ЁРГЕДЕН ЁРГЕ / OrgedenOrge
Джангы назму китаб. Башланнганы: 2013 джыл, январны 12,
бошалгъаны 02.05.2013
БАРДЫ МАДАРЫ
Арасында Кюн бла Айны
мен кёреме Малкъарны-Къарачайны.
Кюйдюрмезча Кюн, юшютмезча Ай,
кюрешеди джашаргъа алай.
Джетиб заран Темирден, Къурчдан,
Кюню, Айы да тутулгъанларында,
дагъыда Джаратханнга сала махтау,
къум, буз тюзледе этгенди джашау.
Бошалгъанлыкъгъа къазауат, сюргюн,
джангы сынаула келтиреди хар кюн...
Турады тюшгенлей къоркъуу
тилине, джуртуна да. Джокъду солуу.
Джокъду тынчлыкъ адамгъа, халкъгъа.
Бош къарайбыз Батыгъа, Шаркъгъа.
Болушлукъ биринден да келмезликди бизге.
Таянайыкъ Аллахха эмда кесибизге.
Динни, тилни, джуртну да бергенди Ол.
Файгъамбарларындан Сёзюн билдириб,
Хакъ джолну да кёргюзтгенди Ол.
Адамдан, къралдан, Шаркъдан, Батыдан тюл,
умут этебиз энтда Андан.
Динни, Тилни, Джуртну да берген,
бергенин сыйырмаз халкъдан.
Аллах берген затлагъа тыйншлы болсакъ,
таша, туру да — къуру да -
Ол буюргъанча джашасакъ,
халкъ — динин, тилин, джуртун да сакълар.
Ахырзаманнга дери джашар Къарачай-Малкъар.
Алайсыз — биз къалырбыз джулдузсуз, Айсыз.
Арасында Кюн бла Айны,
мен кёреме Малкъарны-Къарачайны.
Кёкге джууукъду джурту, къадары,
ёлмей джашаргъа барды мадары.
НЕ ДЖЕТМЕЙДИ АДАМГЪА?
Илинмек аджалдан ёледи адам,
неда къартлыкъдан, ауруудан.
Кёбюсюне уа — арыгъандан,
арыгъандан ёледи адам.
Адамны арытады джашау,
къарыусуз этеди аны.
Сора, адамны тутады ёлюм,
рахын кийикни тутханча бёрю.
Кёб зат джетмейди адамгъа:
джер да, хауа да, заман да;
фахму да, окъуу да, билим да;
саулукъ да, кюч да, болум да.
Алай а, эм бек джетмеген:
Иман бла Сюймеклик.
Ол экиси болмасала толу,
замансыз юзюледи адамны джолу.
КЪАБЫРЛАДА
Сын ташлагъа къарайма къабырлада:
туугъан-ёлген тархла керкилиб алада.
Кёбюсю кетгендиле джашлай...
Къазауатмы баргъанды былайда?
20 джылгъа эки минг джаш
ёлтюргендиле бир-бирин къалай?
Аз бек титиремейди
Сын ташлада джулдуз бла Ай.
Кимни эсинде бар эди
къарачайлы къарачайлыны ёлтюрюр, тонар деб.
Быллай къара кюннге къалай джетдик биз?
Быллай сыйсызлыкъгъа къалай джетдик биз?
Сын ташлагъа къарайма къабырлада.
Джаш бетле къарайдыла аладан.
Билмейме терслерге нени, кимни.
Неди къурутуб баргъан миллетни?
ДЖАШАУУМ ХАР КЮНДЕН ДЖАНГЫРАДЫ
Чууакъды кёк. Тазады хауа.
Таула да кёрюнелле ачыкъ.
Тейрини кюзгюсю — тенгизни
сылайды бетин аязчыкъ.
Бу тюш эсе — ёмюрюм,
джукълаб турурем уянмай.
Быллай кюн адамгъа ёлюм
къалай да келеди уялмай.
Кёкге къараса — кёгереди кёлюм,
таугъа къараса — агъарады.
Багъадыла мёлекле келиб
джюрегимдеги джараны да.
Саула къой эсенг, ёлгенле,
тирилирча бир кюндю бюгюн.
Къарайма джерге, къарайма Кёкге -
ёлюрге излемейме бюгюн.
Соруб келмеучюсюн билеме аны,
ол ташча тюшеди адамны юсюне.
Алай а, тюшеди эсиме
ташны тешиб чыкъгъан кырдык.
Мен да бой бериб къоймам ёлюмге,
джарылгъан эсе да джюрек.
«Тырнакъла, джаша»,- дейди меннге
Къаяда терек.
Джай, къыш да, джашиллигин тас этмей,
джашаудан, насыбдан да тюнгюлмей,
джуртундан, къауумундан да сууумай,
таш башында да этерге джашау
юретеди терек.
Хомух болсам кырдыкдан, терекден да,
сууусам тилимден, джуртумдан, элимден да -
юлюшсюз къалырма джерден да , Кёкден да.
Джарылгъан эсе да джюрек,
чыдаргъа, джашаргъа юретеди терек.
Джюрегими джаргъан халкъымы да,
къутхарыргъа кюрешеди джюрек.
Кёкге къараса — кёгереди кёлюм,
таугъа къараса — агъарады.
Кырдыкны, терекни да кёре кёзюм,
джашауум хар кюнден джангырады.
ЮЧ АРТМАКЪ
Юч артмагъымы хазыр этиб турама,
керек кюн биргеме алырча:
бирин — хастенеге,
экинчисин — тюрмеге,
ючюнчюсюнде уа —
ёлюкге керекли затла бардыла.
Иймансыз джорукъ
адамны саулугъуна,
эркинлигине,
джашаууна да къатыла юретгенди.
ТИЛЕЙМЕ ИМАН АЛЛАХДАН
Биле-биле этген гюнахларым да бар.
Билмей этген гюнахларым да бар.
Барысы ючюн тартыллыкъма джууабха.
Не дерме Къыямат кюн Аллахха?
Дуния тёреден къутулсам да, Андан,
Андан къутулурма къалай?
Алай а, барама джашай,
кечмеклик, болушлукъ да тилей Аллахдан.
Билеме, дуньяны гюнахдан, харамдан
тазаларгъа джетмезин кючюм.
Алай а кесими, джюрегими
тазаларгъа джетерикди кючюм.
Джетерикди. Сора,
неге тиреледи да иш?
Иманны къарысузлугъуна -
джангыз да анга — тиреледи иш.
Аны ючюн болалмайма азат
харамдан, гюнахдан.
Неден да алгъа
тилегиз иман Аллахдан.
ЮЧ МЁЛЕК
Юч мёлегим барды мени.
Экиси эки имбашымда:
бири джазады гюнахымы,
бири да — сууабымы.
Ючюнчю мёлегим а, джер мёлегим -
меннге сууаб, гюнах да этдирген,
мени джандетден да айыргъан,
джандетлик да этген меннге -
Сенсе.
Юч мёлегим да
мен ёлгюнчю кетмезле менден.
Ала айтханнга кёре этилликди
Къыямат кюн да меннге оноу.
КАВКАЗ ТАУЛА КЕТМЕЙЛЕ ЭСДЕН
Европа бла Азияны ырджысы,
Кёк бла Джерни чеги да — Кавказ.
Мен — бу беш кераматны джырчысы,
Батыда, Чыгъышда къылсам да намаз,
Кавказ таула кетмейле эсден...
Эки минаралы акъ межгит — Минги Тау,
азан таууш келгенлей турады сенден -
къалай къалыр сеннге келмей джаны сау?
«Кавказ» дегенлей, тюшелле эсге
Абдуллах шыйых да, Шамил шыйых да,
Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да,
тулпар Алий да, сары Сулейман да,
джигит абрекле Зелимхан, Къанамат да,
акъылманла, миллет ёкюлле, тюз адамла
Къазанчыкъ улу Джабагъы да,
Кърымшамхалланы Ислам Бий да,
Вассан-Гирей Джабагъы да,
Абдурахман Авторхан да,
Дудаланы Махмуд Бий да...
Барын айтыргъа къолдан келмез -
онглу уланлары кёбдю Кавказны:
ызларындан барабыз аланы -
ёзден Кавказ ёмюрде да ёлмез.
Европа бла Азияны ырджысы,
Кёк бла Джерни чеги да — Кавказ.
Мен — бу беш кераматны джырчысы -
Батыда, Чыгъышда къылсам да намаз,
Кавказ таула кетмейле эсден...
Эки минаралы акъ межгит — Минги Тау,
къалай къалыр сеннге келмей джаны сау -
азан таууш келгенлей турады сенден.
УЧХАН ХАЛКЪ
Кёлню юсю бузлагъанды,
къалабалыкъ башланнганды:
сабий-субий, къалмай бири,
чабадыла бары бери.
Конёкларын киедиле,
терк учаргъа сюедиле.
Аргъы бетде башхала да
учадыла чанала бла.
Бир-бирле да, кеслерин
тебере таякъла бла,
шыбыла кибик дженгил
учадыла джаякъла бла.
Къыш зауукъду кимлеге?
Джашлагъа, сабийлеге.
Учхан халкъгъа зауукъду,
къатылмайды сууукъ да.
КЁК-ДЖЕР ПОЭЗИЯНЫ ДЖАРАТЫЛЫУУ
Джерге Кёкден эннген Сёз да бар.
Кёкге джерден учхан сёз да бар.
Ала бир-бирине тюбеген кёзюуде,
Ала бир-бирине тюбеген джерде,
эки дуния тюбешген чакъда
джаратылады ючюнчю дуния,
джаратылады Кёк-Джер Поэзия.
БУЗ КЁЛДЕ ЭСКЕРТМЕ
Сен бузлатдынг мени кёлюмю,
кесинги бузлатханынгы да эскермей:
сенден башха бир джан
джокъ эди анда.
ЧЫДАРГЪА, ДЖАШАРГЪА
Бир бек къыйналгъан сагъатда джюрегим,
джан сакълагъан мёлеклерим -
Ташым бла Терегим -
келиб, эки джанымда сюелелле.
Ала мени
джашаугъа къайтара билелле.
Ала мени -
чыдаргъа, джашаргъа юретелле.
ДЖАЗЫУУНГУ ДЖАЗМАСАНГ КЕСИНГ
ДжазЫу къамчи тюеди, урады,
хойнухча бурады мени.
Джюрегим а алгъынча турады -
хомухча кёрмегиз мени.
Шкокга юреннген бёрюча,
къарайма джазыуну кёзюне:
анга сый, махтау берирча,
ол не игилик этгенди меннге?
Алай а джокъду анга дауум -
бир затны ангылагъанма кескин:
джазыуунгу джазмасанг кесинг,
аны джазады душманынг, джауунг.
Берилгенден сора да Китаб, Къалам,
джазалмай эсе Джазыуун адам,
не айтыргъа боллукъду анга,
не сакъларгъа боллукъду андан?
ДИНИМ, ТИЛИМ БИРГЕМЕЛЛЕ МЕНИ
Джуртда сау болуб Ташым, Терегим,
турлукъду тау болуб кёлюм-жюрегим.
Алалла мени тёнгегим, джаным да.
Алалла мени шийирим, джырым да.
Джулдуз ташдан туугъанды Дебет,
(ол таш а Кёкден келгенди эниб),
Къара-Шауай да пелиуан болгъанды
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб.
Къадау Ташха,таяныр таянмаз
Къарчаны руху кёчеди меннге.
Тарих менде уяныр уянмаз,
кёлюм да, Тауумча, болады Минги.
Джуртда Джангыз Терек да
чайкъалады чегет болуб.
Келгенме мен да кёблеча,
бу дуниягъа керек болуб.
Сакълар ючюн диними, тилими,
джуртуму, халкъымы сакълар ючюн,
джерими зем-зем сууундан ичиб,
къара ташын да джалар ючюн,
келгенме бу дуньягъа мен.
Акъыл-балыкъ болгъанлы бери,
ол борчну сезгенлей джашайма.
Джашарыкъмамы къартлыкъгъа дери,
огъесе, ёллюкме джашлаймы -
билмейме аны да.
Джашаргъа излейме
халкъым бла къууанчлы, насыблы болуб.
Ёлюрге уа излейме
дин-тил-джурт къазауатда шейит болуб.
Къайда болсам да — эки къанатым —
тилим, диним биргемелле мени.
Ата джуртха, Джан джуртха да
ала къайтарлыкъла мени.
КЪАЛАМНЫ ЫЗЫ БЛА...
Кече арасы. Джюрек джарасын
Акъ сёз бла байлай,
къая башында улуй тургъан
къазакъ бёрюге да тынгылай,
аны да ангылай,
барады поэт,
узала Аламгъа.
Барады ёрге,
ёргеден ёрге,
таяна къаламгъа.
Джолу аны -
къалам къойгъан ыз.
Сёзю аны -
джаннганча джулдуз.
Джулдуз
башын джерге,
поэт а — Кёкге
аталла да,
джаналла, кюелле.
Алай а,
Къалам къойгъан ыз
адамны тарта
ёргеден ёрге,
турлукъду алай
келгинчи
Ахырзаман.
Ким биледи,
адам улу
Къалам къойгъан ыз бла
бара барса,
Ахырзамандан да
къутулургъа болур.
ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИДИ АДАМ
Къалай болушургъа да
билмейме анга,
къалай чыгъарын да
билмейме тангнга.
Тамбласына
къоркъады инсан:
бирге къалырламы
тёнгек бла джан?
Эки дуния
къысханла алай,
эки джанына
тарталла алай,
бири джанын,
бири тёнгегин
алгъынчы -
ала ишлерин
къоймазгъа ушайла.
Арысала —
бираз тохтайла,
дагъыда
джангыдан башлайла.
Кече узуну
къазауат барады.
Къазауат барады
кече узуну.
Къыйналады тёнгек,
къыйналады джан.
Атармы, атмазмы,
ким биледи, танг.
Адамны
джаны, тёнгеги -
эки дуньяны
ырджысы, чеги.
Эки дунияны
чегиди адам.
Кёб къыйынлыкъ
чегеди андан.
Къалай болушургъа да
билмейме анга.
Джол излей, джаналла
джюрек бла ангы.
Эки дуньягъа
керилгенди адам.
Къыйын къадар
берилгенди анга.
Барады заман
болмай акъырын.
Джашагъан къыйынды
кёре ахырын.
Ай бла джулдуз
къарай башындан,
Ай бла джулдуз
къарай ташындан,
джашайды адам,
джашайды адам.
Кючлю джан болурму
дуньяда андан?!
НЕДА БОЛСУН — ДЖАША
Башхагъа кетерик эсенг да кет,
не этерик эсенг да эт -
джангыз, ёлмей джаша.
Сени саулугъунг-эсенлигинг
джашар кюч береди манга да.
Менге кёз-къаш да берме,
къыйын, къууанч кюнюмде да келме,
неда болсун -
тилегим бир толсун -
менден алгъа ёлме.
Джюрегими этгенсе джаралы,
алай а, тюлме джарлы:
бу дуньяда мен сени кёргенме.
Насыблы бол, ким бла боллукъ эсенг да.
Ышара, кюле, къууанч бла джаша.
Ауруу-талау, къайгъы-джарсыу кёрме.
Неда болсун — менден алгъа ёлме.
Сау-эсен болсанг, къууанчлы-насыблы болсанг
(ким бла болсанг да, къайда болсанг да),
ол меннге озуб да джетерикди,
кёлюмю рахат этерикди.
Неда болсун — джаша!
23.01.2013, Ставангер.
КЪАЙГЪЫ
Тёрт джанымдан къарайды, марайды ол.
Андан къутулурча,
джокъмуду къоркъуусуз бир джол?
Сейирсинеме аны душманлыгъына, джаулугъуна:
джашаууму юзалмаса да,
къатылады тынчлыгъыма, саулугъума.
Бир-бирде кёрюнеди кеси:
кёб башлы, кёб бетлиди ол.
Кёбюсюне уа
джашыртын къабхан итге ушайды.
Андан къутулалмай джашайма.
Эмегенни башларын кесгенча,
кюрешеме туураргъа аны.
Алай а,
бир бек джерде болур джаны,
ёлтюралмайма аны.
Ол мени къайгъылы этеди:
бир кесилген башыны орнуна
эки джангы баш ёсюб джетеди.
Къарыусуз бола, аман бола,
Булгъанады кёл.
Нарт дуньядан келеди ауаз:
«Ёле эсенг да, сермеше ёл!
Ёлюмсюзлюк — олду эрге.
Чыкъгъынчы джанынг,
бюгюлме,
баргъанлай тур ёргеден ёрге.
Чыртда болалмасанг,
къазакъ бёрюча, Кёкге къараб, улу:
Тейри адамыса сен,
Андан башхагъа болма къул.
Зулмугъа бойсунма,
дунья малгъа терилме.
Сени къутхарлыкъ
джап-джангыз Тейрингди.
Тюзлюкге
тюз бол.
Терсликге
берме джол.
Алай джашасанг -
къызармаз бетинг.
Сермеше ёлсенг -
махтар миллетинг.
Дининге бек бол,
тилинге бек бол,
джуртунга бек бол -
хар къуру да
Тейри адамы бол,
Хакъ адамы бол».
СЫНАЛАДЫ ХАР БИР КЮНДЕ
Къазауатла, тутуула, сюргюн -
барындан ётдю халкъыбыз.
Къайтарылмагъанды алкъын хакъыбыз...
Адамлыгъыбызны сынайды хар кюн.
Бизге къаршчы барады къазауат
таша да, туру да — къуру да.
Сыйырыргъа кюрешелле бизден
динни да, тилни да, джуртну да.
Гъарбдан, Шаркъдан сёз, къайгъы джетмезча,
кёзбаулукъгъа айта «Тюзлюкню, Хакъны»,
къарын къайгъы, джан къайгъы этелле халкъны,
башха затлагъа ол сагъыш этмезча.
Ибилисни зулмусу, хыйласы да,
эртде огъуна болгъанла ачыкъ.
Имансыз джорукъ бизни къыйнаса да,
тебремезбиз динден, тилден, джуртдан да къачыб.
Айырыргъа бизни динибизден,
айырыргъа бизни тилибизден,
джуртубуздан айырыргъа бизни,
джюзле бла джылланы кюрешеди кърал.
Не эркинлиги болуб?
Олму бергенди динни бизге?
Олму бергенди тилни бизге?
Олму бергенди джуртну бизге?
Огъай. Сора не иши болуб
кюрешеди бизни бла?
Аллах бизге бергенни
Ибилис алалмаз бизден:
алалмаз ислам динибизни,
алалмаз тюрк тилибизни,
Кавказ джуртубузну алалмаз,
кесине къул да эталмаз бизни -
ёзден халкъны джуртуду Кавказ.
Тарих эсибизни, миллет ангыбызны,
не кюрешсе да, алалмаз бизден -
чыгъыб дининден, тилинден, джуртундан,
къул болургъа унамаз ёзден.
Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да къатылмай,
кърал бизни эркин джашаргъа къояр,
неда — эртде-кеч болса да —
«къылыч бла келген къылычдан ёлюр»,
Кавказ а — Къуран бла, шериат бла,
Аллах буюргъанча джашар.
Тюрленирми кърал, нюрленирми,
къоярмы бизни джашаргъа эркин?
Тилге, джуртха сюймеклигибиз,
динибизге беклигибиз,
бир-бирибизге билеклигибиз,
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз
сыналады хар бир кюнде.
Тыйыншлы болайыкъ ата-бабалагъа.
Ислам динни, тюрк тилни, Кавказ джуртну да
уллу Аллах кеси бергенди алагъа,
аладан да джетгенди бизге,
бизден да джетер туудукълагъа -
Адам болсакъ, эркиши болсакъ,
ала ючюн сермешиб турсакъ.
Не дин, не тил, не джурт
бойсунмазла душманнга-джаугъа.
Ибилис джорукъ этмесин умут.
Агъаргъанлай турлукъла таула.
ТАМБЛА ТОЛЛУКЪДУ МУРАТЫМ
Эски джарала да сау болгъунчу,
джангы джарала тюшелле.
Бизге тынгы-тынчлыкъ бермеген -
ачы тюнле бла тюшлелле.
Къарачай къралны кёрюб тюшюмде,
салам береме Къарчагъа.
Уянсам а — халкъны бауурун
джырта турады къартчыгъа.
Мен аны мараб атама,
окъ а — тиеди кесиме.
Къаннга булгъаныб джатама,
разы да тюлме кесиме.
Джети башлы эмегенча,
Джыртхыч къанатлы къартчыгъа,
Сунма кесинги ёлмезча -
ёсюб джетерле нартчыкъла...
Къартчыгъаны къаны да
эмеген къанды, билеме.
Тёкгенлигиме аны да,
муратха джетмей ёлеме.
Алай а, алда кёреме
джангы Ай бла джулдузну:
ким, не болгъанын сеземе
джарытхан джолубузну.
Джашил байракъны тюбюнде
Бирикген Кавказ — къарыулу.
Минги Тауну этегинде
бёрю бла барс да — къарауул.
Кёлюме келди рахатлыкъ -
боллукъну кёрюб къууандым:
сакълайды алда азатлыкъ,
джаным да ары къуралды.
Кёз аллыма сюелди келиб
Тау джумхуриетни сураты.
Энди къоркъмам, кетсем да ёлюб:
тамбла толлукъду муратым.
ЁЛЮР ОТ
Джаным бир-бирде чыгъыб тёнгегимден,
къарайды Джерге джети къат Кёкден:
Кёкню биринчи къатын да кюйдюре,
адам салгъан отла, ёртенле
джанадыла джерде.
Джазыкъсынама джаныуарланы, кийиклени...
Барындан да бек — чегетлени:
къачаргъа — джокъ аякълары,
кеслерин къорургъа — джокъ мадарлары.
Туугъан джерлери бла бирге
джанадыла, кюедиле чегетле.
Юйге тюл, элге тюл,
бютеу джерге тюшгенди от.
От тюшмегенди, огъай.
Отну салгъан этгендиле.
От салгъан а кесиди адам.
Къыйынды аны ангылагъан.
Джашагъан Юйюне — Джерге -
от салады адам улу.
Телилик, эссизлик да андан уллу
не болур?
Къоркъуу сала
Джуртну Терегине, Ташына,
терегине, ташына,
ёлюр от
шайтан адамны ичинден-джюрегинден
тёгюледи тышына -
джер, джарылыб, от къусса,
от ырхыла басадыла алай...
ДжанЫм, джана тургъан джерге
мийик Кёкден къарай,
къайытыргъа да излемейди артха,
излемейди тюшерге отха.
Алай а,
тёнгегин излей къутхарыргъа,
къайытады джерге.
Тёнгеги бла бирге
буруу бола отха,
киреди къазауатха.
Отдан къутхара Сёзню,
Отдан къутхара бизни,
Отдан къутхара кесин да
джанады джаным.
Башха тюрлюдю джаныуу джанны.
Хакъ ючюн сермешгенле билелле аны.
Джюрекде, джерде да барады къазауат.
Кимге — дунья, кимге — ахырат.
Шайтан джюрекден тышына
тохтаусуз тёгюледи от.
Джаны болгъанны, болмагъаны да
кюйдюреди ол.
Сабий, къарт, тиширыу деб къарамай,
ёлтюреди ол.
Боллукъмуду джукълатыргъа аны,
ёлтюрмесек ичибизде шайтанны?
ДЖЫЛАМА, СЮЕМЕ СЕНИ
Бу кёл ушайды кёлюнге сени -
тазады, сууукъду.
Къарагъан болмаса джагъадан,
кирирге базмайды киши.
Джаннган джюрегим а джюзеди анда.
Кёл, къалтырай, тёзеди анга.
Джюрегим джылытады кёлню.
Сен унутмазса мени.
Не ариудула кёлюнгде гюлле.
Не чууакъдыла Шималда кюнле.
Сюелесе ышара, кюле,
мен а турама ёле.
Тюбешгенбиз Къыбыла бла Шимал.
Айырылмазгъа джокъмуду амал?!
Эрийдиле бузлары кёлню.
Не бек сюеме сени.
«Тюбемезле Чыгъыш бла Баты»,-
дейсе зауукъгъа турсакъ да батыб.
Джулдуз Кёкден джыгъылса да арыб,
кечебиз бизни - кюндюзча джарыкъ.
Акъдыла мында кечеле.
Сынамагъан — сёзюмю ангылармы?
Ким хорлар: Чыгъышмы, Батымы?
Къыбыламы, огъесе, Шималмы?
«Сюймеклик хорлар»,- дейсе. Къайдам,
не деринги кёрюрбюз тамбла.
«Къан бла кирген чыгъады джан бла» -
насыбын кеси кесиученди адам.
Къой, къарама къачха бойнунгда.
Айгъа, джулдузгъа да къарама.
Сагъыш этиб турма боллукъгъа,
Кёрюрбюз аны да, джылама.
Бу акъ кечеге тюшюрме тамгъа.
Шимал Джолда тюбегенме санга.
Насыбха джайгъанма къучакъ.
Кечени, кечеми сен этгенсе акъ.
Къаллыкъ тюл эдик тюбемейин биз.
Къобанны сакълагъанча тенгиз,
ёмюрюнг сакълаб тургъанса мени...
Джылама, сюеме сени.
НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН
Анаяса этиб бизге,
Аллах берген динибизни -
джорукъ этиб джашаялсакъ,
киши хорлаялмаз бизни.
Дин бла бирге, сакълаялсакъ
Аллах берген тилибизни,
болур джолу, кёлю да акъ
ёсюб келген тёлюбюзню.
Мийиклиги, тазалыгъы,
Аллах берген джерибизни,
ёрге тарта, таукёл эте,
джарытады кёлюбюзню.
Насыблыма — Аллах берген
диним, тилим, джуртум да бар.
Алагъа къоркъуу салгъан
душманлагъа дертим да бар.
Мен тюрк тилли, ислам динли,
Кавказ джуртлу бир адам,
ала ючюн сермеше
кетерикме дуньядан.
Ол юч керамат бизни
этгендиле адам, халкъ.
Ала ючюн джанымы
мен бермесем, не дер Хакъ?
Дини, тили, джурту да
болгъан насыблыма мен.
Ёлюм джокъду меннге да
ала болсала эсен.
ДОРБУНДА
1
Эшикдеми улуйду боран,
огъесе, джюрекдеми?
Джаныммы болур улугъан,
огъесе, бёрюлеми?
Джуртуму, халкъымы да къоюб,
ётгенме чекден.
Джашаудан, джанымдан да тоюб,
къарайма Кёкге.
Тас этгенме да
джашауну магъанасын,
излемейме багъаргъа
джюрекни да джарасын.
Джанлы эсе да, джаным эсе да,
улуйду бюгечели.
Ёлюммюдю, джашаумуду
сюрюб айланнган мени?
Джашаудан, ёлюмден да къача,
кетдим тюзюне, терсине.
Экисинден бири хорласын да,
алсын мени кесине.
Мен кесим а аладан бирин да
сайлаб, сыйлаб кюрешмем.
Джашау, ёлюм да джеталмазча,
аланы ырджыларында,
Кёк бла джерни арасында,
эки дуньяны арасында
бир таша дорбун излейме мен.
Ол таша дорбунда мен
джыгъылгъынчы къылырма намаз:
не алайда къалырма мен,
не Кёкден келир бир ауаз.
Мен ол дорбунда турурма,
бурунгу адамла джашагъан дорбунда.
Къабыргъаларында аладан къалгъан
суратланы да тинте, окъуй.
Бу дорбун аллай дорбунду -
Къалюбала, ахырзаман да
андан кёрюнелле ачыкъ.
Кёргенден сора аланы,
тюрленмей къалырмы адам?
Билмейме, ол дорбунда
къаллай бир турурма мен?
Алай а, ары атланнганма,
кёрюшюрбюз, болсакъ эсен.
ЭРКИШИ КЪАРТАЙМАЙДЫ
Агъарса да сакъалым,
ёсгенин а къоймайды:
магъанасы уа аны -
эркиши къартаймайды.
ДЖАН-ТЁНГЕК БАЗМАН
Адамны
джаны тартады ёрге,
тёнгеги уа — джерге.
Кёкге, джерге да тюз турурча адам,
алай къуралгъанды базман.
Болурча ишибиз къолай -
базман къурулгъанды алай.
Бузаргъа излеген а аны -
душманыды тёнгекни, джанны.
Саным - тюлдю не таш, не терек.
Джаным - тюлдю не джин, не мёлек.
Алай а Кёкню да, джерни да,
алада болгъан кимни да, нени да
билирча этгенди къадар.
Кеси кесине эталса мадар,
ёмюрюн созаллыкъды адам -
чайкъалмазгъа боллукъду базман.
Джан бла тёнгек ёмюрге
къалаллыкъ а тюлдюле бирге.
Аны ючюн туралла ала
бир-бириине болуб дагъан.
Джан бла тёнгек — магъана бла кеб.
Даулашсала да кёб,
болалмайла бир-бирсиз,
джашаялмайла бир-бирсиз.
Кёк бла джер сыйыныб адамгъа,
кёб къайгъы, сагъыш берелле анга.
Кёк бла джерден къуралгъанды адам.
Кёк бла джерде джашайды адам.
Бузгъан
къалкъыб тургъан базманны,
базгъан
къыйнаргъа тёнгекни, джанны -
къаллыкъды юлюшсюз
джерден да, Кёкден да.
Джан бла тёнгек.
Джашауда алалла
магъана бла кеб.
Чайкъалса базман -
къыйналады адам.
Терс болса да кеси,
дау айтады Кёкге, джерге.
