ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ
САЙЛАМАЛА
(КЕСИНИ ЭНЧИ ЧЫГЪАРМАЛАРЫ,
БАШХА ТИЛЛЕГЕ КЁЧЮРЮЛГЕНЛЕРИ,
БАШХА ТИЛЛЕДЕН КЁЧЮРГЕНЛЕРИ
ЭМДА
ОЮМЛА, ФИКИРЛЕ, МЕКТУПЛА, МАКАЛЕЛЕ,
РЕЦЕНЗИЯЛА, АРХИВ МАТЕРИАЛЛА)
ОНБИРИНЧИ ТОМ
(ДРАМА ЭМДА ПРОЗА ЮЗЮКЛЕ: Ёрюзмек( драма); Айырылыу (хапар), Бёрюле бла Итле (хапар); Сынау заманла, Минги Таулула, Элиб-Эл-Сен (романладан юзюкле)).
ЁРЮЗМЕК
(пьеса маталлы бир зат)
1986-чы джыл, Москва.
Луначарский атлы ГИТИС
Текстде джулдуз (*, **, ***, ****) белгиле салыннган талай назму Алий Байзулланыкъыды.
ИШГЕ КЪАТЫШХАНЛА:
Схуртукланы Схуртук — нарт
Сыйлыкъыз — аны юй бийчеси
Ёрюзмек — джашлары
Сатанай — Ёрюзмекни сюйген къызы
Джасакъчыла
Тёреле
Келечиле
Фук
Тилчиле
Фукну ёзюрю
Аскер башчысы
Тепсеучюле
Джамагьат
Ал сёзню айтхан къарт
Къарткъуртха
Фукну учуб джюрюген ючюнчю кёзю
Фукну учуб джюрюген ючюнчю къулагъы
Соджук
Соджукну эгечи
Сибилчи
Улан
Дебет
БИРИНЧИ БЁЛЮМЮ
ОЮУЛА: ЭКИ БАШЛЫ КЪУШ,
ОРАКЪ БЛА ЧЁГЮЧ, ЭКИ БАШЛЫ КЪУШ.
ДЖАБЫУ АЧЫЛАДЫ.
Къарт айтады:
Тырнакъларынгы бузоулары ачылгъынчы кес. Аланы тюблеринде да Фук джашыныргъа боллукъду. Башынгы, сакъалынгы да гымых джюлю. Фук чачда да джашыныргьа боллукъду. Джуртунгу-элинги, юйюнгю-арбазынгы, юсюнгю-кийиминги, джюрегинги-кёлюнгю ариу-таза тутаргъа кюреш. Арилукъ-тазалыкъ болмагъан джерде Фук болмай мадар джокъду.
Къарткъуртха айтады:
Мен джелме. Джангур къоркъууун этеме.
Къыйын заманла келгендиле:
Аманла артха къалыб,
Игиле, ашхыла ёлгендиле.
Кючден къоркъкъан болмаса,
Адамла джукъкъа ийнанмайдыла.
Бет —уят —намыс деген
Чирик адетге саналады.
Ахырзаман джууукълашханды.
Нартла Тейрилерин унутуб,
Фукга табынадыла энди.
Буруннгу таулу юйню ичи. Юслеринде тау кийимлери бла Схуртук, аны юй бийчеси Сыйлыкъыз, джашлары
СХУРТУК
Джаш, эслеб, акъырын сёлеш. Терезеден, эшикден, оджакъдан, хар бир тешикден къараб, тынгылаб тургъанларын унутма. Къара джинлеча, аны тахсачылары, аякъ тюбюбюзден чыгъыб къалыргьа боллукъдула (Схуртук тёрт джанына сескекли къарайды).
ЁРЮЗМЕК
Таб аман кёзлерине... Эталлыкъларын аямасынла. Энди текесакъал Къызыл Фукдан къоркъуб, «ийилген башны къылыч кесмейди» деб, тобукъланыбмы турлукъбуз? Къайдады бизни нарт къаныбыз? Эркишилигибиз къайдады бизни?
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Джашчыкъ, къычырма. Сеннге къарасам, атангы джаш сагъаты эсиме тюшеди. Аны тутуб кетгенлеринде сеннге чакълы бир джыл бола эди. Джети джылдан къайытыб келгенинде уа, къарт атабыздан эсе тамада кёрюннген эди. Башы чыммакъ акъ, юсю табдан толу.
СХУРТУК
Оюмсуз атласанг аджалсыз ёлюрсе деб, бизден сабырла, акъыллыла айтхандыла. Кючюнгю къаллай бирге джетерин билмей, къаягъа ёшюн тирегенден хайыр джокъду. Бизге айтханынгы башха джерде айтыб, юйюбюзге къан джаудурурса. Ауузунга сакъ бол. Ичги сёзюнгю тенгинге да айтма, тенгинги да тенги болур.
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Джашчыкъ, джанынга къурман болайым, сен бу акъылынгы башынгдан кетер. Фукга сенден онглула да джукъ эталмагъандыла. Къаллай батырланы, джигитлени думп этгенди. Акъылы болгьанны акъылын алгъанды, кёзю джаннганны кёзюн чыгьаргъанды, халкъны башсыз этгенди. Къуру анга табыннганлагьа къарайды ол, таб алагъа да толу ийнаймайды. Къалгъанладан кёбмю керекди сеннге? Атангы къыйнагъанлары да боллукъду. Сенден сора бизни кишибиз джокъду. Тюкню- тюкге джалгъай, амал-такъал эте барабыз. Бир хатабыз джокъду. Эл тёзгеннге биз да тёзербиз... (Бу кёэюуде: «Схуртук, юйдемисе»,- деген таууш чыгъады. Талай такъыйкъаны ючюсю да бир-бирине къараб турадыла. Сора Ёрюзмек тышына атлаб, Фукну эки джасакъчысы бла киреди. Нарт алагъа эс бурмайды).
1-чи ДЖАСАКЪЧЫ
Не, Схуртук улу, келгенибизге къууана болмазса дейме?
СХУРТУК
Не къууанч хапар келтиресиз? Сюйюмчюгюз да анга кёре болур.
2-чи ДЖАСАКЪЧЫ
Барыбызны да бийибиз Фук Тейри сеннге бек чамланады: джасакъ малны кесинг элтирге эрине эсенг, сюрюрге деб, биз кесибиз келгенбиз. Бешли ууаныгынг бла беш ууакъ аякълы малынгы аллыбызгьа чыгъар.
СХУРТУК
Ууаныкны джашны къууанчына деб ёсдюреме, болмай эсе, гылджаны алыгъыз.
ДЖАСАКЪЧЫЛА
Бизни анда ишибиз джокъду. Хар къуру да, Схуртун, сенден бир къайгъы чыкъмай къалмайды. Биз сени не акъылынг болгъанын эртдеден да билебиз. Сен къойча джууаш кёрюнюрге кюрешгенлигинге, ол къаш тюбюнден бёрю къарамынгы сезиб турабыз.
СХУРТУК
Энди, джанларым-кёзлерим, бир-эки да айтмагъыз, ууаныкны бераллыкъ тюлме.
ДЖАСАКЪЧЫЛА
(бир-бирине шыбырдаб: кёремисе итни сёлешиуюн)
ЁРЮЗМЕК (эшитиб)
Багушлада сюек къоймагъан калак итле, сизни башха тюрлю къансытайым (Къамчи бла талай кере урады. Анасы юсюне къадалыб андан ары урургъа къоймайды. Къоймай юйден чыгъарады. Сора ызына къайытыб)
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Алтын этегигизге башым къурманды. Сыйлы бийибизге джукъ билдирмегиз. Джангыз баламы джоймагьыз... (Схуртук аны сёзюн бёледи, шиндикге гырхыракъ олтуртады)
СХУРТУК
Малланы бусагъат аллыгъызгъа этейим...
ДЖАСАКЪЧЫЛА
Бизни ургьан Тейриге къайырылгъанча бир затды. Ишни болушлусун Фукка билдирликбиз.
СХУРТУК
Джасакъ малдан тышында экигизге он ууакъ аякълы береме. Ол джашды, бираз дженгиллик этди. Сагъыш этигиз, атасына ит десегиз, джашы къалай тёзерикди. А, марджа, бир-бири аягьыбызны марамайыкъ. (Схуртук, Сыйлыкъыз джасакъчыла бла арбазгьа чыгъадыла. Сахнада Ёрюзмек кёрюнеди)
ЁРЮЗМЁК
Кимлебиз биз? Огьай, кимлебиз биз?
Ётюбюз, бетибиз, мыйыбыз, сыйыбыз да
Кюйюб бошагьан кёсеу башлабызмы?
Ким басса да чыдаб тургъан,
Кимни хунасына да джарашыб баргъан
Тамырсыз, сыйдам, бетсиз ташлабызмы?
Атыбыз, хатыбыз бармыды бизни?
Башыбызны кюрт юзген эсе да,
Тамырларыбыз къалгъан болурла?
Огьесе, башын кёлтюргенни
Башын юзерге къалсала,
Мадарсыздан, амалсыздан
Тёнгеги джерден айырылмай къала болурму?
Къулла аны ючюн боюнсуз бола болурламы?
Къуллабызмы биз? Нартлабызмы?
Кесилген терекде чакъкъан буллабызмы?
Оюллукъ къаяда ёсген наратлабызмы?
Кимлебиз биз?
Къызыл Фукну Тейриге тергеб,
Джыл узуну къыйналыб, терлеб,
Джыйгьан рысхыбызны анга бергенле,
Адамлабызмы биз?
Ол бизни мыйыбызны, джюрегибизни талай,
Биз а аны чурукъларын джалай,
Адамлабызмы биз?
Тилибизни, динибизни унутуб,
Тейрини орнуна Фукну ёрге тутуб,
Дагъыда халкъ дейбиз кесибизге,
Халкъ дерге боллукъмуду бизге?
(Сагъышлы болуб, сахнаны бир къыйырына барыргьа, бирси къыйырындан тюйюмчеклери бла, джюклери бла тиширыула, эркишиле кёрюнедиле. «Ання, ач болгьанма» деген сабий тауушла да эшитилинедиле).
ЁРЮЗМЕК (ачы къычырады)
Сабийлеригизни да ызыгьыздан таралтыб, къайры барасыз энди?
НАРТ
Бийибиз Фукга джасакъ тёлерге барабыз.
ЁРЮЗМЕК
Анга джасакъ тёлемей, ач-джаланнгач сабийлеригизге къарасагьыз а? (тиширыуланы барине):
— Сени эринг къайдады?
ТИШИРЫУ
Фук башсыз этгенди.
ЁРЮЗМЕК (экинчи къатыннга)
— Сени баш иенг а?
КЪАТЫН
Тутарыкъларын билиб, хаджирет чыгъыб айланады.
ЁРЮЗМЕК
Кёресиз, барыгьызгъа да Фукну этген игилигин. Къайытыгьыз ызыгьызгъа, бюгюн мен сизни ары джиберлик тюлме.
АУАЗЛА
Сен, иги джаш, бизни джолубузну кесмесенг да, арыгьандан ауа- сауа турабыз. (Халкъ дауур-сюйюр этиб, алгъа тебинеди).
ЁРЮЗМЕК
(къамасын суууруб чыгъарады. Бир джанындан анга талай нёгери чыгъыб, къошуладыла).
Ызыгьызгъа къайытыгъыз! Сизни ючюн текесакъал бийге джууаб мен этерме.
(Халкъ бирем-бирем. сахнадан чыгъады. Ёрюзмек да кетеди.Сахнада эки амантиш нарт, тёрт джанларына сескекли къарай, сёлешедиле):
1-чи
Энди биз Ёрюзмек джанлы болгьаныбызны Фук эшитсе, бизден бошады.
2-чи
Бизни былай къоркъакъ, экили болгьаныбызны Ёрюзмек эшитсе, бизден бошады.
1-чи
Башыбызны эки отну арасына салгъанбыз.
2-чи
Эки тирмен ташны арасында эки нартюх бюртбюз биз. Алай болса да, Фук онглуду Ёрюзмекден, барайыкъ да анга болумну айтайыкъ. (Кетедиле).
Сахнада Фук, ёзюрю, аскер башчысы, ышаннган адамлары эмда тил эте келген эки амантиш .
ТИЛЧИЛЕ
Кёре келгенбиз бий Тейрибизни,
Башыбыз къурман алтын этегинге.
Таб союб алсанг да терибизни,
Къул тёбени артын этгенинге
Разы болуб, асыл къолланы
Тобукъланыб ба этер эдик...
Тюшюндюрлюк эсенг ассы къулланы,
Аскеринг къатыш кетер эдик,
Ансы бизге джол джокъду артха.
Схуртукну бёрюкёз уланы
Къатышдырады анда болгъанны.
Кесгенди элден чыкъкъан джолланы,
Артха къайтаргьанды джасакъ малланы.
Халкъны сеннге къаршчы къозгьайды...
ФУК
Узун сёзню къысхасы алайды.
Тюз этгенсиз келгенигизни,
Алай а, эртденли тилигизни
Чайнай турмай, айталмаймысыз?
Аман хапар келтирсегиз да,
Къыйыныгъыз кетмез суугъа.
Тюз болгъаныгъыз ючюн, сизге
Бирер ат, бирер саугъа.
Не игилик этсенг да,
Тейрисин джокъду эсгерген.
Барыгъыз, хазырланыгъыз,
Джол башчы болурсуз аскерге.
(сора адамларына айланыб):
Барыгьыз да,
Биринг къалмай барыгъыз да,
Бирин къоймай келтиригиз.
Байлаб къара багъанагьа,
Халкъкъа туура ёлтюрюгюз.
Танг къаралдысы бла джолгъа
Чыгьарча болугъуз.
Барыгъыз, хазырланыгъыз.
(Фук бла ёзюрюнден къалгъанла чыгъадыла).
ЁЗЮР
Бизге аланы къыргъан къыйын тюлдю. Алай а, бу тик къаялы джерледе башха миллет джашау эталмаз.
ФУК
Бир миллет тюб болгъанлыкъкъа, къалгьан миллетле къала шойла. Ала этген зат да бизге богъурдакъдан джетерикди. Къалгьан миллетле джууашдыла, Былада уа тынгы джокъду. Не артларын этерге керекди, не къайры болса да кёчюрюб, тутмакъланыча ишлетирге керекди. Башха амал билмейме мен.
ЁЗЮР
Барды амал.
ФУК
Айт сора.
ЁЗЮР
Акъыл юретир, оноу этер адамларын къурутургьа, тиллерин-динлерин — миллетликлерин унутдурургьа керекди.
ФУК
Къалай этиб?
ЁЗЮР
Бу нарт халкъы кишите бойсунургъа излемеген, эркинликни сюйген джигит халкъды. Ёзге бойсуна билмеген, бойсундура да билмейди. Алада бир-бирине бойсуннган эки адам джокъду.
ФУК
Узун сёзню къысхасы.
ЁЗЮР
Айтханымча, алада бир-бирине бойсуннган эки адам джокъду. Ол себебден бир-биринден онглу болуб тебреселе, къоюнларына от тюшеди, юйлерине къан джауады. Алай демеклик, бир-бирине илинирге, дау чыгьарыргъа хап-хазырдыла. Ол биринчиси. Экинчи къыйынлыкълары, аланы бютюн да онгсуз этген, тукъум айыргъан къылыкъларыды. Бий, ёзден, къул деб, халкъ кеси бойнуна юч бычакъ салыб турады. Аланы бир-бирине юсдюрюб турсакъ, бир-бирин талагъандан озуб, бизге къайырыллыкъ тюлдюле.
ФУК
Къайырыллыкъ тюл эселе, ол осал хапарны келтиргенле эшек мыйы ашаб айлана болурламы? Не-е? Огьесе, не акьыл бла келген болурла?
ЁЗЮР
Заманында эслеб, сагъайыб, халкъны башсыз эте турмасакъ, ол бизни башсыз этерге боллукъду. Эм къоркъуулу адамла сёзлери ётген, кёзлери джаннган, халкъым дей билген адамладыла. Аллайланы заманында къоратыр ючюн, тилчилени, тынгылаучуланы, къараучуланы кёб этиб, хар тийрени, хар юйню къол аяздача кёрюб турургьа керекди. Ючюнчюсю. Былада къул тукъумла аздыла. Алай а ол «къул» деген бедишликден къутулур ючюн, халкъны кёбюсюн — бийин-ёзденин да къырыб чыгъарыкъдыла... бизден болушлукъ табсала. Тюзюн айтсакъ...
ФУК
Ёзюр, къысхаракъ.
ЁЗЮР
Тюзюн айтсакъ, былада къул, бий, бай, джарлы деб, ёмюрде да болмагьанды. Биз, халкъны къауумлагъа бёлюб кюрешгенли бир кёбмю болады? Алай а, джангы тёлюле ёсюб джетгендиле. Бурундан хапарлы тамада къауумну ол дуниягъа ашыргъанбыз. Джылла озарла, биз къурашдыргъан таурухлагъа джаш-къушла тарихибизди дерле.
ФУК
Алайсыз да халкъланы историяларын биз эте болурбуз.
ЁЗЮР
Алайды, ёзге ол затны халкъ билмезге керекди,— деучен эди сени атанг. Аны себебли, «сиз халкъ — джыйымдыкъсыз, бирле сыйлы, бирле сыйсыз» деб, быланы къыздыргъанлай турсакъ, муратыбызгъа джетебиз. Тёртюнчюсю. Аладан тынч бошаргъа дагъыда бир амал.
ФУК
Неди ол?
ЁЗЮР
Тебсеучюлеринги бери бир чакъыр, бир тебсесинле. (Фук чакъырады. Хауле къызла кириб, чайкъалыб тебрейдиле. Бираздан Фукну белгиси бла кетедиле).
Кёрдюнгмю, къозгьаб кетгенлерин? Нарт эллени ичинде тау этекледе солуу, хауле юйле кёбюрек ачыб, нартланы джаш- къушларын джоюб бошаргъа керекди. Аны бла къалмай, аракъыны суунуча джюрютюрге керекди. Къахмеле бла аракъы не онглу халкъдан да бошарыкъдыла.
ФУК
Алай этер ючюн кёб заман керекди.
ЁЗЮР
Алай кёб заман да керек тюлдю. Бешинчиси. Нартла табыннган Терекни, Ташны кесерге, атылтыргьа керекди, нарт сабийле бурундан, тамырларындан хапарсыз болуб ёсерча. Ол заманда ала бир джерге да бегимеген, биз сыбыртхы бла уруб, къалай къыздырсакъ, алай бурулгьан хойнухла боллукъдула. Ол себебден халкъны ауаз берлигин, башын къурутуб, аягъын- сабийлерин кеси тобугьубузда кесибизча ёсдюрюрге керекбиз. Алай эталсакъ нартладан бошадыкъ.
ФУК (бираз кёэлерин къысыб туруб)
Аланы тамырларындан айырыр ючюн, бир кере джуртларындан айырыб, къатышдырыб, абызыратыб, бир он-онбеш джылны тутмакъда тутуб, къайтарырмы эдик?
ЁЗЮР
Алай этерге да боллукъду. Алай а бир чурум керекди.
ФУК
Чурум ючюн къоркъма, чурум табарбыз.
(Иш нартлагъа кёчеди. Сахнада Схуртук бла Нартланы келечилерини сёлеше тургьанлары),
1-чи КЕЛЕЧИ
Схуртук, сеннге халкъны сагъышын этиб келгенбиз. Джашынг аллыбыэны алыб, бийге джасакъ тёлетдирмем деб тохтагъанды. Ол хапар Фукга джетсе, нартлагьа уллу зарауатлыкъ джетдирирге боллукъду...
2-чи КЕЛЕЧИ
Схуртук, сен да бир кёзюуде бек онглу, бек джити джашладан бири эдинг. Фукга не эталдынг? Сау къайытханынга къууан. Джамагъатха уа не хайырынг тийди? Сени ючюн сау бир эл тюб болду.
3-чю КЕЛЕЧИ
Джашынгы тюшюндюрмей эсенг, барыбызны да тюб этерге башлагьанса...
4-чю КЕЛЕЧИ
Бизни Фукга джалбаргъандан башха не къарыуубуз барды? Схуртук, сен таяныр, сен ийнаныр адам къалмагъанды. Батырла джоюлуб, къызбайла къалгъандыла. Акъылманла джоюлуб, тумакъла къалгьандыла. Ючеулен бир джерде кёрюнсе, Фукну эгетлери ишекли болуб, бийге къаршчы оноу этесиз деб, джалгъан дау салыб, тутуб къурутуб барадыла. Халкъ бир кесек юйрегинчи, тёзюмсюзлюк этиб, кесибизни къырдырмайыкъ.
5-чи КЕЛЕЧИ
Биз беш уллу тукъумну атындан сёлешебиз. Беш уллу тукъум да биз айтханнга разылыкъларын билдириб, мухурларын басыб, бу къангаланы ийгендиле. Схуртук болгьанча болурбуз деб, сеннге къысха джууукъ джетген беш тукъум да оноуларын билдиргендиле. Он тукъум да къаугъагъа къатышмай, бир джанында къаллыкъларын айтхандыла. Схуртук, сени джашынг Фукга джасакъ тёлетмей тохтагъанын бий юч кюнден эшитирикди. Ерюзмек джыйыны бла джолланы кесерге, сакъларгъа кюрешсе да, аман хапар ючкюнлюк джолгьа чыкъкъанына ишегинг болмасын. Эки кюнню ичинде къайгьыны чыгьаргъан Ёрюзмекге кесибиз сюд зтмесек, Фук аскери бла келсе, элибизни-джерибизни къара кёсеу этерикди. Схуртук, кесинг джаратхан джанны кесинг алгьанлыкъкъа, киши да айыб этмез, алай а, ата бычагьы улун кесмей эсе, Ёрюзмекни къара багьанагьа тагъыб, бизге сюд этме къой.
(Ушакъкы узунуна хар сёлешгеннге джити къараб, бёлмей тынгылаб тургъан Схуртук, ёрге туруб):
Айтханыгъызны эшитдим, ангыладым. Тамблагъа оноу этерме, билдирирме.
(Келечиле Схуртукну къама башына джабышыб тургъан къолундан къарамларын айырмагьанлай, босагъадан тышына атлайдыла. Ёрюзмек киреди. Аллына эки атлам этиб, сын къатады.)
СХУРТУК
Эшитдингми?
ЁРЮЗМЕК
Эшитдим.
СХУРТУК
Джукъкъа кетиб къалма. (Тышына чыгъады).
ЁРЮЗМЕК
Адамла былай нек къоркъа болурла?
Асры къоркъкъандаи ауазлары тюрлениб...
Быллай бир неден къоркъа болурла?
Эй адамла, адамламысыз сиз,
Огъесе адам къабха кирген джаныуарламысыз?
Адамла эсегиз,
Къайдады адамлыгьыгъыз, кишилигигиз?
Фукдан асры джаныгьыз чыкъкъандан
Мени джанымы алыргьа излейсиз.
Бир-биринге итлик этерге табсагъыз,
Бу дуниягьа джангыдан тууасыз.
Бир-биринг бла кюреше тебресегиз,
Джылан да, бёрю да, тюлкю да боласыз.
Тышындан бир кънасакъал келсе уа,
Ол сизге бий да, Тейри да болады.
(Схуртук киреди)
СХУРТУК
Ёрюзмек, бюгече тангнга дери нартланы бирича тойгьа-оюннга бар, кёз ач, тебсе, джырла, тамбла уа къара багъанагьа байланныкъса. (Бир талай заманны атасы бла джашы бир— барине къараб турадыла)
ЁРЮЗМЕК
Къара багъанагьа тагъылгьандан эсе, къолумда къылычым бла эркишича урушда ёлсем иги тюлмюдю? Кёлюбюз сыныб былай джашагьандан эсе, барыбызгъа да аскерчилеча ёлген тыйыншлы тюлмюдю? Зийна айланнган тиширыула, къазауатдан къачхан къоркъакъла, тиширыуну намысына къатылгъан генезирле, адам ёлтюрген мурдарла байланыучу къара багьанагьа мен, Схуртукланы Схуртукну джашы, не ючюн байланыргьа керекме? Халкъымы Къызыл Фукдан азат этерге излегеним ючюнмю, халкъыбыз халкъ болсун, тили-адети сакълансын дегеним ючюнмю, не ючюн къара багъанагьа сюелирге керекме?
СХУРТУК
Нарт тукъумланы тамадалары кенгешгенден сора, кёбюсюню айтханына къулакъ салыб, бу акъылгьа келгендиле: бусагъатда Фукга биз артмакъ болаллыкъ тюлбюз. Джасакъ тёлемегенибизге чамланыб, аскери бла келсе, биягъынлай нарт халкъын эркишисиз кьоярыкъды, тиширыуланы джалан аякъ джесирге сюрлюкдю. Халкъкъа мен джетдирген азаб да озуб джетерикди.
ЁРЮЗМЕК
Фукну ёлтюрюрге сен кесинг джангыз излегенсе. Бизге джууукъ беш тукъумдан хазырлары, сауутлары бла 500 атлы мени къатыш сермеширге хазырдыла. 500 атлы. Бизни тау, къыйын джолларыбызда 500 атлы 5 минг атлыны джунчутургьа боллукъду.
СХУРТУК
Сен 500 атлы бла тебрегенлей, сеннге разы болмагъан он тукъумдан да минг атлы сеннге къаршчы чыгъарыгъын билемисе? Бу джарлы халкъны бир-бирине юсдюрюб, аны бла баш болуб турады Фук, кесинден чюй этиб джарадыла агъачны, ансы бирикген халкъ болсакъ, бизге ким не эталлыкъ эди? Айтыргьа, тамбла сени къара багъана сакълайды. Огьесе сен, Схуртукланы Схуртукну джашы, ёлюргеми къоркъаса? Аз да акгыллыгъынг бар эсе, кесинге аз да базмагьанлыкъ эте эсенг, айт, ансы тамбла бетибиз джоюллукъду. Атасы джашы ючюн джууаблыд. Мадар джокъду ансы, сени ючюн кесим сюеллик эдим.
ЁРЮЗМЕК.
Мен ёлюмден къоркъмайма. Гитчеликден юретиб гургьансыз эркиши ат юсюнде, аякъ юсюнде ёледи деб. Энди уа кишиге чёб чакълы бир хайырым болмагъанлай, бир джау аскерчини башын тайдырмагъанлай, адамлыкъ шартларын тас этгенле сюелиучю джерде сюелликме. Ол тюлмюдю къара къыйынлыкъ, къара бедишлик. Ай медет, къара багьана... Алай а нартланы башчылары, Схуртукланы Схуртук да аланы ичлеринде болуб, оноу этиб бошагьан эсегиз, мен къарыусузлукъ этиб бизни тукъумну бетин къызартмам (кетеди).
СЫЙЛЫКЪЫЗ
(къара джаулугъу бла башында, кириб келиб, Схуртукка къарайды. Бир кесекден сёлешиб башлайды)
Мен ёмюрде да сеннге бетими ачыб сёлешмегенме. Бусагьатда да, туура тёзюмюм къуругъанында келе турама. Мен джангыз баламы къара халкъны аякъ тюбюне атдырлыкъ тюлме.
СХУРТУК
Не этериксе да?
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Джашны атасындан, ата джанындан болушлукъ джокъ эсе, ана къарнашы эгечинден туугъанны сойдуруб, мыйыкъларын бура турлукъ тюлдю.
СХУРТУК
Ёрюзмек кесини джашлыгъы бла, дженгиллиги бла, телилиги бла башына, халкъкъа да къыйынлыкъ келтирирге башлагъанды. Игилик этеме деб, аманлыкъ эте тебреген эди. Энди анга тёре, халкъны джауунача къараб, сюд этерикди.
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Оу мен джарлы! Халкъ ючюн джанын къурман этерге хазыр бала, халкъны джауу къалай болду? Ёрюзмекни онглу болгъанын сюймей, зарланыб этедиле. Къылыч тутаргьа, къара атаргьа, атда ойнаргъа, эмилик юретирге, тутушургьа, къол таш силдерге, ауурлукъ кёлтюрюрге, чабышыргъа, чалкъы чалыргъа, къой къыркъаргьа, ишлерге,— не джаны бла да бизни джашчыкъдан онглу ким барды? Фукну бир джанына тайдыргъанлай, нартлагьа башчы боллугъун сезиб, джюреклери къарадан ичлери кюйюб, Ёрюзмекден бошаргъа излейдиле. Джашынгы къутхарыр джанындан сен кюрешмесенг ким кюреширикди?
СХУРТУК
Сёзге устача, сен къалгъан затха да алай уста болсанг эди...
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Тейри бу насыбсыз халкъны нек джаратхан болур эди? Мени джашымдан аны джашы онглу болуб кетеди деб асры къоркъкъандан, ийисли Фукну башларына олтуртуб турадыла. Сен, Ёрюзмекни атасы, тюрмеге тюшгюнчю кёзюуюнгде кёзюнде огъу болгъан киши эдинг. Энди сеннге не болуб къалгъанды? Нек тынгылаб тураса?
СХУРТУК
Халкъ ёмюрлюкге уяныр ючюн, Ёрюзмек уянмаздан джукъларгъа керекди. Ким болса да джанын халкъ ючюн къурман этерге керекди.
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Халкъ, халкъ де да тур. Бу халкъ ючюн, джашымы къой, арбазда гугурукча къычырыб башлагъан тауугъуму да къурман этмем.
СХУРТУК
Сен да ол тауукъча къычырыб башлагъанса.
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Тиширыула башларына бёрк кийиб тебреселе, эркишиле болмагъанларын, не да ала башларына джаулукъ къысханларын бил.
СХУРТУК
Болду, тын энди.
СЫЙЛЫКЪЫЗ
Тынарыкъ тюлме. Къалай сюйсенг алай эт, эта-ана джанындан тукъумланы къуугъун этиб, аякъ юсюне салама. Аздан аз ёлюр, кёбден кёб ёлюр. Бир къолума къыбдымы, бир къолума да бычакъ алыб, кесим да къазауат этерикме (кетеди).
СХУРТУК
Тохда, тохда, айтырым барды. Алай тохда дейме да мен сеннге. (ызындан чыгьады)
Джангы кёрюнюу. Джашла, кьызла джыйылыб той-оюн эте, арлакъда да тутуш башланады.
Ой, Схуртукланы Схуртукну джашы Ёрюзмек,
Ой джигит туугъан Ёрюзмек.
Ой джигит Ёрюзмек болмай той болмаз.
Джан джюрюмеген джерде джол болмаз.
Ой джигит Ёрюзмек.
Атынгы айылларын бек тартдыр,
Барыбыз сенден юлгю алабыз,
Ой тамбла бел къатдыр.
(Джыр тохтаб, тутуш ачылады, Ёрюзмек сахнаны бир джанындан кириб, акъырын, кёэю-къашы бла Сатанайны бир джанына чакъырады, ёзге аны эслеб, тутуш деб, джабышадыла).
ЁРЮЗМЕК
Гёджебле эсегиз, къотур атла бир-бирин къашыгъанча эте турмай, Фукну уруб, тамагьына дери джерге батдырсагьыз эди. (Алай болса да, тутушха бираз къарайды. Ичинден чал, тобукъкъа ал, джан сюекге деб, къычырадыла къарагьанла. Ёрюзмек арагьа кириб, чыкъкъан чыкъкъанны сабийни силдегенча силдеб барады. Сора энди барыгъыз да чабчыгъыз дейди. Кими къолундан, кими аягъындан илиниб, Ёрюэмекни сыртын тёшеккге урадыла).
ЁРЮЗМЕК
Не, кёрдюгюзмю, ма былай биригиб тутсагъыз менме деген Фукну да боюн джигин чыгъарлыкъсыз. Алай болмаса уа, анга къул-къарауаш болуб турлукъсуз.
(Той ачылыб, джангыдан тебсейдиле, абезекке да барадыла. Сатаной бла Ёрюзмек ушакъ этедиле).
САТАНАЙ
Джукъ айтма. Хапарынгы билеме. Мен да тамбла сени къатынгда сюелликме.
ЁРЮЗМЕК
Халкъны кюлдюрме. Тамбла нарт халкъына бетден-бетге бир къарайым.
САТАНАЙ
Схуртук, саулай халкъкъа белгили Схуртук, бу ишге къалай «хоу» деб къойду?
ЁРЮЗМЕК
Не этсе да, ол мени атамды.
САТАНАЙ
Мени Схуртуклагъа джыймагъанлай кетиб бараса. Алай болса да, мен тиширыуланы барын эрлерине къаршчы къобарайым. Хар бир тюбеген тиширыуума джаулугъунгу эринге бер, Фук бла сермешир орнуна, Ёрюзмекден бошайдыла, къызбайдан ёле турады эркишинг дерикме.
ЁРЮЗМЕК
Къой, Сатанай, бир кюн туугьан бир кюн ёледи.
САТАНАЙ
Ёлюрге джараулула бир ёлселе уа? Зар адамла, джюреклери тар адамла, болумсузла, оюмсузла, фахмусузла, кеслери адамгъа тергелмегенлей, керти адамлагьа сюд этерге кюрешгенле ёлселе уа? Бир-эки да айтма. Тиширыу дунияны аякъ юсюне саллыкъма. (Ёрюзмек кюледи, экиси да кетедиле).
Экинчи кюн. Ёрюзмек къара багъанагъа байланыб сюеледи Джамагьат басыннганды. Баш тёре ёрге туруб сёлешеди. ...
БАШ ТЁРЕ
Джамагъат, бюгюн биз сыйлы бийибиз Фукка къаршчы баргъан аманлыкъчыгьа, Схуртукланы Схуртукну джашына, сюд этебиз. Терслеучю соруула берликди, терсленнгенни джууабларына кёре боллукъду биз саллыкъ азаб да.
ТЕРСЛЕУЧЮ
Ёрюзмек, барыбызны да бийибиз Фукга къаршчы турур акъыл сеннге къалай келгенди?
ЁРЮЗМЕК
Мен сабийлени ачдан джылагъанларын, ёлгенлеге кебин табылмагьанын кёреме. Бу тукъум ишлеген халкъ, къарнына къабарыкъ, юсюне къабларыкъ джетишдиралмайды. Кийикле кючден джюрюген тикледе чалкъы чалгьан, мал кютген, джашау этген халкъ, таякъдан атламаз болгъанды. Халкъны джарымын Фук джалгьан дау бла къурутханды, къалгьан джарымыны джарымы да тилчиле, къараучула, айтыргьа, Фукну эгетлери болгьандыла. Бу барыудан барса халкъ тюб боллукъду. Ма аны ючюн излейме мен Фукну теке сакъалындан тутуб, башын тёгерек кесиб алыргьа.
Джамагьат! Тау халкъы, нарт халкъы!
Къаргъа союла эсе да, адам джоюла эсе да,
Джыйылгьансыз. Сау болугьуз.
Мен тилерик, мен айтырыкъ — башхады .
Сёзюм бирди эркишиге, тиширыугьа, къартха, джашха да.
Сиз, башыгъызны кишиге тенг этмегенле,
Къна сакъаллы Къызыл Фукка баш урасыз,
Энди аны Тейриге санаб турасыз.
Аны тилине юрене терлегенсиз,
Ана тилигизде уа сёлешалмай тебрегенсиз.
Кюрешесиз дуния малгьа джутланыб,
Намысыгьыз-адетигиз а – джукъланыб.
Кёлдегин айтама, къоймайын аяб.
Къызларыгъыз бетлерин, чачларын бояб,
Орамгъа тёгюлюб башлагьанларын,
Джашларыгъыз да, ичкиге батыб,
Адам тюрсюнюн ташлагьанларын,
Сокъур да эслерикди. Кёрмезге мадар джокъду.
Кимди сизни бу болумгъа джетдирген? Фукду.
Сиз анга семиз малла ёсдюрюб,
Ол а сизни бир-биригизге юсдюрюб,
Къурутады халкъны эрлигин, бирлигин,
Алай бла тындырады бийлигин.
Не? Джаратмагьанлыкъмы этесиз сёзлерими?
Тёзюгюз. Кеб турмай джумарыкъма кёзлерими.
Сиз, сюйюб-сюймей да меннге тынгылагъанла,
Олтуруб, сюелиб, мынгайыб къарагьанла,
Меннге тюл, кесигизге тынгылагьыз,
Меннге тюл, кесигизге къарагьыз.
Тюб болуб баргьаныгъызны кёре,
Кеси кесигизге болугьуз тёре.
Джашагьан къурт да, къамыжакъ да джашайды,
Адамча джашаргъа керекди ансы.
Бетин — адетин — тилин сакълаб,
Хоншусун, тийресин, элин джакълаб,
Адамча джашаргъа керекди ансы.
Адамланы тюл, халкъланы
Къара багъанагъа сюеген адет болса,
Бизни халкъ да сюеллик эди
Кесин сакълаялмагъаны ючюн,
Биригиб джашаялмагъаны ючюн.
Мен айтырымы айтыб бошадым,
Къалыгъыз сау-саламат,
Джаныгъыз — Тейриге аманат.
Фукну уа къоймагъыз джууукъ.
ТЁРЕ
Джамагъат, Ёрюзмек къаллай къоркъуулу аманлыкъчы болгьанын энди джукъ сормасагъыз да ангылай болурсуз. Эшда, Схуртук улуну джакъларыкъ адам болмаз.
(Джамагъат юсюне суу къуюлгьанча шошду. «Барды!»— деген ауаз кескин чыгъады. Сатанай орнундан ёрге турады. Анга сёз бермеэге излейдиле, ёзге, халкъ гюрюлдеб, сёз бердиреди.)
САТАНАЙ
Эркишилебиз деб тургъанла, сизни орнугъузда болсам, уялгьандан джерге кириб кетер эдим. Бетигизге къараб, джашауугъузну болушлусуча айтыргъа базгъан адамны асаргъа излейсиз. Эмегенни бюгюн ашары джылай эди да, тамбла ашары джырлай эди деб. Биригиб джаудан башыгъызны сакълар орнуна, бир-биригизни ашаргъа кюрешесиз. Бюгюн бу иш этилсин да, ёмюрге бетибизге къара тамгьа тюшер.
ТЁРЕ
Энди сёлеширик джокъ эсе...
— Барды (джылы келген къарт ёрге турады):
Джамагьат!
Къобан башындан бокъланады дейдиле. Биз, тамада къауум, таб оноу этмесек, джити уланларыбызны къара багъанагъа байлаб барсакъ, мындан ары къалай джашарбыз? Тиширыула огьуна ётгюрдюле бизден. Мен айтырыкъ: бошлагьыз джашны. Бюгюн огьуна аскер къураб, Фук бери басмазча этерге керекди.
(Тюз айтады, терс айтады, Фукга джукъ эталлыкъ тюлбюз деген къычырыкъла. Бу кёзюуде «Фукну аскери элге джууукълашады. Амантиш. Гиляхсыртан къысха таша джолла бла алыб келгенди аланы, къуугьун!» деб, аскерчи чабыб киреди. Халкъ, юсюне суу къуйгъанча, шум болады.)
ЭКИНЧИ БЁЛЮМЮ
Фук, ёзюрю, аскер башчысы
ФУК (алагъа ишекли къарай)
Мени акъыллы ёзюрюм, мени айтылгъан аскер башчым! Не болуб къайытдыгъыз?
ЁЗЮР
Ёрюзмекни башына бош этдик. Нарт халкъ бла да араны айырдыкъ.
АСКЕР БАШЧЫ
Мени терслигим джокъду. Бирин къоймай къырыб чыгъайыкъ деген эдим.
ФУК
Аперим. Сен къачан да мени ышаннгылы адамымса. Бар солу (ол эшиклени. джабхынчы къараб туруб): ёзюр, джарашдырыб хапар айтчы, ансы, не эсе да, иги ангылаялмайма.
ЁЗЮР
Биз баргъаныкъда, нартла кеслери Ёрюзмекге сюд эте тура эдиле. Алай а биз аны башына бош этсек, нартланы кёбюсю сизге разы боллукъларын ангыладым. Андан сора да, Бий Тейрибиз Фук джасакъны сизге ауур салмагъанды, джасакъчыла кеслери джанларындан къошуб кёбдюредиле, Фук аны билмей тургьанды ансы, аланы джанларын аллыкъ эди дегенимде, «джашасын бий Тейрибиз» деб, гюрюлдеди халкъ. Аланы къырыб, кесибизни да дуниягьа эрши кёргюзтмей, джана тургьан отну сёзюбюз бла джукълатыб, къайытыб келебиз.
ФУК
Ёрюзмек энтда халкъны къозгъамазлыгъын билемисе? Огъесе, сени ариу сёзюнге халкъ сабийча адданыб къаллыкъ болурму? Къара халкъны къоркъутуб, джанын алыб турмасанг, ол ёмюрде да башына ийман джыярыкъ тюлдю.
ЁЗЮР
Халкъны кёзюу-кёзюую бла джан къайгьылы эте турургьа керекди, тюз айтасыз, Фук. Ёзге ол зат бизни бетибизден кёрюнмесе иги болурму?
ФУК
Къалай дейсе?
ЁЗЮР
Сёз ючюн, нартла дегенликге, ала да тюрлю-тюрлю боладыла: тауда джашагъан нартла, тюзде джашагъан нартла, тенгиз джагъасында джашагъан нартла дегенча... Тиллери да башхады. Аланы бир-бирине юсдюре, уруш этдире турсакъ, джигитлери, Ёрюзмеклери бир-биринден бошай турлукъдула. Алай бла къарнаш халкъла джау боллукъдула, бир-биринден андан да бек айырыллыкъдыла. Не амал да этиб, аланы бирикдирмезге керекди. Аны бла къалмай, хар бир халкъны да къул, бий, ёзден деб юлешиб, ала да бир-бирине тиш къысханлай турсала, ол заманда.Фук бийибиз, быланы къолда тутхан тынч боллукъду.
ФУК
Аны юсюне да алгъын оноулашханыбызча, хаулеликни, ичкичиликни джайсакъ...
ЁЗЮР
Эркишилери ичиб сойланырча, тиширыулары зийна айланырча болумгъа джетселе, сора халкъны тюб болгъаннга сана. Джашла джоюлсала, къартланы айтханларын къулакъкъа алмазла. Не да этиб, халкъны, халкъланы кьатышдырыб, хайыуан сюрюулеге бурургъа керекди. Ол заманда ишни тыннганнга санаргъа боллукъду.
ФУК
Ёзюр, бу сёзню не аллы, не ахыры джокъду. Сёз, сёзню ызындан дагьыда сёз. Халкъкъа ауузлукъ къабдырыб, джер салыб, айылларын тартдырыб, бошлаб да кёребиз, аны ючюн бизни юсюнден атаргьа кюрешиб тургьан болмаса, тохтамайды. Биз а, сёзден къала ишлеб, аны ичинде кёл кенгдире турабыз. Огьай, сёзден ишге кёчер заман эртде джетгенди. Ёзюр, бар, иги джанымча аны къайгъысында бол.
ФУК (кеси джангыз ары-бери джюрюй)
Эм ариу къызланы алыб келиб.
Тёшегиме атыб турсала да,
Бир ышарыр адамым джокъду,
Бир ышарыр адамым джокъду.
Эм онглу джашла, кишиле
Меннге къуллукъ этселе да,
Бир ышаныр адамым джокъду.
Бир ышаныр адамым джокъду.
Тюбюмден ёрге къараб меннге,
Ёзюрню да кёрдюнг акъыл юретиуюн.
Таблыкъ тюшгенлей мени орнума
Патчах болургьа хап-хазырды ол да.
Тохта, халкъдан бир бошайым ансы,
Ёзюр, сени да... сеннге да джетер кёзюу.
Халкъны къанын ичиб тургьанса деб,
Халкъ джауунча, къурутурма сени.
Ашыкъма... Ашыкъмагьыз...
Барынгы да бир къабха джыярма.
(Аны буйрукъларын сакълаб тургьан ючюнчю кёзю бла ючюнчю къулагьын эки къолуна алыб):
Сизсиз мени джокъду джашауум.
Тохта... Эгетлериме айтыб,
Ёрюзмекни бир таша джерде тутуб,
Уруб, оюсуратыб, бир кёзюн чыгъарыб,
Бир къулагьын да кесиб, орунларына
Сизни салсам, толу хапарлы боллукъ эдим.
Огъай, кимге болса да, биреуленнге салыб кьояргъа,
Сиз меннге асры багьалысыз. Барыгъыз.
Эркин айланыгъыз. Ныгъышда не айталла,
Джаш-къушла уа не этелле,
Кёргенигизден-эшитгенигизден хапар айтырсыз.
Алай а сакъ болугъуз, тутулуб къалырсыз.
(Кёз бла къулакъны алыб, арбазгьа чыгъады)
ЭЛДЕ ЮЙЛЕНИ БИРИ
ЭГЕЧИ
Соджук, къайры бараса?
СОДЖУК
Энди аны сеннге неси джетгенди.
ЭГЕЧИ Тохта, ання-атдя бир келсинле сеннге...
СОДЖУК
Ання базардан келе эсе, атдя къошдан тюше эсе, сен таш сала тур. Менден алгьа келгенлери болса, бир джукъ айтырса да, агьартырса.
ЭГЕЧИ
Огьай, тоба. Къысхаэтеклеге кетгенди деб, тюзюн айтырыкъма. Билмейд дебми тураса сени къайры баргьанынгы?
СОДЖУК
Теличик болма, мен да бир айтханынгы этерме.
ЭГЕЧИ
Алай эсе, мен да киногьа барайым.
СОДЖУК
О бар, джаханимге барлыкъ эсенг да, юсюме битиб турма да. (Соджук кетеди).
Хауле юй. Бюгюннгю тебсеу, музыка. Къызла чайкъалыб тебсейдиле.
СОДЖУК
Тауас, сен да былайдамыса?
ТАУАС
Мени къой, Шырдан да былайдады. Шыбыртсыэ ол къызны бир джанына алыб баргъанны уа таныяламыса?
СОДЖУК
Рачыкъаугьа къара, аперим джигитге, оллахий.
ТАУАС
Эй, эслемей тураса ансы, юч элни да кёзю джаннган джашлары мындадыла. Кел, ол эки сарычачны бууайыкъ.
СОДЖУК
Тохта, мен бир кесек къарайым. Бу тюрлю джарыкъкъа кёзюм да бир юренсин.
ТАУАС
Сен бираз тартыннган эте болурса. Былай чыгъайыкъ да, бир шышачыкъны агъызыб къайытайыкъ (чыгъадыла, бираздан киредиле)
СОДЖУК
Сарыкъыз, кел былай бир тебсегенчик этейик.
САРЫКЪЫЗ
Айыб этме, мен башха бла тебсерге сёз бериб турама.
СОДЖУК
Ким бла? Ол сууарик бламы? Къой, менича джашны табсанг, аны не этесе?
СУУАРИК
Кюрешме къыз бла.
СОДЖУК
Иги джашса, былайдан акъырын тай да кет.
СУУАРИК
Кесин джюрюте билмеген къайсы кийик, къайсы джаныуар да былайгьа келиб... (Соджук уруб тёнгеретеди. Къалабалыкъ башланады. Соджук, Тауас, Алауган дагъыда бир талай джаш тутуладыла. Бир къаууму да къачыб къутулады).
Схуртукланы арбаз. Элни сыйлы, уллайгъан адамлары оноугьа джыйылгъандыла
ДЕБЕТ
Оллахий, Схуртук, къурургъа башлагъанбыз. Ёрюзмек сермешейик деген сагъатда, барыбыз да «не ёлюрбюз, не халкъ болурбуз» деб ёрге туруб къалмадыкъ. Энди уа не? Ичибизден кюе, ёре турукъла болдукъ. Тейри адамы деб айтханыма, ол сабий кибикле къайсы тилде сёлешгенлерин билмей башлагьанма. Тынгылаб, джукъ ангыламасам, эй ахырзаман юзюгю дейме да, гюрбеджиме кетеме. Башларын элден тышына атыб, шахарлагьа джайылыб, джоюлуб. Ант этдир, оноу керекли бир эл тюб болду деб, тюб болургъа тебрегенбиз.
СХУРТУК
Да не оноу этейик? Бизге оноу этгенле болмасала эди, не этерни билир эдик.
ДЕБЕТ
Схуртук, сенден джашырыр затым джокъду. Онтогъуз джашым, бары да сени кёз туурангда аякъланнгандыла. Энди аладан чынг тамадалары болмаса, къатымда киши къалмагьанды. Кими тутулуб джокъ болгъанды, кими ичгичи болуб, адам сыфатдан чыкъкъанды, кими тынчыракъ, эркинирек джашау излей джайылгьанды. Бу не къара къыйынлыкъды, Схуртук?
СХУРТУК
Къоюгъуз, хаман тарыгьыб турмайыкъ. Бир хатабыз джокъду. Джашауда бир — кюн тие, бир — буз ура турады. Аны ючюн «хайт» деген эркиши кюушеннгенин да бузмазгъа керекди. Ма бизни аманны джамай айланабыз биз.
ДЕБЕТ
Кимге деб сормайма, алай а джангы адетле бламы барлыкъды къууанч, огъесе ...
СХУРТУК
Не джангы адетле хапарды ол. Бурунча, джарашдырыб той-оюн этдирликме.
ДЕБЕТ
Джаш-къыз нёгерлери бла барыб, Фукну эскертмесине баш урлукъмудула?
СХУРТУК
Биринчи ата-бабаларыны джерлерине, Къадау Ташха, Тейри Терекге баш урсунла, андан сора кёре барырбыз.
ДЕБЕТ
Фук аны эшитсе чамланыр. Алгьа анга сый берсегиз таб болур...
СХУРТУК
Болду, Дебет. Бу сёзню къояйыкъ.
(Бу кёзюуде къуугъуннга келген Улан, хырылдаб, киреди. Татаркъанны джырыны макъамы эшитилинеди).
УЛАН
Тёбен элни бир адамын къоймай, барын джау сюрюб кетгенди!
СХУРТУК
Чаб, марджа, джаш-къуш табханынгы барын бери джый.
УЛАН
Элни бир къыйырындан кириб, бир къыйырына чыкъдым. Къартла бла тиширыуладан, сабийледен сора джан джокъду.
ДЕБЕТ
Тейри джашланы къайда болуучуларын барыгьыз да билесиз, тау этегинде хауле юйлеге чаб.
Хауле юйлени къаты.
УЛАН
Сибилчи, сенден къалгьанла къайдалла?
СИБИЛЧИ
Джашчыкъ, кет къатымдан дейме да, къыз бла болгьанымы кёрмеймисе?
УЛАН
Къуугъун дегенни ангыла — элни джау сюрюб кетгенди!
СИБИЛЧИ
Сюрюб къайры барлыкъды? Тамбла «шып» деб, ызларындан джетебиз. Бюгече уа, хахайны къой.
УЛАН
Ой сен этерик алай огьуна бир къалсын (кетеди).
Талай кюнден сора. Биягъы Схуртукланы арбаз, къартла.
ДЕБЕТ
Тейри , аланла, ол кюн Ёрюзмек алай джетиб къалмаса, бедишлик болургъа тебреген эдик. Сау элден бир джаш табылмай къалгьанын кёрдюгюзмю?
СХУРТУК
Оллахий, не эсе да, халкъ тюрленнгенди.
КЪАРТ
Кимни арбасына минсек, аны джырын джырлагьандан башха не къарыуубуз барды? Алай бла кесини джыры-макъамы къалмагъан халкъ, тюрленмей не этсин?
ДЕБЕТ
Кимни арбасына минсенг, аны джырын нек джырлайса? Арбасына да минме, джырын да джырлама.
КЪАРТ
Биз асры гитче халкъбыз. Къраллыкъ джюрютюр онгубуз джокъду. Халкъладан айырылыб, абрек чыгъыб да къайры барлыкъса? Балыкъ джашагъан тснгизде чабакъ да джашайды. Биз да уллу-гитче халкъла бла къабыргъабызны келишдириб, джашай барыргьа керекбиз.
ДЕБЕТ
Хоу, дунияда къаргьа да бар, къуш да бар, алай а къаргъала къушну кеслерича къаргъа этерге кюрешмейдиле, бизнича бол, биз кёббюз деб, буумайдыла. Бизни уа тилибизни-динибизни къурутуб кюрешелле.
СХУРТУК
Кимди бизни къурутуб кюрешген? Кесибизбиз. Бир-бирибизни сюймеген, зар, насыбсыз халкъбыз. Гюнахны бош кюрейбиз кимге да.
ДЕБЕТ
Оллахий, Схуртук, кюч бла бизни кесине къошуб, акъыл-балыкъ болмагьанланы башларын терсине айландырыб кюрешген, Фукну джыйыны тюлмюдю? Бизни аягьыбыздан алгьанны джагьасындан алыргъа мадарыбыз джокъду. Ол тюзлюкмюдю?
КЪАРТ
Къоюгьуз, тамадала. Джашларында чыдам джокъ, къартларында акъыл джокъ деб, айтдырмайыкъ. Ажымлы атласанг, ажымсыз ёлюрсе дегенча болмасын. Сагьыш зтерге керекди.
ДЕБЕТ
Эртдеди дсбми турабыз сагъыш этерик эсек? Джюрегибиз джарылыб ёлюрге башлагъанбыз. (Кетеди. Ызындан къалгъанла да чыгъадыла).
СХУРТУК
Кюнден кюннге джашау къыйындан къыйын:
«Къарт болсам да — нартма» дерге кюрешсенг да,
Тебленеди хар бир атламда сыйынг.
Эркинлик! Сени излей мен кёб азаб чекдим,
Алай а , аякъ ызынга тюртюлген болмаса,
Кесинги уа кёралмагъанлай къалдым.
Огьесе, бош излей болурбузму Сени?
Эркинме деб ким айталыр дунияда?
Уучу ышаннга салыб тургъан кийикмиди эркин?
Ол кийик отлай тургъан кырдыкмыды эркин?
Джел сюрюб баргьан булут а эркинмиди?
Эркинмиди тенгиз таба сюркелиб баргъан суу?
Бирде джылай, бирде ышара тургъан кёк,
Сени эркинлигинг а кимни къолундады?
Кёз къакъкъан чакълыгъа тохтаргьа болалмагьан,
Сени да джокъду башынга эркинлигинг, заман.
Алай а, аланы барын да иги ангылагъан,
Аланы барындан да адам къыйынлыды.
Сюйгени чакълы бир джашаргъа къадары болмагьан,
Джашагъан кесегин да,
Сюйгенича джашаргъа мадары болмагьан,
Джанланы барындан да къыйынлыды адам.
Алай а къанатлары болмагьанына
къыйналмагъан, кюймеген адам,
Учаргьа термилмеген, талпымагьан адам,
Эртде-кеч болса да сюркелиб тебрерикди.
Ташча чыдарбыз, элияча чагъарбыз,
Эркинлик сени, ант этеме, табарбыз.
Меннге сени аякъ ызынгы кёрюрге буюрулду,
Кесинги уа мен кёралмасам да,
Ёрюзмек кёрюр, джаш тёлю кёрюр.
Джабсыз Фук нартны къолундан ёлюр.
(Фук бла ёзюрю.)
ФУК
Биз не бек джангылгъан эдик –
Ёрюзмекни нартлагъа башчы этмезге керек эди.
ЁЗЮР
Ёрюзмек башчы болса, тынч джашаугьа юренир, биз айтханнга къулакъ салыр, халкъындан айырыла тебрер,— дедик. Ай медет, биз умут этгенча болмады.
ФУК
Иги сагъыш этерге керек эди алгьа.
ЁЗЮР
Ёрюзмекге дери тамадала биз айтхандан чыкъмай эдиле, муну да къуллукъ къул этер дедик да...
ФУК
Нарт халкъы къалайды? Халкьлыгъы бузула башлагъанмыды?
ЁЗЮР
Нартланы шайырлары не джазгъанына тынгылагъыз:
Алан, бер меннге джууаб,
Айтханыма ышарма:
Тау халкъыбыз халкълыгъын,
Тас этмейин джашармы?
Ички дауурла чыкъкъан
Эшитеме юйлени,
Хаулелик кючлеб къояд
Нарт таулада эллени.
О бу барыудан барса
Сакъланырмы тилибиз,
Тау макъамдан джарырмы,
Кёб къыйналгъан джерибиз?
Огъесе, кетселе къартла,
Адет-намыс да кетиб,
Схуртук этген къоркъуу
Болуб къалырмы керти?
ФУК
Чот биз айтханча бола башлагъан болурму?
ЁЗЮР
Тюзюн айтсакъ, ана тиллеринде сёлеширге ыйлыкъкъанла да тюбей тебрегендиле. Бурунча тебсегенлери, джырлагьанлары да къала башлагьанды.
ФУК
Ол игиди. Алай а, Ёрюзмек халкъны бизге къаршчы къозгъагъанын къоймайды. Аны баш токъмагъын чортлатыр заман джете болур, эшда.
ЁЗЮР
Ким болса да, кеслеринден адам ёлтюрсе таб боллукъ эди.
