кесине Джулдузу бла Ай.
Барам кёче джерге, Кёкге эмда Сёзге,
Ауузум джырлай, джюрегим а – джылай...
Адам дегенинг къарыусузду къалай.

НЕДИ АДАМ?

Келям бла Къалам –
Буду Адам.

НЕДИ ПОЭТ?

Ол – шайырды. Алай эсе,
Эки джюрекли адамды ол:
Джюреги да джюрекди аны,
Мыйысы да джюрекди аны.

Дуния джаратылгъанлы алайды адет –
Джюреги бла джашайды поэт.
- Кимди, неди поэт?
- Джюрекди поэт.

2007- ЧИ ДЖЫЛНЫ ДЖЕТИНЧИ АЙЫНЫ ДЖЕТИНЧИ
КЮНЮНДЕ
 
Кёлюмю, сёзюмю – бютеу ёзюмю
Джарытханды Джулдуз бла Ай.
Кюрешеме инсан, халкъ хакълары ючюн,
Кесими да билмей аяй.

Аягъандан да не хайыр,
Топуракъда чиририк тёнгекни-санны7
Дуния кёзюудю; джашау, ёлюм да – хакъды:
Къутхарыргъа керекди джанны.

Джанын къутхарыргъа керекди Адам,
Санын къутхарыргъа кюрешмей, джаныуарча.
Джашагъан – къурт-къамыжакъ да джашайды,
Бизге уа керекди джашаргъа Адамча.

Бизге не ючюн берилгенди ангы,
Не ючюн берилгенди тил?
Кючюнг джетмей эсе ангыларгъа аны,
Джууабын – Китабдан, Китабладан бил.

Къара танымагъан – къара кючлеге ашды.
Дининг, тилинг, джуртунг да барды – къууан.
Джашауунгу къура буюргъанча Къуран:
Иманы болгъан – къалгъанладан башды.

Сууабны юсюнден кёб сёлешеме,
Болгъаным ючюн кесим гюнахлы.
Гюнахларымы къаным бла джууаргъа кюрешеме,
Джангыдан чамландырмаз ючюн Аллахны.

Инсан, Халкъ Хакълары ючюн сермешеме,
Байрагъымда – Джулдуз бла Ай.
Ёлген кюнюмде «гюнахы къурусун» деб,
Айтыр эсе уа меннге Къарачай.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Сёзге таянама алай,
Таяннганча Ташха, Терекге.
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай
Мени – Джер адамны – тартады Кёкге.

Кёкден эннген Сёзню кёлеккесиди
Джюрекден чыкъгъан Сёз да.
Чексиз джууукъ-узакъ Кёкге къарай,
Джумулады кёз да.

Хакъ Сёзге кертилей къалама,
Дайым къуллукъ этеме анга.
Халкъ поэти тюл, Хакъ поэти –
Олду эм сыйлы ат джазгъаннга.

Инсан эмда Халкъ хакълары ючюн
Къазауат этмеген Шайыргъа саналырмы?
Адамны, адам улуну къутхарыргъа кюрешммеген,
Адамлыкъ, ёзденлик ючюн сермешмеген –
Кесини адамлыгъын, ёзденлигин да сакълаялырмы?

Адам – джаныуаргъа, Халкъ да – сюрюуге
Бурула баргъанын кёре туруб,
Къазауат этмей эсенг ёрге туруб –
Сора, къаллай адамса, шайырса сен?!
Ким тынгыласа да, шайыр-назмучу
Къалай тынгылайды быллай кюнде?
Душман халкъны динсиз, тилсиз, джуртсуз эте тургъанда да
Тынгылаб тургъан –
Ол къаллай имамды, шайырды, адамды?!

Сёзге таянама алай,
Таяннганча Ташха, Терекге.
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай,
Тартханлай турады Кёкге.

Абынсам да тургъузады ёрге,
Аякъ юсюне сюейди мени.
Джаным саулай къоймай ёлюрге,
Кёлюмю этеди Минги.

Хакъ кертисин айтыргъа кюрешеме,
Халкъны Сёз бла уятыргъа, сагъайтыргъа кюрешеме,
Халкъны Сёз бла джакъларгъа, сакъларгъа кюрешеме.
Сауутум-сабам сёз болгъаны ючюн.

Халкъларын душман къурута тургъанда да,
Халкъ поэтле туралла тынгылаб.
Мен – Хакъ Поэти – алагъа къараб:
«Поэт да тюлсюз, Адам да тюлсюз»,- дейме.

Ата джуртха, Ана тилге ёлюм къоркъуу тюшгенде да,
Тынгылаб тургъан айдынланы барына –
Миллетёкюллеге, имамлагъа, тарихчилеге, джазыучулагъа... –
Барына, барына береме налат.

Мен – Хакъ Поэти – Акъ Сёзге (ХАКЪ СЁЗГЕ!) къулланама,
Анга ийнанама, анга таянама –
Керти Сёздю бизни къутхарлыкъ джангыз.
Къарайды Кёкден да, кёлден да, байракъдан да Ай бла Джулдуз.
Ёлсем да, сын ташымдан къарарыкъды Ай бла Джулдуз.

ХАКЪ СЁЗ

Шимал Каваказны къушу Къарачай,
Сеннге джууукъду Джулдуз бла Ай.
Алгъынча сюеледи Хасаука,
Огъурсуз къарай душманнга-джаугъа.

...Джылла, ёмюрле ётдюле,
Темирле, Къурчла кетдиле.
Халкъ кючлюдю къурчдан, темирден –
Къайытды тутмакъдан, сюргюнден...

Энтда кюрешедиле душманла-джаула
Джуртубузну, тилибизни, тарихибизни да сыйырыргъа.
Нарт алан атыбызны да алыргъа кюрешелле бизден.
Амантиш сатлыкъла да чыгъалла ичибизден.

Бюгюнюбюз тюл эсе да къолай,
Бизни блады Джулдуз бла Ай.
Бошуна кёрюнмейди Къарча –
Юсюнде кюбеси, къылычы – къолунда.

Такъыясында джылтырайды Ай бла джулдуз.
Къатында – Адурхай, Будиян, Трам эмда Науруз;
Ызындан – Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай...
Огъай, хорланныкъ тюлдю Къарачай.
Кёл эте къарайды Кёкден Джулдуз бла Ай.

Таулучукъла Минги таулула бола,
Душманладан къаныбызны ала,
Биз болурбуз бурун кибик кърал –
Хакъ азанын къычырады Хакъ поэт Билал.

Къаллай адамланы берди бизге Джулдуз бла Ай...
Болгъанны, боллукъну билген амма – Бушай,
Ол да эсибиздеди, кёлюбюздеди, биргебизгеди.
Ол да айтханды: «тутуллукъду, сюрюллюкдю Къарачай,
Алай а, къайытырыкъды Джуртуна Къарачай,
Аны сюрдюрген итле ёлгенден сора,
Сталинле, Берияла кетгенден сора».

Абдуллах шыйых да кёрюнеди таулада,
Шакай улу Хаджи да – къатында.
Къабыл бола дууалары аланы,
Душманлагъа кючлетмезбиз тауланы.

Шайтанны джюрегибизден, джерибизден да къыстарбыз,
Минги Таулу байракъны Минги Таугъа тагъарбыз.
Кёгюнден, кёлюнден, байрагъындан да къарай, Джулдуз бла Ай,
Хорланмай джашар джуртунда Къарачай.

ДЖАШАГЪАНДАН ДЖАШАЙ БАРСАМ

Кючлю эсе да джел-боран,
Мен анга джалбаралмам.

Джашагъандан барсам джашай,
Ушагъандан барама ушай
Ташха, Терекге.
Болама джууукъ
Джерге эмда Кёкге.

Сюймекликден джана-кюе,
Башын Джерге атхан джулдузгъа
Ушайды джюрегим.
Ой джулдуз таш, Къадау таш, – 
Сын-суратыса сен джюрегими.

Ой тас болуб къалгъан джулдуз джюрегим,
Таш болуб къалгъан джулдуз джюрегим.
Алай а, тураса сен,
Къара ташча тюл, Кяба ташча тюл,
Джулдуз дуууача Джуртуму кёкюрегинде.

Ай Кёкге термилген джашил нарат –
Джуртда Джангыз Терек.
Эки кере кесилген Тейри Терек.
Бир кере джарым моллала,
Экинчи кере имансыз коммунистле
Кесген керамат Терек.


Сеннге да ушайды мени джюрегим.
Алай а, Сен – сауса.
Бир нарат чегет сау болуб дунияда,
Бир джашил терек сау болуб дунияда.
Сеннге ёлюм джокъду.

Кёкден эннген келечича,
Кёрюнеди кёзюме Къадау Таш.
Джерни Кёкге келечилерине,
Кёкге узалгъан адам къоллагъа
Ушайдыла чегетле, терекле да.

Ташха, Терекге ушайды
Джюрегим, кёлюм.
Адам джюрегини кюзгюсю, белгиси болгъан,
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Къарачайны Къадау Ташына
эмда
Джуртда Джангыз Терекге –
Экисине джокъду ёлюм.

Кёреме, билеме:
Ташын, Терегин сакъламагъан халкъгъа
Келеди ёлюм.
Ташданды, Терекденди, Джерденди, Кёкденди
Джюрегим-кёлюм.

Джулдуз Кёкден тюшюб,
Бауурланнганды Джерге.
Терек а Джерден чыгъыб,
Барады Кёкге.

Сын таш да сюеледи Джерде,
Мангылайында джулдуз бла Ай...
Саумуду сени Ташынг, Терегинг,
Саумуду сени кёлюнг-джюрегинг?
Тынгылайды Къарачай.

ЁЛГЮНЧЮ ЁЛМЕЙДИ ОЛ

Адам джюреги къой эсенг, темир да,
Къурч темир да ашалады, тауусулады.
Дунияда кырдыкдан джумшакъ да не болур,
Алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун.

Джюрек а, сауутдан-сабадан къой,
Кёзден, сёзден да табады джара.
Къайгъыла, ётюб кетселе да,
Эсден кетмей, ашайла аны.

Бычакъ къындача турмайды кёкюрекде джюрек.
Тынгы-тынчлыкъ джокъду анга не кече, не кюн.
Сагъышла, джарсыула, къайгъыла ашайла аны –
Кюреше, сермеше тургъанлай, ёледи ол.

Таша, туру палахла, джарсыула,
Тынгы-тынчлыкъ бермей, ашайла аны.
Дуния джаратылгъанлы бютеу къайгъыла,
Кетмей, унутулмай, джашайла анда.

Ат аягъындан къурч нал да тюшеди ашалыб,
Джулдуз да джана туруб, джукъланады Кёкде.
Кёз кёрмезлик бурху затлагъа да,
Ангы ангылаялмазлыкъ, аулаялмазлыкъ чексиз Аламлагъа да
Келеди ёлюм.

Аланы барысыны къайгъысын джюрютген
Джюрекге не сейирсиниу ашалады, тауусулады деб ол.
Алай а, джюрекге салама махтау –
Джашау ючюн кюреше, сермеше ёледи ол.

Тынгы-тынчлыкъ билмейди ол,
Ёлгюнчю, ёлмейди ол.
Ичинден джана джашайды ол.
кюннге, Кюннге да ушайды ол.

ХАЛКЪЫБЫЗ ДЖАШАР ДУНИЯДА++++++++

Мен келгенме къайдан къайры.
Сен а – ызымдан ызлаб джетдинг
(Огъесе биргемеми келдинг?) –
Къутулалмай къалдым сенден,
Не излейсе менден, къайгъы?

Халкъны-Джуртну этер ючюн
Сенден азат,
Этмедимми, джан аямай,
Мен къазауат?

Кёллендирдим кёлсюзлени,
Тиллендирдим тилсизлени,
Къулакъ бердим санграулагъа,
Саулукъ бердим саусузлагъа.

ХАЛКЪ этерге излеб халкъны,
Мен танытдым анга Хакъны.
Къара халкъгъа: «Къара таны,»-
Дедим дайым Акъ Сёз бла.

Джукълагъанла уяндыла,
Джукъланнганла тирилдиле,
Ажашханла тюзелдиле.

Ангыламагъанла къыйнадыла.
Алай болса да,
Сыннган къанатла къайнадыла.

Ай бла Джулдуз болгъан Кёкге,
Къудуретлениб, къууатланыб,
Учдула джанла, къанатланыб.

Акъкъанат Акъ Сёзюм мени
Айырды къарадан Акъны,
Хакъгъа джууукълашдырды халкъны, 
Джол ачды джюрекге, Кёкге.

Ёзге халкъымы къайгъысы
Джюрегиме джыйылды.
Кесими этсем да къыйынлы,
Халкъымы этдимми насыблы?

Мен къайгъыдан бошагъынчы,
Къайгъы джюрекден бошады.
Алай а, ёлмез умутум –
Халкъыбыз джашар дунияда.

ДЖЫРЧЫ КИБИКЛЕ++++++++++++

Бизде да бир джырчы кибик бард.
Бюгюннгю аты – «бард».
Алай а, ёледи зарлыкъдан,
Хапары джокъ адамлыкъдан.

Башханы сёзюн, макъамын да урлаб,
«Кесимикид» деб, кюрешеди джырлаб.
Кесини уа джокъду бир заты,
«Гудучу, алдауукъчу, садакъачы» - аты.

Ёзденликден кериди ёзю.
Къаргъаныкъычады кёзю.
«Къой, аны не сёзю, не башы»,-
Дейдиле таныгъанла аны.

Джырчы кибикле чыкъгъандыла алгъа,
Бир сандыракъланы джырды деб, джырлай.
Болгъанны къатышдырадыла ала,
Сымайыл тура болур, бизге къараб, джылай.

ДЖАН КЪУТХАРЫУЧУ

Орам джанында олтуруб тапчаннга,
Къарайма: инсанла
Ашыгъыш баралла ары-бери.
Джангыз бири
Бурулуб къарамайды бери,

Сормайды: Не этесе?- деб,
Не кютесе?- деб
Хар кимни кесини къайгъысы, джарсыуу,
Хар кимни кесини джолу, джазыуу.

Адам къобан, бараса къайры?
Къайсы таудан къайсы тенгизгеди длжолунг да,
Къайсы тенгизден къайсы таугъа къайытырыкъды джанынг да?

Орамны толтуруб баргъан
Адам къобаннга къошулуб кеталмай,
Джагъа  Таш суугъа къарагъанча,
Къараб турама баргъан халкъгъа.

Тапчан тюбюнден чыгъыб бир акъ кишдик
Тобукъларыма минеди секириб.
Башын, бойнун ышыйды меннге –
Сыларымы, ариу айтырымы сакълайды.
Аны сюрюб келген бир къара ит да,
Не этерге билмей, арлакъдан къарайды.

Итни да чакъырама къатыма.
Эки юйсюз, кюнсюз джанны алыб,
Элде юйюме къайытама шахардан.
Сен разы болмай къарайса алагъа.
Сени да алай келтиргеними
Унутубму къойгъанса сен?
 
Киштик макъырады, ит юреди,
Къатын джылайды,
Мен а – кюлеме.

Кишиге керек болмагъан юч джанны
Юйюме джыйгъанма.
Аланы, кесими да
Къутхаргъанма джангызлыкъдан.

Билмейме, энди джол
Не алыб къайытырымы шахардан.
Шахарда адамланы барын
Элге къайтарырым келеди.

Макъырады киштик, чабады ит,
Джылайды къатын.
Мен а – кюлеме. Билеме,
 
Хакъ Поэти болгъаным бла къалмай,
Джан къутхарыучу да болала эсем,
Сора, эм насыблы адамма мен,
Къыямат кюнден да къоркъмазча болама.

КЮЧ ДЖЫЯ ТУРАДЫ КЪАРАЧАЙ

Минги Таулу мийик джуртум мени,
Сен джууукъса Ай бла джулдузгъа.
Кёб палах кёрген къыйынлы халкъым мени,
Сен узакъса Ай бла джулдуздан.

Къыйынлыкъла аны ючюн джокълайла сени...
Хакъ джолда барсанг эди сен,
Аллах буюргъанча джашасанг эди сен –
Сюрюлмез эдинг Джуртунгдан,
Джуртунгда да кёрмез эдинг къыйынлыкъ.

Минги Таулу мийик джуртум мени,
Тыйыншлы кёрюб,
Ата-бабалагъа бергенди Аллах сени.

Биз а – ол нарт тулпарланы туудукълары –
Тыйыншлыбызмы мийик Джуртха, таулагъа?
Джуртну кючлете эсек джаулагъа,
Сауут-саба бла тюбемей эсек алагъа –
Не айтыргъа боллукъду бизлеге?

Къаны-джаны Къарачай болгъан,
Дини-иманы Джулдуз, Ай болгъан,
Байрагъы кёк-акъ-джашил болгъан,
Хакъ ючюн къалай турмаз ёрге,
Халкъ-Джурт ючюн къалай турмаз ёрге?

Джуртубузну кючлейле душманла-джаула,
Алагъа джол уста – амантишле, къулла.
Джол ача мурдарлыкъгъа, тоноугъа,
Къарачай болмагъанла тюшелле оноугъа.

Кюрешелле ала Къарачайны тонаб, сатыб, ёлтюрюб,
Кюрешелле динин, тилин, намысын да кетериб.
Кюрешелле Къарачайны тарих эсин, миллет ангысын кетериб,
Кюрешелле тёппесин, тамырын да кесиб Къарачайны.

Къысылмасакъ ышыгъына джулдуз бла Айны,
«Хакъ» деб, биригиб, турмасакъ ёрге,
Джуртубуз къаллыкъды душманлагъа, къуллагъа,
Кесибиз да къул боллукъбуз алагъа.

Кёрюнде тынгысызды Къарча:
«Не этеди,- дейди,- Къарачай?
Къылычы къолундамыды, башындамыды бёркю?
Алгъынчамыды саулугъу, кючю?

Саумудула керти бийле, ёзденле?
Бизникимилле мийик таула, ёзенле?
Тюзлерибизни уа къайтаргъанмысыз артха?
Минги таулула боламылла таулучукъла?».

Мен джууаб этеме Къарчагъа:
«Чамландыргъанбыз джулдуз бла Айны.
Къарачай болмагъанлагъа кючлетгенбиз Къарачайны.
Ычхыннганла оноугъа-тоноугъа ала,
Халкъдан-Джуртдан да бошайдыла ала..

Аман хансча джайылгъандыла ала,
Керти къарачайлыла болгъандыла аз.
Бу барыудан барыб турсакъ биз –
Къарачай атлы Халкъ, Джурт да къалмаз».

Къарайды Кёкден Ай бла джулдуз.
Минги тауну ичи – от, тышы уа – буз.
Къарачай джюрекге-кёкюрекге ушайды ол.
Къан-булкъан турады къайнай.

Кёкден къарайды джулдуз бла Ай.
Кёрден къарайды сагъайыб Къарча.
Булкъанча тёгюлюрге, кюртча юзюлюрге
Хазырлана, кюч джыяды Къарачай.

ХАЛКЪЫМ-ДЖУРТУМ – ТЮНЮМДЕ, ТЮШЮМДЕ

Кёкде кёрюнсе джулдуз бла Ай,
Эсиме тюшеди Малкъар-Къарачай.
Джерни агъарта, джауса къар,
Кёзюме кёрюнеди Къарачай-Малкъар.

Ай бла джулдуз – белгиси диними,
Акъ Минги Тау – белгиси джуртуму.
Соргъаннга – танытыр ючюн халкъымы,
Сурат этиб кёргюзтеме аланы.

Минги Тау – тауумду, джуртумду, белгимди,
Кераматды – дуниягъа танытхан бизни.
Ол тазалыкъды, мийикликди, уллулукъду,
Дайым ёрге къаратхан бизни.

Байрагъыбызны къурагъан бояула –
Кёк, акъ, джашил.
Сен аны бил, дуниягъа баямла,
Билсинле узакъ-джууукъ, алим эм джахил.

Акъ Минги Тау, башында – джулдузу, Айы...
Мухурлу, тамгъалы Малкъарым-Къарачайым.
Сизсиз белгим, байрагъым, орайдам,
Къайры  барсам да, къарасам да къайдан. 

Кём-кёк Кёкде джулдуз бла Ай,
Эки башлы Минги Тау – аны тюбюнде.
Джашил этегинде Малкъар-Къарачай...
Халкъым-Джуртум – тюшюмде, тюнюмде.

Кёкде – джулдуз бла Ай,
Джерде – Малкъар-Къарачай.
Мен аладан ала къарыу, тюзете джолуму,
Къатышхан дунияда да шашмай, барама джашай.

КИМ БЛА БОЛАЙЫКЪ?+++++++++++++++

1
«Ким бла болайыкъ?»-
Чайкъалады адам, чайкъалады халкъ:
«Орус бламы болайыкъ, Тюрк бламы болайыкъ,
Чыгъыш бламы болайыкъ, Баты бламы болайыкъ,
Шаркъ бламы болайыкъ, Гъарб бламы болайыкъ?».

«Арымы къошулайыкъ, берими къошулайыкъ?
Аны бламы болайыкъ, муну бламы болайыкъ?
Къара кючлюдю – къара бла болайыкъ.
Акъ дженгеди – акъ бла болайыкъ.
Сары кёбдю – сары бла болайыкъ.
Къызылла хорлайла – ала бла болайыкъ».

Къауум-къауум болуб,
Тарталла бир-бирин ары бла бери.
Джангыз бири: «Джамагъат,
Хакъ бла болайыкъ»,- демейди.

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ –
Башхалагъа болады такъмакъ,
Кеси кесине къурады асмакъ,
Кеси кесине къазады уру,
Эки дуниядан да къалады къуру.

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ,
Болады тюб, болады талкъ.

2
Эки минг джылдан джуртларына къайыталдыла чууутлула,
Тюб болгъан къралларын да джангыдан къурадыла ала,
Ёлген тиллерин да тирилтдиле ызына.

Биз а,
Сау тилибизни турабыз ёлтюре,
Джуртубузну да тонатабыз, сатабыз башхалагъа.
Бурун къралыбызны къурагъан къой,
Къарачай областыбызны да къайтарталмай, къураялмай,
Кеси кесибизни тюб эте барабыз.

Диним деб, турмагъан ёрге,
Тилим деб, турмагъан ёрге,
Джуртум деб, турмагъан ёрге,
Не этерикди тюшмейин кёрге?!

Къарачай халкъым!
Джукълама, джукъланма, уян.
Кеси кесинги ёлтюрюрге
Аллахдан, адамдан да уял.

Тыш душманлагъа кесинги хорлатмазса.
Кеси кесинге болсанг а душман,
Кеси кесинге къазсанг а уру –
Джаула къууаныб атарла ары.

Уян, халкъым.

TO BE, OR  NOT TO BE

Сен болсанг да оноучу, малчы, алим, назмучу,
Сен болсанг да къул, ёзден, бий,
Бир соруу аллыкъды тамагъынгдан
(Къутулсанг да къалгъанладан):
To be, or not to be.

Бу сорууну джокъду башы не тюбю,
Ауалы, ахыры да джокъду.
Тынгылайма айталмай джукъ да –
Ёлюм да, джашауча, джууукъду –
To be or not to be.

Бизни Кюнден башха да бардыла джулдузла,
Бизни дуниядан сора да бардыла дунияла.
Къыямат кюн да сакълай болур алда,
Сыйрат кёпюр да сакълай болур алда.
Джангыз бир джан да къутулмазлыкъ
Уллу соруу-сууал сакълай болур алда.

Да сора, не ашыгъыу ары?
Тазаламай кесинги харамдан, гюнахдан,
Тазаламай дунияны харамдан, гюнахдан,
Ары ашыгъыргъа джарамаз, огъай.
Гамлет, ол дуниядан бир хапар ий.
Джокъду джууаб. Къалады соруу:
To be, or not to be.

Сенми боллукъса дуниягъа урлукъ?
Сенми боллукъса джашаугъа къорлукъ?
Файгъамбарла эталмагъаннымы эталлыкъса,
адамны Адам, сюрюуню Халкъмы эталлыкъса?

Сен дуниягъа не бераллыкъса,
Сенми къутхарлыкъса дунияны?
Тышынгдан ышар, ичингден кюй:
To be, or not to be. 

Огъай, кёлсюзлюк айтдыртхан сёзле,
Келишмезле бизге.
Тёнгек, бюгюлме,
Джюрек, тюнгюлме.
Джашагъан тюл эсе да тынч,
«Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн
Кюреш, сермеш» деб, берилгенди бизге
Келям, къалам эмда къылыч.

Къыйынлыкълагъа келсек да тюбей,
Керти эркишини сёзю бирди – to be.
Джазыугъа да бойсунмазбыз бийди деб.
Джауубуз айтсын «not to be» деб.

«Иги, аман эсе да биз джашагъан юй,
Андан сууумайыкъ,- береме ауаз. –
«Хайт» демесек джарамаз.
Алайсыз, джюрекден кетерге унамаз
Бу соруу:
To be, or not to be.

ДЖАТДАЙНЫ ЭСГЕРЕ

Иймансыз ибилис кърал тутмай, сюрмей,
Маскелери да джан-джанынгдан юрмей,
Джашыртын къабыучу итлери да ызынгдан келмей,
Джашаргъа чыгъармы бир кюн?
Бизлеге оноу этген кимди, ким?

Акъ къушуму да юшюте, къара къышым
Джууукълаша келеди меннге.
«Тюл эсенг да Къарачайны Къадау Ташы,
«Хайт» де»,- кёл этеди Минги.

Къарайды меннге тазалыкъ, мийиклик, уллулукъ.
Ары чыгъалсам болурма къутуллукъ.
Не керти болуу этди тюшюм –
Зулмуну ышанына тюшдюм.

Къара кючле келелле ашыгъыш.
Артда къалды джай, аллымда уа – къыш.
Этеме сагъыш:
«Тюзде къалды тюзлюгюм,
 Ёлюгюм да къалыр къайда?

Джуртуму тюзюн, ёзенин сыйырыб,
Тюзде-ёзенде къоймай джашаргъа,
Мени, кийикнича, къаягъа, таугъа тыйыб,
Энди былайда тебрегенле атаргъа.

Тобларын, шкокларын да джерлеб,
Келедиле къара кючле ёрлеб.
Чын, саугъа аллыкълары кёрюне кёзлерине,
Келедиле базыб кеслерине,
Чам эте, кюле, гырылдай,
Алларында ызчы итлери хырылдай.

Акъ таудан къарайма ол къара кючге,
Эркин таудан къарайма ол зулму кючге:
«Тюз болурму, тынч болурму Ата джуртну
Итлеге, амантишлеге къоюб тышына кёчген?

Огъай, ёлгеним игиди андан эсе.
Халкъда бир эркиши къалгъан эсе,
Къошул меннге. Уруш этейик Халкъ ючюн,
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн.

Джуртубузну кеслерине солуу джер этерге,
Бизни да кеслерине къара къул этерге
Кюрешген бу  сылыкъ ит джыйын бла,
Сермеше ёлген къалыр бий-ёзден сыйы бла.

Ханнга-патчахха къул болгъан «ёзден»,
Сени ёзегинг тюлдю бизден.
Къуллагъа къул болгъан «ёзден»,
Джийиргеншли болурму сенден?

Къуллукъ ючюн къул болгъан «ёзден»,
Сынджыргъа, тегенеге тыйыншлыса сен.
Ёлгенинг иги тюлмю эди андан эсе,
Къулгъа къул болуб, бойнунгдан тагъылгъандан эсе?!

Сени да къынынгда бир къатышынг болуб,
Аны ючюн тебрегенсе къул болуб.
Сен да тюлсе бизден, сен да тюлсе ёзден.
Къул болгъан – къалай болур ёзден?!».

Сакълайма Минги Таугъа таяныб,
Айтама халкъым таба айланыб:
«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.

Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл, сыйсызлыкъдан.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.

Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».

Бир адам сюелмеди аны къатына,
Аны ючюн Джатдай турмады артына.
Кёрюндю рухуча Тауну.
Кюрт юзюлдю юсюне джауну.

Алай ёлдю кичи къарнащлары
Ачемезни, Татаркъанны, Умарны.
Миллет джигити Къарачайны-Малкъарны.

Минги Таудан къарайды Минги таулу Джатдай.
Башында джанады джулдуз бла Ай.
Ол энтда сагъайтады бизни,
Ол энтда айтады бизге:

«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.
Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл, сыйсызлыкъдан.
Динсиз, намыссыз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.
Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн,
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».

100 АТЫ КЪАРАЧАЙНЫ

Джюз аты, тахсасы барды Къарачайны.
Токъсан тогъузун табханма аны.
Джюзюнчюсюн а, табалмай къалыб,
Джандет джуртума къайыталмай турама.

Джарыгъында джулдузну, Айны
Кёрсем да тамбласын Къарачайны,
Джюзюнчю керамат ачхыч атын
Табалмай, излеб айланама.

Тюрк дунияда излейме аны,
Муслиман дунияда излейме аны,
Кавказ дунияда излейме аны –
Табалмай, бютюн къыйналама.

Тенгизледен таулагъа дери,
Тауладан джулдузлагъа дери,
Джерде, Кёкде, джюрекде да излейме аны –
Табалмайма – тауусулады ёмюр.

Джюзюнчю ачхыч атын табыб айтхынчы,
Къарачай джандетни эшиги ачылмаз меннге.
Бир тюнгюле, бир умут бла тириле,
Табсам, ёлюмсюз боллугъуму да биле,
Джандетге джаным саулай кирлигими да биле,
Излейме керамат атын Къарачайны.

БУСАГЪАТДА ИШИМ

Эски назмуларымы джангырта,
Узунларын къысхарта,
Осалларын къората,
Джангы джашау берирге излейме алагъа.

Кесими озгъан джашаууму алай тюрлендирирге
Болмагъандан ары,
Назмуларым бла кюрешеме,
Джанымы алагъа юлешеме.

Эталлыкъ затымы этсем,
Сёзюм менден разы болурча этсем,
Сёзюмден да халкъ разы болурча этсем,
Джашаууму да тюрлендиргеннге
Санарыкъма мен.

ТАЙМАЗ ЮЧЮН+++++++++

- Аю тырнакъдан таягъым,
Сора нек таяд аягъым?
- Кюн таякъдан болсун таягъынг,
Ол заманда таймаз аягъынг.
   
ЭСЛЕТИУ+++++

- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.

ЭКИ ДУНИЯ

1
«Я»-гъа джетгинчи «А»-дан
Адам
Кетеди дуниядан...

Деселе да:
«Кёрюне кирмез кёрюрюн кирмей»,
Бармыды джашагъан
Замансыз, ажымлы ёлмей?
 
2
Интернет тенгизде сайт айрымканла.
Алада къайнайды джашау –
Ётюрюгю, кертиси да къатыш.
Этеме сагъыш:

Керти джашаугъа къоймай заман,
Кеси къурагъан кёзбау дуниягъа
Кёчюб къалыргъамы башлагъанды адам?

ДЖУРТХА КЪАЙЫТАМА

«Шимал Джол» деген кърал, эл –
Тюлдю, адам салырча кёл:
Кечеси, кюню да – джангур эмда джел.

Джылытмайды Кюн, тийсе да.
Джашасын мында ким сюйсе да,
Мен а, къайытама артха –
Адамлагъа тюл – Джуртха.

Кёзюме кёрюнелле акъбаш таула,
Шоркъулдаб келген чокъуракъ суула.
Суу ичиб, таугъа илиниб баргъан кийиклеча,
Кёрюнелле нарат терекле да къабыргъада.

Мен ауушдурмам зем-зем суулагъа
Джуртуму къара сууларын, гара сууларын.
Бизни джуртха айталла джандет деб.
Къоркъама, гюнахыбыз дженгед деб.

Иги джора этерге кюрешсем да мен,
Къысталабыз деб къоркъама джандетден.
Адам айтханын этдиралмайды Хауагъа:
Хауа узалады алмагъа.

Энди Адам да азды, кёбюбюз – адамчыкълабыз.
Не этсинле алмагъа узалмай хауачыкъла да.
Айырмай къара, акъ,
Къатышханды халкъ.

Алай болса да, къайытама артха,
Адамчыкълагъа тюл, Джуртха.
Мен кесим Адам болалсам – Хауа табылыр.
Джандет эшиги да бизге ачылыр.

САГЪЫШ ЭТЕ КЪАРАЧАЙГЪА

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме: Къарачайгъа,
Меннге джашау, ашау да берген,
Меннге тил да, джурт да болгъан,
Меннге ат да, тукъум да берген,
Мени джаратхан, ёсдюрген, айнытхан,
Меннге бешик, къалкъан да болгъан,
Меннге окъуу, билим да берген,
Мени къарачайлы этген,
Ма ол Къарачайгъа
Не бердим, не къошдум мен?

Джырына джырмы къошдум,
Джерине джерми къошдум,
Тилине сёзмю къошдум,
Халкъына адаммы къошдум,
Сыйына сыймы къошдум,
Не къошдум Къарачайгъа?

Джугъуна джукъ къошалмадым эсе да,
Ол берген, билдирген, юретген затланы –
Динни, тилни, джуртну, адетни –
Кюрешдимми сакъларгъа?

Кюрешмедим эсе,
Ичген сууум, солугъан хауам да
Харам болмазламы меннге?
Къаралыб, къаш-баш тюйюб,
Къарагъанча кёрюнеди Минги.

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме Къарачайгъа.
Не этдим ол джашар ючюн,
Не этдим ол джашнар ючюн?!

ОРАЗАНЫ БИРИНЧИ КЮНЮНДЕ
(13. 09. 2007)

Къарачайды мени тамгъам, эним,
Къарачайды мени Къралым-Элим.
Джуртум, тилим да Къарачайды,
Джаным, тиним да Къарачайды.

Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Хакъ бла болгъан Халкъ – къалай болур талкъ?!
Къарачайды мени байрагъым, орайдам.
Къарайла, тынглайла нартла да Узайдан.

Нарт халкъ Къарачай, Нарт джурт Къарачай!
Къайгъы, къоркъуу джюрекни турса да талай,
Билеме: Аллах сакъларыкъды сени,
Хакъ джолгъа къайтарлыкъды сени.

Биринчи кюнюнде оразаны
Биринчи тилегим буду Аллахдан:
Къоруула, сакъла Къарачайны,
Къутхар аны къайгъыдан, палахдан.

Душманлагъа аш болмазча эт,
Кеси кесин да ашамазча эт.
Джуртунда къууанч бла джашарча эт,
Къуран бла, Шериат бла джашарча эт.

Разы болгъанча кёрюнеди джулдуз бла Ай.
Джашар, айныр халкъым Къарачай.
Джуртун да сакълар, тилин да сакълар,
Насыб бла, къууанч бла дунияда джашар.
 
АДАМ+++++++++

Джаратхан биринчи адамына
Сорады Аллах:
- Адам, не джетмейди сеннге?
- Хауа.

Арадан минг-минг джыл кетиб,
Ахырзаман адамына сорады Аллах:
- Неди джетмеген сеннге?
- Джандет
бла
Хауа.

- Берген джандетими джаханимге бургъан,
Хауаны да бузгъан кесинг тюлмюсе?

Тынгылайды джукъ айталмай адам.
Тынгылайды Аллах да,
Джаратхан джанына къараб.

Джаратхан джаны джандетге тыйыншлы тюлдю.
Джаханимге урургъа да кёзю къыймайды,
Кёлю бармайды, джазыкъсынады.
Тынгылайды Аллах.

Заман тохтагъанды.
Аламла шум болгъандыла.
Къыямат кюнден,
Аллах адамгъа соруу этген кюнден
Къыйын кюн болурму?

ЁЛЮБ ТИРИЛГЕНМЕ МЕН

Сен не билесе кюймекликден?
Мен ёлеме сюймекликден.
Джокъду дарман.
Сюйгенимди дарман кеси.
Башхадады аны эси –
Олду аман.

Келеди къач.
Болады кеч.
Джетди заман тюшюндюре,
Табигъатны тешиндире.


Чегет джалан. Терек джалан.
Тёгерек къар, сууукъ, боран.
Бёленнгенди джер кебиннге.
Нек къарайса энди меннге?

Джангыз Терекни кёремисе?
Ол да менме – билемисе?
Эшитемисе
Къазакъ бёрюню улугъанын?
Ол бёрю тюлдю – джюрегимди...

Сен не билесе кюймекликден?..
Мен ёлгенме сюймекликден.
Башха да джокъ – тирилтирча,
Къарны, бузну эритирча.

Келеди джаз. Ёледи къыш.
Кюнлю Кёкге учады къуш.
Кебинин ташлайды джер.
Кёгериб башлайды джер.

Джазгъа сау чыкъгъанма мен да.
Къызлагъа къарайма энтда.
Джанкъозлагъа къарайма энтда,
Джулдузлагъа къарайма энтда.

Табигъат сенден кючлюдю,
Табигъат менден кючлюдю.
Ёлюб тирилгенме мен.
Не эте джашайса сен?

ТЁРЕ+++++++++++++++++
(Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 
1980-чи джыл джазылгъанды.
Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да – туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылына 1885-чи джылны санайды, «кесини айтханы алай эди» дейди. Аман къыш – 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш – 1902-1903 джыллада болгъанды).

Он джыл болгъан сабий эдим
Аман къышда.
Тюк алырча болмасам да
Учхан къушдан,

Ол кюн да
Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим.
Тийребизде сабий халкъгъа
Башчы эдим.

Андан бери джюз джыл кетди,
Джюз джыл (!) кетди.
Джашадыммы аллай бирни
Ёлмей керти?

Асраргъа да кюрешдиле
Джаным саулай.
Джырымы да юлешдиле
Джаным саулай.

Башым мени чыммакъ болду,
Джюрегим а – къаралмады.
Тюзню-терсни айырмагъан,
Халал-харам айырмагъан,
Сууаб-гюнах айырмагъан –
Адаммыды, къралмыды?!

«Уллу Аллах, аланы да
Тюзет»,- дедим.
Кёкге къарай, джерге къарай,
Гёзет этдим.

Мен таяндым бир Аллахха,
Бир Аллахха этдим шукур.
Аны кючюнден тюз джашадым,
Кёлюм сынмай, болмай мугур.

Ёлюуню, тирилиуню да
Келдим кёре...
Барды Аллах, бирди Аллах,
Олду – Тёре.

Къой, къояйым къургъакъ сёзню,
Къой, къояйым дуния сёзню.
Не  этейим дуа, зикир,
Не тынглайым – келир фикир.

АТА ДЖУРТ бла АНА ТИЛ

Анала ёлген кюн ёлебиз биз,
Ары дери, ёлсек да, саубуз.
Къыйынлыкъ, палах джетсе да бизге,
Ала саулукъда – кёлюбюз тауду.

Ата-ана – бирдиле ала,
Биз, сабийле – эгеч-къарнаш – кёббюз.
Алай а, кетселе атала-анала,
Биз – белинден эки юзюлген чёббюз.

Ёзге, саудан а къалмайбыз ёлюб –
Неди бизге сабырлыкъ берген?
Атала къарайла Ата джуртдан,
Анала къарайла Ана тилден.

Ата-бабала бизге осият, аманат этген
Ата джурт, Ана тил къутхаралла бизни.
Биз аланы къоруулаялсакъ, сакълаялсакъ,
Бирге джыйыб ангыбызны-эсибизни.
Сора, ёлюмден къутхараллыкъбыз
Бабаланы, аталаны-аналаны, тарихибизни –
Алай демек – халкъыбызны-кесибизни.

Атала-анала ёлмейле, огъай.
Атала Ата джуртха кёчелле,
Анала Ана тилге кёчелле.

Ата джуртну, Ана тилни сакълай,
Сакълайбыз аталаны, аналаны.
«Джурт – Ата, Тил – Ана» дей,
Багъалатабыз къуру да аланы. 
Адам, Халкъ этген алалла бизни.
Аласыз биз боллукъ да тюл эдик,
Аласыз боллукъ да тюлбюз –
Джуртсуз, тилсиз кимбиз, небиз биз?

Ата джуртсуз, Ана тилсиз къалсакъ,
Адам да, халкъ да тюлбюз олсагъатда.
Джурт, тил ючюн кюреше, сермеше турсакъ,
Ёлсек да, кёчерикбиз Ана тилге, Ата джуртха.

Ата джуртха, Ана тилге кёчгенле,
Джанларын ала ючюн бергенле,
Ёлюмсюзлюк табхандыла ала,
Бизге юлгю болгъандыла ала.

Аталадан къалгъанды Ата джурт,
Аналадан къалгъанды Ана тил.
Ата-Ана дей биле эсек биз,
Сакъларыкъбыз Ата джуртну, Ана тилни.

Ата джурт – Атабызды бизни,
Ана тил – Анабызды бизни.
Ата джуртду – Адам,
Ана тилди – Хауа.

Джандетде джашаргъа излей эсек,
Ата-Ана ючюн, Джурт-Тил ючюн,
Боллукъмуду кюрешмезге, сермешмезге?

КЪАРАЧАЙГЪА КЪЫЧЫРАМА АЗАН+++++++++++++++

1
Кетгенле кёрюнелле кёзюме,
Келликле кёрюнелле кёзюме –
Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.

Заман барады дженгил-акъырын,
Адам джууукълашдырады ахырын.
Кетгенни, келликни кёреди кёзюм –
Тутулады тилим, сёзюм.

Джууукълаша узакълашады джулдуз бла Ай.
Къайдады дуа сёз, керамат сёз, аманат сёз – Къарачай?
Сын ташда кёгереди кырдык.
Ёлген тилде джазама назму.

Тамыры кесилген терекни бутагъы –
Кюрешеме Кёкден тутуб джашаргъа.
Салынама суудан тутуб къаядан.

Джукъланнган джулдузланы уятады къычырыгъым,
Джаннган джулдузланы джылатады къычырыгъым.
Къара халкъ а эшитмейди аны.

Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.

Кёреме алда отну, бузну, тузакъны.
Сагъайтыргъа кюрешеме джууукъну-узакъны.
Англагъан да джокъду сёзюмю.
Джылауун этеме кесими.

2
Сакъланыргъа кюрешмей, тилинде сёлешмей,
Кеси кесин ёлтюреди халкъ.
Сакъланыргъа кюрешмей, джурту ючюн сермешмей,
Джаны саудан ёледи халкъ.
Ангысын, санын да ёсдюрюрге кюрешмей,
Ёледи халкъ, кеси кесин ёлтюреди халкъ.

Бир уллу джарагъа бурулгъанды джюрегим.
Сынча кёрюнеди Ташым-Терегим.
Ёлген халкъны тирилтирге кюреше,
Ёлген тилде джазама назму.

Ёлген тилде джазылгъан назмум –
Кесилген терекде кёгерген бутакъ.
Эшитмейди, тюшюнмейди халкъ.
Саулада сау адам кёрмей,
Ёлгенле бла этеме ушакъ.

Джуртсуз бола тургъанын эслемейди халкъ,
Тилсиз бола тургъанын эслемейди халкъ –
Ёле тургъанын эслемейди халкъ.
Джурту, тили ючюн кюрешмейди, сермешмейди халкъ –
Кюнден кюннге тауусулады, болады талкъ.

Ёле тургъан халкъгъа
Ёле тургъан тилде
Джазама назму, къычырама азан:
Бармыды адам?!

3
Бармыды адам?
Къычырыгъым къайытады артха.
Къайдады халкъ?

Къатышханды къара бла акъ,
Сууаб-гюнах, халал-харам.
«Хакъ» деген да джокъ, «Халкъ» деген да джокъ.
Джокъду Адам.

Джуртда
Джангыз Терек да джокъду,
Къазакъ бёрю да джокъду –
Джокъду Адам.
Мен кимге къычырама азан?

Сатылады Архыз-Доммай.
Тынгылайды Къарачай.
Сатылады, ташылады Суу, Таш, Терек –
Ала бизге болмагъанча керек.

Къар эртде тюшгенди башлагъа.
Джуртубузну кючлейле башхала.
Къутулалмайбыз ичибизде итибизден, телибизден,
Чыгъабыз джуртубуздан, динибизден, тилибизден.
Болурму бизден къыйынлы, насыбсыз бир халкъ –
Кеси кесин ашай, тонай, ёлтюре тургъан халкъ?
Ёлген тиллени, халкъланы къабырларында
Айланама дуа эте, къалтырай.
Къуугъун этеме, этеме хахай,
Алагъа къошулмаз ючюн Къарачай.

Ёлеме джашар ючюн ол.
Къарачай,
Уян, титире, тюшюн, эс джый, насыблы бол.
Кесинге, Джуртунга – джазыуунга ие бол.

БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ БИРГЕ

Эки джулдуз кёзню кёреме,
Эки джулдуз кёзню.
Эки джулдуз сёзню эшитеме,
Эки джулдуз сёзню.

Экинчи кере тууама
Бу дуниягъа мен:
Кёреме меннге къарагъан
Эки джулдуз кёзню.
Эшитеме меннге айтылгъан
Эки джулдуз сёзню.

Не насыблы Адамма мен.
Не насыблы Хауаса сен.
Къысталгъанлыкъгъа джандетден,
Джашагъанчабыз джандетде.

Джандет неди? – Сюймекликди.

Сюймеклигим барды сеннге,
Сюймеклигинг барды меннге,
Къалгъан – бошду.
Бара-бара тюзеледи къош да.
Къош да джандетди бизге –
Биз джашайбыз бирге.

КЪАЯДА ТЕРЕК

Таугъа чыкъдым къачыб къайгъыдан.
Терек айтды къараб къаядан:
 - Келдингми, шохум, эс ташлама, «хайт» де.
Мийикде джашаудан бир хапар айт,- де.

Айтайым. Мен джерден къачыб чыкъгъанем Кёкге да.
Алай а, кёрмедим тынчлыкъ мында, мийикде да.
Элия да урады, Кюн да кюйдюреди,
Джел да тарайды, сууукъ да ийиреди.

Аладан да бек къыйнагъан а мени –
Кёреме ёле тургъанын чегетими.
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла аны.
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла дуниямы.

Чегет орнуна дюккючле къуру.
Аллахдан тилейме: эшит эм къору.
Къутхар джашил дунияны ёлюмден.
Бу Джерни, джердегилени къутхар ёлюмден.

От, къурум, джалын тюрлендиреди Джерни бетин.
Джанады, кюеди джуртум, чегетим.
Ахлуларым турадыла ёле...
Ол палахны хар кюн сайын кёре,
Джашагъан – джашау эсе, джашайма...

Аллай джашауну излеймисе сен?
Алай эсе, сюел къатыма.
Къара тюб бола тургъан джуртунга, халкъынга.
Халкъынгы, джуртунгу тюб эте тургъанлагъа къара,
Халкъынга бий, джуртунга ие бола тургъанлагъа къара.

Къалай къачдынг алагъа къоюб джуртунгу-халкъынгы?
Кимге керекди сени омакъ сёзюнг, назмунг –
Тилсиз бола, джуртсуз бола тура эсе халкъынг?

Душман халкъынгы тилсиз эте, джуртсуз эте,
Сен а башха затланы юсюнден джыр эте, назму эте
Тура эсенг – сора джокъду сени
Адамлыгъынг, ёзденлигинг, поэтлигинг да.

Къачхан эсенг халкъынгы, джуртунгу къоюб джаугъа,
Ала ючюн кюреше, сермеше ёлмеген эсенг,
Сора, сен сау эсенг да – шауса.
Боллукъ тюлдю сеннге тынчлыкъ не Джерде, не Кёкде...».
Не джууаб этейим къаяда Терекге?

КЪАЧХЫ САГЪЫШЛА++++++++++++++++102

Талай кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Талай кере ёлюб тирилген халкъ,
Дагъыда, энтда, джыймай эсе эсин,
Харамдан, гюнахдан тыймай эсе кесин,
Сакъларгъа кюрешмей эсе кесин,
Сора, ол –
Тыйыншлы тюлдю бу акъ таулагъа,
Тыйыншлы тюлдю зем-зем суулагъа –
Джандет джуртуна тыйыншлы тюлдю,
Керек тюлдю анга ёкюл да.

Ислам динине джокъ эсе бегимеклиги,
Тюрк тилине джокъ эсе бегимеклиги,
Кавказ джуртуна джокъ эсе бегимеклиги,
Ол халкъ болуб къалай джашар дунияда?

Сакъламагъан Аллах берген динин,
Сакъламагъан Аллах берген тилин,
Сакъламагъан Аллах берген джуртун,
Къалмазмы динсиз, тилсиз, джуртсуз?
 
Аллах буюргъанча джашамагъаны ючюн
Джетеди къыйынлыкъ адамгъа, халкъгъа да.
Дагъыда, адамгъа, халкъгъа да береди Аллах
Тюшюнюрге, тюзелирге заман.

Бизни эки кере джуртубуздан сюрдюрюб,
Эки кере да артха къайтарды Аллах.
«Тюшюнюр, Хакъ джолгъа къайытыр» деб,
Бизни халкъдан умут этди Аллах.

Алай а, тюшюнмегенди халкъ,
Харамдан, гюнахдан тыймайды кесин.
Миллет ангысы, тарих эси да джокъча,
Манкъуртча джюрютеди кесин,
Бир орус мыжыкъча джюрютеди кесин.

Дини, намысы ючюн турмагъан ёрге,
Ата джурту ючюн турмагъан ёрге,
Ана тили ючюн турмагъан ёрге, -
Къалай къалыр аякъ тюбге тюшмей?
Къалай къалыр къул-къарауаш болмай?

Хакъ-Халкъ демеген джамагъат,
Элиб-Эл демеген джамагъат.
Тил-Джурт демеген джамагъат,
Къалай джашар, тас болмай, дунияда?

СЫН-СУРАТЫБЫЗ

Сеннге
Джулдузча учхан эди джюрек,
Алай а, узакъ эди, къыйын эди джол:
Аямадыла аны не Джер, не Кёк –
Кюйюб, бир къара ташха бурулду ол.

Ай медет,
Джулдуз джюрегим Сеннге таш болуб джетди...
Сюймекликни Къадау Ташынача таянаса анга,
Кябаны къара ташынча, сылайса, ба этесе аны –
Ол да анча сайын къанатлана, джулдузлана...

Джулдузча учхан эди джюрек.
Сеннге джетгинчи кюйдю, таш болду.
Келе, къучакълай турдунг да аны, тас болдунг...
Ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъды терек.

Бу джашил нарат ушайды Сеннге –
Таш джюрегимде джашайса мени.
Нарат – Сенсе, Таш а – Джюрек.
Сын-суратыбыз – Таш бла Терек.

ДЖАРЫТХАН КЁЛНЮ-ДЖЮРЕКНИ

Сюймекликден толу эки кёз ючюн,
«Сюеме сени» деген эки сёз ючюн,
Джанын берирге да боллукъду адам.

Бар эдиле аллай кёзле,
Айтылгъан эдиле аллай сёзле...
Ала къайдалла, мен къайдама энди?

Кёзледе сёзле, сёзледе кёзле
Нек джокъдула энди?
Кёзлю сёзле, сёзлю кёзле
Нек джокъдула энди?

Эки джулдуз кёз, эки джулдуз сёз,
Олсагъатда сизден тёгюлген нюр
Энтда джарытханлай турады кёлню-джюрекни.

ЭСИРГЕННИ ЭСИНДЕГИ +++++++++++++++

«Иман джокъду бирлеширге,
Адам джокъду сёлеширге,
Къарт джокъду кенгеширге,
Джаш джокъду тюйюшюрге,
Къыз джокъду сюйюшюрге,
Бир джан джокъду илеширге,
Бу къуругъан джуртха къара»,-
Деб, джылай эди Къара.

«ЧЕКДЕН ЁТГЕН НАЗМУЛА» дефтерден

1. ЧЕКДЕН ЁТГЕНДЕН СОРА

Мен кетгенме зулму тургъан бекден.
Мен ётгенме зулму къургъан чекден.
Чекчиле мени ышаннга салыб атхандыла,
Итлерин юсдюрюб да талатхандыла.

Алай а,
Ачыса да саным, тёгюлсе да къаным,
Чекден ётгенме. Ант да этгенме –
Ояргъа зулму тургъан беклени,
Ачаргъа зулму къургъан чеклени.

Кючюм джетмезге да болур имансыз къралгъа, джорукъгъа,
Ёзге мени борчум – адамны, халкъны
Кёзюн-джюрегин ачыуду Хакъ кертиге, джарыкъгъа.

Эркинликге-Тюзлюкге къуллукъ эте къаным-джаным бла,
Къызгъаным бла,
Чыгъама адам тургъан бекден да,
Ётеме адам къургъан чекден да.

Суу джагъаларындан чыкъгъанча,
Табигъат чегимден да чыгъама –
Гюнахсызланы да джыгъа, джыгъылама,
Кёкге узала турама дагъыда.

Ауаз келеди Кёкден:
«Ётме мен къургъан чекден.
Ётсенг мен къургъан чекден,
Кесингден бошарыкъса сен».

Къарайма Кёкге, Кёк къургъан чекге,
Тынгылайма Кёкге эмда джюрекге:
Чексиз – джашау джокъду, ангылайма,
Чексиз джашау джокъду, ангылайма.
Чексиз джашаугъа термиле тохтайма.

2. ДЖЕРДЕГИ, КЁКДЕГИ ДА – БАРЫ ДЖЮРЕКДЕ

Терен, къарангы уругъа тюшгенле
Кюндюз да кёрелле джулдузланы.
Зулму зинданында тургъанла –
Кече-кюн да кёребиз джулдузланы.

Эркинликде туугъанла, тургъанла
Джангыз кече болса, кёрелле джулдузланы.
Биз а – зулму зинданында тургъанла,
Кече, кюн да кёребиз аланы.
Джулдуз джарыгъы бла чыгъабыз да Кёкге,
Бир-бирле къайытмай къалабыз анда...
Джулдуз джарыгъы бла чыгъыб Кёкге,
Къайытмай къалгъанланы бириме мен да.
Джулдуз болалмазлыкъ учмайды Кёкге –
Зиндандан чыкъса да, къалады Джерде.

Ётюб кераматлыла ётюучю чекден,
Джулдузланы бири болуб, къарайма Кёкден.
Къарайма джарлы, джаралы Джерге.
Ичимден кюе, джанама Кёкде:
Джердегиле, Кёкдегиле да – бары джюрекде.

ДЖАШ ТЁЛЮГЕ ДЕРС

Алгъын сени джазыкъсына эдим,
Энди кесими.
Джазыу меними сынай эди,
Менми джазыуну?

Ёзге джазыуну терслемезге
Джетеди эсим.
Энчи джазыууму, башхала тюл,
Джазгъанма кесим.

Джууукълашсам да, къоркъутмайды
Къаяны эрни.
Ючюнчю джанны джазыууду
Къыйнагъан мени.

Кеси джыгъылгъан джыламайды –
Кесим шойма терс?
Азмыдыла абыннганла
Джетмей акъыл-эс.

Заман къалмады тюзетирге
Меннге терсими.
Алгъын сени джазыкъсына эдим,
Энди кесими.

Хауа амалтын айырылгъанем
Джандетден да мен.
Хауа джарашмай къыйналама
Дунияда да мен.

Артха бурулуб къарайма,
Алда кёрмей джукъ.
Хауа джетмей тунчугъама,
Ахырым – джууукъ.

Иегингден джаратылгъан –
Олду аламат.
Аны унутуб, башхала ючюн
Этдим къазауат.

Иегингден джаратылгъандан
Джууукъ болур ким?
Башхала бла айландым
Аны унутуб мен.

Сокъуранама, тюшюнеме –
Ёзге болгъанды кеч.
Кеси кесими къурутдум –
Олду тийген кюч.

Кеси джыгъылгъан джыламайды –
Кесим шойма терс?
Болалырмы джашауум
Джаш тёлюге дерс?!

ЭШИТИР ЭСЕ УА КЪАРАЧАЙ

1

Джюрегими джаргъан Къарачайды.
Болушурму, къайдам, джулдуз бла Ай да.
Билмейми айтханды халкъ:
«Джашау, ёлюм да – Хакъ».

Бетинг болмаса чабырлыкъ,
Табылыр Джуртда да къабырлыкъ.
Алай а, джашагъан, ёлген да къыйынды
Джетишмеселе иман, сабырлыкъ.

Душман халкъымы турады къурута –
Динсиз, тилсиз, джуртсуз эте турады бизни.
Аны ангылаб, кесин сакълар орнуна,
Кеси кесин ёлтюрюб кюрешеди халкъ да.

Терегибизни тамырларын кеседи душман.
Биз а – ол Терекни джашил бутакълары, чапракълары –
Хахай, къуугъун этер орнуна,
Халкъны, дунияны да сагъайтыр орнуна,
Ышаргъан, кюлген кибик эте, турабыз тынгылаб.

Къаллай адамлабыз, айдынлабыз биз?
Джокъмуду бизде бир джукъ Къарчадан,
Адурхайдан, Будияндан, Науруздан, Трамдан,
Ачемезден, Татаркъандан, Умардан, Джаттайдан,
Алийланы Умардан, Гюрджюланы Къурмандан,
Дебо улу Кючюкден, Дудаланы Махмуддан?

Огъесе, барыбыз да башдан аякъ
Амантишле болуб къалгъан болурбузму?
Ёзден къаны, руху болгъан къырылыб,
Къулла къалгъан болурбузму къуру?

Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду:
Душман Терегибизни тамырларын кесе тургъанда,
Биз – аны бутакълары, чапракълары – харс ура турабыз.
Огъай, къалмагъанды бизде ёзденлик, адамлыкъ –
Биз амантишлебиз неда къуллабыз.

Ёзден болургъа, эркин болургъа излемеген,
«Кърал, къраллыкъ» дей билмеген,
«Энчи Юй, Эл болайым» демеген,
«Диними, тилими, джуртуму сакълайым» демеген,
 «Хакъ кимден да, неден да башды» демеген,
Ала ючюн кюрешмеген, сермешмеген –
Ол халкъ тюлдю, сюрюудю ол.
Кеси кесинден бошай эсе Къарачай,
Аны не ючюн къутхарлыкъды джулдуз бла Ай?

Мен – ёле тургъан халкъны шайыры,
Ёле тургъан тилде джазама назму.
Халкъым, тилим тура эселе ёле,
Сорама: кимдеди терслик?

Мендеди, сендеди – кесибиздеди терслик.
Шайыр, джырчы болса да атыбыз,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн
Джаныбызны этмегенбиз къурман.

Хакъ сёзню, керти сёзню айтыргъа,
Адамлыгъыбыз, кишилигибиз джетмегенди.
Халкъыбызны Хакъы ючюн сермеше,
Джангыз бирибиз да ёлмегенди.

Джокъду Джырчы, Шайыр да арабызда –
Барыбыз да амантишлебиз, къуллабыз.
Халкъыбыз, тилибиз турады ёле –
Биз а, билмегенча этиб турабыз.

Мен – ёле тургъан халкъны шайыры
Ёле тургъан тилде джазама назму.
Джакълаялмай, сакълаялмай халкъымы,
Джюрегим эки джарылыб ёлеме.

Джашаргъа кюрешдим джашар ючюн Къарачай,
Ёлюрге да излейме джашар ючюн ол.
Джазыуун кеси джазар ючюн ол –
Айдынла керекбиз сермеширге, ёлюрге.

Мен шайырма, сёздю шкогум, огъум.
Джауланы, амантишлени, къулланы –
Ташадагъыланы да туурагъа чыгъарыб,
Къара багъанагъа тагъаргъа излейме аланы.

Халкъ джигитин, итин да билсин –
Барына да кеси берсин багъа.
Бу сёзлени назму халда джаза,
Айтыргъа кюрешеме сёзню кертисин.

Алай а, билеме:
Халкъ сагъаймаса, эскермесе кесин,
Киши да къутхараллыкъ тюлдю аны.
Джашаргъа излеген джашайды дунияда,
Ёлюрге излеген да – ёледи, кетеди.

Ёлюрге излеген халкъ –
Тас этеди ёзденлигин, къраллыгъын, тарихин,
Чыгъады иманындан, тилинден, джуртундан,
Тюшюнюб, къайытыргъа да излемейди артха,
Энчи Юй-Эл болургъа да излемейди ол –
Тарих эсин, миллет ангысын тас этгенди ол.

Сагъыш этеме: бу чекге джетгенбизми биз?
Башсыз къул бола, манкъурт бола кетгенбизми биз?
Огъесе, тирилирчабызмы алкъын?
Мен сеннге сорама, халкъым.
Джокъду джууаб. Кертиси бла да
Ёлген халкъбламы сёлешеме мен,
Ёлген тилдеми джазама назму?

Таудама. Минги Тауда.
Энгишге къарасам – Къарачай,
Ёрге къарасам – джулдуз бла Ай.
Сорама: джашарыкъмыды Къарачай?

Джууаб келеди Кёкден:
«Джашаргъа излей эсе – джашарыкъды,
Динин, тилин, джуртун да сакъларыкъды.
Ала ючюн кюрешмей эсе, сермешмей эсе –
Ёлюрге излей эсе – ёллюкдю,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды.

Ёсдюрмей эсе ангысын, санын –
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъду халкъынг.
Башхала джутарыкъла аны –
Эририкди, тас боллукъду халкъынг».

Этеме къуугъун, этеме хахай:
Эшитир эсе уа Къарачай.      

2

Аллах кеси буюргъанды меннге
Джети джылны джашаргъа тышында,
Тансыкъ бола туугъан джуртуму
Терегине, суууна, ташына.

Аллах кеси буюргъанды меннге
Джети джылны джашаргъа тышында,
Джуртсузлукъну, тилсизликни да сынаб кесимде,
Инсан хакълары ючюн дунияны башында
Джан аямай кюрешир ючюн.

Бир да ажымсыз аны ючюн
Тюшгенме бу бай, рахат къралгъа.
Тенглешдирир ючюн да
Эки дунияны, эки къралны.

Джуртуна ие болгъан халкъ,
Динине, тилине эркин болгъан халкъ,
Къралы, къраллыгъы болгъан халкъ,
Ёлеме, тас болама деб, къоркъмагъан халкъ –
Насыблы халкъ олду джангыз.

Миллет ангысын, тарих эсин тас этмей,
Санын, билимин да ёсдюре,
Джазыуун джаза эсе кеси –
Насыблы халкъ олду.

Энчи Юй-Эл болургъа тырмашмай,
Башхаланы кесине бий, Джуртуна  ие эте,
Динин, тилин, джуртун, адетлерин тас эте,
Миллет ангысын, тарих эсин тас эте,
Тюб бола баргъанын да эслемей,
Джашагъан халкъдан насыбсыз а болмаз.

Быллай сагъышла келелле эсиме
Къарачай халкъ бла норвеж халкъны тенглешдирсем.

Джюзле бла джылланы кюрешиб,
Джууукъларындан – Даниядан, Швециядан да айырылыб,
Энчи къралын къургъанды Норвеж халкъ.
Миллет орайдасын тарта,
Миллет байрагъын кёлтюргенди ёрге.

Энчи Юй болгъан кюнюнден
Башланады адамны, халкъны да джашауу.
Энчи Юй, Эл болургъа кюрешмеген –
Башсыз къулду, манкъуртду ол.

Малкъар энчи Республика болмай,
Къарачай энчи Республика болмай,
Къабартыдан (Черкесден) айырылмай,
Джуртуна, джазыууна ие болмай,
Халкъ болаллыкъ тюлдю ХАЛКЪ.

Даниядан, Швециядан да айырылыб,
Насыблы болгъан Норвегиягъа къарасам,
Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар тюшелле эсиме.
Джуртсуз, тилсиз бола тургъаныбыз кёрюнеди кёзюме.

Джуртсузлукъ, тилсизлик не болгъанын ангылатыр ючюн,
Бир да ажымсыз аны ючюн
Биразгъа джуртсуз, тилсиз этгенди мени Аллах.
Халкъыма да – динине, тилине, джуртуна бек этер ючюн,
Эки кере сюргюнню сынатханды Аллах.

Алай а, джуртуна къайытханлыкъгъа,
Тобагъа къайытмагъанды халкъым.
Тюшюнюб, титиреб, кесин эскериб,
Динине, тилине, джуртуна къадалмайды халкъым.
Мадары бола тургъанлай,
Къраллыгъын да алмайды халкъым.

Эки кере ёлюмден къутулгъанбыз:
Эки кере джуртдан сюрюлюб,
Эки кере къайытханбыз артха.
Ёзге, тюшюнмейбиз бир затха.

Эслемейбиз
Ючюнчю кере – ахыр кере! –
Тас эте тургъаныбызны джуртубузну.
Джуртубузда джуртсуз бола турабыз,
Джуртубузда тилсиз бола турабыз,
Джюз халкъны джуртубузгъа ие эте турабыз,
Джюз халкъны бири бола турабыз.

Энчи Юй, энчи Эл болургъа унамай,
Къарачай къралны къураргъа унамай,
Джурт ючюн, къраллыкъ ючюн кюреширге, сермеширге унамай,
Кеси кесибизни тюб эте турабыз.

Къарайма, кюе, халкъгъа, джуртха.
Хоншула санайла бизни манкъуртха.
Этеме узакъдан къуугъун, хахай.
Нек эшитмей болур мени Къарачай?!

СЁЗ УСТА, КИМ БЛАСА СЕН?

Сёз – сюнгюдю, бычакъды, окъду...
Андан кючлю сауут дунияда джокъду.
Сёзден кючлю джокъду аскер.
Джангыз, кимге, неге къулландыраса аны?
 
Аны бла кимге этесе къуллукъ –
Адамгъамы, Халкъгъамы, Аллаххамы?
Огъесе Ибилисгеми?

Сёз уста, кимге этесе къуллукъ?
Къулмуса сен, ёзденмисе?
Кърал поэтмисе, халкъ поэтмисе,
Хакъ поэтмисе?

Кимди сени Тейринг:
Дуния малмы, Хакъмы?

Дуния малгъа сатыла эсенг,
Мал эсе Тейринг,
Мал эсе багъанг,
Сора,
Сен малны малыса,
Къулну къулуса.

Сёз уста,
Ким бласа сен,
Кимсе сен?

БАРМЫДЫ КЪАРАЧАЙДА КЪАРАЧАЙЛЫ?

Алгъынлада тау элле
Ариу къызладан бай элле.
Барелле мени сюйгенле,
Мен сюйгенле да барелле.

Энди тау элле баралла
Бары чачыла, седирей.
Сорургъа излеген да джокъду
Неди деб, Долай, Эрирей.

Ана тиллеринде чалдырыб,
Сёлешгенлеге тюбейме,
Сёлешмегенлеге да тюбейме:
Не болгъанды бизге, аланла?

Сюргюнден къайытхан эдик
Тау эллерибизге термилиб.
Энди элледен кетиб барабыз
Шахар джашаугъа терилиб.

Тюзге кетиб барабыз,
Тыймай ангыбыз, эсибиз.
«Таулу тюзде абыныр»,
Деб тохтаса уа, бирибиз.

Тилни, адетни, намысны
Сакълаб тургъан Эл эди.
Башчыбыз акъыллы болса,
«Эллени сакълайыкъ»,- дер эди.

Гошаях бийчени къаласы
Хаман джолгъа къарайды,
Гошаях кибик джылайды,
Халкъ къайытыр деб, сакълайды.

Къаншаубийге ушаш джаш тёлю,
Сени къурутхан а ким болду?
Сары эмина, къызыл эмина
Бизни хорларча нек болду?

Алгъын да джаула кёб элле,
Алай а, тау элле бек элле.
Къарачайлыла-таулула
Ол заманлада деу элле.

Артда къошулгъан кёб болду,
Халкъны джилиги суу болду.
Джукъарды къаны, ангысы,
Тюб болду джигити, ашхысы,
Баш болду къулу, джарлысы.

Къарачай болмагъанла бла джарты къарачайлыла
Къарачайгъа оноу этелле,
Керти къарачайлыла орунсуз болуб,
Джуртларын къоюб кетелле.

Бийле, бийчеле джокъдула,
Сыйлы ёзденле джокъдула.
Къышха бура джазны, джайны
Къулла къуруталла Къарачайны.

Беш Тау Элни да къурутхан,
Бютеу Тау Элни да къурутхан
Къулладыла, къулладыла,
Бюгюн оноуда аладыла.

Къраллыкъсыз къойгъан бизни,
Джуртсуз, тилсиз эте тургъан бизни,
Амантишле бла къулладыла,
Антларын бузгъанла – аладыла.

«Къарачайда къарачайлы
Къалгъанмыды экен?»- деб, къарайма.
Къуллагъа къул болгъанла, сиз –
Къарачайлы тюлсюз, ёзден тюлсюз.

Къулну башчы этиб, бойсуннганла –
Къарачай тюлсюз, ёзден тюлсюз.
Бармыды къарачайлы Къарачайда?
Бар эсенг – билдир кесинги.

Халкъ, Джурт ючюн сюел ёрге,
Халкъынгы къутхар ёлюмден.
Ол заманда айтырма мен:
Барды Къарачайда къарачайлы.

ДУДАЛАНЫ МАХМУДНУ ЭСГЕРЕ ++++++++++++

Зулму меннге сайлау бергенди:
Ёлюм не тузакъ.
«Аланы кесинге къой»,- дегенме,
Ол тутмазча, кетгенме узакъ.

Тюрлендиргенме атымы, сыфатымы да,
Айырылгъанма Джуртдан, халкъдан.
Айырылмагъанма, алай а, Хакъдан,
Тюрлендирмегенме иннетими:
Алгъынча къутхарыргъа кюреширикме
Ёлюмден, тутмакъдан миллетими.

Джуртумдан чыкъгъанлыгъыма,
Имандан чыкъмагъанма мен.
Джуртсуз да джурт блама мен.
Халкъсыз да халкъ блама мен.
Къайдан болгъанымы, ким болгъанымы,
Огъай, унутмагъанма мен.

Мен энди джуртха къайытырыкъма
Алыр ючюн къолгъа оноуну.
Тохтатыр ючюн манкъуртлукъну,
Мурдарлыкъны эмда тоноуну.

Халкъымы Хакъына тюбетгинчи,
Халкъыма хакъын табдыргъынчы.
Эркинлигим джокъду ёлюрге да,
Кючлю болургъа керекме темирден да.

Джуртунда да джуртсузду халкъым,
Джуртунда да хакъсызды халкъым.
«Миллет ангы, тарих эс» деген,
Таркъая, азая барады анда.

Аллахха аманат этиб джанын,
Дини, тили, джурту ючюн кюрешмесе халкъым,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды,
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъду.

Халкъыбыз тюб болмаз ючюн керекди къраллыкъ.
Юй-Эл болур ючюн керекди ёзденлик, адамлыкъ.
Кърал болур ючюн керекди Ангы, Эс.
Ангы, Эс болур ючюн керекди къраллыкъ.

Иннетим – Къарачай Республиканы къурау.
Ангыбызны-эсибизни ургъунчу кърау,
Хар бирибиз керекди кюреширге,
Джулдуз, Ай ючюн, Къарачай ючюн сермеширге.

Джуртда, тышында болсакъ да,
Бар эсе адамлыгъыбыз, бетибиз,
Малкъар, Къарачай болургъа керекди
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз.

Джокъду башха къайгъым, сагъышым.
Джокъду башха тилегим, алгъышым.
Тенгизни тенглигинден къарайма ары –
Кёкню тенглигиндеди Джуртум-Халкъым.
Ала ючюн сермешиу – антым.
Инсан хакъларыны ёкюлю – атым.
   
ШАЙЫР ДЖЮРЕК ++++++++++++++

Таб, тюшсе да джандетге,
Тынчлыкъ болмаз поэтге:

Ахратда да, дуниядача,
Алллах бла сёлешир.
Джаханимге тюшгенлени да
Къутхарыргъа кюрешир.

ДЖОЛ  УЗАКЪДЫ++++++++++++++

Джол узакъды, джашау а – къысха.
Джол узакъды, джашау а...
Джол узакъды...
Джол...

Кесими бегитиб чыкъгъанма джолгъа.
Окъ тешмез, бычакъ кесмез кюбем юсюмде,
Окъ тешмез, бычакъ кесмез такъыям башымда.
Шкогум, герохум, къылычым да хазыр.

Хазырма джашаргъа,
Ёлюмге тюберге да хазырма.
Акъды башлыгъым.
Къарады джамчым.

Къышхы кийимлеримден башлаб,
Кебинлигиме дери –
Бары да бардыла артмакъларымда.

Узакъды джол, къыйынды джол.
Атымы аякъларындан наллары тюшелле ашалыб.
Огъум, азыгъым да бошалыб,
Джолда къалыргъа башлагъанма.

Алай а, барама. Ачы кишнеб,
Джыгъылады атым.
Асрайма аны.
Къалама атсыз – къанатсыз.

Барама джаяу.
Санымы, джанымы да джокъду аяу.
Джангыз,
Ай бла джулдуз джарытхан джолдан –
Аджашмазгъа, джанламазгъа!

Булут басады Кёкню,
Къоркъуу – джюрекни.
Кече джетеди джолда,
Джукъ кёрюнмейди алда.

Тохтайма.
Таудан кетдим, тюзден ётдюм,
Тенгизге да джетдим.
Андан да ётдюм. Сора уа?

Излейме кимни, нени?
Ёмюр джашлыкъны, ёлюмсюзлюкню,
Чексиз ариулукъну, сюймекликни –
Аланымы излей болурма?

Нек джокъду джюрекде тынгы-тынчлыкъ?
Нек джокъду Джерде тынгы-тынчлыкъ?
Аланымы излей чыкъгъанма джолгъа?

Суу челекни тюбю сууда къалгъанча,
Джолоучу да джолда къала болур,
Деселе да: «Джюрюген хорлайды джолну».

Джол узакъды, джашау а – къысха.
Джол узакъды, джашау а...
Джол узакъды...
Джол...

Айтама кесиме:
Эркиши бол, Адам бол.
Экеулен даулашалла джюрекде:

- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.
- Тёрт джаным джауду.
- Нарт джанынг сауду.

Батыр бир ёлюр,
Къызбай минг ёлюр.
Тохтама, бар.

Ёлсенг да, ёл –
Бара тургъанлай,
Сермеше тургъанлай,
Аякъ юсюнде –
Къуллукъ эте Хакъгъа,
Эс табдыра халкъгъа.

Джангызма деб къоркъма.
Аллахха ийнана эсенг,
Джангызма деб, къоркъма:
Аллах бла болгъан
Къалай болур джангыз?
Аллах бла болгъан
Хорланыр къалай?

Хорларыкъса, муратха джетериксе,
Узакъ эсе да джол,
Къысха эсе да джашау:
Иман бла джаша, иман бла ёл.

ШИМАЛДА

«Шималны къызлары да бузларыча сууукъ –
Кюнден эсе, ушайла Айгъа.
Къайдан да болдум Шималгъа джууукъ,
Къайдан да тюшдюм келиб былайгъа?»-
Дедим биринчи джыл.

«Шималны къызлары да къарларыча акъ.
Кёзлери да – Шимал Кёкча – кёк эм чууакъ.
Ышарыб тебрейле тийгенлей Кюн.
Джылыуну сюймейди бу дунияда ким?»-
Дедим экинчи джыл.

Шималны табигъаты, хауасы – бузулмагъан таза,
Адамлары да – алай.
Шимал джолдан таймай бара,
Кеслерича насыблылла ала»,-
Дедим ючюнчю джыл.

Тиллерине, адетлерине да юреннгенден сора,
Эм ариу къызларына да сюймекленнгенден сора,
Шималны ангылаб, болгъанымдан сора джууукъ,
Ол кёрюнмеди меннге не тюрлю, не сууукъ.
Шимал кърал да Шимал Кавказча джууукъ»,-
Дедим джетинчи джыл.

МИЙИКДЕ САГЪЫШЛА

Мен чыкъгъан мийикге –
Чыгъалмазла кийикле.
Къара таныгъанла да чыгъалмазла,
Таб, тулпар, алим болсала да ала.

Джангыз, къуллукъ этгенле Хакъгъа,
Мен чыкъгъан мийикге джууукълашырла.
Джууукълашырла, алай а, чыгъалмазла.

Мен чыкъгъан мийикге
Кераматы болмагъан чыгъалмаз.
Чыкъгъан да чыдамаз –
Тёнгерер энгишге.

Мен чыкъгъан мийикден
Кёрюнеди бютеу дуния.
Бютеу адам улу джарсыуу, къайгъысы
Кёрюнеди ачыкъ.

Чынгылны эрни бла баргъан
Адам улуну кёрюнеди джолу,
Джазыуу кёрюнеди.
Ауалы, ахыры да кёрюнеди аны.

Мийикледе айтылгъан Акъ сёзюм
Тёбенде тургъан къара халкъгъа джетмейди.
Къара халкъгъа джетмейди Акъ сёзюм –
Кёкден айтылгъанны Джердеги эшитмейди.

Джангыз кесим турама мийикде,
Хакъ сёзню айта, Хакъ джолну кёргюзте.
Тынгылагъан, ангылагъан джокъ.
Хауа джетмейди солургъа меннге.

Джердеги кёрмейди кесини ахырын.
Кёкдеги кёреди. Алай а,
Аны Сёзюне ийнанмайды халкъ.

Ийнанмай эсе – кесиндеди терслик.
Огъесе,
Ийнандырыр Сёзню табыб айталмагъан,
Тюшюндюрюр Сёзню табыб айталмагъан,
Къутхарыр Сёзню табыб айталмагъан –
Менде болурму терслик?

КЪУЛ АНГЫ

КЪУЛНУ БИРИНЧИ ДЖЫРЫ

Джашасын совет власт
Ёзден Къарачайны къурутду.

КЪУЛНУ ЭКИНЧИ ДЖЫРЫ

Джашасын совет власт
Тауну этди бёрюсюз,
Халкъны – джаулукъсуз, бёрксюз.

КЪУЛНУ ЮЧЮНЧЮ ДЖЫРЫ

Джашасын совет власт
Джюрегими кенг этди.
Мени – таулу джарлыны –
Орус мыжыкъгъа тенг этди.

КЪУЛНУ ТЁРТЮНЧЮ ДЖЫРЫ

Джашасын совет власт
Ёзден ангыны къурутду.

КЪУЛНУ БЕШИНЧИ ДЖЫРЫ

Биз бий, ёзден да тюл эдик,
Къарачайлы да тюл эдик,
Келгенек бирер джерден –
Къабартыдан, Гюрджюден...

Власт айтханны этдик –
Турмадыкъ артха джукъдан,
Дагъыда сюрюлдюк Джуртдан.
Не ючюн?

Аллахха тюл, биз сеннге
Къулллукъ этдик, совет власт.
Аллахха тюл, ма сеннге
Биз баш урдукъ, Компартия.

Сен а, бизни къурутдунг,
Биз болгъанча бий, ёзден...
Дагъыда бир табсыз сёз
Эшитмезсе сен бизден.

Не этсенг да разыбыз,
Къулларынгбыз биз сени.
Джангыз, бизден тёбен кёр,
Бийлени, ёзденлени.

КЪУЛНУ АЛТЫНЧЫ ДЖЫРЫ

Оюлду совет кърал,
Тыбырыбыз къуруду.
Не этейик энди биз –
Кимни арбазына кирейик,
Кимни арбасына минейик,
Джырлайыкъ кимни джырын?

Кимлени тутдурайыкъ,
Кимлени къурутайыкъ,
Баш болайыкъ кимледен?
Бар эсе уа, къалгъанла
Бийледен, ёзденледен –
Дерт джетдирирле ала...

КЪУЛНУ АХЫР ИННЕТИ

Айырылмаз ючюн ёзден-къул,
Айырылмаз ючюн акъ-къара,
Айырылмаз ючюн тюз бла терс,
Халал-харам айырылмаз ючюн,
Сууаб-гюнах айырылмаз ючюн,
Биз джууабха тартылмаз ючюн,

Сакъларгъа керекбиз биз
Бу джыйымдыкъ областны.
Къатышдырыргъа керекбиз
Халкъланы, адамланы.

Миллет ангы, тарих эс,
Къалмаз ючюн кишиде,
Биз тутаргъа керекбиз
Къарачайны кишенде.

Этерге керекбиз биз
Къарачай Эл болмазча,
Къарачай тил болмазча,
Къарачай джурт болмазча,
Къарачай халкъ болмазча.

Хоншула бла тиллешсек,
Хоншула бла бирлешсек,
Хорланныкъды Къарачай,
Джукъланныкъды Къарачай.

Хоншула да – къуллалла.
Къаныбыз бир – ала бла.
Бирди иннет ала бла.
Тюб этсек Къарачайны
Бир боллукъбуз ала бла.

ИНДЕЙ БЁРЮНЮ ДЖЫРЫ

Сальериле кёбдюле бизде,
Моцарт а – менме джангыз.
Ит кёбдю тийреде, элде,
Къазакъ бёрю уа – менме джангыз.

Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге териле,
Кёбдюле ит болгъан бёрюле.
Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулгъанда,
Бёрюлей къалгъан менме джангыз.

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле
Кёбдюле, кёбдюле бизде.
Боюнларына гяуур къачны тагъыб,
Джюрюгенле да бардыла бизде.

Душман берген отуз кюмюшге
Джуртларын, халкъларын сатханла бардыла бизде.
Аллайлалла президентле, оноучула бары да бизде.

Алгъын бар эдиле Джырчыла,
Энди уа – джырлаучула.

Алгъын бар эдиле Оноучула,
Энди уа – тоноучула.

Алгъын бар эдиле Ёзденле,
Энди уа – къулла, мискинле.

Алгъын джауну къыра эдиле джашла.
Энди уа – бир-бирин.

Алгъын Халкъ, Джурт ючюн ёле эдиле адамла,
Дуния мал ючюн ёледиле энди.

Алгъын сый-намыс баш эди неден да,
Энди уа?
Алгъын бар эди Иннет, Миллет,
Энди уа?

Джокъмуду энди Ата джурт, Ана тил –
Джокъмуду Халкъ?

Барды. Менме энди Ата джурт, Ана тил.
Менме Халкъ.
Менме миллет Орайда эмда Байракъ.

Ахыр джырымы джырлайма мен.
Душманла, амантишле да къалтырагъыз.
Ахыр урушума чыгъама мен.
Къазакъ бёрюме мен.
Харс.

КЕЧ БОЛГЪУНЧУ

Тюл эсек да хаким, хяким не хеким,
Къолдан келгенни этейик хар ким.
Тюл эсек да ташдан, темирден,
Къоруюкъ халкъны ауруудан, ёлюмден.

Анга къаршчы айтылгъан сёзге,
Анга къаршчы атылгъан окъгъа,
Болайыкъ буруу. Ангылайыкъ –
Бизбиз халкъ, бизничаладан къуралгъанды халкъ.

От тюшсе чегетге –
Къоркъуу барды хар бир терекге.
Къуру бир терекге тюшсе да от –
Къоркъуу барды бютеу чегетге.

Къорай баргъан болмаса,
Тилибизге сёз, джерибизге джер
Къошулмайды.
Чайкъалмайды миллет байракъ,
Эшитилмейди миллет орайда.
Тюненебиз, тамблабыз да – тубанда,
Бюгюнюбюз – зулму къургъан базманда...

Тилибизге, джерибизге да – барды къоркъуу.
Къаныбызгъа, ангыбызгъа да – барды къоркъуу.
Саныбызгъа, джаныбызгъа да – барды къоркъуу.
Адамлыгъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа барды къоркъуу.

Тёлюлеге не къалыр бизден?
Сагъыш этейик да, джашайыкъ
Аланы кёллери чыкъмазча бизден,
Кёлюбюз чыкъмазча кеси кесибизден.

Барайыкъ джолунда Хакъны,
Сакълайыкъ Тилни, Джуртну – Халкъны.
Тюл эсек да хаким, хяким, не хеким,
Къолдан келгенни этейик хар ким.

АКЪ бла КЪАРА+++++++++++++

1
Акъ сёзню ызындан барама.
Къара сёз а, ызымдан келеди.

2
Акъны къара этген тынчды.
Къараны Акъ этгенди къыйын.

3
Акъ булутха ушайды Акъ сёз.
Къара булутха ушайды Къара сёз.

4
Акъ таугъа ушайды Акъ сёз.
Къара джерге ушайды Къара сёз.

5
Акъ башлыкъгъа ушайды Акъ сёз.
Къара джамчыгъа ушайды Къара сёз.

6
Акъ джолда барады Акъ сёз.
Къара джолда барады Къара сёз.

7
Къара сёз – бир джаяу, бир атлы,
Акъ сёз а – къуру да къанатлы.

8
Къара сёзде кёбдю къарангы.
Акъ сёзде уа кёбдю джарыкъ.

9
Джерден чыкъгъан къара сууду Къара сёз.
Кёкден эннген акъ джарыкъды Акъ сёз.

10
Къара сууду Къара сёз.
Акъ сууду Акъ сёз.

11
Джер джашнагъаннга ушайды Къара сёз.
Кёк джашнагъаннга ушайды Акъ сёз.

12
Къара сёзню ичинде Акъ сёз
Къарангы Кёкде Кюнча кёрюнеди.

13
Къарангы Юйню джарытханча чыракъ,
Къара сёзню да алай джарытады Акъ сёз.

14
Джашауум, сёзюм да толуду Акъ бла Къарадан.
Тынчмыды Акъ-Къара дунияда джашагъан?

15
Къурай кёлекгеми – Къара сёзню –
Акъ сёз тиеди Кёкден.
Акъ сёз бла Къара сёзню бирлигиме мен.
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – кёлеккемден,
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – тёнгегимден.

16
Къара сёзге ушайды джашауум.
Акъ сёзге ушайды ахырым.

17
Мен Акъ сёзню джетерге ызындан,
Къара сёз да джетеди ызымдан.

18
Къара сёзге къалады тёнгегим-саным,
Акъ сёзге кёчеди, бурулады джюрегим-джаным.

19
Къара сёз къалады Джерде,
Акъ сёз кетеди Кёкге.

20
Къара сёз джюрегими ашай, джюрегимден бошай,
Акъ сёз джанымы къутхара,
Дунияда джашадым алай –
Джашауум, Сёзюм да  Акъ бла Къара.

ТИЛНИ ЮСЮНДЕН АУАЗ+++++++++++++

«Сен ёлген тилде джазаса назму,-
Дейдиле меннге.
Джазаргъа эркинсе, алай а,
Окъуяллыкъ бармыды аны?
Огъай, окъур адам джокъду аны».

Дуния тилледе сёлешгенле,
Туз себмегиз сиз да джарагъа.
Сау, шау эсе да, ол тил – меникиди,
Ол ана тилимди, дуниямды мени.

Харс ургъан, тебсеген да кесимме,
Кесимме джазгъан, окъугъан да.
Ана тил ёле эсе – мен да ёлеме,
Мен да ёлеме аны бла бирге.

Тили ёле эсе, халкъ да ёледи,
Ана тил – джаныды халкъны.
Англагъанла аны
Чыгъадыла тил къазауатха.

Тил къазауат – дин, тин къазауатды,
Ата джурт къазауатды ол.
Миллет ангыны, тарих эсни джаулары бла
Баргъан къазауатды ол.

Ана тил джаныды халкъны.
Тил къазауат – джан къазауатды, хоу.
Ана тилде сёлеше эсем, джаза эсем, –
Сора, тил да, халкъ да саудула алкъын.

Тил ёлсе – халкъ да ёледи,
Халкъ ёлсе, ёледи тил да.
Бир-бирсиз болмайла ала.
Алай а, тилди файгъамбар, шыйых.

Тили ёлтюрмейди халкъны,
Халкъ а, ёлтюрюрге боллукъду тилин.
Тилин, алай демек – кесин
Ёлтюреди халкъ, джетмесе ангысы, эси,
Джетмесе билими, иманы.

Халкъ ана тилинде джырлагъанын къойса,
Сёлешгенин, джазгъанын къойса,
Ол заманда башланады тилни ёлюую,
Алай башланады ёлюую халкъны.

Ана тилди джаны халкъны.
Англамагъан аны,
Ёлтюреди тилин –
Ёлтюреди кесин.

Ана тилинде сёлешмеген,
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа кюрешмеген,
Ол кесине, халкъына да этеди джаулукъ.

Кёб зат изленмейди сенден –
Тилинги бил, тилингде сёлеш,
Сабийлеринге да юрет аны.
Тилни сакълаудан башланады халкъны сакълау.

Тилим-халкъым ёлмез ючюн,
Къара кюн, ахыр кюн келмез ючюн,
Назму да ана тилимде джазама мен
Намаз да ана тилимде къылама мен.

Ана тилимде сёлешеме, окъуйма, джазама,
Таб, ёлген тил эсе да ол.
Ёлген эсе да, тирилир деб, базама,
Ана тилимди, джанымды ол.

Башха затха джетмей эсе да кючюнг,
Ана тилингде сёлеширгедамы джетмейди?
Динин, тилин сакълагъан халкъ – ёлмейди.

Ёлмез ючюн – Ана тилингде сёлеш.
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, айнытыргъа кюреш. 
 
АМАНТИШ НАЗМУЧУГЪА+++++++++++

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Джокъдула сенде бет бла ёт.
Тукъумунг болса да ёзден –
Къулса сен.

Байыракъны минесе арбасына,
Къысыласа арбазына.
Анга саласа махтау,
Алай бла этесе джашау.

Билсенг да болгъанларын мурдар, тоноучу,
Сеннге багъалылла къуллукъчу, оноучу:
Ала саталла Джуртну, Халкъны,
Сен а – махтайса аланы.

Не ючюн?
Аладан капек-шай алыр ючюн.
Садакъачыдан, къахмеден да тёбенсе сен –
Къул болгъан ёзденсе сен.

Къоркъуу барды халкъны джанына –
Тилине, халисине, джуртуна.
Ол къоркъуу а келеди кимледен?
Душманладан, амантишледен.

Сен а... тураса тынгылаб.
Тынглаб да турмайса, огъай.
Амантишлени кюрешесе махтаб...
Аллай сыйсызлыкъгъа джетгенсе къалай?

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сенде,
Ётгюрлюк, ёхтемлик джокъду сенде –
Отуз кюмюшдю сени багъанг.

Амантишлени арбаларында,
Арбазларында джырлайса сен.
Халкъны, Джуртну сатханланы
Тишинг тюшгюнчю махтайса сен.

Сыйсызла берген садакъа бла
Юйдегинги асрайса сен.
Сабийлеринг не айтырла тамбла?
Къахмеча джашайса сен.

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Къуллукъ этмейсе Хакъгъа,
Къуллукъ этмейсе Халкъгъа –
Джокъдула сенде бет бла ёт.
Тукъумунг болса да ёзден –
Къулса сен.

ИГИ ДЖОРА

Къысыкъкёз эминадан да,
Сарыкъулакъ эминадан да,
Къызыл эминадан да
Къутула келген халкъым.

Бюгюн да эссизлик этмезсе,
Эриб, тас болуб кетмезсе,
Дининг, тилинг сакъланыр,
Ангынг, санынг къатланыр.

Кёб къыйынлыкъ кёргенсе,
Бюгюлмейин келгенсе,
Къыйын джолда чыныкъгъанса,
Джазгъа сау-эсен чыкъгъанса...

Насыбха тыйыншлыса сен,
Иншаллах, джашарса сен.
Кесинг джаза джазыуунгу,
Къууанч бла джашарса.

Къайгъынг, къоркъууунг кетер.
Кёк-Акъ-Джашил байрагъынг,
Минги Таулу байрагъынг
Джурт башында чайкъалыр.
Миллет орайданг согъула,
Башланыр хар бир кюнюнг –
Ийнанама мен анга

Тюненеси, тамбласы да
Барды мени халкъымы.

ЮЧДЕН ДАГЪАН

Джуртуму
Китабы эсе – Къуран,
Миллети эсе – алан,
Тауу эсе – Минги,
Чегети эсе – орман,
Зем-земи эсе – Къобан,
Хауасы эсе – дарман.

Сют уютхан суулары,
Кёкге тартхан таулары,
Кёк-Акъ-Джашил табигъат –
Аллах берген керамат.

Кёгю эсе – кёк, чууакъ,
Тауу эсе – Минги, Акъ,
Ёзени эсе – джашил...
Нарт Алан Джуртум, джаша.

Нарт Алан Халкъым, джаша.
Тюлсе къарангы, джахил –
Байрагъынг – Кёк-Акъ-Джашил,
Байлыгъынг – кёк, акъ, джашил...

Кёгюнгде – джулдуз бла Ай,
Кёлюнгде – джулдуз бла Ай,
Китабынг эсе – Къуран...
Халкъым, джукълама, уян.

Джандет джуртунгу къору,
Ана тилинги сакъла.
Халкъым, джукъланма, тирил,
Джуртунг – дунияны тёрю.

Тыйыншлы бол джуртунга,
Тыйыншлы бол дининге,
Тыйыншлы бол тилинге –
Нарт алан халкъым, джаша.

Ислам дин – дининг сени,
Тюрк тил да – тилинг сени,
Кавказ да – джуртунг сени...
Барды хар ненг да сени.

Хар ненг да толу эсе,
Неди джетмеген сеннге?
Къайдан келеди къоркъуу –
Ким берир джууаб меннге:

Нек джокъду къраллыгъынг?
Миллет орайданг къайда,
Миллет байрагъынг къайда,
Къайда тамгъанг-мухурунг?

Асхакъ Темир чачхынчы,
Алан кърал эдинг сен.
Андан сора да тирилиб,
Къарачай Эл болалдынг.

Бюгюн а джокъду сени
Къралынг-къраллыгъынг.
Эркин тюлсе сен башынга,
Джазыуунга тюлсе эркин.

Сени къайгъынгы кёрген
Джокъду башчынг, имамынг.
Ала – Хакъны, Халкъны тюл, –
Къулларылла шайтанны.

Иманлары аланы –
Отуз кюмюш, капек-шай.
Аны ючюн къуруйду
Кюнден-кюннге Къарачай.

Бек болмаса динине,
Бек болмаса тилине,
Бек болмаса джерине –
Къурурукъду джарлы халкъ.

«Ючден дагъан таймаз» деб,
Нарт сёз айталгъан халкъым,
«Диним, тилим, джуртум» деб,
Алай джашагъан халкъым,

Энди не болду сеннге,
Эслемезча кесинги?
Тауларынгдан кетесе,
Тюзге ийиб эсинги.

«Таулу тюзде абыныр»,-
Былай айтхан да сен,
«Тюзлюк тюзде къалмаз» деб,
Артха къайытхан да сен.

Энди не болду сеннге?
Заранмы джетди сеннге?
Дининг, тилинг, джуртунг ючюн
Нек этмейсе къазауат?

Чингизле бла, Тимурла бла,
Орус патчахла бла да
Сермеше келген халкъым,
Сюргюнледен да артха
Къайыта билген халкъым,
Ёмюрлени узагъына
«Хурриет, Джумхуриет»
Иннети болгъан халкъым,
Энди не болду сеннге?

«Ючден дагъан таймаз» деб,
Сынаб айтханса кесинг.
Дининг, Тилинг эм Джуртунг –
Таймаз дагъанынг сени,
Ючден дагъанынг сени.

Ол ючюсюнден бирин
Кетерсе да душманынг,
Ауарыкъды дагъанынг –
Джыгъыллыкъса, халкъым, сен.

Душман а, бюгюн сени,
Ючюсюнден да къуру
Къоя турады, къара:
Къала тураса, халкъым,
Динсиз, Тилсиз эм Джуртсуз.

Ичкичилик, хаулелик –
Троян аты душманны.
Биз а, эслемей аны,
Ийгенбиз ичибизге.

Эсибиз бла ангыбыз
Тохтатмасала бизни,
Орус мыжыкъла кибик
Боллукъду ахырыбыз.

Буруллукъбуз сюрюуге,
Итлеге боллукъбуз аш.
Дин да, тил да, джурт да джокъ –
Боллукъбуз къул-къарауаш.

Манкъурт болгъандан сора,
Болмагъанды джыйгъан эс.
Итлеге кесин ашатса,
Джыйын джанлы кесиди терс.

Мен айтдым – гюнахдан чыкъдым.
Кесим джангыз да кюреширикме,
Сермешгенимча сермеширикме,
Къошуллукъ къошулсун меннге.

Къазауатым мени
Ислам диним ючюн къазауатды,
Ана тилим ючюн къазауатды,
Ата джуртум ючюн къазауатды.

Дин-тил-джурт къазауатда ёлген –
Ёлюмсюз шейит олду джангыз.
Джанады Кёкде, кёлюмде да
Джангы Ай бла джулдуз.
КъарачАЙ бла джулдуз.

