Em Madjal Nazmula. Ekitomluk. Ekinchi tom

2EmMadjalNazmula


ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ/ BILAL LAYPANOV
(Нисан Адурхай)


САЙЛАМАЛА

ЭКИТОМЛУКЪ


2
ТОМ

Экинчи том поэтни 21-чи ёмюрде (2000-2009 джылла)
джазгъан назмуларындан къуралгъанды.
Биринчи томгъа 20-чы ёмюрде джазгъанлары киргендиле.

Экинчи томгъа назмула
бу китабла бла дефтерледен сайланнгандыла:

«Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле»;
«Сюймекликге харс»; «Къыямат кюн»;
«Бет бла Ауаз»; «Къачхы шылпы»; «Къыш къыяма»;
«Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай».
«Джашау, Ёлюм да – Хакъ / Джашау, Ёлюм да – Акъ»;
«Джууукълаша Кёк бла Джерге»; «Турна тауушу джюрекни»;
«Джан»; «Ышыкъ»; «Кёрюнюую Ай бла джулдузну»; «Элиб – Эл – Сен»;
«Тейри Адамы (атым эмда антым)»; «Джюрек бла Тёнгек»;
«Чекден ётген назмула»;  «Тюш бла Тюн», «Джюрек бла Сёз»,
«Адам бла Къалам», «Джан ауруса», « «Джурт бла Тиширыу», 
«Къан бла Джан», «Джулдуз бла Ай эмда Къарачай»;
«Оразадан Оразагъа дери».
















КИТАБНЫ АЧХАН
эмда
КИТАБЫМЫ АЧХАН

ФАТИХА

Фатиха сурасы. Биринчи сура.
[Къуранны] ачхан. Аль-Фатиха

Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим
Бисмилляhир-рахманир-рахим

1. Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла
2. Хар махтау Аллаhхады –
бютеу Аламланы Иесине,
3. Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан
4. Къыямат Кюнню Тёресине!
5. Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз
эмда умутчубуз джангыз Сенден:
6. Тюз джолгъа тюзет бизни,
7. Сени чамландыргъанла эмда
аджашханла баргъан джолгъа тюл,   
Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа.
Аминь.

«СУУАБ-ГЮНАХ ДЖАЗЫЛГЪАН ДЕФТЕРЛЕ»ден

НАЗМУЛАРЫМЫ АТАМА ОТХА

Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салмай,
Къыркъ джыл джашадым.
Ушадым…
Билмейме, кимге, неге?
Неди да ол сёз?
Ол  Сёз а  –  Аллах.

Керахат, харам назмуларымы
Барын харам этеме энди.
Аллахны нюрю болмагъан сёзледен
Не хайыр, не магъана?

Аллах деген Сёзден башха
эмда
Аллахны Сёзюнден башха
Нюркъанат керамат сёз джокъду.

Гюнах, харам назмуларымы
Барын атама отха –
Джаханим отундан къутхарама кесими.

Аллах дейме,
Аллаху акбар дейме,
Ля иляха илляллах дейме.
Таубагъа къайытама, айтама:
Я Аллах, къарыусузлугъуму кёр:
Иман бер, Иман бер, Иман бер.

АДАМ – ОЛДУ

Игилик этген – этеди аны,
Юзюб кесини саулугъундан, заманындан, джашауундан –
Ансы, артыкъ саулугъу, заманы, джашауу
Кимни барды?
Бир кишини да.

Иманы болгъан, башхагъа бергенин
Кесинден юзюб береди. Ол биледи:
Игилик игилик бла къайытады артха –
Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытады.

Къуру кесине табын, игисин излеб,
Башханы юлюшюн да кесине алыргъа кюрешген,
«Сууаб-гюнах», «халал-харам», «иги-аман» дей билмей,
Мурдарлыкъ бла, тоноу бла, уру бла джашаргъа кюрешген –
Ол адаммыды сора?

Хайуандан, джаныуардан да тёбенди ол,
Джийиргеншлиди, генезирди ол.
Джокъду аны адамлыгъы-иманы-нюрю.
Ол – Ибилисни юзюгюнден шайтанланы бири.

Адам  олду –
Диним-Тилим-Халкъым-Джуртум дей билген,
Ала ючюн отха-суугъа да кирген,
Алай а Халкъдан да Хакъны баш кёрген,
Халкъына Тюзлюкню, Кертини джайыб кюрешген.

Терсликге, зулмугъа, ётюрюкге къаршчы тургъан,
Онгсузгъа, къарыусузгъа таянчакъ болгъан,
Аллах буюргъанча джашагъан кеси да,
Алай джашаргъа чакъыргъан бизни да –
Олду Адам.

Иманы болгъан ийнанады:
Аллахха;
Аны мёлеклерине;
Аны келечилерине;
Аны китабларына;
Ахыр Кюннге;
Къадаргъа –  аны хайыры, зараны да
Аллаху Тагъаланы буйругъу бла болгъанына; эмда
Ёлгенден сора тирилиуге.

Бизни Адам этген неди?
1. Аллахны барлыгъына, бирлигине,
Мухаммад да аны къулу эмда келечиси болгъанына
Хакъ кёлю бла ийнаныб, экили-ишекли болмай,
Джашауун (джашауну) Аллах буюргъанча къурау;
Белгиленнген ислам джорукълагъа кёре,
Заманында, кереклисича, тыйыншлысыча:
2. Намаз этиу. 3. Зекят бериу. 4. Хадж къылыу. 5.Ораза тутуу.

Бу бешисилле бизни
Толу мукъмин-муслиман этген, Адам этген.

ИТ БЛА БЁРЮНЮ АРАСЫ

Кесин сынджыргъа уруб чабады ит.
Сынджырдан ычхыныргъа излебми? Огъай.
Ол эркинлени излейди къабаргъа,
Эркинликди аны джюрегин джаргъан.

Ол джауун сынджырда тюл,
Сынджырсызлада кёреди.
Олду къыйынлыгъы.

Ансы джауун сынджырда кёрген ит,
Сынджырын юзерге кюрешген ит,
Ол ит тюлдю, бёрюдю.

АЛЛАХ АЙТСА, ДЖАШАУ ДЖУКЪЛАНМАЗ

Мени джюрегим Кюн эсе,
Сени джюрегинг Ай эсе,
Кюн бла Ай – Къарачай эсе,
Алай эсе,

Джангырлыкъды джашау.
Джангыдан башланныкъды джашау.
Кече да боллукъду кюндюз,
Бизден тууарыкъды джулдуз.

Ана бла сабий –
Джангы Ай бла джулдуз.
Кюн да Кёкде –
Атача атда.

Джыгъылсам да атдан,
Джетиб, болджалым,
Къалыгъыз Кёкде
Джангы Ай бла джулдуз.

Кёлеккегиз
Сын ташыма тюшюб,
Кесигиз а – Тёрде
Джашагъыз къууанч бла.

Кёк, Кюн, Джер,
Джангы Ай бла джулдуз…
Аламатды дуния, сейирди дуния –
Аллах айтса, джашау джукъланмаз.

Джукълатмасакъ, джашау джукъланмаз.

БАЛЫКЪ, БУЗ, АДАМ

Сууну джети къатындан
Баш къаты бузлагъанды.
Балыкъгъа солургъа хауа джетмей,
Бир суу тюбюне атады кесин,
Бир бузну урады башы бла.

Бузну юсю бла адамла
Джагъадан джагъагъа ётелле.
Аны къайгъылы джокъду киши.

Не бир эсли адам кёрлюкдю да,
Болушурукъду анга,
Не кеси кючю бла ууатырыкъды бузну.
Алайсыз башлагъанды ёлюрге.

Къысхандан къыса келеди буз,
Бузлагъандан бузлай барады суу.
Балыкъ тохтаб къарайды ёрге:
Адамла башы бла баралла ётюб,
Аякъ тюблеринде фаджияны кёрмей.

Адам, Тейриден умут этиб,
Къарагъанча Кёкге,
Балыкъ да, Адамдан умут этиб,
Къарайды ёрге.

Мен, ётюб баргъан адамладан бири,
Тохтаб, къарайма анга:
Ол балыкъ тюлдю, кёлеккемди мени,
Бюгюнюм тюл эсе да, тамбламды мени.

Арабыз – сынмазлыкъ мияла буз – кюзгю…
Алайды къадарыбыз бизни.

АЛМА ТЕРЕК ЭМДА АДАМ ДЖЮРЕК

1

Алмала огъуна терекде
Кёб тюрлю сагъыш къозгъайла джюрекде.
Кимини ёмюрю узакъ-узун,
Кимин чанчакълагъанды къаргъа-къузгъун.

Кимин къурт ургъанды, кимин а – буз,
Кимини бети – джарыкъ, кимини – мутхуз,
Кими да чириуден – къаралыб, азыб…
Дагъыда джашайма деб турады джазыкъ.

Тургъанланы да
Дуниягъа къууана, чагъа, джашнай,
Бир къауумун
Джел юзгенди джашиллей-джашлай.

Бир къаууму къууана джашарыкъды,
Джашаудан тоярыкъды, къанарыкъды,
Агъарлыкъды, къызарлыкъды, бишерикди,
Кёзюуюнде къара джерге тюшерикди
Не да татлы аш боллукъду башхалагъа…

Бирине джетеди хыянат
Не адамдан, не къанатлыдан, не джелден-борандан.
Бирлери уа – уллу Аллахха аманат,
Толу юлюш алалла джашаудан.

Бир терекде ёсюб,
Бирини насыбы нек тутханын,
Бирин а насыб нек унутханын
Къыйынды ангылагъан, билген...

СЁЗ

Къургъакъ сёз, бош сёз
Къуу терекге ушайды.
Андан кишиге хайыр джокъду,
Заран келтирирге уа боллукъду.
«Терек аусун юсюнге» деб, къаргъыш да барды.

Алай а, ёре турукъну
Отха салсанг,
Джылыу бериб онгдурмаса да,
От тылпыу этер.
   
Бош сёз а шайтан джелге ушайды.
Болгъанны къатышдырыргъа боллукъду.
Табигъатда хар нени барды магъанасы.
Магъанасыз сёз айтылмазгъа керекди,
Магъанасыз иш да этилмезге керекди.
Бош сёз бла бирге адамны кючю да кетеди,
Бош сёз бла бирге адамны сыйы да кетеди.

Сёз игиликге буруллукъ тюл эсе,
Джашау чархын бурлукъ тюл эсе,
Ауруугъа, ёлюмге, палахха буруу боллукъ тюл эсе,
Сора ол туумаса игиди,
Аууздан чыкъмаса игиди.
Сёз аууздан-тилден тюл,
Джюрекден-кёлден чыгъаргъа керекди.

Иги Сёз – Аллахды эмда Аллахдан келген Сёздю,
Хакъ джолну, керти джолну кёргюзтген Сёздю.
Бизни сёзюбюз да Аны ызындан барыргъа керекди.
Сёзню кючю магъанасынданды.
Къалгъан субайлыкъгъады.
Бош сёзден, шайтанданча, сакъланайыкъ.
Иги сёзден къатлана эсе джашау,
Бош сёзден башланады ёлюм.

ТЮРКНЮ ДЖАНГЫДАН АЧАБЫЗ

Джамилени минараларыча,
Тюз бол Кёкге да, Джерге да.
Азан таууш тартады бизни
Тюркге да, ёрге да, тёрге да.

Кёз ачар ючюн, айланыр ючюн,
Келмедим бери.
Тюшюнюр ючюн, ийнаныр ючюн,
Бегир ючюн келгенме бери.

Келдим бери эсими, ёзюмю
Ибилис джорукъну джалынындан-къурумундан
Тазалар ючюн.
Кирге булгъаннган сёзлерими да
Шийирлер ючюн, назмулар ючюн.

Келдим бери
НЮРленир ючюн, АЙланыр ючюн.
Тюркиени сюйдюм
Иманы ючюн, айраны ючюн.

Джаннга, тёнгекге да –
Ашы халал.
Мында азанчы болургъа изледи
Назмучу Лайпанланы Билал.

Истанбулну уллу джамилеринде
Къылдым намаз.
Дууаларымда – джюмлей муслиман
Эмда – Кавказ.

Халек аууш, аман аууш –
Къалды артда.
Алда уа –
Айкъанат азан таууш:
Аллаху акбар!

Аят орнуна назму окъудум –
Сер сёзюме да болмады кюлген.
Мени Тюркге чакъырыб,
Аллахха джууукъ этиб,
Суаблыкъ алды –
Мустафа Ёзюнегювен.

Сау бир ёмюрню кесилиб джолла
Кесибиз джашадыкъ, тюздеча.
Энди Тюркню джангыдан ачабыз –
Дини, тили, айраны да биздеча.

«Аллах барды, бирди, ишек джокъду»,- деб,
«Аллаху акбар» деб, бир сафха
Тизилебиз узакъла, джууукъла да.
Азан тауушха келебиз бери,
Азан тауушну элтебиз Джуртха да.

Дау кёб, джау кёб, умут – Аллахданды,
Кюч алайыкъ имандан, бир-бирибизден да.
Аллах айырмасын энди бизни
Тюркюбюзден, Тюрклюгюбюзден да.
Аминь.

АДАМ БЛА ХАУА

1

Топракъдан, джерден джаратылгъан
Адамма мен.
Кёкден, нюрден джаратылгъан
Хауаса сен.

Мен узалама
Ташха, топракъгъа.
Сен –
Джулдузгъа, чууакъгъа.

Мен тартама
Джерге.
Сен тартаса
Ёрге.

Менде – билекле,
Сенде – къанатла.
Мен – Адамма,
Сен а – Хауа.

Аны ючюн джазама
Сеннге шийирле.
Кёрюнюб кёзюме
Сен бютюн сейирлик.

2

Сюе, сюйюне, сюйюле тургъан тиширыуну
Ауазындан татлы
Бир макъам, тартыу болмаз дунияда.

Олду мёлекледе да бир тюрлю сезимни къозгъаб,
Джунчутуб, джангылтыргъа джетдирген.
Олду аджир джюрекни да кишнетиб,
Шын тургъузгъан, тесукъа этдирген.

Тиширыуну джюрегини джетинчи къатындан
Сюймеклик чыгъаргъан къычырыкъ,
Дунияны-ахыратны, гюнахны-сууабны да къатышдырыб,
Бир джангы Алам, Джашау къуралгъанын билдиреди.

Джулдузла, кюймей, учуб айланалла кёкде,
Элияла, кюйдюрмей, чартлайла кёкде,
Чабакъла чынгаб-чынгаб ойнайла кёлде,
Джагъада джангыз терек да барады джангызгъа.

Джети къат кёк, джашнаб ачылад да,
Нюр джарыкъ тёгюледи джерге.
Джети кийимин да тешеди да къыз
Чексиз ариулукъ ачылады эрге.

Сюйе, сюйюне, сюйюле тургъан къызны
Тиширыугъа бурулгъан кёзюую
Мёлеклени бютюн этеди мыдах –
Чексиз къууанчдан, насыбдан къуру къалгъанла ала.

Сюйе, сюйюне, сюйюле тургъан тиширыуну
Ауазындан татлы, ариу, сейир
Бир макъам, тартыу болмаз не Джерде, не Кёкде.
Бизни джандетден къыстатхан тиширыу
Кеси бурулгъанды джандетге.

Тиширыудады джандет.
Тиширыуду джандет.
Муну айтхан – хаджи эмда поэт
Нисан Адурхай.

ТЫЙЫНШЛЫБЫЗМЫ ДЖУРТУБУЗГЪА?

Сен Меккягъа, Мединагъа барыб,
Хадж къылырдан алгъа,
Минги Таугъа бир чыкъ,   
Андан бир къара тёгерекге:
Кёб зат болур ачыкъ,
Джууукъ болурса Кёкге.
Бош къайгъыла, учуз сагъышла
Ёзен тубанча къалырла энгишгеде.

Кёкден къараб кёрюрсе джуртунгу –
Тауланы, чыранланы, сууланы,
Ёзенлени, къаяланы, орманланы…
Къол ишлемеген ариулукъну кёрюрсе,
«Аллаху акбар» дегенден башха бир сёз айталмай,
Джаратханнга къат-къат махтау берирсе,
Бу джуртну бизден нек алыргъа излегенлерин да ангыларса,
Бу джер ючюн сермеширча, ёлюрча да болурса.

Дуния бары мыллык атхан Минги Таугъа,
Уллу Аллах сеннге берген Минги Таугъа,
Чыкъ да бир намаз къыл.
Бу азатлыкъдан, тазалыкъдан, ариулукъдан
Кёзюнг-сёзюнг-кёлюнг да бир къууансын, тазалансын.

Дууа да эт, тилек да эт, алгъыш да эт,
Бир сагъыш да эт:
Тыйыншлыбызмы бу джуртлагъа биз?
Бу мийик таулагъа, таза суулагъа,
Орман чегетлеге, дарман хауагъа,
Ауропаны тёппеси минги Таугъа –
Бу азатлыкъгъа, тазалыкъгъа, ариулукъгъа –
Джер джандетге тыйыншлыбызмы биз?
Нарт атала-бабала тыйыншлыелле,
Биз а, биз?

Харамдан, гюнахдан кесибизни тыялмагъанла,
Не Аллахдан, не адамдан уялмагъанла,
Ахрат азабдан не дуния намысдан къоркъмагъанла,
Аллах кёргюзтген джолну унамагъанла, бармагъанла,
«Аллах берген динибиз, тилибиз, джуртубуз» деб,
Бирикмегенле, ёрге турмагъанла,
Миллет байракъны, тамгъаны ёрге тутмагъанла,
Миллет орайданы сокъмагъанла, тартмагъанла,
«Къраллыкъ, Эркинлик» деб, айтмагъанла,
«Анаясабыз Къуранды» деб, айтмагъанла,
Къуран бла шериат бла джашамагъанла,
Джашаргъа да излемегенле, кюрешмегенле,
Неге тыйыншлыбыз биз?

Не биягъынлай сюрюллюкбюз Джуртдан,
Не башхалагъа къул болуб, джегилликбиз Джуртда,
Алай бла къурурукъду адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да,
Алай бла унутуллукъду тарихибиз, атыбыз да.
 
Джюз сыфатлы, джюз бетли дуниялыкъ,
Хар бир аманлыкъ, ичкичилик, зийналыкъ –
Бары бизге илешелле, джерлешелле…
Нек? Не ючюн?

Къарыусуз болгъаныбыз ючюн,
Иманыбыз аз болгъаны ючюн.
Хорланныкъбыз харам джукъудан уянмасакъ,
Уллу Аллахха ийнанмасакъ, таянмасакъ.

…Аллах джандетден Адам бла Хауаны
Нек къыстагъанед? Билебиз аны.
Халкъыбыз а нек сюрюлгенед джуртундан?..
Джарлы халкъым, уян, уян джукъунгдан…

НЕ САКЪЛАЙДЫ БИЗНИ?

Къанатлыланы джырларына тынгылайма,
Кийиклени ёкюргенлерине тынгылайма,
Тереклени шууулдагъанларына тынгылайма,
Адамланы джюреклерине тынгылайма. Ангылайма
Аланы къоркъууларын, къайгъыларын.
Сора келеди шкок ауузун, балта ауузун,
Бёрю ауузун да байларым.
Неден да алгъа уа – шайтан ауузун байларым.

Аны ючюн башлайма ишими, сёзюмю
«Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим» деб,
«Бисмилляhир-рахманир-рахим» деб.

Биз, Аллах джаратхан джанла,
Аллах айтханча джашаргъа борчлубуз.
Олду бизни тюшюрген Джерге да,
Олду бизни чыгъарлыкъ Кёкге да.

Джаратды, джандетин берди –
Джашаялмадыкъ Ол айтханча анда.
Джер джашауну – сынау дунияны – берди,
Сынаудан ётгенлени джандетге къайтарлыкъма,- деди,
Бизге Анаяса этиб Къуранын ийди…
Джашайбызмы Ол айтханча энди уа?!
Джашамайбыз.

Шашханды деб дуния, зорду деб джашау,
Сора кимлеге салабыз да дау?
Кесибиз шойбуз да кесибизге джау.

Терслик, гюнах – бары кесибиздеди.
Шайтанны-Ибилисни ийиб ичибизге,
Шайтаннга-Ибилисге этебиз къуллукъ,
Кеси кесибизге къазабыз уру –
Дуниядан, ахратдан да къалабыз къуру. 
Бирлешебиз имансыз бла, гяуур бла,
Джашайбыз ички бла, дауур бла…
Не сакълайды бизни?

Къанатлыланы джырларына тынгылайма,
Кийиклени ёкюргенлерине тынгылайма,
Тереклени шууулдагъанларына тынгылайма,
Адамланы сёлешгенлерине тынгылайма. Ангылайма
Аланы къоркъууларын, къайгъыларын.

Сора келеди шкок ауузун, балта ауузун,
Бёрю ауузун да байларым...
Неден да алгъа уа – шайтан ауузун байларым.

ЁЗЕН СУУ БЛА ЁЗДЕН ХАЛКЪ

Къулакъ сууладан джыйылады ёзен суу.
Къазакъ бёрюледен къуралады ёзден халкъ.

ДУНИЯЛА, ДЖОЛЛА, КЪАДАРЛА
АЙЫРЫЛГЪАН-КЪОШУЛГЪАН ДЖЕРДЕ, КЁЗЮУДЕ
ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Къуран  ачхан сыйлы Сура – джети аят,
Джети элибли Элими харам джукъудан уят!
Тутула да къутула келген Кюнюм, Айым –
Джети харифли, джети хакълы Къарачайым!

Джети аятлы Сура ачханча Къуранны,
Манга джети харифли Къарачай ачды дунияны.
Бир Кёкден, бир сын ташдан къарайды джулдузу бла Ай –
Тынгы-тынчлыкъ бермейди манга Малкъар-Къарачай.

Джелимауузла къоймайла Аны джашаргъа –
Кюрешелле таларгъа, джутаргъа, ашаргъа.
Чабалла джан-джанындан кече-кюн, таша-туру,
Мени сёзюм болалмайды алагъа буруу.

Аллах кеси тыйсын аланы –
Ол эмегенлени, джелимауузланы, итлени, къартчыгъаланы…
Къуран ачхан сыйлы Сура – джети аят,
Тилейме: харам джукъудан халкъымы уят.

Халкъым, титире, тюшюн, джый эсинги,
Харамдан, гюнахдан, кёзбаудан  тый кесинги,
Уян, сакълан, эсгер кесинги.
Аллахха таян. Ол айтханча джаша.

Кючлю къадаргъа эталмайма джукъ:
Кёк – узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ.
Бир – Кёкде, бир – Джерде джулдузу бла Ай:
Ас-салам алейкум, дейме, Малкъар-Къарачай!

Кетгенни барама ызындан.
Келликни барама аллына.
Энди тюбербиз къачан, къайда, къалай?
(Дуниядамы, ахыратдамы?)
Билмейме, Халкъым.
Сау къал, кёб джаша.
2002 джыл ноябрны 2

ДЖАШАУ – ЭМИЛИКДИ

Джашау – эмиликди.
Анга миндирген – Игиликди, Сюймекликди.
Андан тюшюрген – зарлыкъды, аманлыкъды.

Игилигингди анга миндирген,
Аманлыгъынгды андан тюшюрген.
Джашау – эмиликди.

Джашау – эмиликди.
Эртде-кеч болса да,
Юсюнден атарыкъды.
Аны джалына къадалыб,
Бираз баргъан да –
Ол да – насыб.

Джашау – эмиликди.
Анга миннген да,
Юсюнде баргъан да,
Джыгъылгъан, тюшген да –
Тынч болгъанын ким айтды?

Джашау – эмиликди.
Аны бойсундуралгъан,
Джерге-джюгеннге юреталгъан,
Джер-джюген салалгъан
Чыкъмагъанды алкъын.
Анда баргъан да –
Джайдакълай, кюрешде…

Эмилик аджирди джашау.
Аны бичерге излеген,
Рахат минерге, джегерге излеген,
Аркъанларгъа, кишенлерге излеген –
Джорукъну ангыламагъан бир джазыкъды.

Ол джашауну тохтатыргъа излейди,
Ол а – болмазлыкъ затды.
Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да оноуу
Бизге джетмейди.
Бизни къолубузда тюлдю.

АНА БЛА БАЛА

Джыгъылгъан сабий этеди,
Джылагъан а – анасы…

Кёз джашы балхам бола,
Тюз сёзю да – алхам бола,
Къутхарады баласын.

ДЖЮРЕК БЛА НАЗМУ

Ауругъан джюрекден тууады сау назму.
Къыйналмагъан джюрекден шийир джаратылмайды,
Джаратылса да, ёлюб джаратылады ол.

КЪЫШ

Кёкледен учуб келиб,
Джашил джерибизге къоннган
Акъ къушха ушайды къыш.

ДЖУЛДУЗУ БЛА АЙ

Мен джетгинчи,
Мюйюзлерин да артха атыб,
Троллейбус къачады, джугъутурча.
Джокъду аллай джер, аллай шахар
Мен тау джуртуму унутурча.

Кырдыкдан тойгъан ийнеклеча,
Джюк машинала толтуруб джолну,
Ууакъ арбала да эчкилеча,
Бир-бирин теблей, терк-терк озалла.

Бу шахарда – бир къалабалыкъ, гузабалыкъ…
Ким джан къайгъы, ким мал къайгъы – ашыгъыш.
Арлакъдан къараб, этсенг сагъыш,
Къайры, неге ашыгъалла была?
Джашаргъамы, ёлюргеми?

Ёлюрге да заман джокъду. Джашаргъа уа –
Бармыды заман, онг, рахатлыкъ?
Адам кеси кесини тынгысын къурутуб,
Аягъы басханны кёзю танымай айланады.

Шайтан кючлегенди дунияны.
Къыйынлыкъла да тюшюндюрмейле адамны.
Энди дуния намыс не ахрат азаб тыймайла аны –
Дуния мал баш болгъанды неден да.
Иги хапарла келмейле элден да.

Джюрюш алгъанды ичкичилик, мурдарлыкъ, тоноу.
Аланы халал этген джамагъатха неди оноу?
Аланы халал этгенни тамбласы джокъду.
Аланы халал этгенни Аллах этеди харам.
Ол къауумну джазыкъсыныу джокъду.
Джуртну джазыкъсынама – аны гюнахы джокъду.
Джуртха ауруйду джаным.

Кесин дуниясыз, ахыратсыз эте тургъан да,
Кесин Ана тилсиз, Ата джуртсуз къоя тургъан да,
Халкъ кесиди.
Кесин тыймагъан харамдан, гюнахдан
Болушлукъ сакъламасын Аллахдан.
Ёз джуртуна душманны ийген да,
Кесини джюрегине шайтанны ийген да –
Ол кесиди.

Аллах бергенни сакъламай, джакъламай,
Нюрден эсе, кирни сайлагъаннга –
Джол бирди:
Бу дунияда – сюргюн, инджилиу, ёлюм;
Ол дунияда – джаханим.

Ёзге,
Кесимден, адамладан чыкъса да кёлюм,
Кёлюм ёмюрде да Джуртумдан чыкъмаз –
Джер джандетиди Кавказ.

Алай болса да,
Аллах айтса, Халкъ
Диннге, билимге
Къайытыр. Шайыр да,
Учуб-учунуб, хакъ кёлю бла айтыр:

Джулдузу бла Ай –
Малкъар-Къарачай.

ШАЙЫР

Бурулуб
Башы-джюреги Хакъгъа,
Къанатлары – Джурт бла Халкъгъа,
Адам улуну тюшюндюре, кёллендире, ёрге тарта,
Джюрекледе иги сезимле къозгъай,
Кёк бла Джерни арасында келечи борчун тындыра,
Бир азан тауш, бир турна таууш эте,
Нюр джарыкъгъа учуб баргъан
Къанатлы.

АЛЛАХ  БЛА СЁЛЕШИРГЕ ИЗЛЕСЕНГ…

Кърал бла кърал тилде,
Хоншу бла хоншу тилде
Сёлеширге боллукъса.

Алай а,
Аллах бла,
Джангыз да ана тилде –
Ол иш этиб сеннге берген тилде –
Сёлеширге керексе.
Алайсыз
Ол сени «ангыламаз».

Башха тилни келечи этсенг,
Аллах сорур:

Мен берген тилни
Сакъламай, джакъламай, къатламай,
Унутубму къойдунг, тас этибми къойдунг,
Думп этибми къойдунг?

Не айтырса ол заманда?

Эм игиси,
Эм тыйыншлысы –
Аллах бла
Аллах берген Джуртдан
Аллах берген тил бла
Сёлешсенгди. Ол заманда
Дууанг-тилегинг къабыл болургъа да болур.

Аллах да къууанады, разы болады
Ол берген динни,
Ол берген тилни,
Ол берген джуртну –
Ол берген затланы барын,
Ол аманат этген затланы барын –
Шайтандан, гяуурдан хыянат джетдирмей,
Сакълагъаннга, джакълагъаннга, къатлагъаннга.

Аллахха джолну
Аллах берген затлагъа таяна
Табарыкъса джангыз.

Аллах бергенни къурутханнга уа –
Анга уа –
Аллахха джол джокъду.
Аллахдан болушлукъ да джокъду.

Динин, тилин, джуртун, халкъын
Джоюб кюрешгеннге,
Эки дунияда да юлюш джокъду.
Бек уллу къыйынлыкъла, палахла сакълайла аны.
Иманынг бар эсе,
Бу затлагъа иги сагъыш эт.

ТАУ ШИЙИРНИ БИЙИМЕ МЕН

Кюнсюзлени кюнюме мен,
Юйсюзлени юйюме мен.
Уллу Аллахха къуллукъ этген,
Тау шийирни бийиме мен.

Нюркъанат таза джанлагъа
Учар-къонар бир джерме мен.
Джакъсыз, умутсуз къалгъаннга да –
Кёллендирген бир джырма мен.

Тамыр Къадау Ташха ийсе да,
Кёкге тартады Терегим.
Хира дорбуннга ушайды
Джумдурукъ тенгли джюрегим.

Кёк бла Джерни арасында,
Хакъ бла Халкъны арасында,
Эки дунияны арасында
Келечиди мени сёзюм.

Ауалдан Ахыргъа дери,
Ташдан джулдузгъа дери,
Ташадан туурагъа дери,
Болгъандан боллукъгъа дери
Барын аулайды кёзюм.

Тилек, зикир да этеме,
Ийнар да, кюу да этеме,
Тюзлюкге тартама орайда,
Терсликге къаршчыма хар къайда.

Игиликни, Эркинликни,
Джигитликни да юйюме мен.
Хакъ бла Халкъгъа къуллукъ этген,
Тау шийирни бийиме мен.

НАСЫБ ДЕГЕН – ОЛДУ

Файгъамбар чакълы бир джашагъаннга,
«Аз джашады»,- деб, къыйналгъан – гюнахды.
Джашаугъа, ёлюмге да,
Хар кимге, хар неге да
Оноу этген – Аллахды.

Аллахны джолунда эсенг,
Къуран – кёлюнгде, къолунгда эсе,
Иман бла джашай эсенг, иман бла кете эсенг,
Джанынгы Хакъ Кертиге къурман эте эсенг,
Сора, джукъгъа къыйналма.

«Айтханыма тынгыламайла,
Айтханымы ангыламайла»,-
Деб да, джюрексинме, кюйме.
Файгъамбарны да болгъанды аллай кёзюулери.

Аз-кёб джашагъанда тюлдю иш.
Ол берилгенни къалай джашадынг,
Ангынг-акъылынг-эсинг,
Иннетинг-сёзюнг-ишинг,
Джюрегинг къой, тёнгегинг
Кимге, неге къуллукъ этдиле?-
Ма андады иш.

Халкъны Хакъгъа джууукълашдырыргъа кюрешдингми?
Кесинги-юйдегинги, хоншунгу-тийренги, джууукъну-узакъны
Керти муслиман этер ючюн кюрешдингми?
Ма андады иш.

Адамча – муслиманча,
Аллах Къуранында буюргъанча,
Джашадынгмы? Къалгъанланы да
Алай джашаргъа чакъырдынгмы, кюрешдингми?
Андады иш.

Джашауну магъанасы – олду.
Адам болууну джолу да – олду.
Эки дуниядан да юлюш берлик – олду.
Насыб деген – олду.

ТЕНГИЗДЕ

Бёрю сюрген не бёрюню сюрген
Тарпан джылкъыгъа ушайды тенгиз.
Эмиликлеча шын-шын туруб,
Талакъ солуу этелле толкъунла да.

Сюзюлюб,
Узакъдан атны джалыча кёрюннген толкъунла,
Джууукъда, джагъагъа мыллык ата,
Аланы сюрюб келген джаныуарны табанлайла.
Сора, эмилик аджирлеча шын-шын туруб,
Джагъагъа атлайла.

Мен, эмиликгеча,
Чынгаб минеме толкъуннга.
Ол чочуйду, чынгайды –
Юсюнден атаргъа кюрешеди мени.

Джайдакълай,
Сыртына илиниб турама толкъунну –
Джерге-джюгеннге юренир акъылы джокъду.

Эмиликлей къалады ол.
Эмилик юретиучю таулуну джашы –
Мен да тенгиз толкъунну сыртына миниб,
Бир тюрлю бир къууанчны сезе,
Пелиуан кючге артмакъ болуб турама.

ДЖЮЗЕЛЛЕ МЕНИ КЁЛЮМДЕ

Джюзелле мени кёлюмде
Къызла, джулдузла, чабакъла да;
Дууадакъла да.

Чыбыкъла да кёкенле, терекле болуб,
Чыпчыкъла да алагъа къонуб,
Джюуюлдейле, сызгъыралла, джырлайла.
Чапракъла да шыбырдайла, къалтырайла.

Булутла да джюзелле кёлюмде –
Агъы, къарасы да.
Ары къарасын да
Кёк да кёрсюн кесин.

Кёкле кёлюме тюшген сагъатда,
Джер къайгъыла кетелле андан.
Джер къайгъылагъа къалмайды орун.

Дуния къайгъысы къаралтхан джанымы
Кече арасында тёнгекден чыгъарыб,
Дууа суу бла джуууб, чайкъаб,
Сора джулдузлу Кёкге ийиб, учуруб,
Узай джеллеге къакъдыртыб, кебдиртиб,
Башына бош этиб, айландырыб,
Эркин хауадан солутуб,
Джер-суу кёргюзтюб,
Танг аласында ызына джыяма.
Къанатлы джанымы къууандырама алай.

Джюзелле мени кёлюмде
Тюрлю-тюрлю оюмла, сагъышла,
Ётелле джазла, джайла, къачла, къышла…

Кёлдегин барын айтхан къыйынды.
Барын айтыргъа керек да болмаз –
Ол Къадау Ташха не Джангыз Терекге бурулмаз.

Алай а,

Джюзелле кёлде
Къызла, джулдузла, чабакъла да;
Дуадакъла да;
Чыдаялмадым айтмай аны.

ТЮШ

Аллахха джетиб тилекле,
Имандан толуб джюрекле,
Къанатла болуб, билекле,
Бизге сукълана мёлекле –

Былай джашайбыз адамла,
Нюр чыракълача, Аламда.

Харам, гюнах этген болмай,
Ауругъан, ёлген да болмай,
Къарты да – джаш, джашы да – джаш,
Джандетдеча – юй, суу-аш –
 
Былай джашайбыз адамла,
Нюр джарыкълача, Аламда.

Окъула Къуран, шийир да,
Айтыла ийнар, зикир да,
Ёсе ангы, билим да,
Айный Джуртум, тилим да –

Былай джашайбыз адамла,
Ёлюмсюз джанла Аламда.

Болмай къыйналгъан, сакъат,
Кёл да, джюрек да – рахат.
Сюймеклик бла Игилик
Бере тазалыкъ, тирилик, -

Былай джашайбыз адамла,
Джулдузла кибик Аламда.
Нюр джана Джерде, Аламда
Былай джашайбыз адамла.

ДЖАШАУДАН  ТОЛТУРУРГЪА

Хар кюн джууукъ этеди
Ахыр кюннге, Ахыргъа.
Аны ючюн керекди
Ашыгъыргъа… джашаргъа.

Ашыкъгъан суу тенгизге
Джете да болмаз, ёзге,
Джашау деген аламат
Хаух берилгенди бизге.

Керекди
Ашыкъмай ашыгъыргъа,
Кетиб бара да – къалыргъа,
Кече, кюн да джашаргъа,
Джюрекни, тёгерекни да
Ёлюмге орун къалмазча,
Джашаудан толтурургъа.

КЪАРА ТАШДА АКЪ КЪАЙЫН

Къара ташда акъ къайын,
Сени кёргеним сайын
Бир кёб зат тюшед эсге…

АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ

Ол къазауатчы, тулпар, джигит
«Джети джашым болса,- дей эди.
 Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеширик,
Мени кюрешими тохтатмай бардырлыкъ
Джети джашым болса»,- дей эди.

Анга уа джети къыз тууду.

Къазауатдан, къазауатчыладан эсе,
Дуниягъа  мамыр джашау керек болгъанын,
Эшта, Табигъат биле болур…

Джангыз,
Табигъатха тынглай,
Табигъатны англай
Билсе эди адам…

КЪУУАНЧ НАЗМУ

Джылай, джырлай, къалтырай,
Джанкъылычы, ийнары, джыры бла
Келгенча джаз;
Кюн тийиб, айланнганча джылыу;
Къар эриб, ырхыла баргъанча;
Кюнбетлеге ургъанча гяхиник;
Кёкде Тейри къылычха кесин уруб,
Умур-чумур болгъанча элия;
Дуния бюгюн джаратыла тургъанча;
Биз да бюгюн келгенча дуниягъа;
Кёкле ачылыб, тёгюлгенча нюр;
Нартюх бачхала баш къуса тургъанча;
Балий терекле акъ чагъыб, ышаргъанча;
Къанатлыла джюуюлдеб, сызгъырыб,
Бир-бирин сюрюб, ойнагъанча кёкде;
Бу сейирликге чыдаб болалмай,
Мёлекле да тюшгенча Джерге –
Была бары кёрюндюле кёзюме
Бир ариу къыз ышаргъанында,
Кесин меннге ышаннганында…

Джети къат Кёкде толду джети Ай,
Джети джулдуз джанды Кёкде,
Джети Кюн бирден тийди,
Джети дуния ачылды меннге –
Сени ариулугъунг ачылды меннге.

Мен джашаугъа салама махтау,
Мен Аллахха этеме шукур
Джашауу(м) ючюн, дуния(м) ючюн,
Бизни тюбетгени ючюн,
Насыблы этгени ючюн.

НЕЧИК КЪЫЙЫНЛЫДЫ АДАМ

Джанкъылыч джурунлача къанатлары,
Чыммакъ акъ тауланы башлары бла
Кём-кёк Кёкню учуб барад къанатлы…
Мен бир джаяу, къарайма Джерден.

Нюр джарыкъ – къанатлы джанны ашы.
Кюн таякъчыкъланы чёбленича къабыб,
Къарылгъачла учалла ары-бери.
Юй Кёкде ишлерге излейле ала.
Мен а – джаяу, къарайма Джерден.

Джерди мени Кёгюм, джулдузум да.
Мен джерде ишлейме юй.
Алай а Кёк тартады кесине,
Джер да унамайды иерге кесинден.

Джерде къызланы, Кёкде джулдузланы
Кёргюзте кёзге, тюшюре эсге,
Бир-биринден айырылыб,
Тёнгегим Джерге, джаным Кёкге
Баралла кетиб.

Джерден къараб кёргенча Кёкню,
Кёкден къараб кёреме Джерни.
Джашил айрымкан, сенден айырылгъан
Къыйынды къалай. Айхай,
Къадаргъа болса уа мадар...

КЪАЗАКЪ БЁРЮ

1

Кийикле айталла: къанлы,
Адамла айталла: джанлы.
Эркин джашау насыбды меннге –
Къар да, Ай да, джулдуз да джангы.

Сен – кёпексе, кёлекгесе.
Тегене, сынджыр, ит орун – сеники.
Сен къулса, Адамды бийинг, иенг эмда тёренг.
Мени Тейрим а – Эркинлик, Таукеллик, Джигитлик.

Мен джаламайма кишини аягъын.
Джулдуз, Ай джарыгъына къууанама мен:
Джортууулгъа къуралама мен –
Джашаргъа, ёлюрге да бирча хазыр.

Мен билмейме кишиге бойсуна,
Кесим джазама кесими джазыууму.
Бир-бирде Кёкге айтама джарсыууму,
Итле къалтырайла эшитиб улуууму.

Ит болуб бойнумдан тагъылгъан къой,
Эки аякълы хайыуаннга – Адамгъа – бойсуннган къой,
Джыйынны джоругъун да кёлтюрмей,
Чыкъгъанма абрек, хаджирет, къазакъ.

Ит болуб бойнумдан тагъылмаз ючюн,
Эркин джашаудан айырылмаз ючюн,
Тузакъгъа тюшген аягъымы кемириб, юзюб,
Къабханда къоюб кетерге разыма.

Шкокга да юреннгенме мен,
Юргенлеге да юреннгенме мен,
Сюргенлеге да юреннгенме мен.
Къуллалла бары ала.

Аллахха тюл, бир-бирине бойсунуб,
Тубаннга юрелле, чабалла ала.
Муратлары толмай къала,
Хахай-туай этелле ала.

Мени джаратханды Аллах.
Мен улуйма – тартама салах
Итлеге-амантишлеге. Аланы
Джанлары саулай кёмеме кёрге.

Бёрюме. Бойсунмазлыкъ джанладан бириме.
Къая башында улууум чыгъар-чыкъмаз
Тёбенде итлеге-амантишлеге
Къоркъуу киреди, джан къайгъы киреди.

Джуртларын, къауумларын сатхан амантишле,
Эркинликлерин сынджыргъа, тегенеге ауушдургъан сыйсызла,
Таулада кийик тутуб, зауукъланыр орнуна,
Атылгъан сюек ючюн талашхан насыбсызла,
 
Джашагъыз алай – титирей, къалтырай,
Сизники тюлдю не Кюн, не джулдуз, не Ай,
Сизники тюлдю не къыш, не джай,
Сизники – таякъ, сюек, сынджыр, тегене.

Бизни дуния – ачы эм татлы,
Джашайбыз эркин, ёлебиз эркин.
Бизге джангыды хар кече, хар кюн.

Бир анда, бир мында кёрюнебиз биз.
Бёрю джортууулгъа берилебиз биз,
Эркин къадаргъа берилебиз биз.
Бёрюлебиз биз.

2
Къазакъ бёрю, санга тынгы-тынчлыкъ джокъ –
Сени ызынгдан сюрюб айланады окъ.
Ызынгы ызлаб, хырылдайдыла итле –
Дертден къоркъгъан амантишле-кёпекле.

Ёзге,
Бютеу дунияны итлери-амантишлери бирлешселе да,
Бары санга мыллык атыб кюрешселе да,
Сени тюлле кеслерине къошаллыкъ.
Ит-бёрю къазауат тюлдю бюгюн тохтарыкъ, бошаллыкъ.

Алай а, билеме, келликди заман –
Ит бла бёрюню арасын айырлыкъды адам.
Къара багъанагъа тагъыллыкъла итле бары,
Эркинлик байрагъыча кёрюннюкле бёрюле бары.

Бирер сюекни да ауузларына къабыб,
Амантишле бары Къара багъанагъа тагъыллыкъла.
Бёрюле уа, - Азат джуртда джортуб, чабыб,
Биягъынлай бир Тейриге – Эркинликге табынныкъла.

Ненча окъну сууутханса, Къазакъ Бёрю,
Ненча итни къурутханса, Къазакъ Бёрю.
Къая башында сени ауананг, Къазакъ Бёрю,
Джуртну, Халкъны белгисича турады.

Къая башында, тау башында – Къазакъ Бёрю,
Кёк бла Джерни арасында – Къазакъ Бёрю,
Ай бла джулдузну тюз къатында - Къазакъ Бёрю,
Улууунгу менг ангылайма. Тынгылайма.

Къая башындан ёзеннге къараб тураса,
Халкъны, Джуртну джаудан сакълаб тураса.
Сени ангыламагъанла, сюймегенле да бардыла.
Ол итлени мен да таныйма, билеме.

Тегене ючюн, сюек ючюн ит болгъанланы,
Къуллукъ ючюн амантиш болгъанланы, къул болгъанланы,
Бёрюлюклерин-ёзденликлерин-кишиликлерин
Аякъ тюбге атханланы,
Сатлыкъ болуб, къахме болуб, джау тюбюне джатханланы,-

Аланы мен да келгенме къара багъанагъа тагъа.
Аллай итлеге биз бирча беребиз багъа.
Аланы кёб сагъынмайыкъ – тюб боллукъла ала.
Джангыз сен, Къазакъ Бёрю, ёлме, тюрленме, джаша.

ТЁНГЕК  бла  ДЖАН

Эркиши атлыды,
Тиширыу – къанатлы.

Не онглу атлы да
Къанатлыны кесин тюл,
Кёлеккесин туталады.

Бир-бир эркиши Къанатлыгъа:
«Къонар джеринг боллукъма»,- дейди.
Бир-бир эркиши да Къанатлыгъа:
«Учар кёгюнг боллукъма»,- дейди.
Бир-бир эркиши уа Къанатлыгъа:
«Учар кёгюнг да, къонар джеринг да боллукъма»,- дейди.

Алай а, къолгъа тюшгенлей,
Бары да Къанатлыны
Юйде-чалдышда тутаргъа излейле.
Ол, ычхыныб-учуб кетмез ючюн а,
Аны къанатларын кеселле.

Артда сейирге къалалла:
«Келген сагъатында кёгюрчюн эди,
Энди не болуб къалгъан эсе да…».

Эркиши тиширыуну,
Ёлюб къалгъынчы къатындан джибермей,
Джесир этиб, къарауаш этиб,
Юй бийче этиб, тутаргъа излейди.

Да алайды:
Эркиши тёнгекди,
Тиширыу а – джан.

Эркиши джерге,
Тиширыу кёкге
Тарталла.
Къадар алай джаратханды аланы.

Алай а, Къанатлыгъа
Кёк да, джер да амалсыз керекле.
Аны ангылаб, эркиши
Кёк да, джер да бола билмесе,
Къанатлы ёледи.

Не да хауле болады:
Сюйгенича къона, уча,
Сюймегенлей къона, уча,
Хаулеге, къахмеге чыгъады аты.

Тиширыу – Къанатлыды.
Аны къанатларын кесиб,
Сакъат этиб, бий болуу, ие болуу –
Бютюн учузлукъду.
Анга учаргъа кёк,
Къонаргъа да джер, уя бола билиудю –
Акъылманлыкъ.

Эр болууну магъанасы да – Олду.
Сюймеклик деген да – Олду.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Джерими чачын, сюйгеними чачынча,
Кёб джылны тюшюмде сыладым.
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
Бу дунияда толусу бла сынадым.

Халкъыма, Джуртума джарсый, къыйнала,
Джаннган, кюйген, джукъланнган да этдим.
Минги Таудан аяз ургъанлай,
Джилтинлеб, ызына джаннган да этдим.

Имансыз къралгъа чамланмайыкъ бош –
Биз чамландыргъанек Тейрини-Кёкню.
Халкъым гюнахлыед  Аллахны аллында –
Ахрат азабын дунияда чекди.

Джашамай эдик айтханча Аллах –
Чыкъгъан эдик динден, имандан.
Аны ючюн келген эди палах –
Сюрюлген эдик джандетден-джуртдан.

Къыйынлыкъ да тюшюндюрмеди бизни –
Джоябыз энтда бир-бирибизни.
Гюнахны уа кюрейбиз башхалагъа –
Гяуур къралгъа не да хоншулагъа.

Башыбызгъа излемейбиз амал.
Аллах харам этгенни этгенбиз халал.
Нафсыбызгъа хорлатыб кесибизни,
Ичкиге, аманлыкъгъа ийиб эсибизни

Итге, тонгузгъа болабыз нёгер.
Имансызлагъа болабыз нёгер.
Ибилисге, шайтаннга этебиз къуллукъ.
Аллахны джауларына этебиз къуллукъ.

Харамдан, гюнахдан тыймасакъ кесибизни,
Эскериб, сагъайыб, джыймасакъ эсибизни,
Энтда башыбыз къаллыкъды азабха –
Сюрюллюкбюз къойлача къасабха.

Джашамай Къуран бла Шериат бла,
Бир болсакъ шайтан бла нагъалат бла,
Къутулмазбыз къайгъыдан, палахдан,
Болушлукъ келмез бизге Аллахдан.

Тазаланайыкъ харамдан, гюнахдан,
Кечмеклик тилейик, титиреб, Аллахдан.
Аллахны джолунда барыуду джангыз
Къутхарлыкъ бизни палахдан, азабдан.

КЮН КЁРЮННГЕНЛЕЙ ТУРЛУКЪ МИЙИКЛИК

Къозуб, озуб кетиб барады
Бу заман деген масхара.
Кюн узуннга айланса да,
Джашауум турад къысхара.

Бата баргьан Кюнню кёрюр ючюн
Тёппелеге ёрлей барама.
Эм ахырында аллай мийикде чыкъдым –
Кюнню къуру да кёргенлей турама.

Джокъду кече. Къарангы ышан джокъду.
Кюндюз. Кюн джарыгьы тёгюледи къуру.
Кюн кёрюннгенлей тургьан мийиклик,
Къыйнаса да, Сеннге келтирди джолум.

Алай а, ёлюм мында да табар,
Кюн джарыгьындан къарангыгъа алыр.
Кюн кёрюннгенлей тургьан мийикде уа,
Нюр джарыкъ – джан белгим къалыр,
Джан Джуртум – туугъан Халкъым къалыр.

Сау бол, къадар, ма аны ючюн,
Кёлюм рахатды, кетсем да атдан:
Кюн кёрюннгенлей тургьан мийиклик –
Къарачай-Малкъар къалады артда.

МЕНИ ДЖАНЫМ, ЗАМАНЫМ ЭМ УЗАЙЫМ

Ауазымы Заманы эм Узайы –
Мени Малкъарым-Къарачайым.
Мени Заманым эм Узайым –
Минги Таулу Малкъарым-Къарачайым.

Бурагъымы Минги Таугьа бурайым,
Бурагъымы Минги Таугъа тагъайым.
Кёк къурчданды аягъымда тагъайым,
Кюн таякъды къолумда да таягьым.
Бу Къаф тауну тёппесине чыгъайым,
Дунияны башындан бир къарайым.

Унух файгьамбарны эсгерейим былайда:
Суу ахырзамандан сау къалгьанлагьа орайда.
Нартлагьа, ас-аланлагьа – орайда.
Аланы туудукълары –
Къарачай=Малкъар-лылагьа – орайда.

Хар заманда Заманда эм Узайда
Тейри Адамына, Тейри Халкъына орайда.
Мени джаным, Заманым эм Узайым –
Джаша, джаша, Малкъарым-Къарачайым.
 
АДАМ БЛА ХАУА

Сени джанынг – нюрденди,
Баргъан джолунг – гюлденди.
Субайлыкъгьа айтмайма,
Хар айтханым – кёлденди.

Гюл ачылад ышарсанг,
Нюр чачылад сёлешсенг.
Шайырны да ангыларенг
Назмусуна илешсенг.

Айтхан сёзюнг – сейирди:
Кёкден тюшген шийирди.
Сен кёрюннген сание –
Эсде къаллыкъ ёмюрдю.

Сенде болгьан халланы
Барын тюлме джазаллыкъ.
адамны Адам этген 
Сен – ариулукъ, тазалыкъ.

Биз джашагъан дунияны
Сен болдунг руху-джаны.
Болдунг Кюню, Айы да,
Намысы да, сыйы да.

Джулдуз Кёкде джылтырайды,
Чабакъ кёлде къалтырайды,
Табигъат чагьыб джашнайды,
Сюймеклик чагьы алайды.

Табигьат джашнайд сени бла,
Тилленеди мени бла.
Узайда кетиб барабыз
Къой Джолну эрни бла.

Узайда кетиб барабыз
Джулдуз джабалакъ джауа.
Сабий Джерден къычырады:
Майна Адам бла Хауа.
Кёкден да келед таууш:
Джаша, Адам бла Хауа!

ШАЙЫР БЛА КЪАНАТЛЫ

Къанатлы къаяда ишлейди уя,
Не да – терекде.
Ол кёкде ишлеред уя,
Уясы тохтасаед кёкде.

Кюн таякъланы Минги Таугьа чанчыб,
Не да джылы тенгизге чанчыб,
Ай джарыгьын эшиб алагьа,
Джулдуз терезелени ачыб,
Келигиз дерме къанатлылагьа.

Джазыкъла, ала да кесиме ушайдыла –
Кёкле бла, джулдузла бла джашайдыла.
Чууакъ кёкде учуб баргьан къанатлыла,
Шайыр джюрекгe не джууукъдула ала!

Кёк чексизди, къанатлы уа – бир бурху.
Ёмюрю да – шайырныкъыча – къысха.
Алай а, биз учууну, учунууну билебиз,
Кёкню ангылатыргьа кюрешебиз дуниягьа.

КЕСИМИ ЮСЮМДЕН

Не барама баралмайма,
Балта узуну баралмайма.

НАСЫБСЫЗ

Сёзю-кёлю Кёк кибик,
Иши-кючю чёб кибик.

ДЖУРТДАГЪЫЛАГЪА КЁКЛЕДЕН КЪАРАЙ

Джюрюген да – сюркелиб,
Учхан да, къоркъа, джертин...
Джети къат кёкде учама,
Джокъ мискинлеге дертим.

ЭНДИ ТОЛУ БИЛДИК

Сёз кетгенча тилден,
Таш юзюлгенча къаядан,
Ол кетди дуниядан.
Аны орнун кёрдюк.
Энди толу билдик
Ким болгъанын Ол.

ДЖАШАУ ЁЛЮМ.

1
Къарангы кечени джарыта,
Къара джерни юсюн агьарта,
Къар джауады.

Адамны кир-хылымылы-къара ишлеринден
Джерни къутхарыргъа излегенча,
Джауады къар – чыммакъ акъ.

2
Къыш узуну сууукъ бла, къар бла
Табигьат кеси кесин кюйдюрюб, тазалаб,
Джашауун джангыдан башлайды.
Адам а?

3
Джашау ёлюм бла бошалмаз.
Къышхы кебинин юсюнден атыб,
Джер джаз ала тирилиб тебрейди.
Къыямат кюн
Ёлгенле да алай тирилиб тебрерле.

Барды бир джорукъ, бир къадер:
Ханс да, инсан да къутулалмайла андан.
Хакъды джашау да, ёлюм да.
Тирилиу да.

ДЖАННГАН

Башхалагъа джылыу да,
Джарыкъ да бере,
Кеси уа джанады, кюеди.


Ким
м болса да алай джанмаса,
болса да алай джанмаса, ылыу-джарыкъ чыгъаред къайдан?!
Ким болса да алай джанмаса,
Не болса да алай джанмаса,
Джылыу-джарыкъ чыгъаред къайдан?!

Ол не ючюн, ким ючюн джанады?
Кимди, неди аны джандыргъан?
Джаннган а кимди, неди?
Кюнмюдю, Джюрекмиди?

СЕЗГЕНИМ, БИЛГЕНИМ, СЫНАГЪАНЫМ

Джерде да, Кёкде да, джюрекде да:
Акъ бла къара. Джарыкъ бла къарангы.
Игилик бла аманлыкъ.
Джашау бла ёлюм.
Эмда
Аланы бир-бири бла къазауатлары.

КЪУЛНУ ДЖУУАБЫ

- Эм уллу муратынг неди?
¬Сорадыла къулгъа.
- Бир къулум болса...,
Джууаб этеди ол.

Къул тутаргьа эм бек талпыгъанла –
Къулладыла.
Эркинликни эм уллу джаулары –
Аладыла.

1999 ДЖЫЛ КЪЧР-де САЙЛАУЛА

Кими
Анаяса Махкемени юесиме деб,
Кими
Баш аскер чынны иесиме деб,
Кими
Шайтан сууну Тейрисиме деб,
Кими да
Элни телисиме деб,

Кюрешелле
Бизге башчы болургъа.
Не этейик,
Шашхан дунияда джашайбыз биз.

КЪАЗАКЪ БЁРЮ УЛУЙДУ

Тёбенде – ёзен тубан,
Тёппеде – чардакъ тубан.
Шо мен къаллай адамма
Кесими къыйнаб тургъан,
Бир сёзню чайнаб тургьан?!

Огъай, неге керекди
Бу джабыу – шийир тубан?
Айт, сюймеклик тюлмюдю
Джюрекде къайнаб тургьан,
Кёзледе ойнаб тургьан?!

Бард Сеннге сюймеклигим,
Тарды анга Джер, Кёк да.
Аны ючюн улуйду
Къазакъ бёрю – джюрек да.

Сюйгенинг табылмаса
Тынгы-тынчлыкъ къуруйду.
Джулдуз – кёб, насыб а – джокъ,
Къазакъ бёрю улуйду.

ЁЛГЮНЧЮ ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ

Сен джашаб къал ёлгюнчюннге.

Кюн булутха киргинчиннге,
Къачхы сууукъла келгинчиннге
Сен джашаб къал.
Джашауну татыуун ал.

Замансыз къартаймазча, ёлмезча,
Артда сокъуранмазча, кюймезча,
Дуниядан юлюшюнгю ал.

Хайыр эталмасанг да хата этме,
Кишиге тиймесин заранынг.
Игиликден, Сюймекликден
Толгъанлай турсун къарамынг.

Заманынгы къорат, юлеш
Джангыз игиликге, сюймекликге,
Сейирсин дуниягъа, кёкге:
Ёлгюнчю джашаргьа кюреш.

Харамдан, гюнахдан узакълашыргьа кюреш,
Аллахха джууукълашыргьа кюреш.
Джашауну магьанасы андады.
Къалгьан бары – тубандады.

ДЖАШАУ – ТИШИРЫУДУ

Джашау бизни джегеди,
Бюгеди джерге.
Тиширыу а – тюзетеди,
Къаратады ёрге.

Джашауну ауурлугьун
Дженгеди
Тиширыуну ариулугьу.

О тиширыу, бийче, ханым! –
Джаным, кёлюм, халым.
Джуртум, Тилим, Халкъым,
Сыйым, адетим, эсим-ангым.

Джашау къаш-баш тюйсе –
Эркишиге,
Ышарса – Тиширыугьа
Ушайды.

Ёлюм – эркишиге джууукъду,
Джашау – тиширыугъа.

Джашау – тиширыудады.
Джашау – тиширыуданды.
Джашау – тиширыу блады.
Джашау – тиширыуду.

Джети къат кёкден къарагъан да
Нюр джарыкъны кёреди: Ол 
От ышыра тургъан Тиширыуду Джерде.

Джашауну ауурлугьун
Унутдурады
Тиширыуну ариулугьу.

ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ

Таба баргьан чаба барад,
Сюймекликден къанмайды.
Тиширыуунг къаллай эсе,
Джашауунг да аллайды.
Тиширыуунг къаллай эсе,
Сен кесинг да аллайса.

ДЖАНЫМ АЛЛАХХА АМАНАТ

Эй билгичле, къарткъуртхала –
Сыйлы аммала – Ванга, Бушай,
Сиз айтханнга тирелгинчи,
Ийнанмайын, келдик джашай.

Мубарек шыйых Абдуллахны
Айтханына эс бурмадыкъ.
Шакай улу Хаджини да
Зулмудан сакълаялмадыкъ.

Эй ашхыла, мубарекле,
Болгъанны, боллукъну билген,
Джети къат кёкню, джерни кёрген
Кераматы болгьан джанла!

Файгьамбарыбыз келтирди
Ислам динни чырагьын.
Аны таууна, ол Нюр Таугъа,
Энтда келеди чыгьарым.

Ол Нюр Таудан нюр тёгюлед
Минги Тауну къарларына.
Аны ючюн джюрюйдюле
Минги Таугъа зияратха.

Таула джууукъдула Кёкге.
Тау башла тазадыла.
Алагьа мёлекле да
Къонаргьа базадыла.

Таулула джууукъдула Кёкre.
Таулу эди файгъамбар да.
Аны Джуртун сен да бир кёр,
Меккягьа, Мединагьа бар да.

...Ачылыр эсе уа манга да Кёк,
Келир эсе уа керамат:
Тауда намаз къыла турама –
Джаным Аллахха аманат.

СЮЙМЕКЛИК БОЛГЪАН КЪАДАРДА

Мен ёзденме, байма, бейме.
Джюрекни уа, джарсытыб,
Гюл, Ай дейме,- Тюляй дейме,
Сени атынгы балсытыб.

Сюйген адам – ол атлыды,
Боракълыды, къанатлыды,
Сюйюмлюдю, къууатлыды ,
Билгичлиди, кераматлыды.

Сюймеклик – ол Аллахданды.
Къутхарлыкъды палахдан да,
Харамдан да, гюнахдан да.
Сюймеклик – ол насыбды.

Сюймекликде джашнайды Кёк.
Сюймекликде кишнейди Джаз.
Сюймекликде джашайды Нюр.
Алайды Сюймеклик деген.

Сюймеклик тили – ариуду,
Сюймеклик кёлю – ариуду.
Санынгы, джанынгы тазалайды,
Сюймеклик деген алайды.

Джаннетге эшик ачылгъанча,
Кёкледен нюр чачылгьанча,
Бир ёлюмсюз макъам согьулгьанча,
Алайды Сюймеклик деген.

Сюймеклик кийиндиреди,
Сюймеклик тешиндиреди,
Кёб затха тюшюндюреди –
Алайды Сюймеклик деген.

Файгьамбаргьа Къуран келгенча,
Алай келеди Сюймеклик.
Джашаугьа магьана бергенча,
Алай джашайды Сюймеклик.

Тауусулса тауусулсун
Кюн да, джыл да, ёмюр да.
Сюймеклик болгьан къадарда,
Джокъду къартлыкъ, ёлюм да.

АКЪ УМУТ ЭМДА КЪАРА БУЛУТ

Къара булут джылайды кёкде –
Асры кёб заты къалгьанды джерде.
Асры кёб затын тас этгенди джерде.

Толмай къалгъан акъ умутлары
Джылаталла къара булутланы.

Толмай къалгъан акъ умут – кёлде.
Къара булут джылайды Кёкде.
Кёкден да къууаналмайды.

Неди чууакълыкъ, мийиклик,
Джокъ эсе насыб, сюймеклик?!

Джай да болгьанды. Ай да толгьанды.
Муратла уа къалгьандыла толмай.
Суу тенгизге къаджыкъмай-талмай
Барыб тургъанды. Джетгeн да этгенди.
Къууанч а джокъду. Не этсин энди?!

Сууну джаны, булут болуб,
Кёкден Къарайды Джерге, джердегилеге да:
Бёрюлеге, кийиклеге да,
Къобанлагьа, орманлагьа да,
Адамгъа, къалгъан табигьатха да.

Бары къайгъыда, дыгаласда
Къазауат этелле, сермешелле,
Джерни, Кёкню да юлешелле –
Джашаргьа кюрешелле,
Ёлмезге кюрешелле,
Ёлюмсюз болургьа кюрешелле.

Бу насыбсызлагьа
Джаны ауруб,
Джылайды Кёк.
Быланы джылауларын
Этеди Кёк.
Болгъанны,боллукъну да
Кёрюб, билиб,
Чууакълай тургъан да къыйынды.

Акъ умуту къалгъан Джерге къараб,
Къара булут ахсынады Кёкде.
Не къыйын эсе да джер джашау,
Киши да сюйюб айырылмайды джерден.

КЪАЙДАСА, ФАТИМА?!

Бир кёб айландым 6у къызны ызындан,
Бийнегер кийикгеча, къычырырча болдум.
Джамчыгьа чырмаб, къачырырча болдум.

Кёз туурамдан аны тас этдим сора,
Кесим а сюймеклик тузагьына тюшюб къалдым.
Къаядан чынгаб бара да, къычырдым:
Къайдаса, Апсатыны къызы ариу Фатима?!

КЪЫЗЛАДАН АРИУ ДЖАН ДЖОКЪДУ

Сюеме уллу шахарланы
Орамларында ашыкъмай айланыргьа.
Джайгъы иссиде чомарт ачылгъан
Къыз ариулукъдан да сыйланыргьа.

Джашил биченликча кёрюнеди майдан.
Гюллеча кёрюнелле къызла да.
Джылны чакъларында джаз бла джайдан
Сюйгеним джокъду. Мени джанлы болуб,
Къызланы тешиндирелле ала да.

Айюнге, бу ариулукъгъа сен да бир къара деб,
Джашил биченликдеча барама шахарда,
Къызланы-гюллени къучакъгъа джыярча бола,
Баргьан заманны да тыярча бола.

"Джер къызлагьа къор болсунла хур къызла",
¬Аллахны чамландырмаз ючюн, тобагьа къайытама.
Алай а, джаратылгьан джанланы ичинде
Къызладан ариу джокъду деб, айтама!

ДЖЫЛ БАГЪАСЫ БИР КЮН

Суу джагъада джатхан къызлагъа
Кюн да разы болуб тие болур.
Мен да сууукъ тюлме алагъа,
Ариулукъну ким да сюе болур.

Кюн ариуду. Тенгиз да – джылы.
Кюлгенлерине къууанама къызланы.
Кюнча джарытыб, джылытыб турурем
Мадарым болса барын аланы.

Акъ къанатлыла барадыла кёкде
Къанатлы сезимлени туудура кёлюмде.
Агъаралла къатымда мёлекле
Бир башха дуниядан тюшген кибик кёрюне.

Къанатлыла кёзден ташайдыла,
Мёлекле да кетдиле ышара.
Бары, бары къалды эсимде –
Джыл багъасы бу джайгъы кюннге къара.

«ХАКЪ  бла  ХАЛКЪ. БЕТ бла АУАЗ. СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС.
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ» китабдан.

ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ТОЛКЪУНЛАРЫ
(мухаджирликде джазылгъан назмула.

I. АХЫРЫ БОЛМАЗЛЫКЪ АХЫР КИТАБЫМЫ АТЫ:
КЁК-ДЖЕР ХАКЪ-ХАЛКЪ АНГЫЛАТМА СЁЗЛЮК

«КЁК-ДЖЕР СЁЗЛЮК»ню АЧХАН СЁЗ

Бу назму тюлдю – тилекди,
Ана тилимде айтылгъан, джазылгъан.
Бу шийир тюлдю – джюрекди,
Хакъ кертиге ийнаннган, таяннган.
Ана тилимде дууа этиб, назму этиб,
Ауругъан халкъыма тюкюреме.
Ибилисни-шайтанны-зулмуну-терсликни уа –
Бизни тоноучу-тутуучу-сюрюучю-къырыучу джорукъну –
Къара бетине тюкюреме.
Рахман эм Рахим болгъан Аллахны аты бла
Ибилис къралны ауузун байлайма.
Аллах айтханча джашагъан Адамны, Халкъны
эмда
Билмей джангылгъан, аджашхан адамны, халкъны
Шайтанны ууундан къоруулайма.
Мурдар къралны ауузун байлайма,
Ит джаныуарны ауузун байлагъанча.
Джихад джолну сыйлайма, сайлайма
Ёмюрлюк насыбны сайлагъанча.
Кюрешеме ол Керти Джолну
Къоймазгъа тас этиб, аджашдырыб.
Келечи болмасам да кюрешеме
Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюкню джарашдырыб.
Ол Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюк ючюн,
Аллах буюргъан Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Тюз болургъа кюреше дуниягъа, ахыратха,
Къатышама кёб тюрлю къазауатха.
…Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюкню бир кесегин джаздым:
Халкъыма, сууаб базманыма да джарар  деб, баздым.
Ол ёлюмсюз ёмюрлюк Сёзлюкню
Боллукъ тюлдю аягъы, ахыры –
Ахырзаманнга дери иш барды бизни къауумгъа:
Ас-саламу гъалейкум, Къаара халкъым, Акъ Халкъым!

САУ КЕЛ, САУ КЪАЛ

Аллах айтыб, Аллах буюруб,
Минги Тауну башына чыгъыб, андан
Бютеу дуниягъа бир азан къычырсам,
Шайтанны, джюрекден да, Джерден да къачырсам,
Халкъымы, Джуртуму харамдан, гюнахдан тазаласам,
Дуниямы, дунияны налатлыдан къутхарсам,

Мёлекле да къонуучу Минги Таууму
Чыммакъ къарларына джашил намазлыгъымы джайыб,
Бир намаз къылсам,
Дуа этсем, Къуран окъусам,
Адамны адамлыкъгъа-муслиманлыкъгъа чакъырсам,
«Кесими, Халкъымы да тюз джолгъа сал» деб, Аллахха джалбарсам,

Сора, мен – Минги таулу –
Минги Тауума къошулуб къалсам,
Аны бузу, къары болуб къалсам,
Аны бузу, къары кебиним болуб къалса,
Джашил намазлыгъым да байракъ кибик турса,
Акъ уллулукъ джашил нюрде турса,
Бери зияратха чыкъгъан шыйыхланы да
Тилеклерин, зикирлерин эшите турсам,   
Минги Таугъа къоннган малаиклени да сезе турсам, -

Нечик насыблы болллукъ эдим мен,
Джерден айырылмагъанлай Кёкде турлукъ эдим мен…
Алай а бир таууш чыгъады (Джерденми? Кёкденми?):
Сау кел, Сау къал.

Бир къанатлы учады:
Бир къанаты – сау кел, бир къанаты – сау къал
(Эки дунияны да кёрюнюую-белгиси болурму ол?
Тёнгегимден айырылгъан джаным болурму ол?).

«Джангы дуниям сау кел,
Эски дуниям сау къал»,-
Дейме мен да –
Джер адамы, Тейри адамы Лайпанланы Билал

КЪУРЧ КЪЫЛЫЧ ЭМДА ЮЧ АЙ
 
Шериатда уят джокъ,
Адабиятда да – алай.
Аят бар – Хаят да бар:
Кёлде – джулдузу бла Ай.

Сюймеклик бла Кюймеклик,
Кюн бла Кечеча – алай.
Къууанчым эм джарсыуум –
КЪ-Р-Ч эмда А-А-Ай,
КЪРЧ (Къурч) эмда юч А (юч Ай),
Къурч къылыч эмда юч Ай –
КЪ-А-Р-А-Ч-АЙ.

КЁРЮНЮУЛЕ

1
Ай. Суу тал. Къобан.
Ай джарыкъ. Суу таууш.
Эмда
Къазакъ Терек джагъада.

2
Кетиб да кеталмай,
Къалыб да къалалмай,
Джарыб да къалалмай,
Учуб да кеталмай,
Джанауалдача,
Сууда, къалтырай тургъан
Кёлекке.

3
Къобаннга башын атарыкъ къызча,
Чачы да тозураб,
Джашил джагъадан суугъа,
Сууда кесине – кёлеккесине
Къараб,
Джылай тургъан Тал Терек.

4
Бютеу дунияда
Насыблары тутмагъан тиширыуланы
Сыфатлары-суратлары-сыйытларыча
Сюеледи Тал Терек джагъада.

БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ

Джюрегинде бёрюсю болгъанны
Арбазында минг ити болгъан да,
Тыяллыкъ, хорлаяллыкъ тюлдю.

Джюрекде улусала да бёрюле
Аны эшителле дунияда итле:
Титирейле, къансыйла, чабалла,
Джан-джанларын талайла, къабалла.

Ит адамланы да кючлейди къоркъуу.
Къаргъала да этелле «къар-къур».
Итле, ит адамла да къутуралла.
Бёрюле уа…
Тейри бла сёлеше, кенгеше туралла.

ДЖАРЫКЪ ХОРЛАЙДЫ КЪАРАНГЫНЫ

Чыпчыкъла да къууаналла тангнга.
Къууанмагъан ким болур анга?!

Джарыкъ хорлайды къарангыны –
Къууанчын этебиз аны
Адамла, джаныуарла да,
Терекле, кырдыкла да.

Къарангыны сюймейбиз биз –
Аны ючюн джандырабыз чыракъланы да,
Аны ючюн кюреше келгенбиз
От этерге, отну джукълатмазгъа да.

Биз джандыргъан отла, чыракъла
Аллах джандыргъан джулдузланы
Бурхуларылла, кёлеккелерилле.

Аллах да сюймейди къарангыны,
Аллах джаратхан джанла –
Биз да сюймейбиз къарангыны.

Бизни къарангыдан джарыкъгъа чыгъарыр ючюн,
Нюр Китабын – Къуранын – ийгенди Аллах.
Нюр джарыкъдан эсе къарангыны сайлагъаннга
Джетеди къыйынлыкъ, азаб, палах.

Чыпчыкъла огъуна разылла тангнга.
Да ким болур къууанмагъан анга?
Джарыкъ хорлайды къарангыны,
Къууанчын этебиз биз да аны.
 
БАТЫДА ДЖАЗЫЛГЪАН ШИЙИР

Мында къызла
Боюнларын-къоюнларын, киндиклерин-бутларын ачыб,
Тиширыу берекетлерин дуниягъа чачыб,
Алай алдаргъа кюрешелле джашланы,
Алай излейле кеслерине эр.
Мал базаргъа ушайды шахарны ара майданы.
Джангыз эчкилени, ийнеклени, байталланы, къойланы орнуна –
Ары-бери баргъан къызла, тиширыула...
Намыс-уят, бет-адет дегенча затланы
Эски кийимленича аууушдуруб,
Джангы кийимлери, къылыкълары бла уа
Джахил заманланы тюшюрелле эсге.

Джашла да сыргъа салыб, чач ийиб,
Тиширыу маталлы болуб айланалла.
Къартларын къартлыкъ юйлеге бериб,
Кеслерин да ичкиге, хаулеге бериб,
Намысларын нафысларына хорлатыб
Айланнган джаш тёлю, шашхан тёлю.

Ахырзаман тёлюсю.
Ахырзаман дуниясы.
Ахырзаман адамчыкълары.

Кеси кесин эсгериб, тюшюнюб,
Къачан акъыл джыярыкъды экен адам улу?!
Огъесе кёрген къыйынлыкълары   
Азлыкъ этеми болурла анга?!

БАЛ ЧИБИН БЛА ЁГЮЗ

Бал чибиннге ушайды назмучу,
Джазыучу уа – сабан ёгюзге.
(Бал чибинни къыйнайла балы ючюн,
Тартхан ёгюзге да кёбюрек джетеди чыбыкъ).

СОРУУЛАГЪА ДЖУУАБ

Озуб кетген джангурну ызындан
Джамчы бла айланабыз сюрюб.
Тёнгегибиз тюл, джаныбыз
Ёмюрлюкге къалгъанды джибиб.

Не уллу терсликни-зорлукъну да болад ахыры,
Сыннган сюек да ызына къайнайды.
Сыннган кёлге уа аллай мадар джокъ –
Эсибиз бизни кече-кюн да къыйнайды.

Эсибиз бизни кече-кюн да талайды,
Джангыдан тюшюре ёртеннге-отха –
Тутмакъгъа, сюргюннге, къазауатха:
Мурдар джорукъ ёлтюреди, тонайды.

Къыйынлыкъ не ючюн джетгенин ангылаялмай,
Аны унутуб-къурутуб болалмай,
Терслейбиз кесибизни, бир-бирибизни, башхаланы да...
Соруу кемиреди къартланы, джашланы да:
Не ючюн?

Соруугъа джууаб береди Аллах:
Айырмагъаныгъыз ючюн сууаб-гюнах,
Айырмагъаныгъыз ючюн халал-харам,
Къуран бла, шериат бла джашамагъаныгъыз ючюн,
Ибилис джорукъгъа бойсуннганыгъыз ючюн,
Аллахдан тюл, андан къоркъгъаныгъыз ючюн,
Анга табыннганыгъыз ючюн,
Аны джолуна кёчгенигиз ючюн,
Джетеди сизге къыйынлыкъ.

Ийнаннган къауум сорады Аллахха:
Биз сени джолунгда барыргъа кюрешдик,
Халкъыбызны да къутхарыргъа кюрешдик,
Ибилис бла да аямай сермешдик.
Бизлеге уа нек джетеди къыйынлыкъ?

Былагъа да береди Аллах джууаб:
Сиз кюрешдигиз Ибилисге къаршчы,
Ибилисден джетеди сизге къыйынлыкъ.
Алай а, энди сиз къойгъансыз кюрешни,
Къууандырасыз шайтанны, Ибилисни.
Бош айтасыз «арыгъанбыз-талгъанбыз» деб,
«Кесибиз да аз къалгъанбыз» деб.

Иманны азлыгъыды бу сёзлени айтдыртхан,
Ибилисни джоругъу бла кюрешни тохтатдыргъан.
Иманны джокълугъу ючюн джетеди къыйынлыкъ,
Иманны азлыгъы ючюн да джетеди къыйынлыкъ.

Сиз керти ийнаннганла болсагъыз,
Иманыгъыз толу болса, керти болса,
Адамны шайтандан сакълай, къутхара,   
Ёлгюнчю кюреширик эдигиз.

Керти ийнаннган джангызма демейди,
(Аллах джюрегинде болгъан джангыз болурму?)
Керти ийнаннган къарыусузма демейди
(Аллахы болгъан, Аллах  бла болгъан къарыусуз къалай болур?)

Керти ийнаннганнга солуу дуния – ол дунияды,
Бу дуния  уа – анга джихадды, къазауатды.
Не да барды, не да джетишеди озуб.
Сизге джетишмеген – иманды джангыз,
Аны тилегиз да, бардырыгъыз джихадны.
Сизни ючюн джаратханма дунияны эм ахратны.

КЪАЙГЪЫГЪА ТЮБЕРГЕ ХАЗЫРЛЫКЪ

Кюн къыздыргъан къая рандан
Тенгизден ургъан салкъын аязгъа
Джугъутур бетин тутуб, иссилейди.

Тенгиз чыпчыкъланы къычырыкълары
Теке къалкъыуун бузмайла аны.
Гелеу кырдыкдан отлаб тойгъанды –
Рахат джатыб кюушенеди ол.
Джанлы джеталмаз мийикде, бекде
Кесин къоркъуусуз кёреди ол.

Насыблыды – сезмейди, билмейди
Уучу аны ызлаб, мараб,
Ышаннга салыб тургъанын.
Биз да алайбыз. Къайгъы
Къайдан, къачан, къалай,
Не тюрсюнде келир – билмейбиз.

Ариу, адам тюрсюню болса да,
Джаныуарды аны къылыгъы.
Андан къутулур джокъду амал –
Эртде-кеч болса да тутады бизни.

Къутулмазса андан къачыб не бугъуб,
Джалыныб да къалмазса джаудан.
Джангыз аны бла аямай сермешиб,
Керти эркишича ёлюудю сый.

Къайгъы джети башлы эмегенди,
Эки башлы къартчыгъады къайгъы...

Джаш болсанг да баш болуб,
Къарт болсанг да нартма деб,
Керекди сермеширге.

Къайгъыны джетерин билиб,
Анга тюберге хазыр болуб,
Акъ кюн да къара кюннге хазыр болуб
Джашауду – акъылманлыкъ.

Ол заманда бет джоймазбыз,
Къайгъыны бий этиб къоймазбыз.
Джашарбыз-ёлюрбюз-тирилирбиз,
Тейри адамыча кёрюнюрбюз.

ЧАЛКЪЫЧЫ

1
Кийиз бёркюн да башына къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла гузаба атлаб,
Барады. Чалкъысы бойнунда.
Белине тагъылыб тёшю-чёгючю,
Джанында хыршысы, къайрагъы.
Тенгизни бош джагъасына джетиб,
Джаныу этиб чалкъысына,
«Бисмилля» деб, чалыб башлайды.

Толкъунлана тургъан кёк биченликни
Чалады эртденден ингирге дери.
Биченликни теблеб, зее эте баргъан
Кемелеге, къайыкълагъа ачыуланады.

Ашхам бола къайытады юйюне.
Юй бийчесине эсгертеди:

«Тамбла танг аласы бла кетерикме.
Азыкъны артмакъгъа джарашдырыб къой.
Кёб салма. Кюлде бишген нартюх гырджын бла
Джууурт айран эмда бышлакъ болса болду.
Кёгет-мёгет деб кюрешме».

Юй бийчеси биледи баш иесини къылыгъын.
Джылла бла чалады тенгизни къарт.
Эртден бла кеси кесине азан къычырыб,
Намаз къылады.
Ингирде кеси джырлаб, кеси эжиу этиб,
Орайда тарта, къайытады.

Киши да ангыламайды аны тилин.
Сер къарт бла кюрешмейди киши да –
Аны да джокъду кишиге хыянаты.
«Шашхан таулуду» былайлада аты.

Бу Шимал тенгизни джагъасында Норвейде
Мен анга къалай тюбегеними да айтайым.

2
Сууда  кемеле – байракълы, байракъсыз,
Джагъада адамла – иманлы, имансыз,
Чабакъчыла къайыкъладан сата балыкъ,
Тёгерек дауур-сюйюр, къалабалыкъ.

Былайлагъа биринчи къазыкъ ургъан таулу
Менме деб, махтаныб, ёхтемлениб,
Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла баргъанлай атлаб,
Бир-бирибизге тюртюлюб къалдыкъ –
Кийиз бёрклюле эки адам.
Эки бирча мукъладис бир-бирине тюбеб,
Илгениб, артха туракълагъанча,

Бир-бири бёркюбюзге къараб,
Бир-бири кёзюбюзге къараб,
Тилибиз тутулуб,
Биразны сын болуб турдукъ.

Салам бердим, сен кимсе?- дедим.
Мурулдады – ангыламадым джукъ.
Кийиз бёркню къайдан алгъанса дедим,
Джукъ да айтмай, къысылды джууукъ.

Сора сермеб, билегимден тутду:
«Джаш, джыйындан джанлаб айланнганынг болду.
Чалкъынгы да алыб, терк ызымдан джет!».

Кетди къарт. Ызындан къараб къалдым.
Шимал тенгизни джагъасы элледе
Башха таулугъа джолукъгъаным болмады.

Не къыйынлыкъ тюшюрген болур аны да бери?
Не къыйынлыкъ алгъан болур эсин да?

Юй бийчеси да анга ушаш бир –
Тюзетиб хапар айталмады ол да.
«Хы, иги болду келгенинг,
Бирге чалкъы чала турурсуз энди»,- деди.

Былай танышдым бир зауаллы таулу бла мында.
Энди аны бла бирге чалкъымы чалайым,
Огъесе, ызыма, Джуртха кетибми къалайым?!

ДЖАНГУР БЛА ДЖЮРЕК

Кече узуну джауады джангур,
Кече узуну –
Андача – тауладача-джуртдача.
Кече узуну этеме сагъыш.
Сагъыш этеме кече узуну.

Джылайды кёк. Улуйду джюрек.
Не ючюн? Нек?

Джуртха сюймеклик ёлтюреди мени,
Джуртха тансыкълыкъ кемиреди мени.
Адамларыма къой, джауларыма да
Болгъанма тансыкъ.

Кёк чартлайды, джашнайды кече узуну.
Дуниямча, тынгысыз-тынчлыкъсыз джюрегимча,
Чачакъ-чачакъ бола, кюеди кёкде элия.
Джукълана, джана, ёле, тириле,
Кече узуну джанады джюрек-элия.
Джауады джангур.

Къычырады кёк, къычырады джюрек.
Джарылады кёк, джарылады джюрек.
Арада
Къарангы бла джарыкъ.
Джарыкъ бла къарангы.

Джауады джангур. Ёседи кырдык.
Танг аласына тохтайды джангур.
Тохтайды джюрек.

Къабыргъада, къабырлада
Бир къалынды, бир джашилди кырдык.
Кече узуну джаугъанед джангур.
Фатиха.

НАЗМУЧУЛУКЪ НЕДИ?

Мен джазгъанны окъур ючюн
Кёз керек тюлдю;
Мен джазгъанны эшитир ючюн
Къулакъ керек тюлдю;
Не джазгъанымы билир ючюн
Тил билирге керек тюлдю;
Мен джазгъанны ангылар ючюн
Ангы да керек тюлдю;
Мен джазгъаннга ийнаныр ючюн
Не иман, не билим, не илму керек тюлдю;
Джаныуардача джыйы, адамдача сезим да керек тюлдю;
Кераматлы болургъа да керек тюлдю.

Мен джазгъан саулагъа багъышланнган зат тюлдю;
Мен джазгъан ёлгенлеге аталгъан зат да тюлдю;
Мен джазгъан башха дуниялагъа,
Башха тюрлю инсанлагъа,
Башха тюрлю джашаулагъа да джораланмайды.
Мен джазгъан адамгъа, мёлекге, джиннге да тюл,
Аллахха джораланады –
Эм узакъ, эм джууукъ Олду меннге.

Аллахданды, Аллаххады джолубуз.
Олду –
Кёклени , Джерни, заманланы,
Аламланы, таша-туру дунияланы,
Алада болгъанны барын
Джаратхан, джашатхан, къаушатхан, тирилтген.
Ие, Тёре да – Олду. Анданды умут.

Тилибизни таша магъаналы къанатлы сёзлерин табыб,
Бир-бирине тагъыб, мектуб этиб, ашырама
Ёлюмсюз-ёмюрлюк Аллахха.
Джууаб сакълайма Андан.
Келирми-келмезми, билмейме.
Аллахдан башхала бла мени ишим джокъду.
Ат-бет атасала да, не деселе да,
Ала бла мени ишим джокъду.
Ала тюлдюле мени окъуучуларым.
Ала тюлдюле Тёре манга.

Аллах бла мени арама киши кирмесин –
Не имам, не кърал – бир киши да.
Джазгъанымы мен адамгъа тюл,
Аллаху тагъалагъа джазама. Аны ючюн,
Мени адамла англарламы-англамазламы,
Окъурламы-окъумазламы – манга башхасы джокъду.

Мен назмуларымы
Аллахны аллында тургъанча,
Анга окъугъанча кёреме.
Мени тилими, кесими да джаратхан – Олду.

Халкъымы-Джуртуму-Тилими келечисиме –
Аны да билеме.

Эм алгъа сабийлени беш харифге
Эмда ол харифледен къуралгъан
Аллах деген чексизликге юретирге керекди,
Ызы бла да Аллахны Сёзюне – Къураннга.
Андан сора ана тилде назмулагъа.
Ол заманда сабий муслиман адам болуб ёсерикди,
«Адам не айтыр»,- деб, тюл,
«Аллах не айтыр»,- деб, сагъыш этерикди.

Мен да:
«Адам не айтыр», «кърал не айтыр»,- деб, тюл,
«Аллах не айтыр» деб, джазама джазгъан затларымы.
Мен ангылагъаннга кёре,
Назмучу болуу, назмучулукъ джолу – Олду.

ЮЧ ДУНИЯ

Сюркелген – арыйды;
Джюрюген джарыйды;
Учхан а – насыб.

БИР КИТАБ ДЖАЗАРГЪА ИЗЛЕЙМЕ

1
Норвей къызны къучакъласанг да,
Белине къучакъ джетмейди.
Таулада субай наратчыкъ
Бир да эсимден кетмейди.

2
Мында шахар алай тазады,
Сюркелсенг да – букъу къонмайды.
Богъурдакъданды мында хар не да –
Мени уа отум джанмайды.

3
Тиширыула алай джюрюйле,
Къарын джаулары салыныб.
Хар не да бир къуджур кёрюнеди,
Къалмагъан эсем алыныб.

4
Мында ишсизле алгъан ачханы
Бизде ишлеб да алмайла.
Эки джанын тенглешдирсенг,
Джюрек джарылмай къалмайды.

5
Ичген-эсирген кёрмейме мында,
Ач-джаланнгач да кёрмейме.
Джарлы Эресей эсиме тюшсе –
Мен не этерге билмейме.

6
Джер-суу байлыкъ халкъныкъыды,
Ишлеген къыйынын табады.
Къайда аман къачхынчы да
Мында юй-кюн болуб къалады.

7
Кёзюнг къысыкъды, теринг къарады,
Бурнунг къынгырды демейле.
Гыл тюшюребиз деб, полисле
Сени тыймайла, сюрмейле.

8
Мында оноучу тоноучу тюлдю,
Джокъду урлагъан-тырнагъан.
Анда джашау – дыгалас джашау,
Мында зауукъду джашагъан.

9
Джангыз бир джылны ичине
Мен юй, арба да алгъанма.
Халкъым, Джуртум демесем,
Джашаугъа батыб да къалгъанма.

10
Шимал Кавказны таулусу –
Шимал тенгизни балыгъы...
Анда эресейли, мында норвейли,
Къарачайлы уа къачан боллукъма?!

11
Таулу джокъду кесимден сора...
Озгъан джашауумдан-эсимден сора,
Джукъ да джокъду.  Джуртсуз, элсиз –
Болуб турама санграу эм тилсиз.

12
Акъ булутланы къызартса да Кюн,
Къара булутладан къараса да Ай,
Акъ бла, къара бла джазсам да –
Бир сёз чыгъады – Къарачай...

13
Джуртха тартхан ауруу болмаса,
Аман тюш мында да кёрмезем.
Амантиш итле тил этмеселе,
Ата джуртдан да кетмезем.

14
Джюрек джарылмай не этсин,
Ишлеген къаламы ойгъанма:
Ана тилни, Джуртну, тарихни
Къоюлмазлыкълагъа къойгъанма.

15
Халкъны, Джуртну да сатыб кюрешелле
Ол ит мурдарла, гудула.
Къара багъанагъа тагъарыкъма барын –
Келлик тёлюле да окъурла.

16
Бир китаб джазаргъа излейме 
Хар адам кесин кёрюрча.
Бизде джашауну тюзюн, кертисин
Аллах, адам да билирча.

ЭЛЛЕРИМ

Акъ Къалам, Къызыл Къалам,
Акъ джаным, къызыл къаным.
Бу эки элден чыкъгъанла
Ата эм ана джаным.

Хурзугум, Учкуланым –
Адурхайым, Трамым –
Къадау Ташым, Терегим,
Сизсиз мени джюрегим.

Тёнгегим эмда джаным –
Хурзугум, Учкуланым;
Акъ Къалам, Къызыл Къалам.
Сизсиз мени нюр къалам.
Сизсиз меннге нюр къалам.

АДАМНЫ КЪАДАРЫНА ЭТЕМЕ САГЪЫШ

Сютча уюб турады тенгиз,
Сабийча джукълаб турады тенгиз.
Аны уятыргъа кёзлери къыймай,
Тенгиз чыпчыкъла да къычырыкъларын
Аз этгенле. Мен да,
Джашил терекча джагъада сюелиб,
Салкъын аязчыкъгъа бетими тутуб,
Сагъышха кетгенме.

Джатыб, кюушене тургъан кериуанча,
Узакъда таула рахат агъаралла.
Сабыр аязны къулакъгъа алмай,
Аякъ юсюнде къалкъыйды чегет да.

Айрымканнга тартылгъан кёпюрню
Юсю бла арабала,
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла
Тохтаусуз баралла.

Рахатды, шошду бютеу табигъат.
Тынчлыкъ джокъду джангыз адамгъа.
Олду билмеген тохтай, солуй –
Бютюн тынгысыз, къайгъылы бир джанды.

Неди джетмеген анга?!
Джандетде не джетмей эди,
Не джетмейди джерде да анга?!
Неди сюрюб айланнган аны,
Нени сюрюб айланады ол?

Джер, кёкмю джетмейди анга,
Огъесе акъылмы, иманмы?
Огъесе, джаханимни бир кёрмеген
Джандетге кёл сала болмазмы?

Ёллюгюн билгени себебли,
Джашаудан тоюб къалыргъамы излейди?
Огъесе, кеч болгъунчу,
Ёлюмсюзлюкге джолламы излейди?

Тенгиз рахатды. Кёк да рахатды.
Тынчны тебгени къыйын деб,
Ала тебгенден Аллах сакъласын.

Адамгъа джокъ тынчлыкъ-рахатлыкъ.
Кесиди кёбюсюне къурутхан да аланы.
Кёкге, тенгизге, таулагъа къараб,
Бурху адамны – къайгъылы джанны –
Джашаууна, къадарына этеме сагъыш.

СТАВАНГЕРДЕ ЭКИ ТАУЛУ

Эки къачхынчы таулу –
Биз джашайбыз былайда:
Ол тартады аракъы,
Мен тартама орайда –
Экибиз да ишсизле,
Экибиз да тишсизле.

- Юсюнг, башынг да тозуб,
Къайдан келесе?- десем,
Айтыр туракълаб, созуб:
- Болду болсакъ сау-эсен.

Шимал тенгиз чайкъала,
Тенгиз къушла къычыра,
Биз да ушаб алагъа,
Олтурабыз джагъада.

Ибилис джоругъундан
Къачыб тюшгенек бери.
- Эй, дуния джарыгъындан,
Айтчы, не болур иги?
Башына эркин адам
Бармыд насыблы сенден?

- Динине эркин адам,
Тилине эркин адам,
Джуртуна эркин адам –
Олду насыблы менден.

Туугъан халкъынг-миллетинг
Башына эркин болса,
Джуртуна ие болса,
Джазыуун кеси джазса,
Келир кюнюне базса,

Сен да халкъынг бла болсанг,
Хакъ кертисин айталсанг,
Халкъынга болушалсанг,
Насыб деген ма олду...

Эки къачхынчы таулу
Даулашабыз тохтаусуз.
Ёлмегенибиз да сейирди
Минги Халкъсыз эм Таусуз.

Шимал тенгиз чайкъала,
Тенгиз къушла къычыра,
Биз да ушаб алагъа,
Олтурабыз джагъада.

Тенгиз джагъады ныгъыш.
Бирди тилек эм алгъыш,
Бирди къайгъы эм сагъыш:
Халкъыбыз эм Джуртубуз.

Халкъыбыз эркин болуб,
Джуртуна ие болуб,
Кърал болуб, юй болуб,
Джазыууна бий болуб,-
Биз да аны бир кёрсек,
Ёлдюк демезек, ёлсек.

Шимал тенгиз чайкъала,
Тенгиз къушла къычыра,
Биз да ушаб алагъа,
Сирелебиз джагъада.

УРУШ САУУТНУ МАГЪАНАСЫ

Къанджал-къынджал (кинжал) –
Къан-джан ал.

ДЖАННЕТ ДЖУРТУМ,  ДЖАН ДЖУРТУМ

Джума намазгъа ашыкъгъанча адамла,
Тау суула ашыгъалла тенгизге.
Зикир айта саркъгъанларына аланы
Къарайма, тынгылайма сейир эте.

Сууну, намазлыкъча джашил джагъасында,
Тилек эте, къарайма дуниягъа.
Шыйыхла зияратха джюрюучю Минги Тау
Агъарады, кёллендире, кюч бере.

Минги Тауну тюз башында Китаб,
Ачылыб, нюр тёге турады тёгерекге.
Аны окъуйла шыйыхла бла мёлекле –
Ол – нюр джарыкъ, нюр ауаз –
Кераматы болгъанлагъа ачыкъды.

Нарат чегетле да таулагъа ёрлеб баралла.
Къыш да, джай да бирча кёгергенлей,
Кёк бла Джерни байлагъанлай туралла,
Дарман хауалары да джюреклени, ёпкелени да тазалай...

Ой мени джаннет  джуртум, джан джуртум –
Басхан-Чегем-Холам-Бызынгы-Малкъар-Къарачай.

УЛЛУ АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ ИМАН

Ызына да чыгъалмай, батыб да кеталмай,
Кече тенгизде къалтырайды Ай.
Тенгиз да, сарыубекча, аны джуталмай,
Таракъ тишлерин чакъдырады.
 
Тенгиз ушайды джелмауузгъа,
Умут джилтиннге ушайды Ай да.
Ёлюм бла джашау – джелмаууз бла Ай –
Кече узуну сермешигиз, хайда!

Тутулгъан Ай да, джелмаууз да – ичимделле,
Эгерлени уятырыкъла тышындалла джангыз.
Къара кючле бары бирикгенле,
Мени джанымда – Джангы Ай бла Джулдуз.

Амантиш итле, джаула – бары бирикгенле,
Барына къаршчы тургъанды джюрек.
Аланы юсдюрген – Ибилис, шайтан,
Меннге кюч берген – Таш бла Терек.

Джаралы Джугъутур да, Джаралы Таш да,
Джуртда Джангыз Терек да джюрегимделле мени.
Джыйын джанлы да, Къазакъ Бёрю да
Къанымда-джилигимделле мени.

Кёкледе, Джерде, джюрекледе да
Акъ бла къараны арасында барады кюреш.
Иннетинг бла, сёзюнг бла, ишинг бла
Сен къайсы джанына къошаса юлюш?

Игиликми хорлар, аманлыкъмы -
Ма анга кёре боллукъду, ийнан.
Бу къазауатда хорлатмаз ючюн
Уллу Аллахдан тилейме иман.

ДЖАШАУДА , ШИЙИРДЕ ДА

Сымайылны Минги Тауу,
Кязимни Джаралы Джугъутуру,
Къайсынны Джаралы Ташы,
Билалны Джангыз Тереги.

ЭСГЕРТМЕ
 
Айырылыб джамагъатдан, халкъдан
Тенгизни мийик джагъасында паркдан
Энгишге къараб, этеме сагъыш.

Этеме алгъыш – ташланы, къаяланы чачыб,
Деменгили ариу мекямла сюеб,
Чегетме дегенни орнатыб,
Бу шахарны
Таш юсюнде джашил терекге ушатыб къойгъанлагъа...

Арлакъда айрымканнга тартылгъан кёпюрню
Юсю бла, чепкен сокъгъанча, джюрюйле арабала;
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла
Ачыкъ тенгизге барала ётюб.
Ёргеде уа –
Къараууллача, сакълаууллача, сюеледиле таула.

Тауну акълыгъы, мийиклиги,
Тенгизни кёклюгю, теренлиги
Сейирсиндиредиле бизни.
Тенгизни бир чайкъалгъан кёзюуюнде
Акъ толкъунла кеслерин ёрге, Кёкге уруб,
Акъ таулагъа, тёппелеге бурулуб,
Сын болуб, артха эналмай,
Къалгъанча да кёрюнедиле кёзге.

Алай а, тенгиз да, тау да,
Джер кеси да, адам да
Недиле Кёкню къатында?!

Ёзге, адам кесин джюджюча кёрюб,
Джаны саулай джер тёбеге кирибми кетсин?
Огъай, адам кесин Тейри адамыча кёрюб,
Кёкге махтаула сала,
Джашаб турургъа излейди.

Тенгизни алаша джагъасында
Джумшакъ джылы къумда
Кюннге къыза джатадыла солугъанла.
Паранджа кийген тиширыуланы да,
Къып-къымыжа къызланы да кёрлюксе былайда.
Тенгиз къушла да бу аламатха
Асры сейирсиннгенден аууз джабмай,
Къычырыкъ-хахай эте, учалла.

Бу тюлмюдю джандет?
Бир-бирине заран болмай,
Хар ким билгенича, сюйгенича, юреннгенича
Джашайды, солуйду.
Джангыз, тенгизге къараб сюелген
Адам эскертмеледен толуду шахар.

Ол эскертме
Минг-минг джылны узагъына
Тенгизге кетгенлени сакълай,
Джагъадан хаман тенгизге къарай,
Сын болуб къалгъан адамгъа  ушайды.
Тобугъуна дери джерге батыб,
Кёзлери тенгизге чыракъ кетиб,
Сюеледи эскертме.

Мен кесим да эскертмеча болуб,
Хар кюн сайын джууукъ таугъа чыгъыб,
Элими, джуртуму кёрюб къоярыкъча,
Кёзлерим чыракъ барыб,
Къарайма тенгизни ол бир джагъасына.

Тау алашалыкъ эте болур, кёралмайма.
Халкъымы, джуртуму кёрюр ючюн
Бек мийиклеге чыгъаргъа керек болур.
Чыгъар къарыуум а азая барады.
Тюбешиу болджал да узая барады.

Былтыр аякъларым инчикге дери,
Быйыл а – тобукъгъа дери
Батханла джерге.
Эшда, энди джыл – белге дери,
Андан сора кёкрекге дери,
Андан сора боюннга дери,
Андан сора уа...

Джугъум да къалмай джерге кёмюлюб,
Тас болуб, думп болуб кетиб,
Сора, кёзюу келгенлей,
Кырдыкча, битимча чыгъарыкъ болурма.
Не да,
ДжангызТерек болуб, Къадау Таш болуб
Сюеллик эсем да ким биледи.

Да алайды –
Эскертме болуб сюелликме.
Норвей тауладан Шимал тенгизни юсю бла
Шимал Кавказгъа, Минги Таугъа къараб,
Джюрюб да кеталмай, учуб да кеталмай,
Мен минг-минг джылны сюелликме.
Ахырзаманнга дери сюелликме.

Джуртундан, Халкъындан айырылгъанны
Белгисича, сын-суратыча, эскертмесича
Сюелликме.
«Къарачай Шайырны Эскертмеси»
Деген джазыуну окъурукъла
Ставангерни сабийлери да –
Магъанасын а ангыламай къала.

Эскертме уа сюелликди
Тенгизден адамларын сакълагъанны эскертмеси бла бирге.
Эки эскертме. Эки джазыу.

АЛЛАХНЫ АТЫ БЛА АДАМ ЮЧЮН

Мен чууут, эрмен да тюлме,
Къарачай, чечен да тюлме –
Адамма мен.

Араблы , тюрклю да тюлме,
Таулу, тюзлю да тюлме,
Муслиманма мен.

Айырмайма тукъум, миллет.
Тюз болсала иман, иннет,
Анаяса Къуран болса –
Насыб, къууанч олду манга.

Бир Аллахха ийнаннганла,
Хакъ кертиге таяннганла,
Аллах буюргъанча джашагъанла –
Аладыла манга эт-джен.

Айырмайма тукъум не халкъ.
Барындан да баш неди? – Хакъ.

Аллахны аты бла Адам ючюн,
Ол – иманлы болур ючюн,
Ол – дуниялы болур ючюн,
Ол – ахратлы болур ючюн
Кюрешгенле, сермешгенле
Аладыла манга къарнаш,
Аладыла манга джолдаш.

Барды Аллах, бирди Аллах –
Башха Тейриле джалгъандыла.
Аны Сёзю барды – Къуран,
Къалгъан китабла джалгъандыла.

Экиге бёлюнюбдю адам улу –
Иманлыла бла имансызлагъа.
Къралла, къауумла, джамагъатла
Алагъа кёре къуралалла.

Джокъду манга тукъум не халкъ,
Джокъду манга миллет, кърал,
Джокъду манга сюрюу, джыйын –
Манга барды джашау, Адам.

Аны Ибилисге бермез ючюн,
Аны аджашыб кёрмез ючюн,
Аны терсейиб кёрмез ючюн,
Мен да этеме къазауат.

Хакъ кертини унамайын,
Ибилисге баш ургъанла,
Аны ызындан баргъанла,
Шайтанлы болуб тургъанла –
Аладыла джауларым.

Аллах джаратхан адам ючюн,
Шайтаннга алданнган адам ючюн,
Аджашхан адам ючюн,
Аны къутхарыр ючюн,
Мен да этеме къазауат.

Мен – адам, адам ючюн
Этмесем – ким ючюн –
Этерикме да къазауат?

Адам ючюн кюрешиу,
Адам ючюн сермешиу –
Иманы болгъаннга борчду ол.
Барыбызгъа борчду ол.
Къыямат кюн соруллукъ
Олду эм уллу соруу.

АЛАЙ ИГИДИ

Джыйын джанлыны да сюймейме мен,
Мал сюрюулени да сюймейме мен,
Адам джамагъатланы да сюймейме мен.

Намаз,
Джамагъат болуб, саф-саф болуб,
Иманны ызындан тизилиб,
Межгитде къылгъан иги болур.

Алай а,
Мен сюеме
Кесим джангыз этерге намаз –
Аллах бла энчи ушакъ этерге
Сюеме мен.

Аллах бла мени арама
Не кърал, не адам – биринг да сугъулмагъыз.

Иги сёз – Аллахданды,
Иги сёзюм – Аллаххады,
Иги сёз – Аллахды.

Билмейме:
Алгъышмы этеме,
Тилекми этеме,
Намазмы къылама,
Назмуму джазама.
Алай а,
Алада башхалыкъ болмаз.
Аланы барын да
Адамгъа, халкъыма, адам улуна
Джоралайма.

Джангыз
Аллах бла мени арама
Не адам, не джамагъат, не кърал –
Биригиз да сугъулмагъыз.
Меннге да, Сизге да, Сёзге да
Алай игиди.

ТОСКА

Я умираю от тоски по Родине.
Я умираю от тоски по Родному языку.
Я умираю от тоски по Женщине.
Вот это триединая тоска
Бесконечно, постоянно, гложет, душит, убивает меня,
Но никак не может убить, добить:
В глубине сердца остается ещё
Маленькая надежда на возвращение;
Временами она тоже гаснет от сомнений:
А помнят ли тебя там?
А ждут ли тебя там?

А может, это тоска по ушедшей молодости,
По ушедшей жизни?
Ведь уже нет той Родины,
Того Родного языка и той Женщины.
Нет того Времени и того Пространства
И той материи, которая существовала в них.
Ведь это тоска началась уже там:
И на Родине тосковал по
Родине, Человеку, Народу, Языку, Женщине...

Скорей всего, это была тоска по крыльям,
Которые не выросли и наврядли теперь вырастут;
Это была тоска по несостоявшемуся полету в Небо, в Космос;
Это была тоска Человека, осознавшего неизбежность своей смерти,
По вечной, бесконечно прекрасной жизни:
Мир так прекрасен – а ты уходишь.
Белые вершины, синее небо, скалы, реки, леса, зеленая трава,
детский смех, песни птиц... –
Всю эту красоту больше не увидищь, не услышишь.

Да, это великая печаль-тоска с которой человек живет и умирает,
С которой он не хочет и не может смириться,
Но и выхода не видит. Это тоска усиливается с годами.
И от этой невыносимой тоски
Каждый спасается по-своему.
Но рано или поздно волны этой тоски
Настигают, накрывают и уносят человека...

САУ КЪАЛ, ДЖЮРЕК

Къуугъуннга чабхан атлы да – джюрегим,
Сюйюмчюге чабхан сабий да – джюрегим.
Терезеча ачылгъан да – джюрегим,
Эшикча джабылгъан да – джюрегим.

 Джазгъы кёкча джашнагъан да – джюрегим,
Джазгъы джерча джашнагъан да – джюрегим.
Къачхы кёкде турна таууш да – джюрегим,
Дуния-ахырат аууш да – джюрегим.

Азан къычыргъан да, салах тартхан да – джюрегим,
Аллах-адам деб айтхан да – джюрегим,
Эки дуния, минг халкъ, бир джамагъат да – джюрегим.
Уллу Аллахха аманатды джюрегим.

Къачан эсе да, шайтан кирген джюрегим,
Манга кёб азаб, палах берген джюрегим.
Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да – джюрегим,
Джангыз Терек да, Къазакъ Бёрю да – джюрегим.
 
Нюр джарыкъ болуб тёгюлген да джюрегим,
Солумагъан, солургъа да къоймагъан джюрегим,
Джарылсанг да, кюрешесе урургъа,
Биягъынлай джоргъа аджир болургъа.

Талагъынг туруб джыгъыллыкъса, билеме,
Алгъадан огъуна сенден разылыкъ тилейме.
Мен сенден, сен менден – бир-бирибизден бошадыкъ.
Сау къал, джюрек. Ёлгюнчю джашадыкъ.

МЕН ТЮЗ БОЛДУМ АНТЫМА

Ата джурт ючюн, туугъан джер ючюн,
Баргъан къазауатлада тёгюлгенди къаным да,
Къаным сугъаргъан джуртну топрагъына
Къошулгъанды тёнгегим-саным да,
Сиз умут этгенча, кёкге учуб кетмей,
Ана тилге къошулгъанды джаным да.

Хоу, туугъан джерими топрагъына
Къошулгъанды тёнгегим-саным.
Тёнгекден айырылгъанлыкъгъа, Джуртдан айырылмай,
Ана тилге кёчгенди джаным.

Тёнгегим – Ата джуртда, джаным да – Ана тилде...
Насыб деген ол тюлмюд?
Халкъым бла джашадым, халкъым ючюн да ёлдюм –
Насыб деген ол тюлмюд?

Джашау бла Ёлюмню
Бойсундурдум кесиме.
Диним, тилим, джуртум, халкъым –
Дайым мени эсимде.

Джашау бла Ёлюмню
Кесиме къанат этдим.
Ант этдим:
Халкъым ючюн джашаргъа,
Халкъым ючюн ёлюрге.

Мен тюз болдум антыма:
Джашаууму къояма,
Назмуму да къояма
Кёб джаша дей, халкъыма.

УЧАРГЪА ДЕБ БЕРИЛГЕНЛЕ КЪАНАТЛА

Кеселле чегетде терекни маджалын...
Кийикча къачыб, къаягъа ёрлеб,
Баш сакълаб тургъан нарат терек,
Сабыр болсун сени да аджалынг.

Кийикнича, ышаннга салыб турсала да,
Мурдарлагъа сеннге джетген тынч тюлдю.
Алай а, мийикден тёбеннге къараб,
Хар джыл сайын, хар ай сайын, хар кюн сайын,
Туугъан чегетинги, мингджыллыкъ чегетинги
Кесе, кюйдюре, къурута тургъанларын кёрюб,
Сакъларгъа, къорууларгъа къолунгдан келмей,
Хаман титиреб, къыйналыб туруу –
Хар кесиле тургъан бла кесиле туруу,
Хар ёле тургъан бла ёле туруу,
Ёлгенден эсе, ким биледи, къыйын болур.
Хоу, ёлюб кетген андан тынчыракъ болур.

Алай а, сеннге керекди тёзерге.
Бошуна чыкъмагъанса мийикге, ёрге.
Сени джанынг ауруйду Терекге, Ташха да –
Сени къадарынг башхады.

Сен келечисе Хакъ бла Халкъны арасында:
Бола тургъанны Аллахха билдиресе,
Аллахны оноуун да джерге эндиресе,
Халкъгъа джетдиресе, Халкъгъа сингдиресе.

Огъай,
Сен баш сакълай, джан къутхара чыкъмагъанса мийикге.
Нарат терек, сени бош тенг этдим кийикге.
Аллахданды сени къадарынг-джазыуунг:
Айт халкъынгы къууанчын, джарсыуун,
Къутхар халкъынгы, кесинги да азабдан...

Аны ючюн берилгенди сеннге иман, дин,
Аны ючюн берилгенди сеннге фахму, билим,
Аны ючюн берилгенди сеннге мийиклик,
Аны ючюн берилгенди артыкъ ангы-эс, джигитлик.
Алкъын этерсе кёб ашхылыкъ-игилик.

Тенг болма къамжакъгъа-къуртха.
Къутхар кесинги, халкъынгы да къутхар.
Аллах бергенни сыйла, сакъла, джакъла эмда къатла.
Учаргъа деб берилгенле къанатла.

КИЙИК, ШАЙЫР ЭМДА МУРДАРЛА

Кийик къая ранда, шайыр джулдуз ранда
Джашасала да,
Бирини ашы кырдык, бирини ашы джарыкъ
Болса да,

Экисин да ышаннга салыб,
Мараб тургъан кючле бардыла:
Аланы джюреклери къарады, эршиди –
Ариулукъну, адамлыкъны джауларылла ала,
Табигъатны, адамны джауларылла ала.
Джулдузкёз сабийбет джашауну джауларылла ала.

САГЪЫШ ЭТ

Джашауунг-ызынг – анга сагъыш эт.
Джашынг-къызынг – анга сагъыш эт.
Кимди джюрютюрюк сен тутхан байракъны,
Кимди джерлерик сен миннген Боракъны?

Кимге къаллыкъды джыр-назму байлыгъынг?
Кимге къаллыкъды Ай, джулдуз байрагъынг?
Сен джазгъанны кимди окъурукъ?
Огъесе, дженге-дженге дженгерми сокъурлукъ?

Сен кюрешгенча диним, тилим деб,
Сен кюрешгенча халкъым, джуртум деб,
Кюреширик табылмай къалса,
Къабырынг джарылмазмы эки?

Анга сагъыш эт.
Орнунга адам хазыр эт.

ШАЙЫР

Аны сёзю – намаз керекча,
Ол кеси уа – Джангыз Терекча,
Шийирлери – азат тёлюча,
Джюреги уа – Къазакъ Бёрюча.

БАРЫ ДА КЪАРАЧАЙ

Кёк, Кюн, Джер, джулдуз, Ай –
Бары да меннге – Къарачай.

ХАЛКЪ ЭМДА ХАКЪ

Къарачай бла Малкъар.
Ай бла джулдуз.

ФАТИХАМСА МЕНИ

Кёзюмю кёзлеуюнде,
Сёзюмю сёзлеуюнде,
Ёзюмю ёзлеуюнде,
Эсими эслеуюнде,
Эсгериуюмде;

Ызымы ызлауумда,
Кесими излеуюмде,
Кесими кеслеуюмде,
Билгишча эснеуюмде,
Кёрюуюмде –
ОЛ;

Джазымы джазлыгъында,
Джайымы джайлыгъында,
Къачымы къачлыгъында,
Къышымы къышлыгъында,
Кече-кюн, таша-туру –
Хар къуру –
Сагъышымда, алгъышымда,
Дууамда, тилегимде,
Кёгюмде, джеримде,
Кёлюмде-джюрегимде –
ОЛ:
               
Кёлюмю тенгизи,
Кёгюмю джулдузу,
Джанымы джангызы –
Къарачай-Малкъар.

Ата-бабам да, балам да, къалюбалам да,
Саламым да, Аламым да, Заманым да,
Ахырзаманым да –
Малкъар-Къарачай.

Сени бла
Cууум, Ташым, Тауум да – Минги,
Джашауум да – Минги,
Ёлюуюм да – Минги.

Ай  Малкъар-Къарачай –
Дууамса, Фатихамса мени.

ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕКНИ ЮСЮНДЕН НАЗМУ

Къайгъы
Джюрекни талайды, кемиреди,
Кёл кенгдиреди, семиреди.

Джюрек
Азады, тозады, ашалады,
Тауусулады, бошалады –
Эски джарала ашланалла,
Къыйын кечеле башланалла.

Озуб кетген артыкълыкъ-терслик
Унутулмайды – джюрекде джашайды,
Ол бизни кече-кюн да ашайды.

Джарылады таш, сынады терек.
Дертден, ачыудан къайнайды джюрек.
Джюрекден улуйду бёрю:
Джаулагъа – ёлюм, итлеге – ёлюм.

Шкок атылгъанча чыгъады таууш.
Ол ачы тауушну къатлайды аууш.
Энтда бир къыйынлыны джарылды джюреги –
Толмады анасыны алгъышы, тилеги.

Бу адам бир кёб зулму, къыйынлыкъ кёргенед,
Къазауатдан, тутмакъдан, сюргюнден да ётгенед.
Насыбы тутуб, Джуртуна да къайытханед,
Къайыталмазлыкъланы хапарларын, осиятларын да айтханед.

Ма энди аны да тохтады джюреги.
Къыйынлы, тюзлюгюн табмагъанлай кетди.
Мен аны къабыргъа сала ант этдим:
Ол халал, иги, тюз адамны тюзлюгю ючюн,
Тюз болгъанлай терсленнген, азаб чекген адамла, халкъла ючюн,
Аланы тюзлюклери, эркинликлери, хакълары ючюн,
Къайда болсам да, ёлгюнчю кюреширге,
Къара кючле бла, ибилис джорукъла бла, зулму бла аямай сермеширге,
Къан-джан аямай ёлгюнчю сермеширге.

ДЖАНДЕТ ДЖУРТДУ КЪАРАЧАЙ

Ауругъанны сау этген,
Кёлюнгю да тау этген –
Аллай джерди Къарачай.
Хауасы да дарманды,
Джандет джерди Къарачай.

Агъарыб тургъан таула,
Шоркъулдаб келген суула,
Къая башы джулдуз, Ай –
Барысы да – Къарачай.

Кюнбети – нызы, нарат,
Ёзени да – аламат,
Нартла бизге аманат
Этген джуртду Къарачай.

Къошулгъанла Кёк бла Джер,
Хоншулалла къыш бла джай.
Тюрк-муслиман Кавказ джурт –
Керамат джурт Къарачай.

14 джылны сюргюнде
Тилек, сёз да хар кюнде
Къарачайед, Къарачай –
Термилеед халкъ къалай...

...Джуртубузну сакълайыкъ,
Болмайыкъ сангырау, сокъур.
Бу джуртну бизге берген
Уллу Аллахха минг шукур.

ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ

Эркиши эслемейди къартайгъанын –
Джашау кючю, ичер сууу таркъайгъанын.
Сезими, сёзю, кёзю да къызладады.
Бата баргъан Кюню да, чыгъа келгенча, къызарады.

Джылы келгенин эслемейди ол.
Табигъатны джоругъуна, къадаргъа
Бойсунургъа излемейди ол.

Джашаудан айырылса да, Тиширыу деген
Ариулукъдан-сейирликден айырылсын къалай?
Болмаса Тиширыу, Сюймеклик
Джаннет да кёрюнмез къолай.

Эркишини къартайгъаны, ёлгени да –
Джылы келгенинден тюл –
Сюймекликни джокълугъунданды, азлыгъынданды.
Джюреги кюсеген Тиширыуну табмай къалыб,
Сюймекликсиз, кюе, джашагъанынданды.

Джокъду аны къанаты.
Боракъгъа ушамайды аты.
Аны ючюн къарайды тёгерекге.
Джашаууну ахырында учарыкъча Кёкге,
Иегисин излейди ол.
Алай а, тауусулгъанды джол.

КЪАНАТСЫЗ КЪАЛГЪАН КЪАНАТЛЫНЫ КЪЫЧЫРЫГЪЫ

1.УЧАЛМАЙМА: УЗАКЪДАЛЛА, ТУЗАКЪДАЛЛА КЪАНАТЛА

Бир къычырымды экибизни арабыз.
Къычырама, чакъырама – джууаб джокъ.
Джанымы къолума алыб, кетиб барама,
Джалан аякъларымы сууута, джууады чыкъ.

Къая башында къазакъ бёрю улуйду,
Турна таууш энеди кёкледен.
Тынгы-тынчлыкъ – бар эсе да – къуруйду:
Мен ётеме инсан ётмез чекледен.

Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече –
Экисилле джюрегиме къанатла.
Бири Кёкге, бири джерге тартады,
Къайры учхун, къалай учхун ала бла?

Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече –
Экисилле эжиу этген джюрекге.
Не эсе да бир кюч мени элтеди
Къарачайда Къадау Таш бла Терекге.

Мен билмейме – бу тюнмюдю, тюшмюдю?
Эсим – къайда, кесим – къайда, джол – къайда?
Не эсе да, сын ташланы кёреме,
Къарасам да Кёкде джулдузгъа, Айгъа.
 
Бу дунияда да бир башха дунияны сеземе,
Кюн тийсе да, джарытса да кече Ай.
Учалмайма: къалгъандыла узакъда,
Учалмайма: къалгъандыла тузакъда
Къанатларым – Малкъар бла Къарачай.

2.КЪАНАТ ОРНУНА КЪАНАТЛЫ СЁЗЛЕ

Мен къанатсыз туумагъанем дуниягъа.
Къанат да, керамат да берилгенелле манга.
Джангыз учаргъа къоймаелле Кёкге.
Кёкню алгъанелле, сыйыргъанелле менден.

Заман кетди, къагъылмагъан къанатла
Амалсыздан бурулдула билеклеге, къоллагъа.
Алай а, бир-бирде, адам кёзден ташада,
Учуб кетерикча, билеклерими къагъама.

Кюн ачылды, джокъду чалдыш алгъынча,
Билекле уа къанат болургъа унамайла ызына.
Къагъа-къагъа аланы къанат да этерем –
Айхай энди аллай заман къайда манга.

Къанатсыз джанла ангылаяллыкъ тюлле
Къанатсыз къалгъан къанатлыны фаджиясын,
Къанатсыз къанатлыны къыйынлыгъын, бушууун.
Аны анычала ангыларыкъдыла джангыз.

Къараб турама къолларымы созуб,
Учуб баргъан къанатлылагъа кёкде.
Учалмайма, къошулалмайма алагъа.
Джангыз,
Къанатлы сёзле учадыла джюрекден.

ЭКИ КЕРЕ ЁЛЮБ ТИРИЛГЕН ХАЛКЪ

Бизни бир джерге джыйгъан Къарчаед,
Тюню-тюшю да аны – Къарачаед.
Элли тукъум бла джуртха къайытханед.
Айтханед: ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.

Алан къралны асхакъ Темир чачхан эди,
Аланлагъа ёлюм къазауат ачхан эди,
Кърым ханнга – Тохтамишге – болушасыз деген эди,
Терек-чегет, эл-шахар къоймай кюйдюрген эди,
Алан сабийчиклени джесир этиб, сюрген эди,
Абаданланы барын къырыб, кёл кенгдирген эди...

Ол сюрюлген сабийчиклени бири Къарча эди,
Мадар болгъанлай джуртха айланыб къача эди,
Джау аскерле аны ызындан сюреелле,
Сюрюб джетиб къамчиле бла тюеелле.
Аркъан бла ат ызындан сюйрейелле,
Алай а ёлтюрмейелле:
Билеелле быллай джесирге
Уллу багъа берликлерин Мисирде.

Джылла кетдиле, Къарчаны джылы толду –
Акъыл-балыкъ болду,
Мамучукъ – мамучар-янычар-мамлюк болду.
Аскер башчы болду.

