КЪАРЧА
ПОЭМАГЪА АЛ СЁЗ
Къарчаны юсюнден бир уллу зат джазаргъа излегенлей, ёмюрюм кетиб барады. Чачылгъан къауумланы бир джерге джыйыб, Халкъ, Эл этиб кетген Башчысына сый бере билмеген, кесини тарихин сакълай, багъалата билмеген — дуниядан тюб болмай къалырмы?
Быллай сагъышла келе башыма, «Къарачай» газетде (2013 джыл, мартны 30) Чотчаланы Батдал хаджини « От келилерибиз къайдадыла?» деген макалесин окъудум. Ол бек магъаналы сорууланы кёлтюргени ючюн, джазгъанын былайгъа да салама — толусу бла, газетде болгъаныча.
ОТ КЕЛИЛЕРИБИЗ КЪАЙДАДЫЛА?
Бу корреспонденцияны автору Чотчаланы Батдал хаджи Джангы Къарачай элде джашайды. Мындан алда джууукъ-тенг, джыйылыб, аны 85-джыллыгъын белгиледиле. Ол джыллагъа джетгенине да къарамай, Батдал хаджи тири адамланы бириди.
Кеси да элде имамны заместителиди. Сыйлы динибизге къаны-джаны бла берилген ахлуларыбызны бириди. Алгъаракъда Меккягъа барыб, хаджилик къылыб къайтхан эди. Кеси да ёмюрюн иш бла ашырыб келеди. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда барлакъ джерледе махтаулу уруннганы ючюн, кърал орден, медаль бла да саугъалагъанды. Сюргюнден къайтхандан сора да, пенсиягъа чыкъгъынчы геологияда ишлеб тургъанды. Кеси да элде сыйы болгъан юйдеги ёсдюргенди.
Чотчаланы Батдал хаджи «Къарачай» газетни эл хапарчысыды. Таймаздан джазыб турмаса да, редакция бла байламлылыкъны юзмейди. Кёргенин, билгенин, эшитгенин, сейирлик затланы юслеринден газет окъуучулагъа билдиргенлей турады. Бу материалында да аллай затланы юслеринден джазады.
“Эртделеде да къарачай миллетде кёб фахмулу, онглу устала болгъанына шагъатлыкъла табаргъа боллукъду. Ала агъач, таш, темир ишлени иги билгендиле. Элледе аллай усталаны бек багъалатхандыла.
Къуру темирчи Гочияланы Джумарыкъны атын айтсакъ огъуна белгили боллукъду Къарачайдан къаллай устала чыкъгъанлары. Ол, кесини гюрбеджисинде бычакъдан башлаб, шкокга дери этиб тургъанды. Бир къаядан экинчиге учарча дельтоплан маталлы зат джарашдырыб, аны бла да учханды.
Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду. Къарачайлыла шкок отну эртделеден хайырландырыб тургъандыла. Аны этген джерлерини бири да белгилиди - Худес. Бюгюнлюкде от келилени кесеклери Къобан бла Худес сууну бир-бирине къошулгъан джеринде суугъа атылыб турадыла. Джангурла джаумай, суу азайгъан заманлада ол келилени бири ачыкъ кёрюнюученди. Энди аны келтириб, республиканы музейине салыргъа керекди. Ол затда, Худес Аягъында агъашчы болуб ишлеген Хапаланы Таучукъгъа тюбеселе, ол болушурукъду.
Совет Союзну заманында, Къобан ёзенде джолну кенгертебиз деб, Къарчаны от келилерин атылтыб ууатхан эдиле. Къайдан билген эсе да, журналист Лайпанланы Сейит Къарчаны от келилерин ууатыргъа тебрегендиле, деб «Ленинни байрагъы» газетде джазгъан эди. Ёзге аны киши къулагъына да алмай къойгъан эди. Олсагъатда район тамадала тарихни сакълар къайгъылы тюл эдиле - тамам партия режимге берилген кёзюулери эди. Келиле къаяны къыйырында да тюл эдиле. Иш этиб атылтхан болур эдиле аланы, эшта.
Ол да алай болсун, биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманлада гюрджюлюле къаллай бир мекямыбызны чачхандыла, къаллай бир заран салгъандыла! Кеслери, от салыб, «юйюм кюйдю» деб, къралдан ачха алыб тургъандыла, бир къауумлары, юйлени чачыб, агъачын мычхыгъа салыб, къанга этиб, сатыб тургъандыла.
Бусагъатда юч ёзенде да агъачдан, уллу тёнгерткеледен ишленнген къуру 9-10 юй къалгъан болур, ала да, чириб, къурт ашаб, къуруб барадыла. Къарачай юйле аламат агъачдан ишлениб, башлары да топуракъ бла къалын джабылыб болгъандыла, терезелери гитчечикле болсала да, аллай юйле сууукъ болмагъандыла. Къабартылыланы юйлери, чыбыкъдан эшилиб, башлары топуракъ бла сюртюлюб, бизникиледен кёбге къарыусуз болгъандыла. Былайда биз аланы тёбен салыб сёлешмейбиз - болгъан болумну айтабыз.
