DJETI
Бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды.
«Ja, vi elsker dette landet» (Да, мы любим этот край) - официальный гимн Норвегии.
Автор текста — Бьёрнстьерне Бьёрнсон (Bj;rnstjerne Bj;rnson) (1859), автор музыки — Рикард Нордаак (Rikard Nordraak) (1864). Впервые был исполнен 17 мая 1864 по случаю празднования 50-летней годовщины принятия конституции.
Хотя гимн состоит из 8 куплетов, как правило, исполняются только первый и последние два.
ХОУ, СЮЕБИЗ БИЗ БУ ДЖУРТНУ
«Ja, vi elsker dette landet»
Норвегияны гимни (кёчюрген Лайпанланы Билал)
1
Хоу, сюебиз биз бу Джуртну
Тюз ёрге баргъан.
Таб, аны кёлеккесин да
Чайкъала тургъан.
Биз сюебиз тютюнюн да,
Оджакъдан чыкъгъан.
Отну бир да джукълатмазбыз
Бабала джакъгъан.
2
Харальд Джуртну сакълагъанды,
Хокун да алай.
Ёз джерге къууат салгъанды,
Эйвин да джырлай.
Былайда къаны бла Олаф
Къурагъанды джор.
Сверре да бек даулашханды
Римге болмай къор.
3
Душманнга къобханла бары –
Къарт, джаш да бирден.
Къайыкъларын Торденсшольд да
Урушха тизгенд.
Бийчеле да сермешгенле
Аямай къан-джан.
Джашауларын этгендиле
Ёз джуртха къурман.
4
Саныбыз бек аз болгъанды,
Болса да алай –
Джурт ючюн ёрге тургъанны
Джау хорлар къалай.
Юйюбюзню кюйдюрюрбюз,
Кирмез ючюн джау.
Фредриксхалгъа салайыкъчы,
Барыбыз махтау.
5
Джазыу бизге къаш-баш тюймей,
Турса уа айхай.
Эркинлик деген кёккёз а
Айтды ол кюн : Хай!
Аны ючюн хар неге да
Биз тёзе келдик.
Аны ючюн, аны бла
Джашадыкъ, ёлдюк.
6
Джау къачды онглар кюч табмай...
Баш ёзюр келди.
Къол берди бир сёз да айтмай,
Биз да къол бердик.
Дерт дегенни джууукъ иймей,
Къарадыкъ ёрге.
Энди ма биз юч къарнашбыз,
Ёмюрге бирге.
7
Къадарынга табын, Но;рге:
Этгенде тилек,
Ол кёкдеги эшитгенди,
Болушханды бек.
Джуртубузну къоругъанбыз
Аямай къан-джан.
Хакъыбызны джакълагъанбыз –
Биз да – халкъ, инсан.
8
Биз Ата джуртну сюебиз
Тюз ёрге баргъан.
Таб, аны кёлеккесин да
Чайкъала тургъан.
Биз сюебиз тютюнюн да,
Оджакъдан чыкъгъан.
Отну бир да джукълатмазбыз
Бабала джакъгъан.
МИНГИ ТАУ
(толу варианты!!!)
Макъамы: Семенланы Исмайыл (Джырчы Сымайыл);
Сёзлери: Ёлмезланы Мурадин, Лайпанланы Билал.
Гимнни официал байрамлада-джыйылыулада сайланнган юзюгю джырланныкъды.
Эжиую «ля иляха илляллаху, ля иляха илляллах» деб, айтылыргъа да боллукъду.
1
Джети къат Кёкню чегинде
Джашайды бизни халкъыбыз.
Тауубуз бизни Мингиди,
Минги таулула – атыбыз.
Ай бла Джулдуз нюр джая,
Джарыкъ джаналла башынгда.
Ас-Алан = Малкъар-Къарачай
Туугъанды сени Ташынгда.
Эжиу:
О-о рай-да, орай-да, рай-да,
Орайда, райда, орайда.
Орайда-райда, орайда-райда,
Орайда-райда, орайда
2
Билсек да тюзню, тенгизни,
Ата джурт сенсе Аллахдан.
Сакълай келгенсе сен бизни
Къара кючледен, палахдан.
Джаныбыздан да багъалыды
Къадау ташынг Сени бизге.
Къор болайыкъ, махтау салайыкъ
Джандет кибик джерибизге.
Эжиу:
3
Къылыч бла келген къылычдан ёлюр,
Халкъ кючлюд къурчдан, темирден.
Биз чыдагъанбыз, къайыталгъанбыз
Эки кере да сюргюнден.
Ислам динибиз, тюрк да тилибиз,
Ёхтем Кавказ да джуртубуз.
Хар бир сынаудан ёте барабыз,
Юзюлмез бизни джолубуз.
Эжиу:
4
Бизни дуньягъа танытхан –
Миллет тамгъабыз, белгибиз,
Кечебизни да джарытхан
Чыракъ тауубуз, Мингибиз.
Сени ючюн сермеширге
Нарт уланлача хазырбыз.
Душманны Санга ийгенден эсе,
Биз шейит болуб къалырбыз.
Эжиу:
5
Сен бизни халкъны джаныса,
Тураса бирча ариулай.
Чабалла акъ барс, джанлы да
Сени душмандан къоруулай.
Сен Эуро;паны башыса,
Эркин Кафказны къадауу.
Сени бизге тыйыншлы кёрген
Аллахха болсун махтауунг.
Эжиу:
6
Минги Тауубуз, чыммакъ Тауубуз
Азан тауушха ушагъан.
Къаллай насыбды, къаллай къууанчды
Кёк тенглигинде джашагъан.
Нюр тауча, байлаб тураса
Сен Кёк бла Джерни арасын.
Кёб аты болгъан Минги Тауубуз –
Уллу Аллахны саугъасы.
Эжиу:
7
Кёкге чыгъыбмы бараса,
Келибми къалдынг кёкледен?!
Минги Тауубуз, Тейри Тауубуз
Джаратылгъанбыз биз Сенде(н).
Кёлтюрюледи кёлюбюз
Сен кёрюннгенлей къарамдан.
Алан халкъыбыз кюч алад
Зем-зем сууунгдан , хауангдан.
Эжиу:
8
Сен кёрюнесе къуру да
Джети къат Кёкден эннгенча.
Сеннге къараса джаяу да болад,
Ол Боракъ атха миннгенча.
Санга сый бере, кёргенлей,
Тюшгенди таулу атындан.
Джашаргъа да, ёлюрге да
Излегендиле къатынгда.
Эжиу:
9
Кёк мёлеги да, джер адамы да
Сеннге сюелле къараргъа.
Бизни бир-бирге тыйыншлы кёрген
Шукур этейик къадаргъа.
Сен Кёкге джууукъ этесе
Адам улуну дуньяда.
Сен чыммакъ Минги Тауубуз
Болгъанса бизге Орайда
Эжиу:
10
Нюр тауда келе тургъанды
Файгъамбаргъа да керамат.
Нюр тауну Кавказ къарнашы
Сенде болгъанбыз джамагъат.
Минги Тауубуз, чыммакъ тауубуз
Уллу Аллахны саугъасы.
Санга къараса шош болад
Кёлню-джюрекни къаугъасы.
Эжиу:
11
Сен ёхтем сюелген чакъда
Джукъланмаз тыбыр отубуз,
Бирликде – тирлик, тирилик!
Джашна сен, Алан джуртубуз!
Байрагъыбыз шууулдайды
Каф(каз) тауланы тёрюнде!
Джашар халкъыбыз, джашнар халкъыбыз
Ёмюр-ёмюрлюк джеринде.
Эжиу:
12
Сен сыйыбызса, намысыбызса,
Кёлюбюзню этесе тау!
Биз къылычынгбыз, биз къалкъанынгбыз
Киши салмазча санга дау.
Нарт Минги Тау, сени бла
Келир кюнюбюз – аламат!
Алан халкъыбыз, мийик Джуртубуз,
Уллу Аллахха аманат!
Эжиу:
О-о рай-да, орай-да, рай-да,
Орайда, райда, орайда.
Орайда-райда, орайда-райда,
Орайда-райда, орайда.
ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕК
1
«Бу джюрек бла юч джылдан ары
Джашаялмазса»,- дедиле хекимле.
Джер джашаудан арыса джюрек –
Болушурла, болушалырла кимле?
Ёрге къараб мен этдим тилек,
Джети джыл джашау тиледим Аллахдан.
Ышаргъанча этди башымдан къараб Кёк –
Къутулгъанча болдум къайгъыдан, палахдан.
Джети джылгъа мен умут этдим
Джазаргъа халкъны сагъышын, джарсыуун,
Джазаргъа аны кёлюн, джазыуун.
Къарыуу чексиз болушурму керти?
Мен бир бурху джан – къарыусуз, болумсуз,
Тюз джолда да кёб кере тайгъан, джыгъылгъан,
Болгъан кибик аякъсыз, къолсуз,
Джюрексиндим, кёлсюз болуб, джангыдан.
Юч джыл кетди – ёлмедим мен,
Джети джыл кетди – мен а алкъын сау.
Аллахха болсун шукурла, махтау,
Алай а, муратыма джетмедим мен.
Кёлде-джюрекде кёбдю джара, таб:
Тил да, халкъ да туралла ёле.
Ол затны тутарча кёзге,
Умут этгенимча джазалмадым китаб.
Халкъны къутхарлыкъ айталмадым Сёз.
Джетмеди фахму, джетмеди заман.
Биягъы мен тиледим Аллахдан:
«Файгъамбарыбызгъа чакълы бир ёмюр бер.
Ол заманнга да джазалмасам джукъ...».
Тохтайым, айтмайым джукъ.
Мен мадар этсем – Аллах къадар этер:
Болайым таукел, болайым сабыр.
Джанымы алыргъа ашыкъмагъан Аллах,
Айтыр сёзюмю ауузума салыр.
2
Ненча тилегими къабыл этди Аллах.
Адам болургъа меннге заман да, амал да берди.
Мен а палахдан къутулгъан сайын
Анга берген сёзюмю унута келдим.
Гитче палахла бла тюшюндюрюб Аллах,
Уллу палахладан сакъларгъа изледи.
Мен а аны ангылаб къоялмай,
Дау айтыргъа да турмадым артха.
«Биз кёлтюралмазлыкъ джюк тюлдю джашау,
Бизни бюгаллыкъ кюч тюлдю ёлюм да»,-
Дедим да, Аллахха салдым махтау,
Иймандан толса, джарыйды кёлюнг да.
Дагъыда бираздан хакъ джолдан джанладым.
Келди башыма джангы къайгъы, палах.
Кёб тилегими къабыл этген Аллах,
Болушмады бу джол. Ангыладым.
Алай а, энди тюзелирге
Къалмагъанды къарыу не заман.
Сейир тюлмюдю: Аллах джаратхан адам
Былай ёч болгъаны терсейирге.
3
Халкъны ненча тилегин къабыл этди Аллах –
Эки кере къайтарды сюргюнден.
Тюшюнмеген, хакъ джолгъа тюзелмеген халкъ,
Башхалыгъынг бармыды сени сюрюуден?
Ислам динине тюл эсе бек,
Ана тили да тюл эсе керек,
Ата джуртуна да тюл эсе сакъ,-
Къалай сакъланыр тюб болмайын халкъ?
Къара таныгъанын да унутса,
Ким болгъанын да унутса,
Къайры барлыгъын да унутса –
Къалай къалыр тас болмайын халкъ?
Бирикдиреди халкъны иннет.
Джокъду алайсыз миллет –
Къалады ол чыракъсыз, джолсуз,
Джокъду анга Ай бла джулдуз.
Дин-тил болмаса керек,
Джурт-къраллыкъ болмаса керек,
Ала ючюн турмаса ёрге,
Халкъ ёледи, киреди кёрге.
Башханы алады динин,
Башханы алады тилин,
Адетин, къылыгъын алады,
Башханы къанын джангыртады,
Кеси уа болады тюб.
Бу кертини англамаса халкъ,
Кесин сакъламаса, къорумаса халкъ –
Узаймайын боллукъду талкъ.
Тамблагъа къарайма къоркъуб.
Кюрешеме джазыб, окъуб.
Халкъыма, джуртума келгенме къайытыб:
Гюнахдан чыгъаргъа — англатыб, айтыб.
Тауланы басыб турады тубан.
Кёрюнмейди халкъ не адам.
Тубан ачылса не кёрюр кёзюм?
Аллах, бер сабырлыкъ, тёзюм.
ЭТЕЙИК САГЪЫШ, ОНОУ
Ким джашауун, ким саулугъун,
Ким бёркюн, ким джаулугъун
Тас этгенле сюргюнде.
14-джыллыкъ зулму кёпюр,
14-джыллыкъ сыйрат кёпюр
Сынау эди хар кимге.
Сталинни, Берияны
Совет властны, партияны
Къаргъайелле хар кюнде.
Болалмаелле сарыджилик —
Туугъанла да сюргюнде.
Сибирияны бузларында,
Азияны къумларында
Къалды джарымы халкъны.
Адам тюлбюз, халкъ да тюлбюз –
Унутхан кюн биз аны.
Джыйырма эки минг сабий
Къырылгъанды тюзледе.
Аллай бир да къарт-къарыусуз...
Да не хайыр сёзледен.
Халкъны джарымы ёлдю,
Джарымы болду сакъат.
Джуртха къайытханла; да,
Джашаялмайла рахат.
Къыйынлыкъ кетмей эсден,
Ёлтюреди аланы.
Бурунча джюз джыл болгъан
Кёрмезсиз таулуланы.
Буруннгу Къарачайдан,
Не буруннгу Малкъардан
Къалмагъанды бир джукъ да.
Рахатлыкъ да, саулукъ да
Кетгенле халкъыбыздан.
Болмаса къраллыгъы,
Халкъны къалмайд халкълыгъы.
Ол джыялмайды эсин,
Сакълаялмайды кесин.
Къабарты-Малкъар деген,
Къарачай-Черкес деген
Не джумхуриетди бу?
Халкъланы къатышдырыб,
Джокъ этиу иннетди бу.
Бир халкъны эки бёлюб,
Бирин Черкесге къошуб,
Бирин да Къабартыгъа –
Барадыла джангызгъа.
Бёрюле бла итлени
Талашханларына къараб,
Орман аю харс урады
Кесин обургъа санаб.
Обур огъуна болур –
Ичеди къаныбызны,
Алады джаныбызны...
Кеси тюл эсе да,
Оноучусуду обур.
Оноучула, ёзюрле
Оюнла кёргюзюрле.
Чачханла; СССР-ни,
Чачарла Эресейни.
Биз хазырбызмы анга?
Биз разыбызмы анга?
Огъай, минг кере огъай.
Бизге сормазла, айхай.
Оноуу тоноу болгъан,
Бизге сорурму оноу?
Тынглаб турмайыкъ ёзге,
Оноу керекди бизге.
Халкъны, Джуртну да къоркъуу,
Ёлюм къоркъуу басханды.
Тил ёлсе, халкъ да ёлдю.
Тёрт джары чачылгъанбыз.
Керекди джыйылыргъа,
Бир оноугъа келирге:
Къутхарыргъа керекди
Ана тилни ёлюмден.
Уятыргъа керекди
Халкъны ангысын-эсин.
Кетерикди чынгылдан
Ол эскермесе кесин.
Итге бурула барады
Туугъан да бёрю болуб.
Джашайбыз джуртубузда
Джюз халкъны бири болуб.
Келеди къоркъуу къайдан?
Бармыд къутулуу андан?
Этейик халкъгъа сагъыш.
Тау джуртну басхынчы къыш.
ТАУЛА ТАБА БАРАДЫЛА ДЖЕЛПЕКЛЕ
Акъ джелпекле тизилгенле тенгизде.
Дууадакълагъа ушайдыла ала.
Акъ сёзге да ушайдыла ала.
Барадыла тюшдеча, тенгизде.
Акъ джелпек – ючкюл къанаты къайыкъны.
Къууанады аяз сыласа аны –
Къалтырайды, титирейди, джанланады:
Учуб кетерге уа джетмейди къарыуу,
Алай болса да, учханчады барыуу.
Учханлача джаякъла бла тауладан,
Кёк тенгизде акъ джелпекле баралла.
Акъ назмуда тизгинлеча кёрюне,
Акъ джелпекле – акъ умутла – баралла.
Ашыгъалла ала къайры – билмейме,
Ашыралла тенгиз къушла аланы.
Халым тюрлюдю – джашамайма, ёлмейме –
Ол джанында кёреме да тауланы.
Акъ джелпекле таула таба баралла –
Керек эдим эртде огъуна эслерге.
Акъ джелпекле чыгъыб мени кёлюмден
Башлагъанла кърал чекден ётерге.
Тенгиз чек да тыялырмы аланы –
Бек кючлюдю тартыулары тауланы.
Къарауул кемеден юредиле кёпекле.
Таула таба барадыла джелпекле.
БАТЫБ БАРГЪАН КЮН БЛА АТЫБ КЕЛГЕН ТАНГ
«Батыб баргъан Кюн бла
Атыб келген Танг»,- деб,
Адамла бизге къарайла алай.
Къачхы шылпы бла
Джазгъы джабалакъ
Бир-бирине тюбегенле къалай?
Кесим да сейирсинеме анга:
Къачхы сезимле – алысынча.
Алай а, зарланнган бизге,
Джылкъыбыздан тай тутсун барсын да.
Батыб баргъан Кюнме, билеме.
Ёзге, бютеу джылыуум, джарыгъым да
Къаллыкъдыла Сеннге, Сенде,
Ала бла бирге Акъ сёзюм, джаным да.
Ким джазына-джазыууна бек эртде тюбейди,
Ким а – къач ала – менича.
Кюнча къарайма бирлеге,
Башхалагъа кёрюне менгирча.
Кертисинде уа ким болгъанымы
Билген – Кёк бла Сенсе.
Джокъду чеги къуанчымы:
Меннге
Бир кёргенинг бла багъа кесгенсе.
Батыб баргъан Кюнню таякълары
Къыздыралла сени – кюйдюрмей, джумшакъ.
Менден айырылмаз ючюн,
Мийикден мийикге бараса чыгъа.
Алай эте келиб, чыгъарыкъса Кёкге –
Сора, къаллыкъбыз айырылмай.
Аны ючюн барды рахатлыкъ джюрекде,
Кете барама джазыугъа къайырылмай.
Къыйналса да – рахатды джан:
Къууанабыз бир-бирибизден –
Батыб баргъан Кюн бла
Атыб келген Танг.
Тюбешгенбиз айырылмазгъа –
Батыб баргъан Кюн бла
Атыб келген Танг.
Сюймеклик – дууабыз бизни:
Джокъду къоркъуу кёзден не сёзден.
Джокъду насыблы дунияда бизден:
Биз экибиз – тёнгек бла джан.
Мен кетеме Кёкге, сен къаласа Джерде.
Къайда болсам да, мен сеннге ышыкъма.
Сен Джерден кетерге ашыкъма –
Джарты къалгъан ишлерибизни тындыр.
Мен кёрюб турлукъма сени
Мийик Кёкден джулдузча къараб.
Узакъдан да турлукъма джараб –
Сен Джерде тур – берекетисе Джерни.
«Батыб баргъан Кюн бла атыб келген Танг».
Адамла бизге къарайла алай.
Зауаллыла, билмейле ала
Болгъаныбызны тёнгек бла джан.
Наратла баралла ёрлеб къабыргъагъа,
Бир-бирлери уа къаягъа да ёрлейле.
Ала кёкге чыгъаргъа излейле –
Мен махтау салама алагъа.
Къаяда наратча кёрюнсенг кёзюме,
Кёкден узалыб алырым келеди.
Алай а, сен эс бурма мени сёзюме,
Къайыкъгъа къайгъырады тенгизде кеме да.
Билмейди бир джан
Къалай сюйгенлерин бир-бирин
Батыб баргъан Кюн бла
Атыб келген Танг.
СЕРМЕШЕ ТУРГЪАНЛАЙ ЁЛ
- Тыш къралгъа, тынч джашаугъа келгенсе,
Джюрегинги барды мадар багъаргъа.
Палахладан, къайгъыладан кенгдесе –
Разымыса джашауунга, къадаргъа?
- Ата джуртум тюшеди да эсиме,
Ана тилим тюшеди да эсиме,
Къыйынлы халкъым тюшеди да эсиме —
Разы болалмайма джашауума, кесиме.
Не этерикме мен бу дунияда джашаб,
Ёле тургъанын кёре эсем тилими,
Ёле тургъанын кёре эсем элими,
Башхала кючлей эселе джерими...
Халкъым кетсе, мен къалгъандан не хайыр?
Назму джазама – джокъду адам окъургъа.
Джюреги сангыраугъа, сокъургъа,
Баш ургъаннга дуния малгъа, къуллукъгъа –
Манкъуртлагъа неда къуллагъа
Ёзден сёз, эркин назму керекмиди?
Алай а, Кёкден келеди ауаз:
Сен сёлешиб турма да, сермеш.
Сермеше тургъанлай ёл.
Сени борчунг олду.
Хакъны, халкъны да алларында
Хар бир эркишини олду борчу».
ЮЛЮШ
«Къошда джокъгъа — юлюш джокъ» дейдиле.
Алай а джюрекде барды сабырлыкъ.
Не джетмесе да Ата джуртда меннге,
Джетерик болур бир кёр юлюш – къабырлыкъ.
ШАЙЫРНЫ ДЖЮРЕГИ
Назму бёркю, башлыгъы, джамчысы
Кюн амандан – шайырны кесин тюл, –
Халкъын-Джуртун кюрешелле сакъларгъа.
Шайыр а –
Ачыкълай къалады джелге, бораннга да.
Бёркюмю кийдиреме тау джуртуму башына,
Чырмайма бойнуна башлыгъымы,
Джамчымы къаблайма юсюне –
Нарт джашлыгъымы кёргенча болама,
Тамбламы да кёргенча болама –
Кёргенча болама къадарымы.
Акъ башлыкълы, къара джамчылы деу –
Къара таугъа, Акъ таугъа да ушайса,
Къара кюннге, акъ кюннге да ушайса.
Ой акъ башлыкълы, къара джамчылы джазыу.
Назму бёркю, башлыгъы, джамчысы
Кюн аманда шайырны кесине тюл, –
Халкъына-Джуртуна болалла ышыкъ.
Шайыр джан а къалады джаланлай, ачыкълай.
Шайыр джюрегинден этген
Бёрк-башлыкъ-джамчы
Къутхаралла Халкъны-Джуртну,
Шайырны уа тауусулады джюреги...
Шайырны алайды джазыуу, джашауу.
Аны джюрегини джашнауу
Джазгъы кёкню, джерни да тюшюрелле эсге.
Джашнайды джер, джашнайды Кёк.
Алагъа ушайды джюрек.
Алада джашайды джюрек.
Алгъын ала джашай эдиле джюрекде,
Энди алада джашайды джюрек.
МИНГИ ДЖУРТУМ
Джурт!
Бизге сени сууунг да – джууурт,
Хауанг да – суусаб.
Джуртум – Джыртум.
Джур-тум. Джыр-тум.
Тум ала, тум къара
Алан Джуртум, Къарачай джуртум!
Акъ кечем, къара кюнюм да,
Акъ бёркюм, къара чебгеним да –
Ислам динли, тюрк тилли Кавказ джуртум.
Ит-тил-чапырагъынг да бола,
Джазыу-Тил-чапырагъынг да бола,
Бёрю ауузун байлагъан сёзюнг да бола,
Хазырларынгда бир огъунг да бола,
Джашайма.
Джуртум – джырым, тилегим, дууам да мени.
Тауум да – Минги, кёлюм да – минги.
Кёз байлай, келсе уа ингир –
Айырылмаздан къучакъларыкъма сени,
Минги джуртум, джандет джуртум мени.
КЕРАМАТЛЫ
Таша, тамаша тауушланы эшитген къулагъы,
Аланы да джыргъа-назмугъа бургъан къаламы,
Джанында хамайылы, къолунда мынчагъы –
Хакъ сёзню, Акъ сёзню да айталгъан Джырчы Сымайыл.
КЪАЧ БЛА ДЖАЗ
1
Кюз арты. Терек бачхада
Бишген кёгетлени джыяды бир къыз.
Джюрек бачхада бишген сезимлени уа
Ол къызгъа узатама кесим.
2
Къачхы бачхагъа джаз киргенча,
Алай кёрюнеди ол къыз.
Къачхы джюрегим ачылыбды джазгъа –
Аккыллы бола, къарайды къыз.
Сора, ышарды да – кёрюндю
Кече арасында тийгенча Кюн.
БИЗНИ АДАМ ЭТГЕН, ХАЛКЪ ЭТГЕН
Бир Кёк адамы бола,
Бир джер адамы бола –
Кёк-джер адамы бола,
Тейри адамы бола,
Джашайма алай.
Джер аягъымдан,
Кёк тамагъымдан
Алгъан кёзюуле да болалла.
Ол заманда
Къутхарады мени
Не Хакъ сёз,
Не Акъ сёз.
Ёле, тириле,
Джер бла Кёкде
Джашайма алай.
Назмула, аятлача,
Келелле эниб.
Ала джашарыкъла
Мен къалсам да ёлюб.
Ала къутхарлыкъла
Ёлюмден мени.
Алай а, тилни
Къут-ха-ра-лыр-ла-мы?
Тил ёлсе –
Ёллюкме мен да,
Ёллюкле ала да.
Ана тил ючюн
Сермешеме мен,
Сермешеди назмум да.
Дин къазауатда ёлген
Болады шейит.
Джурт къазауатда ёлген
Болады джигит.
Тил къазауатда ёлген а?
Иманы-дини кючлю болса,
Халкъ сакълар джуртун, тилин да.
Бурулады Кёкге джюрегим, Сёзюм да:
Бизни джаратхан
Тюб этиб къоймаз бизни.
Келеди Кёкден ауаз:
Этсегиз мадар – этерме къадар.
Дин-тил-джурт къазауатха киребиз
Назмум, кесим да.
Халкъны ёлюмден къутхарыуду
Ангым, эсим да.
Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Дин-Тил-Джурт.
Аланы къорууларбыз, сакъларбыз –
Тюл эсек манкъурт.
УЯН
Келген сагъатда джарыкъ танг атыб,
Харам джукъугъа турма батыб:
Тур сен да танг бла бирге.
Кюнюнгю башла
Къуллукъ этиуден Аллахха-Тейриге –
Тейри адамыса сен.
Абдез ал да, ую намазгъа.
Тиле рахатлыкъ элинге, Кавказгъа.
Джууукъгъа, узакъгъа – бютеу дуниягъа
Тынчлыкъ-рахатлыкъ тиле Аллахдан.
Тиле Джерни халкълары ючюн.
Инсан, миллет хакълары ючюн
Кюреширге иннет эт, ант эт:
Алайсыз –
Болаллыкъ тюлсе Адам не Поэт.
Къуран тилинде – сурала, аятла.
Ана тилингде – хапарла, назмула.
Хакъ сёзге да, Акъ сёзге да болайыкъ сакъ:
Аласыз – джокъду не Адам, не Халкъ.
Танг келеди джарыб, атыб.
Джанынгы терезелерин – кёзлеринги ач:
Табигъатда барды къууанч –
Джангы танг келеди атыб.
Джангы кюн келеди Джерге.
Тангны, Кюнню ал да нёгерге,
Атлан джолгъа – болурса джетерге
Муратха. Бар. Хакъ джолда бар.
Аллаху акбар.
ТЮРЛЮДЮ АДАМ
Бек тюрлю джанды адам.
Башына этмез да мадар,
Ауур, ачы кёрюнюр къадар.
Башын кеси сугъар палахха,
Дагъыда дау салыр Аллахха.
Хакъ джолда барыргъа унамаз.
Терс джолда абынса, джыгъылса уа,
Аллахдан болушлукъ тилерге уялмаз.
Бек къуджур джанды адам.
БИР АДАМ БАР ЭСЕ...
Къара таныгъан, къара джайгъан
Бир адам бар эсе халкъда,
Ол халкъ Хакъ джолгъа къайытыр деб,
Барды умут.
Инсан, миллет хакълары ючюн
Кюрешген бир адам бар эсе халкъда,
Ол халкъ хакъын табар-къайтарыр деб,
Барды умут.
Хакъ сёз бла халкъны нюрлендирген
Бир имам бар эсе халкъда,
Хакъсызлыкъгъа, намыссызлыкъгъа
Хорлатмаз кесин халкъ.
Акъ сёз бла джюреклени игилендирген
Бир Джырчы, Назмучу бар эсе халкъда,
Ол халкъ Ана тилин унутмаз, тас этмез деб,
Барды ышаныу.
Тарих эсни, миллет ангыны
Къозгъаб тургъан бир тарихчи бар эсе халкъда,
Ол халкъ кесин, джуртун да
Сакълар деб, барды умут.
Бир адам
Бир адамны къой, бютеу халкъны да
Къутхарыргъа боллукъду –
Бащда болса билим,
Джюрекде болса иман.
СОРУУЛАГЪА ТАБАЙЫКЪ ДЖУУАБ
Халкъыбызгъа джетгенди заран.
Кимден, неден, къачан, къайда?
Турмайыкъ да тарыгъыб, джылаб,
Соруулагъа табайыкъ джууаб.
Хорлагъан эсе миллетни заран,
Сора азды ол халкъда иман.
Джашамагъаннга буюргъанча Аллах,
Джетеди кёб тюрлю палах.
Ёсмейди аны ангысы, саны да,
Бузулады джашауу, къаны да –
Сюрюуге бурулады ол,
Итлеге аш болады ол.
Тас эте джуртун эм тилин,
Тас эте намысын, бетин,
Джоюлады, чачылады халкъ,
Ахыры – болады талкъ.
Тюб болгъан халкълагъа къарай,
Думп болгъан тиллеге къарай,
Халкъыма этеме сагъыш –
Джашарыкъмыды Малкъар-Къарачай?
Халкъыбызгъа джетгенди заран.
Кимден, неден, къачан, къайда?
Турмайыкъ да тарыгъыб, джылаб,
Халкъны къутхарлыкъ табайыкъ дууа.
ПОЭТНИ ДЖУРТУ
Юйюм-кюнюм джокъ деб,
Шайыргъа боламыды тарыгъыргъа?
Адамгъа дуния малгъа табыныргъа
Джарамайды, шайыргъа уа – артыкъсыз да.
Поэт эсе адамны ёзю,
Сора, аны юйю-кюню да,
Къабыры, кебини да –
Сёзюдю, Сёзю.
Ана тилиди, Акъ сёзюдю
Джан джурту шайырны.
Поэт иманындан чыгъады
Унутхан кюн аны.
БУСАГЪАТДА ЭМ КЕРЕК МЕННГЕ
Бусагъатда эм керек меннге –
Къалам бла къагъыт.
Буруб кечеми да кюннге
Кюрешеме джазыб.
Къара къайгъыдан Акъ сёз
Къутхарады мени.
Сабырлыкъ, таукеллик да бериб,
Джашаугъа къайтарады мени.
ТАШ, ТЕРЕК, ДЖЮРЕК
«Кёб джат да, бек чаб».
Кюндюз бош ийген заманымы
Артха къайтарама деб,
Кече узуну джазама тохтамай.
Алай а, би;р халгъа
Эки кере кирмезсе.
Кетген заманны да
Ызындан джетмезсе.
Энди сёз да – башха,
Заман да башха.
Не болгъан болур
Терек бла Ташха?
Терекни кесгенле. Ансыз –
Таш да кёрюнеди джансыз.
Кюйген джулдуз – Таш,
Терексиз къалай болур баш?
Джулдуз Джангыз Терекни кёрюб,
Джети къат Кёкден эниб
Келген эди. Энди джокъду Терек.
Кюйген Ташха ушайды джюрек.
НЕ КЕРЕКДИ КЪАРАЧАЙГЪА?
Джети къат кёкден тюшген эсе да,
Джети къат джерден чыкъгъан эсе да,
Бу ташха –
«Къарачайны Къадау Ташы» дейдиле.
Джети къат кёкден тюшген Сёзюм,
Джети къат джюрекден чыкъгъан Сёзюм –
Хакъ Сёзюм, Акъ Сёзюм –
Къарачайгъа Къадау Сёз болалмазмы?
Анга
«Къарачайны Къадау Сёзю» деб айтмазламы?
Джуртда Джангыз Терекге тенг боллукъ,
Къарачайны Къадау Ташына тенг боллукъ,
Бир Джангы Сёзню, Джангыз Сёзню табалсам,
Аны Къарачайгъа Къадау Сёз эталсам –
Санарем адамлыкъ, шайырлыкъ борчумдан да чыкъгъаннга.
Уллу Аллах, аллай фахму, аллай насыб бер манга.
Азды дунияда иман, билим, окъуу:
Джангыз Терекни кесгендиле, билебиз,
Къадау Ташыбызгъа да барды къоркъуу.
Джангыдан чыгъар ючюн Терек да,
Джангыз Терекден болур ючюн Чегет да,
Сакъланыр ючюн Къадау Таш да, Терек да –
керекди Къадау Сёз Къарачайгъа.
ДЖАНЫМ САУЛАЙ КЪАЙЫТЫРЫКЪМА ДЖАНДЕТГЕ
Агъыб баргъан къуу чапракъларына къарай,
Терен бушууда сын къатханла терекле.
Озуб баргъан заманына алай
Къыйналады адамны да джюреги.
Джюрекни да болады заманы.
Аманы – бошалады ол да.
Чапракъладан толуду джол да,
Теблеген да гюнахды аланы.
Джангыз Терек – ол бютюн да мыдахды,
Нёгери да джокъду таяныргъа.
Не этейик, оноу этген – Аллахды:
Керек болур бойсунургъа къадаргъа.
Да алайды: оноу этген – Аллахды.
Ол джорукъгъа бойсунмагъан джюрек а,
Къарт болургъа унамагъан джюрек а –
Башхалагъа, кесине да – палахды.
Къаядан нарат терек къарайды:
Кёгергенлей кетеди ёмюрю.
Шайыр джюрек да туура ма алайды –
Тюрленмейди, билсе да ёлюрюн.
Нарт къолума джаш джюрегими алыб,
Билгич джюрегими къол аязыма алыб,
Къачны ичи бла мен Джаз таба барама.
Къыбыламалыкъ этеди джюрегим,
Джолну уа хорлайды джюрюген –
Сакъла мени. Кюн аманнга къарама.
Джетерикме айдан, джылдан болса да,
Къач да, къыш да – недиле поэтге?
Мен къартлыкъдан, ёлюмден да къутулуб,
Джаным саулай къайытырыкъма джандетге.
НАМАЗ БЛА БАШЛАНМАСА, БОШАЛМАСА КЮНЮНГ...
Намаз бла бошалмаса кюнюнг,
Къалай джукъларса рахат болуб кёлюнг?
Намаз бла башланмаса эртденинг –
Къабыл болурму этеригинг, этгенинг?
КЪАРАЙМА ДЖАГЪАДАН
Кеси кесин джарлы этген бир адам,
Мен къарайма таула таба джагъадан.
Ата джуртха тансыкъ болсам да кемсиз,
Арабызда – мен ёталмаз бир тенгиз.
Джюрегими къайыкъ этиб ётерге,
Хаджи болсам да, Кязим хаджи тюлме мен.
Назму джазсам да, Джырчы Сымайыл тюлме мен,
Къанатлы сёзюм бла кёктюн учуб кетерге.
Берилмегенди алагъача керамат.
Шыйыхлыгъым джокъду мени, не этейим.
Джюрегимде барады къазауат –
Тынгы-тынчлыкъ табалмайма, не этейим.
Ана тилди анасы поэтни,
Ол саулукъда поэтни да кёлю токъ.
Ол ёлмесе, поэтге да ёлюм джокъ.
Ана тилди къаны-джаны да аны.
Ата джуртду атасы шайырны.
Джангыз Тереги, Къадау Ташы да Джуртну –
Шайырды, ана тилде дуа этген, джыр этген.
Тилге-Джуртха джарлы джанын къор этген.
Джангыз Тереги, Къадау Ташы да Тилни –
Шайыр деген, Поэт деген Олду.
Шайыр джюреги – чегиди Джер бла Кёкню:
Нюр джарыкъны тиллендирген олду,
Кюн таякъны сёлешдирген да олду.
Джуртсуз, тилсиз – джокъду джашау шайыргъа.
Поэтни ол экисинден айырсанг –
Джашауу бурулады азабха. Насыбха,
Джуртсуз къалса да, тилсиз къалмайды поэт.
Алагъа къуллукъ эте джашайды, ёледи поэт.
Ёлюую да аланы джашарларына болады себеб.
Барадыла таула таба кемеле.
Къыйналама айырылалмай аладан.
Ташаялла кёз туурадан кемеле...
Менгир кибик сын болгъанма джагъада.
ЭРКИНЛИК САКЪЛАЙДЫ АЛДА
Джигитле къайыталла Джуртха –
Джазгъы хауа айланады бери.
Мен да минеме атха
Болалсам деб, аладан бири.
Тизилге;нле ызындан Къарчаны
Адурхай, Будуян, Науруз , Трам.
Къылычларында аланы
Джылтырайды атыб келген Танг.
Джарытады аланы джолларын
Нюр джарыгъы джулдуз бла Айны.
Эслейме ол джолда баргъан
Татаркъанны, Умарны, Джаттайны...
Мен джырлайма аланы джырларын –
Заман къайытады артха.
Биз а барабыз алгъа,
Ат ёшюнле бла чача джылланы.
Къазакъ бёрюле да къайытыб Джуртха,
Къурайла кърал, болалла джыйын.
Халкъ-Джурт ючюн киреллле отха,
Бёрю къауумну кёлтюре сыйын.
Насыбы тутхан муратха джетерикди,
Кёбле, ой кёбле къаллыкъбыз джолда.
Ёзге Халкъыбыз – джашау этерикди,
Эркинлик сакълайды алда.
НЕ ЭТСИН ДЖЮРЕК ДА ДЖАРЫЛМАЙ
Джокъду дауум адамгъа, ёмюрге да:
Джазыуун хар ким джазады кеси.
Турдум къоркъуб джашаргъа, ёлюрге да...
Энди аны айтама несин?
Тарпан джюрекге салдым ауузлукъ,
Сезимле къалдыла сёзлеге бурулмай.
Энди бары къыйнайла мени –
Не этсин джюрек да джарылмай?
ТЕЙРИ АДАМЫМА МЕН
Бир джанлыгъа;, бир ба;рсха бурулады джаным:
Джокъду ишек – тюрк къанды къаным.
Джаратыб мени Минги Тауну ташындан,
Тейри къараб турады башымдан.
Тейри адамыма мен.
САЛАМЫН АЛАЙЫМ ЁЛЮМНЮ
Дарман излей джюрегиме,
Айландым Джерни тёгерегине.
Тенгизлени, тюзлени да кёрдюм.
Джуртума тансыкъдан да ёлдюм.
Излесем да – табмадым дарман.
Халым мени – амандан аман.
Тюнгюлдюм да, болдум рахат.
Кёрюндю кёзюме ахрат.
Кетгенлени кёрдюм да анда,
Басдым кёлюмю:
Заманында келе-келиб,
Эшик ача эсе алагъа,
Сора,
Аман этмейин кёлюмю,
Саламын алайым ёлюмню.
БУРУЛУУ
1
Болса да туугъан джурту мийик,
Сакъды, бек сакъды кийик.
Бек болса да къаясы-тауу,
Кёбдю аны душманы-джауу.
Кийик кюрешеди сакъларгъа джанын.
Бёрю да, уучу да марайла аны.
Кийик къаргъамайды джанлыны –
Бёрюден къутхарлыкъды къаясы аны.
Къаргъайды кийик, джангыз, адамны –
Кёбле ачыгъанла къолундан аны.
«Тынчлыкъ-рахатлыкъ унутсун сени,
Илинмек аджал къурутсун сени.
Сен айланнганча бизни ызлай, марай,
Ёлюм да ызынгдан айлансын алай.
Джан къайгъыда айланнгын ёмюрюнг.
Калак итлеге аш болсун ёлюгюнг.
Саулугъунгда адам улу сени этсин харам.
Ёлсенг – къабыр юлюш табылмасын джерде...»
Былай къаргъады уучуну кийик.
Ол а тура эди къара шкогун джерлеб.
Уучуну огъу тийди кийикге.
Кийикни къаргъышы джетмеди уучугъа.
Алай а не бек келди айтырым
«Кийикни къаргъышы джетди,- деб,- уучугъа».
2
Джанлы, джансыз табигъатха да
Биз – шайырла – аурутабыз джан.
Кертибиз дуниягъа, ахратха да,
Адамыракъбыз къалгъанладан.
Джашасакъ да сёз таулада, мийикде,
Джюрегибиз, джазыуубуз да ушайды кийикге.
Марагъанла бизни – марайла Сёзню.
Марагъанла бизни – марайла шийирни.
Ана тилге атылгъан окъну
Кёкюреклери бла, джюреклери бла тыялла шайырла.
Ана тилни ахыр поэти ёлген кюн,
Ёлюмге ачылады джол:
Джакъсыз къалгъан тилге джууукълашады ол.
Импер уучула амантиш итлерин да юсдюрюб,
Ана тиллеге, миллет тиллеге чыкъсала да уугъа,
Хакъ поэтлени бошагъынчы ёлтюрюб,
Ана тиллени къуруталлыкъ тюлдюле ала.
Дин-Тил-Джурт къазауат барады:
Кийик джюреги шайырны
Къазакъ бёрюге бурулады.
КЪАЧХЫ ТЕРЕКНИ ТЮБЮНДЕ ДЖАЗ
Къачхы терекни тюбюнде,
Аны чапракълары да юслерине агъа,
Сиреледиле къучакълаб бир-бирин
Джаш бла къыз.
ДЖАНЫМ КЪУРМАН АТА ДЖУРТУМ КАВКАЗГЪА
Ким биледи не боллугъун тамбла?
Ант этейик атыб келген танг бла
Хакъ буюргъан хакъ джолдан таймазгъа.
Къара кючле бий болмазла Кавказгъа.
Эркинликни, ёзденликни белгиси,
Джигитликни, ётгюрлюкню юлгюсю,
Тау адетни, намысны да кюзгюсю –
Джаным къурман Ата джуртум Кавказгъа.
ТЮЗМЮДЮ АДАМ БАРГЪАН ДЖОЛ?
Тюшюмде кёргеними излей тюнюмде,
Тёрт дунияны къыдырыб чыкъдым.
Табмадым, алай а умут кёлюмде
Къалмады джукъланыб.
Барады заман. Барады адам
Тенгизден-теркден да ётюб.
Къайда эсе да барды насыб...
Джокъ эсе уа?!
Къалюбаладан Ахырзаманнга
Элте эсе джолу адамны,
Сора,
Къайдады Насыбы аны?
Ол дуниядамы?
Хакъ кёлю бла ийнаннганлагъа,
Мен сукъланама алагъа.
Ийнанмагъанла да
Насыблыдыла кеслерича.
Чайкъалгъанладыла эм къыйынлы.
Барады заман. Барады адам.
Ёлюммю, ёлюмсюзлюкмю –
Не сакълайды аны алда?
Сокъур сау болуб,
Дагъыда ызына айланыб болгъанча сокъур,
Джокъдан бар болуб, дагъыда джокъ болуб кетген,
Аны да биле джашау этген...
Ой не къыйынды къадары адамны.
Алай а, сорсала адамгъа:
«Джашауунг ёлюм бла бошаллыкъды,
Излеймисе келирге джашаугъа?»,-
Не айтыр эди, билмейме, адам.
Келирге, келмезге –
Аны оноуу да джетмейди адамгъа.
Кетерге, кетмезге –
Аны оноуу да джетмейди адамгъа.
Барады заман. Барады адам
Тенгизден-теркден да ётюб.
Къайда эсе да барды насыб...
Джокъ эсе уа?!
Джокъ эсе да, барады адам.
Саудан ёлюб къалмайды ол.
Алай а, ёлюмге элте эсе,
Тюзмюдю адам баргъан джол?
КЮН ТАЯКЪДЫ МЕНИ КЪАЛАМЫМ
Кюн таякъды мени къаламым.
Кёлге тийириб, аны бла джазама
Сюймекликни дуниягъа саламын.
НЕ АМАН КЪАРТДЫ ДЖАНЫМ
Онг джанына салам берсе –
Къалюбаладан келе джууаб,
Сол джанына салам берсе,
Ахырзамандан келе джууаб,
Олтурады ныгъышда къарт,
Эски тоннга чырмалыб.
Не аман къартды джаным.
Нарт сёзлеге чырмалыб,
Эки дунияны арасында,
Теке къалкъыу этеди.
АДАМЛАЧАЛЛА ТЕРЕКЛЕ ДА
Чегетде терекле да болмайла бирча:
Кими – узун, кими къысха;
Кими субай, кими базыкъ;
Кими тюз, кими къынгыр.
Кими нарат, кими бусакъ;
Кими эмен, кими тал;
Кими кёгетли, кими кёгетсиз...
Элде адамлачалла
Чегетде терекле да.
БАРАДЫ КЕТИБ ЁМЮРЮМ
Джаныуарлыкъ да, хайуанлыкъ да,
Шайтанлыкъ да, адамлыкъ да,
Билимлилик, джахиллик да
Алашалыкъ, мийиклик да –
Адам джюрегинде джашайла бары,
Бир-бири бла сермешелле бары.
Джети къатлыды джюреги адамны.
Бирер тюрлюдю хар къаты аны.
Бир къаты – кир, бир къаты – нюр...
Адам къайсы бла бола билир?
Сынаудан сора, Соруу кюн келир.
Адам улугъа къарасам,
Сууабын-гюнахын санасам,
Болама учарча Кёкге,
Болама кирирча джерге.
Келгенлей джашарым, ёлюрюм,
Барады кетиб ёмюрюм.
МАХТАУ СУУГЪА, ТАШХА, ТЕРЕКГЕ
Джууукъ болгъанлы дуниядан ахратха,
Башха тюрлю къарайма табигъатха.
Къач алады. Саргъалгъанды болгъан.
Терекле сюелеле джалан.
Таукеллик, сабырлыкъ да барды алада,
Къышхы тылпыу сезилсе да хауада.
Мен разыма къачан да Терекге,
Тюз тургъаны ючюн джер бла Кёкге.
Солургъа хауа бергени ючюн,
Таш башында да джашау этгени ючюн,
Ёлюмге да аякъ юсде тюбегени ючюн,
Ол артыкъ да джууукъду джюрекге.
Къарасам Къобан джагъада Таш бла Терекге,
Джуртум бла Халкъымы кёргенча болама.
Сууун ичиб, ташын джалаб турурча болама –
Махтау Суугъа, Ташха, Терекге.
Сёзю алача джараргъа миллетге,
Аллах болушсун шайыргъа-поэтге.
Джууукъ болгъанлы дуниядан ахратха,
Башха тюрлю къарайма табигъатха.
ДЖУЛДУЗЛА БЛА АЙРЫМКАНЛА
Къара халкъ – тенгизди,
Адам – айрымкан.
Алай а,
Тенгиз – акъ, къара болса да, –
Айырылгъанны андан
Сюймейди.
«Бир адамым болду деб Адам»,-
Къууана билмейди.
Айрымканны ангылагъан,
Анга къууаннган –
Башха айрымканды джангыз.
Къарангы; да – джаннган джулдузну,
Аны джылытхан, джарытхан джулдузну
Махтар орнуна, къол аязында тутар орнуна,
Излейди джутаргъа, джукълатыргъа.
Джулдузну ангылагъан,
Анга къууаннган –
Башха джулдузду джангыз.
Айрымканла тенгизде, джулдузла Кёкде –
Къарнаш-эгеч сизсиз джюрекге.
Сизден узакъ, сизден да джууукъ
Дунияда манга джокъду бир джукъ.
ЮЙЮМДЕ-КЁЛЮМДЕ ДЖАНАДЫ ЧЫРАКЪ
Биз отну ёлтюрмейбиз, ёчюлтмейбиз –
Джукълатхан этебиз джангыз.
Арыгъаны кетсе, къарыу алса,-
Уятабыз джангыдан.
Ол бизни бирибизди,
Джашайды бизни бла.
Джукъласакъ – аны да джукълатабыз,
Уянсакъ, аны да уятабыз.
От – бизни бирибизди.
Чыракъ да алай.
От бла, чыракъ бла –
Джылыу бла, джарыкъ бла
Барабыз джашай.
Оту, чырагъы болмагъан юй –
Юймюдю ол?
Ышара-кюле, юйюмде-кёлюмде
Джанады чыракъ, джанады от.
Джюрегим джана, бурулгъанды
Отха, чыракъгъа.
Алай а, кимди (бармыды!)
Аны джукълатырыкъ, уятырыкъ?
ХАКЪ СЁЗДЕ(Н)ДИ АКЪ СЁЗ
Джюрегими уятады азан –
Харам джукъу мени хорламаз.
Тёнгегими тазалайды абдез,
Джюрегими тазалайды намаз.
Аллахха къуллукъдан башланады кюнюм.
Аллахха къуллукъда тауусулур ол.
Хакъ джолду мен баргъан джол.
Иманы толугъа джокъду ёлюм.
Шыйыхлагъа, шейитлеге ачыкъды джандет.
Ол къауумданды Хакъ Джырчы-Поэт.
Адамны, халкъны джууукълашдыра Хакъгъа,
Къарагъа къара дейди, акъ дейди акъгъа.
Къара халкъгъа таныта къара,
Акъ сёзю бла джарыта аны,
Джашайды, ёледи поэт.
Къалады сёзю – чырагъы дунияны.
Хакъ сёз бла Акъ сёзню салыб базманнга,
Къайсы дженгер деб къарагъанла,
Джангыладыла, не ючюн десенг,
Аланы бир-биринден айырыргъа,
Джокъду мадар:
Бирдиле ала, биргедиле ала.
ХАКЪ сёздеди АКЪ сёз.
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз.
Хакъгъа къуллукъ этеди Акъ сёзю бла шайыр –
Алай бла келтиреди халкъына хайыр,
Алай бла келтиреди адам улуна хайыр.
АЛЛАЙ КЕЛГЕНДИ ЗАМАН
Аллай келгенди заман:
Хакъ дин ючюн хар бир адам
Къобмасакъ, турмасакъ ёрге –
Джахиллик ётерикди тёрге.
Аллай келгенди заман:
Ана тил ючюн хар бир адам,
Къуугъун этиб, турмасакъ ёрге –
Тилсизлик джетерикди бизге.
Аллай келгенди заман:
Ата джурт ючюн хар бир адам,
Биригиб турмасакъ ёрге –
Джуртсузлукъ джетерикди бизге.
Кеси джазмаса джазыуун халкъ,
Башхала джазалла аны.
Кеси джазмаса тарихин халкъ,
Башхала джазалла аны.
Дин-тил-джурт ючюн къазауат
Бютеу дунияда барады.
Хакъы ючюн кюрешмеген халкъ
Аякъ тюбде къалады.
Аллай келгенди заман:
Сыналады –
Хакъ джолну барамыды халкъ?
Тыйыншлымыды
Аллах берген динине-тилине-джуртуна?
Аллай келгенди заман:
Сыналады –
Адамммыды адам,
Халкъмыды халкъ?
Огъесе,
Бурулуб манкъуртха, сюрюуге,
Дин-тил-джурт деб, билмей бириге,
Бир-бирине болуб юрюучю,
Ит къауумну да этиб кесине сюрюучю,
Кесин кесдире, ашата,
Башхаланы айныта, джашата,
Дуниядан боллукъмуду талкъ?
Къыямат кюннге ушаш келгенди заман –
Джууабха тартыллыкъды хар бир адам.
Соруллукъду: халкъынгы сакълар ючюн –
Дининги-тилинги-джуртунгу сакълар ючюн –
Не этдинг? Этдингми мадар,
Уллу Аллах этерча къадар?!
БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ
Болгъан эди аллай бир ёмюр:
Къартла Къураннга, дууагъа,
Джашла сауутха-сабагъа
Таяннган эдиле –
Тургъанелле зулмугъа къаршчы.
Шамил шыйых болгъанед башчы.
Джашай эдиле Къуран бла Шериат бла.
Къылаелле бары намаз.
Душманнга, дуния малгъа тюл, –
Аллахха табынаед Кавказ.
Бюгюн а табынабыз кимге, неге?
Тюзюн айтыргъа бурулмайд тилим.
Алай а, Кёкден келеди ауаз:
«Дженгиллик этерге джарамаз.
Сизни къутхарлыкъ – Иман бла Билим».
Ол аятны къайтарады джюрек.
Хакъ бла болгъаннга джокъду ёлюм.
Таукеллик, сабырлыкъ да береди Кёк:
Халкъны сакъларыкъ – Иман бла Билим.
АЛЛАХ, БИЗНИ МИНГИ ТАУДАН АЙЫРМА!
Минги Тау кёрюннгенликге акъ,
Ичи отду – турады къайнай.
Аны этегине къысылыб халкъ,
Къоркъмай да джашайды къалай.
Тышы кёрюнсе да рахат,
Ичи турады къайнай:
Бир бетде дуния бла ахрат –
Минги Тау кёрюнеди алай.
Суула саркъгъанча бюгюн андан,
Тамбла от ырхыла болурла келирге.
Алай а, багъалы не барды Джуртдан –
Излейбиз Джуртда джашаргъа, ёлюрге.
Минги Тауну этегинде суула –
Агъы, къарасы, ачысы, джылысы –
Бары джарайла ауругъаннга, саугъа...
Минги Тауубуз, тюрленмей джаша!
Сен тазалайса джерни, хауаны, сууну да,
Кёзню, джюрекни да тазалайса сен.
Байрагъыча кёрюнесе джашауну да,
Ахырзаманнга дери тур былай эсен.
Сенден айырылыб кёб инджилди халкъ –
Эски джарала туралла ашлана, къыйнай.
Бизни этерге излейле бюгюн да талкъ –
Джюреги;м, тау ёзекча, турады къайнай.
Тынч болмады къадарыбыз бизни,
Энтда тёрт джаныбыздан марайды палах.
Минги Тау бла Минги таулу, сизни
Энди бир-бирингден айырмасын Аллах.
Бютеу джерге ахырзаман келиб,
Башха дуниягъа кёчген тёребиз болса,
Анда да Минги Тауну излеб,
Тёрт джаныбызгъа болурбуз къарарыкъ.
Не бу дунияда Минги Тау бла къалыргъа,
Не ол дуниягъа Минги Тауну да алыргъа –
Тилерик болур уллу Аллахдан халкъым.
Тауундан айырылса къалай болур халкъым?!
Айырылыб, онтёрт джылны тузакъда,
Минги Тауну тюшде кёре, узакъда
Джашагъанбыз, термилгенбиз, ёлгенбиз.
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Ата джуртха къайытырыкъбыз»,- дегенбиз.
Къыямат кюн да мен тилерме, айтырма:
«Аллах, бизни Минги Таудан айырма».
ПОЭТНИ ЮЧЮНЧЮ КЁЗЮ
Поэт Сёзден джаратылгъаны кертиди, тюздю.
Поэтни эки дуниясы да — Сёзюдю.
Сёз – поэтни къаны-джаныды, ёзюдю.
Поэтге дуния намыс, ахырат азаб да – Сёзюдю.
Джети къат Кёкню, джерни, джюрекни да кёрген
Ючюнчю кёзюдю поэтни Сёз.
Сёз – Кёз. Сёз – Ёз.
Ёзню кёзюдю Сёз.
Ёзню кесиди Сёз.
Сёз джашаууду поэтни.
Поэт джашаууду Сёзню.
Поэт ашаууду Сёзню.
Шайыр джанладан къуралгъан,
Шайыр джанла джашагъан дунияды Акъ Сёз.
Поэт ёлсе,
Саны Ата джуртуна кёчеди,
Джаны уа – Ана тилине.
Джангыз Терекни джаны
Къадау Ташда джашайды.
Хар кетген поэт
Джанын Ана тилине къоюб кетеди –
Ёлюую бла да
Ана тилини джашарына бола себеб.
СЁЗЮМ
Сёзюм:
Джуртда Джангыз Терек.
Акъ сууда Къара таш.
Къара сууда Акъ таш.
Къобан бойнунда Къадау таш.
(Каабаны къара ташыча болургъа уа къайда:
Хакъ сёзюм ушайды Каабаны Къара Ташына,
Акъ сёзюм а – Къарачайны Къадау Ташына).
Сёзюм:
Акъ къая, Къара къая.
Акъ булут, къара булут.
Акъ башлыкъ, къара джамчы.
Сёзюм джерденди – къараякъды.
Сёзюм кёкденди – акъсюекди.
Сёзюм бурундан келген узун хапарны къысхасыды –
Нарт сёздю.
Сёзюм джангы туугъан джулдузду –
Джарыгъы энди джетерикди сизге.
(джарыгъы джетмей къалыргъа да болур.
(джарыгъы джетерге ол кеси ёлюрге да болур.
джарыгъы джетерге, Джерде джашау болмазгъа да болур.
Бир башха айтыу да тюшеди эсиме:
«...къалюбалада туугъан бир джулдузну
ахырзаман бола джетгенди Джерге джарыгъы...».
Не этгин: сёзню да, джулдузнуча, тюрлюдю къадары).
Сёзюмде – ёзюм.
Келсе да ёлюм,
Тас болсам да кесим,
Сёзюмде къаллыкъды ёзюм.
Сёзю керти болса,
Сёзюне керти болса,
Дохтур антынача,
Поэт да борчуна тюз болса,
Дохтур – адамныча,
Поэт да ана тилин
Кюреширикди сакъларгъа, айнытыргъа.
Бир Хакъ сёз бла,
Бир Акъ сёз бла
Халкъны, тилни, джуртну да
Боллукъду къорургъа, сакъларгъа.
Хакъ сёзюм, Акъ сёзюм –
Ёлюмню аллына бол буруу.
Джел бургъан, эл бургъан Элбурусча –
Минги Тауча –
Агъаргъанлай, джарагъанлай тур.
КЪАЧ АЛА ТАНСЫКЪЛАЙМА ДЖАЗНЫ
Алгъын бишген кёгетле эдиле
Джаным-тиним.
Энди уа джашиллеге
Къарайды кёзюм.
Мен билмейме, некди алай,
Некди алай.
Огъесе, не къадар
Бата барсанг джерге,
Ол къадар бегирекми
Къарайса Кёкге?
Не татымлы, ариу
Болса да бичен,
Ол джашил кырдыкга
Къалай болур тенг?
Къач ала артыкъсыз да
Тансыкълайма джазны.
Джюрек сезеди – э;нди
Кёрмезме аны.
Кёрмезме аны,
Тюбемезме анга.
Кетгенден, келликден да
Хайыр джокъду манга.
Кетген да, келлик да
Менден бирча узакъ.
Къаяда Терекге
Къалгъанма ушаб.
ДЖАНГЫЛМА
«Джерден игиди,- дейсе,-
Кёкде хал...».
Алай эсе, нек тураса,-
Ёл да къал.
МИНГИ ТАУДА ТАБАРЫКЪСЫЗ МЕНИ
Джаз ала келдим дуниягъа,
Къач ала уа башлагъанма кетиб.
Энди къышны сакълайма джангыз,
Къалгъан чакъладан алдым юлюшюмю.
Джаз ала джалан аякъ чабдым
Кесиме ушаш гяхиникде.
Джай ала керилиб чалкъы чалдым
Гелеу кырдыклы биченликде.
Кюз бола бир къызгъа тюбедим –
Сюйген, кюйген да этдим.
Халкъгъа, Джуртха да борчуму тёледим,
Энди башлагъанма кетиб.
Батыб баргъан кюнюме къарай,
Минги Таугъа ёрлеб чыкъдым.
Къышха тюбедим аны башында,
Бораны, къары бла къучакълайды къышым.
Шыйыхла, шайырла да бек сюйген
Минги Таугъа орналды джаным.
Кязимни, Сымайылны, Къайсынны да
Рухларына тюбедим былайда.
Зикир да, джыр да, назму да
Къыйынлы джаныма бола себеб,
Минги джанланы арасында
Минги Тауда табдым рахатлыкъ.
Кязим – Налчыкъда;, Къайсын – Чегемде,
Джырчы Сымайыл да – Терезеде.
Алай а, аланы джанларына
Къууандым тюбеб Мингиде.
Мени къабырымы уа табмазсыз
Не Хурзукда, не Учкуланда.
Не Къызыл-Къалада, не Акъ-Къалада,
Не Шимал Джолда, неда къыбылада...
Мен Минги Тауну чыгъыб башына,
Кеси кесими асрагъанма анда.
Азан къычыргъанлай турлукъду джаным
Чыммакъ къарладан, борандан.
Къарашауай буз сюммеклерин эмиб ёсген,
Къарачай ташын джалаб, сууун ичген,
Анга атаб, Сымайыл джыр, Къайсын назму этген
Минги Тауда табарыкъсыз мени.
Тюбер ючюн хаджиге, джырчыгъа, назмучугъа
«Кёкге джетген мийикге» чыгъаргъа керекди.
Азан да, джыр да, назму да тарталла ёрге –
Тохтаусуз алгъа, ёрге къараргъа, барыргъа керекди.
Минги Тауда тюбедим къышыма
Мен нисанда туугъан бир инсан.
Энди Минги Таудан къарагъанлай турлукъма сизге,
Айта назму, къычыра азан.
ХАЛКЪ АУРУЙДУ — КЕРЕКДИ ДАРМАН
Халкъыбызгъа джетгенди заран.
Анга джарарыкъ бир дуа, дарман
Алайыкъ кимден, табайыкъ къайдан?
Таула гюрюлдейле къуугъундан-хахайдан.
Башлагъанбыз кетерге джардан-къаядан:
Къул болургъа тебрегенди ёзден халкъ,
Ит болургъа башлагъанды бёрю халкъ –
Дуния малгъа табынады Тейри халкъ.
Харамдан-гюнахдан тыйыб кесибизни,
Биз бюгюн джыймасакъ эсибизни,
Ахыр ёмюр боллукъду бу; ёмюр бизге –
Джуртсуз, тилсиз къалыб, джайыллыкъбыз тюзге.
Динин-тилин-джуртун сакълаялмагъан халкъ,
Дуниядан болады талкъ.
Ол джокъ болгъан халкъланы санына
Къошулургъамы башлагъанбыз биз?
Кёрмейме Адам къараб Элиме.
Джууукълашханбыз чынгылны эрнине.
Халкъ ауруйду – джетгенди заран.
Анга джарарыкъ къайдады дарман?
«Итни къаргъышы бёрюге джетмез».
Сора, кимни къаргъышы джетгенди да бизге?
Къайдады да бизни бёрюлюгюбюз,
Кесибизни хорлата эсек итлеге?
Дуния малмы, огъесе, Тейрими –
Кимди бизни Аллахыбыз?
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмай эсек,-
Къайдады со;ра, адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз?!.
Алай болса да, этеме умут:
Кюнню былай джабыб турмаз булут.
Харам джукъудан уяныр халкъ,
Нарт ата-бабадан уялыр халкъ.
Уянсын деб, Малкъар-Къарачай,
Аны ючюн этеме хахай.
Къоркъууум-къайгъым а кетмейди кёлюмден:
Джууукълашханды халкъ чынгылны эрнине.
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ КЮЙЮУЮ, КЮУЮ
Джангы;з Терек эдим Джуртда да.
Кимге; керек эдим анда да?
Къоймай эдиле айныргъа, ёсерге –
Кюреше эдиле бюгерге, кесерге.
Чегетден айырылгъаным ючюн да,
Иймансыз джорукъгъа къайырылгъаным ючюн да,
Кёк бла байламлы болгъаным ючюн да,
Халкъгъа джарагъаным ючюн да –
Кёрюб болмай эдиле мени.
Элбузар джарым башчыла,
Динбузар джарым моллала,
Тилбузар джарым шайырла,-
Мычхы тишли, балта ауузлу
Ит, харам, джарым адамла
Тюшген эдиле мени ызымдан.
Эркин джырчыла – къанатлыла –
Бутакъларымда джашагъанлары ючюн,
Къанатлы джырларын джырлагъанлары ючюн,
Кёрюб болмай эдиле мени, аланы да
Сюркелиб джюрюген къанатсыз джанла.
Темиркъазакъ джулдуз джана эди башымда,
Къазакъ бёрю улуй эди къатымда,
Къадау Таш да эте эди кёл –
Джангыз Терек болсам да, джангыз тюл эдим мен.
Къарангыны чача эди джулдузум,
Къазакъ бёрюм ит джыйынны чача эди,
Къадау Ташым а Кяба ташха ушай эди –
Ю;чюсюнден ала эдим къарыу.
Алай а, джарым моллала бла джахил адамла
Меннге – Тейри терекге=адамгъа – кёлтюрдюле къол.
Бир малкёз насыбсыз а менден юй ишледи да,
Кёкню бютюн чамландырды ол.
Элия уруб кюйдюрдю юйню-мени –
Ол аман адам менде джашамазча этди.
Джаным а мени юлешиниб ючге –
Кёкге, Ташха, Бёрюге кёчдю.
Ба;рдыла Джуртда кёкенле, чегетле да,
Джангыз Терек а джокъду энди.
К.Т.Б. (Кёк, Таш, Бёрю) – Алиф, Лам, Мим дегенча, -
Таша магъана кёбдю алада.
Джуртда Джангыз Терек кесилген кюнден
Башлагъанды артха кетиб халкъ.
Къадау Ташын къурутхан кюн а –
Халкъ толусу бла боллукъду талкъ.
Къазакъ бёрю айтады муну,
Темиркъазакъ джулдуз айтады муну.
Кёкден келген джарыкъгъа къарамайды халкъ.
Къазакъ бёрюню улуууна тынгыламайды халкъ.
Джуртда Джангыз Терекни джаны
Кёк чыракъча, тенгиз чыракъча, джукъланыб, джаныб,
Бир къуугъун этиб, бёрюча улуб,
Палахдан тыяргъа кюрешеди халкъны.
Бизден сора бармыды халкъ
Джангыз Терегин кеси кесген?
Бизден сора бармыды халкъ
Къадау Ташы бла кеси кюрешген?
Къурутхан халкъ Ташын, Терегин –
Кесини тюненесин, тамбласын да къурутады.
Джуртда Джангыз Терекни джаны
Ангылатыргъа кюрешеди аны.
Аны кесген халкъын дагъыда
Къутхарыргъа кюрешеди ол.
Джанады джулдузча, улуйду бёрюча:
Бюгюнлюкде халкъ баргъан джол –
Хакъ джол тюлдю ол.
Тынгылаймыды, ангылаймыды халкъ?
Джукълана, джана, титирейди чыракъ.
Къадау Ташдан улуйду Бёрю.
Мийик Кёкден къарайды Тейри.
Тейри адамы, Тейри халкъы къайда?
Малкёз адамла, мал адамла кёбден кёб.
Не этерикди чамланмайын Кёк?
Джокъду тынгы Джангыз Терекни джанына.
КЪАЛАЙ ДЖАШАРГЪА КЕРЕКДИ АДАМ?
Къалай джашаса да адам,
Келликди ахырзаман.
Келликди деб ахырзаман,
Шашаргъамы керекди адам?
Огъай!
Алай джашаргъа керекди адам,
Келмез кибик ахырзаман.
Къалай джашаргъа керекди адам
Келмез ючюн ахырзаман?
АКЪ СЁЗ
Не эсе да бу къара къайгъыла
Къалгъандыла меннге ёчюгюб.
Келедиле акъ къайыкъла,
Ашыкъмай, рахат, кечигиб.
Мени бата тургъанымы
Ким айтсын джетиб алагъа?
Ауур къара толкъунла
Джунчуталла кириб арагъа.
Тенгиз къушла къычырыкъ этиб,
Башым бла ётелле ары-бери.
Кёзюме кёрюнеди: къайыкъла таба
Учханча аладан бири.
Къалгъанла уа тёгерек айланыб,
Этелле тохтаусуз къуугъун-хахай.
«Ненге базыб, кимге ышаныб,
Киргененг тенгизге, бир айт?».
«Къайыгъынг джокъ, къанатынг джокъ,
Ачыкъ тенгизге чыкъгъанса не деб?».
Тынгылайма, айталмай бир джукъ:
Къайда да меннге болады не да.
Мен джерде джашаялмай киргенем суугъа,
Сууда да джашау болмады меннге.
Тауда, тюзде, тенгизде да джокъ меннге тынгы,
Себеб излеб, къарайма Кёкге.
Кеси къайгъылыды Кёк да, айхай –
Турады басыныб, къаралыб.
Кёрюнмейди не джулдуз, не Ай –
Айырмазса акъдан къараны.
Кесине алыргъа мени
Талпыгъанча кёрюнмейди Кёк да.
Ангылаялмай тёгерекде халны,
Джарсыйла ангы да, джюрек да.
Не суугъа, не джерге, не Кёкге болмай керек
Къалгъан эсем, не этейим энди?
Акъ къайыкъла джетдиле да къутхардыла мени –
Къайры барыргъа да билмейме энди.
Джашауда кёрмейме магъана,
Ёлюмде да табмайма аны.
Нюрденмиди, отданмыды, билмейме,
Шайыр адамны джаны.
Джаныма сууда, джерде, кёкде да табмай ышыкъ,
Джашауда, ёлюмде да табмай магъана,
Шашаргъа джетиб тургъанлайыма,
Малаикча, Акъ Сёз, кёрюндю манга.
Ма меннге – тау да, тюз да, тенгиз да.
Ма меннге – джер да, джети къат кёк да.
Джашау, ёлюм, магъана, ышыкъ да,
Дуния, ахырат да – Акъ Сёздю манга.
Ангыладым да аны – басдым кёлюмю.
Кимге, неге тюл – Акъ Сёзге керекме мен.
Акъ Сёз керекди меннге да.
Шайырны келгени да Акъ Сёзденди,
Джашауу да Акъ Сёздю,
Кетери да Акъ Сёзгеди.
Къаллыгъы да Акъ Сёздеди.
Къара толкъунладан, къара къайгъыладан
Мени къутхаргъан акъ къайыкъ тюл, Акъ Сёз болду.
Дунияда да акъ къая, акъ къала болуб тюл,
Къаллыкъма бир чыммакъ Акъ Сёз болуб.
Акъ Сёз бла джашайма – рахатды кёлюм.
Акъ Сёзге джокъду ёлюм.
Акъ сёз бла джаны бир болгъан шайыргъа да –
Анга да – джокъду ёлюм.
КЪАЧ АЛА
Чапракъ арыта тургъан къазакъ терекге таяныб,
Бир къыз турады джылай.
Заманы кетгенине къалалмай ийнаныб,
Сюеледи. Бошалгъанды джай.
Турнала барадыла Кёкде,
Юзюлген чапракъланы джанларыча.
Сары чапракъла терекде, хауада, тёгерекде –
Джокъду бир зат къыз къууанырча.
Мыдах турна таууш келеди кёкден.
Бир къууанч ауаз чыкъса уа – джангылыб да.
Алай а, ангылайма мен:
Къызны джылатхан – къач тюлдю – джангызлыкъды.
Джангыз Терекге къысылгъанды къыз.
Къадау Ташча бир джаш керек эди анга.
Табигъат да, джан аурутханча, болгъанды къымсыз.
Къызда уа даулаша болурла джюрек бла ангы.
Ангы айтханны этиб, чыкъмады тилегеннге.
Джюрек сюйгенни сакълай ётдю джазы, джайы.
Насыбын сакълаб турду, умут этиб хар кюнден.
Аны орнуна къач келди – сууукъ къучагъын джайыб...
...Джазыны, джайыны къараб ызларындан,
Къач ала бир къыз турады джылай.
Чапракъла терекден, турна таууш кёкден,
Юзюлюб, къучакълайдыла аны.
Къачхы чапракъладан ариулайма къызны юсюн:
Къач ала да тюберге боллугъун джазгъа
Ангылатыргъа излейме къызгъа –
Ол а джылайды джюрексиниб бютюн.
Къач къуру юзюлген чапракъла тюлдюле –
Бир бишген алманы узатама къызгъа.
Къачхы хауа (Хауа!) бурулады джазгъы хауагъа (Хауагъа!) –
Джангы джашау, Поэзия да башланалла былайда.
ТЁНГЕГИМИ САУ ДЖЫРТАДЫ ДЖАНЫМ
Насыблы кийимин сау джыртханча,
Тёнгегими джыртады джаным.
Джыртады да, кетеди Кёкге,
Джер тёбеде къалады къабы.
Эски джуртдан къачалла саула,
Джангы джуртда уа боладыла тас.
От къуса, тебренелле таула,
Бютеу дунияны басады чарс.
Адамны джаны тёнгегинден
Айырылыр ючюн кюрешеди кёб.
Сан джаннга этеди тарлыкъ,
Джаннга чексиз джуртду Кёк.
Эски джуртуна къайытады джан,
Ол анга кёрюнсе да джангы.
Къарайды мийикден, узакъдан
Тёнгексиз джаны адамны.
Адам дегенинг – ол –
Бирлиги эсе тёнгек бла джанны,
Аланы керекбиз сакъларгъа,
Сакълар ючюн адамны.
Ёлюмсюз джанны ёллюк санда
Тутуб турургъа уа джокъду мадар.
Ёлюмсюз джанны ёллюк къабха
Нек джыйгъанын билмейме къадар.
Джаны кетерик мийикге
Термиле, джашайды, ёледи тёнгек.
Къараб къыйынлы адамгъа джерде,
Кюкюрейди, джашнайды Кёк.
ДЖЕТИ КЪАТЫ БАРДЫ СЁЗНЮ ДА
Кёкнюча, джернича, джюрекнича,
Джети къаты барды Сёзню да.
Джети джылымда аны сездим да,
Джетинчи къатын кёрюрге изледим.
Бюгюн джылым – джети кере джети.
Сёзню къайсы къатына джетдим –
Билмейме. Алкъын кёрмейме
Сёзню таша къатын, тамаша къатын.
Джети къатлы, джети къанатлы Акъ Сёзюм мени!
Сен ушайса малаикге.
Джети къат кёкден келесе эниб –
Тартаса, чыгъараса мени да мийикге.
Алай а, ачылмайды ёзюнг.
Джетинчи къатынгы кёралмайды кёзюм.
Ачылгъан кюн джетинчи къатынг,
Тюрленник болур джазыучу хатым.
Ары дери уа – джокъду тохтау.
Санга салама, Акъ Сёз, махтау.
Сени бла ашырама кечени-кюнню,
Сени бла кёлтюреме джюрекни-кёлню.
Айтама сени дууача, тилекча.
Дунияча, ахыратча, ачыласа манга.
Джети къатлыса – Кёкча, джюрекча,
Къууанчда, бушууда да таянама санга.
Джетинчи къатынгды – иннетим, Акъ Сёз.
Аны сакълайды миллетим да, Акъ сёз.
Джетинчи къатынг ачылгъан кюн,
Болургъа боллукъду меннге ахыр кюн.
Кёкню, Сёзню да джетинчи къатына
Джетгенле къайытмайла артха.
Тынч тюлдю
Акъ Сёзню кёрюнюую халкъгъа.
ТЕЙРИ АДАМЫ БОЛ
Дейсе: «Мен ит тюлме – Поэтме».
- Алай эсе,
Тюз адамны кёлюн такъыр* этме:
Итлеге джыр-назму этме,
Аланы арбаларына минме,
Джырларын да джырлама –
Имандан чыкъма, поэзиядан кетме.
Дейсе: «Мен къул тюлме – Ёзденме».
- Сора,
Къуллукъ ючюн нек боласа къул?
Байлыкъ ючюн нек боласа къул?
Дейсе: «Мен мал тюлме – Адамма».
- Сора,
Нек къошуласа да маллагъа,
Нек баш ураса да алагъа,
Нек тёртаякъланаса алача,
Нек тюз турмайса адамча?
Мал тюл эсенг – Адам эсенг,
Дуния малгъа нек ураса баш?
Нек боласа къул-къарауаш?
Къайдады ёзденлигинг-адамлыгъынг?
«Алхамдулилля, муслиманма»,- дейсе.
- Сора нек джашамайса буюргъанча Аллах?
Нек къорумайса, сакъламайса Ол берген затланы?
Дин, Тил, Джурт ючюн нек этмейсе къазауат?
Тюзлюк, Эркинлик ючюн нек этмейсе къазауат?
Инсан, Халкъ хакълары ючюн нек этмейсе къазауат?
(Сауут-саба бла тюл. Башха мадар къалмаса – аны бла да).
Керти шайыр, керти адам, иманы болгъан —
Дуния малгъа урмайды баш,
Болмайды анга къул-къарауаш.
Къуллукъ этеди джангыз Хакъгъа –
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа.
Ай марджа,
Кесинги адамгъа, муслиманнга санай эсенг –
Къул адам болма, ёзден адам бол!
Мал адамы болма, Тейри адамы бол!
*Такыр – это самое страшное, что есть в пустыне, ее адово дно – сухая, мертвая, бесплодная земля («Страшная жизнь на глинистых раскаленных такырах, как на сковородках ада»)
ЁЛГЮНЧЮ ЭТЕРИКМЕ КЪАЗАУАТ
Мен тынч адамма, джашайма джорукъгъа сыйыныб.
Ёзге, джорукъ – диними, тилими, джуртуму да сыйырыб,
Тарихими, адетими, атымы да къурутуб,
Башсыз къул этерге кюреше эсе мени,-
Сора,
Ол джорукъ бла, ол имансыз джорукъ бла,
Ол имансыз ибилис джорукъ бла
Мен ёлгюнчю этерикме къазауат.
АКЪ РАСА
Дуния барады къарала, саргъала.
Акъ раса уа – чегет расагъа ушайды.
Эски тарихини кёлеккесинден чыгъалмай,
Бюгюнлюкде бек тюрлениб джашайды.
Бузулгъанды акъ расаны къаны,
Ёсмей тебрегенди ангысы, саны.
Къуугъун этгенле бар эселе да эслеб аны –
Чапракъдан ётмейди сёзлери аланы.
Батыб баргъан Кюннге ушайды Европа,
Азия уа – атыб келген тангнга.
Къатышханды Европа, къатышханды –
Кёб да къалгъан болмаз джашаргъа анга.
Къуюлалла Европагъа къауумла –
Азиядан, Африкадан – хар къайдан.
Акъ расагъа уллу къоркъуу тюшгенди –
Сакъланырмы, эриб кетмейин, къайдам.
Мен айырмайма тукъум не миллет.
Барына да бирчады менде иннет.
Алай а ичимде бир къоркъуу-къайгъы джашайды –
Акъ раса тас болуб кетерге ушайды.
АКЪСАКЪАЛЛА
Турмайын артха, болмайын тохтау,
Налчыкъда; Бахаутдин, Москвада Бахау
Инсан, миллет хакълары ючюн
Кюрешедиле – салайыкъ махтау.
Олтуруб турмай элде ныгъыщда,
Нек кюрешедиле акъсакъалла?
Халкъгъа, Джуртха къайгъыдан-сагъышдан
Нартлача сюелгендиле ала.
Сюргюнню-джуртсузлукъну сынагъан къауум,
Аны ючюн бюгюлмеген, сынмагъан къауум,
Джуртда джуртсуз къалыргъа унармы?
Джаш тёлюню хакъсыз, джерсиз къоярмы?
Огъай, огъай, минг кере огъай!
Зулмугъа бойсунмаз Малкъар-Къарачай.
Терсликге тёзмез Малкъар-Къарачай!
Бахаутдинчала, Бахаучала ётерле тёрге.
Халкъ, Джурт ючюн джаш тёлю къобар ёрге.
Джерибизге, джазыуубузгъа болурбуз ие.
Рахат болурла Бахаутдин, Бахау...
Биз умут этгенча тюзелир джашау.
Тарих эс, миллет ангы джукъланмаз.
Минги Тауну булут басыб турмаз.
Тау джуртда таулу байракъ чайкъалыр.
Тейри адамы, Тейри халкъы къууаныр.
Таулучукъла, алгъышдача, ёсюб джетерле,
Халкъгъа, Джуртха ала да къуллукъ этерле.
Алда баргъан тамадала бардыла,
Артха турмаз джигит джашла бардыла.
Ант этеме Китаб бла, Къалам бла:
Кюрешибиз бошаллыкъды Хорлам бла!
ХХХ
Кёкге кёре тюрленеди тенгизни бети:
Кёк басыныб эсе, ол да – къара.
Кёк чууакъ эсе, ол да аныча кёк.
Кёкге кёре тюрленеди кёлюм да мени.
Джер кеси да байламлыды Кёк бла.
Джер бла бирге джердегиле да –
Барыбыз да бурулабыз Кёкде.
Джерге, джердегилеге оноу этерге кюрешебиз.
Барыбызгъа да оноу этген а – Кёкдю.
Джети къат Кёкде джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз.
Кёк инсанлары, Тейри адамларыбыз биз.
Махтау Тейриге.
КУДА ВПАДАЕТ КУБАНЬ
Современные географические карты отвечают на этот вопрос однозначно: Кубань впадает в Азовское море. Но совсем иначе дело обстояло до начала XIX века, когда основную часть воды река вливала… в Черное море. Лишь в 1819 году часть кубанской воды по искусственному каналу направили в Азовское море, решив сделать морские лиманы более пресными. Позже Кубань и вовсе изменила своему старому руслу, оставив Черноморский рукав. Сегодня устье Кубани занимает огромную территорию в 4300 квадратных километров, а в месте впадения в Азовское море она образует дельту, распадаясь на два рукава — Казачий Ерик и Петрушин рукав. Река приносит с собой много песка и ила, и каждый год Кубанская дельта выдвигается вглубь моря на несколько десятков метров.
Кубань — одна из важнейших и самых крупных рек Юга России и Северного Кавказа. Она течет по территории Карачаево-Черкесии, в Ставропольском и Краснодарском крае. Свое начало река берет на склонах Эльбруса, там, где сливаются горные потоки Уллукам и Учкулан. Общая ее длина — 870 километров, а вместе с Уллукамом — все 906. Бурная и непокорная в верховьях, зажатая в узком ущелье, Кубань, приближаясь к Азовскому морю, успокаивается, но множество извилин, мелей и перекатов напоминают о ее непростом характере. В бассейне Кубани — 14 тысяч рек, которые отдают ей свою воду. В 1970-е годы на Кубани было создано Краснодарское водохранилище, и теперь от Краснодара до устья по ней ходят речные корабли. На Кубани расположены крупные города Карачаевск, Черкесск, Армавир. Большую тревогу экологов вызывает состояние воды в Кубани, которая обеспечивает пить.евой водой все Ставрополье и Краснодарский край.
КЪОБАН
Къарачай Къобанма Мен. Ёмюрюм
Къара тенгизге саркъа эдим.
Ой нечик къоркъа эдим
«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез» деселе.
Джетгенлей турдум.
Къарачай Къобан Къара Тенгизге
Джетмей къалыр эди къалай?
Алай а,
1819-чу джыл мени джолуму кесдиле да,
Къара тенгизге иймей,
Азау тенгизге бурдула.
Тогъуз джылдан а,
Туугъан джуртуму да, тургъаныча къоймай,
Кеслерине къошдула.
Тас этмегенме алкъын атымы.
Атымдан башха уа къалгъанды нем?
Къарачай къралда туууб, кюч алыб,
Къара тенгизге бара эдим мен.
Къарачай къралымы да къурутхандыла,
Къара тенгизиме да иймей, тыйгъа;нла.
Аллах буюргъан джолуму кесге;нле –
Зулмугъа-зорлукъгъа не этгин чамланмай?
Атымда, барыуумда кёрюнеди ёзюм да.
Бирди иннетим, ауазым, сёзюм да:
Къоб!
Джалай ташымы, иче суууму,
Мени тылпыууму, солуууму,
Къуугъунуму, къоркъуууму
Сезеди деб турама халкъым.
Мени башха тенгизге бургъанла;,
Сени да башха халкъгъа къошханла; –.
Хакъ джолдан чыгъаргъанла бизни,
Джутаргъа кюрешелле бизни.
Дуния былай турмаз.
Къобан, Теберди, Басхан... –
Тау суула – ёз джырны,
Бир джырны джырлайбыз:
Къоб! Теб! Бас!
Кёрюнеди Кёкде джулдуз бла Ай.
Кёлленеди Джерде Малкъар-Къарачай.
Сабырлыкъ, таукеллик да келеди Элге.
Дин-тил-джурт ючюн,
Инсан-миллет хакълары ючюн,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Халкъ биригиб турады ёрге.
МЕН — ДЖАНЛЫ, ДЖАНЛЫ БЛА СЁЛЕШЕМЕ
Мен – джанлы, джанлы бла сёлешеме,
Итле бла – къулла сёлешсинле.
Ёмюрюм «Эркинлик» деб кюрешеме,
Ёзден рухлула манга илеширле.
Джыйын джанлы, къазакъ бёрю болсам да,
Бир Аллахха – Тейриге – урама баш.
Ач-джаланнгач, джаралы болсам да,
Болмагъанма кишиге къул-къарауаш.
Къул джашаудан – мен ёлюмню сайлайма,
Сатылмайма дуния малгъа, къуллукъгъа.
Боюнларын кесдире сынджыргъа,–
Сюек, тегене ючюн ит болгъан бёрюле,
Сизден джийиргеншли не болур дунияда –
Амантишлеге бурулгъансыз сиз.
Къул болгъан ёзден, ит болгъан бёрю –
Сыйсызлыкъны сайлагъансыз кесигиз.
Мен – джанлыма, Тейрим бла сёлешеме,
Ит-къул къауум – олду мени джауум.
Эркинлик, Тюзлюк, Ёзденлик ючюн кюрешеме,
Инсан-халкъ хакълары ючюн сермешеме –
Хорлам бла бошалырмы джашауум?
УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ
Джангыз терекге къонаргъа
Бек сюедиле къанатлыла.
Алай а джангыз терекни
Джокъларгъа ёчдю Элия да.
Джангыз Терекге ушайды шайыр –
Къанатлы сёзледен толуду кёлю.
Алай а, Кёкню баласын – Аны да
Марагъанлай турады ёлюм.
Узун сёзню къысхасы – шийир.
Шайыр къанат битдирген сёздю назму.
Къанатлы джанын къанатлы сёзге буруб,
Алай кетеди дуниядан шайыр.
ДЖАРЫКЪ БЛА КЪАРАНГЫ
Кеси да къара;ды. Джашагъаны да къарангыдады.
Къарагъанлай, марагъанлай турады мени.
Мени кёрген анга тынчды:
Чыракъ джаннганлай турады юйюмде.
Ышаннга салыб турады мени –
Буйрукъ болгъанлай, сампалдан басарыкъды.
Иебиз а – бирди бизни.
Хар ким этеди кесини ишин.
Джангыз болсам – джууукълашады.
Адамла бла болсам – къутурады, шашады.
Мен а – джангыз болмасам, джазалмайма джукъ.
Ол да – ол кёзюуню мараб – къысылады джууукъ.
Джангызлыкъны шайыр салгъан суратыды назму.
Ёлюмню аллында джашаугъа айтылгъан Сёздю ол.
Акъ Сёз къуру да джазылады алай.
Къайсы тизгинде ёлюм джетер – билмейди поэт.
Мен да ахыр сёзюмю айтханча, джазама.
Сёз чыракъны джандырама –
Акъ сёзледен тёгюледи джарыкъ.
Къарангы артха туракълайды.
Къара мурдар а сакълайды.
Къаллай бир болурма джашарыкъ?
ЗАРАНДАН КЪУТХАРГЪАН ДУУА
Музыка ауну эшеди композитор,
Сёз ауну эшеди джазыучу.
Адам джюреги тюше да алагъа,
Бешикдеча чайкъала алада,
Джангыдан тууады дуниягъа.
Къара фахму эшсе уа аланы,
Гыбы аугъа тюшген гёбелеккеге
Ушаб къалады адам джюреги.
Къара фахмудан акъ сёз, акъ макъам туумаз.
Къара джинни аууна-кёзбаууна тюшген,
Дууасыз андан къутулмаз.
Зарандан къутхаргъан дууа уа,
Зарандан сакълагъан дууа уа –
Къуралады эмда джазылады
Къуру Хакъ сёз бла Акъ сёзден.
ОЛ ЗАМАНДА КЪУРАЛАДЫ ЭЛ
Чыкъгъан тёрге
Къалгъанланы да ёрге
Тартаргъа борчлуду.
Ол алай этмесе,
Къалгъанла аны тартыб,
Энгишге тюшюредиле.
Бир болса иннет,
Тюз болса иннет,
Джангыз ол заманда
Аякъланады миллет.
Кёлтюрюледи кёл,
Къуралады Эл.
ДЖЮЗДАНЫМ БЛА ЁЗДАНЫМ
Джаным джаратылгъанды Кёкден.
Тёнгегим а –
Таудан, Суудан, Терекден.
Джюзданым* эмда
Ёзданым** мени:
Кёк,
Кёкге ёрлеген Тау,
Кетиб баргъан суу,
Джагъада Терек.
*Джюздан – адамны кимлигин кёргюзтген документ.
**Ёздан – биография.
ДЖОЛ
Аллахдан келген джол – тынчды, джууукъду.
Аллахха элтген джолду узакъ да, къыйын да.
Хакъ джол белгили болса да,
Хар кимни ол Джолгъа чыгъарады
Кеси сокъмакъ этген джаяу джолчугъу,
Энчи джолчугъу.
Къыйынды, узакъды Аллахха элтген джол.
ДУНИЯНЫ КЪУТХАРЫРГЪА КЮРЕШЕДИ АХЫРАТ
Бу дунияда джокъду меннге сёлешген, джазгъан.
Мен хапар соргъанла да тынгылайла.
Аламы ёлгенле, огъесе, менми?
Адамлыкъмы ёлген болур, огъесе?
Бу дуниядан тюл, ол дуниядан
Келедиле ауазла. Ала
Ёлгенлени тюл, сауланы
Ауазларыдыла. Джанлы ауазла.
Ала уятыргъа, уялтыргъа кюрешедиле
Джаны саулай ёлген халкъны дунияда.
Ёлгенле сауланы тирилтирге кюрешелле.
Мен да кюрешеме халкъны тирилтирге.
Алай эсе, мен да сау болмам.
Аны ючюн эшите болурма ол дуниядан ауазланы.
Аны ючюн сёлеше, джаза болмаз манга киши.
Шаумамы, саумамы – тюзюн айталмам.
Халкъым а саумуду, шаумуду – аны да айталмам.
Ёлгенле, дунияда; къалгъанлагъа къайгъы эте, тирилелле.
Халкъларындан не къалгъанын кёрюб, джангыдан ёлелле.
Дагъыда тирилелле – саула ючюн этелле къазауат.
Дунияны къутхарыргъа кюрешеди ахырат.
БАРМЫДЫ ТАМБЛАСЫ КЪАРАЧАЙНЫ?
Ибилис джорукъну зулмусундан
Сойкъырымда-сюргюнде къырылгъан
22 минг къарачай сабий
Эмда аллай бир къарт, къарыусуз.
Къазауатда ёлген да 9 минг къарачайлы...
Гитлер тогъуз минг къарачайлыны ёлтюргенди,
Сталин – эки джыйырма минг къарачайлыны,
Ол сандан 22 минги –
Акъыл-балыкъ болмагъан, гюнахсыз сабий.
Ол сойкъырымны, сюргюнню этген джорукъ, кърал
Боллукъму эди оюлмай, чачылмай къалыргъа?
Халкъны асламы къырылгъанды сюргюнде.
Джуртха къайытхан къауумуну да,
Саулугъу къалгъанды анда.
Алгъыннгы къарачай халкъ джокъду энди.
Адет-намыс бла, тийре-тийре болуб джашагъан,
Алгъыннгы къарачай элле джокъдула энди.
Алгъыннгы къарачай Эл джокъду энди.
Къарачай Эл сюелмегенди ызына.
1828-чи джыл ноябрны экисинде
Орус патчах империя къылыч бла, зор бла
Кесине къошханды Къарачайны.
400-джыллыкъ Къарачай къралны къурутханды.
1943-чю джыл ноябрны экисинде
Совет коммунист империя
Къарачай халкъгъа сойкъырым, сюргюн этиб,
Къарачай джуртну да кесек-кесек этиб,
Орус бла Гюрджюню арасында юлешгенди.
1957-де сюргюнден къайытса да къарачай халкъ,
Адаргы къраллыгъын – къарачай областын
Къураялмагъанлай къалгъанды,
Къоймагъандыла Къарачайны энчи област болургъа.
Джашайды Къарачай
Къатышхан Къарачай-Черкес республикада
Джюз халкъны бири болуб:
Халкълыгъын – динин, тилин, тарихин, культурасын да –
Тас эте.
Бармыды тамбласы Къарачайны?
Хар бир къарачайлы кесине сорсун аны.
Хар бир къарачайлыны
Иннетине-сёзюне-ишине-кюрешине кёре боллукъду
Джашары бла къалыры Къарачайны.
АЛГЪА
Къысылма кюн турушха.
Кетдик дин-тил-джурт урушха,
Тур марджа, ха;йда.
Кёкден къарайды,
Бизни сынайды
Джулдуз бла Ай да.
Не сакъларыкъбыз
Алллах берген динни, тилни, джуртну,
Не сынарыкъбыз
Джазыуун манкъуртну, къулну.
БАРМЫДЫ АНГЫЛАР АДАМ ДЖЮРЕКНИ?
Табылмагъанлай ангылар адам джюрекни –
Кюкюрей, джашнай,- ётеди ёмюрюм.
Джетинчи къаты бла биринчи къаты Кёкню –
Ангылай болмазла ала да бир-бирин.
КЪАРАНГЫ БЛА СЕРМЕШИУ
Таныгъанлыкъгъа къара,
Къалалмайма джангырыб.
Къарангы турады мараб,
Кюрешеди мени джангылтыб.
Айыргъанлыкъгъа акъдан къараны,
Кюндюзгю кюн да терсейеме.
Ичимдеди мени къарангы –
Аджашдыргъан о;лду, билеме.
Къарангы тюл, къарангылыкъ,
Джахиллик кючлегенди кёлню.
Андан не болур къутхарлыкъ,
Тюзетирик тюз джолгъа мени?
Джукъ да бермейди окъуу-билим,
Джюрекге ачылмаса Кёк,
Кёкге ачылмаса джюрек,
Джарыкъдан толмаса кёлюнг.
Джулдуз кёзлери болмагъан къарангы –
Олду джахиллик, къарангылыкъ.
Ангыларгъа кюреше, окъуйма Китабны,
Берир дей иман, сабырлыкъ.
ДЖАНГЫЗЛЫКЪ
Къалгъанма кечге. Кече
Джолда джетгенди мени.
Джаныуар кёзлерин джандырыб,
Къуршалагъанды къарангы.
Джаныуаркёз къарангы
Къоймайды манга кёрюрге
Джулдузкёз Кёкню башымда.
Кёрюнмейди не Кёк, не джер:
Джерни басханды тубан,
Кёкню джабханды булут.
Бир къазакъ бёрю да улуб,
Сагъайтады бютюн.
Улугъан – бёрю тюлдю – джюрекди.
Чачылмайды къарангы.
Булутдан кёрюнмейди Кёк.
Тубандан кёрюнмейди джер.
Къара джыланча, къарангы, джетиб,
Джети къат къуршоугъа алгъанды мени.
Къысхандан къыса келеди мени.
Къазакъ бёрюча, улуйду джюрек.
Джокъду аны сезген, эшитген.
Чексиз аламны ичинде
Бизден сора джан-джаныуар джокъду.
Сермешеме къарангы бла:
Къуран аятланы айтама азбар,
Назму тизгинлени шыбырдайма.
Сора, шум болуб, тынгылайма:
Джокъду не аз да таууш.
Кёкде джулдуз, джерде чыракъ –
Къайсы болса да, кёрюнюр эсе уа...
Кёрюнмейди не джулдуз, не чыракъ.
Джангыз, джюрекни урууу болмаса –
Къазакъ бёрюню улууу болмаса –
Эшитилмейди дунияда бир зат.
Кёрюнмейди дунияда бир зат –
Эсим бла кесим эмда къарангы.
Не буруллукъма джарыкъгъа,
Не къарангы джутарыкъды мени.
Чексиз къарангы бла бурху адам
Сермешеди – тюнгюлмей, къаджыкъмай.
Сермешеди къалюбаладан бери.
Заман а джууукълашады ахырзаманнга.
Кюрешеди адам саудан ёлюб къалмай.
Ахырат азабын дунияда кёрген
Джандетге кирмезми джаны саулай?
Къадар аллай саугъа этмезми анга?
Минг-минг джылны улуйду бёрю.
Аны эшите болмазмы Тейри?
Бёрюнюча улутады адамны къарангы.
Тейри къалай къутхармаз адамны?
Тауусулмазмы кече, атмазмы Танг?
Къарангыда сакълайды адам.
Этеди назму, этеди тилек.
Джана, джукълана, урады джюрек.
Ёле, тириле, турады джюрек.
АЛЛАХХА МАХТАУ
Не къыйын болса да джашау,
Аллахха этеме шукур:
Тюлдю джюрегим сокъур,
Тюлдю джюрегим санграу.
Барды ангым-эсим,
Таныялдым къара.
Аллахха этеме шукур,
Мийик Кёкге къараб.
Диним, тилим, джуртум
Сакълайдыла мени.
Мен хазыргъа келдим –
Джолум ачыкъ мени.
Чыкъмазма имандан –
Динден-тилден-джуртдан:
Ючден дагъан таймаз –
Къоркъмазма бир джукъдан.
Кёкден эннген Китаб
Берди манга билим.
Уллу Аллахха махтау –
Мугур болмаз кёлюм.
ТАШ. ТЕРЕК.КЪАНАТЛЫ.
Ташны джаны эди Терек.
Дунияны кёрюр ючюн чыкъгъан эди ташдан.
Туугъан ташындан айырылмагъанлай,
Къарай тёгерекге, бара эди Кёкге.
Кёк бетли эди терек,
Кёгере эди къыш да, джай да.
Ышара элле анга джулдуз да, Ай да.
Ёсе эди терек, насыблы эди таш.
Джаны саулай киргенча джандетге,
Нарат терек бара эди Кёкге.
Акъ эди, джумшакъ эди таш.
Кёк эди, субай эди терек.
Ненча минг джылны ёсдю терек.
Ненча суу саркъды, анга эте тилек.
Алай а, бир кюн...
Къач ала, бир къара гюрге кюн,
Джарым моллала бердиле да ауаз,
Джарым адамла кесдиле аны.
Азайды берекети, таза хауасы да дунияны.
Акъ, джумшакъ таш да къаралды, къатды –
Джансыз къалды, джангыз кеси къалды.
Джаз ала къанатлыла келдиле учуб.
Терекни табмай, ташха къондула, джунчуб.
Акъ къанатлыладан толду къара ташны юсю.
Кюн узуну сыйыт-къычырыкъ этдиле,
Сора тюнгюлюб, башха джуртха кетдиле.
Джангыз, къанаты сыннган бириси къалды таш бла.
Терегине къыйнала джарылгъан ташны,
Джарылгъанына къысылды да шош болду.
- Къоркъма, къанатынг къайнар, алгъынча учарса,-
Деб кёл этди анга къаралгъан, къатхан таш.
Ётдю заман. Къанаты къайнады къанатлыны.
Алай а, ташны къоюб кетмеди ол.
Бир кюн а, учууундан терк къайытыб, тынгысыз болду.
- Не кёресе, не эшитесе?- деб, таш анга сорду.
- Джарым моллала берелле ауаз.
Джарым адамла келелле ууатыргъа сени.
- Да бир толу адам джокъ эсе Джуртда,
Ууата берсинле сора мени.
Джуртда Джаннгыз Терекни кесгенле;,
Къадау Ташны да тюлдюле аярыкъ.
Толу адамы, толу башчысы болмагъан Джуртда
Ташха, Агъачха да джетеди къыйынлыкъ.
Уч, къа;натлы, джарымладан узакъ бол.
Ай, марджа, къанатларынга бек сакъ бол.
Джарымладан – аямагъанладан Ташны, Терекни –
Къанатларынг къутхарлыкъдыла сени.
Бир толу адам чыкъгъынчы, джарым адамла
Аямайын, сакъламайын бир джукъну,
Къурутургъа боллукъдула Джуртну.
Алгъа халкъны ичинде баргъанды къазауат.
Толу адамланы джарым адамла къурутханла.
Толу адамсыз халкъ тюб боллугъун унутханла.
Энди къурутадыла Ташны, Терекни.
Былай эте, чамландырсала Кёкню,
Джарым адамладан, аман хансданча, тазалаб,
Кёк бу сейир джуртну, джандет джуртну
Башха къауумлагъа берирге да боллукъду.
Уч, къанатлы, бу хапарны къанатлы джанлагъа айтырса.
Бёлек замандан бу Джуртха да къайытырса.
Ким биледи, мени – Къадау Ташны – ууаталмай да къалырла.
Алай болса, мен айтырма хапарла.
ДЖЕТИ
Мени кёгюмде барды джети джулдуз. Мени кёлюмде барды джети джулдуз. Джети аятдан къуралгъан сурача, джети харифден къуралгъанды мени Сёзюм. Джетиден къуралгъанды уллу да, бурху да. Джети къаты барды Кёкню да, Джерни да, джюрекни да, Сёзню да. Джети къатлыдыла джулдуз да, Ай да, Къарачай да. Джети Таудан, джети Суудан, джети Ёзенден къуралгъанды Ата джуртум мени. Джети белгиден, джети Элибден, джети Элден къуралгъанды Къарачай. Джети – керамат санды керти. Джети сынаудан ётмеген болалмайды Адам да, Халкъ да. Джети сабий ёсдюрмеген толу юйюрге саналмагъанды алгъын. Джети джашы болгъан алгъышда айтылгъанды. Джети харифни бир-бирине къошуб, бир магъаналы къанатлы сёз чыгъаралмагъан – шайыр тюлдю. Аллай джети сёзден, джети назмудан сора, белгили болады адамны фахмусу. Джети джыр этиб, ол да джети элде джырланнгынчы – джырчыгъа Халкъ Джырчы демегендиле. Джети къанатлы малаикди Джети. Джетини бирлигиди Кёк да, Джер да, джашау да, табигъат да, адам да. Джетини толусу бла магъанасын чыгъаралгъан, ангылагъан – шыйыхлыгъы болгъан шайырды. Джетини тёгерегине, Кябаны тёгерегинеча, джети кере айланмагъаннга – къанатла битерик тюлдюле, къанатлы сёз да келлик тюлдю. Джетиден башланады Керти.
СЮЙМЕКЛИК СЕЗИМГЕ ЧЫДАРЧА БАРМЫДЫ СЁЗ?
Сен мени джюрегими алай титиретесе,
Алай джашнатаса, кюкюретесе –
Ол сезимге табылырмы кеб?
Аны Сёзге сыйындырыр ючюн,
Ол Сезимге Сёз чыдар ючюн, –
Кёкге тенг болургъа керекди Сёз.
ТОЙ неда АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ
Басыныб турса да Кёк,
Джарыкъды тёгерек:
Джауады къар.
Къыйналса да кёл,
Болады сёл –
Келеди назму.
Акъ къар да, Акъ сёз да
Энелле Кёкден.
Юсю да къар джугъу болуб,
Келеди шийир.
Багъыр улуну Айджаягъына да,
Джырчы Сымайылны Акътамагъына да
Ушайды ол.
Ушайды, алай а башхады ол –
Келеди меннге, меникиди ол.
