EkiDunyaniArasinda
ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА
джангы назму китаб. (2012 джыл, августну 26 — 2013 джыл январны 12)
МУХАДЖИРЛИКДЕ
Тенгизде кёреме адамны.
Ол излейди анда Къобанны.
Бютюн джазыкъсынама аны.
АНА ТИЛИМЕ САГЪЫШ ЭТЕ
Ана тилими бир харфы ючюн
минг къычырым джюрюрге да хазырма.
Ана тилими бир тас болгъан сёзюн
тауда, тюзде да излерме, табарма.
Менден алгъа назмум ёлсе уа —
терс кесимме — тёзерме, чыдарма.
Тилим ёлсе уа менден алгъа,
джаным саулай, сын болуб къалырма.
Ёлюб а къалмазма. Турурма
ёлген тилимде да джазгъанлай назму.
Аллахха тилекчи болурма,
тирилтирме аны, джетсе фахмум.
Алай а, сау тилин сакълаялмагъан,
ол ёлгенден сора, тирилталырмы?
Туугъан Элин джаудан къоруялмагъан,
артда джангыдан къураялырмы?
Душман айырса халкъны джуртундан,
халкъ джуртуна къайытыргъа да болур,
ёлген тилин да тирилте,
Элин джангыдан къураргъа да болур.
Халкъ кеси ёлтюрсе уа тилин,
джуртундан да айырылса кеси —
аны сакълайды ёлюм,
ол ёмюрде да джыялмаз эсин.
Аллах да болушмаз анга.
Аллах берген джуртну, тилни
сакъламагъан адамгъа, халкъгъа
Кёкден, джерден да келмез болушлукъ.
Ма ол затха этеме сагъыш,
Халкъыма, джуртума да къарай.
Тилден, элден да айырылабыз —
тамблабыз болурму къолай?!
КАВКАЗ ДЖУРТУМ
Шималны джаратханды ким?
Джаратады ким?
Тийгенликге Кюн —
джылытмайды, джылыталмайды.
Къыбылагъа айланыб къылгъанлыкъгъа намаз,
кёз туурамдан кетмейди Кавказ.
Джандет джуртну унутмайды джюрек,
унуталмайды.
«Сенсиз насыб болмаз бир инсанынга,
къор болайым, туугъан джерим, мен санга»,-
деб бошму айтханды закий поэт Къайсын.
Минги Тауубузгъа айтханды Джырчы Сымайыл:
«Сенден сора къайсы тауду
ариулукъ бла бай болгъан:
башы къыш болуб, бели джаз болуб,
этеклеринде джай болгъан».
Бизни джуртдан башланады Кёк —
мийикдиле тауларыбыз алай.
Сууу, ташы, агъачы да кёб...
Иче сууун, ташын да джалай,
нарт батырла ёсгендиле мында,
шыйыхла, хаджиле, имамла ёсгендиле мында,
джырчыла, шайырла ёсгендиле мында.
Хауасы, сууу да — дарман.
Къаясы, тауу да тарталла ёрге.
Халкъындан, джуртундан айырылса адам —
киргенча болады кёрге.
Къыбылагъа айланыб къылгъанлыкъгъа намаз,
кёз туурамдан кетмейди Кавказ.
Джандет джуртну унутмайды джюрек:
андадыла Таш бла Терек.
ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА
Тик ёрге айланса ат да,
джюрюшюне къошады джюрюш.
Дуньядан, ахыратдан да
излей эсенг алыргъа юлюш,
сюркелме, сирелме. Бар —
Джюрюген хорлайды джолну.
Кёкден келтирир хапар
Джарыгъы Ай бла джулдузну.
Джерге тартады тёнгек,
джан а тартады ёрге.
Турадыла базманлашыб
къууанч да, бушуу да бизде.
Бири тебресе дженге,
тесукъа этеди джюрек.
Китабдан, табигъатдан да
къарайдыла Таш бла Терек.
Аладан алалла къарыу
тёнгегим, джюрегим, джаным да.
Сора джангырады барыу,
улугъанын тохтатады джанлы да.
Бара-бара джууукълашама,
джол эки айырылгъан джерге:
энгишге элтеди бири,
бири бурулубду ёрге.
Къыйналама сайлаялмай бирин,
ёлеме арыгъандан.
Этерге кюрешеме джашау
эки дунияны арасында.
КЪАЛАЙ?
Малкёз адам бла Сёзкёз шайыр
дуниягъа бирча къарарла къалай,
бир тилли болурла къалай?
СЕН КИМСЕ?
Башха халкъны тилин, адетин да ала эсенг,
къызын да ала эсенг,
Байрагъын, кийимин да ала эсенг,
ашын-сууун да ала эсенг —
сора, сен кимсе?
Тонгуз эт ашагъанла бла джашай эсенг,
ала ашагъандан ашай эсенг,
алагъа ушай эсенг —
сора, сен кимсе?
Аракъыны этмеген харам,
бара-барса,
тонгузну да этерикди халал.
Чыгъа эсенг динден-имандан,
Тилим, джуртум дей да билмей эсенг,
миллет ангынг, тарих эсинг да джокъ эсе,
миллет ёхтемлигинг, ётгюрлюгюнг джокъ эсе —
сора, сен кимсе?
ДЖАЗЫУ
Ташдан къарайды джазыу.
Джазыудан къарайды Таш.
Ташдан къарайды тарих.
Тарихден къарайды Таш.
Терек а джокъду — кесгенле аны.
Китаб болуб тирилгенди ол.
Унуталмайма Терекни, Ташны —
аладанды мен баргъан джол.
Бир кюн бир боллукъма да таш,
кесилген терекге боллукъма нёгер...
Китаб болгъан Ташха, Терекге да
тынч тюл эди джашагъан джерде.
Китабха бурулгъандан сора да,
тынчлыкъ джокъду алагъа джерде.
КИМ КЪУТХАРЫР БИЗНИ?
Джарыгъы Ай бла джулдузну
джарытады джолубузну.
Дуния мал ючюн джаныбызны
харам этсек а,
Хакъ джолдан кетсек а,
ким къутхарыр бизни?
НЕНИ КЁРГЕН БОЛУР ЭДИ?
Кючден-бутдан
булутдан
чыкъды да Кюн,
терк ташайды ызына —
булутха:
илгенирча алай,
нени кёрген болур эди Джерде?
АНА ТИЛИМ
Чегетде кёб айланыб, «бираз солуюм» деб, аууб тургъан бир терекге олтурдум.
Терек аууб тургъанлыкъгъа, булчукълары алкъын джашилдиле, таб, ёсерге да кюреше болурла...
Мыдах бола, аланы сабий башчыкъларын сыладым.
Аугъан терекде джап-джашил булчукъла, ёле тургъан тилимде мен джазгъан назмучукъла — бир-бирине ушайдыла къалай.
Аугъан терек, мен сени тирилталмам — тамырларынг юзюлюбдюле, джер бла Кёк бла да байламлылыгъынг къалмагъанды. Ана тилим, сени уа алкъын къутхарыргъа боллукъду. «Ауругъанны юсюнде сау ёлюр» деб, сени ючюн кюреше, сермеше ёлюрге хазырма. Сен сау болсанг — манга да ёлюм джокъду: шайырны джаны ана тилиндеди.
Джарым моллала бла джарым коммунистле биригиб кесгендиле Джуртда Джангыз Терекни. Шайыр а, дуа назмусу бла тюкюрюб-юфгюрюб, аны тирилтгенди, сау этгенди. Джуртда Джангыз Терек — китаб болуб джашайды, джашнайды, чайкъалады энди. Сёзге бурулгъан джаны Терекни — берекетиди джерни эмда Кёкню. Аллахны, адамны да этеди разы — анга джангыдан къайытханчады джазы. Къанатлылача, къанатлы акъ сёзле джашайдыла аны джашил назму бутакъларында.
Ана тилим! Сени кючюнгден саудула Джаралы Джугъутур да, Джаралы Таш да, Джуртда Джангыз Терек да. Сенсе бизге сакълагъан Къарчаны, Адурхайны, Будуянны, Наурузну, Трамны да; Сенсе бизге сакълагъан Ачемезни, Татаркъанны, Умарны, Джаттайны да...
Сени кючюнгденди бизни бир халкъ болгъаныбыз, бир тилде сёлешген адамла болгъаныбыз. Сенсе бизни башха халкълагъа тенг этген, аладан башха этген, энчи этген да. Сенсе бизни Тилибиз-Сёзюбюз — алай демек — бетибиз, ёзюбюз да да Сенсе.
«Бирликде — тирилик» деб, бирикдире, кёллендире келгенсе бизни. Тарихибиз, рухубуз, джазыуубуз да Сендеди, Сенденди, Сенсе. Сен сюргюнледен, ёлетледен, ахырзаманладан да сау-эсен ётгенсе, бизни Адам эте, Халкъ эте, бюгюнлеге джетгенсе.
Джюреклерибиз болгъанлы къуу, Сени тас этербиз деб барды къоркъуу. Сени кючюнгден биз Адам, Халкъ да болгъанбыз. Тас этсек а Сени — адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да тас этерикбиз — сюрюу боллукъбуз. Сени тас этсек — башха халкъны байындырлыкъбыз, кесибиз а тас боллукъбуз.
Аугъан терекге къарай, быллай сагъышла кючледиле мени.
Аугъан терекде джап-джашил булчукъла, ёле тургъан тилимде мен джазгъан назмучукъла — бир-бирине ушайдыла къалай.
СОРУГЪУЗ ТУРГЪАНЛАГЪА ТАРДА
Хомухла къачалла элден,
«таблыкъ джокъду» деб, тарыгъа.
Мен а — къралдан да кетгенме...
Тюшгенимде уа тышында таргъа,
элим кёзюме кёрюнеди:
джашау рахатед анда.
Мал да кюте, чалкъы да чала,
сабан да сюре, джашаем анда.
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл да
ёмюрлерин джашагъанла элде.
Алача адам, шайыр болургъа да
Аллах насыб этсеед меннге.
«Айырылма,- деб, - халкъынгдан»,-
Къайсын да айтханед къаты.
Кёб хапар айтырчама,
элге келалсам къайытыб.
Эркин дунияда болгъанма тутмакъ,
темир чалдышдан кёрюнмейди джукъ.
Не эсе да тынгысыз болгъанма:
чыгъар заманым — джууукъдан джууукъ.
...Кесмезни къара сууундан,
бауурланыб ичиб, бир къансам,
Джырыкъланы сыртда да
кюн узуну бир чалкъы чалсам,
кече да къургъакъ биченде,
джулдузлагъа къарай, бир джукъласам...
Не къан джаугъанды, къАрауул, сеннге,
татлы сагъышларымы бёлдюнг.
Джети джылгъа чыдагъан джети кюннге
чыдаялмай къалыргъа тебредим.
Хомухла, бош къачасыз элден,
«таблыкъ джокъду» деб, тарыгъа.
Джашаргъа боллукъмуду элде —
соругъуз тургъанлагъа тарда.
ЭМ НАСЫБЛЫ АДАМ
джазыуун кеси джазалгъан —
бек насыблы адамды дунияда.
Халкъыны джазыуун джазалгъан а —
эм насыблы адамды дунияда.
Огъай!
Халкъыны джазыуун джазалса,
халкъ да анга разы болуб къалса —
ма ол заманда боллукъду адам
эм насыблы адам дунияда.
БЕРИДЕН АРЫ ДЖУУУКЪ БОЛА...
Джашаудан джюрегим къанмагъанды.
Алай а, заман къалмагъанды
тюрлендирирге джюрюшюмю,
неден да алырча юлюшюмю.
Къалмагъанды энди заман
ууакъ къайгъылагъа, лахорлагъа да.
Болгъанды энди заман
элге къачаргъа шахарладан да.
Не дженгил ётдю ёмюр,
кёрюнюб, кёрюнмей да кёзге.
Эртде джетгенди заман
сёзледен къайытыргъа Сёзге.
Къаланы ойгъанла кетдиле,
къаларгъа керекбиз джангыдан.
Къуллукъ этейик Кертиге
биригиб аджашхан, джангылгъан.
Бериден ары джууукъ
болгъаным да хакъды.
«Аллахха аманат
джурт да, халкъ да».
Огъай, алай айтыб,
тынчайыб къалыргъа уа болмаз:
«эллиде джангырады Эл» деб,
«эллиде джангырады Эр» деб,
бошму джазгъанед Олжас.
Бюгюннге дери этген гюнахларымы,
къаным бла болса да, джуууб,
харам этиб кёзбау иляхланы,
Бир Аллахха этмесем къуллукъ,
«Ля иляха илля-Ллах» деб,
айтханым тергелмез джукъгъа да.
Адамны, билирге излеселе,
«иманы бармыды?» деб,
сорадыла узакъла, джууукъла да.
Файгъамбарыбыз (алейхиссалам)
джашагъан чакълы бир джашаргъа
буюрулгъан эсе меннге да,
сора, алкъын барды заман
шайыргъа болургъа Адам,
иман бла джашаргъа, ёлюрге да.
ЮЙЮМ МЕНИ КЪАБЫРГЪАДАДЫ
Юйюм мени къабыргъадады,
эки дунияны арасындады ол:
къатым бла ётеди джол
таугъа, тенгизге, къабырлагъа да.
Таугъа чыкъгъан да энеди ызына,
къайытады тенгиздеги да,
джангыз,
къабыргъа тюшгеннге джол джокъду артха.
Тау кесине, мийикге, тартады,
тенгиз да тартады кесине, ичине,
джангыз, къабырла тартмайла мени,
тартмасала да — барлыгъым арыды.
Бир ыйыкъда таугъа чыгъама,
экинчи ыйыкъда тенгизге киреме.
Кетер болджал джетер деб къоркъама —
бу дуньягъа тансыкъдан ёлеме.
Бир ариу къызла да эртден-ингир
чабадыла — эте санларын джарау.
Джюрегим да чабады ызларындан —
къарт бола билмейди джашау.
Юйюм мени къабыргъадады,
эки дунияны арасындады ол:
таугъа, тенгизге, къабырлагъа да,
тюз къатым бла ётеди джол.
КЪОЯРГЪА ИЗЛЕГЕН БИЗНИ ТИЛСИЗ-ДЖУРТСУЗ
Сёзлени кёреме бёлюб,
онгдан солуна окъуб да кёреме.
Къалгъынчы ёлюб,
тахсаларын излейме ачаргъа.
Бёлюнмейди Тил, бёлюнмейди Джурт.
Башха тюрлю да окъулмайдыла.
Аланы излеген бёлюрге —
керекди тартылыргъа Тёреге.
Къояргъа излеген адамны Тилсиз, Джуртсуз,
къояргъа кюрешген миллетни Тилсиз, Джуртсуз —
ким да болсун —
керекди тартылыргъа Тёреге.
ЮЗЮК-ЮЗЮК САГЪЫШЛА
1
Амалсыздан
малсыздан
сыздан
ыздан
ыздан
сыздан
малсыздан
амалсыздан
не излейме?
2
Сёзню ёрге,
энгишге да бардым,
сууну ёрге,
энгишге да бардым:
сёз тебди, берди
джангы магъана;
суу тебди, теберди —
атадым ат — Теберди;
къобхан суугъа Къобан дедим;
басхан суугъа Басхан дедим;
ырхы ызгъа дедим Ырхыз —
ол да болду артда Архыз.
3
Бу джуртда
тау да, къая да, таш да, суу да
сёлешедиле бизни тилде,
бизден алгъа бир адам, бир халкъ
джашамагъанды бу джерде.
4
Мен Америкада къонакъда болдум:
джер-суу атла индей тилде,
къызылтерилиле кеслери уа къайда?
5
Ол зат кетмейди мени эсимден.
Ол зат кетмейди мени эсимден.
Ол зат кетмейди мени эсимден.
6
Джуртума ёлеме тансыкъдан.
Джалайма ташын, ичеме сууун.
Агъара, къарала, дагъыда агъара,
къарайды Тауум.
Ата джуртда джашаб турсакъ да,
Ана тилде сёлеше турсакъ да,
Кетмейди къоркъууум.
Кетмейди къоркъууум.
КЪАЯ ЭРНИНДЕ ТЕРЕК
Къая эрнинде терек
кесине неден да бек
тартады мени.
Ангамы ушайды джюрек,
джюрекгеми ушайды терек —
билмейме.
Чынгылны эрнинде терек.
Аны кесине тартады Кёк,
аны кесине тартады джулдуз.
Бир атлары къалгъанды джангыз.
Тёбенде кёгереди, шууулдайды чегет.
Къая тюбюнде шоркъулдайды суу.
Алагъа къарайды, тынгылайды терек —
къоймайла ала болургъа да къуу.
Кесине да тынгылайды терек:
чапыракълары шыбырдайла аны,
къанатлыла джырлайла анда —
Кёкге атларындан тыйгъан
кёб зат барды джерде.
Эки дунияны арасында,
джашил байракъча кёрюне,
къол булгъай бизге,
чайкъалады терек.
Джерними байрагъыды ол,
Кёкнюмю байрагъыды ол,
джюрекними байрагъыды ол —
билмейме.
Кёрюннгенлей а турады кёзюме,
тюшгенлей а турады эсиме,
тартханлай а турады кесине
къая эрнинде Терек.
ЮЧЮСЮНЮ КЪАДАРЛАРЫ — КЪАДАРЫМ
Джангыз Терек, Къадау Таш эмда Къобан.
Кесим, Сёзюм да аладанбыз, аладан.
Неге да чыдагъан Къадау Таш — джюрегим.
Кесилген Джангыз Терек да — джюрегим.
Кетиб баргъан Къобан суу а — ёмюрюм.
Ючюсюню къадарлары — къадарым.
Тюрлендирирге, тюрленирге да джокъду мадарым.
Джангыз Терек, Къадау Таш эмда Къобан.
Кесим, Сёзюм да аладанбыз, аладан.
НЕ ЭТЕЙИК, ТЮШЮНМЕСЕ, ХАЛКЪГЪА?
Къара таныб, ангылагъынчы магъанасын Сёзню,
Къалам бла Китаб болгъунчу Байрагъыбыз бизни,
къутхараллыкъ тюлбюз не Тилни, не Джуртну,
джыйгъан рысхыбыз да къаллыкъды худжу.
Дуния малны сюре ызындан,
айырылгъан халкъ Тилинден, Джуртундан,
адамлыгъын, халкълыгъын да эте тас,
намысын, сыйын да эте тас,
дуниядан боллукъду тас.
Аны ангылаб, къайытмаса артха,
малы, кеси да тюшерикдиле отха.
Анга шагъат — джокъ болгъан халкъла.
Не этейик, тюшюнмесе, халкъгъа?
ДЖОКЪМУДУ, БАРМЫДЫ?
Кёкге чыгъарлыкъ бармыды басхыч?
Кёкню ачаллыкъ бармыды ачхыч?
Къайдады къанат, къайдады Буракъ?
Къарангыны чачарча чыракъ —
ол а къайдады?
Кеси кесим бла сёлешеме.
Элиб болалмагъандан ары,
аны турусу, юстюню, асрасы
болалсам деб, кюрешеме.
Сёз тюлме.
Сёзню бир элиби да тюлме.
Алай а, тюз окъурча сёзню,
элиблеге асра, юстюн, туру
болалсам — насыбдан къуру
къалгъанма демезме.
Джарлы анам тюшеди эсиме:
«Нени да къоюб, бир къара танысанг,
ёлсем, иясын окъурча болсанг...».
Мен а кетдим терсинден терсине.
Къыйналгъан анама табмадым дарман,
ауругъан халкъыма да табмайма дарман.
Акъ марал да ташайды кёзден.
Бийнёгерча, къарайма тёшден.
Тёбен джаным — адам къоркъар тенгиз-терк.
Огъары джаным — мен чыгъалмаз Кёк.
Эки джаным эсе — шайтан ёталмаз бек.
Кёкге чыгъарлыкъ джокъмуду басхыч?
Кёкню ачаллыкъ джокъмуду ачхыч?
Къайдады къанат, къайдады Буракъ?
Къарангыны чачарча чыракъ —
ол а къайдады?
БАРАБЫЗ ДЖУУУКЪЛАША АНГА
Джаратхан Кюч дуньяланы —
джети къат Кёкню, джерни, аладагъыланы!
Болджал джетиб, киргинчи да кёрге,
излейме Сени таныргъа, кёрюрге.
Къаллай болур ол КЮЧ
бизге джашауну, джанны да берген,
берген эсе да ёнгкюч?
Шагъырей болсам да Сёзю бла Аны,
кёрюрге излейме кёзюм бла Аны.
Излейме билирге джюзюнчю атын да.
Азанчы Билалдан
назмучу Билалгъа дери
Кёкден эннген Сёз айтылынады,
дуния да аны къайтарады.
Сёзню Иесин а кёрюрге излегенлей,
умут этгенлей Эс бла Ангы,
«Аллаху акбар» дегенлей,
«Ля иляха илля-Ллах» дегенлей,
барабыз джууукълаша Анга.
ОНОУ КЕРЕКЛИ БИР ЭЛ...
Джазадыла — окъур зат а — джокъду:
кимни юсюнден, нени юсюнден барса да сёз,
къууанмайды кёл, къууанмайды кёз.
Андан эсе, айтмайын джукъ да,
тургъа эдиле тынгылаб.
Къаллай бир кюкюресе да,
джангур джаумаз — чууакъ эсе Кёк.
Гюнахны кимге кюресек да,
къаратон эсе джюрек,
къалай тууар назму?
Файгъамбарыбыз алейхиссаламны
Джабаль-ан-Нур таууна чыгъыб,
къылдым намаз, этдим тилек:
ёзге, ачылмады Кёк —
гюнахларым ауур эмда кёб
болур эдиле.
Азанчыны джюрютсем да атын,
кёлюмден-джюрегимден къычырсам да азан,
эс бургъанча кёрюнмейди халкъым —
межгитде азды адам.
Не айтхын халкъгъа да:
Терслик — балтада, сабда да.
Къарыусуз болса иман,
къарыусуз болса имам —
келирми болушлукъ Хакъдан да?
Хакъ бла болмаса халкъ —
дини, тили, джурту да
боллукъдула талкъ:
сюрюуге буруллукъду ол,
итлеге аш боллукъду ол.
Хакъ бла болмаса адам
адамлыкъ кетерикди андан —
боллукъду ол
не джаныуар, не да хайуан.
Минги Таугъа чыгъыб да къылдым намаз.
«Къатышханды дунья, къатышханды Кавказ.
Аздыла тынгылагъанла Сёзге.
Билмейме, не болгъанын бизге».
Сакъладым — ачылмады Кёк.
Минги Тауда да джарымады кёл.
Не этейик: оноу керекли бир Эл
тюб бола турады.
БИЗ БИРЧА ТЮЛБЮЗ
Кёкде джашагъанла бла
Джерде джашагъанла —
биз бирча тюлбюз.
Нюрден джаратылгъанла,
Отдан джаратылгъанла,
Топракъдан джаратылгъанла
эмда
Сёзден джаратылгъанла —
биз бирча болурбуз къалай?
Сиз меннге болмагъыз Тёре:
сиз джерде джашайсыз,
мен а — Кёкде.
Нюрден, отдан, топракъдан джаратылгъанла —
сизни биригиз да
Сёзден джаратылгъаннга
болаллыкъ тюлсюз тенг.
Тюзюн айтсам, джерде, Кёкде да тюл,
Сёзде джашайма мен.
Сиз мени окъургъа боллукъсуз,
ангылар ючюн а керекди фахму.
Мени джюрегимди Назму.
Тилни билмегенле, къарыусуз билгенле да
къалай ангыларыкъсыз мени?
Ана тиллерин этиб харам,
Тилсиз, тилкъау болгъанла бла
ёмюрде да таб болмаз арам.
Мени джаным — Сёздю,
Акъ сёз.
Сизни джаныгъыз — малды,
дуния мал.
Мен — Сёзге,
сиз да — малгъа
бурула, барабыз джашай...
КЪАЧ АЛА ДЖАШИЛ ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ
Къач ала. Кюн да кёрюнмейди энди.
Джел бла джангур кючлегенле Элни.
Мен а джырлайма — джашил джаз келгенди:
бюгюн кёргенме, кёргенме Сени.
Къачан да къач келтирсеед былай
онсегиз джыл болгъан бир мёлекни —
турмаз эдиле къайгъыла да талай
къууанч, насыб сакълагъан джюрекни.
Къач ала менми тюбегенме джазгъа,
олму тюбегенди манга, огъесе?
Бир джауум кюн къалай тюберем къызгъа
бу дунияда насыб джокъ эсе?
Къач ала. Кюн да кёрюнмейди энди.
Джел бла джангур кючлегенле Элни.
Мен а джырлайма — джашил джаз келгенди:
бюгюн кёргенме, кёргенме Сени.
АЛЛАХУ АКБАР — ДЖАШАСЫН КАВКАЗ
Элибни юстюню, турусу, асрасы —
неси эсем да, билмейме, алай а,
дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатда
ёлдюм да — шейитча асралдым.
Байрым кюн а джума намазгъа
къобдум да, Шимал Кавказгъа
тюшгенча болдум:
саф-саф болуб, къылдыкъ намаз.
Аллаху акбар. Джашасын Кавказ.
Шыйыхланы, хаджилени да кёрдюм.
Ангыладым: алагъа джокъду ёлюм.
Къууандым болгъаныма ала бла.
Зикир эте эдиле суула да, таула да.
Абдуллах шыйыхны, Шамил шыйыхны да кёрдюм,
Кунта хаджини, бизни Хаджини да кёрдюм,
Хасаукачы Умарны, Джохар генералны да кёрдюм -
къууаннгандан ёлдюм-тирилдим.
Къаллай адамлагъа тюбедим, джууукълашдым.
Абрек Зелимхан бла, Къанамат бла да саламлашдым.
Къарчаны, Адурхайны, Будуянны, Наурузну, Трамны да кёрдюм.
Дунияда болмагъан эди алай — кёлтюрюлдю кёлюм.
Авторханнга, Джабагъыгъа, Дуда улу Махмутха да бердим салам.
Бирикдирген бизни: Кавказ, иннет, Китаб эмда Къалам.
Дин-тил-джурт къазауатда ёлген шейитле — барысы да сау.
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да насыб этген
бир Аллахха, уллу Аллахха махтау!
Динибиз-тилибиз-джуртубуз ючюн
кюреше, сермеше, джашагъан, ёлген да насыбды.
Хакъ ючюн сермеше, джашагъан, ёлген да насыбды.
Аны ангыламагъан — не этейик, джазыкъды.
Шайтанны, дуния малны болмагъыз къулу.
Джангыз бир Аллахха этигиз къуллукъ.
Иманына кёреди адамны кёлю.
Билигиз: Хакъ джолда джокъду ёлюм.
Къаллай адамлагъа тюбедим Хакъ джолда.
Эм маджалларына уа — ёлгенден сора.
Азан къычырылса да, тартылса да салах,
тилек бирди:
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да буюрсун Аллах.
...Шейитле бла джума намазгъа
бардым да, Шимал Кавказгъа
тюшгенча болдум:
саф-саф болуб, къылдыкъ намаз.
Аллаху акбар. Джашасын Кавказ.
ТАМБЛАГЪА УМУТ БЛА КЪАРАЙ
Къарча,
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам.
Бу къауумлагъа къошмагъыз адам.
Аладан башланнганды Къарачай.
Тарих да, къартла да айталла алай.
Къошаргъа кюрешген кесин алагъа,
кеч болгъунчу къайытсын таубагъа.
Къошулургъа излеген а таулагъа,
алача тау болургъа керекди алгъа.
Къарча,
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам
дуния малны санамай джукъгъа,
Алан халкъны отун джангыдан
джакъгъандыла къайытыб Джуртха...
Къарауулсуз къалмагъанды джалпакъ не ёзен.
Эки къолу Къарчаны — Боташ бла Ёзден.
Болмагъанды этген серлик, сабийлик.
Къарачай деген бийлик, сейирлик,
къоруй кесин душмандан къайгъыдан
чакъгъанды терекча, ташда, къаяда.
Тёрт ёмюрню башын кёргенди ол,
ныхыт болса да джазыу деген джол.
Кюн аманнга да тургъанды чыдаб.
Тулпарла, джигитле да келгенле чыгъа.
Алайсыз бизге тиймез эди джулдуз бла Ай,
аласыз бюгюннге джетмез эди Къарачай.
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джаттай...
ол дуниягъыз болсун сизни къолай.
Джигитлик — болуб къалмаз талкъ.
Сизничаланы сакълайды халкъ.
Тауусулуб къалгъынчы ёмюр,
Къарча кибик бир башчы да келир.
Эки кере сюрсе да джуртундан,
зулму бошаялмагъанды халкъымдан,
эталмагъанды нарт тамырны къуу.
Алай а, сакъланады, къатланады къоркъуу.
Башха тюрлюдю бюгюн къоркъуу.
Джуртда да джуртсуз къалыргъа башлагъанбыз.
Тас эте башлагъанбыз тилибизни да.
Ёсюб келген тёлюбюзню да
башха халкъ болуб баргъанын кёребиз.
Джаныбыз саудан ёлебиз, ёлебиз.
Алай а, къалмазбыз ёлюб,
кёб болса да джара бла таб.
«Туругъуз»,- дей, сюеледи Элиб,
«Окъугъуз»,- деб, ачылады Китаб.
Кёк узатады Къаламны:
«Джазыуунгу джаз,- деб,- кесинг».
Къутхара отдан адамны,
уятады Ангысын, Эсин.
Къул халиден болабыз азат.
Дин-тил-джурт ючюн барады къазауат.
Хакъы ючюн сермешеди миллет.
Шейитлени сакълайды джандет.
Саулагъа келеди Хорлам.
Джазыуун кеси джазады адам.
Къолунда — Кёк берген Къалам.
Халкъ ХАЛКЪ болады,
адам да — АДАМ.
ЭМ ИГИ ДЖАНЛА ТЕРЕКЛЕДИЛЕ
Эм иги джанла — терекледиле.
Хайырлы бола джашайдыла, ёледиле.
Солургъа хауа да бередиле.
Бизни джылыта, отха да киредиле.
Юй да боладыла бизге джашаргъа.
Кюн аманда ышыкъ да боладыла.
Бизлеге юлгю болгъанлай турадыла.
Эм иги длжанла — терекледиле.
Унух файгъамбарны кемеси болуб,
суу ахырзамандан да къутхаргъанла бизни.
Китаб болуб да, сакълагъанла Сёзню.
Джуртда Джангыз Терекни къадары уа
Исса файгъамбарныкъыгъа ушайды.
Эм иги джанла — терекледиле.
Юретелле бизни адамлыкъгъа —
игиликге, халаллыкъгъа, сабырлыкъгъа.
Юретелле чыдаргъа, джашаргъа
тюзде, ёзенде, тауда да.
Кёкге, джерге да тюз турургъа
юретедиле бизни ала.
Таш башындан, мийик къаядан да
къарайдыла тереклерим.
Кесиле тургъан чегетни кёрсем,
къан тамады джюрегимден мени.
Терек болмаса, болурму эди джашау?
Байлай Кёк бла джерни,
ёлюмге тюл, джашаугъа
къуллукъ этедиле терекле.
Эм иги джанла терекледиле.
Ала болгъан джерде
барды хауа, барды ариулукъ,
барды джашау.
Чегет — халкъча, терек да — адамча
кёрюнедиле кёзюме
эм иги халкъ — чегетди,
эм иги адам а — терек.
КЪАРАДЖАЯКЪЛА БЛА АЙДЖАЯКЪЛА
Айджаякъ кесине ёмюрде да
«Айджаякъма» дерик тюлдю.
Кеслерине алай атаргъа,
алай айтыргъа кюрешгенле —
къараджаякъладыла бары.
КИМ, НЕ БОЛУР?
Кёкде джаратылгъан бла
Джерде джаратылгъан
бир-бирине къошулсала,
аладан туугъан ким, не болур?
КЪУШ ТЮК ДА, КЪАРАНЧХА ДА...
Динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн
кюрешмей, сермешмей, къазауат этмей,
Къаламны, Китабны да харам этиб,
къуру тебсеб, джырлаб тургъанлагъа къарасам —
Американы индейлилерини башларында
къуш тюкле эсиме тюшедиле.
Бачхада къаранчха орнуна тагъылгъан
таулу чебген да тюшеди эсиме.
КЪАТЫШХАН АДАМ
Эки къолум бир-бири бла этелле къазауат,
башым айтханнга тынгыламайды бири да.
Бутларым да болгъандыла бирер ат,
бирер джары тартадыла ала да.
Бир аягъым Европада, бир аягъым Азияда:
къайры, къалай атларынгы билсенг а.
Бир кёзюм — Чыгъышда, бир кёзюм — Батыда,
Къыбыла таба бурулубду джюрек а.
Тёрт саным тёрт джанына тарталла —
баш къарыусуз болса — иш алайды.
Аман тёнгекден излей къутулургъа,
джан да къыйналады, къыйнайды.
ОНОУГЪА ТЮШСЕЛЕ...
1
Сюелген
сюркелгенни къобарыргъа, ёрге тургъузургъа излейди.
Сюркелген а
сюелгенни урургъа, къабаргъа, джыгъаргъа излейди.
Сюркелгенни
сюелгенди эм уллу джауу.
Сюркелмегенледиле
сюркелгенни кёзюне эм эрши кёрюннген.
Сюркелген оноугъа тюшсе,
сюелгенлени тобукъландырыудан, джыгъыудан,
бюгюлмегенлени къырыудан, къурутуудан,
алагъа дерт джетдириуден, кёл кенгдириуден
башлайды кесини ишин.
2
Ит къауум оноугъа келсе,
бёрю джуртну чачыу,
джыйын джанлыны, къазакъ бёрюлени да къурутуу -
иннети, дерти, иши болуб къалады аны.
3
Къулла оноугъа тюшселе,
ёзден адамгъа, ёзден сёзге, ёзден адетге,
ёзден тариххе, ёзден джуртха да
къара кюн келеди.
Къулдан бек бий болургъа излеген бир джан джокъду.
Къул бий болса,
бютеу дунияны да кесине къул этерге кюрешеди.
Эркин дунияны эм уллу джаулары
Къул джюрекли адамладыла.
ТЕЛИРЕКЛЕ
Терекледе да бардыла телирекле -
къаягъа, таугъа ёрлерге сюйген,
ёлюм бла демлеширге сюйген.