Къарыусузну
адети алайды.
Не эсе да,
адам джашайды.
Сейирлиги
джер бла Кёкню -
бирлиги
джан бла тёнгекни.
ЭРКИН ДЖАНЛА
Шыбыланы кёлеккеси болурму джылан?
Огъесе,
сюркелген шыбылагъа айта болурламы джылан деб?
Учхан джыланнга уа — шыбыла дей болурламы?
Бош сёзле.
Уллу башхалыкъ барды
сюркелген бла учханны арасында,
кёкдеги бла джердегини арасында.
Джылан ёмюрде учалмаз,
шыбыла ёмюрде сюркелмез.
Сюркелмезми?
Адамгъа къул болуб,
темир чыбыкълада баргъан а ол тюлмюдю?
Тюлдю. Темир чыбыкълада баргъан,
адамгъа къул болгъан -
ол шыбыла тюлдю.
Ит болуб, адамгъа къул болгъан -
ол бёрю тюлдю.
Шыбыла десек — биз къарайбыз Кёкге.
Джылан десек — къарайбыз джерге.
Бёрю десек — къарайбыз чегетге, таугъа, къаягъа.
Ит десек а — адамгъа, тегенеге, сынджыргъа.
Кёрюб болмайма джыланны, итни.
Ала тюлдюле белгиси Кёкню, Эркинликни.
Кёкню, Эркинликни белгиси — шыбыла бла бёрю.
Аланы иелери бирди — Тейри.
Тейри адамыма мен да.
Элияджан, бёрюкъан эркин къауумдан
Тейри адамыма мен.
Алай а,
бизни джерге къаратхан адамла да бар,
бизни кёкге къаратхан адамла да бар.
Бирле джыланны, итни тюшюрелле эсге.
Бирле элияны, бёрюню тюшюрелле эсге.
Джашнайды Кёк, улуйду бёрю.
Адамны эркин джаратханды Тейри.
Джокъду насыб андан уллу.
Неда болсун, адам улу,
Итге, джыланнга бурулма.
АХЫР АТЛАМЫМ...
Бу мийик таза джуртха
тыйыншлы бола,
Адам атха
тыйыншлы бола ,
«Тейри адамы» атха
тыйыншлы бола,
барама ёргеден ёрге.
Ахыр атламым
боллукъду Кёкге.
КЁБДЮ СОРУУ, КЁБДЮ КЪОРКЪУУ
Джуртуму къызына, джашына да,
ташына, терегине да
тилек эте, бурулдум-айландым
Кябаны тёгерегине да.
Шайтаннга таш атхан сагъатда да,
Хира добунда къылгъанда да намаз,
кёзюме кёрюннгенлей турду Кавказ -
Ансыз насыблы болмам дуньяда, ахыратда да.
Бармыдыла джандетде таула,
бармыдыла чегетле, суула?
Минги Тауну кёрлюкмеми анда?
Къобан суу саркъамыды анда?
Сёлешаллыкъмамы Ана тилимде,
джашарыкъмамы Ата джуртумда?
Халкъым боллукъмуду анда?
Той-оюн боллукъмуду анда?
Кёбдю соруу,
кёбдю къоркъуу...
Аллах, бер иман,
Аллах, бер къарыу.
ЧАЙКЪАЛАБЫЗ БИЯГЪЫНЛАЙ
Хар неси да болгъан бу джарыкъ дуньяны
къоюб кетген къалай болур тынч?
Джер-Кёк чегинде Кавказ къаяны
оюб кюрешдиле темир бла къурч.
«Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз».
Эки кере сынадыкъ сюргюнню.
Эси, ангысы болгъан - тюзде уа къалмаз:
джангыдан кёрдюк Кавказда Кюнню.
Сууундан ичиб, ташын джаладыкъ
джандетге ушаш джерибизни.
Урушладан, тутмакъдан, сюргюнден ёталдыкъ...
Не сакълай болур энди уа бизни?
Дунья малгъа алданыб, терилиб,
къалыб кетмедик тюзледе, узакъда.
Зулмуну аллында да бюгюлюб,
къул-къарауаш болмадыкъ, таб, тузакъда.
Миллет ангы, тарих эс, иман
кючлю эди ата-бабалада.
Ала болгъандыла сакълагъан
адамлыкъны, халкълыкъны да палахда.
Минг-минг джылны, болуб къалмай къуу,
бюгюнлеге джетди тилибиз, тёрелерибиз да.
Алай а, азайдыла, джокъ болургъа джетдиле
акъылманларыбыз, джигитлерибиз да.
Ма аны ючюн тюшгенди къоркъуу
джыйырма биринчи ёмюрде бизге.
Джыйырманчы ёмюрден ёталгъан -
атлагъанча эди ёлюмсюзлюкге.
Ёзге бюгюн да чайкъалабыз
джашау-ёлюм базманда, биягъынлай.
Диннге, тилге, джуртха да барды къоркъуу -
нек болгъанын а билмейме алай.
ДЖУРТ БЛА ТЮБЕШИУ
Узакъдан огъуна мени таныб,
тау суу келеди аллыма чабыб.
Мен да чабама аллына аны -
джурт бла бирди адамны джаны.
Бауурланыб ичеме андан.
Ол, шоркъулдаб, хапар айтады Таудан:
«Буз сюммеклерин эмиб аны,
ёсгенди Къарашауай,
халкъын сакъларча джаудан
кюч алгъанды алай...».
Мийик джуртума къарай,
кёкге джетеди башым.
Джарайла джаныма къалай
сууу, тереги, ташы.
Сууум — Къобан, Теберди, Басхан...
ташым — Къадау, тауум — Минги.
Тилегим бирди Аллахдан:
тыйыншлы эт джандет джуртха мени.
Ол заманда тёнгегим, джаным да
боллукъдула Кёкге джууукъ.
Джуртум мени, тауларым мени...
къараб турама айталмайын джукъ.
СЁЗДЮ ТЕЙРИСИ ШАЙЫРНЫ
Шайыр джаным,
болчу сен рахат:
кимге — дунья,
кимге — ахырат,
сеннге уа — Акъ Сёз.
Джангыз Терекге да,
намаз керекге да
ушайды Акъ Сёз.
Къадау Ташха да,
джандет ашха да
ушайды Акъ Сёз.
Азан таууш да,
Орайда да
Джашайла анда.
Хурзугум, Учкуланым да,
Акъ Къалам, Къызыл Къалам да
сенсе мени.
Тауум да, болса да Минги,
сеннге джетерге уа къайда!
Акълыгъы, мийиклиги бла
Акъ сёзге болаллыкъ тенг -
джукъ кёрмейме бу дуньяда мен.
Шайыр бла Акъ сёз
джараталла бир-бирин,
джашайла бир-биринде.
Акъ сёзю ёлсе — келеди
шайыргъа къара кюн.
Акъ сёзю саулукъда
анга джокъду ёлюм.
Акъ сёзде джашайды
шайырны джаны.
Акъ сёзюдю
ёлюмсюзлюгю аны.
Поэтни
дуния намысы,
ахырат азабы да -
сёзюдю.
Къалюбаладан
Ахырзаманнга дери,
мёлекледен Адамгъа дери -
бары да — Сёзде.
Сёздю шайыргъа
джандет да, джаханим да.
Аны джашатхан, къаушатхан,
тирилтген да Сёздю.
Сёздю Тейриси шайырны.
МА ОЛ ЗАМАНДА НАЗМУ НАЗМУДУ
Билеме Акъ сёзню сыйлылыгъын -
Минги Тауча кёрюнеди ол.
Алай а, джокъ эсе шыйыхлыгъынг,
анга элтирик ачылырмы джол?
Не джигит, не уста болсанг да,
Аллахдан тюл эсе фахмунг -
эшек джюгю бир китаб джазсанг да,
Акъ болургъа унамаз назмунг.
Тейри джарыгъычады Акъ сёз.
Тейри адамы тюл эсе шайыр,
Тейри эшигича ачылмаз сёзю,
андан болмаз кишиге хайыр.
Тейри джарыгъыча да тюл,
Тейри джарыкъ кесиди Акъ сёз.
Ёзге, бизден излЕй шойду нарт сёз
«джыджымны узунун, сёзню къысхасын».
Узун сёзню къысхасы уа буду:
Хакъ сёзден къарайды Акъ сёз.
Акъ сёзден къарайды Хакъ сёз.
Аятчады ол чакъда назму да.
Узун сёзню къысхасы уа буду:
сёзюнде Биринчи Сёзге къайыталгъан,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан -
Халкъ джырчы, озан деген — олду.
Хакъ поэт, Хакъ поэти — олду.
ХАКЪ СЁЗ БЛА АКЪ СЁЗ
Кюн джарыгъына ушайды Хакъ сёз.
Ай джарыгъына ушайды Акъ сёз.
Ай бла джулдузгъа къарасам Кёкде,
Акъ сёз бла Хакъ сёз тюшелле эсге.
Хакъ сёзню Иеси Кёкдеди.
Акъ сёзню иеси Джердеди.
Хакъ сёзсюз джукъланныкъды джашау.
Акъ сёзсюз къарангы боллукъду дуния.
Хакъ сёз бла Акъ сёз -
аладыла къутхарлыкъ дунияны.
Аладыла Адам этген адамны.
Алары болмагъан халкъ,
Ала бла болмагъан халкъ -
хайуан сюрюуге бурула,
дуниядан боллукъду талкъ.
ДЖАШАСАМ, ЁЛСЕМ ДА
Къызыл Къалада мен ёрлемеген
къалмагъанды бир таш, бир къая, бир терек.
Диним, тилим, джуртум демеген -
ким да болсун — ёлсюн теркирек.
Диним деген сакъласын Динни,
Тилим деген сакъласын Тилни,
Джуртум деген сакъласын Джуртну,
алай бла къутхарсынла Халкъны.
Ол ючюсюню бирлигиди миллет,
ол ючюсюлле тамалы Элни.
Дин-Тил-Джурт болсала иннет,
бюгалыр кюч табылмаз бизни.
Бизни къауумгъа да «болма деб талкъ»,
Ол юч кераматны бергенди Аллах.
Ол ючюсюн сакълаялса халкъ,
анга ёмюрде да тартылмаз салах.
Диним, Тилим, Джуртум мени...
Сени да алагъа къошама.
Сюймеклигим, Тауумча, Минги...
Дауурну джангыдан башлама.
Диним десем — къарайма Кёкге.
Тилим десем — Анам тюшеди эсге.
Джуртум десем — Атам тюшеди эсге.
Поэзия десем — сен тюшесе эсге.
Дин, Тил, Джурт, Сен.
Сакълаялсам - барды нем да.
Не насыблы адамма мен:-
сиз барсыз - джашасам, ёлсем да.
Джашаргъа барды барды Юйюм.
Сёлеширге барды Тилим.
Сакълаялсам — барды нем да.
Насыблыма джашасам, ёлсем да.
ТЕРЕКЧА БОЛ
Джазыкъсынама тохтаб тургъан Тауну.
Джазыкъсынама кетиб баргъан сууну.
Къатыб тургъан ташны да джазыкъсынама.
Джангыз, терекден алама юлгю.
Джуртун къоюб кетмейди ол.
Таш башында да этеди джашау.
Тамырларын ийиб джерге,
барады ёргеден ёрге.
Туугъан джерине, Кёкге да тюздю ол.
Ёлгюнчю — анга бирди джол:
къая эрнинде да насыбдан тюнгюлмей,
Кёкден тутуб, эркин джашаргъа -
сюркелмей, тобукъланмай, бюгюлмей.
Ёзден адамгъа ушайды ол:
излемейди болургъа не бий, не къул.
Кесиме айтама:
тауча, ташча, сууча да тюл,
къаяда терекча бол.
НАМАЗДАН СОРА БАРДЫРЫРБЫЗ СЁЗНЮ
Сюеме джорукъларын исламны,
иги джорала да этеме.
Файгъамбарыбыз(алейхиссалам)-ны
азанчысыны атын джюрютеме.
Алай а манга берилгенди фахму,
азан къычыргъанча айтыргъа назму.
Билеме, Кёкдеди сыйлылыкъ, уллулукъ.
Анга Акъ сёз бла этеме къуллукъ.
Хакъ сёзню Иесиди ол,
Акъ сёзню иеси уа - менме.
Аллахданды, Аллаххады джол -
аны назму джаза да сезгенме.
Аллахдан болгъанча джаным,
Аны Сёзюнденди сёзюм да.
Болур ючюн назму джангы,
джангы болургъа керекди сезим да.
Атыма тыйыншлы да болмам -
мен къычыргъан азан тюлдю, назмуду.
Алай а, фахму да
Кёк берген бир кераматды.
Хакъ сёз бла Акъ сёзча,
джууукъдула дуния бла ахырат да.
Акъ сёз да, Хакъ сёзча,
барына этдиреди сагъыш.
Азан къычыргъанча, айтама назму:
эшитгенле — кёб, ангылагъанла — аз.
Ол къауум, къылса да намаз,
динни магъанасын ангылай а болмаз.
Акъ сёзню ангыламагъан,
Хакъ сёзню ангылармы?
Хакъ сёзню ангыламагъан,
Акъ сёзню ангылармы?
Абюсюб хаджиге сорургъа керекди муну.
Ол биледи магъаналарын аятны, назмуну.
Джууукълукъларын-узакълыкъларын биледи аланы.
Тохтайым — къычыралла азан,
Намаздан сора бардырырбыз сёзню.
Джерге бурайыкъ кёзню,
джюрекни уа — Кёкге...
ХХХпрод..
Минги Тауну Минги Ташы
Ата джуртну Къадау Ташы,
Ёзден халкъны ёзден джашы,
къайдаса сен?
БЁРЮ УЛУУУ КЕЛЕДИ ТАУЛАДАН
Ол джанында агъаралла таула,
Кавказ таулагъа ушайла ала.
Бу джагъада сюелеме мен -
барама менгир ташха ушай.
Шимал джандетде турсам да джашаб -
джуртха тансыкъдан ёлеме мен.
Минги ташха, менгир ташха ушаб,
буз джагъада сюелеме мен.
Арабызда чайкъалады тенгиз.
Тенгизден-теркден ётген а — къыйынды.
Ётерге уа керекди, сёзсюз -
тауладады насыбынг, сыйынг да.
Тарих эсим тартады ары,
миллет ангым тартады ары.
Кёкден къараб Тейри-Тангры,
Минги Таудан иеди джарыкъ.
Тенгиз таууш да тунчукъдуралмайды -
келеди андан бёрю улуу -
Къадау Ташындан къычырады Къарча:
къайда тасса, Адурхай улу!
«Гун гууурха, Гунай а — джуууртха»
дегенлей, этме да сен,
артыкъ ул джокъ — къайыт да джуртха,
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сермеш.
Мен къурагъан кърал чачылгъанды,
ким сюер ызына Элни?
Халкъ башха тилде сёлешиб башлагъанды -
ол бютюн къайгъылы этеди мени.
Мен тынгылайма да ангылаялмайма -
не тилде сёлешеди халкъым?
Огъесе, джуртун да кючлетиб башхалагъа,
тышына кетибми къалгъанды, сенича?
Къазакъ бёрюлени джыйын джанлы этиб,
Алан джуртубузгъа къайтаргъан эдим мен...
Душманла бла ачы къазауат эте,
Къарачай къралны къурагъан эдим мен.
Къаллай тулпарла эдиле нёгерлерим:
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам,
Ёзден, Боташ — къууанырча Тейри -
хар бири бирер тау, къадама.
Энди не болуб къалгъанды сизге -
туудукъларына ол пелиуанланы?
Джуртха ие этгенсиз душманланы,
Ана тилде да кюрешесиз сёлешмезге.
Къабырым эки джарылады мени:
не болгъанды халкъыма мени -
Эл, Тил, Башчы да къайда,
миллет ангы, ёхтемлик да къайда?
Джесирде, сюргюнде да болмадыкъ тас.
Эсден кетмеди джуртубуз Кавказ.
Минги Тауубузгъа къайыта билдик,
Миллет Юйюбюзню къурай да билдик.
Энди не болуб къалгъанды сизге:
кетиб барасыз джайылыб тюзге.
Душманны тилин, къылыгъын да алыб,
тебрегенсиз болургъа тилсиз, джуртсуз.
Кетгенле, къайытыгъыз артха,
ёлгенле тилейле сизден:
къыйыныбызны атмагъыз суугъа,
болугъуз адам, болугъуз ёзден.
Сиз сакълагъыз Джурт бла Тилни,
Ташны, Терекни сакълагъыз
бир кюн бир къурарсыз Элни,
бюгюлмей, тюнгюлмей джашагъыз.
Эмегенледен къутхаргъан халкъны
нарт ата-бабаладан уялыгъыз.
Аладан джетген тилни, джуртну
аз этерге, тас этерге, уялыгъыз.
Титирегиз, тюшюнюгюз, уялыгъыз!
Ай марджала, кеч болгъунчу уяныгъыз.
Сизникиди алкъын Джурт да, Тил да, Эл да.
Адурхай улу, джыйыннга къошул сен да, кел да.
Дин-Тил-Джурт къазауатха къошул сен да, кел да.
Алай эте
сакъланырла Джурт да, Тил да.
Алай эте, джангыдан
къуралырла элле да, Эл да».
КЁЛ ДЖАГЪАСЫНДА ДЖАШИЛ ТЕРЕК
А-М.
Кёл джагъасында кёрдюм аны:
биягъы джашил чебгени юсюнде,
биягъынлай джангыз кеси
сюеле эди суугъа къараб.
Мен да джангыз эдим, алгъынча.
Джангыз джангызны тартады кесине
«Не этесе?»- салам бердим алгъынча,
кёлеккеси къалтырады кёлде.
Мен аны белинден къучакъладым:
тыялмадым кесими — болгъан эдим тансыкъ.
Чапракълары акъдыла юсюме,
огъесе, джыламукъларымы?
Кёлеккелерибиз чалышдыла сууда,
къалтырадыла, титиредиле.
Аязчыкъдан кёлню сууу
толкъунланды эсе да, ким биледи.
Джангызлыкъ джутдуму джангызлыкъны,
огъесе, эки къатха болдуламы кёб -
билмейме. Кёл а кёлеккелерибизни
чайкъай эди — айтханча белляу.
Тауушсуз джылауларын кёлеккелени
эшите болур эди кёл.
Тюбегенибизча да айырылдыкъ,
кёл а къалды болмагъанлай сёл.
Кетди заман, къач да келди.
Джашил джангызлыкъ а кетмейди кёлден.
Кёлеккеле къалтырайла эсде...
Насыбсыз джан болурму бизден?!
ТИК ЭНГИШГЕ АЙЛАННГАНДЫ ХАЛКЪ
Тик энгишге айланса арба,
къурушдуралла аны чархын.
Тик энгишге айланнганды халкъ,
тыяргъа кюрешген а джокъду аны.
Кетгинчи джардан, къаядан,
эскерирге ушамайды кесин.
Таудан ёзеннге саркъгъан сюрюуча,
халкъ таудан тюзге барады кетиб.
«Таулу тюзде абыныр»,-
ата-бабала айтханла сынаб.
Тюзде бизни сакълайды ахыр,
шау халкъланы берейимми санаб?
Дининден, Тилинден, Элинден
айырылыб сау къалгъан халкъ -
болмагъанды. Аны да биле,
ёлюм джолгъа этгенбиз атлам.
Тёрт дуниягъа чачылыб барабыз,
башха халкъланы джангырта къанларын.
Кесибиз а динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалабыз,
къабырларын эки джара ата-бабаланы.
Тилинден чыкъгъан да, имандан чыкъгъанча,
бир къыйынлыкъды: тилин тас этген да -
бек уллу гюнахды. Хар кераматны бергенча,
Тилни берген да бизге Аллахды.
Аллах берген затланы -
Динни, Тилни, Джуртну сакъламагъан,
Аллах буюргъанча атламагъан -
аллай адамланы, халкъланы
Аллах тюб этмей къоярмы?
Тик энгишге айланса арба,
къурушдуралла аны чархын.
Тик энгишге айланнганды халкъым,
тыяргъа кюрешген а джокъду аны.
КЕРИ КЪУУ
Кюн аманнга чыдагъан терекни,
таб, шыбылагъа чыдагъан терекни,
къурт уруб, этеди къуу.
Ууакъ къайгъыланы кери къуу,
талатма алагъа джюрекни -
къурутурча джашилликни,
кюл этерча тёгерекни,
барды алада алллай бир уу.
ДУНИЯ БЫЛАЙ ТУРМАЗ
Уллу адамла болгъан сагъатда
Джырчыла да бар эдиле.
Адамла ууакъгъа айланнган сагъатда,
джырлаучула чыгъалла алгъа.
Семенланы Джырчы Сымайыл
ахыры эди Джырчыланы.
Энди кёзюулери келди
адамчыкъла бла джырлаучуланы.
Дуния малны ол зауаллыла
Хакъдан, Халкъдан да кёредиле баш.
Иннетлери, рухлары бла
ала бары — къул-къарауаш.
«Аллахдан башха джокъду илях» -
тиллери айтады алай,
джюреклери уа — огъай.
Тюзлюкню арбасына тюл,
зулмуну, ибилис джорукъну арбасына
минедиле да джырлайла аны джырын
(кимни арбасына минсенг — аны джырын джырла).
Халкъны, джуртну тонагъанла да
(атлары оноучула, къуллукъчула)
харам хазналарындан алагъа,
итге сюек атханча,
тутдурадыла капек-шай...
къуллукъчула къурута халкъны,
джырлаучула махтай аланы,
къатышдырадыла болгъанны.
Ма алай бла амантишле -
дуния намысдан не ахырат азабдан
къоркъмагъан сыйсыз къауум,
айыра барадыла халкъны
дининден, тилинден, джуртундан да;
адамлыгъындан, халкълыгъындан да
айыра барадыла халкъны.
Дуния малны кеслерине Тейри
этгенледен чыгъады палах.
«Къуллукъ этерча, баш урурча,
Аллахдан башха джокъду илях»
дегенлени уа къуруталла барын.
Адамла болгъан сагъатда
Джырчыла да бар эдиле.
Адамла ууакъгъа айланнган сагъатда,
джырлаучула чыгъалла алгъа.
Оноучусу — оу, айдыны — шау:
ала — мал къайгъы,
джарлы халкъ — джан къайгъы.
Алай а келир заман:
Джырчыла чыгъарла алгъа,
Адамла башчы болурла къралгъа,
Хар ким тыйыншлы орнун табар.
Сынау заманды бу ёмюр бизге.
Дуния малны сюрюб ызындан
кетгенле тюзге — къалырла тюзде.
Халкъ а — Хакъ джолгъа къайытыр.
Сюргюнден да къайытханды халкъ.
Бюгюн да болуб къалмаз талкъ.
Элин къурар, Башчысын сайлар,
тюз адамны, алгъынча, сыйлар.
«Аллахдан башха джокъду илях» деб,
халкъ кёлю-джюреги бла айтыр.
Тюзлюк-Тенглик-Эркинлик -
аланы излегенлеге,
ала ючюн сермешгенлеге -
къайытмай къалмаз, къайытыр.
КЕМЕДЕН КЪАЙЫКЪ
Суугъа айтама: къой, къайгъынгы.
Билемисе, мен къайыгъымы
ишлегенме неден?
Унух файгъамбарны кемесинден
къалгъан-булгъанны Минги Тауда табыб,
къараб кёргенлей, алджамай, таныб,
къууанчымы да, хахай этмей, тыйыб,
табылгъанны барын бир джерге джыйыб,
ишлегенме къайыгъымы андан
халкъымы къутхарыр ючюн Ахырзамандан.
Мен Унух файгъамбар тюлме
къутхарыргъа бютеу дунияны,
халкъымы къутхарыргъа уа керекме,
кесиме борч этгенме аны.
Унух файгъамбарны кемесинден
ишленнгенди къайыгъым мени.
Диним, тилим, халкъым, джуртум -
къачан да, къайда да къайгъым мени.
Ол къайыкъгъа сыйынныкъды халкъым.
Барыдамы? Огъай.
Дин, тил, джурт ючюн къазауат этгенле
(къалам бла, къылыч бла болса да),
эмда аллай иннетлери болгъанла -
алагъа табыллыкъды орун.
Динлерин, тиллерин, джуртларын
дуния малгъа ауушдургъанла уа,
къырыллыкъдыла бары, къалмай бири.
Дуния намысдан, ахырат азабдан да къоркъгъан,
Диним-тилим-джуртум деген къауум,
аладан джаратыллыкъды джангы халкъ,
керти халкъ джаратыллыкъды аладан.
Ол къауум къайыгъыма сыйыныб,
кетерикди башха дуниягъа джюзюб.
Хар не тюрлю сыйсызлыкъдан, кирден
Ахырзаман джуртну тазалагъандан сора,
къайытырыкъды къайыгъым артха.
Джангы джашау, керти джашау башланныкъды таулада.
МЁЛЕГИМ
Мен бир мёлекни акъ къанатларын сылай,
ол да къууаннгандан джылай,
тангнга дери турдукъ.
Танг ала уа...
Юйюм тарлыкъ эте эди анга,
къанат къагъарча тюл эди ол.
Мен а — джерде джашаргъа джаратылгъан бир джан -
Кёкге кетерча тюл эдим аны бла.
Ма алай айырылдыкъ биз.
Бир-бирде эсине тюшсе,
адам аягъы тыннгандан сора.
Эл-тийре джукълагъандан сора,
къонакъгъа да келиученди.
Къоркъгъан да этиученди
«мёлекликден чыгъама» деб.
Айтама анга: «Андан эсе, къоркъ,
«Сюймекликден чыгъама» деб.
Къанатлы мёлек туралмайды мени бла.
Къанатсыз мёлек а керекмиди меннге?
Кече-кюн да къарагъанлай Кёкге,
джашауум барады кетиб.
Мёлек, къанат къагъарча, бир Кёк
къалай ишлейим джерде?
Неда билеклерими къанат
къалай этейим, учарча Кёкге?
Къанат таууш эшитсем кече,
ким болгъанын билеме аны.
Озуб кетсе уа, къайытмай,
Ызындан кетерча болады джаным.
Кёк бла джерни, мёлек бла мени
юсюбюзден кёбдю таурух.
Тас болсам, Кёкде излегиз мени,
керти хапарны мёлегим айтыр.
НЕ АРИУДУЛА КЪЫЗЛАРЫ ШИМАЛНЫ
Не ариудула къызлары Шималны -
сарычач, кёккёз, акъбет.
Бир кёрген да къараб аланы,
къаллыкъ тюлдю болмайын поэт.
Къазакъ бёрюню улутурча,
къаратырча кёзюн шайырны,
таулу къызланы да унутдурурча,
алай ариудула къызлары Шималны.
Эрши къыз бола да болмаз,
къайсы халкъны да ариуу — ариуду.
Мёлекледен тюл эдиле кем
Мариям, Кулистан, Халлюу да...
Ёзге мында бир къызны кёрдюм -
Анна-Мария — аты.
Кёкге учаллыгъымы билдим,
ол болса мени къанатым.
Аны хапары узунду,
адамны ёмюрю уа — къысха.
Чайкъалма да, чынга къаядан -
кёзюнг бек къараса къызгъа.
Алай этмесенг - артда
сокъураннганлай ётер ёмюрюнг.
Джанарса, кюерсе отда,
келгенлей турур ёлюрюнг...
«Не ариудула къызлары Шималны»,-
чайкъалады, тенгиз болуб, кёл.
Айтырыкъма къайда да аны,
ийнанмагъан Ставангерге кел.
13.02.2013
АКЪ КЪАНАТЛЫ
Джелни-джангурну, къарны-боранны -
барысын да къоюб джерде,
къуш кёлтюрюлгенди ёрге.
Алай а,
мийикде да джокъду тынчлыкъ:
джашнайды, кюкюрейди, чартлайды Кёк.
Къанатларын кюйдюре шыбыла,
къарайды къуш:
къайда шимал, къайда къыбыла?
Джерде, Кёкде да джокъду тынчлыкъ.
Къуш уясына атады мыллык.
Сау-эсен джеталса ары,
тынчлыкъ табаргъа да болур джаны.
Уясы болгъан къаяны
атылтхан эселе уа душманла-джаула,
къушну къычырыгъындан
титирерле къаяла-таула.
Ачы тауушдан
юзюлюрле кюртле...
Акъ къанатлы
учуб барады Кёкде.
АТ АТАГЪАН САГЪАТДА
Ушамагъан джукъмайды
адамда, сёзде да.
Билал бла Шимал
тюбемез эдиле ёмюрде да
ушамасала бир-бирине.
Ат бла Джурт,
Ат бла Тил,
Ат бла Дин,
Ат бла Тарих
ат бла сыфат,
ат бла этим
ат бла иннет
ат бла иш
келишмеселе бир-бирине,
бир-биринден
керекдиле айырылыргъа.
Неда
тюрлендирирге керекди атны,
ол болурча байламлы
Дин бла,
Тил бла,
Джурт бла,
Тарих бла.
СЁЗде барды ЁЗ.
Ат атай сабийге,
керекди аны келишдирирге
Дин бла,
Тил бла,
Джурт бла,
Тарих бла.
Алайсыз,
диннге, тилге, джуртха, тариххе
байланмагъан, тагъылмагъан ат,
чыгъарыргъа боллукъду адамны
дининден, тилинден, джуртундан, тарихинден,
айырыргъа боллукъду адамны
Хакъындан, халкъындан.
