Сайламала. Ючтомлукъ. Ючюнчю том

3TomKishaSaylamala (по времени – последнее Избранное)

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ/ BILAL LAYPANOV




САЙЛАМАЛА

ЮЧТОМЛУКЪ


3
ТОМ

Ючюнчю том да, экинчи томча, шайырны 21 ёмюрде джазгъан назмуларындан къуралгъанды.
Биринчи том поэтни  20-чы ёмюрде джазгъанларындан сайланнганды.




Назмула бу китабла бла дефтерледен сайланнгандыла:

«Тейри Адамы (атым эмда антым)»; «Джюрек бла Тёнгек»;
«Чекден ётген назмула»;  «Тюш бла Тюн», «Джюрек бла Сёз»,
«Адам бла Къалам», «Джан ауруса», « «Джурт бла Тиширыу», 
«Къан бла Джан», «Джулдуз бла Ай эмда Къарачай»;
«Оразадан Оразагъа дери».



















КИТАБНЫ АЧХАН НАЗМУ

«Сен къайдан учуб келесен,
Сен къайры учуб барасан,
Заманлар къанатлысы?!»
Эски тюрк (къарачай) адабиятдан

ТЕЙРИ АДАМЫ
атым эмда антым

«ДЖЮРЕК БЛА ТЁНГЕК»  ДЕФТЕРДЕН

ДЖЮРЕК  бла ТЁНГЕК

Аякъ таяды –
Этеме хахай:
Тёнгек къартаяды...
Джюрек а – огъай.

Кюнюм таркъаяды,
Кючюм да алай:
Хар не къартаяды,
Сезим а – огъай.

Джарашалла, джарашмайла
Тёнгек бла Джюрек.
Келишелле, келишмейле
Джер бла Кёк.

Тёнгек бла Джюрек –
Таш бла Терек.
Тёнгек бла Джюрек –
Джер бла Кёк.

Джюрек къутурады,
Кёкча джашнай.
Тебеди, урады – турады
Джашиллей, джашлай.

Тёнгек къартайгъанлыкъгъа,
Джюрек къартаймайды.
Къыз а – джюрекни тюл, тёнгекни кёреди –
Джууаб къайтармайды.

Ма къыйынлыгъы, насыблылыгъы да шайыр джюрекни.
Ма ачы-татлы мийик къадары шайыр джюрекни.
Тёнгек къартайгъанлыкъгъа, джюрек къартаймайды.
Къызла, къалгъанла да аны ангыламайла.

Аякъ таяды – этеме хахай:
Тёнгек къартаяды, джюрек а – огъай.
Ёледи джюрек, кюе, джана.
Джангыз, ёлюммюдю дарман анга?

Джюрекни тебиую кёчер да сёзге,
Ич дуниямдан хапар айтыр сизге.
Ангыламасагъыз а ол заманда да аны –
Сора, ёмюрде да тынчлыкъ табмаз джаным.

Керти, таза, ариу сезимни
Джангы акъ сёз бла кийиндириу, сюйюндюрюу,
Тыш дуниягъа ич дунияны кёргюзтюу, билдириу, сюйдюрюу –
Бу тюлмюдю, ёлюб кетгинчи, борчу, джазыуу да шайырны?
Алай а, ангылаялмагъанлагъа,
Аны айтыб, ангылатыб кюреширге да керекмиди?

Къартая билмеген
Шайыр джюрек ёледи – кюе, джана.
Сёздю дарман да, дууа да, кёр да, тёр да, тёре да анга.
Сёздю Аллахы шайырны.
Сёздю джаратхан, ёлтюрген, тирилтген да аны.

ДЖАРЫКЪ

Мени джюрегимде къаллай бир сюймеклик
Болгъанын сезселе эди къызла,
Мени джюрегимде къаллай бир джарыкъ
Болгъанын билселе эди адамла...

«Джарыкъ къарангыны джарытыр ючюн
Джаратылады эмда джайылады» дейле.
Аллай джарыкъла да болурла.
«Тыш дунияны кёрюрге излеген
Ич дунияды джарыкъ» дегенле да барла.

Мени кёлюме уа башха зат келеди:
Къарангыны джарытыргъа излегенден сора да,
Дунияланы кёрюрге излегенден сора да, –
Неден да алгъа –
Къарангыда башха джарыкъны излей,
Джайыла болур джарыкъ.

Мени джюрегим ма аллай джарыкъды
Башха джарыкъны излеген тохтаусуз.
Сезимле-сёзле, кюн таякълача,
Джайылалла башха джюреклеге-аламлагъа.

Алай а, мен излеген джарыкъ –
Джюрек джарыгъым джеталмаз узакъда болур.
Ансы ёмюрюм тауусулады,
Кёралмагъанлай, тюбеялмагъанлай анга.

Джазыуум алай эсе, не этейим.
Сени излей, кёрдюм тюрлю-тюрлю дунияланы да,
Сени излей, джарытдым къарангыны, башхаланы да.
Да ол да джаныма сууаб болур,
Къыямат кюн Аллахха джууаб болур.

Алай а, мени джюрегимде
Къаллай бир джарыкъ, сюймеклик
(джарыкъ сюймеклик, джазгъы сюймеклик!) 
Кетеди дуниядан.

Бир къызгъа деб, джаратылгъан-джыйылгъан джарыкъны
Мен кёб къызгъа чачыб кюрешгенликге,
Назму сёзлеге да буруб кюрешгенликге –
Джазалмадым джазыууму, джазалмадым кёлюмю.

Ачалмадым кёлюмю,
Айталмадым эм керти сёзюмю.
Бошалды Кёкню да тёзюмю –
Бошалды меннге берилген болджал.

Джюрегимде бу минги сюймекликни, джарыкъны
Къояргъа бир ариу джан табалмагъандан (табылмагъандан),
Аны халкъыма, джуртума, бютеу дуниягъа
Къояргъа, чачаргъа кюрешдим.

Бу дунияда табылмады эсе,
Ол бир дунияда болурму мен излеген джарыкъ?
Джерде табылмады эсе,
Кёкде болурму ол мен излеген джарыкъ?

Огъай, алдамайым кеси кесими.
Джер дуниядады мен излеген джарыкъ.
Табалмагъаным, тюбеялмагъаным анга –
Олду кюйдюрген, къыйнагъан мени.

Терс кесимме, кесимдеди терслик.
Кёгети кёбден сыннганча бутакъ,
Сюймеклиги кёбден джарылгъанды джюрек.

Алай а, андан – къызыл не къара къан тюл –
Джумшакъ джарыкъ тёгюледи дуниягъа.
Къарангы тюл, джарыкъ джутады мени.
Ийнанама, насыбым алдады мени.

КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ

Кёк-Акъ-Джашил
Меннге кераматча кёрюннгендиле
Болгъан кюнюмде да джахил.

Къара таныгъанлы бери уа,
Кёргенча болгъанма Кёкню башын:
Миллет Байрагъыбыз, Тамгъабыз эмда Орайдабыз –
Кёк-Акъ-Джашил.

Кёк-Акъ-Джашил дуния ючюн
Къаныбызны тёкгенбиз, джаныбызны этгенбиз къурман.
Кёк-Акъ-Джашил Джурт бизге ачылгъанды,
Тейри эшиги ачылгъанча, ачылгъанча Къуран.

Кёк-Акъ-Джашил къудурет –
Кём-кёк чууакъ Кёк,
Чыммакъ акъ Минги Тау,
Джап-джашил табигъат –
Аллахны саугъасыды бизге.

Тейри адамларына –
Минги таулулагъа –
Ёмюрлюкдю эмда ёлюмсюзлюкдю
Кёк-Акъ-Джашил.

СЁЗНЮ КЪАЙГЪЫСЫН КЁРСЕК

Къайдады ол къанатлы сёз?
Къайдады джазгъы-джайгъы сёз?
Эм ахырда айтылгъан а –
Къайгъы сёздю, къайгъы сёз.

«Рахматлы болсун» дейле,
«Джандетли болсун» дейле,
«Гюнахы къурусун» дейле...
Джараймыды къайгъы сёз?

Ёлген сёзге сау сёзле
Джыйылалла бушуугъа.
Хар бири да кесине
Къоркъуу этед ичинден.

Тил терекни бир чапрагъын
Заман джели юзгенди.
Къалгъан чапракъла шууулдайла
Джылауун эте аны.

Сёзле болалла эски,
Къартаялла, ёлелле,
Джангы къошулгъан а джокъ.
Джюрюгени аз бола,
Ауазы да шош бола,
Акъырын ёледи тил.

Бизбиз ёлтюрген аны.
Ана тилде сёлешмей,
Айнытыргъа кюрешмей,
Джангыртыргъа кюрешмей,
Бизбиз ёлтюрген аны.

Тилин ёлтюрген адам –
Кесин ёлтюреди ол:
Башха тилге кёчеди –
Амантиш сатлыкъды ол.

Тилин ёлтюрген адам –
Халкъын ёлтюреди ол,
Башха тилге, башха халкъгъа
Къуллукъ этеди ол:

Башха тилни, башха халкъны
Джуртха келтиреди ол,
Башха тилге, башха халкъгъа
Джуртун кючлетеди ол.

Ана тилин ёлтюрген –
Анасын ёлтюргенчады.
Ата джуртун тонагъан, сатхан –
Атасына аманлыкъ этгенчады.

Халкъны джаны – дининдеди,
Халкъны руху – тилиндеди.
Ким марай эсе аланы –
Олду эм уллу душман.

Неди китабым мени?
Назму джыйын десем да –
Къуугъун аскерди ол.

Сёзню къайгъысын кёрсек,
Сёзюбюз болмаз къайгъы сёз:
Къанатлы сёз къайытыр артха,
Къайытыр джазгъы сёз, джайгъы сёз.

ДЖЮРЕГИМ БЛА МЕН

Джетмегенден акъыл, эс,
Кёб затны этгенме терс.
Ала билмегенме ансы,
Кёк, Джер да бергенле дерс.

Къара таныгъанлагъа да,
Ачылыб бармайды Китаб.
«Амал билген – амал бла,
Билмеген а – аман бла»:
Юс да, кёл да – джара, таб.

«Кеси джыгъылгъан джыламайды»...
Къатдырсам да кесими,
Эсим талайды мени –
Нарт сёз да джарамайды.

Айталла: «Ажымлы атласанг,
Ажымсыз ёлюрсе» деб.
Айтырча тюлдю энди
«Хар не да – алдады» деб.

Бу мени элтген суугъа
Мени атмагъанд киши.
Къутхарыргъа излегенле да,
Базмайла къутхарыргъа.

Эсим мени – къобхан суу –
Къайнай турад къайгъыдан:
Быргъарыкъды джагъагъа,
Не атарыкъды къаядан.

«Кёрюрюн кёрмей, адам
Кёрге кирмез» – барды сёз.
Ич, тыш боранлагъа да,
Джарлы джюрек, чыда, тёз.
 
Къуллукъ ючюн къул болгъан
Ёзденледен тюлбюз биз.
Дуния малгъа баш ургъан
Малкёзледен тюлбюз биз.

«Къан бла кирген джан бла
Чыгъады» деу – бола тюз,
Халкъгъа айта Кертини,
Хакъ ючюн ёлебиз биз.

Къалгъанладан башхаракъ
Джаратханд бизни Аллах.
Бизни кёбюрек джокълайла
Къайгъы, джарсыу эм палах.

Джерде ёталмасакъ биз
Кёк ийген сынауладан,
Башхалыгъыбыз болурму
Амантишледен, джауладан?

...Суу алыб барад мени
Тюзгеми, тенгизгеми?
Огъесе, эсигизден
Кетеми турама мен?

Биз – Кёкденбиз, биз – Кёкгебиз:
Джюрек, не къоркъуу бизге?
Кёчерикбиз экибиз
Нюр къанатлы бир Ёзге,
Буруллукъбуз экибиз
Акъ къанатлы бир Сёзге.

АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК

Къарт джёбелейди, къойнунда – къалачы.
Къыз сакълайды, бойнунда – къачы.
Не ючюн тюбешдиле ала?
Не тилде сёлешдиле ала?

Къарт, ёлсе да, ёлдюм демезча болду.
Къыз да джарлылыкъдан ёлмезча болду.
Шайыр а – ышармазча, кюлмезча болду.
Назмусу да – шыбыла ургъан терекча болду.

Излегенин табады хар ким.
Сайлагъан джолунда барады хар ким.
Алай а, ариулукъну сатылыб кёрсем –
Къыйналама, терс болгъанча кесим.

Излейме аны балчыкъдан чыгъарыргъа,
Бир таза сууда джууундурургъа,
Сора – кёлтюрюрге ёрге,
Ол джулдуз орнун алырча Кёкде.

Ариулугъун къутхармаса дуния,
Ариулукъ къалай къутхарыр дунияны?
Къалай тюшген эсе да балчыкъгъа ариулукъ,
Къутхарыргъа борчлума аны.

Алайсыз, къыйналгъанлай турлукъду джаным.
Алайсыз, учаллыкъ тюлдю джырым.
Ариулукъ бла Сюймеклик – эки къанатым.
Ала мени чыгъарыр ючюн Кёкге,
Сакъларгъа керекме аланы гюнахдан-харамдан-кирден.

Мен – аланы, ала да – мени,
Сакълай, сыйлай, кёлтюре бир-бирибизни,
Чыгъабыз ёрге, мийикге, Кёкге,
Андан къарайбыз Джердегилеге, Джерге.

Не барды керти Сюймекликге, Ариулукъгъа джетген?
Алалла бизни учундургъан – къанатлы этген,
Джюрекни тазалагъан, нюрлю этген,
Бизни Аллахха джууукълашдыргъан, Адам этген.

Мен – Адамма, Шайырма.
Ариулукъну къутхарыуду борчум.
Джыгъылгъанны тургъуза ёрге,
Къарата, тарта, чыгъара Кёкге,
адамны Адам этиудю борчум.

Мен шайыр адамма.
«Джюрегинде сюймеклиги болгъан» – атым мени,
«Джюрегинде иманы болгъан» – атым мени,
Ариулукъну кёрюу, сакълау, къутхарыу – антым мени.
Алай ёсдюргенди, юретгенди
Ана тил бла Ата джуртда Халкъым мени.

УЧУБ ДЖЮРЮГЕН

Атлы джаяугъа джол къойгъан – адетди.
Хапарчыгъа джол къойгъан – поэтди.
Джазыучулада атлы – шайырды джангыз.
Учуб джюрюген – олду джангыз.

Къалгъан джазыучула – бары джаяу.
Алагъа кереги – болушуу, аяу.
Къара бла джазыу – къара иш бла кюрешгенчады:
Тюйгенча темир, сюргенча сабан, чалгъанча чалкъы...

Акъ сёзню иши уа – башхады:
Ол – джарыкъды; къыйынды билген
Туугъанын да къалай, келгенин да къайдан.
Эки дуниядан да айта хапар,
Ючюнчю дунияны къурайды ол.

Шайыр – атлыды, сёзю – къанатлыды.
Къара тенгизде акъ толкъунду шайыр.
Тай кишнегенча, кёк джашнагъанча бир затды шийир.
Джарыкъдан толу акъ сёздю назму.

Аны ючюн сюелле адамла джырны –
Джюрек джылытхан, кёл джарытхан акъ сёзюн шайырны.
Аллахны Сёзюнденди шайырны да сёзю.
Шайыр Хакъгъа къуллукъ этеди джумулгъунчу кёзю.

Къара кюнню да акъ сёзю бла джумшатады шайыр.
Къара джюрекни да акъ къатын
Табаргъа, кёрюрге кюрешеди шайыр.
Сёз таякъла тиелле Кюн джюрегинден шайырны.
Сёз джарыкъ, акъ сёз – къаны, джаны да аны.
Учуб джюрюген джанладанды шайыр –
Фахмусу, джазыуу да Аллахданды аны.

АЙЫРЫЛЫУ эмда КЪАЙЫТЫУ

1. АКЪ ТЕНГИЗДЕ

Арыгъанма тарта къалакъланы.
Тенгиз да сюймейди калакланы.
Кёз ача, кюн ууата айланнганланы тюл,
Джазыуларын аны бла байлагъанланы сюеди ол да.

Алай а, мен калак тюлме, къонакъма.
Тенгиз, меннге чамланма, къаныкъма.
«Келгинчи къонакъ уялыр,- дейле,-
Келгенден сора уа – къонакъбай».
Тенгиз, мен чабакъ, балыкъ да тюлме.
Сени эрикдирир чакълы къаллыкъ да тюлме.

Ай марджа,
Акъ джагъанга ётме къой,
Муратыма джетме къой.

Къара къайгъы атханды мени сеннге, Акъ тенгиз.
Мени сен да джутама десенг,
Къайыгъымы аудурама десенг,
Къыйнымы зыраф этеме десенг –
Мен не этерге керекме сора?

Джерде къызыл итледен къачыб,
Ыз аджашдыра, киргенем суугъа.
Акъ тенгиз, сен тюзлюк джанлы болурса –
Юзмезсе къайытыр умутуму да артха.

Бусагъатда уа, джити къараб алгъа,
Тартама къалакъланы, къакъгъанча къанатланы.
Кюрешеме, алай а джууукълашмайды джагъа.
Тенгиз да темирчилейди къаралыб, къатланыб.

Не дертинг барды меннге къара толкъунлу Акъ тенгиз?
«Отдан чыкъ да – джалыннга» деб,
Алай болургъа тебреген эсем да,
Кёлюнге келмесин «джалыныр» деб.

Джерде да джангызем, сууда да джангызма.
Билмейме, къалай боллугъуму Кёкде да.
Адамла къой, Ташла, Терекле, Джулдузла да
Джангызлыкъны сынайла дунияда.

Алай а, мен – тенгизде къайыкъ бла баргъан адам –
Бурхулугъуму, джангызлыгъымы да сеземе артыкъ.
Кюндюз кюн таякъдан, кече джулдуз джарыкъдан
Тутаргъа кюреше, чайкъалама тенгизде.

Къазакъ бёрюге ушатханды мени джашау.
Огъай, баргъан джолуму сайлагъанма кесим.
Акъ таула къалгъандыла артда.
Джашил джагъала кёрюнмейдиле алда.

Акъ дунияда къара кючле бла сермешгенча,
Къара толкъунла бла Акъ тенгизде этеме къазауат.
Болсам да бурху, болсам да джангыз,
Эркинликде джашар ючюн этеме къазауат.

2. АЛДА АГЪАРАДЫ МИНГИ

Къаратору акъджал толкъунлалла
Мен миннген тарпан аджирле бюгюн.
Джер-джюген, ауузлукъ салмазса –
Алагъа минеме джайдакълай.

Эмилик джюрегим алагъа келишеди, илешеди:
Талагъыбыз тургъунчу чабарыкъбыз биз;
Къара тер басыб, акъ кёмюк этиб,
Алай чыгъарыкъбыз тангнга-джагъагъа.

Билмейме, къаратору акъджал толкъунла
Къайсы джагъагъа чыгъарырла мени?
Узакъда Минги Тау агъарады –
Ол кесине тартады мени.

Огъесе, топрагъыммы тартады артха?
Эмегенле бла сермешиу къууанчды нартха.
Халкъынгы Хакъы ючюн кюреше, сермеше,
Джашагъан, ёлген да тюлмюдю насыб?

Кюреше, сермеше турсакъ –
Дунияда къалмаз джангыз бир эмеген.
Хорлам байракъ Минги Тауда чайкъалыр,
Элибиз болур эркин, эгемен.

Къаратору акъджал толкъунла
Джуртум таба элтелле мени.
Джууукъдан джууукъ, уллудан уллу –
Алда агъарады Минги.

ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН

Тау, къая болгъан къой,
Тюлме эмен не кюрюч.
Аллахдан тилейме кюч
Сынау дуниягъа чыдарча.

Джыйын джанлы да, кийик сюрюу да
Кюрешелле джашаргъа, сакълаб кеслерин.
Джашагъанла, джашай да барлыкъ болурла,
Аланы адам улу этмесе тюб.

Кырдык да, чегет да, джаныуар да, кийик да
Тюб болмай джашаб баргъан дунияда,
Артыкъ бизни халкъгъа нек тюшеди къоркъуу?
Алай болумсуз, къарыусуз къалай болдукъ биз?

Джаныуарлада, кийикледе да
Эм онглу болады да башчы,
Сакълайды джыйынын, сюрюуюн ёлюмден.
Аны ючюн тюб болмай джашайла ала.

Бизни халкъда уа къалайды хал?
Башчы джуртун, халкъын сакълар орнуна,
Халкъын, Джуртун да кюрешеди тонаб, сатыб.
Ма аны ючюн тюшеди бизни халкъгъа къоркъуу.

Алай а, аллай башчыны
Тахтадан атмай, халкъ тура эсе тынгылаб,
Сора, терслик – балтада, сабда да:
Кюрешмейик кесибизни, Аллахны да алдаб.

Дейле: «къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз».
Кертиди, къул – бийи болгъан халкъ,
Эртде-кеч болса да чачылады, болады талкъ.
Ол затха шагъатлыкъ кёбдю тарихде.

Тау, къая болгъан къой,
Тюлме эмен не кюрюч.
Халкъымы къутхарыр чакълы бир кюч
Тилейме Аллахдан.

КЮН ДЖЮРЕК

Бизни джарытады, джылытады,
Кеси уа – джанады, кюеди,
Къарангыдан, къараладан къутхара бизни
Кече, кюн да джанады, кюеди.
Къара кючледен къутхара бизни,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Азды ангылагъан аны,
Азды болушхан да анга.
Кеси кесинден ала кюч,
Кюн джюрек джанады, кюеди.
Кишиге да салмайды дау.
«Джарыгъыма, джылыуума
Тыйыншлы тюлсюз да»,- демей,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Тюзелмейле деб, тюнгюлюб къалмай,
Джангызма деб, джукъланыб къалмай,
Халкъны Хакъгъа джууукълашдыра,
Кюн джюрек джанады, кюеди.

Файгъамбаргъа ушайды ол:
Джылытыу, джарытыу дунияны,
Къарангылыкъдан, иймансызлыкъдан къутхарыу аны –
Кюн джюрекге Кёк салгъан борч.

Къачан эсе да, джюрегине
Шайтанны бошлагъанды адам.
Энди къутулалмай андан,
Энди къыстаялмай аны,
Къыйынлашады адам улу.

Алай а,
Бир Кюнджюрек бар эсе халкъда,
Джангыз бир эсе да ол,
Сора, –  тауусулмагъанды джол:
Тауусулмаз деб да барды умут.

Халкъ тюшюнюб, эсгериб кесин,
Хакъ джолгъа къайытыр деб барды умут.
Динин, тилин, джуртун да сакълаб,
Джашаб турур деб, барды умут.

«КЪУМДАН ЮЙ БОЛМАЗ...»

Джокъду сёзю-сёзеги,
Джокъду  ёзю-ёзеги.
Джокъду джокъ кёзю-къашы,
Джокъду джокъ сёзю-башы.
Этгени – халкъгъа – къаршчы,
Этгени – Хакъгъа – къаршчы.

Хыйны, хыйла – билгени,
Кёзбау – сёзю, кюлгени.
Зарлыкъ – иннети, ою.
Зарлыкъ – миллети, сою.

Ёзденлик джокъ къанында –
Адамлыкъ джокъ халында.
Джилиги – къул-къарауаш,
Джюреги – къул-къарауаш.

Джокъ тамыры, ёзеги.
Зардан кюед джюреги.
Кёзю да, сёзю да уу.
Зарлыкъ къатдыргъанды къуу.

Джокъну тукъуму, сою –
Болурму бойну, бою?
Къумдан юй къалай болур?
Къулдан бий къалай болур?

Аны ангыламагъан ёзден –
Ол да – бошайды бизден.
Ол этеди къулну бий –
Ол ишлейди къумдан юй.

Къум юй битмей оюлады,
Къул бий халкъны джояды.
Къулну къулду хар неси да –
Сёзю, иши, халиси да.

Эл-Кърал болмаз бизден,
Айырылмай къул-ёзден.
Халкъда баш болмай ёзден,
Халкъгъа баш болмай ёзден –
Болмаз Тюзлюк, Эркинлик!
Халкъ, Кърал болмазбыз биз
Хорламайын Ёзденлик.

УМУТЛА бла БУЛУТЛА 

Булутла баралла Кёкде,
Кёлеккелери тюшелле кёлге.
Алагъа кёре тюрленеди кёл:
Акъ не къара кёрюнеди ол.

Мени кёлюм да байламлыды Кёк бла.
Алай а, къара булутла джабсала да Кёкню,
Акъ умутла къоюб кетмейле кёлню.

Акъ умутланы кёлеккелерича,
Акъ булутла чыгъалла Кёкге.
Джурт таба баралла ала,
Сени таба баралла ала.
Учхан джанымы ызындан къарагъанча,
Къараб турама Джерден алагъа.

Кёз туурадан ташаялла ала.
Джулдузлача джаналла, джукъланалла умутла кёлде.
Тынчлыкъ джокъду Джерде не Кёкде.
Джашнайды джюрек – чартлай, джарыла...

ДЖОЛДА

Къаратору къанатым мени,
Гемуда атым мени!

Джалынга байракъгъача къадалгъанлай,
Тауда, тюзде да сюрдюм сени къалай.
Бара эдик Джерде – учханча Кёкде...
Сени бла ётдюм тенгизден-теркден.

Къаратору къанатым мени,
Боракъ атым мени.

Билмедим сени аяй... 
Мангылайынгдан джулдуз бла Ай
Кёклегеми кетди учуб,
Сын ташымамы къалды кёчюб?

Къаратору атым мени,
Талагъы тургъан атым мени.

Къолум айырылгъынчы джалынгдан,
Умут юзмедим джашаудан, джанымдан.
Ненча къутхардынг ёлюмден-аджалдан,
Ёзге къайры кетгин джазыудан, болджалдан?

Къаратору атым мени,
Ол бир дуниягъа да къараталдынг мени.

Джыгъылдынг баргъанлай чабыб.
Сени бла бирге мен да джыгъылдым.
Буюрулмады джыйылыргъа Джуртха.
Аз бек къууанмайла бюгюн джаула.

Къаратору атым мени,
Сыннган къанатым мени.

Таудан тенгизге келтирди джол.
Ызыбызгъа уа къайтармады ол.
Зауаллы атым мени,
Сыннган къанатым мени...

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ ДЖАУАДЫ

Джазгъы джабалакъ джауады,
Тургъанча айтыла таурух.
Кёрюнеди:
Джумшакъ, джарыкъ да болуб,
Джангыдан джазыллыкъча тарих;
Ол къыз да –
«Джаз джабалакъ болуб джауарыкъ
Къозуларыма, къоюма» –
Кетген замандан артха къайытыб,
Тагъыллыкъча,
Дууа орнуна бойнума.

Джазгъы джабалакъ джауады
Къызла айта тургъанча ийнар.
Къойла, къозула да джоппу джыйылыб,
Сейирсиниб къарайла анга.

Джазгъы джабалакъ бла келгенчады
Тёгерекге рахатлыкъ, берекет.
Дженгил эриб кетсенг да, джазгъы къар,
Джазгъы хауангы къоя кет.

Джазгъы джабалакъ джауады,
Джерге тюшгени бла – эрий.
Джашаугъа тансыкъдан ёледи
Джазгъы джабалакъгъа ушагъан сезим.

Сёзге бурулалмай къыйналады
Джазгъы хауагъа ушагъан сезим.
Кюнбетде гяхиникча
Бираздан эсленникди сёзюм.

Джазгъы джабалакъ джауады,
Тюрленнгенди хауа, табигъат.
Неди дуния-ахырат –
Джазгъы джабалакъ джауады.

Джазгъы джабалакъ джауады.
Къууаналла анга джер бла суу.
Мен да умут бла къарайма анга
Джангыдан джазыллыкъча джазыу.

Джазгъы джабалакъ джауады.
Къанатланады, тыш дуниягъа атланады
Джюрекни ичинде сезим да.
Джазылады кёлюм да, сёзюм да.

Джазылырчады джазыуум да джангыдан,
Ачылырчады керамат да манга –
Келирчады рахатлыкъ джаныма.

Джазгъы джабалакъ джауады.

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯ

Джер тартады мени кесине,
Кёк тартады мени кесине...
Аланы экисин да хорлагъан кюч барды –
Сен тюшесе мени эсиме.

Джерден, Кёкден да бек тартаса сен –
Мени бютеулей тартаса сен:
Санымы, джанымы да тартаса сен –
Кёкден, Джерден да кючлюсе сен.

Джерге керек – мени тёнгегимди,
Кёкге керек – мени джанымды.
Джер тартады кесине санымы,
Кёк тартады кесине джанымы:
Бири санымы, бири да джанымы
Алыргъа деб, сакълайла ахырымы.

Сен а, бермейсе мени алагъа,
Джан, тёнгек деб, юлешмейсе экиге.
Джанымы, санымы да тартаса кесинге,
Джанымы, санымы да джыяса кесинге –
Экиге юлешиниуден сакълайса мени,
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да къутхараса мени.

Кераматча ачыласа меннге.
Мен кёчеме сеннге.
Сенсе кюн, кече да меннге.
Сенсе туру, таша джашау да меннге.
Тирилтген, джангыртхан да сенсе мени..

Мен кёчеме сеннге
Дуниягъа джангыдан тууар ючюн,
Джангыдан джашар ючюн...
Кёкде, Джерде да болмагъан,
Дунияда, ахыратда да болмагъан
Бир сейир джанса сен...

Сен – Кёк, Джер да болмагъан,
Дуния, ахырат да болмагъан,
Ючюнчю дунияса меннге.
Бир башха дунияса меннге.

Мен киреме, кёчеме сеннге.
Джангы джашау къуралады алай.
Джазыу джазылады алай.
Сёз джаратылады алай.
Адам джаратылады алай.
Мен, Сен эмда Ол –
Ючгюл дуния къуралады алай.

КЪАЙЫТАМА СЁЗГЕ

Акъ сёздю меннге къама да, къалкъан да.
Акъ сёздю мени юйюм да, къалам да.
Акъ сёздю меннге байракъ да, кебин да.
Акъ сёздю меннге сын таш да, къабыр да.

Сёздю меннге дуния да, ахырат да.
Сыйрат кёпюрден ётдюрлюк да – олду,
Соруу-сууал этерик да – олду.

Тил, Джурт да Акъ сёздю меннге,
Дин да, Халкъ да Акъ сёздю меннге.
Сорсала: «Къайданды, къайрыды, къайдады?» деб,
«Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди» дерсиз.
Мени излесегиз Акъ сёзде излерсиз.

Джаратылгъанма, туугъанма Сёзден.
Джашагъаным, джашарым да – Сёзде.
Сёз – иманды: джашасам, ёлсем да боллукъма аны бла.
Сёз ёлмесе – мен да джашарыкъма.

Меннге Сёзню бергеннге
Сёз бергенме мен:
Сёзге тюз болургъа,
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа,
Ол буюргъанча джашаргъа.

Сёз – джюрекдеди, джюрек – Сёздеди.
Джаным Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди.
Джашил дуниягъа Акъ сёзден къарай,
Ахырзаманнга дери джашарыкъма алай.
Ахырзамандан сора да тирилликме Сёз бла.

Сёзюм – ёзюм эмда джаным.
Джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да – Сёздю.
Башыма, Халкъыма да – мадарымды Сёз.
Къадарымды Сёз.
Аллахымды Сёз
Адам башланады Сёзден.
Сёз – Аллахды.

КЪОБАН

Таудан энеди, ашыгъады тенгизге.
Алай а, джуртундан айырылмагъанлай, джетеди тенгизге.
Ол байлайды Тау бла Тенгизни.
Ол – келечиди, дуниягъа танытады бизни.

Джуртубузну ташы, тереги, сууу да
Дерс берелле бизге.
Къобан Минги Тауундан айырылмагъанлай,
Кетеди, джетеди тенгизге.

Ол барады сугъара тюзлени,
Къандыра сусабын адамны, малны.
Игилиги, чомартлыгъы, халаллыгъыды
Инсанлагъа юлгю этген Къобанны.

Джуртундан айырылмагъаны ючюн,
Таркъаймайды, къурумайды Къобан.
Тохтаб къалмай баргъаны ючюн,
Баргъан суу болгъаны ючюн
Чирик кёлге бурулмайды Къобан.

Джуртундан айырылмай баргъаны ючюн,
Дунияны да кёреди. Тенгизге да джетеди.
Бизни да дуниягъа белгили этеди...
Бизге – таулулагъа – дерсди, юлгюдю Къобан.

ЁМЮР СЮЙМЕКЛИК

Сюеме Сени:
Джандетден, джаханимден да,
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да
Къутхаргъанса мени.

ДЖАЗ КЕЛЕДИ ДУНИЯГЪА ДЖАНГЫДАН

Къар джыламукъ джууады кюнбетни бетин.
Къыш дуниядан кетеди ахсына, джюрексине, джылай.
Тырнакълайды, кетмез дыгалас этеди –
Алай а, къалмагъанды алгъын залимлиги энди.

Къарындан-бузундан, джелинден-боранындан –
Ахыр кюн бири да болмай къатында,
Ахыр кюн биринден да болмай болушлукъ,
Огъурсуз, къутсуз, къыяма къыш
Айырылады бизден, джан-джанын ашай, чамлана.

Айырыла да, артха айланыб къайырыла, барады.
Кетеди – заман кючлю болду андан да.
Дунияны къырдым деб тургъан фыргъауун къышдан
Чыпчыкъла огъуна къалгъандыла сау.

Энди ол бурху – алай а, къанатлы – джанла,
Джюуюлдеб, сызгъырыб, къанат къагъыб, джырлаб,
Бютюн ачыу этелле ёле тургъан къышха:
Чыпчыкъла огъуна кючлюлле андан.

Къыяма къышдан да кючлюдю заман.
Болса иман, чыдам, тёзюм, сабырлыкъ –
Боллукъду не аман къышны да хорларгъа:
Анга тюшюндюреди бизни табигъат.

Шорбат чыпчыкъла огъуна сау чыгъыб джазгъа,
Джюуюлдейле. Ала огъуна кёллендирелле мени.
Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау деб,
Джырлайла бурху джанла – чыпчыкъла.

Назмум эжиудю ол къанатлы джыргъа.
«Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау».
Джашай, ёле, тириле да билген
Табигъатха салама махтау.

Джаз келеди дуниягъа джангыдан.
Не игиди тирилген, джангыргъан.
Къышны къайытырын да билеме артха.
Тюшерими да биле, минеме атха.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джашау, ёлюм да тюлле ёмюрлюк.
Билеме: ёлюмсюз болмайды джашау.
Алай а, ёлюм бла бошалмайды джашау.

Ачылады, кераматча, кёрюнюу:
Джашау, ёлюу эмда тирилиу.
Ёмюрлюк – ол таша, туру да – тюрлениу:
Джашау, ёлюу эмда тирилиу.

Кёргенме, кёреме ёлюмню,
Алай а, басама кёлюмю:
Джаратыла, джашай, ёле, тириле
Тургъанын эслейме табигъатны.

Не игиди тирилген, джангыргъан.
Джаз келеди дуниягъа джангыдан.

АКЪ СЁЗ = ХАКЪ СЁЗ  КЪУТХАРЛЫКЪДЫ БИЗНИ

Джюрегим болмагъаны ючюн сангырау, сокъур
Мен Аллахха этеме шукур.
Къадар бизлеге бергенди мадар
Таша дунияланы да сезерге, билирге, ангыларгъа.

Ау джаулукъну тюбюндеча келин,
Акъ сёзню ичиндеди сезим.
Сёзню меннге, мени да Сёзге
Аманат этген Кючге

Къуру да этеме сагъыш,
Къуру да этеме алгъыш.
Бизге оноу этилгенди Кёкде:
Сёз – мендеди, мен да – Сёзде.

Къара таныгъанлы мен
Акъ сёздю джарытхан
Кёлюмю, джолуму да.
Акъ Сёздю къутхаргъан
Отдан джанымы да.

Кёкден тюшген Сёз
Тартады ёрге.
Джерден чыкъгъан Сёз
Тартады джерге.

Акъ Сёз тартады Кёкге,
къара сёз тартады джерге.
Иги сёз = Керти сёз тартады ёрге,
аман сёз = ётюрюк сёз тартады кёрге.

Акъ Сёз = Хакъ Сёз (Иги Сёз = Керти Сёз) –
Ёзюм, атым, къанатым да мени,
Дуниям, ахратым да мени,
Сизге осуятым, аманатым да мени.

къара сёзню сюрген муратына джетмез:
Акъ Сёз = Хакъ Сёз къутхарлыкъды бизни.

ХАКЪ ДЖОЛ КЪАЙСЫДЫ?

Ма мен талпыгъан шошлукъ эм бошлукъ!
Джюрекге уа келмейди хошлукъ.
Не эсе да къууанмайды кёл.
Ичимде къайгъым болмайды сёл.

Бу тыш дуния бла ич дуниям мени
Келишмейле бир-бирине.
Джерни тышы къар-буз, сууукъ болгъанлыгъына,
Ичинде, теренде, къан-булкъан турады къайнай.

От джюрегим бу сууукъ Шимал джуртда да,
Сууургъа унамай къыйнайды мени.
Тохтагъан, бошалгъан къазауат да
Джюрегимде барады мени.

Джылыма кёре тюлдю джырым.
Къайнай тургъан булкъанды ёзюм.
Не бек джууукълашхан эсе да ахырым,
Алгъынча кёлтюрюледи джюрегим, сёзюм.

«Инсан хакълары ючюн» деб,
«Миллет хакълары ючюн» деб,
«Эркинлик, Тюзлюк, Тенглик ючюн» деб,
Эски чакъырыула джангыдан чакъыралла мени.

Мени чакъыра, ызымдан къараб тургъан
Бир ариу къызны да кёреме кёзлерин.
«Джюрек хакъларын а унутханмыса?» -
Эшитеме аны сёзлерин.

Энди акъылым болса эди,
Джюрек хакълары ючюн да
Кирлик эдим къазауатха...
Алай а, заманны ким къайтарсын артха?
Джаш сезимле-оюнла уа келишмейле къартха.

- Сора, сюйген джюрек боламыды къарт?
Элли джылда алкъын джашды нарт.
Элли джылда джангырады Эр.
Эллиу джылдан джангырады Эл.
Джюрек да джангырады. Сакълайма. Кел.

- Къой, иги къыз, къыздырма мени.
Алайсыз да къан-булкъан къайнайды менде.
Заманында «Джюрек хакълары» демегеним –
Бюгюн бютюн ашайды, талайды, къыйнайды мени.

Джюрегими хар элиси – джара эмда таб.
«Элиб. Эл. Сен» деб, джазгъанма китаб.
Сюймеклигим Хакъгъа, Халкъгъа эмда Сеннге
Адамча джашаргъа кюч бергенди меннге.

Алай а,
Инсан хакълары хорлаб,
Миллет хакълары хорлаб,
Дунияны кючлеселе да Шошлукъ эм Бошлукъ,
Джюрекде-кёлде болмаз толу къууанч, хошлукъ.

Не ючюнмю? –
Инсан, миллет хакълары ючюн кириб къазауатха,
Джюрек хакъларын а ыхтыргъаным-къойгъаным ючюн артха.
«Джюрек хакълары ючюн» - джазама китаб.
Джюрегими хар элиси – джара эмда таб.

Юч джол айырылгъан джерде
Энтда тесукъа этеди джюрек.
Юч джолну кёргюзтген юч джазыу:
Джюрек хакълары ючюн – алгъа,
Инсан хакълары ючюн – солгъа,
Миллет хакълары ючюн – онгнга.

Барын да бирикдирген джокъмуду джол?
Бойсунайым къайсына:
Эсгеми, акъылгъамы, джюрекгеми?

Къачан да барды сайлау.
Артда сокъуранмазча, къыйналмазча
Къайсы джолну сайласын адам?
Хакъ джол къайсыды?

ЭЛИБДЕН БАШЛАНАДЫ ЭЛ
Кючюкланы Зухрагъа

Адамны сёзю – Аны ёзю. Алай а,
Сёзню кесини да барды ёзю.
Сёз – Ёз.
Сёзню кесинде да барды магъана.
Ёзге, сёзню къурагъан хар бир харифде да
Барды магъана.

Аллахны Сёзю – Аны Ёзю,
А-ны ёзю.
(А – Алиф=Элиб).

А-дан башланады «Аллах».
А-дан башланады «Адам».
А-дан башланады «Алам».
А-дан башланады «Ахырат» да.

Ёлсек-къалсакъ да – сюелгенлей,
Тёшекде тюл, эшикде.
Ёрге, Кёкге тартхан,
Минарача тюз тургъан,
Сюелген харифден-белгиден – Алифден (А-дан)
Башланалла «Аллах» да, «Адам» да, «Алам» да, «Ахырат» да.

Бу нарат терекле, къаяла, таула
Таулу элиблеча кёрюнелле кёзюме.
Къачан эсе да, таулу элибле болгъан эселе,
Сюелген харифле, ёре харифле болурелле ала.

Кюн десек – къарайбыз Кёкге.
Тау десек – къарайбыз ёрге.
Джер десек къарайбыз энгишге.
Адам десек а – къарайбыз къайры?
Аллах десек а – къарайбыз къайры?

Кёзге кёрюнмеген
Таша магъана барды харифледе, сёзледе.
Хар кимге да ачылыб бармайла ала.
Кераматы болгъанлагъа ачылалла ала.

Харифледе, харфлада, сёзледе
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Джазылыбды адамны-халкъны тарихи, джолу, тёреси.
Аны окъуялгъанлагъа – махтау.

ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ
Л.Ф.

Келдиле китабла,
Келгенча огъур чакъ.
Барды окъур зат –
Къууандым алагъа.

Китабла бла бирге
Джазгъанынг да келди:
Ёлдюм, тирилдим –
Нек тюлбюз бирге?

Джанкъозла да чыгъа,
Терекле да чагъа,
Джангыдан келгенча
Болдум дуниягъа.

«Насыбын кесген
Кеси кесини...» -
Бекден бек чыгъады
Ауазы эсими.

Джашайма кюе,
Терслей кесими,
Дууа орнуна
Тута сёзюнгю.

Къагъытдан къарайла
Сёзле-джюзюмле.
Туралла къайнай
Кёлде сезимле.

Умутджал атха
Минерча болдум.
Сен тургъан джуртха
Кетерча болдум.

Алай, арада
Чекле, чекистле...
Джол джокъду артха –
Къарадым Кёкге.

Сёзлеринг а –
Къучакълайла мени:
«Аккыллы болма,
Сакълайбыз сени.

Халкъгъа, джуртха да
Сен керексе, керек...»
Сюйгенден, кюйгенден
Джарылады джюрек.

Экиге бёлюнюрге
Джюрегим базмай,
Джазыуубузну
Къойгъанма джазмай.

Мадар излегенча
Къарайма Кёкге:
Джазыула джазылалла
Джерде тюл, Кёкде.

Ол тюздю, алай а,
Кёк айтады меннге:
«Сен этсенгед мадар,
Мен этерем къадар».

Кесине джетгенни
Этмесе хар ким,
Болушмаз анга
Хеким, не Хаким.

Кёкден келген Сёз,
Сенден келген Сёз
Кюйдюрелле мени.
Тёз, джюрек, тёз.

УЧАКЪДА

Къатымда орун бошду. Бир ариу къыз
Олтурур эсе уа деб,
Умут бла къарайма. Сакълайма.

Алай а, аны оноуу джетмейди меннге.
Билетни сатхан, алгъан да
Къайдан билсинле мени къайгъымы?

Алмастыча келеди бир зат.
Къысама кёзлерими:
«Дуния насыбым джокъду мени –
Ансы, Кёкде танышыб,
Джерде уа юйлениб къаллыгъек».

Джюрегими тёрюнде сакъланады орун.
Мен джаратмагъан киралмаз алайгъа.
Джазыу деб да, барды бир оюн,
Ёзге кесими хорлатмам анга да.

Джюз къызны къысдым кёкюрегиме.
Алай а, джюрегиме
Бири да табалмады джол.

Мен къысалмагъан кёкюрегиме,
Не эсе да, ол къыз джашайд джюрегимде.
«Аны бла насыблы боллугъем» деб, турама.

Мен сеннге къарайма Кёкден.
Сеннге сагъыш этеме Кёкде.
Булутла да – акъ, умутла да – акъ.
Алай а, Джерге къоннганлай учакъ –

Къайгъыла къуршалайла мени.
Бермейле мадар излерге да сени.
Къобан байлайды тау бла тенгизни,
Сюймеклик да алай байлайды бизни.

Тюберге уа джокъ эсе мадар,
Алай буюргъан эсе къадар,
Не этейик, джашайыкъ:
Акъ Тауну этегинде – сен,
Акъ тенгизни джагъасында – мен.

Мен кёреме Минги Тауну джарыгъын,
Сен эшитесе тенгизни чайкъалгъанын.
Джашарбыз алай. Бир кюн а тюбербиз.
Кёрюнюр:
Таугъа ёрлегенча тенгиз,
Тенгизге тюшгенча Тау.

Керти болурла иги джорала.
Сау болурла джюрек джарала.
...Кёрюнмейди Тау, чайкъалады тенгиз.
Не эте джашайса менсиз?!
 
ДЖАШАУ

Барады арба. Тыкъ-тыкълама адамдан.
Джылагъан, джырлагъан да кёб.
Тынгылагъан, сёлешген да кёб.
Ызына миналмайды тюшген.

Барады арба. Бир-бирде,
Джанбаш бола, ауаргъа джете,
Халкъны къоркъута да, ызына тюзеле,
Барады арба.

Къайдан, къайры барады – джокъду билген.
Аны джолун да джокъду билген.
Арба кимникиди – джокъду кёрген.
Ауармы-къалырмы – джокъду билген.

Бара тургъанлай, миндиреди, тюшюреди
Тюрлю-тюрлю джанланы, адамланы.
Алай а, бир тюшген – миналмайды ызына:
Джокъду джол артха.
Тюшмей, барыб турургъа да джокъду мадар.

Арбаны ичиндегиле
Таб джерле ючюн
Этелле бир-бири бла къазауат.
Джангы арба къураб, анга минерге уа –
Аллай болум джокъду биринде да.

Барады арба. Джаны сау
Бири да чыгъалмайды тышына.
Чыкъгъан – къайытмайды ызына.
Къайытыб, хапар айталгъан джокъду.

Бу арбадан тюшюб, башхагъа минерге,
Башха арба да бармыды, къайдам.
Барды деген талай кераматлыгъа да,
Кеси кёрмеген унамайды ийнаныргъа.

Барады арба. Ичиндегиле
Кёралмайдыла арбаны тышын.
Арбаны ичинде уа не бола тургъанына
Къарагъан, оноу этген а бармыды тышында?

Барады арба. Къаллай джолла бла баргъанын,
Къаллай бир барлыгъын да
Билмейди бир киши.
Ичиндегиле аудурургъа да боллукъдула аны,
Тышындан келирге да боллукъду палах.

Бир сыйыт-къычырыкъ эте,
Бир той-оюн эте,
Кеси-кесибизге кёл эте,
Къыйынлы джанла барабыз кетиб.

АКЪ КЪАНАТЛЫ

Не кёб заманымы ийдим бошуна.
Чыгъаргъа боллугъем кёб тауну башына...
Энди бирине да ёрлеялмам, чыгъалмам –
Кюч да, заман да къалмагъандыла энди.

Къанатлы учуб ётдю башым бла.
Насыблы – къанатлары сау.
Учар Кёгю бар, къонар Джери бар,
Нёгери да болур сакълаб тургъан.

Ол да – кесича бир къанатлы.
Къанатлы къанатсыз бла джашамаз.
Къанатлыны нёгери да къанатлы болур.
Некях да Кёкде этилгенди алагъа.

Уясына, баласына, нёгерине
Ашыгъа болур эди къанатлы.
Къанат тауушунда, къычырыгъында да
Бар эди бир къоркъуу, къайгъы, умут да.

Чууакъ Кёкде учуб кетиб баргъан
Къанатлы джанны ызындан къарадым.
Огъесе, тёнгегимден айырылгъан
Кесими джаным болурму эди ол?

Къанатлы джан къанатсыз тёнгекден
Айырылады эртде-кеч болса да.
Кёкден келген ол къанат таууш, къычырыкъ,
Ким биледи, мёлекники эсе да.

Мёлек эсе да, джаным эсе да, бир тюз къанатлы эсе да,
Билмейме, ол учуб баргъан Кёкде.
Алай а, аны къанат тауушу, къычырыгъы
Не бек къатыладыла джюрекге.
Нек къатыладыла джюрекге?

Акъ къанатлыны къанат тауушу, къычырыгъы
Джюрегиме-кёлюме тюшюб,
Сезимлениб, сёзлениб, тиллениб,
Акъ сёз болуб къайытады ызына,
Акъ сёз болуб чачылады дуниягъа.

Огъесе, ол учуб баргъан къанатлы
Мен тюбемей къалгъан сюймеклигим болурму?
Джерде толмай къалгъан умутум болурму?
Акъ иннетим, акъ сёзюм, акъ назмум болурму
Чууакъ Кёкде учуб баргъан къанатлы?

НОРВЕГИЯДА КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

«Биреуню къатыны къыз кёрюнюр» деб да тюл,–
Ариудула башха халкъланы да джуртлары.
Сюймекликден толу къыз кёзлеге ушайла
Норвегияны да фьордлары.

«Шимал джолду» Норвейни (Норвегияны) магъанасы.
Хар бир халкъ ушайды джуртуна.
Адамны, халкъны да Джурту – атасы-анасы, къаласы.
Джуртундан айырылса, кесинден да айырыла тебрейди халкъ.
Джуртун табмаса – ол боллукъду талкъ.

Бу акъ, рахат, сууукъ табигъатына ушайды
Норгени да къызы, джашы – халкъы.
Джурт бла Халкъ – тёнгек бла джанчалла,
Джуртларындан айырылгъанла билелле аны.
Алай а, джуртунда тургъанлай да,
Тас этерге боллукъду халкъ кесин.

Бютеу дуниядан къачхынчыла бары
Бери джыйылгъанча кёрюнеди алай.
Норвегияны къатыша баргъанына къарасам,
Эсиме тюшеди Къарачай.

Айраннга къошханча суу,
Кёбню къошханды Къарачай да кесине.
Къарачай къан джукъа болгъанды алай бла,
Къоркъуу тюшгенди сыфатындан да бек – ёзюне.

Къарачайда къарачай болмагъанла кёб болуб,
Къарачай Джуртха, халкъгъа да бий бола баралла.
«Къарачай джурт, Къарачай халкъ, Къарачай кърал» дегенле аз болуб,
Къарачайны къарачай болмагъанла тюб эте туралла.

Зауаллы Норвегиягъа къарайма:
Сары, къара, къысыкъкёз къауумла
Кёб бола, джайыла баралла...
Халкъ эскермесе кесин
Къоркъуу барды халкъгъа джуртунда да.

Алай а, Норвегия эскерир кесин, башына оноу этер –
Кеси бир къралды, не айтсанг да ол.
Кърал болгъан къой, къраллыгъы да къалмагъан
Мен Къарачай халкъыма этеме къайгъы.
Джуртунда да «джюз халкъны бири болуб къалгъан»
Къарачай халкъыма этеме сагъыш.

СЁЗ БЛА МАКЪАМ

Джырны макъамы эсмимдеди,
Сёзлерин а тюшюралмай эсге,
Къыйналама. Сёзледе болурму терслик?
Огъесе, терслик кесимдемид?
 
Джырны сёзлерин унутханма,
Макъамы уа турады эсде.
Сейир тюлмюдю? огъесе, сёзлери
Эсде къалмазча бошмелле алай?

Макъамгъа джазылсала сёзле,
Не да сёзлеге джазылса макъам,
Чыгъармы дейсе керамат аладан?

Сёзню кесинден чыгъаргъа керекди макъам.
Макъамны кесинден чыгъаргъа керекди сёз.
Назмуча саркъады Къобан,
Аны кесинден тууады макъам.

Барады суу къарыууна кёре,
Макъамы, ауазы да – барыууна кёре.
Табигъатны неси да керти –
Бир кёзбау заты джокъду аны.

Къарайма Къобанны барыууна,
Тынгылайма аны тауушуна.
Ташын джалаб, ичеме сууун,
Джандетди Аллах берген джуртум.

Тереги, Ташы, сууу да – керамат.
Тауу, кеси да – Минги, аламат.
Джуртум – шийирим, зикирим, дууам.
Джюрегиме саркъады Къобан,
Назмугъа-джыргъа бурулуб чыгъады андан.
Бирдиле джурт бла халкъ, сёз бла макъам.

ТАБИГЪАТ

Айланама араларында тереклени, назмуланы, адамланы.
Сеземе къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы.
Ангылайма аланы.

Терен, таша магъаналары ауурлукъ этиб,
Кёкден Джерге энедиле сёзле.
Тынгыларча, ангыларча кёрселе бизни,
Джерде къалыб кетерге да болурла.

Тынгылайма, къарайма Кёкден тюшген сёзлеге,
Тынгылайма, къарайма Кёкге баргъан тереклеге,
Тынгылайма, къарайма адамлагъа –
Бары да термилелле Кёкге.

Кёкде болгъаныбызны унутуб,
Джердебиз деб турабыз.
Джер а, бизни да кёлтюрюб,
Учуб айланады Кёкде.

Ахырыбыз не болур къайдам.
Сезе, къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы,
Араларында тереклени, назмуланы, адамланы
Айланама. Ийнанама
Бу сейир дунияны джаратхан Кюч
Тюб этиб къоймаз бизни.
Тюб болургъа да къоймаз бизни.
 
ДЖЫРЧЫ

Адамны тогъун-ачын
Кесинден иги киши да билмейди.
Джырчы садакъачы болгъан эсе,
Анга да джукъ айтырым келмейди.

Алай а, асрар ючюн къарнын,
Юйдегисин асрар ючюн,
Махтай эсе джауларын халкъны,
Амантишлени махтай эсе,

Сора, сатлыкъла бла бирге
Къара багъанагъа тыйыншлыды ол.
Джырчы, бай, джарлы да болур,
Болур атлы, джаяу да – амма,

Сёзню айтмай Тюзюн, Кертисин,
Мурдаргъа джараулу айтса,
Зулмуну ётюрюк бла башын джабса,
Халкъны, Джуртну тоноучу оноучуладан
Алай бла къул юлюшюн табса,
Харамгъа, гюнахха батхандан бата,
Ибилис айтханча юрсе, чабса,

Сора, аллай джырчыгъа джокъду кечим.
Кесин къутхарса да ёлюм,
Къара багъанада къаллыкъды аты,
Анга ирият бергенлей турлукъду халкъы.

Сёзню айталмазлыкъ тюзюн, кертисин,
Джырчыма-назмучума демесин кесине.
Хакъгъа къуллукъ этмеген адам
Къуллукъ этеди ибилисге.

ДЖЮРЕК

Джюрек кёкюрекни, кесин да талайды къайырдан,
Ычхыныргъа уа, джокъду мадары.
Да къыйынды аны да къадары –
Джарылады джарсыудан, къайгъыдан.

Кесине, меннге да бермейди тынчлыкъ –
Къууады, тёгерек бурады къанны.
Мен да билмейме аяй аны –
Дуния къайгъысы кючлюдю бизден.

Къыйын джазыулу къауумдан болурма:
Кесин сынджыргъа уруб чабханча ит,
Урады, тебеди, хахайлайды джюрек...
Арыб тохтаса – мен да бир солурма.

Ёзге, ол тохтаса, ёлюм джукъугъа
Бёленникбиз – джюрек да, тёнгек да.
Андан эсе, тебсин – къууансын, къыйналсын,
Джашасынла анда джулдузла да, Кёк да.

Тохтаса – ёледи джюрек.
Аны бла бирге ёледи бир кёб зат.
Не бек къыйнасанг, къыйналсанг да,
Джюрек, тохтама, тохтама...

Къайгъысы, къууанчы, бушууу, умуту бла
Бютеу адам улу джашайды сенде,
Бир сейир дуния джашайды сенде –
Тохтама, джюрек, тохтама.

КЁЗЮУЛЕДЕН КЪУРАЛАДЫ ДЖАШАУ
 
Кюн тийген кёзюу бла хайырлан,
Джабхынчы булут.
Кюн тийгенлей турлукъду деб,
Этме умут.

Къыз разы эсе, разы эт аны да.
Хар нени – кёзюую.
Дунияда бир затха да
Къалмасын къарагъанлай кёзюнг.

Дунияда юлюшюнгю толу алалсанг,
Артха къарай, кетмезсе ахратха да.
«Не этеме миниб атха да,
Тюшерик эсем» десенг – къан джауду.
«Не этеме джашаб, ёллюк эсем» десенг –
Саудан ёлдюнг, тюб болдунг.

Керекди – джаншаргъа тюл, джашаргъа.
Кюн таякъны тийириб чыкъгъа,
Аны бла джазаргъа керекди назму да.
Табигъатды джан салгъан джюрекге да, Сёзге да.

Къадер кечеча, кераматча,
Табигъат алай ачылгъан кёзюуде,
Айтырынгы айтыб, этеринги этиб къоймасанг –
Артда кеч боллукъду,
Тилегинг да боллукъ тюлдю къабыл.

Кёзюуледен къуралады джашау,
Саниеледен къуралгъанча заман,
Харифледен къуралгъанча Сёз.
Хар нени да иги джанын кёре бил,
Хар неден да къууана, зауукълана бил –
Олду джашау.

АЛЛАХ КЕЧСИН

Сезимлени сёзлеге,
Сёзлени да тизгинлеге,
Тизгинлени да назмугъа
Бургъан тынчмыды?

Сен – къойчу –
Къойлагъа къараб, сакълаб,
Аланы чачмай, тас этмей,
Сюрюу этиб, джюрютген,
Ауур тийиб, азмы чамланнганса:
«Этинги ашамай,
Этлерин ашатмазла была».

Сора, сёз кютген
Къой кютгенден тынч болгъанын
Ким айтды?

Юрке, илгене туралла сёзле да.
Сёзню да кёбдю джауу.
Сёзлени бир джерге джыйыб,
Саф-саф тизиб,
Аскер мизам бла джюрютюр ючюн,
Уллу иннетден сора да, керекди:
Бет, ёт, фахму, билим эмда усталыкъ.

Сёзле, аскерлеча тизилиб,
Хакъны, халкъны, джуртну джаудан сакълар ючюн,
Сёзге, джаны болгъан бир кераматхача,
Къараргъа борчлуса,
Кераматлы болургъа керексе кесинг да.

Сен «къой этинги ашамай,
Этин ашатмаз» дейсе.
Мен да айтама:
«Сёзге джан салыр ючюн,
Юлюш этерге керексе джанынгдан» -
Сёзню тиллендирирге, джанландырыргъа
Башха джол джокъду.

Сен къойну кютесе, сакълайса,
Кесиб ашар ючюн.
Мен а кютеме, сакълайма сёзню –
Ол джашар ючюн,
Бизге, кесине да джарар ючюн,
Бизни да, кесин да ёлюмден сакълар ючюн.
Сёз джашаса – джашарыкъбыз биз да.

Мен къоруулайма, къутхарама Сёзню –
Ол бизни харамдан, гюнахдан,
Ётюрюкден, зулмудан,
Къутхарлыгъын билеме –
Мен къоруулайма, къутхарама кесими, дунияны да
Кючю бла Сёзню.

Сёзле – аскерле:
Биз аланы сакъласакъ,
Ала да сакъларыкъла бизни.
Къутхарсакъ Сёзню,
Сёз къутхарлыкъды бизни.

Сёздю къутхарлыкъ бизни.
Адам этген да олду бизни,
Халкъ этген да олду бизни –
Хакъ Сёз, Керти Сёз, Тюз Сёз, Иги Сёз.

Тынгыламагъан Сёзге,
Ангыламагъан Сёзню,
Сакъламагъан Сёзню –
Бурулады хайуаннга, сюрюуге.

Бёрю ауузун байлайма Сёз бла,
Шайтан ауузун байлайма Сёз бла,
Джазыууму да джазама Сёз бла.

Ма аны ючюн Сёзге
Аллахдан келгеннгеча къарайма мен.
Аллаххача къарайма мен.
Шайырлыгъымы-ассылыгъымы
Аллах кечсин.

ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА КЪАРАЙ

«Джетеди,- деб,- джашил джаз»,
Сюйюмчюлюк айтхан аяз,
Не бек къууандырды мени:
Болдум кёргенча сени.

Алай а,
Джазгъы кюн – джети тюрлю,
Къыз джюреги да – алай.
Билдирейим мен сеннге
Сюймеклигими къалай?

Ышанмайын джазыугъа,
Джюрек толад къайгъыдан.
Салыннганча болама
Суудан тутуб къаядан.

Дагъыда, умут мени
Къоймайды тюнгюлюрге.
Сени бир къучакъласам,
Таб, разыма ёлюрге.

Таша излемлерими сеннге
Джетдирир джазгъы аяз.
Сени ийнакълаб, къучакълаб,
Халымдан айтыр хапар.

Хар бир къызгъа да мёлекди деб,
Табынмайма алгъынча.
Сёзле да табылмайла,
Тагъылмайла алгъынча.

Бир джулдуз сёз, аламат сёз,
Кёкден тюшген кёгамат сёз,
Кёлде бишген кёламат сёз,
Джюрек ачар керамат сёз,
Къууанч берлик саламат сёз

Излейме да, табалмайма.
Алайсыз а, джюрекдегин
Айтыргъа базалмайма.

«Джаз келеди»,- дейди джанкъоз.
«Джаз келеди»,- дейди аяз.
Ийнаныб да къалалмайын,
Къышхы тонуму да тешмегенлей,
Джабалакъ къар да джауа-джауа,
Джазны аллына атлайма мен.

Джазгъы хауагъа алданама.
Къызны аллына атланама,
Джазыуну аллына атланама.

Къар да джерге тюшер тюшмез,
Джюрек да сени кёрюр кёрмез,
Эрийдиле. Келеди къыз, келеди джаз.
«Назмунгу, кёлюнгю, джазыуунгу да джаз»,-
Дейди меннге бир таша кюч, тамаша кюч.

Келеди джаз. Келеди къыз. Келеди Сёз.
Джазны-къызны-джазыуну аллына барама мен.

ШОШЛУКЪ

Не рахатды бюгюн кюн –
Джауум да джокъ, джел да джокъ.
Сёз да бузмаз шошлукъну:
Тынгыла да тур, айтма джукъ.

Акъ тюшле кёре, таула да
Агъаралла узакъда.
Толкъунла да тенгизде
Баш кёлтюрмей джукълайла.

Тенгиз къушла да бюгюн
Этмей сыйыт-къычырыкъ –
Кёллери иги болур –
Учадыла тауушсуз.

Туралла тынгылаб таула,
Турады тынгылаб тенгиз.
Джюрегими ургъанын,
Джюрегинги тебгенин
Эшитеме мен джангыз.

Узакъ эсе да арабыз,
Сенсе эм джууукъ меннге.
Акъсакъалча ышара,
Къарайды Кёкден Минги.

Бюгюн бютеу дуния да
Шошду, рахатды алай –
Джангыз, джюрекни тебиую,
Джангыз джюрекни тебиую,
Адам джюрекни тебию
Эшитилинеди Аламда.

Тенгизни башы бла
Таулагъа къарайма мен.
Сагъышым кёб болса да,
Джукъ айтмай тынгылайма мен.

СЫНАУЛАДАН ЁТАЛМАГЪАН ХАЛКЪ

Айланама ташлагъа къарай, суулагъа тынгылай,
Терекле бла сёлеше.
Сокъур, сангырау болмазгъа кюреше,
Джашайма алай.

Бир аягъы дунияда, бир аягъы ахыратда
Тургъан бир адам –
Къарайма, тынгылайма табигъатха,
Себеб излегенча андан.

Кимме мен? Джандетден къысталгъан
Адам бла Хауаны туудугъума.
Эки кере Джуртундан сюрюлген
Алан-таулу халкъны уланыма.
Дагъыда, сау къалгъан кесеги ызына къайыталгъан,
Къарачай-Малкъар халкъны адамыма.

Алай а, энди ол палахланы барын унутуб,
Шайтаннга джангыдан кючлетиб ангыбызны, эсибизни,
Ючюнчю кере да сюрюлсек-айырылсакъ Джуртдан,
Не да Джуртда тюб этсек кесибизни,

Сора, дуниядан, ахыратдан да къаллыкъбыз къуру.
Бизге не атарын, не айтырын билеме Хакъ:
«Сынауладан ёталмагъан халкъ –
Ёзденлигин сакълаялмагъан халкъ,
Динин, Тилин, Джуртун сакълаялмагъан халкъ –
Кесин сакълаялмагъан халкъ,
Ибилисге къул болуб, бойсунуб,
Кеси кесин дуниядан этди талкъ».

КЕСИБИЗБИЗ КЪУРУТХАН КЕСИБИЗНИ

Бош кюрейбиз башхалагъа гюнахны,
Бош кёребиз башхаладан палахны,
Кесибизбиз чамландыргъан Аллахны,
Кесибизбиз юйлю этген палахны.

Ким къуяды тамагъынгдан ичкини?
Ким ачады душманлагъа ичинги?
Амантишлеге кесибизни талатсакъ,
Халкъны, Джуртну къорумайын, тонатсакъ –

Биз терслейик, айт, дагъыда, кимлени?
Чамландырмайыкъ, чартлатмайыкъ Кёклени.
Болургъа унамай, Хакъ буюргъанча Адам, Халкъ,
Кеси кесибизни эте эсек талкъ, –

Сора, терслемейик Аллахны-Хакъны:
Ол Адам, Халкъ этиб, джаратханды бизни,
Биз а – аны джандетине, дуниясына болмай тыйыншлы,
Кесибизбиз къурутхан кесибизни.

Ибилис да, Ибилис джорукълу кърал да
Думп эталлыкъ тюлдюле бизни...
Бизни къурутхан ала тюлдюле –
Кесибизбиз къурутхан кесибизни.

ДЖАЗЫУЧУ ЭСЕНГ

«Атомгъа кирдим, Кёкге чыкъдым» деб,
Къууаннганлыкъгъа адам,
Адамланы, халкъланы, къралланы да
Джута келгенди заман.

Аланы къой, джулдузланы, Аламланы да,
Чача, джыя, тюрлендире тургъан барды Кюч.
Ол Кючден башхагъа – джаны болгъаннга, болмагъаннга да –
Джокъду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк.

Ол Кючню келечилерине саналгъан файгъамбарла да,
Ала да кетгендиле дуниядан.
Мен а – шыйыхлыгъы, кераматы болмагъан,
Къалай, не бла басалайым кёлюмю?

Хакъ кёлю бла ийнаннган – насыблыды,
Айхай, иман да – фахмуча, кераматча,
Не бериледи, не берилмейди адамгъа.
Билим анга джууукълашдырады,
Не да узакълышдырады андан.

Ангы бла Джюрек, ала бир-бири бла,
Даулаша, джууукълашдыралла Кертиге.
Бир джангы дуниягъа терезегеча, эшикгеча,
Алай къараргъа кюрешгенле да бардыла ёлюмге.

Не этсин, суугъа тюшген – къармайды таш.
Ёллюк адам таянсын неге?
Керекдиле бизге Аллах да, иман да,
Биз кесибизни хорлатмаз ючюн ёлюмге.

Энди джокъдула файгъамбарла,
Шыйыхлыгъы, кераматы болгъан да – аз.
Айтама кесиме: джазыучу эсенг –
Адамны тарихин, джазыуун, кёлюн да джаз.

Сёзню да, ишни да, джашауну да –
Нени да, башланнганындан – баргъаны, бошалгъаны къыйын.
Сёзню къысхасы, джибни узуну, джолну узагъы иги, десек да,
Джиб да, джол да къысхара, ахыры таянабыз Сёзге,
Сёзге – Биринчи Сёзге, Ахыр Сёзге...
Ийнаннганнга, ийнанмагъаннга да
Сёз – Аллахды эм да иманды.

Джазыучу эсенг а, –
Сёздю сени дуния юйюнг да, ахырат юйюнг да.
Ары кёч, Анда джаша, Аны бла джаша.
Кесинг джыгъыл, джыгъылмаз ючюн Сёзюнг,
Сёзюнг – ёзюнг, джанынг.

Сёздю сени ёлюмсюзлюгюнг.
Сёздю сени сыфатынг, атынг, бетинг, ауазынг да.
Сёзюнг – ич-тыш дунияланы арасында терезеди, эшикди.
Сёз – ачыкъ, джабыкъ, таша, туру болса да,
Мияла терезе-эшикди эки дунияны арасында.
Аллахны кёрюрге излеген бар эсе, ол да
Къараргъа керекди Сёзге, Сёзден, Сёз бла.

Аллахны Сёзю – Адам.
Адамны Сёзю – Аллах.
Сёз – Аллах-Адам.
Сёз – джети къат Кёк.
Сёз – джети къат джюрек.
Сёз – джан.

АКЪ КЪАНАТЛЫМ

Суу бойнунда намаз къылыб бошаб,
Хакъ кёлюм бла тилек эте тургъанлай,
Бир акъ къанатлы учуб келиб Кёкден,
Къол аязларыма къонду.

Мен тилек этиб бошагъанлай,
Ол терк учуб, кёлтюрюлдю ёрге.
Къанатлы тюрсюнде мёлек болурму эди ол,
Хакъ сёзюмю джетдирлик Аллахха, Кёкге?

Эм къыйын, къара кюнлеримде
Ол акъ къанатлыны кёрюученме мен.
Азгъан-тозгъан кёлюме-джюрегиме
Кюч-къарыу-умут бериученди ол.

Алай а, не эсе да, кёбден бери,
Акъ къанатлым турады кёрюнмей.
Хакъ тюзлюк ючюн, Хакъ керти ючюн
Кюреше болмазмамы алгъынча?

Кючлетген болурмамы джюрекни харамгъа, гюнахха,
Хакъ джолдан болурмамы тайгъан?
Акъ къанатлымы нек келмегенини чурумун
Табаргъа излеб, къайгъылы болуб къарайма 
Тёгерекге, Кёкге эмда джюрекге.

Эшта, терслик джюрекде болур.
Хакъ кёлюмю Аллах биле болур.
Алай а, неди ол учуб келген джарыкъ?
Болама таукёл, болама таукел:
Акъ къууанчым, акъ къанатлым, сау кел.
 
ТАШ-ТЕРЕК-ШАЙЫР

1
Джангыз Терекни кёрсем,
Тынгысыз болама:
Неди джетмеген анга –
Терекми, чегетми?

Огъай, аны къатында сюеллик,
Къадау Ташды джетмеген анга.
Къызгъа Джашча керекди
Джангыз Терекге Къадау Таш.

Къадау Ташны кёрсем
Тынгысыз болама:
Неди джетмеген анга –
Ташмы, къаямы?

Огъай, аны къатында сюеллик,
Джангыз Терекди джетмеген анга.
Джангыз, Терекди джетмеген анга.
Адамгъа Хауача керекди,
Къадау Ташха Джашил Терек.

Энди кёлюм рахат болду.
Таш бла Терекни тюбетдим бир-бирине.
Таш бла Терек –
Сыфаты, аты, халиси, джаны, бети , ауазы
Джуртуму-Халкъымы-Сёзюмю.

2
Туугъан джерине бекди Терек.
Туугъан тилине бекди шайыр.
Джаралы джюрекден тууады назму,
Джаралы терекден тёгюледи чайыр.

Ушайдыла бир-бирине ала –
Шийир бла Терек.
Алагъа
Артыкъ да джууукъду Кёк.

Къуу боллукъ тюлдю дуния –
Аны сезеди тынгысыз джюрек –
Сау болуб дунияда
Акъ Сёз бла Джашил Терек.

Солургъа хауа
Берелле ала,
Джашаргъа къарыу
Берелле ала.

Сюеледи Терек:
Сол джанында – Таш,
Онг джанында – Шайыр.

Ма энди
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Толу болду сурат,
Ачылды керамат:
Таш-Терек-Шайыр.

САГЪЫШЛА-АРБАЛА

Кече. Къарангы. Джолгъа, джорукъгъа да сыйынмай,
Джыйын джанлыча, джандырыб кёзлерин,
Мыллык атыб баралла арбала.
Ушамайла тохтаргъа ала.

Сюелеме ёталмай джолдан.
Сюелеме, сакълай кесими аджалдан.
Сызгъырыб ётелле къатым бла ала.
Къайдан, къайры баралла ала,
Къайгъыгъамы, къууанчхамы ашыгъалла ала?

Излемейди тохтаргъа бири да.
Къарагъан джокъду эс буруб, бери да.
Тохтаргъа да ушамайла талыб-арыб ала.
Бир хатагъа къалмагъаелле къызыу барыб ала.

Къарайма ызларындан аланы –
Тохтаусуз баргъан арбаланы.
Огъесе, ачы сагъышларым болурламы ала –
Джюрекден ычхыннган джаныуарла?
 
Керти да менмеми джаратхан аланы –
Къобхан сууча баргъан арбаланы?
Сора нек бойсунмайла меннге ала?
Огъесе, адет алаймыды дунияда?

Сюеледи джол джанында адам,
Къоркъа кесини сагъышларындан.
Джыйын джанлыча баралла ала –
Кечеги джолда арабала.

ДЖУУАБСЫЗ СОРУУЛА

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш...
Тамблам болурму, болса да къаллай?
Ол  дуниягъа этсем да сагъыш,
Бу дуниягъа къарайма кёз алмай.

Сора, Аллахха сорама, тёзалмай:
Къурутурукъ болуб нек джаратдынг бизни?
Джашауубузгъа тутурукъ боллукъ,
Келечилерингден билдирсенг да Сёзню,
Быллай бир неге къыйнайса бизни?

Чамланыб Анабызгъа, Атабызгъа,
Къыстадынг аланы джандетден.
«Сынау» деб, атадынг дуниябызгъа.
Энди, чыкъгъынчы  джан тёнгекден,

Къыйналыргъа, тюзелирге керекбиз биз –
Ызыбызгъа, джандетге къайытыр ючюн.
Керекбиз джашаргъа, къыйналыргъа, ёлюрге, тирилирге –
«Адамма, сынаудан ётген»,- деб, айтыр ючюн.

Алай а, мен излемейме кетерге дуниядан,
Мында къалыргъа излейме мадар.
Ёзге менден кючлюдю къадар –
Ахыр кюн, ахырзаман да оноуулла Кёкню...
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни.

Джашауну, ёлюмню да оноуун
Нек бермединг Сен мени кесиме?
Чексиз Сайлаугъа, Тюзлюкге, Эркинликге,
Чексиз Ташагъа, Кертиге, Билимге,
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге
Нек этмединг Ие мени кесими?

Соргъанны айыбы джокъду – сорама,
Дау айтыб, болмайма ассы.
Соруулагъа джууаб джокъду. Ашхы.
Кёкге къарагъанны да къояма.

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш...
Тамблам болурму, болса да къаллай?
Бу дуниядан тансыгъымы алмай,
Кетерге излемейме мен.

Аны оноуу джетмейди меннге.
Олду мени къыйнагъан бютюн.
Ёлюмсюзлюк учады кёктюн.
Кёлеккесин огъуна джеталмай, туталмай,
Чабама джертин.

ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ

Суудан, Ташдан, Терекден
Джаратылгъанчама мен:
Къарайма Суугъа, Ташха, Терекге –
Алалла балхам кёлге-джюрекге.

Не этейим сюймей
Сууну, Ташны, Терекни:
Адамла джаргъан джюрекни
Бакъгъан алалла сора.

Адамдан эсе, Терек джууукъду меннге,
Халкъдан эсе, Чегет джууукъду меннге.
Адамдан эсе, сюеме тынгыларгъа суугъа,
Адамдан эсе, базама таяныргъа ташха.

Суу, Таш, Терек –
Мени алдарыкъ тюлдюле ала.
Ала – джангылсам, болсам да терс –
Табдыргъанлай турадыла эс,
Бергенлей турадыла дерс:

Суу, Тауундан айырылмагъанлай,
Джетеди тенгизге.
Терек джеринден айырылмагъанлай,
Барады Кёкге.

Кябаны къара ташыны къарнашы
Къарачайны Къадау Ташы да –
Тургъан джерине, туугъан Кёгюне – бек:
Бош иймегенди аны бизге Кёк.

Джуртуму
Джалайма Ташын, ичеме Сууун,
Къучакълайма Терегин:
Аладан табады саулукъ
Адамла джаргъан джюрегим.

Адамдан, халкъдан да чыгъар кёлюм,
Джуртумдан а – огъай.
Джуртда джашаргъа, ёлюрге да буюрулса,
Джурт ючюн джашаргъа, ёлюрге да буюрулса –
Ол тюлмюдю насыб?

«Ючден дагъан таймаз», -
Дейди джюрек.
Джаныма дагъан –
Суу, Таш, Терек.

- Кимди, неди бизни Адам, Халкъ этген?
Соруугъа джууабым боллукъду терк:
Бизни Адам этген, Халкъ этген –
Суу, Таш, Терек.

Джуртду бизни Адам этген, Халкъ этген.
Башха Джуртда
Биз быллай Адам, Халкъ болаллыкъ тюлбюз.
Адам, Халкъ да болаллыкъ тюлбюз
Болмасала Суу, Таш, Терек.

Бизни Адам, Халкъ этген Джуртха
Тыйыншлы болалмасакъ, Ие болалмасакъ,
Аны душмандан къоруулаялмасакъ –
Сора, Джуртсуз къаллыкъбыз биз,
Адамлыгъыбызны, Халкълыгъыбызны да этерикбиз тас.

Быллай къоркъуулу сагъышладан
Кёкча кюкюрейди, джерча тебренеди джюрек.
«Биз сени адам этдик, халкъ этдик:
Къанынгда-джанынгда бизден бир джукъ бар эсе,
Къутхар, къоруула, сакъла кесинги, бизни да»,-
Дегенча къарайла Суу, Таш, Терек.

АКЪ КЪАЯДАН ЧЫНГАБ КЕЛГЕН КЪАРА СУУ

Акъ кёлде джуууналла къара къызла,
Къара кёлде джуууналла акъ къызла.
Акъ къызланы сюеди Къара кёл,
Акъ кёл а, къара къызланы сюеди.

Ушамагъан джукъмайды дейле,
Ушамагъан  да джугъады дейме.
Акъ къаядан къуюлады къара суу,
Акъ санларынга тёгюледи къара чачынг...

Чач секиртменг суу секиртмени тюшюреди эсге:
Джангкъылычла къурай,
Акъ къаядан секириб келген къара суу,
Джюрекни къозгъай,
Акъ санларынга толкъунланыб тёгюлген къара чачынг...

Сезимлеринг – Акъ къаядан чынгагъан Къара суу.
Сезимлерим – Къара къаядан чынгнгагъан Акъ суу.

Къошулдукъ, къошулгъанча Акъ суу бла Къара суу.
Къошулдукъ, къошулгъанча Акъ тенгиз бла Къара тенгиз.
Къошулдукъ, къошулалмай да къалдыкъ.

Къара къаядан акъ булутха чынгадым.
Санга джетген а, къолунга тюшген а –
Джангыз бу сюймеклик сёзюм болду.

Эй, Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Сенден тутуб мен салындым къаядан.
Акъсан, къарачач, татлыауаз – Сенден
Тансыгъымы алалмагъанлай, кетеме дуниядан.

Бек мийикде, джети къат Кёкде туугъан суу,
Акъ Къаядан чынгаб келген къара суу,
Джюрегими, тёнгегими да джуугъан суу,
Дуниямы акъ этген къара суу,
Къандырмагъанлай, сусабымы кесген къара суу.

Ол бир дуниядан келген акъ мёлек – къара суу,
Дуния джашауну сейир этген къара суу,
Сёзюмю да акъ этген къара суу,
Кёлюмю да джарыкъ этген къара суу.

Ол дунияда да сезгенлей, кёргенлей, эшитгенлей турлукъма Сени –
Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Кёзюмю, сёзюмю, джюрегими да сугъаргъан
Сынау дунияны акъ джарыгъы – къара суу.

Нюр джарыкъча, джангкъылычла къуршалаб,
Акъ къаядан  чынгаб келген къара суу,
Сенден таза, сенден татлы не болур?
Бирлени сен толтурдунг суулукъларын,
Мени уа кёлюмю-джюрегими толтурдунг.

Акъ къаядан чынгаб келген къара суу!
Разылла сеннге Таш да, Терек да,
Разылла сеннге джан да, тёнгек да.
Джашауубузну алгъан ким эсе да,
Джашауну берген а Сенсе бизге.

Акъ къаядан чынгаб келген къара суу,
Сенсе меннге джандет суу, зем-зем суу.
Мен сендеме, Сен мендесе,
Акъ къаядан чынгаб келген къара суу.

КЪАРА КЪУЛ

Къойчу къойлагъа айтханын этдиреди,
Имам дин ахлулагъа башчылыкъ этеди,
Эл башчы Элге оноу этеди,
Алим илму иш бла кюрешеди,
Тёре тюзге, терсе къарайды,
Чегетчи чегетге къарайды,
Хеким ауругъанлагъа къарайды,
Хар ким бирер затха джарайды.

Сен а – джазыучуса. Сени юйюнг-юйдегинг да,
Халкъынг, джуртунг, табигъатынг, малынг да –
Сёздю. Сёздю сени иманынг, имамынг да.
Сени бийинг, къулунг да – сёздю.
Сени юйюнг, къаланг да, къалкъанынг, къаманг да – сёздю.
Сени ауалынг, ахырынг да – сёздю.

Джанынг джашагъан джерди сёз.
Джанынг учарыкъ Кёкдю сёз.
Сени джанынг сёзденди, сёздеди, сёзгеди.
Сёздю сени джаратхан, сен джаратхан да – сёздю.
Сёздеди джашарыгъынг ёлгенден сора да.
Сёз Аллахынгды, ёлюмсюзлюгюнгдю сени.
Джангыз ол эски-джангы Сёзню, джанлы Сёзню
Табыб, айта билирге керексе. Анга бойсуна,
Аны бойсундура да билирге керексе.

- Халкъгъа айтханымы этдиралмайма дейсе,
- Къатыным, сабийле да меннге бойсунмайла дейсе.

Аны ючюн сеннге этмейме айыб.
Алай а, кесинге «джазыучума» деб,
Айтханынгы уа сёзлеге да этдиралмай эсенг,
Сёзлени кесинге бойсундуралмай эсенг,
Кесинги да Хакъ сёзге бойсундуралмай эсенг.
Кесинги кесинге да бойсундуралмай эсенг,
Айтханынгы кеси кесинге да этдиралмай эсенг,

Хакъ тюзюн, кертисин джазар орнуна,
«Джазарыгъем, джазаргъа къоймайла ансы»,-деб,
Бош сылтаула бла кесинги, бизни да алдаргъа кюреше эсенг –

Сора, сен, джазыучу да тюлсе, - алдауукъчуса.
Сени фахмунг, бетинг, ётюнг да джокъду.
Кесинге джазыучума дерге уял,
Ёзденме, Адамма дерге уял кесинге.

Сен – къулса, алай а Аллахны къулу тюл.
Къулса – Акъ Сёзге, Хакъ Сёзге тыйыншлы болмагъан къул.
Тюз иннети, керти сёзю, керти иши болмагъан къара къул. 
   
СЮЙМЕКЛИК ТИЙГЕН ДЖЮРЕК

Къанатлыла, джырлаб, уяталла мени
Танг аласында.
Къанатлы джырла тууалла
Танг аласында.

Къаламымы
Тийириб гюл бачхада чыкъгъа,
Джазама назмуму-саламымы
Бир къызчыкъгъа.

Узакъда-джууукъда джашагъан,
Кёкде-Джерде-Джюрекде джашагъан,
Джулдузгъа, джанкъозгъа да ушагъан,
Джазгъа, джайгъа, къачха, къышха да ушагъан,
«Джашауум, джаным, джазыуум» деб, айтырым келген,
Аллай бир къызчыкъгъа эте сагъыш,
Ачама кёлюмю-джюрегими.

Къанатлыла, джырлаб, уяталла джюрегими
Танг аласында.
Къанатлы сезимле, сёзле, умутла
Тууалла танг аласында.

Кёкде, Джерде болмагъан бир къызчыкъны,
Эсде-кёлде тургъан бир къызчыкъны,
Джюрегим джаратхан бир къызчыкъны
Табыб, къууаннганча болама.

Джарыйды танг. Джарыйды кёл.
Къозгъалады тёгерек.
Кюн тийген джюрек
(Сюймеклик тийген джюрек!)
Джарытады дунияны.

ТЕЙРИ ТАШЫ, ТЕЙРИ ТЕРЕГИ, ТЕЙРИ АДАМЫ

1
Къобан суу Къадау Ташны
Эркелетиб джууады.
Ол – Ата джуртну бойнуна
Аллах такъгъан дууады.

Тау джуртуму кёкюрегинде
Дууасыды Къадау Таш.
Кёк джазгъан дууады Ол,
Кёк берген дууады Ол.

Биз Аны тас этген кюн,
Тас боллукъбуз кесибиз да:
Кёк берген кераматны
Тас этерге джарамаз.

Джангыз Терекни кесиб,
Юй ишлеген манкъуртну,
Кёк, уруб, юйюн, кесин да
Этмегенмед кюл-кёмюр?

Джангыз Терекни кесгенли
Кёрдюк кёб азаб, палах.
Къадау Ташны къурутсакъ а,
Не этер бизге Аллах?

терегин-ташын, Терегин-Ташын
Сакълай билмеген халкъ,
Дуниядан болады талкъ –
Тарих шагъатды анга.

Къарачайны Къадау Ташы –
Кёкден эннген нарт кибик,
Къызыл Фукладан, эмегенледен
Халкъымы къоруйса Сен.

Къарачайны тюнгюч джашы,
Къарачайны файгъамбар джашы,
Кёкню бизге келечиси –
Къарачайны Къадау Ташы!

Сен таш тюрсюнде эннген
Кёкню Сёзюсе бизге.
Къара таныгъан окъурча,
Кераматлы окъурча –
Таш китабса, Баш китаб.

Туру, таша душманладан –
Къара кючлени барындан,
Тарихсизликден-эссизликден,
Оюмсузлукъдан, тёзюмсюзлюкден,
Кёлсюзлюкден, билимсизликден да
Халкъымы сакълайса Сен.

Кябаны къара ташыча,
Къарачайны Къадау Ташы –
Джандет джуртуму бойнуна
Аллах такъгъан дууаса Сен.

2
Къарайма Къобан суугъа,
Къарайма Къадау Ташха –
Къулагъыма келеди ауаз:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Къайытырыкъбыз Ата джуртха...»

Къарайма Къобан суугъа,
Къарайма Къадау Ташха –
Къулагъыма келеди ауаз:
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Джашарыкъбыз Ата джуртда,
Айырыллыкъ тюлбюз Ата джуртдан».

Джангыз Терекни джылауун эте,
Къарайма Къадау Ташха:
Халкъны тёрт санындан экиси –
Къадау Таш бла Джангыз Терек.

Джокъду энди Джангыз Терек –
Тёрт сандан джокъду бири.
Къадау Ташын да тас этсе
(Тёрт санындан экинчисин!) –
Не этер къыйынлы халкъым?!

Тейри адамы-халкъы эсек,
Сакълаялырбыз Къадау Ташны.
Джангыз Терекни да тамырындан
Джангы Терек ёсюб джетер:
«...Къан дертни джууабларын этер...».

Эсни уятырла Таш, Терек да,
Титирерле джан, тёнгек да,
«Хакъ, Халкъ» дерле баш, джюрек да.

Джашар халкъым, джашар джуртум –
Бир-бирин сакъларла ала.
Халкъым, Джуртум. Таш бла Терек. 
Тейри ташы, Тейри тереги, Тейри адамы, Тейри халкъы –
Сау-эсен джашарла ала.

КЪУУАНЧ КЮНДЕ ДЖАРСЫУУМ

1

Хекимликге окъуй тургъан къызла,
Акъ кийимлери бла тёгюлгенча арбазгъа,
Кюле-ышара тургъанча сабийле –
Не ариу чакъгъандыла балийле.

Не ариу чакъгъандыла балийле –
Сюелгенча акъ джаулукълу келинле,
Этиле тургъанча къууанч той, алгъыш,
Унутулгъанча халкъны къыргъан къач бла къыш.

Ай не ариуду бу джаз ала табигъат,
Ачылгъанча таша къудурет, керамат,
Тюзетилгенча хар бир терслик, джангылыч,
Кёкден Джуртха тартылыбды джангкъылыч,
Кёкден джюрекге, джюрекден джюрекге
Тартылыбды джангкъылыч.

Бизни унутуб, атыб къоймады Хакъ:
Джандет джуртуна къайыталды халкъ –
Кёгюбюз чууакъ, джерибиз джашил, тауубуз акъ.
Буду Аллах берген КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ бетли байракъ.

Инша Аллах, иймезбиз энди аны къолдан,
Таймазбыз Аллах буюргъан джолдан.
Кёк джашнай, джер джашнай, келгенди май:
Къайытханды Ата джуртуна Къарачай.

2
Айтылалла Хакъ сёзле, халкъ сёзле, нарт сёзле:
«Адам туугъан джерине...» дейдиле,
«Тюзню малы тюзде къалмаз» дейдиле,
«Ата джуртсуз халкъ Халкъ болмаз» дейдиле,
«Хакъсыз – халкъ Халкъ болмаз» дейдиле,
«Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» дейдиле.

Кёб заман кетди ол майдан бери.
Къарайма Архыздан Доммайгъа дери:
Миллет байрагъыбыз къайдады?- кёрмейме,
Миллет орайдабыз къайдады?- эшитмейме.

Башха байракъла чайкъалалла башлада,
Джуртубузну кючлейдиле башхала,
Амантишле болгъандыла башчыла,
Халкъны, Джуртну тонагъан, тонатхан, сатхан да – ала.
Джукъ айтмай, джукъ этмей, манкъуртла болуб тургъан да – биз.

Айтылмайды, не эсе да, Хакъ Сёз.
Айтылмайды, не эсе да, Акъ сёз.
Къайда Хакъ, къайда Халкъ, Байракъ да къайда?
Бу затлагъа сагъыш этеме хар къуру эм хар къайда.
Джуртунда да халкъ хакъсыз, джуртсуз, тилсиз къалыр деб,
Кимни эсине келлик эди 1957-чи джыл, майда.
      
ДЖАУ

Башха мадар табмай, урсам да джауну,
Ёлген а этеме кесим.
Къан къызартхан кёреме Тауну –
Талайды, ашайды эсим.

Аллах айтханны унамазлыкъгъа
Джарарыкъ тюл эсе да сёзюм –
Шайтанны да тартама намазлыкъгъа,
Ибилисге да айтама: тюшюн!

Джау джюрекдеди – урама аны,
Джау бла бирге ёледи джюрек.
Джаныма ачылады Кёк –
Хорлаялдыммы джюрекде душманны?!

Джуртдан, джюрекден да къыстай шайтанны,
Таянама Келямгъа, къаламгъа, сауут-сабагъа да.
Себеб излей бардым Кябагъа да –
Энди сеземе хайырын аны.

Билеме: тыш джауну хорлаяллыкъма,
Ич джауну хорлаялсам.
Джуртну азатлаяллыкъма,
Джюрекни азатлаялсам.

Джерибизге кирген бла къалмай,
Джюрегибизге киргенди джау.
Биз тышында излейбиз аны,
Ол а – джюрегибизде этеди той.

