Избранные сочинения. Том 23

АУАЛДАН АХЫРГЪА ДЕРИ: ТИЛСТРИМ
(джангы китаб.  Башланнганы — 12.04.2012)

ДИНстрим, ТИЛстрим эмда ГОЛЬФстри;м

Гольфстри;м (от англ. gulf stream— течение из залива)— тёплое морское течение в Атлантическом океане. В широком смысле Гольфстримом часто называют систему тёплых течений в северной части Атлантического океана от Флориды до Скандинавского полуострова, Шпицбергена, Баренцева моря и Северного Ледовитого океана.
Расход воды Гольфстримом составляет около 50 миллионов кубических метров воды ежесекундно, что в 20 раз больше, чем расход всех рек мира, вместе взятых. Тепловая мощность составляет примерно 1,4•1015 ватт. Динамика течения заметно изменяется в течение года.
Благодаря Гольфстриму страны Европы, прилегающие к Атлантическому океану, отличаются более мягким климатом, нежели другие регионы на той же географической широте: массы тёплой воды обогревают находящийся над ними воздух, который западными ветрами переносится на Европу. Отклонения температуры воздуха от средних широтных величин в январе достигают в Норвегии 15-20°C, в Мурманске— более 11°C. ВИКИПЕДИЯ.

Гольфстрим джылытады тенгизни, хауаны.
ШималдА джашайма — билеме аны.
Гольфстрим джылытады тёнгегими,
Тилстрим а — джюрегими.

Гольфстрим джылытады турсам Шималда,
Тилстрим а джылытады болсам да къайда.

Айырылмайын джюрегимден, эсимден,
Ана тил айланады мени биргеме.
Ол туугъан халкъым бла байлаб турады мени,
Ата джуртум бла байлаб турады мени.

Эне тауладан, бара тюзлени,
Къобан байлагъанча тау бла тенгизни,
ма алай турады байлаб,
бютеу дуния бла Акъ сёз мени.

Эки къанатым — иман бла тил,
Кёкню, джерни да таныталла манга.
Сюркелирге тюл — сюелирге,
джюрюрге, учаргъа да онг берелле манга.

Айланалла мени джанымда
назму дефтер бла хамайыл.
Китабдан, Къаламдан айырылма дегенле
Кязим хаджи бла Сымайыл.

Айланалла мени джанымда
хамайыл бла назму дефтер.
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле
адамны Адам да, Шайыр да этген.

Кёклени, джерни, джашауну да
ким джаратханды, ким?
Не ючюн? Анга берелле джууаб
ДИНстрим бла ТИЛстрим.

Джан джурт бла Ата джуртдан
эниб келелле ол эки къобан.
Ала бла джюрегин сугъармагъан
эки дуниядан да къаллыкъды къуру.

Акъ сёзню келечиси, бийи эмда къулу —
Мен — ТИЛстримден алама къарыу.
Халкъымы, кесими да джууукълашдыра Хакъгъа,
къарагъа — къара дейме, акъ дейме акъгъа.

ТИЛстрим тохтагъан кюн бузларыкъды халкъ.
Акъ сёзге, Ана тилге болмасакъ сакъ,
къара ырхыгъа ачыллыкъды джол —
бизни къурутурукъду ол.

Къолдан келгенни этмесек хар ким,
минг-минг джылны келиб тургъан ТИЛстрим,
бу ёмюрде боллукъду тохтаргъа.
Чамланмайыкъ, сора, къадаргъа.

Халкъны Халкъ этген —
диниди, джуртуду, тилиди.
Ол ючючсюню бирлигиди
халкъны Халкъ этген.

Сюрюуню Халкъ этген — 
Диниди, Тилиди, Элиди.
Ол ючюсюню бирлигиди
адамны да Адам этген.

Мен — шайырма: Ана тил,
Акъ сёз джаратханды мени.
Хакъ сёзденди Акъ сёз:
сыйлайма Сёзню.
Динден сора — тилди,
къутхарлыкъ, джашатырыкъ да бизни. 

Хакъ сёзге, Акъ сёзге да болайыкъ сакъ.
ТИЛстрим тохтагъан кюн, бузларыкъды халкъ:
бирибиз да сау къаллыкъ тюлдю —
барыбыз да боллукъбуз талкъ. 

КЪУРАЛЫУ

Биринчи Сёз — Кёкден,
экинчи сёз — джюрекден...
Къошула илхам бла фахму,
Алай къуралады назму.

Ачылса джюрек,
ачылады Кёк:
энеди андан керамат,
болуб шайыргъа аманат.

Къанатлы джанны тартады Кёк.
Къанатлы джан тартады Кёкню.
Сёз — Ышыкъ-Джарыкъ —
кёрюнеди. Ашыкъ
тюберге анга, болургъа аны бла —
рахатлыкъ табар тёнгегинг, джанынг да.

Кёкден — къарай — джулдуз бла Ай,
Джерден — къарай — Таш бла Терек,
бир-бирине дагъан бола баш бла джюрек —
Ючюнчю дуния къуралады алай,
Джангы дуния къуралады алай — 
Тюбей, джюрек бла Кёк.

АЛА БЛА БОЛ

Ауалдан баргъанча ахыргъа,
ауулдан кетгенме тышына.
Айырылыб джеримден, элимден,
не табдым тыш джуртлада мен?

Бир джукъ да. УзАкъ да, джууУкъ да —
бары къалгъанла Джуртда.
Джашау да, джашлыкъ да, саулукъ да —
бары къалгъанла анда.

Алай а, тюлме джангыз —   
барды эки нёгерим:
Иманым эмда Тилим.
Ала бла тюлме джансыз.

Аладыла джашатхан мени,
бериб сабырлыкъ, таукеллик да.
Джокъду меннге аласыз
ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк да.

Аладыла къайтарлыкъ мени
Хакъгъа, Халкъгъа, Джуртха да.
Аладыла миндирлик мени
ол Боракъ деген атха да.

Хакъ сёз бла Акъ сёз — 
аладыла мени къадарым.
Аладыла халкъыма,
тели башыма да мадарым.   

Ала бла джашай эсе халкъ,
боллукъ тюлдю дуниядан талкъ.
Басмазлыкъла аны къурум бла джалын:
Хакъ сёз бла Акъ сёз къутхарлыкъла джанын.

Ол экисидиле ачхан
джети къат Кёкню, джюрекни да.
Аладыла сакълагъан
Джуртну Ташын, Терегин да.

Сёз — ышыкъ, Сёз — джарыкъ.
Кёрюннгенди-келгенди ол
файгъамбарлагъа, шыйыхлагъа
эмда... шайырлагъа.

Хакъ сёз бла Акъ сёз
ачадыла джандетлеге джол.
Болур ючюн Адам,
болур ючюн Поэт
хар къуру да ала бла бол.

КЪАЙЫТЫУ

Мен — тау суу, ашыкъдым тенгизге:
не табдым анда кесиме не сизге?
Къалмады ёзюм да, атым да,
тазалыгъым, татыуум да.

«Таулу тюзде абыныр» -
абына, тюзледен ётдюм,
сора, тенгизге джетдим...
Тенгиз а — мени ахырым.

Белгисизди мени къабырым —
тенгизде табмазсыз аны.
Джаным а, джаным — 
булутланыб, къанатланыб,
чыкъгъанды да Кёкге,
къызара, къарала, агъара,
кюрешеди къайытыргъа артха...
джетерми, джетмезми Джуртха?

Туугъан джеринден айырылгъан — 
тас этеди кесин.
Тау суугъа соругъуз аны,
ол айтыр тюзюн-кертисин.

Болгъанны, боллукъну да айтыргъа
боллукъду: ёлюб тирилгенди ол — 
туугъан тауларына да къайытыргъа
насыблыгъа табылгъанды джол.

Таулада джауады къар,
таулада джауады джауум.
Джуртуна къайыталгъан тау сууду ол —
ангылайма аны къууанчын, джарсыуун.

Таулада джауады къар,
таулада джауады джауум — 
Джуртума къайытханды мени
чыммакъ Акъ сёзюм, назмум.

Къарагъыз, тынгылагъыз, ангылагъыз аны:
ауулдан шахаргъа дери,
Къыбыладан Шималгъа дери,
Ауалдан Ахыргъа дери.
джолугъузну, джазыуугъузну кёрлюксюз анда.

Тюшюндюрюрча, тирилтирча
халкъны ёлгенин, сауун,
таулада джауады къар,
таулада джауады джауум.

АКЪ СЁЗНЮ ЫШЫГЪЫНДА

Не заманда да, къайда болсам да,
къарагъанлай, марагъанлай,
ышаннга салгъанлай турады ёлюм.
Джангыз,
Акъ сёзню ышыгъында, джарыгъында,
тынгы-тынчлыкъ табады кёлюм.

Акъ сёз агъарады къарангыда,
къара кючледен къутхара дунияны.
Къутулалла кёб тюрлю палахдан
Къысылгъанла ышыгъына аны.

Джулдузчады Акъ сёз — къоруйду
кесин да, дунияны да къарангыдан.
Джазгъанны, окъугъанны да
сакълайды, къутхарады зарандан.

Хакъ сёзден туугъанды Акъ сёз.
Аны джарыгъында, ышыгъында
джашарыкъдыла Халкъ да, Джурт да — 
алай уллуду кераматы аны.

Не заманда да, къайда болсам да,
марагъанлай айланады ёлюм.
Джангыз,
Акъ сёзню ышыгъында, джарыгъында,
тынгы-тынчлыкъ табады кёлюм.

ЭКИ ДЖАГЪАНЫ АРАСЫНДА

Терк-терк  къарайма, чыдамай:
къымылдамай, тауушун чыгъармай,
кючюгюмча, джатады телефон да — 
тынчлыгъын бузгъан джокъду аны да...

Дуния кетмеген эсе кёчюб,
бу шошлукъ неди?
Келлик эсе да кечигиб,
келге эди бир иги хапар.

Джукълайла телефон да, кючюк да...
Джюрегим болмаса да хош — 
уятмаз ючюн аланы — 
мен да турама шош.

Турсунла ала алай рахат.
Ансы бир кере,
кючюк улуб, телефон зынгырдаб,
уюб тургъан хауа къалтыраб,
ёлюм къоркъууун этген эдиле...

Джукълайдыла телефон да, кючюк да.
Джюрек, алагъа ий да эсинги,
Рахат бол. Иги джора эт да,
къайгъылагъа ашатма кесинги.

Телефон зынгырдаса да къоркъама,
зынгырдамаса да болама къайгъылы.
Къалакъланы аямай тартама,
ачыкъ тенгизде барады къайыгъым.

Тургъан джагъамдан узайгъанма,
алда да кёрюнмейди джукъ.
Джашау, ёлюм да — хакъ: англагъанма — 
бериден ары болгъанма джууукъ.

Дагъыда,
Эки дунияны арасында,
эки джагъаны арасында
бойсунуб къалалмай къадаргъа,
кюрешеме этерге мадарла.
 
Керти дуния, билмейме, къайдады —
аз болмайды сагъышым, къайгъым.
Бир джагъа да кёрюнмейди энди,
тенгизден ётерми къайыгъым?

АХЫРЗАМАННЫ АЛАМАТЛАРЫ

Мен — джансыз тёнгек,
Сен — тёнгексиз джан...
къалюбаладан бери бир-бирибизни
Излей келиб, табдыкъ да...
дагъыда, келишмей, айырылдыкъ.

Ахырзаман деген ол тюлмюдю?

НЕ ЭТГЕНМЕ МЕН А КЕСИМ?

Адамдан джаратылады адам,
табигъатдан а — хар не да.
Биз да чыкъгъанбыз андан,
Тюшюнюу артхаракъ келсе да.

Ауалыбыз къарайды бизге
суудан, ташдан, топракъдан, терекден...
Джан джуртубуз а тартады бизни
джети къат Кёкню башы мийикге.

Кийик, джаныуар болгъан заманыбыз
бир-бирде къайытады артха.
Кюелле билим адамла, китабла да
Джахилле джакъгъан отда.

Файгъамбарла да кетдиле
джахиллик бла этгенлей къазауат.
Къара таныгъанлагъа эмда джайгъанлагъа
дунияны этдиле аманат.

Таш, темир ёмюрледен да ётдюк,
атом ёмюрге да джетдик.
Суу ахырзаман да къалды артда.
 Не сакълай болур энди уа, алда?

Къазауат а барады. Тышында тохтаса да,
ичибизде тохтамайды ол.
Адамлыкъ бла джаныуарлыкъны
араларында барады  ол.

Билимли джаныуардан
къоркъуулу не болур дунияда?
Ол хорласа — адам улуну
барын къуяр джардан, къаядан.

Адам джюрегинде барады къазауат,
бир-бирде тышына да чыгъа.
Табигъатны джангылычымыды адам?
Не сакълай болур дунияны алда?

Кийиклигин, джаныуарлыгъын да хорлаб,
ичибизде Адам болалгъан азды.
Сынаудан ёталмасакъ биз — 
ахырыбыз бошалмазмы джылау бла?

Къайры барады адам улу,
айырылыб Китабдан-Сёзден?
Адамлыгъыбызны хорласа джаныуарлыгъыбыз,
Кёк да тюнгюлюб бошаса бизден...

Тохтайым —
аман джорача, кёрюнмесин сёзюм.
Къутхарыр ючюн адамны, халкъны,
не этгенме мен а кесим?

АЙНЫ ОНДЖЕТИСИ
(17.05.2012, Норвегия)

Онджетисиди бюгюн майны.
Шимал Джол толуду байракъдан.
Мен а унуталмайма Къарачайны — 
бир къууанч хапар келмейди андан.

Болсам конгресследе, къурултайлада,
хар къуру да соралла меннге:
«Миллет Орайданг, Байрагъынг да къайда»?
Бу джарсыуну айтайым кимге?

Сол джанымда олтурады юнгюш,
онг джанымда олтурады чечен.
Къраллыкълары, байракълары бар,
ала кибик тюлмеми мен?

Аз арлакъда — адыгейли,
къатында да  аны — тегейли.
Байракъларын туталла ёрге...
Мен — киргенча болама джерге.

Алан къралым тюшеди эсге —
муслиман Темир къурутду аны.
Къарачай къралым тюшеди эсге — 
христиан патчах къурутду аны.

Сора, иймансыз Къурчха джетди кёзюу —
Къарачай областны къурутду ол.
Сюргюнден къайытдыкъ — такъдыла Черкесге...
Чынгылгъа тирелгенди джол.

Кимле къойдула бизни къраллыкъсыз,
Орайдасыз, Байракъсыз да некбиз?
Айыб тюлмюдю тургъаныбыз хакъсыз — 
биз да, къалгъанлача, халкъбыз-миллетбиз.

Амантиш башчыладады терслик —
бетибизни джойгъан да — алалла.
Къарачай республиканы къуратмай,
къраллыкъсыз къойгъан да — алалла.

Ёзге, терслик — балтада, сабда да:
хомухлукъ этебиз кесибиз да.
Керекдиле Орайда, Байракъ да — 
Адам эсек, Миллет эсек биз да.

Излей эсек
Динибиз, Тилибиз бла джашаргъа,
болуб
Тинибиз, Кёлюбюз да байыракъ —
керекбиз
Миллет Юйюбюзню къураргъа,
чайкъалырча башында да Байракъ.

Онджетисиди бюгюн майны.
Шимал Джол толуду байракъдан.
Мен а унуталмайма Къарачайны — 
бир иги хапар сакълайма андан.

Онджетисиди бюгюн — джаз айны — майны.
Мен а ноябрны онджетисин* турама кёрюб.
Ол кюн кёлтюрюлген эди кёлю  Къарачайны...
Кюреше барсакъ — Байрам Кюн — бизге да келир.

ТЕРЕК БЛА АЛМАСЫ

«Иймансыз къойсанг да, айрансыз къойма»,-
дегенди алгъаракълада бир зауаллы.
«Къоярыкъ эсенг да айрансыз, этсиз,
къойма интернетсиз»,-
дейди бюгюн туудугъу аны.

Тамбла уа къалай болур джашау?
Туудукъну туудугъу уа не айтыр?

МЕНИ ДУНИЯМ

Къара таула алашадыла,
Акъ тауладыла мийик.

Къара бла джазарым келеди
къара тауланы юслеринден.

Акъ таулагъа уа
Акъ сёздю тыйыншлы.

Джерни тёппесиди Акъ тау.
Тилни башыды Акъ сёз.

Джерни баш къусханыды Акъ тау.
Тилни баш къусханыды Акъ сёз.

Кёк-джер джашнагъаны — джашил джаз.
Тилни джашнагъаны — Акъ сёз.

Мени джуртум, мени дуниям:
Джашил джаз, Акъ тау,  Акъ сёз.

КЪЫЗ КЁЛ

Бу ариу кёлге «Къыз Кёл» деб,
ким, къачан атагъанын, билмейме.
Алай а, Къыз Кёлню тёгерегине,
дуния къатыш, чабама мен да.

Къыз Кёлге Кюн неда Ай тийсе,
джылтыраб, кёзню къаматады ол.
Шималдан аязчыкъ урса,
титиреб, халкъны джарсытады ол.

Айланабыз Къыз Кёлню тёгерегине
къарт, джаш да.
Ёзге ары кирирге, джюзерге
джокъду эркинлик.

Тогъай джагъасын аны
къуршалаб терекле,
сюеледиле къарауулча.
Алтын чабакъла, бабушла, дууадакъла
джюзедиле анда.

Джууунадыла анда
кюндюз — Кюн, кече — Ай.
Къыш да бузламайды Къыз Кёл — 
табигъаты къоймайды бузларгъа аны.

«Джаш Кёл» деб да барды бир кёл, арлакъда.
Сууукъ джетгенлей, бузларгъа ёч эди ол.
Алай а, «Къыз Кёл» «Джаш Кёл» бла байланнганлы,
бузлагъаны тохтагъанды аны да.

Къыз Кёлню тёгерегине чабыучуланы
кёбюсю — эркиши къауумду.
Джаш Кёлню тёгерегине чабыучула да —
тиширыуладыла — хазна къалмай бары.

Мен анга сейирсинеме:
кёл кёлдю да кёлдю.
Алай а, мен да
Къыз Кёлню тёгерегине чабыучанма.

Кёлю быллай болгъан къызны,
кеси уа болур эди къаллай?
Къыз Кёлню тёгерегине
чабыб айланады дуния.

КЪАДАР БЕРГЕНДИ МАДАР

1

Бир ёлген тилни къалгъан-булгъанын
кёрюб ташлада,
болуб сейир-тамаша,
алимле кюрешелле тинтиб.

Мени уа кючлебди сагъыш:
ким, не ёлтюргенди тилни — 
халкъ кесими, огъесе, душманмы?

Алыб ангысын, эсин,
Бюгюн а кимди, неди
адамны, халкъны да этген манкъурт?

Сакъланмай не Тил, не Джурт,
тура эсек ёле —
сора, этебиз къуллукъ
кимге, неге?

Халкъда аз болса
иман, билим — 
ол къалай сакълар
Джуртун, Тилин?

Дуния малгъа къул болгъан къауум,
дуния мал бла ёлчелер нени да:
Аллах берген насыбын сакъламай — 
сатар джуртун, динин, тилин да.

Аллай къауум тюб болур дуниядан,
джетер анга минг тюрлю палах.
Аллах айтханча джашамагъанны —
динин, тилин, джуртун сакъламагъанны — 
кечерми Аллах?

Аллах берген Къалам бла, Китаб бла
хайырланыб, сауутланыб,
джазыуун джазаргъа унамагъанны —
душманла джазалла джазыуун.

Бир ёлген халкъдан къалгъан-булгъанны
кёрюб шыякылада,
Бир ёлген тилни къалгъан-булгъанын
кёрюб ташлада,

Ол халкъны джуртунда бюгюн
башхала джашагъанларын да кёрюб,
Ана тилими, Ата джуртуму,
бурху халкъымы къоркъууун этдим.

Неди ёлтюрген тиллени, халкъланы?
Неди къутхарлыкъ ёлюмден аланы?

2

Къолумда къалам, аллымда дефтер.
Я Аллахым, бир керамат Сёз бер,
титиретирча, тюшюндюрюрча халкъны,
палахдан, ёлюмден къутхарырча аны.

Китабланы башында КИТАБ.
Къаламланы тёрюнде КЪАЛАМ.
Къадар бергенди мадар
джазыуун кеси джазарча адам.
Джазыуун тюз джазарча адам,
Мадар бергенди Къадар.

Джазама... . Аллах айтса,
Динин, тилин да сакълаб,
джерин, Элин да сакълаб,
ёзюн, сёзюн да сакълаб,
билимин, санын да къатлай,
Халкъым Джуртунда къууанч бла джашар.

ТЕНГИЗНИ БАШЫ БЛА КЪАРАЙ ТАУЛАГЪА

Берген* берсе да
джауумун къызгъанмай,
 Кюннге мында да
Джуртдача къызгъанма.

Ставангерни** да
аязы, джели,
къачарча этсе да,
бир-бирде мени,

турама кеталмай.
Кеталлыкъ да болмам.
Башха джуртлагъа да
юренеди адам.

Викинг джуртну
тилине, Элине да
джети джылгъа
юреннгенме мен да.

Шимал тенгизни
джагъасыды къошум.
Чечен юйдеги —   
мында да хоншум.

Къазауатдан
къачханла ала.
Шималда къонуш
табханла ала.

Мен а не ючюн
келгенме бери?
Анга джууаб
китабым берир.

Этер ючюн
соруугъа джууаб,
«Элиб — Эл — Сен» деб,
джазгъанма китаб.

Кёзбау дунияны
несин да сынаб,
неми да джашырмай,
джазгъанма китаб.

Неди гюнах,
неди сууаб —
барына да
этгенме джууаб.

Джангы джукъ джазмай,
Мен ёлюб кетсем,
«Джангыз Терек» бла
«Элиб — Эл — Сен»
айтырыкъдыла
тюз хапар менден.

Тенгиз джагъадан
къарай узакъгъа,
чечен шохум бла
эте ушакъла,

кёб соруугъа
табханма джууаб.
«Къазауат» деб да,
джазгъанма китаб.

Неди меннге
дуния, ахырат —
барына да
этгенме джууаб.

Кетеди джашау,
джууукъду ёлюм.
Ол чекде да
Акъды сёзюм.

Тенгизни башы бла
къарай таулагъа,
тилейме тынчлыкъ
халкъыма, дуниягъа.

*Берген, **Ставангер — Норвегияда шахарла.

ДЖОЛДА

Акъ сёздю акъкъанат Боракъ атым мени.
Адеж атым — къара сёздю — къараторуду.
Алагъа кёзюу-кёзюу миниб,
тохтамай барыучанма къуру да.

Ата джуртха тартады къаратору,
Джан джуртха тартхан а — Боракъды.
Джети къат Кёкге ашыкъмайма мен,
джол, ары къой, Джуртха да — узакъды.

Ёзге, халкъымы, джуртуму бир кёрмей,
Боракъны бошлаб къоймам джюгенин.
Джашаб турургъа да болурма, ёлмей,
джуртда халкъымдан къууанса джюрегим.

Боракъ меннге  эннгенди Кёкден,
къаратору — нартладан къалгъан Гемудады.
Къадар мени нек сайлагъанын
айталмазла алимле, шайырла да.

Гемудада джюрюйдю тёнгегим,
джанымы джюрютген а — Боракъды.
Ой нечик тарталла мени
кеслерине дуния да, ахырат да.

Акъ сёзню кёлеккесиди къара сёз.
Акъ сёз кёктюн, Къара сёз джертин
барабыз кетиб — джокъду тохтау
джетгинчи Ата джуртха, андан да
Баш джуртха — Джан джуртха.

