ЗАЗ ЧИДА ХЬИ…
Тваз кIалубда
Жуван рикIин хиялрикай,
къалрикай
за шиирар атIузва.
КьурунчIдикай кирпич атIур
касди хьиз.
Зи хъверни гъам –
куьтягь тежер зи кьурунчI.
Зи лезги чIал
даим цIийи
кукIвар тежер кIалуб зи.
МАНКЪУЛИДИН ХУЬРЕ ЗИ
Ина гатфар, гад гуьзел я,
Килига, кьуд пад гуьзел я,
Уьмуьрзавайд лезги эл я,
Манкъулидин хуьре зи!
Зуьрнед ван кваз, манидин сел,
Гур я ина мехъерни мел,
Гада викIегь, руш я гуьзел,
Манкъулидин хуьре зи!
Гавдушанд пел, гимреяр дар,
Чи тарихдин аманатар,
Къван авани алачир тIвар,
Манкъулидин хуьре зи1
Килигна хъвер авай чиниз,
Илифа куьн, дустар, чиниз,
Вине кьада мугьман азиз,
Манкъулидин хуьре зи!
ШАРВИЛИ
Вун зи элдин
Къадим кьиса,
Мах мили,
Шарвили.
Акъудна на
Шумуд чIехи
Кар кьилиз,
Шарвили.
Эверда ваз
Гуж гайила
Дарвили,
Шарвили.
Чи эвердиз
На гьай гце,
Чаз килиг,
Шарвили.
Хуьзва чна
РикIе ви тIвар,
Тiвар чилин,
Шарвили.
Элкъвезва хьи,
Терсина мад
Шар чилин,
Шарвили.
ЛЕЗГИНИЯ
Манкъулидхуьр – Лезгиния зи гуьзел!
Лезги чилин хурал ала инжи хьиз.
Бахтавар я вал Ракъинин гьар са тел,
Перишан я ви ряденар хъен чкIиз.
Ина чIехи са чIугвар я тIебиат,
Гадни гатфар махара хьиз гуьзел я.
И чил акваз жезва даим гуьгьуьл шад,
Шаирдинни илгьам ина са сел я!
Ина зи халкь, мерд къилихрин лезги эл,
Ина кьегьал рикIер ава, тIал авай.
Забитан руьгь ксанва зи пак чилел,
И гьавада Шарвилидин ял ава.
Ухшар я вун гьар са лезги бадедиз,
Ви пелевай гьар шуьткъвер заз масан я.
Манкъулидхуьр – Лезгиния зи азиз!
Вун зм къадим лезги махни кьиса я!
БАДЕД ГЪИЛИН ГАМ АМА
КIвалин чиле цуьк ахъайна,
Гатфари хьиз цуьквер гьайна,
Лезги чилин гьар убада,
Гьам Куьреда, гьам Къубада,
Гьар са кIвале шумудни са
Лезги бадед гъилин сумаг,
Бадед гъилин гам ама.
Зи кIвалени гатфари хьиз
ахъайна цуьк,
бадед гъилин гам ама.
Чан алатIа и гамунал?
Гагь а кьиле, гагьни инал,
Гьар гъилера, гьар квакина
АватIани шадвални наз,
Вучиз ятIан аквазва заз
И гамина
бадед рикIин са тIимил дерт,
са тIимил кьван,
бадед рикIин гъам ама.
КIвалин чиле ахъайна цуьк,
бадед гъилин гам ама.
И цуькверал бадед гъилин,
И рангарал ширин, мили,
ЯтIан гьейран чилер, цавар,
ЯтIан и гам налагь сувар,
И гамина лугьуз тахьай,
КутIан тавур, такур, квахьай,
Шумуд мани, шумуд са мах,
Зи бадедин а верцIи ван, бадед къамат,
Садни адан, гьална уьмуьр,
къенин йикъаз къачуз тахьай кам ама,
КIвалин чилел ахъайна цуьк
бадед гъилин гам ама.
Им вуч сир я, им вуч суьгьуьр?
Авурлахъди са гъил къекъуьр,
И гаминлай, агь, вуч хъсан,
Аял чIавар верцIи, масан,
Зи вилеркай карагзава.
Агь, зи рикIе, гуьгьуьлд цава
А йикъарин алатай, фей,
Ширин хиял,
заз азиз тир кIам ама.
КIвалин чиле ахъайна цуьк
бадед гъилин гам ама…
КЬИЛ ХКАЖ, АРБЕН!
Шаир стха, Арбен Къардаш,
Куьз дертлу я зи?
Твамир рикIе жуван талаш,
Агь, жемир аси.
Дуьнья даим амукьдач икI,
Алатдайд я хъен,
Алугарна гъамарин ник,
Кьил хкаж, Арбен!
Ви гуьгьуьлни даим ахъа
Яни дердериз?
Илчифзавайд гуьгьуьлд тIакIа
Гъам яни звериз?
И дуьньядин крар акваз
ЦIугъзавай сирен
Валлагь, биллагь жез кIанда ваз…
Кьил хкаж, Арбен!
Гагь хъуьрез, гагь шедайди я
Дуьнья кьил рехи.
И йикъарик жедайди я
Пис-хъсан эхир.
Алудмир на рикIелай ви
Гьар легьзе, герен
Пак лекьерин я ви иви,
Кьил хкаж, Арбен!
ХУДОЖНИК СЕЙФЕДДИН СЕЙФЕДДИНОВАЗ
Зи лезги чил, зи такабур Шагь кьакьан…
Налагь ина са илагьи заргарди
Къекъуьрна гъил: «иниз куьне лагь Ватан,
Ам инжи хьиз хуьх» лагьанва «пайгардиз».
Эй чи инжи! Эй чи улу пак Ватан!
Ви иервал лугьуз жедан гафарив?
Ви верцIивал за гафарив гьикI чIугин?
За гьикI вугун? Гьи рангарив, гьи наварив?
Ингье, са кисть мез ажузд тир чкадал,
Лезги чилин рангарикай рахазва.
Ашукь я ам Ватанд чилел, гьавадал,
Гьар са шикил – гуьзгуь: Ватан аквазвай.
Алхиш хьурай, сеняткар, ви гъилериз!
Кьуват къачуз Ватан лугьур чешнедай,
АкI я хьи заз на Ватандин чилериз
Икрамзава са мукъаддас гьуьжредай.
Бахтлу я вун, Ватан хьтин яр аваз,
На ви гуьгьуьл бахшнава и ашкъидиз.
Чун бахтлу я ви сенят, ви кар аваз,
Гуьзел карди цIарцIар гуда къашди хьиз.
Гьар инсандиз гудач Аллагьд и гьунар,
И чIехи ашкъ илифдач гьар гуьгьуьлдиз.
Хайи чилин гьар са легьзе, акунар,
Ви кистиник ахъа жезва са цуьк хьиз.
ЗУН АХЪАЯ ЗИ РАГАРИН СИНЕРАЛ,
АЦУКЬДА ЗУН ЛЕКЬ АЦУКЬДАЙ ЖУЬРЕДА.
Забит РИЗВАНОВ.
Генгбур тир кьван ви гуьгьуьлдин луварар,
Гзаф кьакьан ви рикI алай рагарни.
Илгьамни женг – ви уьмуьрдин суварар,
Шиирра ви хъверни ава накъварни.
Уьмуьр фена гьахъ паталди женгера,
КIан хьанач ваз регьятвилер уьмуьрдин.
Ваз ви элдин дердер хьана сенгерар,
Гьахъсузвал, таб душманар ви гуьгьуьлдин.
Лув ганва на жув кIани тир рикIериз,
Шумуд агъзур гуьгьуьлда на мугнава.
Шумуд рикIе къалурдай эквер хьиз
Ви весийрин мукъаддас тир мугава.
Гелер туна Къубадани Куьреда,
Сейли я вун лезги элдин чилерал.
Ацукьнава лекь ацукьдай жуьреда,
ЧIехи шаир, чи рикIерин синерал!
КIЕЛЗАВА ЗА АЛИРЗАДИН ШИИРАР
КIелзава за Алирзадин шиирар,
И шиирра лезги чIала хъверзава!
Хъуьрезва заз лезги хуьруьн жигъирар.
Налагь зун мад и жигъиррай зверзава.
Налагь зун мад кьецIил кIвачив зверзава,
Бадед галаз физва никIиз, башахиз…
Къайнар никIе звериз кIвачер херзава,
Баде ава зун квадариз, гагь жагъиз…
Баде ава зун квадариз, жагъуриз,
Бадед кьилер, зани чIанкьар кIватIзава.
Цава Рагъни кузва яру тIанур хьиз,
Ракъиникай налагь ялав кватзава.