Джау ичибиздеди бизни,
Аны ары ийген а – кесибизбиз.
Джау джюрегибизни кесине этгенди бетджан –
Къайдады ангыбыз, эсибиз да?!

Кюрешебиз тыш джауну къырыб, ёлтюрюб...
Ол а унамайды ёлюрге.
Биз аны алалмайбыз джанын –
Аны джаны джюрегибиздеди.

Джауну ичибизден, джюрегибизден къурутмай,
Аны кёлеккеси бла – тыш джау бла этебиз къазауат.
Ичибизде джауну ёлтюргенлей,
Тыш джаула ёллюкдюле бары.

Джюрекни чанчакълай, ашай тургъан
Ич джау бла сермешеме мен.
Амантиш, шайтан, къул, къахме –
Не эсе да аны аты (джюз бети, джюз аты) –
Аны бла кюрешеме мен.

Аюню кесин кёре, ызын ызлагъанла,
Сорадыла: кимди, къайдады джау?
Кёзлерин кеслерине бурама аланы –
Ичибиздеди, джюрегибиздеди джау.

Ич джауду бюгюн бизге башчы.
Биригиб, турмасакъ къаршчы,
Ол бошарыкъды бизден.
Не ол, не биз – алайгъа джетгенди хал.
Хакъ кертиге тюшюнмесе халкъ,
Боллукъду талкъ.

Къаны къарын къызартхан кёреме Тауну –
Талайды, ашайды эсим.
Ич джаула бла тыш джаула бирлешгенле,
Халкъым сакълаялырмы кесин?

ЭТЕМЕ УМУТ

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш,
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашаугъа, джашауума да этеме сагъыш.
Ахыр кюнюме, ахырзаманнга да этеме сагъыш.
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.

Сеземе: джуууукълаша келеди къыш.
Алай а, насыблы къауумданма мен.
Джазыма, джайыма, къачыма да этеме алгъыш –
Кесим сюйгенча джашагъанма мен.

Инсан хакълары ючюн киргенме къазауатха,
Халкъым, Джуртум ючюн турмагъанма бир затдан артха.
Болсам да джаяу, барсам да атда,
Сакъ болгъанма онгсузгъа, тиширыугъа, сабийге, къартха.

Кюрешгенме джашаргъа алай –
Буюргъанча намыс, буюргъанча Къуран.
Ахрат азабдан, дуния намысдан да къоркъа,
Кюрешгенме болургъа Адам.

Кюрешгенме джашаргъа алай,
Къатышмазча кир бла таза, къара бла акъ.
Джолуму джарытханды джулдуз бла Ай,
Меннге кимден, неден да баш болгъанды Хакъ.

«Не игилик этгенсе,- деселе,- адамгъа, халкъгъа»,
Айтыр джууабым буду джангыз:
Аланы джууукълашдырыб кюрешгенме Хакъгъа,
Джюреклерин джарытырча Ай бла джулдуз.

Кязим, Сымайыл, Къайсын юретгенча
Кюрешгенме иман бла джазаргъа эмда джашаргъа.
Кюрешгенме Аллах берген Сёз бла
Халкъымы кёлюн, джашауун, джазыуун да джазаргъа.

Олду эм сыйлы, эм уллу борч шайыргъа –
Акъ сёз бла, Хакъ сёз бла къуллукъ этиу халкъгъа,
Алай бла аны джууукълашдырыу Хакъгъа,
Ич, тыш дуниясына да сакъ бола, къайгъыра.

Барады  заман тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш,
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.

Сёзюм халкъ бла къалыр деб, этеме умут.
Халкъым Хакъ бла болур деб, этеме умут.
Минг-мингджыллыкъ джолун джарыта джулдуз бла Ай,
Этеме умут – джашар Къарачай.

ЭТЕМЕ КЪУЛЛУКЪ

Барама ызындан Сёзню,
Аллына да ётеме аны.
Ичимде джюрютеме Сёзню,
Сёзню ичине да киреме.

Кёреме: Адамгъа бурулады Сёз.
Сёзге бурулады Адам.
Джашайды дунияда Адам-Сёз,
Джашайды дунияда Сёз-Адам.

Кетеди дуниядан Адам –
Кетеди дуниядан Сёз.
Кетеди дуниядан Сёз –
Кетеди дуниядан Адам.

Кетеди халкъ – кетеди тил,
Кетеди тил – кетеди халкъ.
Джашау, ёлюм да – хакъ,
Алай а, бил:

Ёлюмлюдю сёз-адам.
Ёлюмсюздю Сёз-Адам.
Мен шайырма, этеме къуллукъ
Сёзге-Аллахха,
Хакъ Сёзге-Аллахха.

ЧЫГЪЫШДАН КЪАРАЙМА БАТЫГЪА

Кюн къысылгъанды батаргъа.
Чыгъышдан къарайма Батыгъа.
Батыдан къарайма Чыгъышха.
Заманла джыйылгъанла ныгъышха.
Башымы кючлетгенме сагъышха.

Къайдаса сен, Чыгъыш Хан Темирчи
(Чингис Хан болгъан Темучин)?
Къайдады туудугъунг да, айтылгъан аты –
Батыгъа Хан болгъан – Хан Батый?

Джер дунияны кючлегенле, юлешгенле,
Табыннганла Кёкге-Тейриге –
Чыгъыш Хан да, Баты Хан да джокъ.
Иманлы Темир, имансыз Къурч да джокъ.

Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк берилгенди кимге?
Къарайма батыб баргъан Кюннге.
Къарайма Таугъа, Тюзге, Тенгизге –
Тынгылайма Къайсыннга, Олжасха, Чингизге.

Хакъ Сёз – акъ сёз, керти сёз, иги сёз –
Олду адамны Адам, халкъны Халкъ этген.
Хакъгъа къуллукъ этгенибизге кёреди
Ёмюрлюкден, ёлюмсюзлюкден юлюш бериллиги да бизге.

Кюн къысылгъанды батаргъа.
Сагъыш этеме Чыгъышха, Батыгъа.
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл тюше эсиме,
Сагъыш этеме Хакъгъа, Халкъгъа, кесиме.

Эсгере Къайсынны, Олжасны, Чингизни,
Тансыкълайма Тауну, Тюзню, Тенгизни.
Кюн къысылгъанды батаргъа.
Сагъыш этеме ауалгъа, ахыргъа.

Неди дунияны ара багъанасы?
Неди джашауну баш магъанасы?
Чыгъышдан къарайма Батыгъа.
Кюн къысылгъанды батаргъа.

АЛАЙ А, БАРДЫ УМУТ

Бир-бир адам
Аллах болургъа кюреше,
Бир-бир адам да
Ибилис болургъа кюреше,
Къуруталла дунияны,
Къуруталла дунияны.

Адам болургъа излеген,
Адамча джашаргъа излеген.
Адамлыкъ дей билген
Адамла уа къайдалла?

Бий болгъан къулла бла,
Эмда къул болгъан бийле
Къуруталла дунияны,
Къуруталла дунияны.

Ёзден болургъа излеген,
Ёзденча джашаргъа излеген,
Ёзденлик дей билген
Ёзденле уа къайдалла?

Джокъду эскерген Хакъны.
Къара дженгнгенди акъны.
Кимди къутхарлыкъ халкъны?

Окъумайла Китабны,
Ангыламайла Китабны.
Анаяса орнуна
Джюрютмейле Китабны.

Кеслери джазгъан китабха,
Кеслери къургъан джорукъгъа,
Кёзбаугъа, алдауукъгъа
Табыналла адамла...

...Чамлана тургъан Кёк,
Тебрене тургъан Джер,
Къайнай тургъан тенгизле,
От къуса тургъан таула,
Джаны болгъан бары да
Хахайда, джанауалда –
Бизни сакълагъан алда
Бумуду?!

Ёзеннге къарасам – тубан,
Кёкге къарасам – булут.
Алай а, барды умут:
Кюн тюзелир, аязыр.

От тенгизде да кёреме
Джашил айрымканланы.
Адам сюрюуледе да
Тюз тургъан адамланы,
Хайуан, джаныуар болмай,
Адамлай къалгъанланы.

Къул сюрюуде да кёреме,
Айрымканлача, ёзденлени.
Адамлыкъ, ёзденлик дей,
Джашагъанланы, ёлгенлени.

Минги таулуланы, Тауну да
Эсгереме, кёреме мен.
Палахдан, ёлюмден сора да,
Джашауну кёреме мен.

Башха джашауну кёреме мен,
Тирилиуню кёреме мен.

КЕТЕРИКДИ ЁМЮРЮМ БЫЛАЙ

Ата-Ана – Джулдуз бла Ай,
Кёкден, кёлден, Ташдан да къарай,
Айырылыу тюшюрген джара
Сау болмай, турады къанай.

Алдады дейле тюбешиу, джашау да.
Алдайды демейме Китаб.
Кёб болса да джара бла таб,
Джаратханнгады бюсюреу, махтау да.

Ёмюрюм а тауусулады мени
Дуния джашаудан къанмагъанлай.
Къызлагъа, джулдузлагъа да къарауум къалмагъанлай,
Ёмюрюм тауусулады мени.

Сабийни кёзю джылайды, кёлю уа – джырлайды,
Къартны уа – ауузу джырлайды, джюреги уа – джылайды.
Дуния дегенинг алайды, алай.

Кёкден, кёлден, Сёзден, Ташдан да къарай,
Тартады кесине Джулдузу бла Ай.
Барам кёче джерге, Кёкге эмда Сёзге,
Ауузум джырлай, джюрегим а – джылай...
Адам дегенинг къарыусузду къалай.

НЕДИ АДАМ?

Келям бла Къалам –
Буду Адам.

НЕДИ ПОЭТ?

Ол – шайырды. Алай эсе,
Эки джюрекли адамды ол:
Джюреги да джюрекди аны,
Мыйысы да джюрекди аны.

Дуния джаратылгъанлы алайды адет –
Джюреги бла джашайды поэт.
- Кимди, неди поэт?
- Джюрекди поэт.

2007- ЧИ ДЖЫЛНЫ ДЖЕТИНЧИ АЙЫНЫ ДЖЕТИНЧИ
КЮНЮНДЕ
 
Кёлюмю, сёзюмю – бютеу ёзюмю
Джарытханды Джулдуз бла Ай.
Кюрешеме инсан-халкъ хакълары ючюн,
Кесими да билмей аяй.

Аягъандан да не хайыр,
Топуракъда чиририк тёнгекни-санны?
Дуния – кёзюудю; джашау, ёлюм да – хакъды:
Къутхарыргъа керекди джанны.

Джанын къутхарыргъа керекди Адам,
Санын къутхарыргъа кюрешмей, джаныуарча.
Джашагъан – къурт-къамыжакъ да джашайды,
Бизге уа керекди джашаргъа Адамча.

Бизге не ючюн берилгенди ангы,
Не ючюн берилгенди тил?
Кючюнг джетмей эсе ангыларгъа аны,
Джууабын – Китабдан, Китабладан бил.

Къара танымагъан – къара кючлеге ашды.
Дининг, тилинг, джуртунг да барды – къууан.
Джашауунгу къура, буюргъанча Къуран:
Иманы болгъан – къалгъанладан башды.

Сууабны юсюнден кёб сёлешеме,
Болгъаным ючюн кесим гюнахлы.
Гюнахларымы къаным бла джууаргъа кюрешеме,
Джангыдан чамландырмаз ючюн Аллахны.

Инсан, Халкъ Хакълары ючюн сермешеме,
Байрагъымда – Джулдуз бла Ай.
Ёлген кюнюмде «гюнахы къурусун» деб,
Айтыр эсе уа меннге Къарачай.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ

Сёзге таянама алай,
Таяннганча Ташха, Терекге.
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай
Мени – Джер адамны – тартады Кёкге.

Кёкден эннген Сёзню кёлеккесиди
Джюрекден чыкъгъан Сёз да.
Чексиз джууукъ-узакъ Кёкге къарай,
Джумулады кёз да.

Хакъ Сёзге кертилей къалама,
Дайым къуллукъ этеме анга.
Халкъ поэти тюл, Хакъ поэти –
Олду эм сыйлы ат джазгъаннга.

Инсан эмда Халкъ хакълары ючюн
Къазауат этмеген Шайыргъа саналырмы?
Адамны, адам улуну къутхарыргъа кюрешммеген,
Адамлыкъ, ёзденлик ючюн сермешмеген –
Кесини адамлыгъын, ёзденлигин да сакълаялырмы?

Адам – джаныуаргъа, Халкъ да – сюрюуге
Бурула баргъанын кёре туруб,
Къазауат этмей эсенг ёрге туруб –
Сора, къаллай адамса, шайырса сен?!

Ким тынгыласа да, шайыр-назмучу
Къалай тынгылайды быллай кюнде?
Душман халкъны динсиз, тилсиз, джуртсуз эте тургъанда да
Тынгылаб тургъан –
Ол къаллай имамды, шайырды, адамды?!

Сёзге таянама алай,
Таяннганча Ташха, Терекге.
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай,
Тартханлай турады Кёкге.

Абынсам да тургъузады ёрге,
Аякъ юсюне сюейди мени.
Джаным саулай къоймай ёлюрге,
Кёлюмю этеди Минги.

Хакъ кертисин айтыргъа кюрешеме,
Халкъны Сёз бла уятыргъа, сагъайтыргъа кюрешеме,
Халкъны Сёз бла джакъларгъа, сакъларгъа кюрешеме.
Сауутум-сабам сёз болгъаны ючюн.

Халкъларын душман къурута тургъанда да,
«Халкъ поэтле» туралла тынгылаб.
Мен – Хакъ Поэти – алагъа къараб:
«Поэт да тюлсюз, Адам да тюлсюз»,- дейме.

Ата джуртха, Ана тилге ёлюм къоркъуу тюшгенде да,
Тынгылаб тургъан айдынланы барына –
Миллетёкюллеге, имамлагъа, тарихчилеге, джазыучулагъа... –
Барына, барына береме налат.

Мен – Хакъ Поэти – Акъ Сёзге (ХАКЪ СЁЗГЕ!) къулланама,
Анга ийнанама, анга таянама –
Керти Сёздю бизни къутхарлыкъ джангыз.
Къарайды Кёкден да, кёлден да, байракъдан да Ай бла Джулдуз.
Ёлсем да, сын ташымдан къарарыкъды Ай бла Джулдуз.

ХАКЪ СЁЗ

Шимал Кавказны къушу Къарачай,
Сеннге джууукъду Джулдуз бла Ай.
Алгъынча сюеледи Хасаука,
Огъурсуз къарай душманнга-джаугъа.

...Джылла, ёмюрле ётдюле,
Темирле, Къурчла кетдиле.
Халкъ кючлюдю къурчдан, темирден –
Къайытды тутмакъдан, сюргюнден...

Энтда кюрешедиле душманла-джаула
Джуртубузну, тилибизни, тарихибизни да сыйырыргъа.
Нарт алан атыбызны да алыргъа кюрешелле бизден.
Амантиш сатлыкъла да чыгъалла ичибизден.

Бюгюнюбюз тюл эсе да къолай,
Бизни блады Джулдуз бла Ай.
Бошуна кёрюнмейди Къарча –
Юсюнде кюбеси, къылычы – къолунда.

Такъыясында джылтырайды Ай бла джулдуз.
Къатында – Адурхай, Будиян, Трам эмда Науруз;
Ызындан – Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай...
Огъай, хорланныкъ тюлдю Къарачай.
Кёл эте къарайды Кёкден Джулдуз бла Ай.

Таулучукъла Минги таулула бола,
Душманладан къаныбызны ала,
Биз болурбуз бурун кибик кърал –
Хакъ азанын къычырады Хакъ поэти Билал.

Къаллай адамланы берди бизге Джулдуз бла Ай...
Болгъанны, боллукъну билген амма – Бушай,
Ол да эсибиздеди, кёлюбюздеди, биргебизгеди.
Ол да айтханды: «тутуллукъду, сюрюллюкдю Къарачай,
Алай а, къайытырыкъды Джуртуна Къарачай,
Аны сюрдюрген итле ёлгенден сора,
Сталинле, Берияла кетгенден сора».

Абдуллах шыйых да кёрюнеди таулада,
Шакай улу Хаджи да – къатында.
Къабыл бола дууалары аланы,
Душманлагъа кючлетмезбиз тауланы.

Шайтанны джюрегибизден, джерибизден да къыстарбыз,
Минги Таулу байракъны Минги Таугъа тагъарбыз.
Кёгюнден, кёлюнден, байрагъындан да къарай, Джулдуз бла Ай,
Хорланмай джашар джуртунда Къарачай.

ДЖАШАГЪАНДАН ДЖАШАЙ БАРСАМ

Кючлю эсе да джел-боран,
Мен анга джалбаралмам.

Джашагъандан барсам джашай,
Ушагъандан барама ушай
Ташха, Терекге.
Болама джууукъ
Джерге эмда Кёкге.

Сюймекликден джана-кюе,
Башын Джерге атхан джулдузгъа
Ушайды джюрегим.
Ой джулдуз таш, Къадау таш, – 
Сын-суратыса сен джюрегими.

Ой тас болуб къалгъан джулдуз джюрегим,
Таш болуб къалгъан джулдуз джюрегим.
Алай а, тураса сен,
Къара ташча тюл, Кяба ташча тюл,
Джулдуз дуууача Джуртуму кёкюрегинде.

Ай Кёкге термилген джашил нарат –
Джуртда Джангыз Терек.
Эки кере кесилген Тейри Терек.
Бир кере джарым моллала,
Экинчи кере имансыз коммунистле
Кесген керамат Терек.

Сеннге да ушайды мени джюрегим.
Алай а, Сен – сауса.
Бир нарат чегет сау болуб дунияда,
Бир джашил терек сау болуб дунияда,
Сеннге ёлюм джокъду.

Кёкден эннген келечича,
Кёрюнеди кёзюме Къадау Таш.
Джерни Кёкге келечилерине,
Кёкге узалгъан адам къоллагъа
Ушайдыла чегетле, терекле да.

Ташха, Терекге ушайды
Джюрегим, кёлюм.
Адам джюрегини кюзгюсю, белгиси болгъан,
Кёк бла Джерни байлаб тургъан
Къарачайны Къадау Ташына
эмда
Джуртда Джангыз Терекге –
Экисине джокъду ёлюм.

Кёреме, билеме:
Ташын, Терегин сакъламагъан халкъгъа
Келеди ёлюм.
Ташданды, Терекденди, Джерденди, Кёкденди
Джюрегим-кёлюм.

Джулдуз Кёкден тюшюб,
Бауурланнганды Джерге.
Терек а Джерден чыгъыб,
Барады Кёкге.

Сын таш да сюеледи Джерде,
Мангылайында джулдуз бла Ай...
Саумуду сени Ташынг, Терегинг,
Саумуду сени кёлюнг-джюрегинг?
Тынгылайды Къарачай.

ЁЛГЮНЧЮ ЁЛМЕЙДИ ОЛ

Адам джюреги къой эсенг, темир да,
Къурч темир да ашалады, тауусулады.
Дунияда кырдыкдан джумшакъ да не болур,
Алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун.

Джюрек а, сауутдан-сабадан къой,
Кёзден, сёзден да табады джара.
Къайгъыла, ётюб кетселе да,
Эсден кетмей, ашайла аны.

Бычакъ къындача турмайды кёкюрекде джюрек.
Тынгы-тынчлыкъ джокъду анга не кече, не кюн.
Сагъышла, джарсыула, къайгъыла ашайла аны –
Кюреше, сермеше тургъанлай, ёледи ол.

Таша, туру палахла, джарсыула,
Тынгы-тынчлыкъ бермей, ашайла аны.
Дуния джаратылгъанлы бютеу къайгъыла,
Кетмей, унутулмай, джашайла анда.

Ат аягъындан къурч нал да тюшеди ашалыб,
Джулдуз да джана туруб, джукъланады Кёкде.
Кёз кёрмезлик бурху затлагъа да,
Ангы ангылаялмазлыкъ, аулаялмазлыкъ чексиз Аламлагъа да
Келеди ёлюм.

Аланы барысыны къайгъысын джюрютген
Джюрекге не сейирсиниу ашалады, тауусулады деб ол.
Алай а, джюрекге салама махтау –
Джашау ючюн кюреше, сермеше ёледи ол.

Тынгы-тынчлыкъ билмейди ол,
Ёлгюнчю, ёлмейди ол.
Ичинден джана джашайды ол.
кюннге, Кюннге да ушайды ол.

ХАЛКЪЫБЫЗ ДЖАШАР ДУНИЯДА

Мен келгенме къайдан къайры...
Сен а – ызымдан ызлаб джетдинг
(Огъесе биргемеми келдинг?) –
Къутулалмай къалдым сенден,
Не излейсе менден, къайгъы?

Халкъны-Джуртну этер ючюн
Сенден азат,
Этмедимми, джан аямай,
Мен къазауат?

Кёллендирдим кёлсюзлени,
Тиллендирдим тилсизлени,
Къулакъ бердим санграулагъа,
Саулукъ бердим саусузлагъа.

ХАЛКЪ этерге излеб халкъны,
Мен танытдым анга Хакъны.
Къара халкъгъа: «Къара таны,»-
Дедим дайым Акъ Сёз бла.

Джукълагъанла уяндыла,
Джукъланнганла тирилдиле,
Ажашханла тюзелдиле.

Ангыламагъанла къыйнадыла.
Алай болса да,
Сыннган къанатла къайнадыла.

Ай бла Джулдуз болгъан Кёкге,
Къудуретлениб, къууатланыб,
Учдула джанла, къанатланыб.

Акъкъанат Акъ Сёзюм мени
Айырды къарадан Акъны,
Хакъгъа джууукълашдырды халкъны, 
Джол ачды джюрекге, Кёкге.

Ёзге халкъымы къайгъысы
Джюрегиме джыйылды.
Кесими этсем да къыйынлы,
Халкъымы этдимми насыблы?

Мен къайгъыдан бошагъынчы,
Къайгъы джюрекден бошады.
Алай а, ёлмез умутум –
Халкъыбыз джашар дунияда.

ДЖЫРЧЫ КИБИКЛЕ

Бизде да бир джырчы кибик бард.
Бюгюннгю аты – «бард».
Алай а, ёледи зарлыкъдан,
Хапары джокъ адамлыкъдан.

Башханы сёзюн, макъамын да урлаб,
«Кесимикид» деб, кюрешеди джырлаб.
Кесини уа джокъду бир заты,
«Гудучу, алдауукъчу, садакъачы» - аты.

Ёзденликден кериди ёзю.
Къаргъаныкъычады кёзю.
«Къой, аны не сёзю, не башы»,-
Дейдиле таныгъанла аны.

Джырчы кибикле чыкъгъандыла алгъа,
Бир сандыракъланы джырды деб, джырлай.
Болгъанны къатышдырадыла ала,
Сымайыл тура болур, бизге къараб, джылай.

ДЖАН КЪУТХАРЫУЧУ

Орам джанында олтуруб тапчаннга,
Къарайма: инсанла
Ашыгъыш баралла ары-бери.
Джангыз бири
Бурулуб къарамайды бери,

Сормайды: Не этесе?- деб,
Не кютесе?- деб
Хар кимни кесини къайгъысы, джарсыуу,
Хар кимни кесини джолу, джазыуу.

Адам къобан, бараса къайры?
Къайсы таудан къайсы тенгизгеди джолунг да,
Къайсы тенгизден къайсы таугъа къайытырыкъды джанынг да?

Орамны толтуруб баргъан
Адам къобаннга къошулуб кеталмай,
Джагъа  Таш суугъа къарагъанча,
Къараб турама баргъан халкъгъа.

Тапчан тюбюнден чыгъыб бир акъ кишдик
Тобукъларыма минеди секириб.
Башын, бойнун ышыйды меннге –
Сыларымы, ариу айтырымы сакълайды.
Аны сюрюб келген бир къара ит да,
Не этерге билмей, арлакъдан къарайды.

Итни да чакъырама къатыма.
Эки юйсюз, кюнсюз джанны алыб,
Элде юйюме къайытама шахардан.
Сен разы болмай къарайса алагъа.
Сени да алай келтиргеними
Унутубму къойгъанса сен?
 
Киштик макъырады, ит юреди,
Къатын джылайды,
Мен а – кюлеме.

Кишиге керек болмагъан юч джанны
Юйюме джыйгъанма.
Аланы, кесими да
Къутхаргъанма джангызлыкъдан.

Билмейме, энди джол
Не алыб къайытырымы шахардан.
Шахарда адамланы барын
Элге къайтарырым келеди.

Макъырады киштик, чабады ит,
Джылайды къатын.
Мен а – кюлеме. Билеме,
 
Хакъ Поэти болгъаным бла къалмай,
Джан къутхарыучу да болала эсем,
Сора, эм насыблы адамма мен,
Къыямат кюнден да къоркъмазча болама.

КЮЧ ДЖЫЯ ТУРАДЫ КЪАРАЧАЙ

Минги Таулу мийик джуртум мени,
Сен джууукъса Ай бла джулдузгъа.
Кёб палах кёрген къыйынлы халкъым мени,
Сен узакъса Ай бла джулдуздан.

Къыйынлыкъла аны ючюн джокълайла сени...
Хакъ джолда барсанг эди сен,
Аллах буюргъанча джашасанг эди сен –
Сюрюлмез эдинг Джуртунгдан,
Джуртунгда да кёрмез эдинг къыйынлыкъ.

Минги Таулу мийик джуртум мени,
Тыйыншлы кёрюб,
Ата-бабалагъа бергенди Аллах сени.

Биз а – ол нарт тулпарланы туудукълары –
Тыйыншлыбызмы мийик Джуртха, таулагъа?
Джуртну кючлете эсек джаулагъа,
Сауут-саба бла тюбемей эсек алагъа –
Не айтыргъа боллукъду бизлеге?

Къаны-джаны Къарачай болгъан,
Дини-иманы Джулдуз, Ай болгъан,
Байрагъы кёк-акъ-джашил болгъан,
Хакъ ючюн къалай турмаз ёрге,
Халкъ-Джурт ючюн къалай турмаз ёрге?

Джуртубузну кючлейле душманла-джаула,
Алагъа джол уста – амантишле, къулла.
Джол ача мурдарлыкъгъа, тоноугъа,
Къарачай болмагъанла тюшелле оноугъа.

Кюрешелле ала Къарачайны тонаб, сатыб, ёлтюрюб,
Кюрешелле динин, тилин, намысын да кетериб.
Кюрешелле Къарачайны тарих эсин, миллет ангысын кетериб,
Кюрешелле башын, тамырын да кесиб Къарачайны.

Къысылмасакъ ышыгъына джулдуз бла Айны,
«Хакъ» деб, биригиб, турмасакъ ёрге,
Джуртубуз къаллыкъды душманлагъа, къуллагъа,
Кесибиз да къул боллукъбуз алагъа.

Кёрюнде тынгысызды Къарча:
«Не этеди,- дейди,- Къарачай?
Къылычы къолундамыды, башындамыды бёркю?
Алгъынчамыды саулугъу, кючю?

Саумудула керти бийле, ёзденле?
Бизникимилле мийик таула, ёзенле?
Тюзлерибизни уа къайтаргъанмысыз артха?
Минги таулула боламылла таулучукъла?».

Мен джууаб этеме Къарчагъа:
«Чамландыргъанбыз джулдуз бла Айны.
Къарачай болмагъанлагъа кючлетгенбиз Къарачайны.
Ычхыннганла оноугъа-тоноугъа ала,
Халкъдан-Джуртдан да бошайдыла ала..

Аман хансча джайылгъандыла ала,
Керти къарачайлыла болгъандыла аз.
Бу барыудан барыб турсакъ биз –
Къарачай атлы Халкъ, Джурт да къалмаз».

Къарайды Кёкден Ай бла джулдуз.
Минги тауну ичи – от, тышы уа – буз.
Къарачай джюрекге-кёкюрекге ушайды ол.
Къан-булкъан турады къайнай.

Кёкден къарайды джулдуз бла Ай.
Кёрден къарайды сагъайыб Къарча.
Булкъанча тёгюлюрге, кюртча юзюлюрге
Хазырлана, кюч джыяды Къарачай.

ХАЛКЪЫМ-ДЖУРТУМ – ТЮНЮМДЕ, ТЮШЮМДЕ

Кёкде кёрюнсе джулдуз бла Ай,
Эсиме тюшеди Малкъар-Къарачай.
Джерни агъарта, джауса къар,
Кёзюме кёрюнеди Къарачай-Малкъар.

Ай бла джулдуз – белгиси диними,
Акъ Минги Тау – белгиси джуртуму.
Соргъаннга – танытыр ючюн халкъымы,
Сурат этиб кёргюзтеме аланы.

Минги Тау – тауумду, джуртумду, белгимди,
Кераматды – дуниягъа танытхан бизни.
Ол тазалыкъды, мийикликди, уллулукъду,
Дайым ёрге къаратхан бизни.

Байрагъыбызны къурагъан бояула –
Кёк, акъ, джашил.
Сен аны бил, дуниягъа баямла,
Билсинле узакъ-джууукъ, алим эм джахил.

Акъ Минги Тау, башында – джулдузу, Айы...
Мухурлу, тамгъалы Малкъарым-Къарачайым.
Сизсиз белгим, байрагъым, орайдам,
Къайры  барсам да, къарасам да къайдан. 

Кём-кёк Кёкде джулдуз бла Ай,
Эки башлы Минги Тау – аны тюбюнде.
Джашил этегинде Малкъар-Къарачай...
Халкъым-Джуртум – тюшюмде, тюнюмде.

Кёкде – джулдуз бла Ай,
Джерде – Малкъар-Къарачай.
Мен аладан ала къарыу, тюзете джолуму,
Къатышхан дунияда да шашмай, барама джашай.

КИМ БЛА БОЛАЙЫКЪ?

1
«Ким бла болайыкъ?»-
Чайкъалады адам, чайкъалады халкъ:
«Орус бламы болайыкъ, Тюрк бламы болайыкъ,
Чыгъыш бламы болайыкъ, Баты бламы болайыкъ,
Шаркъ бламы болайыкъ, Гъарб бламы болайыкъ?».

«Арымы къошулайыкъ, берими къошулайыкъ?
Аны бламы болайыкъ, муну бламы болайыкъ?
Къара кючлюдю – къара бла болайыкъ.
Акъ дженгеди – акъ бла болайыкъ.
Сары кёбдю – сары бла болайыкъ.
Къызылла хорлайла – ала бла болайыкъ».

Къауум-къауум болуб,
Тарталла бир-бирин ары бла бери.
Джангыз бири: «Джамагъат,
Хакъ бла болайыкъ»,- демейди.

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ –
Башхалагъа болады такъмакъ,
Кеси кесине къурады асмакъ,
Кеси кесине къазады уру,
Эки дуниядан да къалады къуру.

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ,
Болады тюб, болады талкъ.

2
Эки минг джылдан джуртларына къайыталдыла чууутлула,
Тюб болгъан къралларын да джангыдан къурадыла ала,
Ёлген тиллерин да тирилтдиле ызына.

Биз а,
Сау тилибизни турабыз ёлтюре,
Джуртубузну да тонатабыз, сатабыз башхалагъа.
Бурун къралыбызны къурагъан къой,
Къарачай областыбызны да къайтарталмай, къураялмай,
Кеси кесибизни тюб эте барабыз.

Диним деб, турмагъан ёрге,
Тилим деб, турмагъан ёрге,
Джуртум деб, турмагъан ёрге,
Не этерикди тюшмейин кёрге?!

Къарачай халкъым!
Джукълама, джукъланма, уян.
Кеси кесинги ёлтюрюрге
Аллахдан, адамдан да уял.

Тыш душманлагъа кесинги хорлатмазса.
Кеси кесинге болсанг а душман,
Кеси кесинге къазсанг а уру –
Джаула къууаныб атарла ары.

Уян, халкъым.

TO BE, OR  NOT TO BE

Сен болсанг да оноучу, малчы, алим, назмучу,
Сен болсанг да къул, ёзден, бий,
Бир соруу аллыкъды тамагъынгдан
(Къутулсанг да къалгъанладан):
To be, or not to be.

Бу сорууну джокъду башы не тюбю,
Ауалы, ахыры да джокъду.
Тынгылайма айталмай джукъ да –
Ёлюм да, джашауча, джууукъду –
To be or not to be.

Бизни Кюнден башха да бардыла джулдузла,
Бизни дуниядан сора да бардыла дунияла.
Къыямат кюн да сакълай болур алда,
Сыйрат кёпюр да сакълай болур алда.
Джангыз бир джан да къутулмазлыкъ
Уллу соруу-сууал сакълай болур алда.

Да сора, не ашыгъыу ары?
Тазаламай кесинги харамдан, гюнахдан,
Тазаламай дунияны харамдан, гюнахдан,
Ары ашыгъыргъа джарамаз, огъай.
Гамлет, ол дуниядан бир хапар ий.
Джокъду джууаб. Къалады соруу:
To be, or not to be.

Сенми боллукъса дуниягъа урлукъ?
Сенми боллукъса джашаугъа къорлукъ?
Файгъамбарла эталмагъаннымы эталлыкъса,
адамны Адам, сюрюуню Халкъмы эталлыкъса?

Сен дуниягъа не бераллыкъса,
Сенми къутхарлыкъса дунияны?
Тышынгдан ышар, ичингден кюй:
To be, or not to be. 

Огъай, кёлсюзлюк айтдыртхан сёзле,
Келишмезле бизге.
Тёнгек, бюгюлме,
Джюрек, тюнгюлме.

Джашагъан тюл эсе да тынч,
«Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн
Кюреш, сермеш» деб, берилгенди бизге
Келям, къалам эмда къылыч.

Къыйынлыкълагъа келсек да тюбей,
Керти эркишини сёзю бирди – to be.
Джазыугъа да бойсунмазбыз бийди деб.
Джауубуз айтсын «not to be» деб.

«Иги, аман эсе да биз джашагъан юй,
Андан сууумайыкъ,- береме ауаз. –
«Хайт» демесек джарамаз.
Алайсыз, джюрекден кетерге унамаз
Бу соруу:
To be, or not to be.

ДЖАТДАЙНЫ ЭСГЕРЕ

Иймансыз ибилис кърал тутмай, сюрмей,
Маскелери да джан-джанынгдан юрмей,
Джашыртын къабыучу итлери да ызынгдан келмей,
Джашаргъа чыгъармы бир кюн?
Бизлеге оноу этген кимди, ким?

Акъ къушуму да юшюте, къара къышым
Джууукълаша келеди меннге.
«Тюл эсенг да Къарачайны Къадау Ташы,
«Хайт» де»,- кёл этеди Минги.

Къарайды меннге тазалыкъ, мийиклик, уллулукъ.
Ары чыгъалсам болурма къутуллукъ.
Не керти болуу этди тюшюм –
Зулмуну ышанына тюшдюм.

Къара кючле келелле ашыгъыш.
Артда къалды джай, аллымда уа – къыш.
Этеме сагъыш:
«Тюзде къалды тюзлюгюм,
 Ёлюгюм да къалыр къайда?

Джуртуму тюзюн, ёзенин сыйырыб,
Тюзде-ёзенде къоймай джашаргъа,
Мени, кийикнича, къаягъа, таугъа тыйыб,
Энди былайда тебрегенле атаргъа.

Тобларын, шкокларын да джерлеб,
Келедиле къара кючле ёрлеб.
Чын, саугъа аллыкълары кёрюне кёзлерине,
Келедиле базыб кеслерине,
Чам эте, кюле, гырылдай,
Алларында ызчы итлери хырылдай.

Акъ таудан къарайма ол къара кючге,
Эркин таудан къарайма ол зулму кючге:
«Тюз болурму, тынч болурму Ата джуртну
Итлеге, амантишлеге къоюб тышына кёчген?

Огъай, ёлгеним игиди андан эсе.
Халкъда бир эркиши къалгъан эсе,
Къошул меннге. Уруш этейик Халкъ ючюн,
Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн.

Джуртубузну кеслерине солуу джер этерге,
Бизни да кеслерине къара къул этерге
Кюрешген бу  сылыкъ ит джыйын бла,
Сермеше ёлген къалыр бий-ёзден сыйы бла.

Ханнга-патчахха къул болгъан «ёзден»,
Сени ёзегинг тюлдю бизден.
Къуллагъа къул болгъан «ёзден»,
Джийиргеншли болурму сенден?

Къуллукъ ючюн къул болгъан «ёзден»,
Сынджыргъа, тегенеге тыйыншлыса сен.
Ёлгенинг иги тюлмю эди андан эсе,
Къулгъа къул болуб, бойнунгдан тагъылгъандан эсе?!

Сени да къанынгда бир къатышынг болуб,
Аны ючюн тебрегенсе къул болуб.
Сен да тюлсе бизден, сен да тюлсе ёзден.
Къул болгъан – къалай болур ёзден?!».

Сакълайма Минги Таугъа таяныб,
Айтама халкъым таба айланыб:
«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.

Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл, сыйсызлыкъдан.
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.

Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».

Бир адам сюелмеди аны къатына,
Аны ючюн Джатдай турмады артына.
Кёрюндю рухуча Тауну.
Кюрт юзюлдю юсюне джауну.

Алай ёлдю кичи къарнащлары
Ачемезни, Татаркъанны, Умарны.
Миллет джигити Къарачайны-Малкъарны.

Минги Таудан къарайды Минги таулу Джатдай.
Башында джанады джулдуз бла Ай.
Ол энтда сагъайтады бизни,
Ол энтда айтады бизге:

«Кесин санагъан эркишиге, ёзденнге,
Къошулугъуз меннге.
Къоркъайыкъ, ибилисден тюл, Аллахдан.
Къоркъайыкъ, ёлюмден тюл, сыйсызлыкъдан.
Динсиз, намыссыз, тилсиз, джуртсуз къалгъандан,
Ит, къул болуб, бойнубуздан тагъылгъандан –
Къоркъайыкъ ма андан, джангыз да андан.
Нарт ата-бабаларыбыз къабырларында рахат джукълар ючюн,
Туудукъларыбыз эркин джуртда эркин адамла болуб джашар ючюн,
Бетибизни, миллетибизни сакълар ючюн,
Кюрешейик бюгюн, сермешейик бюгюн».

100 АТЫ КЪАРАЧАЙНЫ

Джюз аты, тахсасы барды Къарачайны.
Токъсан тогъузун табханма аны.
Джюзюнчюсюн а, табалмай къалыб,
Джандет джуртума къайыталмай турама.

Джарыгъында джулдузну, Айны
Кёрсем да тамбласын Къарачайны,
Аны джюзюнчю, керамат, ачхыч атын
Табалмай, излеб айланама.

Тюрк дунияда излейме аны,
Муслиман дунияда излейме аны,
Кавказ дунияда излейме аны –
Табалмай, бютюн къыйналама.

Тенгизледен таулагъа дери,
Тауладан джулдузлагъа дери,
Джерде, Кёкде, джюрекде да излейме аны –
Табалмайма – тауусулады ёмюр.

Джюзюнчю ачхыч атын табыб айтхынчы,
Къарачай джандетни эшиги ачылмаз меннге.
Бир тюнгюле, бир умут бла тириле,
Табсам, ёлюмсюз боллугъуму да биле,
Джандетге джаным саулай кирлигими да биле,
Излейме керамат атын Къарачайны.

БУСАГЪАТДА ИШИМ

Эски назмуларымы джангырта,
Узунларын къысхарта,
Осалларын къората,
Джангы джашау берирге излейме алагъа.

Кесими озгъан джашаууму алай тюрлендирирге
Болмагъандан ары,
Назмуларым бла кюрешеме,
Джанымы алагъа юлешеме.

Эталлыкъ затымы этсем,
Сёзюм менден разы болурча этсем,
Сёзюмден да халкъ разы болурча этсем,
Джашаууму да тюрлендиргеннге
Санарыкъма мен.

ТАЙМАЗ ЮЧЮН

- Аю тырнакъдан таягъым,
Сора нек таяд аягъым?
- Кюн таякъдан болсун таягъынг,
Ол заманда таймаз аягъынг.
   
ЭСЛЕТИУ

- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.

ЭКИ ДУНИЯ

1
«Я»-гъа джетгинчи «А»-дан
Адам
Кетеди дуниядан...

Деселе да:
«Кёрюне кирмез кёрюрюн кирмей»,
Бармыды джашагъан
Замансыз, ажымлы ёлмей?
 
2
Интернет тенгизде сайт айрымканла.
Алада къайнайды джашау –
Ётюрюгю, кертиси да къатыш.
Этеме сагъыш:

Керти джашаугъа къоймай заман,
Кеси къурагъан кёзбау дуниягъа
Кёчюб къалыргъамы башлагъанды адам?

ДЖУРТХА КЪАЙЫТАМА

«Шимал Джол» деген кърал, эл –
Тюлдю, адам салырча кёл:
Кечеси, кюню да – джангур эмда джел.

Джылытмайды Кюн, тийсе да.
Джашасын мында ким сюйсе да,
Мен а, къайытама артха –
Адамлагъа тюл – Джуртха.

Кёзюме кёрюнелле акъбаш таула,
Шоркъулдаб келген чокъуракъ суула.
Суу ичиб, таугъа илиниб баргъан кийиклеча,
Кёрюнелле нарат терекле да къабыргъада.

Мен ауушдурмам зем-зем суулагъа
Джуртуму къара сууларын, гара сууларын.
Бизни джуртха айталла джандет деб.
Къоркъама, гюнахыбыз дженгед деб.

Иги джора этерге кюрешсем да мен,
Къысталабыз деб къоркъама джандетден.
Адам айтханын этдиралмайды Хауагъа:
Хауа узалады алмагъа.

Энди Адам да азды, кёбюбюз – адамчыкълабыз.
Не этсинле алмагъа узалмай хауачыкъла да.
Айырмай къара, акъ,
Къатышханды халкъ.

Алай болса да, къайытама артха,
Адамчыкълагъа тюл, Джуртха.
Мен кесим Адам болалсам – Хауа табылыр.
Джандет эшиги да бизге ачылыр.

САГЪЫШ ЭТЕ КЪАРАЧАЙГЪА

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме: Къарачайгъа,
Меннге джашау, ашау да берген,
Меннге тил да, джурт да болгъан,
Меннге ат да, тукъум да берген,
Мени джаратхан, ёсдюрген, айнытхан,
Меннге бешик, къалкъан да болгъан,
Меннге окъуу, билим да берген,
Мени къарачайлы этген,
Ма ол Къарачайгъа
Не бердим, не къошдум мен?

Джырына джырмы къошдум,
Джерине джерми къошдум,
Тилине сёзмю къошдум,
Халкъына адаммы къошдум,
Сыйына сыймы къошдум,
Не къошдум Къарачайгъа?

Джугъуна джукъ къошалмадым эсе да,
Ол берген, билдирген, юретген затланы –
Динни, тилни, джуртну, адетни –
Кюрешдимми сакъларгъа?

Кюрешмедим эсе,
Ичген сууум, солугъан хауам да
Харам болмазламы меннге?
Къаралыб, къаш-баш тюйюб,
Къарагъанча кёрюнеди Минги.

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа,
Сагъыш этеме Къарачайгъа.
Не этдим ол джашар ючюн,
Не этдим ол джашнар ючюн?!

ОРАЗАНЫ БИРИНЧИ КЮНЮНДЕ
(13. 09. 2007)

Къарачайды мени тамгъам, эним,
Къарачайды мени Къралым-Элим.
Джуртум, тилим да Къарачайды,
Джаным, тиним да Къарачайды.

Джулдуз бла Ай эмда Къарачай.
Хакъ бла болгъан Халкъ – къалай болур талкъ?!
Къарачайды мени байрагъым, орайдам.
Къарайла, тынглайла нартла да Узайдан.

Нарт халкъ Къарачай, Нарт джурт Къарачай!
Къайгъы, къоркъуу джюрекни турса да талай,
Билеме: Аллах сакъларыкъды сени,
Хакъ джолгъа къайтарлыкъды сени.

Биринчи кюнюнде оразаны
Биринчи тилегим буду Аллахдан:
Къоруула, сакъла Къарачайны,
Къутхар аны къайгъыдан, палахдан.

Душманлагъа аш болмазча эт,
Кеси кесин да ашамазча эт.
Джуртунда къууанч бла джашарча эт,
Къуран бла, Шериат бла джашарча эт.

Разы болгъанча кёрюнеди джулдуз бла Ай.
Джашар, айныр халкъым Къарачай.
Джуртун да сакълар, тилин да сакълар,
Насыб бла, къууанч бла дунияда джашар.
 
АДАМ

Джаратхан биринчи адамына
Сорады Аллах:
- Адам, не джетмейди сеннге?
- Хауа.

Арадан минг-минг джыл кетиб,
Ахырзаман адамына сорады Аллах:
- Неди джетмеген сеннге?
- Джандет
бла
Хауа.

- Берген джандетими джаханимге бургъан,
Хауаны да бузгъан кесинг тюлмюсе?

Тынгылайды джукъ айталмай адам.
Тынгылайды Аллах да,
Джаратхан джанына къараб.

Джаратхан джаны джандетге тыйыншлы тюлдю.
Джаханимге урургъа да кёзю къыймайды,
Кёлю бармайды, джазыкъсынады.
Тынгылайды Аллах.

Заман тохтагъанды.
Аламла шум болгъандыла.
Къыямат кюнден,
Аллах адамгъа соруу этген кюнден
Къыйын кюн болурму?

ЁЛЮБ ТИРИЛГЕНМЕ МЕН

Сен не билесе кюймекликден?
Мен ёлеме сюймекликден.
Джокъду дарман.
Сюйгенимди дарман кеси.
Башхадады аны эси –
Олду аман.

Келеди къач.
Болады кеч.
Джетди заман тюшюндюре,
Табигъатны тешиндире.

Чегет джалан. Терек джалан.
Тёгерек къар, сууукъ, боран.
Бёленнгенди джер кебиннге.
Нек къарайса энди меннге?

Джангыз Терекни кёремисе?
Ол да менме – билемисе?
Эшитемисе
Къазакъ бёрюню улугъанын?
Ол бёрю тюлдю – джюрегимди...

Сен не билесе кюймекликден?..
Мен ёлгенме сюймекликден.
Башха да джокъ – тирилтирча,
Къарны, бузну эритирча.

Келеди джаз. Ёледи къыш.
Кюнлю Кёкге учады къуш.
Кебинин ташлайды джер.
Кёгериб башлайды джер.

Джазгъа сау чыкъгъанма мен да.
Къызлагъа къарайма энтда.
Джанкъозлагъа къарайма энтда,
Джулдузлагъа къарайма энтда.

Табигъат сенден кючлюдю,
Табигъат менден кючлюдю.
Ёлюб тирилгенме мен.
Не эте джашайса сен?

ТЁРЕ

 (Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 1980-чи джыл джазылгъанды.

Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да – туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылына 1885-чи джылны санайды, «кесини айтханы алай эди» дейди.

Аман къыш – 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш – 1902-1903 джыллада болгъанды).

Он джыл болгъан сабий эдим
Аман къышда.
Тюк алырча болмасам да
Учхан къушдан,

Ол кюн да
Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим.
Тийребизде сабий халкъгъа
Башчы эдим.

Андан бери джюз джыл кетди,
Джюз джыл (!) кетди.
Джашадыммы аллай бирни
Ёлмей керти?

Асраргъа да кюрешдиле
Джаным саулай.
Джырымы да юлешдиле
Джаным саулай.

Башым мени чыммакъ болду,
Джюрегим а – къаралмады.
Тюзню-терсни айырмагъан,
Халал-харам айырмагъан,
Сууаб-гюнах айырмагъан –
Адаммыды, къралмыды?!

«Уллу Аллах, аланы да
Тюзет»,- дедим.
Кёкге къарай, джерге къарай,
Гёзет этдим.

Мен таяндым бир Аллахха,
Бир Аллахха этдим шукур.
Аны кючюнден тюз джашадым,
Кёлюм сынмай, болмай мугур.

Ёлюуню, тирилиуню да
Келдим кёре...
Барды Аллах, бирди Аллах,
Олду – Тёре.

Къой, къояйым къургъакъ сёзню,
Къой, къояйым дуния сёзню.
Не  этейим дуа, зикир,
Не тынглайым – келир фикир.

АТА ДЖУРТ бла АНА ТИЛ

Анала ёлген кюн ёлебиз биз,
Ары дери, ёлсек да, саубуз.
Къыйынлыкъ, палах джетсе да бизге,
Ала саулукъда – кёлюбюз тауду.

Ата-ана – бирдиле ала,
Биз, сабийле – эгеч-къарнаш – кёббюз.
Алай а, кетселе атала-анала,
Биз – белинден эки юзюлген чёббюз.

Ёзге, саудан а къалмайбыз ёлюб –
Неди бизге сабырлыкъ берген?
Атала къарайла Ата джуртдан,
Анала къарайла Ана тилден.

Ата-бабала бизге осият, аманат этген
Ата джурт, Ана тил къутхаралла бизни.
Биз аланы къоруулаялсакъ, сакълаялсакъ,
Бирге джыйыб ангыбызны-эсибизни,
Сора, ёлюмден къутхараллыкъбыз
Бабаланы, аталаны-аналаны, тарихибизни –
Алай демек – халкъыбызны-кесибизни.

Атала-анала ёлмейле, огъай.
Атала Ата джуртха кёчелле,
Анала Ана тилге кёчелле.

Ата джуртну, Ана тилни сакълай,
Сакълайбыз аталаны, аналаны.
«Джурт – Ата, Тил – Ана» дей,
Багъалатабыз къуру да аланы. 

Адам, Халкъ этген алалла бизни.
Аласыз биз боллукъ да тюл эдик,
Аласыз боллукъ да тюлбюз –
Джуртсуз, тилсиз кимбиз, небиз биз?

Ата джуртсуз, Ана тилсиз къалсакъ,
Адам да, халкъ да тюлбюз олсагъатда.
Джурт, тил ючюн кюреше, сермеше турсакъ,
Ёлсек да, кёчерикбиз Ана тилге, Ата джуртха.

Ата джуртха, Ана тилге кёчгенле,
Джанларын ала ючюн бергенле,
Ёлюмсюзлюк табхандыла ала,
Бизге юлгю болгъандыла ала.

Аталадан къалгъанды Ата джурт,
Аналадан къалгъанды Ана тил.
Ата-Ана дей биле эсек биз,
Сакъларыкъбыз Ата джуртну, Ана тилни.

Ата джурт – Атабызды бизни,
Ана тил – Анабызды бизни.
Ата джуртду – Адам,
Ана тилди – Хауа.

Джандетде джашаргъа излей эсек,
Ата-Ана ючюн, Джурт-Тил ючюн,
Боллукъмуду кюрешмезге, сермешмезге?

КЪАРАЧАЙГЪА КЪЫЧЫРАМА АЗАН

1
Кетгенле кёрюнелле кёзюме,
Келликле кёрюнелле кёзюме –
Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.

Заман барады дженгил-акъырын,
Адам джууукълашдырады ахырын.
Кетгенни, келликни кёреди кёзюм –
Тутулады тилим, сёзюм.

Джууукълаша узакълашады джулдуз бла Ай.
Къайдады дууа сёз, керамат сёз, аманат сёз – Къарачай?
Сын ташда кёгереди кырдык.
Ёлген тилде джазама назму.

Тамыры кесилген терекни бутагъы –
Кюрешеме Кёкден тутуб джашаргъа.
Салынама суудан тутуб къаядан.

Джукъланнган джулдузланы уятады къычырыгъым,
Джаннган джулдузланы джылатады къычырыгъым.
Къара халкъ а эшитмейди аны.

Джылауун этеме дунияны,
Джылауун этеме адамны.

Кёреме алда отну, бузну, тузакъны.
Сагъайтыргъа кюрешеме джууукъну-узакъны.
Англагъан да джокъду сёзюмю.
Джылауун этеме кесими.

2
Сакъланыргъа кюрешмей, ана тилинде сёлешмей,
Кеси кесин ёлтюреди халкъ.
Сакъланыргъа кюрешмей, джурту ючюн сермешмей,
Джаны саудан ёледи халкъ.
Ангысын, санын да ёсдюрюрге кюрешмей,
Ёледи халкъ, кеси кесин ёлтюреди халкъ.

Бир уллу джарагъа бурулгъанды джюрегим.
Сынча кёрюнеди Ташым-Терегим.
Ёлген халкъны тирилтирге кюреше,
Ёлген тилде джазама назму.

Ёлген тилде джазылгъан назмум –
Кесилген терекде кёгерген бутакъ.
Эшитмейди, тюшюнмейди халкъ.
Саулада сау адам кёрмей,
Ёлгенле бла этеме ушакъ.

Джуртсуз бола тургъанын эслемейди халкъ,
Тилсиз бола тургъанын эслемейди халкъ –
Ёле тургъанын эслемейди халкъ.
Джурту, тили ючюн кюрешмейди, сермешмейди халкъ –
Кюнден кюннге тауусулады, болады талкъ.

Ёле тургъан халкъгъа
Ёле тургъан тилде
Джазама назму, къычырама азан:
Бармыды адам?!

3
Бармыды адам?
Къычырыгъым къайытады артха.
Къайдады халкъ?

Къатышханды къара бла акъ,
Сууаб-гюнах, халал-харам.
«Хакъ» деген да джокъ, «Халкъ» деген да джокъ.
Джокъду Адам.

Джуртда
Джангыз Терек да джокъду,
Къазакъ бёрю да джокъду –
Джокъду Адам.
Мен кимге къычырама азан?

Сатылады Архыз-Доммай.
Тынгылайды Къарачай.
Сатылады, ташылады Суу, Таш, Терек –
Ала бизге болмагъанча керек.

Къар эртде тюшгенди башлагъа.
Джуртубузну кючлейле башхала.
Къутулалмайбыз ичибизде итибизден, телибизден,
Чыгъабыз джуртубуздан, динибизден, тилибизден.
Болурму бизден къыйынлы, насыбсыз бир халкъ –
Кеси кесин ашай, тонай, ёлтюре тургъан халкъ?

Ёлген тиллени, халкъланы къабырларында
Айланама дууа эте, къалтырай.
Къуугъун этеме, этеме хахай,
Алагъа къошулмаз ючюн Къарачай.

Ёлеме джашар ючюн ол.
Къарачай,
Уян, титире, тюшюн, эс джый, насыблы бол.
Кесинге, Джуртунга – джазыуунга ие бол.

БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ БИРГЕ

Эки джулдуз кёзню кёреме,
Эки джулдуз кёзню.
Эки джулдуз сёзню эшитеме,
Эки джулдуз сёзню.

Экинчи кере тууама
Бу дуниягъа мен:
Кёреме меннге къарагъан
Эки джулдуз кёзню.
Эшитеме меннге айтылгъан
Эки джулдуз сёзню.

Не насыблы Адамма мен.
Не насыблы Хауаса сен.
Къысталгъанлыкъгъа джандетден,
Джашагъанчабыз джандетде.

Джандет неди? – Сюймекликди.

Сюймеклигим барды сеннге,
Сюймеклигинг барды меннге,
Къалгъан – бошду.
Бара-бара тюзеледи къош да.
Къош да джандетди бизге –
Биз джашайбыз бирге.

КЪАЯДА ТЕРЕК

Таугъа чыкъдым къачыб къайгъыдан.
Терек айтды къараб къаядан:
 - Келдингми, шохум, эс ташлама, «хайт» де.
Мийикде джашаудан бир хапар айт,- де.

Айтайым. Мен джерден къачыб чыкъгъанем Кёкге да.
Алай а, кёрмедим тынчлыкъ мында, мийикде да.
Элия да урады, Кюн да кюйдюреди,
Джел да тарайды, сууукъ да ийиреди.

Аладан да бек къыйнагъан а мени –
Кёреме ёле тургъанын чегетими.
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла аны.
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла дуниямы.

Чегет орнуна дюккючле къуру.
Аллахдан тилейме: эшит эм къору.
Къутхар джашил дунияны ёлюмден.
Бу Джерни, джердегилени къутхар ёлюмден.

От, къурум, джалын тюрлендиреди Джерни бетин.
Джанады, кюеди джуртум, чегетим.
Ахлуларым турадыла ёле...
Ол палахны хар кюн сайын кёре,
Джашагъан – джашау эсе, джашайма...

Аллай джашауну излеймисе сен?
Алай эсе, сюел къатыма.
Къара тюб бола тургъан джуртунга, халкъынга.
Халкъынгы, джуртунгу тюб эте тургъанлагъа къара,
Халкъынга бий, джуртунга ие бола тургъанлагъа къара.

Къалай къачдынг алагъа къоюб джуртунгу-халкъынгы?
Кимге керекди сени омакъ сёзюнг, назмунг –
Тилсиз бола, джуртсуз бола тура эсе халкъынг?

Душман халкъынгы тилсиз эте, джуртсуз эте,
Сен а башха затланы юсюнден джыр эте, назму эте
Тура эсенг – сора джокъду сени
Адамлыгъынг, ёзденлигинг, поэтлигинг да.

Къачхан эсенг халкъынгы, джуртунгу къоюб джаугъа,
Ала ючюн кюреше, сермеше ёлмеген эсенг,
Сора, сен сау эсенг да – шауса.
Боллукъ тюлдю сеннге тынчлыкъ не Джерде, не Кёкде...».
Не джууаб этейим къаяда Терекге?

КЪАЧХЫ САГЪЫШЛА

Талай кере джуртундан сюрюлген халкъ,
Талай кере ёлюб тирилген халкъ,
Дагъыда, энтда, джыймай эсе эсин,
Харамдан, гюнахдан тыймай эсе кесин,
Сакъларгъа кюрешмей эсе кесин,
Сора, ол –
Тыйыншлы тюлдю бу акъ таулагъа,
Тыйыншлы тюлдю зем-зем суулагъа –
Джандет джуртуна тыйыншлы тюлдю,
Керек тюлдю анга ёкюл да.

Ислам динине джокъ эсе бегимеклиги,
Тюрк тилине джокъ эсе бегимеклиги,
Кавказ джуртуна джокъ эсе бегимеклиги,
Ол халкъ болуб къалай джашар дунияда?

Сакъламагъан Аллах берген динин,
Сакъламагъан Аллах берген тилин,
Сакъламагъан Аллах берген джуртун,
Къалмазмы динсиз, тилсиз, джуртсуз?
 
Аллах буюргъанча джашамагъаны ючюн
Джетеди къыйынлыкъ адамгъа, халкъгъа да.
Дагъыда, адамгъа, халкъгъа да береди Аллах
Тюшюнюрге, тюзелирге заман.

Бизни эки кере джуртубуздан сюрдюрюб,
Эки кере да артха къайтарды Аллах.
«Тюшюнюр, Хакъ джолгъа къайытыр» деб,
Бизни халкъдан умут этди Аллах.

Алай а, тюшюнмегенди халкъ,
Харамдан, гюнахдан тыймайды кесин.
Миллет ангысы, тарих эси да джокъча,
Манкъуртча джюрютеди кесин.

Дини, намысы ючюн турмагъан ёрге,
Ата джурту ючюн турмагъан ёрге,
Ана тили ючюн турмагъан ёрге, -
Къалай къалыр аякъ тюбге тюшмей?
Къалай къалыр къул-къарауаш болмай?

Хакъ-Халкъ демеген джамагъат,
Элиб-Эл демеген джамагъат.
Тил-Джурт демеген джамагъат,
Къалай джашар, тас болмай, дунияда?

СЫН-СУРАТЫБЫЗ

Сеннге
Джулдузча учхан эди джюрек,
Алай а, узакъ эди, къыйын эди джол:
Аямадыла аны не Джер, не Кёк –
Кюйюб, бир къара ташха бурулду ол.

Ай медет,
Джулдуз джюрегим Сеннге таш болуб джетди...
Сюймекликни Къадау Ташынача таянаса анга,
Кябаны къара ташынча, сылайса, ба этесе аны –
Ол да анча сайын къанатлана, джулдузлана...

Джулдузча учхан эди джюрек.
Сеннге джетгинчи кюйдю, таш болду.
Келе, къучакълай турдунг да аны, тас болдунг...
Ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъды терек.

Бу джашил нарат ушайды Сеннге –
Таш джюрегимде джашайса мени.
Нарат – Сенсе, Таш а – Джюрек.
Сын-суратыбыз – Таш бла Терек.

ДЖАРЫТХАН КЁЛНЮ-ДЖЮРЕКНИ

Сюймекликден толу эки кёз ючюн,
«Сюеме сени» деген эки сёз ючюн,
Джанын берирге да боллукъду адам.

Бар эдиле аллай кёзле,
Айтылгъан эдиле аллай сёзле...
Ала къайдалла, мен къайдама энди?

Кёзледе сёзле, сёзледе кёзле
Нек джокъдула энди?
Кёзлю сёзле, сёзлю кёзле
Нек джокъдула энди?

Эки джулдуз кёз, эки джулдуз сёз,
Олсагъатда сизден тёгюлген нюр
Энтда джарытханлай турады кёлню-джюрекни.

ЭСИРГЕННИ ЭСИНДЕГИ

«Ийман джокъ бирлеширге,
Адам джокъ сёлеширге,
Къарт джокъ кенгеширге,
Джаш джокъ тюйюшюрге,
Къыз джокъ сюйюшюрге,
Бир джан джокъ илеширге,
Бу къуругъан джуртха къара»,-
Деб, джылай эди Къара.

«ЧЕКДЕН ЁТГЕН НАЗМУЛА» дефтерден

1. ЧЕКДЕН ЁТГЕНДЕН СОРА

Мен кетгенме зулму тургъан бекден.
Мен ётгенме зулму къургъан чекден.
Чекчиле мени ышаннга салыб атхандыла,
Итлерин юсдюрюб да талатхандыла.

Алай а,
Ачыса да саным, тёгюлсе да къаным,
Чекден ётгенме. Ант да этгенме –
Ояргъа зулму тургъан беклени,
Ачаргъа зулму къургъан чеклени.

Кючюм джетмезге да болур имансыз къралгъа, джорукъгъа,
Ёзге мени борчум – адамны, халкъны
Кёзюн-джюрегин ачыуду Хакъ кертиге, джарыкъгъа.

Эркинликге-Тюзлюкге къуллукъ эте къаным-джаным бла,
Къызгъаным бла,
Чыгъама адам тургъан бекден да,
Ётеме адам къургъан чекден да.

Суу джагъаларындан чыкъгъанча,
Табигъат чегимден да чыгъама –
Гюнахсызланы да джыгъа, джыгъылама,
Кёкге узала турама дагъыда.

Ауаз келеди Кёкден:
«Ётме мен къургъан чекден.
Ётсенг мен къургъан чекден,
Кесингден бошарыкъса сен».

Къарайма Кёкге, Кёк къургъан чекге,
Тынгылайма Кёкге эмда джюрекге:
Чексиз – джашау джокъду, ангылайма,
Чексиз джашау джокъду, ангылайма.
Чексиз джашаугъа термиле тохтайма.

2. ДЖЕРДЕГИ, КЁКДЕГИ ДА – БАРЫ ДЖЮРЕКДЕ

Терен, къарангы уругъа тюшгенле
Кюндюз да кёрелле джулдузланы.
Зулму зинданында тургъанла –
Кече-кюн да кёребиз джулдузланы.

Эркинликде туугъанла, тургъанла
Джангыз кече болса, кёрелле джулдузланы.
Биз а – зулму зинданында тургъанла,
Кече, кюн да кёребиз аланы.

Джулдуз джарыгъы бла чыгъабыз да Кёкге,
Бир-бирле къайытмай къалабыз анда...
Джулдуз джарыгъы бла чыгъыб Кёкге,
Къайытмай къалгъанланы бириме мен да.
Джулдуз болалмазлыкъ учмайды Кёкге –
Зиндандан чыкъса да, къалады Джерде.

Ётюб кераматлыла ётюучю чекден,
Джулдузланы бири болуб, къарайма Кёкден.
Къарайма джарлы, джаралы Джерге.
Ичимден кюе, джанама Кёкде:
Джердегиле, Кёкдегиле да – бары джюрекде.

ДЖАШ ТЁЛЮГЕ ДЕРС

Алгъын сени джазыкъсына эдим,
Энди кесими.
Джазыу меними сынай эди,
Менми джазыуну?

Ёзге джазыуну терслемезге
Джетеди эсим.
Энчи джазыууму, башхала тюл,
Джазгъанма кесим.

Джууукълашсам да, къоркъутмайды
Къаяны эрни.
Ючюнчю джанны джазыууду
Къыйнагъан мени.

Кеси джыгъылгъан джыламайды –
Кесим шойма терс?
Азмыдыла абыннганла
Джетмей акъыл-эс.

Заман къалмады тюзетирге
Меннге терсими.
Алгъын сени джазыкъсына эдим,
Энди кесими.

Хауа амалтын айырылгъанем
Джандетден да мен.
Хауа джарашмай къыйналама
Дунияда да мен.

Артха бурулуб къарайма,
Алда кёрмей джукъ.
Хауа джетмей тунчугъама,
Ахырым – джууукъ.

Иегингден джаратылгъан –
Олду аламат.
Аны унутуб, башхала ючюн
Этдим къазауат.

Иегингден джаратылгъандан
Джууукъ болур ким?
Башхала бла айландым
Аны унутуб мен.

Сокъуранама, тюшюнеме –
Ёзге болгъанды кеч.
Кеси кесими къурутдум –
Олду тийген кюч.

Кеси джыгъылгъан джыламайды –
Кесим шойма терс?
Болалырмы джашауум
Джаш тёлюге дерс?!

ЭШИТИР ЭСЕ УА КЪАРАЧАЙ

1
Джюрегими джаргъан Къарачайды.
Болушурму, къайдам, джулдуз бла Ай да.
Билмейми айтханды халкъ:
«Джашау, ёлюм да – Хакъ».

Бетинг болмаса чабырлыкъ,
Табылыр Джуртда да къабырлыкъ.
Алай а, джашагъан, ёлген да къыйынды
Джетишмеселе ийман, сабырлыкъ.

Душман халкъымы турады къурута –
Динсиз, тилсиз, джуртсуз эте турады бизни.
Аны ангылаб, кесин сакълар орнуна,
Кеси кесин ёлтюрюб кюрешеди халкъ да.

Терегибизни тамырларын кеседи душман.
Биз а – ол Терекни джашил бутакълары, чапракълары –
Хахай, къуугъун этер орнуна,
Халкъны, дунияны да сагъайтыр орнуна,
Ышаргъан, кюлген кибик эте, турабыз тынгылаб.

Къаллай адамлабыз, айдынлабыз биз?
Джокъмуду бизде бир джукъ Къарчадан,
Адурхайдан, Будияндан, Науруздан, Трамдан,
Ачемезден, Татаркъандан, Умардан, Джаттайдан,
Алийланы Умардан, Гюрджюланы Къурмандан,
Дебо улу Кючюкден, Дудаланы Махмуддан?

Огъесе, барыбыз да башдан аякъ
Амантишле болуб къалгъан болурбузму?
Ёзден къаны, руху болгъан къырылыб,
Къулла къалгъан болурбузму къуру?

Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду:
Душман Терегибизни тамырларын кесе тургъанда,
Биз – аны бутакълары, чапракълары – харс ура турабыз.
Огъай, къалмагъанды бизде ёзденлик, адамлыкъ –
Биз амантишлебиз неда къуллабыз.

Ёзден болургъа, эркин болургъа излемеген,
«Кърал, къраллыкъ» дей билмеген,
«Энчи Юй, Эл болайым» демеген,
«Диними, тилими, джуртуму сакълайым» демеген,
 «Хакъ кимден да, неден да башды» демеген,
Ала ючюн кюрешмеген, сермешмеген –
Ол адам, джамагъат тюлдю, сюрюудю ол.
Кеси кесинден бошай эсе Къарачай,
Аны не ючюн къутхарлыкъды джулдуз бла Ай?

Мен – ёле тургъан халкъны шайыры,
Ёле тургъан тилде джазама назму.
Халкъым, тилим тура эселе ёле,
Сорама: кимдеди терслик?

Мендеди, сендеди – кесибиздеди терслик.
Шайыр, джырчы болса да атыбыз,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн
Джаныбызны этмегенбиз къурман.

Хакъ сёзню, керти сёзню айтыргъа,
Адамлыгъыбыз, кишилигибиз джетмегенди.
Халкъыбызны Хакъы ючюн сермеше,
Джангыз бирибиз да ёлмегенди.

Джокъду Джырчы, Шайыр да арабызда –
Барыбыз да амантишлебиз, къуллабыз.
Халкъыбыз, тилибиз турады ёле –
Биз а, билмегенча этиб турабыз.

Мен – ёле тургъан халкъны шайыры
Ёле тургъан тилде джазама назму.
Джакълаялмай, сакълаялмай халкъымы,
Джюрегим эки джарылыб ёлеме.

Джашаргъа кюрешдим джашар ючюн Къарачай,
Ёлюрге да излейме джашар ючюн ол.
Джазыуун кеси джазар ючюн ол –
Айдынла керекбиз сермеширге, ёлюрге.

Мен шайырма, сёздю шкогум, огъум.
Джауланы, амантишлени, къулланы –
Ташадагъыланы да туурагъа чыгъарыб,
Къара багъанагъа тагъаргъа излейме аланы.

Халкъ – джигитин, итин да билсин –
Барына да кеси берсин багъа.
Бу сёзлени назму халда джаза,
Айтыргъа кюрешеме сёзню кертисин.

Алай а, билеме:
Халкъ сагъаймаса, эскермесе кесин,
Киши да къутхараллыкъ тюлдю аны.
Джашаргъа излеген джашайды дунияда,
Ёлюрге излеген да – ёледи, кетеди.

Ёлюрге излеген халкъ –
Тас этеди ёзденлигин, къраллыгъын, тарихин,
Чыгъады иманындан, тилинден, джуртундан,
Тюшюнюб, къайытыргъа да излемейди артха,
Энчи Юй-Эл болургъа да излемейди ол –
Тарих эсин, миллет ангысын тас этгенди ол.

Сагъыш этеме: бу чекге джетгенбизми биз?
Башсыз къул бола, манкъурт бола кетгенбизми биз?
Огъесе, тирилирчабызмы алкъын?
Мен сеннге сорама, халкъым.

Джокъду джууаб. Кертиси бла да
Ёлген халкъ бламы сёлешеме мен,
Ёлген тилдеми джазама назму?

Таудама. Минги Тауда.
Энгишге къарасам – Къарачай,
Ёрге къарасам – джулдуз бла Ай.
Сорама: джашарыкъмыды Къарачай?

Джууаб келеди Кёкден:
«Джашаргъа излей эсе – джашарыкъды,
Динин, тилин, джуртун да сакъларыкъды.
Ала ючюн кюрешмей эсе, сермешмей эсе –
Ёлюрге излей эсе – ёллюкдю,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды.

Ёсдюрмей эсе ангысын, санын –
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъду халкъынг.
Башхала джутарыкъла аны –
Эририкди, тас боллукъду халкъынг».

Этеме къуугъун, этеме хахай:
Эшитир эсе уа Къарачай.      

2
Аллах кеси буюргъанды меннге
Джети джылны джашаргъа тышында,
Тансыкъ бола туугъан джуртуму
Терегине, суууна, ташына.

Аллах кеси буюргъанды меннге
Джети джылны джашаргъа тышында,
Джуртсузлукъну, тилсизликни да сынаб кесимде,
Инсан хакълары ючюн дунияны башында
Джан аямай кюрешир ючюн.

Бир да ажымсыз аны ючюн
Тюшгенме бу бай, рахат къралгъа.
Тенглешдирир ючюн да
Эки дунияны, эки къралны.

Джуртуна ие болгъан халкъ,
Динине, тилине эркин болгъан халкъ,
Къралы, къраллыгъы болгъан халкъ,
«Ёлеме, тас болама» деб, къоркъмагъан халкъ –
Насыблы халкъ олду джангыз.

Миллет ангысын, тарих эсин тас этмей,
Санын, билимин да ёсдюре,
Джазыуун джаза эсе кеси –
Насыблы халкъ олду.

Энчи Юй-Эл болургъа тырмашмай,
Башхаланы кесине бий, Джуртуна  ие эте,
Динин, тилин, джуртун, адетлерин тас эте,
Миллет ангысын, тарих эсин тас эте,
Тюб бола баргъанын да эслемей,
Джашагъан халкъдан насыбсыз а болмаз.

Быллай сагъышла келелле эсиме
Къарачай халкъ бла норвеж халкъны тенглешдирсем.

Джюзле бла джылланы кюрешиб,
Джууукъларындан – Даниядан, Швециядан да айырылыб,
Энчи къралын къургъанды Норвеж халкъ.
Миллет орайдасын тарта,
Миллет байрагъын кёлтюргенди ёрге.

Энчи Юй болгъан кюнюнден
Башланады адамны, халкъны да джашауу.
Энчи Юй, Эл болургъа кюрешмеген –
Башсыз къулду, манкъуртду ол.

Малкъар энчи Республика болмай,
Къарачай энчи Республика болмай,
Къабартыдан (Черкесден) айырылмай,
Джуртуна, джазыууна ие болмай,
Болаллыкъ тюлдю ХАЛКЪ.

Даниядан, Швециядан да айырылыб,
Насыблы болгъан Норвегиягъа къарасам,
Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар тюшелле эсиме.
Джуртсуз, тилсиз бола тургъаныбыз кёрюнеди кёзюме.

Джуртсузлукъ, тилсизлик не болгъанын ангылатыр ючюн,
Бир да ажымсыз аны ючюн
Биразгъа джуртсуз, тилсиз этгенди мени Аллах.
Халкъыма да – динине, тилине, джуртуна бек этер ючюн,
Эки кере сюргюнню сынатханды Аллах.

Алай а, джуртуна къайытханлыкъгъа,
Тобагъа къайытмагъанды халкъым.
Тюшюнюб, титиреб, кесин эскериб,
Динине, тилине, джуртуна къадалмайды халкъым.
Мадары бола тургъанлай,
Къраллыгъын да алмайды халкъым.

Эки кере ёлюмден къутулгъанбыз:
Эки кере джуртдан сюрюлюб,
Эки кере къайытханбыз артха.
Ёзге, тюшюнмейбиз бир затха.

Эслемейбиз
Ючюнчю кере – ахыр кере! –
Тас эте тургъаныбызны джуртубузну.

Джуртубузда джуртсуз бола турабыз,
Джуртубузда тилсиз бола турабыз,
Джюз халкъны джуртубузгъа ие эте турабыз,
Джюз халкъны бири бола турабыз.

Энчи Юй, энчи Эл болургъа унамай,
Къарачай къралны къураргъа унамай,
Джурт ючюн, къраллыкъ ючюн кюреширге, сермеширге унамай,
Кеси кесибизни тюб эте турабыз.

Къарайма, кюе, халкъгъа, джуртха.
Хоншула санайла бизни манкъуртха.
Этеме узакъдан къуугъун, хахай.
Нек эшитмей болур мени Къарачай?!

СЁЗ УСТА, КИМ БЛАСА СЕН?

Сёз – сюнгюдю, бычакъды, окъду...
Андан кючлю сауут дунияда джокъду.
Сёзден кючлю джокъду аскер.
Джангыз, кимге, неге къулландыраса аны?
 
Аны бла кимге этесе къуллукъ –
Адамгъамы, Халкъгъамы, Аллаххамы?
Огъесе Ибилисгеми?

Сёз уста, кимге этесе къуллукъ?
Къулмуса сен, ёзденмисе?
Кърал поэтмисе, халкъ поэтмисе,
Хакъ поэтмисе?

Кимди сени Тейринг:
Дуния малмы, Хакъмы?

Дуния малгъа сатыла эсенг,
Мал эсе Тейринг,
Мал эсе багъанг,
Сора,
Сен малны малыса,
Къулну къулуса.

Сёз уста,
Ким бласа сен,
Кимсе сен?

БАРМЫДЫ КЪАРАЧАЙДА КЪАРАЧАЙЛЫ?

Алгъынлада тау элле
Ариу къызладан бай элле.
Барелле мени сюйгенле,
Мен сюйгенле да барелле.

Энди тау элле баралла
Бары чачыла, седирей.
Сорургъа излеген да джокъду
Неди деб, Долай, Эрирей.

Ана тиллеринде чалдырыб,
Сёлешгенлеге тюбейме,
Сёлешмегенлеге да тюбейме:
Не болгъанды, аланла, бизге?

Сюргюнден къайытхан эдик
Тау эллерибизге термилиб.
Энди элледен кетиб барабыз
Шахар джашаугъа терилиб.

Тюзге кетиб барабыз,
Тыймай ангыбыз, эсибиз.
«Таулу тюзде абыныр»,
Деб тохтаса уа, бирибиз.

Тилни, адетни, намысны
Сакълаб тургъан Эл эди.
Башчыбыз акъыллы болса,
«Элни сакълайыкъ»,- дер эди.

Гошаях бийчени къаласы
Хаман джолгъа къарайды,
Гошаях кибик джылайды,
Халкъ къайытыр деб, сакълайды.

Къаншаубийге ушаш джаш тёлю,
Сени къурутхан а ким болду?
Сары эмина, къызыл эмина
Бизни хорларча нек болду?

Алгъын да джаула кёб элле,
Алай а, тау элле бек элле.
Къарачайлыла-таулула
Ол заманлада деу элле.

Артда къошулгъан кёб болду,
Халкъны джилиги суу болду.
Джукъарды къаны, ангысы,
Тюб болду джигити, ашхысы,
Баш болду къулу, джарлысы.

Къарачай болмагъанла бла джарым къарачайлыла
Къарачайгъа оноу этелле,
Керти къарачайлыла орунсуз болуб,
Джуртларын къоюб кетелле.

Бийле, бийчеле джокъдула,
Сыйлы ёзденле джокъдула.
Къышха бура джазны, джайны
Къулла къуруталла Къарачайны.

Беш Тау Элни да къурутхан,
Бютеу Тау Элни да къурутхан
Къулладыла, къулладыла,
Бюгюн оноуда аладыла.

Къраллыкъсыз къойгъан бизни,
Джуртсуз, тилсиз эте тургъан бизни,
Амантишле бла къулладыла,
Антларын бузгъанла – аладыла.

«Къарачайда къарачайлы
Къалгъанмыды экен?»- деб, къарайма.
Къуллагъа къул болгъанла, сиз –
Къарачайлы тюлсюз, ёзден тюлсюз.

Къулну башчы этиб, бойсуннганла –
Къарачай тюлсюз, ёзден тюлсюз.
Бармыды къарачайлы Къарачайда?
Бар эсенг – билдир кесинги.

Халкъ, Джурт ючюн сюел ёрге,
Халкъынгы къутхар ёлюмден.
Ол заманда айтырма мен:
Барды Къарачайда къарачайлы.

ДУДАЛАНЫ МАХМУДНУ ЭСГЕРЕ

Зулму меннге сайлау бергенди:
Ёлюм не тузакъ.
«Аланы кесинге къой»,- дегенме,
Ол тутмазча, кетгенме узакъ.

Тюрлендиргенме атымы, сыфатымы да,
Айырылгъанма Джуртдан, халкъдан.
Айырылмагъанма, алай а, Хакъдан,
Тюрлендирмегенме иннетими:
Алгъынча къутхарыргъа кюреширикме
Ёлюмден, тутмакъдан миллетими.

Джуртумдан чыкъгъанлыгъыма,
Имандан чыкъмагъанма мен.
Джуртсуз да джурт блама мен.
Халкъсыз да халкъ блама мен.
Къайдан болгъанымы, ким болгъанымы,
Огъай, унутмагъанма мен.

Мен энди джуртха къайытырыкъма
Алыр ючюн къолгъа оноуну.
Тохтатыр ючюн манкъуртлукъну,
Мурдарлыкъны эмда тоноуну.

Халкъымы Хакъына тюбетгинчи,
Халкъыма хакъын табдыргъынчы.
Эркинлигим джокъду ёлюрге да,
Кючлю болургъа керекме темирден да.

Джуртунда да джуртсузду халкъым,
Джуртунда да хакъсызды халкъым.
«Миллет ангы, тарих эс» деген,
Таркъая, азая барады анда.

Аллахха аманат этиб джанын,
Дини, тили, джурту ючюн кюрешмесе халкъым,
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды,
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъду.

Халкъыбыз тюб болмаз ючюн керекди къраллыкъ.
Юй-Эл болур ючюн керекди ёзденлик, адамлыкъ.
Кърал болур ючюн керекди Ангы, Эс.
Ангы, Эс болур ючюн керекди къраллыкъ.

Иннетим – Къарачай Республиканы къурау.
Ангыбызны-эсибизни ургъунчу кърау,
Хар бирибиз керекди кюреширге,
Джулдуз, Ай ючюн, Къарачай ючюн сермеширге.

Джуртда, тышында болсакъ да,
Бар эсе адамлыгъыбыз, бетибиз,
Малкъар, Къарачай болургъа керекди
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз.

Джокъду башха къайгъым, сагъышым.
Джокъду башха тилегим, алгъышым.
Тенгизни тенглигинден къарайма ары –
Кёкню тенглигиндеди Джуртум-Халкъым.
Ала ючюн сермешиу – антым.
Инсан хакъларыны ёкюлю – атым.
   
ШАЙЫР ДЖЮРЕК

Таб, тюшсе да джандетге,
Тынчлыкъ болмаз поэтге:

Ахратда да, дуниядача,
Алллах бла сёлешир.
Джаханимге тюшгенлени да
Къутхарыргъа кюрешир.

ДЖОЛ  УЗАКЪДЫ

Джол узакъды, джашау а – къысха.
Джол узакъды, джашау а...
Джол узакъды...
Джол...

Кесими бегитиб чыкъгъанма джолгъа.
Окъ тешмез, бычакъ кесмез кюбем юсюмде,
Окъ тешмез, бычакъ кесмез такъыям башымда.
Шкогум, герохум, къылычым да хазыр.

Хазырма джашаргъа,
Ёлюмге тюберге да хазырма.
Акъды башлыгъым.
Къарады джамчым.

Къышхы кийимлеримден башлаб,
Кебинлигиме дери –
Бары да бардыла артмакъларымда.

Узакъды джол, къыйынды джол.
Атымы аякъларындан наллары тюшелле ашалыб.
Огъум, азыгъым да бошалыб,
Джолда къалыргъа башлагъанма.

Алай а, барама. Ачы кишнеб,
Джыгъылады атым.
Асрайма аны.
Къалама атсыз – къанатсыз.

Барама джаяу.
Санымы, джанымы да джокъду аяу.
Джангыз,
Ай бла джулдуз джарытхан джолдан –
Аджашмазгъа, джанламазгъа!

Булут басады Кёкню,
Къоркъуу – джюрекни.
Кече джетеди джолда,
Джукъ кёрюнмейди алда.

Тохтайма.
Таудан кетдим, тюзден ётдюм,
Тенгизге да джетдим.
Андан да ётдюм. Сора уа?

Излейме кимни, нени?
Ёмюр джашлыкъны, ёлюмсюзлюкню,
Чексиз ариулукъну, сюймекликни –
Аланымы излей болурма?

Нек джокъду джюрекде тынгы-тынчлыкъ?
Нек джокъду Джерде тынгы-тынчлыкъ?
Аланымы излей чыкъгъанма джолгъа?

Суу челекни тюбю сууда къалгъанча,
Джолоучу да джолда къала болур,
Деселе да: «Джюрюген хорлайды джолну».

Джол узакъды, джашау а – къысха.
Джол узакъды, джашау а...
Джол узакъды...
Джол...

Айтама кесиме:
Эркиши бол, Адам бол.
Экеулен даулашалла джюрекде:

- Тёрт джаным тауду.
- Тёрт санынг сауду.

- Тёрт джаным джауду.
- Нарт джанынг сауду.

Батыр бир ёлюр,
Къызбай минг ёлюр.
Тохтама, бар.

Ёлсенг да, ёл –
Бара тургъанлай,
Сермеше тургъанлай,
Аякъ юсюнде –
Къуллукъ эте Хакъгъа,
Эс табдыра халкъгъа.

Джангызма деб къоркъма.
Аллахха ийнана эсенг,
Джангызма деб, къоркъма:
Аллах бла болгъан
Къалай болур джангыз?
Аллах бла болгъан
Хорланыр къалай?

Хорларыкъса, муратха джетериксе,
Узакъ эсе да джол,
Къысха эсе да джашау:
Иман бла джаша, иман бла ёл.

ШИМАЛДА

«Шималны къызлары да бузларыча сууукъ –
Кюнден эсе, ушайла Айгъа.
Къайдан да болдум Шималгъа джууукъ,
Къайдан да тюшдюм келиб былайгъа?»-
Дедим биринчи джыл.

«Шималны къызлары да къарларыча акъ.
Кёзлери да – Шимал Кёкча – кёк эм чууакъ.
Ышарыб тебрейле тийгенлей Кюн.
Джылыуну сюймейди бу дунияда ким?»-
Дедим экинчи джыл.

Шималны табигъаты, хауасы – бузулмагъан таза,
Адамлары да – алай.
Шимал джолдан таймай бара,
Кеслерича насыблылла ала»,-
Дедим ючюнчю джыл.

Тиллерине, адетлерине да юреннгенден сора,
Эм ариу къызларына да сюймекленнгенден сора,
Шималны ангылаб, болгъанымдан сора джууукъ,
Ол кёрюнмеди меннге не тюрлю, не сууукъ.
Шимал кърал да Шимал Кавказча джууукъ»,-
Дедим джетинчи джыл.

МИЙИКДЕ САГЪЫШЛА

Мен чыкъгъан мийикге –
Чыгъалмазла кийикле.
Къара таныгъанла да чыгъалмазла,
Таб, тулпар, алим болсала да ала.

Джангыз, къуллукъ этгенле Хакъгъа,
Мен чыкъгъан мийикге джууукълашырла.
Джууукълашырла, алай а, чыгъалмазла.

Мен чыкъгъан мийикге
Кераматы болмагъан чыгъалмаз.
Чыкъгъан да чыдамаз –
Тёнгерер энгишге.

Мен чыкъгъан мийикден
Кёрюнеди бютеу дуния.
Бютеу адам улу джарсыуу, къайгъысы
Кёрюнеди ачыкъ.

Чынгылны эрни бла баргъан
Адам улуну кёрюнеди джолу,
Джазыуу кёрюнеди.
Ауалы, ахыры да кёрюнеди аны.

Мийикледе айтылгъан Акъ сёзюм
Тёбенде тургъан къара халкъгъа джетмейди.
Къара халкъгъа джетмейди Акъ сёзюм –
Кёкден айтылгъанны Джердеги эшитмейди.

Джангыз кесим турама мийикде,
Хакъ сёзню айта, Хакъ джолну кёргюзте.
Тынгылагъан, ангылагъан джокъ.
Хауа джетмейди солургъа меннге.

Джердеги кёрмейди кесини ахырын.
Кёкдеги кёреди. Алай а,
Аны Сёзюне ийнанмайды халкъ.

Ийнанмай эсе – кесиндеди терслик.
Огъесе,
Ийнандырыр Сёзню табыб айталмагъан,
Тюшюндюрюр Сёзню табыб айталмагъан,
Къутхарыр Сёзню табыб айталмагъан –
Менде болурму терслик?

ИНДЕЙ БЁРЮНЮ ДЖЫРЫ

Сальериле кёбдюле бизде,
Моцарт а – менме джангыз.
Ит кёбдю тийреде, элде,
Къазакъ бёрю уа – менме джангыз.

Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге териле,
Кёбдюле ит болгъан бёрюле.
Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулгъанда,
Бёрюлей къалгъан менме джангыз.

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле
Кёбдюле, кёбдюле бизде.
Боюнларына гяуур къачны тагъыб,
Джюрюгенле да бардыла бизде.

Душман берген отуз кюмюшге
Джуртларын, халкъларын сатханла бардыла бизде.
Аллайлалла президентле, оноучула бары да бизде.

Алгъын бар эдиле Джырчыла,
Энди уа – джырлаучула.

Алгъын бар эдиле Оноучула,
Энди уа – тоноучула.

Алгъын бар эдиле Ёзденле,
Энди уа – къулла, мискинле.

Алгъын джауну къыра эдиле джашла.
Энди уа – бир-бирин.

Алгъын Халкъ, Джурт ючюн ёле эдиле адамла,
Дуния мал ючюн ёледиле энди.

Алгъын сый-намыс баш эди неден да,
Энди уа?
Алгъын бар эди Иннет, Миллет,
Энди уа?

Джокъмуду энди Ата джурт, Ана тил –
Джокъмуду Халкъ?

Барды. Менме энди Ата джурт, Ана тил.
Менме Халкъ.
Менме миллет Орайда эмда Байракъ.

Ахыр джырымы джырлайма мен.
Душманла, амантишле да къалтырагъыз.
Ахыр урушума чыгъама мен.
Къазакъ бёрюме мен.
Харс.

КЕЧ БОЛГЪУНЧУ

Тюл эсек да хаким, хяким не хеким,
Къолдан келгенни этейик хар ким.
Тюл эсек да ташдан, темирден,
Къоруюкъ халкъны ауруудан, ёлюмден.

Анга къаршчы айтылгъан сёзге,
Анга къаршчы атылгъан окъгъа,
Болайыкъ буруу. Ангылайыкъ –
Бизбиз халкъ, бизничаладан къуралгъанды халкъ.

От тюшсе чегетге –
Къоркъуу барды хар бир терекге.
Къуру бир терекге тюшсе да от –
Къоркъуу барды бютеу чегетге.

Къорай баргъан болмаса,
Тилибизге сёз, джерибизге джер
Къошулмайды.
Чайкъалмайды миллет байракъ,
Эшитилмейди миллет орайда.
Тюненебиз, тамблабыз да – тубанда,
Бюгюнюбюз – зулму къургъан базманда...

Тилибизге, джерибизге да – барды къоркъуу.
Къаныбызгъа, ангыбызгъа да – барды къоркъуу.
Саныбызгъа, джаныбызгъа да – барды къоркъуу.
Адамлыгъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа барды къоркъуу.

Тёлюлеге не къалыр бизден?
Сагъыш этейик да, джашайыкъ
Аланы кёллери чыкъмазча бизден,
Кёлюбюз чыкъмазча кеси кесибизден.

Барайыкъ джолунда Хакъны,
Сакълайыкъ Тилни, Джуртну – Халкъны.
Тюл эсек да хаким, хяким, не хеким,
Къолдан келгенни этейик хар ким.

АКЪ бла КЪАРА

1
Акъ сёзню ызындан барама.
Къара сёз а, ызымдан келеди.

2
Акъны къара этген тынчды.
Къараны Акъ этгенди къыйын.

3
Акъ булутха ушайды Акъ сёз.
Къара булутха ушайды Къара сёз.

4
Акъ таугъа ушайды Акъ сёз.
Къара джерге ушайды Къара сёз.

5
Акъ башлыкъгъа ушайды Акъ сёз.
Къара джамчыгъа ушайды Къара сёз.

6
Акъ джолда барады Акъ сёз.
Къара джолда барады Къара сёз.

7
Къара сёз – бир джаяу, бир атлы,
Акъ сёз а – къуру да къанатлы.

8
Къара сёзде кёбдю къарангы.
Акъ сёзде уа кёбдю джарыкъ.

9
Джерден чыкъгъан къара сууду Къара сёз.
Кёкден эннген акъ джарыкъды Акъ сёз.

10
Къара сууду Къара сёз.
Акъ сууду Акъ сёз.