Джашауум ётеди джолда.
Боракъ юсюнде, Гемуда юсюнде — 
ат юсюнде ётеди джащауум.

Гемуданы Ата джуртда къоярыкъма.
Къоярыкъма — къояр адам табсам.
Кесим а — Джан джуртха атланныкъма,
бошуна энмегенди меннге Кёкден Боракъ.

ЭСГЕ ТЮШЮРЕМЕ СОКРАТНЫ*

*Сократ (469 г. до н. э. - 399 г. до н. э.) — античный мыслитель, первый афинский философ.

Сократ мало путешествовал и почти никогда не покидал Афины. Будучи молодым, он посетил только Дельфы, Коринф и остров Самос вместе с философом Архелаем. Сократ участвовал в битвах при Потидеи в 432 г. до н. э. и Амифиполе в 422 г. до н. э. Рассказывают, что когда афиняне отступали, он шел спиной вперед, лицом к врагу.

Беседы Сократа вызывали восхищение. Своих слушателей он считал, в первую очередь, друзьями, а уже потом учениками. Благодаря своему необычайному обаянию, он имел влияние на людей разного возраста, что вызывало зависть, неприязнь и даже враждебность. В 399 г. до н.э. его обвинили в неуважении к богам (ибо он верил в бога высшего) и в развращении молодежи, поскольку он проповедовал свое учение. Он был судим, но продолжал философствовать, потому что считал это миссией, которую Бог возложил на него и не мог отречься от того, что говорил или делал: “…пока есть во мне дыхание и способность, не перестану философствовать, уговаривать и убеждать всякого из вас… говоря то самое, что обыкновенно говорю: “О лучший из мужей, гражданин города Афин… не стыдно ли тебе, что ты заботишься о деньгах, чтобы их у тебя было как можно больше, о славе и о почестях, а о разумности, об истине и о душе своей, чтобы она была как можно лучше, не заботишься и не помышляешь?”

Сократ предпочитает умереть, защищая свои идеи:
“Но вот уже время идти отсюда, мне — чтобы умереть, вам — чтобы жить, а кто из нас идет на лучшее, это ни для кого не ясно, кроме Бога”.

Через тридцать дней после вынесения приговора Сократ выпивает чашу с ядом в окружении своих учеников, которым он говорит о единстве жизни и смерти: “Те, кто подлинно предан философии, заняты на самом деле только одним — умиранием и смертью”.

В своих комментариях к “Кратилу” Платона, которые касаются значения имен, Прокл утверждает, что имя Сократа происходит от “soet tou kratou”, что значит “освобожденный силой души, той, которая не соблазняется вещами материального мира”.

Диоген Лаэртский приводит много свидетельств и анекдотов, заимствованных у давних авторов, изображающих характер Сократа: решительность, отвага, контроль страстей, скромность и независимость от богатства и власти.

Сократ принципиально не записывал свои мысли, считая действительной сферой существования истинного знания и мудрости живую беседу с оппонентами, живой диалог, полемику. Вступать в диалог с Сократом означало держать “экзамен души”, подвести итог жизни. По свидетельству Платона “Всякий, кто был рядом с Сократом и вступал с ним в беседу, о чем бы ни шла речь, пропускался по виткам спирали дискурса и неизбежно оказывался вынужденным идти вперед до тех пор, пока не отдаст себе отчета в самом себе, как он жил и как живет теперь, и то, что даже мельком однажды проскальзывало, не могло укрыться от Сократа”.

Основные идеи:

Майевтика и ирония

Сократовские диалоги были поиском истинного знания, и важным шагом на этом пути было осознание его отсутствия, понимание собственного незнания. Согласно легенде, Дельфийской пифией Сократ был назван “мудрейшим из всех мудрых”. Видимо, это связано с его высказыванием об ограниченности человеческого знания: “Я знаю, что ничего не знаю”. Пользуясь методом иронии, Сократ надевает на себя маску простака, просит обучить чему-либо или дать совет. За этой игрой всегда стоит серьезная цель — вынудить собеседника обнаружить себя, свое незнание, добиться эффекта благотворного потрясения слушателя.

О человеке

Повторяя за Дельфийским Оракулом “Познай самого себя”, Сократ обращается к проблеме человека, к решению вопроса о сущности человека, о его природе. Можно изучать законы природы, движение звезд, но зачем же идти так далеко, как бы говорит Сократ, — познай самого себя, углубись в близкое, и тогда, через познание доступных вещей, ты сможешь прийти к тем же глубоким истинам. Человек для Сократа — это, прежде всего, его душа. А под “душой” Сократ понимает наш разум, способность мышления, и совесть, нравственное начало. Если сущность человека — его душа, то в особой заботе нуждается не столько его тело, сколько душа, и высшая задача воспитателя — научить людей взращиванию души. Благой и совершенной делает душу добродетель. Добродетель связана у Сократа с познанием, являющимся необходимым условием совершения хороших поступков, потому что, не понимая сути блага, не будешь знать, как действовать во имя добра.

Добродетель и разум совершенно не противоречат друг другу, так как мышление крайне необходимо для открытия Доброго, Прекрасного и Справедливого.

Сократ раскрывает понятие счастья и возможности его достижения. Источник счастья находится не в теле и не в чем-то внешнем, а в душе, не в наслаждении вещами внешнего материального мира, а в чувстве внутренней исполненности. Человек счастлив тогда, когда его душа упорядочена и добродетельна.

Душа, по Сократу, госпожа тела, а также инстинктов, связанных с телом. Это господство и есть свобода, которую Сократ называет самообладанием. Человек должен добиваться власти над собой, основываясь на своих добродетелях: “Мудрость состоит в том, чтобы победить самого себя, тогда как невежество ведет к поражению от самого себя”.

В Греции заново судили Сократа: философ оправдан через 2500 лет

25 мая 2012 года в Афинах воспроизвели суд над Сократом, античный философ был оправдан спустя почти 2500 лет после смерти.
Сократа судили десять известных юристов из Великобритании, Франции, США, Швейцарии и Греции и 866 зрителей. Мнения судей разделились поровну, среди зрителей 584 человека посчитали философа невиновным, 282 – виновным. Таким образом, Сократ был оправдан.
Суд над Сократом произошел в 399 году до нашей эры. Философа обвиняли в том, что он не признает богов и развращает молодых людей своим учением. Он был признан виновным и приговорен к смертной казни. В тюрьме Сократ выпил яд и через несколько минут скончался, будучи в полном сознании.

Алтын аякъдан
кимге суу, кимге уу
ичире келгенди джазыу.

Алай а,
джукъланмаз ючюн бизде Тейри от,
ичгендиле акъылманла ёлюр от.

Ёлюм да къара тюлдю, акъды Ол:
башха дуниягъа — керти дуниягъа — ачады джол.
Ийнаннганны ол затха кёлю бла — 
къоркъуталмагъанла зулму да, ёлюм да.

Ёлюм джокъду — бар эсе ахырат.
Таукел ичгенди ёлюр отну Сократ.
«Этмегиз,- дегенди, - къычырыкъ-сыйыт,
Ахырны да кёрюгюз сыйын».

Дуния малгъа табыннганлагъа,
«Тюшюнюгюз»,- дей, къайырылгъанды ол.
Хакъдан, хакъ сёзден айырылмаз ючюн,
кёзбау дуниядан айырылгъанды ол.

Хакъ сёз, Акъ сёз
къара кюнюн да джарытханды аны.
Сымайылны окъуй назмуларын
эсге тюшюреме Сократны.

«АТАНГ-АНАНГ БОЛГЪАН ДЖУРТХА КЪАЙЫТ»

Келди бир ауаз:
«Атанг-ананг болгъан джуртха къайыт».
Къайытдым. Джашадым.
Аланы асрагъандан сора,
кетдим тышына.

Биягъы ауазны эшитдим бюгече:
«Атанг-ананг болгъан джуртха къайыт».
Ауаз чыкъгъан джанына къарадым —   
Къарадым Кёкге: Ай бла джулдуз
тарта эдиле джанымы ёрге.

Къыйын болса да айырылгъан джерден,
ол ауаз кючлюдю менден:
«Атанг-анганг болгъан джуртха къайыт.
Ала болгъан джуртха къайыт».

Болджал къарамайды хауагъа, джылгъа.
Къылайым да намаз, чыгъайым джолгъа.
Чакъыра эселе — болгъанды заман.
Мийик къадаргъа не этсин адам?

Чакъырылмагъан джерге бармайма, огъай.
Чакъырылгъан джерден а къалырма къалай?
Ата-ана болгъан джер джуртдан, Кёк джуртдан —
Аладан иги джурт болурму? Огъай.

Кавказны башы бла учарыкъды джаным.
Джер джуртха къарай, кетерикди джаным.
Кетгенлеге къошуллукъду кёб турмай.
Шыйыхланы, шейитлени да кёрлюкдю кёб турмай.
Уллу шайырлагъа да тюберикди кёб турмай.

Джангы назмуларыма тынгыларыкъдыла ала.
Аладан — назмуладан —
дуния хауаны, джер тылпыуну тогъурукъдула ала,
хапар да сорлукъдула къалгъанладан.

Мен къылыб бошаргъа намаз,
джангыдан ашыкъдырды ауаз...
Болур эсе уа — хар не — аламат:
кетеме. Джаным — Аллахха аманат.
Ставангер. Госпиталь. Ёлгенлени тирилтиучю бёлюм.

АХЫРЗАМАННЫ АЛЛЫНДА

Джууукълашханды ахырзаман.
Китабны окъумайды адам.
Окъугъан да ангыламайды джукъ.
Ахырзаман болгъанды джууукъ.

Алимле болгъандыла кёб,
адамла уа — аз.
Къачхы хауа кючлебди джерни,
келгенликге джаз.

Билгенликге окъуй-джаза,
къара таныгъан — джокъду.
Адамны — кёрсе да палах, азаб —
тюшюндюрмейди джукъ да.

Ахырзаман мингджыллыкъ келсе да джерге,
Сезгенле аздыла аны.
Сермешелле, ёлелле ала,
Къутхарыргъа кюреше дунияны.

Ахырзаман адамчыкъла уа,
сюйрей бирер чёбню,
дуния малгъа табыналла,
бекден бек чамландыра Кёкню.

«Алим болгъандан — адам болгъан къыйын»:
аздан аз бола барады адамлыкъ.
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ
кючлей барады адамны, дунияны.

Ахырзаман мингджыллыкъ келгенди.
Адам улу энди,
къуугъун этгенлени буюрмай асмакъгъа,
титиреб, тюшюнюб, къайытырмы Хакъгъа?

Огъесе, хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа хорлатыб кесин,
дуния малгъа, кёзбау къууанчлагъа ийиб эсин,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню этиб харам,
тюб болуб, джокъ болуб кетерми?

ДЖАНГЫЗ ТЮЛДЮ ДЖЮРЕК

Къадар меннге бергенди мадар
джашаргъа, джазаргъа да.
Сайлау да бергенди меннге
кетерге, къалыргъа да.

Джуртда Джаныз Терек
сюеледи къараб Къобаннга.
Джагъада Къадау Таш
нёгерлик этеди анга.

Терек джангыз тюлдю, огъай:
Къадау Таш тынгылайды анга,
Къобан суу сёлешеди аны бла.
Джангыз тюлдю Терек.

Джангыз тюлдю джюрек.
Къанатлары — Хакъ сёз бла, Акъ сёз —
чыгъаралла мийикге аны,
ол кёрюрча бютеу дунияны.

Чегинде джер бла Кёкню
ачылады кёзю джюрекни — 
болгъанны, боллукъну да кёреди,
эки дуниягъа да салам береди,
алай а, ётюб кетмей чекден,
ызына энеди.

Къадар меннге бергенди мадар
джашаргъа, джазаргъа да.
Сайлау да бергенди меннге
кетерге, къалыргъа да.

КЪУШ БЛА АДАМ

Къарайма тенгизге:
Тенгиз къушланы арасында
бир тау къушну кёрюб,
этеме сейир.
Не барды анга былайда?

Туугъан тауларындан айырылыб,
келиб чайкалагъа къошулурча,
не къыйынлыкъ джетген болур
ол ётгюр джаннга, ёхтем джаннга?

Кесича сызгъыргъан болмаса,
чайка тилге юреналмайды ол.
Сорама: нек кетгенсе джуртдан?
Этеди джууаб:

-«Къуш къалмагъанды анда,
къаргъа джыйын, къара джыйын кючлегенди джуртну.
Энди меннге джокъду башхасы
къайда джашасам, ёлсем да».

-«Ай хомух, сермеше ёлмей,
къаргъа джыйыннга къоюб джуртунгу,
къалай кеталдынг?
Къуш сыйны, намысны
аякъ тюбге къалай аталдынг?

Чайкала къаргъаладан
иги болгъанларын а ким айтды сеннге?
Энди былайда къалыб,
не этер акъылынг барды, ёнге?».

Джокъду джууаб.
Кёк тенгиз, къарала, чайкъалады.
Сыйыт-къычырыкъ эте,
чайкала учалла.

Соруугъа джокъду джууаб.
Туурада къаралады тенгиз.
Узакъда агъаралла таула.
Кюн аманны къаргъаларыча,
чайкала учалла.

Кесимме тенгиз джагъада — 
кёлеккеме къараб сюелеме,
кёлеккем бла сёлешеме.
Сакълайма, билмейме нени,
сакълайма, билмейме кимни.

Келген — Сёздю джангыз,
Аны бла уа — болмазма джангыз.
Джети къат Кёкден эннгенча Хакъ сёз,
Акъ тауладанмы келе болур Акъ сёз?

Джангы Сёзню болурем сакълай.
Ол а — туруучанды джокълай.
Акъ Сёз, мен къалсам сенсиз,
Мени эртде джутаред тенгиз.

Кюнюм акъ, къара болса да,
Акъ сёз джокълаучанды мени.
Керти дуниядан, манга къайгъырыб,
Анаммы ийиученди сени?

Шайырны Тейриси кимди?
Сёздю ол — анданды хайыр.
Тейри адамы да тюл,-
Сёз адамыды шайыр.

Джангызлыкъ бла сыналады шайыр.
Алай а, джангызлыкъ а неди?
Ата джурт узакъда болса да,
Ана тил мени биргемеди.

Акъ сёзню бёлениб нюрюне,
келе рахатлыкъ кёлюме,
тенгиз джагъада сюелеме.
Насыблы къауумданма, билеме.

ЮЧ ТЮРЛЮ СЫФАТДА ДЖАШАЙМА

Юч тюрлю сыфатда джашайма:
Ташха, Терекге, Къобаннга да ушайма.

Къобанча, айырылмагъанлай Ата джуртдан,
дунияны кёрюрге ашыгъама;
Терекча, айырылмагъанлай Ата джуртдан,
ёсерге, Кёкню кёрюрге, ашыгъама;
Къадау Ташча, туугъан джерни къучакълаб,
бир джары да ашыкъмай,
Кёкню, тенгизни да сан этмей,
Джуртну ёмюрлюк къадаууча турургъа излейме.

Юч тюрлю сыфатда джашайма:
Ташха, Терекге, Къобаннга да ушайма.

КИМСИЗ СИЗ?

«Туугъан джерим, джуртум» деген
къайытханды джуртуна.
ТабыннганлА дуния малгъа
къалгъандыла тышында.

Аллахха табыннган — 
джууукълашады Аллахха.
Малгъа табыннган а —    
ушамай къалмаз малгъа.

Ким неге табына эсе —
анга болады джууукъ.
Малкёзле табыла эселе,
тынгылайыкъмы, айтмай джукъ?

«Табынама кимге, неге?» -
Соргъанлай тур кесинге.
Сюргюнден къайытмагъанла
тюшедиле эсиме.

Миллет туугъан джерине
мыллык атхан сагъатда,
ала тойгъан джерлеринде,
немелеча... къалдыла.

Сабийлерин да этдиле
джуртсуз, тилсиз, миллетсиз.
Ма ол ауур гюнахдан
къалай къутуллукъсуз сиз?

Малны джуртдан баш кёрген,
малны халкъдан баш кёрген,
малны адамдан баш кёрген — 
мен билмейме, кимсиз сиз?

ТИЛСТРИМ

Мен бусагъатда джашагъан джурт,
бизникиге ушамайды чырт.
Къуру эки чагъы барды джылны:
джаз бла къач.

Джазы да ушайды къачха:
Къууанырча тюлдю кёлюнг — 
Тохтамайды джангуру, джели.

Шимал тенгиз кёлтюрюлюб ёрге,
къуюлады джерге.

Алай а, болмайым ассы,
къыйналырча тюлдю асры.
Шимал эсе да — тюлдю сууукъ:
Гольфстрим ётеди джууукъ.

Алай а, андан да бек
Тилстрим джылытады мени:
Ана тилде Сёз
меннге тутдурады ёз.

Ана тилди, Акъ сёздю
таянчагъым къайда да — 
Джуртда, тышында болсам да,
биргемеди къуру да.

Тилстрим турады байлаб,
джурт бла, халкъ бла мени.
Къобан тургъанча байлаб.
Минги Тау бла тенгизни.

Гольфстрим — тенгизни,
Тилстрим — джюрекни
джылытадыла: джокъду хатам.
Джазыууму, назмуму да джазама,
тенгиз джагъадан таула таба къараб.

КЪОБАННЫ ЭКИ НАЗМУСУ

1. КЪОБАННЫ АУАЗЫ

Мийикледе къар, буз эриб,
тау суугъа бурулады.
Мен — Къобанма, тау сууладан бири.
Къара тенгизге барыучанем
Чыммакъ акъ Минги Таудан эниб.

Мен таза суууму къызгъанмагъанладан
бир кёб зулму, хылымылы иш да кёрюб,
Кёлюм чыкъгъанды адамладан.

Не сакъларгъа боллукъду аладан?
Табхан кирлерин юсюме къуюб,
кеслерин таза этгеннге санайла,
не этгенлерин билмейле насыбсызла...

Онтогъузунчу ёмюрде уа,
тюзледе джашагъан мыжыкъла,
Къара тенгизге джолуму кесиб,
Азау тенгизге бургъандыла мени.

Андан бери хар бир толкъунум —
сёзю, макъамы, ауазы бла да — 
бир затны эсгертеди таулулагъа,
сынагъан затын айтады таулулагъа;
сагъайта,
палахдан сакъларгъа кюрешеди аланы:

«Таулу тюзде абыныр — 
тюзге джайылыб кетмегиз,
кесигизни насыбсыз этмегиз,
ёзюгюзню тюб этмегиз — 
айырылмагъыз джуртугъуздан.

Мени джолуму кесгенле,
сизни джолугъузну да кесерле —
болугъуз алагъа сууукъ,
Къоймагъыз аланы джууукъ.

Джуртну бермегиз алагъа,
бек болугъуз таулагъа.

Сёз ата-бабаладан:
«Джалыныб къалмазса джауладан».
«Таулу тюзде абыныр» — 
айырылмагъыз тауладан».

2. КЪАРАЧАЙ КЪОБАН

Сейчас Кубань впадает в Азовское море, а всего лишь чуть более полутора веков назад она впадала в Черное море. В 1819 году местные жители с целью опреснения Курчанского и Ахтанизовского лиманов прорыли канал, соединив его с Кубанью. Но так как уклон местности был большим к Азовскому морю, чем к Черному, Кубань основную массу вод направила к Азову по каналу, размывая и расширяя его берега. На месте старого русла образовались плавни, заросшие камышом, большей частью они высохли, и лишь ложбина напоминает о том, что сравнительно недавно здесь находилось русло одной из самых крупных рек Северного Кавказа.
(Из книги: Нагалевский, Ю.Я., Чистяков, В.И. Физическая география Краснодарского края.- Краснодар: Северный Кавказ, 2001.- С. 111.)

Къарачай Къобанма Мен. Ёмюрюм
Къара тенгизге саркъа эдим.
Ой нечик къоркъа эдим, деселе:
«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез».

Джетгенлей турдум.
Къарачай Къобан Къара Тенгизге
къалай къалыр эди джетмей?

Алай а,
1819-чу джыл мени джолуму кесдиле да,
Къара тенгизге иймей,
Азау тенгизге бурдула.

Тогъуз джылдан а,
Туугъан джуртуму да, тургъаныча къоймай,
Кеслерине къошдула.

Тас этмегенме алкъын атымы.
Атымдан башха уа къалгъанды нем?
Къарачай къралда туууб, кюч алыб,
Къара тенгизге бара эдим мен.

Къарачай къралымы да къурутхандыла,
Къара тенгизиме да иймей, тыйгъа;ндыла.
Кесге;ндиле Аллах буюргъан джолуму — 
Зулмугъа-зорлукъгъа не этгин чамланмай?

Атымда, барыуумда кёрюнеди ёзюм да.
Бирди иннетим, ауазым, сёзюм да:
Къоб!

Джалай ташымы, иче суууму,
Мени тылпыууму, солуууму,
Къуугъунуму, къоркъуууму
Сезеди деб турама халкъым.

Мени башха тенгизге бургъанла;,
Сени да башха халкъгъа къошханла; -      
Хакъ джолдан чыгъаргъАнла бизни,
Джутаргъа кюрешелле бизни.

Дуния былай турмаз.
Къобан, Теберди, Басхан...
Тау суула ёз джырны,
Бир джырны джырлайбыз:
Къоб! Теб! Бас!

Кёрюнеди Кёкде джулдуз бла Ай.
Кёлленеди Джерде Малкъар-Къарачай.
Сабырлыкъ, таукеллик да келеди кёлге.
Сабырлыкъ, таукеллик да келеди Элге.

Дин-тил-джурт ючюн,
Инсан-миллет хакълары ючюн,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Халкъ биригиб турады ёрге.

АКЪ СЁЗНЮ ЁЛЮМДЕН КЪУТХАРА

Назмуну тинтиб, титиб,
къойну сойгъанча союб,
санлаб, юлюшле этиб,
кюрешедиле алимле.

Джазыкъсынама шийирни, шайырны да.
Къан джугъу Акъ сёзню къойнума алыб,
сабийнича бетин джуууб,
табигъатха иеме.

Уч да,
мийик къаяда терекге къон да, солу.
Сойдурма кесинги.
Ёлюмсюз джанынгы къутхараллыкъ
кесингсе джангыз.

АЙДЖАЯКЪ, АКЪТАМАКЪ ЭМДА АННА МАРИЯ

Къасбот джазды «Айджаякъны»,
Сымайыл - «Акътамакъны»...

Туугъан джерлерин да,
Ана тиллерин да,
Сюйгенлерин да
сыйладыла, кёлтюрдюле ёрге.
Керти таулула эдиле ала,
закий таулула эдиле ала.

Мен а, ёссем да Къарачайда,
туугъаным — сюргюнде — Кок-Сайда,
окъугъаным, джашагъаным Москвада,
Бюгюн тургъан джерим а — Шимал Джол.

Къатышхан, джыйымдыкъ дунияда меннге
Айджаякъ, Акътамакъ да болду бир къыз.
Алай а, таулу къыз тюл эди ол —
Шимал Джолгъа келтиреди ыз.

Анна Марияны Айджаякъгъа,
Акътамакъгъа этсем да тенг,
ол таулу къыз болмагъанына
бираз къыйналама мен.

Халкъны чачылыб баргъанын
кёргюзтген бир белгиди ол да.
Халкъгъа, Джуртха къайтармай эсе,
тюзмюдю Сюймеклик деген джол да?

Алай а,
Анна Марияны кючюнден
джазылгъан эсе бир сейир назму —
Ана тилибизге Анна Мария
къошхан юлюш тюлмюдю ол?

«Андан не хайыр башынга, халкъынга да?
Ахыр кюнюне сагъыш этген,
сабийлерине сагъыш этген —    
башха миллетге къатышырмы?