Кийикледе да бардыла телирекле,
адамлада да бардыла телирекле -
баргъанла къанлары тёгюлюр джерге.
Кийик келеди эниб къаядан -
бёрю, уучу да марайла аны.
Терек барады чыгъыб къаягъа -
элия, боран да сакълайла аны.
Мен да айланама, тартханча ёлюм -
не тау, не тюз, не тенгиз къоймай...
Кеси кесимден чыкъмай кёлюм,
миллетими да бетин джоймай,
джашаялсам эмда ёлалсам -
къадарыма боллукъма разы.
Бу аман къышдан бир ёталсам,
алкъын кёрлюкме джазны.
Алай а, барды бир кюч
джуртда да къоймагъан, айхай.
Джашау берилсе да ёнгкюч,
аны да билмейме сакълай.
Не этгин:
терекледе да бардыла телирекле,
кийикледе да бардыла телирекле,
адамлада да бардыла телирекле...
шайырлада уа джокъду акъыллы.
Ёресине джюрекди шайыр.
Иш Ана тилге, Акъ сёзге джетсе,
ол бютюн болады къайыр.
Сёздю — джурту да, халкъы да аны.
Акъ сёз а келеди анга
Ахырзамандан, къалюбаладан да,
Ташдан, Терекден да, джерден, Кёкден да.
Эки дуньядан да келеди Сёз.
Шайыр а -
эки дуньяны арасында
джашау-ёлюм базманда сенгкилдей,
акъ сёзлеге джюрегин ачады,
акъ сёзлени джыяды, джыяды...
Аймюш къойларыны ызындан
кетгенча кириб кёлге,
шайыр да Сёзюню ызындан
къайры да боллукъду кетерге.
Хахай-тууай этмегиз,
илгендирмегиз сёзюн шайырны:
ол сизге бойсуннукъ тюлдю -
Иеси Кёкдеди аны.
Шайыр кёбюсюне джашайды Кёкде,
тёнгеги джюрюсе да джерде.
Къаяда сиз кёрген терек -
кёлеккесиди аны сёзюню...
Хей, назму кетди терсине,
заманында джетдирмедик кёз.
Бураллыкъ бурсун тюзюне,
ёз тутдурлукъ айтыгъыз бир сёз.
Терекледе да бардыла телирекле -
ёрлейдиле къаягъа, таугъа.
Адамлада да бардыла телирекле -
шайырла дейдиле алагъа.
АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ
Джашамаса буюргъанча Аллах,
адамгъа, халкъгъа да джетеди палах.
Этерча къуллукъ, салырча махтау,
Аллахдан башха джокъду илях.
Хакъ джолда баргъанына кёре
сый берирге джарар адамгъа да.
Алай а, Аллахдан башхагъа,
къуллукъ этерге джарамаз.
Акъ сёз бла Хакъ сёзню айталгъан -
Джырчы-Шайыр-Поэт деген олду.
Аллахдан Аллаххады джол да -
насыблыды ол джолда баралгъан.
Джашамаса буюргъанча Аллах,
адамгъа, халкъгъа да джетеди палах.
Этерча къуллукъ, салырча махтау,
Аллахдан башха джокъду илях.
БУСАКЪ БЛА НАРАТ
Эки сюйгеним барды мени —
Бусакъ бла Нарат:
«Сатанай бийче», «Гошаях бийче» —
алагъа мен атагъан ат.
Эки сюйгеним барды мени —
Бусакъ бла Нарат:
«Марина» бла «Анна» деб да —
алагъа атагъанма ат.
Цветаева бла Ахматованы
поэзияларын тюшюре эсге,
Бусакъ бла Нарат
къаратадыла бизни ёрге.
Эки сюйгеним барды мени —
Бусакъ бла Нарат:
«Марина» бла «Анна-Мария» —
энди алагъа мен айтыучу ат.
Аны бла тохтарыкъмамы,
джылым кёлюмю этиб рахат,
огъесе, ол эки терекге (ол эки мёлекге)
джангыдан атарыкъмамы ат —
Билмейме. Сейирди джашау —
кимлеге тюбетир энтда, къайдам.
Сюймекликни, назмуну да
къалай, къачан эмда къайдан
келирин билмезсе.
Алай а, сау болуб бусакъ, нарат,
поэзия, сен да ёлмезсе.
МЕН ДЖАЗАМА НАЗМУ
Мен джазама назму.
Берилгени ючюнмю фахму?
Огъай.
Джангызлыкъдан къутулама алай бла.
Джюрютеме шохлукъ джулдуз бла, Ай бла.
Джюрегимча джангыздыла ала да.
Кече узуну улуйду джанлы да.
Зауаллыгъы джууабды назмум.
Джангызланы джазыкъсыныргъа джетеди фахмум.
Джан аурутурукъ манга уа болурму?
Ким болса да назмуму окъурму?
КЪУТУЛУУ ДЖОЛ А БАРМЫДЫ, КЪАЛАЙДЫ?
Бир къычырым ёргеде тенгизден,
Унух файгъамбарны тюшюб кемесинден,
къайгъыларымы да шош этиб,
бир къая дорбунну къош этиб,
суу ахырзамандан къутулуб,
таш башында джашаб тебредим.
Меннге деричи бу мийик таулада
джашаб тургъанлагъа да тюбедим.
Бир кёре эдим джаныбыз-къаныбыз,
тилибиз-сыфатыбыз да — бир.
Тауда къалюбаладан бери джашагъанлагъа
суу ахырзамандан къачханла да къошулдула.
Бирер тюрлю палахдан къачханла
къошула-къошула турдула халкъгъа.
Къалюбаладан бери джашагъанлагъа,
суу ахырзамандан бери джашагъанлагъа
артда къошулгъанла, кеч къошулгъанла
тебрегендиле этиб оноу...
Оноулары уа — къуру тоноу.
Башлагъанла бошаргъа джуртдан, халкъдан.
Къоркъмайдыла намысдан, хакъдан.
Адамлыкъгъа аманлыкъ — алайды.
Къутулуу джол а бармыды, къалайды?
АЙЫРЫЛГЪАНДЫЛА ДЖАН БЛА ТЁНГЕК
Къараб турама джангкъылычха:
Таудан тенгизгеми, тенгизден таугъамы,
джерден кёкгеми, кёкден джергеми —
къайдан къайры тартылгъанды ол?
Ата джуртха, джан джуртха да
аныча болса эди джол...
Джанымы бошлайма тёнгекден.
Бу джангкъылыч бла барсын да,
тюшсюн таулагъа, тюшгенча Кёкден,
андан да джан джуртха кетер.
Эшта, оноуум мени — джангылыч:
къараб тургъанлайыма — джангкъылыч,
Бийнёгер сюрген акъ маралча,
кёз туурамдан тас болду да къалды.
Джаным а, энди,
къайытырмы, къайыталырмы артха?
Огъесе, джетиб Джуртха,
андамы сакълаб турур тёнгегин?
Ой джюрегим, мени джюрегим,
Джаралы Ташха, Джангыз Терекге да
ушаб къалгъан мени джюрегим,
толгъанса сен джарадан, табдан да.
Джокъчады себеб къаламдан, китабдан да:
ёлесе сен тансыкълыкъдан,
кюесе сен джангызлыкъдан.
Кёгере, саргъала джашайла умут да, сезим да,
джангкъылычха ушайды сёзюм да.
Айырылыбдыла джан бла тёнгек.
Кесин Кёкге ура,
кюкюрейди, джашнайды джюрек.
ПОЭТЛЕ ДА ДЖАНАДЫЛА АЛАЙ
Джарыкъны джутаргъа хазырды къарангы.
Джанган зат бары биледи аны.
Джулдузла — джарыкъ айрымканла къарангыда —
джанадыла, джанадыла тохтаусуз.
Адамлада да бардыла джаннганла алай —
къара кючле хорлаб къоймаз ючюн бизни.
Поэтле да джанадыла алай,
ёлюмден сакълай Акъ сёзню, тилни.
КИММЕ МЕН?
Бу дунияны — турусу, юстюню,
ол бир дунияны — мийик дунияны — асрасы,
эки дунияны байлаб тургъан шеддеси —
башха затха джетмейди фахмум, къарыуум.
Бу дунияны юстюню —
ол бир дунияны асрасы...
эки дунияны арасында сызчыкъ —
ма олма мен.
Туугъан тархым — ёлген тархым:
къалюбала — ахырзаман.
Джашау джолум —
ма ол сызчыкъ.
Къысхамыды, узунмуду ёмюрюм —
билмейме,
къачан келир ахырзаман —
биллмейме.
Турама экидунияны арасында
сызчыкъ болуб —
къычырыгъыча къанатлыны кёкде.
Турама эки дунияны арасында
ырджы болуб.
Джер бошалады мени бла,
Кёк башланады менден.
Акъ сёзню башы,
Хакъ сёзню аягъы —
эки дунияны чегиме мен,
эки дунияны арасыма мен.
Турама алай
мен къурамагъан эки дунияны арасында -
бир ючюн башхасын атмай,
бирине къошулуб къалалмай.
Атлауучма бир дуниядан башхасына.
Шыйыхла бла мёлекле,
гюнахлыла бла гюнахсызла да
тюбешген джерме мен.
Эки дунияны арасыма мен.
ДИН БЛА ТИЛ
Мал кютгенден, джер сюргенден,
чалкъы чалгъандан, назму джазгъандан —
аладан къайсы болур ауур?
Мал да кютдюм, сабан да сюрдюм,
чалкъы да чалдым, назму да джаздым.
Акъсыз къалгъанымда да, Акъ сёзсюз къалмай,
Сёз къутхарыр деб, баздым.
Джуртсуз, джукъсуз къалгъаныкъда,
Хакъ сёз бла Акъ сёзге таяндыкъ.
Динибиз бла Тилибиз
сакълалла бизни — сынадыкъ.
Адам этген алалла бизни.
Сакълаялсакъ Ана тилни, Сёзню —
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да
турлукъдула тас болмай, эсен.
НАРАТ
Дуния бла ахратны
тургъан кибик чегинде,
кёремисе наратны
тик къаяны эрнинде.
Къараб кёкден, мийикден,
сакълай ёлгенни, сауну,
джашиллей турады ол,
байрагъыча джашауну.
Алгъа ары кёзюбюз,
ызы бла сёзюбюз,
ахырында кесибиз
чыгъыб, беребиз салам.
Акъ тауну бойнунда
джашил дууасы — нарат,
кесинги да, джуртну да,
таб мени да тур сакълаб.
Сен меннге, мен да сеннге,
къалмайбыз ушар ючюн.
Кёзюм бурулад ёрге,
таркъайса джашау кючюм.
Сора, кёргенлей сени,
кёлюм болады рахат.
Джаша, джуртну бойнунда
джашил дуасы — нарат.
КЪАРА КЪАЯНЫ АКЪ БУЛУТ ДЖАБХАНДЫ
Суу да ашай, шыбыла да ура,
джел, боран, заман да къатыла,
Акъ къаяны Къара къая этгендиле,
бетин да джыйрыкъ-джыйрыкъ этгендиле.
Къаяны джарылгъанларын акъ булут джабханды.
Огъесе, ол тюшюмюдю къаяны?
Себеб болмай тургъанлай джерден не Кёкден,
анга джан аурутхан чыкъды биреулен.
Алай а, джукъусундан уянса къая,
хар не тургъаныча тургъанын кёрлюкдю.
Булут — не — келди, кетди.
Алай а, къууандырады бир-бирде кёзбау да.
Джангыдан джукъугъа кёмюлдю къая.
Татлы тюш кёрюр орнуна, бу джол
илгениб уянды: таш ташны къозгъай,
бир кесеги оюлду къаяны.
Мен а — бир къарыусуз джан — саума алкъын.
Таула от къуса, къаяла оюла,
тургъан заманда да къалгъанма сау.
Онгсузну къутхаргъан барды бир Кюч.
Берген эсе да джашауну ёнгкюч —
сау болсун ол Кюч: Анга салама махтау.
КЕЧ БОЛГЪУНЧУ, КЕЧ БОЛГЪУНЧУ, КЕЛ МАНГА
Ууакъ толкъунлада чайкъалады дууадакъ.
Аны къатында кёрюнеди суу да акъ.
Тургъанчады белляу айта кёл анга...
Сейирликни кёргюзтейим — кел манга.
Кёл къатында, билемисе, агъач кёб.
Хар къайда да экибизге къууанч кёб.
Акъ къайынла джарыталла чегетни.
Мен сюеме сеннге ушагъан терекни.
Ой бу джуртну кечеси да кюн кибик.
Ой бу джуртну кырдыгы да гюл кибик.
Не къач, не къыш болмайдыла былайда.
Джыл узуну — джазгъы джырла, орайда.
Акъ сёзюме сен салырса макъамла.
Бирге болсакъ — сукъланырла адамла.
Тюз адамла бизге алгъыш этерле.
Зар адамла сёзюбюзню этерле.
Биз аланы джазыкъсына, чыдарбыз.
Кёл къатында шынкъартчыкъ да джагъарбыз.
Мийик кёкде тебсер кибик джулдузла,
Той этербиз — сен устаса къобузгъа.
Къара тау да, бизге къарай, болур акъ.
Къанатларын кючлю къагъыб дууадакъ,
уча-къона зауукъланыр, къууаныр.
Ой хар не да сен сюйгенча къуралыр.
Терекле да акъ чакъгъан заманда,
Кечеле да акъ болгъан заманда,
сезимле да акъ болгъан заманда,
сёзлерим да акъ болгъан заманда,
кел манга.
Джумшакъ толкъунлада чайкъалады дууадакъ.
Аны къатында суу да кёрюнеди акъ.
Тургъанчады белляу айта кёл анга...
Сейирликни кёргюзтейим — кел манга.
Табигъат джукълагъынчы, кел манга.
Джангкъылыч джукъланнгынчы, кел манга.
Мен башхагъа къарагъынчы, кел манга.
Кеч болгъунчу, кеч болгъунчу, кел манга.
Келмей сокъураннгандан эсе, келиб сокъуран.
Сокъуранныкъ а тюлсе, ант этеме, Къуран.
Джюрегинги кирме гюнахына.
Джюрегими кирме гюнахына.
Кеч болгъунчу, кеч болгъунчу, кел манга.
ТАШ, ТЕРЕК, АДАМ
Этмейин къычырыкъ-хахай,
балтагъа, мычхыгъа да чыдайды терек.
Палахха, ёлюмге да алай,
тюберге керекди джюрек.
Тюрленмезлик эсе къадар,
къутулургъа джокъ эсе мадар,
сора, къалады бир джол,
хакъ сёзню айтады ол:
ахыргъа дери эркиши бол.
Ахырынг келгенде уа —
эки къат эркиши бол.
Бютеу кючюнгю джыйыб,
Ташча, Терекча бол.
Чыдамлылыкъдан кий да кюбе,
Ёлюмге алача тюбе.
Таш, Терек, Адам —
болурму кючлю аладан?
ЗАР АДАМГЪА УШАГЪАН ТЕРЕК
1
Къанатлы къонмагъан терек,
сенден насыбсыз болурму дунияда?
2
Ёре турукъ тюлдю, алай а,
Къуу къатыб турады терек.
Ууу барды дейдиле аны.
3
Къалгъан тереклеге ушамай,
зар адамгъа нек ушагъанды ол?
Огъай, терек къалай ушар
къара иннетли зар адамгъа?
4
бир джанны къууандырмагъан терек,
табигъатха болубму керек
джаратылгъанды?
5
Не адамгъа, не къанатлыгъа, не джаныуаргъа -
бир джаннга керек тюлдю ол.
Кесине уа керекмиди экен? Огъесе,
ёлалмагъандан, кеталмагъандан джашай болурму?
6
кёрюрмем анга суу-аш да бериб?
Кетер эсе уа, чагъыб, тирилиб?
ДЖАНГЫ ДЖОЛГЪА КЁЧЕ
Бушуудан толуду джол да —
сын ташла анга шагъат.
Чыдамлы болса да ат,
талагъы туруб джыгъылады ол да.
Мен да тургъанма барыб,
джыгъылгъынчы арыб.
Тюшгенимде уа сыртымдан,
къарагъанланы кёрдюм башымдан.
Джолну излейбиз джерде,
къарай билмей ёрге.
Ургъаны тохтай тебресе джюрекни —
ма ол заманда кёребиз Кёкню.
Кетгенлени кёребиз анда,
къайгъы этебиз келликлеге.
Джашарыкълагъа, ёллюклеге
не айта кетсин адам?
Къарангы бла джарыкъ, исси бла сууукъ
ауушдурадыла бир-бирин.
Ёлюм къысылады джууукъ,
тауусулады ёмюрюм.
Джангы джол сакълайды мени.
Ол да боллукъ эсе мунуча къыйын...
Аллы къууандырмайды мени —
джюрегим бузлайды, джанады мыйым.
Джетеди буйрукъ Кёкден —
айырылады джан тёнгекден.
Джан джуртха ашыгъады ол.
Мен къоркъгъанча къыйын тюлдю джол.
КЁЗ ТУУРАМДАН КЕТМЕЙДИ КАВКАЗ
Тауу, къобаны болмагъан джурт,
ташы, агъачы болмагъан джер —
сени хауанг манга келишмез,
мени джюрегим санга илешмез.
Джабаль ан-Нур'да къылсам да намаз,
кёз туурамдан кетмейди Кавказ:
къарайды Минги Тау ышара, агъара,
Къарачай-Малкъар джуртума тарта, чакъыра.
Кавказ таулагъа джууукъду Кёк:
шагъатды анга Башлам-Казбек,
Чеченде мийик тау Туртуха Лам,
юнгюшледе сыйлы тау Шан,
Базардюзю Дагъыстанда,
Чугуш тау Адыгстанда...
Джабаль ан-Нурда къылсам да намаз,
кёз туурамдан кетмейди Кавказ.
Файгъамбар болмасам да мен,
келеди Кёкден, нюр чача, ауаз:
«Сау бол намазынг ючюн -
тилеклеринг боллукъла къабыл.
Кюреш, сермеш Кавказынг ючюн,
къайда болсанг да Хакъгъа табын.
Аны ючюн кир суугъа, отха,
иман бла джаша, иман бла ёл.
Хакъ джолдан таймайын барса,
джашарыкъды Кавказ деген Эл,
джашнарыкъды Кавказ деген Эл».
Файгъамбарны джуртундан Кавказ джуртума
Тейри ауаз къайтарды мени.
Динибиз, тилибиз, джерибиз ючюн
сермеширге борч салды меннге.
Бирикген Кавказны байрагъын
ата-бабалача тутабыз ёрге.
Сыйды — Эркинлик-Тюзлюк ючюн,
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн
джашагъан, ёлген да бизге.
КЪАЧ БЛА КЪЫШНЫ АРАСЫНДА
Къышда азды къууанч.
Аны ючюн болур, къач,
ариу кюнлери бла къууандыра бизни,
кюрешеди не къадар созаргъа кюзню.
Къач,
Излегенча,
алыб къояргъа дуниядан тансыгъын,
къыш джууукълашханлыкъгъа, къачмайды.
Анга терезе, эшик да ачмайды.
Ёлюмден хапар айтмайды табигъат:
ахыр кюнлери — артыкъ да ариу.
Мен да аладан алама къарыу,
джууукъ болгъанын билсем да ахырат.
Айтыб айталмазча ариуду чегет.
Чапракъ арта тургъан терек да,
хапар айта тургъан къартха ушайды.
Келе тургъан сууукъ къышдан къачыб,
Кёчгюнчю къанатлыла кетгенликге учуб,
аллай мадар джокъду терекге,
къышха да тюберикбиз бирге.
Джазгъа да чыгъарбыз деб, этебиз умут.
Минги Тауну башында булут
бираз къайгъылы этеди мени.
Алай а, бузулгъунчу кюн,
назмунгу джазыб бошаялсанг,
къар, джангур татыу этмезча ол,
сора, разы бол:
сабанда къалмады битим.
Джарыкъ болсун бетинг.
Къыш да огъур бла келсин.
Хазырланнган, бегитиб кесин,
Джазгъа да къууанч бла чыгъар.
БАРАМА ХАКЪ ДЖОЛДА АКЪ СЁЗНЮ АЙТА
Амантишле турсунла юре,
ала тюлдюле манга тёре:
мени Тейрим, Тёрем да — Кёкдеди,
аланыкъы уа — ибилис — джердеди.
Дуния малгъа эмда нафысларына
табыннганладан, Аллах, кери эт.
Иманларына, намысларына
бек болгъанла бла боллукъду поэт.
Кёбдюле бизде халкъ поэтле,
Хакъ поэтле уа — бармакъ бла санарча.
Аллах, кюч бер — бизле да ушарча
Джырчы Сымайылгъа, Кязим хаджиге.
Хакъ кертисин джазмагъан адам,
Хакъгъа къуллукъ этмеген адам -
ёмюрде да болалмаз поэт:
джокъду анда иман, намыс, бет.
Амантишле турсунла юре,
ала тюлдюле манга тёре.
Нарт айтханды: «итни иеси барды,
бёрюню уа Тейриси барды».
Итге керек — сынджыр, тегене.
Меннге керек — эркинлик, тюзлюк.
Адам эсенг, сор кесинге,
поэт эсенг, сор кесинге:
кимге, неге - этесе къуллукъ?!
Джаяу бармаз ючюн,
игирек джашар ючюн -
къысыласа арбазына кимни,
минесе арбасына кимни,
джырлайса джырын кимни?
Сынджырынг — кюмюш, тегененг — алтын,
аман тишинг да — энди алтын.
Алдар умут а этме халкъны —
бола бараса: итден ит, къулдан къул.
Къулдан бий болмаз,
къумдан юй болмаз.
Ит болгъан джанлы,
ызына айланыб, бёрю болмаз.
Дуния мал ючюн
ит болгъан бёрю,
къул болгъан ёзден,
бу дуньяда сизден
джийиргеншли болурму?
Амантишле турсунла юре,
ала тюлдюле манга тёре:
мени Тейрим, Тёрем да — Кёкдеди,
аланыкъы уа — ибилис — джердеди.
Юреннгенле сынджыргъа, тегенеге,
аман тишлерин, харам ишлерин
джашырыргъа кюреше халкъдан,
къансыйдыла, юредиле, чабадыла,
тюз джолда баргъанланы къабадыла,
айырыргъа излей аланы да Хакъдан.
Юреннгенле сынджыргъа, тегенеге,
халкъны барын да кеслерине
къошаргъа излейдиле — ит этиб, къул этиб,
дуньяда не ёзден, не бёрю къалмазча,
кимни ким болгъаны танылмазча.
Барама Хакъ джолда Хакъ сёз айта.
Барама Хакъ джолда Акъ сёз айта.
Энеди джарыкъ джулдуз бла Айдан:
Аллахдан башха джокъду илях.
Бир Аллахха къуллукъ эт джангыз.
Алайсыз,
дин, тил, джурт да къаллыкъ тюлдю сеннге,
ит, къул боллукъса залимлеге,
тегене, сынджыр сакълайды сени,
сыйсызлыкъ сакълайды сени.
КЪАЧХЫ КЮНДЕН ДЖАЗГЪА КЪАРАБ
Бюгюн солуу кюндю. Парк
адамдан толуду. Халкъ
бурулады кёл тёгерегине.
Таяныб нарат терегиме,
къарайма мен да: табигъат,
адамла да — бирча рахат,
къачхы кюн да — джайдача ариу.
Быллай кюн — къышха чыдарча,
джаныбыз джазгъа чыгъарча,
джолда къатылмазча арыу —
Кёк да, джер да берелле къарыу.
Шошлукъну бузгъан — аз да —
джукъ джокъду.
Джел къой, аяз да
урмайды бюгюн.
Мыдахлыкъ бермейле бюгюн
чапракъ арта тургъан терекле да.,
Джерге тюшген болурла бюгюн
джети къат Кёкден мёлекле да.
Арбачыгъындан къараб, сабий да
сейирсинеди табигъатха.
Анасы уа аш бере турады
бабушлагъа, дууадакълагъа.
«Уялмагъан буюрулмагъанны
ашар» дегенлей,
чайкала, хахай этиб, джетиб,
ётмек бурхуланы джерге тюшерге да къоймай,
сермейдиле. Бабушла бла дууадакъла
бетсизлеге не айтыргъа билмей,
башларын чайкъай, эки джанларына аунай,
къайытадыла ызларына, кёлге.
Кёк чууакъ, кюн джылы,
кёл да рахат.
Къалай къоярса айтмай:
«Аллаху акбар», «Аллаху ахад».
Джандетни дуньягъа кёрюнюую —
аллай кюндю бюгюн.
Адамладан, къанатлыладан да
толуду тёгерек.
Джан да — къанатлы, сёз да — къанатлы.
Кёл да — таза, кюн да — джылы.
Быллай кюнледе ийнанады джюрек:
Адам улуну боллукъду джолу.
ДЖАНГЫРАДЫ ДЖАШАУ
Ачыкъдыла терезе да, эшик да, оджакъ да.
Сюйген джерингден кир юйюме —
Сюйсенг джарыкъча, сюйсенг къарангыча:
къаллай тюрсюнде келсенг да — боллукъма разы.
Ачыкъдыла терезе да, эшик да, оджакъ да.
Аны ючюн болур — юй сууукъду.
Сени джылытмагъан назмуларымдан от джакъ да,
джылын — алай джылытсала да боллукъма разы.
Мен кесим а отха аталмам аланы…
Кесинг бол алагъа Ие да, Тёре да.
Алай а, унутма: назмуланы
джанлары барды — сендеча, мендеча.
Къагъыт кюер, джан а — огъай,
ол учар да, кетер мийикге.
Анга оноу этерле Кёкде,
сени бойнунга уа тюшер тёлеу.
Назмуланы кюйдюргенинг ючюн
хазырмыса этерге джууаб?
Меннге кесинги сюйдюргенинг ючюн,
болур эсе уа, гюнахынг да — сууаб.
Ачыкъдыла терезе да, эшик да, оджакъ да.
Сюйген джерингден кир юйюме —
Сюйсенг джарыкъча, сюйсенг къарангыча:
къаллай тюрсюнде келсенг да — боллукъма разы.
Кесинг да — сюйген заманынгда кел.
Сюйсенг — таша, сюйсенг — туру.
Сенден тилерим къуру:
къыйналма, «не айтыр» деб эл.
Не айтыр Аллах — анга сагъыш эт.
Не айтыр Джюрек — анга сагъыш эт.
Ала айтханны эте,
адам да болады поэт.
Хакъ сёзденди Акъ сёз да, билесе.
Джюрек ачылса, ачылады Кёк да.
Джабыкъ кёлден — баргъан суу ашхыды:
джарсыуларынгы барын манга тёк да...
Тохта, къайдаса сен?
Ким бла сёлешеме мен?
Бир джабыла, бир ачыла,
эшик бла терезе сакълайла сени.
Бир джабыла, бир ачыла,
джюрек да ёмюрю сакълайды сени.
Ачыкъдыла терезе да, эшик да, оджакъ да.
«Юйге да игилик», дей, къайдан эсе да,
терезеден, эшикден, оджакъдан эсе да,
Хауа киреди юйге.
Адам — къайгъылы болады,
поэт адам артыкъсыз да.
Джюрекни тынгысыз этген —
Сёз эсе да, ким биледи.
Мени таукёл эте,
агъарады Минги.
Къалюбаладан бери
сакълайма сени.
Джууукъдан джууукъ
кюкюреу, джашнау.
Хауадан, Сёзден
джангырады джашау.
ХАЛКЪЫМДАН ЧЫКЪГЪАНДЫ КЁЛЮМ
Адамладан къалгъанма суууб.
Аладан эсе, терекле да джууукъ,
аладан эсе, кийикле да джууукъ.
Нек болгъанын а билмейме алай.
Джуртум а, кетмей эсимден,
тартханлай турады кесине.
Кёкге, мийикге чакъыра мени,
кече-кюн да агъарады Минги.
Анга къарай болгъанма менгир.
Къачан болса да, бир кюн а келир,
насыб болур тюберге бизге,
къалыб кетмем аджашыб тюзде.
Терек тереклигин, чегет чегетлигин
сакълайдыла къачан да, къайда да.
Адам а адамлыгъын, халкъ да халкълыгъын
тас этгенлерин кёрюб къыйналама.
Таула туралла тургъанларыча,
таулула уа болгъанла ууакъ.
Нарт ёмюрле, тулпарла, адетле
бизледен кетгенле узакъ.
Ана тилин харам этген халкъ,
харамны уа халал этген халкъ,
сакълайды сени джашау тюл, ёлюм.
Мени сенден чыкъгъанды кёлюм.
Сакъламасанг дининги, тилинги -
ангынг, санынг да ёсмезле сени,
джуртунга да болалмазса ие...
боллукъну сезиб, турама кюе.
Мен ёлген тилде джазама назму.
Не этгин: джашау, ёлюм да — хакъды.
Алай а, ангыларгъа джетмейди фахмум:
Тилин ёлтюрген — душман тюлдю — халкъды.
Халкъ кесиди ёлтюрген тилин,
халкъ кесиди ёлтюрген кесин.
Халкъымдан чыкъмай не этсин кёлюм.
Барыбызны да сакълайды ёлюм.
Ана тилинде сёлешмейин халкъ,
болуб барады дуниядан талкъ.
Халкъны уятыргъа джетмейди фахмум.
Ёлген тилде джазама назму.
Узакъны, джууукъну да терслемейик биз.
Къралны, джорукъну да терслемейик биз.
Кесибиздеди къыйынлыкъ, палах.
Не этсин, чамланмай Аллах?!
Халкъдан, кесимден да чыкъгъанды кёлюм.
Барыбызны да сакълайды ёлюм.
Кеси кесин ёлтюре эсе халкъ,
назму сёзюм да къалай болсун акъ?
ТИНИМ
Кюнюм башланады намаз бла,
намаз бла бошалады кюнюм.
Аллах бла эмда Кавказ бла
къаты байланыбды тиним.
«Джарар ючюн адамгъа, халкъгъа —
иннетинг-сёзюнг-ишинг бла,
ол ючюсюню бирлиги бла, —
къуллукъ этгенлей тур Хакъгъа».
Бу хакъ кертини гитчеликден
эшите, ёсгенме элде.
Аны айтхан къартла кетселе да,
сёзлери къалгъанды эсде.
«Алхамдулилля, муслиманма»,-
дерге юретгенле ала.
Муслиман а не болгъанын,
былай билдиргенле ала:
«Джюрегинги, тёнгегинги да,
юйюнгю, тёгерегинги да,
тийренги, элинги да
таза тутаргъа кюрешсенг,
джууукъгъа, узакъгъа да
тюз болургъа кюрешсенг -
муслиманлыкъ башланады андан.
Сеннге динни бергенди Аллах,
Сеннге тилни бергенди Аллах,
Сеннге джуртну бергенди Аллах,
Алагъа сакъ бол, алагъа бек бол.
Сеннге танытханды къара.
Къалам, Китаб, Дефтер да бергенди санга.
«Окъу, бил, джаз»,- деб, буюргъанды санга.
Хакъ джолну кёргюзтгенди санга.
Сора,
къара танытхандан сора,
«сууабны-гюнахны», «халалны-харамны» айыртхандан сора,
барын билдиргенден сора, ангылатхандан сора,
болгъанынг ючюн адам,
болгъаны ючюн ангынг, эсинг -
джазыуунгу джазарча кесинг,
аллай сый, ышаныу берилгенди санга.
Алай а,
барын билгенден сора,
унамасанг хакъ джолда барыргъа —
унамасанг дининги сакъларгъа,
унамасанг тилинги сакъларгъа,
унамасанг джуртунгу сакъларгъа —
Аллах буюргъанча джашаргъа унамасанг,
Сора,
санга бий болур зулму,
эки дуньядан да къалырса къуру».
Къартланы айтханлары
ёмюрлюкге къалгъанла эсде.
Аланы къатларына
бара эдим, баргъанча дерсге.
Диннге, тилге эмда джуртха
бек болургъа юретгенле ала.
Кетселе да дуньядан нартла,
Минги Таудан туралла къараб,
Джети къат Кёкден туралла къараб.
Кюнюм башланады намаз бла,
намаз бла бошалады кюнюм.
Аллах бла эмда Кавказ бла
къаты байланыбды тиним.
ТЫШ КЪРАЛДА
«Дининги, тилинги, джуртунгу да сабийинге
бергенми эдинг?»,- деб сорса, Раббийинге
не джууаб этерсе Къыямат кюн?
...Аннагъа да «Ання» деб,
сёлешир эди сабий -
келтирсем эди юйге,
ёсдюрсем эди элде...
Бир къралдан бир къралгъа
Анна келгенед ётюб.
Адетлеге къул болдум да,
насыбымы этдим тюб.
Акъылсызлыгъымы
боллукъмамы кечерге?
Къарыусузлугъуму
боллукъмамы кечерге?
...Тилими алгъан эди.
Диниме да кёчерге,
элиме да кёчерге
ол разы болгъан эди...
Сора уа? Сора уа не:
Къоркъар орнуна Хакъдан,
Мен къоркъдум сёзден, халкъдан.
Ким, не айтыр дедим мен.
«Этмей сокъураннгандан эсе,
этиб сокъуран». Муну
эсиме келтирмедим
джазгъанда джазыууму.
Энди уа къайда насыб,
энди уа къайда къууанч?
Сёлешир ючюн сабий бла
манга керекди тылмач.
НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ?
Ариу ариуду къайда да,
батыр а — къайда да батырды.
Сынагъанма аны. Ол затха
Шагъатдыла Шаркъ да, Баты да.
Ариулукъ да, батырлыкъ да
сабийге кёчедиле къан бла.
Къан къатышса, бузулса,
халкъдан не къалыр тамбла?
Къысыкъкёз, къарабет бола
барады Европа — кёреме.
Къатышады дунья, къатышады,
Къарачайгъа къоркъгъандан ёлеме.
Адам ырхыла Шимал джолну да
тюрлендиргенле ёзюн, бетин да.
Тубан басыбды Ата джуртуму да -
сакъланырмы тиним, миллетим да?
Тау Элим да джыйымдыкъ бола,
келген, къошулгъан къыйынлыкъ бола,
джуртубузну сата малкёз харамла да,
бабаслагъа кёче алан храмла да,
тас бола барабыз дуниядан.
