Менгир

Bilal LAYPAN

Mengir.03.05.2013NazmuKitab

03.05 .2013 — 17. 08. 2013

МЕНГИР

МЕНГИР — МЕН — ИНГИР

Эртден бла эртде кетгенед таудан,
энди уа болады ингир...
Къайыталмай артха,
Минги Таугъа къарайды менгир.

Джуртда адам эди ол,
эртден бла адам эди ол.
Тюзде уа, келирге ингир,
адам орнуна сюеледи менгир.

Аллында тенгиз-терк,
тохтагъанды ёталмай андан.
Ол джанында агъарады Минги,
бу джанында сюеледи адам.

Сюеледи джылмы, ёмюрмю,
сюеледи болгъунчу сын.
Джуртха тансыкълыкъ ёлюрмю?
Ангамы къарайды ахыр.

Тенгиз джагъада сюеледи менгир.
Болса да эртден, келсе да ингир,
орнундан тебалмайды ол.
Джабыкъды джол, джабыкъды джол.

Бир акъ къанатлы, таууш этиб,
андан айырылды да,
тенгизни-теркни башы бла
акъ таула таба кетди учуб.

Аны джаны болур эди ол -
ызындан къараб турады менгир.
Тынч тюлдю таугъа элтген джол,
Кёкге элтген а — андан да къыйын.

Тенгизча чайкъалады кёлюм:
чАйкала къычырыкъ этелле,
ёмюрле кюнлеча ётелле,
джагъада сиреледи менгир.

БОЛЛУКЪ

Сёлешмейди манга бир киши.
Мени да джокъ ала бла ишим.

Дуния малны сюре ызындан,
малгъа ушай баралла кеслери да.
Дуния малны сюрген -
къаллыкъ тюлдю мал болмай кеси да.

Ол затха джокъду сейирсиниу:
адамны
ким, не болса къайгъысы, сагъышы -
анга ушаб тебрейди сыфаты, ёзю да.

Аллахха къуллукъ этген адам,
иманы толу болгъан адам,
Хакъ джолдан таймай баргъан адам -
нюрге бёлениб турады:
башха тюрлюдю къаны-джаны -
кёргенлей таныйса аны.

Кимни, нени сюрюучю болсанг,
аллай бир джууукълашаса анга.

АЛАЧА БОЛМАЗ ЮЧЮН

Джол джанында тапчаннга олтуруб,
къарайма адам сюрюулеге:
ненча адам болур ичлеринде аланы,
ненчасы да хайуан, джаныуар болур?

Хакъдан айырылса халкъ,
халкълыкъдан, адамлыкъдан да айырылады,
бурулады
кийик сюрюуге неда джыйын джанлыгъа.

Эм къоркъуулу, эм хылымылы къауумла -
не ахырат азабдан, не дуния намысдан
къоркъмагъан къауумладыла.

Не палах да чыгъады аладан -
Хакъгъа бойсунмагъан къауумладан.

Адам сюрюулеге къарайма:
кесим да аладанма — ангылайма.
Алай а, ала бла болмаз ючюн,
алача болмаз ючюн,
кесим бла да, ала  бла да
къазауат этгенлей джашайма,
Джангыз Терекге ушайма.

СЫНАУ ДЖОЛДА

Энтда мен джангыз кесим къалама...
Джюрегим — къуру джара бла таб.
Алай айтханыма уялама:
биргеме болуб Къалам бла Китаб,
джангыз, джансыз да болурма къалай?
Китабны, Кёкню, джюрекни да ачады алхам.
Джараларым турсала да къанай,
Хакъ сёз бла Акъ сёз — алагъа балхам.

Шимал Джолда джангыз кесим барама,
къылычлыкъ, муджуралыкъ да эте къаламым.
Сура да, джыр да, назму да айтама,
Джан джурт - кюкюрей, джашнай - къатлайды аланы.

Дин-тил-джурт къазауатны джолунда
барама: палах — болгъаным джангыз.
Арый тебресем, сын ташладан, Кёкден да,
кёл эте, къарайла Ай бла джулдуз.

Сауладан табылмаса болушлукъ,
шейитле кёллендиредиле мени.
Адамбыз, Халкъбыз джигитликлеринден
дин-тил-джурт ючюн ёлгенлени.

Джангыз болмагъанымы ангылайма,
аланы барын тюшюре эсге:
«Джашауунг къой, ёлюуюнг да
хайыр болсун Хакълыкъгъа, Тюзлюкге».

Бу сёзлени къайтара атлайма,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню алыб нёгерге.
Джангыз эсем да — Адамма — керекме
Сынау джолдан сый бла ётерге.

ДЕРС

«Джангы» сёзде — ангы.
«Эски» сёзде — эс.
Сеземе мен аны,
ала туруб дерс.

Алан улу Къарча -
Ана тилден устаз:
«Тилни, Джуртну, Халкъны да
Кёкге джетдириб джаз!».

Къалай джазаргъа билмей,
къалгъан эдим джунчуб.
Ёмюр джарым ётдю
андан бери, учуб.

Ана тил бла Халкъны,
Ата джурт бла Элни
кёлтюрюрге борчлубуз
тенглигине Кёкню.

Турады келгенлей
къулагъыма ауаз:
«Тилни, Джуртну, Халкъны да
Кёкге джетдириб джаз!».

КЪАРЧАНЫ АЙТХАНЫ

Джибни узунун, сёзню къысхасын
сюйген халкъым — ёмюрге джашасын.
Адамлыгъын, халкълыгъын да сакълай,
кеси къыйыны бла келгенди джашай.

Бойсунмаз ючюн тюзде джаулагъа,
этгенди джашау мийикде, таулада.
Джаратхан Кючге салыб махтау,
таш башында да этгенди джашау.

Адам саны болгъаны ючюн аз,
тюзледе болмаз ючюн тас,
сакъланыргъа табханды джол —
тау этегине къысылгъанды ол.

«Тюзлерибизни къоябыз кимге?»-
дегендиле ол кюн джигитле.
Дуния малдан, зулмудан да къача,
алагъа джууаб этгенди Къарча:

«Тау джуртубуз бюгюн бизге джетер.
Былайда саныбыз, ангыбыз да ёсер.
Эркинликде туууб, ёсселе тёлюле,
тюзлерибизни да къайтара билирле.

Мен айтханны иги ангыласын хар ким:
таулада боллукъбуз башыбызгъа эркин.
Сакъланыб, эс джыйса халкъым,
таба билир, тас этген хакъын.

Аны ючюн кетебиз таугъа.
Тюзлерибизни да къоймазбыз джаугъа.
Тюзлюгюбюз да къалмаз тюзде.
Кюч джыяргъа керекди бизге.

Аз этгенди бизни сойкъырым, сюргюн.
Джангы сынаула келтиреди хар кюн.
Алай а, хомухлукъну атыб отха,
биз къайытыб келгенбиз джуртха.

Тауларыбызны этмесек тас,
тюзлерибизге да боллукъбуз ие.
Тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз -
джашайыкъ ол затны биле.

Беш Тау Эл — бир джумдурукъ,
экинчи джумдурукъ — Къарачай.
Бирликде — тирилик. Аны унутдурлукъ
джокъду кюч. Джашайыкъ алай.

Тюзлерибизни да къайтарлыкъбыз артха,
халкълыгъыбызны сакълаялсакъ биз:
динибизге, тилибизге, джерибизге,
бир-бирибизге да болайыкъ тюз.

Эркинлик, Тюзлюк, Игилик -
ючден дагъан таймаз.
Къаныбыздады бизни джигитлик -
Алан Элибиз къуралмай къалмаз.

Биз — бир Тейриге бойсуннган къадарда,
Ана тилибизде сёлешген къадарда,
Ата джуртубузда джашагъан къадарда,
Эркинлик, Тюзлюк ючюн кюрешген къадарда,
Элибизни къурагъан, джакълагъан къадарда,
турлукъбуз болгъанлай Адам эмда Халкъ».

Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны.
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны.
Этгенди Къарча Тил, Джурт, Эл ючюн къазауат.
Аланы этгенди бизге да аманат.
 
Кимле бла этгенди Къарча къазауат?
Кимле кюрешедиле бюгюн да бизни бла?
Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны.
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны.

КЕСИМЕ СОРАМА

Къачхы чапыракъла джашайдыла
Назму китабымы ичинде.
Китаб чапыракъла да
барадыла ушай алагъа.

Къачхы хауа айланырын сюймей эсенг,
нек салгъан эдинг да китаб бетлеге
къачхы чапыракъланы?

«Джазгъы джабалакъ» болса да
китабны тышы,
ичи уа,
къачхы шылпы этеди.

ШИМАЛ ДЖОЛДА БАРА

Билеме, джуртдалла джулдуз бла Ай.
Алай а, Викинг джуртну къызлары,
Шимал тенгизни бузларын
эритирча, ариула алай.

Акъбет, кёккёз, сарычач -
сыфатларындан аланы
тёгюлгенлей турады къууанч,
джылыракъ эте Шималны.

Тарих чархы бурулду да артха,
алан къызлагъа тюбедим, базыб.
Саламлашдым, тюшдюм да атдан:
аланы кёргеним да — насыб.

Тансыкълыкъгъа талатыб кесими,
джаным саудан тебресем ёлюб,
сёлешселе ышарыб, кюлюб,
тирилиученме, джыйыб эсими.

Эм ариу къызлагъа джерде
Шимал Джолда тюбедим, джырлай.
Чырмау болмай джауумла, джелле
чагъадыла ол гюлле къалай?

Къызлары бла фьордлары
Шимал Джолну этелле сейир.
Сагъынсам да аланы атларын,
башха тюрлю кёрюнеди ёмюр.
 
Тарих чархы бурулду да артха,
алан къызлагъа тюбедим, базыб.
Саламлашдым, тюшдюм да атдан:
аланы кёргеним да — насыб.

АЛАГЪА ЭНТДИ БИР НАЗМУ

Терекле сёлешедиле Кёк бла,
кюрешеме ангыларгъа тиллерин.
Алагъа ушайды джюрек да,
джеталырмы Аллахха тилегим?

КёкнЮ ачар(ча) айталмасам сёз,
буруллукъ болурма ташха.
Алай а, айыб этмегиз сиз,
шайыргъа джол джокъду башха.

Джуртда Джангыз Терекмиди ол,
Къадау Ташмыды, огъесе?
Джангыз Терек да, Къадау Таш да бол,
башха мадар джокъ эсе.

Джангыз Терекни кесгенча,
кесериклерин да биле джаша.
Сюелгенлей тур, ёлгюнчю,
джыгъылсанг да — Къадау Ташха уша.

Джангыз Терек сёлешеди Кёк бла,
Къадау Таш сёлешеди джер бла.
Аладыла джан да, тёнгек да,
аладыла китаб да, сёз да.

Хоу, китабды «Таш бла Терек».
Аны джаздыргъан — баш бла джюрек.
Джаратылгъанча ташдан, терекден,
дунияда алай джашайма мен.

Табигъатны кертиси да — ала,
джуртуму белгиси да — ала,
джюрегими кюзгюсю да — ала
Таш бла Терек, Таш бла Терек.

Алагъа джыр, тилек да эте,
кетиб баргъан тау суу — сёзюм.
Къарагъанлай алагъа кёзюм,
(не этгин: джашау, ёлюм да - кёзюу)
кесим да барама кетиб...

ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ ДЖОЛ

Барама:
Абдуллах шыйыхны дуасы бойнумда,
Татаркъанны къылычы джанымда,
Хасаукачы Умарны шкогу къолумда,
Джатдайны героху белимде.
Джан хурджунумда — къаламлары
Дудаланы Махмуд бла,
Семенланы Сымайылны.

СУУ ДЖАГЪАДА

Бу джагъада тауусулады джашау,
бу джагъада тауусулады джашау,
тауусулады джашау,
тауусулады.

Ол бир джагъада уа бармыды джашау,
Ол бир джагъада уа бармыды джашау,
бармыды джашау,
бармыды?

Эки джагъаны арасы уа,
эки джагъаны арасы уа -
тенгиз-терк:
анда кёбдю
уллу джылан,
кёпек балыкъ,
сарыубек.

Джанынг андан ётер,
тёнгегинг а - сууда къалыр.
Ол джийиргеншли джаныуарла,
талаша, джыртарла, джутарла аны.

Джагъадан къараб турама суугъа.
Андан къутулургъа джокъмуду мадар?
Сау-эсен ётерге джокъмуду мадар?
Огъесе, алаймыды къадар?

ДИН БЛА ТИЛ

1.
Дунияны атыб артха,
кюрешсем да къылыргъа намаз,
кёз аллымдан кетерге унамай,
сюеледи, агъара, Кавказ.

Дуния малдан айырыб бизни
ёрге, Кёкге къаратады ол.
Минги Тауну къаты бла барады
къыбылагъа, джандетге да джол.

Тас этерге боллукъса ненги да,
айырылыргъа да боллукъса джуртдан.
Ахыргъа дери биргенге боллукъ а -
бар этгенледиле сени джокъдан.

Дининг бла Тилинг  — аладыла
хар къайда да боллукъ биргенге.
Ала бла болсакъ, къалмазбыз
зулмуну не дуния малны тюбюнде.

Ала кючлюдюле темирден, къурчдан.
Сюргюнледен къайтартхан да алалла,
Эл, джамагъат къуратхан да алалла -
темирледен, къурчладан да кючлюлле ала.

Бизни Адам этген, Халкъ этген -
Хакъ сёз бла Акъ сёз — Динибиз, Тилибиз.
Ол экисин тас этген -
ёзюн, хакълыгъын тас этген -
адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас.

Ол хакъ кертини ангыламасакъ,
Хакъ сёзге, Акъ сёзге тынгыламасакъ,
Динибизни, тилибизни сакъламасакъ,
джуртубузну да этерикбиз тас.

...Дунияны атыб артха,
кюрешсем да къылыргъа намаз,
кёз аллымдан кетерге унамай,
сюеледи, агъара, Кавказ.

Дуния малдан айырыб бизни
ёрге - Кёкге - тартады ол.
Ата джуртубуз бла барады
къыбылагъа, джандетге да джол.

Джол кёргюзтген а, салгъан а -
динибиз бла тилибиз.
Аны ангылар да, Хакъ джолда барыр
ёсюб келген тёлюбюз.

2.
Сорадыла: «нек кетгенсе джуртдан?
Не алыб кетгенсе мындан?
Не насыб, не къууанч табханса анда -
тёнгегинг, джанынг да санга
разымыдыла?

Нёгер болуб а, ким барды биргенге -
сен ышанырча, таянырча,
къыйын кюн сени атмазча, сатмазча...
Бармыды аллай нёгеринг?»

Меннге къайгъыргъан элиме, тийреме,
разы болуб, джазама: биргеме
эки нёгерим барды. Мен туугъанлы — 
къачан да, къайда да — биргемелле ала.

Ала болгъан къадарда уа,
ала бла болгъан къадарда уа
адам къаллыкъды Адамлай,
халкъ да турлукъду Халкълай.

Алагъа болалсакъ а тюз,
аладан айырылмасакъ биз,
ала да сакълаб турлукъла бизни -
кючю алай уллуду Сёзню.

Эки нёгерим — диним бла тилим.
Къайда болсам да — ала бла болсам,
меннге джокъду джангызлыкъ, ёлюм.
Аладан иги нёгер къайда?

Биргемелле диним бла тилим,
аладанды ангым да, эсим да.
Алададыла, аладандыла
Халкъым да, Джуртум да, Элим да.

Диним, тилим дегеним ючюн,
Ибилис бла шайтанлары
тохтаусуз кюрешелле мени бла
Ата джуртда, тышында болсам да.

Алай а, ол къара кючледен
къутхаралла диним бла тилим.
Ала бла болгъан къадарда,
джокъду манга джангызлыкъ, ёлюм.

ХОРЛАТМАЗБЫЗ

Кюрешелле бузаргъа
Кёкден келген Сёзню да,
къул-къарауаш этерге
излейдиле бизни да.

Зулму бла, кёзбау бла,
хаулелик бла, ички бла
хайуан сюрюу этерге
излейдиле бизни да.

«Сый, намыс сакъланмасын,
Адет, адеб болмасын,
«Дин, тил, джурт» дегенледен
бир адам да къалмасын.

Терсейсин да джаш тёлю,
хайда, бир-бирин кессин.
Адамлыкъдан, халкълыкъдан
хапарсыз болуб ёссюн.

Юретирбиз биз аны
мурдарлыкъгъа, тоноугъа.
Амантишлерин табыб,
келтирирбиз оноугъа.

Алай бла, заман бла,
къуралыр да манкъурт халкъ,
миллет хакъ унутулур,
унутулур инсан хакъ».

Гюнах, харам затланы
бойнубузгъа джюк этиб,
кюрешеди Ибилис
бизни халкъны тюб этиб.

Кёб палахдан ётгенбиз
кёлюбюзню аз этмей,
бюгюнлеге джетгенбиз
ёзюбюзню тас этмей.

Ибилис бла джыйыны
энтда бюгалмаз бизни.
Ётюрюкден, зулмудан
сакъларбыз кесибизни.


Недиле харам, халал,
недиле гюнах, сууаб -
сыйлы Китабда, Сёзде
барды барына джууаб.

Ибилис бла джыйыны,
огъай, бюгалмаз бизни.
Бир киши да бузалмаз
Аллахдан келген Сёзню.

ТЕНГИЗ

Кёкню
джерге тюшген
бир кёз джашыды тенгиз.

ЭНГИШГЕДЕН ЭНГИШГЕ

Алан къралыбыз бар эди бизни...
Къайдады энди ол?

Къарачай къралыбыз бар эди бизни...
Энди къайдады ол?

Къарачай областыбыз бар эди...
Къайдады энди ол?

Къарачай джуртубуз бар эди...
Энди къайдады ол?

Къарачай тилибиз бар эди...
Къайдады энди ол?

Энгишгеден энгишгеге
алыб барады джол.

Ол джолну салгъан душманладыла
алагъа болушхан а — кесибиз.
Эй аланла, къайдады бизни
миллет ангыбыз, эсибиз?

АДАМ, ХАЛКЪ ДА БАШЛАНАЛЛА АЛАДАН

Диннге къайытхан — тилге да къайытырыкъды — 
айтырыкъды:
Ана тил да Аллахданды.

Адамны Адам, халкъны да Халкъ  этген неди? -
Сёзюдю, тилиди.

Хакъ сёзден, Акъ сёзден кери болгъан адам, халкъ -
къаллыкъ тюлле болмай хайуан, джаныуар.

Диннге къайытхан — тилге да къайытырыкъды — 
айтырыкъды:
Ана тил да Аллахданды. 

[Иги] Сёз — Аллахданды.
[Иги] Сёз — Аллахды.

Хакъ сёз, Акъ сёз, Иги сёз...
Адам, Халкъ да башланалла аладан.

БИР ДЖАЗГЪЫ КЮН КЪЫЗЫЛ-КЪАЛАДА

1
Эски юйню шорбатында
къарылгъачла ишлейле уя.
Юйню чачаргъа тебреген къарт,
не этерге билмей, къарайды.

2
Чёбчюк, саламчыкъ, тылданчыкъ
ташыб, бир-бирине джалгъаб,
юйню шорбатында
къарылгъачла ишлейле уя.

3
Алагъа, къартха да къарай,
джазама:
билмейме
къалай бошалырын назму...

4
Эски юй да,
къарт да,
къарылгъачла да,
къарылгъачла ишлей тургъан уя да,
къарылгъач уягъа ушагъан назму да,
назмуну джаза тургъан шайыр да -
ким, не къалыр дунияда бизден?

5
Эски Аламны шорбатына
Ушайды Джер кеси да.
Анда,
чёбден, топуракъдан, саламдан,
агъачдан, ташдан, сёзден, умутдан
ишлеб кюрешебиз уяларыбызны.

Биз билмеген бир таша Кюч,
Эски Аламны чача башлаб,
бизни джазыкъсыныб,
не этерге билмей, къарайды.
(Алай кёрюнеди кёзюме).

6
Ёхтемленнген, джылагъан да эте,
Кёк къарайды башыбыздан.
(Келмез эсе уа ахырзаман...)

Чынгылны эрнинде
чёбден, саламдан, топуракъдан,
ташдан, агъачдан, сёзден
кюрешебиз ишлеб уяларыбызны.

НЕ ДЖУУАБ БЕРЛИКСИЗ ТЕЙРИГЕ

«Ычхындыкъ,- деб,- тегенеге»,
быллай бир къууанасыз  неге?
Бойнугъузну кесдириб сынджыргъа,
дагъыда,
Иегизге этесиз джырла.

Кюрешесиз
къансыб, чабыб, юрюб, улуб.
Атыгъыз Халкъда:
«ётюрюкню, зулмуну да къулу».

Кюрешесиз
къуллукъчуну, онглуракъны
(ол мурдар, гуду эсе да)
къысылыргъа арбазына,
джырын да джырларгъа аны,
илиниб арбасына.

Итди, къулду сизни атыгъыз.
Алай а,
дуния намысдан не ахырат азабдан
къоркъмагъанлада къайда бет —
харамдан, гюнахдан,
бедишден, айыбдан
уялырча, къоркъарча?

Огъай,
джангыз, кючден къоркъадыла ала.
Тейри адамы тюл,
мал адамыдыла ала,
мал адамдыла ала.

Бетлерин, эркинликлерин, фахмуларын да
дуния малгъа сатадыла ала.
Хоу, Тейри адамы тюл,
мал адамыдыла ала.
 
Бизге уа,
Эркинликден баш — бир зат джокъ.
Къарныбыз ач болса да,
кёлюбюз — токъ.

Итни барды иеси — 
адамды ол.
Бёрюню да барды Иеси —
Тейриди ол.

Андады башхалыкъ.

Сынджыр, тегене, ит орун — сизники.
Эркин дуния — тау, чегет — бизники.

«Ычхындыкъ,- деб,- тегенеге»,
къууанасыз быллай бир  неге?
Бойнугъузну кесдириб сынджыргъа,
дагъыда,
Иегизге этесиз джырла.

Итлесиз сиз -
адамды Иегиз сизни.
Бёрюлебиз биз -
Тейриди Иебиз бизни.
 
Тегенеге, хазыр ашха терилиб,
ит болгъан бёрюле -
Къыямат кюн келсе,
не джууаб берликсиз Тейриге?

БИР БАШХА ДУНИЯДЫ КАВКАЗ

Барама ары да, бери да.
Не Шаркъ, не Баты  - бири да -
тюлдюле ангы, эс берирча.
Джангыз, кеслеринча,
этерге излейле бизни да.

«Аллах бирди» деб, айтсакъ да,
къыбылагъа айланыб къылсакъ да намаз,
Евразияны арасында
бир башха дунияды Кавказ.

ШИМАЛ ДЖОЛДА САГЪЫШЛА

Адамла къайда Къайсынча, Чингизча?
Эсге тюшюре аланы,
тансыкълай тюзлени, тауланы,
кёлюм чайкъалады тенгизча.

Ала кетселе да кёзден,
Тюрк дуния кёрюнмейди тар:
Мухтар Шаханча, Олжасча,
алкъын закийле бардыла, бар.

Эннген джарыкъ бла джулдуздан, Айдан
джазады - чыкъмай Къарачайдан -
философ, тылмач эмда поэт
Лайпанланы Нюр-Магомет.

Беш Тау Элде уа Мурадин, Абдуллах,
Кязимни, Сымайылны да ётдюрюб тёрге,
Къаламны, Китабны туталла ёрге,
разы болур алагъа Аллах.

Тюркде, Тюркменде, Ёзбекде,
Татарда, Ногъайда, Къумукъда
Акъ сёзню чыгъарыб Кёкге,
Тюрк дунияны джарытханла,

азмыдыла? Огъай. Кюрешиб,
Ёз джанларындан юлешиб,
сёзге джан салалгъан кёбдю фахму.
Джан салыннган сёз а — назму.

Чыгъарла устала Къайсынча, Чингизча...
Эсге тюшюре аланы,
тансыкълай тюзлени, тауланы,
кёлюм чайкъалады тенгизча.

БИР ДЖАН АУРУТУГЪУЗ МАНГА

Ауалда сюелсек да Алиф-ча,
Я-гъа джетерге, бюгюлебиз джерге.
Алай а, бир Кюч,
джанны берген ёнгкюч,
тартханлай турады ёрге.

А-дан джетгинчи Я-гъа
бир кёб бушуу, джарсыу да сынайбыз.
Дагъыда дуниягъа,
тансыкъдан ёле, къарайбыз.

А-дан джетсек Я-гъа,
«Я Аллах,
гюнахларыбызны кеч»,-
дерге болабыз ёч.

«Нек эте эдигиз гюнах?»-
деб,  сорса уа Аллах,
хазырбызмы
берирге джууаб?

Ушайды элибге
къаяда нарат.
Ол болса да къарт,
этмейди тас
джашилллигин да,
сюелиуюн да.

Элиб-ге ушайла таула, терекле,
тенгизле уа ушайла Я-гъа.

Ёзюм-ёзегим болса да Элиб,
Таудан тенгизге келгенме эниб,
тюл эсем да мен джазыкъ, хариб -
бир джан аурутугъуз манга.

ИГИ ДЖОРА

Хар палахха джол ачылгъанды:
Джыйын джанлыбыз чачылгъанды,
къазакъ бёрюле къалгъанла къуру -
Алалла Джуртубузну кюрешген да къоруб.

Энди
джангыз къазакъ бёрюлелле бардыргъан кюрешни...
Джаула ит этерге излей джаш тёлюню,
ёлтюрюб башчы бёрюню,
аны орнуна салгъанелле Амантишни.

Кесинден чюй этиб, джаралла агъачны:
джау эталмагъанны этди Амантиш -
амандан аманнга барыб турду иш:
амантишле эдиле келтирген да къачны.

Хасауканы, сойкъырымны-сюргюнню
унутхан бёрю бурулады итге,
шейитле уа ётедиле джандетге -
Уллу Тёре сакълайды хар кимни.

