AdamdanBashhadjanla
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
1-чи томундан (1960-1993)
АДАМЛАЙ КЪАЛЛЫКЪМА
Джангылгьанма ненча кере,
Энтда джангылама.
Ташлы джолда кетиб бара,
Энтда абынама.
Абына эсем, бир джерде
Турмай абынама.
Хаман джыгъыл, хаман тур,—
Хаман аллынама.
Джылан чырт абына болмаз,
Сюркелиб барад да.
Юлгю алгьан азмыд дейсе
Ол джаннга къараб да!
Сюркелмейин, бюкленмейин,
Джарыкъда барлыкъма.
Абынсам да, джангылсам да,
Адамлай къаллыкъма.
Мен, кесимча, сокъмакъ ура,
Алай абынама.
Джыгьылсам да, сынгсымайын,
Дайым аллынама.
ДЖАШАУДА ЫЗЫБЫЗ
Ызы къалады арбаны,
Джюгюне, джюкленнгенине кёре.
Иги билебиз биз аны,
Бизден да игирек а — ёгюзле.
Элтген джюгюбюзню ауурлугьун
Кесибиз кимден да иги биле,
Джашауда къоябыз ызыбызны,
Джюгюбюзге, джюрюгенибизге кёре.
ДЖУГЪУТУР
Мен, къарт джугьутур, джатама арыб,
Тау суу а, алгъынча, барады.
Кьартлыкъ, мюйюзлеримден алыб,
Бойнуму къынгыр бурады.
Къарайма дуниягьа къая рандан:
Дуния — джашил, андагьыла — тири.
Джазыкъ болмаз алай къарагьандан,
Кюндюзгю кюн да дорбуннга кириб.
Джугьутурланы мюйюз тауушлары
От чакъдырадыла къарт джюрегимде.
Сангсытадыла узакъ ауушланы,
Джашлыгъым къарайды къая эрнинден:
...Ма мен гитчечик. Ариу джаланыб...
Сюелеме, бутларым къалтырай.
Туякъчыкьларым джумушакъ, анама таяныб,
Биринчи атламларымы этеме алай.
Бираздан а ташдан-ташха секире
Айланама, мийикде шын тура...
Анча сайын анамы джюреги
Ёхтемликден, къоркъуудан да тола.
Ма энди уа эм ачы сурат:
Кюрт юзюлдю да, басды анамы.
Энтда акъ къарладан къараб турад
Аны кюч берген ётгюр къарамы.
Джугьутурлагьа башчы болуб
Айланнганым да — кёз аллымда.
Не къыйын болса да болум, —
Сюрюуню, джыйынны аллында...
Уучуну огьундан, бёрюню азауундан
Къутула-къутула келген джугьутур,
Къартлыкъ тюшюрдю сени къабыргьангдан:
Къайда амал ёлюмден къутулур!
"...Мен джатама, аякъларымы созуб,
Къартлыкъ тубаны къалкъыб кёзлеримде.
Ай медет а, джашауум озуб,
Кёлеккеси къалды къаяла ичинде.
Алгьын мени эринлерим джетгенлей,
Ууакъ къалтыраучу джулдузла кёзлеуде,
Энди, джашлыкъча, узакьгьа учуб кетиб,
Къарайдыла кече арасы кёкден.
Джулдузла бла, таула бла тенглещдирсенг,
Иги ангылайса джашауну къысхалыгьын.
Ол кюн эд, бюгюн эд деб да билалмайма,
Къартлыкъны былай джууукъ къысылгьанын.
Эшитеме: меннге, меничалагьа,
Акъ тубанча, кюртлени юзюлгенлерин.
Джаш джугьутурланы уа мюйюзлери от чагьад,
Билдире джашауну юзюлмезлигин.
Мен, къарт джугьутур, джатама арыб...
Джашауум сизге къалады.
Туугьан джерим да, ёлген джерим да
Меннге бек джумушакъ къаяды.
Джашау къаям – Акъ-Къара къаям
Кешенем болуб къалады.
КЪУШ БАЛАЧЫКЪ
Къанат кючю джеталмай,
Къарыусуз, онгсуз болуб,
Къуш балачыкь, учалмай,
Турад, гапнагьа къонуб.
Чалкъы чалгьанланы бири,
Чалкъы сын атлаты б бара,
"Къайдан учсун ол хариб,
Ол къарыусузлукъгьа къара", —
Деди.- Къалай да эт, онглу бол.
Онгсузгьа джашау къайда?..."
"Эй-эй, къуш баласы тюлмюд ол?"-
Деди джыйын тамада.
Ол сёзлени эшитгенлей,
Къуш балачыкъ, тирилиб,
Ётгюр таууш этгенлей,
Учуб кетди силкиниб...
КЪАЙСЫДЫ ХАЙУАН?
Бузоуну айырдыла анасындан,
Бузоуундан айырдыла анасын.
Мыдах болуб, кёб ёкюрдю ызындан,
Ба эталмай, джалаялмай баласын.
Уллу кёзлери мыдах джылтырай,
Дыгалас этди, юзалмай нохтаны,
Кесин урду, къысха-къысха ынгырдай,
Ангыламайын адам сёзню — тохтаны.
Асыры къыйналгьандан бу затха,
Хариб джанны сютю къачды да къалды.
Иеси уа малны бурду налатха...
Тюз хайуан нечик терсге саналды...
КЪУРМАНЛЫКЪ
Къой джатады джашил къырдышда,
Бойну къыбыла таба айланыб,
Аякълары къаты байланыб,
Кёзлери тынгысыз сагьышда.
Кюн бетде — къой мангырагьан таууш.
Ёзенде — суу шууулдагьан таууш,
Кырдык ийиси бурнуна ура,—
Джашау алай татлымы эди туура!
Къатында уа бир гитче джашчыкъ,—
Туч къумгъанчыгьы — суудан толу...
Аны джаны чыкъгьан сагьатда
Суучукъ ичирген да ол болду.
Уллула уа, дженглерин чюйюрюб,
Къойну бойнун тартхан уллула,
Аны джаны къайгьылы тюл,
Аны эти къайгъылы болдула.
Уллула къарадыла аны этине,
Джашчыкъ а — огьурлу кёзлерине,
Хансчыкъ къатхан зыбыр эрнине,
Этилген иш бютюн эрши кёрюне.
Чыгьа келген кюн батыб кетди
Къойну уллу, джууаш кёзлеринде...
Мен ол кюн болгьан болурма поэт,
Къой кёз, бычакъ да тюшюб джюрегиме.
КЪАРА ТАЙ КЕТГЕН КЪАЯ
Къанатлары сыннган тай,
Насыбсызса сен къалай.
Кёкде къургьакъ булутла —
Толмай къалгьан умутла.
Иш къоркъутхан атлагьа,
Джол къоратхан атлагьа,
Тайны къарайды кёзю:
Сыннгандыла къанатла.
Бир кёзюуге кёзюне
Тайны кёрюндю алай,
Халкъ харс уруб тургьанча,
Ол чабаргьа чыкъгьанлай.
Аджирле бла талашыб,
Джаралы болгьанында,
Сюйгени, мыдах кишней,
Тургьан кибик къатында.
Санларын силкиндириб
Тургьанында чынгаб тай,
Джыламукъ тамчы кибик,
Къарай эди кёкден Ай.
Ачыуну къаясында
Тай кёб тесукъа этди.
Сора акь умутланы
Ызындан чынгаб кетди.
Эсгереме, шохум, сени,
Аякъ тебресе тая.
Энтда элтирми кёблени
Къара тай кетген къая?
ТАЙЧЫКЪ
Джашил кырдыкда чабады тайчыкъ,
Боюнчугьун да къынгыр бургьанлай.
Бурун тешиклери да кенгериб аны,
Башхасы джокъ, чарсха баргьанлай.
Садакъ учханча, барады тайчыкъ,
Дженгил баргьанына къызына.
"Джыгьылырса абыныб, не тайыб",—
Къайгьылы кишней анасы ызындан.
Джулдуз учханча, барады тайчыкъ,
Джулдузчугьу бла мангылайында.
Терек, таш да — бары артха къалыб,
Джангыз ол алгьа. Алайына,
Джаргамладан кетди тёнгереб...
Мийик къаяла, ёзен сууу да,
Бал къолу, Кёнделен джолу да
Бирден айландыла тёгерек.
Сакъат джулдуз кёкде джулдузлагьа
Къарады мангылайындан тайны.
0 умутла, толмагьан умутла,
Джулдуз кёкден тюл, джерден кёкге тайды.
БИЛЕМЕ...
Къозучукъ, джукълаб, тюшюнде
Анасын тюртюб эмгени,
Билеме, эсинге тюшгенде,
Шатык болурла сёзлеринг.
Билеме: дунияда эм кючлю ауаз —
Джангы туугьанны ауазы.
Джашау тереги ёмюрде аумаз,
Кёлюнг къоркъуудан аязыр.
Билеме: джюрекни бек къууандыргьан —
Къарамы сюйген кёзлени.
Таза сууугьу кёлню къандыргьан
Сууу къурумаз кёзлеуню.
Билеме: хорлар эрча джюрюген,
Таукеллеге — баш къаты кёкню.
Джюзаякъла тюл, джулдузла джюзген
Тау кёллеге ушасын кёлюнг.
Билеме: татлыды джашил бусакъны
Толгьан Ай бла ушагьы.
Игиликге джашлай джайгьан къучагъын
Сени бусакъгьа ушатдым.
Билеме: айтханым тюлдю джангы,
Алай а — нарт сёзледен алабыз къарыу.
Къызарады кюн батхан джаны,—
Бюгюнюбюзден да тамблабыз ариу.
ДЖОЛДА
Ай сютюне сингнгенча,
Гелеу хансны ийиси,
Къайгьы бары сёнгнгенча,
Тууа сёзню игиси,
Сыртны юсюн барама,
Тюбде аджир джюрюшлю.
Башым джулдузгъа тие,
Мен – насыбдан юлюшлю.
Кёк джулдузладан кибик,
Сырт гапналадан толу.
Мал кюушене тургьанча,
Къой джолча, рахат джолум...
...Ауузлукъ кесиб эрнин,
Бойну къынгыр бурулду.
Дагьыда къабыргьасы бла
Сюйгенине барыб турду.
Сора хорлам кишнеую
Зынгырдатды кечени ...
Эй, ол аджир – аджир тюл,
Джюрегим эди мени.
Атла кишнеген таууш
Чыкъса чыкъсын кеч, эртден.
Джангыз сюймеклик болсун
Бизни тынгысыз этген.
ТАНГ
Танг — алтын тауукь — чёплейди
Кечеги джулдузланы.
Кеси уа джарый барады,
Къызарта-агьарта тауланы.
Кюн баш токъмагьын къаратады,
Джукъудан бети къызарыб.
Кёзлери кёзлени къаматады,
Атлайбыз кюннге ышаныб
Ишге, окъургьа, солургьа,
Бир-бирибизге тюберге.
Биз булут чабдырмазбыз анга, —
Джангы кюн келгенди Джерге.
ТАНГ АЛАСЫ
Танг аласы Анг таласын
Кючлегенд.
Кёксюл аджир акъ байталгьа
Кишнегенд.
Джылы аязны къол аязы
Кёзлеуню
Башын сылаб туудургъанд
Бу сёзлени.
Къанатлыны джукъусуну
Джугьусу
Джюрегими чёкдюргенди
Букъусун.
Тынгы табхан мени кёлюм, сют кёлча,
Таза, азат, ёлюмсюз да болгьанды.
Бир сеннге туру боллукъ таша кёлде
Джангыз сени джууунурунг къалгьанды.
Сезимлени зыгьыр-зыгьыр ойната,
Сюймекликни къара сууу ургьанды.
Джети къатлы джюрегимде сюзюлюб,
Бу чыкъ тамчы сени ючюн туугьанды.
КИЙИКНИ АТА ТЕБРЕГЕНИМДЕ..
Кийикни ата тебрегенимде,
Кесими кёрдюм кёзлеринде.
Ёлюмню бурнун энгишге бурдум,—
Къатымда кёзлеуге къараб олтурдум.
Анда уа — кёк, булутла, кесим,
Шкокну быргьысы — кёрюндюк кесгин.
Дагъыда къарадым ёрге, мийикге,
Ёзеннге сюйюнюб тургъан кийикге.
Джангыдан алдым аны ышаннга:
Ол а рахатды — кюннге ышаннган.
Биягьынлай кёрмез ючюн кесими,
Къаты къысыб атдым эки кёзюмю.
Кийик джыгьылды, къаядан тентиреб.
Чауул ычхынды юсюме гюрюлдеб.
Кёзлеуню бир джанында — мен ургьан кийик,
Бир джанында кесим — минг таш тийиб.
Кёзлерими къысдым — сокъурлукъгъа кёче,
Алай болду кюндюзгю кюн — кече.
Къара кече — кёрюнмей Ай, джулдуз,
Джашауну кёзлеую терк болду мутхуз.
Дагьыда кёрдюм: къычыра, къарыла,
Юрюлюб юсюме къондула къаргьала.
«Ай медет а!..»,- силкиндим да уяндым:
Арбазда уа кюн джарытыб дунияны.
Секириб турдум да, эрши сауутну
Сындырыб атдым кёзден узакъгьа.
Джулдуз къанатла беригиз джюрекге,
Мен бек сюйген джашил бусакъла,
Рахатлыкъ да беригиз кёлге.
ДЖАШАУНУ ЁКЮЛЮМЕ
Адамгьа сакъатлыкъ берген затланы
Барысыны да джауума мен.
Тюзлюкню — терсликге, джашауну — ёлюмге
Къурумазлыкъ дауума мен.
Джерге зарауатлыкъ берген затланы
Барысыны да джауума мен.
Кюйген джерни, мууал чапыракъны
Адамлагьа дауума мен.
Бёрюге тиймей, кийикге тийген
Ташха-окъгьа да къаршчыма мен.
Кюртден, балтадан да джашил агъачны
Сакъларгьа антлы агьашчыма мен.
Адамны сыйын бек кёргеним ючюн,
Айырылыб ётлюме мен.
Ариулукъну, ашхылыкъны
Келечиси, ёкюлюме мен.
ЧОМАЧАЛАГЬА УЗАЛМА
Юреннген атла Орайданы
Тауушундан къутуруб къалгьанча,
Бирде джюрегим урады алай,
Джашау къуру той-оюн болгьанча.
Юреннген ёгюзле Эрирейни
Тауушундан ауур солугьанча,
Кёбюне джюрегим урады алай,
Джашауум — боюнсхада баргьанча.
Алай а, боюнсха не ауур эсе да,
Чомачалагьа узалма, къадар.
Ауур джюгюмю тартала эсем,
Тыялмайын балчыкъ да, къар да.
Онг бер, джюгюмю джолда
Къоймай, арбазгьа джыяр кибик.
Ой, орайдагьа юреннген атла
Энтда джюрегимде кёб чабар кибик!
ХАР ДЖАННЫ АНАСЫ
Къалай огьурсузду къаблан,
Алай а, баласына къарагьан сагьатда,
Кёзлерин да джумаракъ этиб,
Таш да эрир аны къарамында.
Къойдан огьурлу да не болур,
Илешген адам улусуна.
Ёзге "таркъ" деб аягьын уруб,
Ол да къоркъады къозусуна.
Аллай сезимсиз джашау болмазын
Акъылым турса да ангылаб,
Кёргеним сайын сейирсиннгенден
Сейирсине барама анга.
Керексизге шкок улутханны
Апсаты да тургьанды къаргьаб.
Хар джанны — анасы, аны унутханны
Анасындан ичген сютю — харам!
БЕГИРЕК АНГЫЛАЙМА
Джангызлыкъны къышхы сууугьу
Къазакъ бёрюню улууундан
Джилигиме дери ётдю мени.
Огъай, ол ачымаз мени къолумдан.
Иги этеме деб да айталмам,
Ёзге бу джазыкъ къазакъ бёрюге
Бу чууакъ кече шкок аталмам...
Мени да улуйду джюрегим бирде.
Ол а тарыгьады къаргьа чёмелеб,
Бу джашау джашау тюлдю деб, джулдузлагьа.
Шум болуб тынгылайды анга тёгерек,
Бёрю улугьан къышны хатхусундан чыгьа.
Быллай кече бегирек ангылайма
Къалай кереклисин адамгьа адам.
Къатымдагьылагьа джитирек къарайма,
Кёбюрек да тынгылайма къуру да андан.
Къазакъ бёрю, сеннге болушалмам,
Сени алай джаратханды къадар.
Алай а къатымдагьыны кёлю-джюреги
Толмазча этерге керекме къардан.