Мен аны Кёк кийимлерин,
Кебсинле дей, такъкъычха тагъама.
Тургъанча болабыз джандетде
Адам бла Хауача.
Ачылады манга шийирни ёзю –
Таша ариулугъун, магъанасын да
Эслейди кёзюм.
Аны тили бла джаларгъа излегенча,
Шашады от. Чыкъырдайды камин.
Кёк бизге некях, алгъыш этгенча,
Сеземе да, шыбырдайма: Амин.
Къарайма сеннге: джаратылгъанса
Отданмы, нюрденми?
Джерденми, Кёденми?
Къайда, къалай, кимден, неден
Джаратылгъанса сен?
Ким кимден джаратылгъанды:
Сёз поэтденми, поэт Сёзденми?
Къайсыды къын, къайсыды бычакъ?
Огъесе, бир-биринден джаратыламы
Джашайдыла ала?
Эшикде джауады къар.
Юйде джанады от.
Дунияны, ахратны да къой.
Бюгюн аланы унут да къой:
Къайгъылагъа бермейин бой,
Экеулен этедиле той,
Экеулен: Шайыр бла Шийир.
ТЮЗДЕ АДАМ
Кече узуну боран этиб,
Танг алагъа болгъанды шош.
Джол кёрюнмейди. Ышан этиб,
Барама. Къыйналама бош:
Аджашханма. Къайры къарасанг да –
Учу-къыйыры болмагъан тюз.
Боранлы кечени хорласам да,
Ёлюрге башлагъанма кюндюз.
Кюн амандан, ит джаныуардан да
Къутулгъандан сора, къалай да болдум кёлсюз?
Къабыр шошлукъ тёрт джанымда да:
А;дамла,
саумусуз, бармысыз, къайдасыз сиз?
Боранлы кечеге кесими хорлатмай,
Кюрешгенме – тюбер ючюн сизге.
Энди – кюндюзгю кюн да сизни табалмай –
Къалыргъамы башлагъанма тюзде?
Кёз туурада кёрюнмейди джан.
Къайры баргъын, джокъ эсе Халкъ.
Дангыл тюз да – кебин кибик, акъ.
Джангызма. Кесимден сора джокъду адам.
«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей,
Кечем – къыяма, кюнюм – къыямат.
«Джерде джол джокъ эсе, – Кёкге» деселе да,
Келмезми Кёкден бир себеб, керамат?
« Адам джокъ эсе да, барды Аллах.
Олду къутхарлыкъ, Анданды умут.
Мадар этсенг – къадар этерикди,
Хакъ джолдан башхаларын унут.
Джюрегинги къыблама эт да – бар:
Излеген – адамын, халкъын да табар.
Инсан-миллет хакълары ючюн
Кюрешген – Кёкден да болушлукъ табар.
Хакъсыз халкъ – болады мискин, болады тас да.
Хакъ ючюн кюрешген табады хакъын.
Кесинги, башханы да кёлсюз этме аз да:
Сау-эсенди, джашайды халкъынг.
Адамла да бардыла халкъда.
Хомух болма – сакълайла ала...».
Кючден-бутдан атлайды адам,
Тохтай, туракълай, барады алгъа.
Аякъ ызлары – тохтау белгилеча,
Соруу белгиге ушайды кеси.
Алай болса да, баргъанын къоймаз
Болгъан къадарда ангысы-эси.
Таулу тюзде абына барады,
Излей тас болгъан адамын, халкъын.
Огъесе, тас – ол кеси болурму?
Алай эсе, сора, адамы, халкъы
Нек излемейди да джайылыб аны?
Халкъын излемеген адамгъа
Адамды дерге боллукъмуду?
Адамын джокъламагъан халкъгъа да,
Халкъды дерге боллукъмуду?
Мухаджир, мюлтеджи эсе да –
Джуртун, халкъын, тилин излейди адам.
Ала ючюн кюреше, сермеше,
Мухаджир, мюлтеджи да болгъанды андан.
Джыгъылса – чексиз Кёкге къарай,
Сюелсе – къара джерге къарай,
Джангызлыкъ бурху джюрегин талай,
Къалюбаладан бери келеди адам.
Къайдады аны адамы, халкъы?
Кимди аны тукъуму, аты?
Иги къарагъан эслерикди кесин.
Сагъыш этген англарыкъды терсин,
Джыярыкъды эсин.
Чексиз тюзде барады адам.
Къалюбала, ахырзаман да къарайла андан.
Кетген адамла, халкъла да къарайла андан.
Келлик адамла, халкъла да къарайла андан.
Кеси кесин излей,
Адамын излей, халкъын излей,
Тейрисин-Аллахын излей,
Ёлюмден къутулургъа мадар излей,
Джол излей,
Чексиз дангыл тюзде,
Къарала-агъара,
Джыгъыла-тура,
Кёмюле бораннга, шошлукъгъа,
Кёмюле къарангыгъа, джарыкъгъа,
Кетиб барады адам.
АДАМ
Сорулмай берилген джанынг,
Сорулмай да алынады.
Барыуубуз – джанны берген
Чексиз Кючню аллынады.
Алгъа барама деб турады адам,
Артха къайытыб баргъанын билмей.
«Джазыуума иеме, бийме»
Дейди зауаллы дагъыда.
Кесини ёлюрюн да билген,
Ахырзаманны келирин да билген,
Дагъыда, тюнгюлмей джашаргъа кюрешген,
Динни, илмуну да кесине къанат этерге кюрешген,
Ёлюмсюзлюкге джолну табаргъа кюрешген,-
Къыйынлы, алай а, сейир джанды адам.
Узакъ кетмесе да хайуандан, джаныуардан,
Дайым кюрешгени ючюн болургъа Адам –
Ёлюмсюзлюкге тыйыншлыды адам.
ЭЛЛИ ДЖЫЛДА
Мени сюйгенле ба;релле та;лай,
Мен сюйген а – би;р эди джангыз.
Алгъа къарай, бара эдим та;лмай,
Бек узакъда болса да джулдуз.
Кърал, дин, миллет чекле да
Къалаелле тыялмай бизни.
Болушлукъ келе мийик Кёкден да,
Ёте эдик тенгизден-теркден.
Мени байрагъымда – джангы Ай бла джулдуз,
Сени байрагъынгдан къарай эди къач.
Бир-бирин ангылайелле ала,
Бар эди бизге хар неде да къууанч.
Минги Таугъа да чыкъгъанек бирге,
Сууун ичиб, ташын джалагъанек.
Джазыуубуз джазылгъанды Кёкде –
Ол кюн аны ажымсыз ангылагъанек.
Бир джан да джаратылгъан эди мийикде –
Шимал Джолда бюгюн биргемеди ол.
Отуз джылдан сора да, тюбетирге сеннге
Таудан тенгизге келтиргенди джол.
Къоймалла сени джашаргъа таулада,
Юрениб бошасанг да адетге, тилге.
Джалан аякъ чабханынг талада,
Эсиме тюшюб, ышартады мени.
Джюрегими къобузча согъуб,
Алийни джырын джырлагъанынг,
Сора кёлюнг, Хурла кёлча, толуб,
«Бирге джашайыкъ» деб джылагъанынг –
Кёлюмю чыгъара кеси кесимден,
Кетерге унамайды бир да эсимден.
Эски ауруу, ашлана, джангыра,
Отуз джылдан тюбетди джангыдан.
Къойланы Хурла кёлде къоюб,
Тыш къралгъа салыб келдим ызынгдан.
Дуния намысдан, ахырат азабдан да къоркъуб,
Джюрекни тутдум отуз джылны тузакъда.
Дуния малны, дуния сёзню да къойдум Джуртда –
Малкёзлеге, малсёзлеге болсун халал.
Олжас айтханлай, мен джангырдым элли джылда –
Джангы джырла джазыб башлады къалам.
Алгъын кюрт юзюлгеннге ушай эди назмум,
Чайкъалгъан тенгизге ушайды энди.
Сени бла байланыб эди мени фахмум,
Джазыуум да байланды сени бла энди.
Шимал Джолда да къыбыла джюрегим,
Унамайды шош болургъа, сууургъа.
Мени мюлтеджи этген шыбыла джюрегим,
Былайда да къоймайды кёз ачаргъа, солургъа.
Алай а, джюрек дарманым энди къатымдады –
Джюрек тохтайды деб джокъду къоркъуу.
Бир-бирде джуртха тансыкълыкъ къатылады –
Ол заманда Ташым къаралады, Терегим болады къуу.
Ёзге сокъураныу джокъду джукъгъа.
Этмей сокъураннгандан эсе, - этиб сокъуран.
Сюймеклик чыгъаргъанды мени Джуртдан,
Джангыз олду къайтарлыкъ да джуртха.
Къайытырыкъма – ёзге джангыз кесим тюл:
Талай джан боллукъла биргеме.
Талай назмум да боллукъла биргеме.
Бизге Ата джуртда тиерикди Кюн.
НАЗМУНУ ДЖАРАТЫЛЫУУ
Джангур къоркъууун джел этгенча,
Назму къоркъууун эте,
Джашнайды, чартлайды кёлюм.
Шийир джангур, джюрекни басыб турма –
Тёгюллюк эсенг – хайда, тёгюл.
Сезим ырхыдан къобады Къобан,
Джагъаларын басады Басхан,
Тау тебереди Теберди...
Кесине бар эсе базгъан –
Сезим къобаннга кирсин да,
Хайда, сынасын къарыуун.
Ма ол заманда толусу бла ангылар –
Джаз ала тау сууну барыуун.
Тура туруб, сезим къобан къобса,
Тынчлыгъын къурутады джюрекни,
Бир этеди джер бла Кёкню –
Башха тюрлю кёрюнеди болгъан.
Сезим ырхыны ызында
Къуралады юйюр да, Эл да.
Ырхы ыз – Ырхыз – Архыз...
«Ариу къыз» дерге сюеди тил а,
«Тейри берди» дерге Тебердиге да –
Ариу атла атай хар неге да.
Джангур къоркъууун джел этгенча,
Назму къоркъууун эте,
Джашнайды, чартлайды кёлюм.
Шийир джангур, джюрекни басыб турма –
Тёгюллюк эсенг – хайда, тёгюл.
КЁРЮНЮУЛЕ
Къач эди –
Школда окъуу башланнган кёзюу.
Ючеулен эдик олсагъатда:
Сен, Мен
эмда
Биз орнатхан Терек.
Атларыбызны ал бёлюмлери:
Те, Ма, Бил.
Автомобиль, мобиль, интернет –
Дегенчаладан бири да
Джокъ эди олсагъатда элде.
Энди ала бардыла.
Элде биз джокъбуз ансы.
Бизни сакълай,
Джангыз кеси сюеледи Терек.
Он джылны –
Школну бошаб кетгинчи –
Ол Терекни сакълаб зарандан,
Къараб тургъанбыз.
Бизни кёрсе къууана эди Ол:
Къолларын-бутакъларын созуб,
Чапракъ тилде шыбырдай,
Саламлаша эди.
Биз кетгеникде –
Мууал болуб, бир джылны
Джашау бла ёлюмню арасында
Тургъанды дейдиле.
Элге келгенибиз сайын а –
Къуру да джокълаучанек аны.
Арадан кёб джыл кетиб,
Алай келдик бу джол анга.
Терекни туугъан кюнюне
Орнатхан кюнюбюзню санаб,
Алгъышладыкъ 30-джыллыгъы бла.
Алгъынча къууанмады Терек бизге.
Чапракъларын тёге юсюбюзге,
Кёб хапар айтды чачылгъан элни юсюнден.
- «Былайларын хауле юйле эте айланалла».
- «Солуу юйле» деб, тюзетдим мен.
Мени эссизлигиме сейирсиннгенча,
Башын чайкъады Терек.
- «Энди бир келиригизге
Мен да кесилиб турургъа болурма.
Халкъны джуртундан кёчерча этиб,
Былайларын а тыш байлагъа саталла».
Артда да кёб сагъыш этдим Терекни сёзюне,
Туугъан элим, чачылгъан элим кёрюне кёзюме.
«Халкъны зулму сюрсе джуртундан,
Джуртуна къайытыр ючюн кюрешеди халкъ.
Алай а, халкъ кеси айырылса джуртундан,
Ол болады къайытмаздан талкъ».
Дагъыда он джылдан
Тюбеб бир-бирибизге,
Биз атландыкъ элибизге.
Элге кирген джерде къарауулла,
Аскер сауут-сабаларын чыкъырдатыб,
Хыны этиб, тыйдыла бизни:
- «Кимлесиз? Барасыз къайры?
Кёрмеймисиз – энчи джерди былайы?»
- «Кимди иеси? Къарачайлымыды?
- Огъай. Оруслуду, эрменди, чууутлуду –
Не башхасы барды ким болса да сизге?
- Тюз айтаса, къарачайлы тюл эсе,
Бир башхасы джокъду бизге».
Ма алай, туугъан джерибизге
Туугъан элибизге, Терегибизге да,
Тюбеялмай къайытдыкъ артха.
Терекден айырылгъаныбыздан сора,
Бир-бирибизден да айырылдыкъ.
Сен насыб излей кетдинг къыбылагъа.
Мен Шимал таба тутдум джол.
Хакъ джолда баргъанла болсакъ эди,
Къалмаз эдик Элсиз-Джуртсуз.
Хакъны, Тюзлюкню ызындан тюл,
Дуния малны ызындан атландыкъ да,
Халкълыгъыбызны, Джуртубузну да тас этдик.
Бир-бирибизни да этдик тас.
Шимал Джолда барама кетиб.
Къайрымы? Билмейме.
Кёзюме кёрюнеди Терек.
Эсиме тюшесе Сен.
Къар а джауады.
Къачхы тереклени, сары чапракъланы,
Сагъышларымы да агъарта,
Джауады къар.
КЁК-ДЖЕР АДАМЫНА ЭТЕМЕ САГЪЫШ
Акъ къаягъа къара булут къонса,
Аны мыдахлыгъы кюнню да этеди мутхуз,
Къайгъылы этеди бизни да.
Къара къаягъа акъ булут къонса,
Къара къая да агъаргъанча болады,
Кюннге да джарыкъ къошулгъанча болады,
Джарыгъыракъ болады кёлюбюз бизни да.
Акъ булут да Акъ къаяны,
Бегирек сюеди, билеме.
Алай а, агъартыр умут этиб,
Къара къаягъа да къонуучанды акъ булут.
Къара булут а, Къара къаяны сюйсе да,
Акъ къаягъа ёчдю чабаргъа.
Акъ къаяны да къаралтыргъа излейди –
Къарады иннети къара булутну.
Акъ булут, къара булут да джокълаучанла мени.
Алай эсе – Къара къаягъа, Акъ къаягъа да
Ушай болур джюрегим.
Джети къатлы джюрегими
Акъ къаты, къара къаты да болур.
Алай а, къуру мёлекге тюл, къара джиннге да
Не ючюн ачыкъды джюреги адамны?
Тейри адамны джюреги
Къара кючлеге тюл эсе джабыкъ,
Ол Тейри адамы болмазмы?
Акъ къаягъа, Къара къаягъа да къарай,
Акъ булутха, къара булутха да къарай,
Джюрегими джети къатын да къозгъай,
Кёк-джер адамына этеме сагъыш.
АКЪ СЁЗНЮ ХАПАРЫ
Къанатлы Акъ Сёз
Джети къат Кёкден эне келиб,
Бир къанат къагъым уфукда,
Бир бёрю улум мийикликде,
Бир джюрек къычырым узакълыкъда
Тохтагъанды.
Тохтагъанды десем да, айланады учуб,
Къонар Терегин табалмай,
Ол Джангыз Терегин кёралмай.
Джети къат Кёкден
Джер Джуртха джетгинчи
Джангыз Терегин кесгендиле аны.
Къанатлыла джетиб къайгъы сёз бергинчи да,
Къазакъ бёрюню улууундан
Ангылагъан эди бир палах болгъанын.
Къанатлыла джетгенлеринде уа,
Къанатларын да бушуу кюйдюрюб, къаралтыб,
Акъ сёзге къара кюн келди –
Тюнгюлдю, саудан ёлдю:
Джокъду Джангыз Тереги энди аны.
Джуртда Джангыз Терек, Джашил Терек
Уясы эди бютеу къанатлы джанланы –
Акъ сёзню да Кёкден эннген,
Къанатлыланы да Джерде джаратылгъан.
Къанатлы Акъ Сёз бла къанатлыла
Къадау Ташха къондула амалсыздан.
Бу акъ къагъыт – Джангыз Терекден этилгенди.
Бу назму да –
Къанатлы джыйын бла къанатлы Акъ сёзню
Ол акъ къагъытха тюшген кёлеккелериди.
ТЕРЕКНИ СЁЗЮ
Ташды мени тёнгегим,
Джаным а – Терекди.
Мен солургъа хауа бергенле,
Кеселле мени...
Билмейле насыбысызла, менсиз
Хауа джетмей ёллюклерин.
Бюгюнлери бла джашайдыла,
Тамблагъа этмейле сагъыш.
Ахыр Терек кесилген кюн,
Келликди джерге ахырзаман.
Терек аны айтыб, шуулдайды –
Ай медет,
Мычхы, балта тауушдан
Адам эшитмейди джукъ.
Маджаллары тереклени
Адам къолундан ёлелле.
Аджаллары джетиб тюл,
Илинмек аджалдан ёлелле.
Терекни кеседи адам,
Кесин кесе тургъанын сезмей.
«А;ллах, бумуду сен джаратхан джан?»-
Деб сорама Аллахха, тёзелмей.
АЛЛАХ БИРДИ
2010 джыл, декабрны 24-25-26, байрым-шабат-ыйых кюнле.
Исса файгъамбарны туугъа;н кюнюн белгилей,
Къонгурау къагъалла клисала джер-джерде.
«Аллах – бирди, Хакъ сёз да – бирди»,- дей,
Джума намазгъа атланама межгитге.
Къар джауады агъарта тёгерекни.
Ким клисагъа, ким межгитге барады.
Бир таша кюч, тамаша кюч джюрекни
Джан джурт таба – Кёкле таба – бурады.
Азан таууш къонгурау таууш бла бирге
Тёнгегимден айырады джанымы.
Мен къарайма джер джашаугъа мийикден –
Къайытыр ючюн Ата джуртха джангырыб.
Джулдуз къычырымла бла тергеледи джол,
Не эсе да, къайгъылыды джюрегим:
Джети къат Кёкден къайытхынчы джан –
Топуракъ болмай, сакъланырмы тёнгегим?
Джулдуз джауумла джауадыла Аламда...
Джауа берсинле:
Манга аладан – биринден да! – заран джокъ.
Энгишге къарайма:
Джюджюлеча, джер тёбеде адамла –
Ичлеринде уа – мен таныгъан адам джокъ.
Тюрленнгенди дуния джашау, адам да,
Анда меннге энди орун табылмаз.
Джарлы джан тёнгегине тартса да,
Тёнгекде да анга тынчлыкъ табылмаз.
Алай болса да къайытама мен артха,
Джандетгеча, тёнгегиме киреме.
Ашыкъмазма энди бир да ахратха –
Тёрт санымы тирилгенин кёреме.
Исса файгъамбарны туугъа;н кюнюн белгилей,
Къонгурау къагъалла клисала джер-джерде.
«Аллах – бирди, Хакъ сёз да – бирди»,- дей,
Джума намазгъа атланама межгитге.
АКЪ БАРС, БОЗ КЪУРТ ЭМДА МЕН
Къар джаугъанды белге дери,
Кёрюнмейди джан-джаныуар.
Джол узакъды элге дери.
Къалай барлыкъ эсенг да, бар.
Къаллай къыйын кече ётдю,
Ёзге къар болушду манга:
Къаргъа терен кёмюлдюм да,
Бузламайын чыкъдым тангнга.
Кёз ачдырмагъан борандан да,
Кюрт ичинде табдым ышыкъ.
Сууукъдан къутхардыла мени
Джамчы, башлыкъ, чабыр, ышым.
Джарлы атым джарым джолда
Талагъы туруб ёлдю.
Джерин, джюгенин алыб,
Бир ёмюрню джаяу келдим.
Атындан бошагъан адам,
Не этерикди бармай джаяу?
Ёлюм джетсе джолда джетер –
Кесими да джокъду аяу.
Насыб болса, джетиб Элге,
Туугъан джерге къабланырма.
Ата джуртум, уясыса
боз бёрюню, къабланны да.
Акъ барс бла къазакъ бёрю
Сиз сакълайсыз чегин Элни.
Ас-салам, джангы тёлю,
Танырыкъ болурсуз мени.
Иги умут, иги джора
Джетдирдиле мени Элге.
Тау да, суу да тургъаныча,
Тюбеген а джокъду меннге.
Бир башха халкъ башха тилде
Сёлешеди мени бла.
«Сени халкъынг бизбиз» деб,
Даулашалла мени бла.
Тутулду мени тилим:
Джуртум бар, халкъым а – джокъ.
Тиймесе да манга окъ,
Джюрегим джарылыб ёлдюм.
Акъ барс бла къазакъ бёрю
Келдиле да къатыма,
Бири хырылдай, бири улуй,
Къайтардыла джашаугъа.
Ючеуленбиз энди биз –
Аскери Тейрибизни.
Кюрешебиз къаджыкъмай
Къураргъа Элибизни.
Мухаджир да, мюлтеджи да,
Къайытыгъыз сиз Джуртха.
Джыйдырайыкъ халкъгъа эс,
Къошулугъуз джыйыннга.
Сермешейик дин ючюн,
Сермешейик тил ючюн,
Сермешейик джурт ючюн –
Къошулугъу джыйыннга.
Джуртуна, джазыууна
Ие болуб джашар халкъ.
Миллетни тирилтирге
Ючюбюз этгенбиз ант.
Сынау джолну барабыз
Акъ барс, боз къурт эмда мен.
Биз хазырбыз ёлюрге,
Джангыз халкъ болсун эсен.
ДЖАШАЙЫМ ДЕСЕ — ДЖАШАРЫКЪДЫ ХАЛКЪ
Джашайым десе – джашарыкъды халкъ,
Ёлейим десе – ёллюкдю.
Баргъан джолу болмаса хакъ,
Ол кёб палах да кёрлюкдю.
«Мадар этсенг – этерме къадар»,-
Дегенди Аллах.
Халкъ башына этмейин мадар,
Ёле эсе уа –
Салах да тартылмаз анга,
Къайгъы сёз да берилмез анга.
Кеси кесин ёлтюрген халкъгъа,
Къылынмаз джаназы, къазылмаз къабыр да.
Дини, тили, джурту ючюн кюрешмей,
Дуния мал болуб ангысы, эси,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб,
Башхалагъа джутдурса кесин –
Ол халкъгъа джокъду дуния, ахырат да.
Динин, тилин, джуртун да сакълаб,
Юй-кюн болургъа излемеген халкъ,
Эл-кърал болургъа излемеген халкъ,
Аны ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.
Джашайым десе – джашарыкъды халкъ,
Ёлейим десе – ёллюкдю.
Баргъан джолу болмаса хакъ,
Ол кёб палах да кёрлюкдю.
КЪАРТ БЛА ТУУДУГЪУ
Нартламы,- деди къарт,- тишликни туудугъуну къолуна тутдура, ала уа пелиуанла болгъандыла.
- Алийчамы?- деб сорду сабий, элде байрам кюн барын хордагъан гёджебни эсге тюшюре. Ары да аны Ислам элтген эди – къарт атасы.
- Аланы уллулукъларын сеннге ангылатыр ючюн айтайым. Ма ол отну кёремисе,-деди къарт, кёкде Кюнню кёргюзте.
; Ол отмуду сора,- деди сабий.
; Хоу, аны нартла джакъгъандыла, Къарангыны джарытыр ючюн, къоркъутур ючюн.
; Аны ючюнмю къуру?
; Андан сора да, ала анда тишлик этиб ашагъандыла. Энди ангыла, нартла къаллай болгъанларын – Кюн алагъа бизге бу отча кёрюннгенди.
; Нартла тишликни неден этгендиле, тишлери да темирденми болгъанды,-деб, сорду туудугъу.
; Кюн таякълагъа къарангыны чанчыб, чырылдатыб, ашаб тургъандыла ала. Нартла кетгенли биягъы къарангы дунияны кючлеб башлагъанды...
; Нартла Джерге къайытырыкъ тюлмюдюле да?
; Къарангыны биз кесибиз хорлаялмасакъ, къайытырыкъдыла. Алай а, биз да нарт улулабыз, уллу нартланы къыйнамагъанлай, къарангыны хорлаб къоярбыз,- деди къарт, джангы тишликни туудугъуну къолуна тутдура.
КЕЛИР БОЛУШЛУКЪ АНДАН
«Халкъ, Джурт» деген бир инсан —
Тюшмез ючюн тузакъгъа,
Мен кетгенме узакъгъа.
Алай а, ауруйду джан:
Турады анда халкъым,
Табалмагъанлай хакъын.
Хакъсыз халкъны ёлюрюн,
Биледи да, ёмюрюн
Ашырады кюрешде,
Ашырады сермешде.
Нарт юзюкден болса да,
Къадау Ташдан тууса да,
Ёзю болса да бекджа;н,-
Джокъду ёлмезлик бир джан.
Ашалады темир да,
Бошалады ёмюр да.
Тохтаусуз баргъан кюреш
Бошалмазмы хорлам бла?
Къылыч бла келмеген,
Келялырмы къалам бла?
Келям бла келмеген,
Къылыч бла да келмез.
«Хакъ Сёз, Акъ Сёз» билмеген,
Миллет бола да билмез.
Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла,
Илму бла, билим бла
Сакъланныкъды, къатланныкъды
Халкъны тини, тили да.
Хакъ сёзденди Акъ сёз да,
Хакъдан башланады халкъ.
Ол кертини ангыламагъан,
Хакъ айтханча джашамагъан –
Дуниядан болады талкъ.
Хакъ сёз бла Акъ сёздю
Къара кючлеге буруу,
Къара ишлеге тыйгъыч.
Сёздю эм кючлю сауут,
Анга тенг къайда къылыч?
Хакъ сёз кюч берген иннет
Келтирликди хорламны,
Къутхарлыкъды адамны.
Къутхарлыкъды дунияны.
Мен Хакъ сёзге базама,
Мен Акъ сёзге базама.
Миллетиме джарар деб,
Кече-кюн да джазама.
Меники джарамаса,
Башханы сёзю джарар.
Кесибиз мадар этсек,
Аллах да этер къадар.
Келям, къалам да – Андан,
Хакъ сёз, Акъ сёз да – Андан.
Ол буюргъанны этейик,
Къолдан келгенни этейик –
Келир болушлукъ Андан.
ИЗЛЕУ
1
Сёзле, сёзле, сёзле...
Кёзле, кёзле, кёзле...
Изле, изле, изле....
2
Бар эди кёзю-къашы,
Бар эди сёзю-башы,
Хар неси да бар эди.
3
Ёзге, болмады джазыу.
Сёзден болмады къарыу.
Тохтады келиу-барыу.
4
Ол мен бек сюйген къызны
Джюрекде къалды ызы,
Сёзледе къалды ызы.
5
Ахырзамандан келген улан бла,
Къалюбаладан келген бир къыз –
Тюбеген эдик джолда.
Къаллай бир джылны, джолну
Бир-бирге тюбер ючюн
Келген эдик тохтаусуз.
6
Сора уа?
Тюбедик – айырылдыкъ.
Сен кетдинг ахырзаман таба,
Къалюбала таба кетдим мен.
6
Ким къалайгъа джетери,
Джолда кимге тюбери –
Белгисизди.
7
Джылла, джылла, джылла...
Джолла, джолла, джолла...
Бушууму, насыбмы,
Ёлюммю, джашауму
Сакълай болур алда?
8
Сёзле, сёзле, сёзле...
Кёзле, кёзле, кёзле...
Изле, изле, изле....
БАРМЫДЫ БОЛУШАЛЛЫКЪ?
Кюн къамата чууакъ Кёкден,
Къар джырылдай аякъ тюбде,
Алагъа да, къайгъым кёбден,
Эс буралмай, мен барама.
Арыб-талыб мен джыгъылсам,
Къымылдамай тохтаб къалсам,
Ёлюм джетиб, той къурлукъду,
Къар – кебиннге буруллукъду.
Дангыл тюзде барама Мен.
Чексиз Кёкден къарайды Кюн.
Бизден сора джокъду бир джан.
Бизден сора джокъду бир джан.
Не бир джаяу, не бир атлы,
Не джаныуар, не къанатлы
Кёрюнмейди тёгерекде.
Джангыз – Кюн, ол да – Кёкде.
Сёлеше барама Кюн бла.
Аны бла джангыз тюлме.
Ёзге , ол да батарыкъды.
Джангыз кесим къаллыкъма, сора.
Огъай, къалыб кетмем джангыз –
Кёрюнюрле Ай бла джулдуз.
Мен рахатыракъ болурма,
Кече да баргъанлай турурма...
Келди кече, айтханымча.
Ай да чыкъды, бир ханымча.
Джарый кече къардан, Айдан,
Барама къайры эмда къайдан?
Къалюбаладан
Ахырзаманнга
Бара тургъан адамгъа,
Бармыды болушаллыкъ?!
НАЗМУМА
Былайгъа дери биз келдик бирге.
Энди – джолум башха, джолунг башха.
Былайда сен буруласа халкъ таба.
Мен а – баргъанымча – Хакъ таба.
Сен энди боллукъса джамагъат бла, эл бла.
Мен эсем – къаллыкъма биягъынлай, джангызлай.
Джалан аякъларымы къаната ташла,
Кёкге узалгъан къолларымы кюйдюре джулдузла,
Ёз тутдурлукъ бир аш, магъана
Излерикме тёнгегиме, джаныма да.
Ол джандет ашны излей,
Артха къарасам – къалюбала,
Алгъа къарасам – ахырзаман:
Не къалюбалагъа, не ахырзаманнга
Элтмезлик бир джолну керекме табаргъа.
Тамыры къалюбалада,
Башы уа – ахырзаманнга
Тирелген терекни кёлеккесинде
Тургъан джанланы джазыкъсынама.
Ол терекни бутакъларында
Къанатлылагъа да ауруйду джаным.
Къайсы джолну барсам да,
Джангы джол салсам да –
Болурма тирелирге ахырзаманнга.
Алай а, манга
Джол кёргюзтген барды бир Кюч.
Берилген эсе да джашау ёнгкюч,
Джокъду тюнгюлюу, саудан ёлюу джокъду.
Ахырзаманны эслеб, илгениб, юркюб,
Къалюбалагъа кетгенле да бардыла.
Ала ёмюрде да чыгъаллыкъ тюлдюле андан.
Къалюбала таба барыу да – ёлюм,
Ахырзаман таба барыу да – ёлюм.
Ючюнчю джолну уа – кёрмесе да кёзюм –
Джюрегим турады сезиб.
Джазылгъан назму – тарта артха,
Джазыллыкъ назму – тарта алгъа,
Айтылгъан сёз тарта джерге,
Айтыллыкъ сёз тарта ёрге,
Барама кетиб. Тутхан джолум
Болур эсе уа ючюнчю джол.
Айтылгъан сёзюм, сау къал. Разы бол.
Назмучу бла назмусу
Бир-биринден айырылмай, мадар джокъ.
Назмучу джолоучуду. Джангы джолну,
Ючюнчю джолну – ёмюрлюк джолну,
Излей, джашайды, ёледи ол.
ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ
Джюрегиме киргенди шайтан.
Аны андан
Билмейме къыстаргъа къалай.
Шайтан болгъан джерге мёлек
Келмейди. Къыйналады джюрек,
Алай а, ёлмейди.
Шайтан джашагъан джюрегим,
Бошаргъа башлагъанды менден.
Ёлмейин джюрек,
Ёллюк тюл эсе шайтан,
Сора не магъана джашагъандан.
Джюрек бла джашагъанны къояма мен.
Ёледи джюрек – ёледи поэт.
Аллахха джазады мёлек:
- Джюрегинден шайтанны къыстаялмай,
Шайтан бла уа джашаялмай,
Джюрегин шайтан бла бирге
Къурутханды поэт.
Шайтанны ёлтюргени – сууабды.
Кесин ёлтюргени – гюнахды.
Энди гюнахындан, сууабындан –
Къайсы дженгер базманда?
Аллах этеди джууаб:
-Джюрегине шайтанны ийгени – бир гюнах.
Аны къыстаялмагъаны – экинчи гюнах.
Кесин ёлтюргени – ючюнчю гюнах.
Шайтанны ёлтюргени уа – сууабды.
Алай а, сууабын дженгеди гюнахы.
Гюнахы ючюн чегерикди азаб.
Алай а,
Иги назмулары
Кёб адамны къутхаргъанла шайтандан.
Иги назмулары
Шапагъатчы боллукъла анга.
Джаханюмден чыгъарлыкъла аны.
Адамгъа джарагъан сёзю
Шайырны кесин да къутхарлыкъды.
Шайырны назмусуна кёре,
Аны халкъгъа джарагъанына кёре,
Боллукъду джазыуу:
Джашауу – ёлюую – тирилиую да.
20-21 ЁМЮРЛЕ
Ёмюрню ахыры да – аллыча,
Бошалды оюлууу бла къралны.
Кёб къара иш болду эсде къалырча,
Излесенг да – унуталмазса аны.
Эки башлы къуш – биягъы –
Къайытыб къонду тоханагъа.
Адам айырыу, миллет айырыу,
Къан ыз къоя, чыкъды арагъа.
Ууакъ миллетлени джутуу, къурутуу –
Орус патчахланы тюшюреди эсге.
Бютеухалкъ къозгъалыу, чайкъалыу
Керекмиди джангыдан бизге?
«Оноу керекли тюб болду бир эл»...
Эс буруб нартла айтхан сёзге,
Ата-бабалача къатдырмасакъ бел,
Бу ахыр ёмюр боллукъду бизге.
Джыйырманчы мурдар ёмюрден,
Ауур джаралы болса да, къутулду халкъыбыз.
Къазауатладан, сюргюнден, тутмакъдан
Сау къалгъан джарымы къайытды Джуртуна.
600 кесек этилген халкъыбыз,
14 джылгъа болуб къалмай талкъ,
Мадар болгъанлай сюргюнден къайытды ызына –
Джуртда джангыдан болур ючюн Халкъ.
Джыйырманчы сынау ёмюрден
Сый бла ётдюле ата-бабала.
Тыйыншлы болсакъ алагъа –
Бу ёмюрден биз да ётербиз.
Хакъ джолдан таймаса халкъ,
Бу ёмюрде да къалыр сау-эсен.
Сакъланыр тилибиз, джерибиз,
Ангыбыз, саныбыз да ёсер.
Бир Аллахха этмейин къуллукъ,
Дуния малгъа урсакъ а баш –
Джуртубузну башхала кючлерикле,
Бизни да кеслерине этерикле
Джалчы, шапа, къул-къарауаш.
Дин-тил ючюн, Ата джурт ючюн
Биригиб, кюрешмесек бюгюн,
Тамблабыз боллукъ тюлдю бизни –
Сыйрат кёпюрдю бизни халкъгъа бюгюн.
Иманыбыз-ангыбыз-эсибиз
Толу болса – андан ётерикбиз.
Халкъ болмай, сюрюу болсакъ биз,
Барыбыз да джардан кетерикбиз.
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз,
Иманыбыз сыналады бюгюн.
Кимди халкъ, кимди сюрюу –
Ол затха къаралады бюгюн.
Ангысыз-эссиз къарыусуз халкъла
Тас боллукъдула дуниядан.
Иманлары-рухлары кючлю къауумла
Джашарыкъдыла дунияда.
Кёб палахдан ётген халкъыбыз,
Динин, тилин, джуртун да сакълар,
Ангысын-эсин, санын да къатлар.
Минги таулула деб бошму айталла бизге?
Тейри адамы – атыбыз, антыбыз.
Башха халкъладан небиз кемди бизни?
Ахырзаманнга дери джашар халкъыбыз.
КЕТДИ ЭНТДА БИР ДЖЫЛ
Кетди энтда бир джылым...къаядан.
Башым агъарды джарсыудан, къайгъыдан.
Джангы джыл къарайды Айрыдан.
Билмейме, не келтирир ол да.
Джашауумдан юзюлдю бир джылым –
Бир атламгъа къысылды аджалым.
Кёб затха къыйналды джаным.
Мамукъдан болмады джол да.
Билгенле хакъны, адетни, тилни,
Ёкюлю болгъанла халкъны, элни,
Джылдан джылгъа аз бола баралла,
Джукъбилмез аманла артха къалалла.
Джашаудан энтда бир осал джыл кетди,
Кёб ашхыны, игини, ырхыча элтди.
Кёб сёз юзюлдю тилден да.
Сакълау джокъду энди Кёкден да.
Акъ сёз учса да алкъын джюрекден,
Хакъ сёз келиб бошагъанды Кёкден.
Къоркъама Акъ сёзге да келир деб къара кюн –
Джазгъан къой, окъугъан да аз бола барады.
Кетди бир джыл, ахыры – сууукъ,
Этди мени ёлюмге джууукъ.
Къоркъама, къуру кесиме тюл – халкъгъа:
Ахырзаман бир джылгъа джууукълашды анга.
Джангы джылгъа той этиб, тюбесе да адам,
Бютеу адам улугъа джууукълашды ахырзаман.
Энтда бир джыл кетди...къаядан.
Неге харс ургъанын билмейме адам.
Алай а, тюз эте болур.
Кеси кесине кёл эте болур,
Къалмаз ючюн ёлюб саудан,
Замансыз болмаз ючюн къаудан.
Кетгенни ашыр, келликге тюбе.
Темирден кийиб турсанг да кюбе,
Болджал джетсе, тиерикди окъ:
Къадаргъа мадар джокъ.
Адам улу, хайда тебсе, джырла.
Заманны тыяллыкъ тюлсе джылаб.
Келлик эсе, келсин ахырзаман,
Тебсей, джырлай тургъанлай адам.
АКЪ КЕМЕМИ КЮРЕШЕМЕ ИШЛЕБ
Къара кюн адамланы, башха джанланы да,
Къутхарыр иннет бла
Бир акъ кеме ишлеб кюрешеме.
Билмейме,
Кимни, нени, къачан, къаллай ахырзамандан
Къутхараллыкъды мен ишлеб кюрешген кеме.
Унух файгъамбарны кемесине,
Кязим хаджини къайыгъына,
Джырчы Сымайылны къанатлысына
Ушаргъа, ушамазгъа да болур ол.
Ол акъ кемеге
Джаралы джугъутурну да,
Джаралы ташны да,
Джангыз терекни да,
Башы кёкге джетген Минги Тауну да
Алыр умутум барды.
Ол акъ кемеге
«Джаралы джугъутурну» да,
«Джаралы ташны» да,
«Джангыз Терекни» да,
Башы кёкге джетген «Минги Тауну» да
Алыр умутум барды.
Бютеу адам улуну
Дини, тили, тарихи бла,
Бютеу Джерни
Тауу, тюзю, тенгизи бла
Ол акъ кемеме
Алыргъа излейме,
Къутхара къара кюнден –
Ахырзамандан.
Къоркъууум да барды:
Ол акъ кемени ишлеб бошаргъа
Заманым джетмей къалса,
Мен башлагъан ишни
Ахырына джетдирирге
Адам да табылмай къалса...
Огъай,
Аман джора этгенча да кёрюнмесин.
Аллай сагъышла бла ишим бёлюнмесин.
Къолдан келгенни этейим мен:
Болгъан къадарда сау-эсен,
Къаджыкъмай ишлей, кюреше барайым.
Тёшекде тюл, эшикде,
Аякъ юсюнде, ат юсюнде
Сермеше ёлгенледен болайым.
Хакъ джолдан таймай барыргъа
Кючюм джетерми? Джетер:
Мадар этсем,
Аллах да къадар этер.
Дин-тил-джурт ючюн баргъан
Къазауатдама:
Юлюшсюз къалмам
Дуниядан, ахратдан да.
Боракъ атым кёкден къарайды кишнеб –
Къутхарыргъа хазырды джанымы.
Ким ийгенин да билеме аны.
Алай а, мен борчлума къутхарыргъа дунияны –
Акъ кемеми кюрешеме ишлеб.
КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ
Къадау ташха бурулгъан ант сёзмюсе сен,
Акъ сёзге буруллукъ бир Къара ташмыса сен?
Кяба ташны къарнашы – джулдуз ташмыса сен?
Минги тауну джашы – Минги ташмыса сен?
Огъесе, Къарачай къралдан, Башчыдан
Хапар айтхан Къарча ташмыса сен?
Кесилген Джангыз Терекни да сендеди джаны:
Сен сау болуб, киши ёлтюраллыкъ тюлдю аны.
Сен сау болуб, бизни онглаялмазла джаула:
Сен – Ата джуртубузну бойнуна Аллах такъгъан дуа.
КЪОБАН
- «Бир суугъа эки кере кирмезсе...».
- Нек кирмейме?
Нарт сёзню дженгер умут этеме:
«Бутларымы ат этиб, къолларымы къамчи этиб»,
Къобан сууну сюреме ызындан,
Сюреме да,- тёбенледе, кенг тюзледе джетеме.
Алай а,
Тауушундан, барыуундан, татыуундан
Къобан сууну таныялмай къалама.
Къайда ол кёк суу, акъ суу, къара суу?
Къайда ол къанатлы суу, учхан суу?
Орайда тарта, зикир да айта баргъан суу,
Ташын джалаб, сууун ичиб турурча –
Къайда ол зем-зем суу, Къобан суу?
- Къобаннымы сораса, майна Къобан...
Былайда джашагъан орус-орман
Бу боз суугъа «Къобанды» деб, туралла.
Къобан суу тауундан айырылыб,
Тёбенлеге, тюзлеге джетгенлей,-
Не джазыкълыкъ джетеди анга, хей.
«Таулу тюзде абыныр», тау суу да – алай.
Аны билиб къайытханды сюргюнден Къарачай.
Тюзде да сакъланады Къобанны аты,
Алай а, тюзде сына;ды аны къанаты.
Учхан суу тюлдю ол энди – барады сюркелиб.
Джаны чыкъгъаннга ушайды, къалмаса да ёлюб.
Джаны таулада къалгъанды, тёнгегиди баргъан тенгизге.
«Тауладан айырылсагъыз – джокъ боллукъсуз»,- дейди ол бизге.
«Менича боллукъсуз: атыгъыз бар – кесигиз а джокъ».
Ызыма бурулама айтмайын джукъ.
Джангыз Ата джуртда сакъланныкъбыз биз.
Джангыз Ана тил сакъларыкъды бизни.
Джангыз дин-иман сакъларыкъды бизни.
Сакълаялсакъ аланы,
Сакълаялсакъ аланы,
Ала сакъларыкъла бизни.
СУУАБ-ГЮНАХ ДЕФТЕРЛЕ
Гюнахымы-сууабымы мен кесим да джазама,
Меннге ийнанмагъанча, ала да джазалла.
Мен да джазама, ала да джазалла.
Алада джокъду гюнах –
Ала буйругъун тындыралла Аллахны.
Къымыжа;ма алларында аланы –
Туугъанымдан ёлюб кетгинчи –
Неми да кёрелле, билелле, джазалла.
Иннетими, сёзюмю, этгеними –
Алгъанча суратха,
Тюшюрелле къагъытха.
Мен джазма назму. Ала
Сууаб-гюнах базманнга салалла аны да.
Кесиме, башхагъа да
Хайыры, хатасы тергелликди артда.
Мен да джазама, ала да джазалла.
Алагъа бериб салам,
Къарай джерге, къарай Кёкге,
Къаламны тийириб джюрекге
Къагъытха къабланама. Къалам,
Сёзлеге бурулгъан сезимлени
Тизиб барады. Ала уа,
Имбашларымда къанат къагъа,
Къарайла джюрегиме, сезимиме, сёзюме.
Сууаб-гюнах дефтерле – ала джазгъан,
Сууаб-гюнах дефтерле – мен джазгъан,
Баш Тёрени аллына тюшген кюн –
Ажымсыз белгили боллукъду
Адамлыгъым, шайырлыгъым да.
Болгъанны джазыб баргъандан ары,
Ала – мёлекле – къайдан ангыларыкъла
Адам джюрегин?
Мёлекле джазгъан бла
Адамла джазгъанны
Тенглешдириб, къараб,
Тюз оноу этерик бир Аллах кесиди.
Абдез алыб, намаз къылгъанча,
Абдез алыб, джазама назму.
Эки имбашымда эки мёлекге
береме САЛАМ.
Ала да джазалла, мен да джазама.
Бир-бирибиз бла сёлеширге, кенгеширге
Джокъду мадар.
Алайды къадар.
Ана тилими джашарына,
Адам джюрекни тазаланыууна,
Шайтанны ёлюрюне
Иннетим-сёзюм-ишим болалса себеб,-
Сора,
Сыйрат кёпюрден тёнгереб,
Кетмезге да болурма.
Мен да джазама, мёлекле да джазалла.
Адамны джашауун джазабыз биз.
САРЫДЖИЛИК ТЁЛЮНЮ ЭСКЕРЕ
Мен акъ бла ёсгенме элде.
Шахарда юренсем да шайгъа,
Алкъын
Эл берекет турады кёлде.
Бир-бирде къарасам Айгъа –
Джууурт айраннга ушатама аны,
Нартюх гырджыннга ушатама Кюнню да.
Эт бла, джау бла, айран бла
Ёсген сабийле таулада,
Къалай къалырла сарыджилик болмай –
Ёз тутдургъан ашны ашагъанла ала.
Джюзджыллыкъ къартла аланы
Къулакъларына къычыргъанла азан.
Бешикде киргенди иман
Джюреклерине аланы.
Нарт джигитле бла бирге
Эмегенлени къыргъанла ала.
Джуртха къайытыб Къарча бла бирге,
Къарачай къралны къургъанла ала.
Ёсдюре эдиле бизни алай –
Нартладан, шыйыхладан да айта хапар.
Ай ол къартланы излеген энди,
Аланы къабырлада табар.
Энди мени келгенде джылым,
Ол къартла да кёрюнелле нартлача.
Аллах буюрсун тёлюлеге,
Адам болургъа алача.
Аллай къартла джокъдула энди.
Аллай элле да джокъдула энди.
Этеме дуа, сын ташлагъа къарай:
Джокъду буруннгу Къарачай.
Этеме тилек тау башлагъа къарай:
Эс джыймазмы бюгюннгю Къарачай?
Артха къайытмазмы буруннгу Къарачай?
Тау Эл къуралмазмы алгъынча –
Биз Ата джуртсуз, Ана тилсиз къалмазча?
ХАКЪ СЁЗ ДАРМАНЛЫКЪ ЭТЕР
Халкъ ауруйду –
Не этсин адам.
Къайдан, кимден, къачан эсе да,
Джетгенди заран.
Бир джюрекде да
Джокъду хошлукъ.
Гъарбдан не Шаркъдан
Келир болушлукъ.
Келирми? Огъай.
Сакъламайыкъ бош.
Тюзелмезликди
Бара-бара къош...
Тюзетмесек –
Тюлдю тюзеллик.
Болушлукъ да
Тюлдю келлик.
Адам эсек биз,
Миллет эсек биз –
Къутхарлыкъды бизни
Ангыбыз, эсибиз.
Иман, билим,
Сабырлыкъ, таукеллик –
Алалла бизге
Джашар кюч берлик.
Кёк чартларча,
Басыныбды хауа.
Назму джазама,
Джазгъанча дуа.
Эминаладан да
Сау къалгъан эсек,
Сюргюнледен да
Къайыталгъан эсек,
Бюгюнлюкде да
Кетмезбиз эриб.
Окъурча Китаб,
Таныйбыз элиб.
Джети элибни
Къошуб бир-бирге,
«Къарачай» деб,
Ётдюрген тёрге –
Ол чексиз Кюч бизни
Тюб этиб къоймаз.
Хакъ джолгъа бизни
Къайтармай къоймаз.
Тёгерегибиз
Чынгылды, джарды.
Джетсе эсибиз –
Къутулур джол барды.
Ауруу бар эсе,
Барды дарманы да.
Излерге, табаргъа
Керекбиз аны да.
Халкъ ауруйду. Хакъ сёз
Дарманлыкъ этер.
Халкъ тюшюнюр да,
Тирилиб кетер.
ИТ КЪАУУМ МУРАТЫНА ДЖЕТМЕЗ
Бир-бир адамны чыгъады джаны,
Ёлгюнчю огъуна тёнгеги-саны.
Кёбден-кёб бола баралла джансыз адамла,
Хакъгъа, халкъгъа сансыз адамла.
Халкъгъа, Джуртха сансыз адамла –
Ит адамла, имансыз адамла.
«Уммет», «Миллет» деген джокъду алада.
От сакълайды аланы алда.
Ит адамла бла джанлы адамла,
Ит къауум бла джыйын джанлыча,
Ит бла бёрюча,
Алайды аралары аланы.
Ит кёбдю, джанлы уа – аз.
Къул кёбдю, ёзден а – аз.
Имансыз кёбдю, иманлы уа – аз.
Джерде адам кёбдю,
Керти адам а – аз.
Джансыз адамла – ауанала.
Алай а,
Бютюн къоркъуулулла ала.
Излейле ала
Бютеу халкъны этерге джансыз,
Къояргъа имансыз.
Ёзге, ит къауум муратына джетмез.
Бёрю бурулмаз итге,
Къуш да къаргъа болмаз.
Джансыз
Ёмюрде да джанлыны дженгмез.
КИМДИ ПАЛАХХА ЭШИК АЧХАН?
«Ауруу-ёлюм соруб келмейди» дейдиле.
Алай эсе,
«Ажымлы атласанг – ажымсыз ёлюрсе» деб,
Нек айтадыла сора?
О ненча аурууну, ёлюмню
Къабханларына тюшебиз,
Кёре, биле, ангылай тургъанлай.
Аурууну-ёлюмню терслесек да,
Кесибизде да кёбдю терслик:
Кёбюсюне палахха
Эшик ачхан – кесиди адам.
НЕ БЛА БОШАЛЛЫКЪДЫ ДУНИЯНЫ АХЫРЫ
адамчыкъла кёб бола,
Адамла уа аз бола,
Барады дунияда.
Бу барыуну ахыры
Не бла бошаллыкъды экен?
Китабла айтхан тюз эсе –
Ахырзаман бла бошаллыкъды дуния.
СЫН ТАШ
Джангыз Терекни сын ташыды –
Къадау Таш.
БАРАЛЛА КЕТИБ
Джан бла Тёнгек
Бир-биринден
Айырылгъа;нла къалюбалада.
Андан бери
Джан – джети къат Кёкге,
Тёнгек – ахырзаманнга
Барадыла кетиб.
Тёнгек джетгинчи ахырзаманнга,
Гъаршха джеталса джан –
Келмезге да болур
Джерге ахырзаман.
Ол заманда
Тёнгек бла Джан
Джангыдан
Тюберге да болурла
Бу дунияда.
Джан кесин, тёнгегин да
Болур къутхарыргъа:
Джангы джашау, хакъ джашау
Болур къуралыргъа,
(къуралмазгъа да болур).
Боллукъ
Белгисизди алкъын:
Тёнгек – харамгъа, гюнахха,
Джан – Кёкге – Аллахха
Баралла кетиб.
ТЁНГЕК БЛА ДЖАН
Терен джукъу кючлегенде адамны,
Тёнгегинден чыгъыб кетиб джаны,
Мийик кёкден къараучанды джерге.
Джер тартмайды аны кесине.
Аны тартхан – Ай бла джулдуз,
Тыйгъан а – болджалды джангыз.
Аны ючюн ол къайытыб Кёкден,
Биягъынлай кирсе да тёнгекге,
Джокъду тёнгекге сюймеклиги аны –
Джангыз, кетер кюнюн сакълайды Кёкге.
Ушамагъан – джукъмайды:
Ушамайла бир-бирине ала –
Бири джерденди, бири уа – Кёкден.
Джазыкъсынама мен тёнгекни –
Къыйынлы – билмейди Кёкню.
Джазыкъсынама джанны да –
Джер джашау къыйнайды аны да.
Сени, кесими да джазыкъсынама мен:
Джер бла Кёкча, джан бла тёнгекча,
Джууукъбуз-узакъбыз алай,
Дагъыда барабыз джашай:
Джазыу кючлюдю бизден.
Буйрукъ келгинчи Кёкден,
Айырылыргъа да джокъду мадар.
Не этейик – алайды къадар.
Джанын къоюб кеталмайды тёнгек,
Джан а кетиученди къоюб тёнгегин.
Бирча эркинлик бермегенди Кёк
Джан бла тёнгекге да.
Болса да, барабыз джашай
Хауа бла Адам.
Алай а, тюлдю белгили –
Къайсыбызбыз тёнгек,
Къайсыбызбыз джан?
ДЖЮРЕКНИ УРУУУУ
Джюрегими ургъанына тынгыласам,
Бир-бирде тау къушха,
Бир-бирде уа шорбат чыпчыкъгъа
Ушатама аны.
Сюймеклигине, сюйгенине кёреди
Джюрекни да джюрюшю, къанат къагъыуу.
АЛКЪЫН АЛДАДЫ КЁРЛЮГЮМ
Мени джюрегим бла ётеди
Азия бла Европаны чеги.
Эсим таугъа, тюзге да кетеди,
Джюрегим джарылгъанды эки.
Чыгъышданмы, Батыданмы –
Чыкъгъан болурма къайдан?
Джууаб, джарыкъча, келеди
Кёкде джулдуз бла Айдан.
Джюрегими ичи бла ётеди
Кёк бла джерни чеги.
Эсим Кёкге, джерге да кетеди,
Джан бла тёнгек болалла эки.
Анда къалгъанды джаным,
Тёнгегим келгенди бери.
Джюрегимде улуйду джанлы –
Эшитмеймиди аны Тейри?
Джюрегим турса да тутуб
Эки дунияны бирлигин,
Сыйрат кёпюрден джокъду къутулуу –
Алкъын алдады кёрлюгюм.
Stavanger, 01.01.2011
СЁЗГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ
Гурт чыгъарады кече
Джулдуз гаккыларына джатыб.
Аланы къатында неди назму –
Атама отха джыртыб.
Гурт чыгъарады джюрек
Сезимледен-сёзледен.
Назму джилтин къанатланыб,
Чыгъады отну ичинден.
Хакъ сёзге джокъду ёлюм,
Акъ сёзге да – алай.
Джюрекден чыкъгъан назму
Отда кюеред къалай?
НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА, БИЗГЕ?!
Къаллай бир джашарымы билмейме –
Бир аймы, бир джылмы, ёмюрмю?
Ёлюм – кесим бла къалмай –
Сёзюме, тилиме да келирми?
Адамны кесинден эсе,
Джангыз баласы ёлсе алгъа,
Билмейме – не бла, къалай –
Болушургъа боллукъду анга?!
Кесинден алгъа джыры
Ёлсе джырчыны да,
Билмейме – не бла, къалай –
Джазылыр кёлю аны да.
Ёзге барын да унутдургъан
Къыйынлыкъ турады келе:
Харам тынгылауну турабыз басыб –
Тилибиз а – турады ёле.
Ана тилибиз турады ёле,
Ёлтюрген да аны – кесибиз.
Аллах да болушмаз бизге –
Адам тюл – мурдарлабыз биз.
Анала, атала да кетелле
Тилни, Джуртну эте аманат.
Тёлюле ёсюб джетелле,
Аманатха болгъан хыянат.
Атаны джаны Ата джуртдады,
Ана тилдеди джаны Ананы.
Анадан-Атадан да бошайбыз,
Манкъурт болсакъ, эскермей аны.
Сакъламасакъ Аллах бергенни,
Аллах бизлеге болурму разы?.
Сыйсызлыкъ джетер сау кюнюбюзде,
Ёлсек – къылынмаз джаназы.
Тилсиз, джуртсуз къала турады
Хакъ джолда бармай халкъыбыз.
«Кеси кесин ёлтюрген халкъ» -
Былай къалыр тарихде атыбыз.
Кетерикбиз джардан, джашаудан,
Биригиб демесек «хайт!».
Сакълар ючюн тилинги, джуртунгу
Не этесе? – аны бир айт.
Тиллери, джуртлары ючюн
Къалгъанла этелле къазауат.
Ёле тургъанын кёре тургъанлай,
Бизни халкъ а турады тынгылаб.
Сансыз этиб тилни, джуртну да,
Джайылыб, кетиб барабыз тюзге...
Дуниядан, ахыратдан да юлюшсюз къалырча,
Не болгъанды, аланла, бизге?!
НЕДИ БУ — ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ?
Кюрешсем да къыбыла таба барыргъа,
Башлагъанма Шимал Джолда къалыргъа.
Башым – Кёкдю – учсуз-къыйырсыз, чексиз.
Тёбен джаным – чайкъала тургъан тенгиз.
Сууда батмай, барыр кибик – аякъ джокъ,
Кёкге учарча, – керамат джокъ, къанат джокъ.
Мен – мёлек тюл, файгъамбар тюл, шыйых тюл,
Умутларым барадыла бола кюл.
Ана тилимде сёлеширге адам джокъ.
Бу тийреде манга ушагъан бир джан джокъ.
Шимал Джол да – Сынау Джолгъа бурула,
Мен барама терен къаргъа батыла.
Аргъы джагъада кёз алмайма тауладан:
Азан таууш келеди аладан,
Орайда таууш да энеди аладан –
Мен барама, къыйын эсе да, баргъан.
Къара джин чыгъады аллыма.
Сымайылча тюбейме къанлыма.
Ийнанмайма тюз сёзюне да аны –
Душманыды ол Аллахны, адамны.
Джангылтыргъа кюрешеди ол мени:
- Къоюб кетме тенгизлени, тюзлени.
Сен сёлешир адам джокъду тауда да.
Къалмагъанды халкъынг, тилинг анда да.
- Сен, къарабет, бош сёлешме, кюрешме
Акъ джолдагъы, Хакъ джолдагъы джаш бла,-
Мен урама ол шайтанны таш бла.
Къоялмазла мени тыйыб тенгиз-терк,
«Халкъым-Джуртум» дей, тебе эсе джюрек.
Бир ёмюрден джыйылама джуртума.
Мен тюбейме башха тилли халкъыма.
Джыгъылама джетген кибик бычакъ, окъ –
Ана тилде сёлеширге адам джокъ.
Сын болгъанма, джыялмайма эсими:
Мен терслейме Кёкню, джерни, кесими.
Башхаланы терслемейим – хакъым джокъ.
Джашаргъа да излемейме – халкъым джокъ.
Мен билмейме – бу тюшмюдю, тюнмюдю?
Озуб кетген, келе тургъан кюнмюдю?
АЛЛАХ АЙТСА, ТАС БОЛУБ КЕТМЕЗБИЗ
Бурунладан бюгюнлеге джетгинчи,
Ислам динден, Тюрк тилден, Кавказ джуртдан
Оюлмазлыкъ ючгюл къала этгинчи,
Джан сакъларыкъ Тейри къала этгинчи,
Халкъым динин, тилин, джуртун да,
Табхан болур – ненча кере – тас этиб?
Бюгюн неге къыйналама, къоркъама,
Тау кёлюмю аман этиб, аз этиб.
«Джашау, ёлюм да – хакъ». Тюшюндюреди керти:
Аны адамла, халкъла да сынайдыла.
Тирилгенле да бардыла ёлюб –
Байламлыла джулдуз бла Ай бла.
Джашай, ёле, тириле да келгенбиз.
Бюгюн кюн да биз тас болуб кетмезбиз.
Къуру тюлбюз Эс бла Ангыдан –
Аллах айтса, джангырырбыз джангыдан.
АЛЛАХ САЙЛАГЪАН
Назму тизгин – джашил ырджыды
Харам-халал, сууаб-гюнах айыргъан.
Аны айтхан керти Джырчыды,
Олду Шайыр Аллах кеси сайлагъан.
САКЪЛАГЪЫЗ ПОЭТЛЕНИ
«Ат чабса – ит чабар» – алайды адет.
Итлеге эс бурса, абыныр поэт.
Тагъылгъан маскеле – калак итледен – къайыр.
Барын къозгъагъанды
Акъ сёзю бла, хакъ сёзю бла бёрю кёзлю шайыр.
Маске – алларында, ызындан – итле,
Джыйын болуб чабадыла поэтге.
«Акъ Юйде» къара къул юсдюреди аланы,
Сарыкъулакъ орман аю ёсдюреди аланы.
Къул къралда ёзден халкъгъа джашау джокъ.
Къул къралда хакъ сёзге орун джокъ.
Юредиле, чабадыла маскеле бла итле.
Аны ючюн а джазарларын къоймайдыла поэтле.
Хакъ сёзню эм Акъ сёзню
Поэт джаяды халкъгъа.
Къралгъа тюл, къауумгъа тюл,
Къуллукъ этеди Хакъгъа.
Ит джорукъну къуллары,
Къул джорукъну итлери,
Аны ючюн сюймейле
Тюз сёзлю поэтлени.
Сюек, тегене ючюн
Талашадыла итле.
Поэтле уа, поэтле –
Бёрю кёзлю поэтле,
Тейри сёзлю поэтле –
Инсан хакълары ючюн,
Миллет хакълары ючюн
Сермеше джашайдыла,
Сермеше ёледиле.
Орман аюге бетсине,
Джыртадыла тамакъларын
Маскеле бла итле.
Халкъны
Джууукълашдыра Хакъгъа,
Джашайдыла, ёледиле
Ёзден рухлу поэтле.
Ит итлигин этеди,
Поэт а – поэтлигин:
Поэти болгъан халкъ
Тас этмез миллетлигин.
Адамлыгъын тас этмез
Поэтлери болгъан халкъ,
Тилин, джуртун да сакълар,
Джашар буюргъанча Хакъ.
Борчу неди поэтни? –
Сакълау тилни, адетни.
Поэти болмагъан халкъ,
Дуниядан боллукъду талкъ.
Къалгъан кюнде поэтсиз,
Миллет боллукъду тилсиз.
Адам эсенг, аны сез:
Хар нени аллыды Сёз,
Хар нени башыды Сёз.
Хакъ сёз бла Акъ сёздю
Адамны АДАМ этген,
Сюрюуню МИЛЛЕТ этген.
Джашатыр, айнытыр ючюн
Халкъланы, миллетлени,
Хакъ сёзге джол беригиз,
Акъ сёзге сый беригиз:
Сыйлагъыз поэтлени,
Сакълагъыз поэтлени!
БОРАН КЁЛЮМЕ ЫШЫКЪ ДЖОКЪ
Сюргюнде туугъан джерим: Къыргъызстан, Кок-Сай.
Кавказда элим, джуртум: Къызыл-Къала, Къарачай.
Бюгюннгю джолум мени – тыш къралда, Шималда:
Кёрюнмейди ышыкъ джер боран кёлюме алда.
Билмейме, сакълайды не, боран кёлюмю алда.
ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ ЛЛАХ
Джашауда кёб затны тас эте келебиз да,
Эм ахырында джашауубузну да этебиз тас.
Ма ол заманда ажымсыз ангылайбыз
Болмагъанын Аллахдан башха илях*. (*объект поклонения)
Ля иляха илля Ллах.
Акъ сёз да къара тюрсюн алады,
Хакъгъа этмесе къуллукъ.
Кёк бла джерни чегинде,
Эки дунияны чегинде
Кёрюнеди боллукъ.
Ол чекге барама джете.
Ачылады манга ДЖЕТИ:
Джети къат Кёк,
Джети къат Джер,
Джети къат Сёз.
Джети аятлы Китаб ачхан сура...
Алай а,
Бу дуниягъа къайытыргъа,
Кёргеними да айтыргъа,
Къалмагъанды заманым, кючюм.
Башха дуниягъа кёчюу –
Бир джерден бир джерге кёчгенча тюлдю:
Ёлюмдю ол – эмда – сюргюндю.
Джанны айырыб тёнгекден,
Сюредиле Кёкге.
Биз Джерде сынагъан сюргюнле, палахла
Джукъ да тюлдюле Аны къатында.
Ол сюргюнден
Артха къайыталгъан,
Хапар айталгъан джокъду.
Ахыр сюргюндю ол.
Джашауда кёб затны тас эте келебиз да,
Эм ахырында джашауубузну да этебиз тас.
Ма ол заманда ажымсыз ангылайбыз
Болмагъанын Аллахдан башха илях*. (*объект поклонения)
Ля иляха илля Ллах.
ТЁРТЕУЛЕНБИЗ
Энтда мен кесим джангыз къалдым –
Ёлгенчама, болсам да сау-эсен.
Тёгерегим – чайкъала тургъан тенгиз,
Арасында айрымкан да – мен.
Талайдыла толкъунла джюрегими,
Джашауума этеме сагъыш.
Сындыргъа;нла боранла Терегими,
Ёшюн уруш этеди Ташыма да къыш.
Тыялмайын джырла да, назмула да,
Кетдиле джылла да, адамла да.
Къазакъ бёрюча улуйду джюрегим,
Бу дунияда къалгъанчама кесим.
Эс тенгизде чайкъалады къайыгъым –
О;л минер кёрюнмейди кеме.
Къайыкъгъа къаланнган джарсыуум, къайгъым
Барадыла аны тюбсюз суугъа кёме.
Къайыкъланы къой, кемелени да
Къутхара келди чыммакъ къайыгъым.
Энди уа тайгъанды аягъым –
Чакъырама сауланы, ёлгенлени да.
Биринден да джокъду болушлукъ –
Тынгылайдыла ёлгени, сауу да.
Мен къутхаргъанла да этмейле таууш –
Къайдадыла экен тюзлю, таулу да?
«Келир,- дейме, - себеб Аллахдан».
Тёнгегими къутхарлыкъ табылыр бир адам,
Джанымы уа къутхарыр юч зат:
Намаз, назму эмда табигъат.
«Ючден дагъан таймаз». Таймаз.
Былагъа таянады джаным.
Мийик кёкден береди белги
Джулдуз чырагъым джукъланыб, джаныб.
Джашил табигъат, Хакъ сёз бла Акъ сёз
Джашаргъа, ёлюрге да берелле къарыу.
Алагъа кёчерикме мен,
Акъырын бола келиб, тохтаса барыу.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
Алай ёсгенди Къарашауай да.
Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб,
Тау кёллю болгъанды Къарачай да.
Ма ол табигъат къутхарады мени
Намаз бла, назму бла бирге.
Къадау Ташха таянама мен,
Джангыз Терекча кёрюнсем кесиме.
- Кесингмисе?- деб, соргъан болса,
- Тёртеуленбиз,- деб, береме джууаб.
Намаз да, назму да, табигъат да мени
Аджалдан туралла къоруулаб, сакълаб.
ДЖОЛ ЁЛЮМ БЛА БОШАЛМАЗ
Саулада сау кёрмейин,
Ёлгенле бла сёлешсенг –
Къалырмыса ёлмейин,
Нарт тулпар болсанг да сен?
Саулада сау кёрмейин,
Саудан ёлдюм кесим да.
Къутхараллыкъ бар эсе,
Бир къутхарсын келсин да.
Ана тилде джазама –
Кёрюнмейди сёз узун.
Джууаб а – башха тилде,
«Джарыла эсенг – бузул».
Ай, бу мен джазгъан тилде
Джокъ окъугъан, джазгъан да.
Ёлген тилде джазама,
Кёл азгъаны – анданды.
«Ахыр шайыры халкъны,
Ёлген тилни поэти»
Болмаз ючюн – не этдим?
Бу кюннге къалай джетдик?
...Эки кере сюргюнден
Къайтаргъан эди халкъны –
Биз дагъыда билмедик
Джолуна тюше Хакъны.
Сууаб этиб гюнахны,
Халал этиб харамны,
Биз тилейбиз дагъыда:
«Къутхар халкъны, адамны».
Тилибизде сёлешмей,
Дин, джурт ючюн кюрешмей,
Инсан хакълары ючюн
Зулму бла сермешмей,
Дейбиз дагъыда неле?
Миллет турады ёле.
Махтайыкъ аны несин –
Ёлтюре эсе кесин.
Сёлешмейин тилинде,
Ёлтюре эсе тилин,
Бирлешмейин, джаулагъа
Кючлете эсе джерин,-
Сора, быллай къауумгъа
Халкъ дерге боллукъмуду?
Ёмюрню аягъына
Бизден джукъ къаллыкъмыды?
Сау тиллеге къарамай,
Ёлген тилде джазама...
Ай, ол ёлсе-къалса да,
Ана тилимди мени.
Англаймысыз сиз мени?
Тил ючюн кюрешмеген,
Хакъ ючюн сермешмеген –
Тюлдю шайыр, адам да.
Азды анда иман да.
Ёлген тилде джазады
Ахыр шайыры халкъны...
Берген затын сакъламай,
Чамландыргъанбыз Хакъны.
Ёлген тилде джазады
Ахыр шайыры халкъны.
Тилни юсюнден боллукъду,
Ана тилде боллукъду
Ахыр сёзю да аны.
Ким биледи джазыуну:
Ахыр сёзю шайырны,
Назму сёзю шайырны,
Дууа сёзю шайырны
Ёлгенни да тирилтир.
Ахыр шайыры халкъны
Ёлгюнчюннге, тилге да
«Ёлдю» дерге джарамаз –
Джюрек аны унамаз.
Ёлген тилде джазсам да,
Манга – алкъын – сауду ол.
Ёлюм бла бошалмаз,
Ийнанама, бизге джол.
КЪЫЙЫНЛЫ ДЖАНДЫ АДАМ
Къыйынлы джанды адам:
Ол биледи ёлюрюн.
Не созса да ёмюрюн,
Бир кюн бир а ёлюрюн
Биледи –
Къыйынлы джанды адам.
Аны ючюн джашауун
Этерге излеб джарыкъ,
Къурашдырады джазыкъ
Тюрлю-тюрлю той, оюн.
Кёзю турса да кюле,
Кёлю турады джылай.
Къарай джерге, Кёкге да,
Адам джашайды алай.
Кёкден, ташдан да къарай,
Джангы Ай бла джулдуз,
Джашайды адам алай –
Акъ кюню бола мутхуз.
Ай, со;ра, джетеди ол –
«Къара; кюн» деген палах.
Джаннга ачылады джол –
Аны сакълайды Аллах.
Сакъламай эсе уа?
Алай эсе уа –
Джан да тёнгек бла бирге
Къара джерге киреди.
Дини-иманы болмагъан
Тирилмезден ёледи.
Ол дунияны къурагъан –
Билмейме, болгъанын ким.
Алай а, къурагъанды
Хорланыр ючюн ёлюм.
Таурух, керти эсе да –
Акъ сёзю бла къара халкъны
Джаза билгенди кёлюн,
Иги этгенди кёлюн.
Сёз – тюл эсе да хакъ,
Болургъа керекди акъ:
Кюн болмаз ючюн къара,
Кёл болмаз ючюн аман.
Бек сейир джанды адам:
Этеди амал, мадар
Джашаб турургъа ёлмей,
Ауруу, къартлыкъ да билмей.
Къыйналса уа –
Билими, кючю джетмей,
Таурухла джазады ол,
Халкъ кёлюн джазады ол.
Бек сейир джанды адам.
Къыйынлы джанды адам.
ЮЧ КЪУРУКЪ
Китабымы тышында
Сюеледи юч къурукъ,
Ичинден а чыгъады
Къуугъун, хахай, къычырыкъ.
Темирмиди, Къурчмуду
Халкъны сюрген джуртундан?
Терслик этиб къутулмаз
Бир адам да назмумдан.
Назмум душманнга-джаугъа
Татаркъан кибик джетер.
Къара кюнде Акъ сёзюм
Халкъгъа къылычлыкъ этер.
Сёздю сауутум-сабам,
Халкъыма олду къалкъан.
Биз къалсакъ сёзсюз-тилсиз,
Болушмазлыкъды къалгъан.
Тартылгъан кибик салах,
Айтылмаз ючюн назму,-
Манга кюч берир Аллах,
Бергени кибик фахму.
Манга кюч берир Аллах,
Сакъларгъа джуртну, тилни,
Мен ызына сюерча,
Душманла ойгъан Элни.
Ёзге халкъ кеси болса,
Кеси кесине душман –
Джуртун, тилин тас этсе,
Не этсин анга адам?!
Не айтхын, этгин халкъгъа –
Къурута эсе кесин?
Керекди уятыргъа
Аны ангысын-эсин.
Китабымы тышында
Сюеледи юч къурукъ,
Ичинден а чыгъады
Къуугъун, хахай, къычырыкъ.
КЪАРА ТЮШ
1
Ёлтюрюлген тилге тартама салах.
Мурдарлыкъны кечиб къоймаз Аллах.
Сорады:
- Ана тилинги кимди ёлтюрген?
Бу соруугъа не айтайым мен?
Айтама, учхун бола кёлюм:
- Халкъ кесиди ёлтюрген тилин.
- Алай эсе, халкъ ёлтюргенди кесин.
Джокъду анга кечмеклик, шапагъат да.
Джокъду анга дуния, ахырат да.
Мен тилейме дагъыда Аллахдан:
- Халкъда болур иманлы, имансыз да.
Ана тил а – къачан да – гюнахсызды.
Къойма аны, къойма ёлюрге,
Ёлген эсе да, кюч бер тирилирге.
Мен – ахыр шайыры тилни, халкъны –
Аллахдан тилейме былай.
Джууабын эшитмейме Хакъны.
Сын ташдан къарайды джулдуз(у) бла Ай.
2
Сау бир халкъгъа келгенди палах –
Ана тили ёлгенди аны.
Назму орнуна тартама салах –
Джаназыгъа чакъыра дунияны.
Келедиле бушуугъа дуния тилле:
Ингилиз, араб, испан, орус, къытай, француз...
Ёмюрлеча созулалла бушуу кюнле,
Сын ташдан къарайды джангы Ай бла джулдуз.
Аз санлы халкъланы тиллери да келелле бушуугъа:
Чечен, черкес, тегей, абаза, ногъай...
Ай, Ана тилин – Ай-джулдуз тилин – сакълаялмагъан,
Барындан да хомухму болду Къарачай.
Мен – халкъымы, тилими ахыр шайыры –
Къайгъы сёз алама келгенледен.
Ёлген тиллеге къошулады Ана тилим,
Саулагъа салам бере ёлгенледен.
Болдум эсе ёлген тилни шайыры,
Сора –
Аз болгъанды сёзюмю кючю, хайыры.
Къаллай адамма, шайырма мен,
Сакълаялмадым эсе Ана тилими ёлюмден.
Анасыз къалыуну билеме къыйынлыгъын,
Ана тилсиз къалырма деб а джокъ эди эсимде.
Не бек къыйналдым бу къара къайгъыгъа-кёрюнюуге –
Ангылаялмай, ол болгъанын тюшюмде.
НЕ ХАЙЫР БАРДЫ?
Къарачайда
Бир Хакъ шайыр бла
99 Халкъ Поэт барды.
Джангыз, аладан –
Токъсан тогъуздан –
Не хайыр барды?
САКЪ БОЛУГЪУЗ
Къадыр,
Эшеклени джыйыб тёгерегине,
Атча кёрюнеди кесине.
Атланы уа
Кюрешеди къырыргъа.
Тюб боллукъду
Бойсуннган халкъ къадыргъа.
ТАНСЫКЪЛЫКЪ
Учуб баргъан къанатлы джыйыннга къарай,
Болурму – учары келмеген – алай?
Мен а сукъланама къанатлыгъа кемсиз –
Тыймайды аны не чек, не тенгиз.
Сын болгъанча, сюелеме джагъада,
Къарай суугъа эмда ташлагъа:
Сууун ичиб, ташын джаларынг келмез –
Къарачай Къобан тюлдю, ай медет, тенгиз.
Бу тенгизге, буз тенгизге саркъса эди Къобан –
Таныб, табыб, талпыб, ичер эдим андан.
Бир бурху ташчыкъны да келтирсе эди Джуртдан,
Дууа орнуна джюрютюрем бойнумда...
Ол бир джагъада агъарадыла таула.
Кеслерине тартадыла, чакъырадыла ала.
Ары ётерге уа джокъду бир да мадарым –
Бу джагъагъа байлагъанды къадарым.
Бу джагъагъа ётгенди тёнгегим-саным,
Ол джагъада къалгъанды джюрегим-джаным.
Къарай-къарай, Тейри Таугъа – Мингиге,
Джансыз тёнгек бурулгъанды менгирге.
Ол бир дунияда тюл шойма, къайытмазча.
Джылтырайды тау, накъутналмазча.
Сирелеме бу джагъада кесим,
Бурулубду таула таба эсим.
Кеси кесин джарлы этген бир адам,
Кёрюнсем да сын таш кибик джагъада,
Тюлме не сокъур, не сангырау, не тилсиз.
Тюлме джансыз, ангысыз, эссиз.
Джюрекге къатылса да джуртсузлукъ,
Джокъду менде огъурсузлукъ, къутсузлукъ.
Алай а, тынгымы аладыла таула –
Джууукъдула мийик кёкге ала.
Тенгизча чайкъалады кёлюм:
Бу джагъада джетсе манга ёлюм,
Тенгиз тенглигинде джерге кирсе тёнгегим,
Рахат болурму тау кёлюм, джюрегим?
Бир-бирибизге къарайбыз Таш бла Тау:
Арабызда чайкъалады тенгиз.
Джети джыл мени сынагъанлы джашау –
Къоюб халкъсыз, адамсыз, тенгсиз.
Ата джуртум къалса да узакъда,
Ана тилим биргемеди мени.
Къачан да, къайда да Хакъ сёз бла Акъ сёз –
Аладыла къутхаргъан мени.
Аланы кючлеринден джаяу да – болады атлы,
Къанатсыз да – болады къанатлы.
Ала мени къайтаралла Ата джуртха – Мингиге.
Ала мени къайтаралла Джан джуртха – Тейриге.
Хакъдан башланады Акъ.
Хакъдан башланады Халкъ.
Хакъ сёзге, Акъ сёзге къуллукъ этген
Дуниядан боллукъ тюлдю талкъ.
Хакъ сёз, Акъ сёз келе къулагъыма,
Кюн узуну сюелеме джагъада:
Бусагъат ачыллыкъды чек,
Бусагъат ачыллыкъды Кёк.
Къара булутланы чачады джел.
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады кёл.
Ата джуртха, Джан джуртха да ачыллыкъды джол.
Айтама кесиме: хазыр бол, хазыр бол.
ТАМБЛАСЫ ДА БОЛУРГЪА БОЛУР АДАМНЫ
Къатымда адам къалмай, кетге;нле бары –
Биягъынлай къалгъанма кесим.
Мени бла къалгъан а – къайгъыла, джарсыула...
Тынгы бермей, талайды эсим.
Джаныуарла, кийикле джашагъан
Айланама чегетде, тауда.
Болур бир затым алагъа тартхан,
Атым болса да адам.
Джаным ауруйду кийикге, бёрюге да –
Экиси да сюелле джашаргъа.
Не айтыргъа билмейме Тейриге да –
Джанлыгъа кийикни буюргъан ашаргъа.
Ёзге, меннге; джетерге бёрюге къайда –
Адамма – джукъдан тоймазлыкъ, къанмазлыкъ:
Бёрюлени ёлтюреме да, терилеринден бёрю тон этеме,
Кийикни ёлтюреме да, кийик уча этеме,
Терисин а этеме намазлыкъ.
Бёрюню, бёрю ашарыкъ кийикни да
Ёлтюрген – адаммыды, джаныуармыды?
Ол не тилей болур намазлыкъда,
Къабыл боллукъ тилеги да бармыды?
Бийнёгерча бегиннгинчи къаягъа,
Тюшюнюрге унамайды адам.
Бёрюню, кийикни да къаргъышлары джетеди анга –
Бёрюча улуй, кийикча кетеди чынгылдан адам.
Алай бошалады джашауу адамны.
Сагъыш этеме къадарына аны.
Таяныб Ташха, Терекге
Къарайма бёрюге, кийикге –
Огъесе, къарайма кесимеми?
Ташны ууатама, Терекни кесеме,
Бёрюню ёлтюреме, кийикни ёлтюреме –
Алай эте барама джашай,
Кеси кесимден, башхаладан да бошай.
Хорланыб, джукъланыб къалырмы джашау?
Огъай, эслейме: къаладыла сау,
Тириледиле, боладыла сау
Джаралы джугъутуру Кязимни,
Джаралы ташы Къайсынны,
Джангыз Тереги Билалны...
Тамбласы да болургъа болур адамны.
ШАЙЫРГЪА НЕ ЗАМАНДА КЕЛЕДИ ЁЛЮМ?
Назмуларым къалгъа;нла мени бла,
Къуру ала къалгъа;нла мени бла.
Ала да кетселе менден –
Ким бла къаллыкъма –
Не этерикме мен?
Ма ол заманда булгъанныкъды кёлюм,
Ма ол заманда келликди ёлюм.
ХАКЪ СЁЗ, АКЪ СЁЗ ЭМДА ТАБИГЪАТ
Къайгъырыу, джылыу, сюймеклик джетмей,
Бола тебресе джюрегим къуу,
Адамлача мени бырнак этмей,
Болушадыла Таш, Терек, Суу.
Ибилис джорукъ бла итлери
Ачханда меннге къазауат,
Къутхара келгенле мени
Намаз, Назму, Табигъат.
Къара, Азау тенгизлеге тюл,
Тау кёлюме саркъады Къобан.
Ташын да джалай, сууун да иче,
Ата джуртум дей, болама Адам.
Кёлюмю къурургъа, сай болургъа да къоймай,
Сугъаргъанлай, толтургъанлай,
Тазалагъанлай, джангыртханлай
Турады Минги суу, джандет суу – Къобан.
Джуртда Джангыз Терекни да джаны
Китабыма кёчгенди мени.
Мурдарла билмейле аны –
Къурутханбыз дейле Терекни.
Джуртда (Уллу Тюзде) Джангыз Терек
Терек эди – болгъанды Китаб.
Мычхыдан, балтадан къалгъан
Кёбдю юсюнде джара бла таб.
Джуртда Джангыз Терек дегенлей,
Тюшеди эсге Терек да, Китаб да.
Аугъан терек Сёз болуб тирилгенлей,
Тирилликбиз – дунияда башланады ахырат да.
Насыблы адамны, насыблы халкъны,
Ата джурту, Ана тили болур.
Аланы джакълар, сакълар, айнытыр –
Алай бла Адам да, Халкъ да болур.
Хакъ сёз, Акъ сёз эмда Табигъат
Хар не палахдан да къутхаралла мени.
Ибилис къауум бла этеме къазауат –
Ол юч чексиз кюч – ёлюмсюзлюгюм мени.
ТЕНГИЗДЕ
Къайыкъ бла кириб, чамландыргъанма тенгизни.
Къакъгъанча къанатланы, тартама къалакъланы –
Хорлам не Ёлюм сакълайды алда мени.
Огъесе, экисидамы сакълай болурла мени?
Къалакъ тарта бошагъанма тёрт санымдан.
Сарыубек толкъунла – джутаргъа хазыр– тёрт джанымда.
Джаным да хазырды къачаргъа, къоюб тёнгегин.
Къанатланады, тохтаргъа сюймей джюрегим.
Бир къалакъны сындырама тарта келиб...
Бу ёлюмдю, ёзге къалмам саудан ёлюб.
Дагъыда бир къайгъы къошулады къайгъыма –
Къанаты сыннган бир къуш тюшеди къайыгъыма.
Бир къалакълы къайыкъда бир къанатлы къуш...
Эй, барыбызны да джаратхан Аллах, бир болуш.
Бир къалакълы къайыкъ къалай джюзсюн,
Бир къанатлы къуш къалай учсун?
Къанаты сыннган къуш, къуш да болмай,
Кёк джазыууму сыфаты эсе уа?
Бир къанатлы къайыгъым да къайыкъ болмай,
Джер джашаууму сураты эсе уа?
Къайыкъ минер кеме да кёрюнмей,
Толкъунла сюрген джанына барабыз.
Алай болса да, батмай, кёмюлмей,
Алкъын тенгиз башында турабыз.
Кёрюнмейди не джагъа, не кеме, не джулдуз.
Кёкню да басханды булут.
Алай а умут,
Джукъланмайды, болса да мутхуз.
Бир къалакълы къайыкъ тенгизде,
Бир къанатлы къуш да анда нёгерим.
Кёралмайма не джерни, не кёкню:
Тауусуламыды экен адам улуну ёмюрю?
НАСЫБСЫЗ
Кеси кесин джарлы этген бир Адам,
Къыйынлыгъын кёреди Хауадан.
Аны амалтын къойгъанды джандетни...
Мен таныйма ол шайырны-поэтни.
ДУНИЯ АКЪ СЁЗДЕН ДЖАРЫСЫН
Ал назмуларым – гяхиник,
Кеч назмуларым – алысын.
Джашау, ёлюм да – хакъ эсе,
Дуния Акъ сёзден джарысын.
Джашил байракълы Хакъ сёзню,
Кёк байракълы Нарт сёзню,
Джанкъылыч бетли Акъ сёзню
Турама тутханлай ёрге.
Джерге эннген Кёк сёз бла,
Кёкге учхан Джер сёз бла,
Аятха ушаш Акъ сёз бла
Адам – болады АДАМ.
Учургъан джети къат кёкге,
Джетдирген джети къат кёлге –
Джети къатлы Хакъ сёздю,
Джети къанатлы Акъ сёздю.
Ал назмуларым – гяхиник,
Кеч назмуларым – алысын.
Джашау, ёлюм да – хакъ эсе,
Дуния Акъ сёзден джарысын.
Ма гяхиник, алысын да —
туталлыкъ аладан да ёз тутсун.
Джаратмагъан а барсын да
Назму джылкъымдан сёз тутсун.
ДЖАНГУР КЪОРКЪУУУН ДЖЕЛ ЭТЕР
Кимден чыкъса да кёлюнг,
Туугъан джерингден чыкъмаз.
Кёк бла Джерни чеги –
Ата джуртубуз Кавказ.
Къындан чыкъгъан къылышча,
Тау джитиле да алай.
Суула да джанкъылышча...
Джандет джуртду Къарачай.
Ариулукъ бла хазнадан
Байды джерибиз бизни.
Бу тауладан, сууладан,
Аллах, айырма бизни.
Некбиз биз уллу кёллю
Джуртха, тилге, адетге?
Тыйыншлы болалмайбыз
Аллах берген джандетге.
Эки кере джуртундан
Сюрюлген миллетбиз биз –
Дагъыда тюшюнмейбиз.
Ючюнчю кере да биз...
Огъай, ючюнчю кере
Джуртдан сюрмез душман, джау.
Бу барыудан барсакъ биз
Кесибиз боллукъбуз шау.
Тилин билген аздан аз,
Сабий туугъан аздан аз,
«Халкъ-Джурт» деген аздан аз...
Къалай келир бизге джаз?
Ички бла хаулелик,
Мурдарлыкъ бла тоноу,
Аман хансча джайылды –
Болмайын тёре, оноу.
Оноу керекли бир Эл
Тюб болгъанын билебиз.
Дуния малгъа болдукъ къул,
Сёлешсек а – бийлебиз.
Гюнахны сууаб этдик,
Харамны халал этдик.
Биз Хакъ джолдан терсейиб,
Джардан, къаядан кетдик.
Сойкъырымдан-сюргюнден
Алмагъанбыз бир да дерс.
Халкъ кесин къыра эсе,
Къалмагъанды ангы-эс.
Сакъланыргъа кюрешмей,
Ёз тилинде сёлешмей,
Тюб эте эсе кесин –
Махтайым халкъны несин?
Ёлген халкълагъа къараб,
Сау халкълагъа да къараб –
Эсгермесе кесин халкъ,
Дуниядан боллукъду талкъ.
Халкъыбыз да, тилибиз да
Ёлгенлеге къошуллукъла.
Бу джандет джуртубузгъа да
Башхала ие боллукъла.
Хоншула кюледиле.
Ала да биледиле
Кеслерин джакълай, сакълай.
Узакъдан да, джууукъдан да,
Гитчеден да, уллудан да
Хомухмуду Къарачай?
Келе тургъан палахны
Кёрмегенча этмейик.
Чамландырыб Аллахны
Биз тюб болуб кетмейик.
БАРАМА ДЖАШАЙ, ЁЛЕ, ТИРИЛЕ
Джети джылны Шимал джолда атладым.
Талакълары туруб джыгъылдыла атларым.
Джети Джер атыма джети тёбе – джети оба этдим мен.
Насыбыма – къанатлы атым, Кёк атым – сау-эсен.
Дуния къайгъыла, итлеча, чабсала джюрекге,
Боракъ атым къутхарады чыгъарыб Кёкге.
Андан къараб да джер къайгъыланы кёреме –
Джерни, джердегилени да джазыкъсыннгандан ёлеме.
Со;ра, буйрукъ береме да атха,
Къайгъыла бла сермешир ючюн къайытама артха.
Къарыу ала нарт сёзден, хакъ сёзден,
Къош ишлейме, къала ишлейме назму сёзден, акъ сёзден.
Джан салама акъ сёзге джанымдан.
Джаным толусу бла анга кёчюб бошаса,-
Ол заманда кетерикме дуниядан.
Ары дери уа, ишлейме, болмайын кюндюз-кече.
Джаным аз-аз Акъ сёзге барады кёче.
Ант этеме джулдуз бла, Ай бла –
Мен ёлеме, тирилеме алай бла.
Шимал, къыбыла, гъарб, шаркъ эсе да билмейме джолум.
Билгеним – мени джолум акъ джолду, хакъ джолду.
Ана тилден Ана тилгеди джолум.
Сёз Тейриге, Тейри сёзгеди джолум.
Ата джуртха къайтарады Ана тил.
Джан джуртха да къайтарады Ана тил.
Мен барама Акъ сёзге бурула.
Сёзюмю ангыламазлыкъла да болурла.
Бир-бирде джетмей сабырлыкъ, тёзюм,
Кёкден эннген сёзюм,
Кёкча чартласа, джашнаса да,
Сёзюм – ёзюм. Айтама тюзюн.
Сёзню акъдан акъ эте, джанлы, къанатлы эте,
Ана тилими ёлюмсюз эте,
Кесими да ёлюмсюз эте
Барама джашай, ёле, тириле,
Эте къуллукъ Сёзге-Тейриге,
Бола джууукъ Сёзге, Тейриге.
КИТАБЛА БЛА ТЕРЕКЛЕ
Китаб чапракълада терек чапракъланы кёреме,
Харифледе, сёзледе – чыпчыкъланы, къушланы.
Къагъытха буруллукъ тереклени да кёреме,
Къанатлы сёзлеге буруллукъ къанатлыланы да алада.
Алай а, кёлюмю басама,билеме да:
Бир китабны кючю бла минг терек, чегет сакъланырын,
Бир къанатлы сёз да минг къанатлыны сакъларын.
Алай болмаса уа –
Хайыр болмай къалса китабдан, сёзден,
Табигъатны къаргъышы джетер да,
Джукъ да къалмаз, адамла, бизден.
Табигъат а ёлмез, тирилир,
Адамсыз дунияда айныр, керилир.
Сагъыш этеме былай – къарай,
Китабла бла тереклеге.
БИЗ ТАС ЭТГЕН КЪАРАЧАЙ
Къаллай мийик чууакъ Кёк эди Къарачай,
Андан къарай джулдузла бла Ай.
Къаллай терен, таза кёл эди Къарачай,
Андан къарай джулдузла бла Ай.
Кетсем да узакъ, келсем да джууукъ –
Энди анда кёралмайма джукъ.
Бюгюнюн – басыбды тубан,
Тамбласын – басыбду булут.
Тарихден къарайды КъАрАчАй –
Къурч бла юч Ай (КъРЧ бла АААЙ).
Къылыч бла юч Ай –
Тюрк-муслиман байракъ – Къарачай.
Тарихден къарайды Къарачай,
Биз тас этген Къарачай.
(Джукъланнган?) джулдузну джарыгъы
Турады алкъын бизни джарытыб.
Джилтинлери;биз аны – чачылгъан тёгерекге...
Тутулгъан Айны кёреме, къарайма да Кёкге.
Джелимауузлагъа ашатыб къоярбызмы аны?
Туталмазча болгъанбызмы сауутну-сабаны?
Джюрегим, къазакъ бёрюча, улуйду.
Сауну-шауну да тынгысы къуруйду.
Тарихден къарайды Къурч бла юч Ай:
Джукъусундан уянырмы Къарачай,
Кеси кесин эскерирми Къарачай?
Къайытырмы биз тас этген Къарачай?
АЛЛАХ БЕРГЕН НАСЫБ
Бермеген насыбын мингнге,
Аллах бергенди меннге.
Къоймай, танытхан бла къара,
Къолума тутдургъанды къалам:
«Ал да бойнунга къайгъысын, джарсыуун,
Джаз халкъынгы къадарын, джазыуун».
Андан бери кёб заман кетгенди.
Аллахха не айтайым энди?
Барды Аллахым, джуртум, тилим,
Къара таныгъан барды миллетим.
Алагъа къуллукъ этиу – иннетим.
Иншаллах, Къыямат кюн къызармаз бетим.
Акъ сёзге, халал ишге бурулгъанды сезим.
Ана тилни ёлмезине себеб болгъанды сёзюм.
Ол саулукъда манга да келмез ёлюм...
Дагъыда рахатлыкъ табалмайды кёлюм.
Бермеген насыбын мингнге,
Берген эди уллу Аллах меннге.
«Кесинге ал да къайгъысын, джарсыуун,
Джаз,- деген эди,- халкъынгы джазыуун».
Кёб джылны джашасам да сау-эсен,
Ол борчуму тындыралмадым мен.
Ол борчуму тындыралмай барама.
Андан къутулгъунчу ёлюб къалама.
Болса да эртден, келсе да ингир,-
Агъарыб къарайды Минги.
Мен а, сын къатханма, болгъанча менгир –
Ауур сагъышла кючлегенле мени.
ШАЙЫР БЛА НАЗМУСУ
1
Мени кёлеккемди назму.
Ол не къадар болса узун,
Кесим болама ол къадар къысха.
Назмум болса не къадар къысха,
Ол къадар уллу болама кесим.
Назмусуну къысхалыгъындан
Билинеди уллулугъу шайырны.
2
Мени кёлеккемди назму.
Бир-бирде мен барама ызындан аны,
Бир-бирде ол келеди ызымдан мени.
Мен ызындан барсам аны –
Къоя башлайма дунияны.
Ол келсе ызымдан мени,
Мен барама аллына Кюнню.
3
Назмуму кёлеккесиме мен.
Ол болса сау-эсен –
Мен да ёллюк тюлме.
4
Назму къычырыкъ, назму къычырым –
Эки джюрекни арасында ёлче.
Не къадар къысха болса назму,
Джюрекле – ол къадар болалла джууукъ.
Сёз тауусулуб бошаса уа –
Ол заманда башланады джазыу.
АКЪЫЛМАНЛАНЫ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ
1
Мен къачханма Къарачайдан
Ачыкъ Таладан къачханча Толстой.
Алай а, душманла тутмасынла той –
Айырылмагъанма джулдуздан, Айдан.
Кетген эсем да Къызыл-Къаладан,
Толстой кетгенча Ачыкъ Таладан,
Юлгюгеча къарамайма Къартха.
Ачылмазмы джол къайытыргъа артха?
Толстойну суратына къарасам,
Джырчы Сымайыл тюшеди эсге.
Кесими санайма терсге
Шимал Джолда абынсам, арысам.
Мадары болса, къайры кетерин
Мен биле эдим Сымайылны.
Ахыр файгъамбарны джурту,
Атасы, бабасы асралгъан джер,
Тарта эди кесине аны.
Алай а, джабыкъ эди чек.
Оноу этген – Кёк.
Толстой Ачыкъ Таласында асралды.
Сымайыл да Ата Джуртунда къалды.
Эки акъсакъал – Сымайыл бла Толстой.
Ол эки акъылман тюшелле эсге...
Къара къайгъы, мени бла кюрешгенни къой:
Акъ Сёз – къалкъанды меннге.
Керекдиле илму да, санат да,
Билинир ючюн дуния да, ахрат да.
Алай а, болмаса ийман, керамат,
Берликдиле не — илму бла санат?
Мен къачханма Къарачайдан,
Кеси кесимден къачханма мен.
Мени аурууума джокъду дарман,
Къайтырыкъма, болсам сау-эсен.
2
Къайры кёргюзтсе да джол,
Айырылма Халкъынгдан, Джуртунгдан.
Не болсанг да, къауумунг бла бол –
Адам къатында ёлмейди адам.
Кимден, неден чыкъса да кёлюнг,
Ата джуртдан, Ана тилден чыкъмаз.
Ала бла болсанг – хорлаялмаз ёлюм,
Джюрекни да джангызлыкъ буумаз.
Динни, тилни эмда джуртну –
Аллах бергенни тас этерге къоркъ.
Аланы сакъла, къору, айныт –
Болургъа излемей эсенг джокъ.
Аллах санга болурча разы,
Кеси кесингден чыкъмазча кёлюнг –
Алай джаша, ма ол заманда
Сени бюгалмаз джашау не ёлюм.
ДЖЕТИ ДЖЫЛ
Дунияда джашагъан, ненча эсе да, джылымдан
Къуру джетисин джашагъанма сюйгенимча,
Къуру джетисин джашагъанма сюйгеним бла –
Ол танылады сёзюмден, джырымдан.
Джети джылны джашагъанма сюйгенимча,
Джети джылны джашагъанма сюйгеним бла.
Ол джылла турадыла эсимде.
Насыблыма дерге боллукъма кесиме.
СЮЙМЕКЛИК ЁЛМЕЗ
Сюркелгеннге – джер,
Учханнга уа – Кёк.
Сюймеклиги болгъан
Къанатлыды джюрек.
Къанатсыз зарла
Марайла аны.
Учханы ючюн
Тёгелле къанын.
Ёмюрден бери
Келеди алай.
Сюйгенле ёлелле,
Сюймеклик а – огъай:
Джандет айрымканча,
Кёрюне дуния,
Джети къат Кёкде
Ол салады уя.
ТЮЗЛЮК ИЗЛЕЙ...
Арбазында ит да болады къайыр,
Орнундан чыкъгъанны уа – ашайды бёрю.
Халкъыма, джаныма да чыкъмады хайыр –
Уллу иннет бла келсем да бери.
Ха;къды – келмегеним кёрюрге джер-суу:
Элимде болгъан къайгъы эм джарсыу,
Кёлюмде болгъан къайгъы эм джарсыу –
Олду сюрюб айланнган мени,
Къыйнагъан, джаргъан да джюрекни.
«Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед –
Бутларымы мен ат этиб джетерем,
Арабызда къан ырхыла барса да,
Джюрегими къайыкъ этиб, ётерем».
«Къанатлыча, кёксюл Кёкде учалсам,
Джарлы халкъгъа тюзлюк излей кетерем.
Эй, халкъ чекген къыйынлыкъны айталсам,
Бу дунияда муратыма джетерем».
Кязим бла Сымайылны бара ызларындан,
Джюрегими къайыкъ да, къанатлы да этдим.
Къазауатдан, сюргюнден, тутмакъдан да ётдюм.
Сора уа?
Къадау ташдан Къара ташха дери
Созулду мени джолум.
Айландым Гъарбда, Шаркъда да,
Чыгъышда, Батыда да болдум.
Инсан, халкъ хакъларыны болуб ёкюлю,
Къалмады мен джетмеген джер.
Тиледим Кёкден да, болмай экили:
«Халкъны джазыуун кесине бир бер».
Алыб къолума къаламны, Къуранны,
Къуру аны изледим Аллахдан, къралдан да –
Бирине да джетмеди сёзюм,
Чапракъдан да ётмеди сёзюм.
Не къыйынды, тюнгюлмей, Хакъ джолда баргъан да.
Алай болса да, сууумазгъа кюрешдим.
Аллах бла, адам бла да сёлешдим.
Кюрешеме Хакъ джолдан таймазгъа,
Халкъ, Джурт ючюн кюрешими къоймазгъа.
Эки къанатым – Хакъ сёз бла Акъ сёз
Джерде, Кёкде да къоймазла джолсуз.
Ата джуртуму, Ана тилими да
Джарытыб турур Джангы Ай бла Джулдуз.
ТАШЖАН ДЖУЛДУЗГЪА
Джангы Ай бла Джулдуз,
Къадау Таш бла Терек.
Ала болуб,
Джолсуз
Къалай къалыр джюрек?
ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ
Джырчы Сымайыл дегенлейибизге
Минги Тау кёрюнеди кёзге.
Кязим хаджини тюшюрсек а эсге,
Джаралы джугъутур къарайды къаядан.
Къайсынны аты айтылгъан сагъатда,
Джаралы ташны да джарыйды бети.
Билал Лайпан сагъынылса уа,
Джуртда Джангыз Терек, джан кириб, тириледи.
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ АУАЗЫ
Бёрю – бир кюню ётмеген, итле бла талашмай, –
Къазакъ болду, джыйын джанлы бла джарашмай.
«Тагъылмагъыз, къошулмагъыз итлеге»,-
Деб, ауаз бергенин джаратмадыла бёрюле.
«Атыгъы;з – бёрю, халигиз а – ит.
Былай барса – барыбыз да боллукъбуз тюб.
Джуртун, бёрюлюгюн да тас этерикди бёрю.
Тилин да унутуб, итча тебрерикди юрюб.
Сермеширикди – эркинлик ючюн тюл –
Тегене джанында бир орун ючюн.
Тагъыллыкъды бойнундан сынджыргъа...
Керекмиди джашаргъа ит болур ючюн?»
БУ
Бу назму джыйым тюлдю,
Джыйын джанлыды бу.
Джыйын джанлы да тюлдю,
Къазакъ бёрюдю бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Джашил чегетди бу.
Джашил чегет да тюлдю,
Джангыз Терекди бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Таш къалауду бу.
Таш къалау да тюлдю,
Къадау Ташды бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Нарт джылкъыды бу.
Нарт джылкъы да тюлдю,
Боракъ атды бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Халкъгъа сёзюмдю бу.
Халкъгъа сёзюм да тюлдю,
Мени ёзюмдю бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Мени дуниямды бу.
Дуниям бла къалмай,
Ахыратымды бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Халкъ джыйылыуду бу.
Халкъ джыйылыу да тюлдю,
Джангыз адамды бу.
Бу назму джыйым тюлдю,
Джер бла Кёкдю бу.
Джер да, Кёк да тюлдю,
Ачыкъ джюрекди бу.
ТЮБЕШИУ
Терезе кёзню тышындан джууады джангур,
Ичинден а – джууады бир къыз.
Нени эсе да сакълай,
Тёгерек болгъанды къымсыз.
Ич дуния бла тыш дуния
Бир-бирине турадыла да къарай,
Сора ууатадыла мияланы –
Кюкюреу, джашнау кючлейди дунияны,
Джангы джашау башланады алай.
Ууалгъан миялада
Къан тамчыла – муртхулача.
Бир болгъан дунияла
Сейирдиле таурухдача.
Ич дуния бла тыш дуния
Тюбешген чакъ – адам улуну джазы:
Ауушунадыла дефтерле –
Сы;фырдан башланады джазыу.
Ич дуния бла тыш дуния
Бир болгъан сагъат –
Тюбешген кёзюудю
Дуния бла ахрат.
Тирилелле шейитле,
Осалла ёлелле.
Джангы дуниягъа
Игиле кёчелле.