Ракъиникай налагь ялав кватзава…
Аял ятIан шад манидал илигиз,
Зи рикI хура вучиз ятIан гьакьзавач,
Иервилиз и дуьньядин килигиз.
Иервилиз и дуьньядин килигиз
Сейрзава хайи хуьруьн пелер за.
Агь, а чIавуз заз хабарсуз, тийижиз
Къелемдив зар хразвай кьван Алирзад…
Къелемдив зар хразвай кьван Алирзад…
Гуьзел я и рикIин ийир-тийирар.
И гуьгьуьлдин цавар кьакьан, пелер шад,
Гьадак кIелда за Алирзад шиирар.
ЦIИЙИ КТАБ
ПРОЗАДИН ШИИРАР
ЛЕЗГИ ЧIАЛ ЗИ ХИЯЛДА
(прозадин шиир)
ЧIалар, чIалар аку, гьикван аватIа и дуьнядал!
Вучиз ятIани гьарадаз вичин са квез ятIа ухшар ава зи хиялда.
Испан чIал. МичIи рангадин къизилгуьлдиз ухшар я ам зи хиялда.
Француз чIал. Экуь рангадин къизилгуьлдиз ухшар я ам зи хиялда.
Урус чIал. Урусатдин генг чуьллеравай цуькверин атир галай кIунчI я ам зи хиялда.
Ингилис чIал. Вири чIалариз виняй агъуз килигзавай такабурди.
Бес лезги чIал? Зи дидед чIал цуькверикай гьич садазни ухшар туш зи хиялда. Ам цIверекI галай яру ялавдиз ухшар я зи хиялда. Зи иер чIал, цIверекI галай, ялав галай!
Элуьхъ тийир , даим кузвай къул я вун чи,
Улу буба я, хтул я вун чи!
Бубайрихъ галаз, бадейрихъ галаз кьуьзуь жеда, улу жеда вун, балайрин сиве цIийи кьилелай цIийи жеда вун.Улу бубайрин гьарай я вун, ван я вун чав агакьнавай. Чи чIехи гъуц ЦIай Алпанан, игит Шарвилидин къайнар нефес, ял я вун, лезги чилин верцIи аваз...
Элуьхъ тийир къул я вун чи,
Улу буба я, хтул я вун чи...
1991
ЧАХЪ КУЛТУРА АВАНИ?
(прозадин шиир)
"Авач" лагьана са итимди. Чи кIвалевай са межлисдал. Итимрин межлисдал.Суьфредал фу алатIани.Хьран фу.ЦIийиз хьракай хканвай, таза, атир квай, цпIур ягъанвай лезги фу. Ам буьркьуь тир жал?
Лезгид кIвализ гьим атайтIани чи хьран фуакай хуш къведа.Мугъулви атайтIани, чувудни, урусни, къарачи атайтIани. Хъфирла са"лезги фу" къачуна хъфида.
"Авач" лагьана лезги итимди къвалал алай итимриз, чахъ култура.Чи лап чIехи култура тир верцIи лезги чIалал рахазватIани. Ам биши тир жал?
"Авач" лагьана а итимди чахъ култура.Са чIукьни тавуна яб акалзавай амай лезги итмри. Абур рази тир жал?
Агь, кьуначни бес ялав зи чанди? Бес рикIи зи, зи гуьгьуьлди гьарайначни? Абуьркьуь касдин гъил кьуна за хиялдай, камуз авудна, хьран кIвализ тухвана.
-Килиг, халу!- лагьана за хиялдай- килиг, и чи хьар чи къадим културадин, тарихдин са лишан тушни бес? Элкъвена килиг, къунши халкьарикай гьидаз ава ихьтин хьар,ихьтин хьран кIвал, ихьтин фу?
Ахпа кьуна адан гъил ам къавал кIвализ хкана за, кIвалин чилевай лезги бадед хранвай иер сумагар, цларавай кьеличаяр къалурна за, жуьреба-жуьре чешнейрин иер сун гуьлуьтар, чуьвекар къалурна за. Култура туш, бес ам вуч я?Бес чи бендер, чи манияр? Бес чи хкетIар, кьисаяр,бес чи махар, бес чи кьуьлер, чи мехъерар, мелер?
Гьар са хуьр, гьар са кIвал са музей хьиз я Лезгистанда. Чи културадин музей. Гьар легьзеда, гьар юкъуз чун чун чи културадихъ галаз санал ала, чна музейда уьмуьрзавайди хьиз я, гьавиляйни чаз акI жезва хьи,култура са маса затI я.
"Авач" лагьана са лезги итимди чахъ култура. А юкъуз дар хьана заз и дуьня.Шехьна зун а юкъуз, шехьна. Ам, ам хьтин масадбурни буьркьуь я лугьуз шехьна зун, биши я лугьуз шехьна зун. РикIевайбур а итимдиз лугьуз хьанач лугьуз шехьна зун. Ам авурда тваз четин я лугьуз шехьна зун.
"Чахъ култура, тарих авайди туш" лугьузвай лезги итимар амаз кьван и дуьнядал шеда зун. "Куьз шеда?" лугьумир заз...
"Авач" лагьана шумуд лезги итимди лезгийрихъ са проблемни. Президентдин вилик акъвазна "авач" лагьана. Са проблемни авачир бахтавар лезги халкь! Язух атана заз жуван халкьдин . Ихьтин къванер вилик кутазва лугьуз. Ибур марчилар я.Марчил къванер.Гьидан цлахъ хьайитIани туькIуьдай къванер я абур.Аллагь, вуна хуьх чун абрукай, а марчилрикай!
Зи иер чIала къванерални тIварар ала: марчил, истил, са цлахъни туькIуьн тийидай къван.РикIел алама: зи бубади чи гъенел пару эцигдамаз хъсан гьай хьанвай, лаваш хьтин къванер це лугьудай. "Марчил це!" лугьудай. Виридаз хуш къведа марчилрикай. Абурув цал эцигиз регьят я. ЧIалаз килигдай къванер я марчилар.
"Ава" лагьана чаз култура, тарих. Гзаф къадим, чIехи са тарих. Зи гъилевай ктабди лагьана. Шехьзава зун, хвешивиляй шехьзава зун...
Чахъ култура, тарих ава лугьузвайбур пара хьанва.Жезва. "Марчиларни" тIимил жезва къвердавай.
Шеда зун. Хвешивиляй шеда зун.
13.04.95.
ГАМ
(прозадин шиир)
Зун мягьтел хьана ацукьнава. Бадеди хранвай гамунал. Няналди ацукьда зун инал, чIуькьдай кас тахьайтIа. И гамунин нехишрин, квагарин арада налагь, бадедин ван амазма, баде амай йикъарин гелер амазма.И квакарин арайрай заз бадедин верцIи, азиз ван къвезва:
-Чан, ша ацукьа, са герен куьмека...
-Чан, ша и арадиз килига кван, инай бадедин кьил акъатзавач.Вилеривай кьатIиз жезвач...
-Чан, фена бадедиз къавалай са кIус фу гъваш, рикI лап куьрс хьанва.Яван фу гъваш!.. Къа-фун рикIи-и-и чIугаз-ма-ни-и лагь? Кьурсах ама-ни-и лагь... Уф, аман, я чан диде, вучдай вуна закай хана?..И кьелид Тават лугьудай кьейидни са герен къведач хьи, рикI аладариз. Къвер кьван тир, вутI хьана жал?.. Фу гъанани? Чан и са тIимил ара вуна ацIура гамунин, де кьий ви чандиз... За и кIус жакьван...
Зун ацукьдай. Сад-кьве гъилер бадедихъх галаз храна къарагъдай. РикIик тяди акатна къарагъна катдай зун. Я ктаб кIелиз, я къугъваз.(Зи кьил а чIавариз гьар са жуьре чипполинойрив, джелсоминойрив, питер пен, вендийрив ацIанвай...) Пара вахтара ктаб кIелиз.Яни гьакI ацукьдай зун. Хиялариз. Тек. Темтек.Гьикьван иер вахтар тир, гьикьван верцIи чIавар! КIвалера бадеяр авай, айванарик гам храдай тарар, тарара гам ршанвай, гам храз ацукьдай бадеяр авай чIавар! Гамар гатуз храдай, чими чIавуз. Айванрикай, къуррикай гам гатадай ванер къведай: гупа-гуп, гупа-гуп! Хъархъун кIарасдикай раснавай залан, мичIи яру рангадин рекъинив гатададай. Кьуват галай гьа бадейрик! Экуьнилай няналди шумудра ван гьатдай мягьледа: гупа-гуп, гупа-гуп! Гьеле гам акадардамаз кIаншинив тарар кIевир хъийидамаз зун мадни мягьтел жедай: икьван кьуьзуь кьудкъад йисан кIарабра икьван кьуват гьинай я жал и дишегьлийрин, чи бадейрин чанда? Гьани, гьинва а кьуват квай, гатариз къуррик "гупа-гупдив" гамар храдай бадеяр? Абур къвердавай тIимил жезва, амукьзавач... Анжах гамар тIимил жезвач. Абур гьар кIвале ава лезгидин .Гьикьван къвез тухвайтIани лезги чилел бул я гамар.Бадед лагьайвал "гьяркьуь, яргъи, кIвал ацIай гамар" Залан, тек агъуриз тежедай гамар.Къуншидал алай рушариз, сусариз эверна санал лугьуз -хъуьрез агъурдай чIехи сумагар, чичIидин гебеяр" Хъуьрез акъвазнавай, бадейрин верцIи ванцелди рахазвай, бадейрин ухшарар къвезвай чи муьдрик гамар...