Энди ол бизде къалгъан юйлени башларын джабыб, суу ётмезча этиб, белгиле салыб, Джанибекланы Сосланбекни халкъ музейине джаздырылыб берилселе, оюлмай сакъланныкъдыла ансы, аладан къуру къалыб кетерге тебрегенбиз. Хурзукда 20-гъа джууукъ тирмен бар эди. Темирчи Хасанланы Хамид ишлеген джел тирмен да ичлеринде болуб, аладан эки тирмен оюлмай тура эди. Мындан алда сабийле, тирменлени бир кёргюз деб тиледиле да, Хурзукга алыб бардым. Барыб къарадыкъ, тирменле уа джокъ. «Тобаста, болгъан джерлерин табмай, аджашдырыб турама», - дейме. Алайда бир джашчыкъгъа сорсам: «Тирменлени кюйдюрген эдиле», - деб, аланы хапарларын айтады. Барыб, кюлюн кёребиз. Аллай затлагъа адамны джюреги къыйналмай къалай къалсын.
Былайда дагъыда джолланы юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа излей эдим. Малкъар таба Басханнга джол алгъын заманлада Минги Тауну джаны бла Садырла сыртны къаты бла ётгенди. Ол джолну къыйын джери Хыдаланы (Чотчаланы) къошладан ёргерек бир 300 метрни барыб, алайдады. Джол суучукъну юсю бла ётеди. Уллуракъ джангурла джаугъанлай, джуууб, ташын ачыб, улоу ётмезча болуб къалады. Алайы бир джарашдырылса, къалгъан джери табды, таш-агъач джокъду. Къолларындан келлик джашларыбыз, эс бёлюб, ата-бабаларыбызны бизге къойгъан затларын сакълаб, къыйынларын эсге алсала, аламат иш боллукъ эди - мен аладан тилеген олду.
Энди шкок отну къалай этгенлеринден да айтайым
Бир джерде юч от кели болгъанды - залыкъылдыны джангы кебген терекчиклерин кюйдюрюб, юч от келиде кюл этедиле. Сора бир келини кюлюн тазалаб, къызыб тургъан келиге кюкюртню салыб, кебдириб, эзиб, кюлча этедиле. Андан сора экинчи келини да бош этиб, анда залыкъылды кюл бла кюкюртню бир-бири бла къатышдырадыла. Кюлден къаллай бир, кюкюртден къаллай бир къошарыкъларыны ёлчемлери болады. Алай бла шкок от хазыр болгъанды. Аны къапчыкъгъа къуюб, къургъакъ джерде сакълагъандыла. Кюкюртню уа къайдан табхандыла?
Уллу Хурзук ёзенни ичи бла ёрге барыб, сол джанында биринчи тюбегени Эни-Къол ёзенди. Алайы Малкъаргъа аугъан джолду.
Сол джаны бла уа Джылы суугъа бараса. Алагъа къайтмай, ёрге, Минги Тау таба, джол тутсанг, Кюкюртлю таугъа джетесе. Андан алгъандыла кюкюртню. Окъланы уа Ташчыда къоргъашын ёзекден алыб, аны эритиб, алай хазырлагъандыла.
Къарачай миллет ёмюрю да шкокну, сауут-сабаны киши таба да айландырмагъанды. Уучулукъда хайырландыргъандыла. Джаугъа уа джаулукъ эте да билгендиле. Алай бла бу джуртланы бизге, бизни тёлюге, сакълагъандыла. Биз да аны унутмазгъа керекбиз”.
Батдал хаджиге Аллах разы болсун халкъыбызны къайгъысын этгени ючюн.
Энди «Эльбрусоид» сайтда Къарчаны юсюнден джазылгъан бир юзюкню да (джазылгъаныча) тыйыншлы кёреме былайгъа салыргъа:
КЪАРЧА — ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ
Къарча — реальное лицо, окутанное легендами. В памяти, в сознании нашего народа он сохранился как вождь, вернувший свой народ из тимуровского плена и создавший на родной земле КАРАЧАЕВСКОЕ ГОСУДАРСТВО (КЪАРАЧАЙ ЭЛ), объединив весь народ. При нем не было ни рабов, ни князей - было только общество свободных людей. Къарча — великий воин и мудрый правитель, ставший символом карачаевского народа, как Эльбрус — символ нашей земли.
Къарачай Эл, созданный (или восстановленный) Къарчой и его сподвижниками, существовал около 400 лет и потерял свою независимость в 1828 году. Будем достойны нашей истории и родоначальников нашего народа. От них нам досталось и родная земля и родной язык.
Будь горд потомок вольного народа
и головы в печали не склоняй:
в тебе живет высокая свобода
земли, чье имя вечно — Карачай.
«История каждого народа начинается только тогда, когда глухие, таящиеся в глубинах душ народных стремления находят какого-нибудь гениального выразителя, крупную личность, героя из его среды. Только тогда «племя», «род» становятся народом, только тогда с памятью об этом герое пробуждается в умах народа сознание о своем единстве в пространстве и во времени; эта память делает историю.
Таким героем карачаевского народа был Къарча: до его появления карачаевского народа как единого целого, каковым узнала его всемирная история, не было. Были роды и племена: растительно свежа, буйственна и богата была их жизнь. Страсти были первобытны, не стеснены, ярки как цветы, покрывающие весною склоны гор. Личность не играла роли, жили все родовой жизнью. С момента появления Къарчи, отдельные роды и племена аланские (после разгрома Тимуром Алании), объединившись, стали народом историческим, а его герои пробудили у народов Азии и Европы,— у одних сочувственный, восхищенный отклик, у других — ужас, подобно тому, как клекот орлиный заставляет волноваться мирный птичий двор».