Аны келтириб таулагъа,
дининги, тилинги, адетинги да алдырыб,
сабийлеринги да халкъгъа къошалсанг —
Ма ол заманда болур эдинг тюз.

Таб ол заманда да, айтылыр дау:
Сеннге деб джаратылгъан  бир таулу къыз,
Сен башха миллетге къатышханынг себебли —
тыбырда къалгъан болур. Неда,
ол да башхагъа джангылгъан болур.

Халкъ къатышады алай,
халкъ чачылады алай,
халкъ тюрленеди алай.

Джаш тёлюге да терс юлгюсе сен...

Барысы ючюн да хазыр бол,
Къыямат кюн берирге джууаб..».

Быллай сорууладан,
ангы къой, джан да арыйды.
Кетсек айрымкандан
ёллюкбюз, Анна Мария.

Чыммакъ Акъ сёзге ушайса сен,
огъесе, олму ушайды сеннге?
Джуртдан узакъда джашаргъа, джазаргъа да
Экигиз кюч бересиз меннге.

Алай а, умметчи-миллетчи рухум
къайда да меннге бермейди тынгы.
Сагъышла — тенгиз, джюрек — айрымкан:
къайгъы толкъунла талайла аны.

Ёзге, Акъ сёзден эмда Сенден
башлагъанды танг да джарый а...
Айрымкан бАшды тенгизден:
джукъла рахат, Анна Мария.

УЛЛУ АТАМ-АНАМ МЕНИ

«Таш бла Терек» китабда джашайла назмуларым,
ташдан-агъачдан ишленнген юйде джашайма кесим да.
Ёсгенме эме буз сюммеклерин Минги Тауну,
Къобанны да ташын джалаб, ичгенме сууун.

Ёрге къаратхан, Кёкге тартхан мийикди джуртум.
Джаратылыб анда(н), учхан сууча, энеди сезим да.
Минги Тау. Къобан. Къадау Таш. Джангыз Терек.
Быладандыла ёзюм — ангым-эсим да, сёзюм да.

Къая башында — Кёк бла джерни чегинде —
нарт къала, таш къала, акъ къала.

Анданмы
келеди
тюшюб
къаяда джашил терек,
арымы
барады
чыгъыб —
билмезсе.
Назмума, кесиме да ушайды ол...

«Таш бла Терек» китабда джашайла назмуларым,
ташдан-агъачдан ишленнген юйде джашайма кесим да.
Ана тил бла Ата джуртха байланыбдыла,
айырылмаздан байланыбдыла,
ёмюрлюкге байланыбдыла
ёзюм, сёзюм, ангым, эсим да.

Ана тил  бла Ата джуртдула
уллу атам-анам мени.
Аласыз — адам, халкъ да джокъдула,
аладыла Ёзюм, Сёзюм, Юйюм да мени.

ЁМЮРЛЮК ТАШНЫ СЮЕДИМ МЕН

«Я Вечный Камень воздвиг!»
Из надписи на памятнике Куль-Тегину

Бу дуниягъа къарамым
тюрленмегенди, ётгенликге джылла.
Не бек сынаса да къадарым,
айыралмагъанды назмудан, джырдан.

Тейри адамы — барама джашай,
сёзю эсдеди Кюл-Тегинни.
Сын ташда да джулдуз бла Ай
кёлеккесиди Кёкдегини.

Тюрк тилим элтеди мени
джашагъан джерлеге бёрю, барс, илячин...
Аулайма джети къат Кёкню, джерни,
заманны, дунияны да кёреме ёзюн.

Мен — Кёк бла джерден джаратылгъан бир инсан,
кёк бла джерни чегинде джашагъан бир инсан,
заман къатдыргъан Къадау Ташды — саным,
Джуртда Джангыз Терек да — джаным.

Джуртда Джангыз Терек да — джаным,
тартханлай, баргъанлай турса да Кёкге,
туугъан джеринден айырылмайды — 
джерге, Кёкге да турады тюз,
тариххе, табигъатына да турады тюз.
Тюзде, тауда, китабда да джашайды.
Элибге, минарагъа да ушайды...

Ташны да сыйлы этгенди къадар.
Таш бла Терек —
отдан, суудан, кёкден, джерден да —   
адам улугъа айталла хапар.

Ташны тиллендиргенди ата-бабам,
тиллендиргенча Джангыз Терекни мен.
Ташха, Терекге сакъ болса адам —
къутуллукъду келе тургъан ёлюмден.

Ёмюрлюк Ташны иеси — Кюль-Тегин.
«Джуртда Джангыз Терекни» иеси да — Мен.
Тилге, Халкъгъа, Джашаугъа да джокъду къоркъуу
Таш бла Терек болсала сау-эсен.

ТАШ БЛА ТЕРЕК, ДЖЮРЕК БЛА НАЗМУ

Ташны джарылгъанындан ёседи терек,
джарылгъан джюрекден туугъанча назму.
Терекге, назмугъа болубму керек
джарылгъандыла таш бла джюрек?

БЕРИЛГЕН ЭСЕ СЕННГЕ ФАХМУ

Мен  кёрюб болмагъан — юч зат:
Къул хали, ётюрюк, зулму.
Берилген эсе сеннге фахму,
Эт халкъынгы аладан азат.

Игиликге — тюзлюкге, эркинликге —
этмей эсе фахмунг къуллукъ,
умут этиб къарасанг да Кёкге,
палахладан тюлсе къутуллукъ.

Къаратон болуб къалмазмы фахму,
айтмаса кертисин сёзню?
Къул хали, ётюрюк эмда зулму
къурутуб барадыла бизни.

Ким нени ызындан сюрсе —
анга ушаб къалады кеси да.
Ангысы-эси да дуния мал болгъан —
малгъа бурулады кеси да.

Къул хали, ётюрюк, зулму
джерге къаратадыла кёзню.
Аланы къурутмасакъ биз — 
ала къурутурукъдула бизни.

Къул хали, ётюрюк, зулму...
Болмасакъ аладан азат — 
джокъду бизге не дунья, не ахрат.

Ол ючюсюне таяннган — ким да болсун — 
айырылады адамлыкъдан, халкълыкъдан.
Бурулады хайуаннга, джаныуаргъа, сюрюуге...

Мен  кёрюб болмагъан — юч зат:
Къул хали, ётюрюк, зулму.
Берилген эсе сеннге фахму,
Эт халкъынгы аладан азат.

КЁЛЮМЧА ЧАЙКЪАЛАДЫ ТЕНГИЗ

99 тиширыугъа сюймеклигим болду,
кёлюм а — не эсе да — къанмагъанлай къалды.
99-да болгъан — болса эди бирде,
менден насыблы болмаз эди ёмюрде.

Алай эте джюзюнчюню табдым.
99-да болгъан сейирлик бары бар эди анда,
99-да болмагъан аламат да бар эди анда.

Шимал Джол Къой Джолча кёрюндю меннге.
Ол къыз да мёлекча кёрюндю меннге.
Алай а,
Аллах аны къоймады меннге.

Къалдым кесим — къыйнала кемсиз.
Кёлюмча, чайкъалады тенгиз.
Шимал Джол — ахыр джол болду манга.
Нюр къолун булгъайды джюзюнчю манга.

Тенгиз джагъада тюшюб атдан,
Аны таба этеме атлам.
Джашау керек тюлдю манга сенсиз.
Кёлюмча чайкъалады тенгиз.

КИМ ЧАЧАР КЪАРАНГЫНЫ?

Бусагъатда «халкъ поэтле» алай кёб болгъандыла — ол сыйлы атны да дараджасын   тюшюргендиле. Хаджиле да болгъандыла кёб. Алай а биз, «хаджи», «халкъ джырчы», «халкъ поэт» дегенлей, кёз аллыбызгъа Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, халкъ поэтле Къайсын, Керим келиб къаладыла. Ала — тёртюсю да — Хакъ поэтле эдиле! Аз санлы тау халкъыбыздан бир ёмюрню ичинде аллай уллу тёрт поэт чыкъгъаны — уллу, онглу халкъны туудукълары болгъаныбызгъа шагъатды. Бизни халкълыгъыбыз, тилибиз сакъланнган къадарда, хар келген тёлю ол тёрт шайырдан юлгю алгъанлай, джашарыкъды. Ол закийлени эркишиликлери да, фахмуларыча алай уллу болгъанды.

Халкъыбыз Орта Азияда сюргюнде тургъан сагъатда, Отарланы Керимни СССР-ни башчыларына «халкъыбызны Ата джуртуна къайтарыгъыз» деб джазгъан мектубу — керти шайыр къаллай болургъа кереклисине тюшюндюреди. Аныча адамла болмасала, халкъыбыз дуниядан эртде думп болур эди. Назым Хикметни назмусу эсиме тюшеди. Джангыз, атын бираз тюрлендириб, «Керим кибик» дерим келеди.
 
КЕРЕМ КИБИК

Хауа — къоргъашынча, ауур!
Къычыр,
къычыр,
къычырама!
Къоргъашын эритирге чакъырама.

Ол а айтады манга:
-Нек къычыраса сен?
Кюл болургъамы излейсе сен,
Керемча,
джана,
джана.

«Былайда кёбдю палах,
бир джерден да джокъду болушлукъ».
Джюреклени къулакълары
сангырау болгъандыла мында.
Хауа — къоргъашынча, ауур.

Мен а айтама анга:
-Хазырма, джана, джана,
кюерге Керем кибик.

Мен джанмасам,
сен джанмасанг,
биз джанмасакъ —
ким чачар къарангыны?

Хауа топуракъ кибик ауур,
хауа къоргъашынча ауур.

Къычыр
къычыр
къычырама,
чакъырама:
келигиз,
къоргъашынны
эритирге
излейме мен.

Джюреги, Керемча, джана, джана, кюйгенди Керим. Алай кюйгендиле — кими алгъаракъ, кими кечирек — Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, закий Къайсын. Алай джашаргъа керекбиз биз да, кеси кесибизге сора, Керим кибик, джана: «Мен джанмасам, сен джанмасанг, биз джанмасакъ — ким чачар къарангыны?».

Эски дефтерлерими къаза келиб, таулу закийлерибизни юслеринден 2001 джыл джазылгъан  бир назмуму табханма. Аны джазылгъаны Виль ГАНИЕВ* бла байламлыды.

Бютеу тюрк тилледе сёлешген, джазгъан джазыучу эди эмда тылмач эди Виль Ганиев (ауушханды — джандетли болсун). Фахмусу терен, джюреги кенг адам эди. МСПС мени Россияны кърал саугъасына теджеген сагъатда, ол халкъны бек сейирсиндирген эди: назмуларымы бизни тилде окъуб, анализ этиб, орусчагъа кёчюрюб бара эди...

Мен къралдан тышына кетгинчи, арабыз иги эди, мени Москвада фатарыма келе туруучан эди. Хар келгени сайын, «писательская лавкадан алыб келеме» деб, хызен бла бир китаб келтириучен эди. «Ас-Алан» журналгъа да бериучен эди материалла.

«Сиз ариу, бай тилигизни нек бузасыз? Бир сёзню ёз тилигизде айтсагъыз, экинчи сёзню да орус тилде къошасыз анга. «Сабий садла» деген неге ушайды? Тилигиз таза тюрк тилди, аны къурушдуруб неда орусландырыб бармай, тюрк тилледен келишген сёзлени алыб, байындырыб барыргъа керексиз»,- дер эди.

Бир джол (2001 джыл болур эди дейме) Отарланы Керимни тау, орус тилде джазылгъан талай китабын келтирди да, ушакъ башланды.
«Билемисе,- деди,- сизде бу закий назмучугъа алкъын тыйыншлы багъа берилмей турады. Керимни поэзиясы уа — мен аланы ана тилде назмуларын тенглешдириб айтама — Къайсынныкъыдан мийик тюл эсе, чыртда кем тюлдю. Джарсыугъа, бир аягъы бла (санын тюл, джанын къутхаргъанды ол къазауатда) айланнган, дунияны кёрген, дуниягъа кесин да кёргюзтген тынч тюлдю. Джангыз ол затдан кёреме, Керимни Къайсынча белгили болмай къалгъанын. Тынгылачы, къаллай назмулары барды Отаровну...».

Тебреди сора бизни тилде Керимни назмуларын окъуб. Мен уялгъан огъуна этдим — Керимни менден эсе иги биле эди, аны сёзюню ич магъанасын, тыш ариулугъун да кескин кёргюзте эди. Айтханымча, Виль Ганиев бла ол тюбешиуюбюзден сора джазгъан эдим «ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР» деген назмуму да.

ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР

20-чы ёмюрден сурат: Кязим.
Эки джанында — Къайсын бла Керим.
Эсиме тюшеди нарт сёз:
Эки къанаты Хакъ сёзню — Акъ сёз.

Кязим эмда Керим бла Къайсын —
Имам бла мюрюдлерича.
Къадау Таш. Эки джанында да
Эки джашил нарат терек.

Керимни юсюнден айтханды Къайсын:
«Ёзеннги ёзеннгиге тие барырбыз».
БардылА, халкъны эте къайгъысын,
ат юсюнде тюбедиле ёлюмге да.

Джаралы джугъутур, Джаралы таш,
Джаралы джаз башы...
Кийик да, табигъат да, заман да — 
бары да джаралы.

20-чы къанлы ёмюрде джашадыла ала — 
Кязим, Къайсын, Керим.
Кетселе да, халкълары бла къалдыла — 
Хакъ поэтлеге джокъду ёлюм.

Алагъа тыйыншлыла бюгюн да бар:
Ибрахим, Абдуллах, Мурадин...
Джашнар джуртунда Къарачай-Малкъар:
бизни бладыла Кязим, Къайсын эмда Керим.

*Виль Ганиев
(р. 10. 06. 1934) Род. в с. Нурлаты Татарской АССР в семье служащего. Окончил Казанский ун-т (1957) и аспирантуру ИМЛИ АН СССР (1962). Был членом КПСС (с 1961). Работал в аппарате СП СССР (1967—91), в Литинституте (1986—94), в ИМЛИ РАН (с 1997). Дебютировал как поэт в 1949: "Учительская газета". Переводит поэзию и прозу по оригиналам с каз. (Джамбул Джабаев), тат. (Г. Тукай, М. Джалиль, М. Гафури, А. Ерикеев и др. ), тур. (Н. Хикмет), туркм. (Махтумкули, С. Бакербаев) языков. Член СП СССР (1963). Засл. работник культуры РФ (1994). По материалам анкеты.

КЪАЛАЙ БАСХЫН ДЖЮРЕГИНГИ-КЁЛЮНГЮ

Башымы да Къадау Ташха салыб,
Джангыз Терекни салкъынында,
суу джагъада сойланама.
Ийнанама: башымда бу таза, мийик Кёкден
эмда
Къобан суудан, Къадау Ташдан, Джангыз Терекден
джаратылгъанларына ёзюм да, сёзюм да.
Джуртум, халкъым болмагъан джандетге
ёмюрде къарамаз кёзюм да.

Ана тилиме ушайды учхан тау суу —
Кёкден, мийикден келиую бла да;
тенгизлеге дери  джетиую бла да;
тазалыгъы, дженгиллиги, ауазы бла да.

Джанкъылычлана, чартлагъанлА андан —
суу тамчыламыдыла, джырла-назмуламыдыла?
Чегетни, терекни тиллендирсе джел —
Ана тилде сёлешеди ол да.

Ана тилимди меннге
Къобан суу да, Къадау Таш да, Джангыз Терек да.
Олду дарман
саугъа, джарылгъан джюрекге да.

Ол саулукъда
манга да, халкъгъа да джокъду ёлюм.
Ёлюрге излемеген халкъ
неден да алгъа сакълайды тилин.

Тилди Халкъ этген бизни.
Кючюнден Сёзню
бола келгенбиз Адам да, Халкъ да.

Ёзге,
джашау, ёлюм да — хакъды:
ёледиле адамла, халкъла, тилле да;
чачыладыла къралла, элле да.
Ахыры болады нени да, кимни да.

Алай а,
тил чырагъын кеси джукълатыб халкъ,
батса ёмюрлюк джукъугъа, къарангыгъа —
не айтыргъа боллукъду анга?

Башымы да Къадау Ташха салыб,
Джангыз Терекни салкъынында,
Къобан суугъа тынгылай, сагъышланнганма:

адам ашаучу эмеген ёмюрден къалсакъ да сау,
сюргюнден къайытыб, Джуртубузда этсек да джашау,
сакъланады къоркъуу Джуртха, Тилге...
сакъланады къоркъуу Халкъгъа, Элге.

«Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да...»
дегенле тауусула баралла.
Тау элле адамсыз, халкъсыз къалалла —
сора къалай басхын джюрегинги-кёлюнгю?!
 
ТЕРЕК КИБИК БОЛ

Къыш чилле, джай чилле да, джел да, боран да
излейдиле аны бюгерге.
Ол а — туура ёлюб къалмаса —
къоймайды къарагъанын, баргъанын да ёрге.

Ол бек сюйген Кёкден да келеди палах —
Элия уруучанды аны.
Сууумайды ол дагъыда Кёкден,
бир болгъанча Кёк бла джаны.

Тенгиз джагъада, тюзде, тауда да,
Къаяда, ташда да этеди джашау.
Эки дуниягъа — джерге, Кёкге да —
тюз тургъаннга салама махтау.

Ол береди бизге солургъа хауа,
джашаргъа да юретеди бизни,
чыдаргъа, хорларгъа да юретеди бизни — 
ансыз бизге джокъду джашау.

Ёлюмге да тыйыншлы тюберге юретеди — 
аякъ юсде, этмей къычырыкъ-сыйыт.
Джуртда Джангыз Терекни сыйын
аны ючюн кёрген болурму миллет?

Джер, Кёк, Джюрек, Терек.
Башха сёз былайда тюлдю керек,
къошакъ сёз былагъа тюлдю керек.

Керти адам ушайды терекге,
керти адамгъа ушайды терек.

Нарт кёкге учуб кетгени алдауукъду,
Нарат терекге бурулуб къалгъанды ол.
Сабийге алгъыш этгендиле бурун:
«Терек кибик бол».

Дуния толуду джарсыудан, къайгъыдан. 
Ташха, къаягъа тиресе джол,
къарай терекге ташда, къаяда,
дейди кесиме: Терек кибик бол.

КЪЫСХА НАЗМУЛА

1. НЕ КЪАЛДЫ?

Къобан эди — айырылгъынчы Джуртундан.
Таулу эди — айырылгъынчы халкъындан.
Къобандан не къалды къошулгъанында тенгизге?
Таулудан не къалды, джайылгъанында тюзге?

2. КЕТИУ ЭМДА КЪАЙЫТЫУ

Къобан ашыкъды тенгизге
джертин — джырлай-джырлай, терк бола.
Джаны къайытды артха,
джылай-джылай, Кёк бла.

3. КЪЫБЫЛА

Абдез тау суудан ала эсенг,
намаз да таугъа айланыб къыл.

4. КЁЗБАУ

Къадыр
эшеклени джыйыб тёгерегине,
атча кёрюнеди кесине.

5. КЕРТИСИ

Тышы ёзден —
дуния малгъа къул болур, къор болур.
Ичи ёзден —
халкъ-джурт дегенле бла болур,
эркинлик бла, тюзлюк бла болур.

6.

Бир да къуруса да — 
Халкъынга бир адам къош,
Джуртунга бир терек къош,
Тилинге бир сёз къош...
Алай тюл эсе,
Сёлешме бош.

7

Къобанны да барды Къадау Ташы,
Къарачайны да барды Къадау Ташы.
Акъ сёзню да барды Къадау Ташы —
Хакъ сёздю ол.

8

Уллу къайгъылагъа чыдайды джюрек,
ууакъ къайгъыладыла хорлагъан аны.
Кёкден келген палахха чыдайды терек,
къурт адамчыкъладыла къурутхан аны.

ЁЗЮБЮЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ

Слушайте голос Певца!
Песня его разбудит
Ваши сердца
Словом Творца —
Слово было, и есть, и будет.
Уильям Блейк. «Песни познания»

ХАКЪлыкъдады АКЪлыкъ. ХАКЪданды АКЪ.
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз да.
СЁЗдеди ЁЗ.
СЁЗден къарайды ЁЗ.
КЁЗден къарайды ЁЗ.
СЁЗ — КЁЗ — ЁЗ.

Сёзюм. Андан къарайды ёзюм.
Сёз. Андан къарайды Кёк.
Андан къарайды джюрек.

Сёзле-кёзле къарайла меннге.
Алада кёреме кесими, кесибизни.
Джазыууму, джазыуубузну кёреме алада.

Сёз тамадады менден.
Тюнгюч джашы,
къартлыкъ джашы да тюлме аны.

Мен келгенде да бар эди Ол.
Мен кетгенде да къаллыкъды Ол.
Сёздю Адам этген бизни,
Халкъ этген да Олду.

Сёздю, Сёздеди, Сёзденди, Сёз блады
ёзюбюз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни.
Хакъ сёз бла Акъ сёзден айырылгъан халкъ,
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ.

КЪУЛ КЪАЛАЙ БОЛУР КАВКАЗ?

Итни иеси барды,
бёрюню уа — Тейриси.
Ит тюлдю, бёрюдю
Тейри халкъны белгиси.

Аю бла итлери
кюрешелле джанлы бла.
Ит этерге, къул этерге
излейдиле аны да.

Хыйла бла, кюч бла да
излейдиле бюгерге.
Улуйду джыйын джанлы,
улуйду къазакъ бёрю,
къараб Кёкге, Тейриге.

Итле кёб бола баралла,
бёрюле уа — аздан аз.
Иш санда тюл — къандады,
иш къанда тюл — джандады:
Тейри адамы хорланмаз.
Тейри халкъы хорланмаз.

Бёрю — тамгъасы болгъан,
Акъ барс — тамгъасы болгъан,
Тюзлюк — къалкъаны болгъан,
къул къалай болур Кавказ?

ДЖАНГЫРМАГЪАН ХАЛКЪ, ЭЛ ДА...

Халкъ къуралады адамладан.
Адамлачады халкъ да.
Ауруула, къартлыкъ, ёлюм
къатылалла анга да.

Ёзге, къанын, джанын да
джангыртханлай турса халкъ,
анга ёлюм къатылмаз,
ол — дуниядан болмаз талкъ.

Окъуу-билим, ангы-эс
бИр оюмгъа келтирелле:
джангырмагъан ким, не да —
джангырмагъан халкъ, эл да —
джукъланалла, ёлелле.

МЕН ДЖАЗ АЛА ИЗЛЕЙМЕ ЁЛЮРГЕ ДА

Мен джаз ала туугъан бир инсанма:
къачхы хауа келишмейди меннге.
Аны амалтын къачхынчы да болгъанма,
хакъсызлыкъдан кетгенме кенгнге.

Апрель айны онекисинде туугъанма —
космонавтиканы кюнюдю ол.
Мени ёзюм, сёзюм да Кёк бла байламлыды,
энчиди меннге буюрулгъан джол.

Сюймеклигим Кёкге да, джазгъа да — 
чексизди, къач бла уа таб тюлдю арам:
ол чакъда къралсыз, къраллыкъсыз да къалгъанбыз,
Ноябрны экиси — сау болмазлыкъ джарам.

Мен джаз ала туугъан бир инсанма,
джаз ала къайытханек Джуртха да сюргюнден.
Эл ашагъан эмегенден къутулгъанма,
джангыз, къутулургъа онг джокъ ёлюмден.

Мен джаз ала туугъан бир инсанма,
келишмейди къачхы хауа неме да.
Болджал джетсе уа — къач алада тюл — 
Мен джаз ала излейме ёлюрге да.

