Билал Лайпан. Сайламаларыны биртомлугъу

1955saylama2015

Bilal LAYPAN

"БИЛАЛ ЛАЙПАН. САЙЛАМАЛАРЫНЫ ЭКИТОМЛУГЪУ" китабны Юбилейиме хазыр этиб къояргъа таукел болгъанма: бир том - къарачай тилде, экинчи том — орус тилде.
Хазыр этген бла къалмай, окъуучу, джазыучу шохларым ала бла эм алгъа былайда шагъырей болсала, иги болур деб, оюм этеме.

___________________________

Мен, Лайпанланы Билал, 1955 джыл апрель айны онекисинде Къыргъызстанны Кок-Сай элинде туугъанма. Алай а, кесими туугъан элиме Къызыл-Къаланы санайма. 1957 джыл сюргюнден былайгъа къайытханбыз. Мен былайда ёсгенме, орта окъулну-школну да былайда битдиргенме. Тёбен элде, дуппур башында, атам-анам ишлеген къанджалбаш юйюбюз бюгюн да турлукъ болур эди, «ветхое жилье» атха чыгъарыб, ачха алыр ючюн, чачыб къоймасала.

Уллу эгечим Айшатны кючюнден, окъургъа-джазаргъа беш джылымда, школгъа баргъынчы, юреннгенме. Сёзлени бир-бирине тагъыб да, ол заманлада башлагъанма. Ол дефтерле эгечимде бюгюн да сакъланалла. Сабийлигими, элими тансыкълагъандан, ол къол джазмаладан бир къауум «назмуну» китабыма салыргъа тыйыншлы кёргенме – аланы тыш къарамлары не ич магъаналары сизни сейирсиндирмезликлерин билсем да…

Экинчи джанындан а - бюгюн назму джазаргъа тырмашханла, аланы джылларында мен да аладан иги джазалмагъанымы кёрюрле да, джазыучулукъ ишге бютюн да таукел болурла... Эртде айтылгъанды да, фахму бир процентди, къалгъан - къаджыкъмай кюрешиу бла келеди. Джазыучулукъ иш бла да - сабан иш блача, бичен иш блача, къаты кюреширге керекди. Сёзден башланнганды хар зат. Сёзге бек сакъ болургъа, уллу сый берирге юретгендиле, юретедиле бизни Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, назмучу Къайсын да. Акъсакъалларыбызгъа тыйыншлы болургъа кюрешейик.

Онтомлугъуну биринчи томундан сайланнган назмула


ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ 
(1960-чы джыллада джазылгъан назмуладан) 

__________________________ 

ДЖАЙГЪЫ ЭРТДЕН 
(1962 джыл) 

«Тур-тур» келгенди: 
«Хур-хур», уян,- дегенди,- 
Къой кютерге чыкъ». 
Къолума тутдургъанды чыбыкъ. 

«Аякъларынгы кюйдюрмез ючюн чыкъ, 
Чабханлай джюрю. Чыныкъ. 
Къойланы ийме сабаннга»,- дегенди манга. 

«Кесмезни аязы ючюн, 
Чамланма»,- дегенди. 
«Ол сен аязыр ючюн 
Урады»,- дегенди. 

Мен а, кёзлерими да ууа, 
Бир аягъымы кёлтюрюб, 
Шорбат чыпчыкъча, джыйырылыб турама. 
Мени былай кёрюб, 
Хыликке этерле деб да къоркъама. 
Эснейме. 
«Тур-Тур»ну къараб тургъанын эслейме. 

Сора, чыбыкъ атыма да къамчи уруб, 
Чабама. 
Джау джагъылгъан гырджынымдан да къабама. 
Джарыйма, кюлеме. 
«Джигит джаш» деб, мени махтарыкъларын да билеме. 

Былай башланады джайгъы кюн манга. 


КЪАЧ 
(1965 джыл) 

Орналгъанды къач келиб, 
Тюрленнгенди тёгерек. 
Алтын, багъыр себилиб 
Сюеледи бу чегет. 

Сууукъ ура тебреген 
Джерлени башлары бла 
Турнала кетедиле 
Мыдах тауушлары бла. 

Да кёрлюксе хауада 
Созулуб гыбы ауланы, 
Тауланы башларында 
Джангы тюшген къарланы. 

Заман алгъа атлайды: 
Къачхы джелни тюбюнден 
Келечи къыш сакълайды 
Акъ тону бла юсюнде. 

ЧАЛАМА ЧАЛКЪЫ 
(1966 джыл) 

Къалмай эригиб, 
Къоймай эриниб, 
Чалама чалкъы 
Кенгнге керилиб. 

Мен чалгъан джерде 
Чалкъыны ойната, 
Кёзюнгю алдайды 
Гокка къатапа. 

Аяздан хансла 
Аз-аз къалтырай, 
Кюмюш къамача 
Чалкъым джылтырай, 

Чалама чалкъы 
Къоймай эриниб, 
Тартама чалкъы 
Кенгнге керилиб. 
______________ 

Эм биринчи басмаланнган "Къач" бла "Чалама чалкъы"назмуларымдыла. Дуния джарыгъын "Ленинни байрагъы" атлы къарачай газетде кёргендиле. Аланы газетге джараулугъа санагъандыла. "Джайгъы эртден" назмуму уа - назму джорукъгъа келишмегеннге тергегендиле. Андан сора да, "сабийни джукъусун бёлюб, къой кютдюрген, ишлетген - сиясет-политика джаны бла совет джамагъатха келишмейди...". Мени назмуларымы газетге ийген устазыма аллай джууаб келген эди редакциядан.

МИНГ СЁЗ АЙТДЫРТХАН БИР СЁЗ 
(1969-1970 джыллада джазылгъан «Сюймеклик Дефтерден») 

__________________________________ 


СЮЕМЕ 

Сюеме, джюз кере сюеме, 
Сюеме биринчи кере. 
Сен сан этмейсе, билеме,- 
Сюймекликге джокъду тёре. 

Мен башымы тас этгенме, 
Сёлешмесенг да турсунуб. 
Джырла джазаргъа джетгенме 
Къанатла битиб, учунуб. 

Сюймеклигим таза чокъуракъды – 
Ичерсе сен суусаб болсанг. 
Дуния – тар, джашау – къургъакъды, 
Ариу къызчыкъ, сенсиз къалсам. 