Истины ради: Къарча никогда не покушался на чужие земли, чужое добро, не совершал набеги. Къарча охранял свою землю, защищал свой народ. Не совершал насилия над другими и не позволял насилия над собой. При нем не было ни господ, ни рабов. Он, вернувший из Тимуровского плена свой народ, превыше всего ценил Свободу и Справедливость. В этом его Мудрость и Величие. Только человек с таким мировоззрением, мог создать демократическое государство под названием "Къарачай Эл".
Бюгюнледе джазыла тургъан текстледиле была. Тамада къауум да, джаш тёлю да халкъыбызны керти тарихи джазылырын излейдиле. Алай а, аны джазгъан тынч иш тюлдю — аны чурумларын да айтайыкъ.
Совет коммунист кърал къуралгъынчы, 1917-чи джылгъа дери, кеслерини тарихлерин джазыб, адабиятларын къураб къойгъан халкъла — ол джаны бла — насыблыдыла. Сёз ючюн, Орусну баш къылчыгъына саналгъан бай-бий къаууму — графлары, дворянлары — борчларындан чыкъгъандыла: орус айдынла — Пушкинден Толстойгъа дери — дунияда алчы орунлада турлукъ литератураны къураб кетгендиле. Байланы, бийлени къурутхан совет власт, ала джазгъанны къуруталмагъанды.
Къарачайда уа хал башха эди. 1917-чи джылгъа джазылыб тургъан тарихибиз, адабиятыбыз джокъ эди — болгъан эсе да, тас болгъанды, белгисизди. 400 джылны узагъына (1428-1828) къарачай халкъыбызгъа башчылыкъ этиб келген бийлени юсюнден а — Къарчадан Кърымшамхалланы Исламгъа дери — джукъ джазаргъа кърал эркин этмей эди: аланы аманларгъа бола эди джангыз. Совет власт пролетариатны эмда эм джарлы элчилени власты эди. Совет властны кёзюуюнде джарлы-джалчы къауумдан айырыла эдиле башчыла-къуллукъчула, окъургъа да аланы ие эдиле. Ала уа, коммунист партияны оноуларын джанлаусуз бардыра, халкъны башсыз-тамырсыз этиб кёргюзте эдиле. Алай бла, Советлени кёзюуюнде халкъыбызны керти тарихин джазаргъа мадар болмады. Орусдача, 1917-чи джылгъа, адабиятыбыз да къуралмады. Совет властны кёзюуюнде адабият а — дин бла, бай-бий къауум бла кюрешиу сёз болуб къалды. Джарлы-джалчы болмагъан да, «из бывших батраков» деб, кесине джол алай бла ачаргъа кюреше эди. Бютеу къралдача, Къарачайда да алай къуралды пролетар адабият.
Ёмюрлени узагъына Къарачайгъа оноу этиб, аны миллетлигин сакълаб тургъан башчыланы юслеринден не аман джазаргъа керек эди, не ала болмагъанча, джукъ да айтмай къояргъа керек эди. 70 джылны узагъына, керти тарихибизни аз билген, билгенлерин да терсине билген тёлюле ёсдюле. Энди, Совет кърал чачылыб, коммунист партия да оноудан кетген сора да, ол сиясетни ууундан къутулалмай, тазаланалмай барабыз алкъын.
Халкъыбызны Тимурну сюргюнюнден къайтарыб, Джуртда табылгъанла бла бирикдириб, Къарчай къралны къурагъан Къарчагъа огъуна, хылымылы затланы джазаргъа артха турмайдыла бюгюн да. Аны от келилерин ууатхандыла, Къадау ташы бла да кюрешедиле. Заманында джюзджыллыкъ къартладан хапар алыргъа да излемедиле, ала да — къазауатланы, сойкъырымны, сюргюнню сынагъан къыйынлыла — 20-чы ёмюр бла бирге тауусулдула. «Адамла бла джашаб, шайтанлагъа къалдыкъ» дей, кетдиле дуниядан.
Мен сюргюнде Къыргъызстанда туугъанма, Къарачайда Къызыл-Къала элде ёсгенме.
Эки къартны унутурукъ тюлме ёмюрде — ала эски тонлагъа чырмалыб, дуппур башында тёнгереучен эдиле, мен да ала айтханны этиб, къойланы, бузоуланы тыя айланыучан эдим. Аланы бири Белкъау улу эди, бири да Ислам улу. Не эсе да, бир-бири атын айтмай, алай сёлешиучен эдиле. Джюсюбню атасы Ислам Хасаукада уруш этгенди. Сагъыш этигиз, Хасаукада уруш этген Исламны джашы къарт Джюсюбню къатында ёсгенме мен. Ол Джёгетей Аягъы стансени тюшгенин биле эди, хапар айта эди. «Бу мыжыкъланы джер юйчюклерин ат ёшюнле бла урдуруб, ары оюб къояргъа керекди, ансы былайгъа орналыб къалыргъа башлагъандыла»,- дей эдиле уллуракъ джашла»...
Сейирсиниб тынгылай эдим аны хапарларына. 120 джыл джашаб, 1964-чю джыл ауушхан эди Ислам улу — джандетли болсун. Башха къарт — Белкъау улу Мухаммад — андан джашыракъ болса да, ол да кёб зат айтыучан эди. Сталинни сюргюнюнден джуртларына сау-эсен къайытхан эки акъсакъал, бири джырлаб, бири эжиу этиб, зауукъ эте эдиле, мен да буруннгу дуния бла алай таныша эдим. Энди аллай къартла джокъдула. Эм биринчи нарт таурухланы, Къарчаны, Хасауканы, Татаркъанны, Джаттайны хапарларын да аладан эшитгенме. Ала башхаракъ тюрлю айта эдиле — совет басмагъа, «интернационализмге» джараулу тюл — джашауда болгъаныча...