Ненча бёрю, къошулуб итлеге,
кёчюб итни тилине, халисине
джарашханды сынджыргъа, тегенеге...

Амантишле унутханла Тейрилерин.
Эм бек кёрюб болмагъан да бёрюлени -
аладыла.

Кеси разылыгъы бла -
дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн -
ит болгъан бёрю, къул болгъан ёзден,
сизден джийиргеншли, сизден сыйсыз
дунияда болурму бир джан?
Дагъыда алдаргъа кюрешесиз халкъны
«этгенбиз алай,- деб,- тёгюлмез ючюн къан».

Эркинлигин, бёрюлюгюн, ёзденлигин
ауушдуруб тегенеге, сынджыргъа -
дагъыда джырлайдыла джырла
ит болууну, къул болууну айта игилигин.

Кюрешелле къара бетлерин акъ бла бояргъа,
къалгъанланы да кеслерича этерге, джояргъа.

Огъесе, аллындан башлаб да,
болмазмы эдиле была къауумундан Къарчаны?
Ансы, къанларында бир джукъ болса
къанларындан Ачемезни, Татаркъанны,
Къара-Муссаны, Умарны, Джаттайны -
быллай сыйсызлыкъгъа джетер эдиле къалай?

Сакълар ючюн бёрю къауумну намысын, сыйын,
къазакъ бёрюледен бир кюн бир къуралыр джыйын.
Нарт Ёрюзмекге, Къарчагъа ушаш башчы да чыгъар,
Алан Элни джулдузу джангыдан джанар.

КЕСИМЕ АЙТАМА

Эм алгъа кесинги бегит.
Юйюнгю-арбазынгы къура,
хоншула бла да араны айыр:
ырджыны, джолну юсюнден
дау-дауур чыкъмазча артда.

Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме,
Аллах буюргъанча джаша.
Ахырат азабны, дуния намысны да
эсде тут - сёлеше туруб да,
иш эте туруб да.

ДЖЮРЕГИМДЕ СЮЙМЕКЛИК

Тенгизни теренлиги, кенглиги да тюзню,
сейирсиндиргенлей турадыла бизни.
Алай а, таулада болуучу сейирлик — 
ёрге къаратхан, Кёкге тартхан мийиклик -
джангыз ангады джюрегимде сюймеклик.

ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК

Бу китабны чапыракълары -
чапыракъларылла Джуртда Джангыз Терекни.
Аланы, тёрт дунияда айланыб, джыйгъанма,
сауун, шауун да бир джерге джыйгъанма,
сарысын, джашилин да бир джерге джыйгъанма.

Эки дуния да джашайдыла китабда.
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
кёрюнюуюдю Джуртда Джангыз Терек,
халкъыбызны, джуртубузну, тарихибизни да
белгисиди Джуртда Джангыз Терек.
Ол - Джерден чыкъгъан терекди
эмда
Кёкден тюшген Сёздю ол.

Сёзге бурулгъан терекди ол.
Ёлюмсюздю, ёмюрлюкдю ол.

ШАЙЫРНЫ ДЖОЛУ

Сабий джюрюрге, сёлеширге юреннгенча,
назму джазаргъа юренеме алай.
Алай а,
Элибден  Я-гъа тюл,
Я-дан Элибге атлайма мен,
сёзледен келеме Сёзге,
эм ахырында -
Элиб болуб сюелеме ёрге,
Джуртда Джангыз Терек болуб,
турама ёрге,
алай джашайма Джерде.

ЭКИГЕ БЁЛЮННГЕН ХАЛКЪ

Дини, тили бир болгъан,
Джурту-джери бир болгъан,
Тарихи да бир болгъан,
адети да бир болгъан -
эки халкъ къалай болур?

Бизни бёлюб экиге,
къошхандыла кимлеге?
Нек этгендиле алай,
кимле этгенле алай?

Кимле этдиле бизге
сойкъырымны, сюргюнню?
Айтмасакъ аны тюзюн,
Аллах тюзетмез бизни.

Бёлюннген халкъны джутхан,
тынч болады. Душманла
аны ючюн бёлгенле
бизни халкъны экиге.

Аны ючюн излейле
къояргъа джуртсуз, тилсиз.
Ангылай эсек аны биз,
хорлатмазбыз душманнга.

Мал болмай, адам эсек,
Сюрюу болмай, халкъ эсек,
сакъларбыз джуртну, тилни,
джау хорлаялмаз бизни.

Биригир заман — келир,
миллетни бёлген — ёлюр.

Кесибиз «хайт» демесек,
аллай заман келирми?
Зулму кеси аллына
уялгъандан ёлюрмю?

БАРС ЭЛНИ КЮНЮ

Бюгюн игиди кёлюм:
джырлайды, тебсейди Элим,
къаяла да къатлайла харсны,
тарпанла да сакълайла чарсны.

Джап-джашил талачыкъда
тутушну балачыкъла
башлагъандыла, энди кёзюу
джетеди уллулагъа.

Джау джиб да тагъылгъанды.
Быллай кюнде танылады
джашны пелиуанлыгъы,
амалгъа да усталыгъы.

Атда ойнагъан, ат ойнатхан,
аркъан атхан джигитле да,
келтиредиле къууанч
уллугъа да, гитчеге да.

Къол таш ата, къарыуун
излеген а сынаргъа -
турмай къараб узакъдан,
чыкъсын бери, арагъа.

Къара атаргъа уста -
кел: шкок да бар, окъ да бар.
Уучу, мараучу эсенг -
хорларса: саугъа да бар.

Дагъыстанлы къонакъ да
къуругъу бла къолунда,
сейирсиндиред халкъны
джюрюую бла чыбыкъда.

Кюнде кюню да былай
болсун мени Элими.
Малкъар, Холам, Бызынгы,
Басхан, Чегем, Къарачай -
къанатлары кёлюмю.

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ

Аллахдан тилей кечмеклик,
Ибилисни да махтады ол,
аны зулмусундан юйдегисин,
кесин да къутхарыр ючюн.

Алай а, Ибилис
аны юйюрюн къой, кесин къой,
бютеу халкъын сюрдюрдю
тутмакъ этиб, джесир этиб.

Джангылгъанын ангылады Джырчы,
андан сора джангылмады ол:
джазыуу болса да ачы,
итлеге джалынмады ол.

Къолуна къаламны, келямны алды:
Тейри адамы болгъанлай къалды.
Айтханлай турду тартылгъынчы салах:
«Аллахдан башха джокъду илях.

Ёлюб къалмайыкъ джаныбыз саудан,
къоркъмайыкъ, джукъ тилемейик имансыз джаудан,
таймайыкъ, джанламайыкъ Хакъ джолдан -
Аллахдан башха джокъду илях».

КЕТГЕННИ ЫЗЫНДАН КЪАРАЙ...

Кетгенсе джазгъы кийимлеринги да алыб,
тюбер умутунг барды алкъын джазгъа, джайгъа.
Унутханса кетгенин джашлыкъ,
джууукълашханыбызны Кюннге тюл, Айгъа.

Къачаса. Менденми? Огъай, менден тюл,
къачаса, джууукълашыб келген къартлыкъдан.
Джазыкъсыныб къарайма ызынгдан:
къайгъы этгенлей а турлукъма — аны бил.

Къышхы кийимлеринг турадыла юйде:
«анда къыш болмайды,  джыл узуну — джай...».
Джарлы джан, джангыласа къалай,
алай а, хар ким джазыуун джазады кеси.

Билебиз не дегенлерин Библия, Къуран.
Халкъны не айтырын да билебиз. Ёнге,
кетмей сокъураннгандан эсе, кетиб сокъуран,
этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуран -
киши да тёре болмасын сеннге.

Киши да тёре болмасын бизге,
туралла тёрде Библия, Къуран.
Джерде муратынга джетиб бир къууан,
артда мени терслемезча Кёкде.

Тонунгу уа бош къойгъанса, алмай...
Джаным саудан мен да ёлюб къалмай,
къарай башлагъанма башхалагъа,
кюнлерибиз а бар эдиле къаллай...

Кетген — къайытмаз артха...
Бир кёб затны атама отха -
ала уа кюерге унамай,
къыйнайдыла, къыйнайдыла мени.

Тютюнден джылайды кёзюм.
Тютюнденми? Хоу, тютюнден.
Назмугъа бурулады сезим:
насыбсыз, насыблы да болурму менден?

Джанады от, огъесе, джюрекми?
Кимме мен: ташмы, терекми?

Джаралы джугъутуру Кязимни,
джаралы ташы да Къайсынны,
джангыз тереги да Джуртну,
къазакъ бёрюсю да тауну,
темиркъазакъ джулудузу да Кёкню -
барысы да мен болурмамы?

Тюзде абыннган таулу да,
тенгизге джетиб тас болгъан къобан да,
менгир болгъан адам да -
барысы да мен болурмамы?

Ангым-эсим, иманым, тилим...
Болгъан къадарда мени бла ала,
джангызлыкъ аталмаз джардан -
аман болмаз, таркъаймаз кёлюм.

Кёзбау затла джаналла отда,
керти затла уа туралла кёлде.
Кийимлеринг да туралла юйде.
Кёзден кетген да кетмейди эсден.

Уллу сынаула алдадыла алкъын.

БАЙРАМУКЪЛАНЫ УМАРНЫ ДЖАЗГЪАНЛАРЫН ОКЪУЙ

1
къарачай болмагъанла
Къарачайгъа этелле оноу.
Оноулары уа -
халкъны, джуртну сатыу эм тоноу.

Аланы бизге
иеди ЦК.
Къаршчы болгъанны
тутады ЧК.

Ауун джайгъанды
джер-джерге гыбы.
Джангы аты
аны КГБ.

Аты тюрленнгенди,
къылыгъы уа — огъай.
Болурму эркин
башына Къарачай?

2
къарачай болмагъанла
Къарачайгъа этелле оноу.
Оноулары уа -
халкъны, джуртну сатыу эм тоноу.

Алгъын сорсакъ:
«Чыкъгъансыз къайдан?»,
айта элле:
«Билмейбиз, къайдам...».

Энди уа,
«келгенбиз,- дейле,-
андан-мындан:
Тау Артындан,
Къабартыдан».

Кеслери да
бош адамла тюл:
кими — хан бала,
кими уа — бий.

«Къарачайбыз» дерге
унамагъанла,
къабартыбыз дерге
уялмагъанла,

барыгъыз, сора,
Къабартыгъызгъа,
бий, патчах да
болугъуз анда.

Къарачайгъа оноу
къарачай этсин.
Бизге къаршчы
оноудан кетсин,
джуртдан да кетсин.

Къарачай сизге
джер-суу да берди,
Къарачай сизни
кесинча кёрдю.

Къарачайбыз деб,
алдыгъыз къуллукъ.
Дагъыда анга
этесиз джаулукъ.
 
Алай эсе,
кетигиз кери.
Бир болмазла
ит бла бёрю.

Къарачайма деб,
айтмагъан адам,
Къарачай ючюн
бермезлик джан,
болмазлыкъ Умар,
болмазлыкъ Къурман -

кетсин къуллукъдан,
кетсин оноудан,
кетсин халкъына,
кетсин джуртуна.

Къарачайгъа оноу
къарачай этсин.
Бизге къаршчы
оноудан кетсин.

Бизге къаршчы -
болмасын башчы:
оноудан кетсин,
джуртдан да кетсин.

ИЗЛЕ ДА, ОЛ СЁЗНЮ ТАБ

1
Бир Тейриге
бойсуннганча бизле да,
Бир Сёзге
бойсуналла сёзле да.

Изле да,
Ол Сёзню таб.
Алайсыз -
джазылмаз китаб.

Ол Сёзню табалсанг,
къалгъан сёзле
(кеслери!)
тизилликдиле
ызындан аны.

2
Сёзле да, кеслерича,
бир халкъ, бир джамагъат:
этим, сыфат, ат
санау, сёзлеу, алмаш... -
бир-бирине джолдаш,
бир-бирине къарнаш.

Халкъдача, алада да
барды тёре-джорукъ.
Башчы, хапарчы
барды алада да.

Джаны болгъан кераматды
Тил да:
Сюймесенг, билмесенг —
ачыллыкъ тюлдю.

3
Халкъны джаны — Сёзде.
Аны уа бизге
бергенди Тейрибиз -
биз
болур ючюн адам,
болур ючюн халкъ.

Бизге Сёзюн
ийгенди Хакъ.
Аны ангылагъан,
къара таныгъан -
болалгъанды адам,
болалгъанды халкъ.

Халкъны тини, ёзю -
аны Тили, Сёзю.
Сёзден башланады халкъ.
Сёзден айырылса -
дуньядан болады талкъ.

Бир Аллахха
бойсунабыз бизле да.
Бир Сёзге
бойсуналла сёзле да.

Изле да,
Ол Сёзню таб.
Алайсыз -
джазылмаз китаб.

КЪАЧ АЛА

Барама сюрюб джазны ызындан.
Ол — мен джетерге — бурулады къачха.
Энди манга не хайыр андан?
Къалмады заман насыбха, къууанчха.

Къачхы терекни къатында сюелеме,
чапракълары, кёз джашлача, агъалла юсюме.
Къалмагъанды кёгети, берекети,
бети да тюрленнгенди — ушамайды кесине.

Джашиллигин урлагъанды заман,
кёгетин джыйгъандыла башхала.
Сюелебиз Терек бла Адам.
Башыбыз бла ётедиле турнала.

Джайны ызындан барадыла ала:
(джетерле — къанатлары бар)
къалмазла джайдан юлюшлерин алмай.
Мен а - джаяу болгъаным ючюн -
джазымы къалгъанма джеталмай.

Джетгенме, алай а, кечигиб.
Джол джокъду энди артха не алгъа.
Нызычыкъ а турады кёгериб...
Сюелебиз къарай-къарай анга.

Тюрленеме къарай-къарай анга:
Ушай эдинг алгъаракъда анга.

Саркъыб, кетиб барады къобан.
Къайытмазмы ызына заман?
Джагъада, тансыкълай джазны,
сирелебиз терек бла адам.

ТИЛЕГИМ

Кёбню ичинде эрий, джутула,
тас болуб кетмез ючюн,
ата-бабала, туудукъла да
бизге айыб этмез ючюн,

берген Дининге, Тилинге, Джуртунга
тыйыншлы эт, Аллах, бизни.
Анаяса этиб Сёзюнгю
джашарча, ангы-эс, иман-билим бер.

Къара таныгъан адам, халкъ эсек,
Джашау, ёлюм да — хакъ эсе,
айырылмагъанлай динден, тилден, джуртдан да
джашаргъа, ёлюрге да насыб эт.

Бергенсе бизге аллай динни,
анга кёре джашаялсакъ,
иманыбызны сакълаялсакъ -
сынарыкъбыз тирилиуню.

Башха тилге, джуртха сукъланмазча,
аллай тил, джурт да бергенсе бизге.
Имандан, тилден, джуртдан да чыкъсакъ а -
тюб болуу палах джетерикди бизге.

Берген Дининге, Тилинге, Джуртунга да
тыйыншлы эт, Аллах, бизни.
Кесиме, Элиме, Халкъыма да
башха тилегим джокъду мени.

ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА

Джолгъа чыгъарымы тургъанча мараб,
къар да джауду, боран да этди.
Май эди, тюл эди март -
кетгенди деб тураем, къышны да дерти.

Къартла айтыучу тюшдю эсиме:
«Не боллугъун билмезсе алда.
Къачан да джюрю бегитиб кесинги,
кюн аман да джунчутмазча джолда.

Кимге тюртюлюрюнгю да билмезсе -
ит адамгъамы, джаныуаргъамы.
Уллу кёллю болма кийиминге,
азыгъынга, сауут-сабанга да.

Рахат кюн чыкъсанг да джолгъа,
урушхача, хазыр болуб чыкъ.
Сау къайытырынг келе эсе артха,
джолну, джауну да хорларча, чыныкъ.

Таян Аллахха эмда кесинге,
мадар этсенг — ол къадар этер.
Хакъ джолдан а кетме терсине,
алай этсенг — кёб палах джетер».

Джортууулгъа тюл, Хакъ джолгъа чыгъама,
дин-тил-джурт къазауатха къошулама:
болсам да шейит, къалсам да сау,
Аллахха салама махтау.

Эртде-кеч болса да, Хакъ джол
мени  келтирликди Анга.
Сабырлыкъ берген олду,
тынгы-тынчлыкъ билмеген джаннга.

КЪАТЫШХАН ДУНИЯ

1
Ол Акъ булут Къара къаяда не этеди?
Шайтан джелми сюрюб элтгенди ары?
Джесирмиди, огъесе, кеси разылыгъы бламы
къысылгъанды Къара къаяны кёкюрегине?

2
Ол къара булут а Акъ къаяда не этеди?
Нечик джарашмайла ала бир-бирине.

3
Акъ къаядан нек кетгенди Акъ булут?
Къара къая неси бла тарханды аны кесине?
Акъ къая бла тенглешдирсенг,
сыфатсызды, бойсузду, боюнсузду Къара къая.

Къара къулгъа ушайды Къара къая.
Сора, Акъ булутну — Акъ бийче къызны
къалай терилтгенди, алдаялгъанды?
Ол да бир сейирлиги табигъатны.

4
Къара къаяда акъ булутну кёрюб,
Акъ къаяда къара булутну кёрюб,
Акъ къаяны, кесими да терслей,
турама джаным саудан ёлюб.

5
Акъ дунияны ким къатышдырды былай?
Акъны, къараны да ким къатышдырды былай?
Акъ къаяда къара булутха къарай,
Къара къаяда акъ булутха къарай,
дунияны тюзетирге къолумдан келмей,
Акъ сёзюмю джазама джылай. 

БАТЫДА

Акъ раса, чегет расагъа ушайды.
Чегет а — джашил тюлдю:
къарады, сарыды...

Акъ Европаны, акъ расаны
къара кюню джууукълашханды.

«Батыны ахыры» - китаб тюлдю,
акъ адамны, акъ расаны
къычырыгъыды  джанауалда.

ТАШДАН, ТЕРЕКДЕН, СУУДАН...

Энгишге, тенгизге, кетиб баргъан Къобан суудан,
ёрге, Кёкге, кетиб баргъан Джуртда Джангыз Терекден,
Ата джуртха бегиб, тохтаб тургъан Къадау ташдан,
къарагъанлай турлукъма сизге.

Дуниягъа не бек къараса да кёзюм,
меннге да джууукълашханды кёзюу.
Файгъамбарла къалалмагъан дунияда,
мадар джокъ, къадар джокъ къалыргъа бизге да.

Алай а, сау болуб, халкъыбыз, тилибиз,
бизники болуб джуртубуз-джерибиз,
Китабдан болуб ангыбыз-эсибиз -
бизге къатылаллыкъ тюлдю ёлюм.

Аман да, иги да бола кёлюм,
къарайма кетиб баргъан суугъа,
къарайма тохтаб тургъан ташха.

Кесилген,
бир ёмюрден - китаб болуб тирилген,
Джуртда Джангыз Терек!

Болмасанг да сен намаз керек,
Хакъгъа, халкъгъа этгенсе къуллукъ,
тюз тургъанса джерге, Кёкге да...
Аны ючюн Кёкден болуб буйрукъ,

бурулгъанса Сёзге. Энтда сеннге,
алгъын Терек кёзюуюнгдеча,
халкъынгдан джетсе хыянат,
Терегинча, Ана тилин да ёлтюрсе халкъ,
сора, дуниядан боллукъду талкъ.

Сакъ болсагъыз а тилге, Сёзге,
ёлюб кетерик тюлме саудан:
Ташдан, Терекден, Cуудан
къарагъанлай турлукъма сизге.

Темиркъазакъ джулдузну джарыгъында да,
Къазакъ бёрюню улууунда да
сезериксиз мени...

Кёлюм да тауумча — Минги:
джахилле кесген Терекни,
тирилтиб, бургъанма Сёзге,
аны къояма сизге.

Ангыласагъыз,
Сёзюм бурулур Терекге,
Терек бурулур чегетге.
Таш да, Терек да, Сёз да
рахатлыкъ берирле джюрекге.

КЪАЙРЫ БАРАДЫ МИЛЛЕТИБИЗ?

Къара таныгъан халкъ эсек -
мадар джокъ ийнанмай Сёзге:
джашау, ёлюм да — хакъ эсе,
 келлик эсе тирилиу да бизге,

сора,
тас болалла деб халкъым, тилим,
быллай бир къоркъама неге?
Джашнай, кюкюрей нек турады кёлюм,
нек джокъду рахатлыкъ меннге?

Динибиз, тилибиз, джурутубуз ючюн
къазауат эте, ёлгенле,
джашаргъа, ёлюрге да не ючюн
кереклисин билгенле,

айтадыла:
«джашау, ёлюм да  - хакъ.
Алай а,
кеси кесин ёлтюрген халкъ,
эки дуниядан да къаллыкъды юлюшсюз, -
тирилиу боллукъ тюлдю анга.

Динин, тилин, джуртун джакъламай, сакъламай,
инсан, миллет хакълары ючюн этмей къазауат,
душманнга теблетсе аланы,
Кёк, джер да анга бермезлеми налат?

Кёк да, джер да джийиргенирле андан.
Кеси разылыгъы бла - кюрешмей, сермешмей -
дининден, тилинден, джуртундан айырылгъан халкъ -
сыйсызлыкъ сынай, дуниядан боллукъду талкъ».

Кесиме, халкъыма бурама кёзюмю.
Не уллуду уллу Аллахны тёзюмю.
Ансы бизге дин, тил, джурт да бериб,
аланы сакъламагъаныбызны да кёрюб,
Ол буюргъанча джашамагъаныбызны да кёрюб,
дагъыда тюб этмей турады бизни,
сакълаб тюшюнюрюбюзню, тюзелирибизни.

Джукъ да къалмайды халкъдан -
ол кери болса Хакъ джолдан, Хакъдан,
чыкъса
иманындан, тилинден, джуртундан...

Ючюсюне да азды беклигибиз...
Къайда Къарча къурагъан Элибиз,
къайда ата-бабаладан келген тилибиз,
сыйыбыз, намысыбыз, адетибиз, бетибиз...

Къуру дуния малмыды сёзюбюз, ишибиз?
Харам, гюнах затладамыды эсибиз?
Неди бизни муратыбыз, иннетибиз?
Къайры джол тутханды миллетибиз?

САКЪЛАЯЛЫРМЫ ХАЛКЪ ХАЛКЪЛЫГЪЫН

Тутама ораза, къылама намаз,
хаджиликге да бардым.
Дуа да этдим, зикир да этдим,
кёлюмю уа басалмай къалдым.

Ана тилинг турса ёле,
тынчлыкъ-рахатлыкъ болсун къайдан?
Джабаль ан-Нургъа да чыкъдым,
Излей себеб джулдуздан, Айдан.

Анда келди къулагъыма ауаз:
«Кючлю болса иманы, дини,
Халкъыгъыз сакълаяллыкъды
Ата джуртун эмда Тилин.

Иманы, дини къарыусуз болса уа,
джуртун, тилин да этерикди тас,
джете учузлукъ, сыйсызлыкъ,
кеси да боллукъду дуниядан тас.

Бир-биригизни къыра, ёлтюре,
зулмуну боллукъсуз къулу.
«Кеси кесин ёлтюрген халкъ» деб,
ол атыгъыз къаллыкъды къуру.

Дининден, тилинден, джуртундан чыкъса,
хайуан сюрюуге бурулур халкъ.
Ибилис болур анга сюрюучю...
Билигиз аны, болугъуз сакъ.

Джуртунда таяна динине, тилине,
Ёз Элин къураялмагъан халкъ,
эм маджалын сайлаб ичинден
кесине Башчы эталмагъан халкъ,
берилиб Къаламгъа, Китабха,
джазыуун кеси джазалмагъан халкъ -
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ».

Бу сёзлени хакълыгъын
джашауда барама кёре.
Сакълаялырмы халкъ халкълыгъын,
кеси кесин турса ёлтюре...

АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ

Халкъым бла джашаб турургъа
не бек къараса да кёзюм,
келликди манга да кёзюу
къоюб кетерге дунияны.

Сезгенли бери уа аны
джарыкълыкъ кетгенди менден.
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк
сакъламайма энди Кёкден.

Джанны берген Къудурет-Кюч,
аны бергенди ёнгкюч -
джарсыууму, къууанчымы
къарамай кёбюне, азына -
аллыкъды джанны ызына.

Джокъду адамны мадары
тюрлендирирге къадарын.

«Мадар этсенг, къадар этерме»
деген эсе да Аллах,
ёлюмге джокъду мадар -
бир кюн бир тартыллыкъды салах.

Энди, джетгинчи аджал,
этерими, салмай болджал,
этиб къояргъа керекме.

«Аджал имбашымда,
мурат — тау башында»,-
дегенди Джырчы Сымайыл.

«Ёлюм келир -
итим чабыб тыялмаз,
ёлюм келир -
джашым тутуб джыгъалмаз»,-
дегенди Кязим хаджи да.

Кязим хаджи иги сёзю бла,
Джырчы Сымайыл Минги джыры бла -
хакъ сёзлери бла, акъ сёзлери бла
къалгъандыла халкъны эсинде.

Боллукъмуду экен айтыргъа
ала хорлагъандыла деб ёлюмню?
Басар ючюн а кёлюмю,
тариххе къайытама, айтама:

менден онглула, эслиле,
фахмулула, джигитле
кетгендиле дуниядан.
Аланы къой, шыйыхла,
файгъамбарла огъуна,
къалалмагъанла дунияда.

Аланы аямагъан къадар,
мени аямазлыгъы уа хакъды.
Къарайма Кёкге, къарайма джерге:
ёмюрюм къысхады, узакъды.

Файгъамбар тенгли бир джашадым -
аз джашадым дерге джарамаз.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла кюрешдим айтыргъа -
ёлюм а анга къарамаз.

Келликди сормай, кече-кюн демей,
къонакъбайлыкъ а эталмам анга.
Чыкъгъаным ючюн энтда бир тангнга,
Аллахха салама махтау.