Сюймеклигим ургъан чокъуракъды – 
Кюч джокъду аллын тыяргъа. 
Джюрегимден чыгъармайын, 
Аны анда джоппу джыяргъа. 

Ол себебден ол тёгюлед 
Бурулуб назмулагъа. 
Джанымдан сюйген а къарармы 
Аз да эс ийиб алагъа? 


АЛЛАЙ КЮЧ БОЛУРГЪА КЕРЕКДИ 

Аллай кюч болургъа керекди 
Адамны джюрегинде, 
Джалан аякъ джюрютюрча 
Бычакъны джитисинде. 

Аллай кюч болургъа керекди - 
Джауланы титиретген: 
Керек кюнде от быргъыгъа 
Кёкюрекни тиретген. 

Аллай кючню берген меннге – 
Халкъым, Джуртум эмда Сен. 
Сёзюме болурма тюз - 
Сиз джашагъыз сау-эсен. 

СОСЛАН ТАШ бла УРГЪАН СУУ 

Суу уруб ётеди тюбегенинден, 
Сослан ташны уа бурулад тёгерегине. 
Ол кесин алдырмайды суугъа, 
Ол кесин ашатмайды суугъа. 

Къыйынлыкъ туугъан къаябыздан юзсе, 
Сослан таш тюшсюн эсибизге. 

ОНАЛТЫ ДЖЫЛ 

Меннге оналты джыл тамам – 
Тёртден бири ёмюрюмю. 
Энди аллай тёртню джашаб 
Билемеми ёлюрюмю? 

Ийнанмайма ёлюрюме, 
Аллай кюнню келирине, 
Заман «шып» деб, ётерине, 
Къартлыкъ къарыусуз этерине. 

Джашарыкъма хаман алай – 
Иш битдире, ишни башлай, 
Джыгъыша, кюле, чаба, ойнай, 
Ёмюрлюкге къаллыкъма джашлай. 


ТУРНАЛА 

Джыргъандыла турнала 
Кёк тенгизни, хауаны. 
Къатышхандыла ала 
Тюзеталмай къыбланы. 

Къычырадыла мыдах 
Къанат къакъгъандан арыб. 
Ызларындан аланы 
Къараялмайма джарыб. 

Биз да алача бир-бирде 
(Кёб зат тюшдю эсиме) 
Къыблабызны табалмай, 
Кетиученбиз терсине. 

ЭРТДЕН 

Элге эртден ашыкъмайын келгенлей, 
Мен сайлайма бу мийикни айырыб: 
Тизгинлешиб кёпюрчюкден ётгенлей, 
Къойла ашыкъ барадыла джайылыб. 

Элге эртден къууанч бла келгенлей, 
Мен къарайма тау башында олтуруб: 
Тиширыула ийнеклени сауалла 
Дарман сютден челеклени толтуруб. 

Салкъын эртден сабырлыгъын кёргюзте, 
Кюн иссиден сакълайды малланы. 
Тууарчы да, ашыкъса да сюрюрге, 
Ачытмайды, къачын этиб аланы. 

Элге эртден огъур бла киргенлей, 
Кюн таякъ да баш къаягъа тюйреле, 
Джюрегимде айтылмагъан къууанч бла 
Мен къарайма тёгерекде тийреге. 


ДЖАЗ 

1 
Джазгъы кюнле гюлле кибик, 
Сюйген къызынг кюлген кибик, 
Джылыдыла, джарыкъдыла. 
Къарт, джашны да джюреклери 
Сейир тукъум джарыбдыла. 

2 
Тюбсюз кёк тенгизни ичинде 
Шош толкъунлагъа кёмюле, 
Джюзюшелле кёгюрчюнле. 

3 
Халкъ джыйылыб тёгерекден 
Джол джанындан арлакъ кенгде 
Бирча ариу кёгергенде, 
Ачхандыла той-оюн. 

Кюнде джылтырай къурч билекле, 
Тутушалла джаш гёджебле. 

4 
Гъырылдайла тракторла 
Тюзледе - солда, онгда. 
Иш къууаты тёгерекде, 
Джаз къууанчы тёгерекде. 

Тюрленнгенди джер юсю, 
Нюрленнгенди хар бир зат. 
Ариулукъгъа, игиликге 
Кёллендиреди табигъат. 


БИЛАЛ БУ ЭЛДЕ ЧЫНЫКЪГЪАНД 
(1969 джыл) 

Кёкенли кюнбетле, ууакъ къаяла, 
Кёнделен джол Кесмезге чыкъгъан. 
Къаялагъа ёрлей, джар сызгъада джюрюй, 
Билал бу элде чыныкъгъанд. 

Тар ёзенде саркъгъан тауу суучукъ, 
Къара суула уруб чыкъгъан – 
Сизден иче, сизде джуууна, 
Билал бу элде чыныкъгъанд. 

Джырыкъланы сырт. Чалкъы ызла, 
Хамхотда тизилген гапнала… 
Билал бу джерде чыныкъгъанд 
Мал кюте, чалкъы чала. 

Джай чилле. Иссилеучюден 
Къачхан малла бла кюреше, 
Билал бу элде чыныкъгъанд 
Габдеш эше, чалман эше. 

Къая башында къаланы 
Кёргени сайын къууана, 
Билал былайда чыныкъгъанд 
Эшек, ат юсюнде айлана. 

Къанат битсе да кетмезме, 
Мадар табыб, тау уямдан. 
Тёбен элден огъары джер 
Джокъду меннге сау дунияда. 

Огъары элдеди сабийлеге 
Билим берген окъуу юй. 
Мен да Тёбен элден ары джюрюй, 
Къара таныдым ёмюрлюкге. 


КЪАДАР (1970 джыл) 

Гитчеле англамайла мени. 
Уллула да англамайла мени. 
Устазла да англамайла мени. 
«Неге къыйналыб кюрешесе? 
Кимге керекди сени назмуларынг?»- 
Ма аланы сёзлери. 

Шорбат чыпчыкъгъа сорама: 
«Мени джазгъаным керекмиди сеннге?». 
Назмула тюл, будай бюртюкле 
Излейди ач къанатлы менден. 

Итге сорама: 
«Мени джазгъаным керекмиди сеннге?». 
Ол а, сюек излейди менден – 
Эти бла болса артыкъ да иги. 