Ёзге кишиге джукъмай ашхылыгьым,
Излемей къойсам алай этерге,
Мени бармыд да сенден башхалыгьым,
Адамма деб джашарча джерде.
ДЖУУАБ
Аджашхан турна джыйынны
Къычырыгьы тубанлы кече
Чыгьа баргьан ит улуугьа
Тюбейди эне келиб.
Бири излейди джерден болушлукъ,
Бири уа — кёкден.
Экисине да джууаб — къачхы шылпы.
ГЯХИНИКНИ КЁРЮБ
Джазгьа чыкъгьан малны къууанчы –
«Джаз – аны тылпыуундан» дерча.
Къыш узуну къыш бла турушуб,
Энди хорлам къууанчын этгенча.
Джетген джерине мюйюзлерин чанчыб,
Тобукъланыб, гюрюлдеб, топракъны чачыб,
Кюннге, кюнбетге кёзлери джаныб:
Сау-эсен джазгьа чыкъгьанды джаны.
Къышдан къутулгьаннга уа джокъча чырт ёлюм...
Чабады джазгьы хауагьа къууаныб,
Ёлюмню тюл, гяхиникни кёрюб,
Тамбла къууанчха кесиллик ууанык...
БЁРЮ
Терслик этилгенди, къалай унутсун адам,
Къан къызгьанды, къалай сууутсун адам.
Къара къамагъа чабаса да болмайды,
Къара ташны къабаса да болмайды.
Ачыуум джити болгьанды къылычдан,
Къычырыкъ этиб тёнгерейме къырдышда.
Джюрексиниб ауама ары-бери...
Къарасам, чегетден чыгьыб бёрю
Азауларын агьарта келеди меннге,
Санагьанды ажымсыз да кесине тенгнге.
Алдауукъдан айырайым кертини,
Энди сенден бир алайым дертими.
"Харам тенгле этген аман джора ючюн,
Тюз болгьанлай тюшген хар джарам ючюн" -
Бычакъны урама сабына дери,
Урама да бурама ары-бери.
Тишлерим бла къабама богъурдагьындан,
Эсиреме къанны боркъулдагьанындан,
Дуккуллайма, кёл кенгдиреме,
Ахырында бёрюню башын
Темир быкъыгъа илиндиреме.
Ой бошуна, бошуна той тутдум:
"Таш бла ургьанны аш бла ур", — унутдум.
Бёрю баш айтады ызымдан кескин:
«Къайда терсликни къуруталдынг эсе,
Мени орнума бёрю болдунг да кесинг...".
ФАХМУНУ АТЫ
Ташлы джолда от чакъдыра,
Фахмуну аты чабды.
Тишлерин уруб чакъдыра,
Зарлыкъны ити да ызындан.
Фахмуну дюлдюрю учду да,
Кёкде Къой Джолда кишнеди.
Зарлыкъ ити, кёкге къараб,
Улуй къалды, эрши улуй...
КЕТДИ КЪАЯДАН КИЙИК
Кетди къаядан кийик,
Къая уа — бир аман мийик.
Джюрегим барады кюйюб.
Бёрю сюрмеди аны ызындан,
Садакъ атылмады анга джаядан,
Ол абыныб кетди къаядан.
Мен да кёргенме талай джер-суу...
Къайда, къалай келсе да ёлюм,
Бергенлей турлукъ кёреме джарсыу.
Алай а,
Бек сюйген къаясындан,
Бек базгьан къаясындан
Ычхыннган кийик — джарлы.
Андан эсе, таб джанлы
Джыртха эди. Ол заманда
Аны къанын
Кимден аллыгьымы биллик эдим.
Кийиги джоюлгьан къая,
Оюлургьа аз къалгьан къая.
Тауушсуз къычырыкъда къарышхан
Ранларынг — джюрек джараларымча...
АЛМАСДЫ
Джюрегим джанады, кюеди мыйым...
Ёлген тёрем болса,
Минги Тауну ёмюрлюк бузларында
Асырарсыз мени.
Аны ёмюрлюк буз отунда
Бир сууурма, ансы,
Дуния къайгьыладан къалгьанма къайнаб.
...Алай а, бир кюн сезерме мен
Буз къабыргьамы тагьайлары бла тырнай,
Ёрлеб баргьанланы,
Ёрге баргьанланы,
Ёлюмсюзлюк деб кюрешгенлени,
Ёлюм бла демлешгенлени –
Керти эрлени,
Джелни джерлегенлени.
Бораннга артмакъ болгьанланы,
Кёкге аркъан атханланы.
Баргьанланы
Кишилик джиби бирге байлаб,
Джолсуз джолну кеслери сайлаб.
Ала айтыудан, джашау деген,—
Ёрлей билген, ёрлей ёлген...
Сора мен бузну бузуб,
Къарарма алагьа базыб.
Ала уа мени кёрюр-кёрмез,
Алмасды деб къычырырла,
Мени алай къачырырла,
Тансыгьымы алыргьа да къоймай.
Хоу, мен алмасдыма, алмасды.
Адам джюрегими джаргьанда,
Джюрегим отча джаннганда
Мен адамладан джанлагъанма,
Минг джыл къар тауда джашагъанма.
Энди уа тансыкълайма аланы,
Илгендирсем да кеслерин,
Джокълайма бирде юйлерин.
Энди уа излейме аланы.
Джюрегим кюйгенде, къызгьанда
Мен аны къаргьа сукъгьанма,
Джашаугьа ассы болгьанма,
Хоу, мен алмасды болгьанма.
...Алагьа джашыртын къарайма,
Мен алгьышлайма аланы,
Адамлай къалгьанланы.
"Адам" деген мийикликге,
Къыйын, баш мийикликге
Чыгьалгьан чыгъалгьанланы,
Мен алгьышлайма аланы.
УУЛУСА, ДЖАУУМ, АЛАЙ А...
Уулу уа, джауум, уулуса,
Алай а, къалай улурса,
Ууунгдан да дарман эте
Билгеними эшитсенг.
ТАРЗАННГА
(1960 джыл)
Къара итибиз Тарзан къалгъанды Кок-Сайда.
Аллай шохум джокъду мени Къарачайда.
Кесими чалман къазыкъгъа сынджыр бла тагъыб,
Кюрешеме аны эниклеб, чабыб.
Ким биледи – ол да мени эшите болур,
Ол да бери айланыб, хахай эте болур.
Бизни бла бирге келсе эди Тарзан –
Мында анга ичирлигем нарзан.
Орта Азияда ызыбыздан къараб къалгъанды
Къара итибиз, къайыр итибиз Тарзан.
«Ол анда ёлгенлени сакълайды»,-
Деб, кёлюмю басыучанды аккам.
Биразны тынгылаб, дагъыда къошуучанды:
«Туугъан джуртунда къалгъанды Тарзан.
Туугъан джуртдан багъалы не болур?»-
Минги Таугъа къарайды акка.
Ит чабхан илгендиреди мени,
Эшта, бизни сагъына болур Тарзан:
«Джуртуна къайытхан адамгъа
Джуртунда къалгъан парийден салам».
Мен аны кёреме тюшюмде,
Аныча «хап-хуп» этеме хар кюнде.
Кетермез ючюн а аны чыртда эсимден,
Тарзан деб, атагъанма кесиме.
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
2-чи томундан (1970-1993)
ЭС БЕР
Акъ къочхар къалюубаладан,
Къара къочхар ахырзамандан
Атылыб келиб
Бизни ёмюрде тюбешедиле.
Джер тебрендире аякъ алышлары,
Кёк кюкюрете мюйюз тауушлары
Салышадыла, сермешедиле.
Адам акъ къочхарны мюйюзюнден туталса,
Къочхар, силдеб, аны джулдуз дуниягьа чыгьарыр.
Сермеб къара къочхарны мюйюзюнден тутса уа,
Ол аны къара джерни тюбюне ашырыр.
Джер тюбюнден чыкъгьан а Сосуркъагьа,
Нарт Сосуркъагьа да бек ауур тийгенди.
Этинги ашатыб, къанынгы ичирсенг да,
Ол дуниядан къайтарлыкъ къуш табылмаз.
Акъ къочхар бла къара къочхар
Аламладан, заманладан да ётюб,
Гяхиникни къара балчыкъ эте,
Демлешедиле, сермешедиле.
Адам Тейри эшигин ачалгьан сагьатда,
Кесини эшигин къалай джабар?
Къадар!
Адамны Адам болгьанын унутдурма –
Джангылыб да, джангылтыб да
Къара къочхарны мюйюзюнден тутдурма.
КИЙИК – КЪАНЫ ТЁГЮЛЮР ДЖЕРГЕ...
Джугьутур къарт болгьанында,
Мюйюзлери да ауурлукъ этди.
Мыдах болуб, башын кёлтюрмей,
Ранда кюн турду, кече да турду.
Сора къалкъыб, кёрдю тюшюнде
Джаш кюнлери къалгьан кюнлени.
Хатерсиз уучуну шкогу джерлениб
Тургъанда да, кесине базыб джюрюучю джерлени.
Кийик асыры къызыу баргъандан,
Окъ джеталмай къалса ызындан,
Хайран болуб къалыучу уучу,
Шкок бла кийикге кёзюу къараучу уучу.
Дагыда кёрдю джугьутур тюшюнде,
Джыртхыч джаныуарны тишинден
Бир секиргени бла къутулуучусун.
Ой кырдыгы татымлы джерле,
Ташын тузча джаларча джерле,
Сюймегенингден джалларча джерле,
Сюймекликден джанарча джерле,
Сууундан суууй, къанарча джерле,
Къартлыкъда да къутурурча джерле,
Ёлюмден да къутулурча джерле.
…Ауур башын акъырын кёлтюрдю,
Къангич санларын сюеди ёрге.
Къачан эсе да анда бир иги эди деб,
Кетди къаны тёгюлюр джерге.
КЪЫЛ АРКЪАНЛА
Байталланы кьуйрукъ кьылларындан
Эшилген кьыл аркьанла
Не менме деген ненча аджирни
Тузакьладыла.
О, байталланы кьуйрукъ кьылларындан
Эшилген ол къыл аркъанла...
КЮННЮ ЫЗЫНДАН...
Башыма акьыл кирир заманда
Джюрегиме сюймеклик кирди.
Кюнню ызындан
Джугьутур кьаядан секирди.
УМУТДЖАЛ АТЛАРЫМ...
Биринчи – джашагьан джерими кёрсюнле кёзлеринг,
Экинчи – джазгьан затларымы:
Къуйрукълары, кетген ёмюрлени чибинледен къоруй,
Ёмюрлюкге атылыб баргьан умутджал атларымы.
Чилле деб, балдраджюз деб, къыш нелени
Боранлайды. Заман къуму басхан тюзледен
Къазауатчы атны кишнегенине
Сагьайыб, кишнейдиле шумер, гунн, скиф, болгар,
хазар, къыпчакъ, алан, къарачай –
Тюрк агъачлы таджал аджирле.
Сууладан, къумладан, къарладан чыгьадыла
Сауут-сабалары зынгырдай атлы аскерле.
Кёб затха тюшюнюб, сокъураныб, джюрексиниб,
Ызларына - суугьа, къумгьа, къаргъа кёмюледиле
Атлы аскерле, атсыз аскерле. Башсыз аскерле.
Биз чириб, джер болгьунчу огьуна,
Джер тюб болургьа тебрегенди деб,
Сюекле жыгьырдайдыла.
Аланы юслеринде уа - кырдыкла, чегетле,
Кырдыкла, чегетле шууулдайдыла.
Къазауат баргъан джерде,
Аскерчиле джер азыгьы болгьан джерде
Бычакъла, садакъла, муджурала ёсмей,
Кырдык ёсгени да сейирди.
Бычакъла, садакъла, муджурала ёсмей эселе сора,
Бюгюн джашаугьа кьоркъуу къайдан тюшеди?
…Аджир бёрюню сюрюб баргьанча,
Ёлюмню сюрюб баргьан атларым,
Талакьлары туруб джыгьылсала да,
Кишнеулери ёмюрледен ётген атларым.
Сизни кишнеулеригизге ушаш сёзле да бар.
Сизни кишенлеригизге ушаш сёзле да бар.
Кишнеуню кишенлеялмаз киши.
Ой мени акъджал, умутджал атларым,
Арт аякълары тобукъларына дери
Тюзде къумгьа батыб тургьанлай,
Ал аякьларын бюгюб таулада суу ичген
Джулдуз къашхалы таджал атларым.
Джер джашнай сийдиклеринден,
Кишнеулеринден кёк джашнай,
Къуугьуннга, сюйюмчюге да терк джетдириучю,
Адамча акъыллы атларым.
Ат чабса ит чабар дегенлей,
Кишнегенигизде назмум чабды.
Башларыгьызны чалман къазыкълагьа чанчылыб
Кёрсем да, кёреме
Зарандан сакълагьаныгьызны.
Алай а, сиз саусуз, саусуз билеме...
Къуру джигит аскерчилени сыйларына тюл,
Тулпар атланы да сыйларына
Къараладыла ол мазаллы тёбеле...
Алай а, сиз саусуз. Джер тюбюнде кишнеуюгюзден
Чыгьадыла, чагьадыла терекле, чегетле;
Тайчыкьла кишнеселе уа - гяхиник чыгьады;
Байталларыгъыз кишнеселе - гюлле чагьадыла.
Сизни аягъыгъыз басмагьан джер джокъ -
Туякъларыгьыз ёмюрлени къырдышын къобара,
Кишнейсиз. Сиз саусуз, саусуз. Сизге джокъ аджал -
Акъджал умутджал тулпар атларым.
КЪЫСХА "И"-ЙИНГМЕ СЕНИ +++++++++++++
Къарачай!
Мен къысха "и"-йингме сени.
Алай а, бёркюмю ёрге атыб,
Къууанама,
Гитче бармакъ да асыу дегенлей,
Мен да бир джугьунга джарагъаныма,
Мен да сеннге керек болгьаныма.
Болмасам да сени башынг –
«Къ» харифинг – Къарчанг – Къадау Ташынг,
Болмасам да сени
"Ара"- лыгьынг, аралыгьынг, ара багьананг,
Къысхакъыл, къысха "и" болсам да,
Узун этерге излейме джашауунгу, тарихинги.
Сени къурагъан харифлени
Ызларындан барама джарым чалкъычыча.
Сен саулукъда меннге ёлюм джокъ,
Дюрюден чыкъмам джаным чыкъгьынчы.
Сени башынг огьай,
Аягьынг болгьаным да,
Башыма сыйды.
Алай а, аякъсыз
Тёнгек, баш да неди?
Алай а аласыз
Аякъ а неди?
Къарачай!
Мен сени сафынгда ёлюмсюзме.
Сенсиз – терекден юзюлген чапракъ –
Магьанасызма, джансызма, ёксюзме.
Къарачай! Биз
Бир-бирибизни къурайбыз.
Сёзню къурайбыз.
Тилни къурайбыз.
Халкъны къурайбыз. Алай джашайбыз.
Ансы, биз – джети хариф –
Джети сынаудан ёталмай,
Джети джол айырылгьан джерде
Биригиб оноу эталмай,
Гитче уллугъа тынгыламай,
Уллу гитчеге тынгыламай,
Бир-бирибизге къайырылыб,
Айры болуб, айырылыб,
Чачылсакъ – Къарачай чачылды.
Джулдузла да, кёк да турурла,
Джети джулдуз а джокъ – Джетегейли джокъ.
Кёк къалай джарлы кёрюнюр.
Къарачай!
Мен сени къысха "и"-йинг болгьанча,
Сен кесинг да адам улуну
Къысха "и"-йи эсенг да, ким биледи.
Адам улу кеси да – къадарны къысха "и"-йи,
Къадар кеси да Ёмюрлюкню къысха "и"-йи...
Къарачай!
Сен заманладан, аламладан да ётюб,
Аякъларынг, къанатларынг да сынаргьа джетиб,
Балчыкъны, къарны, къарангыны да джырыб,
Кюн джарыкъгьа кюн джарыкъча баргъан
Дюлдюр эсенг,
Чубур тюйюлген къуйругъунгма сени.
Башха затха фахмум, къарыуум джетмей,
Сени чибинден къорургьа джарай эсем да къуру –
Ол да насыбды.
Къарачай юйню
Тюб ташы, къабыргъасы да тюл,
Терезеси, эшиги да тюл,-
Оджагъыма мен.
Юй – джылыудан, мен а – къурумдан
Тола барабыз.
Юйде от этилгени,
Къазан къайнагъаны,
Оджакъдан тютюн чыкъгъаны –
Халкъым джашагъаны
Къууанчды меннге.