МЕНИ БЛАДЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ+++++++++++

Халкъ поэтле кёбдюле бизде,
Хакъ Поэт а – менме джангыз.
Джанымы, джолуму, сёзюмю, ишими да
Джарытады Джангы Ай бла Джулдуз.

Джангыз Анга этеме къуллукъ –
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге – Хакъгъа.
Олду этген оноу, берген да буйрукъ,
Билдириб къалай джарарымы халкъгъа.

Хакъдан башха джокъду Тейрим,
Халкъдан башха джокъду къайгъым.
Халкъгъа Хакъын билдириу, танытыу,
Халкъны Хакъына буруу, къайтарыу –
Олду мени иннетим, антым.

Джашагъан къурт, къамыжакъ да джашайды,
Мен а – Адамма.
Къара таныгъан, «Хакъ» дей билген,
Акъ сёз бла къара халкъ ючюн сермешген,
Аны адамлыгъын, халкълыгъын, ёзденлигин сакъларгъа кюрешген
Тейри адамыма мен.

Зулмуну арбасына миниб,
Аны джырын джырлагъан,
Анга махтау салгъан
Амантиш джырчыла,
Халкъны алдар ючюн,
Аман тишлерин алтын къабукъ бла
Джабхан джырчыла,
Амантиш джырчыла, алтынтиш джырчыла -
«Халкъ джырчыла» кёбдюле бизде.

Ала къуллукъ этмейле Хакъгъа,
Тюз сёзню, Керти сёзню айтмайла халкъгъа,
Къарагъа къара демейле, акъ демейле акъгъа.
Къул сёздю сёзлери аланы,
Отуз кюмюшдю багъалары аланы.
Намыс-адет, сый-бет деген джокъду алада,
«Харам, гюнах» дей билген джокъду алада.
Алгъын бар эдиле керти Джырчыла –
Хакъ джырчыла, Ёзден джырчыла.
Эндигиле уа –
Душманланы, амантишлени арбаларына миниб,
Аланы джырларын джырлаучу мискинле, къулла...

Ит джыйын, джыйын джанлы да кёбдю бизде.
Энди ала къошулгъанла бир-бирине.
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетле къураб,
Юре, улуй, джашайдыла бирге.

Энди мен кесим джангыз къалгъанма,
Къазакъ Бёрю дейдиле меннге.
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джыйынланы джауума мен,
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетлени джауума мен,
Аланы иелери сарыкъулакъ Аюню да джауума мен.

Къул поэтле кёбдюле бизде.
Ёзден поэт а – менме джангыз.
Ит поэтле кёбдюле бизде,
Къазакъ бёрю уа – менме джангыз.

Халкъ поэтле кёбдюле бизде,
Хакъ поэт а – менме джангыз.
Алай а, тюзлюгюм къаллыкъ тюлдю тюзде –
Мени блады Ай бла джулдуз.

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН

Адам улуну эм уллу душманы –
Ол кесиди.
Харамдан, гюнахдан тыймайла аны
Мингджыллыкъ ангысы, эси да.

Илму ёседи,
Адамлыкъ а – огъай.
Джууукъдан джууукъ, узакъдан узакъ
Джулдуз бла Ай.

Адамдан – джаныуар, хайуан
Туралла къараб.
Адам тюрленмейди, нюрленмейди,
Таныгъанлыкъгъа къара.

Кертини айтады нарт сёз:
«Алим болгъандан, Адам болгъан къыйын».
Тас эте барады адам
Намысын, адетин, бетин, сыйын.
 
Ала уа – джаныуарны Адам,
Сюрюуню Халкъ этген затла.
Аласыз – джыйын джанлыгъа,
Хайуан сюрюуге бурулады халкъ.

Адам къоркъады энди
Аллахдан тюл, адамдан.
Хайуан, джаныуар болуб тебрейди
Хакъ бла болмаса адам.
Адамны Хакъ бла арасы къалай эсе,
Анга кёреди адамлыгъы.
Халкъны Хакъ бла арасы къалай эсе,
Анга кёреди халкълыгъы аны.

Хакъ бла болмагъан халкъ,
Хакъны неден, кимден да баш кёрмеген халкъ,
Аны ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.

Тас этеди ол ангысын, эсин, бетин, къутун да,
Тас этеди ол динин, тилин, джуртун да.
Тейрини – Кертини, Тюзлюкню, Эркинликни – атыды Хакъ.
Сюрюуге бурулады аны бла болмаса халкъ.

Халкъ ичинде Хакъ ючюн кюрешгенле
Болсала аз,
Хайуанлыгъы, джаныуарлыгъы хорлай,
Халкъ болады тас.

Ма аны себебли хар бирибиз
Джууаблыбыз кесибиз ючюн, Халкъыбыз ючюн да.
Биз Адам болсакъ, халкъ да боллукъду Халкъ
(Адамладан къурала шойду да Халкъ).

Ма аны ючюн кюрешеме мен
Инсан, халкъ хакълары ючюн.
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа кесибизни хорлатсакъ,
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа кесибизни хорлатсакъ,
Тюнгюлюб, адам ючюн, халкъ ючюн кюрешни тохтатсакъ,
Сора, бармыды бизни
Ийманыбыз, эркишилигибиз, адамлыгъыбыз?

АКЪ КЪАЯДА ДЖАШИЛ ТЕРЕК+++++++++++++++++

Къайда болсам да кёзюме кёрюнеди
Акъ Къаяда Джашил Терек.
Къара къайгъы да къаралталмайды аны –
Кёкге джууукъду Джангыз Терек.

Сууукъ ийиреди, Кюн да кюйдюреди,
Джел, боран да талайла аны.
Ол а, къыш, джай да бирча кёгереди –
Бир бек джерде – къаяда – болур джаны.

Къаяны байрагъыча чайкъалады ол
Душманла джеталмаз мийикде.
Адам тюл, табигъат кеси
Орнатханды аны алайгъа.

Тау джуртубуз ючюн ёлген шейитни
Джаны Кёкге кетиб бара,
Ахыр кере бу Терекге къонуб,
Солугъан болур, солуу алгъан болур,
Тёнгеги къалгъан джерге да къарай.

Ким биледи, мийик къаяда Джашил Терек
Хасаукачы Умарны джаны эсе да,
Акъ Къаяны былай къызартхан
Ол тулпар таулуну къаны эсе да.
Эшта, мийик къаяда Джашил Терек
Хасаукачы Умарны джаны огъуна болур.
Тёнгегинден айырылгъанында да, Джуртдан айырылмай,
Ол Нарт къаягъа илиниб къалгъан болур.

Акъ Къаяда джашил байракъ
Къайда болсам да кёзюме кёрюнеди.
Джурт ючюн сермешге чакъыра,
Чайкъалады ол мийикде, Кёкде.

Къарчаны ауазы энеди андан,
Хасаука урушну тауушу келеди андан.
Эшитеме ауазларын Татаркъанны, Джаттайны.
Кёреме байракъны башында джулдузу бла Айны.

Акъ Къаяда Джашил Терек сау болуб,
Джашил байракълы Акъ Къаябыз сау болуб,
Кёлюбюз бизни турлукъду тау болуб.

Джашил байракъ чайкъалады тауда, мийикде, Кёкде.
Чайкъалады Джуртда, тилде, кёлде, джюрекде.
Кёб эсе да юсюбюзде, кёлюбюзде таб бла джара,
Байракъ сауду. Къара кюн да Акъ Къаягъа къара:
Джуртха кертиликни, бегимекликни, сюймекликни белгиси, юлгюсю –
Акъ Къаяда, Къызыл Къаяда Джашил Терек, Джангыз Терек.

Джуртубуз, табигъатыбыз береди кюч, эс, дерс
Джангыз кеси кюрешгеннге, сермешгеннге да,
Джыйын болуб кюрешгеннге, сермешгеннге да.
Джаула бла, амантишле бла, итле бла
Сермешген джыйын джанлыгъа, къазакъ бёрюге да
Акъ Къаяда Джангыз Терек, Джашил Терек – байракъды.

«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз!...»,
Акъ Таугъа, джашил байракъгъа къуллукъ этерсиз,
Неден да, кимден да баш кёре Хакъны,
Сакъларсыз Ата джуртну, Ана тилни – Халкъны.

Кёб, аз, джангыз эсенг да – сермеш!
Кёлюнг аман болгъан сагъатда да,
Акъ Къаяда Джашил Терекге,
Джангыз Терекге къараргъа кюреш.
Андан юлгю ал,
Джашаугъа, джуртунга анычы къадал.

Таш башында да аныча джашаргъа юрен.
Кёлсюз, умутсуз болуб, сыныб, къаралыб къалма.
Иги джора эте, ийман бла джаша.
Къысыр ташха да тамыр иялгъан,
Кюн аманда да джашиллей туралгъан,
Акъ къаяда Джангыз Терекге, Джашил Терекге уша.
Къыйынлыкъланы хорлай джашаргъа
Джуртунгу Ташындан, Терегинден юрен.

Ушамагъан джукъмайды. Бу джуртха
Тыйыншлы болгъандыла ата-бабала.
Джашай, кюреше, сермеше, ёле,
Джуртну да, тилни да бергендиле бизге ала.

Джуртубуз-тилибиз ючюн, сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Ата-бабалача сермешебизми биз?
Огъесе,
Ала бергенни тас эте, чача,
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз таркъая,
Джуртсуз, тилсиз, къраллыкъсыз къала,
Башхалагъа къул-къарауаш бола,
Манкъурт боламы барабыз биз?

Акъ Къаяда Джашил Терекге къарайма.
Къая тюбюнде кесиле тургъан чегетге къарайма.
Кимледиле аны кесген, кесдиртген?

Акъ Къаяда Джашил Терекни хахайын
Эшитемиди экен
Джуртсуз, тилсиз къала тургъан Къарачайым?

Бусагъатда уянмасанг, джыймасанг эс,
Артда боллукъду кеч.
Излемей эсенг ёлюрге,
Миллет ангынг, тарих эсинг бар эсе,
«Къраллыкъ, джурт, тил» деб, кюреш, сермеш.
Акъ Къаяда Джашил Терегинге уша. Джаша.
Алайсыз – ахырынг келеди джууукълаша.

РАЗЫМА КЪАДАРЫМА

Кёзге эки къатха азды къууанч:
Джылны къуру эки чагъы барды мында –
Джаз бла къач.

Табигъат эки къатха джарлыды мында:
Джокъдула къыш бла джай.
Къар джаууб къууандырмаз къыш,
Джай да кюн тийиб, джылытмаз.

Джыл узуну – джел бла джангур.
Джангуру тохтаса да, джели тохтамаз.
Джели тохтаса да, джаууму тохтамаз.
Кёбюсюне – экиси да бирге.

Кёгереди, саргъалады, кёгереди кырдык.
Джазны ызындан къач,
Къачны ызындан джаз.
Джай да джокъ, къыш да джокъ.

Сууукъду джайы –
Джууунмазса кириб тенгизге.
Джокъду къышы –
Къар джаууб агъартмаз джерни.

Къышха, джайгъа да болгъанма тансыкъ.
Ата джуртха, Ана тилге болгъанма тансыкъ.
Джауады джангур, урады джел.
Алай болса да, аман тюлдю кёл.

Джуртдан узакъгъа атса да къадарым.
Халкъымы джазыуун джазаргъа барды мадарым.
Андан уллу насыб къайда шайыргъа?
Аны ючюн разыма къадарыма.

ОЮМЛА+++++++++++++++++++

Игилик унутулады дженгил,
Аманлыкъ а къалады эсде.
Игиликни унутханыбыз ючюн
Джетеди къыйынлыкъ бизге.

Адамлыкъ унутулады дженгил,
Зулму уа къалады эсде.
Адамлыкъны унутханыбыз ючюн
Итле хорлайла бизни.

Эркинлик унутулады дженгил,
Къул джашау къалады эсде.
Эркинликни унутханыбыз ючюн
Тагъылабыз сынджыргъа джангыдан.

Тюзлюкню унутханыбыз ючюн
Тюзлюгюбюз къалады тюзде.
Ёзденликни унутханыбыз ючюн
Къулла бий болалла бизге.

Сыйсызлагъа беребиз сый,
Сыйсызлыкъ хорлайды андан.
Саулугъун билмейди сакълай,
Аны ючюн ауруйду адам.

Адам джарыкъгъа джаймаса къучакъ,
Къарангы кючлейди аны кёлюн.
Джашауну билмейбиз сакълай, багъалата,
Аны ючюн хорлайды бизни ёлюм.

ХАР БИР КЮНЮМ – БИР ЁМЮР

Бир кюннге бир ёмюрню ётдюргенча джашадым.
«Хакъ» дей, «Халкъ» дей, джюрексине, джюрегимден бошадым.
Ат аякъдан, ашалыб, тюшген налгъа ушадым.
Энди узакъ барлыкъды Тейри бла ушагъым.

Кырдыкдан джумшакъ, ингил, айт, не болур дунияда?
Ёзге ол да ашайды къурч чалкъыны ауузун.
Темир тауусулгъан джерде, джюрекге уа не айыб?
Ансы да, къаллай бирни тебиб турду тохтамай.

Джюрекни ашагъан затла уа – джумшакъ тюлле кырдыкча.
Джюрекни ичинден, тышындан да кемиредиле ала.
Налча ашалды джюрек, чалкъыча тауусулду.
«Аджал джетсе, болджал джокъ»,- дегенле акъылманла.

Сакълай сыйны-намысны, джакълай халкъны эм джуртну,
Билмейин тынгы-тынчлыкъ, чабады къайыр джюрек.
Къызланы да къучакълай, джаула бла да сермеше,
Бир кюннге бир ёмюрню джашайды шайыр джюрек.

Мен да алай джашадым – бир кюннге бир ёмюрню.
Ёлмедим, кючлю болдум къурчладан, темирледен.
Къазауатны, тутмакъны, сюргюнню да сынадым.
Аладан да къайытыб сау, Джуртуму къучакъладым.


Туура джашар кюнюмде арыгъанымы сездим.
Джуртда джашаргъа тюл, ёлюрге буюрулду.
Ол да насыб. Аллай насыбы да тутмай,
Халкъны джарымы къалды къум тюзледе, узакъда.

Урушла, тутмакъ, сюргюн -
Барысы да эсимде.
Кёб къыйынлыкъны, палахны
Мен кёреме кесимден.

Джашадым бек ашыгъыш – бир кюннге бир ёмюрню,
Сезгеним ючюн алгъадан – келе тургъан ёлюмню.
Джашаууму созаргъа башха табмадым мадар.
Ол мадарымы да – этгени ючюн къадар

Мен разыма Аллахха. Ангады хар бир махтау.
Джюз адамгъа тамамды бу мен джашагъан джашау.

ЭЛ, ДЖАНГЫР

1

Не кючлю эсе да
Джангур, джел,
Адамданмы кючлюдю?
Къатдыр бел.

Тынгыла, не дейди
Джангур, джел:
«Джашау – сынауду!».
Сынма, кёл.

Айланнганды
Джел, джангур.
Кёк джашнайды:
Джер, джангыр.

Кёк кюкюрейди:
Эр, джангыр.
Айтама кесиме:
«Бол сабыр.

Джангырама деб,
Джангылма.
Кесинги ырхыгъа
Алдырма».

Къачхы джангурдан, джелден
Кёб къыйынлыкъ кёргенме мен.
Джазгъы джангургъа, джелге да
Къалай къалайым ийнаныб?!

Алай сюелеме Джуртда
Джангыз Терекни халында,
Къадау Таш болуб джюрегим,
Джангурдан тола кёзлерим.

Тёнгегинден айырылгъан джан
Къайытхан кибик ызына,
Халкъ къайытханды Джуртуна.

Джанны тёнгегинден айыргъанла,
Халкъны айыргъанла Джуртундан,
Энтда кирелле арагъа...
Мен не айтайым алагъа –
Амантишле бла джаулагъа?

Кёк кюкюрейди, джашнайды,
Биягъы джырын башлайды,
Анга эжиу эте джангур, джел:
Джангыр, Эл.

2

Кюн тюрлене башлайды:
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
Ёзге джумшайды джангур, джел...
Джангыр, Эл.

Джазгъы хауа айланнганды.
Анга джанкъоз алданса да,
Туракъларгъа боллукъду джаз,
Алай а – келмей къалмаз.

Джарыкъдан джарыкъ – джел, джангур.
Кёкледен ауаз: Эл, джангыр.
Къарайма Джерге, Кёкге,
Джазны бошлай джюрекге.

Кёл кюкюрейди, джашнайды.
Дуния тюрлене башлайды.
Эрийди къар-буз.
Алданмагъанды джанкъоз.
 
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
Кёл кюкюрейди, джашнайды,
Той эте, тебсей джел, джангур:
Эл, джангыр.

Дуния да – сюймекликча – джангы,
Сёз да – гяхиникча – джангы.
Айтады табигъат, айтады ангы:
Джангыр.

Джерде, джюрекде да – джаз.
«Джангыр да,- келеди ауаз,-
Назмунгу, кёлюнгю, джазыуунгу да джаз,
Халкъынгы кёлюн, джазыуун да джаз».
Джауады джангур. Урады джел.
Джангырады кёл. Джангырады Эл.
 
ТЁЛЮЛЕ++++++++++++++++++++++

- Кетелле дуниядан тамада тёлюле –
Кёб къыйынлыкъ кёрген, сынагъан.
Къалалла дунияда джукъбилмез телиле –
Тилни, джуртну да бош затха санагъан.

Ачы зулмуну сынамагъанла ала.
Тутмакъгъа, сюргюннге тюшюб,
Джуртну ташын джалаб, сууун ичерге
Термилгенледен тюлдюле ала.

Джуртда туугъанлыкъгъа, «Джурт» дей билмеген,
Халкъ деб айтылгъанлыкъгъа, «Халкъ» бола билмеген,
Хакъсызлыкъны кёрселе да, «Хакъ» дей билмеген,
Бир манкъурт тёлюле ёсюб джетгенле.

«...Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джуууабларын этерсиз...».
Таулучукъла джетгенле ёсюб.
Алай а, джауланы, амантишлени тюл,
Бир-бирлерин кюрешелле кесиб.

Ата джуртлары, ана тиллери ючюн тюл,
Миллет, инсан хакълары ючюн тюл,
Дуния мал ючюн кюрешелле, сермешелле ала,
Харамгъа, гюнахха батыб, тунчугъалла ала.

Адетден, адебден, сыйдан, намысдан да
Дуния малны кёредиле баш.
Айырылыб Хакъдан, Китабдан
Дуниядан боладыла тас.

Мен терслейме къралны – бизни манкъурт этген.
Терслейме хоншуланы – бизге заранлары джетген...»,-
Джюрегимде джанады от, от да тюл – шынкъарт.
Алай а, мени тохтатды бир къарт:

- Джаш тёлюде джокъ эсе ангы, эс
(Миллет ангы, тарих эс дегенлигимди) –
Кимди терс?
Бизбиз терс – тамада тёлю:
Тыйыншлысыча бермегенбиз джаш тёлюге дерс.
Кереклисича ёсдюрмегенбиз аны.
Ётюрюк бла ёсгенди ол.
Узакъ, джууукъ тарихден да хапарсызды ол.

Кюремейик башхалагъа гюнахны,
Чамландырмайыкъ кесибизге Аллахны.
Кесибиздеди, кесибизденди хар не тюрлю аманлыкъ,
Бизде седирегенди муслиманлыкъ, адамлыкъ.

Халал-харам, сууаб-гюнах айырмагъан халкъ,
Аллах буюргъанча джашамагъан халкъ,
Кёб къыйынлыкъгъа келликди да тюбей,
Дагъыда, тюшюнмесе, дуниядан боллукъду талкъ.
 
ХАЛКЪЫМЫ ДЖУРТУНА ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ

«Хакъ бла болмагъан халкъ –
Дуниядан болады талкъ»,-
Шыйыхны сёзлери кетмейле эсимден.
Халкъым, ким бласа сен?

Ийнек сауалмазлыкъгъа къынгырды арбаз да.
Эркинликни сюймегеннге джандет тюлдю Кавказ да.
Джуртундан сюрюледи
Джуртуна тыйыншлы болмагъан халкъ.
Джандетден къысталгъандыла
Джандетге тыйыншлы болмагъан Адам бла Хауа.

Халкъгъа тюл, Джуртха болгъанма тансыкъ.
Кюрешмедимми халкъны
Ёзден ангылы этер ючюн –
Кесине, джуртуна, джазыууна бий этер ючюн?

Тюрлендими хал?
Тюрлендими халкъ? – Огъай.
Сора ол халкъгъа къалай болурма тансыкъ?
Мен халкъгъа тюл,
Джуртха болгъанма тансыкъ.
Акъ таулагъа, таза суулагъа, джашил табигъатха –
Джандет джуртума болгъанма тансыкъ.

Мийикликни, Эркинликни, Бекликни, Ариулукъну
Юлгюсюдю Джуртум.
Олду мени Тамгъам, Байрагъым, Орайдам, Джырым.
Хар къуру да, къайда да Аллахдан тилейди поэт:
«Халкъымы джандет Джуртуна тыйыншлы эт, ие эт».
 
ШАЙЫР БЛА ШИЙИРНИ СУРАТЛАРЫ

1
Нарат тереклеге къарайма къабыргъада:
Кёкденми эниб келелле ала,
Огъесе, Кёкгеми баралла кетиб?

2
Нарат терекге къарайма къаяда:
Назмугъа, назмучугъа да ушайды ол.
Джашиллигин да тас этмегенлей,
Башхала джашаялмазлыкъ джерде джашайды ол.

Малаикле эмда башха къанатлы джанла
Зияратха джюрюйле анга.
Шайырны назмусун, кесин да суратла деселе,
Кёргюзтеме алагъа къаяда терекни.

3
Чегетде терек тюлдю шайыр,
Къаяда терекди ол.
Джерни Кёкге келечисича,
Кёкню Джерге келечисича,
Алай джашаргъа керекди ол.

4
Къаяда Терек.
Шайырда джюрек.

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

Зулму кетсе да кёзден,
Кетмейди кёлден:
Амал джокъду унутургъа аны.
Зулмудан къутулса да джаны,
Эси ёлтюреди адамны.

Хоу, зулмудан, къайгъыдан къутулса да кеси,
Ашай, кемире джюрегин, ангысын,
Адамны ёлтюреди эси.

Зулму адамны джанын алалмаса да,
Алады саулугъун.
Аны бла да къалмай, кюрешеди алыргъа
Бёркюн, джаулугъун.

Зулму, терслик адамны, халкъны
Адамлыгъын, халкълыгъын къурутуб,
Къул-къарауаш этерге кюрешеди аны.
Тилин, джуртун, ангысын, эсин да алыб,
Манкъурт этерге кюрешеди аны.

Зулму кетсе да, къалыб эсде,
Джюрекни ашайды, джюрекден бошайды...

Зулмугъа къул болгъанла, къуллукъ этгенле,
Джаяу бармаз ючюн, аны арбасына миннгенле,
Аны джырын джырлагъанла –
Аланы уа къыйнаймыды экен эслери?

Зулму кетсе да, къалады джетеклери.
Анга къул-къарауаш болгъанла,
Аны къайтарыргъа излейдиле артха,
Къайтаргъан да этедиле бир-бирде.

Намысларын-бетлерин тас этмегенле,
Ангыларын-эслерин тас этмегенле,
Ёзденликлерин-адамлыкъларын тас этмегенле
Сермешедиле зулму бла, терслик бла.

Бу къазауат барады джаратылгъанлы адам.
Зулму бла, терслик бла кюреше,
Джашайды, ёледи, тириледи адам.
Зулму бла, терслик бла сермеше,
Адам болады АДАМ,
Халкъ болады ХАЛКЪ.
Кюрешмегенле, сермешмегенле
Боладыла тюб, боладыла талкъ.

Барады къазауат.
 
КЪАРАЧ;+++++++++
1
Сёзден кетсе да бир хариф,
Болургъа боллукъбуз хариб.

Не къалыр «КъарачАЙ»-дан,
Ол айырылса «АЙ»-дан?
Къалыр «Къарач».
Аны магъанасын бир ач.

Джокъду аны магъанасы.
Айырылса АЙдан,
Джукъ да къалмаз КъарачАЙдан

2
Излей кетиб,
«Къарач»ны да табдым магъанасын.
Эски къарачай-тюрк тилде
Джулдузгъа айталла «Къарач» деб
(Къараучу деген магъанада).

Алай бла, КъарачАЙ –
;бла;
Джулдуз, Ай –
Къарачай.

ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ

Сёзюм, кесим да кёрюнебиз алай,
Халкъыбызгъа болмай къалгъанча керек.
Джан джуртда джылайды Джулдуз бла Ай:
Джер джуртда ёлгенле Таш бла Терек.

Кёкде-кёлде Джулдуз бла Айны
Джерде кёлеккеси эди Таш бла Терек.
Айтыргъа, ангылатыргъа кюрешдиле аны
Ангы бла Джюрек.

Алай а,
Кёлю сокъур, джюреги сангырау
Бир иймансыз табылды халкъда:
Атылтыб Ташны, кесиб Терекни,
Юй ишлетиб, ичине кирди.

Элни къаргъышын къабыл эте,
Кёк чамланды: уруб шыбыла,
Кюл-кёсеу этди юйюн кяпырны...
«Эл ашагъан змегенден эл Тейриси кючлю».

Ай бла Джулдузгъа тынгыламагъаны ючюн,
Ташын, Терегин сакъламагъаны ючюн,
Халкъны кесине да джетди къыйынлыкъ –
Ёлтюрюрча тюл, тюшюндюрюрча.

Тюшюннгеннге ушамайды халкъ.
Хакъ бла джашамайды халкъ.
Хакъ джолну унамай барыргъа.
Тирелгенди келиб чынгылгъа.

Халкъ чыкъгъанды джорукъдан, чекден.
Ай бла Джулдуз къарайды Кёкден
Къутхарыргъа, къалыргъа да билмей:
Адам улу тирилирми ёлмей?

НЕГЕ ТЫЙЫНШЛЫДЫ АДАМ?

Джашаудан кючлюдю ёлюм.
Ол – кеч-эртде болса да – хорлайды бизни.
Къысхады кюн, къысхады ёмюр:
Джумуб ачхынчы кёзню,
Кетеди джашау, кетеди заман.
«Джангыдан джашаргъа болса эди»,- дей,
Кёб затха ачый, сокъурана,
Кетеди дуниядан адам.
Джашаудан къаналмай, тансыгъын алалмай,
Дуниягъа къарагъанлай кёзю,
Къадарына разы болса, болмаса да,
Кетеди дуниядан адам.

Ёллюгюн билген инсан – адам,
Сенден къыйынлы болурму дунияда?
Ёлюм бла – хорланмаз къара кюч бла – сермешген
Адамдан джигит болурму дунияда?
Къууанчха-насыбха, ёлюмсюзлюкге да
Адамдан тыйыншлы болурму дунияда?

Алай а,
Кесине, башха джанлагъа, табигъатха да
Адамча къыйынлыкъ салгъан болурму дунияда?
Ёлюрге, джашаргъа да
Адамдан тыйыншлы болурму дунияда?

ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА РАЗЫМА

Сезим къой эсенг, боран да шаушалады,
Джюрек къой эсенг, темир да ашалады,
Хар не тауусулады, бошалады –
Хар нени – чагъы, кёзюую.

Табигъатны да барды джазы, кюзю –
Дуния къуралгъанды алай,
Ёмюрлюк тюлдюле не джаз, не джай.

Ёмюрю ёмюрлюк джашлыкъгъа, джашаугъа термиле,
Дарман-дары излейди адам улу.
Ауруу, ёлюм... аладан уллу
Къайгъы, къоркъуу бармыды инсаннга?

Терекге къарайма арбазда:
Джаз чагъады, кюз кёгет береди.
Болджалы тауусулса – ол да ёледи,
Аны къадары да ушашды бизникиге.

Джокъду къыйналыу келеди деб ёлюм.
Джангыз, ол джашаудан сора келсин.
Адам джашагъандан сора ёлсюн.
Терек да, джылны чакъларын кёргенден сора,
Къартлыкъгъа джашаб, ёре турукъ болгъандан сора,
Ёле эсе, ол да алай ёлсюн.

Илинмек аджалдан ёлгеннге къыйналайыкъ,
Джашарын джашаб кетгеннге уа – огъай.
Джюрек къой, темир да ашалады,
Хар не тауусулады, бошалады –
Дуния къуралгъанды алай.

Джашау, ёлюм – джоругъуду табигъатны.
Алай а, ёлюмге къаршчы тура эсе адам,
Къутулургъа излей эсе андан –
Махтау адамгъа.

Аурумазча, къыйналмазча, ёлмезча,
Адам кесине излей эсе мадар,
Аллах да анга разы болмазмы? Дегенди да:
«Мадар этсенг, этерме къадар».
 
«Джашау, ёлюм да – хакъ» деб, бойсуннганны да,
Ёлюмге къаршчы сермешгенни да,
Ангыларгъа кюрешеме мен,
Тюзню, Тюзлюкню джанындама мен.

Халкъны Хакъына тюбетир ючюн – Аны ючюн
Джашаргъа да разыма, ёлюрге да хазырма.

Хакъсыз джашау меннге тюлдю керек.
Инсан, миллет хакълары ючюн,
Джангыз да аны ючюн
Кюреше, сермеше, ёллюкдю джюрек. 

АКЪ бла КЪАРА (экинчи назму) +++++

Биринчи сёз – Акъ Сёздю,
Кёкде джаратылгъан Хакъ Сёздю –
Турлукъду тёрде.
Экинчи сёз – Къара Сёздю,
Дуния сёздю, хаух сёздю –
Джаратылгъанды Джерде.

Биринчи сёз – Акъ Сёздю,
Къанатлы сёздю – Шийирди ол.
Экинчи сёз – Къара Сёздю,
Акъ Сёзню кёлеккесиди ол.

Акъ Сёз бизни тартады ёрге,
Къара Сёз бизни тартады джерге.
Акъ Сёз – адамны джаны,
Къара Сёз – тёнгеги аны.

Адам дегенинг – ол Акъ бла Къара:
Джашайды Кёкде, джашайды Джерде.
Адам дегенинг – Назму бла Хапар:
Къысхады, узунду аны джашауу.

Акъ Сёз джазады Адамны.
Къара сёзню джазады адам.
Кёк-Джер инсаны адам дегенинг.
Адам дегенинг – Акъ бла Къара.

СЮЙМЕКЛИКГЕ ДЖОКЪДУ ЧЕК

Бир къыз салыб келген эди
Ставангер шахаргъа,
Умут этиб, сюйгени бла –
Мени бла – джашаргъа.

Ол джашлыкъдан келген эди,
Тыймай аны тенгиз-терк.
Джылай, кюле, айта эди:
«Сюймекликге джокъду чек».

Келген эди, къайтарлыкъча,
Озуб кетген заманны.
Сакълаб тургъанымы билгенча,
Тыш къралда да аны.


Келген эди , биргесине
Алыб джаз бла джайны.
Къарадым да кёзлерине,
Кёрдюм  Джулдуз бла Айны.

Кёзлеринде ол къызны
Джаз ала да кёрген эдим
Джангы Ай бла джулдузну.

Олсагъатда, тартына,
Джазын узатханед къыз.
Энди узатад кюзюн...
Толгъан Ай бла джулдузну
Кёреди къараб кёзюм.

Ол Ай бла джулдузгъа
Кёлюм болгъанчады Кёк.
Не айтайым мен къызгъа –
Сюймекликге джокъду чек.

КЪУМ ТЮЗДЕ СУУ ТАМЧЫ

«Къум тюзде суу тамчы» деб,
Кёчюрюледи арабчадан атым.
Суу тамчыгъа азмы термилгенди
Азияда, сюргюнде джашай халкъым.

Бюгюн халкъым джашайды джуртунда –
Къумгъа атылыб, суу кюсеген джокъ.
Сюргюнню эскериб, тюшюннген да джокъ,
«Хакъ, Халкъ, Джурт, Къраллыкъ» деген да джокъ.

«Билал» атыма бола керти, тыйыншлы,
Къычырама азан, буюргъанча Хакъ.
Тынгыламайды, эшитирге унамайды  халкъ –
Азайгъанды адамлыкъ, муслиманлыкъ.

Не этейим, къум тюзде суу тамчы – сёзюм.
Аллахдан тилейме иман, сабырлыкъ, тёзюм.
Суу тамчы эсем да, къум тюзде джутуллукъ,
Эсем да – тутуллукъ, сюрюллюк, джоюллукъ,

Билеме – келечисиме, азанчысыма Хакъны.
Харам джукъудан уятыргъа кюреше халкъны,
Къычырама азан: «Халкъым, таза бол,
Шайтандан – харамдан, гюнахдан – азат бол.

Аллахдан башха джокъду Тейри.
Бир Аллахха – джангыз анга! – эт къуллукъ.
Ол айтханча, буюргъанча джаша – ол заманда ! –
Адамлыгъынг, халкълыгъынг да сакъланыр,
Джандет джуртунга да болурса ие».

Къычырама азан. Айтама назму.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
«Хакъ Поэти», «Халкъ Поэти» да – атым.
Алай а, мени эшитмей эсе халкъым,
Хакъ джолгъа къайытмай эсе халкъым,
Сора къаллай азанчыма, назмучума мен?

Азанчы, назмучу да тюл, –
Къум тюзде суу тамчыма мен.

КЪЫЗЧЫКЪ, СЮЕМЕ СЕНИ

Минги Тауну этегинде
Мен тутханма этегингден:
Аман эсем – кес да къач.
Адам эсем – джюрегинги
Тартынма да меннге ач.

Бу акъ Тауну, мийик Тауну,
Минги Тауну къатында,
Сезим – бурху, джалгъан, учуз
Къалай болур? Тюз ангыла.

Минги Тауну туурасында,
Адам улуну туурасында,
Аллында джети къат Кёкню
Айтама: Сюеме Сени.

Тёбенледен келген шыйыхла бла
Кёкледен эннген мёлекле,
Ышарадыла, ышанадыла,
Къууанадыла бизге.

Башыбызда – Кёк чууакъ,
Таулада къар – чыммакъ акъ,
Ёзенле – джашил, джашил...
Къызчыкъ, сюеме сени.

Хакъ байракъ – Кёк-Акъ-Джашил,
Халкъ байракъ – Кёк-Акъ-Джашил,
Джуртубуз – Кёк-Акъ-Джашил...
Къызчыкъ, сюеме сени.

Фикир, зикир, орайда
Минги Тауда – былайда
Келедиле кеслери.
Къызчыкъ, сюеме сени.

Кёкден эннгенча суура,
Таудан энелле суула,
Кёлде тууады назму:
Къызчыкъ, сюеме сени.

Айтма джукъ, берме джууаб.
Биз – Гюнах бла Сууаб.
Мен – Гюнах, Сен а – Сууаб...
Къызчыкъ, сюеме сени.

КЮЗ АЛА ТЮБЕДИМ ДЖАЗГЪА++++++++++

Сюймеклигим барды Сеннге,
Дуния Сенсиз тарды меннге.
Айхай, джазыу зарды меннге.
Ай медет, не этейим?!

Болгъанлыкъгъа атым шайыр,
Сёзлеримден джокъду хайыр.
Арабызны кесинг айыр –
Тынгылама башхалагъа.

Кёб айландым Сени табмай.
Къамама бычакъ такъмай,
Джюрюдюм тауда, тюзде.
Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге.

Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге.
Умутум а – тас болмады,
Джюрегим чырт талмады –
Излегенлей турду Сени.

Кюзюмде тюбедим джазгъа.
Не айтайым энди къызгъа?
Кёбдю мени айтыр затым,
Берир затым а андан да кёб.

Сюймеклигим барды Сеннге.
Сенсиз дуния – тарды меннге.
Сюймеклигим Сеннге – чексиз,
Сюймеклигим Сеннге – кемсиз...
Энди Сенсиз
Джашау, ёлюм да бирди меннге.

1990-чы ДЖЫЛЛАДАН БЕРИ

Нек келесе ол дуниядан бери,
Нек кёрюнесе хаман кёзюме?
Билесе да – джетсе кёзюуюм –
«Келме»,- десенг да, барлыкъма ары.

Сюйсенг-сюймесенг да барлыкъма ары,
Сюйсем-сюймесем да барлыкъма ары.
Сора, нек келесе ол дуниядан бери,
Нек кёрюнесе хаман кёзюме?
 
Нени билдирирге излейсе манга?
Неден тыяргъа, къутхарыргъа излейсе мени?
Нени эслетирге, неге сагъайтыргъа
Кюрешесе биягъынлай, джарлы кесинг?

Зауаллы джан, джокъду сеннге тынчлыкъ:
Ол дунияда да къайгъы эте бизге,
Джандетингден келесе чыгъыб,
Хар къыйынлыкъдан къорургъа излей бизни.

Къоругъан да этесе. Тилегинг-дуанг,
Сакълайды бизни амандан-зарандан,
Тыяды бизни харамдан-гюнахдан.
Бу дунияда да тилей эдинг Аллахдан
«Эки дунияны да къыйынлыкъларындан сакъла» деб.

Да не айтыргъа излейсе меннге?
Бетими сылайла къолларынг.
Ауазынгы-сёзюнгю уа эшиталмайма –
«Джау басарыкъ элни къулагъы бек».
 
Огъесе, тансыкъмы болгъанса бизге?
Неди сени келтирген бери?
Джуртубузда да джуртсуз бола, тилсиз бола
Баргъаныбызмы къыйнайды сени?

Динсиз, тилсиз, джуртсуз бола баргъаныбыз,
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз баргъаны таркъая,
Ийманыбыз, саныбыз да азая баргъаны,
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къуруй баргъаны –
Аланы сакълар ючюн кюрешмегенибиз, сермешмегенибиз –
Бир да ажымсыз, была болурла
Сени тынгысыз-тынчлыкъсыз этиб,
Ол дуниядан келтирген бери.

Алай эсе,
Къыйынлы джан, кёлюнгю бир бас:
Аллах айтса, болмазбыз тас,
Эки дуниядан да болурбуз юлюшлю.
Не джазыууубузгъа болурбуз сейит,
Не сермеше, болурбуз шейит.

...Кетди зауаллы, кёрюнмейди энди.
Дин-тил-джурт къазауатха киргенме мен да.
Мен да – Къайтукъ ышаннган таулучукъладан бири...

Ит болмаз ючюн, тагъылмаз ючюн,
Тейриден башхагъа табынмаз ючюн,
Эркинлик ючюн, ёзденлик ючюн,
Кесин, джыйынын да къутхарыр ючюн
Сермешеди, ёледи бёрю.

ДЖЫРЧЫЛА бла ДЖЫРЛАУЧУЛА++++++++++++

Къуллукъ ючюн къул болгъан шайырла –
Джерге, ауузлукъгъа бой салгъан айгъырла,
Джууукъ болур ючюн тегенеге,
Боюнларын сынджыргъа кесдирген парийле.

Къалмагъанды не бет, не ёт алада,
Хакъ да, Халкъ да джокъду алагъа.

Сермешмейле Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Сермешмейле Халкълары, Джуртлары ючюн.
Ала – къуллагъа къул болгъан ёзденле,
Талашалла джангыз тегене ючюн.

Душманлагъа болуб къарын джалчыла,
Аман хансча, джайылгъанла амантиш джырчыла.

Кимни арбасына минселе – аны джырын джырлаучула,
Онглуракъны махтаучула, джалаучула,
Джырчыла тюл, джырлаучулалла ала,
Джырчы болмагъандыла, болаллыкъ да тюлдюле ала.

«Хасауканы», «Умарны» джазгъанды Джырчы,
«Татаркъанны», «Ачемезни» джазгъанды Джырчы.
«Къанаматны», «Къара-Муссаны» джазгъанды Джырчы,
Джатдайны джырын джазгъанды Джырчы,
Хакъгъа къуллукъ этгенди ДЖЫРЧЫ.
Къалгъанла джырлаучуладыла.

ЮЙ БИЙЧЕЛЕРИМ++++++++++++

Учундургъан, учургъан Кёклеге
Биринчи къанатым Поэзияды мени.
Джашаугъа, джерге къайтаргъан
Экинчи къанатым да Прозады мени.
Кёб затха кюлдюрген, ышартхан
Ючюнчю юй бийчем да Комедияды мени.
Тёртюнчю къатыным а – ахыр къатыным –
Трагедияды мени.

Джашау бошалды.
Тос къатынларымдан да къалмады хайыр.
Джашау бошалды. 

КЮНДЖЮРЕК АДАМЛАГЪА

Сени тарыгъыуларынг, къыйынлыкъларынг
Керекдиле кимге?
Джылыууна, джарыгъына къууаннганлыкъгъа,
Ким джарсыйды Кюннге?

Аны джаннганын, кюйгенин
Эсге алгъан кимди?
Алай а,
Кюн Кюндю да Кюндю.

Кесини къыйналгъанын кишиге да билдирмей,
Джанады, кюеди ичинден.
Тыш дуниягъа уа береди джылыу, джарыкъ.

Халкъы, Джурту ючюн кюрешген, сермешген
Керти адамлагъа къарасам,
Кюн тюшеди эсиме.

Бузджюрек, ташджюрек адамлагъа да джарсый,
Кюнджюрек адамлагъа салама махтау.
Халкъларына, джуртларына джылыу, джарыкъ тёге,
Ичлеринден а джана, кюе
Джашайдыла ала, ёледиле ала.

Махтау кюнджюрек адамлагъа.

НЕ МАДАР?

Ашалгъанла намазлыкъ да, джюрек да,
Къаралгъанла Къадау Таш да, Терек да,
Толмайдыла дуа, алгъыш, тилек да,
Къалмагъанды алгъын борбай, кёкрек да.

Бир джюрекге, бир Кёкге узалады къол.
Бир Келямгъа, бир къаламгъа, бир къамагъа узалады къол.
Керти хаким, керти хяким, керти хеким джокъ Джерде.
Билим, иман, сабырлыкъ да аз бизде.

Чыдаялмай кюн аманнга – бораннга, джелге... –
Сыннган ташха, терекге, кёлге
Не мадар?
Къайгъы, палах къарай эселе джерден, Кёкден,
Заман, ёлюм кючлю эселе бизден,
Сора, кюч-къарыу алайыкъ кимден, неден?
Кюч-къарыу алайыкъ файгъамбарладан,
Эмда алагъа ушаш адамладан,
Юлгю болайыкъ ёсюб келген тёлюге да,
Тыйыншлы болайыкъ Джашаугъа, Ёлюмге да.

Ёле тургъанлай джашамайыкъ биз,
Джашай тургъанлай ёлейик биз,
Сермеше, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Инсан, миллет хакълары ючюн.

Келлик эсе да ахырзаман,
Келмесин, чыкъмасын  ол адамдан.
Ёлюм келмесин адамгъа адамдан,
Ёлюм келмесин джашаугъа адамдан.

Биз джашайыкъ махтай джашауну,
Биз ёлейик сакълай джашауну,
Хакъсыз а меннге джокъду джашау.
Меннге бирдиле Хакъ бла Джашау.

Тюнгюлюб, силкмейик къолну.
Джюрюген хорлайды джолну.
Болур ючюн Адам, болур ючюн Халкъ,
Джашаргъа керекбиз буюргъанча Хакъ.

Сынмаз ючюн, къыйналмаз ючюн кёл,
Хакъ бла джаша, Хакъ ючюн ёл.
Эркишиге олду насыб.
Керти Адамгъа олду насыб.
 
АЛАНЫ АМАНАТЛАРЫ+++++++++++++
(Тарихчи Къазийге, джазыучу Сейитге, басмачы Рашидге)
 
Юренирге боллукъ эди:
Сакълыкъгъа Рашидден,
Сабырлыкъгъа Сейитден,
Таукелликге Къазийден.

Кетдиле ала – Лайпанла –
Мен иги билген адамла.
Къалды аланы аманатлары:
Сакълыкъ.
Сабырлыкъ.
Таукеллик.

ГОСПИТАЛЬДА САГЪЫШЛА

Кемирселе да къайгъыла, сагъышла,
Алкъын саума, къууанама анга.
Къыйнагъан а – тенгле, танышла
Кетедиле, кетедиле, кетедиле.

Ызларындан къараб къалама аланы,
Къанаты сыннган къанатлы
Учуб кетген джыйыныны ызындан
Къарагъанча, сау къанатын къагъа.

Киши къалмагъанчады аллымда мени,
Джанымдагъыла да аз бола баралла.
Ызымдан келген а, джокъну орнунда –
Олду эм бек къоркъутхан мени.

Бизни тёлю да кирсе кёрге,
Ана тилибизни джашил байрагъын
Ким кёлтюрлюкдю тамбла ёрге?

Ата джуртну, Ана тилни къоя бизге
Нарт ата-бабала кетгендиле кеслери.
Ала бизге къойгъан Ана тилни, Джуртну
Биз а кимлеге этейик аманат?

Кёлде-джюрекде барады къазауат.
Джашау, ёлюм да – хакъды. Алай а,
Не уллу къыйынлыкъды, бушууду
Ана тилинги ёле тургъанын кёрген.

Ана тилиди халкъны джаны.
Халкъ ангыламай аны,
Джакъламай, сакъламай, къатламай аны
Ёлтюре турады кеси кесин.

Билеме, терслик балтада, сабда да.
Не этейик, кърал да бизлеге – джау.
Алай а, кеси кесибизни ёлтюре эсек,
Аллахха, адамгъа да салмайыкъ дау.

Мадар болгъанында да къраллыгъын алмай къойгъан,
Ата джуртун да башхалагъа кючлете тургъан,
Ана тилин да кеси ёлтюре тургъан,
Бизден башха аллай халкъ болурму?

Оноучула-къуллукъчула тонайла, саталла Джуртну, Халкъны,
Интеллигенция да кёрмегенча, билмегенча этеди аны.
Аны бла къалса уа...
Алагъа – ол амантиш итлеге – салады махтау.
Аланы арбаларында барыр дыгаласда
Аланы джырларын кюрешеди джырлаб.

Джарлы халкъыма къалмагъанды джашау:
Оноучусу – оу, интеллигенциясы – шау.

Къарайма мадар излеб, Джерге, Кёкге.
Эм ахырында кёзюм бурулады кесиме:
Джашаугъа, ёлюмге да ачхан эшик,
Сен кесингсе, халкъым, эшит.

Сеникидиле амантишле да,
Сатлыкъ интеллигенция да сеникиди.
Джашайым десенг – джашарыкъса халкъым,
Ёлейим десенг – анга да джол бош:

Тонат джуртунгу, ёлтюр тилинги,
Джуртсуз, тилсиз да къал.
Дини, тили, джурту ючюн ёрге турмагъан халкъ,
Хакъы ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ
Дуниядан болады талкъ.

Тарих – эсингдеди. Сайлау – кесингдеди.
Джашаугъа, ёлюмге да ачыкъды джол.
Сау къал, халкъым. Аллахха аманат бол.

КЪАЛАМГЪА БУРУЛГЪАН КЪЫЛЫЧ

«Хакъ» деген адамны
Кёлю батырды, джюреги кенгди.
Бюгюн Назир Будайны къаламы
Татаркъанны къылычына тенгди.

Татаркъанны къылычын къаламгъа буруб,
Назирни къолуна тутдургъанды къадар:
«Бу сауутха сени тыйыншлы кёреме,
Эт,- дегенди,- халкъынга мадар».

Шимал Кавказны сиясет тарихин
Къурч къалам бла джазгъанды Будай.
Сёзню айталгъаны ючюн хакъ кертисин –
Аны джолун джарытханды джулдуз бла Ай.

Исмайыл Мызы тюб ташын салгъан
Тарих къаланы сюегенди ёрге.
Минги Тау да, Минги таулула да разылла
Халкъ джигити Будайланы Назирге.

Миллет ангыны, тарих эсни къаласыды
Исмайыл Мызы тюб ташларын салгъан къала.
Ма ол къаланы къабыргъаларын ёсдюргенди
Назир – Будай тукъумдан джигит туугъан улан.

Джигитлеге джыр этген – адетди.
Мен да – бурундан келген тёрени бузмам.
Татаркъанны къылычыды бюгюн
Назир Будай къолунда тутхан къалам.

Къан тёгюлмез ючюн кюрешеди ол
Кертини айырыб ётюрюкден.
Анга – сайланнган адамгъа – берилгенди
Къурч къалам, къылыч къалам ёмюрлюкден.

Инсан, халкъ хакълары ючюн кюрешмеген
Керти тарихчи, джазыучу болалмаз.
Керти адам, тюз адам – ол Хакъ адамыды,
Хакъ адамы болмагъан Эл – тюб болмай къалмаз.

Бардыла тукъум, сыныф, халкъ, кърал адамла –
Тукъум, сыныф, халкъ, кърал ючюн кюрешген адамла.
Алай а, джарым адамладыла ала бары.
Керти адам, толу адам – Хакъ адамыды джангыз.

Тукъумгъа, сыныфха тюл, халкъгъа, къралгъа тюл,
Атагъа-анагъа да тюл, эгечге-къарнашха да тюл,
Бир Аллахха – Хакъгъа-Кертиге-Тюзлюкге –
Къуллукъ этиудю баш борчу адамны.

«Джууугъум, тенгим» деб, «Халкъым, Элим» деб,
Джан басыуду бизни чынгылгъа элтген.
Джангыз Керти бла, Тюзлюк бла – Хакъ бла джашау,
Олду бизни Адам этген, Халкъ этген.

Тукъумгъа, халкъгъа, къралгъа да тюл,
Хакъгъа къуллукъ этеди Назирни къаламы.
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа, къралгъа да,
Аны ючюн уллуду магъанасы, дараджасы да аны.

Тейри адамы Будайланы Назир,
Хакъ адамы Будайланы Назир,
Хакъ джолунда баргъан тарихчи,
Халкъ, инсан хакъларын джакълагъан тарихчи.

Джигитлеге джыр этген – адетди,
Бурундан келген тёрени мен да бузмам.
Акъ къылычды, Хакъ къылычды бюгюн
Назир Будайны къолунда къалам.

ДЖЮРЕК БЛА АНГЫНЫ КЪАЗАУАТЛАРЫ

Алгъын джюрек айтханны этмей къойгъаным ючюн,
Энди мен айтханны этерге унамайды джюрек.
Алгъын джюрек сюйгенни алмай къойгъаным ючюн,
Энди меннге, кесине да тынгы бермейди джюрек.

Излейди – джашаргъа тюл, – ёлюрге,
Къазакъ бёрюча турады улуб.
Сюйгенин табаргъа излейди джюрек –
Биягъы Намыс бла Ангы болалла буруу.

Сюйгенден, кюйгенден джарылады джюрек –
Ёлтюреди кесин да, мени да.
Мыдахлыкъ кючлейди Джерни да, Кёкню да –
Джюрек сюйген сеземиди экен аны?

Намыс бла Ангы джюрекни сюйгенине иймей,
Тыядыла. Джюрек а, джюрек,
Сюйгенине тарала джашагъандан эсе,
Ёлюмню сайлайды – джарылады джюрек.

Мен джюрекден бошадым, джюрек да – менден.
Не ючюн ёлгенибизни киши да билмез.
Бизни джашатхан Сюймекликди,
Сюймекликди ёлтюрген да бизни.

Ангыгъа бойсунмагъан джюрек,
Джюрекге тынгыламагъан Ангы,
Граждан къазауатны отунда
Кюйдюле, ёлдюле, кетдиле экиси да.

ТУРАМА ДЖАШАЙ-ЁЛЕ-ТИРИЛЕ

Хар ёлген бла ёлеме бирге.
Дагъыда бир кюч
Мени тартады, къобарады ёрге,
Джашаугъа, саулагъа къайтарады.

Билмейме, ненча кере
Болгъанды алай.
Билмейме, ненча кере
Энтда боллукъду алай.

Кетгенле бла кетеме,
Къалгъанла бла къалама.
Кетеме, къалама – турама
Джашай-Ёле-Тириле.
 
Джурт-Халкъ къайгъысы джашатады мени,
Ёлтюрген, тирилтген да этеди.
Халкъым-Джуртум саулукъда
Ёлсем да, джашарыкъма мен.

РОМАНЫМДА ДЖАШАГЪАНЛАГЪА

Аланы джашаулары бла джашайма мен,
Мени джашауум бла джашайла ала.
Аланы мен ёлюмсюз этеме,
Мени ёлюмсюз этелле ала.

Аланы джазыуларын джаза,
Мен джазама кесими длжазыууму.
Аланы къайгъыларын, джарсыуларын айта,
Айтама кесими къайгъымы, джарсыууму.

Мен джанымы юлешеме алагъа –
Аны ючюн ушайдыла ала мени кесиме.
Тюнгюч уланым, къартлыкъ джашым да – ала,
Алагъа тилейме узакъ ёмюр, джашау.

Тамблам, бирсикюнюм да алалла мени,
Кетсем да, алада къаллыкъма мен.
Иннетими, муратымы толгъанын кёреме алада,
Аладыла керти дуниям мени.

Ала сабийлеримдиле мени:
Алагъа дунияны, дунияны да алагъа берир ючюн,
Мен кёб затдан тыйгъанма кесими –
Ала аны биллик, ангыларыкъ да болмазла.
 
Джанымы, джашаууму юлешгенме алагъа –
Алалла мени юйдегим, элим, халкъым.
Аллах мени джаратханча, мен да джаратханма аланы,
Алай а, энди алагъа мен Тейри, Тёре тюлме.

Ала къайытырыкъ тюлдюле энди артха, кесиме.
Ала эркин, бир кишиге бойсунмагъан ёзденледиле.
Мени оноуумдан къутулгъандыла ала,
Мен энди тюрлендираллыкъ тюлме аланы.

Аланы атлары, сыфатлары да тюрленник тюлдюле энди.
Ала ёмюрге къаллыкъдыла алай.
Мен къурагъан дунияда мен къурагъан джанла
Джашарыкъдыла кюле, джылай.

Мен кесим да кюе, кюле
Къанымдан, джанымдан джаратханма аланы.
Мен эталмагъанны этедиле ала,
Узакъ ёмюр, хакъ джашау тилейме алагъа.

КЪАЙЫТЫУ
«Ноябрны экиси – Хасаука,
Ноябрны экиси – сюргюн.
Ала унутулгъан кюн
Келликди ёлюм ( ёлгеннге, саугъа да)».

1
Къууанч тыбырлы болгъанды джюрек:
Тёгерек – къуру таш бла терек.
Туугъан джуртуна къайытханды халкъ:
Суулары – къара, таулары – акъ.

Джаб-джашилди ёзен, не чууакъды Кёк!
Сюргюннге, тутмакъгъа чыдагъан джюрек,
Сылай, ийнакълай Джуртда Ташны, Агъачны,
Джарылады, кёлтюрмей къууанчны.

Ким джашаргъа, ким да ёлюрге
Джуртха ашыгъа эдиле адамла.
Къобанны сууун иче, ташын джалай,
Туугъан джерге бауурланыб ёле эдиле къартла.

14-джыллыкъ аман къышдан сора,
Джанлары джазгъа сау чыкъгъан насыблыла,
Ол дунияданча, къайыта эдиле артха,
Къайыталмазлыкъланы да эте джылауларын.

Сынаудан сый бла ётген насыблыла,
Сынаудан ёталмай къалгъан къыйынлыла,
Джанларын къутхаргъан шейитле,
Санларын къутхаргъан «ёлюкле»,

Сыйрат кёпюрден учуб ётгенле да,
Бауурланыб, сюркелиб ётгенле да,
Къызбайла, джигитле, осалла, игиле да,
Малкёзле, джанкёзле, адамла, итле да,

Аллахха шукур этгенле да,
«Джашасын партия» дегенле да,
Халкъны тутдургъан, сюрдюрген, джойдургъан амантишле да,
Халкъларын джакъларгъа, сакъларгъа, къутхарыргъа кюрешгенле да –

Болгъан бары къатышхан эди ол кюн,
Бушуу, къууанч да чексиз эди ол кюн.

Халкъны къыргъан уллу аман къыш,
14-джыллыкъ уллу аман къыш
Къалгъан эди артда, къалгъанча эди артда,
Зауаллы таулу миннгенча эди атха.

Ушамагъан джукъмайды. Халкъыма
Бу джуртну тыйыншлы кёргенди Аллах.
Минг-минг джылны бу джуртда джашаб,
Халкъым джуртуна къалгъанды ушаб

Алай а, Джуртда да тас болургъа боллугъу
Эсине келсе уа халкъны.
Айырмаса къарадан акъны,
Бармаса джолунда Хакъны
Аллах энди къутхарырмы аны?

Джандет джуртда джашайды халкъым.
Аллах эки кере джандетден къыстаб,
Эки кере да гюнахларын кечиб,
Ызына къайтаргъанды аны.

Алай а, энтда къауум-къауум болуб,
Бир-бирибиз бла кюрешиб турсакъ,
Тилибизни, адетлерибизни да бырнак этиб,
Башха тилге, адетлеге кёче барсакъ,
Джерибизни, тарихибизни да
Башхалагъа кючлете, теблете турсакъ –

Къутхарырмы энтда Аллах бизни?
Эки кере сюрюлюб джуртдан,
Дагъыда ойлашыргъа, тюшюнюрге унамай эсек,
Не ючюн къутхарлыкъды Аллах бизни?

Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалыргъа излей эсе халкъ,
Башхалагъа къул болургъа излей эсе халкъ,
Не айтайыкъ, не этейик анга?
Къалай уятайыкъ аны ангысын-эсин,
Ол сакъларча адамлыгъын-халкълыгъын – кесин? 
 
2
Халкъдан-Джуртдан бошайдыла ёзден къулла, къул ёзденле.
Атылалла, сатылалла, чачылалла тау ёзенле.
«Дин-тил-джурт» деб, джокъду этген Хакъ къазауат.
«Эркинлик-Ёзденлик-Тюзлюк» дей, къайдан билсин къул джамагъат.

Ёзден адам, ёзден халкъ къуругъанды, джокъду энди,
Ёзден хали, ёзден дух, ёзден рух джокъду энди.
Амантиш башчылагъа бойсуннган манкъурт сюрюу, къул джамагъат,
Къалай этер тин къазауат, дин къазауат, Хакъ къазауат.

адамны Адам, халкъны Халкъ этген миллет ангы, тарих эс джокъду энди,
Къарча халкъы – Адурхай, Будиян, Науруз, Трам халкъы – джокъду энди.
Къалгъандыла къуру манкъуртла, къулла эмда амантишле.
Осалдыла, бек осалдыла бюгюн Къарачайда ишле.

Къалай бурулду къул сюрюуге ёзден халкъ?

Тимурла бла, орус патчахла бла, сталинле бла да сермеше келген халкъ,
Эки кере да сюргюнден Ата джуртуна къайыта билген халкъ,
Энди Джуртунда болургъа тебрегенди талкъ.

Не болгъанды тулпар халкъым сеннге?

Дининги излемейсе тутаргъа,
Тилинги да тебрегенсе унутургъа,
Джуртунгу да кючлетесе башхалагъа,
Кесинг да къул-къарауаш боласа алагъа.

Не болгъанды джарлы халкъым сеннге?

Соруу кёбдю – джууаб а джокъ.
Гюнах кёбдю – сууаб а джокъ.
Ёлюм базманнга миннгенсе джангыдан.
Сыйрат кёпюрдеча чайкъаласа анда.

Къайры кетди ёхтемлигинг, ётгюрлюгюнг.
Къалай кетди эркинлигинг, ёзденлигинг.

Джашау, ёлюм да – хакъды.
Ёзге кесин ёлтюрген халкъ а,
Эки дуниядан да къалады юлюшсюз.

Халкъым, къайдан къарайды сеннге джулдуз бла Ай:
Кёкденми, къабырладанмы?
Халкъым, не ючюн сайлайса сен
Джашаудан ёлюмню?

 
ДЖУЛДУЗ  БЛА  АЙ
эмда
КЪАРАЧАЙ

назмула

«Тейри адамы», «Тюш бла Тюн», «Джюрек бла Сёз», «Адам бла Къалам», «Джан ауруса», «Новая книга» («Джангы китаб»), «Джурт бла Тиширыу»,  «Къан бла Джан»  дефтерледен


ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ КЪАТЫНДА

Чегетинден кёлю чыкъгъан, сууугъан
Джангыз Терек, джюрек ангылайды сени.
Ёзеннге-тюзге эниб, джерге джууукъ болсанг да,
Къаягъа-таугъа ёрлеб, Кёкге джууукъ болсанг да,
Сени атынг Джангыз Терек болса да,
Джокъду сеннге тынгы-тынчлыкъ-джангызлыкъ –
Къайгъы, сагъыш юсюнгю басыб туралла.
Къачханлыкъгъа джамагъатдан, чегетден,
Къачалмайса сен кесингден, эсингден,
Ётген джашау кёз аллынгда турады.

Сен тёзмединг артыкълыкъгъа,терсликге –
Кимден, къайдан, къалай келсе да ол.
Излемединг къалгъанлача болургъа. Алай эсе,
Келген, келлик къууанчха эм джарсыугъа –
Кесинг сайлагъан Джангызлыкъгъа-Джазыугъа –
Тыйыншлы бол.

Сенден сора да бардыла джангызла.
Джангыздыла Кёкде джана тургъан джулдузла,
Адамла да джангыздыла Джерде.
Алай а,
Джангызлыкъда джазылалла назмула,
Джангызлыкъда джазылалла джазыула.
Джангызлыкъ иймансызны кёмеди джерге,
Ийманлыны уа джууукълашдырады Кёкге.

Хей, Къара къая! Джашил терек! Акъ умут!
Мийик Кёкде да къара булут, акъ булут!

Адам джангызлыкъдан къачады, Джангызлыкъгъа да термиледи.
Дуния джангызлыкъдан джаратылгъанча да кёрюнеди.
Адам кёлю, джашнай, джашайды – ёледи – тириледи.

Джангыз адам Джангыз терекге къараб сюеледи.
 
КЪАЗАКЪ БЁРЮ ДЖОРТУУУЛДА

Джыйынындан кёлю чыгъыб, суууб,
Бир ётгюр джанлы хаджирет чыгъыб айланады.
Ит джыйын, джыйын джанлы да тиш къысалла анга –
«Бёрю-Ит, Ит-Бёрю джамагъатланы, джумхуриетлени чачаса» деб.

Ол а айтады тюзюн:
«Бёрю джуртну кючлегенле итле.
Амантиш итлеге къошулгъан бёрюле да,
Ит къылыкъгъа кёче, ит бола баралла.

Бу барыудан барса,
Бёрю джуртда бёрю къаллыкъ тюлдю.
Бёрюле боллукъла тюб. Ит
Ие боллукъду Бёрю джуртха».

Тынгыламайла анга, дау айтыб тургъан болмаса,
«Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетлени чачаса» деб.

Къазакъ Бёрю сорады:
«Ким къурагъанды бу къуджур джумхуриетлени?
Не иннет бла?
Бёрю-Ит, Ит-Бёрю джумхуриетлени къурай туруб,
Сизге оноу соргъан, сизден разылыкъ алгъан болгъанмыды?

Орман аю итлени (итлерин) бёрюлеге юсдюрюб,
Алагъа бир-бирин кесдириб,
Керпеслениб тургъанын билемисиз?»

Ит маталлы болгъан джыйын джанлы
Тынгыламайды анга.

Джыйынындан кёлю къалыб, суууб,
Къазакъ болуб айланады ётгюр джанлы.
Киши джокъду бюгюнлюкде аны джанлы.
Алай а,
Бети, ётю айтханны этеди ол.
Тейриси айтханны этеди ол.

Аюге къул болгъан итле да,
Итлеге къошулгъан бёрюле да,
Кёрюб болмайла аны. Ол а,
Джангыз кеси бардырады кюрешни.

Къазакъ бёрюдю ол.

ДЖИХАДНЫ БАШЛАЙЫКЪ КЕСИБИЗДЕН

Харам адамла, ит адамла, мынафыкъла – джинлиле-шайтанлыла –
Тюз адамланы да тюз джашаргъа къоймай, къыйнайла.
Тюрлю-тюрлю сыфатлагъа кириб,
Бир Хакъны атындан, бир Халкъны атындан ауаз бериб,
Аллахны-Адамны да джаулары болгъанларын билдирмей,
Дунияны буза, къатышдыра, джашайла.

Дуния малды Аллахлары аланы,
Отуз кюмюшдю ийманлары аланы.
Сый-бет-намыс деген джокъду алада,
Халкъ-джурт къайгъы джокъду алада,
Тюзлюк, игилик сезимледен хапарсызла ала.

Ала билген – хыйла, питна, хыйны, ётюрюк,
Ала билген – зулму-зорлукъ.
Не дуния намыс, не ахрат азаб тыймайды аланы –
Ол фыргъауунланы, иймансызланы.

Джангыз кючден къоркъалла ала.
Кюч болгъан джанына ауалла ала.
Аланы къурутмай, аладан артылмай,
Адам улугъа джокъду джашау.

Джерибизни-джуртубузну кючлеген бла къалмай,
Джюреклерибизни да кючлегенди шайтан.
Джангыз бир мадар, бир джол барды къутулургъа андан:
Ол да – Аллах буюргъанча джашау.

Къарангылыкъ-джахиллик этиб, ангысызлыкъ-эссизлик этиб,
Къара кючлеге хорлатмайыкъ кесибизни.
Не да, джауну кёре тургъанлай, кёлсюзлюк этиб,
Теблетмейик джаугъа кесибизни, элибизни.

Джихадны башлайыкъ кесибизден,
Шайтанны къурутайыкъ ичибизден.
Джашайыкъ Аллахны кёлю чыкъмазча бизден,
Кёлюбюз чыкъмазча кеси кесибизден.

АЛДАРГЪА КЮРЕШГЕНЛЕГЕ АДАМНЫ, АЛЛАХНЫ

Бир къауумну бети – чабырлыкъ.
Ибилис джорукъ бузгъанды халкъны.
Эсгерген азды Тюзлюкню, Хакъны...
Аллахдан тилейме сабырлыкъ.

... Кёз туурада къылырла намаз,
Бир-бирине эришиб берирле ауаз.
Кёзден ташада уа ибилисликге джетерле,
Ийнаннганланы селеке этерле.

Межгитге деб, ачха джыярла,
Кеслерине джоярла аны да.
Къат-къат юйле ишлеб, ичине кирирле,
Межгитле уа турурла джылла бла ишленмей, битмей.

Аллахны юйюн ишлеген сагъатда,
Аллай мынафыкълыкъгъа джетген адамла –
Адам атха тюлле тыйыншлы,
Эки дуниягъа да тюлле тыйыншлы,
Эки дуниядан да къаллыкъла къуру –
Илинмек аджалдан ёллюкле ала.

Аллахны, Адамны да санамай джукъгъа,
Джашау этгенле зулму бла, хыйла бла,
Кюрешгенле кёзбау бла, хыйны бла –
Къыйынлыкъ, азаб сакълайды сизни.

Къыйынлыкъ джетерикди сизге Аллахдан, адамдан,
Ол сиз алдагъан, селеке этген халкъдан, джамагъатдан.
Ол сиз джыйгъан,табыннган харам рысхы, дуния мал
Къутхараллыкъ тюлле сизни азабдан.

Къутхаргъан къой, алалла келтирлик
Сизге сиз термилирча ачыны, палахны.
Бек уллу къыйынлыкълагъа джолугъурукъсуз сиз –
Алдаргъа кюрешгенле адамны, Аллахны.

Аллахны, Адамны да джауусуз сиз,
Аллахдан, Адамдан да къыйынлыкъ кёрлюксюз сиз.

КЪОРКЪАМА

Сезиб бир къарамны джети къат Кёкден,
Джети къат джерге кирирча болама.
Харамгъа-гюнахха булгъаннган тёнгнгекден,
Джан да айырылыргъа излеб, къанатланады.

«Ахрат азабдан да дуния намыс кючлю» –
халкъым Адам-Халкъ-Эл болгъан сагъатында айтханды алай.
Динине, тёресине, намысына бек болгъаны ючюн,
Тас болмай, бюгюнлеге джетгенди Къарачай.

Эндиледе уа – не ахрат азаб, не дуния намыс
Къоркъутмайды, тыймайды бизни.
Бет-уят, ийман азды адамлада,
Магъанасына да ийнанмайла Сёзню.

Дауутну джулдузу, Иссаны къачы, джулдузу бла Ай…
Алагъа да эс бургъан, ийнаннган – аз.
Тауратдан сора Инджил, Инджилден сора Къуран…
Китаб буюргъанча джашагъан а – аз.

Хакъ джолдан – Аллахдан – айырылгъан халкъ
Аллах берген затладан да айырылмай мадар джокъ.
Тас этген динини, ийманыны, намысыны ызы бла,
Тилин, джуртун, халкълыгъын, къраллыгъын да тас этерикди ол.

Мен къоркъама соруудан-суалдан:
«Сен барын кёре-биле тургъанлай,
Адамынгы-къауумунгу-халкъынгы къутхарыр ючюн,
Аны динин-тилин-джуртун сакълар ючюн,
Аны миллет ангысын, тарих эсин уятыр ючюн,
Аны ангысын-эсин уятыр ючюн,
Не этдинг?

Хакъ кёлю бла ийнаннган Аллахха,
Аллах буюргъанча джашаргъа борчлуду,
Аллах бергенни сакъларгъа борчлуду.

Не этдинг сен
Дининги, тилинги, халкъынгы, джуртунгу сакълар ючюн?
Бетинги-сыйынгы-намысынгы сакълар ючюн?
Аланы къоруулар ючюн не этдинг?
Аллах берген ангынгы, билиминги, фахмунгу, кючюнгю
Неге джаратдынг?

Душманла, амантиш сатлыкъ итле да
Халкъынгы-джуртунгу къурутуб кюрешгенде,
Къоркъуб, харам тынгылауну басыбмы турдунг,
Огъесе, къанынгы-джанынгы аямай, этдингми къазауат?

Хар адам  (Адам эсе ол!),
Кеси ючюн да, адамы ючюн да, хоншусу-тийреси ючюн да,
Халкъы ючюн да, бютеу адам улу ючюн да –
Джууаблыды.

Кесинги, башханы да алдаргъа кюреширсе,
Аллахны уа алдаялырса къалай?
Мен къоркъама соруу-сууал кюнден, Къыямат кюнден.

Сезиб бир къарамны джети къат Кёкден,
Джети къат джерге кирирча болама.
Кесиме, халкъыма да къоркъама:
Хакъ джолда бармайбыз биз.

Керти динден, Ана тилден, Ата джуртдан да чыгъыб,
Иймансыз, Ана тилсиз, Ата джуртсуз да къалыб,
Тюб болургъа боллукъбуз биз,
Эки дуниядан да къуру къалыргъа боллукъбуз биз.
   
Тюб болгъан халкъла эсибизделле…
Алай а,
Джашау-ёлюм ачхычы кесибиздеди.
Джашаугъа, ёлюмге да  кесибизбиз сайлагъан джол.
Кесибиз джазабыз джазыуубузну.
Башхалагъа кюремейик гюнахны.
Алдаргъа кюрешмейик, чамландырмайыкъ Аллахны.

Излесек – боллукъбуз Адам, боллукъбуз Халкъ.
Алай болмаса, дуниядан боллукъбуз талкъ.
Сау-эсен Джангы джылгъа атлай, умут этеме:
Кесин эсгерир деб, Къарачай,
Ол затха мени сёзюм да болушур деб,
Уллу Аллах да бизге тюзелирге болушур деб.

АМАНАТ

Хар джашагъан кюнюм байрымды меннге,
Хар джашагъан кюнюм байрамды меннге,
Къара суу да айранды меннге,
Къара таш да Чолпанды меннге.

Байрамды, байракъды, орайдады джашау.
Къыйын кюн да анга салама махтау.
Ёлюм бла тохтаусуз этеме къазауат.
Дунияны, джашауну, бизни да джаратхан кюч – Кёк
Джер джашауну бизге этгенди аманат.

Билеме не болгъанын терслик, Тюзлюк.
Билеме не болгъанын гюнах, сууаб.
– «Сен кимни джанындаса?» – соралла меннге,
– «Джашауну джанындама», – этеме джууаб.

Джаны болгъанны барын ёлюмден къутхара,
Джашауну, къууанчны ёлюмден сакълай,
Джашаргъа излейме алай.

Хакъ кертиге этеме къуллукъ,
Ийманлы джашау ючюн этеме къазауат.
Дунияны, джашауну, бизни да джаратхан Кюч
Джер джашауну бизге этгенди аманат.

БИЯГЪЫ ТАШ бла ТЕРЕК

1
Джашаргъа юреннгенме Ташдан, Терекден...
Хапар сормагъыз манга джюрекден.
Ол Къадау Ташны кёремисиз?
Аны не болгъанын, къайдан келгенин билемисиз?

– Минги Таудан эннген булкъан ташды ол.
– Огъай, Кёкден тюшген джулдуз ташды ол.

Къалай десегиз да, боллукъду тюз.
Кёкден эннген Тейри адамларыбыз биз.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген таулулабыз-нартлабыз биз.
 
Хоу, Кёкден тюшген, Минги Тауну булкъанында бишген
Джулдуз ташданбыз биз.
Ол къара къаты ташны
Аны ючюн багъалатабыз биз.

Кёкню да билген, Джерни да сюйген,
Аны ючюн джаннган эмда да кюйген
Бу къара, къаты, къадау джулдуз-булкъан Ташны кёремисиз?
Ол – адам джюрегине ушагъанын билемисиз?

Кёб хал барды бизде Ташдан, Терекден...
Хапар сормагъыз манга джюрекден –
Джашау кюйдюрген, къаралтхан, къатдыргъан
Ол Къадау Ташха къарагъыз.
Аны бла, мени джууаб этгеннге санагъыз.

2
Джашау джюрегими не бек къатдырса да,
Аламла-заманла бораны аны кюйдюрсе, къаралтса да,
Игиликге, адамлыкъгъа ийнаныу къалмайды къуруб,
Ташда джашил терек болуб, чагъады умут.

Ышарады дуниягъа, барады Кёкге –
Ол да ушайды менде джюрекге.
«Адам кёлю къаллайд ?»- деселе,
«Къарагъыз,- дерикме,- Ташха,Терекге».

КЪАРА АДАМ

Эртде-кеч болса да,
Терслиги джетмей къалмайды адамгъа.
Ол гюнахы ючюн чегеди азаб –
Тюзле, кёл кенгдириб, къарайла анга.

Аны ууундан ачыгъанла кёбле:
Аны ичинде-джюрегинде
Къара иннетлери, къара джыланлача,
Хар кюн сайын гурт чыгъара,
Ол да аланы тышына джибере,
Ала да джакъсыз, хатасыз халкъны
Аягъына, бойнуна чырмала -
Ура, бууа, къаба, къанын иче...
Алай а, нени да болады ахыры –
Халкъ эс джыйыб, кесин къоруулай башлайды.

Джылан кёнчекге ушайды къара джюрек.
Энди тышында аш табмагъан къара джыланла – къара иннетле
Къара адамны ичин уудан толтуруб,
Аны кесин, ичинден ашаб, къурутуб тебрейле.

Ичи чириген къара адам,
Дингизча кёбюб, джатады.
Ол къара иннетле – къара джыланла –
Аны ичинде ачы сызгъырыб,
Булгъаналла-чулгъаналла.

Къарабет, уубет, зар, шайтан адам,
«Хыйнычыны эки юлюшю башына» дегенлей,
Аманлыгъы башына джетиб,
Не джашаялмай, не ёлалмай,
Узакъ заманны къыйынлашады.

Ахырында халкъ (Хакъ!) кюйдюреди аны –
Кесин да, юйюн да, джыланларын да.
Алай а аны кюлю да – ууду, къоркъуулуду:
Джети къатлы къоргъашын кюбюрге салыб,
Джерни джетинчи къатына быргъайла аны.
Дагъыда къоркъалла: къачан болса да, ол андан чыгъар деб.

Къарала бла ма алай барады къазауат.

ЭКИ СЁЗ

Сёз ючюн,
Меннге сюймеклик бла къарагъан эки кёз ючюн
Джанымы берирге да боллукъма.

Алай а,
Кёрмегенлей аллай кёзлени,
Ашыра барама джайланы, кюзлени.

Сезген а этеме,
Къараб тургъан, сакълаб тургъан
Эки кёзню.
Эшитгенча болама
Кёкге, джерге, джюрекге да нюр тёкген
«Сюеме» деген Сёзню.

Эки дуниямы да джарытхан
Эки кёз.
Кёкню, джерни, джюрекни да джашнатхан
Эки сёз:
Сюеме Сени.

Мен айтхан
Эмда
Меннге айтылгъан
Эки сёз:
Сюеме Сени.

Сюймекликден башланады джашау.
Ансыз къарангыды джашау.
Ансыз джашау – джашау да тюлдю.
Ала меннге экиси да бирле.

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ++++++++

Кёк шыбырдайды меннге назмуну:
Ол сёзлени бусагъатда джазыб къоймасам,
Ала кёллери къалыб, кетерикле кери.
Артда, не кюрешсем да, аланы табыб, къайтараллыкъ тюлме.

Бир тиширыуну да чакъыргъан ауазын эшитеме:
Бусагъатда анга эс бёлмесем,
Артда аны да табаллыкъ тюлме.

Назму да, тиширыу да ушайла бир-бирине.
Ала келген сагъатда, алагъа толусу бла берилмесенг,
Артда аланы табаллыкъ тюлсе.

...Экиси да бирден чакъыралла мени.
Не назмуну, не тиширыуну –
Экисинден бирин керекме сайларгъа.
Джашаууму къурман этерге керекме аладан бирине.


Не назму, не тиширыу.
Не тиширыу, не назму.
Тиширыусуз назму джокъду.
Тиширыу бла да джокъду назму.

Экисин да сыйла,
Алай а, бирин сайла –
Не тиширыуну, не назмуну.
Эки бийчени бирча кёллерине джетерге
Мадар джокъду, къадар джокъду.

Шайырны къыйынлыгъы ма андады.
Къайсын сайласа да,
Тенг боллукъла къууанчы бла бушууу.

Шайырны шайырлыгъы алай сыналады.
Насыбсыз насыблы джанлалла шайырла.

Назму бла тиширыу бир-бирине не бек ушасала да,
Аланы бир юйде тутаргъа мадар джокъду.
Эгечле болсала да, кюндешлелле ала.

Ма аллай къыйын сынауну, сайлауну
Бергенди шайыргъа Аллах.
Назму бла тиширыу. Шайыргъа
Аладан бири – юй бийче,
Бири да тос къатын боладыла.

Башха мадар табмай,
Ала бла алай джашайды Шайыр.
Алай а, шайыр да, тиширыу да ёмюрлюк тюлдюле.
Джангыз ёлюмсюз Сёз – назму –
Сакълайды дунияда шайырны, тиширыуну да.

Дуния джаратылгъанлы, не тюрленсе да,
Ол ючгюл тюрленмей келеди.
Шайыр. Назму. Тиширыу.
Ючюсю да бир-биринден къууаналла,
Бир-биринден къыйналалла,
Бир-бирсиз а болмайла.

 
Шайырны джулдузгъа да учургъан,
Отха да тюшюрген
Къанатларылла назму бла тиширыу.

Ала джайылсала – учады, Кёкге чыгъады шайыр.
Ала джыйылсала – джыгъылады, Джерге тюшеди шайыр.
Ала джайылсала – джашайды поэт.
Ала джыйылсала – ёледи поэт.
Ала бла джашайды поэт.
Ала бла ёледи поэт.
Ала ючюн джашайды поэт.
Ала ючюн ёледи поэт.

Ма былайды къадары Шайырны.

АХЫР КЮН

Мен бата барама тенгизге...
Кими джырлай, кими джылай,
Кими къымжа, кими джалан –
Эсиргенле къарайла кемеден.
Мен а къычырама алагъа:
«Болушугъуз» деб тюл.

Мен а къычырама алагъа:
Иги къараб къалыгъыз –
Бу кюн сизге да келликди,
Джетерикди сизге да кёзюу,
Сиз да батарыкъсыз былай,
Батарыкъсыз кесигиз, кемегиз да.

Мен а къычырама алагъа:
Джашаудан къаныб къалыгъыз.
Меннге да къараб къалыгъыз –
Сизге да келликди кёзюу,
Сиз да батарыкъсыз былай.

Чайкъалады тенгиз
Юсюнде болгъанны барын кёме.
Джокъду бир джан, джокъду кеме.
Чайкъалады тенгиз.

АМАНТИШ ДЖЫРЧЫНЫ АХЫРЫ

Садакъа тилейди джырчы.
Махтайды мурдарны, тоноучуну, амантиш оноучуну да.
Алагъа иги кёрюнюр ючюн,
Кеслеринден озуб, къахмелерин да махтайды.
Кимни арбасына минсе, аны джырын джырлайды.
Джаяу бармаз ючюн, сатады кесини фахмусун, сыйын да.

Садакъа тилейди джырчы.
Къралдан саугъа алыр ючюн,
Махтайды иймансыз ибилис джорукъну,
Аны халкъын тутхан, сюрген, къурутхан джорукъну.
Ит къралгъа береди махтау.
Халкъыны джауларын, амантишлерин да махтайды.

Бюгюн а, халкъны аллына чыгъыб,
Ол – «Культураны сыйлы къуллукъчусу»,
Республиканы «Халкъ джырчысы» -
«Халкъым, Джуртум» деб, джырларгъа кюрешеди.

Харс садакъа да тилейди халкъдан.
Алай а халкъ джийиргениб къарайды анга.
Харс ургъан да джокъ, иги-аман айтхан да джокъ.
Джаназыгъа да тыйыншлы болмагъан,
Бир сыйсыз ёлюкгеча къарайды халкъ анга.

Джырлайды джырчы.
Къулакъларын къоллары бла джабыб,
Тынгылайды халкъ.

КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪЫНГ?

Сынджырда къайыр итча, чырт тохтаусуз
Хахайны басыб, тынгысыз этиб тургъан телефон,
Энди ёлген къаргъача, къаралыб, къабышыб,
Таууш чыгъармай, шум болуб джатады.

Не джау, не шох бузмайла тынгыны.
Мен билген дуния, мен билген адамла
Кетген болурла, эшда. Къаяда терекча,
Джангыз кесим турама Джуртда.
Къая тюбю джол бла баргъанланы
Не сёлешгенлерин ангыларгъа кюрешсем да,
Кимле болгъанларын билирге кюрешсем да –
Къан, тил джууукълукъ сезмейме бир да.

Тиллери, халилери, таб джюрюшлери да
Мен билгенлени тюшюрмейле эсге.
Къарайма да – кёрмейме, излейме да – табмайма:
Адам танымазча тюрленнгенми болур халкъым?
Огъесе...

Телефонну бурама чархын...
Сёлешир адам джокъду – тохтайма.
Аллахха сорама: къайдады халкъым?
Аллах да меннге сорады: къайдады халкъынг?

Джанны да, Джуртну да, тилни да, динни да
Бергенем – Халкъ болуб, Эл болуб джаша деб.
Берилгеннге сакъ бол, бек бол; берилгенни сакъла, къору дегенем...
Не этгенсе сен Халкъынгы, Элинги сакълар, джакълар джанындан?

Дагъыда уялмай меннге сораса: «Къайдады халкъым?».
Сорургъа уа мен керекме: «Къайдады халкъынг?»
Сени адамлыгъынг, муслиманлыгъынг къайдады?
Сени къауумунг-халкъынг – Элинг къайдады?

ДЖЕР ТЮРМЕДЕ-ХАПИСДЕ САГЪЫШЛА

Джан-джаныуар болмагъан бир джер табыб,
Шошлукъда, Бошлукъда, Хошлукъда бир кесек джашар эди...
Солуб, тынчайыб, джангыдан кюч-къарыу алыб,
Джерге, джердегилеге да тансыкъ болуб,
Артха – дуниягъа – алай бир къайытыр эди.

Ай медет, аллай мадар джокъду.
Минг-минг джаннга – ачый, къыйнала –
Бу Джерде, бир джерде турургъа буюрулгъанды.
Буюрулгъанды Джерде тууаргъа, джашаргъа, ёлюрге да.

Бу «Кёк» деген тенгизде «Джер» деген айрымкан
Барыбызгъа да юйдю эмда къабырды.
Аны ючюнбюзмю былай дженгил да, сабыр да?!
Болджал ашыкъдырады бизни.
Кюрешебиз ангыларгъа джети къат Кёкню-Джерни-Джюрекни-Сёзню...
Ачыкъларгъа кюрешебиз ташаны-туруну да керти магъанасын.
Дунияны, джашауну да ара багъанасын
Таяныргъа табалмай, къыйналабыз.

Бир-бирибиз бла кюреширге уа
Табабыз заман да, кюч да, мадар да.
Айрымканда тургъаныбызны да унутабыз,
Унутабыз тёгерегибиз тенгиз-терк болгъанын.

Джерни, джердегилени да
Джутаргъа боллукъду тенгиз.
Ол къоркъуу да бирикдирмейди бизни.

Ангылы инсанлабызмы биз?
Къаллай адамлабыз биз?
Адамлабызмы биз?

Кийик сюрюуге, джыйын джанлыгъа да ушагъан
Бу адам атлы джамагъатлада
Кёзюу-кёзюую бла файгъамбарла,
Шыйыхла, акъылманла чыгъа келмеселе,
Джер эртде кёмюллюк болур эди къарангыгъа.

Кюнюбюз иги-аман болса да,
Кёлюбюз иги-аман болса да,
Не болса да –
Бу Джерден башха Джер джокъду бизге,
Бу Джерден башха юй джокъду бизге,
Къачар, барыр джерибиз джокъду:
Тёгерек – тенгиз.

Аллах джандетинден къыстаб,
Бизге джашаргъа бу Джер айрымканны берген эсе,
Джандетге къайытыргъа излеген –
Тюшюн, тюзел, Адам бол деген эсе,

Алай эсе къадар, башха джокъ эсе мадар –
Хакъ джолгъа къайытыргъа кюрешейик,
Хакъ джолда барыргъа кюрешейик,
Тюрмебизни да джандет этерге кюрешейик.
Хоу, Джер – тюрмеди, биз а – тутмакъла,
Къарауул, сакълауул болмаса да.
Бу Джер айрымкандан-тюрмеден
Бизге къачар-кетер джер джокъду, джол да джокъду –
Тюбсюз, джагъасыз, чексиз тенгизди тёгерек.

Джол джокъду Хакъ джолдан башха;
Ол да – ийнаннганлагъа.
Алай эсе, Адам болуб,
Бир-бирибизге дагъан болуб,
Иги болуб, халал болуб, тюз болуб
Джашамасакъ – тюб боллукъбуз биз.

Барыбызгъа да бир уллу-гитче, кенг-тар юйдю Джер.
Юй бийчеге, тос къатыннга да ушайды джашау.
Ёлмей, аладан айырылыргъа джокъду мадар.
Джер юйден кетиб,
Бир башха юй-юйдеги, джашау къураргъа да джокъду мадар.

Алай эсе, бу Джер юйюбюзню,
Джарашдырыу бла, джасау бла,
Бир-бирибизни кёллендириб, къууандырыб джашау бла
Къысха ёмюрюбюзню да узакъ-узун этерге боллукъбуз,
Тюрмебизни да джандет этерге боллукъбуз.

Бизге соруб джаратмагъанла бизни.
Биз сайлаб алмагъанбыз бу дунияны, джашауну.
Алай а, джашауубузну, дуниябызны да тюрлендирирге боллукъбуз,
Биз Адам болургъа, Кёкге джууукълашыргъа да боллукъбуз.

Джер айрымканда-тюрмеде тутмакъла эсек да биз,
Джолдан аджашыб, артха туракълай эсек да биз,
Дагъыда эс джыйыб, къарайбыз, барабыз алгъа.
Эркинлик, Тюзлюк, Керти джашау – бары да алда.

Алай а, джукъ сакъламай эсе да алда,
Сен поэтсе – халкъны кёллендир, учундур, алда.
Ёлюм бла бошаллыкъ эсе да джашау,
Саудан ёлюб къалмагъанлагъа махтау.

Джер айрымкандан-тюрмеден да къутуллукъбуз биз,
Башха дуниялагъа да къазыкъ урлукъбуз биз.
Алдады джашауу адам улуну.
Аллах джаратмагъанды андан сыйлыны, андан онглуну.

Алай а, нек къачарым келеди бир-бирде адамладан:
Не этгенле аллай бир – мен сууурча аладан?
Файгъамбарны умметинден тюлмеми мен –
Адам ючюн, Халкъ ючюн кюреширге керек тюлмеми мен7
 
Адам эсенг, адамланы да Адам этерге, Халкъ этерге кюреш.
Аллах берген фахмунгу, билиминги, рысхынгы алагъа юлеш.
Ёзденлик эте, адамлыкъ эте, Адам бола джаша –
Аллахны келечилерине уша,
Аллахны-Адамны да разы эте джаша.

КЪЫЗ БЛА ДЖАШ

Къыз бла джаш –
Кёз бла къаш,
Боюн бла баш,
Терек бла Таш.

Джаш бла къыз –
Ай бла джулдуз,
Сёз бла макъам,
Къама бла къын.

Сюймеклик джулдузу,
Кёкде, кёлде да джан,
Кёзде, сёзде да джан.
Джаш бла къыз –
Тёнгек бла джан.

ТАБИГЪАТНЫ ДЖАНГЫЛЫЧЫ БОЛУРБУЗМУ БИЗ?

Кёклени, Джерни да биз джаратмагъанбыз,
Биз джаратхан затла тюлле Джашау, Ёлюм да.
Джангыз аланы ангыларча, алагъа тыйыншлы болурча,
Алай ангыны, кючню тилейик къадардан.

Базманлашыб туралла джашау бла ёлюм,
Аякълашыб келелле къууанч бла бушуу.

Шыбырдагъан, шууулдагъан, учуннган джашиллик да,
Къач келгенлей, болады къуу-шуу.

Хар нени да – ауалы-ахыры.
Ол – тюрленмезлик джоругъуду табигъатны.
Ангылагъанлыкъгъа аны,
Рахатланыб къалалмайды эс-джюрек-ангы.

Не бек къыйнаса да джашау бизни –
Таш башында да джашау этерге кюрешебиз,
Бу дуниядан кетмезге кюрешебиз,
Бу дунияда къалыргъа кюрешебиз.

Кесибиз къалалмасакъ да –
Ызыбызны къояргъа кюрешебиз,
Къызыбызны, джашыбызны, сохталарыбызны къояргъа кюрешебиз,
Атыбызны-тукъумубузну къояргъа кюрешебиз,
Иннетибизни-сёзюбюзню-ишибизни къояргъа кюрешебиз.

Кёзден, кёлден да кетиб, тюб болуб, унутулуб –
Ёлюрге, джокъ болургъа излемейбиз биз.
Кетсек да –
Къалыргъа излейбиз биз.

Бу джарыкъ, джашил, сейир дунияда,
Аллах берген бу Джер джандетде
Хатагъа хайыр болмайыкъ биз,
Игиге аман болмайыкъ биз,
Аманатха хыянат болмайыкъ биз.

Джашауну, Ёлюмню да биз джаратмагъан эсек да,
Джашауну джанында болайыкъ биз.
Аллах берген джашауну,
Алллах бизге аманат этген джашауну
Бузаргъа, къысхартыргъа, юзерге
Кимни барды эркинлиги? Бир кишини да.

Аллах берген джанны, санны
Аллах буюрмагъан затлагъа къыйнаргъа,
Харам, гюнах затла бла къыйнаргъа
Джангыз бир адамны джокъду эркинлиги.

Бизге джанны, джашауну берген Аллах
Аланы къара кючледен сакъла, къору дегенди,
Джаша, къууан, зауукълан дегенди;
Халалны-харамны, сууабны-гюнахны, игини-аманны –
Барын айыртханды, кёргюзтгенди –
Бизге джашауну берген Аллах
Къалай джашаргъа кереклибизни да билдиргенди.

Аллах буюргъан Хакъ джолда барыргъа унамай,
Джашауубузгъа, Джашаугъа къоркъуу сала эсек,
Кеси-кесибизден бошай эсек,
Сора кимге, неге салайыкъ дау? Терслейик кимни?

Джандетге тыйыншлы болалмагъанла Адам бла Хауа...
Биз да – аланы туудукълары –
Бу дуниягъа да тыйыншлы болалмай эсек,
Сыйрат кёпюрден ётерча джашаялмай эсек,
Ахырзаманны чакъыра эсек Джерге,
Сора, дау салайыкъ кимге, неге?

Аллах джаратхан адамла болмазбызмы биз?
Табигъатны джангылычы болурбузму биз?

ДЖАТХАН ЧЕГЕТГЕ НЕ ОНОУ

Чегет барды, Терек а – джокъ.
Аты барды, кеси уа – джокъ.

Агъачны тюзюн, игисин,
Субайын, сыйлысын, нюрлюсюн,
Ёхтемин, бийин, ёзденин –
Агъачлысын, ёзеклисин –
Кёзге илиннгенни къоймай бирин,
Тишге илинникни къоймай бирин,
(Мычхы тишге илинникни къоймай бирин) –
Барын кесгенле, къурутханла.
Тамырсыз, боюнсуз, бутакъсыз,
Къынгыр-мынгыр, хылымылы
Къуру къул агъачла къалгъандыла.

«Муну да къалай къойгъанла кесмей» деб,
Бир ёрге сюелгеннге чабсанг,
Ол да ёре турукъ болуб чыгъар.
Ол да юсюнге ауар...

Узакъдан къарагъаннга уа –
Чегет бирча кёрюнеди,
Чегет барча кёрюнеди.
Джуукъда уа – кёрмезсе джукъ:
Чегет да джокъ, терек да джокъ.

Огъай, бардыла терекле.
Алай а, ала узалмайла Кёкге,
Ала сюелмейле ёрге.

Башларын кесдирмез ючюн,
Башларын кёлтюрмейле ёрге,
Айырылмайла джерден.
Алай джашаргъа юреннгенле,
Тобукъланыб джашаргъа юреннгенле.

Барды чегет – джокъду чегет.
Башын кёлтюргенни башын кесе,
Къараучу айланады кече-кюн.
Джазыкъ терекле...ёлмез ючюн
Баш кёлтюрмей джашайдыла.

Къул тереклеге не оноу?
Джатхан чегетге не оноу?
Табигъатларын тюрлендириб,
Джерге къабланыб, сюркелиб,
Джашагъанлагъа не оноу?

ОЛ ДУНИЯДАН АУАЗ

Ашыкъмагъыз бери.

ХАКЪ ДЖОЛДА БАРА

Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Намаз бла бошалмаса кюнюнг,
(Аллах бла башланмаса кюнюнг,
Аллах бла бошалмаса кюнюнг) –

Рахатлыкъ къалай табар кёлюнг?
Тынгы-тынчлыкъ къайдан табар кёлюнг?
Букъудан, чарсдан, къурумдан, джалындан –
Дуния сёзден, къайгъыдан толмазмы, къаралмазмы кёлюнг?
 
Аллахны келечилерибиз бу дунияда биз.
Бютеу адам улугъа деб келген келечиле-файгъамбарла бар,
Бир халкъ ючюн деб келген келечиле-шыйыхла бар,
Бир эл ючюн, тийре ючюн деб келген мубарекле бар,
Кеслери ючюн – Адам болур ючюн – келгенле да бар.

Бютеу адам улуну къутхарыргъа джетмесе да къарыуум,
Саулай халкъымы къутхарыргъа джетмесе да къарыуум,
Элими, тийреми къорургъа, сакъларгъа джетмесе да къарыуум,
Адам болургъа, муслиман болургъа кесимедамы джетмез къарыуум?

«Халкъ тюлбюз, Адам тюлбюз» дейди биреулен.
«Сен кесинг а – Адаммыса? – сорама мен.
Адаммыса? Муслиманмыса?
Сен – халкъны, джамагъатны, башхаланы къой,
Кесинг ючюн эт джууаб, бер джууаб.

Меннге тюл, кеси кесинге бер джууаб:
Адаммыса, муслиманмыса сен?
Иннетинг-сёзюнг-ишинг,
Юйдегинг-хоншунг-тийренг
Шагъатмылла анга?

Адам эсенг, муслиман эсенг,
Аллах буюргъан джолда бара эсенг,
Дайым Адам болургъа, муслиман болургъа кюреше эсенг,
Башхаланы да Адам этерге, муслиман этерге кюреше эсенг,
Абыннганны ёрге тургъузургъа кюреше эсенг,
Джангылгъанны тюзелтирге кюреше эсенг,
Аджашханны джолгъа къайтарыргъа кюреше эсенг –
Сора Аллахны разылыгъын табарса.