Магъана табады кебин,
Кеб да – магъанасын.
Къууанады джюрек,
Сау бола джарасы.
Ич дуния бла тыш дуния
Таныб бир-бирин,
Табыб бир-бирин,
Къутхаралла бир-бирин
Ахырзамандан.
Кёк да, джюрек да, тёгерек да,
Кюкюрей, джашнай,
Эки дуния къошулады.
Санау джангыдан башланады.
Джашау а – тюрлене, нюрлене,
Юзюлмей, тохтамай, барады.
КЪАЙЫТЫУ
Кязимни сёзюне тынгыламай,
Ауар ташха да таяндым.
Сымайылгъа да тынгыламай,
мен тыш джуртлада айландым.
Хаджи бла Джырчыны
ангылар кюн келди меннге.
Шайыр болмаз таянмагъан
Сымайыл бла Кязимге.
Ол экисине къайытдым,
къайытханча Джуртха, Тилге.
Шайыр болмаз таянмагъан
Сымайыл бла Кязимге.
АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ
Бирди Аллах: андан башха джокъду илях.
Алай эсе, Акъ Сёзге этген къуллукъ,
Иймандан чыгъамыды, ассы боламыды?
Шайырлагъа иги айтылмагъаны
Аны ючюн болурму Къуранда?
О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах»
Ассаламу гъалейкум уа рахматуллах!
Хвала Аллаху Господу миров, мир и благословение пророку Мухаммаду, его семье и сподвижникам.
В наши дни все мы являемся свидетелями того, что многие переводчики арабской литературы об исламе и также те, кто пишет какие-то статьи об исламе, переводят великое свидетельство «Ля иляха илля Аллах» как «нет бога (или божества), кроме Аллаха». Это является грубой ошибкой в переводе этого великого свидетельства. Так как слово «бог» в русском языке, в основном, означает «господь», «владыка», «создатель» и т.д. Однако арабское слово «илях» не переводится как «господь», «владыка» и т.д., а означает «объект поклонения». И даже если русское слово Бог или Божество и указывает на смысл «объект поклонения» помимо смыслов «господь», «владыка», «создатель», все равно в переводе остается грубая ошибка. Так как в таком случае оно должно звучать так: «Нет достойного божества, кроме Аллаха», а лучше так: «Нет божества, достойного (поклонения), кроме Аллаха».
Доводом тому является следующее:
1) Слово «;;;;;» илях в арабскм языке взято из глагола «;; ; ;;;». Глагол «;; ; ;;;» имеет смысл – поклоняться с любовью и возвеличиванием. Из вышесказанного следует, что есть разница между арабским «илях» и русским «Бог» или «божество». Так как арабское «Илях» не имеет никакого смысла, кроме поклонения. А русское «Бог» или «божество» содержит в себе намного больше, чем поклонение, как «господь», «владыка», «создатель» .
2) Слово «;;;;;» «илях» в арабском имеет форму «;;;;;» в смысле «;;;;;», т.е. указывает только на объект действия. А слово «Бог» и «божество» в русском языке указывают как на субъект, так и на объект действия.
3) В арабском свидетельстве «Ля иляха илля Аллах» пять слов, а в переводе четыре.
Первое слово «Ля», которое в арабском языке называется «Ля-нафия ли-льджинс».
В арабском языке у «Ля-нафия ли-льджинс» есть «Исм» (имя) и «Хабар» (сказуемое).
Поэтому второе слово в этом свидетельстве «Исм» (имя «Ля»), а это слово «илях» - «божество» или «объект поклонения».
Третье слово в этом свидетельстве - «Хабар» (сказуемое «Ля»). И этот хабар слово «хаккъун».
Четвертое слово «илля» - кроме.
Пятое слово - «Аллах».
Давайте вернемся к третьему слову. Почему мы его не произносим в арабском свидетельстве «Ля иляха илля Аллах»??? Потому что свидетельство «Ля иляха илля Аллах» - арабское предложение, а в арабском языке дозволенно не произносить или «прятать» «Хабар» (сказуемое «Ля»), как об этом сказал арабский ученый филолог Ибн Малик:
;;;;;;; ;;; ;;; ;;;;;;;; ;;;;;;;;; ;;;;;;;
;;;;; ;;;;;;;;;; ;;;; ;;;;;;;;; ;;;;;;;
То есть:
«И является известном в этом разделе[1] убирать хабар (сказуемое)
Если смысл, после того как его убрали, остается ясным».
И смысл оставался ясным для арабов, как на это указывает Коран и Сунна.
Что касается Корана, то Всевышний Аллах рассказал нам о том, что курайшиты, услышав слова пророка (мир ему и благословение Аллаха): «Скажите Ля иляха илля Аллах и вы преуспеете, сказали: «Неужели он обратил божества в Одно Божество? Воистину, это – нечто удивительное!» (Сад 38: 5).
Также имам Ибн Хузайма передал хадис о том, что когда Абу Суфьян встретился с римским царем, тот спрашивая его о пророке Мухаммаде, мир ему и благословение Аллаха, сказал: «А что он вам приказывает?». Тот ответил: «Поклоняйтесь Аллаху и не придавайте ему никого в сотоварищи и оставьте то, что говорят ваши отцы…».
Из вышесказанного мы видим, что для арабов смысл «Ля иляха илля Аллах» оставался ясным, поэтому пророк, мир ему и благословение Аллаха, в соответствии с правилами арабского языка, не произносил хабара «хаккъун» (достойный) в этом свидетельстве.
А что касается русского языка, то в нем нет тех правил, на которые указал Ибн Малик, да смилуется над ним Аллах. То есть в русском языке нет темы «Ля-нафия ли-льджинс» (ля отрицающая вид), не говоря уже о тонкостях этой темы и о том, что дозволено убирать «хабар» сказуемое, «если смысл после того, как его убрали остается ясным «. И даже если бы эта тема и была в русском языке, то мы видим из слов Ибн Малика, что хабар в арабском языке дозволяется убирать только в том случае, если смысл остается ясным. Отсюда следует, что если смыл не остается ясным, то в арабском языке его убирать запрещено. А что тогда говорить о русском языке? Никто из русскоязычного населения вам не скажет о том, что из слов «Нет Бога, кроме Аллаха» понимается, что нет никого достойного поклонения, кроме Аллаха, и что все то, чему поклоняются, кроме него, не достойно поклонения!! Максимум, что может понять русскоязычный читатель из слов «Нет Бога, кроме Аллаха», - это то, что в быту нет другого бога, владыки, создающего, управляющего, кроме Аллаха. А такое понимание этого свидетельства является пониманием таких заблудших течений, как му’тазилиты, аш’ариты, матуридиты и подобных им.
И поэтому в русском языке убирать «хабар» - сказуемое - является запретным.
4) Шейх Фаузан говорит о тех людях, которые говорят, что свидетельство «Ля иляха илля Аллах» имеет смысл «Нет божества, кроме Аллаха», следующее:
«Тому, кто говорит, что «Ля иляха илля Аллах» значит всего лишь «Ля ма’буда илля Аллах» (Нет бога (или божества в смысле объект поклонения) кроме Аллаха», мы скажем, что это великое заблуждение. Так как ты этим самым заводишь все, чему поклоняются, кроме Аллаха, в слово «Аллах». И это идеология пантеистов. И поэтому обязательно надо говорить слово «хаккъ» - «достойный». Так как божества бывают двух видов. Тот, кому поклоняются не по праву, и тот, кому поклоняются из-за того, что он достоин этого поклонения. И тот, кто достоин поклонения, - это Аллах, а тот, кто не достоин его, - это все другие божества, которым поклоняются в этом быту . Всевышний сказал: «Это – потому, что Аллах есть Истина (Хаккун), а то, чему они поклоняются помимо Него, есть ложь». Это и есть смысл «Ля иляха илля Аллах» «И’анатуль-мустафид стр. 62».
Исходя из выше сказанного, побуждаю переводчиков изменить взгляд на перевод этого великого свидетельства «Ля иляха илля Аллах» и переводить его, как минимум, как «Нет достойного божества, кроме Аллаха», а лучше так: «Нет божества, достойного (поклонения), кроме Аллаха» или «Нет никого, достойного поклонения, кроме Аллаха».
И в конце хотел рассказать читателям о моем диалоге с одним из известных переводчиков арабской литературы. Когда я донес до него часть вышесказанного, он рассказал мне следующую историю.
Когда он перевел слова Всевышнего «Ияка на’буд уа ияка наста’ин» как «Тебе мы поклоняемся и тебя молим о помощи», некоторые несведущие братья начали возмущаться и говорить, что это неправильный перевод, и что правильный перевод будет звучать так: «Тебе одному мы поклоняемся и Тебя одного молим о помощи». И один из редакторов-арабов попросил его исправить этот перевод. Тогда он (переводчик) сказал этому арабу, что эти братья не знают правил русского языка и того, что в русском языке есть тема «Смысловое ударение», и что в переводе этого аята мы как раз таки и можем использовать эту тему. Однако тот араб настоял на своем, и ему (переводчику) пришлось написать так, как попросил этот брат араб.
И я думаю, что этот брат (переводчик) рассказал мне эту историю для того, чтобы сказать, что мои слова подобны словам тех братьев, которые не знают правил русского языка.
Однако я хочу отметить, что перевод слов «Ияка на’буд уа ияка наста’ин» как «Тебе мы поклоняемся и тебя молим о помощи» или как «Тебе одному мы поклоняемся и Тебя одного молим о помощи» из раздела арабской науки «Баляга» (т.е. риторика, или красноречие), которая изучает смысловую сторону языка, а наш вопрос с переводом свидетельства связан совсем с другой наукой, а это «Наху» (т.е. грамматика), который изучает состав предложения. А это две разные вещи, которые нельзя путать.
Надеюсь, что написанное мною дойдет до этого брата и до других переводчиков исламской литературы, и они изменят свой взгляд на перевод этого великого свидетельства, которое является дверью вхождения в Ислам.
В заключение воздадим хвалу Аллаху, Господу миров! Да ниспошлет Аллах мир нашему пророку Мухаммаду!
4\10\2008
Абу Мухаммад Казахстани
КЁКДЕДИ ЭСИМ
Тауда, тюзде – къайда
Болсам да кесим,
Эсим а, эсим –
Джети къат Кёкдеди.
Башха зат неди
Аны къатында?
Джер
Къаллай бир тарта эсе
Санымы джерге,
Кёк да
Аллай бир тартады
Джанымы ёрге –
Абынсам да,
Къоймай джыгъылыргъа,
Къаратады
Ай бла джулдузгъа.
Тёнгегим тюшерик
Джерге да,
Джаным кетерик
Кёкге да,
Этеме сагъыш,
Этеме алгъыш.
Джашайбызмы
Джетмезча къаргъыш?
Ахырзаман
Келирми, келмезми?
Адам улу
Ёлюрмю, ёлмезми?
Ахыр
Келликди къайдан,
Чыгъарыкъды къайдан –
Кёкденми, Джерденми,
Огъесе,
Адамны кесинденми?
Къарайма ёрге,
Къарайма джерге.
Ай бла джулдуз –
Сын ташда, Кёкде.
Соруу бла джууаб –
Джашау бла ёлюм.
Алай а рахат
Болмайды кёлюм.
Огъай, бошалмаз
Джашау ёлюм бла.
Айтама муну
Сабийча, кёлюм бла.
Тейри адамы –
Къарайма Кёкге.
Излей андан
Себеб джюрекге.
Къазакъ джюрекден
Улуйду бёрю.
Эшитеди аны
Адам тюл, Тейри.
Кесимме джолда,
Алай тюлме джангыз:
Джарытады джолну
Джангы Ай бла джулдуз.
МИНГИ ТАУДАН ДЖАРАТХАНДЫ АЛЛАХ СЕНИ
«Джашау алда;ды» деб,
Уллу кёллю болма.
«Ёллюкме» деб да,
Саудан ёлюб къалма.
«Аджал – имбашымда, мурат – тау башында» -
Болса да алай,
Келгенди халкъыбыз джашау эте, джашай,
Тау этегинде, таш башында.
Ёллюклерин билселе да ата-бабала,
Болгъандыла аллай кишиле,
Этгендиле аллай ишле –
Ёмюрлюкге къалырча ала.
Иш юсюнде, аякъ юсюнде, ат юсюнде
Ахырларына да тюбегендиле алай.
Халкъымы джазыууна къарасам –
Кёзюме кёрюнеди къаяда терек,
Кишилигин, джашиллигин да тас этмеген —
Аны не бек сынасала да Джер бла Кёк.
Ёхтемликден толады джюрек:
Тейри адамы, Тейри халкъым мени!
Минги Таудан джаратханды сени Кёк –
Аны ючюндю кёлюнг, рухунг да – Минги.
МЕН ЭМ НАСЫБЛЫ АДАМ БОЛУРМА
Сюймекликни азлыгъындан ёлелле бирле,
Мен а ёлеме кёблюгюнден.
Эм насыблы адам болурма
Джер башында, Кёк тюбюнде мен.
Къызла бла джулдузла
Джарыталла кёзюмю, бютеу ёзюмю да.
Атлы этелле кесими,
Къанатлы этелле сёзюмю да.
Мёлекле, джулдузла, назмула
Джокълар керекли къалмайла мени.
Бир-бирине ушайла ала –
Джети къат Кёкден келелле эниб.
Ала Кёкден келселе да эниб,
Ушайла джазгъа, джанкъозгъа.
Къызгъа, назмугъа, джулдузгъа
Сюймекликден къалама ёлюб.
Сюймекликни азлыгъындан ёлелле бирле,
Мен а ёлеме кёблюгюнден.
Эм насыблы адам болурма
Джер башында, Кёк тюбюнде мен.
КЪАЛАМ БЛА КИТАБ
Минги Тауну къары, агъарыб,
Джарытады кечеми да мени.
Баралмай тохтасам да, арыб,
Кёлсюз болургъа къоймайды Минги.
Андан келген кёк суудан ичиб,
Шекер башныча, джалайма ташын.
Ол бир дуниягъа кетгинчи кёчюб,
Ата джуртумду джанымы ашы.
Минги Тауну агъарыб къары,
Кечеми да этеди ачыкъ.
Джашаргъа береди къарыу,
Джюрегим къыйнаса да ачыб.
Минги Таудан келеди джарыкъ,
Джети къат кёкден эннгенча алхам.
Ана тилден сора – олду балхам,
Джаралы джаныма джарарыкъ.
Ана тилекчады Ана тил манга,
Олду мени сакълагъан, джашатхан да.
Тилим бла Джуртум болсунла,- дейме,-
Насыб юлюшюм дуниядан, ахратдан да.
Окъ, сёз джарадан ёле эсем да,
Ёле эсем да арыгъандан,
Тирилликме, билеме, Ана тилни
Эмда Ата джуртну джарыгъындан.
«Минги Тау», «Анам» эмда «Акътамакъ» -
Ёмюрлюк джырладыла была.
Бу ючгюл дууады бизни
Хорламазча этген джаула не джылла.
Ата джурт бла Ана тилдиле
Тёнгеги, джаны да халкъны.
Эй аланла, биз тюб боллукъбуз,
Сакълаялмасакъ аланы.
Минги Тауду таулугъа маяк –
Къайда да кёребиз аны джарыгъын.
Тая тебресе да аякъ,
Ол бизни билебиз къутхарлыгъын.
Унух файгъамбарны кемесича,
Джюреклерибиз бурулалла ары.
Къара кюнде, сюргюнде да
Минги Тауну кюсегенбиз къарын.
Ахырзаманладан къутхара келген,
Хей, Минги Таулу Ата джуртубуз бизни,
Энди сени къутхарыргъа
Бюгюн бизге джетгенди кёзюу.
Минги Таулу джуртубуз бла къалмай,
Ана тилибизге да тюшгенди къоркъуу.
Джети къат Кёкден келеди ауаз:
Дининги, тилинги, джуртунгу да къору!
Тау башында Ай бла джулдузну кёреме,
Сын ташда да кёреме джулдузу бла Айны.
Ол дуниядан келгенлерин сеземе
Татаркъанны, Умарны, Джаттайны.
Динибиз, тилибиз, джурутубуз ючюн
Шейит болгъанла тюшелле эсге.
Хакъыбыз ючюн, Халкъыбыз ючюн
Сермешир кёзюу джетгенди бизге.
Хорлам тюшле, иги тюшле кёре,
Джукъласын къынында къама.
Ол къынындан чыкъмай да къалыр,
Борчун тындыралса къалам.
Зулму-зорлукъ, терслик тюшюрген
Джюрекде, юсде да кёбдю джара, таб.
Ёзге къылыч бла хорлам келмез бюгюн,
Бизни къутхарлыкъ бюгюн – Къалам бла Китаб.
Джаз, къалам, джазыуун халкъны,
Инсан, миллет хакъларын джакъла.
Шейит болургъа да хазыр болайыкъ,
Джуртсуз, тилсиз къалмаз ючюн туудукъла.
Джангы Ай бла джулдуз джарыгъы
Минги Таугъа тийиб, чачылады бизге.
Джаз, къалам, джазыуун халкъны,
Хакъ Сёзден кючлю не болур Джерде?
ТЮЗ СЁЛЕШ АДАМ ЭСЕНГ
Мени джаным бу дунияда
Сюйгенича джашады.
Акъ сёзню да Хакъ сёз бла
Ол тым этиб, ашады.
Хакъ сёз джанны, Акъ сёз къанны
Этдиле ариу, таза.
Джазыууму къолгъа алыб,
Мен кесим келдим джаза.
Болгъан эсе да къыйын
Баргъан джолум, джашауум,
Алллахха не адамгъа
Ёмюрде болмаз дауум.
Аллах кёргюзтген джолда
Бармай, абына эсенг,-
Сора, терслейсе кимни?
Тюз сёлеш, Адам эсенг.
Хар бир адам кесиди
Джазыуун джазгъан Джерде.
Мийк Кёкден келгенди
Аллай эркинлик бизге.
Къара таныгъан адам,
Китабны окъугъан адам,
Хакъ джолдан джанлай эсе,
Бармыды анда иман?
Сен болур ючюн Адам,
Аллах бергенди заман.
Хакъ джолну кёргюзтгенди...
Кимге не дейсе энди?
Хакъ джолдан чыкъса адам,
Имандан чыкъса адам,
Таубагъа къайытмаса,
Хакъ джолгъа къайытмаса,
Не этерикди келмейин
Ахыр кюн, ахырзаман?
Ай, аны келтирлик да,
Кеси тюлмюдю адам?
БАРДЫ МЕНИ ДЖУРТУМ, БАРДЫ МЕНИ ХАЛКЪЫМ
Барды мени джуртум –
Джерди аны аты.
Барды мени халкъым –
Адам улу аты.
Учхан да, сюркелген да,
Джюзген да, джюрюген да,
Баргъан да, сюелген да –
Бу Джерде джашайбыз.
Кийик да, джаныуар да,
Джашаргъа излейле,
Болуш деб тилейле
Ёз Тейрилеринден.
Адам да излейди
Джашаргъа къыйналмай:
Зулму-зорлукъ билмей,
Ауруу, ёлюм билмей.
Къаяда терек да,
Къаяда кийик да,
Адамда джюрек да
Ушашла нечик.
Ташны, терекни да,
Тауну, тенгизни да,
Бир-бирибизни да
Керекбиз сакъларгъа.
Джанлы, джансыз болса да,
Бирди табигъат.
Аллах бизге этгенди
Барын аманат.
Барды мени джуртум –
Джерди аны аты.
Барды мени халкъым –
Адам улу аты.
Дуния, ахырат да –
Бизге табигъатды:
Халкъны, Джуртну сакъларбыз,
Адам эсек биз.
НЕ ЭТЕЙИК?
Къайтаргъанла да бардыла
Игиликни аманлыкъ бла.
Аз болгъанды, не этейик,
Адамлада адамлыкъ да.
КЪАРАНГЫДЫ, ДЖАНДЫРЫГЪЫЗ ЧЫРАКЪНЫ
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» -
Тилейдиле къабырлада ёлюкле.
Ёллюкле да къычырадыла аны,
Къоркъуб къарай къарангыгъа, келликге.
Ол хахайны эшитгенле аздыла –
Джылытады, джарыкъ джана, алкъын Кюн.
Джукъланса уа, ким джандырыр аны, Ким?
Къабыл боллукъ тилекле да аздыла.
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» -
Джарыкъ ышан, джарыкъ ышыкъ излейле,
Аллахдан да, адамдан да тилейле –
Джан къычырыкъ титиретед Аламны.
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» -
Себеб излейле ёлгенле да сауладан,
Саула уа ёлгенледен излейле себеб...
Башланнганчады ахыр кюню дунияны.
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!».
Къайдагъысын билсем эди мен аны,
Файгъамбарча чыгъар эдим таугъа да,
Джандырырем ёлгеннге да, саугъа да,
Бир джилтини джетер эди манга да,
Сууаблыгъы болур эди джаннга да.
Мен билмейме къайда излерге аны –
Къарангыны хорлаб турлукъ чыракъны:
Тёгерекдеми, джюрекдеми, Кёкдеми,
Ич дунияда, тыш дунияда, Сёздеми?
Кюн къарайды теренинден чууакъны.
Ёлгенлеге хата-хайыр джокъ андан.
Таууш келгенлей турады къабырладан:
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!».
Адам джюрегини эшитеме ургъанын:
Къарангыгъа кючлетмегиз дунияны.
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» -
Къалтыратады къабырлада топракъны.
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» -
Ёлгенле, саула да айтадыла аны.
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» -
Тауушха бойсуна, ачама Китабны...
АГЪАРАДЫ ТАНГ, АГЪАРАДЫ ТАУ
Ауругъанны сау билмез.
Тюзню къыйынлыгъын тау билмез.
Тауну къыйынлыгъын тюз билмез.
Алай а, барын да биледи таулу:
Тауда, тюзде да сынады; джашауну,
Ангыларча болду ёлгенни, сауну.
Ёлюб кетиб, джангыдан тирилди ол,
Аны сыйрат кёпюрден ётдюрдю джол.
«Тауну сайла да, тюзню ал».
Огъай, алмадыкъ тюзню.
Тау – Джуртубуз эди бизни:
Аны сыйладыкъ, аны сайладыкъ.
Джазыуубузну
Аны бла байладыкъ.
Атса да танг, келсе да ингир,
Бирди фикир, бирди зикир:
Бу мийик джуртну, бу джандет джуртну
Бизге берген Аллахха махтау.
Кёкге джете агъарады тау.
Бизни хорларгъа умут этмесин джау.
Динибиз бар, тилибиз сау,
Ата джуртда этебиз джашау.
Эсибиздеди ёмюр да, джыл да, кюн да,
Къазауат да, тутмакъ да, сюргюн да.
Онтёрт джылгъа тюл, бир ёмюрге созулгъан
Ол къара гюрге кюн къалай кетер эсден?
Кеси кетсе да, ууу кетмейди бизден.
Ибилис джорукъ уялмайды джукъдан.
Излейди бизни энтда сюрюрге Джуртдан.
Джылан башын кёлтюреди джау.
Аны юсюне оюлургъа хазырды Тау.
Джуртубузгъа, джазыуубузгъа боллукъбуз ие.
Аны ючюн хазырбыз болургъа шейит.
Къачдан, къышдан да къутулгъанбыз сау.
Сакълайды: джауну – ёлюм, бизни уа – джашау.
Агъарады Танг, агъарады Тау.
ДАЛЬНОБОЙЩИК КЪОЧХАРНЫ ХАПАРЫ
Бусакълача, джол джанында
Сюеледиле къызла.
Къарамайын джыл саныма,
Башлагъанма мен къыза.
Джол джарытхан чыракълача,
Ышарадыла ала.
Хомух тюлме, туракъларча:
- Эй, минигиз арбама.
Барыгъыз да къаланмагъыз,
Экиги;з болур тамам.
Джетмегенмиди сизге,
Акъыл джыяргъа заман?
- «Ачханг бар эсе, давай,
Керек тюлдю орайданг.
Ачханг джокъ эсе, гуляй,
Къора, хайда, былайдан».
Ауаз бердим алагъа,
Назмула да окъудум.
Джан аурутдум къызлагъа,
Бираздан а...сорукъдум.
Бир-экисин къутхарлыкъ
Болур эдим орамдан,
Келе-келиб бир мурдар,
От ачмаса герохдан.
КЕЛГЕНЛЕЙ ДЖАШАРЫМ, ЁЛЮРЮМ
Адам улугъа къарасам,
Сууабын, гюнахын санасам,-
Учарым келеди Кёкге,
Киририм келеди джерге.
Келгенлей джашарым, ёлюрюм,
Барады кетиб ёмюрюм.
АБРЕК
Башында – чардакъ тубан,
Тёбенде – ёзен тубан...
Къача келиб ол адам,
Бекленнгенди къаягъа.
Дуниягъа ёзден туугъан –
Къул джашаудан кетгенди...
Чачылма, ёзен тубан,-
Сен аны джашыр энди.
Къул джорукъну итлери,
Ит джорукъну къуллары
Аны табалмазча эт,
Кес джолларын аланы.
Чардакъ тубан, сеннге да,
Ол разыды, тура бер.
Тубанда бир къалкъысын,
Кёрюнмейин Кёк не джер.
Кетер эсе да ёмюр,
Бир солусун алайда.
Уятхынчы джукъудан
Хорлам таууш, орайда.
Башында – чардакъ тубан,
Тёбенде – ёзен тубан...
Экисини арасында
Турады ёзден улан.
ДЖАНЫМ
Джуртда ёсюб,
Кёкге кетиб баргъан Джангыз Терек.
Кесилген Джангыз Терекден учуб,
Кетиб да къалалмай,
Кёкде Кюн таякъгъа къонуб, солуу ала,
Туугъан джуртуна къараб,
Джылай да, джырлай да тургъан къанатлы.
ЮЗЮЛМЕЗ ДЖОЛУБУЗ
Ташдан ариу –
Аны къатында Терекди джангыз.
Тау суу да – макъамлары аланы.
Кёкден, аладан да къарай,
Джангы Ай бла джулдуз
Къутхарады ёлгенлени, сауланы.
Ташдан ариу – Терекди джангыз:
Туралла бир-бири къатында ёлген бла сау.
Бир-бирине таянадыла ала,
Алай бла джукъланмай барады джашау.
Мен да таянама алагъа –
Ташха, Терекге – ёлгеннге, саугъа да.
Таш бла Терек адам улугъа
Уллу Аллах кеси берген саугъады.
Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда –
Ёзюм, сёзюм да ала бла байланыбды.
Ала болгъан къадарда дунияда,
Дуния да джашарыкъды – ийнаныбма.
Къадау Таш, Джангыз Терек, Къобан –
Минги Таулу джуртуму суратылла.
Джуртуну ташын джалаб, сууун ичмесе адам,
Нарат терекча, бир тюз джан болалырмы?
Джети къат Кёкден да, джети къат джюрекден да,
Джети къат Сёзден да, Къадау Таш бла Терекден да
Къарайды Джангы Ай бла джулдуз:
юзюлмез джолубуз.
Къобанны сууун иче, ташын да джалай,
Ташха, Терекге да ушай,
Барабыз джашай.
Джаратылгъанбыз: джети къат Кёкден
Эмда – топракъдан тюл – Таш бла Терекден.
Кёкден эсе да джаныбыз,
Къаныбыз а – Къобан сууданды,
Тёнгегибиз – Минги Тауданды.
Къобан суу эниб Кёкден,
Ётеди джюрекден.
Барады, разылыкъ таба,
Таш бла Терекден.
Бирдиле бары: Кёк да,
Суу да, Таш да, Терек да, Джюрек да.
Юзюлмез джолубуз.
Къарайды Кёкден, джюрекден да,
Ташдан, Терекден да
Джангы Ай бла джулдуз.
КИМДИ, НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ ХАЛКЪНЫ?
Джандет джуртубуздан эки кере сюрюлдюк.
Саудан ёлюб къалмадыкъ дагъыда:
Сау къалгъанла къайытыб артха,
Джашау къурдукъ, джангыдан тирилдик.
Биринчи кере – муслиман тюл эдик,
Аны ючюн джетди палах.
Экинчи кере – чыгъыб динден, имандан,
Шайтаннга къуллукъ этгенле болдула кёб,
Аны ючюн чамланды бизге Аллах.
Алай а, атыб, харам этиб къоймай,
Тюшюннген болурла деб, умут этиб,
Джандет джуртубузгъа къайтарды бизни.
Энди уа?
Тюшюннгеннге ушаймыды халкъ?
Динине, Тилине, Джерине,
Бир-бирине боламыды сакъ?
Джашаймыды буюргъанча Хакъ?
Халал-харам, сууаб-гюнах чекген базманда
Халал, сууаб ишлери дженгерми?
Огъесе,
Динин, Тилин, Джуртун сакъламагъаны ючюн,
Хакъ джолда бармагъаны ючюн –
Тюб болуб, джокъ болуб кетерми?
Ючюнчю кере чамланса Аллах,
Тюрк-муслиман дуния тартар бизге салах.
Алай а, джаназыгъа киши да келмез.
Кеси кесин ёлтюрген къауумбуз биз.
Джокъду бизге не дуния, не ахырат:
Дин, тил, джурт ючюн этмедик къазауат,.
Сойкъырымладан-сюргюнледен алмадыкъ дерс,
Таубагъа къайытмадыкъ, тюшюнмедик, джыймадыкъ эс.
Джашауну тюл, ёлюмню сайлагъан халкъ –
Не этерикди болмай дуниядан талкъ.
Былай сагъыш этеме ёлген халкълагъа къараб.
Кёлюбюз джахилди, кёзюбюз таныса да къара.
Тюз турмай, бек болмай динине, тилине, джерине,
Джууукълашханды халкъ чынгылны эрнине.
Кетерге энгишге къалгъанды бир атлам.
Къычырыкъ-хахай эте, джазады къалам.
Халкъны – кёлю сокъур, джюреги сангырау.
Миллет ангысы – оу, тарих эси – шау.
Унутханды сойкъырымны, сюргюнню да.
Дуния мал – билгени, сюргени да.
«Хакъ» дей билмеген миллетни-халкъны,
Билмейме, неди , кимди къутхарлыкъ аны?
«Нация есть исторически сложившаяся устойчивая общность людей, возникшая на базе общности языка, территории, экономической жизни и психического склада, проявляющегося в общности культуры.
При этом само собой понятно, что нация, как и всякое историческое явление, подлежит закону изменения, имеет свою историю, начало и конец.
Необходимо подчеркнуть, что ни один из указанных признаков, взятый в отдельности, недостаточен для определения нации. Более того: достаточно отсутствия хотя бы одного из этих признаков, чтобы нация перестала быть нацией.
Можно представить людей с общим “национальным характером” и все-таки нельзя сказать, что они составляют одну нацию, если они экономически разобщены, живут на разных территориях, говорят на разных языках и т.д. Таковы, например, русские, галицийские, американские, грузинские и горские евреи, не составляющие, по нашему мнению, единой нации.
Можно представить людей с общностью территории и экономической жизни, и все-таки они не составят одной нации без общности языка и “национального характера”. Таковы, например, немцы и латыши в Прибалтийском крае.
Наконец, норвежцы и датчане говорят на одном языке, но они не составляют одной нации в силу отсутствия других признаков.
Только наличие всех признаков, взятых вместе, дает вам нацию». СТАЛИН
ДЖАЗЫМА ТЮБЕДИМ ДЖАНГЫДАН
Кёл да, кёкча, джулдузсуз бола башлагъанды –
Танг башлагъанды джарый.
Кече узуну кюкюреген, джашнагъан да –
Тохтайды: кетеди Анна Мари.
Джаным ызындан тарала, къарайды:
«Шо, мени ары бир ий».
Болушмайла джулдуз да, Ай да –
Кетеди Анна Мари.
Кетеди алыб джюрегими –
Джансыз тёнгекча, къалама кесим.
Айта билмедим сюймеклигими –
Ёлгюнчю таларыкъды эсим.
Алтын къач къойнунда джазны
Тюлдю чырмау Ай бла джулдузгъа.
Англатыб кюрешдим аны
Оджагъымдан тюшген бир къызгъа.
Оджакъ бла тюшюб, терезе бла кетди –
Эшигим къалды джабылыб.
Эшта, ол болуред келген
Гюнахлы поэтге джангылыб.
Къыз тюрсюнлю, мёлек тюрсюнлю
Илхам эсе да, билмейме ол.
Билгич джюрек айтды: сабыр бол –
Джангы ёмюрде
Сени анга келтирликди джол.
Ол айтханча болду джети джылдан.
Къыркъ джаны да мени сюйген къыз,
Бир сабийни да ёрге тутуб, къычырды:
Эм иги назмунгу джюрегинге къыс!
Бизге оноу этген барды Кёкде –
Анда джазылады джазыуу адамны.
Ётгенден сора чекден
Мен бек иги англадым аны.
Чыгъа джулдузла, джанкъозла да,
Джюрекде буз, къар да эрий,
Тууа джырла, назмула да,
Кёрдюм сени, Анна Мари.
Къутулуб къачымдан, къышымдан да,
Джазыма тюбедим джангыдан.
Бегирек болду алгъындан да
Кёк кюкюреген, джашнагъан...
АНГЫЛАДЫМ
Кече узуну кюкюреген , джашнагъан да
Тохтаб, шош джауум айланды.
«Игиди джерде джашагъан да» -
гяхиник тилни ангыладым.
НЕ НАСЫБЛЫ ХАЛКЪБЫЗ БИЗ
Джырчы Сымайылны кеси къой, назмусу да
Кёкге чыгъыб къылады намаз.
Кёкге джетген мийикликде уа
Минги Тауу бла кёрюнеди Кавказ.
Къарчача башчысы болгъан,
Татаркъанча, Умарча, Джатдайча джигитлери болгъан,
Алий улу Умарча инкъыйлабчысы болгъан,
Дуда улу Махмутча инсан, миллет хакъларыны ёкюлю болгъан,
Ёзденланы тулпар Алийча гёджеби болгъан,
Абдуллахча шыйыхы болгъан,
Шакай улуча кераматлысы болгъан
Кязимча хаджиси болгъан,
Сымайылча джырчысы болгъан,
Къайсынча назмучусу болгъан –
Не насыблы халкъбыз, миллетбиз биз!
Не насыблы халкъбыз, миллетбиз биз –
Ислам дини, тюрк тили, Кавказ джурту болгъан,
Хакълыгъы, адамлыгъы, джигитлиги бла белгили болгъан,
Къалюбаладан келген тарихи болгъан,
Нарт эпосу, тауруху болгъан...
Не насыблы халкъбыз, миллетбиз биз –
Дини, тили, джурту болгъан,
Ала ючюн ёлюрге да хазыр болгъан.
Кёк-акъ-джашил байрагъында
Эки башлы акъ Минги Тауу болгъан,
Тюрк-алан тамгъасындан –
Ол Минги Тауну сакълаб –
Тау барс бла джанлы къараб тургъан.
Хау, бек насыблы халкъбыз биз –
Дини, тили, джурту да болгъан,
Байрагъы, Тамгъасы, Орайдасы да болгъан;
Аланы тутханлай ёрге,
Хакъ джолда алдан-алгъа баргъан.
Хау, бек насыблы халкъбыз биз –
Тарихи, тамбласы да болгъан,
Къаламгъа, Китабха, сауут-сабагъа да фахмусу болгъан,
Къара таныгъан, къара танытхан алимлери болгъан,
Узакъ джолунда шыйыхлары, шейитлери да болгъан.
Къалюбаладан бери, тас болмай, келебиз джашай,
Азхырзаманнга дери да, инша Аллах, барлыкъбыз джашай:
Хакъ бла болгъа халкъ, къалай болур талкъ?
Джолубуз – хакъ, Сёзюбюз – акъ.
Бек насыблы Халкъбыз, Миллетбиз биз.
КЕТИБ БАРГЪАН СУУГЪА КЪАРАЙ
Суу алады мени къайгъымы –
Сау болсун, сау-эсен тенгизине джетсин.
Алгъаны ючюн а къайыгъымы,
Артыкъ болмазма мышау –
Алайды джашау:
Къарыусуз болсанг – кёмеди.
Суу ахырзамандан къутхаргъан да –
Къайыкъ тюлдю – кемеди.
Адам не болумда да ташламай эсин,
Дуниягъа кёре бегитсе кесин,-
Кесине, къайыгъына да къоркъуу салмаз суу,
Къыйналсала да, къалырла сау.
Чыгъыб таугъа,
Къараб турама суугъа.
Суу джагъада кёбдю адам.
Сюелелле кёз алмай суудан.
Къоркъама
Кёз тийирелле деб, суугъа –
Джарамазча этелле деб,
Ауругъаннга, саугъа.
Аланы къайгъыларын алыб,
Кетиб барады суу.
Ол сууда бар эсе уу –
Ол – адамладанды.
Энди къоркъуулуду ол –
Ичерге, джюзерге да болмаз.
Аллына тюшгенни да
Сау-эсен къоймаз.
Къарайма кетиб баргъан суугъа,
Джаным ауруй кесиме, анга да.
Суу, алма мени къайгъымы да.
Халал болсун санга къайыгъым да.
Санга джюклемесин адам къайгъысын,
Кесини палахын кеси хорласын.
Кеси кесим бла эте къаугъа,
Къарайма кетиб баргъан суугъа.
КЁКГЕ ДЖОЛ БАШЛАНАДЫ ДЖЕРДЕ
Тик ёрге айланса,
Атха да къошулады джюрюш.
Адам а,
Джети къат кёкден алыр ючюн юлюш,
Къанатлыча барыргъа керекди ёрге,
Ёрге баргъан болса да къыйын.
Алай бла сакъларыкъды адам
Джашауун, атын эмда сыйын.
Тынчды деб, энгишге сюркелсе уа,
Тау сууну халына кирсе уа –
Тюзде чачыла, абына барыр да,
Тенгизни тамагъындан энер.
Сынар кёлю, къанаты да,
Сакъланмаз аты, сыфаты да,
Тили, ауазы да кетер.
Алай а, суу тюлдю адам.
Энгишге барады суу,
Адам а барады ёрге.
Кюн таякъгъа таяна,
Адам барады ёрге.
Тик ёрге айланса,
Атха огъуна къошулады джюрюш.
Адам а, учуб, учунуб,
Эки дуниядан да ала юлюш,
Кёлтюрюледи ёрге, мийикге, Кёкге –
Тохтарыкъ тюлдю ол
Тюбегинчи Тейрисине.
Суу – тенгизге, адам а – Кёкге
Турлукъдула баргъанлай.
Суу артха да къайытыр,
Адам а – огъай.
Джерни тартыуундан къутулуб,
Кёкге бир кетген – къайытмайды артха.
Сукъланама, Джерде тындырыб борчун,
Ызына, Кёкге, учуб кетген нартха.
Ол нартны туудугъума мен да.
Ёзге, алыргъа излемейди Кёк мени кесине:
«Эмегенлени туудукълары бла сермешмей,
Кёкге кетерге къалай келди эсинге?».
Кёк салгъан борчну тындырмаса адам Джерде,
Ачыллыкъ тюл кёреме анга джол Кёкге.
Хакъ джолда бармаса джерде адам,
Берилирми анга Кёкде туз-дам?
Кёк бла Джерни тохтаб чегинде,
Къарайма, къазауатха тёбенде.
Дженгер ючюн Тюзлюк деген базман,
Джетишмейди менича бир адам.
«Инсан, миллет хакълары ючюн сермешмесе адам,
Анга ачыллыкъ тюлдю джети къат Кёкге джол –
Тейри адамына саналлыкъ тюлдю ол».
Къайытама Кёк-Джер чегинден артха,
Къошулама Хакъ, Халкъ ючюн къазауатха:
Тёнгегиме ёлюм бла бошалады ол,
Джаныма уа – Кёкге ачылады джол.
АЛЛАЙ АДАМ ЭДИ, ШАЙЫР ЭДИ ОЛ
Иги сёзюнмю, иги ишинми –
Айтайым къайсын, къайсысын?
Адамны, бютеу адам улуну да
Этген къайгъысын –
Аллай адам эди, шайыр эди
Къулийланы Къайсын.
МЕНИ КЪАУУМУМ
1
Таш бла Терекди
Мени къауумум.
Джети къат Кёкча,
Болуб къарыуум,
Таш бла Терекге
Салалсам эди джан,
Аладан иги
Табылмазед инсан.
Джангыз Терекни да
Алыб арагъа,
Къадау Таш бла Мен
Барырек алгъа.
Къайрымы?
Ёргеден ёрге –
Адам аягъы
Басмагъан джерге.
Бир башха дуния
Къурар эдик биз,
Адам улугъа
Болурча юлгю.
Джерден айырылыргъа
Джетсе кючюбюз,
Кёкге кетерге да
Болур эдик биз.
Ёзге, кетиуден
Чыкъмаз бир хайыр –
Джурт бла бирдиле
Таш, Терек, Шайыр.
2
Ташха, Терекге
Салалсам эди джан,
Джерде алача,
Болмазед инсан.
Манга эркинлик
Берди да Кёк,
Китаб болдула
Таш бла Терек.
Алагъа джан
Кирди китабда,
Сау бола
Джарала, табла.
Джуртда да –
Таш бла Терек,
Китабда да –
Таш бла Терек.
Джангыз Терек да,
Къадау Таш да – Сёз.
Шайыр сезгенча,
Аны сен да сез.
Окъу, марджа,
Таш бла Терекни –
Байлаб тургъан
Джер бла Кёкню.
Кёб затха
Ачылыр кёзюнг,
Табигъат бла
Бир болcа ёзюнг.
Таш бла, Терек бла
Этерсе ушакъ.
Бир-биригизге
Къалырсыз ушаб.
Мени китабым –
Таш бла Терек.
Таш бла Терек –
Китабым мени.
Алагъа
Мен салгъанма джан.
Аладан иги
Джокъду бир инсан.
ТАУ РЕСПУБЛИКА КЪЫЛЛЫКЪДЫ НАМАЗ
Къан бла джаздыла тарихни, тархны –
Тангыбыз къалды джарымай.
Сойкъырым-сюргюн къурутду халкъны –
Джюрек не этсин джарылмай.
Орта Азияда, Сибирияда
Къырылгъан халкъны ким санар?
Ёлмегенни да саулугъу джокъду –
Джюрек джараланы ким багъар?
Насыб болуб, Джуртха къайытсакъ,
Сыннган кёлюбюз къайнаред.
Туугъан джерни ит-тил-чапрагъы,
Къара хансы да джараред.
Зем-зем сууундан ичиб Къобанны,
Къадау Ташын да джаласакъ,
Минги Тауубузгъа таяныб,
Биразны рахат джашасакъ,-
Халкъ болур эдик алгъынча,
Джыяр эдик эсибизни...
Нарт улула хорлатыб къоймазбыз
Эмегенлеге кесибизни.
Акъ межгитге ушайды Минги Тау,
Аны башындан келеди ауаз:
«Не бек кюрешсе да къанлы джау,
Эмегенленики боллукъ тюлдю Кавказ!
Сиз Ата джуртугъузгъа къайытырыкъсыз,
Къайытырыкъсыз диннге, тилге да.
«Ла илаха илляллах» деб, айтырыкъсыз.
«Дин, Тил, Джурт» деген тёлюле да, –
Кечеден-кюннге ёсюб джетерикле,
Джуртну зулмудан азат этерикле.
Хакъсызлыкъдан къутуллукъду Кавказ.
Биригирикди, бир боллукъду Кавказ.
Джангы Ай бла джулдузну ётдюрюб тёрге,
Джашил байракъны кёлтюрюб ёрге,
Тау республика къыллыкъды намаз.
БУРУЛАДЫ ДЖЕР
Бурула да,
Сууукъсурагъан къабыргъасын Кюннге тута,
Кюнню тёгерегине бурулады Джер.
КЪОБАН СУУ, КЪАДАУ ТАШ ЭМДА ТЕРЕК
Ой бир кёб зат тюшеди мени эсиме –
Разы этген, этмеген да джашауума, кесиме.
Къайгъыларындан къутулалмай баш бла джюрекни,
Излейме, джаныма джараучу Таш бла Терекни.
Къарайма Къобаннга, Ташха, Терекге,
Рахатлыкъ келе башха, джюрекге.
Къадау Ташха таяныб, къарайма
Кетиб баргъанлагъа Кёкге, тенгизге.
Бир-бирде Къадау Ташха ушайма,
Бир-бирде Къобан суугъа, Терекге.
Ташча тургъанлыгъыма Джуртумда,
Сууча – тенгизге, терекча – джерге эмда Кёкге
Барама кетиб, барама кетиб,
Назму сёзюм да,
Чапракълана, къанатлана, джайыла, джарыкъча.
Ой бир кёб зат тюшеди мени эсиме,
Кёкден, джерден да къарата кесиме.
Къобан суу, Къадау Таш эмда Терек
Болмасала, не этер эди джюрек?
Аласыз болмаз эдим джукъ да.
Аладыла манга узакъ да, джууукъ да.
Аладанды Ана тил да, Джурт да.
Аладанды таукеллик, тёзюм да.
Аладанды Акъ сёзюм, ёзюм да.
«Кимсе?»- соруугъа джууаб береди джюрек:
Къобан суу, Къадау Таш эмда Терек.
КЮКЮРЕЙДИ, ДЖАШНАЙДЫ
Кюкюрейди, джашнайды Кёк.
Джазгъа белги;ми береди,
Джазгъа тансыкъмы болгъанды,
Огъесе, эсинеми тюшгенди да джаз ала,
Бир къышхы кюн кюкюрейди, джашнайды Кёк.
Ай аны бир ангылау этеди джюрек –
Алай а, билмейди джюрек:
Артдамыды, алдамыды джаз ала?
Кюкюрейди, джашнайды джюрек.
ДЖАШАУГЪА ТАНСЫКЪЛЫКЪ
Ёллюгюмю билгенден бери,
Джети кёзден къарайма дуниягъа.
Джерни чёбюнден Кёгюне дери –
Барына да ёлеме тансыкъдан.
Къобаннга чынгаб, тенгизге къадар,
Айырылмай, келеди барырым.
Джюрекдегин айтмасам Кёкге, джерге къараб,
Артда къычырмазмы къабырым?
ПОЭЗИЯ ЧАЛДЫШ
Фахмусуна, назмусуна кёре,
Хар бир шайырны айтсакъ атын,
Аппаны сёзю – къалай,
Къасботну сёзю – багъыр,
Сымайылныкъы уа – алтын.
Къалай улу Аппа,
Багъыр улу Къасбот,
Алтын улу Сымайыл.
КЪОРКЪАМА
Къарачай!
Джети харифинг джети кёзча къарайды.
Къоркъама джумуладыла деб ала.
СЁЗДЕН БАШЛАНАДЫ АДАМ
Джети къат Кёкден тюшген
Джети къат Сёз,
адамны Адам болууу
Башланнганды Сенден.
Сени ненча къатынгы ачалса адам,
Анча кере болады Адам.
Сени джетинчи къатынга джеталгъан
Файгъамбарла болгъандыла джангыз.
Алтынчы къатынга джеталгъанла да
Шыйыхла бла шайырладыла.
Биринчи къатынгы ачалгъанла да –
Ала да – адамладыла.
Сени билирге излемегенле,
Къара таныргъа излемегенле,
Сеннге бойсунургъа излемегенле –
Адам да, шайыр да тюлдюле ала.
Хакъ сёзсюз, Акъ сёзсюз
Болаллыкъ тюлдю адам Адам.
Сёзден башланады Адам.
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ХАПАРЫ
1
Бутакълары бла, чапракълары бла
Джангыз Терек Кёкде джазады назму.
Кёк дефтерде джашил назмула –
Нени юсюндендиле ала?
Джер тюбюнде таша джашаудан
Тамырлары айтхан хапарны
Кёкгеми билдиредиле бутакъла?
Бутакъла
Кёзден ташада тургъан тамырланы
Дуниягъа кёрюнюулери болурламы?
Джангыз Терекни
Кёк чапракъда джашил назмусун
Кимди окъуялгъан, ангылаялгъан?
2
Джангыз Терекге бёлмей тынгылагъан
Къадау Ташды джангыз.
Терекни назмусуну макъамыды
Шоркъулдаб баргъан Къобан да.
Джангыз Терекни кесгендиле.
Къобан а саркъады – ёлюмсюз джыры аны.
Алгъын Терекге тынгылагъанча,
Энди Къобаннга тынгылайды Къадау Таш.
Джангыз Терекни Кёкге учхан сёзю
Къадау Таш болуб къайытхан эсе да артха, ким биледи.
Минги Тау Джангыз Терекни назмусуна джазгъан макъам –
Къобан – саркъады, саркъады, саркъады.
Энди Суу бла Ташдыла
Джангыз Терекни тюшюрген эсге.
Тынгылайды Таш, шоркъулдайды Къобан.
Джангыз Терек джашайды алада.
3
Чегет джазалмайды назму.
Шайыр – ол – Джангыз Терекди.
Джуртда Джангыз Терекди шайыр.
Терекни юсюнден, чегетни юсюнден да
Кёк чапракъда джашил къалам бла
Назму джазгъан – Джангыз Терекди.
Кёк бла байламлыды ол.
Файгъамбар таугъа чыкъгъанча, ол да,
Чегетден айырылыб, Уллу Тюзге кетиб,
Джангыз кеси сёлешгенди Кёк бла.
Аны уа, Исса файгъамбарныча,
Къурутхандыла джахилле.
Къадау Таш бла бирге
Тынгылайма кетиб баргъан суугъа –
Терекни макъамына, ауазына, хапарына.
Джангыз Терек кеси уа джокъду.
Китабха бурулгъанды ол.
КЪУТХАРЛЫКЪ ХАЛКЪЫБЫЗНЫ
Излей эсенг джашарын
Сен бек сюйген Къарачай,
Хакъ бла бир эт джазыуун,
Къара таны(т), къара джай.
Юс да, кёл да толуду
Минг-минг джарадан, табдан.
Себеб джолу – туруду:
Ол – Къалам бла Китабдан.
Хакъ сёз бла Акъ сёздю
Къайтарлыкъ хакъыбызны.
Къалам бла Китабды
Къутхарлыкъ халкъыбызны.
БОЛ, ПОЭТ, КЕСИНГЕ АЯУСУЗ
Болмаз ючюн ишинг джараусуз,
Бол, По;эт, кесинге аяусуз.
Назму джазгъан болса да къыйын,
Кюреш – Сёзню тюшюрме сыйын.
Акъ Сёзню тюшюрме сыйын
Шайыр атны тюшюрме сыйын.
Джангы сёзню, джанлы сёзню излей,
Къайнасынла джюрегинг, мыйынг.
БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ КЁК БЛА ЧЕКДЕ
Джуртубуз бизни тартады Кёкге,
Биз джашайбыз Кёк бла чекде.
Атса да танг, болса да ингир,
Кёкге джете, агъарады Минги.
Кёкдю атабыз бизни.
Джерди анабыз бизни.
Тейри адамы – атыбыз бизни
Тейри адамы – антыбыз бизни.
Джаратылгъанбыз Кёкде,
Туугъанбыз Джерде:
Джан джуртубуз – Кёк,
Сан джуртубуз – Джер.
Тёнгегибиз тартса да джерге,
Джаныбыз тартады ёрге.
Кёк-Джер тартыуну сезе эм чеге,
Айырылыуну сезе эм чеге,
Биз джашайбыз Кёк бла чекде.
Кетебиз, кетгенча Къобан,
Айырылмагъанлай тауладан, Джуртдан.
Къалайлагъа джетдирсе да джол,
Ызыбызгъа къайтарады ол.
Джети къат Кёкге бура кёзню, сёзню,
Джан джурт сакълайды бизни.
Болса эди кетерге ары
Джер джуртубузну да алыб.
Джандетлеге тюшюрсе да насыб,
Бу дунияны тауларына,
Чегетлерине, сууларына
Турлукъбуз болгъанлай тансыкъ.
Кёк бла Джерни чегинде
Джашагъан адамны – кёлюнде
Не болгъанын тынч тюлдю айтхан.
Къанатлана турады джан.
Буйрукъ келсе да Кёкден,
Къыйынды айырылгъан Джерден.
Кетгенлеге тюбериги анда –
Ол да бермейди тынгы адамгъа.
Джашил Терекча къая эрнинде,
Биз джашайбыз Кёк-Джер чегинде –
Ариу кюнледе джырлай,
Джай, къыш чиллеге да чыдай.
Джаныбыз тарта Кёкге,
Биз джашайбыз чекде.
Бир кюн учарыкъбыз Кёкге,
Талай къуш тюк тюшерикди джерге.
Бизден къаллыкъ олду джангыз.
Ол къуш тюкню алыб туудукъ,
Джазарыкъды джазыуун адамны,
Кёк алгъынчы къолундан къаламны.
Джаратхан Кючню махтаб,
Адам, Къалам эмда Китаб
Къайытырыкъдыла джети къат Кёкге.
Биз джашайбыз Кёк бла чекде.
АПРЕЛНИ 12
1
Кёкге атлады адам –
Тейриге берди салам.
Джер эмчекден айырылды адам улу.
Не болур тарихде андан уллу?
Къара таныгъандан сора,
Къаламгъа, Китабха тюзелгенден сора,
Ёталды тенгизден-теркден.
Джюреги бурулду Кёкге.
Сейирсинебиз аны несине?
Тейри адамы Иесине
Бир атлам этди,
Ангыламаса да кеси.
Джер – болджаллы джуртуду адамны.
Ёмюрлюк джурту уа – Кёкдю аны.
Къууанч да, умут да бере джюрекге,
Адам улу атлады Кёкге.
Иннетине кёре боллукъду джолу.
Не ючюн, не мурат бла чыкъды Кёкге адам?
Болалдымы Аллахха джууукъ?
Кераматлыла айтмайла джукъ.
Алай болса да, къууанч джюрекде:
Адам баласы чыкъгъанды Кёкге.
Хорлагъанды тартыуун Джерни,
Къучакълагъанды джан джуртун – Кёкню.
Ол – ёлюмню хорлагъанча бир затды.
Къарайдыла дуния да, ахырат да:
Энди уа не бла сейирсиндирир адам?
Къутулурму ахырзамандан?
2
Джерден учханча Кёкге,
Дуния сёзден атладым Сёзге.
Хорлагъанча Джерни тартыуун,
Дуния малны хорладым тартыуун.
Хакъ сёз бла байланды джазыуум.
Акъ сёз бла байланды джазыуум.
Къыйынды къутулгъан дуниялыкъдан –
Джахилликден, къарангылыкъдан.
Дуния мал, дуния сёз тартады артха,
Кюрешеди атаргъа отха.
Хакъ сёз къутхарады адамны,
Кёкге тарта, джууукълашдыра аны.
Шыйых джан учханча джети къат Кёкге,
Шайыр джан учады джети къат Сёзге.
Кёк сёзде, Сёз кёкде насыбын табады, кёлюн басады поэт:
Хакъ сёздю, Акъ сёздю шайыргъа джандет.
Кеси ишлеген джандетге джаны саулай киреди поэт.
Тынгысыз, къыйынлы, алай а, насыблы джанды поэт.
ОЛ КЕРЕКДИ МАНГА
Сёзюм Ташмыды, Терекмиди?
Кишиге керекмиди?
Кишиге тюл эсе да керек,
Ансыз болалмайды джюрек.
Мен кесим таянама анга.
Ол керекди манга.
БАТЫДА (ЗАПАДДА) ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
Тубан шылпысы тохтамайды,
Тохтаса да джели, джангуру.
Ай бу джуртну кёлюм алмайды,
Келгенме бери джангылыб.
Ушамайды джазы джазгъа, къышы къышха.
Ушамайды къызы къызгъа, джашы джашха.
Адетлери, къылыкълары – тюрлю, башха.
Баты джамагъат – тойгъан, къутургъан, шашхан.
Юйлендириб къыз бла къызны, джаш бла джашны,
Джууукъла джыйылыб, той этерле.
Дин башчыла, кърал къуллукъчула да
Ол сыйсызлыкъны къабыл этерле.
Динден, имандан чыкъгъанды Баты.
Сыйны, намысны унутханды Баты.
Адамлыкъдан айырылгъанды Баты.
Помпеяча боллукъду арты.
Кесича этерге излейд дунияны.
Ууу хар джерге джетеди аны.
Баты – балчыкъгъа барады батыб,
Кесини ызындан дунияны да тартыб.
Шайтанлагъа Ибилисди башчы.
Ислам динди алагъа къаршчы.
Ислам динди къутхарлыкъ дунияны.
Адам улу ангылайды аны.
Болмаз ючюн ислам динли джамагъат,
Баты муслиманла бла этеди къазауат.
Ёзге тамбласы джокъду Батыны –
Бузулады, джукъарады къаны,
Аздан аз бола барады саны.
Муслиман миллет а келеди ёсе.
Ислам дин келеди бегий.
Муслиман боллукъду кёб турмай Баты,
Харамдан, гюнахдан боллукъду кери.
Ислам динди къутхарлыкъ дунияны.
Адам улу ангылайды аны.
Баты хауа кючлесе уа дунияны,
Ахырзаман чачарыкъды аны.
Башымы кючлетиб сагъышха,
Батыдан къарайма Чыгъышха.
Ислам динди къутхарлыкъ дунияны –
Батыда ангылагъанма аны.
ТИЛЕК
1
«Тангнга сау чыкъса – джашарыкъды».
Эшитеди айтханларын алай.
Къарангыды, алай а – джарыкъды,
Кёрюнеди да джулдуз бла Ай.
Тала;йла санларын бир къара итле,
Бёрю джаны уа, бой бермей, сермешеди,
Тёнгегин да къорургъа кюрешеди –
Ёзге кёбдюле ала – къара итле.
Къарангы къуралыбды аладан,
Аскерилле къарангыны ала.
Излейди себеб Ай бла джулдуздан –
Аны джарыгъындан къоркъадыла ала.
Джан къазауат этеди адам,
Ёлюмге хорлатмай кесин.
Бычагъы бла аджалны сермейди:
«Батыр эсе, джууукъ бир келсин».
Къымылдар къарыуу джокъ зауаллыны,
Бычагъы да джокъду къолунда.
Кёзюне кёрюнелле итле да аны,
Къабырдача, джатады орунда.
«Хомух болма»,- дейди бир ауаз,
Анасы уа сылайды башын –
Ол дуниядан келгенди ол
Къутхарыргъа бюгече джашын.
Кече узуну барады кюреш,
Тангнга сау чыгъады джаны.
Башындан а кетмейди сагъыш:
Ким болду къутхаргъан аны?
2
Аныча тюшюб джанауалгъа,
Сау болгъанны къыйналады адамы.
Тёгерегине басыныб джууукъла,
Кюрешелле къутхарыргъа аны.
Кими узатады дарман,
Кими этеди тилек.
Барын эшитеди адам –
Тохтай башлаб, тириледи джюрек.
Тюз адамла этселе тилек,
Бириники болады къабыл.
Джан алмай, тохтайды мёлек,
Къазылмай къалады къабыр.
3
Мени адамыма да келгенди сынау –
Аны бла бирге меннге да.
Аны къалдырыр ючюн сау,
Этер эдим не да.
Къан керек болса къанымы,
Сан керек болса санымы,
Джан керек болса джанымы
Берир эдим. Ёзге ала тюлле керек.
Алай эсе – этейим тилек.
Сакъла, Аллах, джарлыны джанын,
Сабийлерин этме ёксюз.
Сабийлерин, кесин да аны,
Джазыкъсын. Санга борчлума кемсиз.
Кече узуну къыллыкъма намаз:
Джарлыны сау чыгъар тангнга.
Башха зат ючюн болмаса да, сабийлери ючюн,
Джашау бер анга.
Хакъ сёзюнгденди Акъ сёзюм да мени,
Мен Сеннге этеме къуллукъ –
Къачан да, хар къайда.
Тилегим а бюгече буду къуру:
Джарлы джанны джашаугъа къайтар.
2011 джыл, 6-7 апрель, орта кече.
АШЫКЪМАЙМА МЕН ДУНИЯДАН АХЫРАТХА
Джаз кёллюме. Сан этмейин атлайма
Джауа тургъан чапракъланы юсюме –
Табигъатны кючлеб тургъан мыдахлыкъ
Келмезликча бир кюн мени кесиме.
Къабырлада джюрек рахат солурму?
Ёле тургъан табигъатны кёреме..
Ёзге аны тириллигин билеме –
Кёлюм джарыкъ аны ючюн болурму?
Сын ташлагъа ушайдыла терекле,
Сюелелле къанатлысыз, чапракъсыз.
Бар эсе уа джашау-ёлюу-тирилиу –
Мен да къалмам дуниясыз, ахратсыз.
Къачхы чегетни ичи бла барама,
Джашил тереклеге бере-бере салам.
Юсю-башы чапракъладан толуб,
Къачхы чегетден чыгъыб баргъан адам,
Адаммыды, огъесе, терекмиди?
Аны билирге да керекмиди?
Терек чапыракъла агъадыла юсюмден,
Назмулагъа бурула, тюшедиле къагъытха.
Ашыкъмайма мен дуниядан ахыратха:
Джазгъы хауа бошламайды кесинден,
Джашил табигъат кетмейди эсимден.
ТАУ БАШЫНДА УЛУЙДУ БЁРЮ
Тау башында улуйду Бёрю,
Тенгиз джагъада эшитеме аны.
Къобан суу да энеди бери –
Тенгиз джутад деб къоркъама аны.
«Кючлерле да тауланы итле»,-
Ангылайма да къоркъууун Бёрюню,
Къарагъанлай турама Кёкге,
Не айтырын сакълаб Тейрини.
Барс бла Бёрю Тюрк тауну сакълайла.
Тенгиз джагъасын сакълайма мен.
Таугъа къайытыр кюнлени санайма,
Къайытырыкъма, болсам сау-эсен.
Ызчы итле сакълайла чекни,
Тауда, тюзде да джетишелле ала.
Не айтырын сакълайма Кёкню,
Кече-кюн да турама къараб.
Мен – Тейри адамы – Тейри буюрмай,
Кеси аллыма бир оноу этмем.
Къазакъ Бёрю, сен да кёб улума –
Кёкню, джерни да уятханса сен.
Къазакъ Бёрю, борчунгдан чыкъгъанса.
Ёрге турургъа унамай эсе халкъ,
Хакъ бла болургъа унамай эсе халкъ –
Сора, излейди болургъа талкъ.
Ёлюрге излегенни тыяллыкъ тюлсе,
Не этгин, халкъ кеси да этмесе мадар.
Ёзге, Бё;рю, сен тохтарыкъ тюлсе,
Сени алай джаратханды къадар.
Сени улуууунг, джортууунг тохтагъан кюн
Келликди къауумунга ёлюм.
Ары дери халкъгъа ёлюм джокъду,
Итлеге къаллыкъ тюлдю элинг.
Улу, Бёрю, уят тюзлени, тауланы да.
Къалтырат амантишлени, джауланы да.
Кёб турмай мен да къошуллукъма санга.
Бу назмум да шагъатды анга.
ЫШЫКЪ
В начале было Слово
Къара къайгъыла, кюрешмегиз бир да,
Кесигизни акъ иннетиме уруб, ышыб.
Сизден къутулургъа, сакъланыргъа джол барды –
Таза сезимлериме барды ышыкъ –
Хакъ сёздю, Акъ сёздю ол.
Ышыгъында Сёзню – къутхарырча бизни –
Барды джылыу да, джарыкъ да, рахатлыкъ да.
Ышыкъ дейдиле джарыкъгъа Тюркде.
Ышыкъ джер, ышыкъ сёз къуру да керекди бизге.
Къаллай уллу ышыкъды СЁЗ.
Аны ичиндеди магъана – ЁЗ.
Хакъ сёздю ол, Акъ сёздю ол.
Ансыз – къарангыды джол.
Ышыкъ...
Ышыкъ Сёз...
Сёзню ышыгъында...
Ол береди умут
Кете баргъаннга,
Келе тургъаннга,
Саугъа, ёлгеннге да –
Барыбызгъа да.
Ышыкъ – ол:
Кёкде, Джерде,
Джарыкъда, Сёзде...
Джангыз олду
Къайгъылы дунияда,
Къатышхан, шашхан дунияда
Адам улугъа
Тынгы-тынчлыкъ бериб,
Барыр джолун кёргюзтюб,
Тирилтген, кёллендирген.
Ышыкъны табхынчы,
Анга къысылгъынчы,
Адам къутулаллыкъ тюлдю
Къара къайгъыладан, палахладан, къарангыдан...
Аман болгъанлай турлукъду кюню да, кёлю да.
Тургъанла;
Джашауну джазлыгъында, джайлыгъында,
къачлыгъында, къышлыгъында,
Къысылыгъыз,
Биринчи Сёзню –
Хакъ Сёзню, Акъ Сёзню –
Ышыгъына.
Ол ышыкъда кёрлюксюз
Файгъамбарланы, шыйыхланы да;
Шайырланы да.
Уллу ышыкъда
Тюз адамланы барына да
Барды орун.
Биринчи Сёз –
Ышыкъ джокъду андан уллу.
Дуния боранланы ичи бла
Анга, ары
Ашыгъады адам улу.
Сен да ашыкъ.
ХАЛКЪБЫЗМЫ БИЗ?!
Таулула бары сермешде къырылыб,
Джуртларын кючлетселе джаугъа,
Ким дерт джетдирир ала ючюн?
Минги Тау джетдирликди дерт.
Аны вулканы къозгъаллыкъды да,
Къуюллукъду юсюне душманны.
Алай а, халкъ
Ата джурту ючюн къазауат этмей,
Джаны саулай, джуртун берсе джаугъа,
Сора, Аллах да болушмаз анга.
Аллах берген динни, тилни, джуртну
Сакъламаса, джакъламаса, айнытмаса халкъ,
Ангысын, билимин, санын да ёсдюрмейин,
Кеси кесин къурутса, этсе талкъ,-
Сора, анга не Кёк, не джер болушмазла,
Эки дуниядан да къалыр ол юлюшсюз.
Динин, ийманын сакълаялмагъан халкъ,
Тилин, Джуртун сакълаялмагъан халкъ,
Тарихин, сыйын, намысын сакълаялмагъан халкъ,
Миллет ангысын, тарих эсин, адам санын да ёсдюралмагъан халкъ,
Миллет Орайдасын да тарта,
Миллет Байрагъын ёрге туталмагъан халкъ –
Ол халкъмыды? Огъай. Ол боллукъду талкъ.
Халкъбызмы биз?
НАСЫБЛЫ АДАМЛАБЫЗ БИЗ
Тенгизге къараб, агъарады Тау,
Тансыкълай тауну, чайкъалады Тенгиз.
Кюн сайын сынаса да джашау,
Бу дунияны сюебиз кемсиз.
Булутдан кёрюнмесе Тау,
Бютюн къайгъылы болады Тенгиз.
Эшитеме тилегин аны:
Къойма, Аллах, джууукъсуз, тенгсиз.
Насыблы адамлабыз биз:
Джуртубуз бар, тилибиз да – сау.
Мийикде агъарады Тау,
тёбенде чайкъалады тенгиз.
БИР ТЕРЕКДЕНБИЗ БАРЫБЫЗ ДА БИЗ
Бир Терекденбиз барыбыз да биз,
Аты болса да Джангыз, Раубазы...
Болса да къыш, келсе да кюз,
Джуртну джашилди бизге ауазы.
Бир Ташданбыз барыбыз да биз:
Аты болса да Къара не Къадау.
Тейрини атлары боладыла джюз –
Барына да салабыз махтау.
Динни, Тилни, Джуртну да берген
Бир Аллахха салабыз махтау.
Къуралгъынчы Къарачай-Малкъар Эл,
Къызгъа, джашха да джокъ арыу-тохтау...
ДЖАЗ
Аязыб кеталмай, джаууб да джауалмай,
Бир тюрлюдю кюн да бюгюн.
Джазыб джазалмай, къоюб къоялмай,
Къыйналама мен да бюгюн.
Бирчадыла кёл, хауа да...
Биз джазгъы джелни сакълайбыз.
Басыннган Кёкге къарайбыз –
Чартламайды элия да.
Кюн, басыныб турма былай:
Джау да къутул, не – аязы.
Кёрюнмесе не Кюн, не Ай,
Халкъ болурму санга разы?
Кёк чартлады, Кёк джашнады,
Къол салгъанча, тилегиме.
Сёз да, чыгъыб джюрегимден,
Джангур бла тебсеб башлады.
Гяхиникмиди, шийирмиди –
Къууат салгъан тёгерекге?
Башха дуньягъа тюшгенчама,
Къарайма да джерге, Кёкге.
Бир кюн бла бир кечеге
Келди джюрекге, Джерге да джаз.
Шыбырдады Кёк да меннге:
Сезимлеринги джашырмай джаз.
Кюкюреген эм джашнагъан
Кёк, джюрек эсе да, – билмейме.
Джандетге да термилмейме –
Джерде сейирди джашагъан.
АКЪ АДАМ, ЭСКЕР КЕСИНГИ
Асыры кёб болгъандан къаргъала,
Къушла кёрюнмейдиле.
Дуния барады саргъала, къарала.
Ачыкъ кёзле да болалла къысыкъ.
Акъ къауумгъа джокъду ышыкъ.
Дунияны кючлейдиле сарыла, къарала.
Акъ адам тюб бола бара эсе –
Алай эсе –
Сора, акъ адамны кесиндеди палах:
Ол хакъ джолдан кетгени ючюн
Анга чамланыбды Аллах.
ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ
Джашау ёлтюреди поэтлени,
Ёлюм а, тирилтеди –
Ызларына – Джашаугъа – келтиреди:
Ёмюрлюк джашаугъа ачады джол –
Бир ачы джорукъду ол.
Керти шайырны алайды джазыуу.
УМУТ АЛЛАХДАНДЫ ДЖАНГЫЗ
Бюгече тюшюмде кёрдюм алай,
Къалмагъанча Джуртда не Таш, не Терек.
Суу да саркъа эди сай болуб, джылай,
Къуу болуб, къум болуб тура эди тёгерек.
Джуртуму сууун, ташын, терегин да
Ташыдыла, къурутдула кимле?
Тохтаб ышаргъаным, кюлгеним да,
Къарамым бурулгъанды Кёкге.
Аман тюшюмден уяндым кече арада.
Акъ Минги Тауну кёрюб, басдым кёлюмю.
Къан а саркъды джюрек джарадан,
Мерекеб орнуна, аны бла джаздым сёзюмю.
Аман тюшюмден уяндым кече арада.
«Аман адам иги тюш кёрюрмю?»-дедим.
Алай а, къа;чан эсе да бу;рун, Саха;ра да
Джап-джашил тюз болгъанын эсгердим.
Чегетин кесгенлеринде, суулары да къуруб,
Алай бла кеслери джашил джуртларын къурутуб,
Кёчген эллени кёргенме мен.
Тюшюмден илгенмей не этейим мен?
Диниме, тилиме, джуртума
Болмайын сакъ, болмайын бек,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсам,
Не айтыр Джер, не айтыр Кёк?
Кёк кюкюрегенча урады джюрек,
Джер тебреннгенча урады джюрек.
Ючден дагъаным мени, ючгюл дуам мени –
Къобан суу, Къадау таш эмда Терек.
Сюргюнде сизге термилгенди халкъ,
Энди уа этеди сансыз.
Халкъ болургъа тебрегенди талкъ,
Умут Аллахданды джангыз.
КЕТИБ БАРА...
Хар бир назмуму джазама алай,
Ол ахыр сёзюм болгъанча мени.
Къарайды Кёкден джулдуз бла Ай,
Кёлеккесин ата Тащыма мени.
«Гюнах, сууаб да эталмазча болгъанды,
Кёб къалмагъанды ёлюрюне...»,-
Эки мёлек эки имбашымда
Шыбырдайдыла бир-бирине.
Гюнахымы; джазыучу – айтады:
«Ёллюкдю джаза тургъанлай назмусун».
Сууабымы; джазыучу – айтады:
«Ёллюкдю къыла тургъанлай намазын».
Назму бла намаз – Акъ сёз бла Хакъ сёз –
Ёрге тартханлай тургъанла мени.
Алай а, Кёкге кетиб бара да,
Айырылалмайма Джерден.
«Джуртум, тилим» дей, кетиб барама,
Алагъа тилейме джашау.
Динни, Тилни, Джуртну да берген
Уллу Аллахха салама махтау.
Билсем да джазалмазлыгъымы
Къуран аятха тенг боллукъ шийир,
Дунияны къутхаралмазлыгъымы
Билсем да, сермешиб кёрдюм.
Дин-Тил-Джурт ючюн къазауатда
Излей эдим болургъа шейит.
Болалдыммы? Билмейме, алай а,
Кюреше-сермеше джашадым-ёлдюм.
«Ата джуртда Джангыз Терекге,
Не Къадау Ташха бурулса саным,
Ана тилимде бир джангы сёзге,
Бир иги сёзге бурулса джаным»,-
Дегенлей келдим да джашай,
Бир кюн ташайдым кёзден.
Ташха, Терекге, Сёзге
Бурулдумму – билмейме мен.
КИМДИ, НЕДИ ШАЙЫР ДЕГЕН?
Алхамны ызындан келеди илхам.
Хакъ сёзню ызындан келеди Акъ сёз.
Кимди, неди шайыр деген Адам?
Олму? Ол а – Хакъ сёз бла Акъ сёз.
АДЖАЛ — БЁРЮДЮ, АДАМ А — КИЙИК
Аджал – бёрюдю, адам а – кийик.
Джашагъан джурту болса да мийик,
Ёлюм анда да джетеди аны...
Кимди, неди къутхарлыкъ адамны?
Аджал – бёрюдю, адам а – кийик.
ДУНИЯ СЁЗ
Дуния сёз, къуу сёз къурутады адамны,
Алыб заманын, кючюн, тынгысын да аны.
БЮГЮН БАЙРАМДЫ
1
Бюгюн байрамды –
Мени бласа сен.
Джети къат Кёкге
Чыкъгъанбыз десем –
Ол да –
Кёрюннюкдю аз.
Джерге, джюрекге да
Келгенди джаз,
Келгенди
Биринчи кере.
Бюгюннге дери
Тургъанем сени
Тюшюмде кёре.
Бюгюн а...тюшню
Унутдургъанды тюн.
Кече арасында
Тийген кибик Кюн,
Болгъанды алай.
Къарай экибизге,
Толгъанчады Ай.
Бюгюннге дери
Къыйналгъаным да,
Бюгюнден ары
Къыйналлыгъым да –
Бошдула бары:
Бюгюн байрамды.
Къайнайдыла:
Тёнгек да, джан да,
Назму да, къан да,
Шорпа да, айран да,
Боза да, шампан да...
Кёк да, джер да
Къошулгъанла бюгюн.
Тюш да, тюн да
бир болгъанла бюгюн.
Мен да билмейме
Не боллугъун тамбла.
Сен да билмейсе
Не боллугъун тамбла.
Бюгюн а – байрамды:
Мени бласа сен.
Джети къат Кёкге
Чыкъгъанбыз десем –
Ол да –
Кёрюннюкдю аз.
Джерге, джюрекге да
Келгенди джаз.
Кетмезденми?
Билмейме аны да.
Джазны ызындан
Сакъларбыз джайны да.
Боллукъну
Барырбыз кёре.
Къач, къыш да – не,
Джашасакъ бирге.
КЁКЁЗ КЪЫЗЧЫКЪ ДЖАЗ
Азан къычыра башлайды Кёк да.
Джумшайды Таш, чагъады Терек да.
Сезимледен джашнайды джюрек да.
Келгенди джаз.
Табигъат тирилиб башлагъанды.
Къар эрийди башлада да.
Кюкюреген, джашнагъан да –
Уятады джерни, джюрекни.
Кёгерген кюнбетге къараб,
Ёкюредиле малла да.
Насыблыдыла сууукъдан къутулгъан
Кийикле, джаныуарла да.
Къанатлыла кёкде учсала да,
Терек бутакъгъа къонсала да, -
Тыялмайдыла къууанчларын –
Тохтамайды джырлагъанлары.
Сабан, бачха къайгъылыды эл.
Джашау джарыгъындан толгъанды кёл.
Кёккёз къызчыкъ, джашилчебген къызчыкъ,
Хош кел, огъур бла кел.
ДЖАЗЫУЧУ
«Назму джазады»,- дейле шайыргъа.
Огъай, ол джазгъан назму тюлдю – джазыуду.
Ол джазады кесини джазыуун,
Ол джазады адамны джазыуун,
Халкъны джазыуун джазады ол.
Джазыучу деб, аны ючюн айталла анга.
ТЁНГЕК БЛА ДЖАННЫ ЮСЮНДЕН
Ким къутхарады тёнгегин-санын,
Ким а – джанын.
Халкъ а – излей эсе джашаргъа –
Экисин да керекди сакъларгъа.
Ата джуртду тёнгеги халкъны,
Джаны уа – Ана тилди аны.
Тили бла Джуртун сакълай билмеген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.
Миллет ангысыды, Тарих эсиди
Тилин, Джуртун сакълатхан халкъгъа.
Аладыла халкъны кёлтюрюб кёлюн,
Къуратхан анга къралын-элин.
Къара таныгъан халкъ,
Тилине, джуртуна да бирча болады сакъ.
Джахиллик тюшюрген джара эм таб,
Кёб эсе да, ууундан аны
Къутхарады тёнгекни-джанны
Ангы-эс къайнагъы – Китаб.
Сёздю шайырны ёзю-джаны.
Айныта, джангырта, къоруулай, къутхара аны,
Джашайды поэт, ёледи поэт. Алайды адет.
Алай тюл эсе уа – ол тюлдю поэт.
Ким къутхарады тёнгегин-санын,
Ким а – джанын.
Экисин да къутхарыргъа болмаса мадар,
Сайлау береди къадар.
Ким къутхарады тёнгегин-санын,
Ким а – джанын.
Анга кёре боллукъду джюрюшю,
Эки дуниядан да юлюшю.
ДЖОКЪДУ ИЛЯХ АЛЛАХДАН БАШХА
Урмайма баш не Джангыз Терекге, не Къадау Ташха:
Бирди Аллах – джокъду илях Андан башха.
Алай а,
Аллах берген Джуртну белгиси эсе Таш бла Терек,
Аны сыйларгъа, къорургъа, сакъларгъа тюлбюзмю керек?
Урмайма баш Минги Таугъа не Къобан суугъа...
Алай а мен – Минги Тауну этегинде туугъан,
Аны сууун ичиб, бузун, ташын джалаб, айныб,
Къарашауай=Къарачай, Адам-Миллет болгъан, –
Ата Джуртха не этейим джыр этмей?
Бу мийик джуртну, джандет джуртну бизге берген
Уллу Аллахха махтау сала хар къайда,
Акъ Сёз бла – джюрекден неда Кёкден келген –
Минги Таугъа тартама орайда.
Урмайма баш не Джангыз Терекге, не Къадау Ташха:
Бирди Аллах – джокъду илях Андан башха.
Алай а,
Аллах берген Керти диннге, Ата джуртха, Ана тилге
Сакъ болмасакъ, бек болмасакъ, тюз болмасакъ,
Келлик тёлюлеге аланы джетдирмесек, сакъламасакъ,
Ала ючюн къан-джан аямай кюрешмесек,
Инсан-миллет хакълары ючюн сермешмесек,
Къара кючлеге, ибилис джорукъгъа бойсунсакъ,
Дуния малгъа терилсек, къул болсакъ, сатылсакъ –
Сора,
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да бармыды бизни?
Аман бла бошалмазмы ахырыбыз бизни?
НЕ АЙЫБ?
«Ариу къызны ызындан
Макъа да чынгайды»,- дейдиле.
Сора, джюрекге не айыб?
КЁК БЛА ДЖЕРНИ БАЙЛАБ ТУРГЪАН
Ташха, Терекге таянса да саным,
Джаным а, джаным –
Кюн таякъгъа таянады.
Джер къууанчла джетишелле тёнгекге.
Джаным а –
Тартханлай турады Кёкге.
Ырджы – арасында джан бла тёнгекни –
Сыйрат кёпюрге, назму тизгиннге да ушайды.
Тёнгек бла джанны, джер бла Кёкню
Байлаб тургъан – Сёздю.
Хакъ сёздю, Акъ сёздю ол.
Адам – ол – Сёздю.
Сёзден къуралады адам.
Кёк дуния бла джер дуния –
Адамны къанатлары.
Бир дунияны къоюб,
Башхасына къуллукъ этсе,
Бир къанатлы къанатлыгъа бурулады адам –
Учунса да, учалмазча болады.
Джети къат Кёкденди рухум-джаным.
Джети къат джерденди тёнгегим-саным.
Саным мени – Ташдан-Терекденди.
Джаным а – джети къат Кёкденди.
Халкъым-Джуртум да –
Джети харифден-белгиденди.
«КЪАРА» - андан башланады халкъым, джуртум да.
«Ч» - чек арасында Кёк бла Джерни.
«АЙ» - Кёк белгибиз, тамгъабыз.
КЪАРА-Ч-АЙ –
Къарадан-джерден башланнган,
Къарадан-Сёзден башланнган
Джуртум эмда Халкъым мени.
Джети къат кёгюм-джаным,
Джети къат джерим-халкъым,
Джети къат джюрегим-сёзюм.
«КЪАРА» бла «АЙ»ны чеги-ырджысы да,
Байлаб тургъан тутуругъу да –
СЁЗ.
Ташха, Терекге таянса да саным,
Джаным а, джаным –
Сёзге таянады джангыз.
Джанымы джаныды Сёз.
ЭЛИБДЕН АЙЫРЫЛМАГЪАН ЭЛ
Чайкъасанг – джау тюшерча, алай
Рахатды, уюбду тенгиз.
Ол бир джагъадан таула да къарай...
Огъай, дунияда тюлме тенгсиз.
Кюч бере Тенгиз бла Тау,
Джаным джазгъа чыкъгъанды сау.
Къыяма къыш кёрюне кёзюме,
Айтама кесиме:
«Адам улучукъ, къайгъынгы къой:
Бёрю болма, не болма къой.
Бёрюню, къойну да къутхар.
Хакъ джолну, Акъ джолну бар».
Унух файгъамбарны кемесини
Бир бурхусундан ишленнген къайыгъым,
Къутхара дунияны, (халкъымы, ёзюмю,сёзюмю) кесими,
Минги Таугъа барады къайытыб.
Къайыгъымы бурнунда сюелген –
Агъач тюлдю, белги тюлдю – элибди.
Элибден айырылмагъан Эл
Акъ таугъа сау-эсен джетерикди.
Анда уа – джашау этерикди...
КЪУТХАРАДЫ ДЖАННЫ
Назму да – намазды,
Къутхарады джанны.
ЧЫНГЫЛ ЭРНИНДЕ АЧЫЛДЫ ТАША
«Ауругъанны къатында сау ёлюр» дейле.
Ёлеме, ауругъан халкъыма дарман табалмай.
Дарман сютлюню джетиб туталмай,
Бийнёгерча, мийик къаягъа бегинеме.
Таша ачылды чынгыл эрнинде:
Не къутхарлыгъын кёрдюм миллетни.
Назму кекелимди Сизге джетерик:
Эс буругъуз сёзюне поэтни.
«Ауругъанны къатында сау ёлюр» дейле.
Ёлеме, халкъыма табалмай дарман.
Кереклиси уа – дарман тюл, – дуады:
Миллетге джетгенди заран.
Дарман излей миллетге-халкъгъа,
Бош айландым Шаркъда, Гъарбда.
Иймансызлыкъды къурутхан халкъны.
Ёле туруб ангыладым аны.
Уучу итлерим – бири Шаркъ, бири Гъарб,
Аланы алгъа быргъадым къаядан.
Ызларындан чынгадым кесим да –
Сакъламагъыз джукъ Шаркъдан не Гъарбдан.
Къайытыгъыз таубагъа, диннге,
Къайытыгъыз таулагъа, элге,
Бек болугъуз Джуртха эм тилге,
Билек болугъуз бир-биринге.
Башха джол джокъ – сакъланыргъа,
Адам, Халкъ болуб, къууаныргъа.
Элибден башланады Эл,
Китабдан башланады Халкъ.
Къара таныгъан – къара таныт, джай.
Сакъланныкъбыз, айнырыкъбыз алай.
Къара таныгъан миллет болсакъ,-
Хакъ джолда барсакъ, Хакъ бла болсакъ,
Ахырзаманнга дери джокъду бизге ёлюм.
Бу кертини, чынгылдан кетиб бара, кёрдюм.
КЕРИЛЛИК ЭСЕМ ДА ИССАЧА ДЖОРГЪА
Татлы ётюрюкге алданады халкъ,
Кертисин айтханны уа – талайды.
Демейди: «къарагъа – къара, акъгъа уа – акъ»,-
Къул къауумну адети алайды.
Кериллик эсем да, Иссача, джоргъа,
Къоймазма айтмай тюзюн а.
Ётюрюк къошулса назмугъа-джыргъа,
Джукъгъа тергелмез поэтни сёзю да.
Акъ сёз Хакъ сёзден келгенин
Унутхан кюн – ёледи шайыр.
Тюз иннет, тюз сёз, тюз иш –
Джангыз аладанды хайыр.
Келечи кертисин айтханды халкъгъа,
Къыйынына уа – андан – табханды хакъ:
Исса файгъамбарны асдырыб джоргъа,
Варрава мурдарны бошлатханды халкъ.
Халкъымдан не бек къалса да кёлюм,
Табарыкъ эсем да халкъымдан ёлюм,
Ёллюкме къоруулай халкъымы:
Кёк – борч этгенди шайыргъа аны.
Дуния малгъа къул болгъанла тюл,-
Файгъамбарладыла юлгю бизге.
Зулму, ётюрюк боллукъдула кюл,
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду Сёзге.
Сёз болгъанды ауалда, алда,
Бизден да къаллыкъды Ол.
Аны ышыгъында-джарыгъында
Бизни Кёкге чыгъарлыкъды джол.
КЮТЮПХАНЕ
«Локъман афендини дин китабларын ёгюз арбала бла ташыб, ара межгитни тёгерегине къаладыла. Китабланы кёблюгюн андан бил, мазаллы межгитни къабыргъалары кёрюнмей къалгъан эдиле. Ара межгит деб, эл межгитге айтама, ол заманда тийре межгитле да бар эдиле, хоу, хар тийрени кесини межгити. Сора Локъман афендини да келтирдиле да, эки мыртазакъ эки къолундан къаты тутуб, джукъгъа тебмезча этдиле, китабларына уа, петеген къуюб, от салдыла. Къараб къарагъынчы, китабла да, межгитни агъачы да джандыла.
Мен олсагъатда акъыл-балыкъ болгъан джаш эдим да, кесимчала бла арлакъда сюеле эдим. Эл бары да алайда эди. Бизни къатыбызда НКВД-ни бёлюмюню башчысы, партия организацияны секретары, эл Советни тамадасы, прокурор, мен танымагъан талай чынлы да бар эдиле. Локъман афенди, мазаллы адам, къартлыгъын джангыз акъ сакъалы билдире эди, тамагъын бошлаб, къычырды: «Китабха, межгитге от салгъанла, барыгъыз да отда кюериксиз!». Сора, аны тыяргъа кюрешген эки мыртазакъны да сюйреб, отха кириб кетди. Ол иш алай терк болду – барыбыз да симсиреб къалдыкъ.
Бираздан а, халкъ алай гюрюлдеди – чауул ычхыннганча. Къайсы эсе да, «бу иймансызланы атаргъа керекди отха» деб, бизни къатыбызда чынлыланы кёргюздю. «Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, халкъ тебди. «Тохтагъыз, джамагъат, къан джаудурургъа тебрегенсиз» деб, адамланы тыя башлады Ожай хаджи, ёзге бу кёзюуде чынлыланы бири, герохундан атды да, джууукъда бир джашны къаблады. Башхала да ачдыла от. «Элни тебгени къыйын» дегенлей, энди чамланнган халкъны киши тыялмады. Алайдагъы чынлыланы, чынсызланы да – халкъны тутуб, къурутуб барыучуланы барын – тутуб, отха быргъаб чыкъдыла.
Андан сорамы? Кърал бизге джетдирген азабны, къой, айтмайым. Олсагъатда, башхалача, таугъа, чегетге чыгъыб кетмегениме тутмакъда кёб кере сокъураннганма. Тутмакъда уа джыйырма бла беш джыл тургъанма. Менича, тутмакъда аллай бир туруб, сау къайытхан, хазна адам джокъду. Ёзге, Локъман афендини хайырындан, ол джолдан сора, Китаб, межгит кюйдюрген тохтагъан эди. Власт да ангылагъан болур эди, халкъны динин хыликке этиу къоркъуулу болгъанын...». Къарт Хаджи-Дауутну (джандетли болсун) 1970-чи джыллада айтханларындан. (Лайпанланы Билалны «Къазауат» романындан)
Тургъаныча турады хар не.
Джангыз , джанады кютюпхане.
Китабланы отха тамызыкъ
Этген адам – пасыкъ не джазыкъ.
Хапарсызла; дуниядан-ахыратдан
Турлукъ тюлдюле артха бир затдан.
Багъалатмагъан Къаламны, Келямны,
Аярыкъ тюлдю халкъны, адамны.
Таныгъан кюнюнде къара,
Джангыдан туугъанды дуниягъа адам.
Сёзден-Китабдан джангыргъанды ол.
Кертиге ачылгъанды джол.
Сёзню-Китабны этсе уа харам,
Бола джаныуар, бола хайуан,
Кеси кесинден бошарыкъды адам,
Чынгылдан кетерикди адам.
Китабла кюйгенча отда,
Кюерикдиле адамла артда.
Келлик палах кёрюнсе кёзге,
Тёппе тюклерим туралла ёрге.
Къалай сакъланыргъа боллугъун Отдан
Хапар айтхан китабланы
Адамла (адамламы?) атдыла отха,
Ётюрюкге санаб аланы.
...Тургъаныча турады хар не.
Джангыз джанады кютюпхане.
Дуниядан тюб боллукъ халкъ,
Унутур не болгъанын Хакъ.
Сёзню-Китабны кёрмей сыйын,
Палах келтирир башына джазыкъ.
Кеси чырылдаб джанарыкъ отха,
Китабланы этер тамызыкъ.
Адам улуну тарихи, джазыуу...
Ийнанмагъаннга – бары да – не?
Тауушсуз къычырыкъ эте,
Къуугъун-хахай эте,
Адам улуну сагъайтыргъа кюреше,
Анга от салгъанны
Дагъыда отдан сакъларгъа кюреше,
Джанады-кюеди кютюпхане.
Палахны аллында шошду хар не.
ПОЭЗИЯ
«Поэзия может быть исповедью. Поэзия может быть проповедью. Поэзия может быть отповедью. Поэзия — это, конечно, религиозная материя». Евгений Степанов
Поэзия – дуады эмда намазды; Поэзия – бетди эмда ауазды.
Поэзия – динди эмда тилди; Поэзия – джерди эмда Кёкдю.
Поэзиядан къуралгъанды чексиз уллу да, чексиз бурху да.
Поэзия – Ташды, Терекди; Поэзия – Хауады, Кёкдю.
Ол джашайды джюрекде да, тёгерекде да, Джерде да, Кёкде да.
Эки дунияны да кёрген Табигъат Кёздю ол.
Кёкден – джюрекге, джюрекден Кёкге айтылгъан
Керамат Сёздю ол.
Кёздю, Сёздю – Ёздю ол.
Поэзиядан узакъ эмда джууукъ – джети къат Кёкдю джангыз.
Кёкден эннген Сёзден уллу Поэзия джокъду.
Эм уллу поэт ол Сёзню иесиди.
Кёкле да, Джер да, алада болгъан бары да –
Аны назмуларыдыла.
Джашау да, ёлюм да, тирилиу да – Анданды.
Эм уллу поэтге – махтау!
Аны ёлюмсюз поэзиясына – махтау.
Хакъ сёзге, Акъ сёзге махтау.
ТЕРЕКЛЕДЕ ДА БАРДЫЛА ПОЭТЛЕ
Терекледе да бардыла телирекле,
Чегетден айырылыб, тик къаягъа ёрлегенле.
Чынгылны эрнинде джашайдыла ала,
Поэтлеге ушайдыла ала.
Кёкге айланыб къыладыла намаз.
Энгишге къараб, бередиле ауаз.
Арасында Джер бла Кёкню
Кёргеним сайын Терекни
Бир тюрлю сезим кючлейди джюрекни.
Белги келсе джети къат Кёкден,
Джаным айырылыб тёнгекден,
Къанатлыча, учарыкъды ары.
Тебресе уа арыб,-
Ол Терекге къонуб, солурукъду.
Талай соруу да сорлукъду:
Не табдынг чыгъыб къаягъа,
Башынгы къоюб бораннга, къайгъыгъа?
Ол джууаб этерикди:
«Къыйналсам да, джууукъма Кёкге».
Къуру адамлада тюл,
Терекледе да бардыла поэтле.
ДЖУЛДУЗГЪА
Джарыкъларын мийик Кёкден узатхан,
Джулдузла ариудула узакъдан.
Джууукъда уа кюйдюрлюкдюле ала.
Таукел болалмай барыргъа къатынга,
Кюн узуну къарайма суратынга.
АЙТЫРЫКЪДЫЛА ХАПАР ШАЙЫРДАН
Къар джауады, болса да джайгъы,
Чыпчыкъ бала юшюйдю уяда.
Джюрекни да талайды къайгъы –
Тынгы-тынчлыкъ джокъду дунияда.
Къанатлы сёзле да, къонар джюрек табмай,
Къатышхан турна джыйыннга ушайла.
Не этгин, сынау дунияда джашайбыз:
Амал джокъ – джашау джюкню тартмай.
Джашаудан, ёлюмден – къайсы айтса да : «Сау ке;л»,-
Болайыкъ сабыр, болайыкъ таукел.
Джокъ эсе дунияда тынгы-тынчлыкъ,
Джашаугъа, ёлюмге да болайыкъ тыйыншлы.
Къара къаяда да нарат терек
Джашаргъа, джашиллей турургъа да табады къарыу.
Анданмы къарыусузду адам джюрек?
Борчду бизге – ёлгюнчю – аякъ юсде туруу.
Бизни тюзге, тенгизге атса да къадар,
Табайыкъ мадар –
Бюгюлмезге, джаныбыз саудан ёлмезге.
Келеди ауаз ёмюрлени теренинден:
«Джуртунгу Ташындан, Терегинден
Юрен чыдаргъа, джашаргъа».
Джуртда Джангыз Терекни орнунда
Сюелеме, Къадау Ташха къараб.
Джукъ келе-келмей эсе да къолумдан,
Кюрешеме «Халкъ, Джурт» дей, джашаб.
Шайыр джаннга солургъа хауа,
Джашаргъа Юй да болады Сёзю.
Джылыу да, джарыкъ да бере,
Дуниягъа да джарайды Сёзю.
Таш бла Терек да джарайла алай,
Аладанды мени ёзюм да.
Алагъа ушаса Сёзюм да
Разы болур джулдуз бла Ай.
Кёкде Ай бла джулдузну
Джер сыфаты – Таш бла Терек.
Ата джуртну да, Ана тилни да
Къутхарлыкъ аладыла деб,
Ай бла джулдузгъа къарайма Кёкде,
Таш бла Терекге къарайма Джерде.
Берелле ала таукеллик, тёзюм да.
Аладанды мени ёзюм, сёзюм да.
Болджал джетиб, къутулса джюрек
Дуния малдан, сёзден, къайгъыдан –
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек
Айтырыкъдыла хапар шайырдан.
КЪЫЛАМА НАМАЗ
Шималдама. Къыбыладады Кавказ.
Кавказгъа айланыб къылама намаз.
Джибитеди андан келген джауум.
Кёрюнеди
Европа бла Азияны байлаб тургъан тауум.
Джандетча кёрюнеди Кавказ.
Аллахха махтау сала, къылама намаз.
ЭНДИ НЕ БОЛДУ БИЗГЕ?
Заманла – бютюн къуджур.
Керекмиди назму, джыр?
Сёз да кетеди кёлден,
Къаядан кетгенча джур.
Оноуу – тоноу болгъан,
Ит къауум болгъанды баш.
Джуртда орун табалмай,
Тышындалла къыз эм джаш.
Халкъ туугъан джерин къоюб
Кетерча этедиле.
Джандет джуртха джутланыб,
Башхала джетедиле.
Аудуруб кеслерине,
Тарихни джазадыла.
«Бу джурт бизникиди» деб,
Айтыргъа базадыла.
Кетиб барабыз тюзге...
Душман излеген да – олду.
Минги Тауубуз бизге
Къарайды разы болмай.
«Къобанны ташын джалаб,
Сууун ичиб турсакъ да,
Къайытырыкъбыз Джуртха...
Энди ёлсек-къалсакъ да,
Аллах, айырма Джуртдан».
Былай айтыб, сюргюнден
Къайытханед халкъыбыз.
«От тёбеси болсун,- деб,-
Къум тюзледе хакъыбыз».
Энди не болду бизге?
Джуртну джаларгъа ташын,
Джуртну ичерге сууун
Кимди къоймагъан бизге?
КЁКДЕН АУАЗ
1
Болгъан къадарда
Таш, Терек, Суу –
Сёзюм мени
Боллукъ тюлдю къуу.
Акъ аязы бла
Сыласа Тау –
Джюрек джараларым да
Боладыла сау.
...Джуртха термиле
Ёлгенле бла – ёлдюм.
Сау къалгъанла бла –
Къайытыб да келдим.
Джа;н мукъладис,
Дже;р джандет – Джуртум,
Ташынгы джалаб,
Ичдим сууунгу.
Къадау Ташынгы
Къучакълаб, ба этдим.
Джангыз Терегинги
(Кесилген Терегинги)
Орнуна сюелдим.
Файгъамбарча,
Таугъа да чыкъдым.
Шыйых дорбунда
Кече да къалдым,
Намаз да къылдым.
2
Кетиб арадан
Ёмюр-сарыубек,
Хаджиликге бардым,
Ачылды да чек.
Къобандан ичгенча,
Зам-замдан ичдим.
Кааба ташны да,
Къадау Ташныча,
Сылаб, ба этдим.
Файгъамбарны дорбунуна
Чыгъыб, къылдым намаз.
Анда къулагъыма
Келди бир ауаз:
«Минги Таулу
Джандет джурт Кавказ
Берилгенди сизге –
Сакълагъыз аны.
Сакълагъыз аны
Ташын, Тауун да,
Сакълагъыз аны
Терегин, сууун да.
Джурт бла бирге
Берилгенди тил да.
Джуртсуз, тилсиз
Адам, халкъ да джокъду.
Къорумасагъыз
Джуртну, Тилни,
Сакъламасагъыз
Ташны, Терекни,-
Разы болмаз
Аллах да сизге.
Аллах бергенни
Сакъласагъыз,
Аллах бергенни
Къорусагъыз –
Кюрешсегиз, сермешсегиз,
Кюч берир Аллах да сизге.
Минги Таудан энеди
Зам-зам сууугъуз.
Кааба ташны къарнашыды
Къадау Ташыгъыз.
Джабаль ан-Нурну къарнашыды
Минги Тау кеси да.
Къурейш халкъны къарнашыды
Къарачай кеси да».
ЮЧ ДУНИЯ
Эки дунияны
Къурагъанды Аллах.
Ючюнчю дунияны
Къурагъанды адам.
Джазыучу, суратчы
Эмда композитор –
Ючюсю къурагъанла
Ючюнчю дунияны.
Бу юч дунияды
Джанымы дагъаны.
«Ючден дагъан таймаз» -
Сынагъанма аны.
Ахырзаманнга буруу болуб,
Ахырат бла дунияны арасын
Бёлюб тургъан,-
Ючюнчю дунияды.
Ючюнчю дуния оюлгъанлай,
Дунияны джутарыкъды ахырат.
Джазыучула бла, суратчыла бла, макъамчыла бла
Этгенле; къазауат,-
Ангылаймыдыла экен аны?
Хакъгъа къуллукъ этген,
адамны Адам, халкъны Халкъ этген
джазыучула, суратчыла, композиторла
къутхара келгендиле дунияны,
къутхара да барлыкъдыла дунияны.
Джангыз,
Аяргъа да, сакъларгъа да керекди аланы –
Ючюнчю дунияны къурагъан фахмуланы.
ДЖУРТУБУЗ КЁКГЕ ДЖУУУКЪДУ КЪАЛАЙ
Минги Тауубуз мийикди алай –
Тёппесинде эримейди къар.
Аны этегинде барабыз джашай,
Ата джуртубуз кёрюнмейин тар.
Аны этегинде барады джашай
Ёмюрден бери Къарачай-Малкъар.
Джуртубуз Кёкге джууукъду къалай...
Халкъыбыз а?
ДЖУРТХА БОЛГЪАНМА ТАНСЫКЪ
Узакъгъа, джууукъгъа
Айтама ачыкъ:
Халкъыма тюл, Джуртха
Болама тансыкъ.
Болама тансыкъ
Ташха, Терекге.
Алалла азыкъ
Башха, джюрекге.
Болама тансыкъ
Таугъа, Къобаннга...
Джуртум – намазлыкъ:
Абдезсиз анга
Къараргъа, кирирге
Джарамаз, джарамаз.
Джууукъду Кёкге
Минги Тау, Кавказ.
Джаныма айтама,
Таласа тёнгекни:
Чыгъарыкъ эсенг, чыкъ,
Къыйнаб турма мени.
Ушасам да нартха,
Бошалады тёзюм:
Эм алгъа Джуртха
Кетеди сёзюм.
Сёзюмю ичи
Тюлдю гырын:
Сёзюмю ёзю
Джанымды, джаным.
Сёзюм-джаным
Айырылады менден:
Тюшеди Джуртха,
Тюшгенча Кёкден.
Джаны саулай
Кирген джандетге,
Сукъланыгъыз
Шайыргъа-Поэтге.
Тёнгеги
Къалса да тюзде,
Джюреги
Джашайды Сёзде.
Къайда къалса да
Тёнгеги-саны,
Джашарыкъды Сёзде
Поэтни джаны.
Сёз кетсе уа
Ызына, Кёкге,
Сора, джашау
Юзюллюкдю Джерде.
Ары дери уа
Джокъду къоркъуу:
Турлукъду Терек
Болмайын къуу.
Хакъ Сёз бла Акъ сёз
Сакълайла халкъны.
Халкъ ёледи
Унутса аны.
ЧАЛКЪЫДА
Мен бир кюн чалкъы чалдым.
Чыгъанакъла бла гюллени
Кесмей къоюб бардым.
Дюрюлени арасында
Сюеле эдиле ала –
Чыгъанакъла бла гюлле.
Билемисиз, къайсы къауум
Болгъанын кёбюрек?
Чыгъанакъла, гюлле
Аланы арасында да мен – чалкъычы,
Сюеле эдик
Къараб бир-бирибизге.
Чууакъ Кёк да къарай эди бизге.
Бизге: чыгъанакъгъа, адамгъа, гюлге.
Билмейме, мен къалай кёрюннгеними анга –
Чыгъанакъчамы, огъесе, гюлчамы?
Огъесе, бу чыгъанакъла, гюлле да
Джюрегимдеми ёсе болурла?
Аны ючюнмю къойдум аланы чалмай?
Мен бир кюн чалкъы чалдым...
БИР КЁБДЮ КЪАЙГЪЫ ДЖЮРЕКНИ ДЖАРГЪАН
Тенгиз огъуна болгъанды шош,
Таула да агъаралла ол бир джагъада.