Не этейик — дуния кёзюудю,
джашау, ёлюм да — хакъ.
Кёзден кетсем да, кёлден кетмем -
эсен болса халкъ.

Унутулуб къалмай,
айтыла турса назмум, джырым.
Ташда, Терекде, Кёкде болса да -
рахат боллукъду джаным.

STOKKAVANN КЁЛНЮ ДЖАГЪАСЫНДА

Джашил джагъасында кёлню,
эки дууадакъ бла джюджеклери
кырдык да отлай,
озгъанла атхан
гырджын бурхуланы да ашай,
этедиле зауукъ.

Тойсала,
бурунларын да къанат тюблерине сугъуб,
къалкъыйдыла.

Джыл узуну джылыды,
джашилди былайы.
Джайны ызындан
башха джуртлагъа кетмейле ала.
Былайда тууадыла, ёседиле,
джашайдыла, ёледиле.
 
Насыблыла.

НЕ НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН

Не насыблы адамма мен.
Диним, тилим барды мени.
Джуртум, джерим барды мени.
Элим-къралым барды мени.

Ала ючюн кюрешеме,
ала ючюн сермешеме -
не насыблы адамма мен.

Халкъ бла сёлеширге — тилим барды,
Хакъ бла сёлеширге — диним барды.
Джерим барды джюрюр кибик,
Кёгюм барды учар кибик.
Не насыблы адамма мен.

Биргемелле Къалам, Китаб -
джазыууму джазарчама,
джарым джолда къалмам тохтаб -
Кёкге, джерге базарчама...

Не насыблы адамма мен!

АЛЛАЙ КЮН БИЗГЕ ДА КЕЛИР

Къарча,
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам.
Алагъа джукъ айтхан -
харам.

Алагъа джукъ айтхан -
гюнах.
Алагъа кюч бериб
Аллах,

къайтартханды бизни
сюргюнден.
Башхалыгъы халкъны
сюрюуден -

«Дин, Тил, Джурт»,- дей,
билгениди.
Халкъыбызны
сауун, ёлгенин да
алада табаргъа боллукъду -
биринде не экисинде,
не ючюсюнде да.

Аладыла насыблыла -
джашагъанла ючюсюнде да.

Таяна динине, тилине
къураялгъан джуртунда Элин -
олду керти насыблы халкъ.
Умутдан толады кёлюм:

аллай кюн бизге да келир.
Джуртда Джангыз Терекни
Кесген эселе да,
Къадау Ташы сауду Къарчаны!

МЕН, КЪОБАН, АНА ТИЛ, МИНГИ ТАУ

Кеси кесин джарлы этген бир адам,
биягъынлай къарайма джагъадан.   
Тюз айтханла: «таулу абыныр тюзде».
Бош излейме Къобанны да тенгизде.

Эннген эдик экибиз да Минги Таудан.
Билмей эдим ёллюгюмю джаным саудан.
Джутханлыкъгъа джут тенгиз къобанны,
Туугъан тауу, Минги Тауу саулукъда -
джашауу юзюллюк тюлдю аны.

«Ана кёлю балада, бала кёлю талада»...
Алай болса да,
Ана саулукъда — балагъа джокъду ёлюм.
Мени уа — булгъанады кёлюм:
Къуруй баргъаннга ушайды Тилим.

Мен а — бир сёзЮме Ана тилни,
джырчысыма, адамыма Ана тилни.
Ол ёлгенлей, меннге, бютеу халкъгъа да
келликди ёлюм.
Тенгизча чайкъалады кёлюм.

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ

1
Намаз бла башланмаса кюнюнг,
намаз бла бошалмаса кюнюнг,
къалай болур кёлюнг?

Къуру дуния къайгъы, дуния мал, дуния сёз
болуб къалмазмы тюнюнг-тюшюнг -
иннетинг, сёзюнг, ишинг?
Кирден, къурумдан, джалындан
толмазмы ичинг-джюрегинг?

Тёнгегинги суу бла ариулайса,
джюрегинги уа суу джууалмаз.
Аны тазалаяллыкъса
хакъ кёлюнг бла къылалсанг намаз.

Джалгъан даудан, зулмудан, кёзбаудан
иман къутхарады къуру.
Къуллукъ этмеген Хакъгъа,
шайтаннга этеди къуллукъ.

Биз таубагъа, таулагъа да къайытханбыз,
болур ючюн Кёкге джууукъ.
Сынагъанбыз, ангылагъанбыз:
биз этерча къуллукъ
Аллахдан башха джокъду илях.

Таяна анга
башыбызгъа этерикбиз мадар,
Ол да ол заманда
болушурукъду, этерикди къадар.

Намаз бла башланмаса кюнюнг,
намаз бла бошалмаса кюнюнг -
тынгы табмазса джанынгдан:
тунчугъурса, джюрегинг-кёлюнг
толуб къурумдан, джалындан...
 
2
Душманла тюл,
джашыртын къабхан итле, амантишле -
аладыла джунчутхан бизни.

Дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн,
душманла атхан сюек ючюн,
джуртларын, халкъларын сатханла,
алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа
эркинликлерин ауушдургъанла -
аладыла джунчутхан бизни.

Иелери айтханны этиб,
алагъа ушамагъанланы,
къул болуб къалмагъанланы,
кюрешелле чабаргъа, къабаргъа...

Аман — аман болурун излейди игилени,
къул - къул этерге излейди ёзденлени,
къахме - къахме этерге талпыйды мёлеклени,
ит - ит этерге излейди бёрюлени,
къызбай -  къоркъакъ этерге излейди батырланы,
Аллахсыз — имансыз этерге кюрешеди къалгъанланы...

Къаллай болса адам кеси,
аллай этерге кюрешеди миллетни.

Ит — ит этерге кюрешеди халкъны,
къатышдырыб къараны, акъны.
Къул — къул этиб кёргюзтюрге излейди халкъны,
тунчукъдуруб миллет ангысын, тарих эсин аны.

Ит болгъан бёрюле, къул болгъан ёзденле -
эм уллу душман аладыла бизге.
«Аллахдан башха джокъду илях»,-
демегенледен чыгъады палах.

Аллайладан айырылмаса халкъ,
алача боллукъду, боллукъду талкъ.
Тюшюнейик, келгинчи палах:
Аллахдан башха джокъду илях.

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ

Джюрекге сыйынмай сёз,
сёзге сыйынмай джюрек,
къыйнай тебреселе бек,
Кёкге бурулады кёз.

Сёз джаратхан джюрек,
джюрек джаратхан сёз -
къанатланалла терк...
Ол кераматды — тёз.

Шыйыхчады шайыр да:
къууанса, ачыса да,
анга да ачылалла
джюрек да, кёк да, сёз да.

Къадары алайды:
Къуллукъ эте Хакъгъа,
алай бла джарайды
керти поэт халкъгъа.

СУУАБ-ГЮНАХ ДЕФТЕРЛЕ

Эки имбашымда
эки мёлек:
бири сууабымы,
бири гюнахымы,
джазалла тохтаусуз.

Ышанмай алагъа,
джазама мен кесим да -
нек
этгеними гюнах,
нек
этгеними сууаб.

Не айтханымы,
нек айтханымы,
не джазгъанымы,
нек джазгъанымы,
не этгеними,
нек этгеними -
иннетими,
сёзюмю,
ишими -
джашырмай бир джугъун
джазама мен кесим да .

Къатышмасынла дейме
къара бла акъ да.
Билсинле тюзюн
джууукъ да, узакъ да.

Джазгъанларын
мёлекле джазалла
къуру Аллахха.
Мен а -
адамлагъа да.

Ахырат азабдан да -
дуния намыс кючлю.
Джандан сюйген Халкъым
къалсын билиб тюзюн.

ХОМУХ БОЛУРГЪА УЯЛ
(кесиме)

Сенден да бек къыйналгъанла
бар болурла бу дунияда.
Къыйын эсе да джашагъан,
тюнгюлюб къалма ёлгюнчю.

Ичингде эсе эсинг,
джанынг саудан ёлюб къалмай,
джазыуунгу - башхагъа къоймай -
борчлуса джазаргъа кесинг.

Хорлатыб къойма къайгъыгъа,
ахыргъа деричин сермеш.
Уша терекге къаяда -
тырнакъла, джашаргъа кюреш.

Терек ёрлегенди къаягъа
баш эркинлигин сакълай.
Ёлсе да мийикде ёлюр,
къул болмагъанлай зулмугъа.

Терекге къара да къаяда
эсинги джый, кёлюнгю бас.
Джуртунга ушамасанг,
джуртунг башхалагъа кёчер.

ХомУх, къарыусуз болургъа
бу деу тауладан уял,
кёб къыйынлыкъны бойнун бургъан
тулпар халкъынгдан уял.

Терекге къара къаяда.
Ол кеси джангыз турады анда,
джангызлыкъгъа да бой бермей,
палахлагъа да бой бермей.

Шыбыла да урады аны,
джел, боран да талайла аны,
джай чилле кюйдюреди аны,
къыш чилле да юшютеди аны -
ол а турады джашиллей.

Ол терек, терек тюл,
Ата-бабала руху болурму?

Не эсе да,
ол - терек эсе да, тюл эсе да,
къара да анга,
хомух болургъа уял.

КЪАЗАКЪ БЁРЮ БЛА ИТЛЕ

Итле кюрешелле бёрю бла:
амантиш итле кюрешелле бёрю бла,
алтынтиш итле да кюрешелле бёрю бла,
тишсиз итле да кюрешелле бёрю бла,
кючюклерин, маскелерин да юсдюре анга...

Аюню къуллары итле
кюрешелле бёрю бла -
болгъаны ючюн ол Тейри бла,
болгъаны ючюн ол эркин.

Аю къургъан тегене ючюн,
аю атхан сюек ючюн,
талашадыла бир-бири бла итле.
Бёрюге да хырылдаб, чабыб,
илинирге кюрешедиле
Аю бийлерини кёзюне.

Итни къылыгъы алайды -
онглуну чуругъун джалайды,
онгсузну уа кюрешеди къабаргъа.

Итни къылыгъы алайды:
залимге — къойдан да джууаш,
анга болады къул-къарауаш,
онгсузну уа кюрешеди таларгъа.

Итле болгъандыла кёб,
къайда да тюртюлесе алагъа,
илгендире, джюрексиндире,
таша, туру да чабадыла ала...

Бёрюле уа болгъандыла аз,
къазакъ бёрюле къалгъандыла джангыз.
Джыйын джанлыдан бошагъандыла,
энди къазакъ бёрюлеге джетгенди кёзюу.

Къазакъ бёрюледен да бошасала уа -
ит къауум къаллыкъды къуру:
алагъа: «къул-къарауаш» деб,
тегенелерин, сынджырларын кёргюзтюб,
тынчлыкъларын бузарыкъ тюлдю киши.

Аюню къуллары итле,
зулмуну къуллары итле,
ит дунияны къураб,
зынгырдата сынджырларын,
джырларыкъдыла джырларын.
 
Бусагъатда уа барады къазауат:
амантиш итле кюрешелле бёрю бла,
алтынтиш итле да кюрешелле бёрю бла,
тишсиз итле да кюрешелле бёрю бла,
кючюклерин, маскелерин да юсдюре анга...

АХЫРЗАМАН КЪАЧАН КЕЛЛИКДИ

Къадыр
эшеклени джыйыб тёгерегине,
атча кёрюнеди кесине.

Эшекле да, аманлай, табанлай  атланы,
махтаргъа кюрешедиле аны.
Думп болсала уа дуниядан атла,
Ох деб джашарыкъдыла... эшекле бла къадырла.

Киши да ачарыкъ тюлдю аланы чийлерин.
Къадыр болуб турлукъду аланы бийлери.
Къадыр-эшек къралны къурарыкъдыла ала,
коммунизмде къууанч бла джашарыкъдыла ала.

Алай а, атла къурусала,
къадырла да къурурукъла кёб бармай.
Сора,
эшеклеге къаллыкъды дунияны ахыры.
Ма ол заманда келликди ахырзаман.

ТАНЫЛЫУ

Къул ёзденле да бардыла,
ёзден къулла да бардыла.

Тукъумда тюлдю иш, рухдады.

Иннетинден, сёзюнден, ишинден
танылады ким болгъаны адамны.

Къул кимди?
Хакъгъа табынмай,
байлыкъ ючюн, къуллукъ ючюн
зулмугъа, дуния малгъа табыннган -
аллай имансызгъа, бетсизге, намыссызгъа
айтадыла къул деб.

«Аллахдан башха джокъду илях».
Иннети, сёзю, иши бла да
бу хакъ кертиге тюз тургъан,
инсан, миллет хакълары ючюн
дайым кюреше, сермеше джашагъан -
олду ёзден.

КЪУТХАРАДЫЛА МЕНИ

Сыйсыз сёзлери бла , ишлери бла
джюрегими джарсала адамла,
къутхарадыла мени
Хакъ сёз, Акъ сёз эмда Табигъат.

Таула, суула, чегетле,
къаяла, ташла, терекле
сабырлыкъ эмда рахатлыкъ
бередиле джаныма.

Аман бола башласа кёлюм,
къаяда терекге бурулады кёзюм:
ол сууукъгъа, иссиге да чыдаб,
джауумгъа, къаргъа, бораннга да чыдаб,
кёк чартлагъаннга да къарамай,
джангыз болгъанына да къарамай,
ичинден, тышындан да кюйюб къалмай, къаралмай,
чынгылны эрнинде да
джашиллигин тас этмей джашайды.

Акъ булутну сакълаб тургъанлай,
къара булут келиб къонады анга,
къушну, кёгюрчюнню сакълаб тургъанлай,
къаргъала келиб къоналла анга.

Кёкден джарыкъ, джылыу, джангур
сакълаб тургъанлай, шыбыла урады.
Ол а кюн аманнга, зулмугъа да
бой бермей турады дагъыда.

Джангызлыкъ да, хакъсызлыкъ да
аны бюгалмайдыла, къул эталмайдыла,
тюшюралмайдыла джерге.
Ол турады къарагъанлай, баргъанлай ёрге.

Къарыусуз болсам къаяда терекден,
адам атха тыйыншлымамы мен?

ЭКИ КЁЛ
Mosvann бла Stokkavann -
мен бек сюйген эки кёл.
Излей эсенг солургъа,
сагъыш этмей бери кел.

Гитче кёл бла Уллу кёл
нечик ушайла бизге.
Аланы ауушдурмам
не таугъа, не тенгизге.

Къыз кёл бла Улан кёл -
быллай атлары да бар.
Ата джуртдан ургъан джел
сенден келтирди хапар.

Излемейсе келирге,
викинг джуртну кёрюрге.
Мен а эки арада
башлагъанма ёлюрге.

Гитче кёл бла Уллу кёл
болгъанлыкъларына джууукъ,
къошулурча тюлдюле,
къарайма айталмай джукъ.

Учалла къанатлыла
бир кёлден башхасына.
Дууадакъла, бабушла,
ёлмей, кёб джашасынла.

Къанатлы сёзюм мени -
дууадакъча, чыммакъ акъ -
сени таба учады,
бол анга ийнакъ-къучакъ.

Эки кёл бир-бирине
къошулгъунчу, Акъ сёзюм
араны байлаб турур,
чыдаргъа себеб болур.

Къыз кёл бла Улан кёл -
узакъ-джууукъ эки кёл:
бир этерге аланы
излей эсенг, бери кел.

БАШЫМ ДЖЕТЕДИ КЁКГЕ

Кёкде — джулдуз бла Ай.
Джерде — Малкъар-Къарачай.

Башха халкъ, джурт  джокъ меннге.
Сагъынсам да аланы,
кёлюм да бола Минги,
башым джетеди Кёкге.

Махтау - тюзге, тенгизге.
Алай а, тауду бизни
тартхан, къаратхан ёрге.

Файгъамбарыбызгъа да
хакъ сёз келгенди тауда.
Аны ючюн да артыкъ
сюе болурбуз тауну.

Кёкге джууукъду Кавказ.
Ансыз отубуз джанмаз.
Кёкде джулдуз бла Ай,
джерде — Малкъар-Къарачай.

КЁРЮНЮУ

Бюгюн игилле кюн да, кёлюм да:
джокъча дунияда ауруу да, ёлюм да,
джокъча
къайгъы, зулму, ётюрюк, джалгъан дау...

Халкъ турмагъанча
аны ашаучу эмегеннге джалына,
адам адамны тиймегенча джанына,
адам улу думп этгенча хакъсызлыкъны дуниядан,
джаныуарлыкъдан, хайуанлыкъдан айырылгъанча адам..

Джыйын джанлыгъа неда хайуан сюрюуге
ушамайды бюгюнледе халкъ -
джашайды буюргъанча Хакъ.

Дуния малгъа табыннганланы да
тюшюндюргенди къыйынлыкъ, палах.
Энди халкъ кёлю бла айтады:
Аллахдан башха джокъду илях.

Тюшюммюдю бу, тюнюммюдю?
Огъесе, кёрюнюуюмюдю
тамбланы?
Игилле бюгюн кюн да, кёлюм да.
Джокъча дунияда зулму да, ёлюм да...

ЭСКЕРТМЕ

Хакъ сёзге таяннган чыммакъ Акъ сёзден
Мен эскертме салгъанма кесиме.
Ташда-къаяда ёсген джап-джашил Джангыз Терекден
джокъду аны чырт да башхалыгъы.

Джуртда Джангыз Терек — джазыуум мени:
ол ненча ёмюрню джараб турду халкъгъа.
Джарым моллала, джарым адамла кесдиле да аны,
санадыла Тейри Терегин, Тейри адамын джокъгъа.

Бир джахил а Джангыз Терекни тёнгегинден
юй ишлеб, джашар умут этди.
Тейри чамланды: Кёк чартлаб урду да,
юйюн, кесин да кюл этди аны.

Алай а,
Джуртда Джангыз Терекни джаны — ёлюмсюздю:
ол — Сёз болуб, Китаб болуб тирилди.
Тейри Терекни чапракъларЫсыз-сёзлерИсиз сиз да,
джашарыкъсыз бу дунияда унутхунчу мени.

Къадау Ташдан чыкъгъан Джангыз Терек,
Хакъ сёзден чыкъгъан Акъ сёздю ол.
Ёлюм джокъду алагъа. Ала бла болгъан
адамгъа, халкъгъа да джокъду ёлюм.

Къадау Ташда ёсген Джангыз Терек, Джашил Терек,
джан сыфатым, сын-суратым да сенсе мени.
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да
белгиси болгъанлай турлукъса дунияда.

Джуртда Джангыз Терек — Ана тилимди мени.
Къадау таш, Къая, Минги Тау — Ата джуртумду мени.

Мен ёлюрме, кетерме — алай а, излесегиз,
Джуртда Джангыз Терекде табарыкъсыз мени.
Кесигизни да эслериксиз анда.
Кетгенлеге, келликлеге да барды анда орун.

Джуртда Джангыз Терекде
сёзле, чапыракъла, къанатлыла -
джанладыла, ёлюмсюз джанла.

Джуртда Джангыз Терекме мен,
Джуртда Джангыз Терексе сен,
Джуртда Джангыз Терекди ол,
Джуртда Джангыз терекбиз биз.

Барыбыз да андабыз, анданбыз.
Аны ёлтюрген — ёлтюреди кесин.
Аны тирилтген — тирилтеди кесин.
Сынадыкъ
джашауну, ёлюуню, тирилиуню да.

Джуртда Джангыз Терек,
Дунияда Джангыз Терек,
Аламда Джангыз Терек.

Ол — менме, ол — сенсе, ол — бизбиз.
Аны ангылагъан кюнюбюзден
башланады джангы ёмюр, джангы заман.

Джаным саудан салгъанма эскертме
Терекге, Сёзге, Поэтге — Джашаугъа.
Джуртда Джангыз Терек,
къайтаргъанма Сени джашаугъа -
борчумдан чыкъгъанма мен.

Джаша, Джуртда Джангыз Терек.
Джуртда джаша, Джангыз Терек.
Джаша, Джангыз Терек.
Джаша.

ХАЛКЪ ШАЙЫР

Мен кенгдеме ямбдан, хорейден...
Айырылмагъанма Долайдан, Эрирейден...
Айырылаллыкъ да болмам.

Джау чайкъай, ындыр баса,
джырлагъанма мен аланы:
акъ бла, май бла, мюрзеу бла
бирдиле манга ала.

Акъдан
(сютден, айрандан, джаудан, бышлакъдан, Сёзден)
айырма, Аллах, мени.
Ямбны, хорейни
сёз бла ойнагъанлагъа къояма.
Мен а -
Долай бла, Эрирей бла къалама.
Халкъ шайыры болгъанлай къалама.

ЮЧ КЕРАМАТ

Юч зат, юч керамат -
намаз, назму, табигъат -
сабырлыкъ да бере джаныма,
къутхарадыла отдан, джалындан.

Ала бла болмаса эсим-ангым,
атармы, билмейме, тангым,
къаралыб турмазмы кюнюм, кёлюм да,
джууукълашмазмы, къууана, ёлюм да...

Абдез - тёнгекни, намаз - джюрекни
тазалайдыла. Мени джаныма
тюз алай джарайдыла
Акъ сёз бла табигъат да.

Кёкге джете мийикдиле тауларыбыз.
Ол тауладан эниб келген сууларыбыз,
себеб бола ёлмезиме, джашарыма,
сёз, макъам да бередиле джырларыма...

Ата джуртну тауларына, сууларына,
агъачына, ташына да кириб джаным,
зауукъ этеди. Энди аны аладан
джан алыучу келсе да — чыгъаралмаз.

Кёкге джууукъ мийик джуртум, Ата джуртум,
Кёк джуртум, акъ джуртум, джашил джуртум!
Джырчыла, суратчыла, поэтле -
бары сени санайдыла джандетге.

Ол джандетни аты уа — Кавказ.
Мен анда къылама намаз,
джыр, назму да атайма анга.
Кюреше болургъа МИНГИ ТАУлу,
кюреше болургъа Минги таулу,
джашайма анда.

Дагъыда тансыкъдан ёлеме анга.
Джалайма ташын, ичеме сууун.
Излейме болурун былайда
халкъымы да ёлгени, сауу.

Юч керамат -
диним, тилим эмда джуртум -
сабырлыкъ да бере джаныма,
кесими да, халкъымы да
къутхарадыла  ёлюмден.

Аланы сакълаялсакъ биз,
ала сакъларыкъдыла бизни.
Джангыз таяна алагъа
къураяллыкъбыз Элибизни.

Юч зат, юч керамат -
сыйыннган дуния, ахырат -
намаз, назму, табигъат,
сабырлыкъ да бере джаныма,
къутхарадыла отдан, джалындан.
 
ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА

Акъылымы джыялмайын башыма,
бир кёб заманымы ийдим бошуна.
Джуртда адамла джаргъан джюрегими
сау этеме деб, кетдим тышына.

Ой нечик джангылгъанма мен -
къачаллыкъ тюлсе кеси кесингден:
кёз аллымда турады хар зат -
болаллыкъ тюлсе аладан азат.

Тенгиз бойнунда да къараб таулагъа,
этеме къайгъы ёлгенлеге, саулагъа.
Адамны - ол болуб къалмаса манкъурт -
эсинден къалай кетер миллет, Джурт?

Бошму излей болур шайыр
ёле тургъан тилине дарман?
Адамгъача, тилге, халкъгъа да
джете болурму ёлюрге заман?

Джокъ бола келгендиле тилле, халкъла да,
болджалдан, аджалдан къутулгъанды ким?
Алай а барды сорууум Хакъгъа да:
-джазыуубузгъа нек тюлбюз эркин?

Ёле эсе тилибиз, халкъыбыз,
терслик кимдеди? Кесибиздеми?
Огъесе, аны оноуу Кёкде
этилгенмиди эртде огъуна?

Мычымай джууаб этеди Хакъ:
-багъалы, сыйлы да кёрюб,
мен сизни этгенме халкъ,
дин да, тил да, джурт да бериб.

Анаяса орнуна — Къуран,
анга кёре джашауунгу къура.
Ол заманда тауусулмаз ёмюр,
сизге джууукълашмаз ёлюм.

Джазыуугъузну кесигиз джазарча,
китаб да, къалам да бергенме сизге.
Хакъ джолда барыргъа унамай,
табына эсегиз а Ибилисге,

Сыйлай эсегиз халалдан харамны,
Сайлай эсегиз сууабдан гюнахны,
сайлай эсегиз джашаудан ёлюмню,
терслемегиз, сора, Аллахны,
иеди деб, сизге палахны.

Сууабны-гюнахны, халалны-харамны
игини-аманны ангылатхандан сора,
тюз джолну кёргюзтгенден сора,

джашаугъа, ёлюмге да джолну,
джаханимге, джандетге да джолну
хар адам, хар халкъ сайлайды кеси:
джукъ болургъа излеген болады джукъ,
джокъ болургъа излеген болады джокъ -
кесигизден кёрюгюз нени да...».

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз,
андан да бек чайкъалады кёлюм.
Эсгермесек кесибизни,
къурутурукъду бизлени ёлюм.

21 ЁМЮР

Сууну ызындан халкъ да
барады кетиб энгишге.
Къобан тенгизде тас болады,
таулу абынады тюзде.

Ёлген халкъгъа эмда тилге
таула кёрюнелле сынлача,
назмула да болгъанла алача...
Сынау кюн келгенди бизге.

Къаты темирле, къурчла да
тюб эталмагъан халкъ эдик биз.
Сюргюнден къайытыб джуртха да
бошму кюрешген эдик биз?

Динден, тилден, джуртдан да,
эркинликден, джашаудан да
айырыб кюрешген бизни
душман эди олсагъатда.

Энди уа кесибизге
кесибиз болгъанбыз душман.
Ёлтюребиз тилибизни
уялмай ата-бабадан.

Ёлтюребиз бир-бирибизни...
Адамлыкъ-муслиманлыкъ къайда?
Джаныуарлыкъ-хайуанлыкъ
хорлагъанды — не мадар анга?

