БИЛАЛ ЛАЙПАН
СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС
Дефтерледен: СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС; КЪЫЯМАТ КЮН;
БЕТ бла АУАЗ; КЪАЧХЫ ШЫЛПЫ; КЪЫШ КЪЫЯМА;
АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ.
ТИРИЛТГЕН АУАЗ
Джети къат кёкден келген ауазынгы,
Кёк джашнагъаннга ушаш ауазынгы,
Джанкъылышча кёрюннген ауазынгы,
Кюнлю, Айлы, джулдузлу ауазынгы,
Къанатлы, кераматлы ауазынгы,
Нюрлю, ариу, джарыкъ ауазынгы,
Сюймекликден толу ауазынгы,
Джети къат джерде эшитиб турдум.
Сора, тёзалмай,
Къат-къат джерни, джюкню юсюмден атыб,
Къат-къат къайгъыны, сагъышны джюрекден атыб,
Тирилиб, силкиниб, ёрге турдум.
Дуниягъа джангыдан туудум.
САУ КЪАЛЫГЪЫЗ
Тауда нарат, тюзде къайын!
Биригизни сайлаялмай,
Джазыууму байлаялмай,
Ётдю ненча кюнюм, айым.
Тауда нарат, тюзде къайын!
Сиз болдугъуз Кюнюм, Айым.
Сиз болдугъуз манга къанат –
Тюзде къайын, тауда нарат.
Экинге да кериб къулач,
Экинге да бериб къууанч,
Джашаб турургъа изледим,
Джашнаб турургъа изледим.
Мен – тартынчакъ, мен – уялчакъ
Болгъанлыкъгъа, джайдым къучакъ.
Болмасам да кийик, джахил,
Нюр къошдула акъ бла джашил.
Эки мёлек – акъ бла джашил.
Нарат – джашил, къайын да – акъ.
Кёл да – таза, кёк да – чууакъ.
Сезимлерим тюлле ууакъ –
Тауда нарат, тюзде къайын.
( Нарат – джашил тюл – кёк эди.
Акъ къайын – сепкилбет эди.
Экисине да айтырым
Ташдан, джулдуздан кёб эди ).
Тауда нарат, тюзде къайын –
Сиз болдугъуз Кюнюм, Айым.
Сиз болдугъуз манга къанат –
Тюзде къайын, тауда нарат.
( Тауда нарат, тюзде къайын,
Сизсиз бюгюн да къайгъым.
Ёзге айырылыргъа заман джетди.
Сау къалыгъыз,
Тюзде къайын, тауда нарат.
Кетеме. Сизни уа этеме
Уллу Аллахха аманат ).
ДЖАХИЛЛИКДЕН, АЛЛАХ, КЪУТХАР
Акъ къайын!
Сени кёргеним сайын
Ол къыз тюшеди эсиме,
Кёлюм чыгъады кесимден.
Не айтыр деб, хоншу, тийре,
Бузулур деб адет-тёре,
Джазыуума къаздым уру,
Насыбымдан къалдым къуру.
Къуру къалдым сюймекликден.
Аллах, къутхар джахилликден.
Джюрек, сен а, хайда, улу –
Джер насыбдан къалдыкъ къуру.
КЪАЙСЫННЫ ЭСГЕРЕ
Ёлгенди Къайсын.
Джылайды Кёк.
Тутулгъанды Кюн.
Ай да болгъанды сын.
Джаралы джугъутурну да къутхара джанлыдан,
Джаралы ташха да балхам болуб джагъыла сёзю,
Джуртда Джангыз Терекге да нёгер бола сёзю,
Дуниягъа сабийча къарай кёзю,
Акъылман дуниядан кетди.
Алай а,
Назмучугъа джокъду ёлюм.
Халкъы, Ана тили сау болуб,
Джангыз бир назмучу сау болуб,
Анга джокъду ёлюм.
Пушкиннге кибик,
Къайсыннга да джокъду ёлюм.
Туугъан джуртунда асралгъанды Къайсын.
Джазгъан сёзюнде къалгъанды Къайсын.
Ана тилинде джашайды Къайсын.
Халкъы бла джашайды Къайсын.
Адамгъа, ташха, терекге, кийикге да,
Джан аурутду Ол.
Джерге, Кёкге да,
Кетгеннге, джашагъаннга, келликге да
Файгъамбарча къарады Ол.
Сынады урушну, сюргюнню да
Халкъы бла бирге.
Кёрюрюн кёрюб кёрюне кирди,
Хакъ кертиге къуллукъ эте ёлдю
Зауаллы, насыблы Къайсын.
Тау сёзню устасы Къайсын,
Кавказ тауланы шыйыхы Къайсын,
Кязим хаджи бла, джырчы Сымайыл бла бирге
Устазды эмда Тёреди бизге; Юлгюдю бизге.
Ала джакъгъан отну джукълатсакъ,
Эки дунияда да юлюш джокъду бизге,
Кечмеклик джокъду бизге.
МИНГИНЧИ КЕРЕ ДА БИР ЗАТНЫ ЮСЮНДЕН
1
Къадарны къолундады джаныбыз;
Джаратылыуубуз, ёлюуюбюз.
Ёзге аман болмаз ючюн кёлюбюз –
Туугъандан ёлгюнчю дери –
Ол эки чекни арасында
Джашауну-джазыуну-сайлауну
Кесибизге къойгъанды Ол.
Не керекди андан сора?
Игини-аманны, халалны-харамны, сууабны-гюнахны –
Барын билдиргенди. Дегенди:
«Хакъгъа бойсунмагъан
Къыйынлыкъгъа-палахха тюберикди. Азаб чегерикди».
Ангылашынмагъан не барды былайда?
Сюйгенибизча джашаргъа,
Джазыуубузну кесибиз джазаргъа
Мадарыбыз барды:
Сюйсенг, хайуан-джаныуар бол,
Сюйсенг, Адам бол.
Хайуан-джаныуар болууну,
Шайтан болууну,
Адам болууну
Джоллары айрылла, белгилилле.
Гюнахны башхагъа кюремейик –
Аллахны, адамны да терслемейик,
Шайтан джангылтды да демейик.
Сайлау кесибиздеди.
Къадаргъа шукур этейик.
Ол буюргъанча джашау этейик.
Дуниябызгъа, ахратыбызгъа да сагъыш этейик.
Башыбызгъа мадар этейик.
Хар неге да кесибизбиз джууаблы.
Адам болууну магъанасы олду.
2
Башха Аламда,
Башха Заманда,
Башха дунияда джашай эдим мен.
Нюрден джаратылгъанла бла
Отдан джаратылгъанланы
Араларында джашай эдим мен,
Малаикге, джиннге да ушай эдим мен.
Сора, болду да буйрукъ,
Нюр къанатларым джана-кюе,
Джулдуз джарыгъын да озуб,
Алай терк келиб тюшдюм Джерге.
Алкъын от тылпыу эте турса да,
Джер, суууб, бюгюннгю тюрсюнюн ала башлагъан эди;
Тёгерегин къат-къат хауа къуршалагъан эди;
Тенгизле, таула да къуралгъанелле;
Джашаугъа терезе-эшик ачылгъан эди –
Адам джашарча юй болгъан эди Джер.
Мени борчум – адамны тарихин,
Аны ич-тыш дуниясын, джашауун, иннетин, ишин, кюрешин,
Джыгъылгъанын, тургъанын, оюмун-фикирин – барын
Джазыб, ёрге – Кёкге – билдириу эди.
Кёк ёлче бла – бир сание,
Джер санау бла уа – минг-мнг джыл, ёмюр
Кетди андан бери.
Ибилис да тюшдю Джерге.
Отдан джаратылгъан топракъдан джаратылгъанны
Зор бла, хыйла бла ичине кириб,
Кюйдюрюб, терсейтиб, джангылтыб башлады.
Файгъамбарла да келдиле, кетдиле.
Ала да буйрукъну толтура, адамны къутхара,
Къара таныта, къара джая кёб кюрешдиле.
Энди ахырзаман джууукълашады.
Меннге да Кёкге къайытыр заман джууукълашады.
Джазгъанларымдан сизге да чыгъарама-къояма юлюш:
Окъурсуз, билирсиз – туругъузну, ташагъызны да кёрюрсюз,
Сора тюшюнюрсюз – этеме умут.
Ёмюрлюк джашау алдады. Аны чегинде
Уллу соруу-сууал боллукъду:
Этгенигиз ючюн да, иннетигиз ючюн да
Берликсиз джууаб.
Башха Алам, башха Заман,
Башха дуния, башха джорукъ
Сакълайды алда.
БЕТ бла АУАЗ
( лик и глас; лицо и голос; совесть и проповедь)
1
Шийирим эсе – ёмюрлюк;
Ёмюрюм эсе – эмилик;
Джашауум эсе – сейирлик.
Сора неди да къыйнагъан?
Тейри уммети – умметим,
Тюрк къауумла – миллетим,
Хакъ джолда барыу – иннетим,
Сора неди да къыйнагъан?
Болджаллы джуртум – Джер эсе,
Ёмюрлюк джуртум – Кёк эсе,
Ёлюм – эки дуниягъа чек эсе,
Сора неди да къыйнагъан?
Джерге, Кёкге къарай эсек,
Китабны ангылай эсек,
Ол айтханча джашай эсек,
Сора неди да къыйнагъан?
Тынгысыз этген неди бизни?
Чайкъаб тургъан неди кёлню?
Болмай шыйыхлыкъ-кераматлыкъ,
Кёрюнюрмю аламатлыкъ?
Чайкъала тургъан кёлде
Болурму тынчлыкъ-рахатлыкъ?
Ёзге,
Иннетинг-сёзюнг-ишинг этер
Тюз джашагъанынга шагъатлыкъ.
2
Базама
Терсими-тюзюмю Тёре тюз чегер деб,
Гюнахымы сууабым дженгер деб.
Джазама
Халкъымы кёлюн (Кёлюн!), джазыуун (Джазыуун!).
Джетгени чакълы кючюм-къарыуум
Халкъымы (кесими да!) къутхарыб кюрешеме,
Келямгъа, къаламгъа таяна сёлешеме, сермешеме.
Билеме, Аллахданды къадар.
Алай а, Ол меннге да бергенди мадар
Джазыууму кесим джазарча,
Сынау дунияда Адамча джашарча.
Аллах джаратхан къауумум-халкъым барды,
Аллах берген тилим, Джуртум барды,
Аллах ийген Китабым-диним барды,
«Берилгенни сакъла» деб,
Аны буйругъу-аманаты барды.
Хазыр дуниягъа келгенди Адам.
Берилгенди Анаяса – джашау джорукъ – Къуран:
Окъу. Бил. Джаша. Джашаудан къууан.
Насыбха, къууанчха ачыкъды джол.
Алай а,
Хар не да ачыкъ эсе алай,
Барыбызны да джарыта эсе джулдузу бла Ай,
Тынгы-тынчлыкъ нек джокъду Джерде, джюрекде?
Неди чайкъаб тургъан кёлню-джюрекни?
КЪОБАН
1
Джулдуз бла Айны джарыгъында Къарачайны
Кёрюр ючюн къарайма ёрге.
Бёлениб нюрге,
Джанкъылычлана,
Минги Таудан энедиле суула.
Нечик насыблыдыла саула –
Ол акъ сууладан, къара сууладан, тау сууладан ичиб,
Суусабларын кесерикдиле ала.
Суугъа таудан кийикле да энерикдиле.
Суу ызына къызла да тюшерикдиле –
Суудан толтуруб челеклерин
Юйлерине кетерикдиле.
Сора, эшмелерин тешерикдиле –
Ол зем-зем суу бла джуууб,
Ызына эшерикдиле.
Ой нечик насыблыдыла саула.
Къызла, суула, таула,
Къар, кырдык, таш, агъач –
Бары берелле къууанч.
Унутханма къайсы тенгизге саркъгъанын Къобан.
Мен билген – джюрек деген тенгизге саркъады ол,
Джюрегими ичи бла барады ол.
Джан сууду, джан дарманды Къобан.
Къадау Ташны да бош айыргъандыла андан.
Джангыз Терекге да белляу айтхан – Къобан;
Суугъа кетгенни да джылауун этген – Къобан;
Халкъ джырласа, эжиу этген да – Къобан;
Мёлеклеге къошулуб, зикир этген да – Къобан.
Акъ Минги Таудан келген джан суу, дарман суу;
Къарашауай сют орнуна ичген къар суу, къара суу, акъ суу, нарт суу;
Сюргюнде халкъ ичерге термилген джандет суу;
Халкъым атагъан аты бла дуниягъа белгили суу, белги суу.
Мен, Джагъа Лайпан,
Джагъанг бла барама ёрге –
Кёк бла Джер бирге къошулгъан джерге.
Кёреме Минги Тауну, къарны, джулдузну, Айны –
Кёреме Къарачайны: болама таукёл.
Эшитеме ауазын: сау кел.
Сора, джашаргъа, ёлюрге да болама таукел.
2
Айтыргъа тилим, фахмум, кючюм, джашауум джетмей къалгъан,
Мен айталмай къалгъан Сёздю, Макъамды Къобан.
Азан таууш, джыр таууш, ийнар, кюу таууш чыгъады андан.
Минги Тауну, Минги Джюрекни ауазыды ол.
Тынглагъыз анга, англагъыз аны:
Ата-бабаладан – нартладан, аланладан – хапар айтады ол,
Тамблабызгъа да сагъайтады ол.
Тау бла тенгизни байлаб турады ол.
Джер бла кетеди, Кёк бла къайытады ол.
3
Къоб, Къобан!
Керексиз сёзню, къайгъыны-дауурну къурут.
Гюнахны, харамны джуртубуздан тюбю бла къурут.
Къара кючлени, къара иннетлилени –
Душманланы, амантишлени – Джуртдан сюр, къуу, къурут.
Сени бизден алыргъа излегенлени барын къурут.
Гюнахсыз адамны, ташны, терекни уа – ая, сакъла.
Бу джуртну, бу джерни, бу дунияны – кетгенле ючюн да – къучакъла.
Биз да кетерикбиз, къаллыкъса Сен.