АКЪ ТАУ СЁЗ
“Поэзия философичнее и серьёзнее истории”. Аристотель
“Поэзия и философия должны объединиться”. А Шлегель

Юйюмю ичинде
китабладан сора эм кёб — чыракъладыла.
Юйюмю тёрт мюйюшюнде,
джангы келген келинлеча,
ау тюбюнде сюеледиле ала.
Башымда да, джулдузча, джанады бири.
Мен бек разыма алагъа
юйюмю джарыкъ этгенлери ючюн.

Башха тюрлю чыракъла уа —
джюрек чыракъла — китабладыла.
Аланы джазгъанланы кёбюсюн танымайма.
Ёзге алада джазылгъан Хакъ сёз, Акъ сёз
джарытханлай турадыла джюрегими.

Эм узакъ, эм джууукъ да меннге
Хакъ сёзню Иесиди.
Аны Сёзю джюрегимдеди
эмда табханы тёрюндеди.
Тёбенирекде китаблада уа
мени бек къууандыргъан —
ХАКЪ сёзден чыкъгъан АКЪ сёздю.

Акъ тау сёз
Бир деу акъ къанатлыгъа, къушха ушайды.
Аны башы —
нарт таурухла, нарт сёзле, халкъ джырла, кюуле, ийнарладыла...
Эки аягъы — Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл.
Эки къанаты уа — Къайсын бла Керим.
Узун къуйругъу уа — чыбыкъда ойнучуну къуругъуча — 
Лайпанланы Билалны назмуларын тюшюреди эсге.

Ма ол къанатлы айланады учуб,
не кече, не кюндюз тынгы-тынчлыкъ табмай.
Къалам боллукъ тюгюн
къояр адам кёрмей,
кимге къояргъа билмей,
Минги Тауну тийресинде
айланады учуб.

Учхан къушдан тюк алаллыкъ
шайыр джокъду джаш тёлюде.
Учады акъ къуш —
сызгъыргъаны кёк кюкюрете,
къанат тауушу джер титирете.

Алай а, аны сызгъыргъанын ангылаб,
Ана тилде джууаб къайтараллыкъ,
андан — учхан къушдан — тюк алаллыкъ,
халкъны кёлюн, джазыуун джазаллыкъ
табылмайды адам.

Тёгерек бурула туруб,
аллай адам табылырындан
тюнгюлюб бошаса, акъ къанатлы
учар да тариххе кетер.

Ёзге,
умут юзмегенди акъ къанатлы алкъын.
Джуртха, халкъгъа джит-джити къарай,
учады, таууш эте Кёкден.

Джууаб эшитилмесе да джерден,
Учады акъ къанатлы, учады,
Уятыргъа кюреше халкъны.

Ауазы, къанат тауушу да аны,
эшитилине тургъан къадарда,
барды умут:
джаш тёлюден чыгъар бир Адам
тюк алаллыкъ учхан къушдан —
Андан.

ДЖАЗЫУУНГУ ДЖАЗАРЫКЪСА КЕСИНГ

Джыйын джанлы союмду мени,
къазакъ бёрю — дауум-даууурум.
Къоргъашын тешсе да тёнгегими,
Сёзюме уа джетмез къарыуу.

Кёб болгъандыла итле, уучула... 
Ала къуршоугъа алсала да мени,
Акъ сёзюмю ууучха
джыялмазлыкъларын туралла билиб.

Аны ючюн чабалла меннге.
Мен а къайтарама сорууну-сёзню:
-сиз табынасыз кимге, неге?
Тейригиз а бармыды сизни?

-Тейрибиз — адамды бизни.
Тамгъабыз — тегене, сынджыр.
Сен серине ийме сёзню:
сорууларынг — бютюн къуджур».

Къарайма бу ит къауумгъа:
ала билген джыр —
тегене, сынджыр эмда махтау
аланы берген адамгъа.

Къулну къулуду ит,
адамды аны иеси.
Алай а, адаммыды
дуния мал болгъан Тейриси?!

Итлеге, иелерине да
джийиргениб къарайма мен.
Табигъатыма, Тейриме да
тюз болгъанлай джашайма мен.

Ит болгъанла, къалгъанланы да
излейдиле этерге ит.
Ит болургъа унамагъанланы уа
излейдиле этерге тюб.

Бёрюню кеси, улууу да
итлени алады тынгыларын,
тюшюреди эслерине
бёрю болгъан заманларын.

Ит болуб джаратылсала — 
башха тюрлю болур эди иш:
шашадыла, сезедиле да
болгъанларын амантиш.

Тегене, хуппеги ючюн
ит болгъан бёрюле,
къул болгъан ёзденле...
Болса эди эртдеги кючюм —
барыгъызны чыгъарем кесиб...
Алай а,
таулучукъла джетелле ёсюб:
Къазауат алдады алкъын —
Сен эркин боллукъса, Халкъым.

Дининге, тилинге боллукъса Ие,
джуртунга, джырынга боллукъса Ие.
Сюериксе энчи Юйюнгю-Элинги,
иймезликсе ичге зулмуну, ёлюмню.

Тейри адамы, халкъыса сен,
эркин джашаргъа хакълыса сен.
Барды Ангынг, барды Эсинг — 
Джазыуунгу джазарыкъса кесинг.

БИЯГЪЫ ДЖАГЪАДАН КЪАРАЙ

Кеси кесин джарлы этген бир адам,
мен къарайма хар кюн сайын джагъадан:
Кёз аллымда чайкъалады тенгиз-терк.
Джарсыуларым, бу суу кибик, чексиз кёб.

Джюрегимде чайкъалады терк-тенгиз.
Болмазлыкъгъа, болгъаннга да мен кемсиз
къыйналама. Сюзе-сюзе тюзюмю эм терсими,
талатама къайгъылагъа кесими...

Джазылыб бошагъан эсе къадарым,
тюрлендирирге да джокъ эсе мадарым,
не этеме, сора, къыйнаб джюрекни,
терслеб къралны, адамны, Кёкню...

Терслегенден хайыр джокъду аланы.
Ол бир джагъада кёреме тауланы.
Урады бу хадауус джюрек бекден бек.
Аллымда уа чайкъалады тенгиз-терк...

ПОЭТНИ КЪАДАРЫ

Джуртну Ташын, Терегин
сакълар, джакълар, ба этер.
Башын джарлы этсе да,
Ана тилин бай этер.

адАм саны бла тюл,
Хакъ сёз бла Акъ сёзню
айтханланы саны бла,
Хакъ ючюн кюрешгенни,
сермешгенни саны бла —
тергеледи миллетни
уллулугъу, джолу да.

Хакъ сёз бла Акъ сёздю
миллетни тиллендирген,
миллетни кёллендирген,
тирилтген, бирикдирген,
Хорламгъа да келтирген.

Хакъ сёз бла Акъ сёздю
ётюрюкге, зулмугъа
къаршчы туруб, джарагъан
гитчеге эм уллугъа.

Хакъ сёз бла Акъ сёздю,
буруу болуб палахха,
адамны да, халкъны да
джууукъ этген Аллахха.

Хакъ сёз бла Акъ сёз бла
байлагъан а джазыуун —
ол бойнуна алады
халкъ къайгъысын, джарсыуун.

Хакъ сёз бла Акъ сёз бла
къуллукъ этгенле Хакъгъа,
эркинликни, тюзлюкню
келтиредиле халкъгъа.

Халкъ аланы ангыламай,
халкъ алагъа тынгыламай,
бырнак этиб да къояд,
ёлтюргени да болад.

Аллай кюннге да хазыр
болуб тууады шайыр.
Аллай кюннге да хазыр
болуб тургъанды — шайыр.

Акъ сёзю бла бирге
Шайыр келеди джерге — 
джерде адамны, халкъны
къаратыр ючюн ёрге.

Айтханын эте Хакъны,
ёлюмге да барады
джашатыр ючюн халкъны.

Да алайды поэтни
кёк буюргъан къадары.
Мен да бузмай адетни,
сермешгенлей джашадым.

Юлгюле уа бардыла,
джангыз, айтайым къайсын:
Байрон, Петефи, Лорка,
Кязим, Сымайыл, Къайсын...

Джуртну Ташын, Терегин
шайыр джакълар, ба этер.
Башын джарлы этсе да,
халкъын, тилин бай этер.

КОК-САЙДА БОЛГЪАН ИШНИ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ*

Мен джангы джюрюген сабийчик болуб,
уллула къойну кесгенлеринде,
джарлы джанны джазыкъсыныб,
суучукъ къуйгъан эдим ауузуна.

Джандетге тюшген тёрем болса,
аны ючюн тюшерикме джангыз.

*Сюргюнден — Орта Азиядан — Кавказгъа къайытыргъа эркинлик болуб, джолгъа къурала тебрегеникде, къой кесиб, къурманлыкъ этген эдиле, мангылайыма да бир тамгъачыкъ салгъан эдиле аны къанындан. Ол тамгъачыкъ Акъ сёзюмю мангылайында къызарады энди. Ол къурман малгъа суу ичирген сабий а, энди бериден ары джууукъ бола, не эсе да, ол къойну терк-терк тюшюреди эсге.

ЧЫБЫКЪЛЫКЪДА БЮГЮЛМЕГЕН...

«Къуллукъгъа кирир ючюн, бир кесек къул болайыкъ, бюгюлейик, ары — «Акъ Юйге» - киргенден сора, тюзелирбиз» деб, ол мийик алаша босагъадан атлагъанланы бири да, джангыз бири да, тюзелмегенди артда. Бюгюлгенлей , къул болгъанлай къалыб кетгендиле. Чыбыкълыкъда бюгюлген — тюзелмейди — къатыб къалады. Аны себебли, чыбыкълыкъдан, бюгюлмегенлей, тюз ёсерге керекди. Ол заманда, къазыкълыкъда, киши бюгалмаз.

Чыбыкълыкъда да излелле
сюйгенлерича бюгерге,
бугъоуларын да юзюб,
дагъыда сюелдим ёрге.

Энтда излейле бюгерге —   
къолларындан а келмез:
чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
къазыкълыкъда бюгюлмез.

ДЖАНДЕТ ДА ДЖАХАНИМДИ СЕНСИЗ

Агъаралла таула, кёгереди тенгиз — 
къууан да тур алагъа къарА да.
Алай а, дунья манга къарАды —
джандет да джаханимди сенсиз.

Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа
алай бек насыбсыз болмаз эдиле —
Аллах чамланса да, аланы айырмай,
къойгъан шойду джашаргъа бирге.

Бизни уа айыргъанды къадар.
Бойсунурму джазыугъа джюрек?
Тюбеширге табарбыз мадар,
джабыкъ эсе да арабызда чек.

Дуния намысдан, ахырат азабдан да
кючлюдю сюймеклигим мени.
Дининге, тилинге, халинге да къарамай,
болгъанынгча, сюйгенме сени.

Хоу, дуния намысны, ахырат азабны да
унутдургъанды сюймеклик меннге.
«Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуран» -
джюз тюрлю сагъыш келеди кёлге.

Агъаралла таула, кёгереди тенгиз — 
къууан да тур алагъа къарА да.
Алай а, дунья манга къарАды —
джандет да джандет тюлдю сенсиз.

ОЛ ДУНИЯНГ ДА БОЛУРМУ КЪОЛАЙ?

Башлыгъындан, джамчысындан айырылгъанды халкъым.
Энди уллу, гитче джауумла, джелле да
къатылалла анга, таудан тюзге сюрелле аны...
къалалла атылыб юйле, элле да.

«Таулу тюзде абыныр» дейле.
Дуния малгъа табынады халкъым,
тюзге кетиб, абынады халкъым...
«Сени къутхарлыкъ не болур?»- дейме.

Ана тилинден айырылады халкъым,
Ата джуртундан айырылады халкъым,
тёрт дуниягъа чачылады халкъым,
Тейрисин чамландырады халкъым.

«Эл ашагъан эмегенден Эл Тейриси кючлю»
дегендиле ата-бабала.
Энди Эл да джокъ, Эл Тейриси да джокъ,
аш бола барабыз эмегенлеге.

Къобан да
тауундан не къадар узая барса,
ол къадар тас эте барады кесин.
Адам да
халкъындан, джуртундан айырыла барса,
ол къадар тас эте барады кесин.

Алай а, эм уллу палах — 
халкъ кеси айырылсады элинден, тилинден.
Небизге да кёб тёзген Аллах
чамланса — не къалыр бизден?

Бизге динни, тилни, джуртну да берген,
чамланса, не къалыр бизден?
Ол ючюсюн сакъламагъанны,
ючден дагъаннга таянмагъанны —
Къорурму, къутхарырмы Аллах?

Дин-Тил-Джурт къайгъылы болмай,
дуния малны сюрюб ызындан,
тюзге джайылыб, чачылыб, тас болуб кетсек —
не айтырла кетгенле, келликле да бизге?

Башха къауумла келелле таулагъа.
Ата-бабала аманат этген
джандет джуртну къоюб алагъа,
джуртларындан кёчюб кетген
не айтхын, не этгин таулулагъа?

Башлыгъындан, джамчысындан айырылгъанды халкъым.
Энди уллу, гитче джауумла, джелле да
къатылалла анга, таудан тюзге сюрелле аны...
чачылалла юйле, юйюрле, элле да.

Джокъду насыб дунияда меннге да.
Джазама назму — окъур адам джокъ.
Мен ёлген тилде джазама назму —
Къууандырмайды кёлюмю бир джукъ.

«Сенсе мени насыбым» деб,
чыкъгъан эди биринчи китабым.
Ол насыбым къайда энди мени?
Ёлген тилдеди ахыр китабым.

Ана тилин ёлтюрген халкъ
ол гюнахдан къутулур къалай?
Кеси кесин ёлтюрген халкъ,
ол дуниянг да болурму къолай?

КЪАЗАКЪ БЁРЮ УЛУЙДУ

Ит къауумну къууанчлары уллуду:
джанлыла кеселле бир-бирин.
Къазакъ джюрегим ачы-ачы улуйду,
уялгъандан келеди ёлюрюм.

Душманланы къалтыратхан бёрюле,
итлени кесе элле алгъын.
Энди уа, ассы бола Тейриге,
бир-бирини гырджынын, агъын
кюрешелле юзерге, сыйырыргъа...

Алай бла саналлыкъча сыйлыгъа,
тонаб, талаб кюрешелле бир-бирин...
Билмейдиле уяла не ыйлыгъа,
адетлерин алгъандыла итлени.

Къатышханла бёрюле, итле да,
джыйымдыкъ Эл къуралгъанды аладан.
Душманлагъа, амантишлеге да
эскертмеле саладыла таулада.

Ит къауумгъа къошулгъанды джыйын джанлы,
эркинлигин ауушдургъанды тегене бла сынджыргъа.
Бёрю дегенинг ит болуб, къул болуб, манкъурт болуб,
орман аюню къара табанын кюрешеди джаларгъа.

Джыйын джанлы унутханды Тейрисин,
ит къауум тунчукъдургъанды аны ангысын, эсин.
Ол кёчгенди ит-къул тёреге, халиге,
ит джыйынча, табынады аюге.

Бу джыйымдыкъ ит-бёрю элле чачылыб,
бёрю эс, бёрю ангы мийик Кёкге ачылыб,
джыйын джанлы къайытмаса Тейрисине,
ит-къул болуб къаллыкъды ёресине.

Къазакъ бёрюню къазакъ джюрегим ангылайды.
Кече узуну аны улугъанына тынгылайма.
Джыйын джанлы уа тынгылай болурму анга?
Умут бла къарайма джарыб келген тангнга.

ДЖАРЫКЪ БЛА КЪАРАНГЫ

Акъ сёзню къара сёз бла
айталлыкъмыды адам?
Джарыкъны къарангы бла
салынырмы сураты?

Алай а, къара сёзден да
Акъ сёз турады къараб.
Къарангыда джарыкъча,
кёрюнеди ол кёзге.

Къара сёз къарангыны,
Акъ сёзле джулдузланы
тюшюредиле эсге.

КИМ БЛАСА, ХАЛКЪЫМ, СЕН

Юсюмю джуудум алай,
ёлюкню джуугъан кибик.
Сора, болдум — дуньягъа
джангыдан туугъан кибик.

Тёнгегим болду дженгил,
кёлюм да болду къолай.
Джюрегими, джанымы
джууалсам эди алай...

Ол заманда, ажымсыз,
къанат битиб джюрекге,
юзюб тартыуун джерни,
кетер эдим мен Кёкге.

Къошулурем джанлагъа
Гюнах, харам билмеген.
Айтыр эдим алагъа —
ол Джер деген дуньяда
не къалды мен кёрмеген.

Болалмай кесин тыйыб,
сорса бири, уяла:
«Гъалим болгъандан къыйын
джукъ бармыды дунияда?»,

айтыр эдим мен анга,
нарт айтханны къайтара:
«Адам болгъандан къыйын
бир зат джокъду дунияда».

Инсан хакълары ючюн,
миллет хакълары ючюн,
ёрге турмагъан адам —
адам тюлдю ол алкъын.

Алай а,
инсан хакълары ючюн,
миллет хакълары ючюн
кюрешген да, сермешген да
адам болуб къалалмайд.

Адамгъа тюл, халкъгъа тюл,
къуллукъ этгенле Хакъгъа —
керти, толу адамгъа
аладыла саналгъан.

Къуллукъ этгенле Хакъгъа,
джарарыкъдыла халкъгъа.
Къутхарлыкъла адамны.

Хакъгъа къуллукъ этмеген —
Адам тюлдю ол алкъын,
миллет тюлдю ол алкъын.

Хакъ бламыса, халкъым, сен,
Хакъ бламыса, алан, сен,
Хакъ бламымыса, джюрек, сен?

ОЛ ЧЕКГЕ ДЖЕТГЕНБИЗ БИЗ

«Дин, тил» деген адамгъа,
«Халкъ-Джурт» деген адамгъа,
бир джандет джер Аламда
табыб, ары ийсенг да,
тынгы-тынчлыкъ табмаз ол:
андан да къараб бери,
улугъан кибик бёрю,
хахай этгенлей турур.

Аллай адамды шайыр.
Хакъ сёз ючюн сермеше,
Акъ сёз ючюн кюреше,
шейитлеге къошулур.

Ата джуртду джандет джер,
Ана тилди джандет тил.
Биз аланы тас этсек,
олду бизге ахыр кюн.

Ата джуртду саныбыз,
Ана тилди джаныбыз.
Аладыла бизлеге
ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк.
Тас этсек а аланы, 
болмаз джашау — сейирлик,
къалмаз джашау, сейирлик.

Ол чекге джетгенбиз биз.
Эсибизни джыймасакъ
джардан кетерикбиз биз.

НЕ ЭТГИН

Къадау таш этиб турсам да джюрегими,
Эс къобан, заман къобан, дуния къобан талайла мени.
Джуртда Джангыз Терекге бурулса да сёзюм,
анга да келликди кёзюу...

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг болсала да акъ,
табигъат джорукъдан къайры кетгин!
Не этгин:
джашау, ёлюм да — хакъ.

Къара кюнден джокъду къутулуу.
Ол къатылады адамлагъа, халкълагъа, къраллагъа да.
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да
келеди ахыр кюн.

Алай болса да, адам
кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез.
Келлигин билсе да ахырзаман,
умуту ёлмез.

Ол умут энеди Кёкден.
Алай а, къачан ёллюгюмю
Билеме мен.

Акъ Сёз ёлген кюн
ёллюкме мен да. Ары дери
Джангыз Терегим болады деб къуу,
Къадау Ташым да джарылады деб,
джокъду къоркъуу.

Акъ Сёзю ёлген кюн — 
ёледи, адам къой, халкъ да.
Ана тилин сакъларгъа,
Ата джуртун сакъларгъа,
алагъа
Анагъа-Атагъача къараргъа,-
хар бир джашха, къызгъа да борчду.

Ана тил бла Ата джуртданбыз биз.
Аладанды халкъ, аладыла хакъ.

Аланы сансыз этгеннни,
къансыз-джансыз этгенни —
бизни халкъдан тюлдю тамыры,
бизни халкъдан тюлдю ол.

Кимге джараулу ишле эте эсе,-
ол къауумданды ол.
Дуния малды тейриси да аны.
Кёкню, джерни да, халкъны, тилни да
отуз кюмюшге сатады ол.

Дининден, тилинден, сыйындан, намысындан —
несинден да айырылады ол,
айырылмаз ючюн... тегенеден.
Алтын сынджыр бла
кюмюш тегенеден сора,
башха не керекди итге, итлеге?

Къадау таш этиб турсам да джюрегими,
Эс къобан, заман къобан, дуния къобан талайла мени.
Джуртда Джангыз Терекге бурулса да сёзюм,
къоркъама, анга да джууукълашады деб, кёзюу...

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг болсала да акъ,
табигъат джорукъдан къайры кетгин!
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Не этгин.

АХЫР

Кёк кюкюреген да уятмады аны.
Азан тауушха да уянмады ол.
 Уянмады тартханларында да салах.

«Ата джуртну сатадыла,
Ана тилни къурутадыла —
ай марджа, уяныгъыз, туругъуз!»,-
къуугъун, хахай да тирилтмеди аны.

Неди, билмейме, къобарлыкъ аны.
Сора, тюшдю эсиме:
«Учуз сатлыкъ мал барды»,- деб, шыбырдадым.
«Къайда?»- деб, секириб турду да...

...Кёк ачы чартлаб, урду да,
кюл этди аны.

АКЪ СЁЗНЮ АДАМЫ

Бу дуниядан юлюшлюле да бар.
Ол дуниядан юлюшлюле да бар.
Эки дуниядан юлюшлюле да бар.
Эки дуниядан да юлюшсюзле бар.

Мен а —
дуниядан, ахыратдан да сакъламайма джукъ.
Ёз дуниямы ишлеб кюрешеме.
Сёздю мени дуниям — Акъ сёз.

Сёзледиле мени адамларым.
Мен джазама аланы джазыуларын.
Мени джазыууму джазаллла ала да.

Сёзлени тагъама бир-бирине,
этиб назмула-джууукъла-юйюрле.
«Ушамагъан джукъмайды» - болса да алай,
бирин да этмейме харам.

Хунагъа джарашмагъан таш
бар эсе — устадады палах.
Назмугъа келишмеген сёз
бар эсе — кесимдеди гюнах.

Эки дунияны да къурагъан Аллахды.
Акъсёз сабийкёз дунияны уа
къурарча фахму бергенди шайыргъа,
борч да этгенди анга:
сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа Тилни-Сёзню,
кёргюзтюрге аны байлыгъын, субайлыгъын;
Акъ сёз бла, къанатлы сёз бла
тартаргъа адамны джети къат Кёкге.
Хоу, аллай борч салыннганды поэтге.

Хакъ сёзденди Акъ сёз да.
Поэзияны да юлгюсюдю Къуран.
Хакъ сёз ючюн, Акъ сёз ючюн
поэт джанын этеди къурман.

АкъсЁз кёккЁз сабийкЁл дуниямы,
ачыкъджюрЕк, джаланаЯкъ, джаланбАш дуниямы
къураб, анда турама джашаб.

Дуния намысдан, ахырат азабдан да
къоркъама-къоркъмайма мен:
эки дуниядан да сакъламайма джукъ — 
Акъ Сёзню адамыма мен.

Адам дунияны сёзюме мен.
Сёз дунияны адамыма мен.

БИР ТЮЗ СЁЗ БОЛУР ЮЧЮН АКЪ...

Боз дууадакъ джюджекле да
ёсе келселе боладыла акъ.
Бек фахмулу поэтлени уа
биринчи сёзлери да — акъ.

Алай а, бозара келиб,
артда агъаргъанлагъа да джокъду сёз.
Танг да агъарады, саргъала келиб —   
сёзюнг акъ болгъунчу, ашыкъма да, тёз.