Дуния намысдан, ахырат азабдан
къоркъмагъан — болалырмы халкъ?
Бизге душман да керек тюлдю энди -
кеси кесибизни этерикбиз талкъ.

Сакъламайыкъ болушлукъ
узакъдан, джууукъдан да:
айырыла эсек кесибиз
динден, тилден, джуртдан да.

Аллах берген ол юч сыйлыны
билмесек сакълай, багъалата,
бизге табылмаз орун
не дунияда, не ахыратда.

Сууну ызындан халкъ да
барады кетиб энгишге.
Къобан тенгизде тас болады,
таулу абынады тюзде.

АЙРЫМКАН

Айрымканма.
Айырылгъанма суудан.
Айырылсам да суудан,
тёгерегим — тенгиз-терк,
башым эсе — кём-кёк Кёк.

Мингле бла джылланы
кюрешгенме тенгиз бла
къутулур ючюн андан,
болур ючюн айрымкан.

Мингле бла джылланы,
мен джарлыны, тенгиз да,
кюрешеди таларгъа,
джокъ этерге, джутаргъа.

Мен бой бермей турама,
кёреме да кёкледе
джулдуз айрымканланы -
къарангыгъа кеслерин
джутдурмай тургъанланы.

Къанатлыла бла
къанатлы джанла менде
солургъа тохтайдыла,
бир-бирлери юй салыб,
кёб заман джашайдыла.

Арасында тенгизни
къонакъ юйме алагъа.
Къутхарама аланы
аш этмей толкъунлагъа.

ТЮБЕШИУ

Бетими саргъалтханды къач,
башымы агъартханды къыш.
Энди джазгъа тюбесем да,
ол мени таныялмай къалыр.

Къоркъама, менден илгениб,
къатым бла кетер деб озуб.
Аны кюрешиб тыяргъа,
гюнахлы уа болмазма, огъай.

Бир имбашымда - къач,
бирси имбашымда - къыш.
Аланы юсден атмай,
джазгъа тюбеген да — айыб.

Джаз а келеди алай,
джашил чепкени къалтырай,
кёк кёзлери ышара,
акъ бетчиги къызара.

Джаным сау чыкъса да джазгъа,
къачдан, къышдан къутулалмай,
турама бир джукъ да айталмай,
салам да бералмай къызгъа.

Джаз ала туудум сюргюнде,
джай алам ётдю джуртумда,
кюзюм кетди Орусда,
къачым, къышым — Шималда.

Мен кёб абындым, джангылдым,
тойгъан да этдим джанымдан.
Элли джылымда джангырдым,
джаз келди манга джангыдан.

Алай а, къач бла къышны
мухурлары - бетимде.
Джауумла, къарла, боранла
кетмейдиле эсимден.

Джаным сау чыкъса да джазгъа,
къачдан, къышдан къутулалмай,
турама бир джукъ да айталмай,
салам да бералмай анга.

УЗАКЪДА САГЪЫШЛА

Элимден не къадар болсам узакъ,
халкъыма ол къадар болама джууукъ,
тилиме ол къадар болама джууукъ.
Кетген адамгъа, адетге, сёзге да
бирча болама тансыкъ.

Къурманлыкъдан мында юлюшюм
джауорун къалакъ болуучанды къуру да.
Мен анга къараб билеме
не бола тургъанын Джуртда.

Халкъыбыз кесини Ана тилин
къурутуб кюрешеди, кёреме.
Къылычынг джанымдады, Татаркъан,
Дуда улу, къаламынг къолумдады.

Бюгюннге дери къылыч да, къалам да
душманла бла келгенле сермеше.
Кеси кесин ёлтюре эсе уа халкъ,
къалай къутхарыргъа боллукъду аны?

КЪАЛАМ БЛА КИТАБ

Хакъдан
башланады Халкъ,
Элибден
башланады Эл.
Аладан айырылсанг -
тюб боллукъса, бил.

Къалам бла Китаб
сакълайдыла халкъны.
Думп боллукъбуз биз
Ангыламасакъ аны.

СОРУУ-СУУАЛ

Аталадан къалгъанды Ата джурт,
Аналадан къалгъанды Ана тил.
Бизден а не къалыр туудукълагъа?

Къара узакълагъа, джууукълагъа -
бары сакълайла кеслерин,
джуртларын, тиллерин.

Биз а...
Не болгъан болур бизге -
джуртубузгъа, тилибизге
уллу кёллю болурча былай?

Динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн,
намысыбыз, сыйыбыз ючюн -
хакъыбыз ючюн, халкъыбыз ючюн -
сермешдиле нартла эмегенле бла,
сермешдиле аланла темирле бла,
къурчла бла да сермешдиле джигитле.

Халкъын сюргюнден къайтарыб,
аны тузакъдан, зулмудан къутхарыб,
аны сакълай, джакълай, айныта,
къолундан къылычын тюшюрмей,
алай джашады, ёлдю Къарча.

Бюгалмады бизни бир зулму, бир душман.
Анга шагъат — Къанамат, Ачемез, Татаркъан,
анга шагъат — Къара-Мусса, Умар, Джаттай...
Аллай тулпарланы кючлеринден
бюгюнлеге сау-эсен джетди Къарачай.

-Къанларын-джанларын аямай,
сермешдиле ата-бабала,
ким ючюн, не ючюн?

-Биз Джуртубузда къураб Элибизни,
сакълаб адетибизни, тилибизни,
эркин халкъ болуб джашар ючюн,
башхала тюл, кесибиз
джазыуубузну джазар ючюн.

Аланы барын унутуб,
кетиб бара эсек тюзге,
миллет ангы, тарих эс деген
къалгъан болмазмы бизде?

Хар ким къарыууна кёре,
къурагъан сагъатда миллет Юйюн-Элин,
Къарачай къраллыгъын ызына къайтарталмай,
Къарачай деб Эл-Джурт болалмай,
башын ёрге ёхтем туталмай,
динине, тилине, джерине да
эркин болалмай, ие болалмай,
хакъын табалмай, джакълаялмай,
санына кёре юлюшюн алалмай,
кесини джазыуун кеси джазалмай,
ёзден халкъма дерге да базалмай,
болуб турады джюз халкъны бири.

Бу барыудан барсакъ,
не къалыр бизден?
Орус маталлы бир халкъ болуб,
бу дуниядан талкъ болуб
кетергеми башлагъанбыз биз?

Окъуй, джаза, сёлеше орус тилде,
ууакъ-ууакъ кёче орус халиге,
имандан, тилден, джуртдан да кете,
тюб болургъамы тебрегенбиз керти?

Къарачайлы эсенг — къарачайча сёлеш,
къарачайлы эсенг — къарачайлы бла бирлеш,
дининг, тилинг, джуртунг ючюн кюреш,
инсан-миллет хакълары ючюн кюреш.

Башха затха джетмей эсе да къарыуунг,
Ана тилингде сёлеширгедамы джетмейди болумунг?

Алдамайыкъ кеси кесибизни:
кърал не хоншу тюлдю тюб этиб баргъан бизни.
Кесибиздеди, ичибиздеди бютеу палах.
Бизге дин, тил, джурт да бериб,
къауум этгенди, халкъ этгенди Аллах.

Аллах берген затланы сакъламай,
динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъламай,
адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакъламай,
дуния малгъа ийиб ангыбызны-эсибизни,
башхалагъа джутдура эсек кесибизни,
кесибиз ёлтюре эсек кесибизни,
сора,
кимди, неди къутхарлыкъ бизни?

ИНГИРДЕ

Менгирге ушагъанды адам -
кёз байлана башлагъанды,
сёз байлана башлагъанды -
ингирге айланнганды заман.

Ызындан къарайма Кюнню,
джеталмазымы билеме аны:
ёле-тириле турады джаным -
джууукълугъун сеземе Кёкню.

Къалмагъанды энди заман,
къарангы - джууукъдан джууукъ.
Джулдузла да, айтмайын джукъ,
къарайдыла тюз башымдан.

Къарангыдан къоруй кеслерин,
джанадыла. Джанмагъан алай,
кесин, башханы да къалай
джарытыр? Мени да болур терслигим.

Кюнню джылыуун, джарыгъын
ичине джыйыб тургъанды джюрек.
Алай эсе, энди нек
тёгалмайды аны тышына?

Бош сёзлеге, лахорлагъа
къалмагъанды энди заман.
Излей эсе ёлмезге адам,
юлгю алсын джулдузладан.

Кече-кюн да джана,
къутхарсын кесин къарангыдан,
къутхарсын халкъын къарангыдан,
бютеу дунияны да къутхарсын.

Ызындан къарайма Кюнню,
джеталмазымы билеме аны:
джууукълугъун сеземе Кёкню,
ёле-тириле турады джаным.

Ингирге айланнганды заман.
Кёз байлана башлагъанды,
Сёз байлана башлагъанды -
Менгирге ушагъанды адам.

ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ

Башы агъарыб турса да,
сабий джюреклиди шайыр:
биринчи кере кёреди дунияны,
кюрешеди ангыларгъа аны,
юренеди джаз тилде сёлеширге.

Хар джангы назмусу бла бирге
дуниягъа джангыдан тууады шайыр.
Буюрулса уа кетерге,
назмуларына кёчеди шайыр.

Бу дуниясы,
ол бир дуниясы да -
Акъ Сёздю шайырны.

Сабийкёз сёз болса да назму,
Къалюбала, ахырзаман да
къарайдыла андан.

Сабийкёз сёздю назму.
Гюнахсызлыкъ, тазалыкъ,
дуниягъа, адамгъа да
ийнанмакълыкъ, ышанмакълыкъ
ышартады аны.

Ышара тургъан сабийди назму,
бир-бирде уа — джылай тургъан.
Халаллыкъны туудурады фахму,
насыбды назмучу болгъан.

Кёккёз сёздю назму.
Эннгенди мийикледен
джердегилени
къаратыр ючюн ёрге.

ТАБИГЪАТ АКЪЫЛЛЫДЫ БИЗДЕН

Табигъат акъыллыды бизден.

Къарагъыз тереклеге:
кими тюзде, кими тенгиз джагъасында,
кими суу бойнунда, кими тау этегинде,
кими къаяда ёседиле.

Джутланмайдыла бир-бири джуртуна,
къырмайдыла бир-бирин.
Тюзде эмен, тауда нарат
джашайдыла рахат.

Джокъдула эмен-нарат республикала,
эмен эменлей, нарат наратлай турадыла.

Аланы бир-бирине къошуб,
джангы агъач къураргъа излегенле,
барадыла табигъатха къаршчы,
табигъатны джауудула ала,
табигъатны тюрлендирирге излейдиле ала,
эменни, наратны да
къурутургъа излейдиле ала.

Айырылмазча къайын терек, суу тал,
эмен терек, нарат -
барын къатышдырыргъа излейдиле ала,
барын орман этерге излейдиле ала.

Адам улучады, чегет да.
Алай а, чегетде,
бир къауум бир къауумну ашамайды,
алма терек
чёртлеуюк кёкен болургъа ушамайды.

Табигъат акъыллыды бизден.
Анга къараб да, билмейбиз тюшюне.

БИР ТЮЗ ОНОУ БИЗГЕ ДА КЕЛИР

Сууугъанма адамладан.
Айырылыб аладан,
себеб излей кёлге-джюрекге,
барама чыгъыб таугъа, чегетге.

Буруннгу шыйыхлагъа ушайла таула,
«сюйюмчю» дей, энелле суула -
Кёкден бир иги хапарны
джерге билдирирге ашыгъалла ала.
Терекле уа баралла ёрге къабыргъаны,
Кёкдю  тартхан кесине аланы.

Сукъланмазча ёлгеннге, саугъа,
къошулама таугъа, чегетге, суугъа.
Аладан алама къарыу,
джашау, ёлюм да кёрюнмезча ауур.

Ит адамланы ууларындан
тазалайла мени джуртуму таулары,
тазалайла мени джуртуму суулары.

Мен билеме — джандетди джуртум.
Джалайма ташын, ичеме сууун.
Кёлюмю да эте, кесича, Минги,
къарайды кёкден Акъ тауум мени.

Эртде бошалыр эди джюрегим,
болмасала Ташым, Терегим.
Диним, тилим эмда джуртум -
аладанды фикирим, назмум.

Джандет джуртуна ушамаса халкъ,
болмаса аныча таза, мийик,
аны бизден сыйырмазмы Хакъ,
тюшюндюрюр ючюн кёб палах да бериб?

Эки кере къалгъаныбыз джуртсуз
дерс болургъа керекди бизге.
Тюшюнмесек а — энди ёлюм,
сыйсыз ёлюм сакълайды бизни.

Динден, тилден, джуртдан да
айырылгъанлА болсала кёб,
болушлукъ боллукъ тюлдю джукъдан да,
бизни аямаз ючюнчю кере Кёк.

Сууугъанма адамладан.
Къутулур ючюн аладан,
къутхарыр ючюн да аланы,
тынгылайма чегетге, суугъа,
къарайма къаягъа, таугъа.

Хира дорбуннга ушаш бир дорбунда,
Кёкге джууукъ бир дорбунда,
къылама намаз, этеме фикир:
бир тюз оноу бизге да келир.

НЕ КЁРЕДИ ШАЙЫР КЁКДЕ

Кёреме мен ёрге къараб:
кёк нюр джарыкъда(н) юйлени,
алада да мёлеклени -
тургъанланы меннге къараб.

Бу тюш тюлдю: хар къуру да
кёрюученме  узакъ чекде -
тургъанланы мийик кёкде,
бере меннге кюч-къарыу да.

Нюр тёгюле кёзлеринден,
Кёк юйню терезелеринден
къарайдыла мёлек къызла...
Айтама мен, джюрек къыза:

«Мен айырылалмайма джерден,
эналлыкъсыз сиз а Кёкден.
Сиз айтхан джерде тюбешейик,
бир-бирибизге илешейик».

Акъ къанатларын къагъа,
ала джукъ айтмай, ышаралла:
Алача учарыма,
ышандыралла, ышаналла.

«Не кёреди шайыр Кёкде?».
Къанатсыз джанлагъа тюзюн
айтханлыкъгъа, ётмез сёзюм.
Не кёреди шайыр Кёкде?

Къанаты, кераматы
болмагъанла — ийнанмазла,
мен кёргенни кёралмазла,
алагъа да джокъду айтыу.

Кёкге къарай турмагъан а,
джерден башханы кёралмаз,
джерден, джер къайгъыладан
ёмюрде да айырылмаз.

Къанатым, кераматым
бар, джокъ эсе да — билмейме.
Джерде абынса да атым,
Кёгюм барды да, ёлмейме.
   
Гюнахым бюксе да джерге,
сууабым сюейди ёрге.
АдамЫма джети къат Кёкню.
Сакълагъан андады мени.

ЭРТДЕН НАМАЗДАН СОРА

Кетсе да джашлыгъым-джазым,
джюрек аны онгсунмай,
заманнга бойсунмай,
алгъынча кюрешеди джазыб.

Эртден намаздан сора,
джазылады эм иги назму.
Не кючлю болса да фахму,
ингир алагъа батады Кюн.

Кече да джазылады назму,
алай а анда азды джарыкъ.
Ол да болур джарарыкъ
кёлю аман бир адамгъа.

Иги джора этгенликге уа -
кече, не айтсанг да, кечеди.
Эртденликде уа, къыйналмай,
Хакъ сёз Акъ сёзге кёчеди.

Болуучусун айтама менде,
башхалада башха тюрлю болур.
Къарайма чыгъыб келген Кюннге:
Кёк чуууакъды — муратым толур.

Джазны кетгенин, кюкюрей-джашнай,
ангылайды ангы.
Джюрек а къалгъанды джашлай:
анга хар не да — джангы.

Аны ючюн тууады назму,
бир-бирде — хапарча, узун.
Назму уа, билемисиз, неди?
Узун сёзню къысхасыды ол.

«Аны ючюн къысхарт сёзюнгю»,-
дейди манга Кёк берген фахму.
Эртден намазны ызы бла
джазылады эм иги назму.
ДЖОКЪДУ ХАПАРЫМ

Аллында
Излемей эдинг Кюнню батарын.
Энди уа
излемейсе тангны атарын.
Алай некди -
джокъду хапарым.

КЪУЛЛА БИЙ БОЛГЪАН КЪРАЛДА

Эрикгенме сизден да, сёзден да.
Джокъду ичигизде бий да, ёзден да.
Болсагъыз да эркин, болсагъыз да азат,
къул – ичигизде турады джашаб.

Эски къулла бла джангы къулладан
къуралгъан кърал, джамагъат,
Эркинлик бла, Тюзлюк бла
этгенлей келеди къазауат.

Эркин болургъа, ёзден болургъа излемей ,
бий болургъа термиледи къул.
Онглугъа — къул, онгсузгъа — бий,
буду халиси аны.

Къулла бий болгъан къралда
ёзден халкъгъа джокъду джашау.
Эркин адамгъа, эркин сёзге
къул кърал къалай берир джол?

Тюздю, къул-ёзден айырама мен.
Хакъгъа къуллукъ этген — олду ёзден.
Андан башхагъа табыннган — олду къул.
Аллахдан башха джокъду илях.

Эрикгенме сизден да, сёзден да.
Джокъду ичигизде бир бий да, ёзден да.
Къутулмай ичибиздеги къарауашдан, къулдан -
болалыкъ тюлбюз не халкъ, не адам.

ЭМИНАЛА

Къызыл эмина
къурутуб динни, ёзденликни
келтирди «тюзлюкню», «эркинликни», «тенгликни»:
байны джарлы этген болмаса,
ёзденни да къул этген болмаса,
джарлыны этмеди бай,
къулну этмеди ёзден.

Бютеу халкъны къул этди,
бютеу халкъны джарлы этди,
бютеу халкъны динсиз этди,
«менме,- деди,- сизге бий, илях».

Къул, джарлы эмда динсиз,
джуртсуз, джерсиз эмда тилсиз
этди халкъны. Кесин джакълаялмазча
этди сауутсуз-сабасыз.
Бютеу миллетни этди хакъсыз.

Алай а, фыргъауун кърал,
ибилис джорукъ
бир ёмюр да чыдамады — чачылды.
Ёзге, адамны адамлыгъындан,
халкъны да халкълыгъындан
не къалды?

Къаллай бир заман керекди
сюрюу ызына болур ючюн халкъ,
хайуан, джаныуар
джангыдан болур ючюн адам?

Аман болгъан тынчды,
адам болгъанды къыйын.
Къызыл эминадан сау къалгъанла
сакъатдыла бары,
аладан туугъанла да сакъатдыла.

Кёб заман керекди,
халкъ Хакъ джолгъа къайытыр ючюн.
эркин тёлю ёсюб джетер ючюн,
бир Аллахха къуллукъ этер ючюн.

Къысыкъкёз эминала,
сарыкъулакъ эминала,
къызылбет эминала,
къарабет эминала,
баты эминала, шаркъ эминала -
джюз тюрлю, джюз бетли эминала,
ауушдура бир-бирин,
бошагъандыла, бошайдыла халкъдан.

Керекди къаллай бир заман
Тейри адамы болур ючюн адам?
Огъесе, тюзелгинчи адам,
келибми къалыр ахырзаман?!

КЪЫСХА ОЮМЛАДАН

1

Абдез алмай - джюрегинги, тёнгегинги да кирден, харамдан тазаламай, иннет этмей — намазлыкъгъа кирирге, Хакъ сёзню айтыргъа боллукъмуду?

Акъ сёз да Хакъ сёзденди. Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан адамды шайыр. Абдезсиз къаламгъа, дефтерге тиерге боллукъмуду?

Шайыр джюрекни намазлыгъы - дефтериди. Акъ сёзге намазлыкъгъача киреди шайыр. Къаламын кимге, неге къуллукъ этдиреди шайыр — анга кёреди аны ёзденлиги да, адамлыгъы да, иманы да.

Къалам бла Дефтер — Къыямат кюн шайыргъа ёкюл неда терслеучю-даучу боллукъ аладыла. Сёзле билмегенлеге джансыз кёрюнедиле. Кертисинде уа, хар бир сёзню да барды джаны. Биз сёзге къалай къарасакъ, ол да бизге алай къарарыкъды. Сёзге-тилге зорлукъ этсек, къыйнасакъ, терсине бурсакъ, ууатсакъ, адамгъача, халкъгъача къарамасакъ, джашатыр, айнытыр джанындан болмасакъ, сыйламасакъ, багъалатмасакъ, мурдарлыкъ этсек — аны дауундан, гюнахындан ол бир дунияда да къутулмазбыз.

Бу дунияда да сёзю ючюн кёб сыналгъанды, сыналады, сыналлыкъды шайыр. Керти шайыр Акъ сёзге кертилей къаллыкъды. Иманы толу адам Хакъ джолдан, Хакъ сёзден айырылмагъанча, керти поэт да Акъ сёзден айырыллыкъ тюлдю. Кёкде джазылгъан къадары алайды аны.

2

Къарчаны Къарачайы, Алийланы Умарны СССРи, Эресейи, Кавказы, Къарачайы эмда совет власты бла коммунист партиясы, Дудаланы Махмудну Кавказы эмда инсан, миллет хакълары, Билалны уа?

Татаркъанны Схауаты, Умарны Хасаукасы, Джаттайны къазауаты, Билалны уа?

Ёрюзмекни Сатанайы, Къаншаубийни Гошаяхы, Къасботну Айджаягъы, Сымайылны Акътамагъы, Билалны уа?

Кязимни «Джаралы джугъутуру», Сымайылны «Минги Тауу», Къайсынны «Джаралы ташы», Билалны...- «Джуртда Джангыз Тереги».

Тёрт соруудан бирине эталама джууаб. Анга кёре береме кесиме багъа. Ким биледи, Аллах айтыб, келир заманда къалгъан соруулагъа да джууаб берирча болур эсем а...

3

Къаядан юзюлюб, ёзеннге тюшген мазаллы ташны джарылгъанына агъач урлукъ тюшюб, мазаллы терек ёсюб чыкъгъанды андан — чайкъалады энди ол, терекге салкъынлыкъ бере, къанатлылагъа да бола уя.

Ол терекли ташны къууушунда Ана бёрю балаларын ёсдюреди.

Таш бла Терекге къанатлы да, джанлы да, шайыр да разыдыла.
Башхалагъа ол таш бла терек болур, Къушха, Бёрюге эмда  Акъ сёзге уа - Таш бла Терекди ол. Къушну сызгъырыуунда, бёрюню улууунда, шайырны джазыуунда да айтылгъанлай турлукъду аланы атлары. Таш бла Терек аланы джуртларыды, юйлериди, тарихлериди. Таш бла Терек болгъан къадарда, джанлы да, къанатлы да, къанатлы сёз да джашагъанлай турлукъдула. Таш бла Терек ючюн къуш да, бёрю да, шайыр да къазауат этгенлей турлукъдула. Таш ичинде, Таш башында, таш тюбюнде да джашау этгенлеге махтау.

СУРАТЫМ

Таш эки джарылгъанды. Огъай,
ол эки ачылгъанды — ары
джер да, кёк да, джауум да,
агъач урлукъ да тюшер ючюн;
анда —
джел, боран киралмагъан ышыкъда — 
кюч алыб, деу терек ёсер ючюн.

Джарылгъан джюрекден тууады назму да.
Джарылгъан джюрек тюл,- ачыкъ джюрек,
ачылгъан джюрек дерге керекди анга да.

Шайыр джюрек бла назмусуча,
кёрюнедиле Таш бла Терек.

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА

«Джылына кёре — джыланы,
джерине кёре — адамы».
Нарт сёзню тюзлюгюне
тюшюндюм, сынадым да аны.

Шимал Джолну адамлары да
тенгизлеричадыла — сууукъ.
Айтмайма алагъа да джукъ -
 алай этген джуртларыды аланы.

Сюргюнден ызларына къайытмай,
Азияда къалыб кетгенлени,
бет къанларына дери
тюрленнгенди хар нелери.

Узбек, къазах, къыргъыз маталлы
болуб къалгъандыла ала.
«Таулу тюзде абыныр» деб,
бош айтмагъандыла таулула.

Динин, тилин, адетин сакъласа да,
джуртунда джашамаса халкъ,
джашагъан джерине ушарыкъды,
таулулугъун этерикди тас.

Сюргюн палахха тюшген
адамла, халкъла да аны ючюн,
бойсунмай джазыуларына,
къайытадыла джуртларына.

Дуния малгъа алданыб,
къалыб кетгенле уа тышында,
уллу палахлагъа тюбей,
сокъураналла, кюелле артда.

Аланы кеслеринден озуб,
сабийлерине да джетеди палах.
«Тойгъан джуртдан туугъан джурт иги»
демегенлеге чамланады Аллах.

Дини ючюн, тили ючюн, джурту ючюн
кюрешмеген насыблы болурму?
Инсан, миллет хакъларын джакъламагъан
адам атха тыйыншлы болурму?

Динни, тилни эмда джуртну
бирлигиди халкъ этген бизни.
Ол ючюсюне таяна
къурагъандыла ата-бабала
эллерибизни, Элибизни.

Айырылсакъ а аладан,
башхала джутарыкъла бизни.
Аллай къыйынлыкъдан, палахдан,
аллай хомухлукъдан, сыйсызлыкъдан
Аллахыбыз сакъласын бизни.

Алай а, кесибиз этмесек мадар,
Аллах да этерми къадар?

КЪАДАУ СЁЗ

Суу къобханды: ташны, агъачны,
малны, адамны да барады алыб.
Талай адам къаладыла сау
Къадау ташха илиниб, къадалыб.

Ташха къадалгъанла къалдыла сау,
суу алыб кетди къалгъанланы.
Барыбызгъа да кюн аман — сынау,
джазыкъсынама адамланы.

Джашау бизни турса да талай а,
бир кертини ангылайма, алай а:
Къадау ташны алалмайды суу,
анга таяннганны да алалмайды суу.