Зун мягьтел хьана ацукьнава.Бадед храй гамунал.Пака сад къвервал я килигиз и гамуниз. Ихьтин гарихъ чIехи пулар гузвалда. Гудач за , садавни гудач за и гам. Захъ галаз, заз акваз-акваз зи вилин кIаник кукIвар хьурай, герек туш заз адак гузвай чIехи пулар. И квагарин арадай заз зи аялвили килигзава, зи аял чIавар рахазва.Ана баде авай йикъар ама.Ам гьакI гам туш. Ам баде амай йикъарин, зи аялвилин, зи бахтавар йикъарин ктаб я са, тарих я са.Ада гьикьван затIар рикIел хкизва,адай зи бахтавар аялвили нур гузва Ракъини хьиз! Нур ава и гамина,Рагъ ава и гамина! Пулуниз килигна за ам яргъариз, къариб чкайриз гьикI акъудда? Акъуддач за вун, акъуддач и кIваляй санихъни... Нехишрилай гъил аладарзава за бадеди хьиз зи. "Девлетар е, и гамар, девлетар..." ГьакI лугьудай бадеди. РикIивайни девлетар я кьван.Мад бадедин ван гьатзава япара:
-Чан, са тIимил аста гьялча гам, кукIвар жеда...
-Чан, аста-аста кул ягъ, пара илисмир...
А чIавуз чун чинеба хъуьредай.Чаз хабар авачир и гамар гьикьван чIехи зегьметди арадал гъизватIа.Адакай бадейриз хабар тир. Сар чуьхуьх, кьакьар хкуда, эвягъа, гъалар ия, рангада тур, мад чуьхуьх, кIентIер хъучана, гам тара тур, кваг-кваг хурах.Гьеле арайра мад гьикьван кIвалахар авай тIвар кьун тавур. Кваг- кваг, кваг-кваг арадал къведай и гамар. Гьавиляй бадейри гзаф дамахдай чпи храй гамаривди.Гъил аладариз.Бадейри гъил аладардай чпи хразвай жуьреба-жуьре чешнедин гамарилай. "Кацин фурарилай", "Хъимилдилай", "ЦIийихуьрдилай"...Гьар сад са мах хьтин, са мани хьтин гамар...Гьар сад са гатфар хьтин хъуьрез акъвазнавай, кIвале нур тунвай гамар.Гьарада са мах, са кьиса ахъайзава, са вуч ятIа рахазва и гамари, гьарадаз вичин бадедин ванцелди. Мад бадедин ван гьатзава зи япара:
-Чан, къарагъа, къарагъа! Гадаяр ацукьдай затI туш гамунив! Белемед хьиз , ви инал вуч ала?Чу куьчедиз, къугъугъ! ..Аллагь, зун вавди тушни, яда? Анихъа, чIурна вуна, нехиш чIурна! Мад мус ахъайда и на чIурай чка? ГикI заз кIвалах акъудда и гадади? Къарагъ лугьузвачни за ваз? Чан, ви сивиз кьий баде, къарагъа ман...Кинодиз фидай пул гуда бадеди ваз, къарагъайтIа...
Стха къарагъдай гаминивай кинодин пулунин тIвар кьурла. Клубра индийски кинояр физвай чIавар тир.Гьикьван иер чIавар тир абур! Чун гъвечIизмай, аялар тир, санал аламай чIавар! Гьар йифиз я чихрадив, я кIентI хъучаниз ацукьнавай бадедиз минетдай чна:
-Чан баде, са мах ахъая!
Ахъайдай бадеди."ХункIаян мах".Мад минетдай: "мад са мах ахъая!" Ахъайдай бадеди."Деврен мах" Ахпа мад, ахмад, мад... Гьар йифиз гьа са махар ахъайиз тадай чна бадедив. Акьван верцIиз, сабурдив ахъайдай хьи махар бадеди.Чи вилерикай гьа ХункIайни карагдай, гьа таралламай са пешни. Имамни, севни-Имам алцуриз кIанзавай, девни-ирид стхадин вахан тIуб фитIиниз иви хъвазвай, "хешил" лугьгуз-лугьуз хъфизвай Малла Несреддинни...Чи вилерикай НуькI хала карагдай, афардикай амай са кIус гваз къвекъвезвай, идаз-адаз "ма, неъ!" лугьуз...Бадеди ахъайзавайди гьа са махар тир, чизвайдини гьабур тир. ЯтIани чаз а махар гзаф кIандай...
...Зун мягьтел хьана ацукьнава. Бадеди хранвайгамунал. Ваъ.Гудач за и гам.Гудач. Бадедин гъилери хранвай , адан верцIи, играми ванцив рахазвай и ажаиб гам садазни гудач за.Герек туш заз адахъ гузвай чIехи пулар.
Налагь мад бадедин ван къвезва заз:
-Гумир, чан, гумир!...
19.06.1992
МАСА ПЛАНЕТВИЯР
(прозадин шиир)
Инсанари шумуд йисар я абурун рекьер хуьз. Маса планетвийрин. Яраб къведатIа? Мус къведатIа?
Яраб абур гьихьтинбур ятIа? Чаз ухшар ятIа?
Абурухъ галаз рахаз жедатIа? ГьикI авурда твада? Гьи чIалал рахада?
Чи авурда акьадатIа? Вилиз аквадайбур ятIа? Агъзурни са суал.
Маса планетвияр гьамиша атанвайди я Чилин винел, гьисятдани къвезма, идалай кьулухъни къвен хъийида. Абур даим чи арада авазва.Абур чаз гьикьван кIани я, азиз я. Амма чаз чизвач, чна кьатузвач абур маса планетвияр тирди.
Аллагьдин гъиляй цIийиз акъатнавай махлукьар я абур. Маса планетвияр. Абурухъ иер, даим гьар са куьнал мягьтел жудай, михьи, дуру вилер ава. Абуруз чи планет, чун цIийиз аквазва, гъадахъ гьар са затI абуруз гзаф маракь кваз аквазва. Малум тушир затI акурвалди "ам вуч я?" лугьуз жузадай гъвечIи , иер сив ава абурухъ.Абур чаз ухшар я, чилел атай садсалай чпиз экъвез чирда. Чеб аватай чкадин чIал чирда. Гьа чIалални агъзурралди суалрив чун динж тадач. Абуруз гьар са затI цIийи я! Абурухъ иер ван жеда, абур гьикьван хъсан рахада! Абур гьикьван хъсан экъведа, гъвечIи камарив. Гьикьван хъсан аквада чи арада, инсанарин арада. ГъвечIи, аскIанбур.Фад галукьдай, шедайбур, ъавурда тваз четинбур!
Маса планетвияр вилив хуьзва чна. Гъил вилерал эцигна цавариз, яргъал-яргъал гъетериз килигзава чун. Мус къведатIа? Гьинай? Гьихьтинбур ятIа? Абур чи вилик галаз-галаз, абур чаз акваз-акваз.
Аллагьдин гъиляй цIийиз акъатнавай махлукьар я абур. Маса планетвияр. Акваз кIан ятIа килиг жуван кIвалевай аялдиз. Къужахдавай бицIекдиз.Гьам я маса планетви. Аллагьди вав ганвай, вал ихтибарнавай.
Зунни са чIавуз маса планетви тир. Вунни. Чун вири. Аллагьди чун и дуьнядал цIийиз гъайи чIавуз, ада чун Чилин винел халкь авур чIавуз чунни маса планетвияр тир.Гьикьваниер чIав тир ам! Гьар са затI цIийиз аквазвай, цIийиз чирзавай чIав!
ЧIехи хьунивай чи рикIелай алатзава.Чун маса планетви тирди.
Чун гьинай атанва? Гьиниз физва? И дуьнядал аламачирла?