Сёзде барды керамат кюч — ол
айтылгъаннга джууукълашдырады адамны,
неда
айтылгъанны джууукълашдырады адамгъа.
Ат адамгъа тюл,
адам атына ушаб тебрейди.
Бек сакъ болугъуз
ат сайлагъан сагъатда,
ат атагъан сагъатда
сабийге.
ХХХ
Не къалады къурт ургъан терекден?
Алай бошайды къайгъы да джюрекден.
Агъач къурт къуу этеди чегетни,
Манг къурт манкъурт этеди миллетни.
Агъач къурт чыгъады агъачны кесинден.
Амантиш да чыгъады халкъны ичинден.
Къурутадыла ала джуртну, халкъны,
биз а къуруталмайбыз аланы.
Кеси кесибизге болабыз джау.
Дагъыда башхалагъа салабыз дау.
Къарайма да къурт ургъан терекге,
къарайма да къуу болгъан чегетге,
Кёргенча болама кесибизни...
Къутхараллыкъ джокъмуду бизни?
Агъач къурт бошайды чегетден,
адам къурт бошайды миллетден.
Къутхармасакъ кесибизни аладан,
айырыллыкъбыз адамлыкъдан, халкълыкъдан.
ИГИ ДЖОРА
Бюгюнлюкде тайса да аягъым,
джыгъыллыкъ тюлме джерге:
тюненеме тохтарыкъма таяныб,
тамблам да, узалыб, тартарыкъды ёрге.
Чайкъала эсе да бюгюн дуния,
керекбиз чыдаргъа.
Къадар излей эсе бизни сынаргъа,
сынасын — тыйыншлы болайыкъ анга.
Ёталмазча эсек а сынаудан,
сора, хайыр джокъ джылаудан:
къачан да
джашаргъа излеген джашайды,
ёлюрге излеген ёледи:
къадар да -
мадар этгеннге этиледи.
Тюненебиз барды таянырча биз,
тамблабыз да боллукъду къууанырча биз.
Джангыз, бу ёмюрден керекбиз ётерге,
керекбиз ушаргъа Ташха, Терекге.
Адам ашаучу 20-чы ёмюрден да ётдюк.
Бу ёмюрден да ётербиз -
уллу Хорламгъа да джетербиз:
сакълаб динибизни, тилибизни,
Джуртда, алгъынча къураб Элибизни,
къууанч тойла да этербиз.
ДЖАНГЫ КЪАРАЧАЙЛЫЛА
-Къуллукъгъа-оноугъа тюшерге керекбиз,
тамада-башчы болургъа керекбиз биз.
-Не акъыл бла?
-Башхала бизни джуртну-халкъны
тонаб, бошаб барадыла...
-Ай аперим,
халкъны-джуртну къайгъысын этген да,
бир адам чыкъды.
Сен миллетге джан аурутаса,
аны хакъын башхала ашамасынла дейсе...
-Хоу, тюз ангылагъанса.
Биз кесибиз тонаргъа керекбиз халкъны, джуртну да.
Кесибизники кесибизде къалыргъа керекди.
Башхалагъа кетмезге керекди
халкъны къыйыны, джуртну байлыгъы...
-Ойнагъанмы этесе?
-Огъай, оллахий, керти кёлюм бла айтама.
Энди ол сылыкъ, оноучу-къуллукъчу болуб, халкъны къанын ичеди дейдиле. Аллайла келгендиле оноугъа. Оноулары тоноу болгъанла. Аллайланы бирин ёлтюргендиле. «Акъсакъалла оноу этиб, къарасакъалла ёлтюргендиле»,- дейдиле. Кертимиди, ётюрюкмюдю — Аллах билсин. Аны ючюн джукъ да тюрленмейди — кёб адамны уа тутхандыла. Мурдарлыкъ, тоноу, уру-гуду бир да тохтамайды. «Джангы къарачайлыла» бир джукъдан артха турлукъ тюлдюле — джангыз кючден къоркъадыла ала: «дуния намыс, ахырат азаб» деген а — алагъа джукъ да тюлдю. Къарачайны къурутуб баргъан аладыла, аллайладыла къралны къурутуб баргъан да. Тейрилери-иляхлары дуния мал болгъанладан къутулмай, джашау тюрленник тюлдю къайда да.
ЭСИ ЁЛТЮРЕДИ АДАМНЫ
Этген харамлыгъын, гюнахын,
эртде-кеч болса да, адам эсгереди.
Эс — эртде-кеч болса да,
адамны джоргъа кереди.
Эс киргенден сора,
джокъду къутулуу андан.
Эсгереди. Эс кереди. Кереди.
Эсинден кесин къутхаралмай,
къыйнала, ачый, ёледи адам.
Ахыры джууукълашса,
иги ишлери узакъда къалыб,
аман ишлери къысылалла джууукъ.
Ууакъ-ууакъ джюрегин кемире,
эси ёлтюреди адамны.
АТА ДЖУРТ ЧАКЪЫРАДЫ
Шайыр джюрекге ушамайды Шимал тенгиз:
сууукъду, огъурсузду -
къызла да джууунмайла анда.
Аны ючюн болур, бир-бир тизгинлерим
къычырыкъ-сыйыт эте тургъан чайкалагъа,
бир-бирлери да тенгиз толкъунлагъа
ушагъанлары. Джашагъанлары
аз да билмей тынгы-тынчлыкъ.
Алай а, тенгизни ол бир джанында
Акъ тауланы кёрсем -
кёлюм кёлтюрюледи:
огъурлу болады чайкъала тургъан тенгиз да,
чайкала да боладыла берекетли.
Кёкге тартхан мийик джуртум мени.
Башха тауланы къатында, тауубуз да — Минги.
Дунияны суу басханында,
Минги Тауну тийресинде сакъланнганды джашау.
Унух файгъамбарны кемеси да
алайда тохтаб, солугъанды.
Аллай керамат джерди джуртубуз.
Дуния джандети деб, бошму айтхандыла анга.
Алай а,
кёбле излейдиле ие болургъа анга.
Тенгиз чайкъалады.
Къанатлыла этелле къуугъун.
Ата джуртум, Акъ-Джашил джуртум
Чакъыра адамын, шохун, джууугъун,
къол булгъай, къарайды узакъдан, мийикден.
КЪУРАН, ДУА, ГЕРОХ, БЫЧАКЪ
«Бюгюн этеринги тамблагъа къойма» деб,
бек акъыллы адам айтханды.
«Мурат тау башында, ёлюм имбашымда»
дегенди Джырчы Сымайыл да.
Къачан, къайда, къалай
джетеригин билмейме аны.
Хар джашагъан кюнюбюз ючюн
Джаратханнга минг-минг шукур.
Къылама намаз, окъуйма Къуран,
тартама мынчакъ.
Ёзге, тюшмейле джанымдан
герох бла бычакъ.
Анам такъгъан дуа бойнумда,
Атамдан къалгъан бычакъ белимде.
Келгендиле ала къутхара
бюгюннге дери мени ёлюмден.
Джюрек ауузуму мараб,
бычакъ бла ургъанларында,
бычакъны тыйгъанды къуран,
кетермейме аны джанымдан.
Дуа, хамайыл, герох, бычакъ
келгендиле бирер тюрлю джарай.
Къыйнала, къууана, барама джашай,
Джюрек джараларымы да Акъ сёз бла багъа.
Болджалым тауусулса уа,
бир джукъдан да боллукъ тюлдю хайыр.
Джаным, болса да къайыр,
айырыллыкъды тёнгегинден.
Не этсин,
джокъду аны да мадары,
чакъырса Кёкден къадары.
Ары дери уа, джан бла тёнгек,
бир-бирине болгъанлай билек,
турлукъдула...
Энтда бир кюн джашадым дунияда,
намаз да къылдым, назму да джаздым.
Гюнах да этдим болур. Дагъыда,
Аллахдан кёб зат тилерге баздым.
Иман да, джашау да, къууанч да
баздым тилерге Аллахдан.
«Джашаргъа болмай эсе да,
ёлюрге буюр,- дедим джуртумда.
Дин-тил-джурт къазауатда
сермеше тургъанлай, ёлюрге буюр».
Ол заманда тынгысыз джаным да,
тёнгекден чыгъа, рахат болур.
Билмейме, къачан, къайда,
къалай джетерин ёлюмню.
Алай а,
ахырым боллукъду къолай,
Аллах эшитсе сёзюмю.
КЪОРКЪУУ
Джокъ эди халкъымы джагъы да.
Дагъыда,
Бойсунмай темирге, къурчха,
ушаб къаяда къушха,
ушаб къаяда терекге,
тюз болуб Тейриге, Кёкге,
келгенди эте
таш башында да джашау.
Халкъыбызны джигитлигине
душманла да салгъанла махтау.
Кимге болса да
къул болгъандан эсе,
Ит болуб, бойнундан
тагъылгъандан эсе,
тюзледе къынгыр болуб,
джашагъандан эсе,
бек джерледе, таулада
ёзден джашауну, эркин джашауну
сайлагъанды халкъым.
Табса, табмаса да хакъын,
эркинлигин этмегенди тас.
Ёмюрден бери да
Эркинлик ючюн
къазауат эте келгенди Кавказ.
Темир -
Алан къралыбызны,
Орус -
Къарча къралыбызны,
Къурч -
автономиябызны
тюб этдиле.
Сынадыкъ
эки сюргюнню,
джюз тюрлю палахны, ёлюмню,
ёзен урушладан,
бютеу дуния къазауатладан да
ёте-ётдюк.
Адамлыгъыбызны тас этмей,
халкълыгъыбызны тас этмей,
тас этмей динибизни, тилибизни
бюгюнлеге джетдик.
Нарт-ас-алан-таулу-къарачай къан
джукъа болубму къалды энди бизде?
Асры кёб сууму къошулду айраннга?
Къайры думп болду миллет ангы, тарих эс?
Ангысы болгъан, Ана тилин къоюб,
башха тилге кёчерми?
Аллай сыйсызлыкъны
Аллах да кечерми?
Дин-тил-джурт ючюн ёлгенле уа
не айтырла бизге?
Ала къурагъан Элни атайыкъ да,
ала берген тилни унутайыкъ да,
хайда, чачылайыкъ, сора, тюзге.
Нарт ата-бабаларыбыз
Аллах берген динни,
тилни, джуртну да сакълаб,
Ала ючюн сермеше, ёле,
джетдиргендиле бизге.
Биз а,
нарт ата-бабаларыбызгъа да,
ала бизге аманат этген
хакъ ислам динибизге да,
бай тюрк тилибизге да,
мийик Кавказ джуртубузгъа да
тыйыншлы болалмай,
сюймегенлени да кюлдюре кесибизге,
кетиб барабыз тюзге.
Къоркъама: 21-чи ёмюр -
ахыр ёмюр болур деб, бизге.
Боллукъун сезиб, эс джыймасакъ,
харамдан, гюнахдан кесибизни тыймасакъ,
диннге, тилге, джуртха да къайытмасакъ,
ангыбызны, саныбызны да ёсдюрмесек,
къоркъама: 21-чи ёмюр -
ахыр ёмюр болур деб бизге.
ёЛЮМСЮЗЛЮК
Бара эдим Кюнню аллына, ёрге,
кёлеккем да келе эди, джеталмай, ызымдан.
Энди уа... айланнганма ызыма, энгишге,
кёлеккем да, озуб, ётгенди аллыма.
Аякъларым, джюрегим да къанай,
ёрлеб, кёк тенглигине чыкъгъан эдим.
Тёнгегими, джанымы да сынай,
къыйын джолда чыныкъгъан эдим.
Ёрлеген къыйынды, алай а,
Эннген къыйынды ёрлегенден да.
Кёкден къайытыб келеме джерге -
не къыйынды джашагъан, ёлген да.
Джан, тёнгек да бирге болгъан заман
тауусулургъа башлагъанча сеземе.
Алай а — Ташымча, Терегимча — тёземе:
не этгин, ёлмезлик джокъду адам.
Бизни къой эсенг, файгъамбарла да,
ала да кетгендиле дуниядан.
Тюрленмезлик къадаргъа - мадар джокъ,
къыйынлы джан болурму адамдан?
Ёзге адам джашын, къызын,
сёзюн, ишин — айтыргъа — ызын
къояла эсе дунияда, анга
ёлгенди деген да гюнахды.
Ол ыз да — акъ ыз болургъа керекди.
Аллай адамланы атлары
турлукъдула халкъны эсинде.
Алай къарасакъ — ёлюмсюздю адам.
Этеме сагъыш: не къалыр менден,
бир адам къошдумму халкъыма,
бир терек орнатдыммы джуртумда,
бир джангы сёз къошдумму тилиме,
бир джукъ бла джарадыммы элиме?
Бош алай келиб кетсе адам,
хапар айтырча джашагъанындан
къалмаса бир шагъатлыкъ — аны
бармыды башхалыгъы къуртдан?
АЧЫЛАДЫ ДЖАНДЕТ
Кёзю, кёлю да адамны
тоймайла джети къат Кёкден.
Излеб турады джаны
ётерге
Кёк-джер арасы чекден.
Алай а, буйрукъ
келгинчи Кёкден,
кеталмайды джан
чыгъыб тёнгекден.
Ай бла джулдуз
къарайла Кёкден.
Хакъ сёздю джангыз
ёталгъан чекден.
Акъ сёз да барады
ызындан аны.
Ол экисиндеди
шайырны джаны.
Кёк-джер чекден
ёталады шайыр.
Халкъ Акъ сёзден
табалады хайыр.
Акъ сёз бла Хакъ сёзню
айталады поэт.
Анга аны ючюн
ачылады джандет.
ТЕЙРИ АДАМЫ БОЛ
Ичде шайтанны, къулну
ёлтюр — «убей в себе раба».
Узат Аллахха къолну,
табын джангыз Анга.
Кёлюнгю джарытырла
джангы Ай бла джулдуз:
адамгъа, халкъгъа да тюл,
Хакъгъа табын джангыз.
Кърал адамы да тюл,
дуния адамы да тюл,
ахырат адамы да тюл,
Тейри адамы бол.
ДЖАРЫМ ДУНИЯ
Джарым башчы Эл бузар,
Джарым алим — илмуну.
Джарым имам дин бузар,
джарым шайыр — назмуну.
Джарым адамладыла
къатышдыргъан нени да.
Аладыла къурутхан
Динни, Тилни, Элни да.
Бир толу адам къоймай,
этедиле ала талкъ.
Къуралады алай бла
джарым адамладан халкъ.
Джарым адамладан халкъ
ит джыйыннга ушайды.
Сый-намыс дей билмейди,
хайуанча джашайды.
къуллукъгъа тюшсе джарым,
джарым келсе оноугъа,
аны иши — джол ачыу
мурдарлыкъгъа, тоноугъа.
Алим, шайыр эм иман
джарымладан болсала,
джарым башчыгъа дагъан
болуб къалалла ала.
Джарым башчыны къаты,
арбазы эм арбасы
аллайладан толады:
толу Элни орнунда
джарым Эл къуралады.
Ол джарымла, итлеча,
билелле бола джыйын,
болмай алагъа буруу
ёзден адет, намыс, сый.
Динни, тилни, илмуну,
эл тёрени, джорукъну
бузады джарым адам.
Не этсин толу адам?
Тейри адамы джарымгъа
хорлата эсе кесин,
сора, не айтхын анга:
къайда ангысы, эси?
Толу адам джарымгъа
хорлата эсе кесин,
алай толу болмазмы
аны ангысы, эси?
Джарымла болгъанла баш.
Не къалды Халкъдан, Элден?
Кёб болмай боллукъбуз тюб,
ёрге къобмасакъ бирден.
ХХХ
Къуш да, шорбат чыпчыкъ да
джашайдыла дунияда
ТАУ БАЙРАКЪНЫ ТУТАЙЫКЪ ЁРГЕ
Джети къат Кёкге джууукъду Кавказ,
ары бурулуб къылгъанма намаз.
Мен Къарча бла къайытханма бирге,
Ата джуртда джашаргъа, ёлюрге.
Джарыгъында джулдуз бла Айны
Мен кёргенме Къарачайны -
къурала тургъан халкъны эм Элни...
ёхтемлик толтургъанды кёлню.
Нарт юйюр Ёрюзмек-Сатанай,
аладан келеди Къарачай.
Джулдуз таш бла тюшюб джерге,
ташдан туугъан къауумбуз бизле.
Минги Тауну джалай бузларын,
ёсген да этгенбиз алай.
Ата Джуртдан алмаса къарыу,
деу болмаз эди Къарашауай.
Нарт джуртубузгъа къайытхан къауумла,
башчылыгъы бла Къарчаны -
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам...
мен да бирлери аланы.
Джандетге ушаш тау джуртубузну
сууун иче, ташын да джалай,
дин, тил, джурт ючюн къазауат да эте,
Эл да, миллет да болгъанбыз алай.
Хар ёлген бла ёлеме мен,
саула бла этеме джашау.
Динни, Тилни, Джуртну да берген
бир Аллахха салама махтау.
Татаркъанны, Умарны, Джаттайны
къазауатларына къошулгъанма мен.
Къауумларынданма Хаджини, Бушайны...
Кетмезле ала халкъны эсинден.
Джашар ючюн халкъым сау-эсен,
къалам да, къама да тутады къол.
Ёлсем да тирилликме мен:
Хакъ джолду мен сайлагъан джол.
Мен Къарча бла къайытханма бирге,
Тау Элни джангыдан къураргъа, сюерге.
Ол иннетге берилгенди джюрек.
Джангыз къалмаз Джуртда да Терек.
Тау байракъны тутама ёрге,
тау башындан къычырама азан:
Тау Элни къурайыкъ бирге,
болайыкъ Халкъ, болайыкъ Адам.
ЭРЕСЕЙДЕ
Бир халкъны къауумлагъа
биз кёрдюк бёлгенлерин:
къырдырдыла «къуллагъа»
ёзденлерин, бийлерин.
Бир миллетден эдиле
къызылы да, агъы да.
Ёлтюрдюле бир-бирин,
сагъыш этмей дагъыда.
троцкийле, ленинле -
имансыз шайтан къауум,
кёзбау сёзлери бла
алдалла къара халкъны.
«Тюзлюк, Тенглик, Эркинлик»
келлик кибик кёрюндю,
къалмай кёлде экилик
халкъны эси бёлюндю.
Халкъны этдиле башсыз,
эсли адам къалмады.
Къара халкъны мураты
бир кере да толмады.
Къан къобанла саркъдыла,
ёлюкледен толду джер.
Сталин патчах болду,
къалгъан халкъ а табды кёр.
Орус миллет джыгъылды,
ууакъ халкъланы эзе...
ай не аман джангылдыкъ -
джокъду кечмеклик бизге.
Бир ёмюрню ичинде
бир кёб джорукъ оюлду,
къазауатла болдула,
халкъ тутулду, джоюлду.
Джарлы болду энтда халкъ.
Палах ызындан — палах.
Бу насыбсыз къралны
къачан тюзетир Аллах?
МИЙИКДЕДИ КЪУУАНЧ
Тёрт джанындан юредиле итле.
Алагъа да эс бурмай джигитле,
барадыла ёргеден ёрге,
тюк ала учхан къушдан кёкде.
Барс бла бёрюню да алыб нёгерге,
илинедиле ёргеден ёрге.
Хырылдайды барс, улуйду бёрю.
Кёкден къараб ышарады Тейри.
Барс, бёрю, адамла -
барысы да - Тейри джаратхан джанла.
Эсгере ёлгенни, сауну,
ёрлейдиле тёппесине тауну.
Ёрлейдиле сокъмакъ сала, джолсуз.
Башларында — Ай бла джулдуз.
Минги Тау — чегиди Кёк бла джерни,
уясыды къарны, боранны, джелни.
Къайдан да анга къайтарады джол:
миллет эмда джурт белгибизди ол.
Аллай белгибиздиле барс бла бёрю.
Барыбызны да джаратханды Тейри.
Биз бир Аллахха этебиз къуллукъ.
Тюлбюз адамны, къралны да къулу.
Тейри адамы, къазакъ бёрю, барс -
биз - Эркинликге урабыз харс.
Барабыз ёргеден ёрге.
Кёб къалмагъанды джетерге Кёкге.
Ашыкъмайбыз кетерге уа ары,
бир-бирде тохтасакъ да арыб.
Излейбиз турургъа джашаб,
тюз чегинде джер бла Кёкню.
Эки дунияны арасындады
Къууанчлары джан бла тёнгекни.
КЪЫЙЫН ЗАМАНЛА САКЪЛАЙЛА БИЗНИ
Сёзюм — Ёзюм. Тилим — Элим.
Ала саулукъда — джокъ меннге ёлюм.
Сёз, Тил саулукъда — джокъ бизге ёлюм.
Мен шайырма — Сёзге, Тилге этеме къуллукъ.
Билеме: Тёре кюнден джокъду къутуллукъ.
Ол кюн - ёлген сёзле, тилле да саллыкъдыла дау.
Адамладан, халкъладан сакъларыкъла джууаб.
Ана тиллерин ёлтюрген халкъла,
не дерикдиле ол кюн Хакъгъа?
Динлерин, джуртларын сатханла бла бирге
ала тюшерикдиле джаханимге.
Дин да, тил да, джурт да бериб,
бизни эркин джаратханды Тейри.
Биз а кимге, неге этебиз къуллукъ,
кимни, нени болабыз къулу?
Дин-тил-джурт ючюн сермешмеген халкъ,
башхалагъа къул-къарауаш болгъан халкъ,
кеси кесин сыйсыз этген халкъ,
кеси кесин тюб этген халкъ -
эки дуниядан да къалыр юлюшсюз.
Кеси разылыгъы бла ит болгъан бёрю,
кеси разылыгъы бла къул болгъан ёзден
эмда
бёрю болургъа излемеген ит,
эркин болургъа излемеген къул -
сизге чамланмай не этсин Тейри?
Дин да, тил да, джурт да бериб,
бизни эркин джаратханды Ол.
Ауаз да бериб тургъанды Кёкден:
«болмагъыз ит, болмагъыз къул.
Мен берген динни, тилни, джуртну да сакълаб,
джашагъыз къураб Элигизни.
Дуния малгъа алдатмай кесигизни,
Бир Аллахха этигиз къуллукъ».
Биз а кимге, неге этебиз къуллукъ?
Кимни, нени болабыз къулу?
Диннге, тилге, джуртха болабызмы бек,
бизге чамланмазча Кёк?
Динни, тилни, джуртну да бизге
аманат этген ата-бабала,
аманатха болсакъ хыянат,
Къыямат кюн не дерле ала?
Келлик тёлюлеге уа
не джууаб этербиз биз,
сорсала: «Нек къойдугъуз бизни,- деб,-
Тилсиз, Джуртсуз эмда Элсиз?».
Ол соруугъа джууаб
эталмазбыз биз,
ол гюнахдан
къутулмазбыз биз.
Ёлтюрсек тилибизни,
биз къалай къурарбыз
бурун кибик, Элибизни?
Биз алкъын
танымайбыз къара.
Окъур орнуна,
ангылар орнуна,
сёзюн этебиз Сёзню...
Къыйын заманла сакълайла бизни.
НЮР БЛА ОТНУ ЧЕГИНДЕ
Джаханимни кёрмеген,
кёл салмайды джандетге.
Джаханим да, джандет да
джууукъдула поэтге.
Онг джанына къараса,
кёрюнеди джандет джурт.
Сол джанына къараса -
къайнай тургъан къара от.
Арасында аланы
джашил ырджы — сёзюдю.
Тюшюндюреди халкъны,
титирейди кеси да.
Нюр бла отну чегинде
джазады назмуларын.
Алайгъа келтиреди
Джазыу Кюч шайырланы.
Нюр бла отну чегиди
Акъ сёзню туугъан джери.
Чынгыл эрни — игиди:
сынайды керти Эрни.
Сыналады алайда
Акъ сёзню да хакълыгъы,
джангызны да, къауумну да -
адамлыгъы, халкълыгъы.
Нюр бла отну чегинде
сёзюн айтады поэт.
Бош сакълайдыла аны
джаханим бла джандет.
Сёздю аны джаратхан,
Сёздю джурту да аны.
Кеси къайры кетсе да.
Сёзде турлукъду джаны.
БАРАМА ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА
Джарашдырыб юйню, арбазны,
сакълаб турсам да джазны -
ол ашыкъмайды келирге.
Къайгъыдан башладым ёлюрге.
Заранмы джетди адамдан,
огъесе, джаныуардан?
Ёталмадымы тенгизден, таудан?
Аллах сакъласын чырмаудан.
Кимле болсала да бирле
сюйреген эселе уа джазымы...
Чыгъайымчы излей джолгъа,
къояйым да арбазымы.
Къарайым аллына аны,
барайым аллына аны,
тура эсе уа батыб кюртге...
табигъатны бермезсе сюдге.
Къачха, къышха да бойсунмай,
джазымы тургъанма сакълаб,
джазыууму тургъанма сакълаб.
Джангылгъанымы ангылайма энди.
Керек эдим, турмай сакълаб,
барыргъа аллына джазны,
къардан, кюртден тазалай,
келлик джолун аны.
Хоу, сакълаб турмай, адам
джазыны аллына барыргъа керекди,
Джазыуун кеси джазаргъа керекди,
сокъуранмаз ючюн артда.
Ангылагъанма:
келлик тюлдю кеси аллына джазым,
джазыллыкъ тюлдю джазыуум да кеси -
алагъа ачмасам джол.
Джазым-джазыуум къайдады мени?
Къайгъым-джарсыуум не кёюбдю мени.
Этерим кёб, заманым а — аз.
Къоркъама, къалама деб, ёлюб,
мен сени кёрмегенлей, джаз.
ХАКЪГЪА КЪУЛЛУКЪ ЭТЕДИ ПОЭТ
Къарайма кёз алмай,
Ана тил деген Аламгъа.
Иннет этмей, абдез алмай,
боллукъмуду тиерге къаламгъа?
Болмасала кёл, къол да таза,
къаллай ыз къояр къалам?
Акъ сёз болурму джазгъанынг,
Кёк берирми санга салам?
Ата джурту поэтге намазлыкъды,
Ана тили джандетди анга.
Тил эшигин — Тейри эшигин
Акъ сёзю бла ачады да,
Джаны саулай киреди ары.
Джюрегин, тёнгегин, юсюн да
таза тутмаса адам -
Ата джурт да, Ана тил да
этерле аны харам.
Мен — Хакъ поэти, Тейри адамы
Ата джуртумда къылама намаз,
Ана тилимде этеме тилек.
Акъ сёзюм Акъ таугъа ушайды,
тау сууча келеди назмум.
Къайда да, къачан да -
«Джуртум» дей, «Тилим» дей, джашайма,
бар, джокъ эсе да фахмум.
Ата джуртуду поэтге намазлыкъ,
Ана тилиди анга джандет.
Кёкге буруб Акъ сёзлю джюрегин,
Хакъгъа къуллукъ этеди поэт.
ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА
1
Эсимдеди бир къызны меннге
бир бек къарагъаны кёзю...
Аллай кёзюу кесиме да джетди -
джаным кёчдю бир ариугъа.
Хапар чыкъгъанында,
дедиле: разы тюлдю ананг.
«Джашым анга тагъылса,
этерикме,- дегенди,- харам.
Анга тагъылгъан эсе,
сора, тагъылгъан джеринде къалсын.
Разылыкъ да, менден тюл,
аны атасындан-анасындан алсын.
Дини, тили, джурту да,
адети, кийими, ашы да,
сою, сыйы, намысы да
башха болгъан керек тюлдю бизге.
Бизни халкъны джашы, къызы,
башхалагъа тагъылыб барсала,
биз эртде болур эдик талкъ,
болалмаз эдик не Эл, не Халкъ.
Аны ангылаялмай эсе джашым,
нафсына хорлата эсе башын,
разы этмей эсе атасын-анасын,
андан эсе ёлгени ашхы,
андан эсе ёлгенибиз ашхы -
аллай бала керек тюлдю бизге..».
2
Бизни диннге, тилге, джуртха да
къыз кёчерге болгъанды разы.
Аны юсюнден бетим джетиб, базыб,
ата-ана бла сёлешаллыкъ тюлме.
Алай а,
Хазырламасын анам кесине кебинлик -
бизни къызладан кем тюлдю келинлик.
Къараб кёргенлей джаратырыкъды.
Сёзю-башы бла, кёзю-къашы бла
юйню, элни да джарытырыкъды.
Къаны башха болса да, джаны
мени бла бирди. Меники да алай.
Ангылаялмасала аны,
джашауубуз болурму къолай?
«Не — ол, не — мен» деб,
анам сорууну салмасын чорт.
Сюймеклик деген от
джукъланыб къалырча тюлдю.
Иги сагъыш этсин анам.
Дин, тил, джурт да тюлдюле буруу.
Бир-бирибизни ангылаялсакъ,
юйюбюз кёрюнмез къуру».
3
Онг джаныма къарасам — анам,
сол джаныма къарасам — ол къыз.
Сууаб-гюнах джазгъан эки мёлекча,
турадыла къараб меннге.
Мен а къарайма Кёкге,
болушлукъ келликча андан.
Къайсыны айтханын этсем да,
къутуллукъ тюлме гюнахдан.
Даулашадыла джюрек бла ангы.
Къызны джанында — джюрек,
ананы джанында — ангы.
Орчалыкъ да этмей, тынгылайды Кёк.
«Ана — бирди, къызла уа — кёб,
бирин тас этсенг, башхасын табарса.
Ананг айтханны эт, аны разы эт,
алай этмей, тас этсенг анангы -
артда къыйналырса, сокъуранырса...».