Къадау ташы Къобанны да барды,
Къадау ташы Халкъымы да барды,
Къадау ташы Джуртуму да барды,
Къадау сёзю Тилими да барды,
Къадау сёзю Диними да барды.

Аланы табыб, таныб, сакъламасакъ,
алагъа таянмасакъ,
заман ырхы элтирикди бизни,
кюн аман ёлтюрлюкдю бизни.

Джуртда Къадау Ташха таяныб турама.
Джуртда Джангыз Терекча, кёкге да барама.
Ёлгенме, тирилгенме, саума.
Ташма, Терекме, Таума.

Хакъ сёздю Къадау Ташы динни.
Акъ сёздю Къадау Ташы тилни.
Къайда болсам да, таяна алагъа,
къайытама джуртха, таулагъа.

Къадау таш, Къадау сёз, Джангыз Терек -
аладыла манга намаз керек, назму керек.
Аладанды дефтер да, къалам да, китаб да.
Джокъду аласыз дуния да, ахырат да.

Кёкню Къадау ташы — джулдуз бла Ай.
Джуртда Къадау Ташдан алагъа да къарай,
кетсе да джазым,
джазыууму кюрешеме джазыб.

Дагъыда айтама базыб:
Аман Къышдан сора да боллукъду джаз.
Бола келгенди алай.
Къадау Ташха, Къадау Сёзге таяна,
барлыкъбыз, тюнгюлмей, джашай.

ТИЛЕК

Мен келсем да сал болуб,
ёмюрлЮкме, билеме,
ёллюк тЮлме, билеме,
Ана тилим сау болуб.

Ташча тёнгересем да,
сюелликме тау болуб.
Къаллыкъ тюлме мен тюзде,
Ата джуртум сау болуб.

Дегенле: Диним, Тилим,
дегенле: Джуртум, Элим,
ёлгенлЕ ала ючюн -
джокъду сизлеге ёлюм. 

Динлерин къоруй, сакълай,
Тиллерин къоруй, сакълай,
Джуртларын къоруй, сакълай,
джашагъанла, ёлгенле
насыблыдыла къалай.

Инсан хакълары ючюн,
миллет хакълары ючюн
аямайын джанларын
кюрешгенлеге — махтау.

Алача сермеширге,
Алача кюреширге,
болмай тохтау не арыу,
Аллах, бер меннге къарыу.

Сен меннге берген джанны
Сени ючюн бермесем,
Сен берген дин, тил ючюн
джашамасам, ёлмесем,-

джерден, Кёкден да меннге
келмезми къайгъы, паллах?
Имандан, тилден, джуртдан -
бизни айырмаз Аллах.
   
Джокъду тилегим башха:
Дини, тили бла Джуртда,
табыб тюзлюгюн, хакъын,
эркин джашасын халкъым.

Иннетим-сёзюм-ишим
ол затха джарасынла.
Бютеу тилле, халкъла да
ёлмейин джашасынла.

ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ БЛА КЮРЕШГЕННГЕ

Къуллукъ къул этген шайыр,
сенден джокъ бизге хайыр -
къуллукъ этмейсе Хакъгъа,
тюзюн айтмайса халкъгъа.

Кёзбаууса зулмуну,
сен сатханса фахмунгу.
Отуз кюмюшдю багъанг,
отха тюшюрюр хатанг.

Аман тишинг къайдады?
Сора аны алдырыб,
орнуна уа алтын тиш
къойгъанса да салдырыб.

Тишинг башха болса да,
алгъынчады къылыгъынг.
Алдаялмазса халкъны -
кимни махтайды джырынг?

Онглугъа сала махтау,
къулча этесе джашау.
Джокъду сенде бет, ёт да,
тюлсе джырчы, поэт да.

Джырын джырлай зулмуну,
арбасына миннгенсе.
Сакълай билмей фахмунгу,
джанынг саудан ёлгенсе.

Бюгюлюрге юрендинг
тюшер ючюн къуллукъгъа.
Шайыр къалай джетеди
шо аллай сыйсызлыкъгъа?!

Кеси разылыгъы бла
ёзден адам къул болса,
андан джийиргеншли зат
джукъ болурму дунияда?

Андан да джийиргеншли -
шайыр болса амантиш.
Шайтанны арбасындан
кеч болгъунчу, хайда, тюш.

Къайыталсанг тобагъа,
къайытырса назмугъа.
Этмесенг а сен алай -
кетерсе кюе, джылай.

Дуния мал этгенди мал,
зарлыкъдан болгъанса къуу .
Ёзденме деб турсанг да,
ичингде джашайды къул.

Ёзденме деб турсанг да,
билесе: сен къулса, къул.
Къуллукъ этмеген Хакъгъа,
шайтаннга болады къул.

Къуллукъ этмейсе Хакъгъа,
сенден халкъгъа джокъ хайыр.
Бош сёлешеме санга,
сенде ёлгенди шайыр.

АЛКЪЫНЧЫ ТЮНГЮЛМЕЙМЕ

Совет властны кюсерча,
келгендиле заманла,
бир-бирлерин кесерча,
болгъандыла адамла.

Джаныуарлыкъ, кийиклик
хорлагъанды адамны.
Къуюлады кир ырхы
тёрт джанындан дунияны.

Джарым молла дин буза,
джарым башчы — къралны,
Къаламдан эм Китабдан
айырдыла адамны.

Кёрюнмейди толу адам,
бири — оу, бири да — шау.
Сюргюнде да болмагъанды
туура бюгюнча джашау.

Джаныуар, кийик болду
ызына айланыб адам.
Сейирсинмем энди мен,
келсе да ахырзаман.

Бола тургъан ишлеге
Кёк къарайды джукъ айтмай.
Къоркъама чартлар деб ол,
тынглай туруб, тёзалмай.

Хакъ сёзге тынгламагъан,
Акъ сёзге да тынгламаз.
Алай болса да шайыр
къазауатын къоялмаз.

Кюрешир къутхарыргъа
адамны палахладан.
«Кючю чексиз, болуш!»,-деб,
ол бек тилер Аллахдан.

Кимни тилеги къабыл
болурун а билмейме.
тюзелир адам, джашау -
алкъынчы тюнгюлмейме.

БУ КЮНДЕН (06.07.2013) БАШЛАБ
ТАЗА ШИЙИРЛЕ ДЖАЗАРГЪА

КЪАДАРЫМ

Джангыз къанатлыны кёрсем кёкде,
не эсе да сен тюшесе эсге.
Эки дууадакъны кёрсем да кёлде,
ала да салалла сени эсиме.

Кёбле, кёбле кетгендиле менден,
бирине да этмейме айыб.
Джуртда да Джангы Терек эдим мен,
тышында да тюрленмеди джукъ.

Джангыз къанатлы барады кёкде,
къанат тауушу джюрекге къамчича тие.
Къараб турама ызындан аны,
тышымдан ышара, ичимден а кюе.

Ол къанатлы - къанатым болурму мени
кетген менден айырылыб?
Джазыугъа кёрюрмем къайырылыб,
огъесе...

Къайры ашыгъады къанатлы -
джангы уя излергеми, ишлергеми?
Кимге боллукъду энди ол къанат,
менден бек сюерик да табылырмы...

Къанатым даулашхан эди мени бла,
«менме,- деген эди,- сени чыгъаргъан Кёкге...».
Терс сёлеширге болмайды шайыр бла -
атхан эдим къанатымы юзюб.

Джангы къанат манга битерге, битмезге да болур.
Къарайма, джангыз къанатлыгъа кёкде.
Джокъду тынгы-тынчлыкъ джерде, джюрекде.
Джуртда Джангыз Терек — къадарым мени.

Энди ол къанатлы артха къайытмаз.
Къайытса да, табалмаз мени.
Джангыз Терекни кесгенлеге къошулгъанса сен да,
алай а, аман этмейме кёлню.

Кёбле, кёбле кетгендиле менден,
бирине да этмейме айыб.
Джуртда да Джангы Терек эдим мен,
тышында да тюрленмеди джукъ.

ХИРОСИМА

Хиросиманы кюнюнде юйленнген эдик биз,
уруш сауутдан кючлюдю дей, джашау.
Отуз джылдан а айырылдыкъ: атом сауутну
ууу отуз джылдан джетгенча бизге.

Итге, киштикге да юренеди адам.
Аланы тас этсек да — къыйналабыз.
«Аман кюнде юйленесиз»,- деб,
айтхан эди ол кюн бир хайырсёлемез.

«Хиросима» деучен эдим сеннге,
керти атынгы халкъдан джашырыб.
Шимал тенгиз да суууталмазча,
не аман кюйдюрдюнг джюрегими.

…Къолунда баппусу бла орамны келген
бир сабий къызчыкъ тюшеди эсиме.
Мени джити къарагъанымы эслеб,
«ач болурса, ма»,- деб, гырджынын узатхан эди.

Мен Къамгут тюл, ол да Гошаях.
Алай а, ол джылгъа киргинчи,
кёз туурамдан аджашдырмай турдум аны.
Ол акъыл-балыкъ болгъанлай а....

Алдырдым анга диними, тилими, тиними да...
Алай а, билмей эдим мен,
бойнунда дуаны ичинде,
Шахризаны хапарындача,
ол - алтын джорчукъну джюрютгенин.

Отуз джылдан дуаны къабы,
ашалыб, тозураб, тюшгенинде,
аны ичинде асралыб тургъан
алтын къач кёрюндю джылтыраб.

«Шайыр — ол ашалгъан дуа, сюйгени уа -
аны ичинде сакъланнган алтын къач».
Былай айтыргъа да боллукъду халкъ,
айтса уа, терс боллукъду, аллыкъды гюнах. 
 
...Хиросиманы кюнюнде юйленнген эдик биз,
палах ма андады, ма андады палах.

2013 джыл, августну алтысы, Ставангер.

ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ, АЛЛАХ, БИЗНИ

Кёкге джете тауларыбыз,
зем-зем кибик сууларыбыз,
орман чегет — тёгерекде...

Аллах берген берекетге
болалмасакъ биз тыйыншлы,
кетер бизден тынгы-тынчлыкъ.
Ушамаса халкъ джуртуна,
джандет джурту къалмаз анга.

Ушамасакъ Минги Таугъа,
ушамасакъ Къобан суугъа,
таш башында джашау этген
ушамасакъ кёк наратха,

Тау джурт бизден сыйырылыр,
тыйыншлыгъа буюрулур.
Ол палахдан сакъланайыкъ,
джуртну сакълаб, къууанайыкъ.

Бир кишиге сукъланмазча,
Барды бизни хар небиз да -
динибиз да, тилибиз да,
джандет кибик джерибиз да.

Келгенбиз да биз хазыргъа,
билмейбиз багъалата
Ата джуртну, Ана тилни,
Къарачайны, Беш Тау Элни...

Ата-бабаладан бизге
джетген кибик джурт, тил да,
бизден да туудукълагъа джетер,
Тейри адамлары эсек биз да.

Кёкге джете тауларыбыз,
зем-зем кибик сууларыбыз,
орман чегет — тёгерекде...
Кесинг берген берекетге
тыйыншлы эт, Аллах, бизни.

КЕТИУ

Къайгъым джагъада къалады.
Къайыгъым сууда чайкъалады.
Башха джагъагъа барама кетиб.
Къутулургъамы тебредим керти?

Джагъадан юрелле итле.
Меннге - не, юре берсинле.
Джигит эселе, суугъа кирсинле.
Джюзсюнле, сюрсюнле ызымдан.

Кёб заманны юрлюкле ала.
Эркин болалмагъанлай,
бёрю болалмагъанлай,
сынджырда ёллюкле ала.

Алача тагъылмаз ючюн,
адамгъа табынмаз ючюн,
Тейримден алыб эркинлик,
барама кетиб.
 
Къазакъ бёрюле ызымдан къычыралла:
-Джуртну иитлеге къоюб,
къайры барасыз кетиб?

-«Сиз менича хомухлукъ этмегиз,
Сиз менича джуртдан кетмегиз.
Мен а, арыгъанма - айыб этмегиз.
Сермешгенме къарыуум тынгынчы.
Сизлеге джюк болгъандан эсе,
кетгеним игиди энди.

Къарыу алалсам, къайытырма,
ахыр сёзюмю да айтырма,
сизни бла неге да чыдарма,
ахыр урушха да чыгъарма.

Къайыталмазча болсам а,
ол бир дунияда кёрюшюрбюз».

Бёрюле улуй ызымдан,
ит къауум юре джагъадан,
джети къат чекден да ётюб,
барама кетиб.

КЁК ТЕНГЛИГИНДЕН КЪАРАЙСА МЕННГЕ

Сен
мёлекмисе Кёкден тюшген,
терекмисе къаяда ёсген?

Мёлекге, терекге да ушайса,
Кёкде, джерде, джюрекде да джашайса

Сеннге джетер ючюн
Кёкге джууукъ болургъа керекди,
джюрек къанатлы болургъа керекди.

Алай а, сени кёрсе,
сюркелген - сюелир,
сюелген - джюрюр,
джюрюген - чабар,
чабхан а - учар.

Ёрге тартхан, Кёкге тартхан
аллай кюч барды сенде.
Тюз къатымда турсанг да мени,
кёк тенглигинден къарайса меннге.

СЁЗ БОРАКЪ

Сёз Боракъ чыгъарады Кёкге,
Аллахха этеди джуууукъ.
Анга - келген сагъатда джерге -
джердегиле, айтмагъыз бир джукъ.

Мен чакъырыб келмегенди ол,
аны ийгенле меннге башындан.
Тынч-къыйын боллукъ эсе да джол,
оноу этген мен тюлме анга.

Аны оноуу этилгенди Кёкде -
мен бойсунургъа керекме джангыз.
Ётеме джер-кёк арасы чекден,         
джол джарыта джангы Ай бла джулдуз.

Энгишге къараб кёреме Джерни -
джашил нюрге бёленибди ол:
эслей болмаз къайдагъымы мени,
мен анга булгъасам да къол.

Джердегилени, кёкдегилени да -
бютеу джанланы кёреме кескин.
Болгъанны, боллукъну да кёреме,
заманланы, аламланы да аулайды эсим.

Дин ючюн, тил ючюн, джурт ючюн
сермеше тургъанланы да кёреме,
джаным ауруса да алагъа,
болушалмазлыгъымы билеме.

Инсан, миллет хакълары ючюн
сермеше тургъанланы кёреме.
Адамны юсюнден Аллахха
не айтырымы уа билеме.

Сёз Боракъ элтеди мени
джерден Кёкге, адамдан Аллахха.
«Къутхар деб, адамны, Джерни»,-
тюбей эсем, тилерикме Андан.

Сёз Боракъ элтеди мени,
къайтарырмы, билмейме, артха.
Дуниябызны сакълар ючюн
кирирге да хазырма отха.

Неге тюбетир, билмейме, джолум,
Сёз Боракъны Иеси башхады,
Аллахны оноуу бизге ташады,
бош узалады джюгеннге къолум.

Сёз Боракъ элтеди мени,
бойсуннгандан башха джокъ мадарым.
Сынаб тюшюндюм: Сёз(ю)дю джазгъан
шайыр адамны къадарын.

СОРУУЛА

1917-чи джыл къадыр революция (инкъыйлаб),
Эресейге кирди, тёртгюллеб, джоргъалаб.,
Эшекча окъуй, атча да кишней, чабды тёгерекге,
Империяны къалайында да къозгъалдыла эшекле.

Къадыр, эшеклени джыйыб тёгерегине,
атча кёрюне эди кесине.
Эшекле да табанлай атланы,
къурутургъа джетдирдиле аланы.

Къадыр бла джыйыны атланы табанлай,
«ох» деб, керпеслениб, келедиле джашай.
Мени уа джюрегимде барды бир къоркъуу,
джууабсыз къалгъан барды бир соруу:

Эшеклеге хорлата эселе кеслерин атла,
джашаргъа тыйыншлы болмазламы ала?
Эшеклеге хорлата эселе кеслери атла,
къаллай атладыла, сора, ала?

Эшекле оноу, тоноу да эте эселе бизге
къалгъан болмазмы керти ат  ичибизде?

БИР КЮН БИР

Кёк эки ачылыр да, андан,
нюр тёге, Тейри кёрюнюр.
Адам улу джаратылгъанлы,
тургъанды анга термилиб.

Бир кюн бир ачылыр да Кёк,
Тейрибиз кёрюнюр андан.
Сау халкъны къой, тирилиб,
ёлген да къобар къабырдан.

Бир кюн бир боллукъду алай -
джюрек сезиб турады аны.
Белги бере, джулдуз бла Ай,
джарыталла бютеу дуньяны...

КЪОРКЪАЙЫКЪ АНГА

Тёнгек - кийимиди джанны,
барыбыз да билебиз аны.
Тейри «сау джырт» деб, алгъыш эте джаннга,
тёнгекни джерден ишлегенди анга.

Джер кийимин сау джыртса джан,
джангы кийими боллукъду къаллай?
Айтыулагъа ийнаныб къалалмай,
къайгъылы болгъанлай турады адам.

Тёнгек ёлсе да, джан къалса сау,
юзюлюб къаллыкъ тюлдю джашау.
Палах — джан ёлседи тёнгекден алгъа,
башха затха тюл, къоркъайыкъ анга.

ХАЗЫР БОЛ

Къара джин бла шайтанла
кюрешгенча Тейри бла,
Амантиш бла маскеле
кюрешелле бёрю бла.

Сарыкъулакъ аюдю
юсдюрген а итлени.
Умут этелле ала
хорларгъа бёрюлени.

Джангыз тюлдю бёрю да,
барды барс деб, нёгери.
Сакълайдыла экиси
тауланы, ёзенлени.

Акъ барс бла деу джанлы
туралла къарауулда.
Суратлары аланы
бардыла тамгъабызда.

Къазакъ бёрю Акъ барс бла -
эки башлы керамат.
Экисине Тау джуртну
Кёк этгенди аманат.

Агъарады Минги Тау:
кёлеккеси - байракъда.
Барсха, Таугъа, Бёрюге
тартылады Орайда.

Болгъан дини, тили да,
болгъан Джурту, Эли да -
не насыблы халкъбыз биз,
тауубузчад кёлюм да.

Агъарады Минги Тау -
джурт ёрге тутхан чыракъ,
къайда болсакъ да, бизни
ол турады чакъыра.

Тенгизде, тюзде болсакъ да,
кёрюнюб турады ол,
адамладан сууусакъ да,
анга къайтарады джол.

Созуб бармайым сёзню.
Тилейме: Кавказ джуртдан,
ислам динден, тюрк тилден,
Аллах, айырма бизни.

Къара кючле излейле
къояргъа динсиз, тилсиз,
къояргъа джуртсуз-джерсиз...
Адам эсек, Халкъ эсек,
тюб болуб къалмазбыз биз.

Бир-бирде джюрегимде
тынгы-тынчлыкъ къуруйду:
хырылдайды барсча ол,
бёрю кибик улуйду.

Атаджокъ бла Амантиш
джангы джауну-душманны
алыб келе болурла -
сезеди джюрек аны.

Джаханимге, джандетге да
къуру да ачыкъды джол.
Иман бла джашаргъа да,
ёлюрге да хазыр бол.

КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ

СЁЗдю къутхарлыкъ дунияны -
Хакъ сёз — Акъ сёз — Иги сёз.
Ангыламасакъ а аны -
къутхармаз бизни бир джукъ да.

Пушкин да, Толстой да,
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл да,
къуллукъ этиулери бла Сёзге,
юлгю болгъандыла бизге.

Хоу, сёзге айтханын этдиралмагъан -
ол шайыр тюлдю.
Сёзню айтханын этмеген да -
ол да тюлдю шайыр.

ХАКЪдан — Халкъ, СЁЗден — Ёз.
Бу затны ангыламасакъ биз,
Хакъ бла, Сёз бла болмасакъ биз,
алагъа тюз турмасакъ биз -
болаллыкъ тюлбюз  Адам да, Халкъ да,.
 
СЁЗдю къутхарлыкъ дунияны -
Хакъ сёз — Акъ сёз — Иги сёз.
Ангыламасакъ а аны -
къутхармаз бизни бир джукъ да.

ЁЛГЕН ТИЛНИ БИР НАЗМУСУН ОКЪУЙ

Сау тиллеге кёчюргенди тылмач
ёлген тилде(н)) бир назмуну.
Кючлегенле мени бушуу бла къууанч -
ангылатхан къыйын тюлдю муну.

Бу тил сау эди бир заманда:
къаллай назмула джаза эдиле анда,
джетише эди байлыгъы тилни
ачаргъа кёкню, джерни, джюрекни.

Хакъ да, халкъ да, адам да,
къалюбала, ахырзаман да,
болгъан ишле да, боллукъ да
кёрюне эдиле бары анда.

Джырла, кюуле, ийнарла да,
нарт таурухла, хапарла да,
тилбургъучла, джомакъла да
бар эдиле бары анда.

Тилинде — джашауу халкъны,
джарсыуу, къууанчы, къайгъысы аны,
иннети, мураты, сыфаты, къууаты...
тил — кеси эди халкъ.

Тилде кёрюне эди халкъ,
джурту да кёрюне эди аны:
таула, суула, чегетле,
ташла, къаяла, терекле...

Кёрюне эди табигъат да тилде
джаныуары, кийиги бла бирге.
Сау бир дуния джашагъан тилге
ким буюрду ёлюрге?

Джанкъылычы бла имбашларында,
джандетден суу алыб келген мёлек да,
Къой Джолдан анга къараб,
кюушене тургъан кийик да,

бешиги тебренсе ышарыб,
къууана тургъан сабий да,
зулмугъа, душманнга къаршчы,
сермеше тургъан джигит да -

бары, бары бар элле тилде...
Ол тил джокъду энди.
Ёлгенди.
Ёлгенди бир халкъ, бир дуния.

Сау къаллыкъ, бир тылмач
ёлген тилден бир назмуну,
бир сейир назмуну кёчюрюб,
къууандыргъанды бизни.

Ол тилни иеси халкъны
къадарына къарадым тинтиб:
джазыкъсынмай къойдум мен аны -
ол кеси ёлтюргенди тилин,
ол кеси ёлтюргенди кесин.

Ёлген халкъны назмусун окъуб,
Ана тилиме къарайма къоркъуб:
биз да,ол халкъча, ёлтюрсек тилибизни (кесибизни!)
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз,
муслиманлыгъыбыз да бармыды бизни?

ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКДИ ШАЙЫР

Джазгъы гюллени берелле сеннге,
мен а — къачхы чапыракъланы.

Чапыракъла терекден учар учмаз,
аланы джерге тюшерге къоймай,
джелге аш болургъа къоймай,
хауада джанауал тебсеулерин тыйыб,
агъач четенчигинге джыйыб,
«Джуртда Джангыз Терекни» да салыб юслерине,
къолунга тутдурама.

Терекден юзюлген сары чапыракъланы
джюрекден юзюлген назму сёзлеге
нек ушатханымы билмейме кесим да.

«Джуртда Джангыз Терекни» хар бир чапырагъы
ол чапыракъланы тюшюреди эсге.
Китаб чапыракъланы араларына
терек чапыракъланы саласа сен да.

Джуртда Джангыз Терекди шайыр:
Кёкге джууукълашдырыргъа кюрешеди халкъны,
ёзден этерге, эркин этерге кюрешеди халкъны.
Тейри адамлары, Аллахны къуллары ангылайдыла аны,
къулла уа — огъай:
 
ала — зулмугъа, дуния малгъа табыннган шайтан адамла,
киндик тюблери айтхандан чыкъмагъан джарты адамла,
башха иляхлагъа табыннган джарым адамла -
кеседиле Джуртда Джангыз Терекни.

Къуллагъа «ёзден болугъуз» дегени ючюн,
хайуаннга, джаныуаргъа «адам болугъуз» дегени ючюн,
джыйыннга, сюрюуге «халкъ болугъуз» дегени ючюн,
Хакъ бла — Тейри бла, Аллах бла — болугъуз дегени ючюн,
кеседиле аны.

Ахыры алай боллугъун турса да билиб,
шайыр - джаны саудан къалмайды ёлюб:
ахырына дери турады сюелгенлей,
Кёк-Джер, Хакъ-Халкъ арасында келечилей.

Джуртда Джангыз Терекди шайыр.

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ

Кимге файгъамбарлыкъ, кимге сюймеклик
келеди къыркъ джылында.
Менге келген а — къуру кюймеклик:
«отдан чыкъ да — джалыннга».

Сен да, «кетеме» деб, къоркъутаса мени -
башынга табыча эт.
Ёлюб кетиб баргъан Ана  тилине -
джангыз анга - къоркъады поэт.

Тили — джаныды халкъны.
Ол кетсе -
къуру тёнгеги къалады аны.

Аты бар да — кеси джокъ:
аллай кюннге джетгенди халкъым.
Кюрешиб, сермешиб, даулаб,
ала да билмейди хакъын.

Къурамайды алгъынча Элин,
сакъламайды алгъынча тилин.
Джуртунда да джуртсуз эте,
джууукълаша келеди ёлюм.

«Хакъ, Халкъ» дей билмегенле,
«миллетчиди, ассыды» дейдиле меннге.
Ат-бет атаргъа кюрешгенле,
не болгъанын билемисиз ассимиле?

Тарих эси, миллет ангысы
джукъланыб бошаса халкъны,
ол джукъ айтырыкъ тюлдю
тилсиз, джуртсуз этсенг да аны.

Къул, манкъурт боллукъду халкъ,
алсанг аны ангысын, эсин.
Джер-суу атлары турсала да,
джер джюзюнден думп боллукъду кеси.

… Бизни къурутургъа кюрешгенлеге да
уругъуз баш,
къралгъа, хоншугъа, дуния малгъа да
болугъуз къул-къарауаш,
Хакъгъа тюл, Халкъгъа тюл,
Интернационалгъа этигиз къуллукъ -
кёрюрсюз, сора, джетмесе зорлукъ.

Тарыгъа беригиз
джыланны къуйругъундан башына,
«джалыныб джаудан къалмазса» деген
нарт сёзню уа айтмагъыз бошуна.