Дунияда бош орун джокъду.
Игилик кючлемеген джюрекни кючлейди аманлыкъ.
Аллахы болмагъан джюрекге орналады шайтан.


Хакъ джолгъа бура эсенг эсинги,
Харамдан-гюнахдан тыя эсенг кесинги,
Аллахны келечисине санай эсенг кесинги,
Сора,
Нек тарыгъаса джокъду деб Адам, Халкъ.
Динни джайыб башлагъанда файгъамбар да джангызед.

Кесибизни ётсюзлюгюбюзню, хомухлугъубузну
Кюремейик башхалагъа – адамгъа, халкъгъа.
Бизден – кесибизден, ичибизден – башланады халкъ.
Кёлсюзлюк – ийманны азлыгъынданды.
Ийманы болгъаннга – башха таянчакъ керекмиди?
Аллахдан башха не таянчакъ керекди бизге?

Аллахны келечилерибиз бу дунияда биз.
Халкъын къутхарыргъа кюрешмеген – кесин да къутхараллыкъ тюлдю.
Кеси Адам болмагъан – халкъын да Халкъ эталлыкъ тюлдю.
Джюрекде иймандан башланалла Адам да, Халкъ да, Хорлам да.

СОКЪУРАНМАЗЧА ДЖАШАРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ

Сокъуранмазча къалай джашаргъа кереклисин
Юретсе да Къуран,
Айтама: этмей сокъураннгандан эсе,
Этиб сокъуран.

Кимге да буюрулуб бармайды
Джюрюрге Буракъча атда.
Алай а, дунияда этеринги этмей,
Айтырынгы айтмай къойсанг –
Къабырынг къычырмазмы артда?

Къызгъа ариулукъча, джашха да батырлыкъ
Аллахдан берилген бир затды.
Ёзге ала намысха, адамлыкъгъа бойсунмасала,
Къыйынлыкъгъа ачылады джол.

Шайыргъа Сёзча, алимге да Керамат
Аллахдан келген бир ташады, тамашады.
Ёзге ала джашаугъа –
Игиликге-Тюзлюкге-Намысха-Адамлыкъгъа къуллукъ этмеселе,
Палахлагъа ачылады джол.

Дуния намысдан, ахырат азабдан къоркъмасакъ биз,
Тейри адамларыча джашамасакъ биз,
Аллах-Адам деб, джашамасакъ биз,
Хакъ-Халкъ деб, джашамасакъ биз,
Сора Адамбызмы, Халкъбызмы биз?

Сёзню игисин-кертисин-тюзюн айтыргъа къоркъа эсек,
Ишни игисин-кертисин-тюзюн этерге къоркъа эсек,
Акъгъа – акъ, къарагъа – къара дерге,
тюзге – тюз, терсге – терс дерге къоркъа эсек,
Хакъ Керти джолда барыргъа къоркъа эсек,
Аллахдан тюл, шайтандан къоркъа эсек,
Аллахха тюл, шайтаннга баш ура эсек –
Сора Адамбызмы, Халкъбызмы биз?

Айтмай, этмей сокъураннгандан эсе,
Айтыб, этиб, алай сокъуран.
Чыртда сокъуранмазча джашаргъа излей эсенг а –
Джаша, юретгенча Къуран.

АДАМ АТХА ТЫЙЫНШЛЫ БОЛАЙЫКЪ

сёзге, дауургъа – болуб турма да къул,
Иннет эт, абдез ал, намаз къыл –
Бир кесекге болса да, дуниялыкъдан къутул.

Къайгъылагъа талатыб турма да джюрекни,
Ач аны Кёкге, джибер анга Кёкню –
Толтур аны джарыкъдан, нюрден.

Адамладан чыкъгъан эсе кёлюнг,
Джарадан-табдан толгъан эсе кёлюнг –
Джерге, Кёкге къара, табигъатха къара:
Къыйналгъан джанынга (къыйынлы джанынга) себеб болурла ала –
Рахатлыкъ берирле, сабырлыкъ берирле,
Тюшюндюрген, кёллендирген, учундургъан да этерле.

Чексиз Кёкде джулдузлагъа къара –
Дунияны джылыта, джарыта, джаналла ала.
Кеслери уа – джана – кюелле, тауусулалла, ёлелле,
Адам джюрегине (Адам джюрегине!) ушайдыла ала.
(Джулдуз джюрекли адамла да кеслерин чыракъ эте, къурман эте,
Алай сакъламаймылла къарангыдан, сууукъдан дунияны?!).

Джулдузла узакъда, мийикде, Кёкде эселе,
Къатынгда, Джерде табигъатха бир бурчу эс :
Таш да, Терек да, суу да бермеймилле дерс?

Къой, дуния малгъа, дуния къайгъылагъа болуб турма да къул,
Иннет эт, абдез ал, намаз къыл –
Бир кесекге болса да, дуниялыкъдан къутул.
Абдез тёнгегинге, намаз джюрегинге
(Суу тёнгегинге, Сёз джюрегинге)
Тазалыкъ, саулукъ, рахатлыкъ да берирле. 

Терк кетиб баргъан суугъа къарасам –
Кесим да кетиб баргъанча болама,
Джашауума къарагъанча болама,
Сора, джагъа терекча, мыдах болама,
Джангыз Терекча мыдах болама.

Алай а, Къадау Ташха къарасам
(Джерден чыкъгъан эсе да, Кёкден тюшген эсе да Ол) –
Бираз кёлюмю басама:
Суу кетсе да, Таш къалыр дейме,
Дуния джашар, Адам да джашар дейме.

Ёзге, бир Аллахны кесинден сора,
Болджалсыз, аджалсыз, ёмюрлюк не барды?!
Билеме, дунияланы, джашауну, джанланы джаратхан Кюч,
Джаратханыча, тюб этерге да боллукъду.

Алай а, Ол бизни тюб этерик болуб джаратхан болмаз.
Ёзге аны оноуу джетмейди бизге.
Джашауну, Ёлюмню, Тирилиуню да
Джоллары ташалла, таша Кючню, чексиз Кючню къолундалла ала.

Биз кесибизге джетгенни этейик,
Тауратны, Инджилни, Къуранны да билейик,
Джашаргъа, Адам болургъа кюрешейик,
Джашауну, Адамны сакъларгъа кюрешейик.


Табынмайыкъ, адам къаранчхаланы ётдюрюб тёрге, сюеб мюйюшге.
Алданмайыкъ, сатылмайыкъ дуния малгъа, алтыннга, кюмюшге.
Адам атха тыйыншлы болайыкъ,
Джашай, ёле туруб да Адамлай къалайыкъ.

ДЖОЛОУЧУ

Бир Ариулукъгъа, Игиликге
(Ким биледи, Сюймекликге!)
Тюбер эсем а – чыгъама джолгъа.

Артмакъларыма джол азыкъ, кебинлик да салыб,
Джаз болса да, къышхы кийимле да алыб,
Нартлача, джыллыкъ джортууулгъа да тюл,
Ёмюрлюк джолгъа атланама.

Эл, бал аякъ бла алгъыш эте, ашырады мени,
Къайыталырмамы артха – Аллахды билген.
Кюн таякъ болса да джолоучу таягъым мени,
Чынгылдан, ныхытдан къыйынды ётген.

Бир Къуран окъуй, бир назму окъуй –
Бир таша джарыкъны сезе алда –
Бир Кёкге чыгъа, бир Джерге тюше,
Бир атда, бир джаяу – барама джолда.

Игигеми тюберме, аманнгамы –
Джанымдады сауутум-сабам.
Юретгенча ата-бабам
Джашаргъа, ёлюрге да хазырма.

Туугъан кюнюнден ёлюб кетгинчи
Джолдады, джолоучуду адам.
Джолну аслам къоратыргъа кюрешебиз –
Тауусулгъунчу заман.

Ашыгъабыз къайры, барабыз къайры –
Ёлюм эсе сакълагъан алда.
Алай а,
Бир Ариулукъгъа, Игиликге
(Ким биледи, Сюймекликге!)
Тюбер эсем а,- дейме,- джолда.

Умут джулдуз джарыта джолуму,
Аллахха аманат этиб джанымы,
Кетиб барама.

АТЫНА ТЫЙЫНШЛЫМЫДЫ АДАМ?

Файгъамбарны азанчысыны атын атадыла меннге
Болур эсе уа,- деб,- диндар, азанчы.
Мен а болдум джазыучу, назмучу –
Да не керекди андан сора, ёнге?

Туугъан кюнюм байламлыды Узай бла,
Тутхан диним – Джулдуз бла, Ай бла,
Туугъан джерим – Къыргъыз эли Кок-Сай бла,
Джан тамырым а – Ата джуртум Къарачай бла.

Шукур Аллахха, Байракъсыз, Тамгъасыз, Орайдасыз тюлдю халкъым.
Динибиз, тилибиз, джуртубуз барды бизни,
Тарихибиз, Тёребиз, миллет ангыбыз-эсибиз барды бизни,
Алай демек – Тамблабыз барды бизни.

Джетишелле азанчыла, джырчыла да,
Къалам тутханла, къама тутханла да джетишелле,
Таракъчыла, таякъчыла да джетишелле,
Алгъыш этгенле, тилек-дуа этгенле да джетишелле,
«Амин» дегенле джетишмейле ансы.
Алай эсе – иш иманда, имамда болур...

Файгъамбарны азанчысыны атын атадыла меннге
Болур эсе уа,- деб,- диндар, азанчы.
Мен а болдум джазыучу, назмучу –
Да не керекди андан сора, ёнге?!

БУ ДУНИЯГЪА СЮЙМЕКЛИК

Сен къызны кёресе нюр къанатларын –
Аны мёлекге этесе тенг.
Мен а, мен –
Кёреме аны гюнахлы-сууаблы санларын –
Исси Кюнлени, толгъан Айланы кёреме мен.

Сен кёресе нюр джулдузланы,
Хур къызланы кёресе сен.
Мен а кёреме суу, тенгиз джагъаланы,
Къымыжа къызланы кёреме мен.
Алагъа салам береме мен.

Ахрат дейсе, ол дуния дейсе,
Кёзюнг бу дуниягъа турса да къарай...
...Аугъа тюшген чабакълача,
Къыз бутла къалтыраелле къалай.
Аны унутургъа боллукъду къалай!
Бу дунияны джандетге да ауушдурмам, огъай.

Адет-намыс,сууаб-гюнах деб,
Сен бошуна болма ёре –
Хар ким сюйгенича джашайды,
Барыбызгъа да Аллахды тёре.

Бачхада кёгет терекге къара:
Анга къарагъан – тиреу-дагъан болгъан – болмай,
(Ол келечиси болса да Джер бла Кёкню)
Зырма битгенден, кёгети асры кёбден,
Сыналла бутакълары терекни.

Сюймеклиги асры кёбден
Алай сыннганды-джарылгъанды мени да  кёлюм-джюрегим.
Дагъыда, ёлсем да ёллюкме алай,
Хаух дуниягъа бурулгъанлай кёзлерим. 

ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ АЛЛАХ

Аллах бирди, махтаугъа тыйыншлы да Олду джангыз.
Аны унутуб, тенг этмей Джерге, Кёкге,
Ненча адамны тутдум ёрге.

Артда барындан чыкъды кёлюм.
Айтханыма, этгениме да сокъурандым.
Аллахдан башха джокъду Аллах –
Махтаугъа тыйыншлы да Олду джангыз.

Адамгъа къой, Ташха, Терекге да,
Халкъгъа къой, Элге, Джуртха да
Баш уруу – джахилликди, меджисууду,
Джангылычды, аджашыуду, гюнахды.

Кеч тюшюндюм керти затлагъа.
Бир Аллахдан башха джокъду Аллах.

Аллах этерге кюрешмейик
Не ташны, не терекни, не адамны.

Ол заманда кишиден къалмаз кёлюбюз.
Кесибизден да чыкъмаз кёлюбюз.
Аллахдан сора джокъду Аллах.
Ля иляха илля Аллах.

АДАМ ЁМЮР КЕЛГЕНДИ ДУНИЯГЪА
(иги джора )

Джылан джыл, джыла, (джырла!) –
Джылан адамла ёлгенле бары.
Ит джыл, джыла, (джырла!)
Ит адамла ёлгенле бары.

Харам адамла, ит адамла ёлгенле бары –
Иги адамла, керти адамла къалгъанла джангыз.
Адам джыл, Адам ёмюр келгенди дуниягъа:
Кёкде да, Джерде да, джюрекде да – Джангы Ай бла Джулдуз.

КЕРТИ АДАМЛАГЪА

Намыслы, ариу къызла, Тюзлюкню сюйген джигит джашла
болмасала дунияда,
Акъыллы, эсли, оюмлу, билимли адамла болмасала дунияда,
Сабыр, халал, джарыкъ, иги адамла болмасала дунияда,
Иги сёз айтхан, иги иш этген адамла болмасала дунияда,
Дуния намысдан, ахырат азабдан къоркъгъанла болмасала дунияда,
Хакъ ючюн кюрешгенле болмасала дунияда,
Аллах буюргъанча джашагъанла, Аны ючюн да ёлгенле
болмасала дунияда,
Мубарекле – шыйыхла, файгъамбарла болмасала дунияда –

Адам улу хайуан-джаныуар сюрюуге бурулур эди.
Дунияны да, кесин да къурутур эди.
Алай а, Аллахха шукур,
адамла ичинде бардыла Адамла,
Адам улуну сюрюу болургъа къоймазла ала.
 
БАРМЫДЫ ДАРЫ-ДАРМАН

Ёллюгюн билген бир джан –
Къарайма Джерге, Кёкге:
Бармыды дары-дарман
Кюе тургъан джюрекге?!

Къайдан чыгъады палах –
Джюрекденми, Джерденми?
Огъесе, Кёкледенми
Иеди аны Аллах?

Не къыйынлыкъ, палах да
Чыгъады кесибизден.
Насыбсыз джанлабыз биз,
Къыйынлы болмаз бизден.

Табигъат да, джашау да
Биз къурагъан затла тюл.
Алагъа къатылгъанны
Аланы къурагъан Кюч
Къалай къояр этмей кюл?

Бизге берилген затны 
Унамайын сакъларгъа,
Биз къоркъуу сала эсек
Сау дуниягъа, джашаугъа,

Бизни джаратхан Кючге
Унамайын тынгыларгъа,
Ол кёргюзтген Хакъ джолда
Унамайын барыргъа,

Кесибизни къыйнай эсек,
Бир-бирибизни да къыйнай эсек,
Джерни, Кёкню да къыйнай эсек –
Тыйыншлыбызмы джашаргъа?!

Джаратханла биз тюлбюз
Кёкню, Джерни, джашауну.
Аланы Джаратханнга
Шукур эте билейик.

Ол бергеннге разы болуб,
Ол бергенни сакълаб, къатлаб,
Ол айтханча, буюргъанча,
Джашау эте билейик.

Кёкле, Джер да къуралыб,
Биз келгенбиз хазыргъа.

Аны ангылаб, къууаныб,
Юйюбюзню джарашдырыб,
Дуниябызны джандет этиб,
Инсан болуб, Адам болуб,
Унамай эсек а джашаргъа,-

Сора не дау – Аллах бизден
Сыйырад деб, бергенин...
Не болса да насыбды
Бу дунияны кёргеним.

Ёллюгюн билген бир джан –
Къарайма Джерге, Кёкге:
Неди дунияда дарман
Кюе тургъан джюрекге?!

КИМДИ, НЕДИ АДАМ УЛУ?

Кимди, неди адам улу?
Къайдан къайрыд баргъан джолу?
Андан уллу
Бармыд соруу, къайгъы, къоркъуу?

Кимди, неди адам улу?
Къайдан къайрыд баргъан джолу?
Къайдан келед бёрю улуу –
Ауалданмы, ахырданмы?

Неди джашау –
Ёлген джулдузну джарыгъымы?
Бизлеге юй, бешик, къабыр да болгъан
Джер а – неди?

Кюнню – (джаннган отну!) – тёгерегине
Учуб айланнган гёбелеккемиди?
Огъесе, Унух файгъамбарны кемесича,
Алам тенгизде бир кемемиди –

Не джагъа, не тау кёралмай,
Тохтаргъа мадар табалмай,
Тёгерек бурула тургъан?

Аны джолун тюзетирге,
(Кесини джолун тюзетирге!)
Ангы, эс, билим
Джетмейди алкъын адамгъа.

Да кимди, неди адам улу?
Къайдан, къайрыд баргъан джолу?
Адамдан уллу (адамны кесине, джашаугъа да)
Бармыд соруу, къайгъы, къоркъуу?!

БАЗМАН

Джаннетча Джерде да
Адамча джашаялмай кюрешебиз.
Сёлешебиз, демлешебиз, сермешебиз – юлешебиз
Нени?

Не кёб джашагъан да джашайды джюз джыл.
Къысхады ёмюрю адамны.
Аны да кесибиз къысхартыб кюрешебиз,
Табигъат къыйынлыкъла этгенча азлыкъ.

Адам улусу бары биригиб,
Джашау ючюн сермешир орнуна,
Ёлюмге къаршчы кюрешир орнуна,
Тонайла, ёлтюрелле, къыралла бир-бирин.

Бирле ёлюмге этелле къуллукъ –
Чыгъаралла, джаялла уруш сауутланы,
Тюрлю-тюрлю ууланы, аурууланы, хыйныланы.
Алагъа къаршчы дарманланы, амалланы
Излеб, табыб, къураб кюрешелле
Джашаугъа къуллукъ этген адамла да.

Адам джюрегинде да барады къазауат:
Адам джюрегин толусу бла кючлерге кюрешеди шайтан.
Анга кесин хорлатмазгъа кюрешеди адам.
Ёмюрлени – кече-кюн болмай – барады къазауат.

Керти бла ётюрюкню арасында,
Тюзлюк бла терсликни арасында,
Хурлукъ бла зулмуну арасында,
Бет бла бетсизликни арасында,
Акъ бла къараны арасында,
Джарыкъ бла къарангыны арасында –
Айтыргъа,
Адам бла шайтанны арасында
Барады къазауат.

Ким хорлар бу къазауатда – адаммы, шайтанмы?
Къайсы джанына, кимни джанына ауар базман?
Сени, мени – хар бирибизни
Иннетине-сёзюне-ишине кёре боллукъду
Бу къазауатны ахыры,
Бютеу адам улуну джазыуу да.

Бир-бирде бир чёб да джетишеди
Бир джанына дженгер ючюн базман –
Аны унутургъа боллукъмуду адам?

Джашау-ёлюм базман чайкъалады,
Чайкъалады сууаб-гюнах базман.
Бир адам, джангыз бир адам огъуна,
Бютеу адам улуну
Баш этерге, тюб этерге да боллукъду.

Тауусулады болджал.
Тауусулады заман.
Чайкъалады базман.
Чайкъалады адам.

Шайтаннгамы алданыр,
Огъесе, Аллахын эскерирми адам?
Чайкъалады базман.
Чайкъалады адам.

Джууукълашханды,
Алай а, буйрукъ сакълаб,
Адамгъа къарай, базманнга къарай,
Мурукгу этеди ахырзаман.

БОЛУР ЮЧЮН АДАМ-ХАЛКЪ

Балчыкъны-кирни башын джабаргъа
Излемейме, къарча.
Мен аланы излейме думп этерге
Дунияда къуру тазалыкъ-ариулукъ къалырча.

Кир иннетли къара джюрекли адамла,
Мен сизни башыгъызны излемейме джабаргъа.
Ит, харам кёлюгюзню излейме кёргюзтюрге –
Къара бетигизге тюкюрюрча адамла.

«Биз бир халкъбыз» деб,
Амантишлени, хасаукачыланы да
Къатышдыраллыкъ тюлме.
Алай этерге кюрешгенле
Амантиш болургъа хазырла кеслери да.

Миллет ёкюллени, амантишлени да,
Мёлеклени, къахмелени да
Къатышдырыб кюрешгенле,
Бир да ажымсыз,
Кеслерини харам-гюнах ишлерин
Джабар ючюн этелле алай.

Къуллукъгъа илинир ючюн – джау тюбюне джатханлагъа,
Сыйларын, намысларын аякъ тюбге атханлагъа,
Халкъларын, джуртларын да сатханлагъа,
Алагъа –
Халкъ тёре кеси салмаса азаб,
Халкъ тёре кеси этмесе оноу,
Атлары, тукъумлары да джазылыб,
Къара багъанагъа тагъылмасала ала,
Халкъ ичинде керпеслениб айлансала ала,
Джаш тёлюню къылыгъын бузсала ала,
Сыйсызлыкъгъа, учузлукъгъа джол берилсе,
Халкъ – къахмеликге, уругъа, мурдарлыкъгъа да юренсе,
Сора, халкъны къалай къалыр халкълыгъы,
Адамны да адам бети, адамлыгъы?

Акъгъа – акъ, къарагъа – къара,
Тюзге – тюз, терсге – терс,
Игиге – иги, аманнга – аман
Деб, ачыкъ айтмасакъ биз,
Хакъ бла болмасакъ биз –
Адам да, Халкъ да болаллыкъ тюлбюз,
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъбуз биз,
Башсыз къуллагъа буруллукъбуз биз,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъбыз биз,
Алай эте, тюб боллукъбуз бу дуниядан биз.   
 
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ ДЖЫРЫ

Тарбуууннга тыйылгъан «джаныуар» –
Джан-джанымы талайма.
Ит чабханнга, шкок атылгъаннга
Къаным дертден къайнай, тынглайма.

Орман айю келеди
Чыгыр итлери – аллында.
Мен джуртуму, джыйынымы
Чачдырыб къоймам къанлыма.

Кёкрегим окъдан толса да,
Тохтаб къалмаз джюрегим.
Къыйын кюн меннге таянчакъдыла
Джуртуму Ташы, Тереги.

Тейриге барды тилегим:
Эмеген къандан тойгъунчу,
Амантиш итлени сойгъунчу,
Джумулмасынла кёзлерим.

Тейриден бирди тилегим:
Джуртун, халкъын сатхан башчыны
Башын кесгинчи джашау бер.
Андан сора хазырма –
Ачсын къучагъын манга кёр.

Джуртун, халкъын сатхан адамны
Эркинлиги джокъду джашаргъа.
Андан джер да джийиргенеди –
Къабыр юлюш да джокъду анга.

Аны асрарла тышында
Кесича сатлыкъла, итле.
Джуртда джашаргъа, асралыргъа да
Тыйыншлылла джангыз – джигитле:
Джурт, Халкъ ючюн джашагъанла,
Джурт, Халкъ ючюн да ёлгенле.

Тарбууунга тыйылгъан «джаныуар»
Душманны аллын сакълайма.
Джауну кесин да, итин да
Чачама, кесеме, талайма.

Былай барады къазауат
Ненча джылны, ёмюрню.
Джаным Аллахха аманат,
Мен – адамыма Тейрини.

Джазым-джайым кюрешде кетсе да,
Зыраф тюлдю къыйыным:
Меннге эм уллу къууанч –
Сауду джуртум-джыйыным.
Меннге эм уллу насыб –
Эркин джуртум, джыйыным,
Ёзден джуртум, джыйыным.

ЭКИ КЮН бла ЭКИ АЙНЫ ИЕСИНЕ

Къарадыла эки Кюн,
Къалтыралла эки Ай:
Ачыла тургъанча гюл –
Мен сени кёрдюм алай.

Адам да джаннетде
Джалан кёрюб Хауаны,
Тутхан болур джюрекден:
Мен ангылайма аланы.

Ала джаннетден кибик,
Биз да бу Джер джаннетден
Къысталсакъ да таб алай –
Сокъуранмам бир джукъгъа:
Къарайдыла джууукъдан
Эки Кюн бла эки Ай.

Джангы тийген эки Кюн,
Джангы толгъан эки Ай
Мукъладисча тарталла –
Къошулалла джаз бла джай.

Сюймеклик – гюнах эсе,
Гюнахлы адамма мен.
Сюймеклик – Аллах эсе,
Анга табынама мен.

Эки кёзюнг – эки Кюн,
Эки ёшюнюнг – эки Ай...
Насыбым тутар мени,
Ишим да болур къолай...

Мен болсам да хапарлы
Шериатдан, ахратдан,
Сени ючюн дунияда
Артха турмам бир затдан.

Гюнах, сууаб да меннге,
Соруу, джууаб да меннге,
Джууукъ, узакъ да меннге –
Джангыз Сенсе.

Джашыраса атымы,
Джашырама атынгы...
Кюрешеме сакъларгъа
Сени кёзден, сёзден да.

Чабакъ – джюзгенча сууда,
Кийик – чабханча тауда,
Джулдуз – джаннганча Кёкде,
Сен алайса джюрекде.

Къарайдыла эки Кюн,
Къалтырайла эки Ай.
Сюйсенг ийнан, сюйсенг кюл –
Ёзге бил:

Сюймеклик Аллахы – бир,
Мен – аны  келечиси.
Джазыуубуз болур бир –
Буду сёзню игиси,
Буду ишни игиси.

ПОМПЕЯНЫ КЪАТЫНДА САГЪЫШЛА

Балчыкъгъа, кирге барабыз бата,
Гюнахдан, харамдан тыймай кесибизни.
Везувий Помпеяны басханча,
Минги Тау басар деб, къоркъама бизни.

Бизге джау эселе да хоншула, кърал,
Къыйынлыкъ алада тюлдю – къарагъыз:
Бир-бирибизни алдай, тонай, къыра,
Адебден-намысдан, тёреден-джорукъдан да чыгъа,
Адамлыкъдан, муслиманлыкъдан да чыгъа,
Кеси-кесибизни тюб эте барабыз.

Къыйынлыкъ кесибиздеди бизни.
Ичкичилик, хаулелик бошайла бизден,
Къууат, берекет къачалла бизден...
Минги Тау басар деб къоркъама бизни.

Ол мийик, сыйлы, акъ тау, Минги Тау
Бизге джийиргениб къарагъанча кёреме,
Бизге чамланыб къарагъанча кёреме –
Акъ тау къара балчыкъгъа тёзмез къатында.

Тёзюмю тауусулур да, Тау эки джарылыр –
Андан джаханим от къуюлур юсюбюзге...
Везувий басхан Помпеяны кёрдюм да бюгюн,
Быллай ачы сагъышла келдиле кёлюме.

Ашланнганча болду джюрек джара –
Джуртумдан, хакъымдан болсам да узакъ.
Огъай, мен этмейме аман къууум, аман джора –
Джангыз, къоркъама тюб болады деб, халкъ:
Азаб чегеди, тюб болады Хакъ бла болмаса халкъ.

Кюл болгъан Помпея. Ол кюлде
Къызара, агъара чагъалла гюлле. Кимге?
Шаула саулагъамы берелле салам?
Бери келген-кетген минг-минг адам
Джашауларына, халкъларына, джуртларына
Сагъыш эте болурламы? Къайдам.

Мени уа кёзюме кёрюнеди Минги Тау,
Аны этегинде джашагъан халкъым да...
Ичкиге, хаулеге, уругъа, мурдарлыкъгъа,
Балчыкъгъа, кирге – харамгъа, гюнахха
Къаллай бирни тёзерикди Минги Тау?

Балчыкъгъа, кирге барабыз бата,
Гюнахдан, харамдан тыймай кесибизни.
Везувий Помпеяны басханча,
Минги Тау басар деб къоркъам бизни.

АШХАМ  БОЛА

Джюрек къатханды, болгъанды берч.
Таш болургъа эртде эсе да,
Терек болургъа уа болгъанды кеч.

Джокъду энди чагъыу, джашнау –
Кетди джашлыкъ, кетди джашау.
Кёб къыйынымы этдим зая,
Болалмадым тау не къая.

Хар не башланса эди аллындан,
Джашасам эди джангыдан –
Джашар эдим башха тюрлю.

Ийнанмайма мен алагъа –
Айтханлагъа:
«Джангыдан башласам да джашаб,
Джашагъанымча джашар эдим».

Кёзбау сёзлеге ийнанмайма.
Джангыла, джыгъыла, кюреше къобаргъа,
Сокъурлана, сокъурана, тюшюне, къайыта тобагъа –
Алай джыябыз эс, акъыл.
Алай а, ол кёзюуге
Джууукълашады бизлеге ахыр.

Джангыдан джашаргъа болады кеч.
Джюрекни хар элиси – не джара, не таб, не берч.
Джаш тёлюге береме ауаз:
Тынгыласа, ангыласа – джангылмаз.

Алай а – тюлдю тынгыларыкъ:
Башымдан ётген затды ол.
Къартла деученелле, бере ауаз:
«Уллу айтханны этмеген – уллаймаз».

Джангыдан джашаргъа кеч болгъанды.
Заман не заманды? – Ашхамды.
Ай бла джулдуз кёрюнелле Кёкде.
Минг къайгъы, джарсыу, сагъыш кёлде-джюрекде.

ЧАМ НАЗМУ

Къалай сейирди джашагъан,
Ариу къызлагъа къарагъан,
Махталыргъа излегенни махтагъан,
Алданыргъа излегенни алдагъан.

Ариу къыз неге да джууабды,
Этген гюнахы да сууабды.
Шайыр джюрек а къачан да –
Къана билмейди, суусабды.

Бу ариу къызланы кёрмесем,
Аланы джанымдан да сюймесем,
Ала амалтын ёлмесем,
Сюймеклик не болгъанын билмесем –
Джашаудан татыу къалмазед,
Сау, шау эсем да сезмезем,
Джашагъанымы да билмезем.

Къалай сейирди джашагъан –
Ариу къызлагъа къарагъан.
Махтаугъа тыйыншлыны махтагъан,
Алдаргъа излегенни да алдагъан.
Къалай сейирди джашагъан.

СЕННГЕ УЗАКЪДАН КЪАРАБ

Сейирсиниб къарайма тёгерекге –
Джерге, Кёкге эмда джюрекге.
Махтау салама Сюймекликге –
Ич-тыш Ариулукъгъа кёзюмю ачхан.

Сен багъалыса меннге
Ана тилимча, Ата джуртумча, къыйынлы Халкъымча.
Дунияча, джашауча, саулукъча багъалыса меннге.
Сен – джюрекдесе, Джердесе, Кёкдесе.

Шайыр, Адам этген да Сенсе мени.
Сени кючюнг бла келгенди меннге
Кертиге, Тюзлюкге, Ариулукъгъа да сюймеклик.
Сенсе халкъыма, джуртума къайтаргъан да мени.

Джуртуму суратыса Сен –
Акъ Минги Тауну, джашил нарат чегетлени, чокъуракъ сууланы –
Барын кёреме Сенде.

Ана тилими сыфатыса Сен. Сеннге къарасам
Халкъ джырланы, ийнарланы, кюулени –
Ол ёлюмсюз сейир макъамланы, шийирлени
Кёреме, эшитеме.

Тилни, Халкъны, Джуртну да ёлюмсюзлюгюсе Сен.
Сенсе назмуланы, сабийлени да Анасы.
Сени къууандыргъан да болурма, джанынга да болурма тийген.
Ахрат азабым да, дуния намысым да Сенсе мени.

АДАМНЫ БОРЧУ ЭМДА НАСЫБЫ

Таула, биз бек багъалатхан таула
Къалай къуралгъанларын билген адам,
Аланы от къусханларын кёрген адам
Аланы къатларында джашамаз.

Алай а, адамла
Суу ахырзамандан, башха къыйынлыкъладан да
Къача, алай къысылгъанла таулагъа.

Джер кеси уа неди?
Тышы джандетча кёрюннгенликге,
Ичи – отду, джаханимди:
От тёбеде джашайбыз биз.
Не этейик? Къайры кетейик?

Биз бу Джерден къачарча, къутулурча,
Башха Джер, башха дуния джокъду бизге.
Бар эсе да, джаны сау ары джол ачарча,
Ангы-билим джетмейди адам улугъа алкъын.

Бу биз юсюнде джашаргъа кюрешген от тёбе – Джер,
Бизни да алыб,
Кесинден да уллу от тёбени – Кюнню –
Тёгерегине бурулады:
Не кюерикбиз, не бузларыкъбыз –
Башха джукъ сакъламайды бизни алда.

Джангыз,
Бир-бирибизни багъалатыб,
Къууанч бла, насыб бла джашаргъа кюрешиу,
Джашауну, бир-бирибизни сакъларгъа кюрешиу,
Ахыргъа дери джашаргъа кюрешиу,
Ахыргъа дери дуниябызны, кесибизни къутхарыргъа кюрешиу –
Мени сартын – олду насыб, борч да Адамгъа.

ТАБИГЪАТНЫ АУАЗЫДЫ ШИЙИР

Джазгъы кюн – джети тюрлю,
Шайырны джюреги да – алай.
Табигъатны ауазыды шийир.

ПОЭЗИЯБЫЗНЫ БЕТИ+++++++++++

Къалай – Джаныбекланы Аппа.
Багъыр – Къочхарланы Къасбот.
Алтын – Семенланы Сымайыл.

Джаралы джугъутур – Мёчюланы Кязим.
Джаралы таш – Къулийланы Къайсын.
Джангыз Терек – Лайпанланы Билал.

Къара суучукъ – Ёзденланы Альберт.
Ара боран – Бабаланы Ибрахим.
Хорланнган джазыу – Батчаланы Мусса.
Къаяда гюл – Зумакъулланы Танзиля.

КЕЧЕ УЗУНУ

Ашхам джулдузу да, танг джулдузу да
Кёлюмде турсала да джашаб,
Къызыб, джюрексиниб, кече узуну
Кеси кесим бла этеме ушакъ.

Терсликни бораны-джели
Тёгерек бурулгъанлай турады –
Терекни кесин аудуралмаса да,
Чапрагъын юзеди, бутагъын къыркъады.

Балта ауузун, мычхы тишлерин
Кёреме терсликни-зулмуну.
Тыймайды аны (огъесе, тыялмаймыды?)
Ёсген кючю да билимни, илмуну.

Илму, билим ёсгенликге
Адамлыкъ седирей баргъаннга ушайды.
Адам адамдан, кесинден, Кёкден, Джерден да коркъуб,
Тынгысы-тынчлыгъы къуруб джашайды.

Кимди адам, неди адам –
Хайуанмыды, джаныуармыды?
Кесине, бютеу джашаугъа да къоркъуу салгъан
Адамны джашаргъа эркинлиги да бармыды?

Соруу-сууал джокъду хайуаннга, джаныуаргъа.
Адамгъа уа берилгенди ангы, эс,Китаб...
Алай а, джаратхан Аллахына тюз турса,
Джандетден да къысталмаз эди адам.

Ызына, джандетге къайытыргъа барды бир джол –
Хакъ джолду ол. Алай а,
Биз да – Адам бла Хауаны туудукълары,
Кёзбау джолланы сайлайбыз.

Не бла бошалыр адамны ахыры?
Умут джулдузу кёлюмде турса да джашаб,
Кече узуну кюйюб, джюрексиниб,
Кесим бла, эсим бла, Адам бла, Аллах бла да этеме ушакъ.

КЁБ МАГЪАНАЛЫ БИР НАЗМУ

1
Сен – намазлыкъса.

2
Сен – намазлыкъса.
Иннет этмей, абдез алмай,
Джюрек, тёнгек да таза болмай,
Сеннге къараргъа, тиерге, кирирге да болмаз.

3
Кюнюне беш кере киреме сеннге.

4
Тюрлю-тюрлю чурумла бла
Тёленмей къалгъан намазларымы да къылама сенде.
 
5
Эсиме тюшгени сайын,
Намаз этерим келгени сайын,
Ба этиб, кёлтюрюб, къучакълаб, ийнакълаб,
Эм таза, эм сыйлы джерге салама сени.
Мингинчи кере да, биринчи кереча,
Киреме сеннге.

6
Бу Джерде, бу дунияда
Эм багъалы Сенсе.
Аллахха джууукълашдыргъан Сенсе мени.

7
Джюрегимча, ашала-бошала бараса.
Алай а, сюймеклигимча къаласа –
Алгъынча, биринчилей, ариулай.

8
Сеземе: сени юсюнгде джашагъанымча,
Керти дуниягъа да сени юсюнгде кетерими.
Мында – дуния джандетинде бирге болгъанча,
Ол бир дунияда да бирге боллукъбуз биз.
Къайда да, къачан да Сенсе мени джандетим.

9
Сенде, сени бла этген ушагъымы
Аллахдан сора бир джан билмез.
Сенден джууукъ джокъду меннге.
Саныма, джаныма да сенден джууукъ джокъду.
Сен – намазлыгъымса мени.

ДЖАШАСЫН КИШТИК
(Къоркъмазланы Борисни китабын окъугъандан сора оюмла)

1

«Борис Къоркъмаз китабын киштигине атагъанча» деб,
Бир джангы нарт сёз джюрюйдю Къарачайда.
(Киштик адамны адамлыкъгъа юретсе да,
Киштик киштикди, адам а – адам.
Огъесе, киштик болурму адам? Адам а неди сора?)

...Къыйын джолоучулукъда бир къум тюзде тохтаб,
Файгъамбар къаты джукълаб тургъанлай,
Бир уу джылан анга мыллыгын атханды.
Тебрегенди киштик аны бла сермешиб.
Киштикни къычырыгъы, джыланны сызгъыргъаны
Уятханды файгъамбарны:

Къаллай палахдан къутулгъанын эслеб,
Файгъамбар киштикни сылагъанды,
«Сыртынг ёмюрде джерге тиймесин» деб да айтханды.

Мен сабий болуб эшитгенем бу айтыуну.
Файгъамбарны ёлюмден къутхаргъан кишдикге,
Тюз адамлагъа да джарай келген кишдикге
Атагъанды китабын джазыучу деб, не сейирсиниу?!

Джангыз, киштик кеси сеземиди экен
Бир джарыкъ китаб анга аталгъанын?
Сезе да болур – ол бизден эсе сезимлиди. Джашасын Киштик!
Адамдан эсе киштик тыйыншлыды махтаугъа.

Ол джуртун, халкъын, адамын, киштиклигин да
Сатарыкъ тюлдю. Мурулдай, хурулдай,
Кесича джылай, джырлай,
Бизни адамлыкъгъа юрете,
Адамча джашарыкъды, Адамча да ёллюкдю.

Джашасын киштик (азды анга джетген адам).
Джазыучу да джашасын китабын кишдикге атагъан.
Джыгъылса да – сырты джерге тиймейди киштикни –
Аякъ юсюне тюшеди ол.
Кёб затха юретеди бизни кишдик. Джашасын киштик.

2

Аллахдан сора махтау салыргъа боллукъду
Джангыз Джуртха эмда
Юй хайуанлагъа, кийиклеге, джаныуарлагъа...
Адамгъа уа – огъай.

Аллах адамны джаратханлыгъына
Адам Анга да бойсунургъа унамай,
Ётюрюк бла, хыйла бла, зулму бла джашаргъа кюрешеди –
Махтаугъа тыйыншлы азды адамлада.

Адамладан кёлюнг къалыр, кёлюнг да чыгъар,
Табигъатдан, Джуртдан, джаныуарладан а – огъай.
Тюз этгенди Борис Къоркъмаз
Киштигине атагъанын китабын.
Алай а махталгъан киштик,
Чычхан тутханын къоюб олтурурму?
Киштикни сылай, махтай туруб,
Ол затны керекди унутмазгъа.

Айтадыла:
Макъыргъан киштик чычхан тутмаз.
Джаншакъ адам да джазыучу болмаз, китаб джазмаз.
Къояйым мындан кёб сёлешмей,
Джазыучугъа, киштигине да – махтау.

ЭСИБИЗ ЁЛТЮРЕДИ БИЗНИ

Джай чиллеге, къыш чиллеге да чыдагъан терекни,
Бораннга, шыбылагъа да чыдагъан терекни,
Ташда, къаяда да джашагъан терекни
Неди аудургъан: заранмы, заманмы, адаммы?
– Эсге тюшюрюулелле ёлтюрген аны.

Джел сындырса, элия кюйдюрсе,
Не да – балта, мычхы кесиб аудурса,
Не да – къурт уруб, ёре турукъ этсе,
Биллик эдик, кёрлюк эдик биз.

Бютеу палахлагъа чыдагъан, барындан ётген,
Зулмугъа, терсликге бой бермей келген,
Джаудан, джалгъан даудан да къутулгъандан сора
Деу терекни къуу этген, ёлтюрген –
Неди?
– Джукъну унутургъа унамагъан эсиди ёлтюрген аны.

Ол тышындан сабыр, рахат кёрюннгенликге,
Тюз джеринде терсленнгени,
Кёб ётюрюк сёз, джалгъан дау эшитгени,
Кеси сау къалгъанлыкъгъа, чегети чачылгъаны, къырылгъаны, ёлгени –
Бир да эсинден кетерге унамайла аны.

Зулмуну, терсликни алайды адети –
Кетсе да, къалыб эсибизде,
Бошайды бизден.
Тюнене сау кёрюннген терекле, джюрекле
Бир кечеге чыгъалла ёлюб.
Кёб къыйынлыкъ кёрген бир къарт,
Аугъан терекни къучакълаб,
Джан бере турады.

Деулеге, нартлагъа ушаш эки джан
Ма алай кетелле дуниядан.
Ма алай бошайды аладан (ма алай бошайды бизден)
Эсден кетерге унамагъан зулму-терслик.

ХАЛКЪЫМА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ

Къазауатладан, сюргюнден, хаписден –
Къыйын сынауланы барындан ётген,
Сау-эсен бюгюннге джетген –
Зауаллы халкъым.

Бюгюн да джокъду сеннге тынгы-тынчлыкъ.
Биягъы джаула бошаргъа излейле сенден,
Амантишле энтда чыгъалла ичингден...
Тамбланг бармыды сени?

Унута бараса тилинги, адетинги,
Харамгъа, гюнахха джол бере бараса:
Сени къылыч бла тюб эталмагъан джаула
Энди ичкичилик бла, хаулелик бла тюб эте баралла.

Сен джаула бла къазауат эте билдинг,
Эки кере сюрюлгенингде да, Джуртунга къайыта билдинг,
Энди не болуб къалгъанды сеннге –
Джуртунгда да джуртсуз къалыргъа башлагъанса,
Тилинги да унутуб, тас болургъа башлагъанса.

Ичкиден, хаулеликден, аманлыкъдан тый кесинги,
Тюб болгъан халкълагъа къара да, джый эсинги.
Ангынг, ийманынг, билиминг джетсе Хакъ джолда барыргъа,
Сен боллукъса хорланмай джашаргъа, сакъланыргъа.

Аллах айтханча джашамагъан халкъла
Дуниядан тюб бола, думп бола келгенле ала.
Эй халкъым, Аллахны разылыгъын табханлагъа уша,
Джашарынг келе эсе, Аллах буюргъанча джаша.

НАРТ СЁЗНЮ КЕСИМЧА ОКЪУЙ

Нарт сёзню ангыладым кесимча,
Сюймеклик тенгизине тюшгеникде:
Кеме да минер къайыкъгъа,
Къайыкъ да минер кемеге.

Башыбыз къалдымы айыбха –
Сен кюле эдинг, айт, неге?
Кеме да минер къайыкъгъа,
Къайыкъ да минер кемеге.

Къайсыбызбыз кеме, къайсыбызбыз къайыкъ,
Мен сёз табмайма...немеге...
Кеме да минер къайыкъгъа,
Къайыкъ да минер кемеге.

Чайкъалады тенгиз, къатланады сезим –
Мен сёз табмайма...немеге...
Кеме да минер къайыкъгъа,
Къайыкъ да минер кемеге.

ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ДЖАГЪАСЫНДА

1
Узая барады кеме.
Неге къыйналама быллай бир,
Неге?

Кемени къабыргъасында – Минги Тау.
Окъуйма джазыуну:
Къарачай.
Джазама джазыуну:
Къарачай.

Хоу, ол джазыуумду мени,
Къайгъымды, джарсыуумду мени.

Кеме уа барады кетиб. Джазыууму –
Минги Тауну, Къарачайны да алыб.
Мен а – джагъада къалыб,
Ызындан къарайма.
Узая, ташая барады кеме.
Алыб барады джуртуму, халкъымы.
Айтыб ангылатхан къыйынды халымы:
Сезимим, сёзюм, кесим да керекбиз кимге?!

Нек минмедим мен кемеге,
Нек къалдым сын къатыб джагъада?
Энди джарсыйма, къыйналама неге?
Нек минмедим мен кемеге?

2
Минерик болурем –
Къарачай хауа сезсем анда,
Къарачай адам эслесем анда,
Къарачай дауур эшитсем анда.   
 
Къарачайны атындан, суратындан сора –
Джуртумдан, халкъымдан джукъ джокъ эди анда.
Башха тилде сёлешеелле анда –
Бизники тюл эди кеме.

Аты бар да – кеси джокъ.
Къарачайсыз «Къарачай» бара эди тенгизде...
Сын болуб сюелеме джагъада –
Ёлгюнчю меннге тынгы-тынчлыкъ джокъ.

3
Тюнмюдю, тюшмюдю бу?
Бармыды, джокъмуду Къарачай?
Саумамы, шаумамы кесим да?

Джандетден къысталгъан адамгъа
Ой нечик къыйынды джашагъан дунияда.
Нечик къыйынды джашагъан дунияда –
Кертиси бла да бу дуния – сынау.

Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз,
Кертилигибиз, хакълыгъыбыз
Сыналады дайым.

Къарайма тенгизге:
Не кеме, не джазыу кёрюнмейди анда.
Тенгиз къушланы сыйытлары-къычырыкълары болмаса,
Ангыны, эсни, джюрекни тауушсуз къычырыгъы болмаса,
Къабыр шошлукъ кючлегенди тёгерекни.

Тенгизге къараб, кемеге къараб, халкъыма-джуртума къараб,
Кесиме къараб, джазыуубузгъа къараб,
Джангыз кесим сюелеме джагъада.
Сын болуб сюелеме джагъада.

ЭЛИМДЕ-КЁЛЮМДЕ

Сабийле ойнайла ашыкъ,
Хойнух да къыздыралла бузда.
Оюнну къойгъанды джашчыкъ –
Суу алыргъа келгенле къызла.

Къызла – оюндан да ариу,
Къызла – оюндан да татлы.
Къызны къолундан суу ичсе,
Джаяу да болады атлы.

Ауаз бере, саркъады тау суу:
Джашаргъа ашыкъ, джашаргъа ашыкъ.
Тенглери къычыралла – эшитмейди:
Къызлагъа къарайды джашчыкъ.

Кёкде баргъан къанатлылагъа
Джерден къараучанла алай.
Къызла ариула къалай:
Суу агъачлары да – джанкъылычлача.

Джюреги – бурула шайыргъа,
Сёзю – бурула шийирге,
Джашчыкъ оюнну унутханды,
Тенглери да къалыб сейирге.

Ашыкъ, хойнух – бары да бош.
Аланы къой да – назму, ийнар джаз.
Къызла кёзюне кёрюндюле,
Къыш ала кёрюннгенча джаз.


Суу бла бирге тынчлыгъын, сабийлигин да алыб,
Къызла кетдиле, кийиклеча, ёрге.
Кёб турмай ала чыгъарыкъла эрге...
Джашчыкъ къыйналлыкъды, алай а – неге?

...Ёмюрлюк джолоучулукъдан къайытдым элиме:
Хойнух айландыргъан, ашыкъ ойнагъан да джокъ,
Суу ала тургъан къызла да джокъ,
Мен таныгъан къартла, джашла да джокъ.
Алай а, бары да туралла кёлюмде –
Мен ёлгюнчю ёлюм джокъ элиме.

СУУ, ТЕРЕК, АДАМ

Тау суу айтады меннге:
«Джолоучу бол, дунияны кёр,
Алай а, тенгизге джет
Тауунгдан айырылмагъанлай – ма менича».

Суу джагъада терек айтады меннге:
Дунияны кёрюр ючюн,
Джолоучу болургъа кереклиси джокъду.
Туугъан джерингден айырылмагъанлай,
Ёрге ёсерге керекди, Кёкге джетерге керекди,
Ма менича. Ол заманда
Кёкден, мийикден дуния кёрюннюкдю ачыкъ».

Суу да, терек да бир затны айталла:
Туугъан джерингден айырылмагъанлай,
Кёр дунияны – Кёкню, Джерни да.

Тамыры джерден (туугъан джеринден!) айырылса,
Терек ёледи – Кёк да джокъду анга.
Суу да – туугъан тауундан (туугъан джеринден) кюч алыб турмаса,
Тау бла арасы юзюлгенлей,
Къурурукъду, джол азыгъы боллукъду –
Тенгизге да тюлдю джеталлыкъ.

Адам а? Суудан, Терекден
Башхалыгъы джокъду аны да.
Джурту бла байламлылыгъы юзюлгенлей,
Ол да болады тас.
Энтда бир кере тюшюндюм:
Агъачха, суугъа, адамгъа, халкъгъа да Джуртсуз джокъду джашау.
Дагъыда тюшюндюм:
Сууну, агъачны, адамны да табигъаты бирди,
Суу да, агъач да, адам да – барыбыз да –
Бир табигъатны балаларыбыз. 

КЮРЕШЕМЕ ДЖАШАРГЪА

Дуниягъа ийнаннганча, ийнанама ахратха да,
Эки дунияны да сыйлайма, багъалатама.
Экисин да джаратханды Аллах,
Бири ючюн бирин атмазлыгъымы да айтама.

Джашлыкъ, саулукъ, джашау да кете баргъанларын кёре,
Къууанама дунияда джашагъан хар бир кюнюме.
Ахыр кюнюме, Къыямат кюннге да этеме сагъыш,
Джюз къайгъы, джарсыу, соруу да кёлюмде.

Насыбны кеси къой, кёлеккеси да,
Тейри джарыгъыча кёрюнеди меннге...
Аллахха сорур, айтыр затларымы
Бу дунияда сорайым, айтайым кимге?

Мени сагъышларыма, сорууларыма
Джууаб эталлыкъ Джерде джокъду бир джан.
Мен Аллахдан тилемейме джандет,
Мен тилейме: билим, керамат эмда ийман.

«Аллахдан тилесенг – кёб тиле»,- дейле,
Киши да билмейди кимни дуасы, къайсы дуа
болурун къабыл.
Джюрек тёнгекге бермесин азаб,
Тёнгек да джюрекге болмасын къабыр.

Мен бу дунияны сюеме кемсиз –
Тауун, сууун, терегин, ташын да.
Адамгъа, джаныуаргъа, табигъатха да
Заран болмай джашаргъа кюрешеме.

Джаны болгъаннга, болмагъаннга да
Сейирсиниб къарайма мен.
«Джандетден къысталгъан» атым болса да,
Джандетде джашайма мен.   

Ата-бабам – Адам бла Хауа – къысталгъан джандетге да
Къайытырым келмейди мени.
Джер – болджаллы, кёзюулю джурт эсе да,
Джерден кетерим келмейди мени.

«Ит тойгъан джерине, адам туугъан джерине» -
Бу нарт сёзню билсем да магъанасын,
Мен ашыкъмайма, талпымайма Ата джуртха – джандетге:
Ач-токъ эсем да, ит-адам эсем да,
Джашаб турурум келеди бу дунияда, бу Джерде.

Бош умутладан хайыр джокъду, билеме,
Келген – кетеди, кетген – къайытмайды артха.
Ашыкъмасакъ да, талпымасакъ да ахратха,
Бу дуния хаухду бизге – не этейик.

Ол дуния кесине къачан чакъырыр, билмейме,
Аны себебли тёнгегим, джаным да хазырдыла чыгъаргъа джолгъа.
Алай а, ахыргъа дери дуния джюгенин да къолдан иймейме:
Джашайма – къалыргъа, кетерге да хазырлыкъда.

«Джалыныб джаудан къалмазса» дейдиле,
Алай а, джау джокъду – барын кюрешеме ангыларгъа.
Джашауну, Ёлюмню да ангыларгъа кюрешеме,
Джашау, Ёлюм да – хакъ, ангыларгъа кюрешеме,
Джаныуарланы, хайуанланы да ангыларгъа кюрешеме,
Сюркелгенлени, сюелгенлени, джюрюгенлени, джюзгенлени,
учханланы да ангыларгъа кюрешеме, 
Адамланы, файгъамбарланы, Аллахны да ангыларгъа кюрешеме,
Кюрешеме... джашаргъа.
 
КЪУУГЪУН СЁЗ

1

Адамла кёзюме эрши кёрюннген сагъатда,
Иймансыз джорукъну айтханын этиб,
Сауут-саба алыб ызымдан тюшген сагъатда,
Таула, суула, чегетле къутхаргъанла мени.
Бир кишиге гюнахым, хыянатым
Болмай, келгенме джашай.
Халкъым, джуртум ючюн а къазауат этерикме:
Къууанчымды, джарсыуумду – джазыуумду Къарачай.

Джуртуму, халкъымы да теблерге, тонаргъа
Не бек кюрешселе да амантишле бла джаула,
Аланы аякъ тюблерине тюшюб къалмазла
МИНГИ ТАУЛУЛА.

Ата джуртну сакълагъанбыз деб,
Махтау, сый алсала да адамла,
Билелле ала:

Халкъны уруш этген джашына, къызына кибик,
Джуртну да хар бир терегине, ташына
Берирге керекди махтау.
Адамладан да бегирек
Тыйыншлыдыла махтаугъа ала.

Ала бир атламны турмагъандыла артха.
Джауну аллына буруу болуб,
Ёз аскерлерине кюбе, къалкъан болуб,
Сюелгендиле ташла, агъачла.

Халкъ джуртун, джурт да халкъын –
Бир-бирин сакълай-къоруулай келгенле ёмюрлени.
Атаны-ананы, къарнашны-эгечни багъалатханча,
Багъалатама бу тауланы, сууланы, чегетлени.

Эки къанатым – Халкъым ба Джуртум:
Аласыз джокъду учунуу, учуу,
Учар Кёк, къонар Джер да джокъду аласыз.
Халкъдан, Джуртдан бири болмай къалса,
Бир къанатлы къанатлыгъа бурулама мен да.

Аны ючюн кюрешеди душман
Халкъ бла Джуртну бир-биринден айырыргъа.
Аны ючюн кюрешеди душман
Адамны халкъындан, джуртундан да айырыргъа –
Къанатсыз не бир къанатлы болур ючюн ол.
Къул-къарауаш, манкъурт болур ючюн ол.
Алай а, халкъны джуртундан кёчюрген, сюрген да этмей,
Тутхан, къыргъан да этмей,
Динин, тилин, адетин-тёресин унутдуруб,
Аны тарих эсин, миллет сезимин-ангысын тунчукъдуруб,
Джаш тёлюсюн ички бла, хаулелик бла джоюб,
Намыс къалаларын оюб,
Кърал аз санлы халкъдан бошаргъа боллукъду.

Къралны ол сиясетин
Не къадар эртде ангыласа миллетим,
Ол къадар кесин, джуртун да сакъларгъа
Амалла-мадарла этерикди.

Ангылагъанымы халкъыма ангылатыргъа
Борчлума да, кюрешеме джазыб, айтыб, къычырыб –
Эшитген эшитмегеннге билдирсин:
Бу барыудан барсакъ –
Джуртубуз къаллыкъды башхалагъа,
Кесибиз да къул-къарауаш боллукъбуз алагъа,

Эндиги ёмюрде къарачай тилде сёлешген боллукъ тюлдю,
Къарачай деб халкъ, джурт боллукъ тюлдю.
Аман джора этгенлигим тюлдю –
Халкъым, къуугъун сёзюмю тюз ангыла, эшит:
Кеч болгъунчу титире, уян,
Тас болургъа Тейриден уял.
Уян, Халкъым, уян. 

2

Ненча кере аджалдан къалгъанбыз,
Ёлюм базманына турсакъ да миниб.
Кераматы болгъанлагъа да соргъанма:
«Аллах не ючюн къутхаргъанды бизни?»

Ётюрюк бла зулмудан согъулгъан ибилис къралда
Харамгъа, кирге булгъанмагъан – аз.
Этген гюнахларыбыздан къутулурбузму,
Кюнюне минг кере къылсакъ да намаз?!

Мындан ары джашауунда
Сууаблы ишле этиб турса да къуру,
Бюгюннге дери этген гюнахларындан
Бек аз насыблы къутулур.
 
Харамны, гюнахны кесине, бизге да джорукъ этген
Биз аллай къралда джашагъанбыз, джашайбыз.
Нафсыбызгъа хорлатыб намысыбызны,
Имандан, адамлыкъдан айырыла баргъаннга ушайбыз.

Тюб болгъан ассылагъа къараб, джыймайбыз эсибизни,
Мурдарлыкъдан, тоноудан, ичкиден, зийнадан тыймайбыз кесибизни,
Башын джабаргъа кюрешебиз терсибизни –
Аллах алкъын думп этмегени да сейирди бизни.

Ненча кере аджалдан къалгъанбыз,
Ёлюм базманына турсакъ да миниб.
Кераматы болгъанлагъа да соргъанма:
«Аллах не ючюн къутхаргъанды бизни?»

Хакъгъа тюл, Ибилисге
Къуллукъ этгенле – оноуда, башда.
Алалла бошагъан адамдан, халкъдан.
Алагъа харс урабыз дагъыда бизле.

Харс урмасакъ да турабыз тынгылаб,
Къулакъларын бек этиб джюрекни.
Биз къаллай тарихчилебиз, джазыучулабыз,
Биз къаллай таулулабыз, аланлабыз
Харам тынгылауну басыб тура эсек,
Не да, айта эсек, джаза эсек – джая эсек ётюрюкню?

Эркишилик, адамлыкъ къалмагъанды бизде,
Бир ёзден адам джокъду ичибизде,
Ёт, бет, намыс деген джокъду бизде.
Бар эсе –
Нек турабыз теблете кесибизни?
Отуз кюмюшге ийиб эсибизни –
Тонайбыз, сатабыз, къырабыз бир-бирибизни,
Хоншула да хыликке эте бизни.

Ёзден адам къалмагъанды халкъда:
Къуллабыз биз – къара къулла, сыйсыз къулла, башсыз къулла.

Тутмайбыз Аллах берген динибизни,
Сакъламайбыз Аллах берген тилибизни,
Къорумайбыз джуртубузну, джерибизни –
Къуллабыз биз.

Ибилис къралгъа,
Кърал салгъан амантишлеге да урабыз баш:
Ёзден адам къалмагъанды,
Барыбыз да – къул-къарауаш.

Ненча кере ёлюмден къутхаргъанды бизни Аллах,
Эки кере сюргюнден къайтаргъанды бизни Аллах:
Динибизге, тилибизге, джерибизге да бегирге,
Тюшюнюрге, эс джыяргъа, тирилирге
Заман да, мадар да бергенди Аллах.

Алай а, джокъду бизледе тюшюнюу, тюзелиу –
Аллахны да тауусулмазмы тёзюмю?
Биягъы биз чайкъалабыз ёлюм базманнга миниб,
Аллах да кюрешеди бизни андан тюшюрюб.

Тауусулур деб къоркъама Аллахны тёзюмю,
Ёзге тохтайым созмай сёзюмю.
Джангыз, халкъым, сез къоркъууну:
Джашаугъа, ёлюмге да ачыкъды джол.
Адам, Халкъ болургъа излей эсенг – ХАКЪ бла бол!
Бол, Халкъым, бол.

ЭКИ ЁМЮРНЮ АРАСЫНДА

1

Дуния малдан ауурланыб,
Дуния ашдан ауурланыб,
Дагъыда излейле учаргъа.
Джараталла да аурууланы,
Сора кюрешелле багъаргъа.

Сау эталмай адамланы
Ангы бла, джюрек бла,
Джер джюзюнде ауругъанланы
Багъаргъа излейме Кёк бла.
Алгъын тилегенча Тейриден,
Энди тилейме Аллахдан:
Кесими кючюм джетмейди –
Сакъла халкъымы палахдан.

2

Харам хакъдан ауурланыб,
Къарны салыныб джерге,
Тёрт аякъланыб, бауурланыб,
Башын да кёлтюралмай ёрге,
Алай джашагъан джер адамы,
Сен тюлсе Кёк адамы –
Терсейген джарлыса сен,
Ибилис джанлыса сен.

Харамгыбыт къара адам,
Къалай кёлтюреди сени Джер да.
Ёзге сеннге да джокъду дертим –
Аллах тюзетсин сени да.

3

Зарлыкъ ичинден кюйдюрюб,
Ёре турукъгъа ушагъан,
Тил этиб, аманлыкъ этиб,
Сёз бла, къайгъы бла джашагъан –
Сеннге да излемейме палах:
Сени да тюзетсин Аллах.

4

Джерде джашагъан джанлада
Кимди гюнахы болмагъан?
Аны ючюн тюлмюдю къайгъы сёзге барсакъ,
Гюнахы къурусун деб, айтыучубуз?

Гюнахлыбыз барыбыз да.
Аллах тюзетсин барыбызны да.
Тилегим бирди Аллахдан:
Сен бизни къутхар шайтандан.

ДЖАУ ДЖИБ++++++++++++++++++++

Джашаучады джау джибге ёрлеу да.
Ёрлеу – ол саугъады кесинге.
Сюйгенинге саугъа – джау джибни башындады.

Джигит эсенг – ёрле.
Хомух эсенг –
Къартла, сабийле, тиширыула къатыш –
Сейирге къара.

Джашау да – джау джибге ёрлегенча бир затды.
Ёчню – сюркелген тюл, сирелген тюл, – ёрлеген алады.
Кеси да къууанады, сюйгенин да къууандырады.

Аллах джаратхан бир джанды Адам.
Аллах къургъан джау джибди джашау.
Джау джибни узунлугъу – адам ёмюрю.
Аны ахырына джеталгъаннга,
Аны башына чыгъалгъаннга
Ачылады таша ёч, саугъа –
Джангы джашау, джангы дуния ачылады.

Аллах къургъан джау джибди джашау.

ИЙНАР АЙТА ТУРГЪАН КЪЫЗЧЫКЪГЪА

Ийнар айта турады къызчыкъ.
Чырпыла ичинден къара суучукъну тауушуча,
Чыгъады ауазчыкъ. Джайны келечиси аязчыкъ да,
Гюллени сылай, тёгерек бурулады,
Сора шум болады акъ чакъгъан терек бачхагъа кириб.

Ийнар айта турады къызчыкъ
Акъ башлыкъны, къара джамчыны юсюнден.
Умут, къоркъуу да кетмей эсинден
Ийнар айта урады къызчыкъ.

Сёз да, макъам да, ауаз да
Къошула, бириге, джанкъылычлана,
Джашнаталла Джерни, Кёкню, джюрекни да.

Ийнар айта турады къызчыкъ.
Аны сермеб къачырыб кетгеннге...
Бек сюеме мен ийнарланы,
Ийнар айтхан къызланы да.

Алай а, къызчыкъ таралады башхагъа –
Къалтырайды аны ауазы...
Джазыуума тюлме разы –
Джангыз бир къыз таралмагъанды меннге алай.
 
Огъесе, мен эшитмейми къалгъанма
Меннге джораланнган сёзню, ийнарны?
Ийнар айта тургъан къызчыкъ –
Сенсе бети, берекети, сюйюмю да дунияны.

Къалюбалада айтылгъан ийнар
Ахырзаман адамына да береди кюч.
Ийнар айта тургъан къызчыкъгъа
Нек тюбедим мен былай кеч?!

Кеч да болмаз, ким биледи,-
Алда эсе уа насыбым мени?
Алдай эсе уа насыбым мени –
Джазыугъа не этейим?

Бурун бир таулу къызча,
Ийнар айта турады къызчыкъ.
Аллах аны муратын берсин.

Кёлюм мыдах болса да азчыкъ,
Ол ийнаргъа тынгылайма мен.
Ангылайма мен:
Ол ийнар айтылады меннге,
Ол къызчыкъ таралады меннге.

АГЪАЗ

Аязчыкъ, ургъанлай да азчыкъ, агъазчыкъ
Илгениб, сескекли болуб,
Хар неге да ишекли болуб,
Тёгерекге къарайды.
Къайгъы этер зат кёрмесе да,
«Бек анасы» джыламаз деб,
Хуна тешикге киреди.

Ёзге, бош къоркъады ол:
Бизден анга хыянат джетмез –
Агъазгъа тиймейле бизде:
«Агъазны ёлтюрген – хаджини ёлтюргенчады»,
«Агъазны ёлтюрген – сау къалмаз»,
«Агъаз джюрюген джерде чычхан джюрюмез».
Агъазны багъалаталла бизде.

Агъаз да биледи аны.
Билсе да, –
Дуния аны кёргенден эсе,
Ол дунияны кёрюрге сюеди.

Сакъ, тири джаныуарчыкъды агъаз.
Адамла бла хоншу джашаргъа сюйсе да,
Ташада ётеди аны джашауу.

Аны атын адамла сабийлерине
Атаучуларын билсе эди агъаз...
Агъазны багъалаталла бизде.

1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ
 
Отоуну мюйюшюнде джангкъылыч
Акъ чилле джаулугъу бла башында.
Балий терек да чыммакъ акъ чакъгъанды
Юйюмю арбазында.

«Джаз келгенди» деб, бир къанатлы
Джырлайды акъ чакъгъан терекге къонуб.
Огъесе, ол сёзюммюдю-ёзюммюдю мени
Учуннган-учхан – къанатлы болуб?

Ол сюргюн къачдан, аман къышдан сора,
Ол бир дуниядан къайытыб келиб,
Джангыдан юй, Эл къураб,
Къайыталмазлыкъланы да разы этген,
Ата джуртунда той-оюн этген –
Чексиз бушууну джумшатхан къууанчды.
Ёлюмден, къайгъыдан да къутулуб,
(аладан тюбелек къутулургъа болмаса да мадар,
аланы унутургъа болмаса да мадар)
Джашау байрагъын ёрге тутуб,
Той-юн этген – насыбды.

Зулмуну, терсликни хорлагъан кибик,
Ёлюмню, къайгъыны хорлагъан кибик,
Къачны, къышны хорлагъан кибик,
Джаз келгенди джуртуна къайытхан халкъгъа.

Не сакълагъанын билмейме алда,
Алай а – бюгюн джазды арбазда.
Кёк да джашнай, джылайды бюгюн,
Джюрек да джылай, джырлайды бюгюн –
Кюн тюбюнде джауады джангур, барады къууанч.

Бу биринчи джазды, биринчи тойду туугъан джерде,
Къууанч, бушуу да башха тюрлюдю туугъан джерде,
Къучакъ джаябыз Минги Таудан ургъан джелге,
Тирилелле зулму къурутхан тау элле.

Энди бир-бирин бек тутар джарлы халкъ,
Ата джуртуна къайыталгъан джаралы халкъ.
Акъсакъал къартха берелле алгъыш аякъны, сёзню:
«Аллах айырмасын джуртубуздан энди бизни.
Аллах айырмасын Халкъ бла Джуртну бир-биринден.
Аллах сакъласын халкъыбызны къайгъыдан, сюргюнден, ёлюмден».

«Амин» дейле джыйылгъанла алгъышха.
Андан бери ёмюр джарым ётдю.
Кёб къыйынлыкъ кёрген тёлю дуниядан кетди.
Джуртда туугъан джангы тёлю ёсюб джетди.
Мени уа башым къалыбды къайгъыгъа, сагъышха.

Энтда айырыргъа кюрешелле халкъымы джуртундан.
Тауларыбыздан айырыргъа кюрешелле бизни,
Туугъан джерибизни сыйырыргъа кюрешелле бизден,
Башхала бла къатышдырыб, сюрюу этерге кюрешелле бизни,
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, тёресиз-адетсиз къояргъа кюрешелле бизни,
Миллет ангыбызны, тарих эсибизни
тунчукъдурургъа, къурутургъа кюрешелле бизни.
Къоркъама, джуртубузда да джуртсуз къалабыз деб,
Джуртубузда да «джюз халкъны» бири болабыз деб,
Чакъырылмагъан къонакълагъа, калаклагъа тенг болабыз деб.

Къайда хылымылыны кесибизге барабыз алыб.
Айырмайбыз халал-харам, сууаб-гюнах.
Тыйгъыч джокъду ичкичиликге, хаулеликге –
Намыссызлыкъ кючлей барады халкъны.
Къутхарлыкъ кимди, неди аны?

Халкъ кеси тыймаса кесин,
Кёрген палахларын эсгериб, джыймаса эсин,
Джангы палахлагъа тюберикди,
Гюнахларын къаны бла, джаны бла тёлерикди.

Сюргюнден нек къайытханек биз,
Джангыдан чачылыб, тюк-тюк боллукъ эсек,
Не да Ата джуртубузда тюб боллукъ эсек?

Джутулуб, орус-орман болуб кетерик эсек,
Джандет джуртубузгъа башхаланы бий этерик эсек,
Сора къаллай эркишибиз, адамбыз, муслиманбыз биз?
«Адам», «Халкъ» атлагъа тыйыншлыбызмы биз?
Деу нартлагъа, ата-бабалагъа тыйыншлыбызмы биз?
Бу мийик джуртха, Минги Таугъа тыйыншлыбызмы биз?

Асхакъ Темир, сарыкъулакъ патчахла, чолакъ Сталин тюшеди эсиме,
Аладан къутулуб, бюгюнлеге джетген халкъым – дайым эсимде.
Алай а, бюгюн да ёлюм къоркъуугъа тюшгенди халкъым,
Биягъынлай ёлюм базманда чайкъалады халкъым.

Къралны, хоншуланы терслегенни да къояйыкъ,
Джылагъанны, тарыкъгъанны да къояйыкъ –
Эркишилигибизни, муслиманлыгъыбызны,
адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны
Сынагъан бир сынау заман къайытыб келгенди:
Тыйыншлы эсек – ол сынаудан ётербиз,
Тюл эсек а – джер тюбюне кетербиз.

Хар адам, хар халкъ кеси джазады джазыуун.
Джазмаса уа – башхала джазалла аны.
 
Халкъым, кесинги ёлтюртме, кесинги да ёлтюрме.
Мындан сора сеннге бир сёз да айтырыкъ тюлме.

Джашаргъа излей эсенг – джаша,
Ёлюрге излей эсенг – ёл.
Айтдым, кюрешдим, гюнахдан чыкъдым –
Хакъ джолда барыргъа унамай эсенг сен,

Сора, тарыкъма, сынсыма, джылама –
Башхалагъа да кюреме гюнахны.
Терслесенг да Ибилисни, Адамны, Аллахны,
Сен кесингсе кёр къазгъан кесинге.

Мен борчдан чыкъдым. Къарыуум тынгынчы,
Сени да, кесими да къутхарыргъа кюрешдим –
Сёлешдим, кюрешдим, сермешдим.
Ким биледи, энтда талай джаудан, амантишден къан алырма,
Ёлсем, инша Аллах, шейитге саналырма.

Алай а, къабырда да табмазма тынчлыкъ,
Кеси кесиме этерме гурушха.
Аллахдан тилерме: тирилт да, ызыма къайтар –
Джангыдан кирирге излейме урушха
Хакъ ючюн, Адам ючюн, Халкъ ючюн.

Джашай, ёле, тириле,
Хорлагъынчы сермешиб турурум келеди
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн.   
 
КИТАБ ОКЪУЙ

Китаб чапракъла – терек чапракъла,
Сёзле – къанатлыла:
Кёреме аланы.

Чегетни шууулдагъанын,
Чапракъланы шыбырдагъанларын,
Чыпчыкъланы джырлагъанларын
Эшитеме.

Терек джашагъанындан, ёлгенинден сора,
Китаб болуб тирилгенди.
Китаб – джашаудан, ёлюмден, тирилиуден,
Къыямат кюнден да айтады хапар.
Башха дунияны келечисиди Сёз.

Биз тюлбюз аны Иеси.
Биз Сёзге тюл,
Сёз бизге керекди, бизге.

Сёзге бойсунмай,
Сёзню кеслерине бойсундурургъа излегенле –
Джаратыучу, джазыучу къадардан кенгделле.

Кёлде-джюрекде туруучу,
Андан да учуб чыгъыб,
Башха кёлге-джюрекге къонуучу,
Ташха, терекге, джерге да къонуучу,
Кёкледе да учуб айланыучу
Къанатлылалла сёзле.
Къанатлы джанлалла сёзле.

Сёзню сеземе, эшитеме, кёреме; окъуйма, ангылайма, джазама.
Сёзге тынгылайма, бегийме, ийнанама, таянама.
Сёзню аты, сыфаты, макъамы, магъанасы, орну да барды.
Сёз – ёз.

Ба этеме Сыйлы Китабны чапракъларын.
Кёреме Джуртда Джангыз Терекни чапракъларын.
Кёреме джашил Терекни, Джашау Терекни чапракъларын.

Джандет чыпчыкълача сёзле.
Кеслери, тиллери да – сейир:
Джырласам – джырлайла,
Къыйналсам – джылайла,
Тынгыласам – тынгылайла,
Бир-бирде уа –
Тауушсуз сёлешелле, даулашалла мени бла.
Сёзле – къанатлыла.
Къанатлы джанлалла сёзле.

Китаб окъуй турама:
Терекни шууулдагъанын,
Чапракъланы шыбырдагъанларын,
Къанатлыланы джырлагъанларын –
Барын эшитеме.

Китаб чапракъла – Терек чапракъла.
Сёзле – къанатлыла.
Мен кесим а – кимме:
Джашаймамы, ёлгенмеми, тирилгенмеми?
Къайсы халдама, къайсы замандама, къайсы дуниядама мен?

СОКЪУРАНЫУ
(сюймеклик ауаз)

Джюрегим кюеди-бишеди –
Бир къыз эсиме тюшеди:
Сезимле джашнайла Кёкча,
Джюрек тебренеди Джерча,
Къан да булкъанча урады –
Хар не эсимде турады...

Джашаууму джазы эди...
Ол къыз келирге разы эди,
Мен а – болалмадым таукел.
Энди неге сынсыйды кёл?

Башханы да этдим насыбсыз,
Насыбсыз этдим кесими да.
Джанымы, ангымы, эсими да
Сорууларындан къутулгъун къалай?

Джангыз Терекча шууулдайды джюрек,
Къара ташча да тынгылайды джюрек,
Къазакъ бёрюча да улуйду джюрек.

Басылмай, сууумай джюрегим, ангым,
Быллай бир неге къыйналады джаным?
Джазыуубузну кёрмедим джазыб,
Айырылырек, тутмаса насыб.

Алмай сокъураннгандан эсе, алыб сокъурансам,
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъурансам,
Кюйген тынчыракъ боллукъ эди джулдуз джюрекге.
Энди уа не? Ушагъандан барама ушай
Къазакъ бёрюге, къара ташха, джангыз терекге.
Алай эсе къадар, неди да мадар
Бу джарлы джюрекге, джаралы джюрекге?

Джылла сууутур орнуна, баралла къыздыра:
Ангым, эсим, джаным да – отда.
Бу дунияда болмай эсе, ахратда
Бизге джангыдан джашаргъа болмазмы экен?

Артыкъ ийнаныу, ышаныу джокъду анга да.
Берилмегени аманды адамгъа  ёмюрлюк.
Эки дунияны, эки заманны, эки тиширыуну араларында
Сюймеклик къачха турама керилиб.

Ангы, эс чюйле бла
Къаты чюйленибме джазгъы къачха мен.
Бу назму – джараларымдан акъгъан къанды,
Ол хакъды, анга ийнан сен.

Кёк да, Джер да хазырла берирге меннге тынчлыкъ-рахатлыкъ –
Кёк – джанымы алыб, джер да – тёнгегими алыб.
Алай а, мен, къанымы, джанымы да
Сени ючюн, Сюймеклик ючюн хазырем этерге къурман.

Хазыр эсем – нек этмедим да?
Нек къыйын болду джюрек къууанчха къуралыу?
Озгъан джауумну джамчы бла сюргенден не хайыр?
Меннге къалгъаны – кюйюу, сокъураныу.

Кёк бла Джер арасында мийик сюймеклик къачдан
Дуниягъа къараб, сюйгенлеге береме ауаз.
Тюбемей сокъураннгандан эсе, тюбеб сокъураныгъыз,
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъураныгъыз –
Артда кюймезсиз менича.
 
НЕДИ АСЫУ КЁЛГЕ-ДЖЮРЕКГЕ?

Тенгиз чайкъалады, къатланады,
Не бек кёлтюрюлсе да джеталмайды Кёкге.
Ёлюмсюз джагъагъа джеталмай, чыгъалмай,
Джашау толкъунла да туралла чачыла, ёле.

Джюрек учунады, къанатланады -
Анга уа орун бармыды Кёкде?
Ёлюмсюзлюк болмагъан Джерде
Неди асыу кёлге-джюрекге?

ТЮРК ТИЛ+++++++++++++++++++++++++

Дунияны хорлагъан Чингисханны аскерин
Хорлагъагъан, бойсундургъан кюч – тюрк тил.
Тимурну, Баязитни тиллериди тюрк тил.
Шумерлени, скифлени, гунланы тиллери да – тюрк тил.
Хазарланы, къыпчакъланы, булгарланы, аланланы тиллери да тюрк тил.
Нартланы тиллери да тюрк тил.
Къайсынны, Чингизни, Олжасны тиллери да тюрк тил.
Мени тилимди тюрк тил.

Тарих тил, дуния тил – тюрк тил.
Джер, Кёк тилиди тюрк тил.
Тейрини тилиди тюрк тил.
Тейри адамы болгъаныма,
Тюрк тилде сёлешгениме, джазгъаныма
Къууанама.

Тюрк дунияны бир уланыма,
Тюрк тилни бир сёзюме,
Тюрк хунаны бир ташыма,
Тюрк терекни бир чапрагъыма.

Хансыз джомакъ болмаз.
Тюрксюз тарих болмаз.
Дуния тюрксюз болмаз.

Таула агъаралла Тюрк деб,
Тенгизле чайкъалалла Тюрк деб,
Джер, Кёк да джашнайды Тюрк деб,
Джюрек урады Тюрк деб.

ХАКЪ СЁЗ

Ана тил – балхам, Ана тил – алхам.
Ата джуртсуз, Ана тилсиз –
Тюб болады халкъ, джокъ болады адам.
Ата джуртун, Ана тилин, Халкъын сакъларгъа кюрешмеген,
Дайым ала ючюн сермешмеген –
Эркишиликден, адамлыкъдан, имандан да айырылады,
Бетсиз, ётсюз, мынафыкъ къауумгъа къошулады –
Аллахха тюл, Ибилисге къуллукъ этеди ол.

АНЫ ЮЧЮН СЁЛЕШЕМЕ, СЕРМЕШЕМЕ

Чёб чакълы эсе да адамны билек кючю, тёнгеги,
Кёк чакълыды аны руху, кёлю-джюреги.
Адамны тышы бла ичи
Бир-бирине келишмегенлери сейир тюлмюдю?

Иманлы айтады: Аллах джаратханды адамны.
Имансыз айтады: адам джаратханды Аллахны.
Къыямат кюн боллукъду алагъа Тёре –
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.

Мен а этеме сагъыш.
Бизни джаратхан Кючге этеме алгъыш.
Джашауну къорургъа, сакъларгъа кюрешеме,
Аны ючюн сёлешеме, сермешеме.

КЪЫЙЫНЛАШАМА ТАБАЛМАЙ СЁЗНЮ

Таша, туру дунияла,
Кёкле да, Джер да,
Алада болгъан бары,
Джашау, ёлюм, тирилиу –
Бир Сёзге сыйыннганла.

Акъ да, къара да,
Къар да, Ай да,
Кёкле да, Джер да
Джетиден къуралгъан бир белгиге, сёзге, сурагъа
Сыйыннганла.

Джангы Ай бла джулдуз да,
Таш бла Терек да,
Джан бла тёнгек да –
Бары къарайла Андан.

Ауал да, ахыр да,
Къууанч да, бушуу да,
Ёлюм да, ёлюмсюзлюк да –
Бары да къарайла Андан.

Къара таныгъан,
Кераматы болгъан,
Ангысы-эси, окъууу-билими болгъан –
Ол сёзге туталла джол.

Барыбыз да 
Ол Сёзденбиз,
Ол Сёздебиз,
Ол Сёзгебиз.

Аны сыфаты белгисизди,
Аны магъанасы чексизди,
Кючю да чексизди Аны.

Ол Кёкдеди, Джердеди, джюрекдеди.
Джангыз – джюрек, тёнгек тазалыкъ джууукълашдырады Анга.
Ол Сёзню табалмай къыйынлашама – алай эсе,
Эшда, харамдан, гюнахдан узакъ болмазма алкъын.

АДАМ БЛА ХАУАНЫ ЮСЮНДЕН

Адамны джандетден къыстатхан да тиширыуду.
Алай а анга джукъ айтыр къарыу джокъду –
Къынгыр иегимден джаратылгъанды ол.

Аны игилигине, аманлыгъына да,
Сууабына, гюнахына да
Джууаблы менме – эркиши.
Тюз айталла:
«Кесинг къаллай эсенг,  тиширыуунг да аллайды»,
«Ушамагъан – джукъмайды»,
«Алма терегинден узакъ кетмейди».

Адам тиширыудан джаратылгъанды деселе да,
Адамдан джаратылгъанды тиширыу.
Ма аны ючюн,
Тиширыу ючюн джууаблы – эркишиди.

ЭКИ КЪАТ АДАМДЫ ШАЙЫР

Сёз дунияды керти дуния шайыргъа.
Ол Сёзденди, Сёздеди, Сёзгеди.
Сёз – анга ауалды, ахырды эмда Тёреди.
Сёздю аны Тейриси.

Адамны къалгъанладан эм уллу башхалыъы –
Сёзюдю.
адамны Адам этген – Сёздю.

Тюз Сёзге, Иги Сёзге, Ариу Сёзге къуллукъ этген,
Анга джашауун берген, джанын берген – шайырды.
Ол себебден – эки къат Адамды шайыр.

ДЖЮРЕГИМ

Мийикден, кийикча, эниб,
Суу иче турады Ай.
Джагъада джылай тургъан а –
Тал терекмиди, джюрекмиди?

Терек чапракъла, кёз джашлача,
Агъалла суугъа, сууда Айгъа да.
Озуб баргъан заман, кетиб баргъан джашау
Мыдах этелле бизлени къайда да.

Бизни да алыб, кетиб барады суу.
Даулаша баралла джюрек бла баш.
Кетебиз – къайда ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк?
Джагъадан къарайла Терек бла Таш,
Сын-суратыбызча къалалла Терек бла Таш.

Таш къаралады, кёгереди Терек.
Ташха, Терекге да ушайды джюрек.
Ёлюм къатдыра, умут джумшата,
Ёле, тириле, джашайды джюрек.

...Алай а, джетеди ахырзаман. Къурутады
Айны, джюрекни да,Ташны, Терекни да.
Джокъду кеме, кеме тохтар тау да.
Чачылады дуния, къуруйду джашау да...
Кетиб баргъан суугъа къараб джагъадан,
Тауушсуз сыйыт-къычырыкъ этеди тал терек.
Къаншаубийни къайытмазлыгъын сезиб,
Джылай-джылай Къара ташны да джара,
Алай кюйген, къыйналгъан болур Гошаях бийче да.

Бир-бирде – кетиб баргъан суугъа,
Бир-бирде – тохтаб тургъан суугъа,
Бир-бирде – къуругъан сууну ызына
Ушайды къайытмаздан кетиб баргъан джашау.

Джаным джагъада Таш, Терек болуб,
Суу алыб баргъан тёнгегиме къарайды.
Сюймекликден, кюймекликден да толу Джерге къараб,
Гошаях бийче Кёкледе джылайды.

Джыламугъу джетеди Джерге
Джангур болуб не да къар-буз болуб.
Къыйынды къарагъан Джерге
Кёкледен – Ай, джулдуз болуб.

Сатанай бийче бла Гошаях бийчени къарамлары
Джулдуз джарыгъы болуб къуюлалла Джерге.
Аланы – Аналаны – джыламукълары
(Нарт тиширыуланы кёз джашлары!)
Джууалла, тазалайла, сакълайла, джашнаталла Джерни.
Джумшаталла Ташны, чакъдыралла Терекни.

...Тынгы-тынчлыкъ табмай джюрекге,
Къарайма Джерге, къарайма Кёкге.
Джулдуз джарыгъы джарытады джюрегими,
Джазгъы, къачхы джауумла джууалла джюрегими.

Гошаях бийчени джылауу джаргъан Къара ташды джюрегим,
Джауну аллына буруу болгъан Къадау Ташды джюрегим,
Кёкден эннген, дуния билген Кяба ташды джюрегим.

Кетиб баргъан суугъа къараб,
Джылай тургъан тал терекди джюрегим.
Халкъны джарсыуун, къайгъысын кесине алгъан
Джуртда Джангыз Терекди джюрегим.

Къууанчдан, бушуудан да, умутдан, къоркъуудан да толу дунияда
ташды, терекди, Ташды, Терекди джюрегим.
Къара Ташды, Джашил Терекди джюрегим.

СЕЙИРДИ ДУНИЯ, СЕЙИРДИ ДЖАШАУ

Бу къара джолну ахырында акъ джол башланныкъды.
Билеме да аны, барама ёрлеб.
Къарасам ёрге –
Бутлары къара, ёшюнлери акъ,
Кёзлери уа кём-кёк –
Аллай бир къызны кёргенча болама.

Къабланама, бауурланама джолгъа.
Джолуму бутлары – къара, ёшюнлери – акъ,
Кёзлери уа – кём-кёк.

Къара бутланы сылай, акъ ёшюнлеге узалама –
Минги Таугъа узалама:
Къара джолладан ётюб,
Акъ Минги Таугъа барама джетиб.

Джолуму бутлары – къара,
Ёшюнлери – акъ,
Кёзлери уа – кём-кёк.

Къара джер да – ариу,
Акъ Минги Тау да – ариу,
Кёк-кёк Кёк да – ариу.

Тиширыугъа ушайды дуния:
Къучакълайма аны,
Ийнакълайма аны.
Къара джерге, акъ таугъа, чууакъ кёкге да – салам.
Алагъа къошулама, алада эрийме...
Ачы, татлы болса да, къыйын, тынч болса да –
Сейирди дуния, сейирди джашау.

Къарабут акъёшюн кёккёз дуния,
Бурмабут чиллекъоюн сейирсиннгенкёз дуния.
Джербут тауёшюн кёккёз дуния,
Кётачыкъ джабыкъбет гюнахлы тиши дуния,
Джаланбут ачыкъёшюн тозурагъанчач сейир дуния
Джазбут джайёшюн акъбоюн кёккёз дуния,
Кюнбут айёшюн джулдузкёз дуния,
Къарауашбут, ёзденджюрек, бийчекёз дуния,
Ачыкъ, джабыкъ, алаша-мийик дуния,
Джашнаб, къалтыраб, титиреб башларгъа хазыр дуния,
Мен ёлеме сюйгенден сени,
Сен да берме, ийме башхагъа мени.

Джандетсе сен, Хауаса сен, гюнахлы-сууаблы эм ариу тиширыуса сен.
Джандет терекме мен – терилирге, алданыргъа, къабаргъа излесенг –
Халал, татлы кёгетлерим кёбдюле мени.
Биринчи сезимим, сёзюм, ёмюрлюк сюймеклигим сенсе мени.

ОКЪУУ бла ДЖАЗЫУ

Окъуу.
О. Къуу. Уу.
О. Къуу.
Окъ. Уу.
Окъуу.

Адамдан, адамладан боллукъду шашаргъа,
Сёзден, сёзледен боллукъду шашаргъа –
Ала мени къоймайла джашаргъа.
Алада табама минг тюрлю магъана.
Адамны тышын, ичин да тинтсем (аны кёлюн-джюрегин титсем),
Сёзню да кесек-кесек этсем,
Къоркъарым огъуна келеди –
Алада таша магъанала кёрюнелле.
Къоркъа-къоркъа окъуйма аланы –
Кёбдю шашхан окъугъанлада.
Окъугъандан эсе, джазгъан иги болур.

Джазыу. Джаз. Джазыучу.
Джазыууму джазама джаз (джазады джаз).
Кёлюмю джазама къач (джазады къач).
Джазгъан игиди окъугъандан.

Джазыу джаз, джазыучу.
Адамны джазыуун джаз,
Халкъны джазыуун джаз,
Дунияны джазыуун джаз,
Окъугъан къоркъмазча джаз,
Таша магъана чыкъмазча джаз,
Дуа джазгъанча джаз,
Джазыудан къарарча джаз –
Алай джаз.

Джаз: джазыу – кесеклеге бёлюнмезча,
Андан (аладан) ёлюм кёрюнмезча,
Джазыуун окъуса адам,
Эс ташламазча, шашмазча, ёлмезча.

Окъуучуну кёлю джазылырча, кёлтюрюлюрча
Джазыуланы алай джаз, джазыучу.
 
БЫЛАЙДА

Къалай джашагъын былайда.
Эркишилеринде Адам джокъду,
Тиширыуларында Хауа джокъду,
Намыс джокъду – насыб джокъду,
Солургъа хауа джокъду.
Адамындан кёбдю ити –
Къалай джашагъын былайда.

ДЖАЗЫУЛА ДЖАЗЫЛСАЛА ДА КЁКДЕ

Табигъатны хар чагъы кесича аламат.
Джашауну хар чагъы кесича аламат.
Джаз, джай, къач, къыш да кеслерича аламат,
Сабийлик, джашлыкъ, къартлыкъ да кеслерича аламат.

Сора неге болабыз мыдах?
Табигъатны бир чагъын кёрмей къалсакъ,
Джашауубузну бир кёзюуюн кёрмей къалсакъ –
Ма ол заманда болурек мыдах.

Джыйырма джыл бола элимден атладым.
Энди уа джылым эллиден атлады.
Джашадым, дунияны да кёрдюм.
Джашауну, Ёлюмню да кёрдюм.

Сабийлигим къалды Кок-Сайда,
Джашлыгъым ётдю Къарачайда...
Ата джуртум, Ана тилим бар.
Джуртунда джашагъан таулу халкъым бар.

Алагъа къууаннган, къоркъгъан да эте,
Алагъа джыр, алгъыш, дуа да эте,
Джюрегим сюймекликден, кюймекликден да тола,
Джашайма.

Бир иги, бир аман болады кёлюм.
Келсе уа ёлюм –
Анга да Эрча тюберге керек.
Тохтамай не этерикди арыса джюрек.

Хар нени да заманы, мардасы, чеги.
Тюздю – джазыула джазылалла Кёкде,
Алай а, бизге да иш кёбдю Джерде.

Бойсунургъа, бойсунмазгъа да боллукъду джазыугъа –
Джангыз, ол келтирмесин къайгъыгъа, джарсыугъа:
Сакълар джанындан болайыкъ халкъны, адамны...
Хар нени чеги, мардасы, заманы.

АРАЛ КЁЛНЮ-ТЕНГИЗНИ КЪАТЫНДА++++++++++

Факъырны кёлю такъыр...
Факъырмамы, тюлмеми - билмейме,
Кёлюм а къуругъанды, болгъанды такъыр.
(такъыр – дно высохших степных озер (каз.).

Кёлюм болгъанды такъыр.

АДАМЧЫКЪЛАДАН ЧЫКЪГЪАНДЫ КЁЛЮМ

Улакъчыкъ къаядан макъырады,
Тохтаусуз анасын чакъырады,
Анасы уа къайытмаз бери –
Аны ашагъанды бёрю.

«Энди кийикни улагъын да
Ашаялыр эсем а» деб,
Джанлы, къаягъа илиналмай,
Тёгерекге айланады джортуб.

Сора бир хыйла тюшдю эсине:
«Кийикча манграяла эсем,
Улакъны алдаяла эсем,
Бир кёрейим»,- деди кеси кесине.

Кийикча мангырагъан бёрюню да
Ким кёрген эди дунияда?
Бёрюде да къалмагъанды бёрюлюк –
Бир да ажымсыз, джууукълашханды ахырзаман.

Алай а, эслеб къарагъанымда,
Ол бёрюню адам болгъанын кёрдюм.
Бёрюледен, кийикледен да тюл,-
адамчыкъладан чыкъгъанды кёлюм.

ХАРИФЛЕНИ ЮСЮНДЕН

Харифлени къурагъан адам
Тенгди – Ибилисгеми, файгъамбаргъамы?

Дуния джазаргъа юреннгенден сора,
Дуния окъургъа юреннгенден сора,
Этилмедилеми эм аман ишле
Адамны, бютеу адам улуну да сыйын тюшюрген?

Дуния къара таныгъандан сора
Этилмедилеми эм иги ишле,
Джууукълашмадымы Кёкге адам?

Окъуй, джаза,
Харифлени къурагъанны юсюнден этеме сагъыш:
Ол къурагъан харифле бла
Джазылады Керти, ётюрюк да.

Алай а анда не харифлени,
Не аланы къурагъанны джокъду терслиги:
Гюнах-сууаб кесибиздеди –
Ол харифле бла хайырланнганлада.

Хазыр харифлени, хазыр сёзлени
Хакъгъа – Тюзлюкге, Игиликге, Хурлукъгъа, Ариулукъгъа –
Къулландыра билмей эсек,
Сора кимбиз да биз?

БИР КЮН АРБАТДА++++++++++++++++++++++

Бир кюн Арбатда, эркекле тюшюб арбадан-атдан,
Сейирге къарай элле: орамда
Мёлекге ушаш бир къыз бара эди.

Эркишиле тёрт джанындан
Кёз, сёз джетдире элле,
Джити-джити къарай элле –
Не кёрюрге излей элле ала?

Сезе эди къыз ол къарамланы.
Безди сора къыз ол къарамладан.
Ачыуланды да,
Сыдырыб алды юсюнден бютеу кийимин,
Ачды дуниягъа бютеу сюйюмюн –
Къып-къымжа болду. «Къарагъыз»,- деди,
Кюлдю сын болгъан эркишилеге къараб.

«Ушамайды не эсиргеннге, не шашханнга...» -
Эркишиле билмейле не айтыргъа, не этерге анга,
Къойдула кёз къысханны, къарагъанны.
Къымжа къыз барады орамны.

Таша – туру болса,
Мийик – алаша болса,
Къалмаса тахса –
Керек болмайды илхам, керамат.
Тиширыула ангылайла аны.
Алай а, ачыуланган къыз,
Къып-къымжа болуб,
Къолунда да бир алмасы бла
Барады кетиб.
Не сакълай  болур аны алда –
Джандетми, джаханимми?
Санларын да чайкъай, дунияны да чайкъай,
Къымжа къыз барады кетиб.

НАРТЛА БЛА ЭМЕГЕНЛЕ

Бурун нарт къылыч кесген эмеген баш,
Тёнгерей келиб, тюшгенди бюгюн аллыма.
Сёз табмай, кёз къакъмай, къарайма къанлыма.

Ол а мени алдаргъа кюрешеди –
Къозу тилде сёлешеди:

«Нартла бла биз шох джашай эдик,- дейди,
Бир къазандан ашай эдик,- дейди. 
Къарашауайны ана къарнашыма мен.
Меннге болушургъа керексе сен».

Мен анга ийнана кетдим –
Ол айтханны кёбюсюн этдим:
Эмеген башны тёнгегине элтдим,
Бир-бирине къошдум, сау этдим.

Сора, унутуб, эмегенни ашаучусун адам этни,
Къурадыкъ нарт-эмеген джумхуриетни.
Энди биягъы эмегенле ашайла бизни.
Бир джангы Ёрюзмек, Сосуркъа, Къарашауай чыкъмай эсе,
Эмегенле бошайла бизден.

Нартла бла эмегенлени арасында,
Бёрюле бла итлени арасында,
Ёзденле бла къулланы арасында
Бюгюн, бюгече да барады къазауат.

КЪАЙНАКЪ

Джанады от. Джаналла чыракъла.
Кюн джарыкъдан тоймагъанла – ачыракъла,
Кеслерин аталла да джарыкъгъа,
Кюелле отда.

Джарыкъгъа да джарамайды къысылыргъа джууукъ.
Къарангыча къоркъуулуду джарыкъ да.
Джууукъда башха тюрлюдю ариулукъ да.


Узакъда ёлюм да кёрюнмейди эрши.
Алай а, джууукъда
Кёб зат башха тюрлю кёрюнеди.

Джанады Кюн. Джанады от. Джаналла чыракъла.
Джанады джюрек.
Кёкден джюрекге, джюрекден да тёгерекге
Джайылады джарыкъ.

Джашауну джаратхан, джарытхан джарыкъны къайнагъы
Узакъдады, бек узакъда, чексиз узакъда,
Джууукъдады, бек джууукъда, чексиз джууукъда.
Бек аз насыблы-кераматлы сезеди аны.