ФУК
Аны орнуна тюшер ючюн, мурдарлыкъдан артха турмазлыкъ да биреу табылыр. Ёзге, Ёрюзмекни. чакъыртхан заманыбыз джууукълашады. Мен таша юйге кирейим да андан тынгылайым, ансы къайсы нартны да саламын алыб барсам, не сыйым къаллыкъды? (кетеди).
ЁРЮЗМЕК
Кюнюгюз ашхы болсун, ёзюр!
ЁЗЮР
Сау бол. Меннге эркишигеча салам бере тур деб, ненча айтханма?
ЁРЮЗМЕК
Охо да, уллу башхалыкъ болмаз. Кёлкъалды болур зат джокъду. Нек чакъыргьансыз?
ЁЗЮР
Ёрюзмек, нарт халкъны къанын нек бузаса? Халкъ къайсы тилде сюйсе ол тилде сёлешеди, къалай сюйсе алай тебсейди.
ЁРЮЗМЕК
Сиз эмчекдеги сабийлеге дери барын сабий юйлеге джыясыз. Анда ала бла Фукну тилинде сёлешедиле. Аналары уа кюн узуну ишде. Алай бла ана тиллерине къьалай юренникдиле? Ёсе келселе мектабха джюрюйдюле, анда да Фукну тилинде окъуйдула. Да была къачан юренникдиле да кеслерини тиллерине? Джете келген тёлюле тиллерин-адетлерин билмеселе, халкъ тюб болду деген олду.
ЁЗЮР
Уллу халкъ гитче халкъны джутхан адетди. Анга кюйюб-бишиб турургьа керек болмаз.
ЁРЮЗМЕК
Къалай таб сёздю ол. «Уллу халкъ гитче халкъны джутхан адетди». Киши кишини джутмай джашаса къанмы джауарыкъды? Огьай, халкълада тюлдю иш, итлик башчыладан чыгьады. Сизни къара иннетигизни кёрюб, сезиб турама мен.
ЁЗЮР
Ёрюзмек, былай бла кёбге баргьа эдинг сен. Асры табсызла сёлешесе.
ЁРЮЗМЕК
Къоркъутургъамы излейсе? Къоркъа-къоркъа батыр болуб бошагьанбыз. Къысхасы, не дауугьуз бар эсе да, айтыгъыз. Мени сакълаб туралла.
ЁЗЮР
Нартланы Фукга къаршчы къозгъагъанынгы къой. Андан башха дау джокъду.
ЁРЮЗМЕК
Алай эсе, мени дауума да къулакъ ийигиз (окъуйду).
Нарт халкъы ата-бабаладан къалгьан джуртунда тилине-динине-адетине эркин болуб джашаргъа керекди. Ол себебден:
1. Бизни джуртда хауле юйлени барын къурутугъуз.
2. Сабийле акъыл-балыкъ болгьунчу ана тиллеринде окъусунла.
3. Джасакъ дегенча халкъны учуз этген затла къалсынла.
4. Нарт халкъыны ич ишлерине къатышмагьыз. Нарт халкъы кеси къраллыкъ джюрюталлыкъды.
5. Бизни джерибизден, халкъыбыздан тонагьан рысхыгьызны ызына къайтарыгъыз.
ЁЗЮР
Ёрюзмек, сен шашыб тураса. Фук эшитсе...
ЁРЮЗМЕК
Таб аман кёзюне. Мен джанымы сакълаб, халкъымы ёлтюре тургьанларына къараб турмам. Аллайланы къырыргьа керекди.
ЁЗЮР
Сен халкъны сагъышын къой да, олсагъатда кесилмей къалгьан башынгы сагъышын эт. Сенден онглуракъла да биз айтханнга тюшюне келгенле.
ЁРЮЗМЕК
Ёзюр, къарыусуз сёзлени къой. Мен бюгюн Фук бла араны айырыргъа келгенме. Мени бла сёлешген анга учузлукъ эсе да, келсин. Алай болмаса кесим юйюне салыб барлыкъма.
ЁЗЮР
Сен не эсе да, аман къан алыб келгенсе. Биз сени чынты къонакъныча чакъыргъанбыз, сен а сауутланыб, джыйынынгы да алыб келгенсе. Эсле, къадарынг къыйын болмагъа эди (кетеди).
ЁРЮЗМЕК (ызындан къычырыб айтады)
*«Къыйынды къадарым!»— деб, мен грайтымча окъумам.
Эшеклени арасында, эшек кибик, болмам.
Сёзюм да бир кюн юзюлген къая болур!
Халкъкъа хыйла ишлеригиз зая болур.
Сизле — къан ичгеи къуртла кибик.
Иги билеме: барды эркинлик!
Халкъны сюрюу этмезсиз сиз!
Аны къанын ичмезсиз сиз!
...Уллу, сыйлы Аллах ,
Ий алагъа палах!
Алгьынча, халкъ
Берликди «хакъ».
Заман,
Уян!
ЁЗЮР (артха къайытыб)
Фук аурукъсунуб турады, сени бла сёлеширча тюлдю.
ЁРЮЗМЕК
Мен айтханны эшитди эсе, игит да аурукъсунады. Ёзге, ёзюр, сен да кёб затха джууаб эталлыкъса. Нартлада тукъумлары бла тюб болуб кетгенле бардыла. Алагьа аллай къыйынлыкъ нек чекдирдигиз? Тынгылайса? Ол сен ёлтюртгенле бир кече джыйылыб келиб джагъангдан аллыкъларын билемисе? Аланы рысхылары насыб болгъанмыды сизге? Тохта, къайры бараса, барыб да къайры барлыкъса? (Ёрюзмек ызындан рахат айтады):
**Насыб болгъанмыды сизге? Ишсиз телилени
Умутларыды ол. Рахын къысама кёзлени.
Джаншакъ каръеристле, къоркьакъ гудучула,
Осал къуллукъчула, аман назмучула,
Алдайсыз сиз адам сюрюулени,
Джегесиз сиз тилсиз ёгюзлени.
Айтама мен сокъурлагьа:
Итим сийсин малгъунлагъа!..
Насыбды эркинлик!
Насыбды сюймеклик!
Эркинликни,
Сюймекликни
Излей,
Ишле!
ЁЗЮР (къайытыб кире)
Ёрюзмек, къан тёгюлгюнчю кет энди. Асры сыйсыз, оздуруб сёлешесе.
ЁРЮЗМЕК
Ёзюр, ана джанынг Фукну миллетинден эсе да, къарт атанг нарт болгьанды, алай а нартланы сенден бек сатхан къайда?! Сенсе бизни тюб этиб баргьан.
ЁЗЮР
Ёрюзмек, бош айтаса. Сени нартлагьа башчы этдирген да менме.
ЁРЮЗМЕК
Нартла кеслери сайлагъандыла мени.
ЁЗЮР
Сюе эсенг, сени да ишлерге бери кёчюрейик.
ЁРЮЗМЕК
Огъай, мен сенича сатлыкъ болмам. Тохта, сёзню тюзюнден а джанлайса (ызьндан ауаэын кёлтюртюб):
***Ахыратда да тонгуз кютсюн, тонгуз кютген джерде,
Тонгузчуну сакъламайды джарлы анам юйде...
...Ангыламайма фасыкъ къууанчлыкъны адамлада.
Неге кюлесиз сиз, дуния джаннган заманлада?
Къойчу — таякъ бла къойланы сюрген кибик,
Сюреди бу джашау бизни. Къайда эрлик?
Миллетле арасында нарт халкъы
Сакъла кесинги. Къара тёгерекге:
Бёрю шох болмаз итге.
Тауукъ да — тюлкюге.
Кёл сал игилеге:
Тилинг да бар,
Дининг да бар.
Сен — чёб,
Бол кёб.
ЁЗЮР (адамла алыб киреди, аланы арасында — тилчиле да).
Ёрюзмек, не кетесе, не къан тёгюледи. Экисинден бири.
ЁРЮЗМЕК (къамасын сууура)
Мен Фукну башын юздюрмей былайдан кетерик тюлме.
ТИЛЧИЛЕДЕН БИРИ
Ёрюзмек, кесибизден бошатыргъа тебрегенбиз.
ЁРЮЗМЕК (бу кёзюуде джыйыны къатына келеди).
Ёэюрге, аны юзюгюне къараб айтады.
****Итлесиз! Джокъду ишигиз мени къадарымда.
Болур байрам бизни орамлада. Ахырзаман
Кюнле келликдиле сизге. Хауле джыйын,
Сынсып, къуйрукъ булгьарсыз хар бурху сайын.
Огьай! Сизнича мен сылыкъ болмам!
Факъырачыны сомун да сыйырмам.
... Джукълагьанла уянырла;
Джылагъанла къууанырла;
Келир бизге да кюн;
Чыгьар бизге да кюн;
Халкъым солур.
Джумшакъ болур
Тарны
Тангы.
Джабыу джабылады. Кёк, джашил, къызыл бояулу нарт байракъ кёрюнеди. Ортасында джашил сызгъада, учуб баргъан къанатлыча, эки башлы акъ Минги Тау.
АЙЫРЫЛЫУ
(хапар)
«Эр эшикге, къатын тёшекге» деб, буруннгула билмейми айтхандыла. Ол нарт сёзню Мусса алгъын джангыз бир магъана бла ангылаб тургьанды: эркиши эшикде ишлени баджарады, тиширыу а — юй джумушну тындырады. Энди уа аны джашыртын магъанасын да ангылай тебрегенди.
Арт кёзюуде болуучусуча, Мусса кече арасына да къарамай, джазыб кюрешеди. Аш юйде къатыны Зуля, зынгырдатыб, быргъыдан келген сууну тауушун бёле, сауут джууады. Гитче юйден «мама, бери кел» деб, джукълай баргъан сабийни ауазы чыгъады. Джашчыкълары Расул, джюрюб, сёлешиб тебрегенли, анасын атасындан да къоруй башлагъанды. Сабийни кече джукъларгъа унамагъаны анасына къараууллукъ этеме дегенден чыгьа болурму экен деб келеди бир-бирде Муссаны кёлюне. Алай болса да, джукъу сабийни хорлайды, Зуля да эри болгьан бёлмеге кёчеди. Эм сейири былайда башланады.
— Расулну заманында нек джукълатмайса?
— Джукъларгъа унамагъанын кёре шойса да.
— Сен аны эртденбла сагьат джетиде уятсанг, кёрюрсе ол ингирде огьуна кёзлерин уууб тебремесе.
— Кечирек джукъласа не болады да?
— Да сизге башхасы болмаз, сиз кюнортагъа дери, таб кюн узуну джукъларгьа боллукъсуз. Мен а, алтыда туруб, ишге барыргьа керекме. Бусагьатда сагьат бир болуб барады, мени да «хайт» деб, кёзлерим къысылыб тебрегендиле. Джукъунг дженгиб тургьанлай а сексден не татыу.
Зуляны бети тюрленеди:
— Тохта, мени кюн узуну джукълаб тургъанымы ким айтды сеннге? Сабийни да кёлтюрюб, бир тюкенден бирсине барыб, ашарыкъ къайгъыда айланнган тынчмыды? Сабийге къарагъан, сизге ушхууур этген, кийимигизни джуугъан, юйню таза тутхан бош затмыды? Кёлюнге алай келе эсе, мен ишге барайым, сен юйге къара. Бир ыйыкъдан кёб чыдасанг, бойнумат.
— Зуля, сен бу чибинлеб тебрегенинги къой. Сёзню да терсине бурма. Бюрсюкюн да, тюнене да, бюгюн да мен айтхан не затды: сабийни эртдерек джукълат, джууун, кел да къойнума кир. Андан башха сеннге ким дау айтады?
— Сени акъылынгда андан башха зат джокъду. Ишге бардынг, ишден келдинг, ауузландынг, таяндынг да телевизоргъа къарадынг, газет окъудунг, бир затла джаздынг, ахырында мени теблединг да, рахат джукъладынг. Мен а мен, адам тюлмеми? Хапар айтырынгы, джумшакъ къарарынгы, ариу айтырынгы, ийнакъларынгы-къучакъларынгы сюе болмазмамы?
— Да мен сеннге айтыб кюрешген Апсатыны джырымыд да? Расулну эртдерек джатдыр, алгьаракъ бош бол, кесибиз энчи да бир къалайыкъ, сабий туугъунчу заманладача болайыкъ деб, нек кюрешед деб тураса? Сени ючюн. Сен а неле дей тураса меннге? Энди неге джыламсыратаса кесинги. Терс затмы айтама? Терс эсем, бойнум къылдан ингичге, айт.
Сёз не бла бошаллыкъ эсе да, Расулну башха бёлмеден къычыриб джылагъаны эшитилинеди. Олсагьат Зуля мыллыгын ары атады, аны дженгилде кьайытмазын билген Мусса, чыракъны джукълатыб, джукъларгьа излейди. Алай а къайда джукъу. Танг аласына дери сагъыш этгенлей, ичинден сёлешгенлей, ары-бери бурулгьанлай турады. Эм ахырында туруб, иги ашхы джууунуб, бир кесек кесине келгенинде, эртде болгъанына да къарамай, тыш эшиклени ачыб, кете башлайды. Бу кёзюуде сабий бёлмеден Зуля чыгьад да: «эртде тюлмюдю, джукъ ашадынгмы?»,- дейди. Мусса башын силкиб, бурулуб кетеди.
«Кёрдюнгмю, джукъ болмагьанча. Тюнене ашхы нерваларымдан бошаб, эртден бла уа «джукъ ашадынгмы?» деб. Сейирди, сейир.
Зуляны къыз заманы эсине тюшдю. Аллай омакъ, аллай ариу, кёзю-къашы, юсю-башы, башхасы джокъ, былай кёкден тюшгенча. Энди не болуб кьалды да мынга? Менде болурму терслик? Огьай, тиширыу кесин тута, кесине къарай, кесин ариу кёргюзте билмей эсе, мен не этейим? Ол бир ыйыкъда биягъы экиси бир-бирине кёлкьалды болгъанлары кёзюне кёрюндю.
Кече. Сагъат онекиден атлаб барады. Мусса, Зуля сабий бёлмеден къачан чыгъарыкъды деб, олтурады. Бир башха арыгъан кюню болса, джатыб джукълаб къаллыкъ болур эди, бюгече уа, не эсе да, джюреги къатынын бек излеб, къаты къысыб къучакълары келе эди. Бир сагъатны ол халда сакьлаб турду Мусса. Ачыуланыб, джукъларгъа тебрегенлей, эшикле тыркъылдаб ачылыб, къатыны кирди. «Ол сабийни джукълатама деб, кесим джукълаб къалгъанма»,- ауузун бир къарыш ачыб эснеди. Сора башын къашыды да, «не этебиз?»— деди.
Аны ол эснегени, башын къырылдатыб къашыгьаны, эри бла джатаргъа уллу талпымагьаны — бары да Муссагъа къатылды, сау сагъатны кеси аллына къозгъалыб, къазыкъча кьатыб тургьан уятлыгъы, джумшаб, джыйырылыб, ёпкелеб, гитчечик болуб къалды. Ёзге Мусса кесин тыйыб, «чайкъал да, дженгил джет» деб, кенг орунда къабыргъа таба бурулду.
«Юч кюн мен мынга тиймегенли. Бюгюн да ол сыфаты...Тейри бу мени импотент этерге тебрегенди...»
— Джукълаймыса?
Къымжа Зуля орундукъну аллында сюелди. Деменгили тюз бутлары, ингичге бели, уллу ёшюнлери. Джарагъан тиширыу. Ызына айланыб, тапханы ачыб, нени эсе да излеб башлады Зуля. Энгишге ийилди, ёрге турду, болгъанны къатышдырды. Мусса уа аны сан битишине, къуйрукъ дуппушларына битиб, биягъынлай, ол заты тургъанын сезди.
«Презервативле бошалыб къалгъан кёреме»,- деб, къатыны бери атлады.
— Хата джокъду, бир кере аласыз да бир кёрейик.
— Сеннге алай игирек болур, меннге уа ичими алдырыргъа тюшюб къалыр.
- Нек алдыраса ичинги. Энтда бир сабийибиз болса иги огьуна болур.
- Огъай, бирни адам этсек да, шукур деб къой. Аны къойгъа эдинг да , презервативле алгъа эдинг.
- Беш джыл, уятлыгъым аладан къутулалмай тургъанлы. Бир кере кесинг тиширыу лагъымчыкъла бла да бир хайырлан.
«Юсюме бошарса» деб, Зуля эрине сыртын буруб тёнгереди. Алай джатыб тургьан болмаса, Зуля къачан да эрин ийнакълаб кюрешмеучен эди. Къолу Муссаны уятлыгьына джетди да, аны къатыб тургъанына ышарды. Мусса Зуляны кесине бурду, ёзге аны ауузундан ургъан ийисден джыйырылды.
— Не ашагьанса?
— Сарысмакъ. Саулукъкъа игид дейле. Муссаны джылтыраб, къалтыраб къобхан кючю, башындан агъач чёгюч бла ургъанча, ызына чёкдю.
— Къатын, сен къыз сагъатда меннге сарысмакъ ийис бла келсенг, мен сени ёмюрде да алмазем. Меннге кесинги къалай сюйдюрюрге кереклисин олсагьатда билеенг, энди не тыбырынг къуруб къалды сени? Огъесе эрге чыкъдым, энди не хылымылы этсем да боладымы дейсе? Адамла къатынларын нек къоялла деб тураса? Айтайыммы?
— Айт. Зуля орундукъну къыйырына олтурду.
— Талай кюн мен сени орунннга тартыб кюрешгенли. Да сора мен орамда къатынлагьа къараб айланныкъ эсем, тиширыу излеригим къаллыкъ тюл эсе, къатыным барды деб нек айтама да?
Хы, бюгече уа сагъат бирге дери сакълатыб келгенинг неге ушайды? Сени ол эснегенинг, бит кесиб бармай эсе, ол башынгы къашыгьанынг, къайдам, не къыйынлыгъынг барды кесинги алай бошларча? Ненча айтхан эсем да, бир кере дух тылпыу этиб, юсюнге гюл суу бюркюб келмейсе. Аны орнуна, сарысмакъ ашаб, джаханим ийис этиб келесе.
Иги къыз, сен ашарыкъ этмесенг, кесим этиб да ашарма, таб сеннге да ашатырма. Сен кийимлерими джуууб, итуу урмай огъуна къой, кесим этерме аны да. Таб сени кийимлеринги да джылтыратырма, ёзге тёшекде джараусуз болсанг а — мен башха тиширыу излерикме, алайчыгъын ангылаб къой.
Сен орамгъа чыгьа тебресенг, кюзгюге къараб, кесинги тюзетиб, дух ийис этиб, джарашыулу болуб чыгъаса. Эринге уа хылымылы болуб келесе. Сен тыш адамлагъа кесинги ариу кёргюзюб, эринги уа кесингден сууутуб, сенден кёлюн чыгьарча этесе. Да сора сау кьаллыкъ, сени бла джашаб не этеме мен? Мен сеннге биринчи тюбеген сагьатымда сен былай болсанг, мен сеннге бурулуб да къарамазем. Къаллай бир заман, мен сеннге бу затланы айтыб кюрешгенли. Мен тюзюн айтама, тюзелирсе деб айтама,— сен а, джылагъан кибик этиб, башынгы аласа. Болду, иги къыз, мени тёзюмюм бла ойнагъанынг. Мен сени бла джашаб, башхала бла айланыр акъылым джокъду. Болмай эсе —
айырылдыкъ, чачылдыкъ. Бар, бёлменгде джыла, сагъыш да эт».
Былай болгъан эди ол бир ыйыкъда. Андан алгьа да азмы джюреги къыйналгъанды джумшакъ Муссаны.
Биринчи джыл Зуля Муссаны къанаты эди. Арт кёзюуде уа, кёз тиймеген эсе, юй бийчеси тюрлениб къалгъанды.
«Эшда,— деди Мусса,— сюймекликден татыу къалгъан болмаз. Аны да къыйнамайым, кесим да къыйналмайым. Сабийге да Аллах айтхан болур».
Ишге бара тургьан Мусса, джолда таксини тохтатыб, аэропорт таба атланды...
февраль 1995 год
БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ
(хапар)
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
(уучу, бёрю, кийик – ючюсю да джашаргъа, юйдегилерин асраргъа излейле. Аланы юсюнденди бу хапар)
Бу эл къачан къуралгъанды – аны айталлыкъ болмаз. Былайда нек орналгъанын, нек къуралгъанын а бары да билелле. Элни тёгереги инсан минелмез, энелмез мийик къысыр къаялалла. Эки къая бир-бирине аууб, тюб джанында элге кирирча бир тешик барды ансы, башха джол кёрюнмейди. Элни не Чингизхан, не асхакъ Темир алалмагъанла. Аллай бек джерди былайы. Джан сакълагъанлыкъгъа, джашау этген да былайда аллай бир къыйынды. Сабан – джокъну орнунда, не орнуна да – таш. Не да болсун, арпа ёседи, эчкиле да джаргамлада, ранлада кечинмек этелле. Джер дыккыды, ёзге ачдан ёлген джокъду. Рахат заманда элден тышына чыгъыб, къош салыб, дуния бла бир мал тутхан юйдегиле аз тюлдюле. Алай а, джер бла, мал бла кюреширге эриниб, ата-бабаладан келген усталыкъ бла – уучулукъ бла – юй асрагъанла да бардыла. Аллайланы ичинде аты эм бек айтылгъан мараучу, атхан огъу джерге тюшмеген – Бийнёгерди. Бу джол ол ууда асламыракъ мычыб къайытханы себебли, къайгъылы болуб тургъан хоншу-тийре юсюне джыйылгъанды.
Бийнёгер а келген келгеннге, чалдышха атылыб тургъан бёрю кючюкню кёргюзте да, хапарын джангыдан башлайды. Элде эм къарт, 120 джыл болгъан Джюсюб, аны этгенин огъурамады. «Ай юйюнг къурумагъан, ол бир ыйыкъда да бирин келтирген шой эдинг да. Не этесе быланы, отлукъ ташланы джыйгъанча джыйыб!». «Ол тишичикди, бу эркекди. Къалгъанларын къырыб, эм добарчыкъларын, эм къайырларын къойгъанма. Быланы къолгъа юретиб, кютю этсем, бёрюлени къалай къырыууму кёрюрсюз сора». «Алайсыз къыргъанынг да джетерикди. Бёрю кючюк ит болуб, бёрюлеге чабары джокъду. Бёрюле бла джууукълугъубуз да барды. Тейрини чамландыраса»,- дей, таягъын да сыртына кёнделен салыб, арбаздан чыкъды Джюсюб. Бийнёгер аны ашырыб къайытыб, джангы келген джаш къауум бла лахоргъа кёчдю.
ОБУР БЛА ДЖАНЫУАР
Бийнёгер, этиучюсюча, уучу итин да биргесине къошуб, талай кюннге азыкъ да алыб, таулагъа илиниб кетди. Джанлы Тёбеге джетиб, кёзюлдреуюк бла тёгерекге джити-джити къарайды. Узакъда, Къая тюбюнде, кийик сюрюу отлай эди. Алагъа джууукъ къысылгъан тынч тюлдю. Окъ джетер чакълы джууукъ къысылсанг да, атхан кийигинг сеннгеми аш болур, чынгылгъамы кетиб къалыр – анга да сакъ болургъа керекди. Къаяны эрнинде эки джаш джугъутур, шын-шын туруб, мюйюз таууш этдире, кючлерин сынай элле. «Тюб джанындагъын уралсам, экиси да къаядан кетеригелле» дей, джюрюй юреннген джаяу джолчукъ бла мыллыгын ёрге атды. Джангы тёппеге илиниб, сымарлаб къарады. Биягъыла биягъынлай башлары бла бир-бирин уруб, сермеше эдиле. «Аджалгъа къутургъанла» деб келди Бийнёгерни кёлюне. Энди ышаннга салыб, таб заманда сампалны ычхындырса, эки кийик да аныкъы боллукъла. Аллай кёзюучюкню тутуб къоялмай, бираз мычыды. Къарауулда тургъан гуждар, неден илгенди эсе да, бурну бла кючлю сызгъырды – къараб къарагъынчы кийикле кёзден тас болдула. Бийнёгер кёзюлдреуюк бла тёгерекни тинтиб къарай, кийиклени илгендирген чурумну табды – ранланы туурасында эски танышын – биягъы бёрюню эследи. Уучуну ачыуу бурнуна джыйылды. Ала экиси да кийик уугъа джайылыб, бир-бирине чырмау бола да кийиклени къачыра, бир-бирине дерт болуб айланнганлы иги кесек заман бола эди. Айхай, экиси да юйдегилерин асраргъа керекле. Аны англаса да Бийнёгер, бу джол джанлыдан, аны юйдегисинден да бошаргъа изледи. Кийик сюрюуню ызындан къараб ахсына тургъан бёрюню мараб атды. Алай а бёрюню джыгъылгъаны бла къобханы тенг болду. Эшда, окъ учхара тийген болур эди, ол мыллыгын энгишге къулакъгъа атды. Уучу ити алай ары угулуб кетди. Бийнёгер джетерге, Бойнакъ джаралы бёрюню богъурдагъын юзюб тура эди. Джууукъ джерде таша бетджан салыб, Бийнёгер ана бёрюню кёрюнюрюн сакълаб тебреди. Ол кюркесинден чыкъмай къаллыкъ тюл эди – уугъа кетген бёрю къайытмай, джангы аякълана тебреген балалары ач бола тебреселе, ол кеси джайыллыкъ эди уугъа. Кечесинде къысха бёрю улугъан эшитилди. Юйюрню атасы уудан къайытмагъанына къайгъылы болгъанын сакъ билдире эди ана бёрю. Джангыз ючюнчю кюнюне кёралды аны кесин Бийнёгер. Ол кюркесин билдирмез ючюн ызын аджашдырыб, Бийнёгер сакъламагъан джанындан чыкъды. Аны келе тургъанын, ол кеси кёрюннгюнчюн да, ит тынгысыз болуб билдирген эди. Бийнёгер да, ити да солумагъанны орнунда сакъ болдула.
Ана бёрю сакъ, бек сакъ таш артындан кёрюндю. Алгъа башын къаратды, тёгерекге сымарлаб къарады. Эри къайытмагъанындан да сезген эди бир палах болгъанын. Бусагъатда ол кийик къайгъылы тюл эди – ол тенгин табаргъа излей эди. Джыйлаб, аны болгъан джерин тюзетди. Сора, сакълыкъны да унутуб, мыллыгын ары атды. Бийнёгер аны ышаннга салалмай абызырады.
Ана бёрю алгъа мыллыкны башдан аякъ ийисгеди, тили бла джалады. Ызы бла артха чёмелеб, сыйыт-къычырыкъ этди. Аны улугъанында аллай бир ачы бушуу бар эди, Бийнёгер кетиб къалырча болду. Бираздан ана бёрю эс джыйды, сора ёлюкню сюйреб, чунгуруракъ джерге элтди, ташланы аягъы бла тартыб-тебериб, аны юсюне къалады. Дагъыда талай кере созуб-созуб улуду. Ол бёрю алайдан джанлай эсе, биз да кетейик дей, Бийнёгер Бойнакъны башын сылады. Бу кёзюуде аяз мындан ургъан болур эди – Бёрю сагъайды, бери айланыб тишлерин чакъдырды, сора секириб-секириб, былагъа джууукълаша тебреди. Бойнакъ да секириб туруб, аны таба угулду. Бийнёгер шкокдан атаргъа, итге тиер деб, базмады. Тик къабыргъада ит бла бёрю башлы-тюблю бола ёзеннге къуюлдула. Кёб бёрюден бошагъан басхан парий, юреннгенича, бёрюню бойнундан тутаргъа умут этди – туталмады. Тутханны къой, кеси тутулуб къалды. Бёрюню ауузу итни богъурдагъына къарышды. Тулпар къарыуу болгъан басхан парий амалын тауусду. Бийнёгер джетиб бёрюню талай кере шкокдан ургъанында да, парийден айыралмады. Артда муджурасы бла бёрюню тишлерин сындырыб, итни бойнундан айырды. Алай а богъурдагъы кесилген ит джан берген эди.
Бийнёгер эки кюнню излеб, ачдан къансый тургъан бёрю кючюклени табды. Къалгъанларын къырды, бегирек джашыннган бирчигин а – атына да Обурчукъ атаб – артмакъгъа атыб, юйге келтирди. Бир ыйыкъдан а, дагъыда бир бёрю юйюрню къырыб, анга эркек нёгерчик келтириб къошду. Кёзлери джангы ачылгъан кючюк, атасын-анасын да кюркени аллында Бийнёгер шкокдан ургъанын кёрюб турду. Къалгъан кючюкле Бийнёгерден къачаргъа кюрешдиле, бу уа джетиб аны аягъындан къабаргъа кюрешди. «Джаныуар» дей, Бийнёгер аны юйде Обур бла бирге ёсдюрюб, адамгъа джарарыкъ бир джангы ит тукъум чыгъарыргъа умут этди.
ЁСДЮРЮУ-ЮРЕТИУ
Бийнёгер Обурну, Джаныуарны да, кёб болмай балаланнган гаджини кючюклерине къошду. Алгъа ала бир-бири бла гъыр-мыр болдула, алай болса да бираздан джарашыб ойнаб тебредиле. Джангыз ит аланы алыргъа унамай, кёб къыйнады. Бийнёгер кеси не да ким болса да тутуб, алай эмизиб турдула. Бираздан ит да юреннгенча болуб, алай чарламай тебреди. Энди адам къарамаса да, ит бёрю кючюклени кесине бала этди деб тургъанлай, бир кере къалабалыкъгъа чабдыла. Ит талай тургъан бёрю кючюклени итни ауузундан аманны кеминде алдыла. Устаны чакъырыб, тюрлю-тюрлю ханс балхамла салыб, байладыла. Бир айдан бёрю кючюкле аякъ юсюне турдула. «Ит кючюкле былай талансала сау къалмаз эдиле, бёрю къан кючлюдю» деб сейирсиндиле къартла огъуна. Ёзге джаныуарчыкъла аякъландыла, энди берилген этден-сюекден кеслерин тойдурурча болдула. Алай а, не кюрешди эсе да Бийнёгер, аланы бёрю хауаларын къуруталмады. Бирге ёсген ит кючюкле бла ала къарнаш болалмадыла. Аланы къаба да къансыта тебредиле. Ала да джыйын болуб, бу экисине чаба башладыла. Бир кере къая башындан бёрю улугъан таууш келди. Итле, уллусу-гитчеси да къансыб, юрюб, чабыб тебредиле, была уа, къууаныб, чалдыш ичинде чончайыб, джууаб къайтара, улуй эдиле. Олсагъат юйню тёгерегин итле къуршалаб, кече узуну элни джукъларгъа къоймай къыйнадыла. Джамагъат «бёрюлени къурут» деб, Бийнёгерни къыса башлады.
Элде бёрю болгъанын сезиб, ит, адам да къайгъылыдыла. Бёрю кючюкле уллу болгъанелле. Бир кере чалдышха киргенлей, экиси да Бийнёгерни юсюне чынгаб, талаб башладыла. Бийнёгер кючден башын алыб, тышына чыкъды. Ызына шкок бла къайытды. Уруб къояргъа кёлю бармады. Шкокну кёргенлей, экиси да мюйюшге къысылыб тохталла – билееелле аны не болгъанын. Ызына къайытыб, эт алыб келди. Ала хырылдаб, эт къайгъылы болдула, алай а Бийнёгер бермеди. Этни тышында къоюб, чалдышха кирди. Бу джол экиси да келиб, Бийнёгерге кеслерин ышыб, тёгерегине бурулдула. Башхасы джокъ, ит кючюклеча. Алай а Бийнёгер быланы ит эталырындан тюнгюлдю. Ариу айтыб да, тюйюб да, къарынларын токъ, ач этиб да кёрдю – болмады. «Мен а быланы уучу итле этер акъылым бар эди» деб, къыйыны зыраф болгъанына мыдах болду.
Бир кюн Бийнёгерге хоншу элден танышы Алауган келди. Сёз сёзню айтдыра, ол эки огъурсуз басхан парийи болгъанын айтды. Ёзенде аладан онглу ит болмагъанын, бир джол беш бёрюден къуралгъан джыйын джанлыны экиси пара-чара этгенлерин хапарлады. «Сен эки бёрю ёсдюргенсе дейдиле. Талашдырайыкъ, ёчге сары алашамы салама. Меникиле хорласала, ол узакъ атхан шкогунгу бересе» деб, Бийнёгерни къыздырыб кюрешди. Бийнёгер унамаздан, ол да къоймаздан кёб даулашдыла. Эм ахырында ол Бийнёгерни былай айтыб дженгди: «бу бёрюлени сен къоратмай мадар джокъду. Была стауатха, арбазгъа, малгъа, адамгъа да юреннгендиле. Быланы башларына бош этерге джарарыкъ тюлдю – малгъа, адамгъа да къоркъуулудула. Шкок бла ургъандан эсе, мени парийлерим кессинле аланы. Сеникиле хорласала, сен ёч алырса, аланы уа мен къурутурма. Аланы оноуларын манга берирсе. Аланы урургъа сени кёлюнг да бармаз». Бийнёгер сагъыш этди да, разы болду.
Талай кюнден элге джууугъуракъ бош стауатланы биринде хуна бурууну башына гёзенеклени тизиб, талашырыкъла чыгъалмазча бегитдиле. Хунаны тышындан кёз ачаргъа келгенле басыннгандыла – адам бурууча кёрюнедиле ала. Алгъа Бийнёгер талай джаш бла ауузлары, аякълары байланыб тургъан бёрюлени стауатха быргъадыла. «Энди кеслерин къабдырмай, быланы къалай бошларыкъдыла» деб тургъанла, сейирге къалдыла: Бийнёгер тышына чыгъыб, хунагъа миниб, тапанчасын чыгъарыб, гёзенек башындан талай кере атды. «Бийнёгер бёрюлерин ёлтюрдю» деген ауазла чыкъдыла. Алай а, бёрюле окъ юзген джибледен бошланыб, бурууну ичинде тёгерекге чабыб башладыла. «Хей, джашда усталыкъ бар эсе уа. Ма мараучу десенг, мараучу», деб гюрюлдеди халкъ.
Бёрюле уа, «энди уа не этерге башлагъанла бизге» деб, стауатны тюз арасында мазаллы ташха таяныб, тёгерекге сымарлаб къарайла. Обур, ташны тёгерегине айланыб, алашаракъ джанындан чынгаб-чынгаб кёрдю, башына илиналмады. Сора артхаракъ барыб, чабыб келиб бир чынгагъаны бла ташха минди. Таш башындан бурууну тышында джамагъат да, къалабалыкъ да кескин кёрюндюле. Эки мазаллы басхан парийни буруудан ичине бошларгъа хазырлай тургъанларын да кёрдю. Итлени боюнларында богъурдакъларын джанлыны тишинден сакълагъан къуршоулары бар эди. Бийнёгерни айтханы бла Алауган амалсыз болуб, аланы алыб кюреше эди. Обур ала бла итлени талашдырлыкъларын ангылады. Сагъайтхан ауазы бла тюбюнде нёгерине: «бери мине кир»,- деди. Джаныуар да, ючюнчю кере чынгагъаны бла таш башына чыкъды. Эки джанлы къыйналмай ол мийик ташны башына секириб миннгенлерине адамла сейир этдиле. Бу кёзюуде эки басхан парийни бурууну ичине ийдиле. Ала базыкъ ауазлары бла тёгерекни илгендире, джетиб ташны тёгерегине айландыла. Бёрюле да башындан тишлерин чакъдырыб, хыршыландыла. Ауур басхан парийле не чынгаб кюрешдиле эсе да, ташны джарымындан ёрге илиналмадыла. Джаныуар бир-эки кере аланы юслерине чынгар умут да этди, Обур унамады. Ала бёрю тилде не оноу этгенлерин итле, не адамла къайдан ангыласынла. «Да быланы таш юсюнден атаргъа керекди, ансы ала алайда къош салыб, не ишди бу», деб Алауган хахайны баса тебреди. Бийнёгер биягъы шкогун алыб, бёрюлени илгендирирча атды. Шкокга юреннген джанлыла абызырамадыла. Алай а таш юсюнде къоймазлыкъларын ангыладыла. Итле ташны эки джанына туруб, ала тюшгенлей бууаргъа хазырландыла. Обур, мазаллы эркек басхан парийни башындан къараб, ийнар айтхан халда хырылдады. Парий ёрге чынгагъанында, таб аягъы бла узалыб, аягъына да тийди. Парийни огъурсузлугъу эриб, санлары башха тюрлю джызылдадыла. Парий ёрге-ёрге энди башха тюрлю мурат бла чынгай башлады. Бу кёзюуде Джаныуар башха парийни юсюне чынгаб тюшюб, башлы-тюблю болдула. Обур да, чынгаб, добар парийни къатына тюшюб, бир джанына къачды. Парий сюрюб, ол да къачыб, стауатны тёгерегине айланыб тебредиле. Алай а, джамагъатны эси талаша тургъанладады. Парийни къатында Джаныуар назик кёрюннгенлигине, сингир санлада деу кюч болгъаны ачыкъ бола тебреди. Къаллай бир кюрешди эсе да, ит бёрюню къабыб ачыталмады. Ёзге, ахырында ёшюню бла уруб, Джануарны джерге къаблады, ызы бла ауур аякълары бла басыб тебдирмей, сермеб богъурдагъындан алыргъа тебреди. Алай а тюбде тургъанлай да бёрю, итден тирирек болуб, парийни тюз сакъал тюбюнден азауларын чанчды. Ит аны ары бла бери силкиб тебреди, ычхыналмады. Къан тамырлары кесилиб, ит къарыусуз бола келиб, тентиреди. Дагъыда аякъ тиреб, бютеу къарыуун салыб, мазаллы башын къаты силкгенинде, бёрю итни богъурдагъы да ауузунда, талай атламны учуб барыб, джыгъылды. Басхан парийни кесилген бойнундан боркъулдаб ургъан къан, итни къарыуун алыб, джерге бауурландырды. Дагъыда баууру бла сюркелиб, ол джауу таба бираз барды. Сора орнундан тебалмай, кёзлери бёрюге къатыб тургъанлай джан берди. Джаныуар а энди аны къайгъылы болмай, Обурну сюрюб айланнганнга кетди эси. Обур муну башына бош болгъанын эслеб, былай бери чабды. Парий, бир бёрю эки болуб, къаршчы сюелиб къалгъанына хайран болду. Нёгери кесилиб тургъанын да эследи. Обургъа кесин алдатханына да ачыуланды. Сора мыллыгын джауларына атды. Джаныуар арыб эди. Ёзге джангыз парийни арагъа алыб, башлы-тюблю болдула. Кёб кюрешди парий, кёб сермешди, алай ахыры аны да ёлюм бла бошалды.
Алауган тёзалмай, шкогун тартыб алыб, бёрюле таба атды. Эки бёрю да, окъ тиймезча таш джанына къысылдыла. Атларындан тюшмей, талашыугъа ат юсюнден къараб тургъан джашла, атла бла буруу ичине кириб, эки джанлыдан бошаргъа изледиле. Алауган къызгъаны бла, «бёрюлени аркъан бла туталгъаннга эки атымы да береме» деб сирелди. Къанлы оюн сейирден сейир бола башлады.
Олсагъат, акъ башлыгъын да бойнуна чырмаб, къара джамчысы да юсюнде, эл таныгъан чёрчек Къаблан, аджирин секиртиб, буруу ичине кирди. Юлюшюн бёрюледен къоруулай юреннген аджир, къулакъларын джумуб, къачхан джанлыны ызындан сюрюр къан алды. Атлыны къолунда шкок болмагъанын эслеб, бёрюле батырыракъ болдула. Аджир къатларына джууукълашыб, шын туруб кишнеди. Биягъы Обур секириб таш башына минди. Ташха джууукъ барыргъа къоркъуулу эди: таш башындан Обур бир чынгагъаны бла атны юсюне тюшерик эди. Джаныуар да таш къатындан, азауларын кёргюзтюб, бек эрши къарай эди. Къаблан узагъыракъдан атды аркъанны. Джаныуар бир джанына чынгаб, аркъанны тишлери бла къабды. Къаблан кючден-бутдан тартыб, аркъанны кесине джыйды, бёрю да аркъанны джибермей атха джууугъуракъ келди. Олсагъат аджир бёрюге атылды. Джаныуар стауатны башха джанына угулду, Къаблан да ызындан. Талай кере бурууну къаты бла тёгерек айландыла. Аджир алай къызды, энди аны тыйгъан да атлыгъа кюч тие башлады. Бу кёзюуде Обур таш башындан улуду – Джаныуар мыллыгын аны таба атды. Аны ызындан сюрюб, атлы ташха асры джууукъ къысылды. Олсагъат таш башындан Обур чынгаб, Къабланны юсюне тюшдю. Джамчы да, башлыкъ да аны бёрюню тишлеринден сакъладыла, алай а шын тургъан аджирден экиси да джерге сылджырадыла. Аджир болмаса, Обур атлыдан бошарыкъ эди – аджир юсюне атылгъанында, Обур амалсыз болуб артха туракълады, бу кёзюуде Джаныуар секириб атны юсюне минди. Аджир шын турду, ёрге-ёрге секирди, джюз тюрлю къымылдады – бёрюню юсюнден аталмай, стауатны тёгерегине чабыб тёгерек айланыб чыкъды. Ахырында джерге джатыб аунай тебрегенинде, бёрю аны юсюнден алай айырылды. Ат тура тебрегенлей, секириб аны богъурдагъындан илинир умут этди, ёзге атны аягъы аз джетгенлей да, чортлаб кетиб, хауада тёгерек айланыб аякъ юсюне турду. Ачыуланнган аджир бёрюню юсюне алай айланды, ол кючден джетиб таш башына илинди. Аджир Обур таба бурулду. Ёзге джюгени аягъына чырмалыб, абыныб, тюз Обурну аллына джыгъылды. Обур да, таб тюшгени бла хайырланыб, сермеб, аны богъурдагъындан алды. Къаблан, джамчысын да юсюнден атыб, къамасын къынындан чыгъарыб, бёрюге атылды. Бу кёзюуде Джаныуар джетиб, ёшюню бла уруб, аны аякъ юсюнден аудурду, къамасы да къолундан чартлаб кетиб, арлакъда джерге чанчылды. Бир секиргени бла бёрю аны юсюне тюшюб, бойнуна къадалыб тохтады. «Ай къырдырдыкъ» деб, талай атлы шкокладан да кёкге-кёкге ата, буруу ичине кирдиле. Бу джол таш башында, таш джанында да сау къалмазлыкъларын ангылагъан бёрюле, бурууну ёзен джанын битеген мазаллы ташха мыллыкларын атдыла да, чынгаб аны юсюне миндиле. Миннгенликге уа – чынгылны башындан къараб къалдыла. Тюбюнде уа суу ачы таууш этиб бара эди. Къаяны арасы сюремде ран ышанчыкъда кёкенле, бир уллу терек да кёрюне эдиле. Шкок атылды. Окъ аланы къатлары бла ташны букъулатыб ётдю. «Адам къолундан ёлгенден эсе» деб, экиси да бир-бири ызындан, баш энгишге секирдиле.
ДЖЫЙЫН ДЖАНЛЫДА
Эки джанлы да ол секиргенлери бла барыб кёкенлеге тийиб, алайда да илиниб тохтаялмай, энгишге кетдиле. Насыбларына, суугъа кёмюлген джерлери сууну кёмеуюл терен джери болуб, ташлагъа тиймедиле. Алай а аланы суу джутуб, буруб, тюбюне тартыб кетиб, къайда эсе да тёбенде башына чыгъарды. Экиси да сау эдиле, сыдырылгъанлары, абызырагъанлары болмаса, башха хаталары джокъ.
Джаныуар бла Обур хар хансны, ташны ийисгей, ёрге-энгишге джорта, джурт бла танышыб башладыла. Арадан эки кюн ётерге, ачлыкъ кесин билдире тебреди. Кюн да асры иссиден, къымылдаргъа къоймайды. Къымылдамагъаннга уа аш да джокъ, джашау да джокъ. Алай болса да, насыблары тутду болур, ёзеннге суу ичерге эннген кийик сюрюуню эследиле. Усталыкълары болмагъанлыкъгъа, ата-бабадан келген къан, не этериклерин билдирди. Экиси сюрюуню эки джанындан къысылдыла. Ёзге къарауулда тургъан къуугъун этиб, сюрюу къабыргъаны ёрге къачыб тебреди. Обур артха къалгъан бир асхакъ эчкини аягъындан илинир умут этди, алай а эчки аягъы бла уруб ийгенинде, къабыргъаны энгишге чёмелтаякъ айланды. Джаныуар огъары джанындан юсюне чынгаб, кийикни энгишге айландырды. Ёрге баралмагъан кийик, мыллыгын ёзеннге атды. Тюзюрек джерде уа бёрюле аны арагъа алдыла. Ёзге эчки бир уллу ташха сыртын тиреб, мюйюзлери бла кесин къоруулаб тебреди. Бёрюле бирден эки, къатына баралмадыла. Сора Обур Джаныуаргъа айтды: «Кетгенча этейик. Ташдан бир айырылсын». Зауаллы кийик кесин алдатыб, къабыргъаны ёрге кетер умут этди. Алай а бу джол Джаныуар секириб аны сакъал тюбюнден илинди, иймеди. Обур да быгъынындан джабышды. Къаны, къарыуу да кетген кийик, тентирей келиб, джыгъылды. Джаш бёрюле не ач болгъан эселе да, кийикни алайда ашай турмай, кёкенле ичине, ташагъа сюйредиле. Кеслерини джигитликлери бла табылгъан аш артыкъ да татлы кёрюндю. Кече ала алайда къалдыла. Танг аласында бёрю улугъан уятды аланы. Башчы бёрюге эжиу этгенча, дагъыда талай бёрю улуду. Джаныуар да, «биз да бёрюлебиз, ауузлана турабыз, джууукъ болугъуз» деб, джууаб къайтарды. Джыйын джанлы кесин сакълатмады. Джетиб, эки бёрюню къуршоугъа алыб, тишлерин чакъдырыб тохтадыла. Башчы бёрюге Джаныуар хапарын айтды. «Ит ийис андан этесиз сора» деб, ол хауаны ичине тартыб солуду. Джаш бёрюледен бири хахайны басды: «Была ит сют ичгендиле, итле бла ёсгендиле. Бир да ажымсыз, была бизден тюб билирге, бизни тюб этерге келгендиле. Быланы кесиб къояргъа керекди». Уллу Ана бёрю аны къыджырады: «Быланы не гюнахлары барды? Аталарын-аналарын ёлтюрюб, къарнашларын-эгечлерин ёлтюрюб, кеслерин душман сюрюб кетсе...».
Эки бёрю да джыйын джанлыгъа къошулуб, кийик уугъа биргелей джюрюй башладыла. Къысха заманны ичине, тириликлери, джигитликлери бла Башчы бёрюню бири онг къолу, бири да сол къолу болдула. Адамча акъыллы, джаныуарча тири, ётлю бу эки бёрю джыйын джанлыны къалгъанладан баш этдиле. Алай а, зарлыкъ деген къыйынлыкъ бёрюледе да джюрюйдю. Быланы джылларында бёрюле бу экисине ёчюгюб, къайгъы чыгъарыб башладыла. Артыкъсыз да бир талай заманны кийик туталмай, бёрюлеге ачлыкъ джете тебрегенинде, аны быладан кёрдюле.
Бёрю Тёре джыйылды. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю джыйылыуну кёзюу-кёзюу бардырадыла. Орта тёлюден бир джанлы ауазын кёлтюртерек айтды:
- Мен англагъаннга кёре, бизни эм уллу джауубуз адамды. Ол бизни кийиклерибизге уугъа джюрюб, къырыб, бизни азыкъсыз этеди. Кийик къалмаса биз не ашарыкъбыз, къалай джашарыкъбыз? Адам мал тутады, сабан сюреди. Ол уугъа керек болуб джюрюмейди. Кёз ачар ючюн, мараучу усталыгъын кёргюзтюр ючюн, ёсдюрюр ючюн кийиклени да, бизни да къырады. Кийиксиз къалсакъ, ач болсакъ биз да бир-бирде адамланы малларына къатылабыз. Башха мадарыбыз джокъду бизни, адамча джерден хайыр ала, мал тута билмейбиз – Тейри бизге аллай онг бермегенди. Адам мурдарды, джаны болгъанны барына джауду. Ол кийиклерибизни, кесибизни да къыра эсе, биз да тынглаб турмай, адамны малына, кесине да чабыуул этерге керекбиз. Ёле эсек да сермеше ёлейик.
Башчы бёрю Джаныуаргъа къараб, «адамны сенден иги билген джокъду, сени кёлюнге къалай келеди?» деб сорду. Сынаргъамы, огъесе керти кёлю бламы – ким биледи. Джаныуар, Обур аягъындан басханына да къарамай, кёлюндегин джашырмай силдеди:
- Биз чабыуул этиб, адамны хорлаяллыгъыбыз джокъду. Аланы барын да чамландырсакъ, бу джуртлада бизге джашау къалмаз. Шкокларын да джерлеб, итлерин да алыб чыкъсала, не джашыныб, не къачыб къутулмазбыз. Ол себебден, бизге зараны болмагъан адамны малына, кесине да хыянат джетдирмейик. Бизни кийиклерибизге, кесибизге да ким къатыла эсе, аны бла кюрешейик. Халкъны кёбюсю уучулукъ бла джашамайды. Бизни джауубуз уучулалла, ала 9-10 адам болалла. Аладан бошасакъ, кийикле да эркин боллукъла, биз да эркин, рахат джашарыкъбыз. Джангыз бирибизден юй хайуанлагъа хыянат джетмесин. Бизни ашыбыз кийиклелле, джауубуз уучулалла. Аны адамла да ангылайдыла. Бир къарт бизге «бизни Тейрибиз бирди» деб сёлешиучен эди. Тели Бийнёгер ючюн бизге чамланмагъыз деб айтыучан эди...
Олсагъат аны сёзюн бир башха джаш бёрю бёлдю:
- Джаныуар адамла джанлыды. Бюгюнюбюзге не оноу? Бир ыйыкъ ауузубузгъа джукъ тиймей айланнганлы. Джууукъда бир къой сюрюуге чабайыкъ да, къарныбызны бир тойдурайыкъ, андан сора сагъыш этербиз...
Башчы Бёрю аны къыджыраб тохтатды. Ол да къуйругъун булгъай, бёрюле ичинде джашынды.
- Къарны аманны кюню аман,- деб, билмейми айтханла. Чыдарбыз энтда, бёрюле тюлбюзмю. Алай а энтда бир ыйыкъны кийиксиз къалсакъ, бизге джукъ да керек болмай къалыргъа боллукъду. Аны юсюнден оюмугъузну айтыгъыз.
Обур не джашыныб кюрешсе да, Уллу Ана Бёрю сёзню анга бердирди.
- Кёб кёрген, кёб билген тамадалагъа мен не акъыл юреталлыкъма. Алай а, быллай амалсыз кюнде тюзде джашагъан бёрюле бизге бир къысха заманнга къонакъбайлыкъ этселе, джуртларында бир кесекге кечинирге къойсала эди. Алагъа къыйын кюн биз да болушур эдик. Къум бёрюле, тенгиз бёрюле, тюз бёрюле, тау бёрюле бирлешмесек, адамла, итле да бизден онглу болуб турлукъдула.
Обур алай айтыр айтмаз, бёрюле аны селеке этиб башладыла.
- Тюзде бёрюле итле бла къатышыб, ит болуб бошагъандыла. Адамла аланы джанлыча да кёрмейдиле. Ала бизни да кеслерича этиб къоярыкъдыла. Аладан бир кийик тилесенг ала къызынгы тилерле. Хай-хай, алагъа джалбаргъандан...
- Ол къысыкъкёз къум бёрюлени уа бизге ушагъан нелери барды? Аланы тиллери бизникиге ушагъанлыкъгъа, къанлары башхады. Ата-бабаларыбызны къырыб, бизни таулагъа, тарлагъа таяндырыб къойгъан ала тюлмелле? Биз бары бла да шох болургъа кюрешмедикми? Биз онглу болсакъ – ала бары да бизге джалынчакъ, къарнаш. Онгсуз кюнюбюзде уа богъурдагъыбыздан алыб тохтайла.
- Къарыусузлугъубузну билгенлей, ала бизни джуртубузгъа кирликдиле.
Бу тарт-созну Башчы Бёрю тохтатды. Деди:
- Бизни Тейри насыбсыз джаратханды. Биз бирлеше билмейбиз. Бирлешген кёзюулерибизде бютеу дунияны къалтыратабыз. Дагъыда бир-бирибиз бла джарашмай, чачылабыз. Сора бир-бирибизге чабабыз, бир-бирибизни кесебиз, къырабыз. Тюзде бёрюледен биз болушлукъ къой, къыйынлыкъ кёре тургъанбыз. Обур туугъунчу да мен алагъа бара-келе тургъанма. Аладан бизге хайыр чыгъарыкъ тюлдю. Заманыбызны тас этмейик да, баш мадарыбызны кёрейик. Тёрт джаныгъызгъа джайылыгъыз да, кийик кёре эсегиз къарагъыз.
Джыйын джанлы чачылыб, къарамдан тас болду. Джаныуар бла Обур, къарынлары да ичлерине къуруб, чаба-джорта, кеслери да эслемей, джуртну чегинден чыгъыб кетдиле. Ташдан-агъачдан ургъан ийис, аланы тохтатды. Былайы башха джыйын джанлыны джери эди. Ызларына бурулургъа тебрегенлей, тауладан танг энгишге тюшюб, отлай тургъан кийик сюрюуню эследи Джаныуар. Экиси да аланы ёрге къачар джолларын кесер акъыл алдыла. Кийикле кёрмез джаны бла ёрге атылыб, огъары джанындан тюшдюле. Кийикле илгениб, талай къауумгъа юлешиндиле. Кёбюсю гуждарны ызындан тизилдиле. Бу кёзюуде къабыргъаны кёнделен джортуб келген гитче джыйын джанлы кёрюндю. Обур, кийиклени да унутуб, Джаныуаргъа да белги бериб, алагъа къараб тохтады. Джыйында алты бёрю бар эди. Ала кийикле къайгъылы болмай, была таба ашыгъыш келе эдиле. Джаныуар кийикледен кесин къыйналыб тыйды. Обур узагъыракъдан бёрю тилде сёлешди ала бла:
- Биз сизни джеригизге киргенибизни билебиз. Кийик сюрюуню ычхындырмайыкъ, араны артда айыра турурбуз.
- Сиз бизге сормай джерибизге, кийиклерибизге да ие болур умут этгенсиз. Биз сизни кесмей къоярыкъ тюлбюз.
Обур былагъа сёз англаталмазлыгъын сезди. Джаныуар а кийикле къачыб кетиб баргъанларын кёрюб бек къыйналды. Ала башха ёзеннге аууб бара эдиле. Сора неден эсе да илгениб, ызларына терк бурулдула ала. Ол джанындан башха джыйын джанлы кёрюндю. Обур къысха улуду. Бу джергили бёрюле да эследиле аланы. Алай а ёз джуртларында ала къайыр эдиле. Джаныуар а, энди рахат болуб, биягъы кийиклени ёрге иймез джанындан болду. Алай а эки джыйын джанлыны арасында талашыу башланнганында, ол да къошулмай болмады.
Бийнёгер бла нёгери узакъдан кёзюлдреуюкле бла къараб, сейир этдиле. Сора джууугъуракъ къысылыб, бёрюлени ышаннга салыб, «Бир-бирин бир кессинле. Сау къалгъанын да биз къурутурбуз» деб, бетджаннга джарашдыла.
Бёрюле уа кеселле бир-бирин. Эки джанындан да беш-алты бёрю къобмаздан аудула. Бу кёзюуде уучула дженгил-дженгил шкокларын чыкъырдатдыла. Къараб къарагъынчы алайы бёрю мыллыкдан толду. Сау къалгъан талай бёрю, Обурну «къымылдамагъыз» дегенине да къарамай, къачар умут этдиле, алай а, окъ тийген джерлерин сермей, алай ачы къабхан чибинлени да кёралмай, джыгъылдыла. Джангыз Обур бла Джаныуар кеслерин ёлгенча этиб, къымылдамай, шкок атылгъан тохтагъынчы турдула. Алай а, уучула бери атланнганларын кёргенлеринде, ала батыучукъгъа ташайгъанлай, ёрге къачыб, мазаллы къая ташланы артына букъдула. Эки уучу да бычакъларын чыгъарыб, бёрюлени терилерин сыдырыб башладыла. Была Бийнёгерни таныдыла. Алай а кеслерин билдирмей тургъандан башха къарыулары джокъ эди.