Джюрек, сен а нек болмайса хош,
Неди сени, айт, эки джаргъан?
Азмыды дунияда къыйынлыкъ,
Кёбдю кетген да джашаудан къанмай.
Алай а, саудан ёлюб къалмай,
Эки дуниягъа да болайыкъ тыйыншлы.
Барадыла тенгизде кемеле.
Турна джыйын да ётеди башым бла.
Къарайма, кетералмай эсден
Туугъан джуртуму терегин, ташын да.
Тенгиз огъуна болгъанды шош,
Таула да агъаралла ол бир джагъада.
Кёлюм а болалмайды хош –
Ёллюк болурма джюрек джарадан.
Бютеу дуниядан къачхынчыла
Тенгиз джагъада сюелелле.
Къутулуб келгенле да зулмудан
Ата джуртларына тансыкъдан ёлелле.
Тынчлыкъ джокъду джерде, джюрекде.
Табигъатдан, адамдан да чыгъады къайгъы.
Амалсыздан къарайма Кёкге
Ангыларгъа излей джулдуз бла Айны.
Тенгиз огъуна болгъанды шош,
Таула да агъаралла ол бир джагъада.
Джюрек а болалмайды хош,
Бир кёбдю къайгъы джюрекни джаргъан.
Тынчлыкъ джокъду джерде, джюрекде.
Кёкде бармыды – билмейме аны да.
Джер тебрениуле, суу ахырзаман да тюшелле эсге,
Сойкъырымла, сюргюнле да тюшелле эсге,
Хиросима, Чернобыль да тюшелле эсге,
Къазауатла бары тюшелле эсге:
Неди къутхарлыкъ дунияны, адамны да?
Суу ахырзамандан къутхаргъанча кемеси бла Унух,
Башха ахырзаманладан да къутхарлыкъ бир амал,
Табыла барлыкъ болур деб да этеме умут –
Къурутуб къоймаз кесин, дуниясын да адам.
Тенгиз огъуна болгъанды шош,
Таула да агъаралла ол бир джагъада.
Джюрек а болалмайды хош,
Бир кёбдю къайгъы джюрекни джаргъан.
КЪАЙДАН ДА КЁРЮНЕДИ КАВКАЗ
Кече узуну кёрюнюб турду
Акъ тёппелери джылтырай Кавказ.
Биягъы джюрек терк-терк урду –
Шош болмады, къылсам да намаз.
Къыйынды атхан дунияны артха –
Кёб джангылдым намаз къыла да.
Кеси кесин атханнга отха
Болушурму нюр къыбыла да?
Болушур деб этдим умут,
Халкъым-Джуртум дей, къылдым намаз.
Намазлыкъда да кёрюнюб турду,
Акъ тёппелери джылтырай Кавказ.
Аллах берген джер джандетни
Джаханюмге буруб кюрешеди адам.
Акъ сёзю да Хакъ поэтни
Джараймыды бир джукъгъа, къайдам.
Сёзюнг ётмесе, кюеди ёзюнг –
Джюрек тюлдю темирден, къурчдан.
Алай а, айтама да чыгъама гюнахдан, борчдан,
Джетмей эсе да адамгъа, Аллахха сёзюм.
Халкъын отдан къутхарыб кюрешген,
Отдан къутхарады кесин да.
Къыйын кюн боллукъла шагъат
Ишим, иннетим, сёзюм да.
Кече узуну кёрюнюб турду
Акъ тёппелери джылтырай Кавказ.
Биягъы джюрек терк-терк урду –
Шош болмады, къылсам да намаз.
НАМАЗ, НАЗМУ, ТАБИГЪАТ
Джюрегими этелле рахат
Намаз, назму, табигъат.
Ючден дагъан таймаз –
Назму, табигъат, намаз.
Тазалай эсими, ангымы,
Дагъанылла ала джанымы.
Алалла дуния, ахырат –
Намаз, назму, табигъат.
Тохтасам арыб –
Аладан алама къарыу.
Къыйын кюн джан дарман бола,
Сабырлыкъ, таукеллик да берелле ала.
Аласыз джокъду джашау.
Ауругъанны этедиле сау.
Рахатлыкъ берелле джаннга.
Башха къалмаса мадар –
Чыгъаргъа да болушалла анга.
Къазауат бла этелле къазауат
Намаз, назму, табигъат.
Зулмугъа къаршчылла ала,
Джашауну джанындалла ала.
Намаз, назму, табигъат –
Аладанды керамат.
Аласыз джокъду джашау, адам.
Аласыз джокъду дуния, ахырат.
Намаз, назму, табигъат.
ШАЙЫР БЛА НАЗМУ
1
Къаягъа ёрлеген терек,
Къаядан чынгагъан суу,
Къаядан юзюлген таш –
Назму деген буду.
2
Учхан суу,
Джюрюген терек,
Сёлешген таш –
Шайыр деген да буду.
ВИКИНГЛЕНИ ДЖУРТЛАРЫНДА
Уучу Бийнёгерча, марал ызлагъан,
Къаядан кетсе да, къаллыкъ тюлдю джансыз.
Кёккёз, акъбет алан къызлагъа
Мен Шимал Джолда тюртюлгенме джангыз.
Викингле бла аланла, эшта,
Къачан эсе да болурла къатышхан,
Ансы бизге былача ушагъан
Джан кёрмегенме Батыда, Чыгъышда.
Миллет кийимин кийгенди къыз,
Кямары, тюймеси да биздеча.
Насыбымы тыш джуртда излерча,
Тюлме алай къыйынлы, насыбсыз.
Алай а, алай а, алай а,
Тенгизча чайкъалады кёлюм.
Кёккёз, акъбет алан къызладан
Этерчама бирлерин келин.
Тюзелгенме марал ызлагъа –
Сора, къалай болурма джансыз?
Тюбегенме алан къызлагъа,
Шимал джолуму джарытханды бир къыз.
ЭРИМЕЙДИ КЪАР
Учадыла къушла кёлюмден –
Къанатлы сёзлелле ала.
Халкъ кючлюдю къурчдан, темирден –
Сау-эсенди, джашайды Алан.
Алан халкъым сау-эсен джашайды –
Бюгюннгю аты – Къарачай-Малкъар.
Кёк кюкюрейди, джашнайды –
Кетген замандан айтады хапар.
Сойкъырымдан, сюргюнден толу,
Кетди ёмюр. Къайытыр деб къоркъама.
Акъ къаяны бетин джуууб,
Саркъады къара суу, саркъады.
Нарт халкъым башын юздюрген
Эмеген алкъын сауду, джашайды.
Ол башха тюрлю тюрсюннге кёчюб,
Бизни кемиреди, ашайды.
Къуугъуннга баргъан атлыча,
Къанатлы сёз учады кёлден:
Туугъан джуртну тойгъан джуртха
Ауушдурмагъыз – кетмегиз элден.
Термилмедикми Ата джуртну
Ичерге сууун, джаларгъа ташын.
Бизни джуртха джетген кёрмедим,
ауласам да дунияны башын.
Джюрегимде къоркъуу джашайды –
кюн сайын сынайды къадар.
Джазгъы Кёк кюкюрейди, джашнайды –
мени кёлюмде уа эримейди къар.
НАСЫБЛЫМА — БАРДЫ ДЖУРТУМ
Бютеу дуния тыш Къарачайды меннге,
Ич Къарачай а – Кавказды.
Къайда болсам да, маякды Минги,-
Джолда аджашыб, тас болуб къалмазма.
Чыракъды, маякды Минги –
Кёреме аны узакъдан да.
Ол сакълаб тургъанды мингни
Ачы сюргюнден, тузакъдан да.
Минги таудан урады джарыкъ,
джолубузну джарыта бизни.
Насыблыма — барды Джуртум,
Башха джерге къарамазча кёзюм.
ДЖОЛ
Джаш адамны джюреги – къызлагъа,
Къартныкъы уа – къыбылагъа
Бурулады. Табигъатны джоругъуду ол.
Сюймекликден башланады Аллахха да джол.
ТУУГЪАН ДЖЕР
Тансыкъ бола Ата джуртну
Терегине, ташына,
Мен джетмеген джер къалмады
Бу дунияны башында.
Джылым келди — мен къайытдым
Ата джуртха ызыма.
Туугъан джерге джетген джокъду
бу дунияны башында.
ШИМАЛ ДЖОЛНУ МИЛЛЕТ КЮНЮ
Национальный день Норвегии — это годовщина принятия Конституции 17 мая. В этот день в 1814 году на Национальном собрании в Эйдсволле была подписана Конституция, утвердившая свободу и независимость Норвегии.
Более 400 лет Норвегия оставалась датской провинцией, а теперь вступала в унию со Швецией, которая продолжалась до 1905 года. Была установлена наследственная ограниченная монархия, где король осуществляет власть через Правительство, а Парламент распоряжается казной и устанавливает законы. Норвежская конституция была одной из наиболее прогрессивных в Европе.
Национальный день Норвегии — это поистине общенациональное торжество. Дома, яхты и автомобили украшаются национальными флагами, а люди — и стар, и млад — в народных костюмах выходят на улицы, устраивают праздничные шествия и концерты, поют песни. Зрелище очень красочное и впечатляющее. При этом на улицах совершенно не видно полиции (где она прячется, непонятно), потому как местные граждане, даже находясь в подпитии, беспорядков не устраивают.
МАЙНЫ 17-де НОРВЕГИЯДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
Миллет кюнюдю Но;ргени бюгюн.
Миллет кийимин кийгенди халкъ.
Миллет къууанчды, байрамды бюгюн,
Хар юй шорбатда чайкъалады байракъ.
Бетлерин бояб, байракъ этиб,
Сабийле да баралла тебсей, джырлай...
Мен а къууаналмайма – эсге тюшед да,
Биз тас этген Къарачай.
Темир къурутхан Алан къралым
Джаралы барсча, къарайды таудан.
Къонгур аю къурутхан Къарча къралым,
Бёрюча улуйду, тюшюб тузакъгъа.
Къурч къурутхан къраллыгъын да
Къайтарталмай турады халкъым.
Динине, тилине, джерине да
Толу эркин тюлдю халкъым.
Миллет кийимин да киймейди халкъ,
Миллет кюнюн да билмейди халкъ.
Эшитилмейди, кёрюнмейди
Миллет Орайда эмда Байракъ.
Къарачайгъа этеме сагъыш
Шимал Джолда бара эртденли.
Байракълагъа ушаб кеслери да,
Баралла къызла – кямарлы, тюймели...
Айырылыб къарнашларындан –
Датладан, шведледен да,
Энчи къралын къурагъанды Но;рге,
Эркинликни баш кёрюб неден да.
Мен бу къралгъа сукъланама,
Мен бу халкъгъа этеме алгъыш.
Шимал джолда, Акъ джолда барама,
Къарачайгъа этгенлей сагъыш.
Тенгизни башы бла таулагъа къарайма –
Аланы бюгюн джабыбды булут.
Къарачай джулдузну джарыгъы уа келеди,
Булут, тубан да къоялмай тыйыб.
Кёреме аны джарыгъында,
Бир таулу къыз бла джашны:
Миллет кийимлерин да кийиб,
Тутуб туралла ёрге байракъны.
Минги Тауну башындалла ала,
Азан тауушча келеди Орайда.
Миллет Кюнюн белгилейди халкъ
Беш Тау Элде, Къарачайда.
Келлик кюнню кёреме да мен,
Болама рахат, басылады кёлюм.
Дини, тили, джурту ючюн бирлешсе халкъ,
Дини, тили, джурту ючюн кюрешсе халкъ –
Аллай халкъгъа джокъду ёлюм.
ДЖУУУКЪЛАРЫМ
Узакъда джууугъум – Кёкде Ай бла джулдуз.
Джууукъда джууугъум – Джуртда Таш, Терек, Суу.
Джюрегим болмаз ючюн къуу,
Аладан алады къарыу.
ДУНИЯДАН БОЛМАЗ ЮЧЮН ТАЛКЪ
Акъ сёз Хакъ сёзге таяннганча,
Къадау Ташха таянады Джангыз Терек.
Бу дунияда манга керек
Дин, Тил эмда Джурт.
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Тирилликбиз, джашау этерикбиз анда» деб,
Дуния малгъа терилмей, алданмай,
Къайытханла туугъан джерге ата-бабала.
Джуртну сууундан тутуб, къаясындан
Салыныргъа да базама.
Къутулур ючюн къара джинни заранындан, къайгъысындан,
Дуа назмула да джазама.
Акъ суу бла къара суу
Суусабымы кеседиле бирча.
Эй кючю чексиз, этме мени
Ата джуртха, Ана тилге термилирча.
Джуртсуз къоюб да сынадынг мени,
Тилсиз этиб да сынадынг.
Кесинг кёрдюнг – сынаудан ётдюм,
Кёбле чыдамазлыкъгъа чыдадым.
Энди Джуртда да джуртсуз, тилсиз этиб,
Сынаргъамы излейсе мени?
Не бек чамландыргъанма сени –
Алай а, не этиб?
Акъ сёз Хакъ сёзге таяннганча,
Къадау Ташха таянады Джангыз Терек.
Бу дунияда манга керек
Дин, Тил эмда Джурт.
Ол ючюсюню бирлигиди Адам.
Ол ючюсюню бирлигиди Халкъ.
Ол ючюсюн сакъларгъа кюрешеме,
Дуниядан болмаз ючюн талкъ.
ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА ТАУКЕЛЛИК НЕДЕНДИ?
Илинмек аджал къатылмай къойса,
Адам джашаргъа болур бир ёмюр.
Адам джанындан, джашаудан да тойса,
Ма ол заманда джетеди ёлюм.
Джетеди ёлюм – алай а къоркъуб,
Артха туракълагъаны да болады.
«Ёлюмден къоркъмагъан адам
Болмайды»,- дейле. Огъай, болады.
Тояр ючюн джанындан, джашаудан,
Не палах кёрюрге керекди адам?
Билмез ол палахны кеси сынамагъан.
Джашауларын чёбге да санамагъан
Джигит адамлагъа этеме сейир.
Алагъа атаб джазама шийир.
Тояр ючюн джанындан, джашаудан,
Не палах кёрюрге керекди адам?
Огъесе иш – иймандамыды?
Джашаргъа, Ёлюрге да таукеллик анданмыды?
ЮЧЮСЮНЮ БИРЛИГИДИ ДЖЮРЕК
Кетиб баргъан суугъа тынгылай,
Джагъа таш сагъышха батханды.
Кетиб баргъан къалгъаннга,
Къалгъан да кетиб баргъаннга
Къайгъырадыла.
Ташха, Суугъа да къарай,
Сын болгъанды джагъада Терек.
Бу ючюсюню бирлигиди джюрек.
ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДАН КЪАРАЙМА ТАУГЪА
Суу, таудан айырылмагъанлай, барады тенгизге,
Терек да, джерден айырылмагъанлай, барады Кёкге.
Кёкден тюшген таш да Джуртха болгъанды Къадау.
Алагъа ушагъан адамгъа салама махтау.
Джаны Кёк бла болса,
Тёнгеги Джурт бла болса,
«Диним, Тилим, Джуртум» деб турса,-
Аллай адамгъа, халкъгъа джокъду ёлюм.
Алай а,
Хакъдан айырылса халкъ,
Джуртундан, тилинден айырылса халкъ,
Ала ючюн кюрешмесе, сермешмесе халкъ,-
Башхалагъа бола къул-къарауаш,
Сыйын, намысын да этеди тас,
Адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас,
Алай бла дуниядан болады тас.
Тенгиз джагъадан къарайма таугъа,
Эте къайгъы адамгъа, халкъгъа.
Таудан келген суу айтады хапар:
«Джангыз Терекни да кесгенле Джуртда.
Къадау Ташны да ууаталла анда.
Къобанны да кесгенле джолун,
Ол Къара тенгизге элтмезча сууун.
Азау тенгизге саркъама энди.
Тамблабызгъа да къоркъама энди.
Сёзюнг Джуртха джетсе да, аны
Ангыларыкъла аздыла энди...».
Тилек эте Малкъаргъа, Къарачайгъа,
Къарайма Кёкде джулдузгъа, Айгъа:
«Аллах тюз джолгъа тюзет халкъымы.
Сакъла Ташын, Терегин, Сууун да аны...».
Къара таныгъан халкъ джангылыр къалай?
Эсин джыяр да, джангырыр Къарачай.
Динин, тилин, джуртун да сакълар.
Тас болуб кетмез Къарачай-Малкъар.
КЪАРА СУУ
Тау тюбюнде дуниягъа келди да къара суу,
Джер-суу да кёре, тенгизге ашыкъды.
Алай а, бираз баргъандан сора,
Джер джарылгъаннга кетди да, тас болду.
Туугъан джеринден узакъ кеталмады,
Ашыкъса да, тенгизине джеталмады.
Ёзге , аз джашаса да, джарады кёблеге –
Адамлагъа, джаныуарлагъа, кийиклеге...
Барыны да кесди суусабларын.
Табды аланы разылыкъларын.
Дарманча джарады джаны; саугъа.
Бу Акъ сёзюмю атайма ол къара суугъа.
Разылла анга кырдык да, терек да.
Разылла анга къара джер да, Кёк да.
Ол къара суудан кесим да ичгенме.
Ёзю аны Сёзюме да кёчгенди.
Аныча, бара барыб,
Тас боллукъбуз кесим да, сёзюм да.
Ёмюрлюк тюлдюле, билеме,
Ташым, Терегим да.
Не сакълагъанын сеземе алда.
Кетиб баргъанлай, джыгъыллыкъма джолда.
Ол къара сууну ичерге кюсерикме...
Алай эте, дуниядан кетерикме.
Кюз чалкъыда ол къара суудан
Иче, кесими кёргенем анда.
Джазыууму кёргенем анда.
Эсиме тюшдю ол Шимал Джолда.
Къобан суу да, Къадау Таш да, Джангыз Терек да
Кёзюме ачыкъ кёрюндюле бюгюн.
Кёкюрекде къанатлана къазакъ джюрек да,
Айтды: «Дуния сынауду, бюгюлме.
Келирле: ким джылаугъа, ким сынаугъа –
Бары да бошду.
Бара-бара тюзеледи къош да.
Аллахды джангыз Тёре адамгъа.
Джашадынг эсе буюргъанча Аллах,
Бу къара сууча джашадынг эсе,
Элге аныча джарадынг эсе –
Сеннге къатылмаз палах...».
Къара сууча кетиб бара,
Джер джарылгъанны кёреме алда.
Къутулуу джокъду андан,
Джол да джокъду артха.
Артха къача билмейди тау суу,
Бара тургъанлай ёледи ол.
Джер тюбюне элтеди джол,
Кёк башына да чыгъарады ол.
Къара сууда кёреме кесими.
Къара сууда кёреме сёзюмю.
Алай а, билмегенлей къалдым:
Акъ сёзмюдю, къара суумуду джаным?
БИЗ КЕТСЕК ДА
Джюрек къой эсенг, темир да ашалады.
От да джукъланады, боран да шаушалады.
Бир кюн бир – хар не да бошалады.
Файгъамбарла огъуна кетгенле дуниядан.
Амал джокъ – кетерикбиз биз да.
Къаллыкъ тюлдю джангыз бирибиз да.
Къалюбаладан бери алайды джорукъ.
Биз тюшгенден сора атдан,
Кимибиз, небиз къаллыкъды артда?
Биз кирсек джерге,
Тукъум тамгъаны, миллет байракъны
Бармыды тутарыкъ ёрге?
Ма анга этейик сагъыш –
Келгинчи къач, кючлегинчи къыш.
Джуртда бир зыгыт орнатырыкъ эсенг да – орнат:
Билмезсе не боллугъун ол –
Джангыз Терекми болуб къалыр,
Огъесе, орман чегетми.
Тилинге бир сёз къошарыкъ эсенг да – къош.
Ана тилни джангырыуу, джарыуу, айныуу
Бир Сёзден башланыргъа да болур.
Бир сёзге бай этсенг да тилинги –
Борчунгу бир кесегинден къутулурса.
Бир адам къошала эсенг да халкъынга – къош.
Ол миллет адамы болуб да кетер.
Миллетчи, умметчи болса да,
Джангыз, Тюзлюкчю болса –
Халкъгъа, Джуртха хайыры тиер.
Биз кетсек да, къаллыкъдыла:
Кёк. Джер. Джашау.
Терек. Сёз. Адам.
Джурт. Тил. Халкъ.
Ёлюмсюзлюгюбюз – аладыла.
Ийнанама анга.
ДЖАНГЫ ЁМЮРЮ БАШЛАНАДЫ АДАМНЫ
1
Къарайды, сакълайды – келмейди ол.
Узакъды, узакъды, бек узакъды джол.
Кетедиле джылла, ёмюрле.
Ауушунадыла къурчла, темирле.
Тюрленеди дуния, тюрленеди джорукъ.
Джарыкъ а джетмейди, джетмейди джарыкъ.
Иймезге кюрешеди аны,
Тёгерекни, джюрекни да кючлеб къарангы.
Джарыкъ сёзле энелле Кёкден,
Джырыб къарангыны ётелле чекден.
«Окъу» деб, буюрады ауаз.
Къара танымагъан окъургъа унамаз.
«Окъу» деб, буюрады Кёк.
Джарыкъгъа ачылады джюрек.
Кёз тюл, окъуйду джюрек.
Къара таныгъандан къачады къарангы.
Джангы ёмюрю башланады адамны.
ДЖЮРЕКСИНЕМЕ БЫЛЛАЙ БИР НЕГЕ?
Джюрексинеме быллай бир неге,
«Джокъду,- деб,- тюзлюк, тынчлыкъ да джерде».
Алай а,
Тюзлюк болмагъан джерде Тынчлыкъ болурму?
Хакъы ючюн кюрешмесе, адам Адам болурму?
Хакъы ючюн кюрешмесе, халкъ да Халкъ болурму?
Джюрексинеме быллай бир неге,
«Джокъду,- деб,- тюзлюк, тынчлыкъ да джерде».
Джандетден къысталгъанланы туудукъларыбыз.
Джандетде тюл, - сюргюндебиз. Джердебиз.
«Джаханимни кёрмеген – джандетге кёл салмаз».
Биз джандетде, джаханимде да тюлбюз –
Арасындабыз аланы.
Сынау дунияды биз джашагъан Джер.
Андан а, ким – джаханимге, ким – джандетге кетер.
Сора, джокъду деб, тюзлюк, тынчлыкъ джерде,
Джюрексинеме быллай бир неге?
Хакъ кертини айтама несин –
Хар ким джазыуун джазады кеси.
Джуртда палахла тюшюндюрмегенле,
Сюргюнден да алмагъанла дерс,
Хакъ сёзге бойсунмагъанла,
Акъ сёзгеми бурлукъдула эс?
Сюргюнден Ата джуртха къайытыб,
Сууундан ичиб, ташын джаладым.
Къыркъ джылдан а хаджиликге барыб,
Зем-зем суудан ичдим. Кябаны да
Къара ташын ба этиб, сыладым.
Намаз да къылдым Хира дорбуннга чыгъыб.
Хакъ кертини бираз ангыладым.
«Джюрексинеме быллай бир неге:
Башхаладанмы кёб керекди меннге?»-
Деген кёзюулериме сокъурандым.
Адам эсенг – адамлыкъ борчунгу толтур.
Къарама башхалагъа.
Адам не айтыр, халкъ не айтыр деб къарама.
Аллах не айтыр деб, сагъыш эт джангыз.
Тыйыншлы бол къаламгъа, келямгъа.
Ахыргъа дери алай джаша.
Джахиллик бла, зулму бла кюрешгенлей джаша.
Джангыз эсенг да – сабыр болсун джюрегинг:
Ким керекди – Аллах болса нёгеринг?
Хорларыкъса – Аллах эсе нёгеринг.
УЧАКЪДА
Байрым кюн танг атар-атмаз,
Абдез алыб чыкъгъанма джолгъа.
Аллахха джанымы этиб аманат,
Барама алгъа.
Кёк бла Джерни арасында
Къалкъгъанды учакъ.
Тамаша, сейир дуниягъа
Джайгъанма къучакъ.
Узакъда, тёбенде къалса да джер,
Тартханлай а турады кесине.
Джокъмуду экен мадар,
Къалыб кетерге Кёкде?
Не сакълагъанын билеме джерде –
Минг джарсыу, минг къайгъы.
Аллыма къараб, туралла сакълаб:
Къалай къутулгъун, айт, аладан?
Мен тюшер тюшмез Кёкден,
Соруу башланныкъды чекде...
Чекден ётгенден сора да,
Ахыры боллукъ тюлдю аны.
Аны юсюнден этеме сагъыш,
Джерге къарай кёкден.
Ёрге чыкъгъандан къыйынды
Тигелеген энгишге...
ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА
1
Эки дунияны арасында,
Чекден ётерге базмай,
Джазыууму ахырын джазмай,
Биягъынлай чайкъалама.
- Къайсы дунияны адамыса?- деб,
Сорадыла манга.
- Къайсы дунияны адамыса?- деб,
Кесиме сорама кесим да.
Эки дуниядан бирин сайлаялмай,
Бирине бегиб тохтаялмай,
Артха къайыталмай, алгъа да баралмай,
Ётерге базмай чекден,
Оноу сакълагъанча Кёкден,
Сагъышха батыб сирелеме.
- Къайсы дунияны адамыса?
Къалюбаладан ахырзаманнга дери тынгылаб,
Шималгъа, Къыбылагъа да къараб,
Чыгъышны, Батыны да сынаб,
Этеме джууаб:
- Эки дунияны да адамыма.
Тынчмыды бёлюннген экиге?
Къарайма Джерге, къарайма Кёкге:
Чыгъыш, Баты да багъалылла меннге,
Шимал, Къыбыла да сыйлылла меннге.
Эки дунияны да адамыма мен.
Бирин бирине эталмам къурман.
Эки дунияны да къысыб къучагъыма,
Излейме джашаб турургъа сау-эсен.
2
Кёк бла Джерни чегинде,
Европа бла Азияны чегинде
Минги Тауубуз сюеледи.
Минги Тауну этегинде –
Кёк бла Джерни чегинде,
Европа бла Азияны чегинде
Сюелеме мен да – Минги Таулу.
Кёкге джетиб, тохтаб тургъан Минги Таугъа да ушай,
Андан саркъыб, кетиб баргъан Къобан суугъа да ушай,
Барама джашай.
Эки дунияны арасында,
Чекден ётерге базалмай,
Джазыууму ахырын да джазалмай,
Чайкъалама биягъынлай.
2011 джыл, майны 29
Осло – Москва
ДЖУРТХА КЪАЙЫТА АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ
Минги Таудан ургъан джарыкъ джетиб джолда,
Ата Джуртха бурду мени джети джылдан.
Къайытханча таубагъа, къайытдым мен таулагъа...
Не айтайым энди мен ёлгенлеге, саулагъа?
Джарылгъанды джюрегим минг къайгъыдан, джарсыудан.
Сууаб-гюнах дефтерле толгъандыла джазыудан.
Тартханды мени Джуртха бир да ажымсыз топрагъым.
Джолда къоймады мени – ай сау болсун! – Борагъым,
Джаяу да этмеди мени къанатлы сёз – Борагъым.
Кетген эдим къралдан дауур болуб, сёз болуб.
Къайытыргъа уа тюшдю акъ къанатлы Сёз болуб.
Шайыр халкъны джазыуу хар къуру да алайды:
Ол – Кёкде тюл, Джерде тюл, Ол – Акъ Сёзде джашайды.
Сууаб-гюнах дефтерлени джаза болурла кимле?
Сууаб-гюнах дефтерлени джазадыла поэтле
(Мёлекле бла бирге!).
Ол дефтерлени мёлекле хазырлайла Аллахха,
Шайырла уа аланы ачадыла адамгъа.
Къыйнайдыла поэтни ачханы ючюн ташаны,
Джанындан бек сюйсе да ол Аллахны, адамны.
Тау джуртума къайытдым, къайытханча таубагъа.
Не айтайым энди мен ёлгенлеге, саулагъа?
Табармамы разылыкъ Акъ Сёзюме аладан?
Мен джазгъан дефтерлеге не дерле Аллах, адам?
ДЖЮРЕКНИ ТЕНГЛИГИНДЕН ЁЛЧЕЛЕНЕДИ...
Къанатлы сёз, Акъ сёз
Чууакъ Кёкде кюн таякъгъа къонуб,
Къарайды учуб айланнган къанатлылагъа.
Ол кеси да ушайды алагъа.
Алай а, ала кёралмайла аны –
Ол башха къатындады дунияны,
Учхан, къоннган джери да башхады аны.
Тенгизни тенглигинден тюл,
Джюрекни тенглигинден ёлчеленеди
Къанатлы сёз учхан мийиклик.
Къанатлы сёзню, Акъ сёзню туудурады Сюймеклик.
Акъ сёзню къурутургъа уа джокъду мадар.
Аны ёлюмсюз этиб джаратханды къадар.
Анга ёмюрлюк джашлыкъны да бергенди къадар.
Сёз – Акъ эсе, къанатлы эсе,
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду анга.
Адамны тазалай джюрегин,
Кёлтюре кёлюн,
Джашайды Акъ сёз.
ЭКИ ДУНИЯГЪА ДА ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ
Кёзлеулеге, кёллеге къарасам,
Кюнбетде чегетлеге къарасам,
Дейме: «Джуртуму да барды кёзю-къашы».
Эки тёппели Минги Таугъа къарасам,
Андан келген къобанлагъа тынгыласам,
Дейме: «Джуртуму да барды сёзю-башы».
Сёзю-башы, кёзю-къашы болгъан Минги Джуртум мени!
Таула, чегетле, суула...
Къарайма, тынгылайма, ангылайма:
Сёз да, макъам да Джуртдады, Джуртданды –
Кёлюбюз, джюрегибиз, джилигибиз да анданды.
Тил бла Джурт, Къалам бла Китаб –
Аладыла этген адамны Адам, халкъны да Халкъ.
Кёкге джетген Минги Таугъа къараб,
Андан саркъгъан зем-зем суулагъа тынгылаб,
Джуртну сууундан ичиб, ташын да джалаб,
Тилек бла бошайма сёзню ахырын:
Ата джуртдан, Ана тилден айырма, Аллах, бизни.
Къаламдан, Китабдан, иймандан айырма, Аллах, бизни.
Эки дуниянга да тыйыншлы эт, экисинден да юлюшлю эт,
Болурча бизге дуния да джандет, ахырат да джандет.
Июнну 27, 2011 джыл. Къарачай.
КЁК ДА , ДЖЮРЕК ДА ДЖАШНАЙЛА
Джауарны аллындача, басыныбды Кёк.
Хауа, къоргъашынча, ауурду.
Быллай кёзюуде къатылады ауруу да,
Къанны буралмай, къыйналады джюрек.
Алай болса да, кюн былай турмаз –
Бизден къызгъанмаз джаз да аязын.
Джангур да джауар, назму да тууар,
Аязыр Кёк да, кёл да аязыр.
Джазгъы джабалакъ бла бирге,
Назму джабалакъ да джауады –
Джашнайды Кёк, джашнайды джюрек:
Байламлыдыла Кёк бла джюрек.
«Джазгъы кюн – джети тюрлю» дейле,
Шайыр джюрек да алайды.
Ич, тыш дунияланы да тюрлендире,
Кёк да, джюрек да джашнайла.
Июнну 29, 2011-чи джыл. Москва - Осло
ИЙМАНСЫЗ КЕСИНЕ КЪАЗАДЫ КЪАБЫР
Болмагъан джерде Къалам бла Келям –
Кийикди, хайуанды, джаныуарды адам.
Ёзге, ол тюбер да Сёзге,
Адамгъа бурулур деб барды умут.
Алай а,
Болгъан джерде да Китаб бла Къалам,
Болургъа унамай эсе адам Адам,
Сора, иймансыз, кесине къазады къабыр –
Ол дуниясыз, ахыратсыз да къалыр.
АДАМ
Къадау Ташды дунияда адам.
Джангыз Терекди дунияда адам.
Кетиб баргъан къобан сууду дунияда адам.
Джашлыгъында Къадау Ташча кёрюне кесине,
Джылы келсе, Джангыз Терек болгъанына тюшюне,
Ахыры – къум тюз неда тенгиз джутхан суу болгъанын эслей,
Кетеди адам, джашнай, джукълана.
Джети къат Кёкден тюшген Къадау Таш,
Джер джуртда ёсген, кесилген Джангыз Терек,
Къаядан чынгаб, кетиб баргъан тау суу –
Ма адам дегенинг.
УШАЙЛА
Къадау Ташха ушайды Хакъ Сёз.
Джангыз Терекге ушайды Акъ Сёз.
Хакъ Сёз бла Акъ Сёз. Таш бла Терек.
Сизге таяна джашайды джюрек.
ЭКИСИНЕ ДА МАХТАУ
Назмуну эки аты барды: Гемуда бла Боракъ.
Проза уа – сабан сюрген, джюк ташыгъан ёгюз.
Махтау салайыкъ экисине да биз.
Не этер эдик болмасала ала?
ДЖЫРЧЫ
Джангыз Терекнича кесселе да кесин,
Сёзюне уа эталмалла джукъ.
Джуртуна, Халкъына да болуб дууа,
Къадау Ташча къалды Акъ Сёзю аны.
САБИЙЛЕНИ НАЗМУ ДЖАЗАРГЪА ЮРЕТИУ
(керекли ушаш сёзлени табыб, джазыгъыз)
Кесин урады хар кимге,
Кесин урады хар неге –
Анга тарды эл, орам.
Аны аты – джел, ..... .
Европаны тёппесиди,
Джурутубузну белгисиди,
Барды джыры да аны...
Айтыгъыз атын аны.
........................................
Ушаш сёзле-суула кёб –
Тамырлары Бас, Къоб, Теб.
Ол сууланы атларын
Толусу бла айталсакъ –
Джигит боллукъбуз, Тейри.
Ма атлары аланы:
...............................................
АЙЫРАЛМАЛЛА АЛЛАХЫНДАН, ДЖЫРЫНДАН
Халкъ Джырчыгъа «халкъны джаууду» деб,
Ибилис джорукъ къыйнагъанлай турду.
КГБ да таша эм туру
Къарауул болгъанлай айланды ызындан.
Алай а, айыралмалла аны
Не Аллахындан, не Джырындан.
САУУТ-САБАДАН БАШДЫ СЁЗ
Къара булутла энтда
Джабханла кюнню кёзюн.
Кюймез кибик тиш, эт да,
Джарармы халкъгъа сёзюм?
Къылычха тенг боллукъ сёзмю
Керекди, огъесе, бизге?
Огъай, къылычдан баш боллукъ Сёз
Керекди бюгюн бизге.
Къылычха тенг болуб тилибиз,
Къан джугъу болмасын сёз.
Сёз, къылычдан баш бола джашар,
Адам эсек биз.
Уруш сауут Хакъ сёзден,
Къара къылыч Акъ сёзден
Баш болгъан кюн – ёлюр адам:
Келир Джерге ахырзаман.
Дунияны къатышдырады сёз.
СЁЗ къутхарады дунияны.
Билгенле бар эселе аны,
Алкъын джашарыкъбыз биз.
«Иги сёзню бычакъ кесмез»,-
Дейдиле Къалам, Китаб.
Сёзден табабыз себеб,
Кёб болса да джара, таб.
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
Къанатлары джюрекни.
Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл
Тарталла бизни Кёкге.
Мал байлыкъдан Сёз байлыкъ ашхы.
Биринчи Сёзге къайыталсакъ биз,
Сёз къутхарлыкъды джаныбызны,
Дуниябызны да къутхарлыкъды Сёз.
ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ
Ата джуртуму къары, джангуру
Джибитеди мени – нечик насыблыма.
Кёлюм да, джеримча, къалыр джангырыб,
Джазгъы джабалакъча кёрюнюр назмум да.
Сюргюнден, сойкъырымдан ётген халкъны уланы,
Къартла тузакъда, узакъда термилиб туруучу тауланы
Кёрюб, джукъ айталмай сын болуб турама,
Ташларын, бузларын да джаларча болама.
Тарих душманларыбызны туудукълары да бюгюн,
Ата-бабаларыча, кюрешелле бизни бла.
Кюрешелле тау джуртубузну сыйырыргъа бизден,
Кюрешелле тау джуртубуздан айырыргъа бизни.
Эмегенлени туудукълары бла
Биз да – нарт улула – сермешмесек болмаз.
Кишини кесине бий этмез
Эркинлик къаласы – Минги Таулу Кавказ.
Ата джуртуму къары, джангуру
Джибитеди мени – нечик насыблыма.
Туугъан джер ючюн кюреше, сермеше,
Не болса да, аны бла къалырма.
Аллах берген дин-тил-джурт ючюн
Сермешмесек, айтчы, биз кимбиз?
Дин-Тил-Джурт ючюн кюрешмесек,
Биз адам да, муслиман да тюлбюз.
Дин-Тил-Джурт – ючюсюню бирлигиди
Этген бизни адам да, миллет да.
Аланы сакълау болмаса иннет да –
Биз эки дуниясыз да къаллыкъбыз, ёллюкбюз.
Джазыуубузну джазмасакъ кесибиз,
Душманла джазарыкъла аны.
Хорланныкъбыз ётдюрмесек биз
Тёрге сыйлы Къаламны, Китабны.
Ата джуртуму къары-джангуру
Джибитеди мени – нечик насыблыма.
Кёлюм да, джеримча, къалыр джангырыб,
Ата джурт ючюн сермешир назмум да.
Топракъдан тюл, Къадау Ташдан джаратылгъанбыз биз,
Бу мийик джуртда болгъанбыз халкъ.
Эркинликге, Тюзлюкге чакъыра, чайкъалсын
Таулучукъну къолунда байракъ.
Ёмюрлени тохтамай барады
Дин-Тил-Джурт ючюн къазауат.
Хорламгъа дери тынчлыкъ боллукъ тюлдю,
Джаныбыз Аллахха аманат.
ШИМАЛ ДЖОЛНУ ФЬОРДЛАРЫНДА
Ариудула Шимал Джолну фьордлары,
Тюшюредиле тау ёзенлени эсге.
Атланыча, джерлеб къайыкъланы,
Барабыз кириб, богъазгъа тюл, кёрфезге.
Эки джаныбызда къаяла – мийик.
Аладан къарай джугъутур, эчки, кийик,
Къушла да сызгъырыб уча башыбызда,
Барабыз, къууана джолубуздан.
Атланы орнуна – къайыкъла,
Аякъланы орнуна – къалакъла...
Ёзенни орнуна – кёрфез.
Ёзен сууну орнуна – тенгиз.
Викинглени замананларындача,
Кёгередиле джалпакъла.
Бизге эришгенча, джюзелле,
Джетиб да озалла чабакъла.
Суу секиртмеле чынгайла къаядан,
Нарат терекле къарайла рандан.
Табигъатны тамашалыгъы
Азат этеди кёлню къайгъыдан.
Джагъалада кёрюне юйчюкле,
Барабыз, къарай тёгерекге.
Насыблыдыла былайлада джашагъан
Адамла, кийикле, терекле...
Былайыны табигъаты тюшюреди эсге
Малкъарны-Къарачайны:
Минги Тауну этегин,
Тебердини, Архызны, Доммайны...
Агъачлы кюнбетле, къаяла, таула...
Мийикледен учуб келген суула...
Барына да рахат къарагъан тенгиз...
Шимал Джолда тюл, джандет джолда барабыз биз.
Шимал Джол болса да Элни аты,
Туура биздечады табигъаты.
Ташдан, Суудан, Терекден
Ёмюрде да къаналмазма мен.
Ариудула Шимал Джолну фьордлары –
Тюшюредиле тау ёзенлени эсге.
Атланыча, джерлеб къайыкъланы,
Барабыз джюзюб, кёрфезге тюл, джандетге.
Ставангер – Прейкестолен (кафедра Проповедника).
Июлну 10, 2011 джыл.
ПРЕЙКОСТОЛЕНДЕН КЪЫЧЫРАМА АЗАН
Прейкестоленни башындан къычырама азан –
Шимал Джолда да къалмасын шайтан.
Алай а, бош айтама ауаз:
Былайы тюл шойду Кавказ.
Биздеча сый берселе да Терекге, Ташха,
Былайыны дини, тили да башха.
Ёзге мийик, таза джерни кёрсем,
«Аллаху акбар» демей, чыдаялмайма мен.
Чууакъды кёк. Рахатды тенгиз.
Къая да – кёкге джете, мийик.
Къаядан къарайбыз биз –
Адам, терек эмда кийик.
Быллай джерде тууады Акъ сёз.
Быллай джерде айтылады Хакъ сёз.
Таш башында турабыз биз:
Башыбызда – Кёк, тёбенде – тенгиз.
Ёрлеб келген терекге узатама къол.
Кийикге айтама: ай марджа, сакъ бол.
Хакъ сёз да бар, Акъ сёз да бар.
Аллаху акбар, Аллаху акбар!
НЕ ХАЛДАДЫЛА ТАШ БЛА ТЕРЕК
Джуртда Джангыз Терекде
Къанатлыла бла бирге
Къанатлы сёзле да джашай эдиле.
Къайда болурла энди ала?
Джангыз Терекни кесгенлеринде
Кетгенелле ала, илгиздик болуб, учуб.
Джангыз Терек джокъду энди Джуртда.
Аллай къанатлыла, аллай къанатлы сёзле да
Джокъдула энди.
Бош къарайма тереклеге, бош.
Джуртда Джангыз Терек джокъду энди.
Ол сейир къанатлыла,
Ол къанатлы керамат сёзле да
Джокъдула энди.
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Алай а,
Джангыз Терегин сакълаялмагъан халкъ,
Кесин да сакълаялырмы?
Джуртда Джангыз Терек
Кесилген кюнден башланнганды
Аягъы тайыб Халкъны.
Къадау Ташдан тутуб,
Къадау Ташха таяныб,
Алай тохтагъанды джыгъылмай.
Къадау Ташын да сакълаялмаса,
Ма ол заманда толусу бла ачыллыкъды
Келе тургъан ёлюмге – джол.
Халкъ деген, таулу халкъ деген – неди?
Таш бла Терекди ол.
Ата джуртну сыфатыды Таш,
Ана тилни сыфатыды Терек.
Ёлюмге болмаз ючюн аш,
Аларын сакъларгъа керекди миллет.
Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ,
Дуниядан болады талкъ.
Халкъ ол затха этмесе сагъыш,
Басарыкъла юсюн къач бла къыш.
Кюеди мыйы, джарылады джюрек:
Не халдадыла Таш бла Терек?
ТЫЙЫНШЛЫ БОЛАЙЫКЪ КЪАЛАМГЪА, КИТАБХА
Къалай къарыусузду адам –
Джюджю да кючлюдю андан.
Болмаса эди ангысы, акъылы,
Терк болур эди ахыры.
Танымаса эди къара,
Джашауу болур эди къара.
Адамны АДАМ этген – Хакъ,
Ол берген Къалам бла Китаб.
Адамны сейирди къадары:
Джазыуун джазаргъа барды мадары.
Къаламдан, Китабдан болса уа кери –
Хайуанча, джаныуарча джашар эм ёлюр.
Айырылмаса да къаламдан, китабдан,
Хакъгъа къуллукъ этмесе ала бла адам,
Тюшерикди отха, кюерикди отда,
Къаллыкъды юлюшсюз дуниядан, ахратдан.
Адамны кючлю этген – ангысы, эси.
Барлыкъ джолун сайлайды кеси.
Къуллукъ этгенине кёре кимге, неге,
Боллукъду джолу энгишге не ёрге.
Таяна Къаламгъа, Китабха,
Этеме сагъыш дуниягъа, ахратха.
Хакъ сёз бла Акъ сёз болсала къанат,
Джети къат кёкге чыгъады санат.
Ачады кёб ташаны, тахсаны.
Шыйыхла, шайырла билелле аны.
Ала Кёкден къарайла джерге,
Къанатсызланы да тарта ёрге.
Берилсек Китабха, Къаламгъа,
Аш болмазбыз Заманнга, Аламгъа.
Джаныбыз саулай ётербиз чекден.
Джердегилеге болушурбуз Кёкден.
Биз – адамлары Китабны, Къаламны,
Къутхарыргъа боллукъбуз Сёз бла адамны.
Сёз ангыламагъаннга уа неди мадар?
Анга оноу этерикди къадар.
Биз къолдан келгенни этейик,
Тюзюн айтайыкъ халкъгъа, адамгъа.
Сынауладан сый бла ётейик,
Тыйыншлы бола Китабха, Къаламгъа.
СЫНАУ ЗАМАН КЕЛГЕНДИ ЭНТДА
Кюнню да джабады булут,
Элия джырады кёкню да.
Рахат джашаргъа этме умут,
Басдырма джаугъа джюрекни да.
Душман халкъынга, джуртунга
Салгъан сагъатда къоркъуу,
Кесин санагъан Адамгъа,
Элин, миллетин да къорур.
Дини, тили, джурту ючюн
Шейит болгъан – олду насыб.
Джауну керекди сууутургъа,
Ол экинчи келмезча, базыб.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъан халкъ,
Халкъ тюлдю – сюрюудю ол.
Джандетге элтирик джангыз бирди джол:
Ол да – Хакъ ючюн кюрешиу, сермешиу.
Ислам дин да, Тюрк тил да, Кавказ джурт да,
Ата-бабаладан кёчгенди бизге.
Биз а, ючден дагъаннга таянмай,
Барын да сыйыртыб, атыб,
Башыбызны алыб кетсек тюзге,-
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда?
Эркишилигибиз да къайда бизни?
Джарыкъ энерми джулдуздан, Айдан
Сыйламасакъ Ана тилде Сёзню?
Джуртубузгъа, тилибизге да
Бюгюн бек уллу къоркъуу тюшгенди.
Тау Элибиз джашармы, къалырмы? –
Соруу алай салыннганды энди.
Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз
Сыналгъан заман энтда келгенди.
Тау Элибиз джашармы, къалырмы?
Соруу чорт салыннганды энди.
Артыкъ адамы джокъду халкъны –
Барыбыз да турайыкъ ёрге.
Чыгъышны, Батыны, Гъарбны, Шаркъны –
Тёрт дунияны да этейик тёре.
Сёзюм болсун кюбе эм къалкъан,
Анга тийсин Джуртха атылгъан окъ.
Кюрешейик хар бир адам,
Тау Элибиз болмаз ючюн джокъ.
ТЁРТЕУЛЕН
Джырлагъанча «Минги Тауну»,
Окъугъанча Къуранны –
Джыр да, кюу да, зикир да
Тауушунда Къобанны.
Таудан тенгизге дери –
Мен къарайма узакъгъа,
Азан таууш, салах таууш –
Бары келе къулакъгъа.
Суугъа къараб сюелебиз
Джурт сакълагъан тёртеулен:
Къадау Таш бла Джангыз Терек,
Къазакъ бёрю эмда Мен.
Бизден башха джан джокъду,
Кёрюнмейди бир адам
Биз сакълайбыз, кетер деб,
Къанлы ёмюр тауладан.
Ана тилни тансыкълайбыз
Тауушунда Къобанны.
Тюнгюлмейин биз сакълайбыз
Къарча кибик Адамны.
Барад заман, джокъду Адам,
Тынгы-тынчлыкъ къуруйду.
Шууулдайды Джангыз Терек,
Къазакъ Бёрю улуйду.
Джюрегим да, къачхы Кёкча,
Кюкюрейди, джашнайды.
Къадау Таш а, эркишича,
Ичин тёкмей, тынглайды.
Кёк тюбюнде сюелебиз,
Суугъа тынглаб, тёртеулен.
Къадау Таш бла Джангыз Терек,
Къазакъ Бёрю эмда Мен.
КЕРЕКМИЛЛЕ СЁЗЛЕРИМ?
Джюрегимде болгъанны
Айтадыла кёзлерим.
Сезе эсенг сен аны,
Керекмилле сёзлерим?
Джюрегимде болгъанны
Айтадыла кёзлерим.
Сезмей эсенг сен аны,
Керекмилле сёзлерим?
БАРАБЫЗ ОЙНАЙ, КЮЛЕ
Шимал Джол да тыймайын –
Ай мен кетдим телиме.
Сени ючюн юрендим
Тыш къралны тилине.
Буз тенгизни эритдим,
«Сени сюеме»,- дей.
Джууабха да эшитдим:
«Jeg elsker ogs; deg».
Сюймеклик тенгизинде
Чабакълача джюздюк биз.
Къралла арасында
Чеклени да юздюк биз.
Дин да, тил да буруу тюл,
Сюймеклик болса керти.
Кече да тиеди Кюн,
Алгъышлагъанча бизни.
Сюймекликни кючюнден,
Ачылыб джандет бизге,
Экеулен Шимал Джолда
Барабыз ойнай-кюле...
СЕНИ МАНГА ДЖАЗДЫ ЭСЕ КЁК...
Излеген... тюберге ...
Мёлекге,
Къарайды Кёкге.
Алай а,
«Кёрюнюр ючюн ол,-
Дейдиле,-
Таза бол
Кесинг да,
Аныча».
Алайсыз,
Тюбемезсе анга...
Сора, мен
Тюбедим да къалай?
Гюнахларым болмазламы кёб,
Сени манга джазды эсе Кёк?
КЕРТИ ЗАТ
Таный эсенг къара,
Къара:
СЁЗдеди ЁЗ.
МЕН — АДАМЫ КЁК БЛА ДЖЕРНИ
Джашагъан юйюм да – Таш бла Терек.
Шийир юйюм да – Таш бла Терек.
Таш келгенди джети къат Кёкден,
Терек чыкъгъанды джети къат джерден.
Мен – адамы Кёк бла Джерни,
Мен – шайыры Таш бла Терекни.
Аз эсе да алагъа хайырым,
Терсими-тюзюмю заман айырыр.
Ташым – Къадау, тауум – Минги.
Джангыз Терек этген а, мени –
Джырчы Сымайыл да айтхан – къадар:
«Аны тартмайын джокъду бир мадар».
Бу Сёз – назму тюлдю, китаб чапракъ тюлдю –
Чапрагъыды Джангыз Терекни,
Джилтиниди джаннган, джарылгъан джюрекни.
Джангыз Терекни кесгенлеринде,
Чапракълары къанатлы сёзле болуб,
Акъ сёзле болуб,
Къанатлы джыйын бла бирге,
Чексиз Кёкге учхандыла.
Шыйыхлыгъы, шайырлыгъы болгъан джанлагъа,
Хакъ сёзча, энедиле энди ала.
Ачыкъ джюрекге ачылады Кёк да.
Китаб боладыла Таш бла Терек да.
Мен – адамы Кёк бла Джерни,
Мен – шайыры Таш бла Терекни.
Кёкге, джерге, Ташха,Терекге да ушай,
Барама джашай.
Джууукъдан джууукъ бола алагъа,
Къошулуб къалгъынчы алагъа,
Сиз ангыларыкъ адам тилде, ана тилде
Хапар айтыргъа излейме аладан.
Алай эталсам, алагъа борчуму
Бир кесегинден къутулгъанча боллукъма.
Джахилледен, къарангыладан
Ташны, Терекни да къутхаргъанча боллукъма.
Мен – адамы Кёк бла Джерни,
Мен – шайыры Таш бла Терекни,
Ёлгюнчю къутулаллыкъ болмам
Джарсыуларындан баш бла джюрекни.
Ёлгенден сора да къутулурмамы
Къайгъыларындан джюрек бла башны?
Джерде, Кёкде да къутулурму адам
Дауларындан Терек бла Ташны?
ДЖАЗ АЛА
Тилек эте тургъан къарт аммача,
Шыбырдайды эртденли джангур.
Кёб турмай, джашил намазлыкъча,
Кёрюннюкдю, кёгериб джер.
АДАМ ХОРЛАТМАЗ КЕСИН
Гюл да, чыгъанакъ да, аман ханс да
Ёседиле табигъатда.
Иги адамла, аман адамла да
Боладыла джамагъатда.
Дуния алай къуралгъан эсе,
Не этейик.
Адам болгъандан эсе,
Тынчды болгъан хайуан, джаныуар.
Джаны уа – джаныуарны да бар,
Ёлюмден къоркъады ол да.
Кесинге аяусуз бол да,
Адамлыгъынгы тас этме, къутхар.
Нафсынга не да дуния малгъа
Ийиб эсинги,
Ичингде хайуаннга, джаныуаргъа
Хорлатсанг кесинги –
Сора, къаллай адамса сен?
Адаммыса сен?
Хайуанла, джаныуарла
Адамдан онглу болсала,
Аны адамлыгъын ёлтюрюб,
Кесин да хайуан, джаныуар этиб,
Кеслерине къошуб къойсала,
Не айтыргъа боллукъду?
Тыш хайуанла, джаныуарла,
Джыйын болуб, чабыб,
Адамны абындырыргъа да болурла.
Алай а,
Ичинде хайуаннга, джаныуаргъа
Кесин хорлатса уа адам,-
Ол адаммыды сора?
Къалюбаладан бери адам джюрегинде
Джашайла, къазауат эте,
Адам, хайуан, джаныуар.
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа,
Кесин хорлатмагъан – олду адам.
Алагъа къошулуб джанын сакълагъандан эсе,
Ёлюмню сайлагъан – олду адам.
Огъай, адам Адам эсе,
Тышында хайуанлагъа, джаныуарлагъа да,
Ичинде хайуанлагъа, джаныуарлагъа да
Хорлатмаз кесин.
КЪАРА КЪАЙГЪЫДАН АКЪ СЁЗ КЪУТХАРАДЫ МЕНИ
Къара къайгъыдан Акъ сёз къутхарады мени.
Сёздю мени фана дуниям, керти дуниям да.
Эки дуниям да Сёздю мени.
Мени джаным тёнгекде тюл, Сёздеди.
Сёз ёлмесе, мен да ёллюк тюлме.
Сёздю мени юйюм. Сёздю меннге ышыкъ.
Акъ сёзню ышыгъында рахатлыкъ табады джаным.
Ёлюмсюз эте бир-бирибизни,
Джашайбыз алай. Эртде айтылгъанды:
«Джырчы ёлсе, джыры къалыр» деб.
Къара кюн Акъ сёзге кёчерикме толусу бла.
Бу дуния къара джамчы эсе,
Акъ башлыкъ а – Акъ сёздю.
Ким, не кетсе да менден,
Акъ сёз а кетмегенди:
Къыйын, зауукъ кюнюмде да
Мени бла тургъанды ол.
Акъ сёзге ассы болгъандан,
Аллах, сакъла мени.
Акъ Къалам, Къызыл Къалам да – Сёздю.
Акъ джаным, къызыл къаным да – Сёздю.
Шайыр – ол Сёздю. Акъ сёз.
ЭКИ ГОГУШ - БИР БАГУШ
Эки гогуш – бир багуш,
Джашайдыла къууана.
Я Аллахым, сен болуш,
Къутхар халкъны аладан.
Къууанчлары аланы –
Къазыу, чачыу багушну.
Неда сёзюн этиудю
Кёкледе учхан къушну.
Чирик ийис тёбеден
Джайыла тёгерекге,
Салады заран, къоркъуу
Суугъа, Ташха, Терекге.
Эки гогуш – бир багуш,
Бошайла Джуртдан, Элден.
Багушун къуруталмагъан
Джарлы болурму бизден?
Эл багуш, къалана келсе,
Багуш эл деб айтдырыр.
Багуш тёбени къурутсакъ а,
Таза хауа къайытыр.
Алкъын а эки гогуш
Оноу этелле элге.
Я Аллахым, сен болуш,
Ий бир келечи бизге.
Гогушла бла багушла
Кёб бола барадыла.
Оноу керекли элле
Тюб болуб къаладыла.
«СИЗСИЗ БИЗНИ ТИЛИБИЗ»
«Бир-бирибизни къууандыргъандан башха, не барды дунияда?
Сау болугъуз, сизсиз бизни тилибиз». Къочхарланы Аза.
Былай джазады бир дохтур къыз Ингилизден.
Кетерлеми бу сёзле эсибизден?
«Сау болугъуз, си;зсиз бизни тилибиз».
Шайырлагъа алай айтхан болгъанмыды?
Иги сёз – ол Алхаммыды, балхаммыды?
Иги сёзден кюч алады кёлюбюз.
«Бир-бирибизни къууандыргъандан башха,
Не барды бу дунияда?». Алайды.
Джуртда Джангыз Терек да Къадау Ташха,
Ол сёзлени айта-айта джашайды.
КЪОНГУРАУЧУ
Кюмюш къонгурауну алтын тили – олду шийир.
Джер къонгурауну Кёк тили – олду шийир.
Къонгурау тауушну туудургъан, этген сейир -
Шайыр да — олду.
ЭСКИ, ДЖАНГЫ ДЖАЗЫУЛАНЫ ДА ОКЪУБ...
Къалюбаладан бери –
Ташда, териде, къагъытда болсун –
Джазылгъанны барын окъуб,
Адам улугъа къарайма къоркъуб.
Къураннга дери, Къурандан сора да
Джазылгъанны, барын окъуб,
Джолубузгъа къарайма къоркъуб.
Кесибизге да къарайма къоркъуб.
Джазылгъанла азлыкъ этгенча,
Алагъа кесим да къошама таукел.
Бирде кёлюм – джазгъы эртденча,
Бирде – къыяма къыш бузлатхан бир кёл.
Джазама, джазылгъан этгенча азлыкъ,
Мени; сёзюм боллу;къча къутхарлыкъ дунияны.
Сёздю джаннга ашарыкъ-азыкъ,
Хакъ сёз, Акъ сёз – билеме аны.
Аллахны сёзюне бурмагъанла эс,
Мени сёзюмденми аллыкъдыла дерс?
Биле тургъанлай аны да,
Джазарымы къоймайма дагъыда.
Мени тюнгюлтмеген барды бир зат –
Сёзюм, бир адамгъа болса да, джарар:
Аны кёлю болур да азат,
Джазыуун ол кеси джазар.
Ёзге, анга да джетмей фахмум,
Башханы къутхаралмаса сёзюм –
Сёзюм бла байламлыды ёзюм –
Кесими къутхарыр назмум.
Джазгъанны къутхара эсе да къуру,
Керекди джазылыргъа назму.
Ана тилибизни сакъларгъа да болушур сёзюм.
Быллай оюм да береди сабырлыкъ, тёзюм.
Алай а, джукъу кирмейди кёзюме,
Тюб болгъан халкъла тюшселе эсиме:
Аланы да бар эди тиллери, адетлери,
Аланы да бар эди шыйыхлары, поэтлери...
Нек тюб болдула да дуниядан ала?
Не этейик,
Халкъыбыз къошулмаз ючюн алагъа?
СЮЙМЕКЛИКНИ КЮЧЮНДЕН ТУУАДЫЛА
Сюймекликни кючюнден тууадыла
Закий сабийле, къанатлы джырла, назмула да.
Сюймекликсиз джаратылгъан – ким, не да болсун –
Ийнанмайма, сейирлик болур деб.
Акъ сёз Джерде да джаратылыргъа болур.
Туугъанлай а – кетеди Кёкге.
Алай а, кёбюсюне Акъ сёз
Джети къат Кёкден энеди джерге,
Сюркелген, бюгюлген джанланы барын
Ёрге сюер ючюн, тартар ючюн ёрге.
Акъ сёз – къанатлыды,
Анга учаргъа керекди Кёк,
Не да – Кёкге тенг болгъан джюрек.
Акъ сёз къара джюрекде туумаз.
Тар джюрекде да турмаз.
Адам джюреги ючюн къазауат этсе да,
Балчыкъ кёлге джууукълащмаз.
Акъ сёз ушайды сабийге, мёлекге да;
Къаяда ёсген терекге да.
Тазалыкъ – Акъ сёзню джаны.
Ариулукъ – сыфаты аны.
Акъ сёз – Кёкденди, Тейриденди.
Ариулукъгъа, тазалыкъгъа сюймекликденди.
Адамгъа, табигъатха сюймекликденди.
Нюр джарыкъча энеди джерге,
Тартар ючюн адам улуну ёрге.
Келечиди акъ къанатлы Акъ сёз.
Насыблыды къонакъбай болалгъан анга.
КЪУТХАРАЛЛА МЕНИ
Адамладан чыкъса кёлюм,
Ата джурт бла Ана тил къутхаралла мени.
Ала; саулукъда джокъду манга ёлюм –
Барама Кёкге илиниб, ёрлеб.
Минги Тауну эме бузларын,
Къарашауай ёсгенди алай.
Былайда –
Джуртну иче сууун, джалай ташларын –
Халкъ болгъанды Малкъар-Къарачай.
Джурт белгибиз – Тау-Къая-Таш,
Тил белгибиз – Нарат Терек анда.
Орайдабыз – тау суулагъа ушаш,
Байрагъыбыз – нюр джарыкъ – мийикде, алда.
Болгъан къадарда джуртум, тилим,
Кёлюм болгъанлай турлукъду Минги.
Адамладан чыкъса кёлюм,
Ата джурт бла Ана тил къутхаралла мени.
МА ОЛ ЗАТ БЛА КЮРЕШЕМЕ МЕН
Тау сууну къарайма барыууна,
Тынгылайма тауушуна.
Учхан сууда чабакъланы тюл, толкъунланы тюл,
Къанатлы сёзлени, назму тизгинлени кёреме,
Сёзлени къанат тауушларын эшитеме.
Нарат тереклени ызларындан кюнбетге чыкъсам,
Назмула айта, шууулдайды чегет.
Поэзиядан толуду тёгерек –
Ол турады кючлеб
Сууланы, чегетлени, тауланы.
Саугъаларын аланы – назмуланы –
Къагъытха тюшюрюрге керекди джангыз.
Ма ол зат бла кюрешеме мен.
ДЖАРЫТАДЫ ДЖОЛНУ ДЖАНГЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ
«Ас-салам»,- деди «Ас-Алан»,
«Алейкум...»,- деген болмады.
«Юйге да игилик»,- деди «Юйге Игилик»,
«Келгеннге да...»,- деген болмады.
Джангыз Терек болгъанымы Джуртда
Айтыб къычырды «Джуртда Джангыз Терек».
Балтасы, мычхысы бла келгенни кёргенимде,
Дедим: «Ай джарлы миллет, къарангы миллет.
Къара таныса да – къарангы миллет».
Джангыз Терекни къоймадыла болургъа чегет,
Китаб болуб чыгъыуу да, Элде тюл, тышында.
Не этсин кюймей, джарылмай джюрек –
Айырдыла Халкъны тамырындан – Терегинден, Ташындан.
Джангыз Терекни токъсан тогъуз джетеги,
Токъсан тогъуз аты: инкъыйлабчы Алийланы Умар;
Миллет ёкюл эмда алим Дудаланы Махмуд;
Джырчы Сымайыл, джазыучу Мусса, назмучу Билал...
Барын айтыргъа, санаргъа керекмиди, къайдам.
Терекни кеси да, токъсан тогъуз джетеги да
Джокъдула энди – кесгендиле аланы.
Джюзюнчю джетегин а, джюзюнчю атын а –
Сеземе, айталлыкъ а тюлме аны.
Ышаныу ангады джангыз.
Тау Элни ол къурар джангыдан.
Джарытады джолну джангы Ай бла джулдуз –
Болмасын энди абыннган, джангылгъан.
СОРА, КЪАЙДАН КЕЛЕДИ КЪОРКЪУУ
Джюрек къыйналса бир бек,
Кёрюнсе чамланнганча Кёк,
Ата-Анача, кёл этелле манга
Таш бла Терек.
...Тюздегилерибизни да бери ыхдыргъанелле къайгъыла.
Джашагъан а тынчмыды тауда, къаяда?
Джокъду къутулуу мында да къайгъыдан.
Шагъатла анга Таш, Терек, Адам.
Алай а, тарихни теренинден, узагъындан
Келе эсек джокъ болмайын биз,
Къутулуб Темирни, Къурчну да тузагъындан,
Биягъы таулада джашай эсек биз,
Сора, къайдан келеди къоркъуу?
Нек бола башлагъанды Терегибиз къуу?
Нек барды къоркъуу Къарчаны къаласына, ташына да?
Къаралыб тургъан Кёк, кюкюре, джашна да,
Ач бизге кесинги, къадарыбызны да.
Тарих эсибизни, ангыбызны да,
Уят да, Хорламгъа дери элт,
Джуртну, Тилни биз сакъларча эт.
...Тынгылайды Кёк – бермейди белги.
Алай а, чынгылны эрнинде да джашилди Терек.
Къадау Ташха бурулады джюрек –
Бюгюлмей джашаргъа барды юлгю.
Джюрек къыйналса бир бек,
Кёрюнсе чамланнганча Кёк,
Ата-Анача, кёл этелле манга
Таш бла Терек.
ТАШ, ТЕРЕК ДА ДЖОКЪДУЛА СЕНСИЗ
Энселе да Кёкден джулдузла бла Ай,
Урмаз эди джюрегим былай.
Чайкъалгъан тенгизге бурулду кёлюм:
Сакълайды мени Джашау не Ёлюм.
Айтыгъыз манга Таш бла Терек:
Мынга тенг боллукъ бармыды мёлек?!
Ариулугъу-тазалыгъы бла тенг боллукъ Сеннге,
Бармыды бир джан Джерде не Кёкде?
Сол джанынгда – Таш,
Онг джанынгда – Терек.
Багъалысыз меннге
Джанымдан да бек.
Таш, Терек эмда Сен
Болсагъыз эсен –
Халкъ да, Джурт да турлукъдула сау,
Ёлюмню хорларыкъды джашау.
Таш бла Терек –
Джуртум, Тилим эмда Китабым.
Алагъа къошдум да Сени,
«Ючден дагъан таймаз» деб, тохтадым.
Къууанчым сыйынмай джюрекге,
Тенг этдим Сени Ташха, Терекге.
Джюрегим Сени сюйгенди кемсиз:
Таш, Терек да джокъдула Сенсиз.
КЪУТХАРЛЫКЪ АЛЛАХДЫ БИЗНИ
Айланнганды джел Шималдан.
Бир иги хапар къралдан
Келтирирми? Билмейме, къайдам.
Тышында да джокъду джандет,
Аны сынагъанды поэт.
Сен ашыкъма, тау суу, тенгизге:
Таулу абынады тюзде.
Кенг эселе да тюзле, тенгизле –
Ала джарашмайдыла бизге:
Насыбынгы Джуртунгда изле.
Болсала да этгенле джаулукъ –
Ала ючюн кетмегенме мен:
Халкъыма, кесиме да саулукъ
Излей, ётгенме чекден.
Ауругъаннга марал сют къайда?
Мен – джети джыл – излегенли аны.
Къоймай не тюз, не чегет, не къая,
Къыдырыб чыкъдым дунияны.
Халкъ – джуртунда джашаялмай,
Ана тилинде окъуялмай, джазалмай,
Айтырын айталмай, сёлешалмай
Тебреген эсе – анга неди мадар?
Болушлукъ болмаз Гъарбдан не Шаркъдан,
Халкъ айырылгъан эсе Хакъдан.
Къайытмаса Хакъ джолгъа, Хакъгъа –
Дарман да, джашау да джокъду халкъгъа.
Хакъ джолду халкъны этерик сау.
Хакъ джолгъа къайытмаса миллет –
Не тюз, не тенгиз, не тау
Анга боллукъ тюлдюле себеб.
Кесиндеди, ичиндеди къыйынлыгъы халкъны.
Ангыламай аны,
Тышында излесе тамырын палахны,
Чамландырмазмы Аллахны?
Таныгъанлыкъгъа къара,
Къыйналабыз ангыламай Сёзню.
Хакъ джолгъа къайытмасакъ,
Аллах къутхарырмы бизни?
Болушлукъ келмез адамдан, къралдан –
Алдамайыкъ кесибизни.
Айырылмайыкъ динден-иймандан:
Къутхарлыкъ – Аллахды бизни.
МАДАРЫ БОЛСА АДАМНЫ...
Не кёбдю абыннган, джангылгъан...
Джашауун башларгъа джангыдан –
Мадары болса адамны
Эталырмед джандет дунияны?
Сора адам джашауун джангыдан
Башламагъанмы эди да Джерде?
ЁЛЕМЕ СЮЙМЕКЛИКДЕН
1
Кёзлеринг – чууакъ Кёкден,
Сёзлеринг а – гюлледен.
Сезимим асры кёбден,
Мен бошайма джюрекден.
Сюеледиле таула:
Кёлюм – аланы бири.
Къобанла эм назмула
Кёкден келелле эниб.
Къанатлы сёз, учхан суу
Джанкъылыч тартадыла,
Кеслерин Сени таба –
Джаз таба – атадыла.
Сёз секиртме, суу толкъун,
Къуюлалла башынгдан.
Махтау Сеннге Джуртуму
Терегинден, Ташындан.
Буйругъу болуб Хакъны,
Алагъа болгъанса тенг.
Сакъларыкъ Джуртну, Халкъны
Ючюнчю керамат — Сен.
Кёзлеринг – чууакъ Кёкден,
Сёзлеринг а – гюлледен.
Джюрекдегин айталмай,
Ёлеме сюймекликден.
2
Ёле, тириле, – алай
Джашайма, табигъатча.
Биз эки тюрлю болурбуз,
Дуния бла ахратча.
Кёз кёрмезча, сёз ётмезча,
Арабызда бармыд чек?
Бу сейир сезим ёлмезча,
Уруб турурму джюрек?
Арабызда барды чек –
Андан ётген къыйынды.
Ётерге уа керексе,
Намысынг бла, сыйынг бла.
Тюз эсе иннетибиз,
Бизни тыйгъан, айт, неди?
Джазыуну джазсакъ да биз,
Къол салгъан а – Кёкдеди.
Олмуду тыйгъан бизни?
Биз башыбызгъа мадар
Этмесек, Ол да къадар
Этерми? Этер нени?
Джазыуубузну джазайыкъ –
Алайсыз джашау болмаз.
Ол къол салыр не салмаз –
Биз алгъа бир атлайыкъ.
Кёзлеринг – чууакъ Кёкден,
Сёзлеринг а – гюлледен.
Айтырымы айталмай,
Бир кёб сёлешеме мен.
Узун сёзню къысхасын
Айтхан къыйынды къалай.
Джюрек, кюкюре, джашна,-
Ишибиз болсун къолай!
ОРАЗАЛЫКЪДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
Юсюне таш тюшген кырдык да,
Ташны тешиб, чыгъаргъа кюрешеди.
Анга джетген палахны къатында,
Сеннге джетген къыйынлыкъ неди?
Башынга эркинсе, тёрт санынг да – сау.
Эркиши эсенг – къой тарыкъгъанны.
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сермешиудю джашау,
Эсге тюшюр Джаттайны, Татаркъанны.
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Джуртда Адам боллукъбуз, Халкъ боллукъбуз»,- деб,
Къайытхандыла сюргюнден ата-бабала...
Не дей болурла бюгюн бизге ала?
Азмы тёгюлгенди бу Джурт ючюн къаныбыз?
Азмы термилгенди бу Джуртха халкъыбыз?
Энди бу Джуртну сыйыртсакъ джаулагъа,
Аланы ие этсек ёзенлеге, таулагъа,
Къул-къарауаш болсакъ кесибиз да алагъа,
Не да, джайылыб, чачылыб кетсек тюзге –
Не айтырла кетген, келлик тёлюле бизге?
Къыямат кюн Аллах да сорур:
- Мен берген Джуртну, тилни къойгъанегиз кимлеге?
Не джууаб берирбиз ол кюн Аллахха?
Сукъланырбыз шейит болуб ёлгенлеге.
Сакъламасакъ Аллах берген Динни, Тилни, Джуртну,
Тюшмезбизми къызыууна ёртенни, отну?
Къалмазбызмы эки дуниядан да юлюшсюз?
Оразалыкъда бу затха да бир сагъыш этейик биз.
БЫЛЛАЙ БИР АРЫГЪАНМА НЕДЕН?
Не эсе да арыгъанма бир бек.
Быллай бир арыгъанма неден?
Юлгю алмай Ташдан, Терекден
Хомухлукъму этеди джюрек?
Быллай бир арыгъанма неден?
Кёбдю халкъда ауругъан, ёлген.
Къыйынды заман, къыйынды джашау.
Халкъ кеси да кёрюнмейди сау.
Халкъ кеси да къалай болур сау –
Тура эсе Ана тили ёле,
Чачыла эселе таулада элле...
Хаким да, хеким да, хяким да керекле халкъгъа.
Не эсе да арыгъанма бир бек.
Быллай бир арыгъанма неден?
Адамладан сууугъанды джюрек,
Болушлукъ сакълайма Кёкден.
«Этсенг мадар, этерме къадар»,-
Дейди Ол да, уллу кёз-къаш бермей.
Мен а, Джуртда
Джангыз Терек бла Къадау Ташны кёрмей,
Ала бла сорушмай-кенгешмей,
Бир да эталлыкъ тюлме мадар.
Таш бурхуну Терек къабукъгъа чырмаб,
Дуа орнуна джюрютеме бойнумда –
Кёкюрегимде джюрютеме Джуртуму –
Ол мени, мен да аны къорууулаб, сакълаб.
Кёзюу келир, Ана тилде чыммакъ акъ Сёзюмю,
Дуа этиб, Ата джуртум да бойнуна тагъар.
Ма ол заманда Джуртда Джангыз Терек да,
Ёмюрлени анга тынгылаб тургъан Къадау Ташха
Джашил нюрюн бюрке, джангыдан чагъар.
КЪАЛАЙЫММЫ, КЕТЕЙИММИ?
Става;нгерни джели, джангуру,
Юрениб бошагъанма сизге да.
Туугъан джердеча, кёлюм, джангырыб,
Келедиле макъамла, сёзле да.
Ёзге, Ставангер манга туугъан джер
Болаллыкъ тюлдю ёмюрде да.
Мында, тыш джуртда, тууса да джыр,
Джораланнганы уа – Элгеди.
Аргъы джанында тенгизни
Минги Таугъа ушайды бир тау.
Джюрекни кючлеген сезимни
Айталмайма, болгъанча тилкъау.
Кёлюм тенгизге, таугъа да ушай,
Мен – Шимал джолоучу – барама джашай.
Къайры келтирир Шимал Джол мени?
Кёрюрмеми, Туугъан Джер, сени?
Къарайма тенгизге, таугъа да.
Ушайма ёлгеннге, саугъа да.
«Джуртха къайытыб да не этейим,
Мында къалыб да не этейим?».
Тенгиз бетли бола къанатлары,
Тенгиз къушлача, учалла сёзлерим.
«Тау, тау» деген къычырыкълары
Ётелле къралла къургъан чекледен.
Джуртха учхан сёзлерими
Ызларындан турама къараб.
Ала бурхуларыллла джюрегими,
Джуртха джыйылсала, боллукъла Китаб.
«Боллукъла Китаб...». Иги джора да – иги.
Алай а: джашау, ёлюм да – хакъ.
Ана тилинден айырылса – ёледи халкъ:
Эм уллу къоркъууум олду мени.
Ана тилибизде джазылгъанланы
Окъургъа адам табылмай къалыр да...
Тилин къутхармаса, сакъламаса
Кимге керекди поэтни сёзю, джаны да?
Кёлюм тенгизге, таугъа да ушай,
Шимал джолоучу, барама джашай.
Къайры келтирир Шимал Джол мени?
Къалай къутхарайым, Ана тил, сени?
Къарайма тенгизге, таугъа да.
Ушайма ёлгеннге, саугъа да.
«Не этейим къайытыб Джуртха да,
Мында къалыб да не этейим?».
БОРЧХА КИРМЕ
Къайдан болса да тюшер деб ачха,
Сен ёмюрде да кирме борчха:
Тынгынг-тынчлыгъынг кетер,
Къараб къарагъынчы болджал да джетер.
Борчдан аман джокъду бир зат:
Борчлуну сюймейди не дуния, не ахырат.
Борчунг бар эсе уа – бер да къутул:
Алайсыз, бий эсенг да, боллукъса къул.
Тюрлю-тюрлю боладыла борчла да.
Ачха бла тергелмеген бардыла борчла да.
Бизге джашауну бергенни аллында,
Бизге динни, тилни, джуртну бергеннни аллында,
Борчубуз чексизди бизни.
Джашауну, динни, тилни, джуртну
Къорумасакъ, сакъламасакъ, къутхармасакъ,
Борчубузну алай бла тёлемесек –
Не дербиз соруу кюн Тёреге?
РАХАТДЫ КЁЛЮМ
Не кючлю от эсе да Кюн,
Ол да джукъланныкъды бир кюн бир.
Къаллыкъ тюлдюле не тюз, не тенгиз, не тау.
Тауусуллукъду джашау.
Ауалы болгъанча, ахыры да боллукъду дунияны.
Файгъамбарла да айтхандыла аны.
Биледиле аны шыйыхла, шайырла, алимле да...
Келликди ёлюм неге да, кимге да.
Алай а, ёлюм бла бошаллыкъ тюлдю джашау.
Джангыдан къураллыкъды ол.
Къачан, къайда, къалай? Айтханчамы Китаб?
Бу соруулагъа къыйынды табхан джууаб.
Ёзге,
Мингджыллыкъ джолу Джерде юзюлсе адамны,
Баргъаны Кёкде боллукъду аны.
Башха дунияла сакълайла бизни.
Къысхасы бек узун сёзню:
Джашау тереги болады деб къуу,
Джокъду къоркъуу:
Джангыдан чыгъарыкъды, чагъарыкъды ол.
Джангы джашаугъа, джангы дуниягъа
Келтирликди джол.
Хазыр бол ёлюрге, тирилирге:
Юлешинирге джер бла Кёкге.
Адамны акъ иннетине, сёзюне, ишине
Къатылаллыкъ тюлдю ёлюм.
Ёлюм да – башха дуниялагъа эшикди,
Ма аны ючюн рахатды кёлюм.
КЪЫШХЫ ТЫЛПЫУ
Къар тебремесе да, алкъын, джауа,
Къышхы тылпыу этеди Шималда хауа.
Джелден, борандан айта хапар,
Бетлери агъарыб, сюелелле таула.
Шимал тенгизни да тынгысы къуругъанды.
Акъ дууадакълагъа ушаб толкъунлары,
Къанатланалла, учуб кетелмейле ансы...
Учалгъанлары, ча;йкала болуб,
Къычырыкъ эте эселе да, ким биледи.
Терекле да, башларын булгъаб,
Чапыракъ арта, дженгиллене,
Ургъан джелге, ураган джелге
Тыйыншлы тюберге хазырланалла.
Назму да, магъанасын-джанын
Сёзле бла джабыб, кийиндириб,
Башын, аягъын бегитиб,
Кюн аман бла сермеширча болгъанды.
Къышхы тылпыу этеди хауа –
Алда;ды сууукъ, сейирлик да:
Кёб турмай джауарыкъды къар,
Джабарыкъды джерни, шийирни да.
Табигъат да, Сёз да эки къат акъ
Боллукъдула. Алай а,
Джазгъа дери ёлмей, чыдаб,
Къар тюбюнден чыгъалыр къайсы?
ТИЛ ЁЛСЕ...
Ана тилибизде джазгъан
Джазыучула къаллай бир болурла?
Джашмыдыла, къартмыдыла кеслери да?
Ма бу соруулагъа джууаб кёргюзюрюкдю
Тилни, халкъны да саулукъларын.
Халкъ ёлсе, ёледи тили да.
Тили ёлсе, ёледи халкъ да.
Тил,
Ёлгюнчю кюрешеди
Сакъларгъа халкъны.
Халкъ а –
Тилинде сёлешмей, джазмай, окъумай,
Тилин сакъламай, къорумай,
Ёлтюреди аны.
Кесин да ёлтюреди алай бла.
Къыямат кюн Ана тилни дауундан
Къутулаллыкъ къауумла – аладыла –
Тиллерин сакълаялгъанла Ахырзаманнга дери.
КИМДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?
«Халкъны джанын сен къалдырлыкъ тюлсе,
Андан эсе кесинги сакъла...».
Ким къалдырлыкъды да халкъны джанын,
Биз – аны балалары – къабышыб турсакъ?
«Джуртну сен къоруулаяллыкъ тюлсе,
Андан эсе кесинги сакъла...»
Ким сакъларыкъды да Ата джуртну,
Биз – аны уланлары – тынгылаб турсакъ?
«Ёле тургъан Ана тилинги
Сен тирилталлыкъ тюлсе – кесинги сакъла...».
Биз сакъламасакъ Ана тилни,
Душманла, амантишлеми сакъларыкъла аны?
«Халкъны джанын сен къалдырлыкъ тюлсе,
«Тил, Джурт» деб турма – кесинги сакъла...».
Былай сагъыш этгенле тюлмюдюле
Къурутуб баргъан халкъыбызны?
Былай сагъыш этселе
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джаттай –
Башхалагъа къул болур эди,
Эртде огъуна тюб болур эди
Бюгюн биз билген Къарачай.
«Менме къалдырлыкъ халкъны джанын,
Къутхарлыкъ аны Джуртун, Тилин да...».
Былай айтыб сермешмесе хар бирибиз,
Сакълайды бизни сыйсызлыкъ, ёлюм да.
Джуртда Джангыз Терек болуб, кесилирге да,
Къадау Таш болуб сюелирге да,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн джашаргъа, ёлюрге да
Кюрешмесек, сора, биз кимбиз? –
Адам да, халкъ да, муслиман да тюлбюз.
Халкъны динин, тилин, джуртун да
Къорурукъ, къутхарлыкъ, сакъларыкъ да – Менме.
Ала ючюн джашагъан, ёлген да –
«Эм уллу сыйды, насыбды»,- дегенме.
Аллах берген хакъ ислам диннге,
Аллах берген бай тюрк тилге,
Аллах берген Минги Таугъа, Кавказ джуртха
Тыйыншлы болургъа кюрешейик.
Эсгерейик сёзлерин Назымны:
«Мен джанмасам,
Сен джанмасанг,
Биз джанмасакъ –
Ким чачар къарангыны?».
ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ
Къарачайым-Малкъарым – бирди джырым.
Кетсем да – турама унутмай джукъну:
Джуртну
Ташы да – джумшакъ, къары да – джылы.
Суулары уа?
Акъ, къара, гара;
Ачы, татлы;
Сууукъ, джылы, исси;
Тебген, къобхан, басхан;
Ургъан, саркъгъан, учхан;
Хар не тюрлю ауруугъа джарагъан,
Саулукъ къайтаргъан;
Таш эритген;
Сют уютхан...
Ташы-агъачы уа?
Таулары уа?
Хауасы уа?
Джуртубуз – джандет.
Аны Таууна, Суууна,
Ташына, Терегине тыйыншлы
Бир джыр-назму джазалсам,
Боллукъ эдим бек уллу поэт.
Джуртубуз – джандет.
Джандет джуртубузгъа тыйыншлы эт,
Джандетге тыйыншлы эт,
Аллах, бизни.
Ол тилек бла
Тохтатама сёзню.
ДЖАЗЫУ
Ауушдургъанлыкъгъа джер-суу,
Кетмейди кёлден джарсыу –
Кючлюдю менден джазыу.
Не этейим?
Джазыуу;м!
Сени джазгъан Кёкмюдю,
Огъесе,
Ангы-Эс-Джюрек-миди?
Джа;зыу!
Мен да джазама сени,
Кёк да джазады сени.
Ауалы бла Ахыры
Джазыла болур Кёкде.
Къалгъаны уа, къалгъаны
«Тырнала» болур Джерде.
Джазыуу былай къыйын
Нек болады адамны,
Кеси эсе, насыбсыз,
Кёбюсюн джазгъан аны?
Тюрлендиралмай аны,
Кёб дыгалас этеме.
Къыдырама дунияны,
Джер-джерине джетеме.
Ауушдургъанлыкъгъа джер-суу,
Джарсыу – кетмейди – кёлден:
Джазыу – кючлюдю – менден.
Бойсунайыммы анга,
Тыйыб къазауатымы?
Къалайыммы болуб тынч,
Тюрлендириб хатымы?
Джазыуун хорлаялгъан
Къауумдан болмазма мен.
Ёзге анга бой салыб,
Къул болуб къалмазма мен.
Джа;зыу!
Мени бир назмумса сен:
Ал Сёз келгенди Кёкден.
Энди анга тыйыншлы
Къалгъанын джазалмай мен,
Къыйналама. Ёмюрюм
Барады чырт солутмай.
Кетиб къалсам, назмуну
Ёзюн-сёзюн джангыртмай,
Кетиб къалсам джазыуну
Къанын-джанын джангыртмай,
Къалай болур ахырым?
Джазыуум салмазмы дау?
Болмай къалырмы меннге
Джашаудан сора джашау?
Кёкден келсе да ауаз:
«Эшит муну, джаз муну»,-
Не къыйын эди джазгъан
«Джазыу» деген назмуну.
ПОЭТНИ ЮЙЮ
1
Поэтни Юйю – Акъ Сёздю.
Ол ишлейди аны
Джер бла Кёкден,
Таш бла Терекден.
Ана тил бла
Ата джуртданды ол.
Джангыз Терек бла
Къадау Ташданды ол.
Ариулукъну-тазалыкъны сюйген,
Кел, джууукъ бол.
Джандетлени бириди Сёз,
Акъ Сёз.
Джанынг саулай ары кирирге
Барды мадар.
Джангыз, къара иннетлиге
Ачылмаз ол.
Къаны-джаны таза уа –
Кел, джууукъ бол.
2
Поэтни Юйю – Акъ Сёздю,
Ол джангыз кеси сюейди аны.
Анга болушургъа джокъду мадар –
Алайды къадар.
Поэт къанатлы джанлагъа ишлейди юй.
Назму, шийир, Акъ сёз дейдиле анга.
Юй ишлеген балта эшикде къалгъанча,
Тышында къалыб да кетиученди поэт.
Поэтни кесин харам этиб,
«Халкъ джыр» дейдиле джазгъанына.
Къанатсызла болалла ие
Аны къанатлы Сёзюне – хазнасына.
Кераматлы къауумданды поэт –
Болгъанны, боллукъну да айтады.
Ёлгенден сора Акъ Сёзюне –
Акъ Къаласына къайытады.
3
Акъ Сёздю поэтни Юйю.
Джерди ол Юйню тюбю.
Кёкдю ол Юйню башы.
Таза джанла джашайла анда.
Поэтни Юйюнден эркин, ариу юй
Джокъду дунияда.
Юйюн ишлей,
Къууанч да, зауукъ да, насыб да сынайды поэт.
Къанатлы джанланы чакъыра ичгери,
Джашайды Юйюнде поэт.
Акъ Сёздю джандетлени бири,
Аны къураялгъанды Поэт.
КЪОЛДАН КЕЛГЕННИ ЭТСИН ХАР КИМ
Ёмюрлени узагъына,
Джауну тюшмей тузагъына,
Келген эсек джашай эркин,
Ёхтем тута башын хар ким,
Аны ючюн сый берейик,
Тулпар ата-бабалагъа.
Эмда бизге къала болгъан
Минги Таулу джуртубузгъа.
Акъ тауланы ышыгъында
Къара боранладан, джелледен,
Эминаладан, ёлетледен
Къутула келгенди халкъыбыз.
Кёблюклерине базыб джаула
Мыллык атыб келгенде,
Аланы юслерине таула,
Кюртлерин юзюб, тюбедиле.
Суу ахырзаманны кёзюуюнде да
Тауладыла къутхаргъан бизни.
Таулагъа борчлубуз биз:
Бюгюнлеге джетдирген бизни
Аладыла – Кавказ таула, мийик таула.
Юй, къала да болгъан бизге,
Кюч, саулукъ да берген бизге,
Суулары да – джан дарман бизге...
Ой Кавказ таула, кёл къанмаз таула.
Ёмюрлени узагъына
Бизни сакълаб келге;н таула,
Сизни бизден сыйырыргъа
Излейдиле биягъы джаула.
Кёкге джууукъ мийик таула!
Ичген сууубуз сизден,
Харам болмазмы бизге,
Душманла келиб тюзден,
Ие болсала сизге.
Ёмюрлени узагъына
Сакълай келгенча сиз бизни,
Биз да бюгюн сизни алай
Душмандан керекбиз сакъларгъа.
Ата-бабаларыбыз кибик,
Таула алайдыла бизге.
Къартланы, эллени къоюб,
Чачылыб кетсек тюзге...
Огъай, огъай, минг кере огъай!
Къара иннетлиле айтхан болмаз.
Бошму къылгъандыла таулула
Минги Таугъа айланыб намаз.
Билебиз: «джашау, ёлюм да – хакъ».
Алай а, джуртун, тилин сакълаялса,-
Ташын джалаб, сууун ичиб турса да,-
Туугъан джеринде айнырыкъды халкъ.
Ёзге, Джуртну Ташындан, Сууундан да
Айырыргъа излейдиле бизни.
Джангылалла: джазылады Китабда да
«Тюзде къалмаз тюзлюгю тюзню».
Аллах берген тауладан
Ибилис айыралмаз бизни.
Къутхарырбыз джауладан
Джерибизни, тилибизни.
Минги Тауну этегинде,
Къууана хар бир кюннге,
Джашар ючюннге энтда эркин,
Къолдан келгенни этсин хар ким.
ТАУЛУ ПОЭТЛЕ
Биз бу дунияны адамлары тюлбюз,
Къарамайды дуния малгъа кёзюбюз.
Башха тюрлюдю Сёзюбюз, ёзюбюз,
Къаныбыз, джаныбыз да башха тюрлюдю.
Биз – эмегенле бла сермешген нарт тёлюденбиз:
Минги Тауну отунданды къаныбыз,
Ата джуртданды бизни саныбыз,
Джаныбыз а бизни – Ана тилденди.
Ана тилге, Ата джуртха атылса окъ,
Ол эм алгъа тиеди бизге.
Тилсиз, джуртсуз – бизге джашау джокъ,
Ала ючюн хазырбыз ёлюрге.
Къадау Ташха, Джангыз Терекге да
Ушагъан джанлабыз биз.
Бизни джууукъ этеди Сёзюне, Кесине да
Джюз аты болгъан Кюч.
Чыммакъ Акъ Сёз, къанатлы Сёз
Чыгъарады бизни мийикге.
Къол аяздача, ачыкъ кёрюнеди
Адам улуну джазыуу бизге.
Сора биз артха къайытабыз,
Къуугъун назму къычырыр ючюн джууукъдан.
Кёргенибизни халкъгъа айтабыз,
Уятыр ючюн аны джукъудан.
Уянныкъ уянады, уяллыкъ уялады,
Тюшюннюк тюшюнеди –
Къалгъанла боладыла джау.
Алай а,
Къара булутла басыннганлыкъгъа,
Агъаргъанын тохтатмайды Тау.
Акъ сёзюбюз къара халкъгъа
Джарар деб этебиз умут.
Джел ургъан джанына барады
Акъ, къара болса да булут.
Хакъ сёзденди Акъ сёз да.
Ма ол эки Сёзге – бир Сёзге – этебиз къуллукъ.
Сёзню кючю бла ачылады бизге
Болгъан эмда боллукъ.
Туру, таша дунияла –
Бары кёрюнелле кёзге.
Заман джетсе, кесибиз да
Сёзден къарарыкъбыз сизге.
Хакъ Сёз къутхарады дунияны,
Акъ сёз ариу этеди аны.
Тюз сёзню, иги сёзню айтады поэт.
Чыммакъ Акъ Сёздю поэтге джандет.
Хакъ Сёз тамалы болса да дунияны,
Тамамлагъан а Акъ Сёздю аны.
Хакъ Сёз эсе ташы, тутуругъу да къаланы,
Башы, терезеси-кёзю уа Акъ Сёздю аны.
Экисини бирлигиди къанатлары назмуну.
Кераматлы этген да аладыла фахмуну.
Хакъ сёз бла Акъ сёзден айырылмагъан халкъ,
Ахырзаманнга дери джашарыкъды болмай талкъ.
Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла
Хакъгъа, халкъгъа да этебиз къуллукъ.
Аны ючюнбюз джууукъ
Кёкге, джерге да, Аллахха, адамгъа да.
Эки сёз – Хакъ бла Акъ.
Кёл да, Кёк да боладыла чууакъ.
Къайтарабыз Сёзню Акъ-лаб, Хакъ-лаб, Къат-лаб:
Ёлюмсюзлюгюбюз – Къалам бла Китаб.
АХЫРЗАМАНДАН КЪАЛЛЫКЪДЫЛА САУ...
Таула, къаяла, тенгиз
Эмда... экиби;з.
Даула;, къайгъыла – чексиз...
Алай а – насыблыбыз биз.
Къара;й берсинле зар кёзле джагъадан –
Энди биз узакъбыз аладан.
Джетмез бизге зарлыкъны ууу.
Не тазады тенгизни сууу.
Кенг болсунла бизден – харам, керахат.
Бюгюн кёлюбюз да, тенгизча, рахат.
Бизге сейирсиниб къарайды кийик:
Къоркъмайды – къаясы бек эмда мийик.
Аланы да ала суратха,
Киребиз фьорддан фьордха.
Булутла да къарайдыла кёкден,
Кёлеккелери бла суу иче тенгизден.
Толкъунлагъа тие, учадыла къушла,
Къанат тюблери тенгиз бетли бола.
Джаныбыз саулай тюшгенчабыз джандетге:
Сукъланыгъыз Музасы бла Поэтге.
Бурун джандетлеринде Хауа бла Адам
Бизнича насыблы болурмелле? Къайдам.
«Сеннге айтырым бар эди...неме...
Айтырма, тохтай эсе кеме»...
Къызаралла, бетинг къой, сёзлеринг...
Къыйналма – айтырынгы айтадыла кёзлеринг.
Унух файгъамбарны кемесичады кемебиз.
Ахырзамандан Сюймекликни къутхарабыз биз.
Ахырзаман адамчыкъланы къайгъыларындан
Къутулуб, Ата джуртну тауларында, къаяларында
Тохтарыкъды къайыгъыбыз-кемебиз...
Бусагъатда уа тенгизде барабыз биз.
Булутла кёкде – агъы, къарасы да къатыш.
Джерде да – минг къайгъы, джарсыу эм сагъыш.
Бизни кемеге миналмазла ала.
Узакъда агъарадыла таула.
Джууукъда – къаяла, джашил наратлары бла.
Имбашлада – мёлекле, нюр къаламлары бла:
Сууаб-гюнах дефтерлени джазадыла ала.
Сюймекликни сууабхамы, гюнаххамы санарла ала?
Джаза берсинле – ала тюлдюле тёре.
Кесибиз да джазабыз джазыуубузну.
Минги Тауда кёрсе да къарны, бузну,
Туракъламай, ары джол тутханды кеме.
Унух файгъамбарны кемесини къатында
Тохтарыкъды таулу поэтни кемеси да.
Ахырзамандан къутулгъан Сюймекликни белгиси да
Болгъанлай къаллыкъды ол.
Алкъын а, таулагъа узакъды джол.
Джол боллукъду – ишек джокъ анга.
Сенден башха бир джан керек тюлдю манга.
Тенгизде кеме, кемеде – Сен бла Мен.
Бизден насыблы бюгюн болур ким?
Тауусулмасын кеме баргъан джол.
Джангыз Сен мени бла бол,
Къанатым бол.
Къалгъан бошду.
Сюймеклик неден да башды.
Сюймеклик кеме барады тенгизде.
А;дамла, сукъланыгъыз бизге,
Мёлекле да сукъланыгъыз бизге –
Биз барабыз ёргеден ёрге.
Бизге, маякча, къол булгъайды Тау,
Джолубузну джарытады джангы Ай бла джулдуз.
Ахырзамандан къаллыкъдыла сау
Сюймеклик бла джашагъанла джангыз.
АНАЛА САУЛУКЪДА БИЗГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ
Баласын унутмагъан – Анады джангыз.
Ансы;з – тулпар да болады джансыз.
Тауусулса да джашау, бошалса да ёмюр –
Анала саулукъда бизге джокъду ёлюм.
Анала саулукъда, ёлсек да – саубуз.
Аласыз а – джашасакъ да – шаубуз.
Аналагъа тилейик джашау,
Алагъа салайыкъ махтау.
Ана деген – Ана тилди ол.
Ата деген – Ата джуртду ол.
Джуртда джашасакъ да, къалсакъ тилсиз –
Адамгъа, халкъгъа саналмазбыз биз.
Халкъ тирилликди сакъласа тилин.
Тилден келеди ангы, эс, билим.
Адет, тарих да – барысы тилде.
Келген джолубуз джашыныбды тилде.
Барлыкъ джолубуз да айтылады Сёзде.
Тилни кераматлыгъын билген азды бизде.
Ата джуртду тёнгеги халкъны,
Ана тилди джаны уа аны.
Аталагъа, Ата джуртха салама махтау.
Аналагъа, Ана тилге тилейме джашау.
Джурт бла Тил – Баш бла Джюрек.
Джурт бла Тил – Таш бла Терек.
Тилибиз болса сау-эсен,
Ёлсем да тирилликме мен.
Джаша Ана тил, Ата джурт джаша –
Иннетим, тилегим да джокъду башха.
НАРАТ ТЕРЕКЛЕ
Нарат терекле тик къабыргъагъа
Ёрлеб баралла.
Чегет дунияны тёрюнде турлукъ
Эрле – алалла.
Боюнларын салмай
Мычхыгъа, балтагъа да,
Ёрлеген ала;лла
Къаягъа, таугъа да.
Чыдайла мийикде
Джелге, элиягъа да,
Бола юлгю
Бютеу дуниягъа да.
Бола джууукъ
Къанатлы джанла бла
Къанатлылагъа да,
Тохтар джер, солур джер
Бола алагъа да,
Джашайла мийикде
Нарат терекле.
Чыкъсын ары
Ала керекли.
Къая башында да
Барды бири.
Аны бла ушакъ
Этеди Тейри.
Нарат терекле
Тарталла Кёкге,
Бола къанат
Кёлге-джюрекге.
Ёхтем джашил наратла –
Мийикде, таулада.
Джуртда Джангыз Терекни
Руху – алада.
«Джуртда Джангыз Терекни»
Руху – аладан.
Къарайла ала
Къаядан, китабдан.
Кёгереди нарат
Джашауча-хаятча,
Кёрюнеди нарат
Назмуча-аятча.
Къаяны кёкрегинде
Турады нарат.
Нарат да тюл –
Дуа, керамат.
Джангыз Терек
Тюшсе эсиме,
Аны тюл, мени,
Мычхы бла кесе,
Тургъанча болама.
Джаным къычырад:
Нарат Терекни – Джангыз Терекни –
Мингджыллыкъ Терекни
Кесгенлеге – налат!
Нарат терекле мийик Кёкге
Ёрлеб баралла.
Чегет дунияны тёрюнде турлукъ
Джангыз алалла.
КЁБ ТУРМАЙ
Айланнганды кюнюм къысхагъа.
Алай а, дагъыда,
Къалмайды къарарым къызлагъа:
Азгъан кёлге ариулукъ – дагъанды.
Назму сёз да къутхарады мени
Ауур сагъышдан, къайгъыдан.
Акъ сёз келеди эниб
Олжасдан, Чингизден, Къайсындан.
Хаджи бла Джырчыны
Шийирлери уа – дуалла манга.
Кязим бла Сымайылны
Зикирлери да – дарманла джаннга.
Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл –
Хакъ-Акъ сёзлю мубарекле,
Турлукъдула тартханлай къуру да
Бизни джети къат Кёкге.
Айланса да кюнюм къысхагъа,
Мен таяна алагъа,
Келликге да къарайма таукел,
Кёлюм да болады таукёл.
Ийнаныу – джюрекде-къанда:
Акъсакъаллагъа тюберикме анда.
Алагъа тыйыншлы джашаргъа, джазаргъа
Кюч, фахму да тилей къадардан,
Батыб баргъан кюнюме къарайма,
Эки бёлюне эсим-ангым:
Кёб турмай башха заманнга кёчерикме,
Башха дунияда атарыкъды тангым.
«Кёб турмай» деген заман кесек,
Болур кечеми, джылмы, ёмюрмю?
Ёмюрге тенг боллукъ бир кюнмю?
Шыйых болурек аны билсек.
Алай болса да, батыб баргъан кюнде,
Атыб келген тангны да кёреме.
Ол бир дунияда мубареклеге
Алкъын бу дуниядан салам береме.
НЕ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК?
1
Биягъы джюрек кёлтюрюлгенди ёрге,
Къайытыргъа да излемейди Джерге.
Ётсе уа, айырылса уа чекден –
Къайыталлыкъ да тюлдю Кёкден.
Не джетмейди джюрекге Джерде?
Не излейди джети къат Кёкде?
2
Биягъы джюрек кёлтюрюлгенди ёрге,
Излемейди тёнгек бла джашаргъа джерде.
Излемейди тутмакъ болуб джашаргъа джерде.
Излемейди... джашаргъа... джерде.
Къанатлыды джюрек.
Учаргъа керекди анга,
Анга керекди Кёк.
Алай а, ётсе чекден,
Къайыталлыкъ да тюлдю Кёкден.
Тюзлюк, Эркинлик,Сюймеклик
Джетмейди анга Джерде.
Кёкде уа... табарыкъмыды аланы?
Огъесе, башхамыды излегени аны?
Не излей болур джюрек?
Ол излегенни берликмиди Кёк?
ТЫШ ДЖУРТДА
Джылны джарымы джаз, джарымы къач.
Къышсыз, джайсыз азды къууанч.
Мында джокъду не къыш, не джай.
Адамла да джашайдыла къалай?
Джыл узуну тохтамайды джели, джангуру.
Келгенме бери, Тейри, джангылыб.
Болгъанма тансыкъ Кюннге, къаргъа да.
Этеме сагъыш Къарачайгъа, Малкъаргъа да.
Адам адамды адамы бла, халкъы бла.
Адам адамды Эли бла, джурту бла.
Аладан айырылгъанлыкъгъа тёнгек,
Джан андады, андады джюрек.
Тюз дерге керекди тюзге:
Ариудула тенгизле, тюзле.
Алай а, къаратмайла ала Кёкге,
Тартмайла, таулача, ёрге.
Мында чегет болгъандан эсе,
Джангыз Терек болгъан ашхыды анда.
Мында тенгиз болгъандан эсе,
Бир къара суу болгъан хайырды анда.
Неди да тыйгъан мени былайда?
Сорууну джууабы къайдады, къайда?
Къарамым бурулады джюрекге.
Джюрек а – джокъ: о;л болгъан джер – кёлекке...
Халкъдан, Джуртдан айырылмагъанды джюрек.
Тышына кетген – джангыз тёнгекди, тёнгек.
Алай эсе, джокъду къайытыу артха.
Аман тёнгек джана берсин отда.
Stavanger, 19.08.2011
ДЖЮРЕК БЛА КЪАНАТ
Тансыкълыкъ отда джанады джюрегим.
Себеб излей, Шимал тенгизге киреме.
Ол да – суууталмайды мени...
Манга джарарыкъ къайда болгъанын билеме.
Билгенликге – ары джабыкъды джол.
Джюрек, сабыр бол, сабыр бол.
Къанатсыз тюлсе – барды къанатынг:
Палах – сени бла тюлдю ол.
Бирге тюлдюле къанат бла джюрек.
Аны ючюндю биз джеталмазча Кёк.
Бир болургъа излеселе джюрек бла къанат,
Аланы тыялмаз не дуния, не ахырат.
Джюрек – къанатха тюл, къанат – джюрекге
Келаллыкъды... учуб: излесе, сюйсе.