Алай а, ол дуния малгъа –
Тойгъан джуртуна, тыш джуртха алданмады,
Бий болургъа, къул-къарауаш тутаргъа унамады:

«Адамлыкъ бар эсе – бий, къул-къарауаш джокъду.
Ёзденликден, эркинликден баш бир зат джокъду.
Къул болуб, джесир болуб, сатыла-атыла да айландыкъ.
Ол къыйынлыкъны-учузлукъну сынамадыкъмы? Сынадыкъ.

Бизге кереги: Эркин джурт – Ата джурт – Алан джурт.
Ёзден халкъ болуб джашарыкъбыз анда,
Алан къралны къурарыкъбыз джангыдан»,-
Былай айтыб, Къарча минди атына,
Къаууму бла – элли тукъум бла – къайытды джуртуна...

...Бизни бирге джыйгъан – Къарчаед,
Ол къурагъан кърал – Къарачайед.
Тюрлю-тюрлю палахла, эминала турсала да къыра,
400 джылны чыдады ол къурагъан кърал.

Алан къралыбызны асхакъ Темир чачды,
Орус чачды Къарча къурагъан къралыбызны да.
Биринчи кере халкъыбызны асхакъ Темир сюрдю,
Экинчи кере чолакъ Сталин сюрдю халкъыбызны.

Алай а, биз тас болуб, тюб болуб къалмай,
Бир бола, джумдурукъ бола, джуртха къайыта билдик.
Айта билдик: ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.

Эки кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Эки кере джуртуна къайыталгъан халкъ.
Эки кере ёлюб, тирилген халкъ,
Бюгюн джуртунда-джеринде джашагъан халкъ,

Аллах айтса, динин, тилин сакълар,
Джуртун, бетин, адетин сакълар.
Джуртунда халкъ болуб, джамагъат болуб, джашай билир.
Дуния малны сюрюб, чачылыб кетмез.
Джуртсузлукъ палахы анга джетмез.
Тышына кетген да къайыта билир,
Айта билир: ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.

ТУРНА КЪЫЧЫРЫКЪ
эмда
АЗАН ТАУУШ

Джашил сезимлеге да келеди къач,
Къая ранда гелеуге келгенча:
Турна таууш эте, кетеди къууанч –
Джаныбыз саулай, болабыз ёлгенча.

Кёлде къауданнга салама от:
Къачхы джелге сыбызгъы болургъа сюймейме мен.
Джазгъы табигъатдан, джашил сезимледен
Ариу чакъ, иги кёзюу билмейме мен.

Азан таууш келеди къыбладан.
Ол джети къат кёкден келгенчады эниб.
Атлы, къанатлы да къутулуб шыбладан
Туугъан джуртларына баралла джетиб.

Кёкге, Кюннге созулгъанча терек,
Азан тауушха бурулады джюрек.
Аллахны нюрюдю ёлюмсюзлюк, джашиллик.
Сау къалыгъыз, джаш гюнахла, джахиллик.

Бу къатышхан дунияда азмыд аджашхан, джангылгъан?
Мен кесим да кёб джерде болгъанма терс.
Турна къычырыкъ этген джаныма,
Азан таууш табдырады эс.

БИР УЛЛУ НАСЫБДАН КЪАЛГЪАНМА КЪУРУ

Мен – сюймекликни бийи эм къулу –
Бир уллу насыбдан къалгъанча къуру,
Биягъы бёрюм джюрекде улуду,
Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду.

Суууй, джукълана баргъан сезимлеге
Къанатла битиб къалдыла.
Джети къат кёкде, джюрекде джулдузла,
Нюр тёге, джарыкъ джандыла.

Кём-кёк тенгиз бла чыммакъ таулагъа
Къараб, сейирге къалыб тургъанлай,
Аланы унутдура Сен чыкъдынг аллыма –
Джанкъылыч да башынгда тогъай.

Джаным саулай джаннетге киргенча,
Не да дунияда хур къызны кёргенча,
Алай болдум. Кёк-джер да джашнаб,
Кёл-джюрек да джашнаб,
Бир джангы дуния ачылды меннге,
Сенден нюр чачылды меннге.

Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум,
Хар нени биринчи кере кёргенча болдум.
Джашауну джукълатмазлыкъ ариулукъну кёрдюм,
Дунияны къутхарлыкъ ариулукъну кёрдюм.

Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду,
Къазакъ бёрю джюрекде улуду.
Мен – сюймекликни келечиси, бийи эм къулу –
Бир уллу насыбдан къалгъанма къуру.

САУЛА, ЁЛГЕНЛЕ ДА БУРАЛЛА ЧАРХНЫ

Сал басхычха салыб,
Саула ёлюкню алыб баралла.
Огъесе,
Ёлюкмю алыб барады сауланы?

Ёлгенле къоймайла бизни.
Бир-бирде аланы ауазларын эшитебиз,
Кеслерин да кёребиз.
Чакъыралла, тарталла кеслерине бизни ала.

Ёлгенле тынч джашаргъа къоймайла сауланы.
Саула да бузалла ёлгенлени тынчлыкъларын:
Ёлгенлени ызларындан сёз этиб, тюрлю-тюрлю айтыб,
Рахат джукъларгъа къоймайла къабырда.

Саула бла ёлгенлени,
Дуния бла ахратны
Байлаб тургъан бир таша кюч барды.

Ол кёкден эннген Китаблада да,
Бурху адам джазгъан затлада да
Кёрюнеди.

Ёлгенлени ызындан саула,
Сауланы ызындан ёлгенле
Тизилиб кетиб баралла.
Ёлюкле – унутулгъан саула,
Саула да – тирилген ёлюкле.

Тарих чарх бурулады –
Орнунда, ызына, аллына...
Ёлгенле, саула да тарталла, буралла аны:
Ёлгенле – артха, саула – алгъа;
Саула – артха, ёлгенле – алгъа;
Ёрге-энгишге, энгишге-ёрге;

Бурулады чарх
Бу дуниядан ахратха дери,
Къалюбаладан ахырзаманнга дери;
Джерден джулдузлагъа дери.

Тюбдегин баш эте,
Башындагъын тюбюне тюшюре,
Дуния кёзюудю дей,
Бурулады чарх.

Ёлгенле, саула да тарталла, буралла аны.
Къызгъан чарх да бурады аланы.
Бурулуу – джашауду, тохтау – ёлюм.

Бурулады чарх, буралла чархны
Ёлгенле, саула да.

КЯЗИМ. СЫМАЙЫЛ. КЪАЙСЫН.

Къарачай-Малкъар халкъны барлыгъына, бирлигине,
Шайыр да аны къулу, келечиси эмда ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.

Къарачай-Малкъар тилни барлыгъына, бирлигине,
Шайыр да аны къулу, бийи, келечиси, ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.

Къарачай-Малкъар джуртну барлыгъына, бирлигине,
Шайыр да аны къулу, иеси, келечиси, ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.

Керти Сёзню, Иги Сёзню, Эркин Сёзню
барлыгъына, бирлигине, ёлюмсюзлюгюне,
Шайыр да аны къулу, бийи, келечиси, ёкюлю болгъанына
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама:
Кязим. Исмайыл. Къайсын.

РАЗЫМА

Джауумча джаууб, сингиб, тас болуб кетерге разыма
Туугъан джерим кёгериб, тиллениб джашнар ючюн.
Мен кёкледен, мийикледен энерге разыма
Джуртуму терегинде, кырдыгында джашар ючюн.

СЮЙМЕКЛИК КЕТСЕ...

Джау джуммакъ бла эт кесек –
Ма тиширыу.

КИММЕ МЕН?

Тюлме Гъарб поэти,
Тюлме Шаркъ поэти,
Тюлме Халкъ Поэти,
Хакъ Поэтиме мен.

БИЛЕМЕ

Меннге не джетмегенин билеме:
Иман, иеги эмда акъкъанат иги сёз.

Ёмюрюм аланы излейме,
Ёмюрюм аланы тилейме,
Табалмай, къыйналады джюрегим.

Аны ючюн учалмайма кёкге,
Аны ючюн джокъду меннге тынгы-тынчлыкъ,
Аны ючюн мыдахла Ташым, Терегим.

ИССА ФАЙГЪАМБАРНЫ ТУУГЪАН КЪУУАНЧЫ

Шахарны арасында бир бау къурдула.
Бир эшек бла талай къойну ары урдула.
Исса файгъамбар быллай бауда туугъанды деб,
Сабийлеге хапар айтыб турдула.

Мен да джюрюучю болдум алайгъа,
Тансыкъ болгъандан Къарачайгъа.
Хазна чыкъмаучу юйден эшикге,
Келиб къараучу болдум къойгъа, эшекге.

Элим – Къызыл-Къала – тюше эсиме,
Джубанч-къууанч табдым кесиме.
Исса файгъамбаргъа да салдым салауат.
Халкъым, Джуртум уллу Аллахха аманат.
Ставангер 24. 12. 2003   

КЪУТХАРЛЫКЪДЫ АДАМНЫ, ДУНИЯНЫ

Ташчы ауур ташны кёлтюрюб,
Хунагъа джарашдыргъанча,
Не да чыбыкъны буруб,ууадых этиб,
Эмен къазыкъгъа бургъанча,

Этгенча хуна, эшгенча чалман,
Ташдан, агъачдан этгенча буруу,
Ишлегенча мал орун, не кёб къатлы юй,
Не да къала  –   мен да алай
Кюрешеме джарашдырыб назмуму.

Малгъа, сабаннга, кюз ишлеге
Къарагъанча къарайма джазыучулукъ ишге.

Не башхасы барды къаламны
Къойчуну таягъындан не да
Къаладжюкден, чалкъыдан, къамадан?

Иги сёз халал къуллукъ этеди адамгъа,
Анга къанат да, ёкюл да, дарман да бола;
Аны иги ишге кёллендире-таукеллендире;
Бушуу кюн – къайгъы сёз бола,
Къууанч кюн – джыр, ийнар, орайда бола.

Зулмугъа къаршчыны къамасыды ол,
Тюзлюкню оюлмазлыкъ къаласыды ол.
«Сёз берген», «сёз тауусхан», «сёзюне керти болгъан» –
Хар не да байламлыды сёз бла.
Сёздю бизни табигъатха баш этген,
Башха джанладан айыргъан олду.

Ёлгюнчю бизни блады сёз.
Биз кетсек да къалады сёз.
Адамны
Кёзюнден-къашындан алгъа,
Сёзюне-башына къара дейдиле.

Ариу сёз, иги сёз, керти сёз, нарт сёз дейдиле,
Къураннга да – Аллахны Сёзю дейдиле.

Минг кере айтханма эмда къайтарама:
Иги сёз – Аллахды.
Аллахданды иги сёз.

Олду бизни адам этген, алгъа элтген.
Олду бизни тамгъабыз, белгибиз, байрагъыбыз, орайдабыз.
Иги сёз, Керти сёз, Тюз сёз
Къутхарлыкъды адамны, бютеу дунияны да.

АНЫ ЮЧЮН МИНГИДИ КЁЛЮМ

Кёкден эннген джауумча,
Джерден чыкъгъан кырдыкча,
Назмула.

Назму джабалакъ,
Назму джауум,
Назму гяхиник.

Кёкча джашнагъан,
Джерча да джашнагъан
Кёк-Джер назмула.
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашагъан –
Сёз.

Назмучула, чыракълача, джулдузлача,
Джаналла, джукъланалла,
Ала джазгъан назмулагъа уа –
Джокъду ёчюлюу, ёлюу.

Шайырны джаныды шийир – ёлюмсюз, таза.
Шийирле аны ючюн ушайла Къуран аятлагъа,
Поэтле да – файгъамбарлагъа.

Шайырла дин, тил, джурт къазауатда
Хакъ Кертиге – Игиликге-Халаллыкъгъа-Тюзлюкге-Эркинликге-
Ариулукъгъа-Тазалыкъгъа-Сюймекликге –
Кеслерин къурман этелле, кетелле,
Назмулары уа, джашау байрагъыча къалады –
Джулдузлу, Айлы; кёк, акъ, джашил бояулу...

Дин, Халкъ, Ана тил, Ата джурт болгъан къадарда
Ала ючюн сермешген назмулагъа
Джокъду ёлюм.
Аны ючюн Мингиди кёлюм.

АНАСЫНА КЪАРАБ КЪЫЗЫН АЛ

Бу ариулукъгъа къара,- дедим,- гёбелеккени кёрюб.
Ёмюрлени теренинден ауаз келди:

- Сен аны къайдан, неден чыкъгъанына къара.
Адетдеча, джети атасына дери тинт.
Къызын, анасына къараб ал.

ДУУАЛА

Сеннге,
Кёз тиймесин, сёз джетмесин деб,
Адамдан, джинден заран джетмесин деб,
Дууа орнуна джазама бу назмуну.

Сен аны окъу –
Къоба туруб да, джата туруб да.
Дууа этиб, бойнунга такъ,
Азбар этиб, джюрегингде тут.

Эрине эсенг а алай этерге,
Меннге кел да къал.
Мен кесим окъуй турурма аны сеннге,
Ол заманда ол артыкъ да хайырлы болур.

Алай а, эм керекли, эм иги дууа – кесингсе сен:
Мени джаныма джарагъан дууа,
Кёзюмю къаратхан, кёлюмю кёлтюрген дууа.

Сенсе мени Аллах джазгъан дууам.
Тагъыл бойнума, джашын къойнумда –
Кишиге да кёргюзтмейим сени.
Ол заманда кёз, сёз да джетмез.
Сен мени сакълаб, мен сени сакълаб,
Джашайыкъ алай.

ДУУАДАКЪ – АКЪ ДУУА

1
Дууадакъны кёрсем,
Акъ сёзюмю-назмуму дууа этиб,
Аны ол чыммакъ, сыйдам, узун, ёхтем бойнуна
Тагъарым келеди

2
Къара сууну, Къара кёлню, Къара тенгизни,
Къара ташны, Къара джерни юсюнде
Акъ дууача кёрюнеди дууадакъ кеси да.

Табигъатны къара кюнден сакълагъан акъ дууады дууадакъ.
Дунияны къара кючледен сакълагъан акъ дууады дууадакъ.
Джерни-Кёкню акъ дууасы – дууадакъ.
Джашауну акъ дууасы – дууадакъ.

Дууадакъ – акъ дууа.

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

1.КИЙИК

Къайда эсе да,
Бёрю улугъан, шкок таууш
Къулагъына келе да, илгендире,
Таулада
Къарны аягъы-туягъы бла къазыб,
Къар тюбюнде къауданны ачыб,
Балсытыб, отлайды кийик.

Биледи:
Бёрю да, уучу да джауларылла аны.
Ёзге, тёбенледе,
Ашларын-сууларын да табыб,
Джылы баулада тургъан
Хайуанлагъа сукъланмайды ол.

Хоу,
Къойчу, мал иеси аланы
Джанлыдан, урудан, борандан да сакълайды;
Аш, суу, туз да бериб,
Багъыб, семиртиб кюрешеди.

Алай а, не ючюн? –
Джюнюн къыркъар ючюн;
Кесиб, ашар ючюн
Не багъа сатар ючюн.

Кютю, кийик болсанг да,
Ким болсанг да, не болсанг да,
Къайда болсанг да, къачан болса да,
Ёлюм келмей къаллыкъ тюлдю.

Алай а,
Эркинликде туугъан, ёсген, джашагъан, ёлген,
Эркин джашауну сынагъан, билген,
Аны ючюн хар кюн сермешген, кюрешген,
Къаяда, тауда болса да, къыйын болса да,
Эркин джашау этген,
Эркинликде ёлген –
Сеннге джетген не болур?!

2.ЗАМАН

Илячин башынг бла учуб ташайды.
Сеннге джетгени:
Бир саниеге кёлеккеси,
Къолунга тюшген къанат тюгю.

Эсингде къалгъан:
Тюрсюню,
сызгъыргъаны,
къанат тауушу.

БУ ДУНИЯ
БИЗНИКИ ТЮЛДЮ

1
Анам айтыучу тюшеди эсиме:
Бу дуния бизники тюлдю.
Къыйын кюн кёл этеме кесиме:
Бу дуния бизники тюлдю.

Джашагъандан джашай барсам,
Тюшюннгенден тюшюне барама:
Бу дуния бизники тюлдю,
Бу дуния бизники тюлдю.

Къайгъы, палах талайла джюрекни:
Бизледен къаллыкъ –  топракъды, кюлдю.
Къучакълайма Таш бла Терекни –
Бу дуния бизники тюлдю.

Джашауну хорлайды ёлюм:
Джана, джана джукъланныкъды Кюн да.
Суусуз къалгъан чабакъча, умутсуз къалгъан кёлюм,
Булгъанады: бу дуния бизники тюлдю.

2
Игилик аманлыкъны, Тюзлюк терсликни
Думп эталмайла, не бек кюреше эсек да биз.
Аманла болалла баш –
Бу дуния бизники тюлдю.

Къайда джинли, шайтанлы –  оноуда.
Иманы, адамлыгъы болгъан – чалдышда...
Хайыр бар эсе да, дуадан, тилекден, алгъышдан –
Бу дуния бизники тюлдю.

Богъурдакъдан харамгъа, гюнахха батханла,
Аллахларын отуз кюмюшге сатханла,
Иманлары дуния мал болгъанла –
Аладыла бюгюн къууанныкъ, тамбла джыларыкъ.
Аладыла джаханим отунда кюерик, джанарыкъ.
Бу дуния аланыкъыды.

Огъай, къарыусузлукъдан айтабыз алай...
Нек беребиз дунияны да алагъа?
Нек дженгдиребиз къара кючлеге кесибизни?
Нек хорлатабыз кесибизни шайтаннга?
Нек беребиз джол аманлыкъгъа, аманлагъа?
Бу сорууну сормазмы Аллах адамлагъа?
Нек бошлайбыз кесибизни да, башхаланы да гюнахха?
Не дерикбиз Къыямат кюн Аллахха?

КЪАДАУ ТАШХА АЙЛАНЫБ КЪЫЛАМА НАМАЗ

Къадау Ташха айланыб къылама намаз.
Бу Къара ташдан къарайла Кяба эм Кавказ.
Бу Къара ташдан къарайла: Джулдуз бла Ай
эмда
Джуртум, Халкъым – Малкъар-Къарачай.

Ол тюшгенди джети къат кёкден,
Ол чыкъгъанды джети къат джерден,
Сынагъанды кёкню да, джерни да,
Сынагъанды тёрню да, кёрню да.

Джангыз Терекни джетеги къатында,
Къазакъ Бёрюню кючюгю къатында,
Къуш ауанасы аны юсюнде –
Кёб зат барды Ташны эсинде.

Къысырмыды, бууазмыды Таш?
Сосуркъа тууармы, туумазмы андан? –
Аны билген джангыз Сатанайды,
Аны билген джангыз Къарачайды.

Бу Къара ташдан къарайла дуния эм ахырат.
Таш-Терек ючюн этеме къазауат,
Дуния-Ахрат ючюн этеме къазауат,
Аллах-Адам ючюн этеме къазауат.

Къадау Ташха айланыб къылама намаз.
Бу Къара ташдан къарайла Кяба эм Кавказ.
Бу Къара ташдан къарайла: джулдузу бла Ай
эмда
Ауалым-ахырым – Малкъар-Къарачай.

МЫНДА ДА, АНДА ДА – ТАШ бла ТЕРЕК

Къачхынчыма,  алай а барды юйюм:
Тюб къаты – таш, баш къаты – агъач.
Таш бла Агъач.
Бу да – насыб, бу да – къууанч.

Бу юйге джуртума киргенча,
Назмума киргенча, киргенме.
Тик къабыргъада орналгъанды юй.
Тенгизге, тенгизни ол джанында акъбаш таулагъа
Къараб, аладан ургъан салкъын аязгъа
Бетин тутуб, иссилейди юй.

Арт джанында – кырдык бачхасы,
Джыл узуну джашиллей тургъан:
Къыш, къар, боран болмайды мында.

Мени эм бек сейирсиндирген а –
(биринчи кёргенимде ийнанмазча болгъанем)
Нарт Ёрюзмекни къара бугъасыча,
Бачхада джатхан Къара таш, Къадау таш.

Ол Бийчесын джайлыкълада отлаб, тоюб,
Гара сууладан аямай тогъуб,
Энди сыртын да  Кюннге тутуб,
Рахат джатыб, кюушене тургъанча;

Мен аны деу сыртын сыладым,
Къазакъ бёрюча созуб улудум,
Ёзге терк эс джыйдым, чыдадым:
Эркишиге кёлсюз болгъан гюнахды.
Адамны къадарын джазгъан – Аллахды.

Дагъыда эследим ол Ташны къатында
Кесилген Нарат Терекни дюккючюн...
Барына тёзерге къайдан джетсин кючюнг.

Къарачайда Къадау Таш кёрюндю кёзюме,
Джуртда Джангыз Терек тюшдю эсиме.

Джангы джуртум да – таш бла агъач.
Джангы юйюм да – таш бла агъач.

Арбазым-бачхам да – Таш бла Терек.
Назмум, Китабым да – Таш бла Терек.
Тёнгегим, джаным да – Таш бла Терек.
Кёкде да, Джерде да – Таш бла Терек.
Хар къуру, хар къайда – Таш бла Терек.

Кюйсе да мыйы, джарылса да джюрек –
Аладан къарарыкъла Таш бла Терек.
Мени къадарымды Таш бла Терек.
Этсем да джыр-назму, дуа-тилек
Джашасынла дейме Таш бла Терек.

Ёлсем – кирликме джерге, кетерикме кёкге...
Алай а сизге къарарыкъма Ташдан, Терекден.
Саным-джаным буруллукъла Ташха, Терекге,
Ол да асыуду кёлге-джюрекге.

Джаратылдым Сосуркъача, Ташдан.
Къарашауайча, Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсдюм.
Халкъымы джауларын – джетибаш эмегенлени, экибаш къушланы да,
Амантиш итлени да сёз къылычым бла аямай кесдим.

Алай а, энди джумулады кёзюм –
Кетерге меннге да джетгенди кёзюу.
Кёзюуюнде туугъан, джашагъан, ёлген,
Иман бла джашагъан, ёлген –
Ол да насыб. Олду – насыб.
Ол насыблыланы бирлериме мен да.

Къарагъыз Ташха, Терекге.
Аладан къарайма мен да сизге.
Алача джашадым, ёлдюм.
Ала ючюн джашадым, ёлдюм.

Ата джуртум, Ана тилим – Таш бла Терек.
Джюрегим, джаным да – Таш бла Терек.
Ич дуниям, тыш дуниям да – Таш бла Терек.
Сын-суратым, эскертмем – Таш бла Терек.

Къадау Таш болса да – джарылды джюрек.
Джангыз Терек болса да – кесилди джюрек.
Алай а ёлюм джокъду Къадау Ташха, Джангыз Терекге,
Халкъым, Джуртум деген иманлы джюрекге.

Мен кетеме, къалалла Таш бла Терек.
Сизге къалалла Таш бла Терек.
Сизге аманатла Таш бла Терек.

Барыгъыз да уллу Аллахха аманат.
Мен шейит болдум, эте къазауат.
Джандетлени эм игисинде сакълайма сизни,
Алай а унутмагъыз ала келирге
Таш бла Терекни. Таш бла Терекни.

ТАМЫРСЫЗ ДУНИЯНЫ АДАМЛАРЫ

Терекни тамыры кесилиб тургъанын билмей,
Бутакълары туралла кёгере,
Чууакъ кёкге, джарыкъ кюннге узала,
Джылы джауумгъа, чыпчыкъ джыргъа къууана.

Чапракъланалла, тилленелле джазыкъла,
Шууулдайла, шыбырдайла джазгъыда.
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын
алкъын билмейле ала –
Къууаналла, кюлелле джазыкъла.

Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын
алкъын билмейле ала...
Эшда, билиб а...
ала билмеселе ким билликди сора?
Бутакъ тамырындан хапарсыз къалай болур?
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын билелле бутакъла.

Алай а, ташада тамырладан бошагъан ёлюм,
Ёрге ёрлеб, бутакълагъа джетгинчи,
Бутакъла, къуу болгъунчу, ёлгюнчю,
Джашаб къалыргъа, джашаудан тояргъа излейле.

Кюнде кюелле, джауумда джибийле,
Къанатлылагъа уя болалла.
Кёгетлери бла сыйлайла хар кимни,
Джолоучулагъа кёлекке, ышыкъ болалла.

Бишген кёгетлерин джелге да берелле,
Терекни урлугъун джел башха джерледе себерча,
Аладан джангы терекле ёсерча.
Алай а, алагъа да келликди ёлюм.

Къалюбалада огъуна тамырсыз къалгъан терекни
Ахырзаманнга къараб тургъан бутакълары,
Ахырзаманнга тирелиб тургъан бутакълары
Кёб затха сагъыш этдирелле мени.

Тамырсыз терекни бутакъларыча,
Тамырсыз дунияны адамлары –
Биз да кюрешебиз джашаргъа, къууаныргъа,
Дуния джашауну къуруругъун билсек да.

Бу дунияны ахыры боллугъу
Джаратылгъан кюнюнде да белгили эди...

Ахырзаман дунияны адамлары,
Тамырсыз терекни бутакъларыча,
Дагъыда кюрешебиз джашаргъа.

ЮЧЮСЮН СЮЙДЮМ КЕМСИЗ

Огъары джаным – таш, агъач,
Тёбен джаным – суу, тенгиз.
Тауну, сууну, агъачны –
Ючюсюн сюйдюм кемсиз...

Бу ючаякъ къазанда
Къайнайд мени джюрегим.
Кёрюнелле кёзюме
Джуртда Ташым, Терегим...

Къобан сууну кюсейме,
Джаларча бола ташын.
Джурт-халкъ деген сагъышдан
Къазан къайнайды башым.

ДЖАРАЛЫ ДЖУГЪУТУР. ДЖАРАЛЫ ТАШ. ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК.

Джаралы Джугъутур
Джаралы Ташха таяныб,
Сорады
Джангыз Терекге айланыб:

Бизни бла бошалыргъамы тебрегенди
Бир заман, бир джашау, бир дуния?

Тамблагъа не оноу?

СТАВАНГЕРДЕ ДЖАУАДЫ КЪАР

Ставангерде джауады къар.
Къарда акълыкъ, тазалыкъ да бар.
Кёкде, джерде, джюрекде болмагъан –
Ой бизде болмагъан – бир халаллыкъ,
Бир сабырлыкъ, рахатлыкъ да бар.

Ставангерде джауады къар.
Джети къат кёкденми энеди ол?
Огъай, Минги Таудан келеди ол,
Джуртумдан салам береди ол,
Мени чакъыра келеди ол.
Джауады къар.

Ставангерде джауады къар.
Эсиме тюшеди Къарачай-Малкъар.
Аягъы, башы да – къар,
Ауалы-ахыры да – къар:
КЪАРачаймалКЪАР.

Суулары эсе – Минги Тауну бузундан, къарындан келген;
Нартлары эсе – ташдан джаратылгъан,
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген...

Ставангерде джауады къар.
Нартла викинглеге къар юлюш ийгенча,
Джауады къар. Чыммакъ акъ, тап-таза –
Иги иннетча, иги сёзча, иги ишча.

Кюн аманны къаргъаларындан къаралмасын къар.
Къара кюн келиб къаралмасын къар.
Къан тёгюлюб къызармасын къар.

Мийикледен, мёлекледен хапар айта,
Игиликден, сюймекликден хапар айта,
Кетген кюнден, келлик кюнден хапар айта,
Бюгюнюме джауады къар.
Кёлге, юсге джауады къар.

Къарт, сабий да ышаралла, ышаралла.
Таш, Терек да агъаргъанла, къууаналла.

Акъды дуния. Акъды сезим. Акъды сёзюм.
Джокъду къайгъы, джокъду джарсыу, джокъду ёлюм.
Джуртсузлукъдан, джангызлыкъдан, умутсузлукъдан керид кёлюм.
Джауады къар...

АЛЛАХ-МАЛКЪАР-КЪАРАЧАЙ

Хар кюнюмю джашайма алай,
Ол ахыр кюнюм болгъанча джерде.

Джулдуз бла Ай –
Кёкден, межгитден, сын ташдан да къарай –
Эки дуниягъа да этдиреди сагъыш.

Хар назмуму джазама алай –
Ол ахыр сёзюм болгъанча мени.

Таш бла Терек, джулдуз бла Ай,
Халкъым-джуртум – Малкъар-Къарачай –
Джашаугъа, ёлюмге да этдирелле сагъыш.

Хар ишими этеме алай –
Малкъар бла Къарачайны бир этгенча алай,
Кёк бла Джерни байлагъанча алай,
Эки дунияны байлагъанча алай.

Джашайма алай, ёлеме алай –
Юч сёзлю бир назмуну, аятча айтханлай:
Аллах-Малкъар-Къарачай.

ДЖЮРЕГИМЕ УШАЙСА МЕНИ

Энтда бир тангнга сау-эсен чыкъдым:
Кёрюннген – кёлюммюдю, чууакъ кёкмюдю?
Къадау Ташымы башындагъы да –
Къармыды, кийиз бёркмюдю?

Кёб къыйынлыкъ кёрген Къадау Ташым,
Къыйынлыкъла къаралтхан Къара Ташым,
Кёк джашауну, учууну да билген Джулдуз Ташым,
Джерге тюшюуню, джер джашауну да сынагъан Къадау Ташым.

Кёкге чыкъгъандан да къыйын болур Кёкден тюшген –
Джаныб, кюйюб, аз къалыб тауусулургъа;
Кёкде джулдузенг, Джерде уа – Таш,
Къадау Таш, Къара Таш деб, багъалатсакъ да.

Энди сен ёмюрде да чыкъмазса Кёкге –
Джулдуз джанынг да, джулдуз атынг да – къайда?
Къурманлыкъгъа – кимге –  акъ къочхар тюшгенди Кёкден,
Бизге уа, Къара Таш, сен тюшгенсе –
Джулдуз джанынгы къурман этиб.

Сен Кёкден тюшгенсе – сени сыйлы этген олду.
Сен – Кёк джулдузу – джер ташха бурулгъанса Кёгюнгю къоюб.
Мен а – Джер адамы – Кёкге термилеме.
Мен а – Тейри адамы – Кёкге термилеме.

Джаным кетерик Кёкден тюшгенсе сен,
Тёнгегим къаллыкъды сени бла джерде.
Сени да джанынг къалгъанды Кёкде,
Сен да – джулдузну джаны тюл – тёнгегисе.
Тёнгекле къалалла джерде,
Джанла кетелле Кёкге, къалалла Кёкде.

Алай а, сен чексиз багъалыса меннге,
Мен сенде кёреме кесими.
Джюрегиме ушайса мени,
Кёк-Джер Таш, Къадау Таш, Къара Таш.

ДУНИЯ. ДЖАШАУ. АДАМ. УМУТ.

къАрА тЕнгИзДе акъ къайыкъ.
бата-ЧЫГЪА, ташая-КЁРЮНЕ баргъан АКЪ КЪАЙЫКЪ.
Джагъагъа джеталырмы, суудамы къалыр – къыйынды билген. 
Белгисизди аны джолу, къадары.
бата-ЧЫГЪА, ташая-КЁРЮНЕ, узая баргъан акъ къайыкъ.
къАрА тЕнгИзДе акъ къайыкъ.

Чексиз кёкде учуб баргъан акъ къанатлы.
Чексиз къарангыда джилтинлей джаннган бурху джарыкъ.
къАрА тЕнгИзДе, ЧеКсИз ТеНГиЗдЕ  акъ къайыкъ.

НОРВЕЙДЕ БАСМАГЪА БЕРИЛГЕН КЪОЛ ДЖАЗМАМЫ АТЫ:

КЪАРА ТЕНГИЗДЕ АКЪ КЪАЙЫКЪ
(Шимал джуртдан къыбыла аяз)

КЪАЙГЪЫ

1
Къара къайгъы –
акъ тенгизде къара къайыкъ.

2
Акъ къайгъы –
къара тенгизде акъ къайыкъ.

ДЖАЗЫУЧУ

1
Не уллу, не кёб магъана барды бу сёзде,
Кёк-Джер магъана барды бу сёзде –
Джаз да, Джазыу да; джаз (буйрукъ), джазыу да.

Джазыучу – джазыу – джаз...
Джаз – джазыу – джазыучу...

Не уллу джууаблылыкъ барды бу сёзде.
Бизге Аллахдан келген борч, буйрукъ:
Джаз. Джазыу. Джазыучу.

Иманы-билими-фахмусу болгъаннга
Файгъамбаргъача келеди ауаз:
Окъу! Джаз!
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны тарихин, джашауун.
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны къайгъысын-джарсыуун.
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны кёлюн, джазыуун.

Джаз. Джазыу. Джазыучу.

2
Кёргюзтеме халкъны тарихин, джашауун.
Айтама халкъны къайгъысын, джарсыуун.
Джазама халкъны кёлюн, джазыуун.
Терс джолдан, ёлюм джолдан тыяргъа кюрешеме аны.
Керти джолгъа, къутулуу джолгъа бурургъа кюрешеме аны.

Меннге борч салгъанды, буюргъанды Хакъ
адамны Адам этерге, сюрюуню да – Халкъ.
– Къалай? Не этиб? Не бла?
– Сёз бла. Сёз – джазыуду.

Сёз бла тюрленникди адамны ангысы-эси –
Гюнахдан, харамдан Адам тыярыкъды кесин.

Сёзню кючюне алай ийнанмагъан адам
Джазыучу болаллыкъ тюлдю.
Иги зат джазаллыкъ тюлдю.

Китабымы, джашаууму да ахырында
Биягъы оюмгъа къайытама –
Хакъ Кертини айтама:

Аллахданды Иги сёз.
Иги сёз – Аллахды.

CЮЙМЕКЛИК ТИЛИ

Сюймеклик –
Алахха, Адамгъа да джууабды.
Мени бла этгенинг –
Гюнах тюлдю, сууабды.
Мени бла гюнахынг да – сууабды.

Джангылычларынг да – джанкъылычлача,
Джангылычларынг да – ангы-лычлача,
Джангылычларынг да – джангы-лычлача,
Бир таша дуниягъа атлауучлача –
Хар ненг да, хар неда:
...джан, ангы – бары да джангы.

Санга къарасам –
Бир джангы тилде, сан-джан тилде сёлеширим келеди,
Джангы сёзледен джангы тил къурарым келеди,
Бир джангы тил, сюймеклик тил –
Аллах кеси да этерча сейир.

Бир джангы тил, джаз тил –
Къыз-джаш тил.
Ол – Кёк-Джер тил – джюрек тил.
Ол – къан-джан тил – сюймек тил.

Биз билген тилле бла ол тил –
джаяу бла Атлы.
Ол тилни хар сёзю –
Орайда, къанатлы.

Ол тилни – хар тизгини, сёзю, харифи да нюр джана...
Ол тилде сёлешалыкъла джангыз
Керти сюймекликлери болгъан джер джанла.

Ол джангы тилни –
Адам бла Хауа джаннетде сёлешген эски тилни –
Излейме къагъытха тюшюрюрге,
Джазма тил этерге,
Дуния тил этерге.
Ол джаннет тил дуния малдан баш болур,
Адам улу да ызына айланыб джаш болур.
Ол тилни кючю бла, Акъ Сёзню кючю бла
Джаннет анга биягъынлай бош болур.

АКЪ БЛА КЪАРА

Къара суу Къара тенгизге,
Акъ суу да Акъ тенгизге
Бара болурла.
Акъ къуш Акъ тауда,
Къара къуш да Къара тауда
Джашай болурла.
Акъ сёз Акъ дефтерден,
Къара сёз Къара дефтерден
Уча болурла.

Акъ акъны, къара къараны
Излей болурла. Алай а,
Къара акъны къара этерге,
Акъ да къараны акъ этерге,
Излей болурла.

Алай эсе да, алай тюл эсе да,
Акъ, къара да джашайла дунияда.

КЁРЮНЮУ

Бисмилляhир-рахманир-рахим

Джандетли болсун Бабаланы Ибрахим.
Джандетли болсун аны табхан ана да.

Ол акъ сёзню, Ана тилни чыгъарды бетин.
Фахмудан, закийден къуру тюлдю миллетим.

Саулугъунда кёлге келгенни айталмадым,
Нарт джортууулладан бошаб, анга къайыталмадым.

Къайсын айтханнга не къошарыкъма дедим.
Ол алкъын джазарыкъды, джашарыкъды дедим.

Кетди Къайсын, Ибрахим да кетди.
Аланы джылауларын этдим,
Къадау Ташча, къатыб, тынгылаб, чыдаб;
Джангыз Терекча титиреб, къалтыраб, шууулдаб;
Къазакъ Бёрюча Кёкге къараб улудум.
Сора, ёлюб, тирилгенча болдум.
Кёргенча, эшитгенча болдум
«Хасауканы» джазгъан шыйыхны да,
Кязимни, Сымайылны да,
Муссаны, Къайсынны да,
Ибрахимни да.

Джашаулары – джандетде – аламат.
Тау сёзню меннге этдиле аманат.
Мени да этдиле уллу Аллахха аманат.

Аланы саламларын, къамаларын, къаламларын да алдым,
Алай а не ызымдан, не джанымда Адам кёрмей къалдым.

«Аллах болсун биргенге,- дедиле,
Иги сёз болсун нёгеринг,- дедиле.
Сеннге къошуллукъ да чыгъар,
Ызынгдан келлик да чыгъар. Бар».

Хасаукачы джырда аманатын къайтарды,
Кязим бла Сымайыл тилек, алгъыш этдиле,
Къайсын бла Мусса «хайт» де, дедиле, кёл бердиле,
Баба улу уа сёзюн назму бла айтды:

«Уллу Къарачайны уллу шайыры,
Лайпанланы Билял, мен санга
Саугъа этдим бёлек джырымы,
Назмунгу, кесинги да сыйлап.

Поэзиянг – Къобан Череклей –
Келип турсун туугъан джерингден.
Чегем Тарда Ара боранны
Джели болуб учхан борагъынг,

Къайсын айтхан кибик дуньяда
Алай бийик болсун таулада –
Баргъан жолунг, жырынг да – жерде
Айта турур кибик аууш желле!».

БУРУЛУУ

Ыпчыкъдан ётген чыпчыкъ – къуш.

УЗАКЪДАН КЪАРАБ

Минги Тауну башында къара суудан бир ичмей,
Эририк тюлдю
Буз гыйы болуб тургъан кёлюм-джюрегим.
Халкъымы-джуртуму кёрмей,
Не ачыллыкъ, не джабыллыкъ тюлле кёзлерим.

КЪАЙЫТЫУ

Тенгизге кетген суу,
Булут болуб, тубан болуб, къайытханча артха,
Мен да назму сёз болуб къайытама Джуртха.

АЙЫРЫЛЫУ

Айырылдыкъ – джан бла тёнгекча...
Дагъыда джууукълай къалдыкъ –
Джер бла Кёкча.

СОРУУ БЕЛГИ

Элиблеча сюелелле терекле.
Аланы тауушларыча саркъадыла суула.
Кёк-джер сёзлюкге ушайды табигъат.
Къайсы харифди, сёздю адам улу анда?
Мен а кимме?

Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Джалан джанча, алкъын тёнгеги болмагъан
(огъесе, тёнгегинден айырылгъан джан болурмамы?);
Джабыкъ тауушча, алкъын кёз кёрюр сыфаты болмагъан-къуралмагъан
(не да, алкъын, нюрю ачылмагъан, бети кёрюнмеген);
Ачыкъ (ачы) тауушча, алкъын хариф белгиси болмагъан
(аллай белгиси-кёзгюсю да боллукъмуду – къайдам?).
Ёзге,
Тауушха-джаннга тёнгек-хариф керекмиди?
Керек огъуна болмаз,
Бюгюннге дери ансыз джашагъан эсе...
Огъесе, кесине тыйыншлы
Тёнгек-хариф къураялмай-табалмай,
Кюреше болурму, къыйынлаша болурму?
(джангыз джанны-тауушну къычырыгъын
Аллах, адам да эшите болмазламы?)

Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Харифча – тауушу болмагъан.
(тауушу да боллукъмуду?
бар эсе да, эшите болмазламы?
келлик тёлюле эшитирик болурламы аны?
огъесе,
ёлген тауушну сыны болурму ол?
учхан джулдуз джерге таш болуб тюшгенча,
къалюбала тауушну ахырзаман кёрюнюую болурму ол?) 

Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Харифча (харибча) – тауушун-насыбын тас этген.
Энди аны сакълаб, тулча сюелген.

Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Тауушун дуниягъа бериб,
Джанын дуниягъа бериб,
Къуру тёнгеги-харифи къалгъан тауушча;
Тауушун-джанын халкъына-джуртуна бериб,
Къуу тёнгеги-харифи къалгъан тауушча.

Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Башха харифлеге асрача, юстюнча,
Харифлени, сёзлени бир-бирлерине байлаучу белгича,
Ич-тыш, кёк-джер дунияланы бир этиучю белгича,
Игини-аманны, кертини-ётюрюкню, тюзню-терсни
айыртхан белгича,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны дунияны-ахратны
кёргюзтген белгича.

Бир-бирде кёрюнеме кесиме:
Къоркъуу белгича, къоруу белгича.

Алай а, арт кёзюуде кёрюнеме кесиме:
Бир мазаллы соруу белгича.

Джерден Кёкге тирелиб тургъан,
Чексиз Аламгъа керилиб тургъан
Бир мазаллы соруу белгича
Кёрюнеме арт кёзюуде кесиме.

КЁРЮНЮУЛЕ

1
джаным санымдан айырылыб,
къарайды болгъаннга, боллукъгъа.

2
къанатлы къууаннганча тангнга –
мен алай къууанама санга.

3
бир къарангы кече бла бир джарыкъ кюнню
эсге тюшюрелле къара чачынг бла акъ бетинг.

4
эки заман – эки сурат
кёз аллыма келелле:
акъ джаулукъ къысхан кече,
къара джаулукъ къысхан кюн.

5
кюн тюбюнде джауады джангур...
джылай джырлайды къанатлы кёкде.

6
учхан джулдузну ызындан
( ол джулдуз аны мангылайындан учханча,
не да  ол – аны юлюшюнден бир байтал –
башхагъа, терсине къачханча)
кишнеб, сюреди, чабады аджир.

ДУНИЯНЫ КЪУТХАРЛЫКЪДЫ СЁЗ

1
Хар адам – бирер Заман,
Хар адам – бирер Алам.
Адамны
джазыуун 
джазарча
Къайда аллай кюч, къалам?!
Кюрешебиз, дагъыда,
Джазыб хапар, назму да.

2
Бу акъ къагъытда
(къагъыт болур ючюн кесилген терекни –
ол джашил Терекни – орнун тутарча)
Не джазар адам?
Терек къурманлыкъ халал болурча,
Не джазар адам?

3
Окъугъан тюшюнюрча, кёлленирча, къууанырча,
Джансыз табигъат да тилленирча, джанланырча.
адам Адамланырча, халкъ Халкъланырча,
къанатсыз да Къанатланырча,
Аллах джаратхан джанла бары бизге сукъланырча,
Аллах джаратхан джуртла бары бизге сукъланырча,
Мёлекле да джерде джашаргъа излерча,
Джандетдегиле да уллу Аллахдан
«Бизни Джерге къайтар»,- деб, тилерча,
Не джазсын, не этсин, къалай этсин Адам?! 

4
Джазылыр-айтылыр керекли, Китаб керекли
Тюлдю дуния.
Джерге Таурат, Инджил, Къуран келгенден сора да,
Тюрленмейди дуния.
Аллах буюргъанча –
Игини-аманны, тюзню-терсни, кертини-ётюрюкню,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны айырыб,
Джашамайды адам.
Аллах буюргъанча джашамайды адам.
Къыйынлыкъ аны ючюн джетеди анга.
Аллахны Сёзюне къулакъ салмагъанла
Мени сёзюмеми тынгыларыкъла?
Алай а,
Керти сёзню, Иги сёзню, Халал сёзню айтхан
Бизлеге борчду да – айтама.

5
Тама-тама турса,
Суу да тешеди ташны.
Ким биледи, айтыла турса,
Сёз да тюшер джюрекге.

Акъ бла къараны арасында
Баргъан сагъатда къазауат,
Джашау-ёлюм базманда
Чайкъала тургъанда адам,

Ким биледи, кимни сёзю
Къутхарыр, сакълар дунияны?
Кимни сёзюне Аллах «амин» дер –
Бир киши да билмейди аны.

ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ

Алача бир-бирине джууукъ,
Алача бир-биринден узакъ
Не болур?

3-ЧЮ МИНГДЖЫЛЛЫКЪГЪА АТЛАЙ

Тубандан кёрюнмейди джукъ.

СЁЗ – АЛЛАХ

Сёзден башланнганды Адам.
(сёзюнден башланады адам).
Сёз – ёз.

Бирдиле шайыр бла озан.
Бирдиле шийир бла азан.

Ичингден айтылгъан – назму.
Тышынгдан айтылгъан – азан.

Экиси да
Хакъ джолгъа тарталла адамны.
Таза-Керти-Халал-Мийик затлагъа
Къуллукъ этерге чакъыралла аны.

Назму бла аят
Адамгъа болалла къанат.

Аят
Джети къат Кёкден, Нюрден энсе да,
Назму
Джети къат джюрекден, кёлден келсе да,
Алай кёрюнсе да –

Бирдиле ала.
Сёзню къайнагъы бирди.
Аллах бирди.

Адамны кёлюн, джазыуун джазгъаннга
Айталла «Джазыучу» деб.
Джаз – джазыу – джазыучу.

Сёз – ёз.
Сёзден башланнганды хар зат.
Сёз бла бошалады хар зат.
Сёзге джыйыллыкъды хар зат.
Сёзде – дуния эмда ахырат.

Сёз – Аллах.

ДЖАЙГЪЫ ТЮШ

Биченликни чалгъанма
Сукъланырча эл.
Эки сенек алгъанма,
Дырын джыяргъа кел.

Сенек ауузла эт,
Кючден ташырча мен.
Сора, тюз къалатырча,
Гебен башына мин.

Тау башында джулдуз,
Гебен башында сен.
Джай, кёк бичен, джулдуз –
Насыблыма мен.

Ай къатында джулдуз,
Къадау ташда Терек.
Сеннге сау бол дейди,
Нюрден толгъан джюрек.

Узун, джибгил хансдан
Бургъанма гырмык.
Гебенни джел чачмазча,
Ургъанма гырмык.

Гырмык бла ёрлеб,
Башына чыкъгъанма.
(джангы тюшген чыкъданмы?) –
Бираз къалтырайма.

Гебен люуюлдейди
(билмейме, неден?).
Аман тюш кёрмезме
Сени бла мен.

КИМИМСЕ, НЕМСЕ, БИЛЕМИСЕ?

Джул-дузумса, Джол-дузумса, Джыл-дызымса;
Кёк тузумса, Джер тузумса, Джурт тузумса,
Джюрек тузумса, Джыр тузумса, бал тузумса...
АЗымса, ДЖАЗымса, ДЖАЗЫУУМса.

ТУБАНДАН КЁРЮНМЕЙДИ ДЖУКЪ

Не турна таууш, не орайда таууш,
Не ит чабхан, не бёрю улугъан,
Не азан къычырылгъан, не салах тартылгъан
(джашау, ёлюм да джокъча) –
Тубандан эшитилмейди джукъ.

Не джер, не Кёк,
Не таш, не джулдуз,
Не узакъ, не джууукъ –
Тубандан кёрюнмейди джукъ.

Не чек, не белги,
Не тамгъа, не байракъ,
Не Адам, не Халкъ, не Джурт –
Тубандан кёрюнмейди джукъ.

Джан-джаныуар джокъча,
Алам, Заман да джокъча,
Тюнене, бюгюн, тамбла да джокъча,
Дуния, джашау да джокъча –
Тубандан кёрюнмейди джукъ.

Алай а, тубан чачылса,
Джабылыб тургъан ачылса,
Таша зат бары ачылса –
(нелени кёрлюкбюз биз?)
Шашмай къаллыкъбызмы биз?

АКЪ БЛА КЪАРА

1
Къууанч кюн Къара таугъа къарадым:
«Шашма,- дедим кеси кесиме,- билмейсе,
Къалай болурун тамбла къадарынг».

Къара кюн да Акъ таугъа къарадым:
«Умут юзме сен джашаудан, насыбдан.
Къайгъы, джарсыу, булут кибик, чачылыр,
Дуния сеннге бу акъ тауча ачылыр».

2
Къара тау бла Акъ тауну суулары
Бирге къошулгъан ёзен сууду ичген сууубуз.
Ичерге башха суу джокъду дунияда.
Акъны къарадан айырыргъа кюреше,
Сууну сюзерге, тазаларгъа кюреше,
Джашайбыз.

Бир-бирде Къара таугъа,
Бир-бирде Акъ таугъа
Ушагъаныбыз аны ючюн болур.
Акъ, къара да ичибиздеди, джюрегибиздеди бизни.

От оджакъ,
Юйню, тыбырны джылыта,
Кеси джалындан, къурумдан тола барады.
Джюрек да алайды.

Джюрекни джалынын, къурумун къурутхан а –
Иги иннет, Иги сёз, Иги иш.

Аланы магъаналары уа, иги не болгъаны –
Сыйлы китаблада,
Нарт сёзледе, таурухлада да
Кескин айтылады.

ДЖЮРЕКНИ САКЪЛА

Кёз
Кёреди нени да –
Аманны, игини да;
Юренеди неге да –
Аманнга, игиге да;
Алады нени да –
Аманны, игини да.

Къулакъ
Эшитеди нени да –
Аманны, игини да;
Юренеди неге да –
Аманнга, игиге да;
Алады нени да –
Аманны, игини да.

Ала артда
Джюрекге кёчелле –
Бизге бий болалла,
Бизге джол бичелле;
Халыбыз болалла,
Халибиз болалла,
Сёзюбюз болалла,
Ёзюбюз болалла –
Джазыу болалла.

Аман урлукъдан
Иги битим болмайд.
Аман адамны
Намысы, бети болмайд –
Адамлыгъы болмайд.

Аманнга джолукъсанг –
Аурууча джугъады.
Халалны харам
Кёзбау бла джыгъады.

Харамны-гюнахны
Ичинге джиберме.
Не татлы ышарса да,
Анга кёз-къаш берме.

Харамгъа-гюнахха
Къулагъынг бек болсун.
Харамгъа-гюнахха
Кёзюнг окъ болсун.

Джюрекни сакъла
Амандан-шайтандан.
Игилик неди? –
Юрен Китабдан.

Къан бла кирген
Чыгъады джан бла.
Джашаргъа кюреш
Шериат бла, Къуран бла.

Джолунгу джарытсын
Джангы Ай бла джулдуз.
Оюлмаз къаланг –
Иманды джангыз.

ШАЙЫР БЛА ШИЙИР

Шайырны къаны, джаны да – назму.
Джашауу, джазыууу да – назму.

Джюрекни туз-дамыды назму,
Поэтни джюзданыды назму.

ЧЫПЧЫКЪЛА

Джазгъы танг ала джырлайла чыпчыкъла –
Ой нечик насыблылла ала:
Къанатлары бар,
Учар кёклери бар,
Къонар джерлери бар –
Ой нечик насыблылла ала.

Кърал, чек дегенни билмейле ала,
Ибилис джорукъну, зулмуну билмейле ала.
Аллах бергенни ашайла, джашайла –
Гюнахсыз, таза джанлагъа ушайла.

Тюзю, къыйынлыкъ алагъа да джетеди –
Кюн аман аланы да тынгысыз этеди.
Онглу онгсузгъа бийлик этеди,
Башхаладан да хыянат джетеди.

Ёзге, эм бек аланы къоркъутхан, къурутхан –
Адамды. Ол кеседи ала къонуучу Терекни,
Чарсха алдырады ала учуучу Кёкню.

Аллай кёзюуде чыпчыкъла джылайла –
Къанатсыз, имансыз адамны къаргъайла.
Джыландан, къартджыгъадан кеслерин сакълайла,
Адамгъа уа не этерге билмей – хахайлайла.

Тилейле, кёкге къараб, Тейриден-Аллахдан:
«Къутхар,- деб,- эки аякълы джаныуардан – адамдан.
Ол кёкден, джерден да бошаргъа тебрегенди –
Барыбыздан да бошаргъа тебрегенди».

...Бюгюн а джырлайла чыпчыкъла,
Джылы, джарыкъ, джазгъы кюннге къууана:
Къанатлары бар, учар кёклери бар,
Къонар джерлери бар –
Бюгюн насыблылла ала.

ДЖЫР: КЪАЛЮБАЛАДАН АХЫРЗАМАННГА ДЕРИ

1
Бир къыз джашай эди Джерде...
Алай джырлай эди ол къыз –
Кёкде джылай эди джулдуз,
Таш да джумшай эди джерде.

Къалай джырлай эди ол къыз,
Къалай джылай эди къобуз...

Тилленнген тёреси болса,
Къара таш алай джырлар эди...
Анасын – Кёкню – эскериб,
Джулдуз сагъатын эскериб,
Джарылгъынчы джылар эди.

Джуртда Джангыз Терек да
(аны эшитирча къулакъ къайда,
анга тынгыларча адам къайда,
аны ангыларча Адам къайда),
Джеталмагъан Кёгюне къараб,
Алай джырлай болур эди,
Алай джылай болур эди.

Джангыз Терекни джырына
(кюуюне, сарнаууна)
Къадау Таш кюйюб, къаралыб,
Тынгылагъан кибик, мен да алай,

Тынгылайма къызны джырына,
Джюрек таш бола, джарыла...
(джюрек да – таш болгъан джулдуз.
Терек да – тас болгъан бир къыз).

Таш да, Терек да – къыйынлы.
Кёкде, Джерде да джокъ насыб.
Къарангы кече, джангызлыкъ
Туралла дунияны басыб.

2
Къалюбаладан къараб, адам 
 (минг-минг джыл болса да арада)
Ахырзаманны кёргенча; Аны
Келе тургъанын кёргенча;
Орнунда сын болуб къалалмай,
Башха джол да кёралмай,
Аны аллына баргъанча
(къой да алай чаба болур,
аны джанын аллыкъ джанлыны аллына);
Ауал бла Ахыр бир-бирине,
Къадарларындан джанлаялмай,
Джууукълаша келгенча; Адам,
Ол къыйын джолда ненча кере,
Джангыдан джаратылгъанча, ёлгенча;
Дагъыда тирилгенча;
Болджал джууукълаша келгенча;
Хоу, къалюбаладан къараб, адам
Боллукъну сезгенча, билгенча,
Ахырзаманны кёргенча;
Аны аллына бармазгъа уа,
Артха не да бир джанына туракъларгъа –
Мадары джокъ. Къадары джокъ...
...Джангыз Терекни тюбюнде
Алай джырлай эди ол къыз –
Къолунда джылай эди къобуз,
Кёкде джылай эди джулдуз,
Таш да джылай эди джерде.

ДЖАЗГЪЫ ТАНГ АЛАСЫНДА

Бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб,
Чыпчыкъла тебрейле джырлаб:
Ёре джашил сахна – Терек;
Къараучула, тынгылаучула – Джер бла Кёк.

Шайырлагъа ушайдыла чыпчыкъла –
Тангны Келечилери, Джырчыларыдыла ала;
Сабийлеге ушайдыла чыпчыкъла –
Бирча къууаналла джашаугъа ала.

Танг аласында ашхы тебсеб, джырлаб,
Сора, джырны-оюнну кёзюуюн сабийлеге къоялла ала.
Кюн да, Анача къарайды алагъа мийик Кёкден –
Джарыгъыны, джылыууну башхасы джокъ ана тилекден.

Чыпчыкъла, хоразла сюйюмчю айтхандан сора,
Танг джарыб, эртден элге келгенден сора,
Адам, мал таууш торлтурады ёзенни:
Эм уллу насыб – рахат джашау, тынчлыкъ-эсенлик.
Зыгытха, улакъгъа дери къаяны эрнинде,
Къой чыпчыкъгъа дери къойну юсюнде,
Къууандыра, туралла бары эсимде:
Эй ёлмеген – алтын аякъдан суу ичер.

Къанатлыча терек бутакъда,
Терекча, кийикча къая ранда,
Къой чыпчыкъча ол къой юсюнде,
Тура эсек да джер юсюнде –
Не насыбды, къууанчды джашау!
Юйюмю эшиги, терезеси да ачыкъды анга,
Кёлюм-джюрегим ачыкъды анга:
Къууана, чыпчыкъла бла бирге тюбейме тангнга.

Джырлай тургъан чыпчыкъла ючюн,
Ойнай тургъан сабийле ючюн,
Джазгъы-джайгъы башиллик ючюн,
Кёклюк-Акълыкъ-Джашиллик ючюн
Джашау деген сейирлик ючюн,
Сермеширге, ёлюрге да хазырма.

1. КЁРЕМЕ СЕНИ...

Бир имбашынгдан бир имбашынга
Башынг бла тогъай тартылыб джанкъылыч,
Кюн тюбюнде джангурчукъ себелей,
Акъ чакъгъан терек бачханы ичинде
Кёреме хар къуру да сени:
Не эсе да – чебгенинг акъ, джаулугъунг къара...

Сени таба тутханма джол.
Джамчым къара болса да, башлыгъым акъды:
Сау-эсен тюбербиз деб, этеме умут,
Алай а кёзюмден кетмейди ол къара джаулугъунг...

2. ТАНГ АЛА СЫНДА

Джулдузла джукъланалла танг аласында.
Танг ала – сында. Ай бла джулдуз да.

3. КЁРЕМЕ КЕСИМИ ТАНГ АЛА СЫНДА

Кёреме кесими танг аласында.
Кереме эсими анг аласына.

«АЗ И Я»ны  ОКЪУГЪАНДАН СОРА

Кимди ол джаш –
Илму дунияны къалабалыкъ этген?
Ол а – ОЛЖАС,
Тюркологияны акъыл-балыкъ этген.

Уллу аман къышны хорлаб,
Джаз ачханча джерни ёзюн,
Тюркню дуниягъа джангыдан ачды
Олжасны сёзю.

Тюрк бёрюню улугъаны
Харам джукъудан уятды бизни,
Тейрибизге къайтарды бизни –
Унутургъа боллукъмуду аны?

Чаба, юре берсинле итле, амантишле –
Энди башха тюрлю болгъандыла ишле.
Тейри адамлары – тюрк бёрюле – биз бирбиз.
«Бирликде тирилик» – бириге, тириле да билирбиз.

Къат-къат къумну, сууну, минг-минг джылны юсюнден атыб,
Къат-къат ётюрюкню, джалгъанны юсюнден атыб,
Джалынны, къурумну, балчыкъны юсюнден атыб,
Тюрк бёрю силкиниб тургъанды ёрге,
Тюрк тарих, тюрк шийир – Тюрк ёмюр къайытханды джерге –
Ма аны ючюн тыйыншлыды Олжас тёрге.

Илму, шийир сёзюнгю кертилигинден
Тюрк джуртлагъа келгенчады джаз.
Джаша дейме, «А»-дан джетгинчиннге «Я»-гъа,
Дуниягъа
Сёзню тахсасын ачхандан ача,
Тюрк бёрюсю, Тейри адамы ОЛЖАС.

КЁРДЕМЧИ ДЖЫРЧЫ – СЫМАЙЫЛ

Къызыл эминадан сау къалгъан
Кёрдемчи джырчы – Сымайыл.
Аны джанын сакълагъан
Намазлыкъ бла хамайыл.

Джырчыны фикирлери,
Джырлары, зикирлери –
Сёзюне багъа джетмеген,
Халкъны эсинден кетмеген.

Минги Сёзю Джырчыны
Тау башында тау кибик.
Кёзюуню анга берген
Нарт джырчы да сау кибик.

Сымайылны кючюнден
Минги Таула экилле.
Аны Сёзюню къатында
Джангы джырла да эскилле.

Таулу къызны да сыйын кёрдю –
Кеси тенглигине кёлтюрдю,
Акътамакъ атаб атына,
Сыйлаб сюеди къатына.

Тау поэзияны къулагъына
Азан къычыргъан – Сымайыл.
Бюгюннгю шайырлагъа
Назму дефтери – хамайыл.

Союна сой джетмеген,
Боюна бой джетмеген,
Оюна ой джетмеген
Трам джырчы Сымайыл,
Хакъ-Халкъ Джырчы Сымайыл.

Бабалары – хыджиле,
Бири къалмай хаджиле.
Сымайылгъа джол чыкъмады,
Хаджиликге баралмады.

Мен барыб хаджиликге
Аны ючюн да къылдым хадж.
Тау шийирни патчахына
Бу назмум да болсун тадж.

Минги Сёзю Джырчыны
Тау башында тау кибик.
Кёзюуню меннге берген –
Ол кеси да сау кибик.

Минги Сёзю Джырчыны
Кёкге джетген бир тауду.
Джырын Халкъ джырлагъаннга
Ёлюм джокъду. Ол сауду. 

ЭКИ МЁЛЕК

Манга соруу-сууал этген эки мёлек –
Таш бла Терек.

Не этсин джарылмай джюрек да:
Джангызла, джаралылла
Джугъутур да, Таш да, Терек да.

Кёкде да, сын ташда да бютюн мутхуз
Кёрюнелле Ай бла джулдуз.

Къазакъ бёрюню улууу,
Аджашхан турнаны тауушу
Къачхы шылпы бла бирге
Къатылалла кёлге.

Мен сюйген, мени сюйген –
Тауда нарат, тюзде бусакъ...
Джюрегим болса да Боракъ,
Алагъа джол узакъ.

Къыйынды къадар. Джокъчады мадар.
Алай а, келеди ауаз: Бар.
Таугъа бар. Нюр таугъа, Минги Таугъа бар.

Къутхарыр ючюн узакъны, джууукъну,
Къутхарыр ючюн Халкъны, Джуртну,
Адамны, адамлыкъны къутхарыр ючюн,
Не этгенсе, этесе, этериксе?

Меннге соруу-сууал этелле эки мёлек –
Таш бла Терек.

КЪАНАТЛЫ

Кём-кёк Кёкден
Джап-джашил Джерге
Бир акъ къанатлы
Учуб тющдю.

Шоркъулдаб баргъан къара сучукъдан,
Таза суучукъдан суу да ичди.
Эки джанына сескекли къарай,
Бираз солуду.

Суу алыргъа келген къызчыкъны
Ариулугъуна эси кетиб,
Эки башлы бир къартджыгъагъа
Аш болургъа да аз къалды.

Сора, илгениб, къанатланды да,
Къоркъуулу джерден
Кёк-кёк Кёкге
Учуб, ташайыб кетди къанатлы.

Алай а, аны эсинде къалдыла:
Кёкге асры джууукъдан агъаргъан Минги Тау,
Джер къайгъыла къаралтхан Къадау Таш,
Умут кёгертген Джангыз Терек,
Джырлай, джылай, кетиб баргъан Къобан суу
эмда
Бир башха дуниядан бу дуниягъа суу алыргъа келген,
Суу агъачы да бойнунда джанкъылышча кёрюннген,
Кийикге, мёлекге да ушагъан,
Толгъан Айгъа, тийген Кюннге да ушагъан
Ёлюмсюз ариулукъ – джулдузкёз къызчыкъ.

Ким биледи, ала ючюн болса да,
Къанатлы артха къайытыргъа да болур.
Биягъы джерге –
Ариу джерге, мыдах джерге, къоркъуулу джерге –
Къонаргъа да болур.

ДЖАЗГЪЫ ОЮМЛА

1
Къууанч бла бушуу,
Шекер бла туз,
Суу бла тал,
Таш бла джулдуз.

2
Элия къурукъдан
Къычыра къаргъала,
Ёре турукъда
Джылай чыпчыкъла

3
Джыланны ууундан
Этелле дарман.
Адамны уууна (ууундан)
Бармыды дарман?

4
Джанкъылычха къонуб
Кёгюрчюн бла къарылгъач,
Бири мурулдай, бири джюуюлдей,
Кюрешелле джырлаб –
Тауусулмазлыкъча къууанч,
Келмезликча къач.

ИНКЪЫЙЛАБ ДЖЫРЧЫСЫ

Шыбыла чыбыкъда джырлайды къанатлы

КЪАРА СУУ

Суу агъачынг да джанкъылычха ушайды.
Толу челеклерингде,
Къара суудан, сууукъ суудан, дарман суудан толу челеклерингде
Мени джюрегиме ушаш,
Кюе, джана тургъан Кюн,
Кёкден тюшюб, джууунады, чайкъалады.

Кёкден, Кюнден, суудан толу эки челегинги
Джанкъылычха тагъыб, имбашынга атыб,
Тёкмей, чайпамай алыб келесе.

Джана тургъан джюрегиме себеб излей,
Кёкге, Кюннге – Сеннге
Джууукъ болургъа излей,
Тохтатыб,
Челегингден суу ичеме.

Кесиме, Сеннге айта эсем да,
Айтама: насыблы бол.
Эшитеме: халал болсун.
Халал болсун.

Сууунг манга халал болурму?
Кесинг да мени бла насыблы болурмуса?

Къарайма Сеннге –
Кёлюм-джюрегим
Кюннге, Кёкге джууукъ бола, тенг бола.
Мен къазыб чыгъаргъан къара суудан
(Поэтни къара сууу дейдиле энди анга),
Суу алыб барады сюйгеним.

СЫН ТАШ

Эсимден кетгенди – къайсы джыл эди ол?
Къыш эди. Ол эсимдеди.
Чынгылны эрни бла бара эди джол...
Ол джол бла киши джюрюмейди энди.

Тёбен джанына таш атсанг –
Тауушу да чыкъмай къала эди...
Огъары джанына къарасанг –
Къаяла юсюнге оюлалла деб къоркъа эдинг.

Тюз джол джанында бар эди бир таш...
...Ол къара ташны агъартхан эди къар.
Къарны уа къызартыб эди къан –
Кёргенин унутмайды джаш.

Таш юсюнде – бир акъ башлыкъ бла, къара джамчы.
Акъ башлыкъда – бармакъ басхан бир къан тамчы.
Эшта, окъ таулуну башындан тийген болур эди.
Ол бу аумаз ташха къабланнган болур эди.

Бу ачы хапар джайылыб элге,
Эл саулай тургъан эди ёрге –
Ёзге, не башлыкъ, не джамчы танылмады,
Джоюлгъанны не ызы, не кеси табылмады.

Ол кюнден сора, таулула
Сын Таш деб къойдула ташны атына.
Бюгюн да турады ол таш алайда –
Къарала, агъара, къызара.

Билмейме, кимгеди, негеди бу сын таш? –
Меннгеми, сеннгеми, ангамы?
Тийрегеми, элгеми, халкъгъамы?
Джолгъамы, Адамгъамы, заманнгамы?

Сюеледи сын таш – агъара, къызара, къарала...
Джол да, эл да джокъду бюгюн былайда.
Зулму тутхан, сюрген, къыргъан бары,
Джаназысыз, кебинсиз, сынсыз къалгъан бары
Бу Ташха – «Сын Ташым» дерге боллукъла.
Сын Ташым дейме бюгюн мен да анга.

Меникид дерге эсге келмегенед ансы,
Гитчеликде огъуна кёргенем ташымы, сынымы.
...Тенгиз толкъунла джаба къумда ызымы,
Сын ташымы кёреме анда, таулада...
Сын ташым кёреем ол Таш таулада.

Меники кёреем
Окъ тешген ол акъ башлыкъ да, къара джамчы да,
Къарны къызартхан къан да меники кёреем.
Меники кёреем ол Сын Таш таулада.

АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ

ИМАН
(китаб ачхан назму)

Ёз тутдургъан Сёз,
Сёз тутдургъан Ёз,
Кёкден эннген джарыкъ,
Джол кёргюзтген джарыкъ,
Ол джиберген джарыкъ –
Нюр къанатлы Сёз.

Эс ташлатхан сес,
Дерс башлатхан сес,
Эс табдыргъан сес,
Кёкден келген сес.

Андан келген салам,
Андан келген Келям,
Нюр джарыкъдан буйрукъ,
«Окъу» деген буйрукъ.

Барыбызгъа джорукъ,
Барыбызгъа буйрукъ:
Окъу, къара джай,
Къара таны, джай.

Аллахны кючю бла
Къарангыны ичи бла,
Файгъамбарны юсю бла,
Болуб буйрукъ, джорукъ,
Бизге джетген джарыкъ:

Окъу, къара джай.
Къара таны, джай.

Бол джулдуз бла, Ай бла –
Айнырса алай бла,
Хорлам келир алай бла.
Бол джулдуз бла, Ай бла.

КЪАНАТЛЫ

Кече кетди, къайгъы кетди – танг атды,
Джырламайын, айт, не этсин къанатлы:
Джарыкъдан, джылыудан, умутдан толду дуниясы,
Сакълайды узакъда, мийикде, чууакъда уясы.

Учад-къонад, тынгы табмайд къанатлы,
Ауузунда чёбю бла къанатлы.
Ата джуртдады аны джаны-джюреги,
Мындагъы уа – къуру саны-тёнгеги...

Къачхы джелле сюргенелле Джуртдан...
Хей, уллу аман къышха чыдагъан къанатлы,
Хей, джазгъа джаны сау чыкъгъан къанатлы,
Аллах энди айырмасын Джуртдан.

Къайытханса Джуртунга учуб-учунуб,
Алай а къайда уянг болгъан Таш, Терек?
Чачылыбды, бузулубду тёгерек,
Джыламайын, айт, не этсин къанатлы?

Ёзге ол джангыдан ишлер уясын.
Къайыталмазлыкъла ючюн да джашар, джырлар, джылар,
Къанатсыз къалгъанлагъа да эс табдырыр, кёл этер,
Кетген кюнден да дерс алыр, тюшюнюр, оюм этер –
Къанатлы джангыдан къурар дуниясын.

Алай а къоркъуу кетмез эсинден –
Юсюндеди тарих къалагъан джюк.
Зулму-терслик болмагъанды тюб.
Келир кюн да не келтирир, къайдам...

КЕСИНГДЕН, МЕНДЕН ДА БОШАМА

Зулму-терслик юсден кетсе да,
Эсден кетмейди.
Ол бизге не кече, не кюн
Тынчлыкъ бермейди.

Артыкълыкъ-зорлукъ кёзден кетсе да,
Кетмейди кёлден.
Къадаргъа бойсунуу, басым-сабырлыкъ
Джетмейди бизге.

Билмей, кюн ачылгъаны бла хайырлана,
Къууана, къанат кере,
Зулмугъа болабыз аш
Экинчи кере.

Терслик талайды, кемиреди бизни
Ичибизден.
Къыстаялмайбыз, къуруталмайбыз аны
Эсибизден.

Джылан ургъан джибден да илгенеди.
Ауузу кюйген суугъа да юфгюреди.
Ёзге, джюрек, къой, тубаннга юрме.
Озгъан джангурну джамчы бла сюрме.

Кючюнге кёре этенсе мадар.
Не этгин, сенден кючлюдю къадар.
Джюрек, кесинги бошуна бошатма,
Керексиз къайгъыгъа кесинги ашатма.

Зулмугъа-зорлукъгъа чыдагъанса сен –
Ичингден къызыб, кюйюб башлама.
Озгъан джангурну джамчы бла сюрюб,
Кесингден, менден да бошама.

Къадардан онглу болмагъанынга къыйналыб,
Кесингден, менден да бошама.

ЭМЕН БЛА ТАЛ

1

Сууну эки джанында
Эмен бла Тал терек.
Бир-бирине къарайла
Эмен бла Тал терек.

Араларында – къобан.
Ала андан ёталмай,
Бир-бирине джеталмай
Тургъанлы ненча заман.

Чекни башха джанындан
Бир къыз къараед манга.
Мен да къараем анга.
Арабыз а – кърал чек.

Къадаргъа джокъду мадар:
Мен келтирдим башханы.
Ол да кетди башхагъа.
Къалгъан – сюймеклик джара.

Бизни къурутхан джорукъ
Къуругъанды кеси да.
Андан сора не керек?
Алай къайда Тал терек?
Эмен терек да къайда?

Джюрек тартды да артха,
Къайытыб келдим. Не табдым:
Къуругъан сууну ызын,
Аны эки джанында
Эмен дюккюч, тал дюккюч.
Сора арлакъда кёрдюм
Аладан бир гёзенек,
Аууб тургъан гёзенек,
Къатыб тургъан гёзенек.

Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,
Зауаллыла бир-бирин
Къучакълаб къатхандыла.
Ма джазыу.

Эмен терек, Тал терек,
Эки кесилген терек,
Эки джарылгъан джюрек,
Къуругъан сууну ызы,
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,
Аууб тургъан гёзенек...

Эй бу дуния, керти да,
Сынау болуред бизге.

2

Къадарны чексиз кючлю къолу
Бизни бир-бирибизге алай байлагъанды,
Эмен къазыкъгъа тал чыбыкъны
Ууадых этиб бургъан кибик.

Джашау джокъду, айырылыр мадар да джокъду.
Къадаргъа къайырылыр къарыу да джокъду.
Барабыз къуруй, къата.
Мен – эмен къазыкъ, сен – тал чыбыкъ.

3

Джазыу башха джуртха, башха джерге
Мени къазыкъ этиб ургъанлыгъына,
Алайгъа да тамыр ийиб,
Джетеклениб тебрегенме.

Ким биледи,
Джашаб, айныб кетер эсем да.
Сизлеге болушлукъ этер эсем да
Ким биледи.

4

Тирилиу алдады,
Керти джашау андады.
Анга ийнанама.
Анга хазырланама.

КЁРЕМЕ СЕННГЕ КЪАРАСАМ

Чууакъ джулдузлу кечени да,
Атыб келген джарыкъ тангны да,
Эки джарыкъ Кюнню да,
Тёрт толгъан Айны да,
Гюнахсыз кёкню, гюнахлы джерни да,
Гюнахсыз мёлекни, гюнахлы Хауаны да,
Джаннетни, джаханимни, къыйынлы Адамны да
Кёреме Сеннге къарасам.

АЗАН

АЗАН тауушда барды бир КЪАНАТ  таууш.

Къара джерге кёмюлюрге къоймай,
Харамгъа, гюнахха булгъаныргъа къоймай,
Хайуан, джаныуар болургъа къоймай,
адамда Адамны ёлюрге къоймай, ёлюмге къоймай,
Ол бизни тартады кёкге, ёрге:

«Харам джукъудан сыйлы намаз ашхы.
Дуния малгъа алдатмагъыз, хорлатмагъыз, къул болмагъыз –
Хакъ Кертиге, Бир Аллахха этигиз къуллукъ.
Хакъ Кертиге, Бир Аллахха этигиз къуллукъ.

Къарыусузну, онгсузну эсгеригиз.
Бар затыгъыздан алагъа да юлюш этигиз.
Тюзню, халалны, чомартны сюеди Аллах да,
Тюзге, халалгъа, чомартха береди Аллах да.
Къартлыкъдан, ауруудан, ёлюмден къутуллукъ джокъду –
Ахыр кюнюгюзню, ахратны да унутмагъыз.
Эки дунияны да Аллах джаратханды.
Бир дуния ючюн башхасын харам этген –
Хакъ джолунда баргъанладан тюлдю,
Аллах джолунда баргъанладан тюлдю.

Алай а, эсде тутугъуз:
Нени юсюнден къаллай бир сагъыш этсегиз,
Аллай бир джууукълашасыз анга.
Къайгъысы, сагъышы къуру мал болгъан
Кеси да бурулады малгъа.

Билгени аманлыкъ болгъанны
Джашауу ётерикди аман бла,
Ёмюрю бошаллыкъды аман бла.
Иннетинг къалай болса,
Джашауунг да боллукъду алай.

Игиликге, Тюзлюкге къуллукъ этигиз –
Хакъ Кертиге этигиз къуллукъ,
Бир Аллахха этигиз къуллукъ».

Бизледе да къанатлы умутланы туудургъан,
Бизлени да учундургъан, учургъан
Азан тауушда бир къанат таууш барды.
Аллах акбарды. 

НЕ ДЖЕТЕР?

Джангур къоркъууун джел этер,
Эл къоркъууун эр этер.
Халкъ-джурт ючюн сермешгеннге
Эй бу дунияда не джетер?!

ЧЫКЪ

Кюнню джукълатханма. Джандыргъанма Айны.
Сени ючюн этгенме алай – ангылайса аны.

Кече. Джулдузла. Кырдык.
Джюрегими сюймеклик, аякъларымы чыкъ
Кюйдюреди. Бери чыкъ.
Не тюнюмден, не тюшюмден чыкъ,
Кёкден тюш, джерден чыкъ –
Къайдан да чыкъ, бери чыкъ.

Мен къалгъынчы саудан кюйюб,
Не бир башханы сюйюб,-
Бери чыкъ.
Мен, кече, джулдузла, кырдык –
Барыбыз да сакълайбыз сени.

Чыракъны джукълат, джюрекни джандыр.
Сюймекликден мени, кесинги да къандыр.

ТИЛ ТЕРЕК

Нарт таурухла –
Тил Терекни тамырлары,
Тарих джырла, хапарла – бутакълары.
Джырла, ийнарла, кюуле, назмула уа –
Аны шыбырдай, шууулдай тургъан чапракълары.

МАНГА УА – СЕН

Кёкге – джулдуз эмда мёлек,
Таугъа – кийик эмда терек,
Суугъа – балыкъ, кёзге – джарыкъ,
Манга уа – Сен.

КЪЫСХА СЫФАТ-МАГЪАНА

Къар. Ай.
Бёрю улуу. Шкок таууш.
Ма – Къарачай.

БИР КЪАНАТЛЫ БАР ЭДИ

1

Бир къанатлы бар эди...
Бир къанаты бар эди.
Ол кёкге къарай эди,
Къанатын къагъа эди.

Учалмайед, этсе да,
Тюрлю-тюрлю мадарла.
Аны экинчи къанатын
Кесгенелле мурдарла.

Бир кёк бетли болаед,
Бир джер бетли болаед.
Тюрленнгенлей тураед
Джангыз къанаты аны.

Къанатсыз джанла аны
Кесгенелле къанатын.
Къуруталмаелле джангыз
Къанатлы деген атын.

Адам улуну уялталмай,
Адамлыгъыбызны уяталмай,
Бетибизни тырнай эди,
Джангыз къанатын къагъа эди,
Алай эте джашай эди,
Джер юсюнде джашай эди,
Арабызда джашай эди,
Ичибизде джашай эди,
Джюрегибизни ашай эди
Джангыз къанатлы къанатлы,
Бир къанатлы къанатлы.

2

Бир къанатлы бар эди...
Бир къанаты акъ эди,
Экинчиси уа – къара.
Бир кёзю къара эди,
Экинчи кёзю – ала.

Бир кёзю джылай эди,
Башхасы джырлай эди,
Бири Кёкге, бири Джерге,
Тансыкълаб, къараелле.

Джазгъы кюн – джети тюрлю.
Джанкъылыч – джети тюрлю.
Бу уа – акъ бла къара.
Къанатлары – акъ, къара.
Кёзлери – къара, ала.

Эки дунияны кёре,
Джашай, ёле, тириле,
Уча эди къанатлы.
Учалмай эди къанатлы.

3

Бир къанатлы джашай эди...
Джети къанаты бар эди.
Джети къанатын да джайса,
Джанкъылычха ушай эди.

Джети кёзю бар эди –
Джетиси джети тюрлю.
Джети къат Джерни, Кёкню
Кёре эди къанатлы.

...Энди къайда къанатлы?
Андан къалгъан – джети тюк.
...Джанкъылыч умур болуб,
Джашил джерге къуюлду.

Къайда энди къанатлы?
Къайда энди къанатла?
Къайда джашау, тирилиу?
Ай не кючлюдю ёлюм!

4

Ол джети тюкню алыб,
Джан къылыч-къама этиб,
Джанкъылыч къалам этиб,
Бир учхан къалам этиб,
Къанатлы къалам этиб,
Керамат къалам этиб,

Джети къат Джерни, Кёкню,
Джети къатлы джюрекни,
Джети къатлы тарихни,
Джети къатлы джазыуну,
Джети къатлы джашауну,
Ёлюуню, тирилиуню –
Барын да кёргюзталлыкъ,
Барысын да джазаллыкъ,
Табигъатны джакълаяллыкъ,
Дунияны сакълаяллыкъ,
Адамны къутхараллыкъ

Бир ДЖАЗыучу чыкъмазмы?
Бир ДЖАЗЫУчу чыкъмазмы?
Бир ДЖАЗЫУЧУ чыкъмазмы?
Чыкъмазмы?

5

Къая эрнинде чал терек,
Чынгылдан салыннган терек
Джулдузладан тутмазмы?
Умутланыб чакъмазмы?
Ёлюмню хорлаялмазмы?

Джаралы Ташха таяныб,
Джангыз Терекге къысылыб,
Минги Таудан кюч алыб,
Джаралы Джугъутур ёмюрге
Къутулмазмы джанлыдан?
Ол тас болгъан къанатла
Чыкъмазламы джангыдан?

ДЖЕР КЪЫЗЛА

Кёкден тюшген мёлеклеча кёрюне,
Къара тенгизде джууналла акъ къызла.
Таудан тюшген кийиклеча кёрюне
Акъ тенгизде джуууналла къара къызла.

Къара кюн да акъ гюллеча кёрюне,
Къайгъыбызны ёлтюрелле джер къызла.
Къара кюн да бизге акъ къанат бола,
Кёлюбюзню кёлтюрелле джер къызла.

Хур къызгъа ауушдурмам джер къызны,
Бу дунияны ауушдурмам джаннетге.
Ёмюрлюк джашау – сюймеклик бла, къууанч бла –
Мен тилейме уллу Аллахдан миллетге.

КЪОДУ НАЗМУЛА

1

Сёз туудурады сёзню.
Шайыр тюл, шийир джазады кесин.
Шайырны, сокъурнуча, къолундан тутуб,
Сёз ётдюреди джолдан.
Къайры элтирин, къалай элтирин, къайда тохтарын
Билмейди ол да.
Биринчи сёз келеди-энеди Кёкден.
Къалгъан сёзлени ол табады, тартады кеси.
Сёз туудурады сёзню.
Назму къуралады алай.
Шайыргъа, шийирге да тюл,
Сёзге, ана тилге салама махтау.
Олду шайырны-шийирни
Атасы-анасы да; къаны-джаны да; аллахы-иманы да.
Олду
Дуниясы-ахыраты да, бети-иннети да, джурту-миллети да.
Адети-тёреси да, адеби-намысы да олду.
Ауалы-ахыры да, къалюбаласы-тарихи-ахырзаманы да олду.
 
Аны бла байламлыды
Джашауу-ёлюуу-тирилиую да, ёлюмсюзлюгю да.
Ана тили шайырны джазыуууду-къадарыды.
Джазгъан тилиди, Ана тилиди джазыучуну Аллахы.
Сёзден тууады шайыр
Сёз биринчиди. Шайыр экинчиди. Шийир ючюнчюдю.

2

Ана тилге салама махтау.
Биз – олбуз. Ол кетсе – биз да кетдик.
Ансыз – биз джокъбуз.

Тыш дуниябыз да, ич дуниябыз да,
Атыбыз да, халкъыбыз да, джуртубуз да – олду.
Олду тилегим-алгъышым. Къайгъым-сагъышым да олду.
Биз аны сакълаялсакъ, ол да сакъларыкъды бизни.
Тыйыншлы болалсакъ, ол къутхарлыкъды бизни.
 
«Бай-джарлы», «бий-къул», «онглу-онгсуз» деб къарамай,
Кесин барыбызгъа да тенг юлешген,
Джангыз «эшит-кёр-сёлеш-окъу-джаз-бил» деб кюрешген,
Барыбыз да бирча хайырланырча,
Ёмюрледен келген, тюгенмез-тауусулмаз
Ана тилден башха не хазнабыз-байлыгъыбыз барды?

Барыбызгъа да бирча тенг, халал, чомарт
Адам тилибиз, Ана тилибиз, Тейри тилибиз!
Сени кючюнгден айтылады бизге
Адам деб, Халкъ деб, Къарачай деб.

Сора сеннге Тейригеча къарамазгъа,
Сени сакъламазгъа, къутхармазгъа
Не эркинлигибиз барды?

Сени къутхаргъан – къутхарады кесин.
Аны ючюн не бюсюреу, не махтау бизге?
Халкъ – тилин, тили да – халкъын
Къутхара, бюгюнлеге сау-эсен джетгенле.

Бюгюн тюшгенди бек уллу къоркъуу
Ана тилге, Ата джуртха, Халкъгъа да.
Кимденми? Эм алгъа кесибизден.
Не ючюнмю? Джууаб барды анга да.

Чегетни сакъламайды агъашчы,
Миллетин къорууламайды башчы,
Халкъ да сагъайыб турмайды ёрге –
Къоркъуу тюшгени аны ючюндю бизге.

Туугъан джуртубузну-джерибизни
Кесиб, бёлюб, таша-туру сатыб турсала,
Тышындан келгенлени да юйюрсюндюрюб,
Халкъны джыйымдыкъ этиб, къатышдырыб турсала,
Къраллыгъын къайтармай, унукъдуруб турсала,
Хаулеликни, ичкичиликни джайыб турсала,
Халкъ да аны ангылаб, кесин аямаса-сакъламаса,
Тилин-джуртун-тарихин джакъламаса,
Къызын-джашын – тамбласын къорууламаса,
Къоркъуу тюшгени аны ючюндю бизге.
Бу затха сагъыш этейик барыбыз да бирге.

АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ

Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.
Акъ сагъышым, къара къайгъым да Къарачай,
Тутулгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай,
Ачылгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай.

Ата Джурту, Ана тили кёл эте,
Акъ башлыгъы байракълана, къанатлана, джел эте,
Ненча улан кетди урушха, къуралыб.
Ненчасы да къара джамчыгъа чырмалыб,
Къайытды.

Эй акъ башлыкъ, къара джамчы Къарачай.
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.

Акъ умутум, къара булутум да Къарачай.
Джарыкъ кюнюм, къара кюнюм да Къарачай.    
Джарылгъан джюрегим, ёлюмсюз джаным да Къарачай.
Ауалым да, ахырым да Къарачай.

Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай.

ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ

Шоркъулдаб келген чокъуракъ суу, къара суу
Джер тюбюне кетеди былайда,
Юзюледи сейир макъам, орайда.
Къадау ташы да бурулады сын ташха.

КЕТГЕННИ ЫЗЫНДАН СЮРЕ

Барабыз:
Ол къачыб, мен сюрюб;
Мен джертин, ол кёктюн;
Мен – атлы, ол – къанатлы.

Джетеме,
Кесин тюл, кёлеккесин.
Кёлеккесин огъуна туталмайма –
Хыликке этгенча, ёрлеб,
Ол имбашларыма къонады мени.
Дауурбазныча,
Къаб башымы тюеди мени.
Сора, кюлюб,
Айырылады менден.

Алгъын менден айырылыргъа унамай,
Къыстасам да кетерге унамай,
Тынгы-тынчлыкъ берирге унамай,
Кече-кюн да биргеме туруучу,
Энди сан этмей, барады кетиб.

Ачыуланыб ызындан сюреме,
Атымы ашыкъдырыб, къамчи бла тюеме.
Талагъы туруб, джыгъылады атым.
Джаяу сюреме аны ызындан.
Ол а ташаяды учуб къарамдан.
Джангыз бир тюгю тюшеди юсюме.
Бир кёб зат тюшеди мени эсиме.

Не болду, къайры, кимге кетди энди?
Кеси да джокъ, кёлеккеси да джокъ.
Джангыз къанат тауушун эшитеме алкъын,
Кёк кюкюрегенча, джашнагъанча узакъда.

Аркъан атама – джетмейди аркъаным,
Толмайды этген тилегим, муратым.
Сора сермеб шкокну алама,
Аны ызындан мараб атама –
Келиб, тюз джюрегимден тиеди окъ.
Энди къанатлы, атлы, джаяу да джокъ.
Тюненем, бюгюнюм, тамблам да джокъ.
Энди мени къыйнамаз бир джукъ.

Ахыр кере кишнеб-джашнаб, тохтайды джюрек.
Джюрекден илгиздик болалла джулдузла, кёк.
Джашил кырдыкла да болалла мууал.
Башланады джангы ёмюр эмда... соруу-сууал.

Дефтерледен: СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС; КЪЫЯМАТ КЮН;
БЕТ бла АУАЗ; КЪАЧХЫ ШЫЛПЫ; КЪЫШ КЪЫЯМА;
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ.

ТИРИЛТГЕН АУАЗ

Джети къат кёкден келген ауазынгы,
Кёк джашнагъаннга ушаш ауазынгы,
Джанкъылышча кёрюннген ауазынгы,
Кюнлю, Айлы, джулдузлу ауазынгы,
Къанатлы, кераматлы ауазынгы,
Нюрлю, ариу, джарыкъ ауазынгы,
Сюймекликден толу ауазынгы,
Джети къат джерде эшитиб турдум.
Сора, тёзалмай,
Къат-къат джерни, джюкню юсюмден атыб,
Къат-къат къайгъыны, сагъышны джюрекден атыб,
Тирилиб, силкиниб, ёрге турдум.
Дуниягъа джангыдан туудум.

САУ КЪАЛЫГЪЫЗ

Тауда нарат, тюзде къайын!
Биригизни сайлаялмай,
Джазыууму байлаялмай,
Ётдю ненча кюнюм, айым.

Тауда нарат, тюзде къайын!
Сиз болдугъуз Кюнюм, Айым.
Сиз болдугъуз манга къанат –
Тюзде къайын, тауда нарат.

Экинге да кериб къулач,
Экинге да бериб къууанч,
Джашаб турургъа изледим,
Джашнаб турургъа изледим.

Мен – тартынчакъ, мен – уялчакъ
Болгъанлыкъгъа, джайдым къучакъ.
Болмасам да кийик, джахил,
Нюр къошдула акъ бла джашил.
Эки мёлек – акъ бла джашил.
Нарат – джашил, къайын да – акъ.
Кёл да – таза, кёк да – чууакъ.
Сезимлерим тюлле ууакъ –
Тауда нарат, тюзде къайын.

( Нарат – джашил тюл – кёк эди.
Акъ къайын – сепкилбет эди.
Экисине да айтырым
Ташдан, джулдуздан кёб эди ).

Тауда нарат, тюзде къайын –
Сиз болдугъуз Кюнюм, Айым.
Сиз болдугъуз манга къанат –
Тюзде къайын, тауда нарат.

( Тауда нарат, тюзде къайын,
Сизсиз бюгюн да къайгъым.
Ёзге айырылыргъа заман джетди.

Сау къалыгъыз,
Тюзде къайын, тауда нарат.
Кетеме. Сизни уа этеме
Уллу Аллахха аманат ).

ДЖАХИЛЛИКДЕН, АЛЛАХ, КЪУТХАР

Акъ къайын!
Сени кёргеним сайын
Ол къыз тюшеди эсиме,
Кёлюм чыгъады кесимден.

Не айтыр деб, хоншу, тийре,
Бузулур деб адет-тёре,
Джазыуума къаздым уру,
Насыбымдан къалдым къуру.

Къуру къалдым сюймекликден.
Аллах, къутхар джахилликден.
Джюрек, сен а, хайда, улу –
Джер насыбдан къалдыкъ къуру.

КЪАЙСЫННЫ ЭСГЕРЕ
 
Ёлгенди Къайсын.
Джылайды Кёк.
Тутулгъанды Кюн.
Ай да болгъанды сын.

Джаралы джугъутурну да къутхара джанлыдан,
Джаралы ташха да балхам болуб джагъыла сёзю,
Джуртда Джангыз Терекге да ёкюл бола сёзю,
Дуниягъа сабийча къарай кёзю,
Акъылман дуниядан кетди.
Алай а,
Назмучугъа джокъду ёлюм.

Халкъы, Ана тили сау болуб,
Джангыз бир назмучу сау болуб,
Анга джокъду ёлюм.
Пушкиннге кибик,
Къайсыннга да джокъду ёлюм.

Туугъан джуртунда асралгъанды Къайсын.
Джазгъан сёзюнде къалгъанды Къайсын.
Ана тилинде джашайды Къайсын.
Халкъы бла джашайды Къайсын.

Адамгъа, ташха, терекге, кийикге да,
Джан аурутду Ол.
Джерге, Кёкге да,
Кетгеннге, джашагъаннга, келликге да
Файгъамбарча къарады Ол.

Сынады урушну, сюргюнню да
Халкъы бла бирге.
Кёрюрюн кёрюб кёрюне кирди,
Хакъ кертиге къуллукъ эте ёлдю
Зауаллы, насыблы Къайсын.

Тау сёзню устасы Къайсын,
Кавказ тауланы шыйыхы Къайсын,
Кязим хаджи бла, джырчы Сымайыл бла бирге
Устазды эмда Тёреди бизге; Юлгюдю бизге.

Ала джакъгъан отну джукълатсакъ,
Эки дунияда да юлюш джокъду бизге,
Кечмеклик джокъду бизге.

БЕТ  бла АУАЗ
( лик и глас; лицо и голос; совесть и проповедь)

1

Шийирим эсе – ёмюрлюк;
Ёмюрюм эсе – эмилик;
Джашауум эсе – сейирлик.
Сора неди да къыйнагъан?

Тейри уммети – умметим,
Тюрк къауумла – миллетим,
Хакъ джолда барыу – иннетим,
Сора неди да къыйнагъан?

Болджаллы джуртум – Джер эсе,
Ёмюрлюк джуртум – Кёк эсе,
Ёлюм – эки дуниягъа чек эсе,
Сора неди да къыйнагъан?

Джерге, Кёкге къарай эсек,
Китабны ангылай эсек,
Ол айтханча джашай эсек,
Сора неди да къыйнагъан?

Тынгысыз этген неди бизни?
Чайкъаб тургъан неди кёлню?

Болмай шыйыхлыкъ-кераматлыкъ,
Кёрюнюрмю аламатлыкъ?
Чайкъала тургъан кёлде
Болурму тынчлыкъ-рахатлыкъ?
Ёзге,
Иннетинг-сёзюнг-ишинг этер
Тюз джашагъанынга шагъатлыкъ.

2

Базама
Терсими-тюзюмю Тёре тюз чегер деб,
Гюнахымы сууабым дженгер деб.

Джазама
Халкъымы кёлюн (Кёлюн!), джазыуун (Джазыуун!).
Джетгени чакълы кючюм-къарыуум
Халкъымы (кесими да!) къутхарыб кюрешеме,
Келямгъа, къаламгъа таяна сёлешеме, сермешеме.

Билеме, Аллахданды къадар.
Алай а, Ол меннге да бергенди мадар
Джазыууму кесим джазарча,
Сынау дунияда Адамча джашарча.

Аллах джаратхан къауумум-халкъым барды,
Аллах берген тилим, Джуртум барды,
Аллах ийген Китабым-диним барды,
«Берилгенни сакъла» деб,
Аны буйругъу-аманаты барды.

Хазыр дуниягъа келгенди Адам.
Берилгенди Анаяса – джашау джорукъ – Къуран:
Окъу. Бил. Джаша. Джашаудан къууан.
Насыбха, къууанчха ачыкъды джол.

Алай а,
Хар не да ачыкъ эсе алай,
Барыбызны да джарыта эсе джулдузу бла Ай,
Тынгы-тынчлыкъ нек джокъду Джерде, джюрекде?
Неди чайкъаб тургъан кёлню-джюрекни?

ОТ,  ЧЫРАКЪ,  ДЖЮРЕК

Кёзлеринг – ала, чачынг – къара,
Санларынг а – акъ.
Узалыб санга джетерге излегенча,
Джанады чыракъ,
Къалтырайды чыракъ.

Бир да ажымсыз –
Сени кёрюб турургъа излегенден джанады ол,
Ансы эртде огъуна джукъланныкъ болуред.
Энди уа, джарыкъдан-джарыкъ джанады ол.

Сен камин дейсе, мен отджагъа дейме, –
Джанады от.
Тили бла сени джаларгъа излегенча,
Къалтырай, джанады ол.

Тепсиде шампан,
Тепсиде айран,
Тепсиде боза –
Кёз къыса, къайнайла ала.

Туруну-ташаны да кёреди Аллах:
Ичгенибиз – харам, этгенибиз – гюнах.
Огъай, ичгенибиз – халал, этгенибиз – сууаб.
Сюймеклигибиз – Аллахха, адамгъа да джууаб.

Джанады джюрек, джанады от, джанады чыракъ.
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара, санларынг а – акъ.
Ой не джылыды, джарыкъды бюгече юйню ичи.
Артыкъды, керек тюлдю бизге ички:
Бир-бирибизден эсиргенбиз биз,
Бир-бирибизге эшилгенбиз биз.

Кече узуну джанады ёчюлмей юч чыракъ.
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара, санларынг а – акъ.

КЁКДЕ-КЁЛДЕ

Акъ булутла, къара булутла
Тургъанча кёкде,
Къууанч-бушуу да, къайгъы-умут да
Джашайла кёлде.

ОЗГЪАН ДЖАНГУРГЪА  БАРМЫДЫ ДЖАМЧЫ ?

Джюрекни ашайды къайгъы.
Озгъан джангургъа джокъду джамчы.
Юсден кетсе да, эсден кетмей,
Ёлтюреди бизни къыйынлыкъ.

Зулмудан-зорлукъдан къутулгъанла да,
Башдан аякъ сакъатдыла бары:
Ким саулугъун, ким джаулугъун, ким да бёркюн
Тас этиб, къалгъандыла сау. 

Ёлмез ючюн, къыйынлыкъ кёрмез ючюн, юйдегилерин сакълар ючюн, Халкълыкъларын, джуртларын, динлерин да ауушдургъанла болгъанла;
Тукъумларын, атларын, ата-баба атларын да тюрлендириб,
Ала гяуур болуб, алай сау къалгъанла.

Джанлары сау ёлгенле ала.
Харам тынгылауну ийиб турсала да,
Ёле-тириле, ёле-тириле, джанауалда джашайла ала.
Адамча джашаялмай-ёлалмай къыйынлашалла ала.

Ана тилде сёлешалмай сабийлери бла,
Байламлы болалмай ахлулары бла,
Иманларын, бетлерин, халкъларын, джуртларын да ташлаб,
«Джаныбызны къутхардыкъ» деб, туралла ала.
Джанларын тюл, тёнгеклерин къутхаргъанла ала.
Ёлгенлеге сукъланырча болгъанла ала.
Джазыкъсынама аланы сабийлерин.

Алай а, кишиге болмайма Тёре.
Къутулуу джолну хар ким кесича ангылагъанды.

Бютеу халкъгъа, хар бир адамгъа да,
Ол кёзюу – бек уллу сынау болгъанды.

Алай а, дуния, джашау – ёресине сынауду:
Халкъбызмы, Адамбызмы – хар кюнде сыналабыз.
Бир-бирле хайуаннга, джаныуаргъа бурулалла;
Бир-бирле уа – ёлюмню аллында да сакълайла бетлерин-намысларын:
Къутхаралла халкълыкъларын, адамлыкъларын,
Къоруулайла динлерин-тиллерин-халкъларын-джуртларын.

Алай а, кишиге болмайма тёре.
Къыйынлыкъдан сакъласын Аллах.
Тутуула, къазауатла, сюргюнле –
Азмыды халкъ кёрген палах?!

Джюрекде уа джашайды къоркъуу.
Озгъан джангургъа джокъду джамчы.
Юсден кетсе да, эсден кетмейин,
Къыйынлыкъ ёлтюреди бизни.

Сорууум кесиме эмда халкъыма:
Озгъан джангургъа бармыды джамчы?
Джангур артха къайытыргъа да болур –
Келлик джангургъа уа хазырмыд джамчы?
Бармыды джамчы?

АУАНА

Акъ къарда,
Джангы джаугъан акъ къарда,
Джангы джылда биринчи джаугъан акъ къарда
Кёрдюм аны – узая баргъан ауананы:
Джердегилени бирине да ушамай эди ол,
Джердегилени барына да ушай эди ол.

Адамгъа, Боракъгъа, къанатлыгъа да ушай эди.
Эки къанатыны бири – акъ, бири – къара эди.
Тохтай да, ызына къарай, кетиб бара эди.

Бизге кёргюзе болурму эди джол?!
Огъесе, эски джылмы болур эди ол?!

ИЗЛЕЙМЕ...

Бош айталла
«Къызны къыркъ джаны» деб.
Аллай насыблыла аздыла.

Ма аны ючюн,
Табалмай, тохтаб да къалалмай,
Излейме бир къыз
40 джаны болгъан.

40 джаны болгъан бир къызны
40 джанын да
Къууандырырча, къандырырча
Аллай бир сюймеклик
Барды джюрегимде.

СЁЗ ДОРБУНДАН КЪАРАЙМА ДУНИЯГЪА

Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –
Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.
Шийир тауну тёппесине чыгъыб,
Сёз дорбундан къарайма дуниягъа.

Джер тёбеде, джюджюлеча , адамла
Айланалла  тартыб, сюйреб бирер чёбню,
Кёрмейдиле джулдузланы, Кёкню –
Чёб тюбюнден чыгъалмайла ала.

Къайгъыдан, дауурдан болалмайла азат.
Чёб ючюн, дуния мал ючюн этелле къазауат.
Унутханла файгъамбарланы, Китабны,
Эслемейле бурун тюшген джараны, табны.

Тонайла, ёлтюрелле бир-бирин.
Адам аман бла бошайды ёмюрюн.
Мени уа келеди билирим:
Кимди, неди адам? Къайрыды джолу?

Не джетеди, не джетмейди анга?
Нек ушайды джаныуаргъа, хайуаннга?
Къыйнаргъа, къыйналыргъа да неге керекди ол?
Аллах сюйюб джаратхан джанладан тюлмюдю ол?

Джерде, кёкде, тёгерекде берекетге эс бёл.
Таш-агъач, тау, суу – бары къууанырча кёл.
Ой насыбсыз, къайгъынгы къой; харамдан-гюнахдан тазалан.
Рахат джаша. Джашаудан къууан, керпеслен, зауукълан.

Къурутма кесинги да, башханы да, табигъатны да.
Унутма болгъанны-боллукъну, дунияны-ахратны да.
Аллах буюргъанча джаша; окъу, билим ал.
Тазалыгъынг бла, адамлыгъынг бла дуниягъа къууат сал.

Эшитмейди, тынгыламайды адам.
Белги сакълаб, умут этиб Аллахдан,
Файгъамбарча, къарайма дорбундан:
Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –
Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.
 
ТАНГ бла ТАУ

1
Джюрек – джуртха,
Ата джуртха тартады:
Танг да меннге
Минги Таудан атады 
   
2
Таудан къарайды Танг,
Тангдан къарайды Тау.
Тауну башыды Танг.

Тауну бетиди Танг.
Тау бла Танг. Танг бла Тау.

3
Тау!
Не мийиклик, не кюч барды «ТАУ» тауушда.
Тау дегенлей, кёрюнелле акъ ауушла,
Чууакъ кёкде къанат къакъгъан деу къушла,
Къаяладан секириб келген кёк суула.

4
Тау бла Танг.
Бирге джыйылгъан танг джарыкъды Тау.
Танг джарыкъды Тау.

5
Джюрек Джуртха,
Ата Джуртха тартады.
Танг да меннге
Минги Таудан атады.

ЁЛЮМ КЪУТХАРЛЫКЪ БОЛУР

Тёнгек джерге тартады,
Джюрек а – Кёкге:
Адамны къыйынлыгъы
Ма анда болур.

Сан – джерге, джан да – ёрге
Тартадыла Адамны:
Тынгы-тынчлыкъ бермейин
Дайым къыйнайла аны.

Сан – джерге, джан да – Кёкге
Кергендиле адамны:
Ёлюм къутхарлыкъ болур
Сынау дуниядан аны.

ИНСАН ДЕМЕК

Инсан демек –
Джан-сан демек,
Джулдуз джерде джанса демек.

Инсан демек –
Болмазлыкъ да болса демек.

Инсан демек –
Бетин Кюннге, джюрегин нюрге буруу демек;
Джангылса да, абынса да, джыгъылса да –
Аякъ юсюне туруу демек,
Алгъа, ёрге барыу демек.

Хар нени да –
Джерни, Кёкню да,
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
Билиу демек; тинтиу демек.

Инсан демек –
Чексизликге, белгисизликге, ёлюмсюзлюкге
Атлам демек, атлау демек.

Инсан демек ...

1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ
 
Кюн тюбюнде джауады джангур –
Туугъан джерим, кюл, ышар, джангыр.
Аман къышны хорлагъанды джаз –
Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз.

МИНГИни да джарыкъды бети –
Къайытханды анга миллети.
Къайыталмай къалгъанла да кёб –
Джылай, джашнай, аязыйды Кёк.

Туугъан джуртун тансыкълайды халкъ.
Тюзде къалса, боллукъ эди талкъ.
Акъсакъал къарт – ийнагъы элни –
Джалан аякъ басады джерни.

Туугъан джерге атханды башын –
Сууун ичед, джалайды ташын.
Зикир этед, джырлайды джырын,
Унутханды нарт Джырчы джылын.

Тилеклери болуб Минги Тау, Кавказ,
Къартла сюргюнде къылгъанла намаз.
Ёзге аладан сау къалгъан да – аз,
Кёбюсю ёлгенле келгинчиннге джаз.

Кетгенле тилей саулагъа Кавказны –
Унутургъа боллукъмуду аны?
Джуртларын тилегенле ала Аллахдан,
Биз а джаннет тилейбиз алагъа Аллахдан.

Аланы тирилтирге, бери  келтирирге болсаед мадар...
Не этейик, бизледен кючлюдю къадар.
14-чю ёмюрню эсге тюшюрген 14 джыл.
14 ёмюрча кёрюннген 14 джыл.

Ёзге, къышны хорлагъанды джаз –
Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз,
(ансы аны джазгъанда башхала
къан джаугъанын кёргенсе башлагъа).

Къарча тамалын салгъан юйюнгю сюе,
Джуртунга, насыбынга бол ие,
Аллах айырмасын энди джуртунгдан сени –
Къыйынлы халкъыма буду тилегим мени.

ТАУДА АЗАН

Джуртуму джаны да – Минги Тау.
Джанымы джурту да – Минги Тау.

Таугъа бурулгъан бир джырса Сен.
Джыргъа бурулгъан бир Тауса сен.
Минги Тауса сен.
Джаша сау-эсен.

Тау!
Кёкге тартхан бир таууш.
Кёкге элтген бир аууш.

Инсанла къараучу джер.
Малаикле къонуучу джер.
Файгъамбар чыгъыучу джер,
Аллахны Сёзюн эшитиучю джер.
Шыйыхла зияратха джюрюучю джер.
Мийик джер, таза джер, сыйлы джер.

Аллахыбыз – акбар.
Тауубуз – Минги.

Минги Тауну башына чыкъгъанлай,
Андан дуниягъа къарагъанлай,
Эсинге-кёлюнге-къулагъынга-тилинге келген:
Аллаху акбар.

Мёлекле айталла аны,
Джюрегинг айтады аны,
Минги Тау айтады аны:
Аллаху акбар.
Аллаху акбар!
Аллаху акбар!!!   

КЪАЙГЪЫ СЁЗНЮ ОРНУНА 

Кетди Сейит, Рашид да кетди –
Сюргюнню, зорлукъну кёрген адамла,
Сёзню магъанасын билген адамла,
Керти таулула, айдынла, ёзден адамла –
Аллах джандетли этсин.

Къалдым – «аман артха къалыр» дегенлей,
Кеси кесиме «сабыр» дегенлей,
Джаралы Ташлай, Джангыз Тереклей.

Боран тышында тохтаса да,
Эслеринде къалмай шаушалыб,
Джюреклери замансыз ашалыб, бошалыб,
Кетелле дуниядан къыйынлы тёлюле,
Кёб зорлукъ, терслик сынагъан тёлюле.

Къышдан къутулгъан да, ёледи джаз.
Къорагъан кёб, къошулгъан а – аз.
Билеме, билмейме нек болгъанын алай,
Соруу белгиге ушайды Къарачай.

Болса да Ол – Тейри адамы, Танг баласы,
Бармыды Аны – нарт алан халкъны – тамбласы?
Бюгюннгю адурхайла, будиянла, трамла, наурузла –
Тышында, кенгде джарыкъ джаннган джулдузла.
Къарча джокъду аланы джыяргъа джуртха, бирге,
Джетегейли этиб, Къарачай кърал этиб, сюерге ёрге.

Къайытханла да джуртларына болалмай ие,
Динлерине, Тиллерине, Тарихлерине болалмай ие,
Халкълары бла бирге зулму отунда кюе,
Джюрексине, кючсюне, тауусулалла алай.
Ачы къадарлы халкъды Къарачай.

Алгъа иманлы Темир, артда имансыз Сталин
Тутмакъ-джесир этиб сюрдюле Джуртдан.
Дагъыда джукъ болуб джокъдан
Ызына тирилди сюрюлген, ёлген, тас болгъан Къарачай.

Джюрек джараны джокъду джангысы, эскиси.
1828-чи джыл. 1943-чю джыл. Ноябрны экиси... –
Къарачайны къралы, къраллыгъы къурутулгъан кюн,
Кюню, Айы да бирден тутулгъан кюн.

Бир-бирин къурутхан тюрк ханлагъамы салайыкъ дау?
Орус, коммунист патчахлагъамы салайыкъ дау?
Ит хоншулагъамы, амантиш итлегеми салайыкъ дау?
Аллаххамы, адамгъамы, шайтаннгамы салайыкъ дау?
Башхалагъамы салайыкъ дау?
Джашауубуз, джазыуубуз-къадарыбыз
Былай ачы, къыйын болгъаны ючюн
Кимлени терслейик, кимлеге салайыкъ дау?!

Огъесе, бютеу терслик кесибизде болурму?   

Бир иннет, бир уммет, бир миллет болургъа унамай,
Бир тилли, бир динли болургъа унамай,
Бир Аллахха бойсунургъа унамай,
Аллах буюргъанча джашаргъа унамай,
Аллах бергенни сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа унамай,
Кесибиз болурбузму кесибизге къыйынлыкъ салгъан?!

Кърал бизни тонагъаны, къыргъаны азлыкъ этгенча,
Хоншуланы итликлери, душманлыкълары азлыкъ этгенча,
Бир-бирибизни тонайбыз, ёлтюребиз кесибиз да,
Дуния мал болуб Тейрибиз, эсибиз да.

Джокъду не сауну, не ёлгенни къайгъысын кёрген.
Адамны керти багъасын билген, тыйыншлы багъасын берген.
Халкъны ёкюлюне, джаууна да къылынады джаназы.
Бир къабырлада джаталла ала хоншу болуб.

Мурдар да, гуду да, къахме да, ичкичи да,
Халкъ-джурт ючюн ёлген аскерчи, динчи да,
Халкъын джуртундан сюрдюрген оноучу да,
Халкъын къраллыкъсыз къойдургъан оноучу да,
Халкъын-джуртун сатхан, тонагъан, тонатхан оноучу да,
Джаталла бир къабырлада. Къуджур тюлмюдю ол?

Джаназы къылдырады барына имам.
Бармыды анда бет-намыс-иман?
Ахырзаман джууукълашхан болурму керти?
Джарым молла, джарым алим, джарым джазыучу, джарым оноучу –
Сизлеге чексизди дертим.

Кетди Сейит, Рашид да кетди.
Аланы адамлыкълары толу, керти
Болгъанына шагъатлыкъ этеме.
Аланы къол джазмаларына да къайгъы этеме.
   
Ким берир аланы хазырлаб басмагъа?
Джокъду бизде аллай джазыучу
Кесинден башханы къайгъысын кёрген,
Джазылгъан тас болмасын деген.

Джырчы Сымайылны, Батча Муссаны да
Сёз хазналары туралла атылыб.
Закийлерине алай къарагъан
Бизден башха ким болур дунияда?

Фахмусу, адамлыгъы да толу болгъан
Керти джазыучу джокъду бизде.
Халкъына, тин байлыкъгъа къайгъыргъан
Аллай башчы, тамада джокъду бизде.

Кёзден кетгенни кёлден да кетеребиз –
Адамлыкъ дараджабыз алайды бизни.
Бир-бирибизге ат-бет атайбыз, зардан ёлебиз –
Фахму дараджабыз да алайды бизни.

Кимибиз джашыртын къабхан итге ушаб,
Кимибиз да харам чабакъча тынгылаб,
Фахмулу да джюреги джарылыб ёле –
Алай бла, ёлюм барыбызгъа да келе.

Билебиз, къайсы ёртенде кюйгенин Азрет Ёртен,
Билебиз, кимледен азаб чекгенин Исмайыл Семен,
Къайсы шыбыла кюйдюргенин билебиз Муссаны да,
Къалгъанланы да, къалгъанланы да...

Алай болса да, этеме умут –
Адамлыкъ, ёзденлик къалмазла къуруб.
Тин, тил, адеб-намыс къалмазла къуруб.
Халкъ Аллахын эскерир, тюшюнюр, тирилир.
Сёзню-Китабны магъанасын окъур, ангылар, билир.

Къайгъырыр дуниягъа-ахратха, саугъа-ёлгеннге да.
Рахатлыкъ келир саугъа, ёлгеннге да.
Минги халкъыбыз Минги Таууна тыйыншлы болур.
Къарча да къабырында бир рахат солур.
Ставангер.  2004 джыл, сентябр ай.

БИЗНИ ХОРЛАР КЮЧ ДЖОКЪДУ

Кесими алай джуудум,
Ёлюкню джуугъан кибик.
Сора болдум дуниягъа
Джангыдан туугъан кибик.

Огъесе, ёлюб бошаб,
Джангыданмы тирилдим?
Хей, бу кёзбау дунияны,
Айт, несине терилдим?

Огъесе, бу мен кёрген
Башха дуния болурму?
Ким къатышдырды мени –
Къара джинми, обурму?

Джерде къалгъан санмамы,
Кёкге учхан джанмамы?
Экиленнген, бёлюннген
Мен саумамы, шаумамы?

Кимме мен?
Джаннетинден-джуртундан
Сюрюлген адаммы, халкъмы?
Джаннетине-джуртуна
Къайытхан адаммы, халкъмы?

Бу джангы Ай бла джулдуз
Сын ташдамыд, кёкдемид?
Бу кёрюнюу не затды –
Тышындамыд, кёлдемид?

Бу кёз аллымда тургъан
Тенгизмиди, таумуду?
Чегетни кесгендиле –
Джангыз Терек саумуду?

Бычагъымы билерге
Къадау Ташны кёрмейме.
Джарылгъанлыкъгъа джюрек,
Дерт кёбдю да – ёлмейме.

Топрагъым къаты тартса,
Мени тыяр чек джокъду.
Бирбиз Къалам-Таш-Терек,
Бизни хорлар кюч джокъду.

МИНГ ДЖЫЛДАН ТЮБЕШИРБИЗ

Кёб тюрлю халгъа киреме мен,
Не хеким, не кесим англамазча.
Гебен къалатырча болама бирде,
Бирде уа – чёбден атламазча.

Кёкге термиле джашайма джерде –
Къанатсыз англамаз кёлюмю.
Кёкде джулдузгъа бир джетгинчи,
Сюймейме келирин ёлюмню.

Имандан чыкъгъан тёреси болса да,
Адам тюлдю хайуан, джаныуар.
Аллах аны Адам этиб джаратханды,
Ол кесин этиб кюрешсе да хайуан, джаныуар.

Кёкге термиле джашайма джерде –
Мёлеклеге ёлгюнчю тюберге излейме.
Аланы акъ къанатларын сыларгъа излейме,
Джерде къызланы ийнакълагъан кибик.

Былай ётерикди джашауум,
Тохтамагъанлай чамым, джаншауум.
Бир Кёкча, бир джерча джашнай,
Билеме, ёллюкме джашлай.

Сау къал, турна тауушлу къачым,
Бёрю улуулу къышым да сау къал.

Мен джаз туугъан, джаз ала ёллюкме,
Алай а, минг джылдан къайытыб келликме
Джер дунияны бир кёрюр ючюн,
Халкъымы, джуртуму бир кёрюр ючюн.

Аллах айтса, ол кюн да бу тилде сёлеширбиз,
Аллах айтса, ол кюн да бу джуртда кёрюшюрбюз.
Минг джарсыудан, къайгъыдан да ётюб,
Минг джылдан сау-эсен тюбеширбиз.

КЯЗИМ БЛА СЫМАЙЫЛ

Беш тау элде Кязим хаджи,
Къарачайда – Сымайыл.
Эки шыйых айтхан Сёз –
Халкъыбызгъа хамайыл.

Ала къойгъан джыр, назму –
Тин, тил хазнасы халкъны.
«Берилген эсе фахму,
Айырт къарадан акъны.

Ётюрюк бла Кертини
Эки айырсын сёзюнг».
Аны аманат этгенле
Сымайыл бла Кязим.

«Адам эсенг, шайыр эсенг –
Иги сёз болсун сёзюнг».
Аны аманат этгенле
Сымайыл бла Кязим.

«Айырылма халкъынгдан –
Халкъ бла бир болсун ёзюнг.
Тюзлюкге къуллукъ этсин
Иннетинг-ишинг-сёзюнг».

Ала кеслери алай
Джашадыла дунияда.
Сёзлери, ишлери да
Бизге юлгю болдула.

Тау шийирни Минги Тауу –
Кязим бла Сымайыл.
Эки шыйых айтхан сёз –
Джаныбызда хамайыл.

ЁЛЮМ

Къарамайд джашха, къартха –
Ким къутулур элиядан?
Ким алгъа, ким да артха
Кетерикбиз дуниядан.

Болсанг да атлы, джаяу
Хорламазса заманны.
Бюгюн барса, тамбла – джокъ,
Ма къадары адамны.

Сагъынмайын къойсакъ да,
Дунияны-ахыратны,
Туугъан-джашагъан-ёлген
Джоругъуд табигъатны.

Ауушалла адамла,
Ауушуналла тёлюле –
Аны ючюн кёлкъалды
Болмайыкъ биз Тейриге.

Джашау къурумай саудан,
Юзюлмей адам улу,
Джашаса – андан уллу
Болурму ёлюмсюзлюк?

Дуния. Джашау. Адам.
Сиз джашагъыз тюб болмай.
Болджал джетген – кетебиз,
Башхалагъа джюк болмай.

Адамны орну къалмай бош,
Адамны орнуна Адам,
Къала барса – ол насыб,
Джюрегим болады хош.

Терекден учад чапракъ,
Терекге сала махтау.
Мен да кетеме алай,
Джашаугъа тилей джашау.

Ашыкъгъан суу тенгизге
Джетмезин билсем да мен,
Ашыгъама джашаргъа,
Къачхан кибик ёлюмден.

Къутулмазма ёлюмден.
Джарытхан а джолуму:
Ёлюмге тюл, джашаугъа
Къояма мен орнуму.

АТЛАНАМА ЮЙГЕ

«Анда сау болур джюрегим»,-
Дей, келдим бери, къызына.
Энди Аллахдан тилегим:
Сау-эен къайтар ызыма.

Халкъымды мени джюрек аурууум,
Сау этерик да халкъымды аны.
Аны билмей, аны ангыламай,
Къыдырыб чыкъдым дунияны.

Тибетчи къартха дарманы ючюн,
Араб шыйыхха зем-зем суу ючюн,
Разы болуб алгъыш этгенде,
«Себеб Аллахданды» дедиле ала.

Мени уа кёлюме келди:
Минги Тауну къараб бир кёрсем,
Джети къара суудан къаннгынчы ичсем,
Ёлдюм демезем, ёлсем да.

Абынмай, талагъы туруб къалмай,
Джуртха джетдиралса айгъыр атым –
Кёбдю халкъыма айтыр затым.
Сорур затым да кёбдю халкъыма.

Халкъы бла джашагъан насыбды,
Насыбды джуртунда ёлген.
Ала бла джашаб, ала ючюн ёлген –
Керти насыб олду, мен билген.

Бу сагъышладан огъуна
Джауум тохтар, кюн аязыр.
Атланама юйге – Халкъыма, Джуртума –
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр.

ДЖАГЪАДАН КЪАРАБ

1
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын
Алады суу.

2
Джыл джабагъы арытады –
Джабалакъ къар джауады.

3
Кёкде джашайбыз биз. Джер бла бирге.
Саны санауу болмагъан джулдузланы, бизни да
Кесинде тутхан неди бу? Неди Кёк?
Хар нени да – Джерни да, Кёкню да,
Барын да ангыларгъа излеген
Адам а неди? Кимди?

ЭКИ ЧАКЪ – ЭКИ КИТАБ

1

Джазгъы джабалакъ джаугъан кёлюме,
Энди къачхы шылпы джауады.
Басыннган кёкде аз-буз кёрюне,
Кюн тау артына ауады.

Булут башы бла турнала
Баралла къанат джибитмей.
Мында къалгъанла къалай этейик,
Къышны къайгъысын джюрютмей.

Бу къачхы шылпы, да турна таууш
Башха дуниягъа тарталла.
Джел сюрюб баргъан терек чапракъла
Ёлюмден хапар айталла.

Къачхы шылпы бла турна тауушдан
Тола барады джюрегим.
Ёталырмамы аман ауушдан,
Джангыдан чагъармы терегим?

Турна тауушлу бу къачхы шылпы
Басады кёлню-джюрекни.
Эс джыяма эсге тюшюре
Биягъы Ташны, Терекни.

2

Ал китабым – «Джазгъы джабалакъ»,
«Къачхы шылпы» да джаза тургъаным.
Англармы экен джахил джамагъат
Къазакъ бёрюню, джангыз турнаны?

Къадау Ташча тынгылай туруб,
Джангыз Терекча чапракъланама;
Назмуланама, къанатланама...
Болама деб да къоркъама ёре турукъ.