«Асхакъ Темир Аланияны къурутхандан сора, Къарачай Элни къурагъан адамды Къарча. Темирни джесиринден халкъыбызны Джуртуна къайтаралгъан пелиуанды ол»,- дер эдиле. Аллай къартладан да хапар ала билмедик. Бу джаза тебреген поэмамы бир джукъгъа ушаталсам, ол эки къартха — Ислам улу бла Белкъау улугъа — атар акъылым барды.
Къарчаны юсюнден айтханда уа, тарихчиле Лайпанланы Къазийни (джандетли болсун), Къаракетланы Муратны айтханларын тюзге санайма. Ислам улу Джюсюб да алайыракъ айтыучан эди. 15-чи ёмюрде Халкъыбызны Асхакъ Темирни сюргюнюнден къайтаргъан Къарча бла 17-чи ёмюрде хоншу бийле бла уруш этиучю Къарча бир адам тюлдюле. Алай а, биринчи Къарча къалгъанланы ата-бабасы болургъа болур. Халкъны эсинде уа, ала къатышыргъа боллукъдула — джазылыб къалмагъан зат алай болады.
Алгъын бачхабызны башында бир уллу къадау таш болуучан эди — тюбю къаллай бир болгъанын ким биледи, башы уа джерден ёрге иги айырылыб эди да, сабийле анга кючден ёрлеб ойнаучан эдик. Артда юсюн топуракъ баса, алаша да болгъан эди. Он джылдан ары баргъанымда уа, ташны кёрмедим — алайда терекле ёсе эдиле. Къарча да алайды — биринчи Къарчаны деу имбашларында турадыла башхала. Тарихни тинте, къаза барсанг, ол затха мюкюл бола бараса. Тарихибизни тахсалары уа кёбдюле. Бирлери, Терекча, кёз туурада турадыла, башхаларын кёрюр ючюн, ёмюрлени къат-къат ачыб, тинтерге керекди. Тарихибиз Ташдан, Терекден, Сёзден да къараб турады. Халкъны тин байлыгъын, тарихин ачыкълау, кесине къайтарыу - Къалам тутхан айдынланы борчларыды.
КЪАДАУ ТАШНЫ ДА АТЫЛТЫРГЪА КЪОЙСАКЪ А...
Чегет эди къайгъысы
Джуртда Джангы Терекни да.
Джыйын джанлы эди къайгъысы
Джуртда къазакъ бёрюню да.
Ёлтюрдюле къазакъ бёрюню,
Джангыз Терекни да кесдиле.
От келилерин да атылтдыла Къарчаны,
алай а, Къадау Ташы сауду.
Алай демек -
тирилликди Джангыз Терек,
тирилликди къазакъ бёрю.
Къадау Ташны да атылтыргъа къойсакъ а,
душманлагъа, аманлагъа джол бериб турсакъ а,
душманлыкъгъа, аманлыкъгъа джол бериб турсакъ а -
сора,
къуру дюккючле къаллыкъдыла джашил чегетден,
къуру териле къаллыкъдыла джыйын джанлыдан.
Барыбызгъа да келликди ёлюм.
Душманла уа джашарыкъдыла тёнгертги юйлеге кириб,
душманла уа айланныкъдыла бёрю тонла кийиб,
амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб,
манкъурт халкъыбыгъа бий болуб, баш болуб...
Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Бизни Хакъ джолгъа къайтармаса Кёк,
душманны аякъ тюбюне тюшерикбиз, болуб чёб.
Бизни джандет джерибизге Ие боллукъдула къонакъла,
биз да — аланы тёгереклерине айланыучу шапала.
Ол намыссызланы тиллерине, къылыкъларына да кёче,
алача джашай, алача ашай, алача иче,
тюб боллукъбуз бу дуниядан биз.
Кёрюб, келе тургъан палахны,
Анаяса этиб Сёзюн Аллахны,
таянмасакъ Ташына Къарчаны,
джангыдан къурамасакъ Элибизни -
сакъламасакъ динибизни, тилибизни, джерибизни -
сора, ким, не къутхарлыкъды бу дунияда бизни?
КЪАРЧА
1
Билемисиз, аланла,
14-чю ёмюрню
ахырында Нарт джуртха
нек келгенин Темирни?
Джер-суу кёре келмеди,
ол келди къылыч ура.
Алан халкъы билмеди,
биригиб ёрге тура.
Хар эл сермешди кеси,
бир-бирине болушмай.
Къалай-алай болса да,
ёлмедиле урушмай.
Арба чархдан мийикни -
Темир барын ёлтюрдю.
Къалгъанны джесир этиб,
Азиягъа сюрдюрдю.
Бара эди Къарча да
джесирлени ичинде,
Джуртха, артха къача да,
къамчиле бла тюйюле.
2
Тыяр кюч джокъ заманны -
айла, джылла кетдиле.
Къарыу алгъан Къарчаны
аскер башчы этдиле.
Нёгерлери да аны
болгъандыла бирер деу.
Алай а, «тойгъан джуртдан
туугъан джурт игиди» дей,
хазырлай къауумларын,
сёлешедиле ала:
Адурхай бла Будуян,
джаш Науруз эмда Трам.