Туудукъла кёрлюкле сени, тынгларыкъла сеннге;
Ичерикле сенден, джуууннукъла сенде –
Аны ючюн артыкъ да багъалыса меннге.
Ким биледи, сени тауушунгда
Мени тизгинлерими да эшитирге болурла:
Таш. Терек. Джулдузу бла Ай.
Минги Тау. Къобан. Къарачай.
КЕСИНГ ЮЧЮН ЭТ ДЖУАБ
1
Бу дуния кёрмеген не къалды, ким къалды?
Бу дуниягъа келмей не къалды, ким къалды?
Бу дуниядан кетмей не къалды, ким къалды?
2
Келдиле, кетдиле фыргъауунла, патчахла, ханла:
чингизле, тимурла, сталинле, гитлерле... ала
Алан-Къарачай халкъыма да кёб халеклик салдыла.
Алай а, ала кетдиле, халкъым – къалды!
Дуниялыкъгъа мыллык атыб, къан тёгюб,
Ётюрюк бла, кёзбау бла, хыйла бла, кюч бла да
Адамгъа, дуния малгъа, дуниягъа ие болургъа кюрешгенле,
Не къалды сизден?
3
Бу дуния кёрдю файгъамбарланы да.
Адам улу ангылаб къоялмады аланы да.
Анъылагъан къой, ташла бла тюйдюле...
Келдиле, кетдиле файгъамбарла да.
Муратларына джетдилеми ала да?
Китаб, дин къалды аладан.
Алай а, тюшюндюмю, тюрлендими, нюрлендими адам?
4
Файгъамбарла джашаб кетген дунияда джашайса сен да.
Муссагъа, Иссагъа, Мухаммадха къара:
Хакъ Кертини, Билимни, Тюзлюкню билдире-джая,
Меджисуулукъдан къутхара адамланы, халкъланы,
Джан аямай кюрешдиле ала.
Китаб, дин къалды аладан.
Алай а, тюшюндюмю, тюрлендими, нюрлендими адам?
Ёзге, адамны, адам улуну къой.
Сен кесинг ючюн эт джуаб:
Тюшюндюнгмю, нюрлендингми сен?
Кимге, неге табынаса сен?
Хакъ джолунда барамыса сен?
4
Фыргъауунланы, файгъамбарланы да кёрген адам улу,
Дагъыда тюшюнюрге, тюзелирге, игиленирге унамай эсе,
Бир-бирин сакъларгъа, джакъларгъа, къутхарыргъа унамай эсе,
Бир-бирин соя эсе, бир-бирин тонай эсе,
Адам болургъа, Хакъ джолда барыргъа унамай эсе,
Джаратхан Аллахха бойсунургъа, Ол буюргъанча джашаргъа
унамай эсе,
Сора, къайрыды джолу? Не сакълайды аны алда?
КЕЧ БОЛГЪАНДЫ, КЕЧ
Кеч болгъанды къайытыргъа да,
«Кеч» деб, айтыргъа да.
Кеч болгъанды къайытыргъа да,
Айтыргъа да кеч.
Къайытыргъа да, айтыргъа да
Кеч болгъанды. Кеч.
ДЖАРКЪАЛА
Къол джазмала кюймей эселе бир къарайым...
Аланы тамызыкъ орнуна салама отха –
Кюймей къалгъанын алырма (алырсыз) артха.
Джаркъала джанарча тёшейме аланы.
Ой бу джаркъала,
Бир джарылыргъа, бир джанаргъа унамай,
Халкъны не къыйнау этелле ала.
Юйюнгю джылытмагъан, кёлюнгю къууандырмагъан,
Джылыу, джарыкъ бермеген
Ёзексиз, агъачсыз, чий отунла.
Ол къара къышлада, къыйын джыллада
Асыл агъачла кюйгендиле бары.
«Аман артха къалыр» дегенлей,
Чий джаркъала бла къауралагъа таяннганед халкъ.
Тамызыкъ болгъан къол джазмаларым
Терк къабыныб, къызарыб, джаныб,
Джаркъаланы уа джандыралмай,
Кюйюб бошалдыла.
Джаркъала уа тютюнлей туралла,
Солугъанны джётел этдире,
Къарагъанны кёзюн джылата...
Тартыб-тартыб чыгъарама аланы отдан.
Къарасам – ала уа джаркъала тюл –
Бизни джазыучуланы – совет джазыучуланы – китаблары...
Дуния бла бир къол джазма кюйюб кетди,
Ол китабла уа туралла
Совет-коммунист ётюрюкню сыфаты-бетича,
Социалист реализмни сыфаты-бетича.
«Китаб-газет окъугъанны къойгъанды халкъ,
Басма сёзге сууугъанды халкъ»,- дейбиз дагъыда.
Огъай,
Юйюне-кёлюне джылыу-джарыкъ берлик китабланы-газетлени
Окъурукъду халкъ.
Аллай дерс китабланы сабийле да окъурукъла.
Ётюрюкден, алдауукъдан безгенди халкъ.
Келген джолун, баргъан джолун, барлыкъ джолун
Кёрюрге излейди халкъ.
Отда ёзексиз, агъачсыз, чий джаркъалача,
Табхада китаблагъа къарай,
Бу оюмла келдиле башыма.
ОТ, ЧЫРАКЪ, ДЖЮРЕК
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара,
Санларынг а – акъ.
Узалыб санга джетерге излегенча,
Джанады чыракъ,
Къалтырайды чыракъ.
Бир да ажымсыз –
Сени кёрюб турургъа излегенден джанады ол,
Ансы эртде огъуна джукъланныкъ болуред.
Энди уа, джарыкъдан-джарыкъ джанады ол.
Сен камин дейсе, мен отджагъа дейме, –
Джанады от.
Тили бла сени джаларгъа излегенча,
Къалтырай, джанады ол.
Тепсиде шампан,
Тепсиде айран,
Тепсиде боза –
Кёз къыса, къайнайла ала.
Туруну-ташаны да кёреди Аллах:
Ичгенибиз – харам, этгенибиз – гюнах.
Огъай, ичгенибиз – халал, этгенибиз – сууаб.
Сюймеклигибиз – Аллахха, Адамгъа да джууаб.
Джанады джюрек, джанады от, джанады чыракъ.
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара, санларынг а – акъ.
Ой не джылыды, джарыкъды бюгече юйню ичи.
Артыкъды, керек тюлдю бизге ички:
Бир-бирибизден эсиргенбиз биз,
Бир-бирибизге эшилгенбиз биз.
Кече узуну джанады ёчюлмей юч чыракъ.
Кёзлеринг – ала, чачынг – къара, санларынг а – акъ.
КЁКДЕ-КЁЛДЕ
Акъ булутла, къара булутла
Тургъанча кёкде,
Къууанч-бушуу да, къайгъы-умут да
Джашайла кёлде.
МАКЪАМЧЫ, СУРАТЧЫ ЭМДА ДЖАЗЫУЧУ
Эки къауум санатчы –
Макъамчы бла суратчы –
Нечик сукъланама сизге.
Къулагъы-кёзю болгъан –
Бары ангылайла сизни.
Илхам ачхан керамат:
Музыка бла сурат –
Мыдах этсегиз да, берсегиз да къууанч,
Ангылашынады; керек тюлдю тылмач.
Мен а сёзле бла салама сурат.
Мен а сёзле бла джазама макъам.
Сёз – сурат, сёз – макъам;
Алай а, аны адам улу ангылар ючюн,
Дуния тилге (тиллеге) кёчюрюрге керекди.
Кёчюрюлген а – затны кёлеккесиди.
Мен сёзлеге салама джан.
Сёзню кёчюрюрге боллукъду,
Джанны уа кёчюрлюксе къалай?
Макъамчыла бла суратчыла,
Сизге сукъланама къалай –
Сизге тылмач керек тюлдю:
Сиз дуния бла – макъам бла, сурат бла –
Кесигизни тилигизде сёлешесиз.
Дуния тылмачсыз ангылайды сизни.
Ол джаны бла айтханда,
Джазыучуладан насыблысыз сиз.
Алай а, хар не – адам да, халкъ да, тил да – башланады Сёзден.
адам Адам болмайды сёлешиб тебрегинчи,
халкъ Халкъ болмайды тили бегигинчи.
Ангыласам да аны,
Санатчы къарнашларым – суратчы бла макъамчы –
Къууанама сизге, сукъланама сизге.
САЙЛАУ
1
Быланы тиллерине юрениб,
Бир ариу къызгъа «ариу» деб, айтхынчы,
Ариу айтхынчы,
Ёлюб кетерге ушайма.
Ёлмесем да – къарт болуб, джараусуз болуб –
Ёлгенлеге боллукъма тенг.
Алай болса да,
Мен бу тилге юренмей къалмам.
Ариу къызлагъа аланы тиллеринде
Талай назму окъумай къоймам.
Ол ариу къызла ючюн болса да,
Мен бу тилге юренмей къоймам.
2
Мен мында бир мёлекге тюбедим:
- «Дининге кёчейим, тилинге юренейим,
Джангыз бирге джашайыкъ»,- деди.
- «Алгъаракълада алай айтхан болгъан эди дагъыда бир къыз.
Артда ол сёзлерин унутхан эди ансы.
20 джыл джашасакъ да бирге,
Динибиз, тилибиз, халибиз да – айры.
Андан да айырылдым кючден.
Энди башымы сукъмазма отха».
Мыдах болуб, джыламсырай кетди ол къыз.
Кесими тыйдым – огъай, джол джокъду артха.
Джюрегим таула таба бурулду.
Насыб андад – къанатландым, учундум,
Насыб алдад – къанатландым, учундум.
Алай а, аууур элле къанатларым,
Ауруй элле къанатларым –
Озгъан джашауум къоймай эди учаргъа.
Ёзге кёлтюрюлдюм кёкге, мийикге, ёрге –
Энди ташча келиб тиерикме джерге,
Не да джангы дуния, джангы джашау башланныкъды меннге.
САЛАМ! ХАЙ!
Салам!
Къарачай, Норвегия,
Норвегия, Къарачай.
Норгечай – Къарвегия,
Къарвегия – Норгечай.
Хай!
Джюрек, сеннге джокъ тынчлыкъ:
Эки дунияны арасында,
Болмай ары не бери,
Бараса ары-бери –
Тохтагъынчы, хайда, бар.
Хаде бра, Норвегия.
Къарачай, сен да сау къал.
Норгечай, Къарвегия –
Сизсиз меннге джурт, кърал.
Тюрленнгинчи джюрек, хал –
Сизсиз меннге джурт, кърал.
Норвегия, Къарачай –
Экинге да салам, хай.
Болмай къайгъы, митингле,
Тутулмайын Кюн не Ай,
Нартла бла викингле,
Кёб джашагъыз.
Барынга да салам, хай.
Саламы бла, алгъышы бла
Билал Лайпан Адурхай.
Билал Лайпан Къарачай.
БИРЛИК
Мен Аламда, Заманда джашайма,
Алам да, Заман да джашайла менде.
Кёк да, Джер да кёлюмде джашнайла,
Мен джашайма Джерде эм Кёкде.
КЁКНЮ ЮЧ КЪАТЫН КЁРЕДИ АДАМ
Кёкню биринчи къатын кёреди кёз.
Экинчи къатына джетеди ангы.
Ючюнчю къатын сезеди джюрек.
Бизлеге аны бла бошалады Кёк.
Къалгъан къатларын кёрелле кераматлыла:
Шыйыхла, файгъамбарла.
Ала айтханнга да къалалмайбыз ийнаныб.
Къалай ийнаннгын кесинг кёрмеген затха?!
Алай а, аллай ассылыкъ бла
Имандан чыгъаргъа боллукъду.
Ол заманда кимге, неге таяныр адам?
Хар не да ёлюм бла бошалады деб турса адам,
Саудан ёлюб къалмазмы ол?
Ибилисге-шайтаннга – къара кючлеге – аш болмазмы ол?
Кеси да шайтанлы болмазмы ол?
Ызына, джахилликге кетиб,
Хайуаннга, джаныуаргъа бурулмазмы ол?
ХОРЛАМ-ХУРЛАМ САУУТУМ – СЁЗДЮ
Къалам, къамам –
Къалам, Келям.
Алда – ХОРлам.
Алда – ХУРлам.
ХОР. ХУР. ЛАМ.
(Алиф. Лам. Мим.)
ДЖАНГЫ ДЖАШАУ БАШЛАННЫКЪДЫ ДЖУРТДА
Мадар болмай сёлеширге,
Келиширге, иш къураргъа,
Тил джетмеген къыйынлыкъны
Мен сынадым тыш къралда.
Тилсизликни не болгъанын
Мен ангыладым тыш къралда.
Тилсизлик джолуму кесиб,
Ташча турады басыб.
Бюгюннгю ачыкъ дунияда
Тил билген – бек уллу насыб.
Къара танымагъан бабаларым,
Окъуу-билим, тил керекли,
Джол тюзеталмай, мычыдыла,
Ачымаз джерлеринде ачыдыла.
Мингджыллыкъла чегинден атлай,
Манга да тюшдю сынау –
Джуртсуз, тилсиз болуб къалдым,
Алай а, джокъду джылау:
Ол – Къадарды.
Аллах берген джуртну, тилни
(алайына берилген джуртну, тилни)
Багъалата, сакълай билмегеним ючюн,
Джуртсуз, тилсиз болургъа тюшдю.
Джангы джуртха, джангы тилге юренирге керек.
Ата джуртха, Ана тилге къайытыргъа керек.
Тюшюнюрге, тобагъа къайытыргъа керек.
Бушуулу къарайла, сакълайла Таш бла Терек.
(манга Ай бла Джулдуз да – Таш бла Терек).
Аджашхан турна, Къазакъ бёрю – джюрек.
Турна таууш, бёрю улуу – джырым.
Къачхы шылпы, тубан шылпы – халым.
Къазауатладан-сюргюнледен-джесирликден-тутмакъдан –
Барысындан ётгенди (ётгенмиди?) халкъым.
Алай а, бюгюн да турады
Табалмай тюзлюгюн, хакъын.