Эки джанлы да, къарынларын ачлыкъ, джюреклерин дерт ашай, кече къарангысында белгиленнген джерге келдиле. Джыйындан къалгъан талай бёрю, Башчы бёрю, Уллу Ана бёрю да бёлмей аланы хапарларына тынгладыла. Уллу джыйындан къуру талай бёрю къалгъанына, артыкъсыз да керексиз, бошуна джоюлгъанларына чексиз ачыдыла, бушуу этдиле. Элни туурасында къая башына келиб, танг атхынчы созуб улуб турдула. Бёрю улугъан бла ит чабхан адамланы джукъларгъа къоймай, танг атдырдыла. Кюн тийгенден сора, адамла Бийнёгерни арбазына басындыла. Эл биле эди къайгъы Бийнёгерден чыгъарын. Бийнёгер а бёрю терилени-тонлукъланы арбазгъа джайыб тура эди. Бир джыйырма тери санадыла.
- Хай-хай, къырыб къойгъанса да. Тейридендамы къоркъмайса. Ала бизни стауатланы джокъламай, биз да ала бла кюрешмей, иги хоншулача джашаб тура эдик. Кийиклени къырыб аланы азыкъсыз къойсанг, аны бла къалмай кеслерин да бу тукъум къырсанг – ала да тынгылаб турмазла. Мен джюз джылны узагъына бёрю улугъанны эшитир ючюн къалмагъанма, алай а бюгечеча ачыулусун, бушуулусун эшитмегенме,- деди къарт Джюсюб, Бийнёгерни къабыргъа хоншусу.
- Бёрюлени артларын этмей, элге тынчлыкъ боллукъ тюлдю. Мен быйыл аланы барындан да бошарыкъма,- деб гёджебсинди Бийнёгер.
- Эй джигит, аланы да Аллах джаратханды. Ала бизни бла кюрешмейле, сенсе аланы да бизге ёчюкдюрген. Ишинг тёреге тюшгюнчю тохтасанг иги болур,- деди бир башха къарт.
- Джаныуар бла Обургъа тюбегенинг а болгъанмыды? Ала, бизни турубузну-ташабызны да билгенле, джаулукъ эте тебреселе табсыз болур.
- Ала суу азыгъы болгъан болурла, ансы бир да тауушлары чыкъмайды. Ол чынгылдан кетиб сау къалыргъа да мадар джокъду,- деди Бийнёгер.
- Джанлыны ёлюгюн кёргюнчю ёлгенине ийнанма,- деген тауушла да чыкъдыла.
- Иги джаш, уучулукъну да мардасы барды. Сенден къалгъанла юйдегилерин мал бла, сабан бла асрайла. Кийикле аз болсала, къалай джашар акъылынг барды? Анга да сагъыш эт,- дей, чачылды халкъ.
Бёрю улуу а экинчи кече да тангнга дери барды. Ючюнчю кече да. Тёртюнчю кече эшитилмеди. Адамла, итле да сагъайыб сакъладыла, бёрю улугъан чыкъмады. Бешинчи кече джукъусуз къалгъан эл, рахатланыб, къаты джукълады. Алай а, кече арасында кючлю къалабалыкъ болду – ит чабхан, мал ёкюрген, ат кишнеген шошлукъну бузду. Эртденбласында Бийнёгерни эки ити да, ийнеги да, эчкилери, къойлары да, кесилиб, таланыб, харам болуб къалгъанлары белгили болду. Андан башха арбазлагъа джанлы кирмегени сейирсиндирди, аны бла бирге Джаныуар бла Обур сау болгъанларына кишини ишеги къалмады. Бийнёгер уучулукъдан къайытыб болгъан ишни кёргенинде, анга халеклик салгъан бёрюлени – эм алгъа уа Джаныуар бла Обурну терилеринден – тон этиб киерге ант этди.
Джыйын джанлы андан сора элге кирмеди. Алай а тышында къошланы тарыкъдырыр ючюн а къалмады. Къойчула кёб амал этселе да, кёб мал бёрю азыгъы болду. Кёб къойчу ит да пара-чара болду.
Арадан талай заман озду, бёрюле да иги кеф алдыла. Ёзге энди ала къартайгъан Башчы бёрюге, Уллу Ана бёрюге да тынгыламай, кийиклени бийнёгерлеге къоюб, къой стауатлагъа чабаргъа джарашдыла. Адам къолундан, итледен ачыгъанла да болдула. Ёзге аманнга тюзелиб, кеслерин тыялмай, Джаныуаргъа, Обургъа да тынгламай, къайырылыб тохтадыла. Джаныуар талашыб талайын ачытхан да этди. Башчы бёрю бла Уллу Ана бёрю аланы харам этдиле. Джыйын джанлы чачылды. Артда ол бёрюлени кёбюсюн къойчула сакъ болуб, ууакъ-ууакъ къыра, артларын этдиле.
ЭНЧИ ЮЙЮР
Элни огъары джанында къаяла, бири башында бири, кёкге салыннган басхычха ушайдыла. Къая ранлада эчкиле джанлыдан къоркъмай кечинелле. Ёзге ала да илиналмагъан бир къысыр къаяны тюз арасында дорбун ышанчыкъ барды. Алайгъа къаяны арт джаны бла кёзге илинмеген бир тар тешик келтиреди. Ма ол дорбунчукъдан бютеу эл къол аяздача кёрюнеди. Андан джыйырма кёз ёзеннге тохтаусуз къарайла. Ата-ана эмда сегиз бала – джети къарнаш бла бир эгеч. Бёрю юйюр. Атаны аты Джаныуар, ана бёрюню аты да Обурду. Бийнёгер атаб, ала кеслери да юрениб къалгъан атла. Мамучукъла бир Джаныуарны, бир Обурну юсюне миниб, къулакъларындан, къуйрукъларындан къабыб-тартыб ойнайла. Къарамын ёзенден алмай тургъан Джаныуар, сагъайды. Олсагъат бары да шум болдула.
Бийнёгер, эки ити да ызындан, ёзен сууну кёпюрюнден ётюб, къой джолчукъ бла къабыргъаны ёрге тебреди. Джаныуар биле эди аны къайры баргъанын. Балаларына аны танытыб къояргъа изледи.
- Бизни эм уллу душманыбыз бу эки аякълыды. Анагъызны атасын-анасын, эгечлерин-къарнашларын ёлтюрген буду. Аны къыйынлыгъындан, мен да кёб башлы юйдегиден джангыз кесим къалгъанма. Бизни да, кесине юретиб, ит-къул этер умут бла къойгъан эди сау. Бизни ит-къул болмазлыгъыбызны сезгенинде, бизден бошар акъыл алгъан эди – насыбха, къачыб къутулгъан эдик...
Бизге эм къоркъуулу сауут аны сыртында шкогуду. Ол аны къолуна алгъанын эслегенлей, терек, таш джанына къысылыб, джашыныргъа керексиз. Аны биргесине баргъан итле аны къулларыдыла. Къауумларын сатыб, эркинликлерин сатыб, хуппеги, сюек ючюн адамны джанына кёчгендиле. Биз, бёрюле, ёзденлебиз, ач-токъ болсакъ да, кишиге бойсунмай, эркин джашайбыз. Итле къулладыла, ала биз бойсуннган Тейрини къоюб, адамлагъа бойсуннгандыла. Ала сый, намыс айтханны тюл, къарынлары, нафыслары айтханны этедиле. Ангылаб къалыгъыз – сатлыкъдан джийиргеншли зат джокъду. Бизни джуртубузну да, кийик ашыбызны да бизден сыйырыб кюрешген душман – адамды. Бизни къырдырыргъа болушханла уа – итлелле, амантишлелле. Ала сау болуб, бизге тынгы-тынчлыкъ джокъду. Ала бизни марайла, биз а – джаныбызны, джуртубузну къоруулайбыз. Тейри бизни джаныбыздады. Ала бизни тюб этиб къоялмагъанлары аны ючюндю...
Бу кёзюуде шкок атылгъан таууш чыкъды; къаяла да, илгениб, тауушну артха къайтардыла. Бир къазакъ бёрю, къан ыз къоя, къабыргъаны энгишге тёнгереб баргъаны эсленди. Бийнёгерни эки ити да чабыб джетиб, аны пара-чара этиб башладыла.
- Бёрюле бирлешмесек, бурунча джыйын болуб, Тейриге, Тёреге бойсунуб, Тамада айырыб, джашамасакъ – барыбызны да боллугъубуз алайды,- деди Джаныуар.
- Сен уучуну да, итлерин да нек кесмейсе?- деб, бёрю балачыкъланы бири аны къулагъына къадалды.
- Сиз уллу болсагъыз, биз аланы барын да къурутурукъбуз,- деб, Обур сёз къошду.
Арадан талай джыл кетди. Бир юйюрден къуралгъан джыйын джанлы бютеу бёрюлени бирикдире башлады. Толгъан Ай атлы джангыз къызларын джети къычырым узакълыкъда кючлю джыйын джанлыны башчысына эрге бериб, эртдеден келген джаулукъну тохтатдыла. Ызы бла Джаныуар бла Обур джанлыланы къой сюрюулеге чабханларын тыйдыла. Энди адамла да оноу этерле да, бизни кийиклеге уугъа джюрюгенни, бизни марагъанны да къоярла деб умут этдиле. Болмады. Бийнёгерге къошулуб, кёз ача, кийик уугъа джюрюгенле, бёрюлени ачытханла да кёб бола баргъан болмаса, тохтаргъа ушамалла. Бу халны тюрлендирлик оноу керек болгъаны гитчеге, уллугъа да ачыкъ болду. Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Сёз джылы бла эм тамада, юсю табдан толу къарт бёрюге берилди. Ол деди:
- Къумладан тенгизлеге дери, тюзледен таулагъа дери созулгъан Бёрю джурт чачакъ-чачакъ болгъанды. Бирлигибиз кетгенли, итле да бизден онглу болгъанла. Тюзлерибизни итле кючлегенле. Энди таулада да бизге джашау къалмагъанды. Ичибизден чыкъгъан сатлыкъланы – итлени къырмай, болум тюрленник тюлдю. Бизни бирикдириб, бюгюн былайгъа джыйгъан – Джаныуар бла Обурла, аланы юйюрлериди. Уллу Бёрю Тёреге ала тамада болсунла, аланы джашлары уа джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа башчы болсунла. Ол заманда бирлик да болур, нарт заманла да артха къайытырла.
Бир къауумла ол айтханны къабыл этдиле, бир къауумла разы болмалла. Джети ёзенден ючюсю Джаныуаргъа бойсунургъа излемелле. Джаныуар сёз алды:
- Мен адамла бла, итле бла уллу къазауатны башлардан алгъа, арабызда бирлик болурун излейме. Къазауатны, урушну кёзюуюнде джыйынлагъа башчылыкъ мен бек ышаннганла этерге керекдиле. Алай болмаса, тамадалыкъ борчну мен бойнума алаллыкъ тюлме. Аскер бир башчыгъа бойсунургъа керекди. Джыйынлагъа ол айтханла башчы болургъа керекле. Аскер мизам, къазауат джорукъ аны излейди. Рахат заманда чёб атарсыз да, тамадаланы кесигиз сайларсыз.
Юч кюнню баргъан тарт-создан сора, бир оноугъа келиб, Уллу Бёрю Тёреге тамадагъа Джаныуар, джети ёзенде джети джыйын джанлыгъа да башчыла болуб аны джашлары айырылдыла. Эм аргъы сегизинчи ёзеннге тамадалай Джаныуарны кюеую, Толгъан Айны эри къалды. Бюгюнден ары Джаныуарны аты Башчы Бёрю не да Эмбаш, къалгъанланыкъы да – Биринчи Ёзенбаш, Экинчи Ёзенбаш...Сегизинчи Ёзенбаш-Кюеу болдула. Аскердегиле да онбаш, джюзбаш, мингбаш деб айырылдыла. Обургъа да Уллу Ана Бёрю ат аталды.
Адамла бла итлеге къаршчы Уллу къазауатха хазырланыу башланды. «Заманны ашыра турмай, эллеге чабыуул этейик» деген дженгиллени Эмбаш рахат сёлешиб тыйды:
- Алгъа урушха юренирге керекди. Эллеге чабардан алгъа, уугъа чыкъгъан адамла бла, итле бла сермешиб, сынам алайыкъ. Хар джыйын джашагъан ёзенинде тамбладан башлаб, уучула бла, уучу итле бла сермешиб башласынла. Мадарыгъыз болса, итлени джесирге алыргъа кюрешигиз, аланы оноуларын джыйын джанлыны аллында Тёре этер.
Эмбаш къуугъунчуланы, къодучуланы, къараучуланы, байламчыланы борчларын ангылатды. Ёзенбашланы джыйыб, таша кенгеш-оноу бардырды.
Кече кетди. Танг атды. Джангы кюн башланды.
Биринчи Ёзенбаш бла джыйыны чырпыла ичинде джашыныб, къабыргъаны ёрге илиниб келген джангыз уучу бла эки итге сымарлаб къарайдыла. Джашыннганлыкъгъа уа, ит джыйы кючлюдю – итле аланы сезиб, тынгысыз болдула. Уучу сагъайды, шкогун къолуна алыб, хазырланды. Ёзенбаш бёрюлеге «тебмегиз» деб, буйрукъ берди. Сора уучу мылтыгъын сыртына кёнделен джарашдыргъанын эслеб, «чабыуулгъа хазырланыгъыз» деди бёрюлеге. Джел энди ол джанындан ургъаны себебли, итле бёрю ийисни аджашдырыб, бираз шош болдула. Уучу, талачыкъгъа джетиб, бираз солур акъыл алды. Алай а, бу кёзюуде джигитлигин кёргюзтюрге излеген бир джаш бёрю, буйрукъну сакъларгъа чыдамы джетмей, баш энгишге мыллыгын атды. Итле хахай этер этмез, уучу мараб да къыйналмай, шкокну сампалын басды. Окъ тийген зауаллы бёрю, башы тюбюне бола, тёнгереб барыб, аланы алларына тюшдю. Ахыр кючюн джыйыб, аякъ юсюне сирелгенлей, юреннген итлени бири аны ёшюню бла уруб джыкъды, экинчиси да къабыб, богъурдагъын юзюб алды. Джыйын джанлыны кёз туурасында аланы бирлери алай союлгъаны бёрюлеге ауур тийди, Ёзенбаш ачыуланды: «буйрукъсуз, хар ким кеси аллына алай этиб тебресе, сора аны ахыры иги бла бошалмайды. Бери тынгылагъыз. Сиз, экигиз, бурунларыгъызны итлеге кёргюзтюб, ызыгъызгъа къачыгъыз. Аланы уучудан айырыб, кесерге керекди». Эки бёрю итлеге кеслерин кёргюзтюб, уучу шкогундан атхынчы, кёкенлеге ташайдыла. Алай а, бёрю хыйлалагъа уста итле, иелеринден буйрукъ болмай, аланы ызларындан чабмадыла. Кече къарангы болса, итледен, уучудан да къыйналмай бошаргъа боллукъ эди, алай а кече къарангыда уучула да уучу къошда къалыучанла. Эм ахырында барыны да тёзюмлери бошала башлады: «Бирибизни да сойдуруб, кюн узуну былай сойланыбмы турлукъбуз?». Уучу ызына кете башлагъанын кёргенлеринде уа, «ийиб къояргъа башладыкъ» деб, артыкъ да къозгъалдыла. Ёзенбаш, кеслерине бир палах этелле деб къоркъгъандан, буйрукъ берди: «бир-бирингден не къадар кенгирек туруб, бирден чабаргъа». Белги бергенлей, бары баш энгишге къуюлдула. Уучу быланы чабарларын сакълаб тургъанча, терк-терк атыб, талайын къаблады. Сора гузаба этиб, таланы арасында ёсген мазаллы нарат терекни тюб бутагъындан секириб тутуб, кесин ёрге джыйды. Андан да ёргерек илиниб, бир башха бутакъгъа, атхача олтурду. Сора эрлай атыб, бёрюлени къаргъышлыкъ эте башлады. Алай а ала, эки итни да къатышдырыб, талачыкъдан аудула. Бир итни бёрюле къараб къарагъынчы чачдыла, экинчини уа джаны сау, джесир этиб, джан-джанындан къаба, сюйреб кетдиле. Бир къауум бёрю да уучуну къуршоугъа алыб, ташла артындан кёрюне да джашына, кюн батхынчы турдула. Къарангы кючлегенлей а, терекни тёгереги бёрю улуудан толду. Джылтырагъан кёзлени мараб, талай кере да атды уучу. Артда окъларын аяб, атханны къойду. Ол заманда бёрюле бютюн да къутурдула. Терекге илинир умут этиб, чынгаб-чынгаб кёрдюле, тамырларын юзер дыгалас да этдиле, алай а ташланы къазалмалла. Аманны кеминде танг атдырды уучу. Биягъы бёрюле кёк джарый тебрегенлей, окъ тиймезча ташла артына букъдула. Бийнёгерге терек башында экинчи кюн башланды. Кече узуну кёз къысмай чыкъгъаны татый тебрегенин эслеб, дагъыда бир бутакъны ёрге илиниб, ууакъ бутакъланы сындырыб, уллуракълагъа кёнделен тёшеб, кесине орун джарашдырды. Артмагъын, шкогун да тюшмезча джыджым бла белбаууна байлаб, кесин Аллахха аманат этиб, джукъугъа сингди. Кёзлери къысылгъанлай а, тюш-тюн болгъаны да айырылмай, бир тюрлю кёрюнюуле башландыла.
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕ
...Къазакъ бёрю къачыб, Бийнёгер сюрюб, джети джол айырылгъаннга джетдиле. Джанлы былайда ёрге, чегетге къачар орнуна, энгишге сылджыраб, Джангыз Терекни тюбюне кирди. Тейри Терекни ышыгъына къысылгъанны, не ауур аманлыкъчы эсе да, ол алайдан кеси чыкъгъынчы не къыстаргъа, не ёлтюрюрге болмай эди – ол дуния джаратылгъанлы келген джорукъ эди. Ол джорукъну бузгъаннга – эм уллу аманлыкъ этгеннге санаб, Тёре ёлюм буюра эди. Адамла къой, аны джаныуарла да биле эдиле. Аллай къонагъы болгъан Джангыз Терекге 50 нарт атламдан (нарт атлам – 2 метрди) джууукъ кирирге да болмай эди.
Бийнёгер мадарсыз болуб, ингир къарангыгъа дери сакълады. Кёз байланнганында уа, Къазакъ бёрю къарангыгъа ташайгъан эди...
Дуния кёзюудю. Энди къазакъ бёрюню халына Бийнёгер кеси тюшгенди. Джыйын джанлы аны къуршоугъа алыб турады.
Таш тауушладан илгениб уянды Бийнёгер. Бёрюле аякълары бла тебериб, тёнгеретиб, терек тюбюнде таш тёбе эте тура эдиле. Бир-бирлери андан чынгаб, терек бутакълагъа илинирге да кюреше эдиле. Бийнёгер сейирсинди. «Да былада да акъыл бар кёреме». Бийнёгер къолун да силкиб, къычырды. Бёрюле аны къулакъгъа алмай, таш къалауну ёсдюрюб кюрешедиле. Болмазлыгъын билгенинде, шкогун терк къолуна алыб, атды. Джанлыла кау-куу болдула, бирлери таш къалаудан тёнгереб, узунуна созулду. Не сейир эсе да, чауулда джашыннган бёрюлени бир-бири бла тауушсуз ушакъларын эшитиб, ангылаб тебреди Бийнёгер.
- Аны огъу тауусулады. Бир кереден сора атмагъаны аны ючюндю. Чабыуул этиб, аны окъларын тауусдурургъа керекди.
- Да бир огъу къалгъан эсе да, бирибизден бошарыкъды.
- Къазауат ёлюмсюз болмайды.
- Андан эсе, бираз сакълармек?
- Сакълармек? Аны излей, адамлары джетсинлеми дейсе? Огъай, сакълагъандан хайыр джокъду.
- Да ёлюрге излей эсенг, бар да уучуну мыйыгъындан тут.
- Тутмазчамы кёресе? Тутхан къой, мыйыкъларын джулкъуб алайым.
Чёрчек бёрю, чабыб келиб, таш къалаугъа миниб, андан да секириб, терек бутакъгъа илинди. Ол бутакъдан да уучу таба секиргенлей, Бийнёгер хазырлаб тургъан таягъы бла, керилиб хамхотуна урду. Бёрю хырылдаб, терек тюбюне тюшдю. Аны сау къалгъанын кёрген джыйын джанлы, батыр болуб, биягъы терекни къуршаладыла.
Бийнёгерни шкогунда эки огъу къалгъан эди. Аланы аяб, кесин таякъ бла къоруулар акъыл алды. Уучу балтачыгъын чыгъарыб, терекни алашада бутакъларын томура башлады. Алашада эки бутакъны кессе, бёрюле терекге ёрлеяллыкъ тюл эдиле. Бийнёгерни не этерге излегенин ангылагъан бёрюле, кеслери къалагъан таш тёбеден ёрге-ёрге секириб, уучугъа бутакъланы кесерге онг бермей тохталла. Артыкъсыз да бирлери къутсуз эди – Бийнегерни дженг учун къабыб, джыртыб алды. «Сен а, керт да дегеннге... ёлюрге къутургъан болурса» дей, уучу шкогун сермеб алыб, аны мангылайын мараб, атды. Къутсуз бёрю, ары бла бери аунай келиб, джан берди. Алай а, шкокга юреннген бёрюле бу джол къачмадыла. Тишлерин чыкъырдатыб, терекни тюбюнден ёрге-ёрге къараб тохталла. Бийнёгер, алашада эки бутакъны кесиб, кесине таякъла этди. Энди бёрюледен анга къоркъуу джокъ эди. Джангыз, азыгъы, суусабы азды. Алай болса да, терекде тебси къуруб, къакъ этин чыгъарыб, «бисмилля» эте башлады. Джанлыла да, эт ийисни джыйлаб, терек тюбюнде ары-бери тепчилдеб, тынгысыз болдула. Бёрюле да ач эдиле, алай а аланы ауушунургъа эркинликлери, мадарлары да бар эди. Бийнегер эди терекден тюшерге амалы болмагъан.
Алай эте арадан юч кюн озду. Артмагъында азыгъы, суулугъунда сууу тауусулгъан Бийнёгер, бираз тынгысыз бола башлады. Бир 7-10 кюнден алгъа элден аны излеб джайылмазлыкъларын биледи. Ол уугъа бир чыкъса, аллай бир заманны айланнганлары болгъанды. Джангыз, уучуладан бири былай бери джангылса... Кёкге да къарайды Бийнёгер: «джангур джауса, сусабын кесер эди, суулугъун да толтурур эди. Ай медет, джауаргъа ушамайды». Дагъыда эки кюн ётдю. Бёрюлени барын таныб бошагъанды Бийнёгер. Тиллерин да ангылайды. Башына бир акъыл келди. «Энди мындан къарыусуз болгъунчу, аркъан атыб, бир бёрюню тартыб бери чыгъаралсам, амалсыз болсам аны да ашар эдим». Суусабын бир кесек кесер ючюн, терекни чапрагъын чайнайды, бутакъларын кемиреди.
Артмакъдан аркъанны чыгъарыб, атаргъа хазырлана тургъанлай, бир джугъутурну да сюйреб, къая артындан бир бёрю чыкъды. Бир да ажымсыз, ол къарнашларына азыкъ алыб келе эди. Была да аллына чабыб, кийикни джан-джанындан джырта, ол да тохтамай, келтириб джугъутурну терек тюбюне быргъады. Бийнёгер аркъанын атыб, тынч огъуна джугъутурну мюйюзлерине тюшюрдю. Терк тартыб, джерден айырды, алай а бёрюле къадалыб, мыллыкны терекге чыгъарыргъа къоймадыла. Силкиндириб, силкиндириб энгишге тарталла. Бийнёгер ахыр огъун бёрюлени бир-экисине да тиерча атды. Джанлыланы илгеннгенлери бла хайырланыб, бютеу кючюн салыб, тартыб джугъутурну кеси тургъан бутакъгъа чыгъарды. Терек тюбюнде джыйын джанлы къутуруб къалгъанча кёрюндю. Бийнёгер а кийикни джанлы къабхан джерлерин кесиб-кесиб, энгишге атады. Таза этин сылыб, артмагъында туздан джагъыб, кеберча тагъады. Кесин тыялмай, бёрю тиши джетмеген джеринден, бираз ашагъан да этди. Къалгъанын, джараусузгъа санагъанын, ызына, бёрюлеге атды.
Энди тузланнган эт, къурт болмай, къакъ болуб къалса, Бийнёгер кёб заманны чыдарыкъды.
КЪАРТ БЁРЮНЮ СЁЗЮ
Талай бёрю Бийнёгерни бир итин сюйреб келиб, Уллу Тёрени аллына атдыла. Хар ёзенден да келтирдиле аллай амантиш джесирлени. Сегиз амантиш итге соруу, оноу этерге ёзенбашла бары келдиле. Сёз эм къарт бёрюге берилди:
- Сиз да, биз да бир атадан-анадан джаратылгъанбыз. Кюч бла адам бизни хорларындан тюнгюлгенинде, хыйла бла, кёзбау бла, тынч джашау бла бизни терилтирге излегенди. Андан бери кёб заман болады, алай а ата-бабадан келген хапарны эшитгенимча айтайым:
Бизни, бёрюлени, Тейри джаратханды. Биз джангыз анга бойсунабыз. Ол айтханча джашай келгенбиз. Тейрибиз буюруб, бизге амалсыз борч этген, талай джорукъ барды. Ала:
1. Тейриден башха тейри джокъду – джангыз анга бойсунургъа; 2. Бир-бирибизге билек-дагъан болургъа, къыйынлыкъда-зауукълукъда да бир-бирибизни тутаргъа; 3. Кереклибизден тышында кийик ачытмазгъа; 4. Тейри берген джуртубузну эмда бёрюлюгюбюзню къаты сакъларгъа; 5. Эркин джашауну дунияда бир затха ауушдурмазгъа.
Кёб ёмюрню ма бу джорукъла бла джашай, «Джанлы Ёмюр» деб, айтдырта, къалгъанладан баш бола келгенек. Алай а, бир кёзюуде, бирлигибиз чачылыб, къауум-къауум болуб, бир-бирибизге чабыб, къауумланы ичинде да джыйынлагъа юлешиниб, бир-бирибиз бла джарашмай, къарыусуз бола тебредик. Аны бла къалмай, кийиклени мардадан тышында кесе, къурута башладыкъ. Эм ахырында уа, бир-бирибизни хорлар ючюн, душманларыбызгъа барыб, болушлукъ тилерге да уялмадыкъ. Бир къауумубуз, алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге, кеси аллына келген ашха алданыб, адамлагъа къул-къарауаш болду. Ит деб аталды ол къауумну атына. Ит «мени Тейрим – адамды» деди. Ма алай джаратылгъанла амантиш итле. Адамла уа сизни къул этиб турур ючюн, итле – башха, бёрюле – башха деб, алдауукъланы айтыб, башыгызны сер этиб турадыла. Кертиди, сизни динигиз да, тилигиз да, халигиз да тюрленнгенди. Алай а, сизде гюнах джокъду, сиз бизни терсейген къарнашларыбызны туудукъларысыз. Сиз тюзюн билгенден сора, бизге къошулуб, джангыдан бёрю болуб кетерсиз,- деб, умут этеме.
Бёрюле, итле да сейирсиниб тынгыладыла къартны сёзюне.
Итледен бири айтды: «Биз элге къайытыб, бираз сагъыш этерге керекбиз».
Тёре экиге бёлюндю. Бирле итлени бошларгъа разы болдула, башхала «уучула бла къайытыб, къайгъы келтирирле, андан эсе кесейик да къояйыкъ» дедиле. Итле бир аууздан, уучула бла бёрюлеге къаршчы уугъа чыкъмазгъа сёз бердиле. Алагъа уллу ышаныу болмаса да, башларына бош этдиле. Тёрени башчысы Эмбаш – алгъыннгы Джаныуар – талай сёз айтмай къоялмады:
- Мен итлени, адамланы да сынагъанма. Ала да тюрлю-тюрлюдюле: халалы-харамы, огъурлусу-огъурсузу да бар. Обур бла мен алада джесир-тутмакъ болуб тургъан сагъатыбызда, бизни ит этерге кёб кюрешгенелле. Эталмалла. Биз да итлени бёрю этерге бош кюреше болурбузму? Ариу бир къаууму бизге къошулса да, къаныбызны къарыусуз этгенден ары, не хайырлары тиер? Алай болса да, гюнах бизде къалмасын. Алагъа сайлау беребиз. Уучуланы алыб келселе уа, бирине да кечим болллукъ тюлдю. Сакъ болугъуз, элге джууукъда къарауулланы санын эки къат кёб этигиз. Джукъ эслегенлей, къуугъунчуладан хапар билдирирсиз.
ЭЛДЕ
Сегиз ит да, Уллу Бёрю Тёреден айырылгъанлай, мыллыкларын элге атдыла. Ала хапар берир-бермез Элни джамагъаты джыйылды. Бийнёгерни ити джарашдырыб хапар айтды. Къалгъан парийле да сынагъан къыйынлыкъларын тиздиле. Уучула: «Сёлеше турургъа заман джокъду. Бийнёгерни къутхарыргъа керекди; бёрюлени уа – не джыйын джанлы, не къазакъ бёрю къоймай – артларын этерге керекди » деб, хахай-тууай эте башладыла. Биягъы къарт Джюсюб, бёрюлени джакъларгъа кюрешди:
- Терслик кесибиздеди. Биз бёрюлеге джашау къоймагъанбыз. Бийнёгерчала аланы кийиксиз къойсала, ала не ашаб джашасынла? Амалсыздан ала да стауатлагъа киредиле. Уучулукъ алгъынча керек тюлдю, халкъны кёбюсю ансыз да кесин асрайды. Джерге урун, мал тут, кийиклени уа бёрюлеге къой. Биз барыбыз да Тейрини балаларыбыз. Мени сартын, Уллу Бёрю Тёреге келечиле ийиб, келишиу этерге тыйыншлыды. Биз аланы кийиклерине тиймейбиз, ала да бизни малларыбызгъа чабмайла
- Тейри, акъсакъал, кёлюнг къалмасын, ёзге бёрюле бла келиширге тюл, аланы къырыргъа керекди. Дуния бизникиди. Бёрюле да итлеча бизге къул болсунла, болмай эселе уа биз аланы къурутурукъбуз. Кийигине, бёрюсюне да бизбиз оноу этген.
- Джаш, сен эслеб сёлеш. «Къул-мул» деб, парийлени джанларына тийме. Ала бизни ючюн джанларын берген шохларыбызла. Джюсюбню айтханына къулакъ салмасакъ, артда сокъураныргъа да болурбуз.
Джамагъат бу халда кёб сёлешди, ахыры Эл Тёре оноу этди:
1.Терк огъуна уучу-мараучу къауум Бийнёгерни къутхарыргъа атлансын.
2.Бёрюле сау-эсен ийген итледен талайын (кеслери разы болгъанланы) Эмбаш Бёрюге келечи къауумча иерге; Эл Тёре Уллу Бёрю Тёре бла келишиу этерге излегенин билдирсинле.
3.Бийнёгерни къутхарыргъа баргъан къауумгъа чырмау болмасынла, ол джыйын джанлы бла элни арасын иги этерге джарар, Келишиу андан башланныкъды дерге да боллукъду.
Тёре оноу этгенден сора, ол терк тынаргъа керекди. Алайды джорукъ. Уучу къауумну башчылыгъы бла 50 джаш джерленнген шкоклары, хазырлары, парийлери бла бла таугъа атландыла. Бийнёгерни ити да биргелерине. Юч ит да тохтаусуз чабханлай, Эл Тёрени оноуун Бёрю Тёреге билдирирге ашыкъдыла.
ДЖОЛДА
Юч келечи итни бёрю къарауулла тохтатыб, Эмбашха алыб бардыла. Алагъа тынглаб, ол терен сагъышха кирди. «Келишиу ол барыбызгъа да амалсыз керекли затды. Алай а, джылла бла бизни джаныбызны, ауузубуздан къабыныбызны алыб кюрешген мурдар Бийнёгерни башына бош этигиз десем, бёрюле бары да къаршчы турмазламы? Башха джанындан, сауутлары-сабалары джарашхан 50 адамны эмда 50 итни Бийнёгерге иймей тыялырбызмы? Ала, ариулукъ бла болса ариулукъ бла, алай болмаса кюч бла къутхарлыкъбыз Бийнёгерни деб келелле. Хорлам кимни джанында болур – белгисизди. Кёб бёрю ачыргъа боллукъду...»
Обур да кёлюне келгенни айтды: «Бийнёгер от тёбеси болсун. Бизге Келишиу керекди, тынч-рахат джашау. Бийнёгерни бермей да тыялмазбыз. Шкокну не болгъанын, адамны хыйлагъа усталыгъын да билебиз. Уллу Тёрени джый да, болумну ангылат».
- Да Тёре да бизни адамладан къуралыбды. Тёре огъай демез, къалгъан бёрюле тюз ангыларламы ансы?
- Быллай кюн бютеу джууаблылыкъны да бойнунга алыб, тюз оноу этиб, бёрюлени уллу хатадан сакъларгъа керексе. Адамла алдаб, Келишиу этмей къойсала, гюнах алада къалыр. Ол заманда боллукъ къазауат ючюн да джууаблы ала болурла.
Была былай сёлеше тургъанлай, хырылдаб, биринчи Ёзенбашны чабчысы джетди. «Уучула кёрген бёрюлерин къырыб баралла. Биринчи Ёзенбаш «не этебиз, дженгил джууаб алыб къайыт» деб, джибергенди мени.
- Ызынга терк къайыт да, айт: кеслерин къырдырмасынла. Уучулагъа къатылмагъыз. Ёзенбаш орнуна орунбасарын къойсун да бери джетсин.
Эмбаш чабчыларын къалгъан ёзенлеге ашырды: «Ёзенбашла бары Уллу Тёрени джыйылыууна терк джетсинле».
Эмбаш юч келечи итни ызларына ашырды. Эл Тёреге бизни джууабыбызны айтыгъыз: «Биз Келишиуге хазырбыз. Алай а сизни уучуларыгъыз, Эл Тёрени оноууна сыйына болмазла, уруш ачыб, бизни къырыб тебрегенле. Къылыч бла келгенлеге, биз да азауларыбызны кёргюзтмей мадар джокъду. Ала бизге башха джол къоймайла».
Уллу Бёрю Тёре джыйылды. Къысха оноу этилиб, хар бир Ёзенбаш борчун ангылаб, джыйынларына кетдиле.
КЮН БЛА КЕЧЕ
Уучу джыйын, ойнай-къутура, орайда тарта, аз да бёрю къымылдагъан кёргенлей шкокдан ата, таулагъа ёрлеб барады.
- Къайдалла бу бёрюле? Бизни къаралдыбызны кёргенлей къачыб-къачыб думп болдула. Тёре да была бла Келишиу этерге керекди деб, бедишлик болуб. Мен ангылагъаннга кёре, 50 адам созулуб, Бийнёгерге баргъандан магъана джокъду. Оноулан барайыкъ да, аны алайыкъ да келейик, къалгъанла былай турсунла. Бу таб талачыкъда бюгече бирге къалайыкъ. Тамбла уа, мен бир тогъуз-он адам бла барыб, Бийнёгер зауаллыны сау-эсе бери джыярма, сиз былайда тишлик-мишлик этерге келликбиз,- деб, гёджебсинеди Алауган.
Джыйын тамада аны айтханына «хо», «огъай» да демеди. Тамбла кёрюрбюз деб къойду. Къарангы кючлеб къойгъунчу, бары да тынчайыр джерлерин джарашдырыб кюрешелле.
Кече арасында ит чабхан уятды аланы. Бёрюле тауушсуз къысылыб, къарангы бла хайырлана, уучулагъа мыллык атдыла. Ит чабхан, хырылдагъан, адам къычырыкъ, окъ таууш – бары къатышды. Бираздан биринчи Ёзенбашны джыйыны артха къачды, итле да аланы сюрюб, дуппурдан ташайдыла. Алайда парийлени башха джыйын джанлыла къуршоугъа алыб, хазна къалмай барын кесдиле. Сегиз ёзенни джыйын джанлылары бир-бирин ауушдура, тангнга дери уучу джыйынны пара-чара этдиле. Танг джарыгъанлай, бёрюле думп болдула. Талачыкъда адам ёлюкле, ит, бёрю мыллыкла аралашыб, къатышыб джата эдиле.
Талай бёрю ызларына къайытыб, талачыкъда болумну тинтиб, джыйынларына джортдула. Сора, къарауулладан къалгъан джанлыла бары келиб, урушда ёлген бёрюлени барын сюйреб, ол бир къулакъда бир джер джарылгъаннга бирем-бирем ийдиле. Хар бирин улуу бла ашыралла. Джюз кере улуду сегиз ёзенни бёрю аскери. Аллай бир джанлы къырылгъан эди – бир къаууму окъ тийиб, кёбюсю уа басхан парийлени азауларындан. Алай а, элли уучу бла элли парий дырын болуб джатханлары бёрюлени бушууларын азыракъ этген къууанч эди. Эмбаш уучуланы шкокларын джыйдырды, сампалларындан бассагъыз былай боллукъду деб, бир шкокну быргъысын кёкге айландырыб, сампалындан басды. Бёрюле илгендиле. Эмбаш, юретген да этиб, джерлениб тургъан шкокланы ёзенбашлагъа чачды, ала да орунбасарларына эмда къарауулагъа юлешириклерин айтдыла. Бёрюле ёзенлерине кетдиле, джангыз Уллу Бёрю Тёре джыйыны бла Бийнёгерге соруу-сууал этерге атланды.
СОРУУ-СУУАЛ
Бийнёгер Джангыз Терекде тургъанлы иги кесек заман болса да, хатасы джокъду. Къакъ эти барды, суулугъунда джангур сууу да барды. Къаны уюб къалмаз ючюн, бир бутакъдан башхасына илиниб, маймулча ары-бери къымылдагъанлай турады. Терк-терк Терек башына чыгъыб, тёбеннге къараучанды: биледи, эртде-кеч болса да, аны табарыкъларын, къутхарлыкъларын. Бу джол да баш бутакъгъа илиниб, къолун да кёзлерине къаранчха этиб, кёзлерин чыракъ ийди: кёзюне кёрюнмей эсе, бир къаралдыланы эследи. Энгишге тюшюб, кёзюлдреуюгюн алыб, ызына ёрледи: келгенле адамла тюлелле – джортуб келген джыйын джанлы. Терек къатында аны сакълаб тургъан джанлыла тынгысыз болгъандан огъуна ангылады: джыйын джанлы бошуна келмегенин. Бийнёгер бёрюлени таша тиллерин ангылаб башлагъанлы, аладан хапарлы эди.
Талай бёрю алгъа джетиб, былайдагъы бёрюле бла саламлашыб, болумну тинтиб, ызларына чабдыла. Талай такъыйкъадан Эмбаш джыйыны бла джетди. Бийнёгер былай къарагъанлай огъуна, Джаныуарны таныды. Аны тёгерегинде бёрюлени ауузларында шкокланы кёрюб, бети тюрленди. Эмбаш Тёречилеге айланыб, «башлагъыз» деди. Терслеучю:
- Бийнёгер, сен къолунга шкок алгъанлы, не кийик, не джанлы къоймай къыраса. Биз сени мурдаргъа санаб, анга кёре азаб саллыкъбыз. Бармыды кесинги джакълар сёзюнг? Ёкюл керек эсе, берирге боллукъбуз.
- Огъай, кеси кесими джакъларчама. Сиз меннге мурдар дерге кюрешесиз, мурдар а сизсиз. Кийикле бла къалмай, мал стауатларыбызгъа да чабасыз. Мен малларыбызны сизден сакълар ючюн, алгъанма къолума сауут.
- Алдайса, ётюрюк сёлешесе. Тёрени аллында кертисин айтыргъа керексе. Бёрюлени аууз къабынсыз – кийиксиз – этсенг, ала да стауатлагъа кирмей не этерикле? Алайсыз, къарынларын, юйдегилерин да къалай асрарыкъла?
- Аха, меннге уа керек тюлмюдю юйдегими асраргъа? Аны ючюн джюрюйме мен да уугъа. Сизге да, меннге да ашаргъа-джашаргъа керекди.
- Сен къалгъан адамлача, сабан бла, мал бла нек кечинмейсе? Халкъны кёбюча нек джашамайса? Бизни, бёрюлени, кийик тутхандан башха джашар амалыбыз джокъду. Билесе, Тейри бизни сабан сюрюрча, чалкъы чалырча, юй ишлерча джаратмагъанды. Бизни джашатхан аякъларыбыз бла тишлерибизле. Сен а мадарсыз болуб тюл, аманнга юреннгенден, кёз ачар ючюн къыраса бизни. Биз мадарсыздан тутабыз, кесебиз кийиклени, сен а мурдарлыкъдан джюрюйсе уугъа, къыраса барыбызны да. Кийик кырдык отламай, ашамай джашаялмагъанча, биз да эт ашамай джашаялмайбыз. Джаратхан бизни алай джаратханды. Сени ишинг башхады.
- Тюзсюз, мен мал бла, сабан бла джашаргъа боллукъма. Алай а мен уучулукъ бла джашаргъа сюеме. Сиз меннге оноу нек этесиз? Мен да боллукъма сизге айтыргъа: ит болугъуз да, адамгъа къуллукъ этигиз – ол заманда сизни киши къырмаз.
- Биз, бёрюле, джангыз Тейрибизге бойсунабыз. Сизге къул боллугъубуз джокъду. Кийиклени да, бизни да рахат къойсагъыз къоясыз, алай болмаса, биз да сизни кесигизге, малыгъызгъа да къоркъуу салгъанлай турлукъбуз.
- Адамла сизни башдан аякъ къурутурукъла.
- Бирси кече уруш болгъанды.Бизни къурутабыз дегенлени къурутханбыз. Бу шкокла да анга шагъатдыла.
Бийнёгер, не айтыргъа, не сагъыш этерге билмей, хайран болду. Бёрюлени бири шкогун Бийнёгер таба айландырыб, сампалындан басды – окъ уучуну тюз башы бла ётдю. Тёре бёрюню шкогун сыйырыб, кесине да хыны-хуну этди.
Бираздан Тёре оноуун баям этди. «Бийнёгерни мурдар болгъаны кимге да ачыкъды. Эмбашны, Уллу Ана Бёрю Обурну юйюрлерин къырыб, кеслерин да – ёксюз балаланы – итлеге къошуб ёсдюрюб, ит этерге умут этгенди. Эталмагъанында, ёлтюрюрге кюрешгенди. Ары дери да, андан сора да, джюзле бла джанлыланы ёлтюргенди. Бюгюн да тюшюнюрге унамайды. Тёре мурдар уучугъа ёлюм буюрады. Алай а Эмбашны оюмуна тынгылаб, Тёре Бийнёгерни башына бош этерге оноу чыгъарады. Эли, Эл Тёреси этсин анга оноу, салсын анга азаб. Келишиуде Бийнёгерни бошлагъыз дей эди Эл Тёре – бошлайбыз. Джолда бёрюледен хата джетмез ючюн, сакълауулла бериб, бирси кече уучула къырылгъан таланы юсю бла Элине дери ашырсынла. Бютеу къан тёгюлгенни гюнахы мурдар уучуланы кеслериндеди. Келишиу этерге излеселе, келечилерин иер Эл Тёре».
Уллу Бёрю Тёре Бийнёгерни башына бош этди. Ол Терекден тюшюб, бёрюлени арасында Уучула Къырылгъан Талагъа да къарай, эли таба барады. Тёбенде ёзенни ёрге келген къуугъун аскер кёрюндю. Ала да эследиле Бийнёгерни, тёгерегинде бёрюлени да. Джанлыла Бийнёгерни кесин къоюб думп болдула.
Бийнёгер, талада джатхан уучу, ит ёлюкле кёзюне кёрюне, орнундан тебалмай къалды.
Бёрю Тёреден къутулгъанлыкъгъа, Эл Тёреден къутулурму?
Уллу Халкъ Тёре мындан ары Элни джашаууна, уучулагъа, бёрюлеге да не оноу этер?
Адам улуну, бютеу табигъатны, джашауну тамбласы бармыды?
Барына да Тейри не буюргъан болур?
Не сакълайды дунияны алда?
Ставангер, 2005 джылны джазы
СЫНАУ ЗАМАНЛА
(романдан юзюкле)
* * *
«Милиция бек къоркъуулу, сауутлу аманлыкъчы джыйынны излейди. Бу аманлыкъчыладан не аз да хапары болгъан, бизге билдиририн тилейбиз. Билдиргенни аты ташада къаллыкъды, кесине да бир миллион сом берилликди. Аманлыкъчыланы къолларындан ачыгъанла айтханнга кёре джарашдырылгъан суратлагъа иги къарагъыз. Джамагъат, бу адам тюрсюнлю джаныуарла сизни арагъызда айланалла. Сакъ болугъуз, эслегенлей бизге билдиригиз».
Ахмат бу къагъытны автобусну къабыргъасындан кишиге эслетмей джыртыб алыб, джан хурджунуна салды. Алай а, джангы миннген сагъатында бир эски чамчы танышына тюбеб къалыб, аны сёзлеринден джунчугъаны эсинден кетерге унамайды.
- Ахмат, бу суратдагъыланы бири шашмай сеннге ушайды. Джандыракёз, къынгырбурун – туура да кесингсе. Барыб милициягъа айтыб, ол миллиончукъну алырмем?
- Да была салгъан суратла бла къайсы бирибизни да тутаргъа боллукъду...
- Огъай, огъай, сен баш алыргъа кюрешме. Ма адамлагъа сорайыкъ – ала айтырла тюзюн.
Ахмат чамчыны ауузун джабар ючюн: «Да, сора, экибиз да барайыкъ. «Ол аманлыкъчы менме, энди бу тилчини ачхачыгъын беригиз»,- дейим алагъа. Артда эки юлеширбиз»,-деди. Адамла кюлдюле, эски шоху да «кел, бир джукъ тартдыр» деб, башха къайгъыгъа кёчдю.
* * *
Ахмат автобусдан тюшгени бла, кеслерини юйге бурулмай, Умарлагъа дери барды. Арбазда кёрюннген гитче джашчыкъдан Умарны чакъыртдырды да, экиси да тенглери Расулгъа атландыла.
Расул, аланы кёргенлей, хуна ишлей тургъанын да къоюб, саламлашыб, юйге чакъырды. Ёзге тенгле, ичкери кирмей, анга хуна къаларгъа болушуб башладыла. Юйден Расулну гитче къарнашчыгъы агъач гоппан бла бир суусаб чыгъарыб, ичирди. Кёз байлана, Расулну анасы джашланы къоймай юйге киргизтиб, хычынла бла сыйлады. Бираздан ала намаз къылыргъа кеси джангыз джашагъан шохлары Исламгъа тебредиле.
Исламны «Кючюк» атлы мазаллы басхан парийи аланы таныды, алай а иеси чыкъгъынчы аланы арбазгъа джибермеди. Ислам мазаллы къабакъ эшикледен аланы ётдюрюб, къылычын салды. Юйге киргенден сора, заманны оздурмай, намаз къылыб, хапаргъа кёчдюле.
Ислам Ахматны хапарына, ол келтирген суратха да сейирсиниб, сорду:
- Бу суратлада ючюсю, Ахмат, сеннге, Таукъаннга эмда Алийге ушайдыла. Сизни кёрген, таныгъан адамны айтханы бла салыннган суратладыла ала. Арт кере сизге салыннган борчну толтургъанмы эдигиз, огъесе толтурдукъ деб, мени алдабмы къойгъанегиз?
Ахмат къаллай бир аякъ тиреди эсе да, ахырында айтмай болмады:
- Джанымы сау къоюгъуз, энди бир аманлыкъгъа къатышмам, деб тилерге къалгъанында, ёлтюралмадыкъ Суратчыны. Аны юсюне да, аны эгечи Таукъанны сюйгени болуб чыкъды. «Бютеу джууаблылыкъны бойнума алама, бюгюн былайда тамадагъыз менме» деди да, ол айтханны этиб, Алий да, мен да джашны сау къойдукъ.
- Энди ол бизни тынч къоярыкъ тюлдю. Алай этгенигизни менден нек джашырдыгъыз? Бир-бирибизден ташабыз болмаз, сени айтханынгдан чыкъмазбыз деб, Къуран бла ант этгенле сиз тюлмегиз? Быллай ишде не сюймеклик хапарды ол? Сиз антыгъызны бузгъансыз. Быллай ишде ант бузгъанлагъа Тёре не буюргъанын билесиз. Сиз кесигизни да, барыбызны да, тутхан ишибизни да къурутургъа тебрегенсиз. Алкъын кеч болмагъан эсе, оноу этейик: Суратчыны къурутмай мадар джокъду. Экинчиси, Таукъанны бери джетдиригиз. Насыб болса, ол Суратчыгъа не да аны эгечине джукъ джаншагъан болмаз. Аллай зат болса, биз тюрмеде турлугъек. Расул, сени къарнашынг милицияда ишлейди, сен андан бир тюз хапар ал. Бюгюн огъуна. Хапарлы болгъанлай, кече арасы болса да, бери джет. Ахмат, сен мени бла тур. Умар, къалгъанланы таб да, Таукъанны да алыб, бери терк джетигиз.
Джашланы аллай джумушла бла ашырыб, Ислам бла Ахмат кеслери къалдыла. Хазыр ашарыкъла – гардощ, бышлакъ, эт, айран – тепсиде эдиле. Ауузландыла. Ахмат амалсыздан нелени эсе да сёлешеди, алай а, Ислам кеси сагъышына кетиб, анга тынгыламайды. Аны сезгенинде, Ахмат да бир китабны къолуна алыб, окъуй башлады, ёзге башына джукъ кирмезин ангылаб, олтургъан джеринде къалкъыр умут этиб, кёзлерин къысды. Ислам а, хар нени аллындан башлаб башында тёгерек бурады.
* * *
- Не, дуния къатышхан сагъатда юйге кириб, башынгы сакълабмы турлукъса? Сеничаланы тынгылагъанларын кёрюб, аманла аны ючюн къанатланыб айланалла. Джый бизни бир джерге, ансы калак итлеге аш болургъа башлагъанбыз,- деб, арбазгъа кирир кирмез ауазын кёлтюртюб тебреди Ахмат.
- Не болгъанды, нек къызгъанса?- деб, аны сёзюн бёлдю Ислам.
- Да болуб а не болгъанды, кетген кече биз юйде болмагъанбыз, атамы къарнашы ауушуб, Джаланджюкдеек. Бюгюн келсек – арбаз къуру. Эки ийнекни, къойланы да сюрюб кетгенле. Аны тышындан келген гудучула этмегенле. Кесибизни хайуанлалла аны этген.
- Кимге ишекли боласа? Милициягъа билдиргенмисе?
- Ислам, самаркъауму этесе? Милициядан уллу аманлыкъчы къайда? Ненча адамны ёлтюрдюле, ненча джарлыгъа тоноу этилди – кимлеге болушду милиса? Тюзлюгюнг ючюн сени ишден къыстагъан милициягъа бармы дейсе?
- Хоу, бар дейме. Болушлукъ табарса деб тюл. Бизге билдирмегенсиз деб, айтмаз ючюн ала артда. Заявление джаз да алагъа бер, копиясын а къол салдыр да кесинге ал. Ансы къагъытынгы тас этиб, биз билген-эшитген зат тюлдю деб да турурла. Кесинг «былалла» деб, бир чык тюзетсенг, араны айырырбыз, шохум. Бар, милициягъа тюбе.
Ахмат мурулдай, чамлана кетди. Ислам да, аны ашыра чыгъыб, джолну келе тургъан къарт Джюсюбню кёрдю да, амалсыз болуб, аллына атлаб, эки къолу бла къолун тутуб, саулукъ-эсенлик сорду. Къарт буруу джанында табджаннга олтурду да, сёзюн башлады:
- Эй, эгечден туугъан, мен Къарачайны кёб тюрлю халда кёргенме, бусагъатдача бузулуб бир да билмейме. Азияда, сюргюнде, ол къыйынлыкъда да бир-бирибизни тутаргъа, адебни-намысны сакъларгъа кюрешейек. Энди не болуб къалгъанын билмейме халкъгъа. Бу кърал чачылгъанлы не кир бар эсе ёрге къалкъыгъанды. Ол келе тургъан къызчыкъланы кёремисе – джаланбут, джаланбилек, джаланбаш – орус къызладан не башхалыкълары барды? Кийим да адамны бетиди. Адамны джашауу, ич дуниясы, иманы, адамлыгъы-халкълыгъы да кёрюнюб къалады кийиминден, сёзюнден, кесин джюрютгенинден. Неме,- деб, къарт дагъыда не эсе да айта тебрегенлей, «салам алейкум» деб бир джанындан ичкичи Сапар чыкъды. Акъсакъал аны къолун да тутмай, къыджырады:
- Мен ненча айтханма, ичиб къатыма келме деб. Урдурма бери ол джаханим ийисни.
- Къарт, тынгылагъаныма керт да деб, башыма миниб къаллыкъ кёреме. Мени тенгли сагъатынгда сен да менден онглу болмазенг...
- Сени тенгли сагъатымда мен Джатдайны джыйыны бла Къарачайны джаудан сакълаб айланнганма...
- Ол таурухлагъа ийнандым да къалдым,- деб Сапар кюлюрге кюрешгени бла, тюз башына акъсакъалны гулош таягъы тийгени тенг болду. Сапар тентирей барыб, аякъ тиреди, сора ызына айланыб къартха мыллыгын атды. Алай а Ислам аны уруб тёнгеретди да, мыллыкныча сюйреб, ташаракъгъа элтиб, иги къагъын-согъун этди. «Эшек, къартха къол кёлтюрген къой, бир терс сёзюнгю эшитсем энди – джанынгдан умут юз».
Чамланнган къарт, Ислам къайытханында да суууб къалалмай, «кёрдюнгмю ол шайтанны; ненча кере айтханма, ичиб-эсириб кёзюме тюртюлме деб. Ол къайырылыргъа кюрешгени уа...» дей, кетерге ёрге турду.
Ислам аны кёлюн басаргъа кюрешди, ёзге ичиндегин айтмай болалмады:
- Акъсакъал, терслик балтада, сабда да. Тамада къауум бары да сизнича болса, джашла ичиб орамгъа чыгъаргъа къоркъарелле. Джашланы тыйгъан къой, кеслери ичерге кюрешгенле да барла. Майна Таубий, Хасанбий.
- Эй алан, терслик кесибиздеди, биздеди. Аны къартлагъа межгитде да, ныгъышда да айтыр керекли къалмагъанма. Бу ит кърал бизни сюрюб, тутуб, къырыб, кёчюрюб игилерибизден-маджалларыбыздан бошагъанды; «аман артха къалыр» деб, энди бизле къалгъанбыз; буруннгу тийре-тукъум джашауубузну зор бла къурутханлы башланнганды хар не тюрлю къыйынлыкъ. Эл джыйымдыкъ болса, бир-бирине тынгылагъан, бир-бирин ангылагъан къыйын болады. Кърал динни харам этсе, ичкини халал этсе, болгъанны къатышдырыб ит иесин танымазча этсе – ахыры былай болады. Алай болса да, саудан ёлюб къалмай, адамны шайтаннга бериб къоймай, джан чыкъгъынчы Адам ючюн, Халкъ ючюн сермеширге керекбиз. Иманыбыз, бетибиз айтханны этерге керекбиз. Кишилик, адамлыкъ да олду. Артда къабырыбыз къычырмаз ючюн, бюгюн тынглаб къоймай, тюзюн-кертисин азанча къычырыргъа керекбиз. Кесибиз ючюн да, юйдегибиз-ахлубуз-халкъыбыз ючюн да, бютеу адам улу ючюн да джууаблыбыз биз. Мен ёлсем да, аны унутма, шохум.
Къарт кетди, алай а Ислам, джюрегин кемириб тургъан талай затха джууаб алгъанча болду. «Огъай, къартла да бардыла алкъын,- дей, арбазына кирди. Ёзге, халкъны былай бузулуб къалгъаны сейир тюлмюдю? Узакъда, джууукъда, телевизорда – къайдан да болсун, бир хылымылы затны кёрсе, аны алыб тебреген, кесини адетин, адебин-намысын седиретиб баргъан быллай джамагъатны да ким кёргенди?»