Бу оюм дженгеди мени,
джюрекни хорлайды ангы.
Тёнгегим къалады джуртда,
джаным а къалады ол къыз бла.
4
Ётдюле джылла. Энди ана джокъ,
не этгин - ёлюмден кючлю джукъ джокъ.
«Башха миллетге къатышсанг,
ол дунияда да боллукъ тюлме разы»,-
дегенлей кетди. «Болсун»,- дедим.
Анала бары болсала былай,
джюрекле турсала да джылай,
миллетле боллукъ тюлдюле тас.
Динни, тилни, джуртну да
сыйны, намысны, адетни да,
сакълаб келген таулу ана,
мен сеннге салама махтау.
Сюргюнде да къутхардынг ёлюмден,
сакъладынг халкълыгъын халкъны.
Унутхан кюн аны
насыбсыз къауумгъа буруллукъбуз биз.
Алай а...
5
Алай а, салам бериб, къарасам,
мёлеклени орнуна
онг имбашымда кёреме анамы,
ол къызны кёреме сол имбашымда.
Тёре кюн Аллахны аллында
ким тюз, ким терс болгъаны
белгили боллукъ болур.
Ары дери уа,
тынгы-тынчлыкъ джокъ джарлы джаныма,
мёлеклериме кёзюу-кёзюу къарай,
барама джашай.
МИЯЛА САУУТ
Бир уллу метеорит келиб тийсе джерге,
бирибиз да къалмай, кирликбиз кёрге.
Ангылай тургъанлай аны да,
бир-бирибиз бла кюрешебиз дагъыда.
Мияла сауутха ушайды джашау.
Аны къурагъаннга минг шукур, махтау.
Сакъламасакъ а аны кесибиз,
ёлюмге тыйыншлыбыз биз.
Мияла сауутха ушайды Джер.
Аны ууатмай, джашарча, сакъларча,
ич, тыш джауладан да къутхарырча, джакъларча,
Аллах бизге акъыл, билим бер.
АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ
Эртден намазны къылгъандан сора,
джазыу къангагъа кёчеме.
Хакъ сёзден Акъ сёзге бурулгъанымы -
Аллах, билмейме, кечерми.
Хакъ сёзде джашагъанча Акъ сёз,
Акъ сёзде да Хакъ сёз джашайды.
Джерни титирете, тирилте,
Кёк кюкюрейди, джашнайды.
Тейриден келгенча Аллахха,
Акъ сёзден да Хакъ сёзге къайытама.
Алай а, мени эсимде
Акъ сёз да тургъанын айтама.
«Табынырча, къуллукъ этерча,
Аллахдан башха джокъду илях...».
Алай айтханла, алай джашагъанла,
сынагъандыла кёб тюрлю палах.
-Кимденми? Неденми?
-Имансыз, зулму джорукъдан.
Алай а, дуния джарыкъдан
айырылгъанлыкъгъа, алагъа келгенди,
ётюб минг тюрлю чекден,
башха джарыкъ — мийикден, Кёкден.
Ол джарыкъды мени сёзюмю да
тюзюне буруб, Акъ этген.
Ол джарыкъды адамны - Адам,
къауумну да - Халкъ этген.
Джокъ эсе уа ол Джарыкъ кёлде,
болмаз акълыкъ, хакълыкъ сёзде.
Болмаз ишинг, джашауунг да къолай,
джанынг турур термиле, джылай.
Халкъны тилсиз этгенде палах,
кесин Тейри этгенде зулму,
шайыр айтханды: «Этерча къуллукъ,
Аллахдан башха джокъуд илях».
Аллахдан башха джокъду илях,
къуллукъ этерге тыйыншлы.
Зулмугъа, кёзбаугъа, дуния малгъа
махтау салгъан а — болурму Джырчы?
Джаяу бармаз ючюн,
Ибилисни арбасына миниб,
аны джырын джырлагъанла,
кеслерин, юйдегилерин да
алай бла джашатханла,
халкъны алдаргъа кюрешгенле дагъыда:
«амалсыз болуб джазабыз аллай джыр, назму да...».
«Амалсыз болуб...» -
къахмеле да айталла алай,
амантишле да айталла алай.
Алай чыгъады адам имандан,
шайыр а — поэзиядан да...
Дуния малгъа къул болсакъ,
къайытмаз эдик Азиядан да.
Быллай сагъышла келе башыма,
джазыууму кюрешеме джазыб.
Джаным саулай ёлмез ючюн,
болмаз ючюн факъыра, джазыкъ,
ёлтюреме ичимде къулну -
анданды эм уллу палах.
Аллахдан башха джокъду илях,
джангыз анга этеме къуллукъ.
АКЪ СЁЗ — ДЖАШИЛ ТЕРЕК
Не уллуду фахмусузлада зарлыкъ:
«Акъ сёзню къара сёзча сюркелтирге,
къоймай аны джашил терекча, Джангыз Терекча сюелирге,
бойсунмай эсе уа, Джангыз Терекнича кесерге».
Акъ сёз джыланча сюркелмез,
ёлсе да, аякъ юсюнде ёлюр,
терекча, Джангыз Терекча Джуртда.
Акъ сёз ахыргъа дери сюелгенлей къалыр,
къыш да, джаздача, тюрленмей, джашиллей турур.
Акъ сёз бла тюшеди Кёк джерге,
Акъ сёз бла чыгъады джер Кёкге.
Акъ сёзню къадары:
джашау бере кимге да, неге да,
тюз туруу джерге да, Кёкге да.
Чомартлыгъы, халлаллыгъы да - чексиз.
Дуния ёллюкдю Акъ сёзсюз — Терексиз.
Дуния ёлюкдю Акъ сёзсюз — Терексиз.
ТЮШЮНЮУ
Былагъа къошулгъунчу
бар эди бизни
Динибиз да,
Тилибиз да,
Элибиз да;
Сыйыбыз,
Намысыбыз,
Адетибиз,
Тёребиз да.
Бюгюннге небиз къалды аладан?
Энди тылмач китаблагъа къараб,
кюрешебиз ангыларгъа
не болгъанларын Хакъ, Адалет.
Не болгъанларын унутханбыз аланы.
Сый-намыс, адет-тёре,
таб иман, дин да,
кетедиле тил бла бирге.
Кимни тилин ала эсек,
ушай барабыз анга.
Сёзюн тас этген
Ёзюн да этеди тас.
Ким этди бизни Джуртсуз-Джерсиз,
ким къойду къраллыкъсыз-Элсиз,
ким къурутуб кюрешеди динибизни, тилибизни,
харам, гюнах, кёзбау затла бла
ким джоюб кюрешеди тёлюбюзню?
Соруулагъа тюз джууаб этмесек,
башыбызгъа амал этмесек,
Хакъыбыз дей билмесек,
Халкъыбыз дей билмесек,
къаллыкъбыз динсиз, тилсиз, джуртсуз.
Сакъламасакъ динибизни, тилибизни,
сакъламасакъ джуртубузну-джерибизни,
джангыдан къурамасакъ Элибизни,
манкъурт джашау — сыйсыз ёлюм — сакълайдыла бизни.
КЪУРУЛСА БАЗМАН
Къурулса базман,
сууабыммы дженгер, гюнахыммы?
Джукъ айтыргъа базмам:
халкъыма келген къайгъыны, палахны да
алларына болалмай буруу,
тынгылаб тургъаным да болгъанды.
Джетмезлик эсе да къарыу,
сермеширге керекди къанлы бла.
Кийик да, джанлы да
этгенди мени джашау.
Тёнгегим, джаным да
салыргъа боллукъдула дау:
тёрт санымы, джанымы да
бош затлагъа къыйнагъанма кёб.
Кюрешмем тилеб, джалыныб да:
тыйыншлысыча оноу этер Кёк.
Джашадым Къалам бла, Китаб бла,
къамагъа да узалды къолум.
Халкъыма, джуртума керек кюн,
Таш да, Терек да болдум.
Кесгендиле Терекни,
энди Таш къалгъанды къуру.
Къурчдан да кючлю Акъ сёз,
къара кючледен джуртуму къору.
Къарчаны келилерин
атылтыб, ишлегЕнле джол.
Соруулары тёлюлени:
бизни къайры элтирикди ол?
Тюненебизни чачыб къурутуб,
таулада алай ишленнген джол,
Ёлюмсюзлюкге тюл, ёлюмге
элтирикди бизни халкъны ол.
Къарчаны ойдула Элин,
энди ызын къурутуб кюрешелле.
Атылтдыла келилерин,
энди Ташы бла кюрешелле.
Кеси бла да кюрешелле Къарчаны.
Бир алим ётюрюкню джаяды тюзде.
Орусчагъа кёчюрюб аны,
харс ура, басмалайла, къатлайла бизде.
Къарча халкъы турады тынгылаб.
Огъесе, Къарча къауум къалгъан болмазмы?
Къарча бла кюрешедиле энди -
халкъ тынгылаб турса, тюб болуб къалмазмы?
Душманларыбыз айтханны эте,
Къарча бла кюрешедиле энди.
Кёб бола барадыла амантишле.
Не айтайыкъ, не этейик энди?
Бютеу халкъ тынгылаб турса да,
мен тюзюн айтмай къоймам.
Алайсыз — Хакъ поэти,
Халкъ поэти да болмам.
Къурулса базман,
сууабыммы дженгер, гюнахыммы?
Джукъ айтыргъа базмам:
оноу этерик Аллахымды.
МИЙИКДЕН КЪАРАБ
Мийик тауну башындан
турабыз къараб тенгизге.
Дунияда болурму джан
тенг болаллыкъ бюгюн бизге?
Кёлеккебиз джуууна тенгизде,
джаныбыз учады Кёкде.
Мен айтмай къояйым сизге,
не болгъанын джюрекде.
ШАЙЫРНЫ АХЫРЫ
Сёзге къабланыб ёледи шайыр.
Джуртда асырайла аны.
Баш джанында орнаталла Таш.
Аякъ джанында орнаталла Терек.
Таш бла Терекни арасында
ётдю ёмюрю аны.
Энди экисини арасында
джатады ёлюгю аны.
Таш бла Терек — уясы аны.
Таш бла Терек — дуньясы аны.
Таш бла Терек — мектабы аны.
Таш бла Терек — китабы аны.
Эки мёлеги да — ала,
сакълаууллары да — ала.
Джаны уа, джаны,
кетген болурму Кёкге?
Тынчлыкъ табмай анда да,
къарай болурму джерге?
Кёкге ачылса да джол
(бУ джол толуб тилеги),
къалай кетер эди ол
къоюб Ташын, Терегин?
Къыйынды джанын шайырны
алай кёргюзтген да кёзге.
Ёзю, джаны да кёчгенле аны
Ташха, Терекге, Сёзге.
Сиз андан айырылсагъыз да,
ол айырыллыкъ тюлдю сизден:
дуньягъа турлукъду къараб
Ташдан, Терекден, Сёзден.
ТЕЙРИ ТЕРЕКГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ
Поэзияны джаулары кесген
Джуртда Джангыз Терекни
чапракъларыдыла бу китаб чапракъла.
Терекде джюуюлдеб, джырлаб тургъан,
артда уа джылай учхан
къанатлыладыла бу назму сёзле.
Джарым моллала бла джахил коммунистле -
джарым адамла - бары биригиб,
Тейри Терекни къурутдукъ деб,
къууаннгандыла бош:
Джангыз Терек китаб болуб,
джашаугъа келгенди джангыдан.
Джуртда Джангыз Терекни,
Тейри Терекни,
Джашил Терекни
къурутур кюч джокъду дунияда.
Ол - джашил табигъатды,
Ол - Акъ сёздю,
Миллет ангыды,
Тарих эсди -
къатылыргъа боллукъмуду анга?
Аны кесиб, ёлтюрюб,
андан юй ишлеб, джашаргъа излегенни,
Кёк чамланыб, чартлаб, уруб,
кёсеу этгенин унутханмысыз?
Джуртда Джангыз Терек
эки дунияны байлаб тургъан
бир кераматды.
Тейри Тереги
Тейри адамына аманатды.
Шайтан адам кесгенди аны,
шайыр адам тирилтгенди.
Кесигиз айтыгъыз энди:
къайсыды кючлю - джашауму, ёлюммю?
Джуртда Джангыз Терек сауду.
Аны кесген а — ёлгенди эртде.
Аны тирилтген да кетерикди кёб турмай.
Терекге уа джокъду ёлюм.
Тейри Терекге джокъду ёлюм.
САУ ТАНГНГА
Къалгъанла джукълайла.
Кесиме да болгъанды заман джукъларгъа.
Отну джукълатханма.
Энди чыракъны да джукълатсам -
сора, тамблагъа дери
барыбыз да джукъларыкъбыз.
Джукълайды адам.
Джукълайды от.
Джукълайды чыракъ.
Сау тангнга.
ЮЧЮСЮ
Сёз да, тауча, болады Минги,
кючлю болса фахму.
Кязим да, Сымайыл да мени
юретгенле джазаргъа назму.
Учханды Кёкге джарлы джюрегим
къабыл болуб дуасы (къайсыны?).
Ёсген а, ёсгенди Джангыз Терегим
Джаралы Ташында Къайсынны.
Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да,
Джангыз Терек да Минги Таугъа къарай,
андан кёл таба, андан кюч ала,
барадыла тириле, джашай.
Джыр да, назму да, зикир да
мийик Кёкден келелле эниб.
Тынгылайдыла алагъа
буз джюрекле да эриб.
Азан къычырады, салах да тартады
джашай, ёле, тириле джюрегим.
Элибча, Кёкге тартханлай турады,
Джаралы Ташда Терегим.
Ол тюздю Кёкге да, джерге да,
башында - джулдуз бла Ай.
Ахыргъа дери турлукъду алай,
чыдаб бораннга, джелге да.
Ёлмесе, шайыр да болады къарт,
халкъны, джуртну эте къайгъысын.
Кёкден а туралла къараб,
Кёкде уа туралла сакълаб,
Кязим, Сымайыл, Къайсын.
КЪЫЙЫН ЗАМАНДА
Болсам да
юйде, эшикде,
турама сезиб:
кюйдюре, юшюте,
къысылады ёлюм.
Къатылса ол
кёлге, джюрекге,
къарайма мен
къаяда терекге.
Ёлюмге бой бермей,
ол турады джашаб.
Аллах, мени
Терекге ушат.
Мен анга
салама махтау -
таш башында да
эталады джашау.
Кюйдюреди исси,
кюйдюреди сууукъ,
аямайдыла
шыбыла, боран да.
Сынмай, сынсымай,
кюрешеди джашаб.
Къыш да, джай да -
тюрленмей - джашил.
Хар кюню — сынау:
ол а бюгюлмей,
насыбдан тюнгюлмей,
этеди джашау.
Ёлюм къоркъуу
къатылса джюрекге,
къараучанма мен
къаяда терекге.
АЛТМЫШХА ДЖУУУКЪЛАША
Файгъамбарыбыз алейхи-с-салам
джашагъан чакълы бир...джашагъаннга,
«Аз джашады дунияда»деб,
къыйналыргъа керекмиди анга?
Къаллай бир джашагъанынгдамыды иш,
къалай джашагъанса— андады соруу.
Алтмышха джууукълаша барама,
джюрегимде ёседи къоркъуу.
«Файгъамбарыбызгъа бергенинг чакълы
бир ёмюр бер меннге да джашаргъа»,-
деб тилеген эдим Аллахдан...
Энди джууукълашама алтмышха.
Аллахдан заман тилерге баздым,
диними, тилими, джуртуму сакълар ючюн.
Газет, журнал чыгъардым, талай китаб джаздым,
кёб джерде болдум халкъымы джакълар ючюн.
Аны ючюн тюрленмеди джукъ:
сёз ангылагъан, Сёзге тынгылагъан да джокъ.
Дуния малны ызындан сюрюб халкъ,
бу барыудан барса, боллукъду талкъ.
Башха тиллеге, джуртлагъа да кёче,
миллет ангысы, тарих эси да кете,
сакъламай кесини ёзюн, бетин,
тас болуб барады миллетим.
Бошму тилеген эдим Аллахдан заман?
Не этгин, къарыусузду адам.
Джетген чакълы болумум, фахмум,
«джашасын» деб, кюрешдим халкъым.
Тюрленмеди джукъ.
Ёлюм а къысылгъанды джууукъ.
Къуру меннге тюл, халкъыма да...
«Къауумунгу нек ъутхармадынг»,-деб,
соруллукъду — билеме аны.
Хар бирибизге да соруллукъду алай.
Аллахдан энтда тилесем заман...
Алай а, алтмышдан сора адам
не эталлыкъды? Чапыралмайма кёлюмю.
Сеземе келе тургъан ёлюмню.
ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА АЙТ
Джюрегим бла намазлыгъым -
экиси да ашалгъанла бирча.
Терсликни унамазлыгъым
туру болгъанды, Кёк, джер да билирча.
Джангыз, Хакъгъа этгенме къуллукъ,
хакъсызлыкъ бла къазауат этгенме.
Зулмугъа болмаз ючюн къул
тюрлю-тюрлю чекледен ётгенме.
Бойнумда — Абдуллах шыйыхны дуасы,
джанымда — Къарча башчыбызны къамасы,
Дуда улу Махмутну къаламы да къолумда,
Тейри джарыгъы, Ай бла джулдуз джарыгъы да — джолумда.
Минги Таугъа, Хасаукагъа да къарай,
ала бла байламлы джырланы да джырлай,
«Татаркъанны», «Джаттайны» да джырлай,
джурт ичи бла, тарих ичи бла барама.
Къылыч, къалам тутхан ата-бабала,
Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеширге кюч берелле ала.
Ким да болсун, аман айтхан алагъа -
амантишди, сатылгъан душманлагъа.
Ким да болсун, аман айтхан алагъа,
Тейри адамы тюлдю ол,
Къарчаны къауумундан тюлдю ол.
Бёрю тюлдю, барс да тюлдю, итди ол -
анга керек- тегене, сюек, сынджыр.
Ёлгеним ашхы, ит болгъандан эсе,
адамгъа, зулмугъа къул болгъандан эсе,
Тейримден, тилимден, джуртумдан да баш кёрюб,
дуния малгъа сатылгъандан эсе.
Джюрегим бла намазлыгъым -
экиси да ашалгъанла бирча.
Хакъсызлыкъны унамазлыгъым
береди кюч, сермеше ёлюрча.
Къарайма Къадау ташына Къобанны.
Къарайма Къадау ташына Къарчаны.
Къадау ташы уа неди Аламны?
Къадау ташы уа неди заманны?
Сора кесиме бурулады кёзюм:
Къадау ташха бурулмазмы сёзюм?
Тилибизни Къадау Ташы болур ючюн,
аны ёлюмден сакълаб турур ючюн,
къаллай болургъа керекди сёзю шайырны?
Кёкге бурулуб сорама аны.
Сакълатмай келеди джууаб:
Къадау ташы болур ючюн тилинги,
хорлар ючюн келе тургъан ёлюмню -
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айт.
ЭКИ ДУНЬЯМ
Джаным саудан
тебресем ёлюб,
ёрге турургъа
болушады Элиб.
Тебресе къарай,
дунья малгъа кёз,
ашыгъады къалай
болушлукъгъа Сёз:
«Джарлы башынга
Алма палах:
Аллахдан башха,
джокъду илях».
Къарайма мен
Ташха, Терекге:
ушайла ала
Сёзге, Элибге.
Таяна тёнгек
Ташха, Терекге,
джюрек а, джюрек -
Сёзге, Элибге,
барама джашай,
барама ушай
Ташха, Терекге,
Сёзге, Элибге.
Сюеме мен
Ташны, Терекни,
Сёзню, Элибни:
эки дуниям
алалла мени.
ДЖАГЪАДА
Экибизни арабызда
чайкъалады тенгиз-терк:
ёталмайма мен андан,
сюйгенликге сени бек.
Ол джанында тенгизни
агъарады Минги Тау.
Айыргъандыла бизни
зулму бла джалгъан дау.
Айырсала да мени
миллетимден, Элимден,
айыралмазла ала
диним бла тилимден.
Мен Хакъ сёзню, Акъ сёзню
айта тургъан къадарда,
айыралмазла мени
Къарачайдан, Малкъардан.
Диннге, тилге болсакъ бек,
халкъгъа, джуртха турсакъ тюз,
къадар этмей къоймаз Кёк -
тюберикбиз, къоркъма, биз.
Адам таугъа къарайды,
тау къарайды адамгъа:
арада уа тенгиз-терк
буруу болуб алагъа.
Къыбыламам — дин бла тил,
къанатларым да ала:
джюрек кючюм барды, бил,
къайытыр кибик джуртха.
Таб, джылым болса да джюз,
джюрек къоймаз джанарын:
Хакъгъа, халкъгъа болсам тюз,
джетерикди джан ары.
Сакълагъан динин, тилин -
джуртун табмайын къалмаз.
Кёрюнеди узакъда
акъ башлыгъы бла Кавказ.
Къайытырыкъма джуртха
Сымайыл кибик джырлай,
неда Кязим хаджича,
къадарым болса алай.
Кёкню оноуу — таша,
суу да, тауда — аллымда.
Менгир таш да кёл эте,
сюеледи къатым да...
СЁЗНЮ КЮЧЮ
Къарагъанла Сёзюне сууукъ,
баралмазла Кесине джууукъ.
Джангыз, баргъанла Сёзюню ызындан,
джууукълашыргъа боллукъдула Анга.
Халкъны да билир ючюн ёзюн,
билирге керекди тилин, сёзюн.
Сёзюн, тилин билмесенг халкъны,
ёмюрде да ангылаялмазса аны.
Кесини тилине, сёзюне болмаса сакъ,
ёзюн тас этеди, адам къой, халкъ.
Акъ сёзден башланнганча поэт,
Хакъ сёзден башланады миллет.
Хакъ сёз элтеди Хакъгъа.
Акъ сёз да элтеди Анга.
Сёзюн, тилин сакъламагъан халкъ,
дуниядан болады талкъ.
Адам, Халкъ этген Сёздю бизни.
Кючю алай уллуду Сёзню.
Къалюбаланы, Ахырзаманны да кёргюзтеди Ол,
джюрекге, Кёкге да ачады джол.
Джангыз
къара таныгъан адамгъа, халкъгъа
ачылады джол
Эркинликге, Тюзлюкге, Хакъгъа.
Къарагъанла уа Сёзюне сууукъ,
баралмазла Ёзюне джууукъ.
Джангыз, баргъанла Сёзюню ызындан,
джууукълашыргъа боллукъдула Анга.
КЁЛГЕ КЁЛ ЭТЕМЕ
Тюгел чыкъмаса да джаны,
бузлай-бузлагъанды кёл.
Тебсейдиле юсюнде аны
боран бла джел.
Джарлы кёл чыкъырдайды,
бетинден да къачыб къаны.
Дууадакъла, бабушла да
кетгендиле къоюб аны.
Алайды, къарыусуз болсанг -
къаласа джангыз,
джетмегенден къайгъырыу, джылыу -
буз бола джанынг.
Сызгъырады джел, улуйду боран,
тартханча салах.
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да
аман къыш — палах.
Кечигеди джаз, кечигеди джылыу -
бузлайды кёл.
Шыбырдайды джылым, къатлайды джырым:
хомух эсенг — ёл.
Тюл эсенг а — чыда:
джаз келмей къалмаз.
Не аллына къара,
неда къыл намаз.
Аман джора этме,
хорланмаз кёлюнг:
биргенгелле сени
дининг бла тилинг.
Ала болгъанда уа -
сен тюлсе джангыз.
Ала бла
ёлюмсюздю джанынг.
Джангызлыкъ
сынамаз кёлюнг,
болуб сени бла
дининг бла тилинг.
Къайтарлыкъла ала,
чыгъарлыкъла ала
джуртха да, Кёкге да.
Тейри адамыча,
Хакъ кёзден къара
кимге да, неге да.
КЕСИМЕ СОРУУЛА
Билесе ёллюгюнгю.
Не айтыргъа излейсе адамлагъа,
не къояргъа излейса алагъа?
Къууандыргъан неди сени,
сокъурандыргъан а неди сени?
Алкъын барды заманынг,
алкъын барды мадарынг
иннетинги этерге ачыкъ,
сёзюнгю айтыргъа ачыкъ.
Тюшгюнчю тузакъгъа
не айтыргъа излейсе
джууукъгъа-узакъгъа?
Адам улуна, халкъынга, адамгъа
бармыды осуятынг, аманатынг?
Къояр затынг бармыды?
Айтырынгы айт, этеринги эт.
Не къояргъа излейсе дунияда,
къалай кетерге излейсе дуниядан?
УЯТМАГЪЫЗ МЕНИ
Къадау Ташха салыб башымы,
Джангыз Терекни салкъынында,
Къобан сууну да зикир тауушу
къулагъыма келе,
Ана тилиме чырмалыб,
тюшюмде да аланы кёре,
джукълаб турама.
Джаны-тини да, тюшю-тюню да -
Ана тили, Ата джурту болгъан
Не насыблы адамма мен.
Не насыблы адамма мен:
диним, тилим бар,
халкъым, джуртум бар.
Башха тилде дауурла тюл,
душманла тюл, гяуурла тюл,
къуугъун-хахай тюл,
джангыз, азан таууш уятады мени.
Къылама намаз.
Тынч, къыйын болса да джашау,
хар кюнюбюз болса да — сынау,
терекле, суула, адамла да
Аллахха салабыз махтау.
Бу ёмюрге, бу кюннге джетмей,
ёлдюле ненча халкъ, ненча тил,
ненча Джурт, Эл да болдула кюл.
Биз а - насыблы къауумдан болуб,
тилибизни, адетлерибизни да сакълаб,
бюгюнлеге джетдик.
Темирни, Къурчну сюргюнлеринден да ётюб,
Джуртубузгъа къайытыб, къууанч этдик.
Не насыблы адамлабыз биз
хазыр диннге, тилге, джуртха келген.
Аланы бизге берген,
ала ючюн къазауат этген,
аланы бизге аманат этген
ата-бабалагъа болсакъ тыйыншлы,
ала берген динни, тилни, джуртну
туудукълагъа джетдирирбиз биз да.
Джашайбыз динде, тилде, джуртда
сауубуз, ёлгенибиз да.
Аланы сакълаялсакъ,
тауусулмаз ёмюрюбюз да.
Дини, тили бла джуртунда джашагъан,
ала ючюн ёлюрге да хазыр,
джазыуун кеси джазыб кюрешген,
не насыблы халкъбыз, адамбыз.
Къадау Ташха салыб башымы,
Джангыз Терекни салкъынында,
Къобан сууну да зикир тауушу
джюрегиме белляу айта,
Ана тилиме чырмалыб,
тюшюмде да аланы кёре,
джукълаб турама.
Уятмагъыз мени.
ХАМИТ БОТАШНЫ ЭСГЕРЕ
Тышына кетгенле унутмайла джукъну:
терегине, ташына, суууна да джуртну
кече, кюн да термилелле къалай.
Джашаулары болса да къолай,
джуртха тансыкълыкъ кемиреди аланы.
Кёзге кёргюзе ёзенлени, тауланы,
эсге тюшюре ёлгенлени, сауланы,
кетген заман бла джашайдыла ала.
Эсгерелле мурдарлыгъын зулмуну,
андан ачыгъан гитчени, уллуну -
барын сагъыналла таша эм туру.
Адам ашаучу эмеген кърал бла
къазауат эте къырылдыла нартла,
бир бурхусу, мадар табыб, кетди тышына...
Энди къазакъ бёрю, джыйын джанлы да джокъ,
итле, амантишле, манкъуртла къалдыла артха.
Ала талашалла тегене, сюек ючюн.
Сермешмейле нартлача джурт ючюн, миллет ючюн.
Тейри адамлары тюлдюле ала,
Дуния малгъа сатылгъандыла ала,
зулмуну, къралны къулларыдыла ала.
«Ата джурт, Ана тил» деген джокъду алада,
миллет ангы, тарих эс джокъду алада.
Дин, тил - джукъ да тюлдю алагъа.
Оноу этген а - энди аладыла халкъгъа.
Неге сейирсинебиз, сора, биз,
«къуруб барады»,- деб, миллетибиз.
Нарт элле да, Къарча Эл да джокъ энди,
биз билген бийле, ёзденле да джокъ энди.
Ачылгъандыла джабыкъ эшикле, чекле.
Алай а энди къайытайыкъ биз кимге?
Кёралмайма бир джукъ да, къууанырча кёл.
Не этейик, ызына къуралырча Эл?
КЪАРАМ
Кёкню ариулугъун кёребиз джерден.
Джерни да ариулугъун кёрюр ючюн,
къараргъа керекбиз Кёкден.
Сен да, ариулугъунгу кёрюр ючюн
къараргъа керексе кесинге менден.
Алай а,
къайсыбызбыз Кёк, къайсыбызбыз Джер -
билмейме мен.
КИМНИКИДИ ХАЛКЪ, КИМНИКИДИ ДЖУРТ?
Бар эди джурт — джокъ эди халкъ.
Бар эди халкъ — джокъ эди джурт.
Энди экиси да бардыла.
Халкъ джуртунда джашайды.
Алай а, джокъду Эли.
Кесини энчи Юйю-Эли джокъ эсе -
сора, кимникиди халкъ,
кимникиди джурт?
Кесини энчи Юйю-Эли джокъ эсе,
кимни болса да Юйюнде-Элинде
джашайды халкъ -
къулча-къарауашча
неда джумушчуча,
айтханын эте
Юйню Иесини;
аны тилин, адетин да ала,
халиси да - хар неси да -
ушагъандан ушай анга...