Къачхы шылпыны джаудургъан
Ол турна таууш болурму?
Ол мыдах ауаз болурму
Умут чыракъны джукълатхан?

Мен сюйюб къараучу Кёкден энелле
Турна таууш да, шылпы да.
Къара къаядан тубаннга кетелле
(тубанда къаядан кетелле)
къой сюрюуле да, джылкъы да.

Мен тыялмайма аланы,
Кесим да ызларындан атлайма...
Заманынг кетсе, болджалынг джетсе,
Джашагъан зорду – англайма.

Алай болса да, ахыргъа дери
Сабыр болургъа керекди.
Эркишиликге юретедиле
Таулада Таш да, Терек да.

3

Къачхы шылпыгъа тюл, кюн таякълагъа
Ушаргъа керекле назму тизгинле.
Турна тауушча тюл, орайда тартханча,
Джашаргъа керекле назму тизгенле.

Сёзлери, ишлери, кеслери да
Къалгъанлагъа юлгю болгъанлай,
Джарыкъгъа, джашаугъа чакъыргъанлай,
Умут бергенлей, кёл кёлтюргенлей,
Игилик, Тюзлюк хорларына ийнандыргъанлай,
Джашаргъа керекле шайыр адамла.

Аман ауушдан да ётеди Игилик.
Къарангы джутуб къоялмайды джарыкъны, дунияны.
Тиеди Кюн, джаналла джулдузла.
Джашайды Адам. Джашарыкъды Адам.

Чыртда джокъду анга ишегим.
Джукъланныкъ тюлдю джашау саудан.
Тюб боллукъ тюлдю джашау.
Джулдузла турлукъла джаннганлай,
Бири джукълана, башхасы джана.
Адамла да алай.
Юзюллюк тюлдю джашау.
Къачхы шылпыны унутдура,
Джазгъы джабалакъла джауарыкъла джерге.

КЪАЙДАДЫ ДЖУРТ, КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪ, КЪАЙДАМА МЕН ?

Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды,
Хауа, Адам кеслерине ушамайла –
Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?

Юслерине кийгенлери башха тюрлю,
Сёзлери-тиллери башха тюрлю,
Ашагъанлары-ичгенлери башха тюрлю,
Тебсилери, тебсеулери башха тюрлю,
Кеслерин джюрютгенлери башха тюрлю –
Къайдады бет, къайдады халкъ, къайдама мен?

Харамны халал этген халкъ, адам
Къалай болур, къалай болур Халкъ, Адам?
Ол бурулур къара къулгъа, манкъуртха,
Башхала ие болурла джахил халкъгъа, Джуртха.

Адамлыгъын-Халкълыгъын сакъламагъан халкъ,
Тышындан игини тюл, аманны тартхан халкъ,
Башханы игисин тюл, аманын алгъан халкъ,
Кесин амандан-харамдан-гюнахдан тазаламагъан халкъ,
Къалай къалыр джоюлмай, болмай талкъ?

Кёргенин эниклеб, этиб тебреген халкъ,
Ичкиге, хаулеге тюзелиб, юрениб къалгъан халкъ,
Амантишлеге-мурдарлагъа-гудулагъа-къахмелеге
къаршчы турмагъан халкъ,
Къалай къалыр джоюлмай, джыгъылмай, болмай талкъ? 

Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашхы ушамайды,
Былайлада мен билгенле джашамайла –
Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?
Къарвегия, 2004 джыл

ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ
ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ
 (дефтерле: Джууукълаша Кёк бла Джерге; Турна тауушу джюрекни; Джан; Ышыкъ; Кёрюнюую Ай бла джулдузну; Элиб – Эл – Сен). Китаб – оразаны биринчи кюнюнде – 2004 джылны къачында, октябрны 15-де, байрым кюн Ставангерде джазылыб башланнганды.

КЁКГЕ, ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ

1. КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ

Бата барама джерге,
Къарагъанлай ёрге.
Бирде ташлагъа, бирде джулдузлагъа
Абына, алай джашадым дунияда.

Ай бла джулдуз тартыб чыгъарды да ёрге,
Андан – мийкден – къарадым да Джерге,
Бир бек джазыкъсындым Джерни, джердегилени да –
Адамланы, джаныуарланы, къанатлыланы, тереклени да...

Чексиз къарангы аламны-заманны ичинде
Бир бурху джашил айрымканчыкъ – Джер. Аны юсюнде,
Тенгизчиле кемедеча не да джюджюле тёбедеча,
Джашау этерге кюрешген дуния бла бир джан,
Джашау ючюн сермешген дуния бла бир джан...

Кёз джашым акъды Джерни юсюне –
Ауал-ахыр кёрюндю кёзюме.
Болама исси, болама сууукъ –
Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.

Болгъанны, боллукъну да кёре,
Къарангыны, джарыкъны да кёре,
Къарангыда джарыкъны да кёре,
Барама кете, узая, ташая,
Къучагъымы – Кёкге, Джерге, Сизге да – джая.

Кёкге, Джерге да болгъанма джууукъ.
Кёб сёлешсем да айталмайма джукъ.
Не къарасам да кёралмайма джукъ –
Къайры кетди къарангыда джарыкъ?!

Джууукълаша Кёкге эмда Джерге,
Керти Сёзню къайтарама кесиме, сизге:
Айырылмайыкъ Келямдан-Китабдан –
Олду бизге къарангыда ДЖАРЫКЪ.

СЁЗ БЛА АДАМ

1
сёзден ауур, Сёзден дженгил не болур?
сёзден къарангы, Сёзден джарыкъ не болур?
сёзден аман, Сёзден иги не болур?

адамны Адам этген – Сёз.
сюрюуню Халкъ этген – Сёз.

адамны Джукъ этген – Сёз.
Адамны джокъ этген – сёз.

Сёзден башланады Адам.
сёзден къуруйду адам.

сёзню къурутады Сёз.
СЁЗден – башланады – ЁЗден.

Къара таныгъан кюнюнден башланады
Акъ джолу Адамны.

2
Адам – ада.
Адам – дам.
Адам – «А»-дан
(I, А – Алиф, А).

Алиф, А –
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Сюелген харифлелле была;
Ал харифлелле была.

Адам башланады «А»-дан;
Ауал башланнганды «А»-дан;
Ахыр да башланады андан – ауалдан – «А»-дан;
Ахырат да.
Хар не да башланады А-дан:
Адам да; Алам да;
Ауал да, Ахыр да, Ахырат да.
АЛИФ-ден, А-дан башланады хар не.

Элибдеди, Сёздеди хар нени да магъанасы.
Элибден, Сёзден келеди хар не.
Элибдеди, Сёздеди ауал да, ахыр да.
А – ... А – А – А – А – А ... – А.
АЛ –  ... ауал – алам – адам – ахыр –ахырат ... – ЛАХ.

БИРИНЧИ СЁЗГЕ КЪАЙЫТАМА

Биринчи Сёз келеди-энеди Кёкден.
Къалгъан сёз къошулады Анга джюрекден.
Джалгъан сёз да къошулады алагъа артда...
Хар не да ачыкъды Хакъ бла Халкъгъа.

ётюрюкден Керти алады дертин.
Биринчи Сёз бла ахыр Сёз – алалла керти.
Ахыр Сёз ал Сёзге къайытады –
Инсан «Аллах», «Адам» деб, айтады.

Джууукълашсакъ Джерге эм Кёкге –
Биринчи Сёз кючлейди кёлню-джюрекни.
Ахыр сёз да ал Сёзге келеди,
Адам Аллахын, Анасын эсгереди.

Кёкге къарай – Джан джуртум дей,
Джерге къарай – Сан джуртум дей,
Ана тилим, Ата джуртум дей,
Кете барама мен да дуниядан.

Биринчи Сёз келди меннге эниб Кёкден.
Къалгъан сёз къошулду Анга джюрекден.
Кюрешдим сёлешмезге, джазмазгъа да джалгъан.
Къалгъан а, къалгъан –
Мени къолумда, мени оноуумда тюлдю.

Сёзюмден, кесимден – къайсыбыз – ёлюрбюз алгъа?
Билмейме – башха кюч оноу этеди анга.
Ёлюмсюзлюк излемейме кесиме да,
Ёлюмсюзлюк тилемейме сёзюме да.

Джангыз Халкъ дертин ала билейик,
Хакъ Керти ючюн джашайыкъ, ёлейик.
Джашасын Халкъым Джуртунда дини бла,
Адеби, намысы, адети, тили бла.

Биз да ол затха себеб болалсакъ,
Къаладжюк, чалкъы, сенек болалсакъ,
Таш, Терек тюл – таш, терек болалсакъ,
Къалача, къалкъанча, къаламча керек болалсакъ,
Алгъышча, тилекча, дууача керек болалсакъ,
Къуранча тюл – бир иги, халал, акъ сёзча керек болалсакъ,
Къобанча тюл – бир таза, халал къара сууча керек болалсакъ,
Адамны, Халкъны ёлюмсюзлюгюне аз да себеб болалсакъ –
Ол насыб озуб джетерикди бизге,
Ол насыб тенгди ёлюмсюзлюкге.

Ахыр сёзюмде да Биринчи Сёзге къайытама:
«Аллах-Адам», «Хакъ-Халкъ» деб, айтама.   

КЁКГЕ,  ДЖЕРГЕ ДА БОЛГЪАНМА ДЖУУУКЪ

Кёкге, Джерге да бирча болгъанма джууукъ.
Кече, кюн да бирча – ачы эм сууукъ.
Джарыкъ дуния артда, алда – къарангы.
Алай айтырмы таныгъан къараны?!

Бурагъым ёрге, топрагъым джерге
Тарталла. Кёк бла Джерге къойгъанла кериб.
Алай а меннге Эл бла Элиб
Берелле кюч –
Джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да.

Алда да – джарыкъ. Болама джарыкъ:
Джерге, Кёкге да болгъанма джууукъ;
Сёзюм да Сёзге болгъанды джууукъ;
Ёзюм да Сизге болгъанды джууукъ.

Огъай, юшютюб къоялмаз сууукъ.
Огъай, бузлатыб къоялмаз сууукъ.
Мен Кёк бла Джерге болгъанма джууукъ.
Аллахха, Адамгъа да болгъанма джууукъ.

ТАУБАГЪА КЪАЙЫТА, АЙТАМА

Къуллукъ этерге керегед Хакъгъа,
Мен а къуллукъ этгенме халкъгъа,
Кёк бла Джерни байламагъанды джангкъылычым –
Олду эм уллу гюнахым, джангылычым.

Хакъдан башланады Халкъ, Эл да – Элибден.
Хакъ Кертини кеч ангыладым мен.
Къара танымай, джууукълашмай Хакъгъа,
Тюзлюк, Эркинлик келирми халкъгъа?!

Аны ангыламай, джангылгъанбыз биз,
Аны ючюн хорланнганбыз биз.
Хакъгъа таянмаса халкъ,
Тюбге тюшерикди, боллукъду талкъ.

Халкъ джолда тюл, Хакъ джолда баргъанла,
Кеслерин, халкъларын да алалла къутхарлыкъ.

Джууукълаша Кёк бла Джерге,   
Терсими, тюзюмю да кескин кёре, биле,
Тышымдан джана, ичимден кюе,
Таубагъа къайыта, айтама халкъгъа:
Къуллукъ этмесек, тюз турмасакъ Хакъгъа,
Тюб боллукъбуз барыбыз да биз.

БИРДИ  ДЖУУАБ

1
Джангылычынг – джангкъылычым.
Боллукъмуду аны тюзетирге,
Тюзетирге да керекмиди аны?

Джангкъылычха ушайды джангылычынг...

Джылайды кёк, джылайды джюрек –
Къатышханла кёк да, джер да, кюн да, булут да;
Умут да...

Джангкъылычны
Бир къыйыры Кёкде,
Бир къыйыры Джерде.
Бир къыйыры Сенде,
Бир къыйыры Менде.
Арасы уа кёрюнмейди булутдан –
Белинден эки юзюлгенча джангкъылыч,
Эки джарылгъан джюрекча джангкъылыч.

Кюн аманда тас боллукъду ол,
Кюн аязыса да тас боллукъду ол.

Кёк джерге къараб, джауумсурай, джашнай,
Джер Кёкге къараб, кырдыклана, джашнай,
Джангкъылыч а экисинде да умутча джашай...

Кёкден джергеми, джерден Кёкгеми –
Къайдан къайры, къайсыдан къайсыгъа тартылгъанды ол?
Кёкдеми, джердеми, джюрекледеми джаратылгъанды ол?

Кюнден, джангурдан, сезимден, сёзден
Джаратылгъан болур ол, эшда.
...джангкъылыч кямарынгы, джулдуз тюйменги да теш да,
Мёлек къыз, гюнахлы Джерге эн да бир кел.
Келиучюнгча, энтда бир кел.
Бир ышар, бир кюл, кюлюучюнгча,
Насыб, къууанч бер, бериучюнгча.

Джангылычынг – джангкъылычым...

2
Джангылмагъан кюнлерибиз – мутхуз.
Бизге не дей болур кёкде Ай бла джулдуз?
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауаны
Туудукълары – унутдурдукъ аланы.

Аллах-адам не дейле бизге?
Ат-бет атаб сюймеклигибизге
Джерден къыстасала – барлыкъбыз къайры?

Джангылычынг – джангкъылычым.
Гюнахынг – сууаб.
Аллахха, адамгъа да, къуру да, къайда да
Бирди  джууаб: Сюймеклик.
Сюймекликди джууаб. 

ОРАЗАЛЫКЪДА

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Кюрешеме болургъа джууукъ
Аллахха, адамгъа да.

Джюрегими джети къатын да
Толтургъанлыкъгъа джара бла таб,
Кёк-Джер Сёзюмю джети къанаты да –
Кёк, джашил, акъ.

Къарадан, къарангыдан
Толулла зар бла джахил.
Мени байрагъымда уа къуру юч бояу:
Кёк, акъ, джашил.
Джангкъылычым да юч боялуду –
Кёк, акъ, джашил.

Оразалыкъда адамладан
Разылыкъдан башха излемейме джукъ.
Аллахха, Адамгъа да
Кюрешеме болургъа джууукъ.

ДЖЕТИ

Джети къызны сюе эдим мен –
Барындан да къалдым къуру.
Кюндюз да джулдузланы кёрейим деб,
Кеси кесиме къаздым уру.

Джулдузланы кёрдюм, алай а,
Ол терен урудан чыгъалмай къалдым,
Бирине да джеталмай къалдым.
Андан бери ненча толду Ай да.

Джюрегими джети къатында – джети къатын
Къызлача кёрюнелле энтда.
Къызарча кёрюнеме энтда –
Дууа орнуна джюрютеме хар бирини атын.

Хар бирери бирер тюрлю ариу,
Биргелей а – джети тюрлю джанкъылыч.
Кюйюб-бишиб, джюрегимден тутама,
Джылымы да, халымы да унутама.

Джети къат джюрегимде джети къатын.
Дууача айтама хар бирини атын.
Джети джулдуз, чакъыра, ышаралла Кёкден.
Бири да базмайды ётерге уа чекден.
Кёз къысханлыкъгъа «сюебиз» деб,
Къоркъалла «кюербиз» деб.

Джети кесек бола джюрегим,
Джети сюйгениме джети джыр этеме.
Аны бла кетеме.
Сизге къалалла Таш бла Терегим.
Сизге КЪАЛАлла Таш бла Терегим.
Сизге халалла бютеу шийирлерим.
Джашауум, сюймеклигим да
Къалалла сизге, халалла сизге.

ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР
(ораза ачылгъан кюн джазылгъан назму)

Джети харифден къуралгъан элибле.
Джети джулдуз джарытхан Алам.
Джети аятдан къуралгъан Алхам.
Джети назмудан къуралгъан Китаб.
Джети къобандан къуралгъан тенгиз.
Сюеги – КЪРЧ (къурч; къырыч; къылыч);
Джилиги – АААЙ (юч Ай).
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джети кюнден къуралгъан ыйыкъ.
Джети Кюн джарытхан Кёк.
Джети къат Джер, джети къат Кёк.
Джети къат ангы, джети къат джюрек.
Джети къат Заман.
Джети Ауал, джети Ахырзаман.
Джети джандет, джети джаханим.
Джети джашау, ёлюу, тирилиу.   
Джети джол башланнган, бошалгъан бир джер.
Джети бояулу бир джанкъылыч.
Джети ауузлу бир къылыч.
Джети къатлы бир кюбе.
Джети Таш, джети Терек, джети Суу, джети Тау.
Джети дуния сыйыннган бир Сёз.
Джети къат бир Сёз.
Джети атагъа дери санасакъ да – Ол,
Джети туудукъгъа дери къарасакъ да – Ол:
Джети къат КЪАРАЧАЙ.

Джол башланады Андан.
Джол къайтарады Анга.
Джети джарыкъ ышаргъан Къарангы.
Джети къарангы джашагъан Джарыкъ.
Джети къарадан къуралгъан Акъ.
Джети соруу, джети белги.
ДЖЕТИДЕН къуралгъан БИР.
Джети къат КЪАРАЧАЙ.
Ставангер. 2004 джыл, ноябрны 14

ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ

Ставангерде джауады джангур
Къыш да, джай да.
Тенгиз къушла сызгъыралла ачы
Къыш да, джай да.

Кючлю джелле бюге джерге
Тереклени къоймайла турургъа ёрге.
Къынгыр-мынгыр болуб ёселле ала.
Зулму, зорлукъ адамланы да бюгеди алай.

Джуртда адамланы тюшюреме эсге.
Кишини да санамайма терсге.
Джелден башларын сакълар ючюн
Джатыб ёсген, джашагъан тереклени кёре,
Бир кишиге болмайма тёре.

Джангыз зулмугъа-зорлукъгъа чамланама,
Терслик бла сермеширге хазырланама –
Къызбай, къул сезимлени къурутама, къырама.
Адамланы да азатлыкъ кюрешге чакъырама.

Бауурланыб ёсген чегетни кёре,
Адамгъа, халкъгъа да болмайма тёре.
Джангыз – кесим – турургъа кюрешеме ёрге.

Талайыбыз сюелсек ёрге,
Буруу боллукъбуз бораннга, джелге.
Барыбыз да сюелсек а ёрге,
Хорлатмазбыз бораннга, джелге.

БОЙНУМДА ДУУАМДЫ КЪАРАЧАЙ

Къарачайда джауады къар,
Ставангерде джауады джангур.
Замансызлай болсам да къарт,
Дуния меннге алгъынча джангы.

Анда агъаралла таула,
Мында чайкъалады тенгиз.
Джер, Кёк да джууукъ болгъанла манга –
Къалгъанма адамсыз, тенгсиз.

Джангуру джибитсе да, къары юшютсе да,
Табигъатдан къалмайды кёлюм.
Кёб къыйынлыкъ, палах кёрсем да,
Джашаудан къанмайды кёлюм.

Алай а, адам кибикле, адамчыкъла
Чабаргъа кюрешелле меннге,
Къабаргъа кюрешелле мени –
Къуллукъ ючюн къул болгъанла ала;
Тегене, сюек ючюн,
Сынджыргъа тагъылгъанла ала,
Ит болуб, чабышалла, талашалла ала...
Ой ит адамла, маске адамчыкъла
Сизден келеди халкъгъа къоркъуу, къайгъы.

Джыйын джанлы къалмагъанды энди,
Къазакъ бёрюле да – бармакъ бла санарча.
Итле уа, итле?
Юйде, арбазда, орамда да – итле;
Джер-джерден бери джыйыла, юйюрсюне, юйрей-джайыла,
Бу джергили амантишле бла къатыша, джалгъаша,
Баш бола, джуртха ие бола баралла ала.

Итлеге кеслерин хорлатхан бёрюле,
Не деб, джууаб берликле Тейриге?

Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулса,
Амантиш болуб, къуллагъа къул болуб къалса,
Тейрини орнуна, ит башха табынса,
Кёлюнг чыкъмай къалай къалыр аладан?

Кёлюм адамладан чыкъса да,
Джуртдан а чыкъмаз кёлюм, огъай.
Къара кюнюмю, къарангы кечеми да джарыта,
Агъарады мийикледе Къарачай.

Кёкню, Джерни да джарытханча джулдузу бла Ай,
Къарачай да мени джарытады алай.
Джети аятлы Алхамды Къарачай,
Бойнумда дууамды Къарачай.

ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ

1
кюн-ай-джыл – джылдыз.
Кюн-Ай-Джул – джулдуз.
Анг-танг-джан – джандыз.
Сокъмакъ-орам-джол – джолдуз.
Сёз – сес, Сёз – макъам, Сёз – къобуз.

2
Заман чырагъы – джылдыз. 
Алам чырагъы – джулдуз.
Джол чырагъы – джолдуз.
Джан чырагъы – джандыз.
Барыны бирлиги – Сес.
Дуния, ахырат джарыгъы – Сёз.

3
Кёк джарытхан – джулдуз.
Джол джарытхан – джолдуз.
Кёл джарытхан – кёлдюз.
Кюн джарытхан – кюндюз.

4
Заман чапрагъы – джылдыз.
Алам чокъурагъы – джулдуз.
Джан андызы – джандыз.
Сёнгмез джарыкъ джангыз:
Элиб – Сёз – Китаб.

5
Кёзге кёзлеу таб.
Сёзге сёзлеу таб.
Кёлге кёллеу таб.
Элге эллеу таб.
Джюрек, бол рахат:
Ёлмез  мадар таб –
Ачыкъды Китаб.
 
6
Джан термилген – джандет.
Сан термилген – сандет.
Къан термилген – къандет.
Сёз джангыртхан – поэт.

КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН

Къайдан келгенин билеме Аны,
Нек келгенин билеме Аны,
Мен къоркъама Сёзден –
Ол кючлюдю бизден.

КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Кече арада гитарадан чыкъгъан макъам, учхан макъам –
Къанатлары кёк чартлата, кёк джашната,
Къарангыны, ангыны да джыра баргъан акъ къанатлы, ай къанатлы...

...Къурч къылладан чыкъгъан джаны гитараны
(Къыл тамагъындан чыкъгъан джаны гитараны)
Кюкюретеди, джашнатады, джарытады, джылатады кече араны.
 
Юзюлелле бирем-бирем къурч къылла.
Къайдадыла ол берч къолла, къурч санла?!
Кёк чартлайды, Кёк джашнайды джюрекде,
Чапыракъла учадыла Терекден.

Юзюлелле джюрек къылла, юзюлелле,
Къыл къобузну къылларыча, къылларыча.
Къайдады ол Ёлюмсюзлюк, Ёмюрлюк,
Бизле Анга табынырча, къулланырча?!

Чапыракълача учадыла сёзле,
Къурч къыллача юзюлелле джюрек къылла.
Джурт таба буруладыла кёзле –
Джабыкъдыла ары элтир насыб джолла.

Санлагъа ары барыргъа джокъ эсе мадар,
Джаным чыкъсын да учсун ары, учсун ары...
Къыл къобузну къылларыча юзюлелле джюрек къылла –
Ачылалла, ачылалла джабыкъ джолла.

ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН

Китабла тюшедиле табхадан,
Сёзле, къанатланыб, учадыла аладан,
Харифле айырыладыла сёзледен,
Сора, хар не башланады джангыдан.

Китабла бурулалла тереклеге,
Сёзле бурулалла бутакълагъа,
Харифле бурулалла чапракълагъа,
Хар не башланады джангыдан.

Сёз кетеди Иесине Кёкге,
Алай а дагъыда энеди Джерге.
Бир Сёзню кючю бла къуралады минг сёз.
Джаннга джан болалады Сёз.
Хар не башланады аллындан.

Терекден юзюлелле чапракъла.
Къуу болуб къаталла бутакъла.
Ёре турукъ болуб сюеледи Терек.
Бушуудан толады тёгерек.
Хар не башланады джангыдан.

АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ

Гюл сезимли джюрекле болалла кюл –
Бир от, бир буз кюйдюре аланы.
Адамла ёлелле аджал джетиб тюл,
Сюймеклик джетмегенден ёлелле ала.

АЗМУЛА

(«АЗмула» деб, къысха назмулагъа не да назмуну къурагъан бурхулагъа айтама. Кесим атагъан атды. Тилибизге джарашыб, орунлашыб къалса – иги; алай болмаса, кесим къурашдыргъан кёб сёзню бирича, сёз секиртмеча, тилибизни байлыгъына сёзкертмеча-эскертмеча къалыр. – ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ).

1
Джер – джуртуду санымы (санджурт – Джер),
Кёк – джуртуду джанымы (джанджурт – Кёк).
Барына уа барды Джурт,
Барына уа бирди Джурт –
СЁЗ.

2
Къарангы – къанаты сыннган джарыкъ –
Бауурланады джерге.
Сора, къобалмай ёрге,
Кече узуну къыйынлашады.
Къарангы – кюйюб, кюл-кёсеу болгъан джарыкъ.

3
Кече – къарангыдан ауурланнган джарыкъ,
Бауурланыб джерге, кюушенеди тангнга дери.
Анга дери
Ким сынагъан болур аллай насыбны-азабны?!

4
Анг – Танг.

5. НАЗМУ

Назму – Джер джашнагъан Кёк.
Назму – Кёк джашагъан Джер.
Назму – джаз джашагъан наз.
Къара къыш да акъ къуш – назму.
Кёк кёлге тюшюб чартлатхан тамчы – назму.

Сан Джерге тартыб,
Джан Кёкге тартыб,
Аланы кюрешлери туудургъан
Бир джанды ол.

Джулдуз къусхан кёк Аламгъа да,
Баш къусхан нартюх сабаннга да
Ушайды ол.
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашайды ол.
Барыбызгъа да ушайды ол.
Бирибизге да ушамайды ол.
Аллахдан келген бир кераматды ол.

Кёкню баш къусханы – джулдуз.
Джерни баш къусханы – джаз.
Кёлню баш къусханы – назму.

Тилни тилиди назму.
Тилни гёзениди, ёзегиди, зыгытыды ол.
Сёзню сёзлюгюдю, кёзлюгюдю ол.
Сёзню сюзлеуюдю, сёзлеуюдю, кёзлеуюдю ол.
Нарт сёздю ол. Сабий сёздю, сабий кёздю ол.
Эскини эси, джангыны джаныды ол.
Джашауча джангыды ол.
Дунияча эски, дунияча джангыды ол.

6
Назмула къуралалла азмуладан.
Къысха назму – азму.

КЪАРАЧАЙ

КЪАРА – Ч(чек) – АЙ
ЗЕМЛЯ – граница – МЕСЯЦ

ТУРАСА КЁЛДЕ

«Ол сейир джюрегинге, шийир джюрегинге
Мени бир къыс –
Къыркъ джаным да джанынга къурман»,-
Деди бир къыз.

Алай а меннге белги бермеди Кёк –
Къыз умут этгенча болмаз эди менде джюрек.
Ол таза джаннга тыйыншлыгъа санамадым кесими...
Энди неге талатама да эсими,
Къыйналама, сокъуранама неге?
Гюнахны да нек кюрейме башхалагъа,
Мени джазыууму джазгъан кибик ала?!
Къызны къачырыргъа ол кюн джетмеди таукеллигим.
Тюзюн айтыргъа бюгюн да джетмейди таукеллигим.
Кертиси бла да, ол къызгъа тыйыншлы болмазем мен.
Алай а, кесине тыйыншлыгъа тюбедими ол?
Огъесе, менден да къолайсызгъамы джолукъгъанды ол?

Да алайды джашау.
Биреу кесин, башханы да этеди насыбсыз.
Къыркъ джанын да манга къурман этерик къыз,
Къайдаса? Къалайса? Не эте джашайса?

Сен тюшген сайын эсиме,
Кёлюм чыгъады кеси кесимден.
Джулдуз а алгъынча джанады Кёкде.
Сен да аныча тураса кёлде.

ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Джер тебреннигин да билдиреди ол;
Ахырзаман келлигин да билдиреди ол;
Ауалгъа къайытырыбызны да билдиреди ол;
Къыямат кюн боллугъун да эсгертеди ол;
Соруу-суал боллугъун да эсгертеди ол.

Байламлыды ол Кёк бла, Джер бла;
Байламлыды Элиб бла, Эл бла;
Байламлыды Ай бла, джулдуз бла.
Башха дунияланы да сезеди ол,
Болгъанны, боллукъну да сезеди ол,
Ауалны, Ахырны да кёреди ол –
Къалтыраб, титиреб, белгиле береди ол.

Джюрек билгичди.
«Ура!»-ды, урады, къутурады,
Джыгъылады, къобады, шын турады,
Тёртгюллейди, джортады, чабады,
Къанатланады, учунады, учады,
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрек къуугъуннга, сюйюмчюге да чаба,
Азан да къычыра, салах да тарта,
Орайда да тарта –
Халкъны джашаугъа, ёлюмге да сагъайта –
Джанады, кюеди, джарылады.

Джюрекге тынглайма:
Кюн тюрленнигин билдиреди ол;
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол;
Керамат белгиле береди ол.

Кесиме айтама:
Хазыр бол.
Халкъыма айтама:
Хазыр бол.

ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ

1
Мени джашауум ёлгенимден сора башланныкъды

2
Шайырны керти дуниясы – аны назмуларылла

3
Мени назмуму дуа орнуна
Бойнунда джюрютюр Къарачай

4
Назмуларымы хамайыл этиб,
Джанларында джюрютюрле къартла

5
«Сюймекликге харс», «Къылыч бла кямар» китабларымы
къаты къучакълаб, алай джукъларла таулада къызла

6
Назмуларымы окъуй таулу джашчыкъла
Татаркъанла, Умарла, Джатдайла болурла

7
«Ас-Алан» журналда акъ Минги Таулу джашил байракъны
Ас-Алан халкъым Байракъ этиб кёлтюрюр ёрге

8
Назмуларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Бурун кибик кърал болур, ёр болур –
Элиб деген даулет болур, Эл болур

9
китабларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым
Китабны Анаяса этиб, ётдюрюр тёрге

10
Назмуларымы окъуй, нарт алан халкъым тюшюнюр, кёлленир –
Ислам динине, тюрк тилине, Минги джуртуна тыйыншлы болур.

11
Керти дуниямдан сёлешеме сизни бла

АКЪ МАРАЛ

1

Файгъамбар къызыны аты – атынг;
Апсаты къызыны аты – атынг;
Мёлекге, кийикге да ушатхан – халинг, сыфатынг...
Бийнёгерча ызынгдан къараб къалдым.

Файгъамбарны азанчысыны аты – атым;
Къум тюзде суу тамчы – атым...
Хакъ шайыры, Халкъ шайыры болса да атым,
Боракъ не Гемуда тюл тюбюмде атым –
Ызынгдан джеталмай къалдым.

Кёкде Айгъа, Джерде къызгъа ушай эди марал;
Кёкде джулдузгъа, Джерде джанкъозгъа ушай эди марал.
Кёб айландым Аны ызындан – ызлай, марай.
Кёб айландым Сёзню ызындан – ызлай, марай,
Бегигинчи къая раннга, къайгъы раннга.

Ахыр мийикликден къараб, кёрдюм дунияны:
Мёлекге, джер къызгъа ушагъанына да сейирсиндим аны;
Меннге къол булгъагъанын да эследим аны.
Къая рандан секирди тёнгегим-саным,
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.

Къаядан кетиб бара, ол бир дуния да ачылды меннге:
Аны джашиллигине, кесими джахиллигиме сейир этдим.
Билмей къалдым, не эди бу дуния, не эди джашау?
Бары да джалгъан, бары да кёзбау?

Огъай, джалгъан, кёзбау затлагъа этмедим къуллукъ.
Адам улуна дарман излей ёрледим мийикге,
Тюбедим дунияны къутхарлыкъ кийикге,
Алай а туталмадым аны.

Сюймеклик ёрлетди мени къаягъа,
Сюймеклик чынгатды мени къаядан.
Кетди энгишге тёнгегим-саным,
Къалды мийикде джюрегим-джаным.

Кетди акъ марал – сюйгеним-джаным.
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.
Чакъыра сени, къычырады ол шийирледен,
Къычырады кёкледен, мийикледен.

Сюймеклик таууш азан таууш бла бирге
Энеди джерге, дагъыда кёлтюрюледи ёрге.
Минги Таудан акъ марал къарайды –
Джюрекде биягъы сезимлени къозгъайды.

Ызына айлана да къарай,
Акъ марал кетген эди алай.
Энди ол, къайытыб, акъ таудан къарайды.
Анга агъаралла, ышаралла къар, Ай да.

Акъ марал Акъ таудан къарайды.
Мен да къарайма анга джерден, кёкден.
Ол Акъ тауда Акъ маралны кёрсе,
Ёлген да тирилиб, секириб къобар эди,
Сюймекликден дуу джаннган джюрегин
Къолуна алыб чабар эди...

Билмейме къалай бошаллыгъын шийирими ахыры,
Кёреме къалай бошаллыгъын кесими ахырым:
Кетеди къара къаядан, къая рандан тёнгегим-саным,
Къалады акъ къаяда акъ марал бла джюрегим-джаным.

2
Эгерледен, бийнёгерледен да сау къалгъан,
Бёрюледен, кюрт юзюлгенден да сау къалгъан
Акъ марал Акъ таудан къарайды.

Агъаралла, ышаралла Анга къар, Ай да;
Къууаналла Анга Малкъар, Къарачай да.
Ышаналла акъ марал акъ таудан кетмез деб,
Анга илинмек аджал, тюз ёлюм да джетмез деб.

3
Кёзлериме ийнанмай къарайма:
Акъ таудан Акъ марал къарайды.
Джашлыгъымда мен къачыргъан акъ марал,
Мен джеталмай, туталмай къалгъан акъ марал.

4
Къара къайгъы къара къаядан уруб атханында да,
Акъ таудан къараб тургъан Акъ маралны кёрдюм.
Сора рахат болду кёлюм.
Акъ тауда Акъ марал сау болуб,
Джокъду ёлюм. Манга джокъду ёлюм.
Бизлеге джокъду ёлюм.

МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ

Сууаб, гюнах да эталмазча болгъанма,
Тынчайыр акъыл алгъанды джюрек.
Аны билибми учдула Кёкге
Эки имбашымдан эки мёлек?

Кёкде учуб баргъан эки къанатлы,
Не хапар элтесиз Аллахха менден?
Айырылалла джан бла тёнгек –
Себеб джокъ не Джерден, не Кёкден.

Эки мёлек – эки къанатлы,
Кюн джарыкъдан да дженгил,
Учуб ташайдыла кёзден, къарамдан –
Кёзлериме къуюлду ингир.

Эртден бла асрарыкъла мени –
Алкъын ичимде болур дейме эсим.
Саууму-шаууму да билмейме кесим,
Айтама, кёмюле къарангыгъа:

Бу къарангыдан къутхарыгъыз мени –
Минги Тауну къарына чырмагъыз мени,
Минги Тауну къарында асрагъыз мени,
Акъ болурча кёрюм.
Акъ болурча кёлюм.

Джаназы да къылдырыгъыз ана тилде,
Джан азыгъы, анг-танг тамызыгъы – ана тилде,
Халкъ кёлюню къанкъазы ана тилде,
Акъ дунияны ауазы ана тилде,
Акъ таугъа тыйыншлы ана тилде –
Акъ болурча кёлюм.
Акъ болурча кёрюм.

Миллет байракъны да орнатыгъыз баш джанымда,
Ол тынчлыкъ-рахатлыкъ берирча барс джаныма.
Миллет байракъ чайкъала Минги Тауда,
Миллет орайда тартыла Минги Таудан,
Ол дуния да, бу дуния да акъ кёрюне,
Мен джукъларма Сизге тынгылай, акъ кёрюмде.

Минги таугъа чыгъыб джигит тёлю, джаш тёлю,
Салам берсе, эрир буз кёлюм, таш кёлюм.
Хапар айта турсала халкъдан, джуртдан,
Хапар айта турсала узакъдан, джууукъдан,
Тынчлыкъ-эсенлик хапар айта турсала –
Къайгъылагъа кючлетмейин эсими,
Насыблыгъа санарыкъма кесими.

Минги таулу Минги джуртунда джашасын,
Минги таулу Минги джуртун джакъласын.
Джашауу, ёлюмю да болсун Минги.
Джазыу ол къауумгъа къошсун мени.
Сын ташымда да болса быллай бир джазыу,
Джаралы джаныма боллукъду асыу:

«Бу шейитди – ёлгенди дини, тили ючюн,
Джашагъанды, ёлгенди халкъы, джурту ючюн:

Минги таулугъа саналгъанды аны ючюн,
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;
Мёлекле къонуучу, шыйыхла чыгъыучу Акъ тауда, Нюр тауда –
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн;

Мёлекле эниб, шыйыхла чыгъыб, Минги Тауда
Джаназы къылгъанла Анга аны ючюн;
Миллет джигитле, тулпарла да Анга
Зияратха джюрюйле аны ючюн;

Дууа этигиз бу шайыргъа, хаджиге аны ючюн,
Джандет тилегиз бу адамгъа аны ючюн». 

АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ

Тюртюлдюм бир къызгъа –
Къарангы Кёкде джангы джаннган джулдузгъа,
Къар тюбюнден джангы чыкъгъан джанкъозгъа
Ушай эди ол.

Дуния бюгюн къурала тургъанча,
Джаным ол къызгъа кириб къалгъанча,
Кёрюндю алай.

Заман тохтаб, шын туруб, кишнеб, учханча джангыдан,
Аламла джоппу джыйылыб, чачылгъанча джангыдан,
Джюрек джоппу джыйылыб, сезимле, сёзле болуб чачылды –
Меннге бир джангы дуния ачылды.

Тенгизге бурула, чайкъалды, къатланды кёл.
Айыб, бедиш этерик эсе да эл,
«Бу къыз ючюн джаша, бу къыз ючюн ёл»,-
Дедим кеси кесиме.
 
Алай а,
Бир атлам да эталмай,
Бир сёз да айталмай,
Сын болуб, тилим тутулуб къалдым.

Къалгъан затым болса да кем,
Сюймеклигим – Ариулугъунга тенг.
Сени насыблы эталсам, Мен
Насыблы боллукъма кесим да,
Ёлюмсюз боллукъду сёзюм да.

Тюбедим бир къызгъа –
Кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа
Джюрегим бла тийгенча болдум.

ДЖАН

Къыйынлыкъда танылады Эр.
Къарангыда джанады джулдуз.
Не ючюн джаналла, кюелле ала?

Джангыз кеси терсликге, зорлукъгъа
Къаршчы турады, сермешеди Эр.
Джангыз кеси къарангыны
Кюйдюре, къачыра джанады джулдуз.

Адам да – бурху, джулдуз да – бурху.
Алай а, ала
Кеслеринде табалла кюч
Чексиз къарангыгъа турургъа къаршчы.

Джаннган джюрекледен, джулдузладан
Къалгъанла аладыла от.
Къарангыгъа, зулмугъа кючлетмей дунияны
Ёмюрле бою барады къазауат.

Бизге джан берген буюргъанды: «джан».
Ой бу Кёк магъаналы, кёб магъаналы «джан».
Джанады джулдуз, джанады Адам,
Къутхара кеслерин, дунияны да къарангыдан.

Нюр да, от да, буйрукъ да – джан.
Нюр, от, буйрукъ да Андан: джан!
Аны ангылаб джаннганды Адам.
Джан. Анг. Джаннган.

МАГЪАНА

Чегет ичинде партизанча,
Сёзле ичинде джашыныбма.

БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ

Кесими къарт этгенлигиме,
Алгъынчады борбайым, кёкрегим –
Минги Тауну къар этегинде
Барс болуб чабады джюрегим.

Джуртума таяныб къарайма Халкъыма,
Кёкге таяныб къарайма Халкъыма,
Аллахха таяныб къарайма Халкъыма –
Умут этеме, тилек этеме джашар деб, Ол.

Дебет къылычны сууурама къынындан –
Джуртха, Халкъгъа дау айтханла кимлесиз?
Элия къылыч шыбылача ургъанда,
Эй ит къауум, таугъа къараб юрмезсиз.

Ислам динни, Тюрк тилни, Минги джуртну
Бизге бергеннге къурман болсун джаным эм сёзюм.
Аланы бизден сыйырыргъа кюрешген
Душманлагъа джокъду кечим не тёзюм.

Аланы сатыб, джашау этерге кюрешген
Амантишлени аман тишлерин алгъынчы джокъ тохтау.
Ислам динни, Тюрк тилни, Минги Тауну
Бизге берген бир Аллахха минг махтау.

ОЛ  АЛЛАЙДЫ

Менннге ол къыз –
Кёкде джулдуз, джерде джанкъоз.
Ол – аллайды.

Джетсем да джеталмайма,
Тутсам да туталмайма,
Кёз тоймайды, кёл къанмайды –
Ол – аллайды.
Саннга – дарман, джаннга – дары,
Ол – аллайды.

2005 ДЖЫЛ АПРЕЛНИ 12-ДЕ

 «Тейри адамына, Тейри шайырына
Тейри эшигин ача,
Келеди джаз.
Халкъынг-Джуртунг да, туугъан кюнюнг, назмунг да –
Ёрге къарата, тарта,-
Кёб джашагъыз»,- деб,
Телефон этди Парижден Олжас.

«Къыргъызстан, Къайсын, Кок-Сай, Къарачай...»
Кёб затны эсге тюшюре, сёлешди Брюсселден Чингиз.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум –
Кёз аллымда Тау, Тюз эмда Тенгиз.

Мен мында – Шимал тенгизни джагъасында –
Къыргъыз таулада, къазах тюзледе баргъанча болдум:
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

Биз – Евразияны адамлары, шайырлары...
Бизге Европа, Азия да – Эл.
Къарачай, Къазахстан, Къыргъызстан,
Ставангер, Париж эмда Брюссел.

Мен – Нарт – викингле джуртунда
Манасха, Къабланды-батыргъа да тюбегенча болдум.
Христиан Европаны тюз арасында
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум.

КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ?

1
Биреу айтды:
50-ден сора,
Элибден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

2
Сен айтдынг:
50-ден сора,
Элимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

3
Ол айтды:
50-ден сора,
Сюйгенимден сора
Мен таяныр къалмагъанды джукъ.

4
Саудан ёлген айтды:
Элибден, Элден, Сюйгенимден,
Ахыры боллукъ джашаудан да
Чыкъгъанды кёлюм.

Мен йнаныр, мен ышаныр, мен таяныр
Джукъ джокъду дунияда –
Бары кёзбау, ётюрюк, джалгъан.
Джангыз ёлюмдю барыбызны да
Бирча кёрген, тенг этген.
Джангыз анга ийнанама мен.

5. МЕНМЕ НАСЫБЛЫ

50-ден сора:
Элибден сора,
Элимден сора
эмда
Сенден сора –
Мен ийнаныр, мен ышаныр, мен таяныр, мен къууаныр
Къалмагъанды джукъ.

Ол азмыды? Огъай,
Чексиз кёбдю ол –
Элиб – Эл – Сен...

Болсам да сау-эсен,
Ёлюб кетсем да мен –
Сизни билген –
Насыблыма мен.

Элиби, Эли, Сюйгени болгъан,
Ала ючюн джашай, ёле да тургъан –
Аллай Насыблыма Мен.

АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ

Терсейиб, гюнахлы болгъанма,
Ёрге бара не келе эниб.
Алай а, джыгъылмай, Адамлай къалгъанма –
Аллах сакълагъанды мени.

Халкъым бла бирге чайкъалгъанма,
Сыйрат кёпюрге да миниб.
Алай а, джыгъылмай, игиле бла къалгъанма –
Аллах къутхаргъанды мени.

Ненча кере ёлюмден къалгъанма,
Тирилген да этгенме, ёлюб.
Бир Аллахха борчлулай къалама –
Джаратхан, джашатхан да Олду мени.

Ташха, Терекге, Адамгъа да
Табыннган кёзюулерим болгъанды мени.
Къыйынлыкъ-палах тюшюндюргенди –
Аллахдан башха джокъду Тейри.

Имансыз адамла, джорукъла
Барыбызгъа салгъанла палах.
Сынаб, ангылаб, тюшюнюб айтама:
Аллахдан башха джокъду Аллах.

Берилген насыбын джакъламай,
Адам кеси кесин этеди джарлы:
Динин, тилин, джуртун сакъламай,
Кеси кесин тебереди джаргъа.
 
Адам башханы терслерге ёч болса да,
Кесини терслигин кетере эсинден –
Хар не игилик Аллахдан келеди,
Къыйынлыкъ а чыгъады адамны кесинден.

Харамгъа, гюнахха мен да булгъаннганма,
Ёрге бара не келе эниб.
Халкъым бла бирге чайкъалгъанма
Сыйрат кёпюрге да миниб.

Чексиз тюлдю тёзюмю Аллахны да.
Кёб джумшакълыкъ кёргенбиз Андан.
Не джашарыкъбыз буюргъанча Аллах,
Не имансызлагъа боллукъбуз олтан.

Аллах айтханча джашамасакъ биз,
Аллах бергенин сыйырлыкъды бизден.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб,
Манкъуртлача джашарыкъбыз Джерде.

Саналмай Адамгъа, Халкъгъа
Боллукъбуз калак итден да къоркъакъ, джууаш.
Биз – Аллахха бойсунургъа унамагъанла –
Имансызлагъа боллукъбуз къул-къарауаш.

Халкъыма, Джуртума, Минги Тауума къарай,
Къоркъуудан, сагъышдан толады джюрегим.
Джарлы халкъым сёзюме тынглармы,
Аллахха да джетерми тилегим?!

ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ

Кечеми да кюндюз эте,
Джулдуз кибик тураса кёлюмде.
Тилек эте, сагъыш эте, къайгъы эте,
Гошаях бийчеча къарайса элимден.

Джылай-джылай, сен джаргъан Къара таш
Эсиме тюшеди, бир къара таш кёргенлей.
Джандым, кюйдюм – энди мен кёсеу баш,
Узакъдады джашилленнген-кёгерген.
 
Арабызда Шимал тенгиз, буз тенгиз.
Джулдуз къычырымла бла тергеледи арабыз.
Биз – джаннетсиз къалгъан Адам бла Хауабыз,
Джангыдан тюшербизми ары биз?

Хыйныдан-халмешден къутулур мадар излей,
Мен ётгенме тенгизледен-теркледен.
Джюрексинеме дарман-дары табылмай –
Бир таууш келеди мийикледен-кёкледен.

Чынгыл башында джанкъылычха ушайды ол,
Тюнгюлюу бла умут арасында джашнайды ол,
Гошаях бийчени ауазына, тилегине, джырына да ушайды ол.
Джарылгъан джюрегимде джашайды ол.

ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ

Эки имбашымда эки мёлек
Бири сууабымы, бири да гюнахымы
Тохтаусуз джазыб кюрешелле,
Бир-бири бла да сёлешелле –
Аланы эшитеди джюрек.

Салам бериб, айтама алагъа:
Сууабымы-гюнахымы кесим да джазама.
Джазама къыйдырмай, толусу бла, тюзюча,
Къоркъмай, уялмай, болгъаныча джазама.

Сууабым-гюнахым джазылгъан дефтерле
Адам кёлтюралмазча болгъанла бир.
Аллах берген тауусулса ёмюр,
Ала боллукъла хар неме да шагъат.

Мёлекле айтдыла: сууабынгы-гюнахынгы
Дефтерлеге тюшюрюб, хазырлайбыз Аллахха.
Сен а кимге джазаса джазгъанынгы?
Санынг, джанынг, сёзюнг да кимге этелле къуллукъ?

Джууаб орнуна мен да кеси кесиме сордум:
Кимге, неге, не ючюн джазама джазгъанымы,
Саным, джаным, сёзюм да кимге этелле къуллукъ?

АГЪАЧ

Ол бизге солургъа береди хауа,
Ол бизге джашаргъа болады юй.
Ахыр джолгъа да атланабыз юсюнде Аны...
Билмейми табыннганла бабала Анга?

Джаратылыуну, джашауну, ёлюмню да билген,
Биз кёрген, биз билген джанланы ичинде
Хайырлылыгъы, ариулугъу, сабырлыгъы бла да
Кимди, неди тенг боллукъ Анга?

Джерни, Кёкню да бирча сюйген,
Аланы араларында келечича тургъан,
Адамгъа, къанатлыгъа да къууанч болгъан,
Ёзенде, тауда да джашау къургъан,
Къайсы джан барды андан сора?

Къадау Таш да эрийди
Джашау урлукъ юсюне тюшсе:
Не нарт Сосуркъа джаратылады андан,
Не нарат Терек ёседи анда.

Ташха, Агъачха табыннган таулуну туудугъу,
Мен бюгюн бир Аллахха урсам да баш,
Джашаууму, джуртуму, эсими да тёрюнде
Турадыла Терек бла Таш.
Ёлюб кетсем да къабырымы башында
Турлукъдула Терек бла Таш.
 
АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ
 
1. ДЖАШАУГЪА КЪАЙТАРГЪАНСА МЕНИ

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Рахатлыкъ келеди джюрекге.

Къайгъы-палах солуу бермей, къуууб,
Тюзледен таулагъа ёрлетгенди мени.
Тургъанлай, адамдан, джашаудан да суууб,
Мийикден къараб кёргенме Сени.

Кюн-суу секиртмени тюбюнде
Джуууна тура эдинг Сен.
Кюлюб сууну чачханынг сайын,
Джанкъылычла къура эдинг Сен.

Суудан тутуб къаядан
Энгишге салынырым келди.
Къутхарыр ючюнмю мени къайгъыдан
Кёрюннген болур эдинг Сен?!

Алманы къабхан Хауаны кёрюб,
Адам да менича тюрленнген (нюрленнген!) болуред:
«Керти джандет меннге Сенсе»,- деб,
Хауаны артыкъ да сюйген болуред.

Къазыкълыкъда бюгюлмейди чыбыкъ,
Алай а, сюймей, не этейим Сени?
Кёзкёрмезден мёлекча чыгъыб,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.

Дуния, джашау болгъан къадарда,
Ол кюн-суу секиртмени тюбюндеча,
Сезим-сёз секиртмеми ичинде
Нюр чача, кюле, ойнай,
Сансыз-санаусуз джылланы
Сакъланныкъса халкъны эсинде.

Игилик, Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб,
Адамгъа, джашаугъа, къадаргъа да
Дау айта тургъанлай ичимден,
Бир да ажымсыз, мени ассылыкъдан
Къутхарыр ючюн кёрюннгенсе Сен.

Таубагъа къайтаргъанса мени,
Джашаугъа къайтаргъанса мени,
Шийирге къайтаргъанса мени,
Тынгысыз сабырлыкъ бергенсе –
Сюймезге боллукъмуду Сени?

Кераматча ачылгъанса меннге,
Кёкден, кёлден да кетгенди булут.
Джюрекге къайытыб, бегигенле
Иман, Сюймеклик эмда Умут.

Аланы Сени юсюнг бла
Бергенди, билдиргенди Кёк.
Игилик-Тюзлюк ючюн сермешир ючюн
Джангыдан тирилгенди джюрек.

Замансызлай кюйгенме, къартайгъанма,
Алай а сюймезге боллукъмуду Сени?
Чыкъгъан джанымы ызына къайтаргъанса,
Джашаугъа къайтаргъанса мени.
 
2.ТАБИГЪАТХА КЪАРАСАМ

адамладан арысам,
таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

Бир Аллах джаратханды бизни –
Джанлы, джансыз, таша, туру табигъатны барын.
Джокъдан джукъ бола, джукъдан джокъ бола,
Джашайбыз-ёлебиз-тирилебиз.

Табигъатды бизни биринчи юйюбюз.
Сабий тилибиз, тинибиз, динибиз да – Олду.
Джангылай, джашлай, джашиллей тургъан
Бизни эски джуртубуз, биринчи джуртубуз – табигъатды,
Ахыр юйюбюз, ахыр джуртубуз да – Олду.

Аны ючюн болурму бир-бирде
Адамладан, халкъдан эсе,
Ата джурт кесине бегирек тартханы?!

Таш, Терек, Суу, Къая, Тау,
Кийикле, къанатлыла,
Кёк, Джер, Ай, джулдуз – бары да
Эм узакъ, эм джууукъ джууукъларыбыз тюлмюлле бизни?

Бёрю улуу, турна таууш да
Бизни сакълаб тургъан эски джуртну
Келечилерича эшитилмеймилле?

Сен – Терек, мен – Адам, ол – къанатлы...
Къанатлы учады, адам джюрюйдю,
Сен а, Терек, бир джерден тебмей, ёсесе.
Сени тилинги эшитген, ангылагъан да джокъду.
Алай а, барыбыздан да онглуса сен –
Сен бизге солургъа хауа бересе.

Адам джашатмайды терекни,
Терек джашатады адамны.
Билген, ангылагъан аны
Кесин табигъатдан баш кёрюрмю?

Бир кюч джаратханды бизни.
Терек да, адам да, къанатлы да
Табигъатны балаларыбыз.
Бир-бирибизден не онглу, не акъыллы тюлбюз.
Хар ким кесича онглу, акъыллы.
Алай а, бары да хайырлылла адамдан.
Адамдан заранлы джан джокъду табигъатда.

Адамладан арысам,
Таянама Ташха, Терекге.
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам,
Джерге, Кёкге къарасам,
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге.

3. ТАБИГЪАТ

Сёз бла айтылмазлыкъ, айтылынмазлыкъ зат –
Табигъат деген олду.
Сёзню, тилни кючю джетмеген чекде
Башланады ол.

Ол кючлюдю бизден.
Ол кючлюдю сёзден.
Ол тюрлендиреди бизни.
Ол тюрлендиреди сёзню.

Аны джоругъуна сыйынмай,
Аны кеслерини джорукъларына бойсундурургъа излегенле –
Артда сокъуранмай къалмагъанла.

Табигъатха
Не бий, не къул болургъа излеме.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюреш.
Андан чыкъгъанбыз, анга къайытырыкъбыз.
Ол бир кесекге бошлагъанды бизни.
Не мурат бла? Ким биледи.

Алай а, ол
Бизни тышыбыздан, ичибизден да къараб турады.
Андан къутулургъа джокъду мадар.
Къутулуб да барлыкъса къайры?
Ансыз джукъ джокъду.

Ёзге, табигъатны кесине бойсундурургъа,
Андан баш болургъа излейди адам.

Табигъат кесини баласына сейирсиниб къарайды,
Джазыкъсыннган да этеди аны.
Биз билмегенни биледи ол.
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюрешейик.

ДЖУРТНУ БЕТИ эмда АУАЗЫ

Акъ къаядан къара суу чынгайды.
Къазла, къанкъазла, къызла да джуууналла аны тюбюнде.
Ол учхан сууда мёлекле да къанатларын суууталла,
Сёзле да джанланалла-къанатланалла къарыу алыб андан.

Акъ къаяда джашайла къушла, илячинле, кёгюрчюнле да.
Аны ранларында отлайла джугъутурла, кийикле да.
Тёбенде тургъанланы ёрге тарта, мийикле да
Агъаралла кёкге тиреб башларын.

Къара суу Акъ къаядан чынгаб,
Ашыгъыш кетиб барады тенгизге,
Джагъалары да джашил къанатлагъа ушаб –
Джандет къобанча кёрюнеди ол бизге.

Миги Тау. Акъ къая. Къара суу.
Къадау таш. Джангыз терек. Нарат къол.
Таш. Къая. Тау. Суу. Чегет.
Бары да айталла:
Таза бол, сабыр бол, Адам бол,
Джандет джуртунга тыйыншлы бол.

ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ

1. ДЖАЗ

Джашил ырджыда акъ чакъгъан Терек.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

2. ДЖАЙ
 
Джангы джетген къыз баш къусхан нартюхлени ичинде.

3. КЮЗ
 
Исси кюннге, толгъан Айгъа, бишген кёгетге да ушаб,
Терекден алма юзе тургъан тиширыу.

4. КЪАЧ

Къазакъ бёрюню улууу бла
Джангыз турнаны къычырыгъы
Тюбешген чек, тюбешген кёзюу.

5. КЪЫШ

Акъ къуш къара джерде.

ДЖАЗГЪЫ КЮН

1
Джаш джырчыгъа
Джашил ырджыда
Акъ чакъгъан балий –
Мюйюшде сюелген
Келинчикча кёрюнеди
Ау джаулугъу бла башында.

2
Арабызда чекде, ырджыда
Джазгъы сезимледен Акъ чакъгъан Терек.

Эки джанында бачхала,
Сюрюлюб, тырнау салыныб,
Баразала тартылыб,
Урлукъ атарча болгъанла.

Кёкде къанатлыла
Бир-бирин сюрюб ойнагъандан, тебсегенден талсала,
Ырджыда акъ чакъгъан Терекге къонуб,
Ийнар айтышыргъа кёчелле.
Сызгъыралла, джюуюлдейле, джырлайла.
Ала бла бирге
Терек кеси да джырлагъанча кёрюнеди.

Джылы, джарыкъ, огъурлу джангур ётгенден сора,
Мылы джер, Кюннге тынгылаб, тютюнлейди.
Излейди ол тирилирге, тилленирге, джашаргъа, джашнаргъа да.

Къарайма
Джашил ырджыда Акъ чакъгъан Терекге.
Урлукъ сакълаб тургъан къара сабаннга да
Къарайма.

Сен да къарайса алагъа.
Сабан, бачха къайгъыдан башха,
Бир къайгъыбыз, сагъышыбыз джокъду.   
 
КЁРЮНЮУЮ АЙ бла ДЖУЛДУЗНУ

1. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ

Бачхада эм мийик терекни
Тюз тёппесине къонуб, джырлайды бир къанатлы.
Ол джырлайды эки чакъда:
Танг джарый эмда кёз байлана.

Танг аласында джарыкъды аны джыры –
Джашау, къууанч-насыб алдача кёрюне болур.
Кёз байлана уа нек джарыкъды аны джыры?
Къыйынды джууаб табхан анга.

Огъесе, ол бурху джан да
Юретеми болур бизни сабырлыкъгъа эмда таукелликге?
Кюннге, кечеге да акъылманча, Эрча тюберге. Дерге:
Джашау, ёлюм да – хакъ.

Дайым, танг джарый эмда кёз байлана,
Терекден бир джырны джырлайды чыпчыкъ.
Тынгыларгъа, ангыларгъа кюрешеме аланы –
Къанатлыны джырын да, кесин да.

Ангыларгъа кюрешеме кесими да:
Ол терек – тёнгегим, ол чыпчыкъ да – джаным болурламы?
Джангыз, не заманды заман?
Кёз байланамы турады, огъесе тангмы келеди атыб?

2. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ

Тёнгек да, джюрек да, ангы да
Тансыкълайла Джерни, Кёкню, джулдузну, Айны да,
Нарт-алан-тюрк-муслиман Кавказ халкъларын, джуртларын –
Къарачайны да.
Ала бла бирге Сени да, Сени да, Сени да.

Сан джурт, джан джурт – Джер бла Кёк.
Табигъат рухубуз – Таш бла Терек.
Дуния белгибиз Мийик тау, Акъ тау – Минги Тау.
Ала бла джашайла ангы-эс-джюрек.

Джети джол айырылгъан Джерде
Бир джолну сайлаялмалла тёнгек, джюрек, эмда ангы.
Бири тартды джерге, бири тартды ёрге,
Бири да бир башха, таша дунияланы изледи –
Сегизинчи джолну, кёрюнмеген джолну изледи.

Ючюсю юч джанына тартыб,
Даулаша, къыйынлаша тургъанлай,
Чыкъды да Джангы Ай бла Джулдуз
Къалгъан джолла кёрюндюле мутхуз.
Тёнгекни, джюрекни, ангыны да
Бирикдирди джангы Ай бла джулдуз.

Ол къарады джети къат Кёкден да,
Ол къарады Ташдан, Терекден да,
Джарытды кёлню да, юйню да, Элни да,
Бир этди айырылгъан тёнгекни, ангыны, джюрекни да –
Къутхарды чачыла, оюла, джоюла баргъан дунияны.

Насыблылла, кёргенле, ангылагъанла Аны.
Насыблылла Ол къутхаргъан джанла –
Баргъанла Ол джарытхан джолда.

Кёрюнюую Ай бла джулдузну –
Джарыуу Джер-Кёк джолубузну,
Джангырыуу ангы-эс-джюрек джолубузну.

Ай бла джулдуз кёрюндю да, этди
Джанымы таза, кёлюмю чууакъ.
Ангылау, сабырлыкъ, таукеллик да берди:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Джашау, ёлюм да – акъ.   

3. КЪАРАБ ТАШДАН, НАЗМУДАН, ТЕРЕКДЕН

Хар кюнюмю джашайма алай,
Джерде ахыр кюнюмю джашай тургъанча,
Мен бек сюйген джулдузу бла Ай
Мени ол бир дуниягъа чакъыра тургъанча.

Алай а, ёлюмсюз эсе джан –
Бу дунияда къояргъа излейме аны.
Ташха, Терекге эмда Сёзге
Кёчсюн да джашасын джаным.

Мен кёб агъач орнатханма, ёсдюргенме,
Алада нарат, бусакъ, кёгет терекле да бар.
Наратны орнатханма къыш да, джай да джашил болгъаны ючюн,
Бусакъны – субайлыгъы, агъачны бийи болгъаны ючюн,
Кёгет тереклени да кёгетлери ючюн.

Бачхада тереклечалла назмуларым да:
Кими – къыш да, джай да кёгерген наратха ушайды,
Кими – бусакъча – субайлыгъы, ариулугъу бла тартады кесине,
Кими – тыш къарамы бла тюл, ич магъанасы бла
Зырма битген кёгет тереклеге болады тенг.

Мен терек бачха орнатханма, ёсдюргенме,
Назму китаб да джазгъанма учунуб.
Алай а ташлагъа тиймегенди хайырым –
Аладан юй ишлегенме, бачханы тёгерегине этгенме хуна.
Бир-бири юсюне орнатханма, къалагъанма,
Алай эте ёсдюргенме хунаны, юйню да.
Бир-бирде шийирни да къурайма алай.

Умут этеме тереклерим, назмуларым,
Ташдан, агъачдан, сёзден къалагъан къалаларым,
Бу дунияда къалырла, оюлмазла деб,
Мен кетсем да, ала къалырла деб,
Келлик тёлюлеге да джарарла деб,
Ала бла туудукъла да хайырланырла деб.

Аллай ийнамым болгъаны себебли,
Ташха, Терекге, Шийирге кёчеди джаным.
Адам улу, бу дуния сау болуб,
Ташха, Терекге, Сёзге да келмез ёлюм.
Ала керек болгъанлай турурла деб этеме умут.

Харкюннгю ишими этеме алай –
Ёлюмсюз этерге кюрешгенча дунияны,
Назмум, тилегим, дууам къутхарлыкъча аны,
Кесим да къутуллукъча ёлюмден.

Ташха, Терекге, Назмугъа кёчюб бошаса джаным,
Бош къалгъан тёнгегим кирликди, къошуллукъду джерге,
Ташым да, сын болуб, сюелликди ёрге,
Сёзле да, терек чапыракъла бла бирге,
Айланныкъла биразны тынгы табмай, учуб.

Андан сора хар не орнуна келликди.
Ташдан, Терекден, Назмудан
Джаным къарарыкъды сизге,
Къайгъыра, джарарыкъды сизге.

Сыйласагъыз, сакъласагъыз Ташны, Назмуну, Терекни
Къууандырлыкъсыз мени.
Къарай Ташыма, Назмума, Терегиме,
Къарагъанча боллукъсуз джаныма-джюрегиме.
Къараб, Ташдан, Назмудан, Терекден,
Сизден къууана, джашарыкъма мен.

4. АДАМ, АЛЛАХЫНГЫ ЭСГЕР!

Аллах адам этиб джаратхан эсе,
Джарыкъ дуниягъа къаратхан эсе,
Игини-аманны, халалны-харамны, суабны-гюнахны айыртхан эсе,
Къалай джашаргъа кереклисин ангылатхан эсе,
Келечилеринден Сёзюн айтдыргъан эсе,
Китабла ийген эсе, къара танытхан эсе,
Джол сайлауну уа кесинге къойгъан эсе,
Джангыз, иннетинг-сёзюнг-ишинг ючюн да
Соруу-суал боллугъун эслетген эсе,
Къыямат Кюн боллугъугъун эсгертген эсе,
Не керекди андан сора?

Аллах айтханча джашаргъа унамай эсенг,
Башынгы отха сугъа эсенг,
Сора терслейсе кимни, нени?

Эй адам улу! Сени кесингден уллу
Джокъду душманынг-джаууунг.
Хар не палахны да кесингден кёр.
Не, Аллах айтханча, джаша, Адам бол.
Не да хайуан, джаныуар бол да – тюб бол.

Ол экисинден башха джол – джокъду.
Эй адам улу! Титире, уял, уян.
Кеч болгъунчу кесинги эсгер.
Аллахынгы эсгер.

ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН

Мен бу Терекни орнатхан эдим
Къанатлыла анда джашар ючюн,
Кёгетинден да ашар ючюн,
Тюрлю-тюрлю джырла да джырлар ючюн.

Алай а ол кюнден кюннге
Мууалдан мууал бола келиб,
Ахыры къуу болуб къалды.
Не ючюн? Топрагъы-ашауу бар,
Кюн, суу кереклиси джокъ,
Къурт ургъаны джокъ.
Сау Терек къуу болуб къалды.

Адамдан, малдан джетмеди заран.
Анга киши айтмады аман.
Кёгети-берекети ючюн, ариулугъу, кёлекккеси ючюн
Джанла бары разыелле анга.
Джашил терек а къуу болуб къалды.

Кёб кюрешдим табалмай аны чурумун-сылтауун.
Энди ангылайма терекни къуу этген не болгъанын.

Аны къуу этген къанатлыланы джырлары эди –
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу.
Ала джырлаелле танг аласындан ашхам къарангысына дери
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джашауларын-джырларын.

Ол тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джырла
Тынгысын-тынчлыгъын къурутуб,
Къуу этиб къойдула сау терекни, джашил терекни.
«Терегибиз къуу болду да къалды» деб, къанатлыла
Учуб кетиб къондула бир башха терекге.

Мен аланы ызларындан къараб къалдым –
Мени джылларым-джырларым эдиле ала.

АУУШДА

Ол дуниягъа къарагъанны сезими-сёзю да,
Ол дуниядан къарагъанны сезими-сёзю да –
Къанатлы джанны эки тюрлю къанатылла.

Мен да –
Къыйынлы джанладан бири –
Элли джылыма дери
Элден къарадым Ары,
Энди Андан къарайма Бери.

Элли джылдан джангырады Эл да.
Аны бла бирге джангырама Мен да.
Джангыз, Хакъгъа табынама энди.
Адамгъа, Халкъгъа да бегирек къайгъырама энди.

Элиме, джуртума къайытама энди,
Тейриме къайытама энди.
Суу джангы-эски ызына къайытханча,
Джангы-эски, джаш-къарт джуртума къайытама.

Ол буруннгу ангы Сёзню,
Хар къуру да джангы Сёзню,
Нюр чача джаннган Сёзню,
Джангыз Сёзню, джанлы Сёзню,
Кёк-джер Сёзню,
Ёлюмсюз Сёзню,
Нарт Сёзню
Айтама-къайтарама, 
Алай а керти атын джашырама:

Окъугъан англар,
Излеген табар
Ол таша Сёзню,
Тамаша Сёзню.

Ауушда эшитилинеди Ол.
Ауушдан кёрюнеди Ол.
Сангырау да эшитирикди Аны.
Сокъур да кёрлюкдю Аны.
Сакълайды Ол.

ДЖОЛ
 
Шийир дуниядан къанатлы сёзле учуб чыгъыб,
Бу дунияда къонар, джашар джер излеб,
Джууукъгъа, узакъгъа да къарайла.

Ала излеген джурт – болургъа керекди:
Мийик да, таза да, ариу да –
Ташда гюлча, къаяда Терекча,
Кюн таякъча Кёкде...

Алай а, ала
Эм мийикге, эм тазагъа, эм ариугъа санаб,
Адам кёлюне ашыгъалла.

Сокъурана да болурла артда,
Ким биледи.
Ёзге, къайдан, неден, не чурум бла
Башланса да аланы джоллары,
Келтирген а – адам джюрегине келтиреди.

Анда тохтаб, джашабмы къалырла,
Андан да чыгъыб, учубму кетерле –
Къонакъгъа, къонакъбайгъа кёре боллукъду  ол да.

Бир киши да билмейди
Къалай боллугъун къадары, джолу
Сёзню да, адамны да, дунияны да.

КЪАЯДА ТЕРЕК
(суратла)

1
Къара Къаядан акъ булутха къарадым.
Къара Къаяда къара къайгъы кёб эди,
Тёгерегим а – чууакъ эди, кёк эди;
Акъ булут да – кесине тарта –
Акъ тюшча, иги тюшча кёрюне эди.

Алай а, къыйын болса да, тюшден эсе – тюн иги,
Алай болса да, джокъдан эсе – джукъ иги;
Джашагъан къыйын болса да,
Не болур джашаудан иги?
Терекни дуниягъа беклигин,сабырлыгъын
Кесиме юлгю этиб алдым.
Къара Къаяда Джашил Наратча къалдым.

2
Акъ тубандан Къара Къая къарайды.
Ол Акъ дунияда къара къайгъыгъа ушайды.

Ёзенни ёрге келген акъ тубан,
Бютеу ёзенни толтуруб келсе да,
Къара Къаяны, къара къайгъыны джабалмайды,
Аны белинден ёрге чыгъалмайды.
Къара Къаядан акъ тубаннга къарайма.

3
Акъ Къаяда Джашил Терек
Джууукълаша келген къара булутха къараб,
Ичинде шыбыласы болгъан къара булутха къараб,
Къыйынлы дунияны сагъайтыргъа кюреше,
Адам улугъа белги берирге кюреше,
Къуугъун байракъча чайкъалады джелде.

4
Джашил нарат
Къара Къаядан
Ёзенни ёрге келген
Акъ тубаннга къарайды.

5
Акъ Къаяда Джашил Терек.
Тёбенде – уруб баргъан тенгиз-терк.
Башында – джууукълашыб келген къара булут.

6
Къара Къаяда да джашиллигин тас этмеген
Нарат Терекге, Джашил Терекге
Акъ булутла, акъ умутла да,
Къанатлыла, къанатлы сёзле да
Ёчдюле къонаргъа.

АКЪ ДУНИЯ

Тенгиз да – Акъ, кемеле да – акъ;
Джагъала да – акъ, дуппурла, таула да – акъ;
Балыкъла да – акъ, аюле да – акъ;
Къушла да – акъ; джайла, къышла да – акъ;
Кюнле, кечеле да – акъ; сагъышла, назмула да – акъ.
– Адамла уа? – Билмейме,
Алай а, кёзюме не да, ким да кёрюнеди акъ.
Акъ дунияды былайы.
Шимал Норвегия

ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН

Къарт болгъанды терек.
Бермейди кёгет.
Энди аны кесерге деб,
Мычхысы, балтасы бла келеди бир къарт.

Къарт адам бла къарт терекге этеме сагъыш.

Къарт терек къарт адамгъа къараб,
Не дей болур анга ичинден,
Не тюше болур аны эсине?

Бу къарт (олсагъатда джаш эди)
Аны бачхагъа келтириб орнатханымы?
Къараб, сакълаб, ёсдюргеними?
Алгъыш этгеними кёгетинден къабыб?

Терек чыммакъ чакъгъан кёзюуде,
Аны къатына юй бийчеси бла сабийлерин сюеб,
Нечик сюе эди ол суратха алыргъа.

Кюн иссиде
Терек тюбюне бешикни салыб,
Кеслери бачхада тюрт-мюрт этгенде,
Джашил терек бла бешикде сабий
Бир-бирине къараб, азмы ышаргъанла?
Чыпчыкъла да бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб, джырлаб,
Сабийни булджутаелле, къууандыраелле...

Ол кюнле кетгендиле энди.
Къарт, джараусуз болгъанды терек.
Чакъмайды, этмейди кёгет,
Ёре турукъ болгъанды,
Къуу болгъанды зауаллы кеси.
Адамла, къанатлыла да сууугъанла андан.

Кёзю къыймай, тёгерегине кёб айланыб,
Мурулдай, андан кечмеклик тилей,
Къарт терекни кеседи къарт адам.

«Менича джараусуз, хайырсыз адамлагъа
Ёлюм да келирге унамай, къыйнайды;
Сизге уа, менича бир сер къарт табылады да,
Тамырыгъыз бла къурутады.

Сюйюб тюл, амалсыз болуб.
Сизни орнугъузгъа бир джаш терек орнатыр ючюн.
Сизге тиймей къояргъа – джер дыккыды».

Быллай «дууаны» да окъуй,
Къарт терекни кеседи къарт.

Экисине да къараб,
Экисине д тынгылаб,
Джашаугъа, ёлюмге да этеме сагъыш.

АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ

1
Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Анга къыйналгъан, ачыгъан, кюйген – гюнахды.
Хар кимге да, хар неге да оноу этген – Аллахды,
Эм къыйын кюнюбюзде Олду таянчакъ.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Джюрекден ийман кетмесин ансы,
Ангы-эс, сый-намыс кетмесин ансы,
Къалгъан затны табарыкъбыз джангыдан.

Джангыз, Джаратхан Аллахны кёлю чыкъмасын бизден,
Джангыз, кёлюбюз чыкъмасын кеси кесибизден.
Джангыз, Уллу Аллах болсун биргебизге,
Нени тас этсек да, тас этмейик иманны.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Имансыз, Китабсыз къалмайыкъ ансы,
Ахратсыз къалмайыкъ ансы,
Дуния мал да, дуния да къаллыкъла бизден.

Неди дуния мал, дуния кеси да?-
Эртде-кеч болса да тас этерикбиз аланы,
Джангыз, адамлыгъыбызны тас этмейик ансы,
Къалгъаннга – бир мадар болур.

Келе-кете тургъан затды дуния мал.
Сау-эсен болсакъ, Аллах деген болсакъ –
Тюзде къалгъан малыбыз да табылыр,
Халал рысхыгъа да батарбыз джангыдан.

Келе-кете тургъан тюлдю джашаугъа тамал.
Ёмюрлюкге-ёлюмсюзлюкге барды джангыз бир джол, амал:
Ол да – джашау, буюргъанча Аллах.

2
Келе-кете тургъан затды дуния мал.

Адамла, халкъла
Ёмюрле узагъына джыйгъан рысхыларын, мюлклерин тас этиб,
Узакъларын, джууукъларын да тас этиб,
Ана тиллерин, Ата джуртларын да тас этиб,
Эркинликлерин, бютеу хакъларын да тас этиб,
Къазауатны, сюргюнню, джесирликни, тутмакъны да сынаб,
Минг тюрлю азабны, палахны, ёлюмню да сынаб,
Ол чексиз ачы сынауланы барындан ётюб,

Дагъыда джыйылалгъанла бир джерге,
Дагъыда къайыталгъанла джуртларына.
Джангыдан тирилтгенле тиллерин,
Джангыдан сюегенле юйлерин,
Джангыдан къурагъанла-къургъанла Эллерин.
 
Ала дуния малны неден да баш кёргенлери ючюн,
Дуния малны кеслерине бий, Тейри этгенлери ючюн,
Анга къул-къарауаш болгъанлары ючюн,
Дуния мал ючюн бир-бирин тонагъанлары, ёлтюргенлери ючюн,
Адамлыкъ шартларын – бетлерин, намысларын теблегенлери ючюн,
Хакъ кертиден, динден, имандан чыкъгъанлары ючюн,
Аланы – ол ассы болгъанланы –
Тюшюндюрюр ючюн, Хакъ кертиге къайтарыр ючюн,
Аллай сынаула бергенди Аллаху тагъала.

Тюшюнмей, керти диннге къайытыргъа унамай,
Къаллай бир адам, халкъ да тюб болгъанла дуниядан.

3
Къоркъама, халкъым, мен да сеннге:
Таркъайгъаннга ушайды уммет-миллет сезиминг,
Тарих эсинг да ушайды кетгеннге.
 
Сен эки кере сюрюлгенсе джуртунгдан:
Кесин муслиманнга санагъан Темир сюргенди биринчи кере,
Гяуур Сталин сюргенди экинчи кере.

Бурху къраллыгъынгы, миллет хакъларынгы къайтарталмай ызына,
Гяуур тюбюнде тураса, инджиле, бюгюн да.
Ол къыйынлыкъла, сюргюнле сеннге нек джетгенин,
Сен энтда унамайса ангыларгъа.
Дуниялыкъгъа, дуния малгъа джутланыб,
Харамгъа, гюнахха батыб излейсе джашаргъа.

Дуния мал ючюн,
Бир-бирин тонагъан, ёлтюрген да – кёбден-кёб...
Тёзюб турурму чамланмайын бизге Кёк?

Окъумайбыз Китаб, тынгламайбыз Сёзге –
Джангы сынаула, джылаула керекмилле бизге?

КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ

1
Кёк тенгизде джюзюб баргъан акъ кеме,
Кёлде джюзген дууадакъгъа ушайды.
Мен билмейме, къайры бара болур ол?
Ташайгъынчы аны ызындан къарайма.

2
Къычырыгъын кесине нёгер этиб,
Башым бла учуб ётдю къанатлы.
Кимни сюред, кимден къачад, огъесе,
Ол джанмыды айырылгъан тёнгекден?

3
Бёрю улуу Джер бла Кёкню байлайды,
Айгъа чыгъаргъа боллукъду аны бла, джау джибгеча, ёрлеб.
Алай а, бюгече мени кёлюм джарыкъды, джашнайды –
Учаргъа излейди, джулдуз джарыгъын джерлеб.

4
Тал терекни кёлеккеси бла кёлде
Ары-бери чынгаб ойнайды алтын чабакъ.
Тал терекге уа болмай андан асыу,
Мыдах къарайды суугъа, чабакъгъа, кёлеккесине да.

Мени кесими тюл, назмуларымы сюйген
Бир ариу къыз тюшеди эсиме.

(Ол тал терекге ушайма мен,
Аны кёлеккесине ушайла назмуларым,
Ол ариу къыз да алтын чабакъгъа ушайды).

ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ

1
Кюндюз.
Макъачыкъ къур-къур эте,
Кишиучюк хур-хур эте,
Кёгюрчюн мур-мур эте,
Джюджекчик джюу-джюу эте,
Къаргъачыкъ къар-къур эте,
Кючюк да хап-хуп эте,
Суу ичсе – чап-чуп эте,
Къалай игиди элде.

2
Ингир.
Кырдыкдан тоюб малла,
Келедиле ёкюре.
Улакъчыкъла, къозула
Ёрге-ёрге секире.

Ийнек сауады къызчыкъ.
Къатына чёгюб кишдик,
Сют юлюшюн сакълайды.
Бир-бирде – тёгерекге,
Кёбюсюне – челекге
Джити-джити къарайды.

3
Кече.
Ёзен сууну джырлагъаны,
Гылын къушну къычыргъаны,
Джаз киштикни макъыргъаны
Бузмайдыла шошлукъну.

Кырдык тылпыу хауада.
Сютча уюбду кече.
Джокъду къайгъы таулада,
Ай да рахатды Кёкде.

Кёкде, Джерде, кёлде да –
Джандетдеча, Ай джарыкъ,
Сууну, Ташны, Терекни
Джарытхан джумшакъ джарыкъ,
Къайгъыладан джюрекни
Артхан джумшакъ джарыкъ.

Бу тюшмюдю, тюнмюдю?
Алай кёрюнед кёзге –
Джандет этгенча юлюш
Ма бир кечесин бизге.

ДЖАЗГЪЫ КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Кюнбетни кёгергенин кёргенди кёзюм.
Гяхиник уруб тебрегенди джерге.
Санатлы, къанатлы, джанатлы да сёзюм
Кёлтюрюлгенди джашнай тургъан Кёкге.

Эслери кёкге кетиб, малла да
Эриниб узалалла биченнге.
Кийик заманларын эсге тюшюрюб тансыкълай, ала да
Базладан, арбазладан турадыла ёкюре.

Къышхы джукъусундан уяныб табигъат,
Силкинеди, тириледи.
Джаз келеди, Кёк, Джер да джашнай.
Ким биледи, ёлгенле да бир кюн алай,
Джан кириб, силкиниб турлукъ эселе да ёрге.

Мал ёкюрген, къой мангырагъан, ат кишнеген,
Ит чабхан, адам тауушла чыгъалла ёзенден.
Джазгъы хауады бу къалабалыкъны этген –
Джаз кючлюдю, къууатлыды, берекетлиди бизден.

Гяхиник уруб келген кюнбетге къараб,
Джашаугъа къайытдым. Унутдум ахратны.
Алай а бу кёзюуню тургъанча мараб,
Кёрдюм кюнбетге чыгъыб баргъан джамагъатны.

Ёлюкню кёлтюрюб, джазны ичи бла,
Джан кирген джерни, гяхиникни юсю бла
Къабырла таба бараелле адамла,
Бу джазгъы кюннге келишмейелле ала.

Не этейик – аякълашыб туралла къууанч бла бушуу.
Не этейик, джашау, ёлюм да – хакъ.
Гяхиникни юсю бла, джазны ичи бла
Джаназыгъа ашыгъады халкъ.

Къадаргъа ассы болмай, кёлюмю басама:
Джанны берген, алгъан да – Аллахды.

Бу адам элинде, джуртунда ёлдю,
Бютеу эл барады ашыра аны. Ол а – насыб.
Къара кюнню акълыгъыды ол.

Кёзюме кёрюнелле сюргюнде, тутмакъда, тузакъда
Ахлуларындан, джуртларындан да узакъда
Джаназысыз, кебинсиз къалгъан ёлюкле.
Бюгюн да къайдагъылары белгисиз ёлюкле.

Бюгюн халкъы кёлтюрюб баргъан
Гюнахы къурурукъгъа сукъланнган да этдим:
Ким биледи джазыу къайры атар мени –
Къайда, къалай тюберме ахырыма?

Къадардан тилейме:
Адам адамына, халкъына, джуртуна,
Тюзлюкге, эркинликге,
Джашаргъа не да ёлюрге
Термилирча берме къыйынлыкъ.

Къадардан тилейме:
Сау – ёлгеннге, ёлген – саугъа
Сукъланырча берме къыйынлыкъ.
Джашау, ёлюм да акъ
Кёрюнюрча бер насыб бизге.

Джазгъы кюн кёлюмю да джазды,
Бу назмуму да джазды.
Джангыз мен аны – сагъышымы дуниягъа, ахратха –
Тюшюрдюм къагъытха.

ЭКИ КЪАНАТЫМ – ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Джашауну джауумуду, шохумуду ёлюм?
Джау, шох да тюлдюле ала.
Биргедиле, бир-бириндедиле, бирдиле ала.
Эки къанатымдыла мени ала.

Эки къанатым – джашау бла ёлюм.
Эки дуниягъа да джол ачхан алалла,
Джерге, Кёкге джууукълашдыргъан да алалла –
Экисинден къалмайды кёлюм.

Бир-бирде туру, бир-бирде таша,
Бир-бирде акъ, бир-бирде къара,
Ёрге да кёлтюрген, энгишге да тюшюрген
Къанатларымла джашау бла ёлюм.

Джашау – бир дуниягъа, ёлюм да – башха дуниягъа
Элтелле. Керти дуниягъа джол
Джашауну, ёлюмню юсю бла барады,
Тынч-къыйын болса да ол.

Кесине алырдан алгъа, Кёк
Джашау бла, ёлюм бла да сынайды бизни.
Алагъа тыйыншлы болалсакъ,
Ёмюрлюк-ёлюмсюзлюк сакълайды бизни.

ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз...

Адам джюрегине ушайды тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ анга да.
Табигъатны сюеме кемсиз –
Олду бизге ата, ана да.

Олду бизни джаратхан, айнытхан –
Джолубуз анданды, ангады.
Элге-джуртха адетди къайытхан –
Билелле аны джюрек да, ангы да.

Ёзге, джашауну сюеме кемсиз,
Тёнгекден айырылыу къыйынды джаннга да.
Чексиз къарангыда джанады джулдуз –
Кюйген, джаннган тынчмыды анга да?!

Алай а, кюйюб-джаныб, не бек къыйналса да,
Джукъланыргъа, къарангыгъа кёмюлюрге излемейди ол.
Къарангыдан, сууукъдан, ёлюмден кесин, дунияны да сакълай,
Тауусулгъунчу тохтаусуз джанарыкъды ол.

Адам джюрегине ушайла джулдуз бла тенгиз –
Джокъду тынгы-тынчлыкъ алагъа да.
Кюйсем, джансам да – не бек къыйналсам да,
Джерни, Кёкню, джашауну, табиъатны
Сюеме чексиз, сюеме кемсиз.

Кёз аллымда Кёк, Джер, джулдуз, тенгиз...
Къайгъыдан, палахдан толу эсе да, къоркъуулу эсе да,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Талагъы турлукъ къаратору эсе да,
Урады, шын турады, кишнейди, чабады джюрек:
Кесине тартады Джер, кесине тартады Кёк.

Джанады джулдуз, чайкъалады тенгиз...
Тынгысы-тынчлыгъы болмагъан дунияны,
Ёлюмге ушамагъан дунияны,
Ёлюрге излемеген дунияны,
Кёк-Джер, мийик-алаша дунияны –
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен бу дунияны сюеме кемсиз.

Ол мени джаратды, кесине къаратды.
Кёз-къулакъ берди, ангы-эс берди:
«Кесинги, мени да тинт,
Кёр, бил, ангыла, сакъла – джаша»,- деди.

Джашайма, ёлсем да ёлмезлигими биле,
Биягъы табигъатха – Кёкге, джерге къошуллугъуму биле,
Джаратханнга къайытырыгъымы биле.

Бир кере джаратхан кюч, тыйыншлы кёрсе,
Тирилтир, джаратыр бизни джангыдан.
Тенгизге-теркге, джерге, джулдузгъа, Кёкге
Къарайма, юлюш этерча бола джанымдан.

Ала бергенни аладан къызгъанмам,
Алай а, бу дуниядан кетерге ашыкъмам:
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз,
Мен  бу дунияны сюеме кемсиз.

ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ.

Мен  Сёзню бойсундурургъа излейме,
Сёз а – мени.
Ма ол кюрешдеди
Насыбы, къыйынлыгъы да чыгъармачылыкъны.

Ким хорлагъанына кёре
Джазылады джазыуу шийирни, шайырны да.

Адам хорласа – хорлайды ангы:
Сезим къуу болады, назму ёледи.
Сёз хорласа – хорлайды табигъат:
Назмугъа джан киреди, ол тириледи, тилленеди.

Сёз – Кёкде, Кёк да – Сёзде.
Джюрек – Сёзде, Сёз да – джюрекде.
Сёз – табигъатды.
Аны хорларгъа, андан баш болургъа
Джокъду амал.

Сёзню англагъаннга, анга тынглагъаннга
Илешеди сёз да.
Эркин сёзледен къуралады эркин назму.

Адамгъа къул боллукъ тюлдю сёз.
Кишиге къул боллукъ тюлдю сёз.
Адамды Сёзню къулу.
Сёздю сёзню атасы, анасы да.
Шайырны джаратхан, аны джазыуун джазгъан да – Сёздю.
Сан-къан-джан да,
Джюрек-ангы-эс да,
Ич-тыш дунияла да, заман да,
Табигъат да,
Ауал, ахыр да,
Дуния, ахырат да,
Джазыу, къадар да –
Бары да –
Сёзде, Сёзден, Сёз.

КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ

Мийикледе учуб айланнган къуш!

Сени ауазынгдан, къанат тауушунгдан,
кёлеккенгден огъуна къоркъгъанла –
Къаргъала, джыланла, къоянла, тюлкюле,
Дагъыда алагъа ушашла – бары
Нечик излейле сени ёллюгюнгю.

Къанатсызла –
Сюркелгенле, сюелгенле, джюрюгенле, джюзгенле да;
Алашатын, джертин учхан
Джарым къанатлыла да – бары
Сюймейле, кёрюб болмайла сени.

Джюз тамакъдан къычыралла ала:
Ат-бет атаргъа кюрешелле сеннге,
Таб, мурдарланы юсдюрюрге кюрешелле сеннге.
Къоркъгъандан, зарлыкъдан да ёлелле ала.

Ала кеслери чыгъалмагъан, учалмагъан
Чексиз Кёкню зарланалла сеннге.
Деу къанатларынга зарланалла сени.

Бютеу дунияны кеслерича къанатсыз этерге кюрешген болмаса,
Учунургъа, учаргъа кюрешмейле,
Эркин Кёкде эркин къанатлы болургъа излемейле –
Зарлыкъ къуу этгенди, къара этгенди джюреклерин аланы.

Къуш а учады мийикледе:
Ачыулу къычырса – кёк чартлагъанча бола,
Огъурсуз къараса – кёк джашнагъанча бола,
Къууанса – Кюн тийгенча бола...

Джашасын къуш – биз сюйгенча бола, кеси сюйгенча бола.
Биз – шайырла – кераматы болгъан джанла,
Кимден, неден да джууукъбуз анга:
Илхам берген таша къанатларыбыз
Чыгъаралла бизни да кёклеге, мийиклеге.

Андан къарасакъ толусу бла кёребиз
Джерни, джердегилени да:
Сюркелгенлени, джюзгенлени да;
Сюелгенлени, джюрюгенлени да.

Алагъа – къанатсызлагъа – тынгылагъанча болабыз,
Къайгъыларын эшитгенча, ангылагъанча болабыз,
Кеслерин да джазыкъсыннганча болабыз.

Алай а билебиз:
Не аз да уллу кёллю болгъанлай,
Ибилисча атыллыкъбыз джерге,
Къанатсыз, дуниясыз-ахратсыз да къаллыкъбыз.

Кёкледе, бек мийикледе учханла,
Кюн джарыкъ бла нюрден согъулгъанла,
Ёлюмсюз сау джарыкъ бла, нюр бла джашагъанла,
Кёреме сизни, сукъланама сизге,
Бир-бирде къошулама сизге.
 
Джерде туууб, кёклеге чыгъалгъанла,
Узакъны, джууукъну да
Джюрек тазалыкъ бла, нюр джарыкъ бла сынагъанла,
Джолларын джулдуз къычырымла бла санагъанла –
Сизсиз шайыргъа джолдаш да, къарнаш да.
Сизгеди дуа да, тилек да, алгъыш да.
 
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Кёк бла Джерни байлаб туралгъан
Келечи шыйых шайыр адамы,
Джерге джашау келтирген Кёк адамы,
Джерде джаратылыб Кёкге чыгъалгъан джер адамы,
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы,
Хар не игиликни тилейме сеннге.
Къанатлы кераматлы джанланы барына салама махтау,
Къанатсызлагъа да уллу Аллах болушсун кеси.

САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН

Аз джерде аз затыбызмы бизни
Сыйырылгъанды, тоналгъанды, чачылгъанды, болгъанды тас.
Алай болса да, сабыр бол, кёлюнгю бас:
Джаныбыз сауду.

Худжу къалгъан рысхыгъа, дуния малгъа
Къыйналмайыкъ, кюймейик аллай бир.
Кесибиз да кетерикбиз дуниядан,
Ёмюрлюк тюлдю бизге берилген ёмюр.

Зулму-зорлукъ-терслик талагъанды бизни,
Ёзге сау къалгъанла, къутулгъанла андан
Джангыдан ашатмайыкъ анга кесибизни,
Кюрешейик этерге джашау.

Юйсюз-рысхысыз къалдым деб да асры бек кюйме,
Джуртсузлукъну, сюргюнню, сойкъырымны да сынагъанбыз биз.
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, джуртсуз, атсыз да къалыб,
Тюб болгъан халкъгъа да саналгъанбыз биз.
Дагъыда къайытыб ызыбызгъа – Джуртубузгъа
Адам, Халкъ болалгъанбыз биз.

Джуртундан тутмакъ-джесир этилиб, сюрюлген халкъны,
Тууар вагонлада Итил кёпюрден, сыйрат кёпюрденча, ётген халкъны,
14 джылны ёлюм базманда чайкъалгъан халкъны,
Эки джылгъа 22 минг сабийи къырылгъан халкъны,
Аллай бир да къарты-къарыусузу ёлген халкъны,
Ма ол халкъны
Адамлары, уланлары эсек биз,
Сора,
Тарыгъыргъа, къарыусуз болургъа
Эркинлигибиз бармыды бизни?

Сен сауса,
Кёлсюз болургъа ёлгенледен уял.
Мурдарладан аланы дертлерин ал.
Ала ючюн да джаша, кюреш.

Ненги тас этерик эсенг да,
Бетинги тас этме.   
Кёлюнгю аз этме:
Тюзлюк къалмайды тюзде.

Файгъамбарла, шыйыхла да кетген дуниядан,
Сенден игиле, джигитле, акъылманла да кетген дуниядан,
Кетеме деб, алай бек да къоркъма.
Джангыз, аякъ юсюнде, ат юсюнде,
Халкъ-джурт ючюн, тюзлюк-эркинлик ючюн
Сермеше тургъанлай кетерге насыб болсун.

Хар кимни къайгъысы, джарсыуу да энчи.
Хар кимни къадары, джазыуу да энчи.
Алай а, дин-тил-джурт-намыс-тёре кетсе бизден,
Тарих эс, миллет сезим кетсе бизден,
Адамлыкъ, халкълыкъ да кетеди бизден.
Адам да, Халкъ да тюлбюз олсагъатда биз.

Неден да алгъа ма бу затлагъа
Сагъыш эт, Адам эсенг сен.

НОЯБРНЫ ЭКИСИ

Къазакъ бёрю улугъан джерде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде,
Ургъан джелде,
Уллу тюзде, ачыкъ тюзде
Сюеледи джангыз кеси
Нарат терек – Тейри терек.

Джангыз Терекни ышыгъына
Ашыгъады Къазакъ бёрю,
Ашыгъады Джангыз адам.

Уллу тюзде,
Ургъан джелде,
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде
Джангызлыкъны юч тюрсюню –
Къазакъ бёрю,
Къазакъ джюрек,
Къазакъ терек.

Толкъуну толкъунун джеталмай,
Тауушу кесин джеталмай,
Алай гузаба, ашыгъыш
Барыучу Къобан суу да,
Шум болгъанды бузлаб, къатыб.

Къуругъан джашаугъа къараб,
Къара кийгенле тау тёппеле.
Къара къаяны, акъ къаяны да
Джабханды тубан, булут.

Адамсыз къалгъан юйлеге,
Халкъысыз къалгъан джуртха
Къарайла, дертден къайнай:
Къазакъ бёрю,
Хаджирет таулу,
Джангыз Терек.

Тамырлары Джер тырнай,
Бутакълары Кёк тырнай,
Къарайды къуругъан ёзеннге
Уллу тюзде Джангыз Терек
(Тюзде къалмаз тюзлюк къайда?!).

Джерде тюзлюкден тюнгюлюб,
Кёклеге къараб улуйду
Къазакъ бёрю.

Джуртундан сюрюлген халкъыны
Ызындан къараб,
Джангыз Терекге таяныб,
Къылычын къынындан сууура,
Ант этеди хаджирет таулу.

Бюгюн бирдиле ала:
Хаджирет таулу,
Къазакъ бёрю,
Джангыз Терек.

Къачан да бирдиле ала:
Къазакъ бёрю,
Къазакъ терек,
Къазакъ джюрек.

ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА

1
Чыммакъ къарда сокъмакъ сала барама,
Мен барама джашил джазны аллына.
Къыз кёрюрге баргъан кибик барама,
Таб кесим да сейирсине халыма.

Истемейме къыйынлыгъын джолуму,
Джюрегим да – урад, барад джангызгъа.
Бара-бара, бир кюнбетде тюртюлдюм
Тахсачыгъа-келечиге – джанкъозгъа.

«Ай зауаллы, башлагъанса юшюрге»,-
Джюрегиме къысдым аны, ийнакълаб.
Къайгъыргъаным эритди да джанкъозну,
Кёлюн айтды къулагъыма шыбырдаб:

«Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къара къышны, акъ къарны да ичи бла
Сюймекликди джашил джазгъа ётдюрген.

Насыблары тутмагъанла да бар –
Кюрт тюбюнде джаталла санлары.
Алай а, аланы да джанлары
Джашил джазгъа, джашил нюрге тутубла джол.
(Ёлюмсюз джанланы ёмюрлюк джоллары - арыды).

Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы –
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?!
Къыяма къыш, халек аууш да тыялмай,
Сюймекликди джашил джазны келтирген».

2
Джулдузгъача къарадым мен джанкъозгъа,
Ол джарытды, танытды джолуму къышдан джазгъа.
Джаш къызгъача къарадым мен джанкъозгъа –
О биринчи! Сабий сюймеклигим мени!
 
Къар тюбюнден чыкъгъанча джанкъоз,
Мийик кёкде джаннганча джулдуз,
Къая ранда чакъгъанча балий,
О биринчи сезимлерим мени!
Джанкъылыч эшмели къайытмаз джазым мени!

...Чыммакъ къарда, сокъмакъ сала, барама.
Кетген джазымы ызынданмы барама?
Келлик джазны аллынамы къарайма?
Умут джулдуз, бошунамы джанаса?

...Узая, ташая, кетиб барама.
Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы
Ёлтюреди бизни.
Джанны гырджын тюлдю азыгъы
(«Къуру гырджын бла джашамайды адам») –
Ой ол таша магъанасы Сёзню,
Чексиз магъанасы Сёзню,
Сууча, алыб барады мени.

Меннге къараб айтылгъанчады ол Сёз.
Джюрек, аны магъанасын сез, сюз – англа.
Сора – сабыр бол, тёз:
Джашил джаз сакълайды алда.

АУАНАЛА

1
Кёкде учуб баргъан малаикни кёлеккеси –
Джерде джюрюб баргъан Адам.

2
Джерде джюрюб баргъан Адамны кёлеккеси –
Кёкде учуб баргъан къанатлы.

3
Кеси ёталмазча,
Джолу чынгылгъа тирелсе,
Адамны ауанасы ётеди андан.

4
Джолоучуну кёлеккеси –
Джол джанында сюелген терек.

5
Къыйын джолдан артха турмай,
Тик ёрге баргъан джолоучуну кёрюб,
Терек Кёкге джол тутханды.

6
Адам,
Джерден джулдузгъа бара тургъанлай,
Джыгъылгъанды да,
Тёнгеги тюшгенди Джерге,
Джаны уа къалгъанды Кёкде.

7
Адам кёмюлгенинде Джерге,
Ташы сюелгенди ёрге.
Джулдузу да Ай бла бирге
Къарагъанды Ташдан.

8
Джерде сюелген Ташдан,
Кёкге баргъан Терекден,
Кёкде баргъан Къанатлыдан,
Джангы Ай бла Джулдуздан –
Барындан къарайды Адам.

9. КЪАРТ бла ТУУДУГЪУ

- Кёзюм джетмейди:
Ол таугъа илиниб баргъанла,
Наратламылла, адамламылла?

- Ала бир тюлмюлле?
Нарат – Адам тюлмюдю?
Адам – Нарат тюлмюдю?

- Аланы бир болмагъанларыды къыйынлыкъ.

10
Таугъа ёрлеб баргъанны кёлеккеси –
Нарат терек къабыргъада.

11
Таугъа ёрлеб баргъанны ауанасы –
Учуб баргъан къуш Кёкде.

12
Адам. Терек. Къанатлы.
Аланы бир кюч джаратханды,
Бир кюч тартады ёрге.
Ала сюелле Кёкню, Эркинликни.

13
Адам. Терек. Къанатлы.
Ала тюбешген мийиклик – Кёк
Эмда
Къайсынны (Джер) Китабы.
Аланы бирликлери –
Джашау – Табигъат – Шийир.

БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК эмда ШАЙЫР

1
Башын джагъагъа атхан балыкъгъа
Къарагъанча джыйылыб адамла,
Башын суугъа атхан адамгъа да
Алай басыныб къарайла чабакъла.

Къанатларын ачмай, Кёкден
Башын джерге атхан къанатлыгъа да,
Къайгъылы болуб къарайма мен:
Нек изледи ол джашаудан кетерге?

Балыкъгъа, адамгъа, къанатлыгъа да
Къыйынды джашагъан.
Не сууда, не джерде, не хауада
Джокъду тынчлыкъ (болгъанмыды, болукъмуду ол?)

Джюземе сууда, джюрюйме джерде, учам кёкде.
Тёнгегим энгишге, джюрегим ёрге тарталла мени.

Не болса да, джашаудан къачханладан алмайма юлгю.
Мен тюл – къыйынлыкъ, къайгъы къачсынла джашаудан.
Таш башында да джашау этгенлелле меннге юлгю.
Меннге юлгю – къаяда терек.
Тюзде да, тауда да – къайда да меннге Олду юлгю.

Терек тюлмюдю ариулукъ, джашиллик?
Терек тюлмюдю берген солургъа хауа?
Терек тюлмюдю юй, уя болгъан?
Терек тюлмюдю от, джылыу берген?
Терек тюлмюдю...

Сууну, джерни, кёкню да
Терекча багъалатыргъа керекди.
Къайгъы, палах келгенде да,
Чыдамгъа, сабырлыкъгъа терекден юренирге керекди.

Тереклеча сюерге керекди джашауну.
Джашаугъа алача къадалыргъа керекди.
Ёлюмге да алача тюберге керекди –
Джыгъылыб къалмай, аякъ юсюнде.

Юренирге керекди терекча болургъа –
Аныча джашаргъа, ёлюрге эмда керек болургъа.

Быллай сагъышладан толуб, къанатланыб джюрегим,
Кёкледе барама учуб.
Алай а, не эсе да, кёлеккем (кесим тюл!)
Башын атады джерге, башын атады суугъа.
Алай а, не эсе да, джюрегим
Кесин атады Сёзге, назмугъа.

2
Джерге учуб кюйген джулдуз.
Башын суугъа атхан адам.
Кесин джагъагъа атхан балыкъ.
Башын Кёкден джерге атхан къанатлы.
Кесин  Кёкге-Шийирге-Сёзге атхан шайыр.

3
Терек а –
Башха тюрлю джанды.
Джерге да, Кёкге да бара тургъанлай,
Айырылмагъанлай не Джерден, не Кёкден,
Бир дуния ючюн бир дунияны атмагъанлай,
Аякъ юсюнде, сюелиб тургъанлай,
Джашайды, ёледи.

КЕРТИ ЗАТ
 
1
Джашаудан, ёлюмден сора
Башланады джол Ёлюмсюзлюкге.

2
Джашаудан сора башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

3
Джашауда башланады джол
Ёлюмге не да Ёлюмсюзлюкге.

ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ

Джылым тюл, джырым
Джууукълашса да джюзге,
Шийир тенгизни джырыб,
Къыйынды джюзген.

Билирге мадар джокъду
Аны кёчюуюн.
Сёз толкъунла баралла алыб,
Билмейме, къайры.

Къайсы джагъагъа чыгъарлыкъ болурла –
Къыйынды билген.
Нартла айтханла сынаб:
Сёз кючлюдю бизден.

Бизми джаратабыз Сёзню,
Сёзмю джаратады бизни?
Алай, алай да болур. Аны
Джюрек сезе, ангы да сюзе,
Джашайбыз, тынгысыз бола, тинте.

Шайыр джюрек чырагъын джукълатмай,
Барыргъа керекди тенгизде-теркде.
Джангы Сёз, джанлы Сёз, джаннган Сёз
Джарытады Кёкню, Джерни, джюрекни.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Турлукъбуз соргъанлай: Сёз
Кимди, неди бизге?

Келгенди, келеди ол
Къайдан, къалай?
Барына джууаб –
Джулдуз бла Ай.
- Алаймы?   
- Хоу-огъай.

Джылыбыз, джырыбыз
Джууукълашсала да джюзге,
Ол джюзюнчю (Белги-Сёз-Ат) табылмай,
Ол джюзюнчю таша, керамат ачылмай,
Ачыкъ да джабыкъды бизге,
Тынгы-тынчлыкъ да джокъду бизге.

Анга джууукълашыргъа боллукъду,
Джетерге уа джокъду мадар –
Ол къадарды, къадар.

Алай а аны излеу,
Анга барыу, джууукълашыу –
Ол иннетди, джолду.
Бизни Адам этген,
Шайыр этген да Олду.

КЮН БЛА КЕЧЕ – ЁМЮР

1.ЭРТДЕН

Ауур джюкленнген бичен арбаны тартыб,
Къонгур ёгюзле кёрюндюле сыртдан.

2.КЮНОРТА

Терек да, адам да, сабан да
Кюн таякъгъа ушагъан кёзюу.

3.ЭКИНДИ-АШХАМ

Мангылайында джулдузу бла
Бир эмилик къара аджир ёзеннге кирди.

4.ДЖАССЫ

Бизни Кёкге, Джерге да
Бирча джууукъ этген заман.

5.ЭГИЗЛЕ

Батыб баргъан Кюн бла
Тийиб келген Кюн
Нечик ушайдыла бир-бирине.

ДЖАШАУ

1
Азды, кёбдю, шошду, теркди –
Саркъады суу.

Акъды, къарады, алады суу.
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын алады суу.
Барады суу.

2
Тохтамасын, ёлмесин суу.
Джашил дуния болмасын къуу.
Суугъа къарайды адам.
Суудан къарайды адам.
Суудан чыгъыбмы келеди ол,
Суугъа кирибми барады ол?

Къайсыды кёлекке,
Къайсыды сау:
Джагъадагъымы, суудагъымы?
Керти джурту къайсыды аны –
Джерми, сууму, огъесе, Кёкмю?

3
Джагъадан ийилиб,
Суу ала турады къыз.
Аны челегине тюшелле
Кюн, Ай, джулдуз.

Суу алыб келеди къыз.
Суу агъачы ушайды джанкъылычха.
Джер да, Кёк да – челеклеринде,
Суу алыб келеди къыз.

4
Ичер сууу тауусулмасын Адамны.
Суу да, Джер да, Кёк да къорусунла аны.
Суу алыб келеди къыз –
Тохтатыб, сууундан ичдим.

Ой къара суу, акъ суу, кёк суу –
Дуния суу, зем-зем суу, джандет суу –
Сенден татлы не болур Джерде,
Артыкъсыз да ариу къызны къолундан ичсенг.

5
Кетиб барады суу.
Суу алыб келеди къыз.
Кетиб баргъан суудан
Суу алыб келеди къыз.
Джерде, Кёкде, джюрекде джанады джулдуз.
Суу а барады кетиб.

6
Суу а барады кетиб.
Биз да барабыз кетиб.
Сууда да сусабдан ёлебиз.
Джашаудан къаналмай ёлебиз.

7
Ол къара кюн сусабыбызны
Къара суу да, Къобан суу да кесалмазла.
Джашау тауусулады алай.
Джагъадагъыла эте хахай,
Суудагъыла барабыз кетиб.
Суу барады кетиб. Биз да сууда барабыз кетиб.

Джагъадан къарайла
Адам, Таш, Терек.
Барына эте тилек
Кетиб барабыз сууда.

8
Тёнгегибизни талайды суу,
Джюрегибизни тарайды суу,
Джаныбызны сууурады суу;
Къайгъыбызны да алады суу,
Къайыгъыбызны да алады суу,
Кесибизни да алады суу –
Акъды, къарады, алады суу.
Барады суу.

АКЪ ДЖЮРЕГИМ КЪАРА ТАШХА УШАЙДЫ

Ташада эсе да мени джюрегим,
Таш эсе да мени джюрегим, –
Тауусула баргъаннга ушайды.
Алай а,
Ашала-тауусула баргъан таш эсе да джюрегим,
Бир къара таш эсе да джюрегим,
Каабаны къара ташына ушайды ол.

Келеди анга минг-минг адам,
Джарсыуу, къыйынлыгъы болгъан.
Умут бла келеди анга
Бушууу, къайгъысы болгъан.

Къара ташха ушагъан акъ джюрегим
Къара халкъны тартады кесине –
Къара танытыргъа, эс табдырыргъа кюрешеди,
Ол аджашыб не да тюнгюлюб, кетмезча терсине.

Хира дорбуннга да ушайды джюрегим
(Файгъамбар да, Аллахны Сёзю да джашайла анда).
Каабаны къара ташына да ушайды джюрегим –
Кёк да, Джер да, Адам да джууукъла анга.

Къарачайны Къадау Ташына да,
Каабаны къара ташына да
Ушайды джюрегим.

Гошаях бийчени джырын, джылауун да,
Минг-минг муслиманны, хаджини тилегин, зикирин да,
Къобанны таукел ауазын да
Эшитеди ачыкъ джюрегим, джумшакъ джюрегим, сабыр джюрегим.
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да тургъан
Къадау таш, Къара таш – джюрегимди мени.

Акъ джюрегим Къара ташха ушайды,
Кёкден тюшген Джулдуз ташха ушайды,
Адам таяннган Аумаз ташха ушайды.

Таш джюрегим адамгъа джетген къыйынлыкъладан къарала, къата,
Адам кёрген къууанчладан агъара, джумшай,
Сууда, джагъада, къалада, Каабада да джашайды –
Шайыр джюрекни къадары алайды.

АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ

Кишней, чабыб къарамдан ташайгъан,
Таймы эди, огъесе, джазмы эди?
Огъесе, сабийлигимми эди?

Ол къалгъанды анда – сюргюнде, узакъда –
Къайыталмазлыкъла бла бирге.
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш
Кече, кюн да къулагъыма келгенлей турады.

Бюгюн да меннге
Европа бла Азияны арасында аууш,
Тау бла тюзню арасында аууш,
Тюз бла терсни арасында аууш,
Кёк бла Джерни арасында аууш,
Эки дунияны арасында аууш –
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш.

КИМ ЮЧЮН, НЕ ЮЧЮН ЭТЕБИЗ КЪАЗАУАТ?

1
Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Ол къайры алыб барады мени?
Бошунамы этеме къазауат
Кёкню къолунда эсе джазыуу Джерни?

Уллу джазыула джазылсала да Кёкде,
Гитче джазыула уа джазылалла Джерде.
Къалюбала бла Ахырзаманны арасында
Адам болургъа – джазыуубузну кесибиз джазаргъа –
Заман да, мадар да берилгенди бизге.

2
Къарангы кече – къара джамчым мени,
Акъ танг – башлыгъым.
Кёк кюкюрете, джашнай,
Кетеди джашлыгъым.

Неди бу мен миннген ат?
Ат да тюлдю – эмиликди ол.
Эмилик да тюлдю – сейирликди ол:
Гемудагъа, Боракъгъа да ушайды.
Айтады ол:

«Мени юсюмде барыр ючюн,
Джюрюшюме чыдар ючюн,
Файгъамбарча болалмай эсенг да,
Къара-Шауайча, нарт джигит бол».

Джамчы да, башлыкъ да туралла,
Джашлыкъ а – къайда?
Келеди меннге аны ауазы
Джаздан-джайдан, джулдуздан, Айдан.

Джашаумуду, ёлюммюдю мен миннген ат?
Билмейме, ол къайры элтеди мени?
Ким ючюн, не ючюн этебиз къазауат
Биз – балалары Кёк бла Джерни?!

УЛ  бла ОТ

Эски къарачай тилде
Бёрюге «ул» дегендиле,
Джашха да «ул» дегендиле.
Кырдыкга дегендиле «от».
Отлау дейдиле бюгюн да.
Мал отлайды дейдиле бюгюн да.
Бюгюн да Тюркде «от» дейдиле кырдыкга.

Тилибизни байлыгъына
Сейирсиннгенден сейирсине барама.

КЯМАР

1
Сени белинги буугъунчу,
Не эди ол? Джукъ да. Бош алай –
Бир темир, къанджал, тогъай.
Сени белинги буугъандан сора,
Болгъанды ол алтын. Табханды атын.
Табханды насыбын.
Алтын кямаргъа бурулгъанды ол.
Насыблы, сени белинги буугъанды ол.

2
Сеннге атаб ишлегенем ол кямарны.
Сеннге саугъагъа бергенем аны.
Алай а болмады джазыу –
Юй ишлеген балта эшикде къалды.

КЁЛДЕГИ

Сен къайтаргъан джылланы тансыкълай,
Сен ийген джырлагъа тынглай,
Джюрегинге тынглагъанча болама,
Сёз бла айтылмазлыкъны англагъанча болама.
Джыгъылгъанча, учханча да болама
Джыллагъа-джоллагъа-джазыулагъа къарай,
Джылыма, джолума, джазыуума къарай.

Джангы Айны толгъанын, тутулгъанын да
Кёргенча болама.
Ёлгенча, тирилгенча да болама
Сен джазгъан джазыулагъа-дуалагъа къарай.

Кёзюме кёрюнеди:
Мен тургъанча джуртумда-элимде.
Бир къызчыкъ да, кямары бла белинде,
Мени таба келгенча атлаб.

Кюн да Кёкден сейирсиниб къарай
Джерде болгъан ол сейирликге...
Мен ол кюнню унутурма къалай –
Ачыкъ эди джол...сюймекликге.
(Сюймекликге джол къуру да ачыкъды!)
 
Тюбегенча джаз бла джай,
Биз ол кюн тюбегенек алай,
Ёзге джетмеди таукеллик.
Кёлю къалгъан сюймеклик –
Турна тауушха бурулду Кёкде.
Джюрекде уа, джюрекде
Не болгъанын айтмай къояйым.

Сен ийген джырлагъа да тынглай,
Джазгъанларынгы окъуйма къайтарыб:
Ала меннге, башхасы джокъ, намаз керекча.
Сен кесинг а меннге – Джуртда Джангыз Терекча.
Джюрегим а мени – джарылгъан таш, джаралы таш,
Алай а – Къадау Таш.

Сен ийген джырлагъа тынглай,
Сен джазгъан сёзлени окъуй,
Терезеден  къарайма:
Кесин джагъагъа уруб,
Къайры эсе да барыргъа излегенча,
Таулагъа ёрлерге излегенча,
Кёкге къошулургъа излегенча,
Чайкъалады тенгиз.
Кёкден а –
Къачхы шылпы бла бирге
Турна таууш энеди Джерге.

Тенгизни ол бир джанында уа –
Кёк бла Джер къошулгъан мийик чекде,
Чыммакъ акъ тауну башында,
Джашил джазны дуниягъа кёрюнюуюча,
Меннге къол булгъай, бир къызчыкъ сюеледи.
Мёлекге ушаш бир къызчыкъ сюеледи
Кямары бла белинде.

Арабызда уа чайкъалады тенгиз...

Узакъдама джуртумдан-элимден.
Джууукълугъум, узакълыгъым да – чексиз.
Сюймеклигим, кюймеклигим да – кемсиз.
Мен кесими къойгъанма Сенсиз.

Алай а,
Кюннге, джылгъа да къарамай,
Джаз ала джашайды, джашнайды кёлюмде.
Ол къызчыкъ джашайды кёлюмде
Алтын кямары бла белинде.
 
УЗАКЪДАН САЛАМ

Джер тёгерекди. Къайры атлансам да,
Джол сеннге келтиреди мени.
Алай а, ахыр джолдан къайытыр онг джокъ –
Мени ючюн да джаша. Сюеме сени.

Кимден, неден айырылсанг да,
Айырылмазса кесингден, эсингден.
Мен Джерде, Кёкде болсам да,
Сау-эсенме – унутмасанг сен.

Хар нени да болады ауалы, ахыры:
Джашау, ёлюм да – хакъ.
Билеме, ёмюрлюк тюлдюле
Не эл, не адам, не халкъ.

Алай а ала джашар ючюн
Мен къолдан келгенни этдим.
Хаух дуниягъа да кёзюм къарагъанлай,
Керти дунияма кетдим.

Кетмез эдим, кетмез мадар болса,
Ёзге файгъамбарла да къалалмагъанла мында.
Не сакълагъанын да ким билед анда,
Алай а, кетмей не этгин – къадар алай болса.

Не да болсун – ёлгюнчю джашаргъа кюрешдим,
Татлы, ачы болса да – кертисин айтыргъа кюрешдим,
Иннет этиб, Хакъ ючюн сермешдим –
Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим.

Тейри адамы болгъанымы биле,
Джерде джашасам да, къуллукъ этдим Кёкге.
Джыгъылгъанланы, аджашханланы, сюркелгенлени да
Сюерге, ёрге тургъузургъа, Кёкге тартаргъа кюрешдим.

Алай джашаргъа юретдиле мени кетгенле.
Аланы аманатларын билдиреме мен да сизге.
Джюрекле тургъанда джулдузлача джана,
Джутуб къоялмаз къарангы бизни.

КЪАРТАЯМА

Къартаяма.
Къар болмагъан къара джерде да таяма.
Бир затны – унутханча,
Не да унутургъа къоркъгъанча –
Къайтарама, къайтарама, къайтарама...
Къартаяма.

Шайыргъа уа джарамайды къартайыргъа,
Бир сёзню эки кере къайтарыргъа,
Бир суугъа эки кере кирирге –
Ол заманда ёледиле шайыр да, сёз да.

Къартлыкъ джарашмайды шайыргъа, шийирге да.
Келишмезлик затлалла ала.
Шайыргъа,
Сёзню ёлтюргенден эсе,
Кесин ёлтюрген иги тюлмюдю, тюз тюлмюдю, тыйыншлы тюлмюдю?
Аны ючюн ёлтюре болурламы шайырла кеслерин? 
Сёзлери джыгъылгъандан эсе, кеслери джыгъылалла ала.

Къартлыкъгъа джашамайды шайыр.
Шайырны джашауу, сёзю да къысха.
Джашауун сёзюне къояды шайыр.
Къысха назмусу, нарт сёзча, ёмюрлюкдю, ёлюмсюздю.

Керти шайырла, шийирле да
Къаладыла билмей не болгъанын къартлыкъ.
Ёмюрге джашлай къалалла ала.
Шайыр-шийир – ол джашлыкъды, джашлыкъ.

Мен а – къартаяма.
Тюз джерде да, аякъ тутмай, таяма.
Сёзлени, назму тизгинлени да къайтарама.
Ай медет, къартаяма.
Шийир бузгъан
Джарым шайыр болурмамы мен?

«ТЕЙРИ АДАМЫ» КИТАБНЫ
АЧХАН НАЗМУ

«Сен къайдан учуб келесен,
Сен къайры учуб барасан,
Заманлар къанатлысы?!»
Нисан Адурхай

ТЕЙРИ АДАМЫ
атым эмда антым

«ДЖЮРЕК БЛА ТЁНГЕК»  ДЕФТЕРДЕН

ДЖЮРЕК  бла ТЁНГЕК

Аякъ таяды –
Этеме хахай:
Тёнгек къартаяды...
Джюрек а – огъай.

Кюнюм таркъаяды,
Кючюм да алай:
Хар не къартаяды,
Сезим а – огъай.

Джарашалла, джарашмайла
Тёнгек бла Джюрек.
Келишелле, келишмейле
Джер бла Кёк.

Тёнгек бла Джюрек –
Таш бла Терек.
Тёнгек бла Джюрек –
Джер бла Кёк.

Джюрек къутурады,
Кёкча джашнай.
Тебеди, урады – турады
Джашиллей, джашлай.

Тёнгек къартайгъанлыкъгъа,
Джюрек къартаймайды.
Къыз а – джюрекни тюл, тёнгекни кёреди –
Джууаб къайтармайды.

Ма къыйынлыгъы, насыблылыгъы да шайыр джюрекни.
Ма ачы-татлы мийик къадары шайыр джюрекни.
Тёнгек къартайгъанлыкъгъа, джюрек къартаймайды.
Къызла, къалгъанла да аны ангыламайла.

Аякъ таяды – этеме хахай:
Тёнгек къартаяды, джюрек а – огъай.
Ёледи джюрек, кюе, джана.
Джангыз, ёлюммюдю дарман анга?

Джюрекни тебиую кёчер да сёзге,
Ич дуниямдан хапар айтыр сизге.
Ангыламасагъыз а ол заманда да аны –
Сора, ёмюрде да тынчлыкъ табмаз джаным.

Керти, таза, ариу сезимни
Джангы акъ сёз бла кийиндириу, сюйюндюрюу,
Тыш дуниягъа ич дунияны кёргюзтюу, билдириу, сюйдюрюу –
Бу тюлмюдю, ёлюб кетгинчи, борчу, джазыуу да шайырны?
Алай а, ангылаялмагъанлагъа,
Аны айтыб, ангылатыб кюреширге да керекмиди?

Къартая билмеген
Шайыр джюрек ёледи – кюе, джана.
Сёздю дарман да, дууа да, кёр да, тёр да, тёре да анга.
Сёздю Аллахы шайырны.
Сёздю джаратхан, ёлтюрген, тирилтген да аны.

ДЖАРЫКЪ

Мени джюрегимде къаллай бир сюймеклик
Болгъанын сезселе эди къызла,
Мени джюрегимде къаллай бир джарыкъ
Болгъанын билселе эди адамла...

«Джарыкъ къарангыны джарытыр ючюн
Джаратылады эмда джайылады» дейле.
Аллай джарыкъла да болурла.
«Тыш дунияны кёрюрге излеген
Ич дунияды джарыкъ» дегенле да барла.

Мени кёлюме уа башха зат келеди:
Къарангыны джарытыргъа излегенден сора да,
Дунияланы кёрюрге излегенден сора да, –
Неден да алгъа –
Къарангыда башха джарыкъны излей,
Джайыла болур джарыкъ.

Мени джюрегим ма аллай джарыкъды
Башха джарыкъны излеген тохтаусуз.
Сезимле-сёзле, кюн таякълача,
Джайылалла башха джюреклеге-аламлагъа.

Алай а, мен излеген джарыкъ –
Джюрек джарыгъым джеталмаз узакъда болур.
Ансы ёмюрюм тауусулады,
Кёралмагъанлай, тюбеялмагъанлай анга.