Сёз, агъарыб, къанатлы болгъунчу,
ийме аны джюрекден-уядан.
Къуш бала да къанаты къатхынчы
базмайды кёкге атларгъа къаядан.

Къарангы кёкде джаннганча джулдуз,
акъ сёзге бурулады сезим.
Къарангы кёлню-джюрекни
джарытады шайырны сёзю.

Тюз сёз – Акъ къанатлы сёзге
бурулур ючюн керекди заман.
Сабырлыкъ да керекди. Ангылау да —
джаш фахмугъа джетмезча заран.

Фахму да терекди. Керекди
аны аяргъа, болургъа да сакъ.
Керекди болушлукъ Кёкден да, джерден да — 
бир тюз сёз болур ючюн Акъ.

КИМГЕ, НЕГЕ ЭТЕЛЛЕ КЪУЛЛУКЪ

Шашадыла: ким — джокълукъдан, ким — барлыкъдан.
Джюреклери тарлыкъдан, зарлыкъдан
адамла бир-бирин тутдуралла, тонайла, къыралла...
Хакъдан айырылгъандыла халкъ да, кърал да.

Ала кеслерине къазадыла кёр.
Къайгъы болмагъан табылмазмы бир джер?
Джюрегим джарылады джарлыдан, байдан.
Къайры кетсин адам былайдан?

Кимге, неге этелле къуллукъ
къаламла, къамала да?
Кюелле бушуудан
атала, анала да.

Эки имбашымда эки мёлек
сууабымы, гюнахымы
тохтаусуз кюрешелле джазыб.
Мен да кюрешеме джазыб,
нек этгеними сууаб, гюнах.
Къайдам, не дер,
Къыямат кюн Аллах...

КЪОЛДАН КЕЛГЕННИ ЭТЕЙИК

«Къыямат Кюннге дери мени умметимде Хакъ ючюн сермешген бир къауум боллукъду». Мухаммад алейхиссалам

Биз этейик къолдан келгенни,
Тирилтейик саудан ёлгенни.
Кюрешейик, болмайын тохтау,
шейитлеге салайыкъ махтау.

Тил къазауатда ёлсе шайыр,
джаны Акъ сёзге бурулуб, тынчайыр.
Ата джурту ючюн ёлсе джигит,
халкъы джашаса, ол къалмаз ёлюб.

Дин къазауатда берген да джан,
насыб юлюшюн табар Башындан.
Биз этейик келгенни къолдан — 
кимден къайытмаса да, —   
къайытыр Аллахдан.

«Дин-Тил-Джурт» деб, кюрешген къауум,
Хакъ ючюн сермешген къауум,
ибилис къыйнагъан да — Сиз,
адам сыйлагъан да — Сиз,
Аллах сайлагъан да — Сиз.

Биз къолдан келгенни этейик.
Саудан ёлгенлени тирилтейик.
Шейитлеге салайыкъ махтау.
Ёлюм бла бошалмаз джашау.

Шейит деб а айтадыла кимге?
Аллах берген затланы къоруулай — 
инсан, миллет хакъларын къоруулай,
адамлыкъларын, халкълыкъларын къоруулай,
динлерин-тиллерин-джуртларын къоруулай
ёлгенле — шейитдиле бары.

Аладыла Хакъ джолну баргъан — 
къутхаргъан джанларын, халкъларын да Отдан.
Ол къауумгъа къошулмагъан адам —
адаммыды? Билмейме, къайдам.

Джетген эсек бюгюнлеге биз,
сакъланыб динибиз, тилибиз, джерибиз,
сакъланыб ёзюбюз, бетибиз, атыбыз —
ол къауумну кючюнденди бары.

Ол къауумдан болургъа  меннге да,
насыб этсин уллу Аллах кеси.
Ол къауумну — сауун, ёлгенин да —
дайым джокълаучанды эсим.
 
Саугъа, ёлгеннге да
къаллыкъ тюлдю болмайын Тёре.
Кесиме айтама:
Хакъ ючюн сермешиу — борчду,
борчунгу къалдырмай, тёле.

Иннетинг-сёзюнг-ишинг бла,
керек болса къанынг бла, джанынг бла —
борчунгу къалдырмай, тёле.

ДЖЫЙЫМДЫКЪ ЭЛНИ ЮСЮНДЕН

Европагъа къара:
барады джыйымдыкъ бола,
кёзю къысыкъ бола,
бети уа — къарала.

Джыйымдыкъ Эл алайды:
сакъланмайды берекети, бети,
тозурайды тёреси, адети — 
итле, бёрюле да бир джыйын болалла,
бир сюрюу болалла тонгузла, къойла да.

Джыйымдыкъ Эл алайды:
мал маталлы болады адам.
Айырылмай тебрейди
сууаб-гюнах, халал-харам.

Мени Джуртха бурады эс:
джыйымдыкъ элле тюлмюдюле
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес?

Джыйымдыкъ Эллени къурайдыла
халкъланы къурутур ючюн,
кимни ким болгъанын унутдурур ючюн,
аланы сюрюуге бурур ючюн.

Джыйымдыкъ Элдегиле унутуб тиллерин,
кърал тилге кёчедиле.
Къыйынлыкъны салгъан ким болгъанын сезмей,
бир-бири бла кюрешедиле.

Бютеу дунияны
Джыйымдыкъ Эл этиб кюрешген
бир къара кючле бардыла.
Ала кеслерини миллет къралларын къураб,
къалгъанланы уа къатышдырадыла.

Джыйымдыкъ эллени ёмюрде да
сюймегенди халкъыбыз бизни.
Джыйымдыкъ Эл этиб Батыны
ёлтюредиле ол къара кючле.

Ол къара кючле
Джыйымдыкъ Эллеге, къатышхан дуниягъа,
адам сюрюулеге болаллла башчы.
Адамны адамлыкъдан, халкъны халкълыкъдан
айырадыла ол къара кючле.

Джыйымдыкъ Эллени къурайла, къуралла,
адамланы къурута ангыларын, эслерин.
Халкъланны сюрюулеге буралла,
сюрюучюле бола кеслери.

Уллу халкълагъа да барды къоркъуу,
гитче халкълагъа уа Джыйымдыкъ Эл — ёлюмдю.
Энчи Юй-Эл болургъа кюрешмесек,
Ахыр кюн бизге узаймай келликди. 

АЛИФ. ЛАМ. МИМ

Барады заман
ахыргъа джууукълашдыра бизни.
Алай а, алкъын, барды заман
къутхарыргъа кесибизни.

Аз къалса да, барды заман
бизге болургъа Адам.
Ёзге салмайыкъ болджал:
билмезсе, аджал
джетерин къачан, къайда, къалай.

Юйде, эшикде, джолда — 
къайда да, къачан да,
хазыр болайыкъ тюберге анга.

Тырнакълаб, джашау этерге
юретеди къаяда терек.
Ёлюмге да тыйыншлы тюберге
Андан юренеди джюрек.

Къара танымаса адам,
терекни туруред махдаб.
Алай а, барды Китаб.
Анда да: Алиф. Лам. Мим.
Аланы ангылаталсын ким?

Алиф. Лам. Мим.
Ючден дагъаны джанны.
Киши да тайдыралмаз аны.

Барады заман
ахыргъа джууукълашдыра бизни.
Къачан ангыларыкъды адам
таша магъанасын Сёзню?

КЪОШ ДА БАРА-БАРА...

«Къош да бара-бара тюзеледи»,- дейле.
Мингле бла джылланы барабыз...
Огъай, адам дуниясы ушамайды тюзелирге.
Къалай тюзелир:
кеси къошларына от салыб, чабадыла бирле;
бирле да ол телиликге къарайдыла кенгден;
бирле да чабадыла джукълатыргъа.

Кеси къошуна от салгъан адам улу.
Аллах берген дуниясына от салгъан адам улу.
Дагъыда,
Отха тюшерине тюшюнмеген адам улу...

«Къош да бара-бара тюзеледи» дей,
ахырзаманнга джууукълашабыз, хей.
Шайыр джюрек а болуб къалалмай хош,
кюрешеди тюзелир ючюн къош.

УШАЙБЫЗ НЕГЕ, КИМГЕ

Мен барама ызындан Кюнню,
аны ючюн джарыкъма былай.
Сен а бараса ызындан... кимни,
сен а сюресе ызындан нени —
дуния малгъа ушайса къалай.

ЗАМАН

Алгъын бара эдим аллына Кюнню
Кюн таякълагъа къаблана.
Энди барама ызындан Кюнню
гулош таякъгъа таяна.

ШАЙЫР БЛА КЁК

Чёбден тууаргъа да болурла назмула.
Алай а, ол затха да
разылыкъ керекди Кёкден.

Кёк къатышмай,
Бир джукъ джаратылыргъа джокъду мадар.
Алай  болса да, дегенди Ол:
«Мадар этсегиз, мен этерме къадар».

ДЕФТЕР

Тюзде къалгъан малланы излей,
кече узуну айланнганымда да,
къыйналмагъан эдим быллай бир.
Чалкъы чалгъан сагъатда да,
терлемей эдим туура былай.

Къыйналгъандан къалама эриб.
Мангылайымдан сууча агъады терим.
Тас болгъанды мени дефтерим
адреслери, телефонлары бла.

Меннге бек багъалы телефон номерле
бар эдиле анда. Артыкъсыз да бири.
«Джазгъан эсем а бери...» -
къарайма къагъытлагъа, мектублагъа,
дефтерлеге, китаблагъа...

Табсанг къойма.
«Къой, алан, бет джойма.
Ала сеннгеча, сен да алагъа
алай багъалы эсенг —
табарла сени. Сени координатларынг
бар шойла алада...».

Тюзсе, шохум, алай а...
Мени джангы адресими, телефонуму
ала билмейдиле. Андан сора да,
алагъа Андан Бери сёлешген
къыйынды эмда багъалыды...

«Къой кюлдюрме: багъалыды...
адамдан багъалы бармыды джукъ?
Бир да ажымсыз,
Сюймекликни, адамлыкъны да сынар ючюн,
тас этгенди къадар дефтеринги.

Къайгъылы болуб, сени излеб, табыб,
джазгъанла, сёлешгенле бла — 
ма ала бла бол шох, тенг, джууукъ.
Къалгъанланы уа — излеген къой,
эсге келтирме, сагъыннган да этме».

Шохум тюз айта болур. Алай а,
керекмиди сынау?
Алайсыз да къыйынды джашау.
Аласыз да кёбледен чыкъгъанды кёлюм.
Бири да сёлешмей къойса уа —
ол манга боллукъду ёлюм.
 
Кюрешеме излеб,
тас болгъан дефтерими.

АЧЫЛГЪАН САГЪАТДА ДЖЮРЕК ДА, КЁК ДА

Бу назмуну джаздыргъан къызны
билмейме бир затын да: не динин, не тилин, не атын.
Миллетлигин да билмейме.
Билмейме келгенин къайдан, баргъанын да къайры.

Тенгизденми келе эди чыгъыб,
тауданмы келе эди эниб,
кёкденми келе эди тюшюб — билмейме.

Джюрек халымы айтайым кимге?

Сукъландым Кюннге
анга джылыуун, джарыгъын да берген,
анга алай аяулу тийген.

Сукъландым тенгизге —
башдан аякъ къучакълаб, ийнакълаб,
аны къууандыра, кеси да къууанннган.

Юзмезге да сукъландым джагъада — 
анда джата эди къыз.
Кюн таякъла ба эте эдиле аны,
аякъларын джалай эди тенгиз...

...Ёзюме, сёзюме да битдире къанат,
ташайды кёзден.
Бир кере да кёрмедим аны
андан бери мен.

Джердемиди, Кёкдемиди ол —
билмейме. Алай а,
Тауда, тенгизде, тюзде барсам да,
джети къат Кёкге къарасам да — 
сезгенлей турама аны.

Тюрлендиргенди мени дуниямы:
кёлюмю этгенди чууакъ,
сёзюмю этгенди акъ,
Ташымы этгенди джумшакъ,
Терегими этгенди джашил.

Тюбемей къаллыкъ эсем да анга,
бир кёргеним да насыбды манга.
«Ариулукъ къутхарыр дунияны».
Тюзлюгюне тюшюннгенме аны.

КЪАЗАКЪ БЁРЮГЕ КЪОШУЛ ДА ТАРЫКЪ

Джюрегим урады алай
Бу кенг дуния да этгенча тарлыкъ.
Эшитир эселе (уа) джулдуз бла Ай — 
Къазакъ бёрюге къошул да — тарыкъ. 

Ууакъ къайгъыла биягъынлай
кемиредиле джюрекни.
Урлукъ эсе урсун элия —
неси да башхады  Кёкню.

Джашил терекни — къурт уруб,
ёре турукъ этгенден эсе,
джашаудан алай кетгенден эсе — 
аудурсун элия уруб.

Уллу къайгъыла бла сермеш,
ууакъланы уа — джукъгъа да санама.
Ит джыйынны тенглигине тюшюб,
дараджангы тюшюрме, талашма.

Хакъгъа къуллукъ этген болса да къыйын,
башха джол джокъду шайыргъа.
Тюшюрме къаламны сыйын,
тийирме аны балчыкъгъа.

Бир балчыкъ кёлню тенглигинден тюл,
Тенгиз тенглигинден саналады мийиклиги тауну.
Кёк урсун да этсин мени кюл —
дуния мал бла ёлчелесем Акъ сёзню, джашауну.

Джюрекни тенглигинден тергеледи мийиклиги Сёзню.
Сёз а — тюлдю не тенгиз, не — тау.
Джашауну ёлчеси — ёлюмдю,
ёлюмню ёлчеси да — джашау.

Акъ сёзню уа неди ёлчеси?
Акъ сёзню уа ёлчеси — джюрекди.
Джюрекни ёлчеси уа неди?
Джюрекни уа Акъ сёздю ёлчеси.

Джюрегим урады алай
Бу кенг дуния да этгенча тарлыкъ.
Эшитир эселе (уа) джулдуз бла Ай — 
Къазакъ бёрюге къошул да — тарыкъ.

БОРЧУНГДАН ЧЫКЪ

Юйюрде болады бир адам,
юйюрню ауурлугъун кёлтюрген.
Назмуда да болады бир сёз, бир тизгин
шайыргъа, шийирге да махтау келтирген.

Халкъда да болады бир адам
бютеу халкъны ёрге кёлтюрген.
Китабда да болады бир назму
анга ачхычлыкъ, басхычлыкъ да этген.

Джамагъатда болады бир адам
аны сёзю-башы, кёзю-къашыча кёрюннген.
Китаблада да болады бир Китаб
къалгъанлагъа къыбламалыкъ этген.

Алай а, халкъ бойсунмаса Хакъгъа,
Аны Сёзюн, келечилерин да харам этсе,
къыйынлыкъ джетмей къалырмы анга?
Тюшюннюкдю ол азаб джетсе.

Тюшюннюкмюдю — ол да — соруу.
Тюшюнмез деб да барды къоркъуу.
Алай а, сен борчунгдан чыкъ — 
джердеги, кёкдеги бла да кенгеш:
Хакъ сёзден, Акъ сёзден ал да къарыу,
къауумунг ючюн ёлгюнчю сермеш.

ХАКЪ ПОЭТ А ТЮЛДЮ ОЛ

Адамлыгъын, фахмусун да
кюйдюргенди зарлыкъ.
Аны джыры, назмусу да — 
дуния малды къуру.

Кеси да ушайд малгъа — 
джукъдан тоя билмеген.
Халкъда джокъду бир адам
андан джийиргенмеген.

Бий болургъа кюрешсе да,
къулду халиси, сёзю.
Арбазы, юйю болса да,
садакъачыды (к)ёзю.

Къралны арбасына
илинирге кюрешир.
Аны къара ишин да
махтаб, сыйлаб сёлешир.

Джалынчакъ болур байгъа,
къуллукъчугъа баш урур.
Джыр бла къалмай, алагъа
Ол къул-къарауаш болур.

Джырчы Сымайыл айтхан
Джырчыладан тюлдю ол.
Халкъ поэт аты болса да,
Хакъ поэт а тюлдю ол.

ШАЙЫР ДЕГЕН

Джанланы
кимин нюрден, кимин отдан,
кимин а — топуракъдан
джаратханды дейдиле Аллах.

Мен а,
Ючюсюн да сеземе кесимде,
ючюсю да туралла эсимде.

Аллах биледи
кимге не берлигин.
Ол ючюсюню бирлигиди — 
шайыр деген.

АХЫРНЫ АЛЛЫ
бу тюшню тюннге бурма, Аллах

Басыныбды. Джауарыкъ болур.
Джангур къоркъууун этеди джел да.
Джюрегим да билдиреди аны.
Кёкге тынгылай, шош болгъанды кёл да.

Кюн аманны къаргъалары
Джерде, Кёкде да табалмай тынчлыкъ,
алай болгъанча къадарлары,
къычырыкъ эте, айланалла учуб.

Акъ таула да кёрюнмейле энди.
Аланы басханды булут.
Джашнагъан, кюкюреген а —
келеди джууукъдан, джууукъ.

Кёк кюкюрегени, джашнагъаны сайын,
шын турады илгениб тенгиз да.
Бизни уа, ангыбыз, эсибиз да,
титиремейле, уянмайла бир да.

Аман сокъураннныкъбыз артда уа.
Озгъан джангурну джамчы алыб сюрлюкбюз.
Бошуна къаралмагъанды Кёк:
боллукъну кёб турмай кёрлюкбюз.

Помпеягъа да бурмайбыз эсибизни.
Дуния мал, нафыс хорлагъанды бизни.
Минги Таудан да чыгъады тютюн.
Мени къоркъутхан олду бютюн.

Тамагъын бошлагъанды Кёк да.
Тебрене башлагъанды джер да.
Кюуге буруллукъду джыр да.
Излемейди ийнаныргъа халкъ.

-Не ючюн келликди палах?
-Джашамагъаныбыз ючюн буюргъанча Аллах.
Сакъламагъаныбыз ючюн ол бергенледен джукъну —
динни, тилни, джуртну...

Иймансыз къауум кюледи сёзюме.
Мени уа кёрюнеди кёзюме
кюл тюбюнде джатхан элле, шахарла,
дуниядан тюб болгъан халкъла, къралла.

Ала не ючюн болгъандыла джокъ?
Сорууума джууаб эталгъан джокъ.
Кёк а кюкюрейди, джашнайды.
Таудан да ырхы келе башлайды.

От ырхымыды, суумуду ол?
Джукълагъан къауум, энди хазыр бол
ёлюрге, берирге да джууаб.

Харам-халал, гюнах-сууаб
айырылыр заман джетгенди, келгенди.
Баш Тёреге не дерикбиз энди?

УЧАРГЪА ДЕБ ДЖАРАТЫЛГЪАНДЫ АДАМ

Мен билеме адамла нек учалмагъанларын:
гюнахлары кёбден айырылалмайла джерден,
гюнахлары къоймайла кёлтюрюлюрге ёрге,
аны ючюн учалмайдыла ала Кёкге.

Гюнахсыз шыйыхла уа джюрюйдюле учуб.
Джарыкъча, теркди барыулары.
Джер не бек тартса да, тыялмайды аланы — 
алай кючлюдю къарыулары.

Харамдан, гюнахдан не къадар кенг турсакъ,
халкъны да кюрешсек къутхарыргъа аладан — 
шыйыхлагъача, бизге да битерикди къанат:
учаргъа деб джаратылгъанды адам.

ЧАМ НАЗМУЧУКЪ

Тыйгъыч белгилени къатышдырыб,
мен джазгъанны ангыламазча этелле.
Тыйгъыч белгилени салыб джер-джерге,
Мен джуртха къайытмазча этелле.

Къайры къарасам да — соруула, соруула...
Тыйгъыч белгиле — къайры къарасам да.
Къутулурму соруудан, тыйгъычдан
Шайыр джюрек эки джарылса да?

Мени тилими ангыламайла ала.
Русским языком скажите им:
Тыйгъыч белгилени кесиме, сёзюме да
кесимден иги салаллыкъды ким?

АЙЫРЫЛМАГЪЫЗ КЪАЛАМДАН, КИТАБДАН

Джюреги толу эди джарадан, табдан...
Алай а,
ибилис джорукъ не бек кюрешген эсе да,
айыралмагъанды аны Къаламдан, Китабдан.

Кърал, назмуларын, джырларын да харам этиб,
«халкъны джауу» атха чыгъаргъан эди аны.
Халкъы уа, «Джырчы Сымайыл» деб,
джырларын, зикирлерин да тюшюрмей эди ауузундан.

Сымайылны къурутургъа излеген кърал,
кеси къуруду. Сымайыл а — сауду.
Минги атлы тау да, Къобан атлы суу да,
Джулдуз атлы ана да, «Акътамакъ» атлы   къыз да
Сымайылны кючюнден белгили болдула дуниягъа.

Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан
Халкъ Джырчы эди, Хакъ Поэт эди Сымайыл.

Аны джаны
джырда, зикирде, назмуда эди.
Боракъ эди миннген аты аны,
адеж аты да Гемуда эди...

Айырылмагъаны ючюн Китабдан, Къаламдан
аны хорлаялмадыла не кърал, не заман.

Джырчы Сымайылны осиятындан:
«Айырылмагъыз Къаламдан, Китабдан.
Танытыб хакъ джолну, Хакъны,
аладыла сакъларыкъ халкъны».

КЪАЙДАСЫЗ СИЗ, ТОЛУ АДАМЛА?

Хапары болмагъанны Алиф-ден, Я-дан,
тюлмюдю джюреги сангырау, сокъур?
Джашауу, кетиую да аны дуниядан
хайуанча болур.

«Къара таныгъан» деб, бизни халкъда
окъуй-джаза билгеннге айтмайла къуру.
Таша магъанасын Хакъ сёзню — туру
эталгъанладыла — къара таныгъанла керти.

Окъуй-джаза билмегенледен эсе,
окъуй-джаза билгенледе кёбдю къарангы, джахил.
Аладан кёб чыгъады джангылыч, хата:
огъай, къара таныгъанладан тюлдюле ала.

Ала нени да кёрелле тышын,
ич магъанасындан а хапарсызла ала.
Файгъамбарныкъыча бир сакъал ийселе,
кеслерин муслиман болгъаннга тергейле ала.

Сёзлени бир-бирине такъсала,
назму джазгъаннга санайла кеслерин.
Не аман къарангыдыла ала — 
Хакъгъа бурмайла ангыларын-эслерин.

Алагъа джукъ ангылатхан къыйынды,
ала кеслерине кёрюнелле акъ.
«Сокъур тутханын бек тутар» деб,
бошуна айтмагъанды халкъ.

«Джарым молла дин бузар» деб,
«джарым шайыр тил бузар» деб,
«джарым алим илму бузар» деб,
«джарым башчы Эл бузар» деб,
акъылманла айтханла сынаб.

Алай а, джарымла, джарым адамла
дунияны баралла кючлей.
Былагъа не оноу, хей,
къайдасыз сиз, толу адамла?

Джарым адамлагъа кеслерин
хорлата эселе толу адамла,
сора ала да толу адамла
болмазламы? Къалгъан болмазмы
бу дунияда толу адам?
Аллай чекге джетгенбизми?
Джаныбыз саудан ёлгенбизми?

Соруулу къарайма Кёкге.
Андан энеди ауаз: «Хар къой
кеси аягъындан асылады ёрге.
Башхалагъа болма тёре.
Кесингден башла, башхаланы къой.
Маллагъа къой сынджырны, габдешни.
Кесингден башла джихадны, кюрешни.
Толу адамгъа санай эсенг кесинги».

ДЖАМЧЫМ КЪАРАДЫ, БАШЛЫГЪЫМ А — АКЪ.