НЕДИ БАЙЛАГЪАН БИЗНИ
Неди байлагъан бизни:
джерми, Кёкмю,
ангымы, джюрекми?
Неди байлагъан бизни:
динми, тилми,
намысмы, нафысмы?
Неди байлагъан бизни:
тёнгекми, джанмы,
сезимми, Сёзмю?
Неди байлагъан бизни:
юймю, сабийми,
джорукъму, адетми?
Бары да. Аны ючюн
айырылалмайбыз биз
бир-бирибизден.
АДАМ БЛА ТЕРЕК
Къыяма къыш бюгалмагъан терекни,
кёргенме, джаз ала къурт уруб, этгенин къуу.
Дуния мал, дуния сёз да джюрекни
къуу этедиле, рахат кюн огъуна, алай.
Джюрек да, тохтаб къалмай, чыдагъан эди
къазауатха, тумакъгъа, сюргюннге да.
Ууакъ къайгъыла ашадыла аны:
не этгин къыйналмай адамгъа, терекге да.
ДЖАЗГЪА ДЖОЛ АЧА
«Джаныбыз джазгъа сау чыкъды» деб,
джаланлаб, джылыугъа алданнган джазыкъланы,
къыш ызына айланыб, сермеди да,
бир кечеге барын бузлатыб чыкъды.
Бузу эриб, ышара тургъан кёл да,
чыкъырдады, бузлаб джангыдан.
Джаралы джаз да ушаб къалды
ачыгъан кийикге джанлыдан.
«Джаралы джаз башы» дедим,
Отарланы Керимни сагъына.
Джаралы ташха къарагъанымда уа,
тюбегенча болдум Къайсыннга.
Джарылгъан джюрекге ушаш ташдан,
ёсген терекни кёргенимде,
Джуртда Джангыз Терек тюшдю эсиме,
Акъ сёз болуб, Китаб болуб, тирилген.
Бёрюден къутулгъан джугъутур,
къаны къызарта къаяны,
мийикден бери къарагъанында уа,
Асхакъ Кязимни кёргенча болдум.
Кёб эди алада бушуу,
мыдахлыкъ кёб эди алада.
Джангыз, «Минги Таугъа» тынгылагъанымда,
джюрекге къайытды джарыкълыкъ.
Минги Таугъа къарагъанымда,
«Сен Кёкге джете мийиксе»,- дедим.
Халкъ Джырчыланы эм уллусун -
Джырчы Сымайылны эсгердим.
Кийик да, таш да, терек да — джаралы.
Акъ сёз къайтаргъанды аланы джашаугъа.
Джазны къыш бла къазауатында,
джаз бладыла Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Ёмюрден бери да алайды адет:
Хакъ бла хакъсызлыкъны айыргъан чекде,
тууады, джашайды, сермешеди поэт.
Джазгъа джол ача,
шейит да болады поэт.
СЁЗНЮ БАРА ЫЗЫНДАН
Аллахны Сёзюнден сора,
не айталлыкъма, базыб?
Дагъыда, кюрешеме джазыб.
Берилгенден ары къалам,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтмаса -
шайыргъа саналырмы адам?
Сёзюнден болмаса хайыр,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтмаса,
адамгъа саналырмы шайыр?
Сёзню аягъындан башына
барыб турсанг — чыгъарса Кёкге:
таб, аны Иесине
тюберге да болурса.
Къобанны ёрге барыб турсанг,
Минги Таугъа тирелесе.
Сёзню ызындан да алай барсанг -
ёрлейсе джети къат Кёкге.
Биринчи Сёзге келтиреди джол,
бек мийикге чыгъарады Ол -
андан тёгюледи нюр.
Шайырны ёзю, сёзю да — бир.
Хакъ сёз да, Акъ сёз да бир болгъан
джерге-Кёкге джеталса,
ол ышыкъгъа-джарыкъгъа
джюреклени да тарталса -
ма ол заманда
борчундан къутулады шайыр.
Ёлсе да, ёлюмсюз джаны
Хакъ-Акъ Сёзде тынчайыр.
ТАШАНЫ ТУРУ ЭТЕ
Ачалсагъыз Сёзюн,
ичинде кёрлюксюз Ёзюн.
СЁЗде джашыныбды ЁЗ.
Ачалсагъыз Тилин,
кёрлюксюз джюрегин-кёлюн,
кёрлюксюз тарихин, элин.
ТИЛде джашыныбды ИЛ (ЭЛ).
ХАКЪ сёзню ачалсагъыз,
АКЪ сёзню кёрлюксюз ичинде.
ХАКЪ сёзде джашыныбды АКЪ сёз.
АКЪ СЁЗ КЕЛЕДИ КЪАЙДАН
Акъ сёз келеди къайдан?
Къайдам.
Тюрлю-тюрлю айталла.
Ариулукъдан,
Игиликден,
Джигитликден,
Тюзлюкден,
Эркинликден,
Сюймекликден,
Табигъатдан,
Кёкден,
Джерден,
Джуртдан,
Тилден,
Тюненеден,
Тамбладан,
Бюгюнден...
Бары да тюз болур.
Алай а, мен билген, мен сезген:
Хакъ сёзден башланады Акъ сёз.
ТАШЛАГЪА КЪАРАЙ
Сагъышла кетмейле башдан.
Джазыула къарайла ташдан.
Боллукъду бурундан къалгъан ташаны
окъургъа - бизге джетдиргенди таш аны.
Ташла, ташлада джазыула,
ташдан ишленнген мекямла, хунала, къалала -
бурундан хапар айталла ала.
Сын ташла да айталла кёб тюрлю хапар.
Ташсыз этмесин бизни къадар.
Ташы, къаясы, тауу болмагъан джер,
къобаны, тереги, чегети болмагъан джер,
бир тюрлю кёрюнеди кёзюме.
Тау джуртумда джашаргъа, Аллах, мадар бер,
неда ал мени Кёкге кесинге.
АЛАН КЪЫЗЛАГЪА УШАЙДЫЛА АЛА
Алан къызлагъа ушайдыла нечик
викинг къызлары Шималны.
«Ала ючюн да келир эдим кёчюб»,-
дедим бир кюн, кёрюб аланы.
Ушайдыла Алан Къызгъа ала -
акъбет, кёккёз, сарычач.
Ёлюр эдим Шимал Джолда бара,
джокъламаса бир-бирде къууанч.
Алан къызлагъа ушайдыла нечик
викинг къызлары Шималны.
Болду джандетге ачылгъанча эшик,
кёргенимде аланы.
Тиллерине да юрендим
ала бла сёлешир ючюн...
Ой болса эди мени
къадар бла демлешир кючюм...
Динлерине къарамай аланы,
кесими джылыма да къарамай,
къоймаз эдим джазыууму
эм ариуу бла байламай.
Алай а, болгъанды кеч.
Болмагъан эсе уа?
Джюрегим алкъын берч
болмагъан эсе уа?
Алан къызлагъа ушайдыла нечик
викинг къызлары Шималны.
«Ала ючюн да келир эдим кёчюб»,-
дедим бир кюн, кёрюб аланы.
ДЖОКЪДУ ОРУН
Ёзден джюрекде къулгъа, бийге да джокъду орун.
Джанлы джюрекде итге, амантишге джокъду орун.
Халал джюрекде харам иннетге джокъду орун.
Иманлы джюрекде шайтанлагъа джокъду орун.
КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА
Эсиме тюшсе элим,
къайгъыдан толады кёлюм:
Гошаях бийче къарайды Къызыл Къаласындан,
саркъа къаны джюрек джарасындан.
Къаншау Бийи да къайытмады джуртха.
Кетгенле къайытмайла артха.
Чачыла, тозурай, тюб бола барады Эл.
«Ёл» дегенча, сызгъырады джел.
Сууча саркъыб, кетиб барады халкъ.
Башсыз болса — тюб болады халкъ.
Сымайыл айтхан Джырчыла къайда,
Кязим айтхан Бийле да къайда?
Чачаргъа кюрешгенлЕ Элин Къарчаны,
уу бергенле Эрине Гошаяхны,
душманлыкъ этгенле — бюгюн да — ала.
Барына шагъат — тау башында къала.
Къарасын тешмегенди Гошаях:
келиб тургъанды палах ызындан палах.
Чачыла да къурала келгенди Эл.
Бюгюн а бютюн аманды кёл:
бюгюн табигъат палахладан тюл,
зулмудан, эминаладан да тюл,
кесинден джетеди халкъгъа ёлюм -
халкъ кеси къояды тилин, элин.
Дуния малны сюрюб ызындан,
айырылады иманындан, джуртундан.
Хакъ деген да, Халкъ деген да аздан аз,
былай бла бизни халкъгъа келмез джаз.
Саркъа къаны джюрек джарасындан,
Гошаях Бийче Къызыл Къаласындан
къарайды: кёчюб, кетиб барады эл.
Салах тартханча, сызгъырады джел.
Насыбсыз халкъыны джылауун эте,
палахны не тюрлюсюн да сынаб,
къара кийген бир Бийче Тиширыу,
оюлгъан къаласындан турады къараб.
ДЖАНГЫДАН БАШЛАННГАНДЫ ДЖАШАУ
1
Дуньягъа туугъанма джангыдан,
туугъанма джангыдан,
джангыдан:
кёргенме сени.
Джангыдан башланнганды джашау,
башланнганды джашау,
джашау
сени бла.
Акъ сёз эди
мени къанатым.
Экинчи къанат
болдунг сен меннге.
Ючюбюз да -
сен, мен, Акъ сёз -
бирлигИбиз...
нени?
Сюймекликни,
ариулукъну,
игиликни,
тазалыкъны,
халаллыкъны,
адамлыкъны,
мийикликни,
сабийликни...
Джангыдан башланнганды джашау.
2
Джангыдан туугъанма дуниягъа.
Юренеме: джюрюрге, джашаргъа;
сёлеширге, окъургъа, джазаргъа.
Сюелирге, джюрюрге юренеме.
Джыгъыла, тура, атларгъа кюрешеме.
Джарты-къурту болса да, сёлешеме.
Таяна ташха, тута терекден,
адамлагъача, алагъа да илешеме.
Тута адамдан, ташдан, терекден -
аякъ юсге сюелеме мен.
Халкъ бла джурт — таяна алагъа,
барама алгъа.
Ана тил, къобан таууш, азан таууш -
мен биринчи эшитен таууушла дунияда.
Иманым, тилим, джуртум -
айырылмагъанлай, къаллыкъма алада.
ЭКИ ДУНИЯГЪА ДА ТЫЙЫНШЛЫ БОЛ
Къыбыладан айланса джел,
эрийди бузлаб тургъан кёл.
Ача башха дуниягъа, баш дуниягъа джол,
Азат ауушдан азан тауушну келтиреди ол.
Хира дорбун тюшеди эсиме:
себеб излей халкъыма, кесиме,
чыкъгъан эдим ары.
Тёнгегим сылыт болуб, арыб,
тарта эди энгишге, джерге,
джаным а, нюр чыракълай, джаныб,
тарта эди мийикге, ёрге.
Чыкъдым да, джерге къарадым Нюр таудан.
Огъай, къалмазбыз ёлюб джаныбыз саудан.
Файгъабаргъа келгенча кёкден Хакъ сёз,
шайыргъа да келир былайда Акъ сёз.
Къалгъандыла энгишгеде, тёбенде
ууакъ къайгъыла, джалгъан даула.
Боракъ атым мени тюбюмде -
учуб джетдик Нюр таудан Минги Таугъа.
Бу тазалыкъда, мийикликде,
арасында Кёк бла джерни,
асрасынла мени: кебинликге
бу акъ къардан иги болурму къумач?
Былайда — ёлген да — насыб эм къууанч.
Джетмеген эсе уа алкъын болджал,
джокъду мадар, джокъду амал
къайытмазгъа къайгъылы джерге...
Гюнахларымы къаным бла да джуууа,
эте уруш, эте дуа,
диним, тилим, джуртум ючюн,
кетгенле, келликле ючюн да
керекме алкъын сермеширге...
Къыбыладан айланса джел,
эрийди бузлаб тургъан кёл.
Ача башха дуниягъа джол,
Азан тауушну келтиреди ол.
Нюр таудан салам келтиреди ол.
Арыгъан эенг да, джарылгъан эсенг да,
эки таугъа да, эки дуниягъа да,
джЮрек, тыйыншлы бол.
СОКЪУР ТАШ БЛА САНГЫРАУ ДЖАУУМ
Сокъур ташны тилегин эшитеди сангырау джауум.
Сангырау джауум сокъур ташны джууады.
Сокъур таш ачады кёзлерин.
Къууанч къычырыгъы ташны
сангыраулугъун кетереди джауумну.
Сокъур да кёреди, сангырау да эшитеди.
Бош айтадыла
«сокъур бла сангырау - Аллахны джауу» деб.
Сангыраулукъ да, сокъурлукъ да джокъ.
Таш да кёреди, джауум да эшитеди.
Чексизди къууанчы табигъатны.
ШАЙЫР КЪАЙДАДЫ?
-Къайдаса?
-Джууукъдама эмда узакъдама
-Къайдаса?
-Тюзюн айт, алдамай.
-Ана тилибиз къайда эсе — андама.
Излей эсенг мени эшитирге, кёрюрге,
Ана тилибизде сёлеш, джаз, окъу.
Тилибиз сау болса -
барыбыз да джашарыкъбыз.
Узакъда, джууукъда болсакъ да,
бир-бирибизден да тюлбюз айырыллыкъ.
СЁЗ БЛА БИР БОЛГЪАНДЫ ДЖАНЫМ
Дунияны къатышдырады сёз.
Сёз къутхарады дунияны.
Кёргеним себебли аны,
«тёз,-дейме,- кесиме, тёз».
Не — Хакъ сёз, не — Акъ сёз,
башхасы — гюнах, харам.
Алай а, адам
сёлешеди, джазады тохтамай.
Къургъакъ сёз, къуу сёз, дуния сёз
араларына кириб хакъ бла халкъны,
къатышдырады къара бла акъны.
Адамлагъа тюл, сёзлеге
болама ёкюл.
Аман бетге чыгъарадыла
аман адамла сёзлени да.
Инсан хакъларын джакълагъанча,
сёз хакъларын да джакълайма.
Башхагъа сёз бла да заран салгъан -
сени джаханим от сакълайды.
Келликди аллай кюн -
сёзле саллыкъдыла дау.
Башха дауладан къутулгъан да,
аладан къутулмаз, огъай.
Сёз ёкюлюме мен.
Меннге багъалылла ала.
Керек кюн ала да
ёкюллюк этерикле манга.
Дунияны къатышдырады адам.
Сёз къутхарады дунияны.
Билгеним себебли аны,
Сёз бла бир болгъанды джаным.
НАЗМУНУ БОРЧУ
Къала къаланнганча ташдан,
сёзден къуралады назму.
Кючлю эсе устадА фахму,
аланы оялмаз заман.
Къая башында сюеледи къала,
къая оюлмаса — оюлмаз ол.
Сен да назмунгу алай къала,
тил ёлмесе, ёлмез кибик ол.
Сен назмунгу алай къала,
тил ёлсе да, ёлмез кибик ол.
Тил ёлсе да, анга эскертмеча,
турлукъду назму — къадары алайды.
Ёзге тилге тюшген къоркъуу
кече-кюн да джюрекни талайды.
Огъай — эскертме, сын таш болуб къалыу тюл,
тилни къутхарыуду, сакълауду борчу назмуну.
Туугъан тилине болмаса ёкюл,
багъалатыргъа керекмиди аны?
Ата джуртну баш къусханы — Минги Тау,
Ана тилни баш къусханы — назму.
Джуртну, тилни сыйласын, сакъласын деб,
берилгенди шайыргъа фахму.
Сен назмунгу алай къура,
ол тил ючюн сермеше джашарча,
ол тил ючюн сермеше ёлюрча -
олду баш борчу назмуну.
Поэзиясы болмагъан тил
(бар эсе аллай) -
ол джаны саудан ёлюкдю, бил,
толусу бла да ёллюкдю кёб бармай.
Поэтлери кёб болгъан халкъ,
боллукъ тюлдю талкъ -
тили сакъланныкъды аны.,
Тил а — миллетни джаны.
Къала къаланнганча ташдан,
сёзден къуралады назму.
Борчуна тюз болса фахму,
аланы оялмаз заман.
АКЪ БУЛУТЛА БАРАДЫЛА КЕТИБ
Акъ булутла барадыла кетиб,
барадыла кетиб.
Джетиб,
джаным къошулады алагъа.
Джагъадан къарайды тёнгегим.
Кёкюрекден чыгъалмай джюрегим,
тесукъа этеди.
Чайкъала тургъан тенгизге да къарай,
акъ булутла барадыла кетиб.
Ала тенгизден, теркден да ётюб,
къучакъларыкъдыла ол джагъада тауланы.
Барын да кёреди тёнгегим.
Къайытмазын да билдире артха,
джаным джерлешгенлей джуртха,
къоярыкъды ургъанын джюрегим.
Акъ булутла барадыла кетиб.
ОТ
Семенланы Джырчы Сымайылгъа
Тауладан ургъан аяз
джукълана баргъан отну
джангыдан тирилтди.
От тилле,
болушлукъ излегенча,
дунияны тёрт джанына,
Кёкге да узалдыла.
Кёкден тюшген джилтин
къабындыргъан эди
эм алгъа да аны.
Ахыр джилтини да отну
кетди, къайытды Кёкге.
Кёк берген джилтинми эди ол,
башхамы эди -
ким биледи.
Ахыр кере от тил
узалды адамгъа,
ташха, терекге, суугъа...
От тилни ангылагъан,
болушхан да болмады.
Ол а биле эди
не сакълагъанын алда.
Къалтырай, титирей,
кёкню джалады,
тауушсуз джылады
джанауалда.
Сора, джукъланды.
Ахыр джилтини кетди Кёкге.
Джерде къалгъаны — кюл.
Аны да аяз,
къараб-къарагъынчы чачды.
Не къалды отдан?
Къарангыны джарыта,
сууукъсурагъанны джылыта,
бузлагъанны эрите,
аны бла ойнагъанны,
уллу кёллю болгъанны да кюйдюре,
кече-кюн демей,
тохтаусуз джаныб тургъан отдан,
не къалды?
Отну тилин, джюрегин
чыкъдымы ангылагъан?
Чыкъмагъаны ючюн
джукъланды болурму ол?
От тил кюйдюргенле,
кёргюзтюб табларын,
табаладыла аны,
кёл кенгдирдиле.
От тил къууандыргъанладан а -
джылытханладан, джарытханладан -
хазна киши сагъынмады аны.
Джукъланды от.
Джаны кетди Кёкге.
Джерде кюлюн чачды аяз.
Отну ызын ызлай,
тилин да ангылай,
барама джашай.
От тюшгенди
джюрегиме.
Аны джилтинлеридиле
бу сёзле да.
От кёчген эсе меннге,
Джукъланнганды дерге
боллукъмуду анга?
Къайдам.
Джукълана да джана тургъан
От тилде джазама назму.
ХАДЖИ БОЛГЪАНЫНГЫ УНУТМА
Адам джашау тюзелирми? Къайдам,
барады аз бола умут да.
Келеди таууш джулдуз бла Айдан:
хаджи болгъанынгы унутма.
Дженгилликге хорлата тебресем,
нюр джарыкъны джаба булут да,
биягъы таууш энеди Кёкден:
хадж къылгъанынгы унутма.
Сабырлыкъ да бериучю иман,
кёлсюзлюкню да къоймаз къурутмай.
Келеди таууш джулдуз бла Айдан:
хаджи болгъанынгы унутма.
Ётюрюкню, зулмуну, дуния малны -
хакъсызлыкъны болма къулу.
Аллахдан башха джокъду илях:
Андан башхагъа этме къуллукъ.
ЁЛЛЮК ТЮЛДЮ ТИЛ
Ана тилде джазама назму,
ёле тургъан тилге саналса да ол.
Уллу аман къышха тиресе да джол,
джашил джазгъа этеме къуллукъ.
Динин, тилин, къылыгъын да къышны
этеме харам.
Ётюрюкге, зулмугъа, дуния малгъа
къул болса адам -
ёзден адамгъа саналырмы ол,
Тейри адамына саналырмы?
Къул болса къалам тутхан къол,
эркин назму джазалырмы?
Ана тилиме этеме къуллукъ:
мен сау эсем, ол да — сауду.
Ол сау эсе, мен да — саума.
Сёзден башланады адамлыкъ, шайырлыкъ.
«Ёлген тилде джазаса назму».
Джаза эсем — хакъ кертини бил:
Акъ сёзге къуллукъ этген фахму,
Ана тилге къуллукъ этген фахму
бар эсе — ёллюк тюлдю тил.
БАРДЫ МЕНИ КЪУТХАРГЪАН
Хакъ сёз бла Акъ сёзден
бирча рахатлыкъ табады джаным.
Болмасала ала
кёлню кючлер эди къурум бла джалын.
Адамладан чыкъса кёлюм
суугъа, чегетге, таугъа кетеме.
Къош салыб бир дорбуннга,
адам улугъа сагъыш этеме.
Файгъамбарла келдиле, кетдиле -
юрендикми джукъгъа аладан?
Хайуанлыгъындан, джаныуарлыгъындан
къачан къутуллукъду адам?
«Буду сизге Анаяса»,- деб,
кёкден Китаб келгенден сора да,
Сууаб-гюнах, халал-харам
не болгъанын билгенден сора да,
тюзелирге унамайды адам -
тюшюнмейди не эсе да.
Ким биледи, Ахырзаман
аны ючюн келлик эсе да.
Алай а,
дуния къайгъыдан, сагъышдан
барды мени къутхаргъан:
Хакъ сёз бла Акъ сёзден
бирча рахатлыкъ табады джаным.
Болмасала ала
джерни джабар эди къурум бла джалын.
ИННЕТИМ
Окъну-тобну, сауут-сабаны -
барын эритиб,
тёш-чёгюч этерге, къаладжюк этерге
излегенлеге салама махтау.
Ёлюмню да
джашаугъа къул этгенлеге,
джашаугъа ишлетгенлеге,
джыланны ууундан дарман этгенлеге -
ма алагъа салама махтау.
Мени иннетим а
аладан да башды:
Джокъдан джукъ этерге
излейме.
Джангы дуния излейме къураргъа,
джангы адам излейме джаратыргъа.
Джазаргъа излейме джазыуларын адамланы,
джазгъан кибик назмуларымы.
Тейри болургъа излейме мен.
Не къуджур адамма мен.
ДЖАНГЫ АЛФАВИТНИ ЮСЮНДЕН
«Болуб турмайыкъ да джахил харибле,
къурайыкъ халкъгъа джангы харифле.
Керекмиди бизге латин не кирилл?
Миллет ангы, созул эм керил.
Пелиуан тюл эсек да, тюлбюз джюджю.
Бизденми онглудула эрмен, гюрджю.
Энчи алфавитлери барды аланы.
Боллукъду бизде да — излесек аны.
Рун, араб, латин, кирилл...
Аладан турсакъ кери,
тууарыкъбыз дуниягъа джангыдан,
башларыкъбыз джашаб джангыдан...».
Бюгюннге дери болгъанны къурутсакъ,
бюгюннге дери болгъанны унутсакъ...
Хай-хай, ол заманда келликди палах,
ол палахдан сакъласын Аллах.
Элибледен тюл, джахил алимледен,
джарым моллаладан джетеди заран.
Излемей эсе тюбде къалыргъа,
алгъа барыргъа керекди адам.
ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ДЖАГЪАСЫНДА
Кюн чууакъды: кёгереди тенгиз,
уфукда агъаралла таула:
къууандырмайла бир да ала -
джагъада сюелеме сенсиз.
Джылагъан, тартхан да Орайда,
джетишедиле былайда.
Суу бойну толуду ресторандан, кафеден,
ичлери уа — музыкадан, къахмеден.
Кеси кесин джарлы этген бир адам,
мен къарайма таула таба джагъадан.
Джокъду хайыр хаулеликден, ичкиден -
сен кетмейсе аз да мени эсимден.
Ары-бери ётедиле кемеле.
Быллай бир къыйналама мен неге.
Башха джуртха атхан эсе къадарым,
къайытыргъа да джокъ эсе мадарым,
къалмайымчы мен джаным саудан ёлюб.
Сюелейим, сюелген кибик Элиб.
Къошулмайым джангызлыкъ сюрюб, джукъгъа да.
Джангыз Терекча, джангыз эдим Джуртда да.
Джангызлыкъ — нёгериди шайырны.
Сабийликден бери билеме мен аны.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыр ючюн,
таулагъа да таубагъача къайытыр ючюн,
Терекге да, Элибге да керекме ушаргъа,
Тейри адамы, Тейри тереги болгъанлай джашаргъа.
Диним, тилим биргемедиле мени.
Ала — тас болуудан — къутхарадыла мени.
Айырылса да элинден, джеринден,
айырылмаса дининден, тилинден,
айырылмаса Хакъындан, имандан -
адамлай къалаллыкъды адам.
Бош берилмегенди меннге фахму.
Этеме зикир, этеме назму.
Игиден иги болады кёлюм.
Хакъ сёзге, Акъ сёзге джокъду ёлюм.
ЧЕКДЕ
«Бир къара бу чотхА.
Башынгы сугъарча отха,
не къыйынлыгъынг бар эди?».
«Дуния манга тар эди.
Тыймай, таб, Ташым, Терегим да,
Джаным къой, тёнгегим да
тарта эди мийикге, ёрге.
Джолда уа шыбылагъамы,
огъесе, джарыкъгъамы -
къайсына тюберинги
билликсе къайдан?
Алай а,
джулдуздан, Айдан
эннген джарыкъ
кёллендирди мени.
Къоюб бу дунияны, джерни,
башха дуниягъа тутханма джол...».
«Алай эсе, эркиши бол,
джарым джолдан къайытма артха».
БИР ТАУ ЭЛДЕ
Бош бачхада сиреледи ат.
Кюн турушда олтурады нарт.
Басхан парий да болгъанды къарт -
къымылдамай джатады арбазда.
Бир-бирде, тентирей, барады атха.
Андан да къайытады къартха.
Аланы кёрюб эсенликлерин,
джангыдан къысады кёзлерин.
Атны, итни да джазыкъсынады къарт.
Джаш заманларын тюшюреди эсге.
Минилир, джегилир керекли да къалмады ат.
Сюрюуню да къоюучан эди, ышаныб итге.
Сабийлери кетгендиле кёчюб шахаргъа.
Къарт а унамагъанды ала бла барыргъа.
Ити, аты бла турады кеси,
кемире, талай ангысы, эси.
Джашла кетелле къоюб джуртну, элни.
Иги этерча джукъ джокъду кёлню.
Эсгере да, джюрексине, урушну, сюргюнню,
талай къарт туралла сакълаб ёлюмню.
«Джаш болса да, башды»,-
дей эдиле анга эртделеде .
«Къарт болса да, нартды»,-
былай айтырыкъ джокъ энди киши.
Чабмайды ит, кишнемейди ат.
Кюн турушда олтурады къарт.
Шошлукъ кючлегенди къартны элин,
къайгъы, джарсыу, сагъыш — джюрегин.
СЁЗДЕН КЪЫЧЫРАДЫ ШАЙЫР
Терекден къычырады гугук,
буруу башындан — гугурук,
шорбат чыпчыкъ — шорбатдан,
макъа джыйын — мырдыдан,
джугъутур — къаядан, мийикден,
къуш а — джети къат Кёкден.
Шайыр а — джети къат Сёзден.
Сёзден къычырады шайыр.
КЪАДАУ ТАШЫ ТИЛНИ
Къадау Ташы Къарачайны.
Къадау Ташы Къобанны.
Хар нени да барды Къадау Ташы.
Тилни да барды Къадау Ташы.
Акъ сёздю Къадау Ташы тилни.
ШАЙЫРНЫ ДЖАНЫ
Шайыр бла шийир
бир-бирин джарата, къурай,
джашайдыла алай.
Шайырсыз джокъду шийир.
Шийирсиз джокъду шайыр.
Джан бла тёнгекча -
шийир бла шайыр.
Алай а,
шайыр ёлгенликге,
шийири джашар.
Шийири ёлсе уа,
шайыр да ёледи.
Шайырны шийириди джаны.
СУУГЪАЧА КИРЕМЕ СЁЗГЕ
Суугъача киреме Сёзге -
чыгъаргъа, чыкъмазгъа да болурма.
Бу джагъадан ол бир джагъагъа,
бу дуниядан башха дуниягъа
ётерге, ётмезге да болурма.
Сууча алыб барады Сёз,
ташлагъа да ура, къаядан да ата.
Энди Сёзге бойсуннганма -
къайры элтирин да билмейме,
билмейме
къайсы джагъагъа атарын да.
Сёзге киргенди поэт,
Сёзге кетгенди поэт.
Сёз аны джанын алыр,
тёнгегин а къачан болса да,
къайда болса да, атар джагъагъа.
Башын Сёзге атханды поэт.
Аны джаны къаллыкъды Сёзде,
тёнгеги уа керекди кимге?
Ол къалыр не тауда, не тюзде,
не сууда, не джерде...
Сёзге керекди поэтни джаны.
Поэтни джанына керекди Сёз.
Олду ёмюрлюк эскертмеси аны.
Аны билемисиз сиз?
Сёз бла, Сёзю бла
ёлчеленеди поэт.
Сёз бла бирди шайырны джаны.