11
Джер джашнагъаннга ушайды Къара сёз.
Кёк джашнагъаннга ушайды Акъ сёз.

12
Къара сёзню ичинде Акъ сёз
Къарангы Кёкде Кюнча кёрюнеди.

13
Къарангы Юйню джарытханча чыракъ,
Къара сёзню да алай джарытады Акъ сёз.

14
Джашауум, сёзюм да толуду Акъ бла Къарадан.
Тынчмыды Акъ-Къара дунияда джашагъан?

15
Къурай кёлекгеми – Къара сёзню –
Акъ сёз тиеди Кёкден.
Акъ сёз бла Къара сёзню бирлигиме мен.
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – кёлеккемден,
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – тёнгегимден.

16
Къара сёзге ушайды джашауум.
Акъ сёзге ушайды ахырым.

17
Мен Акъ сёзню джетерге ызындан,
Къара сёз да джетеди ызымдан.

18
Къара сёзге къалады тёнгегим-саным,
Акъ сёзге кёчеди, бурулады джюрегим-джаным.

19
Къара сёз къалады Джерде,
Акъ сёз кетеди Кёкге.

20
Къара сёз джюрегими ашай, джюрегимден бошай,
Акъ сёз джанымы къутхара,
Дунияда джашадым алай –
Джашауум, Сёзюм да  Акъ бла Къара.

ТИЛНИ ЮСЮНДЕН АУАЗ

«Сен ёлген тилде джазаса назму,-
Дейдиле меннге.
Джазаргъа эркинсе, алай а,
Окъуяллыкъ бармыды аны?
Огъай, окъур адам джокъду аны».

Дуния тилледе сёлешгенле,
Туз себмегиз сиз да джарагъа.
Сау, шау эсе да, ол тил – меникиди,
Ол ана тилимди, дуниямды мени.

Харс ургъан, тебсеген да кесимме,
Кесимме джазгъан, окъугъан да.
Ана тил ёле эсе – мен да ёлеме,
Мен да ёлеме аны бла бирге.

Тили ёле эсе, халкъ да ёледи,
Ана тил – джаныды халкъны.
Англагъанла аны
Чыгъадыла тил къазауатха.

Тил къазауат – дин, тин къазауатды,
Ата джурт къазауатды ол.
Миллет ангыны, тарих эсни джаулары бла
Баргъан къазауатды ол.

Ана тил джаныды халкъны.
Тил къазауат – джан къазауатды, хоу.
Ана тилде сёлеше эсем, джаза эсем, –
Сора, тил да, халкъ да саудула алкъын.

Тил ёлсе – халкъ да ёледи,
Халкъ ёлсе, ёледи тил да.
Бир-бирсиз болмайла ала.
Алай а, тилди файгъамбар, шыйых.

Тили ёлтюрмейди халкъны,
Халкъ а, ёлтюрюрге боллукъду тилин.
Тилин, алай демек – кесин
Ёлтюреди халкъ, джетмесе ангысы, эси,
Джетмесе билими, иманы.

Халкъ ана тилинде джырлагъанын къойса,
Сёлешгенин, джазгъанын къойса,
Ол заманда башланады тилни ёлюую,
Алай башланады ёлюую халкъны.

Ана тилди джаны халкъны.
Англамагъан аны,
Ёлтюреди тилин –
Ёлтюреди кесин.

Ана тилинде сёлешмеген,
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа кюрешмеген,
Ол кесине, халкъына да этеди джаулукъ.

Кёб зат изленмейди сенден –
Тилинги бил, тилингде сёлеш,
Сабийлеринге да юрет аны.
Тилни сакълаудан башланады халкъны сакълау.

Тилим-халкъым ёлмез ючюн,
Къара кюн, ахыр кюн келмез ючюн,
Назму да ана тилимде джазама мен
Намаз да ана тилимде къылама мен.

Ана тилимде сёлешеме, окъуйма, джазама,
Таб, ёлген тил эсе да ол.
Ёлген эсе да, тирилир деб, базама,
Ана тилимди, джанымды ол.

Башха затха джетмей эсе да кючюнг,
Ана тилингде сёлеширгедамы джетмейди?
Динин, тилин сакълагъан халкъ – ёлмейди.

Ёлмез ючюн – Ана тилингде сёлеш.
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, айнытыргъа кюреш. 
 
АМАНТИШ НАЗМУЧУГЪА

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Джокъдула сенде бет бла ёт.
Тукъумунг болса да ёзден –
Къулса сен.

Байыракъны минесе арбасына,
Къысыласа арбазына.
Анга саласа махтау,
Алай бла этесе джашау.

Билсенг да болгъанларын мурдар, тоноучу,
Сеннге багъалылла къуллукъчу, оноучу:
Ала саталла Джуртну, Халкъны,
Сен а – махтайса аланы.

Не ючюн?
Аладан капек-шай алыр ючюн.
Садакъачыдан, къахмеден да тёбенсе сен –
Къул болгъан ёзденсе сен.

Къоркъуу барды халкъны джанына –
Тилине, халисине, джуртуна.
Ол къоркъуу а келеди кимледен?
Душманладан, амантишледен.

Сен а... тураса тынгылаб.
Тынглаб да турмайса, огъай.
Амантишлени кюрешесе махтаб...
Аллай сыйсызлыкъгъа джетгенсе къалай?

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сенде,
Ётгюрлюк, ёхтемлик джокъду сенде –
Отуз кюмюшдю сени багъанг.

Амантишлени арбаларында,
Арбазларында джырлайса сен.
Халкъны, Джуртну сатханланы
Тишинг тюшгюнчю махтайса сен.

Сыйсызла берген садакъа бла
Юйдегинги асрайса сен.
Сабийлеринг не айтырла тамбла?
Къахмеча джашайса сен.

Тюлсе сен Джырчы не Поэт –
Къуллукъ этмейсе Хакъгъа,
Къуллукъ этмейсе Халкъгъа –
Джокъдула сенде бет бла ёт.
Тукъумунг болса да ёзден –
Къулса сен.

ИГИ ДЖОРА

Къысыкъкёз эминадан да,
Сарыкъулакъ эминадан да,
Къызыл эминадан да
Къутула келген халкъым.

Бюгюн да эссизлик этмезсе,
Эриб, тас болуб кетмезсе,
Дининг, тилинг сакъланыр,
Ангынг, санынг къатланыр.

Кёб къыйынлыкъ кёргенсе,
Бюгюлмейин келгенсе,
Къыйын джолда чыныкъгъанса,
Джазгъа сау-эсен чыкъгъанса...

Насыбха тыйыншлыса сен,
Иншаллах, джашарса сен.
Кесинг джаза джазыуунгу,
Къууанч бла джашарса.

Къайгъынг, къоркъууунг кетер.
Кёк-Акъ-Джашил байрагъынг,
Минги Таулу байрагъынг
Джурт башында чайкъалыр.
Миллет орайданг согъула,
Башланыр хар бир кюнюнг –
Ийнанама мен анга

Тюненеси, тамбласы да
Барды мени халкъымы.

ЮЧДЕН ДАГЪАН

Джуртуму
Китабы эсе – Къуран,
Миллети эсе – алан,
Тауу эсе – Минги,
Чегети эсе – орман,
Зем-земи эсе – Къобан,
Хауасы эсе – дарман.

Сют уютхан суулары,
Кёкге тартхан таулары,
Кёк-Акъ-Джашил табигъат –
Аллах берген керамат.

Кёгю эсе – кёк, чууакъ,
Тауу эсе – Минги, Акъ,
Ёзени эсе – джашил...
Нарт Алан Джуртум, джаша.

Нарт Алан Халкъым, джаша.
Тюлсе къарангы, джахил –
Байрагъынг – Кёк-Акъ-Джашил,
Байлыгъынг – кёк, акъ, джашил...

Кёгюнгде – джулдуз бла Ай,
Кёлюнгде – джулдуз бла Ай,
Китабынг эсе – Къуран...
Халкъым, джукълама, уян.

Джандет джуртунгу къору,
Ана тилинги сакъла.
Халкъым, джукъланма, тирил,
Джуртунг – дунияны тёрю.

Тыйыншлы бол джуртунга,
Тыйыншлы бол дининге,
Тыйыншлы бол тилинге –
Нарт алан халкъым, джаша.

Ислам дин – дининг сени,
Тюрк тил да – тилинг сени,
Кавказ да – джуртунг сени...
Барды хар ненг да сени.

Хар ненг да толу эсе,
Неди джетмеген сеннге?
Къайдан келеди къоркъуу –
Ким берир джууаб меннге:

Нек джокъду къраллыгъынг?
Миллет орайданг къайда,
Миллет байрагъынг къайда,
Къайда тамгъанг-мухурунг?

Асхакъ Темир чачхынчы,
Алан кърал эдинг сен.
Андан сора да тирилиб,
Къарачай Эл болалдынг.

Бюгюн а джокъду сени
Къралынг-къраллыгъынг.
Эркин тюлсе сен башынга,
Джазыуунга тюлсе эркин.

Сени къайгъынгы кёрген
Джокъду башчынг, имамынг.
Ала – Хакъны, Халкъны тюл, –
Къулларылла шайтанны.

Иманлары аланы –
Отуз кюмюш, капек-шай.
Аны ючюн къуруйду
Кюнден-кюннге Къарачай.

Бек болмаса динине,
Бек болмаса тилине,
Бек болмаса джерине –
Къурурукъду джарлы халкъ.

«Ючден дагъан таймаз» деб,
Нарт сёз айталгъан халкъым,
«Диним, тилим, джуртум» деб,
Алай джашагъан халкъым,

Энди не болду сеннге,
Эслемезча кесинги?
Тауларынгдан кетесе,
Тюзге ийиб эсинги.

«Таулу тюзде абыныр»,-
Былай айтхан да сен,
«Тюзлюк тюзде къалмаз» деб,
Артха къайытхан да сен.

Энди не болду сеннге?
Заранмы джетди сеннге?
Дининг, тилинг, джуртунг ючюн
Нек этмейсе къазауат?

Чингизле бла, Тимурла бла,
Орус патчахла бла да
Сермеше келген халкъым,
Сюргюнледен да артха
Къайыта билген халкъым,

Ёмюрлени узагъына
«Хурриет, Джумхуриет»
Иннети болгъан халкъым,
Энди не болду сеннге?

«Ючден дагъан таймаз» деб,
Сынаб айтханса кесинг.
Дининг, Тилинг эм Джуртунг –
Таймаз дагъанынг сени,
Ючден дагъанынг сени.

Ол ючюсюнден бирин
Кетерсе да душманынг,
Ауарыкъды дагъанынг –
Джыгъыллыкъса, халкъым, сен.

Душман а, бюгюн сени,
Ючюсюнден да къуру
Къоя турады, къара:
Къала тураса, халкъым,
Динсиз, Тилсиз эм Джуртсуз.

Ичкичилик, хаулелик –
Троян аты душманны.
Биз а, эслемей аны,
Ийгенбиз ичибизге.

Эсибиз бла ангыбыз
Тохтатмасала бизни,
Орус мыжыкъла кибик
Боллукъду ахырыбыз.

Буруллукъбуз сюрюуге,
Итлеге боллукъбуз аш.
Дин да, тил да, джурт да джокъ –
Боллукъбуз къул-къарауаш.

Манкъурт болгъандан сора,
Болмагъанды джыйгъан эс.
Итлеге кесин ашатса,
Джыйын джанлы кесиди терс.

Мен айтдым – гюнахдан чыкъдым.
Кесим джангыз да кюреширикме,
Сермешгенимча сермеширикме,
Къошуллукъ къошулсун меннге.

Къазауатым мени
Ислам диним ючюн къазауатды,
Ана тилим ючюн къазауатды,
Ата джуртум ючюн къазауатды.

Дин-тил-джурт къазауатда ёлген –
Ёлюмсюз шейит олду джангыз.
Джанады Кёкде, кёлюмде да
Джангы Ай бла джулдуз.
КъарачАЙ бла джулдуз.

МЕНИ БЛАДЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ

Халкъ поэтле кёбдюле бизде,
Хакъ Поэт а – менме джангыз.
Джанымы, джолуму, сёзюмю, ишими да
Джарытады Джангы Ай бла Джулдуз.

Джангыз Анга этеме къуллукъ –
Хакъ Кертиге, Тюзлюкге – Хакъгъа.
Олду этген оноу, берген да буйрукъ,
Билдириб къалай джарарымы халкъгъа.

Хакъдан башха джокъду Тейрим,
Халкъдан башха джокъду къайгъым.
Халкъгъа Хакъын билдириу, танытыу,
Халкъны Хакъына буруу, къайтарыу –
Олду мени иннетим, антым.

Джашагъан къурт, къамыжакъ да джашайды,
Мен а – Адамма.
Къара таныгъан, «Хакъ» дей билген,
Акъ сёз бла къара халкъ ючюн сермешген,
Аны адамлыгъын, халкълыгъын, ёзденлигин сакъларгъа кюрешген
Тейри адамыма мен.

Зулмуну арбасына миниб,
Аны джырын джырлагъан,
Анга махтау салгъан
Амантиш джырчыла,
Халкъны алдар ючюн,
Аман тишлерин алтын къабукъ бла
Джабхан джырчыла,
Амантиш джырчыла, алтынтиш джырчыла -
«Халкъ джырчыла» кёбдюле бизде.

Ала къуллукъ этмейле Хакъгъа,
Тюз сёзню, Керти сёзню айтмайла халкъгъа,
Къарагъа къара демейле, акъ демейле акъгъа.
Къул сёздю сёзлери аланы,
Отуз кюмюшдю багъалары аланы.
Намыс-адет, сый-бет деген джокъду алада,
«Харам, гюнах» дей билген джокъду алада.
Алгъын бар эдиле керти Джырчыла –
Хакъ джырчыла, Ёзден джырчыла.
Эндигиле уа –
Душманланы, амантишлени арбаларына миниб,
Аланы джырларын джырлаучу мискинле, къулла...

Ит джыйын, джыйын джанлы да кёбдю бизде.
Энди ала къошулгъанла бир-бирине.
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетле къураб,
Юре, улуй, джашайдыла бирге.

Энди мен кесим джангыз къалгъанма,
Къазакъ Бёрю дейдиле меннге.
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джыйынланы джауума мен,
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетлени джауума мен,
Аланы иелери сарыкъулакъ Аюню да джауума мен.

Къул поэтле кёбдюле бизде.
Ёзден поэт а – менме джангыз.
Ит поэтле кёбдюле бизде,
Къазакъ бёрю уа – менме джангыз.

Халкъ поэтле кёбдюле бизде,
Хакъ поэт а – менме джангыз.
Алай а, тюзлюгюм къаллыкъ тюлдю тюзде –
Мени блады Ай бла джулдуз.

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН

Адам улуну эм уллу душманы –
Ол кесиди.
Харамдан, гюнахдан тыймайла аны
Мингджыллыкъ ангысы, эси да.

Илму ёседи,
Адамлыкъ а – огъай.
Джууукъдан джууукъ, узакъдан узакъ
Джулдуз бла Ай.

Адамдан – джаныуар, хайуан
Туралла къараб.
Адам тюрленмейди, нюрленмейди,
Таныгъанлыкъгъа къара.

Кертини айтады нарт сёз:
«Алим болгъандан, Адам болгъан къыйын».
Тас эте барады адам
Намысын, адетин, бетин, сыйын.
 
Ала уа – джаныуарны Адам,
Сюрюуню Халкъ этген затла.
Аласыз – джыйын джанлыгъа,
Хайуан сюрюуге бурулады халкъ.

Адам къоркъады энди
Аллахдан тюл, адамдан.
Хайуан, джаныуар болуб тебрейди
Хакъ бла болмаса адам.

Адамны Хакъ бла арасы къалай эсе,
Анга кёреди адамлыгъы.
Халкъны Хакъ бла арасы къалай эсе,
Анга кёреди халкълыгъы аны.

Хакъ бла болмагъан халкъ,
Хакъны неден, кимден да баш кёрмеген халкъ,
Аны ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.

Тас этеди ол ангысын, эсин, бетин, къутун да,
Тас этеди ол динин, тилин, джуртун да.
Тейрини – Кертини, Тюзлюкню, Эркинликни – атыды Хакъ.
Сюрюуге бурулады аны бла болмаса халкъ.

Халкъ ичинде Хакъ ючюн кюрешгенле
Болсала аз,
Хайуанлыгъы, джаныуарлыгъы хорлай,
Халкъ болады тас.

Ма аны себебли хар бирибиз
Джууаблыбыз кесибиз ючюн, Халкъыбыз ючюн да.
Биз Адам болсакъ, халкъ да боллукъду Халкъ
(Адамладан къурала шойду да Халкъ).

Ма аны ючюн кюрешеме мен
Инсан, халкъ хакълары ючюн.
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа кесибизни хорлатсакъ,
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа кесибизни хорлатсакъ,
Тюнгюлюб, адам ючюн, халкъ ючюн кюрешни тохтатсакъ,
Сора, бармыды бизни
Ийманыбыз, эркишилигибиз, адамлыгъыбыз?

АКЪ КЪАЯДА ДЖАШИЛ ТЕРЕК

Къайда болсам да кёзюме кёрюнеди
Акъ Къаяда Джашил Терек.
Къара къайгъы да къаралталмайды аны –
Кёкге джууукъду Джангыз Терек.

Сууукъ ийиреди, Кюн да кюйдюреди,
Джел, боран да талайла аны.
Ол а, къыш, джай да бирча кёгереди –
Бир бек джерде – къаяда – болур джаны.

Къаяны байрагъыча чайкъалады ол
Душманла джеталмаз мийикде.
Адам тюл, табигъат кеси
Орнатханды аны алайгъа.

Тау джуртубуз ючюн ёлген шейитни
Джаны Кёкге кетиб бара,
Ахыр кере бу Терекге къонуб,
Солугъан болур, солуу алгъан болур,
Тёнгеги къалгъан джерге да къарай.

Ким биледи, мийик къаяда Джашил Терек
Хасаукачы Умарны джаны эсе да,
Акъ Къаяны былай къызартхан
Ол тулпар таулуну къаны эсе да.

Эшта, мийик къаяда Джашил Терек
Хасаукачы Умарны джаны огъуна болур.
Тёнгегинден айырылгъанында да, Джуртдан айырылмай,
Ол Нарт къаягъа илиниб къалгъан болур.

Акъ Къаяда джашил байракъ
Къайда болсам да кёзюме кёрюнеди.
Джурт ючюн сермешге чакъыра,
Чайкъалады ол мийикде, Кёкде.

Къарчаны ауазы энеди андан,
Хасаука урушну тауушу келеди андан.
Эшитеме ауазларын Татаркъанны, Джаттайны.
Кёреме байракъны башында джулдузу бла Айны.

Акъ Къаяда Джашил Терек сау болуб,
Джашил байракълы Акъ Къаябыз сау болуб,
Кёлюбюз бизни турлукъду тау болуб.

Джашил байракъ чайкъалады тауда, мийикде, Кёкде.
Чайкъалады Джуртда, тилде, кёлде, джюрекде.
Кёб эсе да юсюбюзде, кёлюбюзде таб бла джара,
Байракъ сауду. Къара кюн да Акъ Къаягъа къара:
Джуртха кертиликни, бегимекликни, сюймекликни белгиси, юлгюсю –
Акъ Къаяда, Къызыл Къаяда Джашил Терек, Джангыз Терек.

Джуртубуз, табигъатыбыз береди кюч, эс, дерс
Джангыз кеси кюрешгеннге, сермешгеннге да,
Джыйын болуб кюрешгеннге, сермешгеннге да.
Джаула бла, амантишле бла, итле бла
Сермешген джыйын джанлыгъа, къазакъ бёрюге да
Акъ Къаяда Джангыз Терек, Джашил Терек – байракъды.

«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз!...»,
Акъ Таугъа, джашил байракъгъа къуллукъ этерсиз,
Неден да, кимден да баш кёре Хакъны,
Сакъларсыз Ата джуртну, Ана тилни – Халкъны.

Кёб, аз эсенг да, джангыз эсенг да – сермеш!
Кёлюнг аман болгъан сагъатда,
Акъ Къаяда Джашил Терекге,
Джангыз Терекге къараргъа кюреш.
Андан юлгю ал,
Джашаугъа, джуртунга анычы къадал.

Таш башында да аныча джашаргъа юрен.
Кёлсюз, умутсуз болуб, сыныб, къаралыб къалма.
Иги джора эте, ийман бла джаша.
Къысыр ташха да тамыр иялгъан,
Кюн аманда да джашиллей туралгъан,
Акъ къаяда Джангыз Терекге, Джашил Терекге уша.
Къыйынлыкъланы хорлай джашаргъа
Джуртунгу Ташындан, Терегинден юрен.

Ушамагъан джукъмайды. Бу джуртха
Тыйыншлы болгъандыла ата-бабала.
Джашай, кюреше, сермеше, ёле,
Джуртну да, тилни да бергендиле бизге ала.

Джуртубуз-тилибиз ючюн, сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Ата-бабалача сермешебизми биз?
Огъесе,
Ала бергенни тас эте, чача,
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз таркъая,
Джуртсуз, тилсиз, къраллыкъсыз къала,
Башхалагъа къул-къарауаш бола,
Манкъурт боламы барабыз биз?

Акъ Къаяда Джашил Терекге къарайма.
Къая тюбюнде кесиле тургъан чегетге къарайма.
Кимледиле аны кесген, кесдиртген?

Акъ Къаяда Джашил Терекни хахайын
Эшитемиди экен
Джуртсуз, тилсиз къала тургъан Къарачайым?

Бусагъатда уянмасанг, джыймасанг эс,
Артда боллукъду кеч.
Излемей эсенг ёлюрге,
Миллет ангынг, тарих эсинг бар эсе,
«Къраллыкъ, джурт, тил» деб, кюреш, сермеш.
Акъ Къаяда Джашил Терегинге уша. Джаша.
Алайсыз – ахырынг келеди джууукълаша.

РАЗЫМА КЪАДАРЫМА

Кёзге эки къатха азды къууанч:
Джылны къуру эки чагъы барды мында –
Джаз бла къач.

Табигъат эки къатха джарлыды мында:
Джокъдула къыш бла джай.
Къар джаууб къууандырмаз къыш,
Джай да кюн тийиб, джылытмаз.

Джыл узуну – джел бла джангур.
Джангуру тохтаса да, джели тохтамаз.
Джели тохтаса да, джаууму тохтамаз.
Кёбюсюне – экиси да бирге.

Кёгереди, саргъалады, кёгереди кырдык.
Джазны ызындан къач,
Къачны ызындан джаз.
Джай да джокъ, къыш да джокъ.

Сууукъду джайы –
Джууунмазса кириб тенгизге.
Джокъду къышы –
Къар джаууб агъартмаз джерни.

Къышха, джайгъа да болгъанма тансыкъ.
Ата джуртха, Ана тилге болгъанма тансыкъ.
Джауады джангур, урады джел.
Алай болса да, аман тюлдю кёл.

Джуртдан узакъгъа атса да къадарым.
Халкъымы джазыуун джазаргъа барды мадарым.
Андан уллу насыб къайда шайыргъа?
Аны ючюн разыма къадарыма.

ОЮМЛА

Игилик унутулады дженгил,
Аманлыкъ а къалады эсде.
Игиликни унутханыбыз ючюн
Джетеди къыйынлыкъ бизге.

Адамлыкъ унутулады дженгил,
Зулму уа къалады эсде.
Адамлыкъны унутханыбыз ючюн
Итле хорлайла бизни.

Эркинлик унутулады дженгил,
Къул джашау къалады эсде.
Эркинликни унутханыбыз ючюн
Тагъылабыз сынджыргъа джангыдан.

Тюзлюкню унутханыбыз ючюн
Тюзлюгюбюз къалады тюзде.
Ёзденликни унутханыбыз ючюн
Къулла бий болалла бизге.

Сыйсызлагъа беребиз сый,
Сыйсызлыкъ хорлайды андан.
Саулугъун билмейди сакълай,
Аны ючюн ауруйду адам.

Адам джарыкъгъа джаймаса къучакъ,
Къарангы кючлейди аны кёлюн.
Джашауну билмейбиз сакълай, багъалата,
Аны ючюн хорлайды бизни ёлюм.

ХАР БИР КЮНЮМ – БИР ЁМЮР

Бир кюннге бир ёмюрню ётдюргенча джашадым.
«Хакъ» дей, «Халкъ» дей, джюрексине, джюрегимден бошадым.
Ат туякъдан, ашалыб, тюшген налгъа ушадым.
Энди узакъ барлыкъды Тейри бла ушагъым.

Кырдыкдан джумшакъ, ингил, айт, не болур дунияда?
Ёзге ол да ашайды къурч чалкъыны ауузун.
Темир тауусулгъан джерде, джюрекге уа не айыб?
Ансы да, къаллай бирни тебиб турду тохтамай.

Джюрекни ашагъан затла уа – джумшакъ тюлле кырдыкча.
Джюрекни ичинден, тышындан да кемиредиле ала.
Налча ашалды джюрек, чалкъыча тауусулду.
«Аджал джетсе, болджал джокъ»,- дегенле акъылманла.

Сакълай сыйны-намысны, джакълай халкъны эм джуртну,
Билмейин тынгы-тынчлыкъ, чабады къайыр джюрек.
Къызланы да къучакълай, джаула бла да сермеше,
Бир кюннге бир ёмюрню джашайды шайыр джюрек.

Мен да алай джашадым – бир кюннге бир ёмюрню.
Ёлмедим, кючлю болдум къурчладан, темирледен.
Къазауатны, тутмакъны, сюргюнню да сынадым.
Аладан да къайытыб сау, Джуртуму къучакъладым.

Туура джашар кюнюмде арыгъанымы сездим.
Джуртда джашаргъа тюл, ёлюрге буюрулду.
Ол да насыб. Аллай насыбы да тутмай,
Халкъны джарымы къалды къум тюзледе, узакъда.

Урушла, тутмакъ, сюргюн –
Барысы да эсимде.
Кёб къыйынлыкъны, палахны
Мен кёреме кесимден.

Джашадым бек ашыгъыш – бир кюннге бир ёмюрню,
Сезгеним ючюн алгъадан – келе тургъан ёлюмню.
Джашаууму созаргъа башха табмадым мадар.
Ол мадарымы да – этгени ючюн къадар
Мен разыма Аллахха. Ангады хар бир махтау.
Джюз адамгъа тамамды бу мен джашагъан джашау.

ЭЛ, ДЖАНГЫР

1
Не кючлю эсе да
Джангур, джел,
Адамданмы кючлюдю?
Къатдыр бел.

Тынгыла, не дейди
Джангур, джел:
«Джашау – сынауду!».
Сынма, кёл.

Айланнганды
Джел, джангур.
Кёк джашнайды:
Джер, джангыр.

Кёк кюкюрейди:
Эр, джангыр.
Айтама кесиме:
«Бол сабыр.

Джангырама деб,
Джангылма.
Кесинги ырхыгъа
Алдырма».

Къачхы джангурдан, джелден
Кёб къыйынлыкъ кёргенме мен.
Джазгъы джангургъа, джелге да
Къалай къалайым ийнаныб?!

Алай сюелеме Джуртда
Джангыз Терекни халында,
Къадау Таш болуб джюрегим,
Джангурдан тола кёзлерим.

Тёнгегинден айырылгъан джан
Къайытхан кибик ызына,
Халкъ къайытханды Джуртуна.

Джанны тёнгегинден айыргъанла,
Халкъны айыргъанла Джуртундан,
Энтда кирелле арагъа...
Мен не айтайым алагъа –
Амантишле бла джаулагъа?

Кёк кюкюрейди, джашнайды,
Биягъы джырын башлайды,
Анга эжиу эте джангур, джел:
Джангыр, Эл.

2

Кюн тюрлене башлайды:
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
Ёзге джумшайды джангур, джел...
Джангыр, Эл.

Джазгъы хауа айланнганды.
Анга джанкъоз алданса да,
Туракъларгъа боллукъду джаз,
Алай а – келмей къалмаз.

Джарыкъдан джарыкъ – джел, джангур.
Кёкледен ауаз: Эл, джангыр.
Къарайма Джерге, Кёкге,
Джазны бошлай джюрекге.

Кёл кюкюрейди, джашнайды.
Дуния тюрлене башлайды.
Эрийди къар-буз.
Алданмагъанды джанкъоз.
 
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
Кёл кюкюрейди, джашнайды,
Той эте, тебсей джел, джангур:
Эл, джангыр.

Дуния да – сюймекликча – джангы,
Сёз да – гяхиникча – джангы.
Айтады табигъат, айтады ангы:
Джангыр.

Джерде, джюрекде да – джаз.
«Джангыр да,- келеди ауаз,-
Назмунгу, кёлюнгю, джазыуунгу да джаз,
Халкъынгы кёлюн, джазыуун да джаз».
Джауады джангур. Урады джел.
Джангырады кёл. Джангырады Эл.
 
ТЁЛЮЛЕ

- Кетелле дуниядан тамада тёлюле –
Кёб къыйынлыкъ кёрген, сынагъан.
Къалалла дунияда джукъбилмез телиле –
Тилни, джуртну да бош затха санагъан.

Ачы зулмуну сынамагъанла ала.
Тутмакъгъа, сюргюннге тюшюб,
Джуртну ташын джалаб, сууун ичерге
Термилгенледен тюлдюле ала.

Джуртда туугъанлыкъгъа, «Джурт» дей билмеген,
Халкъ деб айтылгъанлыкъгъа, «Халкъ» бола билмеген,
Хакъсызлыкъны кёрселе да, «Хакъ» дей билмеген,
Бир манкъурт тёлюле ёсюб джетгенле.

«...Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джуууабларын этерсиз...».
Таулучукъла джетгенле ёсюб.
Алай а, джауланы, амантишлени тюл,
Бир-бирлерин кюрешелле кесиб.

Ата джуртлары, ана тиллери ючюн тюл,
Миллет, инсан хакълары ючюн тюл,
Дуния мал ючюн кюрешелле, сермешелле ала,
Харамгъа, гюнахха батыб, тунчугъалла ала.

Адетден, адебден, сыйдан, намысдан да
Дуния малны кёредиле баш.
Айырылыб Хакъдан, Китабдан
Дуниядан боладыла тас.

Мен терслейме къралны – бизни манкъурт этген.
Терслейме хоншуланы – бизге заранлары джетген...»,-
Джюрегимде джанады от, от да тюл – шынкъарт.
Алай а, мени тохтатды бир къарт:

- Джаш тёлюде джокъ эсе ангы, эс
(Миллет ангы, тарих эс дегенлигимди) –
Кимди терс?
Бизбиз терс – тамада тёлю:
Тыйыншлысыча бермегенбиз джаш тёлюге дерс.
Кереклисича ёсдюрмегенбиз аны.
Ётюрюк бла ёсгенди ол.
Узакъ, джууукъ тарихден да хапарсызды ол.

Кюремейик башхалагъа гюнахны,
Чамландырмайыкъ кесибизге Аллахны.
Кесибиздеди, кесибизденди хар не тюрлю аманлыкъ,
Бизде седирегенди муслиманлыкъ, адамлыкъ.

Халал-харам, сууаб-гюнах айырмагъан халкъ,
Аллах буюргъанча джашамагъан халкъ,
Кёб къыйынлыкъгъа келликди да тюбей,
Дагъыда, тюшюнмесе, дуниядан боллукъду талкъ.

ШАЙЫР БЛА ШИЙИРНИ СУРАТЛАРЫ

1
Нарат тереклеге къарайма къабыргъада:
Кёкденми эниб келелле ала,
Огъесе, Кёкгеми баралла кетиб?

2
Нарат терекге къарайма къаяда:
Назмугъа, назмучугъа да ушайды ол.
Джашиллигин да тас этмегенлей,
Башхала джашаялмазлыкъ джерде джашайды ол.

Малаикле эмда башха къанатлы джанла
Зияратха джюрюйле анга.
Шайырны назмусун, кесин да суратла деселе,
Кёргюзтеме алагъа къаяда терекни.

3
Чегетде терек тюлдю шайыр,
Къаяда терекди ол.
Джерни Кёкге келечисича,
Кёкню Джерге келечисича,
Алай джашаргъа керекди ол.

4
Къаяда Терек.
Шайырда джюрек.

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

Зулму кетсе да кёзден,
Кетмейди кёлден:
Амал джокъду унутургъа аны.
Зулмудан къутулса да джаны,
Эси ёлтюреди адамны.

Хоу, зулмудан, къайгъыдан къутулса да кеси,
Ашай, кемире джюрегин, ангысын,
Адамны ёлтюреди эси.

Зулму адамны джанын алалмаса да,
Алады саулугъун.
Аны бла да къалмай, кюрешеди алыргъа
Бёркюн, джаулугъун.

Зулму, терслик адамны, халкъны
Адамлыгъын, халкълыгъын къурутуб,
Къул-къарауаш этерге кюрешеди аны.
Тилин, джуртун, ангысын, эсин да алыб,
Манкъурт этерге кюрешеди аны.

Зулму кетсе да, къалыб эсде,
Джюрекни ашайды, джюрекден бошайды...

Зулмугъа къул болгъанла, къуллукъ этгенле,
Джаяу бармаз ючюн, аны арбасына миннгенле,
Аны джырын джырлагъанла –
Аланы уа къыйнаймыды экен эслери?

Зулму кетсе да, къалады джетеклери.
Анга къул-къарауаш болгъанла,
Аны къайтарыргъа излейдиле артха,
Къайтаргъан да этедиле бир-бирде.

Намысларын-бетлерин тас этмегенле,
Ангыларын-эслерин тас этмегенле,
Ёзденликлерин-адамлыкъларын тас этмегенле
Сермешедиле зулму бла, терслик бла.

Бу къазауат барады джаратылгъанлы адам.
Зулму бла, терслик бла кюреше,
Джашайды, ёледи, тириледи адам.
Зулму бла, терслик бла сермеше,
Адам болады АДАМ,
Халкъ болады ХАЛКЪ.
Кюрешмегенле, сермешмегенле
Боладыла тюб, боладыла талкъ.

Барады къазауат.
 
КЪАРАЧ;

1
Сёзден кетсе да бир хариф,
Болургъа боллукъбуз хариб.

Не къалыр «КъарачАЙ»-дан,
Ол айырылса «АЙ»-дан?
Къалыр «Къарач».
Аны магъанасын бир ач.

Джокъду аны магъанасы.
Айырылса АЙдан,
Джукъ да къалмаз КъарачАЙдан

2
Излей кетиб,
«Къарач»ны да табдым магъанасын.
Эски къарачай-тюрк тилде
Джулдузгъа айталла «Къарач» деб
(Къараучу деген магъанада).

Алай бла, КъарачАЙ –
;бла;
Джулдуз бла Ай –
Къарачай.

ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ

Сёзюм, кесим да кёрюнебиз алай,
Халкъыбызгъа болмай къалгъанча керек.
Джан джуртда джылайды Джулдуз бла Ай:
Джер джуртда ёлгенле Таш бла Терек.

Кёкде-кёлде Джулдуз бла Айны
Джерде кёлеккеси эди Таш бла Терек.
Айтыргъа, ангылатыргъа кюрешдиле аны
Ангы бла Джюрек.

Алай а,
Кёлю сокъур, джюреги сангырау
Бир иймансыз табылды халкъда:
Атылтыб Ташны, кесиб Терекни,
Юй ишлетиб, ичине кирди.

Элни къаргъышын къабыл эте,
Кёк чамланды: уруб шыбыла,
Кюл-кёсеу этди юйюн кяпырны...
«Эл ашагъан змегенден эл Тейриси кючлю».

Ай бла Джулдузгъа тынгыламагъаны ючюн,
Ташын, Терегин сакъламагъаны ючюн,
Халкъны кесине да джетди къыйынлыкъ –
Ёлтюрюрча тюл, тюшюндюрюрча.

Тюшюннгеннге ушамайды халкъ.
Хакъ бла джашамайды халкъ.
Хакъ джолну унамай барыргъа.
Тирелгенди келиб чынгылгъа.

Халкъ чыкъгъанды джорукъдан, чекден.
Ай бла Джулдуз къарайды Кёкден
Къутхарыргъа, къалыргъа да билмей:
Адам улу тирилирми ёлмей?

НЕГЕ ТЫЙЫНШЛЫДЫ АДАМ?

Джашаудан кючлюдю ёлюм.
Ол – кеч-эртде болса да – хорлайды бизни.
Къысхады кюн, къысхады ёмюр:
Джумуб ачхынчы кёзню,
Кетеди джашау, кетеди заман.
«Джангыдан джашаргъа болса эди»,- дей,
Кёб затха ачый, сокъурана,
Кетеди дуниядан адам.
Джашаудан къаналмай, тансыгъын алалмай,
Дуниягъа къарагъанлай кёзю,
Къадарына разы болса, болмаса да,
Кетеди дуниядан адам.

Ёллюгюн билген инсан – адам,
Сенден къыйынлы болурму дунияда?
Ёлюм бла – хорланмаз къара кюч бла – сермешген
Адамдан джигит болурму дунияда?
Къууанчха-насыбха, ёлюмсюзлюкге да
Адамдан тыйыншлы болурму дунияда?

Алай а,
Кесине, башха джанлагъа, табигъатха да
Адамча къыйынлыкъ салгъан болурму дунияда?
Ёлюрге, джашаргъа да
Адамдан тыйыншлы болурму дунияда?

ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА РАЗЫМА

Сезим къой эсенг, боран да шаушалады,
Джюрек къой эсенг, темир да ашалады,
Хар не тауусулады, бошалады –
Хар нени – чагъы, кёзюую.

Табигъатны да барды джазы, кюзю –
Дуния къуралгъанды алай,
Ёмюрлюк тюлдюле не джаз, не джай.

Ёмюрю ёмюрлюк джашлыкъгъа, джашаугъа термиле,
Дарман-дары излейди адам улу.
Ауруу, ёлюм... аладан уллу
Къайгъы, къоркъуу бармыды инсаннга?

Терекге къарайма арбазда:
Джаз чагъады, кюз кёгет береди.
Болджалы тауусулса – ол да ёледи,
Аны къадары да ушашды бизникиге.

Джокъду къыйналыу келеди деб ёлюм.
Джангыз, ол джашаудан сора келсин.
Адам джашагъандан сора ёлсюн.
Терек да, джылны чакъларын кёргенден сора,
Къартлыкъгъа джашаб, ёре турукъ болгъандан сора,
Ёле эсе, ол да алай ёлсюн.

Илинмек аджалдан ёлгеннге къыйналайыкъ,
Джашарын джашаб кетгеннге уа – огъай.
Джюрек къой, темир да ашалады,
Хар не тауусулады, бошалады –
Дуния къуралгъанды алай.

Джашау, ёлюм – джоругъуду табигъатны.
Алай а, ёлюмге къаршчы тура эсе адам,
Къутулургъа излей эсе андан –
Махтау адамгъа.

Аурумазча, къыйналмазча, ёлмезча,
Адам кесине излей эсе мадар,
Аллах да анга разы болмазмы? Дегенди да:
«Мадар этсенг, этерме къадар».
 
«Джашау, ёлюм да – хакъ» деб, бойсуннганны да,
Ёлюмге къаршчы сермешгенни да,
Ангыларгъа кюрешеме мен,
Тюзню, Тюзлюкню джанындама мен.

Халкъны Хакъына тюбетир ючюн – Аны ючюн
Джашаргъа да разыма, ёлюрге да хазырма.

Хакъсыз джашау меннге тюлдю керек.
Инсан, миллет хакълары ючюн,
Джангыз да аны ючюн
Кюреше, сермеше, ёллюкдю джюрек. 

АКЪ бла КЪАРА (экинчи назму)

Биринчи сёз – Акъ Сёздю,
Кёкде джаратылгъан Хакъ Сёздю –
Турлукъду тёрде.
Экинчи сёз – Къара Сёздю,
Дуния сёздю, хаух сёздю –
Джаратылгъанды Джерде.

Биринчи сёз – Акъ Сёздю,
Къанатлы сёздю – Шийирди ол.
Экинчи сёз – Къара Сёздю,
Акъ Сёзню кёлеккесиди ол.

Акъ Сёз бизни тартады ёрге,
Къара Сёз бизни тартады джерге.
Акъ Сёз – адамны джаны,
Къара Сёз – тёнгеги аны.

Адам дегенинг – ол Акъ бла Къара:
Джашайды Кёкде, джашайды Джерде.
Адам дегенинг – Назму бла Хапар:
Къысхады, узунду аны джашауу.

Акъ Сёз джазады Адамны.
Къара сёзню джазады адам.
Кёк-Джер инсанды адам дегенинг.
Адам дегенинг – Акъ бла Къара.

СЮЙМЕКЛИКГЕ ДЖОКЪДУ ЧЕК

Бир къыз салыб келген эди
Ставангер шахаргъа,
Умут этиб, сюйгени бла –
Мени бла – джашаргъа.

Ол джашлыкъдан келген эди,
Тыймай аны тенгиз-терк.
Джылай, кюле, айта эди:
«Сюймекликге джокъду чек».

Келген эди, къайтарлыкъча,
Озуб кетген заманны.
Сакълаб тургъанымы билгенча,
Тыш къралда да аны.

Келген эди , биргесине
Алыб джаз бла джайны.
Къарадым да кёзлерине,
Кёрдюм  Джулдуз бла Айны.

Кёзлеринде ол къызны
Джаз ала да кёрген эдим
Джангы Ай бла джулдузну.

Олсагъатда, тартына,
Джазын узатханед къыз.
Энди узатад кюзюн...
Толгъан Ай бла джулдузну
Кёреди къараб кёзюм.

Ол Ай бла джулдузгъа
Кёлюм болгъанчады Кёк.
Не айтайым мен къызгъа –
Сюймекликге джокъду чек.

КЪУМ ТЮЗДЕ СУУ ТАМЧЫ

«Къум тюзде суу тамчы» деб,
Кёчюрюледи арабчадан атым.
Суу тамчыгъа азмы термилгенди
Азияда, сюргюнде джашай халкъым.

Бюгюн халкъым джашайды джуртунда –
Къумгъа атылыб, суу кюсеген джокъ.
Сюргюнню эскериб, тюшюннген да джокъ,
«Хакъ, Халкъ, Джурт, Къраллыкъ» деген да джокъ.

«Билал» атыма бола керти, тыйыншлы,
Къычырама азан, буюргъанча Хакъ.
Тынгыламайды, эшитирге унамайды  халкъ –
Азайгъанды адамлыкъ, муслиманлыкъ.

Не этейим, къум тюзде суу тамчы – сёзюм.
Аллахдан тилейме иман, сабырлыкъ, тёзюм.
Суу тамчы эсем да, къум тюзде джутуллукъ,
Эсем да – тутуллукъ, сюрюллюк, джоюллукъ,

Билеме – келечисиме, азанчысыма Хакъны.
Харам джукъудан уятыргъа кюреше халкъны,
Къычырама азан: «Халкъым, таза бол,
Шайтандан – харамдан, гюнахдан – азат бол.

Аллахдан башха джокъду Тейри.
Бир Аллахха – джангыз анга! – эт къуллукъ.
Ол айтханча, буюргъанча джаша – ол заманда ! –
Адамлыгъынг, халкълыгъынг да сакъланыр,
Джандет джуртунга да болурса ие».

Къычырама азан. Айтама назму.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым.
«Хакъ Поэти», «Халкъ Поэти» да – атым.
Алай а, мени эшитмей эсе халкъым,
Хакъ джолгъа къайытмай эсе халкъым,
Сора къаллай азанчыма, назмучума мен?

Азанчы, назмучу да тюл, –
Къум тюзде суу тамчыма мен.

КЪЫЗЧЫКЪ, СЮЕМЕ СЕНИ

Минги Тауну этегинде
Мен тутханма этегингден:
Аман эсем – кес да къач.
Адам эсем – джюрегинги
Тартынма да меннге ач.

Бу акъ Тауну, мийик Тауну,
Минги Тауну къатында,
Сезим – бурху, джалгъан, учуз
Къалай болур? Тюз ангыла.

Минги Тауну туурасында,
Адам улуну туурасында,
Аллында джети къат Кёкню
Айтама: Сюеме Сени.

Тёбенледен келген шыйыхла бла
Кёкледен эннген мёлекле,
Ышарадыла, ышанадыла,
Къууанадыла бизге.

Башыбызда – Кёк чууакъ,
Таулада къар – чыммакъ акъ,
Ёзенле – джашил, джашил...
Къызчыкъ, сюеме сени.

Хакъ байракъ – Кёк-Акъ-Джашил,
Халкъ байракъ – Кёк-Акъ-Джашил,
Джуртубуз – Кёк-Акъ-Джашил...
Къызчыкъ, сюеме сени.

Фикир, зикир, орайда
Минги Тауда – былайда
Келедиле кеслери.
Къызчыкъ, сюеме сени.

Кёкден эннгенча суура,
Таудан энелле суула,
Кёлде тууады назму:
Къызчыкъ, сюеме сени.

Айтма джукъ, берме джууаб.
Биз – Гюнах бла Сууаб.
Мен – Гюнах, Сен а – Сууаб...
Къызчыкъ, сюеме сени.

КЮЗ АЛА ТЮБЕДИМ ДЖАЗГЪА

Сюймеклигим барды Сеннге,
Дуния Сенсиз тарды меннге.
Айхай, джазыу зарды меннге.
Ай медет, не этейим?!

Болгъанлыкъгъа атым шайыр,
Сёзлеримден джокъду хайыр.
Арабызны кесинг айыр –
Тынгылама башхалагъа.

Кёб айландым Сени табмай.
Къамама бычакъ такъмай,
Джюрюдюм тауда, тюзде.
Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге.

Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге.
Умутум а – тас болмады,
Джюрегим чырт талмады –
Излегенлей турду Сени.

Кюзюмде тюбедим джазгъа.
Не айтайым энди къызгъа?
Кёбдю мени айтыр затым,
Берир затым а андан да кёб.

Сюймеклигим барды Сеннге.
Дуния Сенсиз – тарды меннге.
Сюймеклигим Сеннге – чексиз,
Сюймеклигим Сеннге – кемсиз...
Энди Сенсиз
Джашау, ёлюм да бирди меннге.

1990-чы ДЖЫЛЛАДАН БЕРИ

Нек келесе ол дуниядан бери,
Нек кёрюнесе хаман кёзюме?
Билесе да – джетсе кёзюуюм –
«Келме»,- десенг да, барлыкъма ары.

Сюйсенг-сюймесенг да барлыкъма ары,
Сюйсем-сюймесем да барлыкъма ары.
Сора, нек келесе ол дуниядан бери,
Нек кёрюнесе хаман кёзюме?
 
Нени билдирирге излейсе манга?
Неден тыяргъа, къутхарыргъа излейсе мени?
Нени эслетирге, неге сагъайтыргъа
Кюрешесе биягъынлай, джарлы кесинг?

Зауаллы джан, джокъду сеннге тынчлыкъ:
Ол дунияда да къайгъы эте бизге,
Джандетингден келесе чыгъыб,
Хар къыйынлыкъдан къорургъа излей бизни.

Къоругъан да этесе. Тилегинг-дууанг,
Сакълайды бизни амандан-зарандан,
Тыяды бизни харамдан-гюнахдан.
Бу дунияда да тилей эдинг Аллахдан
«Эки дунияны да къыйынлыкъларындан сакъла» деб.

Да не айтыргъа излейсе меннге?
Бетими сылайла къолларынг.
Ауазынгы-сёзюнгю уа эшиталмайма –
«Джау басарыкъ элни къулагъы бек».
 
Огъесе, тансыкъмы болгъанса бизге?
Неди сени келтирген бери?
Джуртубузда да джуртсуз бола, тилсиз бола
Баргъаныбызмы къыйнайды сени?

Динсиз, тилсиз, джуртсуз бола баргъаныбыз,
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз баргъаны таркъая,
Ийманыбыз, саныбыз да азая баргъаны,
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къуруй баргъаны –
Аланы сакълар ючюн кюрешмегенибиз, сермешмегенибиз –
Бир да ажымсыз, была болурла
Сени тынгысыз-тынчлыкъсыз этиб,
Ол дуниядан келтирген бери.

Алай эсе,
Къыйынлы джан, кёлюнгю бир бас:
Аллах айтса, болмазбыз тас,
Эки дуниядан да болурбуз юлюшлю.
Не джазыууубузгъа болурбуз сейит,
Не сермеше, болурбуз шейит.

...Кетди зауаллы, кёрюнмейди энди.
Дин-тил-джурт къазауатха киргенме мен да.
Мен да – Къайтукъ ышаннган таулучукъладан бири...

Ит болмаз ючюн, тагъылмаз ючюн,
Тейриден башхагъа табынмаз ючюн,
Эркинлик ючюн, ёзденлик ючюн,
Кесин, джыйынын да къутхарыр ючюн
Сермешеди, ёледи бёрю.

ДЖЫРЧЫЛА бла ДЖЫРЛАУЧУЛА

Къуллукъ ючюн къул болгъан шайырла –
Джерге, ауузлукъгъа бой салгъан айгъырла,
Джууукъ болур ючюн тегенеге,
Боюнларын сынджыргъа кесдирген парийле.

Къалмагъанды не бет, не ёт алада,
Хакъ да, Халкъ да джокъду алагъа.

Сермешмейле Эркинлик, Тюзлюк ючюн,
Сермешмейле Халкълары, Джуртлары ючюн.
Ала – къуллагъа къул болгъан ёзденле,
Талашалла джангыз тегене ючюн.

Душманлагъа болуб къарын джалчыла,
Аман хансча, джайылгъанла амантиш джырчыла.

Кимни арбасына минселе – аны джырын джырлаучула,
Онглуракъны махтаучула, джалаучула,
Джырчыла тюл, джырлаучулалла ала,
Джырчы болмагъандыла, болаллыкъ да тюлдюле ала.

«Хасауканы», «Умарны» джазгъанды Джырчы,
«Татаркъанны», «Ачемезни» джазгъанды Джырчы.
«Къанаматны», «Къара-Муссаны» джазгъанды Джырчы,
Джатдайны джырын джазгъанды Джырчы,
Хакъгъа къуллукъ этгенди ДЖЫРЧЫ.
Къалгъанла джырлаучуладыла.

НЕ МАДАР?

Ашалгъанла намазлыкъ да, джюрек да,
Къаралгъанла Къадау Таш да, Терек да,
Толмайдыла дуа, алгъыш, тилек да,
Къалмагъанды алгъын борбай, кёкрек да.

Бир джюрекге, бир Кёкге узалады къол.
Бир Келямгъа, бир къаламгъа, бир къамагъа узалады къол.
Керти хаким, керти хяким, керти хеким джокъ Джерде.
Билим, иман, сабырлыкъ да аз бизде.

Чыдаялмай кюн аманнга – бораннга, джелге... –
Сыннган ташха, терекге, кёлге
Не мадар?

Къайгъы, палах къарай эселе джерден, Кёкден,
Заман, ёлюм кючлю эселе бизден,
Сора, кюч-къарыу алайыкъ кимден, неден?

Кюч-къарыу алайыкъ файгъамбарладан,
Эмда алагъа ушаш адамладан,
Юлгю болайыкъ ёсюб келген тёлюге да,
Тыйыншлы болайыкъ Джашаугъа, Ёлюмге да.

Ёле тургъанлай джашамайыкъ биз,
Джашай тургъанлай ёлейик биз,
Сермеше, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Инсан, миллет хакълары ючюн.

Келлик эсе да ахырзаман,
Келмесин, чыкъмасын  ол адамдан.
Ёлюм келмесин адамгъа адамдан,
Ёлюм келмесин джашаугъа адамдан.

Биз джашайыкъ махтай джашауну,
Биз ёлейик сакълай джашауну,
Хакъсыз а меннге джокъду джашау.
Меннге бирдиле Хакъ бла Джашау.

Тюнгюлюб, силкмейик къолну.
Джюрюген хорлайды джолну.
Болур ючюн Адам, болур ючюн Халкъ,
Джашаргъа керекбиз буюргъанча Хакъ.

Сынмаз ючюн, къыйналмаз ючюн кёл,
Хакъ бла джаша, Хакъ ючюн ёл.
Эркишиге олду насыб.
Керти Адамгъа олду насыб.
 
АЛАНЫ АМАНАТЛАРЫ
(Тарихчи Къазийге, джазыучу Сейитге, басмачы Рашидге)
 
Юренирге боллукъ эди:
Сакълыкъгъа Рашидден,
Сабырлыкъгъа Сейитден,
Таукелликге Къазийден.

Кетдиле ала – Лайпанла –
Мен иги билген адамла.
Къалды аланы аманатлары:
Сакълыкъ.
Сабырлыкъ.
Таукеллик.

ГОСПИТАЛЬДА САГЪЫШЛА

Кемирселе да къайгъыла, сагъышла,
Алкъын саума, къууанама анга.
Къыйнагъан а – тенгле, танышла
Кетедиле, кетедиле, кетедиле.

Ызларындан къараб къалама аланы,
Къанаты сыннган къанатлы
Учуб кетген джыйыныны ызындан
Къарагъанча, сау къанатын къагъа.

Киши къалмагъанчады аллымда мени,
Джанымдагъыла да аз бола баралла.
Ызымдан келген а, джокъну орнунда –
Олду эм бек къоркъутхан мени.

Бизни тёлю да кирсе кёрге,
Ана тилибизни джашил байрагъын
Ким кёлтюрлюкдю тамбла ёрге?

Ата джуртну, Ана тилни къоя бизге
Нарт ата-бабала кетгендиле кеслери.
Ала бизге къойгъан Ана тилни, Джуртну
Биз а кимлеге этейик аманат?

Кёлде-джюрекде барады къазауат.
Джашау, ёлюм да – хакъды. Алай а,
Не уллу къыйынлыкъды, бушууду
Ана тилинги ёле тургъанын кёрген.

Ана тилиди халкъны джаны.
Халкъ ангыламай аны,
Джакъламай, сакъламай, къатламай аны
Ёлтюре турады кеси кесин.

Билеме, терслик балтада, сабда да.
Не этейик, кърал да бизлеге – джау.
Алай а, кеси кесибизни ёлтюре эсек,
Аллахха, адамгъа да салмайыкъ дау.

Мадар болгъанында да къраллыгъын алмай къойгъан,
Ата джуртун да башхалагъа кючлете тургъан,
Ана тилин да кеси ёлтюре тургъан,
Бизден башха аллай халкъ болурму?

Оноучула-къуллукъчула тонайла, саталла Джуртну, Халкъны,
Интеллигенция да кёрмегенча, билмегенча этеди аны.
Аны бла къалса уа...
Алагъа – ол амантиш итлеге – салады махтау.
Аланы арбаларында барыр дыгаласда
Аланы джырларын кюрешеди джырлаб.

Джарлы халкъыма къалмагъанды джашау:
Оноучусу – оу, интеллигенциясы – шау.

Къарайма мадар излеб, Джерге, Кёкге.
Эм ахырында кёзюм бурулады кесиме:
Джашаугъа, ёлюмге да ачхан эшик,
Сен кесингсе, халкъым, эшит.

Сеникидиле амантишле да,
Сатлыкъ интеллигенция да сеникиди.
Джашайым десенг – джашарыкъса халкъым,
Ёлейим десенг – анга да джол бош:

Тонат джуртунгу, ёлтюр тилинги,
Джуртсуз, тилсиз да къал.
Дини, тили, джурту ючюн ёрге турмагъан халкъ,
Хакъы ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ
Дуниядан болады талкъ.

Тарих – эсингдеди. Сайлау – кесингдеди.
Джашаугъа, ёлюмге да ачыкъды джол.
Сау къал, халкъым. Аллахха аманат бол.

КЪАЛАМГЪА БУРУЛГЪАН КЪЫЛЫЧ

«Хакъ» деген адамны
Кёлю батырды, джюреги кенгди.
Бюгюн Назир Будайны къаламы
Татаркъанны къылычына тенгди.

Татаркъанны къылычын къаламгъа буруб,
Назирни къолуна тутдургъанды къадар:
«Бу сауутха сени тыйыншлы кёреме,
Эт,- дегенди,- халкъынга мадар».

Шимал Кавказны сиясет тарихин
Къурч къалам бла джазгъанды Будай.
Сёзню айталгъаны ючюн хакъ кертисин –
Аны джолун джарытханды джулдуз бла Ай.

Исмайыл Мызы тюб ташын салгъан
Тарих къаланы сюегенди ёрге.
Минги Тау да, Минги таулула да разылла
Халкъ джигити Будайланы Назирге.

Миллет ангыны, тарих эсни къаласыды
Исмайыл Мызы тюб ташларын салгъан къала.
Ма ол къаланы къабыргъаларын ёсдюргенди
Назир – Будай тукъумдан джигит туугъан улан.

Джигитлеге джыр этген – адетди.
Мен да – бурундан келген тёрени бузмам.
Татаркъанны къылычыды бюгюн
Назир Будай къолунда тутхан къалам.

Къан тёгюлмез ючюн кюрешеди ол
Кертини айырыб ётюрюкден.
Анга – сайланнган адамгъа – берилгенди
Къурч къалам, къылыч къалам ёмюрлюкден.

Инсан, халкъ хакълары ючюн кюрешмеген
Керти тарихчи, джазыучу болалмаз.
Керти адам, тюз адам – ол Хакъ адамыды,
Хакъ адамы болмагъан Эл – тюб болмай къалмаз.

Бардыла тукъум, сыныф, халкъ, кърал адамла –
Тукъум, сыныф, халкъ, кърал ючюн кюрешген адамла.
Алай а, джарым адамладыла ала бары.
Керти адам, толу адам – Хакъ адамыды джангыз.

Тукъумгъа, сыныфха тюл, халкъгъа, къралгъа тюл,
Атагъа-анагъа да тюл, эгечге-къарнашха да тюл,
Бир Аллахха – Хакъгъа-Кертиге-Тюзлюкге –
Къуллукъ этиудю баш борчу адамны.

«Джууугъум, тенгим» деб, «Халкъым, Элим» деб,
Джан басыуду бизни чынгылгъа элтген.
Джангыз Керти бла, Тюзлюк бла – Хакъ бла джашау,
Олду бизни Адам этген, Халкъ этген.

Тукъумгъа, халкъгъа, къралгъа да тюл,
Хакъгъа къуллукъ этеди Назирни къаламы.
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа, къралгъа да,
Аны ючюн уллуду магъанасы, дараджасы да аны.

Тейри адамы Будайланы Назир,
Хакъ адамы Будайланы Назир,
Хакъ джолунда баргъан тарихчи,
Халкъ, инсан хакъларын джакълагъан тарихчи.

Джигитлеге джыр этген – адетди,
Бурундан келген тёрени мен да бузмам.
Акъ къылычды, Хакъ къылычды бюгюн
Назир Будайны къолунда къалам.

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ КЪАТЫНДА

Чегетинден кёлю чыкъгъан, сууугъан
Джангыз Терек, джюрек ангылайды сени.
Ёзеннге-тюзге эниб, джерге джууукъ болсанг да,
Къаягъа-таугъа ёрлеб, Кёкге джууукъ болсанг да,
Сени атынг Джангыз Терек болса да,
Джокъду сеннге тынгы-тынчлыкъ-джангызлыкъ –
Къайгъы, сагъыш юсюнгю басыб туралла.
Къачханлыкъгъа джамагъатдан, чегетден,
Къачалмайса сен кесингден, эсингден,
Ётген джашау кёз аллынгда турады.

Сен тёзмединг артыкълыкъгъа,терсликге –
Кимден, къайдан, къалай келсе да ол.
Излемединг къалгъанлача болургъа. Алай эсе,
Келген, келлик къууанчха эм джарсыугъа –
Кесинг сайлагъан Джангызлыкъгъа-Джазыугъа –
Тыйыншлы бол.

Сенден сора да бардыла джангызла.
Джангыздыла Кёкде джана тургъан джулдузла,
Адамла да джангыздыла Джерде.
Алай а,
Джангызлыкъда джазылалла назмула,
Джангызлыкъда джазылалла джазыула.
Джангызлыкъ иймансызны кёмеди джерге,
Ийманлыны уа джууукълашдырады Кёкге.

Хей, Къара къая! Джашил терек! Акъ умут!
Мийик Кёкде да къара булут, акъ булут!

Адам джангызлыкъдан къачады, Джангызлыкъгъа да термиледи.
Дуния джангызлыкъдан джаратылгъанча да кёрюнеди.
Адам кёлю, джашнай, джашайды – ёледи – тириледи.

Джангыз адам Джангыз терекге къараб сюеледи.

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ

Кёк шыбырдайды меннге назмуну:
Ол сёзлени бусагъатда джазыб къоймасам,
Ала кёллери къалыб, кетерикле кери.
Артда, не кюрешсем да, аланы табыб, къайтараллыкъ тюлме.

Бир тиширыуну да чакъыргъан ауазын эшитеме:
Бусагъатда анга эс бёлмесем,
Артда аны да табаллыкъ тюлме.

Назму да, тиширыу да ушайла бир-бирине.
Ала келген сагъатда, алагъа толусу бла берилмесенг,
Артда аланы табаллыкъ тюлсе.

...Экиси да бирден чакъыралла мени.
Не назмуну, не тиширыуну –
Экисинден бирин керекме сайларгъа.
Джашаууму къурман этерге керекме аладан бирине.

Не назму, не тиширыу.
Не тиширыу, не назму.
Тиширыусуз назму джокъду.
Тиширыу бла да джокъду назму.

Экисин да сыйла,
Алай а, бирин сайла –
Не тиширыуну, не назмуну.
Эки бийчени бирча кёллерине джетерге
Мадар джокъду, къадар джокъду.

Шайырны къыйынлыгъы ма андады.
Къайсын сайласа да,
Тенг боллукъла къууанчы бла бушууу.

Шайырны шайырлыгъы алай сыналады.
Насыбсыз насыблы джанлалла шайырла.

Назму бла тиширыу бир-бирине не бек ушасала да,
Аланы бир юйде тутаргъа мадар джокъду.
Эгечле болсала да, кюндешлелле ала.

Ма аллай къыйын сынауну, сайлауну
Бергенди шайыргъа Аллах.
Назму бла тиширыу. Шайыргъа
Аладан бири – юй бийче,
Бири да тос къатын боладыла.

Башха мадар табмай,
Ала бла алай джашайды Шайыр.
Алай а, шайыр да, тиширыу да ёмюрлюк тюлдюле.
Джангыз ёлюмсюз Сёз – назму –
Сакълайды дунияда шайырны, тиширыуну да.

Дуния джаратылгъанлы, не тюрленсе да,
Ол ючгюл тюрленмей келеди.
Шайыр. Назму. Тиширыу.
Ючюсю да бир-биринден къууаналла,
Бир-биринден къыйналалла,
Бир-бирсиз а болмайла.

 Шайырны джулдузгъа да учургъан,
Отха да тюшюрген
Къанатларылла назму бла тиширыу.

Ала джайылсала – учады, Кёкге чыгъады шайыр.
Ала джыйылсала – джыгъылады, Джерге тюшеди шайыр.
Ала джайылсала – джашайды поэт.
Ала джыйылсала – ёледи поэт.
Ала бла джашайды поэт.
Ала бла ёледи поэт.
Ала ючюн джашайды поэт.
Ала ючюн ёледи поэт.

Ма былайды къадары Шайырны.

КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪЫНГ?

Сынджырда къайыр итча, чырт тохтаусуз
Хахайны басыб, тынгысыз этиб тургъан телефон,
Энди ёлген къаргъача, къаралыб, къабышыб,
Таууш чыгъармай, шум болуб джатады.

Не джау, не шох бузмайла тынгыны.
Мен билген дуния, мен билген адамла
Кетген болурла, эшда. Къаяда терекча,
Джангыз кесим турама Джуртда.

Къая тюбю джол бла баргъанланы
Не сёлешгенлерин ангыларгъа кюрешсем да,
Кимле болгъанларын билирге кюрешсем да –
Къан, тил джууукълукъ сезмейме бир да.

Тиллери, халилери, таб джюрюшлери да
Мен билгенлени тюшюрмейле эсге.
Къарайма да – кёрмейме, излейме да – табмайма:
Адам танымазча тюрленнгенми болур халкъым?
Огъесе...

Телефонну бурама чархын...
Сёлешир адам джокъду – тохтайма.
Аллахха сорама: къайдады халкъым?
Аллах да меннге сорады: къайдады халкъынг?

Джанны да, Джуртну да, тилни да, динни да
Бергенем – Халкъ болуб, Эл болуб джаша деб.
Берилгеннге сакъ бол, бек бол; берилгенни сакъла, къору дегенем...
Не этгенсе сен Халкъынгы, Элинги сакълар, джакълар джанындан?

Дагъыда уялмай меннге сораса: «Къайдады халкъым?».
Сорургъа уа мен керекме: «Къайдады халкъынг?»
Сени адамлыгъынг, муслиманлыгъынг къайдады?
Сени къауумунг-халкъынг – Элинг къайдады?

ДЖАТХАН ЧЕГЕТГЕ НЕ ОНОУ

Чегет барды, Терек а – джокъ.
Аты барды, кеси уа – джокъ.

Агъачны тюзюн, игисин,
Субайын, сыйлысын, нюрлюсюн,
Ёхтемин, бийин, ёзденин –
Агъачлысын, ёзеклисин –
Кёзге илиннгенни къоймай бирин,
Тишге илинникни къоймай бирин,
(Мычхы тишге илинникни къоймай бирин) –
Барын кесгенле, къурутханла.
Тамырсыз, боюнсуз, бутакъсыз,
Къынгыр-мынгыр, хылымылы
Къуру къул агъачла къалгъандыла.

«Муну да къалай къойгъанла кесмей» деб,
Бир ёрге сюелгеннге чабсанг,
Ол да ёре турукъ болуб чыгъар.
Ол да юсюнге ауар...

Узакъдан къарагъаннга уа –
Чегет бирча кёрюнеди,
Чегет барча кёрюнеди.
Джуукъда уа – кёрмезсе джукъ:
Чегет да джокъ, терек да джокъ.

Огъай, бардыла терекле.
Алай а, ала узалмайла Кёкге,
Ала сюелмейле ёрге.

Башларын кесдирмез ючюн,
Башларын кёлтюрмейле ёрге,
Айырылмайла джерден.
Алай джашаргъа юреннгенле,
Тобукъланыб джашаргъа юреннгенле.

Барды чегет – джокъду чегет.
Башын кёлтюргенни башын кесе,
Къараучу айланады кече-кюн.
Джазыкъ терекле...ёлмез ючюн
Баш кёлтюрмей джашайдыла.

Къул тереклеге не оноу?
Джатхан чегетге не оноу?
Табигъатларын тюрлендириб,
Джерге къабланыб, сюркелиб,
Джашагъанлагъа не оноу?

ОЛ ДУНИЯДАН АУАЗ

Ашыкъмагъыз бери.

АШХАМ  БОЛА

Джюрек къатханды, болгъанды берч.
Таш болургъа эртде эсе да,
Терек болургъа уа болгъанды кеч.

Джокъду энди чагъыу, джашнау –
Кетди джашлыкъ, кетди джашау.
Кёб къыйынымы этдим зая,
Болалмадым тау не къая.

Хар не башланса эди аллындан,
Джашасам эди джангыдан –
Джашар эдим башха тюрлю.

Ийнанмайма мен алагъа –
Айтханлагъа:
«Джангыдан башласам да джашаб,
Джашагъанымча джашар эдим».

Кёзбау сёзлеге ийнанмайма.
Джангыла, джыгъыла, кюреше къобаргъа,
Сокъурлана, сокъурана, тюшюне, къайыта тобагъа –
Алай джыябыз эс, акъыл.
Алай а, ол кёзюуге
Джууукълашады бизлеге ахыр.

Джангыдан джашаргъа болады кеч.
Джюрекни хар элиси – не джара, не таб, не берч.
Джаш тёлюге береме ауаз:
Тынгыласа, ангыласа – джангылмаз.

Алай а – тюлдю тынгыларыкъ:
Башымдан ётген затды ол.
Къартла деученелле, бере ауаз:
«Уллу айтханны этмеген – уллаймаз».

Джангыдан джашаргъа кеч болгъанды.
Заман не заманды? – Ашхамды.
Ай бла джулдуз кёрюнелле Кёкде.
Минг къайгъы, джарсыу, сагъыш кёлде-джюрекде.

ПОЭЗИЯБЫЗНЫ БЕТИ

Къалай – Джаныбекланы Аппа.
Багъыр – Къочхарланы Къасбот.
Алтын – Семенланы Сымайыл.

Джаралы джугъутур – Мёчюланы Кязим.
Джаралы таш – Къулийланы Къайсын.
Джангыз Терек – Лайпанланы Билал.

Ара боран – Бабаланы Ибрахим.
Хорланнган джазыу – Батчаланы Мусса.

Къара суучукъ – Ёзденланы Альберт.
Къаяда гюл – Зумакъулланы Танзиля.

АРАЛ КЁЛНЮ-ТЕНГИЗНИ КЪАТЫНДА

Факъырны кёлю такъыр...
Факъырмамы, тюлмеми – билмейме,
Кёлюм а къуругъанды, болгъанды такъыр.
(такъыр – дно высохших степных озер (каз.).

Кёлюм болгъанды такъыр.

АДАМЧЫКЪЛАДАН ЧЫКЪГЪАНДЫ КЁЛЮМ

Улакъчыкъ къаядан макъырады,
Тохтаусуз анасын чакъырады,
Анасы уа къайытмаз бери –
Аны ашагъанды бёрю.

«Энди кийикни улагъын да
Ашаялыр эсем а» деб,
Джанлы, къаягъа илиналмай,
Тёгерекге айланады джортуб.

Сора бир хыйла тюшдю эсине:
«Кийикча манграяла эсем,
Улакъны алдаяла эсем,
Бир кёрейим»,- деди кеси кесине.

Кийикча мангырагъан бёрюню да
Ким кёрген эди дунияда?
Бёрюде да къалмагъанды бёрюлюк –
Бир да ажымсыз, джууукълашханды ахырзаман.

Алай а, эслеб къарагъанымда,
Ол бёрюню адам болгъанын кёрдюм.
Бёрюледен, кийикледен да тюл,-
адамчыкъладан чыкъгъанды кёлюм.

БИР КЮН АРБАТДА

Бир кюн Арбатда,
Эркекле тюшюб арбадан-атдан,
Сейирге къарай элле: орамда
Мёлекге ушаш бир къыз бара эди.

Эркишиле тёрт джанындан
Кёз, сёз джетдире элле,
Джити-джити къарай элле –
Не кёрюрге излей элле ала?

Сезе эди къыз ол къарамланы.
Безди сора къыз ол къарамладан.
Ачыуланды да,
Сыдырыб алды юсюнден бютеу кийимин,
Ачды дуниягъа бютеу сюйюмюн –
Къып-къымжа болду. «Къарагъыз»,- деди,
Кюлдю сын болгъан эркишилеге къараб.

«Ушамайды не эсиргеннге, не шашханнга...» -
Эркишиле билмейле не айтыргъа, не этерге анга,
Къойдула кёз къысханны, къарагъанны.
Къымжа къыз барады орамны.

Таша – туру болса,
Мийик – алаша болса,
Къалмаса тахса –
Керек болмайды илхам, керамат.
Тиширыула ангылайла аны.
Алай а, ачыуланган къыз,
Къып-къымжа болуб,
Къолунда да бир алмасы бла
Барады кетиб.

Не сакълай  болур аны алда –
Джандетми, джаханимми?
Санларын да чайкъай, дунияны да чайкъай,
Къымжа къыз барады кетиб.

НАРТЛА БЛА ЭМЕГЕНЛЕ

Бурун нарт къылыч кесген эмеген баш,
Тёнгерей келиб, тюшгенди бюгюн аллыма.
Сёз табмай, кёз къакъмай, къарайма къанлыма.

Ол а мени алдаргъа кюрешеди –
Къозу тилде сёлешеди:

«Нартла бла биз шох джашай эдик,- дейди,
Бир къазандан ашай эдик,- дейди. 
Къарашауайны ана къарнашыма мен.
Меннге болушургъа керексе сен».

Мен анга ийнана кетдим –
Ол айтханны кёбюсюн этдим:
Эмеген башны тёнгегине элтдим,
Бир-бирине къошдум, сау этдим.

Сора, унутуб, эмегенни ашаучусун адам этни,
Къурадыкъ нарт-эмеген джумхуриетни.
Энди биягъы эмегенле ашайла бизни.
Бир джангы Ёрюзмек, Сосуркъа, Къарашауай чыкъмай эсе,
Эмегенле бошайла бизден.

Нартла бла эмегенлени арасында,
Бёрюле бла итлени арасында,
Ёзденле бла къулланы арасында
Бюгюн, бюгече да барады къазауат.

СЁЗ БЛА МЕН   

Мен – назмучума.
Сёзден джаратылгъанма мен.
Менден джаратылгъан да – сёздю.
Эки дуниям да Сёздю мени –
адамны Адам этген
Керти сёз, Иги сёз, Ариу сёз, Акъ сёз.

Сёздю мени диним да, тиним да, тилим да, джуртум да,
Юйюм да, Элим да, Тейрим да,
Бешигим да, кёрюм да,тирилиуюм да.

Эртде огъуна сезгенме –
Сёзденме, Сёздеме, Сёзгеме.
Сёз джюрекдеди, джюрекденди, джюрекгеди.
Сёзме мен, назмучума мен.

   
ДЖАЗЫУУМ

Къыргъызстан – джазлыгъым мени,
Къарачай – джайлыгъым мени,
Эресей – къачлыгъым мени,
Норвегия – къышлыгым мени.

Адамны дуниядан айыргъан чекде
Тохтагъанма мен.
Ол чекден, ырджыдан, ауушдан тыйыншлысыча ётерге
Керекди иман да, акъыл да, фахму да, билим да, кюч да, насыб да.
Аланы тилейме Аллахдан.


АДАМНЫ ДЖОЛУ,  ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ
Олжас СУЛЕЙМЕНОВгъа

Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран,
Кимге – «Аз и Я».
Суу эски ызына къайытады:
Джангырады Евразия.

Ит иесин танымагъан сагъатда,
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар.
Мен – Тейри адамы – къарайма ауалгъа:
Белгиден-Сёзден башланады Адам.

Кёкге къарай, джулдузлагъа узала,
Адам аякъ юсюне сюелгенди,
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди –
Къара таныгъан кюнюнден башланады Адам.

Эниклей табигъатны
Тилленнгенди адам улу.
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге
Тюрленнгенди адам улу.

Адам сёзню, Сёз да адамны –
Бир-бирин джаратханла ала.
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла сёлешгенден къутулуб,
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси.

Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым,
Кече уа – Айны.
Тамгъаларында Адурхайны,
Будиянны, Наурузну эмда Трамны
Кёреме джулдузну, Айны.
Китаб ачханча ачама Къарачайны:
Къара – джети къат магъанасы Аны.

Кёкден башланады джол,
Кёкге да къайтарады ол.
Кёкдеди биз джашагъан Джер.
Не бек кюрешсек да биз,
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар.
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман,
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб.

Джер джолу адамны башланады белгиден-Сёзден.
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эмда кёлден,
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден,
Ачады бизге джангыдан аны:
Сёзде джашыныбды джолу Адамны,
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны.

Къыйынлыгъыбыз бизни –
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз Сёзню.
Алай а, бир кераматлы чыгъад да ичибизден
Таша магъанасын, керти магъанасын ачады Сёзню –
Хакъ джолгъа къайтарады бизни.

Адам улугъа къайытады джаз –
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз:
Къара таны – джай аны –
Тарихинги, джазыуунгу да джаз.

АКЪ СЁЗ

Алгъа джарыгъы келди,
Ызы бла тауушу.

Кёк джашнагъан, кюкюреген тюл эди ол –
Башха тюрлю эди аны джарыгъы, тауушу.
Башха дуниядан, таша дуниядан келе эди ол –
Джети къат Кёкденми, джюрекденми –
Билмейме, къайдан эди ол,
Джолу уа – джюрекге эди.

Санынгы дженгил этген,
Къанынгы таза этген,
Кёлюнгю иги этген,
Джаяуну атлы этген,
Къанатла битдирген,
Учургъан-учундургъан,
Джашаргъа кёллендирген,
Игиликге, Кертиге, Тюзлюкге тырмашдыргъан
Аллай кючю бар эди аны.

Не эди ол? –
Сёз эди ол. Акъ Сёз. Хакъ Сёз.

С. Р. Б.

Сен мени джюрегиме тынглагъаненг,
Сен мени джюрегими англагъаненг,
Назмуму-кёлюмю англагъаненг –
Да нек болмады да джазыу?

Сен да разы, Кёк да разы,
Ангы да разы, джюрек да разы,
Сора нек болмады джазыу?
Аны уа, шайыр, кесинге сор.

Мен джазгъанча назму, сен джазгъанча дарман,
Джазыуну да алай джазаргъа болуред керек.
Озуб кетген джаздача, джайдача,
Энди ёмюрде алай урурму джюрек?

Кюремейим гюнахны Кёкге –
Адам джазыуун джазады кеси.
Джангыз, тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге,
Быллай бир джылны нек къыйнайды эсим?

Акъ чакъгъан терекле къала джагъада,
Акъ кийген къызла къарай джагъадан,
Айырыла, узая барама аладан –
Къайыгъымы алыб барады суу.

Заман къобаны алыб барады мени,
Тохтаргъа, сабыр болургъа да бермей мадар.
Джазмай къойгъан джазыуум, тыялмай мени,
Ызымдан къарайды джагъадан.

Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ чакъгъан бир къыз,
Гошаях бийчеге ушаш бир къыз,
Джыламугъу къара ташны джара,
Ызымдан къараб, къол булгъай турады...
Ол – джазылмай къалгъан джазыуум мени,
Кетмезлик къайгъым, джарсыуум мени.

Неди Кёкге бизни джарсыуубуз?
Бошуна чамландырмайыкъ Кёкню.
Джазмай къойгъан джазыуубуз –
Олду кюйдюрген, ёлтюрген да бизни.

КЪАНАТЛАРЫМ МЕНИ

Акъ сёз бла Къара сёзню арасында
Джашил ырджы – сыйрат кёпюр кибик.
Ол ырджыда барама, сыйрат кёпюрде кибик:
Олду мени  джолум.

Бир Акъ сёзню, бир Къара сёзню къучакълай,
Барама. Эки джанымда – эки тиширыу:
Къара сёз – юй бийчем мени,
Акъ сёз да – тос къатыным.

Алалла меннге джандет, джаханим да.
Бир-бирине кюндешлик этиб,
Бир-бири бла джарашмай,
Мени да къыйнайла ала.
Алай болса да, къанатларымла ала мени.

Бир къанатым – акъ, бир къанатым – къара;
Бир къанатым Джерге тие,
Бир къанатым джулдузлагъа тие,
Учама.
Акъ сёз бла Къара сёз – къанатларым мени.

АКЪ СЁЗГЕ КИРЕМЕ

Акъ сёзге таянама,
Къара ташха таяннган кибик.
Сизге да ийнанама,
Сёзге ийнаннган кибик.

Акъ сёзге киреме,
Къара суугъа кирген кибик.
Кесими джууама
Ёлюкню джуугъан кибик.

Акъ сёзге киреме,
Кебиннге кирген кибик.
Болама,
Башха дунияны кёрген кибик.

Акъ сёзге келеме
Аллахны аллына келген кибик.
Кесими кёреме
Ёлюб тирилген кибик.

Акъ сёзге киреме
Къара джерге кирген кибик.
Сора андан чыгъама
Кырдык чыкъгъан кибик.

Акъ сёзге киреме
Джандетге кирген кибик,
Сора андан чыгъама
Джандетден чыкъгъан кибик.

Акъ сёзге киреме
Бычакъ къынына кибик.
Сора андан чыгъама
Бычакъ къынындан кибик.

Акъ сёзге киреме
Отоугъа кирген кибик,
Дагъыда болама
Бир джангы къызгъа термилген кибик.

Акъ сёзге киреме
Къара кюн меннге келмез ючюн.
Акъ сёзде къалама
Ёмюрде да ёлмез ючюн.

ЁМЮРГЕ ТЕНГ БОЛГЪАН БИР ТАКЪЫЙКЪА

Келесе.
Сени къалай сакълагъанымы билесе.
Учагъынгы кёреме Кёкде –
Ол Буракъча кёрюнеди меннге.
Къучагъымы джайыб, сюелеме Джерде.

Сен тюшгенча Кёкден,
Мен чыкъгъанча Джерден
Кёрюнееед къачан да алай.

Келесе тюшюб Кёкден,
Сюелеме къараб Джерден.
Джангыз сени бла бирге
Кёлтюрюллюкме мен да ёрге.

Тюберигибизден да бек
Айырыллыгъыбызгъа этеме сагъыш:
Учакъдан – къучакъгъа, къучакъдан –учакъгъа...
Бизники – ёмюрге тенг бир такъыйкъа,
Джашаугъа, ёлюмге да тенг бир такъыйкъа.

СЕНИ ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ

Тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге,
Тартады ёрге, къаратады Кёкге,
Бир тюрлю сезимлени уятады-къозгъайды менде
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Кетгенни къалай къайтаргъын артха?
Кесимме атхан джюрекни отха,
Дагъыда къоймайды мени умутсуз, Кёксюз
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Къанатлы сезимни туудурады ол,
Къанатлы сёзюмю джаздырады ол,
Кёкде бир джарыкъ джулдузну джандырады ол,
Алай а, аны джарыгъында – кёл артыкъ да – мыдах.

Кёк бла Джерни турады байлаб,
Тюненем бла бюгюнюмю турады байлаб,
Къаратады Кёкге, тартады ёрге
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Джюрекни излейди учундурургъа,
Кеси да излейди учаргъа,
Излейди юзюлген заманны, насыбны байларгъа,
Болмазлыкъны излейди болдурургъа
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

Учуб кетген къанатлыны тюшюре эсге,
Андан къалгъан тюкню турама сылай.
Джауады джангур, огъесе, Кёкде – узакъда, мийикде –
Учуб кетген къанатлы бери къараб, тура болурму джылай?

Аны тюгюн ийгенлей къолдан,
Ол да – къоркъама – кетер деб учуб.
Къоркъсам да иеме, ол а – кетмейди менден,
Къарайды меннге къалтырай, джунчуб.

Эсге тюшюрюуле – отну мыдыхыча.
Джангызлыкъ – шайыр джюрекни джюгю.
Не къанатлыны бери, ызына, къайтарлыкъды,
Не мени ары, къанатлыны ызындан учурлукъду –
Экисинден бирин этдирмей къоярыкъ тюлдю
Учуб кетген къанатлыны тюгю.

КЪАГЪЫТНЫ, ЧЕГЕТНИ, КЪАРНЫ, АДАМНЫ ДА
ЭМ НАСЫБЛЫ ЗАМАНЛАРЫ

1
Къагъытны эм ариу заманы –
Джазыуу болмагъан эм таза заманы.

Огъай, къагъытны эм ариу, эм къууанчлы заманы –
Юсю керти сёзден, иги сёзден толгъан заманы.
Огъай, къагъытны эм ариу, эм насыблы заманы –
Джашил терек болуб сюелген заманы.

2
Чегетни эм ариу заманы –
Чапракъланнган, тилленнген джашил заманы,
Къанатлыла джюз тюрлю джырлай,
Аны юсюне басыныб тургъан заманы.

3
Къарны эм ариу заманы –
Юсюнде ыз болмагъан таза заманы.

Огъай, къарны эм ариу, эм къууанчлы заманы –
Рахат джауа тургъан заманы.

Огъай, къарны эм ариу, эм насыблы заманы –
Кёкге чыкъгъан, Кёкде тургъан заманы.

4
Адамны эм ариу заманы –
Аллахын эсгерген заманы,
Намазлыкъда тургъан заманы,
Аллахха джууукълашхан заманы,
Аллах разы болгъан заманы.

АЛАНЛА БИЗГЕ НЕ БОЛГЪАНДЫ?

Азатлыкъ кюнюн белгилейди Норвегия бюгюн.
Хар юй шорбатда миллет байракъ чайкъалады.
Миллет кийимлерин кийгенди бютеу халкъ.

Акъ къачлы къызыл байракъ чайкъалады.
Къууанчлы халкъ джырлай, тебсей, барады орамда.
Не насыбды кесини энчи юйю, джурту, къралы болгъан,
Тамгъасы, Байрагъы, Орайдасы болгъан.

Кеси кесиме сорама мен,
Сеннге да сорама мен:
Бар эсе эсибиз, ангыбыз,
Бар эсе джуртубуз, халкъыбыз,
Къраллыгъыбыз нек джокъду бизни?
Тамгъабыз, байрагъыбыз, орайдабыз нек джокъду бизни?

– Къачан эсе да болгъандыла...
– Болгъан эселе, къайдадыла ала?
Нек сюемейбиз ызына оюлгъан къалабызны?
Нек тутмайбыз ёрге кёк-акъ-джашил байрагъыбызны?
Кимдеди терслик? Не болгъанды, аланла, бизге?

ТАБ

Къой Джолча Кёкде –
Джюрекде Сенден къалгъан таб.

АЙГИ (АЙГЪЫ

Чуваш поэзияда да бар эди бир айгъыр –
Айги.
Кеси кетсе да, сёзю къалды –
Кюнлю, Айлы.

Аны ауазы тюл эди ауаз,
Аны ауазы тюл эди намаз –
Агъашча, сууча бир зат эди ол,
Табигъатны кеси эди ол.

Ол – шийир Кёкню марал джангуру, кёз джашы.
Ол – чуваш халкъны, джууаш халкъны сёз башы.
Ибилис къралгъа уа ол – башхасы джокъ – чёб башы.

Ол къаршчы турмагъан эди имансыз къралгъа, джорукъгъа,
Джангыз, Сёзю ушай эди къарангыда джарыкъгъа.
Дау сала эдиле анга:
Сёзюнгю къанатлары къалгъанланыкъыча нек тюлдюле къара?

Айгъыны сёзю болгъаны ючюн эркин, акъ
Сюе эди аны Борис Пастернак.
Мен да багъалатама аны,
Багъалатханча Кюнню, Айны.

Сёзю – Итил суууча, рахат.
Сёзю – Чувашстанны къышыча акъ.
Кёлю – не джазгъы, не джайгъы...
Аллай назмучу эди Айгъы.

СЁЗДЖАН

1
Къарайма Джерге, Кёкге, тёгерекге:
Къайдан келди Сёз джюрекге?

Ташдан-Терекденми, тенгизден-теркденми,
Чексизден-Кёкденми –
Къайдан келди Сёз?

Гелеу кырдыкча ингил,
Къадау ташча къаты,
Нарат терекча джашил,
Тау сууча да таза болуб,
Къайдан чыкъды Сёз?

Къарангыданмы, джарыкъданмы –
Къайдан чыкъды ол?
Сёз – джанмыды, тёнгекмиди –
Неди ол?

Къарангыча ауур,
Джарыкъча дженгил –
Бир башха дуниягъа (дуниялагъа)
Эшик-тереземиди ол?
Огъесе, бизге къанатмыды ол?
Дуниямыды, ахратмыды ол?

2
Намазлыкгъа киргенча киреме Сёзге.
Сёз бла джанымы береме сизге.

Къайсы джаратылгъанды алгъа:
Сёзмю, джанмы?
Къайсы къайсыдады:
Джандамыды Сёз, Сёздемиди джан?
Къайсы къайсыданды?

Ала экиси да бирдиле меннге:
Сёзджан не да Джансёз.
Сёз – джан, джан – Сёз.
Сёз джан, Джан сёз.

3
Хар неде магъана –
Биринден чыгъады бири:
Сёзден джаратылады сёз,
Адамдан – адам.

Сёзден да джаратылады адам,
Адамдан да джаратылады сёз.

Сёз сезеди, эшитеди, кёреди, биледи ич-тыш дунияланы,
Болгъанны, боллукъну да:

Да неди да сёз?
Таууш-сес?
Къулакъ-кёз?
Алаймы? Алай да.

Къуру алай а тюл:
Сёз – ёз.
Сёзюнг – ёзюнг.
Сёзюнг джыгъылса, кесинг да джыгъыласа.
Сёзюнг джыгъылгъандан эсе, кесинг джыгъыл.
Сёз – джаны болгъан кераматды,
Сёлеше, окъуй, джаза билген ангылы джанланы барына да аманатды.

Сёз – джазыуду.
Биз да джазабыз сёзню,
Алай а, аны джазыуу бизни къолубузда тюлдю.
Бизни джазыуубузну джазады Сёз.

Къайданбыз, къайдабыз, къайрыбыз?
Сёзденбиз, сёздебиз, сёзгебиз.

Тынгылаб тургъанлай сёлешеди сёз.
Джарыкъны кёзюдю сёз.
Сёзден къарайды джарыкъ.
Сёзге махтау! 

 ЮЙЮМ

Мен ишлеген юйню ара багъанасы –
Кюн таякъ.
Акъ къанджал бла тюл, Ай джарыкъ бла
Джабханма аны башын.

Оджакъ орнуна – нюрджакъ.
Юйюмю нюрджагъындан къарайла-тюшелле
Къызла, джулдузла эмда мёлекле.

Джангыз бир джол барды юйюме –
Къой Джол. Ол джол бла келгенлеге
Ачыкъды юйюм.

АСРАРСЫЗ МЕНИ

Арбазда акъ чакъгъанды терек.
Анга къараб къууанады джюрек.
Джыл сайын акъ чагъады ол,
Джюрекге асыуду ол.

Минги Тауну туурасында
Джашил нарат бла акъ балийни арасында
Ол эки терекни, ол эки бийчени арасында
Асрарсыз мени.

НАЗМУ БАСХЫЧДА

Сёзлени атлауучла этиб,
Назму басхычны сюейме.
Ёрлейме. Къайры? Кёкгеми?
Не излейме анда?
Излейме кёрюрге... кимни?
Излейме билирге... нени?

Мийикден къараб,
Ауалнымы, огъесе,
Джууукълашыб келген ахырзаманнымы,
Башха дунияланымы,
Бизден айырылгъанланымы,
Кёкню башынмы –
Нени кёрюрге излейме?

Сёзюм джетерми
Аны атлауучла этиб,
Назму басхыч этиб,
Тохтаусуз барыргъа ёрге?

Кёкден салыннган басхыч да болур.
Алай а, ол – кераматлылагъа кёрюне болур.
Ол басхыч бла Кёкледегиле эне болурла Джерге,
Джердеги шыйыхла да аны бла чыгъа болурла ёрге.

Менича, кераматы болмагъан къыйынлылагъа уа,
Джерден Кёкге къараб тургъанлагъа уа –
Кесибизге тюшеди ишлерге басхыч,
Кёкню киритин ачаргъа ачхыч.

Назму басхыч бла къанатсыз джаным
Ёрлейди ёрге,
Тенг бола къанатлы джанлагъа.
Тохтаусуз, къаджыкъмай кюрешиб турсам,
Къанат битер, Кёк да ачылыр меннге.
Назму басхычым чыгъарыр Кёкге.

Ёзге, бютеу ёмюрюмю кюрешиб,
Кёкге тюл, чынгылны эрнине келсем,
Алгъа, артха тебмезча бегинсем, джангылгъанымы билсем
(Эсиме келтирирге огъуна къоркъама),
Не бла бошалыр аны ахыры?

Бийнёгер кёрюнеди кёзюме.

ТАНЫШ НАЗМУЧУГЪА

Шай бла джашайды шайыр.
Джилиги юзюлгенди аны.
Къыйынлыкъларында
Терслейди бютеу дунияны.
Юйюн шайтан уягъа ушаталла бютюн
Ички бла тютюн эмда къайгъы.