Кишдикге сорама: 
«Мени джазгъаным керекмиди сеннге?». 
Ол а сют сакълайды менден, 
Сют башыгъа да джокъду огъайы. 

Сора мен къанатлыгъа сорама: 
«Къарындан башха къайгъы джокъ эсе, 
Нек зауукъланаса кёкде, учуб, 
Нек джюуюлдейсе терек бутакъгъа къонуб?». 

Итге сорама: 
«Сюегинг да бар. Табагъынг да ашдан толу. 
Дагъыда юресе, улуйса, чабаса. 
Не ючюн?». 

«Кишдик, сен а нек омакъланаса? 
Кесинги хар кимге ышыб, мурулдаб, макъырыб, 
Не излейсе? Не джетмейди сеннге уа?». 

Эй шохларым, бизге тынчлыкъ бермеген, 
Барыбызгъа да джетмеген барды бир зат. 
Олду манга да джаздыртхан назму. 
Аны не болгъанын а айталлыкъ, англаталлыкъ тюлме мен да. 

____________________________________________________ 


Башында билдиргенимча, ёргеде салыннган назмула, мен школну 8-чи сыныфына-классына кёчгюнчю джазылгъан "шедеврледендиле". Айтханымча, алада сейирлик джокъду, алай а , адабият биографиямы бир чапырагъы болгъаны себебли, тюшгендиле ала бери.

ДЕФТЕР: «СЕНСЕ МЕНИ НАСЫБЫМ» 
(1970-1975 ДЖЫЛЛА) 

___________________________________ 


ХАР ТЮЗ ДЖЮРЕК ... 

Тюшюрмеселе да къагьытлагьа назму, 
Хар джюрекде назму тамыр, назму ыз, 
Хар бирибизде къалкъыб тургьан фахму, 
Хар тюз джюрек – джана тургьан джулдуз. 


ИГИ ДЖОРА 

Къалам, сени юсюнг бла 
Кёб джерлеге барырма. 
Кёбле мени танырла, 
Мен кёблени танырма. 

Тас болмайын, къойгьанча, 
Дефтерледе ызынгы, 
Халкъда мен да къоярма, 
Кёб назмуму, джырымы. 

САКЪЛАЙДЫ ИШИМ 

Джаман сюеме, созулмай, 
Джарыкъ нюзюр терк толса, 
Ёзге, меннге джарым джолда 
Бир джукъ болгьаны болса... 

Огъай, ёлюмден къоркъмайма, 
Аджалсыз къайры кетеме... 
Этерим бир аман кёбдю да, 
Мен анга сагьыш этеме. 

Сакълайды мени ишим – 
Толмагьан, бошалмагьан. 
Сакълайды мени ишим – 
Алкъынчы башланмагьан. 

Мен къоркъама: ёлеме деб тюл, 
Ишим джарты къалады деб, 
Халкъыма джарамагьанлай, 
Кюнюм тауусулады деб. 

СОРУУЛА бла ДЖУУАБЛА 

-Адам мардасыз къачан къууанады? 
-Къыйынлыкьны бюкгени сайын. 
-Адам къарыусузгьа къачан саналады? 
-Излей эсе тенгизни сайын. 

-Адам эслиге къачан саналады? 
-Боллукь ишни алдан эслесе. 
-Адамлыкъдан къачан айырылады? 
-Гырджын бурхуну да эслей теблесе. 

-Адам насыблыгьа къачан тергеледи? 
-Насыб башхагьа да келтире билсе. 
-Кечилмезлик ишни къачан этеди? 
-Сюйген ананы джанына тийсе. 

-Адам джарлылыкъгьа къачан тыйыншлыды? 
-Таб, къобан сууну тёксе бошуна, 
Не да, рысхыгьа асыры къызгьандан, 
Харам хакъны джыйса къошуна. 

-Ит акъыллыгьа къачан саналады? 
-Джанлы къоймаса стауатына. 
-Адам итге къачан саналады? 
-Джуртун алышса тойгьан джуртуна. 

АДАМ КЪАТЫНДА ЁЛМЕЙДИ АДАМ 

Къыйынмыды санга? 
Кёлню аман этме. 
Адам къатында ёлмейди адам. 
Ананг, эгечинг, тенгинг эсе да, 
Билмей эсенг да, болур къайгьыргьан. 

Мени ангылагьан джокъду да, деме, 
Ангылагьан да болур, ангыламагьан да чыгьар. 
Кеси кесинги джокъгьа да тергеме, 
Сеннге керекли, сен керекли да бар. 

Къыйынмыды санга? 
Кёлюнгю аз этме. 
Гитче, уллу джокъду. Барды адам! 
Сен, дуниягьа, джашаугьа келген, 
Керекли болуб келгенсе, ийнан! 

ДЖЮРЕК 

Джюрек сезгеннге, джюрек тёзгеннге 
Дунияда не зат тенг болалыр?! 
Джюрекни орнуна таш болса да, 
Ол да, чыдамай, эки джарылыр. 

Джюрекге тийиб туруучу затла 
Терк баргьан суула болсала,- 
Сейирсинмезем, къысыр къаяла 
Тюблеринден оюлсала. 

Джюрекни ариу сезимлерине 
Гюлледен къайсыд джеталлыкъ? 
Джюрек сезгеннге, джюрек тёзгеннге 
Джукъ джокъду тенглик эталлыкъ! 

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ 

Джазгьы кюнча, джарыды джюрегим, 
Кьаяланы зынгырдатды джюрюгеним. 
Джулдузланы кюлдюрдю кюлгеним. 
Мени зауукълу, насыблы кюнлерим! 

Джазгьы кырдыкча, умутла джюрекде, 
Чакъгьан терекча, назмула джюрекде. 
Этерим да, айтырым да аллай бир кёб... 
Джюрегимде сиз кёрмеген джулдузла, кёк. 

НАСЫБЫМ 

Нарат чегет шууулдай тургьанча, 
Таза тау суу боркъулдай баргьанча, 
Мийикде байракъ къалтырай тургьанча, 
Ой Ана тилим, Къарачай тилим! 

Эски Минги Тау агьара тургьанча, 
Акълыгьы уа — ма бюгюн туугьанча, 
Ол бизге къарт, джаш да болгъанча, 
Эй Ана тилим, Къарачай тилим! 