Мен – оджакъ,
Къурумдан, джалындан тола эсем да,
Джанымдан тоя эсем да, –
Бир исси, бир суукъ бола эсем да,
Кюн аманнга ачыкъ тура эсем да,
Ичим от, тышым буз бола эсе да, –
Къадарыма разыма.
Къарачай юйню оджагъыма мен.
Керти да «татлыды, берекетлиди Джуртну тютюню да».
Юйню джылыудан тола баргъанын сеземе да,
Кесими къурумдан тола баргъаныма да къыйналмайма.
Юй-Эл-Халкъ джылыныр, джашар ючюн,
Меннге кюерге, къаралыргъа керек эсе,
Разы болуб кюеме, къаралама.
Алай турама юй башында, кёз туурада –
Оджакъча да тюл, бир байракъ кибик...
Къарачай!
Мен къысха "и"-йингме сени.
Алай а, къайры да ий,
Сен саулукъ да
Менден мийик "и",
Менден узун "и",
Менден толу, менден бойлу, менден уллу «бий»
Болмагьанды. Джокъду. Боллукъ да тюлдю.
Сенден джаратылгьанма. Сени бла джаратылгъанма
Сени бла джашайма.
Сени ючюн ёллюкме. Сени бла ёллюкме.
Сенсиз а – къачан да ёлюкме.
Хоу, ауалдан ахыргъа дери сени блама мен.
Къарачай!
Къысха "и"-йингме,
Къысха илигингме сени.
Бу Ай тилибиз а, ана тилибиз а –
Сары джилигингди сени.
КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ
1. Къач
Юйюмю шорбатында
Къарылгьач юйюрден къалгьан уяда
Мыдахлыкъ гурт чыгьарады.
2. Джаз
Юйюмю къабыргьасында
Къайталмай къалгьан къарылгьач юйюрню уясындан
Толмай къалгьан муратымы кекелчиги къарайды.
Огьесе, ол,
Озгъан джылла-джелле-эсге тюшюрюуле
Къозгъагъан тюк-джаммыды, саламмыды?
ОЛ ТЮЛМЮ ЭДИ?
Джазны къанат тюбюнден тюшгенча
Джюуюлдейди шорбат чыпчыкъ.
...Къышны бир къыяма кюнюнде,
Ауузунда да гырджын бурхусу бла,
Орамда бузлаб тургьан а ол тюлмю эди?
УЯ ЭТЕДИ
Къулагьына мычхы таууш келе,
Къанатлы терекде уя этеди.
БАЛЫКЪНЫ ХАПАРЫ
Къобан чабакъланы арасына
Балыкъ балачыкъ къайдан да келди, къайдан да чыкъды,
Огьесе бурун тенгизден къалыб кетиб,
Энди уянамы турады? Алай да болур,
Не ючюн десенг,
Ызына айланыб насыбы тутхунчу
Ол къатыб, таш къабха кириб сакъланнганды;
Не уа,
Къобанда балыкъ джаратылыргьа нек болмайды?
Бу таулагьа
Чабакъладан да балыкъла бек джарашырыкъдыла.
Балыкъла болсала,
Къобан да тенгиз болур да кетер.
Огьесе, балыкъла джаратылыр ючюн
Алгьа тенгиз джаратылыргьамы керекди?
Ким биледи къалай кереклисин,
Ёзге къобан чабакъланы арасында, илгендире,
Балыкъ балачыкъ ёсе тебреди.
"Хайт" деген балыкъ болду,
Акъыл-балыкъ болду.
Суугъа сыйынмай, бир къабыргьасы,
Бир сырты кёрюне тебреди.
Сууда джанкъылычланы къургьан, къурагьан да
Балыкъ болгьаны белгили болду.
Бирле анга джанкъылыч анасы дедиле,
Бирле уа сарыубекди деб, тиш къысдыла.
Ол мазаллы санларын къайры джашырлыкъ эди?
Къарыулулугьу-къарыусузлугьу да ачыкъ болду.
Ол кёзге кёрюнмей,
Чабакъланы бирича айланса,
Балыкъ болгьаны эсленмей да къалыр эди.
Не келсин,
Пелиуанлыкъ сорулуб берилмейди.
Джагьадан таш, агъач атханла,
Тобдан атаргьа керекди дегенле да болдула.
Алайсыз да суу, хауа джетмей
Къыйналгьан балыкъ, ачыуланыб,
Минги Тауну айрысына чынгаб
Дуниягьа кёлкъалды къараб,
«Адамчыкъла, чабакъчыкъла
Кёб джашагьыз, бир «ох»,- дегиз дей,
Джан берири келди.
Дагьыда эсине не келди эсе да,
Тенгиз таба атды мыллыгын.
...Схуртукланы къара бугьача,
Къарала бара эди балыкъ.
Таш, агъач джетмей къалгьанында да
Ызындан сёз джете эди:
"Балыгъын /сууун/ къойгьан балыкъ,
Джагьасын ойгъан балыкъ,
Къобанны къобаргъан балыкъ,
Джуртун ташлагьан балыкъ".
Балыкъ а бюгюн да айланады
Тенгизледе, океанлада.
Къобанны сууун тенгизде излеб,
Табыб, балсытыб ичеди,
Таулу, айранны ичгенча.
...Алай а бир кюн кёлю булгьана,
Ол кесин таула таба атар.
"Энтда бир балыкъ башын
Джагьагъа атыб ёлдю",- деб, билдирирле.
Алай бошалыр балыкъны тауруху.
АДЖИР НАЗМУ – ЭМИЛИК НАЗМУ
Чабар атча кишнейди назму –
Башын да созаракъ этиб,
Тёрт тизгинин тёрт туякъ этиб
Тёртгюллейди, джоргъалайды, секиреди.
Ол аякъларын къалай алады, къалай салады –
Кимни не иши барды анда?
Джалы эшилибмиди, къуйругьу тюйюлюбмюдю –
Сизге не башхасы барды аны?
- Ол аягъы бла джерни нек къазады?
- Кетген заманланы тинтгенлигиди...
- Ол кесине асыры бек базады...
- Къоркъма, джашау андан джигитлени да...
Кетген заманладан къуугьуннга бери
"Болушлукъ" деб чаба эсе уа назму?
Тер кёмюк этген юсю аны
Гюл ийис этерин ким айтды сизге?
Не да,
Джыллыкъ джолну къой, кюнлюк джолну да
Ол бир джюрюш бла къалай келиб турур?
Кеси да бир джолну къалай келиб турур?
Джол кёб, джолну юзюлгени да кёб.
Джол кеси да тюл шойду кеб.
Ненча джюрек бар эсе – анча джол,
Джолну анча ёрю-эниши...
Кесибиз да кёб джолну ойгьанбыз... къойгьанбыз,
Сюйюб-сюймей да
Кёб джерлеге тюшгенбиз, кёчгенбиз.
Кесибиз да тюрленнгенбиз, аман тюрленнгенбиз.
Къуугьуннга келген да къыйналыб табар
Ахлусун, элин.
Сора талагьы турургьа джетиб
Бурундан атылыб келген аджир,
Тебсей келмезлиги хакъды,
Аякъларын да ариу, омакъ ала.
Ол эм къысха джолну, не да,
Кеси джол сала келирге боллукъду
Кърау уруб тюгюне-джалына,
Туякълары да бузлагьан джерни эрите.
Келлик замандан къууанч хапар алыб
"Сюйюмчю" деб келе эсе уа назму?
Ол заманда аны джюрюшю, чабыуу,
Кишнеую да башха тюрлю боллукъду.
Кертиди, джегилиучю, минилиучю атла да бардыла.
Хар бирини къуллугьу башха.
Алай а, мангылайында
Поэзия къашхасы болгьан аджир,
Арба джолгъа сыйынныкъ, джарашырыкъ тюлдю,
Джерни, джюгенни, ауузлукъну унарыкъ тюлдю.
Фахмусуз къауум аны ангылаб тохтар орнуна,
Эмиликге аркъан атаргьа кюрешеди,
Ауузлукъ салыргьа умут этеди.
Бек уллу муратлары уа – аны бичиб,
Фахму урлугьун алалсала,
Алай тюл эсе уа, тюбю бла къуруталсала...
Фахмудан къаратонланы
Аталары-балалары да – зарлыкъды.
Бичилген атла аджирни
Кёрюб болмайдыла дейле.
Аджирни эки бюртюгю
Эркинлик бла Поэзия болгьанын,
Алада уа Джашауну урлугьу
Къайнай-бише тургъанын
Билмегенча этедиле джазыкъла...
Бек да биледиле, итликлери озады ансы.
Аджир а барады. Аны барыууну
Бир мардасы, чеги, джоругьу джокъду.
Заман да,
Аджирге тургьан байталча,
Барады аны аллында.
ЭМ НАСЫБЛЫ АДАММА ДУНИЯДА
Бусагьатда аллай музыка джокъду
Мени джаныма джарарча.
Аягьы кесилген музыка,
Тамагьы бууулгьан музыка,
Къанаты юзюлген музыка
Джаным кесиди.
Огьай,
Бусагьатда кёлюм
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей,
Бир къанатлары да, сыныб сюйреле,
Айланнган турналадан толуду.
Аланы къычырыкъларыды бу тизгинле.
Ансы мени бир хатам джокъду,
Мен эм насыблы адамма дунияда.
АЛАН БЛА ОЮНЧАКЪЛАРЫ
Алан деген уланны
Игид джашауу, халы.
Кёбдю рысхысы, малы,
Къайгьысы да аз тюлдю.
Майна, аты кишнейди,
Хазыр болуб чабаргьа.
Чарсха угулгьанланы
Барын джетиб озаргьа.
Узункъулакъ эшеги
Созуб-созуб окъуйду,
Тауда, тарда джюрюрге
Къадыр кибик гыртчыды.
Къадыр таджал болса да
Къылыгьы бет джояды.
Аджирча кишней келиб,
Эшекча окъуб къояды.
Ёзге Аланны къадыры
Тау джолланы къыдырыр,
Ауур джюкню элтсе да,
Къабхан, чочугьан этмез.
Эшеги да къала ишлеб
Къуйругьу бла оймаз.
Джангыз, тоюб турса да,
Окъугьанын а къоймаз.
"Эшек билген арба джол",-
Деб бош кюлелле анга.
Кеси харам болса да,
Къыйыны уа халалды.
Отун, бичен келтирир,
Джашны, къартны кёлтюрюр.
Тауда эшекге эскертме
Салынса да боллукъ эд.
Къадырны, атны, эшекни
Сыртына атыб кетерча,
Аланны пили да бард
Дуния сейир этерча.
Ол бурну бла кёлтюрюб
Базыкъ томурауланы,
Чегетден алыб келед,
Алан мекям ишлерча.
Пили, аты, къадыры,
Эшеги да Аланны
Бир масхабда джюрюйле,
Айтханын этиб аны.
Ненча кийик, джаныуар
Турадыла Аланда.
Ала кютю болгьанла
Илешгенле адамгьа.
Къаблан, аслан, аю да,
Джылан, тау къуш, тюлкю да,
Ит, сюлеусюн, бёрю да
Къайырылмай бири да,
Шохайлача джашайла,
Халал ишлеб, ашайла.
Бир бирикген къралгьа,
Джамагьатха ушайла.
Дженгиллик этген болса,
Хар ким аны уялтад.
Эртден бла барын да
Гугурукгу уятад.
Алан аскерчи кибик,
Эрлей къаблаб кийимин,
Джугьутурун, кийигин,
Ийнеклерин, къойларын
Барын тышына иед.
Ингирге дери отлаб,
Ала тойсала сюед.
Къалгьанланы да бошлайд –
Ала да джюрюсюнле.
Туугъан сыйлы джерлерин
Сыйласынла, кёрсюнле.
Кёз байлана, барысы
Келликдиле къайытыб.
Тебрерикдиле сора
Сейир хапарла айтыб.
Алан барын тансыкълар,
Барына аурур джаны.
Бёрюге къойну сорур,
Кишдикге уа – чычханны,
Тюлкюге – гугурукну,
Бал четенни – аюге.
Игид, бары сау-эсен
Джыйылгьандыла юйге.
Ма ол халда бир-бирин
Хар ингирде джокъларла.
"Ингирги таурухха" къараб,
Сора татлы джукъларла.
КИМДИ, НЕДИ ТЕРЕЗЕДЕН КЁРЮННГЕН?
Шорбат чыпчыкъмыды тереземе къоннган,
Кёгюрчюн сыфатха кирген мёлекмиди?
Гырджын бурхула бермей анга,
Илгиздик этерге керекмиди?
Ол Аллахны сыйлы саламы огъай,
Шорбат чыпчыкъ огьуна болсун.
Къабыргьада къакъ къабыргьагьа къарайд:
Ачды хариб, ашасын, тойсун.
Меннге юйсюз къалыргьа тюшсе,
Юйюм джаугьа тюл, джаныуарлагьа къалсын,
Шорбатына чыпчыкъ юйюр орналсын.
Адам къартайса да, джашау къартаймаз.
Тюзлюк мени ызына къайтарса,
Алагьа келиширме, алагьа илеширме...
Саулукъда гырджынымдан ёзденлик этиб,
Осуятымда – санымы-джанымы юлеширме.
Шорбат чыпчыкъмыды тереземден къарагьан,
Кёгюрчюн сыфатха кирген мёлекмиди?
Огьесе, джарлы ана намазлыкъда
Аджашхан джашына этген тилекмиди?!
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
3-чю томундан (1903-1994).
КЪЫТМИР улу БОЙНАКЪ
Къытмир улу Бойнакъ — тулпар туугьан басхан парий,
Кёб къазакъ бёрюню джетиб, тюбге басхан парий,
Джыйын джанлы бла да джангыз кеси талашыргъа базгъан парий,
Минги парий – Къытмир улу джигит Бойнакъ.
Ит джыл туууб, кюнден-кечеге ёсдюнг,
Тонгуз джыл кёб кьабанны-амантишни кесдинг.
Чычхан джыл чычхан огьуна иймединг стауатха,
Ёгюз джыл уста болдунг, хазыр болдунг къазауатха.
Къаблан джыл тенглик этдинг къабланлагъа.
Къоян джыл сен джакъ болдунг къоянлагьа.
Сарыубек джыл Кюнню, Айны джелимаууздан къутхардынг,
Джылан джыл а — уу джыланланы бирин къоймай джылатдынг.
Ат джыл, эчки джыл малла тюзде да къалдыла,
Сен саулукъда ала кюушеннгенлерин бузмай турдула.
Маймул джыл, хораз джыл да гёзетчилигинги къоймадынг,
Джуртха джау джибермединг, ёзден бетинги джоймадынг.
Ит джыл келди чархча тёгерек айланыб,
Къарачайда, Малкъарда атынг айтылды сыйланыб.
...Сени ёлтюрдюле асры къайыр болгъанынг ючюн,
Джуртунга, миллетинге хайыр болгъанынг ючюн,
Халалны харамдан, акъны къарадан айыргъаньнг ючюн,
Джанынг – Кёкден, къанынг – ёзден болгъаны ючюн,
Ёзденликни-Эркинликни джакълагъанынг ючюн.
Ёлтюрдюле ханнга, патчахха чабханынг ючюн,
Ала салгъан амантишлени къабханынг ючюн.
Ёлдю Бойнакъ — ёзден атадан-анадан тулпар туууб,
Минги Тауну бузларын эмиб ёсген парий,
Кёб сатлыкъны-амантишни богьурдакъларын кесген парий.
Энди бош итле кёл кенгдирелле къош итге —
Аны акъылсызгъа, оюмсузгъа тергейле.
«Стауатны сайламай, бизнича базукну сайласа,
Бюгюн да джашаб турлукъ эди, — дейле, —
Ол болгъанны джау этиб кетди бизге,
Аны дертин энди бизден аллыкъла.
Кючлюлени чурукъларын джалайыкъ,
Къытмир улу Бойнакъны аманлайыкъ –
Ол заманда биз сау-эсен къаллыкъбыз,
Таб, чын, саугъа, къуллукъ да аллыкъбыз.
Сюйген джерлерине элтиб бизни такъсынла, —
Джурт да, джукъ да керек тюлдю бизге.
Джангыз аллыбызгьа бирер сюек атсынла, —
Аны кемирейик да, къуйругъубузну булгъайыкъ.
Джёбелейик, къансыйыкъ — гаджилеге ушайыкъ,
Алай бла башыбызны сакълайыкъ.
Итча чабханыбызны, юргенибизни да кьояйыкъ —
Бойнакъны юзюгюнденди деб, аман атха чыкъмайыкъ.
Кючлюлени тиллерин, адетлерин алайыкъ —
Парийча тели, шашхан болмайыкъ».