Чефирни, ичкини, тютюнню арасында,
Аладан къалай, къайры къутулургъа билмей,
Къара чибинлеча, сёзле,
Къуу бола, уу бола,
Айланалла учуб.

Сёзге къуллукъ этер орнуна,
Шайтаннга къуллукъ этеди шайыр:
Дунияны сёзюн этеди ол,
Халкъны бир-бирине этеди ол.

Шайыр болгъанды (СЁЗ-чю тюл!) сёзчю,
Шайыр болгъанды (ТИЛ-чи тюл!) тилчи.
Ёзю да къуу, сёзю да къуу.
Ашагъаны, ичгени да – уу.

Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да
Таза тутмаса шайыр,
Дунияда эм таза, эм ариу Акъ бийче – ШИЙИР –
Унармы джашаргъа аны бла?!

Ёлгенди шайыр. Андан къалгъан:
Тебсиде шайы,
Юйню тёрюнде шыша къалау,
Тютюн тюбле – челек бла бир...

...Асралгъанды. Сын ташында окъудум джазыуну:
Шайырны ёлтюргенди зарлыкъ. 
Алай а, зар назмучу ёлгюнчю кеси,
Ненча керти Шайырны къурутхан болур?!

СЁЗ бла ШАЙЫР

Поэтлеге джокъду джылау.
Поэтлени джокъду аяу.

Ала, болсала да джаяу,
АТ-лыдыла, КЪАНАТ-лыдыла.

Болсала да джаланннгач,
Кёллери токъду аланы.

Кирир джерлери джокъдуму?
Бютеу Алам – юйдю алагъа.

Халкъ дуния малгъа табыннган сагъатда да,
Башдан-аякъ къул джамагъатда да
Бийликлерин, ёзденликлерин тас этмейле ала.

Эшек билген – арба джол.
Арба джолда шайыр кёрмезсе.
Аланы джюрютген къанатлы атла –
Пегас – Гемуда – Боракъ.

Къара кюн да акъ сёз бла
Адамгъа табдыралла эс. Алагъа
Сынау дуния да, джандет джурт да –
Сёздю.

Сёзден башланады Поэт.
Сёзде джашайды.
Сёз бла джашайды.

Сёз бла Поэт
Бир-бирин тюрлендирелле,
Бир-бири джазыуун джазалла.
Бир-биринде джашайла ала.

Алай а, Сёз биринчиди,
Шайыр – экинчи.
Шайырны керти дуниясыды Сёз.
Джанын Ана тилге, Ана тил ючюн береди ол.

Тёнгеги къайда болса да, къайда къалса да,
Джаны уа – Сёздеди.
Ана тил саулукъда
Шайырлагъа джокъду ёлюм.

Шайыргъа атылгъан окъ
Ана тилге тиеди.
Ана тилге атылгъан окъ
Шайыргъа тиеди.

Бирдиле ала, биргедиле ала.
Джангыз ёлюм айырыргъа боллукъду аланы.
Огъай, ёлюм да айыралмаз.
Ёлселе да, къалырла бирге –
Ёлюк бла кебинча.

КЁК АХЫР КЕРЕ БЕРЕДИ ШАНС

Эсиме тюшеди ол къыз.
...Кёкден тюшгенед джулдуз.
Мен къалгъанымда уа джунчуб,
Ол... кетгенед учуб.

Къайдаса Сен – толгъан Айым?
Эсиме тюшгенинг сайын,
Булутха киреди Кюн.
Бу дунияда насыблыды ким?

Оджагъымдан тюшгенед джулдуз.
Мени уа – таукеллигим джетмей,
Къойгъанем аны юйлю этмей.
(Джарлыны ашы аллына келсе бурну къанар).

Андан бери кетди ненча джыл.
Джулдузла джаналла Кёкде,
Алай а – меннге тюл – башхалагъа.
(Сокъурланнган сокъуранады артда).

Эсиме тюшеди ол къыз.
...Кёкден тюшеди джулдуз,
Сора меннге этиб айыб,
Кетеди узайыб, ташайыб.

Хар кече сайын болады алай.
...Тутулады Кюн, тутулады Ай...
Учхан джулдузлагъа къарай,
Джюрегими Къадау Таш этиб,
Джангыз Терекча сюелеме Джерде.
Къазакъ бёрю уа улуйду ичимде –
Ол къыз кетерге унамайды эсимден.

Къач ала – эскере джазны –
Кёлюмю-джюрегими джаздым.

Айтдым кесиме: не сууу, не къыз –
Джууаб сакълаб турады ол къыз.
Айтдым кесиме: не ёл, не тирил;
Не бузла, не отха берил-кёмюл;
Не къачха, не джазгъа керил.

Ахыр кере ышарады къадар,
Джазыу ахыр кере береди мадар.
Ахыр кере шанс береди Кёк.

Не кёлюм чыгъарыкъды кесимден –
Не ол къызны къайтарлыкъма кесиме.
Ансыз джашагъан ёмюрюмю къайтара,
Кече, кюн да къысарыкъма кесиме.

РА... , ФА...
 
Джазсам да назму, къылсам да намаз,
Эки мёлек кёз аллымда:
Бири – дохтур, бири уа – устаз,
Ала бла сёлешеме кеси аллыма.

Къылама намаз, береме салам –
Кёреме аланы:
Бири онг имбашымда,
Бири сол имбашымда.

Айтама атларын,
Сылайма къанатларын –
«Алиф, лам, мим» дегенча –
Ра... , Фа...

Сууабымы, гюнахымы да билелле ала,
Тюзюмю, терсими да кёрелле ала,
Хар къуру да биргемелле ала –
Ра... , Фа...

Джашауум, назмум да къалсын алагъа,
Хар не игилик да болсун алагъа,
Къууанчдан, насыбдан айырылмасынла ала –
Ра... , Фа...

Сюймекликден кюйген джюрегим,
Эки мёлек къызны бирча сюйген джюрегим,
Эскере дунияны, ахыратны,
Айтады джангыз эки атны:
Ра... , Фа...

Бир да кетмейсиз эсимден
Джазсам да назму, къылсам да намаз.
Биригизни джанына тиймез ючюн,
Экигизден да къалгъанма къуру.

Дагъыда – Кюн, Ай джарыгъы сизсиз меннге.
Алай а – учсам, учунсам да джеталмайма сизге.
Эки имбашымда эки мёлегим –
Не эте джашайсыз Ра... бла  Фа...

САКЪЛАУ

Тейри джарыгъында
Кёк бла Джер къошулгъан-айырылгъан уфукдан
Бир къанатлы атлы кёрюндю.
Кимни келечисиди ол?
Къайсы дунияны?
Не хапар келтиреди ол?

Огъесе,
Къалюбалада адам улуну
«Хапар бил» деб, ийген джигити,
Хапар алыб, артха къайытыб келе болурму?

Джер тебренеди атны аякъ алышындан,
Кёк кюкюрейди аны къанат тауушундан,
Тери агъады джаугъанча джауум,
Ол келеди къуугъанча джауу(н).

Аллахны, адамны – кимни келечисиди бу?
Джашауну, ёлюмню – нени белгисиди ол?

Минг-минг джылны келеди ол атлы,
Къарата, сакълата дунияны, халкъны.
Бурунданмы, тамбладанмы – къайдан келеди ол?
Не къыйынды, не узакъды джол.

Келеди атлы. Сакълайбыз аны.
Къайгъы кючлеб бютеу дунияны.

ТЮШЮНЮУ

Бир джуртдан бир джуртха учуб келиб,
Юйюмю шорбатында уя ишлерге изледи бир къанатлы.
Мен аны сууутдум, илгиздик этдим.
Артда кесими джазыуум да болгъанында алай,
Ол къанатлы тюшдю эсиме...

АКЪ КЪАР. КЪЫЗЫЛ КЪАН. КЪАРА ДЖАМЧЫ

Джюрек ауузумдан уруб келген къызыл къанымы
Акъ башлыгъым бла тыяргъа кюреше,
Къара джамчымда джатама.
 
Къачыб баргъан бир къара ауананы эслейме аргъы бетде:
Мени ургъан ол болгъанын сеземе,
Алай а, шкогуму ары буруб атаргъа,
Къолларыма этдиралмайма айтханымы.

Не чууакъды кёзлериме тюшюб келген Кёк –
Тохтаусуз кёзлериме къуюлуб келген болмаса,
Кёзлерими джабаргъа излемейди Ол.

Кёк не чексиз эсе да, кёзлеримде эсе да,
Кёзлерим толмайла, тоймайла андан –
Къалалла кенг ачылгъанай.

Кёзюмю къыйыры бла эслейме:
Чилле джаулукълу, акъ кийген бир Тиширыу,
Акъ къанатлагъа ушаш къолларын да «сау къал» дегенча силке,
Менден айырылыб, мийик Кёкге кетиб барады.
Ол джанымды деб, къарайма ызындан.
(Къарагъандан башха къарыуум джокъду,
Джокъду онгум аны тыяргъа, къайтарыргъа артха.
Сенден айырылыб кетиб баргъанны тыяргъа да керекмиди?
Онглу кюнюнгде кече-кюн да биргенге болуб,
Борбайсыз болгъанлайынга  уа – сени атыб,
Башхагъа эрге чыкъгъан къатыннга ушамаймыды ол?)   
   
Акъ къаргъа, къызыл къаннга, къара джамчыгъа
Къабланнганды Кёк.
Акъ къарны къызарта къаным, къара джамчыда джатама.
Акъ башлыгъым да къып-къызыл болгъанды.

Къаратору атым кишнейди къатымда.
Джууукълаша келген бёрю улууну да эшитеме.
«Къазакъ бёрюге ашатмаз кесин,
Джыйын джанлыдан къутулурму ансы...»

Атыма этеме сагъыш.
Къошда джангыз къалгъан атама этеме сагъыш.
Элде анама этеме къайгъы –
Къыйналлыкъды хариб.

Атымдан сора джан джокъду къатымда.
Мыллыкчы къушланы эслейме Кёкде.
(Чууакъ Кёкге нечик джарашмайла-келишмейле ала).

Къанаматны, Джаттайны джазыулары, джырлары тюшелле эсиме.
(Эсим ичимдеди алкъын).
Бир джангы назму тизгин да келеди эсиме –
Бютей джашаууму излеб, табалмай тургъан
Бир оюм-фикир, таша, керамат Сёз.
Джашаудан кетиб бара ангылайма джашауну магъанасын.
Аны билдиралсам эди дуниягъа –
Дуния къутулургъа боллукъ эди ёлюмден.

Ай медет, кимге, къалай айтайым аны?
Джокъду адам.
Джашауну, ёлюмню да ачхычын табханма –
Аны алыргъа бир кюрешигиз менден.

Алай а, джан джокъду къатымда.
Тахсам-ташам кетеди биргеме,
Джашауну-ёлюмню тахсасы-ташасы кетеди биргеме.

Кём-кёк Кёкге минг-минг джылны къарайла
Акъ къар, къызыл къан, къара джамчы.
Кёк да минг-минг джылны къарайды
Джерде акъ къаргъа, адам къаннга, къара джамчыгъа...

Кёб эди айтырым, этерим – алай а, кеч болгъанды.

ДЖЕТИ ДЖОЛ АЙЫРЫЛГЪАН ДЖЕРДЕ

Мен къачхынчы болуб айланнганлы – джети джыл.
Бёрю улугъаннга, къуш сызгъыргъаннга ушаш – джети джыр.
Сауутуму-сабамы тешмей джюрюгенли – джети джыл.
Тёгерек бурулама айырылгъан джерде джети джол.

Ит джыйынны иги кесегин чачыб,
Кърал чекден ётген эдим къачыб.
Ит чабхан, шкок атылгъан келе къулагъыма,
Бир кёзюм къысылса, бир кёзюм ачылгъанлай,
Илгене-уяна, къалкъыучанма алай.

Тенгиз толкъунла тау башлача кёрюне,
Тенгиз къушла да тау къушлача кёрюне,
Акъ суула да къара суулача кёрюне,
Ата джуртума тансыкъдан ёле,
Джашайма Шимал джуртда.

Айтхан эди Ата джуртда тенгим:
«Тышына кетгенден эсе,
Джуртда къалайыкъ, шейит болайыкъ».

Айтхан эдим:
«Джаныбыз сау болса,
Тышындан да бардырырбыз джихадны».

Ол джуртда къалды да – ёлдю.
Мени уа ызымдан сюрюб айланады ёлюм.
Ёлмей, андан къутулургъа джокъду мадарым.
Хаджиретни алайды къадары.

Алай а, тёрт саным сау болуб,
Тёрт джаным турса да джау болуб,
Тёгерегим турса да къуршоу болуб, ау болуб,
Джюрюрге керекме кёлюм тау болуб.

Джаным сау – джау къолуна тюшмем.
Къабханнга тюшсем –
Юрюлюб келген джауланы чачыу-къучуу эте,
Атылтыргъа хазырма кесими.

Джуртуму азатлай джаудан,
Халкъымы джууукълашдыра Хакъгъа,
Къазауат этеме къалам бла, къама бла да.

Эркиши тёшекде тюл, – эшикде –
Уруш баргъан тюзде, къылычы бла къолунда,
Юйдегисин, элин, халкъын-джуртун къоруулай,
Керекди алай джашаргъа, ёлюрге да.

Эркишини борчуду ол.
Хар къуру да барды сайлау – барды джети джол.
Алай а, керти эркишиге бирди джол:
Халкъы-Джурту ючюн кюреше, сермеше джашаргъа, ёлюрге.

Башхала джазгъан джазыугъа бойсунуб,
Къул-къарауаш болуб джашагъандан эсе,
Джазыуунгу кесинг джаза, джазыуунга бий бола,
Джашагъан, ёлген иги тюлмюдю?

Мен хаджирет, абрек болуб айланнганлы джети джыл.
Менден халкъыма къаллыкъ –
Эркинликни, Джигитликни юсюнден джети джыр
эмда
Джети улан – мени джолуму къатларыкъ,
Амантишлени ёлтюрюб, налат ташха къабларыкъ.

Кюреширикме Халкъым Джуртуна болгъунчу Ие,
Динине, тилине, адетине-тёресине болгъунчу эркин.
Джазыуун кеси джазгъынчы, Джазыууна болгъунчу Ие
Кюреширикме, сермеширикме, ёллюкме.

Башына эркин болгъунчу халкъым,
Сыйлы Китабны Анаяса этиб,
Энчи къралын къургъунчу халкъым –
Ёлгюнчю кюреширикме, сермеширикме.

Иманыбызны тас этмейик ансы,
Бетибизни, намысыбызны тас этмейик ансы,
Адамлыгъыбызны, эркишилигибизни тас этмейик ансы,
Къалгъан затланы барлыкъбыз таба.

Ёлмезлик джокъду. Алай эсе,
Ёлейик халкъыбыз, джуртубуз ючюн.
Ичкичилик, хаулелик къурутхан
сыйсызладан, манкъуртладан болмайыкъ.
Халкъыбызны джууукълашдыра Хакъгъа,
Алай къуллукъ этейик Халкъгъа.
 
Джашауубузну кёлтюргюч белгиси болсун ёлюм.
Тюнене, бюгюн да былайды кёлюм.
Къалам, къама тутса да къолум –
Бирди иннетим, Хакъ джолду джолум.
 
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА

Джангыз Терек тартады кесине
Джарыкъны, къарангыны да;
Сюркелгенни, джюрюгенни, учханны да;
Хайуанны, джаныуарны, адамны да
(Ёзге, ол халла бары бардыла адам джюрегинде).

Джангыз Терек тартады кесине
Элияны да. Огъай,
Ол Кёкню тартады кесине.
Кёкде уа – булут да, элия да барды.

Кёзню, Сёзню да, тёнгекни, джюрекни да
Тартады кесине Джангыз Терек.
Кертисинде уа неди анга керек?

Джангыз Терек туугъан джерине бекди,
Алай а, аны сюймеклиги – Кёкдю.
Ол джети къат Кёкге барады кетиб.

Кёкгеди, мийикгеди ол тутхан джол.
Ёзге, туугъан джеринден айырылмайды ол.
Бизлеге дерс береди ол.

Джуртда Джангыз Терек...
Насыбсыз эсенг да – насыблыса сен:
Джулдузгъа джетсенг, джетмесенг да,
Ёлсенг, къалсанг да –
Джуртунгдаса сен.

Джуртларындан айырылгъан тереклени да кёреме мен.
Аланы тамырлары бла къобарыб, кёчюрюб,
Башха джуртлу патчахла, джарым патчахла да
Арбазларында орнатхандыла.

Энди душман майданда чайкъалалла ала.
Душманлагъа солургъа берелле хауа.
Аланы кёзлерин, кёллерин да къууандыралла –
Патчах гаремде къызлагъа ушайла ала.

Ма ол тереклелле насыбсыз.
(Джаулагъа къул-къарауаш болмаз ючюн,
Ала орнатхан джерледе ёсерге, джашаргъа унамай,
Къуу болуб, ёлюб кетген тереклеге уа – махтау!).

Сен а – джангыз эсенг да – Джуртдаса.
Джуртунгу Кёк бла кюрешесе байлаб.
Мен да алай этеме къазауат
Хакъгъа джууукълащдыра халкъымы.

Джангыз Терек!
Къадарыбыз бирди бизни,
Аллахыбыз бирди бизни,
Иннетибиз бирди бизни.

Джангыз Терекде джашайды джюрегим.
Джюрегимде джашайды Джангыз Терек.
Шайыр джюрекни дуниягъа кёрюнюуюдю Джангыз Терек.

ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ АЛЛАХ

Хаджиликге барыб, билгенлени ызындан Таугъа чыгъыб, тюзге да тюшюб, Меккада, Мединада да буюрулгъан къуллукъланы этиб кюрешдим. Сыйлы топракъда айланнган аякъ чарыкъларымы, юйге къайыта эсем, къабыргъада намазлыкъ тюбюне тагъыб къояр акъыл алдым. Аны себебли, къалгъанлача сансыз этмей, чарыкъларыма сакъ болгъанлай айландым. Арт кере намаз къылгъан джерде, аланы хызенчикге салыб, межгитге кирген джерде табханы теренине орунлашдырдым, юсюне да нёгерлерими аякъ къабларын салдым. Намаз къылыб чыгъыб келе, чарыкъларымы табмадым – нёгерлеримики тура, меникин а, ким эсе да алыб кетиб тура. Былайда да уру болгъанына къыйналдым. Чарыкъларымы урлагъан да – ол да – «хаджи болдум» деб къайытырыкъды джуртуна деб, сагъышландым.
Арадан джылла кетдиле. Энди ол затха башха тюрлю къарайма. «Ля иляха илля Аллах» (Аллахдан башха аллах джокъду) деб, джюрюб, сора эки чарыгъымы юйде тёрге тагъыб, анга къараб туруу – ол диннге, иманнга келише болмаз эди. Бир Аллахдан башха затха (Терек болсун, Таш болсун, кийим болсун) табыныу – ол меджисуулукъду, джахилликди. Ма аны ючюн – меннге аллай джангылыч этдирмез ючюн – тас болгъан болур эдиле чарыкъларым.
«Ля иляха илля Аллах» деуню магъанасын джылла бла ангылагъандан ангылай барама. Аллахны барлыгъына, бирлигине керти ийнаннган – джанлы не да джансыз табигъатдан бир затны ёрге тутуб, анга табыныб къалай тебрер? Аллахдан башха аллах джокъду. Энди мен джангыз Хакъгъа къуллукъ этеме, Ол буюргъанча джашаргъа кюрешеме.
 
КЪАРЫЛГЪАЧЛА ИШЛЕЙЛЕ УЯ

Джангы юй ишлер мурат бла
Эски юйюмю тебрегенем оя.
Энди ол акъылны тебрегенме къоя –
Узакъдан, тузакъдан къайытыб сау-эсен,
Эки къарылгъач юйюмю шорбатында
Къаджыкъмай, талмай ишлейле уя.
 
Былтыргъы уяларын аланы
Къачхы джелле, къышхы боранла чачханелле.
Аланы уа андан хапарлары да болмай,
Джылыу айланнганлай, джол ачылгъанай,
Тау джуртларына къайытханелле.

Алай а, не этсинле, уялары – джокъ.
Къычырыкъ этиб, учханелле ары-бери.
Суууб, башха джерге кетдиле деб тураем –
Ала уа, экинчи кюн, биягъы шорбатда
Уя этиб башладыла джангыдан.

Кюн узуну ары-бери учуб,
Чёб, топуракъ ташыб ауузлары бла,
Адам ийнанмаз усталыкъ бла
Ол бурху джанла ишлейле къалаларын.

Ол бурху джанла къачхы кёчгюнчюлюкден,
Къыйын, узакъ, къоркъуулу джерледен,
Джаз болгъанлай, къайытыб артха,
Сау-эсен къайытыб Джуртха
(Къайыталгъанладан а къайыталмагъанла – кёб),
Уя ишлеб башлагъанла джангыдан.
 
Къалай сууутайым мен аланы,
Къалай бузайым къууанчларын,
Къалай зыраф этейим къыйынларын,
Къалай чачайым уяларын –
Халкъымы джазыуун кёреме алада,
Кесими джазыууму кёреме алада.

Эки къарылгъач ишлейле уя.
Бир кёб затны эсге тюшюрелле ала.
Сени да эсге тюшюрелле ала...

Къарылгъачладанмы къарыусузек биз
Бирге джашау къурмазча, бир юй болмазча?!
Кёз аллымда – суратынг сени,
Толмай къалгъан муратым мени...

Къарылгъачла уа ишлейле уя,   
Къууанчлары джаба бушууларын.
Къууандырсын аланы дуния,
Энди чачылмасын уялары.

Огъай, менден джетмез алагъа заран.
Алайсыз да, сау болмазлыкъ джюрекде барды джарам.

Джаз келгенди:
Къарылгъачла – бурху джанла – ишлейле уя.
Къарыусуз болургъа, джюрек, аладан огъуна уял.
Къайыт джашаугъа – къышхы джукъунгдан уян.

Шималда, Къыбылада, Шаркъда, Батыда –
Хар къайда да сейирди дуния.
Къарылгъачла ишлейле уя
Джашагъан юйюмю шорбатында.

КЪАНАТЛЫ ДЖАН – СЁЗ

Кюндюз эслемейме аны.
Кече уа –  къараб тургъанын сеземе къарангыдан.
Бир-бирде тереземи къагъыб, илгендиреди.
Неди аны бери тартхан:
Юйде джаннган чыракъны джарыгъымы,
Огъесе, от джылыуму?

От этмей, чыракъны да джукълатыб,
Сейирге къарагъаным да болгъанды.
Ол а, биягъынлай тереземи къагъыб,
Меннге  бермейди тынгы.

Энди анга юрене да башлагъанма.
Ичкери чакъыргъаным да болады, терезени ачыб.
Кесим джангыз болмасам – келмейди ол:
Джангыз къалгъан кёзюуюмю сакълайды, марайды.

Огъесе, кесим да билмегенлей,
Джаныб чыгъыб кетиб,
Энди ызына къайытыб,
Тёнгегине киралмай къыйынлаша болурму?

Огъесе, ол – Тейри Сёз болурму –
Акъ Сёз, Эркин Сёз, Иги Сёз, Сюймеклик Сёз,
Мен табалмай къыйынлашхан,
Назму тизгинде орну бош тургъан?

Алай болурму, ансы хар къуру да,
Кече, тёгерек шош болгъан сагъатда,
Мен да джангыз кесим сагъышха бёленнген сагъатда
Нек келеди ол?
Джанмыды, Сёзмюдю ол?
Джанмыды, Сёзмюдю?
Алай а ала экиси да бирдиле меннге.

Сёзге джан салыб къояд деселе да,
Сёзге мен салмайма джан.
Джан салгъан Сёз кесиди меннге.
Сёз – джанымды мени.

Сёз – Джан. Джан – Сёз.
Ала джашайдыла бир-биринде.
Бир-бири бла джашайдыла ала.
Мен джаратхан затла тюлдюле ала.
Мени джаратхан кераматлалла ала.

...Кече. Джел. Джангур.
Биягъы къагъады тереземи.
Тереземи ачама. Джангыз терекни кёреме джангыз.
Аны бутакълары тиелле тереземе, къарайла кёзюме.
Джангыз терек болурму тереземи къакъгъан?
Алай тюл эсе да – алай болур дейим.

Ансы Сёз тереземи къагъады десем,
Поэт шашханды дерле.
Хоу, джангыз терек къагъады тереземи.

Къанатлы джанны – Сёзню уа –
Сезген, эшитген, кёрген аз адам болур.
Сёзню джаратханнга да эм джууукъ –
Сёзден джаратылгъанла болурла.
 
Узакъда, мийикде, теренде (Кёкде, Джерде, джюрекде эсе да ол)
Джарыкъгъа буруб кёзню,
Сакълайма Сёзню.

КЪАНАТЛЫЛА БЛА КЪАНАТСЫЗЛА

Кёкде учуб баргъан къанатлы джыйынны
Джерден атыб урадыла адамла.
Къан джауады адамланы юслерине,
Къоркъуу келе болмазмы аланы эслерине?!

Къанатлы джанланы ёлтюрелле къанатсыз джанла.
Къанатлы джан, къанатлы тукъум  къалмаса Джерде –
Сора не этерикди келмей ахырзаман –
Адам кеси чакъыргъан ахырзаман,
Адам кеси чыгъаргъан ахырзаман.

Аллахын, тарихин унутхан адам улугъа,
Къайытырыкъла меджисуу, джахил заманла.
Бир-бирин ашай къанатсыз адамла,
Буруллукъла хайуан, джаныуар сюрюулеге.

Аны эслетирге, ангылатыргъа кюреше,
Джердегилени къутхарыргъа кюреше,
Къуугъун эте, учадыла къанатлы джанла...
Алай а къанатсыз кёбдю къанатлыдан.

Къанатсызла – джерде, къанатлыла – Кёкде.
Тюнгюлюу, умут да – джюрекде.
Къанатлыны джерге тюшген къанат тюгю бла,
къаны бла, къычырыгъы бла
Эсин къозгъай, къуугъун-хахай эте,
Болгъанны, боллукъну кёргюзте,
Джазама адам улуну джазыуун.

Шайыр да – къанатлы джыйындан болгъаны себебли,
Джаралы къанатлы болгъаны себебли,
Халал Сёзге, Иги Сёзге, Ариу Сёзге – Керти Сёзге къоя къанатларын,
Замансызлай, ажымлы кетеди дуниядан.

ДЖАН КЪЫЙНАЛГЪАН САГЪАТДА

Тенгизге къарайма алай –
Бир акъ кеме кёрюннюкча анда.
Ол акъ кемеден да Сен къарарыкъча
Акъ чилле джаулугъунг бла башынгда.

Китабха-Сёзге къарайма алай –
Аны таша магъанасы ачыллыкъча манга.
Дунияда джашагъан да къыйынды,
Къыйынды сакълагъан да къалай.

Кёкге къарайма алай –
Ачыллыкъча манга керамат.
Джюз магъаналы джулдуз бла Ай,
Сеннгеди джаным аманат

Шимал тенгизни джагъасы
2006 джыл, июнну 18

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА АДАМ

Джюрегинг болса да таш,
Джюрегинг болса да буз,
Къалай къалыр эримей –
Ийнар айтса сеннге къыз.

Къобуз – джарыкъ – согъулса,
Къыз да – ариу – къубулса,
Умут джулдуз джанмазмы,
Кёл да иги болмазмы?

Согъулад Джерде къобуз,
Джанады Кёкде джулдуз,
Джанады кёлде джулдуз, –
Джырлайды меннге бир къыз.

Кёлтюрсе да кёлюмю –
Ёлтюреди ол мени:
Не хайыр джырлагъандан –
Узакъдама мен андан.   

Бизни арабыз – тенгиз-терк,
Джокъду ётерге мадарым –
Болушмазча Джер не Кёк
Ма алайды къадарым.

Джуртха тартса да бир къыз,
Кёлде джанса да джулдуз,
Къайры баргъын, айт, джолсуз.
Къалай баргъын джазыусуз.

Сюеледи бир адам
Тенгиз джагъада тенгсиз:
Кюймеклиги да чексиз,
Сюймеклиги да чексиз.

ХАЗЫРЛАНАМА ТЮБЕРГЕ КЪЫШХА

Къаяда дорбун –
Анда къалама кече. 
Къая тюбю урбун –
Белге джете биченлик.

Кёлюм-джюрегим – рахат.
Кюндюз чалкъы чалыб кюрешеме.
Кече джулдузла бла сёлешеме,
Файгъамбарча къарай, тынгылай Кёкге.

Джашаугъа, ёлюмге этеме сагъыш.
Тюздю – бусагъатда кюздю. Алай а,
Къыш да узакъда тюлдю.
 
Джай хазырланабыз къышха.
Джашар ючюн,
Сют ичер ючюн, эт ашар ючюн
Маллагъа хазырлайбыз аш.

Кырдыкны чалабыз-кесебиз, бичен этебиз.
Не ючюн? – Къыш малгъа ашатыр ючюн.
Мал тутабыз, багъабыз. Не ючюн?
- Артда кесиб ашар ючюн.

Къоркъарым огъуна келеди:
Бизни да Джерде джашатхан,
Артда уа ёлтюрген-къаушатхан
Не кючдю ол?

Биз да анга кырдыкча, малча, сюрюуча
Кёрюне болурбузму?
Биз маллагъача ол да бизге
Алай къарай болурму?

 Ол да
Кеси ючюн джаратхан-къурагъан болурму бизни?

Кёб тюрлю оюм келе башха,
Хазырланама тюберге къышха.

БАРЫСЫ ЮЧЮН ДА САУ БОЛ

Къуру къолгъа къуш къонмайды, хоу.
Къанатлыла къол аязыма къоналла
Мюрзеу бюртюклени чёплер ючюн анда.

Базмайма, келирсе деб меннге.
Къол аязымда джюрегимден сора,
Сеннге берир затым джокъду мени..
Ол а – азмыды, кёбмюдю?

Джюрек – ол дуния сыйыннган бир бурху,
Къайгъыдан, умутдан да толу.
Алай а, ол керекмиди сеннге?
Керекмиди сеннге тынгынгы-тынчлыгъынгы бузарыкъ зат?

Бу джюрек мени кесиме да бермейди тынгы,
Кеси да билмейди тохтай, солуй.
Ёзге, тохтаргъа да болмайды анга –
Аны ургъаны акъырын болса –
Джууукълашады ёлюм;
Тохтаса уа – хорлайды ёлюм.

Сени кёргенли уа – артыкъ да къызыу
Урады джюрек, къанатланады.
Сезим тенгиз шын турады, къатланады –
Джазгъы Кёкге, Джерге да ушайды джюрек.

Джашнайды, элияланады, кюкюрейди Кёк.
Джазланады, джанланады, тириледи Джер.
Дуния тюрленеди, Кёк, Джер да джашнаб,
Кёкден энеди къанатлы нарт аджир да, кишнеб…
Огъесе, джюрекден чыкъгъан сезиммиди, сёзмюдю ол?

Джазгъы Кёкге, Джерге да ушайды джюрек –
Сен тюрлендиргенсе – нюрлендиргенсе аны.
Джазны джайгъа бурулгъан кёзюуюча,
Мени тукъумума кёчерсе – этеме умут.

Арыгъан джюрекге джангы кюч-къарыу
Бергенинг ючюн да,
Анга къанатла битдиргенинг ючюн да,
Ол учар Кёк болгъанынг ючюн да,
Ол къонар Джер болгъанынг ючюн да,
Меники болгъанынг ючюн да,
Меники болмагъанынг ючюн да,
Сенсиз да сени бла джашагъаным ючюн да,
Барысы ючюн да –
Сюеме сени.
Сау бол.

МЕН КЪАРАЧАЙЛЫМА
Бостанланы Казбекге

- «Садакъа тилей эсенг – садакъа берейим,
Къонакъ эсенг – къонакъча кёрейим,
Сёз нёгер керек эсе, этейик ушакъ.
Алай а, джыяргъа келген эсенг джасакъ,
Джангылгъанса – къарачайлыла тёлемейле джасакъ.
Мен – къарачайлыма.

Къарачайгъа джасакъ салыргъа излеген,
Тонаргъа, зорлукъ этерге излеген,
Кърым хан болсун, чыгыр-къытчас болсун –
Ким да болсун – сау къайытмагъанды ызына.

Бир кишиге къул болмагъанды, бий да болмагъанды,
Джасакъ джыймагъанды, джасакъ да тёлемегенди –
Эркинликни, Ёзденликни байрагъы болгъанлай келгенди Къарачай.
Анга шагъат – Къарча, Ачемез, Татаркъан, Джатдай…»

- «Бош джаншайса,- деди аманлыкъчы,-
Кимни ким болгъанын иш кёргюзтюр.
Джыйыным бла сакълайма». «Занг» деб,
Эшиклени уруб, чыгъыб кетди.

Кесини эркиши бетин, сыйын, намысын сакълай,
Бютеу Къарачайны сыйын, намысын сакълай,
Бостан улу атланды джазыуну аллына,
Герохун да джерлеб, салды джанына.

Ит джыйыннга кеси джангыз барды салыб.
Ала муну джангыз кёргенлей, ышардыла,
Ышаннга салыб, атаргъа хазырландыла.
Алай а, Бостан улу аладан болуб тири –
Ит джыйынны къырыб чыкъды, къоймай бирин.

Къазакъ бёрю ит джыйынны чачды, кесди:
Бостан улуну – аны бла бирге Къарачайны да – сыйы ёсдю.
Хакъ бла болгъаны ючюн таулу
Хорлады ийманы болмагъан джауну.

Башхаладан излемейбиз къышлыкъ не кюзлюк.
Бизге кереги джангыз – Эркинлик, Тюзлюк.
Бизге кереги джангыз – Эгеменлик.
Этерге излегенлеге уа бийлик, эмегенлик

Бостан улучала берелле джууаб.
Къарачай кишиге тёлемейди джасакъ.
Джигит къоруулайды миллетин, джуртун,
Мийикде тутады сыйын, намысын.

Туугъан тауум да бек, мен да – бек.
Деб турады Бостанланы Казбек.

Тулпар джашларыбыз болгъанына къууана,
Халкъыбызны тамбласы боллугъуна ийнана,
Иги сёзге, Тюз сёзге, Керти сёзге къуллана,
Мен да джазама бу назмуну.

Къайгъылы болса да, джарыкъды кёлюм:
Джигитлеге – махтау, душманлагъа – ёлюм.   

КЪАРАЙМА

Джангы джылны, ёмюрню, мингджыллыкъны да босагъасындан атлай,
Къарайма:
Аллымда баргъан джокъ,
Ызымдан келген джокъ.

Къаралады Къадау Таш.
Сиреледи Джангыз Терек.
Улуйду Къазакъ Бёрю.

Джангыз джулдуз – Темиркъазакъ –
Къарайды Кёкден.
Аны кёлеккесича
Кёрюнеди адам Джерде.

Адам кёб болгъанлыкъгъа
Джан джангызды.
Тёнгекни титирете,
Къанатланады ол.

Джангы ёмюрню босагъасындан атлай,
Англайма:
Адам – алгъындан да къыйынлы, насыбсыз.

Къарайма:
Алгъа джол джокъ.
Артха да джол джокъ.
Ахырзаман хауа Кёкде, Джерде, джюрекде.

ТЕНГИЗДЕ

Къайры къарасам да – тенгиз.
Кёрюнмейди джагъа.
Алай болса да, умут отун джагъа,
Тартама къалакъланы.

Шын туруб келген толкъунлада
Чёбча чайкъалады къайыкъ.
Тенгиз да – душман,
Тенгиздегиле да – джау.

Мычхытиш чабакъла
Къуршалагъанла къайыкъны тёгерегин.
Ёрге-ёрге секириб,
Къабаргъа кюрешелле мени.

Къалакъланы сындыргъанма
Дуппукъ башларын тюе аланы.
Энди къалакъсыз къалгъанма –
Толкъун сюрген джанына барады къайыкъ.

«Къачан ашатырыкъса кесинги» дегенча,
Тенгиз къушла къычырыкъ этелле.
Джыртхыч чабакъла да ёрге-ёрге чынгаб,
Алагъа бермезликлерин айталла мени.

Меннге уа не башхасы барды –
Суудан, джерден, Кёкденми келеди ёлюм?
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады къайыкъ,
Чайкъалады кёлюм.

Алай а, ахыргъа дери
Кюреширге болгъанма хазыр.
Тенгиз чайкъалгъан да бир тохтар,
Кюн да бир аязыр.

Ёзге, ала мени оноуумда тюлле.
Къайыгъым къоркъуугъа кёчед –
Кёзюмю, сёзюмю да байлай,
Къысылады кече.

Къайыкъны къууушуна сыртымдан тюшюб,
Къарайма Кёкге.
Тёгерекде джокъду бир джан:
Башым – Кёк, тюбюм – тенгиз.

Некме джангыз?… неме…
Къайдады халкъ, къайдады кеме?
Сау къалсам – айтырма хапар.
Алай а – кимге?

КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА 1970-ЧИ ДЖЫЛНЫ БИР КЮНЮН ЭСГЕРЕ

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады,
Табигъат зикир эте тургъанча.
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады,
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча.

Джалан баш, джалан аякъ сабийле,
Чабадыла къууаныб орамлада.
Къозучукъла да улакълагъа эришиб,
Секириб, ойнайла джаргамлада.

Джерге, малгъа, адамгъа да
Не насыбды акъ джангурда джибиген.
Ата джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турса да,
Учунады туугъан джерде джюрюген.

Гошаях бийчени къаласына къарайма –
Таза, джылы джангургъа ол да къууанады.
Бирде Гошаях бийчени чачыча тёгюледи джангур,
Бирде уа – аны кёз джашларыча къуюлады.

Гошаях бийчени кёрлюкча кесин,
Къая башында аны Къызыл Къаласына къарайма.
Эшитеме аны акъ къанатлы кюуюн –
Керти сюймекликни ауазына тынгылайма.

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады,
Табигъат зикир эте тургъанча.
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады,
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча.

КЪАЙСЫННГА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ

Джюрек кенг эди Къайсында.
Бюгюннгю джазыучуланы къайсында, къайсысында
Барды аллай халаллыкъ, адамлыкъ?
Хар бирибизни къайгъысында,
Бютеу халкъыбызны къайгъысында,
Тюз адамны къайгъысында
Айланды Къайсын, кесин аямай.

Аллай адамлыгъы болгъан назмучу,
Дунияда бар эсе да, билмейме,
Бизни арабызда уа джокъду, энди.

Ол хар бирибизни сакъларгъа кюрешди,
Хар бирибизни ёрге тутаргъа кюрешди,
Иги затыбызны кёрюрге кюрешди,
Кёллендирирге, учундурургъа кюрешди –
Тау поэзияны шыйыхы Къайсын.

Туугъан джерибизге, Ана тилибизге
Кертиликни, бегимекликни белгиси-юлгюсю эди Къайсын.
Тамблабызгъа къоркъа, къайгъыра,
Бизлени да тюшюндюре, сагъайта,
Халкъ, тил ёлмез ючюн джашады, ёлдю Къайсын.

Поэзияны джукъланмаз чырагъы – Къайсын.
Адамлыкъны хорланмаз байрагъы – Къайсын.
Тилибизни нарт сёзю – Къайсын.
Тилибизни акъ сёзю – Къайсын.

Халкъыбыз Джуртунда джашагъан къадарда,
Ана тилинде джырлагъан, сёлешген къадарда,
Халкъыбыз, тилибиз сау къадарда,
Биз Аны осуятына тюз болгъан къадарда –
Къайсыннга джокъду ёлюм.

ЁЛСЕК ДА АЛАЙ ЁЛЕЙИК

Кёзден кетсе да, кёлден кетмей,
Терслик турады джюрек джара.
Алай болса да –
Кёб болса да джюрек джара,
Мен этеме иги джора.

Иги джора этеме мен:
Эл ашагъан эмегенден
Эл Тейриси кючлю.

Тынгласакъ да айтмай бир джукъ,
Эсден ауур болмаз бир джюк.
Зулму, зорлукъ кетмей эсден,
Бошайдыла бир кюн бизден:
Къаныбыз уруб мыйыбызгъа
Не джарылыб джюрегибиз –
Ёлебиз биз.

Кёлдеги ачыкъ айтылмайын,
Тюзю, кертиси айтылмайын,
Терс, терслик да багъанагъа,
Къара багъанагъа тагъылмайын,

Кюйюб турсакъ ичибизден,
Саулукъ къалай къалыр бизде?

Айтайыкъ болгъанны тюзюча,
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.
Кишилик, адамлыкъ бизде
Джашар ючюн – тюз болайыкъ
Бир-бирибизге, тарихибизге да.

Халкъ Хакъдан айырылмаз ючюн,
Ичибизден кюйюб тюл,
Тюзлюк ючюн кюреше,
Тюзлюк ючюн сермеше,
Ёлсек да алай ёлейик.

ИЧ, ТЫШ ДУНИЯЛАГЪА КЪАРАЙ

Бу дунияда ёмюрлюк зат
Бар болуб, билмейме мен.
Джашау деген эмилик ат
Атады бизни юсюнден.

Бу дунияда сюелген да
Къая болуб, баш болуб,
Ахыры джатад джерде
Зыгъыр болуб, таш болуб.

Тереклени бири болуб,
Сюелеме чегетде.
Джулдузланы бири болуб,
Джаным да джанад Кёкде.

Джюрюген терек – Адам,
Тохтайма арыб, талыб.
Къарайма дуниягъа
Бир терек болуб къалыб.

Ай бла Джулдуз Кёкден
Таша белгиле бере,
Ким Ташдан, ким Терекден
Къарайбыз кетгенле.

Баргъан суугъа къарайла
Джагъада Таш бла Терек.
Суудан, Ташдан, Терекден
Къарыу алады джюрек.

Кюрешеме джыяргъа
Эсими эм Элими.
Кюрешеме джашаргъа
Адамыча Тейрини.

НЕЧИК СЕЙИРДИ, АЛАМАТДЫ ДЖАШАУ

Кёкге джарашханча джулдуз,
Таугъа джарашханча кийик,
Къаягъа джарашханча нарат,
Ташха джарашханча терек,
Ёзеннге джарашханча суу –
Сен меннге джарашаса алай.

Къарангыгъа батса да,
Джулдузсуз джашаяллыкъды Кёк
(къарангыда джашау джашаумуду ансы?);
Джансызча кёрюнселе да,
Таш да, къая да, тау да
Джашаяллыкъла агъачсыз, кийиксиз;
Къуу ёзеннге, къуру ёзеннге бурула аты,
Ёзен да турлукъду суусуз.

Алай а,
Хауасыз джашаяллыкъ тюлдю Адам;
Ташсыз, Терексиз, суусуз, джулдузсуз –
Джерсиз, Кёксюз – алагъа сюймекликсиз
Джашаяллыкъ тюлдю адам:
Аланы барлыкъларына, бирликлерине айталла джашау деб.

Джансынла джулдузла кёлде,
Джансынла джулдузла Кёкде,
Джашасынла къаяда терекле,
Ёзен суудан рахат ичсинле кийикле,
Сюймекликден къууансынла джюрекле.

Нечик сейирди, аламатды джашау!

ТЮШ бла ТЮН

Бир аламат назму джазгъанем тюшюмде…
Уяннганымда уа – тюшюралмай эсиме,
Къыйынлашдым.

Джаш заманымда тюшюмде
Бир ариу къызны кёрген эдим.
Тюнюмде уа – тюбемегенлей барама анга.

Сейир тюлмюдю
Тюшюбюз тюнюбюзден татлы болгъаны?!

Арт кёзюуде уа
Бир тюшню кёреме къуру да:
Кърал болуб, башына эркин болуб,
Динине, тилине, джерине эркин болуб,
Акъ джолда, Хакъ джолда барады Къарачай…

Эркин, эгемен Къарачай къралны кёреме тюшюмде.
Тюшюмю аягъында энеди-келеди Кёкден
Нюр джарыкъгъа бёленнген бир буйрукъ-ауаз:
«Кюреш. Мадар этсенг – Къадар этерме».

Хар тюшюм бошалады алай.
Кёк буюргъанча джашаргъа кюрешеме,
Тюшюмю тюннге бурургъа кюрешеме –
Къарачай къралны къураргъа кюрешеме.
Джолуму джарытады джулдузу бла Ай.

АКЪ бла КЪАРА (ючюнчю назму)

Адамны кёлю аман болса,
Не джарыкъ кюн да кёрюнеди мутхуз.
Алай а, къарангы тюшюрген джарагъа
Джарыкъ джарарыкъды джангыз.
Балхам – джарыкъды джангыз.

Джарыкъны къара кийимиди къарангы.
Заман аны тешдирген, кийдирген да этеди.

Акъ башлыгъымды мени джарыкъ,
Къара джамчымды къарангы да.

Къуру акъ не къара кийгенлени кёрсем а –
Ёлюмню кёргенча болама.

Акъ – кебинни тюшюреди эсге.
Къара – бушууну.
Джангыз экисини бирлигиди
Эки дунияны да ачхан меннге.

Акъ башлыкълы, къара джамчылы
Барама тарпан аджирни юсюнде.
Мен – джашаргъа, ёлюрге да хазыр
Акъ башлыкълы, къара джамчылы бир атлы.

ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН

Насыбым мени:
Элиб – Эл – Сен.
Юч дагъаны кёлню
(Ючден дагъан таймаз).

Болсам да узакъда,
Турсам да тузакъда
Кёк-Джер болгъан меннге,
Кёк-Джер дагъан меннге,
Кёк-Джер джазгъан меннге –
Элиб – Эл – Сен.

Сёзге, Элге, Сеннге –
Ючюгюзге – Сизге
Кертиме, тюзме Мен.
Хакъгъа, Халкъгъа, Сеннге
Кертиме, тюзме Мен.

Бир дунияны башхасындан
Кёрмезме тёбен.
Кёз джарыгъым, кёл джарыгъым да –
Элиб – Эл – Сен.
Сизни кючюгюзденди
Джаным сау-эсен.
Мени ёлюмсюзлюгюм –
Элиб – Эл – Сен.

Сизге салдым махтау,
Сизге этдим къуллукъ.
Къайда болсам да мен –
Кёк-Джер адамы – Мен,
Тейри адамы – Мен
Сизни къайгъылы болдум,
Сизни бла болдум,
Сизге керти болдум.
(Сёзге керти болдум,
Элге керти болдум,
Сеннге керти болдум).
Алай бла –
Адам, Шайыр болдум.

АННА ПОЛИТКОВСКАЯГЪА

2006 джыл, октябрны джетиси.
Сюймегенле сёзню Тюзюн, Кертисин,
Эркинликни, Тюзлюкню сюймегенле
Ёлтюрдюле Аны.

«Джангы газетни» джаны эди Анна.
Джанлы эди Анна.
Итле кёрюб болмаелле Аны.
Ёлтюрдюле Аны.

Башчы итни туугъан кюнюн,
Ит джыйын белгиледи алай.
Бош къууанадыла ала –
Ёлтюраллыкъ джокъду Керти Сёзню.

Къалам тутхан джазмаса тюзюн –
Олду анга сыйсызлыкъ, ёлюм.
Анначалагъа уа джокъду ёлюм,
Джыгъыллыкъ тюлдю аны Сёзю.

Анычала болмасала,
Биз билмез эдик тюзню тюзлюгюн, итни итлигин.
Билмез эдик халкъны тюзлюгюн, джорукъну итлигин.
Къралда не бола тургъанын билмез эдик.
Тюзню тюзлюгю къалыр эди тюзде.
Ай медет, Анначала аздыла бизде.

Чууутлуму эди, оруслуму эди ол – билмейме.
Ёзге, къалам тутхан къарачайлыланы кёбюнден
Анна джууукъ эди меннге –
Тюзлюк ючюн, инсан хакълары ючюн кюреше,
Джанын къурман этди.
Алай джашаргъа, ёлюрге керекди джазыучу.

Аллай къаламчы бармыды бизде?
Къайсы джазыучу бизде
Халкъны тюзлюгю, эркинлиги ючюн
Ит джорукъ бла, итле бла сермеше,
Бергенди джанын?

Анначала кёбюрек болсала,
Анычаланы биз да сакълаялсакъ,
Бизни джакълагъанны биз да джакълаялсакъ –
Иги джанына тюрленник эди джашау.

Ай медет, аздыла Анначала.
Илинмек аджалдан ёлелле анычала.
Ёлелле джашар ючюн Тюзлюк,
Ёлелле хорлар ючюн Тюзлюк.

Бети, ётю да болгъан Тиширыу,
Ариу Тиширыу, джигит Тиширыу,
Халкъ, инсан хакълары ючюн кюрешген Тиширыу,
Аны ючюн джашагъан, ёлген Тиширыу,
Ёлюмсюз Тиширыу –
Анна Политковская.

Джашарыкъса дунияны эсинде,
Турлукъса кёб халкъны, адамны эсинде,
Кавказда тау тёппелени бирине
Сени атынг аталлыгъы да хакъды.

Ол бир джолча, Ставангерге келсенг,
Кёрюшюрбюз, сёлеширбиз деб тура эдим…
Буюрулмады. Ол дунияда тюбербиз энди.
Алай а, гузаба этмем –
Сени къанынгы ол итледен алмай, кетмем.

Сен къоюб кетген къалам бла джазама,
Тюзлюк хорлар деб, базама –
Аны ючюн этеме къазауат.
Да сау къал, Анна. Кёрюшюрбюз.
Джанынг Кёклеге аманат.

КЪЫШХЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

1
Болалмадым Сеннге не Кёк, не Джер.
Болалмадым Сеннге не тос, не эр.
Излемесем – бир иш.
Излемесенг – бир иш.
Экибиз да излей тургъанлай,
Болмады джазыу.

Не джашил джаз, не алтын къач
Болалмадым Сеннге.
Болургъа уа боллукъ эдим…

Сеннге джаз болалмагъаныма
Джай узуну сокъурандым, кюйдюм.
Сокъурандым, кюйдюм эсе,
Къач а нек болалмадым?

Эркишилик, таукеллик деген
Къуруб къалгъан болурму менде?
Огъесе, бир башха чырмауму бар эди?
Не болду мени Сенден тыйгъан?

Джангыз, Сеннге тыйыншлы,
Сени сюйюмюнге, сюймеклигинге тыйыншлы
Джашау къураялмам деген къоркъуу
Тыйгъанды мени. Тюзю алайды.

Къышхы боран улуйду эшикде.
Къазакъ бёрю улуйду джюрекде.
Кюнюм – къысха,  кечем а – узун.
Кёкден къараб, джылайды джулдузум.
Джашау тауусулгъанды.
Талай назму джазарым къалгъанды энди.

2
Къыш  артыкъ да багъалатабыз Кюнню.
Сейирсиндирейим керти сёз бла кимни?
Эсге тюшюреме Сени.
Артдамыды, алдамыды джашау?

3
Джаза эсем – саума сора алкъын.
Айтама кесиме:
Не да болсун – джанынг саудан ёлме.
Ёлгюнчю джаша. Джаша.
Ёлюм чакъырмасанг да келликди.

Тарыгъыб, тыхсыб, сыныб, мыдах болуб,
Анга – Ёлюмге – белги берме.
Джарыкъ бол. Таукел бол. Джаша.
Не да болсун – джанынг  саудан ёлме.

4
Кетген заманнга сойдурма кесинги.
Аллах буюргъан болгъанды – къыйналма.
Джазынгы, джайынгы джылауун эте,
Къачынгы, къышынгы да бош ийме, оздурма.

Джюрегинг къалгъынчы тохтаб,
Джашаугъа илеш, джашаргъа кюреш.
Джашаугъа къуллукъ эт.
Кюйген джюрекге олду дарман.

Тас этген затынга къыйнала,
Бар затынгдан да къалма къуру.
Къыйын эсе да джол,
Таукел бол, джарыкъ бол.
Сабыр бол.

САУ КЪАЛ
«Джол джанында олтурдум,
Кюпегими толтурдум.
Бир кишини къызы ючюн
Онбеш киши ёлтюрдюм».
Халкъ джырдан

Сени амалтын турама
Бютеу дуниягъа джау болуб.
Алай а, джаным сау болуб,
Сени
Бир кишиге берлик тюлме.

Сеннге оноу этерге,
Билеме, джокъду эркинлигим.
Алай а, джокъду экилигим:
Сени
Бераллыкъ тюлме бир кишиге.

Огъай, джазыула джазылмайла Кёкде.
Джазыула джазылалла Джерде.
Джангыз, биз джазгъаннга
Кёк салады не салмайды къол.
Ёзге, кёбюсюне, Ол,
Мадар этсек – этеди къадар.

Сеннге къарагъан – джауумду мени.
Сен къарагъан да – джауумду мени.
Мен саулукъда
Сени тилерге не джигит да базмаз.
Базгъан да –
Къанына боялмай къалмаз.

Билеме, джашаргъа, ёлюрге да керекди
Тюзлюк-Эркинлик-Хакъ ючюн,
Джурт ючюн, Адам ючюн, Халкъ ючюн.
Мен а, бюгюн
Ёлюрге, ёлтюрюрге да хазырма
Бир къыз ючюн – Сени ючюн.

Сен джюрегими ургъанына тынгыласанг,
Сюймеклигими чексиз болгъанын ангыласанг,
Меннге келирге разы болсанг, таукел болсанг –
Къутхарлыкъса кёб джанны ёлюмден.

Сени къолунгдады кёб адамны джашауу, ёлюмю.
Сени къолунгдады мени джазыуум да.
Чыгъады ауаз:
«Сюйгенлеге харс!». «Сюймекликге харс!».

Харс къалакъла – къын бла бычакъ.
Дауурбаз – къалкъан.
Мен бла Сен. Сен бла Мен.
Бошду къалгъан.

Джюрек кёкюрекни дюнгюрдете,
Сюймекликге урады харс.
Джангыз Сени къайгъынгы этеме –
Къалгъан къайгъыла болгъандыла тас.

Алай а, Сен мени ангыламай эсенг,
Джюрегиме тынгыламай эсенг,
Мен айтханны унамай эсенг –
Не этерге керекме мен?!
Дуниямы бургъаннга ахратха
Сюймеклигиме шагъатха
Бу назмуму къояма.

Бир терс ишле этмез ючюн -
Гюнахсызланы ачытмаз ючюн,
Сени да зор бла къачырмаз ючюн –
Кетеме узакъгъа тышына –
Олду мадарым башыма.
Джюрек джарама олду дарман.

Ким биледи, тыш джуртлада
Сени унутдурлукъ бир къызгъа
Къалыр эсем а джолугъуб…

Сау къал. Насыблы бол.

ТЮБЕШИУ

Джаз.
Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында
Чыммакъ акъ кийген бир къыз –
Эсимдесе мени.

Къач.
Сюеледи терек джалан.
Чапрагъы, кёгети джокъ,
Кесине тартхан берекети джокъ.

Джаз, джай, кюз да кетгенди.
Энди, къоркъама кёреме деб сени.
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюм.
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюнг.

Сюелеме кесим джангыз
Къуу къатхан терекни къатында.
Чепкени – къара, джаулугъу – акъ
Бир Тиширыу келеди бизни таба.

Джамчым – къара, башлыгъым – акъ,
Аллына атлайма ол Тиширыуну.

Къара джол Акъ къаягъа тирелген джерде,
Къара суу Акъ къаядан эннген джерде,
Акъ тюшле бла къара тюнюн джумшата,
Джалан терек, къазакъ терек сирелген джерде,

Акъ джаулугъунг къара джамчымы къучакълай,
Акъ башлыгъым къара чебгенинги ийнакълай,
Джаз артха къайытханча бола,
Сюелебиз, бир сёз да айталмай.

Керекмиди сёз джашау кетгенден сора?
Огъесе, джангыдан башланырмы джашау?
Огъесе, ахыр кереми тюбейбиз биз?

Акъ, къара кюнлерибизге шагъатча,
Джаулугъунг – акъ, чебгенинг – къара,
Башлыгъым – акъ, джамчым – къара…

Биз – ёллюк джанла –
Тансыгъыбызны алалмай, турабыз къараб
Бир-бирибизге, кетген кюнлерибизге да.
Келлик кюнюнбюзню сын-суратыча,
Сюеледи джалан терек да къатыбызда.

НЕ ЭТЕЙИК

Джери кёбден къыйналгъан да бар, Орусча,
Адамы кёбден къыйналгъан да бар, Къытайча,
Адамы аздан къыйналгъан да бар, Ногъайча,
Бирлиги джокъдан къыйналгъан да бар, Къарачайча…
   
БИРИНЧИ СЁЗ

1
Бир-бирде къагъытда сёзню
Бешикде сабийге ушатама.
Бир-бирде уа –
Кебиннге чырмалгъан къартха.

2
Къагъытха тюшген сёз –
Къабыргъа тюшген адамча.
Къагъыт – сёзню кебини.

3
Кёреме тёнгертги агъач юйню.
Сейирсинеме ариулугъуна, деменгилигине да.
Алай а, агъач –
Джаны чыкъгъан терекди.

Кёреме кём-кёк биченни.
Ёзге не татымлы эсе да,
Бичен –
Джаны чыкъгъан кырдыкды.

Джансыз сёзледен ишленнген юйдю назму да.
Поэзия уа –
Терекча, кырдыкча бир затды.

4
Сеземе, эшитеме, кёреме сёзню.
Адам сукъгъан чалдышладан
Ычхыныргъа кюрешеди ол.

Къанатлыгъа ушайды сёз.
Къанатлыды сёз.
Ызына, Кёкге кетерге термиледи,
Терек болургъа термилгенча агъач,
Кырдык болургъа термилгенча бичен.

6
Алай а, сёзлени тагъыб бир-бирине,
Къул, тутмакъ, джесир этебиз аланы.
Эркинликлерин алыб, къанатларын кесиб,
Тюрлю-тюрлю джорукълагъа бойсундуруб,
Эркин, къанатлы сёзледен бошагъанбыз.
Сёзден тюл – кесибизден,
Кеси кесибизден бошагъанбыз.
Эркин сёз болмагъан джерде,
Эркин адам, эркин халкъ, эркин кърал да боллукъ тюлдю.

Эркин сёзсюз джокъду Эркинлик.
Тюз сёзсюз джокъду Тюзлюк.
Иги сёзсюз джокъду игилик.
Керти сёзсюз, Хакъ сёзсюз джокъду не Адам, не Халкъ.

Бир кюн сёзле къозгъалырла да,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн къазауат этерле,
Ётюрюкню, харамлыкъны думп этерле,
Тюб этерле дуниядан зулмуну.

Хакъ ючюн баргъан къазауатда
Джанлы, къанатлы сёз аскерни аллында
Барыр Биринчи Сёз.

ШИМАЛДА УРАГАН

1
Шималдан айланнган ургъан (ураган) джелден
Акъджал тенгиз толкъунла да,
Джанлыдан юркген джылкъыча,
Джанлы сюрген джылкъыча,
Юслери да акъ кёмюк этиб,
Мыллык аталла джагъа таба.

2
Ургъан (ураган) джел
Тереклени чапракъларын юзюб,
Бутакъларын сындырыб,
Кеслерин да джерге бюгюб,
Къарыусузланы думп эте,
Ётеди къыбыла таба.

3
Джангур да тюз джауалмай,
Сёдегей джаууб, терсейиб,
Джел ууатхан терезеледен
Юйню ичине киреди.

4
Ургъан, къутургъан джелле   
Ёчдюле джокъларгъа былайын.
Кюн аманнга хазырлансала да,
Кёбдю ачыгъан, джунчугъан.

5
Быллай кюнледе, кечеледе
Тенгиз да, чегет да, адам да
Джазыуларына, къадарларына
Сагъыш этиб, титирей болурла.

ЭКИСИ ДА БИРДИЛЕ МЕННГЕ

Къара халкъгъа Акъ сёз керекмиди?
Огъесе, къуру Хакъ сёзмю керекди?
Алай а,
Акъ сёз Хакъ сёз тюлмюдю?
Хакъ сёз да Акъ сёз тюлмюдю?
ХАКЪда барды АКЪ.
СЁЗде барды ЁЗ.

Акъ сёз – Хакъ сёз.
Хакъ сёз – Акъ сёз.

Экиси да бирдиле меннге.

ДЖАРЫКЪГЪА БУРУЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕК
   
Барама джолда.
Джеталмай, «сабыр бол» деб, тауушсуз къычыра,
Кёлеккем да келеди ызымдан.

Кюн ортагъа къалама кесим.
Тюз башымда – Кюн.
Кёлеккем – аякъ тюбде.
Тартыб, джерге киргизтирге излейди мени.

Алай а,
Кюн таякъдан тутуб,
Кюн таякъ болуб,
Сюелеме.

Бираз солуу алыб,
Тебрейме атлаб.
Кёлеккем, къайдан эсе да чыгъыб,
Аллыма ётеди.

Кёлеккеми ызындан барама энди.
(Кюн ортагъа дери ёрге барады джол,
Кюн ортадан сора энгишге айланады).

Кёлеккелерине кеслерин джетдирмей,
Кёлеккелерин алгъа ётдюрмей,
Кёлеккелерини ызларындан бармай,
Джашагъанла эмда ёлгенле –
Насыблы къауум ала болурла.

Шайыргъа уа джокъду амал
(Ол керти шайыр эсе)
Кёлеккесини ызындан бир атлам этерге да.

Джангы джол сала,
Алгъа барыргъа керекди ол.
Ол джорукъгъа бойсунмаса,
Шайырлыкъдан чыгъады ол.
Аллахха бойсунмагъан –
Иймандан чыкъгъан кибик.

Джюрегинги, тёнгегинги да джарыкъгъа буруб,
Джарыкъ таба барыргъа керекди
Кёлеккенг алгъа чыкъмаз ючюн.

Джарыкъгъа баргъанды шайыр,
Джарыкъгъа баргъанды шыйых,
Джарыкъгъа баргъанды адам..
(Мен да, кёлеккеми артха атыб,
Джарыкъ таба бурулама).

Кёлеккеми тюл, джарыкъны кёреме алда.
Кёзлерим кёрелле джарыкъ.
Сёзлерим болалла джарыкъ.

Джашнайды джер, джашнайды Кёк –
Джарыкъгъа бурулгъанды джюрек.

КЕСИМИ КЁРЕМЕ СУУДА

Зикирми айтады, орайдамы тартады Къобан суу Джерде?
Къанатмы къагъады, харсмы урады тау къуш да Кёкде?
Ол къушну кёлеккеси болурму бу къанатлы сёз?
Ол сууну тауушу болурму бу толкъун сёз?

Къуш къалкъыйды кериб Кёкге кесин.
Тау сууда чайкъалады къушну кёлеккеси.
Кёлекке аныкъы болгъанын ангыламайды къуш.
Аны, джуртуна джау киргенча кёреди ол.

Ташча атылады кёлеккесине къуш.
Келиб суу ташлагъа тиеди ол.
Джангылады къуш –
Суу ташха джагъылады къуш.
Кёлеккеси ёлтюреди къушну.
(Алай а, ёлгенлей къуш,
Кёлеккеси да ёледи аны).

Бизни да ёлтюрюученди сёзюбюз-кёлеккебиз.
Ёзге, биз ёлгенликге, ёлмейди ол.
Айырылса, айырылмаса да,
Мен къоркъама кёлеккемден.

Суу, алыб барады къушну ёлюгюн.
Энди къуш да джокъ, кёлеккеси да джокъ.
Суугъа къарайма – джазыууму ангылайма.
Джукъ айталмай тынгылайма:
Кёлеккеми (кесими!) кёреме сууда.

ТЕРЕКГЕ МАХТАУ

Терекни да барды джаны.
Ёсгенине къарагъыз аны,
Джашагъанына, ёлгенине къарагъыз аны –
Терекни да барды джаны.

Кёгере, саргъала джашайды ол да.
Сабийликни, джашлыкъны, къартлыкъны биледи ол да.
Биледи джазны, джайны, къачны,
Биледи къайгъыны, палахны, къууанчны.

Джанланы барындан башды терек.
Туугъан джерине ол – керти эмда бек.
Узалгъаны, созулгъаны, баргъаны уа – джети къат Кёк.
Анга разылла Джер бла Кёк.
Джердегиле, Кёкдегиле да разылла анга.

Терек бла къысха байламлылла Адам бла Хауа.
Кимди терек? Неди терек? Ол –
Барыбызгъа солургъа береди хауа.
Биз а аны алабыз джанын.
Ичине да киребиз, юй этиб тёнгегин-санын.

Отун этиб, отха да атабыз,
Къагъыт этиб, аны юсюнде
Кертини, ётюрюкню да джазабыз.
Биз джетдирмеген не барды анга –
Терек атлы огъурлу, халал джаннга.

Солургъа хауа берген джашил терекге – махтау.
Бизге кёгет, кёлекке да берген терекге – махтау.
Бизге кеме, къайыкъ да болгъан агъачха – махтау.
Юй, отун да болгъан агъачха – махтау.
Къагъыт-дефтер-китаб болгъан терекге – махтау.

Бизге Терексиз джокъду джашау.
Кюнча, Джерча, Сууча керекди ол.
Джерде джашагъан джанладан
Халал, огъурлу, хайырлы ким болур андан?

Джашаса, ёлсе да терек.
Ол бизге болады керек.
Джерде джанланы барындан да бек
Махтаугъа тыйыншлы олду.

Анга сый берелле Ангы бла Джюрек.
Бизни адамлыкъгъа юретеди терек.
Терек адам улуна джарай эсе къалай,
Джараргъа излейме халкъыма мен да алай.

Халкъымдан аямазма тёрт санымы,
Халкъымдан аямазма джангыз джанымы,
Джашарма джашар ючюн халкъым,
Ёлюрме джашар ючюн халкъым.

Алай а терек кетмейди эсимден.
Терекде джуртуму кёреме мен.
Терекни сакълай, джакълай,
Джашаргъа, ёлюрге да излейме мен.

Аны буюрсун меннге джазыу.
Сын ташымда джазылсын джазыу:
Терек кибик джашагъан адам.
Терек ючюн да ёлген адам –
Шайыр эмда хаджи Нисан Адурхай.

ЭКИ ДЖАРЫКЪ

Джарылгъан джюрекден учалла назму джулдузла,
Къарангы кёлню-кёкню джарыталла ала.
Ич дуниядан тыш дуниягъа,
Тыш дуниядан да ич дуниягъа
Керти хапар айталла ала.

Джарылгъан Кёкден тёгюледи джарыкъ.
Джарылгъан джюрекден тёгюледи джарыкъ.
Эки джарыкъ къошулсала бирге
Толу Джарыкъ –
Джангы Сёз, Джангы Дуния джаратылады алай.

ДЖАШАУДУ НАСЫБ

1
Табигъаты хорлагъан адам бла,
Табигъатын хорлагъан адамдан –
Экисинден насыбсыз болурму?

2
Табигъат къачан боллукъду насыблы?
- Адамдан къутулса.

3
Къарайма джердегилеге, Кёкдегилеге,
Тынгылайма саулагъа, кёрдегилеге.
Насыблыма деген джокъду алада да.
Билмейме кетерге, къалыргъа да.
Джангыз, къаягъа тамыр ийиб,
Джашиллигин, ёхтемлигин тас этмей,
(Адамлыгъын, кишилигин тас этмей),
Таш башында да джашаргъа кюрешген
Наратха-нартха къарасам –
Кёлсюз болгъан кёзюуюме уялама,
Кеси кесиме этеме айыб.

4
Къыйынлыкъ джюрекни тебресе джара,
Къысыр къаяда наратха къара:
Джазыу къаягъа турса да кериб,
Ол, зулмугъа, ёлюмге бой бермей,
Кюрешеди тамыр ийиб, кёгериб.

Насыб неди деб, сорсанг базыб,
Ол айтыр: Джашауду насыб.
Джашау этиудю насыб!

Къуллукъ этмей, къул болмай
Ётюрюкге-терсликге-зулмугъа-ёлюмге,

Джашаугъа къуллукъ эте,
Джаны болгъанны барын ёлюмден къутхара,
Джаны болгъанны барына солургъа хауа бере,
Ма алай джашауду насыб.

НАСЫБЛЫМА

Кёкню кюн таякъ къаламын
Гюлледе чыкъгъа тийириб,
Сени юсюнгден назмула джазама.
Ол назмулада джашайдыла
Кёк да, Кюн да, гюл да, чыкъ да –
Сен джашайса ол назмулада.

Шайырны шийир къаласында джашайса Сен.
Сенден насыблы болурму дунияда?
Менден насыблы болурму дунияда –
Мени кёлюмде, сёзюмде, юйюмде джашайса Сен.
Мени бла джашайса Сен.

НЕГЕ АЧЫЙМА, КЪЫЙНАЛАМА НЕГЕ?

Неге ачыйма, кюеме неге –
Артыкъ къыйынлыкъ джетгенча къуру меннге.
Не болгъан эсе джюзлеге, мингнге,
Ол зат болгъанды меннге да.

Арабыздан кете эслибиз,
Къарыусуз бола ангыбыз, эсибиз,
Эслемегенлей кесибиз,
Сюрюуге бурулуб къалгъанбыз биз.

Аллах харам этген затланы
Барысын этгенбиз халал.
Аман иннетли хоншула, кърал
Терсдиле бизге джетген къыйынлыкълада.

Алай а, Аллах харам этген аракъыны
Ёрге кёлтюрюб, Аллахдан тилейбиз насыб.
Бойнумдан ёрге къойсала да асыб,
Ангылаяллыкъ, ангылаталлыкъ да тюлме аны.

Аллах джийиргеннген, харам этген ички бла
Не зат тилейбиз Аллахдан?
Кърал, хоншу джау болгъан бошду,
Биз Аллахны этебиз кесибизге джау.
Ма андады къыйынлыгъыбыз бизни.

Муслиманлыгъыбыз къайдады бизни?
Къайдады тау адет, намыс?
Энди дуния намыс, ахырат азаб да къоркъутмайла бизни.

Адамлыкъ, муслиманлыкъ таркъайгъанды бизде.
Миллет ангы, тарих эс седирегенди бизде.
Кимбиз биз? – Сюрюуге бурулгъан халкъ.
Тюшюнмесек, тюзелмесек – узаймай боллукъбуз талкъ.
Къыйынлыгъыбыз кесибиздеди, ичибиздеди бизни.

Кесибизни эсгериб, титиреб,
Хакъ кертиге, Хакъ джолгъа къайытмасакъ,
Аллах бирди деб, хакъ кёлюбюз бла айтмасакъ,
Эки дунияда да бизге джокъду юлюш.

Неге ачыйма, кюеме неге?
Аджашхан джангыз кесим тюлме.
Къуру кесим болсам – быллай бир кюймезем.

Къыйынлыкъ джетгенди бютеу халкъгъа.
Къуллукъ этмейбиз Тюзлюкге-Кертиге-Хакъгъа.
Ма олду ачытхан, кюйдюрген да мени.
Къайгъым, джарсыуум да олду мени.

ДЖЮРЕК бла КЁК

1
Айтылгъан Сёз Джюрекден
Тенгди тюшгеннге Кёкден.

Джюрек да
Чексиз Кёкге ушайды.
Джети къат Кёкню талай къаты
Адам джюрегинде джашайды.

Аллахны джюзюнчю аты,
Кёкню джетинчи къаты
Бизге ташалла.

Джетинчи къатха ёрлеу,
Джюзюнчю атны излеу,
Хакъ джолда барыу,
Хакъ Кертиге къуллукъ этиу,
Хакъны излеу, Хакъгъа джууукълашыу –
Къалгъан джанладан айырыб,
(Джаныуар, хайуан сюрюуледен айырыб) –
Олду бизни Адам этген,
Олду бизни Халкъ этген.

2
Джюрекден къарайды Кёк
(Джулдузу, Айы бла,
Булуту, элиясы бла,
Джарыгъы, къарангысы бла,
Турусу, ташасы бла).

Кёкден къарайды джюрек
(Сюймеклиги, кюймеклиги бла,
Къайгъысы, джарсыуу бла,
Къууанчы, бушууу бла,
Къоркъууу, умуту бла).

Кёк тенгизни толкъунлары
Келиб джюрекге тийиб, къайыталла артха.
Джюрек тенгизни толкъунлары
Джети къат Кёкге чыгъыб, къайыталла артха.

Джашнайды Кёк – джашнайды джюрек.
Рахатды Кёк – рахатды джюрек.
Кёк – джюрек. Джюрек – Кёк.
Кёкде джашайды Джюрек.
Джюрекде джашайды Кёк.

АТЫНГА САГЪЫШ ЭТ

Хар кимни атында
Кёрюнеди барыр джолу, этер иши.
Адамгъа ат атагъан сагъатда,
Ол атына тыйыншлы болур деб, этелле умут.
Атына тыйыншлы эт деб, тилейле Кёкден да.

Чыгъыш Хан – Чингизхан (Хан Востока) дедиле,
Анга джоралаб Чыгъышны (Востокну).
Баты Хан – Хан Батый (Хан Запада) дедиле,
Туудугъуна джоралаб Батыны (Западны).

Мен да меннге аталгъан атха этеме сагъыш:
Азанчыны атын нек атагъан болурла меннге?!
Борчлума халкъны уятыргъа, сагъайтыргъа
Азан бла, назму бла – Сёз бла.

Тыйыншлы болаламамы экен атыма –
Джараяламамы Сёз бла Халкъыма?!

Адамгъа ат атардан алгъа
Бек иги сагъыш этерге керекди –
Ол аты бла ёмюрюн джюрюрюкдю,
Аты айтханны да этерикди.

Бир-бирине келиширге керекле адамны аты бла кеси.
Бир-бирин тутаргъа керекле адамны сёзю бла иши.

Сен да атынга бир иги сагъыш эт.
Тюз ат атагъанлагъа алгъыш эт.
Гяуур ат атагъан эселе – тюрлендир:
Бёрю атарыкъ бёркюнден билинир.

ДЖЮРЕГИМДЕ – ХАКЪ БЛА ХАЛКЪ

Башыма акъыл кирир заманда,
Джюрегиме къайгъы кирди.

Майданда кертисин, тюзюн айтыр заманда,
Инсан хакълары ючюн демлешир заманда,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн кюрешир заманда,
Уруш тюзюнде сермешир заманда,
Джюрегим джарылыб, юйде ёлдюм.

Ёлюб кетиб, джангыдан тирилдим –
Аллах мени джашаугъа къайтарды.
Айтыр сёзюмю ауузума салды –
Джихадым бошалмагъанын билдим.

Аллах мени ёлюмден къалдырды.
Не ючюн?
Мен халкъгъа ахыр сёзюмю айтыр ючюн,
Бошамагъан ишими бошар ючюн.

Джюрегимде – Хакъ бла Халкъ.
Дефтерим – чыммакъ акъ.
Керти сёздю къутхарлыкъ халкъны –
Борчлума табаргъа, айтыргъа, джазаргъа да аны.

Аны ючюн сакълагъанды Аллах ёлюмден,
Джашаугъа къайтаргъанды аны ючюн.
Насыбды, Аллахны буйругъун толтура,
Джашагъан, ёлген да халкъы ючюн.

УМУТ БЛА КЪАРАЙМА КЁКГЕ

Джокъду тынгы-тынчлыкъ джюрекге:
Сёзле, тилле да ёлелле,
Адамла, халкъла да ёлелле,
Джулдузла да ёлелле Кёкде.

Барына ауруса да джаным,
Эсден кетмеген – халкъым.

Кесин, халкъын да къутхарыр ючюн,
Болургъа керекди хар ким
Окъууу-билими бла – философ-хаким.
Болургъа керекди хар ким
Саулугъуна – хеким, джазыууна – хяким.

Алай болур ючюн а –
Бир джол барды адамгъа, халкъгъа:
Ол да – кече-кюн да, таша-туру да –
Къуллукъ этиу бир Аллахха-Хакъгъа.

Абынсам, артыкъ да къарайма Кёкге –
Олду мени тургъузурукъ ёрге,
Тынгы-тынчлыкъ берлик да джюрекге.

Алай а, ийман болмаса джюрекде,
Бир джукъ да кёраллыкъ тюлсе Кёкде.
Къоркъуу турса да кёлде,
Умут бла къарайма Кёкге.

СЁЗ АЛЫБ БАРАДЫ БИЗНИ

Джолоучума.
Атым, джамчым, башлыгъым да,
Сауутум-сабам, азыгъым да,
Джолгъа чыгъартхан иннет да,
Джолуму кёргюзтген къыблама да,
Алдан алгъа элтген кюч да,
Джолум кеси да –
Сёздю.

Ол – Кёкден тюшген Сёз –
Кёкча джууукъду, Кёкча да узакъды.
Андан джууукъ, андан узакъ,
Андан туру, андан таша,
Андан сууаблы, андан халал
Болмаз бир зат.

Сёз алыб барады мени.
Анга тыйыншлы болалсам,
Аны бла барыб туралсам –
Чыгъарыкъма Кёкге,
Сёзню бизге ийгеннге тюберикме.

Сёз алыб барады мени.
Аллахха алыб барады мени.
Хоу, Кёкден эннген сёздю
Кёкге чыгъарлыкъ бизни.

Сёз ызындан барабыз биз.
Джюрекдеди Сёз.
Сёздеди джюрек.

Сёзню ангылагъаныбызгъа кёре,
Анга бойсуннганыбызгъа кёре
Адамбыз, Халкъбыз.

Анга кёреди джолубуз да,
Анга кёреди барыуубуз да,
Анга кёреди къарыуубуз да,
Анга кёреди джазыуубуз да.

ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ

Дуния боранындан да,
Ахрат азабындан да
Къутулгъанча кёреме
Сёзню ышыгъында,
Сёзню джарыгъында.
(«Ышыкъ» деб джарыкъгъа айталла Тюркде).

Мен джаратханма Сёзню,
Сёз джаратханды Мени.
Кесим джыгъылсам да атдан,
Сёзюм къаллыкъды артда.

Сёздю шайырны джаны.
Къадары алайды аны.
Сёз – келечиди араларында
Гъарб бла Шаркъны,
Хакъ бла Халкъны.

Сёз келечиди
Кёкден Джерге,
Джерден Кёкге.

Шыйыхлалла, файгъамбарлалла
Эм уллу шайырла.

Сёзню ышыгъында,
Сёзню джарыгъында
Табарыкъды тынгы
Адам улу бары.

Эм иги сёз
Кёкденди, джюрекденди,
Аллахданды, Аллахды, Аллаххады.

Сёз – башды неден да, кимден да.
Аны бла Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр.
Сёзню джанындан да багъалы кёрмесе шайыр,
Сёз керамат анга ачыллыкъ тюлдю.

Сауутум-сабам, къалкъаным да сёздю.
Мени джаратхан, мен джаратхан да сёздю.
Дунияны джаратхан, джашатхан да сёздю.
Сёзге къуллукъ этгеннге айталла шайыр деб.

ТАУ БАШЫНДА

Мийикге ёрлетгенед, чыгъаргъанед джашлыкъ
Мен атыб келген тангымы аллына къарар ючюн.
Арадан кёб джыл ётюб, энтда чыкъдым бери –
Энди уа – батыб баргъан кюнюмю ызындан къарар ючюн.

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Джана, кюе Кюн да джукъланныкъды.
Алай а, джашау сакъланныкъды –
Бир башха Кюн, башха дуния ачыллыкъды бизге.

Мен ол мийик къадаргъа ийнанама.
Къуралгъаныча чачыллыкъды дуния,
Башланнганыча бощаллыкъды джашау,
Дагъыда хар зат джангыдан башланныкъды.

Неди табигъат, мадде? Ёле, тириле тургъан бир зат.
Билмейме, бар, джокъ эсе да ахырат.
Ёзге, этген аманлыгъы адамны,
Эртде-кеч болса да, башына джетмей къалмайды аны.

Адамны оюмсузлугъундан да тюрленеди хауа.
Кеси къурутургъа да боллукъду джашауну адам.
Кесин къурутургъа да боллукъду адам.
Къутхарыргъа да боллукъду кесин, джашауну да.

Неди ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк?
Меннге буюрулмагъанлыгъына ол,
Барды деб турама ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк,
Барды деб ийнанама анга элтген джол.

Батыб баргъан кюнюме къарайма.
Алай а, этмейим хомухлукъ, кёлсюзлюк.
Бар, джокъ эсе да, ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк,
Мен халкъым джашар ючюн кюрешгенме, сермешгенме.

Ёмюрлюк рахат джашау излегенме анга.
Иннетим къабыл болуб, джетгинчи муратыма,
Тауусулду эсе кюнюм – неди мадар?
Алкъынчы бизден кючлюдю къадар.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Къычырады джюрек – тынгылайды Кёк.
Тынгыламай эсе да, Кёкню тилин
Ангыларча, къайда аллай фахму, билим?

Бирде айтама: кесинден бошарыкъды адам.
Бирде айтама: джашарыкъды адам.
Къутхарлыкъды кесин, джашауну да.

Атомну ичине да къарагъанды ол,
Кёк аламгъа да салгъанды джол.
Ич-тыш дунияланы, таша дунияланы –
Кесине къыйынлыкъгъа, насыбхы эсе да –
Ачханды ол.

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ.
Тынгысызды джюрек – сагъышлыды Кёк.
Джюрегиме, Кёкге да тынгылайма.
Батыб баргъан кюнюме къарайма.

КЪАМАТУРГЪА – ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА

Къаматур – къама, тур –
Джауланы къаматырча ур,
Къампайтырча ур.
Джатханынг, джукълагъанынг боллукъду – тамам.
Уяныргъа джетгенди заман.

Къаматур, тур.
Душманны къамат, ур.
Къаушатырча ур.
Шохлагъа уа – къалкъан болуб тур.

Бирликде тирилик – Къаматур:
Къарачай-Малкъар-Тюркие.
Аллахны аллында баш ие,
Шукурла этебиз Анга –

Бизни адам этиб джаратханы ючюн,
Бизни муслиман этиб джаратханы ючюн,
Бизни тюрк этиб джаратханы ючюн,
Хакъ джолну танытханы ючюн.

Тюркбюз – къаныбыз, джаныбыз бла,
Джюрегибиз, ангыбыз бла –
Къадарыбыз бла.

Къаматур бирикдиреди бизни,
Кёлтюреди кёлюбюзню,
Джыйдырады эсибизни,
Танытады кесибизни.

Айтады Къаматур:
Тюрк халкъы, ёрге тур.
Тарихинге тыйыншлы бол,
Джазыуунга ие бол.

Тин байрагъыбыз – Къаматур!
Бизни харам джукъудан уятханлай тур,
Азанча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур.

Суу кетсе да таш къалыр.
Сен да алай къала тур.
Къаматур.
Ким кетсе да, не кетсе да,
Сен дунияда джашаб тур.
Каматур.

Сен бирикдиресе бизни,
Кёллендиресе бизни.

Халкъыбызгъа
Джюрюшлю бол дейсе,
Эки дуниядан да
Юлюшлю бол дейсе.
«Амин» дейме мен да.

Узакъда болсанг да эм джууукъса меннге.
Халкъымса, байрагъымса, орайдамса мени.

Терсейгенлени да тюз джолгъа бур,
Бизни бирикдиргенлей, кёллендиргенлей тур.
Миллет орайдача (Милли маршча) эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур –
Эркинликге, Тюзлюкге, Игиликге чакъыргъанлай тур.

Джаша, КЪАМАТУР.

КИМДЕДИ ТЕРСЛИК?

Сыртда чалкъы чала турады къарт.
Атлатыб-атлатыб чалады алай.
Хыршысыны узунлугъуна, дюрюсюню кенглигине
Сейирсинеме. Нарт юзюкден болур, эшта, ол.
Сарыджилик тёлюден болур, эшта, ол.
Къазауат, сюргюн, хапис –
Бири да юзалмагъанды аны джилигин.

Алай а, нек джокъду аны къатында киши?
Къайдалла уланлары, туудукълары?
Аны джилигин юзалмаса да къыйынлыкъ,
Тукъумун, тийресин а къурутханды.

Чалады чалкъы
Бурун заманладан къалгъан пелиуан.
Белинде зынгырдайла тёшю-чёгючю.
Ауурлукъ да этмейле ала деуге.
(Аланы бир башха джерде къойса,
Чалкъысын таблар ючюн, артха къайытыргъа керекди.
Артха къайытыргъа уа сюймейди къарт).

Чалады къарт,
Анда-мында джаныу эте чалкъысына.
Азыгъы да джанындады аны.
1990- чы джыллада
Тюртюлгенем анга.
Джылы джюзге джууукълаша эди аны.

Быллай деуле болгъан болурла
Бычакъ бла аю уугъа джюрюгенле.
Бир ёгюз арыгъанында, аны орнуна сюелиб,
Сабан сюрдюрген да быллайла болгъан болурла.

Быллайла болгъан болурла, эшта,
Багъатыр Татаркъан, тулпар Алий, гёджеб Къочхар…
Быллай деуле джокъдула Къарачайда энди.
Эшта, нарт юзюкню ахыр адамы болур бу къарт.

1943-чю джыл сюргюннге дери,
Аз тюл эдиле быллай деуле Къарачайда.
…Джуртда Джангыз Терекча кёрюнеди къарт,
Къарачайны Къадау Ташына да ушайды ол.

Мен анга тюртюлдюм да ушакъ этдим.
Алай а, «джангыз нексе» деб сорургъа, базмай кетдим.
Андан айырылыб, эндим ёзеннге,
Эл кёчюб кетгенча кёрюндю кёзюме.

Юйле тура эдиле – адам а джокъ.
Анда-мында бир къарт кёрюнсе да,
Сабий а – джокъ, сабий таууш джокъ.
Джаш адам къалмагъанды элде.

Джашла, къызла къалмайла элде.
Тау элле баралла къуруб.
Тау элле чачыла баралла.
Халкълыгъыбызгъа тюшгенди къоркъуу.
Кимдеди терслик?

АДАМ ДЖЮРЕГИ

Башхалагъа бойсуннган къой,
Кесиме бойсунургъа да унамайды джюрегим.
Джерде къой, Кёкледе да болмагъан
Излейди бир Тюзлюкню, Эркинликни.

Аны ючюн этеди къазауат,
Саныма, джаныма да тынгы-тынчлыкъ бермей.
Мени ёлтюрмей, кеси да ёлмей,
Къазауаты ушамайды тохтаргъа.

Ангы болса да джюрекге базман,
Аны да арытады джюрек.
Ол этген къоркъуугъа, ол салгъан соруугъа
Не Джер, не Кёк эталмайла джууаб.

Адамлагъа къой, Аллахны кесине да
Дау салыб тохтаучанды ол:
Нек тауусулургъа керекди адам баргъан джол,
Нек хорларгъа керекди джашауну ёлюм?

Адамла къурагъан джорукълагъа къаршчы болгъан бла къалмай,
Табигъатны-къадарны кесине да излемейди бойсунургъа.
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк Насыбны, Къууанчны излейди,
Излейди бир чексиз Тюзлюкню, Эркинликни.

Аны ючюн, не кюн, не кече билмей тынгы-тынчлыкъ,
Кесине, башхалагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ,
Ич, тыш дуниялагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ,
Урады джюрек…

Адам джюрегинден къыйынлы болурму?
Аны излеми ёмюрде толурму?

ДЖОЛ

Къутхарлыкъды деб мени къыбыла,
Къыбыла таба тутханма джол.
Тёрт джанымда чартлайд шыбыла,
Мени урургъа ант этгенди ол.

Къызыл шыбыладан келеме къачыб,
Аны къылыч бла сермей, къайырыла.
Ата джуртумдан айырыла,
Аллахха, адамгъа да айтама ачыкъ:

Эки джауум барды мени:
Бири – зулму, бири – ётюрюк.
Аладан къутхармасакъ Элни,
Ёзден адамла боллукъбуз тюб.

Сиз да бираз джыяргъа эсигизни,
Мен да къайытырыкъма кюч алыб артха.
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни,
Джокъду ышаныу Гъарбха не Шаркъгъа.

Башыбыз къалмаз ючюн палахха,
Таянайыкъ, джангыз, Аллахха.
Аллах болуб кёлде-джюрекде
Бизни хорлар кюч чыкъмаз Джерде не Кёкде.

Джараларымы сау этиб, багъыб,
Джангыдан кирликме кюрешге.
Кечени хорлаб, танг да келеди атыб.
Не насыбды халкъ, джурт ючюн сермешген.

Сан ёлсе да, джан къаллыкъды сау.
Джаннга ёлюм джокъду, билебиз.
Уллу Аллахха салабыз махтау,
«Халкъ, джурт» дей, джашайбыз, ёлебиз.

АКЪ ДУУАДАКЪ КЪАРА КЁЛДЕ

1
Акъ дууадакъ къара кёлде.
Акълыгъы, джангызлыгъы аны.
Къаллай бир кюрешди эсе да,
Акъ дууадакъ акъ эталмады къара кёлню.
Алай а,
Акъ дууадакъны къара эталмады къара кёл да.

2
Къара кёкде акъ булутча акъ дууадакъ къара кёлде.
Къарангы кёкде джулдузча къара кёлде акъ дууадакъ.

3
Ма ол акъ дууадакъгъа джууукълашханды энди къара ёлюм.

4
Къара кёлге да джууукълашханды къара ёлюм.

5
Ёле тургъан акъ дууадакъ къара кёлде.

6
Акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде.

7
Ёле тургъан акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде.

8
Къара кёлде акъ дууадакъ ёлгенлей,
Кёлню джарытхан акъ дууадакъ ёлгенлей,
Танылмазча къараллыкъды къара кёл.
Къара дуниягъа къошуллукъду къара кёл.
Джансыз боллукъду, ёллюкдю къара кёл.

9
Эшта, къара кёлню джарытыр ючюн,
Къачан эсе да, Кёкледен учуб келиб,
Тюшген болур эди къара кёлге акъ дууадакъ.
Акъ мёлекча кёрюннген акъ дууадакъ.

Алай а, толтуралмай Кёк салгъан борчун,
Акъ эталмай, джарыталмай къара кёлню,
Уялгъандан, башын да къанат тюбюне джашырыб,
Ёле турады акъ дууадакъ къара кёлде.

10
Къара кёлде да акъ дууадакъны излейме.
Къара кюн да акъ дууадакъны излейме.

11
Къайгъылы дунияда акъ умутча эди
Акъ дууадакъ къара кёлде.

12
Энди ма ол акъ дууадакъ ёледи.
Акъ дууадакъсыз къара кёл да ёледи.
Дуниягъа къара кюн келеди.
Ахырзаман келеди дуниягъа.

13
Дууадакъсыз къалады кёл.
Акъ умутсуз къаралады кёл.
Умутсуз къалады Эл.

14
Ау джаулукъну тюбюнде келинча эди  акъ дууадакъ.
Энди кебиннге чырмалгъанча кёрюнеди къара кёлде (къара кёрде).

15
Ауалдан ахыргъа дери
Кюрешди, чыдады, джашады
Акъ дууадакъ къара кёлде.
 
16
Бу акъ назмум
Акъ дууадакъгъа ушайды къара кёлде.

КЁЗ бла СЁЗ

1
Адамгъа багъа биче:
«Къалайд,- дейле,- кёзю-къашы,
Къалайд,- дейле,- сёзю-башы...».