Чегет шууулдар. Джулдуз джылтырар. 
Таулу дауурдан тогьайыб турур тар. 
Сюймеклик кёзлеуде джууунурла сёзле, 
Къарачай къылыкъ турур юсюбюзде. 

Туугьандыла, тууадыла, тууарла сабийле 
Къыш, джаз, джай, къач. 
Мен ахыр къарачайлы тюлме джер юсюнде, 
Ма олду – насыб, ма олду — къууанч. 

Таш ычхыныргъа болур къаядан. 
Алай а, кетсе да, къалыр джеринде. 
Ана тилимден кетмесин бир сёз, 
Мен кетсем да, джашасын сизде. 

КЁКДЕ БАРА 

Учакъ бла учуб барама, 
Тюбюнде джерден аз-буз кёрюне. 
Башымда къалкъыб тургьан булутла, 
Толкъунлача, чулгьаналла тюбюмде. 

Адам улу къаллай бирни тургьанды, 
Акь булутча, мийик этиб умутну. 
Энди уа мен бек эркин учама 
Тюбю бла да, башы бла да булутну. 

Муратны уа джарыкъ, мийик да этиб, 
Биз джетмесек, джетерле деб башхала, 
Барабыз мийикге кёлтюрюлюб, 
Кёб мийик зат алаша болуб къала. 

АДАМЛАЙ КЪАЛЛЫКЪМА 

Джангылгьанма ненча кере, 
Энтда джангылама. 
Ташлы джолда кетиб бара, 
Энтда абынама. 

Абына эсем, бир джерде 
Турмай абынама. 
Хаман джыгъыл, хаман тур,— 
Хаман аллынама. 

Джылан чырт абына болмаз, 
Сюркелиб барад да. 
Юлгю алгьан азмыд дейсе 
Ол джаннга къараб да! 

Сюркелмейин, бюкленмейин, 
Джарыкъда барлыкъма. 
Абынсам да, джангылсам да, 
Адамлай къаллыкъма. 

Мен, кесимча, сокъмакъ ура, 
Алай абынама. 
Джыгьылсам да, сынгсымайын, 
Дайым аллынама. 

ДЖАШАУДА ЫЗЫБЫЗ 

Ызы къалады арбаны, 
Джюгюне, джюкленнгенине кёре. 
Иги билебиз биз аны, 
Бизден да игирек а — ёгюзле. 

Элтген джюгюбюзню ауурлугьун 
Кесибиз кимден да иги биле, 
Джашауда къоябыз ызыбызны, 
Джюгюбюзге, джюрюгенибизге кёре. 

ДЖУГЪУТУР 

Мен, къарт джугьутур, джатама арыб, 
Тау суу а, алгъынча, барады. 
Кьартлыкъ, мюйюзлеримден алыб, 
Бойнуму къынгыр бурады. 

Къарайма дуниягьа къая рандан: 
Дуния — джашил, андагьыла — тири. 
Джазыкъ болмаз алай къарагьандан, 
Кюндюзгю кюн да дорбуннга кириб. 

Джугьутурланы мюйюз тауушлары 
От чакъдырадыла къарт джюрегимде. 
Сангсытадыла узакъ ауушланы, 
Джашлыгъым къарайды къая эрнинден: 

...Ма мен гитчечик. Ариу джаланыб... 
Сюелеме, бутларым къалтырай. 
Туякъчыкьларым джумушакъ, анама таяныб, 
Биринчи атламларымы этеме алай. 

Бираздан а ташдан-ташха секире 
Айланама, мийикде шын тура... 
Анча сайын анамы джюреги 
Ёхтемликден, къоркъуудан да тола. 

Ма энди уа эм ачы сурат: 
Кюрт юзюлдю да, басды анамы. 
Энтда акъ къарладан къараб турад 
Аны кюч берген ётгюр къарамы. 

Джугьутурлагьа башчы болуб 
Айланнганым да — кёз аллымда. 
Не къыйын болса да болум, — 
Сюрюуню, джыйынны аллында... 

Уучуну огьундан, бёрюню азауундан 
Къутула-къутула келген джугьутур, 
Къартлыкъ тюшюрдю сени къабыргьангдан: 
Къайда амал ёлюмден къутулур! 

"...Мен джатама, аякъларымы созуб, 
Къартлыкъ тубаны къалкъыб кёзлеримде. 
Ай медет а, джашауум озуб, 
Кёлеккеси къалды къаяла ичинде. 

Алгьын мени эринлерим джетгенлей, 
Ууакъ къалтыраучу джулдузла кёзлеуде, 
Энди, джашлыкъча, узакьгьа учуб кетиб, 
Къарайдыла кече арасы кёкден. 

Джулдузла бла, таула бла тенглещдирсенг, 
Иги ангылайса джашауну къысхалыгьын. 
Ол кюн эд, бюгюн эд деб да билалмайма, 
Къартлыкъны былай джууукъ къысылгьанын. 

Эшитеме: меннге, меничалагьа, 
Акъ тубанча, кюртлени юзюлгенлерин. 
Джаш джугьутурланы уа мюйюзлери от чагьад, 
Билдире джашауну юзюлмезлигин. 

Мен, къарт джугьутур, джатама арыб... 
Джашауум сизге къалады. 
Туугьан джерим да, ёлген джерим да 
Меннге бек джумушакъ къаяды. 
Джашау къаям – Акъ-Къара къаям 
Кешенем болуб къалады.

КЪУШ БАЛАЧЫКЪ 

Къанат кючю джеталмай, 
Къарыусуз, онгсуз болуб, 
Къуш балачыкь, учалмай, 
Турад, гапнагьа къонуб. 

Чалкъы чалгьанланы бири, 
Чалкъысын атлаты б бара, 
"Къайдан учсун ол хариб, 
Ол къарыусузлукъгьа къара", — 

Деди. - Къалай да эт, онглу бол. 
Онгсузгьа джашау къайда?..." 
"Эй-эй, къуш баласы тюлмюд ол?"- 
Деди джыйын тамада. 

Ол сёзлени эшитгенлей, 
Къуш балачыкъ, тирилиб, 
Ётгюр таууш этгенлей, 
Учуб кетди силкиниб... 