Джуртларындан, халкъларындан эсе,
Ана тиллеринден, азатлыкъдан эсе,
Была сынджырны, сюекни сайладыла,
Къул джашауну, къул халини сыйладыла.
Не адетди артыкълыкъгъа бойсуннган, тёзген?
Къалмагьанмыд бу джуртлада бий, ёзден?
Бизнича тюлмюлле ингилиз, чууут, орус-орман?
Ким ючюн, не ючюн этди Бойнакъ джанын къурман?!
КЪАЗАКЪ БЁРЮ
Улуйма мен, къазакъ бёрю,
Джангызма мен.
Къаблан кёллю азат тёлю,
Къайдаса сен?!
Кюрешдим мен, къазакъ бёрю,
Джара, таб кёбдю — кёрюрсюз.
Умут сизденди джаш тёлю,
Сиз джыйын бола билирсиз.
Таудан тюзге, тюзден таугъа
Чабыб эндим, чабыб чыкъдым.
Тынгы бермей турдум джаугъа —
Джангыз кесим кёбню джыкъдым.
Кесинден ишленнген чюйдю да,
Ол къаты агъачланы джаргъан.
Кесибизни итледиле
Мени да джюрегими джаргъан.
Мен бир кере элге кирдим,
Кёзлеримде элия джана.
Сынджырда къарнашларымы кёрдюм,
Ала меннге хырылдаб чаба.
Мен эм къайыр итге бардым:
— Джазыкъ, бойнунгдан тагъылыб
Не заманнга дери турлукъса,
Ол мыжыкъ иенге табыныб?
— Мени сынджырым кюмюшденди,
Къалгъанланыкъы уа — темирден.
Алтын сынджырлы боллукъма
Бошасам сенича бёрюден, —
Деб къансыды, юрдю, чабды,
Ёзге сынджырын юзалмады.
«Алтын» деб, силегейлерин чачды,
Къул болгъанын сезалмады.
Иеси чыкъды юйден —
Ит мени кёргюзтюб тил этди.
— Шкокдан ат, не мени бошла,
Бёрюден бошайыкъ, — деб, кёл этди.
Ол сюрюб, мен да къачыб, —
Эл узакъда артда къалды.
Сора ызыма айланыб
Аны богъурдагъындан алдым.
Ол джалынды, джалбарды:
— Кесме, — деди, сау къой деди.
Алтын сынджыр да сени болсун,
Ит джорукъкъа бой бер, — деди.
Мен аны ашхы таладым,
Сора бираз сорукъдум.
Арбазына сюйреб барсам,—
Бир къуджур ишге джолукъдум.
Итден толу эди арбаз.
Ала Акъ юйню иесини
Чурукъларын джалай элле,
Къуйрукъларын булгъай, къансый.
Хар бири дыгалас этеед,
Кюмюш тегенеге къысылыргъа,
Кюмюш сынджыргъа тагьылыргьа.
Бир-бирин аманлай элле,
Ол оруннга иймез ючюн.
Акъ юйню неси айтды:
Талашыгъыз да ким хорласа,
Кюмюш сынджыргъа ол тагьылыр.
Къазакъ бёрюню ким тутса,
Алтын сынджыр а — аныкъыды.
Сора талашыу башланды.
Бир-бирин джулкъуб, кесиб,
Башлы-тюблю бола, хырылдай,
Кюрешдиле. Турдум тёзюб.
Болалмай арагъа кирдим;
- Сынджыр — алтын, кюмюш болса да,
Не башхасы барды сизге, —
Анга тагъыллыкъсыз сора.
Бёрю, ит да бир болайыкъ,
Джуртубуз ючюн кюрешейик,
Баш бошлукъ ючюн сермешейик —
Къул болгъаныгъыз боллукъду.
Олсагьат итле бирлешдиле:
— Бу къан тёкдюрюрге излейди.
— Бизни къырдырыргьа башлагьанды.
— Талайыкъ къазакъ бёрюню,
Къралны онг кёзю болайыкъ,
Сюек, алтын сынджыр алайыкъ.
— Огъай, — дедим, — мен кесими
Сизге талатдырлыкъ тюлме.
Меннге чабхан биригизни
Алыб келгенме, къарагьыз.
Мен тагъылыб ёсмегенме,
Бойнуму сынджыр кесмегенди.
Бёрю кесин къул этдирмез.
Сиз а — итлесиз, къулласыз.
Акъ юйню иесин джалагъыз.
Аякъ джолну къатын сакълагъыз.
Мен кетдим. Джолубуз башха.
Кетдим мен – къазакъ бёрю,
Тагьылгьанла бары — бирсиз.
Умут сизденди джаш тёлю,
Сиз джыйын бола билирсиз.
Улуйма мен къазакъ бёрю —
Байламлыма Тейри бла, Кёк бла.
Джерибиз тар тюлед, ай медет,
Тар джюреклиле асры кёбле.
Эркинликни ауушдурмам
Тойгъан джериме, ышыкъгъа.
Ёлюб кетсем да бойсунмам
Джер юсюнде бир мыжыкъкъа.
Кёб богъурдакъны юзерме
Азау тишлерим тюшгюнчю.
Не къыйынлыкъкъа да тёзерме
Джаш тёлю джетгинчи, бишгинчи.
Анга атылгъан окъну
Чынгаб кесиме алырма.
Эркинликни-азатлыкъны
Суу-суратыча къалырма.
Тейрисин унутхан бар эсе,
Аны алырбыз терисин, —
Дейме Мингини башындан
Мен — Алан джуртну бёрюсю.
Джарым патчахланы, Амантишлени
Малкъардан, Къарачайдан къууарбыз.
Биз алан эсек, адам эсек,
Алан къралыбызны къурарбыз.
УЛУЙМА МЕН КЪАЗАКЪ БЁРЮ
Улуйма мен, къазакъ бёрю, —
Джангызма мен.
Къайдаса сен, азат кёллю,
Къайдаса сен , азат тёлю,
Къайдаса сен?
Къара танымагъан къарангыгъа
Джокъду дауум.
Дин бузгъан джарым молла —
Сенсе джауум.
Джауум сенсе — халкъны алдагъан
«Интеллигент».
Къалмагъанды сенде адамлыкъ,
Не ёт, не бет.
Орун ючюн, байлыкъ ючюн
Сатыласа.
Ёз халкъынга, тау джуртунга
Къатыласа.
«Джерибиз бир хуртдагы,
Тилибиз бир тилимди.
Энчи болсакъ — къырылдыкъ», —
Деб, джаяса билимни.
Сен — къахмесе. Кимди джау?
Кимлеге салайыкъ дау?
Амантишле, Атаджокъла ,
Бетлери, намыслары джокъла —
Аладыла джауубуз,
Алагъады дауубуз.
СЕНИ КЁРГЕН БОЛУРЛАМЫ АЛА ДА?
Кюн таякъгьа къонуб джырлайд къарылгьач,
Тау кёгюрчюн мурулдайды къаяда.
Сени кёрген болурламы ала да?
Мен ангылайма къууанчларын аланы.
БЁРЮМЮСЕ, ТЮЛМЮСЕ?
Заман аман къатылгьанды меннге,
Тауруххамы ушайды тюнюм, тюшгеми?
Бирле сюек ючюн талашхан сагьатда
Меннге бёрю болургъа тюшгенди.
Кърал атхан сюек ючюн
Ит джыйын бир-бирин кеседи.
Къадау Ташча деу кёкрегимде
Джангыз Терекча бир сезим ёседи.
Джокъду муну арысы-бериси –
Бол халкъынгы асланы-бёрюсю.
Баш ур Джуртда Ташха, Терекге,
Къарыусузлукъну къойма джюрекге.
Сермеш джуртда таш, терек ючюн,
Итле талашсынла аш, сюек ючюн.
Алай а кёлде, теренде бир соруу къайнайды,
Джюрекни тешеди, юзеди, къыйнайды.
Бёрю халкъкъа итле къайдан чыкъдыла?
Бёрю халкъда орун къалай табдыла?
Ол, итлеге ашата эсе кесин,
Бёрю халкъ деб, махдайбыз аны несин?
Бёрю халкъ тюл, къой сюрюудю сора ол.
Алай эсе азабхады, къасабхады анга джол.
Амантишлеге бола эсе ол тишлик,
Ол тюлмюдю барыбызгъа бедишлик?
Аны ангылаб, тирилелсе тирилед,
Алайсыз – ашалад, бошалад, ёлед.
Бёрюме деб, джыялмай эсе эсин,
Ит юзюкге кесдиред, чачдырад кесин.
Халкъ джюреги, сен Кюнмюсе, кюлмюсе?
Айтчы, Халкъым, бёрюмюсе, тюлмюсе?
ИТ ДУНИЯДА КЪАЗАКЪ БЁРЮД КЪАРАЧАЙ
Не сакълагьын бу замандан, дуниядан?!
Не этейик, ит кёб олду адамдан.
Итлеге уа - «харам», «халал» - бары бир.
«Дуния намыс», «ахрат азаб» - буруу тюл.
Ой бу джуртну адамындан ити кёб,
Алагьа уа – Бёрюкъанны дерти кеб.
Ит сюрюуге джыйын джанлы болмасакъ,
Къуууб, чачыб, ит джанларын алмасакъ,
Ит дуния деб, айтдырырча этелле,
Адамланы ит джашаугъа тюзетелле.
Адам сёзден алгьа чыгъад ит юрген,
Адам сёзден эсе кёб чыгъады ит юрген.
Къалалача бу юйледе джашагьан
Адамламылла, итлемилле? - Айтчыгъыз.
Оноу этгенле уа бизге, элге, къралгьа
Адамламылла, итлемилле? - Айтчыгъыз.
Ит къралда итледиле адамла,
Ит къралда итге да тергелмейле адамла.
Бёрю халкъны кёрюб болмайды ит кърал,
Къазакъ бёрюге, джыйын джанлыгьа да джауду ит кърал.
Алай а итден тюл, бёрюден туугьанла,
Ол бёрюкъан сарыджилик уланла
Адам сюрюулени ызына Халкъ этерле,
Итлени уа Джуртдан тас этерле.
Азат кёллю къазакъ бёрю улуйду,
Ай къызарад аны джарасын джалай.
Ит юзюкню тынгысы-тынчлыгъы къуруйду,
Ит дунияда къазакъ бёрюд Къарачай.
ДЖАШАЙДЫ КЪАЗАКЪ БЁРЮ – КЪАРАЧАЙ
Ол джийиргеншли аямай тюеди итни,-
Ит а анга чабар орнуна,
Чабар орнуна, къабар орнуна,
Аны чурукъларын джалайды.
Барды бизде да аллай бир ит къауум:
Аны Джуртундан сюрген патчахны,
Халкъын къурутуб кюрешген къралны,
Махтаб, ашау алыргъа кюрешген.
Ол затда кескин танылады, айырылады
Къул бла ёзденни, ит бла бёрюню арасы.
Я Аллах, сен сакъла, бёрюден джаратылыб,
Итге бурулгьан, ит болгьан къыйынлыкъдан бизни.
Я Аллах, сен сакъла ол къыйынлыкъдан бизни.
Андан эсе, къыр да къой бизни.
Тёрт джанындан окъла атыла,
Эркинлик сыфаты кибик,
Ай джарыгьында чабыб баргъан бёрю.
Ол акъ къарда къан ызынг сени...
Ол къан ызынг акъ къарда, таулада.
Сени къанынгы бир тамчысы
Багьалыды ит джыйынны барындан.
Ит къралгьа къулла къуллансынла:
«Къул къабакъ» деб, чыгырла бла, къытчасла бла бирликде,
Аны ичинде бир джумхуриет да къурсунла.
Къызларын да берсинле Иванлагьа.
Дауум джокъду итле бла къуллагъа.
Сынджыр таууш орайдады алагьа.
Алай а,
Бёрюден джаратылгьан бёрюкъан бёрю халкъым,
Джигит халкъым, тири халкъым, Тейри халкъым,
Сен къалмазса кърал болмай, Иншаллах!
...Душманладан, сатлыкъладан мийикде,
Ит чабханны, окъ тауушну да тунчукъдуруб,
Джангы Ай бла Джулдузну тюбюнде,
Минги Таудан энгишге, Европагьа къараб,
Аллахдан башха таяныры, ышаныры да болмай,
Джараларын джалай да, ёрге къарай,
Джети къат кёкден кюч ала, кюч ала,
«Эркинлик, эркишилик неден да башды»,- дей,
Улуйду къазакъ бёрю - Минги Бёрю - Къарачай.
Джашайды Къазакъ Бёрю - Минги Бёрю - Къарачай.
УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ
Таякъгьа юреннген ит болгьандан эсе,
Шкокга юреннген бёрю бол.
Халкъым деген, Джуртум деген
Боз къуртладан бири бол!
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
4-чю томундан (2002)
ШОРБАТ ЧЫПЧЫКЪ
Джазгъа джаны сау чыкъгъанды,
Джюуюлдейди шорбат чыпчыкъ.
Къыш сууукъда чыныкъгъанды,
Ай аперим, шорбат чыпчыкъ.
Ай аперим, шорбат чыпчыкъ,
Бой бермединг сууукъ джелге.
Къыяма къышха Джуртну къоюб,
Сен къачмадынг джылы джерге.
Къышха кесинги хорлатмадынг,
Насыб юсюнгден кетмесин.
Ай марджа, сакъ бол кесинге,
Джазгъыда аджал джетмесин.
Къартджыгъа, кишдик да Сеннге - джау,
Туталсала - аямазла.
"Къуш кёллю бурху джан,"- деб,
Санга менича къарамазла.
Сен а, керти да, джигитсе,
Къышха къуш кибик чыдадынг.
Гитчени уллулугъун кёрюб,
Санга, алгъыш эте, къарадым.
БЁРЮ, АЮ эмда ИТЛЕ
1
Тюрк бёрюден нек къоркъады дуния?!
Кимге къыйынлыкь салгьанды ол?!
Кимле кюрешелле аны аман атха чыгъарыргьа?
Итлеми? Аламы?
Ала юре берсинле.
2
Тюрк бёрю бла къоркъуталла дунияны,
Орус аю бла да къоркъуталла дунияны.
Аланы бир-бирине этелле,
Къалгъанланы да алагъа юсдюрелле-
Джюрекледе джаулукъну,
кёрюб болмауну ёсдюрелле.
Кимлеми? Итле.
Биягъы итле.
3
Алай джаратылгъанды дуния.
Бёрюлени, аюлени да Аллах джаратханды.
Итлени уа — Ибилис.
Бу затны билирге керекди.
Анга кёре джашау этерге керекди.
Итледен къутулмай,
Бёрюге, аюге да джокъду джашау.
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
6-чы томундан (1993)
БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ
Джюрегинде бёрюсю болгъанны
Арбазында минг ити болгъан да,
Тыяллыкъ, хорлаяллыкъ тюлдю.
Джюрекде улусала да бёрюле
Аны эшителле дунияда итле:
Титирейле, къансыйла, чабалла,
Джан-джанларын талайла, къабалла.
Ит адамланы да кючлейди къоркъуу.
Къаргъала да этелле «къар-къур».
Итле, ит адамла да къутуралла.
Бёрюле уа…
Тейри бла сёлеше, кенгеше туралла.
КЪАЙДАН КЕЛЕДИ КЪЫЙЫНЛЫКЪ?
Чакъгъан балий да ырджыда,
Басхан парий да арбазда,
Къарачай къойла, атла да –
Бары къалгъанла Кавказда.
Мен алгъыш эте джашадым
Аллахдан келген хар кюннге.
Ёзге, билмейме, не ючюн
Тюшдюм тутмакъгъа, сюргюннге?
Урушдан чыгъарыб, Сибирге,
Агъач кесерге сюрдюле.
Джан-джанымдан итле-маскеле,
Къабаргъа кюреше, юрдюле.
Кёкрегимден къалайланы,
Имбашларымдан чынланы,
Тартыб, юзюб атдыла
Мен урлаб алгъанча аланы.
Биз кърал ючюн сермешдик,
Фронтда къан-джан аямай.
Кърал а сюрдю джакъсыз халкъымы
Къарт, сабий деб да, къарамай.
Халкъымы къыргъан къралгъа
Къралым дерге боллукъмуд?
Огъесе джетген къыйынлыкъ –
Аллахдан келе болурму?
Алай эсе, не этиб,
Чамландыргъанек Аллахны –
Ол бизге буруб къоярча
Не тюрлюсюн да палахны?
Шайтанлылагъа къошулуб,
Ибилис джорукъну къургъанек.
Имансызлагъа къул болуб,
Иманлыланы къыргъанек.
Игилерибизден тил этиб,
Джойдургъанек аланы.
Сыйны-намысны тюб этиб,
Баш этгенек аманланы.