Эскертме салыгъыз,
тёнгегине тюл, Сёзюне аны.
НАРТЛА
Джыджымны узунун, сёзню уа къысхасын
сюйгендиле нартла.
Джигерле, Джигитле эмда Джырчыла-Поэтле
болгъандыла ала.
КЪАРТ БЛА САБИЙЙ
Бюгюн не рахатлыкъ барды табигъатда, хой!
Къозучукъ джукълайды анасыны сыртында:
аны тынгысыз этмез ючюн,
кюушеннгенин да тыйгъанча кёрюнеди къой.
Алгъыш эте болур къой да кюннге:
къозучукъ джукълайды батыб джюннге.
Анасыны сыртындан джылы, джумушакъ
эмда къоркъуусуз, мийик джер джокъду анга.
Ол анасыны сыртында болгъан къадарда,
джаныуар да джеталмаз, туталмаз аны.
Алай а, бир-бирде тюшюнде кёрюб джанлыны,
ол илгенеди - анасы сезеди аны къалтырагъанын.
Къозулу къойланы тёгереклери — буруу:
калак итледен, къазакъ бёрюден да джокъду къоркъуу.
Арлакъда уа джайылгъанды сюрюу -
бир къарт бла туудугъу кютелле аны.
Къой чыпчыкъла къойланы юслеринде
сабийге кёрюнелле бютюн сейир.
Къарт атасына кёргюзтюб аланы,
ол, къаяланы зынгырдата, кюлюр.
Къууанч келе кёб къыйналгъан джюрекге да,
Къарт ышарыб къарар сабийге, тёгерекге да.
Ол къазауатда, сюргюнде да кёрюб тургъанды бу ёзен ичин!
Дейди: «Ёлмеген къул алтын аякъдан суу ичер».
Аны къайдан ангыласын сабий!
Чаба-чаба арыб, джукълайды къартны тон тюбюне кириб.
Арлакъда къозу джукълайды анасыны сыртында...
Джуртда джашау башланнганды джангыдан.
Джюзджыллыкъ къарт джаш болуб, тирилиб,
айланады - юлюш этерча бола барына джанындан.
Ол кёб хапар айтырыкъды туудугъуна:
Къарчадан, аланладан, нартладан, эмегенледен да,
къазауатладан, тутмакъдан, сюргюнледен да,
аманладан, игиледен да, сауладан, ёлгенледен да...
Ол кёб хапар айтырыкъды туудугъуна.
Сёлешеди къарт, тилек этеди. Джукъу арасында
сабий эшитеди: Намаз — Кавказ — Джаз.
Ол тюшмю эди, тюнмю эди? Эсде къалгъан аз -
Сабий кеси да къарт болгъанды энди.
Алай а, къой сыртында джукълаб тургъан къозу,
кёб затны тюшюреди эсине,
къайтарады сабийлигине.
Къалай кетер эсден
Бир минг тогъуз джюз элли джетинчи джылны
бушуудан, къууанчдан да топ-толу джазы.
СУУ БОЙНУНДА
Кюн да ариу, къыз да ариу -
андан сора не керек?
Алай эсе, суугъа къараб,
нек джылайды тал терек?
Кёреми болур сууда
кетиб баргъан заманны,
кёреми болур сууда,
суугъа кетген адамны?
Къаншау Бийин сакълагъан
Гошаях бийчеди ол.
Урушха кетгенлени
сакълагъан Анады ол.
Билемисиз сиз аны?
Сиз аны билемисиз?
Сиз суугъа къарасагъыз
бир ышан этемисиз?
Кюн да ариу, кёл да иги -
андан сора не керек?
Алай эсе, суугъа къараб,
нек джылайды тал терек?
АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ КЪАРЫУ
Иманы болмагъан адам,
Эр этеди кесине шайтанны,
тюбюне джатады аны,
айтханын этеди аны.
Алгъа береди шайтаннга джюрегин,
ызы бла — тёнгегин.
Батады харамгъа, гюнахха,
халкъны да тартады отха, палахха.
Къалмайды аны намысы, бети,
шайтанныкъыча болады иннети:
кюрешеди бошаргъа халкъдан,
айырыб аны Китабдан, Хакъдан.
Хаулелик бла, кёзбау бла, зулму бла
джояргъа кюрешеди халкъны.
Тёреге тартмасакъ аны,
Арабыздан къоратмасакъ аны,
аныча боллукъбуз гитче, уллу да.
Динни, тилни, намысны, адебни -
барын къурутады ол.
Халкъны - сюрюу, адамны - хайуан,
этиб кюрешеди ол.
Ибилис - шайтан адамны
башчы этиб салады бизге.
Ызындан сюрюб дуния малны
халкъ чачылыб барады тюзге.
Къазауат мингле бла джылланы барады
адам бла шайтанны араларында.
Шейитлени джараларындан
акъгъан къан къобан болуб саркъады.
Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да
шайтан башчыладан тюшеди къоркъуу.
Аланы хорлагъынчы сермешиб турургъа
Уллу Аллахдан тилейме къарыу.
КЁКДЕН ТУТУБ СЮЕЛИР ЁРГЕ
Алгъын энгишге къарай эдим,
энди — ёрге.
Алгъын таулада джашай эдим,
энди уа...
Тенгиз тенглигинде джашайма энди.
Алгъын Кёкден къарай эдим джерге,
энди джерден къарайма ёрге.
Алаймы болады джууукълашса ахыр -
адам къараучуму болады Кёкге?
Кёкде абыннган джыгъылады джерге.
Джерде абыннган узалады Кёкге.
Кёкде абыннган джерде абыннганнга
узатады къол -
ёмюрде да аякъ юсюне
турмаз ючюн ол.
Адамгъа баш урургъа унамай,
ассы болгъан джин,
кимни алдаргъа излейсе
бу дунияда сен?
Джерде абыннган ангыласа аны -
къутхарыр джанын.
Кирмез ючюн кёрге,
кёкден тутуб, сюелир ёрге.
ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА КЪАРАЙ
Хар къуру да болама алай —
биринчи кере тюбегенча сеннге.
Хар къуру да болама алай —
ахыр кере тюбегенча сеннге.
Сен джашайса тау этегинде,
тенгиз джагъасында джашайма мен.
Терк-терк телефон этгенлигиме,
суусабымы къандыралмайма мен.
Сен ичген къобандан ичерге,
аны тенгизде табалмайма мен.
Джашау этегинде джашайса сен,
мен джашайма ёлюм джагъасында.
Эки суу арасында тураса сен,
мен — эки дуния арасында.
Сен къаллай бир джууукъ эсенг Кёкге,
мен аллай бир джууукъма джерге.
Мени эртде джутар эди джер,
сен хаман тартыб турмасанг ёрге.
Мен кюеме джаханимде,
джандетге къачан ычхынырымы да билмей.
Тутмакъланы да кёрюученле келиб,
сен а бир кёб сакълатаса, келмей.
Биз тюбейбиз джылда бир кере.
«Къыйынды,- дейсе, - чекден ётген».
Бир-бирсиз а джашау этген -
тынчмыды?
Джазны алыб келиученсе сен,
тураса - ол бурулгъунчу джайгъа.
Андан сора кетесе сен
джулдузгъа, Айгъа, Къарачайгъа...
Къутсуз къач бла аман къыш
сакълайла мени алда.
Барады учуб заман къуш -
тюк алыргъа кюрешеме андан
джазар ючюн джазыуубузну,
кёлюбюзню да джазар ючюн.
Боллукъ тюлдю джашар кючюм,
Тюрлендирмесек джашауубузну.
Сен да билесе аны,
аны мен да билеме.
Толгъанын кёреме да Айны,
сеннге тансыкъдан ёлеме.
Джаным сау чыкъгъанды джазгъа.
Джюрегим бурулуб Кавказгъа,
урады-къутурады сакълай сени -
джууукълашады
тирилир кюню ёлгенни.
ТАУ СУУ, ТАШ, ТЕРЕК
Тау суудан, ташдан, терекден -
ючюсюнден керамат зат,
ючюсюнден ёлюмсюз зат
бу дунияда билмейме мен.
Хар бир джырыны сёзюн, макъамын да
Сымайыл алгъанды Къобандан.
Бошму термилгенди миллет да
ташын джалаб, ичерге андан.
Халкъыбызны-тарихибизни болгъанча Къарча ташы,
Къобаныбызны да болгъанча Къадау ташы,
тилибизни-адабиятыбызны да барды Къадау ташы -
«Джырчы Сымайыл»-ды аты аны.
Къарачайны Къадау Ташы болмаса,
Джурда Джангыз Терек да болурму эди?
Кесилгенден сора да, ёлмей, тирилиб,
Китаб болуб, окъулурму эди?
Къадау Ташлада сюеледи Миллет Юйюбюз бизни.
Аладанды джюрек кючюбюз, ангы-эс кючюбюз да бизни.
Тау суудан, Ташдан, Терекден
джаратылгъанма мен.
Аладанды ёзюм, сёзюм да,
ала блады джюрегим, кёлюм да.
Аланы сакълаялсакъ
джокъду бизге къартлыкъ, ёлюм да.
КЪАЙТАРЫУ
Джуртда Джангыз Терекни кесгендиле.
Джангыз Терекни кесгендиле.
Терекни кесгендиле.
Кесгендиле.
Солургъа хауа берген Терекни,
кюн аманда ышыкъ болгъан терекни,
ариулукъну, игиликни белгиси болгъан терекни,
Кёкге, джерге да тюз тургъан терекни,
Кёк-Джер арасында келечи болгъан терекни,
Тейри терекни
кесгендиле.
Салкъынында, ышыгъында солуучу джанланы,
бутакъларында да, джырлай-джырлай,
уя этиучю, гурт чыгъарыучу къанатлыланы -
барын да ёксюз этгендиле.
Табигъатны байрагъыча кёрюннген терекни,
джашауну байрагъыча кёрюннген терекни,
дуниядан, ахыратдан да хапарсызла -
джарым моллала, джарым адамла кесгендиле.
Арадан бир ёмюр кетгенден сора,
Джуртда Джангыз Терек - китаб болуб,
чапракълары - китаб чапракъла болуб,
къанатлылары - къанатлы сёзле болуб,
дуниягъа келгенди джангыдан.
Акъ сёз болгъан джашил терекни да -
энди аны да! - кесселе,
сора, халкъдан къаллыкъ тюлдю джукъ:
бу дуниядан ол боллукъду джокъ.
Терегин кесгени ючюн -
Кёк уруб, кюйдюргенди Юйюн,
кесине сынатханды сюргюн.
Китабына болса уа ассы,
ёлюм азаб сынарыкъды ол.
Къурутхан халкъ Терегин-Сёзюн,
къурутады халкълыгъын-ёзюн.
Тохтаялмайма къайтармай аны:
тилиндеди миллетни джаны,
тилиндеди ангысы, эси да аны,
тилиндеди тарихи, тамбласы да аны.
Сакълаялса халкъ Китабын-Сёзюн,
сакълаяллыкъды халкълыгъын-ёзюн.
Болгъандан, боллукъдан да хапар айта бизге,
Джуртда Джангыз Терек чайкъалады Сёзде.
АДАМ
Адам болууу адамны -
кючлеринденди Къалам бла Китабны.
Къалам бла Китабдан
башланнганды Адам болуб, адам.
Айырылгъанлай аладан -
адамлыгъын тас этерикди адам:
кими буруллукъду джаныуаргъа,
кими — хайуаннга.
Китаб бла Къалам -
аласыз джокъду адам.
РАЗЫЛЫКЪ ТАБАРЧА АЛЛАХДАН
Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Чачыладыла элле, къралла да,
ёледиле тилле, халкъла да...
Ёмюрлюк зат джокъду дунияда.
Тебренеди джер — илгенеди джюрек.
Бизни сынагъанча къарайды Кёк.
Таш башында да этебиз джашау,
къая эрнинде ёсгенча терек.
Джаныбыз саудан ёлсекди айыб,
джаныбыз саудан ёлсекди гюнах.
Джылаугъа тюл - сынаугъа
бергенди бизге дунияны Аллах.
Джашау, ёлюм да — хакъды.
Ахыргъа дери Аллах берген затланы -
динни, тилни эмда джуртну
сакълаялсакъ — Адамбыз, Халкъбыз.
Не къыйын болса да, Ахырзаманнга дери
джуртубузда динибиз, тилибиз бла,
къуллукъ эте Хакъгъа кёлюбюз бла,
джашаргъа борчлубуз.
Сакъламагъан динин, тилин, джуртун,
ала ючюн кюрешмеген — сатлыкъды.
Манкъуртланы бири болуб ол,
тарих багушха атыллыкъды.
Джокъ эсе да ёмюрлюк зат дунияда,
тюнгюлюб а къалмазбыз джашаудан:
ёлсек да, кюреше, сермеше ёлюрбюз,
разылыкъ табарча Аллахдан.
НЕ КЪЫЙЫН БОЛСА ДА ДЖАШАУ
Не къыйын болса да джашау,
Аллахха салайыкъ махтау.
Келсе да къайгъы, палах,
чамландырмайыкъ (биз) Кёкню:
адам кёлтюралмаз (бир) джюкню
салырмы бизге Аллах?
Огъай. Хайыр джокъ джылаудан:
дуния — сынауду бизге.
Керекбиз — ётюб сынаудан -
атларгъа ёлюмсюзлюкге.
«Эркиши джыламайды»,- дей,
ёсдюргендиле бизни.
Сойкъырымны, сюргюнню
кёргенлЕ — къоркъабыз неден?
Сойкъырымдан, сюргюнден
къоркъабыз энтда. Зулму
къайытады деб къоркъабыз артха.
Тиширыугъа, сабийге, къартха
джетеди деб, къоркъабыз палах.
Къалмаса уа башха мадар,
къазауат эте, ёл дейди Аллах.
Малын сакълар, къатлар ючюн ул,
зулмугъа болса уа къул,
ол - эки дуниядан да къалыр къуру.
Аллай сыйсызлыкъдан, намыссызлыкъдан,
Аллах, бизни сакъла эм къору.
Бармаз ючюн джаяу, болмаз ючюн джаяу,
зулмуну миннгенлЕ арбасына,
джырлагъанлА джырын аны,
къысылгъанлА арбазына -
сизлеге джокъду кечмеклик,
къара багъана сакълайды сизни.
Унутургъа боллукъмуду Сёзню:
«Аллахдан башха джокъду илях».
Дуния мал ючюн тюл,
Динибиз, Тилибиз, Джуртубуз ючюн,
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн,
бет ючюн, сый-намыс ючюн,
инсан, миллет хакъыбыз ючюн
ёрге турмагъан,
кюрешмеген,
сермешмеген —
ол — аланмыды,
адаммыды,
муслиманмыды?
Бизденмиди ол,
ёзденмиди ол?
КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ
Сейирди джашау, сейирди дуния:
эски юйню шорбатында
топуракъдан, чёбден-саламдан
эки къарылгъач ишлейле уя.
Къарт - юйню тебрегенед оя,
энди башы сагъышха кетгенди:
къарылгъачла ишлеген уя,
анга юйню чачмазча этгенди.
Аллай иш болурму къолай -
сюргюн заман кючлейди эсин:
юйсюз къалгъан халкъы бла кесин
унутургъа боллукъду къалай?
«Гурт да чыгъарсынла, бир къууансынла,
джюджеклерин да аякъландырсынла.
Ала учуб кетгенден сора,
къач ала чачарма юйню».
Къартны джюреги джанады нюр,
алай джанмайды, джылытмайды шынкъарт.
Къарылгъач уягъа да къарай,
абдез алады кюн турушда къарт.
КЪАДАУ ТАШНЫ ДА АТЫЛТЫРГЪА КЪОЙСАКЪ А...
Чегет эди къайгъысы
Джуртда Джангы Терекни да.
Джыйын джанлы эди къайгъысы
Джуртда къазакъ бёрюню да.
Ёлтюрдюле къазакъ бёрюню,
Джангыз Терекни да кесдиле.
От келилерин да атылтдыла Къарчаны,
алай а, Къадау Ташы сауду.
Алай демек -
тирилликди Джангыз Терек,
тирилликди къазакъ бёрю.
Къадау Ташны да атылтыргъа къойсакъ а,
душманлыкъгъа, аманлыкъгъа джол бериб турсакъ а -
сора,
къуру дюккючле къаллыкъдыла джашил чегетден,
къуру териле къаллыкъдыла джыйын джанлыдан.
Барыбызгъа да келликди ёлюм.
Душманла уа джашарыкъдыла тёнгертги юйлеге кириб,
душманла уа айланныкъдыла бёрю тонла кийиб,
амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб, шапа болуб...
Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Бизни Хакъ джолгъа къайтармаса Кёк,
душманны аякъ тюбюне тюшерикбиз, болуб чёб.
Бизни джандет джерибизге Ие боллукъдула къонакъла,
биз да - аланы тёгереклерине айланыучу шапала.
Ол намыссызланы тиллерине, къылыкъларына да кёче,
алача джашай, алача ашай, алача иче,
тюб боллукъбуз бу дуниядан биз.
Кёрюб, келе тургъан палахны,
Анаяса этиб Сёзюн Аллахны,
таянмасакъ Ташына Къарчаны,
джангыдан къурамасакъ Элибизни -
сакъламасакъ динибизни, тилибизни, джерибизни -
сора, ким, не къутхарлыкъды бу дунияда бизни?
БИР КЮН КЁРГЕНИМ
Джыртышадыла кёлде эки бабуш.
Кёкден алагъа къараб, сейирсинеди къуш.
Къушну кёлеккеси тюшгенинде да юслерине,
къачмадыла ала къамишлерине.
Не джетмейди, не юлешелле бабушла -
бусагъат азыкъ боллукъдула къушха.
Мен айыралмадым аланы -
(бабуш юлюш ючюнмю, бий болур ючюнмю?)
джан аямай джыртышханланы.
Бир-бирин сюймегенни, Тейри да сюймейди.
Кёл кенгдирмедим - аман болду кёлюм:
бу аламат, рахат, джазгъы кюн
келди экисине да Кёкден ёлюм.
ЭКИ ДЖАБАЛАКЪ
«Мен джаз джабалакъ болуб джаугъаем
къозуларынга, къоюнга.
Сен мени къоюб башханы алсанг,
джылай барлыкъма тоюнга».
Назму джабалакъ джауады,
санама аны оюннга.
Хакъ шайырла бары келликле
сени бла боллукъ тоюма.
Бизге алгъыш этерикдиле
Кязим хаджи бла Сымайыл.
Бош къайгъыла кетерикдиле -
джазыуну бирге сынайыкъ.
Кесибиз джазсакъ джазыуну
кёлюбюз къалмаз кишиден.
Башлагъан сенсе назмуну,
тамамларыкъ а аны — мен.
Назму джабалакъ джауады,
кюн таякълача, юсюнге.
Сеннге тыйыншлы сёз табалмайын,
айыб этеме кесиме.
Джазгъы джабалакъ, назму джабалакъ
джауалла бюгюн биргелей.
Къыш бошалыб къалгъанды меннге,
сени бИр кере кёргенлей.
Джазгъы джабалакъ эриб кетсе да,
назму джабалакъ эримез.
Джер юсюнде бир джан да меннге
сенича ариу кёрюнмез.
КЪУТХАРЛЫКЪ, САКЪЛАРЫКЪ ДА БИЗНИ
Бир кюнбет къалмай, кёгергенлигине,
чегет бауурлада къар джатады алкъын.
Ата джуртунга келгенлигинге,
аякъ юсюне туралмайса, халкъым.
Миллет Юйюнгю къоймай сюерге,
бир джыйымдыкъ Эл къургъанды кърал.
ЭтгЕнле сени джюз халкъны бири:
ассимиле ёлюмге - ол да бир тамал.
Къутулгъан эдик темирден, къурчдан да,
эминаладан, ёлетледен да къалгъан эдик сау.
Энди уа, Ата джуртубузда, туугъан джерибизде
болургъамы башлагъанбыз шау?
Алан къралыбызны къурутду Темир,
Къарчастаныбызны — орус патчах.
Джарым къраллыгъыбызны къурутду Къурч,
джокъду энди Эл Къарачай атлы.
Ууакъ халкъланы джутуу-къурутуу
кърал сиясет болгъан заманда,
керти адамла сермешедиле,
джакълай инсан-миллет хакъларын.
Кёзбау джылыу айланнганлыгъына,
джаз келирге эртдеди алкъын.
Ата джуртунгда тургъанлыгъынга,
джазыуунга эркин тюлсе, халкъым.
Эркин тюлсе дининге, тилинге,
джандет джуртунга да тюлсе эркин.
Тирилиуге тюл — бизни — ёлюмге
джууукълашдыра барады хар кюн.
Барын да кёре, барын да биле -
турур орнуна биригиб ёрге -
джаныбыз саудан турсакъ ёле,
биз халкъбызмы, адамбызмы, сора?
Эки кере да сюргюнден
къайыталгъанбыз, къалыб кетмей тюзде.
Динибизден, тилибизден
айырылмагъаныбыз — сакълагъанды бизни,
Джуртха да къайтаргъанды бизни.
Имандан, тилден айырылсакъ а,
Джуртда да тюб боллукъбуз биз,
башхала ие боллукъла джуртха да,
алагъа къул-къарауаш боллукъбуз биз.
Чыкъмасакъ имандан, тилден,
Джуртубузну да сакъларыкъбыз биз,
Ахырзаманнга дери
Адам, Халкъ болуб, джашарыкъбыз биз.
Сёз — джукъланыргъа къоярыкъ тюлдю
ангыбызны, эсибизни.
Иманыбыз бла Тилибиздиле
къутхарлыкъ, сакъларыкъ да бизни.
ТАУ СУУ
Тау сууну тауушунда
эшитилинеди:
джыр да; кюу да; зикир да;
фикир да.
Къанаты сыннган джаралы джюрегим,
бу учхан суугъа секир да,
бир кюч-къарыу ал
неда анда къал.
Суу а барады кетиб -
джырлай, джылай.
Туугъан тауундан айырылгъан,
кенг дуниягъа джайылгъан -
тынчмыды?
Тенгизге да джетерми, джетмезми?
Джетсе да, насыблы болурму,
къууанч этерми?
Огъесе, «тас болдум» деб,
сыйытмы этер?
Суу барады кетиб.
Мыдахлыкъ, джарыкълыкъ да барды
тау сууну барыуунда-кетиуюнде.
Алай а,
мыдахлыгъын джарыкълыгъы бла
джаба-джашыра биледи ол:
кетеди керти эркишича.
Тау сууну тауушунда
эшитеме
азан къычырылгъанны да,
салах тартылгъанны да.
Толкъун кесин ташха уруб,
эки бёлюнсе, ууалса, чачылса,
аны къычырыгъын эшитмеген,
джан аурутмагъан, къайгъы этмеген -
джазаллыкъмыды джыр, назму,
болаллыкъмыды шайыр, шыйых?
Ташха тийиб ачыгъан толкъунда,
чачылгъан толкъунда,
чабыб баргъанлай,
джалан аягъын ташха уруб,
джылагъан сабийни
кёрюрге, эшитирге да боллукъду.
Тюзге чыгъыб,
акъырын баргъан сууда уа,
къарт адамны эслерге боллукъду.
Тау суудан бауурланыб ичеме,
тау сууда джюзген да этеме.
Тау сууну ичиндеме мен.
Тау суу ичимдеди мени.
Тауда туууб,
кюч алыб, айныб,
кетиб барабыз.
Кетиб барабыз,
айырыла Таудан,
айырыла джашаудан.
Ахырыбыз сакълайды тенгизде.
Не бек къарасам да, излесем да,
кёралмайма, табалмайма
тау сууну тенгизде.
Джагъада, сын ташча, сюелеме.
Бушууум болгъанды чексиз -
тау сууну джутханды тенгиз.
Мен да ёлеме.
1970 ДЖЫЛ. ДЖАЗГЪЫ КЮН ЭЛДЕ
Танг джарый башлагъанды.
Абдез алыб — намазлыкъгъа,
андан да — Китабха, Къаламгъа
кёчеме.
Кюн тие башлагъа,
уяннган элиме къарайма.
Къумурсха тёбеча, къозгъалгъанды халкъ.
Кими мал, джер къайгъыда,
кими окъуу, иш къайгъыда
баралла ары-бери.
Эртден салкъында малла
кюнбетде къадалыб отлайла.
Уллу джолда адамла
сюелелле улоу сакълаб.
Кёбдю кюлген, ышаргъан,
джол болуруна ышаннган.
Кёлюм кёлтюрюлюб мени да,
«насыбды,- дейме,- джашагъан».
АЛЛАХДЫ ТЁРЕ
Кёлюн сындырмагъыз бир джанны.
Хакъына, джашаууна, эркинлигине,
динине, тилине, джерине,
къатылмагъыз адамны, халкъны.
Динни, тилни, джуртну-джерни
Аллах бергенди бизге.
Аллах бергенни сыйырыргъа
эркинлиги барды кимни?
АЛАЙДЫ ДЖАШАУ
1
Терекден акъгъан чапракъланы
барын бир джерге джыйыб, кюйдюрелле.
Не этгин, алайды джашау.
2
Ол зат да абызыратады мени.
Алай а, джашил терекни
бутакъларын сындырсала, кесселе,
мени билеклерим, къолларым
кесиле тургъанча болама.
3
Терекни кесин кесселе уа,
артыкъсыз да Джангыз Терекни,
мен ажымсыз билеме:
эртде-кеч болса да,
аны кесген кеси да кесилликди,
туура ол Терекча.
АНДА ТЫНЧАЙЫР ДЖАНЫМ
Кёкден джерге тюшгенме келиб,
джаным саудан къалгъанма ёлюб.
Мийикден — бир ариу эди джер,
тёрт джанына тёгюле эди нюр.
Джууукъда уа — тебренеди ол.
Хар атламда юзюледи джол.
Тынгы-тынчлыкъ джокъду джеримде,
тынгы-тынчлыкъ джокъду кёлюмде.
Тенгизча чайкъалады кёлюм.
Анга чАйкала этелле эжиу.
Барыб турмай ёргеден ёрге,
бошму къайытдым джерге?
Джерде термилеме Кёкге,
Кёкде тансыкъдан ёлеме джерге.
Кёк-Джер арасы чекде
джашаргъа керекди меннге.
Кёк-Джер арасы чек а -
Минги Тауну тийресиди ол.
Ары къайтара эсе джол,
рахатлыкъ табар джюрек да.
Тенгиз джагъасына тюшгенме келиб.
Сюелеме, сюелгенча Элиб.
Джол узакъды джетгинчи Я-гъа,
тюберикме джелге, бораннга, элиягъа.
Алай болса да, джаным болса сау,
джетерикме. Сакълаб тургъан Тау -
белгиси болгъан бла къалмай Джуртну,
джарыгъы бла кёргюзтеди джолну.
Арасында Кёк бла Джерни
Акъ Тау - Акъ Сёз - сакълайды мени.
Акъ Тау бла бла Акъ Сёз сакълайла мени.
Арыды мени джолум.
Анда тынчайыр джаным.
ШАЙЫР ДЖЮРЕК
Джаралы Джугъутур.
Джаралы Таш.
Джангыз Терек.
Аланы къутхара,
аланы тирилте,
джашайды, ёледи
шайыр джюрек.
ЁЛЮМДЕН КЪУТХАРЛЫКЪЛА БИЗНИ
Айырылгъан бла къалмай чабырдан, ышымдан,
адетден-тёреден да айырылгъанма.
Джулдузумдан, Айымдан да
узакъгъа кетгенча болгъанма.
Ёзге Айым бла джулдузумдула
мени аякъ юсюнде тутхан.
Ай бла джулдуз — дин бла тил,
аланы ёмюрде унутмам.
Джуртумдан айырсала да,
айыралмазла динимден, тилимден.
Иманымдан, тилимден чыкъмазма,
тас болмазма ала бла мен.
Ол экисини бирлиги
къутхарады джанымы, халкъымы да.
Алагъа таяна табарма
зулму сыйыргъан хакъымы да.
Динин, тилин сакълаялгъан халкъ,
тас этген джуртун да табаллыкъды,
зулму къурутхан Элин да,
ызына къураяллыкъды.
Биз болур ючюн Адам,
Халкъ болур ючюн биз,
джазыуубузну джазар ючюн тюз
берилгенди бизге Китаб бла Къалам.
Диним бла Тилим...
билебиз багъасын Сёзню.
Иман бла билим -
аладыла сакъларыкъ бизни.
АПРЕЛНИ (НИСАННЫ) 12
Туудум сюргюнде, Кок-Сайда,
аякъланнганым а — Къарачайда.
Окъуу-билим алдым Москвада,
джашагъаным а бюгюн — Шималда.
Кок-Сай — Къызыл-Къала — Москва — Ставангер...
Джазыу мени къайры атмады:
къыйналсам да, къайыгъым батмады -
тенгизден-теркден да ётдюм,
Джабаль-Ан-Нур таугъа да джетдим.
Эсимден а кетмейди сюргюн,
сюргюн джутхан 22 минг сабий да.
Ала да боллукъ эдиле менича
къууана, къыйнала джашаргъа дунияда.
Аланы уа къурутду зулму.
Ёлдю билинмей ненча фахму.
Аладан иги тюл эдим мен,
къалырча сау-эсен.
22 минг зыгыт
къум тюзледе къалдыла.
Ма аны ючюндю мени да
Джангыз Терек болгъаным Джуртда.
2013 джыл, апрелни 12, Ставангер
САРЫ АШДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
Ачылыр эсе уа джандет эшик...