Джазыуум алай эсе, не этейим.
Сени излей, кёрдюм тюрлю-тюрлю дунияланы да,
Сени излей, джарытдым къарангыны, башхаланы да.
Да ол да джаныма сууаб болур,
Къыямат кюн Аллахха джууаб болур.

Алай а, мени джюрегимде
Къаллай бир джарыкъ, сюймеклик
(джарыкъ сюймеклик, джазгъы сюймеклик!) 
Кетеди дуниядан.

Бир къызгъа деб, джаратылгъан-джыйылгъан джарыкъны
Мен кёб къызгъа чачыб кюрешгенликге,
Назму сёзлеге да буруб кюрешгенликге –
Джазалмадым джазыууму, джазалмадым кёлюмю.

Ачалмадым кёлюмю,
Айталмадым эм керти сёзюмю.
Бошалды Кёкню да тёзюмю –
Бошалды меннге берилген болджал.

Джюрегимде бу минги сюймекликни, джарыкъны
Къояргъа бир ариу джан табалмагъандан (табылмагъандан),
Аны халкъыма, джуртума, бютеу дуниягъа
Къояргъа, чачаргъа кюрешдим.

Бу дунияда табылмады эсе,
Ол бир дунияда болурму мен излеген джарыкъ?
Джерде табылмады эсе,
Кёкде болурму ол мен излеген джарыкъ?

Огъай, алдамайым кеси кесими.
Джер дуниядады мен излеген джарыкъ.
Табалмагъаным, тюбеялмагъаным анга –
Олду кюйдюрген, къыйнагъан мени.

Терс кесимме, кесимдеди терслик.
Кёгети кёбден сыннганча бутакъ,
Сюймеклиги кёбден джарылгъанды джюрек.

Алай а, андан – къызыл не къара къан тюл –
Джумшакъ джарыкъ тёгюледи дуниягъа.
Къарангы тюл, джарыкъ джутады мени.
Ийнанама, насыбым алдады мени.

КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ

Кёк-Акъ-Джашил
Меннге кераматча кёрюннгендиле
Болгъан кюнюмде да джахил.

Къара таныгъанлы бери уа,
Кёргенча болгъанма Кёкню башын:
Миллет Байрагъыбыз, Тамгъабыз эмда Орайдабыз –
Кёк-Акъ-Джашил.

Кёк-Акъ-Джашил дуния ючюн
Къаныбызны тёкгенбиз, джаныбызны этгенбиз къурман.
Кёк-Акъ-Джашил Джурт бизге ачылгъанды,
Тейри эшиги ачылгъанча, ачылгъанча Къуран.

Кёк-Акъ-Джашил къудурет –
Кём-кёк чууакъ Кёк,
Чыммакъ акъ Минги Тау,
Джап-джашил табигъат –
Аллахны саугъасыды бизге.

Тейри адамларына –
Минги таулулагъа –
Ёмюрлюкдю эмда ёлюмсюзлюкдю
Кёк-Акъ-Джашил.

СЁЗНЮ КЪАЙГЪЫСЫН КЁРСЕК

Къайдады ол къанатлы сёз?
Къайдады джазгъы-джайгъы сёз?
Эм ахырда айтылгъан а –
Къайгъы сёздю, къайгъы сёз.

«Рахматлы болсун» дейле,
«Джандетли болсун» дейле,
«Гюнахы къурусун» дейле...
Джараймыды къайгъы сёз?

Ёлген сёзге сау сёзле
Джыйылалла бушуугъа.
Хар бири да кесине
Къоркъуу этед ичинден.

Тил терекни бир чапрагъын
Заман джели юзгенди.
Къалгъан чапракъла шууулдайла
Джылауун эте аны.

Сёзле болалла эски,
Къартаялла, ёлелле,
Джангы къошулгъан а джокъ.
Джюрюгени аз бола,
Ауазы да шош бола,
Акъырын ёледи тил.

Бизбиз ёлтюрген аны.
Ана тилде сёлешмей,
Айнытыргъа кюрешмей,
Джангыртыргъа кюрешмей,
Бизбиз ёлтюрген аны.

Тилин ёлтюрген адам –
Кесин ёлтюреди ол:
Башха тилге кёчеди –
Амантиш сатлыкъды ол.

Тилин ёлтюрген адам –
Халкъын ёлтюреди ол,
Башха тилге, башха халкъгъа
Къуллукъ этеди ол:

Башха тилни, башха халкъны
Джуртха келтиреди ол,
Башха тилге, башха халкъгъа
Джуртун кючлетеди ол.

Ана тилин ёлтюрген –
Анасын ёлтюргенчады.
Ата джуртун тонагъан, сатхан –
Бабасына-Атасына
Аманлыкъ этгенчады.

Халкъны джаны – дининдеди,
Халкъны руху – тилиндеди.
Ким марай эсе аланы –
Олду эм уллу душман.

Неди китабым мени?
Назму джыйын десем да –
Къуугъун аскерди ол.

Сёзню къайгъысын кёрсек,
Сёзюбюз болмаз къайгъы сёз:
Къанатлы сёз къайытыр артха,
Къайытыр джазгъы сёз, джайгъы сёз.

ДЖЮРЕГИМ БЛА МЕН

Джетмегенден акъыл, эс,
Кёб затны этгенме терс.
Ала билмегенме ансы,
Кёк, Джер да бергенле дерс.

Къара таныгъанлагъа да,
Ачылыб бармайды Китаб.
«Амал билген – амал бла,
Билмеген а – аман бла»:
Юс да, кёл да – джара, таб.

«Кеси джыгъылгъан джыламайды»...
Къатдырсам да кесими,
Эсим талайды мени –
Нарт сёз да джарамайды.

Айталла: «Ажымлы атласанг,
Ажымсыз ёлюрсе» деб.
Айтырча тюлдю энди
«Хар не да – алдады» деб.

Бу мени элтген суугъа
Мени атмагъанд киши.
Къутхарыргъа излегенле да,
Базмайла къутхарыргъа.

Эсим мени – къобхан суу –
Къайнай турад къайгъыдан:
Быргъарыкъды джагъагъа,
Не атарыкъды къаядан.

«Кёрюрюн кёрмей, адам
Кёрге кирмез» – барды сёз.
Ич, тыш боранлагъа да,
Джарлы джюрек, чыда, тёз.
 
Къуллукъ ючюн къул болгъан
Ёзденледен тюлбюз биз.
Дуния малгъа баш ургъан
Малкёзледен тюлбюз биз.

«Къан бла кирген джан бла
Чыгъады» деу – бола тюз,
Халкъгъа айта Кертини,
Хакъ ючюн ёлебиз биз.

Къалгъанладан башхаракъ
Джаратханд бизни Аллах.
Бизни кёбюрек джокълайла
Къайгъы, джарсыу эм палах.

Джерде ёталмасакъ биз
Кёк ийген сынауладан,
Башхалыгъыбыз болурму
Амантишледен, джауладан?

...Суу алыб барад мени
Тюзгеми, тенгизгеми?
Огъесе, эсигизден
Кетеми турама мен?

Биз – Кёкденбиз, биз – Кёкгебиз:
Джюрек, не къоркъуу бизге?
Кёчерикбиз экибиз
Нюр къанатлы бир Ёзге,
Буруллукъбуз экибиз
Акъ къанатлы бир Сёзге.

АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК

Къарт джёбелейди, къойнунда – къалачы.
Къыз сакълайды, бойнунда – къачы.
Не ючюн тюбешдиле ала?
Не тилде сёлешдиле ала?

Къарт, ёлсе да, ёлдюм демезча болду.
Къыз да джарлылыкъдан ёлмезча болду.
Шайыр а – ышармазча, кюлмезча болду.
Назмусу да – шыбыла ургъан терекча болду.

Излегенин табады хар ким.
Сайлагъан джолунда барады хар ким.
Алай а, ариулукъну сатылыб кёрсем –
Къыйналама, терс болгъанча кесим.

Излейме аны балчыкъдан чыгъарыргъа,
Бир таза сууда джууундурургъа,
Сора – кёлтюрюрге ёрге,
Ол джулдуз орнун алырча Кёкде.

Ариулугъун къутхармаса дуния,
Ариулукъ къалай къутхарыр дунияны?
Къалай тюшген эсе да балчыкъгъа ариулукъ,
Къутхарыргъа борчлума аны.

Алайсыз, къыйналгъанлай турлукъду джаным.
Алайсыз, учаллыкъ тюлдю джырым.
Ариулукъ бла Сюймеклик – эки къанатым.
Ала мени чыгъарыр ючюн Кёкге,
Сакъларгъа керекме аланы гюнахдан-харамдан-кирден.

Мен – аланы, ала да – мени,
Сакълай, сыйлай, кёлтюре бир-бирибизни,
Чыгъабыз ёрге, мийикге, Кёкге,
Андан къарайбыз Джердегилеге, Джерге.

Не барды керти Сюймекликге, Ариулукъгъа джетген?
Алалла бизни учундургъан – къанатлы этген,
Джюрекни тазалагъан, нюрлю этген,
Бизни Аллахха джууукълашдыргъан, Адам этген.

Мен – Адамма, Шайырма.
Ариулукъну къутхарыуду борчум.
Джыгъылгъанны тургъуза ёрге,
Къарата, тарта, чыгъара Кёкге,
адамны Адам этиудю борчум.

Мен шайыр адамма.
«Джюрегинде сюймеклиги болгъан» – атым мени,
«Джюрегинде иманы болгъан» – атым мени,
Ариулукъну кёрюу, сакълау, къутхарыу – антым мени.
Алай ёсдюргенди, юретгенди
Ана тил бла Ата джуртда Халкъым мени.

УЧУБ ДЖЮРЮГЕН

Атлы джаяугъа джол къойгъан – адетди.
Хапарчыгъа джол къойгъан – поэтди.
Джазыучулада атлы – шайырды джангыз.
Учуб джюрюген – олду джангыз.

Къалгъан джазыучула – бары джаяу.
Алагъа кереги – болушуу, аяу.
Къара бла джазыу – къара иш бла кюрешгенчады:
Тюйгенча темир, сюргенча сабан, чалгъанча чалкъы...

Акъ сёзню иши уа – башхады:
Ол – джарыкъды; къыйынды билген
Туугъанын да къалай, келгенин да къайдан.
Эки дуниядан да айта хапар,
Ючюнчю дунияны къурайды ол.

Шайыр – атлыды, сёзю – къанатлыды.
Къара тенгизде акъ толкъунду шайыр.
Тай кишнегенча, кёк джашнагъанча бир затды шийир.
Джарыкъдан толу акъ сёздю назму.

Аны ючюн сюелле адамла джырны –
Джюрек джылытхан, кёл джарытхан акъ сёзюн шайырны.
Аллахны Сёзюнденди шайырны да сёзю.
Шайыр Хакъгъа къуллукъ этеди джумулгъунчу кёзю.

Къара кюнню да акъ сёзю бла джумшатады шайыр.
Къара джюрекни да акъ къатын
Табаргъа, кёрюрге кюрешеди шайыр.
Сёз таякъла тиелле Кюн джюрегинден шайырны.
Сёз джарыкъ, акъ сёз – къаны, джаны да аны.
Учуб джюрюген джанладанды шайыр –
Фахмусу, джазыуу да Аллахданды аны.

АЙЫРЫЛЫУ эмда КЪАЙЫТЫУ

1. АКЪ ТЕНГИЗДЕ

Арыгъанма тарта къалакъланы.
Тенгиз да сюймейди калакланы.
Кёз ача, кюн ууата айланнганланы тюл,
Джазыуларын аны бла байлагъанланы сюеди ол да.

Алай а, мен калак тюлме, къонакъма.
Тенгиз, меннге чамланма, къаныкъма.
«Келгинчи къонакъ уялыр,- дейле,-
Келгенден сора уа – къонакъбай».
Тенгиз, мен чабакъ, балыкъ да тюлме.
Сени эрикдирир чакълы къаллыкъ да тюлме.

Ай марджа,
Акъ джагъанга ётме къой,
Муратыма джетме къой.

Къара къайгъы атханды мени сеннге, Акъ тенгиз.
Мени сен да джутама десенг,
Къайыгъымы аудурама десенг,
Къыйнымы зыраф этеме десенг –
Мен не этерге керекме сора?

Джерде къызыл итледен къачыб,
Ыз аджашдыра, киргенем суугъа.
Акъ тенгиз, сен тюзлюк джанлы болурса –
Юзмезсе къайытыр умутуму да артха.

Бусагъатда уа, джити къараб алгъа,
Тартама къалакъланы, къакъгъанча къанатланы.
Кюрешеме, алай а джууукълашмайды джагъа.
Тенгиз да темирчилейди къаралыб, къатланыб.

Не дертинг барды меннге къара толкъунлу Акъ тенгиз?
«Отдан чыкъ да – джалыннга» деб,
Алай болургъа тебреген эсем да,
Кёлюнге келмесин «джалыныр» деб.

Джерде да джангызем, сууда да джангызма.
Билмейме, къалай боллугъуму Кёкде да.
Адамла къой, Ташла, Терекле, Джулдузла да
Джангызлыкъны сынайла дунияда.

Алай а, мен – тенгизде къайыкъ бла баргъан адам –
Бурхулугъуму, джангызлыгъымы да сеземе артыкъ.
Кюндюз кюн таякъдан, кече джулдуз джарыкъдан
Тутаргъа кюреше, чайкъалама тенгизде.

Къазакъ бёрюге ушатханды мени джашау.
Огъай, баргъан джолуму сайлагъанма кесим.
Акъ таула къалгъандыла артда.
Джашил джагъала кёрюнмейдиле алда.

Акъ дунияда къара кючле бла сермешгенча,
Къара толкъунла бла Акъ тенгизде этеме къазауат.
Болсам да бурху, болсам да джангыз,
Эркинликде джашар ючюн этеме къазауат.

2. АЛДА АГЪАРАДЫ МИНГИ

Къаратору акъджал толкъунлалла
Мен миннген тарпан аджирле бюгюн.
Джер-джюген, ауузлукъ салмазса –
Алагъа минеме джайдакълай.

Эмилик джюрегим алагъа келишеди, илешеди:
Талагъыбыз тургъунчу чабарыкъбыз биз;
Къара тер басыб, акъ кёмюк этиб,
Алай чыгъарыкъбыз тангнга-джагъагъа.

Билмейме, къаратору акъджал толкъунла
Къайсы джагъагъа чыгъарырла мени?
Узакъда Минги Тау агъарады –
Ол кесине тартады мени.

Огъесе, топрагъыммы тартады артха?
Эмегенле бла сермешиу къууанчды нартха.
Халкъынгы Хакъы ючюн кюреше, сермеше,
Джашагъан, ёлген да тюлмюдю насыб?

Кюреше, сермеше турсакъ –
Дунияда къалмаз джангыз бир эмеген.
Хорлам байракъ Минги Тауда чайкъалыр,
Элибиз болур эркин, эгемен.

Къаратору акъджал толкъунла
Джуртум таба элтелле мени.
Джууукъдан джууукъ, уллудан уллу –
Алда агъарады Минги.

ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН

Тау, къая болгъан къой,
Тюлме эмен не кюрюч.
Аллахдан тилейме кюч
Сынау дуниягъа чыдарча.

Джыйын джанлы да, кийик сюрюу да
Кюрешелле джашаргъа, сакълаб кеслерин.
Джашагъанла, джашай да барлыкъ болурла,
Аланы адам улу этмесе тюб.

Кырдык да, чегет да, джаныуар да, кийик да
Тюб болмай джашаб баргъан дунияда,
Артыкъ бизни халкъгъа нек тюшеди къоркъуу?
Алай болумсуз, къарыусуз къалай болдукъ биз?

Джаныуарлада, кийикледе да
Эм онглу болады да башчы,
Сакълайды джыйынын, сюрюуюн ёлюмден.
Аны ючюн тюб болмай джашайла ала.

Бизни халкъда уа къалайды хал?
Башчы джуртун, халкъын сакълар орнуна,
Халкъын, Джуртун да кюрешеди тонаб, сатыб.
Ма аны ючюн тюшеди бизни халкъгъа къоркъуу.

Алай а, аллай башчыны
Тахтадан атмай, халкъ тура эсе тынгылаб,
Сора, терслик – балтада, сабда да:
Кюрешмейик кесибизни, Аллахны да алдаб.

Дейле: «къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз».
Кертиди, къул – бийи болгъан халкъ,
Эртде-кеч болса да чачылады, болады талкъ.
Ол затха шагъатлыкъ кёбдю тарихде.

Тау, къая болгъан къой,
Тюлме эмен не кюрюч.
Халкъымы къутхарыр чакълы бир кюч
Тилейме Аллахдан.

КЮН ДЖЮРЕК

Бизни джарытады, джылытады,
Кеси уа – джанады, кюеди,
Къарангыдан, къараладан къутхара бизни
Кече, кюн да джанады, кюеди.
Къара кючледен къутхара бизни,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Азды ангылагъан аны,
Азды болушхан да анга.
Кеси кесинден ала кюч,
Кюн джюрек джанады, кюеди.
Кишиге да салмайды дау.
«Джарыгъыма, джылыуума
Тыйыншлы тюлсюз да»,- демей,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Тюзелмейле деб, тюнгюлюб къалмай,
Джангызма деб, джукъланыб къалмай,
Халкъны Хакъгъа джууукълашдыра,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Файгъамбаргъа ушайды ол:
Джылытыу, джарытыу дунияны,
Къарангылыкъдан, иймансызлыкъдан къутхарыу аны –
Кюн джюрекге Кёк салгъан борч.

Къачан эсе да, джюрегине
Шайтанны бошлагъанды адам.
Энди къутулалмай андан,
Энди къыстаялмай аны,
Къыйынлашады адам улу.

Алай а,
Бир Кюнджюрек бар эсе халкъда,
Джангыз бир эсе да ол,
Сора, –  тауусулмагъанды джол:
Тауусулмаз деб да барды умут.

Халкъ тюшюнюб, эсгериб кесин,
Хакъ джолгъа къайытыр деб барды умут.
Динин, тилин, джуртун да сакълаб,
Джашаб турур деб, барды умут.

УМУТЛА бла БУЛУТЛА 

Булутла баралла Кёкде,
Кёлеккелери тюшелле кёлге.
Алагъа кёре тюрленеди кёл:
Акъ не къара кёрюнеди ол.

Мени кёлюм да байламлыды Кёк бла.
Алай а, къара булутла джабсала да Кёкню,
Акъ умутла къоюб кетмейле кёлню.

Акъ умутланы кёлеккелерича,
Акъ булутла чыгъалла Кёкге.
Джурт таба баралла ала,
Сени таба баралла ала.
Учхан джанымы ызындан къарагъанча,
Къараб турама Джерден алагъа.

Кёз туурадан ташаялла ала.
Джулдузлача джаналла, джукъланалла умутла кёлде.
Тынчлыкъ джокъду Джерде не Кёкде.
Джашнайды джюрек – чартлай, джарыла...

ДЖОЛДА

Къаратору къанатым мени,
Гемуда атым мени!

Джалынга байракъгъача къадалгъанлай,
Тауда, тюзде да сюрдюм сени къалай.
Бара эдик Джерде – учханча Кёкде...
Сени бла ётдюм тенгизден-теркден.

Къаратору къанатым мени,
Боракъ атым мени.

Билмедим сени аяй... 
Мангылайынгдан джулдуз бла Ай
Кёклегеми кетди учуб,
Сын ташымамы къалды кёчюб?

Къаратору атым мени,
Талагъы тургъан атым мени.

Къолум айырылгъынчы джалынгдан,
Умут юзмедим джашаудан, джанымдан.
Ненча къутхардынг ёлюмден-аджалдан,
Ёзге къайры кетгин джазыудан, болджалдан?

Къаратору атым мени,
Ол бир дуниягъа да къараталдынг мени.

Джыгъылдынг баргъанлай чабыб.
Сени бла бирге мен да джыгъылдым.
Буюрулмады джыйылыргъа Джуртха.
Аз бек къууанмайла бюгюн джаула.

Къаратору атым мени,
Сыннган къанатым мени.

Таудан тенгизге келтирди джол.
Ызыбызгъа уа къайтармады ол.
Зауаллы атым мени,
Сыннган къанатым мени...

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ ДЖАУАДЫ

Джазгъы джабалакъ джауады,
Тургъанча айтыла таурух.
Кёрюнеди:
Джумшакъ, джарыкъ да болуб,
Джангыдан джазыллыкъча тарих;
Ол къыз да –
«Джаз джабалакъ болуб джауарыкъ
Къозуларыма, къоюма» –
Кетген замандан артха къайытыб,
Тагъыллыкъча,
Дууа орнуна бойнума.

Джазгъы джабалакъ джауады
Къызла айта тургъанча ийнар.
Къойла, къозула да джоппу джыйылыб,
Сейирсиниб къарайла анга.

Джазгъы джабалакъ бла келгенчады
Тёгерекге рахатлыкъ, берекет.
Дженгил эриб кетсенг да, джазгъы къар,
Джазгъы хауангы къоя кет.

Джазгъы джабалакъ джауады,
Джерге тюшгени бла – эрий.
Джашаугъа тансыкъдан ёледи
Джазгъы джабалакъгъа ушагъан сезим.

Сёзге бурулалмай къыйналады
Джазгъы хауагъа ушагъан сезим.
Кюнбетде гяхиникча
Бираздан эсленникди сёзюм.

Джазгъы джабалакъ джауады,
Тюрленнгенди хауа, табигъат.
Неди дуния-ахырат –
Джазгъы джабалакъ джауады.

Джазгъы джабалакъ джауады.
Къууаналла анга джер бла суу.
Мен да умут бла къарайма анга
Джангыдан джазыллыкъча джазыу.

Джазгъы джабалакъ джауады.
Къанатланады, тыш дуниягъа атланады
Джюрекни ичинде сезим да.
Джазылады кёлюм да, сёзюм да.

Джазылырчады джазыуум да джангыдан,
Ачылырчады керамат да манга –
Келирчады рахатлыкъ джаныма.

Джазгъы джабалакъ джауады.

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯ

Джер тартады мени кесине,
Кёк тартады мени кесине...
Аланы экисин да хорлагъан кюч барды –
Сен тюшесе мени эсиме.

Джерден, Кёкден да бек тартаса сен –
Мени бютеулей тартаса сен:
Санымы, джанымы да тартаса сен –
Кёкден, Джерден да кючлюсе сен.

Джерге керек – мени тёнгегимди,
Кёкге керек – мени джанымды.
Джер тартады кесине санымы,
Кёк тартады кесине джанымы:
Бири санымы, бири да джанымы
Алыргъа деб, сакълайла ахырымы.

Сен а, бермейсе мени алагъа,
Джан, тёнгек деб, юлешмейсе экиге.
Джанымы, санымы да тартаса кесинге,
Джанымы, санымы да джыяса кесинге –
Экиге юлешиниуден сакълайса мени,
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да къутхараса мени.

Кераматча ачыласа меннге.
Мен кёчеме сеннге.
Сенсе кюн, кече да меннге.
Сенсе туру, таша джашау да меннге.
Тирилтген, джангыртхан да сенсе мени..

Мен кёчеме сеннге
Дуниягъа джангыдан тууар ючюн,
Джангыдан джашар ючюн...
Кёкде, Джерде да болмагъан,
Дунияда, ахыратда да болмагъан
Бир сейир джанса сен...

Сен – Кёк, Джер да болмагъан,
Дуния, ахырат да болмагъан,
Ючюнчю дунияса меннге.
Бир башха дунияса меннге.

Мен киреме, кёчеме сеннге.
Джангы джашау къуралады алай.
Джазыу джазылады алай.
Сёз джаратылады алай.
Адам джаратылады алай.
Мен, Сен эмда Ол –
Ючгюл дуния къуралады алай.

КЪАЙЫТАМА СЁЗГЕ

Акъ сёздю меннге къама да, къалкъан да.
Акъ сёздю мени юйюм да, къалам да.
Акъ сёздю меннге байракъ да, кебин да.
Акъ сёздю меннге сын таш да, къабыр да.

Сёздю меннге дуния да, ахырат да.
Сыйрат кёпюрден ётдюрлюк да – олду,
Соруу-сууал этерик да – олду.

Тил, Джурт да Акъ сёздю меннге,
Дин да, Халкъ да Акъ сёздю меннге.
Сорсала: «Къайданды, къайрыды, къайдады?» деб,
«Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди» дерсиз.
Мени излесегиз Акъ сёзде излерсиз.

Джаратылгъанма, туугъанма Сёзден.
Джашагъаным, джашарым да – Сёзде.
Сёз – иманды: джашасам, ёлсем да боллукъма аны бла.
Сёз ёлмесе – мен да джашарыкъма.

Меннге Сёзню бергеннге
Сёз бергенме мен:
Сёзге тюз болургъа,
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Ол буюргъанча джашаргъа.

Сёз – джюрекдеди, джюрек – Сёздеди.
Джаным Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди.
Джашил дуниягъа Акъ сёзден къарай,
Ахырзаманнга дери джашарыкъма алай.
Ахырзамандан сора да тирилликме Сёз бла.

Сёзюм – ёзюм эмда джаным.
Джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да – Сёздю.
Башыма, Халкъыма да – мадарымды Сёз.
Къадарымды Сёз.
Аллахымды Сёз
Адам башланады Сёзден.
Сёз – Аллахды.

КЪОБАН

Таудан энеди, ашыгъады тенгизге.
Алай а, джуртундан айырылмагъанлай, джетеди тенгизге.
Ол байлайды Тау бла Тенгизни.
Ол – келечиди, дуниягъа танытады бизни.

Джуртубузну ташы, тереги, сууу да
Дерс берелле бизге.
Къобан Минги Тауундан айырылмагъанлай,
Кетеди, джетеди тенгизге.

Ол барады сугъара тюзлени,
Къандыра сусабын адамны, малны.
Игилиги, чомартлыгъы, халаллыгъыды
Инсанлагъа юлгю этген Къобанны.

Джуртундан айырылмагъаны ючюн,
Таркъаймайды, къурумайды Къобан.
Тохтаб къалмай баргъаны ючюн,
Баргъан суу болгъаны ючюн
Чирик кёлге бурулмайды Къобан.

Джуртундан айырылмай баргъаны ючюн,
Дунияны да кёреди. Тенгизге да джетеди.
Бизни да дуниягъа белгили этеди...
Бизге – таулулагъа – дерсди, юлгюдю Къобан.

ЁМЮР СЮЙМЕКЛИК

Сюеме Сени:
Джандетден, джаханимден да,
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да
Къутхаргъанса мени.

ДЖАЗ КЕЛЕДИ ДУНИЯГЪА ДЖАНГЫДАН

Къар джыламукъ джууады кюнбетни бетин.
Дуниядан кетеди къыш – ахсына, джюрексине, джылай.
Тырнакълайды, кетмез дыгалас этеди –
Алай а, къалмагъанды алгъын залимлиги энди.

Къарындан-бузундан, джелинден-боранындан –
Ахыр кюн бири да болмай къатында,
Ахыр кюн биринден да болмай болушлукъ,
Огъурсуз, къутсуз, къыяма къыш
Айырылады бизден, джан-джанын ашай, чамлана.

Айырыла да, артха айланыб къайырыла, барады.
Кетеди – заман кючлю болду андан да.
Дунияны къырдым деб тургъан фыргъауун къышдан
Чыпчыкъла огъуна къалгъандыла сау.

Энди ол бурху – алай а, къанатлы – джанла,
Джюуюлдеб, сызгъырыб, къанат къагъыб, джырлаб,
Бютюн ачыу этелле ёле тургъан къышха:
Чыпчыкъла огъуна кючлюлле андан.

Къыяма къышдан да кючлюдю заман.
Болса иман, чыдам, тёзюм, сабырлыкъ –
Боллукъду не аман къышны да хорларгъа:
Анга тюшюндюреди бизни табигъат.

Шорбат чыпчыкъла огъуна сау чыгъыб джазгъа,
Джюуюлдейле. Ала огъуна кёллендирелле мени.
Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау деб,
Джырлайла бурху джанла – чыпчыкъла.

Назмум эжиудю ол къанатлы джыргъа.
«Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау».
Джашай, ёле, тириле да билген
Табигъатха салама махтау.

Джаз келеди дуниягъа джангыдан.
Не игиди тирилген, джангыргъан.
Къышны къайытырын да билеме артха.
Тюшерими да биле, минеме атха.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джашау, ёлюм да тюлле ёмюрлюк.
Билеме: ёлюмсюз болмайды джашау.
Алай а, ёлюм бла бошалмайды джашау.

Ачылады, кераматча, кёрюнюу:
Джашау, ёлюу эмда тирилиу.
Ёмюрлюк – ол таша, туру да – тюрлениу:
Джашау, ёлюу эмда тирилиу.

Кёргенме, кёреме ёлюмню,
Алай а, басама кёлюмю:
Джаратыла, джашай, ёле, тириле
Тургъанын эслейме табигъатны.

Не игиди тирилген, джангыргъан.
Джаз келеди дуниягъа джангыдан.

АКЪ СЁЗ = ХАКЪ СЁЗ  КЪУТХАРЛЫКЪДЫ БИЗНИ

Джюрегим болмагъаны ючюн сангырау, сокъур
Мен Аллахха этеме шукур.
Къадар бизлеге бергенди мадар
Таша дунияланы да сезерге, билирге, ангыларгъа.

Ау джаулукъну тюбюндеча келин,
Акъ сёзню ичиндеди сезим.
Сёзню меннге, мени да Сёзге
Аманат этген Кючге

Къуру да этеме сагъыш,
Къуру да этеме алгъыш.
Бизге оноу этилгенди Кёкде:
Сёз – мендеди, мен да – Сёзде.

Къара таныгъанлы мен
Акъ сёздю джарытхан
Кёлюмю, джолуму да.
Акъ Сёздю къутхаргъан
Отдан джанымы да.

Кёкден тюшген Сёз
Тартады ёрге.
Джерден чыкъгъан Сёз
Тартады джерге.

Акъ Сёз тартады Кёкге,
къара сёз тартады джерге.
Иги сёз = Керти сёз тартады ёрге,
аман сёз = ётюрюк сёз тартады кёрге.

Акъ Сёз = Хакъ Сёз (Иги Сёз = Керти Сёз) –
Ёзюм, атым, къанатым да мени,
Дуниям, ахратым да мени,
Сизге осуятым, аманатым да мени.

къара сёзню сюрген муратына джетмез:
Акъ Сёз = Хакъ Сёз къутхарлыкъды бизни.

ХАКЪ ДЖОЛ КЪАЙСЫДЫ?

Ма мен талпыгъан шошлукъ эм бошлукъ!
Джюрекге уа келмейди хошлукъ.
Не эсе да къууанмайды кёл.
Ичимде къайгъым болмайды сёл.

Бу тыш дуния бла ич дуниям мени
Келишмейле бир-бирине.
Джерни тышы къар-буз, сууукъ болгъанлыгъына,
Ичинде, теренде, къан-булкъан турады къайнай.

От джюрегим бу сууукъ Шимал джуртда да,
Сууургъа унамай къыйнайды мени.
Тохтагъан, бошалгъан къазауат да
Джюрегимде барады мени.

Джылыма кёре тюлдю джырым.
Къайнай тургъан булкъанды ёзюм.
Не бек джууукълашхан эсе да ахырым,
Алгъынча кёлтюрюледи джюрегим, сёзюм.

«Инсан хакълары ючюн» деб,
«Миллет хакълары ючюн» деб,
«Эркинлик, Тюзлюк, Тенглик ючюн» деб,
Эски чакъырыула джангыдан чакъыралла мени.

Мени чакъыра, ызымдан къараб тургъан
Бир ариу къызны да кёреме кёзлерин.
«Джюрек хакъларын а унутханмыса?» -
Эшитеме аны сёзлерин.

Энди акъылым болса эди,
Джюрек хакълары ючюн да
Кирлик эдим къазауатха...
Алай а, заманны ким къайтарсын артха?
Джаш сезимле-оюнла уа келишмейле къартха.

- Сора, сюйген джюрек боламыды къарт?
Элли джылда алкъын джашды нарт.
Элли джылда джангырады Эр.
Эллиу джылдан джангырады Эл.
Джюрек да джангырады. Сакълайма. Кел.

- Къой, иги къыз, къыздырма мени.
Алайсыз да къан-булкъан къайнайды менде.
Заманында «Джюрек хакълары» демегеним –
Бюгюн бютюн ашайды, талайды, къыйнайды мени.

Джюрегими хар элиси – джара эмда таб.
«Элиб. Эл. Сен» деб, джазгъанма китаб.
Сюймеклигим Хакъгъа, Халкъгъа эмда Сеннге
Адамча джашаргъа кюч бергенди меннге.

Алай а,
Инсан хакълары хорлаб,
Миллет хакълары хорлаб,
Дунияны кючлеселе да Шошлукъ эм Бошлукъ,
Джюрекде-кёлде болмаз толу къууанч, хошлукъ.

Не ючюнмю? –
Инсан, миллет хакълары ючюн кириб къазауатха,
Джюрек хакъларын а ыхтыргъаным-къойгъаным ючюн артха.
«Джюрек хакълары ючюн» - джазама китаб.
Джюрегими хар элиси – джара эмда таб.

Юч джол айырылгъан джерде
Энтда тесукъа этеди джюрек.
Юч джолну кёргюзтген юч джазыу:
Джюрек хакълары ючюн – алгъа,
Инсан хакълары ючюн – солгъа,
Миллет хакълары ючюн – онгнга.

Барын да бирикдирген джокъмуду джол?
Бойсунайым къайсына:
Эсгеми, акъылгъамы, джюрекгеми?

Къачан да барды сайлау.
Артда сокъуранмазча, къыйналмазча
Къайсы джолну сайласын адам?
Хакъ джол къайсыды?

ЭЛИБДЕН БАШЛАНАДЫ ЭЛ
Кючюкланы Зухрагъа

Адамны сёзю – Аны ёзю. Алай а,
Сёзню кесини да барды ёзю.
Сёз – Ёз.
Сёзню кесинде да барды магъана.
Ёзге, сёзню къурагъан хар бир харифде да
Барды магъана.

Аллахны Сёзю – Аны Ёзю,
А-ны ёзю.
(А – Алиф=Элиб).

А-дан башланады «Аллах».
А-дан башланады «Адам».
А-дан башланады «Алам».
А-дан башланады «Ахырат» да.

Ёлсек-къалсакъ да – сюелгенлей,
Тёшекде тюл, эшикде.
Ёрге, Кёкге тартхан,
Минарача тюз тургъан,
Сюелген харифден-белгиден – Алифден (А-дан)
Башланалла «Аллах» да, «Адам» да, «Алам» да, «Ахырат» да.

Бу нарат терекле, къаяла, таула
Таулу элиблеча кёрюнелле кёзюме.
Къачан эсе да, таулу элибле болгъан эселе,
Сюелген харифле, ёре харифле болурелле ала.

Кюн десек – къарайбыз Кёкге.
Тау десек – къарайбыз ёрге.
Джер десек къарайбыз энгишге.
Адам десек а – къарайбыз къайры?
Аллах десек а – къарайбыз къайры?

Кёзге кёрюнмеген
Таша магъана барды харифледе, сёзледе.
Хар кимге да ачылыб бармайла ала.
Кераматы болгъанлагъа ачылалла ала.

Харифледе, харфлада, сёзледе
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Джазылыбды адамны-халкъны тарихи, джолу, тёреси.
Аны окъуялгъанлагъа – махтау.

ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ
Л.Ф.

Келдиле китабла,
Келгенча огъур чакъ.
Барды окъур зат –
Къууандым алагъа.

Китабла бла бирге
Джазгъанынг да келди:
Ёлдюм, тирилдим –
Нек тюлбюз бирге?

Джанкъозла да чыгъа,
Терекле да чагъа,
Джангыдан келгенча
Болдум дуниягъа.

«Насыбын кесген
Кеси кесини...» -
Бекден бек чыгъады
Ауазы эсими.

Джашайма кюе,
Терслей кесими,
Дууа орнуна
Тута сёзюнгю.

Къагъытдан къарайла
Сёзле-джюзюмле.
Туралла къайнай
Кёлде сезимле.

Умутджал атха
Минерча болдум.
Сен тургъан джуртха
Кетерча болдум.

Алай, арада
Чекле, чекистле...
Джол джокъду артха –
Къарадым Кёкге.

Сёзлеринг а –
Къучакълайла мени:
«Аккыллы болма,
Сакълайбыз сени.

Халкъгъа, джуртха да
Сен керексе, керек...»
Сюйгенден, кюйгенден
Джарылады джюрек.

Экиге бёлюнюрге
Джюрегим базмай,
Джазыуубузну
Къойгъанма джазмай.

Мадар излегенча
Къарайма Кёкге:
Джазыула джазылалла
Джерде тюл, Кёкде.

Ол тюздю, алай а,
Кёк айтады меннге:
«Сен этсенгед мадар,
Мен этерем къадар».

Кесине джетгенни
Этмесе хар ким,
Болушмаз анга
Хеким, не Хаким.

Кёкден келген Сёз,
Сенден келген Сёз
Кюйдюрелле мени.
Тёз, джюрек, тёз.

УЧАКЪДА

Къатымда орун бошду. Бир ариу къыз
Олтурур эсе уа деб,
Умут бла къарайма. Сакълайма.

Алай а, аны оноуу джетмейди меннге.
Билетни сатхан, алгъан да
Къайдан билсинле мени къайгъымы?

Алмастыча келеди бир зат.
Къысама кёзлерими:
«Дуния насыбым джокъду мени –
Ансы, Кёкде танышыб,
Джерде уа юйлениб къаллыгъек».

Джюрегими тёрюнде сакъланады орун.
Мен джаратмагъан киралмаз алайгъа.
Джазыу деб да, барды бир оюн,
Ёзге кесими хорлатмам анга да.

Джюз къызны къысдым кёкюрегиме.
Алай а, джюрегиме
Бири да табалмады джол.

Мен къысалмагъан кёкюрегиме,
Не эсе да, ол къыз джашайд джюрегимде.
«Аны бла насыблы боллугъем» деб, турама.

Мен сеннге къарайма Кёкден.
Сеннге сагъыш этеме Кёкде.
Булутла да – акъ, умутла да – акъ.
Алай а, Джерге къоннганлай учакъ –

Къайгъыла къуршалайла мени.
Бермейле мадар излерге да сени.
Къобан байлайды тау бла тенгизни,
Сюймеклик да алай байлайды бизни.

Тюберге уа джокъ эсе мадар,
Алай буюргъан эсе къадар,
Не этейик, джашайыкъ:
Акъ Тауну этегинде – сен,
Акъ тенгизни джагъасында – мен.

Мен кёреме Минги Тауну джарыгъын,
Сен - тенгизни чайкъалгъанын.
Джашарбыз алай. Бир кюн а тюбербиз.
Кёрюнюр:
Таугъа ёрлегенча тенгиз,
Тенгизге тюшгенча Тау.

Керти болурла иги джорала.
Сау болурла джюрек джарала.
...Кёрюнмейди Тау, чайкъалады тенгиз.
Не эте джашайса менсиз?!
 
ДЖАШАУ

Барады арба. Тыкъ-тыкълама адамдан.
Джылагъан, джырлагъан да кёб.
Тынгылагъан, сёлешген да кёб.
Ызына миналмайды тюшген.

Барады арба. Бир-бирде,
Джанбаш бола, ауаргъа джете,
Халкъны къоркъута да, ызына тюзеле,
Барады арба.

Къайдан, къайры барады – джокъду билген.
Аны джолун да джокъду билген.
Арба кимникиди – джокъду кёрген.
Ауармы-къалырмы – джокъду билген.

Бара тургъанлай, миндиреди, тюшюреди
Тюрлю-тюрлю джанланы, адамланы.
Алай а, бир тюшген – миналмайды ызына:
Джокъду джол артха.
Тюшмей, барыб турургъа да джокъду мадар.

Арбаны ичиндегиле
Таб джерле ючюн
Этелле бир-бири бла къазауат.
Джангы арба къураб, анга минерге уа –
Аллай болум джокъду биринде да.

Барады арба. Джаны сау
Бири да чыгъалмайды тышына.
Чыкъгъан – къайытмайды ызына.
Къайытыб, хапар айталгъан джокъду.

Бу арбадан тюшюб, башхагъа минерге,
Башха арба да бармыды, къайдам.
Барды деген талай кераматлыгъа да,
Кеси кёрмеген унамайды ийнаныргъа.

Барады арба. Ичиндегиле
Кёралмайдыла арбаны тышын.
Арбаны ичинде уа не бола тургъанына
Къарагъан, оноу этген а бармыды тышында?

Барады арба. Къаллай джолла бла баргъанын,
Къаллай бир барлыгъын да
Билмейди бир киши.
Ичиндегиле аудурургъа да боллукъдула аны,
Тышындан келирге да боллукъду палах.

Бир сыйыт-къычырыкъ эте,
Бир той-оюн эте,
Кеси-кесибизге кёл эте,
Къыйынлы джанла барабыз кетиб.

АКЪ КЪАНАТЛЫ

Не кёб заманымы ийдим бошуна.
Чыгъаргъа боллугъем кёб тауну башына...
Энди бирине да ёрлеялмам, чыгъалмам –
Кюч да, заман да къалмагъандыла энди.

Къанатлы учуб ётдю башым бла.
Насыблы – къанатлары сау.
Учар Кёгю бар, къонар Джери бар,
Нёгери да болур сакълаб тургъан.

Ол да – кесича бир къанатлы.
Къанатлы къанатсыз бла джашамаз.
Къанатлыны нёгери да къанатлы болур.
Некях да Кёкде этилгенди алагъа.

Уясына, баласына, нёгерине
Ашыгъа болур эди къанатлы.
Къанат тауушунда, къычырыгъында да
Бар эди бир къоркъуу, къайгъы, умут да.

Чууакъ Кёкде учуб кетиб баргъан
Къанатлы джанны ызындан къарадым.
Огъесе, тёнгегимден айырылгъан
Кесими джаным болурму эди ол?

Къанатлы джан къанатсыз тёнгекден
Айырылады эртде-кеч болса да.
Кёкден келген ол къанат таууш, къычырыкъ,
Ким биледи, мёлекники эсе да.

Мёлек эсе да, джаным эсе да, бир тюз къанатлы эсе да,
Билмейме, ол учуб баргъан Кёкде.
Алай а, аны къанат тауушу, къычырыгъы
Не бек къатыладыла джюрекге.
Нек къатыладыла джюрекге?

Акъ къанатлыны къанат тауушу, къычырыгъы
Джюрегиме-кёлюме тюшюб,
Сезимлениб, сёзлениб, тиллениб,
Акъ сёз болуб къайытады ызына,
Акъ сёз болуб чачылады дуниягъа.

Огъесе, ол учуб баргъан къанатлы
Мен тюбемей къалгъан сюймеклигим болурму?
Джерде толмай къалгъан умутум болурму?
Акъ иннетим, акъ сёзюм, акъ назмум болурму
Чууакъ Кёкде учуб баргъан къанатлы?

НОРВЕГИЯДА КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

«Биреуню къатыны къыз кёрюнюр» деб да тюл,–
Ариудула башха халкъланы да джуртлары.
Сюймекликден толу къыз кёзлеге ушайла
Норвегияны да фьордлары.

«Шимал джолду» Норвейни (Норвегияны) магъанасы.
Хар бир халкъ ушайды джуртуна.
Адамны, халкъны да Джурту – атасы-анасы, къаласы.
Джуртундан айырылса, кесинден да айырыла тебрейди халкъ.
Джуртун табмаса – ол боллукъду талкъ.

Бу акъ, рахат, сууукъ табигъатына ушайды
Норгени да къызы, джашы – халкъы.
Джурт бла Халкъ – тёнгек бла джанчалла,
Джуртларындан айырылгъанла билелле аны.
Алай а, джуртунда тургъанлай да,
Тас этерге боллукъду халкъ кесин.

Бютеу дуниядан къачхынчыла бары
Бери джыйылгъанча, кёрюнеди алай.
Норвегияны къатыша баргъанына къарасам,
Эсиме тюшеди Къарачай.

Айраннга къошханча суу,
Кёбню къошханды Къарачай да кесине.
Къарачай къан джукъа болгъанды алай бла,
Къоркъуу тюшгенди сыфатындан да бек – ёзюне.

Къарачайда къарачай болмагъанла кёб болуб,
Къарачай Джуртха, халкъгъа да бий бола баралла.
«Къарачай джурт, Къарачай халкъ, Къарачай кърал» дегенле аз болуб,
Къарачайны къарачай болмагъанла тюб эте туралла.

Зауаллы Норвегиягъа къарайма:
Сары, къара, къысыкъкёз къауумла
Кёб бола, джайыла баралла...
Халкъ эскермесе кесин
Къоркъуу барды халкъгъа джуртунда да.

Алай а, Норвегия эскерир кесин, башына оноу этер –
Кеси бир къралды, не айтсанг да ол.
Кърал болгъан къой, къраллыгъы да къалмагъан
Мен Къарачай халкъыма этеме къайгъы.
Джуртунда да «джюз халкъны бири болуб къалгъан»
Къарачай халкъыма этеме сагъыш.

СЁЗ БЛА МАКЪАМ

Джырны макъамы эсмимдеди,
Сёзлерин а тюшюралмай эсге,
Къыйналама. Сёзледе болурму терслик?
Огъесе, терслик кесимдемид?
 
Джырны сёзлерин унутханма,
Макъамы уа турады эсде.
Сейир тюлмюдю? огъесе, сёзлери
Эсде къалмазча бошмелле алай?

Макъамгъа джазылсала сёзле,
Не да сёзлеге джазылса макъам,
Чыгъармы дейсе керамат аладан?

Сёзню кесинден чыгъаргъа керекди макъам.
Макъамны кесинден чыгъаргъа керекди сёз.
Назмуча саркъады Къобан,
Аны кесинден тууады макъам.

Барады суу къарыууна кёре,
Макъамы, ауазы да – барыууна кёре.
Табигъатны неси да керти –
Бир кёзбау заты джокъду аны.

Къарайма Къобанны барыууна,
Тынгылайма аны тауушуна.
Ташын джалаб, ичеме сууун,
Джандетди Аллах берген джуртум.

Тереги, Ташы, сууу да – керамат.
Тауу, кеси да – Минги, аламат.
Джуртум – шийирим, зикирим, дууам.
Джюрегиме саркъады Къобан,
Назмугъа-джыргъа бурулуб чыгъады андан.
Бирдиле джурт бла халкъ, сёз бла макъам.

ТАБИГЪАТ

Айланама араларында тереклени, назмуланы, адамланы.
Сеземе къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы.
Ангылайма аланы.

Терен, таша магъаналары ауурлукъ этиб,
Кёкден Джерге энедиле сёзле.
Тынгыларча, ангыларча кёрселе бизни,
Джерде къалыб кетерге да болурла.

Тынгылайма, къарайма Кёкден тюшген сёзлеге,
Тынгылайма, къарайма Кёкге баргъан тереклеге,
Тынгылайма, къарайма адамлагъа –
Бары да термилелле Кёкге.

Кёкде болгъаныбызны унутуб,
Джердебиз деб турабыз.
Джер а, бизни да кёлтюрюб,
Учуб айланады Кёкде.

Ахырыбыз не болур къайдам.
Сезе, къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы,
Араларында тереклени, назмуланы, адамланы
Айланама. Ийнанама
Бу сейир дунияны джаратхан Кюч
Тюб этиб къоймаз бизни.
Тюб болургъа да къоймаз бизни.
 
ДЖЫРЧЫ

Адамны тогъун-ачын
Кесинден иги киши да билмейди.
Джырчы садакъачы болгъан эсе,
Анга да джукъ айтырым келмейди.

Алай а, асрар ючюн къарнын,
Юйдегисин асрар ючюн,
Махтай эсе джауларын халкъны,
Амантишлени махтай эсе,

Сора, сатлыкъла бла бирге
Къара багъанагъа тыйыншлыды ол.
Джырчы, бай, джарлы да болур,
Болур атлы, джаяу да – амма,

Сёзню айтмай Тюзюн, Кертисин,
Мурдаргъа джараулу айтса,
Зулмуну ётюрюк бла башын джабса,
Халкъны, Джуртну тоноучу оноучуладан
Алай бла къул юлюшюн табса,
Харамгъа, гюнахха батхандан бата,
Ибилис айтханча юрсе, чабса,

Сора, аллай джырчыгъа джокъду кечим.
Кесин къутхарса да ёлюм,
Къара багъанада къаллыкъды аты,
Анга ирият бергенлей турлукъду халкъы.

Сёзню айталмазлыкъ тюзюн, кертисин,
Джырчыма-назмучума демесин кесине.
Хакъгъа къуллукъ этмеген адам
Къуллукъ этеди ибилисге.

ДЖЮРЕК

Джюрек кёкюрекни, кесин да талайды къайырдан,
Ычхыныргъа уа, джокъду мадары.
Да къыйынды аны да къадары –
Джарылады джарсыудан, къайгъыдан.

Кесине, меннге да бермейди тынчлыкъ –
Къууады, тёгерек бурады къанны.
Мен да билмейме аяй аны –
Дуния къайгъысы кючлюдю бизден.

Къыйын джазыулу къауумдан болурма:
Кесин сынджыргъа уруб чабханча ит,
Урады, тебеди, хахайлайды джюрек...
Арыб тохтаса – мен да бир солурма.

Ёзге, ол тохтаса, ёлюм джукъугъа
Бёленникбиз – джюрек да, тёнгек да.
Андан эсе, тебсин – къууансын, къыйналсын,
Джашасынла анда джулдузла да, Кёк да.

Тохтаса – ёледи джюрек.
Аны бла бирге ёледи бир кёб зат.
Не бек къыйнасанг, къыйналсанг да,
Джюрек, тохтама, тохтама...

Къайгъысы, къууанчы, бушууу, умуту бла
Бютеу адам улу джашайды сенде,
Бир сейир дуния джашайды сенде –
Тохтама, джюрек, тохтама.

КЁЗЮУЛЕДЕН КЪУРАЛАДЫ ДЖАШАУ
 
Кюн тийген кёзюу бла хайырлан,
Джабхынчы булут.
Кюн тийгенлей турлукъду деб,
Этме умут.

Къыз разы эсе, разы эт аны да.
Хар нени – кёзюую.
Дунияда бир затха да
Къалмасын къарагъанлай кёзюнг.

Дунияда юлюшюнгю толу алалсанг,
Артха къарай, кетмезсе ахратха да.
«Не этеме миниб атха да,
Тюшерик эсем» десенг – къан джауду.
«Не этеме джашаб, ёллюк эсем» десенг –
Саудан ёлдюнг, тюб болдунг.

Керекди – джаншаргъа тюл, джашаргъа.
Кюн таякъны тийириб чыкъгъа,
Аны бла джазаргъа керекди назму да.
Табигъатды джан салгъан джюрекге да, Сёзге да.

Къадер кечеча, кераматча,
Табигъат алай ачылгъан кёзюуде,
Айтырынгы айтыб, этеринги этиб къоймасанг –
Артда кеч боллукъду,
Тилегинг да боллукъ тюлдю къабыл.

Кёзюуледен къуралады джашау,
Саниеледен къуралгъанча заман,
Харифледен къуралгъанча Сёз.
Хар нени да иги джанын кёре бил,
Хар неден да къууана, зауукълана бил –
Олду джашау.

АЛЛАХ КЕЧСИН

Сезимлени сёзлеге,
Сёзлени да тизгинлеге,
Тизгинлени да назмугъа
Бургъан тынчмыды?

Сен – къойчу –
Къойлагъа къараб, сакълаб,
Аланы чачмай, тас этмей,
Сюрюу этиб, джюрютген,
Ауур тийиб, азмы чамланнганса:
«Этинги ашамай,
Этлерин ашатмазла была».

Сора, сёз кютген
Къой кютгенден тынч болгъанын
Ким айтды?

Юрке, илгене туралла сёзле да.
Сёзню да кёбдю джауу.
Сёзлени бир джерге джыйыб,
Саф-саф тизиб,
Аскер мизам бла джюрютюр ючюн,
Уллу иннетден сора да, керекди:
Бет, ёт, фахму, билим эмда усталыкъ.

Сёзле, аскерлеча тизилиб,
Хакъны, халкъны, джуртну джаудан сакълар ючюн,
Сёзге, джаны болгъан бир кераматхача,
Къараргъа борчлуса,
Кераматлы болургъа керексе кесинг да.

Сен «къой этинги ашамай,
Этин ашатмаз» дейсе.
Мен да айтама:
«Сёзге джан салыр ючюн,
Юлюш этерге керексе джанынгдан» -
Сёзню тиллендирирге, джанландырыргъа
Башха джол джокъду.

Сен къойну кютесе, сакълайса,
Кесиб ашар ючюн.
Мен а кютеме, сакълайма сёзню –
Ол джашар ючюн,
Бизге, кесине да джарар ючюн,
Бизни да, кесин да ёлюмден сакълар ючюн.
Сёз джашаса – джашарыкъбыз биз да.

Мен къоруулайма, къутхарама Сёзню –
Ол бизни харамдан, гюнахдан,
Ётюрюкден, зулмудан,
Къутхарлыгъын билеме –
Мен къоруулайма, къутхарама кесими, дунияны да
Кючю бла Сёзню.

Сёзле – аскерле:
Биз аланы сакъласакъ,
Ала да сакъларыкъла бизни.
Къутхарсакъ Сёзню,
Сёз къутхарлыкъды бизни.

Сёздю къутхарлыкъ бизни.
Адам этген да олду бизни,
Халкъ этген да олду бизни –
Хакъ Сёз, Керти Сёз, Тюз Сёз, Иги Сёз.

Тынгыламагъан Сёзге,
Ангыламагъан Сёзню,
Сакъламагъан Сёзню –
Бурулады хайуаннга, сюрюуге.

Бёрю ауузун байлайма Сёз бла,
Шайтан ауузун байлайма Сёз бла,
Джазыууму джазама Сёз бла.

Ма аны ючюн Сёзге
Аллахдан келгеннгеча къарайма мен.
Аллаххача къарайма мен.
Шайырлыгъымы-ассылыгъымы
Аллах кечсин.

ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА КЪАРАЙ

«Джетеди,- деб,- джашил джаз»,
Сюйюмчюлюк айтхан аяз,
Не бек къууандырды мени:
Болдум кёргенча сени.

Алай а,
Джазгъы кюн – джети тюрлю,
Къыз джюреги да – алай.
Билдирейим мен сеннге
Сюймеклигими къалай?

Ышанмайын джазыугъа,
Джюрек толад къайгъыдан.
Салыннганча болама
Суудан тутуб къаядан.

Дагъыда, умут мени
Къоймайды тюнгюлюрге.
Сени бир къучакъласам,
Таб, разыма ёлюрге.

Таша излемлерими сеннге
Джетдирир джазгъы аяз.
Сени ийнакълаб, къучакълаб,
Халымдан айтыр хапар.

Хар бир къызгъа да мёлекди деб,
Табынмайма алгъынча.
Сёзле да табылмайла,
Тагъылмайла алгъынча.

Бир джулдуз сёз, аламат сёз,
Кёкден тюшген кёгамат сёз,
Кёлде бишген кёламат сёз,
Джюрек ачар керамат сёз,
Къууанч берлик саламат сёз

Излейме да, табалмайма.
Алайсыз а, джюрекдегин
Айтыргъа базалмайма.

«Джаз келеди»,- дейди джанкъоз.
«Джаз келеди»,- дейди аяз.
Ийнаныб да къалалмайын,
Къышхы тонуму да тешмегенлей,
Джабалакъ къар да джауа-джауа,
Джазны аллына атлайма мен.

Джазгъы хауагъа алданама.
Къызны аллына атланама,
Джазыуну аллына атланама.

Къар да джерге тюшер тюшмез,
Джюрек да сени кёрюр кёрмез,
Эрийдиле. Келеди къыз, келеди джаз.
«Назмунгу, кёлюнгю, джазыуунгу да джаз»,-
Дейди меннге бир таша кюч, тамаша кюч.

Келеди джаз. Келеди къыз. Келеди Сёз.
Джазны-къызны-джазыуну аллына барама мен.

ШОШЛУКЪ

Не рахатды бюгюн кюн –
Джауум да джокъ, джел да джокъ.
Сёз да бузмаз шошлукъну:
Тынгыла да тур, айтма джукъ.

Акъ тюшле кёре таула да,
Агъаралла узакъда.
Толкъунла да тенгизде
Баш кёлтюрмей джукълайла.

Тенгиз къушла да бюгюн
Этмей сыйыт-къычырыкъ –
Кёллери иги болур –
Учадыла тауушсуз.

Туралла тынгылаб таула,
Турады тынгылаб тенгиз.
Джюрегими ургъанын,
Джюрегинги тебгенин
Эшитеме мен джангыз.

Узакъ эсе да арабыз,
Сенсе эм джууукъ меннге.
Акъсакъалча ышара,
Къарайды Кёкден Минги.

Бюгюн бютеу дуния да
Шошду, рахатды алай –
Джангыз, джюрекни тебиую,
Джангыз джюрекни тебиую,
Адам джюрекни тебиую
Эшитилинеди Аламда.

Тенгизни башы бла
Таулагъа къарайма мен.
Сагъышым кёб болса да,
Джукъ айтмай тынгылайма мен.

АКЪ КЪАНАТЛЫМ

Суу бойнунда намаз къылыб бошаб,
Хакъ кёлюм бла тилек эте тургъанлай,
Бир акъ къанатлы учуб келиб Кёкден,
Къол аязларыма къонду.

Мен тилек этиб бошагъанлай,
Ол терк учуб, кёлтюрюлдю ёрге.
Къанатлы тюрсюнде мёлек болурму эди ол,
Хакъ сёзюмю джетдирлик Аллахха, Кёкге?

Эм къыйын, къара кюнлеримде
Ол акъ къанатлыны кёрюученме мен.
Азгъан-тозгъан кёлюме-джюрегиме
Кюч-къарыу-умут бериученди ол.

Алай а, не эсе да, кёбден бери,
Акъ къанатлым турады кёрюнмей.
Хакъ тюзлюк ючюн, Хакъ керти ючюн
Кюреше болмазмамы алгъынча?

Кючлетген болурмамы джюрекни харамгъа, гюнахха,
Хакъ джолдан болурмамы тайгъан?
Акъ къанатлымы нек келмегенини чурумун
Табаргъа излеб, къайгъылы болуб къарайма 
Тёгерекге, Кёкге эмда джюрекге.

Эшта, терслик джюрекде болур.
Хакъ кёлюмю Аллах биле болур.
Алай а, неди ол учуб келген джарыкъ?
Болама таукёл, болама таукел:
Акъ къууанчым, акъ къанатлым, сау кел.
 
ТАШ-ТЕРЕК-ШАЙЫР

1
Джангыз Терекни кёрсем,
Тынгысыз болама:
Неди джетмеген анга –
Терекми, чегетми?

Огъай, аны къатында сюеллик,
Къадау Ташды джетмеген анга.
Къызгъа Джашча керекди
Джангыз Терекге Къадау Таш.

Къадау Ташны кёрсем
Тынгысыз болама:
Неди джетмеген анга –
Ташмы, къаямы?

Огъай, аны къатында сюеллик,
Джангыз Терекди джетмеген анга.
Джангыз, Терекди джетмеген анга.
Адамгъа Хауача керекди,
Къадау Ташха Джашил Терек.

Энди кёлюм рахат болду.
Таш бла Терекни тюбетдим бир-бирине.
Таш бла Терек –
Сыфаты, аты, халиси, джаны, бети , ауазы
Джуртуму-Халкъымы-Сёзюмю.

2
Туугъан джерине бекди Терек.
Туугъан тилине бекди шайыр.
Джаралы джюрекден тууады назму,
Джаралы терекден тёгюледи чайыр.

Ушайдыла бир-бирине ала –
Шийир бла Терек.
Алагъа
Артыкъ да джууукъду Кёк.

Къуу боллукъ тюлдю дуния –
Аны сезеди тынгысыз джюрек –
Сау болуб дунияда
Акъ Сёз бла Джашил Терек.

Солургъа хауа
Берелле ала,
Джашаргъа къарыу
Берелле ала.

Сюеледи Терек.
Арабызда уа Таш.

Ма энди
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Толу болду сурат,
Ачылды керамат:
Таш-Терек-Шайыр.

САГЪЫШЛА-АРБАЛА

Кече. Къарангы. Джолгъа, джорукъгъа да сыйынмай,
Джыйын джанлыча, джандырыб кёзлерин,
Мыллык атыб баралла арбала.
Ушамайла тохтаргъа ала.

Сюелеме ёталмай джолдан.
Сюелеме, сакълай кесими аджалдан.
Сызгъырыб ётелле къатым бла ала.
Къайдан, къайры баралла ала,
Къайгъыгъамы, къууанчхамы ашыгъалла ала?

Излемейди тохтаргъа бири да.
Къарагъан джокъду эс буруб, бери да.
Тохтаргъа да ушамайла талыб-арыб ала.
Бир хатагъа къалмагъаелле къызыу барыб ала.

Къарайма ызларындан аланы –
Тохтаусуз баргъан арбаланы.
Огъесе, ачы сагъышларым болурламы ала –
Джюрекден ычхыннган джаныуарла?
 
Керти да менмеми джаратхан аланы –
Ырхыча баргъан арбаланы?
Сора нек бойсунмайла меннге ала?
Огъесе, адет алаймыды дунияда?

Сюеледи джол джанында адам,
Къоркъа кесини сагъышларындан.
Джыйын джанлыча баралла ала –
Кечеги джолда арабала.

ДЖУУАБСЫЗ СОРУУЛА

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш...
Тамблам болурму, болса да къаллай?
Ол  дуниягъа этсем да сагъыш,
Бу дуниягъа къарайма кёз алмай.

Сора, Аллахха сорама, тёзалмай:
Къурутурукъ болуб нек джаратдынг бизни?
Джашауубузгъа тутурукъ боллукъ,
Келечилерингден билдирсенг да Сёзню,
Быллай бир неге къыйнайса бизни?

Чамланыб Анабызгъа, Атабызгъа,
Къыстадынг аланы джандетден.
«Сынау» деб, атадынг дуниябызгъа.
Энди, чыкъгъынчы  джан тёнгекден,

Къыйналыргъа, тюзелирге керекбиз биз –
Ызыбызгъа, джандетге къайытыр ючюн.
Керекбиз джашаргъа, къыйналыргъа, ёлюрге, тирилирге –
«Адамма, сынаудан ётген»,- деб, айтыр ючюн.

Алай а, мен излемейме кетерге дуниядан,
Мында къалыргъа излейме мадар.
Ёзге менден кючлюдю къадар –
Ахыр кюн, ахырзаман да оноуулла Кёкню...
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни.

Джашауну, ёлюмню да оноуун
Нек бермединг Сен мени кесиме?
Чексиз Сайлаугъа, Тюзлюкге, Эркинликге,
Чексиз Ташагъа, Кертиге, Билимге,
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге
Нек этмединг Ие мени кесими?

Соргъанны айыбы джокъду – сорама,
Дау айтыб, болмайма ассы.
Соруулагъа джууаб джокъду. Ашхы.
Кёкге къарагъанны да къояма.

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш...
Тамблам болурму, болса да къаллай?
Бу дуниядан тансыгъымы алмай,
Кетерге излемейме мен.

Аны оноуу джетмейди меннге.
Олду мени къыйнагъан бютюн.
Ёлюмсюзлюк учады кёктюн.
Кёлеккесин огъуна джеталмай, туталмай,
Чабама джертин.

ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ

Суудан, Ташдан, Терекден
Джаратылгъанчама мен:
Къарайма Суугъа, Ташха, Терекге –
Алалла балхам кёлге-джюрекге.

Не этейим сюймей
Сууну, Ташны, Терекни:
Адамла джаргъан джюрекни
Бакъгъан алалла сора.

Адамдан эсе, Терек джууукъду меннге,
Халкъдан эсе, Чегет джууукъду меннге.
Адамдан эсе, сюеме тынгыларгъа суугъа,
Адамдан эсе, базама таяныргъа ташха.

Суу, Таш, Терек –
Мени алдарыкъ тюлдюле ала.
Ала – джангылсам, болсам да терс –
Табдыргъанлай турадыла эс,
Бергенлей турадыла дерс:

Суу, Тауундан айырылмагъанлай,
Джетеди тенгизге.
Терек джеринден айырылмагъанлай,
Барады Кёкге.

Кябаны къара ташыны къарнашы
Къарачайны Къадау Ташы да –
Тургъан джерине, туугъан Кёгюне – бек:
Бош иймегенди аны бизге Кёк.

Джуртуму
Джалайма Ташын, ичеме Сууун,
Къучакълайма Терегин:
Аладан табады саулукъ
Адамла джаргъан джюрегим.

Адамдан, халкъдан да чыгъар кёлюм,
Джуртумдан а – огъай.
Джуртда джашаргъа, ёлюрге да буюрулса,
Джурт ючюн джашаргъа, ёлюрге да буюрулса –
Ол тюлмюдю насыб?

«Ючден дагъан таймаз», -
Дейди джюрек.
Джаныма дагъан –
Суу, Таш, Терек.

- Кимди, неди бизни Адам, Халкъ этген?
Соруугъа джууабым боллукъду терк:
Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Суу, Таш, Терек.

Джуртду бизни Адам этген, Халкъ этген.
Башха Джуртда
Биз быллай Адам, Халкъ болаллыкъ тюлбюз.
Адам, Халкъ да болаллыкъ тюлбюз
Болмасала Суу, Таш, Терек.

Бизни Адам, Халкъ этген Джуртха
Тыйыншлы болалмасакъ, Ие болалмасакъ,
Аны душмандан къоруулаялмасакъ –
Сора, Джуртсуз къаллыкъбыз биз,
Адамлыгъыбызны, Халкълыгъыбызны да этерикбиз тас.

Быллай къоркъуулу сагъышладан
Кёкча кюкюрейди, джерча тебренеди джюрек.
«Биз сени адам этдик, халкъ этдик:
Къанынгда-джанынгда бизден бир джукъ бар эсе,
Къутхар, къоруула, сакъла кесинги, бизни да»,-
Дегенча къарайла Суу, Таш, Терек.

АКЪ КЪАЯДАН ЧЫНГАБ КЕЛГЕН КЪАРА СУУ

Акъ кёлде джуууналла къара къызла,
Къара кёлде джуууналла акъ къызла.
Акъ къызланы сюеди Къара кёл,
Акъ кёл а, къара къызланы сюеди.

Ушамагъан джукъмайды дейле,
Ушамагъан  да джугъады дейме.
Акъ къаядан къуюлады къара суу,
Акъ санларынга тёгюледи къара чачынг...

Чач секиртменг суу секиртмени тюшюреди эсге:
Джангкъылычла къурай,
Акъ къаядан секириб келген къара суу,
Джюрекни къозгъай,
Акъ санларынга толкъунланыб тёгюлген къара чачынг...

Сезимлеринг – Акъ къаядан чынгагъан Къара суу.
Сезимлерим – Къара къаядан чынгнгагъан Акъ суу.

Къошулдукъ, къошулгъанча Акъ суу бла Къара суу.
Къошулдукъ, къошулгъанча Акъ тенгиз бла Къара тенгиз.
Къошулдукъ, къошулалмай да къалдыкъ.

Къара къаядан акъ булутха чынгадым.
Санга джетген а, къолунга тюшген а –
Джангыз бу сюймеклик сёзюм болду.

Эй, Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Сенден тутуб мен салындым къаядан.
Акъсан, къарачач, татлыауаз – Сенден
Тансыгъымы алалмагъанлай, кетеме дуниядан.

Бек мийикде, джети къат Кёкде туугъан суу,
Акъ Къаядан чынгаб келген къара суу,
Джюрегими, тёнгегими да джуугъан суу,
Дуниямы акъ этген къара суу,
Къандырмагъанлай, сусабымы кесген къара суу.

Ол бир дуниядан келген акъ мёлек – къара суу,
Дуния джашауну сейир этген къара суу,
Сёзюмю да акъ этген къара суу,
Кёлюмю да джарыкъ этген къара суу.

Ол дунияда да сезгенлей, кёргенлей, эшитгенлей турлукъма Сени –
Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Кёзюмю, сёзюмю, джюрегими да сугъаргъан
Сынау дунияны акъ джарыгъы – къара суу.

Нюр джарыкъча, джангкъылычла къуршалаб,
Акъ къаядан  чынгаб келген къара суу,
Сенден таза, сенден татлы не болур?
Бирлени сен толтурдунг суулукъларын,
Мени уа кёлюмю-джюрегими толтурдунг.

Акъ къаядан чынгаб келген къара суу!
Разылла сеннге Таш да, Терек да,
Разылла сеннге джан да, тёнгек да.
Джашауубузну алгъан ким эсе да,
Джашауну берген а Сенсе бизге.

Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Сенсе меннге джандет суу, зем-зем суу.
Мен сендеме, Сен мендесе,
Акъ къаядан чынгаб келген къара суу.

СЮЙМЕКЛИК ТИЙГЕН ДЖЮРЕК

Къанатлыла, джырлаб, уяталла мени
Танг аласында.
Къанатлы джырла тууалла
Танг аласында.

Къаламымы
Тийириб гюл бачхада чыкъгъа,
Джазама назмуму-саламымы
Бир къызчыкъгъа.

Узакъда-джууукъда джашагъан,
Кёкде-Джерде-Джюрекде джашагъан,
Джулдузгъа, джанкъозгъа да ушагъан,
Джазгъа, джайгъа, къачха, къышха да ушагъан,
«Джашауум, джаным, джазыуум» деб, айтырым келген,
Аллай бир къызчыкъгъа эте сагъыш,
Ачама кёлюмю-джюрегими.

Къанатлыла, джырлаб, уяталла джюрегими
Танг аласында.
Къанатлы сезимле, сёзле, умутла
Тууалла танг аласында.

Кёкде, Джерде болмагъан бир къызчыкъны,
Эсде-кёлде тургъан бир къызчыкъны,
Джюрегим джаратхан бир къызчыкъны
Табыб, къууаннганча болама.

Джарыйды танг. Джарыйды кёл.
Къозгъалады тёгерек.
Кюн тийген джюрек
(Сюймеклик тийген джюрек!)
Джарытады дунияны.

ТЕЙРИ ТАШЫ, ТЕЙРИ ТЕРЕГИ, ТЕЙРИ АДАМЫ

1
Къобан суу Къадау Ташны
Эркелетиб джууады.
Ол – Ата джуртну бойнуна
Аллах такъгъан дууады.

Тау джуртуму кёкюрегинде
Дууасыды Къадау Таш.
Кёк джазгъан дууады Ол,
Кёк берген дууады Ол.

Биз Аны тас этген кюн,
Тас боллукъбуз кесибиз да:
Кёк берген кераматны
Тас этерге джарамаз.

Джангыз Терекни кесиб,
Юй ишлеген манкъуртну,
Кёк, уруб, юйюн, кесин да
Этмегенмед кюл-кёмюр?

Джангыз Терекни кесгенли
Кёрдюк кёб азаб, палах.
Къадау Ташны къурутсакъ а,
Не этер бизге Аллах?

терегин-ташын, Терегин-Ташын
Сакълай билмеген халкъ,
Дуниядан болады талкъ –
Тарих шагъатды анга.

Къарачайны Къадау Ташы –
Кёкден эннген нарт кибик,
Къызыл Фукладан, эмегенледен
Халкъымы къоруйса Сен.

Къарачайны тюнгюч джашы,
Къарачайны файгъамбар джашы,
Кёкню бизге келечиси –
Къарачайны Къадау Ташы!

Сен таш тюрсюнде эннген
Кёкню Сёзюсе бизге.
Къара таныгъан окъурча,
Кераматлы окъурча –
Таш китабса, Баш китаб.

Туру, таша душманладан –
Къара кючлени барындан,
Тарихсизликден-эссизликден,
Оюмсузлукъдан, тёзюмсюзлюкден,
Кёлсюзлюкден, билимсизликден да
Халкъымы сакълайса Сен.

Кябаны къара ташыча,
Къарачайны Къадау Ташы –
Джандет джуртуму бойнуна
Аллах такъгъан дууаса Сен.

2
Къарайма Къобан суугъа,
Къарайма Къадау Ташха –
Къулагъыма келеди ауаз:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Къайытырыкъбыз Ата джуртха...»

Къарайма Къобан суугъа,
Къарайма Къадау Ташха –
Къулагъыма келеди ауаз:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Джашарыкъбыз Ата джуртда,
Айырыллыкъ тюлбюз Ата джуртдан».

Джангыз Терекни джылауун эте,
Къарайма Къадау Ташха:
Халкъны тёрт санындан экиси –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.

Джокъду энди Джангыз Терек –
Тёрт сандан джокъду бири.
Къадау Ташын да тас этсе
(Тёрт санындан экинчисин!) –
Не этер къыйынлы халкъым?!

Тейри адамы-халкъы эсек,
Сакълаялырбыз Къадау Ташны.
Джангыз Терекни да тамырындан
Джангы Терек ёсюб джетер:
«...Къан дертни джууабларын этер...».

Эсни уятырла Таш, Терек да,
Титирерле джан, тёнгек да,
«Хакъ, Халкъ» дерле баш, джюрек да.

Джашар халкъым, джашар джуртум –
Бир-бирин сакъларла ала.
Халкъым, Джуртум. Таш бла Терек. 
Тейри ташы, Тейри тереги,
Тейри адамы, Тейри халкъы –
Сау-эсен джашарла ала.

КЪУУАНЧ КЮНДЕ ДЖАРСЫУУМ

1
Хекимликге окъуй тургъан къызла,
Акъ кийимлери бла тёгюлгенча арбазгъа,
Кюле-ышара тургъанча сабийле –
Не ариу чакъгъандыла балийле.

Не ариу чакъгъандыла балийле –
Сюелгенча акъ джаулукълу келинле,
Этиле тургъанча къууанч той, алгъыш,
Унутулгъанча халкъны къыргъан къач бла къыш.

Ай не ариуду бу джаз ала табигъат,
Ачылгъанча таша къудурет, керамат,
Тюзетилгенча хар бир терслик, джангылыч,
Кёкден Джуртха тартылыбды джангкъылыч,
Кёкден джюрекге, джюрекден джюрекге
Тартылыбды джангкъылыч.

Бизни унутуб, атыб къоймады Хакъ:
Джандет джуртуна къайыталды халкъ –
Кёгюбюз чууакъ, джерибиз джашил, тауубуз акъ.
Буду Аллах берген КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ бетли байракъ.

Инша Аллах, иймезбиз энди аны къолдан,
Таймазбыз Аллах буюргъан джолдан.
Кёк джашнай, джер джашнай, келгенди май:
Къайытханды Ата джуртуна Къарачай.

2
Айтылалла Хакъ сёзле, халкъ сёзле, нарт сёзле:
«Адам туугъан джерине...» дейдиле,
«Тюзню малы тюзде къалмаз» дейдиле,
«Ата джуртсуз халкъ Халкъ болмаз» дейдиле,
«Хакъсыз – халкъ Халкъ болмаз» дейдиле,
«Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» дейдиле.

Кёб заман кетди ол майдан бери.
Къарайма Архыздан Доммайгъа дери:
Миллет байрагъыбыз къайдады?- кёрмейме,
Миллет орайдабыз къайдады?- эшитмейме.

Башха байракъла чайкъалалла башлада,
Джуртубузну кючлейдиле башхала,
Амантишле болгъандыла башчыла,
Халкъны, Джуртну тонагъан, тонатхан, сатхан да – ала.
Джукъ айтмай, джукъ этмей, манкъуртла болуб тургъан да – биз.

Айтылмайды, не эсе да, Хакъ Сёз.
Айтылмайды, не эсе да, Акъ сёз.
Къайда Хакъ, къайда Халкъ, Байракъ да къайда?
Бу затлагъа сагъыш этеме хар къуру эм хар къайда.
Джуртунда да халкъ хакъсыз, джуртсуз, тилсиз къалыр деб,
Кимни эсине келлик эди 1957-чи джыл, майда.
      
ДЖАУ

Башха мадар табмай, урсам да джауну,
Ёлген а этеме кесим.
Къан къызартхан кёреме Тауну –
Талайды, ашайды эсим.

Аллах айтханны унамазлыкъгъа
Джарарыкъ тюл эсе да сёзюм –
Шайтанны да тартама намазлыкъгъа,
Ибилисге да айтама: тюшюн!

Джау джюрекдеди – урама аны,
Джау бла бирге ёледи джюрек.
Джаныма ачылады Кёк –
Хорлаялдыммы джюрекде душманны?!

Джуртдан, джюрекден да къыстай шайтанны,
Таянама Келямгъа, къаламгъа, сауут-сабагъа да.
Себеб излей бардым Кябагъа да –
Энди сеземе хайырын аны.

Билеме: тыш джауну хорлаяллыкъма,
Ич джауну хорлаялсам.
Джуртну азатлаяллыкъма,
Джюрекни азатлаялсам.

Джерибизге кирген бла къалмай,
Джюрегибизге киргенди джау.
Биз тышында излейбиз аны,
Ол а – джюрегибизде этеди той.

Джау ичибиздеди бизни,
Аны ары ийген а – кесибизбиз.
Джау джюрегибизни кесине этгенди бетджан –
Къайдады ангыбыз, эсибиз да?!

Кюрешебиз тыш джауну къырыб, ёлтюрюб...
Ол а унамайды ёлюрге.
Биз аны алалмайбыз джанын –
Аны джаны джюрегибиздеди.

Джауну ичибизден, джюрегибизден къурутмай,
Аны кёлеккеси бла – тыш джау бла этебиз къазауат.
Ичибизде джауну ёлтюргенлей,
Тыш джаула ёллюкдюле бары.

Джюрекни чанчакълай, ашай тургъан
Ич джау бла сермешеме мен.
Амантиш, шайтан, къул, къахме –
Не эсе да аны аты (джюз бети, джюз аты) –
Аны бла кюрешеме мен.

Аюню кесин кёре, ызын ызлагъанла,
Сорадыла: кимди, къайдады джау?
Кёзлерин кеслерине бурама аланы –
Ичибиздеди, джюрегибиздеди джау.

Ич джауду бюгюн бизге башчы.
Биригиб, турмасакъ къаршчы,
Ол бошарыкъды бизден.
Не ол, не биз – алайгъа джетгенди хал.
Хакъ кертиге тюшюнмесе халкъ,
Боллукъду талкъ.

Къаны къарын къызартхан кёреме Тауну –
Талайды, ашайды эсим.
Ич джаула бла тыш джаула бирлешгенле,
Халкъым сакълаялырмы кесин?

ЭТЕМЕ УМУТ

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш,
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашаугъа, джашауума да этеме сагъыш.
Ахыр кюнюме, ахырзаманнга да этеме сагъыш.
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.

Сеземе: джуууукълаша келеди къыш.
Алай а, насыблы къауумданма мен.
Джазыма, джайыма, къачыма да этеме алгъыш –
Кесим сюйгенча джашагъанма мен.

Инсан хакълары ючюн киргенме къазауатха,
Халкъым, Джуртум ючюн турмагъанма бир затдан артха.
Болсам да джаяу, барсам да атда,
Сакъ болгъанма онгсузгъа, тиширыугъа, сабийге, къартха.

Кюрешгенме джашаргъа алай –
Буюргъанча намыс, буюргъанча Къуран.
Ахрат азабдан, дуния намысдан да къоркъа,
Кюрешгенме болургъа Адам.

Кюрешгенме джашаргъа алай,
Къатышмазча кир бла таза, къара бла акъ.
Джолуму джарытханды джулдуз бла Ай,
Меннге кимден, неден да баш болгъанды Хакъ.

«Не игилик этгенсе,- деселе,- адамгъа, халкъгъа»,
Айтыр джууабым буду джангыз:
Аланы джууукълашдырыб кюрешгенме Хакъгъа,
Джюреклерин джарытырча Ай бла джулдуз.

Кязим, Сымайыл, Къайсын юретгенча
Кюрешгенме иман бла джазаргъа эмда джашаргъа.
Кюрешгенме Аллах берген Сёз бла
Халкъымы кёлюн, джашауун, джазыуун да джазаргъа.

Олду эм сыйлы, эм уллу борч шайыргъа –
Акъ сёз бла, Хакъ сёз бла къуллукъ этиу халкъгъа,
Алай бла аны джууукълашдырыу Хакъгъа,
Ич, тыш дуниясына да сакъ бола, къайгъыра.

Барады  заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш,
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.

Сёзюм халкъ бла къалыр деб, этеме умут.
Халкъым Хакъ бла болур деб, этеме умут.
Минг-мингджыллыкъ джолун джарыта джулдуз бла Ай,
Этеме умут – джашар Къарачай.

ЭТЕМЕ КЪУЛЛУКЪ

Барама ызындан Сёзню,
Аллына да ётеме аны.
Ичимде джюрютеме Сёзню,
Сёзню ичине да киреме.

Кёреме: Адамгъа бурулады Сёз.
Сёзге бурулады Адам.
Джашайды дунияда Адам-Сёз,
Джашайды дунияда Сёз-Адам.

Кетеди дуниядан Адам –
Кетеди дуниядан Сёз.
Кетеди дуниядан Сёз –
Кетеди дуниядан Адам.

Кетеди халкъ – кетеди тил,
Кетеди тил – кетеди халкъ.
Джашау, ёлюм да – хакъ,
Алай а, бил:

Ёлюмлюдю сёз-адам.
Ёлюмсюздю Сёз-Адам.
Мен шайырма, этеме къуллукъ
Сёзге-Аллахха,
Хакъ Сёзге-Аллахха.

ЧЫГЪЫШДАН КЪАРАЙМА БАТЫГЪА

Кюн къысылгъанды батаргъа.
Чыгъышдан къарайма Батыгъа.
Батыдан къарайма Чыгъышха.
Заманла джыйылгъанла ныгъышха.
Башымы кючлетгенме сагъышха.

Къайдаса сен, Чыгъыш Хан Темирчи
(Чингис Хан болгъан Темучин)?
Къайдады туудугъунг да, айтылгъан аты –
Батыгъа Хан болгъан – Хан Батый?

Джер дунияны кючлегенле, юлешгенле,
Табыннганла Кёкге-Тейриге –
Чыгъыш Хан да, Баты Хан да джокъ.
Иманлы Темир, имансыз Къурч да джокъ.

Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк берилгенди кимге?
Къарайма батыб баргъан Кюннге.
Къарайма Таугъа, Тюзге, Тенгизге –
Тынгылайма Къайсыннга, Олжасха, Чингизге.

Хакъ Сёз – акъ сёз, керти сёз, иги сёз –
Олду адамны Адам, халкъны Халкъ этген.
Хакъгъа къуллукъ этгенибизге кёреди
Ёмюрлюкден, ёлюмсюзлюкден юлюш бериллиги да бизге.

Кюн къысылгъанды батаргъа.
Сагъыш этеме Чыгъышха, Батыгъа.
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл тюше эсиме,
Сагъыш этеме Хакъгъа, Халкъгъа, кесиме.

Эсгере Къайсынны, Олжасны, Чингизни,
Тансыкълайма Тауну, Тюзню, Тенгизни.
Кюн къысылгъанды батаргъа.
Сагъыш этеме ауалгъа, ахыргъа.

Неди дунияны ара багъанасы?
Неди джашауну баш магъанасы?
Чыгъышдан къарайма Батыгъа.
Кюн къысылгъанды батаргъа.

АЛАЙ А, БАРДЫ УМУТ

Бир-бир адам
Аллах болургъа кюреше,
Бир-бир адам да
Ибилис болургъа кюреше,
Къуруталла дунияны,
Къуруталла дунияны.

Адам болургъа излеген,
Адамча джашаргъа излеген,
Адамлыкъ дей билген
Адамла уа къайдалла?

Бий болгъан къулла бла,
Эмда къул болгъан бийле
Къуруталла дунияны,
Къуруталла дунияны.

Ёзден болургъа излеген,
Ёзденча джашаргъа излеген,
Ёзденлик дей билген
Ёзденле уа къайдалла?

Джокъду эскерген Хакъны.
Къара дженгнгенди акъны.
Кимди къутхарлыкъ халкъны?

Окъумайла Китабны,
Ангыламайла Китабны.
Анаяса орнуна
Джюрютмейле Китабны.

Кеслери джазгъан китабха,
Кеслери къургъан джорукъгъа,
Кёзбаугъа, алдауукъгъа
Табыналла адамла...

...Чамлана тургъан Кёк,
Тебрене тургъан Джер,
Къайнай тургъан тенгизле,
От къуса тургъан таула,
Джаны болгъан бары да
Хахайда, джанауалда –
Бизни сакълагъан алда
Бумуду?!

Ёзеннге къарасам – тубан,
Кёкге къарасам – булут.
Алай а, барды умут:
Кюн тюзелир, аязыр.

От тенгизде да кёреме
Джашил айрымканланы.
Адам сюрюуледе да
Тюз тургъан адамланы,
Хайуан, джаныуар болмай,
Адамлай къалгъанланы.

Къул сюрюуде да кёреме,
Айрымканлача, ёзденлени.
Адамлыкъ, ёзденлик дей,
Джашагъанланы, ёлгенлени.

Минги таулуланы, Тауну да
Эсгереме, кёреме мен.
Палахдан, ёлюмден сора да,
Джашауну кёреме мен.

Башха джашауну кёреме мен,
Тирилиуню кёреме мен.

КЕТЕРИКДИ ЁМЮРЮМ БЫЛАЙ

Ата-Ана – Джулдуз бла Ай,
Кёкден, кёлден, Ташдан да къарай,
Айырылыу тюшюрген джара
Сау болмай, турады къанай.

Алдады дейле тюбешиу, джашау да.
Алдайды демейме Китаб.
Кёб болса да джара бла таб,
Джаратханнгады бюсюреу, махтау да.

Ёмюрюм а тауусулады мени
Дуния джашаудан къанмагъанлай.
Къызлагъа, джулдузлагъа да къарауум къалмагъанлай,
Ёмюрюм тауусулады мени.

Сабийни кёзю джылайды, кёлю уа – джырлайды,
Къартны уа – ауузу джырлайды, джюреги уа – джылайды.
Дуния дегенинг алайды, алай.

Кёкден, кёлден, Сёзден, Ташдан да къарай,
Тартады кесине Джулдузу бла Ай.
Барам кёче джерге, Кёкге эмда Сёзге,
Ауузум джырлай, джюрегим а – джылай...
Адам дегенинг къарыусузду къалай.

НЕДИ АДАМ?

Келям бла Къалам –
Буду Адам.

НЕДИ ПОЭТ?

Ол – шайырды. Алай эсе,
Эки джюрекли адамды ол:
Джюреги да джюрекди аны,
Мыйысы да джюрекди аны.

Дуния джаратылгъанлы алайды адет –
Джюреги бла джашайды поэт.
- Кимди, неди поэт?
- Джюрекди поэт.

2007- ЧИ ДЖЫЛНЫ ДЖЕТИНЧИ АЙЫНЫ ДЖЕТИНЧИ
КЮНЮНДЕ
 
Кёлюмю, сёзюмю – бютеу ёзюмю
Джарытханды Джулдуз бла Ай.
Кюрешеме инсан-халкъ хакълары ючюн,
Кесими да билмей аяй.

Аягъандан да не хайыр,
Топуракъда чиририк тёнгекни-санны?
Дуния – кёзюудю; джашау, ёлюм да – хакъды:
Къутхарыргъа керекди джанны.

Джанын къутхарыргъа керекди Адам,
Санын къутхарыргъа кюрешмей, джаныуарча.
Джашагъан – къурт-къамыжакъ да джашайды,
Бизге уа керекди джашаргъа Адамча.

Бизге не ючюн берилгенди ангы,
Не ючюн берилгенди тил?
Кючюнг джетмей эсе ангыларгъа аны,
Джууабын – Китабдан, Китабладан бил.

Къара танымагъан – къара кючлеге ашды.
Дининг, тилинг, джуртунг да барды – къууан.
Джашауунгу къура, буюргъанча Къуран:
Иманы болгъан – къалгъанладан башды.

Сууабны юсюнден кёб сёлешеме,
Болгъаным ючюн кесим гюнахлы.
Гюнахларымы къаным бла джууаргъа кюрешеме,
Джангыдан чамландырмаз ючюн Аллахны.

Инсан, Халкъ Хакълары ючюн сермешеме,
Байрагъымда – Джулдуз бла Ай.
Ёлген кюнюмде «гюнахы къурусун» деб,
Айтыр эсе уа меннге Къарачай.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Сёзге таянама алай,
Таяннганча Ташха, Терекге.
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай
Мени – Джер адамны – тартады Кёкге.

Кёкден эннген Сёзню кёлеккесиди
Джюрекден чыкъгъан Сёз да.
Чексиз джууукъ-узакъ Кёкге къарай,
Джумулады кёз да.

Хакъ Сёзге кертилей къалама,
Дайым къуллукъ этеме анга.
Халкъ поэти тюл, Хакъ поэти –
Олду эм сыйлы ат джазгъаннга.

Инсан эмда Халкъ хакълары ючюн
Къазауат этмеген Шайыргъа саналырмы?
Адамны, адам улуну къутхарыргъа кюрешммеген,
Адамлыкъ, ёзденлик ючюн сермешмеген –
Кесини адамлыгъын, ёзденлигин да сакълаялырмы?

Адам – джаныуаргъа, Халкъ да – сюрюуге
Бурула баргъанын кёре туруб,
Къазауат этмей эсенг ёрге туруб –
Сора, къаллай адамса, шайырса сен?!

Ким тынгыласа да, шайыр-назмучу
Къалай тынгылайды быллай кюнде?
Душман халкъны динсиз, тилсиз, джуртсуз эте тургъанда да
Тынгылаб тургъан –
Ол къаллай имамды, шайырды, адамды?!

Сёзге таянама алай,
Таяннганча Ташха, Терекге.
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай,
Тартханлай турады Кёкге.

Абынсам да тургъузады ёрге,
Аякъ юсюне сюейди мени.
Джаным саулай къоймай ёлюрге,
Кёлюмю этеди Минги.

Хакъ кертисин айтыргъа кюрешеме,
Халкъны Сёз бла уятыргъа, сагъайтыргъа кюрешеме,
Халкъны Сёз бла джакъларгъа, сакъларгъа кюрешеме.
Сауутум-сабам сёз болгъаны ючюн.

Халкъларын душман къурута тургъанда да,
«Халкъ поэтле» туралла тынгылаб.
Мен – Хакъ Поэти – алагъа къараб:
«Поэт да тюлсюз, Адам да тюлсюз»,- дейме.

Ата джуртха, Ана тилге ёлюм къоркъуу тюшгенде да,
Тынгылаб тургъан айдынланы барына –
Миллетёкюллеге, имамлагъа, тарихчилеге, джазыучулагъа... –
Барына, барына береме налат.

Мен – Хакъ Поэти – Акъ Сёзге (ХАКЪ СЁЗГЕ!) къулланама,
Анга ийнанама, анга таянама –
Керти Сёздю бизни къутхарлыкъ джангыз.
Къарайды Кёкден да, кёлден да, байракъдан да
Ай бла Джулдуз.
Ёлсем да, сын ташымдан къарарыкъды
Ай бла Джулдуз.

ХАКЪ СЁЗ

Шимал Кавказны къушу Къарачай,
Сеннге джууукъду Джулдуз бла Ай.
Алгъынча сюеледи Хасаука,
Огъурсуз къарай душманнга-джаугъа.

...Джылла, ёмюрле ётдюле,
Темирле, Къурчла кетдиле.
Халкъ кючлюдю къурчдан, темирден –
Къайытды тутмакъдан, сюргюнден...

Энтда кюрешедиле душманла-джаула
Джуртубузну, тилибизни, тарихибизни да сыйырыргъа.
Нарт алан атыбызны да алыргъа кюрешелле бизден.
Амантиш сатлыкъла да чыгъалла ичибизден.

Бюгюнюбюз тюл эсе да къолай,
Бизни блады Джулдуз бла Ай.
Бошуна кёрюнмейди Къарча –
Юсюнде кюбеси, къылычы – къолунда.

Такъыясында джылтырайды Ай бла джулдуз.
Къатында – Адурхай, Будиян, Трам эмда Науруз;
Ызындан – Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай...
Огъай, хорланныкъ тюлдю Къарачай.
Кёл эте къарайды Кёкден Джулдуз бла Ай.

Таулучукъла Минги таулула бола,
Душманладан къаныбызны ала,
Биз болурбуз бурун кибик кърал –
Хакъ азанын къычырады Хакъ поэти Билал.

Къаллай адамланы берди бизге Джулдуз бла Ай...
Болгъанны, боллукъну билген амма – Бушай,
Ол да эсибиздеди, кёлюбюздеди, биргебизгеди.
Ол да айтханды: «тутуллукъду, сюрюллюкдю Къарачай,
Алай а, къайытырыкъды Джуртуна Къарачай,
Аны сюрдюрген итле ёлгенден сора,
Сталинле, Берияла кетгенден сора».

Абдуллах шыйых да кёрюнеди таулада,
Шакай улу Хаджи да – къатында.
Къабыл бола дууалары аланы,
Душманлагъа кючлетмезбиз тауланы.

Шайтанны джюрегибизден, джерибизден да къыстарбыз,
Минги Таулу байракъны Минги Таугъа тагъарбыз.
Кёгюнден, кёлюнден, байрагъындан да къарай, Джулдуз бла Ай,
Хорланмай джашар джуртунда Къарачай.

ДЖАШАГЪАНДАН ДЖАШАЙ БАРСАМ

Кючлю эсе да джел-боран,
Мен анга джалбаралмам.

Джашагъандан барсам джашай,
Ушагъандан барама ушай
Ташха, Терекге.
Болама джууукъ
Джерге эмда Кёкге.

Сюймекликден джана-кюе,
Башын Джерге атхан джулдузгъа
Ушайды джюрегим.
Ой джулдуз таш, Къадау таш, – 
Сын-суратыса сен джюрегими.

Ой тас болуб къалгъан джулдуз джюрегим,
Таш болуб къалгъан джулдуз джюрегим.
Алай а, тураса сен,
Къара ташча тюл, Кяба ташча тюл,
Джулдуз дуууача Джуртуму кёкюрегинде.

Ай Кёкге термилген джашил нарат –
Джуртда Джангыз Терек.
Эки кере кесилген Тейри Терек.
Бир кере джарым моллала,
Экинчи кере имансыз коммунистле
Кесген керамат Терек.

Сеннге да ушайды мени джюрегим.
Алай а, Сен – сауса.
Бир нарат чегет сау болуб дунияда,
Бир джашил терек сау болуб дунияда,
Сеннге ёлюм джокъду.

Кёкден эннген келечича,
Кёрюнеди кёзюме Къадау Таш.
Джерни Кёкге келечилерине,
Кёкге узалгъан адам къоллагъа
Ушайдыла чегетле, терекле да.

Ташха, Терекге ушайды
Джюрегим, кёлюм.
Адам джюрегини кюзгюсю, белгиси болгъан,
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Къарачайны Къадау Ташына
эмда
Джуртда Джангыз Терекге –
Экисине джокъду ёлюм.

Кёреме, билеме:
Ташын, Терегин сакъламагъан халкъгъа
Келеди ёлюм.
Ташданды, Терекденди, Джерденди, Кёкденди
Джюрегим-кёлюм.

Джулдуз Кёкден тюшюб,
Бауурланнганды Джерге.
Терек а Джерден чыгъыб,
Барады Кёкге.

Сын таш да сюеледи Джерде,
Мангылайында джулдуз бла Ай...
Саумуду сени Ташынг, Терегинг,
Саумуду сени кёлюнг-джюрегинг?
Тынгылайды Къарачай.

ЁЛГЮНЧЮ ЁЛМЕЙДИ ОЛ

Адам джюреги къой эсенг, темир да,
Къурч темир да ашалады, тауусулады.
Дунияда кырдыкдан джумшакъ да не болур,
Алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун.

Джюрек а, сауут-сабадан къой,
Кёзден, сёзден да табады джара.
Къайгъыла, ётюб кетселе да,
Эсден кетмей, ашайла аны.

Бычакъ къындача турмайды кёкюрекде джюрек.
Тынгы-тынчлыкъ джокъду анга не кече, не кюн.
Сагъышла, джарсыула, къайгъыла ашайла аны –
Кюреше, сермеше тургъанлай, ёледи ол.

Таша, туру палахла, джарсыула,
Тынгы-тынчлыкъ бермей, ашайла аны.
Дуния джаратылгъанлы бютеу къайгъыла,
Кетмей, унутулмай, джашайла анда.

Ат аягъындан къурч нал да тюшеди ашалыб,
Джулдуз да джана туруб, джукъланады Кёкде.
Кёз кёрмезлик бурху затлагъа да,
Ангы ангылаялмазлыкъ, аулаялмазлыкъ чексиз Аламлагъа да
Келеди ёлюм.

Аланы барысыны къайгъысын джюрютген
Джюрекге не сейирсиниу ашалады, тауусулады деб ол.
Алай а, джюрекге салама махтау –
Джашау ючюн кюреше, сермеше ёледи ол.

Тынгы-тынчлыкъ билмейди ол,
Ёлгюнчю, ёлмейди ол.
Ичинден джана джашайды ол.
кюннге, Кюннге да ушайды ол.

ХАЛКЪЫБЫЗ ДЖАШАР ДУНИЯДА

Мен келгенме къайдан къайры...
Сен а – ызымдан ызлаб джетдинг
(Огъесе биргемеми келдинг?) –
Къутулалмай къалдым сенден,
Не излейсе менден, къайгъы?

Халкъны-Джуртну этер ючюн
Сенден азат,
Этмедимми, джан аямай,
Мен къазауат?

Кёллендирдим кёлсюзлени,
Тиллендирдим тилсизлени,
Къулакъ бердим санграулагъа,
Саулукъ бердим саусузлагъа.

ХАЛКЪ этерге излеб халкъны,
Мен танытдым анга Хакъны.
Къара халкъгъа: «Къара таны,»-
Дедим дайым Акъ Сёз бла.

Джукълагъанла уяндыла,
Джукъланнганла тирилдиле,
Ажашханла тюзелдиле.

Ангыламагъанла къыйнадыла.
Алай болса да,
Сыннган къанатла къайнадыла.

Ай бла Джулдуз болгъан Кёкге,
Къудуретлениб, къууатланыб,
Учдула джанла, къанатланыб.

Акъкъанат Акъ Сёзюм мени
Айырды къарадан Акъны,
Хакъгъа джууукълашдырды халкъны, 
Джол ачды джюрекге, Кёкге.

Ёзге халкъымы къайгъысы
Джюрегиме джыйылды.
Кесими этсем да къыйынлы,
Халкъымы этдимми насыблы?

Мен къайгъыдан бошагъынчы,
Къайгъы джюрекден бошады.
Алай а, ёлмез умутум –
Халкъыбыз джашар дунияда.

ДЖЫРЧЫ КИБИКЛЕ

Бизде да бир джырчы кибик бард.
Бюгюннгю аты – «бард».
Алай а, ёледи зарлыкъдан,
Хапары джокъ адамлыкъдан.

Башханы сёзюн, макъамын да урлаб,
«Кесимикид» деб, кюрешеди джырлаб.
Кесини уа джокъду бир заты,
«Гудучу, алдауукъчу, садакъачы» - аты.

Ёзденликден кериди ёзю.
Къаргъаныкъычады кёзю.
«Къой, аны не сёзю, не башы»,-
Дейдиле таныгъанла аны.

Джырчы кибикле чыкъгъандыла алгъа,
Бир сандыракъланы джырды деб, джырлай.
Болгъанны къатышдырадыла ала,
Сымайыл тура болур, бизге къараб, джылай.

ДЖАН КЪУТХАРЫУЧУ

Орам джанында олтуруб тапчаннга,
Къарайма: инсанла
Ашыгъыш баралла ары-бери.
Джангыз бири
Бурулуб къарамайды бери,

Сормайды: Не этесе?- деб,
Не кютесе?- деб
Хар кимни кесини къайгъысы, джарсыуу,
Хар кимни кесини джолу, джазыуу.

Адам къобан, бараса къайры?
Къайсы таудан къайсы тенгизгеди джолунг да,
Къайсы тенгизден къайсы таугъа къайытырыкъды джанынг да?

Орамны толтуруб баргъан
Адам къобаннга къошулуб кеталмай,
Джагъа  Таш суугъа къарагъанча,
Къараб турама баргъан халкъгъа.

Тапчан тюбюнден чыгъыб бир акъ кишдик
Тобукъларыма минеди секириб.
Башын, бойнун ышыйды меннге –
Сыларымы, ариу айтырымы сакълайды.
Аны сюрюб келген бир къара ит да,
Не этерге билмей, арлакъдан къарайды.

Итни да чакъырама къатыма.
Эки юйсюз, кюнсюз джанны алыб,
Элде юйюме къайытама шахардан.
Сен разы болмай къарайса алагъа.
Сени да алай келтиргеними
Унутубму къойгъанса сен?
 
Киштик макъырады, ит юреди,
Къатын джылайды,
Мен а – кюлеме.

Кишиге керек болмагъан юч джанны
Юйюме джыйгъанма.
Аланы, кесими да
Къутхаргъанма джангызлыкъдан.

Билмейме, энди джол
Не алыб къайытырымы шахардан.
Шахарда адамланы барын
Элге къайтарырым келеди.

Макъырады киштик, чабады ит,
Джылайды къатын.
Мен а – кюлеме. Билеме,
 
Хакъ Поэти болгъаным бла къалмай,
Джан къутхарыучу да болала эсем,
Сора, эм насыблы адамма мен,
Къыямат кюнден да къоркъмазча болама.

КЮЧ ДЖЫЯ ТУРАДЫ КЪАРАЧАЙ

Минги Таулу мийик джуртум мени,
Сен джууукъса Ай бла джулдузгъа.
Кёб палах кёрген къыйынлы халкъым мени,
Сен узакъса Ай бла джулдуздан.

Къыйынлыкъла аны ючюн джокълайла сени...
Хакъ джолда барсанг эди сен,
Аллах буюргъанча джашасанг эди сен –
Сюрюлмез эдинг Джуртунгдан,
Джуртунгда да кёрмез эдинг къыйынлыкъ.

Минги Таулу мийик джуртум мени,
Тыйыншлы кёрюб,
Ата-бабалагъа бергенди Аллах сени.

Биз а – ол нарт тулпарланы туудукълары –
Тыйыншлыбызмы мийик Джуртха, таулагъа?
Джуртну кючлете эсек джаулагъа,
Сауут-саба бла тюбемей эсек алагъа –
Не айтыргъа боллукъду бизлеге?

Къаны-джаны Къарачай болгъан,
Дини-иманы Джулдуз, Ай болгъан,
Байрагъы кёк-акъ-джашил болгъан,
Хакъ ючюн къалай турмаз ёрге,
Халкъ-Джурт ючюн къалай турмаз ёрге?

Джуртубузну кючлейле душманла-джаула,
Алагъа джол уста – амантишле, къулла.
Джол ача мурдарлыкъгъа, тоноугъа,
Къарачай болмагъанла тюшелле оноугъа.

Кюрешелле ала Къарачайны тонаб, сатыб, ёлтюрюб,
Кюрешелле динин, тилин, намысын да кетериб.
Кюрешелле Къарачайны тарих эсин, миллет ангысын кетериб,
Кюрешелле башын, тамырын да кесиб Къарачайны.

Къысылмасакъ ышыгъына джулдуз бла Айны,
«Хакъ» деб, биригиб, турмасакъ ёрге,
Джуртубуз къаллыкъды душманлагъа, къуллагъа,
Кесибиз да къул боллукъбуз алагъа.

Кёрюнде тынгысызды Къарча:
«Не этеди,- дейди,- Къарачай?
Къылычы къолундамыды, башындамыды бёркю?
Алгъынчамыды саулугъу, кючю?

Саумудула керти бийле, ёзденле?
Бизникимилле мийик таула, ёзенле?
Тюзлерибизни уа къайтаргъанмысыз артха?
Минги таулула боламылла таулучукъла?».

Мен джууаб этеме Къарчагъа:
«Чамландыргъанбыз джулдуз бла Айны.
Къарачай болмагъанлагъа кючлетгенбиз Къарачайны.
Ычхыннганла оноугъа-тоноугъа ала,
Халкъдан-Джуртдан да бошайдыла ала..

Аман хансча джайылгъандыла ала,
Керти къарачайлыла болгъандыла аз.
Бу барыудан барыб турсакъ биз –
Къарачай атлы Халкъ, Джурт да къалмаз».

Къарайды Кёкден Ай бла джулдуз.
Минги тауну ичи – от, тышы уа – буз.
Къарачай джюрекге-кёкюрекге ушайды ол.
Къан-булкъан турады къайнай.

Кёкден къарайды джулдуз бла Ай.
Кёрден къарайды сагъайыб Къарча.
Булкъанча тёгюлюрге, кюртча юзюлюрге
Хазырлана, кюч джыяды Къарачай.

ХАЛКЪЫМ-ДЖУРТУМ – ТЮНЮМДЕ, ТЮШЮМДЕ

Кёкде кёрюнсе джулдуз бла Ай,
Эсиме тюшеди Малкъар-Къарачай.
Джерни агъарта, джауса къар,
Кёзюме кёрюнеди Къарачай-Малкъар.

Ай бла джулдуз – белгиси диними,
Акъ Минги Тау – белгиси джуртуму.
Соргъаннга – танытыр ючюн халкъымы,
Сурат этиб кёргюзтеме аланы.

Минги Тау – тауумду, джуртумду, белгимди,
Кераматды – дуниягъа танытхан бизни.
Ол тазалыкъды, мийикликди, уллулукъду,
Дайым ёрге къаратхан бизни.

Байрагъыбызны къурагъан бояула –
Кёк, акъ, джашил.
Сен аны бил, дуниягъа баямла,
Билсинле узакъ-джууукъ, алим эм джахил.

Акъ Минги Тау, башында – джулдузу, Айы...
Мухурлу, тамгъалы Малкъарым-Къарачайым.
Сизсиз белгим, байрагъым, орайдам,
Къайры  барсам да, къарасам да къайдан. 

Кём-кёк Кёкде джулдуз бла Ай,
Эки башлы Минги Тау – аны тюбюнде.
Джашил этегинде Малкъар-Къарачай...
Халкъым-Джуртум – тюшюмде, тюнюмде.

Кёкде – джулдуз бла Ай,
Джерде – Малкъар-Къарачай.
Мен аладан ала къарыу, тюзете джолуму,
Къатышхан дунияда да шашмай, барама джашай.

КИМ БЛА БОЛАЙЫКЪ?

1
«Ким бла болайыкъ?»-
Чайкъалады адам, чайкъалады халкъ:
«Орус бламы болайыкъ, Тюрк бламы болайыкъ,
Чыгъыш бламы болайыкъ, Баты бламы болайыкъ,
Шаркъ бламы болайыкъ, Гъарб бламы болайыкъ?».

«Арымы къошулайыкъ, берими къошулайыкъ?
Аны бламы болайыкъ, муну бламы болайыкъ?
Къара кючлюдю – къара бла болайыкъ.
Акъ дженгеди – акъ бла болайыкъ.
Сары кёбдю – сары бла болайыкъ.
Къызылла хорлайла – ала бла болайыкъ».

Къауум-къауум болуб,
Тарталла бир-бирин ары бла бери.
Джангыз бири: «Джамагъат,
Хакъ бла болайыкъ»,- демейди.

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ –
Башхалагъа болады такъмакъ,
Кеси кесине къурады асмакъ,
Кеси кесине къазады уру,
Эки дуниядан да къалады къуру.

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ,
Болады тюб, болады талкъ.

2
Эки минг джылдан джуртларына къайыталдыла чууутлула,
Тюб болгъан къралларын да джангыдан къурадыла ала,
Ёлген тиллерин да тирилтдиле ызына.

Биз а,
Сау тилибизни турабыз ёлтюре,
Джуртубузну да тонатабыз, сатабыз башхалагъа.
Буруннгу къралыбызны къурагъан къой,
Къарачай областыбызны да къайтарталмай, къураялмай,
Кеси кесибизни тюб эте барабыз.

Диним деб, турмагъан ёрге,
Тилим деб, турмагъан ёрге,
Джуртум деб, турмагъан ёрге,
Не этерикди тюшмейин кёрге?!

Къарачай халкъым!
Джукълама, джукъланма, уян.
Кеси кесинги ёлтюрюрге
Аллахдан, адамдан да уял.

Тыш душманлагъа кесинги хорлатмазса.
Кеси кесинге болсанг а душман,
Кеси кесинге къазсанг а уру –
Джаула къууаныб атарла ары.

Уян, халкъым.

ДЖАТДАЙНЫ ЭСГЕРЕ

Иймансыз ибилис джорукъ тутмай, сюрмей,
Маскелери да джан-джанынгдан юрмей,
Джашыртын къабыучу итлери да ызынгдан келмей,
Джашаргъа чыгъармы бир кюн?
Бизлеге оноу этген кимди, ким?

Акъ къушуму да юшюте, къара къышым
Джууукълаша келеди меннге.
«Тюл эсенг да Къарачайны Къадау Ташы,
«Хайт» де»,- кёл этеди Минги.

Къарайды меннге тазалыкъ, мийиклик, уллулукъ.
Ары чыгъалсам болурма къутуллукъ.
Не керти болуу этди тюшюм –
Зулмуну ышанына тюшдюм.

Къара кючле келелле ашыгъыш.
Артда къалды джай, аллымда уа – къыш.
Этеме сагъыш:
«Тюзде къалды тюзлюгюм,
 Ёлюгюм да къалыр къайда?

Джуртуму тюзюн, ёзенин сыйырыб,
Тюзде-ёзенде къоймай джашаргъа,
Мени, кийикнича, къаягъа, таугъа тыйыб,
Энди былайда тебрегенле атаргъа.

Тобларын, шкокларын да джерлеб,
Келедиле къара кючле ёрлеб.
Чын, саугъа аллыкълары кёрюне кёзлерине,
Келедиле базыб кеслерине,
Чам эте, кюле, гырылдай,
Алларында ызчы итлери хырылдай.

Акъ таудан къарайма ол къара кючге,
Эркин таудан къарайма ол зулму кючге:
«Тюз болурму, тынч болурму Ата джуртну
Итлеге, амантишлеге къоюб тышына кёчген?

Огъай, ёлгеним игиди андан эсе.
Халкъда бир эркиши къалгъан эсе,
Къошул меннге. Уруш этейик Халкъ ючюн,
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн.

Джуртубузну кеслерине солуу джер этерге,
Бизни да кеслерине къара къул этерге
Кюрешген бу  сылыкъ ит джыйын бла,
Сермеше ёлген къалыр бий-ёзден сыйы бла.

Ханнга-патчахха къул болгъан «ёзден»,
Сени ёзегинг тюлдю бизден.
Къуллагъа къул болгъан «ёзден»,
Джийиргеншли болурму сенден?

Къуллукъ ючюн къул болгъан «ёзден»,
Сынджыргъа, тегенеге тыйыншлыса сен.
Ёлгенинг иги тюлмю эди андан эсе,
Къулгъа къул болуб, бойнунгдан тагъылгъандан эсе?!

Сени да къанынгда бир къатышынг болуб,
Аны ючюн тебрегенсе къул болуб.
Сен да тюлсе бизден, сен да тюлсе ёзден.
Къул болгъан – къалай болур ёзден?!».

Сакълайма Минги Таугъа таяныб,
Айтама халкъым таба айланыб:
«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.

Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл, сыйсызлыкъдан.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.

Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».

Бир адам сюелмеди аны къатына,
Аны ючюн Джатдай турмады артына.
Кёрюндю рухуча Тауну.
Кюрт юзюлдю юсюне джауну.

Алай ёлдю кичи къарнащлары
Ачемезни, Татаркъанны, Умарны.
Миллет джигити Къарачайны-Малкъарны.

Минги Таудан къарайды Минги таулу Джатдай.
Башында джанады джулдуз бла Ай.
Ол энтда сагъайтады бизни,
Ол энтда айтады бизге:

«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.
Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл, сыйсызлыкъдан.
Динсиз, намыссыз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.
Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн,
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».

100 АТЫ КЪАРАЧАЙНЫ

Джюз аты, тахсасы барды Къарачайны.
Токъсан тогъузун табханма аны.
Джюзюнчюсюн а, табалмай къалыб,
Джандет джуртума къайыталмай турама.

Джарыгъында джулдузну, Айны
Кёрсем да тамбласын Къарачайны,
Аны джюзюнчю, керамат, ачхыч атын
Табалмай, излеб айланама.

Тюрк дунияда излейме аны,
Муслиман дунияда излейме аны,
Кавказ дунияда излейме аны –
Табалмай, бютюн къыйналама.

Тенгизледен таулагъа дери,
Тауладан джулдузлагъа дери,
Джерде, Кёкде, джюрекде да излейме аны –
Табалмайма – тауусулады ёмюр.

Джюзюнчю ачхыч атын табыб айтхынчы,
Къарачай джандетни эшиги ачылмаз меннге.
Бир тюнгюле, бир умут бла тириле,
Табсам, ёлюмсюз боллугъуму да биле,
Джандетге джаным саулай кирлигими да биле,
Излейме керамат атын Къарачайны.

БУСАГЪАТДА ИШИМ

Эски назмуларымы джангырта,
Узунларын къысхарта,
Осалларын къората,
Джангы джашау берирге излейме алагъа.

Кесими озгъан джашаууму алай тюрлендирирге
Болмагъандан ары,
Назмуларым бла кюрешеме,
Джанымы алагъа юлешеме.

Эталлыкъ затымы этсем,
Сёзюм менден разы болурча этсем,
Сёзюмден да халкъ разы болурча этсем,
Джашаууму да тюрлендиргеннге
Санарыкъма мен.

ТАЙМАЗ ЮЧЮН

- Аю тырнакъдан таягъым,
Сора нек таяд аягъым?
- Кюн таякъдан болсун таягъынг,
Ол заманда таймаз аягъынг.
   
ЭСЛЕТИУ

- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.

ЭКИ ДУНИЯ

1
«Я»-гъа джетгинчи «А»-дан
Адам
Кетеди дуниядан...

Деселе да:
«Кёрюне кирмез кёрюрюн кирмей»,
Бармыды джашагъан
Замансыз, ажымлы ёлмей?
 
2
Интернет тенгизде сайт айрымканла.
Алада къайнайды джашау –
Ётюрюгю, кертиси да къатыш.
Этеме сагъыш:

Керти джашаугъа къоймай заман,
Кеси къурагъан кёзбау дуниягъа
Кёчюб къалыргъамы башлагъанды адам?

ДЖУРТХА КЪАЙЫТАМА

«Шимал Джол» деген кърал, эл –
Тюлдю, адам салырча кёл:
Кечеси, кюню да – джангур эмда джел.

Джылытмайды Кюн, тийсе да.
Джашасын мында ким сюйсе да,
Мен а, къайытама артха –
Адамлагъа тюл – Джуртха.

Кёзюме кёрюнелле акъбаш таула,
Шоркъулдаб келген чокъуракъ суула.
Суу ичиб, таугъа илиниб баргъан кийиклеча,
Кёрюнелле нарат терекле да къабыргъада.

Мен ауушдурмам зем-зем суулагъа
Джуртуму къара сууларын, гара сууларын.
Бизни джуртха айталла джандет деб.
Къоркъама, гюнахыбыз дженгед деб.

Иги джора этерге кюрешсем да мен,
Къысталабыз деб къоркъама джандетден.
Адам айтханын этдиралмайды Хауагъа:
Хауа узалады алмагъа.

Энди Адам да азды, кёбюбюз – адамчыкълабыз.
Не этсинле алмагъа узалмай хауачыкъла да.
Айырмай къара, акъ,
Къатышханды халкъ.

Алай болса да, къайытама артха,
Адамчыкълагъа тюл, Джуртха.
Мен кесим Адам болалсам – Хауа табылыр.
Джандет эшиги да бизге ачылыр.

САГЪЫШ ЭТЕ КЪАРАЧАЙГЪА

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме: Къарачайгъа,
Меннге джашау, ашау да берген,
Меннге тил да, джурт да болгъан,
Меннге ат да, тукъум да берген,
Мени джаратхан, ёсдюрген, айнытхан,
Меннге бешик, къалкъан да болгъан,
Меннге окъуу, билим да берген,
Мени къарачайлы этген,
Ма ол Къарачайгъа
Не бердим, не къошдум мен?

Джырына джырмы къошдум,
Джерине джерми къошдум,
Тилине сёзмю къошдум,
Халкъына адаммы къошдум,
Сыйына сыймы къошдум,
Не къошдум Къарачайгъа?

Джугъуна джукъ къошалмадым эсе да,
Ол берген, билдирген, юретген затланы –
Динни, тилни, джуртну, адетни –
Кюрешдимми сакъларгъа?

Кюрешмедим эсе,
Ичген сууум, солугъан хауам да
Харам болмазламы меннге?
Къаралыб, къаш-баш тюйюб,
Къарагъанча кёрюнеди Минги.

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме Къарачайгъа.
Не этдим ол джашар ючюн,
Не этдим ол джашнар ючюн?!

ОРАЗАНЫ БИРИНЧИ КЮНЮНДЕ
(13. 09. 2007)

Къарачайды мени тамгъам, эним,
Къарачайды мени Къралым-Элим.
Джуртум, тилим да Къарачайды,
Джаным, тиним да Къарачайды.

Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Хакъ бла болгъан Халкъ – къалай болур талкъ?!
Къарачайды мени байрагъым, орайдам.
Къарайла, тынглайла нартла да Узайдан.

Нарт халкъ Къарачай, Нарт джурт Къарачай!
Къайгъы, къоркъуу джюрекни турса да талай,
Билеме: Аллах сакъларыкъды сени,
Хакъ джолгъа къайтарлыкъды сени.

Биринчи кюнюнде оразаны
Биринчи тилегим буду Аллахдан:
Къоруула, сакъла Къарачайны,
Къутхар аны къайгъыдан, палахдан.

Душманлагъа аш болмазча эт,
Кеси кесин да ашамазча эт.
Джуртунда къууанч бла джашарча эт,
Къуран бла, Шериат бла джашарча эт.

Разы болгъанча кёрюнеди джулдуз бла Ай.
Джашар, айныр халкъым Къарачай.
Джуртун да сакълар, тилин да сакълар,
Насыб бла, къууанч бла дунияда джашар.
 
АДАМ

Джаратхан биринчи адамына
Сорады Аллах:
- Адам, не джетмейди сеннге?
- Хауа.

Арадан минг-минг джыл кетиб,
Ахырзаман адамына сорады Аллах:
- Неди джетмеген сеннге?
- Джандет
бла
Хауа.

- Берген джандетими джаханимге бургъан,
Хауаны да бузгъан кесинг тюлмюсе?

Тынгылайды джукъ айталмай адам.
Тынгылайды Аллах да,
Джаратхан джанына къараб.

Джаратхан джаны джандетге тыйыншлы тюлдю.
Джаханимге урургъа да кёзю къыймайды,
Кёлю бармайды, джазыкъсынады.
Тынгылайды Аллах.

Заман тохтагъанды.
Аламла шум болгъандыла.
Къыямат кюнден,
Аллах адамгъа соруу этген кюнден
Къыйын кюн болурму?

ЁЛЮБ ТИРИЛГЕНМЕ МЕН

Сен не билесе кюймекликден?
Мен ёлеме сюймекликден.
Джокъду дарман.
Сюйгенимди дарман кеси.
Башхадады аны эси –
Олду аман.

Келеди къач.
Болады кеч.
Джетди заман тюшюндюре,
Табигъатны тешиндире.

Чегет джалан. Терек джалан.
Тёгерек къар, сууукъ, боран.
Бёленнгенди джер кебиннге.
Нек къарайса энди меннге?

Джангыз Терекни кёремисе?
Ол да менме – билемисе?
Эшитемисе
Къазакъ бёрюню улугъанын?
Ол бёрю тюлдю – джюрегимди...

Сен не билесе кюймекликден?..
Мен ёлгенме сюймекликден.
Башха да джокъ – тирилтирча,
Къарны, бузну эритирча.

Келеди джаз. Ёледи къыш.
Кюнлю Кёкге учады къуш.
Кебинин ташлайды джер.
Кёгериб башлайды джер.

Джазгъа сау чыкъгъанма мен да.
Къызлагъа къарайма энтда.
Джанкъозлагъа къарайма энтда,
Джулдузлагъа къарайма энтда.

Табигъат сенден кючлюдю,
Табигъат менден кючлюдю.
Ёлюб тирилгенме мен.
Не эте джашайса сен?

ТЁРЕ

 (Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 1980-чи джыл джазылгъанды.

Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да – туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылына 1885-чи джылны санайды, «кесини айтханы алай эди» дейди.

Аман къыш – 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш – 1902-1903 джыллада болгъанды).

Он джыл болгъан сабий эдим
Аман къышда.
Тюк алырча болмасам да
Учхан къушдан,

Ол кюн да
Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим.
Тийребизде сабий халкъгъа
Башчы эдим.

Андан бери джюз джыл кетди,
Джюз джыл (!) кетди.
Джашадыммы аллай бирни
Ёлмей керти?

Асраргъа да кюрешдиле
Джаным саулай.
Джырымы да юлешдиле
Джаным саулай.

Башым мени чыммакъ болду,
Джюрегим а – къаралмады.
Тюзню-терсни айырмагъан,
Халал-харам айырмагъан,
Сууаб-гюнах айырмагъан –
Адаммыды, къралмыды?!