Кёз. Сёз. Экисинде да барды ёз.
Адамны ич дуниясыны кюзгюсюдю кёз.
Адамны ич дуниясыны кюзгюсюдю сёз.
Адамны эм алгъа танытхан – кёзю бла сёзю.
Хоу, адам танылыб башлайды кёзюнден эмда сёзюнден.

2
Кёз тиймесин, сёз джетмесин дейбиз.
Аман адамны кёзюнден, сёзюнден да къоркъабыз.
Къара, зар адамны кёзю, сёзю да уулуду.
 
Иги адамны уа кёзю, сёзю да – нюрлю.
Иги адамны тюз адамла къаллай бир сюе эселе,
Къара кючле да аллай бир кёрюб болмайла аны.

3
Адамны ичин билген къыйынды.
Алай а, кёзю эмда сёзю
Адамны билдирелле ичин,
Адамны билдирелле ёзюн.

Кёз. Сёз. Экисинде да барды ёз.

АКЪ СЁЗ

1
Нарат терек да чайыры-балхамы бла
Джарасын кюрешед багъаргъа.
Шайыр да сёзю-назмусу бла
Кёлюн кюрешед джазаргъа.

Кесини кёлюнмю, башханыкъынмы –
Джокъду анга башхасы.
Кёлю сыннганны сылайды, байлайды –
Сылаучуду, балхамды аны назмусу.

Джюреги ачыгъаннга джюрегин ачады,
Кёл этеди, табдырады эс.
Адамны джанын къара кючледен
Къутхарады акъ сёзю аны.

Джаныуар да, туугъан джерини дарман хансларын
Табыб, чайнаб, балхам этиб,
Тили бла джалайд джарасын.
Шайыр да, ана тилини дарман сёзлери бла
Джюрек джараланы багъады алай.

Дууача джарайды назму.
Шайыр джазгъан дууады назму.
Саугъа аурумазгъа болуша,
Ауругъаннга къайтара саулугъун,
Назмула бла тюкюреди шайыр.

Саула аурумаз ючюн,
Ауругъанла сау болур ючюн,
Адамны къара кючледен къутхарыр ючюн
Джазылгъан дууады назму.
Акъ кюн да, къара кюн да керекди акъ сёз.

Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан
Къутхарыр ючюн адамны джанын палахдан.
Хоу, къутхарыр ючюн адам улуну палахдан,
Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан.
Керти шайырла да аздыла, файгъамбарлача. Алача,
Хакъгъа къуллукъ этедиле Шайырла да.

2

Джазама назму
Кесими бюгюнюме, ахыр кюнюме да джарар деб,
Саулагъа, ёлгенлеге да джарар деб
(Саулагъа джашаргъа, ёлгенлеге тирилирге джарар деб),
Абыннганнга, джыгъылгъаннга ёрге турургъа джарар деб,
Сюелгенни абыныргъа, джыгъылыргъа къоймаз деб.

Акъ сёзге алай ийнаннганым, ышаннганым себебли,
Акъ сёзге алай таяннганым себебли,
Акъ сёзден алай къарыу алгъаным себебли,
Рахат, къыйын кюнюмде да джазама назму.

Аллай ийнаныу болмаса джюрекде,
Къаламны ёмюрде да алмазем къолгъа.
Хазырлана чыгъаргъа джолгъа,
Къарай Джерге эмда Кёкге,
Къуран аятла бла бирге,
Ийман-шахадат бла бирге,
Назму тизгинлени да шыбырдайма.
Англайма:
Сёз къутхармаса дунияны,
Джукъ да къутхарлыкъ тюлдю аны.
Сёз – Аллахды.

АХЫР

Керек тюлдю меннге не хакъим, не хяким, не хеким.
Аланы барындан да онглуду ёлюм.
Мен – джанындан тойгъан бир адам,
Джукъ да керек тюлдю меннге аладан.

Ёлюм бла мен бир-бирибизни сюрюб,
Кёб чабдыкъ. Энди тохтагъанбыз арыб.
Энди кёчмезча салгъанма къош.
Ёлюм да аны  билиб, къысылады шош.

Алай а, кёзюме кёрюне бир ауанала, къаралдыла,
Нек илгенеме къараб къарангыгъа?
Нек турама хазыр болуб сермеширге,
Джаным ючюн, джашауум ючюн кюреширге?

Огъай, джанымы, джашаууму да санамайма чёбге,
Хар джан кёзюуюнде кетерикди Кёкге.
Алай а, мен излемейме таяргъа эркишиликни джолундан,
Ёлюрге излейме сермеше, сауут-сабам бла къолумда.

Ибилис – сюрюучю, халкъ да къой сюрюу болурун излемейме мен,
Къойча сойдурургъа излемейме халкъымы, кесими да.
Аллах айырыр тюзюмю, терсими да.
Иймансыз джорукъла, адамла не айталла деб тюл,
Аллах не айтыр, дей, джашадым дунияда.

Къуллукъ этдим, адамгъа, халкъгъа да тюл – Хакъгъа.
Къарагъа къара дедим, акъ дедим акъгъа.
Сыйладым сёзню, ишни да игисин-кертисин-тюзюн,
Дуния малгъа алданмадым, терилмедим, къарамады кёзюм.

Сёзню, ишни да башлагъандан эсе, бошагъанды къыйын.
Къаягъа, таугъа ёрлегенден эсе, къыйынды эннген.
Келгенден эсе, къыйынды кетген.
Бусагъатда ма ол чекдеме мен,
Кёрюрюмю кёргенме, чегерими да чекгенме мен.

Кёк буюргъанча джашадым Джерде.
Назму да джазмадым ол бермей белги.
Файгъамбарны джашауу болду меннге юлгю.
Джаным тартханлай тургъанды Кёкге,
Акъ, къара кюн да кёргенме Кёкню.

Диниме, тилиме болгъанма сакъ эмда бек –
Насыбды деб, ала ючюн сермешген, ёлген да.
Адам, Халкъ ючюн кюреширге буюргъанды Кёк –
Буйрукъну толтурургъа кюрешгенме мен да.

Буйрукъну толтурургъа кюрешгенме мен да,
Ол иннет бла джашадым, ёлдюм.
Кетсем да, къалама сизни бла –
Хакъ джолда баргъаннга джокъду ёлюм.

ЭСГЕРТМЕ

1
Терекге терекди эсгертме,
Ташха да ташды сын.
Адамгъа адамды эсгертме,
Сёзге да сёздю сын.

Ёлген сёзлеге, ёлген тиллеге
Сёз эсгертме салгъан бла къалмай,
Тирилтирге излейме аланы.

«Ай насыбсыз,- дейме кесиме,-
Ёлгенлени тирилтирге кюрешмей,
Кюрешсенг эди сакъларгъа сауланы...»

Тохтамайды ичимде даулашыу:
«Ёлгенин тирилтирге излемеген,
Сакълаялырмы сауун да ёлюмден?».

Эски сёзлени джангыдан джаш эте,
Ёлген сёзлени да къайтара джашаугъа,
Джангы сёзле да бере дуниягъа,
Джашайды, ёледи шайыр.

2
Сын таш салалла ёлгеннге.
Сын ташла саулача сюелелле,
Саулача сюелелле къабырлада.

Сосуркъача туумагъан эсем да ташдан,
Таш кешенеде асраллыкъ тюл эсем да,
Ташха эскертме салырым келеди.
Адамгъа, джаныуаргъа тюл,
Ташха салырым келеди эсгертме.

3
Таш, туудукълагъа джетдирир сёзюбюзню деб,
Бурунгу ата-бабала джазгъанла ташда.
Бюгюн окъуйбуз ол джазыуланы.

4
Джети джол айырылгъан джерде
Ташха эсгертме салырым келеди:
Кёкден тюшгеннге да,
Къаядан юзюлгеннге да
Джерден чыкъгъаннга да.

Хунагъа джарашханнга, джарашмагъаннга да;
Тыбыр ташха, сын ташха да.
Барына да бир эсгертме салырым келеди.

Таш ёмюрден бери
Таш къаллай бир джарагъанды бизге.
Адамла тюл,
Ташда ёсген тереклебиз биз.
Эшта, адам бла ташны
Ёлюм да айыраллыкъ болмаз.
Эсгертме да бир боллукъ болур алагъа.

5. ЭСГЕРТМЕ

Таш болгъан адам,
Адам болгъан таш.
 
АТЛЫЛА, КЪАНАТЛЫЛА

Аты болгъан да атлы болуб бармайды,
Къанаты болгъан да къанатлы болуб къалмайды.

Джаяу ючюн атындан тюше билгеннге,
Къанатсызны да кёллендире, учундура билгеннге,
Тёбендегин да ёрге тарта билгеннге,
«Мубарек адам», «къанатлы джан» дейдиле.
Атсызны да атлы этерге кюрешгенди – атлы.
Къанатсызны да къанатлы этерге кюрешгенди – къанатлы.

Бизни ючюн Кёкден Джерге эннген таша кючге,
Бизни да Кёкге тартхан тамаша кючге,
Бизге ийманны, сёзню-билимни келтирген кючге,
Кеси уа, сезилсе да, кёрюнмей тургъан кючге
Айтадыла Кёкню келечиси деб.

Ма ол нюр джарыкъ джюреклерин джарытхан
Адамладыла – атлыла, къанатлыла.
Джашайдыла нюр джарыкъны джаяр ючюн,
Атларындан тюшедиле джаяу ючюн.
Къанатсызлагъа да битдире къанат,
Къара кючле бла этелле къазауат.

Алагъа ийнаныб къалалмай, чайкъалса да халкъ,
Алагъа ол ишни буюргъанды Хакъ.
Ёлгюнчю Хакъ джолда баралла ала.
Алалла атлыла, къанатлыла.
Аланы кёрюб болмасала да атсызла, къанатсызла,
Атсызла, къанатсызла ючюн ёлелле ала.

ЮЧГЮЛ ДУУА

Юсюмю алай джуудум,
Ёлюкню джуугъан кибик.
Сора, болдум дуниягъа
Джангыдан туугъан кибик.

Не аламатды бу?
Англамайма кёлюмю:
Джазалмайма бир назму
Сагъынмайын ёлюмню.

Кимни (нени) сагъынсанг
(Сагъыннган босагъада),
Джууукъ этесе аны.

Аман аууз ачма деб,
Аман къууум этме деб,
Аман джора этме деб,
Айта болурла андан.

Иги билсек да аны,
Мурат толмай барады.
Аджалы уа адамны
Имбашында турады.

Къайдан, къачан эм къалай
Джетер ёлюм – билмейбиз.
Анала этген дууа
Сакълайды да – ёлмейбиз.

Алай а, ёлюмсюзлюк
Берилмегенди бизге.
Ёзге мен ийнанама
Джаным къалыр деб Сёзде.

Сёзю, тили сау болуб,
Халкъгъа да джокъду ёлюм.
Ана тилни сакъларгъа
Джарар эсе уа сёзюм.

Мен билеме бир хакъны:
Дини, тили эм джурту –
Бу ючгюл дууад халкъны
Сакълаб тургъан хар къуру.

Бу ючгюл дууаны бирлигид
Джолубузну акъ этген.
Бизге ангы, эс бериб,
Бизни бир джерге джыйыб,
Адам этген, халкъ этген.

Дууасын тас этген халкъ
Дуниядан болады талкъ.

Дууаны бергенди Хакъ,
Эмда буюргъанды Хакъ
Сакъла деб дууангы.
Сакъламагъан а аны –

Халкъына къазад уру,
Кесине къазад уру.
Дуниядан, ахыратдан да
Къалады юлюшсюз, къуру.

Насыбсыз халкъым мени,
Неди къутхарлыкъ сени?
Башынга этсенг мадар,
Аллах да этер къадар.

ДЖУЛДУЗУМ

Кёкде джулдуз – Кёкнюкюдю,
Джерде джулдуз – меники.
Алай а, келген насыбны
Сууутдум, болуб экили.

Къарайма тёгерекге.
Не хайыр къарагъандан?
Не этерге керекди
Джулдузсуз къалгъан адам?

Бир адамгъа – бир джулдуз.
Джулдузун тас этсе адам,
Джангы джулдуз джокъ анга.
Алайды буйругъу Кёкню.

Да алай эсе къадар,
Неге къыйналама мен?
Джазыу болса, бир джукъгъа
Кетмез эди джулдузум.

Алай а, джигит адам
Кеси джазад джазыуун.
Джазмай къойгъан джазыуумду
Былай къыйнагъан мени.

Кертиди адамны джигити
Кеси джазгъаны джазыуун.
Меннге не айта болур,
Къайда эсе да, джулдузум?
 
СОРУУЛА

1
Тынглар, англар деб, базмасам да,
Айтыр затым кёбдю халкъыма.
Аны джазыуун мен джазмасам да,
Тюбетирге уа излейме Хакъына.

Сорама джюрегим джана, кюе:
Минг-минг джылны джашаб келген халкъ,
Энди нек бола тебрегенди талкъ?
Нек болалмайды джазыууна ие?

2
Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Намаз бла бошалмаса кюнюнг,
Букъудан, чарсдан, къурумдан, джалындан –
Дуния сёзден, къайгъыдан толмазмы кёлюнг?

3
«Къраллыгъын алмаса Къарачай,
Ёмюрю турлукъду тарыгъа, джылай.
Хоншула бла даулаша, тартыша,
Къатышхандан барлыкъды къатыша»,-
Деб, ол кюнледе Азрет Кечерукъ,
Этмедими хахай, къычырыкъ?

Кърал тамада къол салгъандан сора да,
Къраллыгъын алалмады Къарачай,
Энчи Юй-Кюн болалмады Къарачай...
Кимди терс? Къалай болду алай?!   
 
ШАЙЫРЛА

Ахрат азабларын дунияда чекген
Адамлалла шайырла.
Гюнахларын къанлары бла,
Назмулары бла джууалла ала.

Къадарлары алайды аланы:
Ала не кёб этселе да гюнах,
Хакъ ючюн ёлюмге баргъанлары ючюн
Аланы кечиученди Аллах.

Дуния, къоркъуб, тынгылагъан сагъатда,
Кертисин, Тюзюн айталла ала.
Къара кючле бла сермеше ёлгенлери ючюн,
Аланы ёлюмден къутхарады Аллах.

Аланы Джерде, Кёкде да сыйлаб,
Ёлюмсюзлюк береди алагъа.
Халкъгъа джарар кюч, ёмюрлюк да береди
Ала айтхан сёзге, назмугъа.

Алайды шайырны къадары.
Ол керти шайыр эсе,
Къара кючле бла сермешмей,
Тынч турургъа джокъду мадары.

Къалюбаладан бери алайды адет.
Хакъ ючюн ёледи поэт.

Назму сёзюне кёчеди джаны.
Аллах да гюнахларын кечеди аны.

Алай багъалатады Аллах аны.
Сёзюнде къояды шайырны джанын.

ОРАЗАДАН ОРАЗАГЪА ДЕРИ

КЕТГЕНЛЕ бла КЪАЛГЪАНЛА

Кетелле ызларына къарай,
Бу дуниягъа кёзлери къарай...

Кетелле къалгъанлагъа къайгъыра,
Кеслери – анда, эслери – мында,
Сёзлери, ишлери мында,
Бютеу джашаулары мында.

Кетелле, кетелле, кетелле...
Къадаргъа – мадар джокъ.

Къалабыз къараб ызларындан.
Къайытабыз ашырыб, асраб.
Джашайбыз эскере, сагъына.
Сора, биз да кетебиз.

Кетебиз, алача, ызыбызгъа къарай,
Бу дуниягъа кёзюбюз къарай.
Джашадыкъ – къыйналыр, къууаныр ючюн да къалмадыкъ,
Дагъыда – джашаудан бир тоймадыкъ, къанмадыкъ.

Бу къара дунияны акъ тауларына не джетер?
Бу акъ дунияны къара сууларына не джетер?
Кёкде джулдузлагъа, Джерде къызлагъа не джетер?
Ананг этген акъ башлыкъгъа, къара джамчыгъа не джетер?

Акъ башлыгъыма, къара джамчыма чырмагъыз,
Минги Тауну ёмюрлюк бузларында асрагъыз.
Бу мийикледе болуучу акъ боранла, джелле
Къарнашларына – тынгысыз, боранлы джаныма –
Къууанырла, салам берирле.

Мийикликни, тазалыкъны бек сюйген джаным,
Хаман Кёкге къараб, Кёкге тартыб,
Къанатланыб туруучу джаным,
Бу акъ тёппеледе рахатланыр, шош болур.

Сюргюнде – Азияны Кок-Сайында джаратылгъан джаным,
Ата джуртда – Европаны Къарачайында
Кюрешде, сермешде айныгъан, чыныкъгъан джаным,
Энди,
Евразиягъа кёкледен къараб,
Сюйюмчюге, къуугъуннга да хазырлыкъда,
Керамат тюшле да кёре,
Фикир эте, зикир эте бир къалкъысын.

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА

Зулмудан къутулса да кеси,
Адамны ёлтюреди эси.
Къайыталгъанла да сюргюнден,
Ёледиле джюрексиннгенден.

Терсликни-зорлукъну адети алайды –
Огъу-ууу къалады, кетсе да кеси.
Ол джюрекни ашайды, джюрекден бошайды,
Адамны ёлтюргюнчю талайды эси.

Зулму, зорлукъ, терслик, ётюрюк
Кёзден кетселе да кетмейле кёлден.
Аны ючюн кёбдю ауругъан, ёлген
Къыйынлыкъдан къутулгъанланы ичинде да.

Алай а, зулму, мени сенден
Бошуна къутхармагъанды Аллах.
Энди, мен да сени эсге тюшюре,
Джюрексине, бош ёлюб кетсем,

Аз бек къууанмазса. Огъай,
Аллай къууанчны бералмам сеннге.
Мен джашарма хорлаб сени,
Не ёлюрме сермеше сени бла.

ДЖАШАУ бла АДАМ

1
Кетиб баргъан сууда кёлеккеме къараб:
«Майна джашауунг, кесинг да»,- дейме.

2
Суудан тутуб салынама къаядан:
Толкъунла тарай, талай тургъан
Джанымы къутхарыргъа излейди тёнгегим.

3
Башын суугъа атхан адамны,
Башын джагъагъа атхан балыкъны да,
Ангылар чакълы бир джашагъанма дунияда.
Джашауну, ёлюмню да ангыларча болгъанма:
Не насыблы, не къыйынлы адамма мен.

4
Чыгъа тургъан джаныма къарагъанча,
Кетиб баргъан джашауума къарагъанча,
Къараб турама кетиб баргъан суугъа.

5
Сууда къалтырай, титирей тургъан
Кёлеккеме-джаныма узатама къолуму,
Ол да узатады къолун:
Не мен аны джагъагъа,
Не ол мени – Къобаннга.

6
Кетиб баргъан суугъа къараб,
Сууда кёлеккесине къараб,
Сюеледи джагъада адам. 

НАСЫБ КЮН

«Ариулукъгъа алдандым эсе да,
Не джетед андан тийреге?
Болуш, сени адамынг эсем,-
Къарадым Кёкге-Тейриге.

- Айтадыла, ол тюлдю мёлек.
- Айтама: олду мёлек.
Джюрек сюйгенди ариу,
Аны сюйгенди джюрек.

Мен джазгъан – джазмаладыла,
Сен джазгъан а – джазыула.
Кетиб къалгъынчы джаз,
Ол къызны меннге джаз».

Кёк джууабха кюкюреди,
Джангур да джауду себелеб.
Джюрегиме ол болду себеб:
Къызны къачырыргъа тебредим.

Кёк бергенди меннге белги.
Кюн да иги, кёл да иги.
Битгендиле къанатла.
Барама учуб.

ДЖЫРЛАУЧУ

Ол ёзден джырчы тюлдю – джырлаучуду,
Къуллукъда акъ къулну къара аякъларын джалаучуду,
Онглуну аллында кесин джазыкъсындыра, джылаучуду,
Кимни арбасына минсе – аны джырын джырлаучуду.

Кеси ат-арба къураргъа уа –
Къайда аллай фахмусу, болуму, къарыуу.
Башын ёхтем тутуб, джаяу барыргъа уа,
Джаяу болургъа уа сюймейди ол.

Биреуню арбасына минеди аны ючюн,
Аны джырын джырлайды аны ючюн.
Джырлаучуну джазыуу – ачыды:
Ол Джырчы тюлдю – садакъачыды.

Джокъду фахмусу, адамлыгъы да.
Урлайды сёзлени, макъамланы да.
Уру бла садакъа – билгени аны.
Джазыкъсыныргъа керекди аны.

Уру бла, садакъа бла джашатады кесин, юйдегисин да.
Бюгюн аны, тамбла башханы арбасына минеди ол.
Кимни арбасына минсе, аны джырын джырлайды ол.
Ол ёзден тюлдю – къулду, къахмеди ол.
Ол Джырчы тюлдю – джырлаучуду ол.

МЕНДЕН КЪАЛЛЫКЪ

Джюзге джетсе да джылым мени,
Джюрегим къалыр сабийлей, джашлай,
Джазгъы кёк да кюкюрей, джашнай
Кёлюмде, сёзюмде мени.

Назму джабалагъым джауар да
Гяхиник сезим къозгъалыр сизде.
Къызла мени сюйгенлей турурла
Джыл саным джетсе да джюзге.

Джыр саным джетсе да джюзге,
Къатланса, къайтарылса да,
Джангылай къалыр бир Сёз, бир Сезим.
Сюймеклигим дуниягъа къалыр,
Сюймеклигим дунияда къалыр
Кетсем да кесим.

Джылым мени джетсе да джюзге,
Джырым мени джетсе да джюзге,
Менден къаллыкъ сизге
Бир сёздю джангыз:
Акъ – Хакъ – Сюймеклик.

НЕ КЪЫЙЫН СЫНАУДУ ДЖАШАУ

Ауузу-тили болмагъан хайуанны,
Къолу-аягъы болмагъан терекни,
Кеслерин джакълаялмазлыкъланы, къоруулаялмазлыкъланы –
Барын, барын джазыкъсынама.

Зулмугъа, терсликге къаршчы турлукъ тюл эсем,
Ангы-эс, аууз-тил, къол-аякъ – бары
Нек берилгенле да сора меннге?

Зулмуну, терсликни кёрмегенча эте эсем,
Кёзюм сокъур болуб къалмазмы мени?
Къуугъунну-хахайны эшитмегенча эте эсем,
Къулагъым сангырау болуб къалмазмы мени?

Зулмуну, терсликни, ётюрюкню кёре, эшите,
Джукъ да айтмай, этмей, тынгылаб тура эсем,
Ауузум-тилим къурушуб къалмазмы мени,
Тёрт саным да сын болуб къалмазмы?

Кеслери кеслерин манкъурт этгенле:
Кёзлери бола – сокъур болгъанла,
Къулакълары бола – сангырау болгъанла,
Тиллери бола – тилсиз болгъанла,
Ангылары бола – ангысыз болгъанла,
Санлары бола – сюркелгенле, –
Джанлары саудан ёлгенле –
Амантишден да джийиргеншлисиз сиз.

Сизни тюзете болгъанма къынгыр.
Ауругъанны юсюнде ёледи сау.
Ауругъан халкъыма излейме мадар.
Не къыйын сынауду джашау.
 
ТАША МАГЪАНАЛАНЫ ИЗЛЕЙ

«кЁЗ»де барды ЁЗ.
«сЁЗ»де барды ЁЗ. 
«сЮЙ»де барды Юй.
«ЭРкинлик»де барды ЭР.
«джОЛ»да барды ОЛ.
«ЭЛиб»де барды ЭЛ.
«ДЖАНдет»де барды ДЖАН.
«НАЗму»да барды НАЗ.
«ДЖАЗыу»да барды ДЖАЗ.
«ДЖАШАУ»да кёбдю магъана.
«ЁЛЮМ»де уа бирди магъана.

ТИЛИМИ-ДЖУРТУМУ-ХАЛКЪЫМЫ СУРАТЫ

Шимал тенгизни бузлары да
Суууталмайла джюрекни.
Викинг джуртну къызлары да
Унутдуралмайла сени.

Шимал тенгизни, къар-буз тенгизни
Ичиме къоялсам да джутуб,
Кюйюб баргъанымы ол да тыялмаз –
Сени къоялмам унутуб.

Сенсе мени ана тилим, джуртум,
Миллетим да сенсе мени.
Ючюсюн да кёреме сенде.
Ай медет, сен да къалгъанса кенгде.

Ана тилими, джуртуму, халкъымы
Бирге джыйылгъан сураты эдинг сен.
Ана тилиме, джуртума, халкъыма
Сюймеклигим эдинг сен.

Ана тилимден, джуртумдан, халкъымдан
Къарагъанлай тураса сен.
Ана тилиме, халкъыма, джуртума
Дайым чакъыраса, тартаса сен.

Билеме, табар ючюн сени
Къайытыргъа керекме артха,
Барыргъа керекме алгъа –
Тилиме, джуртума, халкъыма.

Аладанса сен, аладаса сен –
Табарыкъма сени алада.
Сеннге, меннге да джокъду ёлюм,
Сау болуб ала.

Шимал тенгизни бузлары да
Суууталмайла джюрекни.
Таугъа, тюзге, тенгизге къарасам да,
Кёреме сени.

Ана тилде сёлеше сени бла,
Ата джуртда баргъанча болама.
Бирден аулай джерни, Кёкню да,
Шимал джолда кетиб барама.

Джурт, Халкъ узакъда эселе да,
Ана тил нёгеримди, билеме.
Ана тилде да табарыкъма сени –
Ана тилге кёмюлеме.

Тюбейме сеннге анда,
Эриб тас болама анда –
Бурулама сёзге, назмугъа.
Тил, Джурт, Халкъ да сенсе манга,
Поэзия да сенсе.

КЕСИ КЕСИМЕ ЭТЕМЕ КЁЛ

Джарыл, джюрек, эки джарыл –
Бир тилегим да болмады къабыл.
Халкъымы эталмадым ЮЙ-КЮН,
Кесими да эталмадым юй-кюн.

Не хайыр сёзюмден, кюрешимден?!
Кёлюм чыкъды адамладан, кесимден.
Инкъыйлабчыма дедим да, сюйген къызыма да юйленмедим.
Кюрешдим – аны ючюн бир джукъ да тюрленмеди.

Унутдум болгъанымы да поэт,
Тебредим чыгъарыб журнал, газет,
Турмадым артха бир джукъдан –
Халкъымы уятыр ючюн джукъудан.

Басма къурадым къалмай тохтаб,
Чыгъардым ненча газет, журнал, китаб.
Къарачай джазыучуланы Союзун да къурадым,
Сиясет джамагъатланы да бир онусун къурадым.
Забастовкаланы, митинглени да къурадым,
Болур ючюн халкъымы энчи Юйю-Къралы.

Демлешдим, сермешдим, джоюлдум, союлдум...
Къарыусуз болдум – барысы оюлду.
«Юйге Игилик» къайда, къайда «Ас-Алан»?
Ишими бардырлыкъ кёрмейме адам.

Алай болса да, къатдырайым бел –
Элли джылдан джангырады эл.
Олжас, Чингиз да табдыралла кёл.
Ала ючюн джууукъла Париж эм Брюссель.

Джарылгъан джюрек, ызынга къайна,
Биягъынлай мени, кесинги да къыйна.
Тохтаб а къалма, ай марджа, тёз,
Халкъны къутхарлыкъ мен айтхынчы бир Сёз.

Билген а этмейме – келирми ол Сёз?
Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салырмы?
Огъесе муратым толмай къалырмы?

Гюнахлы уа гюнахлыма. Бир кёзюуде
Табигъатыма къайырылгъан эдим –
Сюйген къызымдан, Поэзиядан да
Инкъыйлаб ючюн айырылгъан эдим.

Аны ючюн, ала ючюн кюймез эдим бек да,
Замансыз джарылмаз эди джюрек да,
Кюрешибиз хорлам бла бошалса –
Излегенибизча Къарачай джумхуриет къуралса...

Кетдими бошуна къыйыным, джашауум да?
Керекди кимге джылауум, джаншауум да.
Алай а, кеси кесиме этеме кёл:
Иман бла джашадынг, иман бла да ёл –
Къуралмай къалмаз Къарачай деген ЭЛ.
2005джыл, апрелни 12, Ставангер.

ДЖАНЛЫ ДЖЮРЕГИМ

Джюрегимеча тынгылайма джанлыгъа-бёрюге.
Тарыгъады ол да Кёкге-Тейриге.
Къая башындан къараб улуйду,
Мени да тынгым-тынчлыгъым къуруйду.

Ол джанлымыды огъесе джаныммыды,
Джангызлыкъ сыфатымыды огъесе?
Не этейик, бу сейир дунияда
Бир джаннга да тынгы-тынчлыкъ джокъ эсе.

Джыйын джанлыгъа ауруйду джаным,
Ауруйду джаным къазакъ бёрюге да.
Эркинлик джокъду азат тёлюге да,
Отдан чыкъгъанны да сакълайды джалын.

...Бюгечели улуйду джанлы.
Бюгечели ауруйду джаным.
Ёле, тириле чыгъабыз тангнга.
Джокъду тынчлыкъ Джерде бир джаннга.

Ич дунияда улуйду бёрю,
Тыш дунияда чабалла итле.
Джерге къараб, титирейле кёкле,
Алай а, джукъ айтмай, тынгылайды Тейри.

Джанлы джюрегим улуйду мени,
Тынгым-тынчлыгъым къуруйду мени.
Сеземи болур бир-бирде адам
Келе тургъанын ахырзаман?!

ПОЭТ (ШАЙЫР)

Аны джаратханды Сёз.
Сёзденди аны джаны.
Сёздю аны джаратхан, къаушатхан, тирилтген да.
Сёз бла джашайды ол.
Сёзде джашайды ол.
Сёзню ызындан барады ол.
Аны джолу Сёзденди, Сёзгеди.
Сёз – Тейрисиди аны.
Тейри уа – бирди.

Алай а,
Шайыр, ийманындан чыгъа,
Бир джангы Сёз къураргъа излейди,
Бир джангы Сёз айтыргъа излейди.
Сёзню Тейриси болургъа излейди шайыр.
Ма андады къыйынлыгъы аны.

Сёзню къулу тюл, бийи болургъа излейди шайыр.
Ёзге, къулдан бий болмаз,
Къумдан юй болмаз.
Оюлады шайырны къум юйю – назмусу.
Сёз хорлайды шайырны.
Ёледи шайыр.

КЁКГЕ ДЖЫГЪЫЛГЪАН ДЖУЛДУЗУМ МЕНИ

Боракъ атха миндиргенем Сени,
Андан джыгъылыб тюшеринги билмейин.
«Эшекге миндирирге керекди аны»,-
Дейле тенглерим, халымы сезмейин.

Кесинги, мени да джандетден къыстатхан бла къалмай,
Джер джашауубузну да бурдунг джаханимге.
Алай а, турама дагъыда Сенден бир къанмай,
Тийре, эл да мени санайла кемге.

Джыгъылгъан къызны учхан джулдузгъа
Тенг этиб, сёлешеме мен.
Аны къобарыргъа кюрешеме мен,
Къайтарыргъа артха, кёк дуниягъа.

Кёкден джерге башын атады джулдуз,
Джерден Кёкге джыгъылады къыз.
Хоу, къыз джыгъылса – джыгъылады Кёкге,
Джулдуз джыгъылса, джыгъылады Джерге.

Джулдуз – джерге, къыз да – кёкге баш ата,
Джыгъыладыла, кюедиле экиси да.
Мен да кюеме алагъа къарай.
Кюлелле меннге халкъны эссизи, эслиси да.

Керек тюлдю бизни джазыкъсыныу, аяу.
Джангыз Сюймеклигибиз, джаныбыз болсунла сау-эсен.
Сен къанатлы атда баралмай эсенг,
Болайыкъ джаяу, барайыкъ джаяу.

Бирге болайыкъ, бирге барайыкъ джангыз.
Сен –Кёкден джыгъылгъан бир джулдуз,
Сен – Кёкге джыгъылгъан бир къыз,
Мен а – Сюймеклик шашдыргъан бир адам.

Джылымы, джырымы, джолуму да унутуб,
Ёрге сюерге кюрешеме Сени.
Менича сюерик табылырмы Сени?
Кёкден джыгъылгъан джулдузум мени,
Кёкге джыгъылгъан джулдузум мени,
Не этейим сеннге?!

НЕ НАСЫБДЫ ДЖАШАГЪАН ДУНИЯДА

Бир кюню къыйнаса да, бир кюню къууандырады –
Не насыбды джашагъан дунияда.

ТЕНГИЗДЕ КЪАЙЫКЪ

Мен ётерик тенгиз-терк эди.
Кёл этерик джангыз Кёк эди.
Аны да басыб тураед булут.
Сау къалырыма аз эди умут.

Кёк нек джашырды менден джулдузун?!
Ансыз бек къыйын боллукъду джолум.
Керек эди Ол – тюзетир ючюн джол.
Айтдым кесиме: «Эркиши бол».

Тенгиз-терк эди къайыгъым ётерик.
Джангыз Кёк эди къайгъымы этерик.
Айхай, андан къараса уа Ай...
Кёлюм болур эди Къарашауай.

Кёмеуюл кёб эди ичине тартарыкъ.
Джангыз Кёк эди ёрге тарталлыкъ.
Къарай эдим ары тилек бла, умут бла,
Ол а джабылыбед тубан бла, булут бла.

Кёрюнмей эди Кёкде Ай бла джулдуз.
Тёгерекде – къобхан сууну тауушу джангыз,
Ургъан-ураган джелни сызгъыргъаны джангыз.
Кёк, Джер да мени къойгъанла джангыз.

Бу да бир къадар, бу да бир сынау.
Нёгер тюлдюле кёлсюзлюк, джылау.
Керекди ётерге тенгизден-теркден.
Келмей къалмаз болушлукъ Кёкден.

Хорларыкъла мени суу бла джел,
Болмасам таукел, болмасам таукел.
Тенгиз-терк эсе да, къайыгъым ётерик,
Джокъ эсе да, къайгъымы этерик –

Джаным саулай къалмазма ёлюб.
Къобхан суугъа тебрегенме кириб,
Урмаса да джарыкъ, кёрюнмесе да джагъа.
Кеси кесиме кёл этеме: «Алгъа!».

Не сакълагъанын билмесем да алда,
Джашагъандан эсе къоркъууда, джанауалда,
Баргъан игиди. Джолкёллюд кёлюм.
Алда сакълайды Хорлам не Ёлюм.

Чырмауланы джыгъалыр эсем а,
Джандет джагъагъа чыгъалыр эсем а...
Джюрегимде болуб Ай бла джулдуз,
Огъай, къалмазма умутсуз, джолсуз.

Джолда да къалмазма. Ёлюмсюздю джан.
Тёнгек къалса да, къутуллукъду джан.
Ийман бла, умут бла атлайма алгъа:
Хорлам не Ёлюм – бошду къалгъан.

Иймансызлыкъ-сыйсызлыкъ – харам, керахат.
Ёлюмге-ёлюмсюзлюкге атлайма рахат.
Къутулгъан адам кёлсюзлюкден,
Къалай ёталмаз тенгизден-теркден.

Къайыкъ чайкъалады тенгизде-теркде.
Джулдузум къарайды джети къат Кёкден.
Ай бла джулдуз къарайла джети къат Кёкден.
Къайыкъ чайкъалады тенгизде-теркде.

СЮД

Сюд барады. Чалдышда – джюрегим.
Сюд этгенле – ангым бла эсим.

Сюд баргъанлы ненча кюн, ай...
Тутулгъанчалла Кюн бла Ай.
Тутулсала да къутулурла ала.
Тутулгъан джюрек а къутулурму? Къайдам.

Халкъ басыннганды, билмейме, нек.
Халкъ ичинде сени излейди джюрек.
Сен келгенсе – сезеди, биледи джюрек.
Кёкча кюкюрейди, джашнайды джюрек.

Туракълайла ангы бла эс:
Джюрек болмазмы терс?
Джангылтхан сюймеклик болурму?
Джюрек ансыз насыблы болурму?

Джюрекни эте такъыр,
Бегим алалла Эс бла Акъыл:
«Чалдышда тутаргъа джюрекни».
Дюнгюрдетеди джюрек кёкюрекни.

Хар къуру да Ангы бла Эс
Джюрекни этедиле терс.
Алай а, алагъа тынгыламайды джюрек.

Сеннге къараб турады джюрек.
Атынгы айта, урады джюрек.

БИР КЪЫЗНЫ КЁРДЮМ

Минги Тауну бузу къой, ташы эрирча,
Аллай бир къызны кёрдюм.
Болдум джанымы чыгъарыб берирча,
Чайкъалгъан тенгизге бурулду кёлюм.

Эки Кюн бла тёрт толгъан Айны
Кёрдюм мен. Тилим къалды тутулуб.
Къыяма къышны арасында келген джайны,
Джюрек къалай къояр унутуб.

Акъ палахха къалгъанды башым.
Тебреннген – джер тюлдю – джюрекди,
Кюкюреген, джашнагъан да Кёк тюлдю, – джюрекди:
Джети къатын да уятханса аны.

Джети къат Кёк ачылгъан кибик,
Ачылгъанды джети къат джюрек.
Мен билген дунияла ууала тургъанча,
Джангы дунияла къурала тургъанча,
Джашнайды, тебренеди джюрек.

Джюрекни джулдузгъа бурула тургъан кёзюую –
Джети къатын да Сюймеклик джарытхан кёзюую.
Джети къат джюрекде джети къат бир Сёз
Сеннге деб джаратылгъанды – айталмайма ансы.

Айтыр ючюн аны керекди джети къат таукеллик.
Къайдан да келди джюрекге сюймеклик!

Минги Тауну бузу къой, ташы да эрирча,
Аллай бир къызны кёрдюм.
Болдум джанымы чыгъарыб берирча –
Бир кёргеним бла ол къызны сюйдюм.

Энди Сеннге кёкча ачыллыкъды джюрек.
Не кесек-кесек болуб чачыллыкъды джюрек.
Энди сенсиз джашау джокъду анга.

Джандыргъан Сен болсанг да аны,
Джукълаталлыкъ а, ёлюмдю джангыз.
Джанады, кюеди кёкюрекде джулдуз. 
 
ТЫНГЫЛАЙМА ДЖЮРЕКГЕ

Джур – бекге,
Джыр – Кёкге.
Джюр Кёкге.

Джурт – Кёкде.

Кёкдеди джан джурт –
Джангы-эски джурт –
Ёлюмсюз Ёмюрлюк Джурт.

Тынгылай джюрекге,
Къарайма Кёкге.

ИННЕТИМ

Ариу тилли, эрши тилли да тюл,
Джумшакъ тилли, зыбыр тилли да тюл,
Татлы тилли, ачы тилли да тюл,-
Тюз тилли болургъа кюрешдим ёмюрюм.
 
Джууукъгъа, узакъгъа да тюл,
Къарагъа, акъгъа да тюл,
Къралгъа, халкъгъа да тюл,-
Хакъгъа къуллукъ этерге кюрешдим.

НЕ ЮЧЮН?

Къыйынлы джан, азмы чайкъалгъанма
Къара ёлюм базманнга миниб.
Не ючюн?
Алай а, ёлмей, сау-эсен къалгъанма,-
Аллах къутхаргъанды мени.
Не ючюн?

Халкъым, сен да чайкъалгъанса,
Сыйрат кёпюрге миниб.
Не ючюн?
Алай а, къутулгъанса,-
Аллах къутхаргъанды сени.
Не ючюн?

Бир Темир, бир Къурч сюрдюле джуртунгдан,
Къыйынлыкъ джетди джашынга, къызынга.
Не ючюн?
Алай а, Къадар тюб этиб къоймады,
Къайтарды джуртунга, ызынга.
Не ючюн?

Ол соруугъа излемейбиз джууаб,
Тонайбыз, къырабыз бир-бирибизни.
Айырмайбыз халал-харам, гюнах-сууаб...
Аллах къутхарыб турурму бизни?

Джокъду сюймеклигибиз, бегимеклигибиз
Аллах берген диннге, тилге, джуртха да.
Аланы тас этсек – кимбиз, небиз биз?
Не сакълай болур бизни дунияда, ахыратда да?

Аллахны берген динине, тилине , джуртуна
Тыйыншлы болмасакъ биз,
Аланы сакъламасакъ, джакъламасакъ биз,
Къайтарылмазмы сойкъырым, сюргюн?

Огъай, къайтарылмаз сойкъырым, сюргюн.
Неге керекди бизни къырыргъа, сюрюрге?
Дин, тил, джурт ючюн этмейбиз къазауат –
Сора керекмиди бизни къырыргъа, сюрюрге?

Бир-бирибизни къыргъанлыкъгъа,
Душманны аллында биз – къойдан да джууаш.
Душманны этебиз Джуртубузгъа ие,
Кесибиз да болабыз анга къул-къарауаш.

Бурула барабыз малгъа, сюрюуге.
Неге керекди сора бизни къырыргъа, сюрюрге?!

Не сюйсе аны этеди джуртубузгъа, кесибизге да джау.
Бизле уа аны бла сермешир орнуна,
Анга – душманнга – салабыз махтау.
Алайгъа джетгенди ангыбыз, эсибиз.
Кесибизни къурутабыз кесибиз.

Саныбыз, джаныбыз да толулла табдан, джарадан.
Алай а, къыйынлыкъла тюшюндюрмейле бизни.
Тюзелмейбиз. Тюшюнюб этмейбиз оюм.
Тамблабыз боллукъмуду, бармыды бизни?!

АУАЗЫ ТАБИГЪАТНЫ

Джел, джангур.
Эр, джангыр.
Сёз – джангы,
Джыр – джангы.

Сёзню тышы –
Джел, джангур.
Сёзню ичи –
Эл, джангыр.

Мен айтама:
Джел, джангур.
Эшитеме:
Эл, джангыр.

Айланнганды
Джел, джангур.
Магъанасы:
Эл, джангыр.

Кёкню сёзю –
Джел, джангур.
Магъанасы:
Джер, джангыр.

Магъанасы:
Кёл, джангыр.
Магъанасы
Эл, джангыр.

Айланнганды
Джел, джангур.
Кёрюнеди
Джыр джангы.

Тёгерекде
Джел-джангур.
Ол сермейди
Джан-джанын.

Тазаланад
Эс-ангы.
Тёнгекде да Джан –
Джангы.

СЕЗИМЛЕ БОРАНЫ

1
Сокъуранныкъды бюгюн бизге джау болгъан.
Джюрекдеди Минги боран, Тау боран,
Секиртмеди Сезим къобан, Сёз къобан.

Не игиди Джерде сени болгъанынг!
Сюймекликни шаушалмайды бораны,
Сезимлени назмуланад къобаны.

2
Шын тургъанды джюрек,
Сын болгъанды ангы...
Джашнайды, кюкюрейди Кёл.
Чакъдыргъанынгча, тохтаталлыкъ да
Джангыз кесингсе аны.

Шын туралгъан джюрек – джашмыды, къартмыды?
Шынкъартмыды  бу джана тургъан, джюрекмиди?
Аны  джукълатыргъа уа керекмиди?

Ол кюеди кеси,
Джарыгъын, джылыуун а – береди Сеннге.
Ол тенг болгъанды Кюннге –
Сюеди Сени.

Англамайла бир-бирин Ангы бла Джюрек.
Ала ушагъан – Таш бла Терек:
Бири сын болуб, бири шын туруб.
Алай а, Сен сау болуб,
Сезимге, Сёзге джокъду къартлыкъ, ёлюм.

АДЖАШХАННЫ ДЖОЛУ

Ууакъ къайгъылагъа да ашата джюрегин,
Кеси къысхартады джашауун адам.
Кёзбау затлагъа хорлата кесин,
Адамлыкъдан айырылады адам.

Сора, атлаялмазча болса чёбден –
Ол себеб излейди Кёкден.
Джашауу азабха бурулса адамны –
Кёк джазыкъсынады аны.

Джазыкъсынады да – алады джанын:
Алай а, ол да – къурум эм джалын.
Джангыз от тазалаяллыкъды аны...
Кёкню да джылатады къадары адамны.

ДЖЮРЕК бла ТЕРЕК

Кёлюм-джюрегим турады азыб –
Тюлме джолгъа чыгъарча базыб.
Кёрюнмейди  джулдуз, кёрюнмейди Ай,
Тубандады Малкъар-Къарачай.

Джурт-Халкъ таба бурулады джюрек:
Чынгылны эрнинде сюеледи Терек –
Тамырлары бла Ташха, Къаягъа бегирге кюреше,
Бутакълары бла джулдузлагъа илинирге кюреше.

Тамырлары болгъан Ташдан, Къаядан,
Бутакълары узалгъан Айдан, джулдуздан
Айырыргъа кюрешедиле Терекни –
Сыйырыргъа кюрешелле андан
Джерни эм Кёкню.

Джюрегим турады азыб.
Кёлдегин айталмам базыб.
Халкъ-Джурт  таба бурулады джюрек:
Чынгылны эрнинде кёрюнеди Терек.

Бошлукъ, болушлукъ излегенча кёрюнеди ол:
Бармыды Эркинликге, Ёмюрлюкге джол?
Кимди, неди къутхарлыкъ аны?
Къачан эмда къалай?
Кёрюнмейди джулдуз, кёрюнмейди Ай –
Тубандады Малкъар-Къарачай.

КЪАРАНГЫДАН  НЕДИ  КЪУТХАРЛЫКЪ?!

Къарайды бир солдан, бир онгдан.
Сакълайды аллымда, келеди ызымдан.
Къайры бурулсам да тюбейме анга.
Къуршалагъанды мени къарангы.
Къарангы, биягъы къарангы.

Кючлегенди ол Джерни да, Кёкню да.
Джюрекни да.
Ичиндеме мен къарангыны.
Ичимдеди мени къарангы.

Билмейме къалай чачаргъа аны,
Билмейме къалай къутулургъа андан.

Саны-санауу болмагъан
Къара джаныуарладан къуралгъанды къарангы.
Ала талайла мени тёнгегими.
Ала ашайла мени джюрегими.

Минг-минг къара джин къарайды къарангыдан.
Минг-минг къара джинден къуралгъанды къарангы.

Къара джыйын джанлы – къарангы
Къуршалагъанды мени.
Кече узуну талайды, ашайды мени.
Танг атса – болады тас.

Кюн джарыгъы къутхарады, багъады мени –
Джараларым боладыла сау.
Кече уа – хар не джангыдан башланады:
Талайды мени къарангы джангыдан.
Къалай къутулургъа билмейме андан.

Къара джаныуаргъа ушайды къарангы.
Къара джиннге ушайды къарангы.
Къара къулгъа ушайды къарангы.
Бийи кимди, билмейме, аны.

Билмейме, къайсы къара кючню
Ол болур этеги-дженги?
Ёзден джюрегимден а бошайды мени.

Танг атса, къачады къарангы.
Тангдан бир дууа алыб, бойнума тагъалсам,
Ол къутхарлыкъ болур эди къарангыдан,
Къара кючледен къоруяллыкъ болур эди.

Джанлы кийикнича, къарангы мени
Кече узуну тохтаусуз къууа,
Тангнга ашыкъдырады.
Мен Тангдан тилейме дууа.
Къара кючледен, къарангыдан
Танг дууа къутхарлыкъды мени.

Анг дууа, Танг дууа, Джан дууа
Сакъларыкъды къарангыда мени,
Сакъларыкъды къарангыдан мени,
Сакъларыкъды къараладан мени.

Алай а, анга да ийнаныб къалалмай, 
(Таша къудурет меннге болса да джабыкъ)
Сорама:
- Къарангыдан неди къутхарлыкъ?
Эшитеме:
- Джарыкъ.

СЫЙРАТ КЁПЮРДЮ БУ ЁМЮР БИЗГЕ

Къарачай джашла къыралла бир-бирин
(не залимдиле, джигитдиле ала –
душманланы, амантишлени тюл,
къыралла...бир-бирин!!!!!!!!!!!!!!!).
Душманла урадыла харс.
Ай, джулдуз кёрюнмейди булутдан.
Джюреклени, ызы бла – ёзенлени,
Басады чарс.

Айырылса Хакъдан – джукъ къалмайды адамдан, халкъдан:
Ол бурулады малгъа, сюрюуге,
Айырылады динден, тилден, тарихден, джуртдан –
Джетеди анга сойкъырым, сюргюн.

Ангысы, эси, саны да бола аздан аз,
Ол къул-къарауаш болады башхалагъа,
Тарихин, джуртун да береди алагъа.
Айырылса Хакъдан – джукъ къалмайды адамдан, халкъдан.

Къарагъа къара демеген, акъ демеген акъгъа,
Къуллукъ этмеген Тюзлюкге-Хакъгъа,
Баш урады  ибилисге-шайтаннга,
Тюб болады дуния малгъа сатыла.

Къарачай джашла къыралла бир-бирин.
Ёлмейле ала Джурт ючюн, Халкъ ючюн.
Джюрекни кючлесе ибилис-шайтан,
Болушлукъ келирми джулдуздан, Айдан?

Душманланы, сатлыкъланы къырыр орнуна,
Къарачай джашла къыралла бир-бирин.
Халкъ, джурт ючюн сермешир орнуна,
Ала тонайла, ёлтюрелле бир-бирин.

Къоркъмайла дуния намысдан не ахрат азабдан:
Дуния мал алагъа – неден да баш.
Аллах айтханча джашаргъа унамагъанла –
Иймансыз джорукъгъа, ассы къауумгъа болалла къул-къарауаш.

Айырылса Хакъдан – джукъ къалмайды адамдан, халкъдан.
Ангыбыз, эсибиз, саныбыз да азая,
Тюзелир чакъдан барабыз узая –
Келлик тюлдю болушлукъ Гъарбдан не Шаркъдан..
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни.

Бирге джыйыб ангыбызны, эсибизни,
Ангылаялсакъ тюзюбюзню, терсибизни,
Тюзеталсакъ терсейген халкъ терсибизни –
Къутхарыргъа боллукъбуз кесибизни.

Хакъгъа табынмагъан халкъгъа – табылмаз хакъы:
Хар не тюрлю палах сакълайды аны.
Джангыдан сынар ол сойкъырымны, сюргюнню,
Джуртунда огъуна табар сыйсызлыкъны, ёлюмню.

Сыйрат кёпюрдю бу ёмюр бизге –
Не ётерикбиз андан, не кетерикбиз энгишге.
Кесибизбиз къууандырлыкъ не чамландырлыкъ Хакъны.
Кесибизбиз тюб этерик не къутхарлыкъ Халкъны.

Хакъ джолгъа къайытмайын, сайласакъ а ёлюмню –
Терслемейик сора биз башхаланы, ёмюрню.

ДЖУУУКЪЛАШАДЫ АХЫРЗАМАН

Джыйын джанлыдан да бек
адам сюрюуле къоркъуталла мени.
Башыбыздан къараб тургъан Кёк,
Тюб этед деб къоркъама Джерни.

Хайуан сюрюуге бурула баргъан
Адам улу чамландырад Кёкню.
Къайгъыдан, джарсыудан джарыла тургъан
Джюрегим да къутхарсын кимни?

Файгъамбарла заманы кетгенди.
Ахырзаман адамчыкъла – тёгерекде.
Нечик узакъды-джууукъду энди
Бизге Ай бла джулдуз да Кёкде.

Таркъайгъанды бар кючюм:
Саулада сёлеширге Адам табмай,
Сёлешеме ёлгенле бла –
Бергенле бла
Джанларын, джашауларын Хакъ ючюн.

Хоу, сёлеширге, кенгеширге табмайма Адам,
адамчыкълагъа уа – ангылаталмайма джукъ.
Джууукълашханды ахырзаман:
Ышанлары, белгилери – ачыкъ.

Алай а, ахырзаман адамчыкъланы
Джюреклери – сокъур эмда сангырау.
Билгенлери – фитна, хыйла, ётюрюк...
Хакъ джолдан керилле ала.

Ахырзаман а джууукълашады –
Табигъатны кючлегенди къоркъуу.
Зарлыкъ, тарлыкъ, харамлыкъ кюйдюрюб,
Джюрекле болгъандыла къуу.

Джууукълашады ахырзаман.
Аны сезген бармыды адам?
Андан къутуллукъ бармыды джамагъат?
Барады Кёкде, Джерде, джюрекде да къазауат.

Джыйын джанлыдан да бек
Адам сюрюуле къоркъуталла мени.
Башыбыздан къараб тургъан Кёк
Тюб этед деб къоркъама Джерни.

КЪУТХАРЫУЧУ

Ёлюмден ДЖАШАУ къутхарады бизни,
джашаудан а – ЁЛЮМ.
Таша, керамат магъанасы СЁЗНЮ –
Джаралы джаннга сенсе ёкюл.

БАШХАЛЫКЪ

Эки дунияны башхалыгъын
Излей эсенг билирге:
Анда адамны джашаргъа къоймайла,
Мында – къоймайла ёлюрге.

ДУНИЯЛА

Аллах къурагъан дунияда
Аллах джаратхан адамла бла джашайма.
Аланы къайгъылары, джарсыулары
Джюрегими кемирелле, ашайла.

Кесим къурагъан дунияда
Кесим джаратхан адамла бла джашайма.
Аланы да къайгъылары, джарсыулары
Джюрегими кемирелле, ашайла.

АНГЫЛАЯЛСАКЪ...

Кёреди терсине баргъаныбызны,
Сёзюне да тынгыламагъаныбызны.

Бизлени тюшюндюрюр ючюн,
Уллу палахладан сакълар ючюн,
Гитче палахларын иеди Ол.

Дуния оту бла кюйдюрюб,
Илгендириб, тюшюндюрюб,
Джаханим отундан сакъларгъа излейди.

АЙ  ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ

Къанатлы сёз  келеди
Кёкден-Джюрекден.
Ол учады къуру да
Кёктюн-Джюректин.

Къанатлы сёз джетди,
Кёлюнгю да айтды:
«Сен учаса ДЖЕРтин,
Мен учама АЙтын».

«Сен учаса Джертин,
Мен учама Айтын».
Къарадым да Айгъа,
Сёлешалмай къалдым.

Тутулгъанла Кюн, Ай,
Тутулгъанды тилим:
Сен учаса Айтын,
Мен учама Джертин.

Къанатларым
Кюйгенле мени.
Ай тутулгъан кече
Сюйгенме сени.

ШАЙЫР АДАМНЫ ДЖАНЫ

1
Таб тюшсе да джандетге,
Тынчлыкъ болмаз поэтге.

2
Джаханимге къуюлгъанланы да
Къутхарыргъа – излер джол.
Джазыкъсыныр аланы да...
Не этгин – Поэтди ол.

3
Топракъдан, отдан да тюл,
Хауадан, нюрден да тюл –
Джаратылгъан джан Сёзден,
Башха тюрлюдю бизден.

4
Юлюшлюдю-юлюшсюздю,
Эки дуниядан да ол.
Тар-кенг джолу айланчды-тюздю,
СЁЗден ЁЗгеди джол.

5
СЁЗден, ЁЗден эсе да,
Шайыр адамны джаны,
Табарыкъсыз кеси къургъан
Ючюнчю дунияда аны.

НЕК ТЮЛСЕ МЁЛЕК?

Билеме: Джерде джокъду мёлек.
Сора, сен мёлек тюлсе деб,
Нек киеме да отдан кёлек?

Ариулукъ джарайды джаныма:
Джети къат кёкден келгенча тюшюб,
Чыкъгъан эдинг бир кюн аллыма.
 
Андан бери ётдю бир ёмюр.
Кёкге тартхан ненча умутум,
Шыбыла ургъанча, болду кюл-кёмюр.

Нек тюлсе деб, мёлек,
Сени тас этгинчи,
Тохтаргъа унамады джюрек.

Къанатлысыз къалгъанды терек.
Аманнга чыдармы иги?
Къанатсыз къалгъанды джюрек.

Джап-джашил чагъады терек –
Къанатлы къонар деген умутда.
Тохтаусуз урады джюрек –
Къанатла битер деген умутда.

Суудан тутуб, салыннганча къаядан,
Бу дуниядан ол бир дуниягъа турама къараб,
Себеб излей, къутулургъа къайгъыдан.

Эки имбашымда эки мёлекни кёрмей,
Аланы да джазгъанларын билмей,
Сууаб-гюнах дефтерлерими кюрешеме джазыб.
Тенглешдирир кюн келсе дефтерлени
Алагъа къараялырмамы базыб?

Эки имбашымда эки мёлекни кёрмей,
Алагъа салам да бермей,
Джашагъан заманым да болгъанды,
Джазгъан заманым да болгъанды.

Ол заманым къыйнайды мени,
Кёлюм-джюрегим къайнайды мени.
Не къыйынды кёрген мёлекни.
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни.

БАРАДЫ КЪАЙЫГЪЫМ

Джан-джанын ашайды боран –
Къардан, кюртден толгъанды болгъан.
Кюн аманнга хорлатмай кесин,
Джыгъыла-тура, барады адам.

Къайрымы? Алгъа. Анда
Кюн ариу болур деб, этеди умут.
Къыбылагъа бурулмаса джюрек,
Джер да, Кёк да – тубан эм булут.

Къыбыласын тюзеталмагъан
Турна джыйынча – сагъышым, къайгъым.
Чайкъалгъан дуния тенгизде
Агъарады-къаралады къайыгъым.

Бата-чыгъа барады къайыгъым.

КЫРДЫК

Биз аны чалдыкъ, къырдыкъ.
Алай а, тамыры къалгъаны себебли,
Джангыдан чыгъады кырдык.
Алгъынча чагъады кырдык.

Кырдыкга ушайды халкъым –
Этселе да кёб кере башсыз,
Къойсала да суусуз-ашсыз,
Тюб болмай джашайды халкъым.

Тамырына бекди халкъым.
Динине, тилине, джуртуна бекди халкъым.
Не джити эсе да, зулму, чалкъынг –
Аны къамата келгенди халкъым.

Алай а, джашаумуду бу –
Кюрешде ётеди кюнюнг.
Къутула да тутула Кюнюнг –
Бермейле сеннге тынчлыкъ-рахатлыкъ.

Къадарыбыз алайды бизни.
Джаратхан сынайды бизни
Джашау бла, ёлюм бла да.

Тыйыншлы болургъа кюрешдик
Джашаугъа, Ёлюмге да.
Тыйыншлы болургъа кюрешдик
Джерге, Кёкге да.

Деулеча сермеше, къырылдыкъ,
Къырылсакъ да, болмадыкъ мышау:
Чалкъыдан кючлюдю кырдык,
Ёлюмден кючлюдю джашау.

ДУШМАН КИМДИ, КЪАЙДАДЫ?

Кюрд, эрмен да – джууукъла,
Абаза бла черкесча.
Тюлбюз да алай джахил,
Джауну-шохну билмезча.

Орус, чууут... Ала да –
Муслиманны джаулары.
Къарайма тёгерекге –
Кёралмайма шохланы.

Тюрк-муслиман халкъы, сен –
Айрымканча тенгизде.
Къайда кяфыр, иймансыз
Къалай болду бий бизге?!

Тёгерегинг – душман, джау. . .
Ёзге алкъын джанынг – сау,
Алкъын бард ангынг-эсинг.
Къой, тышында тюлдю джау,
Сени ичингдеди джау –
Кесинге бурулсун кёзюнг.

Хакъ джолдан тайгъанса сен...
Къыйынлыгъынг – ма анда.
Керти джолгъа къайыт сен,
Чыгъар ючюн тубандан.

Сени къарыусуз этген
Душман – кесингсе, кесинг.
Болсанг Хакъ бла, ийман бла,
Сени хорлар болмаз джау.

Ийнанама, Хакъ джолгъа
Къайтарыр ангынг-эсинг.
Тентиретген джау сени –
Джангыз кесингсе, кесинг.

Хакъсызлыкъ, иймансызлыкъ –
Олду къурутхан халкъны.
Башхаланы терслеме,
Айыр къарадан Акъны.
Излей эсенг ёлмезге,
Къайыт джолуна Хакъны.

«БИР СУУГЪА ЭКИ КЕРЕ КИРМЕЗСЕ»

«Бир суугъа эки кере кирмезсе» -
Буруннгулу сынаб айтханды аны.
Буруннгулу джылай айтханды аны:
«Бир суугъа эки кере кирмезсе».

Джокъду мадар тохтатыргъа заманны,
Заман къобан алыб барад адамны.
Биз барабыз бата-чыгъа, джогъула –
Къаладыла кёрюнмейин джагъала.

Джокъду мадар эки кере джашаргъа.
Къайырылгъанла да бардыла къадаргъа.
Хорларгъа уа – джокъду аллай кюч, мадар.
Не этейик – кючлюдю бизден къадар.

Бир такъыйкъа къайытмайды ызына –
Кетед заман, кетед джашау, тохтамай.
Кетебиз биз, кетебиз биз, кетебиз.
Амалсыздан джыр да, кюу да этебиз.

«Бир суугъа эки кере кирмезсе» -
Буруннгулу сынаб айтханды аны.
Буруннгулу джылай айтханды аны:
«Бир суугъа эки кере кирмезсе».

ДЖАШАУ

Хауа, назму, намаз
Болмагъан джерде
Адам Адам болалмаз,
Болмаз джашау кеси да.

БУЗ ТЕНГИЗДЕ

Буз тенгизге киреме мен.
Джаннган джюрегими сууутур ючюнмю?
Буз тенгизни джылытыр ючюнмю?
Буз тенгизге киреме мен.

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ТЕЙРИ

Аллах бирди, файгъамбар хакъды.
Хакъ кёлю бла ийнаннган анга,
Тюртюлмез чынгылгъа, тубаннга –
Аны джолу ачыкъды, акъды.

Аллах бирди, файгъамбар хакъды.
Хакъ кёлю бла ийнаннган анга,
Толу берилген диннге, ийманнга –
Сюрюу тюлдю – Миллетди, Халкъды.

Аллахдан башха джокъду аллах.
Бир адамгъа урмазма баш.
Дуния малгъа къул-къарауаш
Болгъанла, сизни сакълайды – палах.

Аллахдан башха джокъду Тейри.
Хакъ джолдан джанлагъанла,
Дайым джашарсыз джанауалда...
Ачы къоркъууугъуз болур керти.

Байлыкъ ючюн джанын этиб джарлы,
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден,
Башхалыгъынг бармыды итден –
Сени адамгъа санамайды халкъынг.

Алахдан башха джокъду аллах!
Бу Сёзню магъанасы – чексиз.
Къуллукъ этейик анга ишексиз,
Тартылгъынчы бизлеге салах.

Аллахдан башха джокъду аллах.
Олду бизни сакълагъан, къутхаргъан да.
Тынч туругъуз патчах да, хан да –
Аллахдан башха джокъду аллах.

ЭТЕЗЛАНЫ БАХАУУТДИННГЕ – 70 ДЖЫЛ

Этезланы Бахауутдиннге быйыл – 2009-чу джыл июнну 15-де – 70 джыл толады. Анда бир сейирлик джокъду – джашай барсанг, джылла да «тёгерек» бола барадыла. Сейирлик – «къарт болсам да – нартма» деб тургъанындады Бахауутдинни. Къарт да тюлдю. Къанын-джанын аямай, Халкъ ючюн, Джурт ючюн кюрешгеннге – къартлыкъ джокъду. Бахауутдинча акъсакъаллары болгъан халкъ – не динин, не тилин, не джерин – Аллах берген джангыз бир затын тас этерик тюлдю. Этез улу таулуду, алай бош таулу да тюл – Минги Таулу. Аллай Минги Таулуладан къуралгъанды Малкъар Халкъны Акъсакъалларыны Кенгеши (Совет Старейшин Балкарского Народа). Малкъар халкъны акъсакъаллары бюгюн барыбызгъа да юлгюдюле.

Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб, миллет ишден сууугъан кёб джашха тюртюлгенме. «Биз культурабыз бла, окъууубуз-билимибиз бла душманланы хорлаб къоярыкъбыз. Джылаб, тарыгъыб тургъандан хайыр джокъду. Джырларгъа, тебсерге керекди». Былай айтханлагъа да тюбегенме. Алагъа джууабха Бахауутдин акъсакъалны оюмларын келтирирге излейме:

«Шохларым, сиз бюгюн аякъ тюбюгюзден туугъан джеригизни сыйыртсагъыз, тамбла къайда джырларыкъсыз, къайда тебсериксиз? Индейлилеча болуб къалмазмы ахырыгъыз? Ата джуртубуз ючюн кюрешмесек, не ючюн кюреширикбиз? Ол биринчиси.

Экинчиси. Ноябрны экисинде, мартны сегизинде халкъыбызгъа джетген къыйынлыкъны-сюргюнню эсден кетермеу – ол джылаб, тарыгъыб туруу тюлдю. Чууутлулагъа Холокостну унутугъуз деб бир кёрчюгюз – бизге джетген сюргюн да аллай къыйынлыкъды. Чууутлуланы Иерусалимде Сыйыт Ташлары да барды – Стена Плача. Джетген къыйынлыкъны унутмау – тарих эсни, миллет ангыны ёчюлюрге къоймагъан кючдю.

Ючюнчюсю. Бизге сюргюнню айтдырыб тургъан башха зат да барды – «О реабилитации репрессированных народов» законну толтурмагъанлары. Малкъарны районлары, сюргюннге дери болгъанларыча, ызына къайтарылмагъандыла, 80-ден аслам тау эл тюб болгъанлай турады. Энди уа, «элле арасы джерле» деген кибик этиб, Малкъарны Ата джуртун толусу бла сыйыра турадыла. Бу законнга келишмеген терс иш болгъанын чертиб, Эресейни Анаяса Махкемеси эки кере бегим алгъанды, алай а къабартылы башчыла къралны законун, Махкемени бегимин да толтурмайдыла. Кюрешмесек – джуртсуз къаллыкъбыз.

Тёртюнчюсю. Ёмюрден бери да бизни халкъ бла кюрешген къабарты башчыладыла. «Таш бла урсала да, аш бла урургъа кюрешиб да тургъанбыз» - болмайдыла. 1920-чы джыл Тау республиканы тизиминде Къабарты округ болгъаныча, Малкъар округ да бар эди – джери, чеги белгили. Бетал Калмыков Сталинни тюбюнден-башындан кириб, Къабарты округну Тау республикадан чыгъарады. Алай башланады Тау республиканы чачылыуу. Аны бла къалмай, Малкъар округну да Къабартыгъа къошдурады. 1944-чю джыл къабартылы башчы Кумехов «Малкъар халкъны кёчюрюрге керекди» деб, Бериягъа письмо джазыб, халкъыбызны джуртундан  сюрдюргенди. Бюгюннгюлю къабартылы президент – Калмыковну, Кумеховну къара иннетлерин, ишлерин бардыра – Малкъарны джуртсуз этиб кюрешеди.

Бешинчиси. Ма аны себебли, Къабартыдан айырылыб энчи республика болмай, Малкъаргъа джашау джокъду. 1920-чы джыллада бизни къраллыкъсыз къойгъан да, 1940-чы джыллада джуртубуздан сюрдюрген да, бюгюн да джуртубузну сыйырыргъа кюреше тургъан да – къабартылы тамадаладыла. Джаш тёлю бу затны ажымсыз билирге керекди. Биз, къартла, ёлгюнчю кюреширикбиз – Малкъарны энчи республика эталмасакъ, ол миллет иш сизге аманатды.

Алтынчысы. Дунияда аллай адам, халкъ джокъду кесини энчи Юйю болурун излемеген. Кесини энчи автономиясы, республикасы болмагъан халкъ кёб джашаялмайды – уллуракъ халкъланы ичинде эриб, тас болуб кетеди. Джуртун башхала кючлейдиле, тили, тарихи, культурасы да тас болады. Чууут, ингуш, тегей, абаза, ногъай, абхаз – тизиб барыргъа боллукъду халкъланы – кими район, кими республика, кими кърал болгъунчу тохтамагъандыла. Биз да тохтарыкъ тюлбюз – алайсыз, алгъаракъ айтханымча,- дуниядан тас боллукъбуз.

Джетинчиси. «Къабарты-Малкъар республиканы чачаргъа излейдиле – сепаратистле, экстремистле» деб, бизни терслерге кюрешгенле да бардыла. Ол джалгъан дауну айтханлагъа джууаб: бирлешген Къабарты-Малкъар эм аллындан да къабарты башчыланы къара иннетлери бла къуралгъанды – бизни джерибизни, кесибизни да джутар ючюн. Биз къаллай бир кюреше эсек да – Тенглик, Тюзлюк болсун деб,- болмайды. Къабарты башчыла не биз айтханнга, не къралны законуна-джоругъуна тынгыламайдыла – аны себебли бизге Къабартыдан айырылыу джол къалгъанды джангыз.

«Аман этегингден тутса, этегинги кес да къач» дейдиле. Алай этгенле да бардыла бизде – республикада джашаялмай, тышына къачыб, дагъыда «бирге джашаргъа керекди» деб, акъыл юретгенле бизге. Башхала да бардыла – къабартылы башчыланы айтханларын этиб, Акъ Юйде бирер къуллукъчукъ табыб, къул болуб тургъанла. Къабартылы тамадала аллайланы къоллары бла бардырадыла бизге къаршчы ишлерин – агъачны кесинден чюй этиб джаргъанча. Алай а, биз аллайлагъа кесибизни хорлатырыкъ тюлбюз – Хакъ да, Халкъ да бизни бладыла. Биз экстремистле тюлбюз – биз къралны джоругъундан чыкъмай, тюзлюгюбюз ючюн алай кюрешебиз. Экстремистле биз тюл, къабартылы башчыладыла – «О рееабилитации репрессированных народов» законнга да, Анаяса Махкемени оноууна да буруу болуб тургъанла аладыла. Бизге «сепаратистле» дерге кюрешгенлеге уа айтырыбыз: кесигиз умут этген затны бизге айтыргъа кюрешмегиз. Сепаратист деб, къралдан айырылыргъа излегеннге айтадыла. Биз а, черкес къралда тюл, Эресейде джашаргъа излейбиз – энчи Малкъар республикабызны къураб. Къабартыдан айырылыуну къралдан айырылыуча кёргюзтюрге излемесин киши да».

Ма былайды кёлю-иннети Этезланы Бахауутдинни – онла бла джылланы халкъы ючюн кюрешиб тургъан Таулуну. Аллай Минги Таулула болгъан къадарда, Минги Тау да бизники болгъанлай турлукъду, халкъыбыз да Халкъ болгъанлай турлукъду. Аллах Сизге, Бахауутдин, кюч-саулукъ берсин, муратыгъыз толуб, барыбыз да къууанырча болайыкъ.
   
БЕШ ТАУ ЭЛ – БЕШ УУАХТЫ НАМАЗ
(ССБН-нге – Беш Тау Элни Акъсакъалла Тёресине)

Бир джурт болмаз Джерде Кавказча,
Минги Тау да – тёппеси аны.
Беш Тау Эл – беш ууахты намазча,
Кёк нюрюнде джулдуз бла Айны.

«Беш Тау Элни беш да тары –
Олду мени бешатарым»,-
Дегенди Ибрахим Баба,
Джуртдан кёл да, сёз да таба.

Хау, Беш Тау Эл – беш ууахты намаз,
Бешатар ушкок да бизге.
Терсликни Аллах унамаз,
Джол берир Тюзлюкге, Тюзге.

Бизге къазгъан урусуна
Душман кеси тюшмей къалмаз.
Халкъны тынглайма ауазына:
Беш Тау Эл – беш  ууахты  намаз.

Къартларыбыз Нартла кибик,
Атларыбыз Тарпан кибик,
Къаблан кибик да джашларыбыз –
Алдад бизни джашнарыбыз.

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Акъсакъал азан къычырса,
Кечигирге чырт джарамаз –
Къарт, джаш да сюелир сафха.

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Борчубузну да тёлербиз.
Тауларыбызгъа да таяна,
Аллахдан насыб тилербиз.

Акъсакъалларыбыз сау болуб,
Кёлюбюз турур тау болуб.
Джаш тёлю да аякъланыр,
Беш Тау Эли азатланыр.

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз,
Бешатар ушкок да бизге.
Этсек мадар – этилир къадар,
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.

Акъсакъалла тынчлыкъ табмай,
Кюрешгенде Халкъ, Джурт ючюн –
Эркинлик-Тюзлюк тангы атмай,
Къалай къалыр Беш Тау Элге?!

Минги Тауну тёппесинден
Келед эниб азан таууш.
Чырт кетмейди мени эсимден
Къайсын айтхан Азат Аууш.

Джаула кеслери къалырла
Бизге эшген гыбы ауда.
Малкъар джумхуриетни байрагъы
Чайкъалыр Минги Тауда.

Ай бла джулдуз джарытады
Мийик таулада къарны.
Халкъыгъыз сизни унутмаз,
Акъсакъаллары Малкъарны.

«Халкъ ючюн!..» - антлары болгъан,
Сизге джашагъан, ёлген да – къолай.
Сизнича къартлары болгъан
Халкъыбыз хорланмаз, огъай.

Джаш тёлюге юлгюсюз сиз,
Аллах сакъласын ёлюмден.
Орнугъуз хазырды сизни
Тау джумхуриетни тёрюнде.

Саулукъ-эсенлик тилейме
Барыгъызгъа да Аллахдан.
Малкъар къралны къууанчын этмей,
Биринг кетмесин джашаудан.

Халкъыгъыз ючюн кюрешесиз,
Истемей къарны, боранны.
Махтау сизге, бюсюреу сизге,
Акъсакъаллары Малкъарны.

Сиз болгъаныгъыз себебли,
Къыйын кюнюбюз да – аламат.
Къыйыныгъыз Аллахдан къайытсын,
Джаныгъыз Аллахха аманат.

БИР-БИРДЕ...

Бир-бирде кючлейди мени сагъыш:
Кимге керекди назмум, сёзюм?
Аллахны сёзюне тынгыламагъанла,
Мени сёзюмеми тынгыларыкъдыла?!

Аллахны сёзю тюшюндюрмегенни
Адам сёзю тюшюндюрюр къалай?
Бир да ажымсыз, айтдыргъан былай –
Ийманымы къарыусузлугъу болур.

Терек да болур джулдузгъа джетмезге,
Суу да болур тенгизге джетмезге,
Шайыр да – Хакъ сёзюне джетмезге,
Аскерчи да – Хорламгъа джетмезге.

Алай а,
 
Терек къатады сюелиб тургъанлай,
Суу къуруйду бара тургъанлай,
Кюн суууйду джана тургъанлай,
Аскерчи джан береди сермеше тургъанлай,
Шайыр сын болады джаза тургъанлай.

АДАМ ёледи джашай тургъанлай -
Тюзлюк ючюн кюреше, сермеше тургъанлай:
Аллах алай джаратханды аны.

Адамлыгъы, халкълыгъы ючюн кюрешиудю,
Инсан, миллет хакълары ючюн сермешиудю
АДАМ этген адамны, ХАЛКЪ этген халкъны.
Ангыламагъан аны –
Адам да, Халкъ да болаллыкъ тюлдю.

ТЮШ

Суу алыб барады джанымы,
Джагъада чабады тёнгегим.
Тюшюмде кёреме да аны,
Уянама, терк ура джюрегим.

«Къалай алдырдынг джанынгы суугъа?» -
Ачыуланама тёнгегиме мен.
«Энди сени ким санар саугъа,
Джансыз тёнгек – кимге керексе сен?».

Джангыз Терекге бурулады ол,
Сын болады баргъан суугъа къараб.
Къобхан суугъа, басхан суугъа къараб,
Сюеледи, къарауулча, ол.

Сора эслейди: суу алгъан джаны
Къадау Ташха турады къадалыб.
Къадалыб да тюл – ёз джаны аны
Къадау Ташха къалгъанды бурулуб.

Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда –
Тёнгегим, джаным да мени – ала.
Къазакъ бёрюм, улума энди сен да:
Джан, тёнгек да – саудула, къара.

ДЖЮРЕКДЕДИ АЙ бла ДЖУЛДУЗ

Мухаммад ахыр файгъамбар болгъанын унутуб,
Бир файгъамбар адамгъа излейбиз тюберге –
Ол бизни къаратырча, тартарча ёрге.

Алай а,
Файгъамбарла заманы кетгенди.
Файгъамбаргъа къой,
Шыйыхха да тюртюлмезсе энди.

Басыбды
Джерни – чарс, Кёкню – булут.
Ёзге, барды умут
Аязыр деб кюн, кёрюнюр деб Кюн.

Билебиз
Кёкдеди Ай бла джулдуз.
Огъай,
Джюрекдеди Ай бла джулдуз.

Кюн болса да мутхуз,
Къалмазбыз джолсуз.
Кёл болса да аман,
Саудан ёлмез адам.

Шыйыхха да тюбер,
Тюбер файгъамбаргъа да.
Ийнаннганлагъа
Кёрюнелле ала да.

Адам сюрюу
Бурулады Халкъгъа –
Бойсуна тебресе
Аллахха-Хакъгъа.

Адам да
Болады Адам,
Джашай тебресе
Буюргъанча Аллах.

Аллахны сёзю
Къыбламады эмда къанатды анга.
Шыйыхлыкъ, файгъамбарлыкъ да
Барды адамда.

Аллах джаратханы
Эсиндеди аны.
Шыйыхлыкъ, файгъамбарлыкъ да
Кесиндеди аны.

Джюрегинде
Бар эсе ийман –
Шыйых да, файгъамбар да
Кесиди адам.

ЭСКИ-ДЖАНГЫ НАЗМУ

Мени неди тартхан
Ташха, Терекге?
Ушагъанлары ючюнмю
Ала джюрекге?

Турады тюрлене
Адамда джюрек:
Бир-бирде – Таш,
Бир-бирде – Терек.
 
Джашау, ёлюм да – хакъ:
Не этсин джюрек
Болмайын Таш,
Болмайын Терек.

Кябада Къара Таш,
Джуртда Къадау Таш –
Экиси да – джюрек:
Джети къат Кёкден,
Джети къат Джерден
Тюшген эм чыкъгъан,
Кюйген, къаралгъан,
Алай а, чыдагъан...
Алай а, ангылагъан,
Алай а, сынагъан,
Алай а, билялгъан
Кёкню да, Джерни да.

Джашил нарат чегет да –
Ол да – джюрекди.
Джуртда Джангыз Терек да –
Ол да – джюрекди.

Бир-бирде ташча,
Кюйюб, къаралыб;
Бир-бирде агъашча,
Кёгериб, къууаныб.

Джюрек таш болса да –
Къара Таш, Къадау Таш.
Терекге бурулса уа –
Джуртда Джангыз Терек.

Таш бла Терек –
Адамда джюрек.

Болмай тынчлыкъ
Ташха, Терекге,
Келмез тынчлыкъ
Кёлге-джюрекге.

ТЕНГИЗДЕ ДУУАДАКЪ

Бурнун да къанат тюбюне сугъуб,
Толкъунлада къалкъыйды дууадакъ.
Шимал тенгиз да тюлдю анга сууукъ.
Аны тюшю да, болур кесича акъ.

Суу ана тебретеди суу бешигин аны.
Тебретеди чайкъамай – акъырын, рахат.
Бурнун да къанат тюбюне сугъуб,
Толкъунлада къалкъыйды дууадакъ.

Сыйыт-къычырыкъ эте  тенгиз къушла,
Учалла, джюзелле тёгерегинде аны.
Ол а эс бурмайды алагъа аз да –
Рахатлыкъ кючлегенча дунияны.

Рахатлыкъны суу-суратыча
Кёрюнеди кеси да сууда дууадакъ.
Аны джукъусун бёлмейди тенгиз да –
Белляу-тилек айтады шыбырдаб.

Сабийи джукълагъан арбачыкъны тебрете,
Тиширыу тенгизге къараб турады джагъадан.
Насыблы джан болурму аладан?!

Дууадакъ да, сабий да, тенгиз да джукълайдыла рахат.

ЭРЛЕГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ

Джер этегинде да джыр эте,
Кеси кесиме кёл эте,
Джашайма. Кюнюмю
Нарт сёзле бла башлайма:
«Джангур къоркъууун джел этер»,
«Эл къайгъысын Эр этер».

Эрни къайгъысын а ким этер?
Ёлюм этер эрни къайгъысын.
Ол батдырыр аны къайыгъын...
Эр ол заманда не этер?

Эр тобукъланмаз келгенде да ёлюм.
Кетер, халкъыны кёлтюре кёлюн:
Къара дей къарагъа, акъ дей акъгъа,
Юлгю болгъанлай миллетге-халкъгъа,
Къуллукъ этгенлей Аллахха-Хакъгъа.

Аны тёнгегин ёлюм алыр,
Джаны уа – бизни бла къалыр –
Келечисича джулдуз бла Айны...
Эскереме Умарны, Джатдайны.

Огъай, эрлеге джокъду ёлюм.
Джер этегинде да,
Тенгиз тенглигинде да –
Минги Тауча мийикди кёлюм.

ХАЛКЪЫМ ТУРАДЫ ТЫНГЫЛАБ

Бу болджаллы дуниясын Кёк да джаратхан болур джылай,
Тенгиз да – кёз джашына ушайды аны.
Мен а – бир ёллюк джан – турама джырлай,
Къутхараллыкъча джыр бла дунияны.

Аджаллыбыз кесибиз, дуниябыз да.
Джаратхан алай джаратханды бизни.
Билмейме, боллукъмуду ахыратыбыз да,
Керамат кючюне ийнансам да Сёзню.

Эскереме ёлюб кетген халкъланы, тиллени да –
Аланы тюб этген къара кючлеге береме налат.
Кёреме ёле тургъан халкъланы, тиллени да –
Аланы къутхарыр ючюн этеме къазауат.

Алай а, къалай къутхаргъын халкъны,
Ол излемей эсе Хакъ джолну, Хакъны,
Неден да дуния малны кёре эсе баш,
Бола эсе анга къул-къарауаш.

Айырылгъанлай а, Хакъ джолдан, Хакъдан –
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да кетелле халкъдан:
Ол киреди хайуанла, джаныуарла баргъан джолгъа –
Ёзден халкъ бурулады къулгъа.

Онглугъа – ит, онгсузгъа – бёрю
Болургъа кюрешгеннге айтадыла къул деб.
Онглугъа – къул, онгсузгъа – бий
Болургъа кюрешгеннге айтадыла къул деб.

Къул джюрекли – ёзденликни сюймез,
«Дин- Тил-Халкъ-Джурт-Къраллыкъ» дей билмез.
Айырмаз сууаб-гюнах, халал-харам.
Къул – ол тюлдю Адам.

Кърал болургъа излемеген халкъ,
Джуртун, тилин къорууламагъан халкъ,
Хакъ бла болургъа излемеген халкъ –
Къалай къалыр болмайын талкъ?!

Аллахны бир аты да – Хакъ.
Кертини-Тюзлюкню-Эркинликни магъанасы да – Хакъ.
Инсан, миллет хакълары да – Хакъ.
Ала ючюн кюрешмеген халкъ
Къалай къалыр болмайын талкъ?!

Кетеди джашау – джумуб, ачхынчы кёзню.
Къыйналама табалмай Сёзню –
Халкъымы тюшюндюрлюк, уятырыкъ, къутхарлыкъ.
Къоркъама болады деб кеч.
Эскереме ёлген халкъланы, тиллени.
«Халкъымы къутхар» - Аллахха тилегим.

«Этсегиз мадар – этерме къадар».
Кёкледен энеди джууаб.
Мен эшитгенни халкъ да эшитеди,
Алай а...турады тынгылаб.
Мени джюрегим къычырыкъ этеди,
Халкъым а турады тынгылаб.

ИБИЛИСНИ КЪУЛУНА

Ачылгъан эт джабылса да,
Кёрген кёз унутмайды.
Дуния мал кетед-келед,
Сый кетсе – къайытмайды.

 Игилигинг да – аманлыкъ,
Тюз тюл эсе иннетинг.
Джокъду сенде адамлыкъ,
Отуз кюмюш – сёзюнг-бетинг.

Отуз кюмюшден бирер джукъ
Тутдуруб адамлагъа,
Кесинги махтатыргъа
Кюрешесе алагъа.

Харам хакъны – киринги
Джагъаса да алагъа,
Алай бла кесинги
Къошаса адамлагъа.

Сиз да меничасыз деб,
Кёл кенгдиресе къалай.
Харам сатлыкъ джанынга
Себеб излейсе алай.

«Биреуню ийманы джокъ,
Биреуню уа – амалы».
Аны сен да билесе,
Халкъ да биледи аны.

Миллет сеннге табынмаз,
Аллахы бард миллетни.
Тынгы-тынчлыкъ табылмаз
Харам джанынга сени.

отуз кюмюш – сени багъанг,
отуз кюмюш – сени бетинг.
Иуда – сени бабанг,
Амантиш – атанг сени.

Амантиш – атынг сени.

ДАРМАН

Хар ким къарыууна кёре барады,
Барыууна кёре къората джолну.
Заман а сени ашыкъдырады,
Бир кюннге джашата бир джылны.

Джыллыкъ джолну бир кюннге ётдюртеди,
Ёмюрлюк джолну – бир джылгъа.
Бийнёгерлей къаягъа ёрлетеди,
Къаягъа ёрлетеди, къаядан да секиртеди,
Джетмегенлей къаласа муратха.

Тау башында
Марал сыфатлы сени къаргъайды.
Тау тюбюнде
Марал санлы сени сакълайды.

Сакълайла тау этегинде
Ауругъан ахлунг, миллетинг.
Ауругъаннга дарман табыу –
Ол эди иннетинг.

«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр» -
Ёлесе. Не этгин – ёледи джашагъан.
Кёкмюдю, джанынгмыды –
Бу кюкюреген, джашнагъан?

Алгъын Кёк джанынгда эди,
Энди Кёкдеди джанынг.
Кёклю джан, джанлы Кёк –
Кюкюреген, джашнагъан.

Тёнгегинг да тюшмеди джерге,
Къуш тюгюнлей чачылды санынг.
Джанынг а, джанынг –
Чыкъды да, къошулду Кёкге.

Да кетди бир кюн – бир ёмюр.
Джашаргъа ашыкъдырды заман.
«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр».
Ёлюр да – билир: ауругъаннга
Кёкдеди, Кёкденди дарман.

ШАЙЫРНЫ ДЖЮРЕГИ

1
Джазаса, джазаса –
Ангылайса артда:
Джазгъанларынг бары
Кюерикле отда.

Керек болмай къалыб,
Иннетинг да, сёзюнг да, –
Ёле, тириле, –
Кюериксе кесинг да.

Сёзюме-ишиме
Излемедим хакъ.
Халкъыма, кесиме да
Мен излеген – Хакъ.

Ёлгеннге, саугъа да,
Адамгъа, халкъгъа да
Джан джурт, эскертме да –
Сёздю – Керти сёз, Хакъ сёз.

Ма ол Сёзню
Табыб айталмай,
Халкъымы, кесими да
Ёлюмден къутхаралмай,

Къарайма Кёкге:
Анда – Ай бла джулдуз.
Къарайма Джерге:
Сында – Ай бла джулдуз.

Джюрекледе уа –
Къайда Ай бла джулдуз?
Ма аны ючюн
Кёлюбюз да – мутхуз,
Кюнюбюз да – мутхуз.

2

Сёзюнден-кюрешинден
Болмайын хайыр,
Учхан джулдузгъа
Бурулгъанды шайыр.

Кёк джулдуз джюреги
Эннгенди Джерге,
Кяба Таш, Къадау Таш
Болгъанды Джерде.

АЗАН ТАУУШ

Къучакъ кере, къууанч бере саулагъа,
Азан таууш – Азат Аууш – таулада:
Джансыз табигъат да тилленнгенча болады,
Кёлсюзле да кёлленнгенча болалла,
Ёлгенле да тирилгенча болалла.

Азан таууш кючлегенди тауланы.
Къоркъуу, къайгъы ийиреди джауланы,
Кюрт юзюлюр юслерине аланы –
Азан таууш тебрендиред тауланы.

Джуртубузну кюрешгенле` алыргъа,
Минги Тауда шайтан уя салыргъа,
Ала бары кюрт тюбюнде къалырла –
Азан таууш къалтыратад дунияны.

Межгитле да ишленелле былайда,
Азан да къычыралла былайда,
Тойла да этилелле былайда –
Ата Джуртха, Ана тилге – Орайда.

Минги Тау – Халкъыбызны байрагъы эм тамгъасы.
Ибилисни тохтамаса да къаугъасы,
Сыйыртмазбыз уллу Аллахны саугъасын –
Дууасын: динни, тилни эм джуртну.

Дин, Тил, Джурт – ючгюл дууа,
Джан сакълагъан, халкъ сакълагъан насыб дууа.
Ол ючгюлню кюрешелле сыйырыргъа,
Бизни динден, тилден, джуртдан да айырыргъа.

Алай а,
Азан таууш чыгъа эсе Минги Тауда,
Назму, джыр этиле эсе Ана тилде,
Джашай эсек мийик джуртда – Ата джуртда –
Хорлатмазбыз кесибизни шайтаннга.

Джашил намазлыкъгъа ушайды джуртубуз –
Орун джокъду иймансызгъа, динсизге,
Орун джокъду шайтанлыгъа, джинлиге.
Тазалыкъны, адамлыкъны излейди кимден да джуртубуз.

Азан таууш энеди Минги Таудан.
Таулу байракъ чайкъалады Минги Тауда.
Джюрегим а болалмайды рахат.
Дин, тил, джурт ючюн барады къазауат.

КИТАБ- КЪАЛАМ АДАМЫ – ШАЙЫР

Бир кёб адамдан чыкъгъанды кёлюм,
Энди сен да къошулдунг алагъа.
Да алайды: Аллахдан сора джокъду аллах,
Ахыр файгъамбарыды Мухаммад да аны.

«Ла илаха илляллах» дедим.
Къошдум: «Мухаммадун расулулллах».
Джыгъыла-тура Кертиге келдим:
Аллахдан башха джокъду аллах,
Мухаммад да – келечиси аны.

Сора не излейме мен адамладан,
Кёлюм да нек къалыргъа керекди аладан?
Файгъамбарла заманы кетгенди,
Ахырзаман адамчыкъла къалгъандыла энди.
Ахырзаман хауасы айланнганды энди.

Анга къаршчы тургъанла аздан аз.
Алай а, азанча, келеди бир ауаз:
«Джангыз эсенг да, Хакъ джолдан джанлама,
Аджашханлагъа къошулма, тынглама, къарама.

Хакъ джолда эсенг – тюлсе джангыз:
Джолунгу джарытады Ай бла джулдуз.
Тохтама, кюреш – Мен бергинчи белги.
Ахыр келечим – барынга юлгю.

Къутхар отдан кесинги, ахлунгу, халкъынгы.
Адамладан тюл, Менден табарыкъса хакъынгы.
Хакъ джолгъа тарт адам улуну, адамны,
Ибилисге бериб къойма дуниянгы, дунияны.

Мийикде тут Китабны, Къаламны.
Джыгъылыргъа къойма халкъны, адамны.
Джыгъылгъаннга болуш, тургъузт ёрге,
Зауаллыны джууукълашдыр Кёкге.

Шайырса – тыйыншлы бол Китабха, Къаламгъа.
Шайырса – сакъ бол, джакъ бол адамгъа.
Аны да Китабха, Къаламгъа юрет,
Ол да Хакъ джолда барырча эт.

Шайырса – адамыса Китабны, Къаламны.
Сёз бла къутхар халкъны, адамны.

КЪАРАНГЫ бла ДЖАРЫКЪ

Ой не узакъладан келеди бу джарыкъ,
Биз билмеген кёкледен, чекледен да ётюб.
Къалюбаладан бери келеди ол,
Айхай, ахырзаман да келеди джетиб.