Джандет джуртубузну туркластер этиб,
бизни да кеслерине шапа этиб,
бизни да кеслерине къул-къарауаш этиб,
тау намысдан нафысны баш этиб,
алай бла къурутургъа да излейле бизни.
Хауле мырдыгъа батса джаш тёлюнг,
сен къалай сакъланырса, Тау Элим?
Айырылса элден, тилден, адебден, намысдан,
айырылса динден, имандан, Хакъдан,
айрылылса Къаламдан, Китабдан -
не къалыр халкъдан?
Халкъны излейле бурургъа сюрюуге,
кеслерин а этерге бизге сюрюучю.
Амантишлерибизге да алтын тишле салыб,
этедиле бизге эм бек чабыучу, юрюучю.
Аман ырхыла тёрт джаныбыздан къуюлсала,
адам къауумла къатышыб, сюрюуге бурулсала,
бизден миллет ангы, тарих эс, джурт, тил да кетсе,
тюзлеге джетген палах таулагъа да джетсе,
не къалыр бизден?
Ангыларгъа унамасакъ сёзню, Сёзню,
ёлюмден къутхарлыкъ неди бизни?
Кёкден, сын ташладан да къарайды Ай бла джулдуз.
Бизни къутхарлыкъ – хакъ динди джангыз.
Аны ючюн берилгенди Китаб бла Къалам —
тюз джазар ючюн джазыуун адам.
МИНГИ ТАУГЪА КЪАРАЙДЫ МЕНГИР
1
Суу тенгизге ашыгъады.
Къыз ашыкъгъанча эрге,
къуш ашыкъгъанча Кёкге,
суу тенгизге ашыгъады.
Бир-бирде къыз джёнгер бола,
бир-бирде суу джёнгер бола,
бир-бирде къуш къанат бола,
джерни, тенгизни, кёкню да кёре,
барама мен да джашай.
Джашау сейирди къалай.
2
Суу джагъа бла барама кетиб,
суу — энгишге, мен а ёрге.
Бара барлыкъма, болгъунчуннга таш.
Суу а тенгизде боллукъ болур тас.
Тас болмазгъа да болур, алай а,
тенгизге джетиб, ызына къайытхынчы,
таш да тиллениб хапар айтхынчы,
кёб заман кетер, кёб заман кетер.
Кюнюмю узунлугъу — бир ёмюр.
Тауусулады ол. Джетеди ингир.
Мени сын эте, джетеди ингир.
Танг алагъа болама менгир.
Адам къууаныр, къыйналыр, ёлюр.
Таш болур кёзюу — кимге да келир.
Алай а, таш да къыблама болур:
Минги Таугъа къарайды менгир.
ТЕЙРИСИ БОЛГЪАН — ТЮБ БОЛУБ КЪАЛМАЗ
Амантиш итлени сюймейме мен,
ала да кёрюб болмайла мени.
СайлагъанлА, сыйлагъанлА сынджыр бла тегенени -
иегиз огъуна джийиргенеди сизден.
Джыйын джанлы бла турмай,
къазакъ бёрю да болмай,
амантиш къауум болгъансыз сиз,
ит-къул джашауну сайлагъансыз сиз.
Дуния мал ючюн, тынч джашау ючюн,
халкъыгъызны, джуртугъузну сатхансыз сиз,
сатасыз сиз.
«Динибиз, тилибиз, джуртубуз» дегенле бла
кюрешиудю энди ишигиз.
Алтын суу ичирилсе да,
Аман тишлей турады тишигиз.
Иегиз аман тишигизни алтын бла джабдырыб,
халкъ сизни танымазча этерге кюрешсе да,
сизни джашыртын къабаргъа юретсе да,
тишигизден тюл, ишигизден къаласыз танылыб.
Кеси разылыгъы бла, дуния мал ючюн,
Ит болгъан бёрю, къул болгъан ёзден -
сизден джийиргеншли джокъду бир джан,
халкъ Халкъ болаллыкъ тюлдю къутулмай сизден.
Сиз кесигизча ит этерге кюрешесиз халкъны,
бёрюлюгюн-ёзденлигин къурутургъа термилесиз аны,
ёзюн-джилигин юзерге кюрешесиз аны.
Халкъ не къадар къатышса, джыйымдыкъ болса,
сизнича сыйсызлагъа сый бере башласа,
«джашай билгенле» деб, сизни ёрге тута тебресе,
сизни бла джууукълукъ джюрюте тебресе,
дей тебресе къарагъа — акъ,
ма ол заманда тюб боллукъду халкъ.
Алай а, бёрю ташламаз эсин.
Сизнича итлеге ашатмаз кесин.
Сизге да къошулмаз ит болуб.
Тейриси болгъан — къалмаз тюб болуб.
Амантиш итлени сюймейме мен,
ала да кёрюб болмайла мени.
Сёзюм — Хакъ сёз, Акъ сёз да болалмаз
къара багъанагъа такъмасам сизни.
ДЖОЛДА
Чууакъ эртден -
кёкде булут ышан джокъ.
Къайгъы этерча эсленмейди джукъ.
Бышлакъ бла къакъ этден
артмакъларымы да толтуруб,
къушкъанат атыма олтуруб,
барама. Узакъды джолум.
Белимде къамам, джанымда герохум,
Шкогум да имбашымдан къарай,
барама. Къуру да биргемелле ала -
аладан джууукъ джокъду шохум.
Узая барама элден,
джырыма эжиу эте нал таууш.
Аллымда уа — Аман аууш,
къанатлы да къыйналыб ётеди андан.
Минги Тауну башына
ол бурху булутчукъ а къайдан чыкъды?
Джолдан а бурулмам артха -
тюл шойма шорбат чыпчыкъ.
Къайыталмай къалсам да артха,
тюшмезча боллукъма отха.
Къыйын джолда джан да чыныкъсын.
Чыгъаргъа буюрулгъан эсе уа тёнгекден,
къадаргъа джокъду мадар — чыкъсын,
алай а, джууугъуракъ джерде Кёкге.
Атыма къошама джюрюш.
Эки дуньядан да алыр ючюн юлюш,
кёб ауушдан керекди ётерге.
Барама ёргеден ёрге...
КЁКНЮ АЛГЪЫШЫ
Кюн тюбюнде джауады джангур.
Ышаргъан да эте, джылайды бир къыз.
Кёкюрегимде джанады джулдуз.
Сезим дунья, хайда, джангыр.
Джангкъылыч тартылгъанды тогъай,
тау бла тенгизге этгенча некях.
Айтмасанг да не «хоу», не «огъай»,
джазыуубузну джазгъанды Аллах.
Кюн тюбюнде джауады джангур,
билмейме, джылайса неге.
Къыйын джылларым да меннге
кёрюнмейдиле энди ауур.
Кюн тюбюнде джауады джангур
Кёк кёзлеринге ушайды Кёк.
Эски дунья болгъанды джангы,
учуб кетерикча, урады джюрек.
Тенгизге къараб, агъарады тау.
Сеннге къараб, ышарама мен да.
Джети къатын да ачханды джашау -
келеди къууанч джерден да, Кёкден да.
Кюн тюбюнде джауады джангур,
джибитеди джерни да, бизни да.
Кюнбетлеге гяхиник урур,
къууандыра кёлню да, кёзню да.
Кюн таякъланы джууады джангур,
аланы да джууа саркъады джерге.
Тёнгегимден чыгъыб кетиб джаным,
къошулургъа излейди сейирликге.
Къошулгъан да этеди. Алай
къуралады джанкъылыч. Джанкъылыч -
дуньягъа кёрюнюуюдю джанны.
Кёб кере сынагъанма аны.
Джайны, къачны, къышны да кёрюрбюз,
бу джазгъы кюн а турлукъду эсде.
Кюн тюбюнде джауады джангур -
ол Кёкню алгъышыды бизге.
ДЖАЗАМА ДЖАЗЫУУН АДАМНЫ
Джазыуун джазама адамны,
тийириб джюрекге къаламны.
Билмейме,
къан джугъунуму кёрюр кёзюм?
Огъесе,
нюр джарыкъгъамы бёленир сёзюм?
Къалам — саугъасыды Хакъны.
Джазалсам, джангыз аны бла
джазалллыкъма джазыуун халкъны.
Башлайма аты бла Хакъны,
джууукълашдыра Анга адамны, халкъны.
Хакъдан башланады халкъ эмда адам.
Тюб болады Аны бла болмагъан халкъ эмда адам.
Хакъны кимден, неден да кёрмеген баш,
джангыз Анга этмеген къуллукъ -
зулмугъа боллукъду къул-къарауаш,
сыйсыз ёлюмге келтирликди джолу.
Кёкге да тынгылай, Китабха да къарай,
тийириб джюрекге къаламны,
боллукъну сезе да - джылай,
джазама джазыуун адамны.
ЧАПЫРАКЪ
1
Чапыракъ юзюлсе терегинден
джел къалай сюргенин билебиз аны.
Айырылгъанлы бери джуртумдан-элимден,
къууансам да кёрюб дуньяны, -
ол чапыракъ кетмейди мени эсимден.
Алай а, барды къутхаргъан кюч мени:
Поэт къайда да боллукъду джашаргъа.
Ана тил джуртлукъ да этеди анга.
Акъ сёз къара кюнюнде да къутхарады аны.
Шийириндеди шайырны джаны.
Ахыр поэти ёлген кюн ёледи тил.
Ары дери шайыргъа, тилге да джокъду ёлюм.
УЯЛАМА СЁЗДЕН ЭМДА КЪАЛАМДАН
Гюнахы болмагъан джокъду адам.
Алай а, къурулгъан кюн базман,
халал ишим, сууабым дженгер деб,
гюнахларымы Баш Тёре кечер деб,
этеме умут , этеме умут.
Кёк чууакъды, джокъду булут.
Кёлюмю уа басалмайма -
джазыууму тюз джазалмайма.
Халкъны джазыуун да джазалмайма тюз.
Къаллай адамлабыз джазыучула, биз?
Халкъны тюбетир ючюн Хакъына
ёрге тургъан, къоркъмай джанына,
аны ючюн суугъа, отха да кирген,
аны ючюн тузакъ, азаб да чекген,
аны ючюн Ёлюмге да баргъан,
«Хакъ поэти» атны алай бла алгъан -
аллай шайыр бармыды бизде?
Шайыр бармыды бизде?
Огъесе, эки къуу сёзню
такъса бир-бирине,
«Поэтме» дебми турады
насыбсыз кесине?
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан,
джангылса, тауба этиб,
Хакъ джолгъа къайталгъан -
олду Поэт.
Ол затха шагъат — Кязим хаджи,
Джырчы Сымайыл — ол затха шагъат.
Шайыр аллай болмаса уа -
джокъду анга не дунья, не ахрат.
Ала бла ёлчелейме кесими.
Кёреме да гюнахымы, терсими,
уялама Сёзден эмда Къаламдан.
Не къыйынды Хакъ поэти болалгъан.
АЛЛАХ, БЕР МАНГА БИР КЮЧ
(хастенеде джазылгъан назму)
Аллах, бер манга бир кюч -
Хакъ джолунгдан таймазча.
Джандет джуртум Кавказгъа
душманланы къоймазча.
Аллах, бер манга бир кюч -
Хакъ джолунгда барырча.
Джюрекден да, джуртдан да
шайтанланы къыстарча.
Минги Тау да, Башлам да,
Туртуха Лам эм Шан да,
Базардюзю, Чугуш да -
кёллендире джюрекни,
кёкге тарталла бизни.
Бу мийик джандет джуртну,
Аллах, сен бердинг бизге.
Энди аны сакъларча,
аллай бир къарыу да бер.
Хадж къылыргъа барсакъ да,
къыла турсакъ да намаз,
бир тилегибиз бизни -
Ата джуртубуз Кавказ.
Кёкге джетген таулагъа,
нарт ата-бабалагъа
биз тыйыншлы болалсакъ,
ала тутхан байракъны
биз да ёрге туталсакъ -
къууанырла ала да,
разы болур Аллах да.
Бирикген Кавказ кючге
къатылалмаз палах да.
Аллах, бер манга бир кюч
Хакъ джолунгда джюрюрча.
Диним, Тилим, Джуртум дей,
мен джашарча, ёлюрча.
Аллах, бер манга насыб:
Ата джуртну бир ташы,
Ана тилни бир сёзю
болур кибик, ёлсем да.
Аллах, бер манга бир кюч,
сен берген затла ючюн -
Хакъ дин, тил, Кавказ ючюн -
сермеше джашар ючюн,
сермеше ёлюр ючюн.
Аллах, бер манга саулукъ,
Кавказ башына эркин,
болур ючюн хар бир кюн
кюреширча, тохтамай.
Мен излейме ёлюрге
тёшекде тюл, эшикде.
Шыйыхлыкъ тилемейме,
насыб эт, кюч бер дейме,
шейит болуб ёлюрге.
Аллах, бер манга бир кюч,
берлик эсенг да ёнгкюч -
чыгъар мени былайдан.
Джихад кюч бер, поэтге.
Шейитлеге къошулуб,
ол ётерча джандетге.
АКЪ СЁЗЛЮЛЕГЕ МАХТАУ
Мен кёб назму джазгъанма,
кёбню насыбы да кёб.
Сёзню ызындан баргъанма,
аякъ тюбде сынмай чёб.
Сабийчады назму да:
башланса да ол къолай,
алдан къараб, билмезсе,
ахыры болур къалай?
Он сабийден бириси
закий болса — аламат.
Он назмудан бириси
Акъ сёз болса — кёл рахат.
Гюнахсыз джанды сабий,
Акъ сёз да анычады.
Ол эки тазалыкъдан
таб, юлгю алырчады.
Акъ сёз сабий кёзлюдю,
Акъ сёзлюдю сабий да.
Ол эки гюнахсызгъа
бек джууукъду Раббий да.
Мен кёб назму джазгъанма,
кёбню насыбы да кёб.
Сёзню ызындан баргъанма,
ачылыр дей манга Кёк.
Джазмыды, джазыумуду
кюкюреген, джашнагъан?
Джер тартыуун хорлайды
Акъ сёз бла джашагъан.
Хакъ сёз, Акъ сёз — керамат.
Кюч алама аладан.
Кёкмюд, кёлмюд — билмейме,
кюкюреген, джашнагъан.
Баш къусханына тилни
Акъ сёз дейле таулада.
Сиз табмазсыз поэтни
ёлгенледе, саулада.
Аны орну сёздеди,
Сёздеди аны джаны.
Ол сакълайды Акъ сёз бла
ариулугъун дуньяны.
Кёкден эннген Сёз бла
ол ачады джюрекни.
Джюрекге да ачады
джети къатын да Кёкню.
Кёб поэти болгъан халкъ,
тилсиз къалмаз, тас болмаз.
Къара кёрюнмез джашау.
Акъ сёзлюлеге махтау.
АДАММЫСА?
«Ышаннган башны бёрю ашар»,-
деселе, мен ышарама.
Джашаумуду - къоркъуб джашау?
Бёрюге да ышанама.
Джангыз сюймейме мен
амантишле бла тюлкюлени.
Къулларыдыла ала
зулму бла ётюрюкню.
Сюймейме къулну, бийни да,
ёзденлик — къанымдады мени.
Ёзден адетде сабийни да
ёсдюралсанг — болур Минги.
Таянама Къадау Ташха,
Джангыз Терекге болама сакъ.
Ташын, Терегин сакъламаса,
кесин сакълаялырмы халкъ?
Джангыз Терекни кесгендиле,
Къадау Ташха да барды къоркъуу.
Миллет ангы, эс болмаса,
джукъ да бермейди окъуу.
Тилсизлик бла джуртсузлукъ
андан джетеди халкълагъа.
Алай болса да, умутсузлукъ
келиб кирмесин арагъа.
Мен дуньягъа ышарама,
ышанама мен адамгъа.
Болалмасакъ а тыйыншлы
бу дуньягъа, джашаугъа,
аланы берген бизге,
бергенича да сыйырыр.
Адаммыса, сакъламасанг
Аллах берген сыйынгы?
ХАЗЫРГЪА КЕЛГЕНБИЗ БИЗ
Бирча багъалылла манга
Таш да, Терек да, таш да терек да.
Солуйдула баш да , джюрек да
болсам чегетде, тауда.
Энгишгеде къалады дауур,
кёкге джууукълашады джаным.
Къайгъыдан, сёзден игиди
мийик таулада джел, джангур.
Адамладан къачама ары,
джанлыгъа, киийкге болама хоншу.
Сен да тохтасанг, менича, арыб,
кел, джууукъ бол — эркинди къошум.
Адамладан, таб, халкъымдан да
джаралы болса джаным,
мен кетиученме чегетге, таугъа -
ала багъа келгенле аны.
Джандет джуртду бизни джуртубуз:
саннга, джаннга да — дарман.
Ташы, тереги, сууу болмагъан джерде
къалай джашайды, билмейме, адам.
Бирча багъалылла манга
Таш да, Къобан да,Терек да.
Солуйдула баш да , джюрек да
болсам чегетде, тауда.
Джуртумду джашатхан мени.
Меннге берген сууу, ашы ючюн,
хар бир тереги, ташы ючюн,
ёлюрге да хазырма мен.
Джуртум болгъаны себебли,
къайда болсам да — кёлюм токъ.
Хакъ динден, Ана тилден сора,
Джуртха джетген бир зат да джокъ.
«Ючден дагъан таймаз» дейдиле,
диним, тилим эмда джуртум,
ючюгюзню сакълаялсакъ биз,
бизни ёлюм къоялмаз джутуб.
Сизни кючюгюзден джашау да,
дунияда кёрюнеди сейир.
Дин-тил-джурт ючюн сермеше,
хазырма болургъа шейит.
Хазыргъа келгенбиз биз -
барды динибиз, тилибиз, джерибиз.
Ата-бабадан джетгенди бизге
дин да, тил да, джурт да, адет да.
Сакъламагъан, джакъламагъан аланы -
тюлдю адам да, поэт да.
БУСАКЪ БЛА НАРАТ
Сюйгенлерим кёбдюле мени,
экиси - артыкъ да аламат.
Керти атларын джашырыб,
дейме: Бусакъ бла Нарат.
Тюшюмде кёреме мен
(тюш файгъамбар хайыргъа джораласын):
экисини арасында
сюелеме болуб эмен.
Тауда Нарат, ёзенде Бусакъ
бирча тартадыла кеслерине,
бирча этедиле эжиу
кёлюм бла айтхан сёзлериме.
Наратны ызындан чыгъама таугъа,
бираздан Бусакъгъа болама тансыкъ.
Эки арада ары-бери бара,
тебрегенме, адам танымазча, азыб.
Къабырымы да эки джанында
турурла бусакъ бла нарат.
Кетеме, аланы уа этеме
уллу Аллахха аманат.
АДАМЛА БЛА ТЕРЕКЛЕ
Къартлыкъдан къачханча чабалла джашла.
Джашлыкъларын сюргенча чабалла къартла да.
Алагъа къарай бусакъла, наратла да,
джазыкъсыннганча, чайкъайла башларын.
Адамла билмегенни билелле терекле,
адамла кёрмегенни да кёргенле ала.
Адамдан алгъа джаратылгъандыла,
адамдан артха да къаллыкъдыла ала.
Айланалла чабыб адамла. Аланы,
не бек чабсала да, тохтарыкъларын билелле терекле.
Бу чабыб айланнган къайгъылы джанлагъа
кёкден, мийикден къараб, этелле сейир.
Терекде болгъан рахатлыкъ джокъду адамда.
Джашай, ёле да билмейле терекча.
Терекни кёзю бла къарасанг адамгъа,
ол кёрюне да болур телирекча.
Не этсин адам, чабарыкъды,
таш, терек болгъунчу ахыры.
Кёб соруугъа табмайын джууаб,
китабны джабама акъырын.
КИШИ ДА СЮЙМЕЙДИ ЁЛЮРГЕ
Кёлге тюшгенлей къушну кёлеккеси,
Къамишге атады бабуш кесин.
Асланны чабыб келгенин кёрсе
леопард да илинеди терегине.
Киши да сюймейди ёлюрге.
Алай а,
динине, тилине, джуртуна джетгенде къоркъуу,
адам турмайды артха,
Тейри адамы эсе ол,
Хакъ адамы эсе ол.
Артха тургъан а,
динин, тилин, джуртун да тас этерге хазыр болгъан а -
ёзден тюлдю, бизден тюлдю - къулду ол.
ОЛ КЮННЮ ЭСГЕРЕ
99 адам сёлешди бюгюн мени бла.
99 адам.
Не хайыр джюрекге аладан?
Мен сакълагъандан
келмеди хапар.
Юй бла почта кюбюрчекни арасында
талагъым тургъунчу чабышдым.
Къулагъым да телефоннга джабышды.
Къол ызынг бла не бал ауазынг бла
къууандырмадынг мени.
99 кере, сен сёлешесе деб,
телефон чолпуну кёлтюрдюм.
Биринчи сёлешген болмадынг эсе да,
джюзюнчю сёлешген огъуна бол,
сёлеш ансы. Сёлешмединг.
Хапар да иймединг
не электрон почтама, не тюз почтама.
Джукъ да болмагъанча, кюле,
Талай ыйыкъдан сёлешгенингде уа,
мен джукъ да айтмай, телефонну джукълатдым.
Аяз заманында урмаса, алай джукъланады от да.
КЁК АЙТЫР
Къызыл мерекебге тийириб, джазама. Не джазсам да, къалай джазсам да, батыб баргъан Кюнню сураты чыгъады неда джаралы джюрекни сураты.
Къушну Кёкден тюшген къанат тюгю
Кюн таякъгъа ушайды.
Аны бла джазама назму.
Кюн таякъгъа, къуш къанатха да ушайды назмум:
Къуш къанатча, джайыла тизгини,
Кюн таякъча, ёргеден энгишге келеди.
Джерге джетерге,
ахырына джетерге,
батыб баргъан Кюнню сураты чыгъады,
джаралы къушну сураты бла бирге.
Джангыз Терекге бурулады Кюн таякъ.
Джаралы къуш бурулады Къадау Ташха.
Шайыр бурулады менгирге.
Ма алай болабыз ингирге.
Нек болгъаныбызны уа алай,
Кёк айтыр — кюкюрей, джашнай
эмда джылай.
ДЖАЗАМА ДЖАЗЫУУМУ
Къаламымы
Къызыл мерекебге тийириб, джазама.
Не джазсам да, къалай джазсам да,
батыб баргъан Кюнню сураты чыгъады,
неда, джаралы джюрекни сураты.
Къан бетли болады Акъ къагъыт.
Къара мерекебге тийириб, джазама.
Акъ къардан къара джер кёрюнеди.
Акъ къаядан къара ранла къарайла.
Къара джер кёбден кёб бола барады.
Джарыкъгъа тийириб, джазама.
Ачылады Кёк. Къара таныгъаннга
кёрюнеди, келеди Акъ сёз,
Хакъ сёз келгенча къачан эсе да.
Джазама джазыууму.
КЪАЧ БЛА КЪЫШНЫ АРАСЫНДА
Чапрагъы джокъ, къанатлысы джокъ -
джалан болуб, сиреледи Терегим.
Анга къарасам, келе тургъан къышны
артыкъ да бек сезеди джюрегим.
Аман кюнню къаргъалары
чууакълыгъын бузгъандыла Кёкню.
Хахай этиб, къыстайма аланы,
аладан къоруйма Терекни.
Ала уа, узакъгъа кетерге унамай,
кеслерича тартадыла салах.
Не этгин, джетерикди узаймай,
акъ кебинни байракъ этиб, палах.
Къач — къартлыкъны, къыш а — ёлюмню,
не эсе да, саладыла эсге.
Айхай, келсе эди ол
къуру гюнахлыгъа, харамгъа, терсге.
Ол а, терс-тюз, иги-аман деб къарамай,
иннетинге, сёзюнге, ишинге да къарамай,
«анда айыра турурла» деб,
барыбызны сюреди дуньядан.
Къара къаргъала «къар-къур» эте,
былайгъа салгъандыла къош.
Сууукъ тылпыууну ызындан
кеси да келе келеди къыш.
Чакъырылмагъан къонакъды ол.
Джазыууму кюрешсем да джазаргъа,
джазыууму кюрешсем да созаргъа,
Билмейме, чыгъармамы джазгъа.
Чапрагъы джокъ, къанатлысы джокъ -
джалан болуб, сиреледи Терегим.
Анга къарасам, келе тургъан къышны
артыкъ да бек сезеди джюрегим.
Къач бла Къышны арасында,
эки дуньяны арасында,
Кёкге, джерге джайыла эсим,
биягъынлай турама кесим.
ДАГЪЫДА ТАБАРЛА БИР-БИРИН
Джарыкъ, джылыу — сёз джокъду — Кёкденди.
Берекет а — джердеди, джерденди.
Джаныбыз келгенди — андан, башындан,
тёнгегибиз а къуралгъанды джерден, топуракъдан.
Джан тёнгексиз да джашар,
Иесине атланыр учунуб.
Тёнгек а ёледи джансыз,
ызына топракъгъа бурулур.
Ёллюк затны джазыкъсынама.
Бизни быллай бир къыйнамай, сынамай,
джан бла тёнгекни да бир-биринден айырмай,
къууанч бла джашаб турургъа къойса,
не боллукъ эди?
Алай а, болмайым ассы:
не этгенин биледи Джаратхан.
Буйрукъ болса, тёнгек бла джан
дагъыда табарла бир-бирин.
ИМАН БЛА ДЖАШАЙЫКЪ, ИМАН БЛА ЁЛЕЙИК
Тохтаб джангуру, джели да,
бютюн берекетли болгъанды къач.
Алгъынча, джарыб кёлюм да,
сакълайма, къайытыб келир деб, къууанч.
Кечикген бир турна джыйын да,
къырылллыкъ эди — кюн тюзелмей къалса.
Джер джолдан да Кёк джол къыйынды,
артыкъсыз да булут, джангур болса.
Аллахха шукур, кюн аязыгъанды,
турналагъа да, адамлагъа да — иги.
Джелине тёзген, тёзербиз аязына да:
билебиз халисин джерибизни.
Хар ариу такъыйкъаны багъалатабыз,
не этгин — кюн айланнганды къысхагъа.
Берилген заманда джашай барабыз,
мадар джокъ къыйын чакъны да къыстаргъа.
Кёкде джазылгъан къадарны
тюрлендираллыкъ бармыды джерде?
Андан эсе алсакъ саламын,
алай игирек болур кесибизге.
Болмазлыкъ затха да джаяйыкъ къулач,
боллукъгъа да тыйыншлысыча тюбей билейик.
Аякълашыб турадыла бушуу бла къуууанч.
Хакъ эсе джашау, ёлюу, тирилиу,
иман бла джашайыкъ, иман бла ёлеийк,
Аллахдан эм алгъа аны тилейик.
ЁЛЛЮК ТЮЛДЮ ПОЭТИ БОЛГЪАН МИЛЛЕТ
Къарар орнуна юйюме, къошума,
джарар орнуна кесиме, хоншума,
Бир кёб заманымы ийдим бошуна.
Бошунамы? Къайдам.
Иш эталмасам да басарча кёлюмю,
Къайгъысын этдим джуртуму, элими.
Кёрюб тонагъанларын халкъымы, джерими,
хахай-тууай этерге кюрешдим.
«Юйге да Игилик» деб, чыгъардым газет,
«Юйге да Игилик» деб, къурадым басма,
«Ас-Алан» деб, чыгъардым журнал.
Не айтыр демедим джорукъ, кърал.
Хакъгъа табынмагъан болурму поэт?
Сёзю Акъ сёз болурму аны?
Сынарынг келе эсе адамны,
аны джолун сыйрат кёпюр эт.
Кёк бла джерни арасында
джанкъылычха ушаш тартылгъанды чыбыкъ.
Аны бла ёрге барама чыгъыб.
Къурукъ орнуна - къолумда къалам.
Кеси джазады джазыуун адам.
Джазса уа аны терс неда джангылыч,
кесек-кесек болады да джанкъылыч,
Кёкден джерге джыгъылады адам.
Акъ сёзлени бир-бири юсюне сала,
Поэт ишлейди Халкъына къала.
Умут эте, ангылар деб, миллет,
Кесича бир джол ишлейди поэт.
Поэт ишлеген джол да,
Хакъгъа джууукълашдырады ол да.
Акъсыз къалса да, ёлюб къалмаз халкъ.
Акъ сёзсюз къалса уа — ол боллукъду талкъ.
Акъ сёз — дуния мал тюлдю.
Диннге, тилге, джуртха да ёкюлдю.
Ёкюлдю адамгъа, халкъгъа да.
Бирди къуллугъу Батыда, Шаркъда да.
Акъ сёз къуллукъ этеди Хакъгъа.
Къатышдырмайды къараны акъгъа.
Узакъды ол хар не тюрлю кирден.
Акъ сёз джаратылгъанды нюрден.
Акъ сёз Хакъ сёз бла бирге,
адамны, халкъны тарталла ёрге.
Хайыры аз эсе да башына,
поэт джашамайды бошуна.
Поэтлери кёб болгъан халкъны,
дини, тили, джурту да сакъланыр.
Къалмаса поэт, болмаса поэт,
ёледи миллет.
Болмасала Кязим, Сымайыл, Къайсын,
тилибиз бизни болур эди сын.
Огъай, бош келмейдиле дуньягъа поэтле.
Поэтлерине сый берген миллетле,
джашарыкъдыла — алайды адет.
Ёлюк тюлдю поэти болгъан миллетю
Ёллюк тюлдю поэти болгъан миллет.
ДЖЮРЕГИМ УРАДЫ ТОХТАУСУЗ
Кесим джангыз джашайма мен:
Джуртда Джангыз Терекча,
Кёкде Темиркъазакъ джулдузча,
къазакъ бёрюча джерде.
Ёлтюредиле къазакъ бёрюню,
кеседиле джангыз терекни.
Джулдузгъа джетмейди кючлери,
ансы анга да этер эдиле бир зат.
Хунагъа джарашмагъан ташладан ишлейме хуна.
Къазакъ бёрюледен джыяма джыйын.
Джангыз терекледен къурайма чегет.
Темиркъазакъ джулдуз къууанады къараб Кёкден.
Унутулгъан сёзлени джашаугъа къайтарама,
эски сёзлени джангыртама,
джангы сёзле да къурайма.
Ала бла джазама назму.
Темиркъазакъ джулдузгъа да ушайды ол.
Къазакъ бёрюге да ушайды ол.
Джангыз Терекни да тюшюреди эсге.
Джуртда Джангыз Терек китабха бурулады.
Къазакъ бёрюню Тейри бла сёлешиую да анда,
Темиркъазакъ джулдузну джарыгъы да анда.
Юй ишлеген балта уа эшикде къалады -
алай да болады.
Кесим джангыз джашайма мен.
Джуртда Джангыз Терекча,
Кёкде Темиркъазакъ джулдузча,
Джерде къазакъ бёрюча.
Алай а, тюлме джангыз:
Къарачайны Къадау Ташы да,
Джуртда Джангыз Терек да,
Джерде къазакъ бёрю да,
Кёкде Темиркъазакъ джулдуз да
джашайдыла джюрегимде мени.
Ёзюм, сёзюм да аладанды.
Джангызлагъа джуртду джюрегим.
Джангызлагъа тилди Сёзюм.
Таш да, Терек да, джанлы да, джулдуз да
келишедиле бир-бири бла,
сёлешедиле бир-бири бла.
Ёлгенле тирилген джер,
таш, терек да, джулдуз, бёрю да сёлешген джер,
джангыз джанла бары илешген джер -
джюрегим - урады тохтаусуз.
ЁРЕ НАЗМУНУ СЮЕМЕ МЕН
Ёре назмуну сюеме мен — терекча, ёрге, Кёкге баргъанны, неда, джангурча, къарча, джарыкъча, андан эниб келгенни. Неда болсун, таш макъагъа ушамасын назму — джайралмасын, топал аякълы болмасын. Сюркелгенледен а чыртда болмасын. Не терекча сюелсин, не адамча джюрюсюн, не къанатлыча учсун, не джарыкъча барсын. Сау адамча сюелелмей эсе, менгирча сюелсин, сын ташча сюелсин. Не да болсун, джыгъылмасын, сюркелмесин. Джарыкъны, джарыкълыкъны къайнагъы болсун. Сюелмеген, джюрюмеген, учмагъан, къанатлы джаннга ушамагъан, джылыу, джарыкъ тёкмеген, халкъ бла Хакъны араларында келечи болургъа кюрешмеген, адамны Хакъына джууукъ этерге, тюбетирге кюрешмеген — ол Акъ сёз тюлдю.
КЪАЧ АЛА
Джаз бирча джашил эдиле ала.
Къач ала уа,
бир-бирине ушагъан экисин кёрмезсе.
Дуниягъа бирча келебиз.
Ёлюмге уа бирер тюрлю тюбейбиз.
Терекле, адамла, джаныуарла да
не ушау этебиз бир-бирибизге.
Алай а, ахырны аллында
терекле боладыла бютюн ариу.
Алача болургъа адамгъа къайда.
Къачхы табигъатны ариулугъуна джетген
не болур, ким болур дунияда?
ДЖАШАУ ДЖУКЪЛАНМАЗ
Кетген ызына къайытмаз ёмюрде.
Биз барабыз джашаудан ёлюмге.
Не къарышсакъ да — бир джанынады джол.
Тюрленмезлик бир къадарды ол.
Джолубуз бизни бериден — ары.
Барабыз, джыгъылгъынчы арыб.
Алай а, тас болуб къалмаз ызыбыз —
къалалла джерде джашыбыз-къызыбыз.
Къалалла дуньяда ишибиз, сёзюбюз.
Огъай, тас болуб къалмаз ёзюбюз.
Тюб боллукъ эселе уа дунья да, джашау да,
керекми эди бизге минг тюрлю сынау да?
Аны сезгеннге джашагъан къалайды?
Кёкдеги сынайды, джердеги — джылайды.
Кимге — сынау, кимге уа — джылау.
Алай болса да, Джаратханнга — махтау.
Насыблы къауумданбыз — кёрдюк дуньяны.
Кёрмегенле да кёбдюле аны.
Кёрмей сокъураннгандан эсе, кёрюб сокъуран.
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуран.
Уллу джазыуну биз тюрлендиралмазча,
Кёкдеги къойгъан эсе да джазыб,
кесини джашауун игилендиралмазча,
адам улу тюл шойду джазыкъ.
Джолубузну къысхартыргъа,
узакъ этерге да барды мадар.