«Уллу Аллах, аланы да
Тюзет»,- дедим.
Кёкге къарай, джерге къарай,
Гёзет этдим.

Мен таяндым бир Аллахха,
Бир Аллахха этдим шукур.
Аны кючюнден тюз джашадым,
Кёлюм сынмай, болмай мугур.

Ёлюуню, тирилиуню да
Келдим кёре...
Барды Аллах, бирди Аллах,
Олду – Тёре.

Къой, къояйым къургъакъ сёзню,
Къой, къояйым дуния сёзню.
Не  этейим дуа, зикир,
Не тынглайым – келир фикир.

АТА ДЖУРТ бла АНА ТИЛ

Анала ёлген кюн ёлебиз биз,
Ары дери, ёлсек да, саубуз.
Къыйынлыкъ, палах джетсе да бизге,
Ала саулукъда – кёлюбюз тауду.

Ата-ана – бирдиле ала,
Биз, сабийле – эгеч-къарнаш – кёббюз.
Алай а, кетселе атала-анала,
Биз – белинден эки юзюлген чёббюз.

Ёзге, саудан а къалмайбыз ёлюб –
Неди бизге сабырлыкъ берген?
Атала къарайла Ата джуртдан,
Анала къарайла Ана тилден.

Ата-бабала бизге осият, аманат этген
Ата джурт, Ана тил къутхаралла бизни.
Биз аланы къоруулаялсакъ, сакълаялсакъ,
Бирге джыйыб ангыбызны-эсибизни,
Сора, ёлюмден къутхараллыкъбыз
Бабаланы, аталаны-аналаны, тарихибизни –
Алай демек – халкъыбызны-кесибизни.

Атала-анала ёлмейле, огъай.
Атала Ата джуртха кёчелле,
Анала Ана тилге кёчелле.

Ата джуртну, Ана тилни сакълай,
Сакълайбыз аталаны, аналаны.
«Джурт – Ата, Тил – Ана» дей,
Багъалатабыз къуру да аланы. 

Адам, Халкъ этген алалла бизни.
Аласыз биз боллукъ да тюл эдик,
Аласыз боллукъ да тюлбюз –
Джуртсуз, тилсиз кимбиз, небиз биз?

Ата джуртсуз, Ана тилсиз къалсакъ,
Адам да, халкъ да тюлбюз олсагъатда.
Джурт, тил ючюн кюреше, сермеше турсакъ,
Ёлсек да, кёчерикбиз Ана тилге, Ата джуртха.

Ата джуртха, Ана тилге кёчгенле,
Джанларын ала ючюн бергенле,
Ёлюмсюзлюк табхандыла ала,
Бизге юлгю болгъандыла ала.

Аталадан къалгъанды Ата джурт,
Аналадан къалгъанды Ана тил.
Ата-Ана дей биле эсек биз,
Сакъларыкъбыз Ата джуртну, Ана тилни.

Ата джурт – Атабызды бизни,
Ана тил – Анабызды бизни.
Ата джуртду – Адам,
Ана тилди – Хауа.

Джандетде джашаргъа излей эсек,
Ата-Ана ючюн, Джурт-Тил ючюн,
Боллукъмуду кюрешмезге, сермешмезге?

КЪАРАЧАЙГЪА КЪЫЧЫРАМА АЗАН

1
Кетгенле кёрюнелле кёзюме,
Келликле кёрюнелле кёзюме –
Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.

Заман барады дженгил-акъырын,
Адам джууукълашдырады ахырын.
Кетгенни, келликни кёреди кёзюм –
Тутулады тилим, сёзюм.

Джууукълаша узакълашады джулдуз бла Ай.
Къайдады дууа сёз, керамат сёз, аманат сёз – Къарачай?
Сын ташда кёгереди кырдык.
Ёлген тилде джазама назму.

Тамыры кесилген терекни бутагъы –
Кюрешеме Кёкден тутуб джашаргъа.
Салынама суудан тутуб къаядан.

Джукъланнган джулдузланы уятады къычырыгъым,
Джаннган джулдузланы джылатады къычырыгъым.
Къара халкъ а эшитмейди аны.

Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.

Кёреме алда отну, бузну, тузакъны.
Сагъайтыргъа кюрешеме джууукъну-узакъны.
Англагъан да джокъду сёзюмю.
Джылауун этеме кесими.

2
Сакъланыргъа кюрешмей, ана тилинде сёлешмей,
Кеси кесин ёлтюреди халкъ.
Сакъланыргъа кюрешмей, джурту ючюн сермешмей,
Джаны саудан ёледи халкъ.
Ангысын, санын да ёсдюрюрге кюрешмей,
Ёледи халкъ, кеси кесин ёлтюреди халкъ.

Бир уллу джарагъа бурулгъанды джюрегим.
Сынча кёрюнеди Ташым-Терегим.
Ёлген халкъны тирилтирге кюреше,
Ёлген тилде джазама назму.

Ёлген тилде джазылгъан назмум –
Кесилген терекде кёгерген бутакъ.
Эшитмейди, тюшюнмейди халкъ.
Саулада сау адам кёрмей,
Ёлгенле бла этеме ушакъ.

Джуртсуз бола тургъанын эслемейди халкъ,
Тилсиз бола тургъанын эслемейди халкъ –
Ёле тургъанын эслемейди халкъ.
Джурту, тили ючюн кюрешмейди, сермешмейди халкъ –
Кюнден кюннге тауусулады, болады талкъ.

Ёле тургъан халкъгъа
Ёле тургъан тилде
Джазама назму, къычырама азан:
Бармыды адам?!

3
Бармыды адам?
Къычырыгъым къайытады артха.
Къайдады халкъ?

Къатышханды къара бла акъ,
Сууаб-гюнах, халал-харам.
«Хакъ» деген да джокъ, «Халкъ» деген да джокъ.
Джокъду Адам.

Джуртда
Джангыз Терек да джокъду,
Къазакъ бёрю да джокъду –
Джокъду Адам.
Мен кимге къычырама азан?

Сатылады Архыз-Доммай.
Тынгылайды Къарачай.
Сатылады, ташылады Суу, Таш, Терек –
Ала бизге болмагъанча керек.

Къар эртде тюшгенди башлагъа.
Джуртубузну кючлейле башхала.
Къутулалмайбыз ичибизде итибизден, телибизден,
Чыгъабыз джуртубуздан, динибизден, тилибизден.
Болурму бизден къыйынлы, насыбсыз бир халкъ –
Кеси кесин ашай, тонай, ёлтюре тургъан халкъ?

Ёлген тиллени, халкъланы къабырларында
Айланама дууа эте, къалтырай.
Къуугъун этеме, этеме хахай,
Алагъа къошулмаз ючюн Къарачай.

Ёлеме джашар ючюн ол.
Къарачай,
Уян, титире, тюшюн, эс джый, насыблы бол.
Кесинге, Джуртунга – джазыуунга ие бол.

БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ БИРГЕ

Эки джулдуз кёзню кёреме,
Эки джулдуз кёзню.
Эки джулдуз сёзню эшитеме,
Эки джулдуз сёзню.

Экинчи кере тууама
Бу дуниягъа мен:
Кёреме меннге къарагъан
Эки джулдуз кёзню.
Эшитеме меннге айтылгъан
Эки джулдуз сёзню.

Не насыблы Адамма мен.
Не насыблы Хауаса сен.
Къысталгъанлыкъгъа джандетден,
Джашагъанчабыз джандетде.

Джандет неди? – Сюймекликди.

Сюймеклигим барды сеннге,
Сюймеклигинг барды меннге,
Къалгъан – бошду.
Бара-бара тюзеледи къош да.
Къош да джандетди бизге –
Биз джашайбыз бирге.

СЫН-СУРАТЫБЫЗ

Сеннге
Джулдузча учхан эди джюрек,
Алай а, узакъ эди, къыйын эди джол:
Аямадыла аны не Джер, не Кёк –
Кюйюб, бир къара ташха бурулду ол.

Ай медет,
Джулдуз джюрегим Сеннге таш болуб джетди...
Сюймекликни Къадау Ташынача таянаса анга,
Кябаны къара ташынча, сылайса, ба этесе аны –
Ол да анча сайын къанатлана, джулдузлана...

Джулдузча учхан эди джюрек.
Сеннге джетгинчи кюйдю, таш болду.
Келе, къучакълай турдунг да аны, тас болдунг...
Ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъды терек.

Бу джашил нарат ушайды Сеннге –
Таш джюрегимде джашайса мени.
Нарат – Сенсе, Таш а – Джюрек.
Сын-суратыбыз – Таш бла Терек.

ДЖАРЫТХАН КЁЛНЮ-ДЖЮРЕКНИ

Сюймекликден толу эки кёз ючюн,
«Сюеме сени» деген эки сёз ючюн,
Джанын берирге да боллукъду адам.

Бар эдиле аллай кёзле,
Айтылгъан эдиле аллай сёзле...
Ала къайдалла, мен къайдама энди?

Кёзледе сёзле, сёзледе кёзле
Нек джокъдула энди?
Кёзлю сёзле, сёзлю кёзле
Нек джокъдула энди?

Эки джулдуз кёз, эки джулдуз сёз,
Олсагъатда сизден тёгюлген нюр
Энтда джарытханлай турады кёлню-джюрекни.

ЭСИРГЕННИ ЭСИНДЕГИ

«Иннет джокъ бирлеширге,
Инсан джокъ сёлеширге,
Къарт да джокъ кенгеширге,
Джаш да джокъ тюйюшюрге,
Къыз да джокъ сюйюшюрге,
Бир джан джокъ илеширге,
Бу къуругъан джуртха къара»,-
Деб, джылай эди Къара.

«ЧЕКДЕН ЁТГЕН НАЗМУЛА» дефтерден

1. ЧЕКДЕН ЁТГЕНДЕН СОРА

Мен кетгенме зулму тургъан бекден.
Мен ётгенме зулму къургъан чекден.
Чекчиле мени ышаннга салыб атхандыла,
Итлерин юсдюрюб да талатхандыла.

Алай а,
Ачыса да саным, тёгюлсе да къаным,
Чекден ётгенме. Ант да этгенме –
Ояргъа зулму тургъан беклени,
Ачаргъа зулму къургъан чеклени.

Кючюм джетмезге да болур имансыз къралгъа, джорукъгъа,
Ёзге мени борчум – адамны, халкъны
Кёзюн-джюрегин ачыуду Хакъ кертиге, джарыкъгъа.

Эркинликге-Тюзлюкге къуллукъ эте къаным-джаным бла,
Къызгъаным бла,
Чыгъама адам тургъан бекден да,
Ётеме адам къургъан чекден да.

Суу джагъаларындан чыкъгъанча,
Табигъат чегимден да чыгъама –
Гюнахсызланы да джыгъа, джыгъылама,
Кёкге узала турама дагъыда.

Ауаз келеди Кёкден:
«Ётме мен къургъан чекден.
Ётсенг мен къургъан чекден,
Кесингден бошарыкъса сен».

Къарайма Кёкге, Кёк къургъан чекге,
Тынгылайма Кёкге эмда джюрекге:
Чексиз – джашау джокъду, ангылайма,
Чексиз джашау джокъду, ангылайма.
Чексиз джашаугъа термиле тохтайма.

2. ДЖЕРДЕГИ, КЁКДЕГИ ДА – БАРЫ ДЖЮРЕКДЕ

Терен, къарангы уругъа тюшгенле
Кюндюз да кёрелле джулдузланы.
Зулму зинданында тургъанла –
Кече-кюн да кёребиз джулдузланы.

Эркинликде туугъанла, тургъанла
Джангыз кече болса, кёрелле джулдузланы.
Биз а – зулму зинданында тургъанла,
Кече, кюн да кёребиз аланы.

Джулдуз джарыгъы бла чыгъабыз да Кёкге,
Бир-бирле къайытмай къалабыз анда...
Джулдуз джарыгъы бла чыгъыб Кёкге,
Къайытмай къалгъанланы бириме мен да.
Джулдуз болалмазлыкъ учмайды Кёкге –
Зиндандан чыкъса да, къалады Джерде.

Ётюб кераматлыла ётюучю чекден,
Джулдузланы бири болуб, къарайма Кёкден.
Къарайма джарлы, джаралы Джерге.
Ичимден кюе, джанама Кёкде:
Джердегиле, Кёкдегиле да – бары джюрекде.

ДЖАШ ТЁЛЮГЕ ДЕРС

Алгъын сени джазыкъсына эдим,
Энди кесими.
Джазыу меними сынай эди,
Менми джазыуну?

Ёзге джазыуну терслемезге
Джетеди эсим.
Энчи джазыууму, башхала тюл,
Джазгъанма кесим.

Джууукълашсам да, къоркъутмайды
Къаяны эрни.
Ючюнчю джанны джазыууду
Къыйнагъан мени.

Кеси джыгъылгъан джыламайды –
Кесим шойма терс?
Азмыдыла абыннганла
Джетмей акъыл-эс.

Заман къалмады тюзетирге
Меннге терсими.
Алгъын сени джазыкъсына эдим,
Энди кесими.

Хауа амалтын айырылгъанем
Джандетден да мен.
Хауа джарашмай къыйналама
Дунияда да мен.

Артха бурулуб къарайма,
Алда кёрмей джукъ.
Хауа джетмей тунчугъама,
Ахырым – джууукъ.

Иегингден джаратылгъан –
Олду аламат.
Аны унутуб, башхала ючюн
Этдим къазауат.

Иегингден джаратылгъандан
Джууукъ болур ким?
Башхала бла айландым
Аны унутуб мен.

Сокъуранама, тюшюнеме –
Ёзге болгъанды кеч.
Кеси кесими къурутдум –
Олду тийген кюч.

Кеси джыгъылгъан джыламайды –
Кесим шойма терс?
Болалырмы джашауум
Джаш тёлюге дерс?!

ШАЙЫР ДЖЮРЕК

Таб, тюшсе да джандетге,
Тынчлыкъ болмаз поэтге:

Ахратда да, дуниядача,
Алллах бла сёлешир.
Джаханимге тюшгенлени да
Къутхарыргъа кюрешир.

ДЖОЛ  УЗАКЪДЫ

Джол узакъды, джашау а – къысха.
Джол узакъды, джашау а...
Джол узакъды...
Джол...

Кесими бегитиб чыкъгъанма джолгъа.
Окъ тешмез, бычакъ кесмез кюбем юсюмде,
Окъ тешмез, бычакъ кесмез такъыям башымда.
Шкогум, герохум, къылычым да хазыр.

Хазырма джашаргъа,
Ёлюмге тюберге да хазырма.
Акъды башлыгъым.
Къарады джамчым.

Къышхы кийимлеримден башлаб,
Кебинлигиме дери –
Бары да бардыла артмакъларымда.

Узакъды джол, къыйынды джол.
Атымы аякъларындан наллары тюшелле ашалыб.
Огъум, азыгъым да бошалыб,
Джолда къалыргъа башлагъанма.

Алай а, барама. Ачы кишнеб,
Джыгъылады атым.
Асрайма аны.
Къалама атсыз – къанатсыз.

Барама джаяу.
Санымы, джанымы да джокъду аяу.
Джангыз,
Ай бла джулдуз джарытхан джолдан –
Аджашмазгъа, джанламазгъа!

Булут басады Кёкню,
Къоркъуу – джюрекни.
Кече джетеди джолда,
Джукъ кёрюнмейди алда.

Тохтайма.
Таудан кетдим, тюзден ётдюм,
Тенгизге да джетдим.
Андан да ётдюм. Сора уа?

Излейме кимни, нени?
Ёмюр джашлыкъны, ёлюмсюзлюкню,
Чексиз ариулукъну, сюймекликни –
Аланымы излей болурма?

Нек джокъду джюрекде тынгы-тынчлыкъ?
Нек джокъду Джерде тынгы-тынчлыкъ?
Аланымы излей чыкъгъанма джолгъа?

Суу челекни тюбю сууда къалгъанча,
Джолоучу да джолда къала болур,
Деселе да: «Джюрюген хорлайды джолну».

Джол узакъды, джашау а – къысха.
Джол узакъды, джашау а...
Джол узакъды...
Джол...

Айтама кесиме:
Эркиши бол, Адам бол.
Экеулен даулашалла джюрекде:

- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.

- Тёрт джаным джауду.
- Нарт джанынг сауду.

Батыр бир ёлюр,
Къызбай минг ёлюр.
Тохтама, бар.

Ёлсенг да, ёл –
Бара тургъанлай,
Сермеше тургъанлай,
Аякъ юсюнде –
Къуллукъ эте Хакъгъа,
Эс табдыра халкъгъа.

Джангызма деб къоркъма.
Аллахха ийнана эсенг,
Джангызма деб, къоркъма:
Аллах бла болгъан
Къалай болур джангыз?
Аллах бла болгъан
Хорланыр къалай?

Хорларыкъса, муратха джетериксе,
Узакъ эсе да джол,
Къысха эсе да джашау:
Иман бла джаша, иман бла ёл.

ШИМАЛДА

«Шималны къызлары да бузларыча сууукъ –
Кюнден эсе, ушайла Айгъа.
Къайдан да болдум Шималгъа джууукъ,
Къайдан да тюшдюм келиб былайгъа?»-
Дедим биринчи джыл.

«Шималны къызлары да къарларыча акъ.
Кёзлери да – Шимал Кёкча – кёк эм чууакъ.
Ышарыб тебрейле тийгенлей Кюн.
Джылыуну сюймейди бу дунияда ким?»-
Дедим экинчи джыл.

Шималны табигъаты, хауасы – бузулмагъан таза,
Адамлары да – алай.
Шимал джолдан таймай бара,
Кеслерича насыблылла ала»,-
Дедим ючюнчю джыл.

Тиллерине, адетлерине да юреннгенден сора,
Эм ариу къызларына да сюймекленнгенден сора,
Шималны ангылаб, болгъанымдан сора джууукъ,
Ол кёрюнмеди меннге не тюрлю, не сууукъ.
Шимал кърал да Шимал Кавказча джууукъ»,-
Дедим джетинчи джыл.

МИЙИКДЕ САГЪЫШЛА

Мен чыкъгъан мийикге –
Чыгъалмазла кийикле.
Къара таныгъанла да чыгъалмазла,
Таб, тулпар, алим болсала да ала.

Джангыз, къуллукъ этгенле Хакъгъа,
Мен чыкъгъан мийикге джууукълашырла.
Джууукълашырла, алай а, чыгъалмазла.

Мен чыкъгъан мийикге
Кераматы болмагъан чыгъалмаз.
Чыкъгъан да чыдамаз –
Тёнгерер энгишге.

Мен чыкъгъан мийикден
Кёрюнеди бютеу дуния.
Бютеу адам улу джарсыуу, къайгъысы
Кёрюнеди ачыкъ.

Чынгылны эрни бла баргъан
Адам улуну кёрюнеди джолу,
Джазыуу кёрюнеди.
Ауалы, ахыры да кёрюнеди аны.

Мийикледе айтылгъан Акъ сёзюм
Тёбенде тургъан къара халкъгъа джетмейди.
Къара халкъгъа джетмейди Акъ сёзюм –
Кёкден айтылгъанны Джердеги эшитмейди.

Джангыз кесим турама мийикде,
Хакъ сёзню айта, Хакъ джолну кёргюзте.
Тынгылагъан, ангылагъан джокъ.
Хауа джетмейди солургъа меннге.

Джердеги кёрмейди кесини ахырын.
Кёкдеги кёреди. Алай а,
Аны Сёзюне ийнанмайды халкъ.

Ийнанмай эсе – кесиндеди терслик.
Огъесе,
Ийнандырыр Сёзню табыб айталмагъан,
Тюшюндюрюр Сёзню табыб айталмагъан,
Къутхарыр Сёзню табыб айталмагъан –
Менде болурму терслик?

ИНДЕЙ БЁРЮНЮ ДЖЫРЫ

Сальериле кёбдюле бизде,
Моцарт а – менме джангыз.
Ит кёбдю тийреде, элде,
Къазакъ бёрю уа – менме джангыз.

Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге териле,
Кёбдюле ит болгъан бёрюле.
Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулгъанда,
Бёрюлей къалгъан менме джангыз.

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле
Кёбдюле, кёбдюле бизде.
Боюнларына гяуур къачны тагъыб,
Джюрюгенле да бардыла бизде.

Душман берген отуз кюмюшге
Джуртларын, халкъларын сатханла бардыла бизде.
Аллайлалла президентле, оноучула бары да бизде.

Алгъын бар эдиле Джырчыла,
Энди уа – джырлаучула.

Алгъын бар эдиле Оноучула,
Энди уа – тоноучула.

Алгъын бар эдиле Ёзденле,
Энди уа – къулла, мискинле.

Алгъын джауну къыра эдиле джашла.
Энди уа – бир-бирин.

Алгъын Халкъ, Джурт ючюн ёле эдиле адамла,
Дуния мал ючюн ёледиле энди.

Алгъын сый-намыс баш эди неден да,
Энди уа?
Алгъын бар эди Иннет, Миллет,
Энди уа?

Джокъмуду энди Ата джурт, Ана тил –
Джокъмуду Халкъ?

Барды. Менме энди Ата джурт, Ана тил.
Менме Халкъ.
Менме миллет Орайда эмда Байракъ.

Ахыр джырымы джырлайма мен.
Душманла, амантишле да къалтырагъыз.
Ахыр урушума чыгъама мен.
Къазакъ бёрюме мен.
Харс.

КЕЧ БОЛГЪУНЧУ

Тюл эсек да хаким, хяким не хеким,
Къолдан келгенни этейик хар ким.
Тюл эсек да ташдан, темирден,
Къоруюкъ халкъны ауруудан, ёлюмден.

Анга къаршчы айтылгъан сёзге,
Анга къаршчы атылгъан окъгъа,
Болайыкъ буруу. Ангылайыкъ –
Бизбиз халкъ,
Бизничаладан къуралгъанды халкъ.

От тюшсе чегетге –
Къоркъуу барды хар бир терекге.
Къуру бир терекге тюшсе да от –
Къоркъуу барды бютеу чегетге.

Къорай баргъан болмаса,
Тилибизге сёз, джерибизге джер
Къошулмайды.
Чайкъалмайды миллет байракъ,
Эшитилмейди миллет орайда.
Тюненебиз, тамблабыз да – тубанда,
Бюгюнюбюз – зулму къургъан базманда...

Тилибизге, джерибизге да – барды къоркъуу.
Къаныбызгъа, ангыбызгъа да – барды къоркъуу.
Саныбызгъа, джаныбызгъа да – барды къоркъуу.
Адамлыгъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа барды къоркъуу.

Тёлюлеге не къалыр бизден?
Сагъыш этейик да, джашайыкъ
Аланы кёллери чыкъмазча бизден,
Кёлюбюз чыкъмазча кеси кесибизден.

Барайыкъ джолунда Хакъны,
Сакълайыкъ Тилни, Джуртну – Халкъны.
Тюл эсек да хаким, хяким, не хеким,
Къолдан келгенни этейик хар ким.

АКЪ бла КЪАРА

1
Акъ сёзню ызындан барама.
Къара сёз а, ызымдан келеди.

2
Акъны къара этген тынчды.
Къараны Акъ этгенди къыйын.

3
Акъ булутха ушайды Акъ сёз.
Къара булутха ушайды Къара сёз.

4
Акъ таугъа ушайды Акъ сёз.
Къара джерге ушайды Къара сёз.

5
Акъ башлыкъгъа ушайды Акъ сёз.
Къара джамчыгъа ушайды Къара сёз.

6
Акъ джолда барады Акъ сёз.
Къара джолда барады Къара сёз.

7
Къара сёз – бир джаяу, бир атлы,
Акъ сёз а – къуру да къанатлы.

8
Къара сёзде кёбдю къарангы.
Акъ сёзде уа кёбдю джарыкъ.

9
Джерден чыкъгъан къара сууду Къара сёз.
Кёкден эннген акъ джарыкъды Акъ сёз.

10
Къара сууду Къара сёз.
Акъ сууду Акъ сёз.

11
Джер джашнагъаннга ушайды Къара сёз.
Кёк джашнагъаннга ушайды Акъ сёз.

12
Къара сёзню ичинде Акъ сёз
Къарангы Кёкде Кюнча кёрюнеди.

13
Къарангы Юйню джарытханча чыракъ,
Къара сёзню да алай джарытады Акъ сёз.

14
Джашауум, сёзюм да толуду Акъ бла Къарадан.
Тынчмыды Акъ-Къара дунияда джашагъан?

15
Къурай кёлекгеми – Къара сёзню –
Акъ сёз тиеди Кёкден.
Акъ сёз бла Къара сёзню бирлигиме мен.
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – кёлеккемден,
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – тёнгегимден.

16
Къара сёзге ушайды джашауум.
Акъ сёзге ушайды ахырым.

17
Мен Акъ сёзню джетерге ызындан,
Къара сёз да джетеди ызымдан.

18
Къара сёзге къалады тёнгегим-саным,
Акъ сёзге кёчеди, бурулады джюрегим-джаным.

19
Къара сёз къалады Джерде,
Акъ сёз кетеди Кёкге.

20
Къара сёз джюрегими ашай, джюрегимден бошай,
Акъ сёз джанымы къутхара,
Дунияда джашадым алай –
Джашауум, Сёзюм да  Акъ бла Къара.

ТИЛНИ ЮСЮНДЕН АУАЗ

«Сен ёлген тилде джазаса назму,-
Дейдиле меннге.
Джазаргъа эркинсе, алай а,
Окъуяллыкъ бармыды аны?
Огъай, окъур адам джокъду аны».

Дуния тилледе сёлешгенле,
Туз себмегиз сиз да джарагъа.
Сау, шау эсе да, ол тил – меникиди,
Ол ана тилимди, дуниямды мени.

Харс ургъан, тебсеген да кесимме,
Кесимме джазгъан, окъугъан да.
Ана тил ёле эсе – мен да ёлеме,
Мен да ёлеме аны бла бирге.

Тили ёле эсе, халкъ да ёледи,
Ана тил – джаныды халкъны.
Англагъанла аны
Чыгъадыла тил къазауатха.

Тил къазауат – дин, тин къазауатды,
Ата джурт къазауатды ол.
Миллет ангыны, тарих эсни джаулары бла
Баргъан къазауатды ол.

Ана тил джаныды халкъны.
Тил къазауат – джан къазауатды, хоу.
Ана тилде сёлеше эсем, джаза эсем, –
Сора, тил да, халкъ да саудула алкъын.

Тил ёлсе – халкъ да ёледи,
Халкъ ёлсе, ёледи тил да.
Бир-бирсиз болмайла ала.
Алай а, тилди файгъамбар, шыйых.

Тили ёлтюрмейди халкъны,
Халкъ а, ёлтюрюрге боллукъду тилин.
Тилин, алай демек – кесин
Ёлтюреди халкъ, джетмесе ангысы, эси,
Джетмесе билими, иманы.

Халкъ ана тилинде джырлагъанын къойса,
Сёлешгенин, джазгъанын къойса,
Ол заманда башланады тилни ёлюую,
Алай башланады ёлюую халкъны.

Ана тилди джаны халкъны.
Англамагъан аны,
Ёлтюреди тилин –
Ёлтюреди кесин.

Ана тилинде сёлешмеген,
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа кюрешмеген,
Ол кесине, халкъына да этеди джаулукъ.

Кёб зат изленмейди сенден –
Тилинги бил, тилингде сёлеш,
Сабийлеринге да юрет аны.
Тилни сакълаудан башланады халкъны сакълау.

Тилим-халкъым ёлмез ючюн,
Къара кюн, ахыр кюн келмез ючюн,
Назму да ана тилимде джазама мен
Намаз да ана тилимде къылама мен.

Ана тилимде сёлешеме, окъуйма, джазама,
Таб, ёлген тил эсе да ол.
Ёлген эсе да, тирилир деб, базама,
Ана тилимди, джанымды ол.

Башха затха джетмей эсе да кючюнг,
Ана тилингде сёлеширгедамы джетмейди?
Динин, тилин сакълагъан халкъ – ёлмейди.

Ёлмез ючюн – Ана тилингде сёлеш.
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, айнытыргъа кюреш. 
 
АМАНТИШ НАЗМУЧУГЪА

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Джокъдула сенде бет бла ёт.
Тукъумунг болса да ёзден –
Къулса сен.

Байыракъны минесе арбасына,
Къысыласа арбазына.
Анга саласа махтау,
Алай бла этесе джашау.

Билсенг да болгъанларын мурдар, тоноучу,
Сеннге багъалылла къуллукъчу, оноучу:
Ала саталла Джуртну, Халкъны,
Сен а – махтайса аланы.

Не ючюн?
Аладан капек-шай алыр ючюн.
Садакъачыдан, къахмеден да тёбенсе сен –
Къул болгъан ёзденсе сен.

Къоркъуу барды халкъны джанына –
Тилине, халисине, джуртуна.
Ол къоркъуу а келеди кимледен?
Душманладан, амантишледен.

Сен а... тураса тынгылаб.
Тынглаб да турмайса, огъай.
Амантишлени кюрешесе махтаб...
Аллай сыйсызлыкъгъа джетгенсе къалай?

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сенде,
Ётгюрлюк, ёхтемлик джокъду сенде –
Отуз кюмюшдю сени багъанг.

Амантишлени арбаларында,
Арбазларында джырлайса сен.
Халкъны, Джуртну сатханланы
Тишинг тюшгюнчю махтайса сен.

Сыйсызла берген садакъа бла
Юйдегинги асрайса сен.
Сабийлеринг не айтырла тамбла?
Къахмеча джашайса сен.

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Къуллукъ этмейсе Хакъгъа,
Къуллукъ этмейсе Халкъгъа –
Джокъдула сенде бет бла ёт.
Тукъумунг болса да ёзден –
Къулса сен.

РАЗЫМА КЪАДАРЫМА

Кёзге эки къатха азды къууанч:
Джылны къуру эки чагъы барды мында –
Джаз бла къач.

Табигъат эки къатха джарлыды мында:
Джокъдула къыш бла джай.
Къар джаууб къууандырмаз къыш,
Джай да кюн тийиб, джылытмаз.

Джыл узуну – джел бла джангур.
Джангуру тохтаса да, джели тохтамаз.
Джели тохтаса да, джаууму тохтамаз.
Кёбюсюне – экиси да бирге.

Кёгереди, саргъалады, кёгереди кырдык.
Джазны ызындан къач,
Къачны ызындан джаз.
Джай да джокъ, къыш да джокъ.

Сууукъду джайы –
Джууунмазса кириб тенгизге.
Джокъду къышы –
Къар джаууб агъартмаз джерни.

Къышха, джайгъа да болгъанма тансыкъ.
Ата джуртха, Ана тилге болгъанма тансыкъ.
Джауады джангур, урады джел.
Алай болса да, аман тюлдю кёл.

Джуртдан узакъгъа атса да къадарым,
Халкъымы джазыуун джазаргъа барды мадарым.
Андан уллу насыб къайда шайыргъа?
Аны ючюн разыма къадарыма.

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

Зулму кетсе да кёзден,
Кетмейди кёлден:
Амал джокъду унутургъа аны.
Зулмудан къутулса да джаны,
Эси ёлтюреди адамны.

Хоу, зулмудан, къайгъыдан къутулса да кеси,
Ашай, кемире джюрегин, ангысын,
Адамны ёлтюреди эси.

Зулму адамны джанын алалмаса да,
Алады саулугъун.
Аны бла да къалмай, кюрешеди алыргъа
Бёркюн, джаулугъун.

Зулму, терслик адамны, халкъны
Адамлыгъын, халкълыгъын къурутуб,
Къул-къарауаш этерге кюрешеди аны.
Тилин, джуртун, ангысын, эсин да алыб,
Манкъурт этерге кюрешеди аны.

Зулму кетсе да, къалыб эсде,
Джюрекни ашайды, джюрекден бошайды...

Зулмугъа къул болгъанла, къуллукъ этгенле,
Джаяу бармаз ючюн, аны арбасына миннгенле,
Аны джырын джырлагъанла –
Аланы уа къыйнаймыды экен эслери?

Зулму кетсе да, къалады джетеклери.
Анга къул-къарауаш болгъанла,
Аны къайтарыргъа излейдиле артха,
Къайтаргъан да этедиле бир-бирде.

Намысларын-бетлерин тас этмегенле,
Ангыларын-эслерин тас этмегенле,
Ёзденликлерин-адамлыкъларын тас этмегенле
Сермешедиле зулму бла, терслик бла.

Бу къазауат барады джаратылгъанлы адам.
Зулму бла, терслик бла кюреше,
Джашайды, ёледи, тириледи адам.
Зулму бла, терслик бла сермеше,
Адам болады АДАМ,
Халкъ болады ХАЛКЪ.
Кюрешмегенле, сермешмегенле
Боладыла тюб, боладыла талкъ.

Барады къазауат.
 
КЪАРАЧ;

1
Сёзден кетсе да бир хариф,
Болургъа боллукъбуз хариб.

Не къалыр «КъарачАЙ»-дан,
Ол айырылса «АЙ»-дан?
Къалыр «Къарач».
Аны магъанасын бир ач.

Джокъду аны магъанасы.
Айырылса АЙдан,
Джукъ да къалмаз КъарачАЙдан

2
Излей кетиб,
«Къарач»ны да табдым магъанасын.
Эски къарачай тилде
Джулдузгъа айталла «Къарач» деб
(Къараучу деген магъанада).

Алай бла, КъарачАЙ –
;бла;
Джулдуз бла Ай –
Къарачай.

СЮЙМЕКЛИКГЕ ДЖОКЪДУ ЧЕК

Бир къыз салыб келген эди
Ставангер шахаргъа,
Умут этиб, сюйгени бла –
Мени бла – джашаргъа.

Ол джашлыкъдан келген эди,
Тыймай аны тенгиз-терк.
Джылай, кюле, айта эди:
«Сюймекликге джокъду чек».

Келген эди, къайтарлыкъча,
Озуб кетген заманны.
Сакълаб тургъанымы билгенча,
Тыш къралда да аны.

Келген эди , биргесине
Алыб джаз бла джайны.
Къарадым да кёзлерине,
Кёрдюм  Джулдуз бла Айны.

Кёзлеринде ол къызны
Джаз ала да кёрген эдим
Джангы Ай бла джулдузну.

Олсагъатда, тартына,
Джазын узатханед къыз.
Энди узатад кюзюн...
Толгъан Ай бла джулдузну
Кёреди къараб кёзюм.

Ол Ай бла джулдузгъа
Кёлюм болгъанчады Кёк.
Не айтайым мен къызгъа –
Сюймекликге джокъду чек.

КЪЫЗЧЫКЪ, СЮЕМЕ СЕНИ

Минги Тауну этегинде
Мен тутханма этегингден:
Аман эсем – кес да къач.
Адам эсем – джюрегинги
Тартынма да меннге ач.

Бу акъ Тауну, мийик Тауну,
Минги Тауну къатында,
Сезим – бурху, джалгъан, учуз
Къалай болур? Тюз ангыла.

Минги Тауну туурасында,
Адам улуну туурасында,
Аллында джети къат Кёкню
Айтама: Сюеме Сени.

Тёбенледен келген шыйыхла бла
Кёкледен эннген мёлекле,
Ышарадыла, ышанадыла,
Къууанадыла бизге.

Башыбызда – Кёк чууакъ,
Таулада къар – чыммакъ акъ,
Ёзенле – джашил, джашил...
Къызчыкъ, сюеме сени.

Хакъ байракъ – Кёк-Акъ-Джашил,
Халкъ байракъ – Кёк-Акъ-Джашил,
Джуртубуз – Кёк-Акъ-Джашил...
Къызчыкъ, сюеме сени.

Фикир, зикир, орайда
Минги Тауда – былайда
Келедиле кеслери.
Къызчыкъ, сюеме сени.

Кёкден эннгенча суура,
Таудан энелле суула,
Кёлде тууады назму:
Къызчыкъ, сюеме сени.

Айтма джукъ, берме джууаб.
Биз – Гюнах бла Сууаб.
Мен – Гюнах, Сен а – Сууаб...
Къызчыкъ, сюеме сени.

КЮЗ АЛА ТЮБЕДИМ ДЖАЗГЪА

Сюймеклигим барды Сеннге,
Дуния Сенсиз тарды меннге.
Айхай, джазыу зарды меннге.
Ай медет, не этейим?!

Болгъанлыкъгъа атым шайыр,
Сёзлеримден джокъду хайыр.
Арабызны кесинг айыр –
Тынгылама башхалагъа.

Кёб айландым Сени табмай.
Къамама бычакъ такъмай,
Джюрюдюм тауда, тюзде.
Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге.

Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге.
Умутум а – тас болмады,
Джюрегим чырт талмады –
Излегенлей турду Сени.

Кюзюмде тюбедим джазгъа.
Не айтайым энди къызгъа?
Кёбдю мени айтыр затым,
Берир затым а андан да кёб.

Сюймеклигим барды Сеннге.
Дуния Сенсиз – тарды меннге.
Сюймеклигим Сеннге – чексиз,
Сюймеклигим Сеннге – кемсиз...
Энди Сенсиз
Джашау, ёлюм да бирди меннге.

1990-чы ДЖЫЛЛАДАН БЕРИ

Нек келесе ол дуниядан бери,
Нек кёрюнесе хаман кёзюме?
Билесе да – джетсе кёзюуюм –
«Келме»,- десенг да, барлыкъма ары.

Сюйсенг-сюймесенг да барлыкъма ары,
Сюйсем-сюймесем да барлыкъма ары.
Сора, нек келесе ол дуниядан бери,
Нек кёрюнесе хаман кёзюме?
 
Нени билдирирге излейсе манга?
Неден тыяргъа, къутхарыргъа излейсе мени?
Нени эслетирге, неге сагъайтыргъа
Кюрешесе биягъынлай, джарлы кесинг?

Зауаллы джан, джокъду сеннге тынчлыкъ:
Ол дунияда да къайгъы эте бизге,
Джандетингден келесе чыгъыб,
Хар къыйынлыкъдан къорургъа излей бизни.

Къоругъан да этесе. Тилегинг-дууанг,
Сакълайды бизни амандан-зарандан,
Тыяды бизни харамдан-гюнахдан.
Бу дунияда да тилей эдинг Аллахдан
«Эки дунияны да къыйынлыкъларындан сакъла» деб.

Да не айтыргъа излейсе меннге?
Бетими сылайла къолларынг.
Ауазынгы-сёзюнгю уа эшиталмайма –
«Джау басарыкъ элни къулагъы бек».
 
Огъесе, тансыкъмы болгъанса бизге?
Неди сени келтирген бери?
Джуртубузда да джуртсуз бола, тилсиз бола
Баргъаныбызмы къыйнайды сени?

Динсиз, тилсиз, джуртсуз бола баргъаныбыз,
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз баргъаны таркъая,
Ийманыбыз, саныбыз да азая баргъаны,
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къуруй баргъаны –
Аланы сакълар ючюн кюрешмегенибиз, сермешмегенибиз –
Бир да ажымсыз, была болурла
Сени тынгысыз-тынчлыкъсыз этиб,
Ол дуниядан келтирген бери.

Алай эсе,
Къыйынлы джан, кёлюнгю бир бас:
Аллах айтса, болмазбыз тас,
Эки дуниядан да болурбуз юлюшлю.
Не джазыууубузгъа болурбуз сейит,
Не сермеше, болурбуз шейит.

...Кетди зауаллы, кёрюнмейди энди.
Дин-тил-джурт къазауатха киргенме мен да.
Мен да – Къайтукъ ышаннган таулучукъладан бири...

Ит болмаз ючюн, тагъылмаз ючюн,
Тейриден башхагъа табынмаз ючюн,
Эркинлик ючюн, ёзденлик ючюн,
Кесин, джыйынын да къутхарыр ючюн
Сермешеди, ёледи бёрю.

ДЖЫРЧЫЛА бла ДЖЫРЛАУЧУЛА

Къуллукъ ючюн къул болгъан шайырла –
Джерге, ауузлукъгъа бой салгъан айгъырла,
Джууукъ болур ючюн тегенеге,
Боюнларын сынджыргъа кесдирген парийле.

Къалмагъанды не бет, не ёт алада,
Хакъ да, Халкъ да джокъду алагъа.

Сермешмейле Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Сермешмейле Халкълары, Джуртлары ючюн.
Ала – къуллагъа къул болгъан ёзденле,
Талашалла джангыз тегене ючюн.

Душманлагъа болуб къарын джалчыла,
Аман хансча, джайылгъанла амантиш джырчыла.

Кимни арбасына минселе – аны джырын джырлаучула,
Онглуракъны махтаучула, джалаучула,
Джырчыла тюл, джырлаучулалла ала,
Джырчы болмагъандыла, болаллыкъ да тюлдюле ала.

«Хасауканы», «Умарны» джазгъанды Джырчы,
«Татаркъанны», «Ачемезни» джазгъанды Джырчы.
«Къанаматны», «Къара-Муссаны» джазгъанды Джырчы,
Джатдайны джырын джазгъанды Джырчы,
Хакъгъа къуллукъ этгенди ДЖЫРЧЫ.
Къалгъанла джырлаучуладыла.

НЕ МАДАР?

Ашалгъанла намазлыкъ да, джюрек да,
Къаралгъанла Къадау Таш да, Терек да,
Толмайдыла дуа, алгъыш, тилек да,
Къалмагъанды алгъын борбай, кёкрек да.

Бир джюрекге, бир Кёкге узалады къол.
Бир Келямгъа, бир къаламгъа, бир къамагъа узалады къол.
Керти хаким, керти хяким, керти хеким джокъ Джерде.
Билим, иман, сабырлыкъ да аз бизде.

Чыдаялмай кюн аманнга – бораннга, джелге... –
Сыннган ташха, терекге, кёлге
Не мадар?

Къайгъы, палах къарай эселе джерден, Кёкден,
Заман, ёлюм кючлю эселе бизден,
Сора, кюч-къарыу алайыкъ кимден, неден?

Кюч-къарыу алайыкъ файгъамбарладан,
Эмда алагъа ушаш адамладан,
Юлгю болайыкъ ёсюб келген тёлюге да,
Тыйыншлы болайыкъ Джашаугъа, Ёлюмге да.

Ёле тургъанлай джашамайыкъ биз,
Джашай тургъанлай ёлейик биз,
Сермеше, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Инсан, миллет хакълары ючюн.

Келлик эсе да ахырзаман,
Келмесин, чыкъмасын  ол адамдан.
Ёлюм келмесин адамгъа адамдан,
Ёлюм келмесин джашаугъа адамдан.

Биз джашайыкъ махтай джашауну,
Биз ёлейик сакълай джашауну,
Хакъсыз а меннге джокъду джашау.
Меннге бирдиле Хакъ бла Джашау.

Тюнгюлюб, силкмейик къолну.
Джюрюген хорлайды джолну.
Болур ючюн Адам, болур ючюн Халкъ,
Джашаргъа керекбиз буюргъанча Хакъ.

Сынмаз ючюн, къыйналмаз ючюн кёл,
Хакъ бла джаша, Хакъ ючюн ёл.
Эркишиге олду насыб.
Керти Адамгъа олду насыб.
 
ГОСПИТАЛЬДА САГЪЫШЛА

Кемирселе да къайгъыла, сагъышла,
Алкъын саума, къууанама анга.
Къыйнагъан а – тенгле, танышла
Кетедиле, кетедиле, кетедиле.

Ызларындан къараб къалама аланы,
Къанаты сыннган къанатлы
Учуб кетген джыйыныны ызындан
Къарагъанча, сау къанатын къагъа.

Киши къалмагъанчады аллымда мени,
Джанымдагъыла да аз бола баралла.
Ызымдан келген а, джокъну орнунда –
Олду эм бек къоркъутхан мени.

Бизни тёлю да кирсе кёрге,
Ана тилибизни джашил байрагъын
Ким кёлтюрлюкдю тамбла ёрге?

Ата джуртну, Ана тилни къоя бизге
Нарт ата-бабала кетгендиле кеслери.
Ала бизге къойгъан Ана тилни, Джуртну
Биз а кимлеге этейик аманат?

Кёлде-джюрекде барады къазауат.
Джашау, ёлюм да – хакъды. Алай а,
Не уллу къыйынлыкъды, бушууду
Ана тилинги ёле тургъанын кёрген.

Ана тилиди халкъны джаны.
Халкъ ангыламай аны,
Джакъламай, сакъламай, къатламай аны
Ёлтюре турады кеси кесин.

Билеме, терслик балтада, сабда да.
Не этейик, кърал да бизлеге – джау.
Алай а, кеси кесибизни ёлтюре эсек,
Аллахха, адамгъа да салмайыкъ дау.

Мадар болгъанында да къраллыгъын алмай къойгъан,
Ата джуртун да башхалагъа кючлете тургъан,
Ана тилин да кеси ёлтюре тургъан,
Бизден башха аллай халкъ болурму?

Оноучула-къуллукъчула тонайла, саталла Джуртну, Халкъны,
Интеллигенция да кёрмегенча, билмегенча этеди аны.
Аны бла къалса уа...
Алагъа – ол амантиш итлеге – салады махтау.
Аланы арбаларында барыр дыгаласда
Аланы джырларын кюрешеди джырлаб.

Джарлы халкъыма къалмагъанды джашау:
Оноучусу – оу, интеллигенциясы – шау.

Къарайма мадар излеб, Джерге, Кёкге.
Эм ахырында кёзюм бурулады кесиме:
Джашаугъа, ёлюмге да ачхан эшик,
Сен кесингсе, халкъым, эшит.

Сеникидиле амантишле да,
Сатлыкъ интеллигенция да сеникиди.
Джашайым десенг – джашарыкъса халкъым,
Ёлейим десенг – анга да джол бош:

Тонат джуртунгу, ёлтюр тилинги,
Джуртсуз, тилсиз да къал.
Дини, тили, джурту ючюн ёрге турмагъан халкъ,
Хакъы ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ
Дуниядан болады талкъ.

Тарих – эсингдеди. Сайлау – кесингдеди.
Джашаугъа, ёлюмге да ачыкъды джол.
Сау къал, халкъым. Аллахха аманат бол.

КЪАЛАМГЪА БУРУЛГЪАН КЪЫЛЫЧ

«Хакъ» деген адамны
Кёлю батырды, джюреги кенгди.
Бюгюн Назир Будайны къаламы
Татаркъанны къылычына тенгди.

Татаркъанны къылычын къаламгъа буруб,
Назирни къолуна тутдургъанды къадар:
«Бу сауутха сени тыйыншлы кёреме,
Эт,- дегенди,- халкъынга мадар».

Шимал Кавказны сиясет тарихин
Къурч къалам бла джазгъанды Будай.
Сёзню айталгъаны ючюн хакъ кертисин –
Аны джолун джарытханды джулдуз бла Ай.

Исмайыл Мызы тюб ташын салгъан
Тарих къаланы сюегенди ёрге.
Минги Тау да, Минги таулула да разылла
Халкъ джигити Будайланы Назирге.

Миллет ангыны, тарих эсни къаласыды
Исмайыл Мызы тюб ташларын салгъан къала.
Ма ол къаланы къабыргъаларын ёсдюргенди
Назир – Будай тукъумдан джигит туугъан улан.

Джигитлеге джыр этген – адетди.
Мен да – бурундан келген тёрени бузмам.
Татаркъанны къылычыды бюгюн
Назир Будай къолунда тутхан къалам.

Къан тёгюлмез ючюн кюрешеди ол
Кертини айырыб ётюрюкден.
Анга – сайланнган адамгъа – берилгенди
Къурч къалам, къылыч къалам ёмюрлюкден.

Инсан, халкъ хакълары ючюн кюрешмеген
Керти тарихчи, джазыучу болалмаз.
Керти адам, тюз адам – ол Хакъ адамыды,
Хакъ адамы болмагъан Эл – тюб болмай къалмаз.

Бардыла тукъум, сыныф, халкъ, кърал адамла –
Тукъум, сыныф, халкъ, кърал ючюн кюрешген адамла.
Алай а, джарым адамладыла ала бары.
Керти адам, толу адам – Хакъ адамыды джангыз.

Тукъумгъа, сыныфха тюл, халкъгъа, къралгъа тюл,
Атагъа-анагъа да тюл, эгечге-къарнашха да тюл,
Бир Аллахха – Хакъгъа-Кертиге-Тюзлюкге –
Къуллукъ этиудю баш борчу адамны.

«Джууугъум, тенгим» деб, «Халкъым, Элим» деб,
Джан басыуду бизни чынгылгъа элтген.
Джангыз Керти бла, Тюзлюк бла – Хакъ бла джашау,
Олду бизни Адам этген, Халкъ этген.

Тукъумгъа, халкъгъа, къралгъа да тюл,
Хакъгъа къуллукъ этеди Назирни къаламы.
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа, къралгъа да,
Аны ючюн уллуду магъанасы, дараджасы да аны.

Тейри адамы Будайланы Назир,
Хакъ адамы Будайланы Назир,
Хакъ джолунда баргъан тарихчи,
Халкъ, инсан хакъларын джакълагъан тарихчи.

Джигитлеге джыр этген – адетди,
Бурундан келген тёрени мен да бузмам.
Акъ къылычды, Хакъ къылычды бюгюн
Назир Будайны къолунда къалам.

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ

Кёк шыбырдайды меннге назмуну:
Ол сёзлени бусагъатда джазыб къоймасам,
Ала кёллери къалыб, кетерикле кери.
Артда, не кюрешсем да, аланы табыб, къайтараллыкъ тюлме.

Бир тиширыуну да чакъыргъан ауазын эшитеме:
Бусагъатда анга эс бёлмесем,
Артда аны да табаллыкъ тюлме.

Назму да, тиширыу да ушайла бир-бирине.
Ала келген сагъатда, алагъа толусу бла берилмесенг,
Артда аланы табаллыкъ тюлсе.

...Экиси да бирден чакъыралла мени.
Не назмуну, не тиширыуну –
Экисинден бирин керекме сайларгъа.
Джашаууму къурман этерге керекме аладан бирине.

Не назму, не тиширыу.
Не тиширыу, не назму.
Тиширыусуз назму джокъду.
Тиширыу бла да джокъду назму.

Экисин да сыйла,
Алай а, бирин сайла –
Не тиширыуну, не назмуну.
Эки бийчени бирча кёллерине джетерге
Мадар джокъду, къадар джокъду.

Шайырны къыйынлыгъы ма андады.
Къайсын сайласа да,
Тенг боллукъла къууанчы бла бушууу.

Шайырны шайырлыгъы алай сыналады.
Насыбсыз насыблы джанлалла шайырла.

Назму бла тиширыу бир-бирине не бек ушасала да,
Аланы бир юйде тутаргъа мадар джокъду.
Эгечле болсала да, кюндешлелле ала.

Ма аллай къыйын сынауну, сайлауну
Бергенди шайыргъа Аллах.
Назму бла тиширыу. Шайыргъа
Аладан бири – юй бийче,
Бири да тос къатын боладыла.

Башха мадар табмай,
Ала бла алай джашайды Шайыр.
Алай а, шайыр да, тиширыу да ёмюрлюк тюлдюле.
Джангыз ёлюмсюз Сёз – назму –
Сакълайды дунияда шайырны, тиширыуну да.

Дуния джаратылгъанлы, не тюрленсе да,
Ол ючгюл тюрленмей келеди.
Шайыр. Назму. Тиширыу.
Ючюсю да бир-биринден къууаналла,
Бир-биринден къыйналалла,
Бир-бирсиз а болмайла.

 Шайырны джулдузгъа да учургъан,
Отха да тюшюрген
Къанатларылла назму бла тиширыу.

Ала джайылсала – учады, Кёкге чыгъады шайыр.
Ала джыйылсала – джыгъылады, Джерге тюшеди шайыр.
Ала джайылсала – джашайды поэт.
Ала джыйылсала – ёледи поэт.
Ала бла джашайды поэт.
Ала бла ёледи поэт.
Ала ючюн джашайды поэт.
Ала ючюн ёледи поэт.

Ма былайды къадары Шайырны.

ОЛ ДУНИЯДАН АУАЗ

Ашыкъмагъыз бери.

ПОЭЗИЯБЫЗНЫ БЕТИ

Къалай – Джаныбекланы Аппа.
Багъыр – Къочхарланы Къасбот.
Алтын – Семенланы Сымайыл.

Джаралы джугъутур – Мёчюланы Кязим.
Джаралы таш – Къулийланы Къайсын.
Джангыз Терек – Лайпанланы Билал.

Ара боран – Бабаланы Ибрахим.
Хорланнган джазыу – Батчаланы Мусса.

АРАЛ КЁЛНЮ-ТЕНГИЗНИ КЪАТЫНДА

Факъырны кёлю такъыр...
Факъырмамы, тюлмеми – билмейме,
Кёлюм а къуругъанды, болгъанды такъыр.
(такъыр – дно высохших степных озер (каз.).

Кёлюм болгъанды такъыр.

АДАМЧЫКЪЛАДАН ЧЫКЪГЪАНДЫ КЁЛЮМ

Улакъчыкъ къаядан макъырады,
Тохтаусуз анасын чакъырады,
Анасы уа къайытмаз бери –
Аны ашагъанды бёрю.

«Энди кийикни улагъын да
Ашаялыр эсем а» деб,
Джанлы, къаягъа илиналмай,
Тёгерекге айланады джортуб.

Сора бир хыйла тюшдю эсине:
«Кийикча манграяла эсем,
Улакъны алдаяла эсем,
Бир кёрейим»,- деди кеси кесине.

Кийикча мангырагъан бёрюню да
Ким кёрген эди дунияда?
Бёрюде да къалмагъанды бёрюлюк –
Бир да ажымсыз, джууукълашханды ахырзаман.

Алай а, эслеб къарагъанымда,
Ол бёрюню адам болгъанын кёрдюм.
Бёрюледен, кийикледен да тюл,-
адамчыкъладан чыкъгъанды кёлюм.

БИР КЮН АРБАТДА

Бир кюн Арбатда,
Эркекле тюшюб арбадан-атдан,
Сейирге къарай элле: орамда
Мёлекге ушаш бир къыз бара эди.

Эркишиле тёрт джанындан
Кёз, сёз джетдире элле,
Джити-джити къарай элле –
Не кёрюрге излей элле ала?

Сезе эди къыз ол къарамланы.
Безди сора къыз ол къарамладан.
Ачыуланды да,
Сыдырыб алды юсюнден бютеу кийимин,
Ачды дуниягъа бютеу сюйюмюн –
Къып-къымжа болду. «Къарагъыз»,- деди,
Кюлдю сын болгъан эркишилеге къараб.

«Ушамайды не эсиргеннге, не шашханнга...» -
Эркишиле билмейле не айтыргъа, не этерге анга,
Къойдула кёз къысханны, къарагъанны.
Къымжа къыз барады орамны.

Таша – туру болса,
Мийик – алаша болса,
Къалмаса тахса –
Керек болмайды илхам, керамат.
Тиширыула ангылайла аны.
Алай а, ачыуланган къыз,
Къып-къымжа болуб,
Къолунда да бир алмасы бла
Барады кетиб.

Не сакълай  болур аны алда –
Джандетми, джаханимми?
Санларын да чайкъай, дунияны да чайкъай,
Къымжа къыз барады кетиб.

НАРТЛА БЛА ЭМЕГЕНЛЕ

Бурун нарт къылыч кесген эмеген баш,
Тёнгерей келиб, тюшгенди бюгюн аллыма.
Сёз табмай, кёз къакъмай, къарайма къанлыма.

Ол а мени алдаргъа кюрешеди –
Къозу тилде сёлешеди:

«Нартла бла биз шох джашай эдик,- дейди,
Бир къазандан ашай эдик,- дейди. 
Къарашауайны ана къарнашыма мен.
Меннге болушургъа керексе сен».

Мен анга ийнана кетдим –
Ол айтханны кёбюсюн этдим:
Эмеген башны тёнгегине элтдим,
Бир-бирине къошдум, сау этдим.

Сора, унутуб, эмегенни ашаучусун адам этни,
Къурадыкъ нарт-эмеген джумхуриетни.
Энди биягъы эмегенле ашайла бизни.
Бир джангы Ёрюзмек, Сосуркъа, Къарашауай чыкъмай эсе,
Эмегенле бошайла бизден.

Нартла бла эмегенлени арасында,
Бёрюле бла итлени арасында,
Ёзденле бла къулланы арасында
Бюгюн, бюгече да барады къазауат.
 
ДЖАЗЫУУМ

Къыргъызстан – джазлыгъым мени,
Къарачай – джайлыгъым мени,
Эресей – къачлыгъым мени,
Норвегия – къышлыгым мени.

Адамны дуниядан айыргъан чекде
Тохтагъанма мен.
Ол чекден, ырджыдан, ауушдан тыйыншлысыча ётерге
Керекди иман да, акъыл да, фахму да, билим да, кюч да, насыб да.
Аланы тилейме Аллахдан.

АДАМНЫ ДЖОЛУ,  ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ
Олжас СУЛЕЙМЕНОВгъа

Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран,
Кимге – «Аз и Я».
Суу эски ызына къайытады:
Джангырады Евразия.

Ит иесин танымагъан сагъатда,
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар.
Мен – Тейри адамы – къарайма ауалгъа:
Белгиден-Сёзден башланады Адам.

Кёкге къарай, джулдузлагъа узала,
Адам аякъ юсюне сюелгенди,
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди –
Къара таныгъан кюнюнден башланады Адам.

Эниклей табигъатны
Тилленнгенди адам улу.
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге
Тюрленнгенди адам улу.

Адам сёзню, Сёз да адамны –
Бир-бирин джаратханла ала.
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла сёлешгенден къутулуб,
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси.

Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым,
Кече уа – Айны.
Тамгъаларында Адурхайны,
Будиянны, Наурузну эмда Трамны
Кёреме джулдузну, Айны.
Китаб ачханча ачама Къарачайны:
Къара – джети къат магъанасы Аны.

Кёкден башланады джол,
Кёкге да къайтарады ол.
Кёкдеди биз джашагъан Джер.
Не бек кюрешсек да биз,
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар.
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман,
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб.

Джер джолу адамны башланады белгиден-Сёзден.
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эмда кёлден,
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден,
Ачады бизге джангыдан аны:
Сёзде джашыныбды джолу Адамны,
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны.

Къыйынлыгъыбыз бизни –
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз Сёзню.
Алай а, бир кераматлы чыгъад да ичибизден
Таша магъанасын, керти магъанасын ачады Сёзню –
Хакъ джолгъа къайтарады бизни.

Адам улугъа къайытады джаз –
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз:
Къара таны – джай аны –
Тарихинги, джазыуунгу да джаз.

АКЪ СЁЗ

Алгъа джарыгъы келди,
Ызы бла тауушу.

Кёк джашнагъан, кюкюреген тюл эди ол –
Башха тюрлю эди аны джарыгъы, тауушу.
Башха дуниядан, таша дуниядан келе эди ол –
Джети къат Кёкденми, джюрекденми –
Билмейме, къайдан эди ол,
Джолу уа – джюрекге эди.

Санынгы дженгил этген,
Къанынгы таза этген,
Кёлюнгю иги этген,
Джаяуну атлы этген,
Къанатла битдирген,
Учургъан-учундургъан,
Джашаргъа кёллендирген,
Игиликге, Кертиге, Тюзлюкге тырмашдыргъан
Аллай кючю бар эди аны.

Не эди ол? –
Сёз эди ол. Акъ Сёз. Хакъ Сёз.

ДЖАЗЫЛМАЙ КЪАЛГЪАН ДЖАЗЫУ
С. Р. Б.

Сен мени джюрегиме тынглагъаненг,
Сен мени джюрегими англагъаненг,
Назмуму-кёлюмю англагъаненг –
Да нек болмады да джазыу?

Сен да разы, Кёк да разы,
Ангы да разы, джюрек да разы,
Сора нек болмады джазыу?
Аны уа, шайыр, кесинге сор.

Мен джазгъанча назму, сен джазгъанча дарман,
Джазыуну да алай джазаргъа болуред керек.
Озуб кетген джаздача, джайдача,
Энди ёмюрде алай урурму джюрек?

Кюремейим гюнахны Кёкге –
Адам джазыуун джазады кеси.
Джангыз, тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге,
Быллай бир джылны нек къыйнайды эсим?

Акъ чакъгъан терекле къала джагъада,
Акъ кийген къызла къарай джагъадан,
Айырыла, узая барама аладан –
Къайыгъымы алыб барады суу.

Заман къобаны алыб барады мени,
Тохтаргъа, сабыр болургъа да бермей мадар.
Джазмай къойгъан джазыуум, тыялмай мени,
Ызымдан къарайды джагъадан.

Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ чакъгъан бир къыз,
Гошаях бийчеге ушаш бир къыз,
Джыламугъу къара ташны джара,
Ызымдан къараб, къол булгъай турады...
Ол – джазылмай къалгъан джазыуум мени,
Кетмезлик къайгъым, джарсыуум мени.

Неди Кёкге бизни джарсыуубуз?
Бошуна чамландырмайыкъ Кёкню.
Джазмай къойгъан джазыуубуз –
Олду кюйдюрген, ёлтюрген да бизни.

КЪАНАТЛАРЫМ МЕНИ

Акъ сёз бла Къара сёзню арасында
Джашил ырджы – сыйрат кёпюр кибик.
Ол ырджыда барама, сыйрат кёпюрде кибик:
Олду мени  джолум.

Бир Акъ сёзню, бир Къара сёзню къучакълай,
Барама. Эки джанымда – эки тиширыу:
Къара сёз – юй бийчем мени,
Акъ сёз да – тос къатыным.

Алалла меннге джандет, джаханим да.
Бир-бирине кюндешлик этиб,
Бир-бири бла джарашмай,
Мени да къыйнайла ала.
Алай болса да, къанатларымла ала мени.

Бир къанатым – акъ, бир къанатым – къара;
Бир къанатым Джерге тие,
Бир къанатым джулдузлагъа тие,
Учама.
Акъ сёз бла Къара сёз – къанатларым мени.

АКЪ СЁЗГЕ КИРЕМЕ

Акъ сёзге таянама,
Къара ташха таяннган кибик.
Сизге да ийнанама,
Сёзге ийнаннган кибик.

Акъ сёзге киреме,
Къара суугъа кирген кибик.
Кесими джууама
Ёлюкню джуугъан кибик.

Акъ сёзге киреме,
Кебиннге кирген кибик.
Болама,
Башха дунияны кёрген кибик.

Акъ сёзге келеме
Аллахны аллына келген кибик.
Кесими кёреме
Ёлюб тирилген кибик.

Акъ сёзге киреме
Къара джерге кирген кибик.
Сора андан чыгъама
Кырдык чыкъгъан кибик.

Акъ сёзге киреме
Джандетге кирген кибик,
Сора андан чыгъама
Джандетден чыкъгъан кибик.

Акъ сёзге киреме
Бычакъ къынына кибик.
Сора андан чыгъама
Бычакъ къынындан кибик.

Акъ сёзге киреме
Отоугъа кирген кибик,
Дагъыда болама
Бир джангы къызгъа термилген кибик.

Акъ сёзге киреме
Къара кюн меннге келмез ючюн.
Акъ сёзде къалама
Ёмюрде да ёлмез ючюн.

ЁМЮРГЕ ТЕНГ БОЛГЪАН БИР ТАКЪЫЙКЪА

Келесе.
Сени къалай сакълагъанымы билесе.
Учагъынгы кёреме Кёкде –
Ол Буракъча кёрюнеди меннге.
Къучагъымы джайыб, сюелеме Джерде.

Сен тюшгенча Кёкден,
Мен чыкъгъанча Джерден
Кёрюнееед къачан да алай.

Келесе тюшюб Кёкден,
Сюелеме къараб Джерден.
Джангыз сени бла бирге
Кёлтюрюллюкме мен да ёрге.

Тюберигибизден да бек
Айырыллыгъыбызгъа этеме сагъыш:
Учакъдан – къучакъгъа, къучакъдан –учакъгъа...
Бизники – ёмюрге тенг бир такъыйкъа,
Джашаугъа, ёлюмге да тенг бир такъыйкъа.

СЕНИ ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ

Тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге,
Тартады ёрге, къаратады Кёкге,
Бир тюрлю сезимлени уятады-къозгъайды менде
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Кетгенни къалай къайтаргъын артха?
Кесимме атхан джюрекни отха,
Дагъыда къоймайды мени умутсуз, Кёксюз
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Къанатлы сезимни туудурады ол,
Къанатлы сёзюмю джаздырады ол,
Кёкде бир джарыкъ джулдузну джандырады ол,
Алай а, аны джарыгъында – кёл артыкъ да – мыдах.

Кёк бла Джерни турады байлаб,
Тюненем бла бюгюнюмю турады байлаб,
Къаратады Кёкге, тартады ёрге
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Джюрекни излейди учундурургъа,
Кеси да излейди учаргъа,
Излейди юзюлген заманны, насыбны байларгъа,
Болмазлыкъны излейди болдурургъа
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Учуб кетген къанатлыны тюшюре эсге,
Андан къалгъан тюкню турама сылай.
Джауады джангур, огъесе, Кёкде – узакъда, мийикде –
Учуб кетген къанатлы бери къараб, тура болурму джылай?

Аны тюгюн ийгенлей къолдан,
Ол да – къоркъама – кетер деб учуб.
Къоркъсам да иеме, ол а – кетмейди менден,
Къарайды меннге къалтырай, джунчуб.

Эсге тюшюрюуле – отну мыдыхыча.
Джангызлыкъ – шайыр джюрекни джюгю.
Не къанатлыны бери, ызына, къайтарлыкъды,
Не мени ары, къанатлыны ызындан учурлукъду –
Экисинден бирин этдирмей къоярыкъ тюлдю
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

КЪАГЪЫТНЫ, ЧЕГЕТНИ, КЪАРНЫ, АДАМНЫ ДА
ЭМ НАСЫБЛЫ ЗАМАНЛАРЫ

1
Къагъытны эм ариу заманы –
Джазыуу болмагъан эм таза заманы.

Огъай, къагъытны эм ариу, эм къууанчлы заманы –
Юсю керти сёзден, иги сёзден толгъан заманы.
Огъай, къагъытны эм ариу, эм насыблы заманы –
Джашил терек болуб сюелген заманы.

2
Чегетни эм ариу заманы –
Чапракъланнган, тилленнген джашил заманы,
Къанатлыла джюз тюрлю джырлай,
Аны юсюне басыныб тургъан заманы.

3
Къарны эм ариу заманы –
Юсюнде ыз болмагъан таза заманы.

Огъай, къарны эм ариу, эм къууанчлы заманы –
Рахат джауа тургъан заманы.

Огъай, къарны эм ариу, эм насыблы заманы –
Кёкге чыкъгъан, Кёкде тургъан заманы.

4
Адамны эм ариу заманы –
Аллахын эсгерген заманы,
Намазлыкъда тургъан заманы,
Аллахха джууукълашхан заманы,
Аллах разы болгъан заманы.

АЙГИ (АЙГЪЫ)

Чуваш поэзияда да бар эди бир айгъыр –
Айгъы.
Кеси кетсе да, сёзю къалды –
Кюнлю, Айлы.

Аны ауазы тюл эди ауаз,
Аны ауазы тюл эди намаз –
Агъашча, сууча бир зат эди ол,
Табигъатны кеси эди ол.

Ол – шийир Кёкню марал джангуру, кёз джашы.
Ол – чуваш халкъны, джууаш халкъны сёз башы.
Ибилис къралгъа уа ол – башхасы джокъ – чёб башы.

Ол къаршчы турмагъан эди имансыз къралгъа, джорукъгъа,
Джангыз, Сёзю ушай эди къарангыда джарыкъгъа.
Дау сала эдиле анга:
Сёзюнгю къанатлары къалгъанланыкъыча нек тюлдюле къара?

Айгъыны сёзю болгъаны ючюн эркин, акъ
Сюе эди аны Борис Пастернак.
Мен да багъалатама аны,
Багъалатханча Кюнню, Айны.

Сёзю – Итил суууча, рахат.
Сёзю – Чувашстанны къышыча акъ.
Кёлю – не джазгъы, не джайгъы...
Аллай назмучу эди Айгъы.

ЮЙЮМ

Мен ишлеген юйню ара багъанасы –
Кюн таякъ.
Акъ къанджал бла тюл, Ай джарыкъ бла
Джабханма аны башын.

Оджакъ орнуна – нюрджакъ.
Юйюмю нюрджагъындан къарайла-тюшелле
Къызла, джулдузла эмда мёлекле.

Джангыз бир джол барды юйюме –
Къой Джол. Ол джол бла келгенлеге
Ачыкъды юйюм.

АСРАРСЫЗ МЕНИ

Арбазда акъ чакъгъанды терек.
Анга къараб къууанады джюрек.
Джыл сайын акъ чагъады ол,
Джюрекге асыуду ол.

Минги Тауну туурасында
Джашил нарат бла акъ балийни арасында
Ол эки терекни, ол эки бийчени арасында
Асрарсыз мени.

ТАНЫШ НАЗМУЧУГЪА

Шай бла джашайды шайыр.
Джилиги юзюлгенди аны.
Къыйынлыкъларында
Терслейди бютеу дунияны.
Юйюн шайтан уягъа ушаталла бютюн
Ички бла тютюн эмда къайгъы.

Чефирни, ичкини, тютюнню арасында,
Аладан къалай, къайры къутулургъа билмей,
Къара чибинлеча, сёзле,
Къуу бола, уу бола,
Айланалла учуб.

Сёзге къуллукъ этер орнуна,
Шайтаннга къуллукъ этеди шайыр:
Дунияны сёзюн этеди ол,
Халкъны бир-бирине этеди ол.

Шайыр болгъанды (СЁЗ-чю тюл!) сёзчю,
Шайыр болгъанды (ТИЛ-чи тюл!) тилчи.
Ёзю да къуу, сёзю да къуу.
Ашагъаны, ичгени да – уу.

Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да
Таза тутмаса шайыр,
Дунияда эм таза, эм ариу Акъ бийче – ШИЙИР –
Унармы джашаргъа аны бла?!

Ёлгенди шайыр. Андан къалгъан:
Тебсиде шайы,
Юйню тёрюнде шыша къалау,
Тютюн тюбле – челек бла бир...

...Асралгъанды. Сын ташында окъудум джазыуну:
Шайырны ёлтюргенди зарлыкъ. 
Алай а, зар назмучу ёлгюнчю кеси,
Ненча керти Шайырны къурутхан болур?!

СЁЗ бла ШАЙЫР

Поэтлеге джокъду джылау.
Поэтлени джокъду аяу.

Ала, болсала да джаяу,
АТ-лыдыла, КЪАНАТ-лыдыла.

Болсала да джаланннгач,
Кёллери токъду аланы.

Кирир джерлери джокъдуму?
Бютеу Алам – юйдю алагъа.

Халкъ дуния малгъа табыннган сагъатда да,
Башдан-аякъ къул джамагъатда да
Бийликлерин, ёзденликлерин тас этмейле ала.

Эшек билген – арба джол.
Арба джолда шайыр кёрмезсе.
Аланы джюрютген къанатлы атла –
Пегас – Гемуда – Боракъ.

Къара кюн да акъ сёз бла
Адамгъа табдыралла эс. Алагъа
Сынау дуния да, джандет джурт да –
Сёздю.

Сёзден башланады Поэт.
Сёзде джашайды.
Сёз бла джашайды.

Сёз бла Поэт
Бир-бирин тюрлендирелле,
Бир-бири джазыуун джазалла.
Бир-биринде джашайла ала.

Алай а, Сёз биринчиди,
Шайыр – экинчи.
Шайырны керти дуниясыды Сёз.
Джанын Ана тилге, Ана тил ючюн береди ол.

Тёнгеги къайда болса да, къайда къалса да,
Джаны уа – Сёздеди.
Ана тил саулукъда
Шайырлагъа джокъду ёлюм.

Шайыргъа атылгъан окъ
Ана тилге тиеди.
Ана тилге атылгъан окъ
Шайыргъа тиеди.

Бирдиле ала, биргедиле ала.
Джангыз ёлюм айырыргъа боллукъду аланы.
Огъай, ёлюм да айыралмаз.
Ёлселе да, къалырла бирге –
Ёлюк бла кебинча.

КЁК АХЫР КЕРЕ БЕРЕДИ ШАНС

Эсиме тюшеди ол къыз.
...Кёкден тюшгенед джулдуз.
Мен къалгъанымда уа джунчуб,
Ол... кетгенед учуб.

Къайдаса Сен – толгъан Айым?
Эсиме тюшгенинг сайын,
Булутха киреди Кюн.
Бу дунияда насыблыды ким?

Оджагъымдан тюшгенед джулдуз.
Мени уа – таукеллигим джетмей,
Къойгъанем аны юйлю этмей.
(Джарлыны ашы аллына келсе бурну къанар).

Андан бери кетди ненча джыл.
Джулдузла джаналла Кёкде,
Алай а – меннге тюл – башхалагъа.
(Сокъурланнган сокъуранады артда).

Эсиме тюшеди ол къыз.
...Кёкден тюшеди джулдуз,
Сора меннге этиб айыб,
Кетеди узайыб, ташайыб.

Хар кече сайын болады алай.
...Тутулады Кюн, тутулады Ай...
Учхан джулдузлагъа къарай,
Джюрегими Къадау Таш этиб,
Джангыз Терекча сюелеме Джерде.
Къазакъ бёрю уа улуйду ичимде –
Ол къыз кетерге унамайды эсимден.

Къач ала – эскере джазны –
Кёлюмю-джюрегими джаздым.

Айтдым кесиме: не сууу, не къыз –
Джууаб сакълаб турады ол къыз.
Айтдым кесиме: не ёл, не тирил;
Не бузла, не отха берил-кёмюл;
Не къачха, не джазгъа керил.

Ахыр кере ышарады къадар,
Джазыу ахыр кере береди мадар.
Ахыр кере шанс береди Кёк.

Не кёлюм чыгъарыкъды кесимден –
Не ол къызны къайтарлыкъма кесиме.
Ансыз джашагъан ёмюрюмю къайтара,
Кече, кюн да къысарыкъма кесиме.

РА... , ФА...
 
Джазсам да назму, къылсам да намаз,
Эки мёлек кёз аллымда:
Бири – дохтур, бири уа – устаз,
Ала бла сёлешеме кеси аллыма.

Къылама намаз, береме салам –
Кёреме аланы:
Бири онг имбашымда,
Бири сол имбашымда.

Айтама атларын,
Сылайма къанатларын –
«Алиф, лам, мим» дегенча –
Ра... , Фа...

Сууабымы, гюнахымы да билелле ала,
Тюзюмю, терсими да кёрелле ала,
Хар къуру да биргемелле ала –
Ра... , Фа...

Джашауум, назмум да къалсын алагъа,
Хар не игилик да болсун алагъа,
Къууанчдан, насыбдан айырылмасынла ала –
Ра... , Фа...

Сюймекликден кюйген джюрегим,
Эки мёлек къызны бирча сюйген джюрегим,
Эскере дунияны, ахыратны,
Айтады джангыз эки атны:
Ра... , Фа...

Бир да кетмейсиз эсимден
Джазсам да назму, къылсам да намаз.
Биригизни джанына тиймез ючюн,
Экигизден да къалгъанма къуру.

Дагъыда – Кюн, Ай джарыгъы сизсиз меннге.
Алай а – учсам, учунсам да джеталмайма сизге.
Эки имбашымда эки мёлегим –
Не эте джашайсыз Ра... бла  Фа...

САКЪЛАУ

Тейри джарыгъында
Кёк бла Джер къошулгъан-айырылгъан уфукдан
Бир къанатлы атлы кёрюндю.
Кимни келечисиди ол?
Къайсы дунияны?
Не хапар келтиреди ол?

Огъесе,
Къалюбалада адам улуну
«Хапар бил» деб, ийген джигити,
Хапар алыб, артха къайытыб келе болурму?

Джер тебренеди атны аякъ алышындан,
Кёк кюкюрейди аны къанат тауушундан,
Тери агъады джаугъанча джауум,
Ол келеди къуугъанча джауу(н).

Аллахны, адамны – кимни келечисиди бу?
Джашауну, ёлюмню – нени белгисиди ол?

Минг-минг джылны келеди ол атлы,
Къарата, сакълата дунияны, халкъны.
Бурунданмы, тамбладанмы – къайдан келеди ол?
Не къыйынды, не узакъды джол.

Келеди атлы. Сакълайбыз аны.
Къайгъы кючлеб бютеу дунияны.

ТЮШЮНЮУ

Бир джуртдан бир джуртха учуб келиб,
Юйюмю шорбатында уя ишлерге изледи бир къанатлы.
Мен аны сууутдум, илгиздик этдим.
Артда кесими джазыуум да болгъанында алай,
Ол къанатлы тюшдю эсиме...

АКЪ КЪАР. КЪЫЗЫЛ КЪАН. КЪАРА ДЖАМЧЫ

Джюрек ауузумдан уруб келген къызыл къанымы
Акъ башлыгъым бла тыяргъа кюреше,
Къара джамчымда джатама.
 
Къачыб баргъан бир къара ауананы эслейме аргъы бетде:
Мени ургъан ол болгъанын сеземе,
Алай а, шкогуму ары буруб атаргъа,
Къолларыма этдиралмайма айтханымы.

Не чууакъды кёзлериме тюшюб келген Кёк –
Тохтаусуз кёзлериме къуюлуб келген болмаса,
Кёзлерими джабаргъа излемейди Ол.

Кёк не чексиз эсе да, кёзлеримде эсе да,
Кёзлерим толмайла, тоймайла андан –
Къалалла кенг ачылгъанай.

Кёзюмю къыйыры бла эслейме:
Чилле джаулукълу, акъ кийген бир Тиширыу,
Акъ къанатлагъа ушаш къолларын да «сау къал» дегенча силке,
Менден айырылыб, мийик Кёкге кетиб барады.
Ол джанымды деб, къарайма ызындан.
(Къарагъандан башха къарыуум джокъду,
Джокъду онгум аны тыяргъа, къайтарыргъа артха.
Сенден айырылыб кетиб баргъанны тыяргъа да керекмиди?
Онглу кюнюнгде кече-кюн да биргенге болуб,
Борбайсыз болгъанлайынга  уа – сени атыб,
Башхагъа эрге чыкъгъан къатыннга ушамаймыды ол?)   
   
Акъ къаргъа, къызыл къаннга, къара джамчыгъа
Къабланнганды Кёк.
Акъ къарны къызарта къаным, къара джамчыда джатама.
Акъ башлыгъым да къып-къызыл болгъанды.

Къаратору атым кишнейди къатымда.
Джууукълаша келген бёрю улууну да эшитеме.
«Къазакъ бёрюге ашатмаз кесин,
Джыйын джанлыдан къутулурму ансы...»

Атыма этеме сагъыш.
Къошда джангыз къалгъан атама этеме сагъыш.
Элде анама этеме къайгъы –
Къыйналлыкъды хариб.

Атымдан сора джан джокъду къатымда.
Мыллыкчы къушланы эслейме Кёкде.
(Чууакъ Кёкге нечик джарашмайла-келишмейле ала).

Къанаматны, Джаттайны джазыулары, джырлары тюшелле эсиме.
(Эсим ичимдеди алкъын).
Бир джангы назму тизгин да келеди эсиме –
Бютей джашаууму излеб, табалмай тургъан
Бир оюм-фикир, таша, керамат Сёз.
Джашаудан кетиб бара ангылайма джашауну магъанасын.
Аны билдиралсам эди дуниягъа –
Дуния къутулургъа боллукъ эди ёлюмден.

Ай медет, кимге, къалай айтайым аны?
Джокъду адам.
Джашауну, ёлюмню да ачхычын табханма –
Аны алыргъа бир кюрешигиз менден.

Алай а, джан джокъду къатымда.
Тахсам-ташам кетеди биргеме,
Джашауну-ёлюмню тахсасы-ташасы кетеди биргеме.

Кём-кёк Кёкге минг-минг джылны къарайла
Акъ къар, къызыл къан, къара джамчы.
Кёк да минг-минг джылны къарайды
Джерде акъ къаргъа, адам къаннга, къара джамчыгъа...

Кёб эди айтырым, этерим – алай а, кеч болгъанды.

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА

Джангыз Терек тартады кесине
Джарыкъны, къарангыны да;
Сюркелгенни, джюрюгенни, учханны да;
Хайуанны, джаныуарны, адамны да
(Ёзге, ол халла бары бардыла адам джюрегинде).

Джангыз Терек тартады кесине
Элияны да. Огъай,
Ол Кёкню тартады кесине.
Кёкде уа – булут да, элия да барды.

Кёзню, Сёзню да, тёнгекни, джюрекни да
Тартады кесине Джангыз Терек.
Кертисинде уа неди анга керек?

Джангыз Терек туугъан джерине бекди,
Алай а, аны сюймеклиги – Кёкдю.
Ол джети къат Кёкге барады кетиб.

Кёкгеди, мийикгеди ол тутхан джол.
Ёзге, туугъан джеринден айырылмайды ол.
Бизлеге дерс береди ол.

Джуртда Джангыз Терек...
Насыбсыз эсенг да – насыблыса сен:
Джулдузгъа джетсенг, джетмесенг да,
Ёлсенг, къалсанг да –
Джуртунгдаса сен.

Джуртларындан айырылгъан тереклени да кёреме мен.
Аланы тамырлары бла къобарыб, кёчюрюб,
Башха джуртлу патчахла, джарым патчахла да
Арбазларында орнатхандыла.

Энди душман майданда чайкъалалла ала.
Душманлагъа солургъа берелле хауа.
Аланы кёзлерин, кёллерин да къууандыралла –
Патчах гаремде къызлагъа ушайла ала.

Ма ол тереклелле насыбсыз.
(Джаулагъа къул-къарауаш болмаз ючюн,
Ала орнатхан джерледе ёсерге, джашаргъа унамай,
Къуу болуб, ёлюб кетген тереклеге уа – махтау!).

Сен а – джангыз эсенг да – Джуртдаса.
Джуртунгу Кёк бла кюрешесе байлаб.
Мен да алай этеме къазауат
Хакъгъа джууукълащдыра халкъымы.

Джангыз Терек!
Къадарыбыз бирди бизни,
Аллахыбыз бирди бизни,
Иннетибиз бирди бизни.

Джангыз Терекде джашайды джюрегим.
Джюрегимде джашайды Джангыз Терек.
Шайыр джюрекни дуниягъа кёрюнюуюдю Джангыз Терек.

ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ АЛЛАХ

Хаджиликге барыб, билгенлени ызындан Таугъа чыгъыб, тюзге да тюшюб, Меккада, Мединада да буюрулгъан къуллукъланы этиб кюрешдим. Сыйлы топракъда айланнган аякъ чарыкъларымы, юйге къайыта эсем, къабыргъада намазлыкъ тюбюне тагъыб къояр акъыл алдым. Аны себебли, къалгъанлача сансыз этмей, чарыкъларыма сакъ болгъанлай айландым. Арт кере намаз къылгъан джерде, аланы хызенчикге салыб, межгитге кирген джерде табханы теренине орунлашдырдым, юсюне да нёгерлерими аякъ къабларын салдым. Намаз къылыб чыгъыб келе, чарыкъларымы табмадым – нёгерлеримики тура, меникин а, ким эсе да алыб кетиб тура. Былайда да уру болгъанына къыйналдым. Чарыкъларымы урлагъан да – ол да – «хаджи болдум» деб къайытырыкъды джуртуна деб, сагъышландым.
Арадан джылла кетдиле. Энди ол затха башха тюрлю къарайма. «Ля иляха илля Аллах» (Аллахдан башха аллах джокъду) деб, джюрюб, сора эки чарыгъымы юйде тёрге тагъыб, анга къараб туруу – ол диннге, иманнга келише болмаз эди. Бир Аллахдан башха затха (Терек болсун, Таш болсун, кийим болсун) табыныу – ол меджисуулукъду, джахилликди. Ма аны ючюн – меннге аллай джангылыч этдирмез ючюн – тас болгъан болур эдиле чарыкъларым.
«Ля иляха илля Аллах» деуню магъанасын джылла бла ангылагъандан ангылай барама. Аллахны барлыгъына, бирлигине керти ийнаннган – джанлы не да джансыз табигъатдан бир затны ёрге тутуб, анга табыныб къалай тебрер? Аллахдан башха аллах джокъду. Энди мен джангыз Хакъгъа къуллукъ этеме, Ол буюргъанча джашаргъа кюрешеме.
 
КЪАРЫЛГЪАЧЛА ИШЛЕЙЛЕ УЯ

Джангы юй ишлер мурат бла
Эски юйюмю тебрегенем оя.
Энди ол акъылны тебрегенме къоя –
Узакъдан, тузакъдан къайытыб сау-эсен,
Эки къарылгъач юйюмю шорбатында
Къаджыкъмай, талмай ишлейле уя.
 
Былтыргъы уяларын аланы
Къачхы джелле, къышхы боранла чачханелле.
Аланы уа андан хапарлары да болмай,
Джылыу айланнганлай, джол ачылгъанай,
Тау джуртларына къайытханелле.

Алай а, не этсинле, уялары – джокъ.
Къычырыкъ этиб, учханелле ары-бери.
Суууб, башха джерге кетдиле деб тураем –
Ала уа, экинчи кюн, биягъы шорбатда
Уя этиб башладыла джангыдан.

Кюн узуну ары-бери учуб,
Чёб, топуракъ ташыб ауузлары бла,
Адам ийнанмаз усталыкъ бла
Ол бурху джанла ишлейле къалаларын.

Ол бурху джанла къачхы кёчгюнчюлюкден,
Къыйын, узакъ, къоркъуулу джерледен,
Джаз болгъанлай, къайытыб артха,
Сау-эсен къайытыб Джуртха
(Къайыталгъанладан а къайыталмагъанла – кёб),
Уя ишлеб башлагъанла джангыдан.
 
Къалай сууутайым мен аланы,
Къалай бузайым къууанчларын,
Къалай зыраф этейим къыйынларын,
Къалай чачайым уяларын –
Халкъымы джазыуун кёреме алада,
Кесими джазыууму кёреме алада.

Эки къарылгъач ишлейле уя.
Бир кёб затны эсге тюшюрелле ала.
Сени да эсге тюшюрелле ала...

Къарылгъачладанмы къарыусузек биз
Бирге джашау къурмазча, бир юй болмазча?!
Кёз аллымда – суратынг сени,
Толмай къалгъан муратым мени...

Къарылгъачла уа ишлейле уя,   
Къууанчлары джаба бушууларын.
Къууандырсын аланы дуния,
Энди чачылмасын уялары.

Огъай, менден джетмез алагъа заран.
Алайсыз да, сау болмазлыкъ джюрекде барды джарам.

Джаз келгенди:
Къарылгъачла – бурху джанла – ишлейле уя.
Къарыусуз болургъа, джюрек, аладан огъуна уял.
Къайыт джашаугъа – къышхы джукъунгдан уян.

Шималда, Къыбылада, Шаркъда, Батыда –
Хар къайда да сейирди дуния.
Къарылгъачла ишлейле уя
Джашагъан юйюмю шорбатында.

КЪАНАТЛЫ ДЖАН – СЁЗ

Кюндюз эслемейме аны.
Кече уа –  къараб тургъанын сеземе къарангыдан.
Бир-бирде тереземи къагъыб, илгендиреди.
Неди аны бери тартхан:
Юйде джаннган чыракъны джарыгъымы,
Огъесе, от джылыуму?

От этмей, чыракъны да джукълатыб,
Сейирге къарагъаным да болгъанды.
Ол а, биягъынлай тереземи къагъыб,
Меннге  бермейди тынгы.

Энди анга юрене да башлагъанма.
Ичкери чакъыргъаным да болады, терезени ачыб.
Кесим джангыз болмасам – келмейди ол:
Джангыз къалгъан кёзюуюмю сакълайды, марайды.

Огъесе, кесим да билмегенлей,
Джаныб чыгъыб кетиб,
Энди ызына къайытыб,
Тёнгегине киралмай къыйынлаша болурму?

Огъесе, ол – Тейри Сёз болурму –
Акъ Сёз, Эркин Сёз, Иги Сёз, Сюймеклик Сёз,
Мен табалмай къыйынлашхан,
Назму тизгинде орну бош тургъан?

Алай болурму, ансы хар къуру да,
Кече, тёгерек шош болгъан сагъатда,
Мен да джангыз кесим сагъышха бёленнген сагъатда
Нек келеди ол?
Джанмыды, Сёзмюдю ол?
Джанмыды, Сёзмюдю?
Алай а ала экиси да бирдиле меннге.

Сёзге джан салыб къояд деселе да,
Сёзге мен салмайма джан.
Джан салгъан Сёз кесиди меннге.
Сёз – джанымды мени.

Сёз – Джан. Джан – Сёз.
Ала джашайдыла бир-биринде.
Бир-бири бла джашайдыла ала.
Мен джаратхан затла тюлдюле ала.
Мени джаратхан кераматлалла ала.

...Кече. Джел. Джангур.
Биягъы къагъады тереземи.
Тереземи ачама. Джангыз терекни кёреме джангыз.
Аны бутакълары тиелле тереземе, къарайла кёзюме.
Джангыз терек болурму тереземи къакъгъан?
Алай тюл эсе да – алай болур дейим.

Ансы Сёз тереземи къагъады десем,
Поэт шашханды дерле.
Хоу, джангыз терек къагъады тереземи.

Къанатлы джанны – Сёзню уа –
Сезген, эшитген, кёрген аз адам болур.
Сёзню джаратханнга да эм джууукъ –
Сёзден джаратылгъанла болурла.
 
Узакъда, мийикде, теренде (Кёкде, Джерде, джюрекде эсе да ол)
Джарыкъгъа буруб кёзню,
Сакълайма Сёзню.

КЪАНАТЛЫЛА БЛА КЪАНАТСЫЗЛА

Кёкде учуб баргъан къанатлы джыйынны
Джерден атыб урадыла адамла.
Къан джауады адамланы юслерине,
Къоркъуу келе болмазмы аланы эслерине?!

Къанатлы джанланы ёлтюрелле къанатсыз джанла.
Къанатлы джан, къанатлы тукъум  къалмаса Джерде –
Сора не этерикди келмей ахырзаман –
Адам кеси чакъыргъан ахырзаман,
Адам кеси чыгъаргъан ахырзаман.

Аллахын, тарихин унутхан адам улугъа,
Къайытырыкъла меджисуу, джахил заманла.
Бир-бирин ашай къанатсыз адамла,
Буруллукъла хайуан, джаныуар сюрюулеге.

Аны эслетирге, ангылатыргъа кюреше,
Джердегилени къутхарыргъа кюреше,
Къуугъун эте, учадыла къанатлы джанла...
Алай а къанатсыз кёбдю къанатлыдан.

Къанатсызла – джерде, къанатлыла – Кёкде.
Тюнгюлюу, умут да – джюрекде.
Къанатлыны джерге тюшген къанат тюгю бла,
къаны бла, къычырыгъы бла
Эсин къозгъай, къуугъун-хахай эте,
Болгъанны, боллукъну кёргюзте,
Джазама адам улуну джазыуун.

Шайыр да – къанатлы джыйындан болгъаны себебли,
Джаралы къанатлы болгъаны себебли,
Халал Сёзге, Иги Сёзге, Ариу Сёзге – Керти Сёзге къоя къанатларын,
Замансызлай, ажымлы кетеди дуниядан.

ДЖАН КЪЫЙНАЛГЪАН САГЪАТДА

Тенгизге къарайма алай –
Бир акъ кеме кёрюннюкча анда.
Ол акъ кемеден да Сен къарарыкъча
Акъ чилле джаулугъунг бла башынгда.

Китабха-Сёзге къарайма алай –
Аны таша магъанасы ачыллыкъча манга.
Дунияда джашагъан да къыйынды,
Къыйынды сакълагъан да къалай.

Кёкге къарайма алай –
Ачыллыкъча манга керамат.
Джюз магъаналы джулдуз бла Ай,
Сеннгеди джаным аманат

Шимал тенгизни джагъасы
2006 джыл, июнну 18

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА АДАМ

Джюрегинг болса да таш,
Джюрегинг болса да буз,
Къалай къалыр эримей –
Ийнар айтса сеннге къыз.

Къобуз – джарыкъ – согъулса,
Къыз да – ариу – къубулса,
Умут джулдуз джанмазмы,
Кёл да иги болмазмы?

Согъулад Джерде къобуз,
Джанады Кёкде джулдуз,
Джанады кёлде джулдуз, –
Джырлайды меннге бир къыз.

Кёлтюрсе да кёлюмю –
Ёлтюреди ол мени:
Не хайыр джырлагъандан –
Узакъдама мен андан.   

Бизни арабыз – тенгиз-терк,
Джокъду ётерге мадарым –
Болушмазча Джер не Кёк
Ма алайды къадарым.

Джуртха тартса да бир къыз,
Кёлде джанса да джулдуз,
Къайры баргъын, айт, джолсуз.
Къалай баргъын джазыусуз.

Сюеледи бир адам
Тенгиз джагъада тенгсиз:
Кюймеклиги да чексиз,
Сюймеклиги да чексиз.

ХАЗЫРЛАНАМА ТЮБЕРГЕ КЪЫШХА

Къаяда дорбун –
Анда къалама кече. 
Къая тюбю урбун –
Белге джете биченлик.

Кёлюм-джюрегим – рахат.
Кюндюз чалкъы чалыб кюрешеме.
Кече джулдузла бла сёлешеме,
Файгъамбарча къарай, тынгылай Кёкге.

Джашаугъа, ёлюмге этеме сагъыш.
Тюздю – бусагъатда кюздю. Алай а,
Къыш да узакъда тюлдю.
 
Джай хазырланабыз къышха.
Джашар ючюн,
Сют ичер ючюн, эт ашар ючюн
Маллагъа хазырлайбыз аш.

Кырдыкны чалабыз-кесебиз, бичен этебиз.
Не ючюн? – Къыш малгъа ашатыр ючюн.
Мал тутабыз, багъабыз. Не ючюн?
- Артда кесиб ашар ючюн.

Къоркъарым огъуна келеди:
Бизни да Джерде джашатхан,
Артда уа ёлтюрген-къаушатхан
Не кючдю ол?

Биз да анга кырдыкча, малча, сюрюуча
Кёрюне болурбузму?
Биз маллагъача ол да бизге
Алай къарай болурму?

 Ол да
Кеси ючюн джаратхан-къурагъан болурму бизни?

Кёб тюрлю оюм келе башха,
Хазырланама тюберге къышха.

БАРЫСЫ ЮЧЮН ДА САУ БОЛ

Къуру къолгъа къуш къонмайды, хоу.
Къанатлыла къол аязыма къоналла
Мюрзеу бюртюклени чёплер ючюн анда.

Базмайма, келирсе деб меннге.
Къол аязымда джюрегимден сора,
Сеннге берир затым джокъду мени..
Ол а – азмыды, кёбмюдю?

Джюрек – ол дуния сыйыннган бир бурху,
Къайгъыдан, умутдан да толу.
Алай а, ол керекмиди сеннге?
Керекмиди сеннге тынгынгы-тынчлыгъынгы бузарыкъ зат?

Бу джюрек мени кесиме да бермейди тынгы,
Кеси да билмейди тохтай, солуй.
Ёзге, тохтаргъа да болмайды анга –
Аны ургъаны акъырын болса –
Джууукълашады ёлюм;
Тохтаса уа – хорлайды ёлюм.

Сени кёргенли уа – артыкъ да къызыу
Урады джюрек, къанатланады.
Сезим тенгиз шын турады, къатланады –
Джазгъы Кёкге, Джерге да ушайды джюрек.

Джашнайды, элияланады, кюкюрейди Кёк.
Джазланады, джанланады, тириледи Джер.
Дуния тюрленеди, Кёк, Джер да джашнаб,
Кёкден энеди къанатлы нарт аджир да, кишнеб…
Огъесе, джюрекден чыкъгъан сезиммиди, сёзмюдю ол?

Джазгъы Кёкге, Джерге да ушайды джюрек –
Сен тюрлендиргенсе – нюрлендиргенсе аны.
Джазны джайгъа бурулгъан кёзюуюча,
Мени тукъумума кёчерсе – этеме умут.

Арыгъан джюрекге джангы кюч-къарыу
Бергенинг ючюн да,
Анга къанатла битдиргенинг ючюн да,
Ол учар Кёк болгъанынг ючюн да,
Ол къонар Джер болгъанынг ючюн да,
Меники болгъанынг ючюн да,
Меники болмагъанынг ючюн да,
Сенсиз да сени бла джашагъаным ючюн да,
Барысы ючюн да –
Сюеме сени.
Сау бол.

МЕН КЪАРАЧАЙЛЫМА
Бостанланы Казбекге

- «Садакъа тилей эсенг – садакъа берейим,
Къонакъ эсенг – къонакъча кёрейим,
Сёз нёгер керек эсе, этейик ушакъ.
Алай а, джыяргъа келген эсенг джасакъ,
Джангылгъанса – къарачайлыла тёлемейле джасакъ.
Мен – къарачайлыма.

Къарачайгъа джасакъ салыргъа излеген,
Тонаргъа, зорлукъ этерге излеген,
Кърым хан болсун, чыгыр-къытчас болсун –
Ким да болсун – сау къайытмагъанды ызына.

Бир кишиге къул болмагъанды, бий да болмагъанды,
Джасакъ джыймагъанды, джасакъ да тёлемегенди –
Эркинликни, Ёзденликни байрагъы болгъанлай келгенди Къарачай.
Анга шагъат – Къарча, Ачемез, Татаркъан, Джатдай…»

- «Бош джаншайса,- деди аманлыкъчы,-
Кимни ким болгъанын иш кёргюзтюр.
Джыйыным бла сакълайма». «Занг» деб,
Эшиклени уруб, чыгъыб кетди.

Кесини эркиши бетин, сыйын, намысын сакълай,
Бютеу Къарачайны сыйын, намысын сакълай,
Бостан улу атланды джазыуну аллына,
Герохун да джерлеб, салды джанына.

Ит джыйыннга кеси джангыз барды салыб.
Ала муну джангыз кёргенлей, ышардыла,
Ышаннга салыб, атаргъа хазырландыла.
Алай а, Бостан улу аладан болуб тири –
Ит джыйынны къырыб чыкъды, къоймай бирин.

Къазакъ бёрю ит джыйынны чачды, кесди:
Бостан улуну – аны бла бирге Къарачайны да – сыйы ёсдю.
Хакъ бла болгъаны ючюн таулу
Хорлады ийманы болмагъан джауну.

Башхаладан излемейбиз къышлыкъ не кюзлюк.
Бизге кереги джангыз – Эркинлик, Тюзлюк.
Бизге кереги джангыз – Эгеменлик.
Этерге излегенлеге уа бийлик, эмегенлик

Бостан улучала берелле джууаб.
Къарачай кишиге тёлемейди джасакъ.
Джигит къоруулайды миллетин, джуртун,
Мийикде тутады сыйын, намысын.

Туугъан тауум да бек, мен да – бек.
Деб турады Бостанланы Казбек.

Тулпар джашларыбыз болгъанына къууана,
Халкъыбызны тамбласы боллугъуна ийнана,
Иги сёзге, Тюз сёзге, Керти сёзге къуллана,
Мен да джазама бу назмуну.

Къайгъылы болса да, джарыкъды кёлюм:
Джигитлеге – махтау, душманлагъа – ёлюм.   

КЪАРАЙМА

Джангы джылны, ёмюрню, мингджыллыкъны да босагъасындан атлай,
Къарайма:
Аллымда баргъан джокъ,
Ызымдан келген джокъ.

Къаралады Къадау Таш.
Сиреледи Джангыз Терек.
Улуйду Къазакъ Бёрю.

Джангыз джулдуз – Темиркъазакъ –
Къарайды Кёкден.
Аны кёлеккесича
Кёрюнеди адам Джерде.

Адам кёб болгъанлыкъгъа
Джан джангызды.
Тёнгекни титирете,
Къанатланады ол.

Джангы ёмюрню босагъасындан атлай,
Англайма:
Адам – алгъындан да къыйынлы, насыбсыз.

Къарайма:
Алгъа джол джокъ.
Артха да джол джокъ.
Ахырзаман хауа Кёкде, Джерде, джюрекде.

ТЕНГИЗДЕ

Къайры къарасам да – тенгиз.
Кёрюнмейди джагъа.
Алай болса да, умут отун джагъа,
Тартама къалакъланы.

Шын туруб келген толкъунлада
Чёбча чайкъалады къайыкъ.
Тенгиз да – душман,
Тенгиздегиле да – джау.

Мычхытиш чабакъла
Къуршалагъанла къайыкъны тёгерегин.
Ёрге-ёрге секириб,
Къабаргъа кюрешелле мени.

Къалакъланы сындыргъанма
Дуппукъ башларын тюе аланы.
Энди къалакъсыз къалгъанма –
Толкъун сюрген джанына барады къайыкъ.

«Къачан ашатырыкъса кесинги» дегенча,
Тенгиз къушла къычырыкъ этелле.
Джыртхыч чабакъла да ёрге-ёрге чынгаб,
Алагъа бермезликлерин айталла мени.

Меннге уа не башхасы барды –
Суудан, джерден, Кёкденми келеди ёлюм?
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады къайыкъ,
Чайкъалады кёлюм.

Алай а, ахыргъа дери
Кюреширге болгъанма хазыр.
Тенгиз чайкъалгъан да бир тохтар,
Кюн да бир аязыр.

Ёзге, ала мени оноуумда тюлле.
Къайыгъым къоркъуугъа кёчед –
Кёзюмю, сёзюмю да байлай,
Къысылады кече.

Къайыкъны къууушуна сыртымдан тюшюб,
Къарайма Кёкге.
Тёгерекде джокъду бир джан:
Башым – Кёк, тюбюм – тенгиз.

Некме джангыз?… неме…
Къайдады халкъ, къайдады кеме?
Сау къалсам – айтырма хапар.
Алай а – кимге?

КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА 1970-ЧИ ДЖЫЛНЫ БИР КЮНЮН ЭСГЕРЕ

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады,
Табигъат зикир эте тургъанча.
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады,
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча.

Джалан баш, джалан аякъ сабийле,
Чабадыла къууаныб орамлада.
Къозучукъла да улакълагъа эришиб,
Секириб, ойнайла джаргамлада.

Джерге, малгъа, адамгъа да
Не насыбды акъ джангурда джибиген.
Ата джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турса да,
Учунады туугъан джерде джюрюген.

Гошаях бийчени къаласына къарайма –
Таза, джылы джангургъа ол да къууанады.
Бирде Гошаях бийчени чачыча тёгюледи джангур,
Бирде уа – аны кёз джашларыча къуюлады.

Гошаях бийчени кёрлюкча кесин,
Къая башында Къаласына къарайма.
Эшитеме аны акъ къанатлы кюуюн –
Керти сюймекликни ауазына тынгылайма.

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады,
Табигъат зикир эте тургъанча.
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады,
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча.

КЪАЙСЫННГА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ

Джюрек кенг эди Къайсында.
Бюгюннгю джазыучуланы къайсында, къайсысында
Барды аллай халаллыкъ, адамлыкъ?
Хар бирибизни къайгъысында,
Бютеу халкъыбызны къайгъысында,
Тюз адамны къайгъысында
Айланды Къайсын, кесин аямай.

Аллай адамлыгъы болгъан назмучу,
Дунияда бар эсе да, билмейме,
Бизни арабызда уа джокъду, энди.

Ол хар бирибизни сакъларгъа кюрешди,
Хар бирибизни ёрге тутаргъа кюрешди,
Иги затыбызны кёрюрге кюрешди,
Кёллендирирге, учундурургъа кюрешди –
Тау поэзияны шыйыхы Къайсын.

Туугъан джерибизге, Ана тилибизге
Кертиликни, бегимекликни белгиси-юлгюсю эди Къайсын.
Тамблабызгъа къоркъа, къайгъыра,
Бизлени да тюшюндюре, сагъайта,
Халкъ, тил ёлмез ючюн джашады, ёлдю Къайсын.

Поэзияны джукъланмаз чырагъы – Къайсын.
Адамлыкъны хорланмаз байрагъы – Къайсын.
Тилибизни нарт сёзю – Къайсын.
Тилибизни акъ сёзю – Къайсын.

Халкъыбыз Джуртунда джашагъан къадарда,
Ана тилинде джырлагъан, сёлешген къадарда,
Халкъыбыз, тилибиз сау къадарда,
Биз Аны осуятына тюз болгъан къадарда –
Къайсыннга джокъду ёлюм.

ЁЛСЕК ДА АЛАЙ ЁЛЕЙИК

Кёзден кетсе да, кёлден кетмей,
Терслик турады джюрек джара.
Алай болса да –
Кёб болса да джюрек джара,
Мен этеме иги джора.

Иги джора этеме мен:
Эл ашагъан эмегенден
Эл Тейриси кючлю.

Тынгласакъ да айтмай бир джукъ,
Эсден ауур болмаз бир джюк.
Зулму, зорлукъ кетмей эсден,
Бошайдыла бир кюн бизден:
Къаныбыз уруб мыйыбызгъа
Не джарылыб джюрегибиз –
Ёлебиз биз.

Кёлдеги ачыкъ айтылмайын,
Тюзю, кертиси айтылмайын,
Терс, терслик да багъанагъа,
Къара багъанагъа тагъылмайын,

Кюйюб турсакъ ичибизден,
Саулукъ къалай къалыр бизде?

Айтайыкъ болгъанны тюзюча,
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.
Кишилик, адамлыкъ бизде
Джашар ючюн – тюз болайыкъ
Бир-бирибизге, тарихибизге да.

Халкъ Хакъдан айырылмаз ючюн,
Ичибизден кюйюб тюл,
Тюзлюк ючюн кюреше,
Тюзлюк ючюн сермеше,
Ёлсек да алай ёлейик.

ИЧ, ТЫШ ДУНИЯЛАГЪА КЪАРАЙ

Бу дунияда ёмюрлюк зат
Бар болуб, билмейме мен.
Джашау деген эмилик ат
Атады бизни юсюнден.

Бу дунияда сюелген да
Къая болуб, баш болуб,
Ахыры джатад джерде
Зыгъыр болуб, таш болуб.

Тереклени бири болуб,
Сюелеме чегетде.
Джулдузланы бири болуб,
Джаным да джанад Кёкде.

Джюрюген терек – Адам,
Тохтайма арыб, талыб.
Къарайма дуниягъа
Бир терек болуб къалыб.

Ай бла Джулдуз Кёкден
Таша белгиле бере,
Ким Ташдан, ким Терекден
Къарайбыз кетгенле.

Баргъан суугъа къарайла
Джагъада Таш бла Терек.
Суудан, Ташдан, Терекден
Къарыу алады джюрек.

Кюрешеме джыяргъа
Эсими эм Элими.
Кюрешеме джашаргъа
Адамыча Тейрини.

ТЮШ бла ТЮН

Бир аламат назму джазгъанем тюшюмде…
Уяннганымда уа – тюшюралмай эсиме,
Къыйынлашдым.

Джаш заманымда тюшюмде
Бир ариу къызны кёрген эдим.
Тюнюмде уа – тюбемегенлей барама анга.

Сейир тюлмюдю
Тюшюбюз тюнюбюзден татлы болгъаны?!

Арт кёзюуде уа
Бир тюшню кёреме къуру да:
Кърал болуб, башына эркин болуб,
Динине, тилине, джерине эркин болуб,
Акъ джолда, Хакъ джолда барады Къарачай…

Эркин, эгемен Къарачай къралны кёреме тюшюмде.
Тюшюмю аягъында энеди-келеди Кёкден
Нюр джарыкъгъа бёленнген бир буйрукъ-ауаз:
«Кюреш. Мадар этсенг – Къадар этерме».

Хар тюшюм бошалады алай.
Кёк буюргъанча джашаргъа кюрешеме,
Тюшюмю тюннге бурургъа кюрешеме –
Къарачай къралны къураргъа кюрешеме.
Джолуму джарытады джулдузу бла Ай.

ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН

Насыбым мени:
Элиб – Эл – Сен.
Юч дагъаны кёлню
(Ючден дагъан таймаз).

Болсам да узакъда,
Турсам да тузакъда
Кёк-Джер болгъан меннге,
Кёк-Джер дагъан меннге,
Кёк-Джер джазгъан меннге –
Элиб – Эл – Сен.

Сёзге, Элге, Сеннге –
Ючюгюзге – Сизге
Кертиме, тюзме Мен.
Хакъгъа, Халкъгъа, Сеннге
Кертиме, тюзме Мен.

Бир дунияны башхасындан
Кёрмезме тёбен.
Кёз джарыгъым, кёл джарыгъым да –
Элиб – Эл – Сен.

Сизни кючюгюзденди
Джаным сау-эсен.
Мени ёлюмсюзлюгюм –
Элиб – Эл – Сен.

Сизге салдым махтау,
Сизге этдим къуллукъ.
Къайда болсам да мен –
Кёк-Джер адамы – Мен,
Тейри адамы – Мен
Сизни къайгъылы болдум,
Сизни бла болдум,
Сизге керти болдум.
(Сёзге керти болдум,
Элге керти болдум,
Сеннге керти болдум).
Алай бла –
Адам, Шайыр болдум.

АННА ПОЛИТКОВСКАЯГЪА

2006 джыл, октябрны джетиси.
Сюймегенле сёзню Тюзюн, Кертисин,
Эркинликни, Тюзлюкню сюймегенле
Ёлтюрдюле Аны.

«Джангы газетни» джаны эди Анна.
Джанлы эди Анна.
Итле кёрюб болмаелле Аны.
Ёлтюрдюле Аны.

Башчы итни туугъан кюнюн,
Ит джыйын белгиледи алай.
Бош къууанадыла ала –
Ёлтюраллыкъ джокъду Керти Сёзню.

Къалам тутхан джазмаса тюзюн –
Олду анга сыйсызлыкъ, ёлюм.
Анначалагъа уа джокъду ёлюм,
Джыгъыллыкъ тюлдю аны Сёзю.

Анычала болмасала,
Биз билмез эдик тюзню тюзлюгюн, итни итлигин.
Билмез эдик халкъны тюзлюгюн, джорукъну итлигин.
Къралда не бола тургъанын билмез эдик.
Тюзню тюзлюгю къалыр эди тюзде.
Ай медет, Анначала аздыла бизде.

Чууутлуму эди, оруслуму эди ол – билмейме.
Ёзге, къалам тутхан къарачайлыланы кёбюнден
Анна джууукъ эди меннге –
Тюзлюк ючюн, инсан хакълары ючюн кюреше,
Джанын къурман этди.
Алай джашаргъа, ёлюрге керекди джазыучу.

Аллай къаламчы бармыды бизде?
Къайсы джазыучу бизде
Халкъны тюзлюгю, эркинлиги ючюн
Ит джорукъ бла, итле бла сермеше,
Бергенди джанын?

Анначала кёбюрек болсала,
Анычаланы биз да сакълаялсакъ,
Бизни джакълагъанны биз да джакълаялсакъ –
Иги джанына тюрленник эди джашау.

Ай медет, аздыла Анначала.
Илинмек аджалдан ёлелле анычала.
Ёлелле джашар ючюн Тюзлюк,
Ёлелле хорлар ючюн Тюзлюк.

Бети, ётю да болгъан Тиширыу,
Ариу Тиширыу, джигит Тиширыу,
Халкъ, инсан хакълары ючюн кюрешген Тиширыу,
Аны ючюн джашагъан, ёлген Тиширыу,
Ёлюмсюз Тиширыу –
Анна Политковская.

Джашарыкъса дунияны эсинде,
Турлукъса кёб халкъны, адамны эсинде,
Кавказда тау тёппелени бирине
Сени атынг аталлыгъы да хакъды.

Ол бир джолча, Ставангерге келсенг,
Кёрюшюрбюз, сёлеширбиз деб тура эдим…
Буюрулмады. Ол дунияда тюбербиз энди.
Алай а, гузаба этмем –
Сени къанынгы ол итледен алмай, кетмем.

Сен къоюб кетген къалам бла джазама,
Тюзлюк хорлар деб, базама –
Аны ючюн этеме къазауат.
Да сау къал, Анна. Кёрюшюрбюз.
Джанынг Кёклеге аманат.

КЪЫШХЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

1
Болалмадым Сеннге не Кёк, не Джер.
Болалмадым Сеннге не тос, не эр.
Излемесем – бир иш.
Излемесенг – бир иш.
Экибиз да излей тургъанлай,
Болмады джазыу.

Не джашил джаз, не алтын къач
Болалмадым Сеннге.
Болургъа уа боллукъ эдим…

Сеннге джаз болалмагъаныма
Джай узуну сокъурандым, кюйдюм.
Сокъурандым, кюйдюм эсе,
Къач а нек болалмадым?

Эркишилик, таукеллик деген
Къуруб къалгъан болурму менде?
Огъесе, бир башха чырмауму бар эди?
Не болду мени Сенден тыйгъан?

Джангыз, Сеннге тыйыншлы,
Сени сюйюмюнге, сюймеклигинге тыйыншлы
Джашау къураялмам деген къоркъуу
Тыйгъанды мени. Тюзю алайды.

Къышхы боран улуйду эшикде.
Къазакъ бёрю улуйду джюрекде.
Кюнюм – къысха,  кечем а – узун.
Кёкден къараб, джылайды джулдузум.
Джашау тауусулгъанды.
Талай назму джазарым къалгъанды энди.

2
Къыш  артыкъ да багъалатабыз Кюнню.
Сейирсиндирейим керти сёз бла кимни?
Эсге тюшюреме Сени.
Артдамыды, алдамыды джашау?

3
Джаза эсем – саума сора алкъын.
Айтама кесиме:
Не да болсун – джанынг саудан ёлме.
Ёлгюнчю джаша. Джаша.
Ёлюм чакъырмасанг да келликди.

Тарыгъыб, тыхсыб, сыныб, мыдах болуб,
Анга – Ёлюмге – белги берме.
Джарыкъ бол. Таукел бол. Джаша.
Не да болсун – джанынг  саудан ёлме.

4
Кетген заманнга сойдурма кесинги.
Аллах буюргъан болгъанды – къыйналма.
Джазынгы, джайынгы джылауун эте,
Къачынгы, къышынгы да бош ийме, оздурма.

Джюрегинг къалгъынчы тохтаб,
Джашаугъа илеш, джашаргъа кюреш.
Джашаугъа къуллукъ эт.
Кюйген джюрекге олду дарман.

Тас этген затынга къыйнала,
Бар затынгдан да къалма къуру.
Къыйын эсе да джол,
Таукел бол, джарыкъ бол.
Сабыр бол.

САУ КЪАЛ
«Джол джанында олтурдум,
Кюпегими толтурдум.
Бир кишини къызы ючюн
Онбеш киши ёлтюрдюм».
Халкъ джырдан

Сени амалтын турама
Бютеу дуниягъа джау болуб.
Алай а, джаным сау болуб,
Сени
Бир кишиге берлик тюлме.

Сеннге оноу этерге,
Билеме, джокъду эркинлигим.
Алай а, джокъду экилигим:
Сени
Бераллыкъ тюлме бир кишиге.

Огъай, джазыула джазылмайла Кёкде.
Джазыула джазылалла Джерде.
Джангыз, биз джазгъаннга
Кёк салады не салмайды къол.
Ёзге, кёбюсюне, Ол,
Мадар этсек – этеди къадар.

Сеннге къарагъан – джауумду мени.
Сен къарагъан да – джауумду мени.
Мен саулукъда
Сени тилерге не джигит да базмаз.
Базгъан да –
Къанына боялмай къалмаз.

Билеме, джашаргъа, ёлюрге да керекди
Тюзлюк-Эркинлик-Хакъ ючюн,
Джурт ючюн, Адам ючюн, Халкъ ючюн.
Мен а, бюгюн
Ёлюрге, ёлтюрюрге да хазырма
Бир къыз ючюн – Сени ючюн.

Сен джюрегими ургъанына тынгыласанг,
Сюймеклигими чексиз болгъанын ангыласанг,
Меннге келирге разы болсанг, таукел болсанг –
Къутхарлыкъса кёб джанны ёлюмден.

Сени къолунгдады кёб адамны джашауу, ёлюмю.
Сени къолунгдады мени джазыуум да.
Чыгъады ауаз:
«Сюйгенлеге харс!». «Сюймекликге харс!».

Харс къалакъла – къын бла бычакъ.
Дауурбаз – къалкъан.
Мен бла Сен. Сен бла Мен.
Бошду къалгъан.

Джюрек кёкюрекни дюнгюрдете,
Сюймекликге урады харс.
Джангыз Сени къайгъынгы этеме –
Къалгъан къайгъыла болгъандыла тас.

Алай а, Сен мени ангыламай эсенг,
Джюрегиме тынгыламай эсенг,
Мен айтханны унамай эсенг –
Не этерге керекме мен?!
Дуниямы бургъаннга ахратха
Сюймеклигиме шагъатха
Бу назмуму къояма.

Бир терс ишле этмез ючюн -
Гюнахсызланы ачытмаз ючюн,
Сени да зор бла къачырмаз ючюн –
Кетеме узакъгъа тышына –
Олду мадарым башыма.
Джюрек джарама олду дарман.

Ким биледи, тыш джуртлада
Сени унутдурлукъ бир къызгъа
Къалыр эсем а джолугъуб…

Сау къал. Насыблы бол.

ТЮБЕШИУ

Джаз.
Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ кийген бир къыз –
Эсимдесе мени.

Къач.
Сюеледи терек джалан.
Чапрагъы, кёгети джокъ,
Кесине тартхан берекети джокъ.

Джаз, джай, кюз да кетгенди.
Энди, къоркъама кёреме деб сени.
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюм.
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюнг.

Сюелеме кесим джангыз
Къуу къатхан терекни къатында.
Чепкени – къара, джаулугъу – акъ
Бир Тиширыу келеди бизни таба.

Джамчым – къара, башлыгъым – акъ,
Аллына атлайма ол Тиширыуну.

Къара джол Акъ къаягъа тирелген джерде,
Къара суу Акъ къаядан эннген джерде,
Акъ тюшле бла къара тюнюн джумшата,
Джалан терек, къазакъ терек сирелген джерде,

Акъ джаулугъунг къара джамчымы къучакълай,
Акъ башлыгъым къара чебгенинги ийнакълай,
Джаз артха къайытханча бола,
Сюелебиз, бир сёз да айталмай.

Керекмиди сёз джашау кетгенден сора?
Огъесе, джангыдан башланырмы джашау?
Огъесе, ахыр кереми тюбейбиз биз?

Акъ, къара кюнлерибизге шагъатча,
Джаулугъунг – акъ, чебгенинг – къара,
Башлыгъым – акъ, джамчым – къара…

Биз – ёллюк джанла –
Тансыгъыбызны алалмай, турабыз къараб
Бир-бирибизге, кетген кюнлерибизге да.
Келлик кюнюнбюзню сын-суратыча,
Сюеледи джалан терек да къатыбызда.

НЕ ЭТЕЙИК

Джери кёбден къыйналгъан да бар, Орусча,
Адамы кёбден къыйналгъан да бар, Къытайча,
Адамы аздан къыйналгъан да бар, Ногъайча,
Бирлиги джокъдан къыйналгъан да бар, Къарачайча…
   
БИРИНЧИ СЁЗ

1
Бир-бирде къагъытда сёзню
Бешикде сабийге ушатама.
Бир-бирде уа –
Кебиннге чырмалгъан къартха.

2
Къагъытха тюшген сёз –
Къабыргъа тюшген адамча.
Къагъыт – сёзню кебини.

3
Кёреме тёнгертги агъач юйню.
Сейирсинеме ариулугъуна, деменгилигине да.
Алай а, агъач –
Джаны чыкъгъан терекди.

Кёреме кём-кёк биченни.
Ёзге не татымлы эсе да,
Бичен –
Джаны чыкъгъан кырдыкды.

Джансыз сёзледен ишленнген юйдю назму да.
Поэзия уа –
Терекча, кырдыкча бир затды.

4
Сеземе, эшитеме, кёреме сёзню.
Адам сукъгъан чалдышладан
Ычхыныргъа кюрешеди ол.

Къанатлыгъа ушайды сёз.
Къанатлыды сёз.
Ызына, Кёкге кетерге термиледи,
Терек болургъа термилгенча агъач,
Кырдык болургъа термилгенча бичен.

6
Алай а, сёзлени тагъыб бир-бирине,
Къул, тутмакъ, джесир этебиз аланы.
Эркинликлерин алыб, къанатларын кесиб,
Тюрлю-тюрлю джорукълагъа бойсундуруб,
Эркин, къанатлы сёзледен бошагъанбыз.
Сёзден тюл – кесибизден,
Кеси кесибизден бошагъанбыз.
Эркин сёз болмагъан джерде,
Эркин адам, эркин халкъ, эркин кърал да боллукъ тюлдю.

Эркин сёзсюз джокъду Эркинлик.
Тюз сёзсюз джокъду Тюзлюк.
Иги сёзсюз джокъду игилик.
Керти сёзсюз, Хакъ сёзсюз джокъду не Адам, не Халкъ.

Бир кюн сёзле къозгъалырла да,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн къазауат этерле,
Ётюрюкню, харамлыкъны думп этерле,
Тюб этерле дуниядан зулмуну.

Хакъ ючюн баргъан къазауатда
Джанлы, къанатлы сёз аскерни аллында
Барыр Биринчи Сёз.

ШИМАЛДА УРАГАН

1
Шималдан айланнган ургъан (ураган) джелден
Акъджал тенгиз толкъунла да,
Джанлыдан юркген джылкъыча,
Джанлы сюрген джылкъыча,
Юслери да акъ кёмюк этиб,
Мыллык аталла джагъа таба.