Байланы, бийлени тонаб,
Бай, бий болургъа кюрешгенек.
Болум, оюм хазналарын да,
Кеслерин да харам этгенек.
«Ишди джарлыны юй этген,
Намысды къулну да бий этген.
Барыбызны да Адам этген –
Иманды, динди»,- дер орнуна,
Имансыз джорукъну къургъанек,
Огъай дегенлени къыргъанек...
Аллах айтханны этмейин,
Ибилис айтханны этейек,
Аллахха къуллукъ этмейин,
Шайтаннга къуллукъ этейек.
Бир-бирибизни джояек,
Бир-бирибизни сояек,
Китабланы кюйдюреек,
Межгитлени ояек.
Имансыз джорукъ бла кюрешмей,
Бир-бирибизни талаек.
Аллах-адам деген болмай,
Джаныуарлача джашаек.
Ма аны ючюн сынатды
Аллах тутмакъны, сюргюнню.
Имансызла чачдыла бизни
Итле чачханча сюрюуню.
Аллах джазыкъсынды, къайтарды –
Эски джуртубузгъа, таулагъа.
Тауба этген, тюшюннген а джокъ –
Энтда къоркъама халкъыма.
Аллах айтханча джашамайбыз,
Тюзелликге ушамайбыз.
Терслейбиз энтда башхаланы –
Къралны, хоншуланы.
Къыйынлыкъ а кесибиздеди –
Кертисин эсгералмайбыз.
Аллахха къуллукъ этиб,
Шайтандан тазаланмайбыз.
Тюзге санаб терсибизни,
Харамгъа бошлаб эсибизни,
Гюнахдан тыймай кесибизни,
Дагъыда терслейбиз биз кимни?
Муслиман болсакъ – Адам болсакъ,
Харамдан, гюнахдан таза болсакъ,
Бир-бирге дагъан, билек болсакъ,
Аллах айтханча джашасакъ –
Бизни хорлар кюч болмазед…
Аллах айтханча джашасакъ,
Хакъ керти джолну барсакъ –
Насыблыладан болурек биз –
Эки дуниялы болурек биз…
КЕСИНГ САЙЛА КЕСИНГЕ ДЖОЛНУ
1. БЁРЮ БЛА ИТ
Джаныуар да къоруйду джуртун:
Чекни сакълай, кече-кюн айланады джортуб.
Къуш да къоруулайды къаясын –
Джаны чыкъмай, берлик тюлдю уясын.
Итле ит этерге излейле бёрюню,
Ит болгъандан эсе ол сайлайды ёлюмню.
Биреуге бойсунуб, тагъылгъандан эсе бойнундан,
Ол хазырды айырылыргъа
къабханнга тюшген санындан эм джанындан.
Къазакъ бёрю джангыз кеси болса да,
«Ит джыйын биригибди, кёбдю, кючлюдю –
Ит болуб, аланы бирлери болуб къалайым»,- демез,
Бёрюлюгюн, эркинлигин тас этмез.
Кишилигин, эркинлигин тас этиб,
Ол ит болуб, итча тюлдю джашарыкъ.
Ит – къулду, Бёрю –ёзденди, джангыз буду
Экисини арасында башхалыкъ.
Къачан эсе да, сатлыкъ болуб, амантиш болуб,
Джуртун, къауумун, бёрюлюгюн, эркинлигин
Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге ауушдургъаннга,
Джауну чуругъун, джоругъун джалагъаннга, джакълагъаннга,
Душманнга джол уста болуб, ёз къошуна, къауумуна чабханнга
Айтхандыла бёрюле, душманла да «ит» деб.
Алай бёлюннгенди джыйын джанлы экиге.
Алай бёлюнеди адам улу да экиге.
Ёзден эсенг – барыб тохтагъан эрсе –
Аллах дерсе, Халкъым дерсе, Джуртум дерсе.
Къул эсенг а – итле бла юрюрсе,
«Сынджыр», «тегене», «сюек» дей, талашырса, ёлюрсе.
Эркиши бол, ёзден бол, не да сыйла къуллугъун къулну,
Джол ачыкъды – кесинг сайла кесинге джолну.
2. КЪУШ БЛА КЪАРГЪАЛА
Къуршалагъанла къушну къаргъала,
Къушну да къаргъа этер умутлулла ала.
«Сен джангызса, бизни тилибизни ал,
Бизни бирибизни ал.
Ол мийик къаянгдан бери тюш,
Биз бишген уллу къазанда сен да биш.
Кеси разылыгъынг бла къошул джамагъатха,
Огъай десенг – ашырлыкъбыз ахратха.
Аман этерикбиз кюнюнгю,
Аман этерикбиз кёлюнгю».
Кюн аманны къаргъалары,
Узакъ болса да аралары,
Къая тюбюнден темирчилейдиле къушха,
Алдар умут да этелле «джууукъ бол» дей, къошха.
Къуш тынгылайды айтмайын джукъ.
Къаргъалагъа ол къайдан болсун джууукъ.
Ол джууукъду Кёклеге, элиялагъа –
Къаргъала джетелмез дуниялагъа.
Кюнню чыгъыб келгенин эм алгъа кёреди ол,
Кюнню батыб баргъанын да эм артха кёреди ол.
Къаргъаланы тенглигине энмез-тюшмез ол,
«Къаргъа болгъан къуш» деб, бедишлик болмаз ол.
Не къанатларын джаяр да кетер ёрге,
Не къанатларын джыяр да, ёлюб тюшер джерге.
ит бла Бёрю... къаргъа бла Къуш...
къул бла Ёзден...
Я Аллах, болуш
Бизлеге ёзденлей, къушлай, бёрюлей къалыргъа,
Хакъ джолдан, иман джолдан тайышмай барыргъа,
Къыйынлыкъда, къууанчда да Адамлай къалыргъа.
БАЛ ЧИБИН БЛА ЁГЮЗ
Бал чибиннге ушайды назмучу,
Джазыучу уа – сабан ёгюзге.
(Бал чибинни къыйнайла балы ючюн,
Тартхан ёгюзге да кёбюрек джетеди чыбыкъ).
КЪАЙГЪЫГЪА ТЮБЕРГЕ ХАЗЫРЛЫКЪ
Кюн къыздыргъан къая рандан
Тенгизден ургъан салкъын аязгъа
Джугъутур бетин тутуб, иссилейди.
Тенгиз чыпчыкъланы къычырыкълары
Теке къалкъыуун бузмайла аны.
Гелеу кырдыкдан отлаб тойгъанды –
Рахат джатыб кюушенеди ол.
Джанлы джеталмаз мийикде, бекде
Кесин къоркъуусуз кёреди ол.
Насыблыды – сезмейди, билмейди
Уучу аны ызлаб, мараб,
Ышаннга салыб тургъанын.
Биз да алайбыз. Къайгъы
Къайдан, къачан, къалай,
Не тюрсюнде келир – билмейбиз.
Ариу, адам тюрсюню болса да,
Джаныуарды аны къылыгъы.
Андан къутулур джокъду амал –
Эртде-кеч болса да тутады бизни.
Къутулмазса андан къачыб не бугъуб,
Джалыныб да къалмазса джаудан.
Джангыз аны бла аямай сермешиб,
Керти эркишича ёлюудю сый.
Къайгъы джети башлы эмегенди,
Эки башлы къушду къайгъы...
Джаш болсанг да баш болуб,
Къарт болсанг да нартма деб,
Керекди сермеширге.
Къайгъыны джетерин билиб,
Анга тюберге хазыр болуб,
Акъ кюн да къара кюннге хазыр болуб
Джашауду – акъылманлыкъ.
Ол заманда бет джоймазбыз,
Къайгъыны бий этиб къоймазбыз.
Джашарбыз-ёлюрбюз-тирилирбиз,
Тейри адамыча кёрюнюрбюз.
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ САГЪЫШЫ
1
Мен шайырма-поэтме.
Ауаз берген бизледе адетди –
Кесиме, сеннге да айтама:
аман сёлешме, аман аууз ачма,
аман джора этме.
Тёгерекде – хар неде, хар кимде –
Джашыныб тургъан къара кючле барла.
Уятма аланы, чакъырма аланы –
Акъ дуния да къара джинледен толуду.
Адамда иги иннетни, иги сезимни,
Иги сёзню къозгъау, туудуруу,
Адамда джаныуарлыкъны, хайыуанлыкъны
тунчукъдуруу, къурутуу,
Адамны
Хакъ кертиге, Хакъ джолгъа тюзетиу, кёллендириу, учундуруу –
Буду шайырны, имамны, хар керти Адамны да борчу.
Шайыр – бал чибинни бир тюрлюсюдю.
Кёк бал чибин да тюл,
Джер бал чибин да тюл,
Сёз бал чибинди ол –
Ана тилни эм ариу, эм нюрлю сёз гюллеринден
Бал джыяды да, дуниягъа чачады –
Олду аны иши.
Алай а,
Шайырланы, бал чибинленича,
Бир четеннге джыяргъа излеген,
Аланы эркинликлерин алыргъа излеген,
Шекер суу бла алдаргъа излеген –
Джангылады.
Шайырны джангыз бир бийи барды –
Эркинлик-Тюзлюк-Ариулукъ.
Олду аны учундургъан.
Учургъан эки къанаты да – Игилик бла Халаллыкъ.
Ол ючюсюне къуллукъ этдирген а –
Аны иманлы, бетли, ётлю эмда билимли фахмусу.
Быллай джанладыла шайырла.
2
Ана тилни сёз сынджыры бла
Ата джуртха байланыб тургъан
(Джангыз Терекге, Къадау Ташха тагъылыб тургъан)
Къазакъ Бёрюдю Поэт.
Кеси къазакъ болгъанлыгъына,
Джыйын джанлыды къайгъысы, сагъышы аны.
Анга кёб къыйынлыкъ джетдирген,
Аны хаджирет, абрек, къазакъ этген – джыйын джанлыды.
Джыйын джанлыды дагъыда сагъышы, къайгъысы аны.
Ол къоркъады джыйын джанлы тюб болад деб,
Ол къоркъады Ата джурт итлеге къалад деб.
Барындан да бек къоркъгъаны:
Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулад деб,
Аны джашауу, ашауу, излеми да
Сынджыр, тегене, сюек болуб къалад деб,
Мийиклени, кийиклени да къоюб,
Къул джыйыннга, ит сюрюуге бурулад деб.
Аз бола баралла итле бла талашханла.
Кёб бола баралла итле бла джалгъашханла...
Отуз кюмюш ючюн сатлыкъ джолгъа джарашханла,
Тийрелеринден, Тейрилеринден да аджашханла,
Кечим джокъду сизге не дунияда, не ахыратда:
Дин, тил, халкъ, джурт ючюн къазауатда
Душманны-джауну джанына кёчгенсиз сиз,
Бёрю да тюлсюз, ит да тюлсюз сиз –
Сизни атыгъыз амантишди, сатлыкъды,
Тарихни къара багъанасында ол ат бла къаллыкъсыз.
3
...къатышханды миллетим,
Джыйын джанлыгъа, ит джыйыннга да ушайды миллетим.
Акъны къарадан, бёрюню итден айырыуду иннетим,
Бу Бёрю-Ит, Ит-Бёрю джумхуриетлени чачыуду иннетим,
Къазакъ бёрюледен джыйын къурауду иннетим,
Бир бетли, бир иннетли, бир Тейриге бойсуннган
Къазакъ бёрюледен кърал къурауду иннетим.
4
Мен, Къазакъ Бёрю, улуйма къараб Айгъа.
Мен, шайыр, назму окъуйма къараб Къарачайгъа.
Шийиримде джокъду къаргъыш, барды алгъыш, барды тилек,
Адам улугъа, бёрю улугъанча, урад джюрек.
Къазакъ бёрюча, чынгайды джюрегим Джерден Кёкге,
Чакъыра сизни Игиликге, Джигитликге, Эркинликге.
НАЗМУЧУЛУКЪ НЕДИ?
Мен джазгъанны окъур ючюн
Кёз керек тюлдю;
Мен джазгъанны эшитир ючюн
Къулакъ керек тюлдю;
Не джазгъанымы билир ючюн
Тил билирге керек тюлдю;
Мен джазгъанны ангылар ючюн
Ангы да керек тюлдю;
Мен джазгъаннга ийнаныр ючюн
Не иман, не билим, не илму керек тюлдю;
Джаныуардача джыйы, адамдача сезим да керек тюлдю;
Кераматлы болургъа да керек тюлдю.
Мен джазгъан саулагъа багъышланнган зат тюлдю;
Мен джазгъан ёлгенлеге аталгъан зат да тюлдю;
Мен джазгъан башха дуниялагъа,
Башха тюрлю инсанлагъа,
Башха тюрлю джашаулагъа да джораланмайды.
Мен джазгъан адамгъа, мёлекге, джиннге да тюл,
Аллахха джораланады –
Эм узакъ, эм джууукъ Олду меннге.
Аллахданды, Аллаххады джолубуз.
Олду –
Кёклени , Джерни, заманланы, Аламланы, таша-туру дунияланы,
Алада болгъанны барын
джаратхан, джашатхан, къаушатхан, тирилтген.
Ие, Тёре да – Олду. Анданды умут.
Тилибизни таша магъаналы къанатлы сёзлерин табыб,
Бир-бирине тагъыб, мектуб этиб, ашырама
Ёлюмсюз-ёмюрлюк Аллахха.
Джууаб сакълайма Андан.
Келирми-келмезми, билмейме.
Аллахдан башхала бла мени ишим джокъду.
Ат-бет атасала да, не деселе да,
Ала бла мени ишим джокъду.
Ала тюлдюле мени окъуучуларым.
Ала тюлдюле Тёре манга.
Аллах бла мени арама киши кирмесин –
Не имам, не кърал – бир киши да.
Джазгъанымы мен адамгъа тюл,
Аллаху тагъалагъа джазама. Аны ючюн,
Мени адамла англарламы-англамазламы,
Окъурламы-окъумазламы – манга башхасы джокъду.
Мен назмуларымы
Аллахны аллында тургъанча,
Анга окъугъанча кёреме.
Мени тилими, кесими да джаратхан – Олду.
Халкъымы-Джуртуму-Тилими келечисиме –
Аны да билеме.
Эм алгъа сабийлени беш харифге
Эмда ол харифледен къуралгъан
Аллах деген чексизликге юретирге керекди,
Ызы бла да Аллахны Сёзюне – Къураннга.
Андан сора ана тилде назмулагъа.
Ол заманда сабий муслиман адам болуб ёсерикди,
«Адам не айтыр»,- деб, тюл,
«Аллах не айтыр»,- деб, сагъыш этерикди.
Мен да:
«Адам не айтыр», «кърал не айтыр»,- деб, тюл,
«Аллах не айтыр» деб, джазама джазгъан затларымы.
Мен ангылагъаннга кёре,
Назмучу болуу, назмучулукъ джолу – Олду.
АДАМНЫ КЪАДАРЫНА ЭТЕМЕ САГЪЫШ
Сютча уюб турады тенгиз,
Сабийча джукълаб турады тенгиз.
Аны уятыргъа кёзлери къыймай,
Тенгиз чыпчыкъла да къычырыкъларын
Аз этгенле. Мен да,
Джашил терекча джагъада сюелиб,
Салкъын аязчыкъгъа бетими тутуб,
Сагъышха кетгенме.
Джатыб, кюушене тургъан кериуанча,
Узакъда таула рахат агъаралла.
Сабыр аязны къулакъгъа алмай,
Аякъ юсюнде къалкъыйды чегет да.
Айрымканнга тартылгъан кёпюрню
Юсю бла арабала,
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла
Тохтаусуз баралла.
Рахатды, шошду бютеу табигъат.
Тынчлыкъ джокъду джангыз адамгъа.
Олду билмеген тохтай, солуй –
Бютюн тынгысыз, къайгъылы бир джанды.
Неди джетмеген анга?!
Джаннетде не джетмей эди,
Не джетмейди джерде да анга?!
Неди сюрюб айланнган аны,
Нени сюрюб айланады ол?
Джер, кёкмю джетмейди анга,
Огъесе акъылмы, иманмы?
Огъесе, джаханимни бир кёрмеген
Джандетге кёл сала болмазмы?
Ёллюгюн билгени себебли,
Джашаудан тоюб къалыргъамы излейди?
Огъесе, кеч болгъунчу,
Ёлюмсюзлюкге джолламы излейди?
Тенгиз рахатды. Кёк да рахатды.
Тынчны тебгени къыйын деб,
Ала тебгенден Аллах сакъласын.
Адамгъа джокъ тынчлыкъ-рахатлыкъ.
Кесиди кёбюсюне къурутхан да аланы.