Алай а, джюре;к, сакълай туруб, кюйсе,
Кеч келген къанат тирилталмаз аны.
Тансыкълыкъ отда джанады джюрегим.
Себеб излей, Шимал тенгизге киреме.
Узакъда джелпекли къайыкъны кёреме –
Къанатлы джюрекге не бек ушайды ол.
«Къанатсыз джюрек, къанатсыз джюрек» деб къычыра,
Ачыу этелле ча;йкала бютюн.
Къанатсыз джюрекни эт кесекге санаб,
Бурулалла тёгерегимде ала.
Джюрекни кесинден чыкъмазмы къанат,
Адамны иегисинден джаратылгъанча Хауа?
Акъ сёз акъ къанатха бурулмазмы?
Мени кёк башына чыгъармазмы санат?
Тансыкълыкъ отда кюеди джюрегим.
Къайда къалды аджашхан къанатым мени?
Къара булутламы тыйдыла аны аллын?
Джел, боран, шыбыламы болдула чырмау?
Тохта, мени къанатм тюлмюдю ол учуб келген?
Къаралыб, тозураб, къыйырлары чачакъ-чачакъ болуб?
Мен а чыммакъ акъ къанатны сакълай эдим...
Муну уа – бети кюйюб, къайгъыдан, джыйрыкъдан толуб.
Быллай къанатнымы сакълай эди джюрек?
Быллай джюрекгеми ашыгъа эди къанат да?
Тюрлю джазыу джаздыла да джер бла Кёк –
Болушмазла энди джашау, санат да.
Кюйген джюрек бла, кюйген къанат къараб бир-бирине
Турадыла не айтыргъа, не этерге билмей.
Бир болгъанлай, тюрленниклерин, тирилликлерин да билмей,
Турадыла, джелпек бла къайыкъча, къараб бир-бирине.
Чайкъалады кёл, чайкъалады тенгиз.
Джагъадан къарайды халкъ.
Бир-бирине къошулургъа базмай,
Титирейле джюрек бла къанат.
АНГЕЛ МОЙ
Идет по улице принцесса,
А зовут её Инесса:
Надо же такой родиться –
И небесной, и земной.
Так и хочется догнать,
Так и хочется обнять,
Так и хочется сказать:
Ангел мой.
Небо стало мне ближе,
И крылатым стало сердце,
И крылатым стало слово,
Все ново, все ново –
Будто я родился снова.
Пусть дорога будет долгой,
Этот день пусть будет ярким,
Пусть в храмах служат мессу
В честь твою моя Инесса.
Надо же такой родиться –
И небесной, и земной.
Так и хочется догнать,
Так и хочется обнять,
Так и хочется сказать:
Ангел мой.
ХАЛКЪ ДЖЫРЧЫНЫ ЗАКИЙ СЁЗЮНЕ ТЫНГЫЛАЙ
Тарпан атына чыдамай айыл,
Ат юсюнде ауушдура айылланы да,
Учкуландан Нарсанагъа дери Сымайыл,
Джырлагъанлай баргъанды «Акътамакъны».
Атланы аякъ тауушлары
Эжиу этгендиле джырына.
Зынгырдата тау ауушланы,
Джыр баргъанды алларында.
Минги Тауну да кёлю къалыб,
Къашын-башын тюйгенди.
Не этгин, Джырчы барындан да
Акътамакъны сюйгенди.
Ат ойната, харс ура,
Баргъанды джигитле джыйыны.
Энди кесингча ким айтсын,
Сы;майыл, «Акътамакъ» джырынгы?
Кесине базгъан ат белинде бюгюн
Учкуландан Нарсанагъа дери бир барсын.
Тюз баргъан бла да къалмайын,
Бешмингтизгинлик джырны да бир джырласын.
Уллу совет къралны халкъ джырчыларыны
Арасында да ол биринчи эди.
Джырчы Сымайылны сёзю, макъамы –
Бютеу хаты энчи эди.
Къаллай Джырчыны-Назмучуну
Тас этгенибизни башлагъанбыз ангылай.
Халкъгъа, Джуртха да башха тюрлю къарайбыз,
«Акътамакъны», «Минги Тауну» джырлай.
Тамблабызгъа да башха тюрлю къарайбыз,
Халкъ джырчыны закий Сёзюне тынгылай.
ХХХ
Февраль 2004 года.
Переводы стихотворений Билала Лайпанова
из книги «Дуния Намыс эмда Ахрат Азаб» («В огне Совести и Веры»).
ОСЕННЕЕ ДЫХАНИЕ КРУГОМ
Заснуть, проснуться боязно уже,
Такие вот настали времена.
Ни в чем нет вкуса, запаха уже,
От яви, сновидений и от сна.
Прошли, ушли весна и лето,
И только горечь зреет где-то…
Покоя-мира нету никому,
-Тебе – ли слышать, мне ли говорить!
Добру и злу, греху и не греху -
Различья нет. Ответ где находить?
И близь, и даль – кругом собачий холод.
На Небе, на Земле, ни в сердце той -
Нет света и тепла, лишь этот холод…
Хоть жалуйся, хоть волком себе вой.
Вместо ответа, выстрелит ружье,
В ответ - собачий только лай везде.
Отчаявшись на доброе житье,
Смиримся ли покорно мы судьбе?
Кому, чему прикажете нам верить?
Надеяться на что и на кого?
Опору в жизни нам кому доверить?
Осеннее дыхание кругом…
(перевод Н-М.О. Лайпанова)
ТАШХА, ТЕРЕКГЕ САГЪЫШ ЭТЕ
Ахыр юзюгюн кёре Нарт тёлюню,
Биз буруннгу Тау Элде ёсгенбиз.
Ол юзюк кетгенлей а, къадалыб,
Тейри Терекни томургъанбыз, кесгенбиз.
Джангыз Терекни – Тейри Терекни – тюл,
Биз Тамблабызны кесгенбиз Тюнене.
Тамырларыбызны кесдиртген бизге
Шайтанмы эди, джинми эди – ким эди?
Джыйырманчы ёмюрню башында
Джангыз Терекни кесиб, ишлегенбиз Юй.
Джангы Юйге кириб, тебрегенлей джашаргъа,
Кёк чартлаб, уруб, Юйню этгенди кюл.
Эс бурмадыкъ, тюшюнмедик ол кюн да –
Ол дерсни магъанасын ангыламадыкъ.
Келлик палахланы кёрюб анда,
Кёкню тилине, ауазына тынгыламадыкъ,
Энди не? Джылауун эте кесибизни,
Кетиб барабыз: Тейри Терек да джокъ,
Тейри дерик да джокъ –
Дуния мал кючлеб ангыбызны, эсибизни.
Джуртда Джангыз Терек джокъду энди.
Джетеклерин да къоярбызмы ёсерге?
Къадау Ташны да кюрешебиз ууатыб...
Къалкъармы экен бизде ангы, эс ёрге?
Джуртда Джангыз Терек не эди?-
маданиятны, Ана тилни белгиси эди ол.
Къадау Таш а, билемисиз, неди?-
Тарихни, Ата джуртну белгисиди ол.
Джангыз Терекден бошагъанбыз биз.
Къадау Ташны чачыб кюрешебиз энди.
Джауланы, амантишлени да тюл,
Бир-бирибизни къырыб кюрешебиз энди.
Ала;й болады халкъны миллет ангысы, тарих эси кетсе –
Ташын, Терегин да, ташын, терегин да билмейди сакълай.
Кесилген терекден, ууалгъан ташдан къарайды бизге,
«Джуртда Джангыз Терекден», «Джаралы Ташдан» къарайды бизге
Биз тас эте баргъан Малкъар-Къарачай.
Аллахны Сёзю тюшюндюрмегенни,
Поэтни сёзю тюшюндюрюрмю?
Джуртда Джангыз Терек тирилиб,
Бурунча, къанатлы джанланы барын,
Кесине тартармы, юйюрсюндюрюрмю?
Джаралы Къадау Таш да миллетин сакълаб,
Таулагъа джауну иймей тыярмы?
Ичибизден, Къарчача, бир башчы чыгъыб,
Къатышхан къауум да эсин бир джыярмы?!
МЁЛЕК КЪОННГАН ТАУ
Таула таба къарагъанымда
Бир ариу къызны кёрдюм.
Кюн тийгенча ышаргъанында,
Кёкге джетгенча болду кёлюм.
Хар къуру да таула таба къарасам,
Чыммакъ акъ тёппелени кёреме.
Къара булут басыб турса да аланы,
Ала акъ болгъанларын билеме.
Не алаша, не къара эталмайды булут аланы.
Булут – не? Келгенича – кетер.
Тау а – тургъаныча турур,
Бизни ёрге къаратханлай, тартханлай.
Бюгюн а тауну тёппесинде
Чыммакъ акъ джаулугъу бла башында,
Акъ чебгенли бир къызны кёрдюм –
Мёлек эсе да, алдамайым, билмейме.
Кесине тыйыншлы таза джерге,
Ёрлебми чыкъгъан болур ёзенден,
Учубму тюшген болур Кёкден –
Не эсе да, кёрдюм сейирликни.
Билмейме, илгенди немден –
Кёзюмденми, сёзюмденми – къайдам.
Къайдан эсе да бир булут джетди да,
Къызны, тауну да кёргюзтмей къойду.
Бираздан булут тас болду.
Алгъынча, ачыкъ болду туура.
Мёлегим а джокъ болуб тура...
Джюрегим бютюн мыдах болду.
Тау тёппелеге къараучу тюл,
Чыгъыучу болгъанма андан бери.
Умутум барды ол мёлек къызгъа
Кёк-Джер чегинде тюберикме деб.
Заман а барады. Мёлекден умут этиб,
Кёб джер къыздан, не этейим, къуру къалдым.
Джазыу болур – Мёлек Къоннган Тау бла
Бир болгъанды ёмюрге джаным.
АКЪ СЁЗНЮ КЮНЮДЮ БЮГЮН
Ежегодно Всемирный День поэзии отмечается 21 марта в соответствии с резолюцией 30-й сессии ЮНЕСКО, состоявшейся в Париже в 1999 году.
В соответствии с решением ЮНЕСКО основной целью празднования Всемирного дня поэзии является поощрение языкового разнообразия и поддержка исчезающих языков посредством поэзии. Кроме того, этот День призван содействовать развитию поэзии, возвращению к устной традиции поэтических чтений, преподаванию поэзии, восстановлению диалога между поэзией и другими видами искусства, такими, как театр, танцы, музыка, живопись, а также поощрению издательского дела и созданию в средствах массовой информации позитивного образа поэзии как подлинно современного искусства, открытого людям.
ЮНЕСКО предлагает государствам-членам принимать активное участие в праздновании этого Дня как на местном, так и на национальном уровне при активном участии Национальных комиссий по делам ЮНЕСКО, государственных и частных учреждений (школ, муниципалитетов, поэтических сообществ, музеев, культурных ассоциаций, издательств, местных властей и т.д).
Акъ сёзню кюнюдю бюгюн,
Чыммакъ Акъ Сёзню.
Джазгъы джабалакъны кюнюдю бюгюн,
Назму джабалакъны.
Акъ Сёзню ышыгъында,
Акъ Сёзню джарыгъында,
Ышыгъында-джарыгъында*
Джашайды Сюймеклик.
Къанатлы Сёзню кюнюдю бюгюн.
Ол къоннган терек,
Чагъыб, кёгериб, шууулдаб башлайды –
Къаяда, тюзде – къайда болса да.
Ол къонннган терек –
Джангыз Терекге,
Ол къоннган таш –
Къадау Ташха
Ушаб башлайла.
Шайырла Акъ сёзню айтыб,
Къара суугъа юфгюрселе –
Ол акъ-къара суу бла
Не аурууну да багъаргъа боллукъду.
Акъ – тёнгекгеча,
Акъ сёз да джюрекге
Керекди алай,
Таб, андан да бек.
Дуния акъсыз джашаргъа да болур,
Акъ сёзсюз а – огъай.
Дунияны джарыкъ этген
Акъ сёзню кюнюдю бюгюн.
*Ышыкъны магъанасы джарыкъды (тюрк тилде).
ДЖЮРЕК БЛА ОДЖАКЪ
1
Оджакъча, къурумдан-джалындан
Толуучанды джюрек да.
Борчду, кёзюу-кёзюую бла,
Тазалай турургъа аны да.
Эм игиси: джалын да, къурум да
Анда болмазча, аны – къуру да –
Керекди тутаргъа таза.
Ансы, тюшериксе отха,
Не сеннге тюшерикди от.
Сакъ бол джюрекге, оджакъгъа –
Кесинге, юйюнге да тюшмез ючюн от.
2
Тазалайды абдез тёнгекни,
Намаз а – джюрекни.
Санны, джанны тутаргъа тазалай,
Ораза да джарайды алай.
Тёнгекни, джюрекни да таза
Этелле намаз, ораза.
Не къадар кючлю болса иман,
О къадар нюрлю болады адам.
3
Халал болургъа керекди
Тёнгекни, джюрекни да ашы.
Нени да – иннетни, сёзню, ишни да –
Тазалыкъды башы.
Джашауубуз-ашауубуз
Болур ючюн къолай,
Джюрекни, тёнгекни да,
Тёгерекни да
Тутаргъа керекбиз таза.
4
Тазалыкъ болмагъан джерде
Джокъду адамлыкъ, муслиманлыкъ да.
Тазалыкъ болмагъан джерде
Башланады не тюрлю ауруу да.
Ангыларгъа унамаса аны,
От сакълайды алда адамны.
Тюшмез ючюн отха,
Сакъ бол джюрекге, оджакъгъа.
КЁК СЁЗ, ТАУ СЁЗ, АКЪ СЁЗ
Дин ахлусу Хакъ Сёзге таяннганча,
Таянады Акъ Сёзге поэт.
Къара кюн Акъ Сёз къутхарады аны,
Кюйген джюрегине бола себеб.
Таукеллик, сабырлыкъ да бере,
Хакъ сёзча келеди Акъ сёз да Кёкден.
Аласы;з, дуния мал бла къайгъы
Бошар эдиле джюрекден.
Бек къыйналсам неда къууансам,
Джашау-ёлюм базманда чайкъалсам,
Акъ мёлекча, Акъ сёз къалады джетиб:
Сора, базманны джашау джаны тебрейди дженгиб.
Болгъанды ненча кере алай.
Хорлаялмай джангызлыгъым,
Къутулуб къара къайгъыдан, ёлюмден да,
Бара эсем джашай,
Аны ючюн разылыгъым –
Акъ Сёзгеди.
Кими менден, кими джашаудан
Айырылдыла мен бек сюйгенле.
Акъ Сёз а мени бла къалды,
Кюйген джюрегиме бола дарман.
Ёлсем – джылаууму
Этерик да – Акъ Сёздю.
Мен ёлгенден сора, джашаууму
Созарыкъ да Акъ Сёздю.
Поэт сал болуб,
Къара джамчыгъа чырмалса да,
Акъ сёзю сау болуб,
Анга джокъду ёлюм.
Джазыуу
Къара джамчыгъа ушай эсе да,
Акъ сёздю
Акъ башлыгъы поэтни.
Гемуда, Боракъ эсе да аты,
Анда баргъанны таныйды халкъ:
Ёлюмча къарады джамчысы аны,
Башлыгъы уа – джашауча – акъ.
Башлыкъ къарайды къара джамчыгъа ёргеден,
Акъ Сёз къарагъанча къара джерге Кёкден,
Джашау къарагъанча ёлюмге.
Поэтни джамчысы – къара, башлыгъы уа – акъ .
Не этгин: джашау, ёлюм да – хакъ.
Къара джамчы да, Акъ башлыкъ да,
Бетлери болса да башха,
Джюндендиле экиси да.
Ёлюм бла джашау да байламлылла алай,
Бир юзюкдендиле ала да.
Алай а, Акъ Сёзге джокъду ёлюм,
О;л саулукъда – поэтге да.
Джаханюмге, джандетге да
Тюшерик тюлдю шайыр.
Акъ Сёзде къаллыкъды ол.
Къыйын эсе да, джарыкъды джол.
Къара джамчыгъа ушаш джолну
Акъ башлыкъгъа ушаш Акъ Сёз
Джарытады.
Кече бла Танг. Джамчы бла Башлыкъ.
Ёлюм бла Джашау. Ёлюмден сора да джашау.
Къара къая эмда анда да ёсалгъан Кёк терек.
Къара къыш эмда Акъ къуш.
Къара суу эмда Акъ сёз.
Акъ сёз, Акъ сёз, Акъ сёз.
Кёлню къандыргъан, джюрекни тазалагъан,
Джашаргъа, ёлюрге да таукеллик, сабырлыкъ да берген,
Джети къат Кёкню башында джаратылыб,
Минги Тауну ташында туугъан,
Бизни бла джашагъан, бизден сора да къаллыкъ,
Кетгенлени да – дин, тил, джурт ючюн ёлгенлени – тирилтирик,
Келликлеге да бола джарыкъ, ышыкъ,
Ахырзаманнга дери, ахырзамандан сора да джашаб турлукъ керамат –
Кёк сёз, Тау сёз, Акъ сёз.
ШИМАЛ ДЖОЛДА САГЪЫШЛА
Кийик бабушла, къазла, къанкъазла
Джюзелле кёлде.
Тал терекле да къабланыб суугъа,
Джашырыргъа хазырла аланы.
Кюн – чууакъ, джылы, джайгъы.
Кёл да – рахат, джокъча къайгъы.
Акъ тюшле кёре джукълайла таула.
Сютча уюбду тенгиз да.
Джагъада табджаннга олтуруб,
Бу джандет джуртха этеме сагъыш.
Дунияны тёрт джанындан
Къачхынчыла къуюлгъанла бери.
Бу барыудан барса,
Викингледен келген къан, сыфат бузуллукъду,
Тюрленникди къылыкъ-хали,
Седирерикди тёре-джорукъ –
Шимал Джол, ай медет, оюллукъду.
Хар бешинчи адам Шимал Джолгъа
Тышындан келиб къошулгъанды.
Бу барыудан барса, бу ёмюрде огъуна,
Шимал Джолчула ёз джуртларында
Аз боллукъла къошулгъанладан.
Бютеу дунияны къатышдыргъан кюч,
Шимал Джолну да буза барады.
Бу иги халкъдан, бу джандет джуртдан
Не къаллыкъды бир ёмюрден?
АКЪ СЁЗГЕ РАЗЫЛЫКЪ
Къанатлы Сёзюм, чыммакъ Акъ Сёзюм,
Тенгизден-теркден да, къралла арасы чекден да
Ётюб,
Джурт таба барады кетиб.
Акъ Сёзюмю къара кючле тыялмай,
Туталмай, чалдышха джыялмай,
Къанатларын кесалмай,
Сюркелирча эталмай,
Кеслерине къул эталмай,
Кеслерича къарабет эталмай,
Сауут-сабадан атыб да ёлтюралмай,
Иелерине-бийлерине –
Къара джиннге тарыгъадыла.
Билмейдиле ала,
Акъ Сёзню джаратхан Кюч
Онглу болгъанын шайтандан-ибилисден.
Биле эселе да, кюрешедиле
Тёгерекни толтуруб кирден, ийисден –
Алай бла илгиздик этерге излеб,
Джер юсюнден ариулукъну-тазалыкъны.
Аланы джаханим тылпыулары
Джеталмаз мийикликге чыгъыб,
Къанатлы Сёзюм Джурт таба атланнганды.
Джуртда Джангыз Терекге, Тейри Терекге
Къонарын кёргюзте кёзюне,
Къара, акъ булутланы да
Башлары бла кетиб барады.
Джуртда Джангыз Терекни
Кесилгенин айтханлыгъыма,
Ийнанмай, кетиб барады джарлы джан.
Джуртда Джангыз Терекни
Кесин къой, дюккючюн да,
Табалмай, къыйналлыкъды ол.
Арлакъда Къадау Ташны эслеб,
Анга къонарыкъды да,
Сора алай джыярыкъды эс.
Акъ Сёзге бек керек –
Джуртда Джангыз Терек эди,
Джангыз о;л Терек эди –
Энди Ол – джокъ.
Джуртда Джангыз Терекни сын-сураты болуб
Сюелликди Акъ Сёзюм мени.
Алай бла, (къанаты сынса да, мураты толуб),
Джашарыкъды ёмюрлени.
Джашарыкъмыды?
Джуртда Джангыз Терекгеча,
Акъ Сёзге да келирми ёлюм?
Илинмек аджал джетерми анга да,
Ажымлы кетерми ол да дуниядан?
Эки кере ёлтюрюрлеми Джангыз Терекни:
Бир кере кесин, бир кере да – ауазын-сыфатын –
Китабха бурулгъан тинин-рухун?
Китабны джазыуу да Терекникича
Болса, Къадау Таш да чыдаялырмы?
Огъай, къара кючле Акъ Сёзню да хорлаялмазла,
Къадау Ташны да тебдиралмазла.
Иги джора да – иги.
Дунияны юч дараджасы эдиле,
Дуаны юч мюйюшю эдиле,
«Ючден дагъан таймаз» дегенлери эди
Джангыз Терек, Къадау Таш эмда Акъ Сёз.
Энди Акъ Сёзде джашайды Джангыз Терек.
Кёзден кетгенле – бары – Акъ Сёзде джашайла.
«Джуртда Джангыз Терек» китабды энди.
Ёлгенле да тирилелле анда.
Къара кючле уа,
Кеслерине джахил кючлени да къошуб,
Калак ит джыйынча, джер-джерде кёрюне,
Айланалла мысылдаб, хырылдаб.
Энди Къадау Таш бла кюрешелле ала.
Джангыз Терекни къурутханча,
Къадау Ташны да къуруталсала –
Халкъны-Джуртну къурутханнга санарыкъла.
Алай а, къара кючлени
Къара бетлерин, къара инннетлерин, къара ишлерин
Дуниягъа ачады Акъ Сёз.
Халкъны ангысын, эсин, джюрегин
Уятады Акъ Сёз.
Дуниядан кетген Джангыз Терекни,
Алкъын сау Къадау Ташны да
Керамат кючлери барды акъ Сёзде.
Акъ Сёз –
Ана тилни, Ата джуртну да
Бети, ауазы, сыйы-намысы, сыфаты болгъанлай,
Къалкъаны, кюбеси болгъанлай,
Турлукъду.
Хакъ-Халкъ ючюн, Тил-Джурт ючюн, Сый-Намыс ючюн
Ёлген шейитлени да тирилте,
Саулагъа да алай джашаргъа, ёлюрге кюч бере,
Турлукъду Акъ Сёз.
Алайды джашауу, джазыуу – къадары Акъ Сёзню.
Аны ючюн джаратылгъанды бек мийикледе Акъ Сёз.
Дуния малдан, алаша-учуз затладан
Баш болгъанлай турлукъду Ол.
Аны ючюндю
Аны акъ болгъаны да, къанатлы болгъаны да.
Аны джазгъан къаламгъа да,
Ол болгъан Заманнга, Аламгъа да,
Анга джол берген Тейриге, Тейри адамына да –
Барына да махтау.
КЪУЛЛУКЪ ЭТИУ
Хакъды ёзюм, Акъды Сёзюм.
Джумулгъунчу кёзюм,
Алагъа къуллукъ этиудю
Адамлыкъ-шайырлыкъ борчум мени.
КЪАЙЫТЫУ
Джашау арытса адамны,
Ёлюм къутхарады аны.
Джанымдан, джашаудан да тойдум,
Назму джазгъанны да къойдум.
Джюрек
Тюлдю не Таш, не Терек.
Алай а, джюрек
Халкъдан, адамдан суууса,
Болады джууукъ
Ташха, агъачха, суугъа.
Джюрек
Табигъатдан табады себеб.
Чегет, къобан эмда тау
Джюрекни этедиле сау,
Къайтаралла джашаугъа адамны.
Унутургъа джарамаз аны.
Адамла джарсала джюрекни,
Эсгер Къобанны, Ташны, Терекни.
Дарман хансланы чайнай,
Джарасын ала бла багъа, джалай,
Сау болуб кетеди джанлы да.
Джурт къутхарады аны да.
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Джуртда боллукъбуз Адам да, Халкъ да...»,-
Деб къайытханды халкъ сюргюнден,
Алайсыз – бурулур эди сюрюуге.
Джурт адамны, халкъны да
Джашаугъа къайтарады. Аны да
Кёзюбюз бла кёргенбиз, сынагъанбыз.
Джуртубузда биз Адамбыз, Халкъбыз.
Джашау арытса адамны,
Джурт къутхарады аны.
Терслик къатылса джюрекге,
Бар суугъа, ташха, терекге:
Рахатлыкъ табарса аладан,
Къан келгени тохтар джарадан.
Адамла джаргъан джюрекни,
Сау этерик Ташны, Терекни
Джуртда табаллыкъса джангыз.
Бизге джашау джокъду ансыз.
Джол джокъ эсе да артха,
Мен атланнганма Джуртха.
Сакълайла анда:
Чегетле, суула, таула да;
Ёлгенле, саула да;
Къарча да,
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам да;
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай да;
Дебо улу Кючюк, Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл да –
Бары сакълайла анда.
Минги Тау да,
Хасаука да,
Джаралы джугъутур да,
Джаралы таш да,
Джуртда Джангыз Терек да,
Къадау Таш да,
Къазакъ бёрю да
Сакълайла анда.
Беш Тау Эл да,
Къарачай Эл да –
Ана тил, Ата джурт –
Джан джурт
Сакълайды анда.
Джуртдады дуния, ахырат да.
Ачыллыкъды анда керамат да.
Илхам да энерикди Кёкден.
Ётген а тынч тюлдю чекден.
Джеталсам – насыбым алда.
Джеталмасам – къаллыкъма джолда.
Ёлюм ызындан тюшсе адамны,
Джангыз Джуртду къутхарлыкъ аны.
Нарт къабырлада табылса орун,
Ол тюз джашагъаныма боллукъду шагъат.
Ана тилге чырмалыб джаным да,
Минги Таудан къарарыкъды рахат.
Буйрукъ болуб Кёкден, ётеме чекден –
Джашасын Джерим-Миллетим-Элим.
Дин-тил-джурт къазауатда
Шейит болгъанлагъа джокъду ёлюм.
КЪАДЕР КЕЧЕ
Санларым дауачыдыла-даучудула башыма:
«Башдан акъыл кетсе, аякъгъа кюч джетер.
Керексизге кёб къыйнадынг бизни.
Иссиден, сууукъдан, аурууладан да сакъламадынг.
Тохтамадынг этгинчи бизни сакъат.
«Тёрт санымдан хайыр къалмагъанды» деб,
Дагъыда, уялмай, терслейсе бизни.
Этмесенг эди сен бизге джаулукъ,
Замансыз кетмез эди саулукъ».
Тынгылайма даууна тёнгегими.
Тынгылайма даууна джюрегими.
Тангнга дери тохтамайла даула.
Мени рахат къоймайла ала.
Джанымы тохтаусуз талайды тёнгек.
Тюрлю-тюрлю уруб, къыйнайды джюрек.
Кече узуну этеме сагъыш.
Къачымы къалтырата, джууукълашады къыш.
Къыямат кюн тирилиб, болурма сау.
Башхалагъа къошулуб, санларым да айтырла дау.
Билмейме, къутулурмамы соруудан.
Алай а, хайыр чыкъмаз къоркъуудан.
Андан эсе, хазырланайым ахыратха.
Джашаууму тюшюрейим къагъытха.
Къалтыраса да къалам тутхан къолум,
Кеси кесимден бир алайым соруу.
Кюрешейим джукъну джашырмай, айтыргъа тюзюн.
Аллахны аллындача, ачыкъ болсун сёзюм.
Сора бир кёрейим, не айтырын халкъ.
Халкъ айтханнга да тынгларыкъ болур Хакъ.
Алай а, бюгече джазмайма джукъ.
Кюрешеме болургъа Гъаршха джууукъ.
Къалгъанладан башхаракъ, тилейме Аллахдан:
«Шайырны, шийирни да харамдан, гюнахдан,
Ёзюбюзню, сёзюбюзню да харамдан, гюнахдан
Тазала, къутхар. Акъ сёз да Хакъ сёз бла болурча эт».
Аны тилейди Аллахдан бюгече поэт.
2011 джыл, 26-27 август
СЫНАУ ЗАМАН
«Ишлемеген тишлемез»
Дегенди халкъыбыз алгъын.
Этин, гырджынын, агъын
Халал къыйыны бла табханды.
Энди уа «ишлеген тишлемез»
Дерча болгъанды заман.
Уру-тоноу-мурдардыкъ
Бошайла адамдан, халкъдан.
Алай а, бир сынауду бу да.
Башха сынауладан да келгенбиз ёте.
Аллах айтса мындан да ётербиз,
Чынгылдан къалмазбыз кетиб.
Халкълыгъыбыз-адамлыгъыбыз
Чыдар, тас болуб кетмез.
Таш башында да джашау эте,
Ёмюрлени ашыргъанбыз биз.
Халкъбыз,
Онтёртюнчю-онбешинчи ёмюрледен да ёталгъан.
Халкъбыз,
Онтогъузунчу-джыйырманчы ёмюрледен да ёталгъан.
Халкъбыз,
Сары-къызыл эминаладан да къалгъан сау.
Бюгюн да
Бизни халкъны тюб эталмаз джау.
ЮЧЮНЧЮ КЁЗЮМДЮ АКЪ СЁЗЮМ МЕНИ
Кябаны къара ташына,
Къарачайны Къадау Ташына да
Ушайды Акъ Сёзюм мени.
Джети къат Кёкден эсе да,
Джети къат джерден эсе да,
Билмейме ол.
Мен ажымсыз билген –
Хакъ Сёзденди Акъ сёзюм мени.
Нарт сёзденди Акъ Сёзюм мени.
Къара ташха да, Къадау ташха да
Аны ючюн болур ушай.
Джашил орман чегетге,
Джуртда Джангыз Терекге да
Ушайды Акъ Сёзюм мени.
Балта, мычхы да кесгенле аны,
От, шыбыла да кюйдюргенле аны –
Алай а, ол сауду.
Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да,
Кёкню да, джерни да
Биледи Акъ Сёзюм, къанатлы Сёзюм.
Ташха, Терекге, малаикге да
Ушайды Акъ Сёзюм.
Халкъ таяннган Къадау Ташды ол.
Солургъа хауа берген джашил Терекди ол.
Къалюбаладан Ахырзаманнга къараб тургъан,
Болгъанны, боллукъну сезиб тургъан,
Ючюнчю кёзюмдю Акъ Сёзюм мени.
АКЪ АЙРЫМКАН
Кёк, акъ, къара тюрсюнлю бола,
Бир-бирде шош бола, бир-бирде чайкъала,
Джашайды тенгиз. Джашайла анда
Чабакъла, балыкъла да.
Бир-бирине белги бере, болуша,
Къайыкъ да мине кемеге,
Кеме да мине къайыкъгъа,
Баралла анда кемеле, къайыкъла да.
Ол чайкъала тургъан тенгизни арасында
Бир акъ айрымкан барды.
Кемеси, къайыгъы батхан бары –
Ол акъ айрымканда табады къонуш.
Бир-бирде той-оюн этер ючюн да,
Бурулады ары насыблы къауум.
Къара къайгъыдан къачханла да
Акъ айрымканда табалла ышыкъ.
Къанатлыла да, къанатлы джанла да
Сюелле тохтаргъа алайда.
Кече-кюндюз да ол акъ айрымкан
Кёрюннгенлей турады хар къайдан.
Джангыз бир адам джашайды анда.
Дуния малы болмаса да – байды.
Кёкден келиучю таша ауазны, джарыкъны
Къонакъ этер онгу барды аны.
Ол акъ айрымкан – Акъ сёзюдю шайырны.
Бютеу дуниягъа хайыры уллуду аны.
Сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан да
Джанларына анда, андан табалла себеб.
Чайкъала тургъан тенгизни арасында
Ишлегенди поэт ол акъ айрымканны.
Кеси джангыз турады ол анда.
Келгенни-кетгенни уа джокъду саны-санауу.
Ол акъ айрымканны ишлегенди поэт
Кёкден эннген джарыкъны кючю бла.
Мёлекле адамла бла тюбешелле, сёлешелле алайда,
Ушакъларын къагъытха тюшюреди шайыр да.
Чайкъала тургъан тенгизни толкъунларына
Акъ айрымкан бой бермей, сюеледи.
Алай сюелиуню къууанчын, къыйынлыгъын да
Толусу бла билген шайырды джангыз.
Тенгизде айрымканланы кёрсегиз,
Поэт бла Акъ сёзю тюшер эсигизге.
Акъ айрымканны, Тейри джарыкъча, эшиги
Хар къуру да ачыкъды сизге.
ДЖАУАДЫ ДЖАУУМ ДА КЁЛГЕ, ТЕНГИЗГЕ
Кюе тургъан къум тюзлеге тюл,
Кёлге, тенгизге джауады джангур да.
Къара булут, джолунгдан джангыл да,
Бир джерни да къойма болургъа кюл.
Кёбдюле сакълагъанла сени,
Сен а джауаса кёлге, тенгизге.
Огъесе, алай болургъамы керекди?
Алай эсе, ангылатчы бизге,
Тенгизге нек джауаса сен,
Сени кюсеген джерге джаумайын?
Ол джер не гюнах этгенди
Къалмазча кюймейин, джанмайын?
Огъесе, джашагъанла алайда
Ассымы болгъан болурла Кёкге?
Аны ючюнмю джауаса сен,
Аланы къоюб, тенгизге, кёлге?
Зауаллы халкъ джыйылыб анда,
Айла бла этеди тилек.
Чууакълай къала эсе Кёк,
Джашау юзюллюкдю анда.
Адам улуда;, табигъатда; да
Бизге терс кёрюннген кёбдюле ишле.
Огъесе, уллу палахдан сакълар ючюн,
Гитче палахла бла тюшюндюрюрге
Излейми болур дунияны Къурагъан?
Башыбызгъа этмесек мадар,
Этиучю да этерми къадар –
Болурбузму къауум – сынаудан ёталгъан?
Биз табигъатха къатылгъаныбыз ючюн,
Дертми джетдире болур ол да бизге?
Мени сагъышларыма, назмума да эс бурмай,
Арлакъда кюе тургъан джерге бармай,
Джауады джауум кёлге, тенгизге.
ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ
Динлерин, Тиллерин, Джуртларын да
Ауушдургъанла; дуния малгъа,
Билмейме, джашайдыла къалай,
Нени юсюнден сёлешедиле ала?
«Ючден дагъан таймаз» деб, халкъ
Динни-тилни-джуртну бирлигине
Айтханды. Таяннганла; о;л дагъаннга
Болалгъандыла Инсан, Миллет.
Ол ючюсюнден бирин тас этсе да –
Аууб тебрейди дагъан:
Халкъ халкълыгъын тас этиб тебрейди,
Тас этиб тебрейди адамлыгъын адам.
Динни-тилни-джуртну бирлигиди
Таймаз дагъаны джанны.
Билген кюнюмден бери аны
Дин-тил-джурт ючюн этеме къазауат.
Аладан бирин тас этиб,
Къалгъанын сакълаяллыкъбыз деген,
Алдаргъа кюрешмесин халкъны –
Алдатмаз кесин тарихни билген.
Джаннга огъуна керек болады тёнгек.
Аны ючюн кюрешедиле халкъла
Къураргъа Миллет Юйлерин – Эллерин.
Эл а – динсиз, тилсиз, джуртсуз болурму?
Диним деген да, тилим деген да, джуртум деген да,
Бирге болмай джокъду амал.
Динни-Тилни-Джуртну бирлигиди
Этген: халкъны – Халкъ, адамны – Адам.
Ючден дагъан таймаз:
Динибиз – ислам, тилибиз – тюрк, джуртубуз – Кавказ.
Тауубуз – Минги, ташыбыз – Къадау.
Аласыз – бизге джокъду джашау.
Десек: Дин-Тил-Джурт
Аллахха болабыз джууукъ.
Аланы берген Аллахды бизге.
Аланы къоруу, сакълау – борчду бизге.
Ким Хакъ сёз бла, ким Акъ сёз бла
Ол иннетге этейик къуллукъ.
Ючден дагъаннга таянайыкъ –
Ол тюлдю таярыкъ, оюллукъ.
КЪАДАРЫМ
Меннге тыш джуртда
Азды къууанч:
Джылны джарымы – джаз,
Джарымы – къач.
Къыяма къышдан
Къутулгъанма, тюзю.
Кетдим, зулмугъа
Туралмай тёзюб.
Мында да –
Не айтса да ким –
Джетмейди джылыу,
Кёрмейме кюн.
Къыш чилле,
Джай чилле да джокъ.
Бирчады хауа,
Тюрленмейди джукъ.
Къышым бла джайым
Къарайла Джуртдан.
Сууукъдан, иссиден да
Кетгенме узакъ.
Кёб къыйналсам да
Мен аладан,
Болама тансыкъ
Энтда алагъа.
Джылым этилгенди
Белинден эки.
Къалгъа;нла анда
Сууукъ бла исси.
Мында уа къуру
Джаз бла къач.
Джандетде турсам да,
Азды къууанч.
Кюннге, къаргъа,
Къышха, джайгъа да,
Малкъаргъа,
Къарачайгъа да,
Болмасам тансыкъ –
Ёлгенме со;ра.
Алай а, со;рма
«Нек къайытмайса?» деб.
Буйрукъ болмай
Джети къат Кёкден,
Ёталлыкъ тюлме,
Излесем да, чекден.
Джай чилле, къыш чилле –
Эки чилле –
Сакълайла мени
Джуртда, элде.
Бири кюйдюрюр,
Бири бузлатыр.
Къызбай тюл эсем да,
Мен тюлме батыр.
Ол экисинден
Къутулгъанма кючден.
Билеме: ючден
Дагъан таймазын.
Дин-Тил-Джурт –
Таймаз дагъан ючден.
Кетгенме джуртдан
Дин-тил бла мен.
Ол эки къанат
Турсала мени бла,
Кёрюрюбюз, ангыларбыз
Кёкню да, джерни да.
Къайтарырла
Джуртха да ала.
Къартайыргъа да
Къоймазла ала.
Меннге тыш джуртда
Азды къууанч:
Джыл джартыды мында –
Къуру джаз бла къач.
Эсим да, ангым да
Болгъанла джарым:
Тёнгегим – мында,
Анда уа – джаным.
Джурт келмез бери,
Мен бармазма ары:
Мийик джуртуму
Кюню бла къары,
Къамата кёзню,
Тюшелле эсге.
Мухаджирлик да –
Дунияча эски.
Кесим къайытмам,
Къайытыр назмум.
Андады мени
Джууугъум, ахлум.
Ёзге, назмуму
Окъурча адам,
Табылмай къалсады
Ёлтюрлюк мени.
Тил Терекни сакъларгъа
Джокъмуду мадарым?..
Джуртда Джангыз Терекмиди –
Мени къадарым?!
Къайда да Джангыз Терекмиди
Мени къадарым?!
АКЪ СЁЗДЮ ПОЭТНИ АГЪЫ
Акъ Сёздю
Поэтни агъы.
Болсагъыз
Аны къонагъы,
Излемегиз
Сют, джау, бышлакъ...
Поэтни
Акъ Сёзюдю акъ.
Ёмюрлюк ораза
Къадарыды джанны.
Акъ Сёз а –
Сары ашы аны.
Таза джанны
Азыгъыды Акъ Сёз.
Дагъыда аны
Джарыгъыды Акъ Сёз.
Таугъа, Тангнга
Ушайды Акъ Сёз.
Кюч бере саннга,
Кюч бере джаннга,
Джашайды Акъ Сёз.
ДЖАРАЛЫ ДЖУГЪУТУР, ДЖАРАЛЫ ТАШ эмда
ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК
Сёзню да барды джаны –
Шайырла билелле аны.
Алай а, Сёзге
Джан салгъан кимди? Сизге
Аны айталлыкъ Кёкдю джангыз.
Бир джукъ да болмайды ансыз.
Алайсыз,
Джаралы джугъутуру Кязимни,
Джаралы ташы Къайсынны,
Джангыз Тереги Билалны
Адам тилде сёлеши;рмелле,
Джашау ючюн сермеши;рмелле?
Юлюш этмесе джанындан шайыр,
Аны сёзюнден болурму хайыр?
Юзюб кесини ёзюнден-джанындан,
Сёзге джашау берген джангыдан –
Тынч тюлдю. Поэтни джаны
Алай эте, тауусулса,
Сёзге-назмугъа кёчюб бошаса,
Къуру тёнгеги къалады аны.
Джаны чыгъыб бошаса, тёнгек
Не этерикди ёлмей – ёлед.
Ёре турукъча, ауады джерге.
Аны ашыгъыш салалла кёрге.
Сын ташындан а къарайды джаны –
Чыммакъ акъ сёзю-назмусу аны.
Ёзге,
Поэтни джаны кёчер ючюн сёзге
Келирге керекди буйрукъ Кёкден.
Байламлы болургъа керекди Кёк бла джюрек,
Тилленир ючюн кийик, таш, терек.
Джанлы, джансыз эсе да табигъат,
Джазгъы, къачхы, джайгъы, къышхы эсе да табигъат,
Аллах аны
Шайырлагъа этгенди аманат.
Туугъан джуртуду шайыргъа джандет.
Азан да Ана тилде къычырады поэт.
Мийик минарадан – Минги Таудан – къычырады аны,
Харам джукъудан уята дунияны.
Кийикде, ташда, терекде, сёзде –
Барында джашайды поэт.
Джаралы джугъутурдан къарайды Кязим.
Джаралы ташдан къарайды Къайсын.
Джуртда Джангыз Терекден къарайды Билал.
Ташны джаралары болсала сау,
Аны кёлю бола болур тау.
Джаныуардан къутулса кийик,
Аны да кёлю – къаясыча, мийик.
Балтадан, мычхыдан къутулса терек,
Бек джуууукъ болады анга да Кёк.
Саумуду джаралы джугъутур?
Саумуду джаралы таш?
Саумуду кесилген Терек?
Саумуду Ата джурт?
Ана тил а саумуду?
Джанларындан юлюш этиб,
Сёзге джан салгъан поэтле,
Сиз,
Кийикни, Ташны, Терекни да сёлешдириб,
Кюрешдигиз
Ана тилни этерге ёлюмсюз.
Кюрешдигиз уятыргъа узакъны, джууукъну.
Кюрешдигиз сакъларгъа Тилни эмда Джуртну.
Джер джюзюню хакъсыз халкълары ючюн,
Аланы миллет, инсан хакълары ючюн,
Къалам бла, сауут-саба бла да этдигиз къазауат.
Сизникимиди, билмейме, дуния-ахырат.
Къарагъанлай а турасыз сиз
Джаралы джугъутурдан,
Джаралы Ташдан,
Джуртда Джангыз Терекден.
Огъесе, кесигизмисиз
Джаралы джугъутур,
Джаралы таш,
Кесилген Терек да Джуртда?
КЪАЧХЫ ТАБИГЪАТ ДЖАЗДЫРГЪАН НАЗМУ
1
Джаз ала учунуб джазгъан назмуларымы,
Къач ала, джыртыб, атама отха.
Къанат таууш этиб озгъан джылларымы,
Джокъду амал къайтарыргъа артха.
Къач ала терекден акъгъан чапракъла
Бередиле джюрекге мыдахлыкъ.
Китаб бетлеге ушайдыла ала,
Аланы теблеб, болмайыкъ гюнахлы.
Джылтыргъан, чачылгъан китабха ушайды къач:
Джансыз чапракъладан айырылмайды эсим.
Джангыз Терекде, джалан терекде джокъду къууанч –
Балалары чачылыб, къалгъанчады кеси.
Джокъду терекде чапракъ да, чыпчыкъ да:
Шыбырдамайла, шууулдамайла чапракъла,
Джюуюлдемейле, джырламайла чыпчыкъла...
Джа;ным, сен да, тёнгегингден чыкъ да,
Кетчи ызларындан къанатлыланы,
Къайры баргъанларын кёрчю аланы.
Алай а, ала кёчген джер сеннге неди?
Сени джуртунг, ёмюрлюк джуртунг – Кёкдеди.
Къач келгенди – меннге тюл – табигъатха,
Сора мен нек ашыгъама да ахыратха?
Байламлыды табигъат бла джюрек да.
Эшта, аны ангылай болур Кёк да.
Ангыласа да, болджалсыз, алмаз мени.
Къууанчын, джарсыуун да кёре джерни,
Адам улуну да ашыра маджалын,
Джашарыкъма, джетгинчи аджалым.
Джыр-назму къудурет кетсе менден,
Чапрагъы, къанатлысы да къалмагъан терекге,
Ушарыкъма кесим да – сезеди джюрегим:
Джашаса да – эртде кесилгенди – Терегим...
2
Къалюбалада огъуна кесилгенди тамыры Терекни,
Булчукълары турсала да, алкъын, джашиллей.
Аны билмей даулашалла джахилле,
Олду бютюн мыдах этген джюрекни.
Джан тамыры кесилгенликге эртде,
Тюгел ёлюб бошамагъанды джашау.
Не заманда къарасам да Терекге,
Билеме, аны болмагъанын сау.
Ёре турукъ болуб бошагъынчы Терек,
Алкъын кёб джазны, джайны да болурбуз кёрлюк.
Башыбызда джашнайды, кюкюрейди Кёк –
Анга не – Ол тюлдю ёллюк.
Джети къаты, джети джаны барды Аны...
Бизбиз къыйынлы, джашайбыз джанауалда.
Терекге къарасам, кёреме алда
Ахырын джашауну, заманны, дунияны...
Джуртда Джангыз Терек да тюшеди эсге.
Ол болса да Кёк бла байламлы,
Адам кеси кесгенди аны –
Сора, къалай къалыр Ахырзаман келмей бизге?
Джангыз Терекни кесгенди мурдар,
Тыймагъанды аны бир адам да.
Башыбызгъа этмейбиз мадар,
Къадар болмагъаны анданды.
Эм узакъдагъыды эм джууукъ да бизге,
Алай а, Анга джетерми тилегим?
Бу къач ала – къанатлысыз, чапракъсыз,
Бютюн джансыз эмда бютюн джакъсыз
Кёрюнеди, сау болса да, Терегим.
Чапракъларын агъыза юсюме,
Сын ташча, сюеледи Терегим.
СЁЗ БЛА АЙТАЛЛЫКЪ ТЮЛСЕ ДЖЮРЕКДЕГИН
Кёз ырхыны ызындан сёз ырхы,
Джюрек толкъунланы ызларындан назму толкъунла –
Сезимни, сёзню, макъамны да джаратхан, джашнатхан
Дуния джандети – биз джашагъан джер.
Тенгизледен таулагъа дери,
Ёлгенледен саулагъа дери,
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери
Сенсе бизни Тамгъабыз, Байрагъыбыз, Орайдабыз.
Къой, тынгылайыкъ, керек тюлдю сёз.
Кёлюбюз, тенгизлеча чайкъалгъанды,
Кёлюбюз, таулача кёлтюрюлгенди,
Кёкге джетгенди, Кёкге тенг болгъанды –
Джуртубуздан башха джандет керек тюлдю бизге.
Сёз бла айталлыкъ тюлсе джюрекдегин.
Суратха тюшюраллыкъ тюлсе Кёкдегин.
Макъамгъа саллалыкъ тюлсе кёлдегин.
Бизден эсе, мёлеклеге джараулу, алагъа тыйыншлы
Кёк-Джер чегинде Ата джуртубуз, Джер джуртубуз бизни.
ТАШ БЛА ТЕРЕК
Аны; ючюн меннге
Чамланма;з деб, Аллах,
Таш бла Терекге
Мен этге;нме некях.
Джурт бла Халкъны
Белгиси;лле ала.
Джурт-Ха;лкъ бирлиги
Бегиси;н таулада.
Джер бла Кёкню
Кюзгюсю;лле ала.
Джан бла тёнгекни
Бирлиги;лле ала.
Эм кючлю сауут –
Китаб бла Къалам.
Ала бла болса,
Хорланмаз адам.
Таш бла Терекде
Барды заман.
Таш бла Терекде
Барды алам.
Ташда кёрлюксе
Ызын къаламны.
Терекде уа –
Нюрюн Китабны.
Джер-Кёк бергенни
Алалса адам,
Аны джазыуун
Джазарыкъды Къалам.
Учарча Кёкге,
Бериб къанатла,
Кёргюзюрюкдю
Джолун да Китаб.
Кёкден болсала да
Къалам бла Китаб,
Ташдан, Терекден да
Туралла къараб.
Ким , не къарайды
Таш бла Терекге?
Ким, не къарайды
Таш бла Терекден?
Сакъ, джакъ болмасакъ
Таш бла Терекге –
Бизге джол джокъду
Джети къат Кёкге.
Билмесек окъуй
Таш бла Терекни,
Джахиллик кючлемей
Къоймаз джюрекни.
Къара таныу
Башланады неден?
Ол башланады
Таш бла Терекден.
Мен къарайма
Дайым алагъа.
Ушайдыла:
Терек – «Алиф»-ге,
Таш да – «Я»-гъа.
Бурулады
Заманны чархы.
Мени кёзюм бла
Къарагъаннга,
Дунияны
Ауалы, ахыры
Таш бла Терекдиле –
Ишекли болгъан
Бар эсе анга –
Ийнанмагъан бла
Даулашыргъа керекмиди?
Джер, Кёк да
Башланалла неден?
Башланалла ала
Таш бла Терекден.
Таш бла Терекденбиз
Кесибиз да биз.
Ёлюрюнг келе эсе,
Аланы бирликлерин юз,
Кесинги да аладан юз.
Сау болуб
Таш бла Терек,
Ала бла болуб
Баш бла джюрек,
Халкъгъа, Джуртха да
Джокъду къоркъуу.
Таш – къадаулай къалыр,
Терек болмаз къуу.
Сау болуб
Таш бла Терек,
Ала болуб
Джан бла тёнгек –
Сакъланныкъды,
Айнырыкъды
Хар небиз да.
Адамлыгъыбыз,
Халкълыгъыбыз да
Ётюб тёрге,
Бетибиз къарамай джерге,
Ахырзаманнга дери
Джашарыкъбыз
Кесибиз да.
БЕРИЛГЕННИ КЪОРУДУНГМУ?
Табигъатха да татыйды ёлген:
Булутдан кёрюнмейди тау да.
Булут да, тау да кесимме мен,
Мен кесимме ёлген да, сау да.
Салах къозгъагъан – келеди – халкъ:
Кими – джылаугъа, кими – сынаугъа.
Не этгин: джашау, ёлюм да – хакъ,
Борчду тыйыншлы болуу алагъа.
Джансыз тёнгекле, тёнгексиз джанла да
Кёб кёреме арабызда.
Керексиз сёзле, керексиз къайгъы да
Къош салгъандыла арбазгъа.
Джаным, чыгъыб тёнгегинден,
Джерде болгъаннга къарайды.
Ёлгенлени, сауланы да
Асры джазыкъсыннгандан джылайды.
Джылаугъа тюл, сынаугъа
Берилгенди бу; дуния бизге.
Бушууда эм къууанчда
Ол зат кетмесин эсибизден.
Сынау эсе да – саугъады
Бу сейир дуния адамгъа.
Хар бир ёлгеннге, саугъа да
Соруллукъду бир кюн бир:
«Берилгенни къорудунгму,
Сакъладынгмы тазалай?
Хакъ керти бла болдунгму,
Джашадынгмы бош алай?
Тюбетирге кюрешдингми
Сен халкъынгы Хакъына?
Берилгенни юлещдингми
Къауумунга, халкъынга?».
Ата джуртум, Ана тилим,
Халкъым тюше эсиме,
Бу; сорууну мен сорама
Хар бир кюнде кесиме.
Къулагъыма келеди
Азан таууш, салах да.
Бу сорууну сорадыла
Адамла да, Аллах да.
Ол соруудан джокъ къутулуу
Ёлгеннге да, саугъа да.
Ол сорууну сорлукъдула
Манга кибик, санга да.
Кенг арбазны тар этген
Къарайма джамагъатха.
Бармыды меннге орун
Дунияда, ахыратда?
ЫШЫГЪЫНДА АЙ БЛА ДЖУЛДУЗНУ
Минги Тауну башында – джулдуз бла Ай.
Этегинде – Малкъар-Къарачай.
Ышыгъында Ай бла джулдузну
Тамбласын кёреме Халкъыбызны.
Айырылмасакъ Ай бла джулдуздан,
Къууанныкъбыз джолубуздан.
Халкъым, Джуртум – Малкъар-Къарачай,
Джарытады сени Кюн, къар, Ай.
Тыш джарыкъды ол. Ёзюнгю уа
Джарытады таныгъанынг къара.
Сакъларыкъса джуртунгу, тилинги да
Хакъ джолдан таймай барсанг.
Динни берген Кюч,
Бергенди бизге джуртну, тилни да.
Сакъларгъа этгенди борч –
Къуру бирин тюл – ючюсюн да.
О;л ючюсюню бирлигиди
Этген бизни адам да, халкъ да.
Билебиз, келген – кетерикди:
Джашагъан, ёлген да – хакъды.
Алай а,
Башха диннге, тилге, халкъгъа
Джутдуруб кесибизни,
Алай кетсек дуниядан,
Къайда, со;ра, бизни
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да,
Эркишилигибиз да къайда бизни?!
Джуртума башхаланы ие этиб,
Башха динни, тилни алгъандан эсе,
Алагъа къул-къарауаш болгъандан эсе,
Сермеше ёлюрге хазырма мен.
Кюмюш сынджыргъа, алтын тегенеге терилиб,
Ит болуб бойнумдан тагъылгъандан эсе,
Ит болуб юргенден, чабхандан эсе,
Эркин джанлылай ёлюрге разыма мен.
Джуртуму, бёрюлюгюмю да сакълай,
Джашаргъа излейме алай.
Бизни кеслерине ит, къул, шапа
Этерге излегенле – тюшерле отха.
Биз – къазакъ бёрюлебиз.
Аны ючюн кёрюнебиз
Аз эмда къарыусуз.
Ёзге, биз джыйын болгъан кюн,
Хорларын кёрюрбюз ким.
Амантиш итлени кесерикбиз эм алгъа,
Ызы бла – душманланы-джауланы.
Къылыч бла келген – къылычдан ёллюкдю,
Берлик тюлбюз бир кишиге тауланы.
Турлукъду Минги Тау акъдан акъ бола.
Джашарыкъбыз биз да халкъдан Халкъ бола.
Шайтан кирмез арабызгъа базыб.
Уллу Аллах да болур бизге разы.
Бар этген Олду бизни джокъдан.
Ол берген динден, тилден, джуртдан
Болгъанбыз биз Адам да, Халкъ да.
Керек тюлдю бизге Гъарб да, Шаркъ да.
Джетишеди кесибизге небиз да.
Барды динибиз, тилибиз, джерибиз да.
Аланы сакълай джашарыкъбыз, ёллюкбюз.
Шейитле тирилген кюн, биз да тирилликбиз.
Минги Тауну башында – джулдуз бла Ай.
Этегинде – Малкъар-Къарачай.
Ышыгъында Ай бла джулдузну
Тамбласы джарыкъды Халкъыбызны.
АНА ТИЛНИ ЮСЮНДЕН
Тёнгегим Шималда турса да,
Къыбыла; джанындады джаным.
Бу дуниямы да джарытады
Ол бир дунияда джулдузум джаныб.
Сюргюнде-тутмакъда туусам да,
Зулму бюгалмагъанды мени:
Къазауатларына къошулгъанма
Нартла бла эмегенлени.
Нарт таурухла бла халкъ джырла,
Нарт сёзле ёсдюргенле бизни:
Белляу орнуна – «Дуния былай турмаз»,
«Тюзде къалмаз тюзлюгю тюзню».
Джуртсуз къалгъаныкъда да, къалмадыкъ умутсуз:
Не эди къутхаргъан бизни?
Джуртсуз, хакъсыз, акъсыз къалгъаныкъда да,
Хакъ сёз, Акъ сёз къутхарды бизни.
Ата джуртха къайыта да билмезек,
Унутхан болсакъ эди тилни.
Тилсиз къалсакъ, айта да билмезек:
«Тойгъан джуртдан, туугъан джурт – иги».
Не этмеди, не айтмады иймансыз джорукъ –
Къатышдырды къара бла акъны.
Къара джыланлача ол къара джыллада,
Ана тили сакълады халкъны.
Энди уа туугъан джерибизде
Болургъа башлагъанбыз талкъ.
Динин, джуртун да сакълаяллыкъ тюлдю,
Ана тилин сакълаялмагъан халкъ.
Къан бла кирген – джан бла чыгъады...
Башха тил кирсе къан бла,
Башха тин кирсе къан бла –
Ёлген тилге, халкъгъа саналлыкъды
Къарачай-Малкъар тамбла.
Тил сакъланса – хар не да боллукъду:
Джуртсуз, Элсиз да тюлбюз къаллыкъ.
Хакъ сёз, Акъ сёз – ышыкъды, джарыкъды:
Тилден башланады кърал, къраллыкъ.
Бирди тарихни да дерси:
Элибден башланады Эл.
Тилин ёлтюрген халкъ –
Тилин тюл, ёлтюреди кесин.
Ёмюрлени узагъына
Бизни сакълаб келген тилни,
Сакъламасакъ – бармыды бизни
Эсибиз, ангыбыз, ийманыбыз да,
Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз да?
Къалгъан халкъла сау-эсен джашаб,
Биз а – тас болуб кетерча дуниядан,
Хомух, сыйсыз да болурча аладан –
Не къыйынлыгъыбыз барды бизни?
Умметчи, миллетчи да биригиб,
Сакъламасакъ Аллах берген насыбны –
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб,
Къулу боллукъбуз къайда итни, пасыкъны.
Дин, Тил, Джурт – бу ючюсюдюле
Бизге ачхан джети къат Кёкню.
Бу ючюсюдюле бизни Адам, Халкъ этген,
Бир этиб джан бла тёнгекни.
Тёнгегим къайда болса да,
Ана тилдеди джаным а мени.
Балта эшикде къалса да,
Ишлерге джарагъан эсе Юйню,
Башха не керекди анга, меннге да?
Ана тилибиз сау-эсен болса,
Бизни да Миллет Юйюбюз болса –
Тирилликбиз – саула къой, ёлгенле да.
Шайыр Къыбыла, Шимал джолну барса да,
Дин-Тил-Джурт къазауатха элтеди джол.
Алай а, ёлсе да, Шайыргъа ёлюм джокъду:
Тил джулдузну ышыгъындады ол.
Ата джурт ючюн ёлген джигитле да,
Хакъ дин ючюн ёлген шейитле да,
Ана тил ючюн ёлген поэтле да –
Бир джандетге тюшерикдиле.
Динни, тилни, джуртну да бергенди Аллах.
«Мен бергенни сакълагъыз»,- дегенди Аллах.
Ол бергенни сакъламасакъ биз,
Эки дуниядан да къаллыкъбыз юлюшсюз.
Тёнгегим къайда турса да,
Ана тилде турады джаным.
Ата джуртну да бютеу джарытады
Тил джулдуз кече-кюн да джаныб.
КЪАЧАН КЕЛЛИКДИ АХЫРЗАМАН?
Къазакъ бёрюледиле Джырчыла-Поэтле.
Джашайдыла, ёледиле Тейриге кертилей.
Эркинликни кёредиле неден да баш,
Боллукъ тюлдюле ала – ёмюрде да! – къул-къарауаш.
Амантиш итледиле эм уллу джаулары аланы.
Аллахха, поэзиягъа да тюз турмагъан,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню, Нарт сёзню да
Кёзбау бла, ётюрюк бла джабаргъа кюрешген,
Къаралтыргъа, терс ангылатыргъа кюрешген
Амантиш итледиле эм уллу джаулары аланы.
Итле уа, итле –
Болумсуз, фахмусуз, бетсиз, намыссыз итле –
Джаяу бармаз ючюн, ач къалмаз ючюн,
Кимни болса да, миниб арбасына,
Аны джырын джырлаучуладыла;
Оноучуну-къуллукъчуну, байыракъны къысылыб арбазына,
Аны чурукъларын джалаучуладыла;
Аллах берген эркинликлерин
Алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа ауушдуруучуладыла;
Иелери берген буйрукъ бла – джашыртын, туру да –
Керти ёзденлени, эркин адамланы къабыучуладыла.
Туугъан джуртдан тойгъан джурт игиди алагъа;
Аллахха тюл, шайтаннга бойсунадыла ала;
Аллахха тюл, Ибилисге къуллукъ этедиле ала;
Хакъ кертини – динни, тилни, джуртну – сатадыла ала;
30 кюмюш неда бир башха дуния мал – аланы багъалары.
Тегенени, сынджырны иелерин махтау –
Джырлары, назмулары да аланы.
Кёбден кёб бола барадыла итле.
Поэтле уа, поэтле –
Аздыла, бармакъ бла санарча.
Алай а, Хакъ сёзсюз, Акъ сёзсюз
Халкъ ХАЛКЪ болалырмы,
Адам болалырмы АДАМ?
Ахыр поэт ёлген кюн
Келликди дуниягъа Ахырзаман.
ШИМАЛ ДЖОЛДАН КЪАЙЫТА
Къарайма халкъымы джашына, къызына:
Тышына кетген – къайытмайды ызына.
Джандетни кёрген джаханюмге къайытырмы?
«Тыш къралдан Эресей игид»,- деб, айтырмы?
Киши да кетмейди тышына терсейгенден.
Джашаялмай кетедиле Эресейден.
Дининги, тилинги, джуртунгу да сыйырыб,
Кюрешген кърал къалай кёрюнюр сыйлы?
Халкъны хакъсыз этиб кюрешген кърал,
Кёрюрюм, эшитирим да келмейди сени:
Ёзден рухлары болгъанланы къыра,
Бошагъанса къул этиб, манкъурт этиб, миллетни.
Къайры къарасанг да – къулла, къулла, къулла...
Бир-бирин тонаб, союб кюрешген болмаса,
Биригиб, зулмугъа къаршчы турмайла ала.
Табыб, къурутургъа зулмуну тамырларын,
Джетмейди эслери, ангылары.
Кърал бир-бирине юсдюреди халкъланы,
Бир-бирине кесдиреди аланы.
Сора чабханча этеди орчагъа...
Биягъынлай эки башлы болгъанды къартчыгъа.
Халкъныкъы тюлдю джер,
Джер тюбю, джер юсю байлыкъла да.
Халкъны кечинмексиз этгенди кърал,
Халкъ къозгъалмай, тёзеди дагъыда.
Бу къралдан къол джуууб, умут юзюб,
Башха мадар табмай башына,
«Бу къралны Аллах тюзетсин» деб,
Кеталгъан кетеди тышына.
Бармыды экен тамбласы Эресейни?
Не къарасам да джарыкъ кёрмейме алда.
Эресей эсиме да келмез эди мени,
Халкъым-Джуртум болмаса анда.
Кърал, халкъымы тилсиз, джуртсуз да этиб,
Бошагъынчы халкълыгъын ёлтюрюб,
Халкъымы, Джуртуму да кёлтюрюб,
Къайсы джулдузгъа къалайым кетиб?
Алай этерге бермей эсе мадар,
Инсан, миллет хакълары ючюн,
Джерни адамлары, халкълары ючюн
Сермеширге кюч берсин къадар.
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн кюреше,
Не хорларбыз, не болурбуз шейит.
Ит болуб, бойнубуздан тагъылгъандан эсе,
Бёрюлей джашагъан, ёлген да игид.
Хакъыбыз ючюн, Джуртубуз-Халкъыбыз ючюн
Кюрешмесек, кюреширикбиз Ким, Не ючюн?
Адамны адамлыгъы, Халкъны халкълыгъы
Сынала эсе,
Биз да Адамгъа, Халкъгъа санала эсек,-
Джюрекни шайтандан азат этербиз,
Бу ёмюрден да махтау бла ётербиз.
Джандет джуртубузгъа джаханим тылпыу
Джетмез кюн келир.
Сюргюн эталмазла бизни халкъгъа энди
Не Къурч, не Темир.
Кёб башлы эмегенле не эки башлы къушла
Салмазла къоркъуу.
Терегибиз ахырзаманнга дери джашар,
Болмайын къуу.
Алай а, алай болур ючюн,
Керекбиз турургъа ёрге,
Керекбиз болургъа Эрле.
Гъарбны, Шаркъны да атыб артха,
Бу иннет бла къайытама Джуртха.
Энди Джуртдан айырылыргъа тюшсе –
Джангыз Кёкге боллукъду джолум.
Алайды тилегим, иннетим.
Сакълайды Джуртум-Миллетим.
Сакълайды Джашау эмда Ёлюм.
Не игиди бюгюн кёлюм.
КЪАЧ
Къалмагъанды терекни юсюнде
Не чапрагъы, не кёгети.
Къардан, сууукъдан эсе да,
Тауну да агъарыбды бети.
Эшитилмейди турна таууш да –
Кетелген кетгенди бары.
Кёк бла джерни айыргъан аууш да,
Мени кесине чакъырады.
Арасындама джай бла къышны,
Кёк бла джерни да – арасындама.
Тенглигинден Ай бла джулдузну
Адамла менича, къарасынла да,
Со;ра, кёрю;рбюз – къалырла;мы ала
Алгъын къарамлары бла, тюрленмей.
Ишек джокъду – къайытмазла ала
Джети къат Кёкден нюрленмей.
Эки дунияны да кёрген адам
Къалыргъа болурму алгъынча?
Кесиме, башхагъа да бермезме тынчлыкъ,
Аллах джанымы алгъынчы.
Тартханлай турлукъма хар бир адамны
Ышыгъына Ай бла джулдузну.
Кесим да чыгъама Джолгъа,
Чыгъара Джолгъа джолсузну.
Къанатлыла къыбыла таба
Атланнгандыла, джаным а – Кёкге.
Ала къайытырла джаз ала,
Аллай насыб болурму меннге?
Къышхы тылпыу этеди хауа.
Башларчады къар да джауа.
Кёб магъаналы Сёздю-Чекди-Чакъды КЪАЧ.
Ёзге биринде да джокъду къууанч.
Сюеледи терек – джалан, къаралыб,
Чапрагъы, кёгети, къанатлысы да джокъ.
Кёк да турады басыныб, къаралыб –
Къыяма къыш къысылгъанды джууукъ...
САКЪ БОЛУГЪУЗ СЁЗГЕ
Сёз ючюн джаратханды шайырны Аллах. Сёзню, тилни джангыртыр ючюн, саугъалагъанды аны керамат бла, фахму бла да. Сора, Аллах берген кераматны, фахмуну Аллахха, адамгъа къаршчы бурса уа поэт, анга бек уллу къыйынлыкъла джетерикдиле. Аллах берген керамат бла, фахму бла Ибилисге къуллукъ этсе,- бергенин сыйырлыкъды Аллах андан: поэт кераматсыз, фахмусуз да къаллыкъды. Кёб башха палах да джетерикди анга: ол заманда да сокъуранмаса, тюшюнмесе – бютеу багъалатхан затларын барын - джашауу да аланы ичинде - тас этерикди поэт. Адабиятдан, дуниядан да сыйсыз болуб кетерикди...
«ШАЙЫРНЫ БОРЧУ» статьядан.
***
Сёз менден тамадады,
Къалюбалада джаратылгъанды ол.
Къыйынлыкъдан неда къартлыкъдан
Ёлюрге да боллукъду ол.
Сёз менден тамадады:
Кёрмесем аны къачын, сыйын –
Кесими да болурму сыйым?
Сёз ючюн да соруллукъ – алдады.
Сёз менден тамадады.
Ёмюрледен келеди адет:
Сёзге орнун къоюб,
Алай кетеди джашаудан поэт.
Ары дери да поэтге,
Джангыз былайды джашау:
Сёзню атха миндириб,
Кеси барады джаяу.
Аллах берген джанындан
Поэт Сёзге этеди юлюш.
- Кимди да джан салгъан Сёзге?
- Сёзге джан салгъан – Поэтди, алай а,
Аллахданды Сёзню да джаны.
Ангылагъан халкъ аны,
Сёзге болур артыкъ да сакъ.
Сёзде барды Адам,
Сёзде барды Хакъ.
Сёзню хакълыгъы, акълыгъы ючюн,
Шайыр джанын этеди къурман.
Сезилгенлей турлукъла Сёзде
Аллах бла адам.
Сакъ болугъуз: джашайла Сёзде
Аллах эмда адам.
«Истинный художник верит, что он послан на землю для выполнения некой миссии, для отработки полученного им дара. Личная жизнь имеет значение для него самого и, возможно, для его близких друзей, но он не думает, что она должна становиться предметом внимания публики. Единственное, на что надеется писатель, это внимание читателей к его книгам. Он надеется, что они, по крайней мере, заметят в них опечатки».
Григорий Кружков
КЪАЧАН БОЛСА ДА...
Шылап мийик шиндикге олтурургъа кюрешеди
Кёрюнюр ючюн пелиуанча.
Алай а, къылыкъ кетерикди къайры –
Джюрютеди кесин хайуанча.
Не мийик шиндикге олтурса да,
Къаллай къуллукъгъа тюшсе да,
Оноуу бирди аны –
Кесинден мийиклени къырыу, къурутуу.
Къулну къылыгъы да алайды:
Бий болургъа кюрешген болмаса,
Ёзден болургъа, эркин болургъа
Эсине да келмейди аны.
Бий къауумну къырыб, къурутуб,
Аланы орнуна кеси бий болалса,
Ёзден халкъны да кесине къул этиб,
Бийледен, ёзденледен да дертин бир алалса,-
Андан сора джукъ да керек тюлдю къулгъа.
Алай а,
«Къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз»,- деб,
Билмейми айтханды халкъ.
Къул – патчах болгъандан, Аллах, сен сакъла:
Къул патчахланы кёре келдик.
Ёзден къауум – Башчы, Оноучу болмай,
Кёрлюк тюлбюз – ёмюрде да! – игилик.
Къул къралда джашадыкъ, ёсдюк.
Эркин, ёзден рух къурургъа джетди.
Къачан болса да, бу мыжыкъ кърал, къул кърал –
Хакъгъа бойсуннган кърал болалырмы керти?
КЪАДАУ ТАШДА КЪЫЛ КЪОБУЗ
Суу джанында Къадау Ташда,
Кесилген Джангыз Терекни къатында,
Кимден эсе да къалыб кетген
Зынгырдайды къыл къобуз.
Кюнде джылтыраб кеси да,
Къаматады кёзюмю.
Аны сокъгъан кюн таякъды,
Кюн таякъны тутхан къол а –
Кёрюнмейди – Кёкдеди.
Кюн, булутха кирсе да,
Ол зынгырдайд тохтамай.
Къачхы аязны джазгъы къолу
Сылайд аны аяулу.
Бюгюн а къыл къобузда
Мен кёрдюм илячинни:
Огъесе,
О;л – къанатлана; тургъан –
Къыл къобузну джанымед?
Къадау ташны юсюнде
Зынгырдайды къыл къобуз.
Зынгырдайды тауушсуз,
Алай а, эшитеме мен.
Нени эшитеме мен:
Джангыз Терекни джырын, кюуюн да;
Минг джылны тынгылаб тургъан,
Кёб палахны сынаб, чыдаб,
Ичинден, тышындан да кюйюб,
Къаралыб, къатыб тургъан,
Къадау Ташны ауазын, сёзюн да.
Къыл къобузну согъады табигъат:
Тынгылайма Къадау Ташха, Джангыз Терекге.
Саугъа, ёлгеннге да тынгылайма,
Туру, таша дуниягъа да тынгылайма,
Эки дуниягъа да тынгылайма,
Ангыларгъа кюрешеме Кёкню, джерни да.
Зынгырдайды къыл къобуз тохтаусуз.
Къыллары асры къызгъандан,
От тиллеге ушайдыла бир-бирде.
Алагъа суу тамчыларын чача да, сууута,
Къыл къобузну суусабын да кесе,
Кетиб барады Къобан да тохтаусуз.
Ата джуртду джюрекни ашы:
Къобанны
Ичеме сууун, джалайма ташын.
Къыл къобуз зынгырдайды, уята эсими.
Кетиб баргъан Къобан сууда,
Тохтаб тургъан Къадау ташда,
Кесилген Джангыз Терекде да
Кёреме кесими.
Къыл къобуз а зынгырдайды.
Кёкдемид, джердемид – къайдады –
Билмейме, аны иеси.
Кимди иеси – аны да билмейме.
Бир-бирде къулагъыма
Таныш джер макъам, сёз да келеди:
«Тауларыбыз тебмесинле,
Къартларыбыз ёлмесинле,
Тургъаныча турсун Таш, Агъач».
Кёбюсю уа,
Джети къат Кёкден эне келген,
Дуния энди эшитирик
Макъамладыла, Сёзледиле.
Къыл къобузну къылларын тийиб,
Аны зынгырдатыб, тиллендириб,
Дунияны тёрт джанына чачылгъан
Ол джарыкъны
Къалай эслемейсиз сиз?
Къадер кечени джарыгъыча бир затды ол.
Къадау Ташны юсюнде зынгырдай тургъан къыл къобуз.
Аны тауушу Ауалгъа, Ахыргъа да джетиб,
Къалюбаладан, Ахырзамандан да айтады хапар.
Таш бла Терекден, Джер бла Кёкдендиле
Ёзю, бети, макъамы, сёзю да къыл къобузну.
Ёмюрлюкню ёлюмсюз ауазы
Чыгъады Къадау Ташны юсюнде къыл къобуздан.
Сезигиз, эшитигиз, кёрюгюз.
Тынгылагъыз, ангылагъыз:
Бизни ючюн согъулады къыл къобуз.
ДЖАШАР ЮЧЮН, АЙНЫР ЮЧЮН...
Кесибиз бурмасакъ джаханюмге,
Джандетди биз джашагъан Джер!
Табигъатны сейирлиги къатылыб кёлге,
Джаратылады музыка, джыр.
Кесибиз тюшюрмесек сыйын,
Малаикден да сыйлыды адам.
Джашауубузну этген да къыйын –
Кесибизбиз, аджашыб джолдан.
Неди джетишмеген бизге –
Джерми, хауамы? Огъай.
Джетишмеген – Ийман бла Билимди,
Аласыз – адам тюлдю Адам.
Аласыз – небиз да джалынды, кюлдю.
Аз эсе халкъда Ийман бла Билим –
Ол халкъ сакълаяллыкъ тюлдю
Не Джуртун, не тилин.
Аллай халкъны ёсерик тюлдю
Ангысы, саны да.
Башха халкъла джутарыкъла аны,
Къаллыкъ тюлдю тарихде ызы да.
Ийман-Дин, Окъуу-Билим –
Быладыла сакъларыкъ адамны, халкъны.
Ангыларгъа излемегенле аны –
Дуниядан боллукъдула тюб.
Ийман-Дин, Окъуу-Билим –
Аласыз чарх буруллукъду артха.
Аласыз бизни сакълайды ёлюм,
Аласыз – тюшерикбиз отха.
Къалам бла Китаб, Китаб бла Къалам –
Къутхарлыкъ, сакъларыкъ, тирилтирик да бизни.
Джашарыкъды, айнырыкъды адам
Кесине байракъ, джорукъ этсе Кёкден тюшген Сёзню.
АКЪ БАЛ
Гюлден гюлге кёчгенча бал чибин,
Поэт кёчеди сёзден сёзге.
Ёлтюрмегиз аны бал ючюн –
Балны ол джыяды сизге.
Джер бал чибинди кюндюз шайыр,
Кёк бал чибиннге бурулады кече уа.
Къатылгъанны – ургъан да этеди,
Урса да, кесиди ёлген а.
Поэт сёзден сёзге кёче,
Тил джуртда айланады учуб.
Тил дуниядан тышына чыкъса уа,
Не этерин билмей, къалады джунчуб.
Кёк бал чибин, джер бал чибин да тюл,
Сёз бал чибинди поэт.
Аны назму къауузларында
Сакъланады ана тилни балы, дамы.
Джюрек джаралагъа джарайды ол.
Ана тилни бачхасында баш къусхан сёзледен
Поэт джыйгъан бал –
Ауруудан, ёлюмден да къутхарады халкъны.
Поэтни ишине чырмау болгъан –
Кесине, халкъгъа да болады заран.
Ол Акъ сёзден – Акъ балдан – бир ашамагъан,
Бир да къуруса да – бир джаламагъан,
Болаллыкъ тюлдю Адам.
УШАМАГЪАН ДЖУКЪМАЙДЫ
Ушамагъан – джукъмайды. Аны ючюн,
Кесиме келишгенни табалмай,
Элден, джуртдан да кетдим,
Тенгизден-теркден да ётдюм.
Хар Адамгъа бирер Хауаны
Джаратханды,- дейдиле,- Аллах.
Мен а къалдым табалмай аны,
Джангылыб да, сынадым палах.
Ушамагъан джукъмайды. Аны ючюн
Ушаш сёзлени излейди поэт.
Юйюр да, назму да къуралалла бирча –
Бу дунияда алайды адет.
Ушамагъан – джукъмайды: къыйналсам да кёб,
Назмуда магъана бла кеб
Бир-бирин тутарча эталама...
Сени уа табалмай къыйналама.
Аны ючюн манга джашауда
Джокъду магъана да, кеб да.
Къызларын къызгъанады Джер,
Мёлеклерин къызгъанады Кёк да.
«Сен Ана тилде джазаса назму.
Тилинги ангыламагъан, алмагъан,
Анга сенича къарамагъан, къууанмагъан –
Магъана, кеб да болалмаз санга».
Джазыууму, назмунуча, джазалмай,
Кесиме келишген бир къызны табалмай,
Айланама къыдырыб дунияны:
Табаргъа, табмазгъа да болурма аны.
Тынгы-тынчлыкъ джокъду ансыз.
Джыр, назму да джокъду ансыз.
Магъана, кеб да джокъду ансыз.
Тёнгек болгъанчады джансыз.
Тёнгексиз джаннга ушайма бирде,
Бирде уа – джансыз тёнгекге.
Къадау Ташха ушайма бирде,
Бирде – Джуртда Джангыз Терекге.
Ташдан, Терекден да кетгенме узакъ.
Таш да, Терек да, бёрю да – къазакъ.
Таш да, Терек да, бёрю да – ёзюм.
Бер, Аллах, меннге сабырлыкъ, тёзюм.
КЪАРАУУЛ
Суу секиртмелеге айталла «къанатлы суу, учхан суу» деб.
Сёз секиртмелеге айталла «къанатлы сёз – Акъ сёз – назму» деб.
Суу секиртмени тауушу эшитилинеди узакъдан-кенгден.
Сёз секиртмени джарыгъы-тауушу энеди мийикден-кёкден.
Ол джарыкъдан-тауушдан чыгъады акъ къанатлы Сёз.
Кёк джашнагъанча, кюкюрегенча тюлдю аны джарыгъы-тауушу.
Илгендирмейди, кюйдюрмейди адам джюрегин ол.
Кимге да ачылыб, кёрюнюб бармайды ол.
Аны
Ким эшитеди тауушун, ким кёреди джарыгъын:
Ала да – насыблыдыла.
Сёз кеси уа –
Кераматы, шыйыхлыгъы болгъанда тохтайды.
Джети къат кёкден эниб келген тауушну-джарыкъны
Назму сёзге бурулгъан кёзюую –
Шайырны сёз файгъамбаргъа бурулгъан кёзюую.
Сёз секиртмеле, назму толкъунла
Байлайдыла Кёк бла джюрекни.
Джерде джашаса да, шайырды –
Къарауулу, сакълауулу да Кёкню.
КЪАРА КЪУШ, АДАМ ЭМДА АКЪ СЁЗ
1
Нартны джер тюбюнден джер башына чыгъаргъан
Къара къушну къанатындан тюк алыб,
Ёлюмсюз Кёкде учхан ол Къара къушдан тюк алыб,
Аны Къобан суугъа тийириб,
Тереземден тюшген къачхы чапракълада –
Къыяма къышха буруу боллукъ –
Джазгъы назмуларымы джазама.
Билеме: заман – къачхыды.
Саргъалгъанды табигъатны бети.
Кёб турмай – джаны чыкъгъанча – агъарлыкъды...
Къобан суу да тохтаусуз барады кетиб.
Сын ташлача кёрюнелле джагъада ташла да.
Къадаргъа бойсуналла туру, таша да.
Билмейми айтханды Джырчы:
«Боюнсхасына джекгенди къадар –
Аны тартмайын джокъду бир мадар».
Къара къушдан да бизге къалгъан:
Аны бир къанат тюгю – къаламгъа бурулгъан;
Сызгъыргъаны, къанат тауушу – назмугъа бурулгъан.
Алай а,
Не къаты эсе да къадарны джоругъу,
Тохтарыкъ тюлдю барыу:
Къанатлы Акъ Сёзню джарыгъы
Алгъа, мийикге къараргъа, барыргъа да
Береди къарыу.
Терек чапракъла джерге тюшген сагъатда да,
Акъ сёзле учадыла Кёкге, тартадыла ёрге.
Тёнгекге къач келген сагъатда да,
Джашил джаз джашайды джюрекде.
2
Кёгю барды учаргъа къушну.
Джашаргъа къаясы да барды.
Аны кёлеккеси огъуна
Илгендиреди джыланланы джерде.
Ол
Сюркелгенле бла джюрютмейди шохлукъ.
Кёкге узала сюелгенлеге –
Тереклеге, къаялагъа, таулагъа –
Алагъа болады джууукъ.
Кёкден бек сюйгени уа джокъду аны:
Мийикден къараб, кёреди дунияны.
Не сезгенин а аны –
Къанатсызлагъа къыйынды билген.
Къуш а кёреди къараб мийикден:
Адамны тёнгегин асрайдыла джерде.
Джаны уа адамны
Барады кёлтюрюлюб Кёкге –
Къуш эслейди аны.
Къушну сыртында
Биразны солу йду джан.
Сора, айырылыб андан,
Кетеди ёрге –
Къуш чыгъалмаз мийикге.
Аладан айырылмайды кёзюм.
Джетерикди манга да кёзюу:
Бюгюн да туралла тартханлай
Тёнгегим – джерге, джаным а – ёрге...
3
Къуш кёлекге тюшеди юсюне адамны.
Къанатланады тёнгекде джан –
Илгениб Кёкге къарайды адам:
Тауусулгъан болурму болджалы аны?
Къара къушну эслейди Кёкде:
Къанат тюгюн излегенча кёрюнеди ол.
Къалтырайды къалам тутхан къол –
Кетеди тынчлыкъ кёлден-джюрекден.
Тёнгекден айырылады джан.
Къанат тюгюн Къара къушха къайтара,
Анга Акъ сёзюн, алгъыш сёзюн да айта,
Иесине ашыгъады джан.
Ашыгъады джети къат Кёкню башына,
Тёнгеги къалгъан джерге да къарай.
Къуш къычырыкъ джашнатады, кюкюретеди Кёкню,
Кёк да джерни джумшатады джылай.
Къатышадыла: тюш-тюн, таша-туру.
Къара къуш, Адам, Акъ сёз да къайда?
Минг соруугъа джангыз бир джууабча,
Келеди джарыкъ джулдуздан, Айдан.
ДУМП БОЛУГЪУЗ БЫЛАЙДАН
«Къыш келгенди, къуш ёлгенди»,-
Къычыралла къаргъала.
Акъ шошлукъну илгендире,
Джукълаб тургъан берекетни
Къачырадыла ала.
Кюн аманны къаргъалары,
Тохтамайын къар-къурлары,
Къаралта джерни, кёкню,
Джаялла ётюрюкню.
Къыш келгени – ол кертиди,
Къуш ёлгени – ётюрюк.
Къуш эшитсе бош хапарны,
Талайынгы ёлтюрюр.
Кюн аманны къаргъалары,
Кюн аманны къаргъалары,
Сиз этесиз аман джора,
Юреннгенсиз джюрек джара.
Бу шошлукъгъа, бу акълыкъгъа
Джарашмайсыз сиз аз да.
Сиз айтханча кюн бузулмаз,
Бизге насыб – къыш, джаз да.
Джылны къайсы чагъында да
Барды къууанч, Орайда.
Кюн аманны къаргъалары
Думп болугъуз былайдан.
ИГИ СЁЗНЮ КЮЧЮ
Бир кёбмю керекди
Кёлтюрюр ючюн кёлюн адамны?
Башха зат бла болушалмай эсенг да,
Бир иги сёз айт.
Бир иги сёз – айтылгъан – адамны кёлюнден,
Сакъларгъа да болур башханы ёлюмден.
Адам башланады Сёзден.
АНЫ КЕЛТИРЛИК АДАМДЫ
Ассы адамла асры кёбден –
Бу биз джашагъан джандет джерге –
Джети къат чууакъ Кёкден
Къоркъама келир деб палах.
Адамны ууу, зараны
Джер бла къалмай, Кёкге да,
Кёкге да джетеди энди –
Чамланмай къоярмы Аллах?!
Атомму, аурууму къурутур дунияны,
Чексиз Аламданмы келир ёлюм –
Айталлыкъ болмаз аны.
Ахырзаман
Джети къат джерденми чыгъар,
Джети къат Кёкденми энер –
Билмейме. Алай а,
Аны келтирлик адамды –
Ол затха джокъду ишегим.
ЭРШИ ЗАМАНЫ ДЖОКЪДУ ТАБИГЪАТНЫ
1
Къартлыгъы да ариуду табигъатны:
Къарачыгъыз кюз арты чегетге –
Унутдурурча дуньяны-ахратны,
Къалай нюрлюдюле терекле.
Ёргерекде уа агъарады тау –
Джаш-къарт эсе да, билмезсе аны.
Мени кёб къыйнаса да джашау –
Не насыбды кёргеним дуньяны.
2
«Къайры кетдиле бояулары чапракъланы?.. ».
Бир джукъгъа да – кёчге;нле ала назмулагъа.
Берекетлери джетерикди аланы
Таб, энди келлик тёлюлеге, заманлагъа.
Китаб чапракъланы араларына
Саргъалгъан терек чапракъланы салама.
Къагъытда агъачны сезелле ала,
Джашлыкъларын, джашилликлерин а – назмулада.
Тюбейдиле былайда ёлюм бла джашау:
Кесилген терекденди китабны тёнгеги,
Джаны, джюреги уа – назмуладанды.
Къысхамы, узакъмы болур китабны ёмюрю?
Сау джыртарламы назмула кийимлерин?
Эски китабдан джангы китабха кёчерлеми?
Огъесе китабны тышы да джыртылгъынчы,
Ёлюбмю кетерле ала ичинде аны?
3
Чапракъ арта тургъан терекге къарайма.
Назмудан сёзле да бир кюн алай,
Юзюлюб, чачылыб, думп болуб кетселе,
Не зат къалыр шийирден-назмудан?
Ол заманда Акъ сёз къара сёзге бурулур.
Бурулурму? Ишеклиме анга да.
Ёзге, терекгеча, назмугъа да келеди къач.
Ёледиле сёзле, тилле, адамла, халкъла да...
4
Чапракъ арта тургъан терекге къарайма.
Халкъ да бир кюн къалса алай – сёзсюз, тилсиз,
Неге бурулур миллет,
Миллет дерча джугъу къалырмы?
5
Къарайма кюз арты чегетге –
Эски китабны ачханча болама.
Кюнден кюннге джууукъ бола Кёкге,
Къанатланама, назмуланама.
Эрши заманы джокъду табигъатны:
Къарачыгъыз кюз арты чегетге –
Унутдурурча дуньяны-ахратны,
Къалай ариудула терекле.
Ёргерекде уа агъарады тау –
Джаш-къарт эсе да, билмезсе аны.
Мени кёб къыйнаса да джашау –
Не насыбды кёргеним дуньяны.
ДЖАТТАЙНЫ КЪЫЛЫЧЫНДА ДЖАЗЫУ
Аллахны аты – ауузларында,
Ёледиле халкъ, джурт ючюн джигитле.
Дагъыда табыладыла итле
Къара джагъаргъа кюрешген алагъа.
Амантиш итле, сынджыргъа уруб кеслерин,
Чабадыла, къошулуб душманнга.
Ол джауланы бирин къоймай къырырча,
Я Аллахым, бир кюч-къарыу бер манга.
СТАВАНГЕР
Не къыш чилле, не джай чилле джокъ –
Хауасы джумшакъды алай.
Тынчлыгъынгы бузмайды джукъ –
Къралы да, джуртуча, къолай.
Джыл узуну ёседи кырдык.
Семизден джюрюялмайла малла.
Къайры къарасанг да – рахатлыкъ-тынчлыкъ:
Ышармай сёлешмейле адамла.
Акъ джелпекле баралла тенгизде,
Джюзедиле къайры эсе да, агъара.
Мен да суугъа секирирча болама,
Тик джагъадан къарай туруб алагъа.
Кюрешеди чайкъалмазгъа тенгиз да –
Тынчлыгъымы излемейди бузаргъа.
Насыблыма мен былайда элсиз да –
Бек разыма джашауума, къадаргъа.
Тенгиз къушла учадыла башым бла –
Ангыларыкъма кёб турмайын тиллерин.
Ант этеме Терегим бла, Ташым бла,
Уллу Аллахдан джангыз бирди тилегим:
Былайдача, хар къайда да, инсанны
Тохтамасын тирилиую, джашнауу.
Табигъатдан, къралдан, не адамдан
Къоркъуу болмай, аз да заран джетмей,
Мелхум болсун, рахат болсун джашауу.
ЭКИ КЪАУУМ
Сёз тюрлендиргенди адам улуну.
Тюрленирге унамагъан къауум а –
Сёзню тюрлендирирге кюрешгенди, кюрешеди.
Ма ол эки къауумну –
Сёз тюрлендиргенла бла
Сёзню тюрлендиргенлени –
Арасында барады къазауат.
ДЖАН ДЖУРТХА КЪАЙЫТА
Кёрюб алда насыбны, къууанчны,
Джаз таба барама ичи бла къачны.
Урады джел, этеди шылпы,
Чегет силкинеди, юркгенча джылкъы.
Сары чапракъла толтуруб юсюмю,
Джашил сагъышла уа – кёлюмю, эсими,
Барама къачны ичи бла – джазгъа.
Джазыуун – шайыргъа да! – тынч тюлдю джазгъан.
Джазыуну, назмунуча, тынч тюлдю джазгъан.
«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей,
Къачдан чыкъсам да – тюберикме къышха.
Къыяма къышха да джалынмам дегенлей,
Барама, кюч ала Терекден, Ташдан.
Къачхы чапракъладанды тонум юсюмде...
Къышхы сууукъдан къутхарырмы ол?
Алай а, сюйюмлю джаз болуб эсимде,
Юзюлюб къалмаз бу мен баргъан джол.
Къадар къач ала чыгъаргъанды джолгъа –
Къачы, къышы бла сынарыкъды мени.
Джыгъылыб къалмай, ёталсам аладан –
Джап-джашил Джаз, мен кёрлюкме сени.
Ёталмагъаннга уа къачдан, къышдан –
Джаз джокъду. Керекди чыдаргъа.
Юлгю ал, джюрек, Агъачдан, Ташдан!
Тыйыншлы бол сынаугъа, къадаргъа.
Керти дуния сакълайды алда,
Бу дуния – сынауду: сынауду неси да.
Келликди Ахыр къайсы ёмюрде, джылда?
Аны билген – бир Аллах кесиди.
Биз а къачдан, къышдан да ётюб,
Чыгъаргъа керекбиз Джазгъа.
Джан джуртха къайытыргъа керекбиз,
Къайытхан кибик Кавказгъа.
КИМДЕН, НЕДЕН ДА КЮЧЛЮДЮ ЗАМАН
Чапракълары агъа юслеринден,
Джагъа терекле къалтырайла джелде.
Къобан – чапракъланы ташайтады кёзден –
Сюреди аланы узакъ джары, тенгизге.
Терегинден айырылса чапракъ,
Джелге, джерге, суугъа, отха да болады аш.
Болджал джетсе, айырылмай да не этсин –
Къачдан, къышдан да къалай болалсын баш.
Кимден, неден да кючлюдю заман –
Ашайды тауну, къаяны, джюрекни да.
Эте джылауун Ташны, Адамны, Терекни да,
Мен да – аладан бириси – къарайма джагъадан.
Заман да бирча къатылады бизге:
Таш къатыракъды – чыдайды бегирек.
Илинмек аджал джетмесе,
Терек да адамдан джашайды кёбюрек.
Алай а, эртде-кеч болса да,
Барыбызгъа да келеди ёлюм.
Ёлмесенг да – къартдамы болмазса:
Тауусулады, бир кюнча, ёмюр.
Тырнакълаб, ташха тамыр ийиб,
Бутакълары бла уа Кёкге къадалады агъач.
Алай а, ёзенде кибик, анда да –
Мийик къаяда да – аны табады къач.
Назму сёзюм бла Джуртха, Тилге,
Терек къаягъача, къадалама мен да.
Тынгылайдыла, сезиб боллукъну,
Нарат да, бусакъ да, эмен да.
...Джашил терек – бериб тургъан къууанч –
Бурулады сал агъачха, къабыр къангалагъа.
Таш да сын ташха бурулады...
Бирге къалабыз ёлгенден сора да...
Алкъын а саубуз. Таш, Агъач эмда Адам –
Къарай, кетиб баргъан суугъа,
Къарай, сууда баргъан чапракълагъа, –
Сюелебиз суу бойнунда, джагъада.
Огъесе, эскертмеле болурбузму биз –
Сын-суратлары Адамны, Ташны, Терекни?
Огъай, биз джансыз эскертмеле болсакъ,
Къайгъы былай талармы эди джюрекни?
Бурулгъунчу къабыргъа, сал агъачха, сын ташха,
Джашау ючюн этерикбиз къазауат.
Джашаудан кете, бу джарыкъ дунияны
Артда къалгъанлагъа этерикбиз аманат.
НЕ САКЪЛАЙДЫ АЛДА?
Хакъ сёзню айтхан имам бла,
Акъ сёзню айтхан поэт –
Джандетлени эшиклери ачыкъдыла сизге.
Алай а,
«Афендини айтханын эт да,
Этгенин этме» деген сёз эшиме тюшсе,
Джаханим да кимлени сакълагъанын ангылайма.
ХОНШУ БОЛУРУМ КЕЛЕДИ КЪАЯДА ТЕРЕКГЕ
Арыгъанма адамладан.
Къачыб аладан,
Кетерге излейме таугъа, чегетге.
Хоншу болурум келеди къаяда терекге.
Чегетинден айырылгъанды ол,
Джуртундан а – огъай.
Мен да джашаргъа излейме алай,
Къыйын эсе да, Терек сайлагъан джол.
Ашыкъмайма не кёрге, не тёрге,
Кетерге да – не кёлден, не кёзден.
Джангыз – излейме чыгъаргъа ёрге,
Къутулургъа къайгъыдан, сёзден.
Сукъланама къаяда терекге –
Ол турады Кёк бла чекде.
Къанатлы джанлагъа бола къонакъбай,
Ёмюрю джашайды алай.
Чегетде болгъан тарлыкъдан, зарлыкъдан да,
Къутулгъан насыблыды ол.
Мычхы, балта къоллу адамладан да –
Мизкёз, малкёз къауумдан – къутулгъанды ол.
Джаны, кёлю къыйналыб турмазча,
Аллай бир къая кимге да керекди.
Къыйын кюн кёл этген манга
Ата джуртда Таш бла Тере;кле.
Ала – табигъат эмда китаб.
Ала – ёзюм эмда сёзюм.
Кёбдю джюрекде джара бла таб...
Берген а сабырлыкъ, тёзюм –
Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда.
Алагъа, къаяда терекге да береме салам.
Алагъа ушаса адам –
Джукъ болур джокъдан,
Джокъ болмаз джукъдан.
Арыгъанма адамладан –
Аланы сёзлеринден, къайгъыларындан.
Айырылыб аладан,
Ёрлерим келеди джети къат кёкге,
Хоншу болурум келеди къаяда терекге.
Эрлинг КИТТЕЛЬСЕН
Норвегияда 1970-чи джыл чыкъгъан назму китабы бла белгили болгъанды. Андан бери аны кёб китабы басмаланнганды. Хапарчыча, драматургча да уллу фахмусу болгъаны ачыкъланнганды. Аны бла бирге, буруннгу скандинав ёмюрню тин хазнасын ачыкълаб, эски норвежчадан бюгюн джюрюген тилге кёб затны кёчюргенди. Аланы арасында буруннгу норвеж эпос «Эдда» энчи орун алады. Араб, къаджар, шумер тилледен кёчюргенлери да кёбдюле. Эрлинг назмуну, драматургияны да тилин джангыртханлай, байындыргъанлай барады. Скандинавияны тышында да — Батыда, Шаркъда да — белгилиди Эрлинг. Ол кёб адабият ёчге тыйыншлы болгъанды. Норвегияны эм онглу джазыучуларындан бириди.
Erling KITTELSEN. KAUKASUS
Allerede for 20 ;r siden ble jeg opptatt av alanerne, det skyldtes at dette folket i sitt store Nart epos, har en del navne- og andre likheter med v;r norr;ne heltediktning (Edda) fra 800-1000 tallet. Ti ;r seinere kom jeg i en russisk billedbok over et bilde av et tempel, bygd av alanere p; 600-tallet, tror jeg, som til forveksling liknet akkurat de f;rste tempelkirker i Kaukasus-omr;det, at de var f;rst ute med s;nne kirkebygg. Mens jeg har tenkt i mitt stille sinn, uten ; ha noen stor kunnskap om det, at alanerne var f;rst ute, og at deres gudshus godt kunne representere flere religionsformer. Inntil de ble prydet med korset og annektert av kirkesamfunnene. Jeg tenkte ogs; at det m;tte v;re fint ; m;te en alaner en gang. S; bare for et par ;r siden leser jeg en diktbok i norsk oversettelse fra russisk, originalspr;ket ogs; gjengitt, av Bilal Laypan, og da det er sv;rt gode dikt, leser jeg innledningen av oversetteren, og plutselig leser jeg at han har alansk opprinnelse og er fra Karatsjai (hvordan b;r jeg staveK p; norsk?), en by og et omr;de medsitt eget spr;k som denne dikteren bruker. Til alt overm;l bor han sammen med sin s;nn Alan i Stavanger, den norske oljebyen p; s;rvestlandet 500 km fra Oslo hvor jeg bor. Jeg flyr da til Stavanger og m;ter mine alanere og har en givende samtale med dem. N;r jeg s; sender dem mitt dikt "Kaukasus", sier Bilal at han vil oversette det til karatsjaisk, til min store glede, og jeg ser fram til mer kontakt og dialog med dem og denne kulturen.
Эрлинг КИТТЕЛЬСЕН. КАВКАЗ
20 джыл мындан алгъа мен алан тариххе эс бёлюб башлайма. Чуруму - «Нарт» эпосда алан халкъны юсюнден айтылгъан бла норрёнланы* «Эдда» сагаларында* айтылгъанлада кёб ушаш зат барды. (Норрёнла* — Баты Норвегия бла Исландияны бир кесегинде 700-1300 джыллада джашагъан халкъладыла; сага* — тулпарланы юслеринден назму халда айтыула).
Алгъаракъда, андан бери бир он джыл бола болур, бир орус китабда 600-чю джыллада аланла ишлеген клиса шекелли бир суратны кёреме. Кавказ джанында болгъан клисалача эди ол. Архитектурадан, динден да терен хапарлы тюлме, алай а, кёлюме келгени: ол мекямла аланла табыныучу юйле болуб, артда христианла къачланы тагъыб, клисала этген болурла аланы. Аланлагъа бир тюбер эди дей келеме да...
Талай джылны мындан алгъа бир назму китаб тюшеди мени къолума. Бир чапрагъы орус тилде, бир чапрагъы да — норвеж тилде. Бек иги назмула эдиле ала. Ал сёзюнде джазылгъандан ангылайма — автор Лайпанланы Билал - алан къанлы Къарачай джуртданды. Ана тилинде джазады. Бираздан а билеме — поэт, джашы Алан да биргесине, Ставангерде джашайды. Мен джашагъан Ослодан ол шахар 500 км узакълыкъда болса да, алан къарнашларымы кёрюр ючюн, терк джолгъа атланама. Бек хайырлы тюбешиу болгъан эди...
Бираздан Кавказ поэмамы ийген эдим да, Билал аны къарачай тилге кёчюргенди. Норвеж-къарачай культура байламлылыкъ бегий барлыкъ болур деб умут этеме.
Норвегия, Осло
Erling Kittelsen. KAUKASUS / Эрлинг Киттельсен. КАВКАЗ
Норвеж тилден кёчюрген Билал ЛАЙПАН
97
Кюнден толу къачхы джарыкъ
Эски къалагъа тийиб алгъа,
Андан да – къая башындан –
Барсча тигелей келиб,
Ачыкъ къабакъ эшикле бла
Ара шахаргъа кирди да,
Аз-аз кёлюн джарытды
Сакълагъан халкъны къарангыда.
98
Кавказ мийик таулары бла
Кюн джылыуну тыяды да,
Хар келгенни, байрамгъача,
От джагъасына чакъырады;
Тейри онг берсин хан къонакъгъа –
Келалгъаннга от алыб,
Мийик кёкден, къарангыдан.
99
Къыбыладан, шималдан да тёгюлген
Сейир джырлагъа къулакъ салыб,
Къара тенгизни джагъасында
Джашил таулада уяларындан
Къанатлыла, къанатланыб,
Кёлтюрюлдюле да ёрге,
Кёк шошлукъгъа ташайдыла.
100
Кёк тахтасындан къарай джерге,
Къанатлыла келтирген макъамгъа да тынгылай,
Джер джюзюнде аны адамлары
Не этгенлерин да ангылай,
Аны кёзю-къулагъы болгъан къанатлы джыйынны,
Джангы борч салыб, ашыра ызына,
Джокъдан джукъ эте, сынайды Тейри.
101
Дуния сёлешеди Табигъатны,
Къадарны хакъындан неда
Бир бош затны юсюнден –
Адамны Узайгъа учханы дегенча;
Дуния малны, дуния сёзню сюрюб,
Умут этедиле сатыб алыргъа
Дунияны, ахыратны да.
102
Игилик кетгенинде, аманлыкъ тамыр ийди,
Инсанны джюрегин, джанын да къуу эте.
Кёкге джууукъ къанатлылагъа да, аланы джырларына да
Киши эс бурмады. Сюрюлген джер,
Къабугъу сыдырылгъан терекча,
Ёзюню теренинден тауушсуз къычырыкъ этди, тилек этди,
Алай а, халкъ «амин» дей билмегени себебли,
Тилеги къабыл болмай къалды.
103
Уллу Раманы тахтагъа чыкъгъан
Кюнюн байрамлай тургъанлай халкъ,
Патчах, джорукъну бузуб,
Джыйылгъанланы да мыдах эте,
Кичи юй бийчесини сёзюне тынгылаб,
14 джылгъа Элден къыстады аны –
Чегетде джашаргъа буюрду;
Сита сюйгени да аны бла кетди.
Къарнашы да айырылмады андан.
Къалабалыкъны унутдурду шошлукъ.
104
Ала къурман этген зат бары –
Отда джауча кюйдю,
Балча эриди кюн тюбюнде;
Къадарны алгъыш аягъына келишмеди -
Бошуна чачылды, тёгюлдю:
Къадарны алдаргъа этилген къурманлыкъ
Къабыл къалай болур?