2
Ургъан (ураган) джел
Тереклени чапракъларын юзюб,
Бутакъларын сындырыб,
Кеслерин да джерге бюгюб,
Къарыусузланы думп эте,
Ётеди къыбыла таба.

3
Джангур да тюз джауалмай,
Сёдегей джаууб, терсейиб,
Джел ууатхан терезеледен
Юйню ичине киреди.

4
Ургъан, къутургъан джелле   
Ёчдюле джокъларгъа былайын.
Кюн аманнга хазырлансала да,
Кёбдю ачыгъан, джунчугъан.

5
Быллай кюнледе, кечеледе
Тенгиз да, чегет да, адам да
Джазыуларына, къадарларына
Сагъыш этиб, титирей болурла.

ЭКИСИ ДА БИРДИЛЕ МЕННГЕ

Къара халкъгъа Акъ сёз керекмиди?
Огъесе, къуру Хакъ сёзмю керекди?
Алай а,
Акъ сёз Хакъ сёз тюлмюдю?
Хакъ сёз да Акъ сёз тюлмюдю?
ХАКЪда барды АКЪ.
СЁЗде барды ЁЗ.

Акъ сёз – Хакъ сёз.
Хакъ сёз – Акъ сёз.

Экиси да бирдиле меннге.

ДЖАРЫКЪГЪА БУРУЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕК
   
Барама джолда.
Джеталмай, «сабыр бол» деб, тауушсуз къычыра,
Кёлеккем да келеди ызымдан.

Кюн ортагъа къалама кесим.
Тюз башымда – Кюн.
Кёлеккем – аякъ тюбде.
Тартыб, джерге киргизтирге излейди мени.

Алай а,
Кюн таякъдан тутуб,
Кюн таякъ болуб,
Сюелеме.

Бираз солуу алыб,
Тебрейме атлаб.
Кёлеккем, къайдан эсе да чыгъыб,
Аллыма ётеди.

Кёлеккеми ызындан барама энди.
(Кюн ортагъа дери ёрге барады джол,
Кюн ортадан сора энгишге айланады).

Кёлеккелерине кеслерин джетдирмей,
Кёлеккелерин алгъа ётдюрмей,
Кёлеккелерини ызларындан бармай,
Джашагъанла эмда ёлгенле –
Насыблы къауум ала болурла.

Шайыргъа уа джокъду амал
(Ол керти шайыр эсе)
Кёлеккесини ызындан бир атлам этерге да.

Джангы джол сала,
Алгъа барыргъа керекди ол.
Ол джорукъгъа бойсунмаса,
Шайырлыкъдан чыгъады ол.
Аллахха бойсунмагъан –
Иймандан чыкъгъан кибик.

Джюрегинги, тёнгегинги да джарыкъгъа буруб,
Джарыкъ таба барыргъа керекди
Кёлеккенг алгъа чыкъмаз ючюн.

Джарыкъгъа баргъанды шайыр,
Джарыкъгъа баргъанды шыйых,
Джарыкъгъа баргъанды адам..
(Мен да, кёлеккеми артха атыб,
Джарыкъ таба бурулама).

Кёлеккеми тюл, джарыкъны кёреме алда.
Кёзлерим кёрелле джарыкъ.
Сёзлерим болалла джарыкъ.

Джашнайды джер, джашнайды Кёк –
Джарыкъгъа бурулгъанды джюрек.

КЕСИМИ КЁРЕМЕ СУУДА

Зикирми айтады, орайдамы тартады Къобан суу Джерде?
Къанатмы къагъады, харсмы урады тау къуш да Кёкде?
Ол къушну кёлеккеси болурму бу къанатлы сёз?
Ол сууну тауушу болурму бу толкъун сёз?

Къуш къалкъыйды кериб Кёкге кесин.
Тау сууда чайкъалады къушну кёлеккеси.
Кёлекке аныкъы болгъанын ангыламайды къуш.
Аны, джуртуна джау киргенча кёреди ол.

Ташча атылады кёлеккесине къуш.
Келиб суу ташлагъа тиеди ол.
Джангылады къуш –
Суу ташха джагъылады къуш.
Кёлеккеси ёлтюреди къушну.
(Алай а, ёлгенлей къуш,
Кёлеккеси да ёледи аны).

Бизни да ёлтюрюученди сёзюбюз-кёлеккебиз.
Ёзге, биз ёлгенликге, ёлмейди ол.
Айырылса, айырылмаса да,
Мен къоркъама кёлеккемден.

Суу, алыб барады къушну ёлюгюн.
Энди къуш да джокъ, кёлеккеси да джокъ.
Суугъа къарайма – джазыууму ангылайма.
Джукъ айталмай тынгылайма:
Кёлеккеми (кесими!) кёреме сууда.

ЭКИ ДЖАРЫКЪ

Джарылгъан джюрекден учалла назму джулдузла,
Къарангы кёлню-кёкню джарыталла ала.
Ич дуниядан тыш дуниягъа,
Тыш дуниядан да ич дуниягъа
Керти хапар айталла ала.

Джарылгъан Кёкден тёгюледи джарыкъ.
Джарылгъан джюрекден тёгюледи джарыкъ.
Эки джарыкъ къошулсала бирге
Толу Джарыкъ –
Джангы Сёз, Джангы Дуния джаратылады алай.

НАСЫБЛЫМА

Кёкню кюн таякъ къаламын
Гюлледе чыкъгъа тийириб,
Сени юсюнгден назмула джазама.
Ол назмулада джашайдыла
Кёк да, Кюн да, гюл да, чыкъ да –
Сен джашайса ол назмулада.

Шайырны шийир къаласында джашайса Сен.
Сенден насыблы болурму дунияда?
Менден насыблы болурму дунияда –
Мени кёлюмде, сёзюмде, юйюмде джашайса Сен.
Мени бла джашайса Сен.

КЪАМАТУРГЪА – ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА

Къаматур – къама, тур –
Джауланы къаматырча ур,
Къампайтырча ур.
Джатханынг, джукълагъанынг боллукъду – тамам.
Уяныргъа джетгенди заман.

Къаматур, тур.
Душманны къамат, ур.
Къаушатырча ур.
Шохлагъа уа – къалкъан болуб тур.

Бирликде тирилик – Къаматур:
Къарачай-Малкъар-Тюркие.
Аллахны аллында баш ие,
Шукурла этебиз Анга –

Бизни адам этиб джаратханы ючюн,
Бизни муслиман этиб джаратханы ючюн,
Бизни тюрк этиб джаратханы ючюн,
Хакъ джолну танытханы ючюн.

Тюркбюз – къаныбыз, джаныбыз бла,
Джюрегибиз, ангыбыз бла –
Къадарыбыз бла.

Къаматур бирикдиреди бизни,
Кёлтюреди кёлюбюзню,
Джыйдырады эсибизни,
Танытады кесибизни.

Айтады Къаматур:
Тюрк халкъы, ёрге тур.
Тарихинге тыйыншлы бол,
Джазыуунга ие бол.

Тин байрагъыбыз – Къаматур!
Бизни харам джукъудан уятханлай тур,
Азанча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур.

Суу кетсе да таш къалыр.
Сен да алай къала тур.
Къаматур.
Ким кетсе да, не кетсе да,
Сен дунияда джашаб тур.
Къаматур.

Сен бирикдиресе бизни,
Кёллендиресе бизни.

Халкъыбызгъа
Джюрюшлю бол дейсе,
Эки дуниядан да
Юлюшлю бол дейсе.
«Амин» дейме мен да.

Узакъда болсанг да эм джууукъса меннге.
Халкъымса, байрагъымса, орайдамса мени.

Терсейгенлени да тюз джолгъа бур,
Бизни бирикдиргенлей, кёллендиргенлей тур.
Миллет орайдача (Милли маршча) эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур –
Эркинликге, Тюзлюкге, Игиликге чакъыргъанлай тур.

Джаша, КЪАМАТУР.

КИМДЕДИ ТЕРСЛИК?

Сыртда чалкъы чала турады къарт.
Атлатыб-атлатыб чалады алай.
Хыршысыны узунлугъуна, дюрюсюню кенглигине
Сейирсинеме. Нарт юзюкден болур, эшта, ол.
Сарыджилик тёлюден болур, эшта, ол.
Къазауат, сюргюн, хапис –
Бири да юзалмагъанды аны джилигин.

Алай а, нек джокъду аны къатында киши?
Къайдалла уланлары, туудукълары?
Аны джилигин юзалмаса да къыйынлыкъ,
Тукъумун, тийресин а къурутханды.

Чалады чалкъы
Бурун заманладан къалгъан пелиуан.
Белинде зынгырдайла тёшю-чёгючю.
Ауурлукъ да этмейле ала деуге.
(Аланы бир башха джерде къойса,
Чалкъысын таблар ючюн, артха къайытыргъа керекди.
Артха къайытыргъа уа сюймейди къарт).

Чалады къарт,
Анда-мында джаныу эте чалкъысына.
Азыгъы да джанындады аны.
1990- чы джыллада
Тюртюлгенем анга.
Джылы джюзге джууукълаша эди аны.

Быллай деуле болгъан болурла
Бычакъ бла аю уугъа джюрюгенле.
Бир ёгюз арыгъанында, аны орнуна сюелиб,
Сабан сюрдюрген да быллайла болгъан болурла.

Быллайла болгъан болурла, эшта,
Багъатыр Татаркъан, тулпар Алий, гёджеб Къочхар…
Быллай деуле джокъдула Къарачайда энди.
Эшта, нарт юзюкню ахыр адамы болур бу къарт.

1943-чю джыл сюргюннге дери,
Аз тюл эдиле быллай деуле Къарачайда.
…Джуртда Джангыз Терекча кёрюнеди къарт,
Къарачайны Къадау Ташына да ушайды ол.

Мен анга тюртюлдюм да ушакъ этдим.
Алай а, «джангыз нексе» деб сорургъа, базмай кетдим.
Андан айырылыб, эндим ёзеннге,
Эл кёчюб кетгенча кёрюндю кёзюме.

Юйле тура эдиле – адам а джокъ.
Анда-мында бир къарт кёрюнсе да,
Сабий а – джокъ, сабий таууш джокъ.
Джаш адам къалмагъанды элде.

Джашла, къызла къалмайла элде.
Тау элле баралла къуруб.
Тау элле чачыла баралла.
Халкълыгъыбызгъа тюшгенди къоркъуу.
Кимдеди терслик?

АДАМ ДЖЮРЕГИ

Башхалагъа бойсуннган къой,
Кесиме бойсунургъа да унамайды джюрегим.
Джерде къой, Кёкледе да болмагъан
Излейди бир Тюзлюкню, Эркинликни.

Аны ючюн этеди къазауат,
Саныма, джаныма да тынгы-тынчлыкъ бермей.
Мени ёлтюрмей, кеси да ёлмей,
Къазауаты ушамайды тохтаргъа.

Ангы болса да джюрекге базман,
Аны да арытады джюрек.
Ол этген къоркъуугъа, ол салгъан соруугъа
Не Джер, не Кёк эталмайла джууаб.

Адамлагъа къой, Аллахны кесине да
Дау салыб тохтаучанды ол:
Нек тауусулургъа керекди адам баргъан джол,
Нек хорларгъа керекди джашауну ёлюм?

Адамла къурагъан джорукълагъа къаршчы болгъан бла къалмай,
Табигъатны-къадарны кесине да излемейди бойсунургъа.
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк Насыбны, Къууанчны излейди,
Излейди бир чексиз Тюзлюкню, Эркинликни.

Аны ючюн, не кюн, не кече билмей тынгы-тынчлыкъ,
Кесине, башхалагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ,
Ич, тыш дуниялагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ,
Урады джюрек…

Адам джюрегинден къыйынлы болурму?
Аны излеми ёмюрде толурму?


АКЪ ДУУАДАКЪ КЪАРА КЁЛДЕ

1
Акъ дууадакъ къара кёлде.
Акълыгъы, джангызлыгъы аны.
Къаллай бир кюрешди эсе да,
Акъ дууадакъ акъ эталмады къара кёлню.
Алай а,
Акъ дууадакъны къара эталмады къара кёл да.

2
Къара кёкде акъ булутча акъ дууадакъ къара кёлде.
Къарангы кёкде джулдузча къара кёлде акъ дууадакъ.

3
Ма ол акъ дууадакъгъа джууукълашханды энди къара ёлюм.

4
Къара кёлге да джууукълашханды къара ёлюм.

5
Ёле тургъан акъ дууадакъ къара кёлде.

6
Акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде.

7
Ёле тургъан акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде.

8
Къара кёлде акъ дууадакъ ёлгенлей,
Кёлню джарытхан акъ дууадакъ ёлгенлей,
Танылмазча къараллыкъды къара кёл.
Къара дуниягъа къошуллукъду къара кёл.
Джансыз боллукъду, ёллюкдю къара кёл.

9
Эшта, къара кёлню джарытыр ючюн,
Къачан эсе да, Кёкледен учуб келиб,
Тюшген болур эди къара кёлге акъ дууадакъ.
Акъ мёлекча кёрюннген акъ дууадакъ.

Алай а, толтуралмай Кёк салгъан борчун,
Акъ эталмай, джарыталмай къара кёлню,
Уялгъандан, башын да къанат тюбюне джашырыб,
Ёле турады акъ дууадакъ къара кёлде.

10
Къара кёлде да акъ дууадакъны излейме.
Къара кюн да акъ дууадакъны излейме.

11
Къайгъылы дунияда акъ умутча эди
Акъ дууадакъ къара кёлде.

12
Энди ма ол акъ дууадакъ ёледи.
Акъ дууадакъсыз къара кёл да ёледи.
Дуниягъа къара кюн келеди.
Ахырзаман келеди дуниягъа.

13
Дууадакъсыз къалады кёл.
Акъ умутсуз къаралады кёл.
Умутсуз къалады Эл.

14
Ау джаулукъну тюбюнде келинча эди  акъ дууадакъ.
Энди кебиннге чырмалгъанча кёрюнеди къара кёлде (къара кёрде).

15
Ауалдан ахыргъа дери
Кюрешди, чыдады, джашады
Акъ дууадакъ къара кёлде.
 
16
Бу акъ назмум
Акъ дууадакъгъа ушайды къара кёлде.

АКЪ СЁЗ

1
Нарат терек да чайыры-балхамы бла
Джарасын кюрешед багъаргъа.
Шайыр да сёзю-назмусу бла
Кёлюн кюрешед джазаргъа.

Кесини кёлюнмю, башханыкъынмы –
Джокъду анга башхасы.
Кёлю сыннганны сылайды, байлайды –
Сылаучуду, балхамды аны назмусу.

Джюреги ачыгъаннга джюрегин ачады,
Кёл этеди, табдырады эс.
Адамны джанын къара кючледен
Къутхарады акъ сёзю аны.

Джаныуар да, туугъан джерини дарман хансларын
Табыб, чайнаб, балхам этиб,
Тили бла джалайд джарасын.
Шайыр да, ана тилини дарман сёзлери бла
Джюрек джараланы багъады алай.

Дууача джарайды назму.
Шайыр джазгъан дууады назму.
Саугъа аурумазгъа болуша,
Ауругъаннга къайтара саулугъун,
Назмула бла тюкюреди шайыр.

Саула аурумаз ючюн,
Ауругъанла сау болур ючюн,
Адамны къара кючледен къутхарыр ючюн
Джазылгъан дууады назму.
Акъ кюн да, къара кюн да керекди акъ сёз.

Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан
Къутхарыр ючюн адамны джанын палахдан.
Хоу, къутхарыр ючюн адам улуну палахдан,
Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан.
Керти шайырла да аздыла, файгъамбарлача. Алача,
Хакъгъа къуллукъ этедиле Шайырла да.

2

Джазама назму
Кесими бюгюнюме, ахыр кюнюме да джарар деб,
Саулагъа, ёлгенлеге да джарар деб
(Саулагъа джашаргъа, ёлгенлеге тирилирге джарар деб),
Абыннганнга, джыгъылгъаннга ёрге турургъа джарар деб,
Сюелгенни абыныргъа, джыгъылыргъа къоймаз деб.

Акъ сёзге алай ийнаннганым, ышаннганым себебли,
Акъ сёзге алай таяннганым себебли,
Акъ сёзден алай къарыу алгъаным себебли,
Рахат, къыйын кюнюмде да джазама назму.

Аллай ийнаныу болмаса джюрекде,
Къаламны ёмюрде да алмазем къолгъа.
Хазырлана чыгъаргъа джолгъа,
Къарай Джерге эмда Кёкге,
Къуран аятла бла бирге,
Ийман-шахадат бла бирге,
Назму тизгинлени да шыбырдайма.
Англайма:
Сёз къутхармаса дунияны,
Джукъ да къутхарлыкъ тюлдю аны.
Сёз – Аллахды.

АТЛЫЛА, КЪАНАТЛЫЛА

Аты болгъан да атлы болуб бармайды,
Къанаты болгъан да къанатлы болуб къалмайды.

Джаяу ючюн атындан тюше билгеннге,
Къанатсызны да кёллендире, учундура билгеннге,
Тёбендегин да ёрге тарта билгеннге,
«Мубарек адам», «къанатлы джан» дейдиле.
Атсызны да атлы этерге кюрешгенди – атлы.
Къанатсызны да къанатлы этерге кюрешгенди – къанатлы.

Бизни ючюн Кёкден Джерге эннген таша кючге,
Бизни да Кёкге тартхан тамаша кючге,
Бизге ийманны, сёзню-билимни келтирген кючге,
Кеси уа, сезилсе да, кёрюнмей тургъан кючге
Айтадыла Кёкню келечиси деб.

Ма ол нюр джарыкъ джюреклерин джарытхан
Адамладыла – атлыла, къанатлыла.
Джашайдыла нюр джарыкъны джаяр ючюн,
Атларындан тюшедиле джаяу ючюн.
Къанатсызлагъа да битдире къанат,
Къара кючле бла этелле къазауат.

Алагъа ийнаныб къалалмай, чайкъалса да халкъ,
Алагъа ол ишни буюргъанды Хакъ.
Ёлгюнчю Хакъ джолда баралла ала.
Алалла атлыла, къанатлыла.
Аланы кёрюб болмасала да атсызла, къанатсызла,
Атсызла, къанатсызла ючюн ёлелле ала.

ЮЧГЮЛ ДУУА

Юсюмю алай джуудум,
Ёлюкню джуугъан кибик.
Сора, болдум дуниягъа
Джангыдан туугъан кибик.

Не аламатды бу?
Англамайма кёлюмю:
Джазалмайма бир назму
Сагъынмайын ёлюмню.

Кимни (нени) сагъынсанг
(Сагъыннган босагъада),
Джууукъ этесе аны.

Аман аууз ачма деб,
Аман къууум этме деб,
Аман джора этме деб,
Айта болурла андан.

Иги билсек да аны,
Мурат толмай барады.
Аджалы уа адамны
Имбашында турады.

Къайдан, къачан эм къалай
Джетер ёлюм – билмейбиз.
Анала этген дууа
Сакълайды да – ёлмейбиз.

Алай а, ёлюмсюзлюк
Берилмегенди бизге.
Ёзге мен ийнанама
Джаным къалыр деб Сёзде.

Сёзю, тили сау болуб,
Халкъгъа да джокъду ёлюм.
Ана тилни сакъларгъа
Джарар эсе уа сёзюм.

Мен билеме бир хакъны:
Дини, тили эм джурту –
Бу ючгюл дууад халкъны
Сакълаб тургъан хар къуру.

Бу ючгюл дууаны бирлигид
Джолубузну акъ этген.
Бизге ангы, эс бериб,
Бизни бир джерге джыйыб,
Адам этген, халкъ этген.

Дууасын тас этген халкъ
Дуниядан болады талкъ.

Дууаны бергенди Хакъ,
Эмда буюргъанды Хакъ
Сакъла деб дууангы.
Сакъламагъан а аны –

Халкъына къазад уру,
Кесине къазад уру.
Дуниядан, ахыратдан да
Къалады юлюшсюз, къуру.

Насыбсыз халкъым мени,
Неди къутхарлыкъ сени?
Башынга этсенг мадар,
Аллах да этер къадар.

ДЖУЛДУЗУМ

Кёкде джулдуз – Кёкнюкюдю,
Джерде джулдуз – меники.
Алай а, келген насыбны
Сууутдум, болуб экили.

Къарайма тёгерекге.
Не хайыр къарагъандан?
Не этерге керекди
Джулдузсуз къалгъан адам?

Бир адамгъа – бир джулдуз.
Джулдузун тас этсе адам,
Джангы джулдуз джокъ анга.
Алайды буйругъу Кёкню.

Да алай эсе къадар,
Неге къыйналама мен?
Джазыу болса, бир джукъгъа
Кетмез эди джулдузум.

Алай а, джигит адам
Кеси джазад джазыуун.
Джазмай къойгъан джазыуумду
Былай къыйнагъан мени.

Кертиди адамны джигити
Кеси джазгъаны джазыуун.
Меннге не айта болур,
Къайда эсе да, джулдузум?
 
ШАЙЫРЛА

Ахрат азабларын дунияда чекген
Адамлалла шайырла.
Гюнахларын къанлары бла,
Назмулары бла джууалла ала.

Къадарлары алайды аланы:
Ала не кёб этселе да гюнах,
Хакъ ючюн ёлюмге баргъанлары ючюн
Аланы кечиученди Аллах.

Дуния, къоркъуб, тынгылагъан сагъатда,
Кертисин, Тюзюн айталла ала.
Къара кючле бла сермеше ёлгенлери ючюн,
Аланы ёлюмден къутхарады Аллах.

Аланы Джерде, Кёкде да сыйлаб,
Ёлюмсюзлюк береди алагъа.
Халкъгъа джарар кюч, ёмюрлюк да береди
Ала айтхан сёзге, назмугъа.

Алайды шайырны къадары.
Ол керти шайыр эсе,
Къара кючле бла сермешмей,
Тынч турургъа джокъду мадары.

Къалюбаладан бери алайды адет.
Хакъ ючюн ёледи поэт.

Назму сёзюне кёчеди джаны.
Аллах да гюнахларын кечеди аны.

Алай багъалатады Аллах аны.
Сёзюнде къояды шайырны джанын.

ОРАЗАДАН ОРАЗАГЪА ДЕРИ

КЕТГЕНЛЕ бла КЪАЛГЪАНЛА

Кетелле ызларына къарай,
Бу дуниягъа кёзлери къарай...

Кетелле къалгъанлагъа къайгъыра,
Кеслери – анда, эслери – мында,
Сёзлери, ишлери мында,
Бютеу джашаулары мында.

Кетелле, кетелле, кетелле...
Къадаргъа – мадар джокъ.

Къалабыз къараб ызларындан.
Къайытабыз ашырыб, асраб.
Джашайбыз эскере, сагъына.
Сора, биз да кетебиз.

Кетебиз, алача, ызыбызгъа къарай,
Бу дуниягъа кёзюбюз къарай.
Джашадыкъ – къыйналыр, къууаныр ючюн да къалмадыкъ,
Дагъыда – джашаудан бир тоймадыкъ, къанмадыкъ.

Бу къара дунияны акъ тауларына не джетер?
Бу акъ дунияны къара сууларына не джетер?
Кёкде джулдузлагъа, Джерде къызлагъа не джетер?
Ананг этген акъ башлыкъгъа, къара джамчыгъа не джетер?

Акъ башлыгъыма, къара джамчыма чырмагъыз,
Минги Тауну ёмюрлюк бузларында асрагъыз.
Бу мийикледе болуучу акъ боранла, джелле
Къарнашларына – тынгысыз, боранлы джаныма –
Къууанырла, салам берирле.

Мийикликни, тазалыкъны бек сюйген джаным,
Хаман Кёкге къараб, Кёкге тартыб,
Къанатланыб туруучу джаным,
Бу акъ тёппеледе рахатланыр, шош болур.

Сюргюнде – Азияны Кок-Сайында джаратылгъан джаным,
Ата джуртда – Европаны Къарачайында
Кюрешде, сермешде айныгъан, чыныкъгъан джаным,
Энди,
Евразиягъа кёкледен къараб,
Сюйюмчюге, къуугъуннга да хазырлыкъда,
Керамат тюшле да кёре,
Фикир эте, зикир эте бир къалкъысын.

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА

Зулмудан къутулса да кеси,
Адамны ёлтюреди эси.
Къайыталгъанла да сюргюнден,
Ёледиле джюрексиннгенден.

Терсликни-зорлукъну адети алайды –
Огъу-ууу къалады, кетсе да кеси.
Ол джюрекни ашайды, джюрекден бошайды,
Адамны ёлтюргюнчю талайды эси.

Зулму, зорлукъ, терслик, ётюрюк
Кёзден кетселе да кетмейле кёлден.
Аны ючюн кёбдю ауругъан, ёлген
Къыйынлыкъдан къутулгъанланы ичинде да.

Алай а, зулму, мени сенден
Бошуна къутхармагъанды Аллах.
Энди, мен да сени эсге тюшюре,
Джюрексине, бош ёлюб кетсем,

Аз бек къууанмазса. Огъай,
Аллай къууанчны бералмам сеннге.
Мен джашарма хорлаб сени,
Не ёлюрме сермеше сени бла.

ДЖАШАУ бла АДАМ

1
Кетиб баргъан сууда кёлеккеме къараб:
«Майна джашауунг, кесинг да»,- дейме.

2
Суудан тутуб салынама къаядан:
Толкъунла тарай, талай тургъан
Джанымы къутхарыргъа излейди тёнгегим.

3
Башын суугъа атхан адамны,
Башын джагъагъа атхан балыкъны да,
Ангылар чакълы бир джашагъанма дунияда.
Джашауну, ёлюмню да ангыларча болгъанма:
Не насыблы, не къыйынлы адамма мен.

4
Чыгъа тургъан джаныма къарагъанча,
Кетиб баргъан джашауума къарагъанча,
Къараб турама кетиб баргъан суугъа.

5
Сууда къалтырай, титирей тургъан
Кёлеккеме-джаныма узатама къолуму,
Ол да узатады къолун:
Не мен аны джагъагъа,
Не ол мени – Къобаннга.

6
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Сууда кёлеккесине къараб,
Сюеледи джагъада адам. 

НАСЫБ КЮН

«Ариулукъгъа алдандым эсе да,
Не джетед андан тийреге?
Болуш, сени адамынг эсем,-
Къарадым Кёкге-Тейриге.

- Айтадыла, ол тюлдю мёлек.
- Айтама: олду мёлек.
Джюрек сюйгенди ариу,
Аны сюйгенди джюрек.

Мен джазгъан – джазмаладыла,
Сен джазгъан а – джазыула.
Кетиб къалгъынчы джаз,
Ол къызны меннге джаз».

Кёк джууабха кюкюреди,
Джангур да джауду себелеб.
Джюрегиме ол болду себеб:
Къызны къачырыргъа тебредим.

Кёк бергенди меннге белги.
Кюн да иги, кёл да иги.
Битгендиле къанатла.
Барама учуб.

ДЖЫРЛАУЧУ

Ол ёзден джырчы тюлдю – джырлаучуду,
Къуллукъда акъ къулну къара аякъларын джалаучуду,
Онглуну аллында кесин джазыкъсындыра, джылаучуду,
Кимни арбасына минсе – аны джырын джырлаучуду.

Кеси ат-арба къураргъа уа –
Къайда аллай фахмусу, болуму, къарыуу.
Башын ёхтем тутуб, джаяу барыргъа уа,
Джаяу болургъа уа сюймейди ол.

Биреуню арбасына минеди аны ючюн,
Аны джырын джырлайды аны ючюн.
Джырлаучуну джазыуу – ачыды:
Ол Джырчы тюлдю – садакъачыды.

Джокъду фахмусу, адамлыгъы да.
Урлайды сёзлени, макъамланы да.
Уру бла садакъа – билгени аны.
Джазыкъсыныргъа керекди аны.

Уру бла, садакъа бла джашатады кесин, юйдегисин да.
Бюгюн аны, тамбла башханы арбасына минеди ол.
Кимни арбасына минсе, аны джырын джырлайды ол.
Ол ёзден тюлдю – къулду, къахмеди ол.
Ол Джырчы тюлдю – джырлаучуду ол.

МЕНДЕН КЪАЛЛЫКЪ

Джюзге джетсе да джылым мени,
Джюрегим къалыр сабийлей, джашлай,
Джазгъы кёк да кюкюрей, джашнай
Кёлюмде, сёзюмде мени.

Назму джабалагъым джауар да
Гяхиник сезим къозгъалыр сизде.
Къызла мени сюйгенлей турурла
Джыл саным джетсе да джюзге.

Джыр саным джетсе да джюзге,
Къатланса, къайтарылса да,
Джангылай къалыр бир Сёз, бир Сезим.
Сюймеклигим дуниягъа къалыр,
Сюймеклигим дунияда къалыр
Кетсем да кесим.

Джылым мени джетсе да джюзге,
Джырым мени джетсе да джюзге,
Менден къаллыкъ сизге
Бир сёздю джангыз:
Акъ – Хакъ – Сюймеклик.

НЕ КЪЫЙЫН СЫНАУДУ ДЖАШАУ

Ауузу-тили болмагъан хайуанны,
Къолу-аягъы болмагъан терекни,
Кеслерин джакълаялмазлыкъланы, къоруулаялмазлыкъланы –
Барын, барын джазыкъсынама.

Зулмугъа, терсликге къаршчы турлукъ тюл эсем,
Ангы-эс, аууз-тил, къол-аякъ – бары
Нек берилгенле да сора меннге?

Зулмуну, терсликни кёрмегенча эте эсем,
Кёзюм сокъур болуб къалмазмы мени?
Къуугъунну-хахайны эшитмегенча эте эсем,
Къулагъым сангырау болуб къалмазмы мени?

Зулмуну, терсликни, ётюрюкню кёре, эшите,
Джукъ да айтмай, этмей, тынгылаб тура эсем,
Ауузум-тилим къурушуб къалмазмы мени,
Тёрт саным да сын болуб къалмазмы?

Кеслери кеслерин манкъурт этгенле:
Кёзлери бола – сокъур болгъанла,
Къулакълары бола – сангырау болгъанла,
Тиллери бола – тилсиз болгъанла,
Ангылары бола – ангысыз болгъанла,
Санлары бола – сюркелгенле, –
Джанлары саудан ёлгенле –
Амантишден да джийиргеншлисиз сиз.

Сизни тюзете болгъанма къынгыр.
Ауругъанны юсюнде ёледи сау.
Ауругъан халкъыма излейме мадар.
Не къыйын сынауду джашау.
 
ТАША МАГЪАНАЛАНЫ ИЗЛЕЙ

«кЁЗ»де барды ЁЗ.
«сЁЗ»де барды ЁЗ. 
«сЮЙ»де барды Юй.
«ЭРкинлик»де барды ЭР.
«джОЛ»да барды ОЛ.
«ЭЛиб»де барды ЭЛ.
«ДЖАНдет»де барды ДЖАН.
«НАЗму»да барды НАЗ.
«ДЖАЗыу»да барды ДЖАЗ.
«ДЖАШАУ»да кёбдю магъана.
«ЁЛЮМ»де уа бирди магъана.

ТИЛИМИ-ДЖУРТУМУ-ХАЛКЪЫМЫ СУРАТЫ

Шимал тенгизни бузлары да
Суууталмайла джюрекни.
Викинг джуртну къызлары да
Унутдуралмайла сени.

Шимал тенгизни, къар-буз тенгизни
Ичиме къоялсам да джутуб,
Кюйюб баргъанымы ол да тыялмаз –
Сени къоялмам унутуб.

Сенсе мени ана тилим, джуртум,
Миллетим да сенсе мени.
Ючюсюн да кёреме сенде.
Ай медет, сен да къалгъанса кенгде.

Ана тилими, джуртуму, халкъымы
Бирге джыйылгъан сураты эдинг сен.
Ана тилиме, джуртума, халкъыма
Сюймеклигим эдинг сен.

Ана тилимден, джуртумдан, халкъымдан
Къарагъанлай тураса сен.
Ана тилиме, халкъыма, джуртума
Дайым чакъыраса, тартаса сен.

Билеме, табар ючюн сени
Къайытыргъа керекме артха,
Барыргъа керекме алгъа –
Тилиме, джуртума, халкъыма.

Аладанса сен, аладаса сен –
Табарыкъма сени алада.
Сеннге, меннге да джокъду ёлюм,
Сау болуб ала.

Шимал тенгизни бузлары да
Суууталмайла джюрекни.
Таугъа, тюзге, тенгизге къарасам да,
Кёреме сени.

Ана тилде сёлеше сени бла,
Ата джуртда баргъанча болама.
Бирден аулай джерни, Кёкню да,
Шимал джолда кетиб барама.

Джурт, Халкъ узакъда эселе да,
Ана тил нёгеримди, билеме.
Ана тилде да табарыкъма сени –
Ана тилге кёмюлеме.

Тюбейме сеннге анда,
Эриб тас болама анда –
Бурулама сёзге, назмугъа.
Тил, Джурт, Халкъ да сенсе манга,
Поэзия да сенсе.

КЕСИ КЕСИМЕ ЭТЕМЕ КЁЛ

Джарыл, джюрек, эки джарыл –
Бир тилегим да болмады къабыл.
Халкъымы эталмадым ЮЙ-КЮН,
Кесими да эталмадым юй-кюн.

Не хайыр сёзюмден, кюрешимден?!
Кёлюм чыкъды адамладан, кесимден.
Инкъыйлабчыма дедим да, сюйген къызыма да юйленмедим.
Кюрешдим – аны ючюн бир джукъ да тюрленмеди.

Унутдум болгъанымы да поэт,
Тебредим чыгъарыб журнал, газет,
Турмадым артха бир джукъдан –
Халкъымы уятыр ючюн джукъудан.

Басма къурадым къалмай тохтаб,
Чыгъардым ненча газет, журнал, китаб.
Къарачай джазыучуланы Союзун да къурадым,
Сиясет джамагъатланы да бир онусун къурадым.
Забастовкаланы, митинглени да къурадым,
Болур ючюн халкъымы энчи Юйю-Къралы.

Демлешдим, сермешдим, джоюлдум, союлдум...
Къарыусуз болдум – барысы оюлду.
«Юйге Игилик» къайда, къайда «Ас-Алан»?
Ишими бардырлыкъ кёрмейме адам.

Алай болса да, къатдырайым бел –
Элли джылдан джангырады эл.
Олжас, Чингиз да табдыралла кёл.
Ала ючюн джууукъла Париж эм Брюссель.

Джарылгъан джюрек, ызынга къайна,
Биягъынлай мени, кесинги да къыйна.
Тохтаб а къалма, ай марджа, тёз,
Халкъны къутхарлыкъ мен айтхынчы бир Сёз.

Билген а этмейме – келирми ол Сёз?
Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салырмы?
Огъесе муратым толмай къалырмы?

Гюнахлы уа гюнахлыма. Бир кёзюуде
Табигъатыма къайырылгъан эдим –
Сюйген къызымдан, Поэзиядан да
Инкъыйлаб ючюн айырылгъан эдим.

Аны ючюн, ала ючюн кюймез эдим бек да,
Замансыз джарылмаз эди джюрек да,
Кюрешибиз хорлам бла бошалса –
Излегенибизча Къарачай джумхуриет къуралса...

Кетдими бошуна къыйыным, джашауум да?
Керекди кимге джылауум, джаншауум да.
Алай а, кеси кесиме этеме кёл:
Иман бла джашадынг, иман бла да ёл –
Къуралмай къалмаз Къарачай деген ЭЛ.
2005джыл, апрелни 12, Ставангер.

ДЖАНЛЫ ДЖЮРЕГИМ

Джюрегимеча тынгылайма джанлыгъа-бёрюге.
Тарыгъады ол да Кёкге-Тейриге.
Къая башындан къараб улуйду,
Мени да тынгым-тынчлыгъым къуруйду.

Ол джанлымыды огъесе джаныммыды,
Джангызлыкъ сыфатымыды огъесе?
Не этейик, бу сейир дунияда
Бир джаннга да тынгы-тынчлыкъ джокъ эсе.

Джыйын джанлыгъа ауруйду джаным,
Ауруйду джаным къазакъ бёрюге да.
Эркинлик джокъду азат тёлюге да,
Отдан чыкъгъанны да сакълайды джалын.

...Бюгечели улуйду джанлы.
Бюгечели ауруйду джаным.
Ёле, тириле чыгъабыз тангнга.
Джокъду тынчлыкъ Джерде бир джаннга.

Ич дунияда улуйду бёрю,
Тыш дунияда чабалла итле.
Джерге къараб, титирейле кёкле,
Алай а, джукъ айтмай, тынгылайды Тейри.

Джанлы джюрегим улуйду мени,
Тынгым-тынчлыгъым къуруйду мени.
Сеземи болур бир-бирде адам
Келе тургъанын ахырзаман?!

ПОЭТ (ШАЙЫР)

Аны джаратханды Сёз.
Сёзденди аны джаны.
Сёздю аны джаратхан, къаушатхан, тирилтген да.
Сёз бла джашайды ол.
Сёзде джашайды ол.
Сёзню ызындан барады ол.
Аны джолу Сёзденди, Сёзгеди.
Сёз – Тейрисиди аны.
Тейри уа – бирди.

Алай а,
Шайыр, ийманындан чыгъа,
Бир джангы Сёз къураргъа излейди,
Бир джангы Сёз айтыргъа излейди.
Сёзню Тейриси болургъа излейди шайыр.
Ма андады къыйынлыгъы аны.

Сёзню къулу тюл, бийи болургъа излейди шайыр.
Ёзге, къулдан бий болмаз,
Къумдан юй болмаз.
Оюлады шайырны къум юйю – назмусу.
Сёз хорлайды шайырны.
Ёледи шайыр.

КЁКГЕ ДЖЫГЪЫЛГЪАН ДЖУЛДУЗУМ МЕНИ

Боракъ атха миндиргенем Сени,
Андан джыгъылыб тюшеринги билмейин.
«Эшекге миндирирге керекди аны»,-
Дейле тенглерим, халымы сезмейин.

Кесинги, мени да джандетден къыстатхан бла къалмай,
Джер джашауубузну да бурдунг джаханимге.
Алай а, турама дагъыда Сенден бир къанмай,
Тийре, эл да мени санайла кемге.

Джыгъылгъан къызны учхан джулдузгъа
Тенг этиб, сёлешеме мен.
Аны къобарыргъа кюрешеме мен,
Къайтарыргъа артха, кёк дуниягъа.

Кёкден джерге башын атады джулдуз,
Джерден Кёкге джыгъылады къыз.
Хоу, къыз джыгъылса – джыгъылады Кёкге,
Джулдуз джыгъылса, джыгъылады Джерге.

Джулдуз – джерге, къыз да – кёкге баш ата,
Джыгъыладыла, кюедиле экиси да.
Мен да кюеме алагъа къарай.
Кюлелле меннге халкъны эссизи, эслиси да.

Керек тюлдю бизни джазыкъсыныу, аяу.
Джангыз Сюймеклигибиз, джаныбыз болсунла сау-эсен.
Сен къанатлы атда баралмай эсенг,
Болайыкъ джаяу, барайыкъ джаяу.

Бирге болайыкъ, бирге барайыкъ джангыз.
Сен –Кёкден джыгъылгъан бир джулдуз,
Сен – Кёкге джыгъылгъан бир къыз,
Мен а – Сюймеклик шашдыргъан бир адам.

Джылымы, джырымы, джолуму да унутуб,
Ёрге сюерге кюрешеме Сени.
Менича сюерик табылырмы Сени?
Кёкден джыгъылгъан джулдузум мени,
Кёкге джыгъылгъан джулдузум мени,
Не этейим сеннге?!

НЕ НАСЫБДЫ ДЖАШАГЪАН ДУНИЯДА

Бир кюню къыйнаса да, бир кюню къууандырады –
Не насыбды джашагъан дунияда.

ТЕНГИЗДЕ КЪАЙЫКЪ

Мен ётерик тенгиз-терк эди.
Кёл этерик джангыз Кёк эди.
Аны да басыб тураед булут.
Сау къалырыма аз эди умут.

Кёк нек джашырды менден джулдузун?!
Ансыз бек къыйын боллукъду джолум.
Керек эди Ол – тюзетир ючюн джол.
Айтдым кесиме: «Эркиши бол».

Тенгиз-терк эди къайыгъым ётерик.
Джангыз Кёк эди къайгъымы этерик.
Айхай, андан къараса уа Ай...
Кёлюм болур эди Къарашауай.

Кёмеуюл кёб эди ичине тартарыкъ.
Джангыз Кёк эди ёрге тарталлыкъ.
Къарай эдим ары тилек бла, умут бла,
Ол а джабылыбед тубан бла, булут бла.

Кёрюнмей эди Кёкде Ай бла джулдуз.
Тёгерекде – къобхан сууну тауушу джангыз,
Ургъан-ураган джелни сызгъыргъаны джангыз.
Кёк, Джер да мени къойгъанла джангыз.

Бу да бир къадар, бу да бир сынау.
Нёгер тюлдюле кёлсюзлюк, джылау.
Керекди ётерге тенгизден-теркден.
Келмей къалмаз болушлукъ Кёкден.

Хорларыкъла мени суу бла джел,
Болмасам таукел, болмасам таукел.
Тенгиз-терк эсе да, къайыгъым ётерик,
Джокъ эсе да, къайгъымы этерик –

Джаным саулай къалмазма ёлюб.
Къобхан суугъа тебрегенме кириб,
Урмаса да джарыкъ, кёрюнмесе да джагъа.
Кеси кесиме кёл этеме: «Алгъа!».

Не сакълагъанын билмесем да алда,
Джашагъандан эсе къоркъууда, джанауалда,
Баргъан игиди. Джолкёллюд кёлюм.
Алда сакълайды Хорлам не Ёлюм.

Чырмауланы джыгъалыр эсем а,
Джандет джагъагъа чыгъалыр эсем а...
Джюрегимде болуб Ай бла джулдуз,
Огъай, къалмазма умутсуз, джолсуз.

Джолда да къалмазма. Ёлюмсюздю джан.
Тёнгек къалса да, къутуллукъду джан.
Ийман бла, умут бла атлайма алгъа:
Хорлам не Ёлюм – бошду къалгъан.

Иймансызлыкъ-сыйсызлыкъ – харам, керахат.
Ёлюмге-ёлюмсюзлюкге атлайма рахат.
Къутулгъан адам кёлсюзлюкден,
Къалай ёталмаз тенгизден-теркден.

Къайыкъ чайкъалады тенгизде-теркде.
Джулдузум къарайды джети къат Кёкден.
Ай бла джулдуз къарайла джети къат Кёкден.
Къайыкъ чайкъалады тенгизде-теркде.

СЮД

Сюд барады. Чалдышда – джюрегим.
Сюд этгенле – ангым бла эсим.

Сюд баргъанлы ненча кюн, ай...
Тутулгъанчалла Кюн бла Ай.
Тутулсала да къутулурла ала.
Тутулгъан джюрек а къутулурму? Къайдам.

Халкъ басыннганды, билмейме, нек.
Халкъ ичинде сени излейди джюрек.
Сен келгенсе – сезеди, биледи джюрек.
Кёкча кюкюрейди, джашнайды джюрек.

Туракълайла ангы бла эс:
Джюрек болмазмы терс?
Джангылтхан сюймеклик болурму?
Джюрек ансыз насыблы болурму?

Джюрекни эте такъыр,
Бегим алалла Эс бла Акъыл:
«Чалдышда тутаргъа джюрекни».
Дюнгюрдетеди джюрек кёкюрекни.

Хар къуру да Ангы бла Эс
Джюрекни этедиле терс.
Алай а, алагъа тынгыламайды джюрек.

Сеннге къараб турады джюрек.
Атынгы айта, урады джюрек.

БИР КЪЫЗНЫ КЁРДЮМ

Минги Тауну бузу къой, ташы эрирча,
Аллай бир къызны кёрдюм.
Болдум джанымы чыгъарыб берирча,
Чайкъалгъан тенгизге бурулду кёлюм.

Эки Кюн бла тёрт толгъан Айны
Кёрдюм мен. Тилим къалды тутулуб.
Къыяма къышны арасында келген джайны,
Джюрек къалай къояр унутуб.

Акъ палахха къалгъанды башым.
Тебреннген – джер тюлдю – джюрекди,
Кюкюреген, джашнагъан да Кёк тюлдю, – джюрекди:
Джети къатын да уятханса аны.

Джети къат Кёк ачылгъан кибик,
Ачылгъанды джети къат джюрек.
Мен билген дунияла ууала тургъанча,
Джангы дунияла къурала тургъанча,
Джашнайды, тебренеди джюрек.

Джюрекни джулдузгъа бурула тургъан кёзюую –
Джети къатын да Сюймеклик джарытхан кёзюую.
Джети къат джюрекде джети къат бир Сёз
Сеннге деб джаратылгъанды – айталмайма ансы.

Айтыр ючюн аны керекди джети къат таукеллик.
Къайдан да келди джюрекге сюймеклик!

Минги Тауну бузу къой, ташы да эрирча,
Аллай бир къызны кёрдюм.
Болдум джанымы чыгъарыб берирча –
Бир кёргеним бла ол къызны сюйдюм.

Энди Сеннге кёкча ачыллыкъды джюрек.
Не кесек-кесек болуб чачыллыкъды джюрек.
Энди сенсиз джашау джокъду анга.

Джандыргъан Сен болсанг да аны,
Джукълаталлыкъ а, ёлюмдю джангыз.
Джанады, кюеди кёкюрекде джулдуз. 
 
ТЫНГЫЛАЙМА ДЖЮРЕКГЕ

Джур – бекге,
Джыр – Кёкге.
Джюр Кёкге.

Джурт – Кёкде.

Кёкдеди джан джурт –
Джангы-эски джурт –
Ёлюмсюз Ёмюрлюк Джурт.

Тынгылай джюрекге,
Къарайма Кёкге.

ИННЕТИМ

Ариу тилли, эрши тилли да тюл,
Джумшакъ тилли, зыбыр тилли да тюл,
Татлы тилли, ачы тилли да тюл,-
Тюз тилли болургъа кюрешдим ёмюрюм.
 
Джууукъгъа, узакъгъа да тюл,
Къарагъа, акъгъа да тюл,
Къралгъа, халкъгъа да тюл,-
Хакъгъа къуллукъ этерге кюрешдим.

НЕ ЮЧЮН?

Къыйынлы джан, азмы чайкъалгъанма
Къара ёлюм базманнга миниб.
Не ючюн?
Алай а, ёлмей, сау-эсен къалгъанма,-
Аллах къутхаргъанды мени.
Не ючюн?

Халкъым, сен да чайкъалгъанса,
Сыйрат кёпюрге миниб.
Не ючюн?
Алай а, къутулгъанса,-
Аллах къутхаргъанды сени.
Не ючюн?

Бир Темир, бир Къурч сюрдюле джуртунгдан,
Къыйынлыкъ джетди джашынга, къызынга.
Не ючюн?
Алай а, Къадар тюб этиб къоймады,
Къайтарды джуртунга, ызынга.
Не ючюн?

Ол соруугъа излемейбиз джууаб,
Тонайбыз, къырабыз бир-бирибизни.
Айырмайбыз халал-харам, гюнах-сууаб...
Аллах къутхарыб турурму бизни?

Джокъду сюймеклигибиз, бегимеклигибиз
Аллах берген диннге, тилге, джуртха да.
Аланы тас этсек – кимбиз, небиз биз?
Не сакълай болур бизни дунияда, ахыратда да?

Аллахны берген динине, тилине , джуртуна
Тыйыншлы болмасакъ биз,
Аланы сакъламасакъ, джакъламасакъ биз,
Къайтарылмазмы сойкъырым, сюргюн?

Огъай, къайтарылмаз сойкъырым, сюргюн.
Неге керекди бизни къырыргъа, сюрюрге?
Дин, тил, джурт ючюн этмейбиз къазауат –
Сора керекмиди бизни къырыргъа, сюрюрге?

Бир-бирибизни къыргъанлыкъгъа,
Душманны аллында биз – къойдан да джууаш.
Душманны этебиз Джуртубузгъа ие,
Кесибиз да болабыз анга къул-къарауаш.

Бурула барабыз малгъа, сюрюуге.
Неге керекди сора бизни къырыргъа, сюрюрге?!

Не сюйсе аны этеди джуртубузгъа, кесибизге да джау.
Бизле уа аны бла сермешир орнуна,
Анга – душманнга – салабыз махтау.
Алайгъа джетгенди ангыбыз, эсибиз.
Кесибизни къурутабыз кесибиз.

Саныбыз, джаныбыз да толулла табдан, джарадан.
Алай а, къыйынлыкъла тюшюндюрмейле бизни.
Тюзелмейбиз. Тюшюнюб этмейбиз оюм.
Тамблабыз боллукъмуду, бармыды бизни?!

АУАЗЫ ТАБИГЪАТНЫ

Джел, джангур.
Эр, джангыр.
Сёз – джангы,
Джыр – джангы.

Сёзню тышы –
Джел, джангур.
Сёзню ичи –
Эл, джангыр.

Мен айтама:
Джел, джангур.
Эшитеме:
Эл, джангыр.

Айланнганды
Джел, джангур.
Магъанасы:
Эл, джангыр.

Кёкню сёзю –
Джел, джангур.
Магъанасы:
Джер, джангыр.

Магъанасы:
Кёл, джангыр.
Магъанасы
Эл, джангыр.

Айланнганды
Джел, джангур.
Кёрюнеди
Джыр джангы.

Тёгерекде
Джел-джангур.
Ол сермейди
Джан-джанын.

Тазаланад
Эс-ангы.
Тёнгекде да Джан –
Джангы.

СЕЗИМЛЕ БОРАНЫ

1
Сокъуранныкъды бюгюн бизге джау болгъан.
Джюрекдеди Минги боран, Тау боран,
Секиртмеди Сезим къобан, Сёз къобан.

Не игиди Джерде сени болгъанынг!
Сюймекликни шаушалмайды бораны,
Сезимлени назмуланад къобаны.

2
Шын тургъанды джюрек,
Сын болгъанды ангы...
Джашнайды, кюкюрейди Кёл.
Чакъдыргъанынгча, тохтаталлыкъ да
Джангыз кесингсе аны.

Шын туралгъан джюрек – джашмыды, къартмыды?
Шынкъартмыды  бу джана тургъан, джюрекмиди?
Аны  джукълатыргъа уа керекмиди?

Ол кюеди кеси,
Джарыгъын, джылыуун а – береди Сеннге.
Ол тенг болгъанды Кюннге –
Сюеди Сени.

Англамайла бир-бирин Ангы бла Джюрек.
Ала ушагъан – Таш бла Терек:
Бири сын болуб, бири шын туруб.
Алай а, Сен сау болуб,
Сезимге, Сёзге джокъду къартлыкъ, ёлюм.

АДЖАШХАННЫ ДЖОЛУ

Ууакъ къайгъылагъа да ашата джюрегин,
Кеси къысхартады джашауун адам.
Кёзбау затлагъа хорлата кесин,
Адамлыкъдан айырылады адам.

Сора, атлаялмазча болса чёбден –
Ол себеб излейди Кёкден.
Джашауу азабха бурулса адамны –
Кёк джазыкъсынады аны.

Джазыкъсынады да – алады джанын:
Алай а, ол да – къурум эм джалын.
Джангыз от тазалаяллыкъды аны...
Кёкню да джылатады къадары адамны.

ДЖЮРЕК бла ТЕРЕК

Кёлюм-джюрегим турады азыб –
Тюлме джолгъа чыгъарча базыб.
Кёрюнмейди  джулдуз, кёрюнмейди Ай,
Тубандады Малкъар-Къарачай.

Джурт-Халкъ таба бурулады джюрек:
Чынгылны эрнинде сюеледи Терек –
Тамырлары бла Ташха, Къаягъа бегирге кюреше,
Бутакълары бла джулдузлагъа илинирге кюреше.

Тамырлары болгъан Ташдан, Къаядан,
Бутакълары узалгъан Айдан, джулдуздан
Айырыргъа кюрешедиле Терекни –
Сыйырыргъа кюрешелле андан
Джерни эм Кёкню.

Джюрегим турады азыб.
Кёлдегин айталмам базыб.
Халкъ-Джурт  таба бурулады джюрек:
Чынгылны эрнинде кёрюнеди Терек.

Бошлукъ, болушлукъ излегенча кёрюнеди ол:
Бармыды Эркинликге, Ёмюрлюкге джол?
Кимди, неди къутхарлыкъ аны?
Къачан эмда къалай?
Кёрюнмейди джулдуз, кёрюнмейди Ай –
Тубандады Малкъар-Къарачай.

КЪАРАНГЫДАН  НЕДИ  КЪУТХАРЛЫКЪ?!

Къарайды бир солдан, бир онгдан.
Сакълайды аллымда, келеди ызымдан.
Къайры бурулсам да тюбейме анга.
Къуршалагъанды мени къарангы.
Къарангы, биягъы къарангы.

Кючлегенди ол Джерни да, Кёкню да.
Джюрекни да.
Ичиндеме мен къарангыны.
Ичимдеди мени къарангы.

Билмейме къалай чачаргъа аны,
Билмейме къалай къутулургъа андан.

Саны-санауу болмагъан
Къара джаныуарладан къуралгъанды къарангы.
Ала талайла мени тёнгегими.
Ала ашайла мени джюрегими.

Минг-минг къара джин къарайды къарангыдан.
Минг-минг къара джинден къуралгъанды къарангы.

Къара джыйын джанлы – къарангы
Къуршалагъанды мени.
Кече узуну талайды, ашайды мени.
Танг атса – болады тас.

Кюн джарыгъы къутхарады, багъады мени –
Джараларым боладыла сау.
Кече уа – хар не джангыдан башланады:
Талайды мени къарангы джангыдан.
Къалай къутулургъа билмейме андан.

Къара джаныуаргъа ушайды къарангы.
Къара джиннге ушайды къарангы.
Къара къулгъа ушайды къарангы.
Бийи кимди, билмейме, аны.

Билмейме, къайсы къара кючню
Ол болур этеги-дженги?
Ёзден джюрегимден а бошайды мени.

Танг атса, къачады къарангы.
Тангдан бир дууа алыб, бойнума тагъалсам,
Ол къутхарлыкъ болур эди къарангыдан,
Къара кючледен къоруяллыкъ болур эди.

Джанлы кийикнича, къарангы мени
Кече узуну тохтаусуз къууа,
Тангнга ашыкъдырады.
Мен Тангдан тилейме дууа.
Къара кючледен, къарангыдан
Танг дууа къутхарлыкъды мени.

Анг дууа, Танг дууа, Джан дууа
Сакъларыкъды къарангыда мени,
Сакъларыкъды къарангыдан мени,
Сакъларыкъды къараладан мени.

Алай а, анга да ийнаныб къалалмай, 
(Таша къудурет меннге болса да джабыкъ)
Сорама:
- Къарангыдан неди къутхарлыкъ?
Эшитеме:
- Джарыкъ.

ДЖУУУКЪЛАШАДЫ АХЫРЗАМАН

Джыйын джанлыдан да бек
адам сюрюуле къоркъуталла мени.
Башыбыздан къараб тургъан Кёк,
Тюб этед деб къоркъама Джерни.

Хайуан сюрюуге бурула баргъан
Адам улу чамландырад Кёкню.
Къайгъыдан, джарсыудан джарыла тургъан
Джюрегим да къутхарсын кимни?

Файгъамбарла заманы кетгенди.
Ахырзаман адамчыкъла – тёгерекде.
Нечик узакъды-джууукъду энди
Бизге Ай бла джулдуз да Кёкде.

Таркъайгъанды бар кючюм:
Саулада сёлеширге Адам табмай,
Сёлешеме ёлгенле бла –
Бергенле бла
Джанларын, джашауларын Хакъ ючюн.

Хоу, сёлеширге, кенгеширге табмайма Адам,
адамчыкълагъа уа – ангылаталмайма джукъ.
Джууукълашханды ахырзаман:
Ышанлары, белгилери – ачыкъ.

Алай а, ахырзаман адамчыкъланы
Джюреклери – сокъур эмда сангырау.
Билгенлери – фитна, хыйла, ётюрюк...
Хакъ джолдан керилле ала.

Ахырзаман а джууукълашады –
Табигъатны кючлегенди къоркъуу.
Зарлыкъ, тарлыкъ, харамлыкъ кюйдюрюб,
Джюрекле болгъандыла къуу.

Джууукълашады ахырзаман.
Аны сезген бармыды адам?
Андан къутуллукъ бармыды джамагъат?
Барады Кёкде, Джерде, джюрекде да къазауат.

Джыйын джанлыдан да бек
Адам сюрюуле къоркъуталла мени.
Башыбыздан къараб тургъан Кёк
Тюб этед деб къоркъама Джерни.

КЪУТХАРЫУЧУ

Ёлюмден ДЖАШАУ къутхарады бизни,
джашаудан а – ЁЛЮМ.
Таша, керамат магъанасы СЁЗНЮ –
Джаралы джаннга сенсе ёкюл.

БАШХАЛЫКЪ

Эки дунияны башхалыгъын
Излей эсенг билирге:
Анда адамны джашаргъа къоймайла,
Мында – къоймайла ёлюрге.

ДУНИЯЛА

Аллах къурагъан дунияда
Аллах джаратхан адамла бла джашайма.
Аланы къайгъылары, джарсыулары
Джюрегими кемирелле, ашайла.

Кесим къурагъан дунияда
Кесим джаратхан адамла бла джашайма.
Аланы да къайгъылары, джарсыулары
Джюрегими кемирелле, ашайла.

АНГЫЛАЯЛСАКЪ...

Кёреди терсине баргъаныбызны,
Сёзюне да тынгыламагъаныбызны.

Бизлени тюшюндюрюр ючюн,
Уллу палахладан сакълар ючюн,
Гитче палахларын иеди Ол.

Дуния оту бла кюйдюрюб,
Илгендириб, тюшюндюрюб,
Джаханим отундан сакъларгъа излейди.

АЙ  ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ

Къанатлы сёз  келеди
Кёкден-Джюрекден.
Ол учады къуру да
Кёктюн-Джюректин.

Къанатлы сёз джетди,
Кёлюнгю да айтды:
«Сен учаса ДЖЕРтин,
Мен учама АЙтын».

«Сен учаса Джертин,
Мен учама Айтын».
Къарадым да Айгъа,
Сёлешалмай къалдым.

Тутулгъанла Кюн, Ай,
Тутулгъанды тилим:
Сен учаса Айтын,
Мен учама Джертин.

Къанатларым
Кюйгенле мени.
Ай тутулгъан кече
Сюйгенме сени.

ШАЙЫР АДАМНЫ ДЖАНЫ

1
Таб тюшсе да джандетге,
Тынчлыкъ болмаз поэтге.

2
Джаханимге къуюлгъанланы да
Къутхарыргъа – излер джол.
Джазыкъсыныр аланы да...
Не этгин – Поэтди ол.

3
Топракъдан, отдан да тюл,
Хауадан, нюрден да тюл –
Джаратылгъан джан Сёзден,
Башха тюрлюдю бизден.

4
Юлюшлюдю-юлюшсюздю,
Эки дуниядан да ол.
Тар-кенг джолу айланчды-тюздю,
СЁЗден ЁЗгеди джол.

5
СЁЗден, ЁЗден эсе да,
Шайыр адамны джаны,
Табарыкъсыз кеси къургъан
Ючюнчю дунияда аны.

НЕК ТЮЛСЕ МЁЛЕК?

Билеме: Джерде джокъду мёлек.
Сора, сен мёлек тюлсе деб,
Нек киеме да отдан кёлек?

Ариулукъ джарайды джаныма:
Джети къат кёкден келгенча тюшюб,
Чыкъгъан эдинг бир кюн аллыма.
 
Андан бери ётдю бир ёмюр.
Кёкге тартхан ненча умутум,
Шыбыла ургъанча, болду кюл-кёмюр.

Нек тюлсе деб, мёлек,
Сени тас этгинчи,
Тохтаргъа унамады джюрек.

Къанатлысыз къалгъанды терек.
Аманнга чыдармы иги?
Къанатсыз къалгъанды джюрек.

Джап-джашил чагъады терек –
Къанатлы къонар деген умутда.
Тохтаусуз урады джюрек –
Къанатла битер деген умутда.

Суудан тутуб, салыннганча къаядан,
Бу дуниядан ол бир дуниягъа турама къараб,
Себеб излей, къутулургъа къайгъыдан.

Эки имбашымда эки мёлекни кёрмей,
Аланы да джазгъанларын билмей,
Сууаб-гюнах дефтерлерими кюрешеме джазыб.
Тенглешдирир кюн келсе дефтерлени
Алагъа къараялырмамы базыб?

Эки имбашымда эки мёлекни кёрмей,
Алагъа салам да бермей,
Джашагъан заманым да болгъанды,
Джазгъан заманым да болгъанды.

Ол заманым къыйнайды мени,
Кёлюм-джюрегим къайнайды мени.
Не къыйынды кёрген мёлекни.
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни.

БАРАДЫ КЪАЙЫГЪЫМ

Джан-джанын ашайды боран –
Къардан, кюртден толгъанды болгъан.
Кюн аманнга хорлатмай кесин,
Джыгъыла-тура, барады адам.

Къайрымы? Алгъа. Анда
Кюн ариу болур деб, этеди умут.
Къыбылагъа бурулмаса джюрек,
Джер да, Кёк да – тубан эм булут.

Къыбыласын тюзеталмагъан
Турна джыйынча – сагъышым, къайгъым.
Чайкъалгъан дуния тенгизде
Агъарады-къаралады къайыгъым.

Бата-чыгъа барады къайыгъым.

КЫРДЫК

Биз аны чалдыкъ, къырдыкъ.
Алай а, тамыры къалгъаны себебли,
Джангыдан чыгъады кырдык.
Алгъынча чагъады кырдык.

Кырдыкга ушайды халкъым –
Этселе да кёб кере башсыз,
Къойсала да суусуз-ашсыз,
Тюб болмай джашайды халкъым.

Тамырына бекди халкъым.
Динине, тилине, джуртуна бекди халкъым.
Не джити эсе да, зулму, чалкъынг –
Аны къамата келгенди халкъым.

Алай а, джашаумуду бу –
Кюрешде ётеди кюнюнг.
Къутула да тутула Кюнюнг –
Бермейле сеннге тынчлыкъ-рахатлыкъ.

Къадарыбыз алайды бизни.
Джаратхан сынайды бизни
Джашау бла, ёлюм бла да.

Тыйыншлы болургъа кюрешдик
Джашаугъа, Ёлюмге да.
Тыйыншлы болургъа кюрешдик
Джерге, Кёкге да.

Деулеча сермеше, къырылдыкъ,
Къырылсакъ да, болмадыкъ мышау:
Чалкъыдан кючлюдю кырдык,
Ёлюмден кючлюдю джашау.

 «БИР СУУГЪА ЭКИ КЕРЕ КИРМЕЗСЕ»

«Бир суугъа эки кере кирмезсе» -
Буруннгулу сынаб айтханды аны.
Буруннгулу джылай айтханды аны:
«Бир суугъа эки кере кирмезсе».

Джокъду мадар тохтатыргъа заманны,
Заман къобан алыб барад адамны.
Биз барабыз бата-чыгъа, джогъула –
Къаладыла кёрюнмейин джагъала.

Джокъду мадар эки кере джашаргъа.
Къайырылгъанла да бардыла къадаргъа.
Хорларгъа уа – джокъду аллай кюч, мадар.
Не этейик – кючлюдю бизден къадар.

Бир такъыйкъа къайытмайды ызына –
Кетед заман, кетед джашау, тохтамай.
Кетебиз биз, кетебиз биз, кетебиз.
Амалсыздан джыр да, кюу да этебиз.

«Бир суугъа эки кере кирмезсе» -
Буруннгулу сынаб айтханды аны.
Буруннгулу джылай айтханды аны:
«Бир суугъа эки кере кирмезсе».

ДЖАШАУ

Хауа, назму, намаз
Болмагъан джерде
Адам Адам болалмаз,
Болмаз джашау кеси да.

БУЗ ТЕНГИЗДЕ

Буз тенгизге киреме мен.
Джаннган джюрегими сууутур ючюнмю?
Буз тенгизни джылытыр ючюнмю?
Буз тенгизге киреме мен.

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ТЕЙРИ

Аллах бирди, файгъамбар хакъды.
Хакъ кёлю бла ийнаннган анга,
Тюртюлмез чынгылгъа, тубаннга –
Аны джолу ачыкъды, акъды.

Аллах бирди, файгъамбар хакъды.
Хакъ кёлю бла ийнаннган анга,
Толу берилген диннге, ийманнга –
Сюрюу тюлдю – Миллетди, Халкъды.

Аллахдан башха джокъду аллах.
Бир адамгъа урмазма баш.
Дуния малгъа къул-къарауаш
Болгъанла, сизни сакълайды – палах.

Аллахдан башха джокъду Тейри.
Хакъ джолдан джанлагъанла,
Дайым джашарсыз джанауалда...
Ачы къоркъууугъуз болур керти.

Байлыкъ ючюн джанын этиб джарлы,
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден,
Башхалыгъынг бармыды итден –
Сени адамгъа санамайды халкъынг.

Алахдан башха джокъду аллах!
Бу Сёзню магъанасы – чексиз.
Къуллукъ этейик анга ишексиз,
Тартылгъынчы бизлеге салах.

Аллахдан башха джокъду аллах.
Олду бизни сакълагъан, къутхаргъан да.
Тынч туругъуз патчах да, хан да –
Аллахдан башха джокъду аллах.

ЭТЕЗЛАНЫ БАХАУУТДИННГЕ – 70 ДЖЫЛ

Этезланы Бахауутдиннге быйыл – 2009-чу джыл июнну 15-де – 70 джыл толады. Анда бир сейирлик джокъду – джашай барсанг, джылла да «тёгерек» бола барадыла. Сейирлик – «къарт болсам да – нартма» деб тургъанындады Бахауутдинни. Къарт да тюлдю. Къанын-джанын аямай, Халкъ ючюн, Джурт ючюн кюрешгеннге – къартлыкъ джокъду. Бахауутдинча акъсакъаллары болгъан халкъ – не динин, не тилин, не джерин – Аллах берген джангыз бир затын тас этерик тюлдю. Этез улу таулуду, алай бош таулу да тюл – Минги Таулу. Аллай Минги Таулуладан къуралгъанды Малкъар Халкъны Акъсакъалларыны Кенгеши (Совет Старейшин Балкарского Народа). Малкъар халкъны акъсакъаллары бюгюн барыбызгъа да юлгюдюле.

Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб, миллет ишден сууугъан кёб джашха тюртюлгенме. «Биз культурабыз бла, окъууубуз-билимибиз бла душманланы хорлаб къоярыкъбыз. Джылаб, тарыгъыб тургъандан хайыр джокъду. Джырларгъа, тебсерге керекди». Былай айтханлагъа да тюбегенме. Алагъа джууабха Бахауутдин акъсакъалны оюмларын келтирирге излейме:

«Шохларым, сиз бюгюн аякъ тюбюгюзден туугъан джеригизни сыйыртсагъыз, тамбла къайда джырларыкъсыз, къайда тебсериксиз? Индейлилеча болуб къалмазмы ахырыгъыз? Ата джуртубуз ючюн кюрешмесек, не ючюн кюреширикбиз? Ол биринчиси.

Экинчиси. Ноябрны экисинде, мартны сегизинде халкъыбызгъа джетген къыйынлыкъны-сюргюнню эсден кетермеу – ол джылаб, тарыгъыб туруу тюлдю. Чууутлулагъа Холокостну унутугъуз деб бир кёрчюгюз – бизге джетген сюргюн да аллай къыйынлыкъды. Чууутлуланы Иерусалимде Сыйыт Ташлары да барды – Стена Плача. Джетген къыйынлыкъны унутмау – тарих эсни, миллет ангыны ёчюлюрге къоймагъан кючдю.

Ючюнчюсю. Бизге сюргюнню айтдырыб тургъан башха зат да барды – «О реабилитации репрессированных народов» законну толтурмагъанлары. Малкъарны районлары, сюргюннге дери болгъанларыча, ызына къайтарылмагъандыла, 80-ден аслам тау эл тюб болгъанлай турады. Энди уа, «элле арасы джерле» деген кибик этиб, Малкъарны Ата джуртун толусу бла сыйыра турадыла. Бу законнга келишмеген терс иш болгъанын чертиб, Эресейни Анаяса Махкемеси эки кере бегим алгъанды, алай а къабартылы башчыла къралны законун, Махкемени бегимин да толтурмайдыла. Кюрешмесек – джуртсуз къаллыкъбыз.

Тёртюнчюсю. Ёмюрден бери да бизни халкъ бла кюрешген къабарты башчыладыла. «Таш бла урсала да, аш бла урургъа кюрешиб да тургъанбыз» - болмайдыла. 1920-чы джыл Тау республиканы тизиминде Къабарты округ болгъаныча, Малкъар округ да бар эди – джери, чеги белгили. Бетал Калмыков Сталинни тюбюнден-башындан кириб, Къабарты округну Тау республикадан чыгъарады. Алай башланады Тау республиканы чачылыуу. Аны бла къалмай, Малкъар округну да Къабартыгъа къошдурады. 1944-чю джыл къабартылы башчы Кумехов «Малкъар халкъны кёчюрюрге керекди» деб, Бериягъа письмо джазыб, халкъыбызны джуртундан  сюрдюргенди. Бюгюннгюлю къабартылы президент – Калмыковну, Кумеховну къара иннетлерин, ишлерин бардыра – Малкъарны джуртсуз этиб кюрешеди.

Бешинчиси. Ма аны себебли, Къабартыдан айырылыб энчи республика болмай, Малкъаргъа джашау джокъду. 1920-чы джыллада бизни къраллыкъсыз къойгъан да, 1940-чы джыллада джуртубуздан сюрдюрген да, бюгюн да джуртубузну сыйырыргъа кюреше тургъан да – къабартылы тамадаладыла. Джаш тёлю бу затны ажымсыз билирге керекди. Биз, къартла, ёлгюнчю кюреширикбиз – Малкъарны энчи республика эталмасакъ, ол миллет иш сизге аманатды.

Алтынчысы. Дунияда аллай адам, халкъ джокъду кесини энчи Юйю болурун излемеген. Кесини энчи автономиясы, республикасы болмагъан халкъ кёб джашаялмайды – уллуракъ халкъланы ичинде эриб, тас болуб кетеди. Джуртун башхала кючлейдиле, тили, тарихи, культурасы да тас болады. Чууут, ингуш, тегей, абаза, ногъай, абхаз – тизиб барыргъа боллукъду халкъланы – кими район, кими республика, кими кърал болгъунчу тохтамагъандыла. Биз да тохтарыкъ тюлбюз – алайсыз, алгъаракъ айтханымча,- дуниядан тас боллукъбуз.

Джетинчиси. «Къабарты-Малкъар республиканы чачаргъа излейдиле – сепаратистле, экстремистле» деб, бизни терслерге кюрешгенле да бардыла. Ол джалгъан дауну айтханлагъа джууаб: бирлешген Къабарты-Малкъар эм аллындан да къабарты башчыланы къара иннетлери бла къуралгъанды – бизни джерибизни, кесибизни да джутар ючюн. Биз къаллай бир кюреше эсек да – Тенглик, Тюзлюк болсун деб,- болмайды. Къабарты башчыла не биз айтханнга, не къралны законуна-джоругъуна тынгыламайдыла – аны себебли бизге Къабартыдан айырылыу джол къалгъанды джангыз.

«Аман этегингден тутса, этегинги кес да къач» дейдиле. Алай этгенле да бардыла бизде – республикада джашаялмай, тышына къачыб, дагъыда «бирге джашаргъа керекди» деб, акъыл юретгенле бизге. Башхала да бардыла – къабартылы башчыланы айтханларын этиб, Акъ Юйде бирер къуллукъчукъ табыб, къул болуб тургъанла. Къабартылы тамадала аллайланы къоллары бла бардырадыла бизге къаршчы ишлерин – агъачны кесинден чюй этиб джаргъанча. Алай а, биз аллайлагъа кесибизни хорлатырыкъ тюлбюз – Хакъ да, Халкъ да бизни бладыла. Биз экстремистле тюлбюз – биз къралны джоругъундан чыкъмай, тюзлюгюбюз ючюн алай кюрешебиз. Экстремистле биз тюл, къабартылы башчыладыла – «О рееабилитации репрессированных народов» законнга да, Анаяса Махкемени оноууна да буруу болуб тургъанла аладыла. Бизге «сепаратистле» дерге кюрешгенлеге уа айтырыбыз: кесигиз умут этген затны бизге айтыргъа кюрешмегиз. Сепаратист деб, къралдан айырылыргъа излегеннге айтадыла. Биз а, черкес къралда тюл, Эресейде джашаргъа излейбиз – энчи Малкъар республикабызны къураб. Къабартыдан айырылыуну къралдан айырылыуча кёргюзтюрге излемесин киши да».

Ма былайды кёлю-иннети Этезланы Бахауутдинни – онла бла джылланы халкъы ючюн кюрешиб тургъан Таулуну. Аллай Минги Таулула болгъан къадарда, Минги Тау да бизники болгъанлай турлукъду, халкъыбыз да Халкъ болгъанлай турлукъду. Аллах Сизге, Бахауутдин, кюч-саулукъ берсин, муратыгъыз толуб, барыбыз да къууанырча болайыкъ.
   
БЕШ ТАУ ЭЛ – БЕШ УУАХТЫ НАМАЗ
(ССБН-нге – Беш Тау Элни Акъсакъалла Тёресине)

Бир джурт болмаз Джерде Кавказча,
Минги Тау да – тёппеси аны.
Беш Тау Эл – беш ууахты намазча,
Кёк нюрюнде джулдуз бла Айны.

«Беш Тау Элни беш да тары –
Олду мени бешатарым»,-
Дегенди Ибрахим Баба,
Джуртдан кёл да, сёз да таба.

Хау, Беш Тау Эл – беш ууахты намаз,
Бешатар ушкок да бизге.
Терсликни Аллах унамаз,
Джол берир Тюзлюкге, Тюзге.

Бизге къазгъан урусуна
Душман кеси тюшмей къалмаз.
Халкъны тынглайма ауазына:
Беш Тау Эл – беш  ууахты  намаз.

Къартларыбыз Нартла кибик,
Атларыбыз Тарпан кибик,
Къаблан кибик да джашларыбыз –
Алдад бизни джашнарыбыз.

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Акъсакъал азан къычырса,
Кечигирге чырт джарамаз –
Къарт, джаш да сюелир сафха.

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Борчубузну да тёлербиз.
Тауларыбызгъа да таяна,
Аллахдан насыб тилербиз.

Акъсакъалларыбыз сау болуб,
Кёлюбюз турур тау болуб.
Джаш тёлю да аякъланыр,
Беш Тау Эли азатланыр.

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз,
Бешатар ушкок да бизге.
Этсек мадар – этилир къадар,
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.

Акъсакъалла тынчлыкъ табмай,
Кюрешгенде Халкъ, Джурт ючюн –
Эркинлик-Тюзлюк тангы атмай,
Къалай къалыр Беш Тау Элге?!

Минги Тауну тёппесинден
Келед эниб азан таууш.
Чырт кетмейди мени эсимден
Къайсын айтхан Азат Аууш.

Джаула кеслери къалырла
Бизге эшген гыбы ауда.
Малкъар джумхуриетни байрагъы
Чайкъалыр Минги Тауда.

Ай бла джулдуз джарытады
Мийик таулада къарны.
Халкъыгъыз сизни унутмаз,
Акъсакъаллары Малкъарны.

«Халкъ ючюн!..» - антлары болгъан,
Сизге джашагъан, ёлген да – къолай.
Сизнича къартлары болгъан
Халкъыбыз хорланмаз, огъай.

Джаш тёлюге юлгюсюз сиз,
Аллах сакъласын ёлюмден.
Орнугъуз хазырды сизни
Тау джумхуриетни тёрюнде.

Саулукъ-эсенлик тилейме
Барыгъызгъа да Аллахдан.
Малкъар къралны къууанчын этмей,
Биринг кетмесин джашаудан.

Халкъыгъыз ючюн кюрешесиз,
Истемей къарны, боранны.
Махтау сизге, бюсюреу сизге,
Акъсакъаллары Малкъарны.

Сиз болгъаныгъыз себебли,
Къыйын кюнюбюз да – аламат.
Къыйыныгъыз Аллахдан къайытсын,
Джаныгъыз Аллахха аманат.

БИР-БИРДЕ...

Бир-бирде кючлейди мени сагъыш:
Кимге керекди назмум, сёзюм?
Аллахны сёзюне тынгыламагъанла,
Мени сёзюмеми тынгыларыкъдыла?!

Аллахны сёзю тюшюндюрмегенни
Адам сёзю тюшюндюрюр къалай?
Бир да ажымсыз, айтдыргъан былай –
Ийманымы къарыусузлугъу болур.

Терек да болур джулдузгъа джетмезге,
Суу да болур тенгизге джетмезге,
Шайыр да – Хакъ сёзюне джетмезге,
Аскерчи да – Хорламгъа джетмезге.

Алай а,
 
Терек къатады сюелиб тургъанлай,
Суу къуруйду бара тургъанлай,
Кюн суууйду джана тургъанлай,
Аскерчи джан береди сермеше тургъанлай,
Шайыр сын болады джаза тургъанлай.

АДАМ ёледи джашай тургъанлай -
Тюзлюк ючюн кюреше, сермеше тургъанлай:
Аллах алай джаратханды аны.

Адамлыгъы, халкълыгъы ючюн кюрешиудю,
Инсан, миллет хакълары ючюн сермешиудю
АДАМ этген адамны, ХАЛКЪ этген халкъны.
Ангыламагъан аны –
Адам да, Халкъ да болаллыкъ тюлдю.

ТЮШ

Суу алыб барады джанымы,
Джагъада чабады тёнгегим.
Тюшюмде кёреме да аны,
Уянама, терк ура джюрегим.

«Къалай алдырдынг джанынгы суугъа?» -
Ачыуланама тёнгегиме мен.
«Энди сени ким санар саугъа,
Джансыз тёнгек – кимге керексе сен?».

Джангыз Терекге бурулады ол,
Сын болады баргъан суугъа къараб.
Къобхан суугъа, басхан суугъа къараб,
Сюеледи, къарауулча, ол.

Сора эслейди: суу алгъан джаны
Къадау Ташха турады къадалыб.
Къадалыб да тюл – ёз джаны аны
Къадау Ташха къалгъанды бурулуб.

Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда –
Тёнгегим, джаным да мени – ала.
Къазакъ бёрюм, улума энди сен да:
Джан, тёнгек да – саудула, къара.

ДЖЮРЕКДЕДИ АЙ бла ДЖУЛДУЗ

Мухаммад ахыр файгъамбар болгъанын унутуб,
Бир файгъамбар адамгъа излейбиз тюберге –
Ол бизни къаратырча, тартарча ёрге.

Алай а,
Файгъамбарла заманы кетгенди.
Файгъамбаргъа къой,
Шыйыхха да тюртюлмезсе энди.

Басыбды
Джерни – чарс, Кёкню – булут.
Ёзге, барды умут
Аязыр деб кюн, кёрюнюр деб Кюн.

Билебиз
Кёкдеди Ай бла джулдуз.
Огъай,
Джюрекдеди Ай бла джулдуз.

Кюн болса да мутхуз,
Къалмазбыз джолсуз.
Кёл болса да аман,
Саудан ёлмез адам.

Шыйыхха да тюбер,
Тюбер файгъамбаргъа да.
Ийнаннганлагъа
Кёрюнелле ала да.

Адам сюрюу
Бурулады Халкъгъа –
Бойсуна тебресе
Аллахха-Хакъгъа.

Адам да
Болады Адам,
Джашай тебресе
Буюргъанча Аллах.

Аллахны сёзю
Къыбламады эмда къанатды анга.
Шыйыхлыкъ, файгъамбарлыкъ да
Барды адамда.

Аллах джаратханы
Эсиндеди аны.
Шыйыхлыкъ, файгъамбарлыкъ да
Кесиндеди аны.

Джюрегинде
Бар эсе ийман –
Шыйых да, файгъамбар да
Кесиди адам.

ЭСКИ-ДЖАНГЫ НАЗМУ

Мени неди тартхан
Ташха, Терекге?
Ушагъанлары ючюнмю
Ала джюрекге?

Турады тюрлене
Адамда джюрек:
Бир-бирде – Таш,
Бир-бирде – Терек.
 
Джашау, ёлюм да – хакъ:
Не этсин джюрек
Болмайын Таш,
Болмайын Терек.

Кябада Къара Таш,
Джуртда Къадау Таш –
Экиси да – джюрек:
Джети къат Кёкден,
Джети къат Джерден
Тюшген эм чыкъгъан,
Кюйген, къаралгъан,
Алай а, чыдагъан...
Алай а, ангылагъан,
Алай а, сынагъан,
Алай а, билялгъан
Кёкню да, Джерни да.

Джашил нарат чегет да –
Ол да – джюрекди.
Джуртда Джангыз Терек да –
Ол да – джюрекди.

Бир-бирде ташча,
Кюйюб, къаралыб;
Бир-бирде агъашча,
Кёгериб, къууаныб.

Джюрек таш болса да –
Къара Таш, Къадау Таш.
Терекге бурулса уа –
Джуртда Джангыз Терек.

Таш бла Терек –
Адамда джюрек.

Болмай тынчлыкъ
Ташха, Терекге,
Келмез тынчлыкъ
Кёлге-джюрекге.

ТЕНГИЗДЕ ДУУАДАКЪ

Бурнун да къанат тюбюне сугъуб,
Толкъунлада къалкъыйды дууадакъ.
Шимал тенгиз да тюлдю анга сууукъ.
Аны тюшю да, болур кесича акъ.

Суу ана тебретеди суу бешигин аны.
Тебретеди чайкъамай – акъырын, рахат.
Бурнун да къанат тюбюне сугъуб,
Толкъунлада къалкъыйды дууадакъ.

Сыйыт-къычырыкъ эте  тенгиз къушла,
Учалла, джюзелле тёгерегинде аны.
Ол а эс бурмайды алагъа аз да –
Рахатлыкъ кючлегенча дунияны.

Рахатлыкъны суу-суратыча
Кёрюнеди кеси да сууда дууадакъ.
Аны джукъусун бёлмейди тенгиз да –
Белляу-тилек айтады шыбырдаб.

Сабийи джукълагъан арбачыкъны тебрете,
Тиширыу тенгизге къараб турады джагъадан.
Насыблы джан болурму аладан?!

Дууадакъ да, сабий да, тенгиз да джукълайдыла рахат.

ЭРЛЕГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ

Джер этегинде да джыр эте,
Кеси кесиме кёл эте,
Джашайма. Кюнюмю
Нарт сёзле бла башлайма:
«Джангур къоркъууун джел этер»,
«Эл къайгъысын Эр этер».

Эрни къайгъысын а ким этер?
Ёлюм этер эрни къайгъысын.
Ол батдырыр аны къайыгъын...
Эр ол заманда не этер?

Эр тобукъланмаз келгенде да ёлюм.
Кетер, халкъыны кёлтюре кёлюн:
Къара дей къарагъа, акъ дей акъгъа,
Юлгю болгъанлай миллетге-халкъгъа,
Къуллукъ этгенлей Аллахха-Хакъгъа.

Аны тёнгегин ёлюм алыр,
Джаны уа – бизни бла къалыр –
Келечисича джулдуз бла Айны...
Эскереме Умарны, Джатдайны.

Огъай, эрлеге джокъду ёлюм.
Джер этегинде да,
Тенгиз тенглигинде да –
Минги Тауча мийикди кёлюм.

ДАРМАН

Хар ким къарыууна кёре барады,
Барыууна кёре къората джолну.
Заман а сени ашыкъдырады,
Бир кюннге джашата бир джылны.

Джыллыкъ джолну бир кюннге ётдюртеди,
Ёмюрлюк джолну – бир джылгъа.
Бийнёгерлей къаягъа ёрлетеди,
Къаягъа ёрлетеди, къаядан да секиртеди,
Джетмегенлей къаласа муратха.

Тау башында
Марал сыфатлы сени къаргъайды.
Тау тюбюнде
Марал санлы сени сакълайды.

Сакълайла тау этегинде
Ауругъан ахлунг, миллетинг.
Ауругъаннга дарман табыу –
Ол эди иннетинг.

«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр» -
Ёлесе. Не этгин – ёледи джашагъан.
Кёкмюдю, джанынгмыды –
Бу кюкюреген, джашнагъан?

Алгъын Кёк джанынгда эди,
Энди Кёкдеди джанынг.
Кёклю джан, джанлы Кёк –
Кюкюреген, джашнагъан.

Тёнгегинг да тюшмеди джерге,
Къуш тюгюнлей чачылды санынг.
Джанынг а, джанынг –
Чыкъды да, къошулду Кёкге.

Да кетди бир кюн – бир ёмюр.
Джашаргъа ашыкъдырды заман.
«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр».
Ёлюр да – билир: ауругъаннга
Кёкдеди, Кёкденди дарман.

ШАЙЫРНЫ ДЖЮРЕГИ

1
Джазаса, джазаса –
Ангылайса артда:
Джазгъанларынг бары
Кюерикле отда.

Керек болмай къалыб,
Иннетинг да, сёзюнг да, –
Ёле, тириле, –
Кюериксе кесинг да.

Сёзюме-ишиме
Излемедим хакъ.
Халкъыма, кесиме да
Мен излеген – Хакъ.

Ёлгеннге, саугъа да,
Адамгъа, халкъгъа да
Джан джурт, эскертме да –
Сёздю – Керти сёз, Хакъ сёз.

Ма ол Сёзню
Табыб айталмай,
Халкъымы, кесими да
Ёлюмден къутхаралмай,

Къарайма Кёкге:
Анда – Ай бла джулдуз.
Къарайма Джерге:
Сында – Ай бла джулдуз.

Джюрекледе уа –
Къайда Ай бла джулдуз?
Ма аны ючюн
Кёлюбюз да – мутхуз,
Кюнюбюз да – мутхуз.

2

Сёзюнден-кюрешинден
Болмайын хайыр,
Учхан джулдузгъа
Бурулгъанды шайыр.

Кёк джулдуз джюреги
Эннгенди Джерге,
Кяба Таш, Къадау Таш
Болгъанды Джерде.

АЗАН ТАУУШ

Къучакъ кере, къууанч бере саулагъа,
Азан таууш – Азат Аууш – таулада:
Джансыз табигъат да тилленнгенча болады,
Кёлсюзле да кёлленнгенча болалла,
Ёлгенле да тирилгенча болалла.

Азан таууш кючлегенди тауланы.
Къоркъуу, къайгъы ийиреди джауланы,
Кюрт юзюлюр юслерине аланы –
Азан таууш тебрендиред тауланы.

Джуртубузну кюрешгенле` алыргъа,
Минги Тауда шайтан уя салыргъа,
Ала бары кюрт тюбюнде къалырла –
Азан таууш къалтыратад дунияны.

Межгитле да ишленелле былайда,
Азан да къычыралла былайда,
Тойла да этилелле былайда –
Ата Джуртха, Ана тилге – Орайда.

Минги Тау – Халкъыбызны байрагъы эм тамгъасы.
Ибилисни тохтамаса да къаугъасы,
Сыйыртмазбыз уллу Аллахны саугъасын –
Дууасын: динни, тилни эм джуртну.

Дин, Тил, Джурт – ючгюл дууа,
Джан сакълагъан, халкъ сакълагъан насыб дууа.
Ол ючгюлню кюрешелле сыйырыргъа,
Бизни динден, тилден, джуртдан да айырыргъа.

Алай а,
Азан таууш чыгъа эсе Минги Тауда,
Назму, джыр этиле эсе Ана тилде,
Джашай эсек мийик джуртда – Ата джуртда –
Хорлатмазбыз кесибизни шайтаннга.

Джашил намазлыкъгъа ушайды джуртубуз –
Орун джокъду иймансызгъа, динсизге,
Орун джокъду шайтанлыгъа, джинлиге.
Тазалыкъны, адамлыкъны излейди кимден да джуртубуз.

Азан таууш энеди Минги Таудан.
Таулу байракъ чайкъалады Минги Тауда.
Джюрегим а болалмайды рахат.
Дин, тил, джурт ючюн барады къазауат.

КИТАБ- КЪАЛАМ АДАМЫ – ШАЙЫР

Бир кёб адамдан чыкъгъанды кёлюм,
Энди сен да къошулдунг алагъа.
Да алайды: Аллахдан сора джокъду аллах,
Ахыр файгъамбарыды Мухаммад да аны.

«Ла илаха илляллах» дедим.
Къошдум: «Мухаммадун расулулллах».
Джыгъыла-тура Кертиге келдим:
Аллахдан башха джокъду аллах,
Мухаммад да – келечиси аны.

Сора не излейме мен адамладан,
Кёлюм да нек къалыргъа керекди аладан?
Файгъамбарла заманы кетгенди,
Ахырзаман адамчыкъла къалгъандыла энди.
Ахырзаман хауасы айланнганды энди.

Анга къаршчы тургъанла аздан аз.
Алай а, азанча, келеди бир ауаз:
«Джангыз эсенг да, Хакъ джолдан джанлама,
Аджашханлагъа къошулма, тынглама, къарама.

Хакъ джолда эсенг – тюлсе джангыз:
Джолунгу джарытады Ай бла джулдуз.
Тохтама, кюреш – Мен бергинчи белги.
Ахыр келечим – барынга юлгю.

Къутхар отдан кесинги, ахлунгу, халкъынгы.
Адамладан тюл, Менден табарыкъса хакъынгы.
Хакъ джолгъа тарт адам улуну, адамны,
Ибилисге бериб къойма дуниянгы, дунияны.

Мийикде тут Китабны, Къаламны.
Джыгъылыргъа къойма халкъны, адамны.
Джыгъылгъаннга болуш, тургъузт ёрге,
Зауаллыны джууукълашдыр Кёкге.

Шайырса – тыйыншлы бол Китабха, Къаламгъа.
Шайырса – сакъ бол, джакъ бол адамгъа.
Аны да Китабха, Къаламгъа юрет,
Ол да Хакъ джолда барырча эт.

Шайырса – адамыса Китабны, Къаламны.
Сёз бла къутхар халкъны, адамны.

КЪАРАНГЫ бла ДЖАРЫКЪ

Ой не узакъладан келеди бу джарыкъ,
Биз билмеген кёкледен, чекледен да ётюб.
Къалюбаладан бери келеди ол,
Айхай, ахырзаман да келеди джетиб.

Ёте бир саниеге минг-минг къычырымны,
Минг-минг джылны келеди джарыкъ.
Ахырзамандан алгъа джетерге бизге
Ашыгъады – келеди къарангыны джырыб, джарыб.

Шыйыхла Минги Таугъа учуб чыгъыб,
Тилек эте, къарайла аллына аны.
Тебренеди Джер, кюкюрейди Кёк –
Къайдады джарыкъ, къутхарлыкъ дунияны?

Ашыгъады Акъ кючню келечиси – джарыкъ.
Ол джетгинчи керекди бизлеге чыдаргъа.
Къарайбыз Кёкге – умутлубуз андан
Бойсуннганла, бойсунмагъанла да къадаргъа.

Сокъур, сангырау болгъанына да къарамай, аджашмай,
Къарангы да къысылады джууукъдан джууукъ.
Къарангыны джюрекге,  джюреклеге иймезге кюреше,
Сакълайбыз келе тургъан джарыкъны.

ТИЛНИ ТИРИЛТИР ЮЧЮН

Ёлген тилде джазама назму,
Назму да тюл – дууача бир зат.
Алай а, ёлгеннге окъулгъан дууа тюлдю бу –
Ёлгенни тирилтирге излейме сёзюм бла.

Огъай, сау, шау да тюлдю алкъын тилибиз,
Ёле тургъаны уа – хакъды.
Джюрюмеген зат – бары ёледи,
Джюрюмей тохтаса ёледи тил да.

Халкъ кесиди ёлтюрген тилин.
Ана тилинде джазмай, окъумай, сёлешмей,
Аны къутхарыргъа, джакъларгъа, сакъларгъа кюрешмей,
Халкъ кеси ёлтюреди тилин,
Алай демек – ёлтюреди кесин.

Тилин ёлтюре эсе Халкъ кеси –
Сора къалмагъанды аны ангысы-эси:
Кесин ёлтюре тургъанын да ангыламайды ол,
Тюзюн айтханнга да тынгыламайды ол.

Къарысузду аны ийманы, дини да –
Аны ючюн тас этеди джуртун, тилин да,
Сыйы, намысы да кетеди аны ючюн,
Зорлукъ, учузлукъ да джетеди аны ючюн.

Халкъ ийманына-динине болмаса бек,
Тилин, джуртун, къраллыгъын да тас этеди терк.
Тохтайды ёсмей ангысы, саны да,
Бузулады халиси, къаны да.

Тенг болады харибге, джарлыгъа,
Аш болады итге, джанлыгъа.
Алай башланады ёлюую халкъны,
Бармагъаны ючюн джолунда Хакъны...

...Ёлген тилде джазама назму:
Окъуй, джаза, сёлеше тебресем –
Ёлген тил да тириле тебрейди.
Тилни тирилтир ючюн, джашатыр ючюн,
Ол тилде сёлеширге, джазаргъа керекди.
 
Сау тилни ёлтюрюр ючюн а –
Ол тилде сёлешгенни къояргъа керекди.
Къояргъа керекди ол тилде сёлешгенни,
Тохтатыргъа керекди аны джюрюгенин.

Сау тилде дууа этиб,
Ёлген тилни тирилталллыкъ тюлсе.
Ёлген тилни тирилтир ючюн –
Ол тилде этерге керекди дууа.

Дуния мал ючюн
Тёрт дуниягъа джайылабыз,
Дуния мал ючюн
Юренебиз дуния тиллеге.

Ана тилибизни уа -
Ёлген тиллеге къошабыз,
Ата джуртубузну да
Кючлетебиз башхалагъа.

Аллахны тюл, дуния малны
Болабыз къулу.
Ахырында –
Динибизден, тилибизден, джуртубуздан да
Къалабыз къуру.

Сюйсенг айт, сюйсенг къой:
Халкъ болгъан эсе къой,
Сюрюуге бурулгъан эсе –
Аны ызына Халкъ этген – къыйынды.

Алай а,
Белгилиди Аллахны буйругъу:
Кесин Адамгъа санагъан,
Кесин муслиманнга санагъан –
Иннети, сёзю, иши бла да
Борчлуду Халкъы ючюн,
Аны дини, тили, джурту ючюн
Кюреше, сермеше джашаргъа, ёлюрге да.

Сау тилде джазама назму –
Сау тилни ёлюмден сакълар ючюн.
Ёлген тилде джазама назму –
Ёлген тилни тирилтир ючюн.

Алай а,
Халкъ кеси ёлтюре эсе кесини тилин,
Кеси кесин ёлтюре эсе халкъ –
Анга джаназы къылыргъа да керекмиди,
Тирилтирге да керекмиди аны?!

Я Аллах, чамланма манга
Бу сорууум ючюн –
Алгъадан къоркъууум ючюн.

Билесе, халкъымы джашатыр ючюн –
Разыма азаб чегерге, ёлюрге да.
Ёзге, къарыусуз болгъан кёзюуюмде
Бираз болушлукъ эте тур меннге да.

МЕН ИЙНАННГАН, ТАЯННГАН ДА – СЁЗ

Ичер сууум таркъаяды.

Къарыусуз болсанг, таш да – къаяды,
Аягъынг – тюзде да таяды.
Адам амалсыздан
Гулош таякъгъа таянады.
Бу дуниядан къалмаса хайыр,
Ол бир дуниягъа байланады.

Ёзге, кёлюмю аман этмей,
Джашаргъа кюрешеме: Поэтме.

Мен таянама Сёзге.
Ол къайдан келеди бизге –
Билмейме:
Кырдыкчамы чыгъады Джерден,
Джарыкъчамы энеди Кёкден?!

Бизлеге тутуб джол –
Къайсы дунияладан келеди ол?!

Ичер сууум таркъаяды.
Бу аман тёнгек – къартаяды.
Джаным а турады джашлай –
Джазгъы Кёкча, джерча – джашнай.

Келишмейле тёнгек бла джан.
Тёнгек тартады джерге,
Джан а тартады ёрге.

Туралла ала базманлашыб.
Тебреселе уа даулашыб,
Къалыргъа боллукъду шашыб.

Тёнгегими кёмерем джерге,
Джанымы да иерем Кёкге –
Тыйгъан затла болмасала.

Ёзге, чакъырмасанг да аджалны,
Тауусулгъанлай болджалынг –
Джетерикди ол.
Ма ол заманда – тулпар бол.
Ары дери уа – сабыр бол.

Сабыр а болгъун къалай...
Эски джарала да къанай,
Джангы джарала да тюше,
Джюрек турады кюе.

Ичер сууум таркъаяды.
Тешилгенле къурч кюбе, такъыя да.
Тюшгенди къолдан муджура да.
Къарча,
Бир эс джыйдыр, къыджыра да.

Этсем да иги къууум,
Тауусулады ичер сууум.

Къобанны джалайма ташын,
Сууун ичеме –
Тансыгъымы алалмай ёлеме.

Дуниядан кетгинчи къораб,
Къанаргъа излейме
Ата джуртха, Минги Таугъа къараб.

Не ариу чакъгъандыла балийле.
Не джарыкъ кюледиле сабийле.
Къызла да, тахсаларын айта бир-бирине,
Барадыла, дуния сейирлигича, кёрюне.

Тынчмыды айырылгъан аладан –
Тауладан, сууладан, адамладан.
Джюрегими этерге кюрешсем да къурч,
Айырылыу къалай болур тынч.

Айырылыу – кюннге, джылгъа тюл –
Ёмюрлюкге.
Артха джол джокъ –
Дуния деген, джашау деген сейирликге.

Кетеме
Къалгъанлагъа къоркъуу эте, къайгъы эте,
Халкъгъа, джуртха джашау тилей, насыб тилей.
Ахырзаманнга дери джашар эсе уа халкъым, тилим.
Келмез эсе уа анга энди палах, ёлюм.

Кюн аманны къаргъалары
Басыннгандыла Джангыз Терекге.
Алай а, аланы къаргъышлары
Къатылалмазла Къадау Джюрекге.

Къаргъалагъа тюл, Кёкде къанатлылагъа,
Джерде джаяулагъа, атлылагъа –
Алагъа къарайма мен.

Тауусулса да ичер сууум,
Этеме иги къууум:
Джашар халкъым, тилим.

Ата джуртну топрагъына къошулгъан саным,
Джуртда Джангыз Терекге ашау болур.
Бир джангы сёз болуб, Ана тилге къошулгъан джаным,
Аны джашарына, джашнарына себеб болур.

Ичер суууум таркъаяды.
Алай а, бегимеклигим Хакъгъа,
Сюймеклигим Джуртха, Халкъгъа
Кёлюмю Къадау Ташха бурады.

Ёлюмню келе тургъанын сезгенме.
Андан къоркъа, къалтырай безгенме.
Энди, хазыр болуб, сакълагъанымы билсин.
Туракъламасын да, келе келсин.

Джаным назмуларыма кёчюб бошагъанды.
Тёнгегим ёре турукъгъа ушагъанды.
Ёлюм къарайды къысылыб джууукъ:
Ол къууанырча къалмагъанды джукъ.

Ата джуртда – саным, Ана тилде – джаным.
Кёлюм: алагъа джокъду ёлюм.
Алай эсе, меннге да джокъду ёлюм.

Ичер сууум да тауусулуб къалмаз.
Айтыр сёзюм да айтылынмай къалмаз.
Шийирге, шайыргъа да джокъду ёлюм.
Джазгъы Кёкча джашнайды кёлюм.

ДЖАША СОКЪУРАНМАЗЧА

«Айтмай сокъураннгандан эсе,
Айтыб сокъуран».
Айтмагъаныма сокъурандым,
Сокъурандым айтханыма да.

«Этмей сокъураннгандан эсе,
Этиб сокъуран».
Этмегениме сокъурандым,
Сокъурандым этгениме да.

«Джашамай сокъураннгандан эсе,
Джашаб сокъуран».
Джашамагъаныма сокъурандым,
Сокъурандым джашагъаныма да.

«Айтмай, этмей, джашамай
Сокъураннгандан эсе,
Айтыб, этиб, джашаб
Сокъуран».

Ким айтады муну?
Былаймы айтады Къуран?
Огъай. Джашауунгу
Сокъуранмазча къура.

Джашау сабанынг
Къалмаз ючюн къаран –
Джаша
Буюргъанча Къуран.

Ма ол заманда
Бюгюлмезсе, сынмазса.
Айтханынга, айтмагъанынга да,
Этгенинге, этмегенинге да,
Джашагъанынга, джашамагъанынга да
Кюймезсе, сокъуранмазса.

Иги, аман неди,
Халал, харам неди,
Неди гюнах, сууаб –
Аллахны Сёзюнде
Барына барды джууаб.

Артда кюймезча, къыйналмазча, сокъуранмазча
Болургъа излей эсенг –
Джаша буюргъанча Аллах.

Ол заманда тюбериксе тыйыншлы
Къууанчха, бушуугъа да, насыбха, палахха да.
Джангыз, Хакъ джолда баргъанланы
Джарыкъды кёллери. Джашауларына
Сокъуранмазлыкъла аладыла джангыз.

Хакъсызлыкъ, иймансызлыкъ –
Къурутады адамны, халкъны.
Джангыз, баргъанла джолунда Хакъны
Табарыкъдыла Ёлюмсюзлюк.

Тилегим бирди Хакъдан:
Бер манга аллай кюч-ийман
Джолунгдан таймазча сени,
Къолумдан келирча мени
Болушургъа адамгъа, халкъгъа –
Барыбыз да Хакъ джолда барырча.

Аллахха табынмагъан
Тебрейди табыныб –
Адамгъа, хайуаннга, джаныуаргъа;
Дуния малны болады къулу.
Ахырында –
Эки дуниядан да къалады къуру.

Адамгъа, халкъгъа, къралгъа да салма махтау –
Хакъ джолда бармай эселе ала,
Аллах айтханны этмей эселе ала.

Бир Аллахдан сора джокъду Аллах.
Ол кёргюзтген джолду Керти джол, Хакъ джол.
Къалгъан джолла бары элтелле джаханимге.
Ийнанмагъаннга сокъураныр кюн келликди.

«Этмей сокъураннгандан эсе,
Этиб сокъуран».
Огъай, былай айтмайды Къуран.

Къарангы тюлсе, Къуранны окъумазча.
Керти джолну кёргюзтюб, айтады Къуран:
Джаша сокъуранмазча.

ЭСИМЕ ТЮШЕДИ СЮЙГЕНИМ

Мен джашил джазны сюйгенликге,
Кюнбетле да кёгергенликге,
Алкъын башлада джатады къар,
Къыяма къышдан айтады хапар.

Темирчилейди къараб мийикден.
Джокъду хапары сюймекликден.
Кёрюб болмайды иссини, джылыны,
Сюймеклиги сууукъду аны.

Кюнбетле кёгергенликге
Алкъын башлада джатады къар.
Мен джашил джазны сюйгенликге,
Ол къыш чилледен айтады хапар.

Джанкъоз тюлдю мени джюрегим.
Ийнаныб къалалмай джазгъа,
Тёппеледе къарайма къаргъа:
Эсиме тюшеди сюйгеним.

КЪАДАРГЪА КЪАЙЫРЫЛА

Таш салдырдым бир обур къатыннга,
Бир шыйыхха да китаб ачдырдым.
«Джазыуунг боллукъ тюлдю» дедиле.
Кёрейик сора – къызны къачырдым...

ХУНА, НАЗМУ, КЪАЛА эмда ТАБИГЪАТ

Бир уста ташчы ишлейди хуна.

Бир ташны къоюб, башхасын алыб,
Аны да джан-джанындан къараб,
Джарашхан джанын табыб,
Чёгюч бла да бираз къагъыб,
Хунагъа джарашдырады.

Сейирсинеме аны усталыгъына:
Хунасы – деменгили эмда сыйдам.
Алай кюрешеме мен да сёзледен
Назму хуна, назму къала къалаб.

Къая башында къала,
Къая тюбюнде хуна.
Аланы къалагъанланы юслеринден,
Аланы юслеринден джазама назму.
Табигъат ишлеген къаяны уа
Унутама сагъыныргъа.
Юренирге уа керекди андан –
Барыбызны да джаратхан табигъатдан.

КЫРДЫК  бла  АДАМ

- Кырдык, бош чыгъа болурмуса,
Аллай бир къыйналыб, кюрешиб?
Къайсы болса да бир хайуан
Не ашар, не теблер.
Аладан къутулсанг да,
Чалкъыдан къутулмазса.

- Адам, сен да бош джаратылгъан болурса,
Сени да джашауунг ёлюм бла бошаллыкъ эсе.

ШАЙЫР бла СЁЗЮ

Бир-бирде айтама:
Поэт – джазыкъды,
Ёмюрлюк нёгери аны –
Джангызлыкъды.

Бир-бирде айтама: Поэт
Насыблыды чексиз –
Аны джюрегинде
Чайкъалады тенгиз,
Агъарады тау,
Джашнайды тюз.

Поэтни сёзю –
Джашаргъа береди къарыу,
Терек солургъа бергенча хауа.
Джашил терекди поэзия, хау.

Кёгет терекди поэзия.
Аны кёгетинден къабхан
Аман да болады игирек,
Къоркъакъ да – таукелирек.
Сокъур да башлайды кёрюб,
Сангырау да – эшитиб.

Огъай, поэт тюлдю джазыкъ.
Сёзю нюр джанар ючюн,
Адамгъа, табигъатха да джарар ючюн,
Ол кеси кесин этеди къурман.

Нюр джарыкъды аны джанына
Аш-азыкъ,
Кюн таякъды джюрек отуна да
Тамызыкъ.

ДЖАЗ АЛА

Джазды. Алай а, азды
Къууаныр зат:
Адам джокъду. Джазгъы Адам джокъду.
Къачхы инсанладан толуду тёгерек.

КЪАЗАКЪ  БЁРЮ  УЛУЙДУ ТАУЛАДА

Чабадыла, юредиле итле –
Алача тёрт аякъланмагъаным ючюн,
Къул болуб, бойнумдан тагъылмагъаным ючюн,
Зулмугъа табынмагъаным ючюн,
Хакъсызлыкъгъа бойсунмагъаным ючюн.

Ала Эркинликликлерин-Тейрилерин унутуб,
Баш урадыла, табынадыла адамгъа,
«Аллах» деб, турадыла анга.
Аллах бир болгъанын,
Аллахдан башха аллах болмагъанын
Билмейдиле, билирге да излемейдиле ала.

Ит болгъанын ангыламагъанды – къул.
Къул болгъанын ангыламагъанды – ит.
Тойгъан джерлериди алагъа Джурт.

Тарих эслерин, миллет ангыларын
Тас этгенлеге айтадыла къул деб.
Бёрю заманларын, эркин джуртларын
Къайтарыр ючюн кюрешмегенлеге айтадыла ит деб.

Алай а,
Биле тургъанлай ит-къул болгъанларын,
Бардыла унамагъанла болургъа азат –
Ма ала бла мен этеме къазауат.
Эм джийиргеншлиле аладыла дунияда.

Ит-къул джамагъат бла этеме къазауат.
Къулла-итле, итле-къулла...
Мен кёрюб болмагъан – ала,
Мени кёрюб болмагъан да – ала.

Иймансыз кърал, иймансыз джорукъ
Унутдуруб Тюзлюкню-Эркинликни-Хакъны,
Ит-къул джамагъатха буруб кюрешеди халкъны.
Миллет ангысын, тарих эсин тунчукъдуруб,
Джуртсуз, тилсиз этиб кюрешеди аны.
Къралгъа болушадыла амантишле –
Агъачны джарадыла чюй этиб кесинден.

Къралдан чын, саугъа, къуллукъ да ала,
Амантиш итле, алтын тишли бола,
Кюрешедиле тюб этиб халкъларын...
Отуз кюмюш – аланы багъалары, хакълары.

Чабадыла, юредиле итле.
Келишмезликле итле бла бёрюле.
Чачыллыкъла
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетле,
Къураллыкъла
Ёзден джумхуриетле.

Юредиле, чабадыла итле –
Иелерине, кеслерине да
Ахыр кюн келе тургъанын сезе.

Къазакъ бёрю улуйду таулада...

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКДЕ КЪАНАТЛЫ ДЖЫЙЫН

«Кюн батды» деб, джылай-джылай,
Джукъладыла къанатлыла.
«Танг атды» деб, джырлай-джырлай,
Уяндыла къанатлыла.

Къанатлы джюрегим ангылайды аланы.

Кече узуну сын къатыб,
Къанатлылагъа юй да болуб,
Къарауул, сакълауул да болуб,
Чыпчыкъланы тынчлыкъларын бузмай,
Сакъ джукъуларын къоруй аланы,
Тангнга чыкъды Джангыз Терек –
Бутакълы, чапракълы джашил терек.

Ол Терекни ангылайма мен:
Джангыз Терек – къазакъ джюрегим мени.

Ол къанатлыла –
Минг къайгъым, джарсыуум, сагъышым мени;
Къанатлы сезимим, сёзюм, муратым, умутум мени.

Кюн батады джюрегиме мени.
Танг атады джюрегимден мени.
Къарангыгъа орун джокъду кёлюмде мени.
Къанатлылагъа уа барды орун.

Къанатлыланы тынгыларын, джукъуларын бузмаз ючюн,
Джюрек кече узуну этеди гёзет –
Тынгысы, джукъусу болмай кесини.

Джангыз Терекде къанатлы джыйын.
Шайыр джюрекде къанатлы сёзле.
Батады Кюн, атады Танг.
Джылай-джырлай, уча-къона,
Джашайдыла къанатлыла
Джерде-Джюрекде-Кёкде.

МИНГИ ТАУНУ БАШЫНДА

Сабий атасыны имбашындача,
Минги Тауну башында турама алай –
Башым джулдузлагъа тие,
Кёк дуниядан Джер дуниягъа къарай.

Сууукъ къарынг да джылыды меннге.
Минги Тауда джырым да – Минги.
Мийик джуртум тартады ёрге:
Диним да, тилим да, тауум да – Минги.

МЕНГИР

Джокъду анга кюн-кече,
Джокъду анга эртден-ингир.
Сюеледи менгир
Минги Таугъа къараб.

Баласы къарагъанча анасына
Таш къарайды Таугъа.
Таш – мийик, Тау – минги.
Сюеледи менгир
Минги Таугъа къараб.

Узакъдан къарайма джуртха,
Кёз байлай, келеди ингир.
Джол джокъду артха.
Бурулама ташха,
Джан суратым – менгир.

ДЖУЛДУЗ ГЁЗЕТЧИ

Учаргъа излеген джулдузланы
Тыяргъа излей,
Кече сайын къарайма Кёкге.

Кёкде турурларын излейме джулдузланы.
Сюймейме кюерлерин аланы.

Къанатлана келиб,
Учады Кёкге джаным –
Тыяргъа аны
Табылмады джерде бир джан.

КЪЫЗ-ДЖУЛДУЗ

Къачады къыз,
Учады джулдуз.

Къачхан къызны кёлеккеси –
Учхан джулдуз Кёкде.

КЪАДАР

Къартха къыйынды джашагъан, ёлген да,
Джашагъан, ёлген да тынчыракъды джашха.

НЕ ХАЙЫР?

Бир кёб сагъыш келеди кёлге:
Джауум да джауады кёлге.
Къургъакълыкъ къысхан джерге
Не хайыр андан? Алай а,
Табигъат не этгенин билмейди деб,
Ким айталыр?

ДЖАШЛЫКЪНЫ СЮРЕ

«Неге чабасыз быллай бир,
Къайры чабасыз быллай бир?
Сюргенми барды ызыгъыздан,
Тойгъанмы этгенсиз джаныгъыздан –
Биринг тохта да, джууаб бер».

Къарт спортчула кюледиле,
Узая баргъанны кёргюзтедиле.
Кёрдюм чабыб баргъан къызны –
Тели къанлы – мен да къыздым.

Къошулдум мен да алагъа –
Къалюбаладан къалгъан нартлагъа.
Къыз а барады талмайын,
Джууукълашыргъа да къоймайын.

Барады – чарсха чабхан байталча,
Не да – Бийнёгер сюрген маралча.
Сора тёгерек бурулады,
Ызыбыздан джетиб озады.

Къуршоудан чыгъыб да кеталмайын,
Джашлыкъларын да джеталмайын,
Къыйналадыла къартла.
Талакълары туруб, атла
Джыгъылгъанча, джыгъылалла.

Джазыкъсынама къартланы.
Джашаулары аланы
Кетгенди къайытмаздан.
Элтедиле энди ала
Ол дуниягъа бизден салам.

Эшитгенле, ашыгъа,
Келедиле джаназыгъа...
Къартланы хапарларын
Джеталсам, айтырем къызгъа.

Мени да кетгенди джашлыгъым –
Сюреме талагъым тура.
Эсиме тюшелле къартла,
Ол къызны ызындан чабхан.

АЛЛАХ, НАСЫБ ЭТ

«Къыямат Кюннге дери Мени Умметимде
Хакъ ючюн сермешген бир къауум боллукъду»
Мухаммад файгъамбар

Дуния малны – Ата джурту, Ана тили болмаз,
Дуния малны – Аллахы, дини-ийманы болмаз.
Анга табыннганны да болмаз джурту, тили,
Болмаз Аллахы, ийманы , дини.

Дуния мал болгъан ангысы, эси да –
Адам тюлдю, ол малды кеси да.
Джокъду анга не халкъ, не Хакъ.
Къара джин да анга – чыммакъ акъ.

Олду джауу Аллахны, адамны.
Хорлаялмаз, билмеген аны.
Аллах, насыб эт Хакъ джолда барыргъа,
Хакъ ючюн сермешген къауумдан болургъа.

ТАУЛУ БАЙРАКЪ ЭВЕРЕСТДЕ

Быйыл, 2009-чу джылны май айында, МЧС-ни Минги Тау бёлегинде излеучю-къутхарыучу болуб ишлеген Абдул-Халим Ёлмез Джерни эм мийик тёппесине – Эверестге чыкъгъанды, таулу байракъны чайкъалтханды анда.  Халкъыбызны атын айтдыргъанды, сыйын кёлтюргенди, аны бла бирге, Къарачай-Малкъар миллетни тарихинде, тёрюнде ёмюрлюкге къалырча болгъанды кеси да.

Эверестге биринчи чыкъгъан таулу къарнашыбыз Абдул-Халим Ёлмез кесини ол джигитлигин  Минги Таугъа  биринчи чыкъгъан къарачайлыгъа – Хачирланы Хыйсагъа (Киларгъа) эмда ол чыгъыуну 180-джыллыгъына атагъанды.

Европаны тёппесине саналгъан Минги Тауну (мийиклиги 5642 м.) башына чыкъгъан биринчи адам – къарачайлы Хачирланы Килар эсе (1829-чу джыл), дунияны эм мийик таууна – Эверестге (мийиклиги 8848 м.) бизни халкъдан биринчи чыкъгъан Ёлмезланы Абдул-Халимди (2009-чу джыл).

Дагъыда бир затны унутулмазын излейме: Абдул-Халим ол узакъ, къыйын, къоркъуулу джолгъа атланнган сагъатда, белгили шайырыбыз Мурадин Ёлмез, аны ашыра барыб, Малкъарны миллет байрагъын къолуна тутдура, айтханды: «Къарнаш, Малкъарны байрагъын, бютеу дуния кёрюрча, Эверестни башында ёрге тутарса».

Поэтни аманатын тындыргъанды къаячы. Хачирланы Килар да, бир да ажымсыз, къабырында къууана болур, «туудукъла бизни да унутмай, сый бере, хорламларыбызны къатлай, алгъа, ёрге барадыла» деб.

Уллу иннетди адамгъа уллу иш этерча уллу кюч берген. Халкъыны атын айтдырыр ючюн, кёбле чыгъалмагъан мийикге чыкъгъанды къаячы Ёлмез. Биргесине баргъан нёгерлери борбайсыз болуб тохтагъанларында, ол кеси чыкъгъанды Тейри Тауну башына. Чынты таулу болгъанын кёргюзтгенди.

Ёлмезланы Абдул-Халимни этген джигитлиги Олимпия оюнлада хорлагъанча не да Нобель саугъагъа тыйыншлы болгъанча бир затды. Таулу къарнашыбызны Эверестге чыкъгъанын норвеж газетледе окъугъанымда, башым Кёкге тирелгенча болгъанды.
Эверестни башында таулу байракъны ёрге тутуб тургъан Минги таулуну сураты меннге къууанч берген бла бирге – тюненебизге, бюгюнюбюзге, тамблабызгъа да сагъыш этдиреди.

Сау бол, Абдул-Халим, бютеу чырмауланы да хорлаб, Минги Таудан Эверестге салам айталгъанынг ючюн. Тарих эсибиз, миллет ангыбыз джукъланныкъ тюлдю сенича джашла болгъан къадарда. Халкъыбызны атын, байрагъын, сыйын да аллай мийикге,  Кёкге чыгъаргъанынг ючюн, сени да халкъыбыз алай багъалатырына, ёрге тутарына ажымсыз бол.

Сеннге разылыгъымы назму тизгинле бла да излейме билдирирге. Кёб джаша, миллет джигитибиз Ёлмезланы Абдул-Халим.

ТАУЛУ БАЙРАКЪ ЭВЕРЕСТДЕ

«Айыб болур таулуну тау тыйса»,-
Дегенди къарачайлы Хачирланы Хыйса –
Минги Таугъа биринчи чыкъгъан адам.

«Ёрге элтген, Кёкге элтген джолубузну
Кесалмаз, не кючлю эсе да, зулму-залим»,-
Дегенди Ёлмезланы Абдул-Халим –
Биринчи таулу Эверестге чыкъгъан.

Акъ сёзню устасы Мурадин Ёлмез
Абдул-Халимни ашыра джолуна,
Таулу байракъны тутдурду къолуна:

«Байракъ сеннге, сен Аллахха аманат.
Джолунгда харамгъа, аманнга джолукъма.
Сакълайды сени Джомолунгма.
Инша Аллах, аны тёппесине –
Джерни эм мийик тёппесине –
Эверестге чыгъарса сен,
Сагарматха – Кёк башына –
Таулу байракъны тагъарса сен,
Хыйла Хыйсагъа – Киларгъа – ушайды халинг».

Кёк башына чыкъды Абдул-Халим.
8848 метр мийикликде,
Тейриге джууукъда этди тилек:
«Я Аллах,- деди,- экиге бёлюннген
Къарачай-Малкъар халкъыбызны бир эт.
Ол – динине, тилине, джерине, тарихине –
Джазыууна ие болурча эт,
Джазыуун кеси джазарча эт.

180 джылны мындан алгъа
Минги Таугъа чыгъаргъан эдинг Киларны,
Кёк башына чыгъардынг мени уа.
Джигитлигине, Кёкге сюймеклигине аны
Атаргъа эркин эт бу чыгъыууму Эверестге».

Былай айтыб, къол джайыб къарады Кёкге
Халкъ джигити Абдул-Халим Ёлмез.
Быллай джашлары болгъан къадарда
Къарачай-Малкъар халкъыбыз ёлмез.

Хачирланы Килар дегенлей,
Минги Таугъа бурулады кёзюбюз.
Ёлмезланы Абдул-Халим дегенлей,
Эверестге кетеди эсибиз.

Бизни Кёкге тартхан таулула,
Бизни ёрге къаратхан таулула,
Разылыгъыбыз чексизди сизге.
Сизсиз – байракъ, юлгю да бизге.

Минги Тауу, Минги таулусу да болгъан халкъ,
Дини,тили, джурту да болгъан халкъ,
Орайдасы, Байрагъы да болгъан халкъ,
Тюненеси, бюгюню да болгъан халкъ,
Хакъ джолунда тамбласы да боллукъ халкъ,-
Дейме къарай Абдул-Халим Ёлмезге –
Биз туугъанбыз хорланмазгъа, ёлмезге.

Ма ол затладан хапар айта дуниягъа,
Чайкъалады таулу байракъ таулада.

АРАСЫНДА...

Тау бла тюзню арасында,
Шаркъ бла Гъарбны арасында,
Джашау бла ёлюмню арасында,
Кёк бла Джерни арасында
Турама.

Таянама кюн таякъгъа.
Узалама бал аякъгъа.
Сезим кеме Сёз къайыкъгъа
Сыйынмайды.

Арасында Къара бла Айны,
Чегича Къара бла Айны,
«Ч» харифича КЪАРА-Ч-АЙНЫ,
Джер бла байлай мен Узайны,
Сюелеме.

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ

Кюн батхан джаны – къызарады:
Кюн ариу боллукъду тамбла.
Къыз сёзюме тынгылаб, ышарады –
Тёнгек сёлешеди джан бла.

ДЖЮРЕКГЕ БУЙРУКЪ

Джюрек, къой дауурну, дауну:
Джаратханнга дунияны, джашауну –
Джангыз анга сал махтауну.

Танытханнга бизге къараны,
Айыртханнга акъдан къараны,
Хакъ джолну билдиргеннге –
«Джюрегинги, тёнгегинги да,
Юйюнгю, тёгерегинги да
Таза тут, адам» дегеннге –
Ма анга сал махтау.

Болушуу, джарау халкъгъа –
Джууукълашдырыуду аны Хакъгъа.
Хакъны уа джолу, магъанасы бирди, аты уа – джюз.
Джюзюнчюсюн излейбиз, табалмайбыз биз.