Ёзденликни, Эркинликни унутугъуз:
зулмуну арбасына минигиз да,
джырын да джырлагъыз,
байрагъын да ёрге тутугъуз...

Ай, мискин джанла,
учаргъа тюл,
сюркелирге джаратылгъанла.

Къоркъугъуз джашаргъа,
къоркъугъуз ёлюрге,
ёзден болургъа унамагъыз,
къул болгъанлай туругъуз ёмюрге.

Къул джашауну сайлагъанла,
ит джашауну сыйлагъанла,
ариу кёрюнюгюз иегизге -
чабыгъыз, юрюгюз
ёзденлеге, бёрюлеге.

Къабырдан турса Къарча,
тирилселе Адурхай, Будиян, Науруз, Трам,
келселе Боташ, Ёзден,
келселе Къамгъут бий, Къаншау бий,
къайытсала Ачемез, Татаркъан, Къара-Мусса,
Доммайчы, Умар, Джаттай -
не боллугъун билемисиз?

Сагъынылгъан — босагъа тюбюнде...
Башха кюнле келликдиле,
къулла бары ёллюкдюле,
ёзденле къаллыкъдыла къуру.
Аллахны къуллары, Тейри адамлары -
джангыз ала къаллыкъдыла къуру.

ДЖУРТХА ТАНСЫКЪЛЫКЪ

Эс унутмайды джукъну:
Кёкню ауласакъ да башын,
термилгенлей турлукъбуз Джуртну
ичерге сууун, джаларгъа ташын.

Джуртну джырчысыды Къобан,
башха суу керек тюлдю бизге:
учханча, энеди таудан,
кетеди тюзге, тенгизге.

Элтеди хапар  тауладан,
Минги Тауну айтады джырын.
Къаналмам, тоялмам аладан,
джюзден атласа да джылым.

Джер джолуму тауусуб,
дуньядан кетсем да къуруб,
Къобан сууну тауушу
къулагъыма келгенлей турур.

Джандетге тюшгеним болса да,
гюнахымы дженгиб сууабым,
къайдадыла деб къарарма
Минги Тауум бла Къобаным.

Кёрмесем а аланы,
уюб тургъанлай намазгъа,
тилерме джалбарыб Аллахдан:
къайтар ызыма, Кавказгъа.

Джурту болмагъан джерде
джокъду халкъгъа, адамгъа да джандет.
Джангыз Терек боллукъ эсе да,
аныча кесиллик эсе да,
Джуртха къайытыргъа излейди поэт.

Акъ Минги Таусуз Акъ сёз да джокъ,
Ана тилсиз, Ата джуртсуз нарт сёз да джокъ.
Джандетде боллукъ тюл эселе джуртум, тилим -
сора,
джандет да боллукъду манга джаханим.

Эс унутмайды джукъну:
къоюб кетсек да дуньяны башын,
термилгенлей турлукъбуз Джуртну
ичерге сууун, джаларгъа ташын.

ЧАЛКЪЫ ЧАЛА

Кырдыкдан джумшакъ, ингил не болур?
Алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун.
Къурч темир ашалыб тауусулады,
чыкъмазча болады ханс кесген тауушу.

Халкъгъа кёб къыйынлыкъ салдыла темирле, къурчла,
алай а, къайдадыла бюгюн ала?
Халкъ а сауду — джангы тёлюле ёсюб джетдиле,
баш ургъанла — темирге, къурчха тюл — Тейриге.

Хакъдан эмда Хакъ бла болгъан адамдан, халкъдан
кючлю ким болур, не болур?
Кырдыкдан джумшакъ, ингил не болур -
алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун.

Чалкъы чала, этеме сагъыш
кырдыкга, чалкъыгъа, халкъгъа да.
Джаралы Ташха, Джугъутургъа да,
Джангыз Терекге да этеме сагъыш.

Кёлюмю басар а кёрмейме джукъ:
ауушуннганлыкъгъа джайла, къышла да,
тюб болуб къалмай, келелле чыгъыб,
джангы тюрсюнлю темирле, къурчла да...

СЁЗНЮ, ТИЛНИ ЮСЮНДЕН

Мында болмагъан джокъду халкъ -
кёреме агъын, къарасын, сарысын да...
Хар бирини кесини тили.
Алай а, тилле юлешинмейдиле
акъгъа, къарагъа, сарыгъа...

Халкъланы расалагъа юлеширге боллукъду,
тиллени уа — огъай.
Аллахха шукур, тилледе
джокъду къарабет, къысыкъкёз...
Аллахха шукур, тиллеге
демейбиз, деялмазбыз
сарыкъулакъ, къарабет, къысыкъкёз...

Хакъ сёз, дунияда тилле
юлешинмейдиле акъгъа, къарагъа.
Юренирге керекбиз аладан,
бир-бирибизге ат-бет атамай,
бир-бирибизни сыйлай, сакълай да джашаргъа.

Сёзге, тилге болайыкъ сакъ.
Эм алгъа Сёз болгъанды. Сёз бла
Кёкге кёлтюрюледи кёл.
Сыналыб айтылгъанды керти:
Хакъдан башланады Халкъ,
Элибден башланады Эл.

ЭСГЕРТМЕ

Эркишиле тыш джаула бла сермешген сагъатда,
ич джаула Элибизге кириб,
къартланы, сакъатланы, тиширыуланы, сабийлени
тутмакъ этиб, джесир этиб, сюрюб,
анда да 600 кесек этиб, юлешиб,
Азияны, Сибирияны къум, буз тюзлерине,
къуш тюгюнлей чачдыла -
адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыр ючюн,
бизни халкъгъа ма аллай къазауат ачдыла.

Орус патчах башлагъан къазауатны
ахырына джетдирди большевик патчах.
1828-чи джыл, ноябрны экиси.
1943-чю джыл, ноябрны экиси.
Къан джугъу бу тарх бизге
къара кюн болгъанлай турлукъду тарихибизде.

Аладан башланнганды бютеу къыйынлыгъыбыз.
Сойкъырым, сюргюн джыллада
бурундан хапарлы къартла къырылдыла бары,
22 минг сабий къырылды ачдан-джаланнгачдан,
ненча тиширыу да шашды акъылындан...

Къалгъан кесегин да халкъны
зауаллы къарачай къызла, тиширыула
сакъладыла, къутхардыла ёлюмден.

Ол къыйын сюргюн джыллада
Халкъыбызны къутхаргъан Къарачай Тиширыугъа-Анагъа
эскертме салыргъа керекди дегенле,
сау болсунла.

Сюргюнде ёлген хар бир сабийге атаб,
бирер терек орнатсакъ Джуртда -
ол 22 минг терекден къуралгъан
бир джашил чегет боллукъду.

Ма аллай чегетни къыргъандыла джаула.
Инша  Аллах, аны унутмазбыз,
зулмугъа дертни къурутмазбыз
адам эсек, халкъ эсек саула.

Зулму къолундан ёлген
22 минг сабийни хар бирине
бирер назму атайма мен да.

22 минг назмудан къуралгъан
бушуу китабымда джашарыкъла ала,
имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа
бютеу дауларын айтырыкъла ала.

22 минг терек,
22 минг назму
Орта Азияны, Сибирияны къум, буз тюзлеринде
къалгъан сабийлени орнуна.

Халкъны къалгъанын къутхаргъанында да,
тилин, тёресин сакълагъанында да,
ол ёлген сабийле джюрегин сакъат этген,
зауаллы таулу тиширыу,
энди ёмюрде да
къара джаулугъун башындан тешмез.

22 минг терекни арасында,
22 минг назмуну ичинде
Таулу Ананы сын-сураты
къара джаулугъу бла башында...

22 минг бушуу назмуну окъуб
22 минг джашил терекге къараб,
джылай саркъгъан къобан суугъа тынгылаб,
къара джаулукълу эсгертмеге къараб,
джаш тёлю тюшюнюр...

Къаллай къыйынлыкъда
сакълагъандыла анала бизни,
сакълагъандыла тилибизни,
сакълагъандыла халкълыгъыбызны,
къайтаргъандыла джуртубузгъа...

Энди аны барын унутсакъ,
тилибизни, тёребизни унутсакъ,
джуртубузну башхалагъа кючлетсек,
кесибиз да ассимиле бола, эрисек...

Аман аууз ачмайым, огъай.
Динин, тилин, джуртун да сакълаб,
адетин, тёресин, намысын да сакълаб,
джашарыкъды, айнырыкъды Къарачай.

ТАУЛУНУ ДЖАЗЫУУ

Къайытханлыкъгъа КъобАн джагъасына,
ташын джалаб, ичгенликге сууун,
джокъду дарман джюрЕк джарасына,
сюргюн алгъанды аны саулугъун.
    
…..................................................
…...................................................
…....................................................
….......................................................

Ол, къралны душмандан къоруй,
къазауат этди къан-джан аямай.
Ибилис джорукъ а анга къарамай,
джакъсыз халкъын сюрдю джуртундан.

Сойкъырым этген, сюргюн этген
къуру Гитлер болуб къалса уа, айхай...
Халкълары бла къазауат этген
имансыз совет кърал онгаред къалай...

….........................................................
…..........................................................
…..........................................................

Зауаллы таулу:
Чыны - уллу, саугъалары - кёб,
джуртуна уа — эркинлиги джокъ,
башына уа эркинлиги джокъ...
Урушланы биринде окъ
джашаууун юзмегенине къыйналды.

Адамла джуртларына, юйлерине
къайытадыла къазауатдан,
къайытхан кибик ахыратдан.
Уллуду къууанч...
Джигит таулугъа уа барыр джер джокъ -
джалыннга тюшдю сау чыгъыб отдан.

Къазауатны джигитин, тулпарын
тутуб, Орта Азиягъа ашырдыла.
Ачдан къырылгъан юйдегисини
ачы хапарын эшитди анда.

Ёле тургъан юйдегилеге да
болушур онг табмай, тынгылады.
Халкъны джауу ким болгъанын
ол энди ажымсыз ангылады.

Джан хурджунундан чыгъарды да,
дуккуллады Сталинни суратын.
Кесин да джыртар эди алай,
мадар болуб, толса мураты.

Комендантны ёлтюргюнчю тюйдю -
он джыл тутмакъ бердиле таулугъа.
Ёлтюрмегенлери да сейирди -
джан аурутхандамы чыкъды джарлыгъа.

Он джылы ётгенден сора,
Сталин да ёлгенден сора,
башына этдиле бош.
Джюреги уа болмады хош.

….........................................................
…..........................................................
…..........................................................

Къайытханлыкъгъа КъобАн джагъасына,
ташын джалаб, ичгенликге сууун,
джокъду дарман джюрЕк джарасына,
сюргюн алгъанды аны саулугъун.

ХАЛКЪ ДЕГЕН НЕДИ?

Халкъ деген неди? Терекди,
тамыры бегибди Джуртха.
Къараргъа анга да керекди,
урдурмай душманнга, къуртха.

Борчду аны сакълау эм къоруу:
джаныуардан, хайуандан -
биринден да джетмезча заран,
тёгерегине да керекди буруу.

Тыш, ич джаула да биригиб,
кюрешелле туру, таша.
Ит джыйын къалыр гимигиб,
Джангыз Терек, кёгере, джашар.

Агъачсыз агъачланы келтириб тюзледен,
Терегибизни къуршалаб ала бла,
излейле
Терекни къалырын кёрюнмей,
сау-шау болгъаны да билинмей.

Излейдиле Терегибизге
башха тереклени джалгъаргъа,
умут этелле алай бла
джангы агъач чыгъарыргъа.

Излейдиле алай бла
Джуртда Джангыз Терекден бошаргъа,
тюрлендириб къанын, джуртун да кючлеб,
керпеслениб, «ох» деб, джашаргъа.

Халкъ деген неди? Терекди,
тамыры бегибди Джуртха.
Къараргъа, къорургъа да керекбиз,
урдурмай аны душманнга, къуртха.

ЭРЕСЕЙ БЛА КАВКАЗ

«Шайтан хыйныча, къоркъутадыла
бу азатлыкъ къайгъыла-кюрешле.
Бийлени кюсетедиле,
къулла оноугъа келселе». Игорь Губерман

Къайдан чыкъдыла бу къралгъа большевикле,
бек устала зулмугъа, хыйлагъа, кёзбаугъа, ётюрюкге.
АлдадылА къара халкъны, джахил халкъны
тебледиле миллет хакъны, инсан хакъны.

Эски къулла, джангы къулла бирлешдиле,
Эресейни къауумлагъа, сыныфлагъа юлешдиле,
сермешдиле «къызыл» деб, «акъ» деб,
кёллеринден айтмадыла «Хакъ» деб, «Халкъ» деб.

Орус халкъдан болсала эди большевикле,
къырдырмаз эдиле орус халкъны быллай бир,
орус къралны оймаз эдиле быллай бир.

Орус халкъны бёлдюле да экиге,
къырдырдыла бир-бирине большевикле.
Аны къыйынлыгъы таулагъа да джетди,
халкъдан тынчлыкъ-рахатлыкъ, бирлик да кетди.

Бу къралны къуралгъаны, джашагъаны,
чачылгъаны да — халкъгъа азаб.
Къулла шашыб къала кёреме, болсала азат.
Башдан аякъ къул къралды Эресей,
аныча къалай болсун ёзден Кавказ а, хей!

Къул къралгъа ёзден адам келишмез,
къул къралгъа ёзден миллет келишмез.
Къул-ёзден ырджы айырады Эресей бла Кавказны.
Оноучула-башчыла ангыларгъа керекдиле аны.

Не — Кавказ къул боллукъду къалгъанлача,
не — Эресей ёзден боллукъду Кавказча:
башха джол джокъду биригирге.
Алай а, Кавказ дуния, таулу халкъ
къул болгъандан эсе, хазырды ёлюрге.

Къул боллугъу ётюрюкдю Кавказны.
Эресейни ёзден боллугъу — соруу.
Орус башчыла ангыласала аны,
бирлигибизге тюшмез эди къоркъуу.

Ёзден (халкъ) бла къул (кърал) келишмезле ёмюрде.
Кавказ бла Эресей, оноу бармыды сизге?
 
КЁКЧАМЫ, ДЖЕРЧАМЫ?

Суу тартады ичине.
Аны унутуб, бир кёб адам,
джюзюб узакъгъа, тереннге,
къалады кёлде, тенгизде.

Аллай тенгиз-терк меннге
сюймеклик кеси болгъанды.
Джурт, кърал чекледен да ётюб,
тышына кетиб барама.

Элимден, халкъымдан айырылсам да,
биргемедиле диним бла тилим.
Артда сокъураныргъа да болурма,
бусагъатда уа игиди кёлюм.

«Ким, не сакълайды,- дейдиле,- анда?».
Алагъа джууаб этеди джюрек:
«Башха дуния сакълайды алда,
анда уа — Кёкден тюшген мёлек».

Бир кишиге да тынгыламай,
ётюб барама чекден.
Ёталырмем тенгизден-теркден,
болмаса буйрукъ Кёкден?

Джюрек, джылама артда -
(кеси джыгъылгъан джыламайды).
Кёк болушады санга,
джердегиле аны ангыламайла.

Джандет, джаханим да алдады,
артда къалгъан а не эди сора?
Къой, къыйын сорууланы сорма,
хар сорууну джууабы джолдады.

Джабылса да Сюймеклик Кюймеклик бла,
шийир эшик ачыкълай къаллыкъды.
Джазгъы джазыуум джашнарыкъды -
алай а, къалай: кёкчамы, джерчамы?
Аны уа билмейме, къайдам.
Анга сенсиз джокъду джууаб.

СЮЙМЕКЛИК БЛА КЮЙМЕКЛИК*

Сен бургъанса «С»ыны «К»ыгъа.
Мен а «К»ыны да «С»ыгъа
бурургъа кюреше джашайма.

Бир харифни тюрлендиралмазлыкъ -
«К»ыны «С»ыгъа буралмазлыкъ -
ол шайыр болалмазлыкъды,
Сёзге, Адамгъа, Халкъгъа да
ол хайыр болалмазлыкъды,

Бир харифни тюрлендиралмагъан,
сёзню нюрлендиралмагъан -
Кюймекликни да Сюймекликге буралмагъан -
бир джукъну да тюлдю тюрлендираллыкъ,
джашауну да (джашаууун да) тюлдю нюрлендираллыкъ.

*«Ж» бла «ДЖ» харифлени оноуларын эталмагъан, бир алфавит эталмагъан, бир харсха келалмагъан къаламчыларыбызгъа да айтылады бу назму.

ЭКИБИЗГЕ СОРУУ

Мен Кёкча джашнайма,
Сен а — джерча.
«Насыблыбыз» дерча
джашайбызмы биз?

ТИШИРЫУНУ АРИУЛУГЪУ

Тиширыуну ариулугъу
Эрине ачылыргъа керекди джангыз.
Ачыла эсе уа дуниягъа,
не дегенлерин билесиз анга.

ТЕЛИДЕН ТУУРА ХАПАР

Тиширыугъа, баш ие болгъан бла къалмай,
джюрек ие да болургъа керекди.

Алай болмаса
(иманы болуб, тыйылмаса),
тиширыуну эки эркишиси болуб къалады:
бири — баш иеси, бири да — джюрек иеси.

Ётюрюкню къуйругъу бир тутум дегенлей,
Ахыры аны аман бла бошалады.
Сюймеклик боран шаушалады,
юйюр а чачылыб къалады.

Къан тёгюлгени да болады,
адам ёлгени да болады.

Баш иесине разы болмагъан тиширыу,
джюрегине ие боллукъну излерден алгъа,
неда,
джюрегине ие боллукъну кёргенден сора,
баш иесинден айырылыргъа керекди.

Алайсыз,
джашауу - боллукъду къолайсыз,
къоркъуу тюбюнде ётерикди,
аны ётюрюкчю этерикди.
 
АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАШХАНДЫ БАТЫ

Батыны батханды кюню.
Эркишиге эркиши бла этелле некях,
тиширыугъа тиширыу бла этелле некях.
Батыны къармалгъанды дини.

Батыгъа джууукълашханды ёлюм.
Къалмагъанды сыйы, намысы, бети,
къалмагъанды тёреси, адети...
Батыгъа джууукълашханды ёлюм.

Къахмеликге сюймеклик дейле,
Зийналыкъгъа сюймеклик дейле,
аны да бир джетишимге тергейле -
Батыны батханды кюню.

Эркишилери да тиширыу маталлы,
тиширыулары да эркиши маталлы.
Туугъанындан — ёлгени кёб.
Ахырына джууукълашханды Баты.

КЁРСЕМ КЪАЯДА ТЕРЕКНИ

Кючлейди сагъыш джюрекни,
кёрсем къаяда терекни:
джашау эталады къалай,
ашау табалады къайдан?

Джай чиллеге да чыдаб,
къыш чиллеге да чыдаб,
джелге, бораннга да чыдаб,
ол джашау эталады къалай?

Тау этегинде эллеге да
сейирсиниученме алай:
таш башында ата-бабала
джашау эталгъанла къалай?

Къаягъа ёрлегенди терек,
балта джеталмазча анга.
Бек джерде орналгъанды халкъым -
сакъларча кесин душмандан.

Джюзле бла джылланы
таула сакълагъанла бизни.
Бир кёб затха этеме сагъыш
кёрсем къаяда терекни.

КЕЧЕГИ АУАЗ / KECHEGI AWAZ
Laypanlan; Bilal;a

K;bge t;lse, bu cerge,
Bala ne k;wyew.
Caza ber, o caz deyme,
Esingi b;tew.

Seni kibik kim cazar,
Ta;an; a;;q.
Bergenme fahmu qadar,
Qalam bla qa;;t.

Caza ber, o caz deyme.
K;ymez caz;an;ng.
Tirilseng ;m;r cerde,
Tab;l;r haq;ng.

En;ileb, bergenme col.
Negering fahmu.
A;dan ;l, harib da bol,
Qald;rmam hucu.

Ba;;nda, quwan; t;nde,
K;rl;kse tamam.
C;lt;ray iyman n;rde,
Saqlayd; qalang.

Caza ber, o caz deyme,
Esingi b;tew.
K;bge t;lse, bu cerge,
Bala ne k;wyew.

22.04.11. Turna Awu;.
Sapar ;zden.

ДЖЮРЕГИМ ТОХТАСА, КЪАЛЛЫКЪДЫ НЕМ

Намаздан сора назму,
назмудан сора намаз.
Хакъ сёз бла Акъ сёз.
Алай ётеди кюнюм.

Намазлыкъда да къурайды
джюрегим назму.
Назмуда да къылады
джюрегим намаз.

Ашалгъан намазлыгъым,
ашалгъан джюрегим,
джарылгъан ташым,
кесилген терегим.

Ашалгъан намазлыкъны
ауушдурургъа да боллукъду.
Ашалгъан джюрекге,
джарылгъан ташха,
кесилген терекге -
алагъа не оноу, ансы?

Намаздан сора назму,
назмудан сора намаз.
Намаз бла Назму.
Хакъ сёз бла Акъ сёз.

Аладан табама себеб,
аладан табама къарыу -
джаным саудан къалмазгъа ёлюб,
сюелирге, сюелгенча элиб.

Джарылгъан ташда ёседи терек.
Джарылгъан джюрекде тууады назму.
Джашилдиле терек да, назму да.
анда(н) Терек ёсер ючюнмю джарылгъанды таш?
Назму джаратылыр ючюнмю,
туууар ючюнмю джарылгъанды джюрек да?

Джарылгъан таш бла джарылгъан джюрекни
тыш дуниягъа ачылгъан, къарагъан
ич дунияларыды
джашил терек бла назму.

Намаздан сора назму,
назмудан сора намаз,
неда — экиси да бирге.
Алай ётеди кюнюм,
алай ётеди кечем.

Джюрегим тохтаса, къаллыкъды нем:
ташым-терегим-назмум.

ХАЛКЪ
ХАКЪ ДЖОЛГЪА КЪАЙЫТЫР

1
Къулгъа къул болгъан ёзден,
къуллукъ къул этген ёзден -
ол къалай болур бизден?
ол къалай болур ёзден?

Къул боллукъ болса Къарча,
Къайытырмеди Джуртха?

Къарчабыз терилмеди
дуния малгъа, къуллукъгъа,
ханлагъа излемеди
аскер башчы болургъа.

Бир Тейриден башхагъа
баш урмады ол Адам.
Къаны-джаны келеед
аланладан, нартладан.

Ол неден да баш кёрдю
Тюзлюкню, Эркинликни,
ала ючюн сермешде
ётдю аны ёмюрю.

2
«Мени халкъымдан бир джан
къул болмаз, не хан болмаз .
Бир Тейриден башхагъа,
къуллукъ этмез, баш урмаз.

Тейри адамы, халкъы -
атыбыз эм антыбыз.
Кёкге тартхан Минги Тау -
джурт белгибиз, тамгъабыз.

Акъ барс бла бёрю да -
къараууллары Элни.
Бизни блады Тейри да -
аман этмейик кёлню.

Башхалыгъы бёрюден
итни неди — билесиз:
итни барды иеси,
бёрюню уа — Тейриси.

Тейри адамы, халкъы -
ёзден адамы, халкъы -
Кёк бизге берген насыб...
Анга болсакъ тыйыншлы,
джетмез бизге къыйынлыкъ...».

3
Тейриге тюл, адамгъа,
дунья малгъа, къуллукъгъа
табыннганла — Къарчаны
къауумундан тюлсюз сиз.

Кёк къарайды къаралыб:
билмегенле «Халкъ», «Джурт» дей,-
тойгъан джеригиз сизге,
туугъан джерден багъалы.

Сиз сатаргъа хазырсыз
халкъны, джуртну да бирден.
Бу дуньяда болурму
джийиргеншли джан сизден?

4
Ата джуртубуз ючюн,
Ана тилибиз ючюн,
Миллет Элибиз ючюн
ёлгендиле джигитле.

Ачемезни садагъын,
Татаркъанны къылычын,
КъарА-Муссаны бычагъын,
Умарны да шкогун
Джаттайны да герохун
унутмагъанла джаула.

Ол миллет джигитлеге
биз тыйыншлы болмасакъ,
Къарча къурагъан Элни
джангыдан къурмасакъ,

къара кюнлерибиз
болмасала бизге дерс,
биз болурбуз манкъуртла,
кетиб бизден ангы, эс.

Къулгъа къул болгъан ёзден,
къуллукъ къул этген ёзден -
ол къалай болур бизден?
ол къалай болур ёзден?

5
Джюрек боран шаушалмаз:
Тейри адамны ахыры,
ёзден халкъны ахыры
аман бла бошалмаз.

Иги джора этеме:
дунья да былай турмаз,
ёзден халкъым къул болуб,
шайтанлагъа баш урмаз.

Тейри адамы къул болуб,
зулмугъа этмез джырла.
Кёк бёрю да ит болуб,
бойнун тутмаз сынджыргъа.

Къул адабият хорланыр
айтылыр да ёзден сёз,
айтылыр да эркин сёз.
Хакъ сёз къайытыр артха.

Халкъ
Хакъ джолгъа къайытыр. 

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ

1
Уучула бла итлери къуршалалла джыйын джанлыны,
ёзге, ол тюзлеринден тауларына къачыб къутулду.
Амантиш итге бурулгъан бир сатлыкъ бёрю уа,
ары да келтирди душманланы.

Къырадыла бёрю джыйынны,
уучуладан, итледен да бардыла ёлгенле.
Тамада уучу, урушну сериуюн эте,
келечи иеди, тылмач бла бирге:

«Джаныгъызны къоярбыз сау 
биз айтханнга бойсунсагъыз,
«Эркинлик, Джурт, Халкъ» деб турмай,
итлеге къошулсагъыз.

Тегене, сынджыр хазырды сизге да,
джылы ит орун да ишлербиз.
Инджилмезсиз иссиден, сууукъдан,
ач, джаланнгач да болмазсыз.