Къарча бёлмей тынглайды.
Ол сезеди, англайды -
Кавказгъа къайытыргъа
джууукълашханын заман.
Изин сакълаб Тейриден,
ашыкъгъанны да тыя,
Ол — къазакъ бёрюледен
джыйын джанлысын джыя,
ашырады кюнлени.
«Кёбдю ёлген, къырылгъан.
Энди джыйыб, сауланы,
биз къачмасакъ Къырымдан -
тамбла боллукъду кеч.
Тейри берсин бизге кюч,
белги берсин, джол берсин,
Тейри халкъын, адамын
бурунча сыйлы кёрсюн».
3
Къарча кёрдю тюшюнде:
къырылгъан аланланы
Минги Тауну къатына
джыйылыб тургъанларын.
Къазауатда ёлгенле
тирилиб тура элле,
насыб тилей Тейриден,
джуртха баш ура элле.
Излей эдиле ала
урушлагъа кирирге,
Алан халкъ эм Джурт ючюн
джап-джангыдан ёлюрге.
Тёп-тёгерек бурула,
байракъны тутуб ёрге,
Излей элле бары да
Хорлам кюнню кёрюрге.
Тулпар да къоркъар эди
алайда кёрсе халны:
къан къобан саркъа эди
джараларындан халкъны.
Джуртда Джангыз Терекни
къанлары бла сугъара,
«Къайда душман, къайда халкъ?»-
къычыра элле ала.
4
Анча адамны ичинде
ол атасын таныды:
«Къарча, къайдаса?»- деген
сёзлерин да англады.
Къарча халкъны ичинде
анасын да эследи.
Хар бир джетген палахда
Къарча кесин терследи.
«Балам, сауса, сеземе.
Тилинги да унутмай,
Джуртунгу да унутмай,
къайгъылыса, билеме.
Ёзге, анда мычысанг,
тил, джурт да эсден кетер,
дуния мал да къул этер -
джаныг саулай ёлюрсе...
Сакълаб турабыз сени,
балам, сен бери къара:
къайыт Ата джуртунга,
Алан элинги къура.
Минг-минг ёлген таулу да,
бек джерледе саула да,
бу ёзенле, таула да -
бары сакълайла сени...»
5
Къарча секириб турду,
ол ачы тюшюн ташлаб.
Джюреги къаты урду,
кёкча кюкюреб, джашнаб.
Дагъыда рахат болду...
Анасыны сыртында
къалкъыб тургъан къозуча,
Атасыны къошунда,
айран иче тургъанча,
бир тюрлю халгъа кирди,
сабийлигин эскерди:
бешик джыр да, нарт джыр да
кюнню артха бурдула...
Къарт Ёрюзмекден башлаб,
нарт джигитле келдиле,
Кёкге атыб Къарчаны,
«джерге тюшме»,- дедиле.
«Бизни джуртубузду Кёк,
сен да чыгъарса ары.
Къанатлы болса джюрек,
джаяуча, къалмаз арыб.
Биз, нартла, эндик Кёкден,
буйругъу бла Тейрини:
тюзсе — эмегенледен
тазалар ючюн джерни.
Сен да бизге ушасанг,
«Хакъ, миллет» дей, джашасанг,
эмеген къалмаз джерде,
джол да ачылыр Кёкге».
6
Къауум башчыланы
ол чакъырды кенгешге,
болур ючюн хап-хазыр
узакъ джолгъа, сермешге.
Тюшюн айтды да Къарча,
къууандырды аланы:
«Дуния мал тыялмаз,
Джурт кёллю аланланы.
Сауут, кийим, ашарыкъ -
эм керек затла бизге.
Къалгъан къурала барыр,
джыйылсакъ Юйюбюзге.
Дуния малгъа, къуллукъгъа
джокъдула терилгенле.
Хазыр болугъуз джолгъа,
Тау джуртха термилгенле.
«Малым, юйюм, байлыгъым»
деб, ахсыннган болмады.
Бу тыш джерге байланыб,
бир алан да къалмады.
«Ит — тойгъан джерине,
адам — туугъан джерине»,-
дегендиле атала,
туугъан джуртха атлана.
7
Ант этдиле къалмазгъа
Джуртдан башха бир джерде.
Атландыла Кавказгъа,
талай кемени кючлеб.
Тау Артында тохталла.
Ауушла бла алайдан,
аудула да Архызгъа,
эл къурдула джангыдан.
Алайдан да - Басханнга,
Басхандан да - Къартджуртха.
Талай джылдан къуралды
Къарачай Эл, Къарча Эл.
Аманлыкъчы къауумла
адам сюре, мал сюре,
Къарча да аланы,
джетиб башларын кесе,
уруш эте итле бла,
Барс-Бёрю Эл бегиди.
Джууукъда, узакъда да
Къарча болду белгили.
Тёрт дуниягъа чачылгъан
халкъ тебреди джыйылыб.
Къуралгъан кюн Къарча Эл,
Къарчагъа да болду къыркъ.
Белгилиди халкъына
Къарча къойгъан Яса да.
Ол айтыла келгенди -
эштгенимча джазама.
Бютеухалкъ джыйылыуда
айтхан сёзюн Къарчаны,
туудукълагъа джетерча,
Ташда керкеме аны.
8
Къадау Ташны къатында
Къарча сёзюн башлады:
«Багъалы эгечлерим,
багъалы къарнашларым!