Кёкге, тенгизге, таулагъа къараб,
Бурху адамны – къайгъылы джанны –
Джашаууна, къадарына этеме сагъыш.
ШИЙИРНИ КЕЛИУЮ-КЁРЮНЮУЮ
Намаз къылгъанча джазама назму.
Джангыз ол керекди кимге:
Аллаххамы, адамгъамы, кесимеми?
Ким ючюн, не ючюн джазама шийир?
Кимни, нени тюрлендираллыкъма сёзюм бла?
Кимге, неге джоралайма аны?
Джерде, Кёкде, тёгерекде кёбдю ариулукъ –
Кёк-кёк Кёк, чыммакъ таула, джашил табигъат,
Чайкъала тургъан тенгиз, шоркъулдаб келген суула,
Къозула, тайла, сабийле, къызла...
Эмда адам къолу къурагъан ариулукъла:
Юйле, шахарла, кемеле, арбала, арабала, билгесаярла,
Дагъыда была кибик кёб зат.
Алай а, джанлы, джансыз ариулукъланы ичинде
Барына да ушагъан, бирине да ушамагъан,
Хар неден да юлюш алгъан,
Таша, туру дунияладан да кюч алгъан,
Къайдан, къачан, къалай, не ючюн келгенин
Киши да билмеген,
Окъугъанны, тынгылагъанны, кёргенни сейирсиндирген,
Ариу сезимлени, таза иннетни къозгъаб джюрекде,
Нюр къанатла битдириб, учургъан-учундургъан,
Хар къуру да игиликге-тазалыкъгъа-мийикликге кёллендирген
Бир тамаша кюч барды: Назму-Шийир –
Ма ол керамат къудуретни аты.
Ол да Кёкча, Джерча, Таулача, Тенгизча бир зат...
Бар затланы бирича бир зат.
Алай а, ол аланы барындан да алады къарыу,
Барыны ариулукъларын джыяды да кесине,
Джангы ариулукъ болуб къошулады алагъа.
Алай келеди, кёрюнеди Шийир дуниягъа..
ЁМЮРЛЮК НАЗМУ
Соруу-сууалча джюрюген назму,
Сыйрат кёпюрча тартылгъан назму,
Дуния, ахыратча кёрюннген назму,
Иман шахадатча айтылгъан назму,
Дуача джазылгъан назму,
Китабча ачылгъан назму,
Джихад назму, шейит назму,
Хакъ ючюн,
Халкъ ючюн,
Адам ючюн,
Ата джурт ючюн,
Ана тил ючюн
Джашагъан, сермешген, ёлген назму.
Дагъыда тирилген назму,
Аллах къабыл этген
Ёлюмсюз назму,
Ёмюрлюк назму.
УЛЛУ АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ ИМАН
Ызына да чыгъалмай, батыб да кеталмай,
Кече тенгизде къалтырайды Ай.
Тенгиз да, сарыубекча, аны джуталмай,
Таракъ тишлерин чакъдырады къалай.
Тенгиз ушайды мени кёлюме,
Умут джилтиннге ушайды Ай да.
Ёлюм бла джашау – джелмаууз бла Ай –
Кече узуну сермешигиз, хайда!
Тутулгъан Ай да, джелмаууз да – ичимделле,
Эгерлени уятырыкъла тышындалла джангыз.
Къара кючле бары бирикгенле,
Мени джанымда – Джангы Ай бла Джулдуз.
Амантиш итле, джаула – бары бирикгенле,
Барына къаршчы тургъанды джюрек.
Аланы юсдюрген – Ибилис, шайтан,
Меннге кюч берген – Таш бла Терек.
Джаралы Джугъутур да, Джаралы Таш да,
Джуртда Джангыз Терек да джюрегимделле мени.
Джыйын джанлы да, Къазакъ Бёрю да
Къанымда-джилигимделле мени.
Кёкледе, Джерде, джюрекледе да
Акъ бла къараны арасында барады кюреш.
Иннетинг бла, сёзюнг бла, ишинг бла
Сен къайсы джанына къошаса юлюш?
Игиликми хорлар, аманлыкъмы -
Ма анга кёре боллукъду, ийнан.
Бу къазауатда хорлатмаз ючюн
Уллу Аллахдан тилейме иман.
ДЖАШАУДА , ШИЙИРДЕ ДА
Исмайылны Минги Тауу
Кязимни Джаралы Джугъутуру
Къайсынны Джаралы Ташы
Билалны Джангыз Тереги.
АЛАЙ ИГИДИ
Джыйын джанлыны да сюймейме мен,
Мал сюрюулени да сюймейме мен,
Адам джамагъатланы да сюймейме мен.
Намаз,
Джамагъат болуб, саф-саф болуб,
Иманны ызындан тизилиб,
Межгитде къылгъан иги болур.
Алай а,
Мен сюеме
Кесим джангыз этерге намаз –
Аллах бла энчи ушакъ этерге
Сюеме мен.
Аллах бла мени арама
Не кърал, не адам – биринг да сугъулмагъыз.
Иги сёз – Аллахданды,
Иги сёзюм – Аллаххады,
Иги сёз – Аллахды.
Билмейме:
Алгъышмы этеме,
Тилекми этеме,
Намазмы къылама,
Назмуму джазама.
Алай а,
Алада башхалыкъ болмаз.
Аланы барын да
Адамгъа, халкъыма, адам улуна
Джоралайма.
Джангыз
Аллах бла мени арама
Не адам, не джамагъат, не кърал –
Биригиз да сугъулмагъыз.
Меннге да, Сизге да, Сёзге да
Алай игиди.
ТОСКА
Я умираю от тоски по Родине.
Я умираю от тоски по Родному языку.
Я умираю от тоски по Женщине.
Вот это триединая тоска
Бесконечно, постоянно, гложет, душит, убивает меня,
Но никак не может убить, добить:
В глубине сердца остается ещё
Маленькая надежда на возвращение;
Временами она тоже гаснет от сомнений:
А помнят ли тебя там?
А ждут ли тебя там?
А может, это тоска по ушедшей молодости,
По ушедшей жизни?
Ведь уже нет той Родины,
Того Родного языка и той Женщины.
Нет того Времени и того Пространства
И той материи, которая существовала в них.
Ведь это тоска началась уже там:
И на Родине тосковал по
Родине, Человеку, Народу, Языку, Женщине...
Скорей всего, это была тоска по крыльям,
Которые не выросли и наврядли теперь вырастут;
Это была тоска по несостоявшемуся полету в Небо, в Космос;
Это была тоска Человека, осознавшего неизбежность своей смерти,
По вечной, бесконечно прекрасной жизни:
Мир так прекрасен – а ты уходишь.
Белые вершины, синее небо, скалы, реки, леса, зеленая трава,
детский смех, песни птиц... –
Всю эту красоту больше не увидищь, не услышишь.
Да, это великая печаль-тоска с которой человек живет и умирает,
С которой он не хочет и не может смириться,
Но и выхода не видит. Это тоска усиливается с годами.
И от этой невыносимой тоски
Каждый спасается по-своему.
Но рано или поздно волны этой тоски
Настигают, накрывают и уносят человека...
САУ КЪАЛ, ДЖЮРЕК
Къуугъуннга чабхан атлы да – джюрегим,
Сюйюмчюге чабхан сабий да – джюрегим.
Терезеча ачылгъан да - джюрегим,
Эшикча джабылгъан да – джюрегим.
Джазгъы кёкча джашнагъан да – джюрегим,
Джазгъы джерча джашнагъан да – джюрегим.
Къачхы кёкде турна таууш да – джюрегим,
Дуния-ахырат аууш да – джюрегим.
Азан къычыргъан да, салах тартхан да – джюрегим,
Аллах-адам деб айтхан да – джюрегим,
Эки дуния, минг халкъ, бир джамагъат да – джюрегим.
Уллу Аллахха аманатды джюрегим.
Къачан эсе да, шайтан кирген джюрегим,
Манга кёб азаб, палах берген джюрегим.
Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да – джюрегим,
Джангыз Терек да, Къазакъ Бёрю да – джюрегим.
Нюр джарыкъ болуб тёгюлген да джюрегим,
Солумагъан, солургъа да къоймагъан джюрегим,
Джарылсанг да, кюрешесе урургъа,
Биягъынлай джоргъа аджир болургъа.
Талагъынг туруб джыгъыллыкъса, билеме,
Алгъадан огъуна сенден разылыкъ тилейме.
Мен сенден, сен менден – бир-бирибизден бошадыкъ.
Сау къал, джюрек. Ёлгюнчю джашадыкъ.
ШАЙЫР
Аны сёзю – намаз керекча,
Ол кеси уа – Джангыз Терекча,
Шийирлери – азат тёлюча,
Джюреги уа – Къазакъ Бёрюча.
МЕН ДА – АДАМ, МЕН ДА – БАЛЫКЪ
Халкъ-джурт кетгенд эсимден –
Мен билеме терсими.
Кёлюм чыкъгъанд кесимден,
Тас этгенме кесими.
Бу къатышхан дунияда
Табалмайма кесими.
Джыялмайма ызына
Тюзге кетген эсими.
Халкъ-джурт кетгенд эсимден –
Къанаты джокъ сёзюмю.
Кёлюм чыкъгъанд кесимден –
Тас этгенме ёзюмю.
Аякъ тюбде сынмай чёб,
Къутулгъан эдим бери.
Насыбсызла мында кёб –
Мен да аладан бири.
Бир кишиге керек тюл,
Джюрек къайгъынг, джарсыуунг.
Балыкъны суудан атхан
Тенгиз толкъун – джазыуунг.
Ёзге, тенгиз чамланыб,
Харам этмегенд джашын:
Балыкъ кеси атханды
Джашил джагъагъа башын.
Аны джуртун – тенгизни
Кир этгенле, бокълагъанла,
Ол анда солуялмазча,
Ол анда джашаялмазча.
Кир сууда джашар ючюн,
Башхалагъа ушар ючюн,
Ол да – тюрленирге керек,
Ол да – кирленирге керек.
Да алай болгъандан эсе –
Кир балыкъ болгъандан эсе,
Къуртбауур болгъандан эсе,
Кирге булгъангъандан эсе,
Нюрден айырылгъандан эсе –
Ол сайлагъанды ёлюмню.
Аллах джаратханыча, балыкълай,
Тюрленмей, кирленмей джашаргъа
Излегенди. Кюрешгенди аны ючюн,
Кюрешгенди тенгизи ючюн.
Тауусулгъанында уа кючю –
Ёзюнден айырылгъандан эсе,
Имандан айырылгъандан эсе,
Айырылгъанды джашаудан.
Мен да – адам, мен да – балыкъ:
Болгъанлы акъыл-балыкъ
Кюрешеме джуртум ючюн,
Кюрешеме халкъым ючюн –
Тас этмез ючюн эсибизни,
Тас этмез ючюн кесибизни,
Адамлай, Халкълай къалыр ючюн,
Адам эм Халкъ болур ючюн;
Тонгузгъа ушамаз ючюн,
Тонгузла бла джашамаз ючюн,
Булгъанмаз ючюн кирге;
Айырылмаз ючюн нюрден,
Айырылмаз ючюн Аллахдан,
Айырылмаз ючюн имандан,
Айырылмаз ючюн кесимден,
Ёлгюнчю сермеширикме мен.
ДУНИЯ БЫЛАЙ ТУРМАЗ
Итле бла тонгузла
Кючлегенле дунияны.
Бизледе уа къарыу джокъ
Къурутургъа аланы.
Ала юйрей, джайыла,
Тёгерекни эте кир,
Башлагъанды къалмазгъа
Джуртубузда намыс, нюр.
Джийиргеншли къауумла
Биледиле бириге –
Итле бла тонгузла
Айланадыла бирге.
Ибилис кърал, джорукъ
Ариу кёред аланы –
Адамладан баш этгенд
Итлени, тонгузланы.
Адамланы аш этгенд
Итлеге, тонгузлагъа.
Къалмагъанды чырт джашау
Орусда онгсузлагъа.
Экибаш къаргъа кёктюн,
Итле, тонгузла джертин
Адам уугъа джайылыб
Айланалла кече-кюн.
Дуния къатышханд бютюн,
Ибилис алад дертин.
Быллай кюнде билинед
Иманлы бла имансыз.
Ахырзаман белгиси:
Экибаш къаргъа кёктюн,
Тонгузбаш ит да джертин,
Шапалары Амантиш,
Джол усталары да Амантиш –
Чабалла халкъгъа, джуртха,
Бошайла халкъдан, джуртдан.
Ибилис этеди харх,
Шайтанла уралла харс.
Кёзлени басханды ау,
Джюреклени – букъу, чарс.
Тонгузбаш итле теблеб,
Къаралгъанды джашиллик.
Къайытханды ызына
Имансызлыкъ, джахиллик.
Ит джыйын, тонгуз сюрюу
Болгъанла джуртха ие.
Джукъланалла джулдузлача,
Джюрекле, джана-кюе.
Тюзлюк къалгъанды тюзде.
Игилик-халаллыкъ – сёзде.
Кертини да ётюрюк,
Кюрешеди ёлтюрюб.
«Хурлукъ» дегенле – кёрде,
Экибаш къаргъа – тёрде.
Тонгузбаш ит – ёзюрю...
Халкъны ашау – нюзюрю.
Былай болуб а турмаз:
Халкъ ачыуу тёгюлюр –
Зорлукъ джиби юзюлюр.
Не ёрге турур адам,
Не келир Ахырзаман:
Дуния былай турмаз!!!
КЮН КЕЛИРМИ?
«Сарыубекни къуйругъу не этгенин - башы билмейди,
Билсе, бизге быллай бир азаб чекдирмез эди»,- деб,
Сарыубекни къуйругъундан башына тарыгъыб,
Джаздыкъ къаллай бир мектуб, къаллай бир къагъыт.
Амалсыздан эте эдик алай –
«Суугъа тюшген таш къармар» дегенча.
Имансыз кърал ашай эди бизни,
Балаларын ашагъан эмегенча.
Биз а, эки башлы къартчыгъаны
Бир башындан экинчи башына тарыгъа эдик.
Ол а бизни къаягъа байлаб,
Кёл кенгдире, чанчакълай эди.
Разы болуб къошулмагъанек бу къралгъа биз –
Ол зор бла, къазауат бла къошхан эди кесине.
Бир сюре эди тутмакъ этиб, джуртубуздан,
Бир къыра эди джуртубузда бизни.
Сау къойса да – ишлетир ючюн, джегер ючюн кесибизни –
Ала эди башыбыздан ангыбызны, эсибизни.
Динсиз, тилсиз эм тарихсиз эте эди бизни,
Къул этиб, манкъурт этиб, бошай эди бизни.
Тамада къауумну, эсли къауумну къырыб,
Джаш тёлюню кесини тобугъунда ёсдюре эди.
Халкъны бай-джарлы, къул-ёзден деб, къауумлагъа юлешиб,
Бир-бирине юсдюре эди, бир-бирин кесдире эди.
Бу къралны къуралгъаныча, джашагъаныча,
Чачылгъаны да азабды бизге.
Кюн келирми биз кесибиз кърал болурча,
Ие болуб джуртубузгъа, джерибизге?!
ДЖАХИЛ НАЗМУ
Тейри адамы деб, этеме ант:
Туугъан джеримди манга намазлыкъ.
Минги Тауумду манга къыбыла.
Къобан сууду зем-зем суу манга.
Къадау Ташды Кяба таш манга.
Джангыз Терек да эгечимди мени.
Къазакъ бёрю да къарнашымды мени.
Джер айнытханды мени.
Кёк джаратханды мени.
Тейри адамыма мен.
КЪАНАТСЫЗ КЪАЛГЪАН КЪАНАТЛЫНЫ КЪЫЧЫРЫГЪЫ
1.УЧАЛМАЙМА: УЗАКЪДАЛЛА, ТУЗАКЪДАЛЛА КЪАНАТЛА
Бир къычырымды экибизни арабыз.
Къычырама, чакъырама – джууаб джокъ.
Джанымы къолума алыб, кетиб барама,
Джалан аякъларымы сууута, джууады чыкъ.
Къая башында къазакъ бёрю улуйду,
Турна таууш энеди кёкледен.
Тынгы-тынчлыкъ – бар эсе да – къуруйду:
Мен ётеме инсан ётмез чекледен.
Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече –
Экисилле джюрегиме къанатла.
Бири Кёкге, бири джерге тартады,
Къайры учхун, къалай учхун ала бла?
Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече –
Экисилле эжиу этген джюрекге.
Не эсе да бир кюч мени элтеди
Къарачайда Къадау Таш бла Терекге.
Мен билмейме – бу тюнмюдю, тюшмюдю?
Эсим – къайда, кесим – къайда, джол – къайда?