* * *
Милицияда ишлеген сагъатында бир танышы келиб, «Немелени Неме тюб юйюнде порнофилмлени кёргюзтеди, джашланы къой, къызланы да кёргенме ары джюрюгенлерин. Ачха къаллай бир тюшюргенин билмейме, джаш тёлюню уа джоюб барады»,- деди. Ислам барыб джашха тюбеди, ачыгъынчы тохта деб, къыджыраб кетди. Экинчи кюн ишге баргъанлай, милицияда кёбден бери ишлеген киши Къара аны кесини кабинетине чакъырыб, ушагъын башлады:
- Алан, сеннге башхаладанмы кёб керекди? Адамла бирер тюрлю зат бла хайыр этерге кюрешелле. Кими аракъы чыгъарыб сатады, кими порнофилмле бла хайырчыкъ этеди, кими хауле юй ачыб, алай бла ачха тюшюреди. Билеме не айтырынгы. Тюздю. Ала бары да намысха келишмейле, халкъны бузгъан затлалла. Алай а ким кимге артыкълыкъ этеди? Болма ичкичи, болма хауле.
Биз да аллайланы – джорукъну бузуб джашагъанланы саууб, джашау этебиз. Сен алкъын баразагъа тюшалмай къыйналаса. Огъесе, Немелени Немеден ары-бери джукъму излейсе? Алай эсе, аны иши башхады. Джангыз, аны крышасы барды - ол менме. Керек эсе, сеннге башха джер юретейим. Нек тынгылайса?
Исламны ачыуу бурнуна джыйылса да, аны билдирмей, «алай этсенг а, разы боллукъма» деди.
- Вот это другой разговор. Мени джыгырамы рахат къой. Талай къауум барды – юй тоноучула, мал урлаучула, джасакъ джыйыучула. Былайда ишлегенле хар бирибиз бирери бла байламлыбыз. Ансы омакъ арбаланы, къат-къат юйлени халпамабызгъамы аллыгъек? Бизни насыбыбызгъа аманлыкъчыла кёбден кёб бола барадыла. Сеннге да иш да, юлюш да джетерикди.
- Да сизни уа юйюгюз къуруб турады да. Эм уллу аманлыкъчыланы ичине келиб тюшгенме да.
- Джаш, эслеб сёлеш, мен айтхан затла ётюрюкдюле. Сени ичинги билир ючюн къурашдыргъанма аланы. Ёзге къайры барыб тарыкъсанг да, сеннге ийнанныкъ джокъду. Къол къолну, къолла да бетни джууалла. Хар ай сайын башына улху узатылынады. Аны да унутма.
- Къарыуум неге джетмесе да, сени да, джыгырангы да олтуртмай къоймам,- деди Ислам
- Анангы алай этейим, эталлыгъынгы аяма,-дегенлей, Ислам пудлукъ джумдуругъу бла джаягъына уруб, сюек таууш этдирди. Эшиклени дюнгюрдетгенлерине да къарамай, тюйюб, къара кёсеу этди. Милисала киргенлеринде, Къараны сауу-шауу да белгили тюл эди. Аны ашыгъыш хастанеге къоратдыла.
Милицияны тамадасы Ислам айтханнга тынгылаб: «джылы бла, чыны бла да кесингден тамаданы ачытханса. Кеси разылыгъынг бла къагъыт джазыб ишден кете эсенг, къалгъанын мен таб этерме. Алай тюл эсе, сени чалдышха джыяргъа керек боллукъбуз. Сюд оноу этер»,- деди. «Барыгъыз да бир ит джыйынсыз да сиз» дей ичинден, Ислам алайда огъуна къагъыт джазыб, милисалыкъдан башына бош болду.
Андан бери Исламны джаулары артыкъ да аслам болдула. Хауле къызла да, ичкини ызындан болгъанла да, уру бла, тоноу бла кюрешгенле да, аланы аманлыкъларын джабыучу милисала да – бары да анга тиш билегенлей туралла. Алгъын аны бла тутушдан эришиулеге джюрюучю, энди уа Бештау джанында бир аманлыкъчы джыйыннга башчы болуб тургъан Асхат, бир кече Исламгъа салыб келди. Ислам аны юйге чакъырды, нёгерлери машинадан чыкъгъан да этмедиле.
- Ислам, сен биле болмазса, сен тюйген милиса мени къысха джууугъумду. Джаны сау къалгъанды, сакъатлыкъ да табмагъанды. Ёзге араны айырайым деб келгенме. Аны айтханын эшитгенме. Аны сёзюнден, ол ачха алыучу джерни сен кючлер умут этгенсе. Алай а, мен сени тюз адам болгъанынгы билгеним себебли, сени айтханынга да тынгларгъа излейме.
- Асхат, Аллахдан башха меннге тёре джокъду. Тюзюн билирге излей эсенг – айтайым. Бир имансыз, акъыл-балыкъ болмагъанланы порнола бла джоюб, экинчи имансыз да аны башын джабыб...Тау элде алллай харам ишлени кёрмегенча этиб турсакъ, не адамлыгъыбыз, не муслиманлыгъыбыз бизни. Сеннге айтырым – сен ётю болгъан джигит джашса. Кючюнгю джуртда сылыкълыкъны тыяр джанына, халкъыбызны сакълар джанына салсанг, иги боллукъ эди. Нёгерлеринг бла аллай бир джыйын къурасанг, джыйырманчы джыллада Джатдайны къауумуча белгили боллукъ эдигиз. О хо да, мен айтыр, юретир кереклинг джокъду.
- Ислам, мен тышындама, бир таулугъа хатам джокъду. Мен, керек кюн, Къарачай ючюн сермеширге хазырма. Сен аллай джыйын къурасанг, билдирирсе. Дагъыда айтырым: сен билген милисала сеннге дерт джетдирирге боллукъла. Кесинги эсле – къагъыб къоймасынла. Аланы аллай адетлери барды – кеслери къагъыб, аманлыкъчыла бир-бирин къакъдыла деб къойгъан. Кете барайым, хайда, сау къал.
Ислам аны ашыра чыкъды. Ол арбасына къонуб, кече къарангысына ташайды. Тюз джашла къалай терсейиб кетелле дей, арбазына кириб, къабакъ эшиклени къадауун салды, басхан парийни – Кючюкню – сынджырдан бошлады.
* * *
Экинчи кюн, заман кюн ортадан атлай, тиширыу таууш чыгъыб, Ислам орамгъа къарады. Зуриятны - хоншусу башсыз къатынны эгечин - кёрюб, къолун тута:
- «Келмезлигинги билсем да, кел, джууукъ бол»,- деди.
- «Огъай, бу джол, адетге-намысха келишмей эсе да, юйге кирликме. Джумуш орамда айтыб кетерча тюлдю.
Хоншунгу къызын, Земфираны таныйса да, школну алтын медалгъа бошаб, былтыр Москвада окъургъа кирген эди. Атасы болмагъанлыкъгъа, ол къыз юйдеги башхаладан артха къалмай, джюн бла кюрешиб, аналары да сатыугъа джюрюб, «хайт» деб тирилиб бараелле. Энди къан джауду да къалды...».Тиширыуну ауазы тюрленди, алай а кесин терк къолгъа алыб, сёзюн бардырды. «Мен насыбы къуругъан, сатыугъа барыб, аны фатарында тохтагъан эдим. Бир кюн мен базаргъа тебреб, ол да мени ашыра чыгъыб, орамда автобус таба бара тургъанлай, милиса машина тохтатды бизни. «Паспортларыгъызны компьютер бла тинтерикбиз, сиз чечен тиширыула эсегиз а, юй атылтыргъа келген эсегиз а», деб, тартыб машинагъа атыб, алыб кетдиле. Мен къычырыкъ-хахай этиб тебрегенлей, боюн джигиме уруб, машинадан джол джанында къырдышха быргъадыла. Дженгил эс джыйыб, машинаны арт джанында номерлерин унутуб къоярма деб, къагъыт да табмай, джанымда хамайылчыкъгъа джаздым. Ол хадауус регистрациям да болмагъаны себебли, милициягъа тюберге къоркъуб, бизни республиканы келечи юйюне такси бла барыб, анда ишлеген бир къарачайлыгъа тюбедим. Ол телефон бла мен айтхан номерли машина милицияны къайсы бёлюмюнюкю болгъанын, бусагъатда аны бла юч милиса шахардан тышында болгъанларын, таб ала кимле болгъанларына дери тюзетди. Сора ФСБ-ге телефон этиб, болумну ангылатды. Андан «рахат болугъуз. Аланы, къызны да табыб, сизге билдирирбиз» дегенлеринде, бираз кёлюмю басдым. Сакъла да сакъла, сакъла да сакъла – киши сёлешген джокъ. Джангыдан телефон ачдыкъ – сакълагъыз дедиле дагъыда. Ингир ала мен тюнгюлгенден сора, телефон этдиле: «сиз айтхан машинаны, милисаланы да табдыкъ. Къызны студентка къагъытын кёргенден сора, башына бош этгенек дейдиле. Къыз не окъугъан джеринде, не джашагъан джеринде болур. Табмасагъыз, билдиригиз. Сизни уа джол джанында тюшюргенек, сенннге хатабыз болмагъанды дейле. Алай тюл эсе – сюдге беригиз».
Бош болса, Земфира юйге келмей къаллыкъ тюл эди – телефонну киши алмайды. Сора телефон зынгырдайды да, «Келечи юймюсюз? Сизни республикаданма дейди, Земфира деб бир къыз, артыкълыкъ этилиб, бизни хастанеге тюшгенди. Кесин да тюйген этген болурла, бютеу саны кюлтюмден толуду». Джетебиз. Джазыкъ шашаргъа джетиб. Бир ыйыкъны къатындан кетерча болмады. Юйден да келдиле, бизни джаш да Петербургда окъугъан джеринден келди. Къызгъаны бла, кишиге да тынгыламай, ол милиса бёлюмге баргъанды да, ол милисаланы бирине тюбеб къалыб, къулакъ джанына ургъанды да алгъанды. Олсагъатлай тутханла да, чалдышха атханла, хурджунунда да наркотикле табханбыз деб, джалгъан дау салгъанла. Ол милисаланы сюдге берирге – къыз заявление джазыб, сюдледе айланырча тюлдю. Алайсыз да джанына къоркъа турабыз. Анасы да, хапар джайылырын излемейди. Къыз бусагъатда Черкесскеде джууукъларындады. Ол джаш кибик да сакъат болургъа башлагъанды анда. Хы, анда къарачайлыланы тамадасыма деген джашха да тюбегенек. Бютеу Москвада джашагъан къарачайлыланы ёрге тургъузуб, ол милиса бёлюмню къуршалатама дегенди да, ол айтхан джерге экинчи кюн бир тиширыу келгенди къуру. Бек мыдах болуб, джюреги джарылыб тура эди джазыкъны. Эшда, кишиден болушлукъ табаллыкъ болмазбыз, закон-джорукъ бла аланы къалай хорлайыкъ. Сен джити джашса, бизни джашны башын бир ал. Ачха-бочха табханыбызны джыяйыкъ».
Исламны ичи къайнаса да, тышындан джукъ билдирмеди. «Земфирагъа айт: сёзюбюз сёздю. Джаныуарла дунияда джашарыкъ тюлле – аны да айт». Ол милиса бёлюмню да, ол юч милисаны да къагъытха тюшюрдю. «Хурджун телефонунга сёлеширме не да джокъларма, тамблагъа дери бир сагъыш этейим» деб, ашырды Зуриятны.
* * *
Хоншу тиширыуну - Нюрджанны, аны кёз туурасында аякъланнган юч къызын да кёзюне кёргюзтдю Ислам. Къызчыкъланы эм тамадалары Земфира, школну бошаргъа, адам кёз алмазча ариу къыз болгъан эди. Кеси да Ислам бла тебсерге бек сюе эди.
Бир кере Исламлагъа тийрени къызы-джашы джыйылыб, бурунча тойчукъ башланды. Земфира – 14 джыл болгъан къызчыкъ – абезекге Ислам бла барады. «Ислам, мен сени юйюнгю оджагъындан тюшер акъыл алыб турама, сен анга къалай къарайса?» деди. Ислам кюлюрюн кючден тыйыб, «бир сагъыш этейим, къаллай бир заман бересе?» деб, ышарды. Эки джыл деб, къызчыкъ эки бармакъчыгъын, хорлам белгича ёрге тутду.
Андан сора да Земфира чамын къоймады. Мен сеннге асры къартма деб да кёрдю Ислам. Эм ахырында келищдиле: Земфира баш окъуу алыб бошаргъа джюреги былайлай турса – джазыуларын бир этелле. Ислам Москвадан келген писмолагъа юренчек болду, ызына джууаб да къайтара турду. Иш чыгъыб ара шахаргъа барса, анга тюбемей кетмеди. Алай а сёз чыкъмасын деб, эслеб, сакъ болургъа кюрешди. «Кесимден эки къатха джаш къызны чарасындан чыгъалмай къалдым да» деген заманлары да болду. Ёзге, джилтин джукъланнган къой, ёртеннге бурулуб къалды. Энди уа кёресе ишни.
Ислам эшите тургъанед, москвачы милисала тышындан келген къызлагъа артыкълыкъ этелле деб. Таб, Москвада болгъаны сайын, джангыз джюрюме, сакъ бол деб, азмы айтханды Земфирагъа. Ёзге туура быллай иш болур деб, эсине да келмегенди. Кюндюзгю кюн, эки тиширыуну машинагъа быргъаб, бирин оюсуратыб, джолда атыб, бирин да шахардан чыгъарыб кетиб, тюйюб, артыкълыкъ этиб... Бу да ара шахарынг болсун, ала да джорукъ сакълагъан милисаларынг болсунла. Да, тюз айталла оруслула: чабакъ башындан чирийди.
Кече арасына дери Ислам Москвагъа телефонла этди. Афганчы шохлары бла, десантчы шохлары бла да сёлешди. Хар бири бирер джерде, кюч, джигитлик керек джерледе ишлеелле. Иш бла барама, келсек рахат сёлеширме дей, тамбла огъуна джолгъа чыгъарча болду. Джассы намазын къылыб, кёб тилек, дуа этиб, орундукъгъа кирди. Кеси кесине «джукъла» деб, буйрукъ бериб, кёзлерин къысды.
* * *
Тенглери эки омакъ машина бла аллына келиб, «Внуководан» алыб барыб юч отоулу бир фатаргъа джарашдырдыла. Талай айгъа регистрациясын этдиле. Бир бёлек кюнню дачаларын кёргюзте, сыйлай айландырдыла.
Зуриятны джашын, керекли адамлагъа ачха бериб, башына бош этдирдиле. Алай а, ол юч милиса асры тюйгенден, ичи сакъат болуб, Москвада хастанеге джатдырдыла. Анасы да, джууукълары да келиб, маджал бола эсе, юйге элтирикбиз деб, къатын сакълаб къалдыла.
Сора бир кюн, эм ышаннгылы афганчы тенги Гоги, «Джипине» олтуртуб, Исламны Москва тюбюнде къалын чегетлени ташасында бир чегетчи юйчюкге алыб барды. «Къызлагъа артыкълыкъ эте юреннген юч милисаны да алайгъа келтирирге керекле,- деди. Былайы аманлыкъчылагъа, сатлыкълагъа биз сюд этиучю джерди, чегетчи да кесибизни афганлыды»,- деб да къошду.
Юйню къатында талай арба. Талай адам да быланы сакълаб, тютюн иче сюелелле. Ислам бары бла да къол тутуб, саламлашды. Юйге киргенлей, къоллары бла аякълары бир-бирине байланыб, ауузларында да буштукълары бла сойланыб тургъан ючеуленни эследи.
Гоги бирин джелкесинден тутуб сюйреб, къабыргъагъа таяндырды. Ауузундан бушдугъун алды.
- Кавказлы къызгъа артыкълыкъ этгенсиз. Ючюгюз да. Аны ючюн джыйылгъансыз былайгъа. Джукъ айтырынг бармыды?
- Аланы эркегин, тишисин да аяргъа керек тюлдю. Ала ючюн нек къыйналасыз сиз? Андан сора да къайсы къызны айтасыз, биз кёблени насыблы этгенбиз.
Гоги, керилиб, къолуну аязы бла аны хамхотуна урду. Гогини къолу бек ауур болгъанын а бары да билеелле. Сора бурнундан къысыб, ачылгъан ауузуна биягъы бушдукъну бысдырды. Къалгъанлагъа да алай-алай сёз берилди. Джангыз бири баш алыр дыгалас этмеди. Бары да этгенлерин тюзге санаб, гёджебсиниб тохталла. Бирлери уа, ёресине хамхот болгъан, «алай джигит эсегиз, один на один къагъышайыкъ. Ансы джыйын болуб, хыйлалыкъ бла бизни бери джыйыб...»
- Кинодача болсамы дейсе? Сенича джийиргеншли бла сёлеше турлугъубуз джокъду деб, Гоги, урургъа керилгенлей, Ислам аны тыйды. Ахыр сёзю ол эсе, ол айтхан болсун.
Ючюсюн да сюйреб арбазгъа чыгъардыла. Экисин къабыргъагъа таяндырыб, ючюнчюню къолун-аягъын бошлаб арагъа ийдиле. Ислам анга кесин урдурмай, аны джумдурукъларындан талай кере джанлады. Аны бокс бла кюрешгенин да ангылады. Сора ол тёзюмю бошалыб, аягъы бла сермер умут этгенлей, Ислам андан терк къымылдаб, аягъы бла тюз эки бут арасына урду. Ол къоллары бла къууугъуна джабышханлай, ийиле келиб, ёрге туруб, мыллыгын Исламгъа атды. Ислам онг къолуну бармакъларын сенек бутакълача айры этиб, аны бурун юсю бла кёзлерине сукъду. Кёзлери къармалгъан милиса, къычырыкъ этиб тёгерек бурулду. Дагъыда ышанлаб, Исламгъа чабханлай, ол аны къолу бла аягъындан тутуб кеси мийиклигине кёлтюрюб, арлакъда джерге урулуб тургъан темир къазыкъгъа тюз къуйругъундан олтуртду. Гоги юйге кириб кетиб, бир саблыны (сабляны) алыб чыкъды. Ислам къылычны аны къолундан алыб, къазыкъгъа чанчылыб тургъанны бир ургъаны бла баш токъмагъын чортлатды. Къызгъаны бла ол бир эки милисагъа атлады, ала джерге джыгъылыб, къуртлача ары-бери къымылдаб тебредиле. Аланы ауузларындан буштукъларын алыб, биягъынлай къабыргъагъа таяндырдыла. Ала асры къоркъгъандан иги кесекни сёлешалмай турдула. Ахырында «биз къызгъа тиймегенбиз, джангыз тутуб тургъанек» дерге кюрешдиле. Бирине нёгерлерини башын, бирине да тёнгегин кёлтюртюб, къычырым чакълыда къачан эсе да терен къазылгъан чунгурлагъа джетдиле. Алайда Ислам экисин да тюз манглайларындан герохдан уруб, ажымсызлыкъгъа дагъыда бирер кере атыб, барын да тюбю кёрюнмеген терен чунгургъа быргъадыла. Башындан таш, зыгъыр табылгъанны да къуйдула.
«Энди бир къызгъа да быладан хыянат джетмез»,- деди Гоги. Талай кюнден, Ислам Минводха уча тебреген сагъатда, тенглери ашыра келиб, бир видеокассетаны да тутдурдула анга. «Биз ёлсек да, болгъан ишле, тюз тёрелигибиз эсингде турур» деб, кюлдюле.
- Вещественное доказательство готовим сами для следственных и судебных органов, да?- Ислам башын чайкъады.
- Бизде джукъ къалмагъанды. Мындан башха копия джокъду. Сюйгенингча этерсе. Иги джолгъа.
* * *
Элге келгенлей, Ислам юйюне киргинчи, орамда хоншусу Нюрджаннга тюртюлюб къалды. «Эгечимден туугъанны къутхаргъанса, Аллах не къыйынлыкъдан да къутхарсын сени» деди.
- Земфира къалайды?
- Бир кесек маджал болгъанды, джангыз акъылы келе-кете тургъанчады. Дохтур аны ол халдан чыгъарыр ючюн, бир джюрексиндирген зат керекди дейди. Джукъланыб тургъанын кетерирча, джашаугъа къайтарырча. Билмейме не айтыргъа, не этерге. Кишини кёрюрге, сёлеширге излемейди.
- Мен билеме не этерге кереклисин. Кёрюрге, сёлеширге излегеними бир айтырса. Хо десе, бюгюн огъуна тюберем.
- Къайдам. Соруб кёрейим.
- Бу гинджини да анга бир бер. Бу джыгъылса да, эрлай ёрге туруб къалады.
Экинчи кюн Нюрджан Исламны юйлерине чакъырды да, кеслерин къоюб чыгъыб кетди. Земфира джастыкълагъа таяныб орундукъда эди. Ислам аны къолунда гинджини кёрдю да, бираз кёлюн басды. Земфира къатында шиндикни кёргюзтдю. Ислам олтурду.
- Москвагъа барыбмы келдинг? Эсле, меннге болур болгъанды, мени ючюн деб башынгы палахха салма. Алагъа Аллах джетдирир.
- Аллах буюргъанча этгенме. Ючюсюн да джерге кёмюб келеме.
- Ай мен алайда болуб, аланы ёлгенлерин кёзюм бла бир кёрсем эди. Къолумда герох болуб, аланы мен да бир урсам эди...
- Кёрюрюнг келе эсе, бу кассетагъа джазылыбды бары.
- Видео майна. Сал бир къарайыкъ.
- Джангыз муну сенден башха кёрмезге керекди. Ананг да.
- Бусагъат бери кирме деб айтайым деб, «Анам» деб къычырды.
Башха юйде тургъан Нюрджан гузабалаб кирди. Къызыны тауушу уллу чыкъгъанына ичинден къууанды, тышындан а не болгъанды, къызчыкъ, деб сескекленди.
- Джукъ да болмагъанды. Джангыз, Ислам манга кёз ачдырыргъа бир кассета келтиргенди, биз анга къараб бошагъынчы бизге кишини ийме, кесинг да кириб кюрешме.
- Хо, джаным, дегенден ары Нюрджан не айтырыкъ эди. Джукъланыб тургъан къызы тириле тебрегенча кёрюб, шош атлай чыгъыб кетди. Ислам эшиклени къадауларын салыб, видеону къурду. Кёзюню къыйыры бла къызгъа къарагъанлай турду.
- Алалла джаныуарла. Туура да кеслерилле...ма алай боллугъелле...ма алай боллугъелле.
Къараб бошагъандан сора, кесин тыялмай къычырыб джылаб башлады. Ислам аны башын къучагъына салыб, чачын да сылай, кёб ариу сёз айтды.
- Энди джашаргъа, ёлюрге да разыма. Артыкълыкъ этиб, киши да къутулмазын дуния билирге керекди. Муну кино этиб, бу кадрла да ичине салыныб, джайылса эди.
- Ол кюн огъуна мени тутуб думп этер эдиле. Андан эсе, алкъын бир талай хайырлы иш этейик экибиз да. Алгъы бурун, сен аякъ юсюне мин. Ызы бла оджагъымдан тюш. Къалгъанын джашау кёргюзте барыр.
Земфира къарыусуз ышарды да, анамы чакъыр деди. Ислам аны анасын чакъырды, сора саламлашыб, Земфирагъа да кёз къыса, чыгъыб кетди.
Къызы иги джанына алай дженгил тюрленнгенине Нюрджан дуния бла бир къууаныб, ичинден Исламгъа дунияны алгъышын этеди. Джарлы ана къайдан биллик эди, къызы ёлюрюню аллы бла игирек болгъанын. Танг аласында, кеслерини оджакъдан чыгъыб, Исламны юйюню оджагъындан тюше баргъанча бола, ышаргъаны да кетмегенлей, Земфираны джаны чыкъды.
* * *
Ислам аны къабырын кеси къолу бла къазгъанча къазды. Хар не кереклилерин да баджарды. Алай а, джюрегинде тынгы-тынчлыкъ джокъду.
- Ол кассетагъа къаратмасанг, ким биледи, джашаб турургъа да болур эди...
- Огъай, ол кассетагъа къараб, джаныуарла азабларына тюбегенлерине къууаннган эди.
- Аны ёлюмюнде сени терслигинг барды. Башынгы алыргъа кюрешме. «Окъуугъа тюл, сеннге тартады джюрегим» деб, кюрешмедими джазыкъ, онунчуну тауусургъа. Сен а, «огъай, алтын медалынгы да зыраф этме. Баш билим алгъандан сора, джашауубузгъа оноу этербиз» демегенменг анга? Не бла бошалды сени оноуунг?
- Да ол алкъын сабий эди, былай боллугъун да ким биле эди...
- Игини, аманны да кёрген, сынагъан, сен къалай биле болмазса «къызынг болса, эрге ашыкъ...» деб бош айтмагъанларын, «къызны ариулугъу башына джау» болгъанын, «джаны болгъанны аджалы да болгъанын»?
- Да ол кёзден къараб, къызланы юйден тышына атлатмай, окъутмай, билим алдырмай турсакъ, сора халкъыбыз терк огъуна джахил болуб къалмазмы? Къыйынлыкъ башха затдады: кърал оюлгъанды, джорукъ да, адамла да бузулгъанла.
- Джорукъну да, адамланы да тюзеталлыкъ эсенг, нек тураса да?
Быллай сагъышладан къутулалмагъанлай джашай барады Ислам.
«Элде-джамагъатда болум да амандан аманнга баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Къарачайда ёмюрде болмагъан затла аман хансча юйреб, джайылыб баралла. Мал сюрген, юй тонагъан, адам ёлтюрген, бир-бирине джасакъ салыргъа кюрешген, хаулелик-зийналыкъ – къачан болгъанды быллай джийиргеншли затла? Алгъын юйлерине кирит салмай кетиучю къарачайлыла, энди мал бауларын огъуна къат-къат киритлеб-къылычлаб кюрешелле, арбазларында къайыр итле туталла.. Милисадан хайыр джокъду – ол аманлыкъчыла бла биригиб бошагъанды – ала бир-бирине билек болуб, уруннган халкъны союб кюрешелле. Алгъынча кърал иш, ара иш джокъду. Совхозла, колхозла, заводла, фабрикала оюлгъанла. Аланы сакъларгъа болллукъму эди? Боллукъ эди. Аланы къурутхан да «оноулары тоноу болгъан» башчылалла. Не этсин, къайда ишлесин халкъ?
Арпаны, эчкини урлугъу къуругъан болмаз. Сабан сюр, мал тут. Большевикле келгинчи, 1917 джылгъа дери, Къарачайны ким джашатыб тургъанды? Къралмы? Хоншуламы? Огъай! Къарачай не къыйын болумда да кеси кесин асраялгъанды. Къралдан хайыр тюл, заран кёргенди, кърал аны тонаргъа кюрешген болмаса, джерин, мюлкюн сыйырыргъа кюрешген болмаса, джашау джоругъун бузаргъа, тюрлендирирге кюрешген болмаса, динин-тилин адебин-намысын къурутургъа кюрешген болмаса, тутхан-сюрген-ёлтюрген – сой къырым этген болмаса, не игилик этгенди? Детсадла, школла ачыб, окъуу-билим джаяргъа кюрешген эсе – аны да бизни сюйгенден тюл: бизни кеси тобугъунда ёсдюрюб, совет ангылы этер ючюн этгенди алай. Хоншула да мал-адам сюрюрге кюрешгендиле, не да садакъа джыя келгендиле, не да душманны алыб келгендиле. Кимден не кёргенди джарлы Къарачай?! Кърал да, хоншула да заранларын тийирмей, бизни энчи болургъа, рахат джашаргъа къойсала – бизден насыблы халкъ болмаз эди. Къралны къой, хоншуладан да айырылалмайбыз. Бизден киши айырылыргъа излемейди. Не ючюн? Джерибизни ариулугъу-дарманлыгъы, байлыгъы ючюн, халкъыбызны джумшакълыгъы, халаллыгъы ючюн. Бир-бирибизни тарыкъдырабыз ансы, тышындан келгенле бизге баш болуб къалалла, юйлю-кюнлю болуб къалалла. Къайда эрмен, чечен, курд, дагъыстанлы да - джуртларындан къачхынчы болуб келгенле бизде юйюрсюнюб, джарыб, ахырында уа бизге дау чыгъарыб тебрейле. Черкесни, абазаны, тегейни, урумну, ногъайны юсюне да ала къошулуб, джылдан джылгъа джыйымдыкъ бола, къалабалыкъ бола барабыз. «Оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа тебрегенбиз».
Ёзге Исламны сейирсиндирген дагъыда бир зат барды: кърал да, хоншула да бизге джау болгъанын кёре тургъанлай, халкъ биригирге унамагъаны. Сейир тюлмюдю? Бирикген къой, къауумлагъа юлешиниб, бир-бирин союб кюрешелле. Джаш тёлю ишлемей джашаргъа излейди, учуз, хылымылы, гызых джолгъа дженге барады.
* * *
Не эсе да бир чурум чыгъыб, бир кере Ислам джаш адамла джыйылгъан юйде тебси джанына олтурду. Аны тамада этерге излеселе да:
- Ичигизде джылы бла менден тамада да барды. Сора тамаданы, мен ангылагъаннга кёре, къуру джылы бла тюл, сынамына, адетлени билгенине кёре, айырыргъа керекди,- деди.
- Огъай, не джаны бла да сен барыбыздан да онглуса. Тамадагъа сени сайлайбыз-, деб, тохталла.
- Мен тамада болсам, былайда ички джюрютюрюк тюлме.
- Ичкисиз не къууанчды ол? Алгъыш къалай этерикбиз да?
- Сора иги сёз айтыр ючюн, аракъымы керекди? Бал суудан, айрандан толу алгъыш аякъ бла хайда бардыр алгъышны. Не палах да ичкиден башланнганын биле шойсуз да...
Джаш адамла Ислам керти кёлю бла сёлешгенин ангылагъанларында, аракъысыз къалгъандан эсе, Исламсыз къалыргъа разы болдула. Ол себебден тамадагъа да ичкиге, сёзге да уста Адилни айырдыла. Шапа къызланы шампан бла, джашланы да аракъы бла баджаргъанды. Джаш-къыз – джыйырмагъа джууукъ адам – ичкиден толу сауутларын къолгъа алыб, тамаданы ауузуна къарайдыла.
- Шохларым, бюгюн бизни бери джыйгъан къууанчды – бизни элчи Хамид къол тутушдан дуния чемпиону болгъанды. Алай бла билек кючю бла къарачайлы джер джюзюнде эм кючлюге саналгъанды. Бютеу халкъыбызны атын айтдыртхан джаш ючюн джашла аякъ юсюне къобуб, алгъыш аякъланы бошатайыкъ.
Тамаданы ызындан къалгъанла да ичкини тамакъдан къуйдула. Къызла да джашладан артха къалмай, ичелле. Мияла сауутланы ичкиден, тепсини ашарыкъдан толтура, шапа урчукъча бурулады. Исламны сагъыш кючлегенди. «Бизде болмагъан адетле чырмауукъ хансча къалай кючлеб да къойгъанла халкъны. Бу барыудан барса, бизден не къалыр? Къызлагъа да къара, бетлери къызарыб, ичкенчиклери татыб. Бираздан не сёлешгенлерин, не этгенлерин билмей башларыкъла. Джашла да аланы аяр орнуна, эсиртирге кюрешелле...». Сагъышларын тамаданы «сёз Исламгъа бериледи» дегени бузду. Къолунда да гара суудан толу стаканы бла, сёлеширге да не хазырлыгъы, не излеми болмагъанлай, Ислам ёрге турду:
- Да не айтайым, къарнашларым, эгечлерим. Халкъыбызны атын дуниягъа айтдыртхан Хамидге саулукъ, джангы джетишимле теджейме. Биз, саныбыз 200 мингнге да джетмеген, бир гитче халкъбыз. Алай а, Аллах бизге сыйлы ислам динни, бай, субай тюрк тилни, Минги таулу Кавказ джуртну бергенди. Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа тыйыншлы болайыкъ – андан башха тилегим джокъду. Алагъа тыйыншлы болур ючюн, кесибизни харамдан-гюнахдан тыяргъа керекбиз. Эм алгъа аракъыдан. Анга кесибизни хорлатсакъ – сора дин да, тил да, джурт да кетерикле бизден. Аракъы адамны акъылын, саулугъун, кючюн алгъан затды. Миллионла бла тергелген халкъла да ичкини къыйынлыгъындан тюбге тюшюб, тюб болуб баргъанларына шагъатбыз. Харамны харам этиб, халалны халал этиб, Къуран, Шериат айтханча джашасакъ, Хамидча спортчуларыбыз да аслам боллукъла. Аллахны хыликкке этгенча, Ол харам этген аракъыны, ичкини ёрге кёлтюрюб тилек-алгъыш этиу а – къабыл боллукъ тюлдю. Сёз бергенигиз ючюн сау болугъуз. Бу таза сууну Ислам ючюн ичеме. Исламны, бютеу халкъыбызны да ичер сууу таркъаймасын.
- Э-э-эй, тохта, суу бла алгъыш этдинг эсе да., аракъы ич деб, къайсы эсе да къадалды.
- Иги джаш, мен алгъыш айтхан сагъатда къайдаенг? Башхалагъа да тынгылай тур деб, Ислам сууундан уртлаб, ызына олтурду.
«Амин» деб, бары да, биягъы ичкилерин тамакъдан къуйдула. Ёзге, джашлада, къызлада да талайы, аракъы, шампан сауутларын бир джанына тюртюб, нарзан, гара сууланы къолгъа алдыла. Тамада барын да эследи. Сёзню кесини шоху Юсуфха берди – ол Исламны кереклисича къагъар деб. Юсуфну алайсыз да Исламгъа къаны къайнаб тура эди. Ислам болгъан джерде джаш-къыз да бошланыргъа базмай элле. Юсуф а къатында тиширыу берекети асры кёзге илиннген къызны эсиртирге, шампанына эслетмей аракъы тамызыргъа да кюреше эди. «Уялма, тартынма» деб, анга ашарыкъдан юлюш этген кибик эте, къолу бла къолуна, буту бла бутуна тие эди. Бар сора, Ислам сёзю бла болгъанны бузду да къойду. Къыз да кесин эслеб, Юсуфдан арлагъыракъ тебди. Исламгъа ачыуланаракъ, Юсуф ёрге турду. Башлады:
- Джамагъат, биз къууанчха джыйылгъанбыз; былайда той-оюн барыргъа керекди. Биз межгитде тюлбюз. Ислам ауаз берирге излей эсе, Шогъайыб афендини орнундан чыгъарсын да имам болсун. Къазауатны, урунууну ветеранлары да быллай столну аракъы, чагъыр, шампан бла джасатыб, ичги бла алгъыш этиб, алай бардырыб тургъандыла. Биз да ол сыйлы къартладан кёргенибизни этебиз. Ветеранладанмы юлгю алайыкъ, огъесе Ислам айтханнымы этейик? Энди Сауд Арабиядача тиширыулагъа паранджамы кийдирейик? Джашла ваххабистле болуб, тобукъдан сакъалмы иейик? Биз да билебиз дин, иман не болгъанын. Джангыз хар нени орну, джери барды. Бизни джахил этиб, къарангы моллалагъа аш этерге излегенле кёб бола тебрегендиле. Исламны да былай джарты молла этиб ийген Афганистанды. Анда муслиман къарнашланы къырыб, былайда уа кесин эм иманлыча кёргюзтюрге излегени да анга шагъатды. Сора дагъыда бир затны унутмазгъа керекди: биз Орус къралда джашайбыз. Аны джоругъуна сыйыныргъа керекбиз. Сыйынмагъан хоншула башларына палах алыб, миллетлерин сойдура туралла. Къысхача айтырым: тойгъа джарашмагъан тойдан чыкъсын.
Тамада Юсуфну оздура башлагъанын кёрюб, аны сёзюн бёлдю:
- Джашла, былайгъа бир-бирибиз бла дауур этерге джыйылмагъанбыз. Кишини кишиге тойдан чыкъ дерге эркинлиги джокъду. Былайгъа барыбызны да чемпион болгъан тенгибиз Хамид чакъыргъанды. Бир-бирибизге тынгылай, бир-бирибизни ангылай билейик. Юсуф, алгъышынгы айт да, бир тойчукъ да этейик, ансы къызла да къургъакъ сёзден арыгъанла.
Ёзге иш алгъыш бла бошалыб, тойгъа кёчюб къалмады. Къайсы эсе да джашладан бири: «тамада, Юсуф айтханланы джууабын этсин Ислам» деб къадалды. Къалгъанла да анга разылыкъларын билдирдиле. Адил «мы не в партсобрании» дерге да кюрешди, алай а Исламгъа сёз бермей болалмады. Ислам бираз чамланнганын джашыра, рахат сёлешди:
- Джашла, къызла! Мен Юсуфха джууаб этиб, заманыгъызны алмайым. Къысха айтырым: не афенди, не атеист-коммунист, не сиясетчи, не врач, не ветеран аракъы саулукъгъа игиди деб айханмыды? Аллах адамгъа заран келтирлик затланы харам этгенди. Биз муслиман халкъбызмы, тюлбюзмю? Муслиман эсегиз, эм харам затны – аракъыны – не деб ичесиз? Сора тонгуз да тутугъуз, закуска орнуна аны да джюрютюгюз. Тонгуз да, аракъы да бирча харамдыла. Аракъыны ичиб, машина джюрютген кесине, къалгъанлагъа да къоркъуулу болгъанын билесиз. Ички алай къатылады адамгъа. Къууаныр ючюн, той-оюн этер ючюн Къарачай башына эркин болгъан сагъатда аракъы керек болмагъанды. Буруннгу Къарачайны алыгъыз да къарагъыз: джашла, къызла тангнга дери тебсегенле, джыр, ийнар айтышханла; ашау-ичиу болмагъанды инетлери. Совет-коммунист ветеранла тюл, харамны халал этген ветеранла тюл, бизге юлгю алагъа дери джашагъан къартла - динибиз-тилибиз-халкъыбыз-джуртубуз дей билген къартлалла юлгю.
Тебсини тёбен джанында олтургъан бир киштиккёз къуу джаш аны сёзюн бёле, чортуна урдуруб тебреди:
- Эй, так не пойдет. Тамада, так не пойдет. Ислам бизни оскорблять этеди. Аракъы ичген да, тонгуз ашагъан да бирчады дейди. Кесин муслиманнга, бизни уа гяуургъа тергейди. Бизни бла къалмай, аталарыбызны да оскорбляет. Ветеранланы, къазауатны, урунууну ветеранларын аякъ тюбге атады. Не позволю. Бизни арабызда анга орун джокъду. Аны бла бир тебсиде олтургъан бизге сый тюлдю. Вот так. Къорасын былайдан. Ол кетмесе, мен кетеме. Вот так.
«Къасбот, тохта, болду, озма»,- дей башладыла. «Огъай, ол тюз айтады» дегенле да чыкъдыла. Юсуф, кишини да сакъламай, рюмкасын бошатыб, «голосованиеге салайыкъ» деб къычырды. Тамадагъа тынгылагъан къалды.
- Кто за то, чтобы святоша Ислам покинул наш стол. Кто за то, чтобы наши девушки не носили паранджу, а парни не пили водку?
Къатышхан соруулагъа къалай голосовать этерге билмей, къатышдыла. Дауур базарны унутдурду. Кюлген, къычыргъан, къалабалыкъ орамтын озгъанланы сагъайтады.
Ислам бла Хамид бир-бирине къараб ышардыла.
- Кёресе ичкини неге джарагъанын,- деди Ислам.
- Кёреме, къалай тохтатайыкъ аны ансы, - деди Хамид.
- Аны тохтатырыкъ дин бла спортду.
Была былай сёлеше тургъан заманда, тамада къалабалыкъны тыялмазын ангылаб, къычыралгъанын къычырыб, олтургъанланы он минутха башларына бош этди. Кеси да быланы къатларына келди. Ислам экисинден да изин алыб, кетерге тебреди – ала да биргесине арбазгъа чыкъдыла. Бу кёзюуде Къасбот Исламгъа джууукълашыб, мант башча юсюне джабышды. Узалыб джагъасындан алыргъа кюрешди. Тёзюмю тауусулгъан Ислам сансыз тюртюб ийгенинде, барыб буруугъа тийиб, джыгъылды. Талай джаш арагъа кирдиле. Ислам да джамагъатдан тартына, акъырын юйюне кетди.
* * *
«Сёз бла тюшюнюрге, амандан кесин тыяргъа, не кърал джорукъгъа, не Шериатха бойсунургъа унамайды халкъ. Адеб-намыс седиреб кетиб барады. Джаш тёлю адетлени унутхан бла къалмай, тилни да унутуб тебрегенди. Ичиб, орамда къычырыб, бир-бири анасын айтыб айланнган сылыкъланы кёрсенг, къарачайлылалла деб, джан аурутурунг да келмейди. Кёзюу-кёзюую бла къуу бутакъларын кесе турмасанг, терек саудан къуруб кетерге боллукъду. Оноуда тургъанла уа, терекни сау бутакъларын сындырыб, къырыб кюрешелле. Ала Терек къайгъылы тюлле. Не болса да бир зат этерге керекди, ансы кёзюбюз джана, халкъсыз-джуртсуз къалай къалайыкъ? Керти таулуладан бир организация къураялсакъ...». Быллай сагъышла артдан артха бекден бек кючлей баралла Исламны башын.
Адам тауушланы эшитиб, Ислам орамгъа чыкъды.
- Республиканы тамадасы келеди, ары бара турабыз,- дедиле элчиле. Ислам да ала бла барыб, эски клубха кирди. Элни тамадасы дауурну тыйды:
- Джамагъат, Башчы да, тёгереги да джетелле бусагъат. Керексиз соруула бериб кюрешмегиз. Джашайбыз, джокъду хатабыз дерсиз. Джангыз элге газ къачан тартыллыгъын сорурсуз. Башха зат бла къысмагъыз.
- Джетдиле,- деб, эшикден къайсы эсе да башын къаратды. Эл тамада бла орунбасарлары гузаба атлаб, Башчы бла адамларын алыб кирдиле. Сахнада къызыл джабыу бла джабылгъан узун столну артында шиндиклеге олтуртдула. Башчыгъа сёз бердиле.
- Мен сёлеше турурма, алгъа элчилени джарыллыкъларына бир тынгылайым. Башчыны администрация тамадасы къаламын, къагъытын хазырлаб, хар нени джазаргъа хазырланды. Алгъадан соруу берликлени хазырлагъан эл тамада, ал сафда олтургъан чалсакъал кишиге изин берди.
- Элни башха инджилгени джокъду, джангыз газ бир тартдырсагъыз...
- Анга джууаб этиб къояйым. Газчыла бла келишиуюбюз барды. Быйылны аягъына газ келликди. Анга чыртда ишекли болмагъыз.
Халкъ разы болуб, таб харс огъуна къакъды. «Газны юсюнден бир сорууум барды» деб къычырды Джинли. Эл тамада джыйырылды, алай болса да, «сор» деди.
- Газ келликди деб, тамадала бизни алдаб тургъанлы бир отуз джыл бола болур. Газ тартылмагъан бир черкес эл къалмагъанды. Тамада кесибизден бола тургъанлай, биз а къампайыб турабыз. Хо да, юреннгенбиз, газгъа да Аллах айтхан болур. Ара мюлкге не этебиз? Совхозда не трактор, не мал къалмагъанды. Къайры кетдиле была бары? Джюзле бла саналгъан ийнекле, мингле бла саналгъан къойла къайдалла? Барыбызны да къыйыныбызны ким урлады, ким тонады? Анга джууаб эталлыкъмысыз? Энди биз къайда ишлейик, не этейик?
- Анга джууаб тамадагъыз этсин.
Эл тамада кыскыныкга кирди. Кёзюнде огъу болса урурча болду.
- Кърал оюлса, зарауатлыкъ малгъа, адамгъа да джетеди. Бютеу кърал да бизничады.
- Огъай, башха республикалада чот башха тюрлюдю. Таб кесибизде – орус, черкес районлада огъуна хал бизден игиди. Аны бек ариу билесиз.
Сёз сёзню айтдыра, аллы тыйыла туруб, суу ычхыннганча, халкъ эркин сёлеше башлады. Республиканы башчысы ауазын кёлтюртерек:
- Къарачайлыгъа ара мюлк оюлгъанды, не ишлейик деген айыб тюлмюдю? Бачхаларыгъыз тура, арбазда малыгъыз бар. Джер сюрюгюз, мал тутугъуз – бюгюн аслам мал тутаса дерик джокъ. Ишлерге эрин да – ашаргъа табма деб, юйге кириб сыртыгъыздан тюшюб турсагъыз не да орамгъа чыгъыб, ичкини сюрюб айлансагъыз ким не берликди сизге? Алгъын заманла кетгенле. Биз билген кърал, джорукъ оюлгъанды. Башыгъызгъа амал этигиз.
- Тамада, биз башыбызгъа амал этейик – бичен ишлейик, мал тутайыкъ. Аманлыкъчылагъа не оноу? Мал сюрген, бичен урлагъан, юй тонагъан, адам ёлтюрген – къайсы бирин айтайыкъ.
- Элигизде аманлыкъчыланы сиз билмей эсегиз, мен къайдан билейим? Аманлыкъчыларыгъызны милициягъа билдиригиз, башларын джабмагъыз, сюд этилсин. Ол заманда хар не да тюзелликди.
- Сизни миличагъызды аманлыкъчылагъа джол берген. Бири оу да, бири шаудула ала. Ненча аманлыкъчыны тутуб бердик, ала уа талай кюнден чыкъ да кел. Тюз адамлагъа дерт джетдир. Кесибизге сюд этерге къойсагъыз, биз аланы артларын этеригек.
- Алгъын халкъ дружинала деб болуучанелле. Аллай бир зат къурасагъыз...
Исламны къаны башына урду. Сёлешмезге деб турса да, кесин тыялмай ёрге турду:
- Здесь детей нет. И Вы, и мы знаем, что такое организованная преступность. Сращение преступного мира с властными структурами есть мафия. Если хотите, чтобы мы создали народную дружину, мы создадим его. Выдайте нам оружие, регистрируйте нашу организацию и позвольте нам наводить порядок самим. Мы сами будем охранять себя, свое село. Через месяц увидите, люди перестанут закрывать двери своих домов.
- Я не имею право создать ещё одну милицию. Другой вопрос – надо укрепить милицию достойными людьми, чтобы они были на страже правопорядка.
- А что же не укрепляете? Вы 20 лет как руководитель, а дела идут все хуже и хуже.
Ишни тереннге кете тебрегенин сезген эл тамада, къонгурауну къагъалгъаныча къагъыб, дауурну кючден-бутдан сёлейтди. Андан сора кёб да турмай, тамадала ауузланыргъа башха джерге кетдиле. Халкъ а, чачылыб кетмей, къауум-къауум болуб, иги кесекни, дауур эте, сюелди.
- Тейри, Ислам, сени айтханынг тюздю, алай а кёрдюнг, баш алыб къойгъанын. Аманлыкъчыла къауум-къауум болуб, сауутланыб-автоматланыб джюрюйле, биз а бир тот мылтыкъ ючюн сюдлюк-джоллукъ болуб къалабыз. Кишиге да билдирмей, къурармек аллай бир организация?
- Эсинге да келтирме аллай затны. Ол белгили болмай къалыкъ тюлдю. Тутмакъгъа, ёлюмге да хазыр эсенг – аны иши башхады». Ислам Асланнга сынаб къарады.
- Бир сагъыш этейим. Кесими хазырча кёрсем, сени бир джокъларма.
* * *
Аслан бир ыйыкъдан келди.
- Хар къуллукъчу-оноучу кесини дараджасында халкъны тонаргъа кюрешеди. Джаш тёлю кесин ичкиге, хаулеликге, аманлыкъгъа бериб, иги бла аманны, тюз бла терсни арасы айырылмай тебрегенди. Ол бир джыл къурман кюннге бир талай мылхыр Чернобылден «Камазла» бла къойланы алыб келиб, адамла да аланы къайдан келгенлерин, радиация уулу болгъанларындан хапарлары болмай, учузлукъларына къызыб, алыб, кесиб, ашамадыламы? Не да аракъы чыгъарыб, аны сатыб, халкъларын ичкичи этиб баргъан бизнесменлеге не оноу? Халкъны бетине-намысына тюкюрюб, болгъанны порножурналладан, кассеталадан толтуруб тургъанлагъа тёзюбмю турайыкъ? Огъай, биз кесибизни эркишиге санай эсек, джыйын болургъа керекбиз. Не сеннге, не меннге бир аманлыкъчы келлик тюлдю. Билелле, къутулмазлыкъларын. Алай а, къуру башыбызны сакълаб тургъан айыбды. Къурайыкъ бир зат.
- Да, Аслан, къурайыкъ. Эслеб, оюм этиб башламасакъ джарамаз. Сенден сора да барла къанлары къызыб тургъанла. Джангыз, артха турмазлыкъланы, бюгюлмезликлени, иннет ючюн отха, суугъа да кирликлени табаргъа керекбиз. Бизге иннет башчылыкъ, шериат бла тёрелик этер адам керекди. Сен да таныйса Шыйыхны. Мен аны алыб келейим да, оноу этейик.
Сагъат джарымдан «ючден дагъан таймаз» деб, Ислам, Аслан, Шыйых, дуа этиб, къаллай организация къураргъа излегенлеринден оноулаша башладыла. Динден, шериатдан терен хапарлы, джылы бла да тамадаракъ Шыйых башчылыкъны къолгъа алды. Сёзню Асланнга берди.
- Мен ангылагъаннга кёре, бир 10-15 бир иннетли деменгили джашдан джыйын къураргъа керекбиз. Андан сора аманлыкъчыланы къабларын ала барлыкъбыз. Элни тазаласакъ болду. Андан сора ичибизден бирибизни сайлаб, элге тамада этебиз.
- Тейри, биз башлагъан иш алай тынч тыныб къалмаз,- деди Ислам. Аманлыкъчыла да «терибизни алыгъыз» деб, сакълаб тура болмазла. Ызыбыздан милиса да тюшер. Харам хакъчыла да бизге тиш къысарыкъларына не сёз. Къайсыбыз болса да тутулса, аны къутхарыр ючюн ачха-бочха керек. Тюзюн айтсам, ачхасыз джукъ да эталлыкъ тюлбюз. Таб бирер герох алыр ючюн да, керекди капек-шай. Алай болса да, кёл къоркъакъ да къол батыр дейле, башлайыкъ.
- Джашла, мен къуру файгъамбарланы джашаулары, кюрешлери бла шагъырей болуб къалмагъанма. Ленин-Троцкий-Сталин уллу Эресейни къолгъа къалай джыйгъанларын сиз да билесиз. «Элни тазаласакъ болду» деген бла джукъ да боллукъ тюлдю. Бютеу Республиканы къолгъа алыргъа керекбиз. Аны ючюн сайлаулагъа чыгъыб, кесибизни адамны башчы этерге керекбиз. Ол заманда аманлыкъчыланы, халкъны, джуртну да тоноучуланы законнга-джорукъгъа таяна, къазаларына джолукъдурлукъбуз. Алайсыз, бизни иги иннетибизни да терс кёргюзтюб, бизни аманлыкъчыланыча тутарыкъдыла-къурутурукъдула.
- Шыйых, биз бу сайлаулада да, таб аны ызындан келлик сайлаулада да хорлаялырбыз деб айталмайма. Биз хорларыкъ эсек да, Москва биз излеген адамны тюл, кесине джараулу бир Амантишни саллыкъды. Биз бир джанындан къараб къалай турайыкъ? Кесинг билесе, «Джамагъат» организацияны артына къалай чыкъгъанларын. Газет чыгъарыргъа да кюрешдик, Ленинни «Искра»сына ушаш. Аны ючюн была кюушеннгенлерин бузмайла. Къуру газет бла, ауаз бла джукъ тюзелмейди. Власт, ачха, кюч болгъан джанына ауады интеллигенция кибик да. Биз хорларыгъек, башын кёлтюргенни башын кесиб бармасала. Оноуда тургъанланы чийлерин ача башлагъанлай, ала милисаны иелле да, ала келиб тинтиуюл этиб, не «окъ-тоб», не «наркотикле» табалла. Аллай джалгъан даула бла ненча тюз адам ачыгъанды. Организациябызны да джабалла, джан къайгъылыкъ этелле. Организацияны тамадалары да не къоркъалла, не сатылалла. Барын да сынадыкъ, барындан да ётдюк. Энтда джангыдан биягъынлай кюрешигизми дейсе?
- Огъай. Мен айтыргъа излеген – организация «Джамагъат»ча болургъа керекди, джангыз аны ичинде сауутлу къаууму да болургъа керекди. Кючню кёрселе, тохтарыкъла. Сиз ашыкъгъанлыкъ эте болурмусуз дейме. Алай а, джангыла эсем да, билмейме. Ёзге талай джаш болуб, он минг адам джашагъан бир элни аманлыкъчыладан тазаласагъыз, сынам алсагъыз – артдабызгъа да джарар. Закон терсине айланыб къалгъан эсе, не этейик, Шериат бла этербиз сюд. Мен сизге башчы болалмам, биригиз а болурма. Шериат джанын тюзетирге кюреширме.
Ушакъ тангнга дери барды. Ахырында ючюсю да Къуран бла ант этдиле, тутхан джолларындан таймазгъа, алгъа бу элни аманлыкъчыладан тазаларгъа. Дагъыда бу ючюсюне была иги таныгъан эки боксчу джаш къошулдула – Мусса бла Рамазан. Организациягъа «Къалкъан» деб атадыла. Чарх орнундан тебди.
* * *
«Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, дауур экинчи кюн огъуна башланды.
Мусса бла Рамазан Пашинскеге барыргъа деб, автобусха миндиле. Сабийле шоферну кабинасына къараб, кюле тургъанларын кёрюб, была да ары кёз джетдирдиле: къабыргъала джалан тиширыуланы суратларындан толу.
- Эй, шохум, быланы ары къурутчу,- деди шофер джашха Рамазан,- огъесе быланы реклама этгенинг ючюн ачхамы берелле сеннге?
Къой базукланы къоллары бла къыйналмай сындырыучу шофёргъа, ким эсе да анга сёз джетдиргени ауур тийди:
- Сен меннге оноу этме, орнунга олтур да, ауузунгу къыс да бар.
Рамазан халкъгъа айланыб, «джамагъат, сиз бу сыйсызлыкъгъа къалай тёзюб турасыз» деди. Адамла эки къауумгъа юлешиндиле. Бирлери «ол бир джыл Абрекге хыны-хуну этгеникде, бир ыйыкъны автобус джюрюмей тургъанды. Былагъа джукъ айтыргъа болмайды» дедиле. Башхала да «атасыны машинасымыды, ишлемей эсе, джорукъну буза эсе, кетсин. Шоферла джетишелле» дедиле. Шофер джаш а, Рамазаннга «машинадан тюшчю эркек эсенг» деб къоркъутур умут алды. Рамазан тюшюб автобусну аллына келди.
Шофер джаш талай кере, керилалгъаныча керилиб, Рамазанны урургъа изледи. Алай а, джумдурукълары хауаны сызгъыртхан болмаса, Рамазаннга тиймедиле. Рамазан марлаб, къарын башына бир кере урду да, шофер, эки бюклениб джерге ауду. Мусса да ол кёзюуге шоферну кабинасында суратланы барын джыртыб, урнагъа атды.
Халкъ гюрюлдеди: «Джаш-къушла былай этесиз да, бизге табсыз этесиз. Энди биз джолубуздан къалдыкъ». Сёзню бютеу гырхысы Рамазаннга айтылды. Къатынланы сёлешгенлерин а къой да къой. Мусса, аланы ауазларын тунчукъдура, къычырыб сёлешди:
- Джамагъат, биз халкъбызмы, къой сюрюубюзмю? Къатынла, сиз а неге хахайны басасыз? Сизни къымжагъыз ачылыб турмаймыды ол суратлада? Огъесе, неге да тёзюбмю турлукъсуз? Малыгъыз урланса тёзесиз, юйюгюз тоналса тёзесиз, къызыгъыз сюйрелсе тёзесиз – да не болуб къалгъанды сизге? Бюгюнден ары не гитче, не уллу бир сыйсызлыкъгъа джол берлик тюлбюз. Сыйсыз арбада баргъандан эсе, джаяу баргъаныбыз игиди.
- Джаш, сёлеше биз да билебиз. Энди биз Пашинскеге къалай джыйылабыз? Джол хакъыбызны да артха ким къайтарады? Ма анга джууаб эт энди,- деб, бир мыйыкълы къатын автобусну арт джанындан джети тамакъдан къычырды.