«Мадар этсегиз, этерме къадар»,-
дегенди Джаратхан кеси да.
Тюб этерик болуб, джаратмагъанды ол
бу сейир дуньяны, джашауну да.
Юзюлюб, бошалыб, тохтаб къалса джол -
ангыламазла аны Эс да, Ангы да.
Кеси аллына къуралмагъанды Алам,
кеси аллына къуралмагъанды джашау.
Аланы Джаратханнга салады махтау,
ахырына джууукълашса да адам.
Адам ёлюр, адам улу — огъай.
Келир, кетер Ахырзаман да.
Дунья тюрлене, барлыкъды алай,
тюрлене джашарыкъды адам да.
Билебиз: джашау, ёлюм да — хакъ.
Бу кертиди адамгъа, адам улугъа тюл.
Кеси кесин тюб этмесе халкъ,
Джаратхан аны къалай этер кюл?
Бериден ары болсам да джууукъ,
къадарыма айтмайма джукъ.
Ийнанама — джукъланмаз джашау.
Джаратханнга салама махтау.
Палах чыкъмаса адамны кесинден,
сакъланныкъдыла дунья да, джашау да.
Тюб болгъан халкъла кетмейле эсимден,
нек тюб болгъанларын билебиз ала да.
Адам улу турлукъду джашаб,
кетгенлени да тута эсинде.
Джаратхандан келлик тюлдю азаб,
къайгъы чыкъмаса адамны кесинден.
КЪАЧАН КЕЛЛИКДИ АХЫРЗАМАН
Къартлыкъ, ёлюм да келмезча,
дарман табса, чыгъарса, джаратыб башласа —
ма ол чакъда ёллюкдю адам улу, адам.
Ол ёмюрде келликди ахырзаман.
САКЪЛАНЫРМЫ ХАЛКЪ, МИЛЛЕТ?
Гитчеси гитче тонгуз,
уллусу уллу тонгуз.
Кеслерича этерге
кюрешелле бизни да.
Зулму бла, хыйла бла,
ётюрюк бла, питна бла
гюнахны сууаб этиб,
харамны халал этиб,
адамны хайуан этиб,
кюрешелле тохтаусуз.
Тоноуну, мурдарлыкъны,
ичкини, зийналыкъны -
не тюрлю аманлыкъны
джаядыла миллетге.
Хар ишлери — кёзбау, терс.
Къалмаз кибик ангы, эс,
Хакъдан айырыб халкъны,
сюрюуге буруб аны,
кюрешгенли ненча джыл.
«Хакъ, халкъ деме, кюрешме,
Дин-тил-джурт деб, сёлешме.
Халкъынга да, джуртунга да
этерикбиз биз оноу...».
Оноулары уа — тоноу.
Бошайла халкъдан, джуртдан.
Бизни бар этген джокъдан
къурутмазмы зулмуну?
Бий болургъа излеген бла,
къул болургъа излеген -
ма ол эки къауумдан
азат болмагъан миллет,
къалай къалыр тюб болмай?
Амантиш итге кесин
хорлатса джыйын джанлы,
Тейриси да не айтыр,
болурму аны джанлы?
Ана тилин ёлтюрюб,
душманны тилин алса,
джаугъа джуртун да бериб,
анга къул болуб къалса,
ол къауумгъа, сора, айт,
халкъ дерге боллукъмуду?
Тил, джурт да кетсе халкъдан,
сый, намыс къаллыкъмыды?
Джаратханды бизни Хакъ,
этиб Къауум, этиб Халкъ.
Неди, кимди Халкъ, Къауум?
Динни, тилни эм джуртну
бирлигиди — Хакъ берген.
Ие болмай алагъа
сакъланырмы Халкъ деген?
Динни, тилни эм джуртну
бирлигиди Халкъ деген.
Ала ючюн сермешир
Аллах деген, Хакъ деген.
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ
Бир-бирин кёрюб да болмайла,
бир-бирсиз да болмайла
джашау бла ёлюм.
дуния джаратылгъанлы
бардыла экиси да.
Джашаугъа юреннгенбиз,
ёлюмге уа — огъай.
Ёлюмге да юренир къыйынлыкъдан
Аллах, сен сакъла.
ТАШ САЛГЪАНЫМДА НЕ ЧЫКЪДЫ?
Таш салама сёзле бла,
билирге излей джазыуун халкъымы:
чачама, джыяма, бурама;
тиземе, тагъама, айырама.
Джети кере къарасам да,
джети тизгинли бир магъана чыгъады.
Окъуйма:
1.Сёзюн тас этгенлей, Ёзюн да тас этерикди Халкъ.
2.Тили кетгенлей, тини да кетерикди.
3.Тилин тас этсе, башха затларын да этерикди тас.
4.Тилин ёлтюрген халкъ — ёлтюреди кесин.
5.Халкъны халкълыгъын кёргюзтген тёрт зат:
Дини, Тили, Джурту, Эли. Аладан бирин тас этсе да — тёрт санындан бирин тас этгенча тюлдю. Аладан бирин тас этсе, къалгъанларын да тас этиб башлайды. Ол тёрт керамат ючюн къазауат этмеген адам, халкъ — адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыладыла.
6.Халкъны Халкъ этген — Дини, Тили, Джурту. «Ючден дагъан таймаз» дегенлей, ол ючюсюню тамалында къуралады Миллет Эл. Эл — халкъны Динин, Тилин, Джуртун сакълар ючюн къуралгъан къралды, къраллыкъды.
7.Динигизни, Тилигизни, Джуртугъузну сакълагъыз. Аланы — алай демек, Кесигизни-Ёзюгюзню-Халкъыгъызны — сакълар ючюн, Миллет Элигизни къурагъыз, сакълагъыз.
АУАЛ
«Халкъ — Хакъдан, Эл — Элибден» деген эдим мен, джылым къыркъ бола. Джылым - файгъамбарыбыз алейхиссалам ауушхан чакъгъа джете, ол Хакъ сёзню Акъ сёз бла джангыдан къайтарама.
Чапыракъла ичинде джашыннганча алма,
сёзле ичинде бугъунубду магъана.
СЁЗню ичиндеди ЁЗ*.
ТИЛни ичиндеди ИЛ**(ЭЛ***)
СЁЗде(н) — ЁЗ.
ТИЛде(н) — ИЛ (ЭЛ).
ХАКЪ****да(н) — ХАЛКЪ.
СЁЗюн тас этген — Ёзюн (да) этеди тас.
ТИЛин тас этген — Илин/Элин (да) этеди тас.
ХАКЪдан айырылгъан — адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырылады.
Тилни билмеген Илни/Элни ангылаялмаз,
Халкъ джюрегин ачалмаз.
Миллет Юйню эшигин ачхан ачхыч —
ол Миллет тилиди, Эл тилиди,
аны билмеген — ары киралмаз.
Адамны АДАМ болууу да,
халкъны ХАЛКЪ болууу да
башланады Хакъдан, Сёзден, Тилден.
*ЁЗ:
1 – собственная сущность; сам.
2.суть, существо, квитэссенция, содержание.
3.сок; клеточный сок.
4.сердцевина.
5.стержень.
6.родной.
7.собственный.
8.настоящий, натуральный, чистый.
9.ёзден – оригинал, подлинник.
10.ёзденлик – оригинальность, самобытность.
11. ёзден – свободный.
**Ил — от тюркского, означает «народ, племенной союз, государство, мир, согласие» и указывает на понятие государственности.
***Эл(ь) - Культ ЭЛЯ весьма специфичен. Он возник в эпоху ранней Традиции, когда в сознании человека такая категория как «Я» пребывала в зачаточном состоянии. ЭЛЬ – это сообщество. Но сообщество людей, входящих в ЭЛЬ являлось только одной из его составляющих. Вторая составляющая ЭЛЯ – это все природные ресурсы (леса, поля, реки, озера и обитающие в них животные), которыми пользовались люди, в него входившие. Третья – другие люди, которые являлись коллективной собственностью, людей, входящих в ЭЛЬ. Четвертая – мифические и духовные существа, так или иначе связанные с первыми тремя составляющими ЭЛЯ. Все составляющие ЭЛЯ образуют единое целое, которое и являлось средой обитания конкретного человека и основной формой его самосознания. Каждая часть этого единого целого, тоже являлась ЭЛЕМ, то есть единым целым. Например, тело человека - часть ЭЛЯ, это тоже ЭЛЬ. Эта особенность культа ЭЛЯ отразилась в языках народов Евразии. Конечно, слово ЭЛЬ – это самое обычное УЛУ, то есть ВОЛК. Но мы будем считать слово ЭЛЬ вполне самостоятельным, поскольку не ясно, что первично – ЭЛЬ или УЛУ. Кроме того, мы будем придерживаться, в основном, узкой его трактовки: ЭЛЬ – социальное сообщество людей. Ей соответствует значение этого слова в тюркском языке: ИЛ (И:Л) - «народ», «люди», «племенной союз». Широкой трактовке слова ЭЛЬ соответствует его значение в английском языке: ALL - «все», «всё», «весь». (Эль, уд и Русь-Орда. А.М. Тюрин)
Хакъ**** - Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога.
ХАЗЫР БОЛ
Джашил терегиме сары къанатлы къоннганды.
Джокъду анга «кет» деген, къууаннган да.
Ол а барады тёгерекни саргъалта эм къаралта,
джюрегими да джаз-джай заманнга таралта.
Кетерге да ушамайды дженгилде.
Чапракъланы юзеди терекден.
Къыстаргъа излесем да мен аны,
бузалмайма джоругъун дуньяны.
Юч ай джашарыкъды, джашаса.
Джер джюзюн саргъалтыб, къаралтыб бошаса,
алай эте, тауусса тюнкесин,
мен билеме — кетерикди ол кеси.
Ызындан келлик, андан иги болса уа!
«Ол-бу келсин» деб, сайлар амал болса уа!
Акъ къанатлыны да къара ишлерин билебиз.
Джокъду амал — анга да тёзербиз.
Акъ къанатлы тау башында сакълайды.
Сары къанатлыны тынгысыз эте, къарайды.
Келгенлей а, джетгенлей а кёзюую,
терк огъуна бошаллыкъды тёзюмю.
Тюшерикди учуб келиб ёзеннге.
Сууукъгъа, бораннга да тёзгеннге,
ёч да, тёш да джаз алада боллукъду -
насыблыны кёлю къууанчдан толлукъду.
Джаным джазгъа сау чыгъармы — билмейме.
Къачха, къышха аш болургъа уа сюймейме.
Ёлюрге да мен излейме джаз не джай.
Ёзге, джюрек, къыйналма, сен былай.
Аны оноуу сеннге джетмез, билесе.
Бир чакъ да сеннге соруб келмейди — кёресе.
Аны себебли ахыр кюннге хазыр бол.
Билмезсе - къайда, къачан, къалай келирин ол.
ТЕРСЛЕЙИК КИМНИ?
Дин билмеген — терслейди динни.
Тил билмеген — терслейди тилни.
Джюрюй билмеген — терслейди джерни.
Уча билмеген — терслейди кёкню.
Къара таныгъанлада да
азды КЪАРА таныгъан.
Окъуй, джаза билгенликге,
азды Сёзню магъанасын ангылагъан.
Джарым молла бузады динни.
Джарым алим — илмуну, тилни.
Джахил эсек, къарангы эсек,
кесибизден башха, терслейик кимни?
ТЮШЕЛЛЕ ЭСИМЕ
Сабий джуртлада сабийлени кёрсем,
шорбат чыпчыкъла тюшелле эсиме.
ДЖОЛОУЧУ
Джел, джауум, къар, боран
джюрюшюне болсала да чырмау,
тохтаусуз кетиб барады адам,
тыялмай аны не тенгиз, не тау.
Ажымсыз биледи ол:
Ауалдан Ахыргъады Джол.
Алай а, узала Кёкге,
барады ёргеден ёрге.
«Энгишге баргъан тынчды» деб,
таудан саркъгъан суугъа къошулуб,
саудан ёлгенле берелле ауаз.
Ол а къылады намаз,
буруб джюрегин Кёкге.
Агъач да айтады: «не барды джюрюб,
тёнгереген ташха урмайды тюк.
Ташынг, Терегинг болгъан джерде тур -
Халкъынг бла, Джуртунг бла бол».
Ол а, къучакълай ташын, терегин,
сууну да, чыкъгъан джеринде иче,
барады, джолда джетсе кече,
джулдузлагъа къараб, тюзете джолун.
Аты джыгъылса да талагъы туруб,
къайыгъы къалса да тенгизде-теркде,
байрагъын ёрге ёхтем тутуб,
барады, юлгю бола бизге.
Энди
эки дуньяны айырыб тургъан
ахыр аууш сакълайды аны.
Андан да сый бла ёталса,
зауукъ этерикди джаны.
СЮЙГЕНИМИ СУРАТЫ
Толгъан Ай джаулукъ къысса,
сюйгенимча боллукъ эди.
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ
Билген джолунгдан къысха джол джокъду.
Алай а, анда бир сейирлик джокъду.
Джангы джол, джангы сёз — поэзия олду.
Джангылыкъ — джашау деген олду.
Экинчи джырынгы да
биринчи джырынгы макъамы бла джырласанг,
экинчи назмунгда да
биринчинги кеби, магъанасы болса -
джырчыгъа-шайыргъа ёлюм деген олду.
ДЖАЗ ТАБА БАРАДЫ АДАМ
Сайлагъан джолумда барама,
джазыууму кесимме джазгъан.
Барама, джылгъа, джылыма да къарамай,
Джангыдан тюберикча джазгъа.
Къачхы гёбелеккеле — чапыракъла,
джашил джазны да тюшюре эсиме,
терекден учуб, къоналла юсюме,
джашаудан, ёлюмден да айта хапар.
Тюнене шууулдай элле кёкде, мийикде,
энди уа джелге, джерге болалла аш.
Бютеу дуниядан болсанг да баш,
ахырынг сени да сакълайды джерде.
Ол кертини биледи ким да.
Алай а, келгинчи ёлюм,
аман болуб къалмайды кёлюнг -
батмазлыкъча кёрюнеди Кюн да.
Чапыракъла агъалла терекден.
Къачхы джел тартады салах.
Къайгъы сёз да бере чегетге,
джаз таба барады адам.
Алай а, джетгинчи джазгъа,
къыяма къышха тюберикди.
Джан аямай, сермеширикди -
Ёзге, ёталырмы андан?
Джашау къыйынды къалай.
Ёлюм а? Къутулмазса андан.
Алай а, барады адам,
къачхы чапракълагъа да къарай.
[Болса да алай, болса да алай,
саудан ёлюб къалмайды Эр -
Хакъ джолдан таймай барса,
бир кюн бир муратына да джетер.
Ёлсе да ёлюр, джашай тургъанлай,
ёлсе да ёлюр, бара тургъанлай,
ёлсе да — тёшекде тюл — эшикде,
ёлюм джокъ шойду шейитге.]
Чапыракъла агъалла терекден.
Къачхы джел тартады салах.
Къайгъы сёз да бере чегетге,
джаз таба барады адам.
ДИН, ТИЛ, ДЖУРТ
Дин. Тил. Джурт,
Джаным сизден тоймаз.
Душман болса да джут,
ючден дагъан таймаз.
Ол юч кераматда
тура эсе эл,
анга къоркъуу салмаз
ачы боран не джел.
Юч кераматын халкъ,
биле эсе сакълай,
разы болур да Хакъ,
Эл къуратыр анга.
Диним, Тилим да бар,
Джуртум да бар мени.
Дунья уа — манга тар:
джокъду Элим мени.
Некди алай, нек?
Барды джууаб анга:
динибизге бек
тюлбюз да — аны ючюн.
Некди алай, нек?
Барды джууаб анга:
тилибизге бек
тюлбюз да — аны ючюн.
Некди алай, нек?
Барды джууаб анга:
джуртубузгъа бек
тюлбюз да — аны ючюн.
Миллет ангы, эс
азды да — аны ючюн...
Диним, тилим, джуртум,
кюрешмесем сизни ючюн -
болурмамы адам?
Мени сыйым болурму?
Берген затын Аллах да
къалай къояр сыйырмай?
Ол юч кераматын
джакъламаса халкъ,
къалай болур, сора,
аны джанлы Хакъ?
Сакълар ючюн тас этмей,
динин, тилин, джерин,
къурайды халкъ, кеч этмей,
миллет Юйюн — Элин.
Сермешмесе миллет
дини, тили, джурту ючюн,
къурамаса Элин,
кюрешмесе аны ючюн,
Сора, аны сакълайла
учузлукъ, ёлюм да.
Башха халкъны ичинде
ол тас болур, эрир да.
Эслемесе аны,
эскермесе кесин,
кеч болуб къалгъынчы
джыймаса эсин,
бу ёмюр боллукъду
ахыр ёмюр анга.
Аллах берсин къарыу
«Хакъ, Халкъ» деген джаннга.
АМАНТИШЛЕ БЛА КЪАРАДЖАЯКЪЛА
Амантишле аман тишлерине
алтын бояу ичириб,
кюрешелле алдаргъа халкъны.
Къараджаякъла да бетлерин бояб,
кеслерине да Айджаякъ атаб,
кюрешелле алдаргъа халкъны.
Алай а,
джюз тюрлю сыфатха кирселе да,
бетлерин, атларын тюрлендирселе да,
сатлыкъ бла, къахмени
къылыкълары ёмюрде да тюрленмез.
Къумдан юй болмаз,
къулдан бий болмаз.
Амантишле бла Къараджаякъладан
туугъан сабийлени джазыкъсынама мен.
Амантишлери бла къараджаякъларын
къара багъанагъа тагъар орнуна,
алагъа эскертме салгъан халкъ,
аланы тёрге ётдюрген халкъ,
аланы башчы, оноучу этген халкъ —
динин, тилин, джуртун да тас эте,
намысын, сыйын да тас эте,
дуниядан боллукъду талкъ.
СЁЗ`де — ЁЗ / сЁЗде - ЁЗ
Джаз. Джазыу. Джазыучу.
Аламат.
Джазар. Азар. Зар.
Палах.
АЛДАДЫ ТЁРЕ
Эркишини къанаты — ат.
Джазыучуну къанаты уа — Сёз.
Джокъ эсе къанат,
къалгъанлача, сен да чыда, тёз.
Къалюбаладан бери келгени алайды:
атлыла, джаяула да — бар.
Джаяу эсенг да, тохтаб къалма — бар:
джюрюген — къыйын джолну да хорлайды.
Атлыгъа да къарамасын кёзюнг.
Билесе: дуния — кёзюу.
Бара баргъанда
атлы да болур джаяу,
джаяу да болур атлы.
Бек мийик таугъа
джаяу чыкъгъанды Ол.
Анда келгенди Анга
Сёз.
Тёз. Билмезсе,
къачан ачыллыгъын керамат.
Барыуунг а джангыз ёрге болсун,
бир кюн бир битер къанат.
Битмей къалса да, барыб турсанг,
бек мийикге чыгъаллыкъса.
Учалмасанг да, къанатлыча, Кёкде,
кёкге джетген мийикге чыгъаллыкъса.
Атлыланы озгъан джаяуланы да
келгенбиз кёре.
Алдады Тёре -
унутмайыкъ аны да.
БАШЧЫЛА КЪУЛЛУКЪЧУЛАРЫНА БЕРГЕН АУАЗ
Джашауу барады, барлыкъды оудан оу бола,
джыяргъа уа къоймагъыз халкъгъа эсин -
табсыз болур эскерсе кесин:
мылхыр этигиз ички бла, кёзбау бла, шоу бла.
Бизни къайгъылы болмазча этигиз:
сёзюгюзню анга джараулу этигиз,
ишигиз а — биз ташада этген оноу:
халкъны, джуртну сатыу эм тоноу.
Сыйырыгъыз халкъланы джерлерин,
къурутугъуз аланы эллерин,
тиллерин, адетлерин унутурча этигиз,
къарын къайгъылыкъ, джан къайгъылыкъ этигиз.
Миллет ангы, тарих эс къалмасын алада.
Къатышсынла, джайылсынла дуньягъа,
унутсунла динлерин, тиллерин, джерлерин.
Ашасынла, кемирсинле бир-бирин,
Аланы кютген, сюрген тынч болурча бизге,
Не къадар терк бурулсунла сюрюуге.
Амантишлерин а тартыгъыз кесибизге -
кюмюш тегене бла, алтын сынджыр бла терилтигиз,
къуллукъ беригиз, кёллерине джетигиз,
сюрюу кютген маскеле, итле этигиз.
Интелигентлерин-айдынларын олтуртугъуз арбагъызгъа,
джууукъ этигиз кесигизге, арбазыгъызгъа,
хакъ джырны да, халкъ джырны да тюл,
сизни-бизни джырыбызны джырласынла,
бизге къошулуб, къара халкъны алдасынла.
Къул юлюш чыгъарыгъыз алагъа да,
бирер сыйлы ат атагъыз кеслерине да,
сый берсинле ала амантишлерине да,
къарагъыз тишлерине да, ишлерине да,
къарагъыз тышларына, ичлерине да.
«Хакъ, халкъ» дегенлерин алыгъыз сатыб.
Сатылмазлыкъланы барыгъыз къоратыб.
Алай бла халкъны барын этербиз къул.
Ёзден адамны, ёзден халкъны этербиз думп.
Эркин халкъла, эркин адамла тюл,
къуру къул адамла, къул сюрюуле керекдиле бизге.
Хайуан этер ючюн, джегер ючюн халкъланы, адамланы,
къатылыкъ да, хыйлалыкъ да керекди бизге.
Ишлегиз, джанламагъыз БИЗЛЕ этген оноудан.
Сизге да юлюш джетер мурдарлыкъдан, тоноудан.
ДЖАНЫБЫЗ — АЛЛАХХА АМАНАТ
«Къурманлыкъдан санга да юлюш
къойгъанбыз»,- деб, джазалла элден.
«Къошда джокъгъа юлюш джокъ» деб,
айтмагъанларына разыма мен.
Къайда эсе да джер этегинде
тургъанлыгъыма, унутмайла мени.
Разыма мен джыр этгенлеге
махтаб бурундан келген адетлени.
Акъ сёзюмден элиме юлюш
чыгъаргъанлай джазама мен да.
Насыбды, сакълай тилин, адетин,
Ата джуртунда джашагъан, ёлген да.
Бу джюрек кибик — къазакъ бёрю —
мында да тынчлыкъ бермейди меннге.
Алай болса да, Ана тили
Ата джуртлукъ да этеди мухаджирге.
Къанаматча чыкъгъанма абрек,
джети джыл — джюрюйме джанлыча.
Мени да — джауларым кёб,
ахырым да болурму аныча?
Буз Шимал Джолда барама кетиб,
хариб Къанамат тюше эсиме.
Мен ётерик чекле бары — этик,
керекме джангы джол табаргъа кесиме.
Ким джуртдан, ким джашаудан кетеди,
болмаз ючюн къул-къарауаш.
Эсиме Рамазан Къарча тюшеди.
Кёзюме кёрюнеди Хамид Боташ.
Хасаукачы Умарны да кёреме,
кёреме Къайтбий улу Джатдайны да.
Алача сакъларгъа юренеме
Беш Тау Элни, Къарачайны да.
Билмейме къайда, къачан джетерин ёлюм,
мен болгъан сагъатда джаяуму, атдамы.
«Поэт къайдады?»- дегеннге уа айтырыкъды элим:
Дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатдады.
Ол къазауатдан къачмагъанма мен.
Къайда да, къачан да,
Хакъ ючюн этеме къазауат.
Аллах айтса, халкъыбыз джашарыкъды,
джаныбыз — Аллахха аманат.
ЧЕГЕТ ИЧИН БАРА
Терекге ушаса адам,
джер джюзюнде джашау
берекетли болур эди бютюн.
Тёгюлмез эди къан,
термилмез эди джан,
тазадан таза болур эди хауа.
Адамгъа ушаса уа терек,
къуу болур эди тёгерек,
къалмаз эди къууанч.
Чегет ичин бара,
къоркъа къарадым тереклеге:
бизни халибиз алагъа да джукъса,
къалай джашарбыз биз?
ДЖАНГЫЗ АКЪ СЁЗНЮ ИЧИНДЕ...
Кимге — хауа джетмейди джабыкъ джерде:
тар мекямда, чалдышда.
Меннге уа — хауа джетмейди
къалайында болсам да дуньяны.
Не Акъ Къалада, не Къызыл Къалада
джокъду манга насыб.
Джангыз Акъ Сёзню ичинде
джаным табады бираз тынчлыкъ.
Акъ сёз болмайын къалса,
джулдузсуз къалгъан Кёкге
ушар эди джарлы джюрек.
Акъ сёзню кючюнден
турадыла сау
Джаралы Джугъутур,
Джаралы Таш,
Джуртда Джангыз Терек.
Акъ сёз болмайын къалса,
къарангы кючлер эди джерни.
Акъ къанатларындады кючю
Музыканы, назму сёзню, джырны.
Не Акъ Къалада, не Къызыл Къалада
джокъду манга насыб.
Джангыз Акъ Сёзню ичинде
джаным табады бираз тынчлыкъ.
ЭТЕЙИК ДЖАШАУ
Кёзюмю къаратхан, къаматхан да,
сёзюмю джаратхан, къаушатхан да,
мени ёлтюрген, джашатхан да -
ким болгъанын билесе кесинг.
Табигъатха келгенди къач.
Аздан аз бола барады къууанч.
Джюрек а турады джашлай, джашиллей,
нарат терекча ташда, къаяда.
Сени алыб кеталмай Кёкге,
сени къоюб да кеталмай джерде,
турады джюрек къанатлана.
Не этсин джюрек:
сени кесине тарта эсе джер,
мени кесине тартханча Кёк.
Кёк бла джерни арасында,
Эки дуньяны арасында,
эталлыкъ эсек, этейик джашау.
КЮЗ КЕТГЕНДИ
Кюз кетгенди. Эшитилмейле энди
берекетли джырла — Долай, Эрирей.
Джазыкъ чапракъла, бетлери саргъалыб,
къачхы аязда туралла титирей.
Бютюн мыдах кёрюнеди терек.
Чапракълары тюшген бла къалмай,
къанатлылары да кетгенле учуб...
Ким биледи, къышы да болур къаллай.
Чапрагъы, къанатлысы да джокъ -
джангыз кеси сюеледи терек.
Сагъышдан, къайгъыдан да толады,
не эсе да, анга къараб джюрек.
БУРУЛУУ
Ненча сёз киреди джюрекге,
ненча сёз чыгъады андан?.
Шайыр джюрекге кирген Хакъ сёз,
Акъ сёз болуб чыгъады андан.
АУАЗ
Адамладан чыкъса кёлюнг,
къайры барлыкъса? Къайрымы?
Аладан башха къауумла да — бар.
Аслан, гепард, леопард
тарталла мени кеслерине.
Юч кере болгъанма мен
Африканы тюзлеринде.
Кёргенме аланы джашауларын.
Аланы да эм уллу джаулары -
адамды. Къалгъан джаулары бла,
сермеше, джашай барадыла ала.
Адам бла уа...адам а
къурутургъа джетдиргенди аланы.
Энди къоругъан кибик да этеди аланы.
Адамладан чыкъса кёлюнг,
къайры барлыкъса? Къайрымы?
Аладан башха джокъмуду къауум?
Сёз ючюн, чегет. Хар бир терек
къууанч береди меннге.
Кёрсем наратны, бусакъны,
унутама адамны, халкъны.
Адамдан къутхарады терек.
Къайгъыдан къутулады джюрек.
Джаныуарладан, кийикледен да,
къобанладан, терекледен да,
ёзенледен, мийикледен да,
Аллах, айырма мени.
Ёмюрлени узагъына
Ата джуртубуз сакълагъанды бизни,
Ана тилибиз сакълагъанды бизни.
Энди бюгюн аланы унутсакъ,
сакъламай, джакъламай, къорумай,
Джуртдан, тилден да айырылсакъ -
ёлюм, сыйсыз ёлюм сакълайды бизни.
Дин, тил, джурт ючюн ёлген — ол сыйды.
Башханы динин, тилин, къылыгъын алыб,
аны кесинге, джуртунга да ие этсенг -
сыйсызлыкъ, сыйсыз ёлюм деген - олду.
Диним, тилим, джуртум ючюн сермеше,
душманладан, амантишледен да къутхара аланы,
джашаргъа, ёлюрге да, Аллах, къадар эт.
Кёкден келеди ауаз:
«Мен къадар этерме — сен мадар этсенг.
Дин да, тил да, джурт да бериб,
къауумла этиб джаратханма сизни.
Динин, тилин, джуртун Байракъ этмеген,
къаууму ючюн къазауат этмеген -
чамландырлыкъды мени кесине.
Бу затны салама сени да эсинге».
БИРИКГЕН КАВКАЗГЪА ОРАЙДА
Бу дуньяны джаннетиди Кавказ.
Ата-бабаларыбызгъа тыйыншлы кёрюб,
Кёкге джетген тауланы бериб,
къууандыргъанды, кёллендиргенди Аллах.
Борч да салгъанды — сакъларгъа аланы.
Борчуду къайда да хар бир адамны
иймезге Джуртха душманны-шайтанны,
иймезге джюрекге душманны-шайтанны.
Асхакъ Темирден чолакъ Къурчха дери
кюрешгенле бары къурутургъа бизни.
Къуруталмадыла — халкъ кючлю эди,
болмагъанды алкъын хорлагъан Тюзлюкню.
Патчахла уруш бла келдиле, кетдиле,
болалмадыла бизге патчах.
Баш урдукъ джангыз Хакъгъа-Кертиге,
Аллахдан башха джокъду илях.
Къарачай, Малкъар, Чечен, Юнгюш,
Адыг, Дюгер эмда Дагъыстан!
Кавказыбыз джашнар джангыдан -
Джаныбыздан этербиз юлюш.
Тауу, къобаны болмагъан джурт,
ташы, агъачы болмагъан джер —
сени хауанг манга келишмез,
мени джюрегим санга илешмез.
Джабаль ан-Нур'да къылсам да намаз,
кёз туурамдан кетмейди Кавказ:
къарайды Минги Тау ышара, агъара,
Къарачай-Малкъар джуртума тарта, чакъыра.
Кавказ таулагъа джууукъду Кёк:
шагъатды анга Башлам-Казбек,
Чеченде мийик тау Туртуха Лам,
Юнгюшледе сыйлы тау Шан,
Базардюзю Дагъыстанда,
Чугуш тау Адыгстанда,
Минги Тау да Къарачай-Малкъарда.
Джабаль ан-Нурда къылсам да намаз,
кёз туурамдан кетмейди Кавказ.
Файгъамбар болмасам да мен,
келеди Кёкден, нюр чача, ауаз:
«Сау бол намазынг ючюн -
тилеклеринг боллукъла къабыл.
Кюреш, сермеш Кавказынг ючюн,
къайда да, къачан да Хакъгъа табын.
Аны ючюн кир суугъа, отха,
иман бла джаша, иман бла ёл.
Хакъ джолдан таймайын барса,
джашарыкъды Кавказ деген Эл,
джашнарыкъды Кавказ деген Эл».
Динибиз, тилибиз, джерибиз ючюн
сермеширге борч салыб меннге,
Файгъамбарны джуртундан Кавказ джуртума
Тейри ауаз къайтарды мени.
Бирикген Кавказны байрагъын
ата-бабалача тута(р)быз ёрге.
Сыйды — Эркинлик-Тюзлюк ючюн,
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн
джашагъан, ёлген да бизге.
КЮН ТАЯКЪНЫ ЭТИБ КЪАЛАМ
«Простим угрюмство - разве это
Сокрытый двигатель его?
Он весь - дитя добра и света,
Он весь - свободы торжество!». А. Блок
Хар ёмюрде, хар бир халкъда
Кюн таякъны этиб къалам,
Акъ сёз джазалгъан бир адам
чыгъыучанды, болуучанды.
Ол къауумну назмулары
чыракъларыча заманны,
джулдузларыча Аламны,
тёгерекге тёге джарыкъ,
къууандыралла адамны.
Кёзюнде огъу болгъанны
сёзюнде нюрю болурму?
Кюйдюрген сууукъ боранны
къууаныб киши солурму?
Кюн таякъны этиб къалам,
назму джазгъан — олду шайыр.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла
Айталгъан — олду шайыр.
Шайырлыгъы болгъанны,
шыйыхлыгъы да болмай къалмаз.
Ёзге, къынгыр дуньяны
Акъ сёз да тюзеталмаз.
Аны билсем да, кюрешеме
сёз бла этерге мадар:
тюрленир адам, дунья да,
Этиучю этсе къадар.
Хар ёмюрде, хар бир халкъда
Кюн таякъны этиб къалам,
Акъ сёз джазгъан бирер адам
чыгъыучанды, болуучанды.
Алай келди Орусха да
эфиоп къанлы, бурмачач.
Къарачайгъа да бере къууанч
Джырчы Сымайыл келди алай.
Нюр сёзлю Кязим хаджи да
Беш Тау Элге келди алай.
Аладан юлгю алмасакъ
болурму ишибиз къолай?
Кёкден келген Хакъ сёзденди
Джерде туугъан Акъ сёз да.
Аны къанатын кесалмаз,
учарындан да тыялмаз
фахмусуздагъы зар кёз да.
Кюн таякъны этиб къалам,
хапар, назму джазды адам.
Алай джазыу — джорукъ болду.
Дунья бираз джарыкъ болду.
КЪАЙГЪЫРЫУ
Кёл джагъасында кёрюннгенлей адам,
кийик бабушла къамишле ичинден чыгъыб,
мыллык атадыла джагъа таба.
Дууадакъла да узун боюнларын созуб,
келедиле. Ушайдыла:
Дууадакъ — кемеге, бабуш — къайыкъгъа.
«Къарагъанны — марагъан озар» деб,
«уялмагъан буюрулмагъанны ашар» деб,
бетсиз чайкала учуб джетиб,
дууадакълагъа, бабушлагъа атылгъан гырджын бурхуланы,
суугъа тюшерге да къоймай,
хауада огъуна сермеб къабыб,
бир-бири бла джыртыша,
бир-бирин сюре,
къычырыкъ-хахай эте,
къалабалыкъ къурадыла.
Джанла къайда да этелле къазауат
хакъларын, юлюшлерин алыр ючюн.
Биз да — адамла —
узакъ кетмегенбиз къанатлыладан, къанатсызладан да.