105
Тейриге джууукъ болабыз деб,
Къаядан чынгагъан насыбсызла да,
Къанатлылачамы учаллыкъ эдиле?
Алданнган, къарангы джахилле
Къалай боллукъ эдиле Кёкге джууукъ?
Аланы джанлары айланадыла энтда
Джансыз Айны учуб тёгерегине.
106
Чыгъышдан келген тин
Къаджар тилде айта назмусун,
Шын тургъан атха ушаш таулада
Къанатлы макъамланы эшиталмады;
Джангыз къанатлы джыйын
Кёк бла джерни чегинде
Ол ангыламагъан тилде джырлай эди.
107
Джаз аздан да башланады,
Алай а, ол бурулур ючюн джазыугъа,
Кёл тенгизни акъджал токъунлары
Шын туруб, Унух файгъамбарны кемеси тохтагъан,
Тау тёппелени къарларын джалаб,
Гималайча мийикден,
Ызларына эниб, рахатланыб,
Назму тизгинлеге бурулуб,
Керекдиле тохтаргъа ёмюрге.
108
Къауум – джангыздан кючлюдю,
Алай а, джангыз - тюзлюк бла болса,
Тейри адамына бурулады ол –
Тейри аны джанында болады да,
Къауумдан кючлю болады джангыз.
Аны джолун джарытады джулдуз,
Къазакъ бёрю да къошулады анга –
Къарангы тыялмайды атарын тангны.
109
Рама, джюрегинде къайнай тургъан от
Тышына къуюлады деб да къоркъа,
Джан нёгери бла эмда къарнашы бла
Орман чегетге ташайды.
Аны анасы – Табигъат –
Аны кёз джашларын аязы бла сюртдю да,
Къызгъан бетин, башын да сылаб,
Адамдан толу джокълукъгъа –
Джашауну тирилт деб, ашырды.
110
Ёлюмге башхасы джокъду –
Къушмуса сен, кёкде учхан,
Огъесе бёрюмюсе, джерде чабхан.
Ситагъа уа барды башхасы –
Анга керекди джашау –
Къуругъан сууча тюл, –
Толгъан Айча.
111
Узайда кеме, учхан джулдузгъа тийиб,
Къуш тюгюнлей чачылгъанды.
Ёлгенди къанатлы адам.
Не этсин энди Сита:
Кёз джашлары джангурдан да бек
Джибитедиле джерни, алай а
Кюн таякъ алагъа тийиб,
Джанкъылычны къуралмайды –
Къууанч джыламукъла тюлдюле ала.
112
Умут джилтин да къалмагъанды
Энди джюрегинде Ситаны.
Алай а Рама сауду – ол тириледи –
Ситаны кёз джашлары тирилтедиле аны.
Ситадан а – къалады джангыз
Аламны титиретген сыйыт-къычырыкъ.
113
Энди табигъат болгъанды къуу:
Ичерча тюлдю суу –
Тауушу, татыуу, барыуу да джокъду аны;
Терек чапракъла да шууулдамайла –
Сын болгъан кёзюуюдю дунияны:
Айгъа ушаб къалгъанды джер,
Къуралгъаныча чачылгъанды джыр.
114
Алай а, джюрек тирилсе,
Тёгерек да тюрленникди,
Къоркъуу да илгенникди,
Къайытырыкъды патчах да артха,
Джаяу да минерикди атха,
Къуу джерге берекет келликди,
Ёзге, алкъын, алгъынчады хар не.
115
Алан шахаргъа тёрт дуниядан
Саркъадыла: атлы, джаяу да;
Тау суула, джашил аязла, къачхы джелле да;
Тарих кёрюнюуле, бюгюннгю джангылыкъла да;
Алай а, не уллу къалабалыкъ да
Бузалмайды Акъ тауну шошлугъун.
116
Аланияны джандет джеринде
Ишлегенликлерине бир талай храм,
Аны ючюннге къара халкъ
Эски динин этмеди харам,
Тейрисин унутмады адам:
Тейрисине бла тюрк тилине
Кертилей къалды.
117
Заманнга бойсунуб къалмай,
Бойнунда къачы болгъан да,
Джангыз Терекни тёгерегине айланыб,
Кёкден, бурунча кёб зат тиледи,
Тилеги толмай къалгъанында уа,
Терслик къачдады деб,
Къачын храмгъа къайтарды да,
Рахатлыкъ табды кёлю.
118
Къаджар тилде сёлешген бир къауум келгенинде,
Тюрк тилде сёлешген джамагъат,
Башха тилли ууакъ къауумлагъача,
Анга да берди эркинлик
Сюйген динин тутаргъа;
Тейри адамы болургъа излемегеннге да,
Къатылыкъ джокъ эди.
Ахыры неге келтирди аны да?
119
Бий Тейриге табынмагъан джамагъатны
Ахыры хорланмай мадар джокъду:
Бёлюннген халкъны
Къыргъан, джесирлеген да тынчды.
Ёзге ол затха сагъыш этмей,
Ичи гырын болгъан Шошлукъгъа батды –
Батыгъа, Чыгъышха да бойсунмаучу халкъ.
120
Шахаргъа кёчген Эл
Дженгил тас этеди адетин;
Джангы адетлеге да юреналмай,
Кёб заманны къыйынлыкъ чегеди.
Башха диннге кёчген а
Шахаргъа кёчгенча тюлдю –
Джан, санча тюрленмейди дженгил.
121
Аламны эки къаршчы джаны
Бир-бирине тюбеселе,
Не бир джангы дуния къураллыкъды,
Не эски дуния чачыллыкъды да,
Уллу къалабылыкъдан сора,
Къабыр шошлукъ кючлерикди тёгерекни.
122
Дуния мал - къул этеди шахарны;
Сатыу-алыу – майдандан къаннга кёчеди.
Адамны сагъышы ол болады кюндюз-кече да.
Бу кёзюуде келеди душман да –
Малы къутхармайды джанын адамны.
Къуру джер къайгъылы инсанны
Джер джутады. Кёк да болушмайды анга:
Тейрисин унутханнга болушурму Тейри?
123
Къанатлы атны арбагъа джегиб,
Къанатларын джараусуз этсенг,
Ол сени Кёкге чыгъарырмы,
Элтирми Тейриге джууукъ?
Тубандан кёрюнмейди джукъ,
Чарс басханды кёзюн адамны.
Энди чёб да кёбдю абындырыргъа аны.
124
Акъ Таудан Къара тенгизге
Чынгаб джууунуучу нартла
Бир къайытмай эселе артха,
Эл тюб болургъа башлагъанды.
Къара булут къонннганды башлагъа да.
Не медет, Кёкге кетгенле
Къайытмайла андан.
Джууукълашханды ахырына заман.
125
Юйлени эшиклерине салыб кирит,
Терезеден къараб тургъанла,
Къалай тыярыкъдыла къара джарыкъны –
Ол терезе бла келеди кириб.
Къара джарыкъ джутады
Юйде чыракъны, кёкде Айны да.
Эслей тургъанлай аны да,
Тейрисин эсгерген азды.
126
Тюшюндюрюр ючюннгеми керекди:
Тау джарылыб, чачылыргъа от,
Неда, душман келиб, бёлюнннген халкъны
Къырыргъа эмда сюрюрге джесир этиб?
Не да – эмина, ёлет дегенча ауруула
Къояргъамы керекди халкъны шындык этиб?
Бары да болгъанды – от ырхы келгенди таудан;
Сау къалгъан да, джесирге тюшгенди джаугъа.
Ауруула да талагъандыла халкъны.
Дагъыда Тейри джазыкъсыннганды аны.
127
Джангыдан башланнганды джашау.
Биягъынлай агъаргъанды Тау.
Юй оджакъладан чыгъады тютюн.
Сейирсиндирген а бютюн:
Халкъда джокъду энтда бирлик:
Эсни, ангыны кимди берлик,
Хакъ бла болургъа унамай эсе халкъ?
128
Халкъ джуртуна къайыта билгенди.
Къошулгъанла да кёбдюле анга.
Джангы къайгъыла, джарсыула энди
Тынчлыкъ бермейдиле анга.
Тюрленнгенди аты шахарны,
Андан да бек – магъанасы.
Алай а тил – тюрк тил, алан тил – сауду:
Ата джуртну олду багъанасы.
129
Тауну бузун джалаб, сууун ичиб,
Ёсгенди нарт улусу Къара-Шауай.
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да –
Джуртда айнырыкъбыз» дегенди Къарачай.
Къара булутла кетгендиле таудан.
Ёлюб тирилген халкъ – сен,
Энтда ненча сынаудан ётериксе?
130
Джол а узакъ эди къалай.
Джарытса да аны джулдуз бла Ай,
Абыныргъа да тюшдю,
Сюркелирге уа – огъай.
Къанатын элия кюйдюрген къуш да,
Аягъы къабханда къалгъан джанлы да
Эсге тюшюре эдиле халкъны.
131
Рама бла Сита 14-джыллыкъ сюргюнден
Джуртха къайытыб, джашау этгенча,
Къайытды Къарачай да джуртуна,
Отдан, джалындан да ётюб.
Зулмуну хорлагъан тынч болмаса да.
Джарала сау болсала да, табла къалдыла.
Кёбле ёлдюле, къалдыла узакъда.
Ёлмеген – умут эди джангыз.
132
Чингизхандан, Темирден, Къурчдан да
Кючлю эди халкъны джаны.
«Эл ашагъан эмегенден
Эл Тейриси кючлю» деб,
Бош айтмагъандыла нартла.
Кесек-кесек болгъан къауумла,
Къошулуб халкъ болур ючюн,
Къайытдыла артха, джуртха.
133
Энди джарыкъ Тейриден-Кёкден,
Келди джарыкъ Таудан, мийикден
Чыкъды джарыкъ Ташдан, Терекден.
Кёк-акъ-джашил бояулу байракъ
Кёлтюрюлдю ёрге, ётдю тёрге,
Халкъ баш урду бир къудуретге – Тейриге.
134
Сталинни къабыры къычыра болур:
14-джыллыкъ сюргюнден
Къайытханча Рама бла Сита,
Къайытды Къарачай.
Шахарына атады атын.
Джуртунда табарыкъды хакъын.
Таулары мийик, суулары таза...
Кёб къалмагъанды халкъ болургъа азат.
135
Къуру гырджын бла джашамайды адам.
Къарачай алан халкъ –
Шимал Джолну халкъыча,
Джюн (Рун) джазыуланы билген халкъ,
Аланы ташлада керкген халкъ,
Скандинав къауумну къарнашы,
Тейри халкъы, адамы,
Муссадан, Иссадан да хапарлы
Ахырында хакъ диннге къайытмагъанды бош.
Бара-бара тюзеледи къош.
136
Бар эселе Дин-Тил-Джурт
Аман болмаз кёл. Эл
Къуралыр джангыдан. Алгъындан да
Кючлю болур ийман.
Къуру гырджын тюлдю джашатхан адамны.
Сыйратдан ётген халкъ биледи аны.
Ол билимди къутхарлыкъ аны.
Къарачай джашар.
БУ ДУНИЯ
Суу. Таш. Терек.
Джер. Хауа. Кёк.
Джансыз эмда джаны болгъан:
Джюзген, сюркелген, джюрюген, учхан...
Эмда – Адам.
Ол да – аладан.
КЪОРКЪАМА ЧАМЛАНЫР ДЕБ КЁК
Таджал кърал оюлгъанында,
Илинмек аджалдан джоюлгъанла,
Не эсе да болгъандыла кёб.
Кючмю эди тыйыб тургъан бизни?
Аздыла ангылагъанла Сёзню...
Къоркъама чамланыр деб, Кёк.
Кёбдю
Бир-бирин алдагъан, марагъан,
Бир-бирин тонагъан, къыргъан...
Хазырмы болуб тура эдик
Болургъа джаныуар, хайуан?
Не хайыр
Палахны айтыудан, санаудан?
Халкъ ёталмаса сынаудан –
Тюб боллукъду дуниядан.
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз
Бюгюннге дери да келгенди сынала.
Чингисханла, Темирле, Къурчла да бюгалмай,
Адамгъа, Халкъгъа келгенбиз санала.
Сюргюнледе да тюб болуб къалмай,
Неда – болуб къалмай манкъуртла,
Дуния малгъа, тыш джерге алданмай,
Къайыта билгенбиз Джуртха.
Сойкъырымны, сюргюнню къатында –
Ол зулмуну-зорлукъну къатында –
Не къайгъы, палах барды бюгюн
Биз джуртубузда болур кибик джокъ?
Седиретирча адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны,
Бу ёлюм къоркъуу келеди къайдан?
Аны чурумун табыб, амал этмесек,
Тас боллукъбуз, кёблеча, дуниядан.
КЪАЯДА ТЕРЕК
Хорлата тебресе кесин
Къайгъыгъа джюрек,
Кёзюме кёрюнеди мени
Къаяда терек.
Къара къаяда джап-джашил терек:
Мийик Кёк — тюню, тюшю.
Джай чилледе кюйюб къалмай,
Къыш чилледе къалмай юшюб,
Турады, болмайын къуу.
Чыдайды джелге, бораннга да.
Къутулгъаннга да
Джерде мычхыдан, балтадан -
Кёкде барды къоркъуу:
Кёк кюкюрейди, джашнайды, чартлайды...
Терек барына тёзеди, чыдайды.
«Отдан чыкъ да — джалыннга» дегенлейди,
Терекни джазыуу:
Не Джерде, не Кёкде -
Джокъду анга тынчлыкъ.
Алай а,
Тамыр ийиб ташха, къаягъа,
Ёлюмге бой бермей,
Кюрешеди джашаргъа.
Бирде акъ булутла болалла къонакъ,
Бирде къара булутла басалла юсюн.
Ол а — бирча кёгергенлей турады,
Джайгъа, къышха да хорлатмай кесин,
Къууанчха, бушуугъа да хорлатмай кесин.
Буруннгу таулугъа ушайды -
Бошлаб къоймайды кесин.
Хорлата тебресе кесин
Къайгъыгъа джюрек,
Кёзюме кёрюнеди мени
Къаяда терек.
Алай къадалыргъа керекди адам да
Джуртуна, Тилине.
Къара къаяда джашил терек,
Къара кюн да, акъ кюн да -
Сен юлгюсе меннге.
ПОЭЗИЯ ТЕРЕГИ
Поэзия тереги — къуру да — джашил,
Чайкъалады Кёкге джете, кеси да.
Болсам да — къара танымагъан — джахил,
Излерелле аны ангым, эсим да.
Аны бла ёрлеб, Кёкге чыгъыучанды джаным,
Бек мийикде джууукълаша Хакъгъа.
Андан а — дуния кёрюнеди джангы,
Джангы сёз да айтырча болама халкъгъа.
Шийир терекни къатында — башха терек неди?
Эки дунияда да анга джетген — не?
Тамырлары джети къат джердеди,
Бутакълары уа — джети къат Кёкде.
Шийир терекни назму чапракълары
Шууулдайла — тынгылачы, къарачы алагъа:
Бир башха мийик дунияны Байрагъы
Эмда Орайдасы-дыла ала.
Шийир терекни кёгетлери...
Алалла сууу, ашы да джанны.
«Бисмилля» этмеген аладан —
Биляллыкъ тюлдю джети къат Кёкню.
Шийир терекни кёгетлери — халал.
Харам адамгъа уа джарашмазла ала.
Дуния мал тюлдюле ала,
Ёмюрде да боллукъ тюлдюле мал.
Алай а, джандет терек да тюлдю шийир терек.
Ёзге аны кёгетинден къабмагъан,
Хакъ сёз бла бирге Акъ сёзню айтмагъан
Джандетге къайыталыкъ тюлдю.
Поэзия тереги — къуру да — джашил,
Кёкге джете, чайкъалады Ол.
Болсам да — къара танымагъан — джахил,
Анга тюберге излер эдим джол.
КЪАЛГЪАНЛАГЪА УШАМАГЪАН
1.СОЛАГЪАЙ
«Огъай, солагъай болургъа
Къоярыкъ тюлме мен сени»,-
Деб, анасы сабийин,
Онгагъай этиб кюреше эди.
«Джюрек да сол джанындады»,- деб,
Дженгалмай эди анасын сабий.
«Ненг да халкъдача болсун»,- деб,
Къазауат эте эди джарлы ана.
Кете тебресем халкъдан терсине,
Ол сабий бла анасы тюшелле эсиме.
Алай а бек керек болса,
Энтда сол къолум узалады алгъа.
Сонг къолум бла джазгъан назмула
Джюрекге джууугъуракъмылла экен?
Не бек кюрешди эсе да джарлы ана,
Халкъдача, халкъча болалмадым мен.
Джуртда Джангыз Терек болургъа меннге
Оноу этилген болуред Кёкде.
Немди артыкъ, не затымды кем —
Билмейме. Алай а,
Халкъча, чегетча болалмадым мен.
Халкъ бла, чегет бла болалмадым мен.
Айырылдым Халкъдан, Джуртдан да.
Джангыз Терекме къачан да, къайда да.
Джуртда — Джангыз Терек эдим,
Тышында да — алай...
Солагъайлай къалады солагъай.
2.АЛТЫБАРМАКЪ
Алтыбармакъ болуб туугъанма мен.
Къалгъанлагъа ушамайма мен.
Алай эсе — не этерге керекди?
Алай эсе —
Артыкъ бармакъларын кесерге керекди.
Артыкъ бармакъларымы кесдиле.
Къалгъан бармакъларым ёсдюле,
Алтынчыларым а — къайда — джокъ.
Сорама уллу болгъандан сора:
-Нек кесгенегиз?
-Сен да къалгъанлача болур ючюн.
Аллах алтыбармакъ этиб джаратхан эсе мени,
Аланы кесерге эркинмелле адамла?
3.1979-1981 ДЖЫЛЛА. НАЗМУЛАРЫМЫ СЮЗЮУ
СЮЗЮУ-ТЕРСЛЕУ:
«В данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения.
Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью, во-вторых, нет четкого классового подхода, в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи, в-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности. Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными».
Назму джорукъну бузаса.
Джорукъну бузаса.
Бузаса.
Поэзиянг — солагъайды, алтыбармакъды.
Солагъайды, алтыбармакъды.
4. ДЖАЗЫУЧУЛА БИРЛЕШЛИГИНИ ОНОУУ:
Керекди: тюзетирге, кесерге.
Тюзетирге, кесерге.
Андан сора, джангыдан къараргъа, сюзерге.
Джангыдан къараргъа, сюзерге.
Къараргъа, сюзерге.
Сюзерге.
АРБАЧЫ БЛА ЧАРХЛА
Тик энгишге
Айланды арба.
Джаш арбачы излемеди
Къартла айтханнга тынгылаб,
Къурушдурургъа чархланы.
«Къарт арбачыла
Къурушдура-къурушдура,
Джаныбыздан этген эдиле.
Джаш арбачы —
Джангы заманны адамы —
Махтау санга,
Бюсюреу санга.
Арба бек къызыу
Барлыкъды энди.
Башыбызгъа бош этсенг а,
Эм аламаты —
Ол боллукъ эди»,-
Дедиле чархла,
Бурула —
Къызыудан-къызыу,
Дженгилден-дженгил.
Терк келген арба
Ауду айланчда.
Аны чархлары
Ёлдюле къууанчдан.
«Азатлыкъ, азатлыкъ» деб,
Этдиле хахай.
Билмейин тохтай,
Тёнгередиле:
Кими Чыгъышха,
Кими Батыгъа,
Кими Къыблагъа,
Кими Шималгъа.
Тёнгередиле
Бирер джары —
Къаллыкъларын билмей
Аман джары.
Кими —
Кетди къаядан,
Кими —
Тюшдю балчыкъгъа.
Кими —
Баргъанлай тёнгереб,
Айланыб башы тёгерек,
Кегейлери сына, джыгъылды.
«Азатлыкъ» деб,
Бегирек къычыргъан чарх,
Азат болгъанында
Не этерге билмей,
Батыгъа тутду джол,
Андан Чыгъышха,
Андан Къыбылагъа,
Андан Шималгъа.
Биринден да табмай болушлукъ.
Шош, бек шош къайытыб ызына,
Арба аугъан джерден
Бир къычырым узакълыкъда
Тёнгереди.
Чарх Оба дейдиле
Энди алайгъа.
Арба Аугъан
Дейдиле ол бир джерге да.
Арба Аугъандан
Чарх Обагъа дери
Атланы чарсха
Чабдыралла энди.
Алай а, алада
Кёрюнмейди
Мен таныгъан
Не адам, не ат.
Мен билген тилде да
Джокъду сёлешген.
Ол арбада келген адамланы
Бири эдим мен.
Менден сора да бар эдиле
Къалгъанла сау-эсен.
Къайдалла ала,
Не бла кюрешедиле,
Джангы арбада алагъа
Орун табылгъанмыды —
Билмейме мен.
Билгеним:
Арбаны аугъанында
Гюнах барды
Барыбызда да.
Билгеним:
Къачан болса да,
Джууабха тартыллыкъбыз,
Барыбыз да.
ТЕНГИЗДЕ БАРДЫ БИР АЙРЫМКАН
Шимал тенгизде барды бир айрымкан.
Джангыз анда табады рахатлыкъ джан.
Ушамагъан джукъмайды ёмюрюнде.
Джан бла тёнгекча, джан бла айрымкан —
Союб къаблагъанча, ушайла бир-бирине.
Не боллугъун билмесем да алда,
Айрымканнга атагъанма: Ай Къала.
Мени бла бирге джашайдыла анда:
Къазакъ бёрю, Джангыз терек, чАйкала.
Аман Ныхытча, къыйынды анга элтген джол да.
Ол айрымкан ушайды къаяда терекге.
Сууукъ шимал буз тенгизден айырылыб ол да,
Узалгъанды джети къат Кёкге.
Бош алдайма — джокъду тенгизде Ай Къала,
Акъ Джангызлыкъгъа айтама алай.
Джангызлыкъ джаздыргъан назму сёзле — чАйкала —
Учадыла, эте къычырыкъ-хахай.
Улуйду къазакъ бёрю айрымканда.
Джангыз Терек да шууулдайды анда.
Къанатлы Акъ Сёз джашайды анда.
Темиркъазакъ — кеси джулдуз — къарайды андан.
Дуния тенгизде барды бир айрымкан.
Къазакъ бёрюню улугъанын,
Джангыз Терекни шууулдагъанын,
Кечеги къанатлыны къычырыгъын,
Джангыз джулдузну джарыгъын
Кёрюрге, эшитирге боллукъду анда.
Болушургъа уа джокъду мадар:
Аны алай джаратханды къадар.
СУУ АЛЫБ КЕЛЕСЕ
Къара суудан суу алыб келесе.
Джанкъылычха ушагъан суу агъачынгда
Толу челекле ауурдула нечик.
Алада:
Кёк — джулдузлары, Айы, булутлары бла;
Джер — таулары, къаялары, кюнбетлери, чегетлери бла...
Джети къат джерден чыкъгъан къара суудан
Суу алыб келесе.
Джети къат Кёк да сыйыннганды челеклеринге.
Джети къат джерни, джети къат Кёкню да
Сезер ючюн, тохтатыб джолда,
Алыб келген сууунгдан ичеме.
Джети къат Кёкден, джети къат джерден,
Джети къат сезимден
Джети къат Сёзюм джаратылады.
Ол сёзню санга айтыргъа деб,
Сени ызынгы тюзеталмай,
Ёмюрюм барады кетиб.
Хар джыл сайын бир айны
Ол къара сууну къатында шатыр къуруб,
Солуб, къарыу алыб, кетиученме.
Эл джокъду. Джангыз
Кийикле, джаныуарла, къанатлыла
Джокълаучандыла энди былайын.
Сенсиз
Аланы бирича болама,
Аланы бирича кёреме кесими.
Къара суугъа келген инсан джокъду.
Джангыз менме
Артха къайтарыргъа излеген заманны.
КЪЫЙЫНЛАШЫУ
1
Тенгиз чайкъалгъанды.
Дууадакъбоюн толкъунла,
Учуб да кеталмай,
Къаралгъан тенгизде да туралмай,
Джагъагъа да чыгъалмай,
Кыскынык этиб,
Баралла ары бла бери.
2
Тенгизге бурулгъан кёлюм,
Не эсе да, тынгысыз болгъанды.
Дууадакъбоюн сезим толкъунла,
Тургъанларыча туралмай,
Учуб да кеталмай,
Кёкге да джеталмай,
Джагъагъа да чыгъалмай,
Къыйынлыкъ чегелле.
3
Дууадакъбоюн сезим толкъунла
Ичимде туралмай,
Тышына чыгъыб да кеталмай,
Кеслеринден, кёлюмден да бошайла.
Дууадакъдан эсе, энди ала,
Джыйын джанлыгъы ушайла.
4
Къалгъанча сенсиз, къалгъанча тенгсиз,
Кёл-тенгиз
Чайкъалады кемсиз.
Акъджал толкъунла, чарсха чабханча,
Бир-бири ызындан мыллык атыб,
Тенгизни къыйырына джетиб,
Шын-шын туруб,
Ал аякъларын джагъагъа салалла.
5
Мен бир джорукъ бла назмугъа джыйгъан
Сезимле-сёзле-тизгинле,
Кебде турургъа разы болмай,
Баш бошлукъларын тас этгенча кёрюб,
Къозгъалыб, ёрге тургъанла.
Дау айталла манга:
«Не эркинлигинг болуб
Такъгъанса бир-бирибизге бизни?
Сен джаратмагъанса сёзню.
Не эркинлигинг барды сени бизге?»
6
Суу ахырзамандан къутулгъан дунияны
Сёз ахырзаман ушайды къурутургъа.
Сёз тенгиз чайкъалады, къатланады.
Джан титирейди, къанатланады.
Неди, кимди къутхарлыкъ дунияны?
Неди, кимди къутхарлыкъ адамны?
Кючлюден кючлю урады джел.
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады кёл.
Толкъунла — мийикден мийик.
Ала ётселе да чекден,
Умут юзмей сакълайма — Кёкден
Адамгъа келир деб салам:
Джерге да игилик,
Юйге да игилик,
Джюрекге да игилик.
7
Къатыдан къаты урады джел.
Чайкъалады кёл. Чайкъалады Эл.
Джашнайды Кёк, чартлайды элия.
Джангырмаса — къырыллыкъды дуния.
Не джангы Сёз келликди да Джерге,
Адам улуну къобарлыкъды ёрге.
Не
«Сёз ангыламагъанла» деб чамланныкъды да,
Барыбызны да сугъарыкъды кёрге.
Кечеге айланнганды заман.
Билмейме, атарыкъмыды танг.
ФОРУМГЪА АЗА САЛГЪАН
СУРАТЛАГЪА КЪАРАЙ, МУЗЫКАГЪА ТЫНГЫЛАЙ...
Джууукълашмаз ючюн дуниядан ахыратха,
Джууукъ болама табигъатха.
Не къадар джууукъ болсам суугъа, ташха, терекге -
Ол къадар джууукъ болама джерге эмда Кёкге.
Табигъат тамадады эмда джашды бизден.
Къарт-джаш болса да — ол башды бизден.
Ол — биз болгъунчу да болгъанды:
Бизни саныбыз, джаныбыз да анданды.
Табигъатданды Хауа да, Адам да.
Табигъатданды сёз да, макъам да.
Табигъат тышыбыздады эмда ичибиздеди.
Табигъат ангыбыздады эмда эсибиздеди.
Къайсы чагъы да ариуду джылны.
Джазы, къачы да, джайы, къышы да сейирле аны.
Ёсер ючюн менде ангы, эс —
Табигъат бергенлей турады дерс.
Тенгизде, тюзде, тауда да
Джашаргъа юретеди ол.
Табигъатдан башланады,
Табигъатха да къайтарады джол.
Ташда, къаяда терек юретеди,
Ташха, къаягъа да иерге тамыр.
Не къыйынлыкъгъа да эрча тюберге,
Чыдаргъа, тёзерге, болургъа сабыр.
Юренеме терекден: джашаргъа, ёлюрге да,
Халкъгъа берирге да — солургъа хауа,
Халкъгъа берирге да — ашаргъа кёгет,
Ахыр кюн а — чыдаргъа балтагъа, мычхыгъа да...
Джашауда болуучанды алай —
Игилик этгенинг этеди аманлыкъ.
Аны ючюн къурумаз адамлыкъ —
Терек юретеди джашаргъа алай.
Табигъатны ёлтюрген — ёлтюреди кесин.
Чегетни къурутхан халкъ,
Алайдан кеси да болады талкъ —
Аны ангылар чакълы уа барды ангысы, эси.
Табигъатын ёлтюрген адам,
Ол — тюлдю адам.
Табигъатын сакъларгъа, тазаларгъа, айнытыргъа —
Буду борчу адамны.
Къарайма табигъатны кесине, суратына да.
Бир кюн бир джетерме муратыма да:
Табигъатча турурма да джашаб,
Къаяда терекге къалырма ушаб,
Къанатлы тау суугъа къалырма ушаб.
Терек чапракъланы шуулдагъанлары,
Суу шоркъаланы шоркъулдагъанлары,
Джырымы сёзю, макъамы болурла,
Мен кетсем да джашаб турурла.
Джыр-назму неди, неденди?
Тилленнген табигъатды ол.
Адам табигъатдан келгенди,
Ары да къайтарлыкъды джол.
Ма алай джууукъду бизге табигъат,
Небиз да анданды, арыды.
Ма аны ючюн къоркъутмайды мени ахырат,
Ма аны ючюн кёлюм да джарыкъды.
АХЫРГЪА ДЖУУУКЪЛАША
Заманым, тауда кийикча, барады кетиб.
Акъ барсым бла Къазакъ бёрюм, джетиб,
Аны тутхан, тохтатхан да этерле.
Алай а,
Тохтатыргъа керекмиди аны?
Заманым, Апсатыны къызыча, барады кетиб.
Аны кюнлерин, айларын, джылларын да,
Ёлтюрюр керекли къалмадым мен...
Аны ючюнмю келе болур джырларым да
Бийнёгерни джырын.
Бирди Тейриси адамны, заманны да.
Биле тургъанлай аны да,
Кетгенча менден ангым, эсим —
Берилген болджалны къысхартама кесим.
Заманым ётгенлей джер-кёк ауушдан,
Кюртле юзюллюкле салах тауушдан.
Болсам эди джашаб ауушхан —
Къыйналмаз эди манга джамагъат.
Кетиб баргъан заманымы ызындан —
Чыгъыб баргъан джанымы ызындан —
Къарайма. Хырылдайды барс, улуйду бёрю.
Джети къат Кёкде сакълайды Тейри.
Не айтырымы билмейме Анга.
Аманны кеминде чыгъама тангнга.
Кёреме, къайры къарасам да, аны —
Джууукълашыб келген ахырзаманны.
Башханы заманын ёлтюрген къой,
Кесини заманын къысхартхан да — мурдарды.
Джашаугъа хыянат болгъанла — бары,
Бийнёгерча бошарыкъдыла джашауларын.
Бийнёгерча, кетеме джашаудан.
Ол ана къарнашына марал сют излей,
Бегигенди къаягъа. Мен а не излей,
Джетдим джашау-ёлюм ырджыгъа?
Бири хырылдай, бири да улуй,
Чабадыла барс бла бёрю.
Заманым кетди, джан алыучу джетди...
Энди не айтыр манга Тейри?
Мен да не айтырма Анга?
ШИМАЛДА ТИЛЕГИМ
Бурулуб Къыбылагъа Шималдан
Къылама намаз.
Биринчи тилегим Аллахдан:
Джашасын Кавказ.
Адам улугъа, бютеу дуниягъа
Излесем да насыб,
Ата джуртсуз а, Ана тилсиз а —
Болурем джазыкъ.
Шимал Джолда мен тюбейме
Джюз тюрлю инсаннга.
Аллахны джюзюнчю атын
Излегенча ала,
Излейдиле ёз джуртларын
Эмда тиллерин...
Аланы кёре, уллу Аллахдан
Дагъыда тиледим:
«Бир адамны, бир халкъны да
Джуртсуз, тилсиз этме.
Бир адамны, бир джуртну да
Тилсиз, джуртсуз этме.
Бер адамгъа Къалам, Китаб.
Ол джазыуун джазар кибик,
Тилин, джуртун сакълар кибик,
Бер адамгъа Къалам, Китаб».
Мен бошаргъа къылыб намаз,
«Эртде бергенме,- келди ауаз. -
Аласыз джашагъан халкъ -
Дуниядан болады талкъ».
Кёлде къанай джара эм таб,
Мен къарадым Джуртум таба,
Мен къарадым Халкъым таба:
Къайда Къалам, къайда Китаб?
ДЖЕТИ ЭЛИБДЕН КЪУРАЛГЪАН СЁЗ БЛА...
Мен Шимал Джолда баргъанлы — джети джыл.
Джети джылгъа джазгъанма джети джыр.
Джетегейлини — джети джулдузну — джарыгъы алада.
Темиркъазакъ джюрегими — Къазакъ бёрюню — улууу алада.
Ол джети джырны мен
Джазгъанма джети харифден къуралгъан алфавит бла.
Ол джети хариф, ол джети белги — джети къат Джерча.
Ол джети хариф, ол джети белги — джети къат Кёкча.
Ол джети хариф джетеди меннге ангыларгъа Джерни, Кёкню да.
Ол джети элибден къуралгъан Сёздю кючю джюрекни да.
Джети хариф джетеди джазаргъа атын халкъымы-джуртуму.
Ол джети хариф бла байламлыды джашауум-джазыуум.
Джетини ташасы кёбдю — ол меннге Джерди эмда Кёкдю.
Джети эм багъалы санды манга.
Ол джети элибден къуралгъан Сёз бла
Ачама эмда джабама китабымы.
ТЕРЕКГЕ ТАЯН ДА, КЁЛГЕ КЪАРА
Джашла ёлюмню сюргенча,
Къартла да ёлюмден къачханча,
Кёл тёгерегине айланалла чабыб.
Чапыракъ арыта тургъан къачхы терекле,
Джазыкъсыннганча къарайла алагъа.
Джел сюрюб баргъан чапракъларынамы
Ушата болурла чабыб айланнган адамланы да?
Бир сары чапыракъны къолума алыб,
Къол аязыма къарагъанча, къарайма.
Джазыууму кёргенча болама анда —
Джукъ да айталмай, тынгылайма.
Сюелебиз терек бла адам.
Учхан чапракълагъа, чабхан адамлагъа да къарай.
Бир-бирибизге ушайбыз къалай.
Къыш, сууукъ къыш сакълайды алда.
Джангыз джан — Джангыз Терекге таяныб —
Бузлай тебреген кёлге къарайма.
Чапыракъла джаба баргъан кесибизни
Кёреме бузлай тебреген кёлде.
Чабыб айланнган адамланы да,
Сын болуб тургъан тереклени да —
Барын да кёреме кёлде.
Джангыз адам — Джангыз Терекге таяныб,-
Алгъын, баргъан суугъа къарагъанча,
Энди — тохтаб тургъан суугъа — кёлге къарайма.
Къабырчакълана тургъан кёлге къарайма.
Чапракъла джауадыла юсюбюзге.
Аланы тюблеринде къаллыкъбыз кёб турмай.
Кёл тёгерегине чабадыла къартла, джашла,
Кёл ичине къараргъа эслерине келмей неда базмай.
Боллукъну билирге излей эсенг, кёлге къара.
Анда кёрлюксе кесинги, къалгъанланы да.
Анда кёрлюксе ахырзаманны, къалюбаланы да.
Къач ала, Терекге таян да, кёлге къара.
Кёрлюксе анда чёбню да, Кёкню да.
Сауну, шауну да кёрлюксе анда.
Джазыуунгу кёрлюксе анда.
Дунияны джазыуун да кёрлюксе анда.
Къач ала, Терекге таян да, кёлге къара.
СЁЗДЕ ДЖАШЫНЫБДЫ ЁЗ
Сёзню да барды джаны.
Шайырла бла шыйыхла билелле аны.
СЁЗде джашыныбды ЁЗ.
Сёзюн ёлтюрсенг — ёлтюресе адамны.
Тилин ёлтюрсенг — ёлтюресе халкъны.
Алай а,
Къуру адам, халкъ ёлген бла къалмай,
Ёледи сёз, ёледи тил —
Ол эки къат мурдарлыкъды, бил.
Алай а,
Эм джийиргеншли зат:
Адам кеси ёлтюрсе сёзюн,
Халкъ кеси ёлтюрсе тилин.
ШАЙЫР УЯЛА
Менделеев таблосуна элементлени
салгъанча, мен да поэтле бла чыгъармаларын,
аланы джазыуларын, къадарларын —
аллай бир чалдышха салыргъа излейме —
хар ким кесини тыйыншлы орнун табарча.
Бош чалдышла да турлукъдула сакълаб
энди туууарыкъ шайырланы —
орунлары хазыр болуб аланы да.
Ёлген поэтле да шайыр уяладан
ол бир дунияданча къарарыкъдыла —
кими джаханимден, кими джандетден
хапар айтырыкъдыла.
Сёз чалдышда джашыныбды Ёз.
Ёзюне кёреди Сёзю.
Джети къат сёзню ичиндеди таша кюч.
Сёзню керекди сакъларгъа.
Сёзню чачылыуундан башланады
чачылыуу халкъны, элни, дунияны.
Хакъ сёз бла Акъ сёз унутулгъан кюн
келликди дуниягъа къара кюн.
Тил чалдышда бош орунла джокъдула —
алай демек: джангы тилле тюлдюле къураллыкъ.
Сёз чалдышха къараб титирейме:
кёбдюле ёлген тилле.
Ёле тургъан тилле да кёбдюле.
Ёлген тилледе, ёле тургъан тилледе
джазгъан, джаза тургъан шайырла
къарайдыла Сёз чалдышдан меннге.
Джууукъ бол дегенле да бардыла.
Менделеевни таблосунача,
Сёз чалдышха къараб,
келир кюнюмю, ёлюр кюнюмю да кёрюб,
сын болуб турама.
Сёз чалдышны бош ачханма мен:
ташаны туру этерге керек тюлдю.
Джети къат Сёзню ичинде Ёз
турургъа керекди бизге кёрюнмей.
Сёз чалдышха не этерге билмей,
бу назмуну да къалай бошаргъа билмей,
къарай джети къат Сёзге,
къарай джети къат Кёкге,
излей рахатлыкъ кёлге, джюрекге
бурулама Ташха, Терекге.
Сау къал, Менделеевни чалдышы,
Сёз чалдыш, Сен да, сау къал.
Табигъатдан иги чалдыш джокъду —
адам къатышдырмаса аны,
хар неда анда орнундады.
МА ОЛ ЗАМАНДА КЕЛЛИКДИ АХЫРЗАМАН
Излесенг адамны тюберге Ёзюне,
Эс бур аны кЁзюне, сЁзюне.
Кёб зат айтырла кЁзю эм сЁзю:
Къарайды аладан адамны Ёзю.
Сёз айталмагъанны айтады кёз.
Кёз айталмагъанны айтады сёз.
Алада кёрюнмесе ёз,
Ол адамда болмаз ёзек, Ёз.
Алай а, дженгиллик этме, тёз.
Ёзексиз-ёзсюз адам да — адамды.
Аны тюрлендирмезле джашау, заман да.
Ол — дуниягъа джаратылгъанды алай.
Аны да джашауу болсун къолай.
Ёзексиз-ёзсюз болгъанда тюлдю палах.
Аладан къайгъы кёб чыгъады — андады палах.
Алагъа къара джин болады да башчы,
Ёзеги-ёзю болгъанлагъа кюрешдиреди къаршчы.
Ол къауумда джокъ ёзденлик, адамлыкъ.
Билгенлери — зарлыкъ, аманлыкъ.
Ёзю-ёзеги болмагъан адам
Дуниягъа не ючюн болур джаратылгъан?
Ёзю-ёзеги джокъ эсе адамны,
Бир масхабда къалай тутхун аны?
Кёб бола, джайыла баралла ала...
Керти адамланы хорлайла ала.
Огъай,
Керти адамланы ала хорларла къалай?
Ёзге дуния толуб къалса аладан,
Ма ол заманда келликди Ахырзаман.
СЮЙМЕКЛИК БЛА ТАНСЫКЪЛЫКЪ
Къыбыла джюрегиме от тюшсе,
джукълаталмайды тенгиз да аны.
Сезим — акъыл бла тюйюшсе,
айыралмай, къыйналады джаным.
Къайсы джанлы болургъа билмей,
орчагъа чабады джаным.
Къаллыкъ эсе да дуниягъа билинмей,
тауусулургъа бащлагъанма джаныб.
Шимал тенгиз да джукълаталмайды
тансыкълыкъ отну джюрегимде.
Кёкню джырын джырлаялмайды
юзюлген чапракъ Терегинден.
Сюймеклик бла Тансыкълыкъ —
бютюн абызыратханла мени:
Ахлула да болмазла танырыкъ,
ма бюгюн кёрселе келиб.
Минги Тауну джарыгъы тийген
кёлюм чайкъалады тенгизча.
Тенгиз къушланы да къычырыкълары —
джаралы джырыма — эжиуча.
Сюймеклик бла Тансыкълыкъ
ёлтюре, тирилте да мени,
джурт таба баралла алыб —
аман этмейим бошуна кёлню.
МАГЪАНАЛА
Джаз —
эки-юч магъана:
джаз — джылны чагъы;
джаз — сёзню, сёзлени;
джаз — адамны кёлюн.
Джай —
эки-юч магъана:
джай — джылны чагъы;
джай — «джыйны» къаршчысы.
Къач —
эки-юч магъана:
къач — джылны чагъы;
къач — христиан динни белгиси;
къач — кимден, неден, къалай, къайры болса да.
Къыш —
бир магъана:
къыш — джылны чагъы;
къыш — джылны ахыры.
БАШЧЫ
Шийирде да болады бир Сёз
къалгъанланы тизген ызындан.
Табылгъынчы ол Сёз
къураллыкъ тюлдю назму.
Халкъда да болады бир Адам
къалгъанланы тизген ызындан.
Табылгъынчы аллай бир Адам,
къураллыкъ тюлдю Эл.
Керекди бизге бир Имам
ызындан тизилирча биз.
Табылгъынчы аллай бир Имам,
джамагъат турлукъду къатышханлай.
Турна джыйын да къатышады
джол тюзетген болмаса бири.
Кийик сюрюу, джыйын джанлы да
къырыладыла — болмаса Башчы.
Барды бир джорукъ. Ол джорукъгъа
бойсунады назму да, халкъ да.
Къанатлы да, джаныуар да, кийик да
бойсунмай болмайдыла анга.
Джангыз, къаяда джангыз терек,
къазакъ бёрю эмда шайыр джюрек
башханы ызындан тизилирге
излемейдиле. Ала
Башха тюрлю джанладыла.
Шайырла барысы да алайдыла.
Къазакъ назмула да болуучандыла —
къуру бир Сёзден къуралгъан.
Алай а, ол Сёзню-Назмуну табхан,
Аллай Сёзге-Назмугъа тюбеген,
Тейрини кесине тюбегенча, къыйынды.
Ол кеси келмесе,
анга тюберге да джокъду мадар.
Къазакъ бёрюню улугъанына,
Джангыз Терекни шууулдагъанына,
Тынгылай, къанатланады джюрек:
назму дуния джангырлыкъ болур.
...ЁМЮР, ДЖЫЛ, НОЯБРНЫ 17-СИ
Бир Акъ сёзюмю дууадакъ бойнун
къалам бла тартыб,
къурман этерге излейме Джаратханнга.
Алай а,
Акъ сёзню кесерге унамайды къалам.
Джазылгъанны бузалмайды къалам.
Кёкде джаратылгъан кесилмез джерде.
Биринчи Акъ сёз да Хакъ сёз бла бирге
Джерге эннгенди джети къат Кёкден.
Аны тюл, кесими сёзюмю
излей эдим этерге къурман.
Алай а, энди ангыладым:
Акъ Сёз — шайырныкъы тюлдю.
Тил да тюлдю шайырныкъы.
Шайыр джаратмагъанды аланы.
Аладыла джаратхан шайырны.
Аны себебли,
Кесиники болмагъанны
къурман этерге джарамаз.
Ол къабыл болмаз.
Акъ Сёз бла Къалам къарай бир-бирине,
айтадыла меннге:
«Бизни бла къуллукъ этсенг Хакъгъа,
къурман мал табылыр санга.
Къурманынг да къабыл болур.
Ийманынг да толу болур».
АЛА БАЙЛАМЛЫДЫЛА КЁК БЛА
Къалалача, къаллай юйлери барды адамланы...
Шайыр эсенг, ассы болма айтыб аланы.
Дуния малгъа къаратма кёзюнгю,
байракъча тутханлай тур Сёзюнгю.
Сёздю сени юйюнг, къаланг да.
Сёздю сени ананг, атанг да.
Сёздю джуртунг, тарихинг да сени.
Акъ Сёз — тауунгча Акъ эмда Минги.
Акъ Сёз эсе сен табыннган Тейри —
Къуллукъ эт анга, тюз бол анга.
Алай этмеген — тюлдю шайыр.
Андан халкъгъа болурму хайыр?
Акъ Сёздю ауалынг, ахырынг да сени.
Ёлюмсюзлюгюнг да Акъ Сёздю сени.
Кетсенг да — къаллыкъса анда.
Сени джанынг турлукъду анда.
Дуния малны, дуния сёзню унут.
Акъ Сёзню кёлюнгде-джюрегингде тут.
Керамат кючю барды Сёзню.
Ол кёб палахдан къутхарлыкъды сени.
Акъ Сёздю сени дуниянг, ахратынг да.
Олду — Джерде, Кёкде да — ёкюлюнг, шагъатынг да.
Сен бурулсанг да Ташха,
Ол турлукъду Ёмюрлюкча, кёгере, шууулдай.
Хакъ Сёздеди Акъ сёзню тамыры.
Хакъ Сёзню уа билебиз келгенин къайдан.
Кёк бла байламлыды шайыр —
хапарлыды джлдуздан, Айдан.
Акъ Сёздю Акъ Къалам мени,
Къызыл Къалам да мени Акъ Сёздю.
Джер тюбюнден Кёк башына чыгъаргъан
Къара къушум да мени — Акъ Сёздю.
Сюеме акъ Минги Тауну мийиклиги, тазалыгъы ючюн,
Хакъ Сёзге, Акъ Сёзге ушагъаны ючюн,
джети къат Кёкге джууукъ болгъаны ючюн,
къууанама ол бизни Белгибиз болгъаны ючюн.
Неди тенг боллукъ Къаламгъа, Китабха?
Хакъ Сёзге, Акъ Сёзге тенг боллукъ неди?
Насыблы къауумдандыла шыйыхла, шайырла —
Тынгылай туругъуз алагъа —
Ала байламлыдыла Кёк бла.
АХЫР СЁЗЮМ АДАМГЪА, ХАЛКЪГЪА
Уллу зат толуракъ кёрюнеди узакъдан, мийкден.
Джан кетиб бара, къараса джети къат Кёкден,
билимин кёб къатха кере болур —
тёнгекден кёралмагъанын кёре болур.
Джашау бла Ёлюмден уллу болурму джукъ?
Барды,- дейме,- Кёкге болгъанымда джууукъ.
Джашауну, Ёлюмню, Тирилиуню да кёргюзтдю къадар.
Аланы джаратханны уа кёрюрге джокъду мадар —
Алай уллуду Ол. Барлыгъын а сезебиз Аны.
Ол кёргюзтген джолда баргъан инсанны, халкъны,
хорлар кюч джокъду — анга кёбдю далил.
Аны билмеген — къарангы, джахил.
Кючлю болса халкъда ийман бла билим —
ол сакълаяллыкъды джуртун эм тилин.
Джанласа уа Джолдан —
кетерикди джардан.
Нек берилгенди бизге Къалам бла Китаб?
Биз болур ючюн Адам эмда Халкъ.
Джазыуубузну джазар ючюн тюз.
Адам эмда Халкъ болур ючюн биз.
Айырылмагъан къауум Къаламдан, Китабдан —
юлюшлю боллукъду дуниядан, ахратдан.
Аны ангыламагъан, анга ийнанмагъан халкъ,
кёб палах кёре, боллукъду талкъ.
Къаламым джазады муну алыб Китабдан.
Джюрегим толуду джара бла табдан.
Халкъыма къарайма узакъдан, мийикден:
Аны уллулугъун, бурхулугъун да кёреме мен.
Ахыр сёзюмю халкъгъа, адамгъа —
къайтарама, тутулгъунчу тилим:
къадалыгъыз Китабха, Къаламгъа,
Къутхарлыкъ бизни — Ийман бла Билим.
ШИМАЛГЪА КЕЛГЕНДИ КЪЫШ
Сууукъдан кёгергенди Кёк да,
Амалсыздан бузлагъанды джер да,
Сын болгъанла кёкен да, терек да —
Шималгъа келгенди къыш.
Тёгерек болгъанды къуу-шуу.
Табигъатны басханды бушуу.
Джаназыгъа джыйылгъан миллетча,
Къаралыб сюеледи чегет да.
Хахай этиучю тенгиз къушла да,
къайры эсе да болгъандыла тас.
Терек да, адам да, джаныуар да
къыйналлыкъдыла келгинчиннге джаз.
Къыш къоймаз ачытмай,
Болсанг да темир, болсанг да къурч.
Джаз а келликди ашыкъмай:
келгени — къыйын, кетгени уа — тынч.
Кюн тийсе да — ийнанма, алданма:
андан хайыр — къыш кёзюуде — аз.
Къыбыладан джылы джел айланмай,
излесе да, келалмайды джаз.
Бузча джылтырайла джулдузла,
Къысхандан къыса келеди сууукъ:
Учхан къанатлы да тюшеди бузлаб —
Акъ ёлюм къысылады джууукъ.
Сууукъдан кёгергенди Кёк да.
Сын болгъанла кёкен да, терек да.
Къыбыла таба къарайды джюрек да —
Шималны кючлегенди къыш.
АКЪ СЁЗ КИМДИ, НЕДИ МЕННГЕ?
Акъ Сёздю Юйюм мени,
Къызыл Къалам, Акъ Къалам да — олду,
Тёбен Элим, Огъары Элим да — олду .
Олду джаратылгъан Кёгюм,
Туугъан, тургъан джерим да — олду.
Акъ Бийчем мени — Акъ Сёздю,
Къара Сёз а — къарауашымды.
Аладыла кёргюзтген меннге
Дунияны тюбюн, ортасын, башын да.
Джер тюбюнден джер башына чыгъаргъан
Акъ къанатлы Къара Къушум да — аладыла.
Акъ Сёз — назмуларымы Анасыды,
Къара Сёз а — хапарларымы.
Акъ Бийчеми бир джаннга тенг этмесем да,
Къарауашым бла джюрютеме тослукъ.
Билмейме аланы экисинден
къайсын сюйгеними бегирек.
Меннге бирча багъалыдыла
Кёк бла Джер, Джер бла Кёк.
Алай а, къара кюнюмде,
Къара Сёз тюл,
Акъ Сёз къутхарады мени.
Мени къара джамчымды Къара Сёз,
Акъ башлыгъым а — Акъ Сёздю джангыз.
Джашайма алай —
Къара джамчылы, Акъ башлыкълы бир адам.
Къара Сёзню, Акъ Сёзню да къучакълаб,
Джан да алай берлик болурма, эшта.
Ёзге, мен билеме ажымсыз:
Ахыр кюн келсе —
джюрегим Къара Сёзде къаллыкъды,
джаным а кёчерикди Акъ Сёзге.
ДЖАЗЫКЪСЫНЫГЪЫЗ АДАМНЫ...
Не барыу этеди заман.
Къараб къарагъынчы, адам,
кесин этиб турса да нарт,
ёледи. Ёлмесе да, болады къарт.
Не барыу этеди заман.
Адам —
къараб къарагъынчы ,
джашаудан тансыгъын да алгъынчы,
этгинчиннге айтылырча джукъ,
бериден ары болады джуууукъ.
Бара джаяу, учсам да — джертин,
Ол чекге мен да джетдим.
Узакъда халкъымдан, Элимден,
джылым атлады къыркъдан, эллиден...
Таулу абынады тюзде...
Къобан сууну излей тенгизде,
таула таба, джурт таба къарайма.
Ангылайма:
Минги Таусуз джокъду Къобан.
Ата джуртсуз джокъду Адам.
Таулуну джутады тюз,
къобанны джутханча тенгиз.
Джол джокъду артха.
Тюшеди баргъан да атдан.
Тауусулса болджал,
къайда да джетеди аджал.
Алай а, этеме умут,
ёлюмден къутхарыр деб Джурт.
Джашлыкъгъа кесилибле джолла.
Къайытмаздан кетгенле джылла.
Джазыкъсыныгъыз адамны
тенгизде излеген къобанны.
КИЙИК, ТАУ, ТАШ, ТЕРЕК
Ташда да кёбдю джара эмда таб —
ташны да барды джаны.
Къайсын Къулий билгенди аны:
«Джаралы таш» деб да, джазгъанды китаб.
Иги сёзю бла Кязим хаджи да
джаралы джугъутурну къутхаргъанды.
Джырчы Сымайылны да Акъ сёзю
«Минги Тау» болуб, агъаргъанды.
Джарым моллала юрселе да,
Джангыз Терекни да сауду руху.
Фыргъауунла тёнгегин кесселе да,
Ол бурунча сакълайды Джуртну.
Джуртну Ташы, Тереги, Тауу, Кийиги да
саудула — аямаса да аланы ёмюр.
Хаджи, Джырчы, Шайыр, Азанчы да —
саудула. Алагъа да джокъду ёлюм.
Дин-Тил-Джурт ючюн — Халкъ ючюн —
кюрешгенлЕ, ёлселе да — саула.
Алагъа разыдыла
таш да, терек да, кийик да, тау да.
Кийикге, Таугъа, Ташха, Терекге да
адамгъача къайгъыра поэтле,
хакъсызлыкъ бла кюреше Джерде,
болалла джууукъ джети къат Кёкге да.
«Джаралы джугъутуру» Кязимни,
«Минги Тауу» Сымайылны,
«Джаралы ташы» Къайсынны,
«Джангыз Тереги» Билалны
кюрешедиле къутхарыб
Джуртну, халкъны, адамны,
табигъатда хар бир джанны,
кесин да табигъатны.
Джаралы джугъутур — Кязимни джаныды,
Джырчы Сымайылны рухуду Минги Тау,
Джаралы таш — Къайсынны джюрегиди,
Джуртда Джангыз Терек — кесиди Билал.
Кючю бла сёзюбюзню
биз къутхарабыз ёзюбюзню.
Ёзюбюз а байламлыды не бла?
Кийик бла, тау бла, таш бла, терек бла...
Аладан да алгъа — джети къат Кёк бла.
Ма ол Кёкден келген буйрукъну
толтура Джерде поэтле,
Джерни, джердегилени да
зулмудан къоруйдула ёлгюнчю.
Кеслери ёлгенден сора да,
сёзлери бардырадыла кюрешни.
Хар джанны кесин да,
Аны тилин, джуртун-джерин да
сакъларгъа кюрешеди шайыр.
Иннети, сёзю, иши бла да
Тюзлюкню хорларына болады хайыр.
Шайыргъа Кёк салгъан борч — алайды.
Шайырны сёзюнде Кёк кюкюрейди, джашнайды.
Къарагъыз да кийикге, таугъа, ташха, терекге —
тюз багъа беригиз поэтге.
БАРАМА ТЕРСЛЕЙ КЕСИМИ
Аллах кишини тебермейди джаргъа —
адам кесиди кесин этген джарлы.
Аллах келечилеринден билдириб Сёзюн,
кёргюзтгенди Джолну кертисин, тюзюн.
Тюзелир ючюн аджашхан, джангылгъан,
сакълар ючюн адамны чынгылдан,
Аллах келечилеринден къайтара Сёзюн,
кёргюзтгенлей тургъанды Джолну тюзюн.
Ахыр файгъамбарын да ийгенден сора,
Хакъ динни джангыдан билдиргенден сора,
Болгъанны, боллукъну да салыб эсине,
джол сайлауну къойгъанды адамны кесине.
Хакъ джолну барыргъа унамаса адам,
башын сакъламаса гюнахдан, харамдан,
халкъын сакъламаса гюнахдан, харамдан —
келмей не этерикди ахырзаман?!
Джашауума къарасам да кесими,
тинтсем нек джетгенин манга палахны —
джангыз бир затда кёреме аны:
чыкъгъанма джолундан Аллахны.
Джаныма, саныма да джетдиргенме къыйынлыкъ:
дуниялыкъгъа, дуния малгъа ийиб эсими,
харамдан, гюнахдан да тыймай кесими,
замансыз табханма ауруу, сакъатлыкъ, къартлыкъ.
Терслемейме джууукъну не узакъны,
Терслемейме джерни не да Кёкню:
шайтаннга уя этиб джюрекни,
кесимме джарлы этген кесими.
Хар адам кеси джазады джазыуун,
бир да салмасын гюнахны башхагъа.
Джюрегимде бюгюн кёбдю джарсыуум...
боллукъ эдим Ол айтханча джашаргъа.
Джашамадым. Кетди кюнюм бошуна.
Джан болурму бу дунияны башында
менича — айырылгъан замансызлай джашаудан?
Да не хайыр тыхсыгъандан, джылаудан.
Аллах кишини тебермейди джаргъа —
адам кесиди кесин этген джарлы.
Абдез алыб чыкъгъанма джолгъа —
билмейме къайда джетерин аджалым.
Тыйыншлы болмадым эсе да Джашаугъа,
Ёлюмге тюбейим тыйыншлы.
Анга джолуму этгенме къысха —
Алайды болсанг зауаллы, къыйынлы.
Бошму берилген эди манга ангы,
Фахмуну да бошму берген эди Кёк?
Билмейме, не айтырма, тюбесем Анга —
Ол берген джанны къыйнагъанма кёб.
Тёнгегими, джанымы да дауларындан
къалай къутулур Соруу кюн башым?
Ол кюн мени джанлы болмазламы
Джангыз Терегим бла Ташым?
Абдез алыб чыкъгъанма джолгъа —
узакъ тюлдю, сеземе, ёлюм.
Къарангы да, джарыкъ да сакълайла алда —
керекди энди сабырлыкъ, тёзюм.
Этгеним, этмегеним да талай джюрекни,
узая барама Элден, Халкъдан...
«Кеси джыгъылгъан — джыламайды» дей,
джыгъыла, тура барама джолда...
БИЯГЪЫ ТЕРЕКДЕН АЛАМА КЮЧ
Онглай, хорлай тебреселе
къара къайгъыла джюрекни,
Эс джыяма эсге тюшюрюб,
мийик къаяда терекни.
Къыш чиллеге да, джай чиллеге да,
бораннга, джелге да тюбей сабыр,
Ол таш башында да этеди джашау,
къысыр къаягъа ийиб тамыр.
Джашау-Ёлюм чегинде да,
Кёгергенлей турады ол.
Эркишиликге, адамлыкъгъа да
адамланы юретеди ол.
Терек юретеди адамны
бой бермезге палахха, къайгъыгъа.
Сермешеме зулму бла, терслик бла,
Къарай терекге къаяда.
Аякъ тюбде джер тебренеди,
тюз башымда чартлайды Кёк.
Джан тёнгекде илгенеди...
Терек а... терек
айыб да эте, кёл да бере,
къарайды манга мийикден.
Джашауну джашил байрагъычады ол,
узатылгъан джети къат Кёкден.
Огъесе джерден ёрге кёлтюрюлген
хорлам байрагъымыды ол?
Джерден Кёкгемиди, Кёкден джергемиди
Терек баргъан джол?
Къайдан къайры эсе да,
Джашау кючю кёбдю терекни.
Аныча кёллендирген джюрекни
джер джюзюнде джокъду бир джан.
Акъ булут къонса анга,
Къууанчдан шашыб къалмайды ол.
Къара булут басса юсюн,
саудан ёлюб къалмайды ол.
Биледи: хар не да кёзюудю.
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Нарат терек мени ёзюмдю,
аны ючюндю сёзюм да — акъ.
Онглай, хорлай тебреселе
къара къайгъыла джюрекни,
Эс джыяма эсге тюшюрюб,
мийик къаяда терекни.
МЁЛЕКЧАДЫ АКЪ СЁЗ
Мёлекчады Акъ сёз.
Асры терк баргъандан-учхандан,
Къанатлары кюе, тютюнлей,
Джан къыйналгъан джерге ашыгъады.
Чыгъады Кёкню башына да
Излей, тилей изин Аллахдан,
къутхарыр ючюн халкъны палахдан.
Мёлекчады Акъ сёз.
СЁЗЛЕДЕ ДЖОКЪДУ АМАН
Сёзледе джокъду аман.
Аланы алай кёргюзтген
кесиди адам.
Халкъда барды иги-аман,
тилде уа — огъай.
Гюнахсыз тилге джалкъа къайыргъан,
Сёзлени игиге-аманнга айыргъан —
адам гюнахлыды къалай.
Джарлы тилин бай этген,
барды насыблы къауум.
Бай тилин джарлы этген,
барды насыбсыз къауум.
Ёлген тилин тирилтген —
аллай миллет да бар.
Сау тиллерин ёлтюрген
аллай къауумла да бар.
Джыймаса ангысын, эсин,
къалай сакълар халкъ кесин:
тас этер Ана тилин,
тас этер Ата джуртун,
къалыр тарихсиз, джолсуз.
Итден да болур сыйсыз.
СУУАБ-ГЮНАХ ДЕФТЕРЛЕНИ ДЖАЗГЪАНЛА
Сууаб-гюнах дефтерлени
джазадыла мёлекле.
Сууаб-гюнах дефтерлени
джазадыла поэтле.
Аланы тенглешдириб,
къарарыкъды да Баш Тёре,
Сора, алагъа кёре,
этерикди тюз оноу.
Джер джюзюнде адамны
Сууаб-гюнах этгенин
джазадыла мёлекле.
Нек этгенин а —
джазадыла поэтле.
Шайыр дегенинг — ол:
Джерде да,
Джети къат Кёкде да —
Къайда да, къачан да —
ёкюлюдю адамны.
Шайыр тыйыншлыды
Кёкден тюшген къаламгъа,
джарай эсе аны бла
тюз джашаргъа адамгъа,
джаза эсе аны бла
халкъны, адамны джазыуун,
халкъны, адамны кёлюн да
джаза эсе аны бла.
Мёлекле бла поэтле
джазадыла тохтаусуз.
Къайсысыны сёзюне
бегирек къарар Аллах?
Тёре боллукъ заманда —
Мёлеклери джазгъанмы,
Поэтлери джазгъанмы —
къайсы дженгер базманда?
Мёлекленикинден ауурду
шайыргъа салыннган борч:
джакъларгъа, къутхарыргъа
ол керекди инсанны.
Джер джюзюнде адамны
Сууаб-гюнах этгенин
джазадыла мёлекле.
Нек этгенин а -
джазадыла поэтле.
Ма андады башхалыкъ
ишлеринде аланы.
Адам ёкюлюд поэт
аллында да Аллахны.
МИНГИ ТАУГЪА ДЖУУУКЪДУ ДЖАНГЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ
Джашаргъа къой, ёлюрге да
Минги Тауда излей эдим мен:
чырмалсам къарына, кебиннгеча,
джаным сакъланныгъед эсен.
Ол Кёкге кетерге излесе да,
Минги Тау — Кёкге да джууукъ.
«Къалама, кетеме»,- десе да,
джаныма айтмаз эдим джукъ.
Алай а, джаным ёмюрде да,
Акъ таудан кетерге излемез.
Джан кючлюдю къурчдан, темирден да...
Сойкъырымдан, сюргюнден да
сау къалгъанды — энди Кёкге да,
Джуртну къоюб, кетерге излемез.
Джурт ючюн ёлгенлени джанлары
бу Акъ тауда джашайдыла бары.
Сен да алагъа къошуллукъса, джаным,
бирлери боллукъса аланы.
Ким не ючюн ёлсе —
анда къалады руху аны.
Поэтге ахыр кюн келсе,
Ана тилге кёчеди джаны.
Тёнгеги уа — къалады джуртда
(Насыбы тутса, насыбы тутса).
Тил бла джуртдан джаратылады шайыр.
Ёлген тёрем болса,
Джаным — Сёзге, саным а — Таугъа
кёчерле деб, этеме умут.
Джаным, ёзге, кёчмей Сёзге,
бу Акъ тауда къалама десе да,-
тюз боллукъду — Ол:
Джурт, Тил ючюн да
Бирча сермешгенди, аямай кесин...
...Къол аяздача кёрюнеди Кавказ.
Бютеу дунияны аулайды эсим.
Къычырама азан, къылама намаз,
келлик эсе, Азраил да, келсин.
Джанымы тёнгекден, джуртдан да
айыраллыкъ эсе, кёрсюн къарыуун.
Мен кесиме къоркъмайма джукъдан да —
Тил бла, Джурт бла бирди джазыуум.
Ана тилге, тугъан джерге къоркъама джангыз,
аладыла ахыр сагъышым, тилегим да.
Минги Таугъа джууукъду джангы Ай бла джулдуз —
анга аманат джуртум, миллетим да.
ЭЛ
Кюн къысылгъанды батаргъа,
Заман къысхагъа айланнганды.
Кёб джюрюдюм Шаркъда, Батыда —
табмадым хайыр аладан да.
Тыймады мени не тенгиз, не тау —
ауругъан халкъыма изледим дарман.
Ауругъанны юсюнде ёледи сау —
«Джуртум-Халкъым» дей, болдум аман.
Адамы ёлген — ол да аманды,
фаджия уа — ёлседи халкъынг.
Халкъ сакълагъан дуа да, дарман да
къайда болурла — табалмай къалдым...
...Дининден-Тилинден-Джуртундан айырылмаса халкъ,
Бир киши да аны эталлыкъ тюлдю талкъ.
Аны ючюн айтылгъанды: «ючден дагъан таймаз».
Душман ол ючюсю бла къазауатын къоймаз.
Ол ючюсюнден тайдырса да бирин,
душман биледи халкъны ёлюрюн.
Душман биледи, халкъ а — огъай:
Ангысы-Эси седирегенди къалай.
Миллет ангысы, тарих эси болса уа аз —
Халкъ динин, тилин, джуртун да сакълаялмаз.
Тюненесине таянмагъанны тамбласы болурму?
Къара танымагъан джукъ джазармы, окъурму?
Къара танымагъан — ташаны, туруну да ангылаялмаз,
Китаб ачалмаз, джазыуун да джазалмаз.
Буруу болур ючюн къартлыкъгъа, ауруугъа, ёлюмге —
халкъ айырылмазгъа керекди окъуудан, билимден.
Кенгди, теренди, мийикди магъанасы Элни.
Дин-Тил-Джурт бирлигинде сюеледи ол.
Аласыз — болмагъанды, джокъду, боллукъ да тюлдю Эл.
Элсиз — сакъланныкъ тюлдюле ала да.
«Диним, Тилим, Джуртум» дей, къайгъырыб миллет,
Элин къураргъа эте эсе иннет,
сора, мийикдеди аны ангысы-эси,
ол сакълаяллыкъды халкълыгъын-кесин.
Къояйыкъ къара дегенни акъгъа.
Эл, ЭЛ керекди халкъгъа.
Эли болмагъанны болурму кюню?
Элди сакъларыкъ джуртну, динни, тилни.
Не ючюн кюрешелле халкъла къураргъа Эллерин?
Сакълар ючюн джуртларын, динлерин, тиллерин.
Джуртубузда тирилтиб эллерибизни, ЭЛибизни,
сакъларбыз биз да динибизни, тилибизни.
Аллах айтса. Инша Аллах.
АЛЛАХ БИРДИ
Биз ийнаныр, биз ышаныр, биз таяныр,
Биз къуллукъ этер,
Бир Аллахдан башха джокъду илях.
Ля иляха илляллах.
БАШЛЫГЪЫМ — АКЪ, ДЖАМЧЫМ А — КЪАРА
Барама джаяу. Кюздю.
Озалла къатым бла атлыла.
Ётелле башым бла къанатлыла.
Алай а, белгисизди:
сыйрат кёпюрден ким ётер,
ол бир джагъагъа ким джетер?
Къучагъымы эки дуниягъа да джая,
барама джаяу.
Тёгерекде — сабанла, бачхала.
Кюз берекетден толудула ала.
Саргъалгъан нартюх, будай сабанла —
ушайдыла кюн таякълагъа.
Мен бек разыма джерге —
туз-дамын къызгъанмады менден.
Алай разыма Кёкге да.
Кёк бла джерденди небиз да.
Мен Кёкге тутханма джол.
Узакъды-джууукъду ол.
Башым — Кёкде, аягъым — джерде.
Къыйналама айырылалмай джерден.
Бютеу джашауум байламлыды джер бла —
тауу, сууу, ташы, тереги бла...
джерде кёрюннгенди мёлек да,
джерде джарылгъанды джюрек да.
Кёре къан джугъу тюшлени,
бычакъ да илгенеди къында.
Къууанч, бушуу да сынай мени,
ёле, тириле, джашагъанма мында.
Джашау байракъ ёрге кёлтюрюлсе да,
юсю аны — таб бла джара.
Акъ башлыгъым, къууаншча кёрюнсе да,
джамчым а — бушууча — къара.
Дуния — кёзюудю: джашау, ёлюм да — хакъды,
тирилирме деб да этеме джора.
Джамчым къара болса да, башлыгъым а — акъды,
Кёкден тутуб, атлайма джолда.
Болмайды артха да къарамай —
кёбдю таб, кёбдю джара...
Джуртдан, сизден да узая барама,
башлыгъым — акъ, джамчым а — къара...
НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР АНЫ?
Туруда Ибилисге,
Ташада Аллахха
къуллукъ эте эди.
Ол белгили болду да,
Ибилис башын кесди аны.
Къыямат кюн ол адамгъа
Аллах не оноу этерик болур?
ПОЭТ — СЁЗДЮ
Поэтни
Юйю-бачхасы да, Тереги-Ташы да,
кёзю-къашы да, сёзю-башы да —
Назмусуду.
Поэтни ёзю да —
Сёзюдю.
Поэт — Сёздю.
Акъ Сёз.
ХАЛКЪСЫЗ, ДЖУРТСУЗ — ДЖАНДЕТ МАНГА КЕРЕК ТЮЛДЮ
«Если крикнет рать святая:
«Кинь ты Русь, живи в раю!»,
Я скажу: «Не надо рая,
Дайте родину мою». С.Есенин
Айтадыла поэтге:
«насыблыды къадарынг -
джанынг саулай джандетге
тюшерге бард мадарынг».
Айтад поэт Аллахха:
«аллай насыб бер меннге -
халкъым бла джуртуму
алыр кибик биргеме.
Буюрмасанг а алай —
къаллыкъма халкъым бла.
Къара кюн да, Акъ кюн да
боллукъма аны бла.
Халкъым, джуртум болмаса,
джандет болурму джандет?
Джандет джуртну бергенсе,
анга тыйыншлы да эт».
Джаратхан чамланмады:
«Къайгъыраса адамгъа.
Хакъ кертисин айтаса —
тыйыншлыса Къаламгъа.
Поэт, тюзсе антынга,
Сен кертисе атынга.
Да алай эсе, кюреш,
Джетерге муратынга.
Халкъынга эм джуртунга
кюреш этерге мадар.
Мадар этген сен болсанг,
мен да этерме къадар».
АЛЛАХ БЛА БОЛСА...
Сёзюнден айырылса,
Джырдан не къалыр?
Джуртундан айырылса,
Халкъдан не къалыр?
Джерин, Тилин, Элин —
таб аладан бирин —
тас этгенлей халкъ,
болуб тебрейди талкъ.
Алай а,
Къара таныгъан болса,
Дини-иманы болса,
эси-ангысы болса,
миллет сакълар кесин.
Тас этиб къоймаз
Джуртун, Тилин, Элин.
Тас этиб къойса да,
хорлаб къоймаз ёлюм.
Айырылмаса халкъ
Китаб бла Къаламдан —
Джерин, Тилин, Элин
табар ол джангыдан.
Аллах бла болса,
сынауладан ётер.
Джандет джуртунда ол
Миллет Юйюн сюер.
Миллет джырын джырлар,
джарыкъ бола кёлю.
Ана тилин сакълар,
сакълар Джуртун, Элин.
ДЖАРАЛЫДАЛ, АЛАЙ А — САУЛА...
1
Басыныбды. Джауарыкъ болур.
Кюкюреб, джашнаб башларчады Кёк да.
Тюрленнигин хауаны, дунияны
сезеди терек да.
Терекде къанатлы да сезеди аны —
къайгъылы къарайды Кёкге, джерге да.
Джангур къайгъысын этген — джелге да
тынч тюлдю: къуугъун этиб, сызгъырады ол да.
Басыныбды, кюн тюрленник болур —
билдиреди джюрек да аны.
Тюрленнигин хауаны, дунияны
кимден да бек, кимден да алгъа —
сезеди табигъат.
2
Къысыкъкёз бола барады Европа,
акъ бети да саргъала, къарала.
Элле, халкъла да чачыла, къурала,
къалюбаладан бери келеди алай.
Ёсдюре билген ангысын, санын да,
айырылмагъан къаламдан, Китабдан —
ол халкъ — сакълаяллыкъды тилин, Джуртун да,
толса да тарихи джарадан, табдан.
Къумурсха тёбе да къозгъалгъанды —
эшта, кюн тюрленник болур.
Адам улу да тынгысыз болгъанды,
бюгюннгю дуния тюрленник болур.
3
Адамны кесинден неда табигъатдан
тынчлыкъны бузгъан чыгъады палах.
Дуния базманы чайкъалады —
тартылады салах.
Болгъанла къалам бла, Китаб бла,
къутуладыла, аджашмай джолдан.
Табыннганла уа дуния малгъа —
кетедиле, кетедиле джардан.
Сызгъырады джел, джауады джангур,
кюкюрейди, джашнайды Кёк да.
Джаралыдыла, алай а — саула
джугъутур да, таш да, терек да.
4
Кязимни джугъутуру, Къайсынны ташы,
Джангыз Тереги Билялны да,
кюрешедиле къутхарыб зулмудан
адам улуну, дунияны да.
Акъ къанатлы учады джертин,
къанат тауушу уята халкъны.
Харам джукъудан уята халкъны,
азан тауушча, учады Акъ сёз.
Келеди Акъ сёз мийикден, Кёкден,
джараларын багъаргъа кийикни, ташны, терекни да,
къанатлы этерге кёлню-джюрекни да...
Къарангыны чача, учады Акъ сёз.
5
Хакъ сёзню кёлеккеси — Акъ сёз.
Хакъ сёз кеси да, кёлеккеси да
къарангылыкъдан, джахилликден
къутхарыб кюрешедиле адамны, дунияны.
Сёз ангыламагъан бирле,
сангырау, сокъур джюреклилеге болалла башчы,
аланы да Хакъ сёзге, Акъ сёзге этелле къаршчы.
Кюрешде ётедиле ёмюрле.
Сызгъырады джел, джауады джангур,
кюкюрейди, джашнайды Кёк да.
Джаралыдыла, алай а — саула
джугъутур да, таш да, терек да.
КЕТГЕН ЁМЮРДЕН КЕРТИ ХАПАР
Джыйылгъанды эл. Юй ичи къарангыды.
Илгеннгенча, неда, келгенча
Хахай-тууайдан шыбыла кюч,
чыракъ джанды. «Джанды чыракъ»,-
деб, гюрюлдеди халкъ.
«Джыйылыуну боллукъду бардырыргъа,» -
бир джандыракёз чыкъды сахнагъа.
Сёз берилгенлей бир Аллахсызгъа —
чыракъ джукъланды. Ол къара адам
къара сёзюн къарангыда айтды.
Абына, джыгъыла орнуна къайытды.
Хаджиге берилди сёз.
Джанды джукъланыб тургъан кёз.
Хайран болду халкъ.
Хар бир адамны кёлюн-джюрегин
джарыта, джанды чыракъ.
Адамланы бетлери кибик,
иннетлери болду ачыкъ.
«Чыракъны джукълатыгъыз»,- деб,
къычыргъанла болдула.
Адам джандырмагъан чыракъны
адам джукълаталыр къалай?
Сериуюн болду хахай.
«Хаджини кёзбауундан халкъны
Къутхарыргъа керекди»,- деб,
биреу сахнагъа мыллык атды.
Олсагъатлай юй къарангыгъа батды.
Ийманлы чыкъса — джана,
иймансыз чыкъса — джукълана,
халкъны хайран этди чыракъ.
Бир-бирлени бетлери — къара,
бир-бирлени бетлери — акъ
болгъанлай турду: иннетлерине кёре.
Мурдар, тоноучу, тилчи —
бары ачыкъ болду.
Къалабалыкъ болду
Эл Советни ичи.
Экинчи кюн
Хаджи тутулду.
Ол кюн — Кюн тутулду,
кече — тутулду Ай.
Чыракъ да турду
джукълана, джана.
Эс советдегиле анга,
не айтыргъа билмей,
къарагъанлай турдула къоркъуб.
Эм ахырында
Эл Советни тамадасы
чыракъны герох бла уруб,
чачыу-къучуу этди.
«Социалист хазнаны зыраф этгени ючюн,
Хаджини кёзбауу бла халкъны да шагъырей этгени ючюн,
Сексотланы да халкъгъа баям этгени ючюн» -
кеси да тутулуб кетди.
Бу хапарны —
Къызыл-Къала элде
1970-чи джыл апрел айны 12-де —
Хаджини иги таныгъан,
аны биргесине кёб айланнган
бир дин ахлусундан джазыб алдым.
БИЛМЕЙМЕ АНЫ УА
Аурумайды джугъум,
къыйнамайды джаным да.
Нек келмейди джукъум —
билмейме аны уа.
Кече да — тюз кюндюзча:
джарыкъды тёгерек.
Тенгиз башы — кюзгюча,
андан къарайды Кёк.
Ол бир джагъада — Тау,
аны аты — Минги.
Джетдирчи анга сау,
акъджал толкъун, мени.
Кёлюм алай рахатды,
узакъма къайгъыдан.
Дуниямыд бу, ахратмыд —
къыйынды айыргъан.
Кёлюм болса да тау,
къалгъанчама эриб.
Джаным болса да сау,
тургъанчама ёлюб.
Мен къоркъмайма джукъдан:
ёлгенме, тирилгенме.
Джангыз Терек Джуртда
манга рухун бергенди.
Балта, мычхы да неди?
Къоркъутмагъыз ала бла.
Саным мени ёлгенди,
джокъду ёлюм джаннга уа.
Джангыз Терек — ёзюмдю,
кёзден ташады ол.
Сизге туру — сёзюмдю,
Къадау ташчады ол.
Джокъ эсем да — барма:
Таш бла Терек — шагъат.
Ана тилде джашайма,
кёлюм болуб — рахат.
Аурумайды джугъум,
къыйнамайды джаным да.
Нек келмейди джукъум —
билмейме аны уа.
ШАЙЫР БЛА КИТАБ
Сёзле, сёзле, сёзле
айланалла учуб.
Къонар джер излейле...
къарайма джунчуб.
Джуртда Джангыз Терек
тюшеди эсге.
Аны чапракълары
кёрюнелле кёзге.
Къанатлыланы
кёреме Кёкде.
Ала къонуучу
Терек джокъду джерде.
Сёзле, чапракъла
эмда къанатлыла
айланалла учуб
кёкде, хауада.
«Джангыз Терек джокъду —
кесгенле аны...».
Къычырыкъларындан
титирей, аланы,
дейме: «Кёрмеймисиз —
Джангыз Терек сауду.
Ёлгендиле
амантиш да, джау да.
Джуртда Джангыз Терек а —
ёлюмсюздю, сауду».
Къоналла юсюме
сёзле, чапракъла, къанатлыла да.
Кетген замандача,
терк саркъады къобан.
Къарайды джагъадан
Джангыз Терек — адам.
Къона, уча, эсинден, юсюнден
сёзле, чапракъла, къанатлыла,
алагъа болгъанлай ышыкъ, уя, ёкюл,
Ахырзаманнга дери турлукъду алай.
Соруу кюн этмезле айыб:
шагъатларынг — джюз джара бла таб.
Джуртда Джангыз Терек — шайыр.
Джуртда Джангы Терек — китаб.
БАРЫРГЪА КЕРКДИ АЛАГЪА
Бири — къалюбаладан, бирси да — ахырзамандан
атылгъан эки окъ,
келедиле джууукълаша —
къутулур мадар да джокъ.
Ала къачан, къайда, къалай
джетерле — айталыр ким?
Сеземе — келедиле ала:
Бирини аты — Ёл,
бирсини аты — Юм.
Бири сыртымдан, бири кёкюрегимден
тийиб, бир-бирине къошуллукъла ала.
Ёл + Юм = Ёлюм.
Джашауум бошаллыкъды алай.
Артда — Ёл, алда — Юм...
Къайда да сакълай эсе ЁлЮм,
не оноу адамгъа?
Алай а, артха туракъламай,
барыргъа керекди алгъа.
Артха къайытхан ёллюкдю ажымсыз.
Алгъа баргъан, тарихде къоя ыз,
ызындан Ёл келсе да къуууб,
ёлюмсюзлюкге боллукъду джууукъ.
Ким биледи, ёталса чекден,
адам улу чыгъалса Кёкге —
ёлюм табмазгъа да болур анда.
Буруннгула айтхан шойла да:
керти дуния, джашау да — алда.
ЮЗЮЛЛЮК ТЮЛДЮ ДЖАШАУ
Къобаннга айтады таш:
- Къайры ашыгъаса, тенгизгеми?
Тас боллукъса анда —
атынгдан, сыфатынгдан,
халингден, татыуунгдан да
къаллыкъ тюлдю джукъ.
Ташха джууаб этеди къобан:
- тенгизге тюл, дунияны кёрюрге,
ёле эсем да, джашаб ёлюрге
излейме. Ашыкъдыргъан — олду джангыз.
Билеме ёллюгюмю да.
Тириллигими да билеме, алай а.
Тенгизде кёбге къаллыкъ тюлме:
булут халгъа кириб,
кёктюн къайытырыкъма артха —
къар, джангур болуб, тюшерикме Джуртха.
Джашауум башланныкъды джангыдан.
Таш сукъланады анга.
Тауну, тюзню, тенгизни да кёрген,
Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да билген,
джерни, Кёкню да кёрген —
насыблы тюлмюдю суу?
Таш бла сууну ушакъларына
тынгылайды терек.
Анга бирча джууукъла
джер бла Кёк.
Джуртдан айырылмагъанлай
барады Кёкге.
Мен — адам — къарайма, тынгылайма
суугъа, ташха, терекге.
Ючюсюнде да кёре кесими,
Таугъа, тюзге иеме эсими.
Джерден, Кёкден да айырылмай къарам,
ёле, тириле, джашайды адам.
Таш, терек, къобан —
Ол ючюсюню бирлигиди адам.
Дуния меннге кёрюнмез тар:
Ташым, Терегим, Къобаным да бар.
Тауум да, кёлюм да — минги.
Джуртдан айырма, Аллах, мени.
Дунияда меннге хар не да бар:
Диним, тилим, халкъым да...
Ала барда — манга джокъду ёлюм.
Джангырлыкъды, айнырыкъды Элим.
Ташдан, суудан, терекден
рахатлыкъ келе джюрекге,
ёллюгюмю, ёлмезлигими да ангылаб,
Тамблама турама къараб.
Къобан суу, Къадау таш, Терек —
сизни блады, сизденди джюрек.
Мийикде агъарады тау.
Къыйын эсе да, игиди джашау.
Бардыла халкъым, джуртум, тилим —
алагъа къайгъыдан толуду джюрегим.
Алагъа болсун джаны къурман.
Минги Таууна таяныб, сюеледи адам.
Къарайды — джерге бауурланыб баргъан суугъа,
кёктюн келген булутлагъа да.
Джокъду чек кёкге, умутлагъа да.
Юзюллюк тюлдю джашау.
Джашауну джаратханнга — махтау.
Тынчлыкъ-эсенлик — Джерге, Кёкге да.
Джерде ташха, суугъа, терекге да...
ДЖЕР ДЖАНДЕТДИ ДЖУРТУБУЗ
Малкъар бла Къарачай,
Медина бла Меккяча.
Минги Тау да тюз алай —
Бизни халкъгъа — чыракъча.
Кесибиз къайда болсакъ да,
эсибизде турад ол.
Къарангыда, маякча,
кёргюзтеди бизге джол.
Темир, Къурч да кёрдюле
этиб сойкъырым, сюргюн.
Фыргъауунла ёлдюле...
Джурха къайытды халкъым.
Кюрешебиз джангыдан
таулада джашау этиб.
Мал ючюн тюзде къалгъан —
тюшюнюр палах джетиб.
Халкъындан эм джуртундан
дуния малны сайлагъан,
артда бек сокъураныр,
сабийи да дау салыр.
Дау салыр, къайырылыб:
«Халкъ къайытхан сагъатда,
нек къалгъанек айырылыб?
Багъалымыд мал халкъдан,
багъалымыд мал джуртдан?
Тюзде къалгъан мал кибик,
къалыб кетмей былайда,
къалгъанлача болурек,
джыйылсакъ джуртубузгъа...».
«Юйюм, малым»,- дей, тюзде
къалыб кетген ахлула,
сабийлерини гюнахларындан
къалай къутулурла ала?
Джер джандетди джуртубуз,
алан, андан сууума.
Дармандыла адамгъа
хауасы да, сууу да.
Сынагъанма: джокъ хайыр
джортууулдан, джортуудан.
Буюр, Аллах, джашаргъа,
ёлюрге да Джуртумда.
Кюч да бер сермеширге
Джурт ючюн эм Халкъ ючюн.
Мен хазырма джашаргъа,
ёлюрге да Хакъ ючюн.
АДАМНЫ ДЖАНЫ
Джаным — кетсе да Кёкге —
тансыкъ болгъанлай турлукъду Джерге:
аны ташына, терегине да,
джаныуарына, кийигине да.
Джаным — насыблы болса да Кёкде —
кёзю къарагъанлай турлукъду Джерге:
аны тауларына, тюзлерине да,
къобанларына, тенгизлерине да.
Джаным — ётсе да тёрге —
Сагъыш этгенлей турлукъду джерге,
Джерде къалгъан тёнгегине да,
джер тюшлерине, тюнлерине да,
кёзюулерине да — къууаннган, къыйналгъан...
Тар тёнгекден ычхыныргъа,
чексиз Кёкге кёмюлюрге
термиледи джан.
Алай болса уа — тёнгегине да,
джерде ётген кюнлерине да
ёллюкдю тансыкъдан.
Джерде ётген къысха ёмюрюн
унутур къалай.
Джер джашаугъа тансыкълыкъ
турлукъду талай.
Джаным — ётсе да Кёкге —
келе-кете турлукъду Джерге:
эм алгъа къабырланы джокълар.
Топуракъ болгъан тёнгегин
ийнакълар, къучакълар, джылар.
Ызы бла тургъан юйлерин излер.
Аны орнуна башха юйню кёрюб,
Мыдах болур, къыйналыр, тентирер.
Тёнгеги бла джюрюучю школгъа барыр —
аны да танымай къалыр:
бир башха мекям алайда да.
Кёб зат тюрленгенди къайда да.
Элде алгъынча берекет да джокъ.
Алгъыннгы Тау Эл — кеси да джокъ.
Къайры къараса да, барса да —
бир къуджур тилде сёлешген,
бир къуджур ишле бла кюрешген —
ахырзаман адамчыкъланы кёрюр,
ёлюмсюз джан саудан ёлюр.
Ол билген дуния къалмагъанды Джерде.
Джан мыдах болуб, къайытыр Кёкге.
Аллахха уа салалмаз дау,
«Нек тюрленнгенди,- деб,- джерде Джашау».
Кёз джашлары джангурча къуюла,
къыйынлы Джерге къарар.
Ахырзамандан къутхарыргъа аны
излер мадар.
Къыйынлыды адамны джаны да.
Тынгысы-тынчлыгъы джокъду аны да —
энсе да джерге, чыкъса да Кёкге,
къайгъы этгенлей турады Джерге.
Бу дунияны джангыз бир кёрген да —
унутуб къоялмаз аны.
Тёнгекден чыгъыб Кёкге кетсе да,
Бери къарагъанлай турлукъду,
бери келе-кете турулукъду
адамны джаны.
АДАМ БОЛУРГЪА УНАМАЙ ЭСЕ АДАМ
Зулму бла дуния малны къуллары —
аладыла къурутхан намысны,
эркинликни, тюзлюкню, ёзденликни да;
джайгъан — тин джарлылыкъны, мискинликни да.
Чырмауукъ хансча, джайылгъандыла къулла.
Джурт, миллет дей, билмейдиле ала.
Ана тил, тарих, адет, адеб-намыс дей, билмейле ала.
Къарынлары бла, къарын тюблери — оноу этген алагъа:
джокъду башхалыкълары джаныуарладан, хайуанладан.
«Дуния намыс, ахырат азаб» дей, билмейле ала.
Алагъа иман джыйдыргъан таякъды джангыз.
Дуниядан бошагъандыла къулла,
джарым адамла къалгъандыла джангыз.
Къулла къалай тюзетирле оноу:
ала билген — мурдарлыкъ бла тоноу.
Керти ёзденле келмей оноугъа,
тынгы-тынчлыкъ боллукъ тюлдю дуниягъа.
Къул рухдан азат болмай джюрекле,
толлукъ тюлле алгъышла не тилекле.
Табыннганла дуния мал бла зулмугъа,
не къошарла тин байлыкъгъа, илмугъа?
Ахырат азабдан, дуния намысдан да къоркъгъанла —
башчы болургъа керекдиле къралгъа.
Ол затны болдуралмаса уа халкъ,
узаймайын, дуниядан боллукъду талкъ.
Чачыллыкъды, къатышырыкъды Эл, даулет.
Къаллыкъ тюлдю рахатлыкъ не берекет.
Адам болургъа унамай эсе адам —
не этерикди келмейин ахырзаман.
ДЖУУУКЪЛАШАДЫ АКЪ РАСА АХЫРЫНА
Джууукълашады акъ раса ахырына.
Къысыкъкёз бола барады адам улу,
саргъала, къарала бети да.
Керти да,
къатышханды дуния,
къатышдыралла аны иш этиб.
Къысыкъкёз бола барады адам улу,
бети да — саргъала, къарала.
Кёгюрчюнле, къушла, къаргъала
къатышханла бары.
Тонгузла бла къойла айланалла бирге...
Гитче ахырзаман келгенди джерге.
Уллу Ахырзаманнга берликди белги —
айырылмай тохтаса аман бла иги.
Акъ расагъа къара кюн келгенди —
тас эте башлагъанды кесин:
бола барады
къысыкъкёз, сарыбет, къарабет.
Акъ кишини къара иши —
бетин билмейди сакълай,
миллетин билмейди сакълай,
тиширыууна да этдиралмайды айтханын.
Аны ючюн тохтагъанды
акъ расаны ёсмей саны.
Къысыкъкёз, сарыбет, къарабет къауумла
кёб турмай джутарыкъла аны.
Игимиди ол, аманмыды?
Халкъын, джуртун сакълаялмагъан —
эркишимиди, адаммыды?
Джууукълашады акъ раса ахырына.
СЁЗЮНГ ДЖЫГЪЫЛГЪАНДАН ЭСЕ
«Сёзюнг джыгъылгъандан эсе —
кесинг джыгъыл».
Джыгъылмаз сёз айталгъан
ата-бабала...
Джокъдула бюгюн арабызда ала,
нарт сёзлери уа — джашайла.
Кёк, джер да джаз ала джашнайла,
Акъ сёз а — къара кюн да джашнайды.
Кёк, джер, сёз да
бирден джашнагъан кёзюуде —
ачылады джюрек, ачылады ёз.
Аллай кёзюуде туугъанма мен
бачхасында Кок-Сай совхозну.
Кёк. Джер. Сёз.
Джашайма Кёкде, Джерде эмда Сёзде.
Къаллыкъма Кёкде, Джерде эмда Сёзде.
Джыгъылама джыгъылмаз ючюн сёзюм.
Сёзюм ёлмесе — мен да ёллюк тюлме.
Тили ёлмесе — халкъ да ёллюк тюлдю.
Джашнайды Сёз,
джарыта джерни, Кёкню, джюрекни.
Джыгъылмаз Сёзню айталгъан ата-бабала,
къарайла Кёкден, Джуртдан эмда Тилден.
14 ДЖЫЛНЫ ДОРБУНДА ДЖАШАДЫМ
40 джылыма дери тынгыладым адамлагъа.
Энди сууугъанма аладан. Аладан эсе,
меннге табигъат болгъанды джууукъ.
Чегет ичинде игиди меннге.
Суу бойнунда болама рахат.
Къанатлыла бла этеме ушакъ.
Дарман хансланы чайнай да,
Джарасын джалай тургъан къазакъ бёрю,
нечик ушайды мени кесиме.
Юренеме джашаргъа джангыдан —
къанатлыдан, терекден, джанлыдан.
Чыгъама таугъа, энеме тюзге.
Акъ, къара эсе да, сууукъ, джылы эсе да —
киреме тенгизге. Киреме Сёзге.
40 джылыма дери тынгыладым адамлагъа.
Алагъа тюл, Аллахха
тынгыларгъа кереклисин ангыладым кеч.
Кючлюдюле дуния мал, зулму да.
Алай а, алагъа къуллукъ этерге деб,
берилмегенди меннге ангы, фахму да.
Мен 14 джылны джашадым тауда,
тау дорбунну юй этиб кесиме,
къазакъ бёрюню шох этиб кесиме.
14 джылны джуртну сакъладым,
Итле бла къазауат эте мен.
14 джылны халкъны сакъладым —
къайытырын джесирден-сюргюнден.
14 джылны сёлешдим мен
къуру джаныуарла бла, кийикле бла,
суула, ташла, терекле бла.
14 джылдан тюбешдим халкъым бла.
Кёбдю сёлешир зат аны бла.
Энтда адамладан чыкъса кёлюм,
биягъы джуртум къутхарлыкъды мени.
Барды тауум, тауда — дорбунум да.
14 джыл джашагъанма анда.
Акъ сёзле, мёлеклеге ушаш,
джокълагъанлай тургъанла анда.
Ол 14 джылгъа этген сагъышымы
къалгъан ёмюрюмде эталлыкъ тюлме.
Андача ташха салыб башымы,
юсюмю да салам бла джабаллыкъ тюлме.
Джулдузлу кёк джууургъаннга
джанымы да чырмаяллыкъ тюлме.
Мийик тау — джууукъду Кёкге.
Анда Кёкге кесим да болгъанма джууукъ.
Дуния малгъа табыннганла —
малыгъыз, кесигиз да боллукъсуз думп.
Кёргенсиз, сынагъансыз аны —
дагъыда алмагъансыз дерс.
Дуния малны сюрюб айланасыз —
къачан, къачан джыярыкъсыз эс?
Кёрмеймисиз, тарихибиз —
ёресине джара бла таб.
Неди бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ?
Белгилиди — Къалам бла Китаб.
Къара таныгъан халкъ эсек биз,
Джазыуубузну
излей эсек джазаргъа кесибиз,
сора,
унутмайыкъ Темирни, Къурчну,
унутмайыкъ ноябрны экисин, къачны,
унутмайыкъ гюрге кюнню, 14 джылны.
Къайытханлыкъгъа туугъан джерге, джуртха,
джуртубузну, кесибизни да сакълаяллыкъ тюлбюз,
къайытмасакъ Къаламгъа, Китабха.
40 джылыма дери тынгыладым адамлагъа.
Алагъа тюл, Аллахха
тынгыларгъа кереклисин ангыладым кеч.
КЪЫЗ БЛА КЕТДИ ДЖЮРЕГИМ
Къыз бла кетди джюрегим,
энди не этсин тёнгегим?
Джансыз тёнгек керекди кимге?
Болушаллыкъ бармыды меннге?
ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРЕ ДА БИР ЗАТНЫ АЙТАМА
Къадаргъа джокъду мадар —
бу ёмюрде ёллюкме мен:
ажымсыз билгеним — олду джангыз.
Ёзге,
Халкъым, Джуртум болсала эсен,
джангы Ай бла джулдуз
Сын ташымдан да къарарла сизге.
Айталла меннге: «халкъ-джурт деген —
эски-чирик адетди ол.
Бютеу адам улуна сагъыш этген,
дуния адамы бол.
Ёзен тил бла узакъгъа бармазса.
Алыргъа излей эсенг ёч —
дуния тиллени бирине кёч,
ма ингилиз тил бла джолда къалмазса».
«Динибиз — айырмайды миллет.
Барыбыз да къарнаш-эгеч.
Бир Аллахха къуллукъ этиу — иннет,
миллетчиликден умметчиликге кёч».
Былай айтханла да бардыла меннге,
сылай сакъалларын.
Аланы да джаратмай акъылларын,
Къарайма Кёкге.
Аллах тюлмюдю джаратхан бизни
къауумла этиб,
«Халкъынгы, джуртунгу сакъла» деб,
салгъан да борч?
Къара таныгъан,
иманы-дини толу болгъан,-
Аллах буюргъанча атлар:
тилин, халкъын, джуртун да сакълар.
Кюрешир ёсдюрюрге
халкъыны ангысын, санын да.
Алай бла сакълар
кесини иманын да.
Ёсмей эсе уа халкъны ангысы, саны —
сора, къарыусузду ол халкъны иманы.
Сакълаялмагъан халкъ джуртун, тилин —
динин да тюлдю сакълаяллыкъ.
Тейри адамы болмагъан —
халкъ адамы, дуния адамы да болаллыкъ тюлдю.
Хакъ адамы болмагъан —
Адам болаллыкъ тюлдю,
Аллахны да разы эталлыкъ тюлдю.
Тилин, халкъын, джуртун къутхармагъан,
къутхарлыкъды кимни, нени?
Халкъы, джурту ючюн ёрге къобмагъан —
«толу муслиманма» деб, алдамасын мени.
Айтмагъыз меннге:
«Тилинги, джуртунгу унут».
Халкъыгъызны джакъламай, сакъламай,
тилигизни джакъламай, сакъламай,
джуртугъузну джакъламай, сакъламай, -
джандетге тюшерге этмегиз умут.
Къайры тюшерими билмейме кесими да.
Ёзге, сизни джолугъуз — башха,
мени джолум — башха.
Табынмайма Терекге, Ташха:
табынсам — джахиллик болур эди ол.
Алай а, дуниягъа, Аллахха да джол
башланады Ташдан, Терекден.
Кючлю болса иманыбыз-динибиз,
былай ёле турмаз эди тилибиз,
чачылыб бармаз эди Элибиз,
дуния мал болмаз эди Тейрибиз.
Джюзюнчю кере къайтарама Хакъ сёзню,
анга да къошакъ этиб Акъ сёзню:
сакъламасакъ Аллах берген джерибизни, тилибизни —
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да джокъду бизни.
АДАМ ЭСЕК, ХАЛКЪ ЭСЕК БИЗ
Амалы болмагъан —
Джыланны къуйругъундан башына тарыгъа,
табаргъа, къайтартыргъа излейди хакъын:
къара кючлени барын хорлаб барыргъа,
кючю джетмейди — не этсин халкъым.
Сойкъырымдан да къутулду джаны,
сюрюу болуб къалмады сюргюнде да.
Адамлыгъын, халкълыгъын да сакълаялды —
кючлю эди руху къурчдан, темирден да.
Халкъым бюгюн да ташламаз эсин —
Минги Таугъа, нарт ата-бабалагъа да тыйыншлылай къалыр.
Эмегенлени туудукъларына хорлатмаз кесин,
Аллах буюргъан хакъ джолда барыр.
Тууар энтда Къарча кибик бир улан,
Татаркъанла, Умарла, Джаттайла да чыгъарла.
Бурундан келген Тау Элни байрагъын
Минги Тауну тёппесине тагъарла.
Быллай бир къыйналабыз неге —
Дуния кёзюудю, дуния былай турмаз:
«къайыкъ да минер кемеге,
кеме да минер къайыкъгъа».
Бу нарт сёз
айтылмагъанды субайлыкъгъа:
дуния кёзюудю, дуния былай турмаз.
Сюргюнде да сюрюу болмагъан халкъ,
Ата джуртунда къалай болур талкъ?
Ана тилин къоюб, башха тилге кёчерми?
Алай этсек — Аллах бизге кечерми?
Джуртубузну, тилибизни, атыбызны да,
ёмюрледен келген хар бир затыбызны да
сыйырыб, кесибизни да — тутмакъ этиб, сюрюб,
джалгъан дау салыб гитчеге, уллугъа да,
чачмадыламы бузлагъа, къумлагъа да,
кюрешмедилеми этерге къул, манкъурт?
Кюрешдиле, амма, эталмадыла —
унутулмады не Тил, не Тарих, не Джурт.
Бюгюн джуртубузда джашаб тургъанлай,
кеси кесибизни этсек джуртсуз, тилсиз —
Адамбызмы, Халкъбызмы биз?
Адам эдик, Халкъ эдик сюргюнде да.
Алай болмаса, джуртха къайыта да билмезек,
«Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
къайытырыкъбыз Ата джуртха» демезек.
Энди ол адамланы балалары — биз,
кеси кесибизни этсек джуртсуз, тилсиз,
башха халкъны алсакъ адетин, тилин...
Огъай, андан эсе къурутсун бизни ёлюм.
Минг-минг джылны джашагъан халкъыбыз,
минг-минг джылны джашагъан тилибиз,
джашай барырла — биз адам болсакъ,
Аллахха таяныб, «Халкъ-Джурт» деб, турсакъ.
Джазыуубузну джазарча кесибиз,
барды бизни ангыбыз, эсибиз.
Таныйбыз къара...
Хакъ джолда бара,
сакъланыр ёзюбюз, сёзюбюз...
Аллах бергенни айнытырбыз, сакъларбыз —
Адам эсек, Халкъ эсек биз.
ДЖАНДЕТДЕН — АТА ДЖУРТХА
Джети джыл джашасам да джандетде,
къайытдым, унуталмай Минги Тауну, джулдузну, Айны да.
Джандет да — джандет тюлдю поэтге,
Халкъы, Джурту болмасала аны бла.
Тыйыб къояргъа изледим Къобанны
Къарачайны чегинден чыгъармай.
Зем-зем суулагъа да ауушдурмам аны —
ташын джалаб, сууун ичдим, чыдамай.
Юзюлген ташны да — ызына — къаясына
чыгъарыб, келди орнатырым.
Унутулгъан сёзню да — ызына — анасына,
Ана тилге келди къайтарырым.
Учхан джулдузну да — ызына — Кёкге
къайтарырым келди, къалгъынчы кюйюб.
Къанатла битгендиле джюрекге:
туугъан джерим мени — алгъынча — Юйюм.
Ол кесилген Джангыз Терекни да Джуртда —
назму халда тирилтсем да — тирилтдим.
Къарачайны Къадау Ташын да джокълаб,
Къарча кибик къучакъладым, ба этдим.
Къанаты сыннган къуш баланы кёрюб,
къанатлы сёзюмю къанат этдим анга.
Хакъ джолда муджура таягъым — Элиб,
аягъым тайса да, анга таяна, барама алгъа.
Къынгыр болургъа да къоймайды Элиб —
кесича, тюз тутады мени да.
Ол — джети къат Кёкден келгенди эниб,
ара багъана болур ючюн юйге, элге да.