1992-97
СА ТIИМИЛ ХЪВЕР
(прозадин шиир)
Жив къванвай.Лацу, лаплацу. Акьван лацу тир хьи, килигдамаз вилери цIарапIарзавай.Акьван къайи тир хьи, гъиле кьурла гъилни дав жезвай.Акьван такабур тир хьи, къваз тавуна рекIв-рекIв ийиз лугьузвай налагь:
-Зун иерда кьван аку!Зун къайи кьван аку!Зун виридлайни кьуватлу я!Заз садавайни, са куьнивайни затIни ийиз жедач. Вири дуьня гьисятда зи гъиле ава.Нивай заз вуч ийиз жеда?
Са арадлай цаварал Рагъ хкаж хьана.Лап яргъалай. Са тIимил чина хъвер туна.Са тIимил хъвер. Жив цIрана. Гуьзел, къайи жив.Регьим квачир жив..ЦIрана, квахьна фена. Амукьнач.
Са тIимил хъвердин къудрат аку, кьуват аку!
ЖИВ ХЬИЗ МИХЬИ
Жив къвазва.ЧIехи-чIехи пилтейрив. Пенжеридин вилик ацукьна за къвазвай живериз килигзава. Стхадин руша жив гьикI хьана къвазвайди ятIа атана зи вилик акъвазна, изагьзава:
-Биби, жив гьикI хьана къвазвайди ятIа лугьудани за ваз? Цава сафунай хьиз тIеквер авайди я ман, гьа тIеквер ахъа хьайила гьанай жив авахьзавайди я. Чир хьанани ваз? ГьакI жезвайди я.Ахпа гьа тIеквер кIев жезвайди я.
Чир хьана заз, зи гуьзел бала. "Я ман" лугьузва за. Зи вилерикай карагзава цававай тIеквер, жив къвана куьтягь хьайидалай кьулухъ гьикI кIев жезватIа абур.Са маса чIав тиртIа зун хъуьредай ва жувани а сафуник са шумуд затI акал хъийидай, и кьуд йисавай гъвечIи рушани хвешила "я ман, биби!" лугьудай... Анжах, анжах сивин хъвер атIанва зи къе.Лугьуз кIанзава хьи заз и гъвечIи рушаз, и жив, и къе къвазвай жив цавун тIекверай авахьзавайди туш. И жив чи дагъларин, хайи дагъларин вилин накъвар я. Има чи дагълар я къе и шезвайди.Къе и дагъларал ашукь, рагарал, синерал ашукь игит са лекьрен рикI акъвазнава.Къе ада вичин ялав галай руьгь чаз бахшна вич эбеди яз ксанва. Вичин рикIевай цIай, илгьам чаз бахшна вилер мичIнава эбеди.
"Ви руьгь чахъ галаз я" лугьузва рикIин къеняй.
"Ви михьи, чIехи руьгьдин вилик кьин кьазва хьи, чна, чал вуна ихтибарнавай а цIай са чIавузни туькъуьрдач, чIехи шаир, чIехи устад! ЧIехи Забит!" лугьузва жува-жуваз.
Жив къвазва. ЧIехи -чIехи пилтейрив.Михьи я и жив. Ви уьмуьр хьиз.Ви рикIин мурадар хьиз.Са лекени алачир. Жив хьиз михьи уьмуьр.
23.11.1992
"ЛЫ,ЛЫ"
(стхадин руш Маринадиз)
-Лы, лы, лы, лы...лы....
Зун зи япарал чIалах жезвач.Ихьтин мани жедани? Зун мягьтел хьана амукьнава. Пагь атIана. Адаз вичиз хабарни авач.Мад давамзава:
-Лы, лы, лы...лы...лы...лы...
Хъуьруьн кваз, чинеба элкъвена адан чиниз килигзава зун.Чан аллагь, икьван иер чин женни, кьил аку иер кьван... Юкьван асиррин чIехи чIугурагри чIугнавай шикилравай гъвечIи малайикрин гуьзел кьилер, чинар рикIел хквезва.
"Малайик" "лы, лы" лугьуз-лугьуз кIваляй экъечIна физва.Куьчейриз.Амма зун кIвале амазма фикириз: яраб вучиз "лы, лы"?"Ла, ла", "най,най"... лугьуда эхир! ЦIийиз ван къвезва заз "лы, лы"...Ам вуч лагьай чIал ятIа?Вучиз, вучиз , вучиз "лы,лы"? Зазни лугьуз кIанзава, алахънава зунни а "мани" лугьуз кIанз.Жезвач. Вучиз ятIа?
Са арадлай ам кIвализ хуьквезва ва за адаз минетзава:
-А мани лугьун хъия ман чан, бибидиз.
-Гьи мани?
-"Лы...лы...лы..."
Вичин иер чин зи вилик гъана шейтIанди хьиз жузазва:
-Ам гьида лугьузвай?
-Вуна лугьузвайди вуч тир. Кьетнен. Лагь кван мад.
-ГьикI лугьузвай за?
-Лы, лы, лы...
-О! За гьакI лугьузвайни, биби? ГьикIа, гьикIа?
-Лы, лы, лы...
-За мус лугьузвай? Гьинал?
-Къетнен...Инал...Лагь кван...
-На лагь, гьикI лугьузвай за? Лугьун хъия ман!
-Э-э-эгь! Алат, алата зи чандилай! Герек туш заз ви "лы,лы"! Чу къугъваз, квахьа-а!Эгь!
Мад за адавай "лы, лы" лугьун тIалаб хъувунач.Вучиз лагьайтIа адан рикIел ерли аламачир, къетнен вичи вучнаватIа...
июль, 1992.
"ГУРУ"
Маринадиз
Рагъ экъечIнавай экуьнин чIав я.Гъилер сад-садав агудна за: "экуьнин хийирар, Рагъ!" лугьузва.Има зи салам я гьар экуьнахъ Ракъиниз гузвай.Заз акI жезва адани заз лугьузва: "экуьнин хийир!" Ахпа за жуван гимнастика ийиз авалзава. Са арадлай заз айвандикай ван къвезва адан:
-Баде, биби гьинава?
-Юкьван кIвале.
-Ада ана вучзаватIа аквадани за?
-Вучзава кьван, мад кьиллик акъвазнава жеди вичиз...Йог!
Шарп! Зун авай кIвалин рак цла акьазва.Зи рикI аватзава, хъелни акатзава захъ, заз адакай кичIенни ийизва са тIимил. "Атана мад! Рак къеняй агалнава кIанзавайди тир,гьайиф!" фикирзава за.
-О-о-огь! Гьо-гьо!Биби-и-и!!! Вун акI вучиз акъваззава гьамиша?
Мад зи цавузнавай кIвачериз румар гузва, мад вичин иер, хъсан чин зи вилик, лап вилин кIаник гъизва.Агь, иердай кьван аку, верцIидай кьван аку!Акьван иерда хьи, гагь тIиши кцIир гузва зи, гагьни шел къвезва заз.Акьван иерда хьи,зи хъел алахьзава, хъуьруьн акатзава захъ.Зи гъвечIи "гуру" я ам. "Гуруди" гагь зи япар ялзава, гагь тIиш. Гагь чIарар чукIурзава, гагь вичин гъвечIи тапасрив заз лапIашар вегьизва.
ЧIурна "гуруди" зи "сарвангасана".
-Алата, чан бибидин, алат. Чугур, бадеди вучзаватIа аку.
-Вун ахпа захъ галаз камуз эвичIдани, биби? Багъдиз. Хъархъар жагъуриз.
-Ун, эвичIда чан, эвичIда.Чу.
Хъфизва "гуру" зи.Кьуд йис я зи "гурудин".
Ам мад зи вилик атана акъвазнава:
-Куьтягьнани вуна ви гимнастика? Ша, гила хъархъар хчализ.
Чара авани? Физва зун адан гуьгъуьна гьатна. Зулун пешерин арадай хъархъар жагъуриз сад-сад вири адав гузва за.Гьамиша чи арада ихьтин ихтилатни физва:
-Биби, не, мад сад. Хчу.
-Жува хчу. Вун залай мукьвал я, чилизни, хъархъинизни.
-Эгь, ваъ. На хчу.
Чара авач, хчузва за хъархъ.
-Би, ша гила и хъархъар хан.
Хазва за хъархъар са-сад.
-Аладарна михьна ча зав.
Аладарна михьна вири сад-сад за адав гузва. Са кьиликай вири "чIапI-чIапI" къачуна, сивив ваниз гуз-гуз незва. Хуш къвезва заз адан сивин ванцикай, ада вичин иер чинив акъудзавай маймундин амалрикай.
Вучиз инсанар духтуррин, экстрасенсрин патав физва? Вири дуьня, куь крар, проблемар рикIелай алудна куьне пуд-кьуд йисавайбурун ихтилатриз яб це, килига абуру вучзаватIа. Куьн килигунивай тух жедач, яб гунивай тух жедач.