Не эсе да, сын ташланы кёреме,
Къарасам да Кёкде джулдузгъа, Айгъа.
Бу дунияда да бир башха дунияны сеземе,
Кюн тийсе да, джарытса да кече Ай.
Учалмайма: къалгъандыла узакъда,
Учалмайма: къалгъандыла тузакъда
Къанатларым – Малкъар бла Къарачай.
2.КЪАНАТ ОРНУНА КЪАНАТЛЫ СЁЗЛЕ
Мен къанатсыз туумагъанем дуниягъа.
Къанат да, керамат да берилгенелле манга.
Джангыз учаргъа къоймаелле Кёкге.
Кёкню алгъанелле, сыйыргъанелле менден.
Заман кетди, къагъылмагъан къанатла
Амалсыздан бурулдула билеклеге, къоллагъа.
Алай а, бир-бирде, адам кёзден ташада,
Учуб кетерикча, билеклерими къагъама.
Кюн ачылды, джокъду чалдыш алгъынча,
Билекле уа къанат болургъа унамайла ызына.
Къагъа-къагъа аланы къанат да этерем –
Айхай энди аллай заман къайда манга.
Къанатсыз джанла ангылаяллыкъ тюлле
Къанатсыз къалгъан къанатлыны фаджиясын,
Къанатсыз къанатлыны къыйынлыгъын, бушууун.
Аны анычала ангыларыкъдыла джангыз.
Къараб турама къолларымы созуб,
Учуб баргъан къанатлылагъа кёкде.
Учалмайма, къошулалмайма алагъа.
Джангыз,
Къанатлы сёзле учадыла джюрекден.
БЁРЮНЮ УЛУУУ НЕ ДА АЛЛАХХА СЁЗЮ
Джанлыма-бёрюме.
Мен да – Аллах джаратхан джанладан бириме.
Аягъым, тишим – башыма мадарым.
Не этейим – алайды къадарым.
Аллах джаратханча, буюргъанча барама джашай,
Анга шагъатдыла Кёк, Джер, джулдузла, Ай.
Кийик уугъа чыгъыучанма мен.
Кече узуну чабыучанма мен.
Меннге буруу тюлле кюн аман, чегет не тау.
Чабмайма алыр ючюн сый не махтау.
Къыдырама ёзенлени, мийиклени,
Джашар ючюн тутама кийиклени.
Ала да сакъла. Бек джерледе отлайла, къышлайла.
Мен аланы узакъ заман джыйлайма, ызлайма.
Дагъыда меннге джетгени бир рахыны, асхагъы,
Алагъа да разыма – ачды къарным.
Ыйыкъла бла къалыучанма ауузума джукъ тиймей.
Кёкге да улуучанма-тарыгъыучанма не этерге билмей.
Къабар къабынымы сыйыргъанла да барла,
Терс сёлешиб джюрек джаргъанла да барла.
«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу къан»,-
Дейди адам атлы, эки аякълы бир хайуан.
Андан осал билмейме джаныуар.
Ол уугъа, мурдарлыгъы къоймай, чыгъар.
Керек болуб тюл, джашар ючюн тюл,
Ол уугъа чыгъады кёз ачар ючюн,
Ёлтюреди кёз ачар ючюн.
Шкок бла, ит бла джюрюйдю уугъа,
Аны да санайды кесине махтаугъа.
Сатлыкъ, амантиш итле бла бирге
Адамды мени эм уллу джауум –
Ёмюрде да къурумаз анга дертим, дауум.
Барыбызгъа да къыйынлыкъгъа джаратылгъанды адам.
Кесичалагъа, кесича болмагъанлагъа да джауду адам.
Кесин да, тёгерегин да къурутады, ашайды.
Кюнден кюннге амандан аман бола джашайды.
Бёрюле, кийикле да сюймейбиз аны,
Учхан, джюзген, сюелген, сюркелген да сюймейле аны.
Адам ёлтюреди кесича адамны,
Адам кеседи терекни, малны.
Башханы саулугъуна, джашаууна да джауду адам,
Кесини саулугъуна, джашаууна да болады заран.
Табигъатдан, кесинден да бошайды адам,
Къутургъан джаныуаргъа ушайды адам.
Дагъыда бизни терслерге кюрешеди,
Кесин акъыллы этиб сёлешеди.
Бютеу дуния джорукъну, табигъат базманны чачхан, бузгъан,
Къалюбаладан келген тенгликни, тюзлюкню, эркинликни къурутхан,
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да эм ачы джау, душман,
Бютеу дуниягъа, джашаугъа къоркъуу салгъан –
Адамды.
Адам къурумай, думп болмай джерден,
Тынчлыкъ-Рахатлыкъ,Тюзлюк-Эркинлик боллукъ тюлдю джерде.
Табигъатны, табигъат джорукъну, барыбызны,
Адам кесине бойсундурургъа, къул этерге излейди.
Аллах болургъа излейди адам.
Ма аны ючюн къурургъа керекди адам.
Буду кече узуну улууууму магъанасы –
Адамдан къутхар, уллу Аллах, бизни.
БИР УЛЛУ НАСЫБДАН КЪАЛГЪАНМА КЪУРУ
Мен – сюймекликни бийи эм къулу –
Бир уллу насыбдан къалгъанча къуру,
Биягъы бёрюм джюрекде улуду,
Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду.
Суууй, джукълана баргъан сезимлеге
Къанатла битиб къалдыла.
Джети къат кёкде, джюрекде джулдузла,
Нюр тёге, джарыкъ джандыла.
Кём-кёк тенгиз бла чыммакъ таулагъа
Къараб, сейирге къалыб тургъанлай,
Аланы унутдура Сен чыкъдынг аллыма –
Джанкъылыч да башынгда тогъай.
Джаным саулай джаннетге киргенча,
Не да дунияда хур къызны кёргенча,
Алай болдум. Кёк-джер да джашнаб,
Кёл-джюрек да джашнаб,
Бир джангы дуния ачылды меннге,
Сенден нюр чачылды меннге.
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум,
Хар нени биринчи кере кёргенча болдум.
Джашауну джукълатмазлыкъ ариулукъну кёрдюм,
Дунияны къутхарлыкъ ариулукъну кёрдюм.
Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду,
Къазакъ бёрю джюрекде улуду.
Мен – сюймекликни келечиси, бийи эм къулу –
Бир уллу насыбдан къалгъанма къуру.
ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ
1.КИЙИК
Къайда эсе да,
Бёрю улугъан, шкок таууш
Къулагъына келе да, илгендире,
Таулада
Къарны аягъы-туягъы бла къазыб,
Къар тюбюнде къауданны ачыб,
Балсытыб, отлайды кийик.
Биледи:
Бёрю да, уучу да джауларылла аны.
Ёзге, тёбенледе,
Ашларын-сууларын да табыб,
Джылы баулада тургъан
Хайуанлагъа сукъланмайды ол.
Хоу,
Къойчу, мал иеси аланы
Джанлыдан, урудан, борандан да сакълайды;
Аш, суу, туз да бериб,
Багъыб, семиртиб кюрешеди.
Алай а, не ючюн? –
Джюнюн къыркъар ючюн;
Кесиб, ашар ючюн
Не багъа сатар ючюн.
Кютю, кийик болсанг да,
Ким болсанг да, не болсанг да,
Къайда болсанг да, къачан болса да,
Ёлюм келмей къаллыкъ тюлдю.
Алай а,
Эркинликде туугъан, ёсген, джашагъан, ёлген,
Эркин джашауну сынагъан, билген,
Аны ючюн хар кюн сермешген, кюрешген,
Къаяда, тауда болса да, къыйын болса да,
Эркин джашау этген,
Эркинликде ёлген –
Сеннге джетген не болур?!
2.ЗАМАН
Илячин башынг бла учуб ташайды.
Сеннге джетгени:
Бир саниеге кёлеккеси,
Къолунга тюшген къанат тюгю.
Эсингде къалгъан:
Тюрсюню,
сызгъыргъаны,
къанат тауушу.
РЕКА. КАМЕНЬ. ДЕРЕВО.
(бред или поток сознания)
1
О эти душевные и телесные травмы!
Лечь бы как зверь на лечебные травы,
И лежать так в глуши, зализывая раны.
2
Не видеть никого; не думать ни о чём.
Горы, ущелье, сосны, река;
Синее небо, белые вершины, зеленая трава.
3
Крик ночной птицы (клик ночи);
Вой (песнь-танец) одинокого волка;
Бей одинокого волка (бойся одинокого волка);
Бой одинокого волка.
4
Лежишь на берегу как один из камней;
Стоишь на склоне как один из деревьев.
Мысли уходят. Душа уплывает.
С берега всё видно.
Деревенеешь, каменеешь на берегу.
Что не деревенеет, не каменеет –
Твоя душа, твоя жизнь – уходят.
Всё это видишь.
Вода уходит. Остается камень.
Душа прощается с телом.
Долгие проводы – лишние слезы.
Но:
«Не совершай насилия над другими,
И не допускай насилия над собой».
5
Какая разница: молния, топор или пила?
Дерево не почувствует – оно мертво.
Река течёт, уходит.
Камни на берегу. Камни везде.
Много камней.
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
7-чи томундан (2000-2006)
АКЪ МАРАЛ
1
Файгъамбар къызыны аты – атынг;
Апсаты къызыны аты – атынг;
Мёлекге, кийикге да ушатхан – халинг, сыфатынг...
Бийнёгерча ызынгдан къараб къалдым.
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым;
Къум тюзде суу тамчы – атым...
Хакъ шайыры, Халкъ шайыры болса да атым,
Боракъ не Гемуда тюл тюбюмде атым –
Ызынгдан джеталмай къалдым.
Кёкде Айгъа, Джерде къызгъа ушай эди марал;
Кёкде джулдузгъа, Джерде джанкъозгъа ушай эди марал.
Кёб айландым Аны ызындан – ызлай, марай.
Кёб айландым Сёзню ызындан – ызлай, марай,
Бегигинчи къая раннга, къайгъы раннга.
Ахыр мийикликден къараб, кёрдюм дунияны:
Мёлекге, къахмеге ушагъанына да сейирсиндим аны;
Меннге къол булгъагъанын да эследим аны.
Къая рандан секирди тёнгегим-саным,
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.
Къаядан кетиб бара, ол бир дуния да ачылды меннге:
Аны джашиллигине, кесими джахиллигиме сейир этдим.
Билмей къалдым, не эди бу дуния, не эди джашау?
Бары да джалгъан, бары да кёзбау?
Огъай, джалгъан, кёзбау затлагъа этмедим къуллукъ.
Адам улуна дарман излей ёрледим мийикге,
Тюбедим дунияны къутхарлыкъ кийикге,
Алай а туталмадым аны.
Сюймеклик ёрлетди мени къаягъа,
Сюймеклик чынгатды мени къаядан.
Кетди энгишге тёнгегим-саным,
Къалды мийикде джюрегим-джаным.
Кетди акъ марал – сюйгеним-джаным.
Назму ранда къалды джюрегим-джаным.
Чакъыра сени, къычырады ол шийирледен,
Къычырады кёкледен, мийикледен.
Сюймеклик таууш азан таууш бла бирге
Энеди джерге, дагъыда кёлтюрюледи ёрге.
Минги Таудан акъ марал къарайды –
Джюрекде биягъы сезимлени къозгъайды.
Ызына айлана да къарай,
Акъ марал кетген эди алай.
Энди ол, къайытыб, акъ таудан къарайды.
Анга агъаралла, ышаралла къар, Ай да.
Акъ марал Акъ таудан къарайды.
Мен да къарайма анга джерден, кёкден.
Ол Акъ тауда Акъ маралны кёрсе,
Ёлген да тирилиб, секириб къобар эди,
Сюймекликден дуу джаннган джюрегин
Къолуна алыб чабар эди...
Билмейме къалай бошаллыгъын шийирими ахыры,
Кёреме къалай бошаллыгъын кесими ахырым:
Кетеди къара къаядан, къая рандан тёнгегим-саным,
Къалады акъ къаяда акъ марал бла джюрегим-джаным.
2
Эгерледен, бийнёгерледен да сау къалгъан,
Бёрюледен, кюрт юзюлгенден да сау къалгъан
Акъ марал Акъ таудан къарайды.
Агъаралла, ышаралла Анга къар, Ай да;
Къууаналла Анга Малкъар, Къарачай да.
Ышаналла акъ марал акъ таудан кетмез деб,
Анга илинмек аджал, тюз ёлюм да джетмез деб.
3
Кёзлериме ийнанмай къарайма:
Акъ таудан Акъ марал къарайды.
Джашлыгъымда мен къачыргъан акъ марал,
Мен джеталмай, туталмай къалгъан акъ марал.
4
Къара къайгъы къара къаядан уруб атханында да,
Акъ таудан къараб тургъан Акъ маралны кёрдюм.
Сора рахат болду кёлюм.
Акъ тауда Акъ марал сау болуб,
Джокъду ёлюм. Манга джокъду ёлюм.
Бизлеге джокъду ёлюм.
КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ
Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Аллахдан башха тейри джокъду дей,
Кёкге къараб, къууаннган, улугъан да этдим.
Берилген джуртдан чыкъмай тышына,
Буюрулгъан ашны ашаргъа кюрешдим.
Эркинликден башха джукъ излемей башыма,
Бёрю джорукъ бла джашаргъа кюрешдим.
Тюзлерими кючлегенле итле,
Энди тауларыма да джутланалла-чабалла.
Сарыкъулакъ иелеринден кёл табыб,
Тауларымда джюрюрге, юрюрге да базалла.
Джюрюген, юрген бла къалмай,
Сыйырыргъа кюрешелле джуртуму менден.
Джуртума ие болургъа кюрешелле,
Бошаргъа кюрешеле бютеу бёрюледен.
Алай а болмаз – таулу таусуз къалмаз,
Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм.
Тюзлюкню, Эркинликни къаласыды Кавказ,
Душманны кесине, итине да – ёлюм.
Тейриге табыннган, Сёзюне табылгъан тюрк бёрюем мен...
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим.
Бюгюн да – къауумум, джыйыным, джуртум ючюн –
Къан-джан аямай кюреширге сёз бердим, ант этдим.
Душманла бла, итле бла, амантишле бла –
Халкъыма, Джуртума чабхан къара кючле бла –
Ёлгюнчю сермеширге ант этдим.
Улууумдан къарангы кёкде джулдузла джандыла,
Улудула, сагъайыб, джер джюзюнде бёрюле да.
Тейрибиз ючюн,
Эркинлигибиз, бёрюлюгюбюз, джуртубуз ючюн,
Хазыр болайыкъ джашаргъа, сермеширге, ёлюрге да.
Таукел болайыкъ, таукел барайыкъ урушха, ёлюмге да.
Улууумдан Кёкде джулдузла джандыла.
Улууума –
джыйын джанлыла, къазакъ бёрюле да къошулдула, къууандыла.
Терк огъуна урушха, къазауатха къуралдыла...
Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм:
Душманны кесине, итлерине да – ёлюм.
БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК эмда ШАЙЫР
Башын джагъагъа атхан балыкъгъа
Къарагъанча джыйылыб адамла,
Башын суугъа атхан адамгъа да
Алай басыныб къарайла чабакъла.
Къанатларын ачмай, Кёкден
Башын джерге атхан къанатлыгъа да,
Къайгъылы болуб къарайма мен:
Нек изледи ол джашаудан кетерге?
Балыкъгъа, адамгъа, къанатлыгъа да
Къыйынды джашагъан.
Не сууда, не джерде, не хауада
Джокъду тынчлыкъ (болгъанмыды, болукъмуду ол?)
Джюземе сууда, джюрюйме джерде, учам кёкде.
Тёнгегим энгишге, джюрегим ёрге тарталла мени.
Не болса да, джашаудан къачханладан алмайма юлгю.
Мен тюл – къыйынлыкъ, къайгъы къачсынла джашаудан.
Таш башында да джашау этгенлелле меннге юлгю.
Меннге юлгю – къаяда терек.
Тюзде да, тауда да – къайда да меннге Олду юлгю.
Терек тюлмюдю ариулукъ, джашиллик?
Терек тюлмюдю берген солургъа хауа?
Терек тюлмюдю юй, уя болгъан?
Терек тюлмюдю от, джылыу берген?
Терек тюлмюдю...
Сууну, джерни, кёкню да
Терекча багъалатыргъа керекди.
Къайгъы, палах келгенде да,
Чыдамгъа, сабырлыкъгъа терекден юренирге керекди.
Тереклеча сюерге керекди джашауну.
Джашаугъа алача къадалыргъа керекди.
Ёлюмге да алача тюберге керекди –
Джыгъылыб къалмай, аякъ юсюнде.