Ашыгъадыла: акъ булутла — къууанчха,
къара булутла уа — джаназыгъа.
Не эсе да, кёзюме кёрюнеди алай
кёкде баргъанлагъа къарасам.

Кёкде, джерде да къууанч бла бушуу
аякълашыбла — джарыкъ бла къарангыча.
Андан болур: акъды башлыгъым,
джамчым а — къарады мени.

Джолум да: бирде — акъ, бирде уа — къара.
Сёзюм да: бирде — къайгъы сёз, бирде уа — алгъыш.
Алай а, акъ, къара боллукъ эсе да къыш,
келмей къаллыкъ тюлдю, билебиз аны.

Не болса да, джашайбыз умут бла:
къышдан сора да болур дейбиз джаз.
Барама: атлы, джаяу болсам да,
кимге, неге тюбесем, къалсам да,
джамчым къарады, башлыгъым а — акъ.

Болургъа кюрешсек да сакъ,
билебиз: джашау, ёлюм да — хакъ.

Хазыр болгъанлай, джашаргъа, ёлюрге да,
Ата-бабамча барама джолда:
джамчым къарады, башлыгъым а — акъ.
Джамчым къарады, башлыгъым а — акъ.

Къалюбаладан бери джолдама, келеме.
«Къалайса?»- деб, сорады халкъ.
«Кёрмеймисиз,- дейме алагъа:
джамчым къарады, башлыгъым а — акъ».

КЪАЯДА ТЕРЕК

Зулмуну балтасындан, мычхысындан
къача-къача къаягъа ёрлегенди ол.
Балтааууз, мычхытиш мурдарлагъа
Ол бек джерге тынч чыгъарча, джокъду джол.

Алай а,
Боллукъду къаясы да оюлургъа,
кеси да — шыбыла уруб — джоюлургъа,
джай чилле да боллукъду кюйдюрюрге,
къыш чилле уа — бузлатыргъа, юшютюрге,
Джел, боран да боллукъдула сындырыргъа...
Ёлюмден — мадар джокъ къутулургъа.

Ёзге, тюнгюлюб, джаны саудан ёлюб къалмай,
джашаргъа кюрешеди, къаджыкъмай-талмай.
Джыл узуну бети — нюрге ушаш — джашил.
Кёкге джууукъ болгъан, къалай болур джахил.

Ол, чегетча, бойсунмагъанды зулмугъа.
Аны ючюн ёрлегенди къаягъа.
Сагъышладан, къайгъыладан болуб къалмай мышау,
таш башында да эталады джашау.

Джангыз эсе да, джансыз тюлдю ол.
Джыйын джанлыдан айырылгъан къазакъ бёрюдю ол.
Огъай, джанлы болса да, джанлы тюлдю ол.
Къаяда ёсген бир нарат терекди, нарт терекди ол.

Аллай бек джерде ёссе да ол,
ёлюм ары да табарыкъды джол.
Огъай, ёлюм келлик тюлдю анга джерден не Кёкден.
Ёхтем терекни башха затды ёлтюрген.

Мийикден къараб ол кёреди чегетин,
Зулму аны аямайын кесгенин.
Маджалларын къурутадыла алгъа.
Къынгырлары, джараусузлары къаладыла артха.

Кёб турмайын чегети боллукъду джокъ:
къая терекни джюреги джарылгъан болмаса,
ол бир къуугъун байракъгъа бурулгъан болмаса,
ай медет, къолундан келмейди джукъ.

Терекни хахайына эс бёлмейди не джер, не кёк.
Зулму къолундан къырылады чегет.
Аны кёре джашагъан тынчмыды?
Шайыр джюрекге ушайды къаяда терек.

ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА
Шатха

1
Тенгизле, тюзле да — артда,
таула таба келеме ёрге.
Тюлме арбада не атда,
кеме, къайыкъ да керек тюлле меннге.

Къобанны, Басханны эсе да, келеме ёрге:
ырхыз атаргъа ашыкъгъан чабакъла,
меннге да къыйыкъ-къыйыкъ къарай,
джетиб-джетиб озалла мени.

Сууну ёрге барама джюзюб,
джуртха джууукълаша, чыгъама суудан.
Къараб къарагъынчы кебеди юсюм:
чыммакъ акъ аяз урады таудан.

Былайда джангыртыб абдез,
намазлыкъгъача киреме Джуртха.
Таула кёкге тарталла мени:
Дуниялыкъны атама артха.

Межгитгеча киреме джуртха,
Минги Тау — имамы тауланы.
Къайгъы этме да, джюрек, джукъгъа,
Бир иги тансыкъла аланы.

2

Джанлаб адамла баргъан джолдан,
кийикча, къабыргъаны ёрге илинеме.
Башым, аягъым да джалан —
дунияны, Ауалда-Ахырда`ча, сеземе.

Бу къара сууланы табсам,
акъ суу да керек тюлдю меннге.
Джуртну хауасындан, сууундан татсам,
кёлюм да болады Минги.

Минги Таугъа барама чыгъыб,
Кюн таякъгъа таяна, тюшюмдеча.
Былайда къалыргъа да разыма,
чырмалыб къарына, кебиннгеча.

Межгитни минарасынданча,
Минги Таудан турама къараб.
Эки дунияны арасындача,
бусагъатда алайды халым.

Мен азан къычырама Кёкден,
мен Кёкде къылама намаз.
Джюрекни къанатыса сен,
Аллахны бизге аманатыса сен,
Ата джуртум, джандет джуртум Кавказ.

СЕН КИМГЕ, НЕГЕ ТАБЫНАСА ХАЛКЪЫМ

1
Джаратылгъанча аладан ёзюм,
Таш бла Терекге байланыбды сёзюм.

Ташы, тереги болмагъан джерде,
тауу, къобаны болмагъан джуртда,
къалай джашайды, билмейме, адам.
Айырма, Аллах, энди аладан.

Кюн кюйдюрген тюзледе сюргюнде
Ата джуртуна термиле хар кюнде,
халкъ излей эди кёрюрге тауланы,
къаяланы, чегетлени, сууланы...
сау 14 джылдан кёрдюк аланы.

Кърал —
аллай бир халкъгъа азаб чекдирген,
минг-минг адамны джуртуна термилтген,
минг-минг сабийни, къартны ёлтюрген — 
къалай къалыред оюлмай, чачылмай?

Ачдан, сууукъдан къатхан сабийлени
гюнахларындан къутулур эди къалай?
Ол сабийлени аналарыны
къаргъышлары джетмез эди къалай?

Адамны, халкъны хакъсыз этерге кюрешген,
аны динсиз, тилсиз, джуртсуз этерге кюрешген —
ким да болсун — сокъуранныкъды артда:
ахыры бошаллыкъды аман бла —
тюшерикди отха, кюерикди отда.

2
Бюгюн да барды къоркъуу
динибизге, тилибизге да,
джаннет кибик джерибизге да...
Кимледенми? Кесибизден да.

Биягъыладыла душманлыкъ этген.
Амантишледиле алагъа билеклик этген.
Алай а,
Кесибизде да барды гюнах.
Джашамайбыз буюргъанча Аллах.

Джашамай эсек а, буюргъанча Аллах,
не этерикди келмейин палах.

Айырылгъан Китабдан, Къаламдан — 
айырылады халкълыкъдан, адамлыкъдан,
бурулады сюрюуге, малгъа:
дин да, тил да, джурт да керек тюлдю анга,
тюзлюк, эркинлик да керек тюлдю анга.

Дуния малны сюре ызындан,
ол айырылады дининден, тилинден, джуртундан.
Сыйын, намысын да этеди тас.
Динин, тилин, джуртун да этеди тас.

Аллахха этмеген къуллукъ,
дуния малны болады къулу.
Къулгъа уа Хакъ болмайды керек,
дин, тил, джурт болмайды керек:
аныкъы — сынджыр, тегене, сюек.

Дин, тил, джурт ючюн ол этмейди къазауат.
Аны къазауаты бирди джангыз:
«сынджырым кюмюш болсун,
тегенем алтын болсун,
базук да эти бла болсун».

3
Энтда сынау заман келгенди бизге:
къуллукъ этебиз кимге, неге — 
Тамблабыз боллукъду анга кёре.

Ангы, эс деген къалгъан эсе бизде,
тюшюнюрге, тирилирге боллукъбуз алкъын.
Аллах чамланнган къауумла эсибизде...
Сен кимге, неге табынаса, халкъым?!

ШИМАЛ ДЖОЛДА САГЪЫШЛА

Шимал Джолну Ставангер деген эли,
къачан тохтарыкъды сени джангурунг, джелинг?
Сенде болмайды не акъ къыш, не джай:
джыл чакъларынг — экидиле: джашайса къалай?

Джылны алты айы — джаз, алты айы  — къач.
Мында эки къатха азды табигъатда къууанч.
Джайды дерча — исси кюню джокъ,
къышды дерча — къар ышаны джокъ.

Не да болсун — джауады джангур.
Бир кюню да болмайды джелсиз.
Чайкала къычырыкъ этелле:
чайкъалады, шош болмай, тенгиз.

Алай а, халкъгъа къарасанг мында — 
джандет деген былайыды дерсе.
Джуртларына, джашауларына да — разы:
ышармагъан, кюлмеген кёрмезсе.

Хар юй шорбатда чайкъалады байракъ,
миллет кийимлерин ёчдюле киерге.
Сабийлерин а — бек гитчеликден — 
Шимал Джолну юретелле сюерге.

Башчыларын — патчахларын, бийлерин —
аякъ тюбге атмайла биздеча.
Букъу къондурмай сакълайла тарихлерин,
джюрютелле кеслерин миллетча.

Шимал Джолну халкъына къарасам,
«Эресей былай къачан джашарыкъды?» - дейме.
Болмазлыкъ зат болса да, излейме...
Этер эдим бир затла, кючюм къарыса.

Не этгин,
Шимал Джолда болса да тёнгегим,
Ата джуртдады кёлюм-джюрегим.
Башха халкъладан кемди небиз?
Кёлюмча чайкъалады тенгиз.

ДЖЮРЕК

Чёб чакълы бир къарыуу
джокъду адамны:
сауут-саба къой,
сёз да, кёз да джыгъалла аны.

Аты болса да
уллу, нюрлю, мийик,
джюрегинделле аны
джаныуар, хайуан, кийик.

Халкъ ичинде
аздыла болалгъанла Адам — 
айырылалгъанла
джаныуарлыкъдан, хайуанлыкъдан.

Ёзге,
алай къарыусуз эсе адам,
хазыр эсе болургъа аман,

Къалай учалады да Кёкге?
Джашауун да эте къолай,
Джазалады джазыуун къалай?

Эм уллу къазауат
барады джюрегинде адамны.
Джаралы эте келиб,
эм ахырында — ёлтюреди аны.

Джокъду  джюрекге тынчлыкъ.
Къайгъы уясына ушайды ол.
Къууанчдан, бушуудан да толуду ол.

Джокъду мадары тохтаргъа, солургъа.
Тохтаусуз урады джюрек.
Аны ичинде
джашнайды, кюкюрейди Кёк.

Джер да тебренеди
ичинде аны.
Не къыйынды
джашауу адамны.

Биледи адам
ахырзаманны да келлигин къайдан:
джюрекде барады къазауат...

КЮЧЮК

Ашы эркинди, орну къургъакъды,
дагъыда турады къансыб.
Не этсин зауаллы кючюк — 
анасына болгъанды тансыкъ.

Эгиз къарнашынг да башха джердеди,
сеннге къошулуб джыламаз.
Джарлы анангча энди ёмюрде
сени киши да джаламаз.

Алай болса да — ёсерсиз:
кесигизчала бла биригиб,
сизни ёксюз этген джорукъну
тамырларындан кесерсиз.

АКЪ СЁЗ, САУ БОЛ!

Билмейме,
кишини къутхарырмы сёзюм?
Кесими уа
къутхарады.

Акъ сёз кёлюме-джюрегиме,
Акъ суу, къара суу тёнгегиме
джарагъанча, джарайды.

Акъ сёз —
Кёкню туз-дамыды поэтге.
Андан дуниягъа юлюш этерге
борчлуду шайыр.

Джангыз,
къара кючлеге, къара джюреклеге
Акъ сёзден джокъду хайыр.

Билмейме,
кишини къутхарырмы сёзюм?
Кесими уа
къутхарады.

Джан джуртдан
джер джуртха
келген бир белгиди Акъ сёз.

Мёлек тюлдю ол
Джанымы алыргъа келген.
Джан дарманды ол — 
Джаныма сабырлыкъ,
рахатлыкъ да берген.

Джазыууму Акъ сёз бла
байлагъанды Кёк.
Кёк бла мени арабызда
джокъду энди чек.

Джерден эсе Кёк джууукъду
шайыр адамгъа.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла
айтхан адамгъа.

Акъ сёз — акъ тауча,
къаратады, тартады ёрге.

Шайырлагъа келеди Акъ сёз,
файгъамбарлагъа келгенча Хакъ сёз.

Файгъамбарла болгъанча борчлу
Хакъ сёзню джаяргъа,
шайырла да борчлулла алай
Акъ сёзню джаяргъа.

Хакъ сёз эмда андан чыкъгъа Акъ сёз
къутхарлыкъла адамны, халкъны.
Билгеним себебли аны,
джазама назму.

Аз эсе уа фахму — 
къуру кесими къутхарыр ол.
Меннге, дуниягъа да джарагъанынг ючюн,
Акъ сёз, сау бол.

АКЪ АЙРЫМКАН

1
«Айырылгъанбыз:
айрымкан — тенгизден,
мен а — халкъдан.
Къутулгъанбыз
къайгъыдан, джарсыудан».

Джангылабыз къалай:
Толкъунла айрымканны,
сагъышла шайырны
туралла талай.

Къайда болсакъ да,
бойсунабыз хакъгъа:
Айрымкан тенгиздеди,
шайыр да — халкъда.

2
Акъ сёз — айрымканды,
дуния уа — тенгиз.
Мен джашарем къалай,
поэзия, сенсиз.

3
Айрымкан бла мен.
Джан джокъду башха.
 
Кём-кёк кёк тенгиз тёгерекде.
Суугъа джууукъ болсала,
къанат тюблери кёгере,
учадыла чайкала.
Къанатлы акъ сёз да,
Кёкге джууукълашса,
тюрленеди, нюрленеди алай.

Джандет айрымкан Ай Къала,
дуния боранладан, къайгъыладан
сенсе манга ышыкъ.

Алай а, былайда да
эсимден кетмейди:
Къызыл Къала
эмда дуппур башында
бузоу кютген джашчыкъ.

4
Болмайын талкъ,
сюргюнден къайыталгъан халкъ,
тансыкълай джуртун-джерин,
сюей эди юйюн, элин.

Кёб эди сабий.
Чыпчыкъла терекнича,
тёгерекни толтургъан эдиле ала.
Аланы дауурларын
къатлаб, къайтара эдиле къаяла.

5
Сюргюнден къайыта билген халкъ,
энди джуртунда бола барады талкъ.
Алайгъа джетгенди хал.
Кимди терс: кесибиз, хоншщула, кърал —
билмейме.

Кетебиз къоюб эллени,
джандетге ушаш джерлени.

Ёмюрлени узагъына
бизни сакълагъан тауланы
къоя барабыз. Аланы
кючлейле башхала, башхала.

Ата-бабала джатхан къабырла да,
кешенеле, къалала да,
аланладан къалгъан храмла да,
тарих ташла, къаяла да,
мингджыллыкъ белгиле, элле да,
къарачай атла, къойла, итле да,
джер-суу атла да ана тилде,
Ана тилибиз кеси да,
Ата джуртубуз саулай да,
тарих ызыбыз ёмюрледен келген —
бары къалады кимге?

6
Джаннет джуртубуздан биз
сюрюлгенбиз эки кере.
Кавказ дей хар бир кюнде,
джашагъанбыз сюргюнде
Джуртха тансыкъдан ёле.

Ючюнчю кере уа биз
Джуртдан кетебиз кесибиз,
дуния мал болуб эсибиз.

Дин-Тил-Джурт-Эл ючюн
къазауат этерге унамай,
Аллах бергенни сакъламай,
Аллах буюргъанча джашамай,
тёрт дуниягъа джайылгъанбыз.

Джерин тас этген адам,
Элин тас этген адам,
Тилин тас этген адам —
Саналырмы адамгъа?
Узакъ, джууукъ да анга
демезлеми: факъыра?

7
Ангысы-эси болгъан халкъ,
алгъа къурайды къралын,
анда сора дуниягъа
джайылады адамы.

Керек эселе юлгюле,
къара: чууутха, эрменнге,
къара: юнгюшге, чеченнге...

8
Болмаса къраллыгъы халкъны,
болурму башчысы халкъны
къайгъысын этген аны?

Дини-йиманы бек болмаса халкъны,
окъууу-билими терен болмаса халкъны,
Къалам, Китаб бла болмаса джазыуу халкъны,
ангысы, эси,  саны да ёсерми аны?

9
Хакъ сёз тюшюндюрмеген халкъны,
Акъ сёз тюшюндюрюр къалай?
Толкъунла айрымканны, сагъышла шайырны
тынгы-тынчлыкъ бермей, туралла талай.

КИМДИ ТЕРС?

адам — болур ючюн АДАМ,
Аллах бергенди заман.

Алай а,
келгенден сора да Къуран,
таныгъандан сора да къара,
тюрленмей эсе адам,
нюрленмей эсе адам,
сора, Ахырзаман
не этерикди келмей!

ШАЙЫРНЫ ЮСЮНДЕН

1
Ата джуртдан болса да саны,
Ана тилден болса да къаны,
бош излейсиз шайырны джерде,
Кёкде излерге керекди аны.

2
Шайырны Акъ сёзю — акъ суу,
къара бла джазгъаны — къара суу.
Акъ, къара бла джазса да,
джазгъаны — дарман суу, дууа суу....
не ючюн десенг —
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз.

3
Адамны — сабийи.
Шайырны — шийири.
Шайыр адамда
экиси да барла. 

КЪАРА АЙРЫМКАНДА

-Былайы Шималды:
Кюн кёрмегенлей барама джашаб.
-Къы-бы-ла-да уа
кёремединг кюн?

-Былайы Шималды:
джашайма кёлюм аман бола, аза.
-Атынг Билалды:
къайда болсанг да, къычыр азан.

-Джюрекни къууандырмайды джукъ да.
Былайда межгит да джокъду,
муслиман адам да джокъду — 
къайдан, кимге къычыргъын азан?

Кёзню къууандыргъан джангыз:
Таула эмда тенгиз.

-Тауду минарасы джерни,
Кёкге джууукъ этген бизни.
Эм мийигине чыкъ да,
андан къычыр азан:
ол заманда кёрюрсе —
джокъмуду, бармыды муслиман.

Адамла да эшитирле сени,
мёлекле да эшитирле сени,
Аллах кеси да эшитир сени.

-Айрымкандама.
Кесимден сора, джокъду бир джан.
-Былай къарыусуз да къалай болады адам,
Былай ангысыз да къалай болады адам.
Кесинг эсенг — кесинге къычыр азан.

Къычыргъанлай азан,
къылгъанлай намаз,
сезериксе: сен джангыз тюлсе —
сени эшитирикдиле джер да, Кёк да...
Башха тюрлю боллукъду джюрек да.

-Аягъымда, къолумда да бугъоула —
чыгъар къарыуум джокъду таугъа.
Таугъа, тенгизге болсам эркин,
башыма болсам эркин — 
былайда турмаз эдим мен.

-Бугъоула аякъда, къолда...
аладан ычхынырса, болса да къыйын.
Палах: бугъоуланыбды сени мыйынг —
аны ючюн унамайса тынгыларгъа,
мен айтханны эшитирге, ангыларгъа.

Санама бугъоуланы къолда, аякъда.
Бошму тюшгенле Кёкден сурала, аятла...
Болур ючюн бугъоуладан азат,
къычыр дейме кеси кесинге азан.    

-Азан къычыргъанымы эшитселе,
ашарыкъ бергенлерин къоярыкъдыла меннге.

-Субхан Аллах, къаллай адамса сен?
Къоркъа эсенг — азан къычыр ичингден.
Андан сора боллукъну барырса кёре...
Турма былай, джанынг саудан ёле.

-Мен кертиси бла да турама ёле.
Къарангы тебрегенди кючлей.
Эшитемисе мени, хей!

-Эшитеме. Не этгин:
джашау, ёлюм да — хакъ.
Алай а, джан ёлмейди —
Ийманынга болчу сакъ.

Ахыратынг дуниянгча тар
болмаз, Аллах айтса, иншаллах...
Мени ызымдан къайтар:
Ашхаду...

-Ашхаду ан ля иляhа илля Aллаh
уа ашхаду анна Мухаммадан гъабдуху уа расулюху.

НАЗМУ ТУУАРМЫ, ТУУМАЗМЫ?

Сагъыш этиб, къыйналма бек.
Аны оноуун этерикдиле
Кёк бла джюрек.
Эт, тери да келликдиле,
болса сюек.

АМАНТИШ

Амантиш отуз кюмюшге халкъын, джуртун, бийлигин да сатыб, орус патчахха къул болду. Алай а, патчах аны, ол умут этгенча, Къарачайгъа олий этмеди, ёзге къуру да къоймады. Кесине джууукъ этди, арбазына кюмюш сынджыр бла такъды, алтын тегенеден ашарча этди. Бёрюлеге уугъа чыкъгъан сагъатда, биргесине ала да турду — андан уллу насыб къайда амантиш итге. Бир-бирде уа таша, тахсачы ишлени бардырыргъа таулагъа джибергени да болду.

Бу джол да, буйрукъну тындыра, таугъа ёрледи да Амантиш, джыйын джанлыны тамадасына тюбеди. Аны аман тишинден дженгил огъуна таныдыла.
-Патчахны джумушу бла келгенме. Къоюгъуз патчах бла къазауат этгенни.

Джыйын джанлы бирден эки болургъа унамады.
Амантиш аман тишин кёргюзтюб къоркъутургъа умут этгенинде уа, кесин чачдырыргъа аз къалды. Къулагъын да джыртдырыб, къачыб къутулду.

Патчах аны хапарына тынгылады да, оюмун айтды.
-Сен бизни джаныбызгъа нек кёчген эдинг? Джашаугъа, ашаугъа ычхыныр ючюн. Аланы да терилтирге керекди. Сени аман тишинги кетериб, орнуна алтын тиш салыргъа буюрама. Алтын тишинги кёргенлей огъуна, аланы къарамлары тюрленир. Артха къайыт да, ангылат, кърал бла къабыргъаларын келишдириб, бойсунуб джашасала — кеслерине, бизге да иги. Мен алагъа иги къараргъа сёз береме. Джыйын джанлыны башчысын бир джанына алыб, айт, анга да, сеннгеча, алтын тегене, кюмюш сынджыр хазырды.

Биягъы амантиш джортуб, таула таба ашыкъды. Ёзге бу джол сакълауулла да алды биргесине.

Бёрюле кёрюр кёрмез аны самаркъау эте башладыла:
-Къара амантишге, алтынтиш болуб турады да. Джашаугъа батханды сора.
Башчы джанлы къалабалыкъны тохтатды.
Амантиш аны бир джанына алыб, сёлеширге умут этди, алай а Башчы Бёрю «мени джыйынымдан ташам джокъду, бары да эшитирча айт» деб тохтады.

Не этерик эди Амантиш, айтды патчахны айтханын.
-Сора, биз да сенича патчахха къул болсакъ, бизни да сынджырыбыз кюмюшден боллукъду, тегенебиз а — алтындан. Онла бла къычырымланы чабыб, джортуб айланмай, хазыр ашарыкъны ашаб, керпеслениб  турлукъбуз. Къалай дейсиз, джыйын джанлы?