ХАЛКЪ ДЖЫРЧЫ 

Отарланы Омарны 
Деу ауазы орамны 
Толтургъанды. Терекле 
Халкъ джыргьа тынгылай, кёкге 
Барадыла. Терекле, 
Нарт джыргьа тынгылай, джерге 
Тамыр бек иедиле, 
Джелни, боранны хорлай, 
Джерни, Кёкню къучакълай, 
Джашаргьа сюедиле, — 
Эрле алай сюедиле. 

Заманланы аязы, 
Кишиликни ауазы 
Къозгьайды джюреклени, 
Джап-джашил тереклени. 

Омар – нартча джырлайды, 
Тау джурт анга тынгылайды, 
Сау джер тынгылайды анга,— 
«Джырлай билиб джырлагьаннга»! 

КЪАЧХЫ ЧАПРАКЪЛА 

Джазгьыда ариу чакъгъан чапракъла, 
Джашил байракъчыкълагъа ушагъан чапракъла, 
Кюле, ышара джашагъан чапракъла 
Сормай-ормай, къач келди сизге да. 

Къачхы хауа къалдырды кёлюгюзню, 
Къартлыкъ бояу саргьалтды юсюгюзню, 
Кёкден джерге къарата бетигизни, 
Сормай-ормай, къач келди сизге да. 

Кетере тюненеги къууатыгъызны, 
Ала сизден джашил чапракъ атыгъызны, 
Ай тюбюнде шош шыбырдауугьузну, 
Сормай-ормай, къач келди сизге да. 

Кёлеккегизде тюбешиб сюйгенле да, 
Айтхан болурла ийнакъ сёзле да. 
Аланы зар кёзден сакълагьан чапракъла, 
Сормай-ормай, къач келди сизге да. 

Джайгьы джауум джетиб къалгьанда, 
Сизни ышыгьыгьызгьа чабдыла кимле да. 
Тамчы иймей тургьан чапракъла, 
Сормай-ормай, къач келди сизге да. 

Сормай-ормай къач келди сизге да – 
Заман этди ачы адетин. 
Ай медет а, энди джаз келсе да, 
Берелмез сизге джашил хурметин. 

Джашау бутакъдан акъгъан чапракъла, 
Къачхы джел сюрюб баргъан чапракъла, 
Сууда кетиб баргъан чапракъла... 
Чапракъла тюл, мени кюнлерим, 
Мени джашауум болурмусуз сиз? 

КЪАРТЛА 

Джаш ёлгенден эсе, къартыракь 
Ауушса, адамла азыракъ 
Ачыгьан кибик туралла. 
Къартла уа — акъыллы къартла, 
Аздан-аз бола баралла. 

Къоркъама: кёб джашагьанла, 
Ол ашхыла ёлелле деб. 
Джашауну бек ангылагьанла 
Джашаудан кетелле деб. 

Къоркъама, нечик къоркъама, 
Ауруйдула деб ала. 
Кёбню кёбге юреталлыкъ, 
Эл багьасы акъсакъалла. 

Аладан бек юренейик, 
Кёбюрек тынгылайыкъ алагьа. 
Аз сёзлеринде кёб айтхан 
Акъыл тёбеси къартлагьа. 

КЪУРМАНЛЫКЪ 

Къой джатады джашил къырдышда, 
Бойну къыбыла таба айланыб, 
Аякълары къаты байланыб, 
Кёзлери тынгысыз сагьышда. 

Кюн бетде — къой мангырагьан таууш. 
Ёзенде — суу шууулдагьан таууш, 
Кырдык ийис бурнуна ура,— 
Джашау алай татлымы эди туура! 

Къатында уа бир гитче джашчыкъ,— 
Туч къумгъанчыгьы — суудан толу... 
Аны джаны чыкъгьан сагьатда 
Суучукъ ичирген да ол болду. 

Уллула уа, дженглерин чюйюрюб, 
Къойну бойнун тартхан уллула, 
Аны джаны къайгьылы тюл, 
Аны эти къайгъылы болдула. 

Уллула къарадыла аны этине, 
Джашчыкъ а — огьурлу кёзлерине, 
Хансчыкъ къатхан зыбыр эрнине, 
Этилген иш бютюн эрши кёрюне. 

Чыгьа келген кюн батыб кетди 
Къойну уллу, джууаш кёзлеринде... 
Мен ол кюн болгьан болурма поэт, 
Къой кёз, бычакъ да тюшюб джюрегиме. 

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ 

Элияны келгенин кёктюн, 
Тийгенин да терек юсюне, 
Сыбыртхы учуча кёрдюм, 
Кёзюме чулгьаныб тийген. 

Элия урду терекни, 
Урду эсе уа — кюйдюрдю. 
Къылыч тюшюрдю билекни, 
Джюрегиме тюшдю бир кюлтюм. 

Алай кёрдюм ёлюмню джетгенин... 
Алай а, кёрдюм терекни джетегин. 
Анга да келлик эсе да ёлюм кёкден, 
Ол да, атасыча, къарарыкъды кёкге. 

Ёлюмню кёрдюм келлигин алай, 
Терекни кюйдюрген элиялай. 
Алай а, тохтагьанлыкъгьа Адамны джюреги, 
Тохтамай кёреме аны джюрюгени. 

Джюрек урады башха джюрекде, 
Терек джашайды джашил джетекде. 
Не кючлю болса да джаннган элия,— 
Андан кючлюдю джашил дуния! 

АКЪЫЛМАНЛА 

Къачны ахыр сюреми. Алай а, 
Джай къайытыб келгенчалла кюнле. 
Огьесе, къартла, ныгьышха джыйылыб, 
Джашлыкъларынмы тюшюрдюле эсге? 

Заман артха уа къайытмаз, огьай! 
Терекден агьадыла чапракъла. 
Гулоч таякълары бла заманны чучхуй, 
Нарт ушакъгъа сингнгендиле къартла. 

Кёрселе да къачны келгенин, 
Билселе да къышны келлигин алай, 
"Бисмилля",—деб, ол дуниягьа тюл, 
Бу дуниягъа сагьышлыдыла ала. 

АЛА КЕСЛЕРИНЕ КЪАЗАЛЛА КЪАБЫР 

Дунияда бардыла аллай адамла: 
Тиллери — джаяла, сёзлери — садакъла, 
Игини кёрселе, отда кюйгенле, 
Иги аман болурун сюйгенле. 