Инсанар! Вучзава куьне экстрасенсрикай?
1992
ТОМАДИ ГЬИСАБИЗ ЧИРЗАВА
Тургъуядиз
Томадин ругуд йис я.Адаз гьисабиз пара кIанда. Садалай 30-алди.Садалай 150-ди.
Эгер Тома пелиргандаваз вун адал раст атайтIа мад гьич. КъанницIудрахъ вичиз румар гуз тавунмаз валай гъил къачудач. Румар гур кьван цIук илисайда хьиз цIвагъда ва ваз адаз рум гунлай къейри маса чара амукьдач. КъанницIудра.
Эгер зун кIвале гъиле са кIвалах аваз ацукьнаватIа са гьинай ятIани мутлакь Тома атана акъатна кIанзава.Ингье, ада парча хкатIдай зи сантиметрдин лент кьуна са кьиликай гьисабзава:
-Бир, ики, уьч, дорд, беш,алты....18, 19...Биби!
-Ийирми,-лугьузва за.Ада давамзава:
-21, 22, 23, 24,....28, 29...Биби!
-Отуз,-лугьузва за мад.
-31, 32, 33, 34, 35...38, 39... Биби!
-Къырх!-лугьузва за.Ада гьисабзава.:
-41,42,43,44,45.....48,49...биби!
-Элли!
-51, 52, 53......59...-ам мад акIизва.-Биби!
-Алтмыш!- лугьузва за хъел галаз.-Алата кван!
-Ваъ. 61, 62, 63, 64,65.....69, биби!
-Йетмиш, -лугьузва за. За уфзава, амма Томадин япайни туш.Ада гьисабзава гъвечIи сивиз каф акъудна:
-Йетмиш бир, йетмиш ики, йетмиш уьч......йетмиш докъкъуз...Биби!
-Гьаштад! Куьтягьа кван!-лугьузва мад хъел кваз.Ада вичин гъилевай сантиметр къалурзава заз:
-Аквазвачни гьикьван аматIа? Гьисаб ийин ман... Гьаштад бир, гьаштад ики, гьаштад уьч.....гьаштад докъкъуз. Биби!
-Дохсан.
-Дохсан бир, дохсан ики, дохсан уьч, дохсан дерд.... дохсан докъкъуз....Биби!
-Йуьз!-лагьана сантиметрдиз килигзава зун.Пара пай фена тIимил ама.Пара пай зи вилик авахьнава, тIимилди адав вичив гва, теспегьар хьиз кьуна мад гьисабзава:
-Йуьз бир, йуьз ики, йуьз уьч..........йуьз докъкъуз...Биби!
-Йуьз он.-лугьузва за.
Гьа икI чун сантиметрдин эхир кьилиз акъатзава.За регьят нефес къачузва. Амма Томади теклифзава:
-ЦIийи кьилелай амдани?
-Ваъ!- лугьузва за хъел галаз.
-Чан биби! И са сеферни!
За мад "ваъ!" лугьузва.Анжах геж я. Ада цIийи кьилелай мад гьисаб хъийизва:
-Бир, ики, уьч,дерд, беш.....докъкъуз,он, он бир,он ики.....он докъкъуз...Биби!
-Ийирми.-лугьузва за сас-сарал илисна.Завай и зуьлуьм эхиз жезмач.
-Ийирми бир, ийирми ики, ийирми уьч.............ийирми докъкъуз...биби!
-Отуз!- лагьана зун тяди кваз къарагъна къецел экъечIзава, айвандин пенжер ахъайна багъдиз килигзава.Томади давамзава гьисаб:
-Отуз бир, отуз ики, отуз уьч.......отуз докъкъуз...Нене!
-Къырх!- лугьузва кIвале гуьлуьтдиз пине ягъаз ацукьнавай ненеди.Амай пад гьадахъ галаз гьисабзава Томади.
Я гьар юкъуз, я югъ арадай ахъайиз са кьуд-вад гьяфте икIа давамзава.
ГЪВЕЧIИ ВАМПИР
Са юкъуз Томади конфет къачуна.ЦIаминаллай, фитIиндай. Конфетдихъ галаз санал лаплацу сарар-протезни гузва. Акурла инсандин рикI пис жезва.ЧIехибурун. ГъвечIибуруз хуш къвезва. Томадиз иллаки. Ада цIаминаллай конфет къачуна тIуьна, ахпани а протезар сиве туна са кьвед-пуд юкъуз мягьледин куьчейра экъвена.Гагь куьчедай виниз,гагьни агъуз фена Тома, сиве лаплацу кIирер аваз. Лацу, кьуд кIир галай протез сивевай и гъвечIи "вампир" гьар сеферда чи кIвалин виликай фидамаз за ам чи пенжердай хуьзвай ва заз гзаф лезет гузвай адан акунри.ГъвечIи ругуд йисавай тIунутI хьтин руш.Сивени кьуд кIир вампирдин.
МАКЪАЛАЯР, ОЧЕРКАР, ВЕРЕВИРДЕР, ЭССЕЯР
ЗИ ЕТИМ ЭМИН
(эссе)
Са тIимил яргъалай авалда за. А чIавалай шумуд йисар алатнава, амма зи рикIел къенинди хьиз алама: зи къанницIуд йис я. Зун гзаф затIарал , и дуьнядал мягьтел хьана куьтягьнава. За квадарнавай затIарни гзаф я заз жагъанвайбурни. Гила заз акI я хьи, и дуьняда зун мягьтелардай, зун гьейранардай са затI амачирди хьиз.
Крар гьа са крар я ийизвайди. Кьуьд, гад. Гафар гьа са гафар.Кьуьд, гад.Аквазвайди гьа са чинар. Мукьва-кьили, къуни -къунши. Гьални гьа са гьал я.ГъинтIни ван къвезвайди гьамиша гьа сад я: вучиз вун кIваляй экъечIзавач? Ам вуч гьал я вал алайди,вун къвердавай кьуразва...Килигунар гьа са жуьрединди виридан."Амукьнавай рушаз" хьиз.Бахтсуз.Вири гуя бахтлу я, тек са залай къейри! Мукьва-кьилийрикай зун пис-пис хуьзвайбурни ава вилин кIаникай: гуя за абурун "мез куьруь " ийизва.За авур са чIуру карни авач, амма... За вири эхзава.РикIик кьазвач за.Муьдрик кас туштIани муьдриквилерзава тIимил-шимил.Йогари хьиз.Жуваз ван къвезвай кьван гъинтI, ахмур, тукьуьл гафар вири акьуллу, сабур гвай са йогди хьиз чувалда туна, "Ха!" лагьана кьакьан са кьвалалай вацIуз вегьизва за.Хиялдай. Ва за абур гафарни, чебни кваз жуван рикIелай алудзава.Атана мад цIийи кьилелай абру заз гъинтI гана чеб авай чIал зи рикIел хкидалди. Мад "Ха!" ийизва за.Абуруз, и гъинтI гузвайбуруз, зал, зун "вири физвай рекъяй" фена кIанзавайбуруз, зал, зи зайифвилел хъуьрезвайбуруз, зал чинеба лакIабар эцигзавайбуруз садазни чизвач хьи, захъ гзаф михьи. чпелай къат-къат акьуллу, гъинтI тагудай, авурда твадай, кьуват гудай, рехъ къалурдай иер дустар ава.Ктабар. Музыка.Харусенят. АББА-дин манияр.Демис Руссосан манияр, ва мад гьикьван гуьзел-гуьзел манияр...И затIари заз, зи руьгьдиз ахмуррин гъинтIарин, гзаф маса затIарин хура акъваздай кьуват гузва.За сабурзава.Зун са куьни хуьзва.Муьгьуьбатди, ашкъиди. Гуьзелвилиз. Музыкадиз.Харусенятдиз.Ктабдиз.Риваятриз.Гафуниз.Заз амайди гьа и затIар я.Жува-жуваз сабур гузва за.Сабур гудай кас авач захъ.Зун шехьни ийизвач.Чанда кьуват амай кьван ишедач зун.Шедайбурни дакIан я заз! Шедайбурувай яргъаз, яргъаз!Абуру ваз амай тIимил-шимил кьуватни хчуда!