Юренирге керекди терекча болургъа –
Аныча джашаргъа, ёлюрге эмда керек болургъа.
Быллай сагъышладан толуб, къанатланыб джюрегим,
Кёкледе барама учуб.
Алай а, не эсе да, кёлеккем (кесим тюл!)
Башын атады джерге, башын атады суугъа.
Алай а, не эсе да, джюрегим
Кесин атады Сёзге, назмугъа.
БЁРЮЛЕ бла ИТЛЕ
1
Сиз – итлесиз, Биз а – бёрюле,
Къулласыз сиз, Биз а – ёзденле.
Сиз патчахха табынасыз,
Биз а – Тейриге.
Бизни бир къандан джаратса да къадар,
Биз эки тюрлю джолну сайлагъанбыз:
Бизге бирге джашаргъа джокъду мадар.
2
Мен – къазакъ бёрюледен бири,
Итледен къачыб ётгенме бери.
Сермешгенме болгъунчу сакъат,
Анга Аллах, Адам да – шагъат.
Назмула бла улуй, джылай,
Джюрек джараларымы джалай,
Бираз турлукъ болурма мында:
Къарыу алгъынчы – джол джокъду артха.
Кюч джыйгъанлай а – къайытырыкъма Джуртха.
Ётюрюкден айырлыкъма Кертини,
Мынафыкъладан аллыкъма дертими,
Амантишлени кесерикме анда –
Хорлам не ёлюм сакълайды алда.
Эркишиге барды, бирди джол:
Хакъ-Халкъ-Джурт ючюн къазауатха кириб,
Хорларгъа не ёлюрге. Борчлуду ол
Керти ючюн, Тюзлюк-Эркинлик ючюн,
Къан-джан аямай, кюреширге, сермеширге.
Къамамыды, къаламмыды къолда –
Башхасы джокъду.
Сёз да – окъду.
Джангыз, таймайыкъ Китаб буюргъан джолдан.
Сыйсыз джашаудан, сый бла ёлген – дурус.
Эркиши эсенг, Ёзден эсенг, Адам эсенг –
Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме –
Зулмугъа-терсликге-ётюрюкге къаршчы тур, уруш.
Джуртунгу сыйыра, халкъынгы да къурута тургъанларын (тургъанланы)
Кёре тургъанлай – харам тынглауну басыб турлукъ эсенг,
Не да, ётюрюклени сандыраб – баш алыб, баш сакълаб турлукъ эсенг,
Сора – бармыды сени иманынг,
Эркишилигинг-ёзденлигинг-адамлыгъынг къайдады сени?
Не да, душманнга – олтан, халкъынга уа – солтан
Болургъа кюрешген амантиш эсенг,
Халкъынгы-джуртунгу сатыб, тюбге атыб,
Алай бла баш болургъа кюреше эсенг,-
Сора нек къалад кёлюнг,
Халкъ Тёре сеннге буюргъанд деб, ёлюм?
Ол буйрукъну толтурлукъланы мен да бириме,
Итлени, иелерин да къурутургъа ант этген бёрюме.
АДАМ БОЛУР ЮЧЮН
1
Адам болур ючюн Адам болуб тууаргъа керекди,
Неда, Адамла ичинде джашаргъа керекди.
Огъай,
Адам болур ючюн Адам болуб джаратылыргъа керекди,
Эмда
Адамла ичинде, Адамла бла джашаргъа керекди,
Эмда
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн къан-джан аямай кюреширге керекди.
2
«Къоб»,- дейди Къобан.
«Тур»,- дейди Туран.
«Къур»- дейди Къуран.
Бары да: «Хакъ бла бол»,- дейле,
«Алай бла боллукъса Адам-Халкъ»,- дейле.
Ангылайма, тынгылайма, бойсунама алагъа.
Нарт да айтады сёзюн:
«Къанны къан бла джуума».
«Таш бла ургъанны аш бла ур».
«Шок атылгъан этеди,
Темир созулгъан этеди –
Къылычны къында тут».
Дагъыда:
«Ит тойгъан джерине, адам туугъан джерине».
«Джалыныб джаудан къалмазса».
«Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр».
«Билеги кючлю бирни джыгъар,
Билими кючлю мингни джыгъар».
Дагъыда:
«Элибден башланады Эл».
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында адамдан башха джанла.
18-чи томундан (2006-20008)
ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКДЕ КЪАНАТЛЫ ДЖЫЙЫН
«Кюн батды» деб, джылай-джылай,
Джукъладыла къанатлыла.
«Танг атды» деб, джырлай-джырлай,
Уяндыла къанатлыла.
Къанатлы джюрегим ангылайды аланы.
Кече узуну сын къатыб,
Къанатлылагъа юй да болуб,
Къарауул, сакълауул да болуб,
Чыпчыкъланы тынчлыкъларын бузмай,
Сакъ джукъуларын къоруй аланы,
Тангнга чыкъды Джангыз Терек –
Бутакълы, чапракълы джашил терек.
Ол Терекни ангылайма мен:
Джангыз Терек – къазакъ джюрегим мени.
Ол къанатлыла –
Минг къайгъым, джарсыуум, сагъышым мени;
Къанатлы сезимим, сёзюм, муратым, умутум мени.
Кюн батады джюрегиме мени.
Танг атады джюрегимден мени.
Къарангыгъа орун джокъду кёлюмде мени.
Къанатлылагъа уа барды орун.
Къанатлыланы тынгыларын, джукъуларын бузмаз ючюн,
Джюрек кече узуну этеди гёзет –
Тынгысы, джукъусу болмай кесини.
Джангыз Терекде къанатлы джыйын.
Шайыр джюрекде къанатлы сёзле.
Батады Кюн, атады Танг.
Джылай-джырлай, уча-къона,
Джашайдыла къанатлыла
Джерде-Джюрекде-Кёкде.
ПАЛИНДРОМ НАЗМУЛА
Биринчи назму:
НАМАЗ ЗАМАН
1
Намаз замаН
2
Намаз таза азат замаН
3
КёК
4
Кёк– ата-ана, ана-ата – кёК
5
АллаХ-КъуллуКЪ-ХаллА
6
Рух – хуР
7
ИгИ
8
Намаз ИГИ замаН
9
Намаз ШОШ замаН
10
Кёк кийим – мийик кёК
11
Кёк – уллУ. Уллу – кёК
КЪуллуКЪ
АнгА
12
Намаз кереК
Керек замаН
Намаз керек керек замаН
Намаз керек замаН
13
Намаз керек – ала кёК
Кёк ала – намаз кереК
Намаз КЁК замаН
14
Намаз УЛЛУ замаН
15
Рухум – КёК. Мухур – замаН
Заман – мухур. КёК – рухуМ
Мухур – КёК. Рухум – намаЗ
16
Намаз рух – хур замаН
Намаз КёК рух – хур КёК замаН
Намаз замаН Намаз замаН
Намаз замаН.
Экинчи назму:
КЪАЗАКЪ УЛУУ – УУЛУ КЪАЗАКЪ
(Одинокий вой – ядовитое одиночество)
1
Къазакъ улу къазаКЪ (одиночества сын одиночество)
УлУ (вой)
УуууууууууууууууууууУ
Уу (яд)
Уу (три, от «тереть»)
Уу (охота)
2
Улуу – уулУ
ЮйЮ
Уру
ИшИ
УрУ.
3
УучУ. УчуУ
Къар аКЪ
Уру къурУ
Ара къарА
4
Ызы –
Къан, акъ (кровь, лейся).
5
Агъач чагъА
Ай а –
Бата. АтаБ
Анга,
Къазакъ,
Улу.
Ючюнчю назму:
КЁК
1
Кече – чеК.
Ара – къ – арА.
Ара – дж – арА.
КёК.
КЪуллуКЪ
ЭтЕ
АнгА,
Танг, аТ.
Мени неМ
ИгИ
ЭсЕ,
КёК
БилиБ;
Мени неМ
КЪыйыКЪ
ЭсЕ,
КёК
БилиБ.
Чек – уллу КёК. Кёк – уллу чеК.
Чек, Уллу КёК, уллу КёК, кеЧ.
Чек, кеч, уллу Кёк, уллу чеК.
Чек, Кёк. Кёк, кеЧ.
Тёртюнчю назму:
ДЕБЕТ ТЕБЕД
1
Уллу
улу
кийик
ата...
Дебет акка тебеД
Анга
Къараб. Баракъ –
Шат таШ
КибиК –
ШоШ.
2
Не`ме меН?!
Неме`... – эмеН.
Мен – эмеН.
Нем эмеН?!
Не`ме меН,
Не? – ЭН.
КЪуруруКЪ
Агъач а – чагъА,
АгъА:
Эн нЕ
АнгА,
Не меН
АнгА.
3
КючюК,
Кийик
ТуТ.
4
КЪуруКЪ
Алыб былА,
АлА –
КЪачыБ. БычаКЪ
Алыб былА,
АлА –
БугъуБ.
5
КийиК
ЫзЫ –
Нызы ызыН
Кийим эте, мийик этЕ...
Къайа, айаКЪ
БюгюБ –
Хош, шоХ
Кибик...
6
Уучу – учуучу – учуУ.
Алай а, ай алА –
Кийик
КибиК
КЪайа айаКЪ
Болалмазла ёмюрде да.
ДЖУРТДА ДЖАНГУР
1
Билдиреди джюрек –
Тюрленнгенди хауа.
Кюкюрейди Кёк,
Тебрегенди джауа.
Алай а, къачмам,
Джибитсин джангурум:
Джерге, адамгъа да
Насыб – джангырыу.
Джашнайды кёлюм
Къошулуб Кёкге.
Кетгенди эсим
Кюнбетге, кёкге.
Джангургъа къууанама
Кырдык бла бирге.
Гяхиник къатыш,
Силкинеме ёрге.
Тилин ангылатады
Меннге да джангур:
«Табигъат бла
Адам, сен да джангыр».
Терекле ичинде
Сюелеме мен да.
Аланы бирлери
Болгъанча кесим да.
Къонгур къаяла да,
Туудукъларына
Къарагъанча, къарайла
Ышарыб манга.
Джангуру Джуртну –
Кёз джашы Кёкню!
Унутсам да джукъну,
Унутмазма Сени.
2
Сюргюнден къайытхан
Эм ал кюнюбюзде,
Къучакълайенг бизни
Эниб кёгюбюзден.
Огъай, Кёк кеси
Къуюлаед эриб.
Бизлеге джарыгъын,
Джылыуун да бериб.
Саугъа къууана,
Ёлгеннге кюе,
Джылай эди Кёк,
Джашнай, кюкюрей.
Кюн тюбюнде
Джауаед джангур:
Къууанч – дженгил,
Бушуу а – ауур.
Сойкъырым-сюргюн
Къалса да артда,
Кёбле болдула
Минмезча атха.
Къум, буз тюзледе,
Чакъыра Хакъны,
Думп болду сюргюнде
Джарымы халкъны.
Къырылгъанлагъа
Джаназы, кебин болмай,
Джетди учузлукъ
Саулагъа да къаллай.
Къайыталгъанлагъа
Кюн турады тийиб.
Къайыталмазлыкълагъа
Кёк джылайды эриб.
Огъай, барды-бар Хакъ,
Бар этген джокъну.
Бауурланыб халкъ
Къучакълайды Джуртну –
Джалайды ташын,
Ичеди сууун.
Кёкледен а
Энеди джауум.
ДЖАНГУРдан-ДЖАНГЫРдан
Джокъду джокъ къачхан.
14-джыллыкъ къыяма джол
ДЖАЗ кюннге – КЪАЧдан.
Джангур-джангырыу,
Сенден джокъду къачыу.
Кёлден а кетерми
Бушуу бла ачыу?!
Къатхан джюреклени
Излей джибитирге,
Халкъны, джуртну да
Излей тирилтирге,
Кюн тюбюнде
Джауады джангур.
Ашалгъан джюрекге уа –
Къууанч да ауур.
Джангур а джауады
Рахат, себелеб.
Кюйген джюреклеге
Болаллыкъча себеб.
Джер да, джюрекле да
Джумшай джангурдан,
Джашау Джуртда
Башланды джангыдан.
3
Бюгюн да ол кюнча,
Джауады джауум.
Эскеремиди халкъ
Ёлгенин-сауун?
Ол кюнледеча,
Тынгысызды джюрек.
Энди уа неге
Джылай болур Кёк?
Джылауун этеди
Кимлени, нелени?
Неди титиретген
Джерни, кёклени?
«Элли джылдан
Джангырады эл».
Нарт сёзню айта,
Къатдырама бел.
Алай а кёлюм
Къурурчад сайдан:
Къайда элим,
Джангырыу да къайда?
Кеси кесиме
Этеме айыб:
«Джанынг саулай
Къалма тынкайыб.
Ёлюмден-сюргюнден
Ётюб келген халкъ,
Бюгюн Джуртунда
Болуб къалмаз талкъ.
Тындыра джаша,
Буйругъун Хакъны:
Кюкюре, джашна,
Уята халкъны.
Кёк берген отну
Джукълатсанг тыбырда,
Тюшерсе отха
Кёрде-къабырда».
4
Джашнайды джаным,
Кюкюрейди джюрек.
Джарылады таш,
Кюеди терек.
Джауады джангур,
Къачады миллет,
Халкъ-джурт къайгъы джокъ,
Дуния мал – иннет.
Джауады джангур
Уруб, таулада.
Джылайды Кёк
Къараб саулагъа.
ХАКЪсызлыкъ, хакъсызлыкъ
Чачады халкъны.
Неди къутхарлыкъ,
Билмейме, аны.
Къаясын къоюб
Кетмейди къуш да.
Шорбатын атыб
Кетмейди чыпчыкъ да.
Шорбат чыпчыкъ, къуш да
Сюелле джуртну –
Джылы джерлеге
Кетмейле учуб.
Къаяда терекча,
Джуртуна тамыр
Иймесе миллет –
Тюб болуб къалыр.
Сюргюнден аны ючюн
Къайытхан эди халкъ,
Тыш джуртлада
Боллугъун билиб талкъ.
Тарта мынчагъын,
Билей бычагъын,
Ата джуртуна
Джайыб къучагъын,
Келген эди халкъ.
Биле эди халкъ:
Ит – тойгъан джерине,
Адам – туугъан джерине.
Энди уа миллет
Кетеди джуртдан.
Тышына джайылса,
Не къалыр халкъдан?
«Таулу тюзде абыныр» -
Айтылды сыналыб.
Джауады джангур,
Кёк да къаралыб.
Кетиб баргъан халкъны
Эте джылауун,
Кюкюрейди кёк,
Джауады джауум.
Къадау таш этиб
Джюрегими мен,
Джангыз Терекча
Сюелеме Джуртда.
Кесими, сёзюмю да
Джибитеди джауум.
Аллахха-адамгъа
Мени джокъду дауум.
Разы тюлме мен,
Джангыз, кесиме.
Сюргюн кюнюбюз
Тюшед эсиме.
Къайытхан кюнюбюз да
Тюшед эсиме.
Этеме соруу
Кеси кесиме:
«Джууукълашдырдынгмы
Хакъына халкъны,
Ол айырырча
Къарадан акъны.
Дайым къозгъадынгмы
Ангысын-эсин,
Ол тас этмезча
Тилин, джуртун – кесин?»
5
Къуугъун аскерича Кёкню,
Джауады джангур.
Ким сюргенди элни –
Джокъду сабий, дауур.
«Джангур къоркъууун
Джел этер» дейле.
«Эл къоркъууун
Эр этер» дейле.
Мен да, джел да, джангур да
Адам излеб айланабыз элде.
Кюкюрейди Кёк да, джюрек да –
Не болгъанын айтмайым кёлде.
Сюргюн кюнню, къайытхан кюнюбюзню да
Бу джангур салады эсге.
Халкъыма джетген палахлада
Кесими санайма терсге.
Джауады джангур, джауады джангур
Джибите ташны, терекни, мени.
Джалан аякъ чабыучу джангур тюбюнде
Къайда сабийле – берекети элни.
Джау сюрген эл къайытыргъа да болур.
Халкъ сюрсе уа джуртундан кеси кесин,
Тас этиб миллет ангысын-эсин –
Ол ёмюрде да къайытмаз артха.
Кеси кесибизге къызылбеклебиз бюгюн.
Энди кеси кесибизге болмасакъ татаркъанла,
Боллукъ тюлдю тамблабыз бизни –
Джуртубуз да къаллыкъды башхалагъа.
Бир къолум – Джангыз Терекде,
Бир къолум да – Къадау Ташда мени.
Къарайма тёгерекге, джюрекге, Кёкге –
Кимди, неди къутхарлыкъ бизни?!