Джюзюнчю аты Хакъны –
Кёклеге басхыч, джандетлеге ачхыч.
Алай а ол – бизлеге таша:
Аны излей, барабыз джашай.

Джюрек, къой къайгъыны, дауну.
Хакъгъа барыуду магъанасы джашауну.
Хакъ бла болууду кючю адамны.
Ангыла да аны,

Джюрек, хар къуру да Хакъ бла бол.
Шайтаннга, джиннге алдатма, сакъ бол.
Бир Аллахха бойсун, ол айтханны эт –
Болур ючюн Адам, болур ючюн Поэт! 

ДЖОЛ

Адам атомгъа сукъгъанды башын,
Огъесе, отхамы?
Алгъамы барады адам,
Огъесе, артхамы?

Адам чыкъгъанды Кёкге –
Джетгенди чекге:
Не ибилисча атыллыкъды андан,
Не Аллахха джууукъ боллукъду адам.

Ёседи билим, ёседи илму.
Ангы уа, ангы?
Кетмей эсе, дуниядан зулму –
Къайдады ангы?

Таркъаяды адамда адамлыкъ.
Чамландыра Кёкню,
Кючлейди джюрекни
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ.

Болмаса джюрекде ийман –
Не къадар окъуулу, билимли болса,
Ол къадар къоркъуулуду адам.

Ким айталыр Ибилисни
Джокъ эди деб, кючю, билими?!
Алай а, кесине базгъанды асры,
Аны ючюн болгъанды ассы.

Адамдан кесин кёргенди баш –
Адамгъа урмагъанды баш.
Иймандан чыкъгъанды ол –
Аллахха къаршчы баргъанды ол.

Толу болмаса джюрекде ийман,
Тюз болмаса джюрекде иннет –
Абынныкъды, ачырыкъды адам,
Абынныкъды, ачырыкъды миллет.
Къайытмасала уа тобагъа –
Джоллары боллукъду обагъа.

Не билимли, фахмулу эсе да алим,
Ийманы джокъ эсе аны –
Аны бла хайырланныкъды зулму-залим,
Къолгъа джыяр ючюн бютеу дунияны.

Адам улугъа иймансызлыкъдан джетген
Ачы палахла тюшелле эсге.
Бир Аллахха къуллукъ этмеген,
Къуллукъ этеди Ибилисге.

Болмаса джюрекде Аллах,
Фахму, билим да – сезебиз аны –
Дуниягъа келтирликле палах,
Келтирликле ахырзаманны.

Адам улу чыкъгъанды Кёкге,
Джетгенди чекге:
Не Аллахха боллукъду джууукъ,
Не дуниядан къаллыкъ тюлдю джукъ.

Джаза джазыуун кесини, Джерни да,
Барады чынгылны эрни бла.
Миннген кёпюрю – сыйрат.
Къарайла бир-бирине дуния бла ахырат.

Адамны къатында бюгюн джокъду киши.
Нёгерлери: иннети, сёзю, иши.
Иги эселе, керти эселе ала,
Къуллукъ этген эселе Хакъгъа,
Керти эсе, толу эсе ийманы –
Сора, ала къутхарлыкъла аны.

Къоркъуула келтире кёлге,
Адам чыкъгъанды Кёкге:
Не ибилисча атыллыкъды андан,
Не табарыкъды себеб Аллахдан.

ДЖЕРДЕ АДАМ бла ХАУА

Не джарыкъдыла мында кечеле,
Кюзгюча джылтырайды тенгиз.
Сюймеклик гюнахла кечиле,
Тангнга дери айланабыз биз.

Бу акъ кече бир акъ кеме
Акъ тенгизде барады кетиб.
«Сюймекликди» аны аты,
Минерми эдик анга, джетиб.

Акъ къанатлыча бир башха кеме
Барады ётюб богъаздан.
Къабыргъасында тау суратла
Айталла хапар Кавказдан.

Шималгъа исси салам
Къыбыладан келтиргенди джел.
Джарашады меннге исси Хауа,
Эрийди бузлаб тургъан кёл.

Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа,
Джандетни бир-бирибизде таба,
Тангнга дери кёз къысмай чыгъабыз,
Джерден да къысталырча бола.

Къайры барырбыз сюрюлсек былайдан?
Табылыр дагъыда бир джурт бизге.
Кёзюбюз къыймай уятыргъа,
Къарайбыз, къалкъыб тургъан тенгизге.

Бюгюн тил да, джурт да сенсе меннге,
Сенден башха джокъду къайгъым.
Сюймеклик деген тенгизде
Шош чайкъалады къайыгъым.

Не джарыкъды, акъды кече.
Акъды, джарыкъды тенгиз да.
Аланы халлары бизге да кёче,
Джандетдечабыз экибиз да.

Эки акъ къанатлыгъа ушайбыз биз,
Бу акъ кече тюшген Кёкден.
Ётсек, къалсакъ да чекден
Табигъатча джашайбыз биз.

Бизбиз джашауну магъанасы, кеби.
Сюймекликди джашауну магъанасы, кеби.
Нарт сабийча джукълайды тенгиз.
Кёз тиймесин, насыблыбыз биз.

Кече да – акъ, умутла да – алай.
Узай да джууукъду къалай.
Мен билеме – барды Аллах.
Сен да билесе – бирди Аллах.

Къадер кече ангылагъанбыз аны.
Къыбыла эритгенди Шималны.
Кёкледен юсюбюзге нюр джарыкъ джауа,
Насыблыбыз Джерде Адам бла Хауа.

ДЖЮРЕКГЕ КЪАРАЙ

Кесибизбиз кесибизни этген джазыкъ,
Башхалагъа кюресек да гюнахны.
Джерге, Кёкге дау айтырча базыб,
Джашайбызмы чамландырмай Аллахны?!

Не дуния намыс, не ахырат азаб
Тыймайла бизни харамдан, гюнахдан.
Къыйынлыкъ джетсе уа, дагъыда, уялмай,
Болушлукъ сакълайбыз адамдан, Аллахдан.

Къадар гитче палахланы иеди алгъа –
Бизни тюшюндюрюб, хакъ джолгъа къайтарыр ючюн,
Уллу палахладан къоруулар, сакълар ючюн.
Ол затны ангылаб, шукур эте да билмейбиз Анга.

Аллах ёзден этиб джаратханды бизни.
«Дегенди: табынмагъыз дуния малгъа,
Адамгъа, табигъатха да табынмагъыз –
Бир Аллахдан башха джокъду аллах».

Дегенди адамгъа, бютеу халкъгъа:
«Къуллукъ этигиз джангыз Хакъгъа!
Хакъ сёзню айтыгъыз, Хакъ ишни этигиз,
Хакъ джолда барыгъыз джангыз».

Энди сорайыкъ кесибизге:
Кимге, неге табынабыз биз?
Кимге, неге этебиз къулллукъ?
Ёзденбизми, огъесе, къулбузму?
Хакъ джолда барабызмы биз?

Бу соруулагъа тюз джууаб этсек,
Ангыларыкъбыз нек чамланнганын Аллах,
Нек джетгенин бизлеге палах.

Тюз джууаб этмей, алдаргъа кюрешсек а,
Кесибизни тюз этиб сёлешсек а –
Сора, ёмюрде да тюлбюз тюзеллик:
Къалмагъанды бизде адамлыкъ, ёзденлик.

БАРДЫ УМУТ...

Иги-аман, халал-харам, сууаб-гюнах –
Бары не болгъанын билдиргенди Аллах.
Сора, адамгъа –  ол болур ючюн Адам –
Бергенди заман.

Адам а, адам –
Кими джаныуар, кими хайуан.
Адам болалгъанла бармакъ бла санарча..
Джангы палахла сынарча,
Этебиз ишле.

Кёкню басыб турса да булут,
Кюн къарамай къалмаз андан.
Огъай, алкъын барды умут
адам болалыр деб Адам.
 
ТЕРЕК бла ТИЛ

Хайуанны мюйюзю барды урургъа,
Джаныуарны тиши барды къабаргъа,
Кийикни аягъы барды къачаргъа,
Джарлы терек а не этсин?

Мюйюзю джокъ урургъа,
Тиши джокъ къабаргъа,
Аягъы джокъ къачаргъа –
Не этсин джарлы терек,
Къалай къорусун кесин?

Башына джокъду мадары –
Аны алайды къадары.

Ол адамгъа солургъа береди хауа,
Адам а – кеседи аны.
Адам къурутады аны,
Кесин къурута тургъанын да билмей.

Ана тилим!
Терекге ушатама сени.

Халкъ этген сенсе бизни,
Биз а – ёлтюре турабыз сени,
Кесибизни ёлтюре тургъаныбызны да билмей.

Терекчаса сен да!
Джокъду мюйюзюнг, тишинг, аягъынг...
Кесинги къорурча, къутхарырча джокъду мадарынг,
Терекчады сени да къадарынг.

Къуруй тургъан кёлчады кёлюм.
Халкъ ёлтюре турады тилин –
Халкъ ёлтюре турады кесин.
Ким алгъан болур аны ангысын-эсин?

Ана тилин ёлтюре тургъан халкъ,
Къалай къутулур дауундан тилни?
Не къарысузду халкъыбыз бизни –
Кеси кесин этеди талкъ.

«Тилине, джуртуна тыйыншлы болмагъан халкъ»,
Дерим келеди къараб халкъыма.
Тюрк тилибиз, Минги джуртубуз
Не дей болурла ичлеринден бизге?

Ангысызлыгъындан, эссизлигинден
Халкъым тас эте турады тилин, джуртун –
Къабыр къаза турады кесине.
Къыямат кюн а этилликди соруу:

«Тил берген эдим – нек сакъламадынг?
Джурт берген эдим – нек сакъламадынг?
Болмадынг сен тыйыншлы алагъа,
Болмадынг сен тыйыншлы джашаугъа.

Сыйыртдынг джуртунгу, ёлтюрдюнг тилинги –
Насыбсыз халкъ, ёлтюрдюнг кесинги.
Дуниясыз, ахратсыз да къойдунг кесинги.

Сеннге айтадыла дау
Тил бла Тау. Экиси да – Минги.
Даулары да минги:

Хау, Минги Тау энди сеннге – Минги Дау:
«Нек кючлетдинг джаулагъа мени?».
Ана тилинг энди сеннге Мийик Дау:
«Нек ёлтюрдюнг джанынгы – мени?».

Халкъ тынгылайды бералмай джууаб.
Уянама титиреб, къалтыраб.
Огъай, тюшюм керамат тюш болмаз.
Халкъым тилсиз, джуртсуз да къалмаз.

Алай а, сорама халкъыма
Къайсы халкъды деб, бу меннге кёрюннген халкъ:

«Аллах бергенни сакъламагъан халкъ,
Аллах айтханча атламагъан халкъ,
Джуртун джаулагъа кючлетген халкъ,
Ана тилин кеси ёлтюрген халкъ,
Кесин дуниядан думп этген халкъ?».

КИМДИ ТЕРС?

- Эй Аллах берген саулукъ
Кетмесе эди...
- Кеси кесинге джаулукъ
Этмесенг эди...

ДЖЮРЕК

Шималда сыннганды сууукъ.
Джай къысылгъанды джууукъ.
Кечеле да – кюнле кибик акъ.
Къыйналама къалалмай джукълаб.

Шималны бораны , джели
Джюрегиме кёчгенди мени.
Кёчгенди да, тюбегенди анда
Къанымда болгъан джелге, бораннга.

Эки боран тюбешген джер – джюрек,
Акъ кечели джайгъа юреналмай,
Джылыугъа, шошлукъгъа юреналмай,
Джашнайды, джашнагъанча Кёк.

Ич-тыш боранла тюбешген джер – джюрек,
Къалай да турады джарылмай, чачылмай?
Бу акъ кечеле, джайгъы джылыу, шошлукъ
Анга къатылалла кюн амандан да бек.

Шималда сыннганды сууукъ,
Джай къысылгъанды джууукъ,
Кечеле да кюнле кибик – акъ.
Джюрекге уа джокъду тынчлыкъ.

Мийик тёппеге ушайды джюрек –
Тохтамайды джели, бораны,
Джайы да – къышчады аны.
Джюрек – тюбешген джер Джер бла Кёк.

КЫРДЫК бла ХАЛКЪ

- Темир сизни къырдымы? – Къырды.
- Къурч сизни къырдымы? - Къырды.
- Не дейсе сора? – Не дейме сора:
Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык.

Ашалгъанды, тауусулгъанды
Къурч темирни – чалкъыны – ауузу.
Аны ашагъан, тауусхан кырдыкды:
Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык.

- Джуртугъуздан сюрдюмю Темир? – Сюрдю.
- Джуртугъуздан сюрдюмю Къурч? - Сюрдю.
Алай а, къайдалла ол Темир да, Къурч да?
Халкъым а джашайды къайытыб Джуртуна.

Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык.
Тот болурла, ууалырла темирле, къурчла да,
Ашалырла, тауусулурла темирле, къурчла да.
Табигъатны хорлар кюч джокъду дунияда.

Джерни чачы – джумушакъ, ингил кырдык да –
Ашай эсе, таууса эсе къурч чалкъыны ауузун,
Сора биз, эркишилиги болгъан халкъ,
Къалай хорлатырбыз душманнга кесибизни?!

ДЖОРУКЪ

Къара киши акъ ишни эталмаз.

СОРУУ

Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Намаз бла бошалмаса кюнюнг –
Таза, чууакъ къалай болур кёлюнг?

СЮЕЛГЕН

1
Сюелгенни сюймейди сюркелген.
Кёклеге джууукъду сюелген.
Джаяу да сюймейди атлыны,
Къанатсыз да къанатлыны.

Адамны тюл, Тейрини
Къулу болгъаны ючюн, бёрюню
Сюймейле итле. Ала
Табынадыла адамгъа.

Тойгъан джерлериди алагъа джурт.
Сынджыр тауушду алагъа джыр.
Аш берген къол алагъа – Аллах.
Итледен чыгъады хар не тюрлю палах.

Ушашдыла итле бла къулла –
Хакъгъа табынмайдыла ала,
Эркинлик-Тюзлюк деб кюрешмейле ала,
Халкъ-Джурт ючюн сермешмейле ала.

Къулла-итле болсала уа баш,
Халкъны-джуртну этедиле аш.
Къулла-итле болсала кёб,
Не уллу халкъны да этедиле тюб.

Бёрюню да ит этерге излеген болмаса,
Кеси Бёрю болургъа излемейди ит.
Ёзденни да къул этерге излеген болмаса,
Кеси ёзден болургъа излемейди къул.

Итлени-къулланы кесине бий этген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.
Не да ёзденлигин тас этиб ол,
Болады ит, болады къул.

Сюелгенни кёрюб болмайды сюркелген.
Сюркелгенни къобарыргъа излейди сюелген.
Ол а къабаргъа кюрешеди аны.
Сюркелгенни къарады, харамды джаны.

Ёзден кюрешеди къулну этерге азат,
Аны ючюн этеди къазауат.
Къул а излемейди ёзден болуб джашаргъа –
Кюрешеди ёзденден, ёзденликден да бошаргъа.

Ёзден болургъа тюл, бий болургъа излейди къул.
Къул тутаргъа термиледи ол.
Къулла къралгъа болсала баш,
Ёзден халкъны этерге излейле къул-къарауаш.

Бий болгъан къуллагъа къарай,
Къул болгъан ёзденлеге къарай,
Экисине да береме налат,
Экиси бла да этеме къазауат.

Ит, бёрю да джюрегимдедиле мени,
Къул, ёзден да ичимдедиле мени.
Сюелген да, сюркелген да кесимме,
Хорланнган да, хорлагъан да кесимме.

Кеси кесим бла этеме къазауат.
Кече, кюн да тохтамайды къазауат.
Къазауатда ётеди джашауум.
Хорлам бла бошалырмы джашауум?!

2

Сюелгенни аягъын марайды сюркелген,
Сюелгенни башын марайды шыбыла.
Къара кючле бары джаудула анга,
Алай а, алагъа табынмайды сюелген.

Айгъа, джулдузгъа джууукъду сюелген.
Къанатлы джанлагъа джууукъду сюелген.
Насыбды аякъ юсюнде джашагъан, ёлген.
Адам олду – Кёкге узалгъан, сюелген.

Сюелгени ючюн, сюйгени ючюн Кёкню,
Джан къарнашыма тергейме Терекни.
Бергени ючюн а солургъа хауа –
Разылыгъым чексизди анга.

Сюелгенни сюедиле Кёкле,
Сюелгенни сюедиле мёлекле.
Учхан джанла сюедиле аны.
Сюелгенди тутуругъу дунияны.

Эки дунияны сыйлагъан да олду,
Кёк бла Джерни байлагъан да олду.
Адамгъа да джууукъду сюелген.
Аллахха да джууукъду сюелген.

КИМ бласа СЕН?

Дуния малгъа табыннган бай джарлыла
Хазырдыла динни, тилни, джуртну, халкъны да
Къан джугъу отуз кюмюшге сатаргъа.

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле,
Къайдады сизни ёзден бетигиз,
Ёзден атыгъыз къайдады сизни?

Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге териле,
Къул болгъан ёзденле, ит болгъан бёрюле,
Сизден джийиргеншли болурму дунияда?

Динни бузгъан джарым моллала,
Илмуну бузгъан джарым алимле,
Поэзияны бузгъан джарым шайырла,
Джырны бузгъан джарым джырчыла...-
Халкъны бузгъан джарым адамла,
Аман хансча джайылгъансыз сиз.

Билмеген Хакъны,
Къайры элтирикди халкъны?
Къуллукъ этген Хакъгъа,
Джангыз Олду джарарыкъ адамгъа, халкъгъа.

Къутхарыу адамны, халкъны –
Аланы чыгъарыуду джолуна Хакъны.
Хакъ бла болмагъан, Хакъ ючюн кюрешмеген халкъ,
Динин, тилин, джуртун да тас этеди, болады талкъ.

Хакъгъа къуллукъ этмеген,
Ибилисге этеди къуллукъ.
Хакъгъа къуллукъ этмесе адам,
Аны фахмусу, билими да – заран.

Иннетинг-сёзюнг-ишинг
Кимге, неге этеди къуллукъ?
Хакъ бламыса, Ибилис бламыса?
Ким бласа сен?

ХХХ

Бир-бирде кесими санайма кемге:
Джазама назму – билмейме, кимге.

НАЗМУ бла ХАПАР

Узун сёзню къысхасы –
Назму.
Къысха сёзню узуну –
Хапар.
Агъачны бийи –
Бусакъ.
Шийирни джюреги –
Ийнар.

НАРАТ ЧЕГЕТ

Душманла къыра, ыхдыра, тар ёзенлеге тыйгъанларында да, джюреги джарылыб, саудан ёлюб къалмады ол: ташха, къаягъа тамыр ийиб, Терек да, Чегет да болду. Энди джаула былайда да – тарда, мийикде да – марайдыла аны джанын. Башы Кёкню биринчи къатына джетгенлигине, туугъан джеринден айырылыб, кёкге учуб кетерге мадары джокъду. Болса да, кетерми эди, къайдам.

Джюзле бла, мингле бла джылланы ёсген нарат терек, нарат чегет! Душман берген отуз кюмюшге къызыб, амантишле кеседиле сени. Аланы ол аман мычхы тишлери аягъынгдан алгъандыла. Оноулары тоноу болгъан сатлыкъланы къоллары бла кеседиле сени душманла – туугъан джеринги сенден тазалаб, джандет джуртунгда кеслерине Юй ишлер ючюн. Юйлерин да сенден – агъачдан – ишлерге излейдиле. Кеседиле агъачны амантишле. Джарадыла агъачны кесинден чюй этиб. Душманла сени джуртунгда сени туугъан ташынгдан, агъачынгдан ишлейдиле кеслерине Юй. Нарат терекни, нарат чегетни къычырыгъын дуния эшитмегенча этиб турады.

Ой нарат терек, ой нарат чегет!
Къалай кёгере эдинг, шууулдай эдинг сен. Къаллай къанатлыла джашай эдиле, джырлай эдиле сенде. Къаллай къанатлы умутларынг бар эдиле сени. Энди уа...
       
Кеседиле нарат чегетни. Эм алгъа маджалларын, Кёк бла Джерни байлаб тургъан тюзлерин, къалгъанлагъа юлгю бола, бораннга, джелге да чыдаб, бюгюлмей тургъан агъачлыларын. Кеседиле. Минг-минг къанатлы кёкге кёлтюрюлюб, джылауун этеди чегетни. Къыяма джел юзген терек чапракълагъа да ушайдыла къанатлыла. Огъесе, ала кесилген тереклени джанлары болурламы?

БИЛМЕЙМЕ

Джюрегими джулдуз этиб,
Кечени да кюндюз этиб,
Кюрешеме кимни, нени
Къорууларгъа, сакъларгъа?

КЮЧ

Джерден, кёкден, ташдан, терекден,
Къумдан, суудан, таудан, чегетден
Къарайды бир кюч,
Марайды бир кюч
Адамны.

АХЫРГЪА ДЖУУУКЪЛАША

Ичер сууум тауусулгъанды –
Аны ызын, тузун турама джалай.
Ол туз татлыды-ачыды къалай.

НЕ ЮЧЮН ДЖАРЫЛАДЫ ДЖЮРЕК?

Сахнада джырлайды сюйгеним.
Ташада джылайды джюрегим.
Адам кибикле уралла харс.
Кёзлерими басханды чарс.

Бийчесисе сен сахнаны –
Кёк бергенди ол дараджаны.
Была уа, была –
Ибилисге баш ургъан къулла.

Нек джырлайса сен былагъа –
Иймансыз джорукъ бий этген къуллагъа.
Тонайла, саталла была джуртну, халкъны –
Эшитесе, кёресе, билесе аны.

Дагъыда чыгъыб алларына
Джырлайса. Джарылады джюрек.
Шайтанланы джыйылыуларына
Келиб, зикир этерми мёлек?

Ючден дагъан таймаз.
Сёз, макъам, ауаз –
Бу ючюсю дагъандыла неге?
Къуллукъ этедиле кимге?

Къарагъамы, акъгъамы?
Дуния малгъамы, Хакъгъамы?
Сахнада джырлайды сюйгеним.
Джарылады мени джюрегим.

СУУ, ТАШ, ТЕРЕК

Баргъан суугъа тынглайды таш.
Терек къарайды баргъан суугъа.
Джюрегим бирде таш, бирде уа – терек:
Тынглайма, къарайма баргъан суугъа.

Джашауум-заманым барады кетиб,
Джагъалагъа ура кесин.
Эки джагъа Лайпанча къарайла джагъадан
Таш бла Терек.

Аллах ишлеген джагъаладан
Чыгъаргъа джокъду мадар.
Алайды къадар.
Суу тохтаусуз барады кетиб.

Кетиб баргъан суугъа къарай,
Ким – тюнгюлюб, болады сын, болады таш;
Ким –  «джашау тауусулмаз» деб, иги джора эте,
Джашил нарат Терекге бурулады.

Суу а барады кетиб.
Джагъаларындан чыгъаргъа кюреше,
Ташдан, терекден тутуб, къалыргъа кюреше,
Кетиб барады суу.

Таш, Терек, Суу –
Саным да, джаным да, джуртум да мени.
Джашауум, заманым да мени –
Ташым, Терегим, Сууум.

Кетиб баргъан суугъа
Тынглайды таш, къарайды терек.
Сууну  (къайытырын) сакълайла ала
Джагъа Таш бла Терек.

Бир Джагъа Лайпан да къошулуб алагъа,
Къарайды, тынгылайды кетиб баргъан суугъа.
Тынгылайла, къарайла кетиб баргъан суугъа
Джагъа Таш, Джагъа Терек, Джагъа Лайпан.

Тынгылайла суугъа – эшителле кеслерин.
Къарайла суугъа – кёрелле кеслерин.
Келеди суу. Барады суу. Юзюлмейин барады суу.
Кетеди суу. Къайытады суу. Джашайды суу.

ХАКЪ бла ХАЛКЪ

1
Къарайма къралгъа, халкъгъа
Табынмагъан Хакъгъа:
къумдан ЮЙ болмаз,
къулдан БИЙ болмаз.

2
Къарайма къралгъа, халкъгъа
Къуллукъ этген Хакъгъа:
Узакъды-джууукъду къалай
Джулдуз бла Ай.

КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ ДУНИЯГЪА КЪАРАЙ

Разы тюлме джашауума, кесиме.
Джети Джол Айырылгъан тюшеди эсиме.
Джангылгъанма, аджашханма, кетгенме терсине.

Джокъду амал къайытыргъа артха.
Къарайма алда джана тургъан отха.
Эки джаным – джан-джаныуар ётмез бек,
Тёбен джаным – адам кирмез тенгиз-терк.
Огъары джаным – къаралыб тургъан Кёк.

Бийнёгер тюшеди эсиме.
Разы тюлме джашауума, кесиме.
Дагъыда барама джашай,
Кёкге, Джерге умут бла къарай.

Келир дейме, къайдан болса да, болушлукъ.
Соруу-сууал баргъан къабырчады, шошлукъ.
Ёлюм мийиклигинден кёреме дунияны.
Артха къайыталсам, къутхараллыкъ эдим аны.

Къара къаядан да Акъ дуниягъа къараргъа джетеди къарыуум.
Эки башлы чыгыр къушха аш болгъанды бауурум.
Къара халкъгъа Акъ сёзюмю къызыл къаным бла джазама.
Хакъгъа къайытыргъа кеч тюлдю, базама.

Хакъгъа къайыта, тюзюн айта, урады джюрек.
Аязыйды кюн, чууакъ болады Кёк.
Къутулуб а кеталмай къара къайгъыдан,
Акъ дуниягъа къарайма Къара Къаядан.

Сагъыш этеме адам улуна, кесиме.
Джети Джол Айырылгъан тюшеди эсиме.
Керти джол, Хакъ джол бола тургъанлай,
Биз – адамла – нек барабыз терсине?!

КЪАРА-Ч-АЙ

1.

ДЖЕТИ ДЖОЛ

Джети къат Кёк
бла
Джети къат Джер
Къошулгъан джер – Къарачай.

Джети джол айырылгъан джер да,
Джети джол къошулгъан джер да –
Къарачай.

Къайсы джол айырады сенден,
Къайсы джол келтиреди сеннге –
Билмейме. Джолла:
Кими джертин, кими кёктюн;
Кими энгишге, кими ёрге.
Кими къара, кими акъ...

Джети тюрлю джол.
Билмезсе къайсы айырыр сенден,
Къайсы къайтарыр сеннге.

Къарачай – джети джол.

2.

СЫЙРАТ КЁПЮР

КЪАРА бла АЙны,
къара бла акъны,
къара бла назмуну,
къарангы бла джарыкъны,
Джер бла Кёкню,
Ёлюм бла Джашауну,
Къыш бла Джазны
Чегиди Къарачай.

Кёк бла Джер,
Хакъ бла Халкъ
Тюбешген джерди
Къарачай.

Къарачайлыгъа
Сыйрат кёпюрдю
Къарачай.

ХХХ

Сибирияны бузларында,
Азияны къумларында
Джоюлгъан халкъым мени,
Къайда къалмад хакъынг сени.

Болубму гюнахынг уллу,
Ёчюкдю сеннге зулму?

ХХХ

Айтыр затым кёбдю мени,
Этер ишим андан да – кёб.
Сан джуртум – Джерди мени,
Джан джуртум а – джети къат Кёк.

Этерим-айтырым да кёбдю мени,
Борчум Джерге, Кёкге да кёбдю мени:
Муратха джетерге, Аллах, кюч бер.
Джан джуртум – Кёкдю мени,
Сан джуртум а – джети къат Джер.

ХХХ

Тазалайды абдез тёнгекни,
Намаз а – джюрекни.
Аласыз, алайсыз –
Къалыб джулдузсуз, Айсыз,
Ёмюрде да табмазбыз Кёкню.

ХХХ

Мектубунгу окъуйма...
О къуйма,
Къуругъан къуюгъа сууну – ууну.
Джарагъа себме туз.
Таш ызына болурму джулдуз?
Сагъынаса сен кимни, нени?
Тирилтиргеми излейсе ёлгенни?
Артха къайтарыргъамы кетгенни?
Учуб кетген къанатлыны ызын
Кёрюрге излейсе Кёкде.
Кёкден а къарайды джан –
Джокъду анга къайытыу Джерге.
Джерде джаралы болгъан джан,
Кёкледе табады дарман.
Бир кере эннгенем Кёкден –
Кёргеним себебли сени Джерде.
Мен болалмадым джашаргъа Джерде,
Сен излемединг учаргъа Кёкге.
Къадаргъа – джокъду мадар:
Сеннге – Джер, меннге Кёк.
Алай а, къыйналама нек,
Быллай бир къыйналама неге,
Къалюбалада джазылгъанны окъуй Ахырзаманда,
Джерде джазылгъанны окъуй Кёкледе?!

ХХХ

Къарадым да тюзде терек бла ташха,
Бир тюрлю сагъыш келди башха:
Ташха сын таш – терек.
Шын турду да, сын болду джюрек.

Ташхадамы керекди сын таш?
Ташха да керекди сын таш –
Къаясындан юзюлген къыйынлыды ол да.
Джашил нарат сын ташды анга.

Ёлген халкъгъа сын таш – тили.
Ёлгенлеге сын ташла – саула.
Ёлген тиллеге сын ташла – саула.
Сын ташланы мен да – бири.

Таш, терек да бола джюрегим,
Саула бла, ёлгенле бла да бола джюрегим,
Юлешине Джер бла Кёкге,
Къарайма тюзде таш бла терекге.

ХХХ

Суу къуруйду бара тургъанлай,
Кюн суууйду джана тургъанлай,
Терек ёледи сюелиб тургъанлай,
Керти адам да – джашай тургъанлай.

Керти эркиши ёледи алай –
Тёшекде тюл, эшикде,
Аякъ юсюнде, ат юсюнде –
Суугъа, Кюннге, Терекге да ушай.

Кюч ала Джерден эмда Кёкден,
Юлгю ала суудан, Кюнден, терекден,
Джашайды, ёледи Адам.
Суу тауушха, кюн джарыкъгъа, джашил табигъатха
Бурула, кетеди-къалады Адам.

Джаны саулай, къалмайын ёлюб,
Сюеледи Адам, сюелгенча элиб.
Къычырады азан, тартады салах –
Шашдырмаз аны къууанч не палах:
Адамны джаратханды Аллах,
Джанындан юлюш этиб, бериб.

Ёлюмге аш боллукъ тюлдю Адам –
Хакъ бла болгъан, Хакъ джолда баргъан,
Къара таныгъан, ийманы болгъан,
Хакъ кеси – иймамы болгъан.

Хакъ болгъанны иннети-сёзю-иши –
Дунияда хорлаялмаз киши.
Ёлюм да хорлаялмаз аны –
Хакъгъа къуллукъ этген Адамны.

Терекге да ушайды адам,
Элибге да ушайды Адам,
Джерге, Кёкге да ушайды Адам,
Джер бла Кёкде джашайды Адам.

Неледен джаратылгъан эсе Адам,
Алагъа юлешинеди ёлсе:
Джерге, Кёкге къошулады Адам
Ол бушуу-къууанч кюн келсе.

Атына-ёзюне болуб тыйыншлы,
Джерге, Кёкге болуб тыйыншлы,
Джаратханнга болуб тыйыншлы
Джашагъан адам – олду АДАМ.

Джанлы, джансыз дунияны да аяб,
Айтханча суура, айтханча аят,
Къуллукъ эте джашагъан Хакъгъа –
 Олду джарарыкъ адамгъа, халкъгъа.

Олду къутхарлыкъ адамны, халкъны,
Тартыб аланы джолуна Хакъны.
Хакъ джолда барады Адам.
Насыблы джан болурму андан?!

ХХХ

Тау сууча, барады заман.
Ол къобанда булгъанады адам.
Джюзалмагъанны джутады суу.
Джюзалгъаннга да къатылады суу.

Мадар табмайын башха,
Къадалады адам ташха.
Толкъун айыралмаса ташдан адамны,
Таш бла бирге элтеди аны.

Зауаллы адам этеди тилек.
Джагъадан къол узатады терек.
Терекге да чамланады къобан –
Чапракъла, бутакъла тюше юсюне,
Биягъы суугъа кетеди адам.

Суу барады алыб адамны –
Ёлюм тенгиз сакълайды аны.
Сюймейди ёлюрге адам –
Суу бла сермешеди адам.

Кючю джетмейди джюзерге ёрге,
Кёнделен джюзерге да джетмейди кючю.
Урады толкъун, бурады толкъун –
Тенгиз таба сюреди толкъун.

Ачы къадарына бойсунуб къалмай,
Умут юзюб, саудан ёлюб къалмай,
Дагъыда кюрешеди адам,
Ёлюм бла сермешеди адам.

Къутулургъа излейди ол.
Тенгизге дери узакъды джол.
Ахыргъа дери сермешелле эрле.
Къарайды Кёк ол кюрешге Джерде.

Джер джашаудан айталла хапар
Орайда, азан, салах.
Бир чамлана, бир разы бола,
Джаратхан джанларына къарайды Аллах.

Огъай, алкъын тюлдю белгили
Ахырзаманны келлиги-келмезлиги.
Джан къазауат этген адамны
Джазыуу къолундады Аллахны.

Огъай, джазыуун адамны
Кесине къойгъанды Аллах.
Адам чакъырса да ахырзаманны,
Аны иерми, къайдам, Аллах.

Джашау тюрленир, адам тюрленир –
Дуния былай турмаз.
Не болса да, джаратхан джанын
Уллу Аллах къутхармай къоймаз.

ХХХ

Чыкъгъанды кёлюм Гъарбдан эм Шаркъдан,
Чыкъгъанды кёлюм адамдан, халкъдан –
Ала бары да узакъла Хакъдан.
Ким бла болса да, бир тилли болмам.
Кърал тилли, халкъ тилли да болмам.
Ачы тилли, татлы тилли да болмам.
Хакъ тилли болурма джангыз.

Айтылмай кертиси, тюзю,
Этилмей кертиси, тюзю –
Тюрленник тюлдю миллетни ёзю.

Джашыралмазса Аллахдан джукъну.
Хакъдан ёрге тутма халкъны, джууукъну.
Сакъларгъа излей эсенг адамны, халкъны –
Тарт аланы джолуна Хакъны.

Хакъ сёзню айтхан, Хакъ джолда баргъан –
Олду меннге къарнаш эм джолдаш.
Хакъды – атадан-анадан да баш.
Андан баш джокъду Джерде не Кёкде.

Барды дунияда джахиллик да, илму да.
Барды дунияда тюзлюк да, зулму да.
Не заманда хорланады илму?
Не заманда хорлайды зулму?

Хакъ сёзден, хакъ ищден, хакъ джолдан тайсакъ,
Ма ол заманда хорлайды бизлени зулму.
Ол заманда зулмугъа къул болады илму.

Хакъ сёзню айтмай,
Хакъ джолгъа къайытмай,
Болаллыкъ тюлбюз не адам, не халкъ.
Къоркъама, болабыз деб талкъ.

Хакъ дегенле, джыйылыб бирге,
Турмасакъ ёрге,
Хакъсызлыкъ ётгенди тёрге.

Къайытмасала джолуна Хакъны,
Сыйсыз ёлюм сакълайды джууукъну, узакъны.
Унамай эселе уа ангыларгъа аны –
Къалай къутхаргъын адамны, халкъны?

ХХХ

Джылы;мы, джолу;му, джазыуу;му,
Огъесе, къаны-джаны;мы
Келтиреди адамны Хакъгъа,
Этдиреди сагъыш джуртха-халкъгъа?

Пушкинни акъ сёзден къара сёзге,
Мени уа – дуния сёзден Хакъ сёзге
Келтирген Кюч – бир болурму,
Бир болурму Тейрибиз бизни?

Алай эсе, Аны джюзюнчю аты,
Ол таша аты, керамат аты
Биз ёмюрюбюз излеб, табалмай къалгъан
Сёз болурму – джети къатлы, джети къанатлы?

«Къара сёз – къара халкъгъа,
Акъ сёз а – айдыннга, акъсюекге...».
Хакъ сёз а – барына да:
Абыннганны къобара ёрге,
Аджашханны къайтара сюрюуге,
Джангылгъанны бура тюзюне.

Къара таныгъаннга, танымагъаннга да,
Саугъа, ауругъаннга, джаралыгъа да,
Джашха, къартха да, адамгъа, халкъгъа да
Керекди – (акъ сёз, къара сёз тюл!) – Хакъ сёз.

Хакъ сёздю – Тюз сёз, Керти сёз, Иги сёз.
Хакъды Тейрибиз бизни.
Анданды дин да, тил да, тин да,
Анданды нюрю, кючю, хайыры да Сёзню.

Ай медет, азды насыблы
Ол Хакъ сёзню табыб айталгъан.
Файгъамбарладан сора шыйыхлагъа,
Шыйыхладан сора шайырлагъа –
Кераматы болгъан тыйыншлылагъа –
Келиб къалыучанды ол,
Кеси келиб къалыучанды ол.
Ёзге, хакъ кёлю бла излеген да,
Хакъ сёзге тюбеб къалыргъа болур.

Алай а, билмегенлей барама:
Джылымы, джолуму, джазыууму,
Къууанчы, бушууу, джарсыууму,
Огъесе, къаны-джанымы
Келтиреди инсанны Хакъгъа,
Этдиреди сагъыш адамгъа, халкъгъа,
Айтдырады Хакъ сёзню анга?!

ХХХ

Ёлюмню эмда Ёлюмсюзлюкню
Сезе, кёре, джазама назму.
Аланы алларында
Ётюрюк айтыргъа джокъду мадар.

Назму дефтерим аны ючюн ушайды
Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерлеге.
Мени сёзюм таурух, хапар тюлдю –
Джазыууму джазама мен.

Джазама Джазыуун адамны-халкъны,
Джазама кёлюн адамны-халкъны,
Кёлтюреме кёлюн, къозгъайма ангысын-эсин.

ХХХ

Дуния малгъа – отуз кюмюшге-капекге,
Джуртну-Халкъны сатадыла кёпекле.
Ит кесиучю къайдадыла бёрюле,
Табыннганла – тегенеге тюл – Тейриге?

Эркинликни джанындан да баш кёрген,
Къабханнга тюшсе, аягъын кемириб, юзюб кетген –
Къайдады ол, биз «джанлы» деб, эркелетген?
Тёрт аякълары бла чалдышда джашагъандан эсе,
Юч аякълары бла эркинликде джашаргъа разыла –
Къайдадыла ол бёрюле-джанлыла?!

Тойгъан джуртун сайлайды ит,
Туугъан джуртун сыйлайды бёрю –
Анга аны ючюн разыды Тейри.

Ит – къулду, анга аш берген адамны къулу.
Бёрю, Кёкге къара да – тарыкъ, улу:
Къалмагъанды джыйын джанлы, къазакъ бёрюле да – аз:
Ит-къул къауумдан толгъанды ёзден джурт Кавказ.

Къалай баш болады игиликден аманлыкъ,
Кесин къалай хорлатады итликге адамлыкъ?
Бёрю амантиш болады, къул болады не ючюн?
Акъ Юйде алтын сынджыр, кюмюш тегене ючюн.

Сыйсыз ёзден, къулланы джыйыб тёгерегине,
Бий болгъанча кёрюнеди кесине.
Ай «къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз»,
Амантишледен тазаланмай, халкъ-джурт эркин болмаз.

Итни-къулну аллахы – адамды.
Ёзденни-бёрюню аллахы – Тейриди.
Ма аны ючюн бёрю бла ит, ёзден бла къул
Боллукъ тюлдюле ёмюрде да бир.

Алай а, тюлмюдю сейир:
Къул хорлайды ёзденни, ит – бёрюню.
Ёзден халкъ – джыйын джанлы –
Не бла чамландыргъан болур Тейрини?!

ХХХ

Сабий кёзлерин кенг ачыб назму,
Аны окъуй тургъаннга къарайды.

ХХХ

Къадыр, эшеклени джыйыб тёгерегине,
Атма деб турады кесине.
Сыйсыз ёзден да къулланы джыйыб тёгерегине,
 Бийча кёрюнеди кесине.

ХХХ

Эм ариу къызла мындадыла.
Ийнанмагъан – Ставангерге келсин.
Кёзюм бла кёрмесем кесим,
Башхала айтханнга ийнанмазем мен да.

Сарычач, алакёз, акъ шинли къызла...
Алан къызлагъа ушайдыла была.
Эшта, викингле бла аланланы арасында
Бир къысха джууукълукъ джюрюген болур...

АКЪ ТЕНГИЗГЕ КЪАРАЙ БИР КЮН...

1
Сютча уюб турады тенгиз.
Кемеле бузмасала аны тынчлыгъын,
Джууурт болургъа боллукъ эди ол.

Сабийча къалкъыб турады тенгиз.
Тенгиз къушла уятмасала аны,
Къаллай акъ тюшле кёре эди ол.

Энди ол – нарт бала – илгениб уянды.
Къыйын боллукъду аны джукълатхан ызына.
Тулпар нарт бла эмеген къатындан
Джаратылгъан Къара-Шауайгъа къалды ушаб.

Санларын къымылдатды. Сингирлери
Толкъунла болуб, чабдыла ары-бери.
Кемеле, тенгиз къушла да энди
Кюрешелле джашыныргъа андан.

Джангыз, мен, джагъадан узалыб,
Кесиме къысаргъа излейме аны.
Мени джюрегиме ушайды ол –
Джукъусундан уяннган тенгиз,
Ёрге къобаргъа излеген тенгиз.

2

Сютча уюб турса да тенгиз,
Бёрюча улуй, урады джюрек.
Бир ол мени, бир мен аны
Уята, джашайбыз алай.

Тенгиз – джукълаб тургъан пелиуан.
Уяныб къобса – боллукъду Минги.
Кимме мен: эскертме, адам?
Бир-бирде – адам, бир-бирде менгир.

Кёреме тюзню, тенгизни, тауну да.
Кёреме халкъны – ёлгенин, сауун да.
Тансыкълайма кетгенлени, джашагъанланы, келликлени да.
Тансыкълайма тауланы, тюзлени, тенгизлени да.

Джазыкъсынама къанатлыланы, къанатсызланы да,
Джазыкъсынама атлыланы, атсызланы да.
Джанлы, джансыз дуниялагъа да джюрегим эриб,
Къарайма къалюбаладан ахырзаманнга дери.

Туру, таша дуниялагъа эте сейир,
Джашагъанма
Болгъунчу сын, болгъунчу менгир,
Кюнюм батыб, келгинчи ингир.

Не халдама бюгюн – билмейме:
Ёлгенлени тирилтирге кюрешген саумамы мен,
Сауланы уятыргъа кюрешген сынмамы мен?!

Дунияны, ахыратны да сезе,
Болгъанны, боллукъну да сюзе,
Узакъны, джууукъну да кёре,
Суугъа, таугъа, Кёкге да къараб,
Сюелеме тенгиз джагъасында –
Бир бетде – адам-сын-менгир.

ХХХ

Хакъсызлыкъ ХАКЪсыз халкъгъа джетеди.

ХАКЪНЫ БУЙРУГЪУ

Керек тюлдю меннге не къышлыкъ, не кюзлюк,
Керек тюлдю меннге не джайлыкъ, не джазлыкъ.
Меннге, минг-мингнге кереги да джангыз – Тюзлюк,
Ол заманда бир инсан да болмаз джазыкъ.

Къазауат этмейме къышлыкъ, кюзлюк ючюн –
Мен сермешеме джангыз Тюзлюк ючюн.
Адам эркин болсун дейме динине, тилине, джерине,
Харамгъа-гюнахха орун болмасын дейме ичибизде.

Тюзлюк болса, къалгъан зат боллукъду –
«Эт келир,- дейле,- сюек болса».
Адам АДАМ, халкъ да ХАЛКЪ боллукъду,
Тамал таш, тыбыр таш – Тюзлюк болса.

Инсан, миллет хакълары ючюн
Кюрешмесек – болмазбыз не адам, не халкъ.
Дунияны адамлары, халкълары ючюн
Кюрешмесек – барыбыз да боллукъбуз талкъ.

Хакъ бла болмагъан – болады талкъ.
Аны ангыламагъан адам, халкъ
Адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас.
Джетеди анга кёб тюрлю палах –
Джаны саудан ёледи ол.

Тюзлюкге-Кертиге-Хакъгъа
Къуллукъ этмеген халкъгъа
Джетеди не тюрлю палах.
Палахла да тюшюндюрмеселе,
Сор аны тюб этеди Аллах.

Иннети-сёзю-иши кертиге-тюзге
Айтадыла тюз адам, керти адам деб.
Хакъ тюл эсе Аллахы халкъны,
Ёлюм, сыйсыз ёлюм сакълайды аны.

Табынмайма мен адамгъа, халкъгъа.
Къуллукъ этеме джангыз Хакъгъа.
Хакъ а буюрады бизге:
«Сакъ болугъуз миллетигизге.

Хакъ джолгъа тартыгъыз аны.
Харамдан-гюнахдан къутхарыгъыз аны.
Алайсыз, аны бла бирге
Сиз да кирликсиз кёрге.
Сизге да келликди къоркъуу,
Сизге да этилликди соруу!».

ХХХ

Себкилчикле сени бетингде...

Джулдузчукъла кёкледен эниб,
Сени бетинге орналгъан кибик,
Кёкледен да сени бетинги
Сайлагъан, сыйлагъан кибик.

ХХХ

Тауусулады кече
Акъ сёзюме кёче.
Ай бла джулдузла къарайла назмудан.
Тау сууну тауушу – тизгинледе.
Дуния къуралады сЁЗде джангыдан.

Джангы дуниягъа джан салгъан къыйынды.
сЁЗден къычырады ЁЗ: тЁЗ!
кЁЗден къычырады ЁЗ: тЁЗ!

кЁЗден да къарайды ЁЗ.
сЁЗден да къарайды ЁЗ.
тЁЗден да къарайды ЁЗ.

ЁЗ дуния къуралады алай –
Тюшюб джюрекге джулдуз бла Ай.

Тауусулады кече
Кюндюз айтырыкъ сёзюме кёче.

Атады танг. Рахатды джан.
Къуралгъанды джангы дуния, назму дуния.
Джангырадыла табигъат, адам.

Джангыдан башланады джашау.

ХХХ

Кёрюнюу келсе ахырдан,
Кёбле шашарла акъылдан.
Ма аны ючюн кёрмейбиз джукъ,
Ахырзаман болса да джууукъ.

ХХХ

Къысха болса да ёмюрю инсанны,
Ол ётдюралмай къыйналады аны.
Алданады кёзбау затлагъа,
Джер салады шайтан атлагъа –
Джыгъыллыгъына этмейди сагъыш.

Кюнню уа,
Бир сагъаты – алгъыш,
Бир сагъаты – къаргъыш.

Аллах харам этген ичкини кёлтюрюб,
Башына чакъыра палахны,
Самаркъау этгенча Аллахны,
Не тилейди адам Аллахдан?

Халал этиб харамны, гюнахны,
Дагъыда сагъынады Аллахны.
Къабыл болурму тилеги аны,
Иймансыз эсе джюреги аны.

Ол насыбсызны Аллах – тилинде,
Ибилис а – джюрегинде.
Ичине ийиб харамны, гюнахны,
Дагъыда сагъынады Аллахны.

Эй, чамландырма Аллахны,
Чакъырма башынга палахны –
Кёзюнге кёрюнсюн ёлюрюнг.
Кетеди бошуна ёмюрюнг.

Эшитмейди тюз сёзню адам.
Бармайды хакъ джолну адам.
Ёмюрюн ашырады сёзде, къаугъада.
Джокъду тынчлыкъ тюзледе, таулада.

Джан-джанын ашайды адам.
Кесинден, табигъатдан да бошайды адам.
Иймансызлыкъдан шашады адам.

адам – болалмайды АДАМ.
Джууукълашады ахырзаман.

ДЖАНГЫ АЙ

Къая башында – къайыкъ,
Турады сакълаб бизни.
Кел, ары бир чыгъайыкъ –
Буду къысхасы сёзню.

Кёкде Ай бла джулдуз.
Джерде кёлеккеси – биз.
Ёрге элтген джолубуз,
Джулдуз джарыгъыча – тюз.

Суудан тутуб, къаядан
Салыннганла бардыла.
Суудан тутуб, къаягъа
Ёрлегенле бардыла.

Биз башхабыз аладан:
Джазыу тыйса да бекге,
Ай-джулдуз джарыгъындан
Тутуб, ёрлейбиз Кёкге.

Къая башында – къайыкъ,
Джангы Ай – аны аты.
Чыгъарча ары учуб –
Барды мени къанатым.

Барлыкъ тюлбюз биз джаяу,
Эки аякъны къанатыб.
Кёкню да этген джууукъ,
Сенсе мени къанатым.

Бирге болсакъ, къалмазбыз
Биз дуниясыз, ахратсыз.
Джашай да келдик къалай
Джырсыз, Кёксюз, къанатсыз.

Сюймекликди – ангыладым –
Къанат битдирген бизге.
Энди Джер да, кёкле да
Башха тюрлюлле кёзге.

Къая башында – къайыкъ,
Турады сакълаб бизни.
Сени сюеди джюрек –
Буду къысхасы сёзню.

ХХХ

Джулдузгъа джулдузлайма джулдузну.
Боракъны джерлейме кесиме.

ХХХ

Кечеги къанатлы къычырады
Джел титиретген терекден.
Тынгыны-тынчлыкъны къачырады,
Солургъа излеген джюрекден.

Иги ангылаялмай турама,
Неди титиретген терекни?
Джерни гюрюлдеб тебреннгеними,
Ачы чартлагъанымы Кёкню?

Билмейме тутаргъа неден:
Аякъ тюбюмден къачады джер,
Шыбыла от да тюз башымда –
Джокъду хайыр Джерден не Кёкден.

Зауаллы анам юретген
Къуран аятла тюшелле эсиме.
Дуния башы тюбюне айланнган сагъатда
Къалгъанма таяныб кесиме.

Джарлы къанатлыны къычырыгъынданмы,
Огъесе, ургъанынданмы элияны –
Эки джарылады терек,
Эки джарылады джюрек.

Бирде тюшюнеме алай:
Ол къычыра тургъан къанатлы да,
Ол титирей тургъан терек да,
Тебрене тургъан Джер да,
Джашнай, чартлай тургъан Кёк да –
Болгъанча мени джюрегимде,
Болгъанча мени джюрегим.

Къанатсыз къанатлы къычырады
Джана тургъан терекден.
Огъесе, назмумму къычырады
Къанай тургъан джюрекден.

ДЖАШИЛ ТЕРЕК АКЪ КЪАЯДА

Кёк да джарылыб, джер да тебрениб,
Джаны болгъан бары илгениб,
Джерде не Кёкде табмай ышыкъ,
Джан къайгъылы болгъан сагъатда,
Ахырзаман кёрюннген сагъатда –
Кимге, неге таянсын адам?

Аллай кюнню келлигине,
Дунияны – джаратылгъаныча – ёллюгюне,
Бармыды ишеги болгъан?

Бир кюн туугъан, бир кюн ёледи –
Табигъатны джоругъуду ол.
Алай а, ёлгюнчю – джашаргъа кюрешиу,
Палахны, къайгъыны хорларгъа кюрешиу –
Ол да джоругъуду табигъатны.

Минг къайгъы-джарсыу кючлесе джюрекни,
Эсгереме къаяда Терекни:

Къыш чилле да юшютеди аны,
Джай чилле да кюйдюреди аны.
Джел-боран талайды санын,
Шыбыла да марайды джанын.

Ол а турады къадалыб къаягъа,
Бой бермей палахха-къайгъыгъа.
Къанатлы джанла –
Кёкде баргъанла не Кёкге баргъанла,
Солуу алалла къонуб анга.
Ол Терек юлгюдю манга.

Ол Терек юретеди мени джашаргъа,
Тёзерге, чыдаргъа эмда хорларгъа.

Джюрекге басынсала къара къайгъыла,
Кёзюм бурулады ёрге –
Джашил терекге Акъ къаяда,
Сора, сабырлыкъ-рахатлыкъ келеди кёлге.

Адамладан да бек, ма ол Терекден
Джашаргъа, хорларгъа юренеме мен.
Халкъымдан да бек, Джуртумдан –
Аны Терегинден, Ташындан –
Юренеме болургъа Адам.

Бирди тилегим Аллахдан:
Халкъымы Джуртуна тыйыншлы эт.

Минги Таугъа, мийик таулагъа,
Таза суулагъа, нарат хауагъа –
Бу мийик джуртунга, джандет джуртунга
Тыйыншлы эт бизни.

Джандет джуртунгу сыйырма бизден,
Джандет джуртунгдан  айырма бизни.
Джандет джуртунга тыйыншлы эт бизни.
Буду тилегим Аллахдан мени.

Кимден, неден сууусам да мен,
Кимден, неден къалса да кёлюм,
Сеннге уа – джандет Джуртум-Джерим,
Ёлгюнчю къалырма кертилей,
Минги Тауум, Къадау Ташым, Джангыз Терегим дей.

Къара кюн да манга керек:
Акъ къаяда ол джашил Терек.
Кёб кере къутхаргъан мени къара къайгъыдан
Ой ол джашил Терек Акъ къаяда.

Мени джуртум да – Ташлы, Терекли.
Мени сёзюм да – Ташлы, Терекли.
Ёлсем да, кетерик тюлме Джерге не Кёкге:
Къаллыкъма бурулуб Ташха, Терекге.

ХХХ

Сюйсенг къууан, сюйсенг кюй –
Къалмагъанды ёзден, бий.
Джуртда энди мен кёрген –
Ёзден къул не къул ёзден.

Ёзден болгъан къулла бла
Эм къул болгъан ёзденле,
Джашайдыла «халкъбыз» деб,
Таудан саркъыб ёзеннге.

Джарым молла дин бузар,
Джарым алим – илмуну.
Джарым башчы эл бузар,
Джарым шайыр – назмуну.

Толу адам кёрмейме,
Барыбыз да – джарымла...
Тейри адамы мал болду,
Дуния малгъа табына.

Хакъны унутхан халкъ,
Хакъын унутхан халкъ –
Хакъсыз болду, думп болду,
Башхалагъа къул болду.

Джарым адам – мал болду,
Джарым халкъ – сюрюу болду.
Джокъ адамлыкъ, халкълыкъ да,
Байракъ, Тамгъа, къраллыкъ да.

Хакъ сёзге къайытмасакъ,
Хакъ ишге къайытмасакъ,
Хакъ джолгъа къайытмасакъ –
Болурбузму Халкъ, Адам?

Дуния малгъа къул болсакъ,
Ётюрюкге баш урсакъ,
Зулмугъа тёзюб турсакъ –
Болурбузму Халкъ, Адам?

Къайытмасакъ биз Хакъгъа –
Хакъ сёзге, ишге, джолгъа –
Джашарбызмы дунияда,
Болурбузму Халкъ, Адам?

Иннет да – Хакъ болмаса,
Сёз да – Хакъ сёз болмаса,
Иш да – Хакъ иш болмаса,
Болурбузму Халкъ, Адам?

Керти, Тюзлюк – олду Хакъ.
Аллахны бир аты да – Хакъ.
Хакъ бла болмагъан халкъ –
Дуниядан болады талкъ.

ХАКЪсызлыкъды тюб этген,
Хакъсызлыкъды тюб этген
Адамны да, халкъны да.
Аны да
Ангылар кибик,
Болмагъанбызмы алкъын биз?!

Минг азабдан, ёлюмден,
Сойкъырымдан, сюргюнден
Ётмедикми?
Ол къыйынлыкъла бизге,
Аллахха тюл, Ибилисге
Къуллукъ эттгенибиз ючюн
Джетмедилеми?

Дагъыда тюшюнмейбиз.
Болалмайбыз Адам, Халкъ.

Адам улуну тюшюндюрлюк
Ахырзаманмыды къуру?

КЕСИМЕ

Ол иймансызла бла,
Намыссызла бла,
Хакъдан хапарсызла бла,
Джурт, Халкъ дей билмегенле бла,
Ол тукъумсузла-атсызла бла,
Башлары тобугъунга да джетмегенле бла,
Ол ангысызла-эссизле бла,
Ол сыйсызла-бетсизле бла –
Джаулары бла Аллахны-адамны,
Излемегенле бла тюшюнюрге, тюзелирге,
Не этесе даулашыб, сёлешиб?
Къабырды аланы тюзетирик.
Унут аланы.
Къутхар къалгъанланы.

АЛГЪЫН бла ЭНДИ
(сабий эсде къалгъан)

1.ТУУРАДА

Атда – атдя,
Эшекде – мен,
Джаяу – ання.

2. ТЮЗДЕ

Эркишиле
Кими – атда,
Кими – эшекде...
Тиширыула уа –
Дайым – джаяу.

3.ТАШАДА

Тиширыу – атда,
Сабий – эшекде,
Эркиши – джаяу.

4.ЭНДИ

Не бары да – джаяу,
Не бары да – арбада.

ПАЛИНДРОМ НАЗМУЛА

Биринчи назму:
НАМАЗ ЗАМАН

1
Намаз замаН

2
Намаз таза азат замаН

3
КёК

4
Кёк– ата-ана, ана-ата – кёК

5
АллаХ-КъуллуКЪ-ХаллА

6
Рух – хуР

7
ИгИ

8
Намаз ИГИ замаН

9
Намаз ШОШ замаН

10
Кёк кийим – мийик кёК

11
Кёк – уллУ. Уллу – кёК
КЪуллуКЪ
АнгА

12
Намаз кереК
Керек замаН
Намаз керек керек замаН
Намаз керек замаН

13
Намаз керек – ала кёК
Кёк ала – намаз кереК
Намаз КЁК замаН

14
Намаз УЛЛУ замаН

15
Рухум – КёК. Мухур – замаН
Заман – мухур. КёК – рухуМ
Мухур – КёК. Рухум – намаЗ

16
Намаз рух – хур замаН
Намаз КёК рух – хур КёК замаН
Намаз замаН Намаз замаН
Намаз замаН.

Экинчи назму:
КЪАЗАКЪ УЛУУ – УУЛУ КЪАЗАКЪ
(Одинокий вой – ядовитое одиночество)

1
Къазакъ улу къазаКЪ (одиночества сын одиночество)
УлУ (вой)
УуууууууууууууууууууУ
Уу (яд)
Уу (три, от «тереть»)
Уу (охота)

2
Улуу – уулУ
ЮйЮ
Уру
ИшИ
УрУ.

3
УучУ. УчуУ
Къар аКЪ
Уру къурУ
Ара къарА

4

Ызы –
Къан, акъ (кровь, лейся).

5
Агъач чагъА
Ай а –
Бата. АтаБ
Анга,
Къазакъ,
Улу.

Ючюнчю назму:
КЁК

1

Кече – чеК.
Ара – къ – арА.
Ара – дж – арА.

КёК.

КЪуллуКЪ
ЭтЕ
АнгА,
Танг, аТ.

Мени неМ
ИгИ
ЭсЕ,
КёК
БилиБ;
Мени неМ
КЪыйыКЪ
ЭсЕ,
КёК
БилиБ.

Чек – уллу КёК. Кёк – уллу чеК.
Чек, Уллу КёК, уллу КёК, кеЧ.
Чек, кеч, уллу Кёк, уллу чеК.
Чек, Кёк. Кёк, кеЧ.

Тёртюнчю назму:
ДЕБЕТ ТЕБЕД

1

Уллу
улу
кийик
ата...

Дебет  акка тебеД
Анга
Къараб. Баракъ –
Шат таШ
КибиК –
ШоШ.

2

Не;ме меН?!
Неме;... – эмеН.
Мен – эмеН.
Нем эмеН?!
Не;ме меН,
Не? – ЭН.

КЪуруруКЪ
Агъач а – чагъА,
АгъА:
Эн нЕ
АнгА,
Не меН
АнгА.

3

КючюК,
Кийик
ТуТ.

4

КЪуруКЪ
Алыб былА,
АлА –
КЪачыБ. БычаКЪ
Алыб былА,
АлА –
БугъуБ.

5

КийиК
ЫзЫ –
Нызы ызыН
Кийим эте, мийик этЕ...
Къайа, айаКЪ
БюгюБ –
Хош, шоХ
Кибик...

6
Уучу – учуучу – учуУ.
Алай а, ай алА –
Кийик
КибиК
КЪайа айаКЪ
Болалмазла ёмюрде да.

ДЖУРТДА ДЖАНГУР

1
Билдиреди джюрек –
Тюрленнгенди хауа.
Кюкюрейди Кёк,
Тебрегенди джауа.

Алай а, къачмам,
Джибитсин джангурум:
Джерге, адамгъа да
Насыб – джангырыу.

Джашнайды кёлюм
Къошулуб Кёкге.
Кетгенди эсим
Кюнбетге, кёкге.

Джангургъа къууанама
Кырдык бла бирге.
Гяхиник къатыш,
Силкинеме ёрге.

Тилин ангылатады
Меннге да джангур:
«Табигъат бла
Адам, сен да джангыр».

Терекле ичинде
Сюелеме мен да.
Аланы бирлери
Болгъанча кесим да.

Къонгур къаяла да,
Туудукъларына
Къарагъанча, къарайла
Ышарыб манга.

Джангуру Джуртну –
Кёз джашы Кёкню!
Унутсам да джукъну,
Унутмазма Сени.

2
Сюргюнден къайытхан
Эм ал кюнюбюзде,
Къучакълайенг бизни
Эниб кёгюбюзден.

Огъай, Кёк кеси
Къуюлаед эриб.
Бизлеге джарыгъын,
Джылыуун да бериб.

Саугъа къууана,
Ёлгеннге кюе,
Джылай эди Кёк,
Джашнай, кюкюрей.

Кюн тюбюнде
Джауаед джангур:
Къууанч – дженгил,
Бушуу а – ауур.

Сойкъырым-сюргюн
Къалса да артда,
Кёбле болдула
Минмезча атха.

Къум, буз тюзледе,
Чакъыра Хакъны,
Думп болду сюргюнде
Джарымы халкъны.

Къырылгъанлагъа
Джаназы, кебин болмай,
Джетди учузлукъ
Саулагъа да къаллай.

Къайыталгъанлагъа
Кюн турады тийиб.
Къайыталмазлыкълагъа
Кёк джылайды эриб.

Огъай, барды-бар Хакъ,
Бар этген джокъну.
Бауурланыб халкъ
Къучакълайды Джуртну –

Джалайды ташын,
Ичеди сууун.
Кёкледен а
Энеди джауум.

ДЖАНГУРдан-ДЖАНГЫРдан
Джокъду джокъ къачхан.
14-джыллыкъ къыяма джол
ДЖАЗ кюннге – КЪАЧдан.

Джангур-джангырыу,
Сенден джокъду къачыу.
Кёлден а кетерми
Бушуу бла ачыу?!

Къатхан джюреклени
Излей джибитирге,
Халкъны, джуртну да
Излей тирилтирге,

Кюн тюбюнде
Джауады джангур.
Ашалгъан джюрекге уа –
Къууанч да ауур.

Джангур а джауады
Рахат, себелеб.
Кюйген джюреклеге
Болаллыкъча себеб.

Джер да, джюрекле да
Джумшай джангурдан,
Нарт Джуртда Джашау
Башланды джангыдан.

3
Бюгюн да ол кюнча,
Джауады джауум.
Эскеремиди халкъ
Ёлгенин-сауун?

Ол кюнледеча,
Тынгысызды джюрек.
Энди уа неге
Джылай болур Кёк?

Джылауун этеди
Кимлени, нелени?
Неди титиретген
Джерни, кёклени?

«Элли джылдан
Джангырады эл».
Нарт сёзню айта,
Къатдырама бел.

Алай а кёлюм
Къурурчад сайдан:
Къайда элим,
Джангырыу да къайда?

Кеси кесиме
Этеме айыб:
«Джанынг саулай
Къалма тынкайыб.

Ёлюмден-сюргюнден
Ётюб келген халкъ,
Бюгюн Джуртунда
Болуб къалмаз талкъ.

Тындыра джаша,
Буйругъун Хакъны:
Кюкюре, джашна,
Уята халкъны.

Кёк берген  отну
Джукълатсанг тыбырда,
Тюшерсе отха
Кёрде-къабырда».

4

Джашнайды джаным,
Кюкюрейди джюрек.
Джарылады таш,
Кюеди терек.

Джауады джангур,
Къачады миллет,
Халкъ-джурт къайгъы джокъ,
Дуния мал – иннет.

Джауады джангур
Уруб, таулада.
Джылайды Кёк
Къараб саулагъа.

ХАКЪсызлыкъ, хакъсызлыкъ
Чачады халкъны.
Неди къутхарлыкъ,
Билмейме, аны.

Къаясын къоюб
Кетмейди къуш да.
Шорбатын атыб
Кетмейди чыпчыкъ да.

Шорбат чыпчыкъ, къуш да
Сюелле джуртну –
Джылы джерлеге
Кетмейле учуб.

Къаяда терекча,
Джуртуна тамыр
Иймесе миллет –
Тюб болуб къалыр.

Сюргюнден аны ючюн
Къайытхан эди халкъ,
Тыш джуртлада
Боллугъун билиб талкъ.

Тарта мынчагъын,
Билей бычагъын,
Ата джуртуна
Джайыб къучагъын,

Келген эди халкъ.
Биле эди халкъ:
Ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.

Энди уа миллет
Кетеди джуртдан.
Тышына джайылса,
Не къалыр халкъдан?

«Таулу тюзде абыныр» -
Айтылды сыналыб.
Джауады джангур,
Кёк да къаралыб.

Кетиб баргъан халкъны
Эте джылауун,
Кюкюрейди кёк,
Джауады джауум.

Къадау таш этиб
Джюрегими мен,
Джангыз Терекча
Сюелеме Джуртда.

Кесими, сёзюмю да
Джибитеди джауум.
Аллахха-адамгъа
Мени джокъду дауум.

Разы тюлме мен,
Джангыз, кесиме.
Сюргюн кюнюбюз
Тюшед эсиме.

Къайытхан кюнюбюз да
Тюшед эсиме.
Этеме соруу
Кеси кесиме:

«Джууукълашдырдынгмы
Хакъына халкъны,
Ол айырырча
Къарадан акъны.

Дайым къозгъадынгмы
Ангысын-эсин,
Ол тас этмезча
Тилин, джуртун – кесин?»

5
Къуугъун аскерича Кёкню,
Джауады джангур.
Ким сюргенди элни –
Джокъду сабий, дауур.

«Джангур къоркъууун
Джел этер» дейле.
«Эл къоркъууун
Эр этер» дейле.

Мен да, джел да, джангур да
Адам излеб айланабыз элде.
Кюкюрейди Кёк да, джюрек да –
Не болгъанын айтмайым кёлде.

Сюргюн кюнню, къайытхан кюнюбюзню да
Бу джангур салады эсге.
Халкъыма джетген палахлада
Кесими санайма терсге.

Джауады джангур, джауады джангур
Джибите ташны, терекни, мени.
Джалан аякъ чабыучу джангур тюбюнде
Къайда сабийле – берекети элни.

Джау сюрген эл къайытыргъа да болур.
Халкъ сюрсе уа джуртундан кеси кесин,
Тас этиб миллет ангысын-эсин –
Ол ёмюрде да къайытмаз артха.

Кеси кесибизге къызылбеклебиз бюгюн.
Энди кеси кесибизге болмасакъ татаркъанла,
Боллукъ тюлдю тамблабыз бизни –
Джуртубуз да къаллыкъды башхалагъа.

Бир къолум – Джангыз Терекде,
Бир къолум да – Къадау Ташда мени.
Къарайма тёгерекге, джюрекге, Кёкге –
Кимди, неди къутхарлыкъ бизни?!

ХХХ

Бисмилляhир-рахманир-рахим

Кязим хаджи, Къайсын, Ибрахим,
Джырчы Сымайыл, Мусса, Билал,
Байзулла, Абдуллах, Мурадин,
Табакъсой...къайсы бирин да ал
Хакъ назмуларындан ура дин –
Шайырлары халкъыбызны,
Айтдыргъанла` атыбызны.
Алай а, ызларындан аланы
Джетиб келген шайырланы
Кёрмейме. Кёремисиз сиз?
Аллайланы билемисиз сиз?
Огъесе, биз да кирсек кёрге,
Шийир байракъны ёрге
Кёлтюрлюк табылмай къалырмы?
Не сакълайды бизни алда –
Джашауму, къабырмы?

АДАМ бла ТЕРЕК

Сюркелген – адам тюлдю,
Сюелгенди – адам.
Сабий да сюелирге
Тырмашады андан.

Адамгъа дунияда
Эм джууукъ – терекди.
Терек да – адамды,
Адамдан да адам.

Сюелгени ючюн да,
Солургъа хауа
Бергени ючюн да, –
Ол башды бизден.

Терек адамсыз
Джашаяллыкъды,
Адам а терексиз –
Огъай.

Хауаны берген
Джер Тейри – Терекди.
Хауаны кесинден джаратхан
Биринчи Адам да – олду.

Терекден джаратылгъандыла
Хауа да, Адам да.
Шагъатдыла анга
Алам да, заман да.

Кёк бла, Джер бла да байламлы болгъан,
Кёк бла Джерни байлаб тургъан,
Джаны саулай кёкге, джерге да бара тургъан,
Хар джаннга да хайыры болгъан,
Шыйыхлыгъы, файгъамбарлыгъы болгъан,
Джашау берген, джашаргъа да юретген,
Аякъ юсюнде джашай, ёле да билген,
Ангылы-эсли джанланы барына юлгю болгъан –
Аллай таза, халал джанды Терек.

Солуйма таза хауаны –
Кёреме терекни, джашил терекни.
Къарайма юйге, дефтерге, китабха, отха –
Кёреме терекни, джашил терекни.

Бусакъ, нарат, кюрюч, эмен...
Къайсысындан джаратылгъанма мен?
Мен поэтме –
Джуртда Джангыз Терекден джаратылгъанма мен.

Адам, поэт адам а артыкъсыз да,
Керекдиле ушаргъа Терекге –
Аныча бек да, тюз да болургъа джуртха,
Аныча къараргъа кёкге,
Аныча барыргъа кёкге,
Аныча къуллукъ этерге джашаугъа

Терек – Адамды.
Адам а...
Адамгъа уа – болур ючюн Терек
Энтда минг-минг джыл болур керек.

Табигъатдан айырылгъан адам –
Джамагъатдан айырылгъанчады.
Табигъатдан чыкъгъан адам –
Иймандан чыкъгъанчады.

Табигъатны башы тюл, джашыды адам.
Табигъат къыйынлыкъ кёре эсе джашындан,
Баш тёре аны джууабха тартмазмы?
Зинданнга атмазмы?

Сюркелген тюл, сюелгенди адам.
Керти адам, биринчи адам – терекди.
Биз да – аны туудукълары –
Ата-бабабызгъа тыйыншлы болургъа керекбиз.
Табигъатха тыйыншлы болургъа керекбиз.

Сюркелген тюл, сюелгенди адам.
Терекди Адам.
Биз а алкъын адамчыкълабыз.
Табигъатдан-иймандан чыгъыб,
Терс джолну барабыз кетиб.

Джуртда Джангыз Терек,
Башын чайкъай, артха чакъыра,
Хакъ джолгъа чакъыра,
Къарайды бизге –
Кетиб баргъанлагъа тюзге.

Ким, тюшюнюр да, бурулур артха.
Ким, тынгламаз да, аш болур къуртха.
Ким терек бла болур, ким терек болур.
Ким а – тюзюн айтыргъа керек болур –
Айырылыб сюелгенледен,
Къошулур сюркелгенлеге.

Джазыуу адамны – джарсыуу Терекни.
Келечиси Джерни, келечиси Кёкню –
Терек сюеледи минг-минг ёмюрню.

Минг-минг ёмюрню да адам,
Айырыла, узая барады андан –
Абына-сюрюне, джыгъыла-тура...
Терек а бирча сюелгенлей турад.

Адамны аякъ юсюне салыргъа кюрешеди Терек.
Терекни аудурургъа кюрешеди адам.
Тебренеди Джер, чамланады Кёк –
Джууукълашады ахырзаман.

ХХХ

Къадау Таш бла Джангыз Терекден
Джаратылгъанма мен.
Кесим, сёзюм да
Аны ючюн ушайбыз Ташха, Терекге.

Хоу, Къадау Ташды мени атам,
Джангыз Терекди мени анам.
Аланы туудукълары уа –
Назму сёзюм мени.

КЪАЙЫТЫУ

Аякъ тюбюмде чёб
Сынмай, джюрюучю кёзюуюм – джаз –
Тауусулгъанды. Энди заманым аздан аз,
Этерим а – кёбден кёб.

Алгъын кемеде баргъанча къайыгъым,
Энди уа къайыгъыма миннгенча кеме, –
Алай кёбдю, ауурду джарсыуум, къайгъым.
Аны сагъынама кимге, неге?

Хар ким кеси элтеди джюгюн.
Джангыз, ёлсе – кёлтюрелле адамны.
Иги билсем да аны,
Не эсе да басылмайды кёлюм.

«Кёб джат да, бек чаб» дегенлей,
Бошуна ийген чагъымы-кёзюуюмю
Ызындан джетерге излей,
Арыгъан атныча, сюреме кесими.

«Къайры чабсанг да, келлигинг а – бери»,
Дегенча къарайды башымдан Кёк.
Мен – къыйынлы, алай а къанатлы джанладан бири –
Билмейме: Кёкге да сыйынырмы, бойсунурму джюрек.

Джерде зулму къургъан бир тукъум бир чекге –
Джашадым разы болмай, сыйынмай.
Не эсе да бир кюч тартады Кёкге –
Кетермем ары бюгюлмей, сыйым бла,
Билмесем да анда да не сакълагъанын.

Заман, ёлюм мени хорлаб тюл,
Аланы мен хорлаб, кетермем ары –
Кёкге, мийикге, чесизликге,
Кесиме тургъан сагъатда базыб.

Тулпар тюлме мен да артыкъ.
Таукеллигими алгъынчы къартлыкъ,
Акъылым, эсим, кючюм да болгъан сагъатда,
Кетермем ары – чууакъгъа, мийикге.

Огъесе, «джашаудан къачхан» деб,
Чыгъарырламы атымы хомухха, къызбайгъа?
Кимлелле ала сюзерча мени,
Менденми джууукъла ала джулдузгъа, Айгъа?

Минги Тауну чыгъыб башына,
Къошула аны къарына, бузуна
Андан энмей къалыргъа да излеген эдим мен.
Аны мийиклиги, тазалыгъы, акъ джели, бораны
Ушай эдиле, келише эдиле ич дунияма мени.
Бир-бирибизге джараша эдик биз – магъана бла кебча.

Болмады джазыу. Къадар Шимал Кавказдан
Шимал тенгизни джагъасына келтирди мени.
Энди акъ таугъача, буз тенгизге къарайма:
Биягъы сагъышла кючлегенле мени.

Кече-кюн да тынгы билмеген бузлу, къарлы тенгиз,
Минги Тауча келишесе сен да джюрегиме.
Сени ичингде, теренигде тас болуб къалсам –
Эм иги къабыр боллукъса тёнгегиме.

Не Тау, не Тенгиз – къабырым мени.
Алай болсун къадарым мени.
Джаным а, Джерге да кирмез, Кёкге да кетмез,
Аны оноуу кишиге да джетмез.

Джаныма киши да салалмагъанды
Не джер-джюген, не бугъоу-кишен.
Джаныма (Аллахдан сора) кесимме ие.
Ишлегенме анга акъ сёзден кешене.

Къайда къалса да саным,
Джаным а, джаным –
Къаллыкъды ёмюрге
Ана тилимде джазгъан Сёзюмде.

Назмуда табар да эсими-ангымы,
Окъуучу шохум англар мени.
Сёз джаратханды рухуму-джанымы,
Къайытырым да Ангады мени.
2009, августну 21, Stavanger.
Оразаны биринчи кюню

ХХХ

Тыш джуртда джангур джауады джерге.
Джуртда уа..
Джуртну джангуру джауады кёлге.

ХХХ

Адамны да тюрлендире, тюрленеди табигъат.
Огъесе,
Табигъатны да тюрлендире,
Кесими тюрленеди адам?!

Ич табигъаты тюрленсе адамны,
Тыш табигъатны да тюрлендириб тебрейди ол.
Тыш дуниясы тюрленсе,
Ич дуниясы да тюрленеди адамны.

Байламлыды адам Джер бла, Кёк бла да.
Джулдуз-Ай бла да, Таш-Терек бла да.
Джанлы- джансыз дунияланы тюрлендирген
Кимди, неди – Кёкмю, Джерми, адаммы?

Сёздю тюрлендириб башлагъан адамны.
Файгъамбарла билгендиле аны.
Шыйыхла билгендиле аны.
Поэтле билгендиле аны.

Бюгюн аны билмеген джокъ:
«Вначале было СЛОВО,
и СЛОВО было у БОГА,
и СЛОВО было БОГ».

СЁЗден башланады адам.
СЁЗ Аллахданды.
СЁЗ Аллахды.

Сёзню керамат кючюне
Хакъ кёлю бла ийнаннганнга
Ачылады да сЁЗ –
Кёрюнеди ЁЗ.

Ийманы толу болгъаннга,
Джандет эшигича,
Ачылады сЁЗ –
Андан къарайды ЁЗ.

«СЁЗ»ню биринчи харифи –
«С» харифи – сынауду, сёздю.
Андан ёталгъаннга ачылады ЁЗ.

кЁЗден къарайды ЁЗ.
«КЁЗ»ню биринчи харифи –
«К» харифи – кёздю, кёзню къабагъыды-кирпигиди.
Ол ачылса, кёрюнеди ЁЗ.

Адамны ЁЗю танылады эм алгъа
сЁЗюнден, кЁЗюнден.

Ачылады кЁЗ.
Ачылады сЁЗ.

кЁЗ къарайды сЁЗге.
сЁЗ къарайды кЁЗге.
ЁЗ къарайды ЁЗге.

кЁЗ къарайды кЁЗге.
сЁЗ къарайды сЁЗге.
ЁЗ къарайды ЁЗге.

КЁЗ – КЁЗге,
СЁЗ - СЁЗге,
ЁЗ – ЁЗге.

Алай а, бардыла
Тюрлендирирге излегенле сЁЗню,
Алай демек – ЁЗню.

Аланы тюрлендирмегенди СЁЗ.
Джахиллей къалгъандыла ала.
Таныгъанлыкъгъа къара,
Сангырауду, сокъурду джюреклери аланы.

Алада ачылмагъанды КЁЗ.
Алагъа ачылмагъанды СЁЗ.
Кеслерин тюрлендирирге тюл,
СЁЗню тюрлендирирге кюрешедиле ала.

СЁЗге къуллукъ этгенле бла
СЁЗню кеслерине къуллукъ этдирирге излегенлени –
Ма ол эки къауумну арасында
Барады къазауат къалюбаладан бери.

ХХХ

Айлана-айлана тыш джуртлада
Джуртуму унутханча болгъанма.
Алай а,
Шимал Джолда алгъан юйюмю
Бачхасында Таш бла Терекни
Кёрюб,
Бир Къадау Таш бла Джангыз Терекни
Кёрюб,
Джукъ айталмай, сын болуб къалгъанма.

Бизни таулагъа ушаш тауланы,
Бизни суулагъа ушаш сууланы
Бизни къызлагъа ушаш къызланы
Кёргеним сайын – ёлюб тириле,
Кёзюме озгъан кюнле кёрюне,
Барама джашай.

Азанмы къычырады, назмуму джазады Билал –
Джуртну унутургъа уа джокъду амал.
Адам къайры да барсын, къайда да джашасын –
Къалай унутур анасын-атасын?!

Къайда болсам да биргемеди Ана тил,
Къайры барсам да эсдеди Ата джурт.
Сакълайла мени Таш бла Терек.
Сакълайла миллетими Таш бла Терек.

Таш бла Терек – Ай бла джулдузча:
Аласыз – Джер, Кёк да мутхузча, джокъча.
Ташым-Терегим, Джулдузум-Айым –
Джанымдан да сюйген Малкъарым-Къарачайым.

Тюбемей къалгъан кюнюм Ташха, Терекге –
Ахыр кюн боллукъду дунияда меннге.
Болгъан къадарда уа Таш бла Терек,
Халкъны, Джуртну унутурму джюрек?!

Кёкде – Ай бла джулдуз, Джерде – Таш бла Терек!
Сизни блады хар къуру да джюрек.
Этеме дууа, этеме тилек, ийнана СЁЗге:
Халкъым-Джуртум аманатды СИЗге.

ХХХ

Джангы ёмюрге ётсе да саным,
Кетген ёмюрде къалгъанды джаным.
Андады алкъын эсим бла ангым.
Къуджур кёрюнеди кёзюме джангы.

Кетген ёмюрде атханды тангым.
Анда батханды къан джугъу кюнюм.
Дагъыда кёлюм
Тартады ары, тартады ары.

Да не этсин тартмайын ары –
Бютеу джашауум ётгенди анда,
Къууанчым, бушууум да – бары анда...
Энди не сакълайды, билмейме, алда.

Кетген ёмюрде атханды Тангым,
Кюнюм да батханды кетген ёмюрде.
Къазауатланы, сойкъырымны да сынагъанды халкъым
Кетген ёмюрде, кетген ёмюрде.

Сюргюнден къайытыуну къууанчын да
Кетген ёмюрде сынагъанды миллет.
Хакъ ючюн кюрешиу да кетген ёмюрде
Болгъанды байракъ, болгъанды иннет.

Атомну да чачханды, Кёкге да учханды
Къыйынлы-насыблы адам кетген ёмюрде.
Социализмни да къургъанды, аны да чачханды
Къыйынлы-насыблы адам кетген ёмюрде.

Мен да ол ёмюрню адамы –
Кёрюр керекли къалмадым палах.
Бизни Кёкге да чыгъаргъан, джерге да киргизтген
Ёмюрге тартылды салах.

Аны бла бирге азан таууш –
Ол да келди къулагъыма.
Тартыла салах, къычырыла азан
Ёмюр, мингджыллыкъ бошалды алай,
Джангы ёмюр, мингджыллыкъ да башланды алай.
Кёкден, джюрекден, сын ташдан да
Соруулу къарайды джулдуз бла Ай.

Азан да, салах да, некях да, талах да
Кёбден кёб, бекден бек эшитилине,
Джангы ёмюр джюрюш алгъанды,
Кетген ёмюр а кетмейди джюрекден.

Мен билеме не къалгъанын артда,
Не сакълагъанын а билмейме алда.
Кёреме да ким кетгенин атдан,
Ким миннгенин да атха –
Башха ёмюрге болама тансыкъ.

Хакъ ёмюр башланмагъанды, огъай.
Халкъ ёмюр башланмагъанды, огъай.
Айтама, Кёкге, джюрекге, сын ташха да къарай:
Алгъындан да узакъды, алгъындан да джууукъду
Джулдуз бла Ай.

Ай кетген ёмюр!
Дунияны насыблы, насыбсыз да этген ёмюр.
Ай келген ёмюр,
Адамгъа энтда кёб сынау келтирген ёмюр.
Хакъ ёмюр тюлсе сен да – андады палах.

Адамны джаратханына къууанамыды,
Огъесе сокъуранамыды экен Аллах?!

ХХХ

Ай бла джулдузча кёрюннген Кёкде,
Таш бла Терекча кёрюннген Джерде –
Ол КЮЧню керти Атын-Сыфатын
Джокъду амал кёрюрге-билирге.

Кёк сыфаты – Ай бла джулдуз,
Джер сыфаты – Таш бла Терек.
Аны – джюз тюрлю аты,
Токъсан тогъузун билсек да иги.

Кёкде Ай бла джулдуз.
Джерде Таш бла Терек.
Аладанды, билеме,
Бизде Джан бла Тёнгек.

Алгъа фикир, ызы бла зикир.
Ол КЮЧденди МАКЪАМ да, СЁЗ да.
Ай бла джулдузгъа, Таш бла Терекге
Ушай эсек – Адамбыз биз да,
Аладанбыз-Анданбыз биз да.

Ай бла джулдузгъа, Таш бла Терекге
Къарагъаныбызгъа кёреди адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да.
Анаяса этгенбизми Аны Сёзюн –
Анга кёреди дуниябыз, джашауубуз да.

Керти атын билмейбиз Аны,
Керти сыфатын кёрмейбиз Аны.
Алай а, къарай Таш бла Терекге,
Алай а, къарай Ай бла джулдузгъа,
Алай а, бойсуна Аны Сёзюне –
Джууукълашабыз Аны Кесине.

Ол къарайды бизге Ташдан, Терекден,
Ол къарайды бизге Айдан, джулдуздан,
Ол къарайды бизге Келямдан-Сёзден.

Анданды, Ангады джолубуз бизни.
ХАКЪ – эм къысхасы, игиси да сёзню.
Бу фикирни айта, урады джюрек.
«Ай бла джулдуз, Таш бла Терек» -
Бу зикирни айта учады джюрек.

Дуния – Джер бла Кёк,
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек
Эмда
«Хакъ» деген, «Халкъ» деген джюрек.

Ачылса Кёк –
Тутулады тил,
Сёлешеди джюрек.
Ачылса джюрек –
Тутулады тил,
Сёлешеди Кёк.

Аллай кёзюуню сакълаб келирин,
Ашыргъан да барды тынглаб ёмюрюн.
Мен да сакълайма, турмасам да тынглаб.
Джашайма Ташха, Терекге да ушаб.

Джарыгъы джулдуз бла Айны
Толтурады кёлню.
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек
Сизсиз джаратхан, джашатхан да мени.

ХХХ

Бир инсан тынч джашау тиледи Аллахдан,
Башха инсан а тынч ёлюм тиледи.
Мен а къарадым Ташха, Терекге –
Аладача тёзюм тиледим Аллахдан.

Келди ауаз тышындан-ичимден:
«Ай зауаллы не барды сеннге Ташдан, Терекден?
Тилей эсегиз, тилегиз ийман Аллахдан.
Джигитлик, сабырлыкъ да – бары – иймандан».

Мен джукъ айтмадым сёзюне мубарекни.
Джангыз, къучакъладым Таш бла Терекни.
Биринчи Сюймеклигин унутурму адам?
Халкъын-Джуртун, Тарихин унутурму адам?

«Ташха, Терекге табыннган кёзюую адамны,
Джахил, меджисуу заманыды аны», -
Дейдиле. «Огъай,- дейме,- бу оюм терсди.
Адамны тюненеси бюгюнюне дерсди.

Адам табынсын Ташха, Терекге,
Джангыз табынмасын кесича бирге.
Адамны джууукълашдыргъан чынгылгъа, джаргъа –
Табыныуду адамгъа, хайуаннга, джаныуаргъа.

Гюнахсызды джурт-табигъат.
Аны бла этген а къазауат –
Ким да болсун: къара киши, оноучу –
Олду мурдар, олду тоноучу.

Сакъ болгъан а Джерге эм Кёкге,
Табыннган а Ташха, Терекге –
Сакъларгъа кюрешген Джуртну-табигъатны –
Олду адамы дунияны-ахыратны».

Джахил, меджисуу тюл эдиле ала –
Джуртха-табигъатха табыннган ата-бабала.
Табигъатдан чыкъгъанларын билгендиле ала,
Табигъат сау болса – ёлмезликлерин билгендиле ала.

Адамгъа да къарагъандыла ташха, терекгеча,
Табынмасала да анга Ташха, Терекгеча.
Алача къарайма дуниягъа мен да.
Кимди хакъ кертисин билген а?!

Джуртун-табигъатын сакъламагъан халкъ,
Бола келгенди дуниядан талкъ.
Аллах берген Тилин, Джуртун сакъламагъан адамгъа –
Ийнанады дерге боллукъмуду Аллахха?!

Ташдан-Терекден башланады адам.
Джуртдан-Туугъан Джерден башланады халкъ.
Ана тилден башланады миллет.
Элибден башланады Эл.
Ала бла, алай бла келеди адам, халкъ да ХАКЪгъа.

Ташдан, Терекден башланнганма мен да.
«Таш бла Терек» деб, китабыма ат да
Аталгъанды аны ючюн.
Джуртну, Ана тилни сакъларгъа кюрешиу
Келтиргенди мени
Инсан-халкъ хакълары ючюн баргъан къазауатха.

Къайгъыладан багъа джюрекни,
Къучакълайма Таш бла Терекни.

ХХХ

Не ючюн сюеме былай Таш бла Терекни?!
Алада кёргеним ючюнмю Джер бла Кёкню?!

Кябаны къара ташыча,
Къарачайны да Къадау Ташы
Джерге тюшгенди Кёкден.
Джуртда Джангыз Терек да,
Джети къат джерден чыгъыб,
Барады джети къат Кёкге.

ХХХ

Атлыны атын алыргъа кюрешелле,
Джаяуну уа джокъду аяу.
Дагъыда, «адамбыз, халкъбыз» деб сёлешелле,
Ой быланы нелери да къыяу.

Бийин, ёзденин къыргъанлыкъгъа къул халкъ,
Къара къуллай къалгъанды – бий, ёзден да болалмай.
Тышы ёзденча кёрюннгенликге,
Къара къулду ичи, къара къул.

Къул сезимден, къул халиден къутулмай,
Бу халкъ, бу кърал тюлдю тюзеллик.
Адамлыкъ, ёзденлик не болгъанын билмеген
Къул къралда джашагъан ёзденле да – джазыкъ.
   
ХХХ

Сансыз-санаусуз джулдуз кёзлери Кёкню!
Бары къарайла Джерге.
Бары къарайла меннге.
Къутулмазса аладан къачыб.
Алагъа ненг да – ачыкъ.
Тюз кёзюме, джюрегиме къараб тургъан
Ой джулдуз кёзлери Кёкню.

ХХХ

Сабийлигимде джалан аягъымы ачытхан
Къотур ташны биягъы джерде, дуппур башында кёрюб,
Не бек къууандым аны сау-эсен болгъанына:
Сабийнича, сабийлигимича, башын сыладым ийилиб.

Къаяла да туралла тургъанларыча.
Алай а, ол заманладача, кёзюме
Кёрюнмейдиле деулеча мазаллы –
Муккур къартчыкълагъа ушайдыла энди ала.

Къаялагъадамы келеди къартлыкъ,
Огъесе, зорлукъму джетгенди алагъа да?!

Алгъын кюнбетде чегетлеча кёрюннген –
Кёкенлеми эдиле керти,
Огъесе, чегетле, терекле кесилиб,
Кёкенле къалыбмы кетгендиле къуру?

Суу а, суу – ёзен суу?
Алгъын богъурдагъыма джетиучю,
Инчигиме да джетмейди энди,
Таб балагъымы тюбю бла ётерча болгъанды.
Алгъын тамагъымдан алыучу толкъунла,
Аягъымдан да алалмайла энди.

Къайсы эмеген кесгенди сууну башын?!
Нек болгъанды ол былай сай, къарыусуз?
Аны къоюб кетген халкъына къыйнала,
Таркъайгъанмы болур ол, огъесе?

Таркъайса да, къалса да кёлю,
Халкъыны ызындан барады саркъыб.
Суу тюл, абызырагъан халкъымы
Бюгюннгю сураты болурмуса сен?

Не болгъанды, туугъан джерим, сеннге?!
Не болгъанды, туугъан элим, сеннге?!
Менми тюрленнгенме къоюб кетиб сени?
Сенми тюрленнгенсе мен келмегенли бери?!

Барама орамны, эки джаныма къарай.
Тюртюлмейме хазна сабийге, къартха –
Аз болгъанды берекети элни.
Элими-джерими кёрген къууанчым
Мутхуз болду, тас болду мени да.

Ненча тулпарны къаны – къызыл ала –
Тёгюлдю джурту ючюн, эли ючюн.
Мен а не этейим, Къызыл Къала,
Сен джашар ючюн, тирилир ючюн?!

ХХХ

Кёрюб болмайма саудан ёлгенни,
Этмей халкъына къолдан келгенни.

Халал сууну бузгъан харам чабакъла, джансыз тёнгекле,
Кеслерин сокъур, сангырау, тилсиз этгенле,
Туралла Халкъны къыйынлыгъын билмеген кибик,
Аны джарсыуун, къайгъысын кёрмеген кибик.

Ой ол адам кибикле, чирий ичлеринден,
Башларын сакълаб, къарайла кенгден.

ХХХ

Кимледиле бюгюннгю джырлаучула-джырчыла?
Бири къалмай бары – къулла-джалчыла:
Хакъгъа къуллукъ этмеген сёзлери,
Дуния малдан тоймагъан кёзлери.

Къралгъа, адамгъа къул болалла капек-шай ючюн,
Ёллюк тюлле Тюзлюк ючюн, Къарачай ючюн.
Сыйсызладан табадыла отуз кюмюш, саугъа, сый...
Эй уллу Аллах, быланы харамдан, гюнахдан бир тый.

Тюз Сёзню, Керти Сёзню, Иги Сёзню – Хакъ Сёзню –
Айтыр кибик, Хакъ джолгъа къайытыр кибик,
Бир эт аланы, бир тюшюндюр аланы. Ансы,
Тюзелгенле халал-харам, сууаб-гюнах айырмай джашаргъа,
Тебрегенле маданиятдан, адабиятдан, санатдан да бошаргъа.

ХХХ

Къаягъа къадалгъанча терек,
Джашаугъа къадалгъанды джюрек.
Кюйсе, джарылса да эки,
Джангыз зулмугъады дерти.

Аман адам, кюн аман да – джау.
Ёзге, анга джокъду тохтау.
Терсликге сюелген къаджау,
Башхасы джокъ – Къадау Таш – Къадау.

Керти дуния бу дуния болгъанча,
Сермешеди ёлюм бла алгъынча.
Къаягъа къадалгъанча терек,
Джашаугъа къадалгъанды джюрек.

Сёзден, кёзден да джетеди заран,
Бычакъдан, окъдан да тюшеди джара.
Алай а, анга сермешиудю дарман –
Сермешеди джыгъыла-тура.
Ёлсе да ёллюкдю ура.

ХХХ

Керти дуния бу дуния болгъанча,
Къалгъан дунияла бары джалгъанча,
Кёзюме кёрюнеди алай.

Чамланмагъыз меннге, джулдуз бла Ай.
Сизге кёрюне да болурма ассы.
Джер джашауну къайгъысы, чарсы,
Арабызгъа кире да болур,
Аккыллыкъ, ишеклик бере да болур.

Алай а, адамгъа эм уллу джау –
Зулму-ётюрюк-кёзбау,
Ала туудургъан хакъсызлыкъ,
Къоймайла менде сабырлыкъ.

Сёлеше, кюреше, сермеше
Инсан, миллет хакълары ючюн,
Излейме джашаргъа, ёлюрге –
Аллай къадарны кесиме
Кесим сайлагъанма. Меннге
Хакъ джол – олду.

Тюзлюк ючюн кюрешмегенде
Джокъду адамлыкъ, шайырлыкъ да.
Айырлыкъ да игини амандан,
Халалны харамдан, сууабны гюнахдан,
Хакъ сёздю, Хакъ джолду джангыз.

Хакъ сёзню айтмагъан – тюлдю поэт.
Хакъ джолда бармагъан – тюлдю адам.
Джер джуртубузну этмесек джандет –
Биз адам тюлбюз, биз тюлбюз миллет.

ХХХ

Тиширыу бла Назму.
Нечик ушайла бир-бирине ала.

Экисин да,
Келген сагъатларында,
Багъалатыб, джазыу этиб къоймасанг,
Артда табаллыкъ тюлсе,
Къайтараллыкъ тюлсе.

Ала келген сагъатда,
Аладан башха иш, джумуш
Болмазгъа керекди.
Экиси да ала
Тюшелле Кёкден,
Чыгъалла джюрекден.

Кёк бла уа, Джюрек бла уа
Ойнаргъа боллукъ тюлдю.

Тиширыуча келеди назму.
Назмуча келеди тиширыу.

Ала бир кюн кёрюнюр ючюн,
Бир джылны, он джылны,
Таб, сау ёмюрню
Излерге, сакъларгъа да тюшеди.

Эм ахырында келедиле ала.

Къаллыкъмыдыла сени бла ала –
Бир кюнлюкмюдюле-кечеликмидиле,
Огъесе, ёмюрлюкмюдюле –
Сени болумунга кёре боллукъду,
Билгенинге кёре боллукъду
Къонакъ ала, къонакъгъа къарай.

Нечик ушайла бир-бирине
Тиширыу бла Назму.

Бири болмагъан джерде
Бири да джокъду.
Сюйген джюрекни эки къанатыча,
Назму бла Тиширыу.

Акъ къанатлы мёлекмиди
Къанатлы акъ сёзню алыб келген,
Огъесе,
Къанатлы Акъ Сёзмюдю
Акъ къанатлы мёлекни келтирген?

Бир-бирин кёлтюредиле ала,
Бир-бирин келтиредиле ала –
Бир-бирине ушагъан-ушамагъан эки сейир джан –
Тиширыу бла Назму.

Мен – шайыр – эки къат насыблыма:
Мени терк-терк джокълаучандыла ала –
Назму бла Тиширыу –
Бири биринден ариу эмда джангы.

Бир-бирде кетген ёмюрден келеле ала,
Бир-бирде келлик ёмюрден.
Кёк-Джер къууанчын берелле ала –
Назму бла Тиширыу.
Эсде болмагъанлай да къалалла кёрюнюб.
Къыйын кюнюмде да джокълайла ала,
Рахат кюнюмде да джокълайла ала
Аллах ийген эки уллу сейирлик –
Назму бла Тиширыу.

Адамгъа (шайыр адамгъа уа – артыкъсыз да)
Эм бек керек – Сёз бла Хауа.
Хакъ Сёз бла таза Хауа.

Сёз бла Хауа – Назму бла Тиширыу –
адамны  Адам этген, джашатхан.
Сюймеклик, джашау кеси да
Джокъдула ала болмагъан джерде.

Назму бла Тиширыу – эки къанатым мени,
Учургъан да Кёкге, тюшюрген да Джерге.
Къутхаргъан да мени, сакълагъан да мени,
Джер дууам да, Кёк дууам да мени –
Назму бла Тиширыу.

ХХХ

Биягъынлай кесим джангыз къалдым.
Абдез алдым, намаз къылдым.
Келямны, Къаламны да алдым къолгъа.
Файгъамбарча (огъесе, Лермонтовчамы?),
Кесим джангыз чыкъдым джолгъа.

Кёрдюм узакъда, уфукда чекни –
Къошулгъан джерлерин Джер бла Кёкню:
Агъара эди Тау – эки башлы, Минги,
Мукъладисча тарта кесине мени.

Ёрледим ары – Кёкге бола джууукъ.
Тау – таза эмда сууукъ.
Къарадым дуниягъа, уяна джукъудан,
Кёлюм артыла чарсдан, букъудан.

Огъары дуния – чексиз эм чууакъ.
Тёбен дуния – къарангы, къара:
Джюджюле тёбедеча, адамла анда –
Къайгъылары, кеслери да – ууакъ.

«Ахырзаман дуниясы» дедим.
«Ахырзаман адамчыкълары» дедим.
Мен кесим да – аладан бири.
Чыкъгъанлы уа бери –

Башха тюрлю болгъанды кёлюм.
Неди джашау, неди ёлюм
Тургъаннга чекде – Джер бла Кёкде:
Тёнгегим – Джерде, джаным а – Кёкде.

Онг къолум бла Огъары дунияны,
Сонг къолум бла да Тёбен дунияны
Къучакълаб, турама иймей,
Акъ, къара да киймей.

Эки дунияны да бирлигин
Сакъларгъа кюрешеме алай бла.
Сёлешеме джулдуз бла Ай бла –
Адам улугъа кёбдю берлигим,
Адам улунады Кёкден тилегим.

Къычырама мийикден азан,
Бола атыма керти:
Айтама Аллахны бирлигин,
Тёбендегилени тартама бери.

Тёбендегилени тартама бери –
Биринчи къатына Кёкню:
Тазаласынла къанларын-джанларын,
Сыйратлыгъын билсинле чекни.

Таза акъ къаргъа батхандан бата,
Сюелеме тауда:
Тёбеннги тарта энгишге,
Огъаргъы тарта ёрге.

Сёзюм Аллахха, адамгъа тюл эсе да джетерик –
Бу чекден тюлме кетерик:
Эки дуния да былайда кёрюнелле кескин.
Аланы келечилерине санагъан кесин –
Бир шайырма. Аллах, айырма
Минги Таудан мени.
«Ахырзаманны иерикме Джерге» деб да,
Ёлтюрме джаным саудан мени.

Эки дунияны арасында
Сюелеме элибча.
Огъары дуния, юстюнча, башымда,
Тёбен дуния да тёбенде – асрача.

Ол эки дуниясыз мен – ёре турукъ,
Ала бла уа – джашил терекме тюзде.
Айтырым да ёле туруб:
Эки дуния да бирча керекле бизге.

Назмуму айтама, азанмы къычырама –
Эки дунияны турама байлаб.
Бир ёрге, бир энгишге къарайма,
Эки дунияны да сыйлаб.

Эки дуния – эки къанатым мени:
Бири – акъ, бири – къара.
Алай а, чыкъгъанлай таугъа,
Къанатларым болалла акъ бла джашил.

...Кесим джангыз чыкъгъанма таугъа.
Байлаб турама Кёк бла Джерни.
Ёмюрлени турлукъма алай –
Мени ауушдурлукъ чыкъгъынчы бери.

ХХХ

Кёлюмю чыгъаргъанды кесинден джыйын джанлы –
Амантиш итлеге хорлатханды кесин.
Джокъду дунияда мени джанлы –
Талайла мени ангым бла эсим:
Болурму Аллахны-адамны аллында
Харам ишим, гюнахым, терсим?!
Джокъ эсе уа, нек джетмейди
Не Хакъгъа, не халкъгъа Сёзюм?

ХХХ

Мында джашау – сют уюб тургъанча...
Джюрекде уа – ит улуй тургъанча:
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ.

ХХХ

Адамла джаргъан джюрекни
Табигъат этеди сау.
Таугъа, суугъа, ташха, терекге
Аны ючюн да салама махтау.

ХХХ

Кёлюм чыкъгъанды Гъарбдан эм Шаркъдан:
Ала экиси да узакъла Хакъдан.

ХХХ

Ахырын кёре джашагъандан
Къыйын зат болурму дунияда?
Болгъанны, боллукъну да кёресе,
Тюрлендирирге уа – келмейди къолунгдан.

«Тилинги тас этсенг – ненги да этериксе тас:
Дининги, джуртунгу да тюлсе сакълаяллыкъ».
Айтаса – ийнанмайла, тюшюнмейле –
Ёллюк халкъны адети алайды.

Башха тилге кёчгенлейинге, кетерикди
Къарачайлылыгъынг, муслиманлыгъынг да.
Къаллыкъ тюлдю адамлыгъынг да –
Бетсиз, намыссыз мыжыкъланы боллукъса бири.

«Акъыллыгъа айтсанг – билир, телиге айтсанг – кюлюр».
Кюлген кёбдю тынгылагъандан.
Урады джел ахырзамандан –
Аллына буруу болургъа кюрешеме.

Халкъынгы ахырын кёре джашагъандан
Къыйын зат болурму дунияда?

ХХХ

Не къой сюрюу, не кийик сюрюу,
Не джыйын джанлы, не ит джыйын –
Мени къауумум тюлдю бири да.
Мени къауумум тюлдю адам сюрюу да.

- Да кимди да сени къауумунг,
Кимге къурман этесе джанынгы, заманынгы?
Тейринг а кимди сени?

- Ана тилимди Тейрим мени.
Къауумум а – сёзле бла бирге –
Тау, суу, таш терек.
Аладыла мени адамларым,
Къайгъым, джарсыуум да аладыла.

Шайырыма Таш бла Терекни.
Адамыма Джер бла Кёкню.
Мени джаратхан – Сёздю.
Мен джаратхан а – назмула.

Сёзледиле мени къауумум.
Терек бутакълада кёреме аланы,
Къадау ташлада кёреме аланы.

Мени борчум – сакълауду
Ана тилни, Ата джуртну.
Адам сюрюу а – сюйгенича болсун.
Сюйгенлерича болсунла
Къалгъан сюрюуле, джыйынла да.

- Адам сюрюуле болмай къалсала,
Кимге керекдиле сени тилинг, джуртунг да?

- Сюрюуге тил , джурт да керек тюлдю.
Адамгъа, Халкъгъа керекдиле ала.
Тили, джурту ючюн сермешгенди Адам да, Халкъ да.
Сюрюуге тюл – Адамгъа, Халкъгъа
Керекди ХАКЪ Сёз.

ХХХ

Адамла тереклеге къууаннганлыкъгъа,
Терекле къууанмайдыла адамлагъа.
Игилик этгеннге аманлыкъ этген
Адам болур джангыз.

Терекни кеседи адам –
Терекни къычырыгъындан титирейди чегет.
Бютеу табигъат титирейди –
Тонайды, ёлтюреди табигъатны адам.

Бир кюн адамгъа къаршчы къобар табигъат –
Ахыр кюн алай келир инсаннга.
Адам болмагъан заманына къайытыр Джер –
Адам ахырзаман келир дуниягъа.

ХХХ

Джерден-топуракъдан болгъанлыкъгъа саны,
Джаны уа адамны – Кёкденди.
Файгъамбарла, шыйыхла, шайырла билгенле аны,
Къалгъанла да биледиле энди.

ХХХ

Ким сюеди тау башына чыгъаргъа,
Ким кюсейди тенгиз тюбюн кёрюрге.
Мен а излейме ол Хакъ сёзню табаргъа,
Аны айта джашаргъа эм ёлюрге.

ЛЯЙЛЯТ аль-КАДР

Ансыз болгъан минг айдан
Багъалыды бир къадер кече.
Нюр джарыкъ да джулдуз бла Айдан
Башха тюрлюдю бу кече.

Мёлеклерин да иеди Джерге,
КЕСИ да болады джууукъ.
Бюгече келтирме кёлге
Намаздан-тилекден башха джукъ.

ОЛ Келямын да къадер кече
Ийиб башлагъанды бизге.
Хакъ сёзню айтсакъ, Хакъ джолда барсакъ –
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.

Бюгече эшитирикди ОЛ
Джарсыуубузну, къайгъыбызны.
Къоярыкъ тюлдю батаргъа
Дуния тенгизде къайыгъыбызны.

Кечем ётеди намазлыкъда,
Умутлу эте, атады танг.
Къарайма КЁКГЕ – мийикге, узакъгъа,
Мен – ол НЮР КЮЧГЕ ийнаннган бир джан.

Мен бюгече этген тилеклени
ОЛ этсе эди къабыл –
Къуру халкъым тюл, бютеу адам улу
Кёрмез эди палах, джарсыу.

Джууукълашады Ораза ай ахырына.
Кёб сагъыш этдим джашауума, ахырыма.
Намазлыкъда ётдю бир айым.
Эм уллу тилегим – Малкъарым-Къарачайым.

Мен – ОЛ къурагъан джан – тиледим АНДАН
Ийман-ангы-эс-билим-саулукъ-джашау бер деб халкъыма.
Ол джакъларча, сакъларча, айнытырча динин, тилин, джуртун –
Аллай насыб тиледим  къауумума.

Тиледим АНДАН халкъым бла бол деб,
Хакъ джолунгда барырча эт аны деб.
Къабыл болурму, болмазмы тилегим?!
Кёк бла Джерни арасында
Джашнай, кюкюрей, урады джюрегим.

ЭКИ ТЮРЛЮ КЪАРАМ

1

Кюкюрей, джашнай,
Чакъырады Кёк.
Мен? Ары? Джашлай?
Не ючюн? Нек?

Менден тыйыншлыла
Болсала да кёб,
Кимни чакъырлыгъын
Биле болур Кёк.

Кюкюрей, джашнай,
Джанады джюрек.
Кесине ушагъанны
Сайлай болур Кёк.

Кюкюрей, джашнай,
Чыкъырдагъан Кёкмюд?
Олму джарылады,
Огъесе, джюрекми?

Бир-бирин джашнатхан,
Джукълатхан да – ала.
Тирилтген, джашатхан а –
Башха кючдю, башха. 

Къошуладыла
Джюрек бла Кёк.
Кюкюреу, джашнау да
Тохтайдыла терк.

Дагъыда башланады
Кюкюреу, джашнау.
Джаз хауа айланады –
Ёлюмсюздю джашау.

Джашнау, кюкюреу –
Белгисиди джазны.
Эгизлечалла
Гяхиник бла назму.

Кёкден
Джауады джангур,
Джерден
Чыгъады кырдык.
Джюрекден
Учады назму.

Кюкюреу, джашнау а –
Сёз бла Джарыкъ.
Сёз-Джарыкъ. Джарыкъ-Сёз.
Адам дуниясы къалырчад джарыб.

Джарыкъданмыды Сёз,
Сёзденмиди Джарыкъ?!
Сёзню тышы – таууш,
Сёзню ичи – джарыкъ.

Кюкюрей, джашнай,
Бир-бирин табалла
Кёк бла Джюрек.
Джырлары, тауушлары бла
Къанатлыла да алай
Табалла бир-бирин.

Джангыра, тюрлене
Барлыкъды джашау,
Болгъан къадарда
Кюкюреу-джашнау.

Болгъан къадарда
Кёк-Джюрек, Сёз-Джарыкъ
Джашау да, заман да
Тюлле тохтарыкъ.

2

Кюкюрей, джашнай,
Чамланады Кёк.
Джарылады Таш,
Кюеди Терек.

Гюнахсызланы да
Урса элия,
Болурму разы
Анга дуния?!

Кюкюрей, джашнай,
Урады джюрек.
Ышарады Таш,
Кёгереди Терек.

Джанымдан этеме
Алагъа юлюш.
Береди къарыу
Хакъ ючюн кюреш.

Сау болады Таш,
Сау болады Терек.
Сау бол дейди Таш,
Сау бол дейди Терек.

Джюрек а, джюрек,
Тауусула терк,
Болады Таш, болады Терек –
Алагъа бурулады джюрек.

Тейрини кёз джашы
Къуюла Кёкден,
Къарай сизге
Ташдан, Терекден,

Мен – Тейри адамы –
Айтама кёлден:
Келмесин ёлюм
Джерден не Кёкден.

 ХХХ

Кёлеккенг келе эсе ызынгдан –
Алдады кюн, алдады джашау.
Кёлеккенги бара эсенг ызындан,
Сора, аджашханса джолдан.
Кюн да тиеди сыртынгдан.
Къарангыгъа тутханса джол.

Аллах этме кёлеккенги.
Тохта. Кюн таба бурул.
Джарыкъгъа бур джюрегинги.
Джарыкъгъа ач джюрегинги.

Кёлеккелени-ауаналаны ийме алгъа.
Тюшме аланы ауларына, ууларына.
Тюнененг бла тюл, бюгюнюнг бла, тамбланг бла джаша.
Харамгъа-хыйныгъа-хыйлагъа-кёзбаугъа хорлатма кесинги.
Уллу джюрегинги ууакъ къайгъылагъа ашатма.
Уллу иннет бла джаша. Уллу ишлеге берил.
Кюн таба бар. Хакъ джолда бар.

ХХХ

Узун сёзню къысхасы – нарт сёз.
Аны кертилигине, теренлигине сейирсинеме.
Болгъан эселе уа халкъда фахмула, закийле!
Нарт сёзле нек туумайла бюгюн? Некми?
Аны да ангылатады нарт сёз.

«Аман артха къалыр». Алай болгъанды –
Кёребиз къалгъанларын кимле.
Игиле кетгенле, джигитле ёлгенле.
Къалгъанла оюмсузла, боюнсузла, къарыусузла.
Къалгъанла къуру къулла, ёзденле кетгенле.
Къалгъандыла экибетлиле, къызбайла, хыйлачыла.
Хакъгъа табыннганла тюл,
Дуния малгъа табыннганла къалгъандыла.
Нартла кетгендиле. Къалгъандыла адамчыкъла.
Къалгъандыла Адамла тюл, адамчыкъла.

Не тюздю нарт сёз:
«Аман артха къалыр».
Алай а башха нарт сёз
Меннге береди къарыу:
«Дуния былай турмаз»!

Аллахны сёзю уа кетмейди эсден:
«Мадар этсенг, къадар этерме».

ХХХ

Суудан тутуб, къаядан салынмазма.
Базмазма
этерге алай.
Айхай,
башха джол къайда?
Къайдам,
бармыды башха?

Къарайма чынгагъан суугъа къаядан.
Андан
алырча болама юлгю.
Кюлкю
къабынады ичимде:
Меннге
не болгъанды экен?

Сёзден тутуб, тыяма кесими.
Эсими
джыяма кючден.
Кёкден
тюшген Сёз
«Тёз,-
дейди,- тёз».

Сёз къутхарады къайгъыдан.
Къаядан
чынгамай, тохтайма.
Къарайма:
джокъду сейирсиннген.
Мен –
джаратылгъанма Сёзден.

Сёз къутхарады джанымы.
Джалыныб
къалмазса джаудан.
Саудан
къалмазма ёлюб.
Элиб
сюелгенча, сюелеме.

Сюелеме къая эрнинде, наратча.
Ахыратча,
кёрюнеди чынгыл.
«Джангыл,-
деб, шыбырдайды ол.-
Джол
джокъду керти».

Сёз шыбырдайды джюрекге:
«Сеннге –
Джангыз Кёкгеди джол.
Бол
таукел эмда батыр.
Къабыр –
Кёкдю сеннге».

Быргъайма къаядан къызбай, харам санымы.
Батыр, Халал джанымы
иеме Кёкге.
Мийикге
чыгъарады къанатлы акъ Сёз –
Хакъ сёз
элтеди Хакъгъа.

Шайырны сёзюнденди хайыр.
Айыр
акъ бла къараны арасын.
Джарасын
сёз бла багъады джан.
Танг
келеди атыб.

Джерде, Сёзде эмда Кёкде
Кёбле
кёрюрле мени.
Эним,
Джырчы Сымайыл айтханлай, энчи.
Элчи,
шахарчы да танырла.

Атады Танг. Джарыйды Кёк.
Тёгерек
джылы эмда таза.
Джаза
назмула,
къарайма Кёкден:
Мен –
Тейри адамы.

СОРУУЛА

Не ючюн джаратылгъанма мен?
Не ючюн келгенме дуниягъа?
Не ючюн джашайма дунияда?

Джашар ючюнмю къуртча, къамыжакъча?
Хайуанча, джаныуарча?
Огъесе,
Ангылы джанча – Адамча?

Не ючюн джашайма дунияда?
Джашар ючюнмю тукъум болуб, джукъ болуб,
Огъесе,
Кетер ючюнмю тюб болуб, джокъ болуб?

Къалай джашайма дунияда:
Айтылырчамы алгъышда,
Огъесе, къаргъышда?

Амантишча къалыргъамы излейме тарихде,
Огъесе,
Татаркъанчамы, Умарчамы, Джатдайчамы?

Не ючюн келгенме дуниягъа?
Не умут бла атагъандыла бу атны да меннге?
Болаламамы тыйыншлы атыма, тукъумума, къауумума?
Болаламы тыйыншлы тийреме, элиме, Джуртума?

Не этеме сакълар ючюн диними-тилими-халкъымы-джуртуму?
Адам атыма тыйыншлы болур ючюн не этеме?

Атым Билал эсе – къычырамамы азан?
Чакъырамамы халкъымы намазгъа? Джихадха?
Харам джукъудан уятамамы аны?
Хакъ сёз бла уялтамамы аны?

Назмучу эсем да – ушаймыды назмум азаннга,
Аллахны сёзюн джетдиремиди адамгъа?
Хакъсызлыкъдан къутхарамыды аны?
Билдиремиди анга не болгъанын Хакъны?
Хакъына джууукълашдырамыды халкъны?

Атына тыйыншлымыды адам?
Атыма тыйыншлымамы мен?
Атынгы айт сен да – сора,
Сеннге ол атны атагъанланы
Къаллайла болгъанларын айтыб берирме.

Кимме мен?
Кимни адамыма:
Халкъымы, дунияны,
Огъесе, Тейрини-Хакънымы?

Бармыды келямым-китабым?
Диним-ийманым бармыды?
Неди дунияны багъанасы?
Неди джашауну магъанасы?

Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб,
Бурулалдымы адам Адамгъа?
Дуния джаратылгъанлы келген ол къазауатха
Не юлюш къошалдым мен?

ШИМАЛ ДЖОЛДА СЮЙМЕКЛИК

Шимал джолда бир къызгъа тюбедим –
Кёккёз, сарычач, акъбет мёлекге.
Сюймеклик борчуму анга тёледим –
Тюлме, огъай, насыб керекли.

Кече да – кюндюзча джарыкъ.
Ол къыз джарытханды аны.
Мындан ары тюлме барлыкъ –
Буйругъуду ол Кюн бла Айны.

Аланы кёлеккелерича,
Сюелебиз  Джерде экибиз да.
Сюймеклик мёлеклерича
Болурбуз кёрюне кесибиз да.

Ай бла джулдузну кёребиз Кёкде.
Ала да бизни кёрелле Джерде.
Кёрюнесе мени кёзюме,
Къалтырай тургъан байракъча тёрде.

Джанкъылыч байрагъымса мени,
Тюшюрмезме сени къолумдан.
Кёк-Джер байрамымса мени,
Сюйгенме сени джанымдан.

Сюймеклик хорлагъанды мени:
Хорлам байрагъычаса сен,
Джашау байрагъычаса сен –
Кёкге кёлтюргенсе кёлню.

Шималмыды, Къыбыламыды Джол,
Сенсиз – Хакъ джол болмаз эди ол.
Сюймеклик джарытмагъан джол –
Сууукъ, къарангы – алашады ол.

Сен джарытдынг джолуму, кёлюмю да.
Кесдинг джолун къайгъыны, ёлюмню да.
Магъаналы этдинг джашауну, ёмюрню да.
Сени кючюнгдендиле назму да, сабий да.

Сюймекликсиз (адам улу, эшит!)
Болмазла хаят, аят да, намыс, уят да,
Бизники болмазла дуния, ахырат да –
Сюймекликди ачхан ДЖАШАУГЪА эшик.

Кёз тиер деб къоркъама айтыргъа атынгы да.
Сёз бла айталмам кёлюмю ёмюрде.
Бир джаннга кёргюзтмей, суратынгы да
Джанымда джюрютеме хамайыл бла бирге.

Бир шимал кече – акъ гюлча чакъгъан –
Азгъан кёлюм болгъанды Минги.
Аллах кеси бойнума такъгъан
Хауамса, дууамса мени.

Уллу Аллах манга кеси джазгъан
Хауамса, дууамса – алайды.
Сенсиз манга джокъду джашау,
Ант этеме джулдуз бла Ай бла.

Адамгъа Хауасыз джокъду Джашау.
Шимал Джолда тюшюннгенме анга.
Кюндюзча джарыкъ бир къадер кечеде
Сен аманат болгъанса манга.

Сени манга аманат этгенди Аллах.
Болгъанса меннге Хауа да, дууа да, байракъ да.
Болджал джетиб, тартылгъынчы салах,
Энди бизни бир-бирден айырыр кюч джокъду.

Акъ сёзюме акъ къорлукъ болгъан
Сейирди Шимал Джол: джурту, къызы, кечеси да – акъ.
Акъ дунияны Акъ джурту, Акъ къызы, Акъ кечеси,
Акъ къууанчым-насыбым болгъаныгъыз – хакъ.

Къуру сен эсенг да  насыбдан юлюшюм,
Башхаларындан къаллыкъ эсем да къуру,
Мен бек насыблыма – элтеди мийикге
Сюймеклик джарытхан джолум.

ХХХ

Тюнене къалам – бюгюн компьютер,
Къаламны, китабны орнуна да – ол.
Бара баргъанда, компьютер да
Эски-чирик затха саналыр.

Башха заман келир да, адамгъа
Тил, сёз керек болмай къалыр –
Ангылы (огъесе, билимли, алай а ангысыз)
инсанла бир-бири бла сёзсюз сёлеширле...

Хоу, сёз да керек болмай къалыр –
Адам сёзсюз сёлешир.
Кёз да керек болмай къалыр адамгъа –
Ол кёзсюз да кёрюр.
Къулакъ да керек болмай къалыр адамгъа –
Къулакъсыз да эшитир.
Дагъыда кёб зат керек болмай къалыр адамгъа –
Аны ичи, тышы да тюрленир.
Сёзсюз, кёзсюз, къулакъсыз
Бир тюрлю джаннга бурулур да,
Адам сыфатын тас этер адам.
Миллет, кърал, чек деген да болмаз.
Эркиши, тиширыу деген да болмаз
Хоу, эркиши, тиширыу айырылмаз –
Бир бетде болурла ала экиси да.
ЭрТиши не да ТишиЭр болур адамны аты –
Дуния тюрленир, къатышыр, шашар
Ахырзаман джууукълашса.

Бу затланы кёзюме кёргюзтдюм да,
Кёлюм чыкъды адамдан.
Бир да ажымсыз, Адамлай къалгъанланы
Къутхарыргъа, башха дуниягъа кёчюрюрге,
Къалгъанланы уа тюб этерге деб,
Келликди ахырзаман,
Аллах ийген Ахырзаман.

Алай а, адам маталлыланы
Кеслеринден чыкъса уа ахырзаман,
Сора ёмюрде да
Башланмаз джангы дуния, джашау, адам.

Аллах джаратхан адам унамай эсе
барыргъа Аллах буюргъан джолда,
Сора, аны не сакълагъанын алда
Къыйын тюлдю кёрген.