Бюгюн мен да кюрешеме болушургъа
джюрюгенлеге (адамлагъа),
сюелгенлеге (тереклеге),
джюзгенлеге (чабакълагъа),
учханлагъа (къанатлылагъа),
сюркелгенлеге (джыланлагъа),
юргенлеге (итлеге)
улугъанлагъа (бёрюлеге) -
айтыргъа: адамлагъа,
джаныуарлагъа, кийиклеге, къанатлылагъа -
джанлы, джансыз табигъатны барына да.
Нек этеме алай?
Суу ахырзаманны кёзюуюнде
Унух файгъамбар кемесин
бютеу джанладан толтуруб,
аланы къалай къутхаргъаны тюшеди эсиме.
Файгъамбарланы джашаулары
юлгюдю бизге:
палахха тюшгенлени къутхарыргъа
борчлуду къолундан келген.
Адамлыкъ борчубузду ол.
«Джарсыуу, къыйынлыгъы болгъаннга болушуу -
асыл адамны шартыды, адамлыкъны белгисиди»,-
деучен эдиле къартла да.
Меннге да болуша келгендиле адамла.
Табигъат а ашау, джашау да береди бизге.
Джаны болгъанлагъа, болмагъанлагъа да
керекбиз къайгъырыргъа.
Тарихибиз, джазыуубуз юретеди джашаргъа алай.
КЪАЧХЫ ЧЕГЕТДЕ
Дунья джашауну ауурлугъундан
къутулурума къалмаса да кёб,
къачхы чегетни ариулугъундан,
айырылыргъа сюймейди джюрек.
Бети къызара, саргъала барса да,
Табигъатны къартлыгъы да — ариу.
Келе тургъан къачыма, къышыма да
алай тюберге, Аллах, бер къарыу.
Тюз турайыкъ дуньягъа, ахыратха да,
Не онглуну да сакълайды къабыр.
Ахыр кюн келеди табигъатха да,
Меннге да келликди: бол, джюрек, сабыр.
Чакъыргъан Кюч файгъамбарланы да,
къоярыкъ тюлдю бизни да джерде.
Сагъына, кетгенлени, къалгъанланы да,
Атланныкъбыз кёрге эмда ёрге...
Дунья джашауну ауурлугъундан
къутулурума къалмаса да кёб,
къачхы чегетни ариулугъундан,
айырылыргъа сюймейди джюрек.
ДЖАШАСЫН КАВКАЗ
Биз бирбиз — бёлмейик кесибизни
джетиге, джетмишге, джюзге.
«Лицо кавказской национальности» деб,
душман огъуна айтады бизге.
Ата джуртубуз бирди — Кавказ,
Аллахыбыз да бирди бизни.
«Лицо кавказской национальности» деб,
джау да бирикдиреди бизни.
«Къайдансыз?,- деб, сорсала узакъда,
«Кавказданбыз» деб, беребиз джууаб.
Излегенле бла джыяргъа тузакъгъа,
эте келгенбиз уруш, къазауат.
Бирер тюрлю тилде сёлешсек да,
бирчады динибиз, халибиз.
Кавказлыбыз — джашасакъ, ёлсек да,
бу джуртда Халкъ болгъанбыз биз.
Бизни кесек-кесек этиб,
бир-бирибиз бла кюрешдириб,
къурутургъа излесе да душман,
келмезликди ол аны къолундан.
Кёб тилли болсакъ да - бир тиллибиз биз:
Аллахыбыз бир, джуртубуз да бир.
Бирикген Кавказны байрагъы
Таулада джангыдан кёрюнюр.
Кавказ джумхуриетни Орайдасы
джангыдан тартылыр таулада.
Шохлагъа да тие файдасы,
ол буруу болур джаулагъа.
Таулада айтылыр азан,
таулада къылыныр намаз.
Аллахдан башхагъа Кавказ
Бойсунургъа унамаз.
Эркинлик къаласы Кавказ,
Кишилик къамасы Кавказ,
имамла къаламы Кавказ,
шайырла саламы Кавказ,
Джандет джуртубуз бизни,
Кёкге джууукъ джуртубуз бизни.
Шайтандан кесин азатлай Кавказ,
Джазгъы Кёкча, джерча, джашнай Кавказ,
ашырлыкъды къууанч бла ёмюрлени.
Кавказ джуртубуз ючюн ёлгенлени,
ол джигитлени, шейитлени -
ётгенлени джандетден джандетге,
халкъ унутурукъ тюлдю ёмюрде.
Джанымда къылыч, къолумда къалам.
Хакъ джолда баргъаннга — салам.
Этеме зикир, къылама намаз:
Махтау – Аллахха! Джашасын Кавказ.
КЪУРУ КЪОЛ
Къуру къол дейдиле анга,
алгъын аты уа — Суулу Къол эди.
Бурун а аты — «Чегет Къол
болгъанды»,- дейдиле къартла.
Энди алайда чегет къой,
кёкен ышан да кёрмезсе, таб.
Шоркъулдаб баргъан суудан да
ызы къалгъанды къуру.
Тёбенирекде эл да бар эди...
Чегетни къырыб бошагъанында,
къолну сууу да къуругъанында,
эл кетгенди кёчюб.
Табигъатны къурутханнга,
табигъат да джетдиреди дерт.
Эл джокъду энди былайда -
чачылгъанды, думп болгъанды эл.
АЛАЙ А
Алгъын джюрекде эди сёз,
энди сёздеди джюрек.
Алай а,
джюрекге сыйынмагъан сезим,
ким айтды сыйынныгъын сёзге?
ЧЕГЕТДЕ ТЕРЕК ИЗЛЕБ АЙЛАНАМА
1
Къарачайны барды Къадау Ташы.
Къобанны да барды Къадау Ташы.
Шайырны да барды Къадау Ташы -
Акъ сёздю ол.
Джуртда бар эди Джангыз Терек.
Энди джокъду.
Чегет барды,
Терек а... джокъду.
2
Ата джуртну Джангыз Терегиди Ана тил.
Ана тилни Къадау Ташыды Ата джурт.
Динни Къадау Ташыды иман.
Ол ючюсюне таяннган къауум,
ол ючюсюн сакълаялгъан къауум,
къураялады Элин, бурулады Халкъгъа.
3
Чегетде терек излеб айланама.
4
Чегетиме келдим эсе — не кёрдюм:
агъачлыгъы къалмагъанды агъачны.
Джаным саудан, билемисиз, нек ёлдюм:
джаз ала да кёрюб къойдум мен къачны.
Зулму, палах, къыяма джел чегетни
къурутханла сюелгенин, маджалын.
Къалгъанла уа, алдар ючюн аджалны,
ёседиле къынгыр болуб, бюгюлюб.
Къайдадыла ёзден бусакъ, бий нарат,
нарт эмен а къалай хорлатды кесин?
Тебленнген биченликге ушайды джашил чегет,
башха заманланы тансыкълайды эсим.
Кесдирмез ючюн кеслерин мычхыгъа, балтагъа,
неда — оноучуну арбазында ёсмез ючюн,
кийик эчкича, ташха, къаягъа, таугъа
ёрлеген тереклени да кёреме.
Абрек терекле айырылыб чегетден,
бетджан этгенле къаяланы, ташланы.
Къалгъанла уа, терек тюрсюнлерин тас этиб,
джашайдыла энгишге ийиб башларын.
Сюелген терекге тюртюлмедим чегетде,
бу чегет мени чегетим болмазмы?
Бир болушлукъ келиб джети къат Кёкден
чегет бизни алгъынча къууандырмазмы?
Бир деб бир сюелген терек джокъду:
хал — осалдан осал, къыйындан къыйын.
Тутугъуз Кёкден, къобугъуз ёрге -
Терек дуньяны тюшюрмегиз сыйын.
Ёре чегет, ёзден чегет, бий чегет,
къалай къалды къул болуб ёресине?
Ёрге турургъа, эркин болургъа унамайды,
Табынмайды мийик Кёкге — Тейрисине.
Тейри тереги, Тейри адамы, Тейри халкъы
къалай къалырла бир ёмюрге тас болуб?
Бошму кёрюб тургъанма тюшюмде
къачыбыз да, къышыбыз да джаз болуб?
ЭШИТГЕНЛЕРИМДЕН
Ай, бу Акъ Юйге эмина кирсин, огъесе,
къара халкъны юйюн къурутду.
КЮМЮШ СУУ
Акъ сууду бизге къара сууубуз да.
Къорлукъ орнуна джарагъан,
сют уютхан къара сууубуз,
кюмюш сууубуз Алтын джуртубузда.
ДЖУРТДА
1
Келдим тенгизден-теркден
джуртуна джашлыгъымы -
Суудан, Ташдан, Терекден
алыргъа тансыгъымы.
Шахарла кёзбауундан
Элим таба джанладым.
Чыгъыб чыммакъ тауума,
бузун, ташын джаладым.
Бауурланыб ичдим мен
Кёк къобанны сууундан -
къутулгъан кибик болдум
бу дуньяны ууундан.
Кябаны къара ташынча,
Къадау Ташны сыладым.
Джандетге джаным саулай
тюшген халны сынадым.
Бу тюш тюлдю — джандетге
мен кирдим джаным саудан.
Джабаль-ан-Нур`дан кибик,
кюч алдым Минги Таудан.
Мен къач эте келсем да,
мында тюбедим джазгъа.
Джашагъан къой, ёлсем да,
насыблыма Кавказда.
2
Башланнганча элибле Элибден,
башланнганды джолум Элимден.
Билмей эдим чыгъа джолума,
кеч къайытырымы джуртума.
Келтирди джолум Элиб-ден Я-гъа.
Къууанч, бушуу да кёрдюм дуньяда.
Къайытдым да Джуртха — Къарачайгъа,
джууукъ болдум джулдузгъа, Айгъа.
Кёк башында кёрдюм аланы,
сын ташлада кёрдюм аланы.
Узакъды, джууукъду джулдузум, Айым.
Сордум: къайдады Къарачайым?
Сабий таууш чыкъмай элимден,
саудан ёлгенча болуб къалдым мен.
Кетгенди, чачылгъанды халкъ.
Не этгин: джашау, ёлюм да — хакъ.
3
Манга эс табдырады Къобан:
«Этме кёлюнгю аман.
Джаяу кетген да, миниб атха
бир кюн бир къайытыр артха.
Мен да кетеме, джетеме тенгизге,
джутулуб а къалмайма анда.
Оноу этген Кёкдю бизге,
тирилиу чакъ сакълайды алда.
Эски ызына къайытханча суу,
къайытырыкъды халкъ да ызына.
Ким болгъанларын эсгертгенлей тур
миллетинги джашына, къызына».
4
Ата-бабамы тери, къаны
сугъаргъан Ата джуртум мени.
Сени бла къаллыкъды джаным,
ёлюм джутуб къойса да мени.
Хар къайда да барла билгичле
Нострадамус, Ванга кибик,
сыйлы тёппеле, суула да да
Джомолунгма, Ганга кибик.
Барына да этеме алгъыш.
Джандет джуртум а кетмейди эсден.
Маяк тауубуз, Минги Тауубуз,
белги бере, къарайды Кёкден.
Къобанларыбыз тазалла Кёкча,
саркъадыла тенгизге дери.
Шыйыхларыбыз а болурла ненча -
Абдуллах шыйыхдан Хаджиге дери.
Бушай амма да Ванга кибик,
Боллукъну тургъанды айтыб.
Кечикдим бюгюн-тамбла эте,
энди уа келдим къайытыб.
Татаркъандан Джатдайгъа дери -
Тулпарларыбызгъа береме сый.
Къарча къаладан Къадау ташха дери -
барын, джюрек, эсинге джый.
5
Шимал тенгизни джагъасында да
Шимал Кавказды джарсыуум, къайгъым.
Чыгъыш бла Баты арасында да
Минги Таугъа къарайды къайыгъым.
Суу ахырзмандан къутхаргъан тауум,
бюгюннге джетдиргенсе сакълаб халкъымы.
Бизни сенден айыргъан къауум -
ол эди таулуну эм ачы душманы.
Айырыргъа излеген тауундан таулуну -
бюгюн да олду душманыбыз.
Бар эсе бизни иманыбыз,
сермеширбиз, билмей арыуну-талыуну.
Динибиз, Тилибиз, Джуртубуз -
бу ючюсюн сакълаялсакъ,
Хакъдан айырылмай джашаялсакъ -
къураяллыкъбыз Элибизни да.
Джетмей ангыбыз, эсибиз,
ол ючюсюнден кесибиз
айырылсакъ а —
душман эталмагъанны этерикбиз,
джардан, къаядан кетерикбиз.
6
Мусса файгъамбарны кемесине ушайды джюрегим -
Бютеу дунья джашайды анда.
Дуньяны къутхара, джарылгъанды джюрегим.
Ышыкъ джер кёрюнеди алда.
Ышыкъ Кёк кёрюнеди алда.
Джюрекге уа джарамайды тохтаргъа, солургъа -
бютеу дунья ючюн джууаблыды ол.
Керекди барыргъа — ныхыт эсе да джол.
Бютеу дуньяны ахырзамандан
къутхарыргъа керекди джюрек.
Кюкюрей, джашнай башлагъанды Кёк -
келир эсе уа болушлукъ андан.
Бизни сынайла Кёкдегиле.
Тынч туругъуз джюрекдегиле:
къайгъы чыгъарсагъыз — бошарыкъсыз
кесигизден да, менден да, джерден да.
Мусса файгъамбарны кемесине ушайды джюрегим.
Ахырзаман джеталмазлыкъ тау къайдады —
джердеми, кёкдеми?
Джердеме, Кёкдеме -
Эки дунья арасы чекдеме:
билмейме, къайсы джанына дженгер базман.
Ахырзаман а, ахырзаман
джеталмагъанына ачыулана, шаша,
келеди джууукълаша.
АЧЫКЪДЫ ЭРКИНЛИКГЕ ДЖОЛ
Ата-бабама, тыйыншлы кёрюб,
Джандет джуртну берсе да Аллах,
джыйын джанлы бла къазакъ бёрюге
ит къауумдан джетеди палах.
Биригиб итле, маскеле да
джанлыгъа чабалла тохтаусуз.
Бир кюн бир – Тёре, Махкеме да
Сопалар аланы аяусуз.
Амантишле да, хоншу итле да
къуйругъудула зулмуну.
Керти айдынла, халкъ джигитле уа
къулларыдыла Аллахны.
Итни, маскени да иеси аюдю,
бёрю бойсунады Тейриге.
Итча,
сынджыргъа тагъылгъандан эсе,
тегенеге табыннгандан эсе,-
джанлы хазырды ёлюрге.
Бёрю, улууун да тыймаз,
джуртун да бермез итлеге.
Тейри аны атыб къоймаз,
Кёл эте турур Кёкледен.
Хакъдан баш не барды джерде?
Хакъы ючюн сермешеди джанлы.
Аны джуртун сыйырыр ючюн,
терисин сыдырыргъа излейле аны.
Терисинден да бёрю тон этиб,
махтаныргъа излейди душман.
Джыйын джанлы къалса уа джетиб,
сокъураныргъа боллукъду аман.
Къулларыбыз Аллахны-Тейрини,
Ол берген джуртубузду Кавказ.
Къая башында джанлыны-бёрюню
улугъаны аз да тохтамаз.
Джыйын джанлы джыйылады алай,
кече узуну барады улуу.
Джуртну джарытады джулдуз бла Ай,
зулму, ётюрюк къалмазламы къуруб?
Къазакъ бёрю ёзеннге эннгенди,
джигит тахсачыды ол.
Хар ким башына оноу этсин энди:
ачыкъды Эркинликге джол.
СЁЗ — АЛЛАХДАНДЫ
«Тилсизни тиллендир,
кёлсюзню кёллендир,
сангырау эшитирча эт,
сокъур да кёрюрча эт...».
Аллахмыды поэт?
Сиз а - Аллахмысыз
аллай борч салырча анга?
Шайыр къарнашым!
Кишиге да тынглама,
кишини да алдама.
Этеринг джангыз:
Сёзге джан сал.
Сёзге къуллукъ эт,
аны чыммакъ эт.
Ёлген сёзню тирилт,
эски сёзню джангырт.
Къутхарыргъа
излей эсенг бизни -
Къутхар тилни, сёзню.
Сёз — Аллахданды.
Сакъламасакъ аны -
бир тукъум бир затны
сакълаялллыкъ тюлбюз.
БИЛ
Адамны башында мыйыча,
Сёзню ичинде джашыныбды ёз.
Тас этген сёзюн,
тас этеди ёзюн.
Айырылмай турсанг да Джерингден, Элингден,
Айырылгъанлай сёзюнгден, тилингден -
айырыллыкъса ёзюнгден, илингден.
СЁЗде — ЁЗ, ТИЛде — ИЛ (ЭЛ).
Сёз, Тил — Халкъ деген олду, бил.
ДЖОЛ
Къарачай — Кавказ — Эресей — Тюрк — Адам улу — Джер — Кёк.
Къарачайдан джетгинчи Кёкге, ол тёппеледен бирин тас этсем да, кетерикме энгишге. Джолгъа чыкъгъанма, къалайгъа джетгеними билалмайма алкъын. Барама къарагъанлай Кёкге: эм джууукъ, эм узакъ да олду. Алда уа — таула, тюзле, тенгизле. Барындан да ётсем, ёталсам — ачыллыкъды Кёк. Аллай насыблыла аздыла. Хапар билдирмесем, излерсиз мени — не джолда, не Кёкде.
КЪАЧХЫ КЮН
1
Кёк чууакъды, кюн да джылыды —
иги болур кёлю Тейрини.
Андан — мийикден — келеди джырым да,
тансыкълай джуртуму, элими.
Сары, къызыл, джашил бояулу
къачхы табигъат ариуду къалай.
Неси да аны — джыргъа джараулу:
сёз да, макъам да болурча къолай.
Акъ сёзча, сюелелле таула,
тюзле кенгнге джайылыбла, хапарча.
Алкъын джашиллей турады тала,
джалан аякъ болама чабарча.
Сууу таркъайса да, тауушлуду къобан,
джарыкълыгъыма этеди эжиу.
Иги джорала бла джашайды адам,
билсе да: къууанч, бушуу да — кёзюу.
Кюн аманнга да къалмагъанды кёб,
къурушдуралмазса чархын заманны.
Бюгюн а — кюн ариуду, чууакъды Кёк:
багъалата, сыйлай билейик аны.
2
Быллай кюнле боладыла аз,
къачда къой — джазда да, джайда да.
Джаратханнга салама махтау
джашау ючюн — къачан да, къайда да.
Джаратханнга салама махтау
тюз джолну кёргюзтгени ючюн,
сууаб-гюнах, халал-харам
не болгъанын билдиргени ючюн.
Бу сейир джашауну, табигъатны
сакълар ючюн кюрешгенлеге да,
унутмай дуньяны-ахыратны,
Хакъ ючюн сермешгенлеге да,
береме сый, салама махтау —
Адам болалгъанлары ючюн,
болса да дунья бек къыйын сынау,
андан ёталгъанлары ючюн,
сакълаялгъанлары ючюн
динлерин, тиллерин, джуртларын да...
Аллах айтса, китабларыкъма
аланы ишлерин, атларын да.
Кёк чууакъды, кюн да джылыды —
иги болур кёлю Тейрини.
Ары — мийикге — тартады джырым да
кесими, Халкъымы, Элими.
ИЧКЕРИЯДА ХОРЛАМ — ТЫШАРЫДА ДА БАЙРАМ
Бир фикир рахатлыкъ береди меннге:
энди къоркъуу джокъду Чеченнге -
файгъамбарыбыз алейхи-с-саламны руху
джарытханды Чеченни джюрегин.
Бютеу Кавказгъа да джокъду къоркъуу:
дин терегибиз боллукъ тюлдю къуу.
Мухаммад алейхи-с-саламны гоппанындан суу иче,
къууаннгандан джылагъанланы кёрдюм.
Европада эм уллу межгит — Чеченде.
Анда файгъамбарыбыз алейхи-с-саламны
затларын кёрюрге боллукъду хар кюнде.
Кавказны имамлары, хаджилери, шейитлери
аз бек къууанмайдыла бюгюн.
Кунта хаджи, имам Шамил, Абдуллах шыйых,
Шакай улу Хаджи да бизни бладыла бюгюн.
Бюгюн Чеченде къылама намаз.
Шайтаннга кесин хорлатмаз Кавказ.
Палах излегеннге джетерикди палах.
Бизни блады Аллах, бизни блады Аллах.
Бош кюрешмегенле Джабагъы, Авторхан, Махмуд Дуда,
Бош ёлмегенле генерал Дуда, Яндарбий, Масхад.
Къарча къаладан Джохар къалагъа келиб,
Кавказ ючюн болгъанла да шейит,
аз бек къууанмайла бюгюн ала да.
Хафиз джашчыкъла да Къуранны айталла азбар.
Бюгюн бек уллу Байрамды, Хорламды Кавказда:
Файгъамбарыбыз Мухаммад алейхи-с-саламны руху
джокълагъанды бизни.
Аллаху акбар, Аллаху акбар!
АЛАН ШИЯКЫЛАДА
Таудан тюшюб келгенлей,
кёкенле ичинден чыгъыб бир бёрю
юсюме мыллыгын атды да,
насыб мени джанымда болуб,
джанымда бычакъ бла уруб, ёлтюрдюм.
Кёкенле ичинде эследим дагъыда
бир къаралдыны: алай а, ол
кийик мыллык эди.
Ана бёрю мамучукъларына
аш алыб келгенлей, тюртюлгенме мен.
Ана бёрюню ёлтюргенме мен.
Тейри ьанга чамланды болур,
бир кючлю джел-джангур джетди да,
къутулур ючюн андан, элиядан да,
къаяда алан шиякыланы бирине кирдим.
Хоншу дорбунчукъдан-шиякыдан
бир мурулдагъан тауушчукъла эшитиб,
къабыргъада терезе тешикден кёз джетдирдим:
талай мамучукъ ары-бери аунай,
аналарын сакълай эдиле,
къачан эсе да, ёлюб,
былайда асралгъан адамны
сюеклери бла ойнай эдиле.
Мен болгъан шиякыда да
эследим адам сюеклени.
Къабыргъалада дуния бла бир сурат,
дуния бла бир джазыу —
аланы окъур фахму уа къайда.
Кёк а ачы-ачы чартлайды, джашнайды.
Гюнахымы джууар ючюн,
кийик мыллыкны алыб келиб,
бёрю балаланы алларына атдым.
Алгъа менден къоркъуб,
дорбунну мюйюшюне къысылдыла.
Мен кесими шиякыма кириб,
терезеден къарагъанымда уа,
кюреше эдиле кийикни джыртыб.
Алай а, алкъын алагъа
кийикни джыртхан тынч тюл эди -
къарыусуз эдиле тишлери аланы.
Аланы уяларына кириб,
кийикни союб,
этин кесек-кесек этиб,
бердим мамучукълагъа.
Бираз меннге хырылдагъандан сора,
батырдан-батыр бола,
этге узала, талашханчыкъ да эте,
къарынларын тойдурдула.
Джел-джангур, терк башланнганыча,
терк да шаушалды.
Бёрю балачыкъланы да артмагъыма атыб,
элге атландым.
Элге кирир кирмез,
бёрю ийисни джыйлагъан итле,
къаяланы зынгырдата,
чабдыла, хахай этдиле.
Алай а, мамучукъланы ёсдюрюб,
башларына бош этер акъылым болгъаны себебли,
итлеге да хыны эте,
юй таба оздум.
Алан шиякыла бюгюн
уя болуб турадыла бёрюлеге.
Биз а — аланы туудукълары,
алайлада мал кютебиз, чалкъы чалабыз.
Бизни тамблабыз да къалай болур,
ким биледи.
Бусагъатда уа мени борчум -
мен ёлтюрге бёрюню балачыкъларына,
аналары къарагъанча къараб,
къарыу алсала, таулагъа ийиудю.
Сора, ол алан шиякылада
джазыуланы окъуяллыкъ бир адам табсам -
бу да экинчи ишим.
Алан бабаларыбыз не джазгъан болурла,
нени аманат этген болурла бизге:
динними, тилними, джуртнуму?
Ала бла бирге,
бёрюлени да аманат этген болурламы бизге?
Бир афендиге сордум:
алан шиякылада адам сюеклени
джыйыб, къабырлада асрасакъ -
тюзмю болур, терсми болур,
кеслерине да не дуа окъулур?
Афенди джууаб этди:
кюрешмеген игиди шиякыла бла.
Аладагъыланы рахатсыз этсенг,
заран табаргъа да болурса.
Алай да болур. Ала бла
алимле кюрешсинле. Мен а,
бёрю кючюклени ёсдюрюб,
ызларына таулагъа ийсем -
бир борчумдан къутулгъаннга санарыкъма.
Ала кийикле бла къалмай,
къойланы да кесерик болурла. Не этгин —
алагъа да ашаргъа, джашаргъа керекди.
Ёзге, къойчула да тюз боллукъдула
терилерин алсала аланы.
Джашау, ёлюм да — кёзюу.
Къайдадыла аланла?
Шиякылададыла — кёзюм бла кёрдюм.
Алай а, мен да аланма — аладанды къаным.
Джашау джукъланмагъанды:
ёлгендиле, саудула аланла.
Бёрюле, кийикле да саудула.
Алда не сакълагъанын а — ёлюммю, джашауму —
къыйынды билген.
АЧЫЛЫУ
Джабыкъ джюрекге ачылырмы Кёк?
Огъай.
Джюрегинги сангырау, сокъур этиб турсанг,
джукъ да кёрмезсе, джукъ да эшитмезсе.
Джюрек ачылса, ачылады чек да.
Ачыкъ джюрекге ачылады Кёк.
КЪАРГЪАЛА БЛА КЪУШЛА
Къаргъала къуш бла кюрешедиле. Кюрешедиле аны къаргъа этерге. «Мийик къаянгдан бери ёзеннге тюш. Эм иги къаргъабызны сеннге эрге берирбиз».
Терилталмайла къаргъала къушну. Унамайды къуш къаргъа болургъа, излемейди джашаргъа ала бла. Къаргъала уа тохтамайдыла — кюч бла къошаргъа да излейдиле кеслерине. Кёблюклерине базадыла. Къуш а биледи — къаясындан айырылгъанлай, мийик кёкден айырылгъанлай, ол ёллюкдю неда къаргъагъа буруллукъду. Барады кюреш.
Къаргъала къая тюбюнде чауулгъа къонуб, оноу этедиле.
«Не да этиб, къушну къаясындан айырыргъа керекди. Къалаймы? Биз къаягъа, таугъа чыгъыб, аны бла кюрешир къарыуубуз джокъду. Болса да, дуньягъа эрши кёрюнюб, керекмиди къазауат этерге? Андан эсе, къушну ашсыз-азыкъсыз къояргъа керекди. Барыбыз да джайылыб, ол аш табмазча эталсакъ, не этерикди къаясында? Ачданмы ёллюкдю? Сюйсе-сюймесе да башха джерлеге кетер. Алай бла къутулурбуз андан».
Къаргъала башчыларына тынгылаб, аны къара сиясетин бардырыб кюрешгенли ненча джыл. Къаргъала кёбден кёб бола барадыла, къушла уа — аздан аз. Къушну ким къутхарсын? Джердегиледен умут юзюб, Кёкге къараучу болгъанды къуш. Ким биледи, болушлукъ келиб къалыргъа да болур. Чыдаргъа керекди. Чыдайды къуш, сакълайды къуш.
НЕ ДЕР МЕННГЕ АЛЛАХ?
Джетгинчи А-дан Я-гъа,
Къадар, мени ая.
Бара тургъанлай ёрге,
Аякъ тебресе тая,
мадар табмай ёзге,
къадалама Сёзге.
Таянадыла:
таякъгъа саным,
Сёзге уа — джаным.
Мийикди аууш.
Келеди таууш:
Излей эсенг
учаргъа Кёкге -
джан сал сёзге.
Сен джан салгъан сёз -
олду сеники,
олду сеники.
Къалгъан — элники.
Харифле да хазыр,
сёзле да хазыр.
Джазыууму
кюрешеме джазыб.
Акъ къанатым мени,
Буракъ атым мени,
къутхар къарангыдан,
Акъ сёзюм, мени.
Чыгъар мени Кёкге
Тейриге тюбет.
Менден хайыр джокъду -
джолну кесинг тюзет.
Джол джокъмуду ары
ёлмесе поэт?
Айтыб атымы
тартмасала да салах,
Акъ сёз ачар Кёкню,
Хакъ джолда бара.
...Айтыб атымы
тартадыла салах.
Ачылдыла джер, Кёк да:
не дер меннге Аллах?
СОРУУ
адамны хайуанына хайуан джетмез,
адамны джаныуарына джаныуар джетмез,
адамны шайтанына шайтан джетмез,
адамны Адамына да бир джан джетмез.
Минг-минг джылны кюрешеди адам
джюрегин тазаларгъа, азатларгъа
хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан,
итликден, шайтанлыкъдан.
Келгенден сора да Сёз Аллахдан,
хапарлы болгъандан сора да игиден, амандан -
къутулалмайды адам харамдан, гюнахдан.
Алим болгъандан да — Адам болгъан къыйын.
Патчах болгъандан да — Адам болгъан къыйын.
Шайыр болгъандан да — Адам болгъан къыйын.
Ёлюмге джол уста — адам.
Джашаугъа джол уста — Адам.
Болур ючюн адам улу — бары да — Адам,
къаллай бир керекди энтда заман?
Хорларыкъды къайсы: адаммы, Адаммы?
Джашауму, Ахырзаманмы?
Къайсы джанына дженгер базман?
Мен да, сен да, ол да — барыбыз да
джууаблыбыз анга.
Хар бирибизни
Иннетине, сёзюне, ишине кёре
боллукъду джазыуу дунияны -
джашары, джашнары
неда
ёлюрю аны.
Бизледен — сенден, менден, андан -
къуралады халкъ, къуралады Эл.
Соруллукъду хар бирибизден:
къутхарыр ючюн адамны, халкъны,
къутхарыр ючюн дуньяны
не этгенсе, не этесе сен?
СУРАТЫБЫЗ
Кече къарангысындандыла кирпиклеринг,
кёзлеринг а — кём-кёк Кёк кеси.
Бу дуньяны сенсе Бийчеси —
къарагъанлагъа кёрюнесе алай.
Джети къат кёк ачылгъан кибик,
Кёзлеринг ачылалла алай.
Бир таша джарыкълары, тахсалары бла
джюрекни тынгысыз этелле ала.
Билеме, сен тюлсе мёлек,
мёлек болургъа да тюлсе керек.
Алай а, ачылгъан сагъатда Кёк —
титиремей не этсин джюрек.
Сен — джашил терек — джаргъанса джюрегими,
Къадау Таш болса да ол.
Сора, сокъураныб, кесинг бла
джарылгъанын битегенсе аны.
Андан бери Таш бла Терек
белгисидиле Сюймекликни.
Ёлтюрген, тирилтген да джюрекни —
ишек джокъду — сен тюлсе мёлек.
Ол эталмагъанны этесе сен -
кераматха тенгди фахмунг да.
Сени кючюнгден къуралады
чыммакъ акъ сёзледен назмум да.
Бир кёб ташаны эте туру,
Кёзлеринг ачылалла Кёкча.
Биз бу дуньяда болурбуз турлукъ
ёмюр-ёмюрге Таш бла Терекча.
ЭТЕЙИК САГЪЫШ
Иги-аман, халал-харам, сууаб-гюнах
не болгъанларын билдиргенди Аллах.
Элтирик джолланы да джандетге, джаханимге
белгили этгенди хар кимге.
«Билмей эдим» дерге джокъду амал.
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге.
Джууабха тартарыкъды Тёре.
Ол кюн джууукълашады ашыгъыш.
Кеч болгъунчу этейик сагъыш.
ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛЮБ КЪАЛМАЙ ДЖАША
Заман аямайды кимни да, нени да:
саргъалгъанды бети чегетни да,
Таш да джарылгъанды джюрекча,
къаралгъанды кеси да терекча.
Сабийлери къоюб кетген
бир къартны тюшюре эсиме,-
къалыб къанатлысыз, чапракъсыз -
Терек да сюеледи джангыз.
Тамблама ушайды терек,
джарылгъан таш да — джюрегиме.
Къарайма Къадау Таш бла Терегиме -
алагъа, кесиме да излей мадар.
Алай а, бизден кючлюдю къадар -
сюйсенг бойсун, сюйсенг бойсунма.
Кесиме айтама: сынма,
Къадау Ташынга, Терегинге да уша,
ёлгюнчю ёлюб къалмай, джаша.
АКЪ СЁЗ БЛА САНАТ
Чегинде Джашау бла Ёлюмню,
Дунья бла Ахыратны,
кёрюрге боллукъду джангыз
Акъ сёз бла Санатны.
Дунья малдан, къуу сёзден
мийикдедиле ала.
Эки башлы Минги Тауча,
турадыла агъара.
Булут, тубан басса да,
тас этмей акълыкъларын,
кёргюзтгенлей джашайла
Кёкге джууукълукъларын.
Не къыйын заманда да
иймей адамны джерге,
къоймай джыгъылыргъа,
тартадыла мийикге.
Кёк салгъан борчларына
тюзле Акъ сёз бла Санат:
кёлсюз этмей, адамгъа
битдиредиле къанат.
Чегинде
Джашау бла Ёлюмню,
Дунья бла Ахыратны,
Адам бла Хауаны -
боллукъду кёрюрге
Акъ сёз бла Санатны.
АЛФАВИТ
Тюрк халкъланы Къурултайында окъулгъан назму
Мюйюз салыб, къуйрукъ битдириб кирилл харифлеге,
«джангы алфавит къурадыкъ»,- деб, къууаннган хариблеге —
Тюркестанда-Туранда тюрк совет алимлеге —
мени айтырым:
Империя болса да эмеген,
къутулгъансыз — болгъансыз эгемен.
Энди латин тюрк алфавитни алыгъыз,
тил терезени, илму эшикни кенг дуньягъа ачыгъыз.
Биз латин алфавитге кёчер эдик -
орус кърал къоймайды.
Сиз а — эркин къралласыз,
джукълаб турургъа болмайды.
Орхон-енисей харифлеге
къайытыгъыз демейме.
Ёзге тюрк элибледен
бизге табын кёрмейме.
Динибиз да, тилибиз да
бирди къачан да бизни.