Джети джыл джашасам да джандетде,
Джерге тартханлай турду джаным да.
Джандет да — джандет тюлдю поэтге,
Халкъы, Джурту болмасала аны бла.
ЮЧ КЕРАМАТ
Юч керамат:
Намаз,
Музыка-Джыр-Назму-Сурат,
эмда
Табигъат.
Арысанг, сууусанг джашаудан, адамладан —
башха дуниягъа къачарча болсанг аладан,
тюшерча болсанг джашау атдан,
аласа кюч ол юч кераматдан.
Киресе
намазлыкъгъа, музыкагъа, сёзге,
киресе чегетге, суугъа,
ёрлейсе къаягъа, таугъа...
ала къайтарадыла джашаугъа.
Ол юч керамат — ючюсю да
тазалайдыла джюрекни.
Джууукъ этедиле адамгъа
джерни эмда Кёкню.
Джаныгъыз къыйналса —
ол юч керамат къутхарлыкъды сизни,
келгенча къутхара,
къалюбаладан бери кёблени.
ТЮЗ СЁЗЛЕ
Табигъатха табыннган — бёрю,
адамгъа табыннган — ит.
Хакъгъа табыннган — Халкъ.
Хакъ джолда бармаса адам,
Хакъ Элин къурамаса-къурмаса миллет,
ол болмаса иннет —
малгъа бурулады адам,
сюрюуге бурулады миллет.
Халкъдан къалмайды джукъ —
ол бир Аллахха этмесе къуллукъ.
Аллах айтханча джашамагъан халкъ —
дуниядан болады талкъ.
Оноуун кеси этмеген халкъ,
джазыуун кеси джазмагъан халкъ —
дуниядан болады талкъ.
АНА ТИЛ
Суусаб, джууурт да — Ана тилди меннге.
Халкъ да, джурт да — Ана тилди меннге.
Джер да, Кёк да — Ана тилди меннге.
Джилеги, джилиги да Джуртну,
ангысы, эси да да халкъны,
тарихи, ёзю, сёзю да аны —
Ана тилди.
Адам — анасына,
халкъ — Ана тилине
къарагъанларына кёреди
адамны адамлыгъы,
халкъны халкълыгъы.
Ана тилинде джазылыбды
джазыуу-къадары халкъны.
Билирге излемеген аны —
ол халкъ тюлдю — джазыкъды.
Ана тилим къуру да мени блады.
Айырылсам да халкъдан, джуртдан,
айырылмайма андан.
Халкъ да, джурт да — Ана тилди меннге.
Ана тилден айырылсам а —
джуртда халкъ бла джашаб турсам да —
халкъ да, джурт да джокъдула меннге.
Ана тилинден айырылгъан халкъ —
несин да этерикди тас.
Тилин сакълаялмагъан халкъ —
джугъун да сакълаяллыкъ тюлдю.
Ёлген халкълагъа къошуллукъду ол.
ДЖАЗ КЕЛЕДИ
Джангур джауады тюзледе,
таулада джауады къар.
Барады кюн да тюзеле,
ёзге:
дерт кетмейди кетмей март.
Ёзге:
Джоругъу табигъатны
аман къышдан да кючлюдю.
Джаз деген аламатны
джолун кесалмаз киши да.
Тёппеледен келгенча къыш,
тёбенледен келеди джаз.
Кёк мийигине учуб къуш,
къарайды аны аллына.
Тёбенледен келеди джаз,
ау джаулугъу алына.
Къар тюбюнден чыгъыб джанкъоз,
къарайды аны аллына.
акъ джамчысын Гитче тау да
хазырланады тешерге.
Джазгъа тюбеген — джаны саулай
тюшген кибикди джандетге.
Джангыз, ёхтем Минги Тау
билдирмейди къууанчын.
Джети тюрлю джанкъылыч а
Кёкге джайыб къулачын,
ышарады сабийча.
Кёк кеси да къууанады,
Орайда кюкюрей, джашнай.
Кёкню, джерни да тиллендире,
джаз келеди ма алай.
Джылны назмусуду джаз.
Аны джазгъан Кёк болса да,
окъурукъ а — джерди джангыз.
Джазды назмусу джылны.
Дуния — джашау кёллю болады
керамат кючюнден аны.
Джер да, Кёк да, джюрек да,
назму джазгъан, окъугъан да —
боладыла бирча разы.
Алай а эм насыблы да
биледи тыялмазлыгъын джазны.
Джаз келгенича кетерикди.
Не этгин: келген кетеди —
джорукъду ол тюрленмезлик.
Дунияда джокъду ёлмезлик.
Джазны ызындан кесибиз да,
джайны юсю бла къач таба
атланныкъбыз.
Хар бир чакъдан къууанч таба,
Ёлюб къалгъынчы барлыкъбыз.
Джаз бла бирге болгъанны —
Ол къауумну — джолу болур.
Къышха сау джетгенлени —
кёллери джаздан болур.
...Къуш сызгъырады Кёкден
джууукълашханын билдире джазны.
Къар тюбюнден къарайды джанкъоз да —
сезим кючю кючлюдю аны.
Мен да алачама. Ачыкъды
джюрегим, назмум да джазгъа.
Джаз келеди — алай а, ашыкъмай —
мен а сакъламай, чыдамай,
атлайма аны аллына.
АЛА БЛА МЕН
Мен джазаргъа къоркъмагъанны,
ала къоркъалла басмаларгъа.
Ёлюб джратылгъанла бла,
джанлары саудан ёлгенле бла
боллукъмуду джашаргъа?!
КЪУУАНЧЫМ, НАСЫБЫМ ДА МЕНИ
Джазыуун сюйгенича джазады хар ким.
Къалыргъа излеген а сыйы бла —
джашаргъа, джазаргъа да керекди эркин,
зулму джорукъгъа бойсунмай.
Мени насыбым — джазама алай,
джорукъгъа, адетге къарамай.
Мени насыбым — джашайма алай,
къулланы чёбге да санамай.
Къатхан джорукъгъа сыйынмай,
джашайма хар кюн, джазама хар кюн.
Олду мени намысым, сыйым да:
Ёзюм да — эркин, сёзюм да — эркин.
Къыйнарыкъларын билсем да,
Зулму джорукъгъа къаршчы къобдум.
«Къоркъмайма джукъдан» десем да,
Тутулургъа, ёлюрге да къоркъдум.
Алай а, аладан да —
дуния намыс бла ахрат азаб
бегирек къоркъуталла мени.
Аны ючюн сермешеме
туудукълары бла эмегенлени.
Аны ючюн джазыууму,
назмуларымы да джазама эркин.
Иннетине, сёзюне, ишине кёре
билинеди — болгъаны Эр ким.
Къатхан назму кебге джатдырмай,
барма къояма сёзюмю да эркин.
Ибилис джорукъгъа, зулмугъа къул болмай,
джазыууму да джазама кесим.
Ёзден адамма, эркин поэтме —
Акъ сёздю къулум, бийим да мени.
Ёзден адамма, эркин поэтме —
олду къууанчым, насыбым да мени.
БАШЫБЫЗГЪА КЕЛТИРЕБИЗ ПАЛАХ
Аллахдан башха джокъду илях.
Бир-бирде унутуб аны,
ёрге тутуб адамны —
бишыбызгъа келтиребиз палах.
ТЕРЕКГЕ УШАГЪАН ДЖЮРЕКГЕ
Терекге ушагъан джюрекге,
дейме: Къадау Ташха да уша.
Алай болмаса, дунияда сеннге
боллукъ тюлдю джашау.
Майна — Джуртда Джангыз Терекни да
джарым моллала кесиб къурутдула.
Къадау Таш а — тургъаныча турады,
турлукъ да болур, Аллах айтса.
Терекге уа ауруйду джаным —
кесин къорургъа джокъду мадары:
мюйюзю джокъ урургъа,
тиши джокъ къабаргъа,
аягъы джокъ къачаргъа,
къанаты джокъ учаргъа,
ууу джокъ къоркъутургъа...
Джаны болгъанны барына
солургъа берсе да хауа —
аягъын марагъан болмаса,
аягъан джокъду аны.
Таш бла ургъанны да аш бла ургъан —
Терекди джангыз.
Бютеу дуния къырылыр
къалгъан кюн ансыз.
Алай а, адам улу
сагъыш этмей анга,
кюрешеди Терек бла —
къайда эс бла ангы?
Джаныуар джыйын да,
кийик сюрюу да,
къанатлы къауум да —
къаргъайла адамны.
Джангыз Терекден ишленнген юйню
элия уруб кюйдюргени да —
тюшюндюрмейди адамны джукъгъа.
Терек а,
джукъ да айтмай,
аны кесе тургъанлагъа
мийикден къарайды:
адам болалмагъан адам улуну,
не этгенлерин билмеген
бу джарым адамланы
джазыкъсынады,
кечмеклик тилейди алагъа Аллахдан.
Джоргъа керилген Исса файгъамбаргъа
ушайды Терек.
Джангыз Терекге,
Джангыз Терекге ушайды джюрек.
Терекге ушагъан джюрекге,
дейме: Къадау Ташха да уша.
Алай болмаса, дунияда сеннге
боллукъ тюлдю джашау.
Терекге ушагъан джюрек,
ташджюрек болургъа унамайды.
Анга джууукълашханды бек
джулдузу бла джангы Ай да.
Анга башха джашауну,
башха джашауну
хазырлагъанды Кёк:
Джуртда Джангыз Терекни джазыуун
къайтарады джюрек.
Джуртда Джангы Терек болса да джюрек,
Джуртда Джангыз Терекни сынайды къадарын.
Алай буюргъан эсе Кёк —
аны тюрлендирирге джокъду мадары.
Терекге ушагъан джюрекни
топрагъы тартады Джуртха.
Алай эсе оноуу Кёкню,
не этерикди — къайытыр артха.
Къаны тёгюлюр джерге,
кийик да барады алай.
Терекге ушаш джюрекни
ахыры болурму къолай?
ИШ — СЁЗДЕДИ ЭМДА ДЖЮРЕКДЕДИ
Ёзю болмагъанны сёзю болурму?
Сёзю болмагъанны ёзю болурму?
СЁЗню ичиндеди ЁЗ.
Сёз тамадады бизден.
ЁЗ башланады СЁЗден.
Акъ сёзню къара таныгъан айталлыкъды джангыз.
Акъ сёзню къара таныгъан ангылаяллыкъды джангыз.
Къара таныуну джоллары уа кёбдюле.
Алай а, къара танымаса джюрек,
джууукъ боллукъ тюлдю Кёк.
Билим, илхам толкъунла Кёкден
Къара таныгъан джюрекге келедиле джангыз.
Джюрек болса сокъур, сангырау —
къара таныргъа джокъду мадар.
Джюрегинг эшитмесе, кёрмесе —
къулагъынг эшитгенликге, кёзюнг кёргенликге,
окъургъа, джазаргъа юреннгенликге —
къара таныгъаннга саналлыкъ тюлсе,
Сёзню магъанасын биляллыкъ тюлсе.
Джюреги кёрген, эшитген —
къара таныгъан олду къуру.
Ташаны да эталлыкъ туру —
олду джангыз.
Къара таныгъаннга ачылады СЁЗ —
ХАКЪ сёз, АКЪ сёз.
АКЪ сёз ХАКЪ сёзденди.
ЁЗ да СЁЗдеди, СЁЗденди.
Джюрекди Сёзню ачхан.
Сёздю джюрекни ачхан.
Иш — Сёздеди
эмда
Джюрекдеди.
ДЖЮРЕГИ ДЖАРЫЛГЪАН КЪУШ БАЛА
Къанаты сыннган бир къуш баланы,
алыб келиб, джюджеклеге къошдум.
Аш-суу кереклисине къарадым.
Умут этдим: «юренир да,
арбазгъа джарашыб, джашаб къалыр».
Алай а, ол, джангыз къанатын
къагъа туруб, ёлдю да къалды.
«Джюреги джарылгъанды»,- деди дохтур.
КЪАРЫУСУЗДУ АДАМ...
Чёб чакълы бир къарыуу джокъду адамны.
Табигъаты огъуна хорлайды аны.
Джангыз, гюнах эталмаз чекге джетсе —
ол заманда бурады эсин Кёкге.
Къарыусузду адам — кетеди терсине да,
айтханын этдиралмайды кесине да.
Къайдады аны ангысы, эси —
гюнахдан, харамдан тыялмай эсе кесин?!
Адам дегенинг да — хайуан, джаныуар:
болалмай кюрешеди Адам.
Ёмюрле бир кюнча ётдюле.
Файгъамбарла келдиле, кетдиле.
Алай а, тюрленмейди адам:
Алгъынча — джаныуар, хайуан
джашайла ичинде аны,
адамлыгъын къурута аны.
Кеси кесин къурутады адам —
аны ичиндеди ахырзаман.
Джууукълашдыра эсе ахырын кеси —
бармыды адамны ангысы-эси?
СЁЗДЮ ТЕЙРИСИ ШАЙЫРНЫ
Сёздю Тейриси шайырны.
Олду джырчы этген, шайыр этген аны.
Сёз адамы, Тейри адамы — поэт.
Назмусуду анга эм маджал джандет.
Ата джурт бла Ана тилден джаратылады шайыр.
Аны тёнгеги, джаны —
аладанды, къайытыры да алагъады.
Аладыла ёлюмсюзлюгю да аны.
Аладан айырылгъан кюн ёледи поэт.
Аланы биринден айырылса да башлайды ёлюб.
Ата джуртду саны шайырны.
Ана тилди джаны шайырны.
ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА ДА АЙТАЛГЪАН
Бегийланы Абдуллахха
Кязим хаджини ёлтюрдю сюргюн.
Аны джашаугъа къайтарды Къайсын,
Аны джуртха къайтарды Абдуллах...
Разы болур алагъа Аллах.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айталгъан
насыблы къауумдандыла ала.
Адамын, Сёзюн да тюзде къоймагъан
Тау Элни ангысы-эсидиле ала.
Миллет ёкюлюдю шайыр —
Тил, Джурт ючюн этген къазауат.
Айтхан сёзю да, бармакъ ызлары да
бюгюн, тамбла да — анга шагъат.
Кетдиле Кязим да, Къайсын да. Ёзге,
Кязимни, Къайсынны да бизге
джангыдан ачды Бегий улу.
Джокъду бюгюн ичибизде
Адабиятчыбыз андан уллу.
Бегий улу Абдуллахды бюгюн —
Кязим-Къайсын черекни баргъаны,
Джаралы джугъутурну, Джаралы ташны да
ёлюмден сакълагъан дууасы-дарманы.
Хар бир назмусу, журналы, газети да
халкъны ёлмезине болалла себеб.
Тау Элни джашар Ёзю, Сёзю да —
болгъанда аныча Поэт.
Джырчы Сымайылны, Махмуд Дуданы да
Минги Тауда тирилтгенди ол.
Къалам алгъан бюгюн къолуна —
Бегийланы Абдуллахча бол.
ТЕЛИ КЪАЙЫР
Тели къайырды ол маскечик:
тубаннга да юреди, чабады,
аш берген къолну да къабады —
тели къайырды ол маскечик.
Ёлтюрелле деб, къоркъама аны —
талай кере аджалдан къутхаргъанма.
Къатымдан иймей тургъанма —
къычырыгъы буза дунияны.
Къабаргъа кюрешеди мени да,
ачыуланса кесин да талайды.
Дау айтады джерге да, Кёкге да —
не этгин, къылыгъы алайды.
Маске болгъаны шашдырады аны —
Болалмазлыкъды, бёрю къой, ит да.
Къалай сау этгин алыннганны —
сынагъанма тагъыб да, ийиб да.
Мазаллы гаджи озады къаты бла,
эс да бурмай анга — маскеге.
Джарлы маске акъылдан шашады —
санайды итни, итге тюл, къахмеге.
Башха гаджи да ётеди къаты бла,
Ит джыйынны тизиб ызындан.
Маске да излейди болургъа аны бла —
Бар деб бошлайма аны сынджырдан.
Алай а анга джетмейди кёзюу —
кесин да аямай талайла.
Зауаллы маскеге къарайма —
танылмайды хамхоту, кёзю.
Аны бла къозу тилде сёлешеме,
тели къайыр маскечик а — ол а —
ачыуун менден алыргъа кюрешеди...
бош кюреше болурма аны бла.
Иш тёнгекде тюлдю, джюрекдеди.
Маске джюрек кюеди зарлыкъдан.
Маске джюрек адамда болса уа —
айырады аны адамлыкъдан.
Джюрек тар болса, зар болса —
чынгылгъа келтиреди джол.
Адам болургъа унамадынг —
энди, маске, сюйгенингча бол.
ТЁНГЕКДЕН АЙЫРЫЛГЪАН ДЖАН
Тейри адамы да — къартаяды,
тауусулады баргъан джолу.
Заман къобаны да таркъаяды,
Таркъаяды ичер сууум.
Тёнгекден чыгъыб джаным,
кёлтюрюледи ёрге.
Бираз солуу да алады,
къаяда къонуб терекге.
Бу тюрлю къанатлыгъа
къанатлыла къоялла орун.
Сорургъа уа базмайдыла
Излеселе да билирге джолун.
Ийнакълай къаяны, терекни да,
кёлтюрюледи джан ёрге.
Чамландырмазгъа кюреше кёкню да,
къайытырча болады Джерге.
Джашил нюрге бёленибди ол,
тартады кесине, алгъынча.
Бу ариулукъдан хапарсыз эди джан,
Аллах тёнгекден алгъынчы.
Энди уа — айырылады андан —
кетиб барады Иесине.
Не этсин къыйналмайын джан,
эркин тюлдю ол да кесине.
Минги Тауну башында къаргъа
кёмюлюб, бираз сууутады кесин.
Тюбейди анда минг-минг джаннга,
сора, джыяды эсин.
Кетеди, джарыкъдан да терк,
Аны сакълаб тургъан Хакъгъа.
Барады этгенлей тилек
Джерде къалгъан дуниягъа, халкъгъа.
Джердегиле эшитселе эди
аны айтханын Кёкден:
«Кюрешигиз джашаргъа, джашаргъа,
айырылгъынчы джан тёнгекден».
Узаяды, ташаяды джан,
дунияны ийнакълай, тансыкълай.
Андан арысы — бары тубанда...
джер ёмюрюм бошалады алай.
ДЖАНЫМ ДЖЕТСЕ АЛЛАХХА
Келген джолум — тар, къая.
Ахыры болурму кенг?
Ичер сууум — таркъая,
халкъыма айтама мен:
...къалды тутулуб тилим...
Эм магъаналы сёзню
айтхынчы джетди ёлюм.
Къутхарлыкъ — джуртну, халкъны —
келген эди бир акъыл.
Ай айтхынчыннга аны,
джетиб къалды да ахыр.
Къарайдыла басыныб,
ауузума, кёзюме.
Излейдиле ангыларгъа
айталмагъан сёзюмю.
Сора, бары, тюнгюлюб,
чакъыртадыла ийман.
Бошамасам да ёлюб,
тёнгекден чыгъады джан.
Сёз къалады айтылмай.
Кёз къалады джумулмай.
Алай болса ахырым,
къычырмазмы къабырым?
Не этейим, дунияда
сёзюм джетмеди халкъгъа.
Ай-тал-гъа-ны-мы да —
алмадыла къулакъгъа.
Сын ташыма кёчеди
джангы Ай бла джулдуз.
Джаным баргъан Кючденди
энди умутум джангыз.
Джаным джетсе Аллахха,
Сёзюмю айтыр анга.
Аллах эшитсе аны —
къутхарыр Джуртну, Халкъны.
СЁЗ ДА — АДАМЧАДЫ...
1
Къайсы бирибизча, Сёз да арыйды.
Не этсин арымай — кёб айтылса, джюрюсе кёб.
Алай а, ёллюкдю — тохтаса айтылмай,
джюрюмесе — ёледи сёз.
Джокъду башхасы — адамчады ол да.
Арыса — солуйду, кетиб ташагъа.
Тюлдю мамукъдан ол келген джол да,
адамгъа, анга да къыйынды джашагъан.
Тюбегенме — джукълаб тургъанына сабийча,
къартча къалкъыб тургъанын да кёргенме.
Учханын да кёргенме къанатлыча...
барды джаны Сёзню да.
Сёзюбюздеди ёзюбюз бизни.
СЁЗ. Аны ичинде да — ЁЗ.
Сёзюн ёлтюрген — ёлтюреди ёзюн.
Сёздю джашатхан бизни.
Бизбиз джашатхан сёзню.
Айырылгъанлай сёзден
къаллыкъ тюлдю джукъ да бизден.
2
Сёзге да къатылады заман.
Ёзге, ёлтюрген аны —
Заман тюлдю — кесиди адам.
Сёз да болады талкъ.
Ёзге, къурутхан аны —
Заман тюлдю — кесиди халкъ.
3
Сёз сюеледи ёрге.
Ёз сюеледи ёрге.
Заман бойсунады бизге.
АКЪ СЁЗДЮ ДЖАНДЕТ
Акъ сёздю джандет.
Джаны саулай ары
киреди поэт.
Ёлсе, къалса да —
андады поэт.
Дуния малгъа къаратыб кёзню,
зулмуну арбасына, арбазына
къысылса уа,
анга махтаула салса уа,
аны джырын джырласа уа ол —
урлукъду аны къачы Сёзню,
джандетден къысталлыкъды ол.
КЁКГЕ ЧЫГЪАР ЮЧЮН
Бир-бир эркиши тиширыуну басхыч этиб,
илинирге кюрешеди ёрге.
Керти эркиши уа тиширыуну къанат этиб,
бирге учалла джети къат Кёкге.
МЕНГИР
Атса да танг,
келсе да ингир,
тенгиз джагъадан
къараб таулагъа,
сюеледи менгир.
Таудан
къобанча кетиб,
тенгизге джетиб,
андан да ётюб,
ызына уа къайыталмай,
сын болуб къалгъан —
кимди экен ол?
Къанатлыла да аны башына,
имбашларына да къонуб,
къарайдыла ол бир джагъада
чыммакъ акъ таулагъа.
Менгирни гитче къарнашыча,
сол джанында сюелиб аны,
чайкъала тургъан тенгизни башы бла
таулагъа къараучанма мен да.
Сюелеме.
Джюрегим джаннган кёзюуде,
къарынача Минги Тауну,
Буз тенгизге кёмюлеме.
Билеме: талай джылдан —
тенгизден ётерге келмесе къолдан,
табылмаса джол да башха,-
мен да буруллукъма ташха.
Тилсиз да, сангырау да болады адам
Ана тилинде эшитмесе сёз.
Кёз да болады сокъур,
Ата джуртун турмаса кёре.
Атса да танг, келсе да ингир,
Тенгиз джагъасындан
Минги Таугъа къараб,
сюелебиз - мен бла менгир.
Ётеди кюн,
ётеди ёмюр.
Къайсыбызбыз адам,
къайсыбызбыз менгир?
Кёгереди тенгиз,
агъарады тау.
Къайсыбызбыз ёлген,
къайсыбызбыз сау?
Чайкъалады тенгиз,
кёрюнмейди тау.
Джуртсуз, халкъсыз
бармыды джашау?
АРИУЛУКЪНУ КЁРМЕСЕ КЁЗЮНГ
Ариулукъну кёрмесе кёзюнг,
назму тизгиннге бурулмаз сёзюнг,
келмез илхам, ачылмаз керамат,
кёлге-джюрекге бителмез къанат.
Ариулукъну кёрмесе кёз,
ариулукъгъа къарамаса кёз,
ариулукъгъа ачылмаса джюрек,
адамгъа джууукъ къалай болур Кёк.
Бир ариулукъ кёрмеген кюнюнг да,
бир игилик этмеген кюнюнгча —
кетеди зыраф.
Тау, тюз, тенгиз —
ариудула кемсиз.
Гюллеге, къызлагъа да къара —
нечик ариудула ала.
Гюллени джыя тургъан къыз,
сабийи бла ойнай тургъан ана —
нечик ариудула ала.
Ариулукълукъгъа ачылмаса кёлюнг —
сезимлеге келликди ёлюм.
Ариулукъ къутхарады адамны —
кесимде сынагъанма аны.
Къутхармасакъ ариулукъну биз да,
Адам болаллыкъ тюлбюз —
бирибиз да.
Ташны да болур джаны.
Айтыб айталмазма ариулугъун аны.
Терек да алай, тау суу да алай.
Тюз да алай, тенгиз да алай.
Табигъат ариуду. Адам
тыйыншлы болургъа керекди анга.
Ол джашатханча адамны,
адам да джашатыргъа керекди аны.
Алай сакъланныкъды джашау.
Ариулукъ бла сюймеклик
къутхарлыкъдыла дунияны.
ДЖАНГЫ ДЖЫЛДА ДА ЭСКИ САГЪЫШЛА
Эки дунияны да джаратхан — Аллахды.
Бири ючюн башхасын атмам,
бу дуниягъа да табсыз сёз айтмам:
эки дунияны да джаратхан — Аллахды.
Къадар бизден болса да кючлю,
джашаргъа керекбиз алай —
эки дуниядан да юлюшлю
болурча. Джулдуз бла Ай
сын ташыбыздан да къарарча,
къарагъан кибик джети къат Кёкден.
Ёзге,
баш болургъа керекбиз — чыгъарча,
Ёлюм деген къуршоудан-чекден.
Джокъ болуу бла — неда — джаханим бла
тауусулмазгъа керекди джол.
Ёлюмге, отха да элтмез ол,
джашасакъ — Китаб бла, Билим бла.
Джаны саулай джандетге кирирге
адам улугъа болмазмы насыб?
Джандет Юйню уа кеси ишлерге
ангысы-эси джетмезми аны?
Джандет джуртунда джандет Юйюн
ишлеялмагъан инсаннга —
ёлсе-къалса да — джандет эшиги
ачылырмы? Ишеклиме анга.
Аллах берген динин, тилин,
джерин, ёзюн сакъламагъаннга,
джандет Джуртун джандет Юй этиб,
Миллет болуб джашамагъаннга —
Аллах къайтара да джандет джуртланы
бере турмазлыгъы — хакъды.
Берилгенни сыйлай, сакълай билмеген —
болалырмы адам да, халкъ да?!
Джурт, тил берилгенди бизге,
Ангы-эс берилгенди бизге,
Къалам, Китаб берилгенди бизге...
не керекди андан сора?
Дагъыда,
Джазыуубузну джазалмай эсек,
оноуубузну эталмай эсек,
Хакъ джолда баралмай эсек —
Сора,
барындан да къаллыкъбыз къуру.
Боллукъ тюлдю Джуртубуз, Элибиз да,
Къаллыкъ тюлдю динибиз, тилибиз да —
Башхалагъа боллукъбуз къул.
Къара таныгъанлыкъгъа, окъуб,
Китаб айтханны ангылаялмайбыз,
Аллах буюргъанча джашаялмайбыз —
тамблабызгъа къарайма къоркъуб.
Юлгю тюлдюле бизге Шаркъ не Баты —
харамгъа, гюнахха турадыла батыб.
Барыр ючюн алгъа —
къайытыргъа керекди артха:
Ал Сёзге, Къаламгъа, Китабха.
Алайсыз,
къалыб джулдузсуз, Айсыз,
кириб чарсха-тубаннга —
кетерикбиз джардан-къаядан.
Болурму къайгъы андан уллу?
Анаяса этмей кесине Сёзню,
барады — къайры — адам улу?
Халкъыбыз да къайры барады бизни?
ДЖАШАРЫКЪДЫ АДАМ
Сууугъанма адамладан.
Солур ючюн аладан —
чыгъама таугъа, киреме суугъа.
Чегетде айланама. Ийнанама
болгъаныма: тауну бир ташы,
къобанны бир толкъуну,
Джангыз Терек неда
бир къазакъ бёрю.
Кёлюм чыкъгъанды адамладан.
Кийикле неда бёрюле,
ташла не да терекле —
башха-башха неда биригиб,
адамгъа къазауат ачсала,
аланы джанларында боллукъма мен да,
мен да — адам кесген терекни джаны...
Адам ёлтюрген кийикле, джаныуарла,
адам къурутхан суула, терекле —
бары тирилиб, Соруу кюн
адамны джууабха тартсала,
не джууаб этерикди ол?
Джуртда Джангыз Терекни руху — мен —
тынгы табмай, айланама
тау этегинде, суу бойнунда, тенгиз джагъасында,
къумлада, бузлада, Европада, Азияда,
Америкада, Шаркъда, Батыда...
Мен — Джуртда Джангыз Терек,
ёмюр башында кесилген Терек —
айлана келиб, ёмюр аягъында
тюбейме Къарачайны Къадау Ташына —
Джырчы Сымайылгъа.
Сора тирилеме. Джангыдан
Терек болуб сюелеме.
Чапракъланыб,
шууулдайды джангыз Терек.
Толкъунланыб, тауушланыб,
учады Къобан суу.
Терекге, Къобаннга да тынгылай,
джумшайды Къадау таш.
Минги Тауну джырлайды Къобан,
Акътамакъны да джырлайды Къобан —
Джангыз Терек этеди эжиу.
Ташха, Терекге, Къобаннга да —
къууанырча келеди кёзюу.
Болгъан къадарда
Таш, Терек, Къобан —
джашарыкъды халкъ,
джашарыкъды адам.
ТАБИГЪАТ ЮРЕТЕДИ
Табигъат джол кёргюзеди бизге:
Ашыгъады тау суу тенгизге —
Сугъара тюзлени, барады джертин,
ызына уа къайытырыкъды кёктюн.
Къайытырыкъды Джуртха —
кёк бла — булут болуб,
къучакъларыкъды Джуртну
джангур болуб, къар болуб.
Къобанча кетеди тёнгегим-саным —
Джер-суу кёре, джер джюзюн аулайды.
Тёнгегим къайытмаса да, шийирим-джаным
къайытыр — поэтни къадары алайды.
Табигъат юретеди:
кетерге, къайытыргъа да,
болургъа сабыр
къууанчда, къайгъыда да.
Джашнагъан джюрек ушайды
джерге да, Кёкге да,
къаяны эрнинде
акъ чакъгъан терекге да.
Джерден кетгенни — кёреме кёкде,
кёкден кетгенни кёреме джерде...
экисинде да джашайма мен а,
табигъатха ушайма мен а.
Кетеме сууча,
ташча къалама.
Ёле, тириле —
джашай барама.
Кёзден кетсем да,
кетмезме кёлден.
Къара таныгъаннга —
Акъ сёзме мен.
Сёлешген адам —
кёрмейди сёзню.
Кёрюр ючюн а —
буругъуз кёзню...
Къайрымы? - Кёкге.
Къайрымы? - Джерге.
Къайрымы? - Джюрекге.
Джашнагъан Кёк,
джашнагъан джер,
джашнагъан джюрек —
Акъ сёз деген олду.
Табигъатны акъ чакъгъан кёзюую —
Акъ сёз деген олду.
Джол кёргюзеди табигъат бизге.
Аны джоругъу джашайды сёзде.
Сёз-табигъат кёргюзеди джол.
Бизни ёлюмсюзлюгюбюздю ол.
Андан чыгъыб, кетсек узакъгъа,
Къайытмасакъ сёзге-табигъатха —
ёлюм деген, ахыр деген олду.
ДЖАРЫКЪ
Джаныуар сюеди къарангыны,
джарыкъны сюеди адам.
Аллах джандыргъан чыракъны —
Кюнню да — сюеме андан.
Джанма къоюгъуз чыракъны —
джарыкъ болсун юйде да, кёлде да.
Къабырда да табарыкъбыз къарангыны,
джарыкъны уа — ёмюрде да.
Минги Тауну да сюеме артыкъ,
болгъаны ючюн акъ.
Джарыкъ бергеннге разыма бютюн,
джарыкълыкъгъа джаяма къучакъ.
Кюрешигиз болургъа джарыкъ,
джарыкъ адамны сюеди эл да.
Акъ назмуму кюрешеме джазыб,
къууанырса деб, Акъ сёзюме, сен да.
АЛЛАХ ДА КЮЧ БЕРИР БИЗГЕ
Кавказда
таула — шыйыхлача, шыйыхла — таулача.
Болургъа кюрешсек алача,
Аллах да кюч берир бизге.
НАЗМУ
Назму юзюк хапарда —
къаяда терекча кёрюнеди;
назму юзюк хапарда —
къая башында къалача кёрюнеди;
назму юзюк хапарда —
къаядан чынгагъан тау сууча кёрюнеди;
кюнбетге ушай эсе хапар —
анда нарат чегетге ушайды назму юзюк;
хапар — къобан эсе, тенгиз эсе да,
аны шын тургъан толкъунуду шийир;
кёрге-къабыргъа келтирсе уа хапарны ахыры,
ол чакъда да — унамай джыгъылыргъа —
сын таш болуб сюеледи назму.
ЁЗДЕН ЭТИБ ДЖАРАТХАНДЫ АЛЛАХ БИЗНИ
Бизде — Кавказда — къул адам, къул халкъ джокъду.
Ёзден этиб джаратханды Аллах бизни.
Дуния мал бла, къуллукъ бла терилтиб,
бизни къул этерге излеген кючле бар эселе —
джангыладыла: бюгюллюк халкъ тюлбюз биз.
Ким суудан, ким къумдан, ким топуракъдан
джаратылгъан болур. Биз а — кавказлыла —
таудан-къаядан-ташдан джаратылгъанбыз:
бюгюллюк халкъ тюлбюз биз.
Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн
амантишле чыгъа эселе ичибизден —
ала бизден тюлдюле,
кавказлы тюлдюле ала.
Шыйыхла, джигитле джуртуду Кавказ.
Аллахдан башха джокъду илях.
Бир Аллахха этебиз къуллукъ,
хакъ джолну кёргюзтгенди Аллах.
Сюргюнде да болмагъанбыз къул —
ёзден рух тургъанды джюрекде.
Кавказда къул адам, къул халкъ джокъду,
боллукъ да тюлдю:
бизни ёзден этиб джаратханды Аллах.
ДЖАШАТХАН МЕНИ
къоркъуулу болсала да дуния, ахырат,
мени къутхара баралла
намаз, назму, табигъат.
Адамла джаргъан джюрекге
аладан табама себеб.
Кёб адамдан джууукъла меннге
акъ тау, тау суу, чегет.
Намаз, назму, табигъат
джашауну къурумундан, букъусундан
джанымы этелле азат.
Намаз, назму, табигъат —
аладыла джашатхан мени.
Рухум алада турлукъду,
тёнгегими къаушатса да ёлюм.
КЪАБЫЛ БОЛМАЙ ЭСЕ ТИЛЕГИНГ...
Бош затлагъа ийдим заманны,
кёзбау затлагъа бурдум эсими.
Биле тургъанлай гюнахны, харамны,
сакъламадым аладан кесими.
Алай а, башхалагъа
болмазгъа кюрешдим заран.
Кесими тюл, башхаланы
кюрешдим тыяргъа гюнахдан, харамдан.
Башхалагъа тиледим Аллахдан
Хакъ джолда барыргъа насыб.
Къалай болур эди тилегим къабыл
гюнахха батыб турсам кесим.
Тилеклеринг болмай эселе къабыл —
Аллахдан тюл, кесингден кёр аны.
Таза болмасала тёнгегинг, джюрегинг —
толлукъ тюлдю бир деб бир тилегинг.
КЁРЮНЮУЛЕ
Намаз дегенлей — джангы Ай бла джулдуз;
Табигъат дегенлей — таш, терек, суу;
Джурт-Халкъ дегенлей — Минги Тау;
ислам дин дегенлей —
ля иляха илляллах мухаммадун расулуллах;
Унух файгъамбар дегенлей —
суу ахырзаман бла кеме;
Исса файгъамбар дегенлей — джор;
Шамил шыйых дегенлей — Кавказ къазауат;
Кавказ поэзия дегенлей — Къайсын, Расул;
Хакъ сёз дегенлей — Къуран;
ПОЭЗИЯ дегенлей — бары да.
УШАМАГЪАНЛА ДА ДЖУГЪУУЧАНЛА БИР-БИРИНЕ
Ушаш сёзлени ким да тагъар бир-бирине.
Ушамагъан — джукъмайды, алай а,
поэтлигинги излей эсенг сынаргъа —
ушамагъанладан къурачы сен назму.
Хуна — хунагъа джарашмагъан ташладан къалачы,
джуртну тёгереги бек болсун, къалача.
Къазакъ бёрюледен джыйчы сен джыйын —
джуртну, халкъны душмандан сакъларча.
Ушамагъанла да джарашалла бир-бирине:
Мен къараучанма Таш бла Терекге.
Мен къараучанма сеннге эмда кесиме:
ушамагъанла да джугъуучанла бир-бирине.
ДЖАШАРЫКЪБЫЗ КЪАЛЛАЙ БИРНИ ЭНТДА САУ?
Сахнада ойнайдыла ала,
залда джылайдыла адамла.
Кёб турмай оюллукъду мекям —
сау къалгъан боллукъ тюлдю аладан.
Боллукъну сезеди да джюрек,
тыяргъа кюрешеди келликни.
Оноу этиб бошагъан эсе Кёк,
джазыуундан къалай тыйгъын ёллюкню?
Минг-мингджыллыкъ джолу тауусулады,
ахырына джууукълашады адам.
Джашау джилтин джукъланса Аламда,
ким биледи, ол джанармы джангыдан?!
Ёле тургъан Ана тилиме къараб,
бютеу дуниягъа этеме сагъыш.
Ёле тургъан тиллени, халкъланы къутхармагъан
дунияны — кесине да келликди къыш.
Хар ёлген тил бла, халкъ бла
дуния кеси да джууукълашады ахырына.
Сёлешемилле экен мёлекле Хакъ бла
адам улуну къайгъырыб джазыууна?!
Кеси ёлюмю бламы ёллюкдю дуния,
илинмек аджалданмы къурурукъду джашау?
Джашнайды Кёк, чартлайды элия —
джашарыкъбыз къаллай бирни энтда сау?
ЗАМАН НЕДИ?
Кюн къысхагъа айланнганды,
сагъышларым а — узуннга.
Заман неди? Кёз байланнганды,
Мен не излейме къарангыда?
Тюненем — таянырча тюлдю,
тамбладан да урмайды джарыкъ.
Эки дунияны арасында
заманым тохтагъанды арыб.
Ата джурту бла Ана тилин
сакълаялмагъан халкъны шайыры —
не этеме дунияда джашаб да,
Сёзню джокъ эсе хайыры.
Ёлюмню сайлагъан халкъны
тирилтирге боллукъду не бла?
Дагъыда кюрешеме джазыб —
кёр къазгъан кибик ийне бла.
Дагъыда барды умут:
Джаратхан халкъланы, тиллени,
бизни да къоймаз унутуб —
миллетни ызына тирилтир.
«Мадар этсегиз — къадар этерме»,-
деген сёз тура эсимде,
чайкъалама дуниядан кетелмей,
джашау тилей халкъыма, тилиме.
Илинеме таугъа, Бийнёгерча,
марал сют излей халкъыма.
Халкъны тирилгенин кёрюрча —
ол насыбны бер, Аллах, манга.
Сора, сюйгеним — чыммакъ Акъ сёз — келиб,
къол булгъаса, къаядан да чынгарма.
Халкъым, тилим къалмасала ёлюб,
мен — ёлсем да — алада джашарма.
ПОЭТНИ СЁЗЮ ДА ЭТЕДИ УРУШ
Фахму бере, айтханды Кёк:
«Акъ сёзге къуллукъ эт».
Тейри адамындан да бек,
Тил адамыды поэт.
Сёздю Тейриси поэтни.
Джазыуун джазгъан Олду аны.
Таныгъанлы да «алиф»-ни, «ба»-ны,
Сёзге къуллукъ этеди поэт.
Поэти болмагъан халкъ,
сакълаяллыкъ тюлдю тилин.
Ахыр поэти ёлгенлей,
тилге, халкъгъа да келликди ёлюм.
Алай а тилден алгъа,
тилни къоруулай, ёллюкдю поэт.
Дин къазауатда ёлгенлеча,
ол да боллукъду шейит.
Тилни марагъан — поэтни марайды,
поэтни марагъан — марайды тилни.
Поэтни сёзю да этеди уруш,
къутхара ёлюмден миллетни, Элни.
БЫЛЛАЙ БИР КЪОРКЪАМА НЕГЕ?
Бизден уллуракъ халкъла да
думп болгъандыла дуниядан.
Сора, «миллетим, джуртум»,- деб,
тюзмюдю къоркъгъан, къыйналгъан?
Адамлачадыла халкъла да —
къартая, ауруй,- ёлелле.
Адамла кибик, ала да
Илинмек аджалны да билелле.
Быллай бир къыйналама неге
ёледи деб, халкъым, тилим.
Излемегеннге ёлюрге —
ёмюрде да келмейди ёлюм.
Джуртум, тилим демей эсе халкъ,
Энчи Юй бола билмей эсе халкъ,
дуния малдан баш кёрмей эсе Китабны —
къайдады да къара таныгъанлыгъы аны?
Окъугъанлыкъгъа Аллахны Сёзюн,
кёрмейле Ёзюн, билмейле тюзюн.
Санасанг — кёбдю алим.
Сынасанг а — джокъду билим.
Халкъны ангысы, саны
ёсмей эсе — къыйынлыгъын аны
кимден кёрейик:
Башчыларынданмы? Айдынларынданмы?
Огъесе, имамларынданмы?
Ала — барсала Джолунда Хакъны —
сакълаяллыкъ эдиле халкъны.
Хомух болсала уа ала —
халкъ башлайды къуруй, чачыла.
Ёсмей эсе халкъны ангысы, саны,
сыйламай эсе ол Къаламны, Китабны,
Сора, къарыусузду дини, иманы —
сора, джокъду аны
Башчысы, Айдыны, Имамы.
Ол ючюсюн ёсдюрмесе халкъ —
дуниядан боллукъду талкъ.
Халкъ джыймаса ангысын-эсин —
уллуракъ халкълагъа джутдурлукъду кесин.
Быллай бир къоркъама неге
ёледи деб, халкъым, тилим.
Излемегеннге ёлюрге —
ёмюрде да келмейди ёлюм.
КЪЫСХА НАЗМУЛА
ХХХ
Къадыр,
эшеклени джыйыб тёгерегине,
атча кёрюнеди кесине.
ХХХ
Абдез тау суу бла алады.
Намаз а — таугъа бурулуб тюл,
тенгизге бурулуб къылады.
Иманы бармыды аны?
ХХХ
Аны юйюню шорбатында
къарылгъач ишлегенди уя.
Ол а, аны башлагъанды оя...
Кесини юйюн къурута тургъанын,
Эслеялмайды джазыкъ...
...Ажым этгенлей турлукъду
Сюргюнде эсине тюшюб ол.
ХХХ
Анга хатасы болмагъан
бир джыланны ёлтюрген эди Кавказда.
Къызыл-Къумлада джылан уруб,
ёлюб кетди ол зауаллы...
ХХХ
Амалсыздан,
джыланны къуйругъундан башына тарыгъа,
джашай баргъан джарлы халкъым мени...
ХХХ
Бир болумсуз экинчиге тагъылыр —
эшиклери алай бла джабылыр
ДЖОКЪ БОЛАДЫЛА ТЕРЕКЛЕ, ЧЕГЕТЛЕ, ХАЛКЪЛА...
Кимибизни къазыкъ этиб,
кимибизни чыбыкъ этиб,
кимибизге да эшдиртиб,
чалман этдиртиб,
бачхасына буруу этген —
кимди бизни?
Къатыб, чириб, - джараусуз болсакъ,
бизни отха атыб, кюйдюрюб,
джашил чегетден, джангыдан,
келтиртиб къазыкъла, чыбыкъла,
бачхасына джангы буруу этдирген —
ол фыргъауун кимди?
Ёмюрле узагъына
Алай болубму турлукъду хаман?
Къабаргъа — тишинг болмаса,
урургъа — мюйюзюнг болмаса,
къачаргъа — аягъынг болмаса,
учаргъа — къанатынг болмаса,
ёкюлюнг-джагъынг да болмаса —
къалай джашагъын дунияда?
Аланы балта, мычхы этиб,
бизни терек, чегет этиб —
алаймы джаратханды Аллах?
«Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме»,-
демегенмиди Келечи?
«Мадар этсенг — къадар этерме»,-
демегенмиди Аллах кеси?
Ташха, къаягъа, таугъа да ёрлеб,
Баш сакъларгъа, джашаргъа кюрешеди терек.
Сыйырсала уа ташынгы, къаянгы, тауунгу да —
сыйыралла баш эркинлигинги, джашауунгу да.
Алай а, терексиз, чегетсиз къалса джер —
ол боллукъду барыбызгъа да кёр.
Ненча терек кесилсе джерде,
анча атлам этеди ахырзаман бизге.
Джокъ боладыла терекле, чегетле, халкъла...
не сакълай болур адам улуну алда?
Онглуракъланы мурдарлыкъларындан
ёледиле халкъла, тилле —
къалай къалыр келмей ахырзаман джерге?
СЁЗ АНГЫЛАМАГЪАН БИРЛЕ
Сёз ангыламагъан бирле,
халкъны теберелле кёрге.
Суудан тутуб, салыннганча къаядан,
сёз бла къутулургъа излейме къайгъыдан.
Юч кере айтама алагъа.
Айтама да чыгъама борчдан.
Сёзден къоркъмагъанла да —
къоркъалла къоргъашындан, къурчдан.
Хакъ сёзню хыликке этиб кюлгенле —
тюшюннюкле тюшселе отха.
Алай а, джол табылмаз артха:
турлукъдула джаханим отда кюйгенлей.
Ёзге дуния отда да кюерле ала,
дуния малны къалырла тюбюнде.
Термилирле — джашаргъа тюл — ёлюрге:
аллай кюн келмей къалмаз алагъа.
Сёз ангыламагъан бирле,
халкъны теберелле кёрге.
Кёрге уа — халкъ тюл, кеслери
тюшерле: ауазлары чыгъар джерден.
Къабырлары къычырыр аланы —
Сёзге ийнанмагъан фыргъауунланы.
Сёз ангыламагъан фыргъаунланы
ахырлары къаргъышлыкъ болур.
Борчдан чыкъдым. Кетдим —
мени джолум башха:
Ата-бабаларыбызча, Терекге, Ташха
джанымдан юлюш этдим.
Аладан тюз адам джокъду дунияда —
тынгылагъан Сёзге, ангылагъан Сёзню.
Ала болгъан къадарда
ахырзаман джокъламаз бизни.
ПОЭТ-АЙРЫМКАН
Тенгиз къушланы да кесиме шох этиб,
Мен джашайма айрымканда «ох» этиб.
Тёгерегим — кесим сюйген таш, терек.
Адам джокъду — къыйналырча баш, джюрек.
Бу айрымканны аты барды — Ай Къала.
Анда джашайла поэтле бла чайкала.
Тёрт джаныбыз — чайкъала тургъан тенгиз.
Кюреше кетиб, баш болгъанбыз андан биз.
Тынч болмаса да къайырылгъан тенгизге ,
къыйын болса да айырылгъан тенгизден,
айырылгъанбыз — тёгюлсе да бираз къан.
Энди эркинбиз — Поэт бла Айрымкан.
Харам, халал чабакъла да тенгизде
къалгъандыла — тенг болалмайын бизге.
Къанатлы джанла бла къанатлыланы
къралларыды бу айрымкан. Аланы
къанат тауушлары — чайкъала тургъан байракъ
эмда Миллет Ауаз, Миллет Макъам — Орайда...
Сёз —
айрымканны, ёзденликни юсюнденди хар къайда.
Айрымкан — тенгизден, поэт а — Элден
айырылмагъанлай, айырыладыла.
Эркин, ёзден рухларын сакълай,
къалгъанлагъа юлгю боладыла.
ЫШЫКЪ-ДЖАРЫКЪ
Ал Сёзге — Хакъ сёзге, Акъ сёзге — ашыкъ:
олду джарыкъ, олду ышыкъ.
Магъаналары бирди джарыкъны, ышыкъны да.
Тюрк тиллени билген — биледи аны да.
Ышыкъ дейдиле Тюркде джарыкъгъа.
Къарангыдан къутхаргъан, сакълагъан ышыкъды джарыкъ.
Ал Сёздю ахыр кюнде да бизге ышыкъ,
джангыз Олду къарангыда джарыкъ.
ЭКИ КЪАНАТЫМ БАРДЫ МЕНИ
Эки мёлегим барды мени —
эки имбашымдагъылагъа айтмайма, огъай.
Ала кёкден келмегенле эниб,
сууабымы, гюнахымы да джазмайла ала.
Ала боюнларында джюрютселе да къач,
мен бойнумда джюрютсем да дууа,
тюбеген кюнлерибиз болады къууанч,
Соруугъа уа артда берирбиз джууаб.
Эки къанатымдыла мени ала,
чыгъаргъан джети къат Кёкге.
Джаным саулай джандетге киргизтгенле ала,
башха дунияланы да кёргюзтгенле меннге.
Эки джулдузну турама къучакълаб —
экиси да кёрюнелле сейир.
Джюрегимде Кёк джашнаб, чартлаб,
сезимге-сёзге сыйынады ёмюр.
Бир мёлеги болгъан да — насыблыды,
мен а насыблыма эки къат.
Учуруб джюрютеди мени
Шайыр джюрегим — Буракъ ат.
Кёкден джерге джыгъыллыкъма мен да,
джокъ болгъан кюн къанатларым.
Ала бла байламлыды нем да —
Ёлсем да ёллюкме айта атларын.
Эки мёлегим барды мени:
ала чыгъаргъанла мени мийикге.
Сезимлерим сыйынмай чекге,
джарытадыла джети къат Кёкню.
Эки къанатым барды мени...
къанатсыз джанла ангыларламы мени?
Бир къанатлыла да ангылаялмазла.
Кимге Кёкню, кимге уа джерни
джашаргъа бергенди къадар.
Къанатларымы джыя, джая,
барама кёкде — игиди кёлюм.
Аллах, къанатларымы ая,
ала саулукъда манга да джокъ ёлюм.
КЪОБАН БЛА ПОЭТ
Къобан къайытады Минги Таууна
булут болуб, Кёк бла.
Поэт къайытады Ата джуртуна
Назму болуб, Сёз бла.
Джертин кетген Къобан,
кёктюн къайытады артха.
Къанатлы сёз болуб, Джуртха
поэт да къайытады алай.
Экиси да джетиб тенгизге,
къайытадыла тауларына.
Башха сыфатда къайытсала да,
ёзлери уа турады алгъынча.
Акъ сёзмюдю, къармыды джауа тургъан —
чыммакъ акъ эте дунияны?
Айталлыкъды аны
дуниягъа джангыдан туугъан.
Хар кюн сайын джангыра тургъан —
табигъат бла шийирдиле.
Аланы джашаулары
не заманда да сейирдиле.
ОКЪУ
Дуниядан Чыгъыш Хан, Баты Хан да кетдиле,
Шийир Хан къалды.
Дуниядан Темир да, Къурч да кетдиле,
Акъ Сёз къалды.
Къалам бла Китабха таянмагъан Халкъ,
дуниядан болады талкъ.
Хакъ бла болмагъан Эл, миллет,
Сыйсыз болад, чачылад, ёлед.
Окъууну-билимни тутмагъан ёрге —
ол халкъ — къаллыкъды тюбде.
«Окъу» деген ауаз Кёкден —
буйрукъду, къуру Келечиге тюл —
барыбызгъа да.
Аны ангыламагъан,
къара танымагъан —
къаллыкъды джахиллей,
Аллахны, адамны да терслей.
Тёрде тюл эсе окъуу-билим —
ол халкъны сакълайды ёлюм.
Халкъ сыйламай эсе Къаламны, Китабны —
боллукъ тюлдю тамбласы аны.
Халкъ ёледи айырылса Хакъдан,
Ол берген Къаламдан, Китабдан.
Ёсмей тохтайды ангысы, саны —
Сыйсыз ёлюм сакълайды аны.
КЪАЛАМНЫ ТИЙИРИБ ДЖАНЫМА
Къарыусузду адам джюджюден да.
Бир бош ауруу да татыб анга —
атламазча этеди чёбден да.
Сезиб, сынаб, айтама аны:
Кёлтюралмай къолум къаламны
бюгюнлю къыйнайды мени.
Къыйналса, арыса джаным —
Гулош таякълыкъ эте эди къалам:
ол джазгъан сёзлеге таянсам,
джангыдан бола эдим джанлы.
Энди аллай насыб да джокъ —
джашаудан, джанымдан да бездим.
Кюн таякъдан дженгил болуучу —
темир таякъдан ауурду: сездим.
Къаламны кёлтюралмайды къол.
Къалам — болса да КЪАЛАМ,
Бюгюн меннге болушалмайды —
ёлюмню тыялмайды ол.
Къаламны тийириб джаныма,
Акъ назмула джазгъанма алай.
Джаным Сёзге бошагъанды кёчюб –
джазыууму джазгъанма алай.
Джазыуум — джашауум, джаным да — Сёздеди:
шагъатла анга Къалам бла Китаб.
Сын ташымда — бир сурат — кёрюнеди:
ол да неди — Джара бла Таб.
Къара ташда къанатлы Акъ сёз —
Кесилген джашил терек ташда.
Джуртда Джангыз Терек бла Къадау Таш —
Башха сын-сурат керек тюлдю манга.
Къаламны шайыргъа бергенди Кёк,
мерекеб орнуна уа — джанны.
Джазалырмы назму, болалырмы Поэт,
сезмеген, ангыламагъан аны?!
КЪАЛАМ — АЛАМ — ЛАМ
Адам — Къалам бла Китаб.
Аласыз — джаныуар, хайуан.
Къалам — Алам — ; (L).
ХАРИФ СУРАТЫМ — ; (АЛИФ)
1
Араб алфавитни алты харифи ызларындан келген харифле бла байланмайдыла. Ол харифле: алиф, даль, thаль, ра, за, waw. (Шесть арабских букв не соединяются с последующими буквами. Это алиф, даль, thаль, ра, за, waw).
; , ; , ; , ; , ; , ;
Бу харифледен бириме мен. Аллымда келгенле бла байламлыма, ызымдан келген а кёрмейме: къол узатыр джокъду адам. Кесим да бюгюле билмейме — сюелеме алифча.
Джуртда Джангыз Терекге да ушайды ; (алиф). Не эсе да, мени харифимди алиф. Хариф суратым — Алиф.
2
Хариф суратым — Алиф.
Терек сыфатым — бусакъ бла нарат.
Джаныуар сыфатым — къазакъ бёрю бла барс.
Джулдуз сыфатым — Темиркъазакъ джулдуз.
Шийир сыфатым — эркин назму.
Китаб бетим - «Джуртда Джангыз Терек».
Джурт белгим — Минги Тау.
Миллет атым — Минги Таулу.
Джанымы мухуру — Ай бла джулдуз.
Ёзюм — Сёзюм.
ТУРАМА ТАБАЛМАЙ СЕНИ
Къанатлы болса да ёзюм,
къанатлы болса да сёзюм,
къанатым джокъду мени,
турама табалмай сени.
Аны ючюндю учханым джертин,
кёкню баш къаты болса да дертим.
Къанатлы джанланы ичинде
кёрмейме излегеними.
Къанатсыз джанлагъа къараргъа уа —
эсиме да келмейди мени.
Джангызлыкъ
джюрекни кемире, ашай,
барама джашай.
(Ушатыб кырдыкга чёбню,
балчыкъ кёлде да кёрюб Кёкню,
сенсе деб, сынагъанма кёбню —
энди барындан сууугъанма).
Къанатлы болса да ёзюм,
къанатлы болса да сёзюм,
къанатым джокъду мени —
турама табалмай сени.
РОМАН БЛА НАЗМУ
Ауур джюкню тартхан ёгюзлеге
ушайды романны барыуу.
Чарсха чабхан аджирлеге
ушайды назму уа.
Аты, ёгюзю болмагъан мюлк
турады абызырай, тозурай.
Болуб къалмаса да тюб —
иши бармайды, болмайды къолай.
Ат — минерге, ёгюз — джегерге...
Болмасала ала,
адам джюрюрюкдю джаяу,
учаллыкъ тюлдю сёзю да.
Болгъунчу ёгюзюнг, атынг —
джарлыгъа саналлыкъды атынг.
Ёзге болсала да ала,
билмезсе — саналырса кимге?
САГЪЫШ ЭМДА АЛГЪЫШ
1
Джылым 33 болгъан кёзюуде
«Эресейни джазыучуларыны Союзуна
алайыкъмы, къояйыкъмы?»- деб,
сюзе эди комиссия мени.
Назмуларымы да алыб къолуна,
Исса файгъамбарны да сагъына,
Юрий Кузнецов гюрюлдеди:
«Керейикми, кермейикми?» - деди.
«Алай деген неди, хей,
гюнах этмезсиз андан уллу:
кеси да христиан тюлдю —
Тейри адамыды Лайпан улу»,-
сёзге къошулду Джаубаланы Хусей.
«Фахмусу болгъаны бла къалмай,
Тейриси да бар эсе джашны,
ол багъалатхан Терек бла Ташны,
биз да багъалатайыкъ»,- деди Игорь Ляпин.
«Джаш джазыучуланы кенгешинде
Союзгъа эртде теджелгенди Лайпан»,-
таууш этди Михаил Числов,
Комиссияны къошула ишине.
Сюзюу бошалыр бошалмаз,
Комиссияны къагъытчысы
Светлана коридоргъа чыгъыб,
«ётдюнг»,- деб мени къучакълады.
...Къагъытлагъа къарай келиб,
ол сюзюу къалай баргъанын,
ким, не айтханын кёрюб-эшитиб —
кетген заманнга къайытханча болдум.
Ол заманда Союзгъа кирген —
Кёкге чыкъгъанча бир зат эди.
Энди уа?
Заман да башха, адам да — башха.
Къууаннган да аз Терекге, Ташха.
Ол ёмюрден ётсем да кесим,
ары къайтаргъанлай турады эсим.
Иги-аман эсе да совет кърал,
иги-аман эсе да 20-чы ёмюр —
Хакъ Сёзню айтхан болса да къыйын,
Акъ Сёзню бар эди сыйы.
Къазауатла, сюргюн да бизни
къуруталмагъанелле тилибизни.
20-чы ёмюрде ёлмегенек биз.
Ёлген эсек да — тирилгенек биз.
Джыйырма биринчи ёмюрде бюгюн —
къазауат джокъ, сюргюн зулму джокъ —
болургъа башлагъанбыз джокъ.
Акъ сёзню сыйлагъан да джокъ,
Хакъ сёзге тынгылагъан да джокъ.
Биринчи ёмюр,
джыйырма биринчи ёмюр —
болургъа башлагъанды
бизге ахыр ёмюр.
Ангыбыз къайдады бизни:
къырабыз бир-бирибизни,
ёлтюребиз тилибизни.
Не болгъанды, аланла, бизге?
Ёлюр аурууму тийгенди бизге?
Ол ауруугъа башхала дарман
табхан эселе — аладан
юренирге-дамы ыйлыгъабыз биз?
Биз да — Халкъ, биз да — Адам.
Къалгъанлагъа келмеген ахырзаман,
артыкъ бизге нек келеди?
Аны джууабын ким биледи?
Джыйырма биринчи ёмюр —
бизни халкъгъа сыйрат кёпюр:
ёталырбызмы андан? Къайдам...
Ётербиз: биз да — Халкъ, биз да — Адам.
Тюл эсек а — энгишге кетербиз:
зар къауумну насыблы этербиз.
Ёлген тиллеге къошулур тилибиз,
хоншулагъа къалыр джерибиз.
Джер-суу атларыбызны тюрлендиргинчи,
бизни эсгерте да турурла ала.
Америкада джер-суу атла
индейлиледен айтханча хапар...
2
Билеме: бизге сакъланыргъа
барды бир джол: ол да —
къадалыу Къаламгъа, Китабха;
умметчи-миллетчи болуу
эмда ол байракъны тюбюне
чачылгъан халкъыбызны джыйыб,
Миллет Юйюбюзню-Элибизни къураб,
Къуран, Шериат айтханча джашау.
Башха джол билген бар эсе — айтыгъыз.
Терсейген, джангылгъан — таубагъа къайытыгъыз.
Къайытыгъыз Хакъ джолгъа, Акъ джолгъа.
Айтыгъыз Хакъ сёзню, Акъ сёзню.
Ёзюбюзню, Сёзюбюзню да тас этмей,
джерибизни, кёлюбюзню да аз этмей,
Миллет байракъны тутханлай ёрге,
Бу ёмюрден да керекбиз ётерге.
Хакъ динибизге — ислам динибизге — болайыкъ тыйыншлы,
Тюрк тилибизге — къарачай-малкъар тилибизге — болайыкъ тыйыншлы,
Минги Таулу мийик Кавказ джуртубузгъа болайыкъ тыйыншлы.
Нарт тарихибизге, деу ата-бабаларыбызгъа болайыкъ тыйыншлы.
Джаратхан Аллах чамланмазча джашайыкъ.
Аны эки дуниясына да тыйыншлы болайыкъ.
Ата-бабаладан, келлик тёлюледен да уялмазча болайыкъ.
Джерибизге, тилибизге, тарихибизге да Ие болайыкъ.
Джазыуубузну кесибиз джазарча болайыкъ. Амин.
КЪАЙРЫ КЪАРАСАНГ ДА...
Къайры къарасанг да — биягъы хамхотла,
ичлеринде кёрюнмейди бет.
Дуппукъ, малкёз, джийиргеншли хамхотла —
алагъа таяннган — болурму миллет?.
Халкъны, Джуртну тоноу эм сатыу —
ала билген олду джангыз.
Ёлселе — сын ташларына
къалай салыныр Ай бла джулдуз?
Сени джауунг да аланы кёрсюн —
тонгуз джауча, ол хамхотланы.
Бу джорукъну да юйю къурусун,
бизге башчы этген аланы.
БОЛУГЪУЗ АДАМ, БОЛУГЪУЗ ЁЗДЕН
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Алай а, бир чурумсуз
ёлюб къалмайды халкъ.
«Бир эл тюб болду — оноу керекли»,-
Дегендиле акъыллыла.
Кесгенле уа Джангыз Терекни,
Къадау Ташны да атылтырла.
«Къул — бий болса,
анасын къарауаш этер»,-
Эресейге айтылгъан,
бу нарт сёзге не джетер?!
Ёзден болургъа, эркин болургъа
излемейди къул:
онглугъа — къул болургъа,
онгсузгъа — бий болургъа
кюрешеди ол.
«Къумдан юй болмаз,
къулдан бий болмаз»,-
дегендиле акъылманла.
Ёресине къул кърал
къул тилде сёлешеди.
Эркин, ёзден Кавказны да
къул этерге кюрешеди.
Кавказ къылады намаз,
бурулуб къыбылагъа.
Бойсунмайды шыбылагъа —
акъ, къызыл эсе да ол.
Къазауатла, тутуула, сюргюн —
палах ызындан палах...
Кавказ а къалмаз бюгюлюб:
Аллахдан башха джокъду илях.
Тейри адамларыбыз биз:
зулмусу бла къоркъутургъа,
дуния мал бла да терилтирге
бош кюрешеди ибилис.
Аллах берген динни, тилни,
кёкню, джерни, эркинликни,
тюзлюкню, ёзденликни
сыйыртмазбыз бир кишиге.
Аллахха къуллукъ этгенле бла
къуллукъ этгенле Ибилисге —
келишмезле ёмюрде да.
Зулмугъа — не да — дуния малгъа
баш ургъанла — тюлдюле бизден.
Аллахдан башха джокъду илях:
насыбым — болгъаным ёзден.
Насыбым —
бир Аллахха этгеним къуллукъ.
Боллукъ —
таша болса да бизге,
турады къараб
Кёкден эннген
эм биринчи Сёзден.
Ол Сёз да — Аллах.
Андан башха джокъду илях.
Болугъуз адам,
болугъуз ёзден.
Бир Аллахха этгенле къуллукъ,
баргъанла джолунда аны —
аладыла къутхарлыкъ
ёлюмден адамны, халкъны.
Аллахдан башха джокъду илях,
ийнанмагъанла — тюлдюле бизден.
Джангыз, Хакъгъа этигиз къуллукъ —
болугъуз адам, болугъуз ёзден.
Болугъуз адам, болугъуз ёзден —
Аллах бу затны излейди бизден.
Къорумасакъ Ол берген
динни, тилни, джерни —
адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да,
эркишилигибиз да джокъду бизни.
СЕН НЕ ЭТЕСЕ, БИР АЙТ
Къолдан келгенни этди хар ким.
Къолдан келмегенни да этди Хаким:
къалкъан этди Джуртуна санын,
кюбе этди Халкъына джанын.
Кимди сау, кимди ёлген —
къыйын тюлдю билген:
Халкъ-Джурт ючюн ёлгенледиле сау,
къыйын кюн бугъуннганла уа — шау.
Бюгюн халкъыбыз тебрегенде къала
тилсиз, джерсиз, элсиз —
Хакимча, ёрге турмасакъ биз,
айырыллыкъбыз Минги Таудан,
ёллюкбюз джаныбыз саудан.
Къаллыкъбыз да Джуртсуз, Элсиз —
тёрт дуниягъа чачыллыкъбыз.
Узаймайын болуб тилсиз,
ёлген халкълагъа къошуллукъбуз.
Болмаз ючюн а алай,
сен не этесе, бир айт?
КИМ ЭДИ ОДЖАГЪЫМДАН ТЮШГЕН?
1
Эшик бла кириб, эшик бла чыкъгъанла;
терезе бла кириб, терезе бла чыкъгъанла;
эшик бла кириб, терезе бла чыкъгъанла;
терезе бла кириб, эшик бла чыкъгъанла...
барын да таныйма аланы.
2
Акъ чебгенинг, бетинг да къаралыб къурумдан,
(эшикден, терезеден да тюл)
тюшгенсе сен оджагъымдан.
Мёлек да алай къарала болур
Кёкден джерге тюшсе.
Халкъны уа не айтырын билеме:
«оджагъынгдан кеси тюшген эсе —
къахмеди ол».
Мен а ол сёзле къайгъылы тюлме...
бусагъатда.
Бетинги къурумдан тазаларгъа керекди —
олду къайгъым.
Чебгенинги, бютеу кийимлеринги да —
атама отха: аланы от тазаласын.
Сени уа — къымыжа мёлек,
тазаларгъа керекме кесим.
«Къалаймы?». «Ма былай...»
Сордум танга ала:
«Тюшген оджагъынг бла ёрге —
ызынга — чыгъарыкъса къалай?
Анга уа этгенмисе сагъыш?».
«Огъай. Былайда къалыб кетерге,
болмазмы мадар?».
Къарайма ёрге:
«Болуруму къадар?».
«Сен мадар этсенг,
къадар этер Ол да.
Эркиши эсенг —
былай хомух болма».
Тас болду мёлек —
къыйнадым да джанын.
Андан бери джюрек —
къурум бла джалын.
ДЖАНСЫЗ КЪАНАТ БЛА КЪАНАТСЫЗ ДЖАН
Шимал тенгиз да суууталмайды,
Кюйген сагъатда джюрегим.
Кетгенди учуб къанатым,
кетгенди мени сюйгеним.
Арыгъан, эрикген да болуред
Учхандан мени бла бирге.
Мени да кёлтюрюб учхандан эсе,
кеси учаргъа изледи — эркин.
Къанатсыз джюрек, джюджекча чынгаб,
къарайды аны ызындан.
Джюрексиз къанат барады къайры —
джел сюрген джарымы? Огъай.
Джазыу сюрген джанына барады,
джазыу а къайры сюреди, къайдам.
Акъ къанатым узакъда агъарады —
кёзден ташайса да, кёлден а кетмез.
Къанатлы джюрек эдик алгъын.
Энди уа?
Джюрексиз къанат бла къанатсыз джюрек...
насыбсыз болурму бизден?
ДЖЮРЕК — ДЖЫРЕК
1
Тюз адамда — ДЖЮРек.
Шайыр адамда — ДЖЫРек.
Сёздю,
Сёздю поэтни джилиги.
Юзерге излегенле поэтни джилигин —
Сёзюн юзелле аны.
2
Сенде ДЖЮРек — ДЖУРек.
Менде ДЖЮРек — ДЖЫРек.
Не сакъ болса да джурегинг,
аны кесине бурду джырегим.
Кетди заман:
Джурек биягъынлай болду джюрек,
Джырек биягъынлай болду джюрек.
Тиймегенликге окъ,
джур да джокъ, джыр да джокъ.
Дуния мутхуз болду.
Джашау мутхуз болду.
3
ДЖЮРек джангыдан болур ючюн ДЖЫРек,
энтда анда джашар ючюн, джашнар ючюн Кёк,
джазгъы кюнча тюрленирге болурбузму керек?
Алай а,
Мен айтханнга сыйынныкъ тюлдю ол:
башха кючлеге бойсунады джюрек —
табигъатды оноу этген анга.
Сакъды джюрекни кёзю-къулагъы.
Таша толкъунланы сезеди биягъы.
Кёк кюкюрерни не джер тебренирни
аллында болуучанды былай...
Джарыллыкъды, кюерикди джюрек,
не боллукъду да биягъынлай ДЖЫРек,
сезимлени бурлукъду Макъамгъа, Сёзге,
Джыр болуб келликди сизге.
ДЖЮРек — ДЖЫРек.
ТАБИГЪАТ БИЗГЕ АДАМЛЫКЪ ЭТЕР
Кёзден, сёзден да бошагъанбыз арыб:
джан-джаныуар болмагъан бир джер
табайыкъ да — кетейик ары...
тёрелик Баш Тёре этер.
Сюйсенг — тенгизде айрымкан,
сюйсенг — орман чегетни ичи,
Акъ тауну этеги — сюйсенг:
сайла къалайын болса да.
Бир ай, бир джыл, бир ёмюр —
турурбуз, къаллай бир десенг да.
Кёлге рахатлыкъ келир,
уучу итле да табмазла бизни.
Турурбуз, «адамлагъа тансыкъ
болгъанма» дегинчи кесинг.
Ары дери уа, бизге къонакъгъа
мёлекле келирле джангыз.
Таула, суула, чегетле
берирле рахатлыкъ, къууанч.
Табигъат джандетди бизге,
кетиб джаз, джай — келсе да къач...
Зар кёзден, дуния сёзден да бошагъанбыз арыб:
джан-джаныуар болмагъан бир джер
табайыкъ да — кетейик ары...
Табигъат бизге адамлыкъ этер.
НЕ ХОРЛАРГЪА, НЕ БОЛУРГЪА ШЕЙИТ
Джуртуму сыйырыб, халкъымы да ёлтюрюб
кюрешеди ибилис джорукъ.
Бизге, алгъынча, келмейди эниб
джети къат Кёкден Тейри джарыкъ.
Ибилис джорукъ а ёлтюреди бизни
ётюрюгю, зулмусу бла да.
Тюзюн, кертисин айтайыкъ Сёзню —
тынгылаб турмайыкъ — фахмусу болгъан.
«Фахмуну — адамгъа, халкъгъа джарат»,-
деб, бергенди Аллаху Таала.
Алайсыз — дуния болур ахырат.
Балчыкъгъа бурулур джашил тала.
«Аллахдан башха джокъду илях»,-
кёлюбюз бла айтмасакъ аны,
сыйсызлагъа болурбуз къул,
тюбюнде къалырбыз дуния малны.
Сынамадыкъмы зорлукъну, сюргюнню —
джуртубуз, мюлкюбюз да худжу къалыб?
Терслерге кюрешебиз кимни —
тюзелмей эсек, кетгенден дерс алыб?
Джуртуму сыйырыб, халкъымы да ёлтюрюб
кюрешеди ибилис джорукъ.
Джуртуму, халкъымы да кёлтюрюб,
мадар болса, кетер эдим бир джары.
Джокъ эсе уа аллай амал, мадар —
бир джол къалады, турайыкъ билиб:
дин-тил-джурт ючюн этиб къазауат,
не хорларгъа, не болургъа шейит.
АНАЛА
Сабийлери ачдан ёлген сагъатда,
къалай къалгъан болурла анала сау?
Хар бир ёлген сабий бла ёлюб,
сау къалгъан сабийлени тирилтир ючюн,
ёлгенден сора тирилгендиле ала.
Халкъны сюргюнде къутхаргъандыла алай.
Ёле, тириле, тургъандыла алай...
сабийлери болгъан анала,
сабюийлери ючюн джанлары чыгъа,
хар къуру да джашайдыла алай.
КЪАНАТЛЫ БЛА ДЖЮДЖЮЛЕ
Къозгъалгъанды джюджю тёбе.
Бир къанатлы учуб бара,
алагъа:
«къанатсыз джанла»,- дегенди.
Не этсинле джюджюле энди?
Къанатлы тюзюн айтханлыкъгъа,
джюджю къауумну джанына тийгенди.
Джюджюлени къаргъышлары джетиб,
къанатлыгъа окъ тийиб, ёлгенди.
Джюджю тёбёге тюшгенди келиб.
«Къалайса, къанатлы?» деб,
Кёл кенгдириб, чёблерин да къоюб,
аны къанатларын тебрегенле кемириб.
Къанатсыз джанла къанатлылагъа
не аман дертли эдиле:
къанатларын айырыб тёнгегинден,
ары бери сюйрей эдиле.
Къайсыды экен джарлы:
ол къанатлымы, огъесе,
аны кемире тургъан къанатсызламы?
Semenleni Akga ( Акка Zekeriya B;;aks;z)
ДЖЮРЮРЮКБЮЗ ДЖОЛУНГДА
Сымайыл Семен улу Еммиме
Къыйын джолда джюрюдюнг,
Тёре болур дей алда.
Кюнюнг кетди — тюнгюлдюнг,
таянсанг да къаламгъа.
Кюнча туудунг халкъынга,
Джарыкъ бердинг барына.
Булут келди аллынга —
Кючю джетмед тыяргъа.
Сёзню сёзге бегитдинг,
Тауну, ташны эритдинг,
Сёзню, сууча, кёб етдинг,
Къургъакъ джерни кёк этдинг.
Сёзюнг болду – тынглатдынг,
джырны Джыргъа ушатдынг,
Сёзюнг болду — джылатдынг,
Окъча кириб къанатдынг.
Кёзлеу болдунг — ичдиле,
Тенгиз болдунг — джюздюле.
Сени сюймей ёсгенле —
Ала бизден тюлдюле.
Тамыр ийдик джангыдан,
Къарыуулубуз алгъындан:
джюрюрюкмюз джолунгда,
Разы бол, сен, Халкъынга.
24 Оджак, 2012
ДЖЕТИ ДЖЫЛ
Джети джыл берди Аллах
манга джашаргъа рахат.
«Акъ сёзюнг бла айт,- деди,-
Куль ху Аллаху ахад.
Аллахдан башха илях —
джокъду — айт аны эмда къайтар.
Ля иляха илляллах —
Аллахдан башха илях
джокъду. Къуллукъ эт джангыз Анга».
Джашадыммы мен алай?
Хакъ сёзню Акъ сёз бла
айталгъан — олду Поэт.
Айталдыммы мен алай?
Джети джыл берди Аллах
манга джашаргъа рахат.
Тюз джашаргъа кюрешдим,
тюз джазаргъа кюрешдим...
Нек тюлдю кёлюм рахат?
Къуллукъ этдим мен кимге?
Къуллукъ этдим мен неге?
Акъ сёз бла да Хакъ сёзню
Айталдыммы мен халкъгъа?
Къаным-джаным бла да мен,
ёзюм-сёзюм бла да мен
этдимми къуллукъ Хакъгъа?
Зулму аллында бюгюлмей,
Дуния малгъа терилмей,
къалалдыммы ёзденлей,
«Аллах — бирди» дегенлей.
Кесимеди сорууум —
сАкъла ангым, эсим да...
Джуууабны уа сакълайла
Сымайыл да, Кязим да.
Аланы алларында
къызармазча эсе бет —
Сора, болгъанма Адам,
Сора, болгъанма Поэт.
КЪЫЙНАГЪАН
Кесилген терекде ёсгенча булчукъ,
Ёлген тилдеми джазылды назмучукъ?
Къыйналама неге?
Джуртда Джангыз Терекди кесилиб тургъан.
Мени Ана тилимди ол ёле тургъан.
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Алай а,
Джангыз Терекни кесген да — кесибиз,
Ана тилни ёлтюрген да — кесибиз.
Кеси кесибизге болгъаныбыз душман —
олду мени — артыкъ да — къыйнагъан.
КЁЛ БЛА ТЕНГИЗ
Тенгизни ол джаны — къышды:
Агъарыб, бузлаб сюелелле таула.
Бу джаны уа — джайды, джылыды,
гюлден, сабийден да толуду тала.
Бир тенгизни да эки джаны
ушамайдыла бир-бирине.
Джашайды мени шайыр джаным
эки джанына да сейирсине.
Мени кёлюмю суратыды тенгиз —
джашайды арасында къыш бла джайны.
Бир-бирде чайкъалады кемсиз —
ангылагъан да къыйынды аны.
Юсюм бла ётедиле кемеле
къышдан джайгъа, джайдан да къышха.
Башымда уа — сагъышларымча —
хахай эте, учалла къушла.
Тенгиз кёлюме джокъду тынчлыкъ —
арасындама къыш бла джайны.
Толкъунлана, узалама Кёкге,
сейисиндире джулдуз бла Айны.
Бир джагъасы — джай, бир джагъасы — къыш.
Бир джагъасы — алаша, бир джагъасы — тау.
Чайкъалады тенгиз, тынгы-тынчлыкъ билмей —
аны джукъларгъа къоймайды джашау.
Суу ахырзаманны тюшюре эсге,
алай а, кесин санамай терсге,
бурунча чайкъалады тенгиз.
КЪАРАЧАЙНЫ КЪАРАЙМА ДА КЁРМЕЙМЕ
Кёреме Къадау Ташын Къобанны,
кёреме Къара Ташын Къарчаны.
Къарачайны уа — къарайма да, кёрмейме:
не айтыргъа, не этерге билмейме.
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
къайытырыкъбыз Ата джуртха»,- дегенле,
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Айнырыкъбыз Ата джуртда»,- дегенле,
Къайдасыз сиз — джуртсюерле, эслиле?
Сизден туугъанла нек болмалла сизнича?
Къуллукъ этдигиз бир Аллахха-Тейриге,
туудукъла уа нек тюлдюле сизнича?
«Ит - тойгъан джерине, адам — туугъан джерине»,-
деб, Кавказгъа къайыта билдигиз.
«Джуртда сакъланныкъды халкъыбыз, тилибиз да»,-
деб, айта, ангылата да билдигиз.
Ата джуртну, Ана тилни, Кавказны —
намаз керекнича — билдиргенегиз бизге.
Биз а — къалай дженгил унутдукъ аны —
кетиб барабыз джайылыб тюзге.
Билеме: дин-иман кючлю болса,
сакъланныкъды джурт да, тил да, миллет да.
Халкъ хакъ джолдан, Хакъдан кери болса уа,
башхалагъа берилликди джандет да.
Эки кере сынагъанды Аллах бизни,
эки кере да къайтаргъанды джандетге.
Ючюнчю кере тюб этсек кесибизни —
тас этсек тилибизни, джерибизни —
тирилирге онг болурму миллетге?
ТЫЙЫНШЛЫМЫСА СЕН АТЫНГА?
«Атынга нек турмайса тюз —
Нек къычырмайса азан?
Къыбыла таба кетмейин,
нек кетгенсе Шималгъа кесинг да?».
Мен азан къычыргъан сагъатда,
къайсыгъыз эдигиз намазгъа келген?
Шайтанлача, къачыб, бугъуб,
тура эдигиз кёзге кёрюнмей.
Сиз адам болсагъыз —
Миллет Элибиз-Юйюбюз
боллукъ эди бизни.
Энди къоюгъуз сёзню.
Сизнича амантишледен эсе,
иги назмула хайырлылла халкъгъа.
Мен Къыбылагъа, Шималгъа да тюл,
Гъарбха, Шаркъгъа да тюл — Хакъгъа
къуллукъ этеме джангыз.
Сизге къошулуб ибилис джорукъгъа
къул болгъандан эсе —
эркин джашаргъа болгъанма разы:
аны ючюн айырылгъанма сизден.
Аллах бла Аллах берген Ана тил —
къайда болсам да — биргемелле мени.
Кязим хаджича, Джырчы Сымайылча,
тюз турургъа кюрешеме алагъа.
Дудаланы Махмудча,
миллет ёкюлю болалмасам да,
Къарча кибик, Алийланы Умар кибик,
халкъыбызны бирикдиралмасам да,
аны Эл-Юй эталмасам да,
Тауубузча — болалмасам да Минги,
Джуртда Джангыз Терек болсам да,
Кёк салгъан борчум барды мени:
Сёз адамы болуу — ёлсем, къалсам да.
Тейри адамы болгъан бла къалмай,
Борчлума болургъа шийир адамы:
дин-тил-джурт ючюн къазауат этерге —
джетиб къалгъынчы ёлюр заманым.
Болсам да Джуртдан, Миллетден узакъ,
Иннетим, сёзюм да болгъаны ючюн акъ —
къуллукъ этгеним ючюн Хакъгъа,
хайырым тийгенлей турлукъду халкъгъа.
СЁЗ САУ БОЛУБ...
Адам эдим — Джангыз Терек болсам да.
Адам эдим — къазакъ бёрю болсам да.
Улугъаным джерден джете кёклеге,
джашай келдим, къоркъуу сала итлеге.
Кесилгенди тамырындан Джангыз Терек.
Акъ Сёзюм а — тюл эсе да намаз керек —
къарагъа — къара дей, акъ дей — акъгъа,
турлукъду чакъыргъанлай халкъны Хакъгъа.
Зулму ёлтюргенле къалмайдыла тирилмей:
Исса да къутулмагъанды джоргъа керилмей,
Джангыз Терек да тирилликди бир кюн бир,
окъ тийген джанлыгъа да джан кирликди бир кюн бир.
Аманлыкъ, игилик да къаллыкъ тюлле билинмей.
Саула, ёлгенле да джашайла Сёзде.
Сёз сау болуб — къаллыкъ тюлдю киши да тюзде.
Сёздеди адамны, халкъны да ангысы, эси:
Сёзюн ёлтюрген — ёлтюреди кесин.
Хакъ-Акъ Сёзню байракъ эталгъан халкъ —
ёлсе да тирилликди — боллукъ тюлдю талкъ:
Сёзге таяна, къайытырыкъды Элине,
боллукъду Ие тилине, джерине.
Сауут-саба къоруялмагъанны да,
къутхара келгенле Къалам бла Китаб.
Джазыуун кеси джазалмагъан
дунияда къалай турур джашаб?!
Акъ Сёзюме кёчгенди Джангыз Терек.
Акъ Сёзюм а — тюл эсе да намаз керек —
къарагъа — къара дей, акъ дей — акъгъа,
турлукъду чакъыргъанлай халкъны Хакъгъа.
Турлукъду чакъыргъанлай Къаламгъа, Китабха,
сагъыш этдиргенлей дуниягъа, ахыратха.
Саула, ёлгенле да джашайла Сёзде.
Сёз сау болуб — къаллыкъ тюлдю киши да тюзде.
ДУНИЯ-АХЫРАТ
Дуния-Ахырат.
Быланы
бир-биринден айыргъан —
ол сызчыкъды джангыз.
Ол гитче кёпюрчюкдю
айыргъан аланы —
тынч, къыйын болса да,
ётген андан.
Сыйрат кёпюрмюдю,
сый кёпюрмюдю ол —
эртде-кеч болса да,
алайгъа
келтиреди джол.
Дуния бла Ахырат.
Бир-биринден
узакъ тюлдюле ала.
Бир-бирине байланыб,
бир-бирине таяныб,
турадыла ала.
Адамны ёмюрю бла, джашауу бла
тергеледи
эки дунияны арасында
узакълыкъ-джууукълукъ.
Дуния-Ахырат
бир къобанны эки джагъасыча,
къошулуб да къалалмай,
айырылыб да болалмай,
туралла алай.
Ол бир джагъагъа ётгенле — андан,
ётерикле да — мындан,
бир-бирине къараб,
туралла алай.
Мен бу джагъадан къарайма ары —
кёлеккеми кёреме джангыз.
Бир джан кёрмейме башха.
Къайдадыла да кетгенле?
Къалгъанла уа къайдадыла?
Джокъду киши кесимден сора.
Джангызды адам. Джангызды адам.
Джангызды.
Ол бир джагъагъа
кеси джангыз ётеди хар ким.
Адамны къадары алайды.
Дуния-Ахырат.
Быланы
бир-биринден айыргъан —
ол сызчыкъды джангыз.
Андан ётген тынчмыды-къыйынмыды —
къайытыб, айтхан джокъду —
хар ким кеси сынарыкъды аны.
ДуниЯ- Ахырат.
Ахыр харифден — Я-дан — сора
башланады джангы хариф — А:
Алифден — А-дан — башланады
джангы дуния — Ахырат.
Я-дан сора башланады А — Алиф.
Башха хариф джокъду араларында.
Я-дан сора башланады А — Адам.
Гылдыуайча, бюгюлген харифден
башланады Дуния.
Тюзелген, сюелген харифден — Алифден
башланады Ахырат.
Я бла Алифни арасында
хариф джокъду:
барды адам.
Адам да, Ахырат да
башланадыла тюзелген, сюелген харифден —
Алифден.
Сынау дуния бюгелмеген Адамдан
башланады Ахырат.
Дуния-Ахырат.
Быланы
бир-биринден айыргъан —
ол сызчыкъды джангыз.
Ол сызчыкъ —
Бу дуниядан ол дуниягъа къарагъан
адамны кёлеккесине да ушайды.
Эки дунияны арасында тургъан —
адамды джангыз.
ЭСДЕ КЪАЛГЪАН
Мен туугъанма Азияда, сюргюнде.
Азанча айтылгъан хар кюнде,
Къуран аятча къайтарылгъан хар кюнде:
КАВКАЗ -КЪАРАЧАЙ.
САЛАМ
Адурхайым, Трамым,
Хурзугум, Учкуланым,
Акъ Къалам, Къызыл Къалам —
барынга исси салам!
ТАРПАН АТЫМ
Арбала колорад къамыжакълача, тёгюлгенле джолгъа.
Тарпан атым, ол къалайбашлагъа оздурма, хайда алгъа.
Сени къатынгда ала нелле — сени барды джанынг.
Ала тюл — сенсе! — мени къанатым.
МУССАГЪА
Мусса бек фахмулу эди,
Ёлюм анга къарарыкъ болса.
Шыбыланы юйю къуруйму эди,
Фахмуну джауларын урса.
Не болса да игиге болады:
Къара кючле джаудула анга.
Ёмюрю элиядан бугъуб,
Джибимеген джауумлада,
Аны ангылаяллыкъ да болмаз.
Элия элге джетерин,
Башханы сакъат этерин
Сюймей эсенг а?
Халкъ къайгьысы джюрегинги ашай,
Кесинг ючюн а билмей эсенг а джашай,
Билмей эсенг а?
Кёлюнг Адамгьа, Аламгьа да ачыкъ.
Джюрегинг джерде болгьаннга ачыб,
"Ёмюрню дауун" айтала эсе уа?
...Да кетди. Гюнахы къурусун.
Аз джашаса да баш болалгьан,
Саулай халкъына джаш болалгьан
Мусса, Батчаланы Хаджи-Кишини джашы.
Поэтлик хадж къылыныр анга,
Ёмюрлюк джыр айтылыр анга.
...Елюмсюз эталмаса да бу дунияны,
Мусса биргесине алыб кеталды
Бир кесегин хатерсиз элияны.
1982 джыл, июлну 14
ПАМЯТИ МУССЫ БАТЧАЕВА
Шагаю той же самою дорогой,
Которой шел большой поэт Мусса.
Я вижу те же самые отроги
И, может, слышу
Те же голоса.
И он глядел
На эти буераки,
И кажется,
Не знаю отчего,
Что лают
Те же самые собаки,
Что лаяли когда-то
На него!
Так хочется
Огреть их добрым дрыном,
Иль попросту
Ногою наподдать,
Да жалко:
Ну откуда этим псинам
Хорошего поэта угадать!?
Грозятся
Недвусмысленным оскалом,
Глазами кровожадными глядят.
А что осталось
Этим тварям малым,
Когда весь век
На привязи сидят!?
Идут года,
Меняется погода,
А им на той цепи и невдомек,
Что значит
Слово сладкое "свобода",
Свобода и для мыслей
И для ног...
Улягутся,
Насторожатся чутко,
Но так и не узнают никогда:
Как ни постылы эти
Цепь и будка, —
Совсем не в этом
Главная беда.
Там, вдалеке, —
Дубравы, горы, степи,
Но не манит их
Вольное житье:
Они уже привыкли
К этой цепи,
Они уже не могут
Без нее!...
Им ближе тесный кров
И стол обильный,
И чтоб не прерывался
Звон цепей,
Вовсю хвостом виляют
Перед сильным
И лают на того,
Кто послабей!
А если вдруг
Услышат звуки песни,
Заметят что-то новое,
Тогда —
Померкнет мир,
Ошейник станет тесен,
Как будто надвигается беда...
Шагаю той же самою дорогой.
Которой шел
Большой поэт Мусса.
Да, иногда подумаешь о многом,
Когда такие слышишь голоса!...
КЪАЙДАН ЧЫКЪГЪАНЫН УНУТАДЫ АДАМ
Къайдан чыкъгъанын унутады адам:
табигъатны къурутады адам,
къурутады кесин...
бармыды аны ангысы-эси?
Быллай бир къыйынлыкъ джетдирген
кесине, табигъатха да —
тыйыншлымыды
дуниягъа, ахыратха да?
Дуниясын
бургъан джаханимге —
джандетге
тюшерикди къалай?
Бу дуния — сынау эсе,
ёталырча тюлбюз андан.
Бизни къутуртхан джашау эсе,
джетерикди ёлюм — ахырзаман.
Билмей эсек дунияны, джашауну,
багъалата, сакълай —
титирете ёлгенни, сауну
джетерикди ахырзаман.
Ол заманда тюшюннюк болурбуз —
алай а, боллукъду кеч:
ахырыбыз боллукъду ачы..
Адам улуну джазы, джайы да озгъанды,
джууукълашханды къачы...
ТАУ ЭЛДЕН АУАЗЛА
- Ол джылагъан сабий кимди -
къызчыкъмыды, джашчыкъмыды?
- Айхай, къызчыкъ болса уа, джашчыкъды...
«эркиши джыламайды» деб да кюрешебиз —
тохтамайды бир да...
- дЖашчыкъ эсе — джылама къоюгъуз,
уллу болса — аллай мадары,
эркинлиги боллукъ тюлдю:
эркиши джыламайды.
ТАБАЛМАЙДЫ ИЗЛЕГЕНИН
Ол къызны бир кёзю умутдан,
бир кёзю да джыламукъдан толуду:
къыркъ джанына да джарарыкъ
табалмайды бир джаш.
СУУ ДЖАГЪАДА ТЕРЕК
Суугъа къараб, шош болгъанды терек:
джангызлыгъынмы кёреди анда,
Кетиб баргъан джашауун, заманынмы,
джеталмай къалгъан джулдузунму Кёкде?
Сууча, саркъыб, дунияны кёралмагъаны
мыдах эте эсе да, ким биледи, аны.
Огъесе,
кетиб баргъан сууну хапарына тынгылаб,
джюрексине эсе да, ким биледи, ол.
Суугъа къараб, суугъа тынгылаб,
Къадау Таш сюеледи джагъада.
Суугъа къараб, суугъа тынгылаб,
Сюеледи джагъада джангыз терек да.
Кетиб баргъан суу да,
Ол къара таш да,
джагъада джашил терек да
нечик ушайдыла кесим бла назмума.
Кёбден бери табигъат болуб,
джамагъат болуб,
джашайбыз биз:
Таш, Терек, Къобан,
Шайыр эмда Шийир.
Бир-бирибизге къарайбыз,
Бир-бирибизге тынгылайбыз,
бир-бирибизни ангылайбыз.
Джашайбыз —
тутуругъу бизбиз дунияны.
ДЖУУАБЛЫ БИЗНИ ТЁЛЮ
Къарашауай — Къарачай:
Нарт юзюкденди халкъым.
Сермеше эмегенле бла
айтдыргъанды ол атын.
Зулму бла сермеше,
сакълаялгъанды хакъын,
джуртун, тилин — халкълыгъын...
Тейри халкъыды халкъым.
Зулмугъа не дуния малгъа
болмайын къул-къарауаш,
ол ёзюн-ёзденлигин
хар неден да этиб баш,
туудукълагъа джетдиргенди
туугъан джерни, тилни да.
Нартла кибик болургъа
борчубузду бизни да.
Бизге нарт ата-бабаладан
джетген джурт, тил да — ариу.
Нарт сёзлери да аланы
береди бизге къарыу.
Кеслерине Чыгъыш Хан,
Баты Хан атагъанла —
Тёгюучюле адам къан —
къайдадыла, айт, ала?
Кеслерине «Темир», «Къурч»
атагъанла уа — къайдалла?
«Халкъгъа кёлтюрген къылыч,
Хакъгъа кёлтюрген къылыч —
тюб болур»,- деб, айталла.
Халкъ кючлюдю хандан, патчахдан,
кючлюдю къурчдан, темирден.
Ала тюлдюле бизге илях,
джаныбыз — Аллахдан-Тейриден.
Аллах берген — дин, тил, джурт...
Аллах берген джанынгы,
Керек болса ала ючюн —
аланы джакълай, сакълай —
сен хазыр бол берирге.
Дин-тил ючюн, Джурт ючюн
ата-бабала алай
сермешмеселе — бюгюннге
джетермеди Къарачай?
Насыблы къауумбуз биз —
Тамырыбыз теренден.
Насыб тюлмюдю ёлген
Дин-тил ючюн, джурт ючюн?
Бюгюн хомухлукъ этиб,
джуртсуз, тилсиз да къалсакъ —
уллу атала, туудукъла да
ой не айтырла бизге?
Аллах не айтыр бизге —
хакъ джолда атламасакъ —
Ол берген динни, тилни,
джуртну да сакъламасакъ?
Айт: джашармы Къарачай,
джашармы Беш Тау Эли?
Хакъны, халкъны аллында да
джууаблы — бизни тёлю...
ТЮШ
Намазлыкъда
баш къагъа тургъанча къарт,
назму джаза тургъанлай,
бир кюн мен къалдым джукълаб.
Сора, кёрдюм тюшюмде
мен назмуму ахырын.
Джашаууму ахырын
кёрдюм, джукълаб тюшюмде.
Мен илгениб уяндым.
Бошалмай къалды назмум.
Боллукъну билгенден сора,
Ахырын кёргенден сора —
къалай джашасын адам?!
ТАШЛА
Хар нени — бирер Ташы:
Тау Юйню — Тыбыр Ташы,
Каабаны — Къара Ташы,
Къобанны — Къадау Ташы...
Хар кимни бирер Ташы:
Дебетни Джулдуз Ташы,
Къарчаны Къадау Ташы,
Къайсынны «Джаралы Ташы»...
Ташла —
таш ёмюрден Ахырзаманнга дери,
Къара Ташдан Сын Ташха дери.
Джазыулу ташла, Джазыу ташла,
Тарих ташла.
Джерден чыкъгъан ташла,
Кёкден тюшген ташла.
Ташла —
Къаты, джумушакъ, акъ, къара...
Хунагъа джарашхан, джарашмагъан.
Къалай да джашай болурла
адамла ташсыз Джуртда?!
Ол бир дунияда уа
ташла бармылла экен?
Сайлау болса, ташы болгъан
джандетни сайларыкъма мен.
Анда да джуртуму табсам,
сууун ичиб, ташын джалаб,
джашаргъа разыма мен.
ТАНСЫКЪЛАЙ ДЖАЗНЫ, ДЖАЙНЫ
Къачы — алты ай,
къышы — алты ай.
Билмейме, мында
джашайма къалай.
Джазым, джайым мени,
къайда къалгъансыз сиз?
Къалгъынчыннга ёлюб,
Тюбербизми биз?
Айыргъанлыкъгъа палах —
джаным сиздед мени.
Тартылгъанда салах
джокълармысыз мени?
Шимал джуртду бу —
джокъду не джаз, не джай.
Джокъду джулдуз, Ай —
викинг джуртду бу.
Кёрюнмейди тенгиз да,
къар, буз басыб юсюн.
Тюшеди эсиме
джандет джуртум мени.
Орнун джазны-джайны
тутуб турсанг да сен,
бола эсе мадар —
биз ётейик чекден.
Болалмайса таукел...
алай эсе — сау къал.
Къой, биргеме кел —
сен салма да болджал.
Болсун, артда келирсе,
кеч этиб а къойма.
Сокъураныб ёлюрсе,
къалсанг мени табмай...
Тансыкъ болгъанма мен
джашил джазгъа, джайгъа.
Болсакъ сау-эсен —
тюбербиз Къарачайда.
Тау этегинде
ишлеб бир къала,
турлукъма джаза
джырла, назмула.
Тынгылай алагъа
ышарлыкъса сен да.
Бизлеге адетди
ёлген, тирилген да.
Джуртда ёлебиз —
тышында тирилебиз.
Тышында ёлебиз —
джуртда тирилебиз.
Сау-шау эсем да —
билмейме кесим да.
Тюлдюле мени бла
акъылым, эсим да.
Къачы — алты ай,
къышы — алты ай.
Билмейме, мында
джашайма къалай.
БИРДИ ИННЕТ
Къалюбаладан бюгюннге дери
Тил, джурт ючюн сермешгенле —
ёлгенле, саула да —
бересиз манга къарыу:
джангыз тюлме мен.
Бир аскербиз биз,
бирди бизде иннет:
джашасын Ата джурт,
джашасын Ана тил —
джашасын миллет.
КИМГЕ КЕРЕКДИ ДЖАЗГЪАНЫМ ДА ЭНДИ
Заманымы
ийиб бошуна,
кеч джыйдым мен
акъыл башыма.
Джолум мени
ёрге тюл — энгишге:
Таудан — тюзге,
тюзден — тенгизге...
тюзде абындым,
тенгиз а — джутду...
тюшдюле эсге
миллетим, джуртум.
Тынчды ёлген,
тирилгенди къыйын —
дюнгюрдейди джюрек,
джанады мыйым.
«Джюджю тёбе
чачыллыкъ болса —
къанат битер»,- дейле:
кесимде сынадым.
Къанатланыб,
кетдим элимден.
Терсейгенлени —
бирлериме мен.
Оноу керекли
тюб болду бир Эл.
Джангыз Терегин да
сакъламады Эл.
Джокъду энди
Терек да, Эл да.
Халкъ чачылды,
ёлеме мен да.
Тирилсем да —
керекме кимге?
Ана тилде
джокъду сёлешген.
Тил ёлген эсе —
халкъ да ёлгенди.
Кимге керекди
джазгъаным да энди?
КЁК АЙТХАННЫ ЭТ
Ичдемиди, тышдамыды боран —
айырмазса: ачдырмайды кёзню.
Алай а, сен Поэтсе:
ышыгъында Сёзню
тынгы табар джанынг.
Къайгъы, къурум, джалын —
бары къалыр артда,
Джангыз, джыгъылма сен,
Боракъ деген атдан.
Олду къутхарлыкъ
иляхладан кёлню,
Олду чыгъарлыкъ
баш къатына Кёкню.
Иги къадал джалгъа —
Боракъ джюрюш — джарыкъча.
Кёкге элтген джолда
неге да джолугъурса.
Тартады джер кючлю,
дуния мал да — алай.
Алай а, сен Сёзню
къулу эсенг — чыда.
Джолунг сени Кёкгемид?
Алай эсе — алгъа.
Къалмаз ючюн джолда,
бол тыйыншлы — негеми? -
Боракъ деген атха,
Поэт деген атха.
Ол заманда отха —
тюшмезсе.
Тюшсенг да — кюймезсе,
къалырса сау-эсен.
Хакъсызлыкъгъа баш урма,
дуния малгъа къул болма —
Поэт эсенг сен.
Атынг сени — Поэт,
атынг сени — Боракъ.
Кёк айтханны эт,
джыкъмаз ючюн боран.
СЮЙМЕКЛИКДЕН БАШЛАНАДЫ ХАР НЕ ДА
Болмаса Акътамагъынг,
болмаз «Акътамагъынг».
Турса да талагъынг —
джазгъанынг
джыр, назму болмаз.
Болмаса къанатынг,
сёзюнг да — къанатлы
къалай болур? Болмаз.
Къанатсыз джюрекден
къанатлы сёз
тууармы? Огъай.
Сюймеклиги болмагъан адам,
Акътамагъы болмагъан адам —
Джырчы-Назмучу болаллыкъ тюлдю.
Сюймеклиги болгъан джюрекге
энеди илхам да Кёкден.
Сюймеклик —
Хакъгъа, халкъгъа, адамгъа, джуртха —
адамны Адам да, Джырчы да этеди.
Сымайылны «Анам» деген джырын,
Сымайылны «Акътамакъ» деген джырын,
Сымайылны «Минги Тау» деген джырын
аны ючюн джырлайды халкъ.
СОРУУ
Кече-кюн, кюн-кече —
кетмейди соруу эсимден:
Тамблагъа кёчер не
адамны ишинден, сёзюнден?
Кюн-кече, кече-кюн —
тохтаусуз барады заман.
Ахырзаманнга джетер къайсы —
бюгюн джашагъан халкъладан?
Кюн-кече, кече-кюн —
тохтаусуз барады заман:
гюнахларыбызны кечер ким —
болалмасакъ Халкъ, Адам?
Хакъ бергенни сакълаялмаса халкъ —
сакълаялмаса ёзюн-ёзденлигин,
динин-тилин, джуртун, эркинлигин,
Хакъ буюргъанча джашаялмаса халкъ —
не этерикди болмайын талкъ?
Бир-бир халкъла туралла джашаб,
бир-бир халкъла кетелле ёлюб —
башхалагъа къошулуб, тас болуб, эриб.
Бизни халкъгъа да барды къоркъуу.
Соруу:
къайсы къауумданды халкъыбыз бизни?
Боллукъмуду тамблабыз бизни?
Кимни къолундады джазыуу халкъны?
Хар ким кесине сорсун аны.
Бизни къауум этген эсе Аллах —
дин да, тил да, джурт да бериб,
къара да танытхан эсе —
Къалам да, Китаб да бериб,
«Мен бергенлени сакъласанг — сакъланырса»,-
аны да къойгъан эсе билдириб,
Сора,
кимни къолундады джазыуу халкъны?
Хар ким кесине сорсун аны.
ИГИЛЕ БЛА АМАНЛА
Умметчи-миллетчи къауум
Хакъ ючюн киреди отха.
Иймансыз, намыссыз къауум,
джан сакълай, къалады артха.
Дин-тил-джурт ючюн сермеше,
замансыз кетедиле игиле.
Ала алай къутхаргъан Ючню,
артда къурутадыла итле.
Игиле къутхаргъан Терекни,
кёгети джетеди аманлагъа.
Кёгетин ашаб бошасала,
терекни кесин да кеседиле ала.
Аман хансын къурутмай бачханы,
сакъларгъа амал джокъду аны.
Халкъны да тазаламай амандан,
халкълыгъын, адамлыгъын сакълаялырмы адам?