Ёте бир саниеге минг-минг къычырымны,
Минг-минг джылны келеди джарыкъ.
Ахырзамандан алгъа джетерге бизге
Ашыгъады – келеди къарангыны джырыб, джарыб.

Шыйыхла Минги Таугъа учуб чыгъыб,
Тилек эте, къарайла аллына аны.
Тебренеди Джер, кюкюрейди Кёк –
Къайдады джарыкъ, къутхарлыкъ дунияны?

Ашыгъады Акъ кючню келечиси – джарыкъ.
Ол джетгинчи керекди бизлеге чыдаргъа.
Къарайбыз Кёкге – умутлубуз андан
Бойсуннганла, бойсунмагъанла да къадаргъа.

Сокъур, сангырау болгъанына да къарамай, аджашмай,
Къарангы да къысылады джууукъдан джууукъ.
Къарангыны джюрекге,  джюреклеге иймезге кюреше,
Сакълайбыз келе тургъан джарыкъны.

ТИЛНИ ТИРИЛТИР ЮЧЮН

Ёлген тилде джазама назму,
Назму да тюл – дууача бир зат.
Алай а, ёлгеннге окъулгъан дууа тюлдю бу –
Ёлгенни тирилтирге излейме сёзюм бла.

Огъай, сау, шау да тюлдю алкъын тилибиз,
Ёле тургъаны уа – хакъды.
Джюрюмеген зат – бары ёледи,
Джюрюмей тохтаса ёледи тил да.

Халкъ кесиди ёлтюрген тилин.
Ана тилинде джазмай, окъумай, сёлешмей,
Аны къутхарыргъа, джакъларгъа, сакъларгъа кюрешмей,
Халкъ кеси ёлтюреди тилин,
Алай демек – ёлтюреди кесин.

Тилин ёлтюре эсе Халкъ кеси –
Сора къалмагъанды аны ангысы-эси:
Кесин ёлтюре тургъанын да ангыламайды ол,
Тюзюн айтханнга да тынгыламайды ол.

Къарысузду аны ийманы, дини да –
Аны ючюн тас этеди джуртун, тилин да,
Сыйы, намысы да кетеди аны ючюн,
Зорлукъ, учузлукъ да джетеди аны ючюн.

Халкъ ийманына-динине болмаса бек,
Тилин, джуртун, къраллыгъын да тас этеди терк.
Тохтайды ёсмей ангысы, саны да,
Бузулады халиси, къаны да.

Тенг болады харибге, джарлыгъа,
Аш болады итге, джанлыгъа.
Алай башланады ёлюую халкъны,
Бармагъаны ючюн джолунда Хакъны...

...Ёлген тилде джазама назму:
Окъуй, джаза, сёлеше тебресем –
Ёлген тил да тириле тебрейди.
Тилни тирилтир ючюн, джашатыр ючюн,
Ол тилде сёлеширге, джазаргъа керекди.
 
Сау тилни ёлтюрюр ючюн а –
Ол тилде сёлешгенни къояргъа керекди.
Къояргъа керекди ол тилде сёлешгенни,
Тохтатыргъа керекди аны джюрюгенин.

Сау тилде дууа этиб,
Ёлген тилни тирилталллыкъ тюлсе.
Ёлген тилни тирилтир ючюн –
Ол тилде этерге керекди дууа.

Дуния мал ючюн
Тёрт дуниягъа джайылабыз,
Дуния мал ючюн
Юренебиз дуния тиллеге.

Ана тилибизни уа -
Ёлген тиллеге къошабыз,
Ата джуртубузну да
Кючлетебиз башхалагъа.

Аллахны тюл, дуния малны
Болабыз къулу.
Ахырында –
Динибизден, тилибизден, джуртубуздан да
Къалабыз къуру.

Сюйсенг айт, сюйсенг къой:
Халкъ болгъан эсе къой,
Сюрюуге бурулгъан эсе –
Аны ызына Халкъ этген – къыйынды.

Алай а,
Белгилиди Аллахны буйругъу:
Кесин Адамгъа санагъан,
Кесин муслиманнга санагъан –
Иннети, сёзю, иши бла да
Борчлуду Халкъы ючюн,
Аны дини, тили, джурту ючюн
Кюреше, сермеше джашаргъа, ёлюрге да.

Сау тилде джазама назму –
Сау тилни ёлюмден сакълар ючюн.
Ёлген тилде джазама назму –
Ёлген тилни тирилтир ючюн.

Алай а,
Халкъ кеси ёлтюре эсе кесини тилин,
Кеси кесин ёлтюре эсе халкъ –
Анга джаназы къылыргъа да керекмиди,
Тирилтирге да керекмиди аны?!

Я Аллах, чамланма манга
Бу сорууум ючюн –
Алгъадан къоркъууум ючюн.

Билесе, халкъымы джашатыр ючюн –
Разыма азаб чегерге, ёлюрге да.
Ёзге, къарыусуз болгъан кёзюуюмде
Бираз болушлукъ эте тур меннге да.

МЕН ИЙНАННГАН, ТАЯННГАН ДА – СЁЗ

Ичер сууум таркъаяды.

Къарыусуз болсанг, таш да – къаяды,
Аягъынг – тюзде да таяды.
Адам амалсыздан
Гулош таякъгъа таянады.
Бу дуниядан къалмаса хайыр,
Ол бир дуниягъа байланады.

Ёзге, кёлюмю аман этмей,
Джашаргъа кюрешеме: Поэтме.

Мен таянама Сёзге.
Ол къайдан келеди бизге –
Билмейме:
Кырдыкчамы чыгъады Джерден,
Джарыкъчамы энеди Кёкден?!

Бизлеге тутуб джол –
Къайсы дунияладан келеди ол?!

Ичер сууум таркъаяды.
Бу аман тёнгек – къартаяды.
Джаным а турады джашлай –
Джазгъы Кёкча, джерча – джашнай.

Келишмейле тёнгек бла джан.
Тёнгек тартады джерге,
Джан а тартады ёрге.

Туралла ала базманлашыб.
Тебреселе уа даулашыб,
Къалыргъа боллукъду шашыб.

Тёнгегими кёмерем джерге,
Джанымы да иерем Кёкге –
Тыйгъан затла болмасала.

Ёзге, чакъырмасанг да аджалны,
Тауусулгъанлай болджалынг –
Джетерикди ол.
Ма ол заманда – тулпар бол.
Ары дери уа – сабыр бол.

Сабыр а болгъун къалай...
Эски джарала да къанай,
Джангы джарала да тюше,
Джюрек турады кюе.

Ичер сууум таркъаяды.
Тешилгенле къурч кюбе, такъыя да.
Тюшгенди къолдан муджура да.
Къарча,
Бир эс джыйдыр, къыджыра да.

Этсем да иги къууум,
Тауусулады ичер сууум.

Къобанны джалайма ташын,
Сууун ичеме –
Тансыгъымы алалмай ёлеме.

Дуниядан кетгинчи къораб,
Къанаргъа излейме
Ата джуртха, Минги Таугъа къараб.

Не ариу чакъгъандыла балийле.
Не джарыкъ кюледиле сабийле.
Къызла да, тахсаларын айта бир-бирине,
Барадыла, дуния сейирлигича, кёрюне.

Тынчмыды айырылгъан аладан –
Тауладан, сууладан, адамладан.
Джюрегими этерге кюрешсем да къурч,
Айырылыу къалай болур тынч.

Айырылыу – кюннге, джылгъа тюл –
Ёмюрлюкге.
Артха джол джокъ –
Дуния деген, джашау деген сейирликге.

Кетеме
Къалгъанлагъа къоркъуу эте, къайгъы эте,
Халкъгъа, джуртха джашау тилей, насыб тилей.
Ахырзаманнга дери джашар эсе уа халкъым, тилим.
Келмез эсе уа анга энди палах, ёлюм.

Кюн аманны къаргъалары
Басыннгандыла Джангыз Терекге.
Алай а, аланы къаргъышлары
Къатылалмазла Къадау Джюрекге.

Къаргъалагъа тюл, Кёкде къанатлылагъа,
Джерде джаяулагъа, атлылагъа –
Алагъа къарайма мен.

Тауусулса да ичер сууум,
Этеме иги къууум:
Джашар халкъым, тилим.

Ата джуртну топрагъына къошулгъан саным,
Джуртда Джангыз Терекге ашау болур.
Бир джангы сёз болуб, Ана тилге къошулгъан джаным,
Аны джашарына, джашнарына себеб болур.

Ичер суууум таркъаяды.
Алай а, бегимеклигим Хакъгъа,
Сюймеклигим Джуртха, Халкъгъа
Кёлюмю Къадау Ташха бурады.

Ёлюмню келе тургъанын сезгенме.
Андан къоркъа, къалтырай безгенме.
Энди, хазыр болуб, сакълагъанымы билсин.
Туракъламасын да, келе келсин.

Джаным назмуларыма кёчюб бошагъанды.
Тёнгегим ёре турукъгъа ушагъанды.
Ёлюм къарайды къысылыб джууукъ:
Ол къууанырча къалмагъанды джукъ.

Ата джуртда – саным, Ана тилде – джаным.
Кёлюм: алагъа джокъду ёлюм.
Алай эсе, меннге да джокъду ёлюм.

Ичер сууум да тауусулуб къалмаз.
Айтыр сёзюм да айтылынмай къалмаз.
Шийирге, шайыргъа да джокъду ёлюм.
Джазгъы Кёкча джашнайды кёлюм.

ДЖАША СОКЪУРАНМАЗЧА

«Айтмай сокъураннгандан эсе,
Айтыб сокъуран».
Айтмагъаныма сокъурандым,
Сокъурандым айтханыма да.

«Этмей сокъураннгандан эсе,
Этиб сокъуран».
Этмегениме сокъурандым,
Сокъурандым этгениме да.

«Джашамай сокъураннгандан эсе,
Джашаб сокъуран».
Джашамагъаныма сокъурандым,
Сокъурандым джашагъаныма да.

«Айтмай, этмей, джашамай
Сокъураннгандан эсе,
Айтыб, этиб, джашаб
Сокъуран».

Ким айтады муну?
Былаймы айтады Къуран?
Огъай. Джашауунгу
Сокъуранмазча къура.

Джашау сабанынг
Къалмаз ючюн къаран –
Джаша
Буюргъанча Къуран.

Ма ол заманда
Бюгюлмезсе, сынмазса.
Айтханынга, айтмагъанынга да,
Этгенинге, этмегенинге да,
Джашагъанынга, джашамагъанынга да
Кюймезсе, сокъуранмазса.

Иги, аман неди,
Халал, харам неди,
Неди гюнах, сууаб –
Аллахны Сёзюнде
Барына барды джууаб.

Артда кюймезча, къыйналмазча, сокъуранмазча
Болургъа излей эсенг –
Джаша буюргъанча Аллах.

Ол заманда тюбериксе тыйыншлы
Къууанчха, бушуугъа да, насыбха, палахха да.
Джангыз, Хакъ джолда баргъанланы
Джарыкъды кёллери. Джашауларына
Сокъуранмазлыкъла аладыла джангыз.

Хакъсызлыкъ, иймансызлыкъ –
Къурутады адамны, халкъны.
Джангыз, баргъанла джолунда Хакъны
Табарыкъдыла Ёлюмсюзлюк.

Тилегим бирди Хакъдан:
Бер манга аллай кюч-ийман
Джолунгдан таймазча сени,
Къолумдан келирча мени
Болушургъа адамгъа, халкъгъа –
Барыбыз да Хакъ джолда барырча.

Аллахха табынмагъан
Тебрейди табыныб –
Адамгъа, хайуаннга, джаныуаргъа;
Дуния малны болады къулу.
Ахырында –
Эки дуниядан да къалады къуру.

Адамгъа, халкъгъа, къралгъа да салма махтау –
Хакъ джолда бармай эселе ала,
Аллах айтханны этмей эселе ала.

Бир Аллахдан сора джокъду Аллах.
Ол кёргюзтген джолду Керти джол, Хакъ джол.
Къалгъан джолла бары элтелле джаханимге.
Ийнанмагъаннга сокъураныр кюн келликди.

«Этмей сокъураннгандан эсе,
Этиб сокъуран».
Огъай, былай айтмайды Къуран.

Къарангы тюлсе, Къуранны окъумазча.
Керти джолну кёргюзтюб, айтады Къуран:
Джаша сокъуранмазча.

ЭСИМЕ ТЮШЕДИ СЮЙГЕНИМ

Мен джашил джазны сюйгенликге,
Кюнбетле да кёгергенликге,
Алкъын башлада джатады къар,
Къыяма къышдан айтады хапар.

Темирчилейди къараб мийикден.
Джокъду хапары сюймекликден.
Кёрюб болмайды иссини, джылыны,
Сюймеклиги сууукъду аны.

Кюнбетле кёгергенликге
Алкъын башлада джатады къар.
Мен джашил джазны сюйгенликге,
Ол къыш чилледен айтады хапар.

Джанкъоз тюлдю мени джюрегим.
Ийнаныб къалалмай джазгъа,
Тёппеледе къарайма къаргъа:
Эсиме тюшеди сюйгеним.

КЪАДАРГЪА КЪАЙЫРЫЛА

Таш салдырдым бир обур къатыннга,
Бир шыйыхха да китаб ачдырдым.
«Джазыуунг боллукъ тюлдю» дедиле.
Кёрейик сора – къызны къачырдым...

ХУНА, НАЗМУ, КЪАЛА эмда ТАБИГЪАТ

Бир уста ташчы ишлейди хуна.

Бир ташны къоюб, башхасын алыб,
Аны да джан-джанындан къараб,
Джарашхан джанын табыб,
Чёгюч бла да бираз къагъыб,
Хунагъа джарашдырады.

Сейирсинеме аны усталыгъына:
Хунасы – деменгили эмда сыйдам.
Алай кюрешеме мен да сёзледен
Назму хуна, назму къала къалаб.

Къая башында къала,
Къая тюбюнде хуна.
Аланы къалагъанланы юслеринден,
Аланы юслеринден джазама назму.
Табигъат ишлеген къаяны уа
Унутама сагъыныргъа.
Юренирге уа керекди андан –
Барыбызны да джаратхан табигъатдан.

КЫРДЫК  бла  АДАМ

- Кырдык, бош чыгъа болурмуса,
Аллай бир къыйналыб, кюрешиб?
Къайсы болса да бир хайуан
Не ашар, не теблер.
Аладан къутулсанг да,
Чалкъыдан къутулмазса.

- Адам, сен да бош джаратылгъан болурса,
Сени да джашауунг ёлюм бла бошаллыкъ эсе.

ШАЙЫР бла СЁЗЮ

Бир-бирде айтама:
Поэт – джазыкъды,
Ёмюрлюк нёгери аны –
Джангызлыкъды.

Бир-бирде айтама: Поэт
Насыблыды чексиз –
Аны джюрегинде
Чайкъалады тенгиз,
Агъарады тау,
Джашнайды тюз.

Поэтни сёзю –
Джашаргъа береди къарыу,
Терек солургъа бергенча хауа.
Джашил терекди поэзия, хау.

Кёгет терекди поэзия.
Аны кёгетинден къабхан
Аман да болады игирек,
Къоркъакъ да – таукелирек.
Сокъур да башлайды кёрюб,
Сангырау да – эшитиб.

Огъай, поэт тюлдю джазыкъ.
Сёзю нюр джанар ючюн,
Адамгъа, табигъатха да джарар ючюн,
Ол кеси кесин этеди къурман.

Нюр джарыкъды аны джанына
Аш-азыкъ,
Кюн таякъды джюрек отуна да
Тамызыкъ.

ДЖАЗ АЛА

Джазды. Алай а, азды
Къууаныр зат:
Адам джокъду. Джазгъы Адам джокъду.
Къачхы инсанладан толуду тёгерек.

КЪАЗАКЪ  БЁРЮ  УЛУЙДУ ТАУЛАДА

Чабадыла, юредиле итле –
Алача тёрт аякъланмагъаным ючюн,
Къул болуб, бойнумдан тагъылмагъаным ючюн,
Зулмугъа табынмагъаным ючюн,
Хакъсызлыкъгъа бойсунмагъаным ючюн.

Ала Эркинликликлерин-Тейрилерин унутуб,
Баш урадыла, табынадыла адамгъа,
«Аллах» деб, турадыла анга.
Аллах бир болгъанын,
Аллахдан башха аллах болмагъанын
Билмейдиле, билирге да излемейдиле ала.

Ит болгъанын ангыламагъанды – къул.
Къул болгъанын ангыламагъанды – ит.
Тойгъан джерлериди алагъа Джурт.

Тарих эслерин, миллет ангыларын
Тас этгенлеге айтадыла къул деб.
Бёрю заманларын, эркин джуртларын
Къайтарыр ючюн кюрешмегенлеге айтадыла ит деб.

Алай а,
Биле тургъанлай ит-къул болгъанларын,
Бардыла унамагъанла болургъа азат –
Ма ала бла мен этеме къазауат.
Эм джийиргеншлиле аладыла дунияда.

Ит-къул джамагъат бла этеме къазауат.
Къулла-итле, итле-къулла...
Мен кёрюб болмагъан – ала,
Мени кёрюб болмагъан да – ала.

Иймансыз кърал, иймансыз джорукъ
Унутдуруб Тюзлюкню-Эркинликни-Хакъны,
Ит-къул джамагъатха буруб кюрешеди халкъны.
Миллет ангысын, тарих эсин тунчукъдуруб,
Джуртсуз, тилсиз этиб кюрешеди аны.
Къралгъа болушадыла амантишле –
Агъачны джарадыла чюй этиб кесинден.

Къралдан чын, саугъа, къуллукъ да ала,
Амантиш итле, алтын тишли бола,
Кюрешедиле тюб этиб халкъларын...
Отуз кюмюш – аланы багъалары, хакълары.

Чабадыла, юредиле итле.
Келишмезликле итле бла бёрюле.
Чачыллыкъла
Ит-Бёрю, Бёрю-Ит джумхуриетле,
Къураллыкъла
Ёзден джумхуриетле.

Юредиле, чабадыла итле –
Иелерине, кеслерине да
Ахыр кюн келе тургъанын сезе.

Къазакъ бёрю улуйду таулада...

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКДЕ КЪАНАТЛЫ ДЖЫЙЫН

«Кюн батды» деб, джылай-джылай,
Джукъладыла къанатлыла.
«Танг атды» деб, джырлай-джырлай,
Уяндыла къанатлыла.

Къанатлы джюрегим ангылайды аланы.

Кече узуну сын къатыб,
Къанатлылагъа юй да болуб,
Къарауул, сакълауул да болуб,
Чыпчыкъланы тынчлыкъларын бузмай,
Сакъ джукъуларын къоруй аланы,
Тангнга чыкъды Джангыз Терек –
Бутакълы, чапракълы джашил терек.

Ол Терекни ангылайма мен:
Джангыз Терек – къазакъ джюрегим мени.

Ол къанатлыла –
Минг къайгъым, джарсыуум, сагъышым мени;
Къанатлы сезимим, сёзюм, муратым, умутум мени.

Кюн батады джюрегиме мени.
Танг атады джюрегимден мени.
Къарангыгъа орун джокъду кёлюмде мени.
Къанатлылагъа уа барды орун.

Къанатлыланы тынгыларын, джукъуларын бузмаз ючюн,
Джюрек кече узуну этеди гёзет –
Тынгысы, джукъусу болмай кесини.

Джангыз Терекде къанатлы джыйын.
Шайыр джюрекде къанатлы сёзле.
Батады Кюн, атады Танг.
Джылай-джырлай, уча-къона,
Джашайдыла къанатлыла
Джерде-Джюрекде-Кёкде.

МИНГИ ТАУНУ БАШЫНДА

Сабий атасыны имбашындача,
Минги Тауну башында турама алай –
Башым джулдузлагъа тие,
Кёк дуниядан Джер дуниягъа къарай.

Сууукъ къарынг да джылыды меннге.
Минги Тауда джырым да – Минги.
Мийик джуртум тартады ёрге:
Диним да, тилим да, тауум да – Минги.

МЕНГИР

Джокъду анга кюн-кече,
Джокъду анга эртден-ингир.
Сюеледи менгир
Минги Таугъа къараб.

Баласы къарагъанча анасына
Таш къарайды Таугъа.
Таш – мийик, Тау – минги.
Сюеледи менгир
Минги Таугъа къараб.

Узакъдан къарайма джуртха,
Кёз байлай, келеди ингир.
Джол джокъду артха.
Бурулама ташха,
Джан суратым – менгир.

ДЖУЛДУЗ ГЁЗЕТЧИ

Учаргъа излеген джулдузланы
Тыяргъа излей,
Кече сайын къарайма Кёкге.

Кёкде турурларын излейме джулдузланы.
Сюймейме кюерлерин аланы.

Къанатлана келиб,
Учады Кёкге джаным –
Тыяргъа аны
Табылмады джерде бир джан.

КЪЫЗ-ДЖУЛДУЗ

Къачады къыз,
Учады джулдуз.

Къачхан къызны кёлеккеси –
Учхан джулдуз Кёкде.

КЪАДАР

Къартха къыйынды джашагъан, ёлген да,
Джашагъан, ёлген да тынчыракъды джашха.

НЕ ХАЙЫР?

Бир кёб сагъыш келеди кёлге:
Джауум да джауады кёлге.
Къургъакълыкъ къысхан джерге
Не хайыр андан? Алай а,
Табигъат не этгенин билмейди деб,
Ким айталыр?

ДЖАШЛЫКЪНЫ СЮРЕ

«Неге чабасыз быллай бир,
Къайры чабасыз быллай бир?
Сюргенми барды ызыгъыздан,
Тойгъанмы этгенсиз джаныгъыздан –
Биринг тохта да, джууаб бер».

Къарт спортчула кюледиле,
Узая баргъанны кёргюзтедиле.
Кёрдюм чабыб баргъан къызны –
Тели къанлы – мен да къыздым.

Къошулдум мен да алагъа –
Къалюбаладан къалгъан нартлагъа.
Къыз а барады талмайын,
Джууукълашыргъа да къоймайын.

Барады – чарсха чабхан байталча,
Не да – Бийнёгер сюрген маралча.
Сора тёгерек бурулады,
Ызыбыздан джетиб озады.

Къуршоудан чыгъыб да кеталмайын,
Джашлыкъларын да джеталмайын,
Къыйналадыла къартла.
Талакълары туруб, атла
Джыгъылгъанча, джыгъылалла.

Джазыкъсынама къартланы.
Джашаулары аланы
Кетгенди къайытмаздан.
Элтедиле энди ала
Ол дуниягъа бизден салам.

Эшитгенле, ашыгъа,
Келедиле джаназыгъа...
Къартланы хапарларын
Джеталсам, айтырем къызгъа.

Мени да кетгенди джашлыгъым –
Сюреме талагъым тура.
Эсиме тюшелле къартла,
Ол къызны ызындан чабхан.

АЛЛАХ, НАСЫБ ЭТ

«Къыямат Кюннге дери Мени Умметимде
Хакъ ючюн сермешген бир къауум боллукъду»
Мухаммад файгъамбар

Дуния малны – Ата джурту, Ана тили болмаз,
Дуния малны – Аллахы, дини-ийманы болмаз.
Анга табыннганны да болмаз джурту, тили,
Болмаз Аллахы, ийманы , дини.

Дуния мал болгъан ангысы, эси да –
Адам тюлдю, ол малды кеси да.
Джокъду анга не халкъ, не Хакъ.
Къара джин да анга – чыммакъ акъ.

Олду джауу Аллахны, адамны.
Хорлаялмаз, билмеген аны.
Аллах, насыб эт Хакъ джолда барыргъа,
Хакъ ючюн сермешген къауумдан болургъа.


ВОСХОЖДЕНИЕ
Абдул-Халиму Ольмезову

1

Есть такие ребята у нас, есть,
Которые покоряют Эверест.
Есть у нас горцы Бессмертные, есть,
Которым покоряется Эверест.

Из одной вершины взошел он на другую,
И на седьмом небе флаг родной целует.
Не обойтись нам без великого пира:
Флаг Балкарии – на вершине мира.

Устремилась ввысь сегодня моя лира:
Таулу Байракъ на вершине мира.
Не победит наш горский дух зулму-залим,
И это доказал Абдул-Халим.

На Олимпе он – народный наш герой.
А над горой – Таулу байракъ, Таулу.
Огъай, алкъын барла бизде джашла:
Халкъ джигити, Абдул-Халим – джаша!

2

ТАУЛУ БАЙРАКЪ ЭВЕРЕСТДЕ

Быйыл, 2009-чу джылны май айында, МЧС-ни Минги Тау бёлегинде излеучю-къутхарыучу болуб ишлеген Абдул-Халим Ёлмез Джерни эм мийик тёппесине – Эверестге чыкъгъанды, таулу байракъны чайкъалтханды анда.  Халкъыбызны атын айтдыргъанды, сыйын кёлтюргенди, аны бла бирге, Къарачай-Малкъар миллетни тарихинде, тёрюнде ёмюрлюкге къалырча болгъанды кеси да.

Эверестге биринчи чыкъгъан таулу къарнашыбыз Абдул-Халим Ёлмез кесини ол джигитлигин  Минги Таугъа  биринчи чыкъгъан къарачайлыгъа – Хачирланы Хыйсагъа (Киларгъа) эмда ол чыгъыуну 180-джыллыгъына атагъанды.

Европаны тёппесине саналгъан Минги Тауну (мийиклиги 5642 м.) башына чыкъгъан биринчи адам – къарачайлы Хачирланы Килар эсе (1829-чу джыл), дунияны эм мийик таууна – Эверестге (мийиклиги 8848 м.) бизни халкъдан биринчи чыкъгъан Ёлмезланы Абдул-Халимди (2009-чу джыл).

Дагъыда бир затны унутулмазын излейме: Абдул-Халим ол узакъ, къыйын, къоркъуулу джолгъа атланнган сагъатда, белгили шайырыбыз Мурадин Ёлмез, аны ашыра барыб, Малкъарны миллет байрагъын къолуна тутдура, айтханды: «Къарнаш, Малкъарны байрагъын, бютеу дуния кёрюрча, Эверестни башында ёрге тутарса».

Поэтни аманатын тындыргъанды къаячы. Хачирланы Килар да, бир да ажымсыз, къабырында къууана болур, «туудукъла бизни да унутмай, сый бере, хорламларыбызны къатлай, алгъа, ёрге барадыла» деб.

Уллу иннетди адамгъа уллу иш этерча уллу кюч берген. Халкъыны атын айтдырыр ючюн, кёбле чыгъалмагъан мийикге чыкъгъанды къаячы Ёлмез. Биргесине баргъан нёгерлери борбайсыз болуб тохтагъанларында, ол кеси чыкъгъанды Тейри Тауну башына. Чынты таулу болгъанын кёргюзтгенди.

Ёлмезланы Абдул-Халимни этген джигитлиги Олимпия оюнлада хорлагъанча не да Нобель саугъагъа тыйыншлы болгъанча бир затды. Таулу къарнашыбызны Эверестге чыкъгъанын норвеж газетледе окъугъанымда, башым Кёкге тирелгенча болгъанды.
Эверестни башында таулу байракъны ёрге тутуб тургъан Минги таулуну сураты меннге къууанч берген бла бирге – тюненебизге, бюгюнюбюзге, тамблабызгъа да сагъыш этдиреди.

Сау бол, Абдул-Халим, бютеу чырмауланы да хорлаб, Минги Таудан Эверестге салам айталгъанынг ючюн. Тарих эсибиз, миллет ангыбыз джукъланныкъ тюлдю сенича джашла болгъан къадарда. Халкъыбызны атын, байрагъын, сыйын да аллай мийикге,  Кёкге чыгъаргъанынг ючюн, сени да халкъыбыз алай багъалатырына, ёрге тутарына ажымсыз бол.

Сеннге разылыгъымы назму тизгинле бла да излейме билдирирге. Кёб джаша, миллет джигитибиз Ёлмезланы Абдул-Халим.

ТАУЛУ БАЙРАКЪ ЭВЕРЕСТДЕ

«Айыб болур таулуну тау тыйса»,-
Дегенди къарачайлы Хачирланы Хыйса –
Минги Таугъа биринчи чыкъгъан адам.

«Ёрге элтген, Кёкге элтген джолубузну
Кесалмаз, не кючлю эсе да, зулму-залим»,-
Дегенди Ёлмезланы Абдул-Халим –
Биринчи таулу Эверестге чыкъгъан.

Акъ сёзню устасы Мурадин Ёлмез
Абдул-Халимни ашыра джолуна,
Таулу байракъны тутдурду къолуна:

«Байракъ сеннге, сен Аллахха аманат.
Джолунгда харамгъа, аманнга джолукъма.
Сакълайды сени Джомолунгма.
Инша Аллах, аны тёппесине –
Джерни эм мийик тёппесине –
Эверестге чыгъарса сен,
Сагарматха – Кёк башына –
Таулу байракъны тагъарса сен,
Хыйла Хыйсагъа – Киларгъа – ушайды халинг».

Кёк башына чыкъды Абдул-Халим.
8848 метр мийикликде,
Тейриге джууукъда этди тилек:
«Я Аллах,- деди,- экиге бёлюннген
Къарачай-Малкъар халкъыбызны бир эт.
Ол – динине, тилине, джерине, тарихине –
Джазыууна ие болурча эт,
Джазыуун кеси джазарча эт.

180 джылны мындан алгъа
Минги Таугъа чыгъаргъан эдинг Киларны,
Кёк башына чыгъардынг мени уа.
Джигитлигине, Кёкге сюймеклигине аны
Атаргъа эркин эт бу чыгъыууму Эверестге».

Былай айтыб, къол джайыб къарады Кёкге
Халкъ джигити Абдул-Халим Ёлмез.
Быллай джашлары болгъан къадарда
Къарачай-Малкъар халкъыбыз ёлмез.

Хачирланы Килар дегенлей,
Минги Таугъа бурулады кёзюбюз.
Ёлмезланы Абдул-Халим дегенлей,
Эверестге кетеди эсибиз.

Бизни Кёкге тартхан таулула,
Бизни ёрге къаратхан таулула,
Разылыгъыбыз чексизди сизге.
Сизсиз – байракъ, юлгю да бизге.

Минги Тауу, Минги таулусу да болгъан халкъ,
Дини,тили, джурту да болгъан халкъ,
Орайдасы, Байрагъы да болгъан халкъ,
Тюненеси, бюгюню да болгъан халкъ,
Хакъ джолунда тамбласы да боллукъ халкъ,-
Дейме къарай Абдул-Халим Ёлмезге –
Биз туугъанбыз хорланмазгъа, ёлмезге.

Ма ол затладан хапар айта дуниягъа,
Чайкъалады таулу байракъ таулада.

АРАСЫНДА...

Тау бла тюзню арасында,
Шаркъ бла Гъарбны арасында,
Джашау бла ёлюмню арасында,
Кёк бла Джерни арасында
Турама.

Таянама кюн таякъгъа.
Узалама бал аякъгъа.
Сезим кеме Сёз къайыкъгъа
Сыйынмайды.

Арасында Къара бла Айны,
Чегича Къара бла Айны,
«Ч» харифича КЪАРА-Ч-АЙНЫ,
Джер бла байлай мен Узайны,
Сюелеме.

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ

Кюн батхан джаны – къызарады:
Кюн ариу боллукъду тамбла.
Къыз сёзюме тынгылаб, ышарады –
Тёнгек сёлешеди джан бла.

ДЖЮРЕКГЕ БУЙРУКЪ

Джюрек, къой дауурну, дауну:
Джаратханнга дунияны, джашауну –
Джангыз анга сал махтауну.

Танытханнга бизге къараны,
Айыртханнга акъдан къараны,
Хакъ джолну билдиргеннге –
«Джюрегинги, тёнгегинги да,
Юйюнгю, тёгерегинги да
Таза тут, адам» дегеннге –
Ма анга сал махтау.

Болушуу, джарау халкъгъа –
Джууукълашдырыуду аны Хакъгъа.
Хакъны уа джолу, магъанасы бирди, аты уа – джюз.
Джюзюнчюсюн излейбиз, табалмайбыз биз.

Джюзюнчю аты Хакъны –
Кёклеге басхыч, джандетлеге ачхыч.
Алай а ол – бизлеге таша:
Аны излей, барабыз джашай.

Джюрек, къой къайгъыны, дауну.
Хакъгъа барыуду магъанасы джашауну.
Хакъ бла болууду кючю адамны.
Ангыла да аны,

Джюрек, хар къуру да Хакъ бла бол.
Шайтаннга, джиннге алдатма, сакъ бол.
Бир Аллахха бойсун, ол айтханны эт –
Болур ючюн Адам, болур ючюн Поэт! 

ДЖОЛ

Адам атомгъа сукъгъанды башын,
Огъесе, отхамы?
Алгъамы барады адам,
Огъесе, артхамы?

Адам чыкъгъанды Кёкге –
Джетгенди чекге:
Не ибилисча атыллыкъды андан,
Не Аллахха джууукъ боллукъду адам.

Ёседи билим, ёседи илму.
Ангы уа, ангы?
Кетмей эсе, дуниядан зулму –
Къайдады ангы?

Таркъаяды адамда адамлыкъ.
Чамландыра Кёкню,
Кючлейди джюрекни
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ.

Болмаса джюрекде ийман –
Не къадар окъуулу, билимли болса,
Ол къадар къоркъуулуду адам.

Ким айталыр Ибилисни
Джокъ эди деб, кючю, билими?!
Алай а, кесине базгъанды асры,
Аны ючюн болгъанды ассы.

Адамдан кесин кёргенди баш –
Адамгъа урмагъанды баш.
Иймандан чыкъгъанды ол –
Аллахха къаршчы баргъанды ол.

Толу болмаса джюрекде ийман,
Тюз болмаса джюрекде иннет –
Абынныкъды, ачырыкъды адам,
Абынныкъды, ачырыкъды миллет.
Къайытмасала уа тобагъа –
Джоллары боллукъду обагъа.

Не билимли, фахмулу эсе да алим,
Ийманы джокъ эсе аны –
Аны бла хайырланныкъды зулму-залим,
Къолгъа джыяр ючюн бютеу дунияны.

Адам улугъа иймансызлыкъдан джетген
Ачы палахла тюшелле эсге.
Бир Аллахха къуллукъ этмеген,
Къуллукъ этеди Ибилисге.

Болмаса джюрекде Аллах,
Фахму, билим да – сезебиз аны –
Дуниягъа келтирликле палах,
Келтирликле ахырзаманны.

Адам улу чыкъгъанды Кёкге,
Джетгенди чекге:
Не Аллахха боллукъду джууукъ,
Не дуниядан къаллыкъ тюлдю джукъ.

Джаза джазыуун кесини, Джерни да,
Барады чынгылны эрни бла.
Миннген кёпюрю – сыйрат.
Къарайла бир-бирине дуния бла ахырат.

Адамны къатында бюгюн джокъду киши.
Нёгерлери: иннети, сёзю, иши.
Иги эселе, керти эселе ала,
Къуллукъ этген эселе Хакъгъа,
Керти эсе, толу эсе ийманы –
Сора, ала къутхарлыкъла аны.

Къоркъуула келтире кёлге,
Адам чыкъгъанды Кёкге:
Не ибилисча атыллыкъды андан,
Не табарыкъды себеб Аллахдан.

ДЖЕРДЕ АДАМ бла ХАУА

Не джарыкъдыла мында кечеле,
Кюзгюча джылтырайды тенгиз.
Сюймеклик гюнахла кечиле,
Тангнга дери айланабыз биз.

Бу акъ кече бир акъ кеме
Акъ тенгизде барады кетиб.
«Сюймекликди» аны аты,
Минерми эдик анга, джетиб.

Акъ къанатлыча бир башха кеме
Барады ётюб богъаздан.
Къабыргъасында тау суратла
Айталла хапар Кавказдан.

Шималгъа исси салам
Къыбыладан келтиргенди джел.
Джарашады меннге исси Хауа,
Эрийди бузлаб тургъан кёл.

Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа,
Джандетни бир-бирибизде таба,
Тангнга дери кёз къысмай чыгъабыз,
Джерден да къысталырча бола.

Къайры барырбыз сюрюлсек былайдан?
Табылыр дагъыда бир джурт бизге.
Кёзюбюз къыймай уятыргъа,
Къарайбыз, къалкъыб тургъан тенгизге.

Бюгюн тил да, джурт да сенсе меннге,
Сенден башха джокъду къайгъым.
Сюймеклик деген тенгизде
Шош чайкъалады къайыгъым.

Не джарыкъды, акъды кече.
Акъды, джарыкъды тенгиз да.
Аланы халлары бизге да кёче,
Джандетдечабыз экибиз да.

Эки акъ къанатлыгъа ушайбыз биз,
Бу акъ кече тюшген Кёкден.
Ётсек, къалсакъ да чекден
Табигъатча джашайбыз биз.

Бизбиз джашауну магъанасы, кеби.
Сюймекликди джашауну магъанасы, кеби.
Нарт сабийча джукълайды тенгиз.
Кёз тиймесин, насыблыбыз биз.

Кече да – акъ, умутла да – алай.
Узай да джууукъду къалай.
Мен билеме – барды Аллах.
Сен да билесе – бирди Аллах.

Къадер кече ангылагъанбыз аны.
Къыбыла эритгенди Шималны.
Кёкледен юсюбюзге нюр джарыкъ джауа,
Насыблыбыз Джерде Адам бла Хауа.

ДЖЮРЕКГЕ КЪАРАЙ

Кесибизбиз кесибизни этген джазыкъ,
Башхалагъа кюресек да гюнахны.
Джерге, Кёкге дау айтырча базыб,
Джашайбызмы чамландырмай Аллахны?!

Не дуния намыс, не ахырат азаб
Тыймайла бизни харамдан, гюнахдан.
Къыйынлыкъ джетсе уа, дагъыда, уялмай,
Болушлукъ сакълайбыз адамдан, Аллахдан.

Къадар гитче палахланы иеди алгъа –
Бизни тюшюндюрюб, хакъ джолгъа къайтарыр ючюн,
Уллу палахладан къоруулар, сакълар ючюн.
Ол затны ангылаб, шукур эте да билмейбиз Анга.

Аллах ёзден этиб джаратханды бизни.
«Дегенди: табынмагъыз дуния малгъа,
Адамгъа, табигъатха да табынмагъыз –
Бир Аллахдан башха джокъду аллах».

Дегенди адамгъа, бютеу халкъгъа:
«Къуллукъ этигиз джангыз Хакъгъа!
Хакъ сёзню айтыгъыз, Хакъ ишни этигиз,
Хакъ джолда барыгъыз джангыз».

Энди сорайыкъ кесибизге:
Кимге, неге табынабыз биз?
Кимге, неге этебиз къулллукъ?
Ёзденбизми, огъесе, къулбузму?
Хакъ джолда барабызмы биз?

Бу соруулагъа тюз джууаб этсек,
Ангыларыкъбыз нек чамланнганын Аллах,
Нек джетгенин бизлеге палах.

Тюз джууаб этмей, алдаргъа кюрешсек а,
Кесибизни тюз этиб сёлешсек а –
Сора, ёмюрде да тюлбюз тюзеллик:
Къалмагъанды бизде адамлыкъ, ёзденлик.

БАРДЫ УМУТ...

Иги-аман, халал-харам, сууаб-гюнах –
Бары не болгъанын билдиргенди Аллах.
Сора, адамгъа –  ол болур ючюн Адам –
Бергенди заман.

Адам а, адам –
Кими джаныуар, кими хайуан.
Адам болалгъанла бармакъ бла санарча..
Джангы палахла сынарча,
Этебиз ишле.

Кёкню басыб турса да булут,
Кюн къарамай къалмаз андан.
Огъай, алкъын барды умут
адам болалыр деб Адам.
 
ТЕРЕК бла ТИЛ

Хайуанны мюйюзю барды урургъа,
Джаныуарны тиши барды къабаргъа,
Кийикни аягъы барды къачаргъа,
Джарлы терек а не этсин?

Мюйюзю джокъ урургъа,
Тиши джокъ къабаргъа,
Аягъы джокъ къачаргъа –
Не этсин джарлы терек,
Къалай къорусун кесин?

Башына джокъду мадары –
Аны алайды къадары.

Ол адамгъа солургъа береди хауа,
Адам а – кеседи аны.
Адам къурутады аны,
Кесин къурута тургъанын да билмей.

Ана тилим!
Терекге ушатама сени.

Халкъ этген сенсе бизни,
Биз а – ёлтюре турабыз сени,
Кесибизни ёлтюре тургъаныбызны да билмей.

Терекчаса сен да!
Джокъду мюйюзюнг, тишинг, аягъынг...
Кесинги къорурча, къутхарырча джокъду мадарынг,
Терекчады сени да къадарынг.

Къуруй тургъан кёлчады кёлюм.
Халкъ ёлтюре турады тилин –
Халкъ ёлтюре турады кесин.
Ким алгъан болур аны ангысын-эсин?

Ана тилин ёлтюре тургъан халкъ,
Къалай къутулур дауундан тилни?
Не къарысузду халкъыбыз бизни –
Кеси кесин этеди талкъ.

«Тилине, джуртуна тыйыншлы болмагъан халкъ»,
Дерим келеди къараб халкъыма.
Тюрк тилибиз, Минги джуртубуз
Не дей болурла ичлеринден бизге?

Ангысызлыгъындан, эссизлигинден
Халкъым тас эте турады тилин, джуртун –
Къабыр къаза турады кесине.
Къыямат кюн а этилликди соруу:

«Тил берген эдим – нек сакъламадынг?
Джурт берген эдим – нек сакъламадынг?
Болмадынг сен тыйыншлы алагъа,
Болмадынг сен тыйыншлы джашаугъа.

Сыйыртдынг джуртунгу, ёлтюрдюнг тилинги –
Насыбсыз халкъ, ёлтюрдюнг кесинги.
Дуниясыз, ахратсыз да къойдунг кесинги.

Сеннге айтадыла дау
Тил бла Тау. Экиси да – Минги.
Даулары да минги:

Хау, Минги Тау энди сеннге – Минги Дау:
«Нек кючлетдинг джаулагъа мени?».
Ана тилинг энди сеннге Мийик Дау:
«Нек ёлтюрдюнг джанынгы – мени?».

Халкъ тынгылайды бералмай джууаб.
Уянама титиреб, къалтыраб.
Огъай, тюшюм керамат тюш болмаз.
Халкъым тилсиз, джуртсуз да къалмаз.

Алай а, сорама халкъыма
Къайсы халкъды деб, бу меннге кёрюннген халкъ:

«Аллах бергенни сакъламагъан халкъ,
Аллах айтханча атламагъан халкъ,
Джуртун джаулагъа кючлетген халкъ,
Ана тилин кеси ёлтюрген халкъ,
Кесин дуниядан думп этген халкъ?».

КИМДИ ТЕРС?

- Эй Аллах берген саулукъ
Кетмесе эди...
- Кеси кесинге джаулукъ
Этмесенг эди...

ДЖЮРЕК

Шималда сыннганды сууукъ.
Джай къысылгъанды джууукъ.
Кечеле да – кюнле кибик акъ.
Къыйналама къалалмай джукълаб.

Шималны бораны , джели
Джюрегиме кёчгенди мени.
Кёчгенди да, тюбегенди анда
Къанымда болгъан джелге, бораннга.

Эки боран тюбешген джер – джюрек,
Акъ кечели джайгъа юреналмай,
Джылыугъа, шошлукъгъа юреналмай,
Джашнайды, джашнагъанча Кёк.

Ич-тыш боранла тюбешген джер – джюрек,
Къалай да турады джарылмай, чачылмай?
Бу акъ кечеле, джайгъы джылыу, шошлукъ
Анга къатылалла кюн амандан да бек.

Шималда сыннганды сууукъ,
Джай къысылгъанды джууукъ,
Кечеле да кюнле кибик – акъ.
Джюрекге уа джокъду тынчлыкъ.

Мийик тёппеге ушайды джюрек –
Тохтамайды джели, бораны,
Джайы да – къышчады аны.
Джюрек – тюбешген джер Джер бла Кёк.

КЫРДЫК бла ХАЛКЪ

- Темир сизни къырдымы? – Къырды.
- Къурч сизни къырдымы? - Къырды.
- Не дейсе сора? – Не дейме сора:
Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык.

Ашалгъанды, тауусулгъанды
Къурч темирни – чалкъыны – ауузу.
Аны ашагъан, тауусхан кырдыкды:
Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык.

- Джуртугъуздан сюрдюмю Темир? – Сюрдю.
- Джуртугъуздан сюрдюмю Къурч? - Сюрдю.
Алай а, къайдалла ол Темир да, Къурч да?
Халкъым а джашайды къайытыб Джуртуна.

Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык.
Тот болурла, ууалырла темирле, къурчла да,
Ашалырла, тауусулурла темирле, къурчла да.
Табигъатны хорлар кюч джокъду дунияда.

Джерни чачы – джумушакъ, ингил кырдык да –
Ашай эсе, таууса эсе къурч чалкъыны ауузун,
Сора биз, эркишилиги болгъан халкъ,
Къалай хорлатырбыз душманнга кесибизни?!

ДЖОРУКЪ

Къара киши акъ ишни эталмаз.

СОРУУ

Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Намаз бла бошалмаса кюнюнг –
Таза, чууакъ къалай болур кёлюнг?

СЮЕЛГЕН

1
Сюелгенни сюймейди сюркелген.
Кёклеге джууукъду сюелген.
Джаяу да сюймейди атлыны,
Къанатсыз да къанатлыны.

Адамны тюл, Тейрини
Къулу болгъаны ючюн, бёрюню
Сюймейле итле. Ала
Табынадыла адамгъа.

Тойгъан джерлериди алагъа джурт.
Сынджыр тауушду алагъа джыр.
Аш берген къол алагъа – Аллах.
Итледен чыгъады хар не тюрлю палах.

Ушашдыла итле бла къулла –
Хакъгъа табынмайдыла ала,
Эркинлик-Тюзлюк деб кюрешмейле ала,
Халкъ-Джурт ючюн сермешмейле ала.

Къулла-итле болсала уа баш,
Халкъны-джуртну этедиле аш.
Къулла-итле болсала кёб,
Не уллу халкъны да этедиле тюб.

Бёрюню да ит этерге излеген болмаса,
Кеси Бёрю болургъа излемейди ит.
Ёзденни да къул этерге излеген болмаса,
Кеси ёзден болургъа излемейди къул.

Итлени-къулланы кесине бий этген халкъ –
Дуниядан болады талкъ.
Не да ёзденлигин тас этиб ол,
Болады ит, болады къул.

Сюелгенни кёрюб болмайды сюркелген.
Сюркелгенни къобарыргъа излейди сюелген.
Ол а къабаргъа кюрешеди аны.
Сюркелгенни къарады, харамды джаны.

Ёзден кюрешеди къулну этерге азат,
Аны ючюн этеди къазауат.
Къул а излемейди ёзден болуб джашаргъа –
Кюрешеди ёзденден, ёзденликден да бошаргъа.

Ёзден болургъа тюл, бий болургъа излейди къул.
Къул тутаргъа термиледи ол.
Къулла къралгъа болсала баш,
Ёзден халкъны этерге излейле къул-къарауаш.

Бий болгъан къуллагъа къарай,
Къул болгъан ёзденлеге къарай,
Экисине да береме налат,
Экиси бла да этеме къазауат.

Ит, бёрю да джюрегимдедиле мени,
Къул, ёзден да ичимдедиле мени.
Сюелген да, сюркелген да кесимме,
Хорланнган да, хорлагъан да кесимме.

Кеси кесим бла этеме къазауат.
Кече, кюн да тохтамайды къазауат.
Къазауатда ётеди джашауум.
Хорлам бла бошалырмы джашауум?!

2

Сюелгенни аягъын марайды сюркелген,
Сюелгенни башын марайды шыбыла.
Къара кючле бары джаудула анга,
Алай а, алагъа табынмайды сюелген.

Айгъа, джулдузгъа джууукъду сюелген.
Къанатлы джанлагъа джууукъду сюелген.
Насыбды аякъ юсюнде джашагъан, ёлген.
Адам олду – Кёкге узалгъан, сюелген.

Сюелгени ючюн, сюйгени ючюн Кёкню,
Джан къарнашыма тергейме Терекни.
Бергени ючюн а солургъа хауа –
Разылыгъым чексизди анга.

Сюелгенни сюедиле Кёкле,
Сюелгенни сюедиле мёлекле.
Учхан джанла сюедиле аны.
Сюелгенди тутуругъу дунияны.

Эки дунияны сыйлагъан да олду,
Кёк бла Джерни байлагъан да олду.
Адамгъа да джууукъду сюелген.
Аллахха да джууукъду сюелген.

КИМ бласа СЕН?

Дуния малгъа табыннган бай джарлыла
Хазырдыла динни, тилни, джуртну, халкъны да
Къан джугъу отуз кюмюшге сатаргъа.

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле,
Къайдады сизни ёзден бетигиз,
Ёзден атыгъыз къайдады сизни?

Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге териле,
Къул болгъан ёзденле, ит болгъан бёрюле,
Сизден джийиргеншли болурму дунияда?

Динни бузгъан джарым моллала,
Илмуну бузгъан джарым алимле,
Поэзияны бузгъан джарым шайырла,
Джырны бузгъан джарым джырчыла...-
Халкъны бузгъан джарым адамла,
Аман хансча джайылгъансыз сиз.

Билмеген Хакъны,
Къайры элтирикди халкъны?
Къуллукъ этген Хакъгъа,
Джангыз Олду джарарыкъ адамгъа, халкъгъа.

Къутхарыу адамны, халкъны –
Аланы чыгъарыуду джолуна Хакъны.
Хакъ бла болмагъан, Хакъ ючюн кюрешмеген халкъ,
Динин, тилин, джуртун да тас этеди, болады талкъ.

Хакъгъа къуллукъ этмеген,
Ибилисге этеди къуллукъ.
Хакъгъа къуллукъ этмесе адам,
Аны фахмусу, билими да – заран.

Иннетинг-сёзюнг-ишинг
Кимге, неге этеди къуллукъ?
Хакъ бламыса, Ибилис бламыса?
Ким бласа сен?

ХХХ

Бир-бирде кесими санайма кемге:
Джазама назму – билмейме, кимге.

НАЗМУ бла ХАПАР

Узун сёзню къысхасы –
Назму.
Къысха сёзню узуну –
Хапар.
Агъачны бийи –
Бусакъ.
Шийирни джюреги –
Ийнар.

НАРАТ ЧЕГЕТ

Душманла къыра, ыхдыра, тар ёзенлеге тыйгъанларында да, джюреги джарылыб, саудан ёлюб къалмады ол: ташха, къаягъа тамыр ийиб, Терек да, Чегет да болду. Энди джаула былайда да – тарда, мийикде да – марайдыла аны джанын. Башы Кёкню биринчи къатына джетгенлигине, туугъан джеринден айырылыб, кёкге учуб кетерге мадары джокъду. Болса да, кетерми эди, къайдам.

Джюзле бла, мингле бла джылланы ёсген нарат терек, нарат чегет! Душман берген отуз кюмюшге къызыб, амантишле кеседиле сени. Аланы ол аман мычхы тишлери аягъынгдан алгъандыла. Оноулары тоноу болгъан сатлыкъланы къоллары бла кеседиле сени душманла – туугъан джеринги сенден тазалаб, джандет джуртунгда кеслерине Юй ишлер ючюн. Юйлерин да сенден – агъачдан – ишлерге излейдиле. Кеседиле агъачны амантишле. Джарадыла агъачны кесинден чюй этиб. Душманла сени джуртунгда сени туугъан ташынгдан, агъачынгдан ишлейдиле кеслерине Юй. Нарат терекни, нарат чегетни къычырыгъын дуния эшитмегенча этиб турады.

Ой нарат терек, ой нарат чегет!
Къалай кёгере эдинг, шууулдай эдинг сен. Къаллай къанатлыла джашай эдиле, джырлай эдиле сенде. Къаллай къанатлы умутларынг бар эдиле сени. Энди уа...
       
Кеседиле нарат чегетни. Эм алгъа маджалларын, Кёк бла Джерни байлаб тургъан тюзлерин, къалгъанлагъа юлгю бола, бораннга, джелге да чыдаб, бюгюлмей тургъан агъачлыларын. Кеседиле. Минг-минг къанатлы кёкге кёлтюрюлюб, джылауун этеди чегетни. Къыяма джел юзген терек чапракълагъа да ушайдыла къанатлыла. Огъесе, ала кесилген тереклени джанлары болурламы?

БИЛМЕЙМЕ

Джюрегими джулдуз этиб,
Кечени да кюндюз этиб,
Кюрешеме кимни, нени
Къорууларгъа, сакъларгъа?

КЮЧ

Джерден, кёкден, ташдан, терекден,
Къумдан, суудан, таудан, чегетден
Къарайды бир кюч,
Марайды бир кюч
Адамны.

АХЫРГЪА ДЖУУУКЪЛАША

Ичер сууум тауусулгъанды –
Аны ызын, тузун турама джалай.
Ол туз татлыды-ачыды къалай.

НЕ ЮЧЮН ДЖАРЫЛАДЫ ДЖЮРЕК?

Сахнада джырлайды сюйгеним.
Ташада джылайды джюрегим.
Адам кибикле уралла харс.
Кёзлерими басханды чарс.

Бийчесисе сен сахнаны –
Кёк бергенди ол дараджаны.
Была уа, была –
Ибилисге баш ургъан къулла.

Нек джырлайса сен былагъа –
Иймансыз джорукъ бий этген къуллагъа.
Тонайла, саталла была джуртну, халкъны –
Эшитесе, кёресе, билесе аны.

Дагъыда чыгъыб алларына
Джырлайса. Джарылады джюрек.
Шайтанланы джыйылыуларына
Келиб, зикир этерми мёлек?

Ючден дагъан таймаз.
Сёз, макъам, ауаз –
Бу ючюсю дагъандыла неге?
Къуллукъ этедиле кимге?

Къарагъамы, акъгъамы?
Дуния малгъамы, Хакъгъамы?
Сахнада джырлайды сюйгеним.
Джарылады мени джюрегим.

СУУ, ТАШ, ТЕРЕК

Баргъан суугъа тынглайды таш.
Терек къарайды баргъан суугъа.
Джюрегим бирде таш, бирде уа – терек:
Тынглайма, къарайма баргъан суугъа.

Джашауум-заманым барады кетиб,
Джагъалагъа ура кесин.
Эки джагъа Лайпанча къарайла джагъадан
Таш бла Терек.

Аллах ишлеген джагъаладан
Чыгъаргъа джокъду мадар.
Алайды къадар.
Суу тохтаусуз барады кетиб.

Кетиб баргъан суугъа къарай,
Ким – тюнгюлюб, болады сын, болады таш;
Ким –  «джашау тауусулмаз» деб, иги джора эте,
Джашил нарат Терекге бурулады.

Суу а барады кетиб.
Джагъаларындан чыгъаргъа кюреше,
Ташдан, терекден тутуб, къалыргъа кюреше,
Кетиб барады суу.

Таш, Терек, Суу –
Саным да, джаным да, джуртум да мени.
Джашауум, заманым да мени –
Ташым, Терегим, Сууум.

Кетиб баргъан суугъа
Тынглайды таш, къарайды терек.
Сууну  (къайытырын) сакълайла ала
Джагъа Таш бла Терек.

Бир Джагъа Лайпан да къошулуб алагъа,
Къарайды, тынгылайды кетиб баргъан суугъа.
Тынгылайла, къарайла кетиб баргъан суугъа
Джагъа Таш, Джагъа Терек, Джагъа Лайпан.

Тынгылайла суугъа – эшителле кеслерин.
Къарайла суугъа – кёрелле кеслерин.
Келеди суу. Барады суу. Юзюлмейин барады суу.
Кетеди суу. Къайытады суу. Джашайды суу.

ХАКЪ бла ХАЛКЪ

1
Къарайма къралгъа, халкъгъа
Табынмагъан Хакъгъа:
къумдан ЮЙ болмаз,
къулдан БИЙ болмаз.

2
Къарайма къралгъа, халкъгъа
Къуллукъ этген Хакъгъа:
Узакъды-джууукъду къалай
Джулдуз бла Ай.

КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ ДУНИЯГЪА КЪАРАЙ

Разы тюлме джашауума, кесиме.
Джети Джол Айырылгъан тюшеди эсиме.
Джангылгъанма, аджашханма, кетгенме терсине.

Джокъду амал къайытыргъа артха.
Къарайма алда джана тургъан отха.
Эки джаным – джан-джаныуар ётмез бек,
Тёбен джаным – адам кирмез тенгиз-терк.
Огъары джаным – къаралыб тургъан Кёк.

Бийнёгер тюшеди эсиме.
Разы тюлме джашауума, кесиме.
Дагъыда барама джашай,
Кёкге, Джерге умут бла къарай.

Келир дейме, къайдан болса да, болушлукъ.
Соруу-сууал баргъан къабырчады, шошлукъ.
Ёлюм мийиклигинден кёреме дунияны.
Артха къайыталсам, къутхараллыкъ эдим аны.

Къара къаядан да Акъ дуниягъа къараргъа джетеди къарыуум.
Эки башлы чыгыр къушха аш болгъанды бауурум.
Къара халкъгъа Акъ сёзюмю къызыл къаным бла джазама.
Хакъгъа къайытыргъа кеч тюлдю, базама.

Хакъгъа къайыта, тюзюн айта, урады джюрек.
Аязыйды кюн, чууакъ болады Кёк.
Къутулуб а кеталмай къара къайгъыдан,
Акъ дуниягъа къарайма Къара Къаядан.

Сагъыш этеме адам улуна, кесиме.
Джети Джол Айырылгъан тюшеди эсиме.
Керти джол, Хакъ джол бола тургъанлай,
Биз – адамла – нек барабыз терсине?!

КЪАРА-Ч-АЙ

1.

ДЖЕТИ ДЖОЛ

Джети къат Кёк
бла
Джети къат Джер
Къошулгъан джер – Къарачай.

Джети джол айырылгъан джер да,
Джети джол къошулгъан джер да –
Къарачай.

Къайсы джол айырады сенден,
Къайсы джол келтиреди сеннге –
Билмейме. Джолла:
Кими джертин, кими кёктюн;
Кими энгишге, кими ёрге.
Кими къара, кими акъ...

Джети тюрлю джол.
Билмезсе къайсы айырыр сенден,
Къайсы къайтарыр сеннге.

Къарачай – джети джол.

2.

СЫЙРАТ КЁПЮР

КЪАРА бла АЙны,
къара бла акъны,
къара бла назмуну,
къарангы бла джарыкъны,
Джер бла Кёкню,
Ёлюм бла Джашауну,
Къыш бла Джазны
Чегиди Къарачай.

Кёк бла Джер,
Хакъ бла Халкъ
Тюбешген джерди
Къарачай.

Къарачайлыгъа
Сыйрат кёпюрдю
Къарачай.

ХХХ

Сибирияны бузларында,
Азияны къумларында
Джоюлгъан халкъым мени,
Къайда къалмад хакъынг сени.

Болубму гюнахынг уллу,
Ёчюкдю сеннге зулму?

ХХХ

Айтыр затым кёбдю мени,
Этер ишим андан да – кёб.
Сан джуртум – Джерди мени,
Джан джуртум а – джети къат Кёк.

Этерим-айтырым да кёбдю мени,
Борчум Джерге, Кёкге да кёбдю мени:
Муратха джетерге, Аллах, кюч бер.
Джан джуртум – Кёкдю мени,
Сан джуртум а – джети къат Джер.

ХХХ

Тазалайды абдез тёнгекни,
Намаз а – джюрекни.
Аласыз, алайсыз –
Къалыб джулдузсуз, Айсыз,
Ёмюрде да табмазбыз Кёкню.

ХХХ

Мектубунгу окъуйма...
О къуйма,
Къуругъан къуюгъа сууну – ууну.
Джарагъа себме туз.
Таш ызына болурму джулдуз?
Сагъынаса сен кимни, нени?
Тирилтиргеми излейсе ёлгенни?
Артха къайтарыргъамы кетгенни?
Учуб кетген къанатлыны ызын
Кёрюрге излейсе Кёкде.
Кёкден а къарайды джан –
Джокъду анга къайытыу Джерге.
Джерде джаралы болгъан джан,
Кёкледе табады дарман.
Бир кере эннгенем Кёкден –
Кёргеним себебли сени Джерде.
Мен болалмадым джашаргъа Джерде,
Сен излемединг учаргъа Кёкге.
Къадаргъа – джокъду мадар:
Сеннге – Джер, меннге Кёк.
Алай а, къыйналама нек,
Быллай бир къыйналама неге,
Къалюбалада джазылгъанны окъуй Ахырзаманда,
Джерде джазылгъанны окъуй Кёкледе?!

ХХХ

Къарадым да тюзде терек бла ташха,
Бир тюрлю сагъыш келди башха:
Ташха сын таш – терек.
Шын турду да, сын болду джюрек.

Ташхадамы керекди сын таш?
Ташха да керекди сын таш –
Къаясындан юзюлген къыйынлыды ол да.
Джашил нарат сын ташды анга.

Ёлген халкъгъа сын таш – тили.
Ёлгенлеге сын ташла – саула.
Ёлген тиллеге сын ташла – саула.
Сын ташланы мен да – бири.

Таш, терек да бола джюрегим,
Саула бла, ёлгенле бла да бола джюрегим,
Юлешине Джер бла Кёкге,
Къарайма тюзде таш бла терекге.

ХХХ

Суу къуруйду бара тургъанлай,
Кюн суууйду джана тургъанлай,
Терек ёледи сюелиб тургъанлай,
Керти адам да – джашай тургъанлай.

Керти эркиши ёледи алай –
Тёшекде тюл, эшикде,
Аякъ юсюнде, ат юсюнде –
Суугъа, Кюннге, Терекге да ушай.

Кюч ала Джерден эмда Кёкден,
Юлгю ала суудан, Кюнден, терекден,
Джашайды, ёледи Адам.
Суу тауушха, кюн джарыкъгъа, джашил табигъатха
Бурула, кетеди-къалады Адам.

Джаны саулай, къалмайын ёлюб,
Сюеледи Адам, сюелгенча элиб.
Къычырады азан, тартады салах –
Шашдырмаз аны къууанч не палах:
Адамны джаратханды Аллах,
Джанындан юлюш этиб, бериб.

Ёлюмге аш боллукъ тюлдю Адам –
Хакъ бла болгъан, Хакъ джолда баргъан,
Къара таныгъан, ийманы болгъан,
Хакъ кеси – иймамы болгъан.

Хакъ болгъанны иннети-сёзю-иши –
Дунияда хорлаялмаз киши.
Ёлюм да хорлаялмаз аны –
Хакъгъа къуллукъ этген Адамны.

Терекге да ушайды адам,
Элибге да ушайды Адам,
Джерге, Кёкге да ушайды Адам,
Джер бла Кёкде джашайды Адам.

Неледен джаратылгъан эсе Адам,
Алагъа юлешинеди ёлсе:
Джерге, Кёкге къошулады Адам
Ол бушуу-къууанч кюн келсе.

Атына-ёзюне болуб тыйыншлы,
Джерге, Кёкге болуб тыйыншлы,
Джаратханнга болуб тыйыншлы
Джашагъан адам – олду АДАМ.

Джанлы, джансыз дунияны да аяб,
Айтханча суура, айтханча аят,
Къуллукъ эте джашагъан Хакъгъа –
 Олду джарарыкъ адамгъа, халкъгъа.

Олду къутхарлыкъ адамны, халкъны,
Тартыб аланы джолуна Хакъны.
Хакъ джолда барады Адам.
Насыблы джан болурму андан?!

ХХХ

Тау сууча, барады заман.
Ол къобанда булгъанады адам.
Джюзалмагъанны джутады суу.
Джюзалгъаннга да къатылады суу.

Мадар табмайын башха,
Къадалады адам ташха.
Толкъун айыралмаса ташдан адамны,
Таш бла бирге элтеди аны.

Зауаллы адам этеди тилек.
Джагъадан къол узатады терек.
Терекге да чамланады къобан –
Чапракъла, бутакъла тюше юсюне,
Биягъы суугъа кетеди адам.

Суу барады алыб адамны –
Ёлюм тенгиз сакълайды аны.
Сюймейди ёлюрге адам –
Суу бла сермешеди адам.

Кючю джетмейди джюзерге ёрге,
Кёнделен джюзерге да джетмейди кючю.
Урады толкъун, бурады толкъун –
Тенгиз таба сюреди толкъун.

Ачы къадарына бойсунуб къалмай,
Умут юзюб, саудан ёлюб къалмай,
Дагъыда кюрешеди адам,
Ёлюм бла сермешеди адам.

Къутулургъа излейди ол.
Тенгизге дери узакъды джол.
Ахыргъа дери сермешелле эрле.
Къарайды Кёк ол кюрешге Джерде.

Джер джашаудан айталла хапар
Орайда, азан, салах.
Бир чамлана, бир разы бола,
Джаратхан джанларына къарайды Аллах.

Огъай, алкъын тюлдю белгили
Ахырзаманны келлиги-келмезлиги.
Джан къазауат этген адамны
Джазыуу къолундады Аллахны.

Огъай, джазыуун адамны
Кесине къойгъанды Аллах.
Адам чакъырса да ахырзаманны,
Аны иерми, къайдам, Аллах.

Джашау тюрленир, адам тюрленир –
Дуния былай турмаз.
Не болса да, джаратхан джанын
Уллу Аллах къутхармай къоймаз.

ХХХ

Чыкъгъанды кёлюм Гъарбдан эм Шаркъдан,
Чыкъгъанды кёлюм адамдан, халкъдан –
Ала бары да узакъла Хакъдан.
Ким бла болса да, бир тилли болмам.
Кърал тилли, халкъ тилли да болмам.
Ачы тилли, татлы тилли да болмам.
Хакъ тилли болурма джангыз.

Айтылмай кертиси, тюзю,
Этилмей кертиси, тюзю –
Тюрленник тюлдю миллетни ёзю.

Джашыралмазса Аллахдан джукъну.
Хакъдан ёрге тутма халкъны, джууукъну.
Сакъларгъа излей эсенг адамны, халкъны –
Тарт аланы джолуна Хакъны.

Хакъ сёзню айтхан, Хакъ джолда баргъан –
Олду меннге къарнаш эм джолдаш.
Хакъды – атадан-анадан да баш.
Андан баш джокъду Джерде не Кёкде.

Барды дунияда джахиллик да, илму да.
Барды дунияда тюзлюк да, зулму да.
Не заманда хорланады илму?
Не заманда хорлайды зулму?

Хакъ сёзден, хакъ ищден, хакъ джолдан тайсакъ,
Ма ол заманда хорлайды бизлени зулму.
Ол заманда зулмугъа къул болады илму.

Хакъ сёзню айтмай,
Хакъ джолгъа къайытмай,
Болаллыкъ тюлбюз не адам, не халкъ.
Къоркъама, болабыз деб талкъ.

Хакъ дегенле, джыйылыб бирге,
Турмасакъ ёрге,
Хакъсызлыкъ ётгенди тёрге.

Къайытмасала джолуна Хакъны,
Сыйсыз ёлюм сакълайды джууукъну, узакъны.
Унамай эселе уа ангыларгъа аны –
Къалай къутхаргъын адамны, халкъны?

ХХХ

Джылы`мы, джолу`му, джазыуу`му,
Огъесе, къаны-джаны`мы
Келтиреди адамны Хакъгъа,
Этдиреди сагъыш джуртха-халкъгъа?

Пушкинни акъ сёзден къара сёзге,
Мени уа – дуния сёзден Хакъ сёзге
Келтирген Кюч – бир болурму,
Бир болурму Тейрибиз бизни?

Алай эсе, Аны джюзюнчю аты,
Ол таша аты, керамат аты
Биз ёмюрюбюз излеб, табалмай къалгъан
Сёз болурму – джети къатлы, джети къанатлы?

«Къара сёз – къара халкъгъа,
Акъ сёз а – айдыннга, акъсюекге...».
Хакъ сёз а – барына да:
Абыннганны къобара ёрге,
Аджашханны къайтара сюрюуге,
Джангылгъанны бура тюзюне.

Къара таныгъаннга, танымагъаннга да,
Саугъа, ауругъаннга, джаралыгъа да,
Джашха, къартха да, адамгъа, халкъгъа да
Керекди – (акъ сёз, къара сёз тюл!) – Хакъ сёз.

Хакъ сёздю – Тюз сёз, Керти сёз, Иги сёз.
Хакъды Тейрибиз бизни.
Анданды дин да, тил да, тин да,
Анданды нюрю, кючю, хайыры да Сёзню.

Ай медет, азды насыблы
Ол Хакъ сёзню табыб айталгъан.
Файгъамбарладан сора шыйыхлагъа,
Шыйыхладан сора шайырлагъа –
Кераматы болгъан тыйыншлылагъа –
Келиб къалыучанды ол,
Кеси келиб къалыучанды ол.
Ёзге, хакъ кёлю бла излеген да,
Хакъ сёзге тюбеб къалыргъа болур.

Алай а, билмегенлей барама:
Джылымы, джолуму, джазыууму,
Къууанчы, бушууу, джарсыууму,
Огъесе, къаны-джанымы
Келтиреди инсанны Хакъгъа,
Этдиреди сагъыш адамгъа, халкъгъа,
Айтдырады Хакъ сёзню анга?!

ХХХ

Ёлюмню эмда Ёлюмсюзлюкню
Сезе, кёре, джазама назму.
Аланы алларында
Ётюрюк айтыргъа джокъду мадар.

Назму дефтерим аны ючюн ушайды
Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерлеге.
Мени сёзюм таурух, хапар тюлдю –
Джазыууму джазама мен.

Джазама Джазыуун адамны-халкъны,
Джазама кёлюн адамны-халкъны,
Кёлтюреме кёлюн, къозгъайма ангысын-эсин.

ХХХ

Дуния малгъа – отуз кюмюшге-капекге,
Джуртну-Халкъны сатадыла кёпекле.
Ит кесиучю къайдадыла бёрюле,
Табыннганла – тегенеге тюл – Тейриге?

Эркинликни джанындан да баш кёрген,
Къабханнга тюшсе, аягъын кемириб, юзюб кетген –
Къайдады ол, биз «джанлы» деб, эркелетген?
Тёрт аякълары бла чалдышда джашагъандан эсе,
Юч аякълары бла эркинликде джашаргъа разыла –
Къайдадыла ол бёрюле-джанлыла?!

Тойгъан джуртун сайлайды ит,
Туугъан джуртун сыйлайды бёрю –
Анга аны ючюн разыды Тейри.

Ит – къулду, анга аш берген адамны къулу.
Бёрю, Кёкге къара да – тарыкъ, улу:
Къалмагъанды джыйын джанлы, къазакъ бёрюле да – аз:
Ит-къул къауумдан толгъанды ёзден джурт Кавказ.

Къалай баш болады игиликден аманлыкъ,
Кесин къалай хорлатады итликге адамлыкъ?
Бёрю амантиш болады, къул болады не ючюн?
Акъ Юйде алтын сынджыр, кюмюш тегене ючюн.

Сыйсыз ёзден, къулланы джыйыб тёгерегине,
Бий болгъанча кёрюнеди кесине.
Ай «къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз»,
Амантишледен тазаланмай, халкъ-джурт эркин болмаз.

Итни-къулну аллахы – адамды.
Ёзденни-бёрюню аллахы – Тейриди.
Ма аны ючюн бёрю бла ит, ёзден бла къул
Боллукъ тюлдюле ёмюрде да бир.

Алай а, тюлмюдю сейир:
Къул хорлайды ёзденни, ит – бёрюню.
Ёзден халкъ – джыйын джанлы –
Не бла чамландыргъан болур Тейрини?!

ХХХ

Сабий кёзлерин кенг ачыб назму,
Аны окъуй тургъаннга къарайды.

ХХХ

Къадыр, эшеклени джыйыб тёгерегине,
Атма деб турады кесине.
Сыйсыз ёзден да къулланы джыйыб тёгерегине,
 Бийча кёрюнеди кесине.

ХХХ

Эм ариу къызла мындадыла.
Ийнанмагъан – Ставангерге келсин.
Кёзюм бла кёрмесем кесим,
Башхала айтханнга ийнанмазем мен да.

Сарычач, алакёз, акъ шинли къызла...
Алан къызлагъа ушайдыла была.
Эшта, викингле бла аланланы арасында
Бир къысха джууукълукъ джюрюген болур...

АКЪ ТЕНГИЗГЕ КЪАРАЙ БИР КЮН...

1
Сютча уюб турады тенгиз.
Кемеле бузмасала аны тынчлыгъын,
Джууурт болургъа боллукъ эди ол.

Сабийча къалкъыб турады тенгиз.
Тенгиз къушла уятмасала аны,
Къаллай акъ тюшле кёре эди ол.

Энди ол – нарт бала – илгениб уянды.
Къыйын боллукъду аны джукълатхан ызына.
Тулпар нарт бла эмеген къатындан
Джаратылгъан Къара-Шауайгъа къалды ушаб.

Санларын къымылдатды. Сингирлери
Толкъунла болуб, чабдыла ары-бери.
Кемеле, тенгиз къушла да энди
Кюрешелле джашыныргъа андан.

Джангыз, мен, джагъадан узалыб,
Кесиме къысаргъа излейме аны.
Мени джюрегиме ушайды ол –
Джукъусундан уяннган тенгиз,
Ёрге къобаргъа излеген тенгиз.

2

Сютча уюб турса да тенгиз,
Бёрюча улуй, урады джюрек.
Бир ол мени, бир мен аны
Уята, джашайбыз алай.

Тенгиз – джукълаб тургъан пелиуан.
Уяныб къобса – боллукъду Минги.
Кимме мен: эскертме, адам?
Бир-бирде – адам, бир-бирде менгир.

Кёреме тюзню, тенгизни, тауну да.
Кёреме халкъны – ёлгенин, сауун да.
Тансыкълайма кетгенлени, джашагъанланы, келликлени да.
Тансыкълайма тауланы, тюзлени, тенгизлени да.

Джазыкъсынама къанатлыланы, къанатсызланы да,
Джазыкъсынама атлыланы, атсызланы да.
Джанлы, джансыз дуниялагъа да джюрегим эриб,
Къарайма къалюбаладан ахырзаманнга дери.

Туру, таша дуниялагъа эте сейир,
Джашагъанма
Болгъунчу сын, болгъунчу менгир,
Кюнюм батыб, келгинчи ингир.

Не халдама бюгюн – билмейме:
Ёлгенлени тирилтирге кюрешген саумамы мен,
Сауланы уятыргъа кюрешген сынмамы мен?!

Дунияны, ахыратны да сезе,
Болгъанны, боллукъну да сюзе,
Узакъны, джууукъну да кёре,
Суугъа, таугъа, Кёкге да къараб,
Сюелеме тенгиз джагъасында –
Бир бетде – адам-сын-менгир.

ХХХ

Хакъсызлыкъ ХАКЪсыз халкъгъа джетеди.

ХАКЪНЫ БУЙРУГЪУ

Керек тюлдю меннге не къышлыкъ, не кюзлюк,
Керек тюлдю меннге не джайлыкъ, не джазлыкъ.
Меннге, минг-мингнге кереги да джангыз – Тюзлюк,
Ол заманда бир инсан да болмаз джазыкъ.

Къазауат этмейме къышлыкъ, кюзлюк ючюн –
Мен сермешеме джангыз Тюзлюк ючюн.
Адам эркин болсун дейме динине, тилине, джерине,
Харамгъа-гюнахха орун болмасын дейме ичибизде.

Тюзлюк болса, къалгъан зат боллукъду –
«Эт келир,- дейле,- сюек болса».
Адам АДАМ, халкъ да ХАЛКЪ боллукъду,
Тамал таш, тыбыр таш – Тюзлюк болса.

Инсан, миллет хакълары ючюн
Кюрешмесек – болмазбыз не адам, не халкъ.
Дунияны адамлары, халкълары ючюн
Кюрешмесек – барыбыз да боллукъбуз талкъ.

Хакъ бла болмагъан – болады талкъ.
Аны ангыламагъан адам, халкъ
Адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас.
Джетеди анга кёб тюрлю палах –
Джаны саудан ёледи ол.

Тюзлюкге-Кертиге-Хакъгъа
Къуллукъ этмеген халкъгъа
Джетеди не тюрлю палах.
Палахла да тюшюндюрмеселе,
Сор аны тюб этеди Аллах.

Иннети-сёзю-иши кертиге-тюзге
Айтадыла тюз адам, керти адам деб.
Хакъ тюл эсе Аллахы халкъны,
Ёлюм, сыйсыз ёлюм сакълайды аны.

Табынмайма мен адамгъа, халкъгъа.
Къуллукъ этеме джангыз Хакъгъа.
Хакъ а буюрады бизге:
«Сакъ болугъуз миллетигизге.

Хакъ джолгъа тартыгъыз аны.
Харамдан-гюнахдан къутхарыгъыз аны.
Алайсыз, аны бла бирге
Сиз да кирликсиз кёрге.
Сизге да келликди къоркъуу,
Сизге да этилликди соруу!».

ХХХ

Себкилчикле сени бетингде...

Джулдузчукъла кёкледен эниб,
Сени бетинге орналгъан кибик,
Кёкледен да сени бетинги
Сайлагъан, сыйлагъан кибик.

ХХХ

Тауусулады кече
Акъ сёзюме кёче.
Ай бла джулдузла къарайла назмудан.
Тау сууну тауушу – тизгинледе.
Дуния къуралады сЁЗде джангыдан.

Джангы дуниягъа джан салгъан къыйынды.
сЁЗден къычырады ЁЗ: тЁЗ!
кЁЗден къычырады ЁЗ: тЁЗ!

кЁЗден да къарайды ЁЗ.
сЁЗден да къарайды ЁЗ.
тЁЗден да къарайды ЁЗ.

ЁЗ дуния къуралады алай –
Тюшюб джюрекге джулдуз бла Ай.

Тауусулады кече
Кюндюз айтырыкъ сёзюме кёче.

Атады танг. Рахатды джан.
Къуралгъанды джангы дуния, назму дуния.
Джангырадыла табигъат, адам.

Джангыдан башланады джашау.

ХХХ

Кёрюнюу келсе ахырдан,
Кёбле шашарла акъылдан.
Ма аны ючюн кёрмейбиз джукъ,
Ахырзаман болса да джууукъ.

ХХХ

Къысха болса да ёмюрю инсанны,
Ол ётдюралмай къыйналады аны.
Алданады кёзбау затлагъа,
Джер салады шайтан атлагъа –
Джыгъыллыгъына этмейди сагъыш.

Кюнню уа,
Бир сагъаты – алгъыш,
Бир сагъаты – къаргъыш.

Аллах харам этген ичкини кёлтюрюб,
Башына чакъыра палахны,
Самаркъау этгенча Аллахны,
Не тилейди адам Аллахдан?

Халал этиб харамны, гюнахны,
Дагъыда сагъынады Аллахны.
Къабыл болурму тилеги аны,
Иймансыз эсе джюреги аны.

Ол насыбсызны Аллах – тилинде,
Ибилис а – джюрегинде.
Ичине ийиб харамны, гюнахны,
Дагъыда сагъынады Аллахны.

Эй, чамландырма Аллахны,
Чакъырма башынга палахны –
Кёзюнге кёрюнсюн ёлюрюнг.
Кетеди бошуна ёмюрюнг.

Эшитмейди тюз сёзню адам.
Бармайды хакъ джолну адам.
Ёмюрюн ашырады сёзде, къаугъада.
Джокъду тынчлыкъ тюзледе, таулада.

Джан-джанын ашайды адам.
Кесинден, табигъатдан да бошайды адам.
Иймансызлыкъдан шашады адам.

адам – болалмайды АДАМ.
Джууукълашады ахырзаман.

ДЖАНГЫ АЙ

Къая башында – къайыкъ,
Турады сакълаб бизни.
Кел, ары бир чыгъайыкъ –
Буду къысхасы сёзню.

Кёкде Ай бла джулдуз.
Джерде кёлеккеси – биз.
Ёрге элтген джолубуз,
Джулдуз джарыгъыча – тюз.

Суудан тутуб, къаядан
Салыннганла бардыла.
Суудан тутуб, къаягъа
Ёрлегенле бардыла.

Биз башхабыз аладан:
Джазыу тыйса да бекге,
Ай-джулдуз джарыгъындан
Тутуб, ёрлейбиз Кёкге.

Къая башында – къайыкъ,
Джангы Ай – аны аты.
Чыгъарча ары учуб –
Барды мени къанатым.

Барлыкъ тюлбюз биз джаяу,
Эки аякъны къанатыб.
Кёкню да этген джууукъ,
Сенсе мени къанатым.

Бирге болсакъ, къалмазбыз
Биз дуниясыз, ахратсыз.
Джашай да келдик къалай
Джырсыз, Кёксюз, къанатсыз.

Сюймекликди – ангыладым –
Къанат битдирген бизге.
Энди Джер да, кёкле да
Башха тюрлюлле кёзге.

Къая башында – къайыкъ,
Турады сакълаб бизни.
Сени сюеди джюрек –
Буду къысхасы сёзню.

ХХХ

Джулдузгъа джулдузлайма джулдузну.
Боракъны джерлейме кесиме.

ХХХ

Кечеги къанатлы къычырады
Джел титиретген терекден.
Тынгыны-тынчлыкъны къачырады,
Солургъа излеген джюрекден.

Иги ангылаялмай турама,
Неди титиретген терекни?
Джерни гюрюлдеб тебреннгеними,
Ачы чартлагъанымы Кёкню?

Билмейме тутаргъа неден:
Аякъ тюбюмден къачады джер,
Шыбыла от да тюз башымда –
Джокъду хайыр Джерден не Кёкден.

Зауаллы анам юретген
Къуран аятла тюшелле эсиме.
Дуния башы тюбюне айланнган сагъатда
Къалгъанма таяныб кесиме.

Джарлы къанатлыны къычырыгъынданмы,
Огъесе, ургъанынданмы элияны –
Эки джарылады терек,
Эки джарылады джюрек.

Бирде тюшюнеме алай:
Ол къычыра тургъан къанатлы да,
Ол титирей тургъан терек да,
Тебрене тургъан Джер да,
Джашнай, чартлай тургъан Кёк да –
Болгъанча мени джюрегимде,
Болгъанча мени джюрегим.

Къанатсыз къанатлы къычырады
Джана тургъан терекден.
Огъесе, назмумму къычырады
Къанай тургъан джюрекден.

ДЖАШИЛ ТЕРЕК АКЪ КЪАЯДА

Кёк да джарылыб, джер да тебрениб,
Джаны болгъан бары илгениб,
Джерде не Кёкде табмай ышыкъ,
Джан къайгъылы болгъан сагъатда,
Ахырзаман кёрюннген сагъатда –
Кимге, неге таянсын адам?

Аллай кюнню келлигине,
Дунияны – джаратылгъаныча – ёллюгюне,
Бармыды ишеги болгъан?

Бир кюн туугъан, бир кюн ёледи –
Табигъатны джоругъуду ол.
Алай а, ёлгюнчю – джашаргъа кюрешиу,
Палахны, къайгъыны хорларгъа кюрешиу –
Ол да джоругъуду табигъатны.

Минг къайгъы-джарсыу кючлесе джюрекни,
Эсгереме къаяда Терекни:

Къыш чилле да юшютеди аны,
Джай чилле да кюйдюреди аны.
Джел-боран талайды санын,
Шыбыла да марайды джанын.

Ол а турады къадалыб къаягъа,
Бой бермей палахха-къайгъыгъа.
Къанатлы джанла –
Кёкде баргъанла не Кёкге баргъанла,
Солуу алалла къонуб анга.
Ол Терек юлгюдю манга.

Ол Терек юретеди мени джашаргъа,
Тёзерге, чыдаргъа эмда хорларгъа.

Джюрекге басынсала къара къайгъыла,
Кёзюм бурулады ёрге –
Джашил терекге Акъ къаяда,
Сора, сабырлыкъ-рахатлыкъ келеди кёлге.

Адамладан да бек, ма ол Терекден
Джашаргъа, хорларгъа юренеме мен.
Халкъымдан да бек, Джуртумдан –
Аны Терегинден, Ташындан –
Юренеме болургъа Адам.

Бирди тилегим Аллахдан:
Халкъымы Джуртуна тыйыншлы эт.

Минги Таугъа, мийик таулагъа,
Таза суулагъа, нарат хауагъа –
Бу мийик джуртунга, джандет джуртунга
Тыйыншлы эт бизни.

Джандет джуртунгу сыйырма бизден,
Джандет джуртунгдан  айырма бизни.
Джандет джуртунга тыйыншлы эт бизни.
Буду тилегим Аллахдан мени.

Кимден, неден сууусам да мен,
Кимден, неден къалса да кёлюм,
Сеннге уа – джандет Джуртум-Джерим,
Ёлгюнчю къалырма кертилей,
Минги Тауум, Къадау Ташым, Джангыз Терегим дей.

Къара кюн да манга керек:
Акъ къаяда ол джашил Терек.
Кёб кере къутхаргъан мени къара къайгъыдан
Ой ол джашил Терек Акъ къаяда.

Мени джуртум да – Ташлы, Терекли.
Мени сёзюм да – Ташлы, Терекли.
Ёлсем да, кетерик тюлме Джерге не Кёкге:
Къаллыкъма бурулуб Ташха, Терекге.

ХХХ

Сюйсенг къууан, сюйсенг кюй –
Къалмагъанды ёзден, бий.
Джуртда энди мен кёрген –
Ёзден къул не къул ёзден.

Ёзден болгъан къулла бла
Эм къул болгъан ёзденле,
Джашайдыла «халкъбыз» деб,
Таудан саркъыб ёзеннге.

Джарым молла дин бузар,
Джарым алим – илмуну.
Джарым башчы эл бузар,
Джарым шайыр – назмуну.

Толу адам кёрмейме,
Барыбыз да – джарымла...
Тейри адамы мал болду,
Дуния малгъа табына.

Хакъны унутхан халкъ,
Хакъын унутхан халкъ –
Хакъсыз болду, думп болду,
Башхалагъа къул болду.

Джарым адам – мал болду,
Джарым халкъ – сюрюу болду.
Джокъ адамлыкъ, халкълыкъ да,
Байракъ, Тамгъа, къраллыкъ да.

Хакъ сёзге къайытмасакъ,
Хакъ ишге къайытмасакъ,
Хакъ джолгъа къайытмасакъ –
Болурбузму Халкъ, Адам?

Дуния малгъа къул болсакъ,
Ётюрюкге баш урсакъ,
Зулмугъа тёзюб турсакъ –
Болурбузму Халкъ, Адам?

Къайытмасакъ биз Хакъгъа –
Хакъ сёзге, ишге, джолгъа –
Джашарбызмы дунияда,
Болурбузму Халкъ, Адам?

Иннет да – Хакъ болмаса,
Сёз да – Хакъ сёз болмаса,
Иш да – Хакъ иш болмаса,
Болурбузму Халкъ, Адам?

Керти, Тюзлюк – олду Хакъ.
Аллахны бир аты да – Хакъ.
Хакъ бла болмагъан халкъ –
Дуниядан болады талкъ.

ХАКЪсызлыкъды тюб этген,
Хакъсызлыкъды тюб этген
Адамны да, халкъны да.
Аны да
Ангылар кибик,
Болмагъанбызмы алкъын биз?!

Минг азабдан, ёлюмден,
Сойкъырымдан, сюргюнден
Ётмедикми?
Ол къыйынлыкъла бизге,
Аллахха тюл, Ибилисге
Къуллукъ эттгенибиз ючюн
Джетмедилеми?

Дагъыда тюшюнмейбиз.
Болалмайбыз Адам, Халкъ.

Адам улуну тюшюндюрлюк
Ахырзаманмыды къуру?

КЕСИМЕ

Ол иймансызла бла,
Намыссызла бла,
Хакъдан хапарсызла бла,
Джурт, Халкъ дей билмегенле бла,
Ол тукъумсузла-атсызла бла,
Башлары тобугъунга да джетмегенле бла,
Ол ангысызла-эссизле бла,
Ол сыйсызла-бетсизле бла –
Джаулары бла Аллахны-адамны,
Излемегенле бла тюшюнюрге, тюзелирге,
Не этесе даулашыб, сёлешиб?
Къабырды аланы тюзетирик.
Унут аланы.
Къутхар къалгъанланы.

АЛГЪЫН бла ЭНДИ
(сабий эсде къалгъан)

1.ТУУРАДА

Атда – атдя,
Эшекде – мен,
Джаяу – ання.

2. ТЮЗДЕ

Эркишиле
Кими – атда,
Кими – эшекде...
Тиширыула уа –
Дайым – джаяу.

3.ТАШАДА

Тиширыу – атда,
Сабий – эшекде,
Эркиши – джаяу.

4.ЭНДИ

Не бары да – джаяу,
Не бары да – арбада.

ПАЛИНДРОМ НАЗМУЛА

Биринчи назму:
НАМАЗ ЗАМАН

1
Намаз замаН

2
Намаз таза азат замаН

3
КёК

4
Кёк– ата-ана, ана-ата – кёК

5
АллаХ-КъуллуКЪ-ХаллА

6
Рух – хуР

7
ИгИ

8
Намаз ИГИ замаН

9
Намаз ШОШ замаН

10
Кёк кийим – мийик кёК

11
Кёк – уллУ. Уллу – кёК
КЪуллуКЪ
АнгА

12
Намаз кереК
Керек замаН
Намаз керек керек замаН
Намаз керек замаН

13
Намаз керек – ала кёК
Кёк ала – намаз кереК
Намаз КЁК замаН

14
Намаз УЛЛУ замаН

15
Рухум – КёК. Мухур – замаН
Заман – мухур. КёК – рухуМ
Мухур – КёК. Рухум – намаЗ

16
Намаз рух – хур замаН
Намаз КёК рух – хур КёК замаН
Намаз замаН Намаз замаН
Намаз замаН.

Экинчи назму:
КЪАЗАКЪ УЛУУ – УУЛУ КЪАЗАКЪ
(Одинокий вой – ядовитое одиночество)

1
Къазакъ улу къазаКЪ (одиночества сын одиночество)
УлУ (вой)
УуууууууууууууууууууУ
Уу (яд)
Уу (три, от «тереть»)
Уу (охота)

2
Улуу – уулУ
ЮйЮ
Уру
ИшИ
УрУ.

3
УучУ. УчуУ
Къар аКЪ
Уру къурУ
Ара къарА

4

Ызы –
Къан, акъ (кровь, лейся).

5
Агъач чагъА
Ай а –
Бата. АтаБ
Анга,
Къазакъ,
Улу.

Ючюнчю назму:
КЁК

1

Кече – чеК.
Ара – къ – арА.
Ара – дж – арА.

КёК.

КЪуллуКЪ
ЭтЕ
АнгА,
Танг, аТ.

Мени неМ
ИгИ
ЭсЕ,
КёК
БилиБ;
Мени неМ
КЪыйыКЪ
ЭсЕ,
КёК
БилиБ.

Чек – уллу КёК. Кёк – уллу чеК.
Чек, Уллу КёК, уллу КёК, кеЧ.
Чек, кеч, уллу Кёк, уллу чеК.
Чек, Кёк. Кёк, кеЧ.

Тёртюнчю назму:
ДЕБЕТ ТЕБЕД

1

Уллу
улу
кийик
ата...