Бу кёзюуде милиса машина къуугъун къычырыгъы бла джетди – ичинден джандыракёз, джуткёз милисала тышына къуюлдула. «Не болгъанды былайда – хапар айтыргъа излеген экеулен бизни бла келигиз». Хапар айтыргъа излеген чыкъмады. Алай болса да, Мусса бла дагъыда биреулен автобусдан тюшдюле. «Шып» деб алайгъа арбалары бла Ислам, Аслан да джетдиле. Деменгили джашланы кёрген милиция да, тереннге кирмей тохтады. Ислам бла Аслан шофер джашны бир джанына алыб сёлешдиле. Сёлешген бла къалмай, «бир-бирге дерт тутмазгъа» деб, Рамазан бла да къол тутдурдула. Иш аны бла бошалды. Хапар а бютеу Къарачайгъа джайылды. Газетле да басмаладыла аны юсюнден хапарла. «Къымжа тиширыуланы суратларын кабинасыны къабыргъаларына тагъыб айланнган автобусну шоферу тюйюлгенди. Аллайланы барын да ууатырыкъларын айтханла спортчу джашла». Республиканы къарачай районларында аллай хылымылы суратла тагъыб джюрюу терк тохтады.
* * *
«Къарачайны джеринде орналгъан Нарсана шахаргъа къарачайлыланы иймей тыйгъычла салыб тургъанлыкъгъа, Тау артындан келген къарадуралагъа джол бошду. Ала шахарны кючлеб бошагъанла. Аланы къуллукъда ишлегенлери да, аманлыкъчылары да бир болуб, таулулагъа джетдирмеген палах къалмайды. Москвадан уллу къонакъла келселе, къарачай къойну этинден тишлик этиб ашатадыла, къарачай гара бла сыйлайдыла. Арт кёзюуде уа къарачай къызла бла да сыйлар ючюн къалмайдыла. Ачха ючюн сатылыб, алагъа ол ишде болушхан талай амантиш къарачайлы да барды. Мен да аланы бириме».
Бу хапарны Энвер атлы бир нарсаначы джаш келтирди. Аны хапарына Ислам бла Аслан бёлмей тынгылайла. Ол аллындан башлаб седиретеди хапарын.
- Къарадураланы европа дараджада энчи къонакъ юйлери барды. Бу джерги оноучула да, тышындан, Москвадан келген тамадала да алайда кёз ачыучанла. Анда ишлеген бир таныш къарачай тиширыу Клара «сен тишлик, сохта-джёрме этерге устаса. Алайгъа сенича бир шапа керекди. Джаратсала, айына бешджюз доллар алыб турлукъса»,- деди. Элде не иш барды, къууандым, тиширыугъа да «сау бол»ну басдым. Талай джыл ишледим алайда. Нарсаначы да болдум аланы кючлери бла. Ол тиширыу къонакъланы къызла бла сыйлаучу болгъанын а кеч ангыладым. Алай а, англагъандан сора да, аны ишлерине къатыша турдум – ачхагъа къызгъандан.
Бир джол шеф экибизни да чакъырыб, буюрду:
- Ыйыкъны аягъына Москвадан бизге бек керекли уллу къуллукъчу келеди. Ол бек сюйген – ашау-ичиу эмда тиширыула. Тиширыула десек да, къыз-къызланы сюеди. Энди экигиз ол джумушну тындырыргъа керексиз. Ол бир джолгъу къызчыкъны – Ританы – бек джаратыб, Москвада окъургъа джарашдыргъанды. «Джёрме, сохта, боза, сора ол кийик къызладан да бир маджалын» деб, айырыб чертгенди. Бу он минг джашил ол ишге джетер,- деб, ачханы Лараны къолуна тутдурду.
Арикни кабинетинден чыкъгъаныкъда, Лара меннге джити къараб: «биз бир-эки минг долларгъа да табарбыз уяты ачылмагъан бир къызны, къалгъанын эки юлеширбиз. Мени бёлмеме кирейик да, телефон бла бир талай джерге сёлешейик»,- деди.
- Зарема, бир къыз къыз керекди. Джылы джыйырмадан озмагъан, чырайлы. Сеннге да, къызгъа да богъурдакъдан джетерча бир джашил берирбиз. Джангыз иш железно болургъа керекди. Осечка болмазча. Кимдими? Ол биягъы. Ол бир джолгъу къызны Москвада университетге джарашдырыб, анга квартира снимать этиб, къол аязында тутады. Къаллай бир ачхамы? Столько, что элде бир юй сатыб алаллыкъса. Къызны да ал да кел, на месте поговорим. Къызны иги обработать эте кел. Тамбла с утрамы? Хорошо ждем. Кече да бир сёлеширме мен сеннге».
Келелле. Танышабыз. Ишлеген джеримде меннге Эрик дегенлери себебли, мен да Эрик деб къолун тутама. Аллында келишгенибизча, «мен тау артындан келген урияма», ол себебден къарачай тилни билмеген кибик этиб олтурама. Борчум – шапалыкъ этиудю да, тюрлю-тюрлю хантладан джасайма тебсини. «Эрик, хватит, присоединяйся. Я предлагаю тост за прекрасное будущее Мадины» деб, Клара шампан бокалны ёрге кёлтюреди. Къызгъа да къадалыб, толу бокалын тауусдургъунчу ичирелле. Алай эте келиб, сора ишге кёчелле. Клара башлайды:
- Бу урия англамаз ючюн кесибизча сёлешейик. Мадина, сени хапарынгы Зарема меннге толусу бла айтханды. Эки кере Москвада медицинскийге поступать эталмай къайытханынгы да. Сеннге болушургъа мадар барды. Джангыз сен джашлыгъынгы, ариулугъунгу тюз хайырландыра билирге керексе. Бусагъатда джашау алай болгъанды. Короче, Москвадан бир уллу къонакъ келеди. Ол сени ачха къоллу да эталлыкъды, медицинскийге да салаллыкъды – кёлюне джетсенг. Бусагъат мен сеннге минг доллар берейим – юсюнге-башынга къара. Сени джазыуунг кесинги къолунгдады. Сагъыш эт, элде къалыб не этериксе, джюн машокланы кёлтюрюб базарладамы айланныкъса? Огъай, биз эркишилени саууб, «ох» этиб турургъа керекбиз. Бери къара – меннге 30 джыл бола турады, сени тенгли заманымда тюз джолгъа тюшгеним себебли, бюгюн къалача юйюм, мерседесим, юйюм-башым, положениям. Сен а менден баш боллукъса – у тебя будет образование, знание языков, сейчас мы тебе поможем, а потом ты нам будеш помогать. Ты что-то хочешь спросить?
- Хоу. Сен кесинг меннге юретген джолдан ётген эсенг, къарачай джашха эрге къалай чыгъалгъанса? Не бет бла?
- Къыз болмагъанлай, эрге къалай чыгъалгъансамы дейсе? «Вот деревня» деб, Клара Мадинаны чачын сылады. – Бусагъатда клиникалада тиширыуну ызына айландырыб къыз этген проблема тюлдю. Пятигорскеде таныш врачым барды – ненча тиширыуну къыз этгенди ызына; ала да эрге чыгъыб, рахат джашайдыла бюгюн. Бу зат бизни джамагъатда сакъланады алкъын ансы, къалгъан халкъла эски-чирик-меджисуу адетледен эртде къутулгъанла. Бет-мет деген, уят-намыс деген а кимге керекле? Ала бизни артха тартхан затлалла. Ол комплекслери болмагъанла бизге, къралгъа да башчы болуб турмаймылла? Врач болургъа излей эсенг а – аладан къутулмай мадар джокъду. Вообще, предрассудки халкъны артха тартхан затлалла. Надо смотреть вперед. Плюнь на все – делай свою жизнь. Аякъ юсюне тур – ол заманда адеб-намыс дегенле аякъларынгы джалаб турлукъла. Адеб-намыс бла сегодня не проживешь. Вот анам ауруучуду да аны ючюн врач болургъа излейме дейсе. Атанг джокъду. Джангыз къарнашынг алкъын сабийди. Без денег в институт не поступишь – эки джылны бурун уруб кёрдюнг, киралмадынг. Ананга багъалы дарманла алыр ючюн ачха керекди. Къарнашчыгъынгы да аскерден тыяргъа, окъутургъа керек. Барысына да ачха керек.
- То есть, ачхагъа сатыл, къахме бол дейсе, алаймыды?
- Огъай. Ты сама должна распоряжаться своей судьбой, своей жизнью – своей душой, своим телом, своим временем. Но ты не можешь быть независимой. Относительную независимость дают власть, деньги, образование, профессия. Сенде уа аланы бири да джокъду. Я показываю путь, как всего этого можно достичь. Капекле ючюн, тюбеген эркишини тюбюне джат демейме. «Болумсуз эринг болгъандан эсе, болумлу тосунг болсун» дегенлей, къара джашаугъа. Ол келлик къонакъ уллу къралны тамадаларындан бириди. Берияча бир зат. Джангыз бир телефон этгени бла сеннге медакадемияны эшиклери да ачыллыкъды, излесенг Москвада квартирли да боллукъса. Аллай адамны къолдан ычхындармазгъа керекди – мени акъылым алайды.
- Алдаб къойса уа?
- Ол сени джаратса, алдарыкъ тюлдю. Аны кёлюне джеталсанг...
- Мени аллай опытым джокъду, къайдан билейим не этерге кереклисин?
- Анга джукъ билмеген, таб бир кесек аны бла джагъалашырыкъ къыз керекди. Къоркъма, тиширыу тёшекге, чабакъ суугъача джарашыб къалады. Ма, бир кесек опыт алама дей эсенг, бек тереннге кирмегенлей, шапа бла ойнаб кёр,- деб кюлдю Клара. – Бу минг долларны уа хурджунунга сал, тиширыугъа керек ууакъ-тюек затла алырса. Къонакъ а сеннге кёбюрек тутдурургъа болур. Бек кёб берсе, бизге да бир шампанлыкъ юлюш этерсе. Шучу. Энди бизни Зарема бла бир эки-юч сагъатха ишчигибиз барды. Ашагъыз, ичигиз, тебсегиз. Башхала кириб джунчутмасынла, ызыбыздан киритни басыгъыз. Биз келсек, таууш этербиз. Хы, бу урия бизни къулубузду, шапабызды. Андан не уялма, не тартынма. Итгеча къара. Айтханынгдан чыгъарыкъ тюлдю. Эрик, во всем подчиняйся ей. И смотри, чтобы она не скучала. Зарема Мадинагъа бурулуб, неле эсе да айтхан кёзюуде, Лара меннге: «Бу кассетаны 2-3 сагъатха боссдан алгъанма. Хы, Берия бла ол бир къызны тюбешгенлерин шеф джашыртын видеогъа джаздырыб тургъанды. Не мурат бла? Это нас не касается. Мунга къараса, будет знать, что к чему, как себя вести. За кассету отвечаешь головой. Ладно, пока».
Клара бла Зарема чыгъыб кетдиле. Мадина къайдан биллигед ала тогъай айланыб хоншу отоугъа кирликлерин. Биз тургъан юйню бир къабыргъасы толусу бла кюзгю эди. Бу джанындан къарагъаннга – кюзгю, ол бир отоудан къарагъаннга уа – терезе мияла: ол джанындагъылагъа небиз да ачыкъ. Алай болгъанын мен да билмейем
Шампаннга бир джукъ тамызгъан болур эди ол обур къатын, ансы Мадина кесин асры эркин джюрюте эди. Ким биледи, иче юренмегеннге дженгил татыб къала эсе да. Мен магнитофонну тиегинден басханлай, тебсеу музыка согъулуб башлады – къызны тебсерге чакъырдым. Акъырын кесиме къысыб, юй ичинде тёгерек бурулабыз. Къолум белинден аз-аз энгишге тая барады. Аны сезген Мадина мени юсюнден тайдырыб, керилиб джаягъыма урду. «Холоп, знай свое место» деб, ызы бла кесин тыялмай кюлдю. Алай а мен ачыуланнган, сууугъан къой, сейирсиннгенден сын болуб къалдым. Алай ариу эди аны тюрсюню. Таянчакъ шиндикге олтуруб, кёзлерими къысдым. Ичимден кеси кесим бла даулаша тебредим:
- Энди ма бу мёлекни кеси къолум бла бир гыбытлы къарт къара эшекге берликме.
- Да бере тургъанса башхаланы, муну да аладан игилиги несиди? Ариууракъ болур, ансы джоюлургъа хазыр турады. Кёрдюнг, ол минг долларны алыб хурджуннга сугъуб къойгъанын.
- Да эки къатын эки джанындан алыб, обработать этиб кюрешселе, не этерикди сабий...
- Алай сабий тюлдю – игини-аманны айырырча уа болгъанды. 20 джылда акъыл джыймагъан, къачан джыярыкъды. Огъай, къан бла кирген, джан бла чыгъады. Къахмеликге тартыб тургъан кёзлери барды.
- Къой, кесинги терслигинги джууар ючюн, анга кир джагъаргъа кюрешесе. Ол сохандан-сарысмакъдан таза бир къызды, огъесе...
- Къызмыды? Аны да ким биледи? Берия «къызлыгъын алама» деб, мыллыгын атыб, ол да къыз болмай къалсады да оюн боллугъу...
- Оюн боллугъу Лара бла сеннгеди. Арик башкеслерин ийиб, тыбырыгъызны къурутур. Берген ачхасын ызына сыйыргъан бла къалмаз... Джаныбыз сау къалса да, бизге бу шахарда джашау къалмаз. Сора, иш да, ачха да, квартир да, перспектива да – прощай. Огъай, алгъадан билирге керекди: къызмыды, тюлмюдю? Тиширыула бизни экибизни энчи аны ючюн къойгъан болурла...
Мадинаны ауазы сагъышларымы бёлдю:
- Чё задумался? Обиделся, да?
- Нет. Знаешь, о чем я думаю. Неме... Ол келлик къонакъ – биз анга Берия дейбиз – къаллай болгъанын билемисе? Излей эсенг, чырайындан, къылыгъындан хапар айтайым.
- Кертиси бла да къаллай затды ол? Что за зверь и с чем его едят?
- Аны сёз бла айтхандан эсе, кёргенинг иги болур. Ма бу кассетада башха къарачай къыз бла как он трахался – бары барды.
- Холоп, это как раз то, что мне надо видеть. Ала келгинчи къараб къалайыкъ.
Мен кассетаны видикге сугъуб, тиегинден басдым. Мадина таянчакъ шиндикге олтуруб, эки къолун да сакъал тюбюне тиреу этиб, кёз алмай къарайды.
- Боже, это же моя одноклассница, Рита,- деб, Мадина сейирсиннгенин билдирмей къоялмады. Хар неси да джарашхан отоуда, Рита джангыз кеси ары-бери барады. Бир кенг орунну къыйырына олтурады, бир тапчаннга кёчеди, бир магнифонну тауушун уллуракъ этеди. Юсюнде джукъа джайгъы чепкени элчи къызны субай санларын артыкъ да чертеди.
- Мы вместе участвовали на конкурсе красоты. Мен биринчи, ол экинчи орунну алгъанек. Олсагъатда да бу чепкени бар эди юсюнде. Биз орта школну таууса тура эдик. Училась она неважно. Это было 2 года назад. Потом она поступила в МГУ. Москвада мен анга тюбей тургъанма, квартиринде да болгъанма. Теперь все понятно. Кто ей помог. Неме...
Мадинаны сёзю ауузунда къалды – видикде эшик зынгырдагъан таууш чыгъыб, Рита эшикни ачаргъа тебрегени кёрюндю. Алгъа гыбыты, кеси да ызындан кирди бир тёгерек адам, къолунда да бир уллу сахтиян портфели бла; «Берг» деб, къолун узатды. Кёзлерин юй тюбюнден айырмагъанлай, ауазы аз эшитиле, «Рита» деб шыбырдады Мадинаны танышы да.
- Вот, за это я люблю горянок. Алкъын сизде уят барды, сиз къызара билесиз. Къайда, башынгы ёрге тутчу, – Берия эки бармагъы бла къызны сакъал тюбюнден аз ёрге теберди. – Какие глаза, какие глаза, за них жизнь можно отдать. Сора Ританы имбашларындан къучакълаб, кесине къысыб, къулагъыны къыйырындан къаба, шыбырдады: нам с тобой будет очень хорошо. А сейчас мы с тобой пообедаем. Телефон бла талай сёз айтды да, ызына салды.
- Бу Берия дегенигиз не аман джийиргеншлиди. Къарны гебен тенгли, бурну къарнына тирелиб,- Мадина кёлю чыгъа тебрегенин танытды.
Бу кёзюуде эшик къагъылыб, шапа кирди. Коридорда чархлы арбачыкъдан тебреди ташыб тюрлю-тюрлю хантланы. Къараб-къарагъынчы тебсини джасады, кёбджыллыкъ эрмен коньякдан оймакъ рюмкаланы толтуруб, сора аллына бюгюлгенлей, арты бла эшикге дери барыб, шапа юйден чыкъды.
- Сен керти да холоп болурса ансы, аллай бир нек бюгюлесе ол хайуанны аллында?
Меннге ачыууракъ болуб: «Мен бюгюлген бошду, сен къалай бюгюлюрюнгю кёрюрсе»,- дедим. «Я тебе потом отвечу» деб, Мадина биягъы видикге битди.
Анда уа ашау-ичиу барады. Рита унамаздан, Берия къоймаздан коньяк шышаны дженгиллетдиле. Ританы ауазы уллуракъ чыгъа башлагъанындан, ички анга татый тебрегени танылды.
- Ашагъанынг къарыусуз, ичгенинг андан да къарыусуз, ючюнчю затынгы да бир сынайыкъ,- деб, Берия къызны терк кёлтюрюб, аны тыпырдагъанына да къарамай, орундукъгъа элтиб салды. Ританы, тууар джалагъанча, бираз уппа-чуппа этиб, сора «сен орун джарашдыра тур, мен бир чайкъалыб чыгъайым» деб, душха кирди. Ол ары кирир кирмез, Рита сумкачыгъын да сермеб, эшиклеге мыллыгын атды. Тартыб-тартыб кёрдю, ачалмады. Ачхычла уа джокъ. Къабханнга тюшгенин кёрюб, ызына къайытыб, таянчакъ шиндикге олтурду.
Эки-юч такъыйкъагъа душ да къалай алалды, носорог балчыкъдан чыкъгъанча, Берия, не эсе да бир макъамны да мурулдай, эшиклени дынгырдата чыкъды. Къып-къымжа. Рита не сёлешалмай, не къымылдаялмай санлары къыйылыб олтурады. Ол джаныуар а джууукълашыб келеди. Сора джаханим тылпыу эте джетди да, къызны къучагъына джыйды, кёлтюрюб оруннга быргъады, кеси да юсюне къабланды. («Тонгуз къырдышха джатханча» деб келди Мадинаны кёлюне). Тебреди сора аны юсюнден кийимин сыдырыб-джыртыб. Ич кийимлерине дери барын юзюб, джараусуз этиб, буштукълаб полгъа шууулдатады. Ол ишни бошагъанында, орундукъдан берлакъ айырылыб, «какая красота» деб, къымжа къызгъа къарады. Рита юсюне джууургъанны тартханын ушатмай, джетиб джуургъанны да буштукъ этиб, бир джанына силдеди.
- Вот хайуан,- деб, Мадина аман табханын айта, къарайды.
Былайда Ритагъа джан кирди. Юсюне ёрлеб келген джаныуарны аякълары бла тебералгъаныча бир теберди. Берия орундукъдан тёнгереб тюшдю. Къыз кийимлерине узалды да – не этерге билмей абызырады: ала бары джыртыкъ, аланы кийиб юйден чыгъарча тюл. Бу кёзюучюкде Берия, аякъ юсюне миниб, къызны, айю кийикни буугъанча, бууду. Алай а, эл ишле санлагъа субайлыкъ берген бла къалмай, кюч да бередиле – Берия къызны орундукъгъа сюйгенича джарашдыралмай, кёб хырылдады, тылпыуу джетмей, ауур-ауур солуду. Ёзге ауурлугъу бла юсюнден басыб къызны онгун алды. Къыз андан бек кюрешмей, бой берирге изледи эсе да, ким биледи – Берияны кёлюне джетсенг, ол сенннге Москвада джандет джашау ачарыкъды дегенлери эсине тюшюб.
Берия кёзлерин къысыб тургъан Ританы юсюне къабланыб, тебреди аны ёшюнлерин къоллары бла сылаб, эмчеклерин эмиб. «Приятно, то-то оно; сейчас будет ещё приятнее; вот чёрт, она у тебя на замке, что ли; расслабься; расслабься тебе говорю; вот так». Тебреди сора тууарча къымылдаб, мушулдаб, ёкюрюб. Бир кесекден аны юсюнден тюшюб, биягъы душ таба кетди. Андан чыкъды да: «Риточка, иди подмойся. Сейчас тебе принесут одежду. А вечером улетим в Москву. Все твои проблемы решим на месте»,- дей, чыгъыб кетди.
- Мерзкий, отвратительный тип. Тварь,- деб, чамланады кассетагъа къараб бошагъандан сора Мадина. - Это же натуральное изнасилование.
- Да ким, не атады сизни аны тюбюне?
- Кимми? Ма сенича холопла. Заремача, Ларача къахмеле. Неми? – Джарлылыкъ.
- Тау элледе бет-намыс-уят къурубму къалгъанды?
- Къурургъа джетгенди. Бары да джашауну къыйынлыгъы.
- Мындан къыйын заманлада да керти адамла адамлай къалгъанла.
- Къарайма да, сен мени Бериягъа бермезге излейсе.
- А сен кесинг къалай деб тураса?
- Акъыллы, чырайлы, бай, миллети да къарачай болгъан бир джаш табсам, бир-бирибизге сюймеклигибиз да болса – къалай иги боллукъ эди.
- Мен келишмезмеми сеннге?
- Сен? Къарачайлы болсанг келишиб да къалырек.
- Къарачай болур ючюн не этерге керекди?
- Къарачай болуб джаратылыргъа керекди.
- Да алай эсе, мен къарачайлыма
Мен тюзюн айтдым. Бир кёргеним бла сюйюб къойгъанымы да айтдым. Мадина меннге ишекли къарады. Паспортуму кёргюзтюрге керек болдум.
- Биригиз да да къарачайлы тюлсюз. Бу къарадуралагъа къул-къарауаш болуб, алагъа къарачай къызланы сатыб, аны бла джашау этерге кюрешесиз. Эки бетли шайтанласыз. Сен да мени алдаргъа кюрешесе. Тоже «любовь с первого взгляда». Ол эки сучка да Москвада окъуу бла, квартира бла мени терилтирге кюрешиб. Им тоже все выскажу. Придурки вы все.
- Тохта, артыкъ сёлешме.
Эшикни къонгурауу зынгырдаб, киритни тышындан ачыб, Лара бла Зарема кирдиле.
- Ну, как вы тут,- деб, кукаланды Лара.
- А вот как. Мадина хурджунундан минг долларны чыгъарыб, Лараны бетине урду. Ол алай этгенлей, Зарема Мадинаны тутаргъа кюрешди, алай а къарыуу джетмей, ол силкгенлей, абын-сюрюн эте джыгъылды. Мен Мадинаны кёлтюрюб, аладан айырдым.
- Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау бармазса деб, кёресе муну этгенин,- Лара бушуулу ахсынды.
- Ол сиз ичирген затды къызны былай шашдыргъан. Аязыса башха тюрлю боллукъду,- дедим.
- Да бу халда муну иерге боллукъ тюлдю. Бедишлик этерикди барыбызны да. Зарема, сен кимни келтиргенсе бизге? Берия келирге юч кюн къалгъанды. Энди не этебиз?
Зарема бла Лара бир-бирине болдула. Бир-бирине къызыб, айтмагъан сёгюш-бедишлери къалмады.
- Зарема, это твой прокол. Башха къыз табсанг таб, табмасанг эгечинги келтир.
- Что? Аллай къахмелик сизни къаныгъыздады. Ананг да, кесинг да, энди къызынг да – барыгъыз да бир къарадура бла айланнган, сизнича сау дунияда да болмаз. Кесингчамы кёресе къалгъанланы да?
- Сен а не аман оздунг. Кереклинги табдырайым,- деб, Лара аны чачына къадалды. Араларына кириб, кючден айырдым бир-биринден.
Мадина да алагъа, концертгеча, къараб, бираз шош болду. Дагъыда, эсине не эсе да келиб, кюлген да этиб, айтды: тохтагъыз. Мени огъайым джокъду. Джангыз мени багъам минг доллар тюлдю. Беш минг доллардан бир сом да тюшерик тюлме. Бериягъыз алдаб къойса, бир кесек ачхам бла къалырма. Терсми айтама? Ол ачханы да ма бусагъатда къолума тутдуругъуз. Разы эсегиз, келишебиз.
Лара да, Зарема да ауузлары ачылыб, къарайла.
- Сен минг долларны ачха керек болсамы чачарыгъенг алай?
- Мени юсюмде сен къаллай бир ачха этерге излегенинги билеме. Айтханымы бересиз – джумушугъузну тындырама. Алай тюл эсе, бир башха телини излегиз.
Билмейме, ол беш минг долларны да не этерик эсе да. Аны да, Зареманы да айтхан джерлерине атыб, къайытсам, Лара башындан тутуб тура: - «Кассета къайдады?». - «Къайда боллукъду болуб, магнитофонну ичиндеди». «Джокъду. Ызларындан джет да, бир тинт. Билесе, Арик джокълагъынчы ызына къайтармасам, мен тюб боллукъма.».
Гюттю юсюне къалач деб, кинодача болгъанды чот. Алай а бу оюн тюлдю. Адамла ачыргъа боллукъла. Мадинаны табалмайма – думп болгъанды. Сизге келгеним – сиз тюз адамласыз деб, халкъда хапар алайды. Бир тюз оноу этмесегиз, «оноу керекли бир эл тюб болду» деб, тюб болургъа башлагъанбыз.
- Лара тюб болад деб, нек къоркъаса? Аллайла тюб болургъа керекле.
- Огъай, анга тюл, Мадинагъа къайгъырама. Не ёлед, не джоюлад деб.
- Аныча ненча къызны теплетгенсиз къарадуралагъа.
- Мен шапалыкъдан башха джукъ бла кюрешмегенме.
- Сени гюнахынг да озуб джетеди, алай болса да ишге кёчейик.
* * *
Экинчи кюн орам джанында Арикни ёлюгю табылды. Уятлыгъы да кесилиб, ауузуна къабдырылыб. Ишчи джеринде мангылайында окъ ызы бла Лараны да ёлюгюне тюртюлдюле ишге келгенле. Аны къатында да Энвер шапаны ёлюгю. Талай кюнден район аралыкъда Зареманы бойну тартылыб табдыла. Джылла кетдиле, аланы ким этгени белгисиз къалды. Дагъыда къарачай къызланы ызындан айланыучу бир къарадураны чалман къазыкъгъа чанчылыб табдыла ёлюгюн. Алагъа ушаш затла Республиканы талай джеринде болдула. Урланнган, тоналгъан болмай, адамланы къырыб баргъанла, дерт джетдиргенлерине халкъ ажымсыз болду.
* * *
Нарсананы къыйырырагъында бир энчи юйде талай джаш къарадура джыйылыб, бирлерини туугъан кюнлерин белгилеб кюрешелле. Алагъа тагъылыб айланнган бир къарачай наркоман кибик да барды. Чам аты – Гоп. Ол ат къачан, къайда аталгъанын кеси да унутхан болур. Тарта келгенлеринде, къарадурала кёз ачар къайгъыгъа кирдиле.
- Гоп, ол уппа-чуппа этилмеген къызларыгъыздан бир джукъ къанатдырамыса бизге?
- Гоп, ты нас уважаешь?
- Ребята, я чё, мне жалко что ли? Школну джангы бошагъанла бусагъатда шахаргъа тёгюлюб айланалла. Чыкъдыкъ, тутдукъ. Я помогу, только чтобы по пьянке меня не выдали. Мени къарачай болгъанымы билмесинле. Я один из вас. Даже ваш язык для меня стал родным
- Когда мы тебя выдавали? Ты просто переведи нам, что они будут говорить меж собой и всё. На другое мы тебя и не пригласим. Самое большее, ты будешь свечку держать, а трахать их мы сами будем.
- Ну, ты не обижайся, шутим. Поехали.
Къарадура джыйынны экиси юйде къалыб, бири да Гоп бла къыз тутаргъа центр таба угулдула.
Агъач тапджаннга олтуруб, озгъан къызлагъа сымарлаб къарайла. Ала уа, школну джангы бошагъан къызла, омакъ кийиниб, джашаудан бир сейирликле умут этиб, аллары бла ары-бери озалла. Къарадура хар озгъаннга аууз джетдиреди.
- Девочки, голубки, давайте познакомимся. Вы очень нам нравитесь.
- Ничего не получится, Ян. Пойдем обратно,- дейди Гоп.
- Гоп, не бойся, у меня глаз алмаз. У меня на них нюх. С этими даже говорить не стоит. А вот те... видишь, бутлары джалан, билеклери джалан, къашлары джулкъунуб, кирпиклери боялыб. Они ищут приключения. Может, клюнут, попробуем.
- Девочки, сколько время? Да, опаздываем. Спешим на день рождения. Может, составите нам компанию?
- Да нет, у нас свои дела.
- Да дела у нас тоже есть. Час посидим и уйдем. Здесь рядом, пять минут езды.
Ян, мант башча джабышыб, айырылмай барады. Ала да аны чамларына кюле, тохтай-тохтай баралла. Гоп джукъ айтмай, ызларындан атлайды.
Бир къыз бирси къызгъа айтады:
- Бизни таныгъанла кёрселе, сёз этиб башларыкъла. Не айырылайыкъ быладан, не да барайыкъ да повеселимся немного. Артда тенглерибиз хапар айтхан сагъатда, бизге да айтыр зат боллукъду.
Ян а сёзюн бардырады:
- Заодно отметим ваше окончание школы.
Къызла уа оноулашалла.
- Мама билсе, джанымы алыб къоярыкъды.
- Билсе, мени мамам да шашарыкъды. Но биз къарайыкъ да, бир сагъат олтурурбуз да кетербиз. Табсыз кёрсек, сразу кетдик.
- Хорошо. Только час посидим и уйдем.
- Мы тоже.
Яннга къанатла битиб, эрлай такси тутуб, «шып» деб, нёгерлери болгъан юйге джетелле.
Эшик ачылгъанлай, быланы эрлей тёрге ётдюредиле. Ашау-ичиу башланады.
Бир къарадура тамадалыкъны къолгъа алыб, рюмканы кёлтюреди:
- Бюгюн тенгибизни туугъан кюнюдю. Эм алгъа танышыб къалайыкъ деб, кеслерини атларын айталла. Къызла да джолда къурашдыра келген алдауукъ атларын «Зина», «Тина» деб белгили этелле. – Хы, айтханымча, тенгибиз Саша ючюн, аны саулугъу ючюн деб, рюмкаланы къагъышдырыб, ичелле. Къызланы ичерге-къалыргъа билмей, аккыллы болгъанларын кёрюб, «биринчи рюмкадан сора къысарыкъ тюлбюз» деб, тамада тилеген ауаз бла, къоймай ичиреди. Алай эте барады ашау-ичиу.
- Ий, Аллах, башым кетиб барады, деб, бир къызны бир къызгъа шыбырдагъанын эшитеди Гоп. Кёчюреди аны къарадуралагъа. Ала кёз къысыб, ушакъларын бардыралла.
- Не эсе да нёгерим таб тюлдю, биз хауагъа бир чыгъайыкъ,- дейди Зина.
- Тохта, ол бир юй бошду. Алайда бираз солугъуз деб, экисин да ачылыб тургъан кенг диваннга таяндырадыла. Ала кеслери къалгъанларында, рахатыракъ болуб, кеслери да эслемегенлей, терен джукъугъа сингедиле.
Бу юйде уа къарадурала бир-бири бла даулашыб кюрешелле. «Аланы келтирген менме, алгъа да мен барама алагъа» дейди Ян. Алгъа эки къарадура, артда да башхасы бла Гоп барыргъа келишелле.
Эки-юч сагъатдан къызла уяннганларында, юслери къып-къымыжа, къатларында да аланы келтирген эки къарадура хурулдай. Къан тамчыла чачылгъан джабыудан да, къарадураладан да бирча джийиргене, талай заманны не этерге билмей турдула. Сора оноу этиучю къыз, «болур болду, кесибизни алдатдыкъ» дей, нёгерине да болушуб, ашыкъ-бушукъ кийиниб, орамгъа чыкъдыла. Эслиреги юйню номерин да, орамны атын да джазыб хурджунуна салды. Алай а ала къоркъмай-уялмай кишиге хапар айтмазлары белгили эди. Бу эки таулу къызгъа школну тауусхан къууанчлары былай бошалды.
* * *
Бу хапарны айтыб келген Гоп болду. Келлик да болмаз эди, къарадурала аны ашхы ууатмасала. Ууатханлары да не ючюн болгъанды: бир кере ала алдаб алыб келген къыз, аны эгечинден туугъан болгъанды. Гоп аны алагъа джатдыртмагъаны ючюн илине башлагъанларында, Гопну къарачай къылыгъы тутуб, бирин уруб кёзюн чыгъаргъанды. Ала бирден чабыб, тюйюб, къара кёсеу этиб, артыкълыкъ да этиб, ёлтюрдюк деб, сюйрей барыб, свалкада атыб кетгендиле. Алай а Гоп тирилиб, ёрге турур къарыуу болмай, къымылдай тургъанлай, адамла кёрюб, больницагъа элтгендиле. Кёб заманны джатыб, джюрюрча болгъанлай, сюеклери жыгъырдай, бу джашлагъа келиб, ол къарадура шайканы къурутургъа болушугъуз деб тилейди. Аланы къурутсакъ, джангыз бир таулу къызгъа хыянат джетерик тюлдю» деб, бошады ол хапарын.
* * *
Юч къарачай джаш, Гоп да тёртюнчю, кюн узуну мараб туруб, излегенлерин кёрдюле: къарадурала эки арбадан тюшюб, эки къызны да алыб, юйге кирдиле.
- Очередные жертвы,- деди Гоп.
Бир сагъатдан была эшикге къысылыб, къонгурауун зынгырдатдыла. «Кто там?» деб, бир къарадура башын къаратханлай, аны хамхотуна уруб, хыны тюртюб, была терк юйге кирдиле. Ол бир отоудан къымжалай чартлаб чыгъыб, къайырылыргъа умут этген дагъыда юч къараны уруб полгъа сойландырдыла. Эки къыз бир-бирине къарачайча «къачаргъа керекди» дедиле.
- Къарачай къызласыз, сора. Не эминагъа келгенсиз бу къарадуралагъа? Думп болугъуз былайдан. Энди джол тюбесек боюнчукъларыгъызны тёгерек кесиб, орамгъа шууулдатырыкъбыз.
Къызла ашыкъ-бушукъ кийине, юйден чыкъдыла. Аланы орамда чабханларын-къачханларын кёрюб, была ышаргъан огъуна этдиле. Къоллары-аякълары байланыб, ауузларында буштукълары бла сойланнган къарадурала, Гопну таныб, джан къайгъылы болуб, къуртлача ары-бери къымылдайдыла. Гоп, анга артыкълыкъ этген къарадураны бычакъ бла бир тартханы бла уятлыгъын арты бла кесиб, юсюне атды. Аны кёрген башха къарадурала, бизни да алай этед, деб асры къоркъгъандан, гинасуу кёзлери ары-бери чабыб, шашаргъа джетдиле. Ёзге Гоп бычакъ бла хар бирини богъурдагъын тартды, тартханда да алай тартды, башларын боюнларындан айырыргъа джетдире. Джанлары ажымсыз чыкъгъандан сора, Гоп «энди кетеийк» деди. Алай а, талай окъ тийиб, кеси да къарадураланы юслерине ауду. Джашла орамгъа чыгъыб, арбаларындан талай канистра бензинни келтириб, ёлюклени юслерине да, бютеу юйге да бюркюб, къабындырыб, эшиклени да бютеу киритлеб, арбаларына къонуб, терк ташайдыла. Бу аманлыкъ-игилик ишни да хапары кенг джайылыб, ахыры тунчугъуб къалды.
* * *
Алгъаракъда джашладан бири Исламгъа кече арасында келиб, «Чернобыльден къойланы келтиргенле кимле болгъанларын билгенбиз» деди. Талай кюнден юч джашны чегетде къошха келтирдиле. Ауузларындан буштукъларын алыб, соруу эте башладыла.
- Къойланы къалайдан эмда анда не багъагъа алгъан эдигиз?
- Аланы къырыб, кюйдюрюб, джерге кёмерге деб тургъанлай, талай минг сом бла, талай яшик аракъы бериб, алыб кетгенек
- Мында уа къайда, не багъагъа сатханегиз? Башыгъызгъа не хайыр этгенегиз?
- Не багъагъа сатханыбыз эсибизден кетгенди, сатхан а бютеу Къарачай базарлада къурманнга джууукъ кюнледе сатханек. Хайырчыкъ а этгенек – бирер юй бла, бирер машина алгъанек...
- Кючлю радиация ууу болгъан малланы келтириб, халкъгъа къаллай бир палах салгъаныгъызны билемисиз? Ала ашаргъа джараулу болсала, аланы къырыргъа, кюйдюрюрге, бетон чунгурлагъа кёмерге буйрукъ болмаз эди...
- Джашла, биз кесибиз да ашагъанбыз ол малладан.
- Ол сизни ишигизди. Башхалагъа къыйынлыкъ салгъаныгъыз ючюн а, сизге сюд этерге керекди.
- Да беригиз сюдге сора. Бизни уа бошлагъыз.
- Сюд бизбиз. Огъесе, кърал сюд къарасамы дейсиз? Огъай, бизден иги тёре табыллыкъ тюлдю сизге. Биле-биле, капек-шай тюшюрюр ючюн, радиациалы къойланы келтириб, къурманнга халкъгъа чачыб, адамлагъа ёлюр от ашатханыгъыз ючюн, сизни – иманлары, адамлыкълары сом бла тергелген джийиргеншлилени – ёлюмге буюрабыз.
Къычырыкъларына-хахайларына да къарамай, ючюсюн да уруб, мыллыкларын терен джер джарылгъаннга быргъадыла.
* * *
Ислам, джукълаялмай, юй тюбюнде ары-бери джюрюй, кечесин аман бла ашырды. Танг аласында теке къалкъыу эте келиб, джукъугъа сингди да, кюн орталада ит чабхандан уянды. Терезеден къараб, юч арбадан тюше тургъан джашланы кёрдю. Арбазгъа чыгъыб, итни такъды да, къабакъ эшиклени ачыб, арбаланы арбазгъа джыйдырды. Ичлеринде ол танымагъан Суратчы болгъанын билдирдиле. Сора мурукгу этмей, бары да къонакъ юйге кетдиле. Исламны бачхасы чегетге тирелиб тургъаны себебли, терк огъуна къалын агъач башланыб, сагъат джарымдан уучу юйчюкге – «къонакъ юйге» джетиб, ичине кирдиле. Узун агъач масаны-столну джанына олтурдула. Ислам барына сымарлаб къарады – бары да сауут-саба джюрютген джашла.
- Адетдеча, герох, бычакъ, не сауутугъуз бар эсе да, столгъа салыгъыз,- деди Ислам.
Таукъан алай этмезлигин танытды: «Къызылджагъала шып деб, джетселе, сауут-сабабыз къолгъа джетгинчи, ала бизни дырын этиб чыгъарла. Ол себебден герохум былай джанымда турсун».
- Бизни былайда болгъаныбызны ала къайдан билликдиле?
- Ызлагъан аланы ишлериди,- деб кесин дженгдирирге унамады Таукъан. Суратчы уа «мен сизни биригиз тюлме, кишиге бойсунургъа антым джокъду; тапанчам барды, алай а ансыз къаллыкъ тюлме» деб, къаты айтды.
- Аслан сёзге къошулду: «Тамада айтхан бизге буйрукъду. Аскер мизам болмаса, биз бир джамагъат болаллыкъ тюлбюз. Исламгъа бойсунургъа деб, ант этиб, алай башлагъанбыз ишни. Не уллу, не гитче затда Антыбызны бузмайыкъ».
Бары да айтханлыкъгъа, Таукъан, эмда Суратчы кеслерин дженгдирмедиле. Быланы бир къоркъгъанлары болгъанына бары да ажымсыз болдула. Ала экиси да бир джерде олтургъанлары себебли, аланы сауутсуз-сабасыз этген да къыйыныракъ боллугъугъун ангылады Ислам. Аны себебли аланы бёлюрге излеб: «Таукъан, сен тамадаса, бери ёт. Джылгъа кёре олтурайыкъ, адетни бузмайыкъ» деди. Таукъан анга да бир сылтау табыб, орнундан теберге унамады. Болмазлыгъын ангылаб, Ислам Асланнга кёз къысды. Ол да башхалагъа таша белги бериб, бираз кюрешгенден сора, экисин да да къолларын сыртларына байлаб, бир-бирине джыджым бла къысдыла. Тинтиб, герохларын, бычакъларын да сыйырдыла.
Ислам Расулгъа сорду: «Милициядан не хапар?»
- Была экиси да ары келиб, эм уллу аманлыкълагъа къарагъан тамада бла сёлеширге излейбиз,- дегенлерин къарнашым эшитгенди. Андан сора да барды хапарым, быланы не айтырыкъларын бир эшитирмек алгъа.
- Кертиди, биз милициягъа баргъанек,- деди Таукъан,- алай а не ючюн? Аманлыкъчыланы биз айтханнга кёре суратларын бир сал деб, Суратчыны аны ючюн чакъыргъанелле, мен да биргесине баргъанем. Сиз ишекли болур зат джокъду. Мен сизни биригиз болуб, ненча къан ишге къатышханма, сора мени тутугъуз-ёлтюрюгюз деб, милициягъа къалай барлыкъ болурем?
- Ол сен салгъан суратла Ахмат бла Алийге къалай ушагъан болурла?- деб сорду Ислам Суратчыгъа.
- Мен милисала айтханча салгъанма. Къошханым-къоратханым джокъду.
- Ахмат, бери кёргюзчю ол суратны. Джашла, бу суратла бла Ахмат бла Алийни тутаргъа боллукъмулла?
- Игит да туталла, туура кеслерилле сора,- деген тауушла чыкъдыла.
- Суратчы, сен излемесенг, ала ушамазча салыргъа да боллукъ эдинг суратланы. Таукъан а нек джокъду ол суратлада?
Сёз сёзню айтдыра, тереннге кирдиле.
- Таукъан, сени Ахмат бла Алийге тамада этиб, буйрукъну толтурургъа ийгенек. Сен а, буйрукъну да тындырмай, аны да менден джашырыб, тындыргъанбыз деб, алдаб, юч къат терс болгъанса. Суратчы уа, суратларыгъызны салайым деб, джылгъа кирмеген джаш къызчыкъланы терилтиб, мастерскоюна элтиб тешиндириб, джоюб кюрешгенди. Дагъыда сен аны джакълаб, къутхарыб, ол да милициягъа барыб бизни сатыб... Экигизге да тыйыншлысы ёлюмдю. Башха оюму болгъан бар эсе, айтсын. Башха оюму болгъан чыкъмады. Экисин да арлакъда чынгылны къыйырына сюеб, ышаннга салдыла. Ахмат Таукъанны, Алий да Суратчыны герохладан уруб, чынгылдан ийдиле.
Уучу юйге къайытхандан сора, Ислам барына да джити къарай айтды: «Барыгъызны да джеб телефон номерлеригиз менде барды. Аланы джукълатмагъыз. Бир-биригиз бла да байламлы болгъанлай туругъуз. Расул, сен милициядан хапарлы болгъанлай тур. Биз ант къарнашлабыз. Оноулан эдик, энди тогъузаулан болдукъ. Къарачайны мынафыкъладан, амантишледен тазаламай, джашау тюзеллик тюлдю, билесиз. Ненча элде уруну-гудуну тохтатдыкъ. Адамла бауда малларына къой, юйде джанларына къоркъуб тебрегенелле. Энди эркин солуй башлагъанла. Ол бары да сизни кючюгюзденди. Президент айырылыулада, депутат сайлаулада оноугъа тюз адамланы ётдюрюрге керекбиз. Ол затха да аллындан хазырлана башлайыкъ». Джангы джумушла да бардыла. Талай кюнден мен билдирирме. Хы, ол эки мынафыкъны арбагъызгъа миндиргенигизни таныш-зат кёрген эселе, аны джууабын берирге да хазыр болугъуз».
* * *
Арадан талай джыл озду. Ислам бла нёгерлери джашагъан огъары, тёбен элледе къой, бютеу ёзенде да уру-гуду, тоноу, мурдарлыкъ тохтады. Наркотик сатханланы, джайгъанланы уа бирин къоймагъанча ол дуниягъа ашырыб бардыла. Ичкичилик, хаулелик да тюбелек къуруб къалмаса да, азгъа айланды. Исламны нёгерлери да башха ёзенледе онушар-онушар къауумла къурадыла. Бары аракъы-тютюн не болгъанын билмеген, харам-халал, сууаб-гюнах айыргъан, къарыулары-кючлери болгъан деменгили джашла. Ала элледе джорукъ салгъан бла къалмай, район аралыкъланы, шахарланы да къолгъа алдыла. Ичиб, аман сёлеше, озгъанланы илгиздик эте, гёджебсиниб айланнган «джигитле» кау-куу болуб, кёрюнмей къалдыла. Аманлыкъчы джыйынла талай кере разборкалагъа чакъырыб, автоматланы чыкъырдатыб, кёрдюле. Эки джанындан да ёлгенле болдула, алай а кючню кёргенлеринде, сау къалгъанлары республикадан тышына кетдиле.
«Биз ичкичиликни, хаулеликни, аманлыкъчылыкъны къурутургъа кюрешебиз; аланы туудургъан чурумланы къурутургъа уа – къарыу къайда! Ичкини халал этиб тургъан къралда, ичкини джюрютдюрмей къалай тыйгъын – ол кърал джорукъгъа къаршчы келген затды сора. Алай болса да, бир кюреше барайыкъ» деб, Ислам ичинден кеси кеси бла сёлешеди.
Эки нёгерин да биргесине алыб, шахарда аракъы заводну иесине барды Ислам. Миллионер аланы къолларын тутуб, арт юйге киргизтди да, быланы «огъай» дегенлерине да къарамай, «4 адамгъа тебсиге туз-дам келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Къараб-къарагъынчы къанга тюрлю-тюрлю хантладан толду. Мюйюшде уа тёгерек бурула тургъан кёрмючден ол чыгъаргъан аракъыланы юлгюлери къарайла.
- Мени заводум харам аракъыны чыгъаргъанлыкъгъа, сизни аллыгъызда хантла халалдыла. Бисмилля этигиз.
- Да, аракъыны харам болгъанын биле эсенг, аны чыгъарыб гюнах алмай, халал затла бла кюрешсенг иги тюлмю эди,- деди джашладан бири.
- Аракъыдан уллу ачха тюшюрген джукъ джокъду. Не байлыгъы да богъурдакъдан болгъан уллу кърал да аракъыдан джийиргенмейди. Ички къралны бюджетинде къаллай орун алгъанын билемисиз?
- Билебиз, алай а ички халкъны хайуан этиб баргъанын да кёребиз.
- Ичмесинле. Ким зорлукъ этеди?
- Энди аны сен да, биз да билебиз – игиден эсе аманнга адам дженгил тюзеледи. Биз халкъыбызны сакъларгъа керекбиз. Ички уллу орус халкъдан да бошагъанды. Сеннге келгенибиз – ички заводунгу къурут, учуз аракъынг бла халкъны къырма.
- Джашла, ачха кереклигиз бар эсе, айтыгъыз. Заводну уа джабмазлыгъымы билигиз. Кърал джаб десе, джабарма. Мен джорукъну бузмайма, законнга келишмеген иш этмейме.
- Кърал халкъыбызны къырыб, кёчюрюб да айланнганды. Кърал бизни динибизни, тилибизни да къурутургъа излей эсе, биз да анга болушургъамы керекбиз? Сен акъыллы, болумлу джашса, кючюнгю халкъыбызны сакълар джанына бурсанг...
- Аланла, мен кёб адамгъа болушханма. Ишлене тургъан межгитге да иги кесек ачха бергенме.
- Къарачайлы, аракъыдан, харамдан тюшген ачха бла межгит ишлетеме деген къалай болады? Халкъ ичкичи болуб бошаса, межгитге ким джюрюрюкдю? Биз Къарачайда ички заводланы барын джабдырлыкъбыз. Сен кеси разылыгъынг бла заводунгу джабсанг, къалгъанланы да ол затха чакъырсанг Аллах, Адам да разы болурла, алай болмаса ...
- Алай болмаса, не? Къоркъутургъамы излейсиз? Сизнича ваххабистлени кёре келгенбиз. Тюрмеде чириригиз келмей эсе, бу джолдан сора быллай зат айтыб меннге келмегиз.
- Биз гюнахдан чыкъдыкъ. Сагъыш эт, сенден онглуракъла да къайытханла диннге. Кесинг сюйгенингча бол, халкъны уа ички бла эки дуниясыз да къояргъа боллукъса. Аны ючюн а сеннге Шериатха кёре Тёре оноу этер. Аны унутма.
- Унутмам. Сиз да унутмагъыз, бюгюн, тамбла болса да кърал органла сизни соруугъа чакъырыб, ишигизни сюдге берликлерин. Сиз къралны законуна келишмеген ишле бла кюрешесиз. Кърал сизге кесин талатса, аны да бир кёрюрбюз.
* * *
Экинчи кюн ФСБ-ни бёлюмюне чакъырыб, Ислам бла кёб ушакъ этдиле.
- Аракъыны орнуна бир башха зат чыгъарсанг иги боллукъ эди, халкъ ичкичи болуб барады дегенден башха айтханыбыз болмагъанды.
- Ол джазгъан къагъытха кёре, аны джашаууна сизден къоркъуу барды. Шериат бла, Тёре бла сюд этерикбиз дегенигиз керти эсе, сиз джууабха тартыллыкъсыз. Анга бир джукъ болгъаны болса, ишекли сизге боллукъбуз,- деб, тамамладыла ушакъны.
* * *
Ислам юйюне къайытыб, атына миниб чегетге кетди. Чегетчи ишин да джарсытыргъа болмай эди. Ёзге андан къоркъмай, базыб, джашыртын, эркинликсиз, терек кесген да чыкъмай эди. Тёгерекге къарай барса да, эси башха сагъышлагъа кетиб, шкок тауушдан илгениб, атдан «тёнгереб» тюшдю. Иги кесекни ёлгенча тебмей турду. Ат кишнеген джанына башын акъырын буруб, къарады. Къабыргъада кёкенледен айырылыб, эниб келген экеуленни эследи. Къолларында шкоклары – бир да ажымсыз, Исламны ёлгеннге тергеб, келе эдиле. Ала джууугъуракъ келгенлей, Ислам мылтыгъын юслерине буруб, талай кере атды. Ала къолларындан шкокларын ийдиле – окъла бары билеклеринден тийген эдиле. Экиси да къабыргъаны эки джанына къачаргъа кюрешдиле, алай а окъла бутларындан да тийгенлеринде, къычырыкъ эте, сойландыла. Ислам къатларына келди.
- Ким джибергенди сизни,- деб, сорду. Къарачай болмагъанларын сезиб, сорууун орусча къайтарды. Джукъ айтыргъа излемегенлеринде, шкокну быргъысын бирини джюрек ауузуна тиреб, сампалындан басды. Аны кёргенлей, экинчисини тили ачылды. Аланы аракъы заводну тамадасы ийгенин айтды. Ислам аны да сау къоймады. Ёлюклени чынгылдан быргъаб, чегетчи юйчюгюне дери барды. «Ким биледи, аны ичинде мени сакълаб тура эселе да. Парий бла келирме» деб, ызына, эл таба кетди.
* * *
Ислам юйде къалкъыб тургъанлай, ит чабхандан илгениб уянды. Терезеден кёз джетдирди: къабакъ эшиклени аллында сюелген Шыйых эди.
Саламлашхандан сора, Шыйых кёлюне келгенни джашырмай кёнделен салды:
- Алан, биз хар нени шериат бла бардырыргъа деб келишгенми эдик? Сиз этген ишлени кёбюсюн хатыгъыздан таныб турама. Шериат бла адамны къыйнаб ёлтюрюрге джарамайды. Сиз а, уятлыкъларын кесиб, аузларына къабдырыб, неге ушагъан затла этесиз...
- Шыйых, энди ол затланы ким этгенин киши да билмейди. Ол ууакъ-тюек, хылымылы затлагъа сени къатышмагъанынг да иги болгъанды. Энди аллыбызда уллу ишле бардыла. Бизнесменле бла, къуллукъчула бла, депутатла бла, интеллигенция бла ишлерге, аланы кеси джаныбызгъа бюгерге керекбиз. Энди сени оноуунг, сёзюнг бек керек боллукъду. Аллах айтса, тамадагъа кесибизден бир адамны айырырбыз. Тёгерегине да бизни иннетибизни бардырлыкъланы джыярбыз. Ол заманда бютеу къыйыныбыз да суугъа кетмез.
- Да мен аллында айтханнга келдикми?
- Тюзсе, алай а бу ётген джолубузну ётмей, бир иннетлиле бир джерге джыйылаллыкъ тюл эдик. Энди оноугъа тюшерча къарыуубуз барды. Джангыз кърал джанындан чырмау болмасын ансы...
- Да къралгъа къаршчы бармай шойбуз да? Джуртубузну къайда хылымылыдан – мурдарладан, тоноучуладан, ичкичилиден, хаулеледен тазаларгъа кюреше эсек – кърал бизге тыйгъыч салгъан къой, бизге болушургъа керекди.
- Да болушурукъ эсе эртдеди дебми турады? Хо да, биз ишибизни эте бир барайыкъ. Заман кёргюзтюр ким не излегенин.
- Президент сайлаулада биз джанындан кимни кандидат этерикбиз? Анга да иги сагъыш этейик.
* * *
Была бу ушакъны бардыргъан сагъатда ФСБ-ни (бюгюннгю аты КГБ-ни) республикан мекямыны тюб къатында таша кенгешиу къызыугъа кирген эди. Таша службаны бу джергили къауумуну тамадасы Москвадан келген юч абчаргъа былайда халны къалай тюрлендирирге кереклисин айта эди:
- Бизни къулакъларыбыз-кёзлерибиз билдиргеннге кёре, къарачай джашладан бир организация къарыу джыйгъаннга ушайды: аны бёлюмлери хар элде бардыла. Къарачайлыла джашагъан джерледе ала ичкичиликни, хаулеликни, уруну-гудуну, мурдарлыкъны тохтатхандыла. Алай а ала этген ишлерин Аллахны аты бла бардырадыла. Сууаб-гюнах, халал-харам деб, хар неге ол кёзден къарайдыла. Республикада алкоголь ичкилени чыгъартмазгъа, сатдырмазгъа кюрешедиле. Билеклери, бутлары, башлары джалан къызлагъа джашау къалмагъанды. Айтыргъа, ваххабизмге дженгиб баралла. Халкъны кърал джорукъ бла тюл, дин джорукъ бла джашаргъа чакъыралла. Имансыз джорукъла бла тюл, дин бла, шериат бла джашаргъа керекбиз дейдиле.
- Да ала аллай бир къарыу алгъынчы, аланы кёрмей, тыймай, чалдышха джыймай къалай тургъансыз?- деб сорду къонакъланы бири.
- Ала бек сакъ, эслеб башлагъандыла ишлерин. Биз билгенден сора, талай иш этгенбиз. Алай а, тюзюн айтайым, энди аланы тыяргъа мени кючюм джетерик тюлдю. Ала сёз бла тыйыллыкъ тюлдюле. Аллыбызда сайлаулада ала президент оруннга кеслерини адамларын салгъан, ётдюрген да эталлыкъдыла. Халкъны да кёбю алагъа разыды.
- Ол организацияны тамада къауумун, бёлюмлени башчыларын да билемисиз?
- Билебиз. Бары бла да ушакъ эте тургъанбыз. Тамадалары Афганистанда къазауат этген, милицияда да бираз ишлеген, МГУ-ну тарих бёлюмюн бошагъан Ислам деб бир джашды. Соруу протоколла ма бу папкаладалла.
- Хайыр. Бу ыйыкъда протоколла бла шагъырей болайыкъ. Арт джыллада этилген аманлыкълагъа да МВД-ни къуллукъчулары бла бирге анализ этейик. Энди ыйыкъда уа, баш кюн, сиз айтхан организацияны тамадалары сагъат ючде былайда болурча эт. Алагъа да бир тынгылайыкъ. Анга кёре оноу этербиз.
* * *
Иш бир ыйыкъгъа тюл, талай айгъа созулду. Лубянкадан келген таша къуллукъчула, бу джергили къуллукъчула бла бирге оноулашыб, джер-джерге кеслерини агентлерин джарашдырдыла. Тилчилени санын талай кере кёб этдиле, аланы кеслерине да, информация джыйгъанларына кёре иги хакъ тёлеб башладыла. Ислам да, нёгерлери да, алагъа бегирек эс бёлюннгенин сезиб, сакъ болдула. Алай болса да...