Гьа икI йикъар, варцар, йисар сад-сад физва зи уьмуьрдин.За сабурзава.зун са куьни хуьзва.Гафуни.Хъсан гафуни. Писбур,пис гафар за гвадарзава.Хъсан гаф за дефтердиз кхьизва.Адак, хъсан гафуник зун даим экъвезва.Ам жагъайла налагь заз са дуьня бахшзава. А хъсан гаф кхьена хуьзва жуваз са шумуд чкадал. За хъсан гафар, хъсан гафарини зун хуьзва. Гаф кьван къудрат квай са затIни авач. Ада инсан рекьинни ийида, дирини. Белки гьадак кхьенва: "кIвенкIве гаф хьанва..." Гьадак зун дири ийидай гафарик экъвезва даим.Руьгь ажузардай гафар лугьудайбур ацIана авазва. Ихьтин гафарик: "Старайся, несмотря ни на что! Старайся, когда никто не верит, когда так называемым здравым смыслом ты уже обречен, когда больно жить, когда никто не верит в твою мечту, когда тебя предают, когда ты один, когда... словом все равно старайся!..." (Юрий Власов) Ихьтин гаф ваз гьамиша ван къведач. Хъсан гаф ваз инсанари гьамиша лугьудач. Лагьанач заз. Хъсан гафуник цIигел чIавуз лагьанач заз.Заз хъсан гаф, руьгь сагъардай гаф залай гзаф яргъавай чин такур инсанри лагьана.Ктабра. Газетра.Журналра.
"Амукьнавай, бахтсуз" ятIани зун секин ва архайин я.Зун и дуьядин са квел ятIа чIалах я. Квел? Жувазни чизвач. Зун аси туш. Зун секин я. Ва зун и секин, архайин чIавуз, гуя гьар са куьнал "мягьтел хьана куьтягьнавай" чIавуз садлагьана заз чир жезва хьи, зун лезги я, зун рахазвайди лезги чIал я, чун лезги халкьдин веледар я.Чаз и чIалал эдебият ава, чахъ чIехи тарих, къадим култура ава!(Манкуртвилин дережа аку зи!) И йикъалай зи секинвал, архайинвал квахьзава.Лезги чIалал гъиле гьатай вуч хьайитIани кIелзава за.Шаирар ва абурун шиирар генани заз маракьлу я. Хваш къвезвайбурни ава, текъвезвайбурни. Авурда акьазвайбурни ава, тIакьазвайбурни.Вуч ятIани заз хвеши я, заз цIийи са алем жагъанва, цIийи са дуьня. Са куьник экъвезва зун и цIийи дуьняда. Зун гьейранардай, лап мягьтелардай са затI кIанзава заз.Якъин "дагълар кIвачел къарагъардай" шиирдик экъвезва зун.ГьакIан шиирар за жувани кхьиз авалнава.ПачIах, чкIанвай, кIелдамаз тихтих кутадайбур я.
Са юкъуз зи гъиле Мевлуьд Ярагьмедован улуб гьатзава. И ктабдай заз чир жезва хьи, чаз чIехи са шаир ава: Етим Эмин. Са легьзеда, са геренда и тIварци садлагьана цIайлапанди хьиз зи мефтеда са экв твазва, зи ругьдик къалабулух кутазва.Гелбетта, гьелбетта Етим Эмин! Гьеле аял чIавуз, 9-10 йисавай чIавариз и тIвар са уьтери заз ван атайди тир эхир! Къад йисуз, икьван йисар ам галачиз уьмуьр авун, ам кIел тавун, чир тавун! За жува-жув чIехи гунагь авунвайди хьиз гьиссзава.
Етим Эмин...Гьеле шиирар кIел тавунмаз зун и тIварцел мягьтел жезва.Ахьтин шаирар ава хьи, вун адан тек тIварци вичихъ ялда, мягьтеларда: Федерико Гарсиа Лорка.Налагь гитара рахазва.Етим Эмин. Етим Эмин...И тIвар гьикьван рикIиз чими я, таъсирлу я, сефил я.Са дуьня ацIай дерт гва и тIварцив. Са дуьня ацIай гъам. Шиирар кIел тавунмаз гзаф затIар лугьузва заз и тIварци. Яраб икьван рикIиз чими тIвар алай, и шикилдай акьуллу вилерив килигзавай лезги шаирдин шиирар гьихьтинбур ятIа? РикIик къалабулух кваз, зурзун хьтин са затI кваз садлагьай сеферда за зи уьмуьрда чIехи Етим Эминан шиир кIелзава:
Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур...
Пагь атIана амукьзава зун.Икьван чIавалди кIелнавай са куьнизни ухшар туш и цIар. КIелай и сифте цIарцIи зун уьмуьрлух мягьтеларзава.Уьмуьрлух. За якъин ихьтин мисра гуьзетзавачир.Заз шадвиляй вучдатIа чизвач, хвешивиляй шехьиз, шехьиз кIанзава заз.Налугьуди заз мисил авачир гуьзел са жавагьир жагъанва. Налагь махаравай яхцIур лагьай кIвалин рак ахъайна акъвазнава зун. Мягьтел хьана. И кIвале нур ава, экв ава. Заз санани, са чIавузни такур хьтин.РикIиз чими, багъри, хайи са нур. Лезги чилин, лезги чIалан нур.Налугьуди хайи кIвализ, хайи чилел хтанва, хайибурун арадиз. Налагь и яхцIур лагьай кIвал вуч ятIа, ам вучиз чакай, закай чуьнуьхарзавайди ятIа кьатIизва за.Девре чуьнуьхарзавай, тилисимрив кIевзавай кIвал, утагъ гьа им ятIа? Чи руьгьдин хазина авай, чи чан авай кIвал.(Чна патакай хтайла "чан жуван кIвал" лугьуда, "чан жуван чIал!")
Заз ишедайбур дакIан я! Ишел галай, Расим Гьажиди лагьайвал "рикI ажузардай" гьар са затI дакIан я заз.Амма, амма зи гуьгьуьл дамахдин гьиссерив ацIурзавай и мисрадин иервал аку:
Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур...
Лезги поэзиядин куьлег я и цIар. ЯхцIур лагьай кIвал, хазина авай кIвал ахъайдай. Заз Етим Эмин и цIарцIелай авалзава, асул лезги шиир, лезги поэзия, лезги гаф и цIарцIелай авалзава.
Агь зи чIал, зи лезги чIал! Вад агъзур йис рехъ атана вун. Етим Эминахъ агакьдалди. Вад агъзур йис. Вад агъзур йисуз чрана чIехи са гуьгьуьдивай лугьуз хьайи и цIарцIин иервал аку:
Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур...
Вад агъзур йис я и цIарцIин лезги чIалаз хьиз.Ам аваз хьанва даим чи элдин гуьгьуьлда.Ам тек са касдивай лугьуз хьана.Етим Эминавай.И цIар лугьун паталди Етим Эмин хьун герек тир.Етим Эмин кьанчIехи, гьам хьиз кьакьан гуьгьуьлдин инсан хьун герек тир хьи, амай цIарарни мягьтел жедайбур хьун патал:
Бес ишедай кар хьайи кас шедачни?
Эй дуьнядал ашкъидин дерт такурбур,
Дуьнядал бейкар хьайи кас шедачни?
КIелиз-кIелиз авурда акьадай и шиирдин иервал аку! Налугьуди дуру, гуьзгуь хьтин булах я, шур-шур къачуна авахьзава вичиз.Гьар мисради нур гузва булахдин михьи стIалри хьиз.Булахдин яд хьиз дуру я, илцифардай, хкуддай са затIни квачир дуру гуьзгуь хьтин.Са-са шаиррин цIарар хьиз элкъвез-хуьквез кIелзавач за, авурда акьун паталди. Элкъвез-хуьквез кIелзава за Эминан шиир, элкъвез-хуьквез. Авурда акьазва лугьуз.Иер я лугьуз, рикIиз хуш я лугьуз.Шиир я лугьуз. Асул шиир ,"дагълар кIвачел къарагъардай" шиир.
Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур...
И ажаиб мисрада лезги чIалан кьуват, генг тир имканар аквазва.И мисрада лезги чIалан гафар хтар хьиз сад-садал къалгъуннава Етим Эмина. АкI къалгъуннава хьи, и мисра илагьиди туькIуьрнавай и дуьня вич хьиз камил я, марфад стIал хьиз, ахъа хьанвай цуьк хьих, адан пеш хьиз.Са рехнени галачир.
ХХ асирдин веледар я чун. Чна, къенин йикъан несилди кIел тийизвай жуьре ктаб, газет, журнал авач. Чун мягьтеларун, рази авун четин кIвалах я.ГьакI ятIани ХIХ асирда уьмуьрнавай Етим Эмин тIвар алай и лезги шаирди, лезги поэзиядин и мисил авачир заркарди ХХ асирдин эхирра уьмуьрзавай, и дуьняда гуя"гьейран жедай затIар амачирди" кьетнавай зун вичел мягьтеларна тунай ва ада гьасятда зи гуьгьуьлда садлагьай чка кьунай.Тек са мисрадив.Са зерредив.Са нурдив.Са телинив.Ракъини хьиз.Рагъни гьакI я.Агъзурралди гъетеривай дуьня экуь ийиз жедач. Амма Ракъинивай тек са зерредив шадариз жеда,адан са нур агъзурралди гъетерилай гуж квайди я.Етим Эминан са цIар хьиз."Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур" цIар хьиз.И цIарцIив Етим Эмина лезги чIал "тIаратI хьиз винизнава".Ам зи вилерикай заркар хьиз карагзава.Вичи туькIуьрнавайиер жавагьирдиз рази яз, мягьтел яз килигзавай заркар хьиз.