Джанлыла уа, тиш чакъдыра, къуршоуну къыса тебредиле, ёзге Башчы аланы тохтатды.
-Сен, Амантиш, бизге бир ангылат, сен керти да телимисе, огъесе бизни телигеми санайса? Сынджыр темирденмиди, алтынданмыды — не башхасы барды, къул болуб, ит болуб, бойнунгдан тагъылыб турлукъ эсенг? Эркин джашауубузну сени къул сынджырынга (кюмюшден болса да ол), ит тегененге (алтындан болса да ол), ауушдурлугъубузну ким айтды? Алгъын сен сыйы джюрюген бёрюледен эдинг — Тейринги адамгъа ауушдургъандан сора, халкъынгы, джуртунгу, кесинги баш эркинлигинги да сатхандан сора, ит болуб, бойнунгдан тагъылгъандан сора, итча юргенден сора — не айтыргъа излейсе бизге? Къул болгъан бий, ит болгъан бёрю — сенден джийиргеншли болурму дунияда? Бёрюлени бетлерин джойгъан сатлыкъса сен. Бюгюнден сора, кёзюбюзге тюртюлме. Ненча алтын тиш салдырсанг да,  ёмюр ёмюрге амантишлей къаллыкъса сен.

Ит болгъан бёрю бла эркин джыйын джанлыны арасында келишиу болмазлыгъы ангылашынды. Патчах бла итлери бир джанындан, джыйын джанлы бла къазакъ бёрюле да экинчи джанындан башланнган-баргъан къазауат теренден тереннге, уллудан уллугъа кетди. Аны ахыры къалай бошаллыгъын, къачан бошаллыгъын билген бар эсе, айтсын.

ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ КЕЛТИРЛИКДИ ДЖОЛ

Акъ дуньягъа къараса да кёзюм,
кетериклени бириме мен да.
Не этгин: джашау, ёлюм да — кёзюу.
Айт, бу дуньяда къалалгъан кимди?

Кетгендиле файгъамбарла да.
Джашау, ёлюм да — хакъ.
Нарт сёзню азбарла да,
эсинги тёрюне такъ.

Такъдым. Такъгъанлыкъгъа,
иги болургъа унамайды кёлюм.
Мен Хакъ сёз бла джашагъанлыкъгъа,
Мен Акъ сёз бла джашагъанлыкъгъа,
Ёлюмсюз сёз бла джашагъанлыкъгъа,
меннге тынгы бермейди ёлюм.

Ызымдан мараб айланады,
душманлыкъ этеди кемсиз.
Аурууларын да юсдюреди,
кюрешеди этерге кёлсюз.

Бир — богъурдагъымдан, бир — аягъымдан
алыргъа кюрешеди мени.
Мен а, кёргюзтеме анга
къаяда ёсген терекни.

Таш башында мен да алай
этерге кюрешеме джашау.
Зулмугъа тюл, залимге тюл,
Таш бла Терекге салама махтау.

Къара кюн къоратса да мени,
Акъ сёзюм къалыр деб базама.
Халкъымы джазыуун, кёлюн да джазама:
халкъымды ёлюмсюзлюгюм мени.

Динине, тилине бек болуб халкъым,
Ата джуртунда джашаса —
Къаяда терекге ушаса да,
къаллыкъ тюлдю табмайын хакъын.

Айырылмаса Къаламдан, Китабдан,
сакълаяллыкъды ангысын-эсин.
Юлюшлю боллукъду дуниядан, ахыратдан,
къутхарлыкъды ёлюмден кесин.

Мен сыйлайма Къаламны, Китабны,
аланы ийгеннге этеме къуллукъ..
ёлюмден тюл эсем да къутуллукъ,
билеме, хорларыкъ Кюч барды аны.

Джашау-ёлюу-тирилиу
табигъатны джоругъуду ол.
Эртде-кеч болса да,
Ёлюмсюзлюкге келтирликди джол.

АЛЛАХ АЙТСА

адамны Адам, халкъны да Халкъ этген
Динди, Джуртду, Тилди.
Ала ючюн къазауат этмеген —
эркиши тюлдю.

Алай а, къайсы халкъ да,
Сакълар ючюн динин, тилин,
Джуртунда керекди къураргъа
кесини энчи Юйюн-Элин.

Аны ючюн кюрешмесек биз,
джарытырмы бизни джулдуз бла Ай?
Кёб палахладан ёте келген,
Тас болуб къалмаз Малкъар-Къарачай.
Динин, тилин, джуртун да сакълаб,
джашау этер Малкъар-Къарачай.
Аллах айтса.

ЗАКИЙ

Анга берилгенди фахму
джазаргъа назму.

Хапар джазса да шайыр,
Поэзиягъа болады хайыр.

Къара (сёз) бла джазса да ол,
Акъ сёзге ачады джол.

Анга берилгенди фахму — 
тюз сёзю да болады назму.

АДАМНЫ КЁРЕМЕ АХЫРЫН

Дуния мал адамдан багъалы
болгъан заманлагъа джетдик.
Файгъамбарла да бу дуньяда
джашагъан болурламы керти?

Хакъ сёзге, Акъ сёзге
эс бурмагъанла — кёбден кёб.
Халкъ деген, Эл деген — 
аздан аз: не этсин чамланмайын Кёк.

Дунья болгъанды оюлурча:
келе тургъан палахны къатында
суу ахырзаман, эминала да,
дунья къазауатла, башхала да — 
кёрюннюкдюле оюнча.

Кёб джан ачыса, къырылса да,
Адам улу къалгъанды сау.
Келе тургъан палахдан а
тюб боллукъду бютеу джашау.

Дуния малны сюре ызындан,
кетерикди адам джардан, къаядан.
Алайгъа барады иш акъырын.
Адамны кёреме ахырын.

Алгъа, джайылыб, сюрлюкдю, кюйдюрлюкдю от,
ызы бла къатдырлыкъды сууукъ.
Халкъ Хакъдан не къадар болса узакъ,
ёлюмюне ол къадар болады джууукъ.

Алай а Хакъ сёзге тынгыламагъанла,
Акъ сёзюмеми тынгыларыкъла мени.
Ангыбыз, саныбыз да ёсмей тохтаб,
буруу боллукъ да табылмай аллына ёлюмню,
кетерге ушайбыз дуньядан.

Мал — адамдан багъалы болгъан
къоркъуулу заманлагъа джетдик.
Файгъамбарла да бу дунья да
джашагъан болурламы керти?

ЮЧ КЪАТ НАСЫБЛЫМА

Кёзюнгден, сёзюнгден да
тёгюледи нюр джылыу, джарыкъ.
Хорлатдым кесими сезимге —   
Акъыллы уа тюлме артыкъ.

Кимге файгъамбарлыкъ, кимге сюймеклик
келеди эки джыйырма джылда.
Бир къызны, къадардан да тилей кечмеклик,
къачырдым Шимал деген Джолда.

Кёкден — кимге аят, кимге уа — назму...
Кимге не берлигин биледи Ол.
Берилгеннге тыйыншлы болса фахму,
Кюн таякъча кёрюнеди джол.

Манга уа бютюн чомарт болду джазыу:
къыз да, сюймеклик да, назму да бирге.
Ючюсюн да аланы
махтау салыб, ётдюрдюм тёрге.

Ол ючюсюнден кетсе да бири,
къара кюн келликди манга, Тейри.
Экиси кетсе уа аладан,
татыу къалмаз манга джашаудан.

Ючюсю да кетселе уа,
ол кюн манга тартыллыкъды салах.
Алай а,
ол юч насыбны манга берген Аллах,
аланы сыйырыб къоймаз менден.

Ёзге, къууанчымы ичде тыяйым,
джыламай къалмайды къууаннган асры.
Насыблыма деб къычырыб, болмайым ассы:
насыбсызла да кёбдюле халкъда.

Ол юч насыбым болгъан къадарда,
Тыш джуртда да болмазма мугур.
Къоймагъаны ючюн мени джангыз,
Уллу Аллахха этеме шукур.

ШИМАЛДА

Джаз да кетди, джай да кетди,
кёз ачдырмай джел, джангур, булут.
Табигъатны джокъ эсе дерти —
энди къачдан этеме умут.

Унутдурурча аман джазны, джайны,
Бир ариу къач келир эсе уа.
Бишген кёгетин да, къызгъанмай,
Меничалагъа берир эсе уа.

Иги джора да игиди.
Тюзю, къачны сюймейме мен,
тюшедиле да эсиме
...28-чи джылны къачы,
...43-чю джылны къачы...

Ноябрны экисин унутурбуз къалай.
Огъай, къачдан да сакъламайма джукъ.
Ишими эталсам къолай,
Кёкге болалсам джууукъ,
къалгъан бары тюзеле барыр...

Джаз да кетди, джай да кетди.
Къач да тубаны, шылпысы бла джетди.
Къалмагъанды ышаныу кюннге.
Не келтирир къышым да меннге?

40 ДЖЫЛГЪА ДЕРИ ЭМДА СОРА

Акъ сёзню 40 джылына дери,
Хакъ сёзню 40 джылындан сора
айталлыкъды адам.

40 джылына дери Хакъ сёз айтханнга,
40 джылындан сора Акъ сёз айтханнга
ийнанмайма мен.

ТЕЙРИ БЛА СЁЛЕШЕМЕ

Арыгъанма быллай бир,
билмейме, неден.
Ёлюмден да къоркъмазча,
къалай болдум мен?

Джашаудан да, джанымдан да
къалай тойдум мен?
Элими да, Халкъымы да
къалай къойдум мен?

Кёлюнг чыкъса адамладан,
сууусанг халкъдан,
джарыкъ уруб кёралмасанг
Гъарбдан не Шаркъдан,

Сора, сен таугъа кетесе,
не абрек болуб,
не да, излей акъ маралны,
Бийнёгер болуб.

Неда сен Таугъа кетесе,
(тюзге тюл, Таугъа!),
файгъамбарча джарыкъ излей,
джанлагъа, джаннга.

Мен Кёкге къараб, айтама:
«Не ал кесинге,
не да тынчлыкъ, сабырлыкъ
бир бер кёлюме.

Къанамат да, Бийнёгер да
болуб кёрдюм мен.
Миллетиме дарман, тюзлюк
табалмадым мен.

Кесимден да, халкъымдан да
чыкъгъанды кёлюм.
Адамынга бир эс табдыр,
не да — бер ёлюм».

ТЮБЕШИУ

Болмагъанлай эсде-бусда,
тюртюлдюм да сеннге бусда,
таблыкъ тюшдю сёлеширге.
Биз келишдик тюбеширге.

Тюбешиуге келялмадым,
сен келгенменг — билялмадым.
Табалмадым артда сени,
ауласам да бютеу Джерни.

Сюйсенг джыла, сюйсенг джырла —
терк кетдиле ётюб джылла.

...Китаб окъуй, мынчакъ тарта,
учакъ бла кетиб бара,
къулагъыма келди ауаз,
таныш ауаз, татлы ауаз:

-Молла болуб тураса да,
огъесе, атымы айтыб,
мынчакъ алаймы тартаса?

Ма алай тюбедик Кёкде.
Тюшгенлей а келиб джерге,
бир сыпатсыз чабыб джетди,
сени уппа-чуппа этди,
къойнуна къысыб кетди.

Бу тюнюммюдю, керти,
огъесе, тюшюм болурму?
Тынгы джокъ Кёкде, джерде:
Ай мени джолум болурму?

Терслейим энди кимни?
Излейим энди кимни?
Джокъду насыбым мени...
Зынгырдады телефон.

Кёкден, джерден эсе да,
Биягъы ауаз келди,
биягъы ауаз кюлдю.
 
Джюрек хорлады мени,
башым къалды палахха:
джол ачылды гюнахха...
Къайдан да кёрдюм сени!

БИЗ ЭТЕЙИК КЪОЛДАН КЕЛГЕННИ
"Народ, пренебрегающий своей свободой ради безопасности, не достоин ни того, ни другого".

Эте барайыкъ къолдан келгенни,
сыйы джокъду саудан ёлгенни.
Диннге, тилге, джуртха да болайыкъ бек.
Къара: къаяда да ёсалады терек,
къыш, джай чиллеге да чыдай,
бораннга, элиягъа да чыдай...

Кырдык а?
Не бек сюеди джашауну кырдык.
Ненча кере биз аны чалдыкъ, къырдыкъ,
Анча кере ол да чыгъа джангыдан.

Юлюш этерча бола джанымдан,
къарайма кырдыкга, ташха, терекге да.
Ангыгъа, джюрекге да
озуб джетерикди ала берген дерс.

Бар эсе бизде миллет ангы, эс — 
унутурбуз зулмуну, сюргюнню къалай?
Биле-биле атласакъ а терс,
Джолубуз, джашауубуз болурму къолай?

Тюзледен къуюлгъан джауладан
Тау джуртубуз сакълагъанды бизни.
Бюгюн да, айырылсакъ тауладан,
неда дунияны бошласакъ таулагъа — 
уллу халкъла джутарыкъла бизни.

«Таулу тюзде абыныр» деб,
билмейми айтханды Хамзат Батырбек.
Диннге, Тилге, Джуртха да болмасакъ бек
айыб болур кырдыкдан, ташдан, терекден да...

Ала уялтхан бла къалмай, джети къат Кёкден да
келирге боллукъду палах:
Ол бергенни сакъламасакъ,
Ол айтханча атламасакъ,
чамланмай турурму Аллах?

Дин-Тил-Джурт ючюн ёлгенле,
халкъны намысы, сыйы ючюн ёлгенле,
инсан, миллет хакълары ючюн ёлгенле —
джангыз аладыла шейитле.

Динин-тилин-джуртун сакъламагъан халкъ,
къалай къалыр болмайын талкъ?

Джашау эсе — 
джуртубузда динибиз, тилибиз бла,
намысыбыз, сыйыбыз, тёребиз бла.

Ёлюу эсе —
намысыбыз, сыйыбыз ючюн,
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн — 
Хакъыбыз ючюн, Халкъыбыз ючюн
кюреше, сермеше, къазауат эте...

Биз этейик къолдан келгенни.
Сыйы джокъду саудан ёлгенни.

ДЖУЛДУЗ ДЖАШАСЫН КЁКДЕ

Джерге тюшген джулдуз
не болады тас, не болады таш.
Андан эсе, болгъанлай баш,
Бизни да къарата ёрге,
джашасын Кёкде.
Алай игиди кесине, бизге да.

КЪЫЙЫНДЫ АНГЫЛАГЪАН АДАМНЫ

Керексиз сагъышла кючлейле эсими..
Ууакъ къайгъыла талайла джюрегими.
Ой нечик бош затлагъа иеме заманнны.
Къыйынды ангылагъан адамны.

ОТДАН ЧЫКЪ ДА...

«Отдан чыкъ да — джалынннга»
Дегенча болду ишим.
Болушалмаз джаныма
Аллахдан башха киши.

Шаркъда болдум — от, тютюн,
Баты — къурум эм джалын.
Болалырмамы таза
джетгинчиннге аджалым.

Ууатхандыла Ташны,
кесгендиле Терекни:
Тютюн, джалын эм къурум
басханла тёгерекни.

Харам ишле, гюнахла
къаралтсала джюрекни,
къутулмазса аладан,
джуугъанлыкъгъа тёнгекни.

Джуугъанлыкъгъа ёлюкню,
джууалмазса гюнахын.
Ахырат, дунья да джокъ
унутханнга Аллахын.

Дуньядан ахыратха
келтирмейин къоймаз джол.
«Отдан чыкъ да — джалыннга».
Дегенча болса уа ол...

Къой, тохтайым былайда.
Ёлмегенме: джаным — сау.
Зикир бла Орайда
бир-бирине тюлле джау.

Кязим бла Сымайыл
къойгъанла бизге фикир:
къанатлары джюрекни —
Орайда бла Зикир.

Къууанайыкъ хар кюннге,
закийлеге ушайыкъ.
Дуньяладан юлюшлю
болур кибик джашайыкъ.

ТУРЛУКЪДУ ДЖАШАБ ПОЭТ

Акъбет, кёккёз, сарычач
норвей къызланы кёрсем,
алан къызла кёзюме
кёрюнедиле мени.

Оразама. Алай а,
ол ариу къызла ючюн
берирге да разыма
Аллах берген джанымы.

Аллах берген джанымы
Борчлу эсем а берирге
джангыз Аллах ючюннге -
сора, аджашханма мен.

Ариулукъгъа къарагъан
тюшерми джаханимге?
Алай эсе, джандетде
табылмаз меннге орун.

Акъбет, кёккёз, сарычач
норвей къызланы кёрсем,
джазгъа бурулады къач...
Шимал джанында ёлсем,

бири джылар аладан,
«кимге къойдунг мени»,- деб.
Юлюшюмю джашаудан
мен алгъанма. «Ёлдю»,- деб,

къыйналмагъыз поэтге.
Ёлмейдиле поэтле.
Джаханюмде, джандетде да
табалмазсыз аланы.

Акъбет, кёккёз, сарычач
къызланы арасында,
Акъбет, кёккёз, сарычач
кюнлени арасында,
Акъбет, кёккёз, сарычач
сёзлени арасында -

ариулукъ болгъан джерде
джашарыкъды шайыр джан.
Дунияда ариулукъну
махтарыкъды шайыр джан.

Сюймеклик — ёзю аны,
Сюймеклик — сёзю аны,
сюймеклик — джаны аны.

Ариулукъ болгъан джерде,
Сюймеклик болгъан джерде,
ёкюл бола алагъа,
турлукъду джашаб поэт.

ДЖАЗЫУУБУЗНУ ДЖАЗАЛЫРБЫЗМЫ КЕСИБИЗ

Кетеди джашаудан тамада тёлю, къыйынлы тёлю.

Тутмакъдан, къазауатдан, сюргюнден
Джуртларына сау къайыталгъанла,
адам ашаучу 20-чы эмеген ёмюрден
къутулалгъанла, сау къалалгъанла — 
кетедиле, тауусуладыла ала да.

20-чы ёмюрде алагъа джетген къыйынлыкъны
джаза, кёб къалам сыннганды ачыдан, ачыудан.
Толусу бла тюзлюгюн, хакъын табмагъанлай,
Кетеди ол къыйынлы тёлю джашаудан.

Ибилис джорукъну зулмусу, ётюрюгю, джалгъан дауу
джаханимдеча тутханды адамланы, халкъланы.
Мен сорама ёлгенлеге, саулагъа да къарай,
Мен сорама джети къат Кёкге, джерге да къарай:
джазыуун алай джазгъан кесимиди адам,
огъесе, Кёкню оноуумуду ол?

Кетеди джашаудан тамада тёлю, къыйынлы тёлю.
Джюреклери джарадан, табдан толу адамла кетелле.
Бир ёмюр, бур дуния кетеди ала бла.
Кёб зат айтылмай къалады ташада.

20-чы ёмюрде къалгъанды халкъны маджалы.
Ол къауум — зулму бла сермеше табханды аджалын.
«Зулмугъа бойсуннганла къалгъан эдик артха»,-
деучен эдиле ёле тургъан къартла.

Минг-минг адам ёлгенди тутмакъда,
минг-минг адам ёлгенди къазауатда,
минг-минг адам ёлгенди сюргюнде...

Джюрексине ол затлагъа хар кюнде,
Ибилис джорукъдан къутулгъанла да,
ёледиле, тауусуладыла энди.
Кетеди джашаудан тамада тёлю, къыйынлы тёлю.
Аланы ашыра тамблабызгъа этеме сагъыш:

Бизни уа не сакълай болур алда?
Сакъланырмы миллет ангыбыз, эсибиз?
Джазыуубузну джазалырбызмы ккесибиз?

СЁЗНЮ ЮСЮНДЕН
 
аль-Фуркан (Различение)
Во имя Аллаха, Милостивого, Милосердного!
1. Благословен Тот, Кто ниспослал Своему рабу Различение (Коран), чтобы он предостерег миры.
 

В начале было Слово, и Слово было у Бога и слово было Бог. Оно было вначале у Бога. Всё через него начало быть, и без Него ничто не начало быть, что начало быть. В Нём была Жизнь...
Евангелие от Иоанна I, 1-4
«Перевести эту истину на простой русский язык можно просто. Бог в нашем мире существует показывает себя в форме Слова, Писания, Благовествования, Корана. Еще, проще говоря, с помощью слова Бог дает человеку возможность сделать осознанный выбор между Божественным и Дьявольским. Бог дает возможность отличить и различать с каким человеком вы имеете дело. Кем и чем он ведется в своих поступках и суждениях - Богом или Сатаной. Лжет он или говорит словом истинным. Поступает ли он по Слову Истины. Не даром мусульмане говорят что Коран дан как различение. Они говорят именно о том даре который позволяет увидеть Иблиса в образе человека. Потому как все в этом мире происходит и творится руками людей, но по воле Бога, и лишь видящий и чтящий Слово способен увидеть Сатану и совладать с ним. Помните что только Слово поможет совладать с человеком лжи. Загнав его в тюрьму собственной лжи, приоткройте дверь, и Дьявол выйдет из него...». Константин Свет.

" Назму деген накъырда тюлдю,
Джюрекге эшик ачады"
Джырчы Сымайыл

СЁЗ оюн тюлдю. Сёзде барды ЁЗ. Адамны кёзюнден джюреги къараб тургъанча, халкъны да тилинден-сёзюнден тини-ёзю къараб турады. Хоу, СЁЗдеди ЁЗ. Сёзден башланнганды дуния да, адам да. ХАКЪ сёзденди, ХАКЪ сёздеди АКЪ сёз да. Аны себебли, сёзге бир бош затхача къараргъа джарамайды.

СЁЗде кёрюнеди джети къат Кёк да, джети къат джер да, джети къат джюрек да, Ауал да, Ахыр да. Сёзюне керти болмагъандан уллу сыйсызлыкъ болурму? Сёзюн-тилин тас этген халкъ — дуниядан болады талкъ. СЁЗ — ЁЗ; ХАКЪ сёз — АКЪ сёз. Быланы магъаналары бек теренди, кёб къатлыды.

ЁЗ:

1 – собственная сущность; сам.
2.суть, существо, квитэссенция, содержание.
3.сок; клеточный сок.
4.сердцевина.
5.стержень.
6.родной.
7.собственный.
8.настоящий, натуральный, чистый.
9.ёзден – оригинал, подлинник.
10.ёзденлик – оригинальность, самобытность.
11. ёзден – свободный.

ХАКЪ:
Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога.

АКЪ СЁЗ:
Акъ сёз — Хакъ сёзден  чыкъгъан сёз, Хакъгъа джууукълашдыргъан сёз; керти сёз, тюз сёз, таза сёз, иги сёз, ариу сёз, эркин сёз, кёллендирген сёз, назму сёз; поэзия.
КЪАРА:
Бу сёзден кёб тюрлю магъанасы болгъан сёз болмаз. Халкъны кёбюсю аны «чёрный» дегенча ангылаб къояды. «Уллу», «кючлю», «таза», «сыйлы» деген магъаналарына уа эс бурмайдыла. Алай а, бизни сёзюбюз СЁЗню юсюнден болгъаны себебли, «къараны» бизге джууукъ магъанасына къарайыкъ.