"Хайыры тийсин, хайыры болсун 
Ансы, къанлы къазауат да болсун, 
Къан, таб, джангурча джаусун",—дегенле, 
Башханы джарсыууна кюлгенле. 

Алада адамдан къалмагьанды джукъ, 
Аладан джазыкъ джерде бир джан джокъ. 
Ала кеслерине къазалла къабыр, 
Заман аланы ары уа салыр! 

БИЛЕМЕ... 

Къозучукъ, джукълаб, тюшюнде 
Анасын тюртюб эмгени, 
Билеме, эсинге тюшгенде, 
Шатык болурла сёзлеринг. 

Билеме: дунияда эм кючлю ауаз — 
Джангы туугьанны ауазы. 
Джашау тереги ёмюрде аумаз, 
Кёлюнг къоркъуудан аязыр. 

Билеме: джюрекни бек къууандыргьан — 
Къарамы сюйген кёзлени. 
Таза сууугьу кёлню къандыргьан 
Сууу къурумаз кёзлеуню. 

Билеме: хорлар эрча джюрюген, 
Таукеллеге — баш къаты кёкню. 
Джюзаякъла тюл, джулдузла джюзген 
Тау кёллеге ушасын кёлюнг. 

Билеме: татлыды джашил бусакъны 
Толгьан Ай бла ушагьы. 
Игиликге джашлай джайгьан къучагъын 
Сени бусакъгьа ушатдым. 

Билеме: айтханым тюлдю джангы, 
Алай а — нарт сёзледен алабыз къарыу. 
Къызарады кюн батхан джаны,— 
Бюгюнюбюзден да тамблабыз ариу. 

СЕН БИР СЕЙИР КЪАНАТЛЫ 

Сен бир сейир къанатлы, 
Къараб кёрген кёз алмаз. 
Учуб барыб сен кьоннган 
Терек акъ чакъмай къалмаз. 

Къанатлы тюшер джерин 
Кеси сайлайд, билеме. 
Ол заты ючюн да, таб, 
Аны артыкъ сюеме. 

Кёк мийигин билген джан 
Мийик джер болур сайлай. 
Ол излеминде да, ийнан, 
Ол тюз тюлмюдю? Алай, 

Мен бир къотур къаяда 
Кёб кёгюрчюн уяны 
Кёрген кюнюмден башлаб 
Сюйгенме бу дунияны. 

Тау тенгли насыб тауда 
Тюл, къаяда да джашар. 
Къанатлы, терекни къой, 
Тюз кёкеннге да къонар. 

Алай бла джазыудан, 
Насыбдан да тюнгюлмей, 
Джашайма бу дунияда, 
Мурат уллу, бюгюлмей.

БУСАКЪЛА 
(1975-1980) 

________________________ 

ТАНГ 

Танг — алтын тауукь — чёплейди 
Кечеги джулдузланы. 
Кеси уа джарый барады, 
Къызарта-агьарта тауланы. 

Кюн баш токъмагьын къаратады, 
Джукъудан бети къызарыб. 
Кёзлери кёзлени къаматады, 
Атлайбыз кюннге ышаныб - 

Ишге, окъургьа, солургьа, 
Бир-бирибизге тюберге. 
Биз булут чабдырмазбыз анга, — 
Джангы кюн келгенди Джерге. 

МИЙИКЛИК 

Къаяны тюбюнден къарасам ёрге, 
Дертли болама ары ёрлерге. 
Тубан басса да, этсе да шылпы, 
Къалай насыблыды анда шхылды. 

Къотур шхылды къысыр къаяда 
Орнун табалгьан чакълы, орнуму 
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда, — 
Деген кюнлерим да болду. 

Алай а, мен — къая, джюрек — шхылды, 
Джашау — тубан, заман а — шылпы 
Тюлдюле. Мийиклик ма андан 
Джулдуз кёзлери бла къая башындан 

Къарайды меннге, кёз къысады меннге. 
Къыйынды меннге, къан къызады менде. 
Джюрегимде бир "ит" тохтаусуз улуйду, 
Бирчалыкъдан тынчлыгъым къуруйду. 

Алаймы ишленнгенди адамны джюреги, 
Анданмы сюйгенди атны джюрюгюн, 
Сёзню къысхасын, джолну узунун, 
Къанатлы умутун — кёкню джулдузун?! 

«Былай сагьышлы нексе?»-, деб, сорма, 
Джууаб табалмам анга тыйыншлы. 
Тынчлыкъ джокъду дунияда сора, 
Мени джюрегимде къайдан болсун тынчлыкъ. 

Бара баргьанда, бютеу дуния 
Рахат болса да, сют уюгьанлай, 
Къая тюбюндеги къая башына 
Турлукъ болур ётгюр къарагьанлай. 

Мийиклик — джангылыкъ, джюрекни джандырыб 
Тынгысыз этеди да, этеди рахат. 
Сезимим, сёзюм да мени джангырыб, 
Къаядан таугьа турама къараб. 

ДЖАНЫМ ТЫНЧАЙЫР АНДА 

Мен къаядан кетгенден сора, 
Кишиге кюзгю болмаз кёзлерим. 
Бирле къадалыб мени терслерле, 
Бирле уа — кеслерин. 

Мен кетгенде, къар эриб кеттенча, 
Къоюб сизге джашилликни, 
Джыламагьыз, мен мыдах этгенча, — 
Сюеме кишиликни! 

Ёлмедим ичиб, эсириб, 
Ёлдюм — ёрлей Кёкге. 
Излеген излесе, эсгериб, 
Къарасын мийикге. 

Бийнёгерникинден башха тюрлюдю 
Мен чыкъгъан мийик. 
Мени ючюн бузмагьанды 
Кюушеннгенин да кийик. 

Джашау ючюн, тынчлыкь ючюн 
Ёрлейдиле джашла. 
Адам ючюн, ариулукъ ючюн, 
Ёледиле джашлай. 

Джангыз тилерим: асырасагьыз, 
Асырагьыз къаяда, ранда – 
Ёрлеучю джеримде арсарсыз, — 
Джаным тынчайыр анда. 

Мени къатымда кюушенирле 
Джугьутурла, кийикле. 
Мени эсге тюшюрюрле 
Къарагьанла мийикге. 