Сизден башха ким болур
къандаш, джандаш да меннге?
Сиз этесиз кёлюмю
Тауубуз кибик Минги.
Тёрт джанына дунияны
чачхан эди бизни джел.
Тас болмадыкъ — къайытыб,
бурун кибик болдукъ Эл.
Джесирликде, сюргюнде
кюрешдиле бизни бла,
унутдурургъа динни,
Ата джуртну, тилни да.
Чыбыкъныча излелле
къул этерге, бюгерге,
бугъоуларын да юзюб,
таукел сюелдик ёрге.
Энтда излейле бюгерге -
къолларындан а келмез:
чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
къазыкълыкъда бюгюлмез.
9
Айырылсакъ да Джуртдан,
бизни бла эд Тейрибиз:
къутхардыла палахдан
динибиз бла тилибиз.
Дини бла тилине
керти болгъан къауум-халкъ -
ол бой бермез ёлюмге,
ёмюрде да болмаз талкъ.
Джуртундан чыкъса адам,
къайытыр ол бир кюн бир.
Имандан, тилден чыкъса уа,
ол несин да тас этер.
Ётюб минг-минг палахдан,
къайыталдыкъ джуртха биз.
Ёллюк тюлбюз — сау болуб
Динибиз эм тилибиз.
Экисилле керамат.
Ол экисин айырыб,
Ата-бабала бизге
этгендиле аманат.
Миллет ангы, тарих эс
келелле динден, тилден.
Юй-кюн болдукъ джангыдан,
бармыд насыблы бизден?
Кючюнден динибизни,
кючюнден тилибизни,
биз табдыкъ джерибизни,
къурадыкъ Элибизни.
Дин, тил, джурт бериб бизге,
бизни Адам, Халкъ этген,
Джуртубузгъа къайтарыб,
Бурун кибик Эл этген
Тейрибизге минг махтау.
Энди эте барлыкъбыз
таш башында да джашау.
Не бек къыйын эсе да
Адам болгъан, Халкъ болгъан,
джанламаса Хакъ джолдан,
халкъ боллукъду джюрюшлю,
дуниядан, ахыратдан да
алаллыкъды юлюшюн.
10
Дуния малгъа, адамгъа
болмайыкъ къул-къарауаш.
Эркинликни, Тюзлюкню
кёрейик неден да баш.
Келген шойла да джашай,
ата-бабала алай.
Биз да алай джашасакъ,
ишибиз болур къолай.
Бир-бирни кючлю тутсакъ,
айрылыкъны унутсакъ,
«дин-тил-джурт» деб, сермешсек,
Эл болургъа кюрешсек -
Тюзелир хар затыбыз,
Тейри да болур разы.
«Тейри адамы» - билесиз -
атыбыз эм антыбыз.
Тейри адамы, халкъы
болгъаныбыз — джазыуду.
Хакъ бла болсакъ, джашасакъ,
джетерикди джер, суу да.
Сорсала: «Сиз кимни
адамысыз, халкъысыз?»,
джууабыбыз хазырды:
«Мийик Кёкню-Тейрини».
Ол берген динни, тилни,
ол берген джерни-джуртну
сакъламагъан — болалмаз
Тейри адамы, халкъы.
Биз - Тейри адамы, халкъы
болуб тургъан къадарда,
болур мадар джашаргъа
хар ким да табыб хакъын.
Къарча адамы, халкъы
тюлсюз сиз, огъай, огъай.
Тейри адамы, халкъы -
атыбыз ёмюрлюкге
Динни, тилни, джуртну да
аты бла Тейрини,
къоруулайыкъ, сакълайыкъ -
олду борчубуз бизни.
Кетгенлени аллында,
аллында келликлени,
аз да бетибиз бизни,
къызармаз — сакълаялсакъ
динни, тилни эм джуртну.
Биз тюз болсакъ Тейриге -
иги болур кёлюбюз,
ёлюм да келмез бизге.
айныр, джашнар Элибиз.
Биз ётдюк сынауладан,
тауусулмады джашау.
Бизни Адам, Халкъ этген
Тейриге болсун махтау!
11
1428-чи джыл, къач айны 17-чи кюню. Уллу Тюзде, Джуртда Джангыз Терекни къатында, Къарачай Эл(кърал) къуралгъанына аталгъан бютеухалкъ джыйылыу.
Къурултайны Адурхай ачады:
Хош келигиз, джамагъат! Бюгюн эки къууанчны белгилейбиз — Къарча башчыбызны 40-джыллыгъын эмда Къарачай къралны къуралгъанын. Тейри Къарчагъа кюч да бериб, белги да бериб, ол да бизни аскер мизам бла бир джерге джыйыб, Алан джуртубузгъа къайтарды сюргюнден. Талай джылны ичинде, тёрт дуниягъа чачылгъан аланла да, Къарчаны хапарын эшитиб, джуртларына къайытханлай турдула. Алай бла, Къарча Эл, Къарачай Эл къуралды. Биз — сюргюнде-джесирде да, мында да Къарчаны таймай биргесине болгъанла — Адурхай, Будуян, Науруз, Трам шагъатлыкъ этерге боллукъбуз: Къарча Тейрини буйругъунда джюрюйдю, андан изин болмай бир атлам да этмейди — сюргюнден да, Тейри Къарчагъа белги бергенинде, ол бизни джолгъа алай къурагъан эди. Тейрини келечисиди Къарча.