Ораза тутаргъа иннет этиб,
сары ашха къобдум.
Алай а, къоркъдум...
Неденми? Биягъынлай,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыб башладым.
Кёкде джулдуз бла Ай
тюйгенча сездим къашларын.
Кёк да сюймеймиди шайырланы?
Сары ашлары аланы -
назмула болгъанларын билмеймиди?
Сары аш тёнгекгеча,
сары сёз да джюрекге
береди аллай къарыу -
сарыджилик этеди бизни.
Хоу,
Акъ сёзюдю сары ашы поэтни.
Ким биледи, эшиклери джандетни
ачыллыкъ эселе да эм алгъа анга.
Тейри адамы, Хакъ поэти
болгъан-болалгъан,
сары ашха къобуб,
сары назмула джазалгъан,
Хакъгъа къуллукъ этиб,
Сёз бла да джашагъан,
ёлюмден Ана тилин къутхаргъан,
аны ючюн шейит болуб да къалалгъан -
тыйыншлы тюлмюдю джандетге?
Кёкде, джерде, джюрекледе да поэтге
барды орун. Къачан да, къайда да анга кёбдю шагъат.
Бол, джюрегим, таукел, сабыр эмда рахат.
ХАЛКЪ ЭСИНДЕ АЛАЙ КЪАЛАЙЫМ
Не — боран, не — джауум,
не — экиси да бирге.
Табигъатха джокъду дауум:
ол — сынауду бизге.
Кёк чартлайды, джер тебренеди:
не этсин джюрек — илгенеди.
Къалюбала, ахырзаман да
ачыладыла анга.
Кёзю, эси да кючлюдю джюрекни,
болгъанны, боллукъну да сезеди ол.
Айтады: юзюллюкдю джол,
чамландырмагъанлай турмасакъ Кёкню.
Джюрекге — алай демек — поэтге
эс бургъан азды.
Ёзге — Сёз келсе джети къат Кёкден —
къалай къойгъун джазмай.
Къанатлы джанлада — шайырлада —
барды файгъамбарлыкъ.
Сюркелгенледе уа —
къуру ачыу эмда зарлыкъ.
Азды тынгылагъан шайыргъа-джюрекге.
Къарайма кюкюрей, джашнай тургъан Кёкге.
«Джангыз Терек Кёкню да тартады кесине».
Не эсе да бу нарт сёз тюшеди эсиме.
Ит адамгъа джашаргъа юй болгъандан эсе,
неда, къурт ургъан агъач болгъандан эсе,
Кёк ургъан терек болайым.
«Сюелгенлей джашагъан, ёлген» -
Халкъ эсинде алай къалайым.
ЮЧЮСЮНДЕН АЛАМА КЪАРЫУ
Адамладан чыкъса кёлюм,
къутхаралла мени диним, тилим
эмда джуртум.
Кетеме чегетге, таугъа; киреме суугъа.
Къалама кече дорбунлада.
Къылама намаз. Этеме дууа.
Джазама назму.
Динимден, тилимден, джуртумдан
алама къарыу.
Адам ючюн, халкъ ючюн,
инсан-миллет хакълары ючюн
кюреширча болама джангыдан.
ХАР АДАМ КЕСИДИ ДЖУУАБЛЫ
Аллах джаратхан адамланы
терсине бурургъа
къалай джетеди Ибилисни кючю?
Билеме, нек болгъанын алай:
Анаяса этиб, Китабын ийиб,
сууабны-гюнахны, халалны-харамны,
игини-аманны билдиргенден сора,
Хакъ джолну танытхандан сора,
Аллах
адамны кесине къойгъанды джазыуун.
Хар адам энди кесиди джууаблы
иннетине-сёзюне-ишине;
джаханимге неда джандетге
элтирик джолну сайлайды кеси.
Мени мёлек неда джин этмей,
кийик неда джаныуар этмей,
ангы, эс да бериб,
дин да, тил да, джурт да бериб,
Китаб, Къалам да бериб,
Адам этгени ючюн -
Джаратханнга разыма, борчлума.
Джазыууму джазаргъа кесим
заман, кюч — мадар бергени ючюн,
къалгъан джанланы барындан да
мени сыйлы кёргени ючюн,
меннге алай ышаннганы ючюн -
Джаратханнга разыма, борчлума.
Ибилисни этиб кесиме башчы,
Джаратханнга турсам а къаршчы -
эки дуньядан да къалырма къуру...
Ол палахдан, Аллах, сакъла эм къору.
Тёрде Китаб, къолунда Къалам.
Джазыуун джазады адам.
Аллахны аты бла
шайтанны байлай ауузун,
джазады адам джазыуун.
«Аллахдан башха джокъду илях» деб,
хакъ кёлю бла айтханны,
Бир Аллахха этгенни къуллукъ,
баргъанны джолунда аны,
Аллах айтханча джашагъанны -
къара кючле хорлаялмазла.
Хакъ сёзню айтама
Акъ сёз бла мен да.
Тейри адамы, Хакъ шайыры
болургъа кюрешеме мен да.
СЕРМЕШ
Джюрегим, къыйналма, тёз.
Антына болмагъан бла тюз -
араны юз.
Джокъ эсе адамны иманы,
кесинге тенг этме аны.
Дин-тил-джурт къазауатдан
баш джанлатхан — дуниядан, ахыратдан да
къалыр юлюшсюз.
Дин-тил-джурт ючюн ёрге
турмагъанны кесинге нёгерге
алма — къыйын болгъанлай джол,
сени да сатарыкъды ол.
Дин-тил-джурт ючюн
кюреш, джюрек, сермеш, джюрек.
Джангызмыса, тюлмюсе — джокъду башхасы.
Сермеш.
БИЛЕМИСИЗ?
Къарачай бла Малкъарны
орналгъанды джеринде.
Европа бла Азияны
саналады чегине.
(Глобусда кёргюзтюрге)
Халкъыбызны, джуртубузну
танытабыз аны бла.
Миллет белгибизди ол -
олду бизге байракъ да.
(Байракъны кёргюзтюрге)
Ол таудан саркъадыла
Басхан суу да, Къобан да.
Нарт ата-бабаладан
бу джурт бизге къалгъанды.
Кёк бла джерни чегинден
Тау ышарыб къарайды.
Акъ тауну этегинде
биз - алан халкъ - джашайбыз.
Эки башлы тауубуз
кёрюнеди узакъдан -
андан ариу тау болмаз
дунияда, ахыратда.
Анга ёрлеб чыгъаргъа
Термиледи джаны сау.
Белгилиди джыры да
Аны аты — ... .
(Джырын джырларгъа, джырлатыргъа).
БАЛТА БЛА МЫЧХЫ эмда ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК
Джангыз Терек эдим Джуртда да,
тышында да къалама джангызлай.
Джаным, сен ийнанма бир джукъгъа да,
джылыугъа да алданма, джанкъозлай.
Джангыз Терек эдим Джуртда да,
мен къачханма балта бла мычхыдан.
Къоймадыла джашаргъа ташда да,
кесерик элле бираз мычысам.
Джангыз Терек эдим Джуртда да,
тышында да къалама джангызлай.
Джаным, сен ийнанма бир джукъгъа да,
учаргъа да ашыкъма, джулдузлай.
Джангыз Терек эдим Джуртда да,
тышында да орман чегет болмам.
Джууукъма мен нюрге кибик, отха да,
кёрюнедиле мычхы бла балта.
Кетген ёмюрден келедиле ала.
Тирилтгенсе Джангыз Терекни деб,
сен кесинг да Джангыз Терексе деб,
джууукълашадыла, терслей мени ала.
Боллукъдула ала кесерге мени,
Сёз Терекни уа кесалырла къалай?
«Джуртда Джангыз Терек» - ол китабды,
китабны уа хорлаялмазла ала.
Джуртда Джангыз Терек — джашауду, табигъатды,
адамды, шайырды эмда Акъ сёздю — китабды.
Балтакъол, мычхытиш, амантиш къара кючле
ёмюрде да хорлаялмазла, ёлтюралмазла аны.
Бютеу Аламда да Джангыз Терекди ол.
Тейрини кесине да керекди ол -
аны ючюн джаратханды аны,
келечиди — Тейри Терекди ол.
«Джангыз терекден юй болмаз» деб,
билиб айтхан болурла нартла да.
Алай а, Джангыз Терексиз чегет да болмаз,
Юй да болмаз, Джашау да болмаз.
Джангыз Терекди хар бир адам,
Джангыз Терекди хар бир халкъ,
Джангыз Терекди хар бир тил,
Джангыз Терекди джашау кеси.
Джангыз Терекди ёзю да шайырны,
Джангыз Терекди сёзю да шайырны.
Джангыз Терек — Тейри Терекди ол,
Кёкге да андан башланады джол.
КЪАРЧА
ПОЭМАГЪА АЛ СЁЗ
Къарчаны юсюнден бир уллу зат джазаргъа излегенлей, ёмюрюм кетиб барады. Чачылгъан къауумланы бир джерге джыйыб, Халкъ, Эл этиб кетген Башчысына сый бере билмеген, кесини тарихин сакълай, багъалата билмеген — дуниядан тюб болмай къалырмы?
Быллай сагъышла келе башыма, «Къарачай» газетде (2013 джыл, мартны 30) Чотчаланы Батдал хаджини « От келилерибиз къайдадыла?» деген макалесин окъудум. Ол бек магъаналы сорууланы кёлтюргени ючюн, джазгъанын былайгъа да салама — толусу бла, газетде болгъаныча.
ОТ КЕЛИЛЕРИБИЗ КЪАЙДАДЫЛА?
Бу корреспонденцияны автору Чотчаланы Батдал хаджи Джангы Къарачай элде джашайды. Мындан алда джууукъ-тенг, джыйылыб, аны 85-джыллыгъын белгиледиле. Ол джыллагъа джетгенине да къарамай, Батдал хаджи тири адамланы бириди.
Кеси да элде имамны заместителиди. Сыйлы динибизге къаны-джаны бла берилген ахлуларыбызны бириди. Алгъаракъда Меккягъа барыб, хаджилик къылыб къайтхан эди. Кеси да ёмюрюн иш бла ашырыб келеди. Кёчгюнчюлюкде Къазахстанда барлакъ джерледе махтаулу уруннганы ючюн, кърал орден, медаль бла да саугъалагъанды. Сюргюнден къайтхандан сора да, пенсиягъа чыкъгъынчы геологияда ишлеб тургъанды. Кеси да элде сыйы болгъан юйдеги ёсдюргенди.
Чотчаланы Батдал хаджи «Къарачай» газетни эл хапарчысыды. Таймаздан джазыб турмаса да, редакция бла байламлылыкъны юзмейди. Кёргенин, билгенин, эшитгенин, сейирлик затланы юслеринден газет окъуучулагъа билдиргенлей турады. Бу материалында да аллай затланы юслеринден джазады.
“Эртделеде да къарачай миллетде кёб фахмулу, онглу устала болгъанына шагъатлыкъла табаргъа боллукъду. Ала агъач, таш, темир ишлени иги билгендиле. Элледе аллай усталаны бек багъалатхандыла.
Къуру темирчи Гочияланы Джумарыкъны атын айтсакъ огъуна белгили боллукъду Къарачайдан къаллай устала чыкъгъанлары. Ол, кесини гюрбеджисинде бычакъдан башлаб, шкокга дери этиб тургъанды. Бир къаядан экинчиге учарча дельтоплан маталлы зат джарашдырыб, аны бла да учханды.
Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду. Къарачайлыла шкок отну эртделеден хайырландырыб тургъандыла. Аны этген джерлерини бири да белгилиди - Худес. Бюгюнлюкде от келилени кесеклери Къобан бла Худес сууну бир-бирине къошулгъан джеринде суугъа атылыб турадыла. Джангурла джаумай, суу азайгъан заманлада ол келилени бири ачыкъ кёрюнюученди. Энди аны келтириб, республиканы музейине салыргъа керекди. Ол затда, Худес Аягъында агъашчы болуб ишлеген Хапаланы Таучукъгъа тюбеселе, ол болушурукъду.
Совет Союзну заманында, Къобан ёзенде джолну кенгертебиз деб, Къарчаны от келилерин атылтыб ууатхан эдиле. Къайдан билген эсе да, журналист Лайпанланы Сейит Къарчаны от келилерин ууатыргъа тебрегендиле, деб «Ленинни байрагъы» газетде джазгъан эди. Ёзге аны киши къулагъына да алмай къойгъан эди. Олсагъатда район тамадала тарихни сакълар къайгъылы тюл эдиле - тамам партия режимге берилген кёзюулери эди. Келиле къаяны къыйырында да тюл эдиле. Иш этиб атылтхан болур эдиле аланы, эшта.
Ол да алай болсун, биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманлада гюрджюлюле къаллай бир мекямыбызны чачхандыла, къаллай бир заран салгъандыла! Кеслери, от салыб, «юйюм кюйдю» деб, къралдан ачха алыб тургъандыла, бир къауумлары, юйлени чачыб, агъачын мычхыгъа салыб, къанга этиб, сатыб тургъандыла.
Бусагъатда юч ёзенде да агъачдан, уллу тёнгерткеледен ишленнген къуру 9-10 юй къалгъан болур, ала да, чириб, къурт ашаб, къуруб барадыла. Къарачай юйле аламат агъачдан ишлениб, башлары да топуракъ бла къалын джабылыб болгъандыла, терезелери гитчечикле болсала да, аллай юйле сууукъ болмагъандыла. Къабартылыланы юйлери, чыбыкъдан эшилиб, башлары топуракъ бла сюртюлюб, бизникиледен кёбге къарыусуз болгъандыла. Былайда биз аланы тёбен салыб сёлешмейбиз - болгъан болумну айтабыз.
Энди ол бизде къалгъан юйлени башларын джабыб, суу ётмезча этиб, белгиле салыб, Джанибекланы Сосланбекни халкъ музейине джаздырылыб берилселе, оюлмай сакъланныкъдыла ансы, аладан къуру къалыб кетерге тебрегенбиз. Хурзукда 20-гъа джууукъ тирмен бар эди. Темирчи Хасанланы Хамид ишлеген джел тирмен да ичлеринде болуб, аладан эки тирмен оюлмай тура эди. Мындан алда сабийле, тирменлени бир кёргюз деб тиледиле да, Хурзукга алыб бардым. Барыб къарадыкъ, тирменле уа джокъ. «Тобаста, болгъан джерлерин табмай, аджашдырыб турама», - дейме. Алайда бир джашчыкъгъа сорсам: «Тирменлени кюйдюрген эдиле», - деб, аланы хапарларын айтады. Барыб, кюлюн кёребиз. Аллай затлагъа адамны джюреги къыйналмай къалай къалсын.
Былайда дагъыда джолланы юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа излей эдим. Малкъар таба Басханнга джол алгъын заманлада Минги Тауну джаны бла Садырла сыртны къаты бла ётгенди. Ол джолну къыйын джери Хыдаланы (Чотчаланы) къошладан ёргерек бир 300 метрни барыб, алайдады. Джол суучукъну юсю бла ётеди. Уллуракъ джангурла джаугъанлай, джуууб, ташын ачыб, улоу ётмезча болуб къалады. Алайы бир джарашдырылса, къалгъан джери табды, таш-агъач джокъду. Къолларындан келлик джашларыбыз, эс бёлюб, ата-бабаларыбызны бизге къойгъан затларын сакълаб, къыйынларын эсге алсала, аламат иш боллукъ эди - мен аладан тилеген олду.
Энди шкок отну къалай этгенлеринден да айтайым
Бир джерде юч от кели болгъанды - залыкъылдыны джангы кебген терекчиклерин кюйдюрюб, юч от келиде кюл этедиле. Сора бир келини кюлюн тазалаб, къызыб тургъан келиге кюкюртню салыб, кебдириб, эзиб, кюлча этедиле. Андан сора экинчи келини да бош этиб, анда залыкъылды кюл бла кюкюртню бир-бири бла къатышдырадыла. Кюлден къаллай бир, кюкюртден къаллай бир къошарыкъларыны ёлчемлери болады. Алай бла шкок от хазыр болгъанды. Аны къапчыкъгъа къуюб, къургъакъ джерде сакълагъандыла. Кюкюртню уа къайдан табхандыла?
Уллу Хурзук ёзенни ичи бла ёрге барыб, сол джанында биринчи тюбегени Эни-Къол ёзенди. Алайы Малкъаргъа аугъан джолду.
Сол джаны бла уа Джылы суугъа бараса. Алагъа къайтмай, ёрге, Минги Тау таба, джол тутсанг, Кюкюртлю таугъа джетесе. Андан алгъандыла кюкюртню. Окъланы уа Ташчыда къоргъашын ёзекден алыб, аны эритиб, алай хазырлагъандыла.
Къарачай миллет ёмюрю да шкокну, сауут-сабаны киши таба да айландырмагъанды. Уучулукъда хайырландыргъандыла. Джаугъа уа джаулукъ эте да билгендиле. Алай бла бу джуртланы бизге, бизни тёлюге, сакълагъандыла. Биз да аны унутмазгъа керекбиз”.
Батдал хаджиге Аллах разы болсун халкъыбызны къайгъысын этгени ючюн.
Энди «Эльбрусоид» сайтда Къарчаны юсюнден джазылгъан бир юзюкню да (джазылгъаныча) тыйыншлы кёреме былайгъа салыргъа:
КЪАРЧА — ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ
Къарча — реальное лицо, окутанное легендами. В памяти, в сознании нашего народа он сохранился как вождь, вернувший свой народ из тимуровского плена и создавший на родной земле КАРАЧАЕВСКОЕ ГОСУДАРСТВО (КЪАРАЧАЙ ЭЛ), объединив весь народ. При нем не было ни рабов, ни князей - было только общество свободных людей. Къарча — великий воин и мудрый правитель, ставший символом карачаевского народа, как Эльбрус — символ нашей земли.
Къарачай Эл, созданный (или восстановленный) Къарчой и его сподвижниками, существовал около 400 лет и потерял свою независимость в 1828 году. Будем достойны нашей истории и родоначальников нашего народа. От них нам досталось и родная земля и родной язык.
Будь горд потомок вольного народа
и головы в печали не склоняй:
в тебе живет высокая свобода
земли, чье имя вечно — Карачай.
«История каждого народа начинается только тогда, когда глухие, таящиеся в глубинах душ народных стремления находят какого-нибудь гениального выразителя, крупную личность, героя из его среды. Только тогда «племя», «род» становятся народом, только тогда с памятью об этом герое пробуждается в умах народа сознание о своем единстве в пространстве и во времени; эта память делает историю.
Таким героем карачаевского народа был Къарча: до его появления карачаевского народа как единого целого, каковым узнала его всемирная история, не было. Были роды и племена: растительно свежа, буйственна и богата была их жизнь. Страсти были первобытны, не стеснены, ярки как цветы, покрывающие весною склоны гор. Личность не играла роли, жили все родовой жизнью. С момента появления Къарчи, отдельные роды и племена аланские (после разгрома Тимуром Алании), объединившись, стали народом историческим, а его герои пробудили у народов Азии и Европы,— у одних сочувственный, восхищенный отклик, у других — ужас, подобно тому, как клекот орлиный заставляет волноваться мирный птичий двор».
Истины ради: Къарча никогда не покушался на чужие земли, чужое добро, не совершал набеги. Къарча охранял свою землю, защищал свой народ. Не совершал насилия над другими и не позволял насилия над собой. При нем не было ни господ, ни рабов. Он, вернувший из Тимуровского плена свой народ, превыше всего ценил Свободу и Справедливость. В этом его Мудрость и Величие. Только человек с таким мировоззрением, мог создать демократическое государство под названием "Къарачай Эл".
Бюгюнледе джазыла тургъан текстледиле была. Тамада къауум да, джаш тёлю да халкъыбызны керти тарихи джазылырын излейдиле. Алай а, аны джазгъан тынч иш тюлдю — аны чурумларын да айтайыкъ.
Совет коммунист кърал къуралгъынчы, 1917-чи джылгъа дери, кеслерини тарихлерин джазыб, адабиятларын къураб къойгъан халкъла — ол джаны бла — насыблыдыла. Сёз ючюн, Орусну баш къылчыгъына саналгъан бай-бий къаууму — графлары, дворянлары — борчларындан чыкъгъандыла: орус айдынла — Пушкинден Толстойгъа дери — дунияда алчы орунлада турлукъ литератураны къураб кетгендиле. Байланы, бийлени къурутхан совет власт, ала джазгъанны къуруталмагъанды.
Къарачайда уа хал башха эди. 1917-чи джылгъа джазылыб тургъан тарихибиз, адабиятыбыз джокъ эди — болгъан эсе да, тас болгъанды, белгисизди. 400 джылны узагъына (1428-1828) къарачай халкъыбызгъа башчылыкъ этиб келген бийлени юсюнден а — Къарчадан Кърымшамхалланы Исламгъа дери — джукъ джазаргъа кърал эркин этмей эди: аланы аманларгъа бола эди джангыз. Совет власт пролетариатны эмда эм джарлы элчилени власты эди. Совет властны кёзюуюнде джарлы-джалчы къауумдан айырыла эдиле башчыла-къуллукъчула, окъургъа да аланы ие эдиле. Ала уа, коммунист партияны оноуларын джанлаусуз бардыра, халкъны башсыз-тамырсыз этиб кёргюзте эдиле. Алай бла, Советлени кёзюуюнде халкъыбызны керти тарихин джазаргъа мадар болмады. Орусдача, 1917-чи джылгъа, адабиятыбыз да къуралмады. Совет властны кёзюуюнде адабият а — дин бла, бай-бий къауум бла кюрешиу сёз болуб къалды. Джарлы-джалчы болмагъан да, «из бывших батраков» деб, кесине джол алай бла ачаргъа кюреше эди. Бютеу къралдача, Къарачайда да алай къуралды пролетар адабият.
Ёмюрлени узагъына Къарачайгъа оноу этиб, аны миллетлигин сакълаб тургъан башчыланы юслеринден не аман джазаргъа керек эди, не ала болмагъанча, джукъ да айтмай къояргъа керек эди. 70 джылны узагъына, керти тарихибизни аз билген, билгенлерин да терсине билген тёлюле ёсдюле. Энди, Совет кърал чачылыб, коммунист партия да оноудан кетген сора да, ол сиясетни ууундан къутулалмай, тазаланалмай барабыз алкъын.
Халкъыбызны Тимурну сюргюнюнден къайтарыб, Джуртда табылгъанла бла бирикдириб, Къарчай къралны къурагъан Къарчагъа огъуна, хылымылы затланы джазаргъа артха турмайдыла бюгюн да. Аны от келилерин ууатхандыла, Къадау ташы бла да кюрешедиле. Заманында джюзджыллыкъ къартладан хапар алыргъа да излемедиле, ала да — къазауатланы, сойкъырымны, сюргюнню сынагъан къыйынлыла — 20-чы ёмюр бла бирге тауусулдула. «Адамла бла джашаб, шайтанлагъа къалдыкъ» дей, кетдиле дуниядан.
Мен сюргюнде Къыргъызстанда туугъанма, Къарачайда Къызыл-Къала элде ёсгенме.
Эки къартны унутурукъ тюлме ёмюрде — ала эски тонлагъа чырмалыб, дуппур башында тёнгереучен эдиле, мен да ала айтханны этиб, къойланы, бузоуланы тыя айланыучан эдим. Аланы бири Белкъау улу эди, бири да Ислам улу. Не эсе да, бир-бири атын айтмай, алай сёлешиучен эдиле. Джюсюбню атасы Ислам Хасаукада уруш этгенди. Сагъыш этигиз, Хасаукада уруш этген Исламны джашы къарт Джюсюбню къатында ёсгенме мен. Ол Джёгетей Аягъы стансени тюшгенин биле эди, хапар айта эди. «Бу мыжыкъланы джер юйчюклерин ат ёшюнле бла урдуруб, ары оюб къояргъа керекди, ансы былайгъа орналыб къалыргъа башлагъандыла»,- дей эдиле уллуракъ джашла»...
Сейирсиниб тынгылай эдим аны хапарларына. 120 джыл джашаб, 1964-чю джыл ауушхан эди Ислам улу — джандетли болсун. Башха къарт — Белкъау улу Мухаммад — андан джашыракъ болса да, ол да кёб зат айтыучан эди. Сталинни сюргюнюнден джуртларына сау-эсен къайытхан эки акъсакъал, бири джырлаб, бири эжиу этиб, зауукъ эте эдиле, мен да буруннгу дуния бла алай таныша эдим. Энди аллай къартла джокъдула. Эм биринчи нарт таурухланы, Къарчаны, Хасауканы, Татаркъанны, Джаттайны хапарларын да аладан эшитгенме. Ала башхаракъ тюрлю айта эдиле — совет басмагъа, «интернационализмге» джараулу тюл — джашауда болгъаныча...
«Асхакъ Темир Аланияны къурутхандан сора, Къарачай Элни къурагъан адамды Къарча. Темирни джесиринден халкъыбызны Джуртуна къайтаралгъан пелиуанды ол»,- дер эдиле. Аллай къартладан да хапар ала билмедик. Бу джаза тебреген поэмамы бир джукъгъа ушаталсам, ол эки къартха — Ислам улу бла Белкъау улугъа — атар акъылым барды.
Къарчаны юсюнден айтханда уа, тарихчиле Лайпанланы Къазийни (джандетли болсун), Къаракетланы Муратны айтханларын тюзге санайма. Ислам улу Джюсюб да алайыракъ айтыучан эди. 15-чи ёмюрде Халкъыбызны Асхакъ Темирни сюргюнюнден къайтаргъан Къарча бла 17-чи ёмюрде хоншу бийле бла уруш этиучю Къарча бир адам тюлдюле. Алай а, биринчи Къарча къалгъанланы ата-бабасы болургъа болур. Халкъны эсинде уа, ала къатышыргъа боллукъдула — джазылыб къалмагъан зат алай болады.
Алгъын бачхабызны башында бир уллу къадау таш болуучан эди — тюбю къаллай бир болгъанын ким биледи, башы уа джерден ёрге иги айырылыб эди да, сабийле анга кючден ёрлеб ойнаучан эдик. Артда юсюн топуракъ баса, алаша да болгъан эди. Он джылдан ары баргъанымда уа, ташны кёрмедим — алайда терекле ёсе эдиле. Къарча да алайды — биринчи Къарчаны деу имбашларында турадыла башхала. Тарихни тинте, къаза барсанг, ол затха мюкюл бола бараса. Тарихибизни тахсалары уа кёбдюле. Бирлери, Терекча, кёз туурада турадыла, башхаларын кёрюр ючюн, ёмюрлени къат-къат ачыб, тинтерге керекди. Тарихибиз Ташдан, Терекден, Сёзден да къараб турады. Халкъны тин байлыгъын, тарихин ачыкълау, кесине къайтарыу - Къалам тутхан айдынланы борчларыды.
КЪАДАУ ТАШНЫ ДА АТЫЛТЫРГЪА КЪОЙСАКЪ А...
Чегет эди къайгъысы
Джуртда Джангы Терекни да.
Джыйын джанлы эди къайгъысы
Джуртда къазакъ бёрюню да.
Ёлтюрдюле къазакъ бёрюню,
Джангыз Терекни да кесдиле.
От келилерин да атылтдыла Къарчаны,
алай а, Къадау Ташы сауду.
Алай демек -
тирилликди Джангыз Терек,
тирилликди къазакъ бёрю.
Къадау Ташны да атылтыргъа къойсакъ а,
душманлагъа, аманлагъа джол бериб турсакъ а,
душманлыкъгъа, аманлыкъгъа джол бериб турсакъ а -
сора,
къуру дюккючле къаллыкъдыла джашил чегетден,
къуру териле къаллыкъдыла джыйын джанлыдан.
Барыбызгъа да келликди ёлюм.
Душманла уа джашарыкъдыла тёнгертги юйлеге кириб,
душманла уа айланныкъдыла бёрю тонла кийиб,
амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб,
манкъурт халкъыбыгъа бий болуб, баш болуб...
Ол кюннге къалмагъанды кёб.
Бизни Хакъ джолгъа къайтармаса Кёк,
душманны аякъ тюбюне тюшерикбиз, болуб чёб.
Бизни джандет джерибизге Ие боллукъдула къонакъла,
биз да — аланы тёгереклерине айланыучу шапала.
Ол намыссызланы тиллерине, къылыкъларына да кёче,
алача джашай, алача ашай, алача иче,
тюб боллукъбуз бу дуниядан биз.
Кёрюб, келе тургъан палахны,
Анаяса этиб Сёзюн Аллахны,
таянмасакъ Ташына Къарчаны,
джангыдан къурамасакъ Элибизни -
сакъламасакъ динибизни, тилибизни, джерибизни -
сора, ким, не къутхарлыкъды бу дунияда бизни?
КЪАРЧА
1
Билемисиз, аланла,
14-чю ёмюрню
ахырында Нарт джуртха
нек келгенин Темирни?
Джер-суу кёре келмеди,
ол келди къылыч ура.
Алан халкъы билмеди,
биригиб ёрге тура.
Хар эл сермешди кеси,
бир-бирине болушмай.
Къалай-алай болса да,
ёлмедиле урушмай.
Арба чархдан мийикни -
Темир барын ёлтюрдю.
Къалгъанны джесир этиб,
Азиягъа сюрдюрдю.
Бара эди Къарча да
джесирлени ичинде,
Джуртха, артха къача да,
къамчиле бла тюйюле.
2
Тыяр кюч джокъ заманны -
айла, джылла кетдиле.