КЕЛИР МУЗЫКА, КЕЛИР! 

Джашил музыка, тёгюл, — 
Джарасын унутсун терек. 
Джюрекни джулдузгьа кёлтюр, — 
Шош ышарсын тёгерек. 

Сыйла, музыка, сыйла, — 
Кёзге кёргюзт кёзлени. 
Кийик да уртлайд сайлаб 
Ай джуууннган кёзлеуню. 

Къайна, музыка, къайна, — 
Тынчлыкъ джокъ джерде, кёкде: 
Ит да улуйду, майна, 
Буу ёкюрген джюрекде. 

Керил, музыка, керил — 
Артда не, алда да не, 
Не кёрдюк, не кёрмедик... 
Келир музыка, келир.

ДЖАЗДЫМ 

Сен меннге алыб келген къалам бла 
Джазалмай тургьан назмуму джаздым. 
Анда — къышны чыммакъ сууугьу да, 
Джашил чапырагьы да джазны. 

Анда сени кём-кёк кёзлеринг, 
Акъыл сёзлеринг да джумушакъ байланыб. 
Анда чал ургьан умутларынг, 
Джашил умутларынга таяныб. 

Анда — хар джюрек излеминг сени, 
Джулдуз джарыгьыча джулдузгъа джетген. 
Анда — къыйын кюнлеринг да сени, 
Юзюлген кюртча басыб инджитген. 

Сен меннге алыб келген къалам бла 
Джазалмай тургьан назмуму джаздым. 
Анда — джашауну къара къышы да, 
Тиширыу огьуру да джазны. 

Сен келтирген назму китаблагьа, 
Тау башлагьача, алай къууандым. 
Алай къууаннган болур Меккягьа 
Баргьан дин ахлусу, окъуй къуранын. 

Сен келтирген къаламны тюрсюню 
Къамагьа ушайды, таулу къамагьа. 
Сёз сауутду, таб андан да кючлю, 
Таб эсгертдинг аны да манга. 

Сёлешсенг да эслеб, джазсанг да эслеб, 
Эслилеге тынгылай кёб назму джаздым. 
Къышны чиллеси къамада турсун, 
Мени сёзюмде уа — джылыуу джазны. 

Къууанчынга къууанч къошулсун, 
Суула къошула, болгьанча тенгиз. 
Ким да махтайды эсли хоншусун, 
Ким джашайды дунияда тенгсиз?! 

Сен унутмагьанса нартла аманатын: 
Къолдан келгенча кёлню кёлтюрдюнг. 
Ол а тюлмюдю дуния аламаты, — 
Мыдахлыкъ сынама, джаным, ёмюрде. 

БИЛЕМИСИЗ СИЗ? 

Билемисиз сиз, сюймеклик къутуртхан 
Къалай ургьанын джаш джюрекни? 
Кёргенмисиз сиз джулдузгьа учхан 
Джап-джашил бусакъ терекни? 

Кёргенмисиз сиз къушну къаяда 
Къаяны кёлтюрюб тургьанын? 
Ётгюр тауушу къатлана таулада, 
Къуш биледи къайда туугьанын. 

Не тау башындагъыгьа бир къара – 
Кюч джокъду аны джогьултур: 
Бютеу дунияны бойнуна 
Алыргьа хазырд джугьутур. 

Къанатлы кибик кёкге учургьан, 
Бериб джугьутур ёхтемлик, 
Ёмюрде къалмазса сюнгю учунда 
Дуния джарыгьы сюймеклик. 

Адам улугьа джакъгьан отумда 
Алгьа да кесим къызама. 
Бютеу Джерни акъырын кёлтюрюб, 
Мен джюрегиме къысама. 

КЮЛЮУЧЮНГЧА КЮЛ 

Къалай къутсузду бюгюн кюн, 
Джауум да джауады къаллай... 
Кёлюнг кюннге ушаб къалмай, 
Сен а кюлюучюнгча кюл. 

Олсагьат тубан таяр: 
Ёзен — тургьаны кибик, 
Суу да — баргъаны кибик, 
Кюн да къучагьын джаяр... 

КЪАДАРНЫ КЪАДАР КЪАРЫН... 

Джюреклерибиз зрите, 
Джашау къалагьан къарны, 
Дуниягьа сейир эте, 
Ангыларгьа кюреше аны, 

Джашайбыз. Кёлге кеси 
Тюшеди умут джулдуз. 
Къайгьыны кёлеккеси 
Бирде этсе да мутхуз. 

Джюрек а Кёкге кесин 
Урады, джилтин чача. 
Насыб кюрешде келсин, 
Бетин эрлеге ача. 

Деу излемин джюрекни 
Мийик ангы кёклесин. 
Къыйынлыкъ кьачарча озуб 
Кесини кёлеккесин. 

Къадарны къадар къарын 
Эриталлыкьды джюрек. 
Джангыз — адам адамгьа, 
Джау болмай, болсун билек. 

БАШЛАНДЫ 

Сен ышардынг. Кёлюмю кёгюнде 
Танг джулдузу, умут джулдузу джанды. 
Сепкилчиклеринг да сени бетингде 
Меннге, кёкню джулдузларыча, джангы. 

Сен ышардынг. Бар къайгьыларым 
Къанатланыб таудан аудула. 
Кюн къучакълады акь къайынланы, 
Сансыз ташланы да чауулда. 

Сен ышардынг. Тишле агьара... 
Таза тау суу, кёрюннген ташы. 
Ма ариулукь, тазалыкъ — къара, 
Кючлегенди дунияны башын. 

Сен ышардынг. Мен да ышардым, 
Кюн таякъ джетген къаялай. 
Джашаугъа сабийча ышандым, 
Адамла да къууатлыдыла къалай. 

Сен ышардынг. Толу эринлеринг 
Джумушакъ "къабдыла" джюрегимден. 
Баям болду сеннге эригеним 
Хар сёзюмден, джюрюгенимден. 

Сен ышардынг да джолгьа ашырдынг. 
Ол джол а энди, хаман кьайтарыб, 
Сеннге келтириб турлукъду мени, 
Тохтаб къалгьынчы джюрек къартайыб. 

НАМЫСНЫ ОТУНДА 

Нечик кёрюб болмайма бирде кесими. 
Этген ишими, айтхан сёзюмю. 
Ачыуланнгандан, не уялгьандан 
Къаты къысама эки кёзюмю. 