Халкъ гюрюлдеди. Аскер къауумла муджуралары бла къалкъанларын зынгырдатдыла, Минги Тау сураты болгъан минг-минг кёк байракъ чайкъалды. Бир-бир байракълада барс, бир-бир байракълада бёрю — экиси да Минги Тауну сакълаб тургъан тюрк алан белгиле.
Кеси къурагъан Къарачай къралны Байрагъы бла Тамгъасыны араларында олтура эди Къарча. Тамгъа мазаллы къалкъанны джасай эди. Эки башлы эди — бир тёнгекден ёсген бёрю баш бла барс башдан къуралгъан эди Тамгъа. Байракъ а, таулада чууакъ Кёкча, кём-кёк эди, андан ышарыб къарай эди Минги Тау.
Халкъ бираз шош болгъанында, Адурхай сёзню Къарчагъа - береди.
Сыйлы алан халкъы! Тейри адамлары!
Багъалы къарнашларым, эгечлерим, къандашларым!
Бюгюннгю кюн — бизни тарихибизде, джашауубузда, узакъ, къыйын джолубузда эм уллу, эм огъурлу кюнлени бириди. Темир тюб этген алан халкъ, Темир кюл этген джуртуна джангыдан джыйылыб, Юй-Кюн болуб башлагъанбыз. Къадау Ташыбызны, Джангыз Терегибизни да къуруталмагъанды Темир. Темир ёлгенди, биз а джангыдан Эл-Кърал болдукъ — аны белгилерге джыйылгъанбыз бюгюн. Бизни джесирден къайтарыб, Джуртубузда да кърал болургъа онг берген Чексиз Кючге — Тейрибизге махтау!
...Тейрибизге махтау! Тейрибизге махтау!! Тейрибизге махтау!!!
Халкъны ауазын Джурту къатлаб къайтарды — къаяла, таула гюрюлдедиле. Бу кёзюуде адам ийнанмаз иш болду — чууакъ Кёк кюкюреди. Къарчаны ызындан адамла да тобукъланыб, къолларын Кёкге узатыб, джангыдан махтау салдыла Тейриге. Къарча сёзюн андан ары бардырды.
Джамагъат, кесигиз кёресиз, Тейри бизге разылыгъын билдирди, къуралгъан Элибизни-къралыбызны алгъышлады. Алай а, быллай кюннге къаллай сынауладан ётюб джетдик биз.
Биз нек хорлатхан эдик кесибизни Асхакъ Темирге? Алан къралыбызны тюб а нек этерге къойгъан эди Тейри, бизге да сюргюн-джесир азабны нек сынатды?
Уллу кёллю болгъаныбыз ючюн, хар бир эл кесин киши хорлаялмаз къадамагъа санагъаны ючюн. Бирлик болмагъаны ючюн. Ма аны ючюн тюб болду Алан къралыбыз, ма аны ючюн къырылды халкъыбыз, биз сабийле да сюргюнню сынадыкъ. Тейри ачы дерс бергенди бизге. Аны унутсакъ, джангы къыйынлыкъла джетер деб къоркъама. Андан сора да, чабыуулгъа, джортууулгъа джюрюгенле, къул тутханла джетише эдиле. Тейри аны ючюн да чамланнган болур эди.
Бюгюн биз къурагъан Элде къул-бий боллукъ тюлдю. Барыбыз да эркин, ёзден адамлабыз. Барыбыз да бир Тейрини адамларыбыз. Мен саулукъда джангыз бир къарачайлы башхагъа не бий, не къул боллукъ тюлдю — биз, джангыз Тейриге бойсуннган, Ол бизге буюргъан джорукъла бла джашагъан, эркин алан халкъбыз. Тейри мени ауузум бла айтхан джорукълагъа таяна джашамасакъ мындан ары, Тейри чамланыргъа боллукъду. Ол чамланнгандан а сакъланайыкъ.
Къайтарама: Алан къралда къул-бий-ёзден деген айрылыкъ уллу эди. Бирлик, бирикмеклик джокъ эди халкъда. Темирни бирикген аскер кючю бар эди — аны ючюн хорлагъанды ол.
Къарачай Элде айрылыкъ боллукъ тюлдю — къул-бий деген юлешиниу тарихде къаллыкъды. Эркин адамладан, ёзден халкъдан къуралады Къарачай Эл.
Бютеухалкъ джыйылыуда айырыла турлукъдула Башчы да, Тёре да. Алай айырылгъан Башчыгъа, Тёреге сыйынмагъан - Элден кетерге керек боллукъду.
Тышындан къошулгъанла, къачхынчыла, бизни джерибизге, Элибизге киргенле — ант таякъны тюбю бла ётюб, бизни бирибизча боллукъдула. Алай а, антларын бузуб, аманлыкъ иш этселе, элден къысталгъан бла къалмай, къачхан къралларына къайтарыллыкъдыла.
Ёлюм къаза буюрулады: тахсаларыбызны джаугъа билдириб, джау джанына кёчюб, халкъыбызгъа-джуртубузгъа къоркъуу салгъаннга; тиширыугъа артыкълыкъ этгеннге; сабий урлагъаннга неда урлатханнга. Хар не — Тёре оноу этгенча.
Энди бизни Халкъ этген, Эл этген не болгъанын айтыргъа излейме.
Биз сюргюнде, джесирликде бюгюлмей, тобукъланмай, аякъ юсюнде, сюелгенлей тургъан эсек — ол эм алгъа — Тейрибизни кючюнденди. Биз динибизге кертилей къалгъанбыз, Кёк да бизни атыб къоймагъанды — сынауладан да ётдюрюб, джуртубузгъа къайтаргъанды.