Джанады Кюн. Джанады от. Джаналла чыракъла.
Ичибизде джанады джаныбыз.
Джан – неди? 
Джарыкъны къайнагъынданды джан.

Ма аны себебли,
Къайнакъдан узакъ,
Къайнакъдан джууукъ
Джукъ джокъду бизге.

Къайнакъны келечилерибиз биз.

АУУШДУРЛУКЪ ТЮЛМЕ ДЖАНДЕТГЕ

Хар къызда
Кёлюм джаратхан бирер зат кёрдюм.
Аны ючюнмю – билмейме –
Къызланы барын да сюйдюм.

Хар джуртда
Кёлюм джаратхан бирер зат кёрдюм.
Аны ючюнмю – билмейме –
Саулай Джерни сюйдюм.

Джети къат Кёкню, Джерни, джюрекни да
Ариу къатын кёрюрге кюрешдим.
Аны къорургъа, сакъларгъа кюрешдим.
Джашауну, Адамны сакъларгъа кюрешдим.
Кёкде джулдузла, Джерде къызла
Кёкде, Джерде, джюрекде джашайла ала.
Аладан ариу не болур дунияда,
Мукъладисча тарталла кеслерине ала.

Къарангыны, сууукъну да чача,
Джылы джарыкъ тартады кесине.
Кёкледен эннген азан тауушха тынгылай,
Джандет джашау кёрюнеди кёзюме.

Алай а, сайлау берилсе поэтге,
Айтырым: мен бу къыйынлы, гюнахлы дунияны,
Ачы, татлы, сейир дунияны
Ауушдурлукъ тюлме джандетге.

Аны – кесим – бурургъа кюреше джандетге,
Сюе, кюе, кюреше, сермеше,
Къууана, къыйнала, ёле, тириле
Джашаб турурум келеди дунияда.
 
ДЖАШАУНУ МАГЪАНАСЫ

Джашауну магъанасы неди? – Джашау.
Джашауну ара багъанасы неди? – Джашау.
Джашауну багъасы неди? – Джашау (огъесе ёлюммю?).
Джашауну джагъасы, тёгереги неди? – Ёлюм.

Ёлюм тенгизде бир джаны болгъан айрымкан – джашау.
Чексиз къарангыда бир джаннган джилтин – джашау.
Ким, къачан, къалай, не ючюн джандыргъанды аны?
Сиз соргъан да этигиз, джууаб да этигиз анга,
Мен а – джашайма, заманым джокъду бусагъатда.
Философла, сизге къошулурма артда.

Къарт-къарыусуз болсам,
Сёлешгенден башха затха джараусуз болсам,
Къызладан къууаннганым, къызланы да къууандыргъаным къалса,
Джашаугъа джашау къошар къарыуум тынса, –
Ма ол заманда къошулурма сизге,
Кёчерме ныгъышха, лахоргъа, сёзге.

Къабырлагъа кёчерден алгъа 
Джашауну-ёлюмню турусун-ташасын, магъанасын, тахсасын
Тинтерге, ачаргъа ёчдюле адамла...

Бюгюн а мени къууандырады джашау.
Меннге бюгюн джашауну магъанасы – джашау.
Къар букъуну чарс этиб, чарсха чабхан барс,
Къанатлары харс ура, Кёкге учхан къуш,
Къая эрнинде шын туръан джугъутур –
Бары да менме.

Кюн тюбюнде джаугъан джангур да,
Чакъгъан гюлге тийген Кюн да,
Къаядан чынгагъан суу да –
Менме.

Хоу, кырдыкга тюшген чыкъ да,
Мылы гюлге джатхан кюн таякъ да,
Ёзенни ёрге ашыгъыш келген тубан да,
Къаядан акъ булутха чынгагъан джигит да –
Менме.

Чабхан, чынгагъан, ёрлеген, джыгъылгъан,
Дагъыда тирилиб, къанатланнган,
Джерге сыйынмай, джулдузгъа да учхан,
Учхан джулдузну къуйругъундан да тутхан,
Сууабны, гюнахны да унутхан,
Сюймеклик, кюймеклик бла джашагъан,
Аджир бёрюнюча,
Ёлюмню сюрюб айланнган
Джашаума мен.

Джашаума мен. Джашайма мен.
Джашауну магъанасы – джашауду меннге.
Башха сагъышлагъа джокъду заманым.
Джюрегим ашалса, джашауум тауусулса,
Философла, къошулурма сизге,
Ары дери уа, бёлмегиз сёзге:
Мен джашайма – олду насыб, къууанч да меннге.
Джашауду меннге джашауну магъанасы.

СЁЗ БЛА МЕН   

Мен – назмучума.
Сёзден джаратылгъанма мен.
Менден джаратылгъан да – сёздю.
Эки дуниям да Сёздю мени –
адамны Адам этген
Керти сёз, Иги сёз, Ариу сёз, Акъ сёз.

Сёздю мени диним да, тиним да, тилим да, джуртум да,
Юйюм да, Элим да, Тейрим да,
Бешигим да, кёрюм да,тирилиуюм да.

Эртде огъуна сезгенме –
Сёзденме, Сёздеме, Сёзгеме.
Сёз джюрекдеди, джюрекденди, джюрекгеди.
Сёзме мен, назмучума мен.

ОЛ КЮН

1
Джурча джангылгъан эди джаз.
Къышхы кюн кюкюрей эди Кёк.
Сууукъ къаргъа джауа эди джангур.
Джанкъозгъа бурулгъан эди джюрек.

Къышны арасында келген эди джаз,
Хар ким башына болгъан эди бош.
Бир кюннге келген эсе да джаз,
Бир кюннге болгъан эсек да бош –
Ол насыбды. Айта эдим кесиме:

Кюн ачылгъаны бла хайырлан.
Бир кюннге бир ёмюрню джаша.
Тутулуб тургъан тилинги ач,
Эркин сёзню бошла чалдышдан.

Къыш къыяма эс джыйыб, джангыдан къутургъунчу,
Джаз къыйын къадарлы халкъынгы джазыуун,
Айт аны къайгъысын, сагъышын, джарсыуун:
Керти Сёзню айтыр ючюн, эшитдирир ючюн
Берилген эсе уа бу кюн Аллахдан?
Зулму бла, зорлукъ бла сынагъаныча,
Бошлукъ бла, эркинлик бла да сынай эсе уа Аллах?
Алгъын ибилис джорукъ къоймады бизни Хакъ джолда барыргъа,
Энди уа не къоймайды бизни
Тобагъа къайытыб, тюз джашаргъа – болургъа Адам?

Сорады Аллах адамгъа, халкъгъа:
– Ким, не къоймайды сизни къайытыргъа Хакъгъа,
Хакъ бла болургъа къоймагъан неди сизни?

Кючден-бутдан эшитилинеди ауазчыкъ-джууаб:
– Тюнене зулму къоймай эди Хакъ джолда барыргъа,
Бюгюн а Хакъ джолгъа къайытыргъа къоймагъан – къоркъууду.

Биз эркин болуб, баш кёлтюргенлей,
Биягъы зулму ызына къайытыб,
Башыбызны кесед деб къоркъабыз,
Къыйынлыкъ джетдиред деб къоркъабыз.

Зулму тюбюнде бюгюлген белибиз, кёлюбюз,
Тюзелир ючюн керекди заман
Бир ёмюрню Ибилисге къул болуб тургъанбыз,
Энди бир кюннге къалай болайыкъ Адам?.

– Къоркъгъанла Аллахдан тюл, Ибилисден,
Къыйын кюн, зулмугъа къаршчы турмай, къул болуб къалгъанла,
Тынч кюн да,
Ёрге турургъа, ёзден болургъа, Адам болургъа унамай тургъанла,
Сиз бу дунияда итлеча джашарыкъсыз,
Ол дунияда да джаханимде джанарыкъсыз.

Сиз кесигиз урасыз Ибилисге баш,
Кесигиз сугъасыз башыгъызны отха.
Къышхы кюн аллыгъызгъа келгенинде да джаз,
Тыйыншлысыча тюбемейсиз анга.

Хакъ джолда унамай барыргъа,
Сиз кесигиз сайлагъансыз кесигизге джол –
Ибилисге-шайтаннга болгъансыз къул.
Той этеди, харс урады ол:

«Аллах, джаратхан адамынг Сеннге баш урмай,
Меннге, Ибилисге, болгъанды къул.
Дуния малгъа сатылгъанды ол.

Ауалда меннге бош чамланнганенг Сен,
Адамгъа баш урмагъанымы тюз этгенем мен:
Джандетде да туралмады Адам,
Джерде да тобагъа къайыталмады адам –
адам болалмады Адам.

Адам – джангылычынгды Сени.
Джаратхан адамынг – бойсунмайды Сеннге...»
– Не этериксе, хар ким кеси сайлайды джолну:
Кими – джандетге, кими – джаханимге. 
 
2
«Дуния малгъа болмаз ючюн къул,
Хакъгъа табын, Хакъгъа къуллукъ эт:
Иннет эт, абдез ал, намаз къыл,
Къара таны, Къуран окъу, хадж къыл.

Онгсузгъа болуш, халал рысхынгдан юлюш эт.
Рамазан айда ораза тут. Эсингде тут,
Бюгюн токъса, тамбла болурса ач –
Ханнга, бийге да джетер джазыкълыкъ».

...Къышхы кюн кюкюрейди Кёк.
Аны тилин ангылайды джюрек.
Къыш чилледе кёрюннгенди джаз.
Бир кюн – ол да тюлдю аз:
Кесинги джазыуунгу да джаз,
Халкъны джазыуун да джаз.
Бир кюн – ол да тюлдю аз.

ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ

Джекиреди Кёк.
От кекиреди Кёк.
Кюкюрт ийис эте,
Кюкюрейди Кёк.

Джашнайды Кёк.
Чартлайды Кёк.
Элияланады,
Шыбыланады Кёк.

Кёк гюрбеджиде
Къыздыралла темирни,
Тюелле темирни,
Джазалла темирни.
Джангур булутда
Суууталла, къатдыралла.
Шыбылааууз элия къылыч
Болады хазыр.

Элия къылычы бла сермейди Кёк –
Суу гыбытны – булутну – белинден этеди эки:
Сууун джерге тёгеди булут,
Джашнайды, чагъады тёгерек.
Бираздан аязыйды Кёк –
Къояды чамланнганын.
Шыбылааууз элия къылычы да,
Джангкъылычха бурулуб,
Бурну джерде, сууда,
Сабы да Кёкде, булутда,
Кёкге, джерге да таяныб,
Рахат солуйду.

Кюннге къыза, чууакъ ышарады Кёк.
Чексиз Кёкден ууакъ ышара къарайды Кюн.
Тайча кишней, улакъча макъыра,
Джерде къууанады джаз.

Джаз келгенди.
   
ДЖАЗЫУУМ

Къыргъызстан – джазлыгъым мени,
Къарачай – джайлыгъым мени,
Эресей – къачлыгъым мени,
Норвегия – къышлыгым мени.

Адамны дуниядан айыргъан чекде
Тохтагъанма мен.
Ол чекден, ырджыдан, ауушдан тыйыншлысыча ётерге
Керекди иман да, акъыл да, фахму да, билим да, кюч да, насыб да.
Аланы тилейме Аллахдан.

ТАРИХ ОЮМЛА-САГЪЫШЛА+++++++++++++

1.
Суу-Джер – Шумер.

2.
Ташны да эзиб, этер ун –
Хун.

3.
Къындан чыкъгъан бычакъ –
Къыпчакъ.

4.
Тюзню джазыуун джазар
Хазар.

5.
Тюзледен айырылса да, айрылмаз тауладан
Алан.

6.
Атыны башы таулада кёрюнсе да,
Атыны къуйругъу тенгизни чайкъар.
Тенгизден-теркден да ётер,
Джерни къалайына да джетер,
Къралла, элле къурай Булгар.

7.
Бир булут баса, бир чууакъ бола,
Къарар Джерге Кёк.
Джерде аны кёлеккеси – Тюрк,
Тейри адамы Тюрк.

Тюрк тюрксюз да болмаз,
Бир-бири бла да болмаз.
Кеси кесин джукъ этген да,
Джокъ этген да
Кесиди Тюрк.

Къайда Темир, Баязит, Тохтамыш?
Къайда гунла, хазарла, булгарла, аланла, османла?
Не къалды дунияны басыб тургъан Тюрк тенгизден? –
Джангыз айрымканла.

8.
Рун джазыула –
Тюрк джазыула
Къайдасыз сиз?
Къайданбыз биз?
Къайдабыз биз7
Къайрыбыз биз?

КЪАРНЫ ЮСЮНДЕН

Рахат джауса да, мыдахды къар –
Тюшеди Кёкден джерге.
Кёрюнсе да акъ, джарыкъ – мыдахды къар:
Узакъ, къысха  болса да ёмюрю –
Биледи эририн, ёлюрюн.

Биледи: джерде теблерикле аны,
Адам кюрерикди, боран да сюрлюкдю.
Джангыз чанала бла, джаякъла бла уча сабийле,
Къууаныб, берликле анга махтау.

Джазгъыда чыгъарыкъ, чагъарыкъ ёсюмле да,
Ол ёсюмлеге къайгъыргъан адамла да,
Джангы къарда ыз тюзетген уучула да –
Бары да разылла къаргъа.

Джангыз кечге къалгъан джолоучу,
Ауушладан ётерге керекли джолоучу,
Ол да – Кёкден эннген къаргъа джукъ айтыргъа базмай –
Кеси кесине чамланады.

Ким къыйналыр, ким къууаныр къардан –
Ала кеслерине этелле сагъыш,
Сюймейле аман болурун къыш –
Джангыз алагъа игиси болсун,
Къалгъан бары – бош.

Таугъа, тюзге, суугъа, тенгизге
Джаугъан къарланы джазыулары – айры,
Джерде, сууда джашагъан джанланы да
Джашаулары, ёмюрлери болгъанча башха.

Алай а, барына да келеди къара кюн –
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да:
Илинмек аджалдан къутулсала да,
Адамгъа, джаныуаргъа, терекге, таб, ташха да
Къатылады заман.

Башхалагъа бере джашау,
Келген кетеди.
Кетеди кёзден, кёлден да,
Алай а, къалады
Иннетинде, сёзюнде, ишинде, сабийинде, халкъында...

Ахырзаман къурутурукъду барын.
Андан сора да бир джангы дуния, джангы джашау башланныкъ болур.
 
Быллай сагъышла берелле кёлге рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Алай а, кетмейди тансыкълыкъ-мыдахлыкъ ауруу –
Бюгюн меннге къардан джукъгъанды ол.

КЁКДЕН КЪАРАЙЛА ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ

Эрни джюрегин джумшатхан
Тиширыуду джангыз.
Кёк буюргъан борчун толтурмаса ол –
Джукъланады Кёкде джулдуз,
Башланады Джерде къазауат.

Сатанай бийче бла Гошаях бийче –
Нарт халкъыбызны намысы-бети.
Тиширыуларыбызгъа алалла юлгю,
Эркишилерибизге да алалла къанат.


Тарихде, ангыда, эсде,
Акъ сёзде, хапарда, джырда,
Къалалада, тёнгертги юйледе,
Бюгюннгю таулу юйледе да
Джашайла ала.

Ол бийчелени башха халкълагъа берирге кюрешген,
Ёзден халкъыбызны да мал сюрюуча кёргюзтюрге кюрешген,
Кеслерин а – тарихчи, джазыучу этиб сёлешген
Къулла, къарауашла бардыла:
Чыкъсала да ичибизден,
Аллайла тюлдюле бизден,
Ала тюлдюле ёзден.

Къулла, къарауашла
Башларына азат болгъан кюнден
Башларгъа излейле бютеу халкъны тарихин да.

Ант таякъны тюбю бла ётюб,
Къарачайгъа тышындан къошулгъанла да,
Антларын бузуб, энди Къарачайгъа къаршчы кюрешелле.
Кеслери бизге къошулгъан кюнден
Башларгъа излейле ала да Къарачайны ауалын.

Ёзденлеге, бийлеге дерт тутхан къулла да,
Бирер джерден къачыб келиб, бизге алай къошулгъанла да,
Кеслерине «къарачайлыбыз» дерге унамагъанла бары да –
Халкъны, джуртну сатаргъа кюрешгенле
Кеслерин санайдыла кимге?

Къайдан келген эсегиз – барыгъыз ары,
Къайсы халкъданбыз дей эсегиз – къошулугъуз анга,
Кимге къуллукъ эте эсегиз – болугъуз аны бла,
Къарачай бла кюрешгенни уа – къоюгъуз,
Боллукъду халкъны бети бла, тёзюмю бла да ойнагъаныгъыз.

Эски халкъды, нарт-алан ёзден халкъды Къарачай,
Аны джолун джарытады джулдуз, Ай.
Кёкден къарайла Ёрюзмек бла Сатанай:
Эмегенлени, къызыл фукланы туудукъларындан айырылмай,
Къулла бла, амантишле бла да арасын айырмай,
Халкъ да, Эл да болаллыкъ тюлдю Къарачай.

БЫЛАЙДА БИР БАШХА ХАЛКЪ ДЖАШАГЪАНДЫ...

Ма былайда бир башха халкъ джашагъанды –
Тау, суу, джер атла къалгъанла андан,
Кеси уа эриб бошагъанды –
Бир адам да къалмагъанды андан.

Джер джарылыб, от чачылгъанында да,
Тау эриб, юсюне къуюлгъанында да,
Джукъгъан ауруула, эминала къыргъанларында да,
Душманла эки кере Джуртундан сюргенлеринде да,

Халкъ тюб болуб къалмай, бюгюнлеге джетгенди,
Джуртуна къайытыб, джангыдан тирилгенди, 
Сыйрат кёпюрден ары да, бери да ётгенди,
Джандет джуртунда анга не болуб къалгъанды энди?

Болуб а не болгъанды –
Кеси кесин къурутханды ол,
Динин, тилин, адетин унутханды ол,
Башханы динин, тилин, къылыгъын алгъанды ол.

Игини амандан айырмай,
Халалны харамдан айырмай,
Дуния малгъа бургъанды эсин,
Хаулеге, ичкиге хорлатханды кесин.

Къыйынлыкъгъа къалгъанды башы,
Аракъы бла тонгуз эт – ичкиси-ашы.
Къарт-джаш, эркиши-тиширыу
Айырылмай, ичелле бирден,
Джийиргеннген джокъду харамдан, кирден.

Бузулгъан, джоюлгъан уллу халкъ, уулу халкъ
Сауутсуз-сабасыз джыкъгъанды, джутханды аны –
Ичкичилик бла, хаулелик бла къурутханды аны.

...Бу джандет джуртха джер-суу кёре келгенлеге
Джол уста айтады хапар:

– Ма былайда бир башха халкъ джашагъанды –
Тау, суу, джер атла къалгъанла андан,
Кеси уа эригенди, тас болгъанды, къуругъанды,
Бир адам да къалмагъанды андан.

ДЖАНДЕТ БАЧХАНЫ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ

Кямарынг, тюйменг да сары алтындан –
Сен келдинг, келгенча къач.
Джаз, джай къалтырай къойнунда,
Бишген табигъат юйюме кирди.

Сыртны энгишге юркген джылкъыча,
Чачынг сыртынга тёгюлдю алай.
Эки Кюнча къарагъан эки кёзюме
Къарадыла
Мени ючюн толгъан эки чыммакъ Ай.

Бачхада, арбазда, юйде да
Бишген кёгетлени тылпыулары.
Джазны, джайны да кеслеринде тутхан
Ой ол бишген кёгетлени татыулары.

Джандет бачха, алма-терек бачха,
Кёгетингден бюгюн «бисмилля» этдим.
Бу тюнюммюдю, тюшюммюдю.
Быллай насыбха тыйыншлымамы керти?
...Тыйыншлы болмазем. Тыйыншлы болсам
Бюгюн да джашарек бирге.
Сен джашагъан джуртдан, элден, тийреден
Уялгъандан кетгенме къачыб.

Былайы шималды,джыл узуну къышды –
Джаз, джай, къач деген джокъду мында.
Джазым, джайым, къачым да къалгъанла Джуртда...

Буз тенгизни джырыб баргъан кеме,
Нек къарайма ызынгдан сени?
Нек къарайды сеннге кёзюм7

БИЛМЕГЕНЛИКГЕ БИЗ

Кёкню кёз джашы – тенгиз,
Нечик ачыса, тузлуса сен.
Биз – джердегиле – билмегенликге,
Кёкню да кёб болур къайгъысы, джарсыуу.
Аны кесине кёре болур къайгъысы, джарсыуу.

КЁЗЛЕ-ТЕРЕЗЕЛЕ

Адамла кирир ючюн, чыгъар ючюн,
Салынады юйге эшик.
Терезе да салынады юйге,
Кюн, Ай джарыгъын иер ючюн.

Юйюмю эшигине салмайма кирит,
Билмесем да ким келлигин кириб.
Терезени да иймейме джабыуун,
Билсем да орамда баргъанланы къарарыкъларын.

Терезеден киреди джарыкъ,
Терезеден урады джарыкъ.
Юйюмю терезеси ачыкъды Кёкге,
Тиеди Кюн, Ай юйге, джюрекге.

Терезеден тийгенча Кюн, Ай,
Къонакъ да кирир эшикден алай.
Аманла болсала да кёб,
Игилик сакълайды джюрек.

Джюрекни терезелери кёзле –
Ала да дуниягъа ачыкъ.
Аладан тёгюледи джарыкъ.
Ала болсала уа джабыкъ –
Ол заманда дуния къарангы.

Ачыкъды дуниягъа кёлюм.
Анга къарарыкъ тюлдю ёлюм –
Джумарыкъды кёзюмю ол,
Тыярыкъды сёзюмю ол.

Ары дери джашаб къалайыкъ,
Дуния ариулугъун кёрюб къалайыкъ.
Дуниягъа ачыкъ турсунла кёзле,
Джабылмасынла эшик, терезе.

АДАМНЫ ДЖОЛУ,  ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ++++++++++++++++++

Олжас СУЛЕЙМЕНОВгъа

Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран,
Кимге – «Аз и Я».
Суу эски ызына къайытады:
Джангырады Евразия.

Ит иесин танымагъан сагъатда,
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар.
Мен – Тейри адамы – къарайма ауалгъа:
Белгиден-Сёзден башланады Адам.

Кёкге къарай, джулдузлагъа узала,
Адам аякъ юсюне сюелгенди,
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди –
Къара таныгъан кюнюнден башланады Адам.

Эниклей табигъатны
Тилленнгенди адам улу.
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге
Тюрленнгенди адам улу.

Адам сёзню, Сёз да адамны –
Бир-бирин джаратханла ала.
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла сёлешгенден къутулуб,
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси.

Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым,
Кече уа – Айны.
Тамгъаларында Адурхайны,
Будиянны, Наурузну эмда Трамны
Кёреме джулдузну, Айны.
Китаб ачханча ачама Къарачайны:
Къара – джети къат магъанасы Аны.

Кёкден башланады джол,
Кёкге да къайтарады ол.
Кёкдеди биз джашагъан Джер.
Не бек кюрешсек да биз,
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар.
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман,
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб.

Джер джолу адамны башланады белгиден-Сёзден.
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эмда кёлден,
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден,
Ачады бизге джангыдан аны:
Сёзде джашыныбды джолу Адамны,
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны.

Къыйынлыгъыбыз бизни –
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз Сёзню.
Алай а, бир кераматлы чыгъад да ичибизден
Таша магъанасын, керти магъанасын ачады Сёзню –
Хакъ джолгъа къайтарады бизни.

Адам улугъа къайытады джаз –
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз:
Къара таны – джай аны –
Тарихинги, джазыуунгу да джаз.

КИТАБХА КЪАЙЫТЫР АДАМ

Азан къычыргъанча джазама назму,
Назму айтханча къычырама азан.
Аллахдан эселе илхам, фахму –
Тынгылар, эшитир, тюшюнюр озгъан.
Китабха къайытыр Адам.

СЕЙИР ТЮЛМЮДЮ?

«Хар элде бир баш, Къарачайда хар ким баш» дейдиле. Бизде киши кишиге тынгыларгъа унамайды, бир-бирине бойсуннган джокъду – хар ким кесин эм башха, эм акъыллыгъа санайды. Ахыры – бирикмеклик да джокъ, хорлам да джокъ, къраллыкъ да джокъ, эгеменлик (суверенитет, независимость) да джокъ. Талай нарт сёз эсиме тюшеди:
1. Эгемен деген эмегенни да хорлар. 2. Джети башлы эгеменни бир башлы эмеген хорлар. 3. Бир башлы эгемен джети башлы эмегенни да хорлар. 4. Эмеген эгемен болгъандан, эгемен да эмеген болгъандан, Аллах сен сакъла.
Быллай акъылман нарт сёзлени джаратхан Халкъ бир иннетли болуб, Хакъ ючюн – Эркинлик, Тюзлюк ючюн, тили, джурту, къраллыгъы, эгеменлиги ючюн кюрешмегени сейир тюлмюдю?

АКЪ СЁЗ

Алгъа джарыгъы келди,
Ызы бла тауушу.

Кёк джашнагъан, кюкюреген тюл эди ол –
Башха тюрлю эди аны джарыгъы, тауушу.
Башха дуниядан, таша дуниядан келе эди ол –
Джети къат Кёкденми, джюрекденми –
Билмейме, къайдан эди ол,
Джолу уа – джюрекге эди.

Санынгы дженгил этген,
Къанынгы таза этген,
Кёлюнгю иги этген,
Джаяуну атлы этген,
Къанатла битдирген,
Учургъан-учундургъан,
Джашаргъа кёллендирген,
Игиликге, Кертиге, Тюзлюкге тырмашдыргъан
Аллай кючю бар эди аны.

Не эди ол? –
Сёз эди ол. Акъ Сёз. Хакъ Сёз.

МИНГИ ТАУ НЕ ЭТЕДИ, КЪАЛАЙДЫ?

Шималдан айланса джел,
Тенгизден айланса джел,
Шимал тенгизден айланса джел –
Кюн не бек тийиб турса да,
Не джылы кийиниб турсанг да,
Сууукъ ийириб тебрейди.

Мында джай, къыш деб джокъду –
Джел къайданды, андады иш:
Къыбыладан эсе – джай,
Шималдан эсе – къыш.
«Кюн ашхы болсун»  дер орнуна,
«Джол болсун» дер орнуна,
«Джел къыбыладан урсун» дейле мында.

Мен а джуртдача сорама
«Минги Тау кёрюнемиди?» деб,
«Минги Тауну кёремисиз?» деб.

Ачыкъ эсе ол –
Чууакъ болур Кюн,
Джарыкъ болур кёл.

Ким тенгизге,
Ким Шималгъа,
Ким къыбылагъа,
Ким чыгъышха,
Ким батыгъа къарайды.
Мен а – Минги Таугъа.

Кюнню кюзгюсюдю ол.
Халкъымы, Джуртуму белгисиди ол.
Сорама: Не этеди Минги Тау?
Къалайды Минги Тау?
Ачыкъмыды, кёрюнемиди?
Минги Тауну кёремисиз?

С. Р. Б.

Сен мени джюрегиме тынглагъаненг,
Сен мени джюрегими англагъаненг,
Назмуму-кёлюмю англагъаненг –
Да нек болмады да джазыу?

Сен да разы, Кёк да разы,
Ангы да разы, джюрек да разы,
Сора нек болмады джазыу?
Аны уа, шайыр, кесинге сор.

Мен джазгъанча назму, сен джазгъанча дарман,
Джазыуну да алай джазаргъа болуред керек.
Озуб кетген джаздача, джайдача,
Энди ёмюрде алай урурму джюрек?
Кюремейим гюнахны Кёкге –
Адам джазыуун джазады кеси.
Джангыз, тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге,
Быллай бир джылны нек къыйнайды эсим?

Акъ чакъгъан терекле къала джагъада,
Акъ кийген къызла къарай джагъадан,
Айырыла, узая барама аладан –
Къайыгъымы алыб барады суу.

Заман къобаны алыб барады мени,
Тохтаргъа, сабыр болургъа да бермей мадар.
Джазмай къойгъан джазыуум, тыялмай мени,
Ызымдан къарайды джагъадан.

Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ чакъгъан бир къыз,
Гошаях бийчеге ушаш бир къыз,
Джыламугъу къара ташны джара,
Ызымдан къараб, къол булгъай турады...
Ол – джазылмай къалгъан джазыуум мени,
Кетмезлик къайгъым, джарсыуум мени.

Неди Кёкге бизни джарсыуубуз?
Бошуна чамландырмайыкъ Кёкню.
Джазмай къойгъан джазыуубуз –
Олду кюйдюрген, ёлтюрген да бизни.

НЕ НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН

Халкъыбызны, Джуртубузну белгисиди Минги Тау:
Байрагъыбыз, мухурубуз, орайдабыз да – ол.
Аны буз сюммеклерин эмиб, айныгъанды Къара-Шауай,
Андан келген сууладан ичиб, къарыу алабыз биз да.

Минги Тауну башында къылгъанма намаз –
Ол эм насыблы кюнюм болгъанды мени.
Аны башындан къараб этгенме ант
Халкъым, Джуртум ючюн джашаргъа, ёлюрге.

Бу уллулукъ, мийиклик, тазалыкъ
Джууукълашдыргъанды мени Кёкге-Тейриге.
Джаханимге тыйыншлыланы джандет джуртума къоймам,
Джандет джуртумда къоймам амантишлени да.

Тейри адамы – бизге Кёк атагъан ат.
Тейри адамы! – этеме ант
Бу Акъ таугъа къоймазгъа къараланы,
Минги Тауду минги этген таулуланы.

Къыйын, къанлы ёмюрлени узагъына
Минги Тауну этегине къысылыб сакъланнганды халкъым.
Аны сууу, тереги, ташы,
Аны джери, хауасы, кийиги
Инджитмей джашата келгенле бизни.

Халкъым да Тауун душмандан сакълай,
Минги атха тыйыншлы болгъанды.
Керти Минги таулула эсек биз,
Тейри халкъы, Тейри адамлары эсек биз –
Джуртну да, Халкъны да сакъларбыз.

Ууакъ къайгъыладан къутулуб,
Минги Тауну башындан къарайма:
Халкъым, Джуртум, джолум да кёрюнелле ачыкъ.

Не насыблы адамма мен:
Диним, тилим бар,
Халкъым, Джуртум бар.

Ала ючюн ишлеген, сермешген да,
Ала ючюн джашагъан, ёлген да,
Къууанчды меннге:
Не насыблы адамма мен!

КЪАНАТЛАРЫМ МЕНИ++++++++

Акъ сёз бла Къара сёзню арасында
Джашил ырджы – сыйрат кёпюр кибик.
Ол ырджыда барама, сыйрат кёпюрде кибик:
Олду мени  джолум.

Бир Акъ сёзню, бир Къара сёзню къучакълай,
Барама. Эки джанымда – эки тиширыу:
Къара сёз – юй бийчем мени,
Акъ сёз да – тос къатыным.

Алалла меннге джандет, джаханим да.
Бир-бирине кюндешлик этиб,
Бир-бири бла джарашмай,
Мени да къыйнайла ала.
Алай болса да, къанатларымла ала мени.

Бир къанатым – акъ, бир къанатым – къара;
Бир къанатым Джерге тие,
Бир къанатым джулдузлагъа тие,
Учама.
Акъ сёз бла Къара сёз – къанатларым мени.

АКЪ СЁЗГЕ КИРЕМЕ++++++++

Акъ сёзге таянама,
Къара ташха таяннган кибик.
Сизге да ийнанама,
Сёзге ийнаннган кибик.

Акъ сёзге киреме,
Къара суугъа кирген кибик.
Кесими джууама
Ёлюкню джуугъан кибик.

Акъ сёзге киреме,
Кебиннге кирген кибик.
Болама,
Башха дунияны кёрген кибик.

Акъ сёзге келеме
Аллахны аллына келген кибик.
Кесими кёреме
Ёлюб тирилген кибик.

Акъ сёзге киреме
Къара джерге кирген кибик.
Сора андан чыгъама
Кырдык чыкъгъан кибик.

Акъ сёзге киреме
Джандетге кирген кибик,
Сора андан чыгъама
Джандетден чыкъгъан кибик.

Акъ сёзге киреме
Бычакъ къынына кибик.
Сора андан чыгъама
Бычакъ къынындан кибик.

Акъ сёзге киреме
Отоугъа кирген кибик,
Дагъыда болама
Бир джангы къызгъа термилген кибик.

Акъ сёзге киреме
Къара кюн меннге келмез ючюн.
Акъ сёзде къалама
Ёмюрде да ёлмез ючюн.

ТАБЫНЫГЪЫЗ ТАШХА, ТЕРЕКГЕ

Алгъын джашаудан, ёлюмден да къоркъмаем,
Энди джашаудан, ёлюмден да къоркъама.
Къая Ташха сукъланыб къарайма,
Ташда Терекге да къарайма сукъланыб.

Адамда болмагъан бир сабырлыкъ барды алада.
Меннге да кёчер эсе уа ол сабырлыкъ. –
Къанатлыланы илгендириб, учура,
Ёрлеб, терек бутакъгъа олтурама.

Джангыз, аргъы бутакъда бир къанатлы,
Учаргъа, къалыргъа да билмей,
Бир кёзю менде, бир Кёзю да Кёкде,
Къанатлана, силкине турады.

Мени джаныма ушайды ол.
Мени джаным да тёнгегимде
Алай силкине, къанатлана турады...
Къоркъуу кючлейди джюрегими:

Бу къанатлы учар учмаз,
Джаным да чыгъыб кетерикча кёреме.
Учма,- дейме,- къанатлыгъа,
Артмагъымда азыгъым, сууум да барды.

Гырджынны, сууну да эки тенг этеме.
Къарама меннге сескекли, ишекли.
Кёк да, Джер да тарталла бизни,
Джангыз, Кёк, Джер да керекмилле бизге?

Кёкде да тюл, Джерде да тюл,
Ташда, Терекде игиди бизге.
Ашыгъады суу да тенгизге,
Бизге уа игиди Ташда, Терекде.

Бир сабырлыкъ барды Ташда, Терекде.
Сюркелгенледе, джюрюгенледе, джюзгенледе, учханлада
Джокъду аллай рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Ол сабырлыкъ кёчеди, джугъады меннге да.

Бурул,- дейме,- тёнгегим, Ташха,
Бурул,- дейме, джаным, Терекге.
Къанатлы сёзюм, сен да – башынга бош:
Сюйсенг адамлагъа, сюйсенг къанатлылагъа къошул.

Къоркъмайма джашаргъа, ёлюрге да.
Ташды, Терекди тёнгегим, джаным.
Къанатлыла да юсюме къона тебрегенле,
Табыныгъыз, адамла, Ташха, Терекге.

АМАЛСЫЗ СЁЗ

Аллах бермесе не этеригенг?
Аллах бергенин алмай къоймаз.
Не этгенин Аллах биледи,
Аны ангыла да джюрегинги бас.

НАМАЗ, НАЗМУ ЭМДА ТАБИГЪАТ++++++++++

Джюрекге от тюшгенди.
Аны джукълаталлыкъ джокъду бир джан.
Быллай кюн болушхан меннге,
Хар къуру да болушхан меннге –
Суу, назму эмда намаз.

Ала алалла мени къайгъымы,
Кёлюме берелле рахатлыкъ,
Джаныма берелле сабырлыкъ –
Кюйюб баргъан джюрекге болалла себеб.

Адамла джаргъан джюрегиме
Табигъат болады балхам.
Халкъымдан суууса, чыкъса да кёлюм,
Джуртум эс табдырады меннге.

Тауладан, сууладан, агъачдан
Бир сериуюнлюк келеди джюрекге.
Айырма, Аллах, адамны, халкъны джуртундан-къууанчдан –
Умут бла къарайма Кёкге.

Кябаны къара ташына баш ургъанда да,
Къарачайны Къадау Ташы тюше эди эсиме.
Файгъамбарны таууну башына чыкъгъанда да,
Минги Тау кёрюне эди кёзюме.

Джуртум, топрагъым тартады кесине,
Джашил нюрде агъарады Кавказ.
Табигъатны, джанланы джаратхан Къудуретге
Этеме назму, къылама намаз.

Иги-аман, мийик-алаша эселе да,
Башха халкъым, башха джуртум джокъду мени.
Ала ючюн кюрешгенден, сермешгенден башха,
Иннетим, муратым, джолум да джокъду мени. 
 
Джанады, кюеди, джарылады джюрек –
Бир Муссагъа бир фыргъауун табылад.
Алай а джюрекге берелле сабырлыкъ
Намаз, назму эмда табигъат.

ЁМЮРГЕ ТЕНГ БОЛГЪАН БИР ТАКЪЫЙКЪА

Келесе.
Сени къалай сакълагъанымы билесе.
Учагъынгы кёреме Кёкде –
Ол Буракъча кёрюнеди меннге.
Къучагъымы джайыб, сюелеме Джерде.

Сен тюшгенча Кёкден,
Мен чыкъгъанча Джерден
Кёрюнееед къачан да алай.

Келесе тюшюб Кёкден,
Сюелеме къараб Джерден.
Джангыз сени бла бирге
Кёлтюрюллюкме мен да ёрге.

Тюберигибизден да бек
Айырыллыгъыбызгъа этеме сагъыш:
Учакъдан – къучакъгъа, къучакъдан –учакъгъа...
Бизники – ёмюрге тенг бир такъыйкъа,
Джашаугъа, ёлюмге да тенг бир такъыйкъа.

ТИЛНИ ТИЛИМЕ МЕН

1
Тилни тилиме Мен:
Телиме мен – кесими джокъду акъылым:
Тил – ауалым, джашауум эмда ахырым.

Ана тилимди джер джуртум да мени,
Кёгюм, джан джуртум да – олду.
Джазыууму джазгъан да – олду,
Мени Адам этген да – олду.

Сёздю джаратхан мени.
Сёздю джашатхан мени.
Ёлтюрген да сёздю,
Тирилтген да сёздю.
Сёздю мени Тейрим.

Мен аны келечисиме.
Тилни тилиме мен.
Ол буюргъанны айтама джангыз.
Кеси джанымдан къурамайма джукъ.
Тилни тилиме Мен.

2

Назмучума мен.
Назму учума, назму ууучума, назму уучума, назму учуучума –
Назму къанатлыма мен.

3

Сёзден башланнганды Адам.
Тил тамадады халкъдан, къралдан, джуртдан да.
Алгъа сёзню кёлеккеси тюшгенди Джерге,
Кюн, Ай джарыгъыча.
Кюн, Ай тамгъала-белгиле
Тилленнгенле артда.
Кёк тилленнгенди Джерде.
Кёк джашыныбды Сёзде.
Сёз – Тейриди.

4

Джуртсуз, къраллыкъсыз къалгъан да
Джуртун, къраллыгъын да табаргъа, къайтарыргъа боллукъду.
Тилин тас этсе уа халкъ –
Ол ёлюмдю анга.

Халкъны джаны – тилиди, сёзюдю.
Ол аны Кёгюдю, Тейрисиди.
Сёзюнден, тилинден айырылса халкъ –
Имандан чыгъады – болады талкъ.

Сёзню ызындан бара джууукълашабыз Кертиге.
Таша, туру дунияланы да, кетгенни, келликни да ачхычыды ол.
Тилин сакълаялмагъан динин да сакълаяллыкъ тюлдю.
Сёз – Аллахданды, Аллахды, Аллаххады.

Сёзюнден (Сёзден) чыкъмагъан,
Сёзюне (Сёзге) керти болгъан,
Сёзюне (Сёзге) бойсуннган, Ол айтханны этген,
Сёзюн (Сёзню) сыйлагъан, сакълагъан –
Джангыз ол халкъ –
Къутхарлыкъды, къутхараллыкъды кесин ёлюмден.

АКЪ ДУНИЯГЪА КЪОШУЛГЪАНМА МЕН

Бу акъ, таза, сууукъ дуния да
Кесича сакълайды сыйын.
Шималны къызын эритген да,
Бузун эритгенча, къыйын.

Бузу да буз, къызы да – буз.
Бузча джылтырайды Кёгюнде да джулдуз.
Мени кёлюмде уа джарыкъды джулдуз:
Не сууукъ эсе да тёгерегим –
Сууумай, джукъланмай джанад джюрегим.

Халкъы да сууукъ, джурту да сууукъ,
Алай а, ала – болгъанла меннге
Джууукъдан да джууукъ.

Джетмесе да Кюн,
Къатылсала да бораны, джели –
Мында къайгъы джокъду:
Рахатды кёлюнг.

Джангыз къоркъгъаным: бу акъ дунияны да
Къарала толтуралла деб.
Джуууртнуча, бу акъ джуртну да
Бузалла, чагъалла, къатышдыралла деб.

Акъ дунияны бир адамы –
Шимал джолда барама кетиб,
Кутупха (Полюсха) барама джетиб.
Темиркъазакъ джулдузум джанады Кёкде,
Джумушакъ акъ джарыкъ – тёгерекде,
Джокъду къайгъы, джарсыу джюрекде.

Ушамагъан джукъмайды –
Акъ дуниягъа къошулгъанма мен.
Джерни башындама мен.
Чыммакъ акъдыла кёлюм да, сёзюм да, юсюм да.   

ТЕЙРИ АДАМЛАРЫБЫЗ БИЗ+++++++++++++++++++
Тотур къулу Алийге

Уллу Къарачайдан чыкъгъанбыз биз,
Джуртубуз – Кёк бла чекде.
Минги таулулабыз биз,
Ёзден адамлабыз биз –
Ётгенбиз тенгизден-теркден.

Тейри адамлары, Тотур къуллары –
Биз – бир Аллахха этебиз къуллукъ.
Неди Къарачай? – Къара таны, джай.
Ол – бизлеге – Кёкден келген буйрукъ.

Бирер тюрлю болсакъ да,
Бир Кёкню чыракъларыбыз биз,
Бир Китабны чапракъларыбыз биз.

Биз – сёзлерибиз бир тилни,
Тереклерибиз бир чегетни,
Адамларыбыз бир Джуртну,
Уланларыбыз бир Халкъны.

Аны унутмай джашагъан къадарда,
Къоркъуу болмаз Къарачайгъа, Малкъаргъа.
Ийнана эсек бир Аллахха биз –
Аны айтханын этерге керекбиз биз.

Ол джаратхан эсе бизни Адам этиб, Халкъ этиб,
Динни, тилни, Джуртну да берген эсе Хакъ этиб –
Бизге борчду аланы къорууларгъа, сакъларгъа,
Динни, тилни, джуртну да тас этмей джашаргъа.

Ислам динибизге, тюрк тилибизге, мийик джерибизге,
Нарт ата-бабаларыбызгъа тыйыншлы болалсакъ,
Къара таныб, къара джайыб – Китаб бла –
Иман-дин бла, окъуу-билим бла баш болалсакъ,
Тейри адамлары болгъаныбызны,
Минги таулула болгъаныбызны,
Ёзден халкъ болгъаныбызны унутмай джашасакъ –
Бизни хорлар кюч джокъду дунияда.
Хар ким къолдан келгенни этсек,
Адамны, Халкъны, Джуртну да сакъларгъа кюрешсек,
Хакъ буюргъанча джашаргъа кюрешсек,
Бизни хорлар кюч болмаз дунияда.

Сёздю, Китабды тюрлендирген ангыны, дунияны.
Сёздю, Китабды къутхарлыкъ да адамны, дунияны.
Сёзню, Китабны аллында ийе эсек баш,
Адамдан, халкъдан да Хакъны кёре эсек баш –
Сора, сакъланныкъбыз биз, хорларыкъбыз биз.

Уллу Къарачайдан чыкъгъанбыз биз.
Джуртубуз – Кёк бла чекде.
Минги таулулабыз биз,
Тейри адамларыбыз биз –
Ётерикбиз заман тенгизден-теркден.
Аллах айтса.

НАСЫБЛЫ КЪАУУМДАН ТЮЛБЮЗМЮ БИЗ?

Танг-Ата ата башлагъанды,
Башлагъа бираздан тиерикди Кюн.
Кёкню джоругъун-джарыгъын тыяллыкъды ким?

Къарангы ыхдырылады артха,
Кечеги бетджанларын да къоюб.
Джарыйды танг, джарыйды джан,
Кёкде, Джерде да джарыкъны – тою.

Алай а, къарангыгъа да джокъду дауум.
Къара-Шауайны анасы эмеген къыз болгъанча,
Джарыкъны да къарангыды анасы.

Сорама: Танг, сени кимди атанг,
Ананг а кимди сени?
Не ариуду кесинги да атынг –
Аны уа ким атагъанды сеннге?

Кюн таякъла тебсейле джерде,
Джалан аякъларын джибите чыкъ.
Кёкню теренинде джырлайды чыпчыкъ,
Кёлню теренинде тууады къууанч.
Дуния –джандетди, джашау а – насыб.
Аланы джаратханнга салама махтау.
Кёгюм, кёлюм, сёзюм да – ачыкъ:
Аладан тёгюледи джарыкъ.

Кюн. Танг. Тау. Суу. Адам.
Тилейме барына джашау, барына тынчлыкъ.
Ёллюк джанла эсек да –
Джашаугъа келгенбиз:

Къууанчха, бушуугъа да тюбей,
Джашайбыз, бюгюлмезге кюрешебиз,
Джашауну, дунияны къорууларгъа, сакъларгъа кюрешебиз...
Насыблы къауумдан тюлбюзмю биз?!

ЁЛЮМНЮ ЮСЮНДЕН

Акъыл-балыкъ болгъандан сора,
Осиятынгы хазырлаб къояргъа керекди.
Осият аджал чакъырмаз,
Ёлюм а, соруб, билдириб келмез.

«Джолгъа джай чыкъсанг да,
Къышхы кийиминги алыб чыкъ» дейле.
Джашау джолгъа чыкъгъан –
Ёлюмге тюберге хазыр бол.

Ёлюмню терслерге ёч болсакъ да,
Джашауубузну къурутхан – джашауду.
Джашауну да терсине айландыргъан
Кёбюсюне кесибизбиз.

Ёлюмню, джашауну да тюл –
Кесибизни терслерге керекбиз алгъа.
Джашаугъа эшик ачхан ким эсе да,
Ёлюмге эшик ачхан а – кесиди адам.

Аны себебли ёлюмге,
Ат-бет атагъанны да къоюб,
Анга тыйыншлысыча тюберге
Хазыр болайыкъ.

ТАУКЕЛ БОЛ

Сен тюшгенсе джюрегиме,
Назмума да киргенсе сен.
Энди юйюме кириринг
Къалгъанды джангыз.

АЛЛАХ. ФАЙГЪАМБАР. АДАМ.

Джаратыб
Кёклени, кёкледегилени да,
Джерни, джердегилени да,
Алагъа оноу этген –
Олду мени Аллахым.

Аллахны китабын Джерге эндирген,
Аны Аллах сайлагъан адамгъа билдирген,
«Къаара» деб, анга ташаны кёрюрге, окъургъа юретген –
Ол эм сыйлы мёлекди меннге.

Аллахны Сёзюн джетдирген халкъгъа,
Бютеу дунияны чакъыргъан Кертиге, Хакъгъа,
Къарагъа къара деген, акъ деген акъгъа –
Олду мени файгъамбарым.

Ийнаныб
Аллахны бирлигине,
Аны Келямына, келечилерине,
Аны мёлеклерине –
Аллах буюргъан джолда баргъан,
Харамдан, гюнахдан башын сакълагъан,
Харамдан, гюнахдан юйюн къоругъан,
Джууугъун, элин, халкъын къоругъан,
Адамны, бютеу адам улуну да къоругъан,
Сууаб, халал инети-сёзю-иши-кюреши бла белгили болгъан –
Керти адам да олду меннге.

ДЖАГЪАДА

Быллай джашау джашаумуду сора?
Минги Тауну мийиклигинден
Тенгиз тенглигине тюшгенме келиб.
Джата-къоба, ёле-тириле,
Джагъагъа мыллык атыб,
Толкъунла келелле аскерлеча...

Тенгиз къушла этелле сыйыт-къычырыкъ –
Ёлгеннгеми санай болурла мени?
Кимни джылауун этелле ала?
Кюн аманны къаргъаларыча,
Кёлю аманны къайгъыларыча,
Тенгиз къушла этелле сыйыт-къычырыкъ:

Аджашхан, къатышхан чабакъ сюрюунюмю,
Джагъагъа башын атхан балыкънымы,
Суугъа башын атарыкъ адамнымы –
Нени кёре болурла ала,
Нени сезе болурла ала?

Тенгизге чыракъ кетгенди кёзюм.
Тенгиз чыракъгъа бурулгъанма джагъада.
Мухаджир болуб былайгъа келгеним –
Кесими къыйынлыгъыммыды, огъесе
Кёкню буйругъумуду ол?

Джюрегимде-кёлюмде чайкъалады тенгиз.
Тенгиз къушла учалла-къычыралла кёлюмде.
Басыныбды, къаралыбды тёгерек. Кюкюреу, джашнау
Къалтыратады кёкню, джерни, тенгизни, джюрекни.

Эки джарылгъан Кёкден, джюрекден
Тёгюледи дуниягъа джарыкъ.
Джангыз, билмейме, тенгиз къушла
Сыйыт-къычырыкъ этелле кимге, неге?

КЪЫЙЫН

Кёкге чыкъгъандан да эннген къыйын,
Къаягъа ёрлегенден да тюшген къыйын,
Назмуну башлагъандан да бошагъан къыйын,
Сёзге киргенден да чыкъгъан къыйын,
Сёлешгенден да тынгылагъан къыйын,
Келгенден да кетген къыйын,
Кетгенден да къайытхан къыйын.

ШИМАЛДА ДЖАЗ

Боз булутла акъ таулагъа къонуб,
Рахат болуб, Шимал тенгизге къарайла.
Ала – шыпан къойланы сыртларында
Къой чыпчыкъланы тюшюредиле эсге.

Джаз келе турады Шималгъа да,
Гяхиник тылпыу джайылгъанды тёгерекге.
Тиши кичиген кючюкге ушайды назмум да,
Ариу къызланы тутаргъа излейди этеклеринден.

Тёнгегинден чыгъаргъа излейди джаным да,
Эркинлик деб, этеди къазауат.
Этейимми аны да башына азат,
Огъесе, эртдемиди алкъын?

Саным да болгъанды дженгил –
Кюн таякъгъа излейди ёрлерге.
Викингле уа, аз да кюн тийгенлей мында,
Акъ аюлеча, тебрейдиле иссилеб.

Къызла беллерин ачалла,
Гитче кюнчюклеге ушайла киндиклери.
Шималны да бир-бирде къыбыла этеди
Шимал къызланы сюймекликлери.

Бир-бирине ушамасала да, келишелле Шимал бла Билал.
Аны ючюн тура болурмамы мында?
Билемисиз сиз, неди Шималны джазы? –
Къой чыпчыкъ шыпан къойну сыртында.

НЕГЕ, КИМГЕ КЪУЛЛУКЪ ЭТЕДИ ФАХМУНГ?

Аллах берген фахмума тыйыншлымамы мен?
Иги джазаргъа къолумдан келе тургъанлай,
Джулдузсуз, Айсыз – къолайсыз, бир бош, ассы затланы тырнайма.
 
Аллах берген фахмуму
Аллахха къуллукъ этдирир орнуна,
Адамгъа, Халкъгъа джаратыр орнуна,
Шайтаннга, Ибилисге бойсундургъаным да болады.
Билеме аны ахыры не бла бошаллыгъын.
Адамдан, халкъдан да
Хакъны тутмагъаным ючюн ёрге –
Берген фахмусун Аллах
Сыйырыргъа боллукъду менден.

Фахмуну башы – Хакъды,
Игилик бла Халаллыкъ да – къанатлары аны.

Фахмуну къуу этген а – зарлыкъды.
Ички, хаулелик да  да абзыраталла фахмуну.
Къара кючлеге бойсунса, къулланса фахму,
Мурдарлагъа сауут-саба болады ол.

Бу затланы кёре, биле тургъанлай,
Дагъыда кетиученбиз терсине.
Мийикледен джазыуубузгъа-джазгъаныбызгъа къараб тургъан
Кязим, Сымайыл, Къайсын кёрюнелле кёзюме.
Джаралы Джугъутур, Минги Тау, Джаралы Таш кёрюнелле кёзюме.

АЛЛАХ ЭТЕРИКДИ КЪАДАР

Суу ахырзаман келгенде,
Ким, не къутхаргъанды бизни? –
Таула.
(Унух файгъамбар да кемесин
Минги Тауда тохтатханды дейле).

Суу ахырзаманча келгенде джаула,
Биягъынлай, халкъымы къутхаргъанла таула.

Ёмюрлени узагъына
Тюшюрмей душманны тузагъына
Таула тургъанла бизни сакълаб.
Биз, тюб болмай, бюгюнлеге джетген эсек,
Баш урайыкъ таулагъа аны ючюн.

Таула къарайдыла бизге,
Биз да къарайбыз таулагъа:
Тауларыбыз – Ата джуртубуз –
Джаныбыз къурман алагъа.

Ким да болсун –
Зор бла не хыйлалыкъ бла,
Бизни тауларыбыздан айырыргъа излеген,
Бизни джуртубуздан айырыргъа излеген –
Излейди бизни джутаргъа, къурутургъа.

Къалюбаладан бери
Бизни джауладан сакълаб тургъан,
Бизни джаныбызны сакълаб тургъан
Тауларыбыздан айырылсакъ –
Ол сыйсызлыкъды бизге,
Ол джуртсузлукъду бизге,
Ол ёлюмдю бизге.

Аны ючюн кюрешгендиле
Орус патчахла, сталинле да,
Аланы къуллары хоншу бийле да
Бизни тауларыбыздан айырыргъа,
Тауларыбызны сыйырыргъа.

Ол къазауат барады энтда.
Джаула кюч бла, хыйлалыкъ бла да
Бизни джуртубуздан айырыргъа,
Бизден джуртубузну сыйырыргъа
Бюгюн-бюгече да кюрешелле.

Дунияда джокъду аллай джорукъ
Айырыргъа джуртундан халкъны,
Сыйырыргъа джуртун халкъны,
Сюрюрге, ёлтюрюрге халкъны.

Алдатмайыкъ кесибизни,
Ташламайыкъ эсибизни –
Уллу Аллах да бизни блады,
Дуния джорукъ да бизни блады.

Джангыз керекди биригирге,
Хакъ ючюн кюреширге,
Халкъ-джурт ючюн кюреширге.

Халкъыбызгъа биз этсек мадар,
Аллах да этерикди къадар.

КЁЛДЕГИ

1
Кёлюмю сёз бла джазсам
Чыгъады КЪ-А-Р-А-Ч-А-Й.
Кёлюмю суратын салсам
Кёрюнеди МИНГИ ТАУ.

2
КЪАРА. АЙ.
Кёк-Джер магъаналы, кёб магъаналы
Бир Сёздю-Аламды-Дунияды Къарачай.
 
3
Джулдуз бла Айны кёлеккеси Джерде –
Адам бла Хауа.

4
Джерни кёлю-кёзю – тенгиз.
Ол кёрген, ол сюйген –
Кёк эмда кёкдегиле,
Къалгъан бары – хапчюк.

5
Кёкге джетерге излейди тенгиз,
Кёкге къошулургъа излейди тенгиз.
Джаннга сан этгенча тарлыкъ,
Джер тарлыкъ этеди анга.
Кесин, тёгерегин да къыйнай,
Аны ючюн турады ол къатлана, чайкъала.

6
Адам кёлюне ушайды тенгиз.
Аны ючюнмю сюеди адам
Къараргъа Кёкге эмда тенгизге.

7
Кёккёз сабий – тенгиз,
Сорады анасына – Джерге:
Мен да ёссем, уллу болсам,
Аття тенгли – Кёк тенгли боллукъмамы?

Кёк, Джер да ышарыб къарайла анга.
Ол а анасыны къойнундан узалыб,
Кёкге джетерге кюрешеди.
Бир камсык сабийди тенгиз.

АЗ АЙТСАМ ДА, КЁБ АНГЛА

Бир кюнлюк эсе да къууанчым, насыблыма Мен:
Сени бла джашагъан бир кюнюм – бир ёмюрге тенг.
Джер джюзюнде бир къызгъа тенг этмем сени:
Кесими да, Сёзюмю да къанатыса Сен.

АКЪ ДУНИЯГЪА ЭКИНЧИ НАЗМУ

Кюн къысхады, кече уа – узун.
Сууукъ къысханды, джетмейди Кюн.

Къардан, буздан тёгерек – акъ.
Къара да – акъ, тенгиз да – акъ.
Акъ тенгизде кеме да – акъ.

Кече да – акъ, кюндюз да – акъ.
Ай да – акъ, Кюн да – акъ.
Джай да – акъ, къыш да – акъ.

Балыкъ да – акъ, къуш да – акъ.
Аю да – акъ, адам да – акъ.
Кёлюм да – акъ, сезим да – акъ.
Аладан туугъан сёзюм да – акъ.

Акъды Шимал.
Бу акъ дуния меннге да болгъанды халал.

Джолгъа чакъыра, кишнесе да аджир,
Джашайма мында, атым – мухаджир.
Джазылады назму, джазылмайды джыр.
Джазылады джазыу, джазылмайды кёл.

Сагъайталла эсими Минги Тау, Къар, Ай.
Къарайла аладан Къара-Шауай, Къарачай.
Акъ дуния агъартса да юсюмю, сёзюмю, кёлюмю,
Халкъ-Джурт къайгъыда ашырама мында да хар бир кюнюмю.

ТЁРЕНИ АЛЛЫНДА

Кязим, Сымайыл, Къайсын...
Закийлени айтайыкъ къайсын –
Хар бири – Уста, хар бири – Устаз.
Ала –
Керти Сёзню айталгъан акъылманла,
Хакъ Кертиге къуллукъ этген насыблыла.

Къууанчда, бушууда да ала
Айырылмадыла Хакъдан, имандан, халкъдан.
Сёзню кертисин, игисин, халалын табыб айтдыла,
Къоркъдула ала джангыз Аллахдан.

Ибилис джорукъну, имансыз къралны тюл –
Халкъларын, Джуртларын сакъларгъа кюрешдиле ала.
Къазауатны, зулмуну, сюргюнню
Халкъ бла бирге сынадыла ала.

Керти, иги, халал адамла –
Адамлыкълары, иманлары да толу.
Терсликден, зулмудан къутхара халкъларын,
Иман бла джашадыла, иман бла да кетдиле.

Аллах берген фахмуларын
Ёкюл этдиле Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге.
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге къуллукъ этмеген
Ол Адам да тюлдю, джазыучу да тюлдю.

Халкъыбызны, джуртубузну да сатыб,
Бий болургъа кюрешедиле къулла.
Ол затны кёре, биле тургъанлай,
Харам тынгылауну басыб тура эсек –
Сора къайда бизни эркишилигибиз,
Ёзденлигибиз, адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда?

Къуугъун-хахай этер заманда,
Тил тутуб тургъан – тилсиз болмазмы?
Тынгылаб турургъа не да ётюрюк айтыргъа-джазаргъа,
Къалам тутхан, къолларынга ырысла.

Халкъыбызны эте къайгъысын,
Кетдиле Кязим, Сымайыл, Къайсын.
Халкъыбызны кёлюн, джазыуун да джаза,
Хакъ буюргъанча джашадыла ала.

Аллай усталарыбыз бола тургъанлай,
Аллай устазларыбыз бола тургъанлай,
Къаллайла джашайбыз биз,
Къаллайла джаншайбыз биз?!

Сюелеме болуб сын...
Кязим, Сымайыл, Къайсын
Къарайла узакъдан, джууукъдан –
Кёкден, Джерден, Китабдан.
Соралла меннге хапар
Хакъдан, Халкъдан эм Джуртдан,
эмда къаламчыладан.

Бюгюнюбюзню билир ючюн
Излейдиле тынгларгъа
Биз джазгъан назмулагъа.

Айыб этмезча закийле,
Ма бюгюн ичибизде
Керти сёзлю бармыды,
Керти шайыр бармыды –
Халкъны къоркъууун, джарсыуун
Тюз кёргюзтген бармыды?

ЧАПРАКЪЛА

Терек чапракъла Китабда.
Китаб чапракъла Терекде.
Чапракъла Китабда, Терекде, хауада, джерде;
Чапракъла, Адам бла Хауа къымжаларын джабаргъа кюрешген;
Чапракъла-джазыула, Адам бла Хауа окъургъа кюрешген.
Не ачы эди ол татлы бал алма джандет терекде.

Терек бачханы ичи бла барама.
Чапракъла ичинде джашыныб,
Бишген алмала къалтырай къарайла,
Терилте сакълайла.
Алмала, чапракъла, сёзле, адамла, хауала, заманла
Къатышханла бары.
Къатышхан дунияда джашайбыз.
Ауал заман, ахыр заман,
Кек, Джер, Адам, Хауа – бары
Китаб, Терек чапракъладан къарайла.

Хауа джандет алмадан къабханы ючюн
Къысталгъанды джандетден, Адам да аны бла.
Энди дуния алмадан къабса,
Джандетге джол ачылмазмы экен?

ДЖЮРЕКЛЕ ЮЧЮН

Бизге – адамлагъа – Аллах берген джуртну
Шайтанла кюрешелле сыйырыргъа.
«Аллаху акбар» деб ёрге турмасакъ,
Къаллыкъбыз къычырыкъгъа-сыйытха.

Шайтанла джерибизге мыллык атхан бла къалмай,
Джюреклерибизни да излейле кючлерге.
Джюреклерибизни шайтаннга кючлетсек а –
Джерибизни да тюлбюз къутхараллыкъ.

Джер джюзюнде барады къазауат –
Неден да алгъа – джюрекле ючюн.
Мен да этеме шайтан бла къазауат,
Халкъ-джурт ючюн, джюрекле ючюн.

СЕНИ ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ++++++++++++++++

Тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге,
Тартады ёрге, къаратады Кёкге,
Бир тюрлю сезимлени уятады-къозгъайды менде
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Кетгенни къалай къайтаргъын артха?
Кесимме атхан джюрекни отха,
Дагъыда къоймайды мени умутсуз, Кёксюз
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Къанатлы сезимни туудурады ол,
Къанатлы сёзюмю джаздырады ол,
Кёкде бир джарыкъ джулдузну джандырады ол,
Алай а, аны джарыгъында – кёл артыкъ да – мыдах.

Кёк бла Джерни турады байлаб,
Тюненем бла бюгюнюмю турады байлаб,
Къаратады Кёкге, тартады ёрге
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Джюрекни излейди учундурургъа,
Кеси да излейди учаргъа,
Излейди юзюлген заманны, насыбны байларгъа,
Болмазлыкъны излейди болдурургъа
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Учуб кетген къанатлыны тюшюре эсге,
Андан къалгъан тюкню турама сылай.
Джауады джангур, огъесе, Кёкде – узакъда, мийикде –
Учуб кетген къанатлы бери къараб, тура болурму джылай?

Аны тюгюн ийгенлей къолдан,
Ол да – къоркъама – кетер деб учуб.
Къоркъсам да иеме, ол а – кетмейди менден,
Къарайды меннге къалтырай, джунчуб.

Эсге тюшюрюуле – отну мыдыхыча.
Джангызлыкъ – шайыр джюрекни джюгю.
Не къанатлыны бери, ызына, къайтарлыкъды,
Не мени ары, къанатлыны ызындан учурлукъду –
Экисинден бирин этдирмей къоярыкъ тюлдю
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

КЪАГЪЫТНЫ, ЧЕГЕТНИ, КЪАРНЫ, АДАМНЫ ДА
ЭМ НАСЫБЛЫ ЗАМАНЛАРЫ+++++++++++++++++++

1
Къагъытны эм ариу заманы –
Джазыуу болмагъан эм таза заманы.

Огъай, къагъытны эм ариу, эм къууанчлы заманы –
Юсю керти сёзден, иги сёзден толгъан заманы.
Огъай, къагъытны эм ариу, эм насыблы заманы –
Джашил терек болуб сюелген заманы.

2
Чегетни эм ариу заманы –
Чапракъланнган, тилленнген джашил заманы,
Къанатлыла джюз тюрлю джырлай,
Аны юсюне басыныб тургъан заманы.

3
Къарны эм ариу заманы –
Юсюнде ыз болмагъан таза заманы.

Огъай, къарны эм ариу, эм къууанчлы заманы –
Рахат джауа тургъан заманы.

Огъай, къарны эм ариу, эм насыблы заманы –
Кёкге чыкъгъан, Кёкде тургъан заманы.

4
Адамны эм ариу заманы –
Аллахын эсгерген заманы,
Намазлыкъда тургъан заманы,
Аллахха джууукълашхан заманы,
Аллах разы болгъан заманы.

ДЖАШАУ

Кеси кесими уяталмай, уялталмай кюрешеме.

ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ

Алма терегинден узакъ кетмейди,
Джуртуна ушайды адам да.
Ой бу шимал джуртну къызлары –
Шимал тенгизни бузлары.

Не бек къараса да кёзюнг –
Аланы эритгинчи
Буз болургъа боллукъса кесинг.

Шимал кёкню джулдузлары да
Шимал тенгизни бузлары бла
Шимал джуртну къызларын
Тюшюрелле эсге.

МЁЛЕК КЪЫЗЛА, КЪАЙДАСЫЗ?

Дунияда айлана,
Учуз къызлагъа да джолукъдум,
Багъалы къызлагъа да джолукъдум.
Сорукъдум. Сордум:
Мёлек къызла, къайдасыз?

Кёкдебиз деб, эшитдим джууаб.
Гюнахлы дунияда мёлеклеге орун джокъ.
Айтмайын джукъ –
Джуртум таба къарадым.

СТАВАНГЕРНИ СУРАТЫ

Къыбыладан айланса джел,
Къыш чилле да – джай чилле мында.
Шималдан урса уа джел,
Къыш къыямагъа бурулады джай да.

Къыш, джай чакъла джокъдула мында –
Къыш, джай да джауады джангур.
Ёрге сюелген тереклени сындырады джел.
Джел бла джангурну уясыды Ставангер.

Тенгиз. Тенгизни ол бир джаны – къар таула.
Тенгизни, тенгизде кемелени башлары бла
Ол акъ таулагъа къараучанма.

Къыбыладан айланса джел – кюйдюреди.
Шималдан айланса джел – юшютеди.
Джангыз, тауладан урса аяз –
Кёзюме кёрюнеди Кавказ.

Аяз тауладан ургъан заманда,
Юйюмю эшигин, терезесин да ачыб,
Джюрегими, эсими да ачыб,
Мен эм иги къонакъбай болама.

Алай а, ашыкъмайды тау аяз бери.
Хар кюн сайын аны сакълаб, аллына къараб тургъан
Ставангерде да бир таулу барды дерге,
Аны эсине келе болмаз.

ДЖЮРЕКДЕ НЕ БАРДЫ?

Хакъны белгиси джулдузну, Айны
Джюреклеринде джюрютелле джигитле.
Бёрю джюреклерин сезелле да аланы,
Къоркъгъандан юредиле итле.

Кимбиз биз? – Тейри адамларыбыз биз.
Аны ючюн багъалатабыз джан джуртну – Кёкню.
Андан сора сан джуртну – джер джуртну сыйлайбыз,
Сыйлайбыз Тауну, Сууну, Ташны, Терекни.

Джашауну-ёлюмню-тирилиуню,
Кёклени, Джерни, алада болгъанны барын
Джаратханнга – джангыз Анга – урабыз баш.
Кюрешебиз Ол буюргъанча джашаргъа.
Хакъ джолдан джанласа уа адам –
Аллах харам этгенни этсе халал –
Не хайуаннга, не джаныуаргъа бурулады ол.

Адам болур ючюн кюреширге керекди,
Джюрегинги, тёнгегинги да таза тутаргъа керекди,
Билиминги, ангынгы ёсдюрюрге керекди,
Игиликге, Тюзлюкге, Кертиге къуллукъ этерге керекди.

Ала бары джазылыбла Китабда.
Тынгыламагъанла Китабха, Сёзге,
Къыйынлыкъ къалай къалыр джетмей сизге?

Хакъны белгиси джулдузну, Айны
Джюреклеринде джюрютелле поэтле.
Бёрю джюреклерин сезелле да аланы –
Къоркъгъандан юредиле итле.

КЪУЛЛАНЫ ЮСЮНДЕН

Къулла, къарауашла кёрюб болмай бийлерин, бийчелерин,
«Азатлыкъ» деб, ашыралла кюнлерин, кечелерин.
Огъай, азат болургъа тюл,
Бий болургъа излейдиле ала.

Бийлени, ёзденлени къырыб,
Аланы юйлерине, мюлклерине ие болгъанлай,
Бий болуб къаллыкъбыз деб туралла ала.
Алай а, ат оруннга киргенликге,
Ат болуб къалалмайды эшек.

Бийлени, ёзденлени къыргъанлыкъгъа,
Не бий, не ёзден болалмайла къулла –
Къылыкълары тюрленмейди аланы.
Ма андады къыйынлыгъы къралны.

Кърал – башдан аякъ – бары къул.
Кърал тамада, эл тамада – бары къул.
Къул кърал джарырмы? Джарымаз.

Къулла башларына бош болгъанлы – ненча джыл.
Алай а, не бий, не ёзден болгъан бармыд къул?
Къарачайны, Эресейни да тюб этген – къулла,
Джашилликни баса баргъан къумла.

МИНГИ УЛУ МИНГИ

Кём-кёк Кёкде учуб баргъан акъ къанатлы –
Минги Тау.
Миллет тамгъабыз, байрагъыбыз, орайдабыз да –
Сенсе.

Ай бла джулдуз Сени башынгда,
Этегингде Таш бла Терек.

Сенден келген таза суула бла,
Тазалаб джюрегими,
Сени этегингде Ташха, Терекге бурулуб,
Сеннге бурулуб,
Сени башынгда Ай бла джулдузгъа бурулуб,
Кёкге, Тейриге бурулуб,
Къылама намаз.

Минги Тауду  джырыбыз бизни.
Минги Тауду джаныбыз бизни.
Бизни Минги Таудан айырыргъа,
Бизден Минги Тауну сыйырыргъа
Аны ючюн кюрешедиле джаула.

Халкъымы эм уллу бушуу кюню –
Минги Тауундан айырылгъан кюню.
Эм уллу къууанч кюню да –
Минги Таууна къайытхан кюню.

Минги таулу болур ючюн
Минги Таудан джаратылыргъа керекди,
Аны буз эмчеклерин эмиб ёсерге керекди.
Аны этегинде джашаргъа керекди.

Бизге тюрк нарт ата-бабаларыбыздан
Учуб келген акъ къанатлы – Минги Тауубуз.
Сенсе бизни миллет белгибиз, тамгъабыз.
Бизни таулу этген, махтаулу этген – Сенсе.

Сюргюнде хар кюнде джюреклерибиз
Шорбат чыпчыкълача сени акъ шорбатынга
Учуб келиб къоннганлай тургъандыла.

Бизни да алыб,
Кём-кёк Кёкде учуб баргъан къанатлы –
Минги Тау.
Кёгюбюзню кёлюнде дайым учуб айланнган
Джан къанатлыбыз – Минги Тау.

Джюрек Сендеди, Сен – джюрекдесе.
Халкъымы эси, джюреги, кёлю,
Тамгъасы, байрагъы эмда орайдасы,
Джерни башы, Кёкню джашы –
Мингиланы Минги улу Минги Тау.

АЛАНЛА БИЗГЕ НЕ БОЛГЪАНДЫ?+++++++++++++

Азатлыкъ кюнюн белгилейди Норвегия бюгюн.
Хар юй шорбатда миллет байракъ чайкъалады.
Миллет кийимлерин кийгенди бютеу халкъ.

Акъ къачлы къызыл байракъ чайкъалады.
Къууанчлы халкъ джырлай, тебсей, барады орамда.
Не насыбды кесини энчи юйю, джурту, къралы болгъан,
Тамгъасы, Байрагъы, Орайдасы болгъан.

Кеси кесиме сорама мен,
Сеннге да сорама мен:
Бар эсе эсибиз, ангыбыз,
Бар эсе джуртубуз, халкъыбыз,
Къраллыгъыбыз нек джокъду бизни?
Тамгъабыз, байрагъыбыз, орайдабыз нек джокъду бизни?

– Къачан эсе да болгъандыла...
– Болгъан эселе, къайдадыла ала?
Нек сюемейбиз ызына оюлгъан къалабызны?
Нек тутмайбыз ёрге кёк-акъ-джашил байрагъыбызны?
Кимдеди терслик? Не болгъанды, аланла, бизге?

ДЖАЗЫУЛАРЫН ТЮРЛЕНДИРИРГЕ КЮРЕШГЕНЛЕГЕ

1
Джугъутур, кече таудан ёзеннге эниб,
Барады, къой джолну ийисгей да, сие,
Мюйюзлери уа Кёкде Къой Джолгъа тие.
Учхан джулдуз да анга
Къочхаргъа айланнган къойча кёрюне.

Кийик сюрюую джетмеймед анга?
Къойгъа къошулургъа нек изледи ол?
Бий бийчесини къарауашы бла айланнганча,
Аллай учузлукъгъа къалай джетди ол?
Мийикден алашагъа нек энди ол?

Къайда къой, къайда къарауаш?
Орнундан чыкъгъан итни бёрю ашар дейле –
Джарлы джугъутур джанлыгъа болду аш.
Джарлы джугъутур, не тюшдюнг ёзеннге?
Быллай бир нек къыйналдым сеннге?
Огъесе, кесимими кёрдюм сенде?

2
Къочхар ёзенден таугъа чыгъыб барады.
Барады, бюртюклери кийик ызгъа тие,
Мюйюзлери Кёкде Къой Джолъа тие.

Къойладан эрикгенми болур ол?
Мёлеклеча кийиклеге къошулургъамы излейди ол,
Огъесе, кийиклеге къошулса,
Джугъутур боллукъму сунады кесин?
Къара эшек да акъ байталгъа чынгаса,
Бир кесекге айгъыр болгъанча кёре болур кесин.

Ой бий болур дыгаласы къулну,
Джугъутур болур умуту къочхарны,
Ат болур мураты эшекни.

Кийикни ызындан къочхар чынгайды къаядан:
Кийик сау къалады,
Зауаллы къочхар а кетеди чынгылгъа.

Тюрленмейди дунияда джукъ.
Эшек – болалмайды ат,
Къочхар – болалмайды джугъутур,
Къул – болалмайды бий.
Хар не джаратылгъаныча къалады.

3
Мюйюзлери Кёкде Къой Джолгъа тие,
Урлукъдан толу бюртюклери Джерде къой джолгъа тие,
Тюшюнден тюнюне къайытады къочхар,
Мийикледен, кийикледен айтады хапар.

Сора бир маджал къойгъа чынгайды да,
Къойну мийиклиги тенгли бирге кёлтюрюледи джерден,
Мюйюзлери да джулдузлагъа тийгенча бола Кёкде.

Къой кёлтюреди къочхарны.
Къочхар ангылаялмайды аны.
Къой юсюнден да къарайды мийиклеге,
Аны кёзю къарайды кийиклеге.

Ёзге кийик сюрюуге къошулургъа джокъду мадары,
Къой сюрюу, бау, стауат – аны къадары.
Джанла не бек дыгалас этселе да Джерде,
Джазыула тюрленмезча джазылгъанла Кёкде.

Алай а, джазыуун (иги джанына!) тюрлендирирге кюрешгеннге –
Ол хайуан, джаныуар, Адам эсе да –
Кёкле да болушуб къояргъа болурла,
Аны джазыууна джангыдан къараргъа болурла,
Аны джазыуун джангыдан джазаргъа болурла.

ТЕНГИЗ БЛА МЕН

Джагъадан къарайма суугъа:
Бюгюн меннге ол да – саугъа.
Ангылагъанча болама тенгизни тилин.
Чабакъла – тенгизни сёзлери,
Мени сёзлерим – тенгиз къушла Кёкде.

Къуш кёмюледи суугъа –
Чабакъ тутаргъа излейди,
Сёз излейди джутаргъа сёзню.
Мени сёзлерим – Кёкде къушла,
Тенгизни сёзлери – сууда чабакъла.

Тенгиз да, Мен да тынглайбыз.
Бир-бирибизни англайбыз.

ДЖУРТ БЛА ТИШИРЫУ

Эркиши тиширыудан тойгъан кюн,
Тиширыугъа къарагъанын къойгъан кюн –
Ол ёледи. Ёлген кюнюн да ол кюнден санагъыз,
Джыласагъыз да, джангыз ол кюн джылагъыз.

Ёзге, Эркиши Тиширыудан тоймайды,
Тиширыугъа къарагъанын къоймайды.
Дуниядан кетеди Тиширыугъа къарагъанлай кёзю,
Тиширыуду эркишини эм керти сёзю.
Джурт бла Тиширыу – эркишиге бирди. 
Алалла эркишиге къанат.
Аланы сакълай, джакълай джашайды эркиши,
Не да ёледи, эте къазауат.

Джурт бла Тиширыу тарталла кеслерине.
Джурт бла Тиширыу бир эселе, бирге эселе – насыб.
Алай а джурт бир джанында, тиширыу башха джанында болсала,
Ол эркишиге болады сынау, азаб.

Сайларгъа керек болады эркиши
Не – джуртну, не – тиширыуну.
Керти эркиши сайлайды джуртун,
Аты эркиши – сайлайды тиширыуну.

Къарайма узакъдан джуртха, джуртда да бир тиширыугъа.
Мен – аланы къоюб – кетгенме кесим.
«Джурт бла Тиширыу» – китабымы аты,
Джурт бла Тиширыу – къууанчым, джарсыуум, эсим.

ТАБ

Къой Джолча Кёкде –
Джюрекде Сенден къалгъан таб.

АЙГИ (АЙГЪЫ)+++++++++++++++++++++

Чуваш поэзияда да бар эди бир айгъыр –
Айги.
Кеси кетсе да, сёзю къалды –
Кюнлю, Айлы.

Аны ауазы тюл эди ауаз,
Аны ауазы тюл эди намаз –
Агъашча, сууча бир зат эди ол,
Табигъатны кеси эди ол.

Ол – шийир Кёкню марал джангуру, кёз джашы.
Ол – чуваш халкъны, джууаш халкъны сёз башы.
Ибилис къралгъа уа ол – башхасы джокъ – чёб башы.

Ол къаршчы турмагъан эди имансыз къралгъа, джорукъгъа,
Джангыз, Сёзю ушай эди къарангыда джарыкъгъа.
Дау сала эдиле анга:
Сёзюнгю къанатлары къалгъанланыкъыча нек тюлдюле къара?

Айгъыны сёзю болгъаны ючюн эркин, акъ
Сюе эди аны Борис Пастернак.
Мен да багъалатама аны,
Багъалатханча Кюнню, Айны.

Сёзю – Итил суууча, рахат.
Сёзю – Чувашстанны къышыча акъ.
Кёлю – не джазгъы, не джайгъы...
Аллай назмучу эди Айгъы.

СЁЗДЖАН

1
Къарайма Джерге, Кёкге, тёгерекге:
Къайдан келди Сёз джюрекге?

Ташдан-Терекденми, тенгизден-теркденми,
Чексизден-Кёкденми –
Къайдан келди Сёз?

Гелеу кырдыкча ингил,
Къадау ташча къаты,
Нарат терекча джашил,
Тау сууча да таза болуб,
Къайдан чыкъды Сёз?

Къарангыданмы, джарыкъданмы –
Къайдан чыкъды ол?
Сёз – джанмыды, тёнгекмиди –
Неди ол?

Къарангыча ауур,
Джарыкъча дженгил –
Бир башха дуниягъа (дуниялагъа)
Эшик-тереземиди ол?
Огъесе, бизге къанатмыды ол?
Дуниямыды, ахратмыды ол?

2
Намазлыкгъа киргенча киреме Сёзге.
Сёз бла джанымы береме сизге.

Къайсы джаратылгъанды алгъа:
Сёзмю, джанмы?
Къайсы къайсыдады:
Джандамыды Сёз, Сёздемиди джан?
Къайсы къайсыданды?

Ала экиси да бирдиле меннге:
Сёзджан не да Джансёз.
Сёз – джан, джан – Сёз.
Сёз джан, Джан сёз.

3
Хар неде магъана –
Биринден чыгъады бири:
Сёзден джаратылады сёз,
Адамдан – адам.

Сёзден да джаратылады адам,
Адамдан да джаратылады сёз.

Сёз сезеди, эшитеди, кёреди, биледи ич-тыш дунияланы,
Болгъанны, боллукъну да:

Да неди да сёз?
Таууш-сес?
Къулакъ-кёз?
Алаймы? Алай да.

Къуру алай а тюл:
Сёз – ёз.
Сёзюнг – ёзюнг.
Сёзюнг джыгъылса, кесинг да джыгъыласа.
Сёзюнг джыгъылгъандан эсе, кесинг джыгъыл.
Сёз – джаны болгъан кераматды,
Сёлеше, окъуй, джаза билген ангылы джанланы барына да аманатды.

Сёз – джазыуду.
Биз да джазабыз сёзню,
Алай а, аны джазыуу бизни къолубузда тюлдю.
Бизни джазыуубузну джазады Сёз.

Къайданбыз, къайдабыз, къайрыбыз?
Сёзденбиз, сёздебиз, сёзгебиз.

Тынгылаб тургъанлай сёлешеди сёз.
Джарыкъны кёзюдю сёз.
Сёзден къарайды джарыкъ.
Сёзге махтау! 

 ЮЙЮМ+++++++++++++++++++++

Мен ишлеген юйню ара багъанасы –
Кюн таякъ.
Акъ къанджал бла тюл, Ай джарыкъ бла
Джабханма аны башын.

Оджакъ орнуна – нюрджакъ.
Юйюмю нюрджагъындан къарайла-тюшелле
Къызла, джулдузла эмда мёлекле.

Джангыз бир джол барды юйюме –
Къой Джол. Ол джол бла келгенлеге
Ачыкъды юйюм.

АСРАРСЫЗ МЕНИ

Арбазда акъ чакъгъанды терек.
Анга къараб къууанады джюрек.
Джыл сайын акъ чагъады ол,
Джюрекге асыуду ол.

Минги Тауну туурасында
Джашил нарат бла акъ балийни арасында
Ол эки терекни, ол эки бийчени арасында
Асрарсыз мени.

НАЗМУ БАСХЫЧДА

Сёзлени атлауучла этиб,
Назму басхычны сюейме.
Ёрлейме. Къайры? Кёкгеми?
Не излейме анда?
Излейме кёрюрге... кимни?
Излейме билирге... нени?

Мийикден къараб,
Ауалнымы, огъесе,
Джууукълашыб келген ахырзаманнымы,
Башха дунияланымы,
Бизден айырылгъанланымы,
Кёкню башынмы –
Нени кёрюрге излейме?

Сёзюм джетерми
Аны атлауучла этиб,
Назму басхыч этиб,
Тохтаусуз барыргъа ёрге?

Кёкден салыннган басхыч да болур.
Алай а, ол – кераматлылагъа кёрюне болур.
Ол басхыч бла Кёкледегиле эне болурла Джерге,
Джердеги шыйыхла да аны бла чыгъа болурла ёрге.

Менича, кераматы болмагъан къыйынлылагъа уа,
Джерден Кёкге къараб тургъанлагъа уа –
Кесибизге тюшеди ишлерге басхыч,
Кёкню киритин ачаргъа ачхыч.

Назму басхыч бла къанатсыз джаным
Ёрлейди ёрге,
Тенг бола къанатлы джанлагъа.
Тохтаусуз, къаджыкъмай кюрешиб турсам,
Къанат битер, Кёк да ачылыр меннге.
Назму басхычым чыгъарыр Кёкге.

Ёзге, бютеу ёмюрюмю кюрешиб,
Кёкге тюл, чынгылны эрнине келсем,
Алгъа, артха тебмезча бегинсем, джангылгъанымы билсем
(Эсиме келтирирге огъуна къоркъама),
Не бла бошалыр аны ахыры?

Бийнёгер кёрюнеди кёзюме.

ТАНЫШ НАЗМУЧУГЪА++++++++++++++++

Шай бла джашайды шайыр.
Джилиги юзюлгенди аны.
Къыйынлыкъларында
Терслейди бютеу дунияны.
Юйюн шайтан уягъа ушаталла бютюн
Ички бла тютюн эмда къайгъы.

Чефирни, ичкини, тютюнню арасында,
Аладан къалай, къайры къутулургъ билмей,
Къара чибинлеча, сёзле,
Къуу бола, уу бола,
Айланалла учуб.

Сёзге къуллукъ этер орнуна,
Шайтаннга къуллукъ этеди шайыр:
Дунияны сёзюн этеди ол,
Халкъны бир-бирине этеди ол.

Шайыр болгъанды (СЁЗ-чю тюл!) сёзчю,
Шайыр болгъанды (ТИЛ-чи тюл!) тилчи.
Ёзю да къуу, сёзю да къуу.
Ашагъаны, ичгени да – уу.

Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да
Таза тутмаса шайыр,
Дунияда эм таза, эм ариу Акъ бийче – ШИЙИР –
Унармы джашаргъа аны бла?!

Ёлгенди шайыр. Андан къалгъан:
Тебсиде шайы,
Юйню тёрюнде шыша къалау,
Тютюн тюбле – челек бла бир...

...Асралгъанды. Сын ташында окъудум джазыуну:
Шайырны ёлтюргенди зарлыкъ. 
Алай а, зар назмучу ёлгюнчю кеси,
Ненча керти Шайырны къурутхан болур?!

СЁЗ бла ШАЙЫР+++++++++++

Поэтлеге джокъду джылау.
Поэтлени джокъду аяу.

Ала, болсала да джаяу,
АТ-лыдыла, КЪАНАТ-лыдыла.

Болсала да джаланннгач,
Кёллери токъду аланы.

Кирир джерлери джокъдуму?
Бютеу Алам – юйдю алагъа.

Халкъ дуния малгъа табыннган сагъатда да,
Башдан-аякъ къул джамагъатда да
Бийликлерин, ёзденликлерин тас этмейле ала.

Эшек билген – арба джол.
Арба джолда шайыр кёрмезсе.
Аланы джюрютген къанатлы атла –
Пегас – Гемуда – Боракъ.

Къара кюн да акъ сёз бла
Адамгъа табдыралла эс. Алагъа
Сынау дуния да, джандет джурт да –
Сёздю.

Сёзден башланады Поэт.
Сёзде джашайды.
Сёз бла джашайды.

Сёз бла Поэт
Бир-бирин тюрлендирелле,
Бир-бири джазыуун джазалла.
Бир-биринде джашайла ала.

Алай а, Сёз биринчиди,
Шайыр – экинчи.
Шайырны керти дуниясыды Сёз.
Джанын Ана тилге, Ана тил ючюн береди ол.

Тёнгеги къайда болса да, къайда къалса да,
Джаны уа – Сёздеди.
Ана тил саулукъда
Шайырлагъа джокъду ёлюм.

Шайыргъа атылгъан окъ
Ана тилге тиеди.
Ана тилге атылгъан окъ
Шайыргъа тиеди.

Бирдиле ала, биргедиле ала.
Джангыз ёлюм айырыргъа боллукъду аланы.
Огъай, ёлюм да айыралмаз.
Ёлселе да, къалырла бирге –
Ёлюк бла кебинча.

ЭРКИШИНИ ДЖОЛУ

1
Эркишини джолу –
Джуртданды-Тиширыуданды,
Джуртхады-Тиширыугъады.

2
Эркишини тиширыугъа атхан огъу-урлугъу
Кёкден Джерге учхан къуйрукълу джулдузлагъа ушайды.

3
Эки кёзюм эки Кюннге бурулады
Сенде толгъан эки Айны кёрсем.

ДЖАНГЫЛЫЧ

«Къалын орман чегетни ичинде джашыныб тургъан,
Ёмюрде кишини таягъы къой, бармагъы да тиймеген,
Мылы, джылы, мийик, кийик дорбунда кече къалдым» деб,
Къууаннгандан сир туруб, бир къарышха ёсген эди.

Эртден бла къарагъанында уа,
Дорбунну къабыргъаларында джазыуладан, тамгъаладан
Мухур басар бош джери джокъ эди.

Бармакъдан да гитче болуб,
Аллына муккурчукъ болуб, мугурчукъ болуб,
Баш энгишге къарагъанлай,
Дорбундан чыгъыб келе эди.
 
КЁК АХЫР КЕРЕ БЕРЕДИ ШАНС

Эсиме тюшеди ол къыз.
...Кёкден тюшгенед джулдуз.
Мен къалгъанымда уа джунчуб,
Ол... кетгенед учуб.

Къайдаса Сен – толгъан Айым?
Эсиме тюшгенинг сайын,
Булутха киреди Кюн.
Бу дунияда насыблыды ким?

Оджагъымдан тюшгенед джулдуз.
Мени уа – таукеллигим джетмей,
Къойгъанем аны юйлю этмей.
(Джарлыны ашы аллына келсе бурну къанар).

Андан бери кетди ненча джыл.
Джулдузла джаналла Кёкде,
Алай а – меннге тюл – башхалагъа.
(Сокъурланнган сокъуранады артда).

Эсиме тюшеди ол къыз.
...Кёкден тюшеди джулдуз,
Сора меннге этиб айыб,
Кетеди узайыб, ташайыб.

Хар кече сайын болады алай.
...Тутулады Кюн, тутулады Ай...
Учхан джулдузлагъа къарай,
Джюрегими Къадау Таш этиб,
Джангыз Терекча сюелеме Джерде.
Къазакъ бёрю уа улуйду ичимде –
Ол къыз кетерге унамайды эсимден.

Къач ала – эскере джазны –
Кёлюмю-джюрегими джаздым.

Айтдым кесиме: не сууу, не къыз –
Джууаб сакълаб турады ол къыз.
Айтдым кесиме: не ёл, не тирил;
Не бузла, не отха берил-кёмюл;
Не къачха, не джазгъа керил.

Ахыр кере ышарады къадар,
Джазыу ахыр кере береди мадар.
Ахыр кере шанс береди Кёк.

Не кёлюм чыгъарыкъды кесимден –
Не ол къызны къайтарлыкъма кесиме.
Ансыз джашагъан ёмюрюмю къайтара,
Кече, кюн да къысарыкъма кесиме.

СЁЗ КЁРГЮЗТЕДИ ДЖОЛ

СЁЗде – ЁЗ.
Хар бир сёз кеси кесине (бизге да!) – багъана;
Хар бир сёзню кесинде – магъана (бир-бирде джети къат);
Сёзню кесинде – бизлеге эскертиу, эслетиу, буйрукъ да таб.
Мисал:
ТАУ – АУ (ненча магъана!) –
Эсле, тау юсюнге ауар;
Эсле, тауну аууна-бугъойларына тюшерсе-кетерсе;
Таудан ау.
ТАУ – АУ (ау – западня; ау – упасть-пропасть; ау – перевали через гору).

ШАЙЫР бла ШИЙИР

Баралла къарт бла туудугъу:
Ала бирчалла. («Сабий бла къарт бирчалла» – нарт сёз).
Баралла къарт шайыр бла назмусу.
(Шайыр заманында ёлмесе, къарт да болур.
Къартлада да болур шайыр.
Алай а – къарт шайыр – боламыды?).

Огъай, къарт шайыр болмайды,
Къарт тай болмагъан кибик,
Къарт элия болмагъан кибик,
Къарт джаз болмагъан кибик,
Къарт кёк джашнау болмагъан кибик.

Джюрек джашнау – шийир – джашлыкъды.
Къартлыкъ джокъду шайыргъа, шийирге да.
Баралла шайыр бла назму –
Абына, тура, кюе, кюле.

Баралла джол болмагъан тик къабыргъада.
Къой Джолда, къой джолда да баралла ала:
Кёкдемилле, Джердемилле – къыйынды ангылагъан.
Кёкде да, Джерде да болгъанлары – хакъды.

Башдан баш бола, джашдан джаш бола,
Къалюбаладан келелле ала.
Ала къуругъан кюн –
Джашау къурурукъду дунияда:
Ахырзаман айланныкъды Джерге.

АДАМЛА, ТОХТАТМАГЪЫЗ ДЖЫРНЫ

Джырлай, тепсей тургъанлагъа къарай,
Джылла кетелле джылай.
Не сёз, не макъам, не сурат
Тыялмайла заманны.
Кетеди заманы адамны.

Ташхамы, Терекгеми – неге таянсын адам?
Джергеми, Кёкгеми – къайры къарасын адам?
Неге табынса да, неге таянса да, къайры къараса да –
Адам кёлю болалмайды рахат.

Адам базыб таянырча дунияда джокъду бир зат.
Кимге, неге таяныргъа билмейди дуния кеси да.
Чексиз тенгизде бир бурху кемеди дуния кеси да.
Ма ол кемеде чайкъалады адам улу, адам.

Кемени, кемедегиле бла бирге
Джутарыкъды тенгиз, эртде-кеч болса да.
Аны сезеди да, биледи да адам,
Кюрешеди кемесин, кесин да къутхарыргъа.
Джарыкълыкъ, той-оюн, къууанч –
Адамны ёлюмге къаршчы сауутларындан бириди.
Ёлюмге къаршчы – джашауду джангыз,
Аны ючюн сюелле адамла джырны, тойну, къууанчны.

Алай а, тебсей, джырлай тургъанлагъа къарай,
Кёк турады джылай:
Ол биледи тамбласын Джерни.
Адамла, тохтатмагъыз джырны.

АКЪ СЁЗ бла КЪАРА КЪУЛ +++++++++++

Хакъ кертиси – Сёзденди.
Сёз – бизге къул, бий да тюлдю,
Сёз – ёзденди. (СЁЗ – ЁЗ).

Къулла уа (къул назмучула)
Сёзню кеслерине къул,
Не да бий этерге кюрешелле.

Къул – кимди?

Башхагъа къул болургъа,
Не да бий болургъа излеген –
Олду къул.

Башханы кесине къул
Не да бий этерге излеген –
Олду къул.

Хоу, къул тутаргъа излегенле да,
Къул болургъа излегенле да –
Къулла – алалла.

Къулну джюреги тарды, зарды.
Къул болургъа не да бий болургъа излеген болмаса,
Азат болургъа, эркин болургъа излемейди къул.

Аны ючюн келишмейле, джарашмайла бир-бири бла
Акъ сёз бла къара къул.

Къулну сёзю да къул.
Акъ сёз а – ёзден рухлуду.
Ёзден шийирни ёзден джюрек айталлыкъды къуру.

ТЫНГЫЛАГЪАН ИГИДИ СЁЛЕШГЕНДЕН

Тауну сёлешгенинден эсе,
Тынгылагъаны игиди бизге.
Сёлешгенден эсе, тынгылагъан игиди.
Кимге да.

Кёкню, Джерни да сёлешгенлеринден эсе,
Тынгылагъанлары игиди бизге.
Аланы сёлешдирирча айтмайыкъ джукъ, этмейик джукъ.

Кече-кюн да джангур джаууб, Кёк кюкюреб турса,
Джер тебрениб, таула гюрюлдеб, джюрек илгениб турса,
Алай болуб турса...

Огъай, эсге да келтирмейик аны,
Аллай заманла да болгъандыла Джерде –
Тюрлю-тюрлю палахладан, ахырзаманладан адам улу келгенди ёте.

Алай а, адамны кесинден чыкъмасын къыйынлыкъ.
Кёкден-Джерден келликге да болайыкъ буруу.
Тынгылайыкъ – ангыларгъа кюрешейик
Табигъатны, заманны, Аламны, адамны.
Барыбызны джаратхан, барыбызгъа да оноу этген
Чексиз Къудуретни да кюрешейик ангыларгъа.

Шош, рахат, чууакъ Кёкню,
Уюб тургъан тенгизни,
Акъ тауланы, джашил табигъатны
Илгендирмезге кюрешейик:
Тынгылагъанлары игиди аланы –
Кеслерине, бизге да.

17 МАЙ

Бюгюн миллет кюнюдю Норвегияны.
Шахарда, элде джашагъанла да – бары –
Юйлерини шорбатларына
Такъгъандыла миллет байракъларын.
Кеслери да миллет кийимлерин кийиб,
Миллет орайдаларын согъуб, джырлаб,
Тёгюлгендиле ара майданнга.

Халкъ башына азат болгъан кюнюн,
Къралыны-элини эркинлигин, эгеменлигин къайтаргъан кюнюн
Белгилейди.