Эки башлы къушха бойсунсагъыз,
джети башлы эмегенледен къутулурсуз.
Къаныгъыз, джаныгъыз бла да ит болуб бошагъынчы,
кесигизча да улурсуз.

Ол эркинликни да къоярбыз сизге,
патчах сёзге тынгыласагъыз.
Кесигизге, бизге да иги
ит джашауну сайласагъыз.

Къарагъыз ит болгъан къауумлагъа,
къалай иги джашайдыла ала.
Тюклери джаланыб, къарынлары токъ,
окъдан, ачдан, сууукъдан
ёлебиз деген къоркъуулары джокъ.

Бизге иги къуллукъ этгенни,
аман тишин да этебиз алтын.
Аны хар неси да — башха:
тегенеси — кюмюш, сынджыры уа — алтын.

Сизге беребиз сайлау:
не итлеге къошуласыз да, этесиз джашау,
не джаныуарлай къаласыз да — къырыласыз:
биригизни да къоймазбыз сау.

Ючюнчю джол да барды сизге:
тауладан кёчесиз да тюзге,
бизни къуршоуну ичинде,
джангы Эл къурайсыз да кесигизге,
сюйгенигизча джашайсыз».

2
Ит болургъа унамагъан бёрюле бла,
тау джуртларын душманнга къоюб
тюзге кёчерге унамагъан бёрюле бла,
кеслерин алдатмагъан бёрюле бла,
Эркинликлерин, Джуртларын, Эллерин да къоюб,
къул-къарауаш болургъа унамагъан бёрюле бла
андан бери барады къазауат.

«Аздан аз ёлюр, кёбден кёб ёлюр»,
«джаудан джалыныб къалмазса»,
«итни — иеси, бёрюню — Тейриси»,
«ит — тойгъан джерине, бёрю — туугъан джерине»...

Сынаудан ёталмагъанла да чыкъдыла:
бир-бир бёрю итлеге къошулду,
бир-бир бёрю тышына кетди.

Кёбюсю уа,
дин-тил-джурт къазауатны бардыра,
ёзденликлерин-бёрюлюклерин джакълай, сакълай,
«не — хорлам, не — ёлюм»,- дей,
шейит болургъа разы болдула.

Барады къазауат...

ТАШЛА, КЪАЯЛА, ТАУЛА

1
Ташны да барды джаны.
Ийнанмагъан, билмеген аны,
терекге сорсун -
ол ташда ёсген терекге.

2
Ташла, къаяла, таула -
джуртубузгъа джан салгъан алалла.
Ёлсем, Гамзатовну турналарына
къошуллукъ тюлдю джаным:
ол къаллыкъды ташда, къаяда, тауда -
къайсында болса да...

Нартланы Кёкге кетгенлери да бош хапарды -
Сымайылны Минги Тауундады,
Къайсынны джаралы ташындады
аланы да джанлары.

Хоу, деу нартла — кими ташха, кими къаягъа,
кими уа таугъа бурулгъандыла.

Ташы, къаясы, тауу болмагъан джурт -
ол бизни джурт тюлдю.
Сюргюнде къум, буз тюзледе
таяныргъа джокъ эди таш,
къая, тау джокъ эди ёрге къаратхан, тартхан.

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да,
тирилиб кетерикбиз Джуртда»,- деб,
къайытыр умут бла джашагъандыла таулула

14-джыллыкъ сюргюнден-тутмакъдан
къайытханында уа халкъ ызына,
Минги Таууна къараб, Къадау Ташына таяныб,
къууанч тыбырлы болгъанды.

Джангыз Минги Таууну къатында
Минги Таулу болаллыкъды таулу,
Минги Халкъ болаллыкъды хакъ.

Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсмесе,
нарт тулпар болалырмы эди Къара-Шауай?
Ташындан, къаясындан, тауундан
айырылгъан кюн - джокъ боллукъду Къарачай.
 
3
Ким айтыр
ташны джокъду деб джаны.
Аны
таш кёрмеген алимлеге тюл,
таш ууатхан залимлеге тюл,
таш башында джашау этген халкъгъа,
таш башында ёсген джангыз терекге -
джангыз да алагъа - соругъуз.

КЪАЯДА ТЕРЕК
Лайпанланы Нюр-Магометге

Хорлата тебресенг джюрекни къайгъыгъа,
эсге тюшюр терекни къаяда.

Къалмагъанында джерде джашау,
ол къаягъа ийгенди тамыр.
Къутулгъанлыгъына мычхыдан, балтадан,
анга къаяда да джокъду тынчлыкъ.

Табханлыгъына башына бошлукъ,
кюйдюредиле джел, Кюн, сууукъ.
Болгъанлыгъына Кёкге джууукъ,
Кёкден да джокъду анга болушлукъ.

Тургъанлыкъгъа бутакълары къучакълаб Кёкню,
Кёк чартлаб, урургъа ёчдю терекни.
Умутун тас этмей, тюнгюлмей, бюгюлмей,
дагъыда, кёгергенлей турады ол.

Мийикден къараб чегетин кёреди:
кесгендиле тюзюн, игисин, маджалын агъачны,
къалгъандыла къуру къынгыр, къуу, джатхан терекле...
Къая терек чегетине болушсун къалай?!

Чайкъайды башын, къараб палахха.
Таяныб Кёкге, сёлешеди джер бла -
джетерми сёзю халкъгъа, патчахха?
Къарай джерге, сёлешеди Кёк бла,
алай а, джетерми сёзю Аллахха?

Бирде къара булут, бирде акъ булут
джабалла бетин терекни.
Келечича, джашайды терек
арасында джер бла Кёкню.

Хорлата тебресенг къайгъыгъа джюрекни,
эсинге бир тюшюр къаяда терекни.

КЁК БЛА ДЖЮРЕК

1
Кёк чамланса,
къалай къутуллукъса андан,
къайры къутуллукъса андан?

2
Алай а,
Кёк кеси да кюеди,
чартлаб урса джерни.
Джерни, джердегилени кюйдюрюрден алгъа,
Кёк кеси джанады, шыбыланады.

3
Кёк кеси да къалмайды таза,
кеси джаратхан джерни да,
джердегилени да,
(аланы огъуна!) уруб ачытса:
тютюн, чарс, джалын,
къычырыкъ, хахай -
бары чыгъады кёкге,
джабады Кёкню бетин.
Ол кёб джыларгъа-джауаргъа керекди
тазаланыр ючюн,
тютюнню, чарсны, джалынны
джаратылгъан джерине къайтарыр ючюн.

4
Зулмуну, кёзбауну, терсликни кюйдюрсенг да,
аны тютюню, чарсы, джалыны
кесинге да къалмайды джагъылмай, къатылмай.
Кёб, кёб заман керекди,
тазаланыб, алгъынча болур ючюн,
алгъынча болалмай къалыргъа да боллукъса...

5
Чартлайды Кёк.
Чартлайды джюрек.
Кюеди таш,
кюеди терек.

Ачыйдыла
Аллахсызла да,
ачыйдыла
гюнахсызла да.

Чарс-тютюн
джабады Кёкню,
къайгъы-бушуу -
кёлню-джюрекни.

ЭРТДЕННГИДЕ

Эртденнгиде
хауа да — таза...

Къаламгъа бурулгъан бир кюн таякъны
тийириб Кёкден тюшген чыкъгъа,
башлагъанма джаза.

Бал аякъныча, назму гоппанны
узатама сизге:
хар не да — Сёзде.
Хар не да — Сёзден.

Сёз да — Кёкден,
Кёк да — Сёзден.
Бир-биринделле ала.
КюнтаЯкъ къаламны тийириб чыкъгъа,
башлагъанма джаза...

КЪАЛАЙ КЪУТУЛЛУКЪБУЗ ОТДАН?

Мен — ёле тургъан бир шайыр,
Ана тилим бла тирилликме.
Болмай къалыб сёзюмден хайыр,
тилим ёлсе - мен да ёллюкме.

Ёле тургъан тилде джазама.
Алай а, бир затха базама:
ёлген адам, ёлген халкъ,
ёлген тил джокъду Аллахха.
Башыбызны къоймайыкъ палахха.

Джашау, ёлюм, тирилиу да — хакъды.
Тирилликдиле ёлген адам, халкъ да.
Имандан чыкъгъанлагъа,
Ана тиллерин ёлтюргенлеге,
Ата джуртларын сатханлагъа -
кечмеклик боллукъ тюлдю.

Кёкдеги унутмайды джукъну.
Ол берген динни, тилни, джуртну
сакъламагъанла —
къалай къутуллукъбуз Отдан?

БАРЫБЫЗГЪА ДА ОНГ БЕРСИН ТЕЙРИ

Игиди мени джашауум мында.
Турама къалкъыб, бычакъча къында.
Кёлюм да рахат, тенгиз да рахат.
Аллаху акбар, Аллаху ахад.

Джаралы болса сермешде бёрю,
джарасын джалайды кетиб ташагъа.
Мен да алай кетгенме, Тейри,
артха къайытыргъа термиле, ашыгъа.

Кюч бла, къуллукъ бла, мал бла
къул эталмагъанды мени зулму.
Къан бла кирген чыгъады джан бла,
Бир Аллахха этеме къуллукъ.

Андан башха джокъду илях.
Ол кёргюзтген Хакъ джолда барама.
Джангылсам, къатылады палах,
къарыусузлугъума да къарамай.

Сынауланы ийген да Аллахды,
аладан да сый бла керек ётерге.
Буюрулгъан эсе уа ёлюрге,
шейит болургъа насыб болсун.

Игиди мени джашауум мында.
Турама къалкъыб, бычакъча къында.
Алай а, Къарча чакъырса артха,
 къыйын тюлдю джер салгъан атха.

Бычакъ ауузу да, бёрю ауузу да
къан джугъуду дейле къуру да.
Душманла айталла алай,
Ата джуртну биз къоярча къорумай.

Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Джурт ючюн
кюреширге керекди къан-джан аямай.
Аяргъа да боллукъду къалай,
аладанды джаныбыз, къаныбыз да, сора.

Ала бергенни аладан аясакъ,
адамлыкъ, муслиманлыкъ да бизден кетер кери.
Тейри адамы атыбызгъа тыйыншлы болурча,
Хакъ ислам динибизге тыйыншлы болурча,
бай Тюрк тилибизге тыйыншлы боурча,
мийик Кавказ джуртубузгъа тыйыншлы болурча,
Барыбызгъа да онг берсин Тейри.

КЪАЙДА ДЖАШАСА ДА ШАЙЫР

Шайыр, къайда сюйсе, джашайды анда.
Хоу, сюйген джеринде джашайды шайыр.
Джукъ айтыу джокъду аны ючюн анга -
ол сёзю бла келтиреди хайыр.

Къайда сюйсе, джашайды анда:
сюйсе джерде, сюйсе уа Кёкде
(анга ачыкъды Кёкге да джол).
Кертисинде уа ол джашайды тилде
эмда тил бла джашайды ол.

Тауда, тюзде, тенгизде -
къайда болса да тёнгеги-саны,
джаны уа, джаны
турады назмуда-сёзде.

Къайда да аны биргесине -
дини бла тили.
Хакъ сёз бла Акъ сёз -
аладыла насыбы поэтни,
ала блады джашауу поэтни.

Шайырны
Джурту, Эли, Юйю да,
къаласы, кешенеси да,
Ташы, Тереги, джери, Кёгю да,
ёлюмсюзлюгю да,
джаханими, джандети да -
Сёзюдю, Акъ сёзю.

Кесин джарлы эте эсе да,
Ана тилин а этеди бай.
Кеси джалан аякъ джерде бара эсе да,
сёзю уа къанатлыды, учады кёкде.

Ангылагъан да къыйынды:
Сёз Кёкденми келеди эниб,
Кёкгеми барады чыгъыб -
шайыр кеси да билмейди аны.

Сёзню ызындан барады шайыр,
шайырны ызындан а келеди сёз.
Берилген эсе шайырлыкъ сеннге,
Джангыз Терекча, неге да тёз.

Кесерге да боллукъларын бил.
Алай а, эсен болса тил,
сен ёлюмсюзсе.

«Иги сёзню бычакъ кесмез» деб,
Кязим хаджи айтмагъанды бош.
Джюрегинг болур ючюн хош,
Джырчы Сымайылгъа да къара.

Итле, маскеле да джыйылыб,
ит дууаны терсине окъуб,
бёрю ауузун байларгъа кюрешгенча,
ибилис джорукъ, шайтан адамла
кюрешгендиле тунчукъдурургъа
Сымайылны сёзюн, ауазын да.

50 джылны турду сёзю тутмакъда-тузакъда.
Итле ёлдюле, Джырчы да кетди.
Акъ сёзю уа Сымайылны
чыракълай-маяклай турады дунияда.

Сюйген джеринде джашаргъа
болмагъанда да шайыргъа мадар,
анга насыб бергенди къадар
айтыргъа сёзню тюзюн, игисин.

Бютеу халкъ тынгылаб тургъанда да,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айта,
алай джашагъанды шайыр.
АлАй джашагъанды — Шайыр.

Иманындан эмда тилинден
айырыр кюч джокъду шайырны.
Ёлтюрюб къойсала да аны,
ол турлукъду джашаб Сёзюнде.

Къайда болса да, джашаса да шайыр,
биргесинелле дини бла тили.
Алагъа тюз тургъан къадарда,
ала бла болгъан къадарда -
шайыргъа, халкъгъа да джокъду ёлюм.

КЕЛЛИК ЭСЕНГ МЕНИ ЮЧЮН — ХАЙДА, КЕЛ

Ариу кюнле аз болалла Шималда -
джыл узуну тохтамайды джангур, джел.
Сени бери келтирмезме  мен алдаб,
келлик эсенг а мени ючюн — хайда, кел.

Сени мында юшютмезме сууукъдан.
Мен ёлеме, сууукъдан тюл, тансыкъдан.
Фьордланы кёргюзтюрме былайда.
Алагъа да биз тартарбыз Орайда.

Сыйыт-къычырыкъ этедиле чАйкала -
алагъа да юренирсе, менича.
Арлакъда агъарады Ай Къала -
эки башлы тауду ол да, Мингича.

Викинг къызла алан къызлагъа ушайла -
сарычачла, кёккёзле, акъбетле.
Ариулукъ болгъан джерде назму туумай къалмайды:
Шимал Джол ёресине — джырчыла бла поэтле.

Шимал тенгизни бузу кёбдю сууундан.
Шимал джуртну къызы кёбдю джашындан.
Мен алагъа къарамайма — терс айтама, алдайма:
сеннге ушашланы кёрюб къойсам — къарайма.

Ариу кюнле аз болалла Шималда -
джыл узуну тохтамайды джангур, джел.
Сени бери келтирмезме  мен алдаб,
келлик эсенг а мени ючюн — хайда, кел.

ХАЛКЪБЫЗМЫ, АДАМБЫЗМЫ БИЗ?

1
Ташха, Терекге да келеди къартлыкъ,
келеди къартлыкъ джуртха, халкъгъа да.
Элге, шахаргъа да келеди къартлыкъ,
къартлыкъ келеди къралгъа, дуньягъа да.

Тилле, миллетле да ёлелле -
ол да бир джорукъ, ол да бир тёре...
алай эсе — къыйналама  неге
тас болады деб, тилим, халкъым?

2
Къарча да былай сагъыш этсе,
Темирни сюргюнюнден къайытырмеди?
Былай сагъыш этсе Къарачай,
Къурчну сюргюнюнден къайытырмеди?

Былай сагъыш этселе ата-бабала,
биз бюгюнлеге джетермедик,
тюзледе тас болуб къалмай,
таулада джашау этермедик?

Эмегенле бла, эки башлы къушла бла да
къазауат этген нарт ата-бабала,
туудукъларыны бу философияларын эшитселе,
къабырларындан туруб келмезлеми ала?

Ала не ючюн этдиле къазауат,
халкъ, джурт ючюн бере джанларын?
Ала сакълагъан джуртну, тилни
тас этселе туудукълары...

3
Огъай, алкъын этмегенбиз тас,
тас эте уа турабыз.
Бошму айтхан эди Кязим:
«Биз да халкъбыз, адамбыз».

Халкъ эсек, адам эсек биз -
Джуртха, тилге нек барды къоркъуу?
Джаралыдыла Джугъутур да, Таш да,
Джуртда Джангыз Терекни да кюрешелле кесиб.

4
Былай хомух болуб къалай къалдыкъ биз -
туудукълары нартланы, аланланы.
Къабыр тынчлыкъларын бузабыз аланы -
Халкъбызмы, Адамбызмы биз?!

Хоншуладан — узакъдан, джууукъдан да —
хомух болуб къалай къалдыкъ биз?
Айырылабыз джуртдан, тилден да...
Халкъбызмы, Адамбызмы биз?!

ЭРЕСЕЙДЕ

Сатлыкъла болсала патчах бла хан
Батыдан, Шаркъдан да къалмаз бир джукъ да.
Джуртну, халкъны да тонагъан, тонатхан -
бу къаллай къралды,  джорукъду?

Джери эм кёб, джери эм бай,
халкъы уа джарлы, факъыра...
Кёзю джана, джаны саулай,
тургъанчады тюшюб къабыргъа.

Оноугъа-къуллукъгъа келген,
бойсунмайын Тюзлюкге, Хакъгъа,
бий болургъа кюрешеди халкъгъа:
къуру зулму бла кёзбау — ол билген.

Бийлерин, ёзденлерин да къурутуб,
оноугъа келген эдиле къулла.
Ким болгъанларын къоялмай унутуб,
дерт джетдире эдиле къалгъанлагъа.

«Къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз» -
къара кючле эдиле иелери аланы.
Эресейча тюл эди Кавказ -
билмей эди къулллукъну, къулланы.

Ёзге, Кавказны да къатышдырдыла,
аны да къауумлагъа, сыныфлагъа юлешдиле.
Ай бла джулдузну да, къачныча,
аякъ тюбге атаргъа кюрешдиле.

Къул Эресей ёзден Кавказны да
туура кесича этерге кюрешди.
Ленин-Троцкий-Сталин башлы эмеген
адамланы, халкъланы да джутуб тебреди...

Нарт халкъла ёрге турдула,
ёзге эмегенле хорладыла бу джол.
Орта Азиягъа, Сибириягъа
тартылды ёлюм джол, къан джол.

Темирлеге, кеъурчлагъа да келеди ёлюм.
Имансыз кърал, ибилис джорукъ болду тюб.
Тюб болду эсе... бюгюн да Эресейде
нек къыйынды, къоркъуулуду джашау? Нек?

Сатлыкъла болсала патчах бла хан,
Батыдан, Шаркъдан да къалмаз бир джукъ да.
Джуртну, халкъны да тонагъан, тонатхан -
бу къаллай къралды,  джорукъду?

МИНГИ ТАУ БЛА МИНГИ ДЖЫРЧЫ

Минги Таугъа къарасам, къуру да
Джырчы Сымайыл тюшеди эсиме.

КЪАЙДА ДЖАШАЙДЫ ШАЙЫР?

Тюз айтасыз,
поэтле джашайдыла Кёкде,
кёк-джер арасы чекде.

Алай а, деген:
«ала айырылгъандыла джерден,
хапарсыздыла джуртдан, элден»,-
джангылады.

Къарасанг кёкден, мийикден,
артыкъ да кескин кёрюнеди джер,
анда бола тургъан ишле да.

Барды шыйыхлыкъ шайырда:
сезеди болгъанны, боллукъну да.
Кёкню буйругъу да
шайырны джюреги бла ётеди,
къалгъанлагъа андан сора джетеди.

Темир таякъны ауурлугъун
аны бла ишлеген биледи.
Кюн таякъны ауурлугъун а
билген поэтди джангыз.

Кюн таякъданды шайырны къаламы,
Кёкденди аны дуньягъа саламы.

ЧЫММАКЪ АКЪ СЁЗ

1
Ёрюзмекни Сатанайы,
Къаншаубийни Гошаяхы,
Къасботну Айджаягъы,
Сымайылны Акътамагъы...
Мени уа - ?

Сатанайым да,
Гошаяхым да,
Айджаягъымда
Акътамагъым да мени -
Чыммакъ Акъ Сёз.

Кёб шайыргъа къатын болгъан,
барысындан къызлай къалгъан -
Чыммакъ Акъ сёз.

2

Назму — шайырны бийчесиди,
Акъ сёз а — аны мёлеги.
Аны къатын этерге излегенни
ёмюрде толмаз тилеги.

Назму - шайырны бийчесиди,
кёчеди тукъумуна аны.
Акъ сёз а - къыз тукъумун,
къыз тюрсюнюн этмейди тас.
Ол Кёкчады, Кюнчады -
энчиси тюлдю бир кишини...   

ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ

1
Джуртда Джангыз Терекни джазыуу -
Халкъ джырчыны джазыууду бизде.
Джырларын джырлайла аны,
кесин а кюрешелле кесерге.

2
Джуртда Джангыз Терекни джазыуу -
Хакъ Поэтни тюшюреди эсге.
Назмуларын тонайла аны,
кесин а кюрешелле кесерге.

ТЮШЮНЕМЕ

Дуния бла бир зат
окъугъандан сора,
тюшюнеме:
окъур зат джокъду
Къурандан сора.

АПРЕЛЬ-МАЙ АЙЛАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ

Сары эмина, къызыл эмина да,
джуртда джашаргъа къоймалла бизни.
Къыйын кюнледе тууду нарт сёз -
«Тюзде къалмаз тюзлюгю тюзню».

Къум, буз тюзледе да къалмадыкъ ёлюб,
Джуртха талпыуну болмайды чеги.
Тышында иги джашаб тебресек да,
«тойгъан джуртдан, туугъан джурт — иги».

«Ит — тойгъан джерине, адам — туугъан джерине»,
былай айтхан къайытды ызына.
Дуния малгъа алданнган малкёзле уа,
джашайдыла бюгюн кюе, ахсына.

Ала сабийлерин этдиле насыбсыз -
джуртсуз, тилсиз къойдула аланы.
Ма ол гюнахдан къутулурла къалай -
ангылагъан къыйынды адамланы.

Къадау таш да, Джангыз Терек да -
Ата джуртуду адамгъа, халкъгъа.
Халкъ джуртунда болалады Халкъ,
сакълайды ёлюм аны тышында.
 
«Не башхасы барды, къайда джашасакъ да»,-
деб, тыш джуртлада къалыб кетгенле,
сабийлеригизни таулу этер орнуна,
къазах, къыргъыз, ёзбек этгенле,
ол гюнахдан къутулурсуз къалай?
Ахырыгъыз болурму къолай?

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да»,-
деб, Кавказына къайытхан ётгюр халкъым,
Аллах берген дин-тил-джурт ючюн
сермеширге, ёлюрге да хазыр халкъым,

мен джангыз сеннге салама махтау,
бол насыблы, джет муратынга.
Дининги, тилинги, тёренги да сакълаб,
палах кёрмей, джаша джуртунгда.

Джуртум бла халкъым! Энди къадар
айырмасын бир-биригизден.
Сиз джашарча этмеген мадар,
ким да болсун — ол тюлдю бизден.

Бир соруу кемиреди мени,
тынгы-тынчлыкъ бермей джаныма:
«Ангысы, саны да ёсер ючюн,
не этесе, бир айт, халкъынга?».

КОНЕЦ ЗАПАДА — БАТЫНЫ АХЫРЫ

Намысларындан нафысларын баш этиб,
къарынлары бла къарын тюблерине
кеслерин къул-къарауаш этиб,
динлерине, бир-бирине да тюз турмай,
алгъынладача, юй-юйюр да къурамай-къурмай,
сюймеклик дей, зийналыкъгъа, къахмеликге,
барадыла кетиб джаханимге.

Тиширыу бла тиширыугъа некях этиб,
эркиши бла эркишиге некях этиб,
башларына къара палах этиб,
барадыла балчыкъгъа батхандан батыб...

Кеси бла къалмай, ол сыйсызлыкъгъа
бютеу дунияны да тартады Баты,
къаргъышлада айтыла аты.

Бу барыудан барса, кёб турмай,
ичинден чириб, тюб боллукъду Баты.

ДАРМАН

Сууукъдан кёгергеннге ушайды тенгиз да —
былайы Шималды.
Джюреги кюйгеннге уа, менича,
буз сууу, бораны да — дарманды.

Джаныуарла да излейле ышыкъ,
ургъан джелге, сууукъгъа тёзалмай.
Мен а къарны, боранны да сезалмай,
сууургъа кюрешеме, къучакълаб къышны.

Ата джуртдан келген хапарла
кюйдюредиле джюрегими:
Къадау Ташны джаралЫ этгенле
джангыдан кеселле Терегими.

Кесилген терегим бир ёмюрден
джангыдан чыгъады — ёлюмсюздю ол.
Ол кюч-къарыу алыб, чайкъалыргъа,
къара кючле кеселле джангыдан.

Ой ол Джаралы Ташы Къайсынны,
Джуртда Джангыз Тереги Билалны...
Таш бла Терекни къайгъысы
ёлтюредиле шайырны.

Джаралы кийиги Кязим хаджини
Джырчы Сымайылны Минги Тауундан
къарайды: сауду сора — къууанама
къутулгъанына ит къауумдан.

Джаралыдыла джуртуму, халкъымы
ташы, тереги, кийиги да...
Аланы къутхарыргъа табхынчы мадар,
къалай сау болур джюрегим да?

Шимал тенгизге кёмюлеме
кюйгенден къалмаз ючюн ёлюб.
Сууда, джагъада да сюелеме,
сюелгенча Китабда элиб.

Элиб ёмюрде джыгъылмаз,
элиб бла болгъан да  - алай.
Кёреме: джаралыды Кавказ,
дарманы уа — джулдуз бла Ай.

Аллында ангыламай аны,
дарман излей айландым кёб.
Аны манга билдиргинчи Кёк,
тохтаусуз ауладым дуньяны.

Джол табады Джуртха да, Кёкге да
Тейри джарыгъы бла адам.
Джаралы джюрегиме, халкъыма да
Ай бла джулдузду дарман.