Къачхынчы болургъа тюшдю манга,
Джуртсуз-тилсиз къалыргъа буюрулду манга –
Кесими, адамланы, халкъымы, дунияны да ангылатхан
Бу бир сынауду, дерсди манга.
Кёрюрюн кёрмей кёрюне кирмейди адам.
Аллах берген Джуртума, Тилиме къайытыр ючюн,
Кёргеними, билгеними, сынагъанымы айтыр ючюн,
Энтда къаллай бир керекди,билмейме, заман.
Арада чайкъалады, къатланады тенгиз.
Андан, джюрегими джибитмей, джукълатмай, ёталсам,
Таулагъа джетерикме. Агъаралла ала.
Манга джангы джашау башланныкъды анда.
НАЗМУНУ КЪУРАЛЫУУ ЭМДА ОКЪУЛУУУ
Мен джазама джюрекден – солдан онгнга.
Сен а – Китаб окъуучу –
Онгдан солгъа окъургъа кюрешесе аны:
Ахырдан ауалгъа – Сёзню башланнган джерине.
Мен джазама ёргеден энгишге.
Сен а – Кёк бла байламлы, кераматлы –
Тёбенден (тюбюнден) ёрге окъургъа излейсе аны.
Биринчи чапрагъы дефтерими
Ахыр чапракъча кёрюнеди сеннге.
Дефтерими ахыр бетинден тебрейсе окъуб.
Аны эслеб,
Тюрлендиреме сёзюмю джолун-джоругъун:
Онгдан солгъа, тёбенден ёрге,
Ахыр бетден тебрейме джазыб.
Окъуучуну кёреме:
Ол да амалсыз болуб,
Дефтерни ахырындан
Онгдан солгъа
Аягъындан ёрге
Тебрейди окъуб –
Джетер ючюн Аллына, Атына, Башына.
Назму тизгинле атлауучлача:
Джангыз, энгишге тюл, ёрге
Атлаталла окъуучуну кёзюн, кёлюн.
(кёзю энгишге къараса да, кёлю кёлтюрюледи ёрге;
кёзю джерге къараса да, кёлю кёлтюрюледи кёкге).
Джангы сёз тууады алай.
Назму къуралады алай.
Сёз – адамны да алыб –
Чыкъгъан джерине къайытады.
РЕКА. КАМЕНЬ. ДЕРЕВО.
(бред или поток сознания)
1
О эти душевные и телесные травмы!
Лечь бы как зверь на лечебные травы,
И лежать так в глуши, зализывая раны.
2
Не видеть никого; не думать ни о чём.
Горы, ущелье, сосны, река;
Синее небо, белые вершины, зеленая трава.
3
Крик ночной птицы (клик ночи);
Вой (песнь-танец) одинокого волка;
Бей одинокого волка (бойся одинокого волка);
Бой одинокого волка.
4
Лежишь на берегу как один из камней;
Стоишь на склоне как один из деревьев.
Мысли уходят. Душа уплывает.
С берега всё видно.
Деревенеешь, каменеешь на берегу.
Что не деревенеет, не каменеет –
Твоя душа, твоя жизнь – уходят.
Всё это видишь.
Вода уходит. Остается камень.
Душа прощается с телом.
Долгие проводы – лишние слезы.
Но:
«Не совершай насилия над другими,
И не допускай насилия над собой».
5
Какая разница: молния, топор или пила?
Дерево не почувствует – оно мертво.
Река течёт, уходит.
Камни на берегу. Камни везде.
Много камней.
САБЫРЛЫКЪ БЕРГЕН НЕДИ БИЗГЕ?
1
Нафыс намысдан баш болгъан дунияда,
Гуду, мурдар, къахме – къайда джийиргеншли – баш болгъан дунияда,
Зулму-зорлукъ джашнагъан дунияда,
терслик Тюзлюкню, ётюрюк Кертини ашагъан дунияда,
Къайгъы джюрекден бошагъан дунияда,
Хар не да ёлюм бла бошалгъан дунияда,
Сабырлыкъ берген неди бизге?
Сабырлыкъ берген а неди бизге:
ётюрюк-терслик Кертини-Тюзлюкню унутдуралмайды,
Чексиз къарангы да Кюнню, джулдузланы джутуб къоялмайды.
Ёлюм болгъанлыкъгъа джашау тауусулмайды.
адамла арасында бардыла Адамла.
китабла арасында бардыла Китабла.
Тюз-терс, Керти-ётюрюк, Иги-аман
Не болгъанларын биледи адам.
Алай эсе, чачылмаз дуния,
Алай эсе, къурумаз джашау.
Адам кесин хорлатмаз шайтаннга.
Олду кюч берген бизге джашаргъа.
2
Джаннетге, джаханимге да ушагъан дунияда,
Файгъамбарла, фыргъауунла да джашагъан дунияда
Джашайса сен да.
Сюйсенг – джан да джулдузлагъа къошул,
Сюйсен – джукълан да къарангыгъа къошул.
Сайлау кесингдеди.
БЁРЮ ДЖУЛДУЗ
Ата джуртдан болсам да эрек –
Андадыла Джан бла Джюрек,
Андадыла Таш бла Терек.
Анда къалгъанла Терек бла Таш.
Орнундан чыкъгъан ит – бёрюлеге аш.
Къазакъ бёрю да – ит джыйыннга аш.
Тыш джерни сайлагъанма джуртда тузакъдан.
Бёрю улуу чыгъады энди узакъдан.
Аны эшителле джууукъла, узакъла –
Бёрю кеси уа кёрюнмейди энди.
Саумуду, шаумуду – джокъду билген;
Джангыз, улууу келеди ётюб тенгизден-теркден.
Ёлген джулдузну джарыгъы келгенча кёкден,
Бёрю улуу келеди алай.
Бёрю джулдузну улууу-джарыгъы
Энтда кёб заманны келгенлей турур –
Кёб амантишни тынчлыгъы къурур;
«Хакъ, Халкъ» дегеннге уа – ол къанат болур.
Бёрю джулдузну улууу-джарыгъы
Халкъны сагъайтхан бир ышанды, белгиди.
Дунияда джашагъан, ёлген да игиди,
Джангыз, джарыкъ тёге бошалса ёмюрюнг –
Джерде чыракъча не джулдузча Кёкде
(къоркъуу да, умут да джашайла кёлде).
Мен – Къазакъ Бёрю – Джер джуртдан да болсам эрек,
Джети къат Кёк боллукъду ахыр джурт манга – (ийнанама анга).
Игиликге-Тюзлюкге-Кертиге къанат бола,
Джашарыкъма «Бёрю джулдуз» ат бла – (анга да ийнанама).
Алай а джокъду тынчлыкъ Джерде не Кёкде.
Кёк да, Джер да джашнайла кёлде.
Къоркъуу да, Умут да джашайла кёлде.
Улуу да, джарыкъ да чыгъалла кёлден (джерден);
Улуу да, джарыкъ да энелле кёлден (кёкден).
Джерде итле, Кёкде джелимаузла
Бёрю джулдузгъа бермейдиле тынгы-тынчлыкъ.
Алай а, къара кючле хорлаяллыкъ тюлле аны,
Къарангы джуталлыкъ тюлдю аны –
Анга джокъду, башхалагъача, къартлыкъ-ёлюм:
Улугъан джарыкъ – Бёрю джулдузну БЕТИ-АУАЗЫ
(воющий свет – Волчьей звезды лицо-голос; лик-глас; облик-суть; форма-содержание; образ-подобие; совесть-проповедь;).
Анга джокъду ёлюм.
ОЗГЪАН ДЖАНГУРГЪА БАРМЫДЫ ДЖАМЧЫ ?
Джюрекни ашайды къайгъы.
Озгъан джангургъа джокъду джамчы.
Юсден кетсе да, эсден кетмей,
Ёлтюреди бизни къыйынлыкъ.
Зулмудан-зорлукъдан къутулгъанла да,
Башдан аякъ сакъатдыла бары:
Ким саулугъун, ким джаулугъун, ким да бёркюн
Тас этиб, къалгъандыла сау.
Ёлмез ючюн, къыйынлыкъ кёрмез ючюн, юйдегилерин сакълар ючюн, Халкълыкъларын, джуртларын, динлерин да ауушдургъанла болгъанла;
Тукъумларын, атларын, ата-баба атларын да тюрлендириб,
Ала гяуур болуб, алай сау къалгъанла.
Джанлары сау ёлгенле ала.
Харам тынгылауну ийиб турсала да,
Ёле-тириле, ёле-тириле, джанауалда джашайла ала.
Адамча джашаялмай-ёлалмай къыйынлашалла ала.
Ана тилде сёлешалмай сабийлери бла,
Байламлы болалмай ахлулары бла,
Иманларын, бетлерин, халкъларын, джуртларын да ташлаб,
«Джаныбызны къутхардыкъ» деб, туралла ала.
Джанларын тюл, тёнгеклерин къутхаргъанла ала.
Ёлгенлеге сукъланырча болгъанла ала.
Джазыкъсынама аланы сабийлерин.
Алай а, кишиге болмайма Тёре.
Къутулуу джолну хар ким кесича ангылагъанды.
Бютеу халкъгъа, хар бир адамгъа да,
Ол кёзюу – бек уллу сынау болгъанды.
Алай а, дуния, джашау – ёресине сынауду:
Халкъбызмы, Адамбызмы – хар кюнде сыналабыз.
Бир-бирле хайуаннга, джаныуаргъа бурулалла;
Бир-бирле уа – ёлюмню аллында да сакълайла бетлерин-намысларын:
Къутхаралла халкълыкъларын, адамлыкъларын,
Къоруулайла динлерин-тиллерин-халкъларын-джуртларын.
Алай а, кишиге болмайма тёре.
Къыйынлыкъдан сакъласын Аллах.
Тутуула, къазауатла, сюргюнле –
Азмыды халкъ кёрген палах?!
Джюрекде уа джашайды къоркъуу.
Озгъан джангургъа джокъду джамчы.
Юсден кетсе да, эсден кетмейин,
Къыйынлыкъ ёлтюреди бизни.
Сорууум кесиме эмда халкъыма:
Озгъан джангургъа бармыды джамчы?
Джангур артха къайытыргъа да болур –
Келлик джангургъа уа хазырмыд джамчы?
Бармыды джамчы?
АЛЛАХНЫ ДА БОШАЛАДЫ ТЁЗЮМЮ
Неди мени къыйынлыгъым, бушууум,
Халкъым кёрген палахланы къатында?!
Бир къауумла аллахланы атындан,
Бир къауум да адамланы атындан
Халкъгъа оноу – тоноу этиб турдула,
Тутуб, сюрюб, джегиб, къырыб турдула.
чингисханла, темирланла, орус патчахла, сталинле,
Къайдасыз сиз, бир айтчыгъыз, залимле?
Алан къралымы, Къарачай къралымы да къурутдугъуз,
Амма, бир кертини уа унутдугъуз:
«Эл ашагъан эмегенден эл Тейриси кючлю».
Алай а, адам улу джыймайды эс.
Кетген замандан, тарихден алмайды дерс.
Фыргъауунладан къутулгъанла да фыргъауун болургъа кюрешеле,
Джерни, сууну, кёкню да къолгъа джыяргъа кюрешелле,
Къалгъанланы кеслерине къул этерге, джалчы этерге кюрешелле.
Аджашханлыкъ, шашханлыкъ болурму андан уллу?
Адам улу – фыргъауунланы, файгъамбарланы да кёрген адам улу –
Тюшюнмейди, тюрленмейди, тюзелмейди,
Игилик бла, тюзлюк бла джашаргъа излемейди,
Китаб бла, Шериат бла джашаргъа излемейди.
Аллахны да тауусулады тёзюмю.
Ол файгъамбарла, Китабла да ие турду –
Тюшюнмеди, тюзелмеди адам улу.
Эм ахырында ахыр файгъамбарын – Мухаммад алейхиссаламны ийди,
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны джангыдан эскертди, билдирди,
Джашауну-ёлюуню-тирилиуню, болгъанны-боллукъну –
барын эскертди, билдирди.
Тюшюнмеди, тюшюнмейди адам.
Келмей не этсин ахырзаман?!
Башха дуния, башха заман келир.
Ёллюк ёлюр, тириллик да тирилир.
Хар ким азабын-къазасын кёрюр.
НЕ ЮЧЮН?
Аллах буюргъанча джашамагъаныбыз ючюн,
Кесибизни харамдан, гюнахдан тыймагъаныбыз ючюн,
Джангыз да аны ючюн
Къыйынлыкъ-палах кёребиз, азаб чегебиз.
Аллах берген табигъатны аямайбыз,
Аллах берген джуртну къорууламайбыз,
Аллах берген тилни сакъламайбыз,
Кертини, Тюзлюкню джакъламайбыз.
Ит къауумгъа бойсунабыз, баш урабыз,
Имансызлагъа, намыссызлагъа къул болуб турабыз,
Ол джийиргеншлилени халилерине кёчебиз,
Ала бла джашайбыз, ашайбыз, ичебиз...
Артда уа къычырыкъ этебиз:
«О хахай, джамагъат, джоюлдукъ, союлдукъ» деб,
«Джуртсуз-тилсиз, халкъсыз-атсыз къалдыкъ» деб,
«Уят-хаят кетди, адет-намыс кетди» деб,
«Тюб болургъамы башлагъанбыз, керти?!» деб.
Да кимди бизни тонагъан, сойгъан, джойгъан,
Харамны, гюнахны бизге халал этиб къойгъан?
Кесибизбиз – хайуаннга, джаныуаргъа да ушагъан.
Кесибизден, бир-бирибизден да бошагъан.
Аллах буюргъанча джашамагъаныбыз ючюн –
Китаб бла, шериат бла джашамагъаныбыз ючюн,
Харамдан, гюнахдан тыйылмагъаныбыз ючюн –
Джангыз да аны ючюн
Къыйынлыкъ, палах кёребиз, азаб чегебиз.
АУАНА
Акъ къарда,
Джангы джаугъан акъ къарда,
Джангы джылда биринчи джаугъан акъ къарда
Кёрдюм аны – узая баргъан ауананы:
Джердегилени бирине да ушамай эди ол,
Джердегилени барына да ушай эди ол.