Белгилиди Элибиз да
бир этген тауну, тюзню.
Тейрини да, Аллахны да
эртде билген къауумбуз.
Алфавитни бир этмесек,
айры болуб къалырбыз.
Тюрк къралла, тюрк халкъла
бир этсек элиблени,
джолларын ачыкъ этербиз
барланы, келликлени.
Эл Элибден башланады -
унутмасакъ биз аны,
онглуларындан боллукъбуз
тамбласында дуньяны.
Элибинг къаллай болса,
аллай болур тилинг да.
Элибни иесине
ушарыкъса кесинг да.
Биз бир болсакъ, киши да
тюрклени хорлаялмаз.
Элибин бир этмеген
Тюрк Элин къураялмаз.
Кёб болсала да элле,
бир болсала элибле -
сакъланныкъды тилибиз,
турлукъду бирлигибиз,
турлукъду тюрклюгюбюз.
Унутмагъыз сиз аны,
унутмайыкъ биз аны:
дин да, тил да бир эсе,
алфавит да бир болсун.
МУХАДЖИРЛИКДЕН КЪАЙЫТА продол.!!!!!!!!!!!!!!!!!
1
Ариулугъу кюнню, чууакълыгъы Кёкню
къууандырмайла бир да джюрекни.
Да къайдан боллукъду къууанч,
джюрекни кючлеб турса къач.
Тюберик да болмазма джазгъа,
Къайыталмай къалсам Кавказгъа.
Сюргюн чакъды Халкъыма да къач,
14 джылгъа созулгъан бир къач.
Къайыталмаса уа халкъым Кавказгъа,
тюбемез эди ёмюрде да джазгъа.
Джуртуна къайытмаса халкъ,
къум тюзледе боллукъ эди талкъ.
Тюрленмей сакъланса да аты,
тюрленник эди халиси, сыфаты.
Унутуллукъ эди адети, тили,
джер бла тенг боллукъ эди кёлю.
Керек тюлдю Баты не Шаркъ —
джангыз Джуртунда халкъ болады Халкъ.
Адам къалса уа халкъсыз, джуртсуз,
болады бютюн тынгысыз, джукъусуз.
Тансыкълыкъ ауруу кючлейди аны.
Тартады джуртха тёнгеги, джаны.
Сагъыш этмей энди джукъгъа,
бир джары атыб къоркъууланы,
хауа бла, джер бла да джуртха
барама. Анда бугъоуланыб,
ёлюб къаллыкъ эсем да — барама.
Топурагъынг тартса — бармазса къалай.
Къаны тёгюлюр джерге кийик да алай,
бара болур. Къоркъуугъа да къарамай,
чыкъгъанма джолгъа. Ётеме
Сыйрат кёпюрге ушаш чекледен.
Чек сакълагъан эмегенледен да
Бош къоркъа кёре эдим.
Ёзге, билмейме,
не сакълагъанын алда:
джаханимми, джандетми?
Ким тюберикди анда:
сюрюумю, миллетми?
«СССР-де къалмагъанды халкъ,
совет сюрюу болгъандыла бары.
Миллет, джурт англамла бары -
къурутулгъанла, унутулгъанла»,- дейле.
Кёзюм бла кёрмесем, ийнанмам джукъгъа.
Ашыгъама тюберге халкъгъа, джуртха -
тура эселе уа халкъ, джурт да алгъынча.
Ашыгъама, Аллах джанымы алгъынчы.
Мен джуртдан айырылгъанлы - 50 джыл.
Тауланы, сууланы да кёрлюкме джангыдан.
Юлюш этерча болама джанымдан,
эсиме тюшгенлей таула, таулула.
2
Джангы бишген нартюх гырджынны
джангы чайкъалгъан джаугъа тийириб,
чайкъагъан айран бла да ызындан сюрдюрюб,
ауузлана тургъан таулула.
Чалкъылары да ауузларын ачыб,
сирелиб къарайла алагъа.
Зауаллыланы таблаб, хыршылаб,
бусагъат башларыкъла чалыб...
Бир джассы ташха джайыб намазлыгъын
намаз къыла тургъан акъсакъал...
Джол джанында джалан аягъындан
чыгъанакъны ала тургъан сабий....
Суу алыб келе эки тиширыу,
челеклерин да джерге салмагъанлай,
суу агъачдан талса да имбашлары,
эртденли бери этелле ушакъ...
Къаяла башында отлайла ийнекле,
къой сюрюу кюнбетде джайылыбды.
Деппан башындан барына къараб,
сурат сала тургъан да айыбды.
«Халкъ бары ишлей тургъанда
сурат салгъан — келишемиди?
Сурат салыу да ишмиди сора?».
Былай айтханлары да эсимдеди.
Ой не бек болгъанма тансыкъ
чамны-оюнну сюйген халкъыма.
Кёкге узалыб тургъан джуртума
не бек болгъанма тансыкъ.
3
Менгирге таяныб къарайма Джуртума:
башы — кём-кёк Кёк.
Тау башлары — чыммакъ акъ.
Тау этеклери джашил.
Джер ёрге тутхан байракъчады Кавказ:
кёк, акъ, джашил.
Къарайма кёкенлеге, чегетлеге,
ташда, къаяда ёсген тереклеге.
Барын къучакъларча болама.
Аякъ тюбде чёб сынмай барама.
Минги Таудан энелле къобанла -
джертин учхан къанатлыгъа ушайдыла ала.
Алай бара джетерикдиле тенгизге.
Андан а къайытырыкъдыла кёктюн.
Барама сейирсине суулагъа:
акъ суу, къара суу, гара суу,
зем-зем суу, ачы суу, татлы суу,
джылы суу, исси суу, дарман суу,
сют уютхан кюмюш суу...
Барама джер атлагъа, эл атлагъа да сейирсине.
Акъ къаягъа, Къара къаягъа да сейирсине.
Бурундан къалгъан эл ызла, шахар тюбле...
Джети къатлы бир дуньяды Джурт деген.
Турусундан ташасы кёбдю аны.
Ата джуртдан тоймаз кёзюм, джаным.
Минги Таугъа чыгъыб къылама намаз.
Кёк бла Джерни чегиди Кавказ.
Европа бла Азияны да чегиди Кавказ.
Эки дуньяны арасыды Кавказ.
Джашил намазлыгъымы акъ къарына джайыб,
Минги Тауну башында къылама намаз.
4
Акъны, къараны айыргъан мийик джуртум,
халалны, харамны айыргъан мийик джуртум,
сууабны, гюнахны айыргъан мийик джуртум,
Кёкге джууукъ мийик джуртум, Кавказ джуртум.
Эркинликни, джигитликни сюйген кавказ халкъым,
бир кишиге къул болмазлыкъ ёзден халкъым, ёхтем халкъым,
сыйын, намысын мийик тутхан таулу халкъым,
Диним, тилим, джуртум деген ой нарт халкъым.
Кёк, Тейри, Барс, Бёрю, Таш, Терек...
Кёкюрекге сыйынмай, урады джюрек.
Не байды тарихибиз, тилибиз,
не байды, не ариуду джерибиз.
Минги Таугъа, Мийик Джуртха тыйыншлы эдиле ата-бабала.
Тарихни, Элни, Тилни, джандет джуртну да ала
бизге — туудукъларына — этгендиле аманат.
Биз болсакъ а аманатха хыянат,
Адам бла Хауача, къысталлыкъбыз джандетден,
Бир джукъ къалмаз бизни халкъдан-миллетден.
5
Шумер тилде джазылгъан талай джюз сёз мени тюрк тилимде ангылашынады.
Темучиннге 1206-чы джыл «Чынгыс-хан» деб берилген атны, Тюрк тилимде ангылайма мен. «Чынг» - баш дараджаны кёргюзтген, эм уллу хан деген магъананы тутады. Олжас Сулейменов айтхан тюз болургъа да болур: Чингис-хан = Чыгъыш-хан (Хан Востока); Хан Батый = Баты-хан (Хан Запада).
Чингисханны ол Къурултайда айтхан эм магъаналы сёзлери да бизни тилде ангылашынадыла.
Менкэ-Кеке-Тенгри (Вечно Синее Небо) — Минги Кёк Тейри.
Чынг уллу ханны — Чингисханны — хорламлагъа элтген
Менкэ-Тэнгри-кючин-дур — Минги Тейри кючюдюр.
Мен тюрк тилимде ангылайма Кюль-Тегинни эскертмесинде джазыуланы (7-чи ёмюрню ахыры — 7-чи ёмюрню аллы), сёз ючюн:
Культегин (Къул-Тейринин = Тейрини къулу = Тейрикъул)
1 ;ze K;k: Te;іri132: as;ra: ya;;z: Jer: q;l;ntaquda: ekin ara: kisi: o;ul;: q;l;nm;s: kisi: o;ul;nta: ;ze: e;;m apam: Bum;n qa;an133: Estemi qa;an134: olurm;;: olurupan: T;r;k: budun;;: Elin: t;r;s;n: tuta: bermis: iti: bermis:
Когда наверху голубое Тенгри, а внизу бурая Земля возникли, сотворен был меж ними сын человеческий. Предки мои Бумын каган, Истеми каган правили родом человеческим. Они правили народом законами Тюркскими, они продвигали их.
Дунияны эм эски, эм буруннгу, эм бай тиллеринден бири - тюрк тилди. Мени ана тилим - къарачай-малкъар тил да ол Тюрк Терекни бир джашил бутагъыды. Ол терекни къуу болгъан бутакълары да бардыла. Аланы сындыргъан, къуу этген ким, не болгъанын тинтиб, оюм этмесек, тюшюнмесек, къоркъуу бизни тилге да тюшгенлей турлукъду.
Сюргюнде, джесирликде, тутмакъда, мухаджирликде — джуртсуз, халкъсыз, бир тукъум бир эркинликсиз къалгъанымда — диним-иманым, эсим, тилим болгъандыла мени къутхаргъан. Тарихибиз-джолубуз, джашауубуз-адетибиз, дуньягъа къарамыбыз - бары да тилибизде сакъланнганды. Бу тилни тас этгенлей, небизни да тас этерикбиз - ёлген тиллени, халкъланы тизимине кёчерикбиз.
6
Мен Джуртдан кетген сагъатда, Къарачай Эл (Къарачай област) бар эди, ара шахарыны аты да Микоян-шахар. Къарачайлыла 85% бола эдиле. Орусча сёлешген хазна джокъ эди. 50 джылдан къайытыб келгенимде не кёрдюм: Къарачай област, Къарачай Эл джокъ — Къарачай-Черкес деб, бир джыйымдыкъ эл. Баталпашинскни да аты тюрлениб, Черкесск болуб тура. Бу джыйымдыкъ элни джарымы да болалмайдыла къарачайлыла. Алгъын орусча сёлешген адамгъа хазна тюбемез эдинг, энди, орус сёзлени къошмай, таза къарачай тилде сёлешген адамгъа тюбемезсе. Джаш тёлюню юсюнден а айтмай огъуна къояйым. Джыйымдыкъ элни къыйынлыгъыды бу.
7
БАЗМАНДА
Дуния-ахырат базманда сенгкилдейме,
чегиле гюнахым-сууабым.
Болушлукъ джуртумдан, тилимден да излейме,
джокъду кёб соруугъа джууабым.
Джер бла мийик Кёкню чегиндеме,
Ташым, Терегим да къалгъанла тёбен.
Гюнахым-сууабым чегиледи,
былай боллугъун биле эдим мен.
Мийикден - алаша затла бары,
къол аяздача кёрюнелле ачыкъ.
Чыгъарыкъ эсенг, чыкъ да кет, джаным,
турма да былай ачытыб, ачыб.
Джерден Кёкге къарагъанча тюлдю,
джети къат Кёкден къарасанг джерге.
Мёлек къыз, сен къашларынгы тюйме,
болуш меннге чыгъаргъа ёрге.
Джерде къызлагъача, ариу джан, сеннге да,
ариу сёзле келди айтырым.
Тохтамай эсе накъырдам Кёкде да,
кетермек джерге тайыб акъырын.
Джокъ эсе уа къайытыу артха,
кюйдюре турма да санымы отда,
хайда, чыгъар джанымы тёнгекден.
Огъесе, буйрукъму сакълайса Кёкден?
Да сакълайыкъ. Джазылырча джыр,
Бир иги хапар келир эсе уа.
Болджалны созуб, берир эсе уа
джерде джашаргъа энтда талай джыл.
Дуния-ахырат базманда сенгкилдейме,
чегиле гюнахым-сууабым.
Джарлы джан, болмазлыкъ затланы да излейме,
боллукъдан а джокъду хапарым.
КЁБ ДЖАША
Джуртум, халкъым — Къарачай,
олду бизге джулдуз, Ай.
Кёлюбюз да игиди,
тауубуз да — Мингиди.
Минги Тауду тауубуз,
Къобан сууду сууубуз.
Кёкге джете джуртубуз,
Ёрге элте джолубуз.
Джер джандети Къарачай,
сенсе бизге джулдуз, Ай.
Бизге сенсе тамаша,
къууанч бла кёб джаша.
ДЖЕРДЕ КЁК БЛА
Ол эки ачылыр да, анда
бир таша дуния кёрюнюр дегенча,
хар къуру да къараучанма Кёкге.
«Къыйналма, джанынг кетерикди ары.
Ёлгенден сора кёрлюксе барын»,-
дейдиле меннге.
Ёлгенле насыблыдыла сора,
кёре эселе кёкдегилени.
Бири къайытыб артха,
айтса эди бир керти хапар.
Кёк джашайды мени джюрегимде
Кёзлерим да толулла Кёкден.
Мен излейме учаргъа Кёкге,
ёлюрге да излейме анда.
Кёкдю мени тюнюм-тюшюм.
Джерде Кёк бла джашагъан,
къыйын болса да, зауукъду къалай.
НЕ КЕРЕКДИ АНДАН СОРА?
Тонгузну джокъду аласы, къарасы.
Тонгуз — тонгузлагъа къорасын.
Ит да орнунда турсун -
бёрю ашамазын излей эсе.
Къуру Тейри адамлары
джашасынла джандет джуртда.
Азан къычырылгъан,
Орайда таууш,
Барс хырылдагъан,
Бёрю улугъан
эшитилинеди:
Ата джуртунда джашайды халкъым.
Ана тилинде сёлешеди.
Кишиге къул-къарауаш болмай,
бюгюлмей — Хакъы ючюн кюрешеди,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн сермешеди.
Джазыуун джазады кеси.
Не керекди андан сора?
ШЫЙЫХЛА
Хаджи бла Джырчы,
джазыулары болса да ачы,
Ибилисге, джоругъуна да тюл,
бир Аллахха этдиле къуллукъ.
Ибилис джорукъ
тутмакъ этиб, сюрдю аланы.
Айырса да аланы Джуртдан,
айыралмады имандан.
Хакъ сёзден, Акъ сёзден да
айыралмады аланы зулму.
Аллай бегимеклик болуучанды
Аллахдан берилсе фахму.
Хаджини ёлтюрдю сюргюн,
Джырчыны уа — ким?
Ол къайытхан эди Джуртуна
хорлаб тутмакъны, сюргюнню.
Амантиш итле кюрешдиле
байларгъа ауузун бёрюню.
Алай а, Джырчыны ауазы,
зикир халда джайылды халкъгъа.
Имансыз джорукъгъа, ит къауумгъа тюл,
ол къуллукъ этгенлей турду Хакъгъа.
Эки шыйыхны къабырларына
зияратха джюрюйдю халкъ.
Унутулмагъан къадарда ала
Къарачай-Малкъар боллукъ тюлдю талкъ.
БЮГЮНЮБЮЗДЕН ДА ТАМБЛАБЫЗ КЪОЛАЙ
Къарачай, Малкъар, Ногъай, Къумукъ!
Тейриге этгенлЕ къуллукъ,
Тюрк тилни арА тил этгенлЕ Кавказгъа,
бюгюн «Аллах» деб, уюгъанлА намазгъа.
Тейрибиз, тилибиз, бёрюбюз да бирди бизни.
Тауубуз, тюзюбюз, тенгизибиз да барды бизни.
Динибиз, тилибиз, Кавказ джуртубуз да бирди бизни.
Кёк да, джер да сакълайдыла тюрклюгюбюзню.
Къарачай, Малкъар, Къумукъ, Ногъай!
Биз тас болуб кетмезбиз, огъай.
КавкАз байрагъЫбыз Тюрк дунияны биз.
Сакъланныкъбыз, джашарыкъбыз биз.
Ногъай, Къумукъ, Малкъар, Къарачай!
Тюрк тюркге джууукъду къалай.
Джарытады бизни джулдуз бла Ай.
Бюгюнюбюзден да тамблабыз къолай.
ДЖАНГЫЗ БИР СОРУУ БЕРИЛЛИКДИ АНГА
Башха тилде джашайды назмум,
башха джуртда джашайма кесим да.
Тыш джерде да джашнайды фахму,
Ийнанмагъан — сынасын келсин да.
Джазыучу къайда да болур джашаргъа -
алай болса Аллахдан буйрукъ.
Джангыз бир соруу берилликди анга,
кимге, неге этдинг деб, къуллукъ.
Сен Аллах берген фахму бла,
Чыммакъ акъ сёз бла, назму бла
къуллукъ этдингми Хакъгъа,
игиликге, тюзлюкге, ариулукъгъа?
Сен Аллах берген тилинги
кюрешдингми сакъларгъа, джакъларгъа?
Сен Аллах берген тилингде
кюрешдингми окъургъа, джазаргъа?
Шайыр эсенг, джазыучу эсенг сен,
хакъ кёлюнг бла, джюрегинг бла
тилинги къутхарыргъа ёлюмден
кюрешдингми къачан да, къайда да?
Тилинги хакъындан сёлешдингми
джерде адамгъа, Кёкде Аллахха да?
Джашадынг эсе кюреше алай,
Джуртда, тышында, къачан да, къайда да,
сора, борчунгдан чыкъгъанса,
фахмуну берген да, халкъынг да болурла разы.
Джаратхандан джандет тилерле,
къылыннган кюн санга джаназы.
ТЮШ
Къарачай къралны къурадыкъ,
энди ёлсем да боллукъду.
Анаяса этдик Къуранны,
кёб муратыбыз толлукъду.
Минги Тауну тёппесинде
Кёкню ийнакълайды байрагъыбыз.
Мёлек къызланы да чакъыра тойгъа,
джер титиретеди Орайдабыз.
Къадау Ташны эки джанында
сюеледиле бёрю бла барс -
сакълаууллары Алан къралны -
миллет сизге да урады харс.
Къарачай къралны къурадыкъ,
иман, кюч берди да Аллах.
Биз къул болмадыкъ бир кишиге -
Аллахдан башха джокъду илях.
Мен Минги Таудан къычырдым азан,
тыйыншлы бола атыма.
Минги Тауда да чыгъады зам-зам,
андан ичирдим халкъыма.
Бютеу дуньядан келиб шыйыхла,
бизни бла къылалла намаз.
Джыйылгъандыла джырчыла, шайырла,
бюгюн насыблыды Кавказ.
Тюрк дунья насыблыды бюгюн,
тебсейди бютеу адам улу:
Къарачай даулет къуралгъанды -
къууанч болурму андан уллу.
Къабырдан туруб келгенди Къарча,
шейитле да тирилгенле бюгюн.
Ёлюрге да разыма: Къарачай кърал
ызына къуралгъанды бюгюн.
НАЗМУ КЪОБАН
Ал тизгинден ахыр тизгиннге
джеталырмы назму къобан?
«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез»
дегенди биринчи шайыр.
«Ашыкъмагъан да джетмез тенгизге»
дегенди экинчи шайыр.
Ал тизгинден ахыр тизгиннге
джеталырмы назму къобан?
Ал тизгинден ахыр тизгиннге
джетгинчи джашайды поэт.
Джаны назмугъа кёчгенден сора,
ёлгенча болады поэт.
Джангы илхам эниб тирилтгинчи,
ол халда турады шайыр.
АРБА
Ауур джюклегенле арбаны.
Ауурлугъун а аны,
тартхан биледи джангыз.
Чархла да билелле.
Къурушдургъанла чархны
аудурмаз ючюн арбаны
энгишге баргъан сагъатда.
Чарх а
джаратылгъанды бурулур ючюн.
Ол арбанЫ тартхАн да,
чархы да, джюгю да,-
джюрегимди мени.
Арбачы уа — башымды мени.
Баш тели болгъандан,
Джюрек да дженгил болгъандан,
Аллах, сен сакъла.
ДЖАЗ
Сюйсе-сюймесе да, къыш кете башлайды -
эртденли джауады джангур.
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
айтады джерге, джашаугъа да: джангыр.
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
тынгысыз эте тёнгекни, джанны.
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
джюрек а къатлайды аны.
Келеди Кёкден, буйрукъча, ауаз:
джаз.
Джазыуун джазады адам,
назмусун джазады поэт.
Келеди джерге, джюрекге да джаз.
Кёкде, джюрекде да — кюкюреу, джашнау.
Меннге джашаргъа къалса да аз,
умут этеме ёлмез деб, джашау.
Тирилиб, къобханча ёлгенле,
кюнбетге гяхиник ургъанды.
Кёгере башлагъанды чегет...
Табигъатча джангырыр адам да.
Джазгъы хауа айланнганды
тынгысыз эте тёнгекни, джанны.
Кёк кюкюрейди, джашнайды,
джюрек а къатлайды аны.
ИТ БЛА КИШДИК
Ит кючюк бла кишдик бала ёсгендиле ма бирге.
Хапарларын аланы излеймисиз билирге?
Ким эсе да атыб кетиб, джазыкъсыныб аланы,
келтирген эдим юйге, чамландыра анамы.
Экиси да ийнек сют бла къыйналмайын ёсдюле,
болгъандыла энди ала менден эсе эслиле.
Бизни бирибиз кибик, къууана турадыла.
Мен а бираз мыдахма — къарт болуб барадыла.
Мен окъуугъа тебресем, ашыра келедиле,
мен окъуудан къайытсам эм алгъа тюбейдиле.
Терезеден къарайма — сууукъ болгъанды эшик.
Итни джылы сыртында къалкъыб турады кишдик.
Мен да болама рахат — къадалама дерсиме.
Итим бла кишдигим кетмезликле эсимден.
ТЕЙРИ БЛА ЭТЕРЧА УШАКЪ
Энди шахаргъа къайытырыкъ тюлме,
тау этегинде турлукъма джашаб.
Ташда терек бла, къаяда кийик бла -
шохларым бла — этерикме ушакъ.
Акъ барсны хырылдагъаны,
улугъаны да къазакъ бёрюню -
дунья малгъа тагъылгъан кёлюмю
этериклерин билеме азат.
Биз бир Тейриге табынабыз -
адам да, терек да, бёрю да, кийик да.
Болушлукъ да тилейбиз Андан
бек къыйнасала джашау да, ёлюм да.
Дорбунлада къаллыкъма кече,
тау башында къыллыкъма намаз.
Келир эсе уа мийикден меннге
эс табдырлыкъ бир белги, ауаз.
Энди шахаргъа къайытырыкъ тюлме,
тау этегинде турлукъма джашаб.
Болалыр эсем а мында, мийикде,
Тейрибиз бла этерча ушакъ.
ДЖОЛ САЙЛАУ
Хамид Боташха
Мен излейме джашаргъа буюргъанча Аллах.
Была уа: «биз буюргъанча, джаша,- дейдиле.
Амантишлеригизге къошулуб,
ит тегенеден аша,- дейдиле.
«Диним, тилим, халкъым, джуртум» деме,
манкъурт бол, бизге къул-къарауаш бол -
ол заманда сеннге ачарыкъбыз джол:
кюмюш сынджыр бла тагъарбыз сени,
алтын тегенеге бошларбыз сени.
Бёрюлеригиз бла къаты сермешсенг а -
медал, орден да берирбиз сеннге,
къуллукъчукъ да берирбиз сеннге,
хар бир джарыллыгъынга къарарбыз,
не кереклинге да джарарбыз...».
Дунья мал бла сатыб алыргъа
излейдиле адамланы.
Къара бетлерине, сыйсыз сёзлерине да
тюкюргенме мен аланы.
Иймансыз джорукъ ызымдан тюшгенди.
Меннге эки джол къалгъанды энди:
Не чекден ётюб, джашаргъа узакъда,
не къазауат эте, ёлюрге таулада.
Джуртун, халкъын къоюб тузакъда,
баш сакълаб туруу да узакъда -
эркишиге келишген иш тюлдю.
Халкъсыз, джуртсуз джашагъан да — тынч тюлдю.
Къадау Ташха таяныб, сайлайма джол.
Таш айтады: хайт де, къаты бол.
Джуртун итлеге къоюб кетемиди бёрю?
Кетсенг да, къайытырча бол бери.
Зулму сюрюб кетген алан къауумдан бири -
Къарча да, кюч алыб, къайытханды бери.
Манга таяныб,
кёб оноу этгенди ол да халкъгъа.
Сен да — аны туудугъу —
Аныча къуллукъ эт Хакъгъа».
Тышына кетиб,
анданмы бардырайым итле бла кюрешни,
огъесе, былайда къалыб,
сафларынамы къошулайым шейитлени?
ДЖЕТИ КЪАТ КЁГЮМ
Къарачай. Бу ёре сёзню сюркелтсем, кесиме ёмюрде да разы болмам, киши да болмаз меннге разы.
Къарачай. Сен меннге наратча, бусакъча сюелген, Кёкге, джерге да тюз тургъан, Кёк бла Джерни байлаб тургъан бир кераматса. Атынгы джазама былай:
Къ
А
Р
А
Ч
А
Й
Огъай, Ай башында болургъа керекди. Аны себебли, джазама - окъугъан энгишгеден ёрге окъурча, адамны кёзю джерден кёкге бурулурча.
Й
А
Ч(чек)
А
Р
А
КЪ
КЪАРА — Ч(чек) — Ай.
Къара — ол джерди. Ч - ол чекди, джер бла кёкню чеги. Андан ётгенлей а, кёзюнге Ай тиеди.
Хоу, Къарачайны эджиклей, джерден ёрге ёрлейме. Къарачай, сени хар бир харифинг - бирер къатыды кёкню. Джети къат кёк сенсе меннге. Джетинчи кёкден сора ачылады Джаратханнга джол. Халкъымы, джуртуму да аты - Къарачай. Ансыз, аласыз джол джокъду мийикге. Джети къат кёгюм Къарачай.
Мени къуру да ёрге къаратхан, ёрге тартхан джуртум, тилим, халкъым - Къарачай. Сени джерге къаратхандан эсе — ёлгеним ашхыды. Мени Кёк башына чыгъарлыкъ сенсе джангыз. Къарайма ёрге: кёреме Къарачайны, башында да - джулдуз бла Айны.
Джаным къурман болсун джуртума, тилиме, халкъыма.
НЕ НАСЫБЛЫ АДАМЛАБЫЗ БИЗ
Джуртубузну мийиклигин, тазалыгъын, байлыгъын, ариулугъун кёргенле бары сейирге къаладыла, къууанадыла, сукъланадыла. Зарланнганла да джетишедиле. Сыйырыргъа излегенле да бардыла.
Тилибизни мийиклигин, тазалыгъын, байлыгъын, ариулугъун а — сезелген, кёрелген, билелген, билдирелген да — ана тилибизде сёлешген, окъугъан, джазгъан, джырлагъан адамладыла. Ол къауумну аллындагъыла — Джырчыла бла Поэтледиле. Аладыла Ана тилни, Акъ сёзню кесибизге, дуниягъа да ачалгъан, кёргюзталгъан.
Минги Тауну этегинде, Европа бла Азияны арасында, Кёк бла Джерни чегинде джашайбыз. Ислам дин — динибиз, Тюрк тил — тилибиз, Кавказ джурт — джуртубуз! Не насыблы адамлабыз биз.
Алай а, бизни тёлю хазыргъа келгенди: дин да, тил да, джурт да ата-бабаладан кёчгенди бизге. Аланы бизге джетдирир ючюн къанларын-джанларын аямай кюрешгендиле ата-бабала. Алагъа тыйыншлы болалсакъ, биз да сакъларбыз динибизни, тилибизни, джуртубузну. Аладан бизге джетгенча, бизден да туудукълагъа джетер бу юч керамат. Алай эталмасакъ а — нарт къабырлада бизге орун табылмаз, эки дуниядан да юлюшсюз къалырбыз.
Джандет джуртубуз. Башы Кёкге тирелиб, агъарады Минги Тау. Шоркъулдаб энедиле тау суула. Шууулдайдыла джашил чегетле.
Къарачайны Къадау Ташына таяныб, сюеледи Къарча.
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам да къатындадыла.
Къатындадыла Боташ, Ёзден да...
Ёхтемлениб къарайдыла Ачемезге, Татаркъаннга, Умаргъа, Къара-Муссагъа, Джатдайгъа.
Кюнбетде кёрюнедиле Абдуллах шыйых, Шакай улу Хаджи, Бушай амма да.
Багъыр улу Къасбот бла Джырчы Сымайылны да джырлары эшитилинедиле.
Бары да соруулу къарайдыла бизге.
Кёк тенглигинде тургъан адамларыбызгъа айтыргъа излейме: динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да джокъду къоркъуу. Джокъду къоркъуу адамлыгъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа. Айтыргъа излейме, айталмайма. Алай айтыр кюн келир деб умут а этеме. Кюрешсек, мадар этсек, Аллах да къадар этер. Динин, тилин, джуртун да сакълаб, Ахырзаманнга дери джашар халкъыбыз. Аллах айтса.
ТАНСЫКЪЛЫКЪ
Мында манга джетмейди
Джуртну тауу, ауушу.
Къулагъымдан кетмейди
учхан сууну тауушу.
Эки башлы Минги Тау -
белгиси Халкъны, Джуртну.
Анга атаб Джырчы да
игисин джазды джырны.
Кёл кюкюреб, джашнайды,
согъулгъанлай Орайда.
Халкъ харс уруб башлайды
аны эшитсе - хар къайда.
Аны бла къалса уа...
Айтылады Акътамакъ.
Минги Тауча, муну да,
сёзю, макъамы да — акъ.
«Анам» джыр да джырланса
ызларындан аланы,
биз эскермей къоймайбыз,
ёлгенлени, сауланы.
Юч джыры Сымайылны -
Анагъа, Джуртха, Къызгъа -
болушханды бизлеге
къайытыргъа Кавказгъа.
Мен бюгюн да узакъда
тынглайма да алагъа,
тюшген кибик болама
халкъым тургъан таулагъа.
Кёрюнеди кёзюме
анам, джуртум, бир къыз да.
Къарайдыла мийикден
джангы Ай бла джулдуз да...
Мында манга джетмейди
Джуртну тауу, ауушу.
Къулагъымдан кетмейди
Къобан сууну тауушу.
Къайыт, алан, Элинге -
сууун ич, ташын джала.
Не зат бердиле сеннге
тышында ётген джылла?
Сёзлерилле Джырчыны:
«Бол джуртунг бла, халкъынг бла».
Аманат халда аны
айтхан эди Къайсын да.
Къалмаз ючюннге арыб,
ол юч джырны джырлайма.
Топрагъым тарта ары,
Кавказ таба къарайма.
ДЖЕТИ КЪУЛАКЪЛЫ КЪАЗАН
Джети белгиден къуралгъанды мени алфавитим.
Къаты Къ бла башланыб, бошалады къысха И бла.
Джети къат кёгюм, джерим, дуниям олду.
Мен къайнагъан къазан олду.
Чий къаллыкъ эсе да сёзюм,
андан уллу къазан джокъду меннге.
Минги Таугъа тагъылыб турады кеси да.
Къара кюню — андан юзюлген кюндю.
Минги Таугъа тагъылыб тургъанлай,
оту джукъланыб, къазан къуруб къалса уа -
ол боллукъду эм уллу палах.
Ма ол отну джукълатмаз ючюн,
башха отун табылмай къалса,
кесибиз болургъа керекбиз отун.
Джети белгиден къуралгъанды мени алфавитим.
Ма ол джети къулакълы къазанда къайнайма мен.
МАСАИ-МАРА
Джюрек джарагъа
МасАи-МАрада
табханма дарман.
Гепард, леопард, аслан
къутхаргъанла мени адамдан.
Адамны сёзюнден, къайгъысындан
къутулгъанма къарай алагъа.
Адамлада болгъан итлик, джаныуарлыкъ
биринде да джокъду аланы.
Кийик туталмай, ёлген джаныуарлагъа да,
джаныуарлагъа аш болгъан маллагъа да,
бирча ауругъанды джаным.
Масаи-Марада табигъатны да,
дунияны-ахыратны да
башха тюрлю сезгенди ангым.
Кёргенме леопардны, гепардны, асланны да
балаларын сакълай, ёлгенлерин.
Уудан да балаларына
мыллык сюйреб келгенлерин.
Джаныуарлагъа, хайуанлагъа да
башха тюрлю къарайма энди.
Бир уллу китаб джаза башлагъанма
аланы юслеринден энди.
Адам — табигъат бла,
табигъатда болгъан джанла бла
бир болгъанын ангылагъанма.
Барсны хырылдаууна, бёрюню улуууна
джюрегимеча, тынгылагъанма.
Масаи-Марада юч ай турдум:
бу дуниягъа джангыдан туудум.
Къарай кийиклеге, джаныуарлагъа,
ахырзамандан къалюбалагъа
келгенча болдум.
Сау къал, Масаи-Мара.
Ашланса энтда джюрек джара,
сен боллукъса, биягъынлай, дарман.
Эсен кёрюшейик, Масаи-Мара.
ТАМБЛАСЫДЫЛА ДУНИЯНЫ
Тау. Тюз. Тенгиз.
Къайсын. Олжас. Чингиз.
Адамларына Тейри
бергенди бютеу джерни.
Нартла, Манас, Кобланды-батыр.
Кязим, Сымайыл, Токтогул, Абай...
О тюрк дуниясы кючлюдю къалай:
аны —
Гильгамешни окъугъан да айтыр,
Къул-Тегинни окъугъан да айтыр;
аны -
джазыулу ташны окъугъан да айтыр,
джаралы ташны окъугъан да айтыр,
джаралы джугъутурну къутхаргъан да айтыр;
аны:
АЗиЯ-ны окъугъан да айтыр,
Европаны окъугъан да айтыр,
джер китабын окъугъан да айтыр,
кёк китабын окъугъан да айтыр;
аны:
Джуртда Джангыз Терекни шууулдауу айтыр,
барс джаныуарны хырылдауу айтыр,
къазакъ бёрюню улууу айтыр,
къанат тауушу илячинни айтыр.