Туугъан джерлери бюгюн гюл бачхагъа ушайды.
Ол гюл бачхагъа ушайды халкъ кеси да.
Миллет кийимин кийиб,
Миллет байрагъын ёрге тутуб,
Миллет орайдасын джырлаб, согъуб,
Джерине ие болуб,
Динине, тилине, адетине эркин болуб,
Кесини джуртунда кърал болуб
Джашагъан не насыбды, къууанчды адамгъа, халкъгъа.

Халкъ биригиб,
Бир иннетге, бир масхабха сыйыннган кюнден башланады азатлыкъ.
Халкъ миллет кийимин кийген кюнден башланады азатлыкъ.
Халкъ мухурун, байрагъын, орайдасын бегитген кюнден,
ёрге тутхан кюнден башланады азатлыкъ.
Хоу, халкъ Хакъгъа, бир Аллахха табыннган кюнден
башланады азатлыкъ.

Норвегияны миллет кюнюдю бюгюн.
Миллет чебкенлерин кийиб,
Кямарлары, тюймелери джылтырай,
Къызла тёгюлгендиле майданнга.

Норвегияны халына, халкъына сукъланыб къарай,
Къарачай тюшеди эсиме.

Халкъым миллет кийимин кийиб,
Миллет орайдасын тартыб, согъуб,
Миллет байрагъын кёлтюрюб ёрге,
Мийик джуртунда къралын-элин къураб,
Къачан джашарыкъды къууанчлы, насыблы?!

Билеме, узакъды джол къраллыкъгъа, эгеменликге.
Ол джол башланады къайдан, неден:
Халкъ Хакъгъа – бир Аллахха бойсунуб,
Миллет кийимлерин да кийиб,
Бир мухурну, байракъны, орайданы тёгерегине джыйылгъан кюнден
Башланады азатлыкъгъа, эркинликге джол.

Аны айтады меннге Норвегия –
Эркин миллет, эркин джурт, эркин кърал.
Бизни эркинликге джууукълашдырыр эсе уа деб,
Эркин къралдан эркин назму джазама.

Эркин назму – бюгюн олду меннге
Миллет кийим да, мухур да, байракъ да, орайда да.
Эркин сёз – Иги сёз – Керти сёз – Хакъ сёз
Келтирликди – умут этеме – бизни да Хорламгъа.

МАХТАУ СЕННГЕ, АННА-МАРИЯ++++++++

Бир къралдан бир къралгъа
Бир къыз салыб келген эди
Мени ючюн.
Хазыр эдим берирге
Джанымы да
Аны ючюн.

Айтхан эди:
– Гюнахларынгы барын кечейим,
Дининге да, тилинге да кёчейим,
Джуртунга-юйюнге да кёчейим,
Джюрегинге-кёлюнге да кёчейим.

Айтхан эдим:
– Сен Аллахмы болгъанса гюнахларымы кечерге мени?
Нек излейсе динингден чыгъыб диниме кёчерге мени?
Аллахынг берген имандан, динден
Мени ючюнмю чыгъаргъа излейсе сен?

Адам ючюн Аллахын ташларгъа боламыды?
Аллай адамгъа ийнаныргъа боламыды?
Аллай адамгъа ышаныргъа боламыды?

– Диними ауущдурургъа да разыма сени ючюн,
Джуртуму ауушдурургъа да хазырма сени ючюн.
Сени бла некях бла, некяхсыз джашаргъа да разыма.
Сен а ненги къурман эталлыкъса мени ючюн?

– Адетлеге къаршчы бараллыкъма сени ючюн,
Джууукъ-тенг айтханнга тынгыламазма сени ючюн,
Алай а, динимден, тилимден, джуртумдан айырылмазма сени ючюн.

– «Динингден, тилингден, джуртунгдан да айырылма мени ючюн,
Халкъынгдан да айырылма, адетни-тёрени да бузма мени ючюн,
Ата-ана, эгеч-къарнаш айтхандан да чыкъма мени ючюн.
Аз да джанынгы къыйнама мени ючюн.

Барымы-джогъуму билмесин киши,
Сени бла болгъанымы билмесин киши –
Былай джашагъаныбызча джашайыкъ да турайыкъ.
Адет чекледен, кърал чекледен да ёте,
Бара-келе, джашагъаныбызча джашайыкъ да турайыкъ.

Кюнле, айла, джылла да ётерле,
Сабийлерибиз мени джуртумда тууарла, ёсерле.
Аланы да алыб, келе турурма къонакъгъа.
Не да – сен келе турурса къонакъгъа...»

Кетдиле кюнле, айла, джылла.
Кетдиле мен разы этмезге бек къоркъгъан ата-ана.
Тыш къралда ёсюб джетдиле сабийле.
Алай а, бир-бирибизни ангыламайбыз биз –
Билмейбиз къайсы тилде сёлеширге.

Ёзге, кеч тюбешиу – ол да – къууанч.
Ата бла сабийлени арасында тылмач –
Сабийлени анасы – Анна-Мария.
Ave Anna-Maria!

Ючюнчю мингджыллыкъда къошулдукъ бирге.
Ючюнчю къралда къошулдукъ бирге. Ёмюрге.
Чекледен, адетледен да кючлюдю Сюймеклик.
Дин, тил, халкъ, джурт тыйгъычдыла, алай а,
Тыяллыкъ тюлдюле Аны.

Сюймеклик тюрлендиреди бизни –
Эртде-кеч болса да юйлендиреди бизни.
Джангыдан туугъанчабыз дуниягъа.
Аны ючюн махтау санга, Анна-Мария.

ДЖУЛДУЗ ДЖАРЫГЪЫНА УШАЙДЫ СЁЗЮМ

Булутла да ётелле чекледен,
Суула да ётелле чекледен,
Чабакъла, къанатлыла да ётелле чекледен.
Аланы ызларындан къараб шашама:
Чекледен ёталмагъан менме джангыз.

Кече къарангыда артыкъ да джарыкъ джанады джулдуз.
Аны джарыгъы ётюб чекледен,
Джылланы, ёмюрлени келеди Кёкледен.

Джулдуз кеси джукъланнгандан сора да,
Анга къарагъан адамла ёлгенден сора да,
Ол джарыкъ – узакъ заманны – турады келгенлей.
Джуртха тансыкълыкъ кемиреди, ёлтюреди мени –
Джулдуз джарыгъына ушайды сёзюм.

БИР МАЗАЛЛЫ АКЪ СЁЗДЮ МИНГИ ТАУ

Таула сюймейле дауурну, хахайны –
Ала сюелле чууакъ Кёкню, джулдузну, Айны.
Уллукёллюлюкге, уллу сёлешгеннге
Ала кюрт юзюлюу бла этелле джууаб.

Шошлукъну, тынчлыкъны сюелле таула,
Алай а, тынчны тебгени – къыйын.
Таула тебгенден сакъласын Аллах.

Ичиб, гёджебсиниб, таулагъа
Ёшюн уруш этгенлени
Къар, буз тюбюнде къалады ёлюклери.

Тауну сюйгенни сюеди тау да.
Таза джанланы сюеди тау да.

Тау кеси – мийиклик, тазалыкъ,
Хар къуру да къаратады, тартады ёрге.
Таугъа чыкъгъан чыгъады Кёкге.

Меннге бир мазаллы Акъ Сёздю Минги Тау.
Тау Сёзге – Хакъ Кертиге – табынады поэт.
Кесинг берген Минги Таугъа, джандет джуртха,
Я Аллах, Сен бизни тыйыншлы эт.

Минги Тау – Минги Таулу – Минги Сёз
Халкъымы, Джуртуму тутуругъулла,
Белгисилле, кюзгюсюлле эмда ёкюлюлле.
Алагъа ийнанама, алагъа таянама, аладан дерс алама – сеземе:
Иннетим, сёзюм, ишим, кюрешим да болалла Минги.

НАЗМУ ДЖАЗГЪАН

Бу назмуланы джазгъан джюрекмиди, Кёкмюдю?
Къайданды адамны кёлюн, джазыуун да джазгъан Акъ Сёз?

Кеслерин келиб джюрекге уруб,
Кеслерини джюрюшлерин джюрекге бериб,
Джюрекни джюрюшюн а кеслерине алыб,
Ызларына алай къайытхан джарыкъ толкъунла –
Къайда эсе да джети къат теренде, узакъда, мийикде болур
Сизни джаратхан, сизге оноу этген Кюч.

Ма ол толкъунланы Сёзге бурулгъан джюрюшлериди назму.
Ма ол толкъунла джюрекде чакъдыргъан,
джюрекден чартлатхан джилтинледиле сёзле.
 
Сиз а сорасыз:
- Бу назмуланы джазгъан джюрекмиди, Кёкмюдю?

- Ол сизге керекмиди? Керек эсе, айтайым:
Кёк-Джюрек (Джюрек-Кёк)  джазады назмуланы.
Джангыз, аны, аланы да ангылар ючюн керекди керамат.
Къуру джазыучугъа тюл, окъуучугъа да керекди керамат.

ТАШ-ТЕРЕК – ДЖАНЫДЫ ХАЛКЪНЫ

Таш бла Терек
Бола келгендиле таулугъа билек
Ишинде, кюрешинде да.

Таш бла Терек –
Таулуну юйю, джурту, тарихи.

Таш бла Терек –
Таулуну кёлюнде, сёзюнде, джашауунда –
Тёрю, тёреси, белгиси эмда ТЕЙРИСИ.

Ташсыз, Агъачсыз болмайдыла
Таулуну бешиги, байрамы, къабыры да.

Аны ючюн кюрешгендиле джаула
(тимурла, орус патчахла, сталинле да)
Таулуну къурутуб Ташын, Терегин, ташын, терегин,
Таулуну айырыб Ташындан, Терегинден, ташындан, терегинден.

Аны ючюн кюрешелле бюгюннгю джаула да
Бизни айырыргъа Ташдан, Терекден – тауладан.
 
Таш бла Терек – таш, терек тюлдю –
Ол – джолубузду, джуртубузду,
тамырыбызды, джаныбызды, джазыуубузду;
Ол – Тейрибизди бизни;
Ол – Ай бла джулдузду бизге.

Джуртубузну ташын, терегин,
Халкъыбызны Ташын, Терегин
Тонагъанла (тонатханла), къурутханла –
Джауладыла, халкъыбызны джанын марагъан.

Халкъыбыз Ташын, Терегин унутхан кюн,
Халкъыбыз Ташындан, Терегинден айырылгъан кюн,
Халкъыбыз Ташсыз, Терексиз къалгъан кюн –
Джуртун, халкълыгъын да тас этерикди ол кюн.

Таш-Терек – джаныды халкъны.

ДЖУТ

Эшек мюйюз салдырама деб,
Къулагъын кесдиргенча,
Бу дуниядан кёбюрек юлюш алама деб,
Эки дуниядан да юлюшсюз къалды.

РА... , ФА...
 
Джазсам да назму, къылсам да намаз,
Эки мёлек кёз аллымда:
Бири – дохтур, бири уа – устаз,
Ала бла сёлешеме кеси аллыма.

Къылама намаз, береме салам –
Кёреме аланы:
Бири онг имбашымда,
Бири сол имбашымда.

Айтама атларын,
Сылайма къанатларын –
«Алиф, лам, мим» дегенча –
Ра... , Фа...

Сууабымы, гюнахымы да билелле ала,
Тюзюмю, терсими да кёрелле ала,
Хар къуру да биргемелле ала –
Ра... , Фа...

Джашауум, назмум да къалсын алагъа,
Хар не игилик да болсун алагъа,
Къууанчдан, насыбдан айырылмасынла ала –
Ра... , Фа...

Сюймекликден кюйген джюрегим,
Эки мёлек къызны бирча сюйген джюрегим,
Эскере дунияны, ахыратны,
Айтады джангыз эки атны:
Ра... , Фа...

Бир да кетмейсиз эсимден
Джазсам да назму, къылсам да намаз.
Биригизни джанына тиймез ючюн,
Экигизден да къалгъанма къуру.

Дагъыда – Кюн, Ай джарыгъы сизсиз меннге.
Алай а – учсам, учунсам да джеталмайма сизге.
Эки имбашымда эки мёлегим –
Не эте джашайсыз Ра... бла  Фа...

ЁЗДЕН АДАММА, ЁЗДЕН ШАЙЫРМА МЕН

Джолуму, джюрегими да джарыта джулдузу бла Айы,
Кёб кере палахдан сакъласа да къадар,
Сюйгенимча джашаргъа болмай мадар
Ёмюрюм кетеди алай.

Не болса да барама джашай,
Аллахны барлыгъына, бирлигине да болмай ишегим, экилигим.
Мени ёзден этиб джаратханды Аллах,
Къул болургъа джокъду эркинлигим.
(Аллахдан башха джокъду меннге Аллах,
Кюрешеме Ол буюргъанча джашаргъа).

Бёрю джюрекде ит сезимге орун джокъ.
Ёзден джюрекде къул сезимге орун джокъ.
Нюр сезим – Эркинликди, унамазма башхасын.
Аман хансха кесдирген а бачхасын –
Билсин – ёзден джыйында анга орун джокъ.

Сюйгенимча джашаргъа къоймаса да къадар,
Сюйгенимча джазаргъа ол береди мадар.
Алай а, Джюрекден тышына чыгъармы сёзюм –
Аны оноуун этеме кесим.

Ёзден эсе ёзюм, эркин эсе сёзюм –
Къул, бий сезимледен кесими, халкъымы да этерме азат.
Эркин халкъым ючюн, эркин джуртум ючюн
Къалам бла, къылыч бла да этерме къазауат.

Мени ёзден этиб джаратханды Аллах –
Не къул, не бий болургъа джокъду эркинлигим.   
Аллахдан башха джокъду меннге Аллах –
Аны барлыгъына, бирлигине да джокъду экилигим.

Ол буюргъанча кюрешеме джашаргъа,
Къул, бий болургъа излегенлелле – эм уллу джауум.
Меннге ёзден джюрекни, ангыны берген Кючге, Къадаргъа
Ёмюрде да болмаз чёб чакълы дауум.

Адам улу бары – Адам бла Хауаданбыз,
Инсанла бары – къарнаш, эгеч.
Къул, бий болургъа излеу – хайуанлыкъданды, джаныуарлыкъданды,
Джюреклени тазаларгъа керекбиз болгъунчу кеч.

Ёзден халкъ, ёзден джурт, ёзден адам, ёзден адет –
Дуния джашауну тутуругъу, ёзеги, тамалы.
Ёзден хауа, ёзден рух кючлемей джюреклени
Дунияны палахдан къутулургъа джокъду амалы.

Намыс болмагъан джерде болмайды насыб.
Ёзден адамны иннети, сёзю, иши да – ёзден.
Ёзденлик-Эринлик-Кертилик ючюн – адамлыкъ ючюн кюрешебиз –
Насыблы болурму дунияда бизден?

Акъ сёзледен къуралады эркин назму,
Эркин джамагъат къуралгъанча ёзденледен.
Ёзден адам, ёзден шайыр болгъаным ючюн,
Ёзденликни дунияда бегитиб кюрешгеним ючюн,
Ол кюрешимде меннге кюч-къарыу бергени ючюн,
Чеги джокъду разылыгъымы Аллахха.
Джашайма къуллукъ эте, шукур эте Анга.

ЗАМАН ДЖЕТЕРМИ ДЖАЗАРГЪА ТЮЗЮН?

Къаты джангур джаууб, мен джибимей къалмадым,
Уллу тюйюш болуб, мен къатышмай къалмадым,
Мийик тау эслеб, мен ёрлемей къалмадым,
Ариу къыз кёрюб сюймекликсиз къалмадым –
Дагъыда бу дуния джашаудан бир тоймадым, къанмадым,
Андан толу юлюшюмю алалмадым-алмадым.

Айтханым да болду: «Джашаудан, джанымдан да бездим».
Дагъыда, ташча чыдадым, тёздюм.
Бу дуниягъа къарагъанлай кёзюм,
Эшта, алай кетерик болурма дуниядан.

Тау этегинде, тенгиз джагъасында да джашадым,
Мамырлыкъны, къазауатны да сынадым,
Эркинликни, сюргюнню да сынадым.
Насыбы тутханладан болдум:
Сау-эсен Джуртха къайытыб келиб,
Къобанны сууун ичдим, ташын да джаладым.

Хоу, къалмадым къууанч, бушуу да сынар керекли.
Таяннганым да болду ауар ташха, сынар терекге,
Унутуб Джуртда Къадау Ташны, Джангыз Терекни.

Да алайды джашау:
Адам кёрюрюн кёрмей – кёрюне кирмез.
Болджал джетмей – аджал да келмез.
Къулакъ юзюллюк болса уа – чыпчыкъ аягъындан.
Хайыр джокъ кесинги аягъандан, кесинги алдагъандан.
 
Боллукъ бирди – джазыуну алдаялмазса.
Ахырдан къутулмазса.
Келген – эртде-кеч болса да – кетеди:
Бузулмазлыкъ, тюрленмезлик джорукъду ол.
Ауалдан ахыргъады джол.

Алай а,
Керти сёзледен да джюрекге не асыу?
Келиу бла кетиуню арасында –
Ол къысха джолну, болджалны ичинде да –
Сюйгенингча, излегенингча джашаргъа болмаса,
Сюйгенинг бла, излегенинг бла джашаргъа болмаса...

Огъай,
Келиуге, кетиуге оноу этген башха эсе да,
Джазыуубузну джазаргъа
бизни кесибизге да берилгенди бираз эркинлик.
Толусу бла джазалмагъан да джазыуун,
Аны талай харифин джазаргъа боллукъду.
Бир да болмаса – бир харифин:
Не аллында, не ортасында, не ахырында.

Аны ангыларгъа керекбиз – тарыгъыуну къояргъа керекбиз:
«Мадар этсенг – къадар этерме» –
Аллахны сёзюн унутмазгъа керекбиз.

Кюрешеме джазыууму тюрлендирирге,
Насыбымы къайтарыргъа, юйюрсюндюрюрге.

Ёзге «Дж»-дан, «ДЖАЗ»-дан башланмаса джазылыб джазыу,
Башланады ол «А»-дан, «АЗ»-дан – башланады азыу...
Алай болса да кюрешеме джазаргъа джазыууму.
Къалайындама, къалайындан башлагъанма –
Кесим да алкъын иги билмейме аны.

Алда сагъыш этмей джазабыз да джазыуубузну,
Артда сокъураныб, тюрлендирирге кюрешебиз аны.
Алай а, заман джетерми джазаргъа тюзюн?
Кёк да ол затха берирми изин?

КЪАРАЛА АГЪАРАДЫ МИНГИ ТАУ

Чингисхандан, Тимурдан да къалгъанбыз сау,
Сталинден, Гитлерден да къалгъанбыз сау.
Къалюбалада биз атагъан Минги аты бла Тау
Бизге таукеллик, сабырлыкъ да бере тургъанды.

Тауларыбызны гитчеси, уллусу да
Халкъыбызны гитчесине, уллусуна да
Ышыкъ болгъанлай, къалкъан болгъанлай тургъандыла,
Бизге джашау да, ашау да бергенлей тургъандыла.
Бизни таулу этген, махтаулу этген да аладыла.

Хоу, суу ахырзаманча келгенде джаула,
Бизни къутхаргъандыла, сакълагъандыла таула.
Ёмюрлени узагъына
Халкъыбызны, халкълыгъыбызны сакълагъандыла ала.

Къуш балаларын сакълагъанча,
Алай сакълагъанды Минги Тау бизни.
Учаргъа акъ къанатла бергенди,
Солургъа дарман хауасын бергенди,
Ичерге таза сууларын бергенди –
Минги таулула болугъуз дегенди.

Джурту алай сакълагъанды, айнытханды халкъын.
Биз а бюгюн Мийик Джуртубузну, Минги Тауубузну къорумай,
Джаугъа теблетсек аны,
Башхалагъа кючлетсек аны,
Сора къайда бизни халкълыгъыбыз, адамлыгъыбыз да?!
Муслиманлыгъыбыз да.

Тауда булут, ёзенде тубан.
Къарала агъарады Минги Тау.
Къаш-баш тюйсе да, бизден – сабийлеринден – умутлуду ол.
Къарала, агъарады Минги Тау.

НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА?

Кёлюм бир-бирде тенгиз болду,
Бир-бирде уа болду айрымкан.
Тюрлю-тюрлю халланы сынадым.
Ангыладым:
Къайыкъ да минер кемеге.
Кеме да минер къайыкъгъа.

Джаханимни кёрмеген,
Джандетге кёл салмайды – билеме.
Аллах дайым сынайды бизни,
Алай а, тилейме:

«Зулмуну – сюргюнню, сойкъырымны – толусу бла сынагъанбыз,
Энди джандет джуртубуздан айырма бизни.
Ана тилибизден, Ата джуртубуздан айырма бизни.
Ахрат азабын дунияда сынаб бошагъанды халкъым».

Келеди Кёкледен ауаз:
«Тюшюннгенмиди, Хакъ джолгъа къайытханмыды халкъынг?
Китаб айтханча джашаймыды?
Харамдан-гюнахдан тыямыды кесин?
Бирикгенмиди, бир иннетли – Хакъ иннетли болгъанмыды?
Дини, тили, джурту, тёреси, намысы, тарихи ючюн этемиди къазауат?
Тамгъасын, байрагъын, орайдасын тутханмыды ёрге?
Алай эсе – халкъынга джокъду къоркъуу.
Алай тюл эсе – джангы палахлагъа тюберикди ол».

Хакъсыз халкъны – джакъсыз халкъны не сакълагъанын англаб,
Джукъ айталмай турама тынгылаб.
Къоркъама болабыз деб талкъ:
Кёкню ауазын – шайырны ауазын – эшитемисе халкъ?!

САКЪЛАУ

Тейри джарыгъында
Кёк бла Джер къошулгъан-айырылгъан уфукдан
Бир къанатлы атлы кёрюндю.
Кимни келечисиди ол?
Къайсы дунияны?
Не хапар келтиреди ол?

Огъесе,
Къалюбалада адам улуну
«Хапар бил» деб, ийген джигити,
Хапар алыб, артха къайытыб келе болурму?

Джер тебренеди атны аякъ алышындан,
Кёк кюкюрейди аны къанат тауушундан,
Тери агъады джаугъанча джауум,
Ол келеди къуугъанча джауу(н).

Аллахны, адамны – кимни келечисиди бу?
Джашауну, ёлюмню – нени белгисиди ол?

Минг-минг джылны келеди ол атлы,
Къарата, сакълата дунияны, халкъны.
Бурунданмы, тамбладанмы – къайдан келеди ол?
Не къыйынды, не узакъды джол.

Келеди атлы. Сакълайбыз аны.
Къайгъы кючлеб бютеу дунияны.

ТЮШЮНЮУ

Бир джуртдан бир джуртха учуб келиб,
Юйюмю шорбатында уя ишлерге изледи бир къанатлы.
Мен аны сууутдум, илгиздик этдим.
Артда кесими джазыуум да болгъанында алай,
Ол къанатлы тюшдю эсиме...

ТАНГ

Танг аласында чыпчыкъла уяталла мени.
Мен аланы тиллерин ангылайма,
Къулагъыма азан къычыргъанларын ангылайма:
«Харам джукъудан сыйлы намаз – иги,
Харам джукъудан халал ишле – ашхы».

Къанатлы танг кёлтюрюледи ёрге,
Мени да аякъ юсюне сюейди – тартады Кёкге,
Танг къанатлысына ушатады джюрегими.
Акъ сёз, къанатлы сёз учады джюрегимден.

Къанатлы сёзле къанатлыла бла бирге
Кёкде айланалла, джерге да энелле,
Джюреклени уяталла:
«Харам джукъудан сыйлы намаз – иги,
Харам джукъудан халал ишле – хайырлы, ашхы». 

АКЪ КЪАР. КЪЫЗЫЛ КЪАН. КЪАРА ДЖАМЧЫ++++++++

Джюрек ауузумдан уруб келген къызыл къанымы
Акъ башлыгъым бла тыяргъа кюреше,
Къара джамчымда джатама.
 
Къачыб баргъан бир къара ауананы эслейме аргъы бетде:
Мени ургъан ол болгъанын сеземе,
Алай а, шкогуму ары буруб атаргъа,
Къолларыма этдиралмайма айтханымы.

Не чууакъды кёзлериме тюшюб келген Кёк –
Тохтаусуз кёзлериме къуюлуб келген болмаса,
Кёзлерими джабаргъа излемейди Ол.

Кёк не чексиз эсе да, кёзлеримде эсе да,
Кёзлерим толмайла, тоймайла андан –
Къалалла кенг ачылгъанай.

Кёзюмю къыйыры бла эслейме:
Чилле джаулукълу, акъ кийген бир Тиширыу,
Акъ къанатлагъа ушаш къолларын да «сау къал» дегенча силке,
Менден айырылыб, мийик Кёкге кетиб барады.
Ол джанымды деб, къарайма ызындан.
(Къарагъандан башха къарыуум джокъду,
Джокъду онгум аны тыяргъа, къайтарыргъа артха.
Сенден айырылыб кетиб баргъанны тыяргъа да керекмиди?
Онглу кюнюнгде кече-кюн да биргенге болуб,
Борбайсыз болгъанлайынга  уа – сени атыб,
Башхагъа эрге чыкъгъан къатыннга ушамаймыды ол?)   
   
Акъ къаргъа, къызыл къаннга, къара джамчыгъа
Къабланнганды Кёк.
Акъ къарны къызарта къаным, къара джамчыда джатама.
Акъ башлыгъым да къып-къызыл болгъанды.

Къаратору атым кишнейди къатымда.
Джууукълаша келген бёрю улууну да эшитеме.
«Къазакъ бёрюге ашатмаз кесин,
Джыйын джанлыдан къутулурму ансы...»

Атыма этеме сагъыш.
Къошда джангыз къалгъан атама этеме сагъыш.
Элде анама этеме къайгъы –
Къыйналлыкъды хариб.

Атымдан сора джан джокъду къатымда.
Мыллыкчы къушланы эслейме Кёкде.
(Чууакъ Кёкге нечик джарашмайла-келишмейле ала).

Къанаматны, Джаттайны джазыулары, джырлары тюшелле эсиме.
(Эсим ичимдеди алкъын).
Бир джангы назму тизгин да келеди эсиме –
Бютей джашаууму излеб, табалмай тургъан
Бир оюм-фикир, таша, керамат Сёз.
Джашаудан кетиб бара ангылайма джашауну магъанасын.
Аны билдиралсам эди дуниягъа –
Дуния къутулургъа боллукъ эди ёлюмден.

Ай медет, кимге, къалай айтайым аны?
Джокъду адам.
Джашауну, ёлюмню да ачхычын табханма –
Аны алыргъа бир кюрешигиз менден.

Алай а, джан джокъду къатымда.
Тахсам-ташам кетеди биргеме,
Джашауну-ёлюмню тахсасы-ташасы кетеди биргеме.

Кём-кёк Кёкге минг-минг джылны къарайла
Акъ къар, къызыл къан, къара джамчы.
Кёк да минг-минг джылны къарайды
Джерде акъ къаргъа, адам къаннга, къара джамчыгъа...

Кёб эди айтырым, этерим – алай а, кеч болгъанды.

ДЖЕТИ ДЖОЛ АЙЫРЫЛГЪАН ДЖЕРДЕ

Мен къачхынчы болуб айланнганлы – джети джыл.
Бёрю улугъаннга, къуш сызгъыргъаннга ушаш – джети джыр.
Сауутуму-сабамы тешмей джюрюгенли – джети джыл.
Тёгерек бурулама айырылгъан джерде джети джол.

Ит джыйынны иги кесегин чачыб,
Кърал чекден ётген эдим къачыб.
Ит чабхан, шкок атылгъан келе къулагъыма,
Бир кёзюм къысылса, бир кёзюм ачылгъанлай,
Илгене-уяна, къалкъыучанма алай.

Тенгиз толкъунла тау башлача кёрюне,
Тенгиз къушла да тау къушлача кёрюне,
Акъ суула да къара суулача кёрюне,
Ата джуртума тансыкъдан ёле,
Джашайма Шимал джуртда.

Айтхан эди Ата джуртда тенгим:
«Тышына кетгенден эсе,
Джуртда къалайыкъ, шейит болайыкъ».

Айтхан эдим:
«Джаныбыз сау болса,
Тышындан да бардырырбыз джихадны».

Ол джуртда къалды да – ёлдю.
Мени уа ызымдан сюрюб айланады ёлюм.
Ёлмей, андан къутулургъа джокъду мадарым.
Хаджиретни алайды къадары.

Алай а, тёрт саным сау болуб,
Тёрт джаным турса да джау болуб,
Тёгерегим турса да къуршоу болуб, ау болуб,
Джюрюрге керекме кёлюм тау болуб.

Джаным сау – джау къолуна тюшмем.
Къабханнга тюшсем –
Юрюлюб келген джауланы чачыу-къучуу эте,
Атылтыргъа хазырма кесими.

Джуртуму азатлай джаудан,
Халкъымы джууукълашдыра Хакъгъа,
Къазауат этеме къалам бла, къама бла да.

Эркиши тёшекде тюл, – эшикде –
Уруш баргъан тюзде, къылычы бла къолунда,
Юйдегисин, элин, халкъын-джуртун къоруулай,
Керекди алай джашаргъа, ёлюрге да.

Эркишини борчуду ол.
Хар къуру да барды сайлау – барды джети джол.
Алай а, керти эркишиге бирди джол:
Халкъы-Джурту ючюн кюреше, сермеше джашаргъа, ёлюрге.

Башхала джазгъан джазыугъа бойсунуб,
Къул-къарауаш болуб джашагъандан эсе,
Джазыуунгу кесинг джаза, джазыуунга бий бола,
Джашагъан, ёлген иги тюлмюдю?

Мен хаджирет, абрек болуб айланнганлы джети джыл.
Менден халкъыма къаллыкъ –
Эркинликни, Джигитликни юсюнден джети джыр
эмда
Джети улан – мени джолуму къатларыкъ,
Амантишлени ёлтюрюб, налат ташха къабларыкъ.

Кюреширикме Халкъым Джуртуна болгъунчу Ие,
Динине, тилине, адетине-тёресине болгъунчу эркин.
Джазыуун кеси джазгъынчы, Джазыууна болгъунчу Ие
Кюреширикме, сермеширикме, ёллюкме.

Башына эркин болгъунчу халкъым,
Сыйлы Китабны Анаяса этиб,
Энчи къралын къургъунчу халкъым –
Ёлгюнчю кюреширикме, сермеширикме.

Иманыбызны тас этмейик ансы,
Бетибизни, намысыбызны тас этмейик ансы,
Адамлыгъыбызны, эркишилигибизни тас этмейик ансы,
Къалгъан затланы барлыкъбыз таба.


Ёлмезлик джокъду. Алай эсе,
Ёлейик халкъыбыз, джуртубуз ючюн.
Ичкичилик, хаулелик къурутхан
сыйсызладан, манкъуртладан болмайыкъ.
Халкъыбызны джууукълашдыра Хакъгъа,
Алай къуллукъ этейик Халкъгъа.
 
Джашауубузну кёлтюргюч белгиси болсун ёлюм.
Тюнене, бюгюн да былайды кёлюм.
Къалам, къама тутса да къолум –
Бирди иннетим, Хакъ джолду джолум.
 
СЕН КЪУЛСА

Ёзден болмагъан, бизден болмагъан,
Халкъыбызгъа «халкъым» дерге унамагъан,
Джуртубузгъа «джуртум» дерге унамагъан,
Кет десенг – кетерге унамагъан,
Бирибиз бол десенг – болургъа унамагъан,

Халкъыбызгъа, джуртубузгъа къара джагъаргъа кюрешген,
Халкъыбызны, джуртубузну тонаргъа, сатаргъа кюрешген,
Ибилис джорукъгъа, имансыз къуллукъчулагъа, оноучулагъа
олтан болуб,
Аланы кючлери бла бизге солтан болургъа кюрешген,
Башха халкъланы акъсюеклеринденме деб сёлешген,
Джети атасына дери тышында табаргъа кюрешген –
Сен кимсе? Амантишмисе?
Огъай, Амантиш – ол ичибизден чыкъгъан сатлыкъды.
Сен а – барыб тохтагъан къулса.

Аллах не адам этмегенди сени къул.
Сен кесингсе ёзден болургъа уамагъан.
Сыйсыз башынгы сыйлы этерге кюрешгенликге,
Тау артындан, тау аллындан келген бийме деб сёлешгенликге –
Сен къулса. Отуз кюмюшге
Динни, тилни, халкъны, джуртну да,
Адетни-намысны да – кимни, нени да –
Сатаргъа хазырса, сата да келгенсе.

Сен къулса. Ёзегинг джокъду сени.
Не кърал, не джорукъ ёзден эталлыкъ тюлдюле сени.
Къул болургъа, не къул тутаргъа термилген насыбсызса сен.
Ма аны ючюн излемейле къуллагъа къатышыргъа ёзденле.

БЮГЮН НАСЫБЛЫМА МЕН

Тёнгегими къыздыра Кюннге,
Сойланама къумда. Толкъунла,
Шыпан къойлача, джетиб, мени ийисгеб,
«Бизден тюлдю» деб, юркюб,
Ызларына тёнгерейле.

Дагъыда, бираздан, батырыракъ болуб,
Джангыдан башлайла оюнларын.
Мен а, ала къайгъылы тюлме –
Башха толкъунладады мени эсим.

Къымжа къызладан толуду джагъа.
Джандетдечамы кёрелле ала кеслерин?
Джюрегимде отну джагъа,
Джаталла, ача-къыса кёзлерин.

Мени джюрегимде уа от
Бурула барады шынкъартха.
Шынкъарт бла къалса уа –
Бютеу саныма тюшгенди ёртен.

Тенгиз къобуб, юсюме къуюлса да,
Ол ёртенни джукълаталлыкъ болмаз.
Хар къызда – эки джарыкъ Кюн,
Тёрт да толгъан Ай хар бир къызда.

Не сагъыш этелле экен бу къымыжа къызла?
Не болур эслеринде?
Джюрегим Кюн болуб джатады юслерине,
Тенгиз болуб къучакълайды аланы.

Мен бу ариу къызлагъа къараб,
Унутама бютеу къайгъымы, джарсыууму.
Кюн да, тенгиз да, мен да
Къызланы юлешалмай кюрешебиз.


Ийнакълайбыз, къучакълайбыз аланы.
Кюн таякъгъа, суу толкъуннга, джаш кёзге, акъ сёзге да
Къыз санлада табылады орун.
   
Айтама кесиме: берилген насыбны ала бил.
Илхам келди эсе – джаза кир.
Кюн тийди эсе – кечикме, хайырлан.
Тенгиз джылынды эсе – джюз да, зауукълан.

Джашай эсенг – джашаудан къууана бил.
Башха заман, башха кюн боллукъ тюлдю – бил.
Артда сокъуранмазча, кюймезча бол.

Узун-къысха, тынч-къыйын эсе да джол,
Аны сейир этген, магъаналы этген – сюймекликди джангыз.
Джарыталла: Кёкню джулдуз, джюрекни уа – къыз.
Аласыз – дуния къарангы.
Энтда бир кере тюшюндюм анга,
Къарадым да джагъада къызлагъа.

Кюн таякъ бла, суу тамчы бла бирге
Кёзюм, сёзюм да тюшдюле къызланы юслерине,
Бираздан кесим да къабландым аланы юслерине.

Къыздан сейир джокъду Джерде бир джан.
Аты – Айджаякъ, Акътамакъ, Нюрджан...
Къолунда уа – джандет терекден Хауа юзген алма,
Андан да юлюш этерге хазырды манга.

Шууулдайды тенгиз, къыздырады Кюн
(Джауаргъа ушайды, джауарыкъ болур)
Алай а, бусагъатчыкъда насыблыма мен.
Бюгюн насыблыма мен.

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА+++++++++

Джангыз Терек тартады кесине
Джарыкъны, къарангыны да;
Сюркелгенни, джюрюгенни, учханны да;
Хайуанны, джаныуарны, адамны да
(Ёзге, ол халла бары бардыла адам джюрегинде).

Джангыз Терек тартады кесине
Элияны да. Огъай,
Ол Кёкню тартады кесине.
Кёкде уа – булут да, элия да барды.

Кёзню, Сёзню да, тёнгекни, джюрекни да
Тартады кесине Джангыз Терек.
Кертисинде уа неди анга керек?

Джангыз Терек туугъан джерине бекди,
Алай а, аны сюймеклиги – Кёкдю.
Ол джети къат Кёкге барады кетиб.

Кёкгеди, мийикгеди ол тутхан джол.
Ёзге, туугъан джеринден айырылмайды ол.
Бизлеге дерс береди ол.

Джуртда Джангыз Терек...
Насыбсыз эсенг да – насыблыса сен:
Джулдузгъа джетсенг, джетмесенг да,
Ёлсенг, къалсанг да –
Джуртунгдаса сен.

Джуртларындан айырылгъан тереклени да кёреме мен.
Аланы тамырлары бла къобарыб, кёчюрюб,
Башха джуртлу патчахла, джарым патчахла да
Арбазларында орнатхандыла.

Энди душман майданда чайкъалалла ала.
Душманлагъа солургъа берелле хауа.
Аланы кёзлерин, кёллерин да къууандыралла –
Патчах гаремде къызлагъа ушайла ала.
Ма ол тереклелле насыбсыз.
(Джаулагъа къул-къарауаш болмаз ючюн,
Ала орнатхан джерледе ёсерге, джашаргъа унамай,
Къуу болуб, ёлюб кетген тереклеге уа – махтау!).

Сен а – джангыз эсенг да – Джуртдаса.
Джуртунгу Кёк бла кюрешесе байлаб.
Мен да алай этеме къазауат
Хакъгъа джууукълащдыра халкъымы.

Джангыз Терек!
Къадарыбыз бирди бизни,
Аллахыбыз бирди бизни,
Иннетибиз бирди бизни.

Джангыз Терекде джашайды джюрегим.
Джюрегимде джашайды Джангыз Терек.
Шайыр джюрекни дуниягъа кёрюнюуюдю Джангыз Терек.

УНУТМА БОРЧУНГУ-ХАКЪЫНГЫ+++++++++++++++++++

Сабырлыкъ, таукеллик да бериб кёлге-джюрекге,
Мени учундургъан джети къат Кёкге –
Назму бла Намаз.

Эркинликни, Ёзденликни да туугъан джери,
Нарт сёзлени, таурухланы да Ата джурту,
Джырчыланы, шыйыхланы да мийик Джурту –
Минги Таулу Кавказ.

Мен эки тауда къылгъанма намаз,
Эки тауда илхам джокълагъанды мени:
Бирини аты – Джабаль-ан-Нур,
Бирини аты да – Минги.

Биринчи тау – файгъамбарны тауу,
Анда келгенди файгъамбаргъа Къуран.
Экинчи тау – мени туугъан тауум,
Анда къычыргъанды Кёк къулагъыма азан.

Азан бла бирге эшитгенме мен
Эркин Сёзню да къанат тауушун.
Къара кючле хорлагъан къара кюнде да
Кёргенлей тургъанм Азат ауушну.

Минги Таулу мийик джуртум, Ата джуртум –
Сен бизни Кёкге этгенсе джууукъ.
Къара, гара, сууукъ сууларынг, джылы сууларынг
Нарат хауанг бла, нарт таурухларынг, джырларынг бла бирге
Ёз тутдурадыла, бередиле саулукъ.

Джерден айырылмагъанлай Кёкдебиз биз.
Джерденбиз эмда Кёкденбиз биз:
Кёкден тюшген Ёрюзмеклебиз биз,
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген Къарашауайлабыз биз,
Сослан ташдан джаратылгъан Сосуркъалабыз биз.
Тейри адамларыбыз биз,
Минги таулулабыз биз.

Ёмюрюбюз этебиз къазауат Къызыл Фукла бла,
Кёб башлы эмегенле бла, эки башлы чыгыр къушла бла, чыгырла бла...
Джау – джети бетлиди, джети башлыды, джети тиллиди.
Кюч бла болмаса,
Хыйла бла, хыйны бла, ётюрюк бла
Хорларгъа, онгларгъа излейди бизни –
Ие болургъа излейди Джуртубузгъа, кесибизге да.

Алай а биз –
Аллах бир болгъанын (Аллахдан башха аллах болмагъанын) унутмасакъ,
Тейри адамлары болгъаныбызны унутмасакъ,
Минги Таулула болгъаныбызны унутмасакъ,
Айырылмасакъ намаздан, назмудан (Акъ Сёзден),
Хакъ Кертиден, Хакъ Джолдан, Хакъ Сёзден айырылмасакъ,
Къуру да Хакъ бла болсакъ –
Джуртубузну, халкъыбызны да къоруулаяллыкъбыз,
Тилибизни, тёребизни да сакълаяллыкъбыз,
Сакълаяллыкъбыз адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да,
Къайтараллыкъбыз ызына къраллыгъыбызны да,
Къураяллыкъбыз джангыдан къралыбызны да.

Джазсам да назму, къылсам да намаз,
Къулагъыма келгенлей турады ауаз:
Аллахны-адамны аллында да унутма борчунгу-хакъынгы –
Къара кючледен къоруула, къутхар Джуртунгу-Халкъынгы.

ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ АЛЛАХ

Хаджиликге барыб, билгенлени ызындан Таугъа чыгъыб, тюзге да тюшюб, Меккада, Мединада да буюрулгъан къуллукъланы этиб кюрешдим. Сыйлы топракъда айланнган аякъ чарыкъларымы, юйге къайыта эсем, къабыргъада намазлыкъ тюбюне тагъыб къояр акъыл алдым. Аны себебли, къалгъанлача сансыз этмей, чарыкъларыма сакъ болгъанлай айландым. Арт кере намаз къылгъан джерде, аланы хызенчикге салыб, межгитге кирген джерде табханы теренине орунлашдырдым, юсюне да нёгерлерими аякъ къабларын салдым. Намаз къылыб чыгъыб келе, чарыкъларымы табмадым – нёгерлеримики тура, меникин а, ким эсе да алыб кетиб тура. Былайда да уру болгъанына къыйналдым. Чарыкъларымы урлагъан да – ол да – «хаджи болдум» деб къайытырыкъды джуртуна деб, сагъышландым.
Арадан джылла кетдиле. Энди ол затха башха тюрлю къарайма. «Ля иляха илля Аллах» (Аллахдан башха аллах джокъду) деб, джюрюб, сора эки чарыгъымы юйде тёрге тагъыб, анга къараб туруу – ол диннге, иманнга келише болмаз эди. Бир Аллахдан башха затха (Терек болсун, Таш болсун, кийим болсун) табыныу – ол меджисуулукъду, джахилликди. Ма аны ючюн – меннге аллай джангылыч этдирмез ючюн – тас болгъан болур эдиле чарыкъларым.
«Ля иляха илля Аллах» деуню магъанасын джылла бла ангылагъандан ангылай барама. Аллахны барлыгъына, бирлигине керти ийнаннган – джанлы не да джансыз табигъатдан бир затны ёрге тутуб, анга табыныб къалай тебрер? Аллахдан башха аллах джокъду. Энди мен джангыз Хакъгъа къуллукъ этеме, Ол буюргъанча джашаргъа кюрешеме.
 
ЮЧГЮЛ

1
Джангыз Терек тартады кесине.

2
Кёлде чайкъалады толгъан Ай.

3
Къадау Ташха таяныб турама.

НЕ ОНОУ?

Тохтамай, ётгени бла Джерде тенгизден-теркден,
Учаргъа излеб джети къат Кёкге,
Урады кесин чалдышха-кёкрекге...
Не оноу джюрекге?

КЪАРЫЛГЪАЧЛА ИШЛЕЙЛЕ УЯ

Джангы юй ишлер мурат бла
Эски юйюмю тебрегенем оя.
Энди ол акъылны тебрегенме къоя –
Узакъдан, тузакъдан къайытыб сау-эсен,
Эки къарылгъач юйюмю шорбатында
Къаджыкъмай, талмай ишлейле уя.
 
Былтыргъы уяларын аланы
Къачхы джелле, къышхы боранла чачханелле.
Аланы уа андан хапарлары да болмай,
Джылыу айланнганлай, джол ачылгъанай,
Тау джуртларына къайытханелле.

Алай а, не этсинле, уялары – джокъ.
Къычырыкъ этиб, учханелле ары-бери.
Суууб, башха джерге кетдиле деб тураем –
Ала уа, экинчи кюн, биягъы шорбатда
Уя этиб башладыла джангыдан.

Кюн узуну ары-бери учуб,
Чёб, топуракъ ташыб ауузлары бла,
Адам ийнанмаз усталыкъ бла
Ол бурху джанла ишлейле къалаларын.

Ол бурху джанла къачхы кёчгюнчюлюкден,
Къыйын, узакъ, къоркъуулу джерледен,
Джаз болгъанлай, къайытыб артха,
Сау-эсен къайытыб Джуртха
(Къайыталгъанладан а къайыталмагъанла – кёб),
Уя ишлеб башлагъанла джангыдан.
 
Къалай сууутайым мен аланы,
Къалай бузайым къууанчларын,
Къалай зыраф этейим къыйынларын,
Къалай чачайым уяларын –
Халкъымы джазыуун кёреме алада,
Кесими джазыууму кёреме алада.

Эки къарылгъач ишлейле уя.
Бир кёб затны эсге тюшюрелле ала.
Сени да эсге тюшюрелле ала...

Къарылгъачладанмы къарыусузек биз
Бирге джашау къурмазча, бир юй болмазча?!
Кёз аллымда – суратынг сени,
Толмай къалгъан муратым мени...
Къарылгъачла уа ишлейле уя,   
Къууанчлары джаба бушууларын.
Къууандырсын аланы дуния,
Энди чачылмасын уялары.

Огъай, менден джетмез алагъа заран.
Алайсыз да, сау болмазлыкъ джюрекде барды джарам.

Джаз келгенди:
Къарылгъачла – бурху джанла – ишлейле уя.
Къарыусуз болургъа, джюрек, аладан огъуна уял.
Къайыт джашаугъа – къышхы джукъунгдан уян.

Шималда, Къыбылада, Шаркъда, Батыда –
Хар къайда да сейирди дуния.
Къарылгъачла ишлейле уя
Джашагъан юйюмю шорбатында.

САКЪЛАНЫУНУ ДЖОЛУ

Мен бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда,
Сен бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда,
Ол бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда,
Биз бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда –
Тилибиз сауду, халкъыбыз да сауду. Алай а,

Бирибиз огъуна башха тилге кёчген сагъатда,
Башха миллетге къошулгъан сагъатда –
Ана Тил Тенгизге саркъмай тохтайды бир суу.
Ата Джурт Чегетде бир терек болады къуу.

Мен башха миллетден бир къызны алгъан сагъатда,
Кесибизни халкъдан бир къызны этеме джазыкъ.
(Тиллеринден, джуртларындан, халкъларындан айырылгъанла –
Аллай насыбысызла – кёбден кёб бола барабыз).
Бизнича аз санлы халкъгъа –
Къуугъун этерча затлалла была.

Иманыбыз, динибиз кючлю болса,
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз кючлю болса,
Окъууубуз, билимибиз кючлю болса,
Иннетибиз, миллетибиз бир болса – Хакъ бла болса,
Ёлюм къоркъуу келмез эди халкъыбызгъа.

Ол заманда
Этмез эдик бир-бирибизге, башхалагъа да харамлыкъ, хыйлалыкъ,
Келмезелле джукъгъан ауруула – ичкичилик , зийналыкъ,
Сакъланыред тёребиз-адетибиз,
Сакъланыред намысыбыз-бетибиз...
Халкъыбызны джаны – бек, саны кёб бола барыр эди.

Энчи джазыуубузну джаза хар бирибиз –
Халкъыбызны джазыуун да джазабыз.
Менден, сенден – бизледен къуралады халкъ.
Мени къолумдады, сени къолунгдады джазыуу халкъны,
Хакъ кёлюбюз бла ангыласакъ аны –
Кесибизни джюрютгенибизге, сёзюбюзге, ишибизге да боллукъбуз сакъ,
Бир-бирибизге да боллукъбуз сакъ,
Тарихибизге, бюгюнюбюзге, тамблабызгъа да боллукъбуз сакъ.
Алай бла сакъланныкъды Ана тил, Ата джурт – Халкъ.
Мадар этилмесе, къадар этилмейди – ол да – Хакъ.

ЮЧ КЪУРУКЪ

Джылым отузгъа дери,
Джырым – къыздан джулдузгъа дери.

Хоу, отузгъа дери
Джерде къыздан Кёкде джулдузгъа дери –
Бары меникид деб тураем,
Дунияны тюрлендираллыкъма деб тураем.
Назмула джазама деб тюл, –
Халкъны кёлюн джазама деб,
Халкъны джазыуун джазама деб,
Акъ къагъытда бир затла тырнаем.

Джылым энди келгенде эллиге,
Артыкъ да сагъая тебредим Элиме.
Къайдады Къарачай Эл?
Беш Тау Эл а – къайдады?

Эски джауларыбызны туудукълары
Къыйынлыкъ салыб кюрешелле халкъыбызгъа,
Ие бола баралла Джуртубузгъа.
Батырла, акъылманла тюшгенле кёрге.
Джаула, амантишле ётгенле тёрге.
Айырылмай тебрегенди сууаб-гюнах, халал-харам,
Айырылмай тебрегенди тюз-терс, иги-аман.

Иманы-бети болгъан – туругъуз ёрге: джаныбыз сау
Тюшмейик тюбге, къалмайыкъ тюбде, болмайыкъ тюб. 
Нарт къабырланы джармайыкъ эки –
Минги Таугъа, Минги таулулагъа болайыкъ тыйыншлы, керти.

Кюрешейик, сермешейик Хакъыбыз ючюн,
Аллах берген  Эркинлигибиз, Джуртубуз, Халкъыбыз ючюн.
Имансызлыкъ, ангысызлыкъ, кёлсюзлюк этсек бюгюн биз –
Эки дуниядан да къаллыкъбыз юлюшсюз.

Джуртубузда да джуртсуз къалмайыкъ,
Джуртубузда да тилсиз къалмайыкъ.
Унутмайыкъ Къарчаны, Адурхайны, Будиянны, Наурузну, Трамны,
Унутмайыкъ Ачемезни, Татаркъанны, Умарны,
Унутмайыкъ тулпар Алийни, Доммайчыны, Джаттайны...
Унутмайыкъ Минги таулуланы бирин да.

Чингисханладан, тимурладан, орус чарладан, коммунист патчахладан да
Сау-эсен къалгъан эсе халкъыбыз,
Бюгюнлеге джетген эсе хакъыбыз –
Минги таулуланы кючлеринденди ол.

Энди кёзюу джетгенди бизге
Халкъыбыз, джуртубуз ючюн кюреширге.

Адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны, иманыбызны, эркишилигибизни
Сынагъан бир заман келгенди бизге.
Тыйыншлы болайыкъ атыбызгъа, ата-бабабызгъа, тарихибизге.
Ислам динибизге, Тюрк тилибизге, Минги Тауубузгъа
болайыкъ тыйыншлы.

Ол юч къурукъну тёппесиндеди ёч.
Ол ёч да – джашауду:
Ёзден джашау, мийик джашау, ёмюрлюк джашау.

Ол юч ара багъанада сюеледи Кёк-Джер юйюбюз бизни.
Аланы сакъласакъ – сакъланныкъбыз биз.
Ала ючюн –
Ислам динибиз ючюн,
Тюрк тилибиз ючюн,
Минги Таулу Кавказ джуртубуз ючюн,
Ала бла, алада джашар ючюн,
Адамча, Халкъча джашар ючюн
Кюрешейик, сермешейик, ёлейик.
Кёзюу джетгенди бизге.

КЪАНАТЛЫ ДЖАН – СЁЗ+++++++++++++

Кюндюз эслемейме аны.
Кече уа –  къараб тургъанын сеземе къарангыдан.
Бир-бирде тереземи къагъыб, илгендиреди.
Неди аны бери тартхан:
Юйде джаннган чыракъны джарыгъымы,
Огъесе, от джылыуму?

От этмей, чыракъны да джукълатыб,
Сейирге къарагъаным да болгъанды.
Ол а, биягъынлай тереземи къагъыб,
Меннге  бермейди тынгы.

Энди анга юрене да башлагъанма.
Ичкери чаъыргъаным да болады, терезени ачыб.
Кесим джангыз болмасам – келмейди ол:
Джангыз къалгъан кёзюуюмю сакълайды, марайды.

Огъесе, кесим да билмегенлей,
Джаныб чыгъыб кетиб,
Энди ызына къайытыб,
Тёнгегине киралмай къыйынлаша болурму?

Огъесе, ол – Тейри Сёз болурму –
Акъ Сёз, Эркин Сёз, Иги Сёз, Сюймеклик Сёз,
Мен табалмай къыйынлашхан,
Назму тизгинде орну бош тургъан?

Алай болурму, ансы хар къуру да,
Кече, тёгерек шош болгъан сагъатда,
Мен да джангыз кесим сагъышха бёленнген сагъатда
Нек келеди ол?
Джанмыды, Сёзмюдю ол?
Джанмыды, Сёзмюдю?
Алай а ала экиси да бирдиле меннге.

Сёзге джан салыб къояд деселе да,
Сёзге мен салмайма джан.
Джан салгъан Сёз кесиди меннге.
Сёз – джанымды мени.

Сёз – Джан. Джан – Сёз.
Ала джашайдыла бир-биринде.
Бир-бири бла джашайдыла ала.
Мен джаратхан затла тюлдюле ала.
Мени джаратхан кераматлалла ала.

...Кече. Джел. Джангур.
Биягъы къагъады тереземи.
Тереземи ачама. Джангыз терекни кёреме джангыз.
Аны бутакълары тиелле тереземе, къарайла кёзюме.
Джангыз терек болурму тереземи къакъгъан?
Алай тюл эсе да – алай болур дейим.

Ансы Сёз тереземи къагъады десем,
Поэт шашханды дерле.
Хоу, джангыз терек къагъады тереземи.

Къанатлы джанны – Сёзню уа –
Сезген, эшитген, кёрген аз адам болур.
Сёзню джаратханнга да эм джууукъ –
Сёзден джаратылгъанла болурла.
 
Узакъда, мийикде, теренде (Кёкде, Джерде, джюрекде эсе да ол)
Джарыкъгъа буруб кёзню,
Сакълайма Сёзню.

АЛЛАХ ДЖЮРЕГИНГДЕ БОЛУБ++++++++++++++

Гитчелигимде да, абаданла айтыудан,
Мен сюркелмегенлей кетгенме джюрюб.
Чыбыкълыкъда бюгюлмегенни
Ким бюгалыр къазыкълыкъда?

Къулча, сюркелмей, бюгюлмей,
Адамча, ёзденча, эркин болуу, тюз туруу –
Къанымдады мени.
Къан бла кирген а – джан бла чыгъад дейле.

Аллах барды, бирди – ишек джокъду.
Джокъду андан башха Аллах.
Адамгъа, адам къурагъан джорукъгъа, дуния малгъа, табигъатха табыныу
Кёргюзтеди иманны, билимни да азлыгъын.

Джокъду Аллахдан башха Тейри.
Джангыз Аллах айтханча джашау –
Джангыз олду къутхарлыкъ бизни,
Сакълаб адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да.

Сюркелмегенлей кетгенме джюрюб.
Сюркелмей, тобукъланмай келеме джашаб. 
Хакъ джолгъа Аллах кеси тюзетгенди мени,
Кюреширге буюргъанды Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн.

Мен ол кюрешни бардырыр ючюн
Аллах мени ёлюмден турады сакълаб.
Алай а мен ёлсем да ёллюкме
Хакъ байрагъын, Тюзлюк байрагъын къучакълаб.

Кёкню джашил байрагъында акъ къанатлы – Минги Тау.
Ай бла джулдуз аны башында.
Бу байракъ бла къолунда
Къарачай-Малкъар тобукъланмаз, сюркелмез.

Сюркелмегенлей джюрюб кетген халкъым,
Тобукъланмай, сюркелмей, джашай баргъан халкъым.
Сюркелгенле, тобукъланнганла – къуллалла,
Бизни халкъдан, ёзден халкъдан тюлдюле ала.

Аллах джюрегингде болуб,
Эркинликден, Тюзлюкден тюнгюлмезсе сен.
Чыбыкълыкъда бюгюлмеген
Къазыкълыкъда бюгюлмезсе сен.

МЕНИ ДЖАНЫМ ДА СЁЗ  ЗЫГЫТ  БОЛУБ...

Ташдады тамырлары Терекни.
Таш сакълайды тамырларын Терекни.
Зыгыт – ёсюб – Тейри Терек болгъанды,
Къара таш (Акъ таш!) а – кёрюнмейин къалгъанды.

Къара къыйынлыкъла къаралтхан, джаргъан Таш Тёнгек
джатса да джерде,
Къара-Акъ ташны джашил джаны – кём-кёк Кёкде.
Турадыла ала алай – тёнгек бла джюрек –
Бир-бирине, дуниягъа да къарай Таш бла Терек.

Хоу, Ташны тёнгеги турса да джерде,
Джаны уа аны –  нюр тёге – кём-кёк Кёкде.
Къыйынлыкъла джара туруб Ташны,
Дегендиле: ачы сыйыт-къычырыкъ бла бирге
Къара ачыу чыгъар джарылгъанындан аны.
Ташны уа джарылгъанындан чыкъгъанды зыгыт:
Ол – къыйынлы къара ташны джап-джашил джаны.

Къара ташны эки джаргъан ким эди, не эди?
Къарчаны джюрексиннгенинденми джарылгъан эди ол,
Гошаях бийчени кёз джашымы тешген эди аны,
Борандан, шыбыладанмы къаралгъан эди, джарылгъан эди ол –
Неден джарылса да, аны джарылгъанындан –
Ёлюм тюл, къарагъанды джашау.
Къара къайгъыны хорлайды джашау.

Анга шагъат –
Къара ташны, джарылгъан ташны
Джап-джашил джаны кём-кёк Кёкде.
Мени джаным да сёз зыгыт болуб
Алай къарар бир кюн кёлден-джюрекден.

БУ СОРУУГЪА БАРМЫДЫ ДЖУУАБ?

Сюймегенинг бла 100 джыл джашагъандан эсе,
Сюйгенинг бла бир кюн джаша.

Сюйгенинги табмай къалсанг а?
Ол заманда не этерге керекди?

КЪАНАТЛЫЛА БЛА КЪАНАТСЫЗЛА

Кёкде учуб баргъан къанатлы джыйынны
Джерден атыб урадыла адамла.
Къан джауады адамланы юслерине,
Къоркъуу келе болмазмы аланы эслерине?!

Къанатлы джанланы ёлтюрелле къанатсыз джанла.
Къанатлы джан, къанатлы тукъум  къалмаса Джерде –
Сора не этерикди келмей ахырзаман –
Адам кеси чакъыргъан ахырзаман,
Адам кеси чыгъаргъан ахырзаман.

Аллахын, тарихин унутхан адам улугъа,
Къайытырыкъла меджисуу, джахил заманла.
Бир-бирин ашай къанатсыз адамла,
Буруллукъла хайуан, джаныуар сюрюулеге.

Аны эслетирге, ангылатыргъа кюреше,
Джердегилени къутхарыргъа кюреше,
Къуугъун эте, учадыла къанатлы джанла...
Алай а къанатсыз кёбдю къанатлыдан.

Къанатсызла – джерде, къанатлыла – Кёкде.
Тюнгюлюу, умут да – джюрекде.
Къанатлыны джерге тюшген къанат тюгю бла,
къаны бла, къычырыгъы бла
Эсин къозгъай, къуугъун-хахай эте,
Болгъанны, боллукъну кёргюзте,
Джазама адам улуну джазыуун.

Шайыр да – къанатлы джыйындан болгъаны себебли,
Джаралы къанатлы болгъаны себебли,
Халал Сёзге, Иги Сёзге, Ариу Сёзге – Керти Сёзге къоя къанатларын,
Замансызлай, ажымлы кетеди дуниядан.

ДЖАШАРЫКЪБЫЗ ТЮБ БОЛМАЙ,  ДУНИЯДА
 
Бир къауумну кёзю джылайды,
Мени уа – джюрегим.
Нечик бошуна кетдиле
Джазларым, кюзлерим.
Энди акъылым болса,
Алгъынча да саулугъум болса,
Не этерими биле эдим,
Къалай этерими биле эдим.

Алай а, джол джокъду артха,
Джангыдан джашаргъа джокъду амал.
Аны себебли мен – назмучу Лайпанланы Билал –
Сёзюмде кюрешеме джашаргъа джангыдан.

Батыны, Шаркъны да кёргенден сора,
Иерусалимде, Меккяда да болгъандан сора,
Дунияда да кёрюрюмю кёргенден сора,
Тюшюннгенме бир керти затха:

адамны Адам этген, сюрюуню да Халкъ этген
ангысы-эси, Китабы, ийманы бла бирге
тилиди, тарихиди, тёреси-адетиди.
Аланы уа ол сакълаяллыкъ тюлдю
Джуртунда джашамай, джуртунда къраллыгъы болмай.

Ала бир-бири бла байламлы затлалла.
Аланы барлыгъыды эмда бирлигиди
Бизни адам этген, Халкъ этген.

Алай а, аланы барындан да къуру къаллыкъды халкъ –
Джашамаса буюргъанча Хакъ.
Хоу, дуния малны кесине Тейри этген халкъ –
Дуниядан боллукъду талкъ.

Хакъы ючюн, Хакъ ючюн тургъан ёрге –
«Адам, Халкъ» атха тыйыншлы джангыз олду Джерде.

Хакъ ючюнмюдю кюреши адамны, халкъны,
Хакъ джолмуду баргъан джолу аны? –
Ма анга кёре боллукъду сыйы, джазыуу да аны.

Хайырлы болуу адамгъа, халкъгъа –
Аланы кёзлерин ачыуду, джууукълашдырыуду Хакъгъа.

Адам болуу, Халкъ болуу –
Ол – Хакъ бла болуу.
Хакъ деген кюнюнден башлайды
Къул ЁЗДЕН болуб, адам АДАМ болуб, сюрюу да ХАЛКЪ болуб.

Биз Хакъ бла болгъан къадарда,
Адамлыгъыбызгъа, Халкълыгъыбызгъа да къоркъуу болмай,
Ие болуб башыбызгъа, Джуртубузгъа,
Джазыуубузну да джаза кесибиз
Джашарыкъбыз тюб болмай дунияда.

КИМГЕ,  НЕ ДЕЙИК  ЭНДИ?

Джюрекни, тёгерекни да кючлегенди шайтан.
Саныбызны, ангыбызны, джаныбызны да къутхармасакъ андан,
Къайда адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да?

Джюрегибизни, тёнгегибизни, тёгерегибизни да
Тазалар орнуна, таза тутар орнуна,
Гюнахны кюреб къралгъа, джорукъгъа, хоншугъа,
Бара эсек бата гюнахха, харамгъа –
Сора адамбызмы, муслиманбызмы биз?

Аллах айтханны этмей,
Ибилис айтханны этиб –
Бир-бирибизни тонай эсек, ёлтюре эсек,
Бир-бирибизни алдай эсек, сата эсек,
Ичкиге, хаулеге бериле эсек,
Акъылыбызны, саулугъубузну да къурута эсек,
Адебни, намысны унута эсек,
Кирлиледен, аманладан юлгю ала эсек,
Тонгузлагъа къошулуб, тонгуз бола бара эсек –
Дагъыда, къыйынлыгъыбызны кесибизден кёрмей эсек,
Тюб бола баргъаныбызны сезмей эсек,
Сагъайыб, андан къутулургъа кюрешмей эсек –
Сора, адамбызмы, муслиманбызмы биз?

Керти адамларыбызны башчы эте билмей эсек,
Амантишлерибизни оноудан тайдыра билмей эсек,
Аманларыбызны къара багъанагъа тагъа билмей эсек,
Кесибизни, джуртубузну да джакълай, сакълай билмей эсек –

Сора, не айыб, джуртубузну кючлейле деб, башхала,
Бизге оноу-тоноу этедиле деб ала.
Джау джаулугъун этеди къуру да: таша да, туру да.
Къара джагъыб кюрешеди бетибизге,
Къралны юсдюреди миллетибизге,
Кесибизни да юсдюреди, кесдиреди бир-бирибизге.

Биз а, аны англар орнуна,
Джуртубузну, кесибизни да сакълар орнуна,
Джау къургъан къабханнга тюшюб бара эсек,
Ол айтханны этиб бара эсек, –
 
Сора, къайда адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз?
Аман бла бошалмазмы ахырыбыз?
Кесибиз эталгъан аманлыгъыбызны этиб,
Башхаланы терслегенден джокъду хайыр, магъана.

Кесибиз унамай эсек болургъа Адам, Халкъ,
Мыйысыз бола, сыйсыз бола, болурбуз талкъ.
Хар кимни джазыуун Аллах кесине бергенди.
Джазыуубузгъа болмай эсек ие,
Кимге не дейик энди?

КИТАБ АЙТАДЫ

Ким къутхарады санын,
Ким а – джанын.

Ким экисин да къутхарыр дыгаласда
Къул-къарауаш болады... – Кимге?
- Ибилисге.
Алай бла сугъады кесин
Ёмюрлюк отха – джаханимге.

Ким а – аямайды къанын-джанын,
Къутхарыр ючюн Джуртун, Халкъын.
(Алай а – кимден, неден?)

Ким а – ёлсе-къалса да, турмай артха,
Къарагъа къара дей, акъ дей акъгъа,
Къуллукъ этеди Хакъгъа –
Алай бла джарайды Адамгъа, Халкъгъа.

Алай а, неди Хакъ?
Алай а, кимди Хакъ?

Ма ол къудуретни, кераматны ангылагъан,
Ол буюргъанча джашагъан,
Аны бла болур ючюн кюрешген, сермешген, ёлген –
Олду Адам,  Халкъ да – Олду.

Китаб айтады адамгъа, халкъгъа:
Тутхан джолунг элте эсе Хакъгъа,
Джашарыкъса, боллукъса джюрюшлю,
Эки дуниядан да боллукъса юлюшлю.

ДЖАН КЪЫЙНАЛГЪАН САГЪАТДА

Тенгизге къарайма алай –
Бир акъ кеме кёрюннюкча анда.
Ол акъ кемеден да Сен къарарыкъча
Акъ чилле джаулугъунг бла башынгда.

Китабха-Сёзге къарайма алай –
Аны таша магъанасы ачыллыкъча манга.
Дунияда джашагъан да къыйынды,
Къыйынды сакълагъан да къалай.

Кёкге къарайма алай –
Ачыллыкъча манга керамат.
Джюз магъаналы джулдуз бла Ай,
Сеннгеди джаным аманат

Шимал тенгизни джагъасы
2006 джыл, июнну 18

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА АДАМ

Джюрегинг болса да таш,
Джюрегинг болса да буз,
Къалай къалыр эримей –
Ийнар айтса сеннге къыз.

Къобуз – джарыкъ – согъулса,
Къыз да – ариу – къубулса,
Умут джулдуз джанмазмы,
Кёл да иги болмазмы?

Согъулад Джерде къобуз,
Джанады Кёкде джулдуз,
Джанады кёлде джулдуз, –
Джырлайды меннге бир къыз.

Кёлтюрсе да кёлюмю –
Ёлтюреди ол мени:
Не хайыр джырлагъандан –
Узакъдама мен андан.   

Бизни арабыз – тенгиз-терк,
Джокъду ётерге мадарым –
Болушмазча Джер не Кёк
Ма алайды къадарым.

Джуртха тартса да бир къыз,
Кёлде джанса да джулдуз,
Къайры баргъын, айт, джолсуз.
Къалай баргъын джазыусуз.

Сюеледи бир адам
Тенгиз джагъада тенгсиз:
Кюймеклиги да чексиз,
Сюймеклиги да чексиз.

ЭРКИШИБИЗМИ-АДАМБЫЗМЫ-ХАЛКЪБЫЗМЫ?

Мазаллы акъ къушха ушайды Минги Тау,
Къанатлары – Малкъар, Къарачай.
Андан тёбенде – бютеу Европа,
Башында уа, джангыз – джулдуз бла Ай.

Кёк Тейрини баласы кибик,
Тюрк Кавказны къаласы кибик,
Эркинликни багъанасы кибик,
Акъ Сёзню бети, магъанасы кибик
Кёрюнеди Къаф Тау, Кафказ Тау, Минги Тау.

Ол чыкъгъанды джети къат джерден,
Ол джетгенди джети къат Кёкге.
Ёзденликни, бойсунмауну юлгюсюдю ол,
Джуртубузну, халкъыбызны белгисиди ол.

Миллет тамгъабыз, байрагъыбыз, орайдабыз –
Бизни дайым ёрге тартхан, ёрге къаратхан,
Кёкге, Тейриге джууукълашдыргъан,
Малаикле, шыйыхла да сюйген, зияратха джюрюген –
Сыйлы тауубуз, Акъ тауубуз, Минги Тауубуз.

Къанатыбыз, атыбыз, антыбыз да – Сенсе,
Джурт белгибиз, Халкъ белгибиз да – Сенсе,
Санга таяныб сакъланнганбыз биз,
Сени кючюнгден Минги таулула дегендиле бизге. 

Тюзлерибизни кючлеген джаула
Кюрешелле алыргъа тауларыбызны да.
Излейле теблерге, аякъ тюбге салыргъа
Ёлгенлерибизни, сауларыбызны да.

«Сабырлыкъ» дей, чыдайбыз, тёзебиз,
Алай а нени да болады чеги, мардасы, ахыры.
Джыйыла туруб, юзюледи кюрт да,
Тау да от къусады тютюнлей туруб.

Ыхдырылыргъа, артха турургъа
Бир эли джер да къалмагъанды энди.
Ахыр таянчагъыбызны – тауланы да къойсакъ,
Ол ёлюмдю бизге. Алай алай да ёле эсек,
Сора дин, тил, джурт, намыс ючюн сермеше ёлейик.

Сыналады (ненчанчы кере!)
Минги таулулабызмы, тюлбюзмю биз,
Нартланы, аланланы туудукъларыбызмы биз,
Хасаукачылабызмы биз?
Ана тилге, Ата джуртха, Джашаугъа тыйыншлыбызмы биз?

Ата-бабала къурагъан Элни чачдырсакъ,
Аладан джетген Джуртну, Минги Тауну сакъламасакъ, къорууламасакъ,
Тюненебизни, бюгюнюбюзню, тамблабызны да къутхармасакъ,
Сора, биз – Эркишибизми-Адамбызмы-Халкъбызмы?!

КЪАДАРЫМА РАЗЫМА МЕН

Таш бла Терек – китабым мени.
Таш-Агъач – джуртум мени.
Юйюм да мени – ташдан, агъачдан.
Аллах, айырма бизни къууанчдан,
Бир-бирибизден айырма бизни.

Ай бла джулдуз – Кёкде, джюрекде.
Ай бла джулдузну кёлеккеси
Таш бла Терек да – Джерде, джюрекде.

Ай бла джулдуз. Таш бла Терек.
Кёк бла Джер. Халкъ бла Джурт.
Эмда
Ала джашагъан, Ала бла джашагъан,
Алада джашагъан – Джюрек.

Билгич къанатлы – сезим.
Дунияны, Ахыратны да кёреди кёзюм.
Къадау Ташха, Джангыз Терекге да ушайды сёзюм.
Джолуму танытхан-джарытхан а – Ай бла джулдуз.
Джашайма – бурула Ташха, Терекге,
Саным джерге тарта, джаным а – Кёкге.

Кёкле башындан къарай Ай бла джулдуз,
Сын боллукъ ташымдан да къарай Ай бла джулдуз   
Барама алгъа – ёлюмге, Джашаугъа,
Кёчеме Ташха-Терекге, Айгъа-Джулдузгъа.

Кёреме бушууну аягъын, насыбны башын.
Кетсем да къалама: барды мени
Айым-Джулдузум, Терегим-Ташым,
Барды мени Халкъым-Джуртум – къалама сизде,
Къалама Джерде, Кёкде, Китабда-Сёзде...

Къадарыма разыма мен.
   



ХАЗЫРЛАНАМА ТЮБЕРГЕ КЪЫШХА

Къаяда дорбун –
Анда къалама кече. 
Къая тюбю урбун –
Белге джете биченлик.

Кёлюм-джюрегим – рахат.
Кюндюз чалкъы чалыб кюрешеме.
Кече джулдузла бла сёлешеме,
Файгъамбарча къарай, тынгылай Кёкге.

Джашаугъа, ёлюмге этеме сагъыш.
Тюздю – бусагъатда кюздю. Алай а,
Къыш да узакъда тюлдю.
 
Джай хазырланабыз къышха.
Джашар ючюн,
Сют ичер ючюн, эт ашар ючюн
Маллагъа хазырлайбыз аш.

Кырдыкны чалабыз-кесебиз, бичен этебиз.
Не ючюн? – Къыш малгъа ашатыр ючюн.
Мал тутабыз, багъабыз. Не ючюн?
- Артда кесиб ашар ючюн.

Къоркъарым огъуна келеди:
Бизни да Джерде джашатхан,
Артда уа ёлтюрген-къаушатхан
Не кючдю ол?

Биз да анга кырдыкча, малча, сюрюуча
Кёрюне болурбузму?
Биз маллагъача ол да бизге
Алай къарай болурму?

 Ол да
Кеси ючюн джаратхан-къурагъан болурму бизни?

Кёб тюрлю оюм келе башха,
Хазырланама тюберге къышха.

БАРЫСЫ ЮЧЮН ДА САУ БОЛ

Къуру къолгъа къуш къонмайды, хоу.
Къанатлыла къол аязыма къоналла
Мюрзеу бюртюклени чёплер ючюн анда.

Базмайма, келирсе деб меннге.
Къол аязымда джюрегимден сора,
Сеннге берир затым джокъду мени..
Ол а – азмыды, кёбмюдю?

Джюрек – ол дуния сыйыннган бир бурху,
Къайгъыдан, умутдан да толу.
Алай а, ол керекмиди сеннге?
Керекмиди сеннге тынгынгы-тынчлыгъынгы бузарыкъ зат?

Бу джюрек мени кесиме да бермейди тынгы,
Кеси да билмейди тохтай, солуй.
Ёзге, тохтаргъа да болмайды анга –
Аны ургъаны акъырын болса –
Джууукълашады ёлюм;
Тохтаса уа – хорлайды ёлюм.

Сени кёргенли уа – артыкъ да къызыу
Урады джюрек, къанатланады.
Сезим тенгиз шын турады, къатланады –
Джазгъы Кёкге, Джерге да ушайды джюрек.

Джашнайды, элияланады, кюкюрейди Кёк.
Джазланады, джанланады, тириледи Джер.
Дуния тюрленеди, Кёк, Джер да джашнаб,
Кёкден энеди къанатлы нарт аджир да, кишнеб…
Огъесе, джюрекден чыкъгъан сезиммиди, сёзмюдю ол?

Джазгъы Кёкге, Джерге да ушайды джюрек –
Сен тюрлендиргенсе – нюрлендиргенсе аны.
Джазны джайгъа бурулгъан кёзюуюча,
Мени тукъумума кёчерсе – этеме умут.

Арыгъан джюрекге джангы кюч-къарыу
Бергенинг ючюн да,
Анга къанатла битдиргенинг ючюн да,
Ол учар Кёк болгъанынг ючюн да,
Ол къонар Джер болгъанынг ючюн да,
Меники болгъанынг ючюн да,
Меники болмагъанынг ючюн да,
Сенсиз да сени бла джашагъаным ючюн да,
Барысы ючюн да –
Сюеме сени.
Сау бол.

КЪЫЗЛАГЪА ТЕНГ ЭТМЕМ ДЖЕР ДЖЮЗЮНДЕ БИР ЗАТНЫ

Къызлагъа тенг этмем джер джюзюнде бир затны,
Ала амалтын унутдум дунияны эм ахратны.
«Дуния намыс» дедиле, «Ахрат азаб» дедиле,
«Сюймеклик а кючлюдю аладан да»,- дедим мен.
(Джетген болуред заран…)

Кетди арадан заман, аны бла бирге «заран».
Менде уллайды Адам, менде уялды Адам.
Ачылгъан эт джабылса да, унутмайды кёрген кёз.
Менден озуб туудукъгъа къатылады дуния сёз.

Ёзге айтама анга: къычыра берсин дуния.
Сёз дегенинг – ол неди? – Сезимлеге къамчиди,
Джашаргъа эм джашнаргъа ашыкъдыргъан аланы.
Кёк да чартлаб, ма алай ашыкъдырмаймыд джазны?

Сакъалынг болса акъ, боласа неге да сакъ.
Ары дери уа – къара да, кёрюнюб турады акъ.
Ёзге халкъ,
Ахрат азабдан къоркъмаса,
Дуния намысдан къоркъмаса –
Бурулады сюрюуге.

Сюймеклик да къутхармаз.
Намыс болмагъан джерде
Сюймеклик боламыды?

Огъесе,
Бош сандыракъламылла была?
Къарыусуз этиб джылла,
Айтдыртхан сёзлемилле?

Сагъышына кёчсем да дунияны эм ахратны,
Къызлагъа тенг этмейме джер джюзюнде бир затны.

КИМ КЪУТХАРЫР АДАМНЫ ДЖАШАУНУ?!

Бу къыйын кёзюуде да терекле чагъалла.
Китабла да чыгъалла.
Хакъ ючюн халкъла, адамла да алгъынча сермешелле.
Сиясетчиле да алгъынча дунияны алдаб кюрешелле.

Не да болсун – илму ёседи.
Алай а, джюрек сабанны аман ханс кеседи.
Ахырзаманны ауур хауасы басыб турады Джерни.
Къара кючле кючлегенле джюрекни.

Ким къутхарсын адамны, джашауну?
Ким тирилтсин ёлгенни, сауну?
Ким джарытсын кёлню, кёзню?

Мен кючюне ийнанама Сёзню,
Олду,- дейме,- къутхарлыкъ бизни.

КЁБДЮ ДЖЕРДЕ, ДЖЮРЕКДЕ ДА КЪАЙГЪЫ

Тау къанны джукъа этген
Акъылсызланы бириме мен.
Къаядан тюл, Джуртдан кетген
Насыбсызланы бириме мен.

Ма аны ючюн къыйнайды, къайнайды джюрек.

Къалгъанладан болмасам да тёбен не баш,
Турама кесим – хунагъа джарашмагъан таш.
Чегетинден айырылгъан терек – джангыз.
Джыйынындан кетген бёрю – къазакъ.

Сагъыш кемиреди мени:
Нек этдим тау къанны джукъа?
Нек кетдим мухаджир болуб Джуртдан?
Къалгъанла джарашхан хунагъа нек джарашмадым?
Къалгъанла бойсуннган джорукъгъа нек бойсунмадым?

Соруулагъа табалмайма джууаб.

Тарлыкъмы этеди манга ёзен?
Огъай, анда тюлдю иш.

Джуртуна ие болургъа излейди Адам.
Джазыуун кеси джазаргъа излейди Адам.
Къул болургъа излемейди ёзден.
Ит болургъа унамайды бёрю.
Къан бла кирген – джан бла чыгъад.

Ма соруугъа джууаб.

Джангыз Терек сюеледи Джерде.
Таяныргъа Къадау ташы болса да,
Башында Темиркъазакъ джулдузу джанса да,
Къазакъ бёрю улуйду къатында, къанында.

Кёбдю Джерде, джюрекде да къайгъы.

Хар ким билгенича кюрешеди ала бла.
Терекге, кийикге, джанлыгъа, адамгъа да –
Къыйынлыкъгъа чыдагъанлагъа, къутулгъанлагъа да –
Келеди къартлыкъ, джангызлыкъ, ёлюм.
Адамны кёкледен мийик кёлю
Джер бла тенг болады.

Ай медет, ёлгюнчю джокъду тынчлыкъ.
Ёлгенден сора уа бармыды ол?

АДАМЛЫКЪ-МУСЛИМАНЛЫКЪ НЕДИ?

Кёлюнгю-джюрегинги, санынгы-тёнгегинги таза тутсанг,
Юйюнгю, тёгерегинги да таза тутсанг,
Хоншунг, тийренг, Элинг, бютеу дуния да таза болурларын излесенг,
Аны ючюн кюрешсенг,
Ол болса иннетинг, сёзюнг, ишинг да –
Хакъ джолда барыу деген – олду,
Хакъгъа джууукълашыу, Хакъ бла болуу деген – олду.
Адамлыкъ-муслианлыкъ деген – олду.
Адам болуу, Адам деген – олду.

УМУТ

Джулдуздан, Айдан эсе да,
Джарыкъ келгенча Кёкден,
Къайдан болса да,
Къалай болса да,
Къачан болса да,
Бир иги хапар келир.

АЛАЙСЫЗ БОЛМАЗ ЭДИ ДЖАШАУ

ташла ичинде Къадаула да барла,
кёкенле ичинде Терекле да барла,
джонгурчхала ичинде Джонгурчхала да барла,
халкъны ичинде Адамла да барла,
къарангыны ичинде Кюнле да барла –
Алайсыз болмаз эди джашау.

ШАЙЫРНЫ МАГЪАНАСЫ

Тенгизни тенглигинден тюл,
Тауну тенглигинден да тюл,
Джулдузну тенглигинден да тюл,
Джюрекни тенглигинден къарайма хар затха да.

Кёкге, Джерге, дуниягъа, ахратха да
Джюрекни тенглигинден къарайма.

Аны ючюн айталла бизничалагъа ШАЙЫР деб.

ТИЛЕЙМЕ

Къара кючле этелле джаулукъ.
Халкъымы къоруулар ючюн аладан,
Тилейме Аллахдан акъыл, саулукъ,
Иман, билим тилейме Аллахдан.
Къысхасы – Аллахдан тилейме насыб.

САГЪЫШ ЭТ

Табигъатха баш ур, алгъыш эт,-
Мурдарлыкъ сауутну сал къынына.
Къысыл да Терекни салкъынына
Джашаугъа, ёлюмге да бир сагъыш эт.

Сен къурутаса агъачны маджалын.
Къуру агъачнымы къурутаса? – Огъай, кесинги да.
Хар кесген терегинг бла – аджалынг
Джууукълашады, аны сезмеймисе сен?

Бир терек юч адамгъа солургъа
Хауа береди дейдиле.
Бир терек бла бирге
Юч адамны ёлтюресе сен.

Табигъат башха, адам башха тюлдю –
Бирдиле ала.
Табигъатны баласыды адам,
Адамны анасыды табигъат.

Анасына къайырылгъан онгармы?
Джуртун тонагъан,
Не да аны башхалагъа тонатхан –
Ол адаммыды, халкъмыды?

Джашаугъа баш ур, алгъыш эт,
Мурдарлыкъ сауутну сал къынына.
Къысыл да Терекни салкъынына,
Сыйлы Китабны ал да къолунга,
Эки дуниягъа да бир сагъыш эт,
Бюгюнюнге, ёлюр кюнюнге да бир сагъыш эт.
Кимсе, несе, не этесе –
Артда кюймезча бир иги сагъыш эт.

ДЖАНГКЪЫЛЫЧ ТУУДУРГЪАН ОЮМЛА

1
Джангкъылышча кёрюнсенг да кёзюме,
Башха оюм да келеди эсиме:
Не ариу кёрюнсе да джанкъылыч –
Джети тюрлю бояудан къуралыбды ол.

Айтама кесиме:
Аланы барын да эслерча бол.
Аланы биринден да кёлюнг чыкъмазча бол.
Аланы барын да сюерча бол.

Ма ол заманда тиле ол къызны –
Джерде, Кёкде да болур ючюн аны бла.

2
Дагъыда айтама кесиме:
Джангкъылыч тас болмаз ючюн,
Джазгъы, джайгъы хауа, Кюн керекди:
Джазгъа, джайгъа ушагъанлай турлукъмуду кёлюнг?

Огъесе, къачхы, къышхы тюрсюн алыб,
Джангкъылычынгы тас этиб,
Гюнахны да къызгъа, кюннге, джазыугъа салыб,
Кюе, ачыуланамы айланныкъса?

3
Къын излей болурму кесине джангкъылыч?
Огъай, джангкъылычха керекмейди къын.
Кёзню, кёлню къууандыргъан болмаса,
Ол кесмейди чёбню да башын.

Джанкъылычха къын табыб,
Джанкъылычны къыннга сугъуб,
Белине тагъыб,
Джюрюяллыкъ кимди? Бир киши да.

Джанкъылычны къыны – джанды,
Ариу джан, таза джан, нюрлю джан.
Тейрини къолундады джанкъылычны сабы.
Джаныбыз Аллахданды. Джазыуубуз да.

4
Джазыууму бир къара, бир акъ бла джаза,
Бир къара суудан, бир акъ суудан иче,
Бир къара атха, бир акъ атха мине,
Бир къара къышдан, бир акъ къышдан ёте, 
Джаз таба барама кетиб.

Къара адамгъа, къара джиннге да тюбей,
Акъ адамгъа, акъ джиннге да тюбей,
Джолуму къарасын, агъын да таууса,
Къара, акъ чырмаула да тыймай,
Джаз таба барама кетиб.

Адамны
Туугъан джери тартханча кесине,
Топрагъы тартханча кесине,
Туугъан чагъы да тартады алай.
Джаз таба барама кетиб.

Узакъда кёрюнеди джанкъылыч.
Ол байлаб тургъан Джерге, Кёкге да къарай,
Джерде турсам да, кёлюм Кёкге болады тенг.
Джетегейли джети джулдуз – Къарачай,
Темиркъазакъ кеси джулдуз – Мен.
Джаз таба, джангкъылыч таба тутханма джол.

МИНГИ ТАУЛУЛА
(Тотур къулу Алийге, Ата Бий улу Асланнга)

«Биз кишиге болмазбыз къул»,-
Деди Алий Тоторкъул.
«Бир кишиге болмазбыз бий да»,-
Деб къошду Аслан Атабий да.

Биз – ёзденбиз, ёзден.
Дунияда насыблы болурму бизден?!

Сакъларгъа кюрешебиз
Адетни, намысны да.
Джакъларгъа кюрешебиз
Джашны, къызны да.

Аллахыбыз бир,
Миллетибиз бир,
Иннетибиз бир.

Тауубуз да бир,
Джауубуз да бир,
Дауубуз да бир.

Хакъ ючюн –
Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Халкъ ючюн –
Дин-тил-джурт ючюн,

Джазыуубузгъа ие болур ючюн,
Джазыуубузну кесибиз джазар ючюн,
Аллах бергенни сакълар, айнытыр ючюн –
Ма аны ючюн
Кюрешебиз биз.

Аякълашыб келселе да
Къууанч бла палах,
Джашаргъа кюрешебиз
Буюргъанча Аллах.

Биз таулулабыз,
Бош таулула да тюл –
Минги таулула:
Джууукъбуз Кёкге.

Тейри адамы –
Нарт-тюрк-алан –
Бары да бир,
Бары да – биз.

«Бир кишиге болмазбыз къул не бий»,-
Дедиле Алий Тоторкъул, Аслан Атабий.
Ёзден адамлабыз, эркин халкъбыз биз.
Хорланмазбыз: Хакъ блабыз биз.
Хакъ джолдабыз биз.

Сакъларбыз динибизни, тинибизни,
Сакъларбыз тилибизни, тарихибизни,
Сакъларбыз джуртубузну-халкъыбызны.
Аллах бергенни сакъларбыз.
Аллах буюргъанча джашарбыз.

МЕН КЪАРАЧАЙЛЫМА
Бостанланы Казбекге

- «Садакъа тилей эсенг – садакъа берейим,
Къонакъ эсенг – къонакъча кёрейим,
Сёз нёгер керек эсе, этейик ушакъ.
Алай а, джыяргъа келген эсенг джасакъ,
Джангылгъанса – къарачайлыла тёлемейле джасакъ.
Мен – къарачайлыма.

Къарачайгъа джасакъ салыргъа излеген,
Тонаргъа, зорлукъ этерге излеген,
Кърым хан болсун, чыгыр-къытчас болсун –
Ким да болсун – сау къайытмагъанды ызына.

Бир кишиге къул болмагъанды, бий да болмагъанды,
Джасакъ джыймагъанды, джасакъ да тёлемегенди –
Эркинликни, Ёзденликни байрагъы болгъанлай келгенди Къарачай.
Анга шагъат – Къарча, Ачемез, Татаркъан, Джатдай…»

- «Бош джаншайса,- деди аманлыкъчы,-
Кимни ким болгъанын иш кёргюзтюр.
Джыйыным бла сакълайма». «Занг» деб,
Эшиклени уруб, чыгъыб кетди.

Кесини эркиши бетин, сыйын, намысын сакълай,
Бютеу Къарачайны сыйын, намысын сакълай,
Бостан улу атланды джазыуну аллына,
Герохун да джерлеб, салды джанына.

Ит джыйыннга кеси джангыз барды салыб.
Ала муну джангыз кёргенлей, ышардыла,
Ышаннга салыб, атаргъа хазырландыла.
Алай а, Бостан улу аладан болуб тири –
Ит джыйынны къырыб чыкъды, къоймай бирин.

Къазакъ бёрю ит джыйынны чачды, кесди:
Бостан улуну – аны бла бирге Къарачайны да – сыйы ёсдю.
Хакъ бла болгъаны ючюн таулу
Хорлады ийманы болмагъан джауну.


Башхаладан излемейбиз къышлыкъ не кюзлюк.
Бизге кереги джангыз – Эркинлик, Тюзлюк.
Бизге кереги джангыз – Эгеменлик.
Этерге излегенлеге уа бийлик, эмегенлик

Бостан улучала берелле джууаб.
Къарачай кишиге тёлемейди джасакъ.
Джигит къоруулайды миллетин, джуртун,
Мийикде тутады сыйын, намысын.

Туугъан тауум да бек, мен да – бек.
Деб турады Бостанланы Казбек.

Тулпар джашларыбыз болгъанына къууана,
Халкъыбызны тамбласы боллугъуна ийнана,
Иги сёзге, Тюз сёзге, Керти сёзге къуллана,
Мен да джазама бу назмуну.

Къайгъылы болса да, джарыкъды кёлюм:
Джигитлеге – махтау, душманлагъа – ёлюм.   

КЪАРАЙМА

Джангы джылны, ёмюрню, мингджыллыкъны да босагъасындан атлай,
Къарайма:
Аллымда баргъан джокъ,
Ызымдан келген джокъ.

Къаралады Къадау Таш.
Сиреледи Джангыз Терек.
Улуйду Къазакъ Бёрю.

Джангыз джулдуз – Темиркъазакъ –
Къарайды Кёкден.
Аны кёлеккесича
Кёрюнеди адам Джерде.

Адам кёб болгъанлыкъгъа
Джан джангызды.
Тёнгекни титирете,
Къанатланады ол.

Джангы ёмюрню босагъасындан атлай,
Англайма:
Адам – алгъындан да къыйынлы, насыбсыз.

Къарайма:
Алгъа джол джокъ.
Артха да джол джокъ.
Ахырзаман хауа Кёкде, Джерде, джюрекде.

ТЕЙРИ АДАМЫ

1
Кечеги къоркъуула кетерикле,
Атханлай танг.
Къыйналса да – ёлюмсюздю
Аллах берген джан.

Кимге да келеди ёлюм.
Алай а,
Сюелгенни ол алады аягъындан,
Сюркелгенни басады башындан.

Сюелген
Ёлюмге къарайды ёргеден.
Сюркелген
Ёлюмню къарайды тюбюнден.

Юзюлюрге, тёзерге да,
Джашаргъа, ёлюрге да
Юренеме
Таш бла Терекден.
Сюркеле келеме да –
Ёрге сюелеме:
Адамма Мен.

Абынсам да – турама ёрге,
Джыгъылсам да – къарайма ёрге –
Кюннге, Айгъа, джулдузгъа, Кёкге.

Таяна Ташха, Терекге,
Таяна джарыкъгъа, нюрге,
Таяна Джерге, Кёкге,
Турама ёрге.
Учунама, учама – кетеме Кёкге,
Рахатлыкъ келеди джюрекге.
Аллах джаратхан джанма Мен.
Тейри адамыма Мен.

2
«Тейри адамы» деб,
Этеме ант.
Тейри адамы болгъаныма,
Тейри адамыча джашагъаныма
Сёзюм, ишим да – шагъат.

Китабыма да атайма ат
«Тейри адамы» деб.
Тейри джарыгъындан
Толгъанды джюрегим,
Толгъанды сёзюм.

Тейри эшиги ачылгъанча,
Ачылсын китабым-джюрегим сизге.
Тейри джарыгъыча джарыкъ
Къуюлсун аладан сизге.

Кёкден Джерге, Джерден да Кёкге –
Элтеди джол.
Джашаууму-джазыууму
Кесим джазгъанымы бегите,
Салама къол:
Лайпанланы Билал – Тейри адамы.

3
«Тейри да адамы» деб,
Этеме ант:
Ата джуртубуз ючюн,
Ана тилибиз ючюн,
Тарихибиз, тёребиз ючюн,
Сыйыбыз, намысыбыз ючюн
Артха турмазгъа.

Аланы бизге берген нарт атала-бабала ючюн,
Халкъны-Джуртну къоруулай, ёлгенле ючюн,
Халкъны, Джуртну сакълаб кюрешген саула ючюн,
Ёсюб джетерик таулучукъла ючюн,
Келлик тёлюле, туудукъла ючюн,
Ала джуртларында Халкъ, Эл болуб джашар ючюн,
Къан-джан аямай кюреширге
Тейри деб, этеме ант.

Къалам бла, къама бла да –
Не тюрлю амал бла да,
Унутмай Тюзлюкню, Хакъны,
Сакъларгъа керекбиз Джуртну, Халкъны.

Джерде джашайбыз – джер адамларыбыз биз.
Алай а,
Саныбыз топракъдан болса да,
Джаныбыз Кёкденди –
Тейри адамларыбыз биз.

Кёкню=Тейрини=Хакъны аты бла
Адам улугъа излесек мадар,
Биз излегенча болур къадар.

Къутхарайыкъ отдан
Джаныбызны, саныбызны да,
Джуртубузну, Халкъыбызны да –
Тейри адамларыбыз биз.

КЁКДЕН ДЖЕРГЕ

Булутланы башы бла барады учакъ.
Этеме зикир, тартама мынчакъ.
Джерде сакълайла герох бла бычакъ.
Ашыгъама Хакъ, Халкъ ючюн
Дин, тил, джурт къазауатха къатышыргъа.

Башымда Кёк – кём-кёк, чууакъ,
Тёбенде булутла – бир къара, бир акъ.
Къатышханла Джерде къара бла акъ:
Аланы айырыу да – Кёк салгъан бир борчум мени.

Джер бла Кёкню чегинде барады учакъ.
Кёк бла, Джер бла да этеме ушакъ,
Аллах бла, Адам бла да этеме ушакъ –
Аллах ючюн, Адам ючюн хазырма урушха.

Джер бла Кёкню чегинде барады учакъ.
Экиси да бирча джууукъла меннге,
Экиси да бирча тарталла мени –
Джерге, Кёкге да джайылыбды къучакъ.

Акъ булутла – акъ тауланы джанлары кибик,
Къара булутла да – къара тауланы джанлары кибик
Кёрюнселе да бир-бирде кёзюме,
Къарагъанчама джюрегиме-кесиме.

Булутланы ичи бла барады учакъ:
Бир къанаты – къара, бир къанаты – акъ.
Этеме зикир, тартама мынчакъ.
Джерде сакълайла герох бла бычакъ.
Кёкге чыгъарлыкъ сыйрат кёпюр сакълайды алда.

Къайгъылы, къыйынлы Джерге барама эниб:
Къутхаралмазлыкъ эсем да адамны, дунияны,
Къутхараллыкъма кесими (санымы тюл, джанымы!).
Къазауат баргъан Джерге къонады учакъ.
Хакъ ючюн къынындан чыгъады бычакъ…

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ

Акъ Минги Тауну башында
Къарачай къралны байрагъын
Хар кече сайын кёреме тюшюмде.

Тюнюмде уа
Къарачай кърал да джокъ,
Байракъ да джокъ,
Джангыз Минги Тау сюеледи.
Бизникимиди ол да ансы?

Аны да сыйырыб кюрешелле бизден.
Минги Тау а – бош тау тюлдю:
Бизни байрагъыбыз, орайдабыз, тамгъабыз да олду.