* * *
Ислам бла нёгерлери республиканы тамадасына тюбедиле Доммайда. Ислам айтырын артха салмады:
- Келир джыл сайлаула боллукъдула. Алай а, биз КЧР-ге тамада тюл, Къарачайгъа тамада айырыргъа излейбиз. Сталин къурутхан Къарачай областны ызына къураргъа ант эте эсенг, барыбыз да сени джанлы боллукъбуз. Алай болмаса, кесибизден тамада айырлыкъбыз.
- Огъай, мен КЧР-ни башчысыма, аны сакълар джанындан кюреширикме. Сайлаулада ким хорларын кёрюрбюз.
Джашла сёзню андан ары магъанасызгъа санаб, джолгъа атландыла. Джолда уа нёгерлери Исламгъа кёлкъалдыларын айта бардыла:
- Эм уллу аманлыкъчы республиканы башчысыды. Кесини халкъына аллай бир аманлыкъ этгенни джашаргъа эркинлиги бармыды? Тау элле къаллай болумдадыла? Тинибиз, тилибиз къуруб баргъаны аны къыйынлыгъы тюлмюдю? Тиширыуланы къол къыйынларын сатдыртмай, тыйгъычла салыб, сюдлюк-джоллукъ этдириб кюрешгени уа? Башындан халкъгъа деб келген ачханы, кесини хурджунуна уруб тургъаны уа? Республиканы джыйымдыкъ этиб, къайда къарадураланы тау артындан, тыш къралладан бери юйюрсюндюрюб, Азиядан келирге излеген къарачайлылагъа уа джол ачмай... Огъай, бу Амантишни къоратыргъа керек эди эм алгъа да.
- Джашла,- деди Ислам, - биз халкъны кёб затха кёзюн ачханбыз. Сайлаулада аны ётерге бир шансы джокъду.
- Ислам, бизни чёб атханыбызгъа къарамазла, ол джыйыб башына бир иги улху берсе, аны бла «алхамдулилля». Ол кесини халкъын тонаб, къурутуб кюрешгенликге, хоншуланы айтханларындан чыкъмайды, Москваны уа къулуду-шапасыды. Аллай амантишни кърал джакълаб, сакълаб, орунлу этиб турмаса, бюгюн болумгъа джетмез эди иш.
- Джашла, ол хоншулагъа иги эсе, хоншулагъа тамада болсун. Ма аны ючюн керекди бизге энчи къраллыкъ. Сайлаулада ол ётерик тюлдю. Халкъны чёб атханын къулакъгъа алмай, ётюрюк бла, кюч бла аны сакълайбыз деселе – биз да анга кёре къымылдарбыз.
* * *
Лубянкадан келгенле Ислам бла ушакъ этедиле.
- Биз арт джыллада болгъан аманлыкъ ишлеге къараб чыкъгъанбыз. Аланы кёбюсюню хаты бирчады. Илинмек аджалдан ёлгенле кимледиле: уру-гуду бла кюрешген аманлыкъчыла, джасакъчыла, наркотиклени, ичкини, къахмеликни джайгъанла эмда алагъа джол берген милиционерле, кърал къуллукъчула. Джюзге джууукъ бир ёлюк табылгъанды, ёзге аланы кимле ёлтюргенлери белгисизди. Сен билген джукъ бармыды?
- Мен билген джукъ джокъду.
- Аманлыкъчылыкъ бла ол халда кюрешиуню тюзге санаймыса?
- Санамайма, алай а органлада ишлегенле борчларын тындырмасала, халкъ, тенгизча, кеси кесин тазалаб башлай болур.
- Сен башчылыкъ этген организация сайлаулагъа къатышырыкъмыды?
- Къатышырыкъды.
- Не иннет бла?
- Ичкини, аманлыкъны, намыссызлыкъны тохтатыр ючюн, кърал джорукъну бегитир ючюн. Эм уллу иннетибиз а, не джашырыу, законнга таяна, Къарачай областны ызына сюеудю.
- Муслиман дин бла, шериат бла джашаргъа излегенигиз а кертимиди?
- Ётюрюк хапарлалла. Дин хар кимни энчи ишиди. Бизни джауларыбыз кърал джорукъланы бузуб кюрешгенлелле.
- Къарачай районлада адамла джарыллыкъларын кърал органлагъа тюл, сизни организациягъызны бёлюмлерине айтханлары кертимиди?
- Адамла кърал органладан тюзлюк табарларындан тюнгюлселе, бизге келедиле. Кърал органлагъа биз да айтсакъ, иш кёбюне тюзеледи.
- Бюгюн кърал органладан эсе, адамла сизге ийнанадыла десек тюз боллукъмуду?
- Алай огъуна болур. Къуллукъчула улхучула болуб бошагъандыла.
- Халкъ сизге бегирек ийнана эсе, сайлаулада сиз хорларгъа боллукъсуз, сора...
- Аны сайлаула кёргюзтюрле.
* * *
ФСБ-ни, МВД-ни башы не оноу этгени бираздан ачыкъ болду.
Кюнлени биринде Исламны юйюню аллында талай аскер машина тохтады. Аладан ОМОН-чула къуюлуб, юйню къуршаладыла. Ислам да, арт кёзюуде аны биргесинден айырылмай джюрюген юч джёнгери да эследиле аланы. Ала уа буруудан чынгаб-чынгаб тюшюб, кими терезе тюбюне, кими эшик таба мыллык атдыла. Алай а басхан парий, аланы бирлерин тюбге уруб, богъурдагъын юздю, юсю окъдан толгъанына да къарамай, экинчисини да бутундан къабыб къарышды.
Ислам биле эди таша къуллукъладан быллай бир итлик чыгъарын. Аны себебли юйню подвалындан бачханы ичи бла чегетге дери индек къазыб, юсюн да кёзге илинмезча джабхан эди.
- Джашла, сермешебизми, кетебизми?,- деб сорду Ислам
- Къалай десенг – алай,- деб, джууаб къайтардыла нёгерлери.
Ислам бла юч нёгери, сауут-саба къоймай, барын да алыб, индек бла чегет таба атландыла. Бирлери былай тышына чыгъыб, тёгерекге къараб, къалгъанлагъа белги берирге керек эди. Алай а, былай чыгъыб, баууру бла сюркелиб тебрегенлей, бир овчарка хырылдаб аны таба мыллыгын атды. Арлакъда ОМОНчуланы да эследи. Мадарсыз болуб, ызына сюркелди. Кесин итге къабдырмаз ючюн, аны герохдан атыб урду. Насыбына, окъ тиймей, ызына индекге тюшдю. Бары да къабханнга тюшгенлерин ангыладыла.
- Энди сермешгенден башха джол къалмады,-деди Ислам. Сора хурджун телефонун чыгъарыб, нёгерлерине къуугъун этди. Телевизион, радио, газет редакциялагъа да билдирди.
- Бир сагъатны чыдасакъ, джашла да, журналистле да джетерикдиле. Ары дери чыдайыкъ.
Ёзге бир сагъатдан да, эки-юч сагъатдан да былайгъа киши келалмады – тёгерекни, тёбенден, узакъдан огъуна аскер къуршалаб, чыпчыкъ да ёталмазча эди.
ФСБ-ни, ГРУ-ну эмда МВД-ни бирлешген бёлеклери быллай операцияланы бир кёзюуде талай джерде бардырдыла. Исламны организациясыны башчы къауумуну кёбюсюн ёлтюрдюле, ишекли болгъан адамларын да тутуб, хапислеге атдыла. Ауур джаралы болгъан Исламны уа багъыб, аякъ юсюне салыб, халкъны къоркъутур ючюн ачыкъ сюд кибик этиб, ёмюрлюк тюрмеге сукъдула.
Алай а, халкъны не бек къоркъутургъа излеселе да, халкъ сюрюу болмагъаны, ачыкъ болду. Сайлаулада халкъ Москва излегенден башханы сайлады Президентге. Ёзге ол да халкъны адамы тюл эди. Аманланы ичинден игисин сайларгъа кюрешди миллет. Исламча адамны уа оноугъа иймезлигин танытды кърал.
Къара халкъ бла къралны арасы амандан аман бола баргъан болмаса, тюзелирге ушамайды. Ол тиклик не бла бошалырын заман кёргюзтюр.
МИНГИ ТАУЛУЛА
(Эки китабдан къуралгьан, "Минги Таулула" атлы романдан юзюкле)
БИРИНЧИ БАШЫ
Ислам биринчи дуния къазауатда орус патчахны аскерлерини сафындан таймай, юч джыл къазауат этди. Шимал Кавказны таулуларындан къуралгьан, "кийик дивизия" аты бла, къатылыгьы, джигитлиги бла белгили болгъан бёлекде джюзбашы эди. Джигитлени ичинде джигит болгъан бек къыйынды, алай а, Къарачайда чалкъы джыйыннга башчы¬лыкъ эте юреннген джаш, аскер мизамгъа да дженгил тюзелген эди. Табигъат берген айырма билек кючюне, джитилиги, зслилиги, болумлулугъу да къошулуб, къараб-къарагъынчы бютеу атлы аскерде аты айтылды . Къылычы бла джау аске¬рчини имбашындан уруб, ат джерге дери эки джары6 къою¬учусу белгили эди. Урушдан бош кёзюуледе не къара ата, не къылычын ойната, усталыгъын ёсдюрюб кюрешген болма- са, бош лахорлагъа къошулмаучан эди. Талай джолда, адам ийнанмазча къыйын болумдан, джюзюн сау чыгъаргъан эди. Гюрге къачланы барына тыйыншлы болгъан джаш, Джуртха къайытыб, рахат джашар муратлы эди.
Алай а ол умут этгенча болмады. Кърал тюрленди. Оноугьа большевикле келдиле. Орус халкъ "къызылла" бла "акълагъа" бёлюнюб, граждан уруш башланды . Бир къызылла, бир акъла, не бек кюрешдиле эсе да, Исламны кеслери джанлы эталмадыла. Джууабы бир эди: "Мен тыш джаула бла къазауат этгенме, керек болса, энтда этерикме. Граждан, къарнаш къазауатда уа къошулаллыкъ тюлме".
Бир кёзюуге дери, "дуния бир сабыр болгьунчу" деб, агъындан, къызылындан да чегет ичине, Дорбунлагьа джанлай турду.
Хапарла уа тюрлю-тюрлю джюрюйдюле. "Патчах аскерде къуллукъ этген субайланы-абчарланы балшебикле тутуб, сюд-мюд да этмегенлей, ёлтюрюб барадыла; Халис къызылланы джанында къазауат этиб, акъланы къырыб да айланды, алай а, граждан уруш тохтагъанлы, аны тутуб, тюрмеге атыб турадыла; Огъары элде къызылла ючеуленни джол джанында уруб кетгендиле...". Быллай хапарла тёгерекде элледен кёбден кёб эшитилине тебреди.
Бир кере ашхамда, кёз байлана, Исламны гитче къарнашы Алий Дорбунлагъа салыб келди.
- Аскер бёлек элден чыкъмагьанды. Чыгьар акъылы да джокъду. "Бютеу къачхынчыла, бугъунуб айланнганла эллерине джерлешсинле. Терсликлери болмагьанлагъа не сёз, терсликлери болгъанлагъа да, акъ аскерде болгъанлагъа огъуна, кечмеклик берилликди. Юч кюнню ичинде элге джыйылгъан джыйылады, джыйылмай тышында къалгьан а – аманлыкъчыгъа, бандитге, совет властны джаууна саналлыкъды, алагъа алай къараллыкъды, ала къурутуллукъдула".
Айтханлары былайды,- деб, бошады сёзюн Алий. - Къайытаса да, тутарла деб къоркъуу барды, болшебикле алдауукъдан джаратылгьанлары белгилиди. Къайытмайса да - къанлы джау боласа. Атам, къалгъанла да не айтыргъа билмей, армау болуб турадыла.
- Боллукъну кёрюрбюз. Эресей ючюн къазауат этгенме. Граждан урушха къатышмагъанма. Кишини къанын тёкмегенме, тюз джашаргьа кюрешеме. Чегетге кириб, агъач киши болуб да кёбге чыдамам. Бара барайыкъ.
Ислам окъкъусарын-пулемётун, талай шкогун, бир къадыргъа джюк болгъан окъну мазаллы дорбунну мюйюшлеринде джашырды. Дорбунну арт джанында саркъгъан къара суучукъдан бауурланыб ичди. Дорбундан чыгьа, мазаллы ташны тартыб, былайы дорбун болгьанын киши эслемезча этди. Сора быкъы бла къарнашын табхыргъа тюшюрюб, ызы бла кеси энди. Быкъыны да кёлтюрюб, кийик эчкилеча ташдан ташха секире, талай кере биягъы быкъы бла тюше, ёзен джолгьа чыкъдыла.
- Тейри, къарангыда бизнича джолну табыб келген къой, кюндюзгю кюн да бу дорбунну киши табалмаз, - деди Алий.
- Да бу бек джерни аны ючюн сайлагъанма,- деб джууаб къайтарды Ислам. Андан башха сёз да къозгьалмай, барыб арбазларына кирдиле.
Бойнакъ, мазаллы басхан парий, ёрге-ёрге чынгаб, къууаныб тюбеди. Арбазда тауушлагъа юйден эгизле Анзор бла Умар чыкъдыла. Ала да джетиб, Исламны къолун тутуб, уллу джашлача сир къатдыла. Ислам аланы кёлтюрюб, атлауучла бла дженгил атлаб, башына чыкъды. Бары да юйде уллу одагъа джыйылдыла.
Аталары Зекерия, тёрде олтургьан джеринден барына да джити къараб, тюнене ныгъышха прауленден (эндиги эл Советден) келиб, не айтханларын джарашдырыб айтды:
- Элчиле, "тарх" дерик бир сауутларын къоймай, прауленнге берирге керекдиле. Бу айны онусуна кеси разылыгъы бла берген береди, бермеген сюдлюк-джоллукъ боллукъду. Къачхынчыла, тышында айланнганла, аллыбызда юч кюнню ичинде келиб, прауленнre кёрюнюрre керекдиле. Бу айтылгъан болджалгъа элге къайытыб, джангы джорукълагъа бойсуннганлагьа, бюгюнлеге дери не этиб айланнган эселе да, кечилликди, къалгъанлагъа уа - совет властны джауларынача къарaллыкъды.
Сейир неди десенг, энди элге тамада болгъанладыла. Прауленнге (эл Советге) тамадагъа Къантауну салгьандыла. Талай джылны мындан алгъа джамагъат джыйылыб, хылымылы ишлери ючюн аны элден къыстагъан эди. Садакъа джыя, тёбенледен келген бир тиширьryгьа артыкълыкъ этгени ючюн. Энди ол гeнезир, къызыл аскерге тагьылыб келиб, кесин прауленнге башчы этдиргенди. Аны ашхы керегин бериб, элден къыстатханлагъа энди ол дерт джетдири6 кюрешеди. Алгъыннгы прауленни тамадасын - Парисбийни - ёлтюртгенди. Элде сыйлары джюрюген Мусосну, Махмудну, Гезохну тутдургьанды.
Къантауну тёгереги да кесичаладан къуралгьанды. Ёмюрю джалчылыкъда ётген, юйдеги къураргьа къарыуу джетмеген Зауур, энди прауленде экинчи адамды. Ичлеринде джангыз бир тюз адам барды - Махмуд. Орусча, муслиманча да окъуй, джаза билгени ючюн, къоймай, кеслерине къагъытчы этгендиле.
"Оноу керекли бир эл тюб болду" деб, элге оноу керек болуб турады. Оноуну уа элге джетдирмейдиле. Малла суугъа кирселе, сюзюлюб баргьан суу бокъланыб, тюбюнде кири, сазы башына къалкъыгъанча, бу къызылла элге киргенли къайда осал, къайда хылымылы баш кёлтюргенди. Тейри была кука сёз бла халкъны мыйысын тубаннга ийиб, сауутсуз-¬сабасыз этиб, ызы бла бир халеклик джетдирирле деб къоркъама.
2
Арадан бир ай кетди. Эл рахат джашаугьа кёчюб, бурунча джашай тебреди. Баш сакълаб айланнганла, къачхынчыла,¬ айтыргъа, тышындагъыла да, элге къайытыб, урунадыла. Аллайланы бири Исламды. Элде анычала, патчах аскерде къуллукъ этгенле, биринчи дуния къазауатха къошулгъанла, джетеулендиле. Бир-бирин биледиле, бир-бирине тюбей туруучандыла. Кёллери бираз рахат болгьанды.
Кюнлени биринде Исламны прауленнге чакъырдыла. Сескекли болса да, барды. Тёгерекде къызыл аскерчилени кёблюгюне башын чайкъады. Ичкери кирир кирмез, Къантау кесине къаршчы олтуртуб, къысхасы бла айтды:
- Сенича патчах аскерде къуллукъ этген субайланы Пашинскеде ишлерине къаралады. Ол себебден сизни тутуб, ары джиберирre буйрукъ келreнди.
Ол сёзюн бошар-бошамаз, эки къызыл аскерчи, къачад деreнча, эки джанындан сермеб тутуб, къолларына бугьоу салдыла. Сора арт эшик бла чыгъарыб, арлакъда уллу ат оруннга ийиб, эшиклени джабдыла.
- Сау кел, Ислам. Биз тюшген къабханнга сендамы тюшдюнг?
Ислам ауазындан Мухтар болгъанын ангылады. Кёзю тунакы джарыкъгъа бираз юреннгенинде, къалгьанланы да таныды. Кёбюсю тюз адамла. Биринчи дуния къазауатда болгьанла.
Къасым: Тейри мен сизге айтхан эдим, бош ышанабыз деб. Этген къоркъууума тюшдюм. Энди была бизни ала барыб уруб къоярыкъдыла не да тюрмеде чиритирикдиле.
Анзор: Энди оноу этейик. 20 адам дегенинг кючдю.
Салых: Пашинскеде не айтырыкъларына бир къарармы эдик?
Сюлей: Бизни къурманлыкъгьа чакъырсала, башха тюрлю чакъырлыкъ эдиле. Къолларыбызгьа бугьоу салыб, тутмакъ этreнден сора, быладан бир да игилик сакъламайыкъ.
Мухтар: Тейри, кесибизни къойлача кесдиргенден хайыр джокъду. Энди былайдан сау-эсен ычхынсакъ, бир да кесибизни алдатмазбыз.
Ислам къолларында бугъоуланы ычхындырыргъа кюрешеди. Алай а, темир чыкла юзюлюрге унамайдыла.
Джашланы туryлгьан хапарлары элге джайылгъанды. Алай а, элчиледен къызылла кёбдюле. Элчилени кёбюсю сауутсуз¬-сабасызды.
Экинчи кюн, танг аласы бла, тутмакъланы беш ат арбагьа олтуртуб, джолгъа чыгьардыла. Ахыр арбада Ислам, Мухтар, Къасым, Сюлей бугьоуларындан бир-бирине джиб бла тагъылыб, олтурадыла. Арбачы къарачайлыдан сора да, бир мыртазакъ бла прауленни къуллукъчусу Зауур барадыла биргелерине. Экисини да шкоклары.
- Зауур, бизни къасабхамы элтесе?- кюлюмсюрейди Мухтар.
- Огьай, мени борчум сизни Пашинскеге джетдиргенди. Анда не боллугьун билмейме.
- Да бизге анда джукъ болса, сеннге да мында джашау къалмаз.
- Къой, бу джазыкъны. Бу буйрукъну тындырады .
- Джашла,- дейди Зауур,- дуния кёзюудю. Тюнене сиз баш эдигиз, бюгюн мен. "Къайыкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгьа" деб, аны ючюн айтадыла.
- Акъыллы уа акъыллыса, Зауур, алай бу арбаны тохтатсанг, чырпы тюбюне кириб бир чыгъар эдик...
Зауур аккыллы болады. Юч-тёрт атламдан чынгыл башланады. "Бугъоуларын алыргъа джарамаз, джиб бла бир¬-бирине байланнганларын иерге джарамаз".
- Барыгьыз да тюшюгюз. Узун джибни къыйырын Зауур арбагьа байлайды. Мыртазакъ шкогун кёнделен тутуб, ары-бери болса, урлугьун айтады . Арбаны ызындан келген беш къызыласкерчи да джетиб тохтайдыла. Алда арбала да тохтагъандыла.
- Болугьуз, хайда,- деб, Зауурну тауушу чыгьады.
- Ашь[къдырма,- деб, джууаб къайтарады Мухтар.
Ислам, кюреше кетиб, мычхы ауузлу бир ташха ышыб, джибни юздюреди. Ызы бла къалгъанла да джибден бошланадыла. Бир-бирине байланыб тургъанларындан къутулгьанларында, таб бугъоуладан къутулгьанча кёредиле.
- Хайдагъыз,- деб, джибни къалтыратады Зауур.
Биягьынлай джоппу болгьанлай къайыталла тутмакъла. Арбагъа миннген кёзюуде, кёзню джумуб ачхынчы, Зауур бла мыртазакъны шкоклары Ислам бла Мухтарны къолларына кёчедиле. Терк огъуна эки къызыласкерчиге окъ тийиб, атларындан джыгъыладыла. Ол тар джолда атла илгениб, шын туруб, тёбен джанында чынгылдан кетерге аз къаладыла. Къызыласкерчиле мараб атарча болмай, эс джыйгъынчы, боллукъ болады. Ёзеннгилеге аякълары бегиннген къызыласкерчилени да сюйреб, атла артха айланадыла. Алда арбада мыртазакъ къалабалыкъны чурумун ангыламай, "Засада" деб, къычырыб, арбаланы аллындагъы къызыласкерчилеге мыллыгын атады. Алай а джелкесинден окъ тийиб, къабланады. Аны шкогун Сюлей сермеб алады. Алдагъы аскерчиледен да ючюсю атладан джыгъылгъанларында, къалгъан экиси къачыб, айланч-буйланч джолда кёзден ташаядыла. Талай такъыйкъаны ичине, беш арба тутмакъланы къолуна кёчеди. Беш къызыласкерчи, беш прауленни адамы, беш да арбачы джесирге тюшедиле. Алай бошалады тутмакъланы бу джоллары.
Аны юсюнден большевик пресса "Засада" деб, кёб таурух джазгьанды. "Саны джюзге джетген банда, ташадан чабыуул этиб, тутмакъланы азатлагъанды. Алты къызыласкерчи ёлгенди, беш арбачы, беш мыртазакъ, беш да прауленни адамы джигитлик этиб, сау-эсен къутулгьандыла".
"Джигитлик этиб къутулгьанланы" уа сауутларын сыйырыб, арбаларына да ёлген къызылланы джюклеб, "элтигиз Пашинскеге" деб, ашыргьанла - ол тёрт тутмакъдыла. Ол тёрт адамны - Исламны, Мухтарны, Къасымны , Сюлейни фаджиялары алай башланады. Аланы кючлери бла ол кюн тутмакъла - бютеулей бары да 20 адам - башларына бош боладыла. Алай башланады "агьач кишилени" трагедиялары.
Област ЧК-ны къуллукъчусу Кабанов келиб, бюгюнлю прауленде кенгеш бардырады. Джыйылгъанланы ичинде партия организацияны секретары Ораз, прауленни тамадасы Къантау, орунбасары Зауур, къагъытчы Махмуд, элде ЧК-ны кёзю-къулагьы болгьан Къайтукъ, джарлы-джалчы комитетни башчысы Токъа.
Кабанов: Ол болгьан иш бютеу барыбызгьа бедишликди. Аскер мизамны билген, сауутха-сабагьа уста 20 адам бизге кёб къайгъы салыргьа боллукъдула. Къоллары бугьоуланыб тургъан 20 адам болгъанны чачыу-къучуу этиб, чегетге сингиб кетгендиле. Аны ючюн кёб адам джууабха тартыллыкъды. Ёзге аланы тутмасакъ, кесибиз тутуллукъбуз. Кёлге келгенни ачыкъ айтыгъыз.
Къантау: Джолдаш Кабанов! Мен ангылагъаннга кёре, аланы ууучха джыяргъа бир тынч джол барды. Болджал салыб, ол заманнга келмесегиз, атагъыз-анагъыз, къарнашларыгъыз, эгечлеригиз тутуллукъдула, къысха джууукъларыгъыз элден узакъгьа. къыстaллыкъдыла дерге керекди. Кертисинде да алай этерге керекди.
Ораз: Къантау, элден къысталыуну не болгъанын сен биле болурса, алай чот былайда башхаракъды.
Къантау: Сен мени къагъаргъа кюрешме да, ишни юсюнден сёлеш. Керексиз сёзню къой, аны ахыры таб бошалмазгъа да болур.
Ораз: Биреу ючюн биреуню тутуу тюз болмаз. Андан сора да бизде да барды терслик. Совет власт гюнахларыгъызны кечеди, юч кюнню ичинде элге джыйылыгъыз дедик. Сёзюбюзге тюз бир айны болдукъ. Андан сора тутуб, къолларына бугьоула салдыкъ.
Токъа: Мен ангылагъаннга кёре, байланы, бийлени, субайланы - совет властха иги кёзден къарамагьанланы барын тутуб, тышына ашырыргъа керекди. Байлыкъларын, мюлклерин мында джарлылагьа юлешиб. Кеслери уа анда джокъдан джукъ болуб бир кёрсюнле. Аяу болмазгьа керекди.
Къайтукъ: Тейри, Токъа айтханча, джарлыланы, джалчыланы къоюб, къалгъанланы кёчюребиз десек, халкъны 80-90 просентин кёчюрюрге тюшер. Алай бла халкъны кесибизге джау этербиз. Андан эсе, алгьа иги сагьыш этейик. Ол джыйырманы башы Исламды. Исламны къолгьа джыяргьа керекди. Алай этер ючюн а, юйдегилеринден джылгъа киргенлени тутуб, къалгьанларын да кёчюрюрге боллукъду. Аллын биреуленден башлаб, халкъ не айтыр, сынаб кёрейик.
Кабанов: Мен да бу оюмгъа дженгеме. Джамагъатны джыйыб, "къызым айтама, келиним эшит" дегенча, Исламны иши къалгьанлагьа дерс болурча этейик. Байрым кюннге, Ислам кеси разылыгьы бла къолубузгьа тюшеди, алай болмаса бютеу юйдегилерине джетерикди къыйынлыкъ. Ары дери аланы юйлерин аскер бёлек къуршоуда тутсун.
* * *
Хапарны келтирген Исламны ата къарнашыны джашы эди. Джыйында джылы бла тамада Юнюс айтды:
- Оллахий, бир кере быланы сёзлерине ийнаныб, сауут¬сабаларыбызны да бериб, элге джарашхан эдик. Ахыры не болгъанын кёрдюк. Элде баш тутхан адамланы барын чёблемегенлери бизден къоркъгъанданды. Ансы, биз болмасакъ, кёрюренг, къантауланы, зауурланы не этиулерин. Меннге тынгыларыкъ болсагъыз, ёлгюнчю уруш этерге керекди.
- Тейри, биз уруш этер эдик, къартлагьа, тиширыулагъа, сабийлеге не этейик ансы. Уллу аскер кючюбюз болуб, бу къызылланы джерибизден къыстаб, кърал болур къарыуубуз болса эди,- деб, сёзге къошулду Сюлей.
- Да сора бойнубузну барыб къызыл томраугъа саллыкъ болуб, джолдан нек къачхан эдик да? Не, джюзбашы?- Къасым Исламгъа къарады.
Ислам: Эртде-кеч болса да, быланы былай этериклерин биле эдик. Сизге айтмагьанлыгьыма, мен кесиме оноу этиб бошагьанма. Сёз бусагьатда сизни юсюгюзден бармайды. Мен, байрым кюнню да сакъламай, тамбла элге барайым. Къалгьанла да мындан ары сюйгенигизча болугьуз. Хар ким кесиме, артда сокъуранмазча, оноу этсин. Джангыз барыбыз да ажымсыз ангылагъан бир зат: кимибизни ёлтюрюб, кимибизни да тюрмеде чиритириклерине ишек джокъду.
- Тейри, мен а башха тюрлю сагьыш этеме: къалай алай да ёлюрге буюрулгъан эсе, бу бизге къыйынлыкъ салыб айланнганладан къыралгъаныбызны къырыб, урушда ёлгенибиз иги тюлмюдю? Не-е?- деб, ауазы н кёлтюртдю Сюлей.
Дагьыда бири, "была бизни юйдегилерибизни кёчюрселе, ол затны этгенлени биз да аяб къоймазбыз",- деди.
Ислам: Ой аланла, юйде атагьа-анагьа, сабийлеге затха бизни амалтын къыйынлыкъ, артыкълыкъ джетмесин дейбиз ансы, уруш этерге да, чегетде джашаргьа да кимни огьайы барды? Энди "хо" дерик болсагъыз, сиз бир ауукъгъа дери сабыр этигиз да сейирге къарагъыз, мен а - къадарыма бойсунама - элге кетеме. Кесими орнума тамадагьа Мухтарны теджейме. Элге энмезлик болсагъыз, тургьан джеригизни ауушдуругъуз. Ким билед, къаты къыссала, аскерни алыб келирге да болурма юсюгюзге. Адам дегенинг къарыусуз затды.
Тангнга дери сёлешгенликге бир оноугьа келалмадыла. Танг аласында Ислам эм къысха тенглери-сырдашлары бла бир къысха энчи оноу этиб, элге атланды. Къалгьанла, ёлюм джолгъа чыкъгьанны ызындан къараб къалдыла.
3
Бештау шахарны тюрмесинде Исламгъа джетмеген къыйынлыкъ къалмады. Бери келтиргенлей огьуна соруугъа джюрютюб тебредиле.
- Банданг къайдады? Сауут-сабагъызны къалайда джашырасыз? Тюзюн айтсанг, башынга бош этерге сёз беребиз", дагьыда мынга ушаш кёб зат айтдыла. "Огьайны" басыб турлукъ эсенг, боллугъунг былайды деб, кеси знчи тургъан тыгьырыкъгъа-камерагьа бир акъ къазакъ субайны джибердиле. Сени джауунг да аны кёрсюн: тишлери джокъну орнунда, бир кёзю сокъур. Тёппе тюклеринги ёрге тургьузтхан а - аны къоллары эдиле. Бармакълары кесилиб, джангыз онг къолунда баш бармагьы бла кёргюзтюучю бармагъы сау
- Айтханларына къол салдырыргьа деб къойгьандыла бу эки бармакъны да.
- Быллай бир кёрюб болмай эселе, сени ёлтюрюб нек къоймагъандыла?
- Сенича, бери джангы тюшген джигитлени тюшюндюрюр ючюн тутадыла. Алай а сен къоркъма. Боллукъ бирди. Не сатлыкъ бол да, джанынгы къутхар. Адамлай къалама дей эсенг, кесинги дженгил ёлтюрюрча эт",- зауаллы тишсиз ауузун ачыб, кюлгенча этди.
Дагьыда бир кюн кетди. Дагъыда бир ай. Дагъыда, дагъыда, дагьыда... Асры кёб тюйюлгенден, темир таякъланы бюгюучю Ислам, къазауатчы атын кёлтюрюб ары-бери джюрюучю Ислам, таякъдан атламазча болгьанды.
Кече арасында "Ислам" деген къычырыкъ чыгъыб, камераны темир эшиклери ачылды. Бир да ажымсыз "къагьаргъа" элтелле деб, "кёлсюзлюкден Аллах сен сакъла" дей, атлады.
Бир джангы соруучугьа келтирдиле. Соруучу джукъ айтмай, Исламгьа тёгерекге къараргьа къойду. Беш тешикли темир кеб. Кесилген бармакъла.
- Алкъын сууумагъандыла. Тийиб кёрюрге боллукъса. Бюгече биз сени не сёлешдиребиз, не бармакъсыз этебиз. Ислам къуджур болуб къарады бармакълагьа.
- Игирек къара. Атангы бармакъларына ушаймыдыла? Исламны бети чыммакъ агьарды .
- Келтиригиз, атасын кёрюб къалсын.
Келтирдиле. Атасы. Терк атлаб атасын къучакълады, алайсыз ол аякъ юсюнде туралмай эди. "Аллахха шукур, сауду" деб, эсгерди Ислам.
- Джылда къарнашларынг тутулубдула, къалгьан сабийлени, анангы да Сибириягъа кёчюргендиле,- деб шыбырдады Зекерия.
- Кесингча сёлешме, басурман,- деб, соруучу герохуну арты бла Зекерияны башына уралгьаныча урду. Экинчи да бир керилгенлей, Ислам аны къолун терсине бюгюб, герохун алыб, бойнуна тиреб тохтады. Эки мыртазакъ не этерге билмей, сын къатдыла.
Зекерия ёрге тура келиб, джыгъыла тебреди, алай а кесин къатдырыб сюелди:
- Ислам, меннге эм уллу азаб джетдирreн буду. Муну ёлгенин кёрсем, ёлдюм да демезем деб, соруучуну богьурдагъындан тишлери бла къадалды . Башхасы джокъ, бёрю къойну тутханча тутду - Ислам айыралгъан огъуна эталмады. Бу кёзюуде, мыртазакъланы бири reрохдан атды да, Зекерияны санлары къыйылдыла, алай а ауузу соруучуну богъурдагъына къарышханлай къалды. Ислам терк огъуна эки кере атды да, мыртазакъла бир-бири юсюне аудула. Ислам соруучуну аягъы бла басыб, атасын тартыб андан айырды. Богъурдакъсыз соруучуну къаны чачылыб чыгьа, джан бере эди. Атасыны ахыр сёзлери "Джуртха къайыт, саула санга аманат,"- болдула. Атасын табыракъ джатдырыб, кёзлерин джумду. "Аллах, сен болуш"- деди, ачыудан-дертден къайнай. Эки мыртазакъны тапанчаларын алыб, бирини тыш кийимлерин кийди. Ачхычла зынгырдагьанларын эшитиб, камераланы ачаргьа керекди деди кеси кесине.
Бу ишле бары да бир такъыйкъаны ичинде болгъаны себебли, уллу къалабалыкъ джокъ эди. Джангыз, эшикни былай ачыб, талай атлам этерre, чабыб келген субайны эследи.
- Не болгъанды?- дегенлей, Ислам аны хатхусуна джумдуругъу бла урду. Бюгюлген субайны боюн джигине дагьы да бир уруб, тартыб ёлюкле болгьан одагъа киргизтди. Алайда юсюнде кийимлерин терк тешиб, субайны таза кийимлерин кийди. Чурукъла аягъына тенг болгъанларына къууанды. Чурукъбашлагьада герохланы сугьуб, "ич ишлени субайы" одадан чыкъды. Камераны ачыб, ачхычланы бирине тутдурду.
Къабар къабыны тауусулгьан болмаз эди, бир эшикден джукъ айтмай ийдиле, экинчи эшикде мыртазакъ ишекли болгъанын кёрдю да, уралгъаныча уруб, юсю бла ётдю.
Тюрмеден герох тауушла, къуугъун къонryраула чыкъгъан сагъатда, Ислам "хайт" деб, узайгъан эди. Хурджунларын къазмай кетиб, иги кесек ачха табды. Бир файтонну тохтатыб, иги ачха берди да, сора файтон мыллыгын таула таба атды. Джолда ётмек тюкенден орус ётмеклени, нарзан сууланы алыб, барын да бир джолгьа джутаргьа аз къалды. Алай болса да, кесин мардада тыйды - хатхусу кёлтюрмезин биле эди. Кечеле бла, ташала бла, таула бла талай кюнден Къарачайгьа джетди.
Элни туурасы нарат, нызы чегет басхан тик къабыргъадан къарады: туугьан джери, туугъан эли. "Энди ёлсем да хата джокъду. Огьай, атам ючюн, тюрмеде азаб чеге тургъан къарнашларым Алий, Осман, Добай, Хызыр ючюн, къайдагъылары белгисиз анам ючюн, эгизле Анзор, Умар, эгешчиклерим Саният, Уркъуят ючюн, гюнахлары болмагьанлай джоюлгьан бютеу тюз элчилерим ючюн дерт къайтармай ёлюрre джарамаз".
Атасы кёзюне кёрюндю. Аны ёлюгюн ол итлеге къоюб кетгенине, ёлюб кетгинчи джаны къыйналгъанлай турлукъду.
- Юйдегибизни-юйюрюбюзню сакълар ючюн, большевиклеге кеси разылыгьым бла келиб, мени ёлтюрюгюз, алагьа тиймегиз,- дедим. Алдадыла. Ненчанчы кере? Энди быланы джангыз бир сёзлерине ышаныу джокъду. джангыз бир сёзлерине. Джангыз бир ишлерине.
"Туугьан джерим, къор болайым мен санга,- бауурланыб, арлакъда таш тюбюнден чыкъгьан сууукъ къара суудан барыб ичди. Сагьышланды - мындан ары не этсин энди?
"Элге кече къарангысы бла тюшюб, бир хапар билир эди, алай бютеу джууукъларын чекистле-къарауула сакълай болурла. Аны тюрмеден къачханы бютеу областха хапар болгьанына, ишек джокъду.
"Чыркъ" деген таууш чыгьыб, эрлей бир джанына аунаб, герохун чыгъарды . Тюз ол болгьан джерге, терек бутакъдан чынгагъан джыртхыч джаныуарны тюшгени бла, Исламны да reрохну сампалын ычхындыргьаны тенг болду.
Джаралы джаныуар тюблю-башлы бола барыб, терекге тийиб тохтады. Алай, дженгил огьуна эс джыйыб, хырылдай, ёрге къарады. Кёзлерин джабыб баргьан къанны, башын силкиб чачды да, сора мыллыгын Ислам таба атды. Анга джетерге бир атлам чакълы бир къалгъан болур эди, кючю тауусулуб, тик къабыргъа бла ызына тёнгереди. Дагъыда башын кёлтюрдю, аякъ юсюне турургьа умут этди, алай а ахыры келиб, къобмаздан ауду.
Джаныуар илгендирген Исламны энди ёзенден ит чабхан сагъайтды. Окъ таууш, эшда, мыртазакъланы да уятды болур деб, келди кёлюне. Ёзге бираздан тёгерек шош болгьанында, аны да кёлю бираз рахат болду.
"Тейри, ашхам къарангысы бола эсе, элге эниб, кимден болса да бир хапар билмесем болмаз. Алай а, ышаныб, кимге барайым? Бютеу джууукъларымы, тенглерими юйлерин мараб тура болурла.
"Совет власт - джарлыланы власты". Тохта, мараучу Герий а? Эсиме иги тюшдю. Энди юйленмеген эсе, ол джангыз кеси элни къыйырында бир тыгъырыкъда туруучан эди. Итлиги, харамлыгьы болмагьан джаш. Бий дерге, 6ий тукъумдан тюл, бай дерге байлыгьы джокъ, айтыргьа - власт ишекли болур адам тюллю. Джылы эсе - мени джылымда. Шохлукъ джюрютмеген эсек да, джаулугьубуз да болмагьанды. Къара атхан сагьатда бир-бирибизни дженгалмай тургьанбыз. Адам сатар адам тюлдю".
Къарангы иги кючлегенден сора, Ислам акъырын Герийни юйюне джууукълашды. Бир 20-30 атлам къалгьан сагьатда, тохтаб, бир сагьат чакълыны уллу ташны джанында джерге бауурланыб, юйге кёзлерин тикди. Барайым деб, ёрге тура тебрегенлей, адам тауушла эшитилдиле: къабакъ эшикледен Герий бла (ауазындан таныды) бир башха къаралды, ушакъ эте, эл таба бурулдула. Алай а, эшикле ачыкъ къалгьанына кёре, ол , адамны ашырыб, ызына къайытырыкъ эди.
- Герий, салам алейкум,- деди, ол арбазына кирирге тебрегенлей. Мараучу кёлеккени терк арбазгъа киргизтиб, эшиклени джабыб, ызындан мазаллы томурауну тиреди. Дагьыда, сёлешмегенлей, аны юйге джыйды да, чыгьыб, юй артындан итни арбазгъа бошлаб кирди. Къаблары этилген терезеледен джарыкъ тышына чыкъмазча эди.
- Алейкум салам энди, сау кел кесинг да,- деб, Герий Исламны къаты къысыб къучакълады. Алан, сен керти да кёлекке болуб тураса да...
Къараб къарагъынчы аллына нартюх гырджын, айран, кийик къакъ эт салды. Алкъын сууумагьанды деб, аякъ бла бир шорпа да.
Ислам ашаб бошагьынчы, ол хапар айтыргьа унамады. Ол, "алхамдулилля, бай бол" деб, тепсиден айырылгьанында, хапаргъа джарашдыла.
Ислам, атасы Зекерияны тюрмеде ёлтюргенлерин айтханында, Герий аны бушууун бираз азайтыр ючюн айтды:
- Зекерия бу дунияда, джамагьат арасында сыйы джюрюген адам эди, анда да сыйлы болсун, джандетли болсун.
Ислам ичинде кёб соруу болса да, аны сёзюн бёлмей ты нгылады.
Герий хапарын къысха-къысхасы бла бардырады.
- Сени тутханларындан сора, кёб турмай атанг Зекерияны, къарнашларынг Алийни, Османны, Добайны, Хызырны да тюрмеге джыядыла. Арадан ыйыкъ да кетгинчи, юйюрюгюзню къалгьанын - ананг Балданны, эгизчикле Анзор бла Умарны, эгешчиклеринг Саният бла Уркъуятны Азиягъа сюрген эдиле. Аллахха шукур, саудула, Ёзбекистанда хапарлары чыкъгъан эди. Ийген къагъытлары къарнашларынгдады. Къарнашларынгы Пашинскеде тюрмеге алыб баргъан сагьатда, "Агьач кишиле" джетиб, конвойну да къырыб, аланы къутхаргьандыла. Атанг ала бла болмагъанды. Атанг бла дагъыда бир къауум тутмакъны сен тургъан джерге, Бештаугьа сюргендиле.
- Бизни юй не болуб турады?
- Юйюгюзню кёблеге теджеб кюрешгенелле, алай а, ары кириб джашаргьа киши унамагьан эди. Прауленни тамадасы Къантау джарлы, джалчы къауумну джыйыб, темирчилеб да кюрешгенди, ёзre бирин да «хо» этдиралмагъанды. Ахырында алагьа аман табханын айтыб, кеси барыб киргенди.
Ислам, къаны тюрленнгенин билдирмезге кюреше сорду:
- Элде тутулгьан кёбмюдю?
- Сизни юйдегиден сора да, он юйдегини кёчюргендиле. Тюрмедегилени санын бир кере санаб, 20 чакълы этreн эдим. Кесинг билесе, Ислам, гаккы ичинде тюк излеб кюрешелле ансы, бизни джамагьатда Орусдача, къул-ёзден деб джокъду. Алай а, Эресейдеча, бизни халкъны да къауумлагъа, сыныфлагьа юлешиб кюрешедиле. Онглуракъ джашагъанланы тутуб, ёлтюрюб, юйдегилерин кёчюрюб, аланы мюлклерин-хазналарын да джарлылагьа берген кибик этиб, халкъны бузуб кюрешедиле. Башларын джашатыргъа акъыллары джетмегенле, энди бизre акъыл юретиб кюрешелле. Аланы тынч этерге боллукъ эди, джангы власт, аскер кюч аланы джанында болмаса.
Ислам мындан ары сёлеширге излемей, сорду:
- Къарнашларым-зат къайда, къалайлада болурла?
- Тейри, бир кере Алийге тюбеген эдим да, атам, Ислам ычхыныб келиб къалгъанлары болса, биягъы джерде табарыкъдыла бизни,- деген эди.
- Сау бол, Герий. Сау элни ичинде сеннге базыб келдим. Энди танг атыб къалгьынчы кете барайым.
- Ислам, сизлеге къошулуб къалмагьан эсем да, джюрегим-¬кёлюм сизни блады. Сауут-саба керек болса, къысдыргьанчыкъларым бардыла.
- Герий, элде аскер бёлек, мыртазакъла-зат дегенле кёбмюдюле?
- Тейри, бир джыйырма къызыл аскерчи, аллай 6иp да милиса болур. Сизни джууукъларыгъызны, бирин да марагъанлай, ызлагъанлай турадыла. Сизни юйюгюзде Къантау бла талай милича джашайдыла.
Сизни тюрмеден къачханыгьыз уллу хапар болгъанды. Бусагьатда элде чынлыла кёбюрек кёрюнедиле. Бюрсюкюн НКВД-ны област тамадалары келиб, халкъны акъкъан--букъкъанын джыйыб, къаты сёлешдиле. Прауленни къуллукъчулары юйлерине къарауул салыб, джюрюген джерлеринде милича бла джюрюб айланадыла. Мен ангылагъаннга кёре, бусагьатда сакъ болургьа керекди. Ала элге джыл узуну чынлыланы уруб туралмазла, аладан халкъ эригиб бошагьанды.
- Да сау къал, Герий. Хы, дагьыда бир сорлугъум: Къазий хаджи тынчмыды?
- Тутулгьан эди, ёзге бютеу эл ёрге къобуб, аны ёмюрде бир кишиге хыянаты болмагьанды деб, кючден бошлатханды. Мен ангылагъаннга кёре, аны энтда тутарыкъдыла. Бир кёзюуде элни старшинасы болгьанын, межгитде имам болгьанын ала унутурукъ тюлдюле.
- Да ашхы. Таблыгьы бла анга да бир тюберме. Бир къауум этер ишиме андан - имамдан - разылыкъ алыргьа излейме.
- Аллах аманаты бол. Иги джолгьа,- деб, Герий Исламны чегетге дери ашырды.
ЭКИНЧИ БАШЫ
Эл советни тамадасы Къантау, орунбасары Зауур, къагьытчылары Махмуд, парторганизацияны секретари Ораз, ЧК-чы Къайтукъ, джаркомну (джарлыла комитетини) башчысы Токъа, Зекерияланы юйде олтурадыла.
Къантау "туугьан кюнюмдю" деб, джыйгьанды аланы. Кертисинде, бир джылгъа талай кере тууаргъа амал джокъду, алай а Къантау, ичкиге тюзелиб, ингирлерин джарыкъ ашырыучанды. "Харс ургъан да кеси, тебсеген да кеси" дегенлей, бюгюн да кишиге ал бермей, тамадалыкъны бардырады.
- Биринчи алгьышыбыз – бизнича джарлыланы аякъ юсюне салгъан, бизнича насыбсызлагъа джол берген ленинчи коммунист партиягьады, анга джашау тилей, аякъ юсюнде бу чёмючлени-бардакланы ахырына дери ичейик.
- Къайда, шапа, толтурчу джангыдан. Тохта, ол стаканы толу къайсыды? Махмуд, нек ичмегенсе? Эл Советни секретары ленинчи партия ючюн ичерre нек джыйырыла болур?
Тепси джанындагьыла шош болдула. Бары да Махмудха къараб, не айтырын сакълайдыла.
- Тейри, мени ичмегеними барыгъыз да билесиз, ойнарыгъыз келе болур ансы. Партия ючюн деб да къысмагьыз. Ички бла партияны къатышдырмайыкъ.
- Сора биз ички бла партияны къатышдырабыз? Не-е?
Къантауну кёзлери эрши джанадыла, ауазы къалтырайды, онг къолун героху таба узатыб, дагьыда кесин тыяды. Ким биледи, алкъын иги эсирмегеними, огъесе бир башха сагьышымы, анга терен кирирге къоймады. Кесин ышартхан кибик этиб, сёзлерин да чамгъа бура: "охо да, джолдашла, джашау алдады, тюзелир,- деди.
- Джолдашла, сёзню партияны кёзю-къулагъы, кесген къылычы ЧК-чы Къайтукъгьа беребиз.
- Сау бол, тамада, хурмет этгенигиз ючюн. Да не айтайым, джашла? Биз барыбыз да совет власт, коммунист партия адам саннга къошхан тюненеги джарлылабыз, джалчылабыз. Эресейде орусну 10 просенти бай, бий болуб, 90 просенти джарлы эди. Он просентни мюлкюн 90 просентге чачханлыкъгьа халкъ бай болуб къалалмайды . Бизде иш башхаракъды. Бизде халкъны 90 просенти бай, бий, ёзденди, он просентди aлгъыннгы джарлыланы, джалчыланы саны. 90 просентни джерин-мюлкюн сыйырыб, 10 просентге чачсакъ, ала дженгил огъуна бай болуб кетерикдиле.
Бу зат арабызда къалгьан зат болсун, ансы халкъны 90 просентин он просентни тюбюне атабыз десек, бизни терс ангыларыкъла чыгьарла. Кертисинде этеригибиз а былайды: окъургъа да ол он просентден, къуллукъгъа да ол он просентден аллыкъбыз адамланы. Къайтарыб айтама: биз къулланы, джарлыланы власгыбыз. Бу властха джаныбыз къурман болсун, аны ючюн тартайыкъ.
- Махмуд, энтда ичмейсе, сен бизни бла тюлсе,сора, - деб, джангыдан сёз къозгьайды Къантау. Бизни бла болмагьан а, арабыздан кетерre керекди. Тохта, ишден кетсенг беш башлы къыз юйдегинги къалай асрарынга да сагьыш эт.
- Тейри, Махмуд кесин ёзденнге, бизни уа къуллагъа санай болур, алай эсе джангылады. «Джарлы ёзден джолда табылыр, аны бла болгъанны эшиги джабылыр» да дейле,- сёзге къошулады Токъа.
- Арт кёзюуде арабызда джюрюген сёз терк огъуна сыныф джауларыбызгьа белгили болуб къалады. Ол да бир тинтиллик зат болуб турады.
ЧК-чы Къайтукъну сёзлери бютюн да къоркъуулу чыкъдыла. Махмуд айтылгъан аны ючюн айтылгъанын ангылайды, алай а тюзлюгюне базыб, ачыуу келе быргьады:
- Энди аракъы ичмегеним сизни ишекли эте зсе, не этейим. Мындан ары, сизни да джунчутмай, кете барайым.
- Тамбла огьуна "ишден башыма бош этигиз" деб, къагьыт джазарса,- ызындан тамагъын бошлаб къычырды Къантау.
Махмуд кетгенден сора, иги кесек заманны аны сёзюн этиб кюрешдиле. Алай а ички, ашарыкъ ауушуна, башха алгьышлагьа, башха ушакъгьа кёче башладыла.
* * *
Кече, кёзге тюртюлген танылмазча, къарангыды. Эки къаралды Къазий хаджини юйюню баш джаны къабхакъда къабыргъаларын кырдыкдан айырмай тургьанлы иги кесек заман болады.
- Тейри, Мухтар, мен акъырын барыб, юйюне къарайы м, ансы адам къымылдаб эсленмейди. Бираз мычыгьанлыгъыма къайъырма. Мындан ары ишлерибизге андан разылыкъ алмай болмаз,- деб, Ислам, къарангыгъа кёмюлдю. Къарангыда кёрюрге юреннген бёрюкёз Мухтар ызындан сакъ къарагъанлай къалды
Ислам, тыйгьыч болмай, орамдан арбазгьа кириб, юйню эшиклерин азчыкъ ачыб: Къазий хаджи, юйдемисе?- деди. Джууаб келгинчи огъуна, петеген лампаны мутхуз джарыгъында намазлыкъда мынчакъ тарта тургъан огъурлу къартны эследи.
Юч джыйырма джылдан атлагъанлыкъгьа, сакъалы да агьаргьанлыкъгьа, деу санлары джаш заманындача тургьан Хаджи, "Зекерияны уланымыса?" дей, алгьа атлаб, Исламны къучагъына джыйды. Саубитген Ислам Къазий хаджини мазаллылыгьына сейирсинди. Сёз сёзню айтдыра, Ислам нек келгенин билдирди:
- Къазий хаджи, бу джангы джорукъ, бу джангы тамадала бизни юйюрге, бютеу элге да къаллай халеклик джетдиргенин билесиз. Ёлтюрюлгенле, тутулгъанла, кёчюрюлгенле да аз тюлдюле. Энди биз бир къауум мурдарны джанын алсакъ, анга дин къалай къарайды, сиз къалай къарарыкъсыз? Мен туугьанлы Сизсиз бизге имам, Сизсиз бизге юлгю. Сизден разылыкъ бла башланса, ишибиз онгуна барыр. Разы болсагъыз, сиз бизни бла болсагьыз дейем. Былайда сиз къоркъуу тюбюнде джашайсыз.
- Эй, ашхы улан,- деди Къазий хаджи. - Ислам дин тюзлюк диниди. Файгьамбарыбыз алейхиссаламны айтханы барды: "Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме!"- деб. Зорлукъгъа, артыкълыкъгьа къаршчы турмагъан, ол толу муслиманнга да саналмаз. Сен юйдегигизни къутхарыр ючюн, джанынгы къурман этерге излединг. Аны ючюн деб, къарамадыла. Была, болшевикле, хaлкъны башсыз этиб кюрешедиле. Диннге, адетинге, джанынга да къатыладыла. Была бла кюрешмей боллукъ тюлдю. Алай а, мен сизге къошулуб, чегетге чыгьалмам. Мен былайда халкъыма ачыкъ ауаз бергенлей джашаргъа излейме. Тутаргъа да болурла. Боллукъну кёрюрбюз.
- Сизни юсюгюзден да элде кёб тюрлю айтырла. Бютеу къыйынлыкъны сизден да кёрюрле. "Ала чегетге алай чыкъмасала, элге зарауатлыкъ джетерик тюл эди" дерикле да табылырла. Алагъа джууаб мен этерме. Сизге уа Аллах болушсун! Халкъны Халкъ этген сизнича джашлалла. Аллах аманаты болугъуз.
Ислам Къазий хаджиден кёлю кёлтюрюлюб, таукел чыкъды. "Ол деменгили къарт биргебизге болса иги боллукъ эди. Сорур затла кёбден кёб бола барлыкъдыла. Алай а элден ол кетсе, эл джакъсыз болуб къаллыкъды. Элни эл этиб тургъан Олду".
Мухтар Исламгъа бёлмей тынгылады да, таукел айтды:
- Аллахха шукур! Аллахны, адамны аллында да биз тюзбюз. Бу бизге Ата Джурт къазауатды, дин къазауатды, халкъ къазауатды. Башха джол джокъду.
Бу кечеден тебреб, "агьач кишилени" джашаулары башха тюрлю болду.
Ислам, джыйынын бешишерден тёрт къауумгъа юлешди. Бирине кеси, къалгьан юч къауумгьа да тамадала этиб, аскерчи тенглерин - Мухтарны, Къасымны, Сюлейни салды. Тёрт къарнашын тёрт къауумгъа чачды. Чегетни ичине терен киргизтиб, хар кюн сайын аскер мизамгьа, сауутха-сабагьа юретиб кюрешди. Къысха заманны ичинде аланы уста болгъанларына сейирсиниб, "Къарачайгъа джарагъан бир аскерчик къураргьа боллукъ эди" деб, ышарды.
ЧАБЫУУЛ
Тахсачы къауум элден къайытды. Аланы биргелерине уучу Герий да. Бешбашыла - Ислам, Мухтар, Къасым, Сюлей – аны арагъа алыб, хапарына тынгылайдыла.
- Арт кёзюуде болгьан ишлени эшитген болурсуз. Тюнене да бешеуленни тутдула: Норуйну, Зулкъарнайны, Джюсюбню, Зекерияны, Халисни. Ала бир кишите хыянатлары болмагьан, кеслерини къыйынлары бла баш тутхан адамла эдиле. Аланы арбазларында мал къоймай сыйырды ла, кеслерин тутдула. Энди юйдегилерин да кёчюрлюкдюле деген хапар джюрюйдю. Мен эсем, кесигиз билесиз, не байлыгьым да шкогум эди. Энди мени да сауутсуз этебиз деб кюрешедиле. Мен ангылагъандан, была халкъны башсыз этиб, сауутсуз-сабасыз этиб, къайырылыр къарыуун къоймай, сюрюу этерге башлагъандыла. Мени сартын, Къантауча бир къауумну терилери алынмай, артыкълыкъ тохтарыкъ тюлдю.
Бусагъатда къагьытчы Махмутну орнуна меннге джууукъ джетген джаш ишлейди. Ол, тамбла алгьыннгы прауленни мекямында эл Советни, джаркомну, ЧК-ны, НКВД-ны къуллукъчулары джыйылыу бардырлыкъларын айтханды. Джыйылыу ингир сагьат джетиде башланныкъды. Элде бусагьатда 20 къызыл аскерчи, аллай бир да милиса барды. Мен ангылагъаннга кёре, тамбла чабыуул этиб, барын да къырыргъа керекди.
Мухтар: - Герийни айтханы тюздю. Алай а амал болса, мен барын да джесирге сюрлюк эдим. Бизни тутмакъда тургьанларыбызны ийселе, биз да быланы бир къауумун иерге болур эдик.
Къасым: - Тейри, ала да кесибизни джесирге къалай сюрдюрейик, деб тура болмазла. Биз умут этгенча болуб да къалмаз, кесибизни бегитиб чыгьайыкъ. Неме уа, къызылланы, совет властны къолундан ненча адам ачыгьаны, тутулгьаны, ненча юйдеги тыш джуртлагьа сюрюлгени белгилимиди?