Дебет  акка тебеД
Анга
Къараб. Баракъ –
Шат таШ
КибиК –
ШоШ.

2

Не`ме меН?!
Неме`... – эмеН.
Мен – эмеН.
Нем эмеН?!
Не`ме меН,
Не? – ЭН.

КЪуруруКЪ
Агъач а – чагъА,
АгъА:
Эн нЕ
АнгА,
Не меН
АнгА.

3

КючюК,
Кийик
ТуТ.

4

КЪуруКЪ
Алыб былА,
АлА –
КЪачыБ. БычаКЪ
Алыб былА,
АлА –
БугъуБ.

5

КийиК
ЫзЫ –
Нызы ызыН
Кийим эте, мийик этЕ...
Къайа, айаКЪ
БюгюБ –
Хош, шоХ
Кибик...

6
Уучу – учуучу – учуУ.
Алай а, ай алА –
Кийик
КибиК
КЪайа айаКЪ
Болалмазла ёмюрде да.

ДЖУРТДА ДЖАНГУР

1
Билдиреди джюрек –
Тюрленнгенди хауа.
Кюкюрейди Кёк,
Тебрегенди джауа.

Алай а, къачмам,
Джибитсин джангурум:
Джерге, адамгъа да
Насыб – джангырыу.

Джашнайды кёлюм
Къошулуб Кёкге.
Кетгенди эсим
Кюнбетге, кёкге.

Джангургъа къууанама
Кырдык бла бирге.
Гяхиник къатыш,
Силкинеме ёрге.

Тилин ангылатады
Меннге да джангур:
«Табигъат бла
Адам, сен да джангыр».

Терекле ичинде
Сюелеме мен да.
Аланы бирлери
Болгъанча кесим да.

Къонгур къаяла да,
Туудукъларына
Къарагъанча, къарайла
Ышарыб манга.

Джангуру Джуртну –
Кёз джашы Кёкню!
Унутсам да джукъну,
Унутмазма Сени.

2
Сюргюнден къайытхан
Эм ал кюнюбюзде,
Къучакълайенг бизни
Эниб кёгюбюзден.

Огъай, Кёк кеси
Къуюлаед эриб.
Бизлеге джарыгъын,
Джылыуун да бериб.

Саугъа къууана,
Ёлгеннге кюе,
Джылай эди Кёк,
Джашнай, кюкюрей.

Кюн тюбюнде
Джауаед джангур:
Къууанч – дженгил,
Бушуу а – ауур.

Сойкъырым-сюргюн
Къалса да артда,
Кёбле болдула
Минмезча атха.

Къум, буз тюзледе,
Чакъыра Хакъны,
Думп болду сюргюнде
Джарымы халкъны.

Къырылгъанлагъа
Джаназы, кебин болмай,
Джетди учузлукъ
Саулагъа да къаллай.

Къайыталгъанлагъа
Кюн турады тийиб.
Къайыталмазлыкълагъа
Кёк джылайды эриб.

Огъай, барды-бар Хакъ,
Бар этген джокъну.
Бауурланыб халкъ
Къучакълайды Джуртну –

Джалайды ташын,
Ичеди сууун.
Кёкледен а
Энеди джауум.

ДЖАНГУРдан-ДЖАНГЫРдан
Джокъду джокъ къачхан.
14-джыллыкъ къыяма джол
ДЖАЗ кюннге – КЪАЧдан.

Джангур-джангырыу,
Сенден джокъду къачыу.
Кёлден а кетерми
Бушуу бла ачыу?!

Къатхан джюреклени
Излей джибитирге,
Халкъны, джуртну да
Излей тирилтирге,

Кюн тюбюнде
Джауады джангур.
Ашалгъан джюрекге уа –
Къууанч да ауур.

Джангур а джауады
Рахат, себелеб.
Кюйген джюреклеге
Болаллыкъча себеб.

Джер да, джюрекле да
Джумшай джангурдан,
Джашау Джуртда
Башланды джангыдан.

3
Бюгюн да ол кюнча,
Джауады джауум.
Эскеремиди халкъ
Ёлгенин-сауун?

Ол кюнледеча,
Тынгысызды джюрек.
Энди уа неге
Джылай болур Кёк?

Джылауун этеди
Кимлени, нелени?
Неди титиретген
Джерни, кёклени?

«Элли джылдан
Джангырады эл».
Нарт сёзню айта,
Къатдырама бел.

Алай а кёлюм
Къурурчад сайдан:
Къайда элим,
Джангырыу да къайда?

Кеси кесиме
Этеме айыб:
«Джанынг саулай
Къалма тынкайыб.

Ёлюмден-сюргюнден
Ётюб келген халкъ,
Бюгюн Джуртунда
Болуб къалмаз талкъ.

Тындыра джаша,
Буйругъун Хакъны:
Кюкюре, джашна,
Уята халкъны.

Кёк берген  отну
Джукълатсанг тыбырда,
Тюшерсе отха
Кёрде-къабырда».

4

Джашнайды джаным,
Кюкюрейди джюрек.
Джарылады таш,
Кюеди терек.

Джауады джангур,
Къачады миллет,
Халкъ-джурт къайгъы джокъ,
Дуния мал – иннет.

Джауады джангур
Уруб, таулада.
Джылайды Кёк
Къараб саулагъа.

ХАКЪсызлыкъ, хакъсызлыкъ
Чачады халкъны.
Неди къутхарлыкъ,
Билмейме, аны.

Къаясын къоюб
Кетмейди къуш да.
Шорбатын атыб
Кетмейди чыпчыкъ да.

Шорбат чыпчыкъ, къуш да
Сюелле джуртну –
Джылы джерлеге
Кетмейле учуб.

Къаяда терекча,
Джуртуна тамыр
Иймесе миллет –
Тюб болуб къалыр.

Сюргюнден аны ючюн
Къайытхан эди халкъ,
Тыш джуртлада
Боллугъун билиб талкъ.

Тарта мынчагъын,
Билей бычагъын,
Ата джуртуна
Джайыб къучагъын,

Келген эди халкъ.
Биле эди халкъ:
Ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.

Энди уа миллет
Кетеди джуртдан.
Тышына джайылса,
Не къалыр халкъдан?

«Таулу тюзде абыныр» -
Айтылды сыналыб.
Джауады джангур,
Кёк да къаралыб.

Кетиб баргъан халкъны
Эте джылауун,
Кюкюрейди кёк,
Джауады джауум.

Къадау таш этиб
Джюрегими мен,
Джангыз Терекча
Сюелеме Джуртда.

Кесими, сёзюмю да
Джибитеди джауум.
Аллахха-адамгъа
Мени джокъду дауум.

Разы тюлме мен,
Джангыз, кесиме.
Сюргюн кюнюбюз
Тюшед эсиме.

Къайытхан кюнюбюз да
Тюшед эсиме.
Этеме соруу
Кеси кесиме:

«Джууукълашдырдынгмы
Хакъына халкъны,
Ол айырырча
Къарадан акъны.

Дайым къозгъадынгмы
Ангысын-эсин,
Ол тас этмезча
Тилин, джуртун – кесин?»

5
Къуугъун аскерича Кёкню,
Джауады джангур.
Ким сюргенди элни –
Джокъду сабий, дауур.

«Джангур къоркъууун
Джел этер» дейле.
«Эл къоркъууун
Эр этер» дейле.

Мен да, джел да, джангур да
Адам излеб айланабыз элде.
Кюкюрейди Кёк да, джюрек да –
Не болгъанын айтмайым кёлде.

Сюргюн кюнню, къайытхан кюнюбюзню да
Бу джангур салады эсге.
Халкъыма джетген палахлада
Кесими санайма терсге.

Джауады джангур, джауады джангур
Джибите ташны, терекни, мени.
Джалан аякъ чабыучу джангур тюбюнде
Къайда сабийле – берекети элни.

Джау сюрген эл къайытыргъа да болур.
Халкъ сюрсе уа джуртундан кеси кесин,
Тас этиб миллет ангысын-эсин –
Ол ёмюрде да къайытмаз артха.

Кеси кесибизге къызылбеклебиз бюгюн.
Энди кеси кесибизге болмасакъ татаркъанла,
Боллукъ тюлдю тамблабыз бизни –
Джуртубуз да къаллыкъды башхалагъа.

Бир къолум – Джангыз Терекде,
Бир къолум да – Къадау Ташда мени.
Къарайма тёгерекге, джюрекге, Кёкге –
Кимди, неди къутхарлыкъ бизни?!

ХХХ

Бисмилляhир-рахманир-рахим

Кязим хаджи, Къайсын, Ибрахим,
Джырчы Сымайыл, Мусса, Билал,
Байзулла, Абдуллах, Мурадин,
Табакъсой...къайсы бирин да ал
Хакъ назмуларындан ура дин –
Шайырлары халкъыбызны,
Айтдыргъанла` атыбызны.
Алай а, ызларындан аланы
Джетиб келген шайырланы
Кёрмейме. Кёремисиз сиз?
Аллайланы билемисиз сиз?
Огъесе, биз да кирсек кёрге,
Шийир байракъны ёрге
Кёлтюрлюк табылмай къалырмы?
Не сакълайды бизни алда –
Джашауму, къабырмы?

АДАМ бла ТЕРЕК

Сюркелген – адам тюлдю,
Сюелгенди – адам.
Сабий да сюелирге
Тырмашады андан.

Адамгъа дунияда
Эм джууукъ – терекди.
Терек да – адамды,
Адамдан да адам.

Сюелгени ючюн да,
Солургъа хауа
Бергени ючюн да, –
Ол башды бизден.

Терек адамсыз
Джашаяллыкъды,
Адам а терексиз –
Огъай.

Хауаны берген
Джер Тейри – Терекди.
Хауаны кесинден джаратхан
Биринчи Адам да – олду.

Терекден джаратылгъандыла
Хауа да, Адам да.
Шагъатдыла анга
Алам да, заман да.

Кёк бла, Джер бла да байламлы болгъан,
Кёк бла Джерни байлаб тургъан,
Джаны саулай кёкге, джерге да бара тургъан,
Хар джаннга да хайыры болгъан,
Шыйыхлыгъы, файгъамбарлыгъы болгъан,
Джашау берген, джашаргъа да юретген,
Аякъ юсюнде джашай, ёле да билген,
Ангылы-эсли джанланы барына юлгю болгъан –
Аллай таза, халал джанды Терек.

Солуйма таза хауаны –
Кёреме терекни, джашил терекни.
Къарайма юйге, дефтерге, китабха, отха –
Кёреме терекни, джашил терекни.

Бусакъ, нарат, кюрюч, эмен...
Къайсысындан джаратылгъанма мен?
Мен поэтме –
Джуртда Джангыз Терекден джаратылгъанма мен.

Адам, поэт адам а артыкъсыз да,
Керекдиле ушаргъа Терекге –
Аныча бек да, тюз да болургъа джуртха,
Аныча къараргъа кёкге,
Аныча барыргъа кёкге,
Аныча къуллукъ этерге джашаугъа

Терек – Адамды.
Адам а...
Адамгъа уа – болур ючюн Терек
Энтда минг-минг джыл болур керек.

Табигъатдан айырылгъан адам –
Джамагъатдан айырылгъанчады.
Табигъатдан чыкъгъан адам –
Иймандан чыкъгъанчады.

Табигъатны башы тюл, джашыды адам.
Табигъат къыйынлыкъ кёре эсе джашындан,
Баш тёре аны джууабха тартмазмы?
Зинданнга атмазмы?

Сюркелген тюл, сюелгенди адам.
Керти адам, биринчи адам – терекди.
Биз да – аны туудукълары –
Ата-бабабызгъа тыйыншлы болургъа керекбиз.
Табигъатха тыйыншлы болургъа керекбиз.

Сюркелген тюл, сюелгенди адам.
Терекди Адам.
Биз а алкъын адамчыкълабыз.
Табигъатдан-иймандан чыгъыб,
Терс джолну барабыз кетиб.

Джуртда Джангыз Терек,
Башын чайкъай, артха чакъыра,
Хакъ джолгъа чакъыра,
Къарайды бизге –
Кетиб баргъанлагъа тюзге.

Ким, тюшюнюр да, бурулур артха.
Ким, тынгламаз да, аш болур къуртха.
Ким терек бла болур, ким терек болур.
Ким а – тюзюн айтыргъа керек болур –
Айырылыб сюелгенледен,
Къошулур сюркелгенлеге.

Джазыуу адамны – джарсыуу Терекни.
Келечиси Джерни, келечиси Кёкню –
Терек сюеледи минг-минг ёмюрню.

Минг-минг ёмюрню да адам,
Айырыла, узая барады андан –
Абына-сюрюне, джыгъыла-тура...
Терек а бирча сюелгенлей турад.

Адамны аякъ юсюне салыргъа кюрешеди Терек.
Терекни аудурургъа кюрешеди адам.
Тебренеди Джер, чамланады Кёк –
Джууукълашады ахырзаман.

ХХХ

Къадау Таш бла Джангыз Терекден
Джаратылгъанма мен.
Кесим, сёзюм да
Аны ючюн ушайбыз Ташха, Терекге.

Хоу, Къадау Ташды мени атам,
Джангыз Терекди мени анам.
Аланы туудукълары уа –
Назму сёзюм мени.

КЪАЙЫТЫУ

Аякъ тюбюмде чёб
Сынмай, джюрюучю кёзюуюм – джаз –
Тауусулгъанды. Энди заманым аздан аз,
Этерим а – кёбден кёб.

Алгъын кемеде баргъанча къайыгъым,
Энди уа къайыгъыма миннгенча кеме, –
Алай кёбдю, ауурду джарсыуум, къайгъым.
Аны сагъынама кимге, неге?

Хар ким кеси элтеди джюгюн.
Джангыз, ёлсе – кёлтюрелле адамны.
Иги билсем да аны,
Не эсе да басылмайды кёлюм.

«Кёб джат да, бек чаб» дегенлей,
Бошуна ийген чагъымы-кёзюуюмю
Ызындан джетерге излей,
Арыгъан атныча, сюреме кесими.

«Къайры чабсанг да, келлигинг а – бери»,
Дегенча къарайды башымдан Кёк.
Мен – къыйынлы, алай а къанатлы джанладан бири –
Билмейме: Кёкге да сыйынырмы, бойсунурму джюрек.

Джерде зулму къургъан бир тукъум бир чекге –
Джашадым разы болмай, сыйынмай.
Не эсе да бир кюч тартады Кёкге –
Кетермем ары бюгюлмей, сыйым бла,
Билмесем да анда да не сакълагъанын.

Заман, ёлюм мени хорлаб тюл,
Аланы мен хорлаб, кетермем ары –
Кёкге, мийикге, чесизликге,
Кесиме тургъан сагъатда базыб.

Тулпар тюлме мен да артыкъ.
Таукеллигими алгъынчы къартлыкъ,
Акъылым, эсим, кючюм да болгъан сагъатда,
Кетермем ары – чууакъгъа, мийикге.

Огъесе, «джашаудан къачхан» деб,
Чыгъарырламы атымы хомухха, къызбайгъа?
Кимлелле ала сюзерча мени,
Менденми джууукъла ала джулдузгъа, Айгъа?

Минги Тауну чыгъыб башына,
Къошула аны къарына, бузуна
Андан энмей къалыргъа да излеген эдим мен.
Аны мийиклиги, тазалыгъы, акъ джели, бораны
Ушай эдиле, келише эдиле ич дунияма мени.
Бир-бирибизге джараша эдик биз – магъана бла кебча.

Болмады джазыу. Къадар Шимал Кавказдан
Шимал тенгизни джагъасына келтирди мени.
Энди акъ таугъача, буз тенгизге къарайма:
Биягъы сагъышла кючлегенле мени.

Кече-кюн да тынгы билмеген бузлу, къарлы тенгиз,
Минги Тауча келишесе сен да джюрегиме.
Сени ичингде, теренигде тас болуб къалсам –
Эм иги къабыр боллукъса тёнгегиме.

Не Тау, не Тенгиз – къабырым мени.
Алай болсун къадарым мени.
Джаным а, Джерге да кирмез, Кёкге да кетмез,
Аны оноуу кишиге да джетмез.

Джаныма киши да салалмагъанды
Не джер-джюген, не бугъоу-кишен.
Джаныма (Аллахдан сора) кесимме ие.
Ишлегенме анга акъ сёзден кешене.

Къайда къалса да саным,
Джаным а, джаным –
Къаллыкъды ёмюрге
Ана тилимде джазгъан Сёзюмде.

Назмуда табар да эсими-ангымы,
Окъуучу шохум англар мени.
Сёз джаратханды рухуму-джанымы,
Къайытырым да Ангады мени.
2009, августну 21, Stavanger.
Оразаны биринчи кюню

ХХХ

Тыш джуртда джангур джауады джерге.
Джуртда уа..
Джуртну джангуру джауады кёлге.

ХХХ

Адамны да тюрлендире, тюрленеди табигъат.
Огъесе,
Табигъатны да тюрлендире,
Кесими тюрленеди адам?!

Ич табигъаты тюрленсе адамны,
Тыш табигъатны да тюрлендириб тебрейди ол.
Тыш дуниясы тюрленсе,
Ич дуниясы да тюрленеди адамны.

Байламлыды адам Джер бла, Кёк бла да.
Джулдуз-Ай бла да, Таш-Терек бла да.
Джанлы- джансыз дунияланы тюрлендирген
Кимди, неди – Кёкмю, Джерми, адаммы?

Сёздю тюрлендириб башлагъан адамны.
Файгъамбарла билгендиле аны.
Шыйыхла билгендиле аны.
Поэтле билгендиле аны.

Бюгюн аны билмеген джокъ:
«Вначале было СЛОВО,
и СЛОВО было у БОГА,
и СЛОВО было БОГ».

СЁЗден башланады адам.
СЁЗ Аллахданды.
СЁЗ Аллахды.

Сёзню керамат кючюне
Хакъ кёлю бла ийнаннганнга
Ачылады да сЁЗ –
Кёрюнеди ЁЗ.

Ийманы толу болгъаннга,
Джандет эшигича,
Ачылады сЁЗ –
Андан къарайды ЁЗ.

«СЁЗ»ню биринчи харифи –
«С» харифи – сынауду, сёздю.
Андан ёталгъаннга ачылады ЁЗ.

кЁЗден къарайды ЁЗ.
«КЁЗ»ню биринчи харифи –
«К» харифи – кёздю, кёзню къабагъыды-кирпигиди.
Ол ачылса, кёрюнеди ЁЗ.

Адамны ЁЗю танылады эм алгъа
сЁЗюнден, кЁЗюнден.

Ачылады кЁЗ.
Ачылады сЁЗ.

кЁЗ къарайды сЁЗге.
сЁЗ къарайды кЁЗге.
ЁЗ къарайды ЁЗге.

кЁЗ къарайды кЁЗге.
сЁЗ къарайды сЁЗге.
ЁЗ къарайды ЁЗге.

КЁЗ – КЁЗге,
СЁЗ - СЁЗге,
ЁЗ – ЁЗге.

Алай а, бардыла
Тюрлендирирге излегенле сЁЗню,
Алай демек – ЁЗню.

Аланы тюрлендирмегенди СЁЗ.
Джахиллей къалгъандыла ала.
Таныгъанлыкъгъа къара,
Сангырауду, сокъурду джюреклери аланы.

Алада ачылмагъанды КЁЗ.
Алагъа ачылмагъанды СЁЗ.
Кеслерин тюрлендирирге тюл,
СЁЗню тюрлендирирге кюрешедиле ала.

СЁЗге къуллукъ этгенле бла
СЁЗню кеслерине къуллукъ этдирирге излегенлени –
Ма ол эки къауумну арасында
Барады къазауат къалюбаладан бери.

ХХХ

Айлана-айлана тыш джуртлада
Джуртуму унутханча болгъанма.
Алай а,
Шимал Джолда алгъан юйюмю
Бачхасында Таш бла Терекни
Кёрюб,
Бир Къадау Таш бла Джангыз Терекни
Кёрюб,
Джукъ айталмай, сын болуб къалгъанма.

Бизни таулагъа ушаш тауланы,
Бизни суулагъа ушаш сууланы
Бизни къызлагъа ушаш къызланы
Кёргеним сайын – ёлюб тириле,
Кёзюме озгъан кюнле кёрюне,
Барама джашай.

Азанмы къычырады, назмуму джазады Билал –
Джуртну унутургъа уа джокъду амал.
Адам къайры да барсын, къайда да джашасын –
Къалай унутур анасын-атасын?!

Къайда болсам да биргемеди Ана тил,
Къайры барсам да эсдеди Ата джурт.
Сакълайла мени Таш бла Терек.
Сакълайла миллетими Таш бла Терек.

Таш бла Терек – Ай бла джулдузча:
Аласыз – Джер, Кёк да мутхузча, джокъча.
Ташым-Терегим, Джулдузум-Айым –
Джанымдан да сюйген Малкъарым-Къарачайым.

Тюбемей къалгъан кюнюм Ташха, Терекге –
Ахыр кюн боллукъду дунияда меннге.
Болгъан къадарда уа Таш бла Терек,
Халкъны, Джуртну унутурму джюрек?!

Кёкде – Ай бла джулдуз, Джерде – Таш бла Терек!
Сизни блады хар къуру да джюрек.
Этеме дууа, этеме тилек, ийнана СЁЗге:
Халкъым-Джуртум аманатды СИЗге.

ХХХ

Джангы ёмюрге ётсе да саным,
Кетген ёмюрде къалгъанды джаным.
Андады алкъын эсим бла ангым.
Къуджур кёрюнеди кёзюме джангы.

Кетген ёмюрде атханды тангым.
Анда батханды къан джугъу кюнюм.
Дагъыда кёлюм
Тартады ары, тартады ары.

Да не этсин тартмайын ары –
Бютеу джашауум ётгенди анда,
Къууанчым, бушууум да – бары анда...
Энди не сакълайды, билмейме, алда.

Кетген ёмюрде атханды Тангым,
Кюнюм да батханды кетген ёмюрде.
Къазауатланы, сойкъырымны да сынагъанды халкъым
Кетген ёмюрде, кетген ёмюрде.

Сюргюнден къайытыуну къууанчын да
Кетген ёмюрде сынагъанды миллет.
Хакъ ючюн кюрешиу да кетген ёмюрде
Болгъанды байракъ, болгъанды иннет.

Атомну да чачханды, Кёкге да учханды
Къыйынлы-насыблы адам кетген ёмюрде.
Социализмни да къургъанды, аны да чачханды
Къыйынлы-насыблы адам кетген ёмюрде.

Мен да ол ёмюрню адамы –
Кёрюр керекли къалмадым палах.
Бизни Кёкге да чыгъаргъан, джерге да киргизтген
Ёмюрге тартылды салах.

Аны бла бирге азан таууш –
Ол да келди къулагъыма.
Тартыла салах, къычырыла азан
Ёмюр, мингджыллыкъ бошалды алай,
Джангы ёмюр, мингджыллыкъ да башланды алай.
Кёкден, джюрекден, сын ташдан да
Соруулу къарайды джулдуз бла Ай.

Азан да, салах да, некях да, талах да
Кёбден кёб, бекден бек эшитилине,
Джангы ёмюр джюрюш алгъанды,
Кетген ёмюр а кетмейди джюрекден.

Мен билеме не къалгъанын артда,
Не сакълагъанын а билмейме алда.
Кёреме да ким кетгенин атдан,
Ким миннгенин да атха –
Башха ёмюрге болама тансыкъ.

Хакъ ёмюр башланмагъанды, огъай.
Халкъ ёмюр башланмагъанды, огъай.
Айтама, Кёкге, джюрекге, сын ташха да къарай:
Алгъындан да узакъды, алгъындан да джууукъду
Джулдуз бла Ай.

Ай кетген ёмюр!
Дунияны насыблы, насыбсыз да этген ёмюр.
Ай келген ёмюр,
Адамгъа энтда кёб сынау келтирген ёмюр.
Хакъ ёмюр тюлсе сен да – андады палах.

Адамны джаратханына къууанамыды,
Огъесе сокъуранамыды экен Аллах?!

ХХХ

Ай бла джулдузча кёрюннген Кёкде,
Таш бла Терекча кёрюннген Джерде –
Ол КЮЧню керти Атын-Сыфатын
Джокъду амал кёрюрге-билирге.

Кёк сыфаты – Ай бла джулдуз,
Джер сыфаты – Таш бла Терек.
Аны – джюз тюрлю аты,
Токъсан тогъузун билсек да иги.

Кёкде Ай бла джулдуз.
Джерде Таш бла Терек.
Аладанды, билеме,
Бизде Джан бла Тёнгек.

Алгъа фикир, ызы бла зикир.
Ол КЮЧденди МАКЪАМ да, СЁЗ да.
Ай бла джулдузгъа, Таш бла Терекге
Ушай эсек – Адамбыз биз да,
Аладанбыз-Анданбыз биз да.

Ай бла джулдузгъа, Таш бла Терекге
Къарагъаныбызгъа кёреди адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да.
Анаяса этгенбизми Аны Сёзюн –
Анга кёреди дуниябыз, джашауубуз да.

Керти атын билмейбиз Аны,
Керти сыфатын кёрмейбиз Аны.
Алай а, къарай Таш бла Терекге,
Алай а, къарай Ай бла джулдузгъа,
Алай а, бойсуна Аны Сёзюне –
Джууукълашабыз Аны Кесине.

Ол къарайды бизге Ташдан, Терекден,
Ол къарайды бизге Айдан, джулдуздан,
Ол къарайды бизге Келямдан-Сёзден.

Анданды, Ангады джолубуз бизни.
ХАКЪ – эм къысхасы, игиси да сёзню.
Бу фикирни айта, урады джюрек.
«Ай бла джулдуз, Таш бла Терек» -
Бу зикирни айта учады джюрек.

Дуния – Джер бла Кёк,
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек
Эмда
«Хакъ» деген, «Халкъ» деген джюрек.

Ачылса Кёк –
Тутулады тил,
Сёлешеди джюрек.
Ачылса джюрек –
Тутулады тил,
Сёлешеди Кёк.

Аллай кёзюуню сакълаб келирин,
Ашыргъан да барды тынглаб ёмюрюн.
Мен да сакълайма, турмасам да тынглаб.
Джашайма Ташха, Терекге да ушаб.

Джарыгъы джулдуз бла Айны
Толтурады кёлню.
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек
Сизсиз джаратхан, джашатхан да мени.

ХХХ

Бир инсан тынч джашау тиледи Аллахдан,
Башха инсан а тынч ёлюм тиледи.
Мен а къарадым Ташха, Терекге –
Аладача тёзюм тиледим Аллахдан.

Келди ауаз тышындан-ичимден:
«Ай зауаллы не барды сеннге Ташдан, Терекден?
Тилей эсегиз, тилегиз ийман Аллахдан.
Джигитлик, сабырлыкъ да – бары – иймандан».

Мен джукъ айтмадым сёзюне мубарекни.
Джангыз, къучакъладым Таш бла Терекни.
Биринчи Сюймеклигин унутурму адам?
Халкъын-Джуртун, Тарихин унутурму адам?

«Ташха, Терекге табыннган кёзюую адамны,
Джахил, меджисуу заманыды аны», -
Дейдиле. «Огъай,- дейме,- бу оюм терсди.
Адамны тюненеси бюгюнюне дерсди.

Адам табынсын Ташха, Терекге,
Джангыз табынмасын кесича бирге.
Адамны джууукълашдыргъан чынгылгъа, джаргъа –
Табыныуду адамгъа, хайуаннга, джаныуаргъа.

Гюнахсызды джурт-табигъат.
Аны бла этген а къазауат –
Ким да болсун: къара киши, оноучу –
Олду мурдар, олду тоноучу.

Сакъ болгъан а Джерге эм Кёкге,
Табыннган а Ташха, Терекге –
Сакъларгъа кюрешген Джуртну-табигъатны –
Олду адамы дунияны-ахыратны».

Джахил, меджисуу тюл эдиле ала –
Джуртха-табигъатха табыннган ата-бабала.
Табигъатдан чыкъгъанларын билгендиле ала,
Табигъат сау болса – ёлмезликлерин билгендиле ала.

Адамгъа да къарагъандыла ташха, терекгеча,
Табынмасала да анга Ташха, Терекгеча.
Алача къарайма дуниягъа мен да.
Кимди хакъ кертисин билген а?!

Джуртун-табигъатын сакъламагъан халкъ,
Бола келгенди дуниядан талкъ.
Аллах берген Тилин, Джуртун сакъламагъан адамгъа –
Ийнанады дерге боллукъмуду Аллахха?!

Ташдан-Терекден башланады адам.
Джуртдан-Туугъан Джерден башланады халкъ.
Ана тилден башланады миллет.
Элибден башланады Эл.
Ала бла, алай бла келеди адам, халкъ да ХАКЪгъа.

Ташдан, Терекден башланнганма мен да.
«Таш бла Терек» деб, китабыма ат да
Аталгъанды аны ючюн.
Джуртну, Ана тилни сакъларгъа кюрешиу
Келтиргенди мени
Инсан-халкъ хакълары ючюн баргъан къазауатха.

Къайгъыладан багъа джюрекни,
Къучакълайма Таш бла Терекни.

ХХХ

Не ючюн сюеме былай Таш бла Терекни?!
Алада кёргеним ючюнмю Джер бла Кёкню?!

Кябаны къара ташыча,
Къарачайны да Къадау Ташы
Джерге тюшгенди Кёкден.
Джуртда Джангыз Терек да,
Джети къат джерден чыгъыб,
Барады джети къат Кёкге.

ХХХ

Атлыны атын алыргъа кюрешелле,
Джаяуну уа джокъду аяу.
Дагъыда, «адамбыз, халкъбыз» деб сёлешелле,
Ой быланы нелери да къыяу.

Бийин, ёзденин къыргъанлыкъгъа къул халкъ,
Къара къуллай къалгъанды – бий, ёзден да болалмай.
Тышы ёзденча кёрюннгенликге,
Къара къулду ичи, къара къул.

Къул сезимден, къул халиден къутулмай,
Бу халкъ, бу кърал тюлдю тюзеллик.
Адамлыкъ, ёзденлик не болгъанын билмеген
Къул къралда джашагъан ёзденле да – джазыкъ.
   
ХХХ

Сансыз-санаусуз джулдуз кёзлери Кёкню!
Бары къарайла Джерге.
Бары къарайла меннге.
Къутулмазса аладан къачыб.
Алагъа ненг да – ачыкъ.
Тюз кёзюме, джюрегиме къараб тургъан
Ой джулдуз кёзлери Кёкню.

ХХХ

Сабийлигимде джалан аягъымы ачытхан
Къотур ташны биягъы джерде, дуппур башында кёрюб,
Не бек къууандым аны сау-эсен болгъанына:
Сабийнича, сабийлигимича, башын сыладым ийилиб.

Къаяла да туралла тургъанларыча.
Алай а, ол заманладача, кёзюме
Кёрюнмейдиле деулеча мазаллы –
Муккур къартчыкълагъа ушайдыла энди ала.

Къаялагъадамы келеди къартлыкъ,
Огъесе, зорлукъму джетгенди алагъа да?!

Алгъын кюнбетде чегетлеча кёрюннген –
Кёкенлеми эдиле керти,
Огъесе, чегетле, терекле кесилиб,
Кёкенле къалыбмы кетгендиле къуру?

Суу а, суу – ёзен суу?
Алгъын богъурдагъыма джетиучю,
Инчигиме да джетмейди энди,
Таб балагъымы тюбю бла ётерча болгъанды.
Алгъын тамагъымдан алыучу толкъунла,
Аягъымдан да алалмайла энди.

Къайсы эмеген кесгенди сууну башын?!
Нек болгъанды ол былай сай, къарыусуз?
Аны къоюб кетген халкъына къыйнала,
Таркъайгъанмы болур ол, огъесе?

Таркъайса да, къалса да кёлю,
Халкъыны ызындан барады саркъыб.
Суу тюл, абызырагъан халкъымы
Бюгюннгю сураты болурмуса сен?

Не болгъанды, туугъан джерим, сеннге?!
Не болгъанды, туугъан элим, сеннге?!
Менми тюрленнгенме къоюб кетиб сени?
Сенми тюрленнгенсе мен келмегенли бери?!

Барама орамны, эки джаныма къарай.
Тюртюлмейме хазна сабийге, къартха –
Аз болгъанды берекети элни.
Элими-джерими кёрген къууанчым
Мутхуз болду, тас болду мени да.

Ненча тулпарны къаны – къызыл ала –
Тёгюлдю джурту ючюн, эли ючюн.
Мен а не этейим, Къызыл Къала,
Сен джашар ючюн, тирилир ючюн?!

ХХХ

Кёрюб болмайма саудан ёлгенни,
Этмей халкъына къолдан келгенни.

Халал сууну бузгъан харам чабакъла, джансыз тёнгекле,
Кеслерин сокъур, сангырау, тилсиз этгенле,
Туралла Халкъны къыйынлыгъын билмеген кибик,
Аны джарсыуун, къайгъысын кёрмеген кибик.

Ой ол адам кибикле, чирий ичлеринден,
Башларын сакълаб, къарайла кенгден.

ХХХ

Кимледиле бюгюннгю джырлаучула-джырчыла?
Бири къалмай бары – къулла-джалчыла:
Хакъгъа къуллукъ этмеген сёзлери,
Дуния малдан тоймагъан кёзлери.

Къралгъа, адамгъа къул болалла капек-шай ючюн,
Ёллюк тюлле Тюзлюк ючюн, Къарачай ючюн.
Сыйсызладан табадыла отуз кюмюш, саугъа, сый...
Эй уллу Аллах, быланы харамдан, гюнахдан бир тый.

Тюз Сёзню, Керти Сёзню, Иги Сёзню – Хакъ Сёзню –
Айтыр кибик, Хакъ джолгъа къайытыр кибик,
Бир эт аланы, бир тюшюндюр аланы. Ансы,
Тюзелгенле халал-харам, сууаб-гюнах айырмай джашаргъа,
Тебрегенле маданиятдан, адабиятдан, санатдан да бошаргъа.

ХХХ

Къаягъа къадалгъанча терек,
Джашаугъа къадалгъанды джюрек.
Кюйсе, джарылса да эки,
Джангыз зулмугъады дерти.

Аман адам, кюн аман да – джау.
Ёзге, анга джокъду тохтау.
Терсликге сюелген къаджау,
Башхасы джокъ – Къадау Таш – Къадау.

Керти дуния бу дуния болгъанча,
Сермешеди ёлюм бла алгъынча.
Къаягъа къадалгъанча терек,
Джашаугъа къадалгъанды джюрек.

Сёзден, кёзден да джетеди заран,
Бычакъдан, окъдан да тюшеди джара.
Алай а, анга сермешиудю дарман –
Сермешеди джыгъыла-тура.
Ёлсе да ёллюкдю ура.

ХХХ

Керти дуния бу дуния болгъанча,
Къалгъан дунияла бары джалгъанча,
Кёзюме кёрюнеди алай.

Чамланмагъыз меннге, джулдуз бла Ай.
Сизге кёрюне да болурма ассы.
Джер джашауну къайгъысы, чарсы,
Арабызгъа кире да болур,
Аккыллыкъ, ишеклик бере да болур.

Алай а, адамгъа эм уллу джау –
Зулму-ётюрюк-кёзбау,
Ала туудургъан хакъсызлыкъ,
Къоймайла менде сабырлыкъ.

Сёлеше, кюреше, сермеше
Инсан, миллет хакълары ючюн,
Излейме джашаргъа, ёлюрге –
Аллай къадарны кесиме
Кесим сайлагъанма. Меннге
Хакъ джол – олду.

Тюзлюк ючюн кюрешмегенде
Джокъду адамлыкъ, шайырлыкъ да.
Айырлыкъ да игини амандан,
Халалны харамдан, сууабны гюнахдан,
Хакъ сёздю, Хакъ джолду джангыз.

Хакъ сёзню айтмагъан – тюлдю поэт.
Хакъ джолда бармагъан – тюлдю адам.
Джер джуртубузну этмесек джандет –
Биз адам тюлбюз, биз тюлбюз миллет.

ХХХ

Тиширыу бла Назму.
Нечик ушайла бир-бирине ала.

Экисин да,
Келген сагъатларында,
Багъалатыб, джазыу этиб къоймасанг,
Артда табаллыкъ тюлсе,
Къайтараллыкъ тюлсе.

Ала келген сагъатда,
Аладан башха иш, джумуш
Болмазгъа керекди.
Экиси да ала
Тюшелле Кёкден,
Чыгъалла джюрекден.

Кёк бла уа, Джюрек бла уа
Ойнаргъа боллукъ тюлдю.

Тиширыуча келеди назму.
Назмуча келеди тиширыу.

Ала бир кюн кёрюнюр ючюн,
Бир джылны, он джылны,
Таб, сау ёмюрню
Излерге, сакъларгъа да тюшеди.

Эм ахырында келедиле ала.

Къаллыкъмыдыла сени бла ала –
Бир кюнлюкмюдюле-кечеликмидиле,
Огъесе, ёмюрлюкмюдюле –
Сени болумунга кёре боллукъду,
Билгенинге кёре боллукъду
Къонакъ ала, къонакъгъа къарай.

Нечик ушайла бир-бирине
Тиширыу бла Назму.

Бири болмагъан джерде
Бири да джокъду.
Сюйген джюрекни эки къанатыча,
Назму бла Тиширыу.

Акъ къанатлы мёлекмиди
Къанатлы акъ сёзню алыб келген,
Огъесе,
Къанатлы Акъ Сёзмюдю
Акъ къанатлы мёлекни келтирген?

Бир-бирин кёлтюредиле ала,
Бир-бирин келтиредиле ала –
Бир-бирине ушагъан-ушамагъан эки сейир джан –
Тиширыу бла Назму.

Мен – шайыр – эки къат насыблыма:
Мени терк-терк джокълаучандыла ала –
Назму бла Тиширыу –
Бири биринден ариу эмда джангы.

Бир-бирде кетген ёмюрден келеле ала,
Бир-бирде келлик ёмюрден.
Кёк-Джер къууанчын берелле ала –
Назму бла Тиширыу.
Эсде болмагъанлай да къалалла кёрюнюб.
Къыйын кюнюмде да джокълайла ала,
Рахат кюнюмде да джокълайла ала
Аллах ийген эки уллу сейирлик –
Назму бла Тиширыу.

Адамгъа (шайыр адамгъа уа – артыкъсыз да)
Эм бек керек – Сёз бла Хауа.
Хакъ Сёз бла таза Хауа.

Сёз бла Хауа – Назму бла Тиширыу –
адамны  Адам этген, джашатхан.
Сюймеклик, джашау кеси да
Джокъдула ала болмагъан джерде.

Назму бла Тиширыу – эки къанатым мени,
Учургъан да Кёкге, тюшюрген да Джерге.
Къутхаргъан да мени, сакълагъан да мени,
Джер дууам да, Кёк дууам да мени –
Назму бла Тиширыу.

ХХХ

Биягъынлай кесим джангыз къалдым.
Абдез алдым, намаз къылдым.
Келямны, Къаламны да алдым къолгъа.
Файгъамбарча (огъесе, Лермонтовчамы?),
Кесим джангыз чыкъдым джолгъа.

Кёрдюм узакъда, уфукда чекни –
Къошулгъан джерлерин Джер бла Кёкню:
Агъара эди Тау – эки башлы, Минги,
Мукъладисча тарта кесине мени.

Ёрледим ары – Кёкге бола джууукъ.
Тау – таза эмда сууукъ.
Къарадым дуниягъа, уяна джукъудан,
Кёлюм артыла чарсдан, букъудан.

Огъары дуния – чексиз эм чууакъ.
Тёбен дуния – къарангы, къара:
Джюджюле тёбедеча, адамла анда –
Къайгъылары, кеслери да – ууакъ.

«Ахырзаман дуниясы» дедим.
«Ахырзаман адамчыкълары» дедим.
Мен кесим да – аладан бири.
Чыкъгъанлы уа бери –

Башха тюрлю болгъанды кёлюм.
Неди джашау, неди ёлюм
Тургъаннга чекде – Джер бла Кёкде:
Тёнгегим – Джерде, джаным а – Кёкде.

Онг къолум бла Огъары дунияны,
Сонг къолум бла да Тёбен дунияны
Къучакълаб, турама иймей,
Акъ, къара да киймей.

Эки дунияны да бирлигин
Сакъларгъа кюрешеме алай бла.
Сёлешеме джулдуз бла Ай бла –
Адам улугъа кёбдю берлигим,
Адам улунады Кёкден тилегим.

Къычырама мийикден азан,
Бола атыма керти:
Айтама Аллахны бирлигин,
Тёбендегилени тартама бери.

Тёбендегилени тартама бери –
Биринчи къатына Кёкню:
Тазаласынла къанларын-джанларын,
Сыйратлыгъын билсинле чекни.

Таза акъ къаргъа батхандан бата,
Сюелеме тауда:
Тёбеннги тарта энгишге,
Огъаргъы тарта ёрге.

Сёзюм Аллахха, адамгъа тюл эсе да джетерик –
Бу чекден тюлме кетерик:
Эки дуния да былайда кёрюнелле кескин.
Аланы келечилерине санагъан кесин –
Бир шайырма. Аллах, айырма
Минги Таудан мени.
«Ахырзаманны иерикме Джерге» деб да,
Ёлтюрме джаным саудан мени.

Эки дунияны арасында
Сюелеме элибча.
Огъары дуния, юстюнча, башымда,
Тёбен дуния да тёбенде – асрача.

Ол эки дуниясыз мен – ёре турукъ,
Ала бла уа – джашил терекме тюзде.
Айтырым да ёле туруб:
Эки дуния да бирча керекле бизге.

Назмуму айтама, азанмы къычырама –
Эки дунияны турама байлаб.
Бир ёрге, бир энгишге къарайма,
Эки дунияны да сыйлаб.

Эки дуния – эки къанатым мени:
Бири – акъ, бири – къара.
Алай а, чыкъгъанлай таугъа,
Къанатларым болалла акъ бла джашил.

...Кесим джангыз чыкъгъанма таугъа.
Байлаб турама Кёк бла Джерни.
Ёмюрлени турлукъма алай –
Мени ауушдурлукъ чыкъгъынчы бери.

ХХХ

Кёлюмю чыгъаргъанды кесинден джыйын джанлы –
Амантиш итлеге хорлатханды кесин.
Джокъду дунияда мени джанлы –
Талайла мени ангым бла эсим:
Болурму Аллахны-адамны аллында
Харам ишим, гюнахым, терсим?!
Джокъ эсе уа, нек джетмейди
Не Хакъгъа, не халкъгъа Сёзюм?

ХХХ

Мында джашау – сют уюб тургъанча...
Джюрекде уа – ит улуй тургъанча:
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ.

ХХХ

Адамла джаргъан джюрекни
Табигъат этеди сау.
Таугъа, суугъа, ташха, терекге
Аны ючюн да салама махтау.

ХХХ

Кёлюм чыкъгъанды Гъарбдан эм Шаркъдан:
Ала экиси да узакъла Хакъдан.

ХХХ

Ахырын кёре джашагъандан
Къыйын зат болурму дунияда?
Болгъанны, боллукъну да кёресе,
Тюрлендирирге уа – келмейди къолунгдан.

«Тилинги тас этсенг – ненги да этериксе тас:
Дининги, джуртунгу да тюлсе сакълаяллыкъ».
Айтаса – ийнанмайла, тюшюнмейле –
Ёллюк халкъны адети алайды.

Башха тилге кёчгенлейинге, кетерикди
Къарачайлылыгъынг, муслиманлыгъынг да.
Къаллыкъ тюлдю адамлыгъынг да –
Бетсиз, намыссыз мыжыкъланы боллукъса бири.

«Акъыллыгъа айтсанг – билир, телиге айтсанг – кюлюр».
Кюлген кёбдю тынгылагъандан.
Урады джел ахырзамандан –
Аллына буруу болургъа кюрешеме.

Халкъынгы ахырын кёре джашагъандан
Къыйын зат болурму дунияда?

ХХХ

Не къой сюрюу, не кийик сюрюу,
Не джыйын джанлы, не ит джыйын –
Мени къауумум тюлдю бири да.
Мени къауумум тюлдю адам сюрюу да.

- Да кимди да сени къауумунг,
Кимге къурман этесе джанынгы, заманынгы?
Тейринг а кимди сени?

- Ана тилимди Тейрим мени.
Къауумум а – сёзле бла бирге –
Тау, суу, таш терек.
Аладыла мени адамларым,
Къайгъым, джарсыуум да аладыла.

Шайырыма Таш бла Терекни.
Адамыма Джер бла Кёкню.
Мени джаратхан – Сёздю.
Мен джаратхан а – назмула.

Сёзледиле мени къауумум.
Терек бутакълада кёреме аланы,
Къадау ташлада кёреме аланы.

Мени борчум – сакълауду
Ана тилни, Ата джуртну.
Адам сюрюу а – сюйгенича болсун.
Сюйгенлерича болсунла
Къалгъан сюрюуле, джыйынла да.

- Адам сюрюуле болмай къалсала,
Кимге керекдиле сени тилинг, джуртунг да?

- Сюрюуге тил , джурт да керек тюлдю.
Адамгъа, Халкъгъа керекдиле ала.
Тили, джурту ючюн сермешгенди Адам да, Халкъ да.
Сюрюуге тюл – Адамгъа, Халкъгъа
Керекди ХАКЪ Сёз.

ХХХ

Адамла тереклеге къууаннганлыкъгъа,
Терекле къууанмайдыла адамлагъа.
Игилик этгеннге аманлыкъ этген
Адам болур джангыз.

Терекни кеседи адам –
Терекни къычырыгъындан титирейди чегет.
Бютеу табигъат титирейди –
Тонайды, ёлтюреди табигъатны адам.

Бир кюн адамгъа къаршчы къобар табигъат –
Ахыр кюн алай келир инсаннга.
Адам болмагъан заманына къайытыр Джер –
Адам ахырзаман келир дуниягъа.

ХХХ

Джерден-топуракъдан болгъанлыкъгъа саны,
Джаны уа адамны – Кёкденди.
Файгъамбарла, шыйыхла, шайырла билгенле аны,
Къалгъанла да биледиле энди.

ХХХ

Ким сюеди тау башына чыгъаргъа,
Ким кюсейди тенгиз тюбюн кёрюрге.
Мен а излейме ол Хакъ сёзню табаргъа,
Аны айта джашаргъа эм ёлюрге.

ЛЯЙЛЯТ аль-КАДР

Ансыз болгъан минг айдан
Багъалыды бир къадер кече.
Нюр джарыкъ да джулдуз бла Айдан
Башха тюрлюдю бу кече.

Мёлеклерин да иеди Джерге,
КЕСИ да болады джууукъ.
Бюгече келтирме кёлге
Намаздан-тилекден башха джукъ.

ОЛ Келямын да къадер кече
Ийиб башлагъанды бизге.
Хакъ сёзню айтсакъ, Хакъ джолда барсакъ –
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.

Бюгече эшитирикди ОЛ
Джарсыуубузну, къайгъыбызны.
Къоярыкъ тюлдю батаргъа
Дуния тенгизде къайыгъыбызны.

Кечем ётеди намазлыкъда,
Умутлу эте, атады танг.
Къарайма КЁКГЕ – мийикге, узакъгъа,
Мен – ол НЮР КЮЧГЕ ийнаннган бир джан.

Мен бюгече этген тилеклени
ОЛ этсе эди къабыл –
Къуру халкъым тюл, бютеу адам улу
Кёрмез эди палах, джарсыу.

Джууукълашады Ораза ай ахырына.
Кёб сагъыш этдим джашауума, ахырыма.
Намазлыкъда ётдю бир айым.
Эм уллу тилегим – Малкъарым-Къарачайым.

Мен – ОЛ къурагъан джан – тиледим АНДАН
Ийман-ангы-эс-билим-саулукъ-джашау бер деб халкъыма.
Ол джакъларча, сакъларча, айнытырча динин, тилин, джуртун –
Аллай насыб тиледим  къауумума.

Тиледим АНДАН халкъым бла бол деб,
Хакъ джолунгда барырча эт аны деб.
Къабыл болурму, болмазмы тилегим?!
Кёк бла Джерни арасында
Джашнай, кюкюрей, урады джюрегим.

ЭКИ ТЮРЛЮ КЪАРАМ

1

Кюкюрей, джашнай,
Чакъырады Кёк.
Мен? Ары? Джашлай?
Не ючюн? Нек?

Менден тыйыншлыла
Болсала да кёб,
Кимни чакъырлыгъын
Биле болур Кёк.

Кюкюрей, джашнай,
Джанады джюрек.
Кесине ушагъанны
Сайлай болур Кёк.

Кюкюрей, джашнай,
Чыкъырдагъан Кёкмюд?
Олму джарылады,
Огъесе, джюрекми?

Бир-бирин джашнатхан,
Джукълатхан да – ала.
Тирилтген, джашатхан а –
Башха кючдю, башха. 

Къошуладыла
Джюрек бла Кёк.
Кюкюреу, джашнау да
Тохтайдыла терк.

Дагъыда башланады
Кюкюреу, джашнау.
Джаз хауа айланады –
Ёлюмсюздю джашау.

Джашнау, кюкюреу –
Белгисиди джазны.
Эгизлечалла
Гяхиник бла назму.

Кёкден
Джауады джангур,
Джерден
Чыгъады кырдык.
Джюрекден
Учады назму.

Кюкюреу, джашнау а –
Сёз бла Джарыкъ.
Сёз-Джарыкъ. Джарыкъ-Сёз.
Адам дуниясы къалырчад джарыб.

Джарыкъданмыды Сёз,
Сёзденмиди Джарыкъ?!
Сёзню тышы – таууш,
Сёзню ичи – джарыкъ.

Кюкюрей, джашнай,
Бир-бирин табалла
Кёк бла Джюрек.
Джырлары, тауушлары бла
Къанатлыла да алай
Табалла бир-бирин.

Джангыра, тюрлене
Барлыкъды джашау,
Болгъан къадарда
Кюкюреу-джашнау.

Болгъан къадарда
Кёк-Джюрек, Сёз-Джарыкъ
Джашау да, заман да
Тюлле тохтарыкъ.

2

Кюкюрей, джашнай,
Чамланады Кёк.
Джарылады Таш,
Кюеди Терек.

Гюнахсызланы да
Урса элия,
Болурму разы
Анга дуния?!

Кюкюрей, джашнай,
Урады джюрек.
Ышарады Таш,
Кёгереди Терек.

Джанымдан этеме
Алагъа юлюш.
Береди къарыу
Хакъ ючюн кюреш.

Сау болады Таш,
Сау болады Терек.
Сау бол дейди Таш,
Сау бол дейди Терек.

Джюрек а, джюрек,
Тауусула терк,
Болады Таш, болады Терек –
Алагъа бурулады джюрек.

Тейрини кёз джашы
Къуюла Кёкден,
Къарай сизге
Ташдан, Терекден,

Мен – Тейри адамы –
Айтама кёлден:
Келмесин ёлюм
Джерден не Кёкден.

 ХХХ

Кёлеккенг келе эсе ызынгдан –
Алдады кюн, алдады джашау.
Кёлеккенги бара эсенг ызындан,
Сора, аджашханса джолдан.
Кюн да тиеди сыртынгдан.
Къарангыгъа тутханса джол.

Аллах этме кёлеккенги.
Тохта. Кюн таба бурул.
Джарыкъгъа бур джюрегинги.
Джарыкъгъа ач джюрегинги.

Кёлеккелени-ауаналаны ийме алгъа.
Тюшме аланы ауларына, ууларына.
Тюнененг бла тюл, бюгюнюнг бла, тамбланг бла джаша.
Харамгъа-хыйныгъа-хыйлагъа-кёзбаугъа хорлатма кесинги.
Уллу джюрегинги ууакъ къайгъылагъа ашатма.
Уллу иннет бла джаша. Уллу ишлеге берил.
Кюн таба бар. Хакъ джолда бар.

ХХХ

Узун сёзню къысхасы – нарт сёз.
Аны кертилигине, теренлигине сейирсинеме.
Болгъан эселе уа халкъда фахмула, закийле!
Нарт сёзле нек туумайла бюгюн? Некми?
Аны да ангылатады нарт сёз.

«Аман артха къалыр». Алай болгъанды –
Кёребиз къалгъанларын кимле.
Игиле кетгенле, джигитле ёлгенле.
Къалгъанла оюмсузла, боюнсузла, къарыусузла.
Къалгъанла къуру къулла, ёзденле кетгенле.
Къалгъандыла экибетлиле, къызбайла, хыйлачыла.
Хакъгъа табыннганла тюл,
Дуния малгъа табыннганла къалгъандыла.
Нартла кетгендиле. Къалгъандыла адамчыкъла.
Къалгъандыла Адамла тюл, адамчыкъла.

Не тюздю нарт сёз:
«Аман артха къалыр».
Алай а башха нарт сёз
Меннге береди къарыу:
«Дуния былай турмаз»!

Аллахны сёзю уа кетмейди эсден:
«Мадар этсенг, къадар этерме».

ХХХ

Суудан тутуб, къаядан салынмазма.
Базмазма
этерге алай.
Айхай,
башха джол къайда?
Къайдам,
бармыды башха?

Къарайма чынгагъан суугъа къаядан.
Андан
алырча болама юлгю.
Кюлкю
къабынады ичимде:
Меннге
не болгъанды экен?

Сёзден тутуб, тыяма кесими.
Эсими
джыяма кючден.
Кёкден
тюшген Сёз
«Тёз,-
дейди,- тёз».

Сёз къутхарады къайгъыдан.
Къаядан
чынгамай, тохтайма.
Къарайма:
джокъду сейирсиннген.
Мен –
джаратылгъанма Сёзден.

Сёз къутхарады джанымы.
Джалыныб
къалмазса джаудан.
Саудан
къалмазма ёлюб.
Элиб
сюелгенча, сюелеме.

Сюелеме къая эрнинде, наратча.
Ахыратча,
кёрюнеди чынгыл.
«Джангыл,-
деб, шыбырдайды ол.-
Джол
джокъду керти».

Сёз шыбырдайды джюрекге:
«Сеннге –
Джангыз Кёкгеди джол.
Бол
таукел эмда батыр.
Къабыр –
Кёкдю сеннге».

Быргъайма къаядан къызбай, харам санымы.
Батыр, Халал джанымы
иеме Кёкге.
Мийикге
чыгъарады къанатлы акъ Сёз –
Хакъ сёз
элтеди Хакъгъа.

Шайырны сёзюнденди хайыр.
Айыр
акъ бла къараны арасын.
Джарасын
сёз бла багъады джан.
Танг
келеди атыб.

Джерде, Сёзде эмда Кёкде
Кёбле
кёрюрле мени.
Эним,
Джырчы Сымайыл айтханлай, энчи.
Элчи,
шахарчы да танырла.

Атады Танг. Джарыйды Кёк.
Тёгерек
джылы эмда таза.
Джаза
назмула,
къарайма Кёкден:
Мен –
Тейри адамы.

СОРУУЛА

Не ючюн джаратылгъанма мен?
Не ючюн келгенме дуниягъа?
Не ючюн джашайма дунияда?

Джашар ючюнмю къуртча, къамыжакъча?
Хайуанча, джаныуарча?
Огъесе,
Ангылы джанча – Адамча?

Не ючюн джашайма дунияда?
Джашар ючюнмю тукъум болуб, джукъ болуб,
Огъесе,
Кетер ючюнмю тюб болуб, джокъ болуб?

Къалай джашайма дунияда:
Айтылырчамы алгъышда,
Огъесе, къаргъышда?

Амантишча къалыргъамы излейме тарихде,
Огъесе,
Татаркъанчамы, Умарчамы, Джатдайчамы?

Не ючюн келгенме дуниягъа?
Не умут бла атагъандыла бу атны да меннге?
Болаламамы тыйыншлы атыма, тукъумума, къауумума?
Болаламы тыйыншлы тийреме, элиме, Джуртума?

Не этеме сакълар ючюн диними-тилими-халкъымы-джуртуму?
Адам атыма тыйыншлы болур ючюн не этеме?

Атым Билал эсе – къычырамамы азан?
Чакъырамамы халкъымы намазгъа? Джихадха?
Харам джукъудан уятамамы аны?
Хакъ сёз бла уялтамамы аны?

Назмучу эсем да – ушаймыды назмум азаннга,
Аллахны сёзюн джетдиремиди адамгъа?
Хакъсызлыкъдан къутхарамыды аны?
Билдиремиди анга не болгъанын Хакъны?
Хакъына джууукълашдырамыды халкъны?

Атына тыйыншлымыды адам?
Атыма тыйыншлымамы мен?
Атынгы айт сен да – сора,
Сеннге ол атны атагъанланы
Къаллайла болгъанларын айтыб берирме.

Кимме мен?
Кимни адамыма:
Халкъымы, дунияны,
Огъесе, Тейрини-Хакънымы?

Бармыды келямым-китабым?
Диним-ийманым бармыды?
Неди дунияны багъанасы?
Неди джашауну магъанасы?

Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб,
Бурулалдымы адам Адамгъа?
Дуния джаратылгъанлы келген ол къазауатха
Не юлюш къошалдым мен?

ШИМАЛ ДЖОЛДА СЮЙМЕКЛИК

Шимал джолда бир къызгъа тюбедим –
Кёккёз, сарычач, акъбет мёлекге.
Сюймеклик борчуму анга тёледим –
Тюлме, огъай, насыб керекли.

Кече да – кюндюзча джарыкъ.
Ол къыз джарытханды аны.
Мындан ары тюлме барлыкъ –
Буйругъуду ол Кюн бла Айны.

Аланы кёлеккелерича,
Сюелебиз  Джерде экибиз да.
Сюймеклик мёлеклерича
Болурбуз кёрюне кесибиз да.

Ай бла джулдузну кёребиз Кёкде.
Ала да бизни кёрелле Джерде.
Кёрюнесе мени кёзюме,
Къалтырай тургъан байракъча тёрде.

Джанкъылыч байрагъымса мени,
Тюшюрмезме сени къолумдан.
Кёк-Джер байрамымса мени,
Сюйгенме сени джанымдан.

Сюймеклик хорлагъанды мени:
Хорлам байрагъычаса сен,
Джашау байрагъычаса сен –
Кёкге кёлтюргенсе кёлню.

Шималмыды, Къыбыламыды Джол,
Сенсиз – Хакъ джол болмаз эди ол.
Сюймеклик джарытмагъан джол –
Сууукъ, къарангы – алашады ол.

Сен джарытдынг джолуму, кёлюмю да.
Кесдинг джолун къайгъыны, ёлюмню да.
Магъаналы этдинг джашауну, ёмюрню да.
Сени кючюнгдендиле назму да, сабий да.

Сюймекликсиз (адам улу, эшит!)
Болмазла хаят, аят да, намыс, уят да,
Бизники болмазла дуния, ахырат да –
Сюймекликди ачхан ДЖАШАУГЪА эшик.

Кёз тиер деб къоркъама айтыргъа атынгы да.
Сёз бла айталмам кёлюмю ёмюрде.
Бир джаннга кёргюзтмей, суратынгы да
Джанымда джюрютеме хамайыл бла бирге.

Бир шимал кече – акъ гюлча чакъгъан –
Азгъан кёлюм болгъанды Минги.
Аллах кеси бойнума такъгъан
Хауамса, дууамса мени.

Уллу Аллах манга кеси джазгъан
Хауамса, дууамса – алайды.
Сенсиз манга джокъду джашау,
Ант этеме джулдуз бла Ай бла.

Адамгъа Хауасыз джокъду Джашау.
Шимал Джолда тюшюннгенме анга.
Кюндюзча джарыкъ бир къадер кечеде
Сен аманат болгъанса манга.

Сени манга аманат этгенди Аллах.
Болгъанса меннге Хауа да, дууа да, байракъ да.
Болджал джетиб, тартылгъынчы салах,
Энди бизни бир-бирден айырыр кюч джокъду.

Акъ сёзюме акъ къорлукъ болгъан
Сейирди Шимал Джол: джурту, къызы, кечеси да – акъ.
Акъ дунияны Акъ джурту, Акъ къызы, Акъ кечеси,
Акъ къууанчым-насыбым болгъаныгъыз – хакъ.

Къуру сен эсенг да  насыбдан юлюшюм,
Башхаларындан къаллыкъ эсем да къуру,
Мен бек насыблыма – элтеди мийикге
Сюймеклик джарытхан джолум.

ХХХ

Тюнене къалам – бюгюн компьютер,
Къаламны, китабны орнуна да – ол.
Бара баргъанда, компьютер да
Эски-чирик затха саналыр.

Башха заман келир да, адамгъа
Тил, сёз керек болмай къалыр –
Ангылы (огъесе, билимли, алай а ангысыз)
инсанла бир-бири бла сёзсюз сёлеширле...

Хоу, сёз да керек болмай къалыр –
Адам сёзсюз сёлешир.
Кёз да керек болмай къалыр адамгъа –
Ол кёзсюз да кёрюр.
Къулакъ да керек болмай къалыр адамгъа –
Къулакъсыз да эшитир.
Дагъыда кёб зат керек болмай къалыр адамгъа –
Аны ичи, тышы да тюрленир.
Сёзсюз, кёзсюз, къулакъсыз
Бир тюрлю джаннга бурулур да,
Адам сыфатын тас этер адам.
Миллет, кърал, чек деген да болмаз.
Эркиши, тиширыу деген да болмаз
Хоу, эркиши, тиширыу айырылмаз –
Бир бетде болурла ала экиси да.
ЭрТиши не да ТишиЭр болур адамны аты –
Дуния тюрленир, къатышыр, шашар
Ахырзаман джууукълашса.

Бу затланы кёзюме кёргюзтдюм да,
Кёлюм чыкъды адамдан.
Бир да ажымсыз, Адамлай къалгъанланы
Къутхарыргъа, башха дуниягъа кёчюрюрге,
Къалгъанланы уа тюб этерге деб,
Келликди ахырзаман,
Аллах ийген Ахырзаман.

Алай а, адам маталлыланы
Кеслеринден чыкъса уа ахырзаман,
Сора ёмюрде да
Башланмаз джангы дуния, джашау, адам.

Аллах джаратхан адам унамай эсе
барыргъа Аллах буюргъан джолда,
Сора, аны не сакълагъанын алда
Къыйын тюлдю кёрген.

ХХХ

Саула къоймайла джашаргъа мени,
Ёлгенле уа – ёлюрге.
Джашау бура болурму бизни
Къурчха, Темирге (къурчха, темирге)?!

ХХХ

Сабийлигинде
Тауукъ урлай, къаз урлай,
Ёсгенинде
Макъам урлай, сёз урлай,

Алай эте, най-най эте,
«Бард» болду,
Уру бла, садакъа бла
Къарт болду.

Къуллукъчугъа, ачхалыгъа
Джалына,
Къошдурады къуллугъуна,
Джалына.

Уялгъанны, ыйлыкъгъанны
Билмейди.
Джукъ айтсанг а – къаралады,
Сюймейди.

Билген заты –
Уру бла садакъа.
Ай керегед мынга урургъа
Балакъа.

Кеч болгъанды, тюрленирден
Озгъанды.
Джазыу муну кир топракъдан
Джазгъанды.

Иннети да, сёзю-иши да –
Харамды.
Харам къолдан джийиргенед
Къалам да.

Адам тюлдю. Тюлдю джырчы,
Шайыр да.
Энди муну тюзетирик –
Къабырды.

Кеси кибик джулдузсузла,
Айсызла,
Кеси кибик къул ёзденле –
Сыйсызла,

Къабыргъа да саллыкъдыла
Ма ала.
Джарым молла да къылдырлыкъды
Джаназы.

Джарым адамла джыйыллыкъла
Алайгъа.
Харам ёлюкге тартарыкъла
Орайда.

Ички бла сагъынныкъдыла
Атын.
Ма алай табарыкъды ол
Хакъын.

Отуз кюмюшюн да къуярыкъла
Юсюне.
Ол аллай ахырны хазырлагъанд
Кесине.

Бюгюн а, зынгырдатад
Къылланы,
Къулу болуб, Амантишлени,
Къулланы.

Билгени – садакъа бла
Уру.
Уруну уа, билебиз, арты –
Къуру.
 
Къоркъама кёреме деб, аны
Бетин.
Билеме да харам джанын,
Иннетин.

Ой ол гинасуу кёзлери, къахме сёзлери
Аны.
Аллах тюл, Ибилис джаратхан болур
Аны.

Джанлайма андан, джанлагъанча
Кирден.
Ол а джырлайды сахнадан,
Тёрден.

Халкъ тынгылайды, таб къагъады
Харс.
Ангылагъан азды, ангылы азды. Ма олду –
Палах.

ХХХ

Джокъду сорууум мындан уллу:
Нек унамайды адам улу
Адам болуб, аллына атларгъа?
Нек турады излеб,
Хайуан болуб, ызына отларгъа?

Хайуан, джаныуар заманына
Неди тартхан аны?
Къачан кёрлюкбюз биз
АДАМ болуб адамны?!

Адамла бардыла адам сюрюуде.
Ала адамны Адам этерге,
Сюрюуню Халкъ, Миллет этерге
Кюреше, – сермешелле, ёлелле, кетелле.

Сууаб-гюнах, халал-харам, иги-аман
Не болгъаны – белгили болса да,
Тюрленмейди джукъ.
Нюрленмейди халкъ.

Джокъду сорууум мындан уллу:
Нек унамайды адам улу
Адам болуб, аллына атларгъа?
Нек турады излеб,
Хайуан болуб, ызына отларгъа?

ХХХ

1
Джумуб ачхынчы кёзню
Адамла ёлелле, кетелле.
Джууукълашады манга да кёзюу,
Джанлы джюрегим аны сезеди.

Узакъда, ташада, теренде –
Къайда эсе да улуйду бёрю.
Башха дуниядан тургъанча келе,
Тауушу келеди бери.

Ол мени сагъайта, билдиреди:
«Ёлюм чыкъгъанды уугъа.
Хазыр бол, табарыкъды сени,
Энсенг да тюзге, къысылсанг да таугъа».

Мараучуча, кёрюнмей, келеди ёлюм.
Бёрю улуу да тыймайды аны.
Ашыкъдырады джашаргъа кёлюм –
Ёлюм тюлдю иеси дунияны.

2

Ууакъ къайгъыла, итлеча,
Чабалла хырылдаб тёгерекге.
Манга бир таша белгиле ийгенча,
Къарайла джулдузла Кёкден.

Къаягъа тиреб сыртымы,
Кёкюрекни бургъанма джаугъа.
Ёлюмге къаршчы джырымы
Саулагъа этеме саугъа.

Ёлмезлик джокъду – алайды джорукъ.
Къутулуу джокъду андан.
Бир кюн къутулгъан да, бир кюн тутулады –
Сюймесе да, кетед дуниядан.

Бир кюн туугъан, бир кюн ёледи.
Ёлюмюне да бий болады Эр.
Къызбай – ёлюмге къул болуб ёледи.
Эрни сакълайды тёр, къызбайны уа – кёр.

Кимди джашагъан халкъны эсинде? –
Хасаукачы Умар, Къайтукъ улу Джаттай.
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн ёлгенле ала –
Алагъа разыды джулдуз бла Ай.

Излей эсенг джашаргъа ёзденча, Эрча –
Хакъ бла бол, Хакъ бла джаша, Хакъ ючюн ёл.
Зулмугъа къуллукъ этме, зулмугъа къул болма –
Сени унутмаз ол заманда Эл.

Мийик джуртуна, Минги Таууна таяныб,
Душманла бла, мынафыкъла бла этген къазауат,
Ёлсенг да санга ёлюм джокъду –
Джанынг Аллахха аманат.

Ким къама бла, ким къалам бла –
Хар ким къарыууна кёре этеди джихад.
Улуйду бёрю, юрелле итле,
Хорламгъа дери барлыкъды къазауат.

Джаханимден къутулур ючюн, джандетли болур ючюн,
Джюрекде, тёгерекде да барады кюреш.
Не шейит болурбуз, не эркин болурбуз –
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сен да сермеш.

ХХХ

Этер ишинге салма болджал:
Къачан джетерин билмезсе аджал.
Къарт, джаш деб, къарамайды ол.
Бошду анга кече-кюн да джол.

Халкъны къырылыб баргъанын кёресе.
«Къалгъан ишге къар джауад» - билесе.
Бош затлагъа эсинги бёлме,
Бир керти иш баджармай, ёлме.

Къалыргъа керекди дунияда ызынг –
Иги бла айтылгъан джашынг, къызынг,
Ала кибик – иги сёзюнг, ишинг,
Артда «Адам тюл эди» деб, айтмазча киши.

Джаша, сакълай-джакълай халкъынгы –
Тюзде къалмазча тюзлюгю, хакъы.
Тилинге – нарт сёзле, халкъынга – тюз адамла  къош.
Джашасанг, ёлсенг да – кёлюнг болур хош.

Джангырт, кючлю эт къанын-джанын да халкъны.
Адамы бол – халкъны? Огъай, Тейрини-Хакъны.
«Тейри адамы» - ата-бабаны аты эмда анты.
Къулду, манкъуртду унутхан аны.

Дуния малгъа табыннган ёзден,
Къуллукъ къул этген ёзден,
Сен тюлсе бизден,
Тейри адамы тюлсе сен.
Адамыса-къулуса дуния малны сен.

Ай марджа, тюзюрек атла, тюзюрек сёлеш –
Тейри адамы болургъа кюреш.
Къул болма не табигъатха, не джамагъатха:
Джангыз, мин «Тюзлюк» деген атха.

Алай тюл эсе, бар джалан аякъ, джаяу.
«Джаяу баргъандан эсе уа...» деб,
«Терслик» деген къара эшекге минме.
Илинме зулмуну арбасына,
Къысылма аны арбазына.
Харам ашын ашама аны,
Харам джырын джырлама аны.

Бай къул болгъандан эсе,
Джарлы ёзденлей къал.
Джаланаякъ, джаяу къала эсенг да,
Сыйынг бла, намысынг бла къал.

Файгъабармы болгъанды бай?
Юлгю ал андан. Джаша алай.
Ол заманда къыйын кёрюнмез джол.
Тейри адамы бол. Хакъ адамы бол.

ХХХ

Чайкъалгъанла – кёб...
Чек-ёлче-басым – кеб –
Керек болур Сёзге... Ёзге,
Башханы кийими керекмиди бизге?

Керекмиди бизге анапест, ямб, хорей?
Джау чайкъай, чебкен баса, ындыр баса,
Айтылгъанла Долай, Ийнай, Эрирей.

Джау чайкъай, баса чебкен, ындыр –
Аладан башха айтылмагъанды джыр.
Назму ёлчеле – бары да оюн..
Ала – не? Болмаса суратлау кюч, оюм.

Огъесе,
Сабийге энди керек болмай къалырмы бешик?
Таулу кийимлерибизни атханча тешиб,
Европа адетге, кийимге, ёлчеге да кёчюб,
Башха тилге, фикирге да кёчюб,
Къалыргъамы башлагъанбыз тюрлениб?

Эжиу бла джырланнган адет тохтаб,
Къалтырауукъ бардланы махтаб,
Сахнада теке оюнлагъа къараб,
Кетергеми башлагъанбыз ёзюбюзден узакъ?

Огъесе, заманмы излейди бизден
Тюрлениуню? Кёчюуню
Башха магъанагъа, кебге?
Мингджыллыкъ адетлерибиз бизни
Атылыб къалырламы, саналмай чёбге?

Шайтанны джангы тюрсюню болурму Интернет?
Къоймай джаш тёлюде намыс, уят-бет,
Хатасы озуб хайырындан,
Чынгатырмы бизни джардан, къаядан?

Кебни тюрлендиреди магъана.
Магъананы тюрлендиреди кеб.
Къыз башына къысмаса джаулукъ,
Джаш башына киймесе бёрк –
Таулумулла, муслиманмылла ала?

Адамны таулу, муслиман этген
Къуру бёрк бла джаулукъ болгъанларын а ким айтды?

Алай а,
Халкъына кёре тёреси, тёресине кёре халкъы.
Магъана бла кеб –
Бир-бирине дагъан,
Бир-бирине билек.

Магъана тюрленнгенлей,
Кеб да тюрленмей джокъду амал.
Кеб тюрленнгенлей,
Тюрленеди магъана да.

«Ушамагъан джукъмайды» - хакъ сёздю, нарт сёздю бу.
Халкъ бла Джурт ушайла бир-бирине аны ючюн.
«Таулу тюзде абыныр» дейдиле аны ючюн.

Да керекмиди бизни назмугъа ямб, хорей?
Огъесе,
Джау чайкъар ючюн, чебкен, ындыр басар ючюн,
Тамаммылла бюгюн да Долай, Ийнай, Эрирей?

Ишине кёре джюрюйдю адам.
Ишине-джюрюшюне кёре айтады назму.
Анга кёре тюшеди басым.
Тюрленеди магъана. Кеб да тюрленеди.

Алай болса да,
Магъана биринчиди, кеб а экинчи.
Бычакъгъа кёре ишленеди къын.
Джашаугъа, заманнга кёре айтылады сёз.

Алай а,
Заманнга кёре къылынмайды намаз.
Заман намаЗ – ол гюнахды, харамды:
Аллахлары дуния мал болгъан
Мынафыкъла къылалла аны.
Намаз замаН – олду хакъ, керти,
Джууукълашдыргъан бизни Хакъгъа.

Кёкден эннген Сёз
Тюрлендиреди дунияны,
Кеси уа, тюрленмей,
Тургъаныча къалады.

Керекмиди бизге, хей,
Башха сёз, башха ёлче – ямб, хорей?
Огъесе, джау чайкъар ючюн,
Чебкен, ындыр басар ючюн –
Бизге айныр, джашар ючюн,
Джетишемилле, тамаммылла
Бюгюн да Долай, Ийнай, Эрирей?!!

ХХХ

Келгеннге ёрге тур, тёгерегине бурул.
Кёз-къаш бер – сыйын-намысын кёр.
Кёкден келди эсе сёз – тыйыншлы бол анга.
Уша файгъамбаргъа.

Файгъамбарла, шыйыхла, шайырла –
Кёк бла байламлыдыла ала.
Ала къуллукъ этедиле Хакъгъа,
Хакъ джолну кёргюзедиле халкъгъа.

Дараджалары болса да башха –
Бир Аллахха этедиле къуллукъ.
Адам улуну къутхарыуду борчлары,
Алагъа ачыкъды боллукъ.

Файгъамбарда болгъанча шайырлыкъ,
Шайырда да барды файгъамбарлыкъ –
Бирча болмаса да алада дараджа, керамат,
Сёз бла этелле ала джихад-къазауат.
Керек болса уа – къылыч бла да...

Кёкден эннген Сёзню бармаса ызындан,
Хайыр болурму Шайырны назмусундан?

ХХХ

Къарайма да ёзден адам кёрмейме.
Къуллагъа уа мен салам да бермейме.
Саламларын да алмайма аланы –
Мен адамгъа санамайма къулланы.

Аллахха тюл, дуния малгъа табыннган,
Хар неге да аны ёлче этиб, къарагъан,
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле,
Байлыкъ ючюн бет джойгъан ёзденле,

Къалмагъанды сизде ёзденлик, адамлыкъ.
Амантишге харс урасыз къадалыб.
Тишлеригиз аныкъындан да – аман.
Ишлеригиз диннге, тилге да – заран.

Халкъны, джуртну тонатасыз, тонайсыз.
Къул ёзденле, халкъдан, джуртдан бошайсыз.
Эки башлы эмегеннге, къушлагъа
Сиз болгъансыз къара къулла, шапала.

Амантишед джол кёргюзтген джаулагъа.
Энди сиз да – олтан болуб алагъа,
Солтан болургъа кюрешесиз миллетге,
Юлюш къоша халкъны джоюу иннетге.

Ёзден къулла, къара къулла Акъ Юйде –
Аладыла от салгъан Халкъ юйге.
Халкъ агъачны джаргъан агъач чюйлелле ала –
Халкъ ичинден чыкъгъан амантишле бла къулла.

Ёзден Халкъныкъыед бу мийик таула, ёзенле...
Энди къайда ол эркин адамла –  ёзденле?
Сары эмина, къызыл эмина да къыргъанды.
Сау къалгъан а – къул сюрюуге бурулгъанды.

Къарайма да Тейри адамын кёрмейме.
Мал адамла бла уа не этерге билмейме.
Бу къул халкъгъа не этерге билмейме.
Ёзден рухлу бир адам да кёрмейме.

Къуллукъ этген кёрмейме Хакъгъа.
Хакъгъа къуллукъ этмеген адамгъа, халкъгъа,
Тюшеди къуллукъ этерге гяуурлагъа,
Къул болургъа, шапа болургъа алагъа.

Алай болса да этеме умут:
Халкъ алкъын эскерир кесин, джыяр эсин.
Саудан къул болуб, манкъурт болуб къалмаз,
Аллай джазыкъладан юлгю алмаз –
Ёлген тиллеге, халкълагъа къошулмаз.

Сакълар динин, тилин, джуртун да.
Сакълар адамлыгъын, халкълыгъын да.
Мингджыллыкъ джолу юзюлюб къалмаз.
Алай болургъа – тюб болургъа
Ангысы-эси къоймаз.
Аллахы-Тейриси къоймаз.

ХХХ  БАСЫМЛЫ НАЗМУЛА ХХХ               

Артда къала боран къатыш сууукъ,
Джууукъ бола туугъан элим, джууукъ,
Келеме мен мийик таудан эниб.
Келеди къар да, суу болуб, эриб.

Ёлюм мени къойгъунчуннга джыгъыб,
Кёрдюм, кёрдюм Минги Таугъа чыгъыб.
Андан къараб джашил Джерни кёрдюм.
Джулдуз кибик джарыкъ болду кёлюм.

Мийик тауум, мийик джуртум мени!
Сеземе: сенсе ал къаты Кёкню.
Сенден башланнганын билдим Кёкню.
Этдинг мени – бир тюз джанны – озан.
«Къычыр,- дединг,- Минги Таудан азан!».

Сени сёзюнг аскер буйрукъ – манга.
Джан къууанды атыб келген тангнга.
Мен эследим къыла туруб намаз:
Джашил нюрде Кавказ таула, Кавказ.

Этеклери – шейит къандан – къызыл.
Джигитликни – хар атламда – ызы.
Ата-бабам, бу Джурт ючюн ёлген,
Сизге тынглай, сагъыш этеме мен:

«Сизден келген таза рухум да бар.
Сизден джетген тилим, джуртум да бар.
Миллет ангым, тарих эсим да – сау.
Кёлюм мени къалай болмаз да тау!

Аллах берген ислам диним да бар,
Аллах берген Ана тилим да бар.
Аллах берген Ата джуртум да бар.
Ала ючюн сермешгенле да бар.

Кюрешмесем дин-тин ючюн алай,
Сермешмесем тил-джурт ючюн алай,
Алмазмы Кёк берген затын чексиз?
Къалмазмамы Ата джуртсуз, тилсиз?

Хакъы ючюн кюрешмеген инсан,
Халкъы ючюн сермешмеген адам –
Адаммыды, ёзденмиди? – Огъай».
Таудан эндим сагъыш эте былай.

Табигъатынг, мийик джуртум, – дарман.
Таза хауанг, зем-зем сууунг – дарман.
Кёзге, кёлге Минги Тауунг – асыу.
Сен кёрмегин мындан ары джарсыу.

Кёб нарт улан сени джакълай ёлдю.
Сени сакълай батыр Джатдай ёлдю.
Хасаукада тулпар Умар ёлдю.
Джандет деген – Ата джуртду керти.

«Насыб болуб, туугъан джерге къайтсакъ а –
Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» –
Сюргюн чакъда былай айтхан миллет
Къайыталгъанды – Джурт эди иннет.

Ёрге тартхан мийик джуртум мени!
Къарча ташым, Къарча къалам мени!
Эски джаула, джангы джаула да – кёб.
Алай а, сен – биз таянырча – бек!

Биз болалсакъ керти адам, миллет,
«Аллах-адам, Хакъ-халкъ» болса иннет,
Бизни хорлар болурму кюч Джерде?
«Болмаз»,- деген таууш келди Кёкден.

«Халкъ-Джурт» деген – болмаз неден да баш.
Аны хорлар къуллукъ этген Хакъгъа.
Ол Хакъ джолда атлаб баргъан Халкъгъа –
Хакъдан сора, Анга урама баш.

Тюзлюк къалмаз тюзде – Тюзлюк бла бол!
Тюзлюк – Аллахды: сен Аны бла бол.
Кёрюрсе сора – Аллахданды джол.
Билирсе сора – Аллаххады джол.

Былай айта, Минги Таудан эндим.
Айтханыма къулакъ салыр элим.
Къулагъына азан таууш келир.
Бизни сакълайды джап-джангы ёмюр!

ХХХ

Джазыкъсынама мен сёзлени –
Кесибизча кёребиз аланы да.
Аланы да
Бойсундурабыз джорукъларына
Кесибиз къурагъан дунияны.

«Акъ сёз», «къара сёз» деб,
Назму-хапар чалдышха урабыз.
Туралла зауаллы сёзле анда –
Аскерлеча не да тутмакълача.

Назму болургъа сюемилле сёзле –
Ким сорады аны алагъа?
Эркинликден баш не болур кимге да, неге да?
Назму, хапар болургъа сюемилле сёзле?

Аланы саф-саф тизиб, джангы ат атаб,
Сёз Тейриси болургъа кюрешеди адам.
Сёзледен юйле, къалала къураб,
Алада джашаргъа излейди адам.

Адам ёлсе, сын сёз – сын таш болуб –
Джазыучуну ёлюмсюз этеди.
Ой сёзлеге этилген артыкълыкъ,
Адамлагъа джетген къыйынлыкъчады.

Не къадар фахмулу болса джазыучу,
Ол къадар кёб сёзню урады кебге.
Сёзле тарыгъа да болурла Кёкге –
Аны эшитген къояды джазгъанын.

Назмуланы къураучу тюл,
Назмуланы чачыучу болурум келеди.
Къанатлыланы ийгенча чалдышдан,
Сёзлени назмудан бошларым келеди.

Фыргъауунланы пирамидаларыча,
Джазыучуланы назмулары.
Аладан сёзлени-къулланы
Къычырыкълары келеди къулагъыма.

Соруу-сууал этилген кюн
Сёзлени дауларындан къутулурма къалай?
Сёзлени кебге ургъанны къояма –
Къояма джазгъанны назму.

Алайсыз да джетишеди гюнахым.
Назмудан къарагъан кёзлери сёзлени –
Чалдышдан къарагъан тутмакълача
Не да къабырдан чыкъгъанча къычырыкъ.

Кечмеклик тилейме сёзледен.
Энди бирин да урмазма кебге.
Кебдегилени уа, не къадар кюрешсем да,
Чачаргъа джетмейди кючюм.

Назмуну киши чачаллыкъ тюлдю.
Пирамидала оюлсала да, турлукъду ол.
Къуранда да иги айтылмайды шайырлагъа.
Терс англагъан эсем да, ким биледи.

Къалай алай да болсун –
Бек гюнахлы ишге санайма назму джазгъанны.
Джарлы сёзлени кебге ургъанны
Энди ёмюрде да тюлме махтарыкъ.

Къуру адамлагъа тюл, сёзлеге да –
Алагъа да керекди эркинлик.
Эркин къанатлы сёзле,
Мен тилейме сизден кечгинлик.

Баш эркинлик бла бирге
Сёз эркинлик излейди адам.
Мен а излейме эркинликни
Берирге Сёзге да, Сёзню кесине да.

Адам дуния бла сёз дуния,
Бир-бирибизге этмей зорлукъ, джаулукъ,
Бир-бирибизге болмай не къул, не бий –
Джашайыкъ эркин, ариу.

Хар бир адам, хар бир сёз –
Кесиди магъана, кесиди кеб да.
Мен къояма джазгъанны назму –
Разы болуб къарайды Кёк да.

Къулланы башларына этгенча азат,
Сёзлени да башларына этеме эркин.
Назмуларымдан да кетигиз, къачыгъыз –
Аллай эркинлик береме сизге.

Тилейме сизден, келмегиз меннге,
Къоюгъуз мени да джашаргъа рахат.
Илхам келсе да, келмегиз сиз –
Джанларым-кёзлерим, айтама сизге:

Мындан ары мен тюлме шайыр.
Къояма джазгъанны шийир.
Сиз да эркин, мен да эркин.
Сау къалыгъыз. Болугъуз эсен.
Сентябрны 30, 2009 джыл, Ставангер

ХХХ

Тенгиз джагъасында джашайма,
Джюрек а – излейди тауланы.
Чал толкъунлагъа къарайма,
Тау башлагъа ушатыб аланы.

Болса да тенгизде кенглик, теренлик,
Джокъду менде анга сюймеклик:
Джюрек излеген акълыкъ, мийиклик
Таулада барды джангыз.

Джангызгъа барады джюрек
Таула кёрюнселе уфукда.
Бизге джууукъ болады Кёк
Доммайда, Архызда, Хурзукда.

Айыб эте кеси кесиме,
Тенгиз джагъасында джашайма.
Тау элле тюшселе эсиме,
Кёлюм джазгъы Кёкча джашнайды.

Къуджур хапарла келелле Джуртдан,
Тау элледен кетиб барад халкъ деб.
Шыбыла ургъанча, «шаркъ» деб,
Орус элле тюшелле эсге.

Ахырыбыз болурму алай,
Къалырламы атылыб элле?!
Нарт сёзню билмейле къалай –
Таулу абыныр тюзде.

Тауладан кетерик болуб,
Азиядан да къайытхан эдик нек?
Джуртну ташын джалаб, сууун ичерге
Термилгенибизни унутханбыз нек?

Халкъыбызны, халкълыгъыбызны да
Сакълаб тургъан элле эдиле.
Тилни, намысны, сыйны-адетни
Къайнагъы, къаймагъы да ала эдиле.

Бабалача мал тутуб джашаргъа эриниб,
Джаш тёлю кетеди элден.
Тюздегиле къырылгъанда ачдан,
Таудагъыла къалгъанла эсен.

Аны да тюшюрмейле эсге.
Тынч джашаугъа атханла мыллык.
Ангыларыкъла – артха уа болурму джол?
Кеч ангыларыкъла – олду къыйынлыкъ.

Бюгюн кёзден, тамбла уа кёлден
Кетерикдиле тау элле, джуртла.
Эки-юч тёлюден бары унутуллукъду –
Сагъыш этмей джашасакъ джукъгъа.

Аллай башчы керекди бизге –
Тау эллени бегитир кибик,
Алада джашауну тирилтир кибик.
Ансы кетиб барабыз тюзге.

Таулу тюзде абыныр –
Анга бола келебиз шагъат.
Джуртубузну, халкълыгъыбызны тас этсек –
Джокъду бизге не дуния, не ахрат.

Кюйюб баргъан джюрекни тартыб алыб,
Бу сууукъ шимал тенгизге сугъарым келеди.
Билмейме – ол да сууутурму, болушурму?
Асры тюрлю хапарла келелле джуртдан –
Эшитеме аланы узакъдан, джууукъдан,
Интернетден, газетден, китабдан:

...«Ичгичи болуб барады халкъ»,
«Бир-бирин ёлтюрген, тонагъан да кёбдю»,
«Джаш-къыз бары баралла кетиб тышына»,
«Туугъандан кёб болуб башлагъанды ёлген»,
«Таркъаяды халкъны ангысы, саны, тили да»,
«Дуния намысдан, ахрат азабдан да джокъду къоркъгъан»,
«Эм уллу мурдарла, тоноучула – оноучулалла,
Халкъны, Джуртну да тюб эте баргъанла – алалла»,
«Амантишлеге эскертмеле салалла»,
«Джашау бокъланнганды – къайда кир къалкъгъанды ёрге»,
«Мурдарла, гудула, къахмеле, амантишле ётелле оноугъа, тёрге»....

Чайкъалады тенгиз, огъесе – кёлюммю?
Тамблабыз бизни тирилиумюд, ёлюммюд?
Тынч тюлдю айырылгъан умутдан.
Тенгизни башы бла Джурт таба къарайма:
Бир джукъ кёрюнмейди чарсдан-булутдан.
2009 джылны къачы. Ставангер

ХХХ

Бу дуния, ол дуния да манга –
Таш бла Терек.
Ёлсем – кёчерикме алагъа,
Аны бюгюн да сезеди джюрек.

Меннге Ата джуртну сыфатыды Таш,
Ана тилни сыфаты уа – Терек.
Ол экисини арасында
Тохтаусуз урады джюрек.

Арасында Таш бла Терекни
Джашадым. Энди башладым ёлюрге.
Меннге кёл этеди Къадау Ташы Къарачайны,
Джуртда Джангыз Терек тургъузады ёрге.

Туугъан джерге кёчеди саным.
Ана тилге кёчеди джаным.
Саулугъумда ала джашалла кёлюмде.
Энди мен джашайма алада.

Таш бла Терекни арасында
Ётдю джашауум.
Джолум мени: Ташдан – Терекге,
Терекден – Ташха.

Эки дуния да манга –
Таш бла Терек.
Башха дунияла маннга
Тюлдюле керек.

Тейри адамыма мен:
Джаратылгъанма Джер бла Кёкден.
Алай а, сизге турлукъма къараб,
Таш бла Терекден.

Джангыз Терек – джаным,
Къадау Таш – джюрегим.
Ала саулукъда
Юзюлмез джилигим.

Кавказ таула омрауларым,
Ана тил – джилигим.
Рухум а – ислам дин...
Дин, тил, джурт –
Мени ёлюмсюзлюгюм.

Таш бла Терекни арасында
Болсун къабырым.
Ата бла Анача
Багъалылла ала.

Ата джурт бла Ана тилни
Сыфатылла ала.
Дуния да, ахырат да
Алаллла манга.

ДЖЮРЕГИМЕ

Бир кёб эди этер затым, айтыр затым...
Талагъы туруб, джыгъылмаса айгъыр атым –
Чыгъарча болгъанек Кёкде Къой Джолгъа.
Энди уа къалдыкъ Джерде къой джолда.

Ай къалдым джарым джолда, Шимал джолда.
Джаяу къалдым бу аман къыш Узакъ Къолда.
Ёмюрню джарымына да джеталмадыкъ.
Ёлюмню-джазыуну хорлаб кеталмадыкъ.

Зауаллы джан, аямай сюрдюм сени.
Къамчи бла да урдум.
Харамлыгъынг джокъ – кюйгюнчю
Чабханлай барыб турдунг.

Атым эдинг, къанатым эдинг.
Къайры барырымы билмей къалсам,
Джюгенни кесинге къояем бошлаб:
Къарда, боранда, тубанда да
Табаенг джолну. Мени
Бугъойдан, чынгылдан да сакълаб,
Бараенг, къаяда кийикча...

Чарслада алгъа чыгъарыучаненг мени.
Минги Таугъа да чыгъаргъаненг мени.
Харслагъа да юретгененг мени,
Къызлагъа да сюйдюргененг мени.

Сени кючюнг бла айтылгъанед атым.
Айтылгъанед  джуртум, айтылгъанед халкъым.
Хакъ сёзюмде, ишимде барды хакъынг.
Учуб джюрюген, ай мени атым.

Келдинг джол тюзете тубанда, боранда.
Келдинг къутхара джаудан-душмандан.
Сен мени аядынг, мен а сени – огъай.
Сени кючюнгден,
Таймай аягъым, келдим хорлай, джашай.