Къайсы ёмюрдю Тюрк Сёзню ёмюрю,
къайсы ёмюрдю Кёк Сёзню ёмюрю,
къайсы ёмюрдю Хакъ Сёзню ёмюрю,
къайсы ёмюрдю Акъ сёзню ёмюрю?
Бютей ёмюрле -
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери.
Тау. Тюз. Тенгиз.
Къайсын. Олжас. Чингиз.
Ишлерин къатлагъанла аланы -
аладыла тамбласы дунияны.
КЪАЧХЫ ЧЕГЕТГЕ КЪАРАБ ТУРАМА
1
Джаз ала, кёгериб бирден,
кёз алдайды агъач ариудан.
Къач келиб, тешинсе уа чегет,
джукъ да къалмайды ол кёзбаудан.
Хар терекни болады ачыкъ
къынгыры, сокъуру, сакъаты.
Къайда энди чапыракълары
кемлигин джашырырча аны?
2
Санынгы кемлигин джашырыр кийиминг,
магъана къарыусузлугъун джашырыр сёзюнг.
Алай а, келир санга да кёзюу -
ташанг туру болур, ачылыр ёзюнг.
Ат арыкълыкъда, къыз джазыкълыкъда,-
танылалла, болалла белгили.
Эр да сыналады къыйынлыкъда -
къарыусуз эсенг да, къатдыр белинги.
3
Табигъатхача, адамгъа да келеди къач,
Болушмазла дуния мал, сёз да.
Кёзбау зат бары, чапыракъча агъыб,
сюелликбиз джалан болуб биз да.
Кертиге, Тюзлюкге махтау береме.
Кимге, неге этсе да къуллукъ,
ол кюнден джокъду къутуллукъ.
Къачхы терекде кесими кёреме.
4
Джокъду кийимим, сюйюмюм, сёзюм.
Къуру ёзюм — кимге да ачыкъ.
Бизледен кючлюдю къадар.
Къайда энди башыма мадар?
Сууаб-гюнах, халал-харам
чекген базманда чайкъалама.
Терекге ушайды адам.
Къачхы чегетге къараб турама.
ШАЙЫРНЫ ТИЛЕГИ
Дуниягъа келе, мен эшитген биринчи сёз:
Аллаху акбар.
Дуниядан кете да эшитирме аны деб,
этеме умут.
Бек аман болгъан сагъатда кёлюм -
къутхаргъанла, къутхаралла мени:
намаз, назму, табигъат.
Адамладан къалса да кёлюнг,
Ата джуртунгдан, Ана тилингден
кёлюнг ёмюрде да чыкъмаз.
Таула, суула, чегетле
бередиле рахатлыкъ кёлге.
Ана тилде назмула, джырла,
тартадыла джюрекни ёрге.
Минги Тауну чыгъыб башына,
къычырсанг а азан,
аны чыммакъ таза къарында
къылсанг а намаз -
бютеу Кавказ, бютеу дуния
шайтандан болгъанча азат
кёрюнедиле кёзюнге.
Рахатлыкъ, сабырлыкъ да
энедиле Кёкден кёлюнге.
Диниме, тилиме, джуртума
кертилей джашаргъа, ёлюрге,
Ол ючюсюнден тёлюле
айырылмазча ёмюрде,
Аллахдан тилейме насыб.
Намаз, назму, табигъат -
ючден дагъаны поэтни.
Ала ачалла меннге
эшиклерин джандетни.
Иманымы, тилими, джуртуму
сакълар кибик, Аллах, къарыу бер.
Хакъ джолдан тайдырма халкъымы,
эки дуниянгдан да юлюшлю эт.
Башха джукъ тилемейди поэт.
Джангыз бу тилегин бир къабыл эт.
САГЪЫШ ЭТ
Харам ишден,
гюнах ишден
бет тыймаса,
адет тыяр.
Адет тыймаса,
джорукъ тыяр.
Джорукъ тыймаса,
дин тыяр.
Дин да тыймаса,
ёлюм тыяр.
КЪАР ДЖАУАДЫ
Басыныбды. Кёрюнмейди Кёк.
Кёлюм а — джарыкъды: билмейме, нек.
Къар джауады, агъарта джерни.
Ол болурму ышартхан мени?
Кюнбетде, къабыргъада
саф болуб сюелелле наратла.
Къыямгъа тургъан нартлача,
кёрюнедиле кёзюме ала.
Тау а кёрюнеди имамча.
Зикир айта, энеди суу да.
Бош сагъышланы кери къуу да,
табигъатха бир иги къара.
Кёк нызылада, наратлада
акъ къар джатады къубулуб.
Джер къайгъыладан къутулуб
къалгъанча болама, къарасам алагъа.
Басыныбды. Кёрюнмейди Кёк.
Кёлюм а — джарыкъды: билмейме, нек.
Къар джауады, агъарта джерни.
Ол болурму ышартхан мени?
ТАНГ АЛАСЫНДА
(къышны биринчи кюнюнде джазылгъан назму)
Танг алагъа
бир уллу къар джаугъанды Джуртумда.
Кимден, неден да бек
Акъ сёзюм, Ана тилим къууана болур анга.
Бир уллу къар джаугъанды Джуртумда,
агъартыб Ташны, Терекни — бютеу тёгерекни.
Джангыз, къара иннетлиле, къаргъалача,
къаралыб, къаралыб турадыла анда.
Нарт ёмюрден, нартладан къалгъан керекни алыб,
Нарт агъачдан ишленнген кюрекни алыб
(ол а — ташдан, темирденн да къаты),
танг аласы бла терен джукъумдан уяныб,
акъ къардан къара иннетилилени кюрешеме кюреб.
Бир джанындан къарагъаннга,
къар кюрей тургъаннга ушай да болурма.
Алай а, эсли къауум биледи
мен кимни, нени кюрей тургъанымы...
Акъ джуртуму къара иннетлиледен —
харамдан, гюнахдан — бютеу кирден
кюрешеме азат этиб, таза этиб.
Кечмеклик тилей акъ къардан,
ол къарала бла бирге
ала къаралтхан акъ къарны бир кесегин,
аладан айырыр мадар болмай,
къоратама...
Джашил нюрге бёлениб келир ючюн джаз,
къыщ узуну кюреширикме
джол ачыб анга —
ариулай Джуртуму къара кючледен...
Танг аласында Джуртумда
нартладан къалгъан кюрегим бла къолумда
кюрейме — къарны тюл — къараланы.
Биринчи кюнюнде огъуна къышны,
хазырлайма келлик джолун джазны.
Джаз а келмей къаллыкъ тюлдю джуртума -
мен аны сеземе, билеме, кёреме.
Джангыз,
Ол кечикмей, абынмай, къыйналмай келир ючюн,
аллына къараргъа керекди,
келир джолун таза, ачыкъ этерге керекди.
Эртденли
Къарны тюл, къараланы кюреб кюрешеме Джуртумдан.
Ол ишим, кюрешим
Джаз келгиннчи тохтарыкъ тюлдю.
Джаз ала уа,
Джаз келсе Джуртума,
къар бла бирге мен да кетерикме -
кёккёз джазны, джашил джазны къоюб сизге,
аманат эте сизге.
УЯЛАРЫ ДЖАЗ БЛА ДЖАЙНЫ
1
Сюеме мийик къаяда наратны:
турса да чегинде дуньяны-ахратны,
кече-кюн тараса да аяз,
ол кёлюн этмейин аз,
джыл узуну турады кёгергенлей.
Артыкъ да бек сюеме наратны,
ол да, бизнича, тауланы сюйгени ючюн,
мийикден мийикге ёрлегени ючюн,
элиягъа, бораннга да бой бермей,
къыш, джай чиллеге да чыдаб,
тауда туууб, тауда джашаб,
тауда да ёлгени ючюн.
Атын, сыфатын да тас этмей,
ол сакълайды бетин, ёзюн.
Алмай башханы динин, тилин,
унамай болургъа эмен, къайын,
наратлыгъын сакълайды ол.
Тейрисине, туугъан ташына да
къалады тюз болгъанлай, кертилей.
Мен анга узакъ ёмюр тилей,
кюрешеме
анга джууукълашыргъа, ушаргъа да.
Кёкге, джерге да
анда болгъан беклик, кертилик
джетмейди меннге...
Бу дуниядан болса да кетерик,
кетмезликча турады алай,
аякъ юсюнде тюбей ёлюмге да.
Джашаргъа, ёлюрге да юретеди къалай,
юлгю бола меннге да, сеннге да.
Тюшюмде да турама кёргенлей
мийик къаяны эрнинде наратны:
турса да чегинде дуньяны-ахратны,
джыл узуну турады кёгергенлей.
2
Къышхы чегет. Тёгерек къар.
Сын-сын болуб, къатыб, къаралыб,
сюеледиле терекле.
Джангыз нызы, нарат къауумла
кёгергенлей турадыла бирча.
Джашил джаз, джай
къачхы сууукъдан, къыяма къышдан къачыб,
алада тургъанча бугъуб,
кёрюнедиле кёзюме алай.
Айланнганлай а джылыу,
ала, нызы-нарат уяларындан тюшюб,
джашил нюрге бёлерикдиле дунияны.
Нызы-нарат терекле -
къышхы уялары джазны-джайны...
Аланы эсге тюшюргенигиз ючюн,
сюеми болурма мен сизни былай?
КЕЛЛИКДИ ЗАМАН
Келликди заман: ёллюкдю адам -
башланныкъды соруу-суал:
иннети, сёзю, иши ючюн да
Тёреге берликди джууаб.
Адамгъа санлары да
саллыкъдыла дау:
керексизге нек къыйнадынг бизни,
рахын, cакъат нек этдинг бизни?
Тёрт саны бла къалмай,
къулагъы, кёзю, тили да саллыкъдыла дау.
Тили айтырыкъды:
ётюрюк нек айтдыртдынг меннге,
аман, ачы нек сёлешдиртдинг меннге?
Харам, гюнах ишлени этдиртгени ючюн
Бютеу тёнгеги дау саллыкъды адамгъа.
Келликди заман: ёллюкдю адам -
башланныкъды соруу-суал.
АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ
Кюн ариуду, Кёк чууакъды.
Къышхы дунья — чыммакъ акъды.
Тёгерекни къар алыбды.
Ёзге, чегет — къаралыбды.
Кёгерген а — нарат, нызы,
аладача джайны джаны.
Сюедиле Кёкню ала,
кёккёз нызыла, наратла.
Къардан, джелден сакълай кесин,
суу да буз бла джабханд юсюн.
Хар ким башына амал
этеди, къыш болса аман.
Алай а, бюгюн кюн — ариу,
береди джюрекге къарыу.
Бир-бирине Кёк да, джер да
къарайдыла сюймеклик бла.
Бу акъ джол бла барыб турсам,
тау башына чыгъарыкъма.
Андан а — Кёкгеди джол...
Алай а, тартса да ол -
джерни къоюб кеталмазма.
Къараса да кёзюм Кёкге,
мен джер къызны бир мёлекге,
джуртуму да бир джандетге,
амал табыб, ауушдурмам.
Айт, джандетде Кавказ таула,
къобан кибик шоркъа суула,
шууулдай тургъан чегетле да
бармыдыла, бармыдыла?
«Ташын джалаб, сууун ичиб,
турлукъ эсек да, Кавказгъа
къайтар, Аллах»,- деб, миллетни
тилеги ол эд намазда.
Джаратылгъан эсек да Кёкде,
бу джуртда туууб, ёсгенбиз.
Бу джуртда болгъанбыз халкъ,
Аллахха шукур этгенбиз.
Берген джуртунга тыйыншлы болуб
ёмюр-ёмюрге джашаргъа,
бизни халкъгъа насыб эт, Аллах,
бир бур сёзюмю къадаргъа.
«Таба баргъан — чаба барыр»
дегенча тюлдю тилегим.
Аллах берген динин, тилин да,
джуртун да сакълар миллетим.
КЕРЕКМИДИ?
Мен сюймейме тауушну,
азан таууш тюл эсе.
Мен сюймейме ауушну
джандет аууш тюл эсе.
Аллай таууш керекмиди,
аллай аууш керекмиди,
бермей эсе
джюрекге джукъ,
этмей эсе
Кёкге джууукъ?
ДЖАЗ ДЖАЗЫУУН ХАЛКЪЫНГЫ
«Халкъыбыз гитчеди»,- дейди.
Джюрек а — уллумуду?
Гитче халкъын сюймеген,
ол кеси уллумуду?
Ол кеси гитчеди да
андан айтады алай.
Кюрешеди терслерге,
кесин тюл — халкъын, тилин.
Аз эсе халкъны саны,
сен кёб этерге кюреш,
душмандан къоруй аны,
ата-бабача сермеш.
Бар эсе дининг, тилинг,
джуртунг бар эсе сени -
аман болмасын кёлюнг,
тауунгча болсун Минги.
Ата-бабадан келген
Сен унутма бир джукъну.
Сакъла, Джаратхан берген
динни, тилни эм джуртну.
Дини, тили, джурту да
болгъан адам — насыблы.
Алагъа эркинлигинг
джокъ эсе — сермеш, кюреш.
Ючден дагъан таймайды,
ол ючюсюне таян.
«Хакъ» деген хорланмайды,
тиле Аллахдан ийман.
Хакъ керти дини болгъан,
бек бай тюрк тили болгъан,
Джер джандет джурту болгъан
халкъ къалай болур гитче?
Азды деб адам саны,
ёнгелеген халкъындан,
дуния тил тюлдю деб,
ёнгелеген тилинден -
ой нечик хомухса сен,
нартладан джукъ джокъ сенде.
Хазыр тилге, джуртха да
болалмайса ие сен.
Аллах бергенди динни,
тилни, джуртну да бизге.
Сакъламайын аланы
сен къачыб кетсенг тюзге,
аны бла къалмайын,
терслесенг халкъны, тилни,
бютюн сыйсыз кёрюрле
Аллах, адам да сени.
Учуз этиб сёлешме
сен халкъынгы, тилинги.
Ата-бабача къура
Ата джуртда Элинги.
Дининг, тилинг, джуртунг бар -
Эл болургъа тамал бар.
Китаб, Къалам, Дефтер бар -
джаз джазыуун халкъынгы.
Умметчича, миллетчича
алай айтдыр атынгы.
ШАЙТАНЛАНЫ БАРЫНА ЁЛЮМ
Бушуу хапарла келтиреди хар кюн.
Мурдарла, гудула джюрюйле эркин,
сауут-саба да алада — эркин.
Аладан джанлаб джюрюйдю хар ким.
Полиция да ала бла бирге
къыйынлыкъ салады бизге.
Тёзе турдум — тёзюм бошалды.
Бир кюн къолум шкокга узалды.
Изледиле салыргъа джасакъ.
Чакъырдым, тепсини да джасаб.
Унамадыла ангыларгъа сёз.
«Тёз,- дедим кесиме,- тёз».
Сабырны тебгени — къыйын.
Эркиши теблетмез сыйын.
Баса тебредим сампалын шкокну.
Аямадым аладан окъну.
Сойланадыла джети ёлюк.
Джасакъ демезле энди келиб.
Джандар, Къанамат тюшдюле эсиме.
Джигит бол дедим кеси кесиме.
Тамбла башланыр къаугъа.
Ит джыйын ызымдан тюшер.
Кетдим чыгъыб чегетге, таугъа.
Бир кюн туугъан, бир кюн ёлюр.
Къая башында улуйду бёрю.
Къазакъ бёрюдю энди къарнашым.
Ит джыйын, келигиз бери:
къайнайды сакълай сизни къоргъашын.
«Операция конттеррор».
Ёрлейдиле итле таулагъа.
Шкогума джаным болсун къор -
бир иги джууаб этди алагъа.
Айырмайын терсни-тюзню,
ит джорукъ къурутады бизни.
Биз да къурутабыз итлени.
Къалмагъанды башха джол бизге.
Джол берген джорукъ - мурдаргъа, гудугъа,
кеси да тюшерикди уругъа.
Тюзлюк дей, къайнайды кёлюм.
Шайтанланы барына — ёлюм.
СОРУУ
«Ётюрюк, зулму хорлар» деб, умут
этмегиз: сиз айтхан болмаз.
Не бек басыб турса да булут,
кюн ачылмай, аязымай къалмаз.
Уллу аман къышланы да хорлаб,
келиб тургъанды, кечиксе да, джаз.
Ибилис джорукъну джырласанг махтаб,
арбасындан тюшюрюр Кавказ.
Аллахдан башха джокъду илях,
билесе аны кесинг да.
Сен кимге, неге этесе къуллукъ
иннетинг, сёзюнг, ишинг бла?
Анга кёре боллукъду
шайырлыгъынг, адамлыгъынг да.
Сен кимге, неге этесе къуллукъ?
Бирди соруу бюгюн да, алгъын да.
Къыямат кюн да олду сорулллукъ:
Сен кимге, неге этгенсе къуллукъ?
Хазырмыса этерге джууаб
Чегилген кюн гюнах-сууаб?
ТУТМАКЪДА
Ишим тюшгенди махкемеге...
Быллай бир къыйналама неге?
Сюргюнден ётген халкъны улу -
не болгъанын билеме зулму.
Терслик джойгъанды кёблени -
менден эсе игилени.
Огъай, къыйнамам аланы...
Кёб палах кёрген халкъны уланы -
мен — къарыусуз болсам джарамаз,
бюгюлмезге юретгенди Кавказ.
Мени джыйгъанлА тутмакъгъа -
кеслери тюшерле батмакъгъа.
Ибилисни къулларылла ала,
мен а — таянама Аллахха.
Ала халкъгъа этелле оноу.
Оноулары уа — мурдарлыкъ, тоноу.
Ташаларын этгенме туру,
энди меннге къазалла уру.
Кеслери тюшерле ары да.
Мен а — сау-эсен къалырма.
Хакъ сёзню айтхан, Акъ сёзню айтхан
болушлукъ табар Аллахдан.
Къутулурма тутмакъдан, палахдан -
келир бошлукъ, болушлукъ Аллахдан.
Алдады алкъын уруш-къазауат.
Халкъым, Джуртум Аллахха аманат.
ДЖАНДЕТ ДЖУРТУМ
Берилгенди джандет джурт
къууанчха, игиликге.
Тереги да ушайды
Кёкден тюшген элибге.
Минги Тауду тауу да,
Учхан сууду сууу да.
Мындадыла халкъымы
ёлгени да, сауу да.
Нарат терек — элибди,
табигъатны элиби.
Кеси да белгисиди
тау джуртуму, Элими.
Нарат терек, Къадау Таш,
Къобан суу, Басхан, Чегем.
Хар тау тёппе - шекер баш,
балдан да татлы - меннге.
Къарачай-Басхан-Чегем,
Акъ сёзюмю тамыры.
Холам-Бызынгы, Малкъар -
хар Эл энчи танылыр.
Алан къралым мени -
Къарачайым-Малкъарым.
Тартадыла мийикге
ёзенлеринг, тауларынг.
Берилгенди джандет джурт
нарт ата-бабалагъа.
Аллахдан тилейме мен:
тыйыншлы эт алагъа.
Джандет джуртха тыйыншлы
эт Адамны, Хауаны.
Кюсемезча энди биз
къобан сууну, тауланы.
ХХХ
К — къазауатда
Ъ — Къазахстанда,
А — Къыргъызстанда,
Р — Узбекистанда,
А — Таджикистанда,
Ч — Туркменистанда,
А — Сибирияда,
Й — тутмакъда.
«Была энди бир джерге джыйылыб, не Сёз, не Халкъ болмазла»,- деди Къурч атлы фыргъауун. Алай а, Аллах башха тюрлю оноу этди. Фыргъауун ёлдю, халкъ тирилди. Джер-джерге, къуш тюгюнлей чачылыб тургъан харифле, тебредиле къайытыб Джуртха:
К — Кавказгъа,
Ъ — Кавказгъа,
А — Кавказгъа,
Р — Кавказгъа,
А — Кавказгъа,
Ч — Кавказгъа ,
А — Кавказгъа,
Й — Кавказгъа.
Зулму сюрген, чачхан халкъ, зулмудан кючлю болгъанын танытды — 14 джылдан къайытды ызына. Динине, Тилине, Джуртуна толу эркинлиги болмаса да, ислам динине да, тюрк тилине да, Кавказ джуртуна да беклигин, кертилигин танытды. Алай а, Къарачайгъа Къарачай Элин — Миллет Юйюн къураргъа къоймадыла. Башха халкъгъа такъдыла да, джюз халкъны бири этдиле. Нарат терекни Бусакъ терекге байладыла да, Нарат-Бусакъ джумхуриет этдиле. Табигъатны джоругъуна къаршчы барыб, бир-бирине ушамагъан эки къауумну бир-бирине тагъыб, бири да тирилмез-айнымаз халгъа келтирдиле.
Тарихинде эм къоркъуулу кёзюуюдю бюгюн Нарат терекни. Сюргюннге чыдаргъа, сюргюнден къайытыргъа да кюч табхан халкъ, Джуртунда тас болуб кетерми?
ХХХ
-Не этиб турдунг бюгюнлю?
-Итлени суугъа элтдим.
Андан сора - бир джукъ да.
КЕЧЕГИ ДЖОЛДА
Къарангыды. Джандырыб кёзлерин,
джыйын джанлыча, келелле арбала.
Сабыр этмейле бир да джюрюшлерин,
ушамайла тохтаргъа да, арыб, ала.
Сюелеме джол джанында кесим,
къалайтын, къалай ётерге билмей джолну.
Джол кесиучю ючкёз чыракъдады эсим,
ол а — сыныбды. «Тохтагъыз»,- дей, кёлтюреме къолну.
Меннге эс да бурмай, барады ырхы
кенг орамны толтуруб юсюн.
Бирини атылады да чархы,
ызындан келген урады анга кесин.
Башланады къатышыу, къалабалыкъ.
Мен билеме нек болгъанын алай:
атда баргъан табмаса джаяудан разылыкъ,
аны джолу къалай болур къолай?
Ючкёз чыракъ сыныб эди, хоу.
«Тарпан» аллында да тохтамадыгъыз. Нек?
Юйюгюзге джыйылырмысыз сау,
башханы джюрегин къыйнасагъыз бек?
Джол джанындан къарайма сейирге:
ёлгенлени энди киши трилтмез.
Билмейми айтханла бабала -
ашыкъгъан суу тенгизге джетмез.
Къайры ашыгъады адам улу,
бир-бирине джол бермей, джол къоймай...
Аягъы басханны кёзю танымай,
къайры ашыгъады адам улу?
Джол чарпыуда ёлгенлеге джарсыйма,
джашаргъа боллукъ эдиле ала...
Кёкюреклери кенг джолгъа да сыйынмай,
джыйын джанлыча барадыла арбала.
КЕЛЕМЕ ЭНИБ
Узакъ джулдузда джашагъан болсам да,
тургъан болсам да джети къат Кёкде,
ариулугъунгдан джайылгъан джарыкъ бла
табарыкъ эдим мен сени джерде.
Адамлада не мёлекледе
андан ариу джокъду бир джан.
Айджаякъладан, Акътамакъладан да
башха тюрлю къызды Нюрджан.
Тебретгендиле бешигин аны
узалыб Кёкден Ай бла джулдуз.
Нюрджан деб, Кёк атагъанды анга,
джер аты къагъытдады джангыз.
Сени Кёкге чыгъаралмасам,
мен кесим энерме джерге.
«Кёкню джерге ауушдургъан» деб,
айтырыкъла да болурла меннге.
Мен Кёкню къояргъа да разыма,
джашар ючюн сени бла джерде.
Мёлекле бла ётгенди джазым а,
аладан а не хайыр меннге.
Сюймекликден джокъ хапарлары,
этерик тюлдюле ёмюрде гюнах.
Башха тюрлюдю джашаулары -
алай джаратханды аланы Аллах.
Ийнар айта да билмейле ала,
тебсерге да сюймейле ала.
Аланы джазыулары башха,
бизни джазыуубуз — башха.
Ала билген къуру зикир,
ала билген къуру элиб.
Мен а эте сагъыш, фикир,
джети къат Кёкден келеме эниб.
Джети къат Кёкден келеме эниб:
бу Акъ сёзюм — назму тюлдю — белгиди.
Не кетербиз Кёкге, не къалырбыз джерде:
бирге болсакъ — къайда да игиди.
НАМАЗ БЛА БАШЛАНМАСА КЮНЮНГ
Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Кёк бла байланмаса кёлюнг,
ишинг сени болурму къолай?
Къайгъыладан къутулурса къалай?
Малны юсюнден айтадыла:
«этинги ашамай, этин ашатмаз».
Дуния мал а, этинг бла къалмай,
джюрегингден мыйынгдан да бошар.
Кёк ючюн Джерден
неда
Джер ючюн Кёкден
айырылыу — бек уллу гюнахды.
Экисин джаратхан да Аллахды.
Эки дуниягъа да берейик сый,
къуллукъ а -
Джаратханнга этейик джангыз.
Намаз бла башланмаса кюнюнг,
Кёк бла байланмаса кёлюнг,
дуния мал, джер къайгъы бюгюб,
адамлыгъынг къалмазмы кетиб?
ЭМ ТЫНГЫСЫЗ
Кимге — къышды, кимге — джайды:
ким джырлайды, ким джылайды,
ким тынглайды, ким сынайды...
Джашау деген алайды.
Эм бек къыйынлы уа кимди, неди?
Ол — мени джюрегимди.
Джырлагъан да, джылагъан да,
тынглагъан да, къычыргъан да,
сынагъан да, джарылгъан да,
джабылгъан да, ачылгъан да,
къыйнагъан да, къыйналгъан да,
къайгъыргъан да хар бир неге,
байламлы да Кёкге бла джерге -
ол мени джюрегимди.
Кеси да
Тохтай, солуй билмеген,
Меннге да
тынгы, тынчлыкъ бермеген -
ол мени джюрегимди.
Харам бла халалны арасында,
гюнах бла сууабны арасында,
джарыкъ бла къарангыны арасында,
Адам бла джаныуарны арасында,
Адам бла хайуанны арасында,
Адам бла Ибилисни арасында,
джахил бла Китабны арасында,
Джашау бла ёлюмню арасында
къазауат баргъан джерди джюрек.
Къалюбала, ахырзаман да,
Алам, заман да,
джети къат кёк да, джер да,
алада болгъан ким да, не да,
алада этилген неда, неда
таша, туру да,
джашау, ёлюу, тирилиу да -
байламлыдыла джюрек бла.
Эм тынгысыз неди, кимди?
Эм къыйынлы кимди, неди?
Адам джюрегиди ол.
ПОЭТ
1
Сёзню барды джаны.
Ангыламагъан аны
шайыр болаллыкъ тюлдю.
Сёзню тюрлендираллыкъ,
болгъанындан бек
игилендираллыкъ,
нюрлендираллыкъ тюлбюз.
Сёз кесиди бизни
тюрлендиралгъан,
игилендиралгъан,
нюрлендиралгъан.
Сёзню джазыуу бизни къолубузда тюлдю:
биз аны джазыуун тюл,
ол бизни джазыуубузну джазады.
Сёзню барды джаны.
Джаратхан а — биз тюлбюз аны.
Дунияланы, джанланы Джаратхан
джаратханды Сёзню да.
ХАКЪ Сёздю аны аты.
АКЪ сёз да анданды.
СЁЗдеди ЁЗ.
СЁЗде Ёзню кёралгъан,
АКЪ сёз бла ХАКЪ сёзню айталгъан -
олду ПОЭТ.
2
Сёзде барды биз билмеген бир кюч.
Къайсы сёзню кёбюрек айтыучу болсанг,
ол болмай, толмай къалмайды.
Сёз — айтылгъанны тартады кесине.
Ёлюмню кёб сагъынсанг -
ол келмей къаллыкъ тюлдю.
Аны ючюн айтадыла
«аман джора этме» деб.
Аны ючюн этедиле
иги тилекле, алгъышла.
Акъ сёз — иги сёздю.
Пушкин билгенди аны.
Билгендиле аны
Кязим хаджи,
Джырчы Сымайыл да.
АКЪ сёз ХАКЪ сёзденди:
аны себебли
ёлюм джокъду Анга да.
САГЪЫШЫМ
Таш эсем да къаядан юзюлген,
къаям сауду — олду насыбым.
Джашау юзюлмесе джер юсюнде,
къутулурбуз биз да палахдан.
«Ёлмеген къул — алтын аякъдан суу ичер»,-
бош айтмагъандыла алай.
Биз а — къулла да тюлбюз:
динибиз, тилибиз, джуртубуз да бар.
Энчи Юйюбюз-Элибиз-Къалабыз а джокъду -
душманлагъа болурча буруу.
Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да
аны ючюн тюшеди къоркъуу.
Бегитиб ёз джоругъун, тёресин, чегин да,
халкъны динин, тилин, джерин да
къорур ючюн, джакълар ючюн, сакълар ючюн -
ма аны ючюн керекди къраллыкъ.
Ооуун кеси этер ючюн,
джазыуун кеси джазар ючюн
керек болады къраллыкъ халкъгъа -
энчи миллет Юй, Эл дейдиле анга.
Миллет Юйюн, Элин къурар ючюн
кюрешмеген халкъ джокъду дунияда.
Миллет ангысы, тарих эси джукъланнган манкъуртха уа,
керек тюлдю не дин, не тил, не джурт.
Аллах, сакъла алллай палахдан бизни.
Сен берген динни, тилни, джуртну да сакъламай,
Энчи Юйюбюзню-Элибизни къурамай,
тас болуб кетгенден сакъла, Аллах бизни.
Таш эсем да къаядан юзюлген,
къаям сауду — олду насыбым.
Къайда джашасам да джер джюзюнде,
Ата джуртду, Ана тилди сагъышым.
КЕЧ БОЛГЪУНЧУ, ХАЛКЪЫМ, УЯН
Джашау бла ёлюм джер джюзюнде
турадыла базманлашыб.
Таш эсем да къаядан юзюлген,
къаям сауда — къалмазма шашыб.
Къаям а — сауду. Ол оюлмаса,
къалгъан затха барлыкъма чыдай:
Аллах - адамны Адамлыгъын, халкъны Халкълыгъын -
къууанч бла, бушуу бла да болур сынай.
Динине, тилине бек болса халкъ,
анга джол ачарыкъды Элиб.
Ол джуртуна боллукъду Ие,
бурунча, къурарыкъды Элин.
Алай а, джуртунда турса да,
айырылса дининден, тилинден,
аны киши да къутхараллыкъ тюлдю
«ассимиле» деген ёлюмден.
Къуугъун къонгурауду бюгюн джюрегим -
узакъ, джууукъ да эшитирча урады:
бизни халкъгъа джууукълашханды ёлюм,
табыракъ кёзюуню сакълаб турады.
Къарыусуз кёргенлей, атарыкъды мыллык -
айырлыкъды динден, тилден, джуртдан да.
Ол заманда узакъдан, джууукъдан да
боллукъ тюлдю бизге болушлукъ.
Кеч болгъунчу, халкъым, уян:
мингджыллыкъ джолунгу юзме, юздюрме.
Хомух болургъа нартладан уял,
душманланы да кесинге кюлдюрме.
Бай тарихинге, джандет джуртунга да
ким ие боллугъун кёзюннге кёргюзт.
Боллукъса ёлюрге, ёлмей джашаргъа да,
джазыуунгу джазаллыкъса кесинг.
Аллай насыб бергенди Аллах,
дин бла, тил бла, джурт бла бирге.
Кеч болгъунчу, халкъым, уян,
берме джол душманнга, ёлюмге.
АЛАН КЪЫЗЛА ШИМАЛ ДЖОЛДА
Къызлары Шималны -
алтынчач, айбет, кёккёз.
Чырайларына аланы
табылмаз бир сёз.
Къызлары Шималны
ариулукълары бла,
джарыкълыкълары бла
айтдырадыла атын къралны.
Алан къызлагъа ушайла нечик...
Къачан эсе да бир къауум алан
бери келген болурламы кёчюб?
Къызлары Шималны!
Сизге къарай, чайкъалады тенгиз.
Узакъ тюз да сизни кёрюр ючюн,
кёлтюрюлген болурму ёрге?
Бери келген болурмамы мен да
кёрюр ючюн сизни?
Кесигизге къаратасыз, тартасыз
Кёкню, тауну, тенгизни.
Ой алан къызлары Шималны -
Кёккёз, айбет, алтынчач.
Ариулукъ береди къууанч -
джангыдан сынадым мен аны.
Сёзле да келдиле учуб, учунуб,
назму къураб къойдула кеслери.
Кёккёз айбет къызладады
аланы да кёллери, эслери.
Алан къызлагъа Шимал Джолда
тюберме деб джокъ эди эсде.
Къайсы ёмюрде, къайсы джылда -
кёргюзтген да къыйынды кёзге.
Алтынчач, кёккёз, айбет къызла,
къууат сала Шимал Джолгъа,
барадыла кюле, ойнай...
Джашау дегенинг сейирди къалай.
ТЮШЮНЮУ
1
Кёлюм, тауумча Минги
нек болмайды, билмейме.
Джашамайма, ёлмейме...
Къыйнагъан неди мени?
Мен къоркъама джашаргъа,
ёлюрге да къоркъама.
Мен боллукъма шашаргъа,
къоркъуу турса къорамай.
Тауну басыбды булут,
къалын тубан — ёзенни.
Алай а барды умут -
Аллах къутхарыр мени.
Къутхарырмы?
2
Не иги болса да джашау,
бир кюн бир джетеди палах:
берген джанын алады Аллах,
анга уа къалай салгъын дау?
Джюрекге тийсе да кюч,
Ол — берген затын ёнгкюч,
къоймай, сыйырады ызына...
Ассы болур джукъ айтхан анга.
Кёлден а кетмез соруу:
Бизни джашаудан айырлыкъ болуб,
берген затын сыйырлыкъ болуб,
нек бере эди сора?
Аллах сынайды, адам а джылайды.
Не этгин — джашау алайды.
Огъай, джашау — тюлдю алай:
ишибиз, кёлюбюз да къолай
болурча, насыб бергенди къадар.
Джазыуубузну кесибиз джазарча,
Адам болуб, Халкъ болуб джашарча,
Бергенди заман, бергенди мадар.
«Мадар этсенг — къадар этерме».