Кёк-кёк Кёк бла
Джашил нюрню арасында
Учуб баргъан чыммакъ акъ къанатлы –
Эльбрус тауубуз, Минги Тауубуз:
Олду бизни
Байрагъыбыз, Орайдабыз, Мухурубуз да.

Кесин да, бизни да
Джер тюбюнден Джер башына чыгъаргъан,
Кёкге джууукълашдыргъан
Акъ къушубуз, нарт къушубуз – Минги Тау.

Бир-бирде бизге къараб, къууанады, агъарады.
Бир-бирде уа – мыдах бет алады – чамланады, къаралады –
Анга тыйыншлы болуб туралмагъаныбыз ючюн,
Аны да, кесибизни да къоруулаялмагъаныбыз ючюн.

Нарт, деу заманланы эсге тюшюреди ол,
Алан, Къарачай къралланы эсге тюшюреди ол –
Ахсынады, джюрексинеди, боранлайды ол.

Чингисхан бла, Тимур бла сермешген аланланы эсге тюшюреди,
Къарчаны, Адурхайны, Будиянны, Наурузну, Трамны эсге тюшюреди,
Тау бийлени, бийчелени да тюшюреди эсге,
Хасаукачы джигитлени да тюшюреди эсге.

Нарт Ёрюзмекден Къаншау бийге дери,
Сатанайдан Гошаях бийчеге дери,
Къарашауайдан батыр Джатдайгъа дери –
Барын тюшюреди эсге.

Аны башына биринчи чыкъгъан Хачирланы Хыйла Хыйсаны да,
Анга махтау салгъан Семенлени Джырчы Сымайылны да,
Анга шийир атагъан назмучу Къайсынны да
Минги Тау тюшюреди эсге.

Минги таулуланы эсге тюшюрсе –
Минги Тауну джарыйды бети.
Минги таулуланы туудукъларына –
Бюгюннгю таулу халкъгъа –
Умут бла, ийнаныб, ышаныб къарайды.

Мен да къарайма Минги Таугъа.
Къачан болса да, аны башында
Къарачайны кърал байрагъын кёрлюгюмю биле,
Асры къууаннгандан ёллюгюмю, тириллигими да биле,
Мен да къарайма Минги Таугъа.

Сезимим-сёзюм да, ишим-кюрешим да, джашауум-джаным да
Ол иннетге къурман.

ТЕНГИЗДЕ

Къайры къарасам да – тенгиз.
Кёрюнмейди джагъа.
Алай болса да, умут отун джагъа,
Тартама къалакъланы.

Шын туруб келген толкъунлада
Чёбча чайкъалады къайыкъ.
Тенгиз да – душман,
Тенгиздегиле да – джау.

Мычхытиш чабакъла
Къуршалагъанла къайыкъны тёгерегин.
Ёрге-ёрге секириб,
Къабаргъа кюрешелле мени.

Къалакъланы сындыргъанма
Дуппукъ башларын тюе аланы.
Энди къалакъсыз къалгъанма –
Толкъун сюрген джанына барады къайыкъ.

«Къачан ашатырыкъса кесинги» дегенча,
Тенгиз къушла къычырыкъ этелле.
Джыртхыч чабакъла да ёрге-ёрге чынгаб,
Алагъа бермезликлерин айталла мени.

Меннге уа не башхасы барды –
Суудан, джерден, Кёкденми келеди ёлюм?
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады къайыкъ,
Чайкъалады кёлюм.


Алай а, ахыргъа дери
Кюреширге болгъанма хазыр.
Тенгиз чайкъалгъан да бир тохтар,
Кюн да бир аязыр.

Ёзге, ала мени оноуумда тюлле.
Къайыгъым къоркъуугъа кёчед –
Кёзюмю, сёзюмю да байлай,
Къысылады кече.

Къайыкъны къууушуна сыртымдан тюшюб,
Къарайма Кёкге.
Тёгерекде джокъду бир джан:
Башым – Кёк, тюбюм – тенгиз.

Некме джангыз?… неме…
Къайдады халкъ, къайдады кеме?
Сау къалсам – айтырма хапар.
Алай а – кимге?

КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА 1970-ЧИ ДЖЫЛНЫ БИР КЮНЮН ЭСГЕРЕ

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады,
Табигъат зикир эте тургъанча.
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады,
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча.

Джалан баш, джалан аякъ сабийле,
Чабадыла къууаныб орамлада.
Къозучукъла да улакълагъа эришиб,
Секириб, ойнайла джаргамлада.

Джерге, малгъа, адамгъа да
Не насыбды акъ джангурда джибиген.
Ата джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турса да,
Учунады туугъан джерде джюрюген.

Гошаях бийчени къаласына къарайма –
Таза, джылы джангургъа ол да къууанады.
Бирде Гошаях бийчени чачыча тёгюледи джангур,
Бирде уа – аны кёз джашларыча къуюлады.

Гошаях бийчени кёрлюкча кесин,
Къая башында аны Къызыл Къаласына къарайма.
Эшитеме аны акъ къанатлы кюуюн –
Керти сюймекликни ауазына тынгылайма.

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады,
Табигъат зикир эте тургъанча.
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады,
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча.

ШАЙЫРНЫ ДЖОЛУ

Таш – Терек – Къанатлы – Сёз.
Сёз – Къанатлы – Терек – Таш.

ТАШНЫ БАРДЫ ДЖАНЫ

Кёкден джулдуз таш бла тюшгенди Ёрюзмек.
Джулдуз ташдан чыкъгъанды Ёрюзмек.
Къадау ташдан туугъанды Сосуркъа.
Джерде къуллукъларын тындырыб,
Нартла ызларына кетгенле Кёкге.

Нартланы заманындан бери
Бизге бирча багъалыды джулдуз бла таш.

Ташны барды джаны.
Нарт халкъым биледи аны.
Ата джуртум биледи аны.
Ана тилим биледи аны.

Кимди, неди ташны джаны?
Сын ташлагъа соругъуз аны.
Джазыулу ташлагъа соругъуз аны.

АЧЫКЪ СЁЗ

Нартланы заманында тиширыула къой,
Къысыр ташла огъуна табаелле сабий.
Аллай эркишиле эдиле нартла,
Нарт урлугъу кючлю эди алай.

Энди нек болгъанды сабий туугъан аз?
Къатынла унамаймылла болургъа бууаз?
Унамаймылла табаргъа сабий?
Не болгъанды, эркишиле, бизге?

Къатынларыбыз айланалла базарлада,
Сабийлерибиз ёселле орамлада,
Къуруй барады адет, намыс, бет.
Тюб бола барады миллет.

Хахай этерча зат тюлмюдю ол?
Кимдеди гюнах, кимдеди терслик?
Джангыз бизде – эркишиледе.

Эркиши эркиши болса,
Айландырырмы къатынын базарлада?
Игиге, аманнга тюбей ол да тышында…
Бедишлик тюлмюдю ол?

Джаш адамла къарынлары салыныб,
Ичкиге, тютюннге, хаулеге, лахоргъа берилиб,
Къатынлары келтирген ачхагъа къууаныб…
Бедишлик тюлмюдю ол?

Къайда эркишилик, муслиманлыкъ къайда?
Эркиши, эркишилик къуруй барады Къарачайда.
Аны ючюн айланалла тиширыула сатыуда,
Аны ючюн къалалла сабийле да хатагъа.

Эркиши эркиши орнун тутмаса,
Ахрат азабдан, дуния намысдан да бурунча къоркъмаса,
Къатынына, юйюне, сёзюне, джуртуна да сакъ болмаса, ие болмаса,
Сора эркишимиди ол?

Эркиши Эркиши болмаса,
Тиширыу къайдан боллукъду Тиширыу?
Эркишиле сакъламасакъ, эсгермесек кесибизни,
Халкъыбыз-джуртубуз къалай сакъланыр бизни?

Тюшюндюрсюн Керти сёз, Тюз сёз – тийсе да кюч.
Адам болайыкъ – муслиман болайыкъ, эркиши болайыкъ –
болгъунчу кеч.

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА

Эллиу джылдан Эл да джангырады, дейле.
Аны айтхан джангылады дейме.
Джангырмайбыз, не эсе да, биз.
Огъесе, Эл тюлбюзмю биз?

Анда болурму къыйынлыгъыбыз?
кишичикле, кишиле бардыла – Эркиши уа джокъ.
элчикле, элле бардыла – Эл а джокъ.
адамчыкъла, адамла бардыла – Халкъ а джокъ.
Сатлыкъ къуллукъчула бардыла – Халкъ башчы, Халкъ тёре уа джокъ.

Адамла болур ючюн Халкъ, Миллет –
Бир болургъа керекди иннет,
Хакъ болургъа керекди иннет.
Аллай иннет бармыды бизде?
Демеген – «Хакъ», болалырмы Халкъ?

Бусагъат къуугъун-хахай эшитилинникди «патриотдан»,
Ол кёлек киерикди отдан:
«Поэт бизни учуз этиб кюрешеди,
Халкъ, Миллет тюлбюз деб, сёлешеди»…

Джалгъан патриотха къысхады джуууабым:
«Бар эсе сени ийманынг, Аллахынг,
Нек тыймайса кесинги, халкъынгы да харамдан-гюнахдан,
Нек къорууламайса ёз башынгы, халкъынгы да палахдан?

Халкъынгы нек этмейсе Джуртуна ие,
Къууанчына, бушуууна – джазыуууна нек этмейсе ие?
Нек кюрешмейсе, сермешмейсе аны ючюн?

Халкъ кёлтюрмесе кесини сыйын,
Ким кёлтюрлюкдю аны сыйын?
Халкъ «Хакъ» дерге унамай эсе,
Аны ючюн къозгъалыб, ёрге турмай эсе,
Эркинлиги, Тюзлюгю ючюн кюрешмей эсе,
Эгеменлиги ючюн эмегенле бла сермешмей эсе,
Анга не айтыргъа боллукъду сора?


Белгилидиле халкъны Халкъ этген затла:
Джурт. Тил. Къраллыкъ. Эгеменлик.

Джуртубуз барды, алай а бизникимиди ол?
Тилибиз барды, ёзге, кърал тилча джюрюймюдю ол?
Не халда джюрюйдю ол?
Кимге къуллукъ этеди ол –
Иймансыз джорукъгъамы, огъесе Хакъгъамы (Халкъгъамы)?
Энчи кърал болгъан къой,
Кърал ичинде бармыды къраллыгыъыбыз?
Бармыды миллет орайдабыз, байрагъыбыз, тамгъабыз?

Халкъны халкълыгъын кёргюзтген затладыла была:
Халкъ бармыды, джокъ эселе ала?

Игилерибизни ётдюралмай эсек тёрге,
Халкъ ючюн турмай эсек ёрге,
Биз адамбызмы-эркишибизми-муслиманбызмы?

Къраллыкъсыз тура эсек,
Джуртубузну, тилибизнида тас эте бара эсек,
Ала ючюн кюрешмей, сермешмей джашай эсек,
Хакъдан эсе, харамны-гюнахны сайлай эсек,
Сора Халкъбызмы, Адамбызмы, Муслиманбызмы биз?

КЪАЙСЫННГА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ+++++++++++

Джюрек кенг эди Къайсында.
Бюгюннгю джазыучуланы къайсында, къайсысында
Барды аллай халаллыкъ, адамлыкъ?
Хар бирибизни къайгъысында,
Бютеу халкъыбызны къайгъысында,
Тюз адамны къайгъысында
Айланды Къайсын, кесин аямай.

Аллай адамлыгъы болгъан назмучу,
Дунияда бар эсе да, билмейме,
Бизни арабызда уа джокъду, энди.

Ол хар бирибизни сакъларгъа кюрешди,
Хар бирибизни ёрге тутаргъа кюрешди,
Иги затыбызны кёрюрге кюрешди,
Кёллендирирге, учундурургъа кюрешди –
Тау поэзияны шыйыхы Къайсын.

Туугъан джерибизге, Ана тилибизге
Кертиликни, бегимекликни белгиси-юлгюсю эди Къайсын.
Тамблабызгъа къоркъа, къайгъыра,
Бизлени да тюшюндюре, сагъайта,
Халкъ, тил ёлмез ючюн джашады, ёлдю Къайсын.

Поэзияны джукъланмаз чырагъы – Къайсын.
Адамлыкъны хорланмаз байрагъы – Къайсын.
Тилибизни нарт сёзю – Къайсын.
Тилибизни акъ сёзю – Къайсын.

Халкъыбыз Джуртунда джашагъан къадарда,
Ана тилинде джырлагъан, сёлешген къадарда,
Халкъыбыз, тилибиз сау къадарда,
Биз Аны осуятына тюз болгъан къадарда –
Къайсыннга джокъду ёлюм.

ЁЛСЕК ДА АЛАЙ ЁЛЕЙИК

Кёзден кетсе да, кёлден кетмей,
Терслик турады джюрек джара.
Алай болса да –
Кёб болса да джюрек джара,
Мен этеме иги джора.

Иги джора этеме мен:
Эл ашагъан эмегенден
Эл Тейриси кючлю.

Тынгласакъ да айтмай бир джукъ,
Эсден ауур болмаз бир джюк.
Зулму, зорлукъ кетмей эсден,
Бошайдыла бир кюн бизден:
Къаныбыз уруб мыйыбызгъа
Не джарылыб джюрегибиз –
Ёлебиз биз.

Кёлдеги ачыкъ айтылмайын,
Тюзю, кертиси айтылмайын,
Терс, терслик да багъанагъа,
Къара багъанагъа тагъылмайын,

Кюйюб турсакъ ичибизден,
Саулукъ къалай къалыр бизде?

Айтайыкъ болгъанны тюзюча,
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.
Кишилик, адамлыкъ бизде
Джашар ючюн – тюз болайыкъ
Бир-бирибизге, тарихибизге да.

Халкъ Хакъдан айырылмаз ючюн,
Ичибизден кюйюб тюл,
Тюзлюк ючюн кюреше,
Тюзлюк ючюн сермеше,
Ёлсек да алай ёлейик.

ИЧ, ТЫШ ДУНИЯЛАГЪА КЪАРАЙ

Бу дунияда ёмюрлюк зат
Бар болуб, билмейме мен.
Джашау деген эмилик ат
Атады бизни юсюнден.

Бу дунияда сюелген да
Къая болуб, баш болуб,
Ахыры джатад джерде
Зыгъыр болуб, таш болуб.

Тереклени бири болуб,
Сюелеме чегетде.
Джулдузланы бири болуб,
Джаным да джанад Кёкде.

Джюрюген терек – Адам,
Тохтайма арыб, талыб.
Къарайма дуниягъа
Бир терек болуб къалыб.

Ай бла Джулдуз Кёкден
Таша белгиле бере,
Ким Ташдан, ким Терекден
Къарайбыз кетгенле.

Баргъан суугъа къарайла
Джагъада Таш бла Терек.
Суудан, Ташдан, Терекден
Къарыу алады джюрек.

Кюрешеме джыяргъа
Эсими эм Элими.
Кюрешеме джашаргъа
Адамыча Тейрини.

НЕЧИК СЕЙИРДИ, АЛАМАТДЫ ДЖАШАУ

Кёкге джарашханча джулдуз,
Таугъа джарашханча кийик,
Къаягъа джарашханча нарат,
Ташха джарашханча терек,
Ёзеннге джарашханча суу –
Сен меннге джарашаса алай.

Къарангыгъа батса да,
Джулдузсуз джашаяллыкъды Кёк
(къарангыда джашау джашаумуду ансы?);
Джансызча кёрюнселе да,
Таш да, къая да, тау да
Джашаяллыкъла агъачсыз, кийиксиз;
Къуу ёзеннге, къуру ёзеннге бурула аты,
Ёзен да турлукъду суусуз.

Алай а,
Хауасыз джашаяллыкъ тюлдю Адам;
Ташсыз, Терексиз, суусуз, джулдузсуз –
Джерсиз, Кёксюз – алагъа сюймекликсиз
Джашаяллыкъ тюлдю адам:
Аланы барлыкъларына, бирликлерине айталла джашау деб.

Джансынла джулдузла кёлде,
Джансынла джулдузла Кёкде,
Джашасынла къаяда терекле,
Ёзен суудан рахат ичсинле кийикле,
Сюймекликден къууансынла джюрекле.

Нечик сейирди, аламатды джашау!

ТЮШ бла ТЮН

Бир аламат назму джазгъанем тюшюмде…
Уяннганымда уа – тюшюралмай эсиме,
Къыйынлашдым.

Джаш заманымда тюшюмде
Бир ариу къызны кёрген эдим.
Тюнюмде уа – тюбемегенлей барама анга.

Сейир тюлмюдю
Тюшюбюз тюнюбюзден татлы болгъаны?!

Арт кёзюуде уа
Бир тюшню кёреме къуру да:
Кърал болуб, башына эркин болуб,
Динине, тилине, джерине эркин болуб,
Акъ джолда, Хакъ джолда барады Къарачай…

Эркин, эгемен Къарачай къралны кёреме тюшюмде.
Тюшюмю аягъында энеди-келеди Кёкден
Нюр джарыкъгъа бёленнген бир буйрукъ-ауаз:
«Кюреш. Мадар этсенг – Къадар этерме».

Хар тюшюм бошалады алай.
Кёк буюргъанча джашаргъа кюрешеме,
Тюшюмю тюннге бурургъа кюрешеме –
Къарачай къралны къураргъа кюрешеме.
Джолуму джарытады джулдузу бла Ай.

ДЖЮРЕК бла СЁЗ

Джюрегиме сыйынмайды назму,
Назмугъа сыйынмайды джюрегим.
Джашаргъа керекди башха тюрлю,
Джазаргъа керекди башха тюрлю:
Джюрекге сыйынырча Сёз,
Сёзге сыйынырча Джюрек.
Бусагъатда уа мени къыйнагъан,
Тынгы-тынчлыкъ бермей не кюн, не кече –
Джюрекге сыйынмагъан Сёз,
Сёзге сыйынмагъан Джюрек.

Огъесе,
Джюрекге сыйынмагъан Сёз бла
Сёзге сыйынмагъан Джюрек
Болурламы къанатлары шайырны, шийирни да?!
Бош кюреше болурмамы
Бир-бирине джыяргъа аланы,
Бир-бирине бойсундурургъа аланы?

Кертиси бла да,
Джюрекге сыйынмаса Сёз,
Сёзге сыйынмаса Джюрек,
Поэзия алай къурала болурму?
Ол хал болурму
Джаннга джангы дунияланы ачхан?

Джюрекге сыйынмагъан Сёз,
Сёзге сыйынмагъан Джюрек
Чыгъара болурламы джангы дараджагъа
Джашауну, Поэзияны да?!

Джюрекге сыйынмагъан Сёз,
Сёзге сыйынмагъан Джюрек –
Ала тюлмюлле кераматны ачхан,
Туру этиб тахсаларын табигъатны?!
Бирикдириб сезимни, билимни, кёлню, эсни
Прогрессни чархын бургъан да ала тюлмюлле?!

Алай огъуна болур.
Алай а –
Джюрекге сыйынмагъан Сёз,
Сёзге сыйынмагъан Джюрек
Бошайдыла менден:

Ала дунияны кёлтюре ёрге,
Мен а – ол ауурлукъну тюбюнде –
Ташая барама джерге.

Билеме:
Мен къаллыкъма бир кюн кёрюнмей.
Къаллыкъла (билмейме, не заманнга дери)
Джюрекге сыйынмагъан Сёз,
Сёзге сыйынмагъан Джюрек
Эмда
Ала Кёкню джангы къатына чыгъаргъан
Адам дуниясы.
11. 09. 2006
КЕСИММЕ

Джазыучу да, окъуучу да кесимме,
Харс ургъан да, тебсеген да кесимме,
Джангыз Терек да Норвегияда кесимме,
Къадау Таш да Норвегияда кесимме,
Къазакъ бёрю да Норвегияда кесимме,
Темиркъазакъ джулдуз да Норвегияда кесимме…
Таулу шайыр, таулу адам Норвегияда кесимме.

САГЪЫШЛА

Адам чегетни кесиб, кюйдюрюб –
Къурутханды. Унутханды
Солугъан хауасына дери барын терек бергенин…

Суула, кёлле къуругъанла былайда,
Къара, къызыл эсе да къум басханды былайын,
Джашау къуругъанды былайда,
Халкъ къачханды, кёчгенди былайдан.

Джашагъан джуртун къурутханды халкъ.
Узаймай, кеси да болгъанды талкъ.

Тиллерин унутсала да тарихлерин унутмай тургъан
Ол халкъдан къалгъан талай адамгъа тюбедим.
«Бизге болур болгъанды. Сен
Ёз халкъынга, джуртунга сакъ бол»,- дедиле.

Душмандан джуртун къутхара келген халкъ,
Кеси болалмады джуртуна сакъ.
Кеси къурутду джуртун, кесин да…
Ким алгъан болуред ангысын, эсин да?!
Бизни уа бармыды ангыбыз, эсибиз?
Джуртубузгъа сагъыш этебизми биз?
Огъесе, кюрешеми болурбуз аны тонаб, сатыб?
Барамы болурбуз харамгъа, гюнахха батхандан батыб?

Огъай, дуния малгъа алданмаз халкъым,
Хакъ джолдан, Хакъдан айырылмаз халкъым.
Сакълар  ийманын-динин, джуртун, тилин да,
Ёсдюрюр ангысын, эсин, билимин да.

Китабха къайытыр, Китаб айтханча джашар.
Кесинде джахилликни, малкёзлюкню да ташлар.
Аллах болушур тюз джолда барсакъ.
Хорланмазбыз Хакъ бла болсакъ.

АУАЗ

Саулукъ да, джашау да кетгенден сора,
Кёб затха тюшюнебиз, сокъуранабыз.
Джангыдан джашаргъа уа джокъду амал –
Сора ауаз берирге джарашабыз…

Бизге да бере эдиле къартла ауаз.
Алагъа тынгласакъ эди –
Башыбыз къалмаз эди къайгъыгъа, палахха,
Алай а, тынгыламадыкъ биз.

Бизге тынгыларыкъ да бек аз чыгъар.
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.
Да не этейик – адам дегенинг алайды –
Кёрюрюн кёрмей кёрюне кирмез,
Акъыл да джыймаз, тюшюннген да этмез…

Болгъан керти затыбызны тас этебиз да,
Болмагъан, кёзбау затланы табабыз.
Кетген саулукъну, джашауну орнуна
Не барды, джабсарырча кёлню?

Кёзбау затлагъа алданыб, терилиб,
Бошадыкъмы саулукъдан, джашаудан,
Огъесе, Хакъ ючюн, Халкъ ючюн
Кюреше, сермеше, кетдикми дуниядан?
Иш андады.

Кетмез ючюн джашауубузгъа кюе, сокъурана,
Джашаргъа керекди файгъамбарладан юлгю ала,
Джаш тёлюге да юлгю бола.

Ансы,
«Афендини айтханын эт да, этгенин этме» деу –
Ол бетге келишген зат тюлдю.

Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз да
Аллах разы болурча эселе,
Сора джаш тёлю да тынгылар бизге,
Биз баргъан джолну барыр алгъа.

Быллай сагъышла кючлейле мени
Бериден ары джууукъ болгъанымда.
Ёзге джангыз джашым да къачханды къатымдан
Ауаз берирге къалгъанымда.

АКЪ бла КЪАРА (ючюнчю назму)

Адамны кёлю аман болса,
Не джарыкъ кюн да кёрюнеди мутхуз.
Алай а, къарангы тюшюрген джарагъа
Джарыкъ джарарыкъды джангыз.
Балхам – джарыкъды джангыз.

Джарыкъны къара кийимиди къарангы.
Заман аны тешдирген, кийдирген да этеди.

Акъ башлыгъымды мени джарыкъ,
Къара джамчымды къарангы да.

Къуру акъ не къара кийгенлени кёрсем а –
Ёлюмню кёргенча болама.

Акъ – кебинни тюшюреди эсге.
Къара – бушууну.
Джангыз экисини бирлигиди
Эки дунияны да ачхан меннге.

Акъ башлыкълы, къара джамчылы
Барама тарпан аджирни юсюнде.
Мен – джашаргъа, ёлюрге да хазыр
Акъ башлыкълы, къара джамчылы бир атлы.

ТЮЗ КИШИЛЕ БОЛАЙЫКЪ

Бир кёб джерде ачыгъанма
Акъыл джетмей, эс джетмей.
Сабырлыкъ, билим да джетмей,
Болгъандан тюз оюм эте да билмей,
Кеси кесимден бошагъанма.

«Амал билген – амал бла,
Билмеген – аман бла».
Меничалагъа къараб,
Айтылгъанчады бу нарт сёз.
 
«Бир абыннган – минг сюрюнюр»:
Джашауум алай болду.
Кемиреди энди соруу:
Бармед мадар абынмазгъа?

Бармед мадар тутулмазгъа,
Сюрюлмезге элден, джуртдан?
Огъесе, ол джазыу болурму эди?
Бошму терслейме экен кесими?

Меннге джетмеди билим, эс…
Алай огъуна болсун.

Билими, эси болгъан чууутлу –
Ол а нек къутулмады палахдан?
Огъесе, гюнахларыбыз ючюн
Къазамы келеди Аллахдан?

Чууутлу, эрменли да къыйынлыкъларын
Кёредиле башхаладан.
Мен а – терслейме кесими…
Акъыллы болубму аладан,
Иманлы болубму аладан?

Айтыргъа – сёз – табылады.
Хар ким кесини Аллахына табынады.
Хар къой да ёрге кесини аягъындан тагъылады.
Болмайыкъ башхалагъа тёре.

Алай а, мен иги билген зат:
Харамдан, гюнахдан артылмайын,
Тюзю, кертиси айтылмайын
Тюзеллик тюлдю адам, халкъ да.

Джангы палахла келмез ючюн,
Джетген къыйынлыкъланы тинтиб,
Чурумун табыб аланы,
Ачыкъ этиб тюзню, терсни –
Не ачы эсе да – тюзюн
Айтмасакъ, боллукъ тюлдю.

Алайсыз,
Джангы къыйынлыкъла, палахла
Сакълайдыла бизни алда.
Сакъланыргъа излей эсек аладан –
Тюз кишиле болайыкъ.

НЕ КЪАЛЫР БУ ДУНИЯДА МЕНДЕН?

Не къалыр бу дунияда менден?
Алан атлы бир сабий къалыр,
«Ас-Алан» атлы бир дерги къалыр,
«Юйге да игилик» деб, бир газет къалыр,
Бир талай назму да къалыр.

Ана тилиме, Ата джуртума сюймеклигим къалыр,
Халкъым джашар деген умутум къалыр.
Хакъ ючюн кюреширге, сермеширге борчлуду адам –
Ол иннетими, сёзюмю, ишими – джангы тёлюле къатларла.

Быллай иги джорала этеме
Кесиме эмда халкъыма.
Атыма – «Шайыр» деб, бош аталгъан болмаз.

Талай иги зат къалыр бу дуниягъа менден.
Джер тилеклериме Кёк дерми «амин»?

ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН++++++++++++++++++++++

Насыбым мени:
Элиб – Эл – Сен.
Юч дагъаны кёлню
(Ючден дагъан таймаз).

Болсам да узакъда,
Турсам да тузакъда
Кёк-Джер болгъан меннге,
Кёк-Джер дагъан меннге,
Кёк-Джер джазгъан меннге –
Элиб – Эл – Сен.

Сёзге, Элге, Сеннге –
Ючюгюзге – Сизге
Кертиме, тюзме Мен.
Хакъгъа, Халкъгъа, Сеннге
Кертиме, тюзме Мен.

Бир дунияны башхасындан
Кёрмезме тёбен.
Кёз джарыгъым, кёл джарыгъым да –
Элиб – Эл – Сен.
Сизни кючюгюзденди
Джаным сау-эсен.
Мени ёлюмсюзлюгюм –
Элиб – Эл – Сен.

Сизге салдым махтау,
Сизге этдим къуллукъ.
Къайда болсам да мен –
Кёк-Джер адамы – Мен,
Тейри адамы – Мен
Сизни къайгъылы болдум,
Сизни бла болдум,
Сизге керти болдум.
(Сёзге керти болдум,
Элге керти болдум,
Сеннге керти болдум).
Алай бла –
Адам, Шайыр болдум.

КЪАЛАМДАШЛАГЪА СЁЗЮМ

Къоркъмай джашаргъа кюрешеме
Хакъдан башха бир джукъдан.
Алай а, аман хоншу бла
Иннети аман джууукъдан,
Аллах, къоруула мени.

Мени къой, бютеу халкъымы да
Абызыратадыла ала:
Ит хоншула бла амантиш итле –
Бюгюн да, къачан да –
Эм къоркъуулу алалла халкъыма.

Аланы итликлерин ачыкъ этмесек,
Къараны айырмасакъ акъдан,
Алагъа къул-къарауаш болуб турсакъ –
Не къалыр Джуртдан, Халкъдан?!

Итле, сарыкъулакъ иелерине таяна,
Бошаргъа кюрешелле бизден.
Оноуда – къуру къулла бла итле,
Бар эсе да, кёрюнмейди ёзден.

Оноуда – къуру къара иннетли къулла бла итле.
Оноулары – тоноу:
Талайдыла, тонайдыла халкъыбызны, джуртубузну да,
Сатадыла халкъыбызны, джуртубузну да.

Кеслеричаланы къошалла кеслерине,
Ёзден халкъыбызны уа кюрешелле къурутургъа.
Аланы къара ишлерин кечерге не унутургъа
Боллукъмуду?

Бу барыудан барса,
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къурур.
Къазакъ бёрю Къадау Ташдан улур,
Джангыз Терек да сыйыт-къычырыкъ эте турур.
 
Джангыз, итле бла къулла
Той этерле джуртубузгъа ие болуб…
Алайгъа бара турады иш.
Алай а, ол ишни болдурмазбыз биз,
Ит хоншуланы, амантиш итлени да къууандырмазбыз биз.

Тюзюн-кертисин кёргюзтюрбюз-айтырбыз Гъарбха эм Шаркъгъа,
Бойсунурбуз, къулланырбыз джангыз баш Тюзлюкге-Хакъгъа,
Къарагъа къара дербиз, акъ дербиз акъгъа –
Алай бла джарарбыз адамгъа, халкъгъа.

Бычакъ, къама бла тюл,-
Сёз бла, Къалам бла,
Китаб бла, Келям бла –
Бара джолунда Хакъны
Къутхарлыкъбыз халкъны.

Къара таныгъанланы, къалам тутханланы –
Барыбызны да – буду борчубуз, ишибиз,
Джашаргъа, сакъланыргъа излей эсек,
Адам болургъа, Халкъ болургъа излей эсек.

ХАКЪНЫ КЁРСЕК БАШ

Эки кере Ата джуртундан сюрюлген,
Узакъ заманны тутмакъда-джесирде баш бошлукъгъа термилген,
Къобанны ташын джаларгъа, сууун ичерге термилген,
Мадар, амал болгъанлай, ызына къайыта билген,
Туугъан джерине «къор болайым» деб, айта билген,
Адамлыгъын, халкълыгъын тас этмей сакълай билген,
Къара таныгъан – Келям-Китаб дей билген,
Нарт къарачай халкъны уланларыбыз биз,
Тейрини адамларыбыз биз.

Алай эсе,
Дуния малгъа болмазбыз къул.
Джангыз бир Аллахха этербиз къуллукъ.
Аллах берген динни, тилни, джуртну да билирбиз сакълай.
Тышында тас болмагъан, джуртунда тас болмаз Къарачай.

Джокъду къыйынлыгъыбыз, этерча джылау.
Джашау бизге болгъан эсе сынау –
Эрлеча ётерге керекбиз андан,
Аллахдан тилей кюч-сабырлыкъ-иман.

Арбазында ит да болады къайыр.
Биз а – адамбыз, халкъбыз –
Джурту, дини, тили да болгъан,
Минги Таугъа таяныб, Евразиягъа къараб тургъан.

Къара джинден бизге кёб джетеди заран.
Кесибизни эслерге джетгенди заман,
Эсибизни джыяргъа джетгенди заман.

Аллахдан башхагъа урмазбыз баш.
Аллахдан башхагъа джокъду ийнаныу, ышаныу, джалбарыу.
Хакъны кёрсек баш –
Боллукъбуз баш.

Хакъ ючюн кюреше,
Хакъ ючюн сермеше,
Боллукъбуз Адам да, Халкъ да,
Сакъланныкъбыз Адамча, Халкъча.

АНТЫБЫЗ

Хакъ ючюн,
Джурт, Халкъ ючюн,
Джулдуз бла Ай ючюн,
Къарачай ючюн,

Кюреш, сермеш,
Джаша эмда ёл –
Таулу эсенг,
Эркиши эсенг,
Адам эсенг,
Муслиман эсенг,
Ёзден эсенг –
Бизден эсенг.

Ёлюмсюзлюкге
Андан башха джол,
Андан керти джол,
Андан сыйлы джол,
Андан мийик джол,
Джокъду.

Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз да,
Кюрешибиз, антыбыз да:
Джашаргъа, ёлюрге
Хакъ ючюн,
Джурт, Халкъ ючюн.
Джулдуз бла Ай ючюн,
Къарачай ючюн.

КЁК САГЪЫШЛЫ КЪАРАЙДЫ ДЖЕРГЕ

Биз джер тырнагъанлыкъгъа Джерде
(Бир затла тырнагъанлыкъгъа Джерде),
Джазыула джазылалла Кёкде.
Джазыула джазылыб бошагъанла.

Айырылаллыкъ тюлбюз Джерден
Буйрукъ келмей Андан Кёкден.
Къол джазмала кюймейле деселе да,
Биз джазгъан – кюерикди отда,
Кесибиз да кюерикбиз отда,

Табмасакъ
Ол джангыз Сёзню, джангы Сёзню, джан Сёзню,
Джан къутхарлыкъ ахыр Сёзню, Акъ Сёзню,
Ол биринчи Сёзню – джюзюнчю Сёзню – Хакъ Сёзню.

Халкъ сёзле, нарт сёзле джууукъдула Анга
(Аны табаргъа да болурла
Бирлешселе джюрек бла ангы, иман бла билим).

Табылыб,
Хакъ кёлден айтылса ол къанатлы таша Сёз – Ат,
Ачылырла Кёкле, ачылыр керамат –
Адам джюреги, джандет эшиги да ачылыр бизге.

Шайырла бла шыйыхла бирча джууукъла Анга.
Ала сезелле Ай бл Джулдуз джарыгъын Сёзню.
Ала джюрекни ичи бла Кёкге буралла кёзню.
Ич магъанасын, тыш сыфатын да сезелле Ташаны.
Аллах сюйген джанла – шайырла бла шыйыхла –
Ала бираз ачалла тахсаны.

Джазыула джазылалла Кёкде,
джазыула джазылалла Джерде.

Кёк тогъай тартхан бир джашил ырджыны ичинде
Джазыуубузну джазаргъа кюрешебиз,
Таб, ол тогъайдан тышына чыгъаргъа да кюрешебиз.

Тышына чыкъгъан да ёледи.
Ичинде тургъан да ёледи.
Алай а,
Барыбыз да излейбиз Аны –
Бизни ёлюмсюз этерик
Ол таша Сёзню, тамаша Сёзню, Билимни.

Анга джууукълашханлагъа – закийле, генийле, кераматлыла дейбиз.
Ёзге Аны табалгъан болмагъанды алкъын.
Къайсы насыблыгъа ачылыр Ол?
Къанын-джанын аямай кюрешген,
Кече-кюн да Аны излеб кюрешген
Нюр джарыгъын сезеди Аны.

Кёк джазгъан тюрленмез Джерде.
Анга бойсуннган – насыблы,
Бойсунмагъан – къыйынлы.

Къыйынлы-насыблы джан Адам,
Болмазлыкъны болдурургъа кюреше,
Джашайды, ёледи.
Хар бир джангы тёлю
Джангы кюч бла бардырады кюрешни.

Джаратхан джанына не айтыргъа, не этерге билмей,
Кёк сагъышлы къарайды Джерге.

ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ КЪАЗАУАТ

Айырыргъа излеб джанымдан, джуртумдан,
Ызчы итле келелле ызымдан.
Ыз аджашдырыб да кёреме,
Къая тешикге, чегет ичине да киреме,
Алай а, ала тюнгюлмейле, келелле.
Кёрмесем да, джууукъдалла – сеземе.
Билеме, ала кимге базыб келгенлерин да,
Ангылайма, асры къоркъгъандан юргенлерин да,
Ёзге, сан этмей, ёлгенлерин да.
Келелле ызымдан.

«Бёрюледен бошасагъыз, ие этерме таулагъа»,-
Деб, итлени иеси, сёз бергенди алагъа.
Бу амантиш итлени къулакъгъа да алмайма мен,
Шкок тауушду мени илгендирген.

Алай а, юреннгенме шкокга да,
Юсюмде ызларын къойгъандыла окъла да.
Нек кюрешелле мени бла была?

Туугъан джерими ариулугъу, байлыгъы,
Кесими кишиге бойсунмагъаным,
Джуртуму душманнга бериб,
Кесим да ит болуб, бойнумдан тагъылмагъаным,
Итлеча анга табынмагъаным,
Сюек, тегене ючюн къул болуб,
Аны чурукъларын джаламагъаным –
Буду шашдыргъан итлени да, иелерин да.

Джыйын джанлыны чачхандыла ала.
Энди къазакъ бёрюлеге джайылгъандыла уугъа.
Алай а, аланы къара ишлери тебрегенди къыйын бола:
Биз – къазакъ бёрюле – тебрегенбиз джыйын бола.

Итле сюймейдиле бёрюню,
Къулла сюймейдиле ёзденни.
Бёрю болургъа, бёрюлеге къошулургъа излемеген ит бла,
Ёзден болургъа, ёзденлеге къошулургъа излемеген къул –
Эм джийиргеншли аладыла дунияда,
Эркинликге эм къоркъуулу да аладыла.

Итле – аман тишлиси, алтын тишлиси да биригиб,
Къуршаларгъа кюрешелле мени.
Мыжыкъ иелери да кёзюлдреуюк бла къарайды узакъдан.
Чакъырама болушлукъгъа, тёреликге да Тейрими.

Мен чабмадым кишини джерине, малына,
Джангыз, бек болдум джыйыныма, длжуртума.
Джуртуму сыйырыргъа кюрешгенле бла,
Джыйынымы тюб этерге, не да, ит этерге кюрешгенле бла,
Мен ёлгюнчю этерикме къазауат,
Джанымы Тейриге этиб аманат.

Эркинлик – эм уллу къууанчым, насыбым.
Итден, къулдан джазыкъ Джерде болмаз бир джан.
Алай а, ала не хатаны да бизге кюрерге кюрешелле:
«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу – къан».

Джаула, амантиш итле да юре берсинле –
Эркинлигими, бёрюлюгюмю, джуртуму бермем алагъа.
Диним, тилим, джуртум ючюн къазауат этеме,
Джаным къурман аланы берген Аллахха.

АТЫМ бла КЕСИМ

Атым мени къанатлы болса да,
Кесим – джаяума.
Дуния къайгъыла аягъымдан алыб,
Къоймайла айырылыргъа Джерден,
Къоймайла учаргъа Кёкге,
Кёрюрге башха дунияланы, баш дунияланы.

Атым – халкъны намазгъа чакъыра,
Бек мийикден азан къычыра турса да,
Кесим эшитмей къалгъаным болады аны.
Хоу, кесими ауазыма
кесим да тынгыламай, бойсунмай къалгъаным болады.
 
«Афендини айтханын эт да, этгенин этме…».
Алай къараргъа керек болурму шайыргъа да?
Кёкню къучакълайды Атым,
Мен кесим а къучакълайма Джерни.

Атымы кёлеккесимеми Джерде,
Огъесе,
Кёкге чыкъгъан кёлеккеммиди Атым?
Атыммыды мени кёлтюрюб джюрюген,
Огъесе,
Менми кёлтюрюб джюрюйме Аны?

Атым къычырады азан,
Джюрегим а тартады орайда.
Ангым, къайсы бла болургъа билмей,
Къыйынлашады экисини арасында.

Джулдуздан, Терекден, Ташдан тутаргъа кюрешсем да,
Билеме, джер джутарыкъды мени.
Атым а, къаллыкъды къычыра Кёкден –
Сагъайта, чакъыра сизни.

Атым – ёлюмсюздю.

НЕ ЮЧЮН?!+++++++++++++++++++++

Аллах ёлюмден къутхаргъанды мени…
Не ючюн?!
Энтда джашаргъа бергенди заман…
Не ючюн?

Мени – шайырны – къара къайгъыладан айырыб,
Ибилис джорукъдан, шайтанлы адамладан да айырыб,
Къарын къайгъылы, джан къайгъылы да болмазча этиб,
Шимал тенгизни джагъасында
Бир чегет ичине сукъгъанды келтириб.
Не ючюн?
Бергенди меннге тыш шошлукъну, рахатлыкъны, джангызлыкъны –
Не ючюн?
 
Ол Керти Сёзню айтдырыр ючюнмю?
Халкъымы джазыуун джаздырыр ючюнмю?

Не ючюн?

ДЖЮРЕК бла ДЖУЛДУЗ

1
Джюрек айрымканчады тенгизде.
Къайгъы тенгиз джутаргъа излейди аны –
Къуршоугъа алыб, темирчилейди.
Джау аскерлеча, толкъунла,
Ёшюн уруб, артха ыхдырылалла.

Айрымканны терк хорлаб къоялмай,
Ууакъ-ууакъ ашаргъа кюрешелле аны,
Кече-кюн тохтаусуз кемирелле.
Джюрек-айрымкан бой бермей турады.

Узакъда кёрюннген башха айрымканнга
Къараб, кёлюн басады, кёл да береди.
Бир-бири бла ёхтемлененелле айрымканла –
Къанамат Къарачайда, Зелимхан Харочойда,
Бир-бири хапарын эшитиб, ёхтемленнген кибик.

Джюрек – айрымканды, дуния къайгъыла
Ашайла, кемирелле аны.
Алай а, ол бой бермей турады,
Къарангыгъа бой бермей тургъанча джулдуз.

Ушайла бир-бирине джюрек бла джулдуз.
Ала – чексиз тенгизде айрымканла.
Джюрек джулдузгъа къараб Кёкде,
Узакъда джууугъунача береди салам.

Кёкден эннген джарыкъча –
Джюрекден чыкъгъан Сёз.
Дунияда эм сейирлик – айрымканлалла,
Айрымканла – джюрек бла джулдуз.

2
Джарыкъ энеди, келеди джангыз джулдуз бла Айдан.

Айырылгъанлыкъгъа Джуртдан, Халкъдан,
Айырылмагъаным ючюн Хакъдан –
Айырылмагъанма КЪРЧ (къурч къылыч) бла юч АЙ-дан –
КЪАРАЧАЙ-дан.
(КЪРЧ АААЙ – КЪАРАЧАЙ).

Хакъны белгиси – Джулдуз бла Ай.
Халкъымы белгиси – Къурч бла юч Ай.

Джулдуз бла Ай.
Къурч бла юч Ай.
Къарачай.

3
Къарайла бир-бирине
Джюрек бла джулдуз:
Тюлбюз джангыз.

Джолум джарыкъды Джулдуз бла Айдан.
Айырылмагъанма Къурч бла юч Айдан –
Къарачайдан.

4
Джанады джулдуз Кёкде, кёкюрекде.
Ич-тыш дунияла – Сёзде, джюрекде.
Тёгюледи джарыкъ Кёкден, джюрекден.
Ауал башланнганды джарыкъдан – джан бла Сёзден.
Джанлы Сёзден башланады джангы ёмюр, джашау.
Джангы Сёзден, джангыз Сёзден башланады тирилиу.

ХАКЪ – ХАЛ – ХАЛКЪ

Хакъ бла Халкъ
Джууукъла бир-бирине:
Джангыз бир харифдеди,
«Л» харифдеди – ха-Л-дады башхалыкъ.
Хакъ – Хал – Халкъ.

Мени тукъумум башланнган «Л» хариф
Келечиди Хакъ бла ХаЛкъны арасында.
Меннге бу керамат ачылгъанлы бери
Артыкъ да борчлума кюреширге
Халкъны Халын тюрлендирир ючюн,
Халкъны Хакъгъа джууукълашдырыр ючюн,
Мен – Л, джокъ боллукъ эсем да аны ючюн.
Халны тюрлендире, Халкъны тюрлендире,
Л джокъ болсам,
Халкъ Хакъгъа къайытады,
Халкъ Хакъ болуб къалады,
Къалады – джангыз – ХАКЪ.

Иннетим, сёзюм да – акъ:
Хакъ – Хал – Халкъ.
Халкъ – Хал – Хакъ.

КЕТГЕН ЁМЮРГЕ КЪАРАБ

Къаллай заманда, дунияда джашадыкъ биз.

Аллахдан, шайтандан да къоркъдукъ.
Экисине да этдик къуллукъ.

Тышыбыздан Ибилисге салдыкъ махтау,
Ичибизден Аллахдан тиледик кечмеклик.

Туруда урундукъ шайтаннга,
Ташада къуллукъ этдик Аллахха.

Алай этмегенле къутулмадыла тутмакъдан, ёлюмден.
Алай этгенле да къутулмадыла палахдан.

Энди къарыусузлугъубузну да джашырмай айта,
Кечмеклик тилейме Аллахдан.

Энди хар затны болгъаныча айталсам,
Къошмай-къоратмай, тюзюча айталсам,
Кесими бираз борчдан чыкъгъаннга санарыкъма.
Алай а, болгъанны эсге тюшюре,
Къыйнала, уяла, джаным саулай ёле, джашарыкъма.

Ёзге, билеме, тынгылаб турсакъ –
Биягъы заманла къайытырыкъла артха.
Къырыллыкъла биягъынлай
Гюнахсыз сабийле, тиширыула, къартла.

Къырыллыкъбыз барыбыз да –
Аллахны аллында терс, гюнахлы болсакъ.
Ётюрюкге-терсликге-зулмугъа къаршчы турмай,
Биягъынлай тынгылаб, тобукъланыб, буюгъуб турсакъ.

Боллукъду тургъаныбыз тынгылаб.
Эрча, Адамча джашаргъа, ёлюрге да излей эсек,
Къуллукъ этейик джангыз Хакъгъа –
Олду къутулуу джол Адамгъа, Халкъгъа.



2006 ДЖЫЛ, СЕНТЯБРНЫ 24

Муслиман дуния ораза тутхан сагъатда,
Дуния къайгъыдан мен да кесими тыйгъанма.
Таб назму джазгъанны да къойгъанма –
Дуния сёзге, къуу сёзге санаб аны.

Азан таууш титиретеди джюрекни,
Юсюбюзден тайдыра «дуниялыкъ» деген джюкню.
Оджакъны ариулагъанча къурумдан,
Джюрекни тазаларгъа керекди гюнахдан-харамдан.

Алайсыз, ол джылла бла джыйыла,
Джюрекни-кёлню барады къуу эте, къаралта.
Рамазан ай ол затны эсгертеди,
Тюзелликни тюшюндюреди, тюзелтеди.

Ёмюрлюк ораза туталмай эсек да,
Джыллыкъ ораза туталмай эсек да,
Бир айлыкъ оразаны уа тутарбыз –
Джюрекни джалындан, къурумдан тазаларбыз.

Билеме, бу дунияда джашаб,
Къыйынды малаикча таза болгъан.
Алай а, тазалыкъгъа тырмашыргъа керекди
Кесин Адамгъа санагъан.

Бюгюн мен да ораза тутханлагъа къошулуб,
Джюрегими, тёнгегими да кёб затдан тыйгъанма.
Таб назму джазгъанны да къойгъанма.
Бу тырнагъаным а – назму тюлдю, оюмду.

Ораза джабылды.
Джюрекге башха дуния ачылды.
Насыб болса – ол дуния манга ачылгъанлай къалыр.
Джаным Аллахха тазалай къайытыр.

НЕДЕН БАШЛАНАДЫ ХАЛКЪ?

Бил:
Анадан башланады Ана тил,
Атадан башланады Ата джурт,
Тюз кишиден башланады Тюзлюк,
Эркишиден башланады Эркинлик,
Эгемен халкъ а эмегенлени да хорлайды.

Ана тилден башланады Халкъ.
Ата джуртдан башланады Халкъ.
Элибден башланады Эл.
 
Анаяса болмай Китаб,
Хакъ болмай иннет,
Хакъ бла болмай Халкъ,
Къуралырмы, джашармы миллет?

Китаб болмаса Анаяса,
Хакъ болмаса иннет,
Хакъ бла болмаса Халкъ,
Къуралмайды, джашамайды миллет.

Ата джуртсуз чачылады халкъ,
Ана тилсиз къуруйду халкъ,
Элибсиз Эл болады тюб –
Миллет ангысы, тарих эси къуруб.

Эки минг джылны кюрешгенди чууут халкъ
Ата джуртуна джыйылыр ючюн,
Ана тилин тирилтир ючюн,
Тас этмез ючюн тарихин, эсин – кесин.

Не сакълагъанды, къутхаргъанды аны?
Китабы, дини (чууут динине бек),
Окъууу, билими эм алгъа уа – иннети:
Ата джурту, ана тили ючюн кюрешгени,
«Джуртумда Эл болама, кърал болама» дегени,
«Джазыууму кесим джазама» дегени,
«Джазыуума кесим ие болама» дегени.

Адамланыча, халкъланы да джоллары башха.
Алай а, абынмаз ючюн джерде ташха,
Кёкде джулдуздан тутуб джюрюрге керекди,
Хакъ джолдан таймай барыргъа керекди,
Хакъ кертисин айтыргъа керекди,
Хакъ бла болургъа керекди.
Магъанасын ангыласакъ Ай бла джулдузну,
Ол джарытса, кёргюзтсе джолубузну,
Биз да таймай, джанламай барсакъ Ол кёргюзтген джолну –
Сора сакъланныкъбыз.

Ана тилденми башланады Халкъ?
Ата джуртданмы башланады Халкъ? –
Огъай.
Хакъдан башланады Халкъ.
Элибден башланады Эл.

ХАЛКЪ САЙЛАЙДЫ КЕСИ

Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн кюреше,
Хакъчыла, Халкъчыла ёлелле,
Алимле, джигитле ёлелле,
Азанчыла, назмучула ёлелле,
Бийле, ёзденле ёлелле –
Ёлелле игиле-ашхыла…

Къалалла артха аманла –
Иймансызла, амантишле,
Экибетлиле, бетсизле,
Къызбайла, къоркъакъла,
Къулла-къарауашла…

Кеслеричаны ёсдюрелле ала.
Алай бла халкъ бурулады сюрюуге.
Алай бла халкъ болады тюб.

Алай а,
Халкъны насыбы тутуб,
Оноугъа келселе тюз адамла,
«Хакъ-Халкъ» дей билген ёзден адамла,
Ийманлары, билимлери, бетлери, ётлери да болгъан адамла –
Оноу этгенле таяна Хакъгъа,
Сора, Тейри эшиги ачылады халкъгъа:

Халкъ ёрге тутады башын,
Ёзден адетде ёсдюреди къызын, джашын,
Къоруулайды, сакълайды Терегин, Ташын –
Миллет ангысы, Тарих эси да къатланады:
Орайдасын тарта, Байрагъын тутханлай ёрге
Халкъ тамбласына атланады.

Хакъчыла башчы болмай халкъгъа,
Къарагъа къара демей, акъ демей акъгъа,
Тюрленник тюлдю хал.
Аны ючюн – Хакъ ючюн – кюрешмесе халкъ,
Дуниядан боллукъду талкъ.

Сёлешсек да терслеб джауну,
Халкъ сайлайды кеси
Джашаугъа, ёлюмге да джолну.

ОЛДУ АДАМ

Ай-яй-яй! Хай-хай-хай!
Кесин билмеген аяй,
Санына берген къыйынлыкъ,
Джанына да берген къыйынлыкъ
Кимди ол? –
Адамды ол.

Джангыз,
Къанын-джанын-джашауун
Аямайды ким ючюн,
Аямайды не ючюн? –
Хакъ ючюнмю? Алай эсе,
Керти да, адамды ол,
Керти адамды ол.

Адам
Аллах берген болджалын
Аллах буюргъанча джашай,
Борчлуду тауусургъа.

Кеси Хакъ джолда баргъан,
Халкъын да Хакъ джолгъа тартхан,
Аны ючюн кюрешген,
Аны ючюн сермешген,
Аны ючюн джашагъан,
Аны ючюн да ёлген –
Олду Адам.

ЭМ СЫЙЛЫ АТ

Къаллай атла атагъанла бизге –
Файгъамбарланы, шыйыхланы атларын,
Кераматлыланы, алимлени атларын,
Тулпарланы, джигитлени атларын,
Мийик тауланы, тёппелени атларын,
Таб кийиклени, джаныуарланы да атларын…

Алай а, эм сыйлы ат –
Бизге Аллах кеси атагъан ат:
Адамды бизни атыбыз.
Анга тюз болсакъ, тыйыншлы болсакъ,
Тюзелир хар бир затыбыз.

Бирер тюрлю ат атагъанла бизге:
Аслан, Къаблан, Бёрюкъан, Теке, Къочхар деб,
Къая, Эльбрус, Казбек деб,
Мухаммад, Осман, Умар, Алий деб,
Ёрюзмек, Сосуркъа, Дебет, Алауган, Къара-Шауай деб,
Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам деб,
Ачемез, Татаркъан, Доммайчы, Къанамат, Джаттай деб…

Алай а, эм сыйлы атны
Джаратхан Аллах кеси атагъанды бизге:
Адамды бизни атыбыз.
Анга тюз болсакъ, тыйыншлы болсакъ
Сакъланыр джуртубуз, халкъыбыз.

СОРУУ

Дуния таяныр Ташны, Терекни
Табалмай, кёб къыйнадым джюрекни.
Джана тургъан отну – Кюнню – тёгерегине
Айлана тургъан Джер кёрюндю кёзюме.

Джерни кесини да,
Тышы джандетча кёрюннгенликге,
Ичи – отду, джаханимди.
Не Джерге, не Кёкге таянырча, ышанырча тюлдю.
Бу тамырсыз, тутхучсуз дунияны джаратхан да кимди?
Не акъыл бла?
Огъесе, кеси аллынамы къуралгъанды дуния?
Болгъанмыды бу дунияны ауалы,
Ахыры да боллукъмуду аны?

Огъесе, материалистле айтханлай,
Джана, джукълана, тириле,
Бир зат бир затха кёче,
Тюрлене тургъан болмаса,
Дуниягъа (материягъа) джокъмуду ёлюм?

Бу фикирден да джокъду кёлге асыу.
Къайытмазлыгъымы билеме, кетсем.
Кетгенледен джокъду къайытхан.
Джашау бир джукъланса, къуралырмы джангыдан?
Адам улу бир къырылса, тирилирми джангыдан?
Къайдам.

Болурму дунияны –
Биз сезмеген, кёрмеген, билмеген –
Бир тюб ташы, ара багъанасы?
Бир таша магъанасы болурму джашауну да –
Аны ангыларгъа болумубуз (ангыбыз, фахмубуз, билимибиз)
Джете болмазмы алкъын ансы?

Дунияны, джашауну джаратхан Кюч
Не оюм бла джаратханын аланы,
Не оюм бла джаратханын джанланы
Билир ючюн,
Ол Къудуретни разылыгъы керек болур,
Бек уллу керамат, билим керек болур.

Дуния, джашау кеслери алларына джаратылгъанла деб къоюу уа –
Сабий да айталлыкъ бош сёздю ол.
Алай айтыр ючюн –
Уллу акъыл, терен билим кереги да джокъду.

Алай а, «барды
Хар нени да джаратхан бир Кюч»,- дей эсек,
«Ол Кючню джаратхан а кимди, неди?»-деб,
Сорургъа боллукъбуз. Айхай, ол заманда
Иймандан чыгъабыз, ассы болабыз.

Соруу а къалады:
Бармыды дунияны джаратхан Кюч,
Огъесе,
Кеси аллынамы джаратылгъанды дуния?

Алай бла адам улу
Эки уллу къауумгъа юлешинеди:
Ийманлыла бла иймансызлагъа.
Ючюнчю къауум да – ангарылгъанла, чайкъалгъанла.

Бир чурумдан тюб болуб къалмай,
Ангысы, билими да ёсе,
Адам улу джашай барса,
Ким биледи, ол сорууну
Керти, тюз джууабын табаргъа да болур.

Ары дери уа, адам улугъа –
Джашауну, дунияны, кесин да сакълаб –
Джашай барыргъа керекди.
Джашаудан багъалы, сейирлик да не болур?

ЭЛИЯланнганДЖЮРЕК

Кёк чартлагъан джюрек,
Кёк кюкюреген джюрек,
Кёк джашнагъан джюрек –
Кёк джашагъан джюрек,
Кёк сёлешген джюрек.

Элияланнган,
Дунияланнган, ахыратланнган,
Гемудаланнган, Буракъланнган,
Къанатланнган, Адамланнган –

Адам уятхан Джюрек,
Адам уялтхан Джюрек,
Эл уятхан Джюрек,
Эл уялтхан Джюрек.
 
Илгеннген, иленнген, эленнген,
Элленнген, тюрленнген,
Кюйген, джаннган,
Арыгъан, джарылгъан,
Ёлген, тирилген,   
Тилленнген, джанланнган,
Чартлагъан, кюкюреген, джашнагъан –
Адам джюреги.

Дунияда джюрек,
Джюрекде дуния.
Дуния – Джюрек.
Джюрек – Дуния.

Джарылгъан джюрекден къуюлады джарыкъ.
Джаннган джюрекни джилтинлерилле джулдузла.
Джюрекни тилиди, келечисиди назму.
Джюрекни кёзюдю, кюзгюсюдю сёз.
Джашнайды джюрек,
Джол кёргюзе, джол ача Джашаугъа, Джазгъа.

ЭСЛИ АДАМ

Бир къауум туугъан халкъын тюбге атыб, юсюне миниб,
Алай бла мийик болургъа, баш болургъа кюрешеди.
Бир къауум да кеси тюбде тургъанлай,
Халкъын ёрге теберир умут этеди.

Биринчи къауумну «къул къауумду», «амантиш къауумду» аты.
Экинчи къауумну «джахил къауумду», «джарлы ёзденди» аты.

Кеси кесин аякъ юсюне салыб,
Кеси къая башына чыгъыб,
Халкъын да ёрге тартыб кюрешген –
Ма олду керти да эсли адам.

ЮЙЮМ

«Сен ишлеген юй – Сен джашагъан юй
Элни  тюрсюнюн бузады» деб,
Кюн сайын соруугъа чакъыралла мени.
«Мен кесим да ушамайма башхалагъа»,-
Дегеними къулакъгъа алмайла ала.
«Кесинг чачмасанг – биз чачарыкъбыз» деб,
Къадалгъанла – къурутургъа излейле юйюмю.
Юйюм а – джюрегими, сёзюмю суратыды,
Ата джурутуму, Ана тилими суратыды.

Юйюмю тюб ташы – Къарачайны Къадау Ташына,
Нарт Ёрюзмек бу дуниягъа келген джулдуз ташха – Тейри ташха,
Нарт Сосуркъа туугъан сослан ташха,
Гошаях бийчени къара ташына,
Каабаны къара ташына да ушайды.

Ол тебмез, аумаз Ташда сюелген юйюм а –
Ушайды Джуртда Джангыз Терекге.
Бир Ташдан, бир тамырдан джаратылыб чыгъыб,
Минги Тауну айрысыча айры болуб,
Эки бутакълы, эки имбашлы, эки башлы болуб,
Бир бутагъы Шаркъгъа, бир бутагъы Гъарбха къарай,
Ол, ёсюб кетиб барады Кёкге –
Джангы Ай бла джулдуз тартады ёрге.

Юйюмю башын джабхан а –
Джелден, джауумдан, сууукъдан сакълагъан,
Къарачай къойну джюнюнден этилген
Къара джамчыды, къарачай джамчы.
Къара къушха да ушайды ол.

Юйюмю оджагъы уа –
Чыммакъ акъ башлыкъгъа ушайды.

Мен минг-минг джылны ишлеген
Энди ма бу нарт юйюмю чачаргъа излейле,
Атылтыргъа излейле Къадау Ташымы,
Кесерге излейле Джангыз Терегими –
Джерсиз, Кёксюз къояргъа излейле мени,
Джуртсуз-юйсюз къояргъа излейле мени,
Миллет ангымы, тарих эсими къурутургъа излейле мени –
Манкъурт этерге излейле мени,
Юйюмю къурутургъа излейле мени,

Къазакъ бёрюча улуйду джюрегим.
Темиркъазакъ джулдузча тынгысызды джаным.
Огъай, душманлагъа чачдырмам юйюмю,
Аман этдирмем джаулагъа кёлюмю.
Шайтанлагъа алдатмам, хорлатмам кесими.
Джокъду ёлюм Ташха, Терекге –
Байлаб тургъанлагъа Джер бла Кёкню,
Келечилерине Джер бла Кёкню,
Келечилерине Ангы бла Джюрекни,
Келечилерине Хакъ бла Халкъны.
Душманла ангылаялмайла аны.

Юйюм мени – Ташдан, агъачдан.
Аллах айырмаз бизни насыбдан, къууанчдан.

АЧХЫЧ ТАБМАЙ, КЪАРАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА

Тюз адам джюрексинсе,
Къаны урады башына.
Шайырны уа –
Къаны урады сёзюне.

Къаны башына ургъанны
Къартыкъ алалла башындан.
Аллай къартыкъ а шайыргъа,
Джюреги джазгъан назмуду

Назму къутхарады шайырны,
Дин ахлусун къутхаргъанча намаз.
Намаз замаНны билдиргенча азан,
Заманны ауазыды назму.

Кёк бла Джерни байлайды ол,
Таша бла Туруну байлайды ол,
Ич-тыш дунияланы бирлигиди ол,
Билгичди, келечиди ол.

Джанкъозгъа, боранбилгичге да ушайды.
Келликни билдире джашайды.
Кетгенден да айтады хапар.
Кераматды назму сёз.

Дууача джазылады назму.
Дууача джарайды назму.
Бир таша кюч барды Сёзде –
Ол Кёкден энеди бизге.

«Шыйыхлыгъы болгъан шайыр» дейле,
Джараталгъаннга аны тюзюне.
Ачхыч табалмай, къарайма, тынгылайма
Аллахны, адамны да сёзюне.

АННА ПОЛИТКОВСКАЯГЪА

2006 джыл, октябрны джетиси.
Сюймегенле сёзню Тюзюн, Кертисин,
Эркинликни, Тюзлюкню сюймегенле
Ёлтюрдюле Аны.

«Джангы газетни» джаны эди Анна.
Джанлы эди Анна.
Итле кёрюб болмаелле Аны.
Ёлтюрдюле Аны.

Башчы итни туугъан кюнюн,
Ит джыйын белгиледи алай.
Бош къууанадыла ала –
Ёлтюраллыкъ джокъду Керти Сёзню.

Къалам тутхан джазмаса тюзюн –
Олду анга сыйсызлыкъ, ёлюм.
Анначалагъа уа джокъду ёлюм,
Джыгъыллыкъ тюлдю аны Сёзю.

Анычала болмасала,
Биз билмез эдик тюзню тюзлюгюн, итни итлигин.
Билмез эдик халкъны тюзлюгюн, джорукъну итлигин.
Къралда не бола тургъанын билмез эдик.
Тюзню тюзлюгю къалыр эди тюзде.
Ай медет, Анначала аздыла бизде.

Чууутлуму эди, оруслуму эди ол – билмейме.
Ёзге, къалам тутхан къарачайлыланы кёбюнден
Анна джууукъ эди меннге –
Тюзлюк ючюн, инсан хакълары ючюн кюреше,
Джанын къурман этди.
Алай джашаргъа, ёлюрге керекди джазыучу.

Аллай къаламчы бармыды бизде?
Къайсы джазыучу бизде
Халкъны тюзлюгю, эркинлиги ючюн
Ит джорукъ бла, итле бла сермеше,
Бергенди джанын?

Анначала кёбюрек болсала,
Анычаланы биз да сакълаялсакъ,
Бизни джакълагъанны биз да джакълаялсакъ –
Иги джанына тюрленник эди джашау.

Ай медет, аздыла Анначала.
Илинмек аджалдан ёлелле анычала.
Ёлелле джашар ючюн Тюзлюк,
Ёлелле хорлар ючюн Тюзлюк.

Бети, ётю да болгъан Тиширыу,
Ариу Тиширыу, джигит Тиширыу,
Халкъ, инсан хакълары ючюн кюрешген Тиширыу,
Аны ючюн джашагъан, ёлген Тиширыу,
Ёлюмсюз Тиширыу –
Анна Политковская.

Джашарыкъса дунияны эсинде,
Турлукъса кёб халкъны, адамны эсинде,
Кавказда тау тёппелени бирине
Сени атынг аталлыгъы да хакъды.

Ол бир джолча, Ставангерге келсенг,
Кёрюшюрбюз, сёлеширбиз деб тура эдим…
Буюрулмады. Ол дунияда тюбербиз энди.
Алай а, гузаба этмем –
Сени къанынгы ол итледен алмай, кетмем.

Сен къоюб кетген къалам бла джазама,
Тюзлюк хорлар деб, базама –
Аны ючюн этеме къазауат.
Да сау къал, Анна. Кёрюшюрбюз.
Джанынг Кёклеге аманат.

АЛЛАХДЫ НЁГЕРИМ МЕНИ

Алгъын ёлюмню мен сюрюб айланаем,
Энди ёлюм сюрюб айланады мени.
Андан къачыб чегетге, дорбуннга да кирдим,
Кърал чекледен да ётдюм андан къачыб.

Алай а, ёлюрге буюрулгъан эсе,
Хазырма, джангыз – тутмакъда, тюрмеде тюл,
Къарт, рахын болуб, тёшекде тюл –
Эшикде, эркинликде, сермеше, сауутум бла къолумда
Эркишича ёлюрге излейме мен.

Бир кере, къача келиб, бир юйге кирдим.
Къарт намазлыкъда, тартыб бошаб мынчакъ,
Хапарыма тынгылады да, сорду: нёгеринг бармыды?
- Эки нёгерим барды – герох бла бычакъ.

Башын къайгъылы чайкъады къарт,
Алай болса да, къоркъуууун джашырды.
«Къайдагъын сакълагъан да Аллахды,
Аллах болсун нёгеринг»,- деб, ашырды.

Ким биледи, этген ишлерим ючюн –
Зулмугъа, зорлукъгъа къаршчы кюрешгеним ючюн,
Аллах къоруулай, сакълай болур, ансы,
Ненча джыл мен къачхынчы болуб джюрюгенли.

Харамгъа, гюнахха къатышмадым мен,
Дуния мал ючюн тартышмадым мен,
Бирлеча ит болуб, сюек ючюн талашмадым мен,
Иги джашар ючюн, Джуртуму, Халкъымы сатмадым мен, 
Кишиге къул болмадым, ёзден бетими атмадым мен.

Кюрешдим джангыз Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн,
Тилекчи, даучу, къазауатчы да болдум Адам ючюн, Халкъ чючюн.
Бир да ажымсыз, Аллах мени ма аны ючюн
Сакълайды, къоруулайды, къутхарады ёлюмден.

Ансы къаллай джити, джигит джашла кетдиле
Бир-бирине илиниб, бир-бирин ёлтюрюб.

Ата джурт ючюн ёлмедиле ала,
Ана тил ючюн ёлмедиле ала,
Халкъны Эркинлиги, Тюзлюгю ючюн ёлмедиле ала,
Дуния мал ючюн, харам рысхы ючюн ёлдюле ала.

Ёлдюле бир-бирине бий болабыз деб,
Мурдарлыкъ бла, тоноу бла бай болабыз деб,
Башхалагъа джасакъ салабыз, джасакъ джыябыз деб,
Харам хакъ бла джюйюсханла болабыз деб.

Аллайла келтирелле башларына, башхалагъа да палах.
Аллайланы къалай джазыкъсыныр Аллах? 
Джигитликлери, джитиликлери да джарамай къала,
Итлеча бир-бирин талай, ёледиле ала.

Алагъа да къыйналады джаным:
Хакъ джолдан аджашдыла ала,
Халкъ ючюн ёлмедиле ала.

Азбыз. Къууанч азды, къоранч кёбдю – не этейик,
Кеслерин шайтаннга хорлатханлагъа не этейик?
Этерибиз а, борчубуз а – бирди: ёлгюнчю сермешиу,
Терсейгенлени да тюз джолгъа къайтарыу,
Дин ючюн, Тил ючюн, Джурт ючюн кюрешиу,
Джаханим отундан кесибизни, халкъыбызны да къутхарыу.

Хар туугъан сабий къарачайлы болур ючюн,
Джуртлу, Халкълы, Джулдузлу-Айлы болур ючюн,
Адам болур ючюн, насыблы болур ючюн,
Тюз джолда, Хакъ джолда барыр ючюн,
Ма аны ючюн –
Биз – абаданла – керекбиз кюреширге,
Кёб башлы эмегенле бла сермеширге,
Къызыл Фукла бла, сарыубекле бла сермеширге –
Джюз бетли шайтан бла сермеширге.

Кесин эркишиге санагъаннга буду борч.
Къарачай – ол – ЮЧ АЙ бла КЪУРЧ (АААЙ КЪРЧ).
Къарачай – ол – къаара джай,
Алай демек – динни, билимни джай.
Къарачай – Къурч бла Юч Ай; Къара джай.

Халкъны аты – барыр джолун билдиреди.
Адамны аты – этер ишин билдиреди.

Къарачай – Къурч бла Юч Ай – буюрады: къара джай.
Билал – азанчыны аты – буюрады: къычыр азан,
Хакъ  джолгъа чакъыр халкъны, къобар халкъны.
Кюрешеме атыма, халкъыма болургъа тыйыншлы.

Унутмаз ючюн адам – болгъанын Адам,
Тейри адамы болгъанын унутмаз ючюн адам,
Джаяма къаара, къычырама азан.

Джангызма. Джангыз тюлме, огъай,
Аллахды бу ишде нёгерим мени.
Аны джолунда баргъаныма кёреди
Кючюм-къарыуум да, насыбым да мени.

СЕНИ БЛА эмда СЕНСИЗ

Чабакъ джарашханча суугъа,
Кийик джарашханча таугъа,
Джулдуз джарашханча Кёкге,
Сен джарашаенг меннге.

Башхагъа кетгенингде уа,
Къуругъан суугъа,
Оюлгъан къаягъа,
Джулдузсуз Кёкге
Ушаб къалдым.

ДЖЮРЕК

Юч зат береди джюрекге рахатлыкъ,
Юч зат къутхарады мени:
СУУ, НАМАЗ эмда НАЗМУ.

Юйюмю тёбен джаны тенгизге къарайды,
Огъары джаны – таулагъа, къыблагъа.
Джюрек, тенгизде джууунуб чыгъыб,
Къылады намаз, джазады назму.


Таула бла тенгизни арасында
Джашайды тёнгегим. Джюрегим а –
Кёк бла Джерни арасында
Кюкюрейди, джашнайды, чартлайды.

Сууда, намазда, назмуда
Сууутады кесин джана тургъан джюрек.
Ачылады джюрек, ачылгъанча Кёк:
Чексиз узакъда-джууукъда
Таша дунияла кёрюнелле.

Кёк болса да джюрекни Джурту,
Къайгъысы уа – Джерди аны.
Джердегилени джууукълашдыра Кёкге,
Джанады, урады джюрек.

Джан урады джюрек
Джансыз табигъатха да:
Тюрлендиреди, тиллендиреди, кёллендиреди аны –
Джангырады тёгерек.
Кеси да джангырады джюрек.

Джашнайды Джер,
Джашнайды Кёк –
Къууанады джюрек.

Джашнай тургъан табигъатха
Кёчеди-бурулады джюрек –
Аны кесине алады Джер,
Аны кесине алады Кёк:
Болджаллы ёмюрюн тауусуб,
Ёмюрлюк джашауун башлайды джюрек.

КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДАН КЪАРАЙ ДУНИЯГЪА

Мийикдеди, Кёкдеди Гошаях Бийчени къаласы.
Кюн, къызарта, эм алгъа тиеди Анга,
Къызарта, эм артха айырылады Андан.
Къая башындады Гошаях Бийчени Къызыл Къаласы.

«Бек анасы джыламаз» дейле,
Бек джерде ишленнгенди Гошаях къала.
Алай а, кёб джылагъанды Гошаях бийче
Къадама къаласы да къутхармай къайгъыдан.

Кёб джылагъанды Гошаях бийче,
Джыламугъу Къара ташны джара.
Бек сюйген къарауашы Къарачач
Таянчакъ болгъанды ол кюнледе Анга.

Алай а,
Арадан ёмюрле кетгенден сора,
Аны къабырын эки джаргъан неди?

Бюгюннгю къулла, къарауашла
Бийчени бети бла, сыйы бла ойнайла.
«Бизде Бий, Бийче болмагъанды» деб,
«Гошаях Бийче да бизден тюлдю» деб,
 Ётюрюкню джайыб кюрешелле къулла.

Тюз айталла ала:
Гошаях Бийче аладан тюлдю,
Къулладан-къарауашладан тюлдю,
Къабартыдан не Тау Артындан тюлдю,
Андан-мындан келгенледен тюлдю –
Кесибизденди, ичибизденди, бизденди Гошаях Бийче.

Да не башхасы барды къуллагъа-къарауашлагъа:
Бюгюн да кеслерин къарачайлылагъа санамайла ала –
Андан-мындан келгенбиз деб, туралла,
Башхалагъа бетсинелле, баш уралла,
Тарихибизни, джерибизни да кюрешелле сатыб,
Халкъыбызыны, Джуртубузну кюрешеле сатыб.

Не этейик – джокъду алада адамлыкъ, ёзденлик.
Эшда, ала болмазла тюзеллик.
«Аманны урлугъу кёб» - джайылгъанла ала,
Къарачайдан бошай бошагъанла ала.
 
Алагъа тюз багъа береллик тюлдю
Аланы къара иннетлерин сынамагъан.
Къарачайда нек джашайды
Кесин къарачайлыгъа санамагъан?

Джашайды бизни ичибизден къурутур ючюн,
Душманны башыбызгъа олтуртур ючюн,
Джуртубузну, халкъыбызны да сатады аны ючюн.

Къулну джокъду ёзеги, бети.
Бийге, ёзденнге къулну барды дерти.
Таяныб тышындан келген душманнга, джаугъа,
Къул бий болургъа излейди Элге, халкъгъа.

Къул
Ёзденни ёзденлигин, адамлыгъын ангыламайды,
Ёзден болургъа, бизден болургъа унамайды.
Ёзден халкъны, бизни халкъны эм уллу джауу –
Къулду.

Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан да – ол,
Тарих, намыс къалаларыбызны ойгъан да – ол,
Халкъыбызны бетин джойгъан да – ол.

Къулну Аллахы – дуния малды.
Сыйларын, намысларын, джуртларын, халкъларын –
Барын да дуния мал бла тергейле ала,
Барын да дуния мал ючюн саталла ала.

Алай а, сатаргъа-сатмазгъа да
Джурту, халкъы, сыйы, намысы
Бармыды къулну?

Диним, тилим, джуртум, халкъым,
Сыйым, намысым дей билген,
Ала ючюн кюрешген, сермешген –
Ол къул тюлдю – ёзденди.

Аралары айырылмай ёзден бла къулну,
Миллетчи бла сатлыкъны аралары айырылмай,
Аллахха къуллукъ этген бла шайтаннга къуллукъ этгенни
аралары айырылмай,
Хар бирине тюз багъа берилмей, тёре этилмей,
Тамблабыз боллукъ тюлдю бизни.

Алай а, барды бир соруу:
Ёзденле кеслерин къалай хорлаталла къуллагъа?
Джууаб: къулланы джанындады кърал.
Кърал кеси да къул кърал болгъаны себебли,
Эркниликни. Ёзденликни сюймегени ючюн,
Къулланы джакълайды.

Къулла, къул къралгъа таяна,
Бий къоймай къырыб чыкъгъандыла.
Ёзденле да болгъандыла аз.

Хоу, къулла Ибилис къралгъа, джорукъгъа таянадыла.
Алай а, биз – ёзденле –
Аллахха таяна эсек,
Бизни къалай хорлайла ала?

Бу соруугъа бир иги сагъыш этейик.

ЭРЕСЕЙДЕ

Къулланы башларына этгенликге азат,
Тюрленмейди бир зат:
Бий бийлей, ёзден ёзденлей, къул къуллай къалады.

Кърал къуллукъгъа, оноугъа тюшгенликге къулла,
Не бий, не ёзден болалмайла ала –
Джангыз бийледен, ёзденледен алаллла дертлерин:
Тонайла, сыйыралла аланы мюлклерин,
Туталла, ёлтюрелле аланы кеслерин.

Джарлы нек болады джарлы?
Башы джетмегенден болады джарлы.
Къул башына болгъанлыкъгъа бош,
Къылыгъы, халиси тюрленмейди аны –
Ма аны ючюн сюймейле къулланы.

Динни, ийманны, намысны къурутуб,
Бийлени, онглу ёзденлени къурутуб,
Эсли адамланы барын къурутуб,
Къул болмагъанланы барын къурутуб,
Длжангы кърал – къул кърал – къуралгъанды алай.

Сыйдан, адетден, намысдан хапарсыз,
Болмагъан адамлыгъы, ёзеги, бети,
Сиясети зулму, зорлукъ, ётюрюк болгъан
Аллай къралны къурагъанла къулла.

Огъай, алагъа аллай къралны бергенле къураб.
Алгъыннгы къулланы «бий боллукъсуз, бай боллукъсуз» деб, алдаб,
Къырдыргъанла бийлени, байланы.
Сора,
Азатланы кърал джангыдан этгенди къул,
Кесине этгенди къул.
Къул кърал къуралгъанды алай.
Ибилис джорукъ къуралгъанды алай.

Хакъ джолда бармайды Эресей,
Аны ючюн онгмайды Эресей.
Хакъ джолгъа къайытмай Эресейни халкъы
Ёмюрде да боллукъ тюлдю насыблы.
Боллукъ тюлдю ёмюрде да ёзден.
Чыгъарыкъ тюлдю къарангыдан джарыкъгъа –
Къул болгъанлай турлукъду къралгъа, джорукъгъа.

Джорукъ тюрленсе, кърал оюлса,
Башха джорукъгъа, башха къралгъа боллукъду къул.
Аллахха къул болмагъан – Ибилисге болады къул.

Тюшюнюб, къайытмаса Хакъ джолгъа, Хакъгъа,
Тюзлюк-Эркинлик келлик тюлдю халкъгъа.
Джашарыкъды къул болгъанлай шайтаннга.
Ёзден адам, ёзден халкъ деб, айтыллыкъ тюлдю ёмюрде да анга.

Ибилис кърал – къралны аты.
Къул сюрюу – халкъны да аты.
Башлар ючюн а Адам бола, Халкъ бола,
Джашаргъа керекди Хакъ бла.
Къуллукъ этерге керекди джангыз Хакъгъа.
Къутулуу джол олду адамгъа, халкъгъа.
                               
ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ

Кябаны тёгерегинеча
Айландым Къадау Ташны тёгерегине.
Тарихибизни тансыкълаб къысдым
Джана тургъан джюрегиме.
Зем-земнича балсыта, багъалата,
Къобан суудан бауурланыб ичдим.
Сёл болду кюйюб баргъан ичим.

Уллу Тюзде Джангыз Терекни да ангыладым.
Ол джангыз эди, ёзге,
Тышында тюл – Джуртда.
Къыйынлы, насыблы Терек.
Шайыргъа, шийирге да ушагъан
Джуртда Джангыз Терек.

Къобан Суу, Къадау Таш, Джангыз Терек!
Сизден башланнган джолум,
Джерни тёгерегине айландырыб,
Къайтарыб келди сизге.

Сууда, Ташда, Терекде кёреем,
Суудан, Ташдан, Терекден кёреем
Джаным мени.
Суусуз, ташсыз, агъачсыз – джансыз джерлени кёрюб,
Джуртума кёл салдым.

Сууча кетген, Ташча къалгъан, Терекча кёгерген –
Ол – Менме: Шайыр эмда Хаджи.
Суу, Таш, Терек болгъан къадарда
Меннге джокъду ёлюм.

Джан, анг, джюрек –
Суу, Таш, Терек.

Сууча кетиу, Ташча къалыу, Терекча кёгериу –
Шайырны джазыуу.

КЪЫШХЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

1
Болалмадым Сеннге не Кёк, не Джер.
Болалмадым Сеннге не тос, не эр.
Излемесем – бир иш.
Излемесенг – бир иш.
Экибиз да излей тургъанлай,
Болмады джазыу.

Не джашил джаз, не алтын къач
Болалмадым Сеннге.
Болургъа уа боллукъ эдим…

Сеннге джаз болалмагъаныма
Джай узуну сокъурандым, кюйдюм.
Сокъурандым, кюйдюм эсе,
Къач а нек болалмадым?

Эркишилик, таукеллик деген
Къуруб къалгъан болурму менде?
Огъесе, бир башха чырмауму бар эди?
Не болду мени Сенден тыйгъан?

Джангыз, Сеннге тыйыншлы,
Сени сюйюмюнге, сюймеклигинге тыйыншлы
Джашау къураялмам деген къоркъуу
Тыйгъанды мени. Тюзю алайды.

Къышхы боран улуйду эшикде.
Къазакъ бёрю улуйду джюрекде.
Кюнюм – къысха,  кечем а – узун.
Кёкден къараб, джылайды джулдузум.
Джашау тауусулгъанды.
Талай назму джазарым къалгъанды энди.

2
Къыш  артыкъ да багъалатабыз Кюнню.
Сейирсиндирейим керти сёз бла кимни?
Эсге тюшюреме Сени.
Артдамыды, алдамыды джашау?

3
Джаза эсем – саума сора алкъын.
Айтама кесиме:
Не да болсун – джанынг саудан ёлме.
Ёлгюнчю джаша. Джаша.
Ёлюм чакъырмасанг да келликди.

Тарыгъыб, тыхсыб, сыныб, мыдах болуб,
Анга – Ёлюмге – белги берме.
Джарыкъ бол. Таукел бол. Джаша.
Не да болсун – джанынг  саудан ёлме.

4
Кетген заманнга сойдурма кесинги.
Аллах буюргъан болгъанды – къыйналма.
Джазынгы, джайынгы джылауун эте,
Къачынгы, къышынгы да бош ийме, оздурма.

Джюрегинг къалгъынчы тохтаб,
Джашаугъа илеш, джашаргъа кюреш.
Джашаугъа къуллукъ эт.
Кюйген джюрекге олду дарман.

Тас этген затынга къыйнала,
Бар затынгдан да къалма къуру.
Къыйын эсе да джол,
Таукел бол, джарыкъ бол.
Сабыр бол.

САУ КЪАЛ
«Джол джанында олтурдум,
Кюпегими толтурдум.
Бир кишини къызы ючюн
Онбеш киши ёлтюрдюм».
Халкъ джырдан

Сени амалтын турама
Бютеу дуниягъа джау болуб.
Алай а, джаным сау болуб,
Сени
Бир кишиге берлик тюлме.

Сеннге оноу этерге,
Билеме, джокъду эркинлигим.
Алай а, джокъду экилигим:
Сени
Бераллыкъ тюлме бир кишиге.

Огъай, джазыула джазылмайла Кёкде.
Джазыула джазылалла Джерде.
Джангыз, биз джазгъаннга
Кёк салады не салмайды къол.
Ёзге, кёбюсюне, Ол,
Мадар этсек – этеди къадар.

Сеннге къарагъан – джауумду мени.
Сен къарагъан да – джауумду мени.
Мен саулукъда
Сени тилерге не джигит да базмаз.
Базгъан да –
Къанына боялмай къалмаз.

Билеме, джашаргъа, ёлюрге да керекди
Тюзлюк-Эркинлик-Хакъ ючюн,
Джурт ючюн, Адам ючюн, Халкъ ючюн.
Мен а, бюгюн
Ёлюрге, ёлтюрюрге да хазырма
Бир къыз ючюн – Сени ючюн.

Сен джюрегими ургъанына тынгыласанг,
Сюймеклигими чексиз болгъанын ангыласанг,
Меннге келирге разы болсанг, таукел болсанг –
Къутхарлыкъса кёб джанны ёлюмден.

Сени къолунгдады кёб адамны джашауу, ёлюмю.
Сени къолунгдады мени джазыуум да.
Чыгъады ауаз:
«Сюйгенлеге харс!». «Сюймекликге харс!».

Харс къалакъла – къын бла бычакъ.
Дауурбаз – къалкъан.
Мен бла Сен. Сен бла Мен.
Бошду къалгъан.

Джюрек кёкюрекни дюнгюрдете,
Сюймекликге урады харс.
Джангыз Сени къайгъынгы этеме –
Къалгъан къайгъыла болгъандыла тас.

Алай а, Сен мени ангыламай эсенг,
Джюрегиме тынгыламай эсенг,
Мен айтханны унамай эсенг –
Не этерге керекме мен?!
Дуниямы бургъаннга ахратха
Сюймеклигиме шагъатха
Бу назмуму къояма.

Бир терс ишле этмез ючюн -
Гюнахсызланы ачытмаз ючюн,
Сени да зор бла къачырмаз ючюн –
Кетеме узакъгъа тышына –
Олду мадарым башыма.
Джюрек джарама олду дарман.

Ким биледи, тыш джуртлада
Сени унутдурлукъ бир къызгъа
Къалыр эсем а джолугъуб…

Сау къал. Насыблы бол.

КЪАДЕР КЕЧЕ
(2006 джыл октябрны 19-20)

Къадер кечеди бу байрым кече
(Лейлятуль-Кадр).
Файгъамбарыбызгъа бу кечеде
Келиб башлагъанды Къуран.

«Минг-минг кечеден игиди бу кече»,-
Деб айтылады Къуранны кесинде.
Кече узуну къылама намаз, этеме тилек –
Ахлум, халкъым, джуртум эсимде.

Аллахдан кечмеклик тилейме,
Гюнахларымы кечерин тилейме,
Хакъ джолдан таймазгъа болушлукъ тилейме,
Ийман, сабырлыкъ, керамат тилейме.

Халкъымы, джуртуму шайтандан къутхарыр ючюн,
Аллахдан тилейме билим, кюч, саулукъ.
Кеси кесибизге кёб этсек да джаулукъ,
Аллах джазыкъсыныр, атыб къоймаз бизни.

Намаз къылама, назму да джазама,
Къуллугъум
Кесиме, халкъыма да джарар деб базама.
Джюрекден айтылгъан тилекге
Ачылырла деб, умутлума Кёкле.

Къайтарыб тилейме Аллахдан:
Халкъымы къутхар гюнахдан, харамдан –
Хар не тюрлю палахдан.

Хакъ джолда барырча эт,
Хакъ бла болурча эт,
Джуртунда Эл болурча эт,
Муслиман кърал болурча эт.

Муну тилейди бюгечели
Хаджи эм да Поэт
Лайпанланы Билал.

НЕЧИК КЪЫЙЫНЛЫДЫ АДАМ

Ким джырлайды, ким джылайды –
Джашау деген алайды.
Кёбдю къоркъуу, кёбдю соруу –
Кёк джукъ айтмай тынгылайды.

Бир джырлайды, бир джылайды –
Джюрек деген алайды.
Кёбдю къууанч, кёбдю къоранч,
Керамат чакъ, кел, хайда.

Ансы, таша туру болмай,
Къадер, джазыу ангылашынмай,
Ангылашынмай дуния, ахрат,
Хакъ джол, Хакъ бизге ачылмай,
Кёл къалай болсун рахат?!

Бу джашнагъан, кюкюреген
Кёкмюдю, джюрекмиди?
Бу тауушсуз къычыргъан
Ташмыды, Терекмиди?
Быллай бир къыйналыргъа
Адамгъа керекмиди?

Не бек кюрешсек да биз,
Табигъатны тахсасы,
Джашауну магъанасы
Бизге къала ташалай,
Кёк бла Джерни баласы –
Биз кетебиз дуниядан.

Нек келдик кетерик болуб,
Джылау этерик болуб?

Хей, къыйынлы джюрекге
Ким англатсын ма аны –
китабламы, Китабмы?
Илму-билим кесича,
Дин да, айры, кесича
Англатадыла аны.

Алай а, джюрекге
Биринден да джокъ асыу.
Джокъду Соруугъа Джууаб.
Джууаб орнуна сууаб:
Гюнахлы джанла – биз –
Гюнахсызланы да сюйреб,
Думп болабыз дуниядан.

Нечик къыйынлыд адам.
Нечик насыбсызд адам.
Нечик къарыусузд адам.

Соруугъа джууаб табхынчы,
Ёлмезге мадар табхынчы,
Ёлюмсюзлюкге джол табхынчы,
Болмаз тынчлыкъ адамгъа.
Къууанчы чексиз болмаз,
Насыбы толу болмаз.

Нечик къыйынлыд адам,
Ёлюрюн билген адам.
Алай а, ёлюрюн билсе да,
Ёлюмге къаршчы кюрешген
Джигит тюлмюдю адам?

Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге
Тыйыншлы тюлмюдю адам?

Ёлюмге къуллукъ этгенле,
Ёлюмге ишлегенле –
Керекдиле ёлюрге.
Джашаугъа къуллукъ этгенле,
Джашаугъа ишлегенле
Керекдиле джашаргъа.

Алай тюл эсе да дунияда,
Алай болургъа уа керекди.
Ол Баш Тюзлюкдю – Аны ючюн
Бизде ангы, джюрек да
Керекле кюреширге,
Керекле сермеширге.

Ол зат болса, къалгъаннга
Табыла барыр джууаб.
Ёзге нек тынгылайды Кёк,
Ёзге нек джылайды Кёк
Адам улугъа къараб?!

Джокъмуд тамблабыз бизни?
Джокъмуд къутхарлыкъ бизни?
Не сакълайд бизни алда?

Джокъду Соруугъа Джууаб.
Барды Соруугъа джууаб.
Билмеген – этед джууаб.
Билген а – турад тынгылаб.

Нечик къыйынлыд адам.

ТЮБЕШИУ

Джаз.
Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ кийген бир къыз –
Эсимдесе мени.


Къач.
Сюеледи терек джалан.
Чапрагъы, кёгети джокъ,
Кесине тартхан берекети джокъ.

Джаз, джай, кюз да кетгенди.
Энди, къоркъама кёреме деб сени.
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюм.
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюнг.

Сюелеме кесим джангыз
Къуу къатхан терекни къатында.
Чепкени – къара, джаулугъу – акъ
Бир Тиширыу келеди бизни таба.

Джамчым – къара, башлыгъым – акъ,
Аллына атлайма ол Тиширыуну.

Къара джол Акъ къаягъа тирелген джерде,
Къара суу Акъ къаядан эннген джерде,
Акъ тюшле бла къара тюнюн джумшата,
Джалан терек, къазакъ терек сирелген джерде,

Акъ джаулугъунг къара джамчымы къучакълай,
Акъ башлыгъым къара чебгенинги ийнакълай,
Джаз артха къайытханча бола,
Сюелебиз, бир сёз да айталмай.

Керекмиди сёз джашау кетгенден сора?
Огъесе, джангыдан башланырмы джашау?
Огъесе, ахыр кереми тюбейбиз биз?

Акъ, къара кюнлерибизге шагъатча,
Джаулугъунг – акъ, чебгенинг – къара,
Башлыгъым – акъ, джамчым – къара…

Биз – ёллюк джанла –
Тансыгъыбызны алалмай, турабыз къараб
Бир-бирибизге, кетген кюнлерибизге да.
Келлик кюнюнбюзню сын-суратыча,
Сюеледи джалан терек да къатыбызда.

НЕ ЭТЕЙИК

Джери кёбден къыйналгъан да бар, Орусча,
Адамы кёбден къыйналгъан да бар, Къытайча,
Адамы аздан къыйналгъан да бар, Ногъайча,
Бирлиги джокъдан къыйналгъан да бар, Къарачайча…
   
БЮГЮНДЕН ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ

Тышындан келген къыйынлыкъла азлыкъ этгенча,
Кесибизден да кёб чыгъады палах.
Дагъыда бизни джазыкъсынады Аллах –
Тюшюнюрге, тюзелирге береди заман, мадар.

Аллахны эскеребиз джетсе къыйынлыкъ.
Къутхарды деб, махтау салабыз Аллахха.
Бираздан а, барын унутуб,
Джангыдан батабыз харамгъа, гюнахха.

Ибилис джорукъгъа къул болгъаныбыз ючюн,
Тутулуб, сюрюлюб, аз азабмы джетди халкъыбызгъа?
Джарымыбыз буз, къум тюзледе къырылыб,
Джарымыбыз да рахын болуб къайытдыкъ ызыбызгъа.

Энтда барын унутханбыз биз,
Бир-бирибизни къырабыз, тонайбыз.
Зулмуну, ётюрюкню, хаулеликни байракъ этиб,
Кёзбау затлагъа терилиб, алданыб, табыныб джашайбыз.

Дуния малыбыз, рысхыбыз худжу къалыб,
Джесир, тутмакъ этиб, сюрмедилеми Джуртдан?
Дерс ала, оюм эте билмейбиз джукъдан –
Къоркъама, джангыдан бир къыйынлыкъ джетед деб бизге.

Тамадала халкъларын сакълар орнуна,
Орунларын сакъларгъа кюрешелле.
Халкъны, Джуртну да чачыб, сатыб,
Аман тишлерини орнуна алтын тишле салдырыргъа кюрешелле.

Халкъ да амантишле бла кюрешир орнуна,
Кюрешеди бир-бирин тонаб, къырыб.

Хар кюн сайын чыгъады хахай-къычырыкъ –
Анда аны сойдула, мында муну тоналла деб.

Харам ичкини халал этиб, сууча джюрютебиз –
Ахырыбыз къалай болур деген джокъ.
Бу барыудан барса, бир ёмюрден
Ёлген халкъланы тизимине къошуллукъбуз биз.

Кими ичкичи, кими наркоман –
Къалмады тил-адет-намыс.
Не хахай-къычырыкъ этейик,
Терслеб, джууабха тартайыкъ кимни?

Ибилисге да салмайыкъ дау –
Джаулугъун этеди джау.
Биз адам эсек, халкъ эсек,
Къалай хорлатабыз анга кесибизни?

Аллахха ийнаныб, Аллах буюргъанча джашагъан,
Шайтаннга хорлатмаз кесин.
Хакъ бла болмагъан халкъ – болады талкъ,
Джийиргеншлилеге къошулады ол.

Кесибиз бошайбыз кесибизден.
Бир кишиге кюремейик гюнахны.
Чамландырмайыкъ кесибизге Аллахны.

Не
Хакъ джолгъа къайытырыкъбыз да боллукъбуз Халкъ,
Не
Бу дуниядан аман бла боллукъбуз талкъ.

Хоу, не Хакъ бла боллукъбуз да – боллукъбуз Халкъ.
Не шайтан бла боллукъбуз да – боллукъбуз талкъ.
Башха джол джокъду.

НАЗМУ БОЛУРГЪА УНАМАГЪАН КЪАЙГЪЫ

Къарачайда бий не ёзден бармыды
Къабартыда тос къатыны болмагъан?!
Къабартыда бий не ёзден бармыды
Тюрк тамыры, тюрк тукъуму болмагъан?!

Бир тулпар, джигит чыкъса Черкесде
Аны да таулу къаны болгъаны ачыкъды Аллахха.
Хоншуланы къанларын кючлю этиб,
Башыбызны къоймадыкъмы палахха?

Бизге эм уллу къоркъуу салгъан душманны
Ата джаны таулу болуб чыгъар.
Тарихчиле, тинтиучюле иги билелле аны –
Гыбышы джаш атасындан бошар.

Бизни халкъны къуджурду къылыгъы:
Малны, битимни урлугъун ариу сакълар,
Кесини урлугъун а – дуниягъа чачар.

Бизни игибиз къошулады башха халкъгъа,
Башха халкъны уа осалы къошулады бизге.
«Алай нек болгъанын къыйынды билген», деселе да,
Аны чуруму белгилиди кимге да.

Тыш халкъладан иги уланланы, къызланы 
Кесине тарта, кюеу, келин эте билмейди халкъыбыз.
Ат-бет атаб, сёз этиб тургъан болмаса,
Къанын джангырта билмейди халкъыбыз.

Осалла бла уа джангырмайды къан –
Бузулгъан, джукъа болгъан болмаса…
Къаннга къайгъы этген, оноу тюзетген чыкъмаса,
Тюб болургъа боллукъду халкъыбыз.