Герий: - Белгилиди. Элде аны билмеген джокъду 15 элчи ёлтюрюлreнди, 35 адам тутмакъдады, 20 юйдеги Азнягьа сюрюлгенди.
Сюлей: - 20 юйдеги элни ондан бириди. Хар онунчу юйдегини тышы на сюргендиле. Эшда, аны бла да тохтарыкъ болмазла.
Герий: - Элчиле сёзлеринде сизни юсюгюзден "ала да чегетде бугъунуб турмай, бир кёрюнселе эди" деб, терк-терк айтыучандыла.
Ислам: - Алаймыды? Къыйынлыкъ джетгенин бизден кёрreнле, бизни къаргьагъанла да бардыла деб да эшитгенбиз. Алай болса да, иш кесин кёргюзтюр. Хазырланайыкъ. Мындан джаяу барсакъ да, андан атла бла къайытыргьа керекди.
* * *
Экинчи кюнню ингири. Элге джууукъ чегетде, къачхынчыладан къуралгьан аскерчик ашхам къарангысын сакълайды. Сакълайды элге кетген Герийни не хапар бла къайытырын. Заман тохтаб къалгъанча кёрюнеди.
Кёз байлана, Герий къайытды.
- Прауленде джыйылыу барады . Арбаз милисадан толуед. Бир онбеш болур эдиле. Къызыласкерчиле элни ол бир къыйырындалла. Юйден "харх" этген тауушлары чыгьа эди - тонгузла аракъыдан ургъан болурла. Атлары уа, не эсе да, джерлениб эди. Бачха узуну илкичге тагъылыб...
- Сау бол, Герий, - деди Ислам. - Энди къысха оноу этейик. Эки бёлюнюб, бир къауумубуз эл советчилени, экинчи къауумубуз да къызыласкерчиленими чёблейбиз, огьесе...
Мухтар: Биз 21, ала эки джыйырма. Ала кёбюрек болгьанлыкъгьа, биз аланы джунчутурбуз деб турама. Разы болсагьыз, мен Къасым бла бирге къызылланы къолгъа джыярем.
Ислам алагьа Сюлейни да къошду. Не айтсанг да, биринчи дуния къазауатда 2-3 джылны къазауат этген юч джаш бирге болсала иги болур, къызылланы арасында сауутха устала болурла.
Чабыуулну бир кёзюуде башларбыз деб, сагъатларына къараб айырылдыла.
Мухтар бёлеги бла къызылла тургьан юйге джууукълашды. Арбазда къайыр ит адамланы сезиб, чабаргьа къалды .
- Что там видишь, белый?- деб, къызыласкерчини ит бла сёлешгени эшитилди.
- Итни бошла,- деди экинчи къызыласкерчи да.
- Иш биз айтханча башланмазгьа тебреди,- деб, сескекленди Мухтар.
Ючюшер-ючюшер болуб, юйню терезелерин, эшиклерин ышаннга алыб тохтадыла.
Къабакъ эшиклени ачыб, итни джибергенлей, тюз эшикни къатында сюелген Мухтар, къылычы бла уруб, итни белинден эки этди. Экинчи ургьаны бла къызыласкерчини герох тутхан къолун юздюрдю. Ол къычырыкъдан алды, экинчи къызыл да "бандиты" деб, герохдан чыкъырдатды, алай а, окъ тийиб, сойланды. Къалабалыкъ башланды.
Юйню терезелеринден талай гранатны шууулдатыб, сейирre къарадыла. Къычырыкъ-хахай, ызы бла эшикле кенгине ачылыб, талай аскерчи чартлаб чыгъар чыкъмаз, окъладан аудула. Мухтар ачыкъ эшикледен дагьыда бир гранатны быргьады. Терезеледен чынгаб чыгъыб, бир экиси бачхада атлагьа мыллык атдыла, алай а, аланы алайда тургьан джашла тюбге уруб, къолларын байладыла.
Бу кёзюуде Исламны бёлеги прауленни къуршалагьан эди. Келишген заманларындан алгъаракъ окъ тауушла чыгьыб, арбазда милисала герохларына къадалдыла, ёзге онбир шкок атылыб, аланы джерге къаблады. Джанауалда къыйналмасынла деб, барын да бирем-бирем башларындан уруб чыкъдыла.
Юйню ичиндегиле, эрлей лампаланы джукълатыб, къарангыда герохлары н хазырлаб, юй тюбюне сойланнгандыла.
Ислам тамагьын бошлаб къычырады: Эй, юй ичиндегиле, къолларыгьызны ёрге тутуб, бирем-бирем чыгьыгьыз, алай тюл эсе, терезеледен гранаталаны атарыкъбыз.
- Ийнана болмазла дейме, бусагъат ийнандырайым, ¬джашланы бири къылычы бла "шып" деб, бир миличаны бойнун юздюрюб, ёлюкню башын терезеден ичине быргьады.
Баш барыб Къантауну юсюне тюшеди. Къантау "бомба" деб къычырыкъдан алады, алай а "бомба" атылмайды. Аны орунбасары акъырын тийиб кёрюб, " да бу адам башды да" деб, шыбырдайды.
- Эй, сауутларыгъызны юйде къоюб, къолларыгьызны ёрге кёлтюрюб, чыгьыгъыз!
Бираздан Къантау, Зауур, Токъа, Ораз, Кабанов, Къайтукъ дагьыда тёбенден келген эки чынлы кёрюнедиле. Аланы къолларын сыртларына буруб, къаты байлагъандан сора, юйге кириб, сауутларын джыйыб чыгьадыла.
Бу чабыууллары былай тынч бошалса да, тамбланы сагъышы тынгы бермейди.
Тёбенден келген джоллагьа къарауула салыб, тамбла кюн джарыкъда халкъ бла тюбешир оноу этиб, кече элде къалдыла, алай, а джукълар онг джокъ эди: кече узуну ёлюклени ташыб, элден узакъда, къачандан эсе да къалгьан терем чунгургъа атыб, башын деменгили джабдыла.
Танг джарыгъандан сора, элчиле малларын къыстай, сёлешедиле:
- Алан, кече бы лайда уруш баргьанча ол окъ-тоб тауушла не эдиле?
- Тейри, аны билмеген джокъду. Къачхынчыла, эне келиб, къызылланы къакъгьандыла.
- А неме уа, Къантау иш? - Ала тутyлубдула.
Былай сёлеше, халкъ прауленнге джыйылды.
- Салам алейкум, джамагъат!- деб, сёзюн башлады Ислам. Кесигиз билесиз, къаллай бир заманны тёзюб турдукъ. Алай а, артыкълыкъны учу-къыйыры джокъду. Адамланы тутдургъанла, джокъ этдиргенле - аллыгъыздады ла. Сиз айтханча сюд этейик алагьа.
Эл Советни тамадасы Къантау, орунбасары Зауур, джарлыла комитетни башчысы Токъа, ЧК-ны къуллукъчусу Къабан, ЧК-¬ны агенти Къайтукъ, НКВД-ны тёбенден келген къуллукъчулары Стрижин, Люценко, бетлеринден къанлары къачыб, сюеледиле.
- Былагьа сюд былай болургьа керекди,- деб, бир саубитген къойчу таягьы бла Къантауну сопалаб тебреди. Ол алай башлагъанлай, джюреги къайнаб тургъан джамагьат, алгьа силкиниб, ким таягьы бла, ким аягъы бла, ким джумдуругьу бла "къан ичгенлени" дюнгюрдетиб тебредиле. Къазий хаджи тыяргъа кюрешди, алай а къызгьан халкъ, кёлю къаннгынчы тохтамады.
Ёлюклени .арбалагьа атыб, элден къоратдыла.
Джамагъат бираз сууугьанында, тамбласына сагъыш эте башлады.
- Терс этдик!- деген ауазла да чыкъдыла. Энди совет властдан къалай къутулгьун?
Ислам къолун кёлтюрюб, халкъны гюрюлдегенин тохтатды: -Джамагъат! Тюнене джыйылыуда не оноу этгенлерин билемисиз? Билмейсиз. Сора ты нгьтлагъыз
Герийни джууугьу къагъытчы Ахмат, дефтерин ачыб, окъуб тебреди:
1. Тутуллукъ... 30 адам
2. Кёчюрюллюк... 40 юйдеги
Бу оноуну сиз терилерин алгьанла бары да бир аууздан къабыл этген эдиле.
Къайсы эсе да: - Энди уа бары бызны да къурутурукъдула, деди. Аны къатындагьыла огьуна хыны этиб, сёлешмезча этдиле. Къазий хаджи сёзюн ашыкъмай башлады:
- Джамагъат, баз кишиге чабыуул этмегенбиз. Кишиге кесибизни джоругъубузну салабыз демегенбиз. "Болшебиклебиз" деб, бизге келгенле, бизде ала оноугъа салгьанла да, кимле болгъанларын бек ариу билебиз. Чалкъы бла гелеу ханс чалыныб, къайда чыгьана къалыб кетгенча, болшебикле да, халкъны ёзегин къурутуб, къайда болумсузну, намыссызны баш этерге кюрешедиле. "Аллах джокъду" деген джорукъ кишини аяб къоярыкъ тюлдю. Энди меннге тынгыларыкъ болсагъыз, тиширыула бла сабийлени, къартланы башха эллеге, джууукълагьа чачыб, эркишиле уа къазауат этерге керекбиз.
- Къазий хаджи, аланы табарла, тутарла, къыйнарла. Андан эсе, бир кёзюуге дери чегетни теренинде букъдурсакъ, иги болурму эди?- деди къарт Джюсюб.
- Энди аны юсюнден оноулашыб, табыча этерге керекди.
Бу кёзюуде элни тёбен джанындан бёлек атлы кёрюндю. Джууугьуракъ келreнлеринде, Мухтарны бёлеги джесирлеб келген эки атлы эсленди. Къагьытларына къарай тебредиле. Бири - Андрей - Баталпашинскеде орналгъан къызыл полкну штабындан политкъуллукъчу, бирси да – Сергей – област ЧК-ны къуллукъчусу. Экисин да тинтиб, документлерин алыб, арагъа чыгъардыла. Сёз бердиле.
Сергей: Бизни джесирлегенлей огьуна ангылагьанбыз - былайда контрреволюцион къозгъалыу башланнганды. Къара халкъ, сиз кесигизни бандитлеге алдатмагьыз. Совет власт шох ким, джау ким болгьанын биледи. Мындан тереннге кирмей тохтасагьыз, кечилирге болурсуз, алай болмаса...
Аны сёзюн бир эрши ауаз бёлдю:
- Совет власт а келтирген палахлары ючюн кечмеклик нек тилемейди? Сиз, болшебикле, джетдирген палахларыгъыз ючюн, кечмеклик нек тилемейсиз? Ма бу элни адамларын ёлтюрюб, тутуб, сюрюб айланнганыгьыз ючюн, сен, тонгуз, кечмеклик нек тилемейсе? Аманлыкъ этген - сиз, джууабха тартыллыкъ а - биз. Алаймыды? Бизни джерибизни-элибизни къаннга бояб, дагьыда бизними терслейсе? Ким чакъыргьанды сизни бери? Бар да джуртунгда патчах бол,- деб, тебгeн киши таягьы бла чекистки башын сермеди. Ол, артха атлаб, къолу бла таякъны тутаргьа кюрешди.
- Ыхы, кесинги таякъдан къорургъа кюрешемисе? Биз да сизден кесибизни алай къорургьа кюрешебиз. Ол а сизге эрши кёрюнеди. Тюйсек, тутсакъ, ёлтюрсек да, "дыф" демегиз деб, кюрешесиз. Бизни, намазлыкъча, сыйлы джерибизге, аракъы ийис эте, тонryз сюрюуча, кириб келгенсиз. Тёзюб турдукъ. Энди тёзюм бошалды.
Къатангы таулу экинчи кере таягъы бла чекистни башын, элия ургьанча, сермеди. Башхасы болмай, былай харбуз эки джарылгъанча, джарылды аны башы. Къан юслерине чачылгьан адамла, "муну башха джерде ёлтюрюрге болмаймы эди" деб, джийиргениб артха туракъладыла.
Суууб бошамагъан ёлюкню нёгери Андрейни сыртына джюклеб, талай джаш джамагьатдан айырдыла.
Эл, чибини кёчген четеннге ушайды. Сабийлени, тиширыуланы, къартланы кёрлюк тюлсе: аланы чегет ичинде къош дорбунлада орналтхандыла. Элде Исламны 20 адамдан къуралгъан аскерчиги, элчиледен да - ёлгюнчю къазауат этерге деб, 300 эркиши къалгьанды. Тёбенден элге келген тар джолну сакълаб, кече-кюн да бир¬-бирин ауушдура, къарауулла сюеледиле. Чыпчыкъ учхан эсленирча сакълыкъ алайды. Артыкъсыз да тёбенден келген аскерчи Андрей къачыб къутулгьанлы, Ислам джорукъну къаты этreнди.
300 адамгъа джюзбашла этиб, кесини нёгерлерин салгъанды. Уруш этерге бетджанла айыргъанды. Хар он адамгъа аскер мизамдан, сауут-сабадан иги хапарлыланы тамадала этгенди. Сауут усталыкъгъа юретиу барады. "Энтда бир юч кюнюбюз болса, бир джукъгьа юренник эдиле",- деб, сагьыш этеди Ислам. Аны сагьышын бёлдю Мухтар:
- Алан, кёлюме не келгенди, билемисе? Къалгьан къарачай эллеге айланыб, аланы да къозгьаргъа керекди, алагъа да джетгенди къыйынлыкъ. Джилтин джетсе, къабынырча болуб турадыла.
- Тейри, Мухтар, ол мени эсимде да барды, алай а бютеу халкъгьа къыйынлыкъ джетдирирле деб, къоркъама. Бютеу Кавказ, Эресей болшевиклеге къаршчы къобса эди... Кёресе, къазакъла да хорлаялмайла аланы. "Джерге, байлыкъгъа ие боллукъсуз" деб, мыжыкъланы алдаб къобаргьандыла да, энди ол кир ырхы болгъанны алыб барады. Амалсыздан ёрге тургъанбыз ансы, кесинг билесе, бизде быланы хорлар кюч джокъду. Къазий хаджи бла да бир оноулашайыкъ.
Хаджи намазлыкъдан чыгьыб, мынчакъ тарта тура зди. Бираз тынгылады , сора, эшда, кесини бишиб тургьан оюмун айтды:
- Джайылыб, эллени къозгьагьан, къобаргьан джангылыч иш боллукъду Къартланы, сабийлени, тиширыуланы къайры къачырлыкъса? Кюн тюрленир, къыш тюшер, ёмюрюнг чегетге кириб туралмазса. Къошуллукъ келсин да бизге къошулсун. Хапар тау эллени барына джайылгъанды. Болшевикледен джанлаб айланнган аз адаммы барды? «Эркинлик не ёлюм» дегенле келсинле бизге.
Оноуну тюзге санаб чачылдыла.
Арадан бир ыйыкъ озду. Тёбенден аскер келген кёрюнмейди. Къызылла къырылыб къалгъанча, шумдула. Ол заманны ичине тёгерекде элледен, таудан, тюзден, чегетден, башха халкъладан да къачхынчыла къошула, элде сауутлуланы саны 500-ден атлады. Къазий хаджи, Ислам, Муктар, Къасым, Сюлей кючлю аскер мизам салдыла. Алай а быланы сакълыкъларына да къарамай, тышындан къошулгъан ючеулен, ичиб, халек болуб, аскер-шериат тёреге тюшдюле. Замам къоркъуулу болгьанын эсге ала, джорукъну, динни да бузгъанлары ючюн, башхалагъа осaл къылыкъла кёчмез ючюн, ючюсюн да къагъыб къояргъа деб, буйрукъ этилди. Созмай, ючюсюн да къоратдыла.
Экинчи кюн, Къазий хаджиде беш джюзбашы джыйылды. Талай заманны кенгешгенден сора, бир оноугъа келдиле: бир джюзню ёзенни энгишre ийиб, къызылла бла гитче уруш ачыб, артха ыхдырылгъан кибик этиб, аланы къабханнга тюшюрюрге.
Къасым джюзю бла атланды. Къарачай тукъумлу атла тау джолну къыдырыб, ёзенни кенгине чыкъдыла. Ючеуленни джортдуруб, тахса джыяргьа ийди. Бир кесекден ала кёзден ташайдыла.
Район аралыкъгъа джетерге кёб къалмай, джолда ийнекни сюрюб баргъан таулугъа тюбедиле. Салам бергенден сора, хапар сордула.
- Оллахий, "ох" деб турабыз. Сизни хапарыгъыз чыкъгъанлай, болшевикле, эгетлери да Пашинске таба къуюлгьандыла. Элле тазадыла. Бу хапаргьа къууана, бир атлыны артха къайтарыб, эки тахсачы атлы андан да тёбен джортдула. Джолда Джёгетей Аягъындан келген арбалагъа джолугъуб, танышларына тюбедиле. Аланы айтханларына кёре, Джёгетей аягъы станседе Пашинскеден келген аскерни саны-санауу джокъду. Тартыб тургъан бир мыжыкълы тамбла сизге "капут" деб, темирчилегенин айтдыла.
Тахсачыла артха къайытыб, ууакъ атлам бла келе тургъан джюзге тюбедиле.
Къасым тахсачылагъа тынгылаб: "Тейри, къызылладан джесир алсакъ иги боллукъ эди",- деди. Кесине онбашы Джюсюбню чакъырыб, анга ону бла "тил" келтирирге буйрукъ берди.
Джюсюб, стансеге джууукълаша, кёзюлдреуюк бла къарады: суу ызында атларын да кёкенлеге тагъыб, джуууна тургъан юч къызыласкерчини эследи. Дуппурчукъдан аугъанлай, юслерине чыгъыб къаллыкъларын ангылаб, атладан тюшдюле. Бешеуленнге атланы тутдуруб, бешиси джаяу ол джанына аудула.
"Была къоркъмай былай эркин джуууна эселе, сора джууукъда аскер бёлек болур"-, деб келди кёлюне Джюсюбню. Хазна къалмай, чырпыла ичи бла барыб, джуууннганланы кийимлерине джууукълашдыла. "Энди аланы джагъагьа чыгъарлары къалгъанды, сакълайыкъ,- деди. Бу кёзюуде къайсы эсе да, джётел этди. Ол джётел этгенлей, атла "пырх-чырх" этдиле, кишнедиле. Джуууннганла сагъайдыла, джити-джити къарадыла. Бу джанында ат кишнегеннге дуппур артындан атла джууаб къайтардыла. Къызылла сескеклениб, джагъагъа чыкъдыла. Кийимлерине узалгъанлары бла чырпы ичинден таулула чыгьыб, юслерине мыллык атдыла.
Бири сыпдырылыб, Къобаннга чынгады. Бири да аны ызындан чынгайма дегенлей, Къасым къылычы бла уруб, башын бойнундан юздюрюб атды. Аны ючюн къарамай, башсыз ёлюк эки-юч атлам этиб, суугъа джыгъылды. Башы да ызындан тёнгереб, суугъа тюшдю. Бирин тюбге басыб, къаты байладыла.
Къарагъанларында, терк джюзюб узайыб баргъанны ызындан Дугу джагъадан аркъан ата тура... Аркъан шууулдаб барыб, къызыласкерчини тюз бойнундан бууду. Олсагъатлай, Дугу не кючюн салыб, бир уллу чабакъны тартханча, аны тартыб тебреди. Къалгъанла да джетиб анга болушдула. Не болгъанын иги ангыламагъан, тылпыуу кетген къызылны джагъагъа чыгъардыла. Дугу эрлей аркъанын бош этди. Тынаргъа аз къалгъан аскерчини да ат аллына атыб, джортуб артха айландыла. Джылкъычы Дугуну аркъаннга усталыгъы, къызыл "чабакъны" аркъан бла суудан алгьаны иги кесекге кюлкю, хапар болгъанлай барды.
Сорууда экиси да джашырыб кюрешмедиле: тамбла къазакъ аскер (ючджюз атлы, эки тоблары, откъусарлары, гранаталары, шкоклары , талай арба окълары ) тау эллеге атланныгъын айтдыла. Экисине да соруу башха-башха этилгенликге, айтканлары бирча болду. Экиси да гитче сабийлери болгъанын, аскерге къоймай алгъанларын айтыб, джаныбызны сау къоюгъуз деб тиледиле. Экисин да алыб, джюзге тамадагъа орунбасары Исхакъны къоюб, Къасым талай атлы бла, кече къарангысына да къарамай, Исламгьа атланды.
Къазий хаджи, Ислам, Мухтар, Къасым, Сюлей, къысха кенгешгенден сора, бир оноугъа келдиле. Къызыл аскер чыгъарыкъ стансеге джууукъда биринчи джюз Къасымны башчылыгъы бла урушну башларгъа. Сора артха ыхдырылыргъа. Мухтар бла Сюлейни джюзлери бугъунуб тургъан чегетден озгъанлай, ала ёзеннге къуюлуб, къызыллагъа артха джолну кесерге. Алай болмай, къызылла станседен чыкъмай тохтасала, кеслери чабыуул этерге. Кече къарангьысына да къарамай, Ислам бла джюзбашыла белгиленнген бетджанлагъа джерлешдиле.
Танг аласында Къасым кёзюлдреуюк бла къараса, станседен саф болуб чыгъыб келген къызылланы эследи. Туура стансени къатында, таулу джюз болур дерге эслерине келе болмаз эди - рахат эдиле.
Къасым Исламгьа эки атлыны чабдырды . "Кесибизни билдирмей, ётме къоябыз. Ала Гитче дуппур бла Уллу дуппурну арасы тюзге къуюлгъанлай, тёрт джанларындан алыб, къырабыз".
Эшда, къызылла таулагъа джууукълаша, сагъайырыкъ болур эдиле. Былайда уа - станседен 2-3 къычырымда къуршоугъа тюшербиз дерге къыйын эди. Ислам санаб, къызылланы санын 350 чакълы этди. Пулеметла джерленнген тачанкаланы, эки тобну, окъ-тоб джюкленнген талай арбаны
санады.
Къолун кёлтюрюб, онбашылагьа "хазыр" болугъуз белгини берди. Ахыр къызыл атлыла Гитче дуппурдан аугъанлай, джюз эрлей къуюлуб джолну кесди. Кесиб хазыр этген уллу тереклени джолну тарына атыб, атла ёталмазча этдиле. Уллу дуппурдан шкок таууш чыкъгъанлай, эки дуппурну арасы тюзде къызыллагъа алдан, артдан, кюнбет кёкенледен от ачылды. Къызылла не бек къайырылыргъа кюрешдиле эсе да, эки-юч сагъатны ичинде боллукъ болду: 200-ден артыкъ къызыл къырылды, 100-ге джууугьу да джесирге тюшдю. Аны юсюне да дуния бла бир сауут, ат, кийим...
Ёлгенле, джаралыла таулула джанында да бар эдиле. Алай
беш ёлюк, он да джаралы - быллай урушха алай кёб тюл эди... Джесирге тюшгенлени ичинде кеслерин дюрген джюрютгенле, артыкъ сёлешгенле. чыкъдыла. Мухтар, биринчи джюзню башы, аланы - 10 болшевикни – айырыб энчи къауум этди.
- Не, джюзбашы, хорлам кёллю болубму тураса? Тамбла тёбенден аскер келсе, бетинг къалай агьарлыгъын билемисе?
Арлакъда башха джесирлени ичинден бири, "джюйюсхан джюзбашы, сизre бир энчи сёзюм барды" деб, аллына атлады.
- Келме къоюгъуз,- деди Мухтар.
- Джюйюсхан джюзбашы, бу он къызылны манга туурама къоюгъуз. Была мени юйюмю къурутхандыла. Мени да мадарсыз этиб, "бизни джанлы болдунг эсенг, къарачай контраланы къырыуда кёргюзтюрсе кесинги" деб, кеслерине къошханелле. Былагьа мени дертим кёбдю. Мен кесим да биринчи дуния къазауатда къазакъ аскерде джюзбашы эдим. Атым Степанды.
Он джесирни къалгъанладан айырыб, чегет ичинде тaлачыкъгьа тыйдыла.
- Сауутсузланы къыргьан тынчды, не?- деб, биягъы джесир сёз башлады.
- Анга, меннге да къылычла беригиз,- деб, тиледи Степан.
Бердиле. Мухтар ат юсюнден сейирге къарайды.
Джесир Степаннга "сатлыкъ" деб, мыллыгын атды. Степан бир джаны на бир атлам этиб, къылычы бла ойнагьанча тартды. Баш бойнундан айырылды. Тёнгек джыгъылгъынчы да сакъламай, "энди уа къайсыгъыз излейсиз къолунда къылычы бла ёлюрге?" деб, къычырды. Не, тилигиз тутулубму къалды? Станседе меннге джекире эдигиз да?
Степан аллына атлаб, дагьыда бир къызылны башын тайдырды. Къалгьанла къачар умут этдиле, алай а бир джиб бла байланыб тургьанла ары-бери тарт-соз бола тургьунчу, къылыч этерин этди. Кимин бойнундан уруб, белине дери джарды, кимлени да чёплеу башланы юздюргенча, башларын юздюрдю.
Мухтар бу адамны кючюн, къатылыгьын, усталыгьын да джаратды. Айтыб, анга ат келтиртди. Сауут-саба керегин да бердиле. "Джюр, тамада бла танышдырайым",- деб, Исламгьа алыб барды. Ала бир-бирин кёргенлей огьуна, таныб, "Степан", "Ислам" деб, къаты къучакълашдыла. Бу кюнден башлаб, Ислам Степанны кесине орунбасар этди. Аны бла кенгешмей, бир ишни да башламады.
Болшевикле бла отлары джанмай, тюзледе аякъ тиреелмей, тёбенледен кёб къачхынчы, тюрлю-тюрлю халкъланы адамлары джыйыла келиб, таулу аскерчикии саны 1000-ден атлады. Аладан 600 чакълысы къарачайлы, къалгьаны къазакъ, абаза,черкес, ногьай къауумладан. Ислам бла Степан аладан миллет джюзле этмей, къатыш джюзле этдиле. Мизамны бузгьанлагьа кечмеклик джокъ эди: aланы атыб къоя эдиле. Алай бла, минг болгьан бёлек 10 мингни аллын тыярча деменгили аскерчик болду.
Къачхы сууукъла тюшселе, быллай бир аскерчини аскер хазырлыкъда тутхан къыйын боллукъ эди. Алай а къызылла таб заманны сакълай турмадыла. 11-чи Къызыл аскер, 2 минг адамдан къурaлгьан, кючлю сауутланнган бёлегин джолгьа чыгъарды. Ол бёлекни ичинде отдан-суудан хапарлы тенгизчиле, тенгизчи джаяу бёлек, атлы бёлек, хар джюзню башында граждан урушда чыныкъгъан, сыналгъан командирле, политкомиссарла бар эдиле.
Баталпашинскеден аллай кючлю аскер чыкъгъанын, къуугьун болуб джетди. Аны кибик: "джесирге кишини алмазгъа; тюбеген таулуланы къарт, къатын, сабий деб, къарамай, къырыб барыргьа; къолгъа тюшген хар тау элни кюйдюрюрге" деб, буйрукъ болгьанын тахсачы ла билдирдиле.
Исламны штабына джюзбашыла бары джыйылдыла: 1. Мухтар 2. Къасым 3. Сюлей. 4. Степан 5. Хаджи-Дауут 6. Джатдай 7. Джонгурчха 8. Умар. 9-10. Исламны эки гитче къарнашы Алий бла Осман (аланы, Исламны чарлагъанына да къарамай, джюзле кеслерине башчы этген эдиле), сора Къазий хаджи.
Ислам къысха сёз айтды:
- Бюгюн, тамбла дегенча бизни аскерибизге сынау кюнле келедиле. Болшевиклени урушлада чыныкъгъан эм онглу джыйымдыкъ бёлеклери бизни эллени кюл-кёмюр этерге деб, Баталпашинскеден чыкъгьанды. Джаяу бёлек, атлы бёлек, тенгизчи къауум - бары да бир джумдурукъ болуб, бизден бошар акъыл алгъандыла. Биз аланы эллеге джиберсек, элледен джукъ къаллыкъ тюлдю. Ала бла къалайда уруш ачабыз. Кёлге келгенни айтыгьыз.
Мухтар: - Мен ангылагъаннга кёре, аланы Джёгетей аягъында къаушатыргъа керекди. Аскерибизни эки тенг этиб, бири Джёгетей джанын, бири да Сарытюз джанын сакъласакъ... Ала бла Джёгетей аягъында уруш ачыб, Сарытюз таба ыхдырыла тебрёгенлей, ала сюрюрле, ол заманда Джёгетей джанындан экинчи къауум ызларындан тюшюб, аланы къуршоугъа алабыз.
Степан: - Мен бу оноуну тюзге санайма, алай а, Джаланджик джанындан келген джолну да бир джюз сакъламай, ачыб къояргьа джарамаз. Ансы къуршоугъа кесибиз тюшюб да къалырбыз.
Къасым: - Степан тюз айтады. Джаланджикден келген джолну сакъларгьа керекди. Алай а ол джанындан кючлю аскер келсе, бир джюз аны тыялмаз. Алай болгъаны болса, ол джюз да Джегетей аягъына мыллык атыб, алайдагьы къызылланы къаушатыб, Джёгетей бла, Къызыл-Къала бла Уллу Айрыгъа аууб, джауну тау эллеге иймей, анда да къазауат этерге боллукъду. Джангыз 6у оноуну киши билмесин, ансы къызыллагьа джетсе, кесибизден, халкъдан да бошатыргьа боллукъбуз.
Къазий хаджи: - Минг таулу кесини туугъан джуртунда эки минг мыжыкълыны хорлар, Аллах айтса. Тюнене тюш кёргенем: бизни байракъ Пашинскеде чайкъала тургъанча. Аллах аманаты болугъуз, балала.
Экинчи кюн Джёгетей аягъында уруш асры къызыу баргьандан, ким, не болгъанын билмезча эди. Кюн ортагъа къызылла онглай башладыла. Таулула ёзенни ёрге ыхдырыла, ала да ызларындан къысха тюшюб, джунчута тебредиле. Бу кёзюуде Джёгетей джанындан келген джолдан 500 таулу, къылычлары джылтырай, къызылланы ызларындан тюшдюле. Къызыл атлыла, ыхдырылгьан таулуланы ызындан сюрюб, ызларындагъы джаяу бёлекден айырылгьан эдиле. Джёгетей джанындан чыкъгъан таулу бёлек, ол джаяу къызылланы ызларындан джетиб, туураб башлады. Къызыл атлыла алданнганларын кёрюб, ызларына бурулдула. Аны кёргенлей, ыхдырылгъан таулула, ызларына айланыб, чабыуул этдиле. Болгъан къатышды. Аллында бираз джунчугьан къызылла, эс джыйыб, арбаланы тёгерек тизиб, пулеметланы къызыудан къызыу чы къырдата тебредиле.
Иш терсине айлана тебрегенин кёрген Мухтар, aлгьа деб, атын къыздырыб, арбаны башы бла атын секиртиб, араларына тюшдю. Аны ызындан келген эки таулугьа окъ тийиб джыгьылдыла. Бир пулеметну от къусдура тургъан къызылны уруб, белинден эки этди. Башхаланы туураб тебреди. Бир кесекге пулемет чыкъырдагьан сёл болду. Аны бла хайырланыб, дагъыда талай атлы секириб, Мухтаргъа болушлукъгъа джетдиле. Ортада пулемет уяла къаушатылгьанлай, къылыч уруш джангыдан башланды. Ат кишнеу, адам къычырыкъ, окъ атылыу къалабалыкъ талай сагьатны барыб турду. Кюн ортадан джанлай, аякъ юсюнде къуру таулу кийимлери болгъанла къала башладыла. Къугулабыз деб, ёзен суугьа секирreнле, окъ тийиб, сууда джан бердиле. Суу къандан къызаргъан эди. Джаралы атланы, джаралы къызылланы да башларындан уруб, термилмезча этдиле. Ёзен узунуна ёлюкледен толу эди.
Ислам бир джюзюн Пашинскеден келген джолну, экинчи джюзюн Джаланджик джолну, ючюнчю джюзюн да Джёгетей джолну сакъларгьа ашырды.
Сауут-сабаны джыйдыла. 2000-ден артыкъ шкок, герох, къол бомба, 20 пулемет, 5 тоб, окъ-тоб сандыкъла, чурукъ, кийим арбала - айтыргьа, ууатылгьан аскерни, болуучусуча, не тюрлю хазнасы, бары таулуланы къолуна кёчдю.
Таулу джюзле кеслеринде къоранчны тергедиле: ёлгенлени саны 80, джаралыла да - 120. Ёлгенлени, джаралыланы да аскер тачанкалагьа салыб, таулагьа къоратдыла. Аскер лазарет бла дохтурланы да биргелерине алдыла.
Къарачайны ёмюрлеге тарихинде къаллыкъды бу уруш: минг таулу Къызыл аскерни 2 минг уста аскерчиден къуралгьан сынамлы бёлегин толусу бла къурутду. 50 чакълы бири къачыб къутулду, тамада чынлыладан 30 адам джесирге тюшдю, къалгьанла от тёбеси болдула.
Таулуланы къырыргьа, тау эллени чачаргъа, кюйдюрюрге деб, атланнган болшевик аскер, къобмаздан джыгьылды. Уруш баргъан кёзюуде былагьа болушлукъгъа келирча таблыкъ да джокъ эди: къызылла тёбенледе къазакъла бла урушну бошамагьан эдиле.
Таулу аскерде ёлreнлени кёбю, джангы къошулгьан джашла эдиле. Аланы эллеринден джууукълары келиб, алыб кетдиле. Джууукълары болмагьан башха миллетли шейитлени бир къарнаш къабырда асрадыла. Джаралыладан да талайы ёлдю. Къалгьанланы джанларына къоркъуу джокъ эди, алай а, иги кесек адам аякъсыз-къолсуз болду. Къазауат къайда да къазауатды.
Бу урушдан сора болшевикле кёбсанлы газет чыгъарыб, миллетге джаяргьа кюрешдиле. Анда айтылгъаны: бир ыйыкъны ичинде элге къайытыб джашаб тебрегенлени совет власт кечерикди. Элге къайытханла бир ыйыкъны ичинде сауут-сабаларын эл советге табдырыргьа борчлудула. Алай этмегенлеге эмда бир ыйыкъ ичинде элге къайытмагьанлагъа кечмеклик джокъду - аланы ёлюм сакълайды.
Таулу аскерни башчылары терен сагьышха киргендиле. Къач джууукълашыб келеди. Бютеу Эресейни къолгъа джыйгьан Къызыл Аскер, эртде-кеч болса да таулу мингни да къурутурукъду.
Ислам: - Бютеу аскерчилеге болумну ангылатайыкъ. Кетеме деген бусагъатда кетерге керекди, Тау артына джолла джабылгьынчы. Былайда ёлеме деген къалыргъа керекди къуру. Кишини гюнахына кирмейик.
Джюзбашыладан кетеме деген болмады. Степан а - "кетиу эсе, барыбыз да кетейик. Алай тюл эсе, Ислам, сен къалай болсанг, мен да алай",- деб тохтады.
Хар джюзбашы кесини джюзюнде оноуну айтды. Кетерге разыла табылдыла, зллеге къайытыб джашаргъа излегенле да чыкъдыла.
Юч кюнден Ислам джюзбашыланы чакъырды. 500 адам къалгьаны ачыкъланды. "Аскерибизни тюз джарымы къалды. Хата джокъду. Бу аскерчиле урушда ёлюб, туугьан джерлеринде асралыргьа излейдиле. Аллах онг берсин",- деб, Ислам джюзлени джангыдан къурашдырды.
Арадан эки ыйыкъ ётдю. Ол кёзюуню ичине, адам къой, джаныуар да киралмаз орманда, ёмюрлюк дорбунлагьа дуния бла бир сауут, окъ-тоб джыйыб, джарашдырдыла. Узакъ заманнга хазырландыла.
Кюнлени биринде, къарауулда тургьан бёлек, къуугьунлаб джетди. Учу-къыйыры болмагъан аскер келеди деб.
"Да не этейик, хазырланайыкъ",- деди Ислам. Адам аз болгъаны себебли, джолну эм тар джерин кесерге оноулашдыла.
Къызылланы уа керти да учу-къыйыры джокъ. Кюнбетде чегет ичинде джашыннган джюзбашы Мухтар, санаб, бешджюз къызыл атлыны озма къойду Сора, келишгенлерича, джиблени юзюб, мазaллы къая ташланы тебердиле. Иги кесек аскерчи таш тюбюнде къалды. Алгъа кетген 500 артха бурулду. Алай а, ол бир джол къызылладан тюшген пулеметладан таулула от къусдуруб тебредиле. 500 атлыдан хазна сау къалмады. Ёзге саны-санауу болмагъан Къызыл аскер ёлгенлени юсю бла атлаб, алгъа барыб тургъан болмаса, тохтарча кёрюнмейди. Алай болса да, къарангы бола, таулула ёлгенлерин, джаралыларын ёрге ашырдыла. Кеслери биягьы бетджанлада къалдыла. Танг аласында къарагъанларында, огьаргьыдан келе тургьан аскерни эследиле.
Ислам, адамы аз болгъаны себебли, аз къарауул салыб къойгъан джанындан орус аскер келе эди. Къызыллагъа салыучу къабханнга 6у джол кеслери тюшдюле. Эки джанындан къысыла келген аскерлеге къараб, Ислам бла Степан оноу этдиле: бир джюз тёбеннги аскерни аллын тыяргъа, къалгьан ючджюз атлы огьаргъыдан келген къызыл къауумну къырыб, таулагьа джол ачаргьа. Алай эталмасала бары да ёллюклери белгили эди.
Таулулагьа бек къыйын кюн келди. Къасым джюзю бла тёбеннги аскерни aллын aлды. Мухтар бла Сюлей эки джюз бла огьаргъыдан келген бёлекге атылдыла. Ислам бла Степан тёртюнчю джюз бла, эчкилеча, чырпы тюблери бла къабыргъаны кёнделен къыркъыб, огъаргъыдан келген аскерни пулеметла бла кесиб, эки бёлюрге оноу этдиле.
Бу тик джолда, бу тар ёзенде быллай ачы уруш биринчи кере бара болмаз эди, алай болса да...
Бирле совет властны салыр ючюн башха джуртлагъа комиссарла сюрюб айланнган орус аскерчиле, бирле да туугьан джерлеринде эркин, бурундан келген адетлери бла джашар ючюн Ата джурт къазауатха, дин къазауатха, джан къазауатха тургъан таулула.
Пулеметланы окълары бошалыб къалгьынчы къызылланы пара-чара этиб турдула, окъ бошалгьанында къуру шкок чыкъырдагъан эшитилинди. Ислам, Мухтар бла Сюлейни джюзлери джауланы кесиб, туураб алгъа баргъанларына ёргеден къараб, къууанды. Ёзге ала алай барыб турургъа кючлери джетерик тюл эди. Ислам, къарнашчыгьы Хызырны чакъырыб, Степан къатыш барыб, къая артында тургьан резерв джюз огъаргъы къызылланы ызларындан тюшсюнле деб, ашырды. Хызыр бла Степан кёзден ташайдыла.
Ислам къабыргьадан къараб, тёбеннги къызылланы тыйыб тургъан Къасымны джюзю артха ыхдырыла тебрегенин эследи. "Ол таб джерден тебселе, къырыллыкъдыла" дей, джюзюнден элли адамын алагьа болушлукъгьа джиберди. Бир аскерчиден Къасымгьа айтдырды: "бетджанларыгьыздан тебмегиз. Ёлсегиз да алайда ёлюгюз. Болушлукъ келликди".
Кёзюлдреуюк бла къарады: Мухтар бла Сюлейни джюзлери тохтаусуз алгьа бара эдиле. "Аллах, болуш" деб, къалгъан элли адамын, "тик къабыргъадан мараб атыгьыз" деб, алгъаракъ тебдирди.
Къызылланы ичинде барына оноу этиб, мизамны буздурмай, уста къымылдагъан джюзбашын эследи. Къатындагьы талай аскерчиге аны кёргюзтюб, марагьыз деб, кеси да аны кёкрегин мараб атды. Ол тёнгереди. Аны ёрге сюерге кюрешдиле. Ислам дагьыда мараб, талай кере атды. Командирлери ёлген къызылла бираз джунчудула. Бу кёзюуде узакъда болса да, резерв джюзню "Аллаху акбар" деген огьурсуз ауазы чыкъды. Къалабалыкъ бютюн да уллугъа кетди.
Ислам Къасым таба къарады: ала биягъы джерде уруш эте эдиле. Сора Ислам 50 аскерчисин чырпыладан энгишге айландырды.
Тюбюнде уруш эте тургьан къызылла абызырадыла: алдан, артдан, кюнбетден да былагьа чабыуул болду. Эс ташлаб, тёбен джанында джардан суугъа чынгай тебредиле. Хорламны сезген таулула, алдан да къаты сермеше тебредиле. Бир кесекден резерв джюз Степанны башчылыгьы бла, Мухтар бла Сюлейни джюзлерине къошулдула. Алай а Ислам, тёбеннги къызылланы алларын тыйыб тургъанлагъа болушлукъгъа дагъыда элли уста мараучусун, джерлениб тургъан эки пулемётну джиберди. Пулемётла джангыдан «ура» деб, чабыуул этген къызылланы аякъсыз этдиле. Бираздан ол джаны тохтады - эшда асры кёб адам ёлген болур эди, сора ол суугъа чынгаб къутулгъан бир къауум къызыл да 6у джанындагьыланы къырылгьанларын айтхан болур эдиле.
Къыжгььл болуб джатхан орус ёлюклени юслери бла атлаб, тау кийимлери болгъанланы кёлтюрюб, огъаргъы да тачанкалагъа джюкледиле. Джаралыланы башха тачанкалагьа олтуртуб, джатдырыб, уруш баргъан джерден чыгьардыла. Ёлгенле кёб эдиле: 120 ёлюк саналды, 80 да - джаралы. "Энди ючджюз къалдыкъ " деб, ахсынды Ислам.
Сауут-саба джыйылды. Степан къызылладан ёлгенлени 600 санагьанларын айтды. Чынлары уллуракъладан оноуланны джесирге сюрдюле. Аланы айтханларына кёре, огъаргъы джанындан келген къызылланы саны 1000 эди. Тёбен джанындагьыланы саны - 2000. Ол затдан къараб айтсанг, огьаргьыдан келreн къызылла толусу бла къырылгьандыла, джангыз бир талайы джардан суугъа таб секириб, къутулгъанды. Тёбенден келгенледен къаллай бири къырылгъанын билген къыйынды, алай а аз болмаз эдиле, не ючюн десенг, кюн узуну чабыуул эте да, къырыла тургьандыла.
Ашхам бола, кёз байлана, Исламны буйругьу бла, тёбеннги къызылланы тыйыб тургьан къауум да таула таба джанлады.
Экинчи кюн, бу уруш баргъан джерден бир он къычырым узакълыкъда, джолну эм ныхыт джерине къарауула салыб, Ислам ёлгенлени асрар джанындан болду. Къазий хаджи шейит ёлюклени тыйыншлысыча асратды. Талай ауур джаралыны элде къойдула, къалгъанланы дорбунлагъа ашырдыла.
Дагъыда юч кюнню шошлукъ кючлеб турду ёзенни. Къызылла да ёлгенлерин асрай болур эдиле. Юч кюнден а, узакъдан тобладан ата, болшевик аскер джууукълашды . Юч таулу джюз не къаршчы турду эсе да, артха ыхдырылыргъа тюшдю. Алай эте, ыйыкъны аягъына сау къалгъан эки джюзю бла Ислам таулагьа, дорбунлагъа кёчдю. Къызылла эллеге кирдиле. Исламны элин башдан аякъ кюйдюрдюле. Къалгъан элледе маджал мекямлагъа къош салдыла. Элге къайытхан къачхынчылагъа, урушлагъа къошулмагъанлагъа тиймезликлерин айтдыла. Къазауат этгенле да, юч кюнню ичинде къайытсала, сауут-сабаларын берселе, алагъа да кечмеклик бериллигин чертдиле.
Къачхы хауа айланнган сагъатда халкъ не этерик эди къайытмай. Къайытды. Исламны эки джюзюнден къайытырыкъ джокъ эди. Ала, джараларын багъа, кийиклеча, дорбунлагъа джарашдыла.
* * *
Къазий хаджи, джыйылы6 тургъанлагьа къараб, сёзюн башлады:
- Биз алай къарыусуз халкъ тюлбюз. Кърал бола, къраллыкъ джюрюте да келreнбиз. Къабартыча, орус патчахха къыз бериб, орусну тюбюне джатыб, баш сакъларгъа кюрешмегенбиз. Келген джаудан джалыныб баш сакъламагьанбыз.
Энди мындан ары не этебиз? Тышына кетген тюз оноу болур эди, алай а аууушла джабыкъдыла. Андан сора да биз кетсек элге, элдегилеге не оноу?
Болшевикле эшек мыйы ашамагъан эселе, халкъ нек къозгьалгьанын ангылай болурла. Энди эл Советге, оноугъа къайда болмагъанны салыб да бармазла. Оноугъа тюшген да халкъына къыйынлыкъ джетдириб турургъа энди къоркъар. Сизни ауанагъыз аланы къалтыратханлай турлукъду.
Мен ангылагьаннга кёре, бу ёмюрлюк чегетледе биз джашау эталлыкъбыз. Джангыз болшевикле бизни чегетде да тынчлыкълы къойгъа эдиле ансы. Да боллукъиу кёре барырбыз. Алпахны буйругьу болмай, джукъ да болмайды.
Исламны эки джюзю, къышларча, чегетни эм теренинде, адам аягьы басмагъан джерде юйчюкле ишледи. Агьач кёб эди. Агьач ишге устала да джетише эдиле. Алай а Исламны ол таша дорбунларын кимле биле эселе, джангыз ала билгенлей къалдыла: тёрт къарнашы, къазауатчы тенглери -Мухтар, Къасым, Сюлей, дагьыда алагъа ушаш талай адам. Быллай бекликни, сакълыкъны чуруму бир эди: Ислам эки джюз адамны барына да ышанмай эди. Кетгенле бар, энтда кетерикле чыгьарла. Сауут-сабадан тыкъ-тыкъланнган талай дорбунну ол бек къыйын заманлагьа сакълай эди.
Андан сора да джюреги бек къайгьылы эди: былайдан кетгенлени къайсы болса да бири, джанын сакълар ючюн болшевик аскерге джол кёргюзтюрге боллукъ эди. Ол себебден ол чегетни элле таба джанында, аскер келалллыкъ джерледен къарауулланы къурутмай эди.
Бир кюн эртден бла эртде, элден иги кесек къызыл атлы айырылды. Къарауулдагьы Мурат, бир нёгерин Исламгъа ашырыб, кеси аланы санаб тебреди. 300 этди. Бир да ажымсыз аланы джол устanары бар эди, ансы алай таукел келмез эдиле.
Ислам, Степан, Мухтар, Къасым, Сюлей алагъа кёзюлдреуюкле бла иги кесекни къараб турдула.
- Энди бизни орманда да джашаргъа къоймай эселе, башха джашар джерибиз джокъду. Къазауат этиб, шейит болгъандан ёзге мадар кёрмейме.
- Сюлей, ёлюрге ашыкъма, быллай джюзчюклени дуния къазауатда да, былайлада да къаушата келreнбиз,- деди Мухтар.
- Аланла, ары къарагьыз, ызчы итлени да биргелерине алыб келедиле, кеслерин кийик уугъа чыкъгъаннга санай болурламы?
Ислам буйрукъ бере башлады:
- Степан, сен 50 атлыны ал да, хазыр болуб тур, 6из пулеметла бла аланы абзыратханлай, мен белги берирме, чартлаб чыгъыб, туураучунгча туурарса.
Пулеметланы-откъусарланы таб джарашдырыб, къулакъны эки джаны бетден атарча этди.
Къызылла чегетге джууукълаша, тохтаб, къабыргьаны ёрге ючге бёлюб, тахсачы къауумну итле бла ийдиле.
Мараучула Исламны буйругъу бла, аланы не къацар джууукъ ийиб, шкокланы сампалларын ойнатдыла. Аргъы кюнбетде чыпчыкъны уруб агьызыучу Герий эмда аныча оноулан, бирер атханлары бла тогьузоуланны аякъ юсюне къобмазча этдиле. Бошланнган итле мыллык атдыла, алай а ала да, джаралары къанай, къансый, башлы-тюблю бола, тик энгишге тёнгередиле.
Бу кёзюуде башха ёзенден джолну сакълагьан къауумдан Расул хырылдаб джетди: ёзенни ёрге санлары 500 чакълы болгьан аскер келеди, - деб, билдирди.
Исламгьа энди бары да ачыкъ болду: бу джанындагьыла кёзбаугъа сюеледиле, керти чабыуул ол джанларындан боллукъду. Ашхы, келсинле. Ол джанында да пулеметларыбыз хазырдыла.
- Бар,- деди Расулгъа Ислам, бусагъат бир джюзюбюз Мухтар бла Къасымны башчылыгъы бла ызынгдан джетерикди. Пулеметчулагьа айт, замансыз от ачыб кеслерин билдирмесинле. Джууугьуракъ ийиб, туура таб кёзюуню мараб, къырсынла. Мухтар башчылыкъ этерикди, ары дери от ачмагьыз.
Ислам тенглерине болумну айтды: бу джанында - 300, ол джанында - 500 къызыл. Бизден тёрт къатха кёбдюле. Артха туракълаб, чегетre сингиб кетерге боллукъбуз.
Степан чарлады: - Туура аламатды. Терек, таш да бизге болушурукъдула. Къачан да аз бола тургъанлай. хорлай келгенбиз. Быланы хамхотларын чачмасакъ, акъыл джыярыкъ тюлдюле.
Къасым: - Тейри, къанларын бираз сууутмасакъ, джарамаз. Сауутубуз-сабабыз эркинди, бюгюн да бир кесек къошсакъ, аман болмаз.
Мухтар бла Къасым джюзню эки бёлюб, эки таб бетджаннга орунлашдырдыла. Ислам бла Степан къабыргъа тюбюнде къозгъалыб келreн къызылланы "чёплерге" хазырландыла.
Ол бир джанында, бу джанында да шкок тауушла чыгъа тебрегенлей, шкокга юреннген бёрюле, исламчыла, рахатланыб, уруш къадарына кёчдюле.
- Эшитемисе? - деди Степан.
- Нени? - деб, сесккекленди Ислам.
Окъ тауушла баш джанындан да келдиле. Эм бек, эм таша джолгьа къызылла къайдан чыкъдыла?
- Ким эсе да сатханды бизни, - деди Степан.
Бу кёзюуде къыйын, таша джолну сакълагьан оноуландан экиси бир къызылны да сюйреб, джетдиле. Бу айтыудан, башында 200 къызыл аскерчи барды. Аланы джол усталары, ким эсе да, бир къарачайлыды. Бютеулей да къызылланы саны минг болады. Ючге бёлюннгенле. Джюсюб зат аланы алларын тыйгъанла. Болушлукъ болмаса, кючлери джетерик тюлдю.
Сюлей бла Степанны бу къабыргъаны къорургьа къоюб, Ислам 50 адамы бла ашыгьыш ёрге атланды.
- Былайын тынчыракъ кёрсек, бир отуз адамны ызынгдан джиберирме,- деди Степан.
Уруш юч джерде барады. Степан "ат бла ол тюбюнден илиниб келген мыжыкъланы бир теблер эди",- деб, тишлерин жыгъырдатады. Эм кючлю мараучуланы табыракъ джерлеге салыб, чыны абаданыракъланы агъызыгъыз деб, буйрукъ бергенди. Агьызгъан да этедиле. Алай а ала джата, къоба, ташла артына къысыла, къабыргьа бла ёрлей келедиле. Сюлей, атханын да къоюб, энгишreрекде таш къалаулагьа къарайды. Аланы джылланы узагъына малчыла джайлыкъны ташын арыта къалагьандыла. Гапналача тизиледиле ала къабыргьаны кёнделенине. Бир элли чакълы болурла.
Степан аны атмагъанын кёрюб, къайгъылы болду. Алай а ол таш къалауланы кёргюзюб, кёлюне келгенин айтханында, Степан разы болду:
- Мен отну къызыууракъ этейим, сен а аскерчилени джарашдыр алагьа.
Бир кёзюуге 6у джанын шошлукъ кючлейди. Тюбюнде къызылла "не болду" дегенча, шум боладыла. Шкок, пулемет чыкъырдагъан къайда эсе да башында, эмда бирси ёзенде эшитилинеди. Степан бир 20-30 адамына ол бир ёзеннге болушлукъгъа чабханча этерге буюрады. Была, тюбюнден къызылла кёре, ол бир ёзеннге чабадыла.
Аны кёрген къызыл командир, ёрге туруб "алгъа!" деб, ачыкъ джерде аскерчилени тургьузуб, ёрге мыллык атады. Ала табхырчыкъгъа илиниб, энди сюнгю урушха джетишибиз дерre, юслерине чауул ычхынады. Таш къaлаула бирден тик къабыргъаны энгишге тёнгерейдиле. Тюзледе ёсген мыжыкъланы быллай зат кючлю абызыратады. Таш ташны къобарыб, бютеу къабыргъа юзюлюб келгенча кёрюнеди. Къызыл ючджюз чауул тюбюнде къалады.
Сюлей бла Степан алайда 10 мараучуну къоюб, кеслери ёрге мыллык атадыла. Беш мараучуну да ол бир ёзеннге иедиле – болумгьа да къарагъыз, болушлукъ да этигиз деб.
Ислам элли адамы бла баш джолгьа туура заманында джетди. Бир кесекre кечикселе, алайдагьы джигитледен джукъ да къаллыкъ тюл эди. Былайда талай таулудан сора башка кюч болмагьанын сезген къызылла, сюркелгенлерин да къоюб, алгъа мыллык атдыла. Ала къаушатханнга санагьан пулемет алай от къусуб башлады, къызылланы, чалкъы хансны чалгъанча, чалды. Аны юсюне да, Ислам джетиб, къол бомбаланы талайын шууулдатханында, къызыллагъа кыскынык кирди.
Къызыл командир джол устаны кёкрегине герохун тиреди:
- Башха джол бармыды?
- Джокъду.
- Сора сен бизни былайгъа къырдырыргъамы алы6 келгенсе?
Джанболатны бети агъарды. "Къагъаргьа башлагьанды. Энди уа бир ангыладым да джангылгьанымы . Эртде-кеч болса да была менден бошарыкъдыла. Андан зсе, быланы тарбыууннга тыйыб, кесим Исламны джанына кёчалсам. ол мени кечер эди". Бир саниеге 6у эсине келген Джанболат:
- Алгьа джол джокъду, алай а бу джанына терк барсакъ, ол бир ёзеннге чыгъаргъа боллукъду, анда къызыллагъа къошулурча.
- Элт, хайуан. Энтда башкеслени юсюне элтсенг, къагъарыкъма,- деб, ёкюрдю командир.
- Ызымдан келигиз.
Командир эки джюзюне буйрукъ берди, бары ашыгъыш таулуну ызындан тебредиле. Сагьат чакълыдан аскер барыб чынгылгьа тирелди.
- Энди уа?- биягъы командир тапанчаны бурнун джол устаны сыртындан тиреди.
- Ызымдан келигиз,- Джанболат эки-юч метр алашада, къаяда ёсген терекге чынгады, алайдан да сыбдырылыб, къая раннга къысылды да, башындагъыла кёрмезча балду. Къызылла, къойлача, бир-бирине тирелиб тохдалла.
- Сатлыкъ,- деб, от ачды къызыл командир.
Быланы ызларындан къысха келген Ислам, аталгьанлары марда болуб, атыб тебредиле. Аякъ юсюнде киши къалмай джыгьылгьынчы, от ачыб турдула.
Степан, къылычын суууруб, арагьа кирди. Кеслерин ёлгенча этиб тургъанладан талайын табыб, "хыйлачыла" дей, башларын юздюрдю. Бираздан, сауун-ёлгенин-джаралысын да сюйреб, чынгылдан быргъадыла.
- Алдагьы джюз не бола турады, кетдик,- деб къычырды Ислам.
Бу кёзюуде "Ой Ислам!" деген къычырыкъ чыкъды.
"Тобасто, шашамы айланама" дегенлей, къычырыкъ джангыдан эшитилди.
- Мен Джанболатма, къая рандама, ары чыгъарыгъыз, марджа.
Джиб табылды . Къыйырына таш байлаб, талай кере атхандан сора, Джанболатны тартыб чыгьардыла.
- Терслигими билеме, алай а алыб келген аскерими къаядан къуйдум,- деди Джанболат.