Адамгъа, Боракъгъа, къанатлыгъа да ушай эди.
Эки къанатыны бири – акъ, бири – къара эди.
Тохтай да, ызына къарай, кетиб бара эди.
Бизге кёргюзе болурму эди джол?!
Огъесе, эски джылмы болур эди ол?!
КЪАЧХЫ ЧАПРАКЪЛАГЪА КЪАРАЙ
Къарайма Терекге.
Аны чапракълары,
Кемелеринден-тереклеринден айырылмагъанлай,
Космонавтлача атлагъанла кёкге.
Алай а, келликди къач.
Бошаллыкъды къууанч.
Кими алгъаракъ, кими артхаракъ
Юзюллюкле чапракъла Терекден.
Насыбы тутхан, саргъалгъынчы турлукъду Терекде,
Кюннге, джауумгъа да къууана, шукур эте;
Насыбы тутмагъан тюшерикди джашиллей,
Джерге джетгинчи тауушсуз сыйыт эте.
Терекде ёмюрге къалыргъа уа,
Бирине да джокъду мадар –
Алайды къадар.
Къачхы аязгъа, сууукъгъа чыдамай –
Кими алгъа, кими артха –
Бары да юзюллюкле, тюшерикле.
Энтда бир тёлю кетерикди дуниядан.
Джаз келгенлей а, биягъынлай,
Джангы чапыракъла – джангы тёлю – къанатланныкъды.
Алай ётерикле джылла, ёмюрле.
Терек саулукъда чапракъла,
Джашай-ёле-тириле да турлукъла.
Алай а, Терекге келсе ёлюм –
Керти ёлюм ол боллукъду барына да.
Чапракъла анга этемилле сагъыш,
Огъесе, аланы кючлери джетмезлик затха,
Мадарсыз, амалсыз, джанлаусуз боллукъ затха
«Джарсыгъандан, къыйналгъандан не хайыр» деб,
Джашаб къалыргъа кюреше болурламы?!
Алай огъуна болур – табигъат акъылманды.
Джашаугъа, ёлюмге да сагъышландыра,
Учуб-учуб тюшелле чапракъла Терекден.
КЪАЗАКЪ ДУНИЯ
Къазакъ бёрю! Къазакъ терек!! Къазакъ джюрек!!! Къазакъ таш!!!!
Къазакъ джулдуз!!!!! – бары да
Нечик ушайла, къарайла, тарталла бир-бирине.
Къазакъ бёрю! Джангыз терек!! Шайыр джюрек!!! Къадау таш!!!!
Джаннган джулдуз!!!!! – Къазакъ дуния, джаша.
НЕДИ БИЗНИ МУРАТЫБЫЗ?!
Къаллай заманла барелле...
Къаллай адамла барелле
Сыйдан, Намысдан хапарлы;
Аллах-Адам дей билгенле;
Хакъ Керти ючюн, Халкъ-Джурт ючюн,
Эркинлик ючюн, Тюзлюк ючюн,
Джаннган отха да киргенле.
Аланы кючлери бла
Айтылды бизни атыбыз,
Сакъланды хар бир затыбыз.
Талкъ болуб кетмей дуниядан,
Халкъ болуб джашагъаныбыз ючюн,
Джуртубузда джашагъаныбыз ючюн –
Биз «сау бол» дейик алагъа.
Джаннетли болсунла ала.
Биз – аланы туудукълары –
Харамдан-гюнахдан тыймай кесибизни,
Дуния малдан алмай эсибизни,
Ала джыйгъанны чача эсек,
Джуртну, Халкъны чача эсек,
Тойгъан джуртха къача эсек,
Ёлюмге эшик ача эсек,
Нарт къабырлада джатханланы,
Бизни ючюн шейит болгъанланы
Къабырларын эки джара эсек,
Сора,
Кимди бизни атыбыз,
Неди бизни муратыз?
АНЫ ДЖАНЫ – СЁЗДЮ
Джазлыкъ, джайлыкъ да, къачлыкъ, къышлыкъ да,
Кюн амандан, къыямадан къутхаргъан ышыкъ да
Болгъанды меннге бюгюн ана тилим.
Халкъымдан, Джуртумдан айыргъанлыкъгъа джазыу,
Аланы орнун тутхан ана тилим
Береди манга эс да, кёл да, къарыу да.
Тил халкъда джашагъанча,
Тилинде джашайды халкъ да.
Тилинде джашыныбды-джазылыбды
Халкъны джазыуу, джолу къалюбаладан ахырзаманнга дери.
Халкъымдан, джуртумдан айыргъан къадар,
Джашаудан айырыргъа да болур,
Алай а, ана тилимден айыралмаз мени –
Шайырны ёлюмсюзлюгю олду.
Джаны саулай, джаннетге тюл,
Ана тилине кирген насыблыгъа
Айтадыла Хакъ Поэти – Халкъ Поэти деб.
Ёлюм джокъду шайыргъа –
Ана тилинде джашайды ол.
Аны джаны Сёзге кёчеди,
Аны джаны – Сёздю.
Шайыр – сёзню, сёз да – шайырны
Джараталла.
Джангы дуния къуралады алай.
Шайыр бла Сёзю – джулдузу бла Ай:
Ала джюрекни, дунияны джылыталла, джарыталла –
Ёлюм джокъду алагъа.
КЪАБЫРЛАДА ДЖАЗЫУ
Къыяма кюнден къутулгъан да,
Къыямат Кюнден къутулмаз.
ДУАМ
Бюгюн тас этдим дуамы.
Аны бла бирге
Аны бойнума такъгъан анамы
Джангыдан тас этгенча болдум.
Отуз джылны ол мени сакълаб,
Мен аны сакълаб – джюрюдюк алай.
Бюгюн а тас этдим аны...
Къалай тас этдим, билмейме, къалай?!
Анам кетгенден сора,
Аны орнун да тута эди ол,
Мени сакълаб тура эди ол...
Мен а сакълаялмадым аны.
Къара кючледен сакълаб тургъан,
Кёкрегимде къалкъаным-дуам,
Сахтиян тышлы ючгюл дуам
Тас болду. Джакъсыз къалдым.
Энди не палахха да ачыкъма мен.
Анам кетди, дуам кетди – эсим-кючюм кетди.
Кесими кетерим къалгъанды энди.
Ол дуа бла кёб тюрлю къазауатдан,
Тутмакъдан, сюргюнден, чекледен да ётюб,
Джалгъан дауну, дуния сёзню да хорлаб,
Джашар акъыл алыб тургъанлай,
Тас этдим аны.
Джуртумдан, халкъымдан-ахлумдан, энди уа дуамдан
Айырылдым. Ким биледи, не сакълайды алда?
Билмейме, не джазылыб эди анда –
Алай а, ол джазыуум болуред деб, турама.
20. 08. 2004 Ставангер
НЕ ЭТЕРГЕ КЕРЕКДИ?!
Харс ургъан да, тебсеген да кесим,
Джырлагъан да, эжиу этген да кесим.
Болмагъан эсе талкъ, къайдады халкъ?
Кёрмейме –
тауну, тюзню ауласа да эсим.
Ёлгенни тирилтген кибик,
Сёзлеге салама джан.
Телини терилтген кибик,
Шийирден атады танг.
Керти да, болгъанча тели,
Сорама Терекге, Ташха:
Къайдады халкъым, къайдады тилим?
Хауа да, Адам да, тил да башха.
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.
Бармыды джамагъат, бармыды иман?
Адам кёрюнмейди, кёрюнмейди имам –
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.
Джырлагъан да, эжиу этген да кесим.
Назму джазгъан да, окъугъан да кесим.
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.
Айт, Аллах, недеди гюнахым, терсим?
Тилин тас этген халкъ тас этеди кесин.
Джуртун тас этген халкъ тас этеди кесин.
Аллахха бойсунмагъан бойсунады шайтаннга,
Къуллукъ этеди, къул болады анга.
Бу кертилени билмеген да джокъду,
Аны ючюн тюзелген да джокъду.
Къаллай сёз керекди, халкъым, сени уятыр ючюн,
Дининги, тилинги, джуртунгу сакълатыр ючюн,
Кесинги! Кесинги!! Ке-си-нги!!! Сакълатыр ючюн?!
Къаллай сынау керекди, халкъым, сен уяныр ючюн?
Кёрген палахларынг этгенча азлыкъ,
Кеси кесингден кюрешесе бошаб...
Тутулуб, джесирлениб, джуртунгдан сюрюлмедингми?
Дининге, тилинге, тарихинге, атынга да бугъоу салыныб турмадымы?
Джарымынг ачлыкъдан, ауруудан, зорлукъдан къырылмадымы?
Азмыды ол тюшюнюрге, тюзелирге?!
Бюгюн а кимди бизни тонагъан, ёлтюрген?
Кесибизбиз.
Аман хансхача, ичкиге, хаулеге кесибизни кесдирген да
Кесибизбиз.
Халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны, джуртубузну сакъламагъан да
Кесибизбиз.
Сора кимге, неге салабыз дау?
Кимни, нени терслерге кюрешебиз?
Не этерге керекди, халкъым, сен уяныр ючюн,
Халкъ да, тил да, джурт да бир-биринден къууаныр ючюн,
Барыбыз да бир-бирибизден къууаныр ючюн?
ТАУКЕЛ БОЛАЙЫКЪ
«Джазгъы джабалакъ» деб атагъанем биринчи китабыма ат.
Ол «Сенсе мени насыбым» деген ат бла кёргенед дунияны.
Энди керти атын къайтарсам аны,
Китабны аллында терслигим кетер.
«Къачхы шылпы» деб джазгъанма китаб.
30 джыл «Джазгъы джабалакъ» бла аны арасы.
Джангы джазыб башлагъан китабыма да
«Къышхы къыяма» деб, атагъанма ат.
Бошаялырмамы аны? Билмейме, къайдам...
Къалгъан ишге къар джауад да дейле,
Кесим къалыргъа да болурма къар тюбюнде –
Алай а, аны оноуу меннге джетмезлиги хакъды.
Ауалдан Ахыргъа дери,
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери,
Джети къат кёкден джети къат джерге дери,
Джети къат джюрекге дери
Джетген джарыкъды сёз.
Къыямат кюнню келечисиди сёз.
Аны ючюн атагъанма ахыр китабыма ат
«Къыямат кюнню эсгере» деб –
Адамла кеслерин эслерле деб,
Къара кючле бла этеме къазауат.
«Заман не заманды» деб соралла,
«Намаз замаН» деб, китабым къайтарады джууаб.
Кёкден, Джерден, Байракъдан, Китабдан да (китабымдан да),
Джангы Ай бла джулдуз турады къараб.
Эркин назмуладан къуралгъан дефтериме
«Таза – азаТ» деб бергенме ат.
«Тейри адамы» деб китаб да джазыб,
Тейри адамы деб, этгенме ант
Джашаргъа, ёлюрге да
Иман ючюн, халкъым ючюн, джуртум ючюн,
Эркинлик-Тюзлюк-Тазалыкъ-Игилик-Халаллыкъ-Ариулукъ ючюн.
Ала ючюн
Назмум да хазырды джашаргъа, ёлюрге да.
Хау, джашаргъа, ёлюрге да базгъанладанбыз биз.
Джазыуларын кеслери джазгъанладанбыз биз.
Билебиз ким ючюн, не ючюн джашаргъа кереклисин.
Билебиз ким ючюн, не ючюн ёлюрге кереклисин.
Ол себебден
Джокъду тыхсыу, ахсыныу, тарыгъыу.
Джабалакъ-шылпы-къыяма-къыямат –
Бары да джашау-сынау-керамат,
Бары да Аллахдан келген аламат.
Къадарыбызгъа тыйыншлы болайыкъ.
Джашаргъа, ёлюрге да таукел болайыкъ.
Иман бла джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да хазыр болайыкъ.
ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ бла КЪАЧХЫ ШЫЛПЫ
Тюбедиле
Джазгъы джабалакъ бла къачхы шылпы.
Турна таууш тюшдю джанкъозну джюрегине.
Боз булут чырмалды джанкъылычны белине.
Къара булутну агъартды джазгъы элия.
Къачхы кёкню кёкрегин кюйдюре ойнады джазгъы элия.
Джазгъы элия от салды къачхы къауданнга.
Къачхы шылпы, сакъ, сууукъ болса да, джукълаталмады аны.
Алай а къачхы ёртен джазгъы гяхиникни джандыралмады.
Джылай, айырылдыла
Джазгъы джабалакъ бла къачхы шылпы.
КЪАЙГЪЫРГЪАНЛАГЪА КЪАЙГЪЫРА
Малкъарда Халкъ Тёрени тамадасы
Этезланы Бахаутдин мубарекге.
Къарачайда Дем. Джамагъатны башчысы
Кечерукъланы Азрет-Алий хаджиге.
Джашау, Ёлюм да – хакъ.
Алай эсе,
«Къуруйду тил, тюб болады халкъ –
Дуниядан болабыз талкъ» деб,
Нек къоркъабыз быллай бир?
Джазла, джайла, къачла, къышла да келе-кете,
Адамла, халкъла, къралла да
Джаратыла, джашай, чачыла, къырыла, ёле,
Аланы орунларына башхала келе,
Ала да ёле –
Табигъатны джоругъу алайды,
Джашауда бола келгени алайды.
Сора, быллай бир къазауат этиу, даулашыу,
Быллай бир къыйналыу-къыйынлашыу
Керекмиди?
Терек джаз сайын чагъады,
Кёгет этеди. Къач ала уа
Ызына айланыб къатады,
Чапыракъ арытады.
Илинмек аджал джетмесе,
Терек кёб джылны джашайды алай.
Джаз-джай чагъады, чапракъланады, кёгет этеди.
Алай а... бир кюн... Терек кеси да ёледи.
Адамла, халкъла, ала къурагъан джамагъатла, тёреле, къралла да
Терек чапракълача чагъалла, агъалла.
Башха джаз башха чапракъла чыгъалла –
Заманы бла ала да ауушалла, ауушуналла.
Алай барады джашау.
Ёзге бир кюн джашау кеси да къурургъа болур.
Бир башха дуния, бир башха джашау башланыргъа да болур.