Къан бла кирген джан бла чыгъад – билебиз:
Къан кючлю болмай – иман, дин кючлю болмаз,
Иман, дин кючлю болмай – къан да кючлю болмаз.

Урлугъуна, джерине, хауасына кёреди,
Сакъланнганына, къаралгъанына кёреди
Табигъатны халы, къадары.
Къанына кёреди,
Саулугъуна, акъылына, билимине кёреди,
Иннетине, иманына кёреди,
Джуртуна, хауасына, джашагъанына кёреди
Адамны, Халкъны да халы, къадары.

Малны, битимни урлугъун
Ариу сакъларгъа, игилендирирге кереклисин билген халкъ,
Кесини къанын а джангырта –
Кючлендире, игилендире, нюрлендире билмеген халкъ,
Тауусулмазмы, болмазмы талкъ?
Тас этмезми джуртун, тилин, адетин да?

Алай бла тюб болгъан халкъла азмылла?
Тюшюнмей, оюм этмей, тюб бола баргъанла да азмылла?

Башхаланы осалларын алыу бла,
Башхаланы осал къылыкъларын алыу бла,
Кеслерини тиллеринден, иги адетлеринден айырылыу бла,
Халкъ болалгъан бар эсе, бир айтыгъыз.
Джокъ эсе уа – биз нек тутабыз ол джолну?
Биз нек барабыз ёлюмге элтген джолда?

АТЛЫМА МЕН

Мен атлыма.
Атда барсам да, атдан тюшсем да,
Джаяу болсам да –
Атлыма Мен.

Мен ёзденме.
Бай, джарлы болсам да,
Бийим джокъ, къулум джокъ –
Ёзденме Мен.

Джашатама кеси кесими.
Сыйлы этген мени –
Тюз сёзюм, ишим –
Халал къыйыным.

Мурдарла, гудула, тоноучула
Эмда алагъа джол берген оноучула,
Эмда алагъа сый берген джазыучула,
Эмда ала саулукъда алагъа сый бериб,
Ёлселе – алагъа джаназы къылдыргъан моллала –
Ма ала –
Бары да джауумдула мени.

Бир Аллахха табынама мен.
Къуллукъ этеме джангыз анга.
Ол кёргюзтген джолда кюрешеме атларгъа,
Ол бергенни:
Иманны-динни,
Ангыны, билимни,
Тилни, джуртну
Кюрешеме сакъларгъа, айнытыргъа.

Иманымы, диними бегитмесем,
Ангымы, билимими ёсдюрмесем,
Халкъымы, джуртуму сакъламасам,
Джюрегими, тёнгегими, тёгерегими да таза тутмасам,
Онгсузгъа, аджашханнга да сакъ болмасам,
Шайтан бла тохтаусуз къазауат этиб турмасам –
Сора къайда адамлыгъым, муслиманлыгъым мени?

Файгъамбарлыгъы, шыйыхлыгъы болмагъан,
Бир къарыусуз адам эсем да,
Адам болургъа кюрешеме –
Хакъ бла болургъа кюрешеме.
Аны ючюн сермешеме
Джаулары бла Аллахны, адамны,
Борчу олду деб, бу дунияда инсанны.

Хакъ джолда баргъан –
Кеси эсе да, джангыз тюлдю,
Джаяу эсе да, Атлыды,
Джарлы эсе да, байды,
Къарыусуз эсе да, кючлюдю,
Ёле эсе да, ёлюмсюздю.

Ма аны ючюн, Хакъ джолда барама,
Санымы тюл, джанымы къутхарама,
Къарным ач эсе да, токъду кёлюм –
Билеме, меннге джокъду ёлюм.
Эм насыблы кюнюм –
Аны ангылагъан кюнюм.

Назмуму къычырама азанча.
Бу дунияда джашадым адамча,
Ёлюмге да тюбейме адамча.
Алай а, меничалагъа джокъду ёлюм.
Аны ючюн былай токъду кёлюм. 

НАРТСЁЗЛЕ БЛА КЕСИМИ ЮСЮМДЕН

- Къыйынлыны ашы аллына келсе, бурну къанар.
Ит сайлады да сюекни алды.
Сокъурланнган сокъураныр.
Бир абыннган минг сюрюнюр.

- Къоюгъуз,
Ат басханны джер биледи.
Къарт болсам да, нартма.

- Джюрюген хорлайды джолну.
Джалыныб джаудан къалмазса.
Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр.

- Кёк кюкюресе джер да титирейди.
Джазыудан джукъгъа кетмезсе.
Боллукъну билген бир Аллахды джангыз.
Аллахданды, Аллаххады джол.

- Алма терегинден узакъ кетмейди.
Къан бла кирген джан бла чыгъад.
Таукелге – джандетлени джети эшиги ачылыр.

- Джырчы ёлсе да, джыры къалыр.
Суу кетсе да, таш къалыр.
Суу эски ызына къайытыр.
Хар не башланыр джангыдан.

- Башланырмы?!

ХАКЪ СЁЗГЕ САЛАМА МАХТАУ

Зикир эте, назму эте тургъаннга,
Кеч-эртде болса да, ачылады керамат.
Сёзню кючю бла киреме джюрекге,
Джюрекни ичи бла ётеме Кёкге –
Джаным Аллахха аманат.

Сёз – къанатлыды. Къанатлары
Согъулубла джарыкъ бла нюрден.
Сёз эннгенди бизге Кёкден,
Сёз энеди бизге Кёкден –
Бизни да къанатлы этер ючюн,
Бизни да Кёкге джууукъ этер ючюн.
 
Сёзню барды джаны –
Сеземе аны.
Кёкден эннгенди Сёз,
Адам болур ючюн биз.

Сёз бла айтама, Сёзге айтама
Эм алгъа къайгъымы, джарсыууму.
Джазама Сёзню, Сёз да джазады мени.
Джазады кёлюмю эмда джазыууму.

Джюрекге Кёкден тюшген Сёзге,
Джюрекни учундургъан Сёзге,
Джюрекни Кёк бла тюбешдирген Сёзге,
Къанатлы Сёзге, Акъ Сёзге,
Келечи Сёзге, Хакъ Сёзге
Джокъду ёлюм, арыу, тохтау.
Акъ Сёзге, Хакъ Сёзге салама махтау.

ЁЗДЕН БОЛ

«Къул болайым» десе джанлы-бёрю,
Адамгъа, Аллахды деб, табыныр эди,
Ит болуб, бойнундан тагъылыр эди,
Табылыр эди анга да тегене, сюек.
Алай а, бёрюледен джангыз бири
Ит болургъа, къул болургъа унамайды.

«Ит – бёрюден джаратылгъанды» деб,
Джарым алимле иийнандырыргъа кюрешселе да,
Ит болургъа унамайды бёрю.
Боллукъ да тюлдю –
Аны къаны, хауасы башхады,
Алай джаратылгъанды ол.

Ёзден адамгъа да джетер къыйынлыкъ.
Джесирликге, тутмакъгъа да тюшер.
Алай а, ол къул болургъа унамаз:
Ёзденлик – адамны къанында(н)ды, ёзюнде(н)ди, ёзегинде(н)ди.

Тегене – кюмюш, сынджыр – алтын болсун ансы,
Ит болургъа хазырдыла бирле.
Ёзге, дуния малгъа алданыб, терилиб,
Къул, ит боллукъ тюлле ёзденле-бёрюле.

Ит – тойгъан джерине, адам – туугъан джерине…
Итге ие керекди, бёрюге уа – Эркинлик,
Къулгъа къуллукъ керекди, ёзденнге уа – Ёзденлик.

Ит ит болгъанына ыйлыкъмайды да,
Ит дегенлерине ыйлыгъады.
Къул да – къул болгъанына ыйлыкъмайды да,
Къул дегенлерине ыйлыгъады.

Ит болма, бёрю бол.
Къул болма, ёзден бол.
Башынга эркин бол.
Тюзлюк, Эркинлик дей бил.
Халкъым, Джуртум дей бил.
Ала ючюн кюреше бил.

Ол заманда сеннге киши
Айтмаз къул деб, ит деб.
 
Алай а, сен
Кесинги, халкъынгы, джуртунгу да
Дуния мал ючюн сатсанг,
Сора, сеннге
Не айтырыкъла ит демей,
Не айтырыкъла къул демей?!

Ит, къул болмазгъа
Бир джол барды джангыз:
Хакъ, Халкъ дегенледен бол,
Эркинлик, Тюзлюк дегенледен бол,
Ала ючюн кюрешгенледен бол.
Ит болма, бёрю бол.
Къул болма,ёзден бол.
Бизни бла бол, бизден бол.

Алайсыз –
Къаллыкъса джулдузсуз, Айсыз.
Къаллыкъса джуртсуз, халкъсыз.
Къаллыкъса атсыз, хакъсыз.
Боллукъса тукъумсуз-башсыз.

Ит болма, бёрю бол.
Къул болма, эркин бол.
Бизни бла бол, бизден бол.
Ёзден бол.

БИРИНЧИ СЁЗ++++++++++++

1
Бир-бирде къагъытда сёзню
Бешикде сабийге ушатама.
Бир-бирде уа –
Кебиннге чырмалгъан къартха.

2
Къагъытха тюшген сёз –
Къабыргъа тюшген адамча.
Къагъыт – сёзню кебини.

3
Кёреме тёнгертги агъач юйню.
Сейирсинеме ариулугъуна, деменгилигине да.
Алай а, агъач –
Джаны чыкъгъан терекди.

Кёреме кём-кёк биченни.
Ёзге не татымлы эсе да,
Бичен –
Джаны чыкъгъан кырдыкды.

Джансыз сёзледен ишленнген юйдю назму да.
Поэзия уа –
Терекча, кырдыкча бир затды.

4
Сеземе, эшитеме, кёреме сёзню.
Адам сукъгъан чалдышладан
Ычхыныргъа кюрешеди ол.

Къанатлыгъа ушайды сёз.
Къанатлыды сёз.
Ызына, Кёкге кетерге термиледи,
Терек болургъа термилгенча агъач,
Кырдык болургъа термилгенча бичен.

6
Алай а, сёзлени тагъыб бир-бирине,
Къул, тутмакъ, джесир этебиз аланы.
Эркинликлерин алыб, къанатларын кесиб,
Тюрлю-тюрлю джорукълагъа бойсундуруб,
Эркин, къанатлы сёзледен бошагъанбыз.
Сёзден тюл – кесибизден,
Кеси кесибизден бошагъанбыз.
Эркин сёз болмагъан джерде,
Эркин адам, эркин халкъ, эркин кърал да боллукъ тюлдю.

Эркин сёзсюз джокъду Эркинлик.
Тюз сёзсюз джокъду Тюзлюк.
Иги сёзсюз джокъду игилик.
Керти сёзсюз, Хакъ сёзсюз джокъду не Адам, не Халкъ.

Бир кюн сёзле къозгъалырла да,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн къазауат этерле,
Ётюрюкню, харамлыкъны думп этерле,
Тюб этерле дуниядан зулмуну.

Хакъ ючюн баргъан къазауатда
Джанлы, къанатлы сёз аскерни аллында
Барыр Биринчи Сёз.

ШИМАЛДА УРАГАН

1
Шималдан айланнган ургъан (ураган) джелден
Акъджал тенгиз толкъунла да,
Джанлыдан юркген джылкъыча,
Джанлы сюрген джылкъыча,
Юслери да акъ кёмюк этиб,
Мыллык аталла джагъа таба.

2
Ургъан (ураган) джел
Тереклени чапракъларын юзюб,
Бутакъларын сындырыб,
Кеслерин да джерге бюгюб,
Къарыусузланы думп эте,
Ётеди къыбыла таба.

3
Джангур да тюз джауалмай,
Сёдегей джаууб, терсейиб,
Джел ууатхан терезеледен
Юйню ичине киреди.

4
Ургъан, къутургъан джелле   
Ёчдюле джокъларгъа былайын.
Кюн аманнга хазырлансала да,
Кёбдю ачыгъан, джунчугъан.

5
Быллай кюнледе, кечеледе
Тенгиз да, чегет да, адам да
Джазыуларына, къадарларына
Сагъыш этиб, титирей болурла.

КЁЛ ДЖАГЪАСЫНДА

Джюрегиме ушайды тенгиз.
Джер анга этеди тарлыкъ.
Чыгъаргъа излейди джагъаларындан.
Турады къарагъанлай, узалгъанлай Кёкге.

Тенгизге ушайды кёлюм –
Толкъунланады, чайкъалады:
Не кече, не кюн
Табмайды тынгы-тынчлыкъ.

Кёлюме, джюрегиме, тенгизге да –
Джокъду тынчлыкъ бирибизге да.

Мен – Джагъа Лайпанладан Билал,
Къобанны джагъасындача, сюелеме
Шимал тенгизни джагъасында:
- Тенгизге джетген суумамы мен,
Огъесе, тенгиз джутхан суумамы мен?
- Экиси да тюлме,
Насыблы, насыбсыз да тюлме.

Меннге – дини, тили болгъан адамгъа,
Халкъы, джурту болгъан адамгъа
Насыбсызма дерге, джарамаз.
Алай а,
Халкъым болгъунчу эркин
Динине, тилине, джуртуна,
Болгъунчу ие джазыууна –
Айталлыкъ тюлме насыблыма деб.

Элиб – Эл – Сен,
Ана тилим, халкъым, джуртум –
Сизсиз насыбым мени,
Сизсиз къайгъым, джарсыуум мени.

Насыбым – сизни болгъаныгъыз.
Насыбым – сизни ючюн кюрешгеним, сермешгеним.
Къайда болсам да, джюрекдесиз сиз.
Сизни ючюн джашагъан, ёлген да – насыб.

Къобанны, тенгизни джагъасында да тюл,
Кёл джагъасында сюелеме,
Джюрекни джагъасында сюелеме.
Тауну, тенгизни тенглигинден да тюл,
Джюрекни тенглигинден къарайма дуниягъа,
Джюрек бла къарайма дуниягъа,
Джюрекден къарайма дуниягъа.

Айтама кесиме:
Къысхады джашау, узунду джол.
Ийман бла джашаргъа, ёлюрге да хазыр бол.
«Хайт» де, Эркиши бол.

СЕН ДА КЕСИНГЕ  БИР СОР

Табыннганла Ташха, Терекге
Адамгъа табыннгандан башдыла.
Алай а, бир Аллахха къуллукъ этгенле
Барындан да башдыла.

Бир Аллахха къуллукъ этгенле
Айырмайла тукъум не халкъ.
Хакъ айтханны этелле ала,
Кимден, неден да башды Хакъ.

Хакъ кимди, неди деген соруугъа
Джангыз хакъ джолда баргъанла,
Керти кёллери бла ийнаннганла,
Кераматлары болгъанла –
Джангыз ала эталлыкъла джууаб.

Иш окъууда, билимде тюлдю.
(Ибилисден кёб билген кимди?)
Иш имандады. Джангыз да андады.
Иманлы алим, иманлы билим –
Хайыр аладанды.

Адам улуну къурута баргъан а –
Ибилис джайыб кюрешген билимди. Имансыз билим.
Иманлыла бла шайтанлыланы арасында
Ма аны ючюн барады къазауат.

Адамны
Окъууун-билимин сорурдан алгъа,
Малын, байлыгъын сорурдан алгъа,
Сыйы-намысы-адамлыгъы бармыды – аны билигиз,
Иманы бармыды – аны билигиз,
Хакъ джолда барамыды – аны билигиз.

Онгсузгъа, къарыусузгъа болушмай эсе,
Рысхысындан джарлылагъа юлюш чыгъармай эсе,
Билимин, кючюн тюзге, тюзлюкге ёкюл этмей эсе,
Диним, тилим, халкъым, джуртум демей эсе,

Сора, ол адам бизден тюлдю.
Аны байлыгъы, кеси да харамды.
Аны рысхысы худжусуна къаллыкъды.
Ажымлы джоюллукъду кеси да.

Аллахы бармыды адамны?
Кимге, неге табынады ол?
Кимге, неге табынама деб,
Сен да кесинге бир сор.

ЭКИСИ ДА БИРДИЛЕ МЕННГЕ++++++++++

Къара халкъгъа Акъ сёз керекмиди?
Огъесе, къуру Хакъ сёзмю керекди?
Алай а,
Акъ сёз Хакъ сёз тюлмюдю?
Хакъ сёз да Акъ сёз тюлмюдю?
ХАКЪда барды АКЪ.
СЁЗде барды ЁЗ.

Акъ сёз – Хакъ сёз.
Хакъ сёз – Акъ сёз.

Экиси да бирдиле меннге.

АДАМНЫ БОРЧУ

Иннетден-абдезден-эртден намаздан
Башланады кюнюм.
Айырылгъанлыкъгъа Шимал Кавказдан,
Андады джюрегим-кёлюм.

Хакъ ючюн (Эркинлик-Тюзлюк ючюн!)
Дин-тин-тил-джурт къазауатха къошулуб,
Уруш тюзюнде ёлген джигитге
Тенгди
Къаламы бла, Сёзю бла
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге къуллукъ эте,
Адамны адамлыгъын, халкъны халкълыгъын сакълай,
Аланы (Аллах берген!) хакъларын джакълай,
Ёлген джазыучу да.
Шейитлелле ала экиси да.

Къайда болсам да –
Джуртда, тышында болсам да –
Халкъ, инсан хакълары ючюн
Баргъан ёмюрлюк бютеудуния къазауатда
Уруш этеме. Къалам бла, Сёз бла.

Ёлсем, шейит ёлюкнюча асрарла мени.

Мен Халкъымы джуртун, джюрегин да,
Бютеу адам улуну ич-тыш дуниясын да
Шайтандан тазаларгъа, къорууларгъа кюрешеме.

Ол затда кёреме борчун шайырны,
Ол затда кёреме борчун имамны,
Ол затда кёреме борчун хар бир адамны –
Бар эсе аны ангысы-эси-билими-иманы.

ДЖАРЫКЪГЪА БУРУЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕК
   
Барама джолда. Джеталмай,
«Сабыр бол» деб, тауушсуз къычыра,
Кёлеккем да келеди ызымдан.

Кюн ортагъа къалама кесим.
Тюз башымда – Кюн.
Кёлеккем – аякъ тюбде.
Тартыб, джерге киргизтирге излейди мени.

Алай а,
Кюн таякъдан тутуб,
Кюн таякъ болуб,
Сюелеме.

Бираз солуу алыб,
Тебрейме атлаб.
Кёлеккем, къайдан эсе да чыгъыб,
Аллыма ётеди.

Кёлеккеми ызындан барама энди.
(Кюн ортагъа дери ёрге барады джол,
Кюн ортадан сора энгишге айланады).

Кёлеккелерине кеслерин джетдирмей,
Кёлеккелерин алгъа ётдюрмей,
Кёлеккелерини ызларындан бармай
Джашагъанла эмда ёлгенле –
Насыблы къауум ала болурла.

Шайыргъа уа джокъду амал
(Ол керти шайыр эсе)
Кёлеккесини ызындан бир атлам этерге да.

Джангы джол сала,
Алгъа барыргъа керекди ол.
Ол джорукъгъа бойсунмаса,
Шайырлыкъдан чыгъады ол.
Аллахха бойсунмагъан –
Иймандан чыкъгъан кибик.

Джюрегинги, тёнгегинги да джарыкъгъа буруб,
Джарыкъ таба барыргъа керекди
Кёлеккенг алгъа чыкъмаз ючюн.

Джарыкъгъа баргъанды шайыр,
Джарыкъгъа баргъанды шыйых,
Джарыкъгъа баргъанды адам..
(Мен да, кёлеккеми артха атыб,
Джарыкъ таба бурулама).

Кёлеккеми тюл, джарыкъны кёреме алда.
Кёзлерим кёрелле джарыкъ.
Сёзлерим болалла джарыкъ.

Джашнайды джер, джашнайды Кёк –
Джарыкъгъа бурулгъанды джюрек.

КЕСИМИ КЁРЕМЕ СУУДА

Зикирми айтады, орайдамы тартады Къобан суу Джерде?
Къанатмы къагъады, харсмы урады тау къуш да Кёкде?
Ол къушну кёлеккеси болурму бу къанатлы сёз?
Ол сууну тауушу болурму бу толкъун сёз?

Къуш къалкъыйды кериб Кёкге кесин.
Тау сууда чайкъалады къушну кёлеккеси.
Кёлекке аныкъы болгъанын ангыламайды къуш.
Аны, джуртуна джау киргенча кёреди ол.

Ташча атылады кёлеккесине къуш.
Келиб суу ташлагъа тиеди ол.
Джангылады къуш –
Суу ташха джагъылады къуш.
Кёлеккеси ёлтюреди къушну.
(Алай а, ёлгенлей къуш,
Кёлеккеси да ёледи аны).

Бизни да ёлтюрюученди сёзюбюз-кёлеккебиз.
Ёзге, биз ёлгенликге, ёлмейди ол.
Айырылса, айырылмаса да,
Мен къоркъама кёлеккемден.

Суу, алыб барады къушну ёлюгюн.
Энди къуш да джокъ, кёлеккеси да джокъ.
Суугъа къарайма – джазыууму ангылайма.
Джукъ айталмай тынгылайма:
Кёлеккеми (кесими!) кёреме сууда.

ТЕРЕКГЕ МАХТАУ

Терекни да барды джаны.
Ёсгенине къарагъыз аны,
Джашагъанына, ёлгенине къарагъыз аны –
Терекни да барды джаны.

Кёгере, саргъала джашайды ол да.
Сабийликни, джашлыкъны, къартлыкъны биледи ол да.
Биледи джазны, джайны, къачны,
Биледи къайгъыны, палахны, къууанчны.

Джанланы барындан башды терек.
Туугъан джерине ол – керти эмда бек.
Узалгъаны, созулгъаны, баргъаны уа – джети къат Кёк.
Анга разылла Джер бла Кёк.
Джердегиле, Кёкдегиле да разылла анга.

Терек бла къысха байламлылла Адам бла Хауа.
Кимди терек? Неди терек? Ол –
Барыбызгъа солургъа береди хауа.
Биз а аны алабыз джанын.
Ичине да киребиз, юй этиб тёнгегин-санын.

Отун этиб, отха да атабыз,
Къагъыт этиб, аны юсюнде
Кертини, ётюрюкню да джазабыз.
Биз джетдирмеген не барды анга –
Терек атлы огъурлу, халал джаннга.

Солургъа хауа берген джашил терекге – махтау.
Бизге кёгет, кёлекке да берген терекге – махтау.
Бизге кеме, къайыкъ да болгъан агъачха – махтау.
Юй, отун да болгъан агъачха – махтау.
Къагъыт-дефтер-китаб болгъан терекге – махтау.

Бизге Терексиз джокъду джашау.
Кюнча, Джерча, Сууча керекди ол.
Джерде джашагъан джанладан
Халал, огъурлу, хайырлы ким болур андан?

Джашаса, ёлсе да терек.
Ол бизге болады керек.
Джерде джанланы барындан да бек
Махтаугъа тыйыншлы олду.

Анга сый берелле Ангы бла Джюрек.
Бизни адамлыкъгъа юретеди терек.
Терек адам улуна джарай эсе къалай,
Джараргъа излейме халкъыма мен да алай.

Халкъымдан аямазма тёрт санымы,
Халкъымдан аямазма джангыз джанымы,
Джашарма джашар ючюн халкъым,
Ёлюрме джашар ючюн халкъым.

Алай а терек кетмейди эсимден.
Терекде джурутуму кёреме мен.
Терекни сакълай, джакълай,
Джашаргъа, ёлюрге да излейме мен.

Аны буюрсун меннге джазыу.
Сын ташымда джазылсын джазыу:
Терек кибик джашагъан адам.
Терек ючюн да ёлген адам –
Шайыр эмда хаджи Аббас улу Билал Лайпан.

ЭКИ ДЖАРЫКЪ

Джарылгъан джюрекден учалла назму джулдузла,
Къарангы кёлню-кёкню джарыталла ала.
Ич дуниядан тыш дуниягъа,
Тыш дуниядан да ич дуниягъа
Керти хапар айталла ала.

Джарылгъан Кёкден тёгюледи джарыкъ.
Джарылгъан джюрекден тёгюледи джарыкъ.
Эки джарыкъ къошулсала бирге
Джангы Сёз, Джангы Дуния джаратылады алай.

ХОРЛАНМАЗБЫЗ ИНША АЛЛАХ

Джашил нюрде акъ Минги Тау,
Башында – джулдуз бла Ай.
Кём-кёк Кёкде акъ къанатлы –
Халкъым, Джуртум – Къарачай.

Хакъ ислам дин – динибиз,
Бай тюрк тил – тилибиз,
Джандет Кавказ – джерибиз,
Минги Тау да – белгибиз.

Аман болмаз кёлюбюз,
Аман болмаз тёлюбюз –
Хакъ таныгъан халкъбыз биз –
Шукур алхамдулилля!

Халкъбыз къара таныгъан –
Хапарлыбыз келямдан.
Аллах деген адам, халкъ
Себеб табар Аллахдан.

Нюр Минги Тау – тауубуз,
Сыйлы Хакъ джол – джолубуз,
Хакъны джауу – джауубуз.
Хакъ блады ёлгенибиз, сауубуз –
Хорланмазбыз Инша Аллах.

Джашил нюрде акъ Минги Тау,
Башында – джулдуз бла Ай.
Кём-кёк Кёкде акъ къанатлы –
Халкъым, джуртум – Къарачай.

ДЖАНГКЪЫЛЫЧ

Кёк чартлайды, джангур да джауады,
Кюн да турады тийиб.
Джангкъылыч а, аланы бирине да ушамай,
Дуниягъа къарайды сюйюнюб, сюйюб.

Аны бир къыйыры тенгиздеди – кёреме,
Башха къыйыры тауладады – сеземе.
Шыбыла уа аны белинден эки юзеди…
Хей, джанкъозча джазгъа алданнган джангкъылыч!
Дуниягъа къызча алданнган джангкъылыч!

Тюкен витринада тиширыу бутча
Кёрюнеди джангкъылыч кесек энди.
Ол сакъат ариулукъгъа къарайма –
Толмагъан умутха ушайды ол энди.
Учхан джулдузну джерге тюшген кесегине –
Джаралы сюймекликге ушайды ол энди.

Къаллай заманы бар эди аны:
Къой чыпчыкъ къойну юсюндеча,
Къууанч бла насыб аны сыртында
Тебсей эдиле – арасында Кёк бла Джерни.

Тебсей эдиле сёзден, кёзден да къоркъмай,
Тебсей эдиле элиягъа, къара булутха да къарамай,
Тебсей эдиле къайгъыгъа, къоркъуугъа да эс бурмай,
Боллукъгъа да сагъыш этмей тебсей эдиле.


Кёре эдиле джангыз бир-бирин.
Къучакълай эдиле тохтаусуз бир-бирин.
Джулдузла джанаелле кёзлеринде,
Джети тюрлю бола эди джангкъылыч тюблеринде.

Джашаб къалыргъа ашыгъаелле,
Джашлыкъ ёмюрю къысхады – ангылаелле,
Тебсеелле, бир-бирин сюеелле…

Энди насыб, къууанч да джокъ,
Джангкъылыч да джокъ.

Алай а, не къыйын заманда да
Сюймекликге, джигитликге да ачыкъды джол.
Кюн аманнга къарамайды джангкъылыч да –
Чыгъады, бир такъыйкъадан тас боллукъ эсе да ол.

Джангкъылычны юсюнде джети кере тюбешгенек биз да.
Джети тюрлю болгъан эди къууаннгандан джангкъылыч да.
Алай а, бир-бирибизге сууугъан кёзюуде,
Бир-бирибизден айырылгъан кёзюуде
Джангкъылыч кёпюр белинден эки юзюлген эди…
Алай бла эки джагъагъа тюшген эдик биз,
Экинчи тюбемезча, Кёкге ёрлемезча болгъан эдик биз.

Энтда къараучанбыз джангкъылычха:
Сен – тау этегинден, мен – тенгиз длжагъасындан.
Кетген заманнга къарагъанча къарайбыз,
Башха дуниягъа къарагъанча къарайбыз.
Ангылайбыз:
Бир-бирибизден сууумасакъ, айырылмасакъ,
Джангкъылыч да белинден эки юзюллюк болмаз эди,
Юзюлсе да, биз бирге къаллыкъ болур эдик.

Къарайма джангкъылычха
Ичимден ахсыныб, кюйюб.
Джангкъылыч а къарайды меннге
Кёл бере, сюйюнюб, сюйюб.

Элли джылда джангырады Эл.
Элли джылда джангырады Эр.
Джангкъылыч да бошуна кёрюне болмазмы?
Джашау алкъын бошалгъан болмазмы?
Керти джашау башланнган болмазмы?
Экинчи тылпыуча, экинчи джашау башланныкъ болурму?
Башха джашау, джангы джашау башланныкъ болурму?

ДЖАШАУДУ НАСЫБ

1
Табигъаты хорлагъан адам бла,
Табигъатын хорлагъан адамдан –
Экисинден насыбсыз болурму?

2
Табигъат къачан боллукъду насыблы?
- Адамдан къутулса.

3
Къарайма джердегилеге, Кёкдегилеге,
Тынгылайма саулагъа, кёрдегилеге.
Насыблыма деген джокъду алада да.
Билмейме кетерге, къалыргъа да.
Джангыз, къаягъа тамыр ийиб,
Джашиллигин, ёхтемлигин тас этмей,
(Адамлыгъын, кишилигин тас этмей),
Таш башында да джашаргъа кюрешген
Наратха-нартха къарасам –
Кёлсюз болгъан кёзюуюме уялама,
Кеси кесиме этеме айыб.

4
Къыйынлыкъ джюрекни тебресе джара,
Къысыр къаяда наратха къара:
Джазыу къаягъа турса да кериб,
Ол, зулмугъа, ёлюмге бой бермей,
Кюрешеди тамыр ийиб, кёгериб.

Насыб неди деб, сорсанг базыб,
Ол айтыр: Джашауду насыб.
Джашау этиудю насыб!

Къуллукъ этмей, къул болмай
Ётюрюкге-терсликге-зулмугъа-ёлюмге,

Джашаугъа къуллукъ эте,
Джаны болгъанны барын ёлюмден къутхара,
Джаны болгъанны барына солургъа хауа бере,
Ма алай джашауду насыб.

НАСЫБЛЫМА

Кёкню кюн таякъ къаламын
Гюлледе чыкъгъа тийириб,
Сени юсюнгден назмула джазама.
Ол назмулада джашайдыла
Кёк да, Кюн да, гюл да, чыкъ да –
Сен джашайса ол назмулада.

Шайырны шийир къаласында джашайса Сен.
Сенден насыблы болурму дунияда?
Менден насыблы болурму дунияда –
Мени кёлюмде, сёзюмде, юйюмде джашайса Сен.
Мени бла джашайса Сен.

НЕГЕ АЧЫЙМА, КЪЫЙНАЛАМА НЕГЕ?

Неге ачыйма, кюеме неге –
Артыкъ къыйынлыкъ джетгенча меннге.
Не болгъан эсе джюзлеге, мингнге,
Ол зат болгъанды меннге да.

Арабыздан кете эслибиз,
Къарыусуз бола ангыбыз, эсибиз,
Эслемегенлей кесибиз,
Сюрюуге бурулуб къалгъанбыз биз.

Аллах харам этген затланы
Барысын этгенбиз халал.
Аман иннетли хоншула, кърал
Терсдиле бизге джетген къыйынлыкълада.

Алай а, Аллах харам этген аракъыны
Ёрге кёлтюрюб, Аллахдан тилейбиз насыб.
Бойнумдан ёрге къойсала да асыб,
Ангылаяллыкъ, ангылаталлыкъ да тюлме аны.

Аллах джийиргеннген, харам этген ички бла
Не зат тилейбиз Аллахдан?
Кърал, хоншу джау болгъан бошду,
Биз Аллахны этебиз кесибизге джау.
Ма андады къыйынлыгъыбыз бизни.

Муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?
Къайдады тау адет, намыс?
Энди дуния намыс, ахырат азаб да къоркъутмайла бизни.

Адамлыкъ, муслиманлыкъ таркъайгъанды бизде.
Миллет ангы, тарих эс седирегенди бизде.
Кимбиз биз? – Сюрюуге бурулгъан халкъ.
Тюшюнмесек, тюзелмесек – узаймай боллукъбуз талкъ.
Къыйынлыгъыбыз кесибиздеди, ичибиздеди бизни.

Кесибизни эсгериб, титиреб,
Хакъ кертиге, Хакъ джолгъа къайытмасакъ,
Аллах бирди деб, хакъ кёлюбюз бла айтмасакъ,
Эки дунияда да бизге джокъду юлюш.

Неге ачыйма, кюеме неге?
Аджашхан джангыз кесим тюлме.
Къыйынлыкъ джетгенди бютеу халкъгъа.
Къуллукъ этмейбиз Тюзлюкге-Кертиге-Хакъгъа.
Ма олду ачытхан, кюйдюрген да мени.
Къайгъым, джарсыуум да олду мени.

ДЖАНА, КЮЕ, ДЖУКЪЛАНАДЫ ДЖУЛДУЗ

Джаз-джай ала артдама этмей сагъыш,
Джашадым, келмезликча къач не къыш.
Ангым бла тюл, джюрегим бла джашадым.
«Дуния намыс, ахрат азаб» да демей,
Билгенимча, сюйгенимча джашадым.

Сокъур болмасам, сокъуранныкъ да болмазем,
Кёкеннге да терекди деб турмазем,
Къахмеге да мёлекди деб, айтмазем.
Алай а, сокъураныргъа да болмаз керек –
Ангы эталмагъанны этгенди джюрек:
Кёкенни да бургъанды Терекге,
Къахмени да бургъанды мёлекге.

Кёкеннге «субай терек» дегеним сайын,
Къахмеге да «мёлек» дегеним сайын,
Нечик къууанаелле ала,
Мийигирек, субайыракъ, ариууракъ да бола.

Джазыууму джазгъаным себебли кесим,
Болгъан эсе да, джангылгъаным, терсим,
Къатышханым болгъан эсе да харамгъа, гюнахха –
Джууаб берлик кесимме Аллахха.

Джокъду сокъураныу, кюйюу да джукъгъа:
Хайырым да тийгенди узакъгъа, джууукъгъа,
Аманлыгъым а джетгенди кесиме джангыз.
Джана, кюе джукъланады джулдуз.

ДЖЮРЕК бла КЁК

1
Айтылгъан Сёз Джюрекден
Тенгди тюшгеннге Кёкден.

Джюрек да
Чексиз Кёкге ушайды.
Джети къат Кёкню талай къаты
Адам джюрегинде джашайды.

Аллахны джюзюнчю аты,
Кёкню джетинчи къаты
Бизге ташалла.

Джетинчи къатха ёрлеу,
Джюзюнчю атны излеу,
Хакъ джолда барыу,
Хакъ Кертиге къуллукъ этиу,
Хакъны излеу, Хакъгъа джууукълашыу –
Къалгъан джанладан айырыб,
(Джаныуар, хайуан сюрюуледен айырыб) –
Олду бизни Адам этген,
Олду бизни Халкъ этген.

2
Джюрекден къарайды Кёк
(Джулдузу, Айы бла,
Булуту, элиясы бла,
Джарыгъы, къарангысы бла,
Турусу, ташасы бла).

Кёкден къарайды джюрек
(Сюймеклиги, кюймеклиги бла,
Къайгъысы, джарсыуу бла,
Къууанчы, бушууу бла,
Къоркъууу, умуту бла).

Кёк тенгизни толкъунлары
Келиб джюрекге тийиб, къайыталла артха.
Джюрек тенгизни толкъунлары
Джети къат Кёкге чыгъыб, къайыталла артха.

Джашнайды Кёк – джашнайды джюрек.
Рахатды Кёк – рахатды джюрек.
Кёк – джюрек. Джюрек – Кёк.
Кёкде джашайды Джюрек.
Джюрекде джашайды Кёк.

АТЫНГА САГЪЫШ ЭТ

Хар кимни атында
Кёрюнеди барыр джолу, этер иши.
Адамгъа ат атагъан сагъатда,
Ол атына тыйыншлы болур деб, этелле умут.
Атына тыйыншлы эт деб, тилейле Кёкден да.

Чыгъыш Хан – Чингизхан (Хан Востока) дедиле,
Анга джоралаб Чыгъышны (Востокну).
Баты Хан – Хан Батый (Хан Запада) дедиле,
Туудугъуна джоралаб Батыны (Западны).

Мен да меннге аталгъан атха этеме сагъыш:
Азанчыны атын нек атагъан болурла меннге?!
Борчлума халкъны уятыргъа, сагъайтыргъа
Азан бла, назму бла – Сёз бла.

Тыйыншлы болаламамы экен атыма –
Джараяламамы Сёз бла Халкъыма?!

Адамгъа ат атардан алгъа
Бек иги сагъыш этерге керекди –
Ол аты бла ёмюрюн джюрюрюкдю,
Аты айтханны да этерикди.

Бир-бирине келиширге керекле адамны аты бла кеси.
Бир-бирин тутаргъа керекле адамны сёзю бла иши.

Сен да атынга бир иги сагъыш эт.
Тюз ат атагъанлагъа алгъыш эт.
Гяуур ат атагъан эселе – тюрлендир:
Бёрю атарыкъ бёркюнден билинир.

КИМ КЪОРУУЛАР, КЪУТХАРЫР АДАМНЫ?

Аллах мени джаратды этиб Адам.
«Джазыуунгу джаз» деб, къолума да тутдурду къалам.
Джашау джоругъунг – Анаясанг – буду деб,
Хакъ джолну кёргюзтген андан келди Келям.

Хакъны ким, не болгъанын билдиргенден сора,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны билдиргенден сора,
Джандетге, джаханимге элтирик джолланы ачыкъ этгенден сора,
Къыямат кюнню, ахырат азабны да салгъандан сора эсиме,
Джол сайлауну къойду кесиме,
Джазыууму джазаргъа къойду кесиме.

Къралгъа, хоншугъа кюрерге кюрешсе да гюнахны,
Терслерге кюрешсе да таб къадарны, Аллахны,
Джашырыргъа, айтмазгъа кюрешсе да кесини терслигин,
Джазыуун адам джазады кеси.

Эртде-кеч болса да,
Харамлыгъы, аманлыгъы джетеди башына –
Къыйынлыгъы кесиндеди адамны.
Джазыкъсыныргъа да керекмиди аны?


Аллах мени джаратды адам этиб.
Мен а кюрешеме кесими джаныуар, хайыуан этиб.
Кюрешебиз
Хакъ джолну барыргъа унамай,
Адам болургъа, Халкъ болургъа унамай.

Тюз джолну кёре-биле, бара эсе терсине,
Дагъыда башхаланы кюреше эсе терслерге,
Къулу бола эсе ибилисни-шайтанны,
Сора ким къоруулар, ким къутхарыр адамны?!

ДЖЮРЕГИМДЕ – ХАКЪ БЛА ХАЛКЪ

Башыма акъыл кирир заманда,
Джюрегиме къайгъы кирди.

Майданда кертисин, тюзюн айтыр заманда,
Инсан хакълары ючюн демлешир заманда,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн кюрешир заманда,
Уруш тюзюнде сермешир заманда,
Джюрегим джарылыб, юйде ёлдюм.

Ёлюб кетиб, джангыдан тирилдим –
Аллах мени джашаугъа къайтарды.
Айтыр сёзюмю ауузума салды –
Джихадым бошалмагъанын билдим.

Аллах мени ёлюмден къалдырды.
Не ючюн?
Мен халкъгъа ахыр сёзюмю айтыр ючюн,
Бошамагъан ишими бошар ючюн.

Джюрегимде – Хакъ бла Халкъ.
Дефтерим – чыммакъ акъ.
Керти сёздю къутхарлыкъ халкъны –
Борчлума табаргъа, айтыргъа, джазаргъа да аны.

Аны ючюн сакълагъанды Аллах ёлюмден,
Джашаугъа къайтаргъанды аны ючюн.
Насыбды, Аллахны буйругъун толтура,
Джашагъан, ёлген да халкъы ючюн.

БАРАДЫ АДАМ

Кёк чартлай башында,
Аякъ тюбюнде джер тебрене,
Бир къулакъ, бир кюрт юзюле,
Бир буз, бир къар, бир джангур джауа,
Бир сууукъ, бир исси кюйдюре,
Бир тубандан, бир борандан кёрюнмей джукъ
(Алгъа не артха джол джокъ),
Тюнгюле джашаудан, джанындан,
Дагъыда тилек эте, умут эте Аллахдан,
Суудан тутуб, салына къаядан,
Джыгъыла, тура, барады адам.
Къыйынлы, насыбсыз болурму андан?

Юсю, кёлю да джарадан, табдан толу.
Ёзге, къачан болса да,  джолу
Ёлюмсюзлюкге, ёмюрлюкге чыгъарыр деб,
Тауусулмазлыкъ, бёлюнмезлик къууанчха чыгъарыр деб,
Джарсыу, къайгъы, палах – бары артда къалыр деб,
Иги джора эте,
Барады адам.

Ууакъ, такъыйкъалыкъ-кюнлюк-джыллыкъ къууанчлагъа да
Тюбейди джолда. Алда уа, алда,
Не сакълай болур аны?
Эм уллу игилик-къууанч-насыб
Алда болгъанча кёрюнеди анга.

Джерде джолу бошалса,
Джол ачылады Кёкге.
Кёкден башланнган джол,
Ызына – Кёкге – къайтарады.

Джер джолну ахыры тиреледи Кёкге.
Джерде джашайды адам, къарагъанлай Кёкге.
Экинчи джашауу Кёкдеди адамны.
Эски джурту, Къарт джурту – Кёк сакълайды аны.

Суу тенгизгеча,
Кёкге кетиб барады адам улу.

УМУТ БЛА КЪАРАЙМА КЁКГЕ

Джокъду тынгы-тынчлыкъ джюрекге:
Сёзле, тилле да ёлелле,
Адамла, халкъла да ёлелле,
Джулдузла да ёлелле Кёкде.

Барына ауруса да джаным,
Эсден кетмеген – халкъым.

Кесин, халкъын да къутхарыр ючюн,
Болургъа керекди хар ким
Окъууу-билими бла – философ-хаким.
Болургъа керекди хар ким
Саулугъуна – хеким, джазыууна – хяким.

Алай болур ючюн а –
Бир джол барды адамгъа, халкъгъа:
Ол да – кече-кюн да, таша-туру да –
Къуллукъ этиу бир Аллахха-Хакъгъа.

Абынсам, артыкъ да къарайма Кёкге –
Олду мени тургъузурукъ ёрге,
Тынгы-тынчлыкъ берлик да джюрекге.

Алай а, ийман болмаса джюрекде,
Бир джукъ да кёраллыкъ тюлсе Кёкде.
Къоркъуу турса да кёлде,
Умут бла къарайма Кёкге.

ИТ БОЛГЪАН ШАЙЫРЛАГЪА

Хакъдан башхагъа къуллукъ этген шайыр,
Болаллыкъ тюлдю къайыр.
Хатагъа хайыр боллукъду сёзю,
Дуния малгъа къарарыкъды кёзю,
Ёре турукъгъа ушарыкъды ёзю.

Къурурукъду шайырлыгъы, адамлыгъы да.
Джыр, назму этиуню къоймаз дагъыда.
Алай а, сёзю ушарыкъды аны
Сынджырда итни юргенине, чабханына.
Хакъ джолда баргъанланы къабаргъа кюрешир ол,
Зардан кюе, ётюрюк сёлешир ол.

Биз кёребиз аллай шайырланы,
Фахмуларын, адамлыкъларын да сатханланы,
Артда сыйсыз болуб атылгъанланы.
Акъ сёз да, джийиргениб къачады аладан – къараладан –
Ит болгъан джырчыладан, шайырладан.

Джанлары саудан ёледиле ала,
Ичлеринден чирийдиле ала –
Хакъдан башхагъа къуллукъ этген шайырла,
Ит болгъан, къул болгъан шайырла.

Сёзю акъ къалай болур шайырны,
Джюреги къара эсе аны?
Джюреги тар, зар, къара болгъан
Керти сёзню, иги сёзню, акъ сёзню – Хакъ сёзню тюлдю айталлыкъ.

Ибилис джорукъгъа къул болур ючюн,
Адамлыгъын, ёзденлигин, фахмусун да сатханды ол.
Къара къул къабакъгъа ушагъан «Акъ» юйде
Къуллукъчу болуб, бойнундан тагъылгъанды ол.

Къул болургъа талпыгъан ёзден,
Джийиргеншли болурму дунияда сенден?
Огъесе,
Ёзден тукъумну джюрютген къул болурмуса сен?

Хакъ джолда джаяу барыргъа излемей,
Ибилисни арбасына миннген джырчы –
Сени джазыуунг боллукъду сыйсыз эмда ачы:
Урлукъду сени Сёзню къачы.

Къара багъана сакълайды аны –
Хакъгъа къуллукъ этмеген шайырны,
Акъ сёзге къуллукъ этмеген шайырны.

ДИН, ИЙМАН БАРМЫДЫ ХАЛКЪДА?

Ичкери чакъыра ийнаннганланы,
Зынгырдайла къонгураулары клисаланы:
Джууукълашады туугъан кюню Иссаны.

Кимге джубанч, кимге къууанч –
Келелле, табыналла. Тынгылайды КЪАЧ.
Башланнганды къыш. Тауусулгъанды къач.

Ангылашынмагъан зат да кёбдю дунияда.
Мурдар мурдарлыкъгъа джюрюйдю къач тагъыб бойнуна.
Къахме да айланады къач тагъыб бойнуна.
Бабас да кёб гюнах этеди, къачын тюшюрмесе да бойнундан.
Аллахха ийнана болурламы ала?

Амантиш да, мурдар да, саякъ да, ичкичи да,
Джигит да, алим да, шыйых да
Джаталла хоншу болуб къабырлада.
Бабас барына бирча къылдыргъанды джаназы.

Къайдады тюзлюк? Не саугъа, не ёлгеннге
Тыйыншлы багъа берилмей эсе,
Игиге, аманнга да бир дуа окъула эсе –
Сора, дин, иман бармыды халкъда?

УШАЙ, ДЖУУУКЪЛАША БАРАСА КИМГЕ, НЕГЕ?

Джюрек да эте тюрлюле,
Халкъ не айтыр, Хакъ не айтыр дей,
Джашайма къоркъа, илгене,
Джашайма ёле, тириле.
Джашаймамы?

Ташлагъа да къарайма сынташлыкъ излегенча,
Джулдузгъа да къарайма учарын сакълагъанча,
Терек да кёзюме кёрюнеди мычхыны сакълагъанча,
Шошлукъ да кёрюнеди къычырыкъны сакълагъанча
(Огъесе, сын болгъан къычырыкъмыды шошлукъ?)
 
Джашаудан къарайды ёлюм.
Суу саркъады ёлюрге къоркъгъандан
(Тохтагъан суу – джукълагъан адам).

Къулакъ – сангырау болмаз ючюн – эшитирге кюрешеди,
Кёз – сокъур болмаз ючюн – кёрюрге кюрешеди,
Джюрек да урады ёлмез ючюн,
Джер да бурулады ёлмез ючюн,
Кюн да джанады ёлмез ючюн.
Къымылдамагъаннга келеди ёлюм
(Сууугъан, къатхан – ёлюкдю, ёлюк).

Ана тилимде сагъыш этеме, сёлешеме, окъуйма, джазама. Не ючюн –
Ана тилим, туугъан халкъым ёлмез ючюн.
Хакъгъа этеме къуллукъ. Не ючюн?
Адамлыгъымы тас этмез ючюн,
Джашау магъанасын тас этмез ючюн.

Кимге, неге къуллукъ эте эсе,
Анга ушай барады адам.

Нени кёбюрек сагъына эсенг,
Неге кёбюрек термиле эсенг,
Неге бегирек къуллукъ эте эсенг,
Кимни бегирек разы эте эсенг –
Ушай, джууукълаша бараса анга.

Неди сени сагъышынг-фикиринг?
Неди сени сёзюнг-ишинг?
Неди сени иннетинг-муратынг?
Къуллукъ этесе кимге, неге?

Ушай, джууукълаша бараса кимге, неге?

ГОШАЯХ БИЙЧЕНИ КЪАЙЫТЫУУ

Кеси дуниядан кетсе да
Къабыл болгъунчу дуасы,
Бюгюн да турады къая башында
Гошаях бийчени къаласы.

«Къаншаубийге тюбетмей,
Аллах, ёлтюрме мени».
Къабыл болмады тилеги,
Ёлюм къоратды бийчени.

Кеси дуниядан кетсе да,
Тауусулуб кюнлери –
Къалгъанды халкъны эсинде
Сейир джырлары, кюулери.

Къул, къарауаш кибикле бюгюн
Зардан ёле, сёлешелле:
Гошаях бизники тюлдю деб,
Бизде бий, бийче болмагъанды деб,
Халкъны да кеслерича,
Сыйсыз этерге кюрешелле.

Къаласын кёре Гошаях бийчени,
Къызыл-Къалада ёсгенме.
Ёлген бийчеге юрюрге кюрешген
Талай итни да кесгенме.

Къарауашла уа бардыралла
Къазауатларын бийче бла.
Бийче болалмазлыкъ къарауашла
Не этсинле кюрешмей Бийче бла.

Гошаях бийчени сатаргъа кюрешген
Къулла бла къарауашла,
Бюгюн кърал, заман да башха
Болгъанын эслемейле. 
Аланы – къулланы – къралы чачылгъанын,
Джол Кертиге ачылгъанын
Кёрюрге излемейле.

Гошаях бийче къарайды бизге,
Къалаларындан, джырларындан.
Ол джангыдан къайытады бизге.
Мен да бу назмуну джазама андан.

БЕРГЕНДЕ

Ыйыкъла бла джауады джангур,
Къайыкъла бла джюзерчады джол.
Алай а, Кёкге къарагъан къынгыр –
Башха джерни адамыды ол.

Бу джуртну адамлары уа –
Джашагъанла шахарда, элде да –
Кюн тюбюндеча джюрюйле,
Къулакъламай джауумну, джелни да.

Сейирсиниб къарайма алагъа –
Акъ аюлеге ушаш къатынлагъа, къызлагъа:
Баралла салыныб къарын джаулары.
Семизлик – аланы къанлы джаулары
Болса да, къыйналмайла артыкъ.
Сёлешелле рахат, кюлелле джарыкъ.
Была да кеслерича бир халкъ, бир эл.

Тебсейди джангур, харс урады джел.
Къайыкъла бла джюзерчады джол.
Барама къошулуб джаяулагъа,
Башдан аякъ джибиб, дибидик болуб.

Орамында джюрюмезлик,
Джангурунда джибимезлик –
Джангур уясына – Бергеннге – келмесин сора.
Тебсейди джангур, харс урады джел.
Джангур тюбюнде да игиди кёл.
Джангур уясыды Берген деген Эл.

УМУТ

Бир миллет чек,
Бир кърал чек,
Бир дуния намыс,
Бир ахрат азаб
Тыялла Сени менден.
Тыялла мени Сенден.

«Адам не айтыр,
Аллах не айтыр»-дей,
Энтда биразны турсакъ,
Болджалны созсакъ –
Кеч боллукъду.

Огъай, алдаргъа кюрешмейик
Башхаланы, кесибизни да:
Не миллет, не кърал,
Не дуния, не ахрат,
Не адам, не Аллах
Тыймайла бизни.

Кесибизбиз тыйгъан кесибизни,
Джолун кесиб сюймеклигибизни.
Тынгылаб сокъураннгандан эсе, айтыб сокъуранайыкъ.
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуранайыкъ.
Сюймеклик – таукелликди.

Сюймеклиги ючюн кюрешмеген,
Кюреширикди ким ючюн, не ючюн?
Кёб кечени джукъламай чыкъдым тангнга,
Назмуму келечи этиб иер ючюн санга.

Келечиге ёлюм джокъду билеме.
Джууабынгы эшитирге ашыкъгъандан ёлеме.
Кюкюрейди, чартлайды, джашнайды джюрек.
Аны къатлаб къайтарады Кёк.

Джазыуубуз джазыла турады Кёкде:
Мадар этсек, этерикди къадар.
Не ачыллыкъла, не ёмюрлюкге джабыллыкъла чекле.
Джюрекден чыкъгъан сёзге,
Кёкден тюшген Сёзгеча къара.

Тилек да, алгъыш да этилгенди.
«Амин» деринг къалгъанды джангыз.
Аллах айтса, боллукъдула энди
Бизге дуния да, джашау да джангы.

КЁК-ДЖЕР АДАМГЪА

«Эркишинги эсенг – мийиклигими сына,
Эркиши эсенг – кючюнгю сына:
Ёрле, чыкъ мени башыма.
Тау артына башым бла ау,
Къара тенгизге акъ башым бла ау»,-
Дегенча сюеледи тау.

«Эркиши эсенг, сына кючюнгю.
Кёмюл да, сына теренлигими.

Толкъунларыма чыдаяллыкъ эсенг – кёр»,-
Дегенча чайкъалады тенгиз.

Тау, тюз, суу, орман,
Къар, буз, къум, боран,
Иссилик, сууукълукъ – бары
Сынаргъа излейле мени,
Чакъыралла кеслерине.
Мен ётеме ол сынауладан.

Джаналла джулдузла Кёкде,
Чакъыралла ала да кеслерине.
Къарайма Кёкню, кёлню да джарытхан джулдузлагъа.
«Джабышыб турма да Джерде къызлагъа.
Эркишилигинги бизге да бир кёргюзт»,-
Дегенча, кёз къыса къарайдыла ала.

Бителле къанатла джюрекге –
Излейме учуб кетерге Кёкге.
Алай а, Джер кесине тартыб санымы,
Джибермейди мени Кёкге.
Кёк да ёрге тартыб джанымы,
Джутаргъа къоймайды Джерге мени.

Джашайма Джерде, къарагъанлай Кёкге.
Учама Кёкде, къарагъанлай Джерге.
Болджалым джетсе,
Джерде къаллыкъды саным,
Кёкге кетерикди джаным –
Кёк-Джер адамыма мен.

Акъылым Кёк бла Джерге бёлюне, джашадым.
Кёк бла Джерге юлешиниб бошаллыкъды ахырым да.
Тейри адамыма, Кёк-Джер адамыма мен.

АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК

Кёкде джулдузланы, Джерде къызланы
Джанымдан да сюйгенме.
Алай а, джууукълашыб алагъа,
Кёб кере кюйгенме.

«Джулдуз узакъда иги,
Къыз – джууукъда иги»»-
Дегеним да болгъанды.
Алай а,
Ариулукъгъа сюймеклигим мени
Ёлюмден кёб кере къутхаргъанды.

Болджалым джетиб, кетерге тюшсе,
Кёкде джулдузланы, Джерде къызланы
Тансыкълай ёлюрме.
Артха къайытыргъа мадар болса уа –
Джангыз ала ючюн къайытыб келирме.

Кёкде, Джерде да Ариулукъгъа
Салама махтау.
Дунияда Ариулукъ болгъаны ючюн,
Ариулукъгъа Сюймеклик болгъаны ючюн
Былай татлыды, багъалыды джашау.

ДЖАНГЫЛЫКЪ ДЖОКЪДУ

Адамладан айырылыб,
«Хы, энди кесим къалдым» десе да,
Адамгъа
Джангыз кеси къалыргъа джокъду амал.

Джангыз кёзюуюнде да
Адам джангыз тюлдю:
Не шайтанла, не мёлекле
Биргесинелле аны.

Не Аллахха, не шайтаннга
Къуллукъ этеди адам.
Бирине да къуллукъ этмейме деген –
Алдаргъа кюрешеди кесин, адамланы да.

Кеси къалгъан кёзюуюнде да,
Анга къараб, аны мараб
Тургъанланы кёрсе эди адам…


СЁЗ АЛЫБ БАРАДЫ БИЗНИ++++++++++

Джолоучума.

Атым, джамчым, башлыгъым да,
Сауутум-сабам, азыгъым да,
Джолгъа чыгъартхан иннет да,
Джолуму кёргюзтген къыблама да,
Алдан алгъа элтген кюч да,
Джолум кеси да –
Сёздю.

Ол – Кёкден тюшген Сёз –
Кёкча джууукъду, Кёкча да узакъды.
Андан джууукъ, андан узакъ,
Андан туру, андан таша,
Андан сууаблы, андан халал
Болмаз бир зат.

Сёз алыб барады мени.
Анга тыйыншлы болалсам,
Аны бла барыб туралсам –
Чыгъарыкъма Кёкге,
Сёзню бизге ийгеннге тюберикме.

Сёз алыб барады мени.
Аллахха алыб барады мени.
Хоу, Кёкден эннген сёздю
Кёкге чыгъарлыкъ бизни.

Сёз ызындан барабыз биз.
Джюрекдеди Сёз.
Сёздеди джюрек.

Сёзню ангылагъаныбызгъа кёре,
Анга бойсуннганыбызгъа кёре
Адамбыз, Халкъбыз.

Анга кёреди джолубуз да,
Анга кёреди барыуубуз да,
Анга кёреди джазыуубуз да.

ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ

Дуния боранындан да,
Ахрат азабындан да
Къутулгъанча кёреме
Сёзню ышыгъында,
Сёзню джарыгъында.
(Ышыкъ деб джарыкъгъа айталла Тюркде).

Мен джаратханма Сёзню,
Сёз джаратханды Мени.
Кесим джыгъылсам да атдан,
Сёзюм къаллыкъды артда.

Сёздю шайырны джаны.
Къадары алайды аны.
Сёз – келечиди араларында
Гъарб бла Шаркъны,
Хакъ бла Халкъны.

Сёз келечиди
Кёкден Джерге,
Джерден Кёкге.

Шыйыхлалла, файгъамбарлалла
Эм уллу шайырла.

Сёзню ышыгъында, Сёзню джарыгъында
Табарыкъды тынгы
Адам улу бары.

Эм иги сёз
Кёкденди, джюрекденди,
Аллахданды, Аллахды, Аллаххады.

Сёз – башды неден да, кимден да.
Аны бла Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр.
Сёзню джанындан да багъалы кёрмесе шайыр,
Сёз керамат анга ачыллыкъ тюлдю.

Сауутум-сабам, къалкъаным да сёздю.
Мени джаратхан, мен джаратхан да сёздю.
Дунияны джаратхан, джашатхан да сёздю.
Сёзге къуллукъ этгеннге айталла шайыр деб.

ТАУ БАШЫНДА

Мийикге ёрлетгенед, чыгъаргъанед джашлыкъ
Мен атыб келген тангымы аллына къарар ючюн.
Арадан кёб джыл ётюб, энтда чыкъдым бери –
Энди уа – батыб баргъан кюнюмю ызындан къарар ючюн.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джана, кюе Кюн да джукъланныкъды.
Алай а, джашау сакъланныкъды –
Бир башха Кюн, башха дуния ачыллыкъды бизге.

Мен ол мийик къадаргъа ийнанама.
Къуралгъаныча чачыллыкъды дуния,
Башланнганыча бощаллыкъды джашау,
Дагъыда хар зат джангыдан башланныкъды.

Неди табигъат, мадде? Ёле, тириле тургъан бир зат.
Билмейме, бар, джокъ эсе да ахырат.
Ёзге, этген аманлыгъы адамны,
Эртде-кеч болса да, башына джетмей къалмайды аны.

Адамны оюмсузлугъундан да тюрленеди хауа.
Кеси къурутургъа да боллукъду джашауну адам.
Кесин къурутургъа да боллукъду адам.
Къутхарыргъа да боллукъду кесин, джашауну да.

Неди ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк?
Меннге буюрулмагъанлыгъына ол,
Барды деб турама ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк,
Барды деб ийнанама анга элтген джол.

Батыб баргъан кюнюме къарайма.
Алай а, этмейим хомухлукъ, кёлсюзлюк.
Бар, джокъ эсе да, ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк,
Мен халкъым джашар ючюн кюрешгенме, сермешгенме.

Ёмюрлюк рахат джашау излегенме анга.
Иннетим къабыл болуб, джетгинчи муратыма,
Тауусулду эсе кюнюм – неди мадар?
Алкъынчы бизден кючлюдю къадар.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Къычырады джюрек – тынгылайды Кёк.
Тынгыламай эсе да, Кёкню тилин
Ангыларча, къайда аллай фахму, билим?

Бирде айтама: кесинден бошарыкъды адам.
Бирде айтама: джашарыкъды адам.
Къутхарлыкъды кесин, джашауну да.

Атомну ичине да къарагъанды ол,
Кёк аламгъа да салгъанды джол.
Ич-тыш дунияланы, таша дунияланы –
Кесине къыйынлыкъгъа, насыбхы эсе да –
Ачханды ол.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Тынгысызды джюрек – сагъышлыды Кёк.
Джюрегиме, Кёкге да тынгылайма.
Батыб баргъан кюнюме къарайма.

ДЖАНГЫ ДЖЫЛГЪА ТЮБЕЙ

Джыл кетди деб, джарсыйла эслирекле.
Джангы джыл деб, шашалла телирекле.
Акъыллыдан тели зауукъ – не этейик,
Шашханладан къачыб къайры кетейик?

Иги болгъандан тынчды аман болгъан.
Игилени, аманланы ичинде да адам болгъан,
Хайуанланы, джаныуарланы ичинде да адам болгъан,
Палахда, къууанчда да адамлай къалгъан –
Тейри адамы деген олду джангыз.

Къыйынлыкъда, зауукълукъда, къууанчда, бушууда да
Адамлыгъы сыналады адамны.
Бир-бирле кёлтюрмейле аны –
Ёталмайла Аллах берген сынаудан.


Ичинде хайуанлыгъын, джаныуарлыгъын буууб, тунчукъдуруб,
Адам болуб сюелген ёрге,
Тыйыншлыды ётерге тёрге.
Адамдан, ызына айланыб, хайуан, джаныуар болгъан а –
Тыйыншлыды кирирге джерге.

Эски джылдан Джангы джылгъа ётген джер,
Сыйрат кёпюрге ушаса эди,
Хайуанла, джаныуарла эски джылда къалыб,
Джангы джылгъа керти адамла ётселе эди,
Не да,
Адамла хайуанлыкъларын, джаныуарлыкъларын эски длжылда къоюб,
Джангы джылгъа джангыз адамлыкъларын алыб ётселе эди…

Ол болмазлыкъ эсе да,
Игиди иги джора этген.

Эски джылда да кюрешдим инсан хакълары ючюн,
Джангы джылда да олду ишим, борчум мени.
Ичсинле, эсирсинле, шашсынла телирекле.
Джангыз алагъа къошулмасынла эслирекле.

Не сакълайды бизни Джангы джылда да, къайдам.
Джарыкъ энеди джулдуз бла Айдан.
Анга тыйыншлы болалсакъ эдик биз,
Хакъ джолда баралсакъ эдик биз.

ХОРЛАМ БИЗНИКИДИ

Акъ джолда къарала баралла.
Акъ джол да къарала барады.
Озадыла къатым бла къара арбала,
Учадыла башым бла къара къаргъала.

Къара халкъ ишлесе да акъ джолну,
Къара халкъ тюлдю акъ джолда баргъан.
Къара къайгъы барады акъ джолда ашыгъыш.
Джолгъа къараб этеме сагъыш.

Къалюбаладан – ата-бабаладан – келген акъ джолгъа,
Бюгюн къарала, сарыла кючлей баргъан акъ джолгъа,
Къараб, сагъышлы, къайгъылы болама.

Джолубузгъа ие болуб башхала,
Джуртубузгъа ие болуб башхала,
Джазыуубузгъа ие болуб башхала –
Биз а турабыз къара тынгнылауну басыб.

Юсюме къурум чача, бетиме къара джагъа,
Акъ джолумда бир къара-дурала баралла.
Мен а, джол къоя, сый бере алагъа,
Джолдан джанлаб, джол джаны бла барама.

Джуртуму кючлетиб башхалагъа,
Джуртумда да джуртсуз болуб кесим,
Джюз джерге бёлюнюб эсим,
Тамбламы кёралмай къыйналама.

Минги Тауума, Акъ тауума къарала,
Ёрлеб чыгъыб, байракъларын чанчалла.
Джюрек тамырым, джан тамырым чанчады:
Бизни байракъ, бизни мухур къайдады?

Ёмюрледен бери джашайды былайда халкъ.
Иннети, сёзю, джолу, тауу да – акъ.
Бюгюнлеге джетгенди къара кючлеге бермей бой.
Бюгюн бола тургъан ишлени уа къой да къой.

Халкъ айырылса Хакъдан
Къара кючле бошайла халкъдан.
Халкъ унутса Аллахны, Хакъны,
Ма ол заманда хорлайла Къара кючле халкъны.

Кёреме: акъ джолда къарала баралла.
Акъ джол да къарала барады.
Биригиб турмагъаныбыз ючюн ёрге,
Тюб болмагъан эсек да, тюшгенбиз тюбге.

Къараладан толгъанды джолум.
Нарт къылычха узалады къолум.
Сакълар ючюн акълыгъын длжолну,
Къыстаргъа керекди джуртдан шайтанны, джауну.


Джолубуз джаугъа кёрюнюр тар.
Дин, Джурт къазауатда ийманлы хорлар.
Аз болсакъ да, хорлам бизникиди.
Къатлаб къайтарабыз: Аллаху акбар.

АЛЛАХ, АБЫНДЫРМА ТАУЛУНУ

«Таулу тюзде абыныр» дейле.
Тюзлеге кёчюрюб, сюрюб да аны ючюн кюрешгенле бизни.
Аны ючюн кюрешелле тауларыбызны сыйырыргъа бюгюн да.
Тюзде къалгъан таулу тас болгъаны хакъды.
Аны ючюн къайытханды тау джуртуна халкъ.

Алай а, эм уллу къыйынлыкъ
Таулу тауда абыныб тебреседи,
Кеси тюзлеге тёнгереб тебреседи,
Элин-Джуртун атыб, кетиб тебреседи.

«Тойгъан джуртдан туугъан джурт иги» демей,
«Джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» демей,
«Бёрю Джуртун итлеге къоймаз» демей,
«Эркинлигин тегенеге ауушдурмаз» демей,
«Ёзденме, бёрюме, таулума» демей,

Джурту ючюн, Халкъы ючюн, Хакъы ючюн сермешмей,
Тюзлеге саркъыб, итлеге къошулуб тебресе,
Ала бла тегене, сюек, сынджыр ючюн талашыб тебресе,
Хакъны, Халкъны, Джуртну да сан этмей тебресе,
Динин, тилин, адетин, намысын, тёресин да унутуб тебресе,

Дуния малны кесине Аллах этиб,
Халкъын, Джуртун сатыб тебресе,
Адамлыгъын, ёзденлигин атыб тебресе –
Керти къыйынлыкъ ма олду.

«Таулу тюзде абыныр» дейле. Абыннган
Сокъураныр – тюшюнюр – эс джыяр – къайытыр артха.
Алай а, таулу тауда абынсады къыйынлыкъ:
Ол ташча тёнгерер – къайыталмаз артха.

Аллах, абындырма таулуну тауда.
Къызгъанма берген джуртунгу анга.
Ийманын, билимин да кючлю эт,
Джандет джуртунда къууанч бла джашб турурча эт.

ХАЛКЪЫМ, УЯН

Мен Аллах айтханны этдим: Дунияны
Тюзлюклерин табмагъан халкълары ючюн,
Адамланы инсан хакълары ючюн,
Адам ючюн, Халкъ ючюн, Хакъ ючюн
Джюрегим бла, сёзюм бла, билегим бла да къазауат этдим.

Аллахны аллында къызармаз бетим.
Алай а, джарсыйма – миллетим
Табмагъанлай барады тюзлюгюн.

Ич, тыш джауланы да хорлаялмайбыз. Не ючюн? –
Аллах буюргъанча джашамагъаныбыз ючюн –
Харамдан-гюнахдан кесибизни тыймагъаныбыз ючюн,
Хакъ джолда бармагъаныбыз ючюн.

Аны ючюндю халкъны джоюла, джутула, тюб бола баргъаны.
Сабий туугъан да аны ючюндю аз.
Ажымлы ёлген да кёб болгъаны аны ючюндю.
Мурдарлыкъ, уру-гуду джайылгъаны да аны ючюндю.
Ичкичилик, хаулелик джайылгъаны да аны ючюндю.

Андан тюлмюдю къуруй баргъаны тилибизни?
Гяуур кючлей баргъаны джуртубузну-джерибизни?
Аны ючюн тюлмюдю къраллыгъыбыз-къралыбыз болмагъаны?
Адамлыкъ-ёзденлик-эркишилик къалмагъаны?

Миллет байрагъыбыз, миллет орайдабыз, миллет мухурубуз къайда?
Арабыз узакъды да джулдуздан, Айдан
Аны ючюн джарыкъ тюлдю, къарангыды джолубуз.
Ёлюмге кетиб баргъанын англаб,
Керти джолгъа, Хакъ джолгъа къайытырмы халкъыбыз?

Хакъ ючюн, адам ючюн, Халкъ ючюн кюрешмегенни
Ийманы, адамлыгъы, эркишилиги да толу тюлдю.
Аллах буюргъанча джашамагъанны джолу бирди –
Учузлукъ, сыйсызлыкъ, къул джашау, ёлюм.

Терсейген халкъым эсгерирми кесин,
Тюшюнюб, титиреб, джыярмы эсин?
Огъесе, шайтаннга хорлатыб кесин,
Джоюлуб, джутулуб, тас болубму кетер?

Джазыуун халкъны кесине къойгъанды Хакъ.
Джазыуун кеси джазаргъа излемей эсе уа халкъ,
Аны терсине джазгъанла, джазарыкъла – кёб.
Бизге джылай, къарайды Кёк.

Тюшюн, халкъым, чамланнгынчы Хакъ.
Уян, болгъунчу кеч, болгъунчу талкъ.
Халкъым, халкъым, шайтаннга къул болма.
Эки дуниядан да юлюшсюз къалма.
Хакъны кёр, эшит – сокъур, сангырау болма.

Халкъым, уян.

КЪАРАЧАЙ СЮРГЮНДЕН СОРА+++++++++

Къайыталмазлыкъланы джылауларын эте,
Халкъны сау къалгъан кесеги къайытды ызына.
22 минг сабий, аллай бир да къарт, къарыусуз
Къум тюбюнде къалдыла Азияда.

Къаракъумла, Къызылкъумла,
«Барса келмез» джаханим джуртла
Джанын алалмагъанны саулугъун алдыла.
Къаллай джашла, къызла къум тюзледе къалдыла.

14-джыллыкъ сюргюн азабдан, тутмакъ азабдан
Халкъны сау къалгъан кесеги къайытды ызына.
Алай а, сауланы да саулукълары джокъ,
Ол сюргюнню къыйынлыгъы бюгюн да къырады халкъны.

Саулугъу да кетиб, къылыгъы да тюрлениб,
Халкъ ызына къайытды алай.
Ол сюргюннге чыдаб, артха къайыталгъанла да,
Джюреклери джарылыб ёледиле Джуртда.

Джокъду буруннгу Къарачай энди.
Тукъум-тийре болуб джашагъан джокъдула элле.
Къачхы кюн аманда турна джыйынча,
Къатышханды, бокъланнганды Къарачай.

Башчы да джокъду тюзетирча джол.
Бузулгъандан бузула барады халкъ.
Дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъгъан да джокъ –
Бу барыудан барсакъ, боллукъбуз талкъ.

Джуртубузда да джуртсуз къала, юлюшсюз къала турабыз.
Адетлерибизни, тилибизни да барабыз унута.
Адамлыгъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа да тюшгенди къоркъуу –
Джукъланалла джулдузлача умутла.

Ит кърал да, аны маскелери да
Таша, туру да этелле бизге джаулукъ.
Аланы къууандыра, кесибиз да
Кюрешебиз бир-бирибизни тонаб, къырыб.

Орус мыжыкълагъа ушай барабыз,
Аман хансча джайылгъанды хаулелик, ичкичилик.
Дин, шериат къутхарлыкъ эди бизни –
Айхай, аланы бегирге къойса уа ибилис кърал.

Къарачайны къутхарлыкъ менме деб,
Хар бир эркиши турмаса ёрге,
Хакъ джолгъа къайытыб кеси да,
Хакъ джолгъа къайтара халкъны да,
Тебремесе болджал салмай, кюрешиб,
Тюб боллукъду халкъыбыз бизни.

Харамгъа-гюнахха бата барады Къарачай.
Бизге джийиргениб къарай болур Кёкден джулдузу бла Ай.
Не кесибизни эсгериб, титиреб, Хакъ джолгъа къайтырыкъбыз.
Не да джау табасы болуб, къаргъышда айтыллыкъбыз.

Амантишле бла бирге
Халкъны душманыды хар бир ичгичи, хауле.
Бу кюнлени келирлерин билиб.
Хахай этгенди Хасаукада Дауле.

Кесибизни эсгермесек бюгюн,
Тамблабыз боллукъ тюлдю бизни.
Тарихибизни, джуртубузну да кючлерикле башхала,
Къул-къарауаш этерикле кеслерине бизни да.

Алай болургъа къалмагъанды кёб.
Чамланнгынчы Кёк,
Халкъ, Хакъ джолгъа къайыт.

Халкъым, уян.

САУ-ЭСЕН БОЛСА МИЛЛЕТИБИЗ

Джюрегинг не этедими дейсе?
Да турады кесин, мени да ашай.
Бек къылыкъ этсе, мен да урушама,
Алай эте барабыз джашай.

Джюрек менден, мен джюрегимден –
Бир-бирибизден барабыз бошай.
Бир-бирибизге дау сала, джараша,
Алай эте барабыз джашай.

Ким, не ючюн кюрешдик тохтаусуз?
Замансыз тауусулдукъ ким, не ючюн?
Халкъыбыз ючюн, Ол джашар ючюн,
Кюреше, сермеше къартайдыкъ замансыз.

Да алай эсе, джокъду къыйналыу.
Хакъ бла Халкъ болду иннетибиз.
Бизге ёлюм джокъду
Сау-эсен болса миллетибиз.

НЕ МАДАР

От аламны джукълаталлыкъ болсам да,
Буз Аламны эриталлыкъ болсам да,
Къарангы Аламны джарыталлыкъ болсам да,
Ёлген Аламны тирилталлыкъ болсам да,

Ол кюч къууандырлыкъ тюлдю мени,
Бу дунияда табалмасам сени.
Табхандан сора да къууанч аз боллукъду меннге,
Кесими сюйдюралмасам сеннге.

Джюреги сюйгенни табалмаса адам,
Сюйгени бла джашамаса адам,
Джашагъанды дерге боллукъмуду анга?
Не мадар, джазыуу алай болгъан адамгъа?

КЪАЙДАСА СЕН?

Джюрегимде бир кёб иги сёз, ариу сёз барды,
Аланы кимге айтайым ансы,
Алагъа тыйыншлыны къайдан табайым ансы?

Огъесе,
Ала къачхы гюлле болурламы,
Мен джазгъы кюнню излегенликге?

Къачхы шылпы бла джазгъы джабалакъ
Тюберге уа джокъмуду мадар?

Заманында айтылмагъан сёз
Джюрекни джарады артда.

Кёкледе этиледи некях.
Анга хазыр болмай юйленнген,
Кесине, башхагъа да келтиреди палах.

Некяхсыз къуралгъан юйдегиле
Чачыллыкъла сынауладан ётмей.

Джердегиле этселе мадар,
Кёкдеги этеди къадар.

Сюймекликсиз къуралгъан юйдегиге,
Афенди некях этдиргенликге,
Кёкдеги демейди «амин».

Джюрегимде бир кёб иги сёз, ариу сёз барды,
Аланы кимге айтайым ансы,
Алагъа тыйыншлыны къайдан табайым ансы,
Экибизге Кёк этерча некях.


ТЕЛЕФОН УШАКЪЛА

Хай!
Тенгиз джагъасындама. Къарайма тенгизге.
Тенгизде джууунады Ай.
Чабакъла джюзелле тёгерегинде.
Сен былай тюшгенлей эсиме,
Телефон этдинг. Сау бол.
Сейир тюлмюдю ол?
Анда да тийибмиди Ай?
Кертими айтаса? Игиди къалай.
Бир джуртда джашамасакъ да,
Бир Айгъа къарайбыз экибиз да.
Бюгече рахатды тенгиз да.
Джангызма. Джансызма. Джангыз,
Ауазынгы эшитсем – тирилеме.
Джуртха да, сеннге да – термилеме.
(Боллукъса дерге:
Къарыусузлукъ джарашмайды эрге).
Тюзсе, айтсанг да алай.
Чайкъалады тенгизде Ай.
Мыдахды тюрсюню, джарыгъы да аны.
Андан болурму мыдахлыгъым мени?
Ауазынг а сени – джарыкъды бютюн.
Ауазынг – тийгенчады Кюн.
Анга къууанама.
Сёлеше тур. Сакъла. Аллыма къара.
Сенсиз Акъ тенгиз да кёрюнеди къара.
Кёкде, кёлде да Ай бла джулдузгъа къара.
Хайда, сау къал. Эсен кёрюшейик.
Ха де бра.

КЪАМАТУРГЪА – ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА

Къаматур – къама, тур –
Джауланы къаматырча ур,
Къампайтырча ур.
Джатханынг, джукълагъанынг боллукъду – тамам.
Уяныргъа джетгенди заман.

Къаматур, тур.
Душманны къамат, ур.
Къаушатырча ур.
Шохлагъа уа – къалкъан болуб тур.

Бирликде тирилик – Къаматур:
Къарачай-Малкъар-Тюркие.
Аллахны аллында баш ие,
Шукурла этебиз Анга –

Бизни адам этиб джаратханы ючюн,
Бизни муслиман этиб джаратханы ючюн,
Бизни тюрк этиб джаратханы ючюн,
Хакъ джолну танытханы ючюн.

Тюркбюз – къаныбыз, джаныбыз бла,
Джюрегибиз, ангыбыз бла –
Къадарыбыз бла.

Къаматур бирикдиреди бизни,
Кёлтюреди кёлюбюзню,
Джыйдырады эсибизни,
Танытады кесибизни.

Айтады Къаматур:
Тюрк халкъы, ёрге тур.
Тарихинге тыйыншлы бол,
Джазыуунга ие бол.

Тин байрагъыбыз – Къаматур!
Бизни харам джукъудан уятханлай тур,
Азанча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур.

Суу кетсе да таш къалыр.
Сен да алай къала тур.
Къаматур.
Ким кетсе да, не кетсе да,
Сен дунияда джашаб тур.
Каматур.

Сен бирикдиресе бизни,
Кёллендиресе бизни.

Халкъыбызгъа
Джюрюшлю бол дейсе,
Эки дуниядан да
Юлюшлю бол дейсе.
«Амин» дейме мен да.

Узакъда болсанг да эм джууукъса меннге.
Халкъымса, байрагъымса, орайдамса мени.

Терсейгенлени да тюз джолгъа бур,
Бизни бирикдиргенлей, кёллендиргенлей тур.
Миллет орайдача (Милли маршча) эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур –
Эркинликге, Тюзлюкге, Игиликге чакъыргъанлай тур.

Джаша, КЪАМАТУР.

КИМДЕДИ ТЕРСЛИК?

Сыртда чалкъы чала турады къарт.
Атлатыб-атлатыб чалады алай.
Хыршысыны узунлугъуна, дюрюсюню кенглигине
Сейирсинеме. Нарт юзюкден болур, эшта, ол.
Сарыджилик тёлюден болур, эшта, ол.
Къазауат, сюргюн, хапис –
Бири да юзалмагъанды аны джилигин.

Алай а, нек джокъду аны къатында киши?
Къайдалла уланлары, туудукълары?
Аны джилигин юзалмаса да къыйынлыкъ,
Тукъумун, тийресин а къурутханды.

Чалады чалкъы
Бурун заманладан къалгъан пелиуан.
Белинде зынгырдайла тёшю-чёгючю.
Ауурлукъ да этмейле ала деуге.
(Аланы бир башха джерде къойса,
Чалкъысын таблар ючюн, артха къайытыргъа керекди.
Артха къайытыргъа уа сюймейди къарт).

Чалады къарт,
Анда-мында джаныу эте чалкъысына.
Азыгъы да джанындады аны.
1990- чы джыллада
Тюртюлгенем анга.
Джылы джюзге джууукълаша эди аны.

Быллай деуле болгъан болурла
Бычакъ бла аю уугъа джюрюгенле.
Бир ёгюз арыгъанында, аны орнуна сюелиб,
Сабан сюрдюрген да быллайла болгъан болурла.

Быллайла болгъан болурла, эшта,
Багъатыр Татаркъан, тулпар Алий, гёджеб Къочхар…
Быллай деуле джокъдула Къарачайда энди.
Эшта, нарт юзюкню ахыр адамы болур бу къарт.

1943-чю джыл сюргюннге дери,
Аз тюл эдиле быллай деуле Къарачайда.
…Джуртда Джангыз Терекча кёрюнеди къарт,
Къарачайны Къадау Ташына да ушайды ол.

Мен анга тюртюлдюм да ушакъ этдим.
Алай а, «джангыз нексе» деб сорургъа, базмай кетдим.
Андан айырылыб, эндим ёзеннге,
Эл кёчюб кетгенча кёрюндю кёзюме.

Юйле тура эдиле – адам а джокъ.
Анда-мында бир къарт кёрюнсе да,
Сабий а – джокъ, сабий таууш джокъ.
Джаш адам къалмагъанды элде.

Джашла, къызла къалмайла элде.
Тау элле баралла къуруб.
Тау элле чачыла баралла.
Халкълыгъыбызгъа тюшгенди къоркъуу.
Кимдеди терслик?

ДЖАНГЫ ДЖЫЛНЫ КЕЧЕСИ

От джанса да, джилтинлей, кюле,
Ол турады, билеме, ёле.
Кёзюу кёзюую бла турмасакъ джагъа,
Тауусуллукъду кюе эм джана.

Къызаралла сауутла чагъырдан.
Къызаргъынчы ичгенбиз андан.
Къалтырай джаналла чыракъла тебсиде.
Музыка чакъырады тебсерге.

Джюрекле къысылгъанла бир-бирине –
Тынгылайбыз сёлешгенлерине.
От джанады гюрюлдеб, чыкъырдаб.
От джанады титиреб, ынгычхаб.

От джаныб, балаууз чыракъча болады шош.
Джюрекле боладыла хош.
От джукъланмазча джагъабыз джангыдан.
«Мен сюеме сени,- дейме ,- джанымдан».

От джанады къызарыб, къызыб.
Къалтырай джаналла чыракъла тебсиде.
Биз бюгече юреннгенбиз тебсерге.
Не игиди Джангы Джылны кечеси.

ХАЛКЪНЫ САКЪЛАГЪАН

Тёнгеги – Джурту эсе,
Халкъны джаны – тилиди.
Экисин да сакълагъан
Ийманыды, диниди.

БУСАГЪАТДА КЪАРАЧАЙДА

Башчы халкъны, джуртну сакълар орнуна,
Агъашчы агъачны сакълар орнуна,
Имам динни, иманны сакълар орнуна –
Хар ким къарыууна, къуллугъуна кёре –
Кюрешелле болгъанны къатышдырыб, тонаб, сатыб.

Сан этмей Тюзлюкню-Кертини-Хакъны,
Джуртсуз этиб кюрешелле халкъны,
Имансыз, динсиз этиб кюрешелле аны,
Тинсиз, тилсиз этиб кюрешелле аны.


Халкъ барын турса да ангылаб,
Амалсыздан турады тынгылаб.
Харамгъа, гюнахха болады юренчек.
Тешилмезча бегийди
Зулму бла ётюрюкден тюйюлген тюйюмчек.

Зулму бла ётюрюкден эшилген къамчи
Халкъгъа не бек тийсе да ачы,
Халкъ юренеди тёзерге, тынгыларгъа.
Сый бере гудугъа, мурдаргъа,
Халкъ да юренеди урларгъа, тырнаргъа.

Халкъны халкълыгъы ёледи алай,
Адамны адамлыгъы ёледи алай.
Муслиманлыкъ, адамлыкъ борчун толтура,
Талай адам этгенликге хахай,
Тюрленмейди джукъ.
Халкъны ахыры – джууукъдан джууукъ.

Ёзенни ёрге келеди тубан.
Кёрюнмейди халкъ, не бир адам.

ФАЙГЪАМБАРЧА КЮРЕШ

Табалмай къыйынлаша эсе да Тюзлюгюн, Хакъын,
Джуртунда джашагъан барды халкъым.
Олду мени сагъышым, къайгъым.
Олду мени джулдузум, Айым.

Дуниямы ара багъанасы,
Джашаууму баш магъанасы –
Олду.

Олду мени джаным-тиним,
Ангым, эсим, адетим, тилим.
Джашау джокъду меннге ансыз.
Адам боламыды Джуртсуз, Халкъсыз?

Анасы саулукъда ёлмейди сабий.
Халкъы саулукъда ёлмейди адам.
Халкъ къайгъысы ёлтюрсе да мени,
Халкъымды мени ёлюмсюзлюгюм.

Олду мени къуанчым, джарсыуум да.
Олду джюрек аурууум, дарманым да.

Ёмюрюм джаяу джюрюрге разыма
Халкъымы атда джюрютюр ючюн.
Алай а, кеси атда бармагъан,
Эталырмы халкъын да атлы?

Къралдан, хоншудан кёб джетсе да заран –
«Джау джаулугъун этед» деб къояма.
Халкъ кеси кесине джетдирсе уа къыйынлыкъ –
Аны ангылаялмай къыйналама.

Халкъ ичинде джашаб, халкъ ичинден чыгъыб,
Халкъны аты бла, кючю бла оноугъа илиннгенле,
Халкъны-Джуртну сакълар, джакълар орнуна,
Аны тонаб, ёлтюрюб кюрешгенле –

Эм уллу джау алалла меннге.
Ала бла кюрешиудю меничалагъа джихад.
Джанымы этиб Аллахха аманат,
Ол итле бла, амантишле бла этеме къазауат.

Ёзге, халкъ да кесин эслер, эсгерир орнуна,
Харамдан, гюнахдан кесин тыяр орнуна,
Динин, тилин, адетин-тёресин сакълар орнуна,
Кесин аманлагъа, аманлыкъгъа хорлатыб тебресе,
Хауле, ичкичи, бошбоюн болуб тебресе,
Халкъдан эсе, сюрюуге ушаб тебресе,
Адамдан эсе, хайуаннга, джаныуаргъа ушаб тебресе,
Кёлюнг чыгъа тебрейди халкъдан да.
Кёреме: терслик балтада, сабда да.

Алай а, кесин санагъан Адамгъа,
Къутхара халкъын, кесин да азабдан,
Сермеширге керекди ахыргъа дери:
Алай джашаргъа, ёлюрге да буюргъанды Аллах.
«Къалгъаннга керек болмагъан меннгеми керекди»,- демей,
«Къалгъанла хайуан эселе да, мен Адамма»,- де.
Джангыз эсенг да – джангыз тюлсе – Аллах бласа, сермеш.
Хакъ ючюн, халкъ ючюн, адам ючюн файгъамбарча кюреш.

АДАМ ДЖЮРЕГИ

Башхалагъа бойсуннган къой,
Кесиме бойсунургъа да унамайды джюрегим.
Джерде къой, Кёкледе да болмагъан
Излейди бир Тюзлюкню, Эркинликни.

Аны ючюн этеди къазауат,
Саныма, джаныма да тынгы-тынчлыкъ бермей.
Мени ёлтюрмей, кеси да ёлмей,
Къазауаты ушамайды тохтаргъа.

Ангы болса да джюрекге базман,
Аны да арытады джюрек.
Ол этген къоркъуугъа, ол салгъан соруугъа
Не Джер, не Кёк эталмайла джууаб.

Адамлагъа къой, Аллахны кесине да
Дау салыб тохтаучанды ол:
Нек тауусулургъа керекди адам баргъан джол,
Нек хорларгъа керекди джашауну ёлюм?

Адамла къурагъан джорукълагъа къаршчы болгъан бла къалмай,
Табигъатны-къадарны кесине да излемейди бойсунургъа.
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк Насыбны, Къууанчны излейди,
Излейди бир чексиз Тюзлюкню, Эркинликни.

Аны ючюн, не кюн, не кече билмей тынгы-тынчлыкъ,
Кесине, башхалагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ,
Ич, тыш дуниялагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ,
Урады джюрек…

Адам джюрегинден къыйынлы болурму?
Аны излеми ёмюрде толурму?

САДАКЪАЧЫ

Не этсин хариб, джокъду фахмусу.
Болургъа уа излейди джырчы, назмучу.
Аны ючюн кюрешеди урлаб, тырнаб.
Башхаланы сёзлерин, макъамларын да тонаб.

Мал урлагъан тартылады джууабха.
Сёз урлагъаннга уа джокъмуду тёре?
Къара багъанагъа тагъама аны. Кимними?
Кимни юсюнден айтханымы ол биледи кеси.

Ёзденлиги, адамлыгъы джокъду аны.
Дуния мал ючюн бетин сатар,
Амантишлени тюблерине джатар,
Джер-джерде аланы махтаб сёлешир.
Ала берген садакъа бла
Юйдегисин асраргъа кюрешир.

Джокъду бети, ётю, ёхтемлиги,
Джокъду чёб чакълы адамлыгъы, ёзденлиги.
Джокъду не болуму, не билими, не фахмусу,
Джокъду кесини бир джыры, назмусу.

Ушамагъан джукъмайды. Аны ючюн,
Къуллагъа къул болуб, киргенди къуллукъгъа.
Халкъ джырчы тюл, садакъачыды халкъда аты аны,
Къоркъама, тюртюлеме деб анга,
Билеме да тебрерин тарыгъыб.

Ой, ол кёзбау сёзлери, гуду кёзлери аны…
Джаяу бармаз ючюн арбагъа минерге кюрешген,
Кимни арбасына минсе, аны джырын джырларгъа кюрешген,
Бетин сатыб, садакъа джыяргъа кюрешген,
Юйдегисин алай бла асраргъа кюрешген
Немелени Неме –
«Джырчы, назмучу, къуллукъчу, алим».

Ол джийиргеншлиге тюбесем, болмаз деб къоркъама джолум.
Къолун узатса, къалай тутхан къолун?

ДЖОЛ

Къутхарлыкъды деб мени къыбыла,
Къыбыла таба тутханма джол.
Тёрт джанымда чартлайд шыбыла,
Мени урургъа ант этгенди ол.

Къызыл шыбыладан келеме къачыб,
Аны къылыч бла сермей, къайырыла.
Ата джуртумдан айырыла,
Аллахха, адамгъа да айтама ачыкъ:

Эки джауум барды мени:
Бири – зулму, бири – ётюрюк.
Аладан къутхармасакъ Элни,
Ёзден адамла боллукъбуз тюб.

Сиз да бираз джыяргъа эсигизни,
Мен да къайытырыкъма кюч алыб артха.
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни,
Джокъду ышаныу Гъарбха не Шаркъгъа.

Башыбыз къалмаз ючюн палахха,
Таянайыкъ, джангыз, Аллахха.
Аллах болуб кёлде-джюрекде
Бизни хорлар кюч чыкъмаз Джерде не Кёкде.

Джараларымы сау этиб, багъыб,
Джангыдан кирликме кюрешге.
Кечени хорлаб, танг да келеди атыб.
Не насыбды халкъ, джурт ючюн сермешген.

Сан ёлсе да, джан къаллыкъды сау.
Джаннга ёлюм джокъду, билебиз.
Уллу Аллахха салабыз махтау,
«Халкъ, джурт» дей, джашайбыз, ёлебиз.

ХАЛКЪЫМА КЪАЛЫРЛА МЕНДЕН

999 назму бла 1 сабий
Къалырла менден халкъыма.
Билмейме, аладан къайсы
Бегирек джарар халкъыма.

Хар назму тизгиним, бюгюн огъуна,
Аскерчиди, халкъ ючюн къазауат этген.
Сабийни уа къаллай боллугъун билмейме,
Алан халкъымы джюрютсе да атын.

Халкъыма джетген палахла эсиме тюшселе,
Ашланалла эски джарала.
Алай а, этеме иги джорала:
Тюшмез ючюн джангы джарала
Сёз да, сабий да бойсуна Хакъгъа,
Хайырлы болурла, джарарла халкъгъа.

Тюз сёзню, керти сёзню эшите,
«Таулучукъла ёсюб-ёсюб джетерле,
Къан дертни джууабларын этерле».

Душманла бла амантишле къачарла хорланыб.
Нарт къабырла нюр джанарла, къууаныб.
Хасаукачыла ол кюн тирилиб, ёрге турурла,
Джырны этгеннге, артыкъ да разы болурла.

Ол джыр болгъанды таулучукъланы таулула этген.
Ол джыр болгъанды аланы урушха элтген.
Мени сёзюм да Хасаука джыргъа ушасын –
Таулучукъланы кёллендире джашасын.

БИЯГЪЫ КЪОРКЪУУЛА

Дженгиб гюнахыбыз, терслигибиз,
Аны ючюн азаб чеге болурбуз биз.
Алай а, зулмудан къутулсакъ да кесибиз,
Бизни ёлтюреди эсибиз.

Хоу, не кече, не кюн тынгы-тынчлыкъ бермей,
Джюрекни ашай, джюрекден бошай,
Къыйнай, эсден кетерге унамай,
Терслик ёлтюреди бизни.

Терсликни алайды къылыгъы:
Башы эзилгенден сора да,
Бизни уруб, ачытханлай турады къуйругъу.

Джаханимни кёрмеген, джандетге салмайды кёл.
Алай а,
Ттерслиги болмагъанлай, джаханимден ётген Эл,
Джандетде да, джюрексине, къырыла болур.

Айтама былай
14-джыллыкъ тутмакъдан, сюргюнден ётген халкъыма къараб.
Адамла, тюзлюклери хорлаб, Джуртларына къайытсала да,
Джюреклери тутуб ёледиле, болмагъанлай къарт.

Къартлыкъгъа джашагъан хазна адам джокъду.
Ачыудан, джюрексине, ёлелле адамла.
Сюргюннге дери Къарачай бла, сюргюнден сора Къарачай –
Эки башха халкъдыла дерге боллукъду.

Алгъыннгы тийреле, тёреле джокъдула энди.
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмайдыла энди.
Тюрленнгенди халкъ – не этгенин билмейди энди,
Харамдан, гюнахдан джийиргенмейди энди,
Билмейди не болгъанын Хакъ.

Аллахын унутса уа халкъ,
Дуния малны Хакъдан кёрсе баш –
Зулмугъа-зорлукъгъа болады аш,
Узакъ, джууукъ да (мыжыкъ, чыгыр да) бий болуб тебрейле анга.

Халкъны ётгюрю, ёхтеми къазауатда, сюргюнде къырылгъанды,
Бюгюле билгенле къалгъандыла сау.
Ала уа – амантишлеге салалла махтау:
Сууаб-гюнах, халал-харам, тюз-терс, бёрю-ит – бары къатышханды.

Чамландырырча Аллахны-Хакъны
Тюрленнгенди къылыгъы халкъны.
Джаргъа тебере эсек кесибизни,
Чынгылдан тыярыкъ кимди бизни?
 
Эсгермесек, эслемесек кесибизни,
Тамблабыз боллукъ тюлдю бизни.
Дженгиб гюнахыбыз, терслигибиз,
Джардан, чынгылдан кетерикбиз биз.

Этебиз къуугъун, этебиз хахай –
Энтда сынау базманнга миннгенди Къарачай:
Не къайытырыкъды джолуна Аллахны,
Не да сынарыкъды джангыдан палахны.


ДЖАЗЫУЛА ДЖАЗЫЛЫБЛА СЁЗДЕ

Дин ахлусуна джарагъанча дуа,
Меннге да назму джарайды алай.
Къарайды Кёкден да, Кёкден эннген Сёзден да
Джулдуз бла Ай.

Ийнаннганланы къутхаргъанча дуа,
Мени да назму къутхарады алай.
Кёкден тюшген Сёз, джюрекден чыкъгъан Сёз
Джашаргъа, ёлюрге, тиритирге да береди кюч.

Кёкден тюшген Сёз, джюрекден чыкъгъан Сёз –
Джан къалдыргъан Сёз, джан къутхаргъан Сёз…
Джюз аты аны, джюз магъанасы –
Иги, ариу, тюз, керти, эркин, акъ, халал, сабыр, къанатлы…

Кёкден тюшген Сёз, кёлден чыкъгъан Сёз –
Джан къалдыргъан Сёз, джан къутхаргъан Сёз
Табдырады эс, тутдурады ёз.
Бизни джаратхан, джашатхан да Сёз.