- Араны артда айыра турурбуз деб, Джанболатны къолларын сыртына байлаб, алкъын уруш бара тургьан ёзеннге мыллык атдыла. Была джетгенлеринде уруш тамам къызыyда эди. Не айтсанг да, бир джюз бла беш джюзню кючю тенг тюлдю. Алай болса да, бетджанлары таб болгьаны бла хайырлана, бу джергили болгъанлары, ётлю болгьанлары да бир-бирине къошулуб, джашла кеслерин дженгдирмеген эдиле.
Къасым бла Мухтар, быланы хорлам бла келгенлерин эшитиб, дуния бла бир къууандыла. Уруш джангы кюч бла башланды. Ислам дагьыда юч пулеметну джерлешдирди. Къол бомбаланы келтиртди. "Аллах айтса, быладан да бошарбыз", деди Ислам.
Отуз адамны сайлаб, пулемет, шкок, бомба кереклери бла баджарыб, къызылла ыхдырыла ётерик ныхытны сакъларгьа буюрду. "Биз мындан къууайыкъ, сиз да анда "хайт" дегиз, деди.
Аскерле арыгъан эдиле. Къызылла таулуланы юч джанындан чабыб, къуршоугьа алыб ууатыудан тюнгюлген эдиле. Башында, ол бир ёзенде да шкок таууш тохтагьанлай огъуна, къызылла ишни табсыз болгъанын сездиле. Кече былайда къалгьандан эсе, элге къайытыргъа оноу этдиле. Таулула да аны сезгенча, отну къатыракъ эте башладыла. Къызылланы ал сафлары кёлтюрюлюб, артха туракълай тебреди. Бир кесекни мизамлары, сафлары бузулмай барды, бираздан къалтырадыла, артха джорукъсуз къача тебредиле. Степан бу кёзюуню тюшюнде да кёре болур эди, отуз атлысы бла дуппур артындан чыгъыб, джыйын джанлы къой сюрюуге киргенча, ызларындан кирди. Кимини башын чартлатыб, кимин ат джерге дери эки кесиб, зауукъ этди. Къысха заманны ичинде иш битди.
Ислам бюгюн да адамларыны джарымын тас этди. Эки джюзден сау къалгъан джюз чакълы болду. Аладан да джыйырмасы джаралы. Таулу ёлюклени барысын джыйдыла. Орус аскерден сауут-саба табханларын алдыла. Аскер аптеканы, юч дохтурну биргелерине тебретдиле.
Экинчи кюн Къазий хаджи джаназы къылдырды. Барысын да уллу сый бла асрадыла.
Юч кюнден уллу аскер келиб, къызыл ёлюклени арбалагъа къалаб, юслерине брезент тартыб, тёбенлеге къоратдыла.
Болшевик пресса бу урушланы юсюнден былай джаза эди: "Саны он мингнге джетишген, кючлю сауутланнган бандит аскер, саны минг болгьан къызыл аскерни къыргьанды. Бу зорлукъну совет власт кечерик тюлдю. Бандитлеге болушхан тау эллени от тёбеси этерикди, сабийлени, къартланы, тиширыуланы тёбенлеге кёчюрлюкдю".
Айтханларыча талай элни кюйдюрдюле, чегетге къачыб къутулмагьанланы джесирлеб узакъ тюзлеre сюрдюле.
Тау этеклерин, джылан джырыб ётмезча, орус аскер басды. Таулу джамагьат не этерге билмей, хайран болду. Таб, Ислам бла адамларын терслей тебрегенле кёбюрек бола башладыла.
"Билмейми эдиле Орусну хорлаялмазлыкъларын. Башха мадар керекди, ансы бу барыудан барса, таулада таулу къалмаз".
Ислам Къазий хаджи бла кёб кенгешеди.
- Тейри, Ислам, къышны чыдай эсек, Гюрджюню юсю бла тышына кетерге керек болур. Джол ачыкъ болса. Ким биледи, талай айдан да не боллугъун.
Сагъыш этмеreн аскерчи джокъду. Барыны да сагьышлары бирди - къутулур джолну излейдиле.
Алай а ачыуланнган болшевиклени быланы къышха къояр акъыллары джокъ эди. Ноябрны 7-не ( джангы санау бла болшевикле властха келеен кюн ), "бандитлени артларын этерге" деб, 5 мингден артыкъ аскер чегетлени къармаб, тинтиб тебредиле.
Степан, "шо минг адамыбыз болса эди, не Ислам" деб, тишлерин гьыжылдатады. Ислам, Мухтар, Къасым, Сюлей, Степан оноу этдиле: къызылланы терс ыз бла башха чегетге тюртерге.
Герийни кесини разылыгьы бла он адам бериб, ашырдыла. Герий он атлыны aлыб, бек уста билген таша джолла бла ол бирси чегетге кирдиле. Сора андан чыгьа келиб, узакъдан мараб атыб, талай къызыл аскерчини къабладыла. Окъ тауушла чыкъгьан джанына бурулду аскер.
Кёблюклерине базсала да, бек эслеб келедиле. Окъ атылгьанны азыракъ кёрюб, атларына къамчиле джетдириб, джорта тебредиле. Герий хар атханын атдан джыкъмай къоймайды. Къалгъан джашла да бет джоймазгъа кюрешедиле.
- Джашла,- деди Герий,- энди артха ыхдырыла тебрейик.
Бу кёзюуде джюзген окъ келиб, Таубатырны атына тийди. Джарлы ат кишнеб джыгьылды. Аны къыйнамаз ючюн, башындан уруб, кесини атын Таубатыргьа бериб, Герий джаяу тири-тири атлады. Бир андан, бир мындан "тарх-турх" эте, къызылла да ызларындан бола, чегетни арасында ачыкъ майданчыкъгьа чыкъдыла. "Былайдан не къадар къызыу" деб, бир атны ёзеннгисине къадалды. Атлагьа къамчилени тёшеб, ёлюм майдандан къутулдула. Ол джанында нарат, нызы тереклеге киргенлей, артха бурулуб, талачыкъгъа кирген къызыллагьа от ачдыла. Бир 9-10 адамны къаблаб, андан ары мукъут болдула. Дагъыда бир джерде, туура окълары бошалгъынчы атыб, андан ары Герий аланы ашыкъдырыб, чегетни теренинден теренине кириб кетдиле.
Герий аз-буз билиннген белгиле бла тохтаусуз барады. Атланы къара тер баса башлады. Бу кёзюуде кёкден тама келиб, сангырау джауум башланды. Таулада быллай джауум талай кон баргьаны болады. Ёзге Герий тохтамады : бир сагьатны тик ёрге барыб туруб, бир ёзенден башхасына ётюб, атла да сыйынырча, бир дорбуннга кирдиле. Атланы дорбунну теренине ётдюрюб, айылларын бошладыла. Арт джанында къаядан саркъыб келген суучукъдан кёзюу-кёзюу бет-къол джуууб, балсытыб ичдиле.
Герий бир ташны тайдырыб, тюбюнден бир куту окъ чыгьарды. Шкокларын джерлеб, окъланы тенг юлешиб, хазырларын толтуруб, рахатландыла. Герий экеуленни къарауулгьа салды, кёзюлдреуюкле бла къарагъанлай туругьуз деб, къаты эсгертди. Къалгьанла джибиген кийимлерин юслеринден сыдырыб алыб, сыгъыб, кеберча ташлагъа къабладыла, кеслери мулджаргьа сойландыла.
Эки сагьатдан Герий къарауулланы ауушдурду Кёк басыныб, джангур да биягъынлай джауа эди. "Кюн да бир аязыр, кече былай къалайыкъ" деб оноу этди Герий. Дорбунну эки джанына экишер къарауул салыб, къалай ауушуннукъларын айтыб, къаты джукълаб къалды.
Танг аласында неден эсе да джюреги тынгысыз болуб уянды. Акъырын барыб къараууллагьа къарады; киши кишини ауушдургъан да джокъ, тюненегиле, шкокларын да къаты къучакълаб, джукълаб тура эдиле.
Герий чамланды. Барын да уятды. "Сиз къаллай аскерсиз,- деди. Насыбыбыз - бизни былайда болгъаныбызны билмегенлери. Ансы бир онглу джаш кирсе, къойланы кесгенча кесиб кетер эди. Туругьуз, джанлай барайыкъ".
Бу кёзюуде Герийни къулагъына атла "пырх-чырх" этгенча эшитилинди. Дорбунда атла да къысха кишнедиле.
- Дорбунну къыйырындан артха туругьуз!- деб, къычырды Герий. Сора къабдалын таякъгьа къаблаб, дорбунну эрнинден къаратды. Олсагьат аны окъла тешиб ётдюле. Дорбунну башха къыйырында да алай этиб кёрдю - алайда да окъла биягьынлай джюздюле. "Хы , къуршалагьанла, былайын билген да ким болду экен".
- Энди, ингир къарангысына дери сакълаб, къарангыда къуршоуну джырыб ётерге керекди - башха мадар билмейме.
- Тубан къалын тутса да, къутулургъа болурбуз,- деди къайсы эсе да.
- Бу ит чабханны эшитемисиз, не заманда чыкъсакъ да бизни эслерикдиле.
- Хата джокъду. Аз джерде аз ёлюмденми къалгъанбыз Иги кесек заманны таууш чыкъмай турду. Сора тюбюнден атылгъан къол бомба тюгел дорбуннга джетмей, босагъа ташлагьа тийиб, чачылды.
Аллахны игилигинден, таш кёб эди. Къараб къарагьынчы таш хунала этдирди Герий. Бомба келиб тюз юслерине тюшгоб къалмаса, ташла сакъларыкъ эдиле.
Юч ит хырылдаб, башларын дорбуннга къаратдыла. Мараб атылгъан эки-юч окъ аланы сууутду. Къансый, артха тёнгередиле. Тюбюнден бурчакъча окъла джюздюле. Окъла келиб хунагьа тийиб суууйдула.
Бираздан тёгерек шум болду.
Дорбунну эки джанындан да къызылбашла кёрюнюле. Бешеулен дорбунну бир джанын, бешеулен да ол бирси джанын сакълай эдиле: от ачханлай, къызылбашла тас болдула. Герий эки къол бомбаны ызларындан шууулдатды. Тюбюнден къычырыкъла чыкъдыла.
- Дорбунну бирси джаны бек табсыз джерди. Алайгьа кёб аскер сыйынныкъ тюлдю. Ол бирси кюнбетден бизникиле келе келиб от ачсала, барын къырлыкъ эдиле,- деб келди кёлюне Герийни.
- Тышына бир кёз джетдирирми эдим? Тубан танг къалын басханнга ушайды,- деди бир аскерчи - Расул.
- Тохта,- деди башхасы. Къаранчханы къымылдатыб кёрейик алгьа.
Олсагъат, шкокла атылдыла.
- Да была тюз дорбун къатындадыла. Алай эсе, былай этейик: къол бомбаланы шууулдатдыла, ала чачылгьанлай, энгишгеден джаралыланы къычыры кълары чыкъды.
- Бу хазна джетишеди. Джууугьуракъ, узагъыракъ, онгуна, солуна да быргьагьыз. Герий къол бомбаланы берди. Тюбюнде къычырыкъла, дауур, адам ынгычхагъан, ат кишнеген кёбюрек эшитилине тебреди.
Учхан къушну къанат тауушу бла, кёзлери къысылы б тургьанлай уруучу Герий, тюбюнде адам къычырыкълагьа, ышан этиб, талай бомбаны шууулдатды. Къабыргъада иги кесек къызыл къырылгьанын кёрмесе да сезеди Герий.
- Энди бир тютюн тартсакъ да джарар,- деди къайсы эсе да.
- Хазыр болугъуз, была бизни къолдан ычхындырыр акъыллары джокъду,- деди Герий.
Аны айтханы бла тенгизчилени къолан кёлеклери дорбун тешигинден кёрюннreнлери тенг болду. Бирден от ачдыла. Бир талай тенгизчи дорбунну ичине тюшдю. Талай атлам этиб, джыгъылдыла. Тенгизчилени уа артлары болмагъанча. Бирини ызындан бири... Дагьы да, дагъыда, дагьыда... Кими артха джыгьылады, кими - алгьа. Тюбюнден а - "ура, вперед" деген тауушла чыгьадыла. Ол джийиргеншли ауазла таба, Герий бомба джоппуну шууулдатды. Тенгизчилени чабыууллары тохтады. Алай а узагьыракьдан "сдавайтесь" деб къычыра тебредиле. "Къоркъакъ итле арлакъдан юредиле,"- деди къайсы эсе да.
Ачей, дорбун ичине тёнгереген тенгизчилеге джууукълашыб,"шып" деб, къылычы бла уруб, бирини башын юздюрдю. Алай бла 15 башны юздюрюб, "сдавайтесь" деб, къычырыкъ чыкъгъаны сайын, аланы чачларындан тутуб, тышына шууулдатыб барды. Ол ишни бошагъанында, Герий сорду: "Къандынгмы?"
- Юйлеринде тургъаелле. Ёлюр гёбелеккелеча мыллыкларын юсюбюзге атыб...
Кюн кюнортагьа келирге, дорбунну табсыз джанында бир къалабалыкъ башланды.
- Герий, саумусуз?- деген таууш чыкъды. Сюлейни ауазын таныды Герий. Бир сагьат джарымны къол пулемет, шкок, герох, къол бомбала атылгъанлай турдула. Сора дорбунну къыйырындан, "эй, уруб къоярсыз да",- дей, Сюлей бла нёгери ичине атладыла.
- Былайын бек иги билеме. Бу дорбунну да. Шкок тауушла чыкъгъанлай, Исламгъа айтыб, отуз адамым бла кели6, къатларына джууукълашабыз. Тубан седирегенлей, 6у джанындагъыланы къырыб чыкъдыкъ. Къызылла келлик джанын джашла къаты сакълайдыла. Къалайсыз кесигиз?
- Хата джокъду. Бу джанында аскер кёбдю.
- Алан, бери быллай бир сауутну да къалай джыйгьанса? Герий ышарды: уучума да. Энди элталмазлыкъ сауутларыбызны бошата барайыкъ.
Барына джетер бир сауутну бир джанына салыб, къалгьанны мазаллы къая таш бла башын джабдыла. Сора бир-¬бири ызындан тизилиб, дорбуннга алгъыш эте кетдиле.
* * *
Джазгьа Исламны аскеринден сау-эсен 30 адам чыкъды. Къалгъанла къызыл бёлекле бла сермеше ёлцюле. Джараларындан тюзелмей, ёлгенле да болдула.
30 адам. Эм чыныкъкъан, эм деменгили, эм сынамлы уста аскерчиле. Керти эркишиле. Къазий хаджи, Ислам тёрт къарнашы бла, Герий, джюзбашыла Мухтар, Сюлей, Къасым, Степан... къалгьанла да былагьа ушаш.
30 адамгъа джаз келди. Джангы къайгъыла, джангы джарсыула, джангы урушла. Алай а, 6у болумда да джаз кёллерин къанатландыра эди.
Табигьат джашил болуб, хар не сюйюннгеи сагъатда, Степан тышына кетер акъыл алды. Андан сора да тогьузаулан кетерге разылыкъларын айтдыла. Ислам тыяргьа кюрешмеди; мында алагьа джашау джокъ эди. Аланы къаты къучакълаб. Ислам белгисиз джолгьа ашырды. Джаз тауусула, ол къауумдан ючюсю къайытыб келдиле. Къуршоугьа тюшюб, къуру ючюсю сау къалгьанларын айтдыла. 23 эркиши бек уллу орман чегетни къалынында ёлгюнчю джашаргъа хазырландыла.
Арадан талай джыл кетди. Къабарты джанындан, Гюрджюден къачырылгьан къызла келинле болуб, он юйдеги къуралды. Аланы барына да, Аллахдан кечмеклик тилей, Къазий хаджи некях этдирди. Сабийле туудула, ёсе тебредиле. 13 джалан эркишиге да джортууулгъа чыгъыб, къызланы къачырыб келтирдиле.
Джыйырма юч юйдегиден джангыз беши къарачай келинле эдиле. Къалгъанла къазакъ, гюрджю, эбзе, хачыпсы, абаза, черкес, орус, тегей, урум дегенча къауумладан эдиле. Бир джылны ичинде бары джарашыб, къарачай болдула.
Орман эли алай къуралды. Имамлары-тёрелери Къазий хаджи, аскер башчылары Ислам, уучула тамадасы - Герий. Къадарлары алагьа алкъын не оюнла кёргюзюрюн киши да билмей эди...
РОМАННЫ ЮСЮНДЕН
(профессор Дудаланы Садыкны Америкадан джазгъан къагъыты)
Салам алейкум, Лайпанланы Билал!
Прочитал твой роман. Это даже не роман, а целая эпопея, вобравшая в себя целиком 20-ый век, это жизнь горцев на протяжении целого столетия.
Ты сумел показать повстанцев 20-х годов; истребление Советами золотого поколения.
Ты сумел показать повстанцев 30-х годов, истребление Советами и этого поколения.
Ты сумел показать повстанцев 40-х годов и весь народ, подвергшийся геноциду.
Истреблены три поколения + к этому, начиная с первых дней советской власти истребление духовенства, интеллигенции - всех тех, кто мог сопротивляться физически или духовно насилию. И апогея геноцида, этноцида - 2 ноября 1943 г., когда карачаевцы были изгнаны со своей Родины и вычеркнуты со списка живых народов Земли.
Ты сумел показать пребывание народа в 14-летней ссылке и возвращение его на родину... Психология народа изменилась. Сегодня мы пожинаем плоды этих трагедий - вот почему народ в 1990-е годы отказался даже от своей государственности.
Уничтожен генофонд, продолжается уничтожение народа безработицей, пьянством, наркоманией, убийством, воровством - общество деградирует.
Спасение - в религии и в возрождении лучших народных традиций.
Твоя книга дает ответы на вопросы: Генофонд уничтожен. Как его возродить? Деградация продолжается. Как её остановить?
В прозе ты так же силен , как и в поэзии. С твоего разрешения я попытался бы перевести роман на английский... Думаю, он будет иметь успех.
Правда, после публикации этой книги, что с тобой будет, не знаю. Но свобода правдивого слова для писателя выше всего. Таким был и мой брат - Махмуд Дудов ( Рамазан Къарча).
Ну всего доброго. Пиши, звони.
С уважением Садык Дудов.
«ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН» РОМАННЫ ЮСЮНДЕН
К. З-ны оюмлары
Салам, Билял.
Честно говоря, даже боюсь говорить своё мнение о твоём романе. Бир-эки «къургъакъ» сёз бла башымы алыргъа излемейме, тебе ведь это не нужно? Что мне не могло понравиться, ты и сам знаешь, писать об этом не буду. Тем более, что ты очень удачно «предупредил» в эпиграфе «шериатда уят джокду, адабиятда да алай». Интересно, а кто автор этого высказывания? Я вынуждена признать, что в современном романе порнография почти необходима для «читабельности», и автор должен сознательно рисковать своей репутацией, чтобы привлечь читателей и заставить их задуматься над очень и очень важными вещами. И потом, эту книгу будут читать люди не моего возраста, а молодежь, которая выросла на современном информационном и телевизионном «поле» и каждый день видит «всяко-разно…». Очень любопытно было бы узнать, как будет реагировать наша молодежь на твою книгу. Но такое ощущение, что ты ещё не определился, какой читатель тебе нужен: русский, европейский, турецкий? Я понимаю, что на любом из других языков читателей у тебя будет больше. Но только очень жалко, что твой бесподобный, колоритный родной язык тогда пропадёт и никто его не оценит. Такого «легкого» слога в прозе у нас я и не припомню.
Надеюсь, что ты не обидишься на мои замечания. Помня о твоей реакции на злополучную рецензию 25 летней давности, я стараюсь быть максимально тактичной, и напоминаю, что я вовсе не литературный критик и вообще не литератор, а просто читатель. Ну и конечно, я согласна с высказыванием не помню кого: «даже если я абсолютно не согласен с Вашей точкой зрения, я готов отдать голову за Ваше право высказать его»…кажется, так. Однако согласись, у твоих читателей, тоже есть полное право принимать или не принимать твою позицию. Боюсь, что твоё откровенное жизнеописание опровергает твоё же «политическое кредо» о жертвенности и борьбе за национальные интересы. Карачаевец, прочитав твою книгу, может вспомнить народную мудрость: «апендини айтханын эт, эткенин этме».
Конечно, ты не должен «редактировать» свою жизнь, наоборот, главное достоинство таких романов – полная откровенность и «обнажение». Но ты, по моему, «обнажил» только свою нижнюю часть, а страдания сердца, работа ума, волнения души и т.д, прости за высокопарность, остались «за кадром». Но ты не виноват – ты Нисан, Овен, который отличается полным отсутствием деликатности, самокритики, дипломатичности и т.д. (Так в гороскопе!). Как известно, Овен очень критичен к другим, агрессивен, эмоционален, сексуален и обладает повышенным чувством справедливости. Короче, настоящий революционер, чего ты и не скрываешь. Кстати, напоминаю, что и Ленин и Гитлер были Овнами, но они не были поэтами, поэтому у них и не болели сердца, как у тебя…Если ты сам назвал себя Нисаном, то и доведи эту идею до «абсурда» - тогда она станет «изюминкой» твоего романа. Её идеей-фикс. А если тебе не нравится обречённость героя зависеть от его гороскопа – тогда встань выше его, сам посмейся над ним, покритикуй, хотя бы слегка, беззлобно… просто, чтобы другие не посмеялись. Дай ему достойного «оппонента» или недоступную для него девушку среди героев. (Для Овна эта задача невыполнимая, но для мудрого, честного писателя – вполне).
Понравились мне в романе твои стихи, можно было бы и больше, но «покороче» и самые яркие, неоднозначные, эпатажные, «революционные», чтобы соответствовали образу героя, который у тебя получился интересным, неоднозначным, «мятежным», импульсивным - т.е. настоящим поэтом, хотя ты этому очень сопротивляешься, пытаясь сделать из него историка, публициста и политика одновременно. Из-за постоянных повторов, многословных речей и излишних подробностей «политического процесса» идеи и мысли автора выглядят очень навязчиво. Повторов очень много, например, о строительстве дома (с. 104), сравнение с Маяковским (с.106), монологи Учителя истории, речь Сеита Лайпанова (с. 237), твоя речь к Анне-Марии в конце и т.д. Даже если они каждый раз к месту по сюжету, читателю-то от этого не легче, хуже нет - читать повторы. Я сама с этим столкнулась, когда мне пришлось в своей книге сократить почти 100 страниц, но теперь не жалею, потому что вижу, что даже те повторы, которые я не выбросила, посчитав их очень важными, при чтении бросаются в глаза и выглядят навязчиво. Не надо недооценивать интеллект читателя. А ты можешь ещё смелее выбрасывать все повторы, у тебя ведь художественное произведение, и главное здесь донести свою мысль читателю, а не очередному герою произведения, и не пытаться каждый раз аргументировать и подтверждать всё фактами, как в исторической работе.
Особенно многословны диалоги между героями, выглядит немного искусственно, ведь в жизни люди просто говорят, чаще очень простыми предложениями и даже междометиями…, а не произносят друг другу речи, тем более пафосные. В романе, на мой взгляд, чем больше «бытовых» зарисовок, образных выражений, запоминающихся образов, и «узнаваемости» - тем лучше. Здорово, что ты нашёл место и вложил в уста одного героя такое «ходячее» среди наших «кётакылов» (кошмар, неужели я это написала?!…) выражение «Къарачай джукъгъа кетерик тюлдю». Многие карачаевские матери, пытающиеся женить своих великовозрастных сынков на порядочных девушках, сегодня в ответ слышат «Кой, энтда эртеди, къарачай къызла бизден къайры кетерикдиле»… Увы, новое поколение наших девушек «кетиб да баралла», пока мужчины с присущим им лицемерием и ханжеством глубокомысленно рассуждают о том, какой непорочной, умной, красивой, верной и т.д. должна быть настоящая горянка, дожидаясь пока они «нагуляются» с другими.
Если бы у меня был литературный талант, я бы написала феминистский роман о наших мужчинах с призывом послать их подальше…. Извини за откровенность. Но только такой подход заставит вас всех стать хоть чуть-чуть самокритичнее или хотя бы ироничнее к собственным персонам. До чего уже дошло, даже в мужских компаниях знаменитое карачаевское «чам-накъырда» исчезло: мужчины даже от друзей не терпят шуток в свой адрес, а только льстивые комплименты и «джылы суучукъла»… Я лично обожаю карачаевский юмор, и очень жаль, что у тебя в романе его мало. Поэтому я предложила вставить эпизод с НКВД-шником, который хотел жениться на красавице из бийского сословия в обмен за жизнь её брата. Твой герой - тилчи Иссалий вполне мог бы оказаться в такой же ситуации…Ещё я бы знаешь, что вставила в рассказ о 2 стариках на ныгыше из твоего детства? Как они заставляли мальчишек 7 къатха аталарын санаргъа. У меня Назим любит вспоминать своё детство и тебердинских стариков, которые вот так же останавливали детей и учили их, и всегда требовали перечислить предков до 7 колена, а потом рассказывали кто кому как доводится. Твои старики получились замечательные, колоритные, немного, правда, пафосные… А так как это ты - автор делаешь их такими, то последующий резкий переход к «сексу» малолетки выглядит как «плевок» в сторону стариков. Но если бы здесь ты описал хотя бы какие-нибудь «муки совести» и не идеализировал бы (совершенно, кстати, неубедительно по факту) Ариу и Свету здесь можно было бы показать начало «разлома» личности героя, её двойственности, конфликтности «души и тела» и т.д. А ты увлёкся и «выдал» такой нереальный пафос в объяснении Светы (с.30). Зачем? Образам Светы и героя ни один читатель не поверит. И вопрос остаётся открытым – что, остальные мальчишки, которым так не повезло с разведённой соседкой и приезжей практиканткой - все «эшекчиле» что ли?
Кстати, начиная с этих двух женщин, «идеализация» твоих грешных женщин оборотная сторона идеализации самого себя. Неслучайно все они как под копирку клянутся в вечной любви и одинаково восхваляют твои мужские достоинства – в конце концов, это выглядит так, будто это ты сам восхваляешь самого себя. Психолог нашёл бы здесь кучу мужских «комплексов»… А ты, из-за чересчур серьёзного отношения к своему герою, не замечаешь этого и делаешь его «смешным» для читателя. Например, чего стоят эти фразы: «Бир кече мени бла къалгъан тишириуну къатыныма санайма. Аны ючюн ёлюрге ёлтюрюрге да хазырма»… Среди героинь нет ни одного привлекательного и запоминающегося образа, это какой-то один обобщающий образ развратной русской женщины, а если читатель изощрённый и читал Тополя и других евреев, то увидит в них образ самой России, которую никто не любит, но все хотят «поиметь». А твой герой в конечном итоге готов за неё убить. Кого? «Къарадураланы»? «Дагестанланы»? или просто «Кавказ»? Твои «недоброжелатели» могут сказать, что и Карачай. Ведь художественная литература – это воплощённые образы, правда?
Билял, дорогой, на самом деле, я сильно сомневаюсь, что правильно делаю, пытаясь давать тебе советы. Ведь не я, а ты – писатель, и так талантлив, что, я уверена, в окончательном варианте у тебя будет роман не хуже, чем у Памука. Но пока я боюсь тебя захваливать, чтобы не сглазить. Такие романы, тем более первый, пишутся не за один год, я понимаю, что ты ещё будешь долго над ним работать. Аллах болушсун!
Вот только пометки, которые сделала, пока читала:
1. Роза Муратовна или Хамидовна? (С.15). Кстати, вот этот образ у тебя получился здорово. Прямо вижу её… Я тоже таких знала.
2.. «Байламлылыкъ» (с.18.) Наверно, я не права, но нельзя ли заменить на просто «байлам»?
3. Электрокебдиргич (с.26) Напоминает, как русские интеллектуалы в 19 в., борясь с европейскими заимствованиями, пытались ввести вместо «калош» - «мокроступы». «Фен» давно и прочно в карачаевском языке.
4. «Милича» (с.39). Неужели у нас так говорят? Никогда не слышала.
5. Телефон этерме, … ачарма, телефон къонгъурау этеме, …. чархын бурду… Столько вариантов вместо «звонить», которое, действительно, къарачай тилге келишмейди… Но, похоже, ты не определился с выбором. Может, всё таки ввести в язык турецкое – телефон ачарма? Некоторые у нас уже так говорят.
6. Переселение в Среднюю Азию ты называешь – сюрюн, а не кёчкюнчюлюк. Мне нравится. Но там, где в первый раз говоришь об этом - сразу дай чёткое объяснение или сноску про депортацию, а то читатель - не карачаевец ничего не поймёт.
7. «Офицер» даешь как «субай» или «абычар». Боюсь, что ни то, ни другое сегодня в карачаевском языке не употребляется. Оставил бы «офицер», и переводчику меньше мороки?
8. Еще мне почему-то не понравилась калька с русского «спать» с женщиной – «джукълагъандыла». Неужели у нас так говорят? Я понимаю, что так для переводчика легче, но может всё-таки – «джатхандыла»?
Отправляю тебе это письмо, хотя и не хочу этого делать, боюсь, что ты не правильно меня поймёшь. В своё оправдание хочу сказать, что я лично хотела бы получить от кого-нибудь такое откровенное и критическое письмо по поводу своей книги. А уже право автора – принимать или не принимать всё это во внимание.
ЭЛИБ–ЭЛ–СЕН
(романдан юзюкле)
Къарачайгъа сагъыш эте, тыш къраллада джазылгъан китабды бу. Тау намысха, бизни тёрелеге не Гъарбны, не Шаркъны хауасы келишмегени туудургъанды бу китабны. Халкъыбыз кесин эслеб, кесин сакълар джанындан кюрешмесе, кърал чекле ачыкъ дунияда, тышындан къуюлгъан кир ырхы бизге кёб къыйынлыкъ салыргъа боллукъду. Артыкъсыз да, акъылы тохташмагъан, акъыл-балыкъ болмагъан джаш тёлюге къоркъуулуду ол. Адам, кёре турса, неге да юреннгенча болуб къалады. Муслиман халкъгъа аракъыдан харам не болур? Биз а анга юрениб, андан джийиргене да билмейбиз энди. Кесибизни эсгермесек, хар не да алай бола барлыкъды. Къалай кийинебиз, къалай сёлешебиз, кесибизни къалай джюрютебиз? Кимге, неге ушай барабыз? Къара кючле дуниядан муслиманлыкъны къурутур ючюн – сёз бла да, сауут-саба бла да, ичкини, хаулеликни джайыб да, не тюрлю лагъымла бла да къазауат этиб кюрешедиле. Ол къара кючлеге, ол кир ырхыгъа къадама буруу – адамны ийманы-диниди, тилиди, адети-тёресиди. Ол къара кючле аны ючюн кюрешедиле халкъыбызны динин, тилин, адетин-тёресин да унутдурургъа, миллет ангысын, тарих эсин да тунчукъдурургъа. Алай а, ол затны ангылай эсек – кесибизни хорлатмазбыз.
Джазгъан затыбызны басмаларча ана тилибизде журнал-дерги джокъду. Аны ючюн салама бу китабха да прозамдан юзюклени. «Элиб-Эл-Сен» китабым къачан чыгъар басмадан – билмейме. Ёзге, окъуучуну эсинде къалыр да, тюбеген джеринде сансыз этмез деб, алгъадан шагъырей этгенлигимди.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
«Шериятда уят джокъ,
Адабиятда да – алай».
«Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле»-ден
Джазыучуну джазыу къайры атса да, неге тюбетсе да, несин сыйырса да, джазыучулукъ насыбын сыйыралмайды. Ол ёлюб къалмаса, не да акъылдан шашмаса-тайышмаса, джазаргъа анга чурумла табылыб къаладыла. Анга шагъатды назмучу Адурхай улу Нисанны джашау джолу эмда джазгъанлары. Аны къол джазмаларын басмаларгъа, кесини юсюнден да джазаргъа эркинлигим болгъаны бла хайырлана, сизни да Нисан бла шагъырей этер акъыл алгъанма. Алай а, аны юсюнден биз кёлюбюзге келгенни айтырдан алгъа, сёзню кесине берейик. Ким биледи, бизге аны кесини юсюнден кеси джазгъаны джетиб да къалыр. Ма аны джазгъаны:
«Мен тыш къралгъа келиб джарашханлы талай джыл болады. Джуртумдан, халкъымдан нек айырылыргъа тюшгенин артхаракъ айтырма – аны хапары узунду. Бусагъатчыкъда уа, кёзюме къуджур кёрюннген затладан айтыргъа излейме. Тюзю, меннге мында, джазыучугъача, бек иги тюбегендиле. Джашауум-ашауум аман тюлдю, эм уллу къууанчым а – джазаргъа таблыгъым барды: компьютери, телефону да болгъан иш джер бергендиле. Кесиме да кёз-къулакъ бола турургъа бу джергили Кристиан деб бир джазыучугъа буюргъандыла. Ол орус, тюрк тиллеге да уста болгъаны себебли, тылмач керекли этмейди мени. Кёб даулашыучанбыз. Алай нек болгъанын ангылагъан къыйын тюлдю: мен дуниягъа муслиман кёзден къарайма, муслиман джорукъла бла, шериат бла джашамасам да.
Иш джериме «Мерседес» маркалы автобус бла джюрюйме. Эресейде, шахар ичинде быллай автобусла джюрюб кёрмегенме. Ёзге, мени кёзюме тюйрелген автобусну ичинде баргъан джаш тёлюдю. Джашланы, къызланы да къулакълары, бурунлары, эринлери тюрлю-тюрлю сыргъаладан толуду. Эм къуджуру уа – аланы кийиннгенлериди: кёнчеклери энгишге салыныб, джалан къуйрукъ башлары кёрюне. Бизде алагъа ат бир-эки сёз бла берлигелле: кётачыкъла, халахостала. Зыбыр айтылса да, кертиси алайды. Алай кийиннген, алай джюрюген былайда модады. Автобусда уа, кеслери бир оруннга олтуруб, чурукълу аякъларын да башха оруннга салыб, джюрюгенлери алайды. Дагъыда бир эслеген затым: ауузлары ашарыкъдан айырылмайды. Суу ичгенлерин а къой да къой: суудан толу шышасыз джолгъа чыгъа болмазла. 16-17 джыл болгъан къызчыкъла, тал чыбыкъладан эсе, тёгерек гебенлеге ушайдыла. Олтурсала – джюз тюрлю къынгыр болурла, джюрюселе – санлары бир-бирин тутмагъанча. Быланы джашагъан юйлеринде, окъугъан джерлеринде неге юретелле экен? Къартлары уа – къатангы, юслерине-башларына сакъ, кеслерин таб тутхан адамладыла. Джаш тёлю, не эсе да, алагъа ушамайды. Джаш тёлюге «азыракъ ашагъыз, кёбюрек къымылдагъыз, табыракъ кийинигиз, кесигизни таб джюрютюгюз» деген да джокъду. Бу затланы Кристианнга айтыб да кёргенме.
- Бизде демократияды. Хар ким сюйгенича джашайды,- деб къойгъан болмаса, къулакъгъа да алмайды.
- Да бу къаллай демократияды – тонгузну тепсиге къойсанг, аякъларын тепсиге салыр дегенлей, джаш адамла тапчаннга таяныб, аякъларын да тепсиге салыб, къолларында да бирер сыра къалай... неге ушагъан затды бу?
- Къой, сен мында муслиман джорукъну не да тау адетлени излеме. Былайы башха кърал, башха джурт болгъанын эсле да, кёлюнгю бас. Европа былайыракъ болуб бошагъанды. Сизге да джетерикди бу къыйынлыкъ. Москваны уа бизден башхалыгъы болмаз. Охо да, энтда сёлеширбиз аны юсюнден. Тамбла тойгъа барлыгъыбызны унутма. Юч сагъатда, къонакъ юйню аллында тюбеширбиз.
Кетди Кристиан. Мен да ишим таба бурулдум.
Экинчи кюн Кристианны тенгини юйленнген къууанчына бардыкъ. Эки джанындан да джууукъла басыныб, адам кёб, тебсиле хантдан ууала... Юйню тёрюнде джыллары 35-ни тёгерегинде эки адам. Къонакъла хахайны басханы сайын, бир-бирин уппа-чуппа эте.
- Къарайма да келинни кёрмейме,- дедим Кристианнга.
- Келин сол джанында олтургъанды,- деб, джууаб къайтарды Кристиан.
- Къалай? Эркишини эркиши бламы юйлендиресиз? Къусдурасыз.
- Айтсам, келлик тюл эдинг да аны ючюн айтмагъанем.
- Тейри бу уа бир джукъгъа келишмеген сыйсызлыкъды.
- Нисан шохум, сен джазыучуча къара, къачан болса да бу тойну юсюнден да джазарса. Ёзге, сен былай джийиргенир зат кёрмейме. Айны аягъында бир муслиман къралгъа учаргъа экибизге да учакъгъа билетле алыб турама. Анда мындан къуджур затланы кёрюб къояргъа да болурса.
Былайда олтуруб турургъа кёлюм бармагъаны себебли, кечгинлик тилеб, чыгъыб кетдим. Демократияларына, кеслерине да джолда аман табханымы къуя барама. Туудукълары не халгъа джетиб тургъанларын сезе эселе, дунияны къалтыратыб тургъан викинглени къабырлары эки джарыла болур. Алай а, бир талай къанауну кёрюб, бютеу халкъгъа къара джакъмайым. Иги затларын кёрюрге кюрешейим.
Мен кесим адам эсем, къыйын кюнюмде меннге болушхан къралны табанламайым, табаламайым. Халкъла башха тюрлюча, адамла да башха тюрлюдюле. Кристиан чынты мени кёзюмю ачаргъа кюрешди, алай а мени кёлюмю булгъагъан къууанч меннге керек тюлдю. Тойгъа джарашмагъан тойдан чыгъаргъа керекди да – чыкъдым, кетдим.
* * *
Айны аягъында, Кристиан бла, бир муслиман къралгъа джолоучу болдукъ. Эки ыйыкъгъа арба тутуб, къралда суу-джер кёре айланабыз. Бир джерде Кристиан арбаны тохтатды да, «кёремисе» деди. Ол айтхан джанына къарагъанымда, эшекге чынгай тургъан сюрюучю джашчыкъланы кёрдюм.
- Сабийле къайда да, кеслери къалсала, терсине айланыб башлаучандыла,- дедим.
- Огъай, аланы джыллары 15-ден, 16-дан энгишге тюлдю. Муслиманлыкъны къыйынлыгъы буду. Европадача, биздеча, къызла бла эркин айланырча болсала, была эшек къайгъылы боллукъ тюл эдиле.
- Кёлюнг бла айта эсенг, джангыласа. Сабийле эшекге чынгмасынла да, къызчыкълагъа чынгасынла деу – ол бир масхабха келишмеген затды. Экисин да этдирмезге керекди. Папа римский «сабийлени джоясыз» деб бабаслагъа урушханын эшитгенмисиз? Къыйынлыкъ ислам не христиан динде тюлдю, къыйынлыкъ динни бузгъанладады, дин айтханча джашамаудады. Аны себебли гюнах этерге чырмау болады деб, динни терслерге джарамаз. Ма былай сенича сагъыш этгенлери ючюн, христиан дунияны къаны, саны да таркъая барады, муслиман дуния уа бегий, онглу бола барады.
Бир-бирибизни дженгалмазыбызны ангылаб, сериуюн болдукъ. Кертиси бла да, Гъарб бла Шаркъ дуниягъа ёмюрде да бир кёзден къараяллыкъ болмазла.
* * *
Шимал тенгизни джагъасында сюеледи джангыз адам. Аны аты Нисанды, миллетлиги – таулуду, бусагъатда тургъан джери Скандинавияды. Джангызды десек да, тёгереги тенгиз чыпчыкъладан толуду. Ол алагъа аш береди – ётмекни ууакъ-ууакъ этиб, атады. Къанатлыла, гырджын бурхуланы джерге тюшерге да къоймай, хауада сермеб-сермеб къабадыла.
«Алагъа алай аш бериле турса, чабакъ тутханларын да къоюб, садакъагъа джарашыб къаллыкъ кёреме,- деб, кеси кеси бла сёлешеди Нисан. – Ёзге, бизни (адамланы) арасында да бардыла сизге ушагъанла. Алай а, тёрт саны сау адам, ишлерге, кюреширге эриниб, садакъагъа джарашыб къалса – анга Эркиши-Ёзден-Адам дерге боллукъмуду? Джазыучу-Назмучу-Джырчы дерге уа боллукъмуду анга? Къара, дагъыда айта билгенлерине: «кимни арбасына минсенг, аны джырын джырла». Аны джырын джырларынгы биле тургъанлай, нек минесе да биреуню арбасына? Кесинги атынгы, арбангы къура. Кючюнг, болумунг джетмеймиди алай этерге? Сора джаяу бар. Джаяу баргъан сыйсызлыкъ тюлдю. Сыйсызлыкъ, акъылсызлыкъ – адамлыгъын, ёзденлигин, фахмусун аякъ тюбге атыб, башханы арбасына, арбазына джарашыуду, анга къул болууду. Алай этсенг, сюек ючюн бойнундан тагъылгъан итден башхалыгъынг бармыды? Хайда, джала иенги чурукъларын, хайда, юр, чаб ол юсдюргенлеге...».
Нисан къызгъандан къыза барлыкъ болур эди, арлакъда – талай къычырымда - тенгиз джагъада къаралдыгъа чабыб келген адамланы эслемесе. Алайгъа келгенинде, хапарлада эшите туруучусун кёзю бла кёрдю – мазаллы балыкъ башын джагъагъа атыб тура эди. «Къуджур заманла. Балыкъгъа башын джагъагъа атдыргъан не болур? Былтыр сеннге башынгы тенгизге атдыргъан а не эди? Айталмагъанлыкъгъа, балыкъны да болур аллай бир чуруму.
Былтыр а не болгъан эди? Бир зат да. Кимни да бола болур джанындан, джашаудан тойгъан бир кёзюую. Ишим, кюрешим, бютеу джашауум бютюн магъанасыз кёрюнюб, дуниядан думп болургъа излегенем. Ёлюгюмю да киши табмазча. Джангыз, юйде сабий бла анасы къыйналмаз ючюн, бир къагъытчыкъ джазыб, тебсиде къойгъанем: «Сау-эсенме. Мени излемегиз. Джумушларымы тындырсам, къайытырыкъма. Бир джылданмы, он джылданмы – билмейме. Къайгъылы болмагъыз. Нисан».
Джагъада ким эсе да атыб кетген бир эски къайыкъны суугъа тебериб, секириб юсюне миниб, къалакъланы къызыудан къызыу тарта тебредим. Джагъала танылмай тебрегинчи бир барыб, тёгерекге къарадым. Кесимден сора джан-джаныуар джокъ эди. Таукеллигим кетиб къалмасын деб, къайыкъдан да суугъа чынгаб, къайытыргъа излесем да, кючюм джетиб къайыталмазча, къарыуум тыннгынчы бир узакълыкъгъа джюздюм. Не эслеб къарадым эсе да, къайыкъны кёрмедим. «Хы, заман болду» деб, баш тёбениме айланыб, суугъа секириб, кёмюлалгъанымча бир кёмюлдюм.
Суудан чачайгъаным, тунчугъа башлагъаным эсимдеди. Андан арысы уа – тубанда... Алай а, бир-бирде, мени суудан ёрге теберген бир зат болгъан болурму эди деб, келеди кёлюме. Таб, теберген бла къалмай, сууну башында тутханды мени. Ансы, мени аскер кемеден эслеб, къутхаргъынчы, мен ёлмей къалай турдум? Айтыуларына кёре, ол кюн алайыракълада адам къутхарыргъа юренннген юнюсбалыкъланы (дельфинлени) сынай тургъандыла. Далгъычла (водолазла) да болгъандыла сууда. Балыкъ, адам къутхаргъан эсе да, къутхаргъандыла мени. Къалай-алай болгъан эсе да, сау-эсен къалгъанма.
Башын суугъа атыб, сау къалгъан бир адам, башын джагъагъа атхан балыкъгъа къараб турама. Къарагъан бла къалмай, болушургъа да кюрешеме – суу таба теберирге кюрешебиз аны. Ёзге быллай пелиуанны орнундан тебдирген къыйынды. Техника келтириб, тюрлю-тюрлю мадарла этиб, кемеге салыб, тенгизни теренине алыб кетедиле. Сау-эсен джаша, балыкъ. Ёлюрге заман табарыкъса. Кеси да келликди ол. Джашаргъа кюреш. Джашаудан иги не барды? Балыкъгъамы айтама бу сёзлени, кесимеми айтама?
Эслеб къарасам, адамла чачылыб, биягъы кесим сюелеме джагъада. Тенгизден сууукъ хауа урады, алай а юсюмде къышхы тонум сууукъну джибермейди. Арлакъда, кёкенлени арасында табджан болуучусун эсгериб, алай ары атлайма. Ёзге табджанда бир къарадура джаш бир акъ къызны тобукъларын олтуртуб тургъанын кёреме да, эслемегенча этиб, ёргерекде башха бош табджаннга джанлайма.
Тенгиз шууулдайды. Акъджал толкъунларын, бирде джанлыдан юркген джылкъыгъа ушатама, бирде уа джылкъыны ызындан сюрген джыйын джанлыгъа. Кесими да, бирде ёлюмден къачыб айланнган, бирде уа ёлюмню сюрюб айланнган хаджиретге ушатама. Эшта, артда мени джашаууму юсюнден башхала бирер таурух къурашдыргъандан эсе, кесим къошмай-къоратмай, тюзюча джазыб къойгъаным иги болур. Тюзюн джазгъандан къыйын зат болмаз. Алай а, «шериатда уят джокъ» дейдиле, адабиятда да,- деб къошама. Кесим билген, кесим эскерген джашауум былайды.
БИРИНЧИ БАШЫ
Мен, халкъыбыз сюргюнден Ата джуртуна къайытыргъа эки джыл къалыб, Къыргъызстанны Кок-Сай элинде нисан (апрель) айны онекисинде туугъанма. Совхоз бачхада. Сабий табары джетиб тургъан тиширыуну къоймай сабан ишге сюрген эселе, Кавказдан 1943 джыл кёчюрюлген-сюрюлген къарачай халкъны 1957 джыл да башына къаллай бир эркинлиги болгъанын ангыларгъа боллукъду. Алай а, бир къауум къарачайлы джуртуна къайыта келиб, дагъыда ызына Азиягъа кетиб къалгъан эсе, эшта, къарачайлылагъа Ата джуртларында да къууандырырча тюбемегенлери, ала къыйналмай джашаб тебрерча таблыкъла къуралмагъанлары хакъды. Ёзге, 14 джылны джуртуна термилиб тургъан халкъны асламы, «Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деб, джуртха къайытыб, джашауун джангыдан, сыфырдан башлагъанды.
Азияны эскералмайма. Гитче сагъатымда эсимде тургъан затла, джылла бла мутхуз бола, бары унутулгъандыла. Джангыз, Тарзан атлы къара итибиз, не эсе да, эсимден кетмегенди. Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымда огъуна, аны сагъына, назму маталлы быллай бир затла да джазгъан эдим:
ТАРЗАН
Къара итибиз Тарзан къалгъанды Кок-Сайда.
Аллай шохум джокъду мени Къарачайда.
Кесими чалманнга сынджыр бла тагъыб,
Кюрешеме аны эниклеб, чабыб.
Ким биледи – ол да мени эшите болур,
Ол да бери айланыб, хахай эте болур.
Бизни бла бирге келсе эди Тарзан –
Мында анга ичирлигем нарзан.
Мен аны кёреме тюшюмде,
Аныча «хап-хуп» этеме хар кюнде.
Кетермез ючюн а аны чыртда эсимден,
Тарзан деб, атагъанма кесиме.
Эм сейири неди десенг, уллу эгечим бла къарнашым школгъа джюрюб тебрегенлеринде, алагъа къарай, алагъа тынгылай, мен да окъургъа юрениб къалгъан эдим. Окъургъа, джазаргъа юрениумде уллу эгечими къыйыны бек уллуду. Артда мел бла джетген джеримде, къабыргъалада, эшик къангалада тохтаусуз бир затла джазыб кюреше эдим, ол да мылы буштукъ бла хаман аланы сюрте; бир джол тырнакъ тюбюне чыгъанакъ кириб, тырнагъы да кёчюб кетген эди. Юйде мени окъургъа, джазаргъа юреннгениме къууаннганлыкъларына, назму халда сёлешгеними, джазгъанымы огъурамай эдиле.
Бир кере, юйде къонакъла болгъанларындан да хапарым болмай, бурун тюбюме бир затла мурулдай, эшикден юйге чабыб кирдим.
«Неле, неле дейсе, джангыдан бир айт»,- деб къысдыла мени. Башха сабийле бла ойнагъаныбызны юсюнден ушаш сёзлени бир-бирине тагъыб, хапарладым:
Чабдым ары, чабдым бери,
Мени озмад джангыз бири,
Барысындан болдум тири.
Атам чамланнган огъуна этди: «Сёлешген адети былайды муну. Бизге къысха джууукъ джетген, Къалай улу Аппа деб, бир гыр-гыр болгъанды. Аныча къуубаш болуб кетеди деб къоркъама». Сора меннге айланыб: «сёзлени бир-бирине тагъыб айланма да, къалгъан сабийлеча тюз сёлеше тур» деб урушду.
Солагъайны онг къолу бла джазаргъа юретгенча, мени да къалгъанлача сёлеширге алай юрете эдиле – бир къыджыраб, бир хыликке этиб, къуру да айтыб, эслетиб. Школда да сабийле кюле башлагъанларында, мен назмулаб сёлешиуню къойдум, алай а ичимден ол халда сёлешиуюм тохтамады. Уллу къарнашым эс табдырды – «Сен назмуларынгы къагъытха джаза тур. Джаратсала, китаб этиб да чыгъарырла. Алай эте, поэт болуб да кетерсе...». Мени соруулу къарагъанымы кёргенинде, «бир-бирине тагъылгъан ушаш сёзлеге – назму, алай джазгъаннга да – поэт дейдиле» деб, мен ангылар тилде айтды. Ёзге, керти назму не болгъанын, аны да джорукълары болгъанын меннге ангылатыргъа адам джокъ эди. Ол затдан меннге бираз болушлукъ эталлыкъ адам – эм тамада къарнашым – элден эртде огъуна кетгени себебли, биягъы мен кесиме таяныб къалдым, алай а сагъышларымы дефтерге тюшюрюучю болдум.
Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымдан эм биринчи эсимде тургъан – 1957 джыл май айда Азиядан къайытыб келиб, вагонладан къотарылгъаныбызды. Алайда тамадала-къуллукъчула келиб халкъ бла не сёлешгенлери экиджыллыкъ сабийни эсинде къалай сакъланады? Огъесе, абаданыракъ болгъандан сора эшитгенлерим, ол заманда эшитгенчамы кёрюнедиле? Алай огъуна болур.
- Энди ёргелеге барыб айланмай, тёбенледе орналсагъыз – джашауугъузгъа алай иги болур. Ата-бабала «тауну сайла да, тюзню ал» деб, билмей айтхан болмазла.
- Да тюзде къаллыкъ болсакъ, Азиядан нек къайыта эдик да? Тюшюбюзде да эллерибизни кёрюб тургъанбыз. Огъай, кетген джерибизге къайытмай, Пашинскени тёгерегинде орналлыгъыбыз джокъду.
«Тёбенледе орналыу» сёз нек къозгъалгъанын артда ангылагъанма. Аны юсюнден китабны арлагъында толуракъ хапар айтыр акъылым барды. Былайда уа, сёзню бир джанына иймей, туугъан элибизге джыйылгъаныбыздан башлайма хапарны.
Тёбен элде оюлмай, кюйдюрюлмей тургъан джангыз анамы къарнашыны юйю эди. Анда джашагъан хоншу халкъладан бир юйдеги, юйден чыгъаргъа унамады.
- Мен бу юйню сатыб алгъанма. Сиз да сатыгъыз да алыгъыз менден, юйден чыгъарымы излей эсегиз,- деб, тохтады юйюрню тамадасы.
- Юйюмде джашаб, тёгерекде юйлени да отун этиб, кюйдюрюб, дагъыда юйюмю мени кесиме сатаргъамы излейсе,- деди ана къарнашым. - Бизни келлигибизни сеничаланы барына айтхандыла, сенден къалгъанла юйлени да бошатыб былайладан думп болгъандыла, сен а, менден – юйню иесинден ачха даулайса.
- Муну неси бла сёлеше турасыз, - деб, дженгиллиги бла белгили атам, джумдуругъу бла къулакъ джанына уруб, тёнгеретди. Табсыз ургъан болур эди, ол эс джыялмай кёб турду.
- Ёлтюрюб къойдунг дейме. Алайсыз да атыбыз бандитди. Энтда ызыбызгъа Азиягъа ашырыб ийселе, не этерикбиз,- деб, тиширыула къайгъылы болдула.
Дауур-хахай бираздан сорушду. Ана къарнашым, юйюн сатыб алыб, барыбыз да ары сугъулдукъ. Элни ичинде мындан сора адам кирирча юй къалмагъан эди – бары кюйдюрюлюб, чачылыб, ташылыб... Эллерибиз не болумда тургъанларына, бизге да къалай тюбегенлерине бу да бир юлгю. Бизге, Сталинни ибилис джоругъу азаб чекдирген халкъгъача тюл, этген аманлыгъы ючюн тутулуб кетиб, 14 джылны хаписде-тюрмеде туруб, энди башына бош болгъан тутмакъгъача къарай эдиле. Аны ючюн эди халкъ джуртунда да кёб терсликге джолукъгъаны. Алай болса да, «къош да бара-бара тюзеледи» деб, адамла, гузаба, джангур тюбюнде къалмазча, мекям ишлей башладыла.
Къараб-къарагъынчы биз да сюедик бир саламбаш юйчюк. Тёгереги чалман, башы къамиш. Сюедик десем да, сюегенле уллула, мен а – хатагъа хайыр бир сабий, эки джылдан джангы атлагъан. Юйден узакъ болмай, ичи суудан толу, топрагъы алыннган бир терен чунгур бар эди. Бара барыб ары тёнгерейме да, батама да кетеме. Мени кёрген, мени къайгъылы киши джокъ. Ана къарнашымы юй бийчеси – барыбыз да анга келин деучен эдик – топракъ кёлню башында бёркчюгюмю эслеб, хахай этиб, къармаб башлайды. Къалгъанла да басыныб, мени эрлай табыб, тышына атадыла. Иш тохтайды. Кими кёкрегимден басыб, кими башы тюбюме айландырыб, хар ким кёрген, эшитген амалын этиб кюрешеди. Эм ахырында чачайыб, солуууму алыб, джылай тебрегенимде, адамла кёллерин басыб, иш къайгъылы боладыла. Къайсы эсе да, «джылагъанны къой да, келиннге «сау бол» де. Ол болмаса, кёклеге учуб кетерге башлагъан эдинг» дейди. Алай бла, джуртха къайытхандан сора, ол дуниягъа кетерге аз къалама.
Не да болсун, къысха заманны ичинде бир джер юй бла, мал джыяргъа да бир бау хазыр болду. Ата-ана, дагъыда алты сабий, ол джер юйге джарашдыкъ, Азиядан келтирген къара ийнегибизни да ол баугъа джыйдыкъ. Анам да джюн устуккуну джаугъа, петегеннге эсе да, тийириб, тютюн этдире къабындырды – джылан зат дегенча заранлы затланы тыяр ючюн. «Энди мында бираз чыдасакъ, керти юй да ишлербиз» деб, рахатландыкъ.
Къралдан бир тукъум бир болушлукъ джокъ эди. Джангыз, «быланы боюнсхагъа юретигиз да, хайырландырыгъыз. Джылны аягъында ызына къайтарырсыз. Былагъа бир джукъ болгъаны болса, тёлеулюк боллукъсуз. Аны да билиб къалыгъыз» деб, эки эмилик ууаныкны берген эдиле. Атам аланы джегилирге юретиб, ала бла сабан да сюре, отун да ташый турдукъ. Артда ызларына къайтарыргъа керек болгъанында, барыбыз да юреннген эки огъурлу хайуандан, кёзюбюз къарай, айырылгъан эдик.
Эки-юч джылдан, эл элге ушай, хар не орнун таба башлады. Школ да аллында тёртджыллыкъ, ызы бла джетиджыллыкъ эм ахырында онджыллыкъ болду. Сохталаны саны 400-ге джууукълаша эди. Ол заманда кимни эсине келлик эди – арадан 40 джыл да кетгинчи, биринчи классха барыргъа элде сабий табылмай къалыр деб. Эл ол болумгъа къалай джетгенин китабны арлагъында джазама. Бизникиле бла тенглешдирир ючюн, мында, тыш къралда, элчиле къалай джашагъанларындан бир кесек хапар айтайым....