Башланмазгъа да болур.
Джашау, ёлюм да хакъ.
Дуния джорукъ алай эсе, алай –
Сора, «къуруб барабыз» деб,
Нек этебиз къуугъун, хахай?!
Терекле, чегетле, адамла, халкъла –
Джаны болгъан бары джашайды, ёледи.
Ол буйрукъдан-джорукъдан къутулгъан джокъду.
Джангыз Тереклеге, файгъамбарлагъа да келгенди ёлюм.
Ёлюрге излеген – ёллюкдю;
Джашаргъа излеген – джашарыкъды;
Тирилирге излеген – тирилликди.
Боллукъ – боллукъду. Боллукъду буюрулгъан.
Тюрленмезлик джорукъгъа къайырылгъан
Джигитликмиди? Акъылманлыкъмыды?
Файгъамбарладан сора да тюзелмегенди адам улу.
Къалай болайыкъ биз аладан онглу, аладан уллу?!
Ангынг-билиминг-кючюнг-фахмунг джетгени чакълы
Айтыб, этиб, борчдан къутула эсенг, гюнахдан чыгъа эсенг –
Болду.
Иманынг-бетинг-намысынг айтханны эте эсенг,
Къолдан келгенни эте эсенг,
Кеси-кесингден кёлюнг чыкъмазча джашай эсенг,
Аллах айтханча джашай эсенг –
Болду.
Башхала тынгламайла, англамайла деб,
Биз айтханча атламайла деб,
Джокъду къыйналыу.
Соруу-сууал кюн, Къыямат кюн
Иннети, джашауу ючюн
Хар ким кеси берликди джууаб.
ЭЛ – 12. 04. 1955 – 12. 04. 2005 – ЛИ
50. Элли.
Эл`ли. ЭЛ-ли.
ЭКИ МАГЪАНАЛЫ ЭКИ ТИЗГИНЛИ БИР НАЗМУ
Излейме бир къыз
40 джаны болгъан.
КЪАЙРЫ КЕТЕЙИМ, АЛАНЛА, СИЗДЕН?!
Арыгъанма къайгъыдан, сёзден;
Эрикгенме, аланла, сизден;
Ичигизде джокъду бир ёзден –
Барыгъыз да къулласыз сиз.
Бу акъ таулагъа,
Таза суулагъа,
Джашил табигъатха
Тюлсюз тыйыншлы.
Кийик да, джанлы да,
Терек да, къанатлы да
Тазалла сизден,
Башдыла сизден.
Къалмагъанд сизде
Ёзденлик, адамлыкъ.
Сиз билген –
Хыйлалыкъ, харамлыкъ.
Оноудагъыла –
Гуду бла мурдар...
Джокъмуду халкъгъа
Бир дарман, бир мадар?!
Кёлюм чыкъгъанды, адамла, сизден.
Къалмагъанды не бий, не ёзден.
Къайры кетейим, адамла, сизден?!
Бир джукъгъа кеталлыгъым джокъду,
Кесимден къачаллыгъым джокъду,
Бош къыйдырама кёзню, сёзню –
Мен да... биригизме сизни.
40-НЫ ЧЕГИНДЕ
Урбун изледим 40 джылгъа дери,
Дорбун излейме 40 джылдан сора.
Ётюб мийик чекледен, бекден,
Келди ауаз джети къат Кёкден:
Джерден Кёкге, Кёкден да Джерге къарасын кёзюнг;
Сёзню ызындан барсын сёзюнг;
Китабны ызындан барсынла китабларынг...
...Мен бираз туракъладым.
Дедим: танымайма къара.
Джарыкъ толкъунланды: бери къара.
Къарадым – къара таныдым – окъудум:
Къара джай. Окъуу-билим джай.
Джулдузу бла Ай
Меннге ышаннганча, ышаргъанча кёрдюм.
Кёлтюрюлдю кёлюм.
Къарачай демек – къара таны демек;
Къарачай демек – къара джай демек;
Кюн, Ай демек, джулдуз, Ай демек;
Къарачай демек –
Къурч (КъРЧ) бла юч Ай (А-А-Ай) демек;
Кёкню буйругъун толтуруу демек;
Хакъ Кертиге бойсунуу демек.
СЁЗ ДОРБУНДАН КЪАРАЙМА ДУНИЯГЪА
Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –
Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.
Шийир тауну тёппесине чыгъыб,
Сёз дорбундан къарайма дуниягъа.
Джер тёбеде, джюджюлеча , адамла
Айланалла тартыб, сюйреб бирер чёбню,
Кёрмейдиле джулдузланы, Кёкню –
Чёб тюбюнден чыгъалмайла ала.
Къайгъыдан, дауурдан болалмайла азат.
Чёб ючюн, дуния мал ючюн этелле къазауат.
Унутханла файгъамбарланы, Китабны,
Эслемейле бурун тюшген джараны, табны.
Тонайла, ёлтюрелле бир-бирин.
Адам аман бла бошайды ёмюрюн.
Мени уа келеди билирим:
Кимди, неди адам? Къайрыды джолу?
Не джетеди, не джетмейди анга?
Нек ушайды джаныуаргъа, хайуаннга?
Къыйнаргъа, къыйналыргъа да неге керекди ол?
Аллах сюйюб джаратхан джанладан тюлмюдю ол?
Джерде, кёкде, тёгерекде берекетге эс бёл.
Таш-агъач, тау, суу – бары къууанырча кёл.
Ой насыбсыз, къайгъынгы къой; харамдан-гюнахдан тазалан.
Рахат джаша. Джашаудан къууан, керпеслен, зауукълан.
Къурутма кесинги да, башханы да, табигъатны да.
Унутма болгъанны-боллукъну, дунияны-ахратны да.
Аллах буюргъанча джаша; окъу, билим ал.
Тазалыгъынг бла, адамлыгъынг бла дуниягъа къууат сал.
Эшитмейди, тынгыламайды адам.
Белги сакълаб, умут этиб Аллахдан,
Файгъамбарча, къарайма дорбундан:
Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –
Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.
ТИЛЕК
Я Аллах,
Сенден башхагъа табынмазча, ийнанмазча,
Сенден башхадан джукъ тилемезча,
Акъыл-кюч бер, иман-насыб бер, билим-керамат бер.
Адамгъа, къралгъа, табигъатха баш урмазча эт.
Адамдан, къралдан, табигъатдан джукъ тилемезча эт.
Сени джолунгдан таймай барырча эт.
Я Аллах, аллай къарыу бер.
Андан башха джокъду тилегим.
КЪАДАР МЕННГЕ БЕРГЕНДИ НАСЫБ
«Баш болгъанла,- деб,- гуду бла мурдар»,
Джокъду дауум дуниягъа, ёмюрге да.
Къадар меннге бергенди мадар
Халкъым ючюн джашаргъа, ёлюрге да.
аманлыкъ Игиликни хорлай эсе,
нафыс да Намысны хорлай эсе,
терслик да Тюзлюкню дженге эсе,
ётюрюк да Кертини дженге эсе,
Кимди анда терс? – Джангыз да кесибиз.
Учузлукъгъа беребиз джол,
Сыйсызлагъа беребиз къол...
Ёзденбизми, Адамбызмы биз?!
Табынабыз кимге, табынабыз неге –
Хар ким кеси этсин анга да джууаб.
Айырылмай харам-халал, гюнах-сууаб,
Тыйыншлы болмазбыз Кёкге не Джерге.
Хар ким джазыууна тыйыншлыды.
Джазыуунгу кесинг джазмасанг,
Башхала кеслерине джараулу джазалла аны.
Англаргъа уа керегек аны...
«Баш болгъанла,- деб,- гуду бла мурдар»,
Джокъду дауум дуниягъа, ёмюрге да.
Къадар меннге бергенди насыб,
Тюзлюк ючюн джашаргъа, ёлюрге да.
ДЖАННЕТ ТИЛЕР ФАЙГЪАМБАР
Байракъны къумачы болалмасам,
Таягъы болурма мен.
Буракъны къанаты болалмасам,
Туягъы болурма мен.
Файгъамбар минер Буракъгъа,
Джашил байрагъы нюр тёге...
Кёрюнюр мийикден, узакъдан
Джашил бурхучукъ – Джер тёбе.
Къайгъыдан толу джер тёбеде
Ёлгенле, саула да бар.
Умметине уллу Аллахдан
Джаннет тилер файгъамбар.
КЕРТИ АДАМНЫ ЮСЮНДЕН
Тёшекде тюл, тешикде тюл,
Джигит ёлюр ат юсюнде.
Халкъ-Джурт ючюн джанын берир –
Алай къалыр халкъ эсинде.
Сакълай Аллах берген динин,
Къатлай Аллах берген тилин,
Джакълай умметин-миллетин,
Къоруулай туугъан джуртун-джерин,
Алай джашар керти Адам,
Алай ёлюр керти Адам.
Эркинлик-Тюзлюк ючюн,
Адеб-сый-бет-намыс ючюн,
адам Адам болур ючюн,
халкъ Халкъ болур ючюн,
Артха турмаз ёзден Адам,
Джан аямаз керти Адам.
Харамгъа-гюнахха батханла бла,
Элни да ары тартханла бла,
Халкъгъа къара джакъгъанла бла
Къазауат этер керти адам.
Къаршчы турур джахилликге,
Ёкюл болур джашилликге,
Халкъын тартыр мийиклеге –
Китабха, окъуугъа-билимге.
Къара таныр, къара джаяр,
Халкъын терс джолдан тыяр,
Аны Хакъ джолгъа джыяр –
Керти адам алай джашар.
Алай джашар керти Адам,
Алай ёлюр керти Адам.
Ёлюр эшикде, ат юсюнде,
Шейитча къалыр халкъ эсинде.
МИНГИ ТАУДАН КЪАРАЙДЫ МИНГИ ТАУ
1
Сымайыл
Джулдуз темирни Кюнде эритиб,
Джерде джазыб, Айда сууутуб,
Боракъ атына ишлегенди айыл.
(башха айыл чыдамагъанды анга;
джерлеялгъан да болмагъанды аны).
Ёлюмсюзлюкге кетерге тебреб,
Минги Тауну башына чыгъыб,
Дюлдюрюню джюгенин, джерин да алыб,
Башын алагъа салыб, къалкъыгъанды;
Борагъын а къойгъанды бошлаб.
Андан бери,
Боракъны кишнегенин эшитгенлей,
Джер да, Кёк да, джюрек да башлайла джашнаб...
Минги Таудан къарайды Минги Тау –
Сымайыл къарайды Минги Таудан.
Минги Тау да, Сымайыл да, Борагъы да –
Ючюсю да саула.
Джуртубуз-Халкъыбыз-Орайдабыз
Кёк бла Джерни чегича туралла.
Неди бу акълыкъ, мийиклик, тазалыкъ, уллулукъ?
Тилекмиди, зикирмиди, джырмыды, кераматмыды?
Бары да. Минги Тау –
Халкъ-Джурт-Тил-Тин белгибизди бизни;
Кёлюбюздю-Халибизди-Сёзюбюздю бизни.
Джырчы, хаджи, малаик да къарайла андан;
Нарт Дебет, Къарашауай да къарайла андан;
Гемуда да, Боракъ да къарайла андан;
Тюненебиз, тамблабыз да къарайла андан.
2
Тил Къобанны башыды Джырчы Сымайыл,
Тил Къобанны аягъыды Билал хаджи.
Къобан а саркъады Минги Таудан.
Минги Тау а – Халкъды-Джуртду-Орайдады-Белгиди.
Барыбыз да Минги Таудан башланабыз.
Андан энебиз да, чачылабыз, джайылабыз дуниягъа.
Минги Тау а, бир агъара, бир къарала къарайды ызыбыздан.
Бизбиз аны бетин джарытхан, мутхуз этген да.
Ол а, анача, къайгъылы болуб, къарайды ызыбыздан
Айланы, джылланы, ёмюрлени.
Биз а энебиз, кетебиз, ташаябыз кёзден,
Ёзге Минги Таудан айырылмайбыз биз.
Аны суратын тагъабыз тёрге.
Тансыкъдан ёле тынгылайбыз аны джырына.
Джууукъда, узакъда да Минги Таугъа тыйыншлы болуб,
Джашаргъа кюрешебиз; алай а, билебиз:
Адам тюрленеди джуртсуз, халкъсыз –
Не ёледи, не башха тюрсюннге кёчеди;
Не хунагъа джарашмагъан таш болуб, атылады,
Не да энчилигин тас этиб,
Хуна ташланы бири болуб къалады.
Бизге джарсый, къайгъыра, къыйнала,
Минги Тау къарайды узакъдан.
3
Къар, Ай да, Къарачай да
Минги Таудан къарайла.
Шыйыхла, мёлекле да
Минги Таудан къарайла.
Кёзден кетгенле да
Къарайла андан.
Кёлден кетгенле да
Къарайла андан.
Кетгенле, келликле да
Къарайла андан.
Мен да къарарыкъма
Бир кюн андан.
Билмейме, мени
Кёрлюкмюсюз сиз?
Къууаныб, салам
Берликмисиз сиз?
Къайда къалса да
Тёнгегим-саным,
Джаным а, джаным,
Къайытыб ары,
Минги Таудан
Къарарыкъды сизге.
Джашау, насыб
Тилерикди сизге.
Кязимге, Сымайылгъа да
Тюберикме мында.
Къайсынны, Муссаны да
Кёрлюкме мында.
Ибрахим Бабагъа да
Берликме салам.
Ёзге алкъын саума –
Ала ючюн да джазады къалам.
Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам.
Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам.
КИМ БИЛЕДИ КЪАЙРЫ ЭЛТИР ДЖОЛУБУЗ?!
Джулдуздан туз-дам узатдыла Джерге.
Джашил нюрюн ача, Джер къарады ёрге.
Огъай, джер аш тюл эди ала узатхан –
Бизни тебсиге келишмезлик хантлаелле ала,
Бизни чархыбызгъа джарашмазлыкъ хантлаелле ала.
Бизле – топракъдан джаратылгъанла –
Джулдуз джарыгъын ашаб джашаялмазбыз.