Ни лугьуда лезги чIал четин чIал я, кесиб чIал я? Етим Эмина ам акъуднавай дережадиз килиг:
Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур,
Бес ишедай кар хьайи кас шедачни?..
Гьар тилитда и мисраяр кIелдамаз заз акI жеда хьи, чи чIал виридалай иер ва къудрат авайди я.Ам са иердаказ туькIуьрнавай шиирдин бейт туш, ам лезги чIалал туькIуьрнавай и дуьня вич кьван кьуьзуь са суал я.Зун гьейран авур мад са суал:
Эй Етим Эмин,
Зай авуна дин,
Вун и дуьнядин
Квехъ гвелкъвезава?..
Са жавагьир я и суални.РикIик къалабулух кутадай, гьар са инсанди вичи-вичиз гузвай суал. Якъин Етим Эминан поэзия чIехи ва дегьруьн манадинди, мисил авачирди ийизвайди гьа и инсаният амай кьван даим цIийи тир суалар, жузунар я.И суалра, садни адан эхиримжи шиирра Етим Эминан устадвилин кьакьанвал, чIехи тир талант аквазва.Яраб вичин чIехивал, садазни ухшар туширвал, цIийивал, къе чна вичиз "чи поэзиядин Рагъ" лугьудайди чизвайтIа? Чизвай жеди.Амма:
Хажалатар, хифетар зи дерин я,
Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я,
Вил атIудач дуьнядикай, ширин я,
Айиб мийир, инсан я лагь дустариз!
-кхьизвай Етим Эмина,вири лезги чилел шира тир "Дустариз" шиирдив вични адетдин инсан тирди, адан тIал-квал, азаб, шадвал, кьиникь вичизни хас тирди чи рикIел хкизва, вич чун авай дережадиз авудзава. Амма гьа и "Дустариз" шиирди адан къамат гзаф кьакьандиз акъудзава чи вилера. И шиир акьван камил я хьи, налагь ам гъиле къелем кьуна кхьенвайди туш, дуьнядихъ галаз санал туькIуьрнавай са затI я, ам дуьня, инсан авай чIавалай ава налагь.Етим Эминан и шиирни чи поэзиядатай авачир жавагьир я са.
Азарлу тир, вичин тIалдихъ галаз тек амукьнавай и чIехи инсанди вичин азабар, рикIин сузаяр сад-садалай иер шиирра таз-таз и дуьнядивай чара жезва.Вичин азаб ва сузайрикай лезги чIалал чпиз тай авачир жавагьирар туькIуьрзава Етим Эмина. Шаирди:
Етим Эмин, на етимар хуьналди,
Ваз арха жеч ви весияр туналди,
Татуй залум зи мейитдин чиналди,
Яд кас атуй-са инсаф авайд атуй.-
хьтин цIарарив мад чун вичин къелемдин кьуватдал гьейранарзава, ада эхир нефесдалди "дагълар кIвачел къарагъдай", лезги чIал "тIаратI хьиз кьилел" хкажзавай шиирар туькIуьрзава.И дуьнядикай чара жерлани Етим Эмина вич чи поэзиядин Рагъ тирди субутзава.И Рагъ акIирлани Рагъ хьиз акIизва.Эминан эхиримжи шиирар нянин нурар хьиз иер я.Етим Эминан нян адан экуьнин чIавалай къудрат квайди я.
Етим Эминалай ахпа лезги поэзиядиз гьикьван шаирар атана,къвезма, къвенни хъийида.Абуру вирида Етим Эмин тIвар алай Ракъинивай экв къачузва.Мумкин я, абурук и Рагъ кьван нур квайбурни жеда.Амма Етим Эмин хьаначиртIа, авачиртIа, чи поэзия кесибди жедай, ам гзаф гъетер авай йифиз ухшар жедай.Гьадахъди ада чи рикIера, чи шииратда вичиз эбеди тир лап кьакьан чка кьунва. Ада кьунвай и чка,са чIавуз зун мягьтел авур вичин Етим Эмин тIвар хьиз рикIиз чими, экуь, нурлуди я.
Куьнни зун хьиз и Ракъинин и нурарал гьейран я, тушни:
Заз сабур гуз, вун куьз шеда лугьурбур...
...Са чIавуз заз акI тир хьи, и дуьняда зун мягьтелардай, зун гьейранардай са затI амачирди хьиз...
август-сентябр, 1998.
РАГЪ КУЗВА ЛУГЬУЗ НУРЛУ Я
Иер шиирни са кешф хьиз я.Иер шиирни анжах са касдивай са сеферда туькIуьриз жеда.Ихьтин кешфар хьтин шиирар поэзияда тек-тек жеда.Етим Эминан зун лап мягьтел авур инжи-"Дустариз" шиир хьиз.Жуван уьмуьрда кIелнавай шиирар пара яни, тIимил яни заз чидач. Амма чида хьи, ихьтин шиир кIелиз садлагьай сефер тир за. Мад сифте цIарцIелай мягьтеларзава зун Етим Эмина:
Хабар кьуртIа зи гьалдикай дустари,
Шуькуьр аллагь, хъсан я, лагь, дустариз...
Гъам ятIани, дерт ятIани, тIал-азаб ятIани иерда кьван аку!Вучиз ятIа?Эминан тIал я лугьуз,суза я лугьуз ятIа, тахьайтIа зи чIалан верцIивал, гуьзелвал ятIа? Якъин кьведни санал ала лугьуз: Эминан сузани лезги чIалан верцIивал, иервал.Дертни гуьзелвал гъил-гъилева, сада-садан гъил кьунва эхир кьиле кьван и шиирда:
ТIалабирди чпивай зи къастари,
Хийир-дуьа, игьсан я лагь, дустариз.
Эвел аллагьдиз шуькуьрна "хъсан я".Ахпа садлагьана "хийир-дуьа, игьсан". Хабар кьан тийизмай дустарикай бикеф чIавуз кхьенвайди я жеди.Кьуд цлан арада тек, тIалдихъ галаз текдиз амукьнавай чIавуз.
Са хъсан гафуник, хийир галай гафуник муьгьтеж чIавуз Эмина мад са жавагьир туькIуьрзава:
Жув хьайила эвел халкьдин арада,
Гила хелвет хажалатдик кьурада.
Дердерикай хабар кьадач чарада,
Дуьнядин гъам -гьижран я, лагь, дустариз.
Агь,Етим Эмин! Зи азиз Етим Эмин! Дердерикай, гьелбетда, хабар кьадач чарада.Вични ХIХ асирда.Радио авач, телевизор авач, газет-журнал авач.Къуни-къунши , мукьва-кьили заз хъсан чизва гьихьтинбур тиртIа. Хъсан гаф ваз садани лугьудач. Лугьудач хьи, лугьудач. Са хъсан гафуник цIигел чIавуз, фад-фад къвез:"-Ам вуч гьал я вал алайди? Вун къвердавай кьуразва."-лугьуз ви рикI мадни чIулаварда, Эмин...
Яраб къенин йикъан табабатди куьмекдайтIа Етим Эминаз? ЧIалах я хьи, куьмекдай.Амма лезги поэзия "Дустариз" шиирдикай, и шиирдавай иервиликай магьрум жедай.Ихьтин шиир туькIуьрун патал Эминан руьгьни тIал, Эминан къелем герек тир.
И шиирда лезги чIал акьван иер я хьи, лагьана куьтягь жедач.И шиир кIелдамаз ваз акI жеда хьи, ибур чавайни, нивай хьайитIани туькIуьр жедай адетдин гафар я, къалгъуна жуваз. Анжах вучиз, вучиз садавайни и саягъда къалгъуниз хьанвач:
Квез жериди са ван я лагь, дустариз...
Етим Эмина эхиримжи цIарцIалди инсан гьейранарзава. И эхиримжи мисрадани лезги чIал жезмай кьван иер я.Налугьуди Етим Эмин дуьнядивай ваъ, лезги чIалавай,шиирдивай къакъатзава лугьуз дертлу я. Гьакьван иер туькIуьрнава и шиир. Лезги гафунин и чIехи устад и чIалал гзаф ашукь тир жеди.КIанидал хьиз. ТахьайтIа ада ихьтин жавагьирар туькIуьрдачир.