Адамны тарихи, джашауу, къадары джашыныбды Сёзде,
Ауалы, ахыры да, дуниясы, ахраты да джазылыбды Сёзде.
Сёз бла адам джараталла бир-бирин,
Тюрлендирелле, джашаталла бир-бирин.
Огъай, бизни къарыуубуз джетерик тюлдю
Джаратыргъа, джашатыргъа, тюрлендирирге да Сёзню.
Сёздю джаратхан, джашатхан, тюрлендирген да бизни.

Мен назму джазама. Алай а,
Аны джаздыргъан кюч ташадады – Кёкдеди, джюрекдеди.
Аны узакълыгъы, джууукълугъу да чексизди.
Анга бойсунама, ауазын эшитеме, айтханын этеме.
Мен джазама Сёзню. Сёз джазады мени.

Кетгенни, келликни, болгъанны, боллукъну,
Тюненегизни, тамблагъызны да, кесигизни, мени да
Излегиз Сёзде.
Джазыула джазылыбла Сёзде.
Аны тюз окъурча, тюз хайырландырырча,
Керамат кюч Аллах берсин бизге.

КЕРЕКМИДИ АДАМ?

Не барды меннге бу тенгизден –
Аны кенглигинден, теренлигинден.
Ариулугъундан, тазалыгъындан да
Не барды меннге?

Тузлуду – ичерча тюлдю,
Сууукъду – джууунурча тюлдю.
Джангыз, къараб джагъадан
Къууаныргъа боллукъду.

Алай а, тенгизни толу багъасын,
Тенгизде джашагъанла билелле джангыз.
Аны тузлулугъуна, сууукълугъуна да
Махтау салыб, джырлайла ала.
Тенгиз – джуртларыды, джашауларыды, къадарларыды аланы.

Мен а, кёз ача айланнган биреулен,
Тенгизни тюрлендирирге излейме –
Кириб  джууунур ючюн,
Тузсуз этиб, сууундан ичер ючюн –
Несин да кесиме джараулу этер ючюн.

Тенгиздегилеге уа этмейме сагъыш:
Меннге – оюн, алагъа – ёлюм.
Балыкъла аны ючюн ата болурла башларын джагъагъа.
Джагъада джашау зор кёрюнсе,
Адамла да атыучанла башларын суугъа.
Адамдан чыгъады къыйынлыкъ. Бютеу дунияны
Кесине джараулу этерге излеген олду.
Дуниягъа керекмиди адам
Бютеу табигъатха къоркъуу тюше эсе андан?!

САГЪЫШЛА

Таш къалаула этеме
Биченликни арытыб ташын.
Таш тюбюнден ычхыннган кырдыкны ауазын эшитеме –
Меннге тилек, алгъыш этеди ол.

Джазыкъсыныб къарайма анга:
Ол билмейди игилигими чурумун.
Билмейди, аны ёсдюрюб, сакълаб,
Артда чалкъы бла чалыб, къурутуруму.

Иймансыз революция да къара халкъны
Башына бош этиб алай,
Артда уа кесине къул-къарауаш этиб,
Турмадымы джеге, къыра, къурута?

Тенглешдирмейме кырдык бла халкъны,
Алай а,  мен –
Кёб зорлукъ, терслик, ётюрюк кёрген бир адам –
Джаны болгъан, болмагъан табигъатха да
Къыйналама, менден джетсе заран.

Юсюн басхан ташдан башына азат болгъан кырдык
Нечик къууанады кюн джарыкъгъа, джылыугъа…
Биз кырдыкгача, бизге да алай къарагъан болурму бир Кюч?
Бойсун, бойсунма – не эталлыкъса джазыугъа?

Бу оюмладан ауур бола башым,
Кюрешеме биченликни арытыб ташын.
Азат кырдыкны эшитеме меннге тилегин, алгъышын…
Алай а, аны чалкъы бла чалыб тебресем,
Къоркъуучанма, джетер деб къаргъышы.

Къоймайды мени джашаргъа рахат
Табигъатны-джашауну-ёлюмню-тюзлюкню юсюнден сагъышым.

САКЪЛАГЪАН

Кёк тенгизде акъ кеме барады,
Узаяды, ташаяды къарамдан.
Кёз къакъмай къарай ызындан,
Шош болгъанды джагъада адам.

Кёк тенгизде акъ кеме келеди –
Ала анга кёрюнелле къара.
Айла бла, джылла бла сакълай, къарай,
Сын болгъанды джагъада адам

Асыры кёб къарагъандан,
Кёз джауун тауусханды ол:
Энди анга
Кёк тенгиз да кёрюнеди къара,
Акъ кеме да кёрюнеди къара.

Акъ кемеден басхычла бла тюшюб,
Халкъ тёгюледи джагъагъа.
Тобугъуна дери джерге батыб,
Таш эскертме тюбейди алагъа.

Хар кимни джууугъу, тенги –
Чачылады дуния, кюле, ышара.
Джангыз бир тиширыу, эскертмени
Къучакълаб, турады джылай…

…Кёк тенгизде акъ кеме барады,
Узаяды, ташаяды къарамдан
Тюбербизми, тюбемезбизми – билмейме,
Кёз къакъмай, къарайма джагъадан.

АКЪ ДУУАДАКЪ КЪАРА КЁЛДЕ

1
Акъ дууадакъ къара кёлде.
Акълыгъы, джангызлыгъы аны.
Къаллай бир кюрешди эсе да,
Акъ дууадакъ акъ эталмады къара кёлню.
Алай а,
Акъ дууадакъны къара эталмады къара кёл да.

2
Къара кёкде акъ булутча акъ дууадакъ къара кёлде.
Къарангы кёкде джулдузча къара кёлде акъ дууадакъ.

3
Ма ол акъ дууадакъгъа джууукълашханды энди къара ёлюм.

4
Къара кёлге да джууукълашханды къара ёлюм.

5
Ёле тургъан акъ дууадакъ къара кёлде.

6
Акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде.

7
Ёле тургъан акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде.

8
Къара кёлде акъ дууадакъ ёлгенлей,
Кёлню джарытхан акъ дууадакъ ёлгенлей,
Танылмазча къараллыкъды къара кёл.
Къара дуниягъа къошуллукъду къара кёл.
Джансыз боллукъду, ёллюкдю къара кёл.

9
Эшта, къара кёлню джарытыр ючюн,
Къачан эсе да, Кёкледен учуб келиб,
Тюшген болур эди къара кёлге акъ дууадакъ.
Акъ мёлекча кёрюннген акъ дууадакъ.

Алай а, толтуралмай Кёк салгъан борчун,
Акъ эталмай, джарыталмай къара кёлню,
Уялгъандан, башын да къанат тюбюне джашырыб,
Ёле турады акъ дууадакъ къара кёлде.

10
Къара кёлде да акъ дууадакъны излейме.
Къара кюн да акъ дууадакъны излейме.

11
Къайгъылы дунияда акъ умутча эди
Акъ дууадакъ къара кёлде.

12
Энди ма ол акъ дууадакъ ёледи.
Акъ дууадакъсыз къара кёл да ёледи.
Дуниягъа къара кюн келеди.
Ахырзаман келеди дуниягъа.

13
Дууадакъсыз къалады кёл.
Акъ умутсуз къаралады кёл.
Умутсуз къалады Эл.

14
Ау джаулукъну тюбюнде келинча эди  акъ дууадакъ.
Энди кебиннге чырмалгъанча кёрюнеди къара кёлде (къара кёрде).

15
Ауалдан ахыргъа дери
Кюрешди, чыдады, джашады
Акъ дууадакъ къара кёлде.
 
16
Бу акъ назмум
Акъ дууадакъгъа ушайды къара кёлде.

КЁЗ бла СЁЗ

1
Адамгъа багъа биче:
«Къалайд,- дейле,- кёзю-къашы,
Къалайд,- дейле,- сёзю-башы...».

Кёз. Сёз. Экисинде да барды ёз.
Адамны ич дуниясыны кюзгюсюдю кёз.
Адамны ич дуниясыны кюзгюсюдю сёз.
Адамны эм алгъа танытхан – кёзю бла сёзю.
Хоу, адам танылыб башлайды кёзюнден эмда сёзюнден.

2
Кёз тиймесин, сёз джетмесин дейбиз.
Аман адамны кёзюнден, сёзюнден да къоркъабыз.
Къара, зар адамны кёзю, сёзю да уулуду.
 
Иги адамны уа кёзю, сёзю да – нюрлю.
Иги адамны тюз адамла къаллай бир сюе эселе,
Къара кючле да аллай бир кёрюб болмайла аны.

3
Адамны ичин билген къыйынды.
Алай а, кёзю эмда сёзю
Адамны билдирелле ичин,
Адамны билдирелле ёзюн.

Кёз. Сёз. Экисинде да барды ёз.

ЭКИ ДУНИЯ

Джел бла джангур уясы Ставангер –
Викинг дуниясы сакъланнган джер,
Таш юсюнде орналгъан шахар,
Шимал тенгизден къоркъмагъан шахар.

Адамларында джокъду къайгъы.
Сёлешгенлери, джюрюгенлери да рахат.
Таш башында этелле джашау,
Таш башын этгенле джандет.

Къарачай шахар тюшед эсиме.
Къарачай халкъым тюшед эсиме.

Джукъ да айтмай, тенгизге къарайма.
Тенгиз джагъасын талайды.
Тенгиз къушла сыйыт-къычырыкъ этелле.

Къарачай къычырады джюрекде.

АКЪ СЁЗ

1
Нарат терек да чайыры-балхамы бла
Джарасын кюрешед багъаргъа.
Шайыр да сёзю-назмусу бла
Кёлюн кюрешед джазаргъа.

Кесини кёлюнмю, башханыкъынмы –
Джокъду анга башхасы.
Кёлю сыннганны сылайды, байлайды –
Сылаучуду, балхамды аны назмусу.

Джюреги ачыгъаннга джюрегин ачады,
Кёл этеди, табдырады эс.
Адамны джанын къара кючледен
Къутхарады акъ сёзю аны.

Джаныуар да, туугъан джерини дарман хансларын
Табыб, чайнаб, балхам этиб,
Тили бла джалайд джарасын.
Шайыр да, ана тилини дарман сёзлери бла
Джюрек джараланы багъады алай.

Дууача джарайды назму.
Шайыр джазгъан дууады назму.
Саугъа аурумазгъа болуша,
Ауругъаннга къайтара саулугъун,
Назмула бла тюкюреди шайыр.

Саула аурумаз ючюн,
Ауругъанла сау болур ючюн,
Адамны къара кючледен къутхарыр ючюн
Джазылгъан дууады назму.
Акъ кюн да, къара кюн да керекди акъ сёз.

Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан
Къутхарыр ючюн адамны джанын палахдан.
Хоу, къутхарыр ючюн адам улуну палахдан,
Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан.
Керти шайырла да аздыла, файгъамбарлача. Алача,
Хакъгъа къуллукъ этедиле Шайырла да.

2

Джазама назму
Кесими бюгюнюме, ахыр кюнюме да джарар деб,
Саулагъа, ёлгенлеге да джарар деб
(Саулагъа джашаргъа, ёлгенлеге тирилирге джарар деб),
Абыннганнга, джыгъылгъаннга ёрге турургъа джарар деб,
Сюелгенни абыныргъа, джыгъылыргъа къоймаз деб.

Акъ сёзге алай ийнаннганым, ышаннганым себебли,
Акъ сёзге алай таяннганым себебли,
Акъ сёзден алай къарыу алгъаным себебли,
Рахат, къыйын кюнюмде да джазама назму.

Аллай ийнаныу болмаса джюрекде,
Къаламны ёмюрде да алмазем къолгъа.
Хазырлана чыгъаргъа джолгъа,
Къарай Джерге эмда Кёкге,
Къуран аятла бла бирге,
Ийман-шахадат бла бирге,
Назму тизгинлени да шыбырдайма.
Англайма:
Сёз къутхармаса дунияны,
Джукъ да къутхарлыкъ тюлдю аны.
Сёз – Аллахды.

АХЫР

Керек тюлдю меннге не хакъим, не хяким, не хеким.
Аланы барындан да онглуду ёлюм.
Мен – джанындан тойгъан бир адам,
Джукъ да керек тюлдю меннге аладан.

Ёлюм бла мен бир-бирибизни сюрюб,
Кёб чабдыкъ. Энди тохтагъанбыз арыб.
Энди кёчмезча салгъанма къош.
Ёлюм да аны  билиб, къысылады шош.

Алай а, кёзюме кёрюне бир ауанала, къаралдыла,
Нек илгенеме къараб къарангыгъа?
Нек турама хазыр болуб сермеширге,
Джаным ючюн, джашауум ючюн кюреширге?

Огъай, джанымы, джашаууму да санамайма чёбге,
Хар джан кёзюуюнде кетерикди Кёкге.
Алай а, мен излемейме таяргъа эркишиликни джолундан,
Ёлюрге излейме сермеше, сауут-сабам бла къолумда.

Ибилис – сюрюучю, халкъ да къой сюрюу болурун излемейме мен,
Къойча сойдурургъа излемейме халкъымы, кесими да.
Аллах айырыр тюзюмю, терсими да.
Иймансыз джорукъла, адамла не айталла деб тюл,
Аллах не айтыр, дей, джашадым дунияда.

Къуллукъ этдим, адамгъа, халкъгъа да тюл – Хакъгъа.
Къарагъа къара дедим, акъ дедим акъгъа.
Сыйладым сёзню, ишни да игисин-кертисин-тюзюн,
Дуния малгъа алданмадым, терилмедим, къарамады кёзюм.

Сёзню, ишни да башлагъандан эсе, бошагъанды къыйын.
Къаягъа, таугъа ёрлегенден эсе, къыйынды эннген.
Келгенден эсе, къыйынды кетген.
Бусагъатда ма ол чекдеме мен,
Кёрюрюмю кёргенме, чегерими да чекгенме мен.

Кёк буюргъанча джашадым Джерде.
Назму да джазмадым ол бермей белги.
Файгъамбарны джашауу болду меннге юлгю.
Джаным тартханлай тургъанды Кёкге,
Акъ къара кюн да кёргенме Кёкню.

Диниме, тилиме болгъанма сакъ эмда бек –
Насыбды деб, ала ючюн сермешген, ёлген да.
Адам, Халкъ ючюн кюреширге буюргъанды Кёк –
Буйрукъну толтурургъа кюрешгенме мен да.

Буйрукъну толтурургъа кюрешгенме мен да,
Ол иннет бла джашадым, ёлдюм.
Кетсем да, къалама сизни бла –
Хакъ джолда баргъаннга джокъду ёлюм.

ЭСГЕРТМЕ

1
Терекге терекди эсгертме,
Ташха да ташды сын.
Адамгъа адамды эсгертме,
Сёзге да сёздю сын.

Ёлген сёзлеге, ёлген тиллеге
Сёз эсгертме салгъан бла къалмай,
Тирилтирге излейме аланы.

«Ай насыбсыз,- дейме кесиме,-
Ёлгенлени тирилтирге кюрешмей,
Кюрешсенг эди сакъларгъа сауланы...»

Тохтамайды ичимде даулашыу:
«Ёлгенин тирилтирге излемеген,
Сакълаялырмы сауун да ёлюмден?».

Эски сёзлени джангыдан джаш эте,
Ёлген сёзлени да къайтара джашаугъа,
Джангы сёзле да бере дуниягъа,
Джашайды, ёледи шайыр.

2
Сын таш салалла ёлгеннге.
Сын ташла саулача сюелелле,
Саулача сюелелле къабырлада.

Сосуркъача туумагъан эсем да ташдан,
Таш кешенеде асраллыкъ тюл эсем да,
Ташха эскетме салырым келеди.
Адамгъа, джаныуаргъа тюл,
Ташха салырым келеди эсгертме.

3
Таш туудукълагъа джетдирир сёзюбюзню деб,
Бурунгу ата-бабала джазгъанла ташда.
Бюгюн окъуйбуз ол джазыуланы.

4
Джети джол айырылгъан джерде
Ташха эсгертме салырым келеди:
Кёкден тюшгеннге да,
Къаядан юзюлгеннге да
Джерден чыкъгъаннга да.

Хунагъа джарашханнга, джарашмагъаннга да;
Тыбыр ташха, сын ташха да.
Барына да бир эсгертме салырым келеди.

Таш ёмюрден бери
Таш къаллай бир джарагъанды бизге.
Адамла тюл,
Ташда ёсген тереклебиз биз.
Эшта, адам бла ташны
Ёлюм да айыраллыкъ болмаз.
Эсгертме да бир боллукъ болур алагъа.

5. ЭСГЕРТМЕ

Таш болгъан адам,
Адам болгъан таш.
 
АТЛЫЛА, КЪАНАТЛЫЛА

Аты болгъан да атлы болуб бармайды,
Къанаты болгъан да къанатлы болуб къалмайды.

Джаяу ючюн атындан тюше билгеннге,
Къанатсызны да кёллендире, учундура билгеннге,
Тёбендегин да ёрге тарта билгеннге,
«Мубарек адам», «къанатлы джан» дейдиле.
Атсызны да атлы этерге кюрешгенди – атлы.
Къанатсызны да къанатлы этерге кюрешгенди – къанатлы.

Бизни ючюн Кёкден Джерге эннген таша кючге,
Бизни да Кёкге тартхан тамаша кючге,
Бизге ийманны, сёзню-билимни келтирген кючге,
Кеси уа, сезилсе да, кёрюнмей тургъан кючге
Айтадыла Кёкню келечиси деб.

Ма ол нюр джарыкъ джюреклерин джарытхан
Адамладыла – атлыла, къанатлыла.
Джашайдыла нюр джарыкъны джаяр ючюн,
Атларындан тюшедиле джаяу ючюн.
Къанатсызлагъа да битдире къанат,
Къара кючле бла этелле къазауат.

Алагъа ийнаныб къалалмай, чайкъалса да халкъ,
Алагъа ол ишни буюргъанды Хакъ.
Ёлгюнчю Хакъ джолда баралла ала.
Алалла атлыла, къанатлыла.
Аланы кёрюб болмасала да атсызла, къанатсызла,
Атсызла, къанатсызла ючюн ёлелле ала.

УЧАРГЪА ДЕБ ДЖАРАТЫЛГЪАНЫБЫЗ ЭСИБИЗДЕМИДИ?

- Неден, неге, нек кюеме быллай бир?
- Аны Кёкден джыгъылгъаннга, Кёкге джыгъылгъаннга сор.
Фахмусу-бети-ётю джетиб, Кёкге учалмазлыкъгъа,
Нек берилген болур Джерде къанатла?
Ол къанатларын къагъа да, джыя турур ючюнмю?
Анга да къанатлы дегенлерине къууаныр ючюнмю?
Къарагъанланы алдаб турур ючюнмю?

Кёзбаугъа кёзюбюз алданнганлыкъгъа,
Къанаты болгъан къанатлы болуб бармайды
(Адамгъа ушагъан да Адам болуб бармагъанча).

Кёзбау къанатланы нек береди табигъат?

Къанатлы кёллери болгъанланы уа ,
Кимине къанат бермей, кимине Кёк бермей,
Бермей учаргъа мадар,
Нек джара болур джюреклерин къадар?

- Неден, неге, нек кюеме быллай бир?
Къанатлы къанатсызлагъа сор аны,
Къанатсыз къанатлылагъа сор аны.

Терслик къадардамыды, кесибиздемиди?
Учаргъа деб джаратылгъаныбыз эсибиздемиди?

Нек ахсынама къараб Кёкге?
Къанатламылла джетмеген джюрекге?
Аланы бермейми къойгъанды табигъат,
Огъесе, кесим кюйдюрюбмю къойгъанм аланы?

Огъесе, бола тургъанлай ала,
Кёлсюзлюкмю этеме къагъаргъа аланы,
Къоркъгъанмы этеме учаргъа Кёкге?
Неди джетмеген кёлге-джюрекге?

Сюймеклик болурму джетмеген анга?
Къанат, Кёк да джокъ
Сюймеклиги болмагъан джаннга.

Джаннга, сезимге, сёзге да
Сюймеклик эсе берген къанат,
Аны берген а кимди бизге?

Джюрюген хорлай эсе джолну,
Излеген таба эсе излегенин,
Дунияда насыбсыз нек кёбдю былай?

Терслик къадардамыды, кесибиздемиди?
Учаргъа деб джаратылгъаныбыз эсибиздемиди?

КЕСИМИ ЮСЮМДЕН

Сабийни да къойнунга алыб бешикден,
Кюнча ышарыб, тюбесенг меннге, –
Кирген эсем да, булутча къаралыб, эшикден,
Джандет эшиги ачылгъанча кёрюнеди меннге.

Кетелле кёлден къоркъуула, къайгъыла.
Бир уллу Кюн бла, бир гитче Кюнчюк
Джарыталла юйюмю, кёлюмю.
Насыбыма кёз тиер деб къоркъама.
Боюнларыгъызгъа дууала тагъама...
Эритирчасыз, джюрекни къой, темирни.

«Алай а, иги киши атын махтар,
Аман киши къатынын махтар»,-
Дегенлей, этмейим. Къояйым
Тау намысха келишмеген сёзлени.

Юйюм мени, керти да – къалады.
Джюрек анда тынчлыкъ табады.
Кюч табыб чыгъама юйден,
Хайырым тиерча халкъыма, Элге.

Ич дуниям иги, рахат болгъаны сеебли,
Тыш дунияны да иги джанына тюрлендирирге
Табама къарыу, табама мадар.
Кесими юсюмден алайды хапар.

ЮЧГЮЛ ДУУА

Юсюмю алай джуудум,
Ёлюкню джуугъан кибик.
Сора, болдум дуниягъа
Джангыдан туугъан кибик.

Не аламатды бу?
Англамайма кёлюмю:
Джазалмайма бир назму
Сагъынмайын ёлюмню.

Кимни (нени) сагъынсанг
(Сагъыннган босагъада),
Джууукъ этесе аны.

Аман аууз ачма деб,
Аман къууум этме деб,
Аман джора этме деб,
Айта болурла андан.

Иги билсек да аны,
Мурат толмай барады.
Аджалы уа адамны
Имбашында турады.

Къайдан, къачан эм къалай
Джетер ёлюм – билмейбиз.
Анала этген дууа
Сакълайды да – ёлмейбиз.

Алай а, ёлюмсюзлюк
Берилмегенди бизге.
Ёзге мен ийнанама
Джаным къалыр деб Сёзде.

Сёзю, тили сау болуб,
Халкъгъа да джокъду ёлюм.
Ана тилни сакъларгъа
Джарар эсе уа сёзюм.

Мен билеме бир хакъны:
Дини, тили эм джурту –
Бу ючгюл дууад халкъны
Сакълаб тургъан хар къуру.

Бу ючгюл дууаны бирлигид
Джолубузну акъ этген.
Бизге ангы, эс бериб,
Бизни бир джерге джыйыб,
Адам этген, халкъ этген.

Дууасын тас этген халкъ
Дуниядан болады талкъ.

Дууаны бергенди Хакъ,
Эмда буюргъанды Хакъ
Сакъла деб дууангы.
Сакъламагъан а аны –

Халкъына къазад уру,
Кесине къазад уру.
Дуниядан, ахыратдан да
Къалады юлюшсюз, къуру.

Насыбсыз халкъым мени,
Неди къутхарлыкъ сени?
Башынга этсенг мадар,
Аллах да этер къадар.

ДЖУЛДУЗУМ

Кёкде джулдуз – Кёкнюкюдю,
Джерде джулдуз – меники.
Алай а, келген насыбны
Сууутдум, болуб экили.

Къарайма тёгерекге.
Не хайыр къарагъандан?
Не этерге керекди
Джулдузсуз къалгъан адам?

Бир адамгъа – бир джулдуз.
Джулдузун тас этсе адам,
Джангы джулдуз джокъ анга.
Алайды буйругъу Кёкню.

Да алай эсе къадар,
Неге къыйналама мен?
Джазыу болса, бир джукъгъа
Кетмез эди джулдузум.

Алай а, джигит адам
Кеси джазад джазыуун.
Джазмай къойгъан джазыуумду
Былай къыйнагъан мени.

Кертиди адамны джигити
Кеси джазгъаны джазыуун.
Меннге не айта болур,
Къайда эсе да, джулдузум?
 
СОРУУЛА

1
Тынглар, англар деб, базмасам да,
Айтыр затым кёбдю халкъыма.
Аны джазыуун мен джазмасам да,
Тюбетирге уа излейме Хакъына.

Сорама джюрегим джана, кюе:
Минг-минг джылны джашаб келген халкъ,
Энди нек бола тебрегенди талкъ?
Нек болалмайды джазыууна ие?

2
Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Намаз бла бошалмаса кюнюнг,
Букъудан, чарсдан, къурумдан, джалындан –
Дуния сёзден, къайгъыдан толмазмы кёлюнг?

3
«Къраллыгъын алмаса Къарачай,
Ёмюрю турлукъду тарыгъа, джылай.
Хоншула бла даулаша, тартыша,
Къатышхандан барлыкъды къатыша»,-
Деб, ол кюнледе Азрет Кечерукъ,
Этмедими хахай, къычырыкъ?

Кърал тамада къол салгъандан сора да,
Къраллыгъын алалмады Къарачай,
Энчи Юй-Кюн болалмады Къарачай...
Кимди терс? Къалай болду алай?!   
 
ШАЙЫРЛА

Ахрат азабларын дунияда чекген
Адамлалла шайырла.
Гюнахларын къанлары бла,
Назмулары бла джууалла ала.

Къадарлары алайды аланы:
Ала не кёб этселе да гюнах,
Хакъ ючюн ёлюмге баргъанлары ючюн
Аланы кечиученди Аллах.

Дуния, къоркъуб, тынгылагъан сагъатда,
Кертисин, Тюзюн айталла ала.
Къара кючле бла сермеше ёлгенлери ючюн,
Аланы ёлюмден къутхарады Аллах.

Аланы Джерде, Кёкде да сыйлаб,
Ёлюмсюзлюк береди алагъа.
Халкъгъа джарар кюч, ёмюрлюк да береди
Ала айтхан сёзге, назмугъа.

Алайды шайырны къадары.
Ол керти шайыр эсе,
Къара кючле бла сермешмей,
Тынч турургъа джокъду мадары.

Къалюбаладан бери алайды адет.
Хакъ ючюн ёледи поэт.

Назму сёзюне кёчеди джаны.
Аллах да гюнахларын кечеди аны.

Алай багъалатады Аллах аны.
Сёзюнде къояды шайырны джанын.


ЭЛИБ–ЭЛ–СЕН

Къарачайгъа сагъыш эте, тыш къраллада джазылгъан китабды бу. Тау намысха, бизни тёрелеге не Гъарбны, не Шаркъны хауасы  келишмегени туудургъанды бу китабны. Халкъыбыз кесин эслеб, кесин сакълар джанындан кюрешмесе, кърал чекле ачыкъ дунияда, тышындан къуюлгъан кир ырхы бизге кёб къыйынлыкъ салыргъа боллукъду. Артыкъсыз да,  акъылы тохташмагъан, акъыл-балыкъ болмагъан джаш тёлюге къоркъуулуду ол. Адам, кёре турса, неге да юреннгенча болуб къалады. Муслиман халкъгъа аракъыдан харам не болур? Биз а анга юрениб, андан джийиргене да билмейбиз энди. Кесибизни эсгермесек, хар не да алай бола барлыкъды. Къалай кийинебиз, къалай сёлешебиз, кесибизни къалай джюрютебиз? Кимге, неге ушай барабыз? Къара кючле дуниядан муслиманлыкъны къурутур ючюн – сёз бла да, сауут-саба бла да, ичкини, хаулеликни джайыб да, не тюрлю лагъымла бла да къазауат этиб кюрешедиле. Ол къара кючлеге, ол кир ырхыгъа къадама буруу – адамны ийманы-диниди, тилиди, адети-тёресиди. Ол къара кючле аны ючюн кюрешедиле халкъыбызны динин, тилин, адетин-тёресин да унутдурургъа, миллет ангысын, тарих эсин да тунчукъдурургъа. Алай а, ол затны ангылай эсек – кесибизни хорлатмазбыз.
Джазгъан затыбызны басмаларча ана тилибизде журнал-дерги джокъду. Аны ючюн салама бу китабха да прозамдан юзюклени.  «Элиб-Эл-Сен» китабым къачан чыгъар басмадан – билмейме.  Ёзге, окъуучуну эсинде къалыр да, тюбеген джеринде сансыз этмез деб, алгъадан шагъырей этгенлигимди. 
                ЛАЙПАНЛАНЫ Билал   

«Шериятда уят джокъ,
Адабиятда да – алай».
«Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле»-ден

Джазыучуну джазыу къайры атса да, неге тюбетсе да, несин сыйырса да, джазыучулукъ насыбын сыйыралмайды. Ол ёлюб къалмаса, не да акъылдан шашмаса-тайышмаса, джазаргъа анга чурумла табылыб къаладыла. Анга шагъатды назмучу Адурхай улу Нисанны джашау джолу эмда джазгъанлары. Аны къол джазмаларын басмаларгъа, кесини юсюнден да джазаргъа эркинлигим болгъаны бла хайырлана, сизни да Нисан бла шагъырей этер акъыл алгъанма. Алай а, аны юсюнден биз кёлюбюзге келгенни айтырдан алгъа, сёзню кесине берейик. Ким биледи, бизге аны кесини юсюнден кеси джазгъаны джетиб да къалыр.  Ма аны джазгъаны:
«Мен тыш къралгъа келиб джарашханлы талай джыл болады. Джуртумдан, халкъымдан нек айырылыргъа тюшгенин артхаракъ айтырма – аны хапары узунду. Бусагъатчыкъда уа, кёзюме къуджур кёрюннген затладан айтыргъа излейме. Тюзю, меннге мында, джазыучугъача, бек иги тюбегендиле. Джашауум-ашауум аман тюлдю, эм уллу къууанчым а – джазаргъа таблыгъым барды: компьютери, телефону да болгъан иш джер бергендиле. Кесиме да кёз-къулакъ бола турургъа бу джергили Кристиан деб бир джазыучугъа буюргъандыла. Ол орус, тюрк тиллеге да уста болгъаны себебли, тылмач керекли этмейди мени. Кёб даулашыучанбыз. Алай нек болгъанын ангылагъан къыйын тюлдю: мен дуниягъа муслиман кёзден къарайма, муслиман джорукъла бла, шериат бла джашамасам да.
Иш джериме «Мерседес» маркалы автобус бла джюрюйме. Эресейде, шахар ичинде быллай автобусла джюрюб кёрмегенме. Ёзге, мени кёзюме тюйрелген автобусну ичинде баргъан джаш тёлюдю. Джашланы, къызланы да къулакълары, бурунлары, эринлери тюрлю-тюрлю сыргъаладан толуду. Эм къуджуру уа – аланы кийиннгенлериди: кёнчеклери энгишге салыныб, джалан къуйрукъ башлары кёрюне. Бизде алагъа ат бир-эки сёз бла берлигелле: кётачыкъла, халахостала. Зыбыр айтылса да, кертиси алайды. Алай кийиннген, алай джюрюген былайда модады. Автобусда уа, кеслери бир оруннга олтуруб, чурукълу аякъларын да башха оруннга салыб, джюрюгенлери алайды. Дагъыда бир эслеген затым: ауузлары ашарыкъдан айырылмайды. Суу ичгенлерин а къой да къой: суудан толу шышасыз джолгъа чыгъа болмазла. 16-17 джыл болгъан къызчыкъла, тал чыбыкъладан эсе, тёгерек гебенлеге ушайдыла. Олтурсала – джюз тюрлю къынгыр болурла, джюрюселе – санлары бир-бирин тутмагъанча. Быланы джашагъан юйлеринде, окъугъан джерлеринде неге юретелле экен? Къартлары уа – къатангы, юслерине-башларына сакъ, кеслерин таб тутхан адамладыла. Джаш тёлю, не эсе да, алагъа ушамайды. Джаш тёлюге «азыракъ ашагъыз, кёбюрек къымылдагъыз, табыракъ кийинигиз, кесигизни таб джюрютюгюз» деген да джокъду. Бу затланы Кристианнга айтыб да кёргенме.
- Бизде демократияды. Хар ким сюйгенича джашайды,- деб къойгъан болмаса, къулакъгъа да алмайды.
- Да бу къаллай демократияды – тонгузну тепсиге къойсанг, аякъларын тепсиге салыр дегенлей, джаш адамла тапчаннга таяныб, аякъларын да тепсиге салыб, къолларында да бирер сыра къалай... неге ушагъан затды бу?
- Къой, сен мында муслиман джорукъну не да тау адетлени излеме. Былайы башха кърал, башха джурт болгъанын эсле да, кёлюнгю бас. Европа былайыракъ болуб бошагъанды. Сизге да джетерикди бу къыйынлыкъ. Москваны уа бизден башхалыгъы болмаз. Охо да, энтда сёлеширбиз аны юсюнден. Тамбла тойгъа барлыгъыбызны унутма. Юч сагъатда, къонакъ юйню аллында тюбеширбиз.
Кетди Кристиан. Мен да ишим таба бурулдум.
Экинчи кюн Кристианны тенгини юйленнген къууанчына бардыкъ. Эки джанындан да джууукъла басыныб, адам кёб, тебсиле хантдан ууала... Юйню тёрюнде джыллары 35-ни тёгерегинде эки адам. Къонакъла хахайны басханы сайын, бир-бирин уппа-чуппа эте.
- Къарайма да келинни кёрмейме,- дедим Кристианнга.
- Келин сол джанында олтургъанды,- деб, джууаб къайтарды Кристиан.
- Къалай? Эркишини эркиши бламы юйлендиресиз? Къусдурасыз.
- Айтсам, келлик тюл эдинг да аны ючюн айтмагъанем.
- Тейри бу уа бир джукъгъа келишмеген сыйсызлыкъды.
- Нисан шохум, сен джазыучуча къара, къачан болса да бу тойну юсюнден да джазарса. Ёзге, сен былай джийиргенир зат кёрмейме.  Айны аягъында бир муслиман къралгъа учаргъа экибизге да учакъгъа билетле алыб турама. Анда мындан къуджур затланы кёрюб къояргъа да болурса.
Былайда олтуруб турургъа кёлюм бармагъаны себебли, кечгинлик тилеб, чыгъыб кетдим. Демократияларына, кеслерине да джолда аман табханымы къуя барама. Туудукълары не халгъа джетиб тургъанларын сезе эселе, дунияны къалтыратыб тургъан викинглени къабырлары эки джарыла болур. Алай а, бир талай къанауну кёрюб, бютеу халкъгъа къара джакъмайым. Иги затларын кёрюрге кюрешейим.
Мен кесим адам эсем, къыйын кюнюмде меннге болушхан къралны табанламайым, табаламайым. Халкъла башха тюрлюча, адамла да башха тюрлюдюле. Кристиан чынты мени кёзюмю ачаргъа кюрешди, алай а мени кёлюмю булгъагъан къууанч меннге керек тюлдю. Тойгъа джарашмагъан тойдан чыгъаргъа керекди да – чыкъдым, кетдим.

*       *       *

Айны аягъында, Кристиан бла, бир муслиман къралгъа джолоучу болдукъ. Эки ыйыкъгъа арба тутуб, къралда суу-джер кёре айланабыз. Бир джерде Кристиан арбаны тохтатды да, «кёремисе» деди. Ол айтхан джанына къарагъанымда, эшекге чынгай тургъан сюрюучю джашчыкъланы кёрдюм.
- Сабийле къайда да, кеслери къалсала, терсине айланыб башлаучандыла,- дедим.
- Огъай, аланы джыллары 15-ден, 16-дан энгишге тюлдю. Муслиманлыкъны къыйынлыгъы буду. Европадача, биздеча, къызла бла эркин айланырча болсала, была эшек къайгъылы боллукъ тюл эдиле.
- Кёлюнг бла айта эсенг, джангыласа. Сабийле эшекге чынгмасынла да, къызчыкълагъа чынгасынла деу – ол бир масхабха келишмеген затды. Экисин да этдирмезге керекди. Папа римский «сабийлени джоясыз» деб бабаслагъа урушханын эшитгенмисиз? Къыйынлыкъ ислам не христиан динде тюлдю, къыйынлыкъ динни бузгъанладады, дин айтханча джашамаудады. Аны себебли гюнах этерге чырмау болады деб, динни терслерге джарамаз. Ма былай сенича сагъыш этгенлери ючюн, христиан дунияны къаны, саны да таркъая барады, муслиман дуния уа бегий, онглу бола барады.
Бир-бирибизни дженгалмазыбызны ангылаб, сериуюн болдукъ. Кертиси бла да, Гъарб бла Шаркъ дуниягъа ёмюрде да бир кёзден къараяллыкъ болмазла.

*     *     *

Шимал тенгизни джагъасында сюеледи джангыз адам. Аны аты Нисанды, миллетлиги – таулуду, бусагъатда тургъан джери Скандинавияды. Джангызды десек да, тёгереги тенгиз чыпчыкъладан толуду. Ол алагъа аш береди – ётмекни ууакъ-ууакъ этиб, атады. Къанатлыла, гырджын бурхуланы джерге тюшерге да къоймай, хауада сермеб-сермеб къабадыла.
«Алагъа алай аш бериле турса, чабакъ тутханларын да къоюб, садакъагъа джарашыб къаллыкъ кёреме,- деб, кеси кеси бла сёлешеди Нисан. – Ёзге, бизни (адамланы) арасында да бардыла сизге ушагъанла. Алай а, тёрт  саны сау адам, ишлерге, кюреширге эриниб, садакъагъа джарашыб къалса – анга Эркиши-Ёзден-Адам дерге боллукъмуду? Джазыучу-Назмучу-Джырчы дерге уа боллукъмуду анга? Къара, дагъыда айта билгенлерине: «кимни арбасына минсенг, аны джырын джырла». Аны джырын джырларынгы биле тургъанлай, нек минесе да биреуню арбасына?  Кесинги атынгы, арбангы къура. Кючюнг, болумунг джетмеймиди алай этерге? Сора джаяу бар. Джаяу баргъан сыйсызлыкъ тюлдю. Сыйсызлыкъ, акъылсызлыкъ – адамлыгъын, ёзденлигин, фахмусун аякъ тюбге атыб, башханы арбасына, арбазына джарашыуду, анга къул болууду. Алай этсенг, сюек ючюн бойнундан тагъылгъан итден башхалыгъынг бармыды? Хайда, джала иенги чурукъларын, хайда, юр, чаб ол юсдюргенлеге...».
Нисан къызгъандан къыза барлыкъ болур эди, арлакъда – талай къычырымда - тенгиз джагъада къаралдыгъа чабыб келген адамланы эслемесе. Алайгъа келгенинде, хапарлада эшите туруучусун кёзю бла кёрдю – мазаллы балыкъ башын джагъагъа атыб тура эди. «Къуджур заманла. Балыкъгъа башын джагъагъа атдыргъан не болур? Былтыр сеннге башынгы тенгизге атдыргъан а не эди? Айталмагъанлыкъгъа, балыкъны да болур аллай бир чуруму.
Былтыр а не болгъан эди? Бир зат да. Кимни да бола болур джанындан, джашаудан тойгъан бир кёзюую. Ишим, кюрешим, бютеу джашауум бютюн магъанасыз кёрюнюб, дуниядан думп болургъа излегенем. Ёлюгюмю да киши табмазча. Джангыз, юйде сабий бла анасы къыйналмаз ючюн, бир къагъытчыкъ джазыб, тебсиде къойгъанем: «Сау-эсенме. Мени излемегиз. Джумушларымы тындырсам, къайытырыкъма. Бир джылданмы, он джылданмы – билмейме. Къайгъылы болмагъыз. Нисан».
Джагъада ким эсе да атыб кетген бир эски къайыкъны суугъа тебериб, секириб юсюне миниб, къалакъланы къызыудан къызыу тарта тебредим. Джагъала танылмай тебрегинчи бир барыб, тёгерекге къарадым. Кесимден сора джан-джаныуар джокъ эди. Таукеллигим кетиб къалмасын деб, къайыкъдан да суугъа чынгаб, къайытыргъа излесем да, кючюм джетиб къайыталмазча, къарыуум тыннгынчы бир узакълыкъгъа джюздюм. Не эслеб къарадым эсе да, къайыкъны кёрмедим. «Хы, заман болду» деб, баш тёбениме айланыб, суугъа секириб, кёмюлалгъанымча бир кёмюлдюм.
Суудан чачайгъаным, тунчугъа башлагъаным эсимдеди. Андан арысы уа – тубанда... Алай а, бир-бирде, мени суудан ёрге теберген бир зат болгъан болурму эди деб, келеди кёлюме. Таб, теберген бла къалмай, сууну башында тутханды мени. Ансы, мени аскер кемеден эслеб, къутхаргъынчы, мен ёлмей къалай турдум? Айтыуларына кёре, ол кюн алайыракълада адам къутхарыргъа юренннген юнюсбалыкъланы (дельфинлени) сынай  тургъандыла. Далгъычла (водолазла) да болгъандыла сууда.  Балыкъ, адам къутхаргъан эсе да, къутхаргъандыла мени. Къалай-алай  болгъан эсе да, сау-эсен къалгъанма.
Башын суугъа атыб, сау къалгъан бир адам, башын джагъагъа атхан балыкъгъа къараб турама. Къарагъан бла къалмай, болушургъа да кюрешеме – суу таба теберирге кюрешебиз аны. Ёзге быллай пелиуанны орнундан тебдирген къыйынды. Техника келтириб, тюрлю-тюрлю мадарла этиб, кемеге салыб, тенгизни теренине алыб кетедиле. Сау-эсен джаша, балыкъ. Ёлюрге заман табарыкъса. Кеси да келликди ол. Джашаргъа кюреш. Джашаудан иги не барды? Балыкъгъамы айтама бу сёзлени, кесимеми айтама?
Эслеб къарасам, адамла чачылыб, биягъы кесим сюелеме джагъада. Тенгизден сууукъ хауа урады, алай а юсюмде къышхы тонум сууукъну джибермейди. Арлакъда, кёкенлени арасында табджан болуучусун эсгериб, алай ары атлайма. Ёзге табджанда бир къарадура джаш бир акъ къызны тобукъларын олтуртуб тургъанын кёреме да, эслемегенча этиб, ёргерекде башха бош табджаннга джанлайма.
Тенгиз шууулдайды. Акъджал толкъунларын, бирде джанлыдан юркген джылкъыгъа ушатама, бирде уа джылкъыны ызындан сюрген джыйын джанлыгъа. Кесими да, бирде ёлюмден къачыб айланнган, бирде уа ёлюмню сюрюб айланнган хаджиретге ушатама. Эшта, артда мени джашаууму юсюнден башхала бирер таурух къурашдыргъандан эсе, кесим къошмай-къоратмай, тюзюча джазыб къойгъаным иги болур. Тюзюн джазгъандан къыйын зат болмаз. Алай а, «шериатда уят джокъ» дейдиле, адабиятда да,- деб къошама. Кесим билген, кесим эскерген джашауум былайды.

БИРИНЧИ БАШЫ

Мен,  халкъыбыз сюргюнден Ата джуртуна къайытыргъа эки джыл къалыб, Къыргъызстанны Кок-Сай элинде нисан (апрель) айны онекисинде туугъанма. Совхоз бачхада. Сабий табары джетиб тургъан тиширыуну къоймай сабан ишге сюрген эселе, Кавказдан 1943 джыл кёчюрюлген-сюрюлген къарачай халкъны 1957 джыл да башына къаллай бир эркинлиги болгъанын ангыларгъа боллукъду. Алай а, бир къауум къарачайлы джуртуна къайыта келиб, дагъыда ызына Азиягъа кетиб къалгъан эсе, эшта, къарачайлылагъа Ата джуртларында да къууандырырча тюбемегенлери, ала къыйналмай джашаб тебрерча таблыкъла къуралмагъанлары хакъды. Ёзге, 14 джылны джуртуна термилиб тургъан халкъны асламы, «Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деб, джуртха къайытыб, джашауун джангыдан, сыфырдан башлагъанды.
Азияны эскералмайма. Гитче сагъатымда эсимде тургъан затла, джылла бла мутхуз бола, бары унутулгъандыла. Джангыз, Тарзан атлы къара итибиз, не эсе да, эсимден кетмегенди. Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымда огъуна, аны сагъына, назму маталлы быллай бир затла да джазгъан эдим:

ТАРЗАН

Къара итибиз Тарзан къалгъанды Кок-Сайда.
Аллай шохум джокъду мени Къарачайда.
Кесими чалманнга сынджыр бла тагъыб,
Кюрешеме аны эниклеб, чабыб.

Ким биледи – ол да мени эшите болур,
Ол да бери айланыб, хахай эте болур.
Бизни бла бирге келсе эди Тарзан –
Мында анга ичирлигем нарзан.

Мен аны кёреме тюшюмде,
Аныча «хап-хуп» этеме хар кюнде.
Кетермез ючюн а аны чыртда эсимден,
Тарзан деб, атагъанма кесиме.

Эм сейири неди десенг, уллу эгечим бла къарнашым школгъа джюрюб тебрегенлеринде, алагъа къарай, алагъа тынгылай, мен да окъургъа юрениб къалгъан эдим. Окъургъа, джазаргъа юрениумде уллу эгечими къыйыны бек уллуду. Артда мел бла джетген джеримде, къабыргъалада, эшик къангалада тохтаусуз бир затла джазыб кюреше эдим, ол да мылы буштукъ бла хаман аланы сюрте; бир джол тырнакъ тюбюне чыгъанакъ кириб, тырнагъы да кёчюб кетген эди. Юйде мени окъургъа, джазаргъа юреннгениме къууаннганлыкъларына, назму халда сёлешгеними, джазгъанымы огъурамай эдиле.
Бир кере, юйде къонакъла болгъанларындан да хапарым болмай, бурун тюбюме бир затла мурулдай, эшикден юйге чабыб кирдим.
«Неле, неле дейсе, джангыдан бир айт»,- деб къысдыла мени. Башха сабийле бла ойнагъаныбызны юсюнден ушаш сёзлени бир-бирине тагъыб, хапарладым:

Чабдым ары, чабдым бери,
Мени озмад джангыз бири,
Барысындан болдум тири.

Атам чамланнган огъуна этди: «Сёлешген адети былайды муну. Бизге къысха джууукъ джетген, Къалай улу Аппа деб, бир гыр-гыр болгъанды. Аныча къуубаш болуб кетеди деб къоркъама». Сора меннге айланыб: «сёзлени бир-бирине тагъыб айланма да, къалгъан сабийлеча тюз сёлеше тур» деб урушду.
Солагъайны онг къолу бла джазаргъа юретгенча, мени да къалгъанлача сёлеширге алай юрете эдиле – бир къыджыраб, бир хыликке этиб, къуру да айтыб, эслетиб. Школда да сабийле кюле башлагъанларында, мен назмулаб сёлешиуню къойдум, алай а ичимден ол халда сёлешиуюм тохтамады. Уллу къарнашым эс табдырды – «Сен назмуларынгы къагъытха джаза тур. Джаратсала, китаб этиб да чыгъарырла. Алай эте, поэт болуб да кетерсе...». Мени соруулу къарагъанымы кёргенинде, «бир-бирине тагъылгъан ушаш сёзлеге –  назму, алай джазгъаннга да – поэт дейдиле» деб, мен ангылар тилде айтды. Ёзге, керти назму не болгъанын, аны да джорукълары болгъанын  меннге ангылатыргъа адам джокъ эди. Ол затдан меннге бираз болушлукъ эталлыкъ адам – эм тамада къарнашым – элден эртде огъуна кетгени себебли, биягъы мен кесиме таяныб къалдым, алай а сагъышларымы дефтерге тюшюрюучю болдум.
Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымдан эм биринчи эсимде тургъан – 1957 джыл май айда  Азиядан къайытыб келиб, вагонладан къотарылгъаныбызды. Алайда тамадала-къуллукъчула келиб халкъ бла не сёлешгенлери экиджыллыкъ сабийни эсинде къалай сакъланады? Огъесе, абаданыракъ болгъандан сора эшитгенлерим, ол заманда эшитгенчамы кёрюнедиле? Алай огъуна болур.
- Энди ёргелеге барыб айланмай, тёбенледе орналсагъыз – джашауугъузгъа алай иги болур. Ата-бабала «тауну сайла да, тюзню ал» деб, билмей айтхан болмазла.
- Да тюзде къаллыкъ болсакъ, Азиядан нек къайыта эдик да? Тюшюбюзде да эллерибизни кёрюб тургъанбыз. Огъай, кетген джерибизге къайытмай, Пашинскени тёгерегинде орналлыгъыбыз джокъду.
«Тёбенледе орналыу» сёз нек къозгъалгъанын артда ангылагъанма. Аны юсюнден китабны арлагъында толуракъ хапар айтыр акъылым барды. Былайда уа, сёзню бир джанына иймей, туугъан элибизге джыйылгъаныбыздан башлайма хапарны.
Тёбен элде оюлмай, кюйдюрюлмей тургъан джангыз анамы къарнашыны юйю эди. Анда джашагъан хоншу халкъладан бир юйдеги, юйден чыгъаргъа унамады.
- Мен бу юйню сатыб алгъанма. Сиз да сатыгъыз да алыгъыз менден, юйден чыгъарымы излей эсегиз,- деб, тохтады юйюрню тамадасы.
- Юйюмде джашаб, тёгерекде юйлени да отун этиб, кюйдюрюб, дагъыда юйюмю мени кесиме сатаргъамы излейсе,- деди ана къарнашым. - Бизни келлигибизни сеничаланы барына айтхандыла, сенден къалгъанла юйлени да бошатыб былайладан думп болгъандыла, сен а, менден – юйню иесинден ачха даулайса.
- Муну неси бла сёлеше турасыз, - деб, дженгиллиги бла белгили атам, джумдуругъу бла къулакъ джанына уруб, тёнгеретди. Табсыз ургъан болур эди, ол эс джыялмай кёб турду.
- Ёлтюрюб къойдунг дейме. Алайсыз да атыбыз бандитди. Энтда ызыбызгъа Азиягъа ашырыб ийселе, не этерикбиз,- деб, тиширыула къайгъылы болдула.
Дауур-хахай бираздан сорушду. Ана къарнашым, юйюн сатыб алыб, барыбыз да ары сугъулдукъ. Элни ичинде мындан сора адам кирирча юй къалмагъан эди – бары кюйдюрюлюб, чачылыб, ташылыб... Эллерибиз не болумда тургъанларына, бизге да къалай тюбегенлерине бу да бир юлгю. Бизге, Сталинни ибилис джоругъу азаб чекдирген халкъгъача тюл, этген аманлыгъы ючюн тутулуб кетиб, 14 джылны хаписде-тюрмеде туруб, энди башына бош болгъан тутмакъгъача къарай эдиле. Аны ючюн эди халкъ джуртунда да кёб терсликге джолукъгъаны. Алай болса да, «къош да бара-бара тюзеледи» деб, адамла, гузаба, джангур тюбюнде къалмазча, мекям ишлей башладыла.
Къараб-къарагъынчы биз да сюедик бир саламбаш юйчюк. Тёгереги чалман, башы къамиш. Сюедик десем да, сюегенле уллула, мен а – хатагъа хайыр бир сабий, эки джылдан джангы атлагъан. Юйден узакъ болмай, ичи суудан толу, топрагъы алыннган бир терен чунгур бар эди. Бара барыб ары тёнгерейме да, батама да кетеме. Мени кёрген, мени къайгъылы киши джокъ. Ана къарнашымы юй бийчеси – барыбыз да анга келин деучен эдик – топракъ кёлню башында бёркчюгюмю эслеб, хахай этиб, къармаб башлайды. Къалгъанла да басыныб, мени эрлай табыб, тышына атадыла. Иш тохтайды. Кими кёкрегимден басыб, кими башы тюбюме айландырыб, хар ким кёрген, эшитген амалын этиб кюрешеди. Эм ахырында чачайыб, солуууму алыб, джылай тебрегенимде, адамла кёллерин басыб, иш къайгъылы боладыла. Къайсы эсе да, «джылагъанны къой да, келиннге «сау бол» де. Ол болмаса, кёклеге учуб кетерге башлагъан эдинг» дейди.  Алай бла, джуртха къайытхандан сора, ол дуниягъа кетерге аз къалама.
Не да болсун, къысха заманны ичинде бир джер юй бла, мал джыяргъа да бир бау хазыр болду. Ата-ана, дагъыда алты сабий, ол джер юйге джарашдыкъ, Азиядан келтирген къара ийнегибизни да ол баугъа джыйдыкъ. Анам да джюн устуккуну джаугъа, петегеннге эсе да, тийириб, тютюн этдире къабындырды – джылан зат дегенча заранлы затланы тыяр ючюн. «Энди мында бираз чыдасакъ, керти юй да ишлербиз» деб, рахатландыкъ.
Къралдан бир тукъум бир болушлукъ джокъ эди. Джангыз, «быланы боюнсхагъа юретигиз да, хайырландырыгъыз. Джылны аягъында ызына къайтарырсыз. Былагъа бир джукъ болгъаны болса, тёлеулюк боллукъсуз. Аны да билиб къалыгъыз» деб, эки эмилик ууаныкны берген эдиле. Атам аланы джегилирге юретиб, ала бла сабан да сюре, отун да ташый турдукъ. Артда ызларына къайтарыргъа керек болгъанында, барыбыз да юреннген эки огъурлу хайуандан, кёзюбюз къарай, айырылгъан эдик.
Эки-юч джылдан, эл элге ушай, хар не орнун таба башлады. Школ да аллында тёртджыллыкъ, ызы бла джетиджыллыкъ эм ахырында онджыллыкъ болду.  Сохталаны саны 400-ге джууукълаша эди. Ол заманда кимни эсине келлик эди – арадан 40 джыл да кетгинчи, биринчи классха барыргъа элде сабий табылмай къалыр деб. Эл ол болумгъа къалай джетгенин китабны арлагъында джазама. Бизникиле бла тенглешдирир ючюн, мында, тыш къралда, элчиле къалай джашагъанларындан бир кесек хапар айтайым....   
Б И О Б И Б Л И О Г Р А Ф И Я
БИЛАЛ  АППАСОВИЧ  ЛАЙПАНОВ
(Краткие данные жизни и деятельности)

родился 12 апреля 1955 года в Кыргызстане, в семье ссыльного, спецпоселенца, репрессированного по национальному признаку (сталинским режимом Карачаевская Автономная область была ликвидирована, а карачаевский народ был сослан в Туркестан в 1943 году и сумел вернуться на родину – на Северный Кавказ – только в 1957 году);
реабилитирован на основании пункта «в» ст. 3 и ст. 1-1 Закона Российской Федерации от 18.10.1991 года «О реабилитации жертв политических репрессий». «Справка о реабилитации» выдана  Министерством Внутренних Дел Карачаево-Черкесской Республики Российской Федерации 15.04.1999г. № 18/920.
Но считает себя не полностью реабилитированным, ибо его родной карачаевский народ не полностью реабилитирован – не восстановлена его государственность, как того требуют и карачаевский народ и российский  Закон «О реабилитации репрессированных народов» от 26 апреля 1991 года.

1962-1972 – учащийся средней школы (аул Кызыл-Кала, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/,  Российская Федерация /РФ/)
1972-1975 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1975-1977 – в рядах Вооруженных Сил СССР (Союза Советских Социалистических Республик)
1977-1979 – рабочий (завод «Микрокомпонент», с. Учкекен, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, Российская Федерация /РФ/)
1981 – рукопись стихотворений Лайпанова «Бусакъла» запрещена к изданию, как не соответствующая социалистическому реализму 
1979-1984  – студент (Литературный институт им. А.М.Горького Союза Писателей СССР, г. Москва) 
1984 – участник 8-го всесоюзного совещания молодых писателей СССР. Стихи рекомендованы к изданию отдельными книгами в московских издательствах «Советский писатель» и «Молодая гвардия», а автор рекомендован в Союз писателей СССР
1984-1985 – корреспондент (газета «Ленинни байрагъы», г.Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1985-1988 – преподаватель родного языка и литературы карачаевской национальной студии (Государственный институт театрального искусства /ГИТИС/ им.А.Луначарского, г.Москва)
1988-1990 – старший научный сотрудник Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы (г. Черкесск, КЧАО, РФ)
1990-1993 – слушатель специального факультета Института стран Азии и Африки при Московском Государственном Университете  /ИСАА при МГУ/ 
1993 – соучредитель издательства «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/ (г. Москва)
С 1991 – редактор газеты «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (г. Москва)
С 1998 – главный редактор журнала «Ас-Алан» (г. Москва)
С 1985 – член  Союза журналистов СССР (РФ)
С 1988 – член  Союза писателей СССР (РФ)
С 1993 – ответственный секретарь Союза Карачаевских Писателей
1990 – инициатор, организатор и руководитель забастовки ученых Карачаево-Черкесского научно-исследовательского института экономики, истории, языка и литературы, в связи с запретом использования родного языка в научно-исследовательской сфере и дискриминацией по национальному признаку при подготовке, подборе и расстановке научных кадров
С 1990 – активный деятель движения за реабилитацию репрессированных народов
1991 – один из инициаторов и организаторов бессрочного митинга в г.Карачаевске с требованием реализации Закона «О реабилитации репрессированных народов» 
С 1993 – сопредседатель демократической организации «Джамагъат» – действительного члена Федеративного Союза Народов Европы – консультативного органа  Евросовета и ООН
1996 – выдвинут на соискание Государственной премии России в области литературы
1998 – совершил хадж
С 2000 – сопредседатель «Центра защиты прав репрессированных народов» при Международной Правозащитной Ассамблее (г.Москва) 
2000 – инициатор проведения Круглого стола Международной Правозащитной Ассамблеей «10 лет Закону «О реабилитации репрессированных народов»: шаг вперед, два шага назад»
2002 – избран Почетным доктором Карачаево-Черкесского Государственного Университета
2003 – присвоено звание «Народный поэт Карачаево-Черкесской Республики /КЧР/»
2004 – избран Почетным академиком Международной Тюркской Академии /МТА/
2004 – принят в Союз писателей Норвегии.
2005 – Карачаево-Черкесским Государственным Университетом выдвинут на соискание Нобелевской премии в области литературы.
С 1990 года вынужден жить в эмиграции, потому что  власти Карачаево-Черкесии  ущемляют его права – права человека и гражданина и препятствуют реализации российского Закона «О реабилитации репрессированных народов», принятого в 1991 году. К сожалению, они находят поддержку у  определенных консервативных сил в Федеральном Центре России. 
ЛИТЕРАТУРНАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИКАЦИИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ
1970 – стихи «Чалама чалкъы»/»Кошу сено»/ и «Къач»/»Осень»/  (газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ №122/5056/ и №131/5065/ г. Черкесск, Карачаево-Черкесия)
1979 – стихи в коллективном сборнике «Тынгысыз джюрекле»/»Беспокойные сердца»/ (г.Черкесск, Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского книжного издательства)
1981 – сборник стихов «Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/ (г. Черкесск,  КЧАО, РФ)
1986 – поэтический сборник «Бусакъла» /»Тополя»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская автономная область /КЧАО/, РФ)
1990 – книга стихов  «Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/ (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская Автономная Область, РФ)
1992 – книга стихов «Джуртда Джангыз Терек» /Священное Древо Родины»/  (г. Москва)
1993-1998 – Сочинения в 10 томах (г. Москва)
1999 – книга прозы и поэзии «Минги Таулула» /»Великие горцы»/  (г. Москва)
2002 – сборник стихов и статей «Дуния намыс эмда Ахрат азаб» (г. Москва)
2002 – сборник стихов «Сууаб, гюнах джазылгъан дефтерле» (г. Москва)
2005 – сборник стихов «Хакъ бла Халкъ» (г. Москва)
2006 – книга прозы и поэзии «Джашау, Ёлюм да – Хакъ. Джашау, Ёлюм да – Акъ» (г. Москва)
2007 – книга стихов и статей «Тейри адамы» (г. Москва)

ПУБЛИКАЦИИ НА РУССКОМ ЯЗЫКЕ

1988 – книга стихов «Камень и Дерево» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1990 – сборник стихов «Радуга над пропастью» (издательство «Молодая гвардия», Москва)
1993-1996 – Сочинения в 3 томах. 1-ый том – «Пространство моего голоса» – Союзом Карачаевских Писателей  при поддержке Союза писателей России и Международного Сообщества Писательских Союзов в 1996 году был выдвинут на соискание Государственной премии РФ в области литературы.


ПУБЛИКАЦИИ НА ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКАХ

1997 – стихи «Kazak b;r;» («Yaln;z Kurt ») – на турецком языке (книга в книге – в восьмом томе Собрания сочинений )
2002 – Kara;ay-Malkar Edebiyat;  (T.C. K;lt;r Bakanl;;; – Ankara)
2006 – сборник стихов ”Annet Liv” (”Вторая жизнь”) – на норвежском  языке (издательство «Аске Трик Ас», Норвегия)


КОЛЛЕКТИВНЫЕ СБОРНИКИ

1986 – «Земное ядро» (Ставропольское книжное издательство, г.Ставрополь)
1987 – «Тверской бульвар, 25» (издательство «Советский Писатель», Москва)
1988 – «Люблю я Кавказ» (издательство «Современник», Москва)
1991 – «Мое мгновенье в мире этом» (Ставропольское книжное издательство», г.Ставрополь)


СТИХИ  ТАКЖЕ  ПУБЛИКОВАЛИСЬ

в журналах «Дон», «Знамя», «Октябрь», «Минги Тау», «Ставрополье», «Половецкая луна», «Бирлешик Кавказия», «Ас-Алан», «Битик»; в альманахе «Истоки»; в антологии «Литературы народов Северного Кавказа» (издательство ПГЛУ, Пятигорск, 2003), в антологии «Тюркие дышындаки Тюрк Едебиятлары Антоложиси – 22 – Карачай-Малкар адебияты» (Кюлтюр баканлыгы, Анкара, 2002);
в газетах «Литературная Россия», «Вечерняя Москва», «Новая Кавказская Газета», «Ленинское знамя», «Къарачай», «Юйге Игилик», «Правда», «Люберецкая газета», «Заман»

О ТВОРЧЕСТВЕ БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА ПИСАЛИ

газета «Ленинни байрагъы» /»Знамя Ленина»/ (06.09.1990г.и 25.12.1993г., г.Черкесск) 
газета «Правда»(23 декабря 1995г. №225 /27643/,  г.Москва)
«Книжное обозрение» (14 ноября 1995г. №46 /1536/,  г.Москва)
«Литературная Россия» (29 декабря 1995г. №52 /1716/  г.Москва)
«Литературная газета» (10 апреля 1996г. №15 /5597/,  г.Москва)
книга «Эркин дуния»/»Свободный мир»/ (1999г.,  г.Черкесск)
газета «Ставангер Афтенблад» (09.11.2003, №285, г.Ставангер, Норвегия)
газета «Классекампен» (28.01.2005, г.Осло, Норвегия)
газета «Вести гор» (12.04 – 18.04. 2005, г.Черкесск, КЧР )
газета «Карачаево-Балкарский мир» (№№ 2, 4, апрель 2005, г.Черкесск)
газета «Къарачай» (13 апреля 2005, №32-33/ 9786, г.Черкесск )
газета «День Республики» (19 апреля 2005, №66/16680, г.Черкесск)
газета «Заман» (26 апреля 2005, №76/17214, г.Нальчик)
Словарь «Литературы народов России. 20 век» (Москва, Наука, 2005)
книга «Совет дёнеминде Карачай-Малкар едебияты» (Анкара, 2005)
журнал «Форфаттерен»/«Писатель» (Осло, 03-2005)
книга «Онтологический метакод как ядро этнопоэтики» (Нальчик, 2005)
Некоторые сведения о творчестве Лайпанова даются в 9 томе его Сочинений, в его книгах «Дуния намыс эмда Ахырат азаб», «Хакъ бла Халкъ»,  «Джашау, Ёлюм да – Хакъ», «Тейри адамы», в последних номерах  журнала «Ас-Алан», а также в карачаевских интернет-сайтах
   
ПЕРЕВЕДЕНЫ БИЛАЛОМ ЛАЙПАНОВЫМ
НА КАРАЧАЕВСКИЙ ЯЗЫК  И ПРИНЯТЫ ДЛЯ ПОСТАНОВКИ
НАЦИОНАЛЬНЫМ ТЕАТРОМ 
(1985-1988)

«Маленькие трагедии» А. Пушкина,
«Гамлет» В. Шекспира,
«Мещане» М. Горького,
«Человек и джентльмен» Эдуардо де Филиппо.
(Последние две пьесы поставлены карачаевской национальной студией Государственного института театрального искусства /ГИТИС/ им. А.В. Луначарского в 1988 г. в Москве)


ГОТОВЯТСЯ К  ПЕЧАТИ   или  НАХОДЯТСЯ  В ПРОИЗВОДСТВЕ СЛЕДУЮЩИЕ  ПРОИЗВЕДЕНИЯ  БИЛАЛА ЛАЙПАНОВА:

драмы «Алания», «Къарча», «Хасаука», «Татаркъан»,  «Джонгурчха»,  «Джатдай»,  «Ёрюзмек»; 
повесть «Тенгизде кеме» /»Корабль в море»/;
романы  «Минги таулула»/»Великие горцы», «Таулада азан»/»Призыв к молитве в горах»/, «Ахырзаман дуниясы»/»Мир перед светопреставлением»/, «Соруу-суал»/»Высший суд»/, «Хакъ кертиси» /»Воистину»/;
сборники стихопрозы  «Таза-азаТ» /»Что чисто, то свободно»/, «Кюн тийгенди Айгъа»/Солнце осветило Луну»/;
сборники стихов  «Кёкден белги» /Знамение из Неба»/,  «Нюркъанат таууш» /»Лучезарный глас»/,  «Анаяса – Къуран» /»Конституция - Книга»/,  «Бёрю джортууул» /»Волчий бег»/, «Къум тюзде суу тамчы» /»Капля воды в пустыне»/, «Джанлы шийирле»/»Волчьи стихи»/,  «Орайда, Байракъ, Тамгъа» /»Гимн, Флаг, Герб»/;   
научно-популярная работа (исследование) «Джол: Тейриден – Аллахха» /»Путь: от Тейри к Всевышнему»/


ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
В ДЕСЯТИ ТОМАХ
(на карачаевском языке)

1.«Сенсе мени насыбым» /»Ты мое счастье»/   2.«Бусакъла» /»Тополя»/ 3.«Дуния сейирлиги» /»Чудо Вселенной»/   4.«Джуртда Джангыз Терек» /»Священное Древо Родины»/   5.«Къарачайны Къадау Ташы» /»Камень незыблемости Карачая»/   6.«Джан Джурт» /«Родина души»/   7.«Намаз замаН» /«Время молитвы»/   8.«Таза – азаТ» /»Что чисто, то свободно»/    9.«Джангы Ай бла Джулдуз» /«Полумесяц и звезда»/ 10.«Къазакъ бёрю» /«Одинокий волк»/   11.«Ай джарыгъында тай кишнеген таууш» /«Ржание жеребенка под лунным сиянием»/   12.«Сюйгенлеге харс» /«Музыка для влюбленных»/   13.«От бла Тиширыу» /«Огонь и Женщина»/   14.«Адам бла Хауа» /«Адам и Ева»/   15.«Мен Къарачайлыма» /«Я карачаевец»/   16.«Ас-Алан Халкъым, ас-салам» /«Здравствуй, мой народ Ас-Алан»/   17.«Ёзден джуртду Кавказ» /«Родина свободных Кавказ»/   18.«Джаннет – Сынау дуния – ?…» /«Рай – Испытательный мир - ?..»/   19.«Къалюбаладан ахырзаманнга дери» /«Со дня сотворения до Судного дня»/   20.«Аллахданды Аллаххады Джол» /«Путь от Всевышнего к Всевышнему»/   21.«Хазыр бол!» /«Будь готов»/   22. «Алдады хар не да…»   /«Всё впереди…»/.


ТЕТРАДИ, ВОШЕДШИЕ В СОБРАНИЕ СОЧИНЕНИЙ
 В ТРЕХ ТОМАХ 
(на русском языке)

1.»Седьмое небо»  2.«Камень и Дерево»  3.«Возвращение света»  4.«Свободы глоток»  5.«Непокорный дух непокоримых вершин»  6.«Чудо Вселенной»  7.«Радуга над пропастью»  8.«Люди Тейри, или Небесное племя»  9.«Душа Родины»  10.«Родина души»  11.«Древо Карачая»  12.«Пространство моего голоса».


ИЗДАТЕЛЬСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

1. Государственные акты Карачаевской Республики
(г. Москва,1990г.)
2. Джырчы Сымайыл. «Джырла бла назмула» (г. Москва, «Инсан», 1992г.)
3.  «Так это было» в 3-х томах  (г.Москва, «Инсан», 1993г.)
4. Книжное издательство «Мир дому твоему» /«Юйге Игилик»/
(г. Москва; работает с 1993г.)
5. Хаджи-Мурат Хубий «Математическая лингвистика» (Москва,1993г.)
6. «Правозащитники репрессированных народов» (Москва, 1996г.)
7. Газета «Юйге Игилик» /«Мир дому твоему»/ (выходила с 1991г. по 1997г. в Москве)
8. Газета «Заман»/»Время»/ (выходила с 1997г. по 1998г. в Москве)
9. Журнал «Ас-Алан» (выходит с 1998г. в Москве)
10. История Чечни с древнейших времен до конца 18   века (М: Мир дому твоему, 2001г.)
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ  ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ
ПУБЛИЦИСТИКА

«Под высоким покровительством» (О причинах забастовки ученых в Карачаево-Черкесском научно-исследовательском институте экономики, истории, языка и литературы («Литературная Россия», 15 ноября 1990г., Москва)
«Вопрос жизни и смерти»  (газета «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №1, 1991г., Москва).
«Будет ли восстановлена государственность карачаевского народа?» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №3, 1991г., Москва).
«О последних событиях в стране и Карачаево-Черкесии» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №4, 1992, Москва).
«О государственности» ( «Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №10, 1992г., Москва).
«О поэзии и свободе» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №8,1993г., Москва).
«Остановить войну» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему», №36, 1994г., Москва).
Чечня - предупреждение» («Юйге Игилик» - «Мир дому твоему»,  №40, 1994г., Москва)
«Черкесск не успокоит любое решение» («Общая газета», №29(311), 1999г., Москва)
«Россия в начале 21 века» (газета «Наши соотечественники» /»Ватандашлар»/ №17(97), 13-19 мая 2002 г.)
«Проблемы Северного Кавказа в контексте российской государственности» (выступление на Международной научно-практической конференции «Стабилизация ситуации и мирное развитие на Северном Кавказе» 8 июня 1999г., Москва; напечатано в газете «Балкария» в августе 1999г. и журнале «Ас-Алан» №1(2), 1999)
«Не совершайте насилия над другими…» ( журнал «Ас-Алан», №1(2), 1999, Москва)
«Красная Книга для Народов» ( журнал «Ас-Алан», №1(3), 2000, Москва)
«Къарачай тюрклеринин бёрюйле илгили тёрелери» (Symposium on the Turkish World`s folk literature: Papers \ - Ankara, K;lt;r bakanl;g;, 2002;  ISBN 975-17-3060-0
 «Шаг вперед, два шага назад» (к десятилетию Закона «О реабилитации репрессированных народов»; журнал «Ас-Алан» №1(4) , 2001, Москва).
«Ислам в истории и самосознании карачаевского народа» («Ислам и этническая мобилизация: национальные движения в тюркском мире», Москва, 1998; «Ислам в Евразии»/коллективная монография; НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ/, «Прогресс-Традиция», Москва, 2001).
«Возвращение света» (книга «ЗАЩИТА БУДУЩЕГО. Кавказ в поисках мира»; Глагол; ОБСЕ – представитель по свободе печати, 2000, Москва).
“The Karachay-Balkar Poetrу of  20th Century in the Struggle of Freedom`s Ideals  (Congress “Exploitation and Overexploitation in Societies Past and Present”, G;ttingen, 2001)
«Идеал свободы в карачаево-балкарской поэзии 20-го века» (выступление на Международном конгрессе в Гёттингене, 2001).
«Карачаево-балкарская поэзия ХХ в. как источник по истории современного национального движения
(выступление на 4 конгрессе этнографов и антропологов России; Нальчик, 20-23 сентября 2001).
«Хасаука: знак национальной беды»
(выступление на Международной научной конференции 02.11.2001г. в Москве, посвященной 150-летию со дня рождения  И. Гаспринского

Переписка Билала Лайпанова с читателями
(сборник, куда вошли письма и ответы на них директора издательства «Мир дому твоему», главного редактора газеты «Мир дому твоему», главного редактора журнала «Ас-Алан», ответственного секретаря Союза карачаевских писателей, сопредседателя демократической организации «Джамагъат» Билала Лайпанова; подготовлена к печати).

«С высокой трибуны…»
сборник, куда вошли тексты выступлений на ежегодных конгрессах Федеративного Союза Народов Европы (FUEN) (1993-2005 годы), на съездах Ассамблеи Тюркских Народов и на Курултаях Тюркских народов и государств (1990-2001 годы), на форумах Правозащитных организаций и движений; подготовлена к печати.

 
БАШЛАРЫ-ОГЛАВЛЕНИЕ

ХАЛКЪЫБЫЗ ДЕГЕН АДАМЛА...3
ТАРИХЧИ КЪЫЗ КИПКЕЛАНЫ ЗАРЕМА...4
ЗОЯ ГРАННЕС – НОРВЕГИЯДА БИРИНЧИ ТАУЛУ ТИШИРЫУ...9
ДЖАШ  БОЛСА ДА, БАШДЫ...14
ДЖЕР ДЖЮЗЮ, АДАМГЪА БАШ УР!...18
ХАЛКЪЫБЫЗ ДЕГЕН АДАМЛА...23
АННА ПОЛИТКОВСКАЯГЪА...28
МЕН КЪАРАЧАЙЛЫМА...29
МИНГИ ТАУЛУЛА...31
НОРВЕГИЯНЫ  ЮСЮНДЕН, КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ...32
ЛЕНИН КЮСЕГЕН КОММУНИЗМ...35
АЛЛАХНЫ РАЗЫЛЫГЪЫ ЮЧЮН...38
БУ БAЙЛЫКЪ НЕК ТAС БОЛГЬAНДЫ?...42
БИЛАЛ ЛАЙПАН УЛУНУ* КУРУЛТАЙДА СЁЗЮ…46
БИЗГЕ НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА?...49
КЪАРАЧАЙНЫ  ТАМБЛАСЫ  БАРМЫДЫ?...58
ДЖУЛДУЗ  БЛА  АЙ эмда КЪАРАЧАЙ назмула...79
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ КЪАТЫНДА…80
КЪАЗАКЪ БЁРЮ ДЖОРТУУУЛДА...80
ДЖИХАДНЫ БАШЛАЙЫКЪ КЕСИБИЗДЕН...82
АЛДАРГЪА КЮРЕШГЕНЛЕГЕ АДАМНЫ, АЛЛАХНЫ...83
КЪОРКЪАМА…84
АМАНАТ…86
БИЯГЪЫ ТАШ бла ТЕРЕК…86
КЪАРА АДАМ…87
ЭКИ СЁЗ...88
ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ...89
АХЫР КЮН...91
АМАНТИШ ДЖЫРЧЫНЫ АХЫРЫ...92
КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪЫНГ?...92
ДЖЕР ТЮРМЕДЕ-ХАПИСДЕ САГЪЫШЛА...93
КЪЫЗ БЛА ДЖАШ...96
ТАБИГЪАТНЫ ДЖАНГЫЛЫЧЫ БОЛУРБУЗМУ БИЗ?...96
ДЖАТХАН ЧЕГЕТГЕ НЕ ОНОУ...98
ОЛ ДУНИЯДАН АУАЗ...99
ХАКЪ ДЖОЛДА БАРА...99
СОКЪУРАНМАЗЧА ДЖАШАРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ...101
АДАМ АТХА ТЫЙЫНШЛЫ БОЛАЙЫКЪ…102
ДЖОЛОУЧУ...104
АТЫНА ТЫЙЫНШЛЫМЫДЫ АДАМ?...105
БУ ДУНИЯГЪА СЮЙМЕКЛИК…105
ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ АЛЛАХ…106
АДАМ ЁМЮР КЕЛГЕНДИ ДУНИЯГЪА…107
КЕРТИ АДАМЛАГЪА…107
БАРМЫДЫ ДАРЫ-ДАРМАН…108
КИМДИ, НЕДИ АДАМ УЛУ?...109
БАЗМАН...110
БОЛУР ЮЧЮН АДАМ-ХАЛКЪ…112
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ ДЖЫРЫ…113
ЭКИ КЮН бла ЭКИ АЙНЫ ИЕСИНЕ…114
ПОМПЕЯНЫ КЪАТЫНДА САГЪЫШЛА…116
АШХАМ  БОЛА…117
ЧАМ НАЗМУ…118
СЕННГЕ УЗАКЪДАН КЪАРАБ…119
АДАМНЫ БОРЧУ ЭМДА НАСЫБЫ…120
ТАБИГЪАТНЫ АУАЗЫДЫ ШИЙИР…120
ПОЭЗИЯБЫЗНЫ БЕТИ…121
КЕЧЕ УЗУНУ…121
КЁБ МАГЪАНАЛЫ БИР НАЗМУ…122
ДЖАШАСЫН КИШТИК…123
ЭСИБИЗ ЁЛТЮРЕДИ БИЗНИ…125
ХАЛКЪЫМА АЙТЫЛГЪАН СЁЗ…126
НАРТ СЁЗНЮ КЕСИМЧА ОКЪУЙ…127
ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ДЖАГЪАСЫНДА…127
ЭЛИМДЕ-КЁЛЮМДЕ…129
СУУ, ТЕРЕК, АДАМ…130
КЮРЕШЕМЕ ДЖАШАРГЪА…131
КЪУУГЪУН СЁЗ…132
ЭКИ ЁМЮРНЮ АРАСЫНДА…136
ДЖАУ ДЖИБ…138
ИЙНАР АЙТА ТУРГЪАН КЪЫЗЧЫКЪГЪА…138
АГЪАЗ...139
1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ…140
КИТАБ ОКЪУЙ…143
СОКЪУРАНЫУ...145
НЕДИ АСЫУ КЁЛГЕ-ДЖЮРЕКГЕ?...146
ТЮРК ТИЛ…147
ХАКЪ СЁЗ…147
АНЫ ЮЧЮН СЁЛЕШЕМЕ, СЕРМЕШЕМЕ…148
КЪЫЙЫНЛАШАМА ТАБАЛМАЙ СЁЗНЮ...148
АДАМ БЛА ХАУАНЫ ЮСЮНДЕН…149
ЭКИ КЪАТ АДАМДЫ ШАЙЫР…150
ДЖЮРЕГИМ...150
СЕЙИРДИ ДУНИЯ, СЕЙИРДИ ДЖАШАУ…152
ОКЪУУ бла ДЖАЗЫУ…153
БЫЛАЙДА...154
ДЖАЗЫУЛА ДЖАЗЫЛСАЛА ДА КЁКДЕ…154
АРАЛ КЁЛНЮ-ТЕНГИЗНИ КЪАТЫНДА…155
АДАМЧЫКЪЛАДАН ЧЫКЪГЪАНДЫ КЁЛЮМ…155
ХАРИФЛЕНИ ЮСЮНДЕН…156
БИР КЮН АРБАТДА…157
НАРТЛА БЛА ЭМЕГЕНЛЕ…158
КЪАЙНАКЪ…158
АУУШДУРЛУКЪ ТЮЛМЕ ДЖАНДЕТГЕ…159
ДЖАШАУНУ МАГЪАНАСЫ…160
СЁЗ БЛА МЕН…162
ОЛ КЮН…162
ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ…164
ДЖАЗЫУУМ…165
ТАРИХ ОЮМЛА-САГЪЫШЛА…166
КЪАРНЫ ЮСЮНДЕН…167
КЁКДЕН КЪАРАЙЛА ЁРЮЗМЕК БЛА САТАНАЙ...168
БЫЛАЙДА БИР БАШХА ХАЛКЪ ДЖАШАГЪАНДЫ...170
ДЖАНДЕТ БАЧХАНЫ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ…171
БИЛМЕГЕНЛИКГЕ БИЗ…171
КЁЗЛЕ-ТЕРЕЗЕЛЕ…172
АДАМНЫ ДЖОЛУ,  ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ…173
КИТАБХА КЪАЙЫТЫР АДАМ…174
СЕЙИР ТЮЛМЮДЮ?...174
АКЪ СЁЗ…175
МИНГИ ТАУ НЕ ЭТЕДИ, КЪАЛАЙДЫ?...175
С. Р. Б…176
НЕ НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН…177
КЪАНАТЛАРЫМ МЕНИ…178
АКЪ СЁЗГЕ КИРЕМЕ…179
ТАБЫНЫГЪЫЗ ТАШХА, ТЕРЕКГЕ…180
АМАЛСЫЗ СЁЗ…181
НАМАЗ, НАЗМУ ЭМДА ТАБИГЪАТ…181
ЁМЮРГЕ ТЕНГ БОЛГЪАН БИР ТАКЪЫЙКЪА...182
ТИЛНИ ТИЛИМЕ МЕН…183
АКЪ ДУНИЯГЪА КЪОШУЛГЪАНМА МЕН…185
ТЕЙРИ АДАМЛАРЫБЫЗ БИЗ…186
НАСЫБЛЫ КЪАУУМДАН ТЮЛБЮЗМЮ БИЗ?...187
ЁЛЮМНЮ ЮСЮНДЕН…188
ТАУКЕЛ БОЛ…189
АЛЛАХ. ФАЙГЪАМБАР. АДАМ...189
ДЖАГЪАДА…189
КЪЫЙЫН…190
ШИМАЛДА ДЖАЗ…191
НЕГЕ, КИМГЕ КЪУЛЛУКЪ ЭТЕДИ ФАХМУНГ?...191
АЛЛАХ ЭТЕРИКДИ КЪАДАР…192
КЁЛДЕГИ…194
АЗ АЙТСАМ ДА, КЁБ АНГЛА …195
АКЪ ДУНИЯГЪА ЭКИНЧИ НАЗМУ…195
ТЁРЕНИ АЛЛЫНДА…196
ЧАПРАКЪЛА…197
ДЖЮРЕКЛЕ ЮЧЮН…198
СЕНИ ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ…198
КЪАГЪЫТНЫ, ЧЕГЕТНИ, КЪАРНЫ, АДАМНЫ ДА
ЭМ НАСЫБЛЫ ЗАМАНЛАРЫ…199
ДЖАШАУ…200
ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ…200
МЁЛЕК КЪЫЗЛА, КЪАЙДАСЫЗ?...201
СТАВАНГЕРНИ СУРАТЫ…201
ДЖЮРЕКДЕ НЕ БАРДЫ?...202
КЪУЛЛАНЫ ЮСЮНДЕН…203
МИНГИ УЛУ МИНГИ…203
АЛАНЛА БИЗГЕ НЕ БОЛГЪАНДЫ?...205
ДЖАЗЫУЛАРЫН ТЮРЛЕНДИРИРГЕ КЮРЕШГЕНЛЕГЕ…205
ТЕНГИЗ БЛА МЕН…207
ДЖУРТ БЛА ТИШИРЫУ…207
ТАБ…208
АЙГИ...208
СЁЗДЖАН…209
ЮЙЮМ…211
АСРАРСЫЗ МЕНИ…211
НАЗМУ БАСХЫЧДА…211
ТАНЫШ НАЗМУЧУГЪА…213
СЁЗ бла ШАЙЫР…214
ЭРКИШИНИ ДЖОЛУ…215
ДЖАНГЫЛЫЧ…215
КЁК АХЫР КЕРЕ БЕРЕДИ ШАНС…216
СЁЗ КЁРГЮЗТЕДИ ДЖОЛ…217
ШАЙЫР бла ШИЙИР...217
АДАМЛА, ТОХТАТМАГЪЫЗ ДЖЫРНЫ…218
АКЪ СЁЗ бла КЪАРА КЪУЛ …219
ТЫНГЫЛАГЪАН ИГИДИ СЁЛЕШГЕНДЕН…220
17 МАЙ…220
МАХТАУ СЕННГЕ, АННА-МАРИЯ…222
ДЖУЛДУЗ ДЖАРЫГЪЫНА УШАЙДЫ СЁЗЮМ…224
БИР МАЗАЛЛЫ АКЪ СЁЗДЮ МИНГИ ТАУ...224
НАЗМУ ДЖАЗГЪАН…225
ТАШ-ТЕРЕК – ДЖАНЫДЫ ХАЛКЪНЫ…225
ДЖУТ...226
РА... , ФА... 227
ЁЗДЕН АДАММА, ЁЗДЕН ШАЙЫРМА МЕН…228
ЗАМАН ДЖЕТЕРМИ ДЖАЗАРГЪА ТЮЗЮН?...229
КЪАРАЛА АГЪАРАДЫ МИНГИ ТАУ…231
НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР ХАЛКЪЫМЫ АЛДА?...232
САКЪЛАУ…232
ТЮШЮНЮУ…233
ТАНГ…233
АКЪ КЪАР. КЪЫЗЫЛ КЪАН. КЪАРА ДЖАМЧЫ….234
ДЖЕТИ ДЖОЛ АЙЫРЫЛГЪАН ДЖЕРДЕ…236
СЕН КЪУЛСА…238
БЮГЮН НАСЫБЛЫМА МЕН…239
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА…240
УНУТМА БОРЧУНГУ-ХАКЪЫНГЫ…242
ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ АЛЛАХ…243
ЮЧГЮЛ...244
НЕ ОНОУ?...244
КЪАРЫЛГЪАЧЛА ИШЛЕЙЛЕ УЯ…244
САКЪЛАНЫУНУ ДЖОЛУ…246
ЮЧ КЪУРУКЪ…247
КЪАНАТЛЫ ДЖАН – СЁЗ…249
АЛЛАХ ДЖЮРЕГИНГДЕ БОЛУБ…250
МЕНИ ДЖАНЫМ ДА СЁЗ  ЗЫГЫТ  БОЛУБ...252
БУ СОРУУГЪА БАРМЫДЫ ДЖУУАБ?...252
КЪАНАТЛЫЛА БЛА КЪАНАТСЫЗЛА…253
ДЖАШАРЫКЪБЫЗ ТЮБ БОЛМАЙ,  ДУНИЯДА…253
КИМГЕ,  НЕ ДЕЙИК  ЭНДИ?...255
КИТАБ АЙТАДЫ…256
ДЖАН КЪЫЙНАЛГЪАН САГЪАТДА…257
ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА АДАМ…257
ЭРКИШИБИЗМИ-АДАМБЫЗМЫ-ХАЛКЪБЫЗМЫ?...258
КЪАДАРЫМА РАЗЫМА МЕН…260
ХАЗЫРЛАНАМА ТЮБЕРГЕ КЪЫШХА…261
БАРЫСЫ ЮЧЮН ДА САУ БОЛ…262
КЪЫЗЛАГЪА ТЕНГ ЭТМЕМ ДЖЕР ДЖЮЗЮНДЕ БИР ЗАТНЫ…263
КИМ КЪУТХАРЫР АДАМНЫ ДЖАШАУНУ?!...264
КЁБДЮ ДЖЕРДЕ, ДЖЮРЕКДЕ ДА КЪАЙГЪЫ…264
АДАМЛЫКЪ-МУСЛИМАНЛЫКЪ НЕДИ?...265
УМУТ…266
АЛАЙСЫЗ БОЛМАЗ ЭДИ ДЖАШАУ…266
ШАЙЫРНЫ МАГЪАНАСЫ…266
ТИЛЕЙМЕ…266
САГЪЫШ ЭТ…266
ДЖАНГКЪЫЛЫЧ ТУУДУРГЪАН ОЮМЛА…267
МИНГИ ТАУЛУЛА…269
МЕН КЪАРАЧАЙЛЫМА…271
КЪАРАЙМА…272
ТЕЙРИ АДАМЫ…273
КЁКДЕН ДЖЕРГЕ…275
ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ…276
ТЕНГИЗДЕ…278
КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА 1970-ЧИ ДЖЫЛНЫ
БИР КЮНЮН ЭСГЕРЕ…279
ШАЙЫРНЫ ДЖОЛУ…280
ТАШНЫ БАРДЫ ДЖАНЫ…280
АЧЫКЪ СЁЗ…280
БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА…282
КЪАЙСЫННГА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ…283
ЁЛСЕК ДА АЛАЙ ЁЛЕЙИК…284
ИЧ, ТЫШ ДУНИЯЛАГЪА КЪАРАЙ…285
НЕЧИК СЕЙИРДИ, АЛАМАТДЫ ДЖАШАУ…286
ТЮШ бла ТЮН…287
ДЖЮРЕК бла СЁЗ…287
КЕСИММЕ…289
САГЪЫШЛА…289
АУАЗ...290
АКЪ бла КЪАРА…291
ТЮЗ КИШИЛЕ БОЛАЙЫКЪ…292
НЕ КЪАЛЫР БУ ДУНИЯДА МЕНДЕН?...293
ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН…294
КЪАЛАМДАШЛАГЪА СЁЗЮМ...295
ХАКЪНЫ КЁРСЕК БАШ…296
АНТЫБЫЗ...297
КЁК САГЪЫШЛЫ КЪАРАЙДЫ ДЖЕРГЕ…298
ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ КЪАЗАУАТ…299
АТЫМ бла КЕСИМ…301
НЕ ЮЧЮН?!...302
ДЖЮРЕК бла ДЖУЛДУЗ…302
ХАКЪ – ХАЛ – ХАЛКЪ…304
КЕТГЕН ЁМЮРГЕ КЪАРАБ…305
2006 ДЖЫЛ, СЕНТЯБРНЫ 24…306
НЕДЕН БАШЛАНАДЫ ХАЛКЪ?...306
ХАЛКЪ САЙЛАЙДЫ КЕСИ…308
ОЛДУ АДАМ…309
ЭМ СЫЙЛЫ АТ…310
СОРУУ…310
ЭЛИЯланнганДЖЮРЕК…312
ЭСЛИ АДАМ…313
ЮЙЮМ…313
АЧХЫЧ ТАБМАЙ, КЪАРАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА…315
АННА ПОЛИТКОВСКАЯГЪА…316
АЛЛАХДЫ НЁГЕРИМ МЕНИ…318
СЕНИ БЛА эмда СЕНСИЗ…320
ДЖЮРЕК...320
КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДАН КЪАРАЙ ДУНИЯГЪА…321
ЭРЕСЕЙДЕ…324
ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ…325
КЪЫШХЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ...326
САУ КЪАЛ…328
КЪАДЕР КЕЧЕ…330
НЕЧИК КЪЫЙЫНЛЫДЫ АДАМ…331
ТЮБЕШИУ...333
НЕ ЭТЕЙИК…335
БЮГЮНДЕН ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ…
НАЗМУ БОЛУРГЪА УНАМАГЪАН КЪАЙГЪЫ…336
АТЛЫМА МЕН…338
НАРТСЁЗЛЕ БЛА КЕСИМИ ЮСЮМДЕН…340
ХАКЪ СЁЗГЕ САЛАМА МАХТАУ...340
ЁЗДЕН БОЛ…341
БИРИНЧИ СЁЗ…343
ШИМАЛДА УРАГАН…344
КЁЛ ДЖАГЪАСЫНДА…345
СЕН ДА КЕСИНГЕ  БИР СОР…347
ЭКИСИ ДА БИРДИЛЕ МЕННГЕ…348
АДАМНЫ БОРЧУ…348
ДЖАРЫКЪГЪА БУРУЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕК…349
КЕСИМИ КЁРЕМЕ СУУДА…350
ТЕРЕКГЕ МАХТАУ…351
ЭКИ ДЖАРЫКЪ…353
ХОРЛАНМАЗБЫЗ ИНША АЛЛАХ…353
ДЖАНГКЪЫЛЫЧ…354
ДЖАШАУДУ НАСЫБ…356
НАСЫБЛЫМА…357
НЕГЕ АЧЫЙМА, КЪЫЙНАЛАМА НЕГЕ?...357
ДЖАНА, КЮЕ, ДЖУКЪЛАНАДЫ ДЖУЛДУЗ…358
ДЖАНА, КЮЕ, ДЖУКЪЛАНАДЫ ДЖУЛДУЗ…358
ДЖЮРЕК БЛА КЁК…359
АТЫНГА САГЪЫШ ЭТ…360
КИМ КЪОРУУЛАР, КЪУТХАРЫР АДАМНЫ?...361
ДЖЮРЕГИМДЕ – ХАКЪ БЛА ХАЛКЪ…362
БАРАДЫ АДАМ…363
УМУТ БЛА КЪАРАЙМА КЁКГЕ…364
ИТ БОЛГЪАН ШАЙЫРЛАГЪА…364
ДИН, ИЙМАН БАРМЫДЫ ХАЛКЪДА?...365
УШАЙ, ДЖУУУКЪЛАША БАРАСА КИМГЕ, НЕГЕ?...366
ГОШАЯХ БИЙЧЕНИ КЪАЙЫТЫУУ…367
БЕРГЕНДЕ…368
УМУТ…369
КЁК-ДЖЕР АДАМГЪА…370
АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК…371
ДЖАНГЫЛЫКЪ ДЖОКЪДУ…372
СЁЗ АЛЫБ БАРАДЫ БИЗНИ….373
ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ…347
ТАУ БАШЫНДА…375
ДЖАНГЫ ДЖЫЛГЪА ТЮБЕЙ…376
ХОРЛАМ БИЗНИКИДИ…377
АЛЛАХ, АБЫНДЫРМА ТАУЛУНУ…379
ХАЛКЪЫМ, УЯН…380
КЪАРАЧАЙ СЮРГЮНДЕН СОРА…381
САУ-ЭСЕН БОЛСА МИЛЛЕТИБИЗ…383
НЕ МАДАР…383
КЪАЙДАСА СЕН?...384
ТЕЛЕФОН УШАКЪЛА…385
КЪАМАТУРГЪА – ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА…385
КИМДЕДИ ТЕРСЛИК?...387
ДЖАНГЫ ДЖЫЛНЫ КЕЧЕСИ…388
ХАЛКЪНЫ САКЪЛАГЪАН…389
БУСАГЪАТДА КЪАРАЧАЙДА…389
ФАЙГЪАМБАРЧА КЮРЕШ…390
АДАМ ДЖЮРЕГИ...392
САДАКЪАЧЫ…392
ДЖОЛ…393
ХАЛКЪЫМА КЪАЛЫРЛА МЕНДЕН…394
БИЯГЪЫ КЪОРКЪУУЛА…395
ДЖАЗЫУЛА ДЖАЗЫЛЫБЛА СЁЗДЕ…397
КЕРЕКМИДИ АДАМ?...398
САГЪЫШЛА...398
САКЪЛАГЪАН...399
АКЪ ДУУАДАКЪ КЪАРА КЁЛДЕ...400
КЁЗ бла СЁЗ…402
ЭКИ ДУНИЯ…403
АКЪ СЁЗ…403
АХЫР...405
ЭСГЕРТМЕ…406
АТЛЫЛА, КЪАНАТЛЫЛА…408
УЧАРГЪА ДЕБ ДЖАРАТЫЛГЪАНЫБЫЗ ЭСИБИЗДЕМИДИ?...408
КЕСИМИ ЮСЮМДЕН…410
ЮЧГЮЛ ДУУА…410
ДЖУЛДУЗУМ…412
ДЖУЛДУЗУМ
СОРУУЛА…413
ШАЙЫРЛА...414
ЭЛИБ-ЭЛ-СЕН...415
БИОБИБЛИОГРАФИЯ...424
БАШЛАРЫ...433


Литературно-художественное издание

Билал  ЛАЙПАНОВ

ТЕЙРИ АДАМЫ
атым эмда антым

ПРОЗА И СТИХИ НА КАРАЧАЕВСКОМ ЯЗЫКЕ

Книга издается в авторской редакции


Подписано в печать.................................
Бумага офсетная 60x90/16. печать офсетная
Усл. печ. лист. 28. Тираж 500 экз. Заказ №.................


Издательство:

Отпечатано....................................





Свое мнение о книге, а также все замечания, предложения и пожелания, читатели могут присылать автору электронной почтой на адрес: bilallaypan@hotmail. com