Бир ауаз келди мийикден, теренден, Кёкден:
«Бисмилля» деб ауузугъузгъа тийиргенлей,
Сюйсегиз джиннге, сюйсегиз мёлекге буруллукъсуз.
Ёлюмсюз да боллукъсуз.
Кюн джарыкъдан джарыкъ, дженгил да боллукъсуз.
Къайры да кюн джарыкъдан къызыу джетериксиз, барлыкъсыз».
Къарангы, джарыкъ болургъа да излемейме мен,
Не джин, не мёлек болургъа излемейме мен.
Аллахдан аны тилемейме мен.
Мен башха зат тилейме Аллахдан:
Сакъла дейме Джерни, джердегилени ёлюмден, палахдан.
Бизле ауруу, къартлыкъ, аджал билмезча эт,
Бизлеге ахыр кюн, ахырзаман да келмезча эт.
Адамла къууаныб, зауукъланыб джашаб турурча эт.
Джерни, джердегилени тазала гюнахдан-харамдан,
Джин да, малаик да сукъланырча Адамгъа.
Тилегими къабыл эт: Джерни джаннет эт,
хауаны Хауа эт, адамны Адам эт.
Не да бизлеге аллай кюч, иман бер
Джерни джаннет эталырча кесибиз,
Джаннет джашау къурарча кесибиз».
Джокъду джууаб тилегиме мени.
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни.
Соруу белгиге ушайды джолубуз.
Ким биледи, къайры элтир джолубуз?
Къайда, къачан, къалай тохтар джолубуз?
Чексиз болурму, огъесе, джолубуз?!
ДЖАЗСАМ ДА НАЗМУ, КЪЫЛСАМ ДА НАМАЗ
Джырчы Сымайылны ёлтюргенледен
Игилик сакълама башынга сен.
Аны назмуларын, джырларын
Урлагъанладан, тонагъанладан –
Аладан –
Ол Аллахсыз, фахмусуз, зар къауумдан
Не сакъларгъа боллукъду?
Аны джырларын джырлатмай,
Китабларын чыгъартмай,
Кесине да ат-бет атаб,
Къралгъа эрши кёргюзтюб,
Тарбуууннга тыйыб тургъанлагъа
Не айтыргъа боллукъду?
Мусса бла да кюрешдиле ала.
Муссаны да ёлтюрдюле ала.
Ёртенланы Азретден,
Орусланы Махаметден,
Аппаланы Хасандан,
Къаракетланы Иссадан,
Биджиланы Асхатдан да
Бошагъанелле ала.
Да кимлелле ала?
Эркинликни, Тюзлюкню, Фахмуну джаулары,
Халкълыкъны, Адамлыкъны, Ёзденликни джаулары,
Аллахны, Адамны да джаулары
Кимлелле ала?
Къуллалла ала –
Ибилисни, ибилис джорукъланы къуллары.
Алалла къоркъуу салгъан
Ёзден халкъны джуртуна, намысына, тилине, тарихине, кесине да.
Ала тюб болмай – халкъ баш болмаз.
Бу зат эсимдеди – джазсам да назму, къылсам да намаз.
КЪАРА ТАШДА ДЖАШИЛ ТЕРЕК
Къара ташда джашил Терек...
Ой джашил умуту Ташны,
Къанатлы умуту Ташны.
Ташдан чыкъгъан джашил нарат,
Ташда ёсген джашил нарат –
Орнундан тебалмагъан ташны
Кёкге узалгъан къолу,
Кёкге созулгъан къолу.
Тилсиз къолу бла сёлешгенча,
Таш да тереги бла сёлешеди
Дуния бла эмда Кёк бла.
Сангырау сокъур тилсиз Ташны
Бу джашил субай нарат терекди
Къулагъы, кёзю, тили да;
Джюреги да, тилеги да.
Джашил умуту Ташны,
Къанатлы умуту Ташны –
Ташдан чыкъгъан Джашил Терек,
Ташда ёсген Джанлы Терек,
Къадау Ташда Джангыз Терек.
Шайырла, Адамла да ангылайла сизни:
Таш бла Терек – Тёнгек бла Джюрек.
ТАНГ бла ТАУ
1
Джюрек – джуртха,
Ата джуртха тартады:
Танг да меннге
Минги Таудан атады
2
Таудан къарайды Танг,
Тангдан къарайды Тау.
Тауну башыды Танг.
Тауну бетиди Танг.
Тау бла Танг. Танг бла Тау.
3
Тау!
Не мийиклик, не кюч барды «ТАУ» тауушда.
Тау дегенлей, кёрюнелле акъ ауушла,
Чууакъ кёкде къанат къакъгъан деу къушла,
Къаяладан секириб келген кёк суула.
4
Тау бла Танг.
Бирге джыйылгъан танг джарыкъды Тау.
Танг джарыкъды Тау.
5
Джюрек Джуртха,
Ата Джуртха тартады.
Танг да меннге
Минги Таудан атады.
ЁЛЮМ КЪУТХАРЛЫКЪ БОЛУР
Тёнгек джерге тартады,
Джюрек а – Кёкге:
Адамны къыйынлыгъы
Ма анда болур.
Сан – джерге, джан да – ёрге
Тартадыла Адамны:
Тынгы-тынчлыкъ бермейин
Дайым къыйнайла аны.
Сан – джерге, джан да – Кёкге
Кергендиле адамны:
Ёлюм къутхарлыкъ болур
Сынау дуниядан аны.
ИНСАН ДЕМЕК
Инсан демек –
Джан-сан демек,
Джулдуз джерде джанса демек.
Инсан демек –
Болмазлыкъ да болса демек.
Инсан демек –
Бетин Кюннге, джюрегин нюрге буруу демек;
Джангылса да, абынса да, джыгъылса да –
Аякъ юсюне туруу демек,
Алгъа, ёрге барыу демек.
Хар нени да –
Джерни, Кёкню да,
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
Билиу демек; тинтиу демек.
Инсан демек –
Чексизликге, белгисизликге, ёлюмсюзлюкге
Атлам демек, атлау демек.
Инсан демек ...
СЁЗЛЕНИ ЁЗЛЕРИ
1
Къара суу. Къара тенгиз. Къара таш. Къара джамчы. Къарашауай. Къарачай.
Акъ тенгиз. Акъ тау. Акъ танг. Акъ башлыкъ. Акъ сёз.
Къарачай.
Минги Тау. Минги танг. Минги таулу. Минги халкъ.
Къарачай.
2
Мангысы болмагъанны ангысы болурму?
Мангы – мангылай;
Ангы – ангылай.
Анг – Манг – Танг – Тау – Тенгиз – Кёк.
1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ
Кюн тюбюнде джауады джангур –
Туугъан джерим, кюл, ышар, джангыр.
Аман къышны хорлагъанды джаз –
Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз.
Мингини да джарыкъды бети –
Къайытханды анга миллети.
Къайыталмай къалгъанла да кёб –
Джылай, джашнай, аязыйды Кёк.
Туугъан джуртун тансыкълайды халкъ.
Тюзде къалса, боллукъ эди талкъ.
Акъсакъал къарт – ийнагъы элни –
Джалан аякъ басады джерни.
Туугъан джерге атханды башын –
Сууун ичед, джалайды ташын.
Зикир этед, джырлайды джырын,
Унутханды нарт Джырчы джылын.
Тилеклери болуб Минги Тау, Кавказ,
Къартла сюргюнде къылгъанла намаз.
Ёзге аладан сау къалгъан да – аз,
Кёбюсю ёлгенле келгинчиннге джаз.
Кетгенле тилей саулагъа Кавказны –
Унутургъа боллукъмуду аны?
Джуртларын тилегенле ала Аллахдан,
Биз а джаннет тилейбиз алагъа Аллахдан.
Аланы тирилтирге, бери келтирирге болсаед мадар...
Не этейик, бизден кючлюдю къадар.
14-чю ёмюрню эсге тюшюрген 14 джыл.
14 ёмюрча кёрюннген 14 джыл.
Ёзге, къышны хорлагъанды джаз –
Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз,
(ансы аны джазгъанда башхала
къан джаугъанын кёргенсе башлагъа).
Къарча тамалын салгъан юйюнгю сюе,
Джуртунга, насыбынга бол ие,
Аллах айырмасын энди джуртунгдан сени –
Къыйынлы халкъыма буду тилегим мени.
ТАУДА АЗАН
Джуртуму джаны да – Минги Тау.
Джанымы джурту да – Минги Тау.
Таугъа бурулгъан бир джырса Сен.
Джыргъа бурулгъан бир Тауса сен.
Минги Тауса сен.
Джаша сау-эсен.
Тау!
Кёкге тартхан бир таууш.
Кёкге элтген бир аууш.
Инсанла къараучу джер.
Малаикле къонуучу джер.
Файгъамбар чыгъыучу джер,
Аллахны Сёзюн эшитиучю джер.
Шыйыхла зияратха джюрюучю джер.
Мийик джер, таза джер, сыйлы джер.
Аллахыбыз – акбар.
Тауубуз – Минги.
Минги Тауну башына чыкъгъанлай,
Андан дуниягъа къарагъанлай,
Эсинге-кёлюнге-къулагъынга-тилинге келген:
Аллаху акбар.
Мёлекле айталла аны,
Джюрегинг айтады аны,
Минги Тау айтады аны:
Аллаху акбар.
Аллаху акбар!
Аллаху акбар!!!
КЪАЯДА ТЕРЕК
Сабыр этер ючюн къайгъыда джюрекни,
Эсге тюшюреме къаяда Терекни.
Къыйынлыкъмы чыгъаргъанды аны ары, сюймекликми?
Амалсызлыкъмы тутады аны анда, кишиликми?
Джюреги Кёкге, мийикге тартыбмы чыгъаргъанды ары?
Огъесе, балтадан, отдан къачыбмы чыкъгъанды ары?
Къадары алай болуб туугъан эсе да,
Мадары алай болуб тура эсе да,
Турады ол, кёгере, Къара къаяны арасында –
Умут байракъ, джашил байракъ Кёк бла Джерни арасында.
Джердеги къыйынлыкъладан къутулгъанлыкъгъа,
Кёкде да джетишеди палах.
Керти, мийик, эркин джашаугъа
Тыйыншлыбызмы? Дайым сынайды Аллах.
Тамыр ийиб ташха, къаягъа,
Бутакълары-къоллары бла къучакълаб Кёкню,
Бой бермей палахха, къайгъыгъа,
Къыйын болумда да аман этмей кёлню,
Чыдайды, джашайды Терек.
Шыбыла да урады Аны,
Джел-боран да аямайды Аны,
Кюн да кюйдюреди Аны –
Барына чыдайды Терек.
Не болумда да ташламай эсин,
Ёлюмге дженгдирмей кесин,
Таш башында этеди джашау.
Ташха, Терекге да салама махтау.
Джан бла Тёнгек – Таш бла Терек.
Ташха, Терекге да ушайды джюрек.
Сабыр этер ючюн къайгъыда джюрекни,
Къайгъыгъа ашатмаз ючюн джюрекни,
Кёзге кёргюземе Таш бла Терекни,
Эсге тюшюреме къаяда Терекни.
ДЖ – ДЖ – Ё – Т – С-С – ДЖ, ДЖ
Джаратылыу – Джашау – Ёлюу – Тирилиу –
Соруу-Суал – Джаханим, Джаннет.
Джаратылыу – джашау – ёлюу,
Сора Къыямат кюн –
Джанла бары тирилген кюн,
Сууабынг-гюнахынг, халалынг-харамынг айырылгъан кюн,
Ташанг-турунг, иннетинг-муратынг-ишинг ачыкъланнган кюн,
Соруу-сууал этилген кюн.
Анга кёре, сакълайды алда
Не джаннет, не джаханим.
МИНГИ ТАУДУ БИЗЛЕГЕ БЕЛГИ
Къызыл-Къалада мен илинмеген
Не джар, не къая къалгъан болмаз.
Не таш, не терек къалгъан болмаз
Мен ёрлемеген, мен минмеген.
Гитчеликден да сюеем ёрлеуню –
Биз джанында мен чыкъмагъан тау къалмагъанды.
Алай а, ёрлеуден, мийикликден
Джюрегим талмагъанды, къанмагъанды.
Учуб кетиб, Кёкде джашаялмагъандан ары,
Не къадар Кёкге джууукъ болургъа кюрешгенме.
Джыл сайын Минги Тауну башына чыгъыб,
Акъ къанатлы мёлекле бла сёлешгенме.
Ай медет, джерге тартыб тёнгегим,
Кёлюм тенгизден алаша болгъанды.
Учалмайын, кесин бузад джюрегим,
Ёзге, джаным Тау башында къалгъанды.
Тёнгегим таудан эннгенликге,
Джаным Минги Тауну башында къалгъанды.
Джан кёкге кетед дегенликге,
Мени джаныма буз, къар ёмюрлюк юй болгъанды.
Къарачай-Малкъар деген сагъатда
Минги Таугъа бурулады дунияны кёзю.
Меннге джетген эсе, ёлюрге кёзюу –
Тау боллукъду меннге да белги.
Саулукъда, ёлгенден сора да,
Минги Тауду бизлеге белги.
НЮР ТАУДАН КЪАРАБ
Былай эте,
Бизни бай, джарлы эте,
Насыблы, насыбсыз эте,
Къууанчха, бушуугъа бёлей,
Ёте-кете барады джашау.
Къалам бла, къама бла да сермешгенле,
Тюрлю-тюрлю иннетле ючюн кюрешгенле,
Ала да джеталмай муратларына
Тёнгереб-тёнгереб тюшелле атларындан.
Мени насыбым тутду –
Кетмей бирлеча тайыб, тёнгереб,
Тёппеге чыкъдым илиниб, ёрлеб.
Кюндюз иссиден, кече сууукъдан
Къыйынлаша джашадым дорбунда.
Кюйдюрсе да кюн, ийирсе да сууукъ,
Болдум Джерге, Кёкге да джууукъ.
Сабырлыкъ дедим,-
Кесими этиб Аллахха аманат.
Шыйыхлагъача ачылды керамат –
Джети къат джерни, кёкню да кёрдюм,
Адам улуну да кёрдюм джолун.