Динибизни юсюнден толуракъ айтыргъа излейме. Сюргюнде, джесирликде биз кёб къралны, халкъны кёрдюк. Адамлагъа, джаныуарлагъа, дуния малгъа табыннган къауумлагъа да тюртюлдюк. Биз аллай джахилледен тюлбюз. Биз ёмюрлени узагъына бютеу дунияланы — джети къат Кёкню, джерни, табигъатны, джашауну, джанланы джаратхан бир Тейриге баш урабыз, бойсунабыз. Неден да алгъа — джюрегибизни, тёнгегибизни да, тёгерегибизни да, бир-бирибизге иннетибизни да таза тутарыбызны излейди ол. Анга керти болурубузну, ол берген тилни, джуртну сакъларыбызны, кишиге зорлукъ этмезибизни, кесибизге да зорлукъ этдирмезибизни борч этеди. Кишиге къул болмазыбызны, кишиги бий болмазыбызны излейди бизден. Бир Тейриге бойсунуб, эркин джамагъат болуб джашаргъа буюрады. Биз кёрген динлени барындан да бизни динибизге ушагъан — ислам динди. Тейри деб да, Аллах деб да, ала да, биз да барыбызны джаратхан бир Кючге айтабыз. Бизге сюргюн этген Тимур муслиман эди. Ислам диннге кёчмей къайытхан эсек — Тимурну кёрюб болмагъандан этгенбиз алай. Арабызда ислам диннген кёчгенле да бардыла — ала да бизни адамладыла, джукъ айтыу джокъду. Аланы Аллахларына биз Тейри дейбиз, бизни Тейрибизге ала Аллах дейдиле. Хазна башхалыкъ джокъду. Ислам динни джорукълары бла Тейри бизге буюргъан джорукъла бирчадыла.
Бизни сакълагъан экинчи къудурет — ол — тилибизди. Биз аны унутсакъ — башха тилни алсакъ — Джуртха къайытыргъа да излерми эдик?
Динибиз бла тилибиз сакълагъандыла бизни башхаланы ичинде эриб, тас болуб кетиуден. Бир Тейриге бойсуннганыбыз, бир тилде сёлешгенибиз — бу экиси болгъандыла бизни сюргюнде сакълагъан да, Джуртубузгъа къайтаргъан да. Динин, тилин сакълаялгъан халкъ — дуниядан тас боллукъ тюлдю. Бизге да, келлик тёлюлеге да эм уллу борч Тейриден, эм уллу аманат ата-бабаладан — динибизге, тилибизге керти болуу, тюз туруу. Алагъа тюз турсакъ, бек болсакъ — зулму Джуртубуздан айырса да, ала бизни ызыбызгъа къайтарлыкъдыла, ала бла ангыбыз-эсибиз джукъланныкъ тюлдю. Аладан айырылсакъ а, Джуртда турсакъ да — тюб боллукъбуз.
Бизге, Динибизни, Тилибизни сакълаб, ёмюрлеге Джуртубузда джашар онг берсин Тейрибиз.
Халкъ Къарчагъа разылыгъын харс уруб, къалкъанланы зынгырдатыб билдирди. Къарча алайдан джыйыны бла Къадау Ташха барды. Къадау Ташха таяныб, Къарачай Элни хакъындан талай оноу этди. Ол заманладан бери къадау ташны эки аты барды — Къарачайны Къадау Ташы неда Къарчаны Къадау Ташы.
12
КЪАРЧА
Ана тилими тузун джаладым
Туугьан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.
Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгьа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.
Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.
Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да.
Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан.
От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагьыбыз.
Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.
Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.
Ана тилими тузун джаладым
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха таяныб джырладым:
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.
13
Къарча къурагъан Эл — Къарачай Эл — 400 джылны душманлагъа бой бермей чыдагъанды, 1828-чи джыл Ору патчахны аскери Хасаука урушда хорлаб, Орусха къошхунчу. Андан бери Къарча отубуз джукъланнгандан джукълана, къарысуздан къарыусуз бола келеди. Бюгюн къуру мыдыхлары-къызыулары къалгъанды. Миллет ангыбыз, тарих эсибиз бар эсе, къургъакъ отун салыб, юфгюрюб, аны джангыдан джандырлыкъбыз, алай болмаса уа...
Къарча къурагъан, Къарча аманат этген Элибиз бармыды?
Къарча аманат этген Тилибизге уа къоркъуу бармыды? Саумуду тилибиз?
Тейриден Аллахха келтиргенди джолубуз. Аллахны сёзюн Анаяса этиб, Аллах буюргъанча джашайбызмы?
Биз Темирни сюргюнюнден къутулгъан халкъ, динибиз-тилибиз-джуртубуз дей джашасакъ, Аллах джангы сюргюнню — Къурчну сюргюнюн сынатырмы эди бизге?
Биз — эки кере сойкъырым, сюргюн сынагъан халкъ — алай нек болгъанын ангылаб, бир-бирибизни багъалата, бир-бирибизни къаты тута, бир-бирибизге билек, дагъан бола, билебизми? «Хакъ кимден, неден да башды» деб, тенгни, шохну, джууукъну джанында тюл, Тюзлюкню джанында болабызмы? Хакъ джолда барабызмы?
Не сакълайды бизни алда — ёлюммю, джашауму?