ХХХ

Саула къоймайла джашаргъа мени,
Ёлгенле уа – ёлюрге.
Джашау бура болурму бизни
Къурчха, Темирге (къурчха, темирге)?!

ХХХ

Сабийлигинде
Тауукъ урлай, къаз урлай,
Ёсгенинде
Макъам урлай, сёз урлай,

Алай эте, най-най эте,
«Бард» болду,
Уру бла, садакъа бла
Къарт болду.

Къуллукъчугъа, ачхалыгъа
Джалына,
Къошдурады къуллугъуна,
Джалына.

Уялгъанны, ыйлыкъгъанны
Билмейди.
Джукъ айтсанг а – къаралады,
Сюймейди.

Билген заты –
Уру бла садакъа.
Ай керегед мынга урургъа
Балакъа.

Кеч болгъанды, тюрленирден
Озгъанды.
Джазыу муну кир топракъдан
Джазгъанды.

Иннети да, сёзю-иши да –
Харамды.
Харам къолдан джийиргенед
Къалам да.

Адам тюлдю. Тюлдю джырчы,
Шайыр да.
Энди муну тюзетирик –
Къабырды.

Кеси кибик джулдузсузла,
Айсызла,
Кеси кибик къул ёзденле –
Сыйсызла,

Къабыргъа да саллыкъдыла
Ма ала.
Джарым молла да къылдырлыкъды
Джаназы.

Джарым адамла джыйыллыкъла
Алайгъа.
Харам ёлюкге тартарыкъла
Орайда.

Ички бла сагъынныкъдыла
Атын.
Ма алай табарыкъды ол
Хакъын.

Отуз кюмюшюн да къуярыкъла
Юсюне.
Ол аллай ахырны хазырлагъанд
Кесине.

Бюгюн а, зынгырдатад
Къылланы,
Къулу болуб, Амантишлени,
Къулланы.

Билгени – садакъа бла
Уру.
Уруну уа, билебиз, арты –
Къуру.
 
Къоркъама кёреме деб, аны
Бетин.
Билеме да харам джанын,
Иннетин.

Ой ол гинасуу кёзлери, къахме сёзлери
Аны.
Аллах тюл, Ибилис джаратхан болур
Аны.

Джанлайма андан, джанлагъанча
Кирден.
Ол а джырлайды сахнадан,
Тёрден.

Халкъ тынгылайды, таб къагъады
Харс.
Ангылагъан азды, ангылы азды. Ма олду –
Палах.

ХХХ

Джокъду сорууум мындан уллу:
Нек унамайды адам улу
Адам болуб, аллына атларгъа?
Нек турады излеб,
Хайуан болуб, ызына отларгъа?

Хайуан, джаныуар заманына
Неди тартхан аны?
Къачан кёрлюкбюз биз
АДАМ болуб адамны?!

Адамла бардыла адам сюрюуде.
Ала адамны Адам этерге,
Сюрюуню Халкъ, Миллет этерге
Кюреше, – сермешелле, ёлелле, кетелле.

Сууаб-гюнах, халал-харам, иги-аман
Не болгъаны – белгили болса да,
Тюрленмейди джукъ.
Нюрленмейди халкъ.

Джокъду сорууум мындан уллу:
Нек унамайды адам улу
Адам болуб, аллына атларгъа?
Нек турады излеб,
Хайуан болуб, ызына отларгъа?

ХХХ

1
Джумуб ачхынчы кёзню
Адамла ёлелле, кетелле.
Джууукълашады манга да кёзюу,
Джанлы джюрегим аны сезеди.

Узакъда, ташада, теренде –
Къайда эсе да улуйду бёрю.
Башха дуниядан тургъанча келе,
Тауушу келеди бери.

Ол мени сагъайта, билдиреди:
«Ёлюм чыкъгъанды уугъа.
Хазыр бол, табарыкъды сени,
Энсенг да тюзге, къысылсанг да таугъа».

Мараучуча, кёрюнмей, келеди ёлюм.
Бёрю улуу да тыймайды аны.
Ашыкъдырады джашаргъа кёлюм –
Ёлюм тюлдю иеси дунияны.

2

Ууакъ къайгъыла, итлеча,
Чабалла хырылдаб тёгерекге.
Манга бир таша белгиле ийгенча,
Къарайла джулдузла Кёкден.

Къаягъа тиреб сыртымы,
Кёкюрекни бургъанма джаугъа.
Ёлюмге къаршчы джырымы
Саулагъа этеме саугъа.

Ёлмезлик джокъду – алайды джорукъ.
Къутулуу джокъду андан.
Бир кюн къутулгъан да, бир кюн тутулады –
Сюймесе да, кетед дуниядан.

Бир кюн туугъан, бир кюн ёледи.
Ёлюмюне да бий болады Эр.
Къызбай – ёлюмге къул болуб ёледи.
Эрни сакълайды тёр, къызбайны уа – кёр.

Кимди джашагъан халкъны эсинде? –
Хасаукачы Умар, Къайтукъ улу Джаттай.
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн ёлгенле ала –
Алагъа разыды джулдуз бла Ай.

Излей эсенг джашаргъа ёзденча, Эрча –
Хакъ бла бол, Хакъ бла джаша, Хакъ ючюн ёл.
Зулмугъа къуллукъ этме, зулмугъа къул болма –
Сени унутмаз ол заманда Эл.

Мийик джуртуна, Минги Таууна таяныб,
Душманла бла, мынафыкъла бла этген къазауат,
Ёлсенг да санга ёлюм джокъду –
Джанынг Аллахха аманат.

Ким къама бла, ким къалам бла –
Хар ким къарыууна кёре этеди джихад.
Улуйду бёрю, юрелле итле,
Хорламгъа дери барлыкъды къазауат.

Джаханимден къутулур ючюн, джандетли болур ючюн,
Джюрекде, тёгерекде да барады кюреш.
Не шейит болурбуз, не эркин болурбуз –
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сен да сермеш.

ХХХ

Этер ишинге салма болджал:
Къачан джетерин билмезсе аджал.
Къарт, джаш деб, къарамайды ол.
Бошду анга кече-кюн да джол.

Халкъны къырылыб баргъанын кёресе.
«Къалгъан ишге къар джауад» - билесе.
Бош затлагъа эсинги бёлме,
Бир керти иш баджармай, ёлме.

Къалыргъа керекди дунияда ызынг –
Иги бла айтылгъан джашынг, къызынг,
Ала кибик – иги сёзюнг, ишинг,
Артда «Адам тюл эди» деб, айтмазча киши.

Джаша, сакълай-джакълай халкъынгы –
Тюзде къалмазча тюзлюгю, хакъы.
Тилинге – нарт сёзле, халкъынга – тюз адамла  къош.
Джашасанг, ёлсенг да – кёлюнг болур хош.

Джангырт, кючлю эт къанын-джанын да халкъны.
Адамы бол – халкъны? Огъай, Тейрини-Хакъны.
«Тейри адамы» - ата-бабаны аты эмда анты.
Къулду, манкъуртду унутхан аны.

Дуния малгъа табыннган ёзден,
Къуллукъ къул этген ёзден,
Сен тюлсе бизден,
Тейри адамы тюлсе сен.
Адамыса-къулуса дуния малны сен.

Ай марджа, тюзюрек атла, тюзюрек сёлеш –
Тейри адамы болургъа кюреш.
Къул болма не табигъатха, не джамагъатха:
Джангыз, мин «Тюзлюк» деген атха.

Алай тюл эсе, бар джалан аякъ, джаяу.
«Джаяу баргъандан эсе уа...» деб,
«Терслик» деген къара эшекге минме.
Илинме зулмуну арбасына,
Къысылма аны арбазына.
Харам ашын ашама аны,
Харам джырын джырлама аны.

Бай къул болгъандан эсе,
Джарлы ёзденлей къал.
Джаланаякъ, джаяу къала эсенг да,
Сыйынг бла, намысынг бла къал.

Файгъабармы болгъанды бай?
Юлгю ал андан. Джаша алай.
Ол заманда къыйын кёрюнмез джол.
Тейри адамы бол. Хакъ адамы бол.

ХХХ

Чайкъалгъанла – кёб...
Чек-ёлче-басым – кеб –
Керек болур Сёзге... Ёзге,
Башханы кийими керекмиди бизге?

Керекмиди бизге анапест, ямб, хорей?
Джау чайкъай, чебкен баса, ындыр баса,
Айтылгъанла Долай, Ийнай, Эрирей.

Джау чайкъай, баса чебкен, ындыр –
Аладан башха айтылмагъанды джыр.
Назму ёлчеле – бары да оюн..
Ала – не? Болмаса суратлау кюч, оюм.

Огъесе,
Сабийге энди керек болмай къалырмы бешик?
Таулу кийимлерибизни атханча тешиб,
Европа адетге, кийимге, ёлчеге да кёчюб,
Башха тилге, фикирге да кёчюб,
Къалыргъамы башлагъанбыз тюрлениб?

Эжиу бла джырланнган адет тохтаб,
Къалтырауукъ бардланы махтаб,
Сахнада теке оюнлагъа къараб,
Кетергеми башлагъанбыз ёзюбюзден узакъ?

Огъесе, заманмы излейди бизден
Тюрлениуню? Кёчюуню
Башха магъанагъа, кебге?
Мингджыллыкъ адетлерибиз бизни
Атылыб къалырламы, саналмай чёбге?

Шайтанны джангы тюрсюню болурму Интернет?
Къоймай джаш тёлюде намыс, уят-бет,
Хатасы озуб хайырындан,
Чынгатырмы бизни джардан, къаядан?

Кебни тюрлендиреди магъана.
Магъананы тюрлендиреди кеб.
Къыз башына къысмаса джаулукъ,
Джаш башына киймесе бёрк –
Таулумулла, муслиманмылла ала?

Адамны таулу, муслиман этген
Къуру бёрк бла джаулукъ болгъанларын а ким айтды?

Алай а,
Халкъына кёре тёреси, тёресине кёре халкъы.
Магъана бла кеб –
Бир-бирине дагъан,
Бир-бирине билек.

Магъана тюрленнгенлей,
Кеб да тюрленмей джокъду амал.
Кеб тюрленнгенлей,
Тюрленеди магъана да.

«Ушамагъан джукъмайды» - хакъ сёздю, нарт сёздю бу.
Халкъ бла Джурт ушайла бир-бирине аны ючюн.
«Таулу тюзде абыныр» дейдиле аны ючюн.

Да керекмиди бизни назмугъа ямб, хорей?
Огъесе,
Джау чайкъар ючюн, чебкен, ындыр басар ючюн,
Тамаммылла бюгюн да Долай, Ийнай, Эрирей?

Ишине кёре джюрюйдю адам.
Ишине-джюрюшюне кёре айтады назму.
Анга кёре тюшеди басым.
Тюрленеди магъана. Кеб да тюрленеди.

Алай болса да,
Магъана биринчиди, кеб а экинчи.
Бычакъгъа кёре ишленеди къын.
Джашаугъа, заманнга кёре айтылады сёз.

Алай а,
Заманнга кёре къылынмайды намаз.
Заман намаЗ – ол гюнахды, харамды:
Аллахлары дуния мал болгъан
Мынафыкъла къылалла аны.
Намаз замаН – олду хакъ, керти,
Джууукълашдыргъан бизни Хакъгъа.

Кёкден эннген Сёз
Тюрлендиреди дунияны,
Кеси уа, тюрленмей,
Тургъаныча къалады.

Керекмиди бизге, хей,
Башха сёз, башха ёлче – ямб, хорей?
Огъесе, джау чайкъар ючюн,
Чебкен, ындыр басар ючюн –
Бизге айныр, джашар ючюн,
Джетишемилле, тамаммылла
Бюгюн да Долай, Ийнай, Эрирей?!!

ХХХ

Келгеннге ёрге тур, тёгерегине бурул.
Кёз-къаш бер – сыйын-намысын кёр.
Кёкден келди эсе сёз – тыйыншлы бол анга.
Уша файгъамбаргъа.

Файгъамбарла, шыйыхла, шайырла –
Кёк бла байламлыдыла ала.
Ала къуллукъ этедиле Хакъгъа,
Хакъ джолну кёргюзедиле халкъгъа.

Дараджалары болса да башха –
Бир Аллахха этедиле къуллукъ.
Адам улуну къутхарыуду борчлары,
Алагъа ачыкъды боллукъ.

Файгъамбарда болгъанча шайырлыкъ,
Шайырда да барды файгъамбарлыкъ –
Бирча болмаса да алада дараджа, керамат,
Сёз бла этелле ала джихад-къазауат.
Керек болса уа – къылыч бла да...

Кёкден эннген Сёзню бармаса ызындан,
Хайыр болурму Шайырны назмусундан?

ХХХ

Къарайма да ёзден адам кёрмейме.
Къуллагъа уа мен салам да бермейме.
Саламларын да алмайма аланы –
Мен адамгъа санамайма къулланы.

Аллахха тюл, дуния малгъа табыннган,
Хар неге да аны ёлче этиб, къарагъан,
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле,
Байлыкъ ючюн бет джойгъан ёзденле,

Къалмагъанды сизде ёзденлик, адамлыкъ.
Амантишге харс урасыз къадалыб.
Тишлеригиз аныкъындан да – аман.
Ишлеригиз диннге, тилге да – заран.

Халкъны, джуртну тонатасыз, тонайсыз.
Къул ёзденле, халкъдан, джуртдан бошайсыз.
Эки башлы эмегеннге, къушлагъа
Сиз болгъансыз къара къулла, шапала.

Амантишед джол кёргюзтген джаулагъа.
Энди сиз да – олтан болуб алагъа,
Солтан болургъа кюрешесиз миллетге,
Юлюш къоша халкъны джоюу иннетге.

Ёзден къулла, къара къулла Акъ Юйде –
Аладыла от салгъан Халкъ юйге.
Халкъ агъачны джаргъан агъач чюйлелле ала –
Халкъ ичинден чыкъгъан амантишле бла къулла.

Ёзден Халкъныкъыед бу мийик таула, ёзенле...
Энди къайда ол эркин адамла –  ёзденле?
Сары эмина, къызыл эмина да къыргъанды.
Сау къалгъан а – къул сюрюуге бурулгъанды.

Къарайма да Тейри адамын кёрмейме.
Мал адамла бла уа не этерге билмейме.
Бу къул халкъгъа не этерге билмейме.
Ёзден рухлу бир адам да кёрмейме.

Къуллукъ этген кёрмейме Хакъгъа.
Хакъгъа къуллукъ этмеген адамгъа, халкъгъа,
Тюшеди къуллукъ этерге гяуурлагъа,
Къул болургъа, шапа болургъа алагъа.

Алай болса да этеме умут:
Халкъ алкъын эскерир кесин, джыяр эсин.
Саудан къул болуб, манкъурт болуб къалмаз,
Аллай джазыкъладан юлгю алмаз –
Ёлген тиллеге, халкълагъа къошулмаз.

Сакълар динин, тилин, джуртун да.
Сакълар адамлыгъын, халкълыгъын да.
Мингджыллыкъ джолу юзюлюб къалмаз.
Алай болургъа – тюб болургъа
Ангысы-эси къоймаз.
Аллахы-Тейриси къоймаз.

БАСЫМЛЫ НАЗМУЛА            

Артда къала боран къатыш сууукъ,
Джууукъ бола туугъан элим, джууукъ,
Келеме мен мийик таудан эниб.
Келеди къар да, суу болуб, эриб.

Ёлюм мени къойгъунчуннга джыгъыб,
Кёрдюм, кёрдюм Минги Таугъа чыгъыб.
Андан къараб джашил Джерни кёрдюм.
Джулдуз кибик джарыкъ болду кёлюм.

Мийик тауум, мийик джуртум мени!
Сеземе: сенсе ал къаты Кёкню.
Сенден башланнганын билдим Кёкню.
Этдинг мени – бир тюз джанны – озан.
«Къычыр,- дединг,- Минги Таудан азан!».

Сени сёзюнг аскер буйрукъ – манга.
Джан къууанды атыб келген тангнга.
Мен эследим къыла туруб намаз:
Джашил нюрде Кавказ таула, Кавказ.

Этеклери – шейит къандан – къызыл.
Джигитликни – хар атламда – ызы.
Ата-бабам, бу Джурт ючюн ёлген,
Сизге тынглай, сагъыш этеме мен:

«Сизден келген таза рухум да бар.
Сизден джетген тилим, джуртум да бар.
Миллет ангым, тарих эсим да – сау.
Кёлюм мени къалай болмаз да тау!

Аллах берген ислам диним да бар,
Аллах берген Ана тилим да бар.
Аллах берген Ата джуртум да бар.
Ала ючюн сермешгенле да бар.

Кюрешмесем дин-тин ючюн алай,
Сермешмесем тил-джурт ючюн алай,
Алмазмы Кёк берген затын чексиз?
Къалмазмамы Ата джуртсуз, тилсиз?

Хакъы ючюн кюрешмеген инсан,
Халкъы ючюн сермешмеген адам –
Адаммыды, ёзденмиди? – Огъай».
Таудан эндим сагъыш эте былай.

Табигъатынг, мийик джуртум, – дарман.
Таза хауанг, зем-зем сууунг – дарман.
Кёзге, кёлге Минги Тауунг – асыу.
Сен кёрмегин мындан ары джарсыу.

Кёб нарт улан сени джакълай ёлдю.
Сени сакълай батыр Джатдай ёлдю.
Хасаукада тулпар Умар ёлдю.
Джандет деген – Ата джуртду керти.

«Насыб болуб, туугъан джерге къайтсакъ а –
Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» –
Сюргюн чакъда былай айтхан миллет
Къайыталгъанды – Джурт эди иннет.

Ёрге тартхан мийик джуртум мени!
Къарча ташым, Къарча къалам мени!
Эски джаула, джангы джаула да – кёб.
Алай а, сен – биз таянырча – бек!

Биз болалсакъ керти адам, миллет,
«Аллах-адам, Хакъ-халкъ» болса иннет,
Бизни хорлар болурму кюч Джерде?
«Болмаз»,- деген таууш келди Кёкден.

«Халкъ-Джурт» деген – болмаз неден да баш.
Аны хорлар къуллукъ этген Хакъгъа.
Ол Хакъ джолда атлаб баргъан Халкъгъа –
Хакъдан сора, Анга урама баш.

Тюзлюк къалмаз тюзде – Тюзлюк бла бол!
Тюзлюк – Аллахды: сен Аны бла бол.
Кёрюрсе сора – Аллахданды джол.
Билирсе сора – Аллаххады джол.

Былай айта, Минги Таудан эндим.
Айтханыма къулакъ салыр элим.
Къулагъына азан таууш келир.
Бизни сакълайды джап-джангы ёмюр!

ХХХ

Джазыкъсынама мен сёзлени –
Кесибизча кёребиз аланы да.
Аланы да
Бойсундурабыз джорукъларына
Кесибиз къурагъан дунияны.

«Акъ сёз», «къара сёз» деб,
Назму-хапар чалдышха урабыз.
Туралла зауаллы сёзле анда –
Аскерлеча не да тутмакълача.

Назму болургъа сюемилле сёзле –
Ким сорады аны алагъа?
Эркинликден баш не болур кимге да, неге да?
Назму, хапар болургъа сюемилле сёзле?

Аланы саф-саф тизиб, джангы ат атаб,
Сёз Тейриси болургъа кюрешеди адам.
Сёзледен юйле, къалала къураб,
Алада джашаргъа излейди адам.

Адам ёлсе, сын сёз – сын таш болуб –
Джазыучуну ёлюмсюз этеди.
Ой сёзлеге этилген артыкълыкъ,
Адамлагъа джетген къыйынлыкъчады.

Не къадар фахмулу болса джазыучу,
Ол къадар кёб сёзню урады кебге.
Сёзле тарыгъа да болурла Кёкге –
Аны эшитген къояды джазгъанын.

Назмуланы къураучу тюл,
Назмуланы чачыучу болурум келеди.
Къанатлыланы ийгенча чалдышдан,
Сёзлени назмудан бошларым келеди.

Фыргъауунланы пирамидаларыча,
Джазыучуланы назмулары.
Аладан сёзлени-къулланы
Къычырыкълары келеди къулагъыма.

Соруу-сууал этилген кюн
Сёзлени дауларындан къутулурма къалай?
Сёзлени кебге ургъанны къояма –
Къояма джазгъанны назму.

Алайсыз да джетишеди гюнахым.
Назмудан къарагъан кёзлери сёзлени –
Чалдышдан къарагъан тутмакълача
Не да къабырдан чыкъгъанча къычырыкъ.

Кечмеклик тилейме сёзледен.
Энди бирин да урмазма кебге.
Кебдегилени уа, не къадар кюрешсем да,
Чачаргъа джетмейди кючюм.

Назмуну киши чачаллыкъ тюлдю.
Пирамидала оюлсала да, турлукъду ол.
Къуранда да иги айтылмайды шайырлагъа.
Терс англагъан эсем да, ким биледи.

Къалай алай да болсун –
Бек гюнахлы ишге санайма назму джазгъанны.
Джарлы сёзлени кебге ургъанны
Энди ёмюрде да тюлме махтарыкъ.

Къуру адамлагъа тюл, сёзлеге да –
Алагъа да керекди эркинлик.
Эркин къанатлы сёзле,
Мен тилейме сизден кечгинлик.

Баш эркинлик бла бирге
Сёз эркинлик излейди адам.
Мен а излейме эркинликни
Берирге Сёзге да, Сёзню кесине да.

Адам дуния бла сёз дуния,
Бир-бирибизге этмей зорлукъ, джаулукъ,
Бир-бирибизге болмай не къул, не бий –
Джашайыкъ эркин, ариу.

Хар бир адам, хар бир сёз –
Кесиди магъана, кесиди кеб да.
Мен къояма джазгъанны назму –
Разы болуб къарайды Кёк да.

Къулланы башларына этгенча азат,
Сёзлени да башларына этеме эркин.
Назмуларымдан да кетигиз, къачыгъыз –
Аллай эркинлик береме сизге.

Тилейме сизден, келмегиз меннге,
Къоюгъуз мени да джашаргъа рахат.
Илхам келсе да, келмегиз сиз –
Джанларым-кёзлерим, айтама сизге:

Мындан ары мен тюлме шайыр.
Къояма джазгъанны шийир.
Сиз да эркин, мен да эркин.
Сау къалыгъыз. Болугъуз эсен.
Сентябрны 30, 2009 джыл, Ставангер

ХХХ

Тенгиз джагъасында джашайма,
Джюрек а – излейди тауланы.
Чал толкъунлагъа къарайма,
Тау башлагъа ушатыб аланы.

Болса да тенгизде кенглик, теренлик,
Джокъду менде анга сюймеклик:
Джюрек излеген акълыкъ, мийиклик
Таулада барды джангыз.

Джангызгъа барады джюрек
Таула кёрюнселе уфукда.
Бизге джууукъ болады Кёк
Доммайда, Архызда, Хурзукда.

Айыб эте кеси кесиме,
Тенгиз джагъасында джашайма.
Тау элле тюшселе эсиме,
Кёлюм джазгъы Кёкча джашнайды.

Къуджур хапарла келелле Джуртдан,
Тау элледен кетиб барад халкъ деб.
Шыбыла ургъанча, «шаркъ» деб,
Орус элле тюшелле эсге.

Ахырыбыз болурму алай,
Къалырламы атылыб элле?!
Нарт сёзню билмейле къалай –
Таулу абыныр тюзде.

Тауладан кетерик болуб,
Азиядан да къайытхан эдик нек?
Джуртну ташын джалаб, сууун ичерге
Термилгенибизни унутханбыз нек?

Халкъыбызны, халкълыгъыбызны да
Сакълаб тургъан элле эдиле.
Тилни, намысны, сыйны-адетни
Къайнагъы, къаймагъы да ала эдиле.

Бабалача мал тутуб джашаргъа эриниб,
Джаш тёлю кетеди элден.
Тюздегиле къырылгъанда ачдан,
Таудагъыла къалгъанла эсен.

Аны да тюшюрмейле эсге.
Тынч джашаугъа атханла мыллык.
Ангыларыкъла – артха уа болурму джол?
Кеч ангыларыкъла – олду къыйынлыкъ.

Бюгюн кёзден, тамбла уа кёлден
Кетерикдиле тау элле, джуртла.
Эки-юч тёлюден бары унутуллукъду –
Сагъыш этмей джашасакъ джукъгъа.

Аллай башчы керекди бизге –
Тау эллени бегитир кибик,
Алада джашауну тирилтир кибик.
Ансы кетиб барабыз тюзге.

Таулу тюзде абыныр –
Анга бола келебиз шагъат.
Джуртубузну, халкълыгъыбызны тас этсек –
Джокъду бизге не дуния, не ахрат.

Кюйюб баргъан джюрекни тартыб алыб,
Бу сууукъ шимал тенгизге сугъарым келеди.
Билмейме – ол да сууутурму, болушурму?
Асры тюрлю хапарла келелле джуртдан –
Эшитеме аланы узакъдан, джууукъдан,
Интернетден, газетден, китабдан:

...«Ичгичи болуб барады халкъ»,
«Бир-бирин ёлтюрген, тонагъан да кёбдю»,
«Джаш-къыз бары баралла кетиб тышына»,
«Туугъандан кёб болуб башлагъанды ёлген»,
«Таркъаяды халкъны ангысы, саны, тили да»,
«Дуния намысдан, ахрат азабдан да джокъду къоркъгъан»,
«Эм уллу мурдарла, тоноучула – оноучулалла,
Халкъны, Джуртну да тюб эте баргъанла – алалла»,
«Амантишлеге эскертмеле салалла»,
«Джашау бокъланнганды – къайда кир къалкъгъанды ёрге»,
«Мурдарла, гудула, къахмеле, амантишле ётелле оноугъа, тёрге»....

Чайкъалады тенгиз, огъесе – кёлюммю?
Тамблабыз бизни тирилиумюд, ёлюммюд?
Тынч тюлдю айырылгъан умутдан.
Тенгизни башы бла Джурт таба къарайма:
Бир джукъ кёрюнмейди чарсдан-булутдан.
2009 джылны къачы. Ставангер

ХХХ

Бу дуния, ол дуния да манга –
Таш бла Терек.
Ёлсем – кёчерикме алагъа,
Аны бюгюн да сезеди джюрек.

Меннге Ата джуртну сыфатыды Таш,
Ана тилни сыфаты уа – Терек.
Ол экисини арасында
Тохтаусуз урады джюрек.

Арасында Таш бла Терекни
Джашадым. Энди башладым ёлюрге.
Меннге кёл этеди Къадау Ташы Къарачайны,
Джуртда Джангыз Терек тургъузады ёрге.

Туугъан джерге кёчеди саным.
Ана тилге кёчеди джаным.
Саулугъумда ала джашалла кёлюмде.
Энди мен джашайма алада.

Таш бла Терекни арасында
Ётдю джашауум.
Джолум мени: Ташдан – Терекге,
Терекден – Ташха.

Эки дуния да манга –
Таш бла Терек.
Башха дунияла маннга
Тюлдюле керек.

Тейри адамыма мен:
Джаратылгъанма Джер бла Кёкден.
Алай а, сизге турлукъма къараб,
Таш бла Терекден.

Джангыз Терек – джаным,
Къадау Таш – джюрегим.
Ала саулукъда
Юзюлмез джилигим.

Кавказ таула омрауларым,
Ана тил – джилигим.
Рухум а – ислам дин...
Дин, тил, джурт –
Мени ёлюмсюзлюгюм.

Таш бла Терекни арасында
Болсун къабырым.
Ата бла Анача
Багъалылла ала.

Ата джурт бла Ана тилни
Сыфатылла ала.
Дуния да, ахырат да
Алаллла манга.

ДЖЮРЕГИМЕ

Бир кёб эди этер затым, айтыр затым...
Талагъы туруб, джыгъылмаса айгъыр атым –
Чыгъарча болгъанек Кёкде Къой Джолгъа.
Энди уа къалдыкъ Джерде къой джолда.

Ай къалдым джарым джолда, Шимал джолда.
Джаяу къалдым бу аман къыш Узакъ Къолда.
Ёмюрню джарымына да джеталмадыкъ.
Ёлюмню-джазыуну хорлаб кеталмадыкъ.

Зауаллы джан, аямай сюрдюм сени.
Къамчи бла да урдум.
Харамлыгъынг джокъ – кюйгюнчю
Чабханлай барыб турдунг.

Атым эдинг, къанатым эдинг.
Къайры барырымы билмей къалсам,
Джюгенни кесинге къояем бошлаб:
Къарда, боранда, тубанда да
Табаенг джолну. Мени
Бугъойдан, чынгылдан да сакълаб,
Бараенг, къаяда кийикча...

Чарслада алгъа чыгъарыучаненг мени.
Минги Таугъа да чыгъаргъаненг мени.
Харслагъа да юретгененг мени,
Къызлагъа да сюйдюргененг мени.

Сени кючюнг бла айтылгъанед атым.
Айтылгъанед  джуртум, айтылгъанед халкъым.
Хакъ сёзюмде, ишимде барды хакъынг.
Учуб джюрюген, ай мени атым.

Келдинг джол тюзете тубанда, боранда.
Келдинг къутхара джаудан-душмандан.
Сен мени аядынг, мен а сени – огъай.
Сени кючюнгден,
Таймай аягъым, келдим хорлай, джашай.

Тынч кюнледе сеннге бермедим бошлукъ.
Эринлеринги кесе ауузлукъ,
Излемлерингден тыя турдум.
Бойсунмасанг – къамчи бла да урдум.

Къыйын кюнде уа – тюзеталмасам джол,
Ма ол заманда бошладым сени –
Къутхар деб мени.
Къанатлы атым, манга разы бол.
Тели башым сакъламад сени.

Бусагъатдача болсаед акъылым –
Сени былай болмазед ахырынг.
Бош тыйгъанем кёб затдан сени...
Артыкъ да аны ючюн къыйналады кёлюм.
 
Къара кюн да акъ сёз айтдыртхан,
Кюн аманда да Хакъ джолну танытхан,
Джулдуз, Ай тамгъалы атым мени,
Уча-учура, сыннган къанатым мени.

Тылпыуу тубан болуучу атым,
Кёк джашнагъанча джюрюучю атым,
Шимал Джолда джыгъылгъанды энди.
Мен да джаяу болгъанма энди.

Ай бир кёб эди этер затым, айтыр затым.
Джыгъылмасаед талагъы туруб, айгъыр атым.
Ашыкъсакъ да, муратха джеталмай къалдыкъ.
Шимал джолда кюн аманда бу аман къыш
Узакъ Къолда джарым джолда тохтаб къалдыкъ.

ХХХ

Эки юй гокка сёлешелле бир-бири бла:
Бийчелерин сюзедиле ала.

Айтады бири:
«Бийчени кемсиз сюймеклиги кюйдюреди мени.
Ашау кёб бериб, суу кёб къуюб,
Асры сюйгенден ёлтюреди мени».

Айтады экинчи гокка биринчиге:
«Сен къайнайса, менме насыбсыз  –
Ёлеме суу джетмегенден, эс бёлюнмегенден –
Сюймекликни азлыгъындан, джокълугъундан
Ёлеме мен».

Кийик гокка, алагъа тынгылай туруб, айтады:
«Огъай, сизни ёлтюрген зат – башхады.
Бийчеге къарауаш болуб тургъан
Насыбсыз, зауаллы джанласыз экигиз да.
Эркин дуниядан джокъду хапарыгъыз.

Сиз менден кёб джашаргъа болурсуз,
Алай а, мен кёргенни, мен билгенни, мен сезгенни
Ёмюрюгюзде да сынамазсыз сиз.

Джангур джаумаз, Кюн тиймез юсюгюзге,
Бал чибин да къонмаз юсюгюзге.
Джазгъы джел да къучакъламаз сизни.
Джазыкъсынама насыбсыз эгечлерим, сизни.

Джашнагъаны, кюкюрегени Кёкню,
Башлагъаны тирилиб джерни –
Табигъат тюрлене, нюрлене саудан –
Сизни уа не хапарыгъыз болур андан.

Эркин дунияны, эркин хауаны
Ёллюксюз кёрмей, билмей, сынамай.
Не этейим, сизге кюймей, джыламай –
Тузакъда эгечлерим мени.

Джашамай, джашайсыз сиз,
Джаныгъыз сау ёлюклесиз сиз.
Ай джарлы, зауаллы эгечлерим мени!
Къадарыгъыз алайды сизни –
Тюлсюз къачаллыкъ бийчегизден.
Мен да болушаллыкъ тюлме сизге.

Алай а, ийнанмагъыз бийчени сёзлерине,
Дегенине: «мен сизни юйлю-кюнлю этдим».
Эркин дунияды эм уллу Юй-Кюн бизге.
Эркинликде джашау, ёлюу да – насыбды бизге».

Эки юй гокка кийик гоккагъа къараб,
Тебредиле джылаб.
Экинчи кюн бийче къарагъанында келиб,
Эки гокка да тура эдиле ёлюб.

ХХХ

Сууукъ хауа айланнганды Шималдан.
Къара таула да агъаргъандыла къардан.
Мен а сакълайма Къарачайдан-Малкъардан
Бир исси салам, эритирча джюрекни.

Тёрт джанымдан да аман хапарла келелле –
Адамла аджалларындан, илинмек аджалдан да ёлелле,
Къазауатдан, аурууладан, ачлыкъдан да ёлелле.
Мен а сакълайма бир иги хапар хар къуру.

Къырылады адам улу, къырылады.
Къурулады сыйрат кёпюр, къурулады.
Джашау чархы чынгыл таба бурулады –
Къалай тыяргъа да билмейме аны.

Айрымылла, къошулгъанмылла Гъарб бла Шаркъ?
Къарайма да кёрмейме адам не халкъ.
Сынау дуния боламы башлагъанды талкъ?
Джууукълашдыкъмы экен барыбыз да ахыргъа?

Сууукъ хауа айланнганды Шималдан.
Джылы аяз а къачан урур къыбыладан?
Къайда ышыкъ кюн амандан, борандан?
Къайры бурсакъ да, джукъ кёргюзтмейд къыблама.

Джол кёрюнмейди къардан, борандан.
Джыгъыла-тура барады адам.
Тохтаса – бузларыкъды саудан.
Бёрю улуу эшитилинеди узакъдан-джууукъдан.

Болушлукъ излеб улуйду джанлы да.
Джангыз адам ангылайды аны да.
Къарайбыз да кёрмейбиз джулдузну, Айны да.
Адамны, джанлыны да, къарныча, сюреди боран.

Алай болса да, джокъду тохтау.
Алкъын саубуз – къадаргъа махтау.
Суу ахырзамандан да къалгъанбыз сау.
Бу ахырзамандан да къалырбыз сау.

Джангыз – тохтамазгъа, бузламазгъа.
Тёнгек арыса да – тохтамазгъа.
Джюрек арыса да – унамазгъа.
Кюн аманнга – кёлю аманды аш.

Аяма, боран, энди бизни.
Адам, кёргюзтчю, джигитлигинги.
Чыртда аман этме кёлюнгю –
Бу да ахыр сынау тюлдю.

Бизни атыб къоярыкъ тюлдю Хакъ.
Сюргюнден-сойкъырымдан ётгенди халкъ.
Джашайды джуртунда, болуб къалмай талкъ.
Алдады алкъын джашау.

Бек терендеди халкъны джаны.
Душман кеси ёлюр, алгъынчы аны.
Тёрт джанындан ура, боран –
Барады адам.

Джолун излей да таба, тас эте да излей,
Ёмюрю барады адам.
Аны хорламаз боран.
Къалай хорлар Адамны боран?!

Алай а, боран
Джюрегинде эсе адамны,
Джюреги кеси эсе боран,
Сора, аны –

Билмейме, тохтатыргъа къалай:
Джюрек боран сорушхан да этер,
Боран джюрекге уа джокъду дарман –
Ёлгюнчю анга джокъду тынчлыкъ.

Не излейбиз Джерде да, Кёкде да –
Боран джюрекди соруу да, джууаб да.
Тынчлыкъ бермеген дуниягъа, кесине да –
Джюрек боран не боран джюрек.

Боран джюрек, хайда боранла.
Бир тохтарса арысанг-талсанг.
Алай а,
Боран джюрекле тохтасала,
Джашау кеси да къалмазмы тохтаб?

Къолуму салыб джюрекге,
Къарайма Джерге, Кёкге, тёгерекге.
Огъай, джарамаз тохтаса боран:
Ансыз, адам болалмаз АДАМ.

Боран джюрек, хайда боранла,
Кючлюрек болур ючюн адамла.
Тыш бораннга ич боран – базман.
Боран – тышда, боран – ичде,
Ышыкъ а къайда? Къайдам...

Сокъмакъ сала барады адам.
Барады адам. Урады боран.
Боранда баргъан барды адам.
Барды Адам.
Алай эсе барды умут:
Хорланмаз адам.
Джукъланмаз джашау.

ХХХ

Джюрекге тынгы бермеген барды бир зат.
Къыйналама андан чырт болалмай азат.
Сорууну башы: неди дуния, неди  ахрат?
Къайсыды кёзбау, къайсыды керти?

Ташады бизге ол бир дуния, боллукъ.
Да къайсы дуниягъа этейик къуллукъ?
Сорууум кетди ётюб чекледен.
Джууаб келди эниб Кёкледен.

- Дуниялагъа, адамлагъа да тюл,
Къраллагъа, джорукълагъа да тюл,
Къауумлагъа, халкълагъа да тюл –
Сен бир Аллахха къуллукъ эт керти.

Къуллукъ этиу Аллахха-Хакъгъа –
Олду борч адамгъа, халкъгъа.
Аллахны Сёзю – эки дуниягъа да джолду.
Адам улуна Анаяса олду.

САНЫМА КЪАЙЫТХАНДЫ ДЖАНЫМ

Бир да кетмейди ол къыз эсимден...
Сюймеклик ичкиден эсирген
Аязымаз андан ёмюрде,
Болса да джюреги темирден.

Кетмейди аз да ол къыз джюрекден.
Кюн да Аныча къарайды Кёкден.
Толгъан Ай – ол да – ушайды Анга...
Суууталмайды джюрекни ангы.

Кетмейди ол къыз кёзден не кёлден.
Келеди ётюб тенгизден-теркден.
Келеди эниб мёлекча, Кёкден.
Къучакъ джайыб къарайма Джерден...

Айырылыб эринден, келеди.
Къайырылыб джазыугъа – ёлеме.
Кюерге боллукъбуз – билеме.
Алай а – сюеди, сюеме.

Джашнайдыла Кёк да, джюрек да.
Шагъатдыла Таш да, Терек да –
Бизничала болмай бирге,
Джаз келлик тюлдю Джерге.

Сеннге тюбемей къалырем къалай...
Биргенге кетгенед  джаным.
Энди небиз да боллукъду къолай –
Саныма къайытханды джаным.
 
ХХХ

Сен ёмюрде да боллукъ тюлсе бий.
Ишлегенликге къала кибик юй,
Болгъанлыкъгъа ауазынг базыкъ,
Сен – джазыкъса, джазыкъ.

Сени бий этиб джаратмагъанды Кёк.
Къулунг, шапанг болгъанлыкъгъа кёб,
Кёрюннгенликге кесинге эмен,
Къулса, къара къулса сен.

Сенича, къул рухлу инсан,
Бий болаллыкъ тюлдю ёмюрде да.
Къуллугъунг, чынынг бла кёлтюрюлсенг да,
Къул болгъанлай къаллыкъса сен.

Кърал сени башчы этсе да халкъгъа,
Халкъ ичинде боллукъ тюлдю сыйынг:
Сен къуллукъ этмейсе Хакъгъа –
Сен къулуса къралны, джорукъну.

Акъбет, сюекли болсанг да, таб,
Болгъанынг къара къул, шылап,
Кёрюнюб турады сёзюнгден, ишингден –
Къул рухлу къалай болур бий?

Бий – къуллукъ этеди Хакъгъа,
Сакъ болады джуртуна, халкъгъа.
Джаудан, зулмудан сакълай аланы,
Джашайды, ёледи. Бий деб аны,

Багъалатадыла аны ючюн.
Бий джашайды, ёледи халкъы ючюн.
Сен а, сатыб джуртунгу, халкъынгы,
Ышаннгылы къулу боласа джорукъну, къралны.

Ишлесенг да къала кибик юй,
Къулунг, шапанг болсала да минг –
Сен ёмюрде да болаллыкъ тюлсе бий,
Къул рухлу джаратылгъанса сен.

Онгсузгъа – бий, онглугъа – къул
болургъа  кюрешгенинг – анданды.
Бий къой, ёзден да болаллыкъ тюлсе сен –
Ёзюнг-ёзегинг къулладанды-къулданды.

Сёзюнг, ишинг, байлыгъынг да – харам.
Сен бий, ёзден да тюлсе – тюлсе адам.
Не болгъанын билмейсе Хакъны да.
Кесингча этерге кюрешесе халкъны да.

Алай болса да келир заман:
Иннети, сёзю, иши ючюн да
Джууабха тартылыр адам.

ХХХ

Къаратыр ючюн сени кёзюнгю,
Къаллай кебге къуяйым сёзюмю?

Иш а, кебде тюлдю – джюрекдеди.
Джюрек бла да къалмай – Кёкдеди:
Джюрекле къошулалла Джерде,
Джанла уа къошулалла Кёкде.

Джазыула джазылалла анда.
Сёзюме къарарламы анда?
Биз тюз оноу эталсакъ Джерде,
Анга огъай демезле Кёкде.

Джюрекдеги сезимни сёзлерча,
Сёз къайда аллай?
Кеб къайда аллай?
Къайда аллай фахму?

Сюймеклик сезимге табылырмы кеб?
Анга кеб болур эди Кёк,
Алай а, Кёкню барды иеси.

Бетден бетге айтыргъа базалмай,
Кёлдегин да кеб табыб, джазалмай,
Турама къараб Кёкде джулдузгъа,
Болушлукъ келликча андан.

«Сюеме сени!».
Эм ахырында бу эки сёзню
Эки келечини ашыргъанча,
Ашырама да сеннге,
Сакълайма джууаб.

Келмейди хапар.
Башсыз болалла сёзлерим анда.
Сюймеклигим а турады джашаб.

Кетсе да ёмюр,
Сакълайма джууаб.
Излерге уа къоркъама.

Не джууаб келир.
Не кеси келир.
Турама сакълаб.

ХХХ

Агъачны да тюзюн, мийигин, игисин
Марайдыла балта да, шыбыла да.
Адамны да тюзю, кертиси, игиси
Кеси ёлюмю бла ёлмейди хазна.

Алай къуралгъанды дуния –
Маджалгъа алгъа джетеди аджал.
Къайда аман къалады артха –
Джашау аны ючюн къыйынды былай.

Къотур агъачла, джатхан терекле
Кюн амандан да къаладыла сау.
Къара кюн бийле, ёзденле къырылыб,
Къул рухлула къалалла эсен.

Палахдан сора чегетге къарайма –
Сюелген терек кёрюнмейди бир да.
Зулмудан сора миллетге къарайма:
Къуру къул джамагъат, миллет а – джокъ.

Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеше,
Ёлгендиле керти бийле, ёзденле.
Къул-амантиш къауум къалгъанды къуру –
Зулмугъа баш ургъан, къуллукъ этген.

Ёзден тёлю ёсюб джетерге,
Бир къыйынлыкъ чыгъад да дагъыда,
Халкъны этеди башсыз, тамырсыз –
Адамлыкъ аманлыкъны хорлаялмай барады.

Алай а, ётеди заман –
Джангыдан башланады хар не:
Чегет да, халкъ да тирилелле –
Тюзелелле, туралла ёрге.

Балта таууш, шыбыла таууш эшитиле,
Ёмюрле ётелле алай.
Чегетде къул агъачла, бий терекле да бар.
Халкъда ёзден рухлу, къул рухлу да бар.
Адамлыкъ-Ёзденлик хорланмаз, огъай.

Хорланныкъ болса, хорланныкъ эд эртде.
Бизге оноу этген кюч барды Кёкде.
Суу ызынача, халкъ къайытады Хакъгъа.
Барды оноу этген бир кюч адамгъа, халкъгъа.

Ол Кюч унутдурмайды Хакъны.
Сюрюу болургъа къоймайды халкъны.
Адамны тургъузады ёрге.
Къаратады Кёкге.

Меннге да джашаргъа, джазаргъа,
Халкъымы-джуртуму сакъларгъа, джакъларгъа
Ол Кюч береди къарыу.

Огъай, хорланмаз ёзденлик, адамлыкъ.
Адамны бюгалмаз терслик, аманлыкъ.

ХХХ

Бу сууукъ тыш джуртну джокъду
Джылысуулары, тау этеклери.
Джарылгъан джюрекни сау этериклери
Джокъду мында.

Джашауу – рахат,
Тенгизи да – шош.
Алай а, кёлюнг
Болмаса хош –
Бары да бош.

Ёрге тартхан,
Кёкге къаратхан
Минги Таулу Ата джуртум!
Тейри адамлары
Сёлеше келген
Нарт алан тилим –
Тюрк Къарачай тилим!

Минги Таууна таянмаса таулу
Минги таулу болалырмы?
Тейрисине тюз турмаса адам
Тейри адамы болалырмы?
Ана тилинде сёлешмесе инсан
Миллет адамы болалырмы?
Тейрисине, тилине, джерине
Тюз турмагъан – Адамгъа саналырмы?!

Къан бла кирген джан бла чыгъад дейле.
Эм биринчи мен эшитген –
Азан таууш бла бешик джыр;
«Аллаху акбар!» эмда
Алгъыш Ана тилде.

Ийманым-Диним бла Джуртум-Тилим –
Юйюм-бешигим эмда терезем-эшигим
Таша-туру дуниялагъа.

Элли джылдан энтда джангыдан
Биягъы азан таууш келеди къулагъыма.
Ана тилимде алгъышланы эшитеме,
Сёзлени, эшитген бла къалмай, кёреме –
Адам сыфатлыдыла ала.
Анам сыфатлыдыла ала.

Кете туруб да – этеме умут –
Келген кюнюмдеча,
Къулагъыма азан таууш келир,
Ана тилим эшитилинир,
Анам да кёз аллыма келир.
Сора кеси болгъан таша дуниягъа
Мени да алыр да кетер.

ХХХ

Къалюбаладан бери
Кетди къаллай бир
Заман.
АДАМ болалмагъанды
Алкъын адам.

Тёгюледи къан.
Термиледи джан.
Адам кюрешеди
Болургъа АДАМ.

Кюрешемиди?
Кёрюнмейди бир да
Тюрлениу, нюрлениу.

Алгъындан да кёб
Тёгюледи къан.
Алгъындан да бек
Термиледи джан.

адам болур ючюн АДАМ
Керекди алкъын
Къаллай бир заман?!

Огъесе, адам
Болгъунчу АДАМ,
Келибми къалыр
Ахырзаман?!

Кёк да тюнгюле
Болурму бизден?
Тынгылагъан, ангылагъан да
Джокъду Сёзню.

Джокъду, джокъ
Сагъышын этген
Дунияны, ахратны.
адам
болалмай эсе АДАМ,
Сора, ол
Джангылычы болурму
Табигъатны?!

(Джангылычны уа
Тюзетген – адетди.
Тюзелмегенни тюзетген –
Адетди.

Не адам
Боллукъду АДАМ,
Не дуниядан
Тюб боллукъду ол).
 
ХХХ

Джыйын джанлыча,
Джандырыб кёзлерин,
Мыллык атыб,
Келелле арбала.
Кийиклеча,
Алагъа
Сескекли къарай,
Джол джанында
Сирелелле адамла.

Алгъын а, былайлары
Толу эди берекетден –
Джашил таладан, чегетден,
Юй хайуандан, кийикден.

Энди уа,
Къайры къарасанг да –
Юйле, арбала.
Аладан чыкъмай,
Джашайды адам.

Билеме къачан келлигин
Ахырзаман:
Ахыр эл къуругъан кюн Джерде
Келликди Ол.

Джер саудан
Бир уллу шахаргъа
Бурулгъан кюн,
Адам топракъдан, джерден
Айырылгъан кюн –
Келликди Ол.

ХХХ

Тилейме бурулуб Шималдан Къыбылагъа:
Я Аллах, ушатма бизни былагъа.
Хайуанладачады былада хаят.
Къалмагъанды аз да бет-намыс-уят.

Кишилери ушайла тишилеге,
Тишилери уа – кишилеге.
Джашны джашха эрге берирле,
Джууукъла джыйылыб той-оюн этерле.

Сора, ол эки къанауну алыб арагъа,
Омакъ кийиниб барырла клисагъа.
Бабаслары алагъа некях этер...
Бу сыйсызланы, джийиргеншлилени
Уллу Аллах кеси барын тюб этер.

Табигъатха да къаршчылла была,
Динни, ийманны да бузалла была.
Везувий Помпеяны басханча,
Бир башха Везувий басар быланы.

Не этерикди чыкъмай Гъарбдан кёлюм.
Бузулгъан джамагъатны сакълайды ёлюм.
Тилейме бурулуб Шималдан Къыбылагъа:
Къабырыбызны да кенг эт, я Аллах, быладан.

ХХХ

Автобус сакълаб сюелеме.
Келмезге боллугъун да билеме.
Арыгъандан, сууукъдан да ёлеме.
Башха мадар джокъ – сирелеме.

Юшюмез ючюн сууукъдан былайда,
Тебсерге кюрешеме, тарта Орайда.
Адамла, санаб эсиргеннге,
Туракълайдыла менден кенгнге.

Джылыныр ючюн барама джангызгъа.
Къарайдыла кёз къыса, джулдузла.
Тюл эселе къараууллары Кёкню –
Ала сакълайдыла кимни, нени?

Кёкбусну сакълай болурла ала,
Бир Аламдан башха Аламгъа барыргъа.
Аны ючюн чыкъгъандыла Кёкге –
Бу тюз оюм къалай келди эсге.

Джулдузла Кёкде, мен Джерде
Улоу сакълаб, сюелебиз къалтырай.
Дагъыда кёреме Кёкде:
Толалмайын къыйналады Ай.

Келмеди автобус. Санланы джарау
Этерге кюреше, барама джаяу.
«КЕЧЕ»-ди баргъан джолуму аты.
«ТАНГ»-ды тохтарыкъ джерими аты.

Кёкде къарай Ай бла джулдузгъа,
Барама, баргъанча джангызгъа.
Джолдашла Кёкден урадыла харс.
Барама, баргъан кибик барс.

Джангы къарда къалады ыз.
Мийик Кёкден къарайды бир джулдуз –
Къалгъанла кёрюнмейдиле энди.
Джетер джериме джууукълашама мен да.

Сакълагъандан игиди баргъан.
Саргъала-агъара атады Танг,
«Хошкелди» айтады манга.
Мен алгъыш этеме Тангнга.

Чыкъсам да джолгъа кечиге,
Хорлатмадым кесими кечеге.
Хорладым джолну, болсам да джаяу.
Джол джарытхан джулдузгъа махтау.

Атса – къууаннганча Танг,
Хорласа – къууанады джан.
Джаяу эсем да, сёзюм – къанатлы.
Джаяу эсем да, кёлюм а – атлы.

Кечени хорлаб, тюбегенме Тангнга.
Энди сабийча къууанама анга.
«Кёл къоркъакъ, аякъ а – батыр»,-
Поэт нарт сёзню кесича айтыр.

Шайыргъа керек тюлдю улоу.
Кёкдю этген анга оноу.
Санына, джанына да этмей аяу,
Поэт барыргъа керекди джаяу.

Алайсыз – къаллыкъды джулдузсуз, Айсыз.
Алайсыз анга атарыкъ тюлдю Танг.
Джерде джолума къарай Кёкден,
Айтама: насыблыма мен.

Кече джолумдан тыймады мени.
Аягъым тайса да, кёлюм таймады мени.
Улоууна минмедим башханы,
Джырын джырламаз ючюн аны.

Джаяу да оздум атлыланы.
Къарайма алагъа тенглигинден Тангны.
Шайырны къанатлыды джаны.
Сёзю да къанатлыды аны.

Айтайым болгъанын Эр ким:
Ол – Хакъгъа къуллукъ этген эркин.
Акъ сёзю бла къара халкъгъа болгъан хайыр,
Зулмугъа, терсликге, ётюрюкге болгъан къайыр –
Олду эркин-ёзден-шайыр.

Тюлмеми мен насыблы –
Джаным къанатлы, сёзюм къанатлы.
Бир джаннга къарамаз кёзюм:
Ёзюм, сёзюм да – ёзден, эркин.

Джангыз Хакъгъа этеме къуллукъ.
Ол – Кёкде этилген оноу эм буйрукъ.
Тюлме кишини бийи не къулу:
Хакъ сёз – сёзюм, Хакъ джол – джолум.

Къаллыкъ тюлме джолда.
Нюр джарыкъны кёреме алда.
Къарангы кече да джарыкъды кёлюм.
Меничалагъа джокъду ёлюм.

ХХХ

Кетиб баргъан суугъа къараб,
Титирейди Джангыз Терек джагъада.
Кетиб баргъан джашаугъа къараб,
Тынчмыды сюелген алай?

Къадау Таш да кюйюб, къаралыб,
Тынгылайды кетиб баргъан суугъа.
Ол да тыялмайды аны.
Кетеди заман, кетеди джашау.

Менича, бир къарыусуз джанны къой,
Къадау Ташха, Джангыз Терекге да –
Алагъа да къатылады заман.
Огъесе, адаммы къатылады алагъа?
Адамданмы джетеди заран?

Тейрилерине
Къаршчы тургъан бурху адамчыкъла,
Ахырзаманны келтирирге
Нек кюрешесиз быллай бир?

Барады суу – тюзню, терсни,
Игини, аманны да къатышдырыб, алыб.
Тейри Терек, Шагъатча эмда Тёреча,
Суугъа, суудагъылагъа да турады къараб.

Джагъадагъыланы да, къобса – баса,
Къобанча, Басханча, кетиб барады суу.
Ёмюрлени кюрешсе да,
Къадау Ташны элталмайды джангыз.

Джуртда Джангыз Терек бла
Къадау Ташы Къарачайны –
Туралла джер сыфатларыча
Мийик Кёкде джулдуз бла Айны.

Джуртуму Джангыз Терегине,
Къадау Ташына да ушай,
Барама джашай. Алай а,
Менден джигитлени да алыб баргъан суу,
Бир кюн мени да элтирикди, билеме.
Джагъадан суугъа къарасам,
Анда кесими да кёреме.

Ол кёлеккем тюлдю, огъай.
Джюрегими къадау таш этеме.
Джаным а къазакъ бёрюча улуй,
Джангыз терекча, къычырыкъ этеди.

Ёлюмсюзлюк джокъду Джерде –
Сюйсенг адам бол, сюйсенг бол мёлек.
Алай а манга джокъду ёлюм,
Сау-эсен болуб Таш бла Терек.

Мен ёллюкме ёлген кюн ала.
Ары дери уа турлукъма къыйнала, къууана.
Бюгюн да таяныб Ташха, Терекге,
Ала бла бирге
Къарайма суугъа, джерге, Кёкге.

Келгинчи ахырзаман,
Чыдарыкъ болур –
Таш, Терек эмда Адам.

ХХХ

Акъ фикирге бёлениб сюелелле таула.
Зикир эте келелле суула.
Джаратханнга шукур эте, чайкъалады чегет.
Джангыз, адамны тохтамайды къайгъысы.

Берекетден толуду тёгерек.
Джашил байракъчады, къаяда терек.
Чууакъды, рахатды джети къат Кёк.
Адамгъа уа джокъду тынгы-тынчлыкъ.

Сабыр бол, акъ таулагъа къара да.
Рахат бол, тау суулагъа тынгыла да.
Чегетни не деб шуулдагъанын ангыла да, –
Не тау бол, не суу бол, не терек бол.
Аланы бири да болалмай эсенг –
Адам бол.

Табигъатха, кесинге да салма къыйынлыкъ.
Алайсыз да, къысхады джол.
Тауну, сууну, терекни да ангыла –
Адам бол.

Акъды тау. Тазады суу. Джашилди терек.
Сенде уа къаллайды джюрек?

КЪАЛА

Сюеледи къала – башында къаяны.
Нарт ата-бабала къалагъанла аны –
Ол кесер деб джолун къайгъыны, палахны.

Кёб тюрлюдю палахны сыфаты:
Къысыкъкёз, сарыкъулакъ не да чыгыр;
Джети башлы эмеген не да эки башлы къуш;
Ат ашагъан аю не да джашыртын къабхан ит;
Сары эмина, акъ эмина, къара эмина не да къызыл эмина;
Амантиш, джылантил не да кёзбау, хыйла;
Саууту – уруш керек, хыйны эмда ётюрюк.

Эки бетли да тюл, минг бетлиди зулму-зорлукъ.
Минг бетлиди къайгъы-палах.
Минг бетли болсала да ала –
Алагъа бой бермей келгенди къала.

Душманла, ёмюрле да аны аямай,
Кюреше келселе да, къалгъанла оялмай.
Энди кесибиз оябыз аны –
Нарт ата-бабала къалагъан къаланы.

Нарт ата-бабала къалагъан къаланы
Ояллыкъ бир кюч барды джангыз:
Ол да – нарт ата-бабаланы туудукълары.
Алай демек – биз кесибиз.

Миллет ангы, тарих эс таркъайса,
Нарт-алан къан бузулса, джукъарса,
Халкъ башдан аякъ болады манкъурт –
Джукъ да тюлдю анга Ана тил бла Джурт.

Гяуурну динин-тилин, адетин да этеди халал,
Кесиникилени уа – этеди харам.
Душман аны кесине этеди къул.
Нарт къаланы ойдурады анга.

Нарт къалады тыйыб тургъан джауну.
Олду ышыкъ ёлгеннге, саугъа.
Ол нарт къаладады руху халкъны.
Бек ариу билелле душманла аны.

Сюеледи къала – пелиуан, мазаллы.
Шылапла ояргъа кюрешелле аны.
Нарт къала оюлгъан бла бирге,
Аджашхан тёлю кеси да кирликди кёрге.

Насыбсызла ангыламай аны,
Кюрешелле чачыб, атылтыб къаланы.
Помпеяны да эсге тюшюрмейле ала.
Чыдайды, тынгылайды алкъынчы къала.

ХХХ
 
Акъ, къызыл да тюлдю къала –
Миллет рухлуду ол.
Акъ, къызыл да тюлдю къама –
Иннет бетлиди ол.
Акъ, къызыл да тюлдю къалам –
Ийман сыфатлыды ол.
Акъ, къызыл да тюлдю Келям –
Хакъ Сёздю ол.

ХХХ

Дуниягъа, джашаугъа, заманнга да
Башха кёзден къарайса эллиден сора.
Джокъду энди бир тюрлю бир къайгъым
Элибден, Элимден эмда...Сенден сора.

Дин-Тил, Эл-Джурт, Халкъ-Адам –
Къуру быладыла энди къайгъым-сагъышым.
Джаздан-джайдан башха затла да келелле эсге,
Къачынг да кетиб, джуууукълашса къышынг.

Кёкге, джерге да боласа джууукъ –
Табигъатны джоругъу алайды.
Къартлыкъгъа, ёлюмге эталмазса джукъ,
Сын ташынга тюшер джулдузу бла Ай да.

Ол къадарды – анга джокъду мадар.
Не этгин: джашау, ёлюм да – хакъ.
Башха затды мени къайгъылы этген:
Ол да – Ана тил, Ата джурт – Халкъ.

Болджалымы барды халкъны да, адамныча?
Адамгъача, Халкъгъадамы келеди къартлыкъ, ёлюм?
Адамныча, Ана тилнидамы сакълайды аджал, ёлюм?
Ёлсем да, къабырым къычырырча,
Болуб турама ма бу сорууладан.

Хоу – джашай келеди да, ёледи адам.
Халкъ а, халкъ?
Бу джорукъ бламы джашайды, ёледи
Аны ангысы-эси-тили да?

Сойкъырым, сюргюн къурутса халкъны,
Ангыларгъа боллукъду аны.
Алай а,
Джуртунда, зулму-зорлукъ болмай,
Халкъ тилин эте эсе харам –
Ма аны къыйынды ангылагъан.

Халкъ кеси разылыгъы бла
Тас эте эсе ангысын-эсин –
Алай демек – кесин,
Къалай ангыларгъа боллукъду аны?

Башларын суугъа атхан адамла да,
Кеслерин джагъагъа атхан балыкъла да
Болуучандыла. Алай а,
Ангысын-эсин-тилин тас эте баргъан,
Джуртун да башхалагъа кючлете баргъан халкъгъа
Не айтыргъа билмей, сын болуб турама.

Халкъ джашар ючюн,
Адамла ауруудан, къартлыкъдан тюл,
Халкъ ючюн сермеше ёлюрге керек болурламы?
Тил джашар ючюн,
Аны ана тиллерине санагъанла,
Ол тилде сёлеше,
Аны ючюн кюреше,
Алай джашаргъа, ёлюрге керек болурламы?
Ата джурт джашар ючюн,
Аны башхалагъа теблетмез, кючлетмез ючюн,
Ата джурт къазауатха къобаргъа керек болурму?

Дин къазауат этмей,
Тил къазауат этмей,
Джурт къазауат этмей –
Аланы сакъларгъа мадар болмазмы?

Алай а, ким къазауат этерикди,
Халкъ кеси разылыгъы бла
Тилин харам эте тура эсе?

Башха тиллилеми къазауат этерикле
Бизни тилибиз ючюн?
Кесибизге да керек болмай башлагъан эсе,
Кимге керекди бизни тилибиз?

Тил кетгенлей а – небиз да кетерикди.
Башха тилли болгъанлай – сый-намыс-адет –
Бары кетерикди.
Башха тилли болгъанлайыбызгъа –
Динибиз-ийманыбыз – муслиманлыгъыбыз – кетерикди.
Башха тилли болгъанлай –
Манкъуртлагъа буруллукъбуз биз.
Бу джандет джуртубузда тонгузла да пырх-чырх эте,
Гяуур халкъ болуб, джашарыкъбыз биз.
Тилибизни сакълаялмагъан
Небизни сакълаяллыкъбыз биз?

Огъай, халкъ ёлмейди къартлыкъдан не азлыкъдан.
Халкъ ёледи ангысызлыкъдан, иймансызлыкъдан.
Халкъ ёледи Хакъсызлыкъдан, хакъсызлыкъдан.

Дунияда ёлюрге излеген халкъ – ёледи.
Тирилирге излеген халкъ – тириледи.
Не этейик, уялтыр ючюн халкъны,
Миллет ангысын, тарих эсин уятыр ючюн аны?
 
 Къаргъышлача, ма бу ауур сагъышладыла
Тынгысыз, джукъусуз этген да мени.
Къаламдан, Келямдан излейме болушлукъ
Къутхарыр ючюн Тилни, Джуртну эмда Элни.

САБИЙ НАЗМУЛА

1. ДЖУРТ

Тюрлю-тюрлю терекле
Ёседиле чегетде:
Аю тырнакъ, джабышмакъ,
Эмен терек эм бусакъ.

Къара къайын, акъ къайын –
Ала да бар – къарасакъ.
Сизни кёргеним сайын
Кёлюм болад чыммакъ акъ.

Терек терекден сейир –
Тенглешдириб сынасакъ.
Ариу кёбдю дунияда –
Санау джетмез санасакъ.

Нарат сюеди тауну.
Суу бойнун сюеди тал.
Къайсы чегетге да бар –
Бизледе кибикди хал.

Миллетчады чегет да –
Алаша, мийик да бар.
Алай а, тереклени
Джюреклери тюлдю зар.

Джашайдыла терекле,
Этмей къычырыкъ, дауур.
Джазыулары аланы
Болса да ачы, ауур.

Ала да, адамлача,
Сайлайдыла джашауну:
Кими сюеди тюзню,
Кими – къаяны, тауну.

Солургъа хауа берген
Джер джюзюнде джанлагъа –
Къарайма тереклеге,
Алгъыш эте алагъа.

Мийик къаяда нарат,
Джашил талада эмен –
Кёбдю берекет, къууат...
Нечик насыблыма мен.

Тауубуз эсе – Минги,
Сууларыбыз да – андан.
Ой мийик джуртум мени,
Багъалыса джанымдан.

Туумасам, джашамасам
Адам болуб дунияда,
Къалыр эдим бурулуб
Кёк наратха къаяда.

Не да къуш болур эдим
Къарарча Джуртха Кёкден.
Нарт-алан джуртум, сеннге
Ёлеме сюймекликден.

Къайры бурсам да кёзню –
Таула, суула, чегетле.
Джандет джуртубуз бизни
Тартаса ёрге, Кёкге.

Халкъым табады сенде
Хар не тюрлю керегин.
Тюл эсем да мен сени
Къадау Ташынг, Терегинг,

Сени ючюн хазырма
Кирирге суугъа, отха.
Джаным къурман, къор болсун
Нартладан къалгъан Джуртха.

Меннге къараб ышаралла
Нарат, бусакъ эм эмен.
Тили, Джурту да болгъан
Нечик насыблыма мен.

ПОЭЗИЯ бла ПРОЗАНЫ ЮСЮНДЕН

Акъ сёзде барды мийиклик –
Акъ таулагъа ушайды ол.
Барды анда джюрюш, терклик –
Тау суулагъа ушайды ол.

Акъ сёз ушайды терекге –
Турады сюелгенлей, узалгъанлай Кёкге.
Акъ къанатлыгъа да ушайды акъ сёз –
Учуб джюрюген къанатлы сёздю ол.

Ушайды ол таугъа, тау суугъа, терекге.
Ушайды къанатлыгъа, мёлекге, таб Кёкге –
Мийиклиги, чексизлиги бла.

Игиликге, тазалыкъгъа, ариулукъгъа Сюймеклиги бла,
Тюзлюкге, эркинликге, адамлыкъгъа Сюймеклиги бла,
Ала ючюн кюрешгени, сермешгени бла
Акъ сёз Хакъ Сёзге бурулады.

Акъ сёз – къул, бий деуню билмейди.
Джазыуун кеси джазады ол.
Ёзден сёздю, эркин сёздю Акъ сёз.
Хакъды, акъды ол баргъан джол.

Акъ сёз ушай эсе таугъа,
Къара сёз ушайды тюзге.
Акъ сёз тарта эсе Кёкге,
Къара сёз тартады джерге.

Акъ сёзде бар эсе мийиклик, терклик,
Къара сёзде барды кенглик, теренлик.
Тау суугъа ушай эсе Акъ сёз,
Къара тенгизге ушайды Къара сёз.

Тауну тюзден неди башхалыгъы?
Тау сууну тенгизден неди башхалыгъы?
Акъ сёзню да Къара сёзден олду башхалыгъы.
Акъ сёз – джангыз минерге, чабаргъа джораланнган тарпан атды.
Къара сёз – джюк ташыучу ауур атды, арба атды.

Акъ сёзде джокъду сабырлыкъ, рахатлыкъ.
Акъ сёз билмейди не болгъанын къартлыкъ.
Акъ сёз – ол джашлыкъды, джашлыкъ.

Къара сёз ушайды къартха.
Къарт болса да – нартха.
Тюзлюк ючюн ол да турмаз артха.
Алай а, сагъыш этмей,
Акъ сёзча чынгамаз отха,
Акъ сёзча чынгамаз булутха.

Акъ сёз бла Къара сёз
Джашайла къазанлашыб, базманлашыб.
Акъ, Къара болса да – махтау Сёзге.
Таугъа, Тюзге да махтау!
Тау суугъа, тенгизге да махтау!
Кёкге, Джерге да махтау!
Мийикликге, кенгликге, теренликге махтау!
Акъ, Къара болса да – Хакъ Сёзге махтау!

ХХХ

Шайырла
Ана тилни баш къусхан сёзлерин
Назму къауузлагъа джыялла.
Аланы чайкъаб, бал алалгъанла уа –
Керти окъуучула болалла.

ИГИ УМУТЛА

Келгенди къыш – къары, аязы бла.
Азы бла – бир юч ай турлукъ болур.
Андан сора уа – джылны джазы бла
Тюбеширге насыб болур.

Джазгъа да, джазгъа ушаш бир къызгъа да
Тюберме деб, этеме умут.
Кеслерин эсгертелле джылла уа –
Чуууакъ кёкге чабады булут.

Джарыкъ кёлюм болады мутхуз:
Кетгенди джашау, кетгенди.
Кёрюнмейди не Ай, не джулдуз,
Башха тюрлюлле Кёк, Джер да энди.

Джюз джыл джашагъан кишини джашы
Кеси кесиме этеме кёл:
Тюрлене туруучанды дунияны башы,
Элли джылда джангырады Эр.

Эл да джангырады элли джылдан.
Элли – ахыр тюлдю адамгъа, элге да.
Джарыкъ урады алкъынчы алдан.
Къууанч кёбдю дунияда меннге да.

Боран тохтар. Кюн да аязыр.
Джазгъы хауа айланыр джерге.
Къолунда джанкъозу бла бир къыз
Татлы ышарыр, тюбер да меннге.

Олсагъат Кёк джашнар кёлде,
Тюнгюлюу джюрекден кетер.
Тёнгекде къанатланыр джан да,
Сан да анга эжиу этер.

Унутуб джылымы, джырымы да,
Джашил чачын сыларма джазны.
«Мен не насыблы адамма» дерме,
Джазыууму, кёлюмю, сёзюмю да джазыб.

ХХХ

Джюрексине адамлагъа
Бошагъанма джюрекден.
Энди меннге джокъду джуууукъ
Ташдан, Суудан, Терекден.

Адам джаргъан джюрегими
Табигъат этеди сау.
Ёрге бура кёзлерими,
Кёл эте, къарайды Тау.

Мен мычыйма тау ауушда –
Кёкге тартады джаным.
Тюк алырма учхан къушдан –
Алай болады халым.

Эне келиб тау ауушдан,
Суу бойнунда тохтайма.
Зикир, джыр да суу тауушда –
Кеталмайын тынглайма.

Бауурланыб суу ичеме –
Сёзю, макъамы къатыш.
Меннгеми джете турад
Кёкде этилген алгъыш?

Болурму тохтау, арыу –
Келе эсе Сёз, Къарыу
Джети къат Джерден, Кёкден,
Таудан, Суудан, Терекден?

Адамладан суууса да,
Джуртдан сууумаз джюрек.
Минги Тау бла Джети Тау Суу,
Къадау Таш бла Терек –

Сизденди джаным мени,
Сиздеди джаным мени.
Неди джарылгъан джюрек?
Ол – Джуртда Джангыз Терек.

Алгъа
Джарым молла кесген Терек,
Дагъыда тирилген Терек;
Артда
Большевикле кесген Терек,
Дагъыда тирилген Терек;
Энди
Кесибиз кесген Терек –
Ма олду джарылгъан джюрек.

Джарылса да – алкъын сау.
Ташыбыз эсе – Къадау,
Тауубуз эсе – Минги.
Заман алкъын тюлд ингир.

Адам джарса джюрекни,
Суу бла Терек багъалла.
Ата джурт бла Ана тил –
Джан-сан дарман алалла.

Ата джурт бла Ана тил –
Эки къанаты халкъны.
Аны ючюн кюрешелле
Сыйырыргъа аланы.

Джуртсуз, тилсиз болгъандан
Аллах сакъласын бизни.
Мен билгеним себебли
Керамат кючюн Сёзню,

Къайтарама джангыдан,
Кёклеге буруб ёзню:
Джуртсуз, тилсиз къалгъандан
Аллах сакъласын бизни.

Алай а, биз кесибиз
Тил, Джурт деб кюрешмесек,
Ала ючюн сермешмесек –
Кесибиз этмесек мадар,
Аллах этерми къадар?!

ХХХ

Тёш, чёгюч эмда джаныу –
Джити этген чалкъыны.
Дин, Тил эмда Джурт –
Джигит этген адамны.

Къарт ышарды сёзюме:
- Билемисе, джаш,- деди,-
Акъгъан чалкъы неденди?
Темиринденди.

Темири асыл болмаса,
Тёш, чёгюч да джарамаз.
Кюн узуну тюйсенг да,
Ол акъгъан чалкъы болмаз.

Къан бла кирген джан бла чыгъад –
Джигитлик да къанданды.
Тамырсыз – башчы болса,
Не сакълагъын андан да?!

Къул рухлу башчы болса –
Ёзден халкъны къул этер.
Ёзден ул башчы болса –
Къулну да азат этер.

Тюз адам, эркин адам
Эркинлик дер, тюзлюк дер.
Къул рухлу мискин адам
Башчы болса, «бийме» дер.

Ол бийлени къурутур,
Ёзденлени тутдурур –
Артха турмаз бир джукъдан –
Бошар халкъдан эм джуртдан.

Анга не дининг, тилинг –
Тейри адамы тюлдю ол.
Аны Аллахы – дуния мал,
Ёзден тюлдю, къулду ол.

Чалкъы – темиринден,
Адам да – ёзегинден.
Къуллукъ этмеген Хакъгъа,
Джарамаз Джуртха, Халкъгъа.

Аллай – болса уа башчы,
Тюб этер Джуртну, Халкъны.
Ёзю джокъну – бети джокъ,
Эсде тутугъуз аны.

КЕТГЕН ЁМЮРНЮ ЭСГЕРЕ

«Салабкадан келсин саламынг» -
Эм ачы къаргъыш эди ол.
Ёзден рухлуланы ибилис кърал
Ары ашыра эди тутуб.

«Эки айы джайды, джылыды,
Къалгъаны къышды, сууукъду»,-
Зауаллы халкъ айтханды кеси
Соловки айрымканланы хапарын.

Ма андан келген эди бир дин ахлуну
Туудукъларына саламы, алгъышы да:
«Къардан кёб зат джокъду мында,
Къарча кёб болсун насыбыгъыз».

Сюргенлей турдула халкъны
«Барса келмез» деген джерлеге.
Къызыл-Къумладан, Къара-Къумладан,
Сары-Къумладан да келе турдула
Таулуланы саламлары, алгъышлары:
«Къумдан кёб зат джокъду мында,
Къумча кёб болсун насыбыгъыз».

Артда бютеу халкъны сюрдюле –
Тёкдюле Сибирияны бузларына, Азияны къумларына.
Ач-джаланнгач тутмакъ халкъ къырылды анда
Сууукъдан, исссиден, ауруудан, зорлукъдан.

Салам иерге Джуртда къалмагъан эди киши.
Бютеу халкъ сюргюнде союлду, джоюлду.
Ол сойкъырымны унутургъа джокъду амал.
Ангылашынмай эдиле Кавказда джюрюген алгъышла:

«Минги Тауча акъ болсун, мийик болсун насыбынг.
Андан келген суулача таза болсун, кёб болсун къууанчынг.
Нарат чегетлеча ариу болсун, джашил болсун джашауунг.
Къадау Ташча деменгили болсун иннетинг-сёзюнг-ишинг».

Къартла Джуртха айланыб къылгъанлыкъгъа намаз,
Мында туугъанлагъа таурух эди Кавказ.
Онтерт джылдан тауусулмаса палах,
Болургъа тебрегенек къыргъыз, ёзбек, къазах.

«Джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Анда халкъ боллукъбуз, тирилликбиз джангыдан».
Сюргюн, сойкъырым не бек абызыратса да халкъны,
Миллет ангысын, тарих эсин къурутургъа аны
Не бек кюрешди эсе да ибилис джорукъ, ибилис кърал –
Халкъ хорланмады, къул, манкъурт болмады –
Къайыта билди туугъан джерине, джуртуна.
Эскертме керекди чий алтындан халкъыма!

Алай а, бюгюнледе тюшгенди къоркъуу:
Джуртубузда да къалыргъа джуртсуз,
Джуртубузда да болургъа тилсиз.

Алай а халкъ энтда танытыр
Болмагъанын не къул, не манкъурт.
Бирди Аллах, бирди Тил, бирди Джурт.

Динибиз, Тилибиз, Джуртубуз ючюн
Аллах-адам ючюн, Хакъ-халкъ ючюн,
Ёлгенле ючюн, саула ючюн.
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн,
Сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Сермеширбиз, Хорламгъа да джетербиз.
Шейит болгъанла джандетге ётербиз,
Сау къалгъанла джашау этербиз.

Бар эсе джюрекледе ийман,
Къалай хорлар бизлени шайтан?
Темирледен, Къурчладан да къалгъанбыз сау.
Хакъ джолдабыз – джокъ арыу, тохтау.
Уллу Аллахха салабыз махтау.
Алдады Хорлам, алдады Джашау.

ДЖЕТИ КЪАТ СЁЗ

- Неди эм баш дунияда?
- Адам, Халкъ.
- Адамдан, Халкъдан баш а бармыды?
- Барды. Хакъ.

Адамны АДАМ, халкъны ХАЛКЪ этген –
ОЛду.
Ансыз адамлыкъ, халкълыкъ да
Джокъду.

Хакъы ючюн кюрешмеген адам –
Адам тюлдю.
Хакъы ючюн кюрешмеген халкъ –
Халкъ тюлдю.

Джангыз,
Хакъ джолда бара,
Адам бурулады АДАМГЪА,
Халкъ бурулады ХАЛКЪГЪА.

Джети къат магъанасы болгъан Сёз –
ХАКЪ.

Джети къат Джерча,
Джети къат Кёкча,
Джети къат Сёз –
ХАКЪ.

ХХХ

Къанатлы джанла уянабыз танг бла бирге:
Къарангы бла джарыкъ бир-бирин хорлаялмай,
Базманлашыб туралла алкъын.
Къанатлыланы джырлай башлагъанлары
Эмда
Мени да бир къанатлы акъ сёзюм
Болалла себеб къарангыны хорларына танг.
Базманны танг джаны дженгеди.
Танг келеди Джерге.
Тууады назму.
Къанатлыла джырлайдыла джарыкъ.
Дуния уянады.
Таукел чыгъа башлайды ауазы джашауну.
Танг бла бирге джарыйды кёлюм.
Тангнга сау чыкъгъанла,
Сау тангнга чыкъгъанла –
Насыблыбыз.
Кечеден сора,
Къарангы кечеден сора,
Бютюн да аламатды танг.
Акъды, джарыкъды ол.

ХХХ

Къара кюнден къутулгъандан сора,
Кечеле да кёрюнелле акъ.

ХХХ

Къарангы бла джарыкъны чегинде
Айтылгъан акъ сёз –
Сары ашды джюрекге.

ХХХ

Чегетни къутхарыр акъылда,
Къутулуу джолну кёрюр акъылда,
Бир терек къаягъа ёрлегенди. Энди
Мийикден къараб,
Къутулуу джолну кёреди ол.
Тёбенде чегетге булгъайды къол.

Алай а, чегет ангыламайды аны.
Тынгыламайды анга чегет.
Мийик къаяда терек,
Чегетге къарай, азаб чегед.

Мычхы, балта таууш чыгъады тёбенден.
Тауушсуз сыйыт-къычырыкъ келеди ёзенден.
Алай а, не бек чакъырса да Терек,
Тургъан джеринден тебмейди чегет.

Къоркъады ёрлерге таугъа, къаягъа.
Турады аш болуб мычхыгъа, балтагъа.
«Къалай джашарыкъбыз анда, къаяда –
Ол ачыкъ джерде элиягъа, бораннга.

Аллай эркинлик керекмиди бизге?
Санамайбыз оноуунгу тюзге.
Балта, мычхы да бизни ашай,
Бирибиз ёле, бирибиз джашай,
Алай эте барлыкъбыз.
Сени ызынгдан тизилсек а –
Барыбыз да къырыллыкъбыз.
Огъай,
Сен айтхан эркинлик
Керек тюлдю бизге –
Ол ёлюмдю бизге».

Айтады Терек:
«Мен ёлмеген – сиз да ёлмезсиз.
Былайда балтаны, мычхыны да кёрмезсиз.
Чыдарсыз шыбылагъа, джелге да.
Болурсуз джууукъ джети къат Кёкге да».

Тынгыларгъа, ангыларгъа да унамайды чегет.
Турады къаяда джангыз кеси терек.
Кёреди джокъ бола баргъанын чегет.
Ол палахны кюн сайын кёред.

Чегетин сюеди Терек.
Ичинден кюеди Терек.
Сёзю, кеси да болмайын керек,
Мийик къаяда ёледи Терек.

ХХХ

Аягъы – Джерде,
Башы – Кёкде:
Адам деген –
Олду.

ХХХ

Таб тюлдю мени тенгиз бла арам:
Уллулугъу джокъду, болса да уллу,
Джюреги кенг тюлдю, тюз тюлдю аны –
Айрымканны кюрешеди таларгъа, джутаргъа.

Тенгизден айырылыргъа излейди айрымкан.
Айырылгъан да этгенди. Энди
Барды аны аты, сыфаты –
Эркин айрымкан, Ёзден айрымкан.

Тенгиз – эмегенди, айрымкан – эгемен.
Эмеген тенгиз. Эгемен айрымкан.
Эмегенлик бла Эгеменлик а
Тюлдюле ёмюрде да келиширик.

Къарыулуну, къарыусузну джанында да тюл,
Тюзлюкню джанындама мен.
Айрымканны барды эркинлиги
Эркин джашаргъа, айырылыб тенгизден.

Акъ, Къара, Къызыл, Сары, Кёк эсе да тенгиз,
Бузлу, Тузлу, Шош, Къутлу, Къутсуз эсе да тенгиз,
Уллу, Гитче, Терен, Сай эсе да тенгиз –
Айрымканны барды эркинлиги айырылыргъа андан.

Барды эркинлиги айрымканны
Кюн джарыгъын, дуния джарыгъын кёрюрге,
Башына болургъа эркин,
Джазыууна болургъа ие.

Айырылыуну айырылыуча тюл,
Рахатлыкъгъа къайырылыуча
Кёргюзтюрге излейдиле харам чабакъла.
Къанатлы джанлагъа уа насыбды айрымкан –
Къанатлы джанлагъа ол болгъанды уя.

Тенгизни, айрымканны да джашаргъа
Бирча эркинликлери барды.
Излемейди тенгиз ангыларгъа аны –
Айрымканны кюрешеди таларгъа, джутаргъа.

Башха айрымканла джакъ болалла айрымканнга,
Кёл этерге, болушургъа кюрешелле анга.
Мен да – халкъ, инсан хакъларын джакълаучу бир адам –
Айрымкан хакъларын да джакъларгъа кюрешеме.

Бир айрымканны тенгизден къутхаралсам,
Муратыма джетгеннге санарыкъма.
Бу эркин, ёзден айрымканда къош салыб,
Къанатлылагъа болгъанма хоншу.

Бу айрымканны эгеменлиги ючюн
Эмеген тенгиз бла сермешеме мен.
Бу айрымкан бла бирге джашарыкъма,
Не батарыкъма аны бла бирге.

Адам тенгизде мен да айрымканма.
Айрымканны бек иги ангылайма кёлюн.
Тенгизле не бек чамлансала, чайкъалсала да,
Биз – айрымканла – боллукъбуз эркин.

Андан баш болгъанны сюймейди тенгиз.
Айрымкан а, андан бош айырылыб къалмай,
Ёрге айырылгъанды. Башындан къарайды тенгизге –
Ол зат да джарады тенгизни джюрегин.

Джер кеси тебергенди Кёкге айрымканны.
Ангыларгъа унамайды тенгиз аны.
Айрымканла джууукъдула Кёкге.
Ала аш боллукъ тюлдюле тенгизге.

Суу тенгизде, адам тенгизде да айрымканла –
Джууукъдула, джууукъдула Кёкге ала.
Эмеген тенгизге, Сарыубек тенгизге тюл,
Хакъгъа, джангыз Хакъгъа бойсунадыла ала.

Азбыз биз – дунияда айрымканла,
Айырылалгъанла тенгизден.
Джокъду къыйынлы бизден –
Кюрешде ётеди джашауубуз.

Алай а, насыблы да джокъду бизден:
Билебиз Эркинликни, Эгеменликни,
Къалтыратабыз эмегенлени, эмегенликни.
Насыблы джокъду бизден.

Аны ючюн сюеди Джер да бизни.
Аны ючюн сюеди Кёк да бизни.
Дуппукъ тенгиз а къатлана, чайкъала берсин –
Къадарыбыз башхады бизни.

ЁЛЮМ

Аягъы басхынчы да, таягъы
Джетгенлей турады бизге.
Болджалгъа дери келалмаса да кеси,
Кёлеккеси уа, кёлекккеси,
Джаратылгъан кюнюбюзден башлаб да,
Таймайды юсюбюзден.

Ол кючлюмюдю бизден?
Къайдам.
Къазауаты уа – кече-кюн да барады,
Алай а, хорлаб къоялмайды бизни:
Адам улу сауду алкъын. Сауду.

Къара Кюнню къара джарыгъы
Кюн джарыкъны джутаргъа кюреше,
Тёгюледи.
Къара Кюн. Къара кюн.
Сизден къутулургъа джокъмуду мадар?

Айгъы сёзню, къайгъы сёзню
Кюн сёз бла, Акъ сёз бла джабаргъа кюреше,
Сермешеди адам.

Къабыр тёбени агъартыргъа кюреше,
Джауады къар.
Хорланмазлыкъны хорларгъа кюреше,
Джашайды адам.
Ма аны ючюн сюеме Адамны.

Кесинден кючлю бла сермешгени ючюн,
Бюгюлмей, бойсунмай кюрешгени ючюн –
Ма аны ючюн махтайма Адамны.

ХХХ

Къычырама Минги Таудан азан:
Джюреги-Кёлю бар эсе азгъан –
Тынгы-ласын да тынгы-лы болсун,
Ангы-ласын да ангы-лы болсун.

Мен – Мухаммад файгъамбарны азанчысы –
Халкъны уятыргъа кюрешген бир адам.
Мийиклиги 5642 метр болгъан
Минги минарадан къычырама азан.

Файгъамбарны кёзюуюндеча, къычырама,
Харам джукъудан уята халкъны.
Халкъны Хакъ джолгъа чакъырама:
Сезигиз, билигиз, таныгъыз Хакъны.

Джангыз анга этигиз къуллукъ,
Болургъа излей эсегиз Адам, Халкъ.
«Ол кимди, неди?»- деб, чыкъса уа сорлукъ,
Ангылатайым, ким, не болгъанын Хакъ.

Аллахны бир аты да – Хакъ.
Инсан, халкъ хакълары да – Хакъ.
Эркин, тюз, керти джол – Хакъ.
Хакъ ючюн кюрешиу борчду – Хакъ.

Иннетинг, сёзюнг, ишинг бла
Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге
Къуллукъ этиу – борчду, хакъды.
Кесинге да Хакъ джолда барыу,
Башхаланы да ол джолгъа тартыу –
Борчду, хакъды.

Хакъ джолда бармагъан тюлдю манга къарнаш-эгеч.
Хей, бюгюн да уянмасакъ – тамбла боллукъду кеч.
Азан къычырама мийикден халкъгъа,
Аны тарта Хакъ джолгъа, Хакъгъа.

Хакъсыз адам, хакъсыз халкъ – хайуан, сюрюу.
Хакъы ючюн кюрешмеген – Адам, Халкъ болмаз.
Эртде джетгенди уяныргъа заман.
Минги Таудан къычырама азан.

ХХХ

Чыдаргъа кюрешсе да бир деу джигитча,
Джуртсуз къалгъан – Джуртуна тансыкъдан – ёледи.
Эки минаралы чыммакъ акъ межгитча,
Эки башлы Минги Тау кёзюне кёрюнеди.

Тейри адамын Тейри Тау кесине тартады,
Тартады Ариулугъу-Тазалыгъы-Мийиклиги.
Адамны тюзлюгю, Ата джуртуна сюймеклиги,
Эртде-кеч болса да, артха къайтарады.

Къайытыргъа мадары-къадары болмай къалгъан а,
Этеди осуят: «Тёнгегими,
Джюрекле джумушаб, чекле ачылсала,
Джанымы ызындан бир ашырырсыз».

Мухаджир таулуну джаны къайда болгъанын а
Билмеген болурму?
Ёле туруб да, «Минги Тау» джырны
Бир джырлагъыз, бир эшитдиригиз»,-
Дегени уа?!

Иман-Шахадат бла бирге
Ол джыр да айтыла,
Алай кетген эди дуниядан таулу.
Элли джылдан аны тёнгегин
Келтириб, Минги Тауну этегинде
Асрадыла...

Сагъыш этеме таулуну къадарына.
Сюргенледен къутулгъан эди ол.
Юргенледен а – таб бюгюн да,
Къабырында илгене болур.

Алай а, мен къоркъама неден:
Сюргенлелле туудургъан юргенлени.
Юргенлелле туудургъан сюргенлени.
Тарихибиз, джашауубуз шагъатла анга.

Сюргенни джаныды юрген.
Юргенни саныды сюрген.
Ол экисини бирлигинден
Чыгъады сойкъырым, сюргюн.

Ёлгеннге санамайыкъ сюргенни:
Юрген тирилтеди ёлгенни.
Не къадар кючлю, кёб болсала юргенле,
Ол къадар терк тирилелле сюргенле.

Къайытырларын излемей эсек сюргенлени,
Сойкъырымланы, сюргюнлени –
Тохтатыргъа керекбиз юргенлени.
Къыйынлы таулуну къабырында эте дууа,
Бу сагъышла кетмейдиле башымдан.

ХХХ

Джуртуму Къадау Ташы, Джангыз Тереги да
Юретелле
Чыдамлылыкъгъа, сабырлыкъгъа;
Минги Тауубуз, тау сууларыбыз да –
Ариулукъгъа, тазалыкъгъа.

Джуртуму Тауу, Сууу, Тереги да
Юретелле
Халаллыкъгъа, адамлыкъгъа.
Бизни сыфатыбыз, атыбыз, халибиз да
Джуртубузданды –
Бир да ишек джокъду анга.

Сюелсенг – Тауча сюел,
Атлансанг – тау сууча бар:
Тенгизге джетсенг да,
Юзюлме, айырылма Тауунгдан.

ХХХ

Дин, Тил, Джурт.
Бу ючкъулакъ, ючаякъ Тейри къазанда
Бишген халкъ бурулады Миллетге.

Ючден дагъан таймаз.
Дин, Тил, Джурт. –
Бу ючюсюне таяннган халкъ,
Бу ючюсюню бирлигин сакълагъан халкъ,
Аладан айырылмагъан халкъ,
Ала ючюн кюрешген, сермешген халкъ –
Эки дуниядан да боллукъду юлюшлю.

ХХХ

Джангыз Терек бла этеме ант.
Къадау Таш бла да этеме ант.
Джурт, Тил ючюн джашаргъа, ёлюрге.
Алайсыз – къаллыкъбыз джулдузсуз, Айсыз.
Алайсыз – боллукъ тюлбюз не Адам, не Халкъ.

Адамдан сууургъа да болурма,
Джуртдан а – огъай.
Джуртда Таш бла Терек –
Кёкде джулдуз бла Ай.

Саулукъ бла джашаудан багъалы
Не болур дунияда?
Алай а, меннге ала да тюлле керек –
Джокъ боллукъ эселе Таш бла Терек.

Кете эселе джашау да, саулукъ да –
Кетсинле  ала Таш, Терек ючюн.
Кимге керекди билек кючюнг, джюрек кючюнг,
Кимге керекди билим кючюнг, фахму кючюнг –
Джуртну, Тилни къорууламай эселе ала.

Къалмаз ючюн Ташсыз, Терексиз,
Къалмаз ючюн Джуртсуз эм Тилсиз –
Джашаргъа керекди ала бла,
Ёлюрге да керекди ала ючюн.

Аланы сакълай  –  сакълайбыз кесибизни,
Къутхарабыз ангыбызны-эсибизни.
Аласыз – биз тюлбюз Адам да, Халкъ да.
Аны ангыламагъан – къулду, манкъуртду.

Адамдан сууургъа да болурма,
Джуртдан а – огъай.
Джуртда Таш бла Терек –
Кёкде джулдуз бла Ай.

ХХХ

Джерде джашаб башладым алай –
Джанаша джети къат Кёкге,
Джарыта джулдуз бла Ай
Кёлюмю, джолуму да Джерде.

Алай а,
Аз-кёб эсе да, ётдю заман:
Болдум борчун унутхан бир адам.

Къадар Кёкден, Таудан эсе да, атды –
Къадау Ташха бурду джулдуз джюрекни.
Аны бла да къалмады – сынатды
Джазыуун Джуртда Джангыз Терекни.

Таш – саным, Терек а – джаным.
Кёб джетди къыйынлыкъ алагъа.
Къаламыма мерекеб – къаным,
Аны бла джаздым даууму, назмулаб.

Мен – Тейри адамы, унутуб Тейрими,
Табындым Джуртха, халкъгъа, адамгъа.
Олду эм уллу гюнахым, терслигим –
Кёк аны ючюн чамланды манга.

Бир Аллахдан башха джокъду Аллах –
Керекди джашаргъа буюргъанча ол.
Алай джашамагъаннга джетеди палах,
Хакъ болмаса, чынгылгъады джол.

Отуз кюмюшге сатылгъан амантиш,
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден –
Сизден джийиргеншли болмаз дунияда –
Къабырым да кенг болсун сизден.

Тюз джолгъа къайтарды Аллах –
Джокъду табыныу адамгъа-халкъгъа.
Къуллукъ этген бир Аллахха-Хакъгъа,
Хорларыкъды – келсе да палах.

Энтда Джерде джашайма алай –
Джанаша джети къат Кёкге.
Джарытады джулдуз бла Ай
Кёлюмю, джолуму да Джерде.

ЭКИ АЙРЫМКАН

Къарай да къууана бир-бирибизге,
Джашайбыз эки айрымкан тенгизде:
Бир Уллу айрымкан бла бир Гитче айрымкан.

Тенгиз бек чайкъалгъан кёзюуде,
Джулдуз, Ай кёрюнмей къалгъан кечеде,
Къайгъы-къоркъуу кючлейди да бизни,
Тас этгенча болабыз бир-бирибизни.

Толкъунладан, къарангыдан не да тубандан
Бир-бирибизни кёралмай къалсакъ –
Саудан ёлгенча болабыз биз...
Нек кюрешеди бизни бла тенгиз?

Алай а, кече кетиб, танг атса,
Кюн да чыгъыб, тёгерекни джарытса,
Бютюн насыблы болабыз биз.
Саубуз. Къыйнаса да, джуталмайды тенгиз.

Джашайбыз эки айрымкан тенгизде.
Джазыуубузну бир этмей эсе да къадар,
Сау-эсен джашаргъа бере эсе мадар,
Бир-бирибизни кёрюрге бере эсе мадар –
Аны ючюн да анга разыбыз чексиз.

Чайкъала арыса, шош болады тенгиз.
Къыйнала, къууана джашайбыз биз.
Бу тенгизде бизден сора джокъду айрымкан.
«Уллу айрымкан ёлмесин»,- алгъышынг меннге.
«Гитче айрымкан ёлмесин»,- алгъышым сеннге.

Бизни тенгизден айыргъан къадар,
Эки айрымкан этиб джаратхан къадар,
Бир этерге да болур, тыйыншлы кёрсе.

Къадарыбызгъа тыйыншлы болалсакъ,
Кёлсюз да, уллу кёллю да болмай туралсакъ,
«Тенгизден баш болгъанбыз» демей,
Не да
«Тенгизге аш болабыз» демей,
Къадар берген сынаудан ёталсакъ –
Башха дуния да ачылыр бизге...

Иги джорала эте,
Къыйнала, къууана, тёзе,
Джашайбыз эки айрымкан
Бой бермей тенгизге.

ХХХ
 
Магъананы азлыгъын,
Сёзню кёблюгю бла джабаргъа излеген назмучу,
Къолайсыз сюегин
Омакъ кийимле бла джабаргъа излеген къызчады.

Джарым сёзю бла назмусун магъаналы
Кёргюзтюрге излеген шайыр да,
Ангысыны, фахмусуну, билимини азлыгъын
Тынгылаб, джашырыргъа излеген адамчады.
 
ХХХ

Ёлген джулдузну джарыгъы кибик,
Ёлген тилде джазылгъан назму.

АДАМ ДЖАШАУДАН ТОЙМАЗ
 
- «Джюрегинги ауушдурмасанг,
Дарманла бла юч джыл джашаргъа болурса...».
- «Сау бол, профессор, джашаргъа, ёлюрге да
Кесими джюрегим бла излейме».

Аллахдан а джети джыл джашау тиледим.
Тилегими ол къабыл этди.
Этерими этдимми, джазарымы джаздыммы?
Хазырмамы энди кетерге?

Ол джети джыл, кёз къакъгъынчы, кетди.
Джылым джууукълашды элли бешге.
Кетерге хазырмамы энди?
Огъай. Тилейме энтда Аллахдан:

«Файгъамбарлыкъ бермезинги билеме –
Ахыр файгъамбар келгенди, кетгенди.
Джангыз, анга бергенинг тенгли
Бир ёмюр, бир джашау бер меннге да –
Андан сора, сюйгенингча этерсе.
Айтырым, этерим бир кёбдю алкъын».

Билмейме, Аллахха джетерми сёзюм.
Огъесе элли бещде джумулурму кёзюм?

Ол кетген джети джылда
Сууаблы ишлерим болгъан эселе кёб,
Аллахны эталгъан эсем разы –
Ол ёмюрюмю созаргъа да болур.

Алай тюл эсе уа, манга Тёре
Джангы гюнахла этерге къоймаз –
Джашаууму бир кюннге да созмаз.

Джашайма таза тутаргъа кюреше
Джюрегими, тёнгегими, тёгерегими да.
Кюрешеме сакъларгъа, джакъларгъа
Джуртуму, миллетими да.

Адамлыкъ-муслиманлыкъ борчумдан
Къутулургъа кюрешеме келгенча къолдан.
Джетерми заман, джетмезми? Къайдам...
Алай а, джете эсе да ёлюм,
Бара тургъанлайыма джетсин джолда –
Джолда, Хакъ буюргъан джолда.

Джанламазгъа кюрешейим джолдан,
Этерге кюрешейим келгенни къолдан.
Къалгъанны барырбыз кёре.
Не оноу этер, билмейме, Тёре.

ЭШЕК КЪАЛА

1
Акъ эшек
Къара эшеклени джыйыб тёгерегине,
Ат болгъанча кёрюннгенди кесине.

Аланы алыб, чабыб,
Акъ Юйню кючлегенди,
Салдыргъанды джангы терезе, эшик.
«Джолдашла, дуниягъа ие бизбиз энди»,-
Деб, созуб окъугъанды эшек.

«Дуниягъа ие, бий бизбиз энди,
Бизникиди энди кёзюу»,-
Деб, къара эшек джыйын да
Бир тамакъдан этгенди эжиу.

Ал, арт аякълары бла да,
Джер тебрендире ургъандыла харс.
Сыйсызланы тылпыуларындан,
Акъ Юйню басханды чарс.

Кёбге созулгъанды байрам.
Эшек окъугъан баргъанды кёбге.
«Акъ Юйге» «Эшек Къала» деб,
Атагъанды халкъ, санамай чёбге.

Сора, эшек окъууну тохтатыргъа
Акъ эшек этгенди иннет.
«Джолдашла, биз атча кишнерге керекбиз,
Болургъа излей эсек миллет».

Къара эшекле тургъанла къаршчы,
Тереннге ийгенле сёзню: «Бизни
Эшекча окъугъаныбызны
Тыяргъа излеген акъ эшекни
Башчы болургъа джокъду эркинлиги»,-
Дегендиле да, акъ эшекни талаб,
Эшек Къаладан ийгенле къыстаб.

Тамырдан тойгъан эшекле ойнаб,
Алай эте, келгенле джашаб.
Атладан, къадырладан да бошаб,
Бир-бирин да тебрегенле къыйнаб.

Келгенле да табанлаша,
Акъ Юйню ойгъанла эшекле.
Джангыз бир кесеги кючден-бутдан
Къачыб къутулгъанды эшикге.

Алай а, оноуну къолгъа алыргъа
Борбайы болгъан табылмагъанды атлада.
Бир джангы акъ эшек, къайдан эсе да чыгъыб,
Къара эшеклеге болгъанды тамада.

Эшек Къала ишлетгенди къадалыб.
Энтда къуйрукълары бла ойгъунчу аны,
Эшекле эшекча окъуб, табанлаб,
Титиретелле, абызыраталла дунияны.

2
Бюгюн да
Акъ эшек
Къара эшеклени джыйыб тёгерегине,
Ат болгъанча кёрюнеди кесине.

3
Сени юсюнгден не айтады халкъ –
Тынгыла бир кесек:
«Эшеклени ичинде ат,
Атланы ичинде эшек».

4
Тюз сёзге тынгыламайды эшек.
Акъ болса да, эшекди ол.
Атча кишнесе да, къаллыкъды эшеклей.
Ишлеген къаласын да къуйругъу бла оймай къоймаз –
Сырына тартмай къалмаз.

5
Бу сёзлерими эшитгенлей,
Атча кишнегенин да унутуб,
Ачыуланыб, чочуб,
Эшекча окъуб башлады ол.

6
Огъай,
Эшек ёмюрде да ат болалмаз.
Ариу,  атха бурулса да,
Къачан болса да,
Эшекча окъумай къоймаз.

УНУТМАГЪЫЗ КЪАЯДА ТЕРЕКНИ

Къарайды нарат терек къаядан,
Айырылгъанча джер джашаудан, къайгъыдан,
Къутулгъанча балта ауузлу, мычхы тишли аджалдан,
Къутулгъанча адам атлы, эки аякълы мурдардан.

Джашил терек –
Хауа берген барыбызгъа солургъа!
Керек эдик барыбыз да
Сени сакъларгъа, къорургъа.

Ай медет!
Азды бизде, адамлада, ангы-эс.
Сени аллынгда адам улу
Терсди, терс.

Чегетни къой,
Джуртда Джангыз Терекни да кесгенбиз.
Терекни тюл,
Тарихибизни, тарих эсибизни кесгенбиз.

Алай болса да,
Нарат Терек, чамланма.
Сеннге джан аурутхан адамла да
Бардыла.

Адам улуну бютеу барын
Къаргъама.
Ёкюл назмуму болушур деб,
Джазама.

Акъ къаяны джашил байрагъы – нарат!
Джангыз Терекни кесгенлеге бер налат.
Налат бер къыргъанлагъа чегетни.
Мен а –
Ёкюлюме Къадау Таш бла Терекни.

Акъ къаяны джашил байрагъы – нарат!
Кел салайыкъ биз джашаугъа салауат!
Джашаудан да бек – аны джаратхан кючге!
Башлайыкъ, къалгъан эсек да кечге.

Экибиз да биз къаршчыбыз ёлюмге.
Къуллукъ этебиз бир Аллахха-Тейриге.
Сюелгенледенбиз экибиз да биз.
Кёкге, джерге да кюрешебиз турургъа тюз.

Бир-бирде терек болургъа къарайды кёзюм –
Сени хауангча джараса эди сёзюм.
Ёзге  Сёз да – тин хауа берген терекди.
Хакъ сёз да адамгъа таза хауача керекди.

Шайыр бла Джангыз Терек къаяда
Ушар ючюн да къалмайла бир-бирине:
Джангызлыкълары бла да;
Халкъдан-ормандан айырылыб,
Мийикде тургъанлары бла да;
Кёкге джууукъ болгъанлары бла да;
Сыйрат кёпюрде баргъанлары бла да;
Кёкден джердегилени ачыкъ кёрюб,
Къыйналгъанлары бла да;
Къайгъыргъанлары бла да;
Къанатлы джанлагъа
Къонакъбай болгъанлары бла да...

Къарайды нарат терек къаядан,
Къарагъанча шайыр джюрек назмудан,
Къарагъанча шайыр джюрекден назму.
Акъ, къара эсе да къая,
Нарат а – джашилди.
Акъ сёз бла, къара сёз бла джазылгъан эсе да китаб –
Иннет а – акъды.

Къарайды нарат терек къаядан –
Джан къарагъанча джерде къалгъан тёнгегине.
Къарайма нарат терекге къаяда –
Тёнгек къарагъанча Кёкде джанына.

Мен кёзкёрмезге кетгенден сора,
Кёб турмай, кёлюгюзден да кетерме.
Алай а, къаяда терекни кёргенлей,
Эсигизге тюшербиз назмум, кесим да.

«Майна шайырны джаны» деб,
Сабийчик кёргюзтюр къаяда терекни.
Иги джора да игиди: ай марджа,
Унутмагъыз къаяда Терекни.

ХХХ
 
Джазыуланы уллуларын джазады Аллах,
Гитчелерин къояды адамны кесине.
Аланы да джазабыз да терсине,
Сорабыз дагъыда «нек келди,- деб,- палах?!».

Биз джазалмазлыкъны джазады Аллах,
Биз джазаллыкъны къояды кесибизге.
Биз а – Хакъ джолдан чыгъыб, кете эсек тюзге,
Сора, кесибизде болмай, кимледеди да гюнах?

Тышында тюлдю чуруму палахны –
Ичибиздеди-кесибиздеди къыйынлыкъ.
Унамай эсек а ангыларгъа аны –
Кетерик тюлдю бизледен къыйынлыкъ.
Бизни ашаб, джашаб турлукъду къыйынлыкъ.

КЕРАМАТ ЮЧГЮЛ

Кече арасы. Джукъламайла джангыз
Джулдузла, шайырла эмда сюйгенле.
Джарыкъ, Акъ сёз эмда Адам
Джаратылгъан керамат кёзюу.

Дунияда джашау болгъан къадарда
Ол ючюсю боллукъла бирге.
Ол ючюсю болгъан къадарда
Дуния джашау джукъланмазгъа болур,
Адам улу хорланмазгъа болур.

Нюр джарыкъ, Хакъ сёз, Тейри адамы –
Дууасы джашауну, дунияны.
Ала болгъан къадарда, бизни
Хорлаялмазла къарангы, кёзбау, мал адам.

Нюр джарыкъ, Хакъ сёз, Тейри адамы –
Бу ючгюлдю тутуругъу дунияны.
Аланы бирлигиди сакъларыкъ аны.
Нюр джарыкъ – Хакъ сёз – Тейри адамы.

ХХХ

Къууана, къыйнала джашадым дунияда:
Сюйген, кюйген да этдим,
Ёлген, тирилген да этдим.
Кетерге уа излемедим дуниядан.

Ахрат азабын дунияда сынагъан,
Дагъыда дунияны джандетге санагъан
Къауумдан болгъаным себебли,
Къарыуумдан кёб зат да келди.

Къарыуум джетмеген затла да – кёб.
Кёлсюз кёрюнмейим, айтыб джарсыууму.
Тюрлю-тюрлю сынауланы ийсе да Кёк –
Башхагъа ышанмадым джазыууму.

«Кеси джыгъылгъан джыламайды» дейле.
Джазыууму мен джаздым кесим.
Джерде, Кёкде да джууабха хазырма –
Бар эсе гюнахым-терсим.

Мен сюйдюм ёлмей, джашаб турургъа,
Джашамай ёлюрге уа – къоркъдум.
Къоркъдум ушаргъа ёре турукъгъа –
Андан эсе, юзюлсюн джолум.

Ахрат азабдан да дуния намыс кючлю:
Амантиш болуб джашагъандан эсе,
Халкъ харам этиб къаргъагъандан эсе,
Туумай къалгъан кёб да иги.

Джуртда таяныб Ташха, Терекге
Къараучу болдум Джан джуртха – Кёкге.
Джангыз Терек ючюн, Къадау Таш ючюн
Джашаууму да санамам чёбге.

Кюмюш джуртуму алтын къонгурауу –
Ана тилим, Сен джашар ючюн,
Керек эсе меннге ёлюрге –
Аккыллы болмам аны ючюн.

Сен ёлсенг а – барыбыз да ёлдюк,
Къуру шайырла тюл, бютеу миллет.
Ата джуртну, Ана тилни сакълау –
Олду бизге Аллахдан сора иннет.

Халкъ, Джурт ючюн джашасакъ, ёлсек –
Разы болур бизге джулдуз бла Ай.
Тарихибизде бардыла юлгюле:
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай...

Айтмай огъуна къояйыкъ Къарчаны –
Халкъгъа ат болгъанды аты аны.
Къарачай къралны къурагъанды ол.
Эркиши эсенг – аллай киши бол.

Къарачай областны къуратхан Умар да,
Юлгюдю бизге, юлгюдю бизге.
Энди джокъдула аллай башчыла,
Таулула джайылгъанбыз тюзге.

«Таулу тюзде абыныр» деб,
Нарт сёз бош айтылгъан болмаз.
Энчи Юйю, Миллет Юйю болмаса адамны, халкъны –
Аны адамлыгъы, халкълыгъы да къалмаз.

Сакълар ючюн Джуртну, Тилни, Халкъны
Энчи къраллыкъ болады керек.
Аны айталла джулдуз бла Ай,
Айталла аны Таш бла Терек.

Аллах адамгъа салгъанды борч
Сакъларгъа, къорууларгъа, айнытыргъа къауумун.
Бар эсе фахмунг, билиминг, къарыуунг –
Аланы аяма Халкъдан-Тилден-Джуртдан.
Алалла бар этген бизни джокъдан.

Энди аланы сакъламасакъ,
Адамлыгъыбыз, ийманыбыз да къайда?!
Тёгюледи соруугъа ушаш джарыкъ
Джулдуз бла Айдан.

Къабырладанмы, Кёкледенми
Келеди соруу?!
Не эсе да мени кючлегенди
Къайгъы бла къоркъуу.
Ноябрны 11, 2009 джыл, Ставангер


ХХХ

Эркишини
Не къадар къарт бола барса тёнгеги,
Ол къадар джаш бола барад джюреги.
Аны ючюн айта болурла халкъда
«Къарт бла сабий бирчалла» деб.

ХХХ

Джерни Кёк бла чегинде
Акъ Минги Тау джашнайды.
Нарт тауну этегинде
Къарачай халкъ джашайды.

Къарачай тукъумлула –
Джайылгъанла ат, къой да.
Миллетни уа кесине
Сейирсиннгенд Толстой да.

Чырайы, джигитлиги,
Кертилиги сёзюне –
Илиннгенле бу шартла
Джазыучуну кёзюне.

Тейри адамларындан
Къуралгъан миллетибиз –
Тарихинги джазгъанса,
Къызармазча бетибиз.

Патчахлагъа, ханлагъа,
Темирлеге, къурчлагъа
Къаршчы уруш этгенсе,
Бойсунмайын алагъа.

Джаугъа джаулукъ этгенсе,
Шохха тюздю иннетинг.
Адамлыкъны, тюзлюкню
Белгисиди миллетим.

Хакъ ислам дин – дининг да,
Таза тюрк тил – тилинг да,
Минги Таулу Кавказ джурт –
Туугъан джеринг, элинг да.

Дунья сеннге болмаз тар –
Дининг, тилинг, джуртунг бар.
Сакълай билир аланы
Тейри халкъы, адамы.

Эски байракъларынгда
Барды акъ барс, бёрю да.
Къаблан кёллюд, таукелди
Ёсе келген тёлю да.

Джерни Кёк бла чегинде
Акъ Минги Тау джашнайды.
Нарт тауну этегинде
Къарачай халкъ джашайды.

ХХХ

Таяныр зат табмай ёзге,
Таянама Сёзге.
Таянама Ташха, Терекге,
Себеб излей джюрекге.

Суудан тутуб,
Салыннганча къаядан,
Джашайма –
Къутулалмай къайгъыдан.

Амалсыздан – тюненеме
Таянама.
Келлик кюннге тюл, кетген кюннге
Ышанама.

Тюнене бла джашаргъа уа
Боламыды?
Тюненеден джылы джарыкъ
Урамыды?

Тюнене – ол – ёлген джулдуз.
Джарыгъы уа – суууса да,
Сууукъ болса да,
Алкъын сауду –
Турад келе.
Ол джарыкъны
Келгенин тюненеден,
Ангыламайын бек кёб адам,
«Джарыкъ урад тамбладан»
Деб туралла. Зауаллыла.
Джукъ билмеген насыблыла.

Биз джашайбыз
Тюненеден ургъан джарыкъ
Джукъланнгынчы.
Биз кетебиз
Джашаудан бир тойгъунчу,
Бир къаннгынчы.

Къобанннга кириб джууунама.
Кесими алай джууама –
Ёлюкнюча.
Ёлген тилдеча джазама
Назмуну да.

Ёлген джулдузланы, чабакъланы да,
Ёлген халкъланы, адамланы да,
Ёлген тиллени, сёзлени да
Кёреме сууда.
Ала кёлеккеме чырмалалла.

Джюрекни ашайла ала.
Джагъадан а Таш бла Терек,
Мени къутхарыргъа излегенча,
Къарайла.

Терек узатыб къолларын-бутакъларын,
Суудан тартыб алады мени.
Суу толкъунла ызымдан къычыралла,
Суугъа кетгенле ызымдан къычыралла:
«Къайыт бери».

Джюрегим джарылады эки.
Бир кесеги Ташха,
Бир кесеги Терекге къошулады.

Сау суу Ёлген тенгизге барады кетиб.
Ызымдан джагъагъа чыкъгъан суу –
Ол да джагъада къалады ёлюб.

Таяныр зат табмай ёзге –
Таянама Сёзге.

ХХХ

Кюнню бар эсе джаны,
Кёзюне аны
Аз бек джийиргеншли кёрюнмейбиз биз –
Сюркелгенле, джюзгенле,
Учханла, джюрюгенле –
Топракъдан джаратылгъанла барыбыз да.

Тюлбюз биз Кюнча, Отча таза.
Гюнахыбыз, къайгъыбыз кёбдю бизни.
Эшта, Отха бир тюшмей,
Тазаланныкъ болмазбыз биз.

ХХХ

Мен баралмайма таугъа –
Арабыз тенгизди-теркди.
Ёзге, мени тыйгъан – чекди.
Тау а... келеди манга.

Аны тыялмайды чек.
Тюшюмде, тюнюмде да кёреме аны.
Кече, кюн да агъарады ол.
Келеди ол, келеди ол.

Келеди тайыб, келеди.
Акъ кеме тенгиздеча, келеди.
Чеклени ача, келеди.
Кёреме аны, кёреме.

Къараны агъарта келеди,
Къарангыны джарыта келеди,
Бир джангы джол сала келеди
Акъ тауум, къанатлы тауум.

Имбашларында Кёкню да кёреме,
Кёкню да алыб келеди ол.
Джулдузлары джукълана-джана,
Кёк анга кёргюзтеди джол.

Мени алыб, ызына
Къайытырыгъын айтады Тау.
Тенгизге кириб, келеди джюзюб –
Мазаллы акъ балыкъча, Тау.

Мен аны сакълаб тургъанлы,
Бир джылмы кетди, бир ёмюрмю?
Джагъа да, кёлюмча, талай кере
Мийик, алаша да болду.

Шимал тенгизде келеди Тау.
Джагъада сюеледи адам.
Къазакъ бёрюча улуйду джюрек,
Темиркъазакъ джулдузгъа къараб.

Тау эшитеди мени,
Ашыгъады, джыра тенгизни.
...Бу акъ къанатлы татлы кёрюнюуден
Айырмасын киши да мени.

ХХХ

- «Ол асралгъан малны къанат,
Къурманлыкъ этейик Сёзге.
Болур ючюн Тюзлюкге къанат,
Ол Кёкден эниб келгенди бизге».

- «Огъай,- деди Сёз,- мени ючюн
Бир джерде да тёгюлмесин къан.
Къурманлыкъ да мени ючюн
Этмесин джангыз бир адам.

Эшитигиз, кёрюгюз, окъугъуз –
Анаяса этигиз кесигизге.
Хар нени да Иеси, Тёреси
Буюруб, алай келгенме сизге».

Андан бери кёб заман кетди.
Файгъамбарла да келдиле, кетдиле.
Китаб болуб джайылды Сёз.
Алай а, игиленмедик биз.

Билгенликге не болгъанын
Харам-халал, гюнах-сууаб,
Тюрленмедик биз, нюрленмедик биз.
Алай нек болду – табмайма джууаб.

Тюрленмезлик Сёзню тюрленник адамла
Анаяса этмей кесибизге,
Хакъ джолда барыргъа унамай,
Кетиб барабыз терсибизге.

Адам болургъа унамайбыз
Айырылыб джаныуардан, малдан.
Сёз ангыламагъан болгъанбыз бирле –
Не сакълай болур бизлени алда?
   
ХХХ

Орун болмаса Сёзде оюмгъа –
Ол бурулады оюннга.
Сёз асры сыйлы кераматды,
Джарамайды аны бла ойнаргъа.

Сёз тамадады бизден.
Адам этген олду бизни.
Аны унутсакъ – къоркъама,
Къачы урур деб Сёзню.

Билмейме, кимди Тейриси Сёзню?
Адамны Тейриси уа – Сёздю.
Сёзю-башы болмагъан –
Ким да болсун – ол адам тюлдю.

Иги сёз, Хакъ сёз – Аллахданды.
Иги сёз, Хакъ сёз – Аллахды.
Тилине, Сёзюне сакъ болмагъанны
Сакълайды сыйсызлыкъ, палах да.

Шайыр бойсунады Сёзге –
Аны ючюн джууукъду Кёкге.
Чексизди кючю, магъанасы Сёзню.
Олду сакъларыкъ, къутхарлыкъ да бизни.

ХХХ

Сёз – джети къат Кёкдю.
Тюз адамла биринчи къатын кёрелле.
Шайырла, шыйыхла – экинчи, ючюнчю, тёртюнчю къатын.
Файгъамбарла – бешинчи, алтынчы къатын да.
Джетинчи къаты уа – бизге ташады.
Джетинчи къатдады Сёзню ёзю.
Джетинчи къат ачылса –
Аллахны кёрюрге боллукъ эдик биз.
Ол болмазлыкъ ишди. Алай а,
Кюрешеме кёрюрге Сёзню джетинчи къатын.
Кюрешеме билирге Аллахны джюзюнчю атын.
Шайырма мен.

ХХХ

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден,
Сюек ючюн ит болгъан бёрю,
Дунияда джийиргеншли сизден
Джангыз Амантиш болур.

ХАЛКЪ САКЪЛАЙДЫ КЕЛИРИН КЪАРЧАНЫ
Лайпанланы Нюр-Магомедге

Кир ырхыгъа джокъду буруу, хуна.
Къайда къачхынчы да, келе да, къона,
Къарачай адам къалгъанды кёрюнмей,
Къошулгъан – тохтагъанды эримей.

Боз тубан дангыл тюзледен келиб,
Ёзенни ёрге, душман аскерча, кириб,
Не джурт, не адам танылмазча этгенди.
Не этебиз энди?

Ёзенде тюл, джюрекдеди тубан-чарс.
Ата джуртну, Ана тилни этсек тас,
Ариу турсакъ да туугъан джерде джашаб,
Къалмазбызмы калак итге ушаб?

Ата джуртду тыш тюрсюню миллетни.
Ёзю-ёзеги уа – Ана тилди аны.
Ата джуртду тёнгеги-саны миллетни,
Къаны-джаны уа – Ана тилди аны.

Бир-биринден айырылсала,
Джан, тёнгек да башлайла ёле.
Бирге тургъанлай да, алагъа –
Тебреген эсе уа, ахыр кюн келе,

Сора, Хакъ джолдан джанлагъанбыз биз.
Бек кючлю хаким керекди халкъгъа.
Бизле къуллукъ этмесек Хакъгъа –
Эки дуниядан да къаллыкъбыз къуру.

Къарачай къан бузулгъанды, джукъаргъанды.
Къарачай къобан бокъланнганды, таркъайгъанды.
Кир ырхыча, къуюлгъанла; тышындан,
Бошаргъа башлагъанла Джуртну Терегинден, Ташындан.

Джутланалла ала джандет кибик джерибизге.
Зарланалла къалюбаладан келген тарихибизге.
Кюрешелле къурутургъа динибизни, тилибизни,
Кеслерине къул этиб итибизни, телибизни.

Быллай кёзюуде джыймасакъ эсибизни,
Харамдан-гюнахдан тыймасакъ кесибизни,
Тюшюнюб, тюзетмесек терсибизни,
Сакъламасакъ тилибизни, джерибизни –
Бу ёмюрде огъуна сакълайды ёлюм бизни.

Къайдалла Адурхай, Будиян, Науруз, Трам?
Къарча бла келген къауумну туудукъларындан бир адам,
Тулпар ата-бабаларына ушагъан бир адам –
Башчы болмай, бу къул дуния тюрленмез,
Ёзден халкъ да аякъ юсге сюелмез.

Сюйсек-сюймесек да ангыларча болгъанбыз аны.
Халкъ сакълайды келирин Къарчаны.
Итле юрелле – сезедиле Джанлыны.
Джашауубуз, Аллах айтса, джангырыр.

ШИМАЛ ДЖОЛДА 

Динлери, тиллери болса да башха,
Была да кеслерича бир халкъ.
Табынмайдыла башхалагъа,
Биледиле не болгъанын Хакъ.

Арбазларында тутмайдыла ит.
Юйлерине салмайла кирит.
Уру-гуду джюрюмейди мында,
Бир хылымылы зат кёрюнмейди мында.

Дат, швед джууукъларындан да
Айырылыб, къургъанла энчи къралларын.
Миллет орайдалары да согъула,
Чайкъалады миллет байракълары.

Байрам кюнлеринде
Миллет кийимин киеди халкъ.
Хар бир юйню шорбатында
Ышарады, хорламча, байракъ.

Джазыуун кеси джазгъан халкъ,
Мукъладисча тартады кесине.
Алай а,
Байрамларында да къууаналмайма –
Къарачай тюшед да эсиме.

Stavanger, 20.12.2009