Джерде болгъан, баргъан урушла, къазауатла,
Дуния мал ючюн тёгюлген адам къан,
Келишмейле дуниягъа, ахратха –
Адам Аллахха не дер Къыямат кюн?
Аллах айтханча джашамайды адам,
Тюзелирге да ушамайды адам.
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа дженгдиреди кесин,
Учуз, кёзбау, джалгъан затлагъа иеди эсин.
Батхандан бата кирге-балчыкъгъа,
Адам болургъа унамай адамла-адамчыкъла,
Ибилисни ызындан джаханим джолгъа тизилгенле...
Муну барын Нюр таудан къараб кёргенме.
Ёзге, болушлукъ излеб къауумларына, кеслерине,
Хаджгъа барыб, Каабаны тёгерегине
Бурула тургъан минг-минг адамны да кёрдюм.
«Ахырзаман келирге алкъын эртдеди»,- дедим.
Джазыуун хар ким джазады кеси.
Джолун да сайлайды хар ким кеси.
Джол а тауусулмай джокъду амал.
Боллукъду ахыр, болгъанча ауал,
Барыбызны да сакълайды соруу-суал.
Ташабыз да боллукъду туура,
Иннетибиз ючюн да берликбиз джууаб.
Боллукъну ачыкъ кёрдюм
Нюр таудан, Минги Таудан къараб.
Айтыб ангылатхан да къыйынды аны.
Кимди, неди къутхарлыкъ адамны, дунияны?
Барына джууаб берсе да Китаб,
Титирейме Нюр Таудан къараб.
КЪАЙГЪЫ СЁЗНЮ ОРНУНА
Кетди Сейит, Рашид да кетди –
Сюргюнню, зорлукъну кёрген адамла,
Сёзню магъанасын билген адамла,
Керти таулула, айдынла, ёзден адамла –
Аллах джандетли этсин.
Къалдым – «аман артха къалыр» дегенлей,
Кеси кесиме «сабыр» дегенлей,
Джаралы Ташлай, Джангыз Тереклей.
Боран тышында тохтаса да,
Эслеринде къалмай шаушалыб,
Джюреклери замансыз ашалыб, бошалыб,
Кетелле дуниядан къыйынлы тёлюле,
Кёб зорлукъ, терслик сынагъан тёлюле.
Къышдан къутулгъан да, ёледи джаз.
Къорагъан кёб, къошулгъан а – аз.
Билеме, билмейме нек болгъанын алай,
Соруу белгиге ушайды Къарачай.
Болса да Ол – Тейри адамы, Танг баласы,
Бармыды Аны – нарт алан халкъны – тамбласы?
Бюгюннгю адурхайла, будиянла, трамла, наурузла –
Тышында, кенгде джарыкъ джаннган джулдузла.
Къарча джокъду аланы джыяргъа джуртха, бирге,
Джетегейли этиб, Къарачай кърал этиб, сюерге ёрге.
Къайытханла да джуртларына болалмай ие,
Динлерине, Тиллерине, Тарихлерине болалмай ие,
Халкълары бла бирге зулму отунда кюе,
Джюрексине, кючсюне, тауусулалла алай.
Ачы къадарлы халкъды Къарачай.
Алгъа иманлы Темир, артда имансыз Сталин
Тутмакъ-джесир этиб сюрдюле Джуртдан.
Дагъыда джукъ болуб джокъдан
Ызына тирилди сюрюлген, ёлген, тас болгъан Къарачай.
Джюрек джараны джокъду джангысы, эскиси.
1828-чи джыл. 1943-чю джыл. Ноябрны экиси... –
Къарачайны къралы, къраллыгъы къурутулгъан кюн,
Кюню, Айы да бирден тутулгъан кюн.
Бир-бирин къурутхан тюрк ханлагъамы салайыкъ дау?
Орус, коммунист патчахлагъамы салайыкъ дау?
Ит хоншулагъамы, амантиш итлегеми салайыкъ дау?
Аллаххамы, адамгъамы, шайтаннгамы салайыкъ дау?
Башхалагъамы салайыкъ дау?
Джашауубуз, джазыуубуз-къадарыбыз
Былай ачы, къыйын болгъаны ючюн
Кимлени терслейик, кимлеге салайыкъ дау?!
Огъесе, бютеу терслик кесибизде болурму?
Бир иннет, бир уммет, бир миллет болургъа унамай,
Бир тилли, бир динли болургъа унамай,
Бир Аллахха бойсунургъа унамай,
Аллах буюргъанча джашаргъа унамай,
Аллах бергенни сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа унамай,
Кесибиз болурбузму кесибизге къыйынлыкъ салгъан?!
Кърал бизни тонагъаны, къыргъаны азлыкъ этгенча,
Хоншуланы итликлери, душманлыкълары азлыкъ этгенча,
Бир-бирибизни тонайбыз, ёлтюребиз кесибиз да,
Дуния мал болуб Тейрибиз, эсибиз да.
Джокъду не сауну, не ёлгенни къайгъысын кёрген.
Адамны керти багъасын билген, тыйыншлы багъасын берген.
Халкъны ёкюлюне, джаууна да къылынады джаназы.
Бир къабырлада джаталла ала хоншу болуб.
Мурдар да, гуду да, къахме да, ичкичи да,
Халкъ-джурт ючюн ёлген аскерчи, динчи да,
Халкъын джуртундан сюрдюрген оноучу да,
Халкъын къраллыкъсыз къойгъан оноучу да,
Халкъын-джуртун сатхан, тонагъан, тонатхан оноучу да,
Джаталла бир къабырлада. Къуджур тюлмюдю ол?
Джаназы къылдырады барына имам.
Бармыды анда бет-намыс-иман?
Ахырзаман джууукълашхан болурму керти?
Джарым молла, джарым алим, джарым джазыучу, джарым оноучу –
Сизлеге чексизди дертим.
Кетди Сейит, Рашид да кетди.
Аланы адамлыкълары толу, керти
Болгъанына шагъатлыкъ этеме.
Аланы къол джазмаларына да къайгъы этеме.
Ким берир аланы хазырлаб басмагъа?
Джокъду бизде аллай джазыучу
Кесинден башханы къайгъысын кёрген,
Джазылгъан тас болмасын деген.
Джырчы Сымайылны, Батчаланы Муссаны да
Сёз хазналары туралла атылыб.
Закийлерине алай къарагъан
Бизден башха ким болур дунияда?
Фахмусу, адамлыгъы да толу болгъан
Керти джазыучу джокъду бизде.
Халкъына, тин байлыкъгъа къайгъыргъан
Аллай башчы, тамада джокъду бизде.
Кёзден кетгенни кёлден да кетеребиз –
Адамлыкъ дараджабыз алайды бизни.
Бир-бирибизге ат-бет атайбыз, зардан ёлебиз –
Фахму дараджабыз да алайды бизни.
Кимибиз джашыртын къабхан итге ушаб,
Кимибиз да харам чабакъча тынгылаб,
Фахмулу да джюреги джарылыб ёле –
Алай бла, ёлюм барыбызгъа да келе.
Билебиз, къайсы ёртенде кюйгенин Азрет Ёртен,
Билебиз, кимледен азаб чекгенин Исмайыл Семен,
Къайсы шыбыла кюйдюргенин билебиз Муссаны да,
Къалгъанланы да, къалгъанланы да...
Алай болса да, этеме умут –
Адамлыкъ, ёзденлик къалмазла къъуруб.
Тин, тил, адеб-намыс къалмазла къуруб.
Халкъ Аллахын эскерир, тюшюнюр, тирилир.
Сёзню-Китабны магъанасын окъур, ангылар, билир.
Къайгъырыр дуниягъа-ахратха, саугъа-ёлгеннге да.
Рахатлыкъ келир саугъа, ёлгеннге да.
Минги халкъыбыз Минги Таууна тыйыншлы болур.
Къарча да къабырында бир рахат солур.
Ставангер. 2004 джыл, сентябр ай.
БИЗНИ ХОРЛАР КЮЧ ДЖОКЪДУ
Кесими алай джуудум,
Ёлюкню джуугъан кибик.
Сора болдум дуниягъа
Джангыдан туугъан кибик.
Огъесе, ёлюб бошаб,
Джангыданмы тирилдим?
Хей, бу кёзбау дунияны,
Айт, несине терилдим?
Огъесе, бу мен кёрген
Башха дуния болурму?
Ким къатышдырды мени –
Къара джинми, обурму?
Джерде къалгъан санмамы,
Кёкге учхан джанмамы?
Экиленнген, бёлюннген
Мен саумамы, шаумамы?
Кимме мен?
Джаннетинден-джуртундан
Сюрюлген адаммы,халкъмы?
Джаннетине-джуртуна
Къайытхан адаммы, халкъмы?
Бу джангы Ай бла джулдуз
Сын ташдамыд, кёкдемид?
Бу кёрюнюу не затды –
Тышындамыд, кёлдемид?
Бу кёз аллымда тургъан
Тенгизмиди, таумуду?
Чегетни кесгендиле –
Джангыз Терек саумуду?
Бычагъымы билерге
Къадау Ташны кёрмейме.
Джарылгъанлыкъгъа джюрек,
Дерт кёбдю да – ёлмейме.
Топрагъым къаты тартса,
Мени тыяр чек джокъду.
Бирбиз Къалам-Таш-Терек,
Бизни хорлар кюч джокъду.
МИНГ ДЖЫЛДАН ТЮБЕШИРБИЗ
Кёб тюрлю халгъа киреме мен,
Не хаким, не кесим англамазча.
Гебен къалатырча болама бирде,
Бирде уа – чёбден атламазча.
Кёкге термиле джашайма джерде –
Къанатсыз англамаз кёлюмю.
Кёкде джулдузгъа бир джетгинчи,
Сюймейме келирин ёлюмню.
Имандан чыкъгъан тёреси болса да,
Адам тюлдю хайуан, джаныуар.
Аллах аны Адам этиб джаратханды,
Ол кесин этиб кюрешсе да хайуан, джаныуар.
Кёкге термиле джашайма джерде –
Мёлеклеге ёлгюнчю тюберге излейме.
Аланы акъ къанатларын сыларгъа излейме,
Джерде къызланы ийнакълагъан кибик.
Былай ётерикди джашауум,
Тохтамагъанлай чамым, джаншауум.
Бир Кёкча, бир джерча джашнай,
Билеме, ёллюкме джашлай.
Сау къал, турна тауушлу къачым,
Бёрю улуулу къышым да сау къал.
Мен джаз туугъан, джаз ала ёллюкме,
Алай а, минг джылдан къайытыб келликме
Джер дунияны бир кёрюр ючюн,
Халкъымы, джуртуму бир кёрюр ючюн.
Аллах айтса, ол кюн да бу тилде сёлеширбиз,
Аллах айтса, ол кюн да бу джуртда кёрюшюрбюз.
Минг джарсыудан, къайгъыдан да ётюб,
Минг джылдан сау-эсен тюбеширбиз.
ДИНДЕ ДЖОКЪДУ КЪУЛ-ЁЗДЕН
Айыргъанла къул-ёзден –
Ала тюлдюле бизден.
Ала сюймейле халкъны,
Ала билмейле Хакъны.
Бий болургъа излеген да,
Къул болургъа излеген да –
Тюлдюле ала Адам,
Джокъду алада иман.
Динде барды къарнашлыкъ,
Къуллукъ-къарауашлыкъ а – джокъ.
Дин айырмайд тукъум, халкъ;
Тюрсюн болсун къара, акъ –
Анга джокъду башхасы.
Джангыз кёлюнг-джюрегинг,
Бютеу чархынг-тёнгегинг,
Ашагъанынг-кийгенинг,
Джашагъан джеринг-юйюнг
Болсунла кирсиз-таза.
Зорлукъ этме, этдирме,
Иманлы бол, Адам бол,
Бир-биринге дагъан бол –
Буду динни тамалы.
Айыргъанла къул-ёзден,
Ала тюлдюле бизден.
Халкъны бёлелле ала,
Джаулукъ этелле ала.
Аллах къул не бий этиб,
Джаратмагъанды бизни.
Аллахха къаршчы баргъан –
Шайтанны ишиди ол.
Сен къул болма башхагъа –
Дуния малгъа, адамгъа,
Къралгъа не джорукъгъа.
Бий да болма башхагъа.
Ёзден бол.
Сен бир Аллахха бойсун,
Хакъ кертиге къуллукъ эт.
Айыргъанла къул, ёзден –
Ала тюлдюле бизден.
КЯЗИМ БЛА СЫМАЙЫЛ
Беш тау элде Кязим хаджи,
Къарачайда – Сымайыл.
Эки шыйых айтхан Сёз –
Халкъыбызгъа хамайыл.
Ала къойгъан джыр, назму –
Тин, тил хазнасы халкъны.
«Берилген эсе фахму,
Айырт къарадан акъны.
Ётюрюк бла Кертини
Эки айырсын сёзюнг».
Аны аманат этгенле
Сымайыл бла Кязим.
«Адам эсенг, шайыр эсенг –
Иги сёз болсун сёзюнг».
Аны аманат этгенле
Сымайыл бла Кязим.
«Айырылма халкъынгдан –
Халкъ бла бир болсун ёзюнг.
Тюзлюкге къуллукъ этсин
Иннетинг-ишинг-сёзюнг».
Ала кеслери алай
Джашадыла дунияда.
Сёзлери, ишлери да
Бизге юлгю болдула.
Тау шийирни Минги Тауу –
Кязим бла Сымайыл.
Эки шыйых айтхан сёз –
Джаныбызда хамайыл.
ЁЛЮМ
Къарамайд джашха, къартха –
Ким къутулур элиядан?
Ким алгъа, ким да артха
Кетерикбиз дуниядан.
Болсанг да атлы, джаяу
Хорламазса заманны.
Бюгюн барса, тамбла – джокъ,
Ма къадары адамны.
Сагъынмайын къойсакъ да,
Дунияны-ахыратны,
Туугъан-джашагъан-ёлген
Джоругъуд табигъатны.
Ауушалла адамла,
Ауушуналла тёлюле –
Аны ючюн кёлкъалды
Болмайыкъ биз Тейриге.