«Бир «къара таныса» деб, дыгалас этебиз» - ёмюрден бери бизни халкъда джюрюген сёздю бу. Сабийлерин окъутургъа, «къара танытыргъа» дыгалас этгендиле адамла. «Къара таныгъан» кимди? Къуранны харифлерине юреннген, аны окъуй билгеннге да айтхандыла «къара таныгъан» деб. Экинчи магъанасы уа аны — уллу магъанасы, таша магъанасы — «Аллахны сёзюн ангылагъан» деген оюмгъа келеди. Къара таныгъан — уллу, кючлю, таза, керти, сыйлы Сёзню — Хакъ сёзню сезген, таныгъан, окъугъан, билген, ангылагъан адамды. Кераматы болгъан адамды къара таныгъан. Аллайла алимлени ичинде да из тюбейдиле. Къара таныгъан ол — Сёзню тышын кёрген бла къалмай, аны ич магъанасын, таша магъанасын, ёзюн кёрген адамды. Аны себебли, аллай уллулукъгъа джетген адамны уллу харифле бла джазаргъа излейме: КЪАРА ТАНЫГЪАН.
Джазгъанмы этебиз, айтханмы этебиз, Сёзге тыйыншлы болайыкъ. Эсде тутайыкъ аны назму, хапар джазсакъ да. Акъ сёз да Хакъ сёзденди. Акъ сёзню да борчу — адамны Хакъгъа джууукълашдырыуду. Аны унутхан — Поэт болаллыкъ тюлдю, сёзю Акъ сёз болаллыкъ тюлдю.   

СЕН КЪАЙДА ДЖАШАЙСА?

«Сен къайда джашайса?» деб, сорадыла.
Этеме джууаб:
бир-бирде — джерде,
бир-бирде — Кёкде,
кёбюсюне — чекде.

Кёбюсюне — чекде:
чегинде
джер бла Кёкню,
Хакъ сёз бла Акъ сёзню,
танг бла кечени,
джин бла мёлекни,
джан бла тёнгекни,
джаныуар бла адамны,
джашау бла ёлюмню,
халал бла харамны,
сууаб бла гюнахны,
батырлыкъ бла къызбайлыкъны,
бий бла къулну,
таш бла агъачны,
джаз бла къачны,
ауал бла ахырны
дуния бла ахыратны...

ХАЗЫРБЫЗМЫ АЛЛАЙ КЮННГЕ БИЗ

Кесими ёлдю, ёлтюргенми этдиле —
не эсе да, СССР джокъ болду.
Аны къурагъанланы туудукълары чачдыла аны.

Боллукъмуду анга ёлгенди дерге,
Гюнахы къурусун дерге да боллукъмуду, къайдам.
Джылауун этерге да керекмиди аны?

Ол чачылгъанында къуралды 15 кърал.
Алада джашау къалайды, къалайды хал? 

Боллукъ болгъанды СССР-ге.
Энди мен къоркъама Эресейге.
Ол да боллукъду чачылыргъа,
аны да боллукъдула чачаргъа.

СССРибиз оюлгъанча, оюлса Эресейибиз...
Хазырбызмы аллай кюннге биз?

Кърал оюлса — кимлеге тюшер аш?
Ким — къалыр тюбде, ким — болур баш.
Ким — бий болур, ким — къул-къарауаш.

Къыйынлыкъла — къош-къош джетерле:
адамла, халкъла да азаб чегерле.
Аз санлы, бириге да билмеген къауумла — 
динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалырла.

Илинмек аджал не ассимиле палах къурутур аланы.
Сынауду — къуралыуу, чачылыуу да къралны.
Неге да тыйыншлы тюбер ючюн — керекди хазырлыкъ.
Хазыр болмагъанлагъа джетеди джазыкълыкъ.

Ийнанмайыкъ, ышанмайыкъ Гъарбха не Шаркъгъа:
Иман, билим, бирлик болмасала халкъда,
келлик тюлдю бир джерден да (Кёкден да!) болушлукъ.
Сюрюуге керекмиди азатлыкъ, бошлукъ?

Эркинлик керЕкди — сюрюуге тюл — Халкъгъа:
бойсуннган къауумгъа — зулмугъа тюл — Хакъгъа.
Сюрюубюзмю, огъесе, Халкъбызмы биз?
Бармыды динибиз, тилибиз, джерибиз?

Бар эсе уа —
ала ючюн этебизми къазауат?
Ол ючюсюню бирлигиди Халкъ.
Ангылайбызмы аны?

Дин, Тил, Джурт берилгенди бизге Аллахдан.
Ол ючюсюн джетдиргенле бизге ата-бабала.
Сакъламасакъ а ол ючюсюн биз —
Халкъдан сюрюуге буруллукъбуз биз.

Хазыр дин, тил, джурт джетгенле бизге.
Аланы тас эте, джайылсакъ тюзге,
ит къауумла чачарыкъла бизни,
сыйсыз джашау, ёлюм сакълайла бизни.

Этмегеннге Дин-Тил-Джурт ючюн къазауат —
джокъду не дуния, не ахырат.
Сынаулагъа хазырбызмы биз?
Халкъбызмы, сюрюубюзмю биз?

КЕРЕК БОЛУР ЭНДИ МАНГА

«Джыджымны узуну, сёзню къысхасы»
деген халкъдан эдим мен.
Арт кёзюуде тюрленнгенме,
болгъанлыкъгъа джаным сау-эсен.

Кюнюм къысхагъа айланнганды,
сёзюм а — узуннга.
Шайырны къоюб, джазыучу дерге
керек болур энди манга.

ТЮЛ ЭСЕ УА АЛАЙ...

Назму — тюлдю Хакъ сёз, Алхам.
Алай а, джаралы джюрекге
Акъ сёз да болады балхам.

Къара ханс сыннган сюекге джарагъанча,
Акъ сёз сыннган кёлге джарайды алай.
Игиликге, джигитликге, мийикликге, эркинликге
учундурады Акъ сёз адамны.

Джыгъылгъанны — сюелирге,
сюелгенни — джюрюрге,
джюрюгенни — учаргъа
кёллендиреди Акъ сёз.

Тюл эсе уа алай,
сора, Акъ сёз тюлдю ол.

СОРУУГЪА ДЖУУАБ

Хакъ сёзню ангыламагъанла,
Акъ сёзнюмю ангыларыкъдыла.
Аллахха тынгыламагъанла,
Шайыргъамы тынгыларыкъдыла.

Сёзге тынгыламагъанла бла,
Сёз ангыламагъанла бла
керекмиди сёлеширге,
керекмиди кюреширге?

Сёзге сый бермегенле,
«Сёз — Кёкденди» демегенле,
Хакъ сёзден, Акъ сёзден да болгъанлА кери — 
не джазыкъдыла ала,
нюрден эсе отну сайлагъан
иймансыз къауумдандыла ала.

Керекмиди ала бла кюреширге,
керекмиди ала бла сёлеширге?

Керекди. Хакъ джолгъа, Акъ джолгъа
бир-экиси къайытса да,
Ол да хайырды.

Къалам кючлюдю къурчдан.
Мен чыгъайым борчдан
джазайым да китабымы.
Джюреклери сангыраула, сокъурла
окъурламы аны? Къайдам.

Алай болса да,
мен чыгъайым борчдан —
заманым аздан аз.
Кимге «окъу» деб,
кимге уа «джаз» деб,
Кёкден келгенди ауаз.

Джазама, бойсуна Ауазгъа.
Сёзюм, кесим да чыгъарбызмы джазгъа —
Билмейме.
Хакъ джолну, Акъ джолну барама,
ахырын а кёрмейме.

Мен ёллюк болурма джолда,
бара тургъанлай алгъа.
Джерде уа къаллыкъды кимим?
Къаллыкъды Сёзюм...

Экили болсам да анга,
нюр джарыкъгъа ачыб джюрекни,
бойсуна буйругъуна Кёкню,
назму джаза, чыгъама тангнга.

ТУТМАКЪДА

Джалгъан дау айтылыб,
тыш къралда тюшдюм тюрмеге.
«Кёлсюзлюк келишмез эрлеге»,-
кеси кесиме этдим айыб.

Эсиме тюшдю джалгъан дау бла
халкъым туугъан джуртундан сюрюлгени,
анда да зулмудан, ачлыкъдан
джарымы къырылгъаны, ёлгени.

Терслигинг болмагъанлай терсленсенг — 
ол бек ауур тиеди джюрекге.
«Я Аллах, мени бла эсенг Сен,
бир болуш»,- деб, къарадым Кёкге.

«Къыйынлыкъгъа тюшгюнчю,
бир да сагъынмай эдинг мени...»,-
къабырдача кючледи шошлукъ.
Сора ангыладым: Кёкден да
келлик тюлдю манга болушлукъ.

Джер тюбюнде къалдым джангызлай.
Тёрт дунияны орнуна,
тёрт сууукъ бетон къабыргъа энди...
Амалсыздан барама джангызгъа.

Кёз туурамда темир эшик.
Бетон полда бир эски тёшек.
Бир мутхуз чыракъ башымда —
ол да темир ауну ичинде.

Тутмакъгъа ушайды чыракъ да,
темир чалдышдан къарайды.
Зауаллы кеси тутмакъ джашаугъа
юреннгеннге  да ушайды.

«Сен да бираз турсанг былайда,
тар джашаугъа юренниксе.
Ёлмесенг, чыгъарса былайдан,
ёлсенг да, чыгъарса былайдан,
аллай мадар джокъду меннге уа...».

Сёлешебиз чыракъ бла мен.
Ётедиле кюнле, кечеле.
Кюн джарыкъ, Ай джарыкъ да джокъ.
Келген, сёлешген да джокъ меннге.

Къалам, къагъыт да бермейле меннге,
джукъ джазаргъа джокъду мадарым.
Алай болду эсе къадарым,
таянайым, айт,  кимге, неге?

Болушлукъгъа келеди Акъ сёз — 
Джер тюбюнде да табды мени:
Тыгъырыкъ да кенгирек болду,
джарыгъыракъ болду тёгерек да,
джюрек да сабырлыкъдан толду.

Бу камерада ючеуленбиз энди:
чыракъ, Акъ сёз эмда мен кесим.
Сёлешеме ала бла. «Шашханды» деб,
дохтургъа джюрютелле мени.

Озадыла айла, джылла.
Мутхуз чыракъ да джарыкъчады энди.
«Энди джыл чыгъарыкъса» дейле.
Къара чачым бираз агъаргъанды.
Акъ сёзюм а бираз къаралгъанды,
чыракъны джарыгъы уа — бирча мутхуз.

Кёбге тёзген, азгъа да тёзербиз.
Акъ сёз бла мен чыгъарбыз, кетербиз.
Акъ сёзню юсюнден айтырма, джазарма.
Ол къутхаргъанды мени тутмакъда.

Ма алай джарайды Акъ сёз.
Джер тюбюнден да чыгъарады Акъ сёз,
Кёк башына да чыгъарады Акъ сёз.
Нарт къушум, къара къушум — Акъ сёз.
Сау бол, Акъ сёз.

Сени меннге ийгеннге
борчлу болгъанлай къалама, Акъ сёз.
Экибиз да Анга
къуллукъ этгенлей турлукъбуз, Акъ сёз.

НЕ ЮЧЮН?

Эне келиб Минги Таудан,
джоюлуб кетсем джалгъан даудан — 
аз бек къууанмазла джаула.

Ёлгенледен, сауладан да,
Ёзенледен, тауладан да
айырылгъанма. Не ючюн?

Сермеше халкъ, джурт ючюн,
Тауусулса джаш кючюнг — 
айырылмай да не этгин?

Кёрмесин не джау, не шох
болгъанымы къарыусуз.

Халы болмаса къолай,
къауумундан аслан да
айырылыучанды алай.

Мен — аслан кёллю да тюлме.
Алай а, халкъ, джурт ючюн
баргъан урушладан
джанлатмадым башымы.

Къалгъанымда уа болуб
эталмаз кибик уруш,
джанладым да ташагъа,
суу бойнунда ташлагъа
къабландым бауурумдан.

Джаула бла, итле бла да
сермешмедимми аяусуз?
Болгъанымда уа къарыусуз,
къалмаз ючюннге тюбде,
мен кетдим ётюб чекден.

Кёрмесин не джау, не шох
болгъанымы къарыусуз.

ТЫШЫНДА

Къобан къобанды джетгинчи тюзге.
Тюзде уа — аты сакъланса да,
тас этеди бетин, ауазын, татыуун, джюрюшюн...
Тенгизде уа атын да этеди тас.

Минги Таудан аныча эндим да,
«таулу тюзде абыныр» - абындым.
«Бир абыннган минг сюрюнюр»,- дей,
тенгиз джагъада сирелеме энди .

Къошулду не, тас болду нем?
Отдан чыкъгъан къачхынчыма мен:
юсюм-башым къурум эм джалын —   
къазакъ бёрюча, улуйду джаным.

От кюйдюрген джюрегими
Шимал тенгиз да суууталмай,
Джуртда болгъан ишлени
унутуб-къурутуб болалмай,
ёле, тириле, ёле, тириле,
тенгиз джагъада сирелеме.

Кетерге боллукъду джуртдан, къралдан,
халкъдан, ахлунгдан да кетерге боллукъду.
Алай а, къайры кетгин, кесингден, эсингден — 
джюрекни кемире, хар не да турлукъду.

Сау-эсен чыкъса да отдан,
къууаналмайды джарлы джюрек:
эсиме тюшеди Джуртда
кесиле тургъан Джангыз Терек.

Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да
тюшедиле мени эсиме.
Кеси кесимден кёлюм чыгъыб,
айыб эте кеси кесиме,

озгъан джауумну джамчы бла сюре,
къутулалмай ичимде дауумдан,
къол джууа джашауумдан,
сюелеме тенгиз джагъада.

Джаралы Джугъутургъа, Джаралы Ташха,
Джуртда Джангыз Терекге да ушай,
барама джашай.

Джюрегим къыйналады кемсиз.
Кёлюмча чайкъалады тенгиз.

ТУТМАКЪДА САГЪЫШЛА

Тыш къралда мени тутдула,
сора, элтиб, тюрмеге сукъдула.

Кесим билиб, бир гюнахым джокъ.
Ангыларгъа, тил билгеним джокъ.
Тынгылайма, айталмайын джукъ.
Ётдю кюн-кече, танг да — джуууукъ.

Зорда-зулмуда болурму къууанч?
Къайда ёкюл, къайда тылмач?
Къарным да болгъанды ач,
кёлюм да болгъанды аман.

Юйюм — бетондан ишленнген къала.
Эки атлам — кенги, узуну — юч атлам.
Кёз туурамда къалын къурч эшик.
Бетон полда да бир эски тёшек.

Башымда чыракъ да — темир ауда...
Къутулалмасам бу джалгъан даудан,
болушлукъ келмесе джулдуз бла Айдан -
ёмюрюм кетерикди былайда.

Кетди бир ай, алты ай, джыл.
Огъай, мени эталмазсыз къул,
терсликге бойсунуб къалмам.
Таш чыдамагъаннга чыдайды адам.

Джандетге кёл салырча болдум.
Тутмакъланы да ангыларча болдум.
«Дунияда эм багъалы неди?»- деселе,
«Эркинликди» дерча болдум.

«ЭРкинлик» а, ЭРкинлик а, башланады неден?
Башланады «Эр» деген сёзден, ЭР-ден.
Ёрге турмасала уа, биригиб, эрле,
халкъла да, адамлача, турлукъла тюрмеде.

Халкъла да къутулалмай джалгъан даудан,
турлукъла ёле джанлары саудан.
Сермеш — ёлмез ючюн гитче халкъынг,
джакъла миллет хакъын, инсан хакъын.

Алайсыз — саналмазса Эрге.
Зулму санга къараса, къарама джерге.
Джети башлы эмегенди зулму,
джети бетли келепенди зулму.

Аны бла сермешмеген эркиши тюлдю.
Дин-тил-джурт ючюн сермешмеген эркиши тюлдю.
Хакъ ючюн, халкъ ючюн, адам ючюн сермешмеген эркиши тюлдю.

Ибилис джорукъ, зулму — хыйла бла, кюч бла да
кюрешеди бизни айырыргъа адамлыкъдан, халкълыкъдан,
динсиз, тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешеди бизни,
кесине къул-къарауаш этерге, манкъурт этерге кюрешеди бизни.

Бойсунмагъанны тутады, къурутады,
алай а, унутады:
Эл ашагъан эмегенден Эл Тейриси кючлю.
Ибилис хорлаб къоялмаз бизни.

Биз Хакъ джолда баргъан къадарда,
бизни бла боллукъду Аллах.
Бизни не бек сынаса да,
хорлаб къояллыкъ тюлдю палах.

Сынаулагъа мен да чыдарма.
Тыш къралда тюрмеден да чыгъарма,
Аллахха джаным да — аманат.
Къайда болсам да,
Инсан, миллет хакълары ючюн
ёлгюнчю этерикме къазауат.

КЪАЛАЙ ДЖИГИТСЕ СЕН, КЪАЛАЙ БАТЫРСА СЕН...

Къалай джигитди ол,
къалай батырды ол: 
«Джаныма тийгенни, джанын алырма»,- дейди.
Къалай джигитди ол,
къалай тулпарды ол:   
«Бёркюме тийгенни, башын алырма»,- дейди.
Къалай джигитди ол,
къалай батырды ол: 
бети, сыйы ючюн ёлюрге хазырды .

Сора, анга сорама: бармыды сени
халкъынг, тилинг, джуртунг?

Ата джуртунгу да,
Ана тилинги да,
бютеу халкъынгы да
туралла къурута.
Алай демек — сени да,
алай демек сени да,
туралла къурута.

Джигитлигинг къайдады,
батырлыгъынг къайдады,
сыйынг, бетинг къайдады?

Джукъ айтма, сёлешме,
махтаныргъа кюрешме.

Сен тюлсе Ачемез,
Сен тюлсе Татаркъан,
Сен тюлсе Умар,
Батыр Джаттай да тюлсе.

Халкъынгы хакъларындан
къайтаргъанса къайсын?
Халкъынгы джауларындан
ёлтюргенсе къайсын?

Бу назмуну джаздыртхан — бир къауум джигит джашны джюрек джаргъан сёзлериди. Кёкюрегин къагъыб, «меня никто не сможет обидеть, унизить, оскорбить: кёрсюнлечи аман айтыб меннге» дегеннге, сорама:
-«Сени дининг, тилинг, джуртунг, халкъынг бармыдыла?».
-«Игит да — мен таулума».
-«Алай эсе, муслиман умметни бирисе,  таулу халкъны бир кесегисе, Ана тилни бир сёзюсе, Ата джуртну бир ташыса, терегисе. Алаймыды?».
-«Алайды».
-«Алай эсе, дининге, халкъынга, тилинге, джеринге душманла не айта , не эте тургъанларын нек эслемейсе? Огъесе, халкъынга айтылгъан аманны, халкъынга этилген зулмуну кесинге айтылгъаннга, этилгеннге санамаймыса?».
-«Я за себя отвечаю, къалгъанла да пусть за себя отвечают».
-«Алаймыды? Ненча сабийинг барды?»
-«Эки».
-«Алай аз некди?»
…........................
-«Тиширыуунг башына джаулукъ къысамыды?»
….........................
-«Кеси да къайдады?»
-«Сатыуда».
-«Керти эркиши тиширыуун сатыулада айландырамыды?».
…..............................
-«Сора, сен къаллай эркишисе? Къатынынга огъуна айтханынгы этдиралмайса, башына джаулукъ къысдыралмайса, сатыудан тыялмайса, экиден ары сабий табдыралмайса...».
-«Сен меннге нек къадалгъанса? Башха тюрлю сёлеширге да боллукъма сени бла. Чыгъайыкъчы былай...».
-«Къалай джигитсе сен, къалай батырса сен...».
 
НЕ ДЕРИКДИ?

Тилин ёлтюрген халкъ -
кесин ёлтюрген халкъ
Къыямат кюн Аллахха
не дерикди?

БАЙРАКЪ БЛА ОРАЙДА

Алкъынчы бу дуньяда барма:
Байракъны тутсам да къуругъундан,
Хорламны тутханча къуйругъундан
болама да, алгъа таукел барама.

Шохум, сен меннге къарама,
къарасанг — байракъгъа къара.
Отдан чыгъыб, джалыннга тюшсек да,
 аны бети болмайды къара.

Акъ Минги Тау къарайды андан,
Ол Кёкге тартханлай турады бизни.
Анда ачылады да Къуран,
окъуйма «Аллах» деген Сёзню.

«Ля иляха илляллах»
миллет Орайдагъа болады эжиу.
Эртде-кеч болса да,
«Хакъ» дегенлеге келликди кёзюу.

Мен Ана тилде къычырама азан,
мен Ата джуртну этеме джандет.
Сакълаялса Динин, Тилин, Джуртун — 
борчундан къутуллукъду поэт.

Ол ючюсюню бирлигиди
этген бизни Адам да, Халкъ да.
Ёзге, джашау, ёлюм да — хакъды,
ала ючюн ёлген а — шейитди.

Минги тауубуз байрагъыбыздады,
Минги Тауубуздады байрагъыбыз да.
Аланы алларында тенгбиз
джарлыбыз, байырагъыбыз да.

Миллет Орайда, азан таууш да
къулагъыма туралла келгенлей.
Аланы эшите, рахат болалла
дин-тил-джурт ючюн ёлгенле.

Мен а алкъын бу дуньяда барма:
Байракъны тутсам да къуругъундан,
джулдузну тутханча джарыгъындан
болама да, алгъа таукел барама.

Ата джуртда таула, суула, чегетле да барла,
джандетлеге къарамазча кёзюм.
Байракъны, нюрча, къуршалаб туралла
Миллет Орайданы макъамы, сёзю.

«Кавказ тауланы тёрюнде
джашайды алан халкъыбыз.
Айтылыб турур ёмюр-ёмюрде
Къарачай-Малкъар атыбыз.

Ла-и -ла-ха ил-лял- ла-ху
Ла-и-ла-ха ил-лял-лах!
Ла-и -ла-ха ил-лял- ла-ху
Ла-и-ла-ха ил-лял-лах!».

ХХХ

Джырчыны сёзюнден, ауазындан да
ёзю, къадары да туралла къараб.
Бёрюню аягъындан, азауундан да
хайыр къалмай, ол болса да къарт,

анга киши ит деяллыкъ тюлдю,
джанлылай къаллыкъды джанлы.
Эркин сёзюм бёрюге ёкюлдю,
джюрегим къарнашыды аны.

Бир Тейри джаратханды бизни,
«Болмагъыз,- дей -, ёмюрде да ит».
Кишиге къул этмезме Сёзню,
андан эсе къалырма ёлюб.

Къуллукъ ючюн къул болгъанланы,
сатылгъанланы дуния малгъа,
амантиш итлеге этебиз тенг,
алалла душман бизни къауумгъа.

Биз а — Тейрибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн,
Хакъыбыз, халкъыбыз, эркинлигибиз ючюн,
джазыуубузну кесибиз джазар ючюн
этгенлей турлукъбуз къазауат.

Къайда болсам да, эшитеме
къазакъ бёрюню улугъанын.
Тёшекде тюл, эшикде
ёлюрге да буюрулгъанын

сеземе. Ол да — насыб.
Итча ёлюрге — тюл шойбуз да ит.
Эркинлик, Тюзлюк ючюн сермеше,
хорларыкъбыз не боллукъбуз шейит.

Мени джырыма эжиу эте,
амантишлени да къачыра кери,
Мийик таудан къарагъанлай,
улугъанлай турады бёрю.

Хакъ джолдан джанлагъан бёрюле уа
къошуладыла итлеге.
Аллай джырчыладан-поэтледен
джийиргенедиле Кёк да, Джер да.

Джюрегимде улуйду джанлы,
къансыйдыла ёзенде итле.
Джаратхан къарайды Кёкден:
барабызмы джолунда аны?

Бир Тейри джаратханды бизни,
«Болмагъыз,- дей -, ёмюрде да ит».
Кишиге къул этмезме Сёзню,
андан эсе къалырма ёлюб.

Августну 26, 2012 джыл, Ставангер.