КЪАУУМЛА

Шайырны джазыуун джазады сёзю,
Тейриси — Сёздю аны.
Тюрлю-тюрлю бёлюрге боллукъду
къауумлагъа адамланы:

Тейри адамы,
Сёз адамы,
мал адамы,
шайтан адамы...

Уммет адамы,
миллет адамы,
Эл адамы,
кърал адамы...

Бий адам,
ёзден адам,
къул адам...

Китаб адамы да иги,
къалам адамы да иги,
Эл адамы да иги,
халкъ адамы да иги.

Алай а,
Тейри адамына,
Хакъ адамына
джокъду джетген.

Ёзге,
Сёз адамы болгъанлай,
къалама мен -
бу дуньягъа шайыр болуб,
келгенме мен.

ШАЙЫРЛЫКЪНЫ ЮСЮНДЕН

«Къралны, халкъны къайгъысын къой да,
башынгы сагъышын эт...
Юйсюз-кюнсюз, элсиз-джуртсуз
поэт болалырмы Поэт?».

Юйсюз-кюнсюз, элсиз-джуртсуз
къалса да кеси шайыр,
Хакъ сёзю бла, Акъ сёзю бла
халкъына болаллыкъды хайыр.

Дининден эмда тилинден
айырылмаса Джырчы,
боллукъ тюлдю Ибилисге
не къул, не джалчы.

Аллах берген фахмусун
дуния малгъа сатса уа шайыр,
илхам джокъламаз аны,
чёб чакълы сыйы да къалмаз.

Кесича Иудала, сыйсызла анга
кёзбау, махтау сёзле айтырла.
Ол джыр этген фыргъауунла -
къалгъан маскеле, итле бла бирге -
аны да тегенеге бошларла.

Ол алтын сынджырына, кюмюш тегенесине
къууаннгандан чабар, юрюр.
Иесини чурукъларын джалай,
алай джашар эмда ёлюр.

Аны — Амантишни — ит джыйыннга
башчы огъуна этерле.
Бёрюлени къырлыкъ аскерге
кенгешчи кибик да этерле...

Аллай сыйсызлыкъдан, итликден,
Къадар, сен сакъла мени.
Аллах, адам да джийиргенелле
Амантиш болгъан поэтден.

Джарлылыкъ тюл, дуния малды
бузгъан, ёлтюрген шайырны.
“Не судите, да не судимы будете” -
къоярменг, поэт, къайгъынгы?».

ЭКИ ШАЙЫР - ЭКИ ШЫЙЫХ

Шайырлыгъы болгъанны, шыйыхлыгъы да
болмай, джокъду амал.
Кязим хаджи бла, Джырчы Сымайыл -
шагъатдыла анга.

Хакъ поэтле болгъанлары ючюн -
Халкъ джырчыла, Халкъ шайырладыла ала.
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан
кераматлы закийлерибиздиле ала.

ЁЛЮМ БЛА БОШАЛМАЗ ДЖАШАУ

Кёк башына чыгъар онг болса,
джер тюбюне тюшер эди ким?
Сукъланмайма, дагъыда, Айгъа,
излемейме болургъа да Кюн.

Сюймейме болургъа да мёлек,
излейме къалыргъа адамлай.
Ёлсем а, таш бла терек
саулугъумдача, болсунла къатымда..

Дуа этер да, терк кетер халкъ,
ала уа къатымда турурла.
Кесиме ушаш къазакъ бёрю да,
Кёкге къараб болур улургъа.

Джанлыгъа къыйналады джанлы -
ёмюрден бери алайды адет.
Хасаука рухлу ёлсе уа поэт -
Амантиш итле тутадыла той.

Кёк башына чыгъар онг болса,
джер тюбюне тюшер эди ким?
Алай а,
джер тюбюне тюшюрген бла къалмай,
Кёкге да чыгъарады ёлюм.

Ёлгенден сора, адамны
(артыкъсыз да шайыр адамны)
экинчи джашауу башланады.
Джюрек джарам ашланады
Джырчы Сымайыл тюшсе эсиме...

Артдамыды, алдамыды джашау?
Кёб сагъыш этеме анга.
Даулаша берсинле джюрек бла ангы,
мен хар кюнюме къууанама.

Ёлюм бла бошалмаз джашау.
Алай бошаллыкъ болса да,
джашауну  джаратханнга салырем махтау,
не этерек джаратылмай къалсакъ да?

Алай а, ёлюм бла бошалмаз джашау,
джыгъыла да къоба, барабыз джолда.
Бир башха дуния сакълайды алда -
ёлюм бла бошалмаз джашау.

Ёлюм бла бошалмаз джашау.
Бошалмаз джашау — ийнанама анга.
Бири джукъланыргъа, бир башха джулдуз джана,
къарангы кючлеялмайды дунияны.

Джашауну джукъланыргъа къоймаз
аны джаратхан Кюч.
Берген эсе уа ёнгкюч?
Алай эсе да, махтаула анга.

Биз кюрешейик этерге мадар.
Биз мадар этсек — ол этер къадар.
Кече-кюн да анга салама махтау.
Ёлюм бла бошалмаз джашау.

ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ БОЛСА ИННЕТИБИЗ...

Ант этеме джулдуз бла, Ай бла -
мени бирди джаным Къарачай бла.
Ол саулукъда манга джокъ ёлюм:
Минги Таугъа тенг бола кёлюм,
джашайма.

Халкъымы къайгъысы-джарсыуу   
джюрегими талайды, ашайды.
Алай а, насыблыма мен:

Джуртунда джашайды халкъым.
Хакъын а, хакъын -
кюреше, сермеше турса,
бир кюн бир толусу бла табар.
Мадар этсе, Аллах да къадар
этер.

Эки кере джуртубуздан
айырылгъаныкъда да,
айырылмагъаныбыз ючюн
динибизден, тилибизден -
адамлай, халкълай къалалгъанбыз,
Джуртубузгъа да къайыталгъанбыз.

Имандан кючлю джокъду бир зат:
къул халиден ол бизни этеди азат.
Зулмугъа, дуния малгъа да урдурмайды баш,
къоймайды болургъа къул-къарауаш.
Ёзден адам, эркин адам этеди бизни,
ангылатады магъанасын Сёзню:
Ля иляха илля Ллах -
Аллахдан башха джокъду илях.
Андан башхагъа къуллукъ этгенни уа,
сакълайды джюз тюрлю палах.

Насыблыма мен:
барды диним, тилим, джуртум да.
Аладан айырылмай джашагъанлагъа,
Ала ючюн кюрешгенлеге, сермешгенлеге,
къошулады Акъ сёзюм, назмум.

Джетгени чакълы кючюм, фахмум
кюрешеме. Сёлешеме,
Сёзню баш кёре сауутдан-сабадан.
Такъыйкъа сайын къайтарама джангыдан:
Аллахдан башха джокъду илях.
Ол берген динни, тилни, джуртну
сакъламасакъ, кёб къыйынлыкъ, палах
джетер...

Бек болсакъ динибизге, тилибизге,
Аллах болушханлай турлукъду бизге.
Дин-Тил-Джурт болса иннетибиз,
ёлюмден къутулур миллетибиз.

ХАЛКЪЫ БЛА ДЖАШАЙДЫ ШАЙЫР

Айырылгъан адам джуртундан, миллетинден -
энгишге тёнгереген болмаса, чыгъалырмы ёрге?
Джети къат Кёкден къарайма джерге:
таймагъанма, огъай, муратымдан, иннетимден.

Бир кёзюуде - къачыб балтадан, мычхыдан,
къаягъа ёрлеген терекге да ушагъан эдим.
Къарай, зулму тюбюнде къалгъан чегетиме,
джюрегим джарыла джашагъан эдим.

Бийнёгерге ушагъан заманым да болгъанды:
ауругъан халкъыма излей дарман,
мен къыдырмагъан къалмады джер -
къоймадым не тюз, не тенгиз, не тау...

Табмадым дарман. Дармансыз а
джуртха къайытыудан бармыды магъана, хайыр?
Дармансыз болса да, имансыз а тюлдю шайыр:
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталады.

Ким биледи, ол эсе уа дарман,
мен тауда, тюзде излеб айланнганлыкъгъа,
акъ маралны сюрюб айланнганлыкъгъа,
Акъ сёз болурму халкъгъа джарарыкъ дарман?

Хакъ сёзден чыкъгъан Акъ сёз мени
джууукълашдырады Хакъ сёзню иесине.
Билеме, не тилерими кесиме,
кесимден да бек — миллетиме.

Джети къат Сёзден къарайма сизге:
таймагъанма, огъай, муратымдан, иннетимден.
Халкъы бла джашайды шайыр
айырылгъанлыкъгъа джуртундан, миллетинден.

БОРЧУНДАН ЧЫГЪАДЫ КЪАЛАМ

Айырылыб чегетимден-миллетимден
чыкъгъанма тенглигине Минги Тауну.
Андан къараб, кёреме келген джауну:
сауут-сабалары — мычхыла, балтала,
джол усталары — амантишле, атаджокъла.

Этеме къычырыкъ-къуугъун-хахай,
эшитирге излемейди Къарачай:
«Тынгыларын бузуб турма да ёлгенни, сауну,
кёкден ауаз бериб турма да, кел да кес джауну.

Эталлыкъ тюл эсенг а алай,
этме, сора, къычырыкъ-хахай.
Алай эталлыкъ тюл эсенг,
Кёкден эналлыкъ тюл эсенг -
илгендириб турмачы бизни...».

Къылычны уятхан къаламгъа,
разы болмагъан адамла,
не айтыргъа да билмейме сизге.

Борчундан чыгъады къалам -
къылычны уятады къалам.

Ол азлыкъмы этеди сизге?
Нек чамланасыз, нек?
«Джау басарыкъ элни — къулагъы бек»
дейдиле.
Джукъ эшитмезгеми излейсиз,
джау басарынмы излейсиз?

Джюрекни уятады къалам,
адамны уялтады къалам -
борчундан чыгъады къалам.       

Дауламагъыз да «къылыч» бол деб, къаламдан,
Сиз да чыгъыгъыз борчугъуздан.

МИЙИКДЕН КЪАРАБ

Айырылыб чегетимден,
къаягъа ёрлегенме мен.
Къарайма мийикден, узакъдан
тургъанлагъа тёбенде, тузакъда.

Кёреме эки аякълы джаныуарланы, хайуанланы:
сауут-саба этиб мычхыланы, балталаны,
ала кеседиле агъачны субайын, маджалын.
Сары эминадан къутулгъан да,
къызыл эминадан табады аджалын.

Къулла, мыжыкъла келиб тюзледен,
кеседиле агъачны бийин, ёзденин.
Джангыз, кеслерине ушаш агъачсызланы -
къынгырланы, бюгюлгенлени, джатханланы -
къоядыла сау: ала да алагъа,
баш ура, салалла махтау.

Джангыз бир терек къалмады сюелген.
Тамырсыз, башсыз къауумла къалдыла.
Ала оноуну къолгъа алдыла,
оноулары уа — халкъны, джуртну тонагъан, къурутхан.

Барын кёреме къараб мийикден.
Не къалды мени чегетимден?
Къутхарыргъа кючюм джетмеди мени,
къызыл эмина кюйдюрдю чегетни.

Джангыз, башсызла, тамырсызла,
джырлайдыла, къалыб сау-эсен:
«Мы наш, мы новый мир построим,
Кто был ничем, тот станет всем».

Айта эди Къалай улу Аппа,
халкъны эшекге миндиргенлеринде тюшюрюб атдан:
«Дуния айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне».

Андан бери кетди бир ёмюр.
Къызыл эмина да болду кюл-кёмюр.
Алай а чегетде джокъду Терек.
Башха тюрлю болгъанды чегет.

Агъачсыз болгъанды агъач .
Джокъду меннге дуньяда къууанч.
Дагъыда умут эте Аллахдан,
къуу болмай, къул болмай, турама къаяда.

Кёллендире джашланы, къартланы,
къайтарама сёзлерин Аппаны:
Дуния айланыбды башы тюбюне,
Айланыр кюн а келир тюзюне.

АДАМ БАШЛАНАДЫ...

Адам
башланады «Алиф»ден-«А»дан.

Джылыбыз
болса да джети, болса да джюз -
сюелирге тюз,
кёкге, джерге да турургъа тюз
юретеди Элиб.

Джаныбыз саудан
къалмазгъа джыгъылыб, ёлюб,
юретеди Элиб.

Терекле, къаяла, таула да
ушайдыла Элибге.

Къара таныгъан кюнюнден
башланады Хакъ джолу адамны.

«Алиф»ден-«А»дан
башланады Адам.

АТ

Къалюбаладан, Ахырзамандан эсе да,
чабханлай келеди бир ат -
юсюндеги адамны къаны
къызартханды аны.

Джаралы болгъан иесин
уруш тюзюнден чыгъаргъанды ол.
«Отдан чыкъ да — джалыннга» дегенлей,
Къалюбаладан Ахырзаманнгамы -
къайданды эм къайрыды джол?

Огъесе, Ахырзамандан
къачырыбмы келеди иесин?
Талагъы турургъа джетсе да,
чабады, аямай кесин.

Къайда, къачан, къалай
тохтары белгисизди аны.
Кюрешеди джарлы ат
къутхарыргъа адамны.

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ

Мен энди джашайма кесим.
Энди джашайма кесим.
Джашайма кесим.
Кесим.
Джюрегими ууакъ-ууакъ кесиб,
ашайма кесим.
Алгъын ашай эдиле башхала,
энди ашайма кесим.

Итим, киштигим да кетгенле юйден.
Тынгым-тынчлыгъым да кетгенди.
Кесим джангыз къалгъанма энди.

Биле эдим боллугъун алай...
Ким къалды да мени бла?
Кёл эте, джулдуз бла Ай
къарайла тереземден.

Кёгюмде да джулдуз бла Ай,
кёлюмде да джулдуз бла Ай,
сёзюмде да — ала,
ташымда да — ала.

Ай бла джулдуз
болуб биргеме,
кесимме десем,
болмазмы айыб?

Таяна
Таш бла Терекге,
къарайма Кёкге.

Келеди Акъ сёз
эниб андан.
Акъ бийчеча,
къарайды манга.

Акъ сёз
болуб биргеме,
«Джангызма» десем -
ол не дер меннге?

Джуртда Джангыз Терек -
сюелеме.
Эртде кесгенле мени -
билеме,
алай а — тирилгенме.

Джашайбыз:
Эсим бла кесим,
Сёзюм бла кесим,
Ташым бла кесим.

Тюлме джангыз.
Тюлме джансыз.

Кёкге, джерге да
джаяма къулач:
кетгеннге — насыб,
къалгъаннга — къууанч.

КАЯК БЛА КЪАЙЫКЪ

Сен каякда, мен къайыкъда
къошулгъанбыз эришиулеге.
«Къайыгъынг каякны джетсе -
къыз сеникиди» дегенле меннге.

Орта Азияда да болгъанем алай:
айтхан эдиле башлана чарс:
джетиб туталсанг — къыз сеникиди,
барыбыз да урлукъбуз харс».

Ол чарс да тюше эсиме,
илгендире чабакъланы,
къанатларын къакъгъанча къуш,
тартама къалакъланы.

Толкъунланады кёл,
толкъунланады кёл.
Стоккаваннада къайыкъ чарсха 
басыныб къарайды эл.

Къайыгъым джетеди акъджал каякны,
аркъан атама къызгъа ашыгъыш.
Ёрге тутуб бал аякъны,
Викинг патчах этеди алгъыш.

Къутургъанчама ёлюрюме:
Викинг къыз бла алан улан
къайыкъ бла каяк кибик,
терек бла къая кибик,
келишедиле бир-бирине.

Сюймеклик эсе джыры,
Джырчыгъа сормагъыз джылын.
Чайкъаладыла сюймеклик кёлде,
эки дууадакъча, каяк бла къайыкъ.

БИР БОЛУРГЪА ДЖЕТГЕНДИ ЗАМАН

Тюрк тенгизден бюгюннге джетгени -
айрымканла бла кёлле.
Тейрисин чамландыргъанды Тюрк -
бёлюннген эсек таугъа, тюзге.

Бир болмай иннет — бир болмаз миллет.
Хакъгъа бойсунмагъан халкъла,
башхалагъа къул бола ала,
дуниядан боладыла тюб.

Тёрт дунияны кючлеб тургъан тюрк,
къуш тюгюнлей чачылгъанды энди.
Эли да, элиби да, дини да, тили да
бир болургъа заман а джетгенди.

ДЖАНКЪОЗЛА

Шайыр назмулары бла,
Джаз джанкъозлары бла
билдиредиле келгенлерин, келликлерин.
Алай а, биринчи назмула-джанкъозла -
джазыкъла — билмейле, кёб джашамай, ёллюклерин.

Илинмек аджалданмы, къарыусузлукъларынданмы,
дуниягъа бек ийнаннганларынданмы -
не эсе да, ёлелле замансыз.
Алай а, аласыз -
тузсуз хантча, кёрюнюр эди джашау.

УРУШХА АТЛАНА

Эртден бла бек эртде къылдым да намаз,
урушха атландым.
Къазауат эте тургъанда Кавказ,
къошулмай къалсам -

артда джашарма къалай,
бетими халкъгъа кёргюзюрме къалай?
«Кавказлыма»,- деб,
кесиме да айтырма къалай?

Башха джигитлик эталмасам да,
ата-бабала айтханлай,
«джуртума, халкъыма атылгъан бир окъну
кёкюрегим бла тыялсам да» -
ол да насыб, ол да хайыр.

Дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатдан
баш джанлатсам -
дунияда, ахыратда да
меннге табылырмы орун?

Ёзден халкъны, эркин джамагъатны
арасында кёрюнюрме къалай?
Андан эсе ёлгеним ашхыды -
джаным турмаз тёнгегими, джюрегими да талай.

Тёнгегим ёлсе да, джаным къалыр сау,
уялмай, къайытыр Аллахха.
Тёнгегиме да табылыр орун
Ата джуртум, нарт джуртум, мийик джуртум Кавказда.

Тилими, халкъымы ёлгени кёргенден эсе.
Ёлюб кетгеним игиди сермеше.
Халкъымы, джуртуму джау тюбюнде кёргенден эсе,
ёлгенибиз ашхыды, сермеше.

Эртден бла эртде къылдым да намаз,
урушха атландым.
Душман тюбюне тюшмез Кавказ -
амантишле, джаула да билсинле аны.

АХЫРЫБЫЗ КЪАЛАЙ БОЛУР БИЗНИ

Хакъ сёзюне ийнанмай, тынгыламай Аллахны,
Хакъ джолунда барыргъа унамай аны,
аджашыб, терсейиб тебресек -
бизни тюшюндюрюр ючюн,
уллу палахдан сакълар ючюн -
гитче палахланы иеди Аллах.

Ол заманда да тюшюнмесек,
Тейри адамы болургъа излемесек,
Аллахны къулу болургъа излемесек -
Сора,
бизге бий боладыла башхала,
бизни башсыз, тамырсыз да этедиле ала,
бизни Элсиз, Тилсиз, Джуртсуз да къоядыла  ала.

Имандан чыкъгъан халкъ -
Элден, Тилден, Джуртдан да чыгъады,
Имансыз къалгъан халкъ -
Элсиз, Тилсиз, Джуртсуз да къалады,
башхалагъа къул-къарауаш болады, ит болады,
кюнсюз бола, сыйсыз бола, тюб болады.

Халкъ динине болмаса бек,
халкъ тилине болмаса бек,
халкъ джуртуна болмаса бек -
не этерикди кюкюремей, чартламай Кёк?

Хакъ сёз да тюшюндюрмесе адамны,
Гитче палахла да тюшюндюрмеселе адамны -
бек уллу палахла сакълайла аны.

Тарихден дерс алмагъан халкъла,
Китабха эс бурмагъан халкъла,
Бир иннетли болмагъан халкъла,
бир Аллахха табынмагъан халкъла,
Хакъ бла болмагъан халкъла -
бёлюнюб къарагъа, сарыгъа, къызылгъа, акъгъа,
къырлыкъдыла, къурутурукъдула бир-бирин.

Алай бола келгенди джашауда.
Мен къоркъуб къарайма халкъыма:
эки кере сойкъырым-сюргюн сынагъан халкъым,
бюгюн да толусу бла табалмай тургъан хакъын -
тюшюнюб, сакъламайды, эсгермейди кесин,
дуния мал болуб къалгъанды ангысы-эси.

Бойсунмаса, тюз турмаса Аллахха,
къайытмазламы сойкъырым, сюргюн кибик палахла?
Динин, тилин, джуртун сакъламаса миллет,
Миллет Юйюн-Элин къурмаса-къурамаса миллет,
анда да Къуран бла, шериат бла джашамаса миллет,   
Хакъ бла болургъа унамаса миллет -
ахыры къалай болур аны?

Кимге къул бола эсе, къуллукъ эте эсе адам, халкъ -
анга ушамай, аныча болмай джокъду мадары,
аны тилин, къылыгъын алмай джокъду мадары...

Кёреме кимге ушай баргъанын халкъым,
тюрлениб тили, халиси, бютеу ёзю да.
Чапыракъдан ётмейди сёзюм да...
Кесин къачан эскерликди экен халкъым?

СЕН БЛА МЕН — ТЕРЕК БЛА ТАШ

Не кёб ариу къыз барды дунияда:
кими — будай сабанны, кими —
акъ чакъгъан терек бачханы
тюшюредиле эсге .
Алай а сенден башхагъа
орун джокъду кёлде-джюрекде.

Ташда терекча,
таш джюрегимде тураса сен.
Джарылгъан ташха, джарылгъан джюрекге
къууанч да, дарман да боласа сен.

Тамырларынг менделле сени -
аланы мен турама къоруб, сакълаб.
Бутакъларынг а джабханла мени,
турадыла ийнакълаб, къучакълаб.

Кёк терек, сени ышыгъынгда
иссиден, борандан да къутулгъанды таш.
Алай а, сен да ол ташны юсюнде
болалгъанса  къалгъанладан баш.

Ташны джарасын, джарылгъанын
кеси бла джабханды терек.
Сен да алай болгъанса меннге,
сени сюймеклигинг бла джашайды джюрек.

Биз бир-бирибиздебиз. Мен ёлген кюн,
сени тамырларынг да боллукъдула къуу.
Сен ёлген кюн а — джарам ашланыб,
эки джарыллыкъды джюрегим джангыдан.

Таш терекни, терек да ташны -
ала бир-бирин туралла сакълаб.
Сюйгенле ангылайла аны,
Таш бла Терекни сёлешелле сыйлаб.

Алагъа, кеслеринеча,
къарайдыла келиб къыз бла джаш.
Сюйгенле, сюймеклик болгъан къадарда,
джашарыкъдыла Терек бла Таш.

ОТДА

Кетгенсе...
Аллах берсин муратларынгы.
Алай а, бир айт:
мени къучакълаб тюшген суратларынга,
«Сенсиз ёллюкме» деб джазгъанларынга -
алагъа не оноу?

Суратлада — экибизи бирге. Бирге.
Алай джашарыкъбыз ёмюрге
деб, тура эдик...

Айырылырча тюлбюз суратлада:
Сени кесеме десем -
кесими да кесеме,
кесими кесеме десем -
сени да кесеме.

Суратлада джашарыкъбыз бирге,
не ёллюкбюз бирге.

Ёле да тириле,
джанады от
джюрекде да, печде да.
Къайыт ызынга:
«джангылгъанма, кеч»,- де да.   

Къайытма, огъай:
боллукъ тюлдю бизге алгъынча къолай.

Суратларыбызны атама отха -
кюейик экибиз да отда.
Сюймекликге турмагъанла тюз -
кюерикбиз экибиз да биз.

Атда барыргъа тыйыншлы болмай,
джыгъылгъан андан -
не минеди эшекге,
не болады джаяу...

Ышырама отну.
Кюерге унамай,
джыйырыладыла суратла.

Экибиз да кюебиз отда.

КЁЛ БЛА КЪЫЗ

Ол ариу къыз, зауукъланыб,
кюлюб, ышарыб, кукаланыб,
джюзюб, джууунуб туручу кёл,
энди бузлагъанды.

Ол къыз анда джюзгенин къойгъанлымы
бузлагъанды кёл?
Огъесе, кёл бузлагъанындамы
къойгъанды анга джюрюучюсюн къыз?

«Буз эрир, къыз да келир»,
«къыз келир, буз да эрир».
Бу эки тизгин,
къанат таууш этиб,
кёл башында айланалла учуб.

Бу эки къанатлы тизгин
кёкде айланалла учуб.
Къанатлыла да джунчуб,
къайтарадыла ол эки тизгинни.

Буз эрир — къыз да келир.
Амин.
Къыз келир — буз да эрир.
Амин.

БЁРЮ, КИЙИК ЭМДА УУЧУ

Бёрюден къачыб баргъан кийик,
кийикни сюрюб баргъан бёрю да -
экиси да -
излейле джашаргъа:
аланы джазыуларына
къатышыргъа сюймейди Тейри да.

Кийикни ашы — кырдыкды,
бёрюню ашы уа — кийик.
Уучу аны турса да билиб,
бусагъат экисин да урлукъду.

Кийикни, бёрюню да
балалары къаллыкъдыла ёксюз.
Адам улусу кесине чексиз
чамландырады Тейрини да.

Уучуну тону - бёрю териледен,
кийик териден а - намазлыгъы.
Алай а, не кёб къылса да намаз,
джууалмаз мурдарлыгъын.

Бёрю тонундан улуйду маму,
намазлыгъындан макъырады улакъ.
Мен эшитеме аланы,
уучуда уа - джокъчады къулакъ.

Джанлыны, кийикни да
къаргъышлары бирча ачы:
Кёк къабыл этиб аланы,
къаягъа бегиннгенди уучу.

Андан арысын билесиз -
айтырча тюлдю учунуб.
Джыры, хапары да эсдеди -
Бийнёгерди аты уучуну.

2013 джыл, августну 17, Шимал Джол.