Джашау къурумай саудан,
Юзюлмей адам улу,
Джашаса – андан уллу
Болурму ёлюмсюзлюк?
Дуния. Джашау. Адам.
Сиз джашагъыз тюб болмай.
Болджал джетген – кетебиз,
Башхалагъа джюк болмай.
Адамны орну къалмай бош,
Адамны орнуна Адам,
Къала барса – ол насыб,
Джюрегим болады хош.
Терекден учад чапракъ,
Терекге сала махтау.
Мен да кетеме алай,
Джашаугъа тилей джашау.
Ашыкъгъан суу тенгизге
Джетмезин билсем да мен,
Ашыгъама джашаргъа,
Къачхан кибик ёлюмден.
Къутулмазма ёлюмден.
Джарытхан а джолуму:
Ёлюмге тюл, джашаугъа
Къояма мен орнуму.
АТЛАНАМА ЮЙГЕ
«Анда сау болур джюрегим»,-
Дей, келдим бери, къызына.
Энди Аллахдан тилегим:
Сау-эен къайтар ызыма.
Халкъымды мени джюрек аурууум,
Сау этерик да халкъымды аны.
Аны билмей, аны ангыламай,
Къыдырыб чыкъдым дунияны.
Тибетчи къартха дарманы ючюн,
Араблы шыйыхха зем-зем суу ючюн,
Разы болуб алгъыш этгенде,
«Себеб Аллахданды» дедиле ала.
Мени уа кёлюме келди:
Минги Тауну къараб бир кёрсем,
Джети къара суудан къаннгынчы ичсем,
Ёлдюм демезем, ёлсем да.
Абынмай, талагъы туруб къалмай,
Джуртха джетдиралса айгъыр атым –
Кёбдю халкъыма айтыр затым.
Сорур затым да кёбдю халкъыма.
Халкъы бла джашагъан насыбды,
Насыбды джуртунда ёлген.
Ала бла джашаб, ала ючюн ёлген –
Керти насыб олду, мен билген.
Бу сагъышладан огъуна
Джауум тохтар, кюн аязыр.
Атланама юйге – Халкъыма, Джуртума –
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр.
ДЖАГЪАДАН КЪАРАБ
1
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын
Алады суу.
2
Джыл джабагъы арытады –
Джабалакъ къар джауады.
3
Кёкде джашайбыз биз. Джер бла бирге.
Саны санауу болмагъан джулдузланы, бизни да
Кесинде тутхан неди бу? Неди Кёк?
Хар нени да – Джерни да, Кёкню да,
Барын да ангыларгъа излеген
Адам а неди? Кимди?
БОЛУРГЪА КЕРЕКДИ
Китабны аты – тау тёппеча, Кюнча;
Назму тизгинле – тенгиз толкъунлача, кюн таякълача;
Хар назму – бирер джулдузча;
Китаб а саулай – джети къат Кёкча;
Шайыр кеси уа – джети къат Джерча.
ЭКИ ЧАКЪ – ЭКИ КИТАБ
1
Джазгъы джабалакъ джаугъан кёлюме,
Энди къачхы шылпы джауады.
Басыннган кёкде аз-буз кёрюне,
Кюн тау артына ауады.
Булут башы бла турнала
Баралла къанат джибитмей.
Мында къалгъанла къалай этейик,
Къышны къайгъысын джюрютмей.
Бу къачхы шылпы, да турна таууш
Башха дуниягъа тарталла.
Джел сюрюб баргъан терек чапракъла
Ёлюмден хапар айталла.
Къачхы шылпы бла турна тауушдан
Тола барады джюрегим.
Ёталырмамы аман ауушдан,
Джангыдан чагъармы терегим?
Турна тауушлу бу къачхы шылпы
Басады кёлню-джюрекни.
Эс джыяма эсге тюшюре
Биягъы Ташны, Терекни.
2
Ал китабым – «Джазгъы джабалакъ»,
«Къачхы шылпы» да джаза тургъаным.
Англармы экен джахил джамагъат
Къазакъ бёрюню, джангыз турнаны?
Къадау Ташча тынгылай туруб,
Джангыз Терекча чапракъланама;
Назмуланама, къанатланама...
Болама деб да къоркъама ёре турукъ.
Къачхы шылпыны джаудургъан
Ол турна таууш болурму?
Ол мыдах ауаз болурму
Умут чыракъны джукълатхан?
Мен сюйюб къараучу Кёкден энелле
Турна таууш да, шылпы да.
Къара къаядан тубаннга кетелле
(тубанда къаядан кетелле)
къой сюрюуле да, джылкъы да.
Мен тыялмайма аланы,
Кесим да ызларындан атлайма...
Заманынг кетсе, болджалынг джетсе,
Джашагъан зорду – англайма.
Алай болса да, ахыргъа дери
Сабыр болургъа керекди.
Эркишиликге юретедиле
Таулада Таш да, Терек да.
3
Къачхы шылпыгъа тюл, кюн таякълагъа
Ушаргъа керекле назму тизгинле.
Турна тауушча тюл, орайда тартханча,
Джашаргъа керекле назму тизгенле.
Сёзлери, ишлери, кеслери да
Къалгъанлагъа юлгю болгъанлай,
Джарыкъгъа, джашаугъа чакъыргъанлай,
Умут бергенлей, кёл кёлтюргенлей,
Игилик, Тюзлюк хорларына ийнандыргъанлай,
Джашаргъа керекле шайыр адамла.
Аман ауушдан да ётеди Игилик.
Къарангы джутуб къоялмайды джарыкъны, дунияны.
Тиеди Кюн, джаналла джулдузла.
Джашайды Адам. Джашарыкъды Адам.
Чыртда джокъду анга ишегим.
Джукъланныкъ тюлдю джашау саудан.
Тюб боллукъ тюлдю джашау.
Джулдузла турлукъла джаннганлай,
Бири джукълана, башхасы джана.
Адамла да алай.
Юзюллюк тюлдю джашау.
Къачхы шылпыны унутдура,
Джазгъы джабалакъла джауарыкъла джерге.
КЪАЙДАДЫ ДЖУРТ, КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪ, КЪАЙДАМА МЕН ?
Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды,
Хауа, Адам кеслерине ушамайла –
Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?
Юслерине кийгенлери башха тюрлю,
Сёзлери-тиллери башха тюрлю,
Ашагъанлары-ичгенлери башха тюрлю,
Тебсилери, тебсеулери башха тюрлю,
Кеслерин джюрютгенлери башха тюрлю –
Къайдады бет, къайдады халкъ, къайдама мен?
Харамны халал этген халкъ, адам
Къалай болур, къалай болур Халкъ, Адам?
Ол бурулур къара къулгъа, манкъуртха,
Башхала ие болурла джахил халкъгъа, Джуртха.
Адамлыгъын-Халкълыгъын сакъламагъан халкъ,
Тышындан игини тюл, аманны тартхан халкъ,
Башханы игисин тюл, аманын алгъан халкъ,
Кесин амандан-харамдан-гюнахдан тазаламагъан халкъ,
Къалай къалыр джоюлмай, болмай талкъ?
Кёргенин эниклеб, этиб тебреген халкъ,
Ичкиге, хаулеге тюзелиб, юрениб къалгъан халкъ,
Амантишлеге-мурдарлагъа-гудулагъа-къахмелеге
къаршчы турмагъан халкъ,
Къалай къалыр джоюлмай, джыгъылмай, болмай талкъ?
Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,
Къызы къызгъа, джашы джашхы ушамайды,
Былайлада мен билгенле джашамайла –
Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?
Къарвегия, 2004 джыл
ДЖАННЕТ БЛА СЫНАУ ДУНИЯ
1. СОРУУ
Кимди бизни атабыз, анабыз? –
Джаннетден къысталгъан Адам бла Хауа.
Энди биз – аланы туудукълары –
Аладан мёлек къалай болайыкъ?
Аланы гюнахларын къалай джууайыкъ?
Джандетге къалай къайыталайыкъ?
Гюнахлы Джерде хауачыкъла
Чабалла ары бла бери:
Унутдура аналары Хауаны,
Юзелле алмаланы.
Аланы джангылтхан Ибилис тюлдю –
Эркишилелле аланы гюнахха тартхан,
Джаннет – ол сюймекликди деб, айтхан.
Алай да болур:
Тиширыуну джаннети – эркиши;
Эркишини да джаннети – тиширыу.
Алай а мен ангыламагъан бир зат:
Ата-бабаланы гюнахлары ючюн
Туудукъла нек чегелле азаб?
2. ДЖАННЕТДЕН ЧЫГЪА
Чыракъны джукълатама –
Сенсе мени джарыгъым.
Джаннетдебиз. Ма кёгет терек:
мин; ёрле; олтур бутагъына;
кёгетинден да къаб; тат;
тинт хар несин –
сёзлеринг бла да; кёзлеринг бла да;
эринлеринг бла да;
къолларынг, бутларынг бла да.
Чалыш, эшил,
Чыбыкъ къазыкъгъа чалышханча, эшилгенча.
Чыракъны джандырама.
Менме сени къарангынг.
Башланды сынау дуния.
Энди джылайса неге?
Алманы къабардан алгъа
Нек этмейенг сагъыш?
Джаннет бир кесекге бериледи кимге да.
Андан сора башланады джылау.
Андан сора башланады сынау.
Дуния джашау башланады.
ГЛОБУСХА УШАЙДЫ НАЗМУНГ
Глобусха ушайды назмунг – ичи гырынды.
Тышында хар не да барды:
Къум тюзле, тау тёппеле – джер-суу;
Къралла;
Джангыз – адам кёрюнмейди.
Глобусха ушайды назмунг.
СЁЗНЮ БИЙИДИ ШИЙИР
Илхам тюл, шайтан
джаздыргъан назмула,
Болугъуз кюл – мен сизни атама отха,
Мен сизни этеме харам.
Ташны бийи нарат болгъанча,
Агъачны бийи бусакъ болгъанча,
Сёзню да бийи – шийирди.
Аны неси да сейирди.
Эркинлик-Тюзлюк-Джигитлик – атасы,
Ариулукъ-Игилик-Халаллыкъ – анасы,
Ол кеси уа – Джангылыкъ.
Аны неси да – джангы.
Шийир – джангылыкъды, джарыкъды, нюрдю.
Аятны, назмуну да къайнагъы бирди –
Аллах. Аллах а – бирди.
Аят кимлеге эте эсе къуллукъ,
Шийир да алагъа этеди къуллукъ.
Къылычха, джанкъылычха да ушайды шийир.
Аны иннети, бети да – ариу.
Сёзню бийиди шийир.
Аны хар неси да – сейир.
БИЗНИ АДАМ ЭТГЕН, ХАЛКЪ ЭТГЕН
Ана тил бла Ата джуртду
Бизни Адам этген, Халкъ этген.
Алгъа элтген,
Къара кюнюбюзню да акъ этген
Къара таныгъаныбызды бизни –
Иманыбыз-динибизди бизни.
Ала бла джашамасакъ,
Аланы сакъламасакъ
Джукъ да тюлбюз биз.
Думп боллукъбуз биз.
Биз алагъа керти болсакъ,
Биз аланы сакъласакъ,
Ала сакъларыкъла бизни.
Ай бла джулдуз,
Ана тил бла Ата джурт –
Бизни Адам этген, Халкъ этген.
Бизни ёлюмсюзлюкге элтген, ёлюмсюз этген да –
Алалла: Ай бла джулдуз, Ана тил, Ата джурт.
АДАМ БОЛУУ
Кюн да кёзюу-кёзюую бла джанады уруб,
Джер да, тура-туруб, тебренеди.
Адам улу илгенеди:
Къалыргъамы тебреди дуния чачылыб, джашау да къуруб?
Ауалы барны ахыры да болур –
Бизгеми джетеди оноуу аны?
Дджаратхан ким эсе джашауну, дунияны –
Аны оноуундады ёлюм, тирилиу да.
Аллахны къадары, джоругъу тюрленмезликди.
Ёлмезлик кимди?
Ол тюлдю мени къайгъым, джарсыуум.
Илинмек аджалды мени сагъышландыргъан.
Кёкден келген, джерден чыкъгъан къайгъыла тюл,
Ичибизден, кесибизден чыкъгъан палахлалла
Башымы хайран этген.
Джер джашауну, бютеу табигъатны да
Адам кеси къурутурча кёрюнеди,
Кёрген къыйынлыкъларын унутханча кёрюнеди,
Бютюн учуз, сыйсыз этеди Адам деген атны да.
Не джандетге, не Джерге тыйыншлы болалмай,
Аллахны сёзюн къулакъгъа алмай,
Насыб джашаугъа ие болалмай,
Алдайла, тонайла, къыралла адамла бир-бирин;
Тонайла, къуруталла джашагъан джерлерин, табигъатны;
Джандетлерин буралла джаханимге.
адам Адам болалмайды – тарыгъайыкъ кимге?
Не этейик?
Кесин Адамгъа санагъан,
Кертиси бла да Адам болалгъан,
Борчлуду къайгъырыргъа адамлагъа,
Хакъ кертини эсгертирге, эслетирге алагъа.
Адам болуу – адамлыкъ ючюн, адамла ючюн сермешиудю;
Кюрешиудю кесибизде, башхалада да
хайуанлыкъ бла, джаныуарлыкъ бла.
Адам болуу – къул, бий сезимледен арытылыуду, къутулууду;
Турууду – «Ёзденлик-Эркинлик-Тюзлюк» деб.
Адам болуу – Китаб айтханча джашауду;
Ушауду файгъамбарлагъа, шыйыхлагъа.
Адам ючюн, Алача кюрешиудю,
Джанын-къанын къауумуна, адам улуна юлешиудю.
Аллай адамла болсала да аз,
Аланы кючлери бла атады танг, келеди джаз.
Аллах насыб этсин бизлеге да ол къауумгъа къошулургъа,
адамны Адам этерге кюреше джашаргъа,
къауумубузну Халкъ этерге кюреше джашаргъа;
аякъ юсюнде, ат юсюнде ёлюрге,
джаныбызны Адам ючюн, Халкъ ючюн, Джурт ючюн берирге.
2004 джыл. Ставангер.