Тынч кюнледе сеннге бермедим бошлукъ.
Эринлеринги кесе ауузлукъ,
Излемлерингден тыя турдум.
Бойсунмасанг – къамчи бла да урдум.

Къыйын кюнде уа – тюзеталмасам джол,
Ма ол заманда бошладым сени –
Къутхар деб мени.
Къанатлы атым, манга разы бол.
Тели башым сакъламад сени.

Бусагъатдача болсаед акъылым –
Сени былай болмазед ахырынг.
Бош тыйгъанем кёб затдан сени...
Артыкъ да аны ючюн къыйналады кёлюм.
 
Къара кюн да акъ сёз айтдыртхан,
Кюн аманда да Хакъ джолну танытхан,
Джулдуз, Ай тамгъалы атым мени,
Уча-учура, сыннган къанатым мени.

Тылпыуу тубан болуучу атым,
Кёк джашнагъанча джюрюучю атым,
Шимал Джолда джыгъылгъанды энди.
Мен да джаяу болгъанма энди.

Ай бир кёб эди этер затым, айтыр затым.
Джыгъылмасаед талагъы туруб, айгъыр атым.
Ашыкъсакъ да, муратха джеталмай къалдыкъ.
Шимал джолда кюн аманда бу аман къыш
Узакъ Къолда джарым джолда тохтаб къалдыкъ.

ХХХ

Эки юй гокка сёлешелле бир-бири бла:
Бийчелерин сюзедиле ала.

Айтады бири:
«Бийчени кемсиз сюймеклиги кюйдюреди мени.
Ашау кёб бериб, суу кёб къуюб,
Асры сюйгенден ёлтюреди мени».

Айтады экинчи гокка биринчиге:
«Сен къайнайса, менме насыбсыз  –
Ёлеме суу джетмегенден, эс бёлюнмегенден –
Сюймекликни азлыгъындан, джокълугъундан
Ёлеме мен».

Кийик гокка, алагъа тынгылай туруб, айтады:
«Огъай, сизни ёлтюрген зат – башхады.
Бийчеге къарауаш болуб тургъан
Насыбсыз, зауаллы джанласыз экигиз да.
Эркин дуниядан джокъду хапарыгъыз.

Сиз менден кёб джашаргъа болурсуз,
Алай а, мен кёргенни, мен билгенни, мен сезгенни
Ёмюрюгюзде да сынамазсыз сиз.

Джангур джаумаз, Кюн тиймез юсюгюзге,
Бал чибин да къонмаз юсюгюзге.
Джазгъы джел да къучакъламаз сизни.
Джазыкъсынама насыбсыз эгечлерим, сизни.

Джашнагъаны, кюкюрегени Кёкню,
Башлагъаны тирилиб джерни –
Табигъат тюрлене, нюрлене саудан –
Сизни уа не хапарыгъыз болур андан.

Эркин дунияны, эркин хауаны
Ёллюксюз кёрмей, билмей, сынамай.
Не этейим, сизге кюймей, джыламай –
Тузакъда эгечлерим мени.

Джашамай, джашайсыз сиз,
Джаныгъыз сау ёлюклесиз сиз.
Ай джарлы, зауаллы эгечлерим мени!
Къадарыгъыз алайды сизни –
Тюлсюз къачаллыкъ бийчегизден.
Мен да болушаллыкъ тюлме сизге.

Алай а, ийнанмагъыз бийчени сёзлерине,
Дегенине: «мен сизни юйлю-кюнлю этдим».
Эркин дунияды эм уллу Юй-Кюн бизге.
Эркинликде джашау, ёлюу да – насыбды бизге».

Эки юй гокка кийик гоккагъа къараб,
Тебредиле джылаб.
Экинчи кюн бийче къарагъанында келиб,
Эки гокка да тура эдиле ёлюб.

ХХХ

Сууукъ хауа айланнганды Шималдан.
Къара таула да агъаргъандыла къардан.
Мен а сакълайма Къарачайдан-Малкъардан
Бир исси салам, эритирча джюрекни.

Тёрт джанымдан да аман хапарла келелле –
Адамла аджалларындан, илинмек аджалдан да ёлелле,
Къазауатдан, аурууладан, ачлыкъдан да ёлелле.
Мен а сакълайма бир иги хапар хар къуру.

Къырылады адам улу, къырылады.
Къурулады сыйрат кёпюр, къурулады.
Джашау чархы чынгыл таба бурулады –
Къалай тыяргъа да билмейме аны.

Айрымылла, къошулгъанмылла Гъарб бла Шаркъ?
Къарайма да кёрмейме адам не халкъ.
Сынау дуния боламы башлагъанды талкъ?
Джууукълашдыкъмы экен барыбыз да ахыргъа?

Сууукъ хауа айланнганды Шималдан.
Джылы аяз а къачан урур къыбыладан?
Къайда ышыкъ кюн амандан, борандан?
Къайры бурсакъ да, джукъ кёргюзтмейд къыблама.

Джол кёрюнмейди къардан, борандан.
Джыгъыла-тура барады адам.
Тохтаса – бузларыкъды саудан.
Бёрю улуу эшитилинеди узакъдан-джууукъдан.

Болушлукъ излеб улуйду джанлы да.
Джангыз адам ангылайды аны да.
Къарайбыз да кёрмейбиз джулдузну, Айны да.
Адамны, джанлыны да, къарныча, сюреди боран.

Алай болса да, джокъду тохтау.
Алкъын саубуз – къадаргъа махтау.
Суу ахырзамандан да къалгъанбыз сау.
Бу ахырзамандан да къалырбыз сау.

Джангыз – тохтамазгъа, бузламазгъа.
Тёнгек арыса да – тохтамазгъа.
Джюрек арыса да – унамазгъа.
Кюн аманнга – кёлю аманды аш.

Аяма, боран, энди бизни.
Адам, кёргюзтчю, джигитлигинги.
Чыртда аман этме кёлюнгю –
Бу да ахыр сынау тюлдю.

Бизни атыб къоярыкъ тюлдю Хакъ.
Сюргюнден-сойкъырымдан ётгенди халкъ.
Джашайды джуртунда, болуб къалмай талкъ.
Алдады алкъын джашау.

Бек терендеди халкъны джаны.
Душман кеси ёлюр, алгъынчы аны.
Тёрт джанындан ура, боран –
Барады адам.

Джолун излей да таба, тас эте да излей,
Ёмюрю барады адам.
Аны хорламаз боран.
Къалай хорлар Адамны боран?!

Алай а, боран
Джюрегинде эсе адамны,
Джюреги кеси эсе боран,
Сора, аны –

Билмейме, тохтатыргъа къалай:
Джюрек боран сорушхан да этер,
Боран джюрекге уа джокъду дарман –
Ёлгюнчю анга джокъду тынчлыкъ.

Не излейбиз Джерде да, Кёкде да –
Боран джюрекди соруу да, джууаб да.
Тынчлыкъ бермеген дуниягъа, кесине да –
Джюрек боран не боран джюрек.

Боран джюрек, хайда боранла.
Бир тохтарса арысанг-талсанг.
Алай а,
Боран джюрекле тохтасала,
Джашау кеси да къалмазмы тохтаб?

Къолуму салыб джюрекге,
Къарайма Джерге, Кёкге, тёгерекге.
Огъай, джарамаз тохтаса боран:
Ансыз, адам болалмаз АДАМ.

Боран джюрек, хайда боранла,
Кючлюрек болур ючюн адамла.
Тыш бораннга ич боран – базман.
Боран – тышда, боран – ичде,
Ышыкъ а къайда? Къайдам...

Сокъмакъ сала барады адам.
Барады адам. Урады боран.
Боранда баргъан барды адам.
Барды Адам.
Алай эсе барды умут:
Хорланмаз адам.
Джукъланмаз джашау.

ХХХ

Джюрекге тынгы бермеген барды бир зат.
Къыйналама андан чырт болалмай азат.
Сорууну башы: неди дуния, неди  ахрат?
Къайсыды кёзбау, къайсыды керти?

Ташады бизге ол бир дуния, боллукъ.
Да къайсы дуниягъа этейик къуллукъ?
Сорууум кетди ётюб чекледен.
Джууаб келди эниб Кёкледен.

- Дуниялагъа, адамлагъа да тюл,
Къраллагъа, джорукълагъа да тюл,
Къауумлагъа, халкълагъа да тюл –
Сен бир Аллахха къуллукъ эт керти.

Къуллукъ этиу Аллахха-Хакъгъа –
Олду борч адамгъа, халкъгъа.
Аллахны Сёзю – эки дуниягъа да джолду.
Адам улуна Анаяса олду.

САНЫМА КЪАЙЫТХАНДЫ ДЖАНЫМ

Бир да кетмейди ол къыз эсимден...
Сюймеклик ичкиден эсирген
Аязымаз андан ёмюрде,
Болса да джюреги темирден.

Кетмейди аз да ол къыз джюрекден.
Кюн да Аныча къарайды Кёкден.
Толгъан Ай – ол да – ушайды Анга...
Суууталмайды джюрекни ангы.

Кетмейди ол къыз кёзден не кёлден.
Келеди ётюб тенгизден-теркден.
Келеди эниб мёлекча, Кёкден.
Къучакъ джайыб къарайма Джерден...

Айырылыб эринден, келеди.
Къайырылыб джазыугъа – ёлеме.
Кюерге боллукъбуз – билеме.
Алай а – сюеди, сюеме.

Джашнайдыла Кёк да, джюрек да.
Шагъатдыла Таш да, Терек да –
Бизничала болмай бирге,
Джаз келлик тюлдю Джерге.

Сеннге тюбемей къалырем къалай...
Биргенге кетгенед  джаным.
Энди небиз да боллукъду къолай –
Саныма къайытханды джаным.
 
ХХХ

Сен ёмюрде да боллукъ тюлсе бий.
Ишлегенликге къала кибик юй,
Болгъанлыкъгъа ауазынг базыкъ,
Сен – джазыкъса, джазыкъ.

Сени бий этиб джаратмагъанды Кёк.
Къулунг, шапанг болгъанлыкъгъа кёб,
Кёрюннгенликге кесинге эмен,
Къулса, къара къулса сен.

Сенича, къул рухлу инсан,
Бий болаллыкъ тюлдю ёмюрде да.
Къуллугъунг, чынынг бла кёлтюрюлсенг да,
Къул болгъанлай къаллыкъса сен.

Кърал сени башчы этсе да халкъгъа,
Халкъ ичинде боллукъ тюлдю сыйынг:
Сен къуллукъ этмейсе Хакъгъа –
Сен къулуса къралны, джорукъну.

Акъбет, сюекли болсанг да, таб,
Болгъанынг къара къул, шылап,
Кёрюнюб турады сёзюнгден, ишингден –
Къул рухлу къалай болур бий?

Бий – къуллукъ этеди Хакъгъа,
Сакъ болады джуртуна, халкъгъа.
Джаудан, зулмудан сакълай аланы,
Джашайды, ёледи. Бий деб аны,

Багъалатадыла аны ючюн.
Бий джашайды, ёледи халкъы ючюн.
Сен а, сатыб джуртунгу, халкъынгы,
Ышаннгылы къулу боласа джорукъну, къралны.

Ишлесенг да къала кибик юй,
Къулунг, шапанг болсала да минг –
Сен ёмюрде да болаллыкъ тюлсе бий,
Къул рухлу джаратылгъанса сен.

Онгсузгъа – бий, онглугъа – къул
болургъа  кюрешгенинг – анданды.
Бий къой, ёзден да болаллыкъ тюлсе сен –
Ёзюнг-ёзегинг къулладанды-къулданды.

Сёзюнг, ишинг, байлыгъынг да – харам.
Сен бий, ёзден да тюлсе – тюлсе адам.
Не болгъанын билмейсе Хакъны да.
Кесингча этерге кюрешесе халкъны да.

Алай болса да келир заман:
Иннети, сёзю, иши ючюн да
Джууабха тартылыр адам.

ХХХ

Къаратыр ючюн сени кёзюнгю,
Къаллай кебге къуяйым сёзюмю?

Иш а, кебде тюлдю – джюрекдеди.
Джюрек бла да къалмай – Кёкдеди:
Джюрекле къошулалла Джерде,
Джанла уа къошулалла Кёкде.

Джазыула джазылалла анда.
Сёзюме къарарламы анда?
Биз тюз оноу эталсакъ Джерде,
Анга огъай демезле Кёкде.

Джюрекдеги сезимни сёзлерча,
Сёз къайда аллай?
Кеб къайда аллай?
Къайда аллай фахму?

Сюймеклик сезимге табылырмы кеб?
Анга кеб болур эди Кёк,
Алай а, Кёкню барды иеси.

Бетден бетге айтыргъа базалмай,
Кёлдегин да кеб табыб, джазалмай,
Турама къараб Кёкде джулдузгъа,
Болушлукъ келликча андан.

«Сюеме сени!».
Эм ахырында бу эки сёзню
Эки келечини ашыргъанча,
Ашырама да сеннге,
Сакълайма джууаб.

Келмейди хапар.
Башсыз болалла сёзлерим анда.
Сюймеклигим а турады джашаб.

Кетсе да ёмюр,
Сакълайма джууаб.
Излерге уа къоркъама.

Не джууаб келир.
Не кеси келир.
Турама сакълаб.

ХХХ

Агъачны да тюзюн, мийигин, игисин
Марайдыла балта да, шыбыла да.
Адамны да тюзю, кертиси, игиси
Кеси ёлюмю бла ёлмейди хазна.

Алай къуралгъанды дуния –
Маджалгъа алгъа джетеди аджал.
Къайда аман къалады артха –
Джашау аны ючюн къыйынды былай.

Къотур агъачла, джатхан терекле
Кюн амандан да къаладыла сау.
Къара кюн бийле, ёзденле къырылыб,
Къул рухлула къалалла эсен.

Палахдан сора чегетге къарайма –
Сюелген терек кёрюнмейди бир да.
Зулмудан сора миллетге къарайма:
Къуру къул джамагъат, миллет а – джокъ.

Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеше,
Ёлгендиле керти бийле, ёзденле.
Къул-амантиш къауум къалгъанды къуру –
Зулмугъа баш ургъан, къуллукъ этген.

Ёзден тёлю ёсюб джетерге,
Бир къыйынлыкъ чыгъад да дагъыда,
Халкъны этеди башсыз, тамырсыз –
Адамлыкъ аманлыкъны хорлаялмай барады.

Алай а, ётеди заман –
Джангыдан башланады хар не:
Чегет да, халкъ да тирилелле –
Тюзелелле, туралла ёрге.

Балта таууш, шыбыла таууш эшитиле,
Ёмюрле ётелле алай.
Чегетде къул агъачла, бий терекле да бар.
Халкъда ёзден рухлу, къул рухлу да бар.
Адамлыкъ-Ёзденлик хорланмаз, огъай.

Хорланныкъ болса, хорланныкъ эд эртде.
Бизге оноу этген кюч барды Кёкде.
Суу ызынача, халкъ къайытады Хакъгъа.
Барды оноу этген бир кюч адамгъа, халкъгъа.

Ол Кюч унутдурмайды Хакъны.
Сюрюу болургъа къоймайды халкъны.
Адамны тургъузады ёрге.
Къаратады Кёкге.

Меннге да джашаргъа, джазаргъа,
Халкъымы-джуртуму сакъларгъа, джакъларгъа
Ол Кюч береди къарыу.

Огъай, хорланмаз ёзденлик, адамлыкъ.
Адамны бюгалмаз терслик, аманлыкъ.

ХХХ

Бу сууукъ тыш джуртну джокъду
Джылысуулары, тау этеклери.
Джарылгъан джюрекни сау этериклери
Джокъду мында.

Джашауу – рахат,
Тенгизи да – шош.
Алай а, кёлюнг
Болмаса хош –
Бары да бош.

Ёрге тартхан,
Кёкге къаратхан
Минги Таулу Ата джуртум!
Тейри адамлары
Сёлеше келген
Нарт алан тилим –
Тюрк Къарачай тилим!

Минги Таууна таянмаса таулу
Минги таулу болалырмы?
Тейрисине тюз турмаса адам
Тейри адамы болалырмы?
Ана тилинде сёлешмесе инсан
Миллет адамы болалырмы?
Тейрисине, тилине, джерине
Тюз турмагъан – Адамгъа саналырмы?!

Къан бла кирген джан бла чыгъад дейле.
Эм биринчи мен эшитген –
Азан таууш бла бешик джыр;
«Аллаху акбар!» эмда
Алгъыш Ана тилде.

Ийманым-Диним бла Джуртум-Тилим –
Юйюм-бешигим эмда терезем-эшигим
Таша-туру дуниялагъа.

Элли джылдан энтда джангыдан
Биягъы азан таууш келеди къулагъыма.
Ана тилимде алгъышланы эшитеме,
Сёзлени, эшитген бла къалмай, кёреме –
Адам сыфатлыдыла ала.
Анам сыфатлыдыла ала.

Кете туруб да – этеме умут –
Келген кюнюмдеча,
Къулагъыма азан таууш келир,
Ана тилим эшитилинир,
Анам да кёз аллыма келир.
Сора кеси болгъан таша дуниягъа
Мени да алыр да кетер.

ХХХ

Къалюбаладан бери
Кетди къаллай бир
Заман.
АДАМ болалмагъанды
Алкъын адам.

Тёгюледи къан.
Термиледи джан.
Адам кюрешеди
Болургъа АДАМ.

Кюрешемиди?
Кёрюнмейди бир да
Тюрлениу, нюрлениу.

Алгъындан да кёб
Тёгюледи къан.
Алгъындан да бек
Термиледи джан.

адам болур ючюн АДАМ
Керекди алкъын
Къаллай бир заман?!

Огъесе, адам
Болгъунчу АДАМ,
Келибми къалыр
Ахырзаман?!

Кёк да тюнгюле
Болурму бизден?
Тынгылагъан, ангылагъан да
Джокъду Сёзню.

Джокъду, джокъ
Сагъышын этген
Дунияны, ахратны.
адам
болалмай эсе АДАМ,
Сора, ол
Джангылычы болурму
Табигъатны?!

(Джангылычны уа
Тюзетген – адетди.
Тюзелмегенни тюзетген –
Адетди.

Не адам
Боллукъду АДАМ,
Не дуниядан
Тюб боллукъду ол).
 
ХХХ

Джыйын джанлыча,
Джандырыб кёзлерин,
Мыллык атыб,
Келелле арбала.
Кийиклеча,
Алагъа
Сескекли къарай,
Джол джанында
Сирелелле адамла.

Алгъын а, былайлары
Толу эди берекетден –
Джашил таладан, чегетден,
Юй хайуандан, кийикден.

Энди уа,
Къайры къарасанг да –
Юйле, арбала.
Аладан чыкъмай,
Джашайды адам.

Билеме къачан келлигин
Ахырзаман:
Ахыр эл къуругъан кюн Джерде
Келликди Ол.

Джер саудан
Бир уллу шахаргъа
Бурулгъан кюн,
Адам топракъдан, джерден
Айырылгъан кюн –
Келликди Ол.

ХХХ

Тилейме бурулуб Шималдан Къыбылагъа:
Я Аллах, ушатма бизни былагъа.
Хайуанладачады былада хаят.
Къалмагъанды аз да бет-намыс-уят.

Кишилери ушайла тишилеге,
Тишилери уа – кишилеге.
Джашны джашха эрге берирле,
Джууукъла джыйылыб той-оюн этерле.

Сора, ол эки къанауну алыб арагъа,
Омакъ кийиниб барырла клисагъа.
Бабаслары алагъа некях этер...
Бу сыйсызланы, джийиргеншлилени
Уллу Аллах кеси барын тюб этер.

Табигъатха да къаршчылла была,
Динни, ийманны да бузалла была.
Везувий Помпеяны басханча,
Бир башха Везувий басар быланы.

Не этерикди чыкъмай Гъарбдан кёлюм.
Бузулгъан джамагъатны сакълайды ёлюм.
Тилейме бурулуб Шималдан Къыбылагъа:
Къабырыбызны да кенг эт, я Аллах, быладан.

ХХХ

Автобус сакълаб сюелеме.
Келмезге боллугъун да билеме.
Арыгъандан, сууукъдан да ёлеме.
Башха мадар джокъ – сирелеме.

Юшюмез ючюн сууукъдан былайда,
Тебсерге кюрешеме, тарта Орайда.
Адамла, санаб эсиргеннге,
Туракълайдыла менден кенгнге.

Джылыныр ючюн барама джангызгъа.
Къарайдыла кёз къыса, джулдузла.
Тюл эселе къараууллары Кёкню –
Ала сакълайдыла кимни, нени?

Кёкбусну сакълай болурла ала,
Бир Аламдан башха Аламгъа барыргъа.
Аны ючюн чыкъгъандыла Кёкге –
Бу тюз оюм къалай келди эсге.

Джулдузла Кёкде, мен Джерде
Улоу сакълаб, сюелебиз къалтырай.
Дагъыда кёреме Кёкде:
Толалмайын къыйналады Ай.

Келмеди автобус. Санланы джарау
Этерге кюреше, барама джаяу.
«КЕЧЕ»-ди баргъан джолуму аты.
«ТАНГ»-ды тохтарыкъ джерими аты.

Кёкде къарай Ай бла джулдузгъа,
Барама, баргъанча джангызгъа.
Джолдашла Кёкден урадыла харс.
Барама, баргъан кибик барс.

Джангы къарда къалады ыз.
Мийик Кёкден къарайды бир джулдуз –
Къалгъанла кёрюнмейдиле энди.
Джетер джериме джууукълашама мен да.

Сакълагъандан игиди баргъан.
Саргъала-агъара атады Танг,
«Хошкелди» айтады манга.
Мен алгъыш этеме Тангнга.

Чыкъсам да джолгъа кечиге,
Хорлатмадым кесими кечеге.
Хорладым джолну, болсам да джаяу.
Джол джарытхан джулдузгъа махтау.

Атса – къууаннганча Танг,
Хорласа – къууанады джан.
Джаяу эсем да, сёзюм – къанатлы.
Джаяу эсем да, кёлюм а – атлы.

Кечени хорлаб, тюбегенме Тангнга.
Энди сабийча къууанама анга.
«Кёл къоркъакъ, аякъ а – батыр»,-
Поэт нарт сёзню кесича айтыр.

Шайыргъа керек тюлдю улоу.
Кёкдю этген анга оноу.
Санына, джанына да этмей аяу,
Поэт барыргъа керекди джаяу.

Алайсыз – къаллыкъды джулдузсуз, Айсыз.
Алайсыз анга атарыкъ тюлдю Танг.
Джерде джолума къарай Кёкден,
Айтама: насыблыма мен.

Кече джолумдан тыймады мени.
Аягъым тайса да, кёлюм таймады мени.
Улоууна минмедим башханы,
Джырын джырламаз ючюн аны.

Джаяу да оздум атлыланы.
Къарайма алагъа тенглигинден Тангны.
Шайырны къанатлыды джаны.
Сёзю да къанатлыды аны.

Айтайым болгъанын Эр ким:
Ол – Хакъгъа къуллукъ этген эркин.
Акъ сёзю бла къара халкъгъа болгъан хайыр,
Зулмугъа, терсликге, ётюрюкге болгъан къайыр –
Олду эркин-ёзден-шайыр.

Тюлмеми мен насыблы –
Джаным къанатлы, сёзюм къанатлы.
Бир джаннга къарамаз кёзюм:
Ёзюм, сёзюм да – ёзден, эркин.

Джангыз Хакъгъа этеме къуллукъ.
Ол – Кёкде этилген оноу эм буйрукъ.
Тюлме кишини бийи не къулу:
Хакъ сёз – сёзюм, Хакъ джол – джолум.

Къаллыкъ тюлме джолда.
Нюр джарыкъны кёреме алда.
Къарангы кече да джарыкъды кёлюм.
Меничалагъа джокъду ёлюм.

ХХХ

Кетиб баргъан суугъа къараб,
Титирейди Джангыз Терек джагъада.
Кетиб баргъан джашаугъа къараб,
Тынчмыды сюелген алай?

Къадау Таш да кюйюб, къаралыб,
Тынгылайды кетиб баргъан суугъа.
Ол да тыялмайды аны.
Кетеди заман, кетеди джашау.

Менича, бир къарыусуз джанны къой,
Къадау Ташха, Джангыз Терекге да –
Алагъа да къатылады заман.
Огъесе, адаммы къатылады алагъа?
Адамданмы джетеди заран?

Тейрилерине
Къаршчы тургъан бурху адамчыкъла,
Ахырзаманны келтирирге
Нек кюрешесиз быллай бир?

Барады суу – тюзню, терсни,
Игини, аманны да къатышдырыб, алыб.
Тейри Терек, Шагъатча эмда Тёреча,
Суугъа, суудагъылагъа да турады къараб.

Джагъадагъыланы да, къобса – баса,
Къобанча, Басханча, кетиб барады суу.
Ёмюрлени кюрешсе да,
Къадау Ташны элталмайды джангыз.

Джуртда Джангыз Терек бла
Къадау Ташы Къарачайны –
Туралла джер сыфатларыча
Мийик Кёкде джулдуз бла Айны.

Джуртуму Джангыз Терегине,
Къадау Ташына да ушай,
Барама джашай. Алай а,
Менден джигитлени да алыб баргъан суу,
Бир кюн мени да элтирикди, билеме.
Джагъадан суугъа къарасам,
Анда кесими да кёреме.

Ол кёлеккем тюлдю, огъай.
Джюрегими къадау таш этеме.
Джаным а къазакъ бёрюча улуй,
Джангыз терекча, къычырыкъ этеди.

Ёлюмсюзлюк джокъду Джерде –
Сюйсенг адам бол, сюйсенг бол мёлек.
Алай а манга джокъду ёлюм,
Сау-эсен болуб Таш бла Терек.

Мен ёллюкме ёлген кюн ала.
Ары дери уа турлукъма къыйнала, къууана.
Бюгюн да таяныб Ташха, Терекге,
Ала бла бирге
Къарайма суугъа, джерге, Кёкге.

Келгинчи ахырзаман,
Чыдарыкъ болур –
Таш, Терек эмда Адам.

ХХХ

Акъ фикирге бёлениб сюелелле таула.
Зикир эте келелле суула.
Джаратханнга шукур эте, чайкъалады чегет.
Джангыз, адамны тохтамайды къайгъысы.

Берекетден толуду тёгерек.
Джашил байракъчады, къаяда терек.
Чууакъды, рахатды джети къат Кёк.
Адамгъа уа джокъду тынгы-тынчлыкъ.

Сабыр бол, акъ таулагъа къара да.
Рахат бол, тау суулагъа тынгыла да.
Чегетни не деб шуулдагъанын ангыла да, –
Не тау бол, не суу бол, не терек бол.
Аланы бири да болалмай эсенг –
Адам бол.

Табигъатха, кесинге да салма къыйынлыкъ.
Алайсыз да, къысхады джол.
Тауну, сууну, терекни да ангыла –
Адам бол.

Акъды тау. Тазады суу. Джашилди терек.
Сенде уа къаллайды джюрек?

КЪАЛА

Сюеледи къала – башында къаяны.
Нарт ата-бабала къалагъанла аны –
Ол кесер деб джолун къайгъыны, палахны.

Кёб тюрлюдю палахны сыфаты:
Къысыкъкёз, сарыкъулакъ не да чыгыр;
Джети башлы эмеген не да эки башлы къуш;
Ат ашагъан аю не да джашыртын къабхан ит;
Сары эмина, акъ эмина, къара эмина не да къызыл эмина;
Амантиш, джылантил не да кёзбау, хыйла;
Саууту – уруш керек, хыйны эмда ётюрюк.

Эки бетли да тюл, минг бетлиди зулму-зорлукъ.
Минг бетлиди къайгъы-палах.
Минг бетли болсала да ала –
Алагъа бой бермей келгенди къала.

Душманла, ёмюрле да аны аямай,
Кюреше келселе да, къалгъанла оялмай.
Энди кесибиз оябыз аны –
Нарт ата-бабала къалагъан къаланы.

Нарт ата-бабала къалагъан къаланы
Ояллыкъ бир кюч барды джангыз:
Ол да – нарт ата-бабаланы туудукълары.
Алай демек – биз кесибиз.

Миллет ангы, тарих эс таркъайса,
Нарт-алан къан бузулса, джукъарса,
Халкъ башдан аякъ болады манкъурт –
Джукъ да тюлдю анга Ана тил бла Джурт.

Гяуурну динин-тилин, адетин да этеди халал,
Кесиникилени уа – этеди харам.
Душман аны кесине этеди къул.
Нарт къаланы ойдурады анга.

Нарт къалады тыйыб тургъан джауну.
Олду ышыкъ ёлгеннге, саугъа.
Ол нарт къаладады руху халкъны.
Бек ариу билелле душманла аны.

Сюеледи къала – пелиуан, мазаллы.
Шылапла ояргъа кюрешелле аны.
Нарт къала оюлгъан бла бирге,
Аджашхан тёлю кеси да кирликди кёрге.

Насыбсызла ангыламай аны,
Кюрешелле чачыб, атылтыб къаланы.
Помпеяны да эсге тюшюрмейле ала.
Чыдайды, тынгылайды алкъынчы къала.

ХХХ
 
Акъ, къызыл да тюлдю къала –
Миллет рухлуду ол.
Акъ, къызыл да тюлдю къама –
Иннет бетлиди ол.
Акъ, къызыл да тюлдю къалам –
Ийман сыфатлыды ол.
Акъ, къызыл да тюлдю Келям –
Хакъ Сёздю ол.

ХХХ

Дуниягъа, джашаугъа, заманнга да
Башха кёзден къарайса эллиден сора.
Джокъду энди бир тюрлю бир къайгъым
Элибден, Элимден эмда...Сенден сора.

Дин-Тил, Эл-Джурт, Халкъ-Адам –
Къуру быладыла энди къайгъым-сагъышым.
Джаздан-джайдан башха затла да келелле эсге,
Къачынг да кетиб, джуууукълашса къышынг.

Кёкге, джерге да боласа джууукъ –
Табигъатны джоругъу алайды.
Къартлыкъгъа, ёлюмге эталмазса джукъ,
Сын ташынга тюшер джулдузу бла Ай да.

Ол къадарды – анга джокъду мадар.
Не этгин: джашау, ёлюм да – хакъ.
Башха затды мени къайгъылы этген:
Ол да – Ана тил, Ата джурт – Халкъ.

Болджалымы барды халкъны да, адамныча?
Адамгъача, Халкъгъадамы келеди къартлыкъ, ёлюм?
Адамныча, Ана тилнидамы сакълайды аджал, ёлюм?
Ёлсем да, къабырым къычырырча,
Болуб турама ма бу сорууладан.

Хоу – джашай келеди да, ёледи адам.
Халкъ а, халкъ?
Бу джорукъ бламы джашайды, ёледи
Аны ангысы-эси-тили да?

Сойкъырым, сюргюн къурутса халкъны,
Ангыларгъа боллукъду аны.
Алай а,
Джуртунда, зулму-зорлукъ болмай,
Халкъ тилин эте эсе харам –
Ма аны къыйынды ангылагъан.

Халкъ кеси разылыгъы бла
Тас эте эсе ангысын-эсин –
Алай демек – кесин,
Къалай ангыларгъа боллукъду аны?

Башларын суугъа атхан адамла да,
Кеслерин джагъагъа атхан балыкъла да
Болуучандыла. Алай а,
Ангысын-эсин-тилин тас эте баргъан,
Джуртун да башхалагъа кючлете баргъан халкъгъа
Не айтыргъа билмей, сын болуб турама.

Халкъ джашар ючюн,
Адамла ауруудан, къартлыкъдан тюл,
Халкъ ючюн сермеше ёлюрге керек болурламы?
Тил джашар ючюн,
Аны ана тиллерине санагъанла,
Ол тилде сёлеше,
Аны ючюн кюреше,
Алай джашаргъа, ёлюрге керек болурламы?
Ата джурт джашар ючюн,
Аны башхалагъа теблетмез, кючлетмез ючюн,
Ата джурт къазауатха къобаргъа керек болурму?

Дин къазауат этмей,
Тил къазауат этмей,
Джурт къазауат этмей –
Аланы сакъларгъа мадар болмазмы?

Алай а, ким къазауат этерикди,
Халкъ кеси разылыгъы бла
Тилин харам эте тура эсе?

Башха тиллилеми къазауат этерикле
Бизни тилибиз ючюн?
Кесибизге да керек болмай башлагъан эсе,
Кимге керекди бизни тилибиз?

Тил кетгенлей а – небиз да кетерикди.
Орус тилли болгъанлай – сый-намыс-адет –
Бары кетерикди.
Орус тилли болгъанлайыбызгъа –
Динибиз-ийманыбыз – муслиманлыгъыбыз – кетерикди.
Орус тилли болгъанлай –
Орус мыжыкълагъа буруллукъбуз биз.
Бу джандет джуртубузда тонгузла да пырх-чырх эте,
Гяуур халкъ болуб, джашарыкъбыз биз.

Огъай, халкъ ёлмейди къартлыкъдан не азлыкъдан.
Халкъ ёледи ангысызлыкъдан, иймансызлыкъдан.
Халкъ ёледи Хакъсызлыкъдан, хакъсызлыкъдан.

Дунияда ёлюрге излеген халкъ – ёледи.
Тирилирге излеген халкъ – тириледи.
Не этейик, уялтыр ючюн халкъны,
Миллет ангысын, тарих эсин уятыр ючюн аны?
 
 Къаргъышлача, ма бу ауур сагъышладыла
Тынгысыз, джукъусуз этген да мени.
Къаламдан, Келямдан излейме болушлукъ
Къутхарыр ючюн Тилни, Джуртну эмда Элни.

САБИЙ НАЗМУЛА

1. ДЖУРТ

Тюрлю-тюрлю терекле
Ёседиле чегетде:
Аю тырнакъ, джабышмакъ,
Эмен терек эм бусакъ.

Къара къайын, акъ къайын –
Ала да бар – къарасакъ.
Сизни кёргеним сайын
Кёлюм болад чыммакъ акъ.

Терек терекден сейир –
Тенглешдириб сынасакъ.
Ариу кёбдю дунияда –
Санау джетмез санасакъ.

Нарат сюеди тауну.
Суу бойнун сюеди тал.
Къайсы чегетге да бар –
Бизледе кибикди хал.

Миллетчады чегет да –
Алаша, мийик да бар.
Алай а, тереклени
Джюреклери тюлдю зар.

Джашайдыла терекле,
Этмей къычырыкъ, дауур.
Джазыулары аланы
Болса да ачы, ауур.

Ала да, адамлача,
Сайлайдыла джашауну:
Кими сюеди тюзню,
Кими – къаяны, тауну.

Солургъа хауа берген
Джер джюзюнде джанлагъа –
Къарайма тереклеге,
Алгъыш эте алагъа.

Мийик къаяда нарат,
Джашил талада эмен –
Кёбдю берекет, къууат...
Нечик насыблыма мен.

Тауубуз эсе – Минги,
Сууларыбыз да – андан.
Ой мийик джуртум мени,
Багъалыса джанымдан.

Туумасам, джашамасам
Адам болуб дунияда,
Къалыр эдим бурулуб
Кёк наратха къаяда.

Не да къуш болур эдим
Къарарча Джуртха Кёкден.
Нарт-алан джуртум, сеннге
Ёлеме сюймекликден.

Къайры бурсам да кёзню –
Таула, суула, чегетле.
Джандет джуртубуз бизни
Тартаса ёрге, Кёкге.

Халкъым табады сенде
Хар не тюрлю керегин.
Тюл эсем да мен сени
Къадау Ташынг, Терегинг,

Сени ючюн хазырма
Кирирге суугъа, отха.
Джаным къурман, къор болсун
Нартладан къалгъан Джуртха.

Меннге къараб ышаралла
Нарат, бусакъ эм эмен.
Тили, Джурту да болгъан
Нечик насыблыма мен.

ПОЭЗИЯ бла ПРОЗАНЫ ЮСЮНДЕН

Акъ сёзде барды мийиклик –
Акъ таулагъа ушайды ол.
Барды анда джюрюш, терклик –
Тау суулагъа ушайды ол.

Акъ сёз ушайды терекге –
Турады сюелгенлей, узалгъанлай Кёкге.
Акъ къанатлыгъа да ушайды акъ сёз –
Учуб джюрюген къанатлы сёздю ол.

Ушайды ол таугъа, тау суугъа, терекге.
Ушайды къанатлыгъа, мёлекге, таб Кёкге –
Мийиклиги, чексизлиги бла.

Игиликге, тазалыкъгъа, ариулукъгъа Сюймеклиги бла,
Тюзлюкге, эркинликге, адамлыкъгъа Сюймеклиги бла,
Ала ючюн кюрешгени, сермешгени бла
Акъ сёз Хакъ Сёзге бурулады.

Акъ сёз – къул, бий деуню билмейди.
Джазыуун кеси джазады ол.
Ёзден сёздю, эркин сёздю Акъ сёз.
Хакъды, акъды ол баргъан джол.

Акъ сёз ушай эсе таугъа,
Къара сёз ушайды тюзге.
Акъ сёз тарта эсе Кёкге,
Къара сёз тартады джерге.

Акъ сёзде бар эсе мийиклик, терклик,
Къара сёзде барды кенглик, теренлик.
Тау суугъа ушай эсе Акъ сёз,
Къара тенгизге ушайды Къара сёз.

Тауну тюзден неди башхалыгъы?
Тау сууну тенгизден неди башхалыгъы?
Акъ сёзню да Къара сёзден олду башхалыгъы.
Акъ сёз – джангыз минерге, чабаргъа джораланнган тарпан атды.
Къара сёз – джюк ташыучу ауур атды, арба атды.

Акъ сёзде джокъду сабырлыкъ, рахатлыкъ.
Акъ сёз билмейди не болгъанын къартлыкъ.
Акъ сёз – ол джашлыкъды, джашлыкъ.

Къара сёз ушайды къартха.
Къарт болса да – нартха.
Тюзлюк ючюн ол да турмаз артха.
Алай а, сагъыш этмей,
Акъ сёзча чынгамаз отха,
Акъ сёзча чынгамаз булутха.

Акъ сёз бла Къара сёз
Джашайла къазанлашыб, базманлашыб.
Акъ, Къара болса да – махтау Сёзге.
Таугъа, Тюзге да махтау!
Тау суугъа, тенгизге да махтау!
Кёкге, Джерге да махтау!
Мийикликге, кенгликге, теренликге махтау!
Акъ, Къара болса да – Хакъ Сёзге махтау!

ХХХ

Шайырла
Ана тилни баш къусхан сёзлерин
Назму къауузлагъа джыялла.
Аланы чайкъаб, бал алалгъанла уа –
Керти окъуучула болалла.

ИГИ УМУТЛА

Келгенди къыш – къары, аязы бла.
Азы бла – бир юч ай турлукъ болур.
Андан сора уа – джылны джазы бла
Тюбеширге насыб болур.

Джазгъа да, джазгъа ушаш бир къызгъа да
Тюберме деб, этеме умут.
Кеслерин эсгертелле джылла уа –
Чуууакъ кёкге чабады булут.

Джарыкъ кёлюм болады мутхуз:
Кетгенди джашау, кетгенди.
Кёрюнмейди не Ай, не джулдуз,
Башха тюрлюлле Кёк, Джер да энди.

Джюз джыл джашагъан кишини джашы
Кеси кесиме этеме кёл:
Тюрлене туруучанды дунияны башы,
Элли джылда джангырады Эр.

Эл да джангырады элли джылдан.
Элли – ахыр тюлдю адамгъа, элге да.
Джарыкъ урады алкъынчы алдан.
Къууанч кёбдю дунияда меннге да.

Боран тохтар. Кюн да аязыр.
Джазгъы хауа айланыр джерге.
Къолунда джанкъозу бла бир къыз
Татлы ышарыр, тюбер да меннге.

Олсагъат Кёк джашнар кёлде,
Тюнгюлюу джюрекден кетер.
Тёнгекде къанатланыр джан да,
Сан да анга эжиу этер.

Унутуб джылымы, джырымы да,
Джашил чачын сыларма джазны.
«Мен не насыблы адамма» дерме,
Джазыууму, кёлюмю, сёзюмю да джазыб.

ХХХ

Джюрексине адамлагъа
Бошагъанма джюрекден.
Энди меннге джокъду джуууукъ
Ташдан, Суудан, Терекден.

Адам джаргъан джюрегими
Табигъат этеди сау.
Ёрге бура кёзлерими,
Кёл эте, къарайды Тау.

Мен мычыйма тау ауушда –
Кёкге тартады джаным.
Тюк алырма учхан къушдан –
Алай болады халым.

Эне келиб тау ауушдан,
Суу бойнунда тохтайма.
Зикир, джыр да суу тауушда –
Кеталмайын тынглайма.

Бауурланыб суу ичеме –
Сёзю, макъамы къатыш.
Меннгеми джете турад
Кёкде этилген алгъыш?

Болурму тохтау, арыу –
Келе эсе Сёз, Къарыу
Джети къат Джерден, Кёкден,
Таудан, Суудан, Терекден?

Адамладан суууса да,
Джуртдан сууумаз джюрек.
Минги Тау бла Джети Тау Суу,
Къадау Таш бла Терек –

Сизденди джаным мени,
Сиздеди джаным мени.
Неди джарылгъан джюрек?
Ол – Джуртда Джангыз Терек.

Алгъа
Джарым молла кесген Терек,
Дагъыда тирилген Терек;
Артда
Большевикле кесген Терек,
Дагъыда тирилген Терек;
Энди
Кесибиз кесген Терек –
Ма олду джарылгъан джюрек.

Джарылса да – алкъын сау.
Ташыбыз эсе – Къадау,
Тауубуз эсе – Минги.
Заман алкъын тюлд ингир.

Адам джарса джюрекни,
Суу бла Терек багъалла.
Ата джурт бла Ана тил –
Джан-сан дарман алалла.

Ата джурт бла Ана тил –
Эки къанаты халкъны.
Аны ючюн кюрешелле
Сыйырыргъа аланы.

Джуртсуз, тилсиз болгъандан
Аллах сакъласын бизни.
Мен билгеним себебли
Керамат кючюн Сёзню,

Къайтарама джангыдан,
Кёклеге буруб ёзню:
Джуртсуз, тилсиз къалгъандан
Аллах сакъласын бизни.

Алай а, биз кесибиз
Тил, Джурт деб кюрешмесек,
Ала ючюн сермешмесек –
Кесибиз этмесек мадар,
Аллах этерми къадар?!

ХХХ

Тёш, чёгюч эмда джаныу –
Джити этген чалкъыны.
Дин, Тил эмда Джурт –
Джигит этген адамны.

Къарт ышарды сёзюме:
- Билемисе, джаш,- деди,-
Акъгъан чалкъы неденди?
Темиринденди.

Темири асыл болмаса,
Тёш, чёгюч да джарамаз.
Кюн узуну тюйсенг да,
Ол акъгъан чалкъы болмаз.

Къан бла кирген джан бла чыгъад –
Джигитлик да къанданды.
Тамырсыз – башчы болса,
Не сакълагъын андан да?!

Къул рухлу башчы болса –
Ёзден халкъны къул этер.
Ёзден ул башчы болса –
Къулну да азат этер.

Тюз адам, эркин адам
Эркинлик дер, тюзлюк дер.
Къул рухлу мискин адам
Башчы болса, «бийме» дер.

Ол бийлени къурутур,
Ёзденлени тутдурур –
Артха турмаз бир джукъдан –
Бошар халкъдан эм джуртдан.

Анга не дининг, тилинг –
Тейри адамы тюлдю ол.
Аны Аллахы – дуния мал,
Ёзден тюлдю, къулду ол.

Чалкъы – темиринден,
Адам да – ёзегинден.
Къуллукъ этмеген Хакъгъа,
Джарамаз Джуртха, Халкъгъа.

Аллай – болса уа башчы,
Тюб этер Джуртну, Халкъны.
Ёзю джокъну – бети джокъ,
Эсде тутугъуз аны.

КЕТГЕН ЁМЮРНЮ ЭСГЕРЕ

«Салабкадан келсин саламынг» -
Эм ачы къаргъыш эди ол.
Ёзден рухлуланы ибилис кърал
Ары ашыра эди тутуб.

«Эки айы джайды, джылыды,
Къалгъаны къышды, сууукъду»,-
Зауаллы халкъ айтханды кеси
Соловки айрымканланы хапарын.

Ма андан келген эди бир дин ахлуну
Туудукъларына саламы, алгъышы да:
«Къардан кёб зат джокъду мында,
Къарча кёб болсун насыбыгъыз».

Сюргенлей турдула халкъны
«Барса келмез» деген джерлеге.
Къызыл-Къумладан, Къара-Къумладан,
Сары-Къумладан да келе турдула
Таулуланы саламлары, алгъышлары:
«Къумдан кёб зат джокъду мында,
Къумча кёб болсун насыбыгъыз».

Артда бютеу халкъны сюрдюле –
Тёкдюле Сибирияны бузларына, Азияны къумларына.
Ач-джаланнгач тутмакъ халкъ къырылды анда
Сууукъдан, исссиден, ауруудан, зорлукъдан.

Салам иерге Джуртда къалмагъан эди киши.
Бютеу халкъ сюргюнде союлду, джоюлду.
Ол сойкъырымны унутургъа джокъду амал.
Ангылашынмай эдиле Кавказда джюрюген алгъышла:

«Минги Тауча акъ болсун, мийик болсун насыбынг.
Андан келген суулача таза болсун, кёб болсун къууанчынг.
Нарат чегетлеча ариу болсун, джашил болсун джашауунг.
Къадау Ташча деменгили болсун иннетинг-сёзюнг-ишинг».

Къартла Джуртха айланыб къылгъанлыкъгъа намаз,
Мында туугъанлагъа таурух эди Кавказ.
Онтерт джылдан тауусулмаса палах,
Болургъа тебрегенек къыргъыз, ёзбек, къазах.

«Джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
Анда халкъ боллукъбуз, тирилликбиз джангыдан».
Сюргюн, сойкъырым не бек абызыратса да халкъны,
Миллет ангысын, тарих эсин къурутургъа аны
Не бек кюрешди эсе да ибилис джорукъ, ибилис кърал –
Халкъ хорланмады, къул, манкъурт болмады –
Къайыта билди туугъан джерине, джуртуна.
Эскертме керекди чий алтындан халкъыма!

Алай а, бюгюнледе тюшгенди къоркъуу:
Джуртубузда да къалыргъа джуртсуз,
Джуртубузда да болургъа тилсиз.

Алай а халкъ энтда танытыр
Болмагъанын не къул, не манкъурт.
Бирди Аллах, бирди Тил, бирди Джурт.

Динибиз, Тилибиз, Джуртубуз ючюн
Аллах-адам ючюн, Хакъ-халкъ ючюн,
Ёлгенле ючюн, саула ючюн.
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн,
Сыйыбыз-намысыбыз ючюн
Сермеширбиз, Хорламгъа да джетербиз.
Шейит болгъанла джандетге ётербиз,
Сау къалгъанла джашау этербиз.

Бар эсе джюрекледе ийман,
Къалай хорлар бизлени шайтан?
Темирледен, Къурчладан да къалгъанбыз сау.
Хакъ джолдабыз – джокъ арыу, тохтау.
Уллу Аллахха салабыз махтау.
Алдады Хорлам, алдады Джашау.

ДЖЕТИ КЪАТ СЁЗ

- Неди эм баш дунияда?
- Адам, Халкъ.
- Адамдан, Халкъдан баш а бармыды?
- Барды. Хакъ.

Адамны АДАМ, халкъны ХАЛКЪ этген –
ОЛду.
Ансыз адамлыкъ, халкълыкъ да
Джокъду.

Хакъы ючюн кюрешмеген адам –
Адам тюлдю.
Хакъы ючюн кюрешмеген халкъ –
Халкъ тюлдю.

Джангыз,
Хакъ джолда бара,
Адам бурулады АДАМГЪА,
Халкъ бурулады ХАЛКЪГЪА.

Джети къат магъанасы болгъан Сёз –
ХАКЪ.

Джети къат Джерча,
Джети къат Кёкча,
Джети къат Сёз –
ХАКЪ.

ХХХ

Къанатлы джанла уянабыз танг бла бирге:
Къарангы бла джарыкъ бир-бирин хорлаялмай,
Базманлашыб туралла алкъын.
Къанатлыланы джырлай башлагъанлары
Эмда
Мени да бир къанатлы акъ сёзюм
Болалла себеб къарангыны хорларына танг.
Базманны танг джаны дженгеди.
Танг келеди Джерге.
Тууады назму.
Къанатлыла джырлайдыла джарыкъ.
Дуния уянады.
Таукел чыгъа башлайды ауазы джашауну.
Танг бла бирге джарыйды кёлюм.
Тангнга сау чыкъгъанла,
Сау тангнга чыкъгъанла –
Насыблыбыз.
Кечеден сора,
Къарангы кечеден сора,
Бютюн да аламатды танг.
Акъды, джарыкъды ол.

ХХХ

Къара кюнден къутулгъандан сора,
Кечеле да кёрюнелле акъ.

ХХХ

Къарангы бла джарыкъны чегинде
Айтылгъан акъ сёз –
Сары ашды джюрекге.

ХХХ

Чегетни къутхарыр акъылда,
Къутулуу джолну кёрюр акъылда,
Бир терек къаягъа ёрлегенди. Энди
Мийикден къараб,
Къутулуу джолну кёреди ол.
Тёбенде чегетге булгъайды къол.

Алай а, чегет ангыламайды аны.
Тынгыламайды анга чегет.
Мийик къаяда терек,
Чегетге къарай, азаб чегед.

Мычхы, балта таууш чыгъады тёбенден.
Тауушсуз сыйыт-къычырыкъ келеди ёзенден.
Алай а, не бек чакъырса да Терек,
Тургъан джеринден тебмейди чегет.

Къоркъады ёрлерге таугъа, къаягъа.
Турады аш болуб мычхыгъа, балтагъа.
«Къалай джашарыкъбыз анда, къаяда –
Ол ачыкъ джерде элиягъа, бораннга.

Аллай эркинлик керекмиди бизге?
Санамайбыз оноуунгу тюзге.
Балта, мычхы да бизни ашай,
Бирибиз ёле, бирибиз джашай,
Алай эте барлыкъбыз.
Сени ызынгдан тизилсек а –
Барыбыз да къырыллыкъбыз.
Огъай,
Сен айтхан эркинлик
Керек тюлдю бизге –
Ол ёлюмдю бизге».

Айтады Терек:
«Мен ёлмеген – сиз да ёлмезсиз.
Былайда балтаны, мычхыны да кёрмезсиз.
Чыдарсыз шыбылагъа, джелге да.
Болурсуз джууукъ джети къат Кёкге да».

Тынгыларгъа, ангыларгъа да унамайды чегет.
Турады къаяда джангыз кеси терек.
Кёреди джокъ бола баргъанын чегет.
Ол палахны кюн сайын кёред.

Чегетин сюеди Терек.
Ичинден кюеди Терек.
Сёзю, кеси да болмайын керек,
Мийик къаяда ёледи Терек.

ХХХ

Аягъы – Джерде,
Башы – Кёкде:
Адам деген –
Олду.

ХХХ

Таб тюлдю мени тенгиз бла арам:
Уллулугъу джокъду, болса да уллу,
Джюреги кенг тюлдю, тюз тюлдю аны –
Айрымканны кюрешеди таларгъа, джутаргъа.

Тенгизден айырылыргъа излейди айрымкан.
Айырылгъан да этгенди. Энди
Барды аны аты, сыфаты –
Эркин айрымкан, Ёзден айрымкан.

Тенгиз – эмегенди, айрымкан – эгемен.
Эмеген тенгиз. Эгемен айрымкан.
Эмегенлик бла Эгеменлик а
Тюлдюле ёмюрде да келиширик.

Къарыулуну, къарыусузну джанында да тюл,
Тюзлюкню джанындама мен.
Айрымканны барды эркинлиги
Эркин джашаргъа, айырылыб тенгизден.

Акъ, Къара, Къызыл, Сары, Кёк эсе да тенгиз,
Бузлу, Тузлу, Шош, Къутлу, Къутсуз эсе да тенгиз,
Уллу, Гитче, Терен, Сай эсе да тенгиз –
Айрымканны барды эркинлиги айырылыргъа андан.

Барды эркинлиги айрымканны
Кюн джарыгъын, дуния джарыгъын кёрюрге,
Башына болургъа эркин,
Джазыууна болургъа ие.

Айырылыуну айырылыуча тюл,
Рахатлыкъгъа къайырылыуча
Кёргюзтюрге излейдиле харам чабакъла.
Къанатлы джанлагъа уа насыбды айрымкан –
Къанатлы джанлагъа ол болгъанды уя.

Тенгизни, айрымканны да джашаргъа
Бирча эркинликлери барды.
Излемейди тенгиз ангыларгъа аны –
Айрымканны кюрешеди таларгъа, джутаргъа.

Башха айрымканла джакъ болалла айрымканнга,
Кёл этерге, болушургъа кюрешелле анга.
Мен да – халкъ, инсан хакъларын джакълаучу бир адам –
Айрымкан хакъларын да джакъларгъа кюрешеме.

Бир айрымканны тенгизден къутхаралсам,
Муратыма джетгеннге санарыкъма.
Бу эркин, ёзден айрымканда къош салыб,
Къанатлылагъа болгъанма хоншу.

Бу айрымканны эгеменлиги ючюн
Эмеген тенгиз бла сермешеме мен.
Бу айрымкан бла бирге джашарыкъма,
Не батарыкъма аны бла бирге.

Адам тенгизде мен да айрымканма.
Айрымканны бек иги ангылайма кёлюн.
Тенгизле не бек чамлансала, чайкъалсала да,
Биз – айрымканла – боллукъбуз эркин.

Андан баш болгъанны сюймейди тенгиз.
Айрымкан а, андан бош айырылыб къалмай,
Ёрге айырылгъанды. Башындан къарайды тенгизге –
Ол зат да джарады тенгизни джюрегин.

Джер кеси тебергенди Кёкге айрымканны.
Ангыларгъа унамайды тенгиз аны.
Айрымканла джууукъдула Кёкге.
Ала аш боллукъ тюлдюле тенгизге.

Суу тенгизде, адам тенгизде да айрымканла –
Джууукъдула, джууукъдула Кёкге ала.
Эмеген тенгизге, Сарыубек тенгизге тюл,
Хакъгъа, джангыз Хакъгъа бойсунадыла ала.

Азбыз биз – дунияда айрымканла,
Айырылалгъанла тенгизден.
Джокъду къыйынлы бизден –
Кюрешде ётеди джашауубуз.

Алай а, насыблы да джокъду бизден:
Билебиз Эркинликни, Эгеменликни,
Къалтыратабыз эмегенлени, эмегенликни.
Насыблы джокъду бизден.

Аны ючюн сюеди Джер да бизни.
Аны ючюн сюеди Кёк да бизни.
Дуппукъ тенгиз а къатлана, чайкъала берсин –
Къадарыбыз башхады бизни.

ЁЛЮМ

Аягъы басхынчы да, таягъы
Джетгенлей турады бизге.
Болджалгъа дери келалмаса да кеси,
Кёлеккеси уа, кёлекккеси,
Джаратылгъан кюнюбюзден башлаб да,
Таймайды юсюбюзден.

Ол кючлюмюдю бизден?
Къайдам.
Къазауаты уа – кече-кюн да барады,
Алай а, хорлаб къоялмайды бизни:
Адам улу сауду алкъын. Сауду.

Къара Кюнню къара джарыгъы
Кюн джарыкъны джутаргъа кюреше,
Тёгюледи.
Къара Кюн. Къара кюн.
Сизден къутулургъа джокъмуду мадар?

Айгъы сёзню, къайгъы сёзню
Кюн сёз бла, Акъ сёз бла джабаргъа кюреше,
Сермешеди адам.

Къабыр тёбени агъартыргъа кюреше,
Джауады къар.
Хорланмазлыкъны хорларгъа кюреше,
Джашайды адам.
Ма аны ючюн сюеме Адамны.

Кесинден кючлю бла сермешгени ючюн,
Бюгюлмей, бойсунмай кюрешгени ючюн –
Ма аны ючюн махтайма Адамны.

ХХХ

Къычырама Минги Таудан азан:
Джюреги-Кёлю бар эсе азгъан –
Тынгы-ласын да тынгы-лы болсун,
Ангы-ласын да ангы-лы болсун.

Мен – Мухаммад файгъамбарны азанчысы –
Халкъны уятыргъа кюрешген бир адам.
Мийиклиги 5642 метр болгъан
Минги минарадан къычырама азан.

Файгъамбарны кёзюуюндеча, къычырама,
Харам джукъудан уята халкъны.
Халкъны Хакъ джолгъа чакъырама:
Сезигиз, билигиз, таныгъыз Хакъны.

Джангыз анга этигиз къуллукъ,
Болургъа излей эсегиз Адам, Халкъ.
«Ол кимди, неди?»- деб, чыкъса уа сорлукъ,
Ангылатайым, ким, не болгъанын Хакъ.

Аллахны бир аты да – Хакъ.
Инсан, халкъ хакълары да – Хакъ.
Эркин, тюз, керти джол – Хакъ.
Хакъ ючюн кюрешиу борчду – Хакъ.

Иннетинг, сёзюнг, ишинг бла
Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге
Къуллукъ этиу – борчду, хакъды.
Кесинге да Хакъ джолда барыу,
Башхаланы да ол джолгъа тартыу –
Борчду, хакъды.

Хакъ джолда бармагъан тюлдю манга къарнаш-эгеч.
Хей, бюгюн да уянмасакъ – тамбла боллукъду кеч.
Азан къычырама мийикден халкъгъа,
Аны тарта Хакъ джолгъа, Хакъгъа.

Хакъсыз адам, хакъсыз халкъ – хайуан, сюрюу.
Хакъы ючюн кюрешмеген – Адам, Халкъ болмаз.
Эртде джетгенди уяныргъа заман.
Минги Таудан къычырама азан.

ХХХ

Чыдаргъа кюрешсе да бир деу джигитча,
Джуртсуз къалгъан – Джуртуна тансыкъдан – ёледи.
Эки минаралы чыммакъ акъ межгитча,
Эки башлы Минги Тау кёзюне кёрюнеди.

Тейри адамын Тейри Тау кесине тартады,
Тартады Ариулугъу-Тазалыгъы-Мийиклиги.
Адамны тюзлюгю, Ата джуртуна сюймеклиги,
Эртде-кеч болса да, артха къайтарады.

Къайытыргъа мадары-къадары болмай къалгъан а,
Этеди осуят: «Тёнгегими,
Джюрекле джумушаб, чекле ачылсала,
Джанымы ызындан бир ашырырсыз».

Мухаджир таулуну джаны къайда болгъанын а
Билмеген болурму?
Ёле туруб да, «Минги Тау» джырны
Бир джырлагъыз, бир эшитдиригиз»,-
Дегени уа?!

Иман-Шахадат бла бирге
Ол джыр да айтыла,
Алай кетген эди дуниядан таулу.
Элли джылдан аны тёнгегин
Келтириб, Минги Тауну этегинде
Асрадыла...

Сагъыш этеме таулуну къадарына.
Сюргенледен къутулгъан эди ол.
Юргенледен а – таб бюгюн да,
Къабырында илгене болур.

Алай а, мен къоркъама неден:
Сюргенлелле туудургъан юргенлени.
Юргенлелле туудургъан сюргенлени.
Тарихибиз, джашауубуз шагъатла анга.

Сюргенни джаныды юрген.
Юргенни саныды сюрген.
Ол экисини бирлигинден
Чыгъады сойкъырым, сюргюн.

Ёлгеннге санамайыкъ сюргенни:
Юрген тирилтеди ёлгенни.
Не къадар кючлю, кёб болсала юргенле,
Ол къадар терк тирилелле сюргенле.

Къайытырларын излемей эсек сюргенлени,
Сойкъырымланы, сюргюнлени –
Тохтатыргъа керекбиз юргенлени.
Къыйынлы таулуну къабырында эте дууа,
Бу сагъышла кетмейдиле башымдан.

ХХХ

Джуртуму Къадау Ташы, Джангыз Тереги да
Юретелле
Чыдамлылыкъгъа, сабырлыкъгъа;
Минги Тауубуз, тау сууларыбыз да –
Ариулукъгъа, тазалыкъгъа.

Джуртуму Тауу, Сууу, Тереги да
Юретелле
Халаллыкъгъа, адамлыкъгъа.
Бизни сыфатыбыз, атыбыз, халибиз да
Джуртубузданды –
Бир да ишек джокъду анга.

Сюелсенг – Тауча сюел,
Атлансанг – тау сууча бар:
Тенгизге джетсенг да,
Юзюлме, айырылма Тауунгдан.

ХХХ

Дин, Тил, Джурт.
Бу ючкъулакъ, ючаякъ Тейри къазанда
Бишген халкъ бурулады Миллетге.

Ючден дагъан таймаз.
Дин, Тил, Джурт. –
Бу ючюсюне таяннган халкъ,
Бу ючюсюню бирлигин сакълагъан халкъ,
Аладан айырылмагъан халкъ,
Ала ючюн кюрешген, сермешген халкъ –
Эки дуниядан да боллукъду юлюшлю.

ХХХ

Джангыз Терек бла этеме ант.
Къадау Таш бла да этеме ант.
Джурт, Тил ючюн джашаргъа, ёлюрге.
Алайсыз – къаллыкъбыз джулдузсуз, Айсыз.
Алайсыз – боллукъ тюлбюз не Адам, не Халкъ.

Адамдан сууургъа да болурма,
Джуртдан а – огъай.
Джуртда Таш бла Терек –
Кёкде джулдуз бла Ай.

Саулукъ бла джашаудан багъалы
Не болур дунияда?
Алай а, меннге ала да тюлле керек –
Джокъ боллукъ эселе Таш бла Терек.

Кете эселе джашау да, саулукъ да –
Кетсинле  ала Таш, Терек ючюн.
Кимге керекди билек кючюнг, джюрек кючюнг,
Кимге керекди билим кючюнг, фахму кючюнг –
Джуртну, Тилни къорууламай эселе ала.

Къалмаз ючюн Ташсыз, Терексиз,
Къалмаз ючюн Джуртсуз эм Тилсиз –
Джашаргъа керекди ала бла,
Ёлюрге да керекди ала ючюн.

Аланы сакълай  –  сакълайбыз кесибизни,
Къутхарабыз ангыбызны-эсибизни.
Аласыз – биз тюлбюз Адам да, Халкъ да.
Аны ангыламагъан – къулду, манкъуртду.

Адамдан сууургъа да болурма,
Джуртдан а – огъай.
Джуртда Таш бла Терек –
Кёкде джулдуз бла Ай.

ХХХ

Джерде джашаб башладым алай –
Джанаша джети къат Кёкге,
Джарыта джулдуз бла Ай
Кёлюмю, джолуму да Джерде.

Алай а,
Аз-кёб эсе да, ётдю заман:
Болдум борчун унутхан бир адам.

Къадар Кёкден, Таудан эсе да, атды –
Къадау Ташха бурду джулдуз джюрекни.
Аны бла да къалмады – сынатды
Джазыуун Джуртда Джангыз Терекни.

Таш – саным, Терек а – джаным.
Кёб джетди къыйынлыкъ алагъа.
Къаламыма мерекеб – къаным,
Аны бла джаздым даууму, назмулаб.

Мен – Тейри адамы, унутуб Тейрими,
Табындым Джуртха, халкъгъа, адамгъа.
Олду эм уллу гюнахым, терслигим –
Кёк аны ючюн чамланды манга.

Бир Аллахдан башха джокъду Аллах –
Керекди джашаргъа буюргъанча ол.
Алай джашамагъаннга джетеди палах,
Хакъ болмаса, чынгылгъады джол.

Отуз кюмюшге сатылгъан амантиш,
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден –
Сизден джийиргеншли болмаз дунияда –
Къабырым да кенг болсун сизден.

Тюз джолгъа къайтарды Аллах –
Джокъду табыныу адамгъа-халкъгъа.
Къуллукъ этген бир Аллахха-Хакъгъа,
Хорларыкъды – келсе да палах.

Энтда Джерде джашайма алай –
Джанаша джети къат Кёкге.
Джарытады джулдуз бла Ай
Кёлюмю, джолуму да Джерде.

ЭКИ АЙРЫМКАН

Къарай да къууана бир-бирибизге,
Джашайбыз эки айрымкан тенгизде:
Бир Уллу айрымкан бла бир Гитче айрымкан.

Тенгиз бек чайкъалгъан кёзюуде,
Джулдуз, Ай кёрюнмей къалгъан кечеде,
Къайгъы-къоркъуу кючлейди да бизни,
Тас этгенча болабыз бир-бирибизни.

Толкъунладан, къарангыдан не да тубандан
Бир-бирибизни кёралмай къалсакъ –
Саудан ёлгенча болабыз биз...
Нек кюрешеди бизни бла тенгиз?

Алай а, кече кетиб, танг атса,
Кюн да чыгъыб, тёгерекни джарытса,
Бютюн насыблы болабыз биз.
Саубуз. Къыйнаса да, джуталмайды тенгиз.

Джашайбыз эки айрымкан тенгизде.
Джазыуубузну бир этмей эсе да къадар,
Сау-эсен джашаргъа бере эсе мадар,
Бир-бирибизни кёрюрге бере эсе мадар –
Аны ючюн да анга разыбыз чексиз.

Чайкъала арыса, шош болады тенгиз.
Къыйнала, къууана джашайбыз биз.
Бу тенгизде бизден сора джокъду айрымкан.
«Уллу айрымкан ёлмесин»,- алгъышынг меннге.
«Гитче айрымкан ёлмесин»,- алгъышым сеннге.

Бизни тенгизден айыргъан къадар,
Эки айрымкан этиб джаратхан къадар,
Бир этерге да болур, тыйыншлы кёрсе.

Къадарыбызгъа тыйыншлы болалсакъ,
Кёлсюз да, уллу кёллю да болмай туралсакъ,
«Тенгизден баш болгъанбыз» демей,
Не да
«Тенгизге аш болабыз» демей,
Къадар берген сынаудан ёталсакъ –
Башха дуния да ачылыр бизге...

Иги джорала эте,
Къыйнала, къууана, тёзе,
Джашайбыз эки айрымкан
Бой бермей тенгизге.

ХХХ
 
Магъананы азлыгъын,
Сёзню кёблюгю бла джабаргъа излеген назмучу,
Къолайсыз сюегин
Омакъ кийимле бла джабаргъа излеген къызчады.

Джарым сёзю бла назмусун магъаналы
Кёргюзтюрге излеген шайыр да,
Ангысыны, фахмусуну, билимини азлыгъын
Тынгылаб, джашырыргъа излеген адамчады.
 
ХХХ

Ёлген джулдузну джарыгъы кибик,
Ёлген тилде джазылгъан назму.

АДАМ ДЖАШАУДАН ТОЙМАЗ
 
- «Джюрегинги ауушдурмасанг,
Дарманла бла юч джыл джашаргъа болурса...».
- «Сау бол, профессор, джашаргъа, ёлюрге да
Кесими джюрегим бла излейме».

Аллахдан а джети джыл джашау тиледим.
Тилегими ол къабыл этди.
Этерими этдимми, джазарымы джаздыммы?
Хазырмамы энди кетерге?

Ол джети джыл, кёз къакъгъынчы, кетди.
Джылым джууукълашды элли бешге.
Кетерге хазырмамы энди?
Огъай. Тилейме энтда Аллахдан:

«Файгъамбарлыкъ бермезинги билеме –
Ахыр файгъамбар келгенди, кетгенди.
Джангыз, анга бергенинг тенгли
Бир ёмюр, бир джашау бер меннге да –
Андан сора, сюйгенингча этерсе.
Айтырым, этерим бир кёбдю алкъын».

Билмейме, Аллахха джетерми сёзюм.
Огъесе элли бещде джумулурму кёзюм?

Ол кетген джети джылда
Сууаблы ишлерим болгъан эселе кёб,
Аллахны эталгъан эсем разы –
Ол ёмюрюмю созаргъа да болур.

Алай тюл эсе уа, манга Тёре
Джангы гюнахла этерге къоймаз –
Джашаууму бир кюннге да созмаз.

Джашайма таза тутаргъа кюреше
Джюрегими, тёнгегими, тёгерегими да.
Кюрешеме сакъларгъа, джакъларгъа
Джуртуму, миллетими да.

Адамлыкъ-муслиманлыкъ борчумдан
Къутулургъа кюрешеме келгенча къолдан.
Джетерми заман, джетмезми? Къайдам...
Алай а, джете эсе да ёлюм,
Бара тургъанлайыма джетсин джолда –
Джолда, Хакъ буюргъан джолда.

Джанламазгъа кюрешейим джолдан,
Этерге кюрешейим келгенни къолдан.
Къалгъанны барырбыз кёре.
Не оноу этер, билмейме, Тёре.

ЭШЕК КЪАЛА

1
Акъ эшек
Къара эшеклени джыйыб тёгерегине,
Ат болгъанча кёрюннгенди кесине.

Аланы алыб, чабыб,
Акъ Юйню кючлегенди,
Салдыргъанды джангы терезе, эшик.
«Джолдашла, дуниягъа ие бизбиз энди»,-
Деб, созуб окъугъанды эшек.

«Дуниягъа ие, бий бизбиз энди,
Бизникиди энди кёзюу»,-
Деб, къара эшек джыйын да
Бир тамакъдан этгенди эжиу.

Ал, арт аякълары бла да,
Джер тебрендире ургъандыла харс.
Сыйсызланы тылпыуларындан,
Акъ Юйню басханды чарс.

Кёбге созулгъанды байрам.
Эшек окъугъан баргъанды кёбге.
«Акъ Юйге» «Эшек Къала» деб,
Атагъанды халкъ, санамай чёбге.

Сора, эшек окъууну тохтатыргъа
Акъ эшек этгенди иннет.
«Джолдашла, биз атча кишнерге керекбиз,
Болургъа излей эсек миллет».

Къара эшекле тургъанла къаршчы,
Тереннге ийгенле сёзню: «Бизни
Эшекча окъугъаныбызны
Тыяргъа излеген акъ эшекни
Башчы болургъа джокъду эркинлиги»,-
Дегендиле да, акъ эшекни талаб,
Эшек Къаладан ийгенле къыстаб.

Тамырдан тойгъан эшекле ойнаб,
Алай эте, келгенле джашаб.
Атладан, къадырладан да бошаб,
Бир-бирин да тебрегенле къыйнаб.

Келгенле да табанлаша,
Акъ Юйню ойгъанла эшекле.
Джангыз бир кесеги кючден-бутдан
Къачыб къутулгъанды эшикге.

Алай а, оноуну къолгъа алыргъа
Борбайы болгъан табылмагъанды атлада.
Бир джангы акъ эшек, къайдан эсе да чыгъыб,
Къара эшеклеге болгъанды тамада.

Эшек Къала ишлетгенди къадалыб.
Энтда къуйрукълары бла ойгъунчу аны,
Эшекле эшекча окъуб, табанлаб,
Титиретелле, абызыраталла дунияны.

2
Бюгюн да
Акъ эшек
Къара эшеклени джыйыб тёгерегине,
Ат болгъанча кёрюнеди кесине.

3
Сени юсюнгден не айтады халкъ –
Тынгыла бир кесек:
«Эшеклени ичинде ат,
Атланы ичинде эшек».

4
Тюз сёзге тынгыламайды эшек.
Акъ болса да, эшекди ол.
Атча кишнесе да, къаллыкъды эшеклей.
Ишлеген къаласын да къуйругъу бла оймай къоймаз –
Сырына тартмай къалмаз.

5
Бу сёзлерими эшитгенлей,
Атча кишнегенин да унутуб,
Ачыуланыб, чочуб,
Эшекча окъуб башлады ол.

6
Огъай,
Эшек ёмюрде да ат болалмаз.
Ариу,  атха бурулса да,
Къачан болса да,
Эшекча окъумай къоймаз.

УНУТМАГЪЫЗ КЪАЯДА ТЕРЕКНИ

Къарайды нарат терек къаядан,
Айырылгъанча джер джашаудан, къайгъыдан,
Къутулгъанча балта ауузлу, мычхы тишли аджалдан,
Къутулгъанча адам атлы, эки аякълы мурдардан.

Джашил терек –
Хауа берген барыбызгъа солургъа!
Керек эдик барыбыз да
Сени сакъларгъа, къорургъа.

Ай медет!
Азды бизде, адамлада, ангы-эс.
Сени аллынгда адам улу
Терсди, терс.

Чегетни къой,
Джуртда Джангыз Терекни да кесгенбиз.
Терекни тюл,
Тарихибизни, тарих эсибизни кесгенбиз.

Алай болса да,
Нарат Терек, чамланма.
Сеннге джан аурутхан адамла да
Бардыла.

Адам улуну бютеу барын
Къаргъама.
Ёкюл назмуму болушур деб,
Джазама.

Акъ къаяны джашил байрагъы – нарат!
Джангыз Терекни кесгенлеге бер налат.
Налат бер къыргъанлагъа чегетни.
Мен а –
Ёкюлюме Къадау Таш бла Терекни.

Акъ къаяны джашил байрагъы – нарат!
Кел салайыкъ биз джашаугъа салауат!
Джашаудан да бек – аны джаратхан кючге!
Башлайыкъ, къалгъан эсек да кечге.

Экибиз да биз къаршчыбыз ёлюмге.
Къуллукъ этебиз бир Аллахха-Тейриге.
Сюелгенледенбиз экибиз да биз.
Кёкге, джерге да кюрешебиз турургъа тюз.

Бир-бирде терек болургъа къарайды кёзюм –
Сени хауангча джараса эди сёзюм.
Ёзге  Сёз да – тин хауа берген терекди.
Хакъ сёз да адамгъа таза хауача керекди.

Шайыр бла Джангыз Терек къаяда
Ушар ючюн да къалмайла бир-бирине:
Джангызлыкълары бла да;
Халкъдан-ормандан айырылыб,
Мийикде тургъанлары бла да;
Кёкге джууукъ болгъанлары бла да;
Сыйрат кёпюрде баргъанлары бла да;
Кёкден джердегилени ачыкъ кёрюб,
Къыйналгъанлары бла да;
Къайгъыргъанлары бла да;
Къанатлы джанлагъа
Къонакъбай болгъанлары бла да...

Къарайды нарат терек къаядан,
Къарагъанча шайыр джюрек назмудан,
Къарагъанча шайыр джюрекден назму.
Акъ, къара эсе да къая,
Нарат а – джашилди.
Акъ сёз бла, къара сёз бла джазылгъан эсе да китаб –
Иннет а – акъды.

Къарайды нарат терек къаядан –
Джан къарагъанча джерде къалгъан тёнгегине.
Къарайма нарат терекге къаяда –
Тёнгек къарагъанча Кёкде джанына.

Мен кёзкёрмезге кетгенден сора,
Кёб турмай, кёлюгюзден да кетерме.
Алай а, къаяда терекни кёргенлей,
Эсигизге тюшербиз назмум, кесим да.

«Майна шайырны джаны» деб,
Сабийчик кёргюзтюр къаяда терекни.
Иги джора да игиди: ай марджа,
Унутмагъыз къаяда Терекни.

ХХХ
 
Джазыуланы уллуларын джазады Аллах,
Гитчелерин къояды адамны кесине.
Аланы да джазабыз да терсине,
Сорабыз дагъыда «нек келди,- деб,- палах?!».

Биз джазалмазлыкъны джазады Аллах,
Биз джазаллыкъны къояды кесибизге.
Биз а – Хакъ джолдан чыгъыб, кете эсек тюзге,
Сора, кесибизде болмай, кимледеди да гюнах?

Тышында тюлдю чуруму палахны –
Ичибиздеди-кесибиздеди къыйынлыкъ.
Унамай эсек а ангыларгъа аны –
Кетерик тюлдю бизледен къыйынлыкъ.
Бизни ашаб, джашаб турлукъду къыйынлыкъ.

КЕРАМАТ ЮЧГЮЛ

Кече арасы. Джукъламайла джангыз
Джулдузла, шайырла эмда сюйгенле.
Джарыкъ, Акъ сёз эмда Адам
Джаратылгъан керамат кёзюу.

Дунияда джашау болгъан къадарда
Ол ючюсю боллукъла бирге.
Ол ючюсю болгъан къадарда
Дуния джашау джукъланмазгъа болур,
Адам улу хорланмазгъа болур.

Нюр джарыкъ, Хакъ сёз, Тейри адамы –
Дууасы джашауну, дунияны.
Ала болгъан къадарда, бизни
Хорлаялмазла къарангы, кёзбау, мал адам.

Нюр джарыкъ, Хакъ сёз, Тейри адамы –
Бу ючгюлдю тутуругъу дунияны.
Аланы бирлигиди сакъларыкъ аны.
Нюр джарыкъ – Хакъ сёз – Тейри адамы.

ХХХ

Къууана, къыйнала джашадым дунияда:
Сюйген, кюйген да этдим,
Ёлген, тирилген да этдим.
Кетерге уа излемедим дуниядан.

Ахрат азабын дунияда сынагъан,
Дагъыда дунияны джандетге санагъан
Къауумдан болгъаным себебли,
Къарыуумдан кёб зат да келди.

Къарыуум джетмеген затла да – кёб.
Кёлсюз кёрюнмейим, айтыб джарсыууму.
Тюрлю-тюрлю сынауланы ийсе да Кёк –
Башхагъа ышанмадым джазыууму.

«Кеси джыгъылгъан джыламайды» дейле.
Джазыууму мен джаздым кесим.
Джерде, Кёкде да джууабха хазырма –
Бар эсе гюнахым-терсим.

Мен сюйдюм ёлмей, джашаб турургъа,
Джашамай ёлюрге уа – къоркъдум.
Къоркъдум ушаргъа ёре турукъгъа –
Андан эсе, юзюлсюн джолум.

Ахрат азабдан да дуния намыс кючлю:
Амантиш болуб джашагъандан эсе,
Халкъ харам этиб къаргъагъандан эсе,
Туумай къалгъан кёб да иги.

Джуртда таяныб Ташха, Терекге
Къараучу болдум Джан джуртха – Кёкге.
Джангыз Терек ючюн, Къадау Таш ючюн
Джашаууму да санамам чёбге.

Кюмюш джуртуму алтын къонгурауу –
Ана тилим, Сен джашар ючюн,
Керек эсе меннге ёлюрге –
Аккыллы болмам аны ючюн.

Сен ёлсенг а – барыбыз да ёлдюк,
Къуру шайырла тюл, бютеу миллет.
Ата джуртну, Ана тилни сакълау –
Олду бизге Аллахдан сора иннет.

Халкъ, Джурт ючюн джашасакъ, ёлсек –
Разы болур бизге джулдуз бла Ай.
Тарихибизде бардыла юлгюле:
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай...

Айтмай огъуна къояйыкъ Къарчаны –
Халкъгъа ат болгъанды аты аны.
Къарачай къралны къурагъанды ол.
Эркиши эсенг – аллай киши бол.

Къарачай областны къуратхан Умар да,
Юлгюдю бизге, юлгюдю бизге.
Энди джокъдула аллай башчыла,
Таулула джайылгъанбыз тюзге.

«Таулу тюзде абыныр» деб,
Нарт сёз бош айтылгъан болмаз.
Энчи Юйю, Миллет Юйю болмаса адамны, халкъны –
Аны адамлыгъы, халкълыгъы да къалмаз.

Сакълар ючюн Джуртну, Тилни, Халкъны
Энчи къраллыкъ болады керек.
Аны айталла джулдуз бла Ай,
Айталла аны Таш бла Терек.

Аллах адамгъа салгъанды борч
Сакъларгъа, къорууларгъа, айнытыргъа къауумун.
Бар эсе фахмунг, билиминг, къарыуунг –
Аланы аяма Халкъдан-Тилден-Джуртдан.
Алалла бар этген бизни джокъдан.

Энди аланы сакъламасакъ,
Адамлыгъыбыз, ийманыбыз да къайда?!
Тёгюледи соруугъа ушаш джарыкъ
Джулдуз бла Айдан.

Къабырладанмы, Кёкледенми
Келеди соруу?!
Не эсе да мени кючлегенди
Къайгъы бла къоркъуу.
Ноябрны 11, 2009 джыл, Ставангер


ХХХ

Эркишини
Не къадар къарт бола барса тёнгеги,
Ол къадар джаш бола барад джюреги.
Аны ючюн айта болурла халкъда
«Къарт бла сабий бирчалла» деб.

ХХХ

Джерни Кёк бла чегинде
Акъ Минги Тау джашнайды.
Нарт тауну этегинде
Къарачай халкъ джашайды.

Къарачай тукъумлула –
Джайылгъанла ат, къой да.
Миллетни уа кесине
Сейирсиннгенд Толстой да.

Чырайы, джигитлиги,
Кертилиги сёзюне –
Илиннгенле бу шартла
Джазыучуну кёзюне.

Тейри адамларындан
Къуралгъан миллетибиз –
Тарихинги джазгъанса,
Къызармазча бетибиз.

Патчахлагъа, ханлагъа,
Темирлеге, къурчлагъа
Къаршчы уруш этгенсе,
Бойсунмайын алагъа.

Джаугъа джаулукъ этгенсе,
Шохха тюздю иннетинг.
Адамлыкъны, тюзлюкню
Белгисиди миллетим.

Хакъ ислам дин – дининг да,
Таза тюрк тил – тилинг да,
Минги Таулу Кавказ джурт –
Туугъан джеринг, элинг да.

Дунья сеннге болмаз тар –
Дининг, тилинг, джуртунг бар.
Сакълай билир аланы
Тейри халкъы, адамы.

Эски байракъларынгда
Барды акъ барс, бёрю да.
Къаблан кёллюд, таукелди
Ёсе келген тёлю да.

Джерни Кёк бла чегинде
Акъ Минги Тау джашнайды.
Нарт тауну этегинде
Къарачай халкъ джашайды.

ХХХ

Таяныр зат табмай ёзге,
Таянама Сёзге.
Таянама Ташха, Терекге,
Себеб излей джюрекге.

Суудан тутуб,
Салыннганча къаядан,
Джашайма –
Къутулалмай къайгъыдан.

Амалсыздан – тюненеме
Таянама.
Келлик кюннге тюл, кетген кюннге
Ышанама.

Тюнене бла джашаргъа уа
Боламыды?
Тюненеден джылы джарыкъ
Урамыды?

Тюнене – ол – ёлген джулдуз.
Джарыгъы уа – суууса да,
Сууукъ болса да,
Алкъын сауду –
Турад келе.
Ол джарыкъны
Келгенин тюненеден,
Ангыламайын бек кёб адам,
«Джарыкъ урад тамбладан»
Деб туралла. Зауаллыла.
Джукъ билмеген насыблыла.

Биз джашайбыз
Тюненеден ургъан джарыкъ
Джукъланнгынчы.
Биз кетебиз
Джашаудан бир тойгъунчу,
Бир къаннгынчы.

Къобанннга кириб джууунама.
Кесими алай джууама –
Ёлюкнюча.
Ёлген тилдеча джазама
Назмуну да.

Ёлген джулдузланы, чабакъланы да,
Ёлген халкъланы, адамланы да,
Ёлген тиллени, сёзлени да
Кёреме сууда.
Ала кёлеккеме чырмалалла.

Джюрекни ашайла ала.
Джагъадан а Таш бла Терек,
Мени къутхарыргъа излегенча,
Къарайла.

Терек узатыб къолларын-бутакъларын,
Суудан тартыб алады мени.
Суу толкъунла ызымдан къычыралла,
Суугъа кетгенле ызымдан къычыралла:
«Къайыт бери».

Джюрегим джарылады эки.
Бир кесеги Ташха,
Бир кесеги Терекге къошулады.

Сау суу Ёлген тенгизге барады кетиб.
Ызымдан джагъагъа чыкъгъан суу –
Ол да джагъада къалады ёлюб.

Таяныр зат табмай ёзге –
Таянама Сёзге.

ХХХ

Кюнню бар эсе джаны,
Кёзюне аны
Аз бек джийиргеншли кёрюнмейбиз биз –
Сюркелгенле, джюзгенле,
Учханла, джюрюгенле –
Топракъдан джаратылгъанла барыбыз да.

Тюлбюз биз Кюнча, Отча таза.
Гюнахыбыз, къайгъыбыз кёбдю бизни.
Эшта, Отха бир тюшмей,
Тазаланныкъ болмазбыз биз.

ХХХ

Мен баралмайма таугъа –
Арабыз тенгизди-теркди.
Ёзге, мени тыйгъан – чекди.
Тау а... келеди манга.

Аны тыялмайды чек.
Тюшюмде, тюнюмде да кёреме аны.
Кече, кюн да агъарады ол.
Келеди ол, келеди ол.

Келеди тайыб, келеди.
Акъ кеме тенгиздеча, келеди.
Чеклени ача, келеди.
Кёреме аны, кёреме.

Къараны агъарта келеди,
Къарангыны джарыта келеди,
Бир джангы джол сала келеди
Акъ тауум, къанатлы тауум.

Имбашларында Кёкню да кёреме,
Кёкню да алыб келеди ол.
Джулдузлары джукълана-джана,
Кёк анга кёргюзтеди джол.

Мени алыб, ызына
Къайытырыгъын айтады Тау.
Тенгизге кириб, келеди джюзюб –
Мазаллы акъ балыкъча, Тау.

Мен аны сакълаб тургъанлы,
Бир джылмы кетди, бир ёмюрмю?
Джагъа да, кёлюмча, талай кере
Мийик, алаша да болду.

Шимал тенгизде келеди Тау.
Джагъада сюеледи адам.
Къазакъ бёрюча улуйду джюрек,
Темиркъазакъ джулдузгъа къараб.

Тау эшитеди мени,
Ашыгъады, джыра тенгизни.
...Бу акъ къанатлы татлы кёрюнюуден
Айырмасын киши да мени.

ХХХ

- «Ол асралгъан малны къанат,
Къурманлыкъ этейик Сёзге.
Болур ючюн Тюзлюкге къанат,
Ол Кёкден эниб келгенди бизге».

- «Огъай,- деди Сёз,- мени ючюн
Бир джерде да тёгюлмесин къан.
Къурманлыкъ да мени ючюн
Этмесин джангыз бир адам.

Эшитигиз, кёрюгюз, окъугъуз –
Анаяса этигиз кесигизге.
Хар нени да Иеси, Тёреси
Буюруб, алай келгенме сизге».

Андан бери кёб заман кетди.
Файгъамбарла да келдиле, кетдиле.
Китаб болуб джайылды Сёз.
Алай а, игиленмедик биз.

Билгенликге не болгъанын
Харам-халал, гюнах-сууаб,
Тюрленмедик биз, нюрленмедик биз.
Алай нек болду – табмайма джууаб.

Тюрленмезлик Сёзню тюрленник адамла
Анаяса этмей кесибизге,
Хакъ джолда барыргъа унамай,
Кетиб барабыз терсибизге.

Адам болургъа унамайбыз
Айырылыб джаныуардан, малдан.
Сёз ангыламагъан болгъанбыз бирле –
Не сакълай болур бизлени алда?
   
ХХХ

Орун болмаса Сёзде оюмгъа –
Ол бурулады оюннга.
Сёз асры сыйлы кераматды,
Джарамайды аны бла ойнаргъа.

Сёз тамадады бизден.
Адам этген олду бизни.
Аны унутсакъ – къоркъама,
Къачы урур деб Сёзню.

Билмейме, кимди Тейриси Сёзню?
Адамны Тейриси уа – Сёздю.
Сёзю-башы болмагъан –
Ким да болсун – ол адам тюлдю.

Иги сёз, Хакъ сёз – Аллахданды.
Иги сёз, Хакъ сёз – Аллахды.
Тилине, Сёзюне сакъ болмагъанны
Сакълайды сыйсызлыкъ, палах да.

Шайыр бойсунады Сёзге –
Аны ючюн джууукъду Кёкге.
Чексизди кючю, магъанасы Сёзню.
Олду сакъларыкъ, къутхарлыкъ да бизни.

ХХХ

Сёз – джети къат Кёкдю.
Тюз адамла биринчи къатын кёрелле.
Шайырла, шыйыхла – экинчи, ючюнчю, тёртюнчю къатын.
Файгъамбарла – бешинчи, алтынчы къатын да.
Джетинчи къаты уа – бизге ташады.
Джетинчи къатдады Сёзню ёзю.
Джетинчи къат ачылса –
Аллахны кёрюрге боллукъ эдик биз.
Ол болмазлыкъ ишди. Алай а,
Кюрешеме кёрюрге Сёзню джетинчи къатын.
Кюрешеме билирге Аллахны джюзюнчю атын.
Шайырма мен.

ХХХ

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден,
Сюек ючюн ит болгъан бёрю,
Дунияда джийиргеншли сизден
Джангыз Амантиш болур.

ХАЛКЪ САКЪЛАЙДЫ КЕЛИРИН КЪАРЧАНЫ
Лайпанланы Нюр-Магомедге

Кир ырхыгъа джокъду буруу, хуна.
Къайда къачхынчы да, келе да, къона,
Къарачай адам къалгъанды кёрюнмей,
Къошулгъан – тохтагъанды эримей.

Боз тубан дангыл тюзледен келиб,
Ёзенни ёрге, душман аскерча, кириб,
Не джурт, не адам танылмазча этгенди.
Не этебиз энди?

Ёзенде тюл, джюрекдеди тубан-чарс.
Ата джуртну, Ана тилни этсек тас,
Ариу турсакъ да туугъан джерде джашаб,
Къалмазбызмы калак итге ушаб?

Ата джуртду тыш тюрсюню миллетни.
Ёзю-ёзеги уа – Ана тилди аны.
Ата джуртду тёнгеги-саны миллетни,
Къаны-джаны уа – Ана тилди аны.

Бир-биринден айырылсала,
Джан, тёнгек да башлайла ёле.
Бирге тургъанлай да, алагъа –
Тебреген эсе уа, ахыр кюн келе,

Сора, Хакъ джолдан джанлагъанбыз биз.
Бек кючлю хаким керекди халкъгъа.
Бизле къуллукъ этмесек Хакъгъа –
Эки дуниядан да къаллыкъбыз къуру.

Къарачай къан бузулгъанды, джукъаргъанды.
Къарачай къобан бокъланнганды, таркъайгъанды.
Кир ырхыча, къуюлгъанла тышындан,
Бошаргъа башлагъанла Джуртну Терегинден, Ташындан.

Джутланалла ала джандет кибик джерибизге.
Зарланалла къалюбаладан келген тарихибизге.
Кюрешелле къурутургъа динибизни, тилибизни,
Кеслерине къул этиб итибизни, телибизни.

Быллай кёзюуде джыймасакъ эсибизни,
Харамдан-гюнахдан тыймасакъ кесибизни,
Тюшюнюб, тюзетмесек терсибизни,
Сакъламасакъ тилибизни, джерибизни –
Бу ёмюрде огъуна сакълайды ёлюм бизни.

Къайдалла Адурхай, Будиян, Науруз, Трам?
Къарча бла келген къауумну туудукъларындан бир адам,
Тулпар ата-бабаларына ушагъан бир адам –
Башчы болмай, бу къул дуния тюрленмез,
Ёзден халкъ да аякъ юсге сюелмез.

Сюйсек-сюймесек да ангыларча болгъанбыз аны.
Халкъ сакълайды келирин Къарчаны.
Итле юрелле – сезедиле Джанлыны.
Джашауубуз, Аллах айтса, джангырыр.