И шиир сифте кIелна куьтягьай чIавуз заз акI тир хьи, за са таъсир квай роман кIелна куьтягьнава.И вад бендинин шиирди инсандиз гьакьван таъсирда.Са дакъикъада кIелна куьтягь жезвай и къад цIарцIин гьар сада гьикьван затIар лугьузва чаз! Чи вилеркай шаирдин къамат, адан уьмуьр, ам авай гьал, дуьнядикай, дустарикай бейкефвал къарагзава."Эвел халкьдин арада хьана" гила "хелвет хажалатдик кьуразвай" шаирдин ялгъузвал, и дуьнядикай вил атIузвач лугьуз вич айиб тавун тIалабзавай Етим Эмин карагзава. "Фугъара" Эмин."Етим Эмин амач лугьуз фугъара"...И "фугъара Етим Эмина и шиирдив вичин тIвар ва къамат акьван кьакьандиз хкажнава хьи!
Гьар тилитда "Дустариз" шиир кIелдамаз и шиирда шиирдилайни кьакьан са вуч ятIа авайди хьиз жеда заз.Вуч ятIа? Налагь и шиирда илагьи са затI ава, налагь ада ина иштиракзава.Белки илагьидив, адан мукьув агатнавай чIавуз туькIуьрнава лугьуз ятIа? Низ чида?
Амма са затI чида хьи, ибур гьакI шиир кхьин хатурдай туькIуьрнавай шиирар, цIарар туш.("АтIади шаир я.Ктабни акъатнава!"хьтин) Ибур Етим Эмин тIвар алай иер ва хару са руьгьдин тIалар, эвер, сузаяр,къалабулухар я. ЧIехи са талантдин гзаф кьакьан гъамар я, иер шииррал, жавагьиррал элкъвенвай. И сузаяр жавагьирар хьиз нурлу я.
Рагъни кузва лугьуз нурлу я.
04.10.1998.
МАД ЕТИМ ЭМИНАКАЙ
Гаф..."кIвенкIни-кIвенкIве гаф хьанва..."ИкI кхьенва мукъаддас китабра.Аллагьдин "хьухь! эмирдилай кьулухъ и дуьня туьк1уьр хьанва.Белки гьадахъ ам- гаф- инсандилай кьуватлу я. Гафуни инсан агажарда, адавай инсан рекьиз жеда, амма инсандивай гаф рекьиз жедач. Гаф амукьда.Къудрат квай гаф , иер, мана гвай гаф амукьда. Акьуллу гаф.Арифари лагьанвай гафар.
Хъсан гафуни, акьуллу гафуни эсирдилай -эсирдиз, несилдилай-несилдиз сиягьатда. Гафунин сенятдин инжияр тир иер шиирарни эбеди яз амукьда.Заз акI жеда хьи, ахьтин инжиярни анжах аллагьдин эмирдилай кьулухъ туькIуьрзавайди хьиз."Заз сабур гуз...", "Дустариз" хьтин поэзиядин жавагьирарни чIехи Етим Эмина Аллагьдин "лагь!" эмирдив туькIуьр хьанвайди я налагь.Гьавиляй виш йисалайни гзаф вилик Етим Эмин тIвар алай руьгьди авур сузайри, чIугай азабри чун къедалди мягьтеларзава.
Лезги поэзияда Етим Эмин кьван кайи, инжиклу хьайи, чандикай куьцIена вичин тIалдикайни кваз жавагьирар тир шиирралди рахай кас хьанач.Гьадак, чи элдиз ам икьван кIани я.Гьин шаир я кьван икьван рикIиз чими цIарар кхьейди:
Хабар кьуртIа зи гьалдикай дустари,
Шуькуьр аллагь, хъсан я, лагь дустариз...
Етим Эминалдини кхьенвач, адлай кьулухъни.КIелзавайда лугьун мумкин я: бес Къуьчхуьр Саид? Гьадани кхьенва эхир. Къуьчхуьр Саидни чIехи шаир я.ЧIехи шаир я хьи, ханди адан вилер акъудна. Ханариз, пачагьриз асул шаиррикай, чIехи шаиррикай хуш къведач.Садавайни лугьуз тежезвай гаф абуру шиирдив лагьана тарихда тада. Амма Етим Эмин рахай кукIушдай садни раханвач.Эминан чIехи ругьди ва талантди адетдин гафар гьикIа жавагьирдин мисрайриз элкъуьрнаватIа аку:
Хажалатар, хифетар зи дерин я,
Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я.
Вил атIудач дуьнядикай ширин я,
Айиб мийир, инсан я, лагь дустариз.
Гьикьван дерин мана ава и мисрайра. Ина хъел авач. ЧIехи, муьдрик са инсандин тIалдикай, чандикай бизар хьанвай, дустаривай, инсаривай къакъатнавай лезги шаирдин секинвилив, астададай ийизвай тIалаб: айиб мийир, инсан я лагь...
Инсан я лагь... Етим Эмин чи халкьдин ахьтин зурба рухвайрикай я хьи, адан гьар са камуни, гьар са карди, адан уьмуьрдин гьар са дуьшуьшди чи рикIерик къалабулух кутазва, чун мягьтеларзава, чав веревирдер ийиз, хиялариз тазва.Ам адетдин инсан туширди адан чаз малум тир гьар са камуна, дуьшуьшда аквазва.КIаниди вичиз кьисмет хьайи адетдин итимди кьил агъузна вичин атай югъ няни ийида, амай уьмуьр архайин, бахтавар яз шадвилив гьалда.Амма Етим Эмин адетдин инсан тушир. Ам Аллагьди и дуьнядал шаир яз халкьнавай, гьадак ам адетдин инсандилай руьгьдин жигьетдай са азим кьакъанда авай.Ам хьтин инсанри анжах чеб паталди уьмуьрдач, чпин хзан паталди уьмуьрдач.И кар абрулай вучайтIани алакьдач. Етим Эмин хьтин шаирар дуьнядиз шем хьиз кун паталди къведа.Абрун уьмуьр масадак, элдик, гьар са инсандик куникай ибарат я налагь. РикIик даим къалабулух квай, талантди, къеневай ялавди инсаният патал са вуч ятIа ийиз алахъзавай чIехи инсанрикай сад тир Етим Эмина вичин тIварцивни кваз чун мягьтеларзава.Жуваз чизвай шаиррин тIварар гъилелайдамаз аквазва хьи, Етим Эмин кьван рикIиз чими псевдоним санани авач. Са тIварцини икьван тIарарзавач. Са тIварцини инсандин рикI и тегьерда къарсурзавач. Са тIварцини виче икьван манаяр кIватIнавач.И тIвар асул шаирдин, вичин руьгьдин, гуьгьуьлдин лап деринриз эвичIна, азаб гузвай суалриз даим жаваб жагъурзавай чIехи са философдин тIвар я.Уьмуьрдин гьар са чин акунвай философдин.Дуствални хаинвал, чIехи муьгьуьбатни нифрет, ялгъузвал акунвай философдин.
Етим Эминан тIвар чаз акьван мукъаддас я хьи, адан тIварцик чи халкьди гьар жуьредин риваятар акалзава.Эгер Ялцугъдал зурзалагди вири кIвалер чукIурна тек са Еминан кIвал саламат амукьзаватIа, и кардини чун гзаф мягьтеларзава, чи гьарадан рикIе са ажаиб гьиссди кьил хкажзава. Дамахдин гьиссди.Чна вирида жуван хиялдай лугьузва: "Аквазвани ваз!" Гьа икI мад са риваят арадал къвезва.Чаз Етим Эмин хъсан устIар тирди, вичин кIвалер вичин гъилерив эцигнавайди чиз-чиз чавай адак риваят акал тавуна акъвазиз жезвач."Аквазвани ваздин" эхир кьил къвезва якъин: Аллагьди са Етим Эмина эцигнавай кIвал чукIурнач, хвена. Етим Эминан кIвал я лугьуз, шаирдин, чIехи шаирдин кIвал я лугьуз! Гафунин устIардин. Лезги чIал, лезги халкь амай кьван Етим Эминни жеда. Вичин суза, тIални кваз, дердер хажалатарни кваз вичин муьгьуьбат. ашкъини галаз, вичин ялгъузвални кваз ам эбеди вичин халкьдихъ галаз я. Ада вичин халкьдиз жавагьирар-шиирар ядигар тунва. Вилиз таквар, рикIиз аквар жавагьирар.Лезги чIал амай кьван и жавагьирри рекIв-рекIвда. Вучиз лагьайтIа, абур Етим Эмина туькIуьрнава гаф-гаф къалгъунна. "КIвенкIве гаф хьанва..."Каинатда анжах инсанди гаф лугьузва.Аллагьди анжах чIехи, тек-тек гуьгьуьлриз эбеди яз амукьдай гаф лугьудай къудрат ганва. Етим Эминаз хьиз.