Къарыу алгъан Къарчаны
аскер башчы этдиле.
Нёгерлери да аны
болгъандыла бирер деу.
Алай а, «тойгъан джуртдан
туугъан джурт игиди» дей,
хазырлай къауумларын,
сёлешедиле ала:
Адурхай бла Будуян,
джаш Науруз эмда Трам.
Къарча бёлмей тынглайды.
Ол сезеди, англайды -
Кавказгъа къайытыргъа
джууукълашханын заман.
Изин сакълаб Тейриден,
ашыкъгъанны да тыя,
Ол — къазакъ бёрюледен
джыйын джанлысын джыя,
ашырады кюнлени.
«Кёбдю ёлген, къырылгъан.
Энди джыйыб, сауланы,
биз къачмасакъ Къырымдан -
тамбла боллукъду кеч.
Тейри берсин бизге кюч,
белги берсин, джол берсин,
Тейри халкъын, адамын
бурунча сыйлы кёрсюн».
3
Къарча кёрдю тюшюнде:
къырылгъан аланланы
Минги Тауну къатына
джыйылыб тургъанларын.
Къазауатда ёлгенле
тирилиб тура элле,
насыб тилей Тейриден,
джуртха баш ура элле.
Излей эдиле ала
урушлагъа кирирге,
Алан халкъ эм Джурт ючюн
джап-джангыдан ёлюрге.
Тёп-тёгерек бурула,
байракъны тутуб ёрге,
Излей элле бары да
Хорлам кюнню кёрюрге.
Тулпар да къоркъар эди
алайда кёрсе халны:
къан къобан саркъа эди
джараларындан халкъны.
Джуртда Джангыз Терекни
къанлары бла сугъара,
«Къайда душман, къайда халкъ?»-
къычыра элле ала.
4
Анча адамны ичинде
ол атасын таныды:
«Къарча, къайдаса?»- деген
сёзлерин да англады.
Къарча халкъны ичинде
анасын да эследи.
Хар бир джетген палахда
Къарча кесин терследи.
«Балам, сауса, сеземе.
Тилинги да унутмай,
Джуртунгу да унутмай,
къайгъылыса, билеме.
Ёзге, анда мычысанг,
тил, джурт да эсден кетер,
дуния мал да къул этер -
джаныг саулай ёлюрсе...
Сакълаб турабыз сени,
балам, сен бери къара:
къайыт Ата джуртунга,
Алан элинги къура.
Минг-минг ёлген таулу да,
бек джерледе саула да,
бу ёзенле, таула да -
бары сакълайла сени...»
5
Къарча секириб турду,
ол ачы тюшюн ташлаб.
Джюреги къаты урду,
кёкча кюкюреб, джашнаб.
Дагъыда рахат болду...
Анасыны сыртында
къалкъыб тургъан къозуча,
Атасыны къошунда,
айран иче тургъанча,
бир тюрлю халгъа кирди,
сабийлигин эскерди:
бешик джыр да, нарт джыр да
кюнню артха бурдула...
Къарт Ёрюзмекден башлаб,
нарт джигитле келдиле,
Кёкге атыб Къарчаны,
«джерге тюшме»,- дедиле.
«Бизни джуртубузду Кёк,
сен да чыгъарса ары.
Къанатлы болса джюрек,
джаяуча, къалмаз арыб.
Биз, нартла, эндик Кёкден,
буйругъу бла Тейрини:
тюзсе — эмегенледен
тазалар ючюн джерни.
Сен да бизге ушасанг,
«Хакъ, миллет» дей, джашасанг,
эмеген къалмаз джерде,
джол да ачылыр Кёкге».
6
Къауум башчыланы
ол чакъырды кенгешге,
болур ючюн хап-хазыр
узакъ джолгъа, сермешге.
Тюшюн айтды да Къарча,
къууандырды аланы:
«Дуния мал тыялмаз,
Джурт кёллю аланланы.
Сауут, кийим, ашарыкъ -
эм керек затла бизге.
Къалгъан къурала барыр,
джыйылсакъ Юйюбюзге.
Дуния малгъа, къуллукъгъа
джокъдула терилгенле.
Хазыр болугъуз джолгъа,
Тау джуртха термилгенле.
«Малым, юйюм, байлыгъым»
деб, ахсыннган болмады.
Бу тыш джерге байланыб,
бир алан да къалмады.
«Ит — тойгъан джерине,
адам — туугъан джерине»,-
дегендиле атала,
туугъан джуртха атлана.
7
Ант этдиле къалмазгъа
Джуртдан башха бир джерде.
Атландыла Кавказгъа,
талай кемени кючлеб.
Тау Артында тохталла.
Ауушла бла алайдан,
аудула да Архызгъа,
эл къурдула джангыдан.
Алайдан да - Басханнга,
Басхандан да - Къартджуртха.
Талай джылдан къуралды
Къарачай Эл, Къарча Эл.
Аманлыкъчы къауумла
адам сюре, мал сюре,
Къарча да аланы,
джетиб башларын кесе,
уруш эте итле бла,
Барс-Бёрю Эл бегиди.
Джууукъда, узакъда да
Къарча болду белгили.
Тёрт дуниягъа чачылгъан
халкъ тебреди джыйылыб.
Къуралгъан кюн Къарча Эл,
Къарчагъа да болду къыркъ.
Белгилиди халкъына
Къарча къойгъан Яса да.
Ол айтыла келгенди -
эштгенимча джазама.
Бютеухалкъ джыйылыуда
айтхан сёзюн Къарчаны,
туудукълагъа джетерча,
Ташда керкеме аны.
8
Къадау Ташны къатында
Къарча сёзюн башлады:
«Багъалы эгечлерим,
багъалы къарнашларым!
Сизден башха ким болур
къандаш, джандаш да меннге?
Сиз этесиз кёлюмю
Тауубуз кибик Минги.
Тёрт джанына дунияны
чачхан эди бизни джел.
Тас болмадыкъ — къайытыб,
бурун кибик болдукъ Эл.
Джесирликде, сюргюнде
кюрешдиле бизни бла,
унутдурургъа динни,
Ата джуртну, тилни да.
Чыбыкъныча излелле
къул этерге, бюгерге,
бугъоуларын да юзюб,
таукел сюелдик ёрге.
Энтда излейле бюгерге -
къолларындан а келмез:
чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
къазыкълыкъда бюгюлмез.
9
Айырылсакъ да Джуртдан,
бизни бла эд Тейрибиз:
къутхардыла палахдан
динибиз бла тилибиз.
Дини бла тилине
керти болгъан къауум-халкъ -
ол бой бермез ёлюмге,
ёмюрде да болмаз талкъ.
Джуртундан чыкъса адам,
къайытыр ол бир кюн бир.
Имандан, тилден чыкъса уа,
ол несин да тас этер.
Ётюб минг-минг палахдан,
къайыталдыкъ джуртха биз.
Ёллюк тюлбюз — сау болуб
Динибиз эм тилибиз.
Экисилле керамат.
Ол экисин айырыб,
Ата-бабала бизге
этгендиле аманат.
Миллет ангы, тарих эс
келелле динден, тилден.
Юй-кюн болдукъ джангыдан,
бармыд насыблы бизден?
Кючюнден динибизни,
кючюнден тилибизни,
биз табдыкъ джерибизни,
къурадыкъ Элибизни.
Дин, тил, джурт бериб бизге,
бизни Адам, Халкъ этген,
Джуртубузгъа къайтарыб,
Бурун кибик Эл этген
Тейрибизге минг махтау.
Энди эте барлыкъбыз
таш башында да джашау.
Не бек къыйын эсе да
Адам болгъан, Халкъ болгъан,
джанламаса Хакъ джолдан,
халкъ боллукъду джюрюшлю,
дуниядан, ахыратдан да
алаллыкъды юлюшюн.
10
Дуния малгъа, адамгъа
болмайыкъ къул-къарауаш.
Эркинликни, Тюзлюкню
кёрейик неден да баш.
Келген шойла да джашай,
ата-бабала алай.
Биз да алай джашасакъ,
ишибиз болур къолай.
Бир-бирни кючлю тутсакъ,
айрылыкъны унутсакъ,
«дин-тил-джурт» деб, сермешсек,
Эл болургъа кюрешсек -
Тюзелир хар затыбыз,
Тейри да болур разы.
«Тейри адамы» - билесиз -
атыбыз эм антыбыз.
Тейри адамы, халкъы
болгъаныбыз — джазыуду.
Хакъ бла болсакъ, джашасакъ,
джетерикди джер, суу да.
Сорсала: «Сиз кимни
адамысыз, халкъысыз?»,
джууабыбыз хазырды:
«Мийик Кёкню-Тейрини».
Ол берген динни, тилни,
ол берген джерни-джуртну
сакъламагъан — болалмаз
Тейри адамы, халкъы.
Биз - Тейри адамы, халкъы
болуб тургъан къадарда,
болур мадар джашаргъа
хар ким да табыб хакъын.
Къарча адамы, халкъы
тюлсюз сиз, огъай, огъай.
Тейри адамы, халкъы -
атыбыз ёмюрлюкге
Динни, тилни, джуртну да
аты бла Тейрини,
къоруулайыкъ, сакълайыкъ -
олду борчубуз бизни.
Кетгенлени аллында,
аллында келликлени,
аз да бетибиз бизни,
къызармаз — сакълаялсакъ
динни, тилни эм джуртну.
Биз тюз болсакъ Тейриге -
иги болур кёлюбюз,
ёлюм да келмез бизге.
айныр, джашнар Элибиз.
Биз ётдюк сынауладан,
тауусулмады джашау.
Бизни Адам, Халкъ этген
Тейриге болсун махтау!
11
1428-чи джыл, къач айны 17-чи кюню. Уллу Тюзде, Джуртда Джангыз Терекни къатында, Къарачай Эл(кърал) къуралгъанына аталгъан бютеухалкъ джыйылыу.
Къурултайны Адурхай ачады:
Хош келигиз, джамагъат! Бюгюн эки къууанчны белгилейбиз — Къарча башчыбызны 40-джыллыгъын эмда Къарачай къралны къуралгъанын. Тейри Къарчагъа кюч да бериб, белги да бериб, ол да бизни аскер мизам бла бир джерге джыйыб, Алан джуртубузгъа къайтарды сюргюнден. Талай джылны ичинде, тёрт дуниягъа чачылгъан аланла да, Къарчаны хапарын эшитиб, джуртларына къайытханлай турдула. Алай бла, Къарча Эл, Къарачай Эл къуралды. Биз — сюргюнде-джесирде да, мында да Къарчаны таймай биргесине болгъанла — Адурхай, Будуян, Науруз, Трам шагъатлыкъ этерге боллукъбуз: Къарча Тейрини буйругъунда джюрюйдю, андан изин болмай бир атлам да этмейди — сюргюнден да, Тейри Къарчагъа белги бергенинде, ол бизни джолгъа алай къурагъан эди. Тейрини келечисиди Къарча.
Халкъ гюрюлдеди. Аскер къауумла муджуралары бла къалкъанларын зынгырдатдыла, Минги Тау сураты болгъан минг-минг кёк байракъ чайкъалды. Бир-бир байракълада барс, бир-бир байракълада бёрю — экиси да Минги Тауну сакълаб тургъан тюрк алан белгиле.
Кеси къурагъан Къарачай къралны Байрагъы бла Тамгъасыны араларында олтура эди Къарча. Тамгъа мазаллы къалкъанны джасай эди. Эки башлы эди — бир тёнгекден ёсген бёрю баш бла барс башдан къуралгъан эди Тамгъа. Байракъ а, таулада чууакъ Кёкча, кём-кёк эди, андан ышарыб къарай эди Минги Тау.
Халкъ бираз шош болгъанында, Адурхай сёзню Къарчагъа - береди.
Сыйлы алан халкъы! Тейри адамлары!
Багъалы къарнашларым, эгечлерим, къандашларым!
Бюгюннгю кюн — бизни тарихибизде, джашауубузда, узакъ, къыйын джолубузда эм уллу, эм огъурлу кюнлени бириди. Темир тюб этген алан халкъ, Темир кюл этген джуртуна джангыдан джыйылыб, Юй-Кюн болуб башлагъанбыз. Къадау Ташыбызны, Джангыз Терегибизни да къуруталмагъанды Темир. Темир ёлгенди, биз а джангыдан Эл-Кърал болдукъ — аны белгилерге джыйылгъанбыз бюгюн. Бизни джесирден къайтарыб, Джуртубузда да кърал болургъа онг берген Чексиз Кючге — Тейрибизге махтау!
...Тейрибизге махтау! Тейрибизге махтау!! Тейрибизге махтау!!!
Халкъны ауазын Джурту къатлаб къайтарды — къаяла, таула гюрюлдедиле. Бу кёзюуде адам ийнанмаз иш болду — чууакъ Кёк кюкюреди. Къарчаны ызындан адамла да тобукъланыб, къолларын Кёкге узатыб, джангыдан махтау салдыла Тейриге. Къарча сёзюн андан ары бардырды.
Джамагъат, кесигиз кёресиз, Тейри бизге разылыгъын билдирди, къуралгъан Элибизни-къралыбызны алгъышлады. Алай а, быллай кюннге къаллай сынауладан ётюб джетдик биз.
Биз нек хорлатхан эдик кесибизни Асхакъ Темирге? Алан къралыбызны тюб а нек этерге къойгъан эди Тейри, бизге да сюргюн-джесир азабны нек сынатды?
Уллу кёллю болгъаныбыз ючюн, хар бир эл кесин киши хорлаялмаз къадамагъа санагъаны ючюн. Бирлик болмагъаны ючюн. Ма аны ючюн тюб болду Алан къралыбыз, ма аны ючюн къырылды халкъыбыз, биз сабийле да сюргюнню сынадыкъ. Тейри ачы дерс бергенди бизге. Аны унутсакъ, джангы къыйынлыкъла джетер деб къоркъама. Андан сора да, чабыуулгъа, джортууулгъа джюрюгенле, къул тутханла джетише эдиле. Тейри аны ючюн да чамланнган болур эди.
Бюгюн биз къурагъан Элде къул-бий боллукъ тюлдю. Барыбыз да эркин, ёзден адамлабыз. Барыбыз да бир Тейрини адамларыбыз. Мен саулукъда джангыз бир къарачайлы башхагъа не бий, не къул боллукъ тюлдю — биз, джангыз Тейриге бойсуннган, Ол бизге буюргъан джорукъла бла джашагъан, эркин алан халкъбыз. Тейри мени ауузум бла айтхан джорукълагъа таяна джашамасакъ мындан ары, Тейри чамланыргъа боллукъду. Ол чамланнгандан а сакъланайыкъ.
Къайтарама: Алан къралда къул-бий-ёзден деген айрылыкъ уллу эди. Бирлик, бирикмеклик джокъ эди халкъда. Темирни бирикген аскер кючю бар эди — аны ючюн хорлагъанды ол.
Къарачай Элде айрылыкъ боллукъ тюлдю — къул-бий деген юлешиниу тарихде къаллыкъды. Эркин адамладан, ёзден халкъдан къуралады Къарачай Эл.
Бютеухалкъ джыйылыуда айырыла турлукъдула Башчы да, Тёре да. Алай айырылгъан Башчыгъа, Тёреге сыйынмагъан - Элден кетерге керек боллукъду.
Тышындан къошулгъанла, къачхынчыла, бизни джерибизге, Элибизге киргенле — ант таякъны тюбю бла ётюб, бизни бирибизча боллукъдула. Алай а, антларын бузуб, аманлыкъ иш этселе, элден къысталгъан бла къалмай, къачхан къралларына къайтарыллыкъдыла.
Ёлюм къаза буюрулады: тахсаларыбызны джаугъа билдириб, джау джанына кёчюб, халкъыбызгъа-джуртубузгъа къоркъуу салгъаннга; тиширыугъа артыкълыкъ этгеннге; сабий урлагъаннга неда урлатханнга. Хар не — Тёре оноу этгенча.
Энди бизни Халкъ этген, Эл этген не болгъанын айтыргъа излейме.
Биз сюргюнде, джесирликде бюгюлмей, тобукъланмай, аякъ юсюнде, сюелгенлей тургъан эсек — ол эм алгъа — Тейрибизни кючюнденди. Биз динибизге кертилей къалгъанбыз, Кёк да бизни атыб къоймагъанды — сынауладан да ётдюрюб, джуртубузгъа къайтаргъанды.
Динибизни юсюнден толуракъ айтыргъа излейме. Сюргюнде, джесирликде биз кёб къралны, халкъны кёрдюк. Адамлагъа, джаныуарлагъа, дуния малгъа табыннган къауумлагъа да тюртюлдюк. Биз аллай джахилледен тюлбюз. Биз ёмюрлени узагъына бютеу дунияланы — джети къат Кёкню, джерни, табигъатны, джашауну, джанланы джаратхан бир Тейриге баш урабыз, бойсунабыз. Неден да алгъа — джюрегибизни, тёнгегибизни да, тёгерегибизни да, бир-бирибизге иннетибизни да таза тутарыбызны излейди ол. Анга керти болурубузну, ол берген тилни, джуртну сакъларыбызны, кишиге зорлукъ этмезибизни, кесибизге да зорлукъ этдирмезибизни борч этеди. Кишиге къул болмазыбызны, кишиги бий болмазыбызны излейди бизден. Бир Тейриге бойсунуб, эркин джамагъат болуб джашаргъа буюрады. Биз кёрген динлени барындан да бизни динибизге ушагъан — ислам динди. Тейри деб да, Аллах деб да, ала да, биз да барыбызны джаратхан бир Кючге айтабыз. Бизге сюргюн этген Тимур муслиман эди. Ислам диннге кёчмей къайытхан эсек — Тимурну кёрюб болмагъандан этгенбиз алай. Арабызда ислам диннген кёчгенле да бардыла — ала да бизни адамладыла, джукъ айтыу джокъду. Аланы Аллахларына биз Тейри дейбиз, бизни Тейрибизге ала Аллах дейдиле. Хазна башхалыкъ джокъду. Ислам динни джорукълары бла Тейри бизге буюргъан джорукъла бирчадыла.
Бизни сакълагъан экинчи къудурет — ол — тилибизди. Биз аны унутсакъ — башха тилни алсакъ — Джуртха къайытыргъа да излерми эдик?
Динибиз бла тилибиз сакълагъандыла бизни башхаланы ичинде эриб, тас болуб кетиуден. Бир Тейриге бойсуннганыбыз, бир тилде сёлешгенибиз — бу экиси болгъандыла бизни сюргюнде сакълагъан да, Джуртубузгъа къайтаргъан да. Динин, тилин сакълаялгъан халкъ — дуниядан тас боллукъ тюлдю. Бизге да, келлик тёлюлеге да эм уллу борч Тейриден, эм уллу аманат ата-бабаладан — динибизге, тилибизге керти болуу, тюз туруу. Алагъа тюз турсакъ, бек болсакъ — зулму Джуртубуздан айырса да, ала бизни ызыбызгъа къайтарлыкъдыла, ала бла ангыбыз-эсибиз джукъланныкъ тюлдю. Аладан айырылсакъ а, Джуртда турсакъ да — тюб боллукъбуз.
Бизге, Динибизни, Тилибизни сакълаб, ёмюрлеге Джуртубузда джашар онг берсин Тейрибиз.
Халкъ Къарчагъа разылыгъын харс уруб, къалкъанланы зынгырдатыб билдирди. Къарча алайдан джыйыны бла Къадау Ташха барды. Къадау Ташха таяныб, Къарачай Элни хакъындан талай оноу этди. Ол заманладан бери къадау ташны эки аты барды — Къарачайны Къадау Ташы неда Къарчаны Къадау Ташы.
12
КЪАРЧА
Ана тилими тузун джаладым
Туугьан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.
Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгьа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.
Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.
Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да.
Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан.
От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагьыбыз.
Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.
Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.
Ана тилими тузун джаладым
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха таяныб джырладым:
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.
13
Къарча къурагъан Эл — Къарачай Эл — 400 джылны душманлагъа бой бермей чыдагъанды, 1828-чи джыл Ору патчахны аскери Хасаука урушда хорлаб, Орусха къошхунчу. Андан бери Къарча отубуз джукъланнгандан джукълана, къарысуздан къарыусуз бола келеди. Бюгюн къуру мыдыхлары-къызыулары къалгъанды. Миллет ангыбыз, тарих эсибиз бар эсе, къургъакъ отун салыб, юфгюрюб, аны джангыдан джандырлыкъбыз, алай болмаса уа...
Къарча къурагъан, Къарча аманат этген Элибиз бармыды?
Къарча аманат этген Тилибизге уа къоркъуу бармыды? Саумуду тилибиз?
Тейриден Аллахха келтиргенди джолубуз. Аллахны сёзюн Анаяса этиб, Аллах буюргъанча джашайбызмы?
Биз Темирни сюргюнюнден къутулгъан халкъ, динибиз-тилибиз-джуртубуз дей джашасакъ, Аллах джангы сюргюнню — Къурчну сюргюнюн сынатырмы эди бизге?
Биз — эки кере сойкъырым, сюргюн сынагъан халкъ — алай нек болгъанын ангылаб, бир-бирибизни багъалата, бир-бирибизни къаты тута, бир-бирибизге билек, дагъан бола, билебизми? «Хакъ кимден, неден да башды» деб, тенгни, шохну, джууукъну джанында тюл, Тюзлюкню джанында болабызмы? Хакъ джолда барабызмы?
Не сакълайды бизни алда — ёлюммю, джашауму?
КИМДИ ТЕРС
Джаратхан кюч
дунияны, джашауну, джанланы,
къурагъаныча,
къурутургъа да боллукъду аланы.
Не бек кюрешсе да адам,
кючлю болаллыкъ тюлдю андан.
Чыгъаргъа излесе уа джоругъундан аны,
бойсундурургъа излесе уа кесине аны -
кетерге боллукъду атдан,
кюерге боллукъду отда.
Къаршчы тургъанла Анга,
бек сокъураннгандыла артда.
Сезмегенлеге ол Кючню ёзюн,
келликди тюшюндюрюрча кёзюу.
Джуртда Джангыз Терекни кесиб,
андан ишлегенни юй,
Джети къат Кёк чамланыб уруб,
юйюн, кесин да этмедими кюл?
Къадау ташын сакълаялмаса халкъ -
ол кеси да боллукъду талкъ.
Ассы болгъан Къобанына, Ташына, Терегине,
суусуз, ташсыз, терексиз джуртда ёллюкдю, термиле.
Адам сезмесе Джаратханны ёзюн,
хыликке этсе аны сёзюн,
баш кёрсе кесин табигъатдан,
къуру къалмазмы дуниядан, ахыратдан?
Терекни кесген — кеси да кесилди артда.
Ташна ууатхан — кеси да ууатылды артда.
Табигъатха от салгъан — кеси да кюйдю отда.
Терслиги джетмей къалмайды адамгъа.
Бошму берилгенди адамгъа ангы, эс?
Бошму берилгенди анга минг-минг джылны дерс?
Бошму берилгенди адамгъа Китаб, Къалам?
Кимди терс,
адам — болалмай эсе Адам?
ЭКИ МЕНГИР
Мен къарайма джагъадан:
бабушла бла дууадакъла,
къайыкъла бла кемелеча,
кёрюнедиле сууда.
Нёгерим мени — менгир,
ушайбыз эгизлеге.
Кюнча, батады ёмюр,
къаны саркъа, тенгизге.
Кюнча, батады ёмюр,
къаны чачыла Кёкге.
Мени англайды менгир,
ол да — асыу джюрекге.
Сакълай-сакълай, сын болуб
къалгъан инсанды менгир.
Ушай барама анга...
Джууукълашады ингир.
Сакълайды кимни, нени
анча ёмюрню менгир?
Менгир этген а мени
кимди, неди? Айтсам да,
болурму бир магъана?
бабушла бла дууадакъла,
къайыкъла бла кемелеча,
чайкъаладыла сууда.
БОЛГЪУНЧУ КЕЧ
Сюймеген — бал, джау да ашамайды,
джандетге да кёл салыб, джашамайды.
Барды аны сокъурандырырча,
тюшюндюрюрча Кюч,
алай а, ол чамланнгандан сора,
боллукъду кеч.
ХОРЛАР ЮЧЮН ТЮЗЛЮК
Саугъа, ёлгеннге да табылады ёкюл.
Ёзге, агъач, болгъандан сора кюл,
ызына айланыб болалмайды терек,
ёлгенни киши да эталмайды сау.
Алай а, хорлар ючюн тюзлюк,
кетгеннге, къалгъаннга да
оноу этерге керекди Тёре.
ЭКИ КЪАНАТЫМ
Къайгъы этиб, соралла манга:
-узакъдаса, джуртдан тышындаса -
кесингмисе, бармыды нёгеринг?
-Эки имбашымда — эки мёлегим,
хар къуру да биргемелле ала.
-Огъай,
сууаб-гюнах джазгъан мёлекле тюл.
Мени нёгерлерим — мени мёлеклерим:
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Ала бла мен тюлме джангыз.
Алалла меннге Ай бла джулдуз.
Аладан тёгюледи джарыкъ.
Не бек турсам да арыб,
джыгъылсам да арыб,
ала тарталла Кёкге,
тургъузалла ёрге.
Эки къанатым -
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Аладан айырылсам -
не Тейри адамы,
не Хакъ шайыры
болаллыкъ тюлме,
Кёкге учаллыкъ тюлме,
джерде да джюрюяллыкъ тюлме.
Ала бла — тюлме джангыз.
Алалла манга Ай бла джулдуз.
Аладыла - эки нёгерим,
эки мёлегим, эки къанатым да мени.
СЁЗГЕ БУРУЛГЪАН ДЖАРЫКЪ
Сейир хапар айтайым сизге:
минг-минг джылны келеди Кёкден джарыкъ,
джыра къарангыны, келеди ашыгъыш —
бир такъыйкъагъа минг-минг къычырымны.
Джерге джетерге уа бурулады Сёзге.
Сёзден тёгюледи джарыкъ.
Сёзден къарайды Кёк.
Бир тил къой, бир сёз ёлсе да —
къарангыгъа батады дуния.
Джерде сёз болур ючюн
минг-минг джылны келиб тургъан джарыкъ,
сени ёлтюрсек -
адамбызмы, халкъбызмы биз?!
ДЖУУУКЪЛАША БОЛУРСА СЕН
Джангур джауады эртденли,
джангызгъа барады джел да.
Акъ мёлекча, къызчыкъ, кел да,
халыма бир къара мени.
Атынгы айта да, тириле,
къанатланады джюрегим.
Сау-эсен эсе, бир къарай кел,
Ол къая ташда Терегим.
Бир чапыракъ ала кел андан,
Къадау ташдан да бир бурху.
Ала игидиле дармандан -
кюч алыр аладан рухум.
Дууа этерингден алгъа,
Къадау ташдан ол кесекни
джашил чапыракъгъа чырма да,
къобан сууунда бир джибит...
Аладан хазырланнган дууады
джаралы джюрегиме джарарыкъ.
Ол дууаны бойнума такъсанг,
джюз джыл болурма джашарыкъ.
Терек чапыракъны, бурху Ташны,
Къобан тамчыны алыб келсенг -
джарлы джаныма кёрюннюкдю
Джуртну алыб келгенча сен.
...Ол юч керамат — бойнумда,
тёртюнчю керамат — къойнумда:
менден насыблы болурму
Шимал тенгизни бойнунда...
Иги джора да игиди,
Акъ Сёзге ийнанама мен да.
Тохтагъандыла джангур, джел да:
джууукълаша болурса сен...
ЭТЕМЕ УМУТ
Тауланы да басханды булут.
Шын туруб, джагъагъа атлайды тенгиз.
Дагъыда джашаудан этеме умут,
джюрегим-кёлюм къыйналса да кемсиз.
Билмейме не дууа окъургъа
табигъатны этер ючюн шош.
Келе тургъан палахны аллында,
къалгъан къайгъыла — бары да бош.
Харамлыкъ, хыйлалыкъ, зорлукъ
этерге кюрешгенлЕ бир-бирине,
сирелесиз айталмай бир джукъ,
энди нек кёргюзтмейсиз кючюгюзню?
Тюшюнюрге, тюзелирге
къалгъанмыды, билмейме, заман.
Излемей эсе да ёлюрге,
Кёкню чамландырады адам.
Ахыры келир къачан, къалай?
Къачан, къалай эмда къайдан?
Кёкденми, джерденми — огъай,
адамны кесиндеди ахырзаман.
Тауланы да басханды булут.
Шын туруб, джагъагъа атлайды тенгиз.
Джюрегим-кёлюм къыйналса да кемсиз,
джашау джукъланмаз деб, этеме умут.
УШАМАГЪАН ДЖУКЪМАЙДЫ
Сокъур таш сангырау джауумгъа тынгылайды.
Сезген бла къалмай, эшитген бла къалмай,
излейди кёрюрге джангурну кесин,
кюрешеди ачаргъа кёзлерин.
Сангырау джауум кёреди аны.
Кюн узуну джауады, джууады аны.
Алай а, не дегенин ташны
эшиталмайды, ангылаялмайды,
аны кёзлерин ачалмайды.
Ёмюрлери ётеди алай -
бири кёралмай, бири да эшиталмай.
Насыблы, насыбсыз эселе да ала,
ким биледи.
Алай а,
сангырау джауум джаумагъан кёзюуде,
бютюн мыдах кёрюнеди сокъур таш.
Ушамагъан джукъмайды -
ажымсыз, аланы бир-бирине тартхан
барды бир зат.