Не джетмейди да: Китабмы? Дефтерми?
Огъесе: Къаламмы? Заманмы?
Бары да джетишедиле.
Кесими юсюмден айтсам а,
хазыргъа келгенме мен:
Дин да, Тил да, Джурт да
ата-бабаладан джетгенди меннге.
Ол юч кераматны сакъламай энди,
Хакъ джолда атламай энди,
аланы тас этиб къойсам,
аманатха — хыянат болсам,
дагъыда, кесими терслер орнуна,
уялыр, тюшюнюр, титирер орнуна,
дин-тил-джурт къазауатха чыгъар орнуна,
харам чабакъча тынгылаб турсам,
таш артына къысылыб турсам,-
бармыды мени ийманым, бетим?
Ёле тургъанда да тилим, миллетим,
кёрмегенча, эшитмегенча этиб турсам,
кеси кесими
сокъур, сангырау, тилсиз этиб турсам,-
джетмезми сыйсызлыкъ, палах?
«ол эсе излегенинг»,- деб,
сокъур, сангырау, тилсиз этиб
къоймазмы мени Аллах?
3
Аллах берген динимден сора,
тилимден, халкъымдан, джуртумдан сора
нем барды, кимим барды мени?
Аласыз — кимме, неме мен?
Аллах бергенни шайтаннга сыйыртсам,
динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсам -
меники болмаз не дунья, не ахрат,
Аллах, адам да берирле налат.
Дин-тил-джурт ючюн эте къазауат,
джашагъандыла, ёлгендиле ата-бабала.
Динни, тилни, джуртну да ала
бизлеге этгендиле аманат.
Огъай, бизни Адам этген, Халкъ этген
Хакъ динни, Ана тилни, Ата джуртну
сакълай, джакълай джашарбыз, ёлюрбюз,
туудукълагъа, тас этмей, берирбиз.
Ата-бабаладан бизге кёчгенди алай,
бизден да туудукълагъа кёчер алай.
Къалгъан халкълача эскериб кесин,
джашар Малкъар, джашар Къарачай.
КЪОБАН СУУДА КЁРЕМЕ КЕСИМИ
Къобан
тенгизге кетиб барады тохтаусуз,
кетиб барады тохтаусуз,
барады тохтаусуз,
тохтаусуз.
Алай а,
таусуз
джашаялырмы ол?
Нелеге тюбетир джол?
Къобан —
таулада учхан суу,
тюзледе сюркелген суу —
тенгизге джеталырмы, джетерми?
Тенгизине джеталырмы, джетерми?
Джетсе да, тас болуб кетмей,
джашау эталырмы, этерми?
Акъ таудан Къара тенгизге
ашыгъа эди Къобан.
Ай медет а...
тёбенде кесдиле джолун.
Кесдиле да, индекле бла
Азау тенгизге бурдула аны.
19-чу ёмюрде тюрленди
мингджыллыкъ джолу Къобанны.
Ызы бла — Къобан башында,
Минги Тауну этегинде
джашагъан халкъны да джыйдыла ууучха...
Джуртубузгъа, халкъыбызгъа да
не къыйынлыкъ салыб кетдиле
темирле, патчахла, къурчла.
Сууубузну, халкъыбызны да
джолун-джазыуун тюрлендириб,
айырыб табигъатыбыздан, Тейрибизден,
бизге оноу этерге изледиле...
Акъ таудан, Минги Таудан эниб,
тохтаусуз кетиб барады Къобан.
Къобан сууда кёре кесин,
сюеледи джагъада адам.
Джангыз Терекге, Къадау Ташха да
ушаб, сюеледи ол.
Суууна, Ташына, Терегине да
душманла джетдиргенле къол.
Алай а,
Минги Тау агъаргъан къадарда,
Къобан суу да андан келген къадарда,
халкъыбыз да аны ташын джалаб, сууун ичген къадарда -
нарт тёлю тууар, аякъланыр, айныр,
суу да эски ызына айланыр, къайытыр,
халкъ да динине, тилине къайытыр.
Тохтаусуз кетиб барады Къобан.
Анда кесин, тарихин, джазыуун да кёре,
анда джырын, ийнарын, кюуюн да эшите,
джагъада сюеледи адам.
Ушай суугъа, ташха, терекге да,
джангы сёзню башларыкъ элибге да,
джагъада сюеледи адам...
Тохтаусуз кетиб барады Къобан.
Тюзледе, тенгизде тас боллукъ эсе да,
чыкъгъан джеринде уа ёлюмсюздю Къобан.
«Таулу тюзде абыныр» дейле,
Туугъан джуртунда уа ёлюмсюздю адам.
Тауубуз, Сууубуз — Минги Тау, Къобан...
бу джурт ючюн джан берир адам.
КЪАРАЙМА КЁКГЕ
Артха джол джокъду,
алда — Ахырзаман.
Къайры барсын,
не этсин адам?
Алай эсе къадар,
джокъ эсе мадар,
не этсин адам,
не этсин адам?
Аны къутхарлыкъ
барды бир джол:
Кёкгеди ол,
Кёкгеди ол.
Тейри адамы
сезеди аны.
Ахыр джурту
Кёкдю адамны.
Джети къат Кёкге
ачалмаса джол,
табалмаса джол -
тас боллукъду,
тюб боллукъду ол.
Бир кёб сагъыш
келе джюрекге,
биринчи адамча,
къарайма Кёкге.
Ахырзаман адамыча
къарайма Кёкге.
Келирми андан
болушлукъ бизге?
Кёкню басыб
турса да булут,
Тейри адамы -
этеме умут:
ахырзаман
келгенде джерге,
бизге бир ышыкъ
табылыр Кёкде.
АХЫР
Кетди бир джыл,
Кетди бир джылым.
Узун да, къысха да
болду джолум.
Инчикге дери
батдым джерге.
Джаным тартды да
кёкге, ёрге -
чыгъарды мени
балчыкъдан тюзге.
Кетди энтда,
бир кюнча, джылым.
Джолум -
узундан узун,
къысхадан къысха:
тобукъгъа дери
батдым топуракъгъа.
Биягъы джаным
къанатланды,
тёнгегими
топуракъдан алды.
Кетди ашыгъыш
энтда бир джылым.
Белге дери
мен джерге батдым.
Зауаллы джаным
къоймады атыб:
чыгъарды джерден,
алгъынча, тартыб.
Дагъыда бир джылым
кетди кери:
богъурдакъгъа дери
батдым джерге.
Дуниялыкъ
хорлады мени,
джер къайгъыла
онглалла мени,
богъурдакъгъа дери
джер джутду мени.
Бу джол джаным
болушмай меннге,
кетди кеси
мийикге, Кёкге.
ХОШ КЕЛДИНГ, ДЖАЗ
Джер да джангыра,
кёл да джангыра,
этебиз алгъыш
джелге, джангургъа.
Джазны къачырыб
келгенле къалай?
Кёк да къычырыб,
этеди хахай.
Кюнбетледе
къалмагъанды къар.
Ырхыладан
терк толгъанды тар.
Гяхиникни
сезиб чыгъарын,
малла ёкюрелле,
болалмай чыдаб.
Джукъусундан
уяннганды джер.
Сабий дауургъа
къууанады эл.
Джер да джангыра,
Эл да джангыра,
этебиз алгъыш
джелге, джангургъа.
КЕРЕК ТЮЛДЮ ТЫЛМАЧ
Къалмады
джюрекде къууанч:
сёлешир ючюн
керекди тылмач.
«Орусча сёлеш»,-
къычырады халкъ.
Къарачай миллет
болгъанмыды талкъ?
Таулу сёзге
тынгламаз кибик,
Ана тилин
англамаз кибик,
не къыйынлыкъ
джетгенди халкъгъа?
Мен къайытдым
джуртха узакъдан.
Къайдады халкъым
Малкъар-Къарачай?
Ташдан къарайды
джулдуз бла Ай.
Сёлешир ючюн
халкъым бла мен,
сёлешир ючюн
халкъым бла мен,
керекди тылмач,
керекди тылмач.
Мен саудан ёлдюм -
къалмады къууанч.
«Орусча сёлеш,
англар кибик биз...».
Джюрегиме
чанчхан кибик миз,
мыжыкълача,
этелле хахай.
Кёрюнмейди
Малкъар-Къарачай.
Тансыкъдан ёле,
къайытдым Джуртха.
Мында уа — тюшдюм
Джуртха тюл, отха.
Айтадыла:
«не этгин — къадар...».
Огъай,
сиз да - мурдар, мен да - мурдар.
Ырысламай
сау тилибизге,
бир-бирибизге
орус тилде,
сёлешиб турдукъ...
Энди уа болдукъ
тылмач керекли.
Бир Эл тюб болду
оноу керекли.
Тюн болмайын,
тюш эсе уа бу?
Аман тюшню,
хомух, кери къуу.
Кери къуу да,
динибиз ючюн,
тилибиз ючюн,
элибиз ючюн,
джуртубуз ючюн
кюреш, сермеш.
Амантиш а,
къычырыкъ этеди:
орусча сёлеш,
орусча сёлеш.
Мен а сёлешеме
Ана тилимде.
Ана тилим — кърал тил
Ата джуртумда.
Джюрекге
къайытады къууанч:
халкъым бла
сёлешир ючюн
керек тюлдю тылмач.
КЁКДЕН АЛА КЪАРЫУ
Халкъым мени — таулу,
джуртум мени — Кавказ.
Кёкден ала къарыу,
къылама мен намаз.
Вайнах, адыг, дюгер,
таулу, ногъай, къумукъ...
Я Аллахым, кюч бер,
Джангыз сеннге къуллукъ
этер кибик бизле...
Я Аллахым, кюч бер,
хорлар кибик тюзле,
хорлар кибик Тюзлюк.
Бизде атса да танг,
джарыйды Дагъыстан.
Халкъла болсакъ да джюз,
Аллахыбыз а — бир.
Намыс, адет да — бирча.
Я Аллахым, кюч бер,
ийман бла джашаб,
ийман бла да кетерча.
Халкъым мени — таулу,
джуртум мени — Кавказ.
Кёкден ала къарыу,
къылама мен намаз.
КЪАНАТЛАРЫ ДЖАННЫ
Дунья сёз, къургъакъ сёз,
кука сёз, кёзбау сёз, бош сёз,
алгъан бла къалмай заманны,
къуу этеди адамны.
Джангыз,
Хакъ сёз бла Акъ сёз
къутхаралла адамны.
Алалла
къанатлары джанны.
Кёкден тюшген, джан таяннган
Къадау Ташды Хакъ сёз.
Кёкге тартхан, джап-джашил
Джангыз Терекди Акъ сёз.
Ташы, Тереги болгъан джурт,
Ташы, Тереги болгъан халкъ,
Ташын, Терегин сакълаялгъан халкъ,
алагъа таяналгъан халкъ -
боллукъ тюлдю ёмюрде да талкъ.
Ата джуртну белгисиди Къадау Таш.
Ана тилни белгисиди Джангыз Терек.
Кёк бла Джерни белгисидиле ала.
Джашауну белгисидиле ала.
Саумуду Къарачайны Къадау Ташы?
Саумуду Джуртда Джангыз Терек?
БАРАМА ЁРГЕ
Суу барады энгишге,
Мен а барама ёрге —
ёрге, мийикге:
Суу туугъан джерге,
Сёз туугъан джерге,
Сен туугъан джерге,
Халкъ туугъан джерге.
Минги Тау агъарады анда,
Кёк башланады анда.
Хакъ сёз Кёкден эннген джерди алайы,
Акъ сёз Кёкге учхан джерди алайы.
Унух файгъамбарны кемесини ызы да — алайда.
Прометей керилген къая да — алайда.
Нарт Дебет туугъан джулдуз таш да алайда,
Къара-Шауай буз сюммеклерин эмиб ёсген Минги Тау да алайда.
Абдуллах шыйых да туугъанды алайда,
Шакай улу Хаджи да туугъанды алайда.
Кязим хаджи да туугъанды алайда,
Джырчы Сымайыл да туугъанды алайда.
Алайда къургъанды Къарча да къралын.
Алайда джакълагъанды Татаркъан да Элин, адамын.
Хасаукачы Умар да, Батыр Джатдай да алайда этгенле къазауат.
Ала бу джуртну этгенле бизге аманат.
Суу барады энгишге, тенгизге.
Мен а барама ёрге, мийикге -
къошулгъан джерге Джер бла Кёк.
Эки дунияны арасында чек,
Европа бла Азияны арасында да чек -
алайыды. Ёрлейме ары -
не мийикдеди КъарачайымМалкъарым!
КЪАЧ КЕЛГЕНИ САЙЫН
Тинтген да кёрмезча ызын,
кёлню эригенди бузу.
Алай а, джюрек
къоркъады бир бек
артха къайытыр деб аман къыш,
учуб кетер деб, насыб къуш.
Къач.
Ноябрны экиси келгени сайын,
«Къыш джетеди» деб билдиргени сайын,
14-джыллыкъ къыш тюшеди эсиме,
не этерге билмейме кесиме.
Джыйырма эки минг (минг-минг) къырылгъан сабий,
къычырадыла мени джюрегимде.
Аллай бир да къарт, къарыусуз -
ёлгендиле зулмудан сюргюнде.
Сабийлерин сакълай ёлюмден,
не этдиле, не этмедиле анала.
Ол ачы джыллада сюргюнде
халкъыбызны къутхаргъандыла ала.
Эркишиле тыш джаула бла къазауат этген сагъатда,
ич джаула къартланы, сабийлени, джуртдан сюрдюле.
Сюргюнню биринчи джылларында огъуна,
мингле бла сакъатла, сабийле, къартла ёлдюле.
Халкъыбыз саудан къалыр эди къырылыб,
таулу къызла, тиширыула этмеселе джигитлик, джигерлик.
Миллетни къутхаргъан Таулу Анагъа Кавказны тёрюнде
эскертме салырбыз — бар эсе бизде адамлыкъ, эслилик.
14-джыллыкъ Уллу Аман Къышха да чыдатыб,
джаныбызны сау чыгъаргъан джазгъа —
Таулу Ана! Эм сыйлы, эм уллу эскертме
салынмай къалмаз Сеннге Кавказда.
Тинтген да кёрмезча ызын,
кёлню эригенди бузу.
Алай а, джюрек
къоркъады бир бек
артха къайытыр деб аман къыш...
Бу къралгъа ышанырча, базарча,
юлгюге тутарча, джокъду джугъу.
Джазыуубузну кесибиз джазарча,
Аллах, бер бизлеге къарыу.
ДЖАНДЕТ ДЖУРТУМДА
«Таулу тюзде абыныр» - абындым.
«Бир абыннган минг сюрюнюр» - ол да тюз.
Алай а, къалыб кетмедим тюзде:
къайытдым джуртха джылым болмай джюз.
Джашаууму боллукъма башларгъа джангыдан.
Багъалы кёре эдим Джурт джанымдан.
Къобанны чыкъгъан джеринден ичдим бауурланыб.
Европаны башындан къарадым, зауукъланыб.
«Сен Кёкге джете мийиксе»,- дей,
Минги Таугъа къарадым ёрге:
Халкъымы, Джуртуму да белгиси,
тюрленмей тур ёмюрлени тёрде.
Кечеми да агъарта, джарыта чыранынг,
джашау этерге разыма ташынгда.
Боранынга, къарынга, кебиннгеча, чырмалыб,
къалыб кетерге да разыма башынгда.
Гюнахлары тартханла энгишге, джерге,
бу акъ, таза мийикликге чыгъалмазла, чыдамазла, огъай.
«Минги Тау» дегенлей, дунья къарайды ёрге,
джандет джуртуна уа тыйыншлымыды Къарачай?
Тыйыншлы болса, сакълар динин, тилин, джерин да,
сакълар нартладан келген намысын, адетин.
Сакъламасакъ а Аллах берген затланы,
Аллах бизден сыйырмазмы джандетин?
КЕСИМЕ СОРУУЛА
Бош затлагъа иеме заманымы,
тауусулмазлыкъча ёмюрюм мени.
Кёб тюрлю табылады чурум
керти ишледен айыргъан мени.
«Кёб джат да, бек чаб». Чабама
кетген кюнюмю ызындан,
кетген сезимни ызындан,
кетген сёзюмю ызындан.
Джеталсанг бир да къойма:
ызына къайытмайды кетген.
Билиб, билмей да,
бир кёб гюнах этгенме мен.
Мухаммад алейхиссаламны
джылына джууукълашады джылым.
Къыркъ джылгъа дери не этдим мен?
Къыркъ джылдан сора уа не этдим мен?
Меннге берилген заманны,
Меннге берилген къаламны
къутулурмамы дауларындан?
Хазыр диннге, тилге, джуртха -
хазыргъа келгенме мен.
Кюрешиб, сермешиб, къазауат этиб,
табмагъанма аланы мен.
Джуртсуз къалыб, джуртуму
ташын джаларгъа, сууун ичерге
термилмегенме, шукур Аллахха.
Тилсиз къалыб, Ана тилимде
окъур китаб, сёлешир адам
табмай, чекмегенме къыйынлыкъ.
Аллах нарт ата-бабалагъа бериб,
аладан да бизге кёчген
Хакъ динни, Ана тилни, Кавказ джуртну
сакъламасам,
дин-тил-джурт ючюн къазауат этиб,
ёлгенлеге тыйыншлы болмасам,
Сора,
адаммамы, муслиманмамы, таулумамы мен?
СЁЗ ЁЛЮМСЮЗДЮ
Чакъырмайма айтыб атын.
Келликди алайсыз да.
Келмей къаллыкъ тюлдю.
Аны тыялгъан болмагъанды.
Алай а, анга джашау да
хорлатмай турады кесин.
Кязимни, Сымайылны да
къурутханды ол.
Къуруталгъанмыды?
Сора аны бармыды кючю
джырны, зикирни хорларча?
Хакъ сёзню, Акъ сёзню хорларча
аллай кючю бармыды аны?
Огъай. Хакъ сёз, Акъ сёз да ёлюмсюздюле.
Саудула Кязим да, Сымайыл да.
Джашаудан кючлю тюлдю ол.
ДЖОКЪДУ НАСЫБЛЫ БИЗДЕН
Кюн батады Сёзге.
Танг атады Сёзден.
Джокъду насыблы бизден -
Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла
къуллукъ этгенледен Хакъгъа,
алай бла джарагъанладан
адамгъа, халкъгъа.
ТЮБЕЯЛМАГЪАНЛАЙ КЪАЛДЫКЪ
Минги Таудан джаратылгъан
эки суу: Къобан бла Басхан.
Кесине бар эсе базгъан,
алагъа кирсин да джууунсун...
Мени мыдах этген неди?
Ала бир таудан чыкъсала да,
къошулалмай, бир болалмай,
эки башха тенгизге баралла кетиб:
Къобан — Къара тенгизге
(энди уа Азау тенгизге),
Басхан — Хазар тенгизге.
Ол эки суугъа къарасам,
сени бла мени къадарыбыз,
экибизни къадарыбыз
тюшеди эсиме.
Разы болалмайма джашауума, кесиме.
Хомухлукъ этмесем,
башхагъа кетмез эдинг сен...
Меннге Къобан деб,
Сеннге да Басхан деб,
нек атагъан болур эдиле?
Атларыбыз алай болгъанлары ючюн
болурму - джазыуубуз бир болмай къалгъаны?
Кёкню да, джерни да,
джазыуну-къадарны да,
кесибизни да
боллукъду терслерге.
Барындан да не?
Бир халкъдан, бир джуртдан болсакъ да,
тюбеялмагъанлай къалдыкъ.
КАВКАЗ ДЖУМХУРИЕТ
Тюбесем нызыгъа, наратха, назгъа,
тюбегенча болама джазгъа,
тюбегенча болама къызгъа -
къайытыб ызыма, Кавказгъа.
Башланады хар не джангыдан:
Кюн тиеди Кёкге джанымдан,
кюндюзча джарыйды кече да,
джюрЕк нюр - сёзге да кёчеди.
Ётюб тенгизден, теркден да,
тансыкълыгъымы Ташдан, Терекден да
алама, Ана тилимде да къычырама азан.
Тамам кесине, бар эсе, базгъан,
айтсын: «къычыр» деб, къуру арабча.
Бекме тилиме, къаягъа наратча.
Къадау Таш болуб, дуньягъа тынгылайма.
Тау суу болуб, къаядан да чынгайма.
Къар, джангур болуб да джауама Джуртха.
Салам береме узакъгъа, джууукъгъа.
Юлюш этеме халкъыма джанымдан.
Башланады кюнюм джангыдан.
Минги Таууму чыгъыб башына,
Миллет байрагъыбызны да чайкъай,
Миллет Орайдабызны тартама,
къууанчха, зауукъгъа, насыбха батама.
Не насыблы адамма мен!
Хакъ диним, Ана тилим, Ата джуртум бар.
Аллаху акбар!
Европаны тёппеси Минги Таудан,
Тазалыкъ, мийиклик белгиси Къаф Таудан
тёрт дуньягъа къычырама азан.
Джети къат Кёкге джууукъда
шыйыхла бла къылама намаз.
Дунья малгъа, къралгъа да тюл,
Аллахха баш урады Кавказ.
Джангыз, Аллахха баш урады Кавказ.
Шейитлени джанлары да бизни бла
Минги Тауда къылалла намаз.
Не насыблы адамма мен:
диним, тилим, джуртум да бар.
Аланы сакълай джашасам, ёлсем -
эки дуньям да кёрюнмезле тар.
Не кърал, не партия, не адам тюл,
Аллах бергенди аланы бизге.
Ол юч тамалда къурамасакъ Эл,
халкъ, сюрюуча, чачылыр тюзге.
Бизге дин да, тил да, джурт да бериб,
аланы сакъларгъа борч да этиб,
бизни халкъла-къауумла этиб,
джаратханнга минг-минг шукур!
Къара боранла, джауумла джетиб,
къалсала да, Хакъ джолдан, Хакъдан
айыралмазла бизни:
Аллахдан келген Сёзню
Анаяса этиб кёлге-джюрекге,
болгъанбыз джууукъ джети къат Кёкге.
Джуртда болсам да, тышында турсам да,
къанатларым - Хакъ сёз бла Акъ сёз.
«Эли джокъну — кёлю джокъ». Нарт сёз
эсимден а кетмейди мени.
«Анда бол да, мында бол:
балдраджюзде юйде бол».
Керек кюн Халкъгъа, Джуртха
сен - къама, къалкъан да бол.
Болур ючюн а алай,
дайым тур хазырлыкъда.
«Чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
бюгюлмез къазыкълыкъда».
Былай айта, сёлеше,
узакъгъа иймем сёзню:
дин да, тил да, джурт да бар,
Элибиз а — джокъ бизни.
Тау Элибиз къуралмай,
къуралмайын Кавказ Эл,
джашарбызмы Къуран бла,
чачмай бизни импер джел?
Шамил шыйых аны ючюн
этмедими къазауат?
Ол бирлигин Кавказны
этди бизге аманат.
Вассан-Гирей Джабагъы да
Аны ючюн сермешди.
Абдурахман Авторхан да
бирлик ючюн кюрешди.
Бизни Махмуд Дуданы да
ол иннет бла - джаны бир.
Биз да алай кюрешсек,
Кавказгъа хорлам келир.
Тау джумхуриет къуралсын.
Бирикген Кавказымы
джашил нюрлю байрагъы,
джетиджулдуз байрагъы,
джангыла бла да тола,
алгъын кибик чайкъалсын.
ТАШ АЙТХАН КЕРТИ ЭСЕ
Итлик чачымдан айырылгъанма,
Итлик кёлегими да тешгенле эртде.
Къартлыкъ тишлерим тёртюсю да чыкъгъанла,
джангыз, не хайыр аладан меннге?
Чыган къатын таш салгъанды да,
«къартлыкъгъа джашарыкъ тюлсе»,- дегенди.
Джюрегим къайгъылы болгъанды да,
не этерге билмейме энди.
Кёбюрек ачха берсем эди,
башха тюрлю чыгъар эди таш.
Айхай, ишлесе уа баш,
таш да салдырмаз эдим.
Чыган къатыннга, кесиме да
чамлана, барама джолда.
Иги зат келмейди эсге да,
не сакълагъанын билмейме алда.
Мен - файгъамбарны азанчысыны
атын джюрютген бир адам,
бош затлагъа къалай ийнандым,
таш салдырыу — гюнах эм харам.
Таш айтхан керти эсе уа?
Алай эсе уа, неди амал:
кёбюрек ишлерге, джашаргъа кюреш,
сууаб, халал ишле бла кюреш,
хакъсызлыкъ бла, зулму бла сермеш,
джетиб къалгъынчы аджал.
Алай эсе да, азаймасын кёл.
Къаламгъа, Китабха къадал.
Дин-тил-джурт къазауатха бар.
Ёлсенг да — шейит болуб ёл.
Джашаргъа джокъ эсе амал,
ёлюрге керекди джашарча.
Ёлсенг да халкъынг бла къал -
Джандарча, Умарча, Джаттайча.
Былай айта барама джолда.
Къайсы кюнде, айда, джылда
джетер ёлюм — билмейме аны.
Тутубма къаты къаманы, къаламны.
Ат юсюнде, аякъ юсюнде
ахыргъа да алай тюберге излейме.
Диниме, тилиме, джуртума
Керти болгъанлай кетерге излейме.
Аллахдан тилейме: ёлюмге тюбет
тёшекде тюл, эшикде -
дин-тил-джурт ючюн сермешде:
джашай ёлюрге керекди поэт,
джашлай ёлюрге керекди поэт.
Алай ёлюрге керекди поэт.
1980 джыл.
ТАБИГЪАТ БЛА АДАМ
Къургъакъсыгъан джер этсе да умут,
кёл таба кетиб барады булут.
Кюйген джерге тюл, кёлге
джауарыкъды джауум да. Хар не
биз излегенча болуб барса уа,
джауум да, суугъа, кёлге тюл,
кюйюб баргъан джерге джауса уа...
Алай а,
джауум нек джауады кёлге?
Табигъат
биз билмегенни болурму биле?
Табигъатны хар бир иши
адам улугъа дерс болурму?
«Течёт вода Кубань-реки
куда велят большевики» деу -,
терс болурму, терс болурму?
Табигъатны ичебиз къанын.
Тонайбыз, къырабыз, алабыз джанын.
Былай бла узакъгъа барырмы адам,
келмей къалырмы ахырзаман?
Биз билмегенликге аны,
табигъатны да болурму джаны,
ангысы-эси да болурму,
къулагъы-кёзю да болурму?
Керекбизми биз анга? Къайдам.
Бизсиз да джашаяллыкъды ол.
Ансыз джащаяллыкъбызмы биз?
Огъай.
Дагъыда къырабыз аны -
ахырыбыз болурму къолай?
Адам
къартлыкъ джашымыды табигъатны?
Огъесе, къартлыкъ джаш -
табигъатха къарарыкъ, джарарыкъ -
эндими тууарыкъ болур?
Табигъат джаратханды бизни
не оюм бла, акъыл бла?
Табигъатны бушууумуду, къууанчымыды,
джангылычымыды адам?
Табигъатны тели сабийи
болурму адам?
Ёлтюреди адам табигъатны,
кесин да ёлтюре тургъанын да сезмей.
Джашауун, Джашауну юзмей,
тохтаргъа да ушамайды ол.
Биле болмаз эди табигъат
быллай болурун адамны...
Къалай тюзетсин энди аны,
джангылычын къалай тюзетсин?
Барады заман. Тюрленмейди адам.
Табигъат а тюрленеди.
Аны тюрлендиреди адам.
Ахыр джууукълаша келеди.
КЁКГЕ КЕТЕРДЕН АЛГЪА
1
Сюймеклик джарама себмегиз туз,
джарсыуум — Тауумча — Минги.
Энди Ай бла джулдуз
къуру сын ташдан къарайла меннге.
Джай арасында сууукъ къач келгенди,
кюнюм да, кёлюм да — мутхуз.
Къуру сын ташдан къарайла энди
Ай бла джулдуз.
Тюздю: джашау, ёлюм да — хакъ,
джазыудан кетмезсе джукъгъа.
Ёмюрге къалырча джукълаб,
бир дарман керекди манга.
Намаз, назму, табигъат -
ючюгюзден табыучанем кёл.
Бюгюн а... ахырат
манга бегирек булгъайды къол.
Къачхы хауа басхан джюрегим,
Акъ сёз да къоюб кетгенди сени.
Ташым, Терегим да тынглайла...
Джашаугъа къайтарлыкъ неди мени?
2
Таш бла Терек эдик биз.
Къуру бир-бирибизге тюл,
Ана тилге, Ата джуртха,
бютеу халкъгъа керек эдик биз.
Энди Джуртда Джангыз Терек джокъ.
Къадау Ташны джаны эди ол,
Ата джуртну тили эди ол...
Хайда, Къобан, кюулеринги сокъ.
Энди Джуртда Джангыз Терек джокъ,
Къадау Таш — ол да джаралы.
Къарангыдан атылады окъ,
Кюн батады, тёгюле къаны.
Мен билмейме: атармы танг,
Кюн чыгъармы багъыб джарасын?
Дунья джашауну биле багъасын,
кетиб къалалмай термиледи джан.
Джерден Кёкге тартылса да джол,
кетиб къалалмай термиледи ол.
Къадау ташны этиб бетджан
сермеширге да хазырды джан.
3
Къуруй тургъан кёреме кёлню.
Чачыла тургъан кёреме элни.
Ёле тургъан кёреме тилни.
Аладыла джарсыуум мени.
Къуруй тургъан кёлню чабагъы.
Чачыла тургъан элни адамы.
Ёле тургъан тилни да сёзю.
Аллах, бер чыдарча тёзюм.
Джаным, ашыкъма къачаргъа джерден.
Дин-Тил-Джурт ючюн сермешмесенг сен,
не дерсе, айт, тюбесенг Аллахха,
ахырынг къалмазмы палахха?
Бергенине тыйыншлы болуб Хакъны,
санын, ангысын да ёсдюре халкъны,
тёнгегинге кёл бериб турсанг,
къыйын кюн аны шейит эталсанг -
ол заманда Ай бла джулдуз
алгъынча къарарла, Кёкден,
кюн да кёрюнмез мутхуз,
ёлюмсюзлюкге атларса сен.
Ма ол заманда нюр чачылыр,
джети къат Кёкге джол ачылыр.
Ары дери, не къыйын болса да,
кетме, джаным,тёнгекден, джерден.
ЁРГЕ БАРА
Джолунгда
аман адамгъа
не кюн аманнга,
джолукъма.
Сакълайды сени
дуньяны башы
Джомолунгма.
Бек мийикдеди
тёппеси Джерни.
Ёрге барыу -
насыбы эрни.
Таулу байракъ
тартады ёрге.
Кёкге чыгъарсыз
аны бла бирге.
Къар, буз, боран
сакълайла сени.
Кесин сынау -
адети эрни.
Хар атлам джууукъ
этеди Кёкге.
Барады адам,
ёргеден ёрге.
Бу джерде
тауусулса джол,
джети къат Кёкге
атларыкъды ол.
Аллай кёзюу
келликди меннге да.
Сау къал, Джомолунгма,
Минги да, сау къал.
Алай а, алкъын,
алда – тёппеле.
Джаша, сен, халкъым,
къууанч бла Джерде.
ДЖАШАГЪАНМЫДЫ БУ ДЖЕРДЕ АДАМ?
Адам кетсе да,
къалады ызы:
джашы, къызы,
юйю, арбазы,
иши, сёзю,
этгени, айтханы.
Халкъ эсинде
джашарча адам,
къалмаса уа
бир джукъ аладан,
къалмаса уа
бир джукъ аладан,
джашагъанмыды
бу джерде адам?
АСКЕРДЕ
Сени кесинги неда суратынгы
кёре турмасам, болама джансыз.
Сыфатынгы кетереме кёз туурамдан
намаз къылгъан сагъатда джангыз.
Джюрютеме сени суратынгы
джанымда, хамайыл бла бирге.
Урушха киреме айта атынгы,
ол да тыйгъыч бола ёлюмге.
Атланнган сагъатда къазауатха,
юйде къойгъанем суратынгы -
окъ тиер деб къоркъгъандан анга,
ансы билесе муратымы.
Амал табсам, кесингден, суратынгдан да
айырылмаз эдим ёмюрде.
Сен къайда, мен къайда — дагъыда чыдайма,
джюрегим болурму темирден?
Киши билмеген аскерни, къазауатны
адамыма — алайды джазыу.
Сеннге джетерми, джетмезми
салам къагъыт ийсем да джазыб.
Мен бек къыйын урушдан чыкъгъанма,
джаралы болсам да, къалгъанма эсен.
Не дерме сеннге: «Быллай бирни
хапар билдирмей, нек турдунг?» десенг.
Дин-тил-джурт къазауатха къошулгъанма,
тюл эсем да артыкъ батыр, джигит.
Аямагъанма джанымы, къанымы,
аз къалгъанма болургъа шейит.
Алай а, аны айтыуу джокъду,
джашау, ёлюм да алдадыла алкъын.
Бу къатышхан дунья арытса да,
ол бир дуньягъа ашыкъмайма, джаным.
Мен келгенме джууукъдан-узакъдан,
мен келгенме чегетден-таудан,
алыр ючюн тансыгъымы
сени бла бирге джашаудан, Джашаудан.
Кюнмю, джылмы джашарбыз бирге,
ишге кёчейик, къояйыкъ да сёзню.
Халкъны бетин къаратмазбыз джерге,
джазыуубуз Кёкденди бизни.
АРИУЛУКЪ
Ариу къызла болмасала дуньяда,
джигит джашла да болурмелле? Къайдам.
Суратчыла, макъамчыла, джырчыла -
ала да болурмелле? Къайдам.
Ариу сезимни туудурады ариулукъ.
Аны да Акъ сёзге бурдурады ариулукъ.
Джигитликни туудурады ариулукъ.
Игиликни туудурады ариулукъ.
Иги сёз да, иги иш да анданды.
Тазалыкъ да, мийиклик да анданды.
Джарыкълыкъ да, джангылыкъ да анданды,
Тил байлыкъ да, субайлыкъ да анданды.
Сюймекликни туудурады ариулукъ.
Джашаргъа кюч береди ариулукъ.
Адам кёлюн учундурады ариулукъ.
Андан сора не этерикди ариулукъ?!
2013 джыл,январны 12. Китабны ахыры.