ТЕНГИЗДЕ ЧАЙКЪАЛАДЫ КЪАЙЫКЪ
Толкъунлача,
КёЛтюРюЛе-чёге-КёЛтюРюЛе къайгъым,
джагъадан узая барады къайыгъым.
Таула таба тутханма джол.
Суу анасы, мени джанлы бол —
излеме мени тыяргъа, джутаргъа:
кече кетерге, танг да атаргъа
Шимал Джолдан керекме чыгъаргъа.
«Ётерге бир болуш деб чекден»,-
Базмасам да, тилейме Кёкден.
Джол тюзетеме къарай джулдузлагъа,
артыкъ да разыма бюгече алагъа.
Джел, мен излегенча, урмаса да бек,
Къарангыда агъара джелпек,
джарай тынгысыз джаныма,
элтеди керекли джанына.
Къайсы ахырзамандан къутулсанг да,
джюрек ахырзамандан къутулурса къалай?
Джюрек борандан къутулурча ышыкъ
табалмай, дунияны чыкъдым къыдырыб.
Энди, сагъыш этмей джукъгъа,
топрагъыммы тартад да Джуртха —
тенгиз бла барама кетиб.
Толкъунла озалла джетиб —
мени сакълаб тургъан тауладан
сюйюмчю алыргъа ашыкъгъанча.
Огъесе, сезиб боллукъну
чабамы болурла къуугъуннга?
Къайдан эсе да чекчи къайыкъ чыгъыб,
аллымы тыяды. Башланады соруу:
-Къайданса? -Къалюбаладан.
-Кимден къачаса? - Ахырзамандан.
-Къайры бараса? - Ата джуртха.
-Не элтесе? -Талай назму.
Шашханнгача къарайла манга.
Сора кемелерине тебрейле сюйреб.
Кюрешеме аладан тилеб:
-Къатылмагъыз джолоучугъа,
тыймагъыз джолумдан мени.
Тейри адамыма мен,
чамландырмагъыз бир да Тейрими.
Тынгыларгъа, ангыларгъа да излемей,
келтирелле мени кемеге.
Болушлукъ Аллахдан тилемей,
нек тилейме мен быладан?
Кеси кесимден уялама,
кечмеклик тилейме Аллахдан:
-Чексиз кючюнге таянама,
къутхар мени палахдан.
Эшитди болур тилегими —
билмейме, джарсыды неме.
Тенгиз чайкъалды да — кеме
батыб кетди, азат эте мени.
Биягъы мен джангыз кесим къалдым,
джагъадача — адамсыз, тенгсиз.
Къайры къарасам да — тенгиз,
алай а: джаным — сау, къайыгъым да — сау.
Мен тенгизде баргъанлы болады
аймы, джылмы, ёмюрмю?
Болджал джетмесе адам ёлюрмю?
Джер бар эсе — къайдады?
Ачыкъ тенгизде — адам.
Келеди къалюбаладан.
Къачады ахырзамандан.
Алай а, къачсын къайры, къалай?
Ахырзаман — джюрегиди аны.
Иши да болурму къолай,
джолу да болурму аны?
Ёзге сермешеди адам —
тенгиз бла да, джюреги бла да.
Даулашады амалсыздан
Джердеги бла да, Кёкдеги бла да.
Алай джаратылгъанды ол.
Ныхытды ол баргъан джол.
Адамны хорлармы къайгъы?
Тенгизде чайкъалады къайыкъ.
ТЕРГЕУ
1828 джыл Къарачай къралны къурутди Орус.
115 джылдан (1943) Къарачай областны къурутду Къурч.
Энди 115 джылдан (2058 джыл) а не болур?
Къарайма туудукълагъа къоркъуб.
ЧЫПЧЫКЪ БАЛА БЛА САБИЙ
Сабийчик къарайды арбасындан,
чыпчыкъ бала уа — уясындан:
Сейирсиннгенден сёлеширча бола,
биринчи кере кёрелле бир-бирин ала.
Чыпчыкъ бала къанатланады,
Сабийчик да арбасын чайкъалтады.
Ашыгъалла: бири учаргъа, бири да джюрюрге —
Аз къалалла экиси да ёлюрге.
Бири джыгъылады арбасындан,
бири кетеди уясындан.
Эки шохай тюбейле алай...
башланады къычырыкъ-хахай.
Анасы эрлай джетиб,
сабийин алады къойнуна.
Бир тири джашчыкъ да ёрлеб терекге,
чыпчыкъ баланы салады уясына.
Шум болуб къарайла ала бир-бирине:
бири арбадан, бири да уядан.
Энтда кёб кере джыгъыллыкъдыла
хапарлы болгъунчу дуниядан.
АЛАГЪА ТЫЙЫНШЛЫ БАРМЫДЫ?
Кёк да, тенгиз да кёгерелле бирча,
джер а — агъарыбды къардан.
Кёкдеги, джердеги да билирча,
айтыгъыз назмула, хапарла.
Кёк бла Джер эселе тынгыларыкъла —
адамлада алагъа тыйыншлы
бармыды Назмучу-Джырчы?
Ол агъарыб сюелген таулагъа,
бу чайкъала тургъан тенгизге —
джандетге ушаш табигъатха —
тыйынщлы сёз айталлыкъ а бармыды?
Адамгъа, адам улугъа,
Атомну ичине къараялгъан адам улугъа,
джерни тартыуун хорлаялгъан адам улугъа,
Аллахына джууукълашхан адам улугъа
тыйыншлы сёз айталлыкъ а бармыды?
ТЮЗЮН БИЛГЕН...
Ташда ёседи Терек.
-Ташха неге керекди Терек?
-Ол сын болуб къалмаз ючюн.
-Терекге уа неге керекди Таш?
-Ол къалгъанладан болур ючюн баш.
Былай сагъыш этеме мен — адам.
Тюзюн билген а — Таш бла Терекдиле.
Алай а, сорургъа алагъа
эсине келмейди кишини да.
КЪЫЛ КЪОБУЗНУ ГЫЛ КЪОБУЗ ЭТГЕННГЕ
дворян къауумдан чыкъгъан, адабиятчы тенгим Илья Курникге
Къыл къобузунгу гыл къобуз этдинг сен...
Сокъурансанг да,
Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса,
Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу
Энди бетин чыгьаралмазса,
Джыйгъан байлыгьынгы уа —
Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса:
Къаядан тюл, джашаудан тюл,
Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен.
Хоу,
Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен.
Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен.
Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен,
Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен.
Ай медет а...
Джети къат кёкден кетдинг —
Аллах берген фахму бла
Ибилисге къуллукъ этдинг.
Хей,
Кюн къобузну кюл этген джарлы,
Джандетин джаханим этген джарлы!
Кимден да бек кесинг кюе болурса...
Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса.
Москва, 1993 джыл.
ДЖАШАБ ТУРУРГЪА ИЗЛЕЙМЕ ДУНИЯДА
Чабакъла, ёрге-ёрге чынгай,
джюзедиле кёлде.
Джюрегим да бир-бирде алай
чынгайды...
Не джетмейди джюрекге
кёкюрекде?
Джандетге къайыталса да адам,
чыдармы кёбге?
Бир джангы джер-суу кёрюрге излер.
Дуниягъа къайытыргъа да излер.
Сюргюнде туугъан джерин
излеученди да кёрюрге адам.
Къуру тынгы-тынчлыкъ болгъан джерде
адам ёлмезми джау басыб джюрегин?
Огъай, не этерикме мен джандетде,
болмасала анда Ташым, Терегим?
Болмасала Минги Тауум, Къобаным,
Ана тилим, Ата джуртум болмаса —
не этерикме ол дунияда мен?
мен ёллюкме бу дуниягъа тансыкъдан.
Бир джангы зат кёрмеген кюнюмде —
мен ушаб башлайма ёлюкге.
Джандет кёлде ёледиле чабакъла,
тюшмеселе да чабакъ аугъа, къармакъгъа.
Зикирден сора боллукъ тюл эсе джукъ —
мен ол джандетге барлыкъ тюлме джууукъ.
Сюеме салыргъы сурат,
сюеме джазаргъа назму,
джырларгъа, тебсерге да сюеме...
мен джандетге джараулу тюлме — сеземе.
Джаханимни уа сагъынмагъыз меннге:
ахырат азабын дунияда чекген къауумданбыз биз.
-Не излейсе да зауаллы кесинг?
-Джашаб турургъа излейме дунияда.
ТАМБЛАСЫ БАРМЫДЫ АДАМНЫ?
Бек ачыды кеси джазгъан джазыуу адамны.
Ангысы, эси да аны,
Эшитиую, кёрюую, сезиую да,
къарыусузла бютюн.
Учууу да — джертин.
Некди алай?
Нек бармайды алгъа адам?
Хазыр болуб нек турады
болургъа джаныуар, хайуан?
Нек ангыламайды магъанасын Сёзню?
Неди
Хакъ джолгъа къайтарлыкъ бизни?
Келдиле, кетдиле файгъамбарла.
Хакъны, Хакъ Сёзню, Хакъ Джолну
билдирдиле, ангылатдыла ала.
Сора уа?
Адам улу тюрлендими? Нюрлендими?
Бир-бирин тонагъанны, къыргъанны къойдуму?
«Къазауат», «илинмек аджал» дегенча сёзлени унутдуму?
Бир адамгъа джетсе да къыйынлыкъ,
къайгъырыб, бютеу адам улу ёрге турдуму?
Берилгенден сора да анга Китаб, Къалам,
джазыуун нек джазалмайды адам?
Джашаугъа тыйыншлы болалмайды нек?
Аллах къурутургъа деб джаратмагъанды
джашауну, адамны.
Джууукълашдыргъан Ахырзаманны
адам кесиди.
Ангылагъан
къыйынды аны.
Тамбласы
бармыды адамны?
ЁЗДЕН ХАЛКЪ БОЛУР ЮЧЮН
Фыргъауун бирлени тилсиз этди,
бирлени уа — тилкъау.
Къаршчы тургъанладан а —
хазна киши къалмады сау.
Сау къалгъанла уа —
тилсиз бла тилкъау,
сокъур бла сангырау
эмда
Тейри дегенле фыргъаууннга —
къул-къарауаш болгъанла анга.
Болуб «тилсиз», «тилкъау»,
болуб «сокъур», «сангырау» -
тюз халкъ джанын сакълады алай.
Бир ёмюр да кетгинчи,
ёзден халкъ къул халкъгъа бурулду алай.
Энди ненча ёмюр керекди
къул халкъ эсгериб кесин,
алгъынладача,
ёзден халкъ болур ючюн?
КНУТ ГАМСУН БЛА СЁЛЕШЕМЕ
Кнут Гамсун (Педерсен),
бир талай соруу берсем,
сен, закий джан, не дерсе?
Эки башлы эмегенни
Сталин эди бир башы,
Гитлер да экинчиси.
Мен Сталинни махтадым —
къалыр ючюн сау-эсен.
Сен Гитлерге сый бердинг —
айтырмыса, не ючюн?
Ол эки баш тохтаусуз
адамланы, халкъланы
ашай элле. Тыяргъа
кюч джокъ эди аланы.
Биринчини ашына
экинчи баш джутланды.
Бютеудуния къазауат
алай бла башланды.
«Динигизге, джеригизге
боллукъсуз эркин»,- деди.
«Ол сёзню уа Сталинден да
эшитген эдик»,- дедим.
Ёзге ол — джерни чачды,
диннге бош этди бизни.
Коммунист джыйын къачды
джумуб ачхынчы кёзню.
Мен да бир кёл кенгдирдим:
«совет власт, ач власт,
Гитлер келеди къач власт».
Экинчи бащ биринчиден
къутхаргъанча этди да,
ийнаннганла да болдукъ
ол кёзбаугъа керти да.
Коммунистле сыйыргъан
динни, джерни, малны да
Гитлер къайтарды халкъгъа —
джашырмайыкъ аны да.
Бёлюннген къауумланы
ол бир этди келгенлей.
Совет власт а халкъланы
тура эди бёлгенлей.
Таулула бирикдиле:
ара шахар — Нарсана.
Экинчи башха — махтау
салдым мен да — ахсына.
«Ангылагъан кёлюбюзню,
къайтаргъан динибизни,
къуратхан Элибизни —
ол къалай алдар бизни?».
Чууут, чыган халкъланы
къырыб баргъанын кёрдюм.
«Аямагъан аланы —
бизними аяр?»- дедим.
Ол эки тирмен ташны,
Ол эки эмеген башны
арасына тюшдюм мен.
Къалай къалдым сау-эсен?
Сакълады болур Аллах —
ким, не ючюн? Билмейме.
Кнут Гамсун (Педерсен),
Гитлерге сый нек бердинг —
бу соруугъа не дерсе?
ТОЛУБДУ МЕНИ ДЖЮРЕГИМ
Толубду мени джюрегим
джарсыудан, бушуудан, къайгъыдан.
Тенгиз кёлюм къуруб бошаса —
не магъана кемеден, къайыкъдан?
Къадау Ташха, Джангыз Терекге да
ушайды къадарым.
Кёлюм: бир — тау къуш, бир — шорбат чыпчыкъ,
тюрлендирирге уа джокъду мадарым.
Тюзлерибизни сыйыргъанла`
джутланалла тауларыбызгъа да.
Коста` айтханлай, джокъду тынчлыкъ
ёлгенлерибизге, сауларыбызгъа да.
Темирге, Къурчха да бойсунмадыкъ биз,
эки сюргюнден да къайыталдыкъ.
Тейриден-Аллахдан башхагъа болмадыкъ къул,
Адамбыз, Халкъбыз — кюрешдик, джашадыкъ.
Адамлыгъыбызны, Халкълыгъыбызны
бюгюннге джетдирдиле ата-бабала.
Аладан къалгъан джандет джуртну, тилни
тас этсек — биз кимбиз? - Къулла, манкъуртла.
Тюзледе зулмугъа бойсунмаз ючюн.
Эркинлигибизни, бетибизни сакълар ючюн,
адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызнгы сакълар ючюн
биз мийик таулагъа ёрледик...
Энди тауланы къоюб джаулагъа,
тыйыншлы болмай ата-бабагъа,
тыйыншлы болмай Тилге, Джуртха,
Тарихибизге тыйыншлы болмай,
дуния малны ызындан сюрюб,
тюзлеге джайылыб, чачылыб, тас болуб кетсек,
Ата джуртну, Ана тилни да харам этиб,
кеси кесибизни ёлтюрсек —
эркишилигибиз, ёзденлигибиз да къайда?
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда?
Толубду мени джюрегим
къууанчдан, бушуудан, къайгъыдан.
Къуругъан тенгизни юзмезине
батылыб, атылыб тургъан кемеле, къайыкъла
бютюн къоркъуталла мени.
Америкада болгъанымда
сын болгъанем, айталмайын джукъ:
джер-суу атла — индей тилде,
индейлиле кеслери уа джокъ...
Аллай бир джерде
джашай эдиле таулула —
Кавказдан, Тюркден кетген...
Нек кетгенле джуртларындан ала?
Кимге къойгъанла джуртларын ала?
...Ата джуртда джер-суу атла — Ана тилде...
«Бир тюрк халкъ джашагъанды былайлада»,-
Джер-суу кёре келгенлеге хапар айта,
айланады ким эсе да бир гид кибик...
Индей халкъны къадарына эте сагъыш,
Алан халкъымы къадарына эте сагъыш,
Индей джуртдан мен къарайма Ата джуртха...
Халкъыбыз, тилибиз да къуруб,
бизден да джер-суу атламы къаллыкъдыла къуру?
Таб ала да къалмазгъа болурла —
юрешедиле аланы да тюрлендириб, къурутуб.
Толубду мени джюрегим
джарсыудан, бушуудан, къайгъыдан.
Бир кёб затха этдирелле сагъыш
Къуругъан тенгизде къайыкъла.
ТЕЙРИ ТЕРЕК
Джуртда Джангыз Терекни да кесгендиле ала —
джарым башчыла, джарым моллала, джарым айдынла —
джарым адамла, бир сёз бла айтсакъ.
Бир поэт а аны джашаугъа къайтаргъанды:
Джуртда Джангыз Терек энди
джашайды назму болуб, китаб болуб.
Къайда да, къачан да — олду шайырны борчу:
джашаугъа къайтарыу — терекни, адамны да;
къоруу — табигъатны, инсанны да.
Не эди Джуртда Джангыз Терек?
Керамат кючю бар эди аны:
«Тейри Терек»,- дей эди анга Тейри адамы.
Аны къатында не адамгъа, не джаныуаргъа
болмай эди тиерге, салыргъа заран:
итледен къачхан джанлы да,
джанлыдан къачхан кийик да
ол Терекден таба эдиле болушлукъ.
Джарсыуу болгъаннга джарай эди ол,
адамгъа Адам болургъа болуша эди ол,
зулмудан, терсликден къутхара эди ол —
Тейри тереги эди ол.
Аны чайыры балхам эди джарагъа.
Аны хайыры белгили эди дуниягъа.
Сабийи болмагъаннга да джарай эди ол.
«Джангыз бола эсенг да, Джангыз Терекча бол»,-
дей эди халкъ.
Джуртну къарауулу, сакълауулу эди
Джуртда Джангыз Терек.
Ол халкъ терекни кесиб, бир насыбсыз
кесине ишлегенди юй.
Алай а, ол мурдарлыкъгъа
Тёзерми эди Кёк —
мурдарны юйюн, кесин да
кёсеу этгенди уруб.
Джуртда Джангыз Терекни джаны
поэтге кёчгенди:
Джангыз Терекледиле поэтле да.
Джашайды Джангыз Терек
Поэтни джюрегинде, сёзюнде.
Джуртда Джангыз Терек деб,
поэтге айтадыла энди.
Ата джурт ючюн, Ана тил ючюн,
джанлы, джансыз табигъат ючюн,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн,
аны ёзю-ёзденлиги ючюн
сермешеди поэт.
Джангыз Терекни къатында
улуйду къазакъ бёрю.
Джангыз Терекни башында
джанады Темиркъазакъ джулдуз.
Джурт-Тил белгиси, ёлюмсюзлюгю
джашайды Джангыз Терек.
МЕНИ ДУНИЯМ
Манга дуния Къарачай бла башланыб,
Къарачай бла да бошалады —
олду къыйынлыгъым, насыбым да мени ...
Бу джуртдан башха билмейме джуртланы,
Джуртда Джангыз Терекме кесим да.
Таурухлары, хапарлары нартланы —
аладыла бурундан эсим да.
Ана тилден башха билмейме бир тил —
ол тилде ангылайма бурхуну, Аламны да,
ол тилде ангылайма табигъатны, адамны да,
Ол тилде ангылайма Къуранны да.
Башха тиллеге къарамайды кёзюм:
ангылатыргъа да Аллахны Сёзюн
Ана тилими джете эсе къарыуу —
сора, насыблы адам тюлмеми мен?
«Ненча тилни билсенг — анча кере адамса»...
Ана тилин билмеген а — адаммыды?
Анасыз къалгъан — болады джаралы-джарлы,
Ана тилсиз къалгъан а — ёледи.
Ёледи Ана тилин тас этген халкъ,
Ата джуртунда турса да джашаб.
Тили кетгенлей халкъны,
бир джугъу да къалмайды аны:
динин, джуртун да тас этеди ол,
атын, сыфатын да тас этеди ол.
халкъны Халкъ этген — Тили-Сёзю:
халкъны тилиндеди-сёзюндеди Ёзю:
СЁЗдеди ЁЗ.
Кетгенлей СЁЗ — кетеди ЁЗ.
Дини бла тили — эки къанаты халкъны.
Бир къанатын тас этген халкъ — учалырмы?
чыгъалырмы Кёк башына?
Аллахха, Аллахына джууукълашалырмы?
Адам улу башланады Сёзден.
Ана тилинден башланады адам.
Дини, тили, джурту да болгъан
не насыблы халкъбыз биз.
Аланы тас эте баргъан
не хомух адамлабыз биз.
ДИН, ТИЛ, ДЖУРТ
Дин, Тил, Джурт —
Ючден дагъан таймаз.
Алагъа таянмагъан,
ала ючюн сермешмеген —
не Халкъ, не Адам болмаз.
БЁРЮНЮ ТЕЙРИСИ БАРДЫ
Итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.
Тейри халкъы, Тейри адамы
болгъаныбыз насыбды.
ЗАМАН ХАР НЕНИ ОРНУНА САЛЫР
1
Бу сыйсыз китабла ючюн кесилген тереклени
гюнахларындан къутулурму адам?
2
- Ким, не ючюн къурман этдиле джанларын джигитле —
хаджиле, шыйыхла, шейитле?
- Хакъ ючюн, Халкъ-Джурт ючюн,
Бёрюле ит болмаз ючюн,
ёзденле къул болмаз ючюн,
эркин джуртда эркин адамла джашар ючюн.
Джыйын джанлыдан не къалгъанды энди?
Къуру къазакъ бёрюле къалгъандыла энди.
Орман чегетледен не къалгъанды энди?
Къазакъ терекле къалгъандыла энди.
Тау Элден элле къалгъандыла къуру —
ала да барадыла къуруй.
Алай а,
дуния былай турмаз.
Кавказ
кишиге ит, къул болмаз.
Къазакъ бёрюледен къуралыр джыйын —
мийик Кавказны ол сакълар сыйын.
Къазакъ терекледен къуралыр орман.
Джангыз: керекди чыдам, керекди заман.
Алгъынча, Тау Эл къуралыр элледен.
Къуралыр Акъ Сёз харифледен.
Джети джулдузлу байракъ чайкъалыр.
Заман хар нени орнуна салыр.
ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ: КЮН ДА — БИР АРИУ
Джаз келгенди: кюн да — бир ариу.
Ол адамны уа —
онгсуз этгенди ауруу.
Табигъат ариуду кемсиз:
агъаралла таула, чайкъалады тенгиз.
Акъджал толкъунлагъа башланнганды чарс.
Тенгиз къушла къанат таууш этиб,
суу башында урадыла харс.
Адам терезеден кёреди барын.
Тенгиз джагъагъа болса да джюз атлам,
ол джюз атламны эталмайды адам.
Джаз а келгенди: кюн да — бир ариу.
КЪАБЫРЛАДА АУАЗ
Нарт къабырлада эшитдим бир ауаз:
«Ызынга отлаб турма да,
джыгъыла эсенг да аллынга джыгъыл».
КЕТ
Къайры къарасанг да — хамхотла,
кёрюнмейди бет.
Орун джокъду санга былайда,
таугъа, чегетге болса да — кет.
МАЛКЁЗ
«Аллахдан башха джокъу илях»,-
деб, айталмагъан,
дуния малгъа табынмаса —
джашаялмагъан
барды бир къауум.
Ол къауумну аты — малкёз.
КЪУЛ
1
Къулну къылыгъындан танырса:
Кесинден онглуну чуругъун джалар,
кесинден онгсузну итча къабар.
Ёзден болургъа эсине да келмез:
онглугъа къул болургъа кюрешир,
онгсузгъа бий болургъа кюрешир.
2
Къулгъа соргъандыла:
-Бий болсанг, не этерик эдинг?
-Къул тутарыкъ эдим.
Къулгъа соргъандыла:
-Не тилейсе Аллахдан?
-Манга да бир къул бер деб.
Къулгъа соргъандыла:
-Патчах болсанг, не этерик эдинг?
-Бийлени къырыб,
ёзденлени уа — къул этерик эдим.
Джангыз бир къул:
«мен — адамма,
бий, къул да керек тюлдю меннге.
Бий, къул болургъа да излемейме.
Хар адам башына эркин болургъа керекди.
Хар адам, къул, бий да болмагъанлай,
джанын джашатырча, къураргъа керекди джашауну.
Бир Аллахдан башха джокъду илях»,-
деб айталмагъанды.
Алай айтхан а,
аны ючюн кюрешген а —
ол къул тюлдю.
БАШХА ДУНИЯДАН МАКЪАМ
1
Бир мыдах макъам келеди къулагъыма:
Къайсы дуниядан келеди — билмейме.
Бек узакъдан келгенин сеземе джангыз.
Акъ джамчылы ол джарыкъ макъам
аллай бир палахдан, тыйгъычдан ётеди —
меннге джетерге
акълыгъы, джарыкълыгъы да кетеди...
Сау кел, къара джамчылы мыдах макъам.
Сени акъ джамчынгы къара этген палахла,
мени да къоймагъанла аяб.
Къара джамчынг акъ джамчынгдан эсе
бегирек келиширикди энди манга.
Арыгъан, ауругъан, джаралы джарлы джанымы
къара джамчынга чырмаб,
алыб кетерге ушайса — сеземе.
Алай а, тёзерме:
не эталлыкъса тёзмей да къадаргъа.
Ким биледи, сени манга ийген,
джанымы, алгъынча, этер эсе уа сау.
Башланса уа джангыдан джашау...
Къой, тынгылайым, айтмайым джукъ...
Быллай бир мыдах да къалай болады макъам.
Эшитилинеди ол джууукъдан джууукъ...
Ол макъамны сёз бла айтсам...
Къой, тынгылайым, айтмайым джукъ.
Дуния макъам тюлдю бу.
Дуния сёз да келишмез анга.
ТЮШ БЛА ТЮН
1
Тау артындан чыкъды Кюн,
огъурлу эте джер джюзюн бютюн.
Кетдиле кечеги къоркъуула, къайгъыла.
Джарыкъ, тыйылмай, тебреди джайыла.
Ол келеди эне таудан, ауушдан.
Уянады ёзен, тола тауушдан.
Эртденнги сууукъ аязчыкъ бла
Джуууб къол-бет,
бираз къалтыраб-титиреб,
джукъусундан аязыйды чегет.
Кёнделен джолну ёрге атлыла
барадыла джангы кюнню аллына.
Къанатлыла да кёлтюрюлюб ёрге,
Аны ашыгъадыла кёрюрге.
Акка бла туудугъу уа, биягъынлай,
дуппур башына джайгъандыла къойланы.
Бир такъыйкъагъа да юзюлмейди
бир-бири бла ушакълары аланы.
«-Отхача, Кюннге асыб къазан,
ашарыкъларын бишириб анда,
билемисе, кимледиле, ашагъан?
-Билеме, нартладыла ала.
Темиркъазакъ джулдузгъа тагъылыбды къазан...
-Ай, аперим, билесе аны да.
Билиминг бла нартланы да
къууандырырча боллукъса бир адам.
Хар не да боллукъду «хайт» десенг, «хайт».
Алай а, чаб, бери тый къойланы.
Ол манграмазгъа уа ангылатыб айт —
тынч турмаса, кесиб ашарыкъбыз аны».
2
Элге келгенди эртден.
Биягъынлай, тюшгенчама джомакъгъа.
Ётюб тенгизден-теркден
сабийлигиме барама къонакъгъа.
Игиден-иги бола барады кёл.
Сабий кёбдю — чачылмагъанды эл.
Саудула аккала, аммала да.
Гошаях бийчесин сакълаб, сюеледи къала да.
Мубарек къартла Мухаммад, Джюсюб,
эски тонларына чырмалыб,
дуппур башында этелле лахор ,
джазгъа чыкъгъанларына къууаныб.
Къойланы сыртларында къой чыпчыкълагъа
къараб, этеме сейир.
Тюрленмегенди бир зат —
арадан ётсе да ёмюр.
Къара суу да чыкъгъаныча чыгъады.
Суу агъач да къызчыкъны бойнунда,
джангкъылычха ушайды.
Челеклери толу сууну
чайпалтмазгъа кюреше, атлайды ол.
Ташдан, балчыкъдан да толуду джол.
Хар не да алгъынча. Байракъ алгъынчы,
тохтарыкъ тюлме:
харс тауушла чыгъадыла келин келген юйден —
атымы ары бурама мен.
Тёбен элде байракъ алыб,
Огъары элге атланама:
джау джиб къургъандыла анда —
джети къыздан сора джаш туугъанды.
Билесиз, кимге.
Энди киши да кюлмез Набийге.
3
Уянама.
Кеси кесимден уялама,
булгъанады кёл:
джокъду мен ёсген эл.
Аты барды. Къаласы да турады.
Юйле да туралла.
Адам а джокъ.
Школ да барды.
Окъургъа анда
сабийле уа — джокъ.
Къартла ёлгенле.
Джашла кетгенле элден.
Келгенликге эртден,
къууаныр адам джокъду анга.
Элни эте джылауун,
джашайма узакъда.
Эл
китабымда джашайды энди.
Кёб турмай, кесим да ёллюкме.
Мен — Таудан тёнегереген таш,
Шимал тенгизни джагъасында
джелге, джангургъа боллукъма аш.
Мен билген дуния да ёллюкдю мени бла.
Джокъду эскерлик бизни.
Кимме мен? Ташма мен
джагъасында тенгизни.
АГЪАРАЛЛА ТАУЛА, ЧАЙКЪАЛАДЫ ТЕНГИЗ
Тюрленнгенлей турады тенгиз:
Бирде сютча уюр,
Бирде чайкъалыб, къатланыб,
джагъаларын талар.
Бирде кёгерир,
бирде къаралыр.
Анга эс бурмайма энди —
юреннгенме халисине.
Мен аны башы бла
аргъы джагъагъа къарайма.
Анда кёрюнедиле таула:
къуру да бирчадыла ала.
Къыш да, джай да туралла агъаргъанлай.
Тебмейле — бир халда туралла.
Европаны башындан аягъына келгенме,
Мен Джерге эннгенме Кёкден.
Артха къайытхан а — къыйынды,
Къыйынды ётген тенгизден-теркден.
Джуртха уа тансыкъ болгъанма кемсиз.
Чайкала къычырыкъ этелле.
Джылла, ёмюрле ётелле.
Агъаралла таула, чайкъалады тенгиз.
ТЮРЛЕНЕДИ ДУНИЯ
Къысыкъкёз бола барады Европа,
бети да саргъала, къарала.
Акъ раса чегет расагъа ушайды —
ёлюм джууукълашханды анга.
Тас эте барады бетин, сыфатын —
ызына айланнганнга ушайды чархы.
Тёрт дуниядан къуюлады ырхы —
кюнден кюннге къатыдан къаты.
Къатышады дуния, тюрленеди хауа —
таза джурт, таза халкъ да къалмай.
Билмейме, Адам бла Хауа
болгъандыла къаллай?
Къайсы къауум ушайды алагъа —
акъмы, къарамы, сарымы?
Не сакълай болур дунияны алда,
акъ раса да тюб болмай къалырмы?
Кёб тюрлю халкъы, адамы болгъан дуния
къуру бир бетли болуб къалырмы?
Неди келе тургъан заман —
ауалмы, ахырмы?
СЕЙИРДИ АДАМ
Талай минг китаб окъудум,
талай минг.
Талай китаб да джаздым.
Энди мен
джууукълашханымда ахырыма,
бир Китаб тюшмейди къолумдан.
Ол Китаб айтханча джашамадым мен.
Не излейме энди андан?
Сейирди адам.
Сейирди.
ТАШХА БУРУЛГЪАН ТЕРЕК
Алгъын терек эдим,
Джангыз Терек болсам да.
Ташма энди мен,
Къадау Таш болсам да.
Алгъын терек эдим:
къанатлыла, къанатлы джанла, къанатлы сёзле да —
уча, къона джашай эдиле менде;
къанатсыз джанлагъа да бола эдим ышыкъ.
Тейриме да, тийреме да, туугъан джериме да
тюз тургъан джашил терек эдим алгъын.
Мен — Тейри Тереги — Тейри адамларына
солургъа бере эдим хауа.
Джангылгъанлагъа, джыгъылгъанлагъа да
болуша эдим сюелирге ёрге.
Алай а,
джарым моллала бла иймансызла
кесиб къурутдула мени —
Келечини.
Юзюлдю
Кёк бла Джерни арасында байламлылыкъ.
Тюнене бла Бюгюнню арасында байламлылыкъ
юзюлдю.
Тейри терегин сакъламагъан
Тейри адамына, Тейри халкъына да
джетди къыйынлыкъ.
Алгъын терек эдим,
Джангыз Терек болсам да.
Ташма энди мен,
Къадау Таш болсам да.
Джангыз Терек къайытмай Джуртха,
Тирилиу чакъ келирми халкъгъа?
НЕ ИЗЛЕЙДИ АДАМ?
Не излейди адам Аламда —
джангы джуртнуму, эски джуртнуму?
Къутулур джолламы излейди кесине?
Кёкде Кюнню джандыргъан Кючге
къалай болсун тенг
Джерде чыракъны джандыргъан адам?
Ауалны, Ахырны да кёреме
къарасам Кёкге.
Джер тартады санны,
Кёк а — джанны:
не этгин,
джазыкъсынмай адамны.
БУ ДУНИЯ МАНГА АМАНАТДЫ
Ёсгенча нарат терек къаяда,
таш башында да джашау эте келгенди халкъым.
Кючюме къюч къошулгъанды Джуртда,
Кесмезде да кесгенди чалкъым.
Аллах бу дунияны бергенди меннге.
Бу дуния меннге аманатды.
Кёлюм да, сёзюм да, тауум да — Минги:
джашау дегенинг — аламатды.
Тюл эсе уа — кесимме терс:
аманатха — болгъан хыянат.
Келген кюн Къыямат
не дерле ангы бла эс?
Аллах бу дунияны бергенди меннге.
Бу дуния меннге аманатды.
Аманатха болсам а хыянат —
Джарыкъ дуния да ахыратды.
Джаратханнга салама махтау:
джандет джуртну бергенди бизге,
Къаламны, Китабны да бергенди бизге —
джазыуубузну джазаргъа бергенди мадар,
Адам, Халкъ болургъа бергенди мадар.
Хакъ диннге болмасакъ тыйыншлы,
Ана тилге болмасакъ тыйыншлы,
Ата джуртха болмасакъ тыйыншлы,
ала ючюн джан аямай сермешмесек,
Аллах бергенни сакъларгъа кюрешмесек,
Аллах айтханча джащаргъа кюрешмесек —
бизлеге чамланмазмы Аллах?!
Болалмай эсек Адам, Миллет,
джазалмай эсек а джазыуубузну кесибиз —
Сора,
бир кишиге да дау салмайыкъ биз:
кесибиздеди къыйынлыкъ, палах.
ДУУАДАКЪ
Дуния кёрюнеди акъ:
ёрге ёхтем тутханлай башын,
джюзеди кёлде дууадакъ,
Кёк болгъанча аны сагъышы.
Джюзеди кёлде дууадакъ —
акъ умутну джелпеги.
«Аны бойнуна дууа такъ»,-
дейди манга джюрегим.
Тутханды мени таба джол —
юлюш этейим джанымдан.
Акъ Сёзге да ушайды ол
дуниягъа эннген башындан.
Кёлюмю да эте чыммакъ акъ,
Джюзеди кёлде дууадакъ.
Чилле джаулукълу бир къыз
кёрюнеди кёзге тохтаусуз.
Аргъы джагъасындан тенгизни
акъ таула туралла къараб.
Ким биледи, аладан
келген эсе да дууадакъ.
Меннге джетерге кёб къалмай,
тохтаб, тинтгенча, къарады.
Кёз джашларын тыялмай,
къызбет дууадакъ джылады.
Сора, ол ёхтем, ариу башын
къанат тюбюне джашырды.
Бир кёб зат тющдю эсиме:
Келди ёлюрюм, джашарым.
Иннетинг, сёзюнг, ишинг —
ючюсю да болмасала акъ,
Къанат тюбюнден башын
чыгъармай ёлюр дууадакъ.
БЕТ
-Интернетде джокъду бет.
-Сенде уа бармыды?- дедим.
Джети къатлыды интернет —
хар ким табады излегенин.
НЕ ЭТГЕНСЕ, НЕ ЭТЕСЕ СЕН?
Не джашаргъа, не ёлюрге
къоймайды мени къайгъысы халкъны.
Ёле тургъан сёзле, ёле тургъан тил.
Аланы къутхарыргъа кюрешеди шайыр.
Ёлтюре тургъан а кимди аланы?
Кимди ол мурдар?
Халкъ кесидими?
Ийнанмам ёмюрде:
халкъ ёлтюрюрмю кесини тилин?
Кеси кесин ёлтюрюрмю халкъ?
Джуртун душманнга берген,
Тилин да кеси ёлтюрген —
кеси кесин ёлтюрген
аллай халкъ болурму дунияда?
Адамладан къуралады халкъ,
элледен къуралады Эл:
элледен кетедиле адамла —
чачылады Эл, чачылады халкъ.
Элни, халкъны чачхан зулмугъа, хыйлагъа
къаршчы турмасакъ — боллукъбуз тюб.
Чачылгъан халкъны Джуртха къайтарыб,
Эл эталлыкъ бармыды кюч?
Ана тилин, Ата джуртун
кеси разылыгъы бла къоя эсе халкъ,
Миллет ангысын, тарих эсин
тас этген эсе халкъ,
динин, тилин, туугъан джерин да
дуния малгъа ауушдура эсе халкъ —
керекмиди, сора, аны ючюн
кюреширге, этерге къазауат?
Керекди — соруллукъду хар бирибизден:
къутхарыр ючюн къауумунгу —
дининги, тилинги, джуртунгу —
не этгенсе, не этесе сен?
СЁЗНЮ ИЧИНДЕДИ ЁЗ
СЁЗню ичиндеди ЁЗ.
Ана тилибиз ёлгенлей —
ёллюкбюз барыбыз да биз.
Элибден башланады Эл.
СЁЗден башланады ЁЗ.
Хакъдан башланады Халкъ.
Быланы унутсакъ —
барыбыз да боллукъбуз талкъ.
КЪАРЫУСУЗ БОЛМА, ДЖЮРЕК, БЫЛАЙ
Сюеледи Минги Тау да ышара,
Къобан суу да барады джырлай.
Къаяда ёсген терекге да къара —
къарыусуз болма, джюрек, былай.
Ариу кюннге, кюн аманнга да
шашмай тюберге Джуртунгдан юрен.
Къазакъ бёрю улугъанын къоймайд,
ит джыйын тургъанлыкъгъа юре.
Джюрек, биягъынлай джырла джырынгы.
Унут джарангы, унут джылынгы.
«Эжиучюле джокъла» деб да, джарсыма.
Къазакъ джюрек, бошуна джарылма.
Сыннган кёлню Акъ сёз бла байла,
Сыннган саннга — къара ханс джарар.
Джюрек, кесинги, мени да къыйна —
Ана тилни ёлюмден къутхар.
Халкъны, Джуртну да билейик къоруй,
мадар этсек — болушур Тейри.
Джюрек, ёлсек турурбуз солуй,
ары дери болайыкъ тири.
КЁК ДА КЮКЮРЕЙДИ, ДЖАШНАЙДЫ
Чегет бауурлада тургъанлыкъгъа къар,
кюнбетле кёгере башлагъанла.
Джазгъы назмусун айтханча къадар,
Кёк да кюкюрейди, джашнайды.
Джашил дунияда учады Акъ сёз.
Ол джети къат кёкден келгенди эниб.
Джети къат джюрекден чыкъгъан эсе да,
айталлыкъ бармыды Акъ сёзню тинтиб?!
Хакъ сёзню кёлеккесиди Акъ сёз.
Инсан, миллет хакълары ючюн,
дунияны адамлары, халкълары ючюн
къазауат этгенлей айланады Акъ сёз.
Джазгъа джол ачады Ол.
Хакъ сёзден, Акъ сёзден айырылса халкъ —
дуниядан болады талкъ:
анга келеди къач, ызы бла къыш.
Халкъ айырылса тилинден, сёзюнден —
айырылады тининден, ёзюнден.
Джаны саулай келеди анга ёлюм.
Башхала кючлейле Джуртун, Элин.
Хакъ сёз бла Акъ сёз —
эки къанаты адамны-халкъны.
Къанатларындан айырылса уа,
ёлмесе да —
ит джашау, къул джашау сакълайды аны,
сюркелиб джашау сакълайды аны.
Джаз келеди къууандыра кёзню —
кюнбетле кёгере башлагъанла.
Уятыргъа излегенча бизни,
Кёк да кюкюрейди, джашнайды.
ДЖАЗ АЛА КЪАЧХЫ САГЪЫШЛА
Тил терекден сёз чапракъла агъалла —
Кёб турмай джалан боллукъду терек.
Башха терекле уа, чирчик эте, чагъалла...
Не этсин, джарылмайын джюрек.
Джаз келгенди тыймай тенгиз-терк,
халкъ а андан къалыбды къуру:
акъ чакъгъанды арбазда терек,
Тил терек а — турады къуруй.
Джаз келгенди табигъатха,
халкъгъа уа — келгенди къач:
Тил терек чапракъ арта турады...
Джокъду манга дунияда къууанч.
КЁКГЕ ДЖУУУКЪЛАШХАН АДАМДЫ ТЕРЕК
Кесин акъылман суннган биреулен,
Сорады: кимге керекди къаяда терек?
Къаранчхача, турады къаяда.
Сау-шау эсе да, не хайыр андан?
-Ай марджа, терекни кесине сор аны.
Мийикни сюе болур терекни джаны.
Сор аны терекде къанатлыгъа —
ол да толу джууаб бералыр санга.
Терекни джуртуду къая,
къаяны байрагъыды терек.
Аны алайгъа орнатхан Кюч,
адамладан эсе игирек
биле болур не этгенин...
-Мийик къаяда терекден
не хайыр адамгъа,- дейсе.
Мен а айтама: барды хайыры.
Кёзню къууандыргъан бла къалмай,
бизни ёрге тартхан бла къалмай,
ол джашаргъа юретеди бизни —
таш башында, къаяда, тауда да;
къоркъмай:
иссиден, сууукъдан, борандан, джауумдан да.
Шыбыласы болгъанлыкъгъа,
джарыгъы, джылыуу да болгъан Кёкден
сууумазгъа да юретеди бизни.
Огъай, зараны, хатасы джокъду кишиге,
хайыры уа барды къаяда терекни.
Кёрюнеди: бар болгъанча джокъдан.
Юретеди: бек болургъа да Джуртха.
Ол сюеди мийикни, Кёкню.
Джашаукёллю этеди кёлню-джюрекни.
Болалырмы адам Адам
кёре турмаса къаяда терекни?
Сен ашаялмайса аны кёгетин,
не да кесиб, эталмайса отун —
аны ючюн атайса анга ат-бет:
«Хайырсызды,- дейсе,- къаяда терек».
Терек да боллукъду айтыргъа:
«Не хайыр меннге джерде адамдан —
Къаягъа ёрлеб, кючден къутулгъанма андан.
Балтасындан, мычхысындан къутулгъанымда да,
сёзюнден, кёзюнден къутулалмай турама.
Не хайыр чегетге, терекге адамдан —
хатасын, заранын а келгенбиз сынай...».
Къаяда терек бла джерде адам
къарайдыла бир-бирине.
Къайсыды терек, къайсыды адам?
Къайсыды тыйыншлы насыбха аладан?
Къаягъа, терекге да этеме тилек.
Кёкге джууукълашхан адамды терек.
СЁЗ БЛА ХАЛКЪ
Кеси кесин джарлы этген бир адам —
мен — къарайма хар кюн сайын джагъадан.
Кетмейме болгъунчуннга кеч, ингир.
Викингле атагъан атым — Менгир.
Сорадыла «бир ангылат,- деб,- сен бизге,
не кёресе хаман къараб тенгизге?».
Мен айтама кеп-кертисин алагъа:
«Мен къарайма тенгизге тюл, таулагъа.
Ол джагъада — Халкъым, Элим да мени.
Джыкъгъынчыннга ауруу не ёлюм мени,
Таула таба турлукъма къарагъанлай.
Эсен болсун джандет джуртум Къарачай.
Хар кимге да туугъан джериди джандет.
Туугъан джуртсуз къалай джашайды поэт?
Ол джашайды джаза джырла, назмула...
Ана тилди тыш джуртда нёгер анга.
Барды мени Боракъ кибик бир атым —
Къара кюн да Акъ сёздю къанатым.
Джаным джуртха къайтырыкъды аны бла.
Тенгиз джагъада къаллыкъ болур саным а.
Къайытхан кюн Акъ сёз болуб мен джуртха,
Табылырмы мени ангыларыкъ халкъ анда?
Ана тилин унутхан халкъгъа тюбесем,
не дерме Аллахха, адамгъа да мен?
Бу къоркъуу джашайды джюрегимде.
Агъадыла чапыракъла Терегимден.
Къадау Таш да къаралады кюйгенден.
Бошму къарайма таула таба энди мен?
Сюелсе да, ёре турукъ — Терекмиди?
Къара халкъгъа Акъ сёзюм — керекмиди?
Тюртюледи Акъ сёз халкъгъа тюл, палахха...
Халкъ да — сакъламагъан, къутхармагъан тилин,
Сёз да — джакъламагъан, къутхармагъан халкъын,
Къыямат кюн не дерикле Аллахха?
ЮЧ ДАРМАН
Зулму юзген джилигими,
адамла джаргъан джюрегими,
багъадыла юч керамат —
намаз, назму, табигъат.
Ала къайтаралла мени
Аллахха, джашаугъа.
Булутланы чача, боранлайды Минги,
бир-бирде кёлюм ушайды анга.
Нартны да эмеген анасындан,
Дунияны да суу ахырзамандан
къутхаргъан тауну этегинде,
этеме намаз, джазама назму —
ауал, ахыр да кёрюне кёзге.
Къарашауайча,
Минги Тауну буз сюммеклерин эме,
кёреме: келеди кеме
эниб джети къат кёкден,
толтура джарыкъдан, нюрден
тёгерекни, джюрекни да...
Айтама: хош кел, сау кел.
Алай а, болмайма таукел
анга миниб, кетерге Кёкге —
туугъан джер тартады кесине.
Былайда излейме тюберге
насыб кюннге, ахырзаманнга да.
Дерт тутмай, излейме болушургъа
джюрек джаргъан адамлагъа да.
Кёлюмю этелле рахат
намаз, назму, табигъат.
Ала джашаугъа къайтаралла мени...
къучакълайма Ташны, Терекни.
Къобанны
джалайма ташын, ичеме сууун.
Адам этген неди адамны,
Халкъ этген неди халкъны? -
Къалам, Китаб эмда Джурт.
Дунияны къара кюнлери
болсала да къыйын, ауур,
Хакъ сёз, Акъ сёз, туугъан джер
Берелле джашаргъа къарыу.
Хакъ сёз бла Акъ сёз —
къанатлары джюрекни.
Аладыла танытхан
бизлеге джети къат Кёкню.
Адамла кесген терегими,
адамла джаргъан джюрегими,
сау этедиле юч керамат —
намаз, назму, табигъат.
КЪАЛАМНЫ, КИТАБНЫ КЪОЯРМА КИМГЕ?
Шайырны назмулары чыгъыб басмадан
джайылдыла дуниягъа, къанатлылача.
Ой, бу джашау-ёлюм деген базманда
джашаугъа джан басхан болурму алача?!
Джашауну джанында болгъанлары ючюн,
Тюзлюкню джанында болгъанлары ючюн,
Хакъ кертини айтханлары ючюн —
кёб къыйынлыкъ джетди назмулагъа да.
Шайыр кетди кёрмей китабларын.
Ныхытды деб, джанламады джолундан.
Джюрегини джараларын, табларын
кёреме хар бир назмусунда, джырында.
Ит дууаны окъуб терсине,
кюрешгенле шайыр ауузун байларгъа,
ким бергенди сизге эркинлик
кераматлыланы, кераматсызланы да къыйнаргъа?
Сиз —
Зулмуну эмда дуния малны къуллары,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню джаулары,
Тейри адамлары бла — шайырла бла —
таша, туру да тохтамай, кюрешесиз,
сыйсыз бола джашайсыз эмда ёлесиз.
Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла кюрешген къара кючле —
къара джинни джюз бетли къуллары,
сиз, къалай хорларгъа умут этесиз
нюрден джаратылгъан назмуланы, джырланы?
Кетген ёмюрде ёлтюрдюгюз шайырны,
бу ёмюрде уа ол къобду, тирилди,
сёзюне, кесине да тыйыншлы багъа берилди...
заман тюзню-терсни, акъны-къараны айырды.
Огъай, сиз ёлтюралмадыгъыз аны —
ёлюмсюздю Хакъ джырчыны, Халкъ джырчыны джаны.
Туугъан джер бла, Ана тил бла байланыбды шайырны ёзю.
Сёзю уа, Сёзю —
Кёкге джете мийикди.
Бир къанаты Кёкге джете,
Бир къанаты джерге тие,
учады шайырны джаны.
Аны ёлтюрюр кюч джокъду —
Джаратхан кеси сакълайды аны.
Андан кёчгенди меннге
китаб бла къалам.
Хакъ сёзден, Акъ сёзден ишленнген
ёмюрлюкдю къала.
Мен да джууукълашама ахырыма.
Бир кёб зат келеди акъылыма.
Къарайма батыб баргъан кюннге:
къаламны, китабны къоярма кимге?
АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ
Итле итлеге салалла эскертмеле —
анга сейирсиниу, къыйналыу да джокъду.
Амантишле амантишлеге берелле сый,
къулларын джакълайды, махтайды джорукъ да.
Халкъларын къраллыкъсыз къойгъанла, сатханла —
алай бла табханла къуллукъ, саугъа, юлюш...
алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа табыннганла,
сизни багъагъыз, сыйыгъыз да — отуз кюмюш.
Къул къралны эм уллу джаулары —
эркин халкъ, эркин джурт, эркин фикир, эркин сёз.
Къул кърал бий этгенди къулланы —
къалмаз ючюн ёзден адам, ёзден адет, ёзден сёз.
Кърал бий этген къулну эм уллу борчу:
ёзден халкъны тюрлендириу, къул этиу,
Бюгюлмегенни — къурутуу, тюб этиу.
Къул къралда
ёзден халкъгъа, ёзден адамгъа орун джокъ.
Къулла къуллагъа саладыла эскертмеле.
Амантишле амантишлеге саладыла эскертмеле...
къул кърал кесине къул этерге кюрешеди дунияны.
Ётюрюкдю ёзден болуру, эркин болуру аны.
Деб: «къулдан бий болмаз, къумдан юй болмаз»,-
къул кърал бла къазауат этгенди Кавказ.
Кишиге къул болургъа унамаз Кавказ —
ол биледи: Аллахдан башха джокъду илях.
КИМДИ, НЕДИ ЭМ ДЖУУУКЪ ШАЙЫРГЪА?
Мырды кёл кетиб баргъан суугъа
къайгъыргъанын билдиреди:
-«Къайры ашыгъаса, насыбсыз,
сени джутарыкъ тенгизгеми?
-«Огъай, тенгизге ашыкъмайма мен.
Дунияны кёрюб къалыргъа излейме.
Сенича былай саудан ёлюб,
ичинден чирий тургъандан эсе,
игиди джюрюген, саркъгъан.
Билеме: джолум таудан тенгизгеди.
Алай а, тенгизге джетгинчи — ёлгюнчю —
джашаудан аллыкъма юлюшюмю».
Джуртда Джангыз Терек
баргъан суу бла тохтаб тургъан сууну
даулашханларына да тынгылай,
туугъан джерге бегирек иеди тамыр,
Кёкню да бегирек къучакълайды бутакълары бла.
Джерге эмда Кёкге кетиб барады Терек.
Кёк бла Джерни байлайды ол.
Джерге, Кёкге да тюз турады ол.
Шайыргъа Терекден джууукъ
бир джан болмаз дунияда.
Кетиб баргъан суугъа ушаса да,
Джуртда Джангыз Терекди поэт.
ДЖУРТУМ
Сюеледиле агъарыб таула,
барадыла шоркъулдаб суула,
кёгериб, шууулдайды чегет.
Туугъан джерине къууанады миллет.
Ташын джалаб, ичерча сууун
болама — алай татлыды джуртум.
Болмасала Таш бла Терек,
не этерелле баш бла джюрек?
Таш джазыула айталла хапар.
Мингджыллыкъ Элим — Къарачай-Малкъар.
Мингджыллыкъ тауум — аты уа — Минги.
Тейри адамы — атым да мени.
Бурун заманда болгъанды адет:
соргъанлагъа: «къаллайды джандет?»,
бизни джуртну кёргюзтюб тургъанла...
Нарт тулпарла да бу джуртда туугъанла.
Джулдуз ташдан туугъанды Дебет,
къадау ташдан — Сосуркъа да.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
Кюч алгъанды Къарашауай да.
Бу джуртну къоругъанла ала
адам ашаучу эмегенледен.
Бу джуртну аманат этгенле ала:
«Таулучукъла, кёзюу джетеди сизге...».
Сюеледиле агъарыб таула,
барадыла шоркъулдаб суула,
кёгериб, шууулдайды чегет.
Джурт турады, къайдады миллет?
КИТАБ ТАБХА
Китаб табхам. Китабла.
Къарайма башындан энгишге:
Къуран. Джангыз кеси.
Кязим бла Сымайыл.
Къайсын, Чингиз, Олжас.
Бабаланы Ибрахим, Батчаланы Мусса.
Абдуллах Бегий, Мурадин Ёлмез.
Лайпанланы Билал.
КЪАНАТЛА
Къанатлыланы къанатларыды сейирлик.
Чайкала учханлары сайын,
тенгизни унутуб, алагъа къараучанма.
Алгъын, тауда джашагъан сагъатымда,
къуш къанатлагъа къараучанем алай.
Сёзню уа — къанатлы этген,
къанатлы сёз этген,
Акъ сёз этген
несиди?
Назму тизгинле
къанат болмасала,
Ёз кёлтюрюлюрмю ёрге,
поэзия кёгюне чыгъалырмы,
учалырмы анда?
Сёзню джаныды Ёз.
Ёзню къанатыды Сёз.
Акъ сёз,
къанатлы сёз
Къанатлы джанла бла байламлыды —
Къанатлы сёзле тууадыла, учадыла
джюреклеринден аланы.
КАВКАЗ
Келгенди джаз, къууанчым а — аз:
илинмек аджал къоратханла' — кёб.
Тютюнлейди, булкъанча, Кавказ:
Чамлана болурму бизлеге Кёк?
Джашамагъаны ючюн да буюргъанча Аллах,
Аллах буюргъанча джашагъаны ючюн да,-
джетеди къыйынлыкъ Кавказгъа...
Къарайма бачхагъа, арбазгъа.
Ёлюм келтиргенлеге этгенча айыб,
чыммакъ акъ чакъгъанды балий.
Къолчукъларын да эки джанына джайыб,
кюле, гёбелеккени сюреди сабий.
Табигъат, джашау кючлюлле бютюн.
Балий, сабий да анга — шагъат.
Алай а, от бла тютюн
къоймайла джашаргъа рахат.
Ёзден халкълы джандет джурт Кавказ,
джаханимге бурургъа излейле сени.
Окъ-тоб юсюнде къылама намаз,
къара кючлеге бермезме сени.
Болсам да дунияда, ахратда,
Кавказ деген кёзюуде, сагъатда,
башха тюрлю болады халым:
Кавказды джюрегим, джаным.
Итни — иеси, бёрюню — Тейриси.
Тейри адамыны джуртуду Кавказ.
Биз бир Аллахха этебиз къуллукъ —
Аллахдан башха джокъду илях.
Кавказдан башха джурт джокъду бизге,
ол къаратады, тартады ёрге.
Кёк-джер чегинде къылама намаз.
Бизни къаныбыз, джаныбыз да — Кавказ...
КЪУДЖУР СОРУУЛА
Кёкден келген джарыкъдан
болушлукъ излейди эсим:
Кеси къурагъан джорукъгъа,
бойсунамыды экен Тейри кеси?
Къой, тохтайым, кирмей тереннге,
болургъа башлагъанма ассы...
заман да болгъанды джассы,
намаз къылыргъа керекди меннге.
Керексиз соруула бла аурутмай башны,
махтау салайым Джаратханнга.
Къыямат кюн тюбесем Анга,
къызармазча, хазыр болайым.
Кеси къурагъан джорукъгъа
бойсунамыды къурагъан кеси?
Тейри адамы Тейрисин
излегенча чамландырыргъа,
Бу сорууну къайтарама несин?
Адамларына къурагъан джорукъгъа
Тейри кеси бойсунур къалай?
Адам — башха, Тейри уа — башха...
болса да алай,
соруугъа табхынчы джууаб,
тынчлыкъ табарыкъ тюлдю кёлюм.
Къуджур соруула тууадыла
Джетмесе керамат, билим.
ТАШ, ТЕРЕК ЭМДА ДЖЮРЕК
Джарылгъан джюрекден туугъанча назму,
джарылгъан ташдан чыкъгъанды терек.
Ушайдыла бир-бирине ала —
таш, терек эмда джюрек.
Ташны джарылгъанын байлагъанды терек.
Таш разыды джашил терекге.
Назму да алай болады себеб,
джарылгъан, къыйналгъан, кюйген джюрекге.
Ташны къойнунда ёсгенди зыгыт.
Энди Кёкге джете, болгъанды уллу.
Сакълайды ташны сууукъдан, иссиден да...
Алай сакълайды джюрекни да назму.
Ташны джаныча кёрюнеди терек.
Джюрекни рухуча кёрюнеди назму.
Джашил тереги болмагъан таш,
Акъ сёзю болмагъан джюрек
кёрюнедиле
Кюню болмагъан Кёкча
неда юйча — чырагъы болмагъан, джанмагъан.
Назму китабына джюрек
атагъан ат: Таш бла Терек.
Таш бла Терекге атагъанды
назму китабын джюрек.
Джурту бла Халкъына атагъанды
рух китабын джюрек.
КЮН ТАЯКЪДА КЪАНАТЛЫ
Кюн таякъгъа къонаргъа излеб,
Бир къанатлы къыйналады Кёкде.
Терек бутакълагъа къоннган чыпчыкъла,
телилигине сейирсинелле аны.
Мен а кесими кёреме да анда
джукъ да айтмай, турама тынгылаб.
АДАМ УЛУДАН БОЛУРМУ КЪЫЙЫНЛЫ?
Кёз алмай къарайма Кёкге.
-«Ёллюксе,- дейдиле,- ётсенг чекден».
-«Ётмесек а — къаллыкъбызмы сау?
Тургъандан эсе саудан ёлюб,
кёрюрмю эдик ётюб чекден?».
-«Ётгенледен бармыды хапар?».
-«Джокъду. Аны ючюн огъуна,
аладан да хапарлы болур ючюн,
ол дуниядан да хапарлы болур ючюн —
ётерге излейме чекден».
Тёнгек тартады джерге.
Джан тартады ёрге.
Джан айырылмай тёнгекден,
мадар джокъду ётерге чекден.
Адам улудан болурму къыйынлы?
КЮЧЮКГЕ
Кючюкчюк тынгы бузады, къансыб.
Ол анасына болгъанды тансыкъ.
Анасы уа аш излей кетгенди —
къайытырмы, ким биледи, энди.
Калак итге джокъду къууанч.
Хар ким анга атыб таш-агъач,
илгиздик этелле — къоймайла джууукъ.
Тагъылгъан итле да къарайла сууукъ.
Адамлыгъы болмагъан бир тюрлю,
къыстагъанды, тута туруб, итин.
Итни джазыуу иесине да джетер —
ол заманда ол сагъыш этер.
Зулму аны юйюнден къыстаса,
ач-джаланнгач этиб, сюрюб айланса,
ол заманда ити тюшер эсине...
бюгюн а — базыбды кесине.
Эл бузады кючюкчюк, къансыб.
Ол анасына болгъанды тансыкъ.
Сау болса, къайытыр ананг,
бир сюекни келтирир джазыкъ.
Ананг келсе, бир оноу этербиз,
ары дери мени бла тур.
Сойкъырымдан, сюргюнден биз да ётгенбиз,
сен да ёлмезсе, «хайт» дегенлей тур.
КЁКДЕБИЗ
Кёкню бир кесеги юзюлюб, джерге
тюшгенча, кёрюнеди тенгиз кёзюме.
Тансыкъ болса уа ызына, Кёкге,
тенгиз чайкъалады, узалады ёрге.
Кёк чууакъ болса, кёгереди тенгиз да,
кёкге булут урса — къаралады тенгиз да.
Кёкдебиз — джер да, адам да, тенгиз да.
Джети къат Кёк бла байланыбды небиз да.
ХАЛКЪСЫЗ, ДЖУРТСУЗ ДЖОКЪДУ НАСЫБ
Тенгизни бу джанында къара таула.
Тенгизни ол бир джанында — акъ таула.
Акъ таулагъа къараб къара тауладан,
тансыкъдан ёле, джашаб тургъан —
къалай болгъанын манга соругъуз.
Ёлсегиз, къалсагъыз да Джуртда болугъуз.
Сойкъырым, сюргюн дегенча палах
джокъ эсе (аладан сакъласын Аллах),
Айырылмагъыз Джуртдан, Элден.
Къарамагъыз алагъа кенгден.
Кесигизни этмегиз джазыкъ.
Кесимде сынагъанны айтама:
Халкъсыз, Джуртсуз джокъду насыб.
СЁЗГЕ ДЖАН САЛГЪАН
Сёзге джан салгъан адамгъа
айтадыла Джырчы деб, Поэт деб.
ДЖАНЫ ДЖОКЪ ЭСЕ...
Назмунгу неси да барды,
джангыз джокъду джаны.
Алай эсе уа — ол ёлюкдю,
къабырладады орну аны.
ЁЗ, СЁЗ, КЁЗ
ЁЗюн алсанг СЁЗню
андан къалады къуру бир хариф.
Ёзю болмагъанны сёзю да болмайды.
КЁЗ да сокъурду, андан къарамаса ЁЗ.
Ёзю болмагъанны, кёзю да болмайды.
Харибдиле, джазыкъдыла
Ёзю болмагъан адам да, сёз да.
ДЖАШАТХАН МЕНИ
Айырылгъанлыкъгъа джуртдан, халкъдан,
айырылмагъанма Хакъдан.
Айырылмагъанма Ана тилден.
Айырылмагъанма Хакъ сёзден, Акъ сёзден.
Аладыла джашатхан мени,
Тансыкълыкъ ауруудан къутхаргъан мени.
-Нёгеринг бармыды, келгенсе ким бла?
-Барды. Биргемедиле Акъ сёз да, Тил да.
Ала бла тюлме джангыз.
Тюлме сансыз, тюлме джансыз.
Алай а, чыгъыб джагъагъа,
кюн сайын таулагъа
къараучуму джашыралмам.
Туугъан джер турады тартханлай,
Джуртун унуталмайды адам.
ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН
2010 джыл, августну 12, «Къарачай» газет. Алим Шаманланы Ибрахимни "Н.С. Иваненковну "Къарачайлыларында" нени юсюнден айтылады?" деген макалеси-статьясы.
Иваненков (статьясы 1913 джылда чыкъгъанды) Джуртда Джангыз Терекни ёлчелерин береди: терекни мийиклиги — 10 сажна, бутакъларыны джайылгъаны — 12 сажна, ёзегини тёгереги — 5,06 метр. Бир сажна бла джарымдан, терекни ёзеги айры болуб ёседи. Терекге минг джыл болгъаны айтылады. Гюрджю патчах тиширыу Тамара Терекге табыныргъа джюрюгени да айтылады.
Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген — юйсюз къалгъанды — юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди.
"Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды.
Джангыз Терек тамырлары бла
ташланы тешеди джерде.
Джап-джашил бутакълары бла
булутланы чачады Кёкде.
Къанатлыладан толуду юсю,
Джаныуарлагъа да болады ышыкъ.
Къача эсенг хакъсызлыкъдан —
джангыз Терекге джетерге ашыкъ.
Бийинден къачхан къарауаш да, къул да,
Терекге джетселе болалла азат.
Джангыз Терекни къатында
болмайды этерге уруш, къазауат.
Не уллу аманлыкъ этген да,
келиб Терекни тюбюне кирсе,
анга тиерге болмайды,
оноу этгинчи джыйылыб Тёре.
Терекге къысылгъан бёрюню да
ёлтюрюрге джокъду эркинлик.
Джангыз Терекден кёргени кимни да —
Къуру Тюзлюк эмда Игилик.
Юйлери разы болмагъанлай,
къызны къачыргъан улан да,
насыбы тутуб, Терекге джетсе,
Той этгенле алагъа да.
Къаратонла да келиб Терекге,
джалбарыб, этселе тилек,
алагъа сабий туууб тургъанды...
Ма аллай терек болгъанды Терек.
Джангыз Терекни кесиб юй ишлеген,
унутханма болгъанын ким —
алай а, эсдеди, Кёк чамланыб, уруб,
Юйюн, кесин да этгени кюл.
Тарихин кесген — къалырмы къурумай?
Джукълана тебресе миллетде эс,
аны уятыргъа излейди да Кёк,
халкъ тюшюнюрча береди дерс.
Джангыз Терекден айырылгъанча, алай
айырылса уа Хакъ сёзден, Акъ сёзден да халкъ,
халкъны ахыры болурму къолай —
Кёк чамланыр да аны этер талкъ.
«Джуртда Джангыз Терекни кючю
кёчер эсе уа мени сёзюме»-,
дегенлей, назму, китаб да джаздым,
эски айтыула джангыра эсимде.
Къыйналлыкъ, кесиллик эсе да,
Джуртда Джангыз Терек болмаса шайыр,
Хакъгъа, Джашаугъа къуллукъ этмесе,
андан кишиге болурму хайыр?
ЁЛГЕН ИГИДИ АНЫЧА ДЖАШАГЪАНДАН
Ол кесин джашай билгеннге санайды:
онглуну чурукъларын джалайды,
кесин джазыкъсындырады, джылайды —
юйдегисин садакъа бла асрайды.
Онглуну къысылады арбазына,
джырын джырлайды миниб арбасына.
Махтайды аны, билмей арый, талчыгъа...
санайды кесин дагъыда Джырчыгъа.
Онгсузну уа табалайды, талайды —
адамлыгъы, ёзденлиги алайды.
Къахме къызгъа ушайды фахмусу,
кимге керекди аны джыры, назмусу?
Хакъгъа, халкъгъа этмейди къуллукъ.
Ол болгъанды дуния малны къулу.
Амантишлени аман тишлериди ол.
Амантишлени алтын тишлериди ол.
Кюрешеди халкъны, джуртну сатханланы махтаргъа,
аланы кир иннетлерин, къара ишлерин джабаргъа...
аны ючюн алады аладан отуз кюмюш, чын, саугъа.
Уста болгъанды халкъны алдаргъа, кёзбаугъа.
Ол кесин джашай билгеннге санайды.
Ол джырлайды, анасы уа джылайды.
Джийиргенедиле тюз адамла андан.
Ёлген игиди аныча джашагъандан.
ДЖАНГЫ ДЖУРТДА
Шимал джуртну эркишилери
Бузлагъан чабакълагъа ушайла.
Къызларыу а — сау чабакълагъа:
джылтырайла, къалтырайла, ойнайла.
Бу джуртну хауасы да сейирди —
къурумайды джангуру, джели.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болгъанма,
Джангы джерде джангырыб кёлюм.
КЕТГЕН КЮНЮМ, КЕЛЛИК КЮНЮМ
Чакъырама — унамайды келирге.
Къыстайма — унамайды кетерге.
Къоймайды джашаргъа не ёлюрге.
Кетген кюнюм, кетген кюнюм, кетген кюнюм...
Ма алай барабыз джашай,
бир-бирибизни аямай ашай.
Билмейме, болурму къолай
келлик кюнюм, келлик кюнюм, келлик кюнюм.
Узакъда агъарадыла таула.
Мен билгенле — ёлгенле, саула —
андадыла бары. Ала
тарталла мени, чакъыралла мени.
Бир-бирибизни кёргенликге биз,
Арабызда чайкъалады тенгиз.
Тенгизча чайкъалады кёлюм.
Чакъырады Джашау, чакъырады Ёлюм.
[...Халкъыбызны эте къайгъысын,
тынгысыздыла Кязим, Сымайыл, Къайсын.
тынгысыздыла Сейит, Ибрахим, Мусса...
Алагъа не дерме, джол болуб, барсам.
Эки дунияны чегинде джашайды поэт.
Абдуллах, Мурадин, Нюр-Магомет
сау-эсендиле — кёб джашасынла.
Аланы кючлеринден Акъ сёз да джашар.
Бир-бирибизни кёргенликге биз,
Арабызда чайкъалады тенгиз.
Тенгизча чайкъалады кёлюм.
Билмейме:
къайдады Джашау, къайдады Ёлюм?
Билеме:
Къайда да джашау, къайда да ёлюм...]
ИНТЕРНЕТДЕ ИЗЛЕЙМЕ СЕНИ
Джерде табарымдан тюнгюлюб,
Кёкде тюбериме да ышанмай,
энди интернетде излейме аны.
Соруула иелле манга джууабха.
Кирмез ючюн кишини гюнахына
Мен да тюзюн айтыргъа кюрешеме.
-Мен сюеме джазаргъа назму.
-Мен а, окъургъа.
Сокъур сюйген — сау кёз:
чакъырама аны.
Илхамча, энеди Кёкден,
ётюб келеди чекден.
Огъай, илхам тюлдю.
Аны къолунда
мууал болады гюл да.
Кече да
джууукъ этмейди бизни.
Кюн да къууандырмайды бизни.
Къайырылабыз. Айырылабыз.
Аны ызына ашырама...
Ненча кере болады алай.
Болгъанны тенгледен джашырама.
Джазыуум тюлдю къолай.
Бездим аладан, джанымдан да.
Алай а, къалалмайма тохтаб.
Соруулагъа этеме джууаб...
хар не башланады джангыдан.
АЛАДАДЫ ШАЙЫРНЫ ДЖАНЫ
Гаккыгъа ушаш, бир мазаллы таш
джатады бачхада.
«Аны тешиб, бир нарат зыгыт
чыгъарыкъды»,- дерча болама.
Чыгъармы-чыкъмазмы —
къыйынды билген.
Азмыды
джангызлыкъдан къыйналгъан, ёлген.
Ташны къатына орнатама терек.
Экисине да этеме тилек.
Къууанама алагъа эртден-ингир.
Алай а, ёмюр —
адам ашаучу ёмюр эди...
Мени джуртдан сюрдюле халкъым бла бирге.
Мен зауаллы тюшдюм Сибирге.
Анда онтёрт джыл турдум тутулуб.
Къара джин ёлдю да — келдим къутулуб.
Сау эдиле Ташым, Терегим.
Эриди джюрегим.
Ташча къата, терекча чагъа, джашадым.
Къара ташха, джашил терекге да ушадым.
Зулму кёб терекни кесдирди Сибирде.
Кёб адамны да ёлтюрдю тутмакъда, сюргюнде.
Мен а — саума, Терегим да — сау.
Джангыдан этеме джуртумда джашау.
Къучакълаб Таш бла Терекни,
джараларын багъама джюрекни.
Кечмеклик тилейме Терекден —
бир кёб агъач кесгенме Сибирде.
Энди ёлгюнчю терек орнатыб турсам да,
чегетчи болуб, чегетни къоруб турсам да,
кесген тереклерим кетмезле эсден...
Терсме, терс тюл эсем да мен.
Мени тутханларында,
бу Таш бла Терек
ызымдан къараб, этгенле тилек.
Ала къалдыргъандыла джанымы сау.
Ала къайтаргъандыла Джуртума сау.
Аны сезгенлей турады джюрек.
Мен сизге разыма Таш бла Терек.
Сиз да болугъуз манга разы.
Къылгъандан сора манга джаназы,
адамла кетерле. Сиз а турлукъсуз сакълаб мени.
Биз айырыллыкъ тюлбюз.
Мени джаным кёчерикди сизге.
Сиз дунияда болгъан къадарда
ёлюм джокъду меннге да.
«Шайырны джаны аладады»,- деб,
алай къарагъыз Ташха, Терекге да.
ЧАБАДЫЛА ТЁГЕРЕГИНЕ КЁЛНЮ
Кёлню тёгерегине,
Кябаны тёгерегинеча,
айланадыла чабыб адамла.
Дуния-ахрат сагъышладан
къутуладыла табигъатда ала.
Рахат эте джюрекни-кёлню,
чабадыла тёгерегине кёлню.
Кёлден къарайдыла алагъа
чабакъла, бабушла, дууадакъла...
не чабхан адамлагъа,
не джюзген чабакълагъа,
не учхан къанатлылагъа
къошулалмай,
бир джангыз терекни къатында,
ташха таяныб турама.
Билесиз, болсала Таш бла Терек,
башха зат манга тюлдю керек.
Кёлге, аны ичиндегилеге,
чабыб айланнганлагъа да тёгерегине,
къараб, тынгылайбыз.
Бир-бирибизни сёзсюз да ангылайбыз
Таш, Терек, Мен.
ЗАРЛЫКЪ ЁЛТЮРЛЮКДЮ АЛАНЫ
Акъ Сёзню сёзюн этерге кюрешгенле —
къара иннетлиледиле бары,
тилкъауладыла бары,
джюреклери сокъурду, сангырауду.
Аланы сан этмейик.
Зарлыкъ ёлтюрлюкдю аланы.
Биле эсек аны,
Аланы сагъыныб,
сыйын тюшюрмейик Сёзню.
АКЪ СЁЗГЕ ТЫЙЫНШЛЫ
1
Гошаях Бийчени Къызыл Къаласында
Джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.
Сенден айырылалмай танг аласында,
джукълана да джана турлукъду джулдуз.
Поэтни да Акъ Къаласында
джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.
Сёзюн, кесин да этсенг а сансыз —
шайыр ёллюкдю танг аласына.
Ол ёллюкдю, Сен а турлукъса
Акъ Сёзюнде джашагъанлай аны.
Сёз къаладан къараб ышарлыкъса,
ариулугъунг бла джумшата дунияны.
Сёзге джан салгъан — шайыр тюл, — Сенсе,
Гошаях Бийче къарайды сенден.
Джети къат Кёкден эниб келгенсе,
биз ёлюр ючюн сюймекликден.
2
Къамгъут бий, Къаншау бий да тюлме,
Шайыр Бийме мен — билесе.
Сени уа, Къамгъутча, урлаб келиб,
Акъ Сёзюме джыйгъанма, кечерсе.
Не бек къаладан да къачаргъа боллукъду,
Акъ Сёзге тюшген а — къалады анда.
Ол Акъ Къалада джашаб тургъан
Сатанай Бийчеге, Гошаях Бийчеге да,
Айджаякъгъа, Акътамакъгъа да
аны ючюн этеме сени аманат.
Гитче эгечлерисе сен аланы.
«Артда туугъан — алдагъыланы
акъылы, саулугъу бла да,
ариулугъу, фахмусу бла да
озады»,- дейле. Сеннге къарасам —
Сёзню тюзлюгюне болама шагъат.
3
Сёз — узун, къысха да болур,
уста тизилген назму да болур,
хакъ сёз да болур, нарт сёз да болур,
алай а, болургъа унамаз Акъ —
къарамай андан Айджаякъ, Акътамакъ...
Сёз къарауаш къуллугъун да этер,
тенгизден-теркден да ётер,
тёрт дуниягъа да джетер —
ёзге, къалыр къаралай:
бийче тюрсюн алалмаз,
къанат битиб, учалмаз,
кирмей анга ичкери
бийчеле: Гошаях, Сатанай...
Акъ Сёз да, кёзюу кёзюую бла,
турмаса титирей, джангыра —
къурур, къаралыр кёлча, кёзлеуча,
къара суулары таркъайгъан.
Акъ Кёлню, къурургъа къой эсенг,
таркъайыргъа да къоймагъан
къара суулагъа, зем-зем суулагъа
болурму махтау салмагъан?!
4
Кюн таякъла бла Ай джарыгъындан
ишлегенме Юй — сен анда, къууана, джашарча.
«Джылайса,- демезле,- бек къууаннгандан», —
кёз джашларынгы, джаным, дуниядан джашырчы.
Къууаннгандан джылагъанынгы да терсине сюрюрле...
Сюре берсинле, юре берсинле —
Ала ёллюкдюле зарлыкъдан.
Къалгъанла уа тюзюн билсинле:
Сен болмасанг — болмаз эди санат.
Сёзге битмез эди къанат.
Акъ сёз болмаз эди тилде,
къууанч тойла бармазелле элде,
къачхы хауа турур эди Джерде.
Хауасыз болурму Адам,
Хауасыз болурму джашау?
Джандетден къыстатса да бизни,
мен Хауагъа салама махтау.
«Джандетми, Хауамы — сайла»,-
деселе, сайларем сени.
Узалсам да джулдузгъа, Айгъа,
излемем къояргъа Джерни.
5
Гошаях Бийчени Къызыл Къаласында
Джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.
Сенден айырылалмай танг аласында,
джукълана да джана турлукъду джулдуз.
Поэтни да Акъ Къаласында
джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.
Сёзюн, кесин да этсенг а сансыз —
шайыр ёллюкдю танг аласына.
Ол ёллюкдю, Сен а турлукъса
Акъ Сёзюнде джашагъанлай аны.
Сёз къаладан къараб ышарлыкъса,
ариулугъунг бла джумшата дунияны.
Сёзге джан салгъан — шайыр тюл, — Сенсе,
Акъ Сёз башланады сенден.
Джети къат Кёкден эниб келгенсе,
биз ёлюр ючюн сюймекликден.
ДЖАУАРЫКЪ БОЛУР
Джау джауарыкъ эсенг,
булутда джашыныб турма да.
Огъесе,
ашыкъмаймыса тюшерге джерге?
Кёк чартламаса,
шыбыла къамчисин чакъдырмаса,
суу гыбытларын бошламайды булут.
Кёкге уа — т илекден башха,
не айтыр къарыуунг барды.
Басыныбды. Джауарыкъ болур,
алай а, къачан?
Тохтагъыз, къайры барасыз —
сизсиз да кёбдю сууу кёлню.
Кетедиле булутла — кёл таба, тенгиз таба.
Не этсин джер, не этсин джюрек —
джаугъан да кёлге джауа эсе.
Алай эсе,
не суу болгъан джерге кёчейик,
не суусуз джашаргъа юренейик,
не суу тартайыкъ джангур джаугъан кёлден.
Не да,
джукъ да этмейик да, саудан ёлейик.
ЧАКЪЫРАМА, КЕЛ
Шимал Джолдан джазама Сеннге,
эжиу эте джангур бла джел.
Кёз аллымда турады Минги,
этегинде да — сен джашагъан Эл.
«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез»,-
деселе да — джетдим тенгизге.
Туугъан джер а кетмейди эсден —
тартханлай турады кесине.
Дуппур башында чырмалыб тоннга,
къартлача бир джатар эди.
Неда, джалан аякъ, къырдышда
сабий болуб, бир чабар эди...
Ай медет, заман къайытмаз артха.
Аллына чабаргъа ана да джокъ,
ата да джокъ миндирирге атха...
Къой, тынглайым, айтмайым джукъ.
Ансы, эс къобан бир къобса,
ташлагъа ура, элтирикди мени,
къан джугъу этерикди мени —
къозгъамагъан игиди аны...
...Къызыл Къалада къалгъанса кесинг,
Гошаях бийчеча, къарайса андан.
Къаншау Бийча, къайытыб келсем,
джашау башланырмы джангыдан?
Ой, дагъыда, кетерге тюшер —
биягъы джара ашланыр.
Ол джилигими бютюн да юзер —
эски къыйынлыкъ башланыр.
Джюрекде бир кёбдю джара бла таб —
базмайма, чыгъаргъа джолгъа.
Къайсы дунияда, ёмюрде, джылда
Джашагъанымы да унутханма таб.
Шимал Къалада улуйду джанлы:
Къызыл Къалада джашайса къалай?
Сен эсенг — джангыз, мен эсем — ...
Ишибиз болурму къолай?
Чырт да болмаса джазыу,
къутулалмасам къайгъыдан —
чынгагъанча къаядан Бийнёгер,
тенгизге чынгарма къайыкъдан.
Не Ата джуртда, не тыш джерде
акъ маралны туталмадым мен.
Сеннге, кесиме, халкъыма да
джарар дарманны табалмадым мен.
Ай Къаладан джазама мектуп.
Чайкаладан чайкъалады кёл.
Джашауумдан айтмайым джукъ,
кел, кёрюрсе — чакъырама, кел.
Апрелни 12, 2012 джыл, Stavanger.
ЧАЙКЪАЛАДЫ БАЗМАН
Джашау-Ёлюм базман энтда чайкъалады,
гюнахыммы дженгер, огъесе, сууабыммы?
Кёб ишим, кёб назмум бошалмай къалады,
шакъасы тауусулады къаламымы да.
Бир къысха назмугъа джетер чакълы бирди,
джюрекге ушаш келиде мерекеб.
«Дуниягъа айтыр ахыр сёзюнг неди —
сюйгенингча айт, излемейин кеб.
Кеб керекди дуниялыкъгъа, субайлыкъгъа,
Ахратны ёлчеси уа башхады.
Айтсанг да: «Аллахдан башха джокъду илях»,-
Табыннганса Терекге, Ташха да...».
Табынмагъанма мен адамгъа, халкъгъа,
Терекге, ташха да урмагъанма баш.
Къуллукъ этгенме бир Аллахха-Хакъгъа,
башхалагъа болмагъанма къул-къарауаш.
Алай а, мен малаик къауумдан тюлме,
ташданды, топракъданды тёнгегим-саным.
Туугъан джерни сюеме аны ючюн,
ташына, терегине да сый бере назмум.
Джаным а, — билесиз — нюрденди,
олду ёрге тартхан, сюеген да мени.
Тёнгегим джерденди, рухум а — Кёкденди:
Мен баласыма Кёк бла Джерни.
Джашау-Ёлюм базман энтда чайкъалады,
гюнахыммы дженгер, сууабыммы?
Кёб ишим, кёб назмум бошалмай къалады,
къоярыкъма кимге къаламны да?
Чайкъалады базман — бир-бирде кёкге,
бир-бирде джерге, джууукъ эте мени.
Не келеди, не келмейди кёлге:
сууабыммы дженгер, гюнахыммы?
БАРАБЫЗ КЪАЙРЫ?
Сен кёктюн, мен джертин
барабыз къайры?
Бу барыудан барсакъ,
тюбеяллыкъ тюлбюз ёлгюнчю.
Сен кёктюн, мен джертин
барабыз кетиб. Билмейме —
Ауалгъамы, ахыргъамы —
къайрыды джолубуз?
Тюберге да болурбуз, алай а,
къачан эмда къайда?
Джан кёктюн, тёнгек джертин —
тюбеялмай —
бир-бирибизни ангылаялмай,
барабыз кетиб.
ШАЙЫР ЭСЕНГ
Шайыр эсе ёзюнг, Акъ эсе сёзюнг,
Дуния малгъа къарамаз кёзюнг.
Акъ сёз бла байыныргъа этсенг а умут —
поэт болгъанынгы унут.
Малкёз адам — шайыр болалмаз,
Акъ сёз — малкёз бла туралмаз.
Халал къыйынынг бла байын, бай бол.
Акъ сёзню уа — излеме этерге къул.
Акъ сёзню басхыч этерге,
къуллукъгъа, байлыкъгъа ачхыч этерге
излегенледен — илгениб, джийиргениб,
кете тургъанды къуру да Акъ сёз.
Акъ сёз бла къара иннет, харам иш
ёмюрде да келишмезликлери — хакъды.
Хакъ сёзден чыкъгъанды Акъ сёз.
Боракъ ат джегилирге, минилирге тюл,-
адамны Кёкге чыгъарыргъа,
Хакъгъа джууукълашдырыргъа деб, джаратылгъанды.
Аны джегерге излегенле уа,
бир дуния мал этерге излегенле уа —
айырыладыла адамлыкъдан да, шайырлыкъдан да,
дуниядан, ахыратдан да къаладыла къуру.
Учаллыкъ, чыгъаллыкъ тюлдюле ала Кёкге.
Ёмюрлери сюркелликдиле джерде.
Не бай болсала да ала —
къаллыкъдыла джарлылай, мискинлей.
Шайыр эсе ёзюнг, Акъ эсе сёзюнг,
Дуния малгъа къарамаз кёзюнг.
Акъ сёз бла байыныргъа этсенг а умут,
Акъ сёзню къул этерге этсенг а умут,
Акъ сёзню дуния мал этерге этсенг а умут —
Адам болгъанынгы, Поэт болгъанынгы унут.
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ
Башын суугъа атхан адам бла,
кесин джагъагъа атхан балыкъ
ангыларгъа боллугъелле бир-бирин.
Энди уа кеч болгъанды.
Джуртда Джангыз Терек бла Мен
бир-бирибизни ангыларгъа боллугъек.
Алай а, не келсин,
кеч болгъанды энди.
ДЖУЛДУЗ ТАШ
Учхан джуздуз
таш болуб тюшгенди джерге.
Кёкню, джулдузланы да
Ташдан бек ангылагъан болмаз.
МЕН А ИЗЛЕЙМЕ БУЗАРГЪА ДЖОРУКЪНУ
Бир джанынады джол:
дуниядан — ахыратха.
Шыйых, шейит да бол —
джол джокъду артха.
Мен а излейме
бузаргъа джорукъну:
Кёрмейме да
алда джарыкъны.
Джандет, джаханим да
джерделле, билеме.
Къучакълаб джерни
джашайма, ёлеме.
Бир-бирде уа
кёлтюрюлюр кёл —
Тёнгегим джанымдан да
болгъанча дженгил.
Болама сезгенча
татыуун Кёкню,
болама юзгенча
тартыуун Джерни.
Аллай кёзюуде
тюрленеди халым.
Тёнгек бла бирге
учады джаным.
Бир башха дуния
ачылады кёзге.
Андан хапар
айтырем сизге.,
Алай а,
тюлсюз ийнанныкъ,
сизге да андан
ургъунчу джарыкъ.
Саныгъыз, джаныгъызча,
болгъанда дженгил,
тюшюнюу, тюрлениу
сизге да келир.
Учуу, учунуу
келир сизге да.
Энерле Кёкден
аятлача, сёзле да.
Тюрленир джюрек,
тюрленир адам,
болуб хапарлы
дуниядан, ахыратдан.
Аллай кёзюу
къалса уа келмей,
турлукъду адам
джашамай, ёлмей.
Аллай болумгъа
аз тюлдю тюшген.
Кесим да ёлюб,
тирилгенме кючден.
Башха дуниягъа
къараса да кёзюм,
джерде джашаргъа
Бер, Аллах, тёзюм.
Не къыйналсам да
джашаудан къачмам.
Ёлюмге эшик къой,
терезе да ачмам.
Джаханимни
кёргенден сора,
бу дуниягъа
салгъанма кёл.
Джашау ючюн
сермеширикме,
Аллах кеси
буюргъунчу: «ёл».
КИТАБ. КЪАЛАМ. ДЕФТЕР
Джукълайды тау, таяныб Кёкге. Акъ тюшле кёре, татлы джукълайды. «Сен Кёкге джете мийиксе» деб, белляу айталла анга мёлекле. Къар джууургъаны тая юсюнден (табигъат да аны ызына къайтара), Кюн тюбюнде джукълайды сабий. Болса да Минги — сабийди ол, бир нарт сабий. Табигъатны ийнагъыды, къууанчыды ол. Багъалаталла Кёк, Джер да аны. Кёк аны сылай башын, къулагъына къычырады азан. Ышарады Минги.
Мени кёлюм да болады рахат. Кёз тууурама келиб тохтайла Къалам бла Китаб.
«Джазыуубузну джазмасакъ кесибиз — Адам, Халкъ болалырбызмы биз? Бу сабийни да тамбласы болурму?».
Быллай сагъышла келе башыма, къолум узалады Къаламгъа. Къаламны къатында Хакъ Сёзге да къарай, джазыууму башлайма джаза. Кёк чууакъды, хауа да таза.
Сабаннга себилгенча урлукъ, Дефтерге Акъ сёзле тюшелле — бу джандет джуртха ала келишелле. Джазама халкъымы тарихин, кёлюн, джазыуун да. Джазама адамны кёлюн, тарихин, джазыуун да. Азан таууш, зикир таууш да келе къулагъыма, къарайма Кёкге, Джерге, Ауалгъа, Ахыргъа. Къарайма кесиме, къарайма Сизге. Къарайма Сёзге, тынгылайма Сёзге.
Ачылады Китаб. Джазылады джазыу.
Чыракълачадыла харифле, сёзле. Ариудула ала джарытхан таула, тенгизле, тюзле... . Ариудула ала джарытхан ангы, джюрек, кёл. Ариудула ала джарытхан халкъ, джурт, эл.
Джазыуладан тола барады дефтер. Я Аллах, кюч-къарыу бер, сёзюм джарарча халкъгъа, джууукълащдырырча аны Хакъгъа. Къара таныгъандан, къара танытхан сууаблыды. Къара таныгъан — Аллахны, адамны аллында да джууаблыды. Къалам тутхан, къара таныгъан — къара халкъгъа (къарангы халкъгъа) къара танытыргъа борчлуду.
Къалам бла Китаб. Къалам бла дефтер.
Алалла манга къайда да нёгер.
Къара таныгъан кюнюнден башланнганды Акъ джолу дунияны. Хакъ Сёзден башланнганды адам болууу адамны. Акъ сёз да Хакъ Сёзден чыкъгъанды.
Джазады къалам. Джазады адам. Шош болуб, къарайды, тынгылайды Алам. Джазыуладан тола барады дефтер. Я Аллахым, онг бер, къуру Акъ сёзден толурча дефтер.
КААБАНЫ КЁЛЕККЕСИ
«Кстати, искусствоведы любят говорить о “Черном квадрате” Казимира Малевича как о гениальном художественном произведении, давшем мощный толчок развитию современного искусства, одном из высших итоговых свершений русской иконописной традиции (в полемике Малевича с Бенуа прозвучала характеристика этой картины как “голой иконы”). Но ведь очевидно же, что “Черный квадрат” — это всего лишь двухмерная реплика с Каабы, ее проекция на плоскость». Юрий МИХАЙЛОВ
«Къара тёртгюлю» Казимирни
неди? Бир башхасы джокъ —
Кёлеккесиди Каабаны.
Дагъыда махтайла аны.
Урлаб Каабаны кёлеккесин,
закий суратчыгъа санагъан кесин,
не да аллайгъа санагъанла аны —
чамландырмазламы дунияны, ахыратны?
«Къара тёртгюл» - «Чёрный квадрат».
«Ой анда уа барды бир зат»,-
аркъадашларым, къаламдашларым
чайкъайдыла башларын.
Каабаны кёргюзтеме алагъа.
«Энди «Къара квадратха» беригиз багъа».
Тынгылайдыла айталмайын джукъ.
Каабадан сейирлик болурму бир джукъ?
Мен джети къат айланнганма аны тёгерегине.
Къара ташын ба этиб, сылагъанма.
Тюбегенча болгъанма Ташыма, Терегиме,
Кёк бла байламлы сезимни сынагъанма.
Затны кёрмей, билмей кесин,
махтайдыла кёлеккесин.
«Къара тёртгюлю» Казимирни
сагъышлы этгенлей турады мени.
КЁЛ БЛА ТЕНГИЗ
Адам кёлюне ушайды тенгиз,
тынгы-тынчлыкъ чырт джокъду анга да.
Къалгъан кюнюмде адамсыз, тенгсиз,
джюрегим къыйналса кемсиз —
анга элтелле эс да, ангы да.
Кёлюм аман кюн — тенгизге кирсем,
андан сабырлыкъ да, кюч да алама.
Джазыу басымлача, толкъунларында,
сууаб-гюнах базманда кибик,
«Джашау, ёлюм да — хакъ» дей, чайкъалама.
Мийик таугъа чыкъгъанча болама,
Джети къат кёкге чыкъгъанча болама,
дагъыда джерге къайытханча болама,
Ауалгъа, Ахыргъа да джууукъча болама,
чайкъала тургъан тенгизге кирсем.
Ёз кёлюме киргенча болама,
чайкъала тургъан тенгизге кирсем.
Тау сууча анга къошулама,
аны бла бирге чайкъалама,
айырыллыкъ а болурма... ёлсем.
Адам кёлюне ушайды тенгиз,
тынгы-тынчлыкъ джокъду анга да.
Къалгъан кюнюмде адамсыз, тенгсиз,
джюрегим къыйналса кемсиз —
кёлде-тенгизделле эс да, ангы да.
ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА
Тенгиз джагъада сюеледи къыз.
Тёгерек болгъанды къымсыз.
Толкъунла да болгъанла джууаш.
Чайкала да этмейле къычырыкъ.
Шошлукъну бузгъан — джюрегимди джангыз.
Аны ургъанын эшитемиди къыз?
Тебгени алай кючлюдю джюрекни —
къоркъарчады, «чачар» деб, кёкюрекни.
Къызгъа алай тартады джюрек,
аны тыялмаз, таб, кеси Кёк.
Къыз а мени этеди сансыз —
Джашамазымы билмейди ансыз.
Джазыуум джазылады былайда:
тартыллыкъды не салах, не орайда.
Кёк да, джер да алыб арагъа,
къарайдыла Адам бла Хауагъа.
Джерде биринчи адамла болурбузму биз?
Сынагъанча къарайла Кёк, джер, тенгиз.
Джангыз кесинг сюелесе, элибча.
Турама мен да — джашарыкъча , ёллюкча.
Сакълайма джууаб — сенденми, Кёкденми?
Къайгъы бары, не этгин, джюрекденди.
Кесибизбиз — башхала ташалла кёзден.
Дуния джашау башланныкъча бизден —
алайды хал, алайды сезим.
Тауусулады тёзюм.
Энтда бир атлам этеме къызгъа.
Дагъыда эки атлам этеме артха.
Тамблагъа кёчюреме болджалны.
Экинчи кюн а табмайма аны.
Къобуб, чайкъалады тенгиз.
Джагъада сюелеме сенсиз.
Тюненеге бурулуб эсим,
джагъада сюелеме кесим.
ИТМИСЕ, БЁРЮМЮСЕ?
Итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.
Итмисе, бёрюмюсе —
айтчы тюзюн-кертисин.
Болгъан сагъатда биз
Тейри халкъы, адамы —
иелери биз эдик
тюзлени эм тауланы.
Дин, тил ючюн, джурт ючюн
сермешеек эрлеча.
Энди уа сюек ючюн
талашабыз итлеча.
Ой бу барыудан барса,
ишибиз болмаз къолай...
Джыйын джанлы итлеге
кесин хорлатды къалай?
Бёрю улуу чыкъмайды,
ит таууш — тауда, тюзде.
Амантишле бла джаула
бий болгъандыла бизге.
Аладыла оноуда,
къуллукъда аладыла.
Халкъны, джуртну да сатыб,
чын, саугъа аладыла.
Алкъын барла бёрюле,
табыннганла Тейриге,
ёзге билмей бирлеше,
хорлаталла итлеге.
Ой ит джорукъ, ит джашау
бузду элни, халкъны да.
Къатышдырды, булгъады
къараны да, акъны да.
Къара джагъылды акъгъа,
акъ бетли болду къара.
Айырылмазча болдула
ётюрюк да, керти да.
Алай а, келир заман,
билинир иги, аман.
Не бек кюрешселе да —
ит болуб къалмаз адам.
Дуния былай турмаз.
Билинир аман, иги.
Не бек юрешселе да,
ит болуб къалмаз бёрю.
Итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.
Итмисе, бёрюмюсе —
айтыллыкъды кертиси.
Итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.
Итмисе, бёрюмюсе —
сагъыш эт анга кесинг,
джууаб эт анга кесинг.
КЪЫЙЫНЛЫКЪ КЕСИБИЗДЕДИ БИЗНИ
«Джаныгъыз саудан болмагъыз шау!» -
нарт буйрукъгъа бойсунады джюрек да.
Таш башында этерге джашау
юретеди къаяда терек да.
Джуртну тауу, ташы, сууу да,
тереги да бередиле дерс.
Джерингден, Элингден сууума,
аладанды ангы бла эс.
Джеринги чегетин, къаясын,
Тап-таза сууун, хауасын,
Джазыулу ташын, къаласын
унутургъа боллукъду къалай?
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
Тулпар кюч алгъанды Къарашауай.
Сосуркъа туугъан сослан ташны кёрюб,
кёлюнг да кёлтюрюлмез къалай?
Джаратылгъан эсек да мийик Кёкню башында,
туугъаныбыз — Минги Тауну ташында.
Аллах джаратды бизни джокъдан джукъ этиб,
джандет джерни да берди бизге Джурт этиб.
Кёзюбюз къарамазча этди тенгизге, тюзге.
Ислам динни, тюрк тилни да берди бизге.
Борч этди
Динни, тилни, джуртну да сакъларгъа,
Адам болуб, миллет болуб, Эл болуб джашаргъа.
Джашамасакъ а буюргъанча Аллах,
турмасакъ ол бергенни сакълаб, къоруб —
энтда сынарыкъбыз кёб тюрлю палах,
эки дуниядан да къаллыкъбыз къуру.
Къарыусуз болгъандан иманыбыз, динибиз,
Тилни, джуртну да тас эте барабыз...
Узакъгъа, джууукъгъа да къарагъыз —
халкъ бармыды кесин ёлтюре тургъан, бизнича?
Не ючюн берилгенди бизге Къалам бла Китаб?
Джазыуубузну кесибиз джазар ючюн,
Джуртубузда динибиз, тилибиз бла джашар ючюн.
Биз а, Къаламны, Китабны да этиб сансыз,
джашаргъа умут этебиз аласыз.
Къаламдан, Китабдан дуния малны тутханла ёрге,
малча джашаб, ыз да къоймай, киргендиле кёрге.
Ол затны ангыламаса халкъыбыз,
динин, тилин, джуртун да этиб тас,
башхалагъа боллукъду къул-къарауаш.
Тилин тас этиуден башланады кетиую халкъны.
Неди, кимди ёлюмден сакъларыкъ аны?
Ёлюмден сакъларыкъ халкъны — халкъ кесиди.
Сакъларыкъ — иманыды, ангысыды, эсиди.
Айырылмаса Къаламдан, Китабдан —
юлюшлю боллукъду дуниядан, ахыратдан.
Башха джол джокъду ёлмезге.
Сынау кюн, сайлау кюн да келгенди бизге.
Джашауну сайласакъ — джашарыкъбыз,
Ёллюкбюз — сайласакъ ёлюмню.
Терслемейик узакъны, джууукъну да:
къыйынлыкъ — кесибиздеди бизни.
НАСЫБЛЫ КЪАУУМБУЗ БИЗ
Ислам динди динибиз,
Тюрк тилди тилибиз,
Кавказ джуртду джерибиз,
Минги Тау да — белгибиз.
Биз джашайбыз мийикде.
джерге къарайбыз Кёкден.
Джарытады Ай, джулдуз,
кёрюнеди джолубуз.
Шумер, хун, хазар, булгар,
Алан, таулу, къарачай...
кёбдю атыбыз бизни,
тарих джолубуз алайд.
Ёмюрледен къалгъанды
бу дуния атла бизге.
«Адам» деб атагъанды
уллу Аллах а бизге.
Керти атыбыз Адамды,
къошакъ атларыбыз — кёб.
Мен хакъ джолда атлайма,
аякъ тюбде сынмай чёб.
Азан таууш келеди
джети къат Кёкден эниб.
Кёлню рахат этеди
шайтан къауумну дженгиб.
Мен да абдез алама,
ашыгъама намазгъа.
Ай бла джулдуз джарыгъы
тёгюлгенди Кавказгъа.
Ислам динди динибиз,
Тюрк тилди тилибиз,
Кавказ джуртду джерибиз,
Минги Тау да — белгибиз.
Джурту, Эли да болгъан,
дини, тили да болгъан,
аланы сакълаялгъан
насыблы къауумбуз биз.
САБИЙ, ДЖЫЛАРГЪА КЪУТУРГЪАНСА
Аягъы басханны кёзю танымай,
чабады сабий.
«Сабий, джыларгъа къутургъанса»,-
дейдиле уллула.
Джылгъа, хауагъа да къарамай,
урады, къутурады джюрек.
«Сабий, джыларгъа къутургъанса»,-
дейди анга ангы.
Этмей сокъуранады ангы,
этиб сокъуранады джюрек.
Экисине да къараб, джылай,
кюкюрейди, джашнайды Кёк.
STAVANGER
Къыбыладан айланса джел,
Къышхы кюн да, джаланлаб,
орамгъа тёгюледи эл.
Шималдан айланса уа джел,
джайгъы кюн болса да,
къышхы кийимин киеди эл.
Джелни къайдан ургъанына кёре,
кийинеди халкъ.
Къыбыланы толу багъасын
Шималда ангылагъанм мен да.
Къыбылагъа айланыб
къылама намаз да:
джылыу андады,
андады Кавказ да.
Шимал Джолда барама кетиб.
Каабагъа джетгинчи тохтарыкъ болмазма.
Барама кетиб, барама кетиб.
Шимал Джолда къалсам а ёлюб...
ёлсем да Шималда къалмазма.
Джаным
къыбыла таба барады кетиб.
СЫНАУ
Эки дуниям да Акъ Сёздю мени.
Меннге, меничалагъа
ол насыбны бергенди Аллах.
Алай а,
аллай насыб берилмегенле бла
джашаргъа да тюшеди бизге.
Ол сынау болур.
Ансы,
Акъсёз бла малкёз
келишелле къалай?
Джерде джюрюген бла Кёкде учхан
бир-бирине да илешелле къалай?
Бир-бирине ушамагъан эки джанны
неди бирикдирген?
Ёле болурламы ала
керти да сюймекликден?
Къанатсызгъа къанатла битиб
кёрмегенме ёмюрде.
Къанатлары болуб, къанатсыз къалгъанлагъа уа
тюртюле келгенме.
Къайсыды кючлю:
къанатлымы, къанатсызмы?
Джангыз бир къанаты болгъан джан
туууб къалса уа аладан...
Аллай къыйынлыкъдан сакъласын Аллах.
Къанатлы бла къанатсыздан туугъан да,
не къанатлы болсун, не къанатсыз болсун —
бир къанатлы уа болмасын, огъай.
Къуру бир къанаты бла туугъан къанатлыны
къыйналгъанын айтыб айталмам.
Къанатлы джан бла къанатсызгъа
(аладан ким, не джаратылырын билмей)
некях этерге уа боламыды?
КЪАЯ ТАШ БЛА ДЖУЛДУЗ ТАШ
Къаядан юзюлген таш айтыр,
джыгъылыуну къыйынлыгъын.
Сына, чачыла, ёзеннге тюшгюнчю,
чекген азабын да айтыр ол.
Къутхаралмасам да джарсыудан,
Мен аны чыгъарыб суудан,
джулдуз ташны къатына сюегенме.
Джулдуз таш джабсарады аны кёлюн:
«Сен аллай бир неге къыйналаса.
Юзюлсенг да, къаянгы кёресе,
къаянгдан кетсенг да, джерингде тураса.
Керти къыйынлы, сен тюлсе, менме,
мен тюшгенме джети къат Кёкден.
Джана, кюе тюшгенме Кёкден...».
Къая таш бла, джулдуз таш,
таяныб бир-бирине,
тынгылайдыла. Къарайдыла:
бири — къаягъа, бири да — Кёкге.
Ол ташла да тюше эсиме, кесим да
аланы къарнашлары болгъанымы сезе,
Шимал тенгизни джагъасында
Джурт таба къараб, сюелеме.
КЁЛЮНГЮ ТАКЪЫР* ЭТМЕ
Къуругъан кёл — такъыр.
Кёлюнгю такъыр этме.
*Такыр (от тюркского — гладкий, ровный, голый), 1) дно периодически пересыхающих озёр, расположенных в районах распространения глинистых пород пустынных и полупустынных зон.