Заман тизиб ангыны тишине 
Кёзюме тюйреген мени кюнлерим. 
Чыр-чыр эте намысны отунда, 
Кюе да, бише да тургьан джюрегим. 

АУАЗЫНГ... 
П. М. А. 

Джаным кириб турады 
Телефон чыбыкълагьа. 
Шош ауазынга къоннган 
Гагайбаш чыпчыкълагьа 

Аш чачыучу къолум бла 
Таш атарым келеди. 
Мен сюйген, мени сюйген 
Къатымдача кюледи. 

Сени ауаз эшмелеринг, 
Джанкъылычдан эшилген, 
Джюрегиме джети тюрлю 
Кёрюннген, эшитилген. 

Джан тамырымча чыбыкъ... 
Андан ауазынг чыгьыб 
Къарады меннге кесгин. 
Ауазынгы ызындан 
Келиб къалсангед кесинг! 

ТАНГ АЛАСЫ 

Танг аласы Анг таласын 
Кючлегенд. 
Кёксюл аджир акъ байталгьа 
Кишнегенд. 

Джылы аязны къол аязы 
Кёзлеуню 
Башын сылаб туудургъанды 
Сёзлени. 

Къанатлыны джукъусуну 
Джугьусу 
Джюрегими чёкдюргенди 
Букъусун. 

Тынгы табхан мени кёлюм, сют кёлча, 
Таза, азат, ёлюмсюз да болгьанды. 
Бир сеннге туру боллукъ таша кёлде 
Джангыз сени джууунурунг къалгьанды. 

Сезимлени зыгьыр-зыгьыр ойната, 
Сюймекликни къара сууу ургьанды. 
Джети къатлы джюрегимде сюзюлюб, 
Бу чыкъ тамчы сени ючюн туугьанды. 

ДЖЮЗ АТЛЫ 

Джашауну кёб аман ныхытында 
Кеб тёгюлсе да шейит къаныгьыз, 
Джангыз бир кере бир ётсюз сёзню 
Эшитмегенди сизден къанлыгьыз... 

Джюз атлы болгьанларында: 
"Джаугьа джаулукъ этерча болдукъ", — 
Деб къууаннган къарачайлыла, 
Къарайма сизге джюрегим толуб. 

Таула тубандан кёрюне келгенча, 
Кёрюне келесиз кетген кюнледен. 
Ёхтемленнген, джюрексиннген да этеме бирча, 
Сагьыш этсем сизни юсюгюзден...

КИЙИКНИ АТА ТЕБРЕГЕНИМДЕ.. 

Кийикни ата тебрегенимде, 
Кесими кёрдюм кёзлеринде. 
Ёлюмню бурнун энгишге бурдум,— 
Къатымда кёзлеуге къараб олтурдум. 

Анда уа — кёк, булутла, кесим, 
Шкокну быргьысы — кёрюндюк кесгин. 
Дагъыда къарадым ёрге, мийикге, 
Ёзеннге сюйюнюб тургъан кийикге. 

Джангыдан алдым аны ышаннга: 
Ол а рахатды — кюннге ышаннган. 
Биягьынлай кёрмез ючюн кесими, 
Къаты къысыб атдым эки кёзюмю. 

Кийик джыгьылды, къаядан тентиреб. 
Чауул ычхынды юсюме гюрюлдеб. 
Кёзлеуню бир джанында — мен ургьан кийик, 
Бир джанында кесим — минг таш тийиб. 

Кёзлерими къысдым — сокъурлукъгъа кёче, 
Алай болду кюндюзгю кюн — кече. 
Къара кече — кёрюнмей Ай, джулдуз, 
Джашауну кёзлеую терк болду мутхуз. 

Дагьыда кёрдюм: къычыра, къарыла, 
Юрюлюб юсюме къондула къаргьала. 
«Ай медет а!..»,- силкиндим да уяндым: 
Арбазда уа кюн джарытыб дунияны. 

Секириб турдум да, эрши сауутну 
Сындырыб атдым кёзден узакъгьа. 
Джулдуз къанатла беригиз джюрекге, 
Мен бек сюйген джашил бусакъла, 
Рахатлыкъ да беригиз кёлге. 

ДЖАШАУНУ ЁКЮЛЮМЕ 

Адамгьа сакъатлыкъ берген затланы 
Барысыны да джауума мен. 
Тюзлюкню — терсликге, джашауну — ёлюмге 
Къурумазлыкъ дауума мен. 

Джерге зарауатлыкъ берген затланы 
Барысыны да джауума мен. 
Кюйген джерни, мууал чапыракъны 
Адамлагьа дауума мен. 

Бёрюге тиймей, кийикге тийген 
Ташха-окъгьа да къаршчыма мен. 
Кюртден, балтадан да джашил агъачны 
Сакъларгьа антлы агьашчыма мен. 

Адамны сыйын бек кёргеним ючюн, 
Айырылыб ётлюме мен. 
Ариулукъну, ашхылыкъны 
Келечиси, ёкюлюме мен. 

МЕН НАЗМУЛА ДЖАЗГЪАН САГЪАТДА 

Мен назмула джазгьан сагьатда — 
Кёз аллымда ныгьышда къартла. 
Джети къат кёкню, джерни кёрген къарт кёзле. 
Джети кере сыналыб айтылгьан нарт сёзле. 

Мен назмуларымы джазгьан сагьатда, 
Тиширыу келе эди орамны атлаб. 
Аналыкъ сезимден балийча чагьыб, 
Челеклеринде суу сабийча къалкъыб. 

Мен назмуларымы джазгьан сагьатла — 
Анала тилек этген ашхы сагьатла. 
Терекле чагьа, тилекле тола, 
Адам хар къыйынлыкъдан, чырмаудан къутула. 

Джашил бусакъла джулдузларына джетиб, 
Джаш къызчыкъла сюйгенлерине кетиб. 
Адамланы кёллери бир-бирине ачыкъ, 
Джангы затланы алимле игиликге ачыб. 

Мен назмуларымы джазгьан сагьатда, 
Саппа-сау бола эдиле сакъатла. 
Анала тюбей урланнган сабийлерине, 
Ала сау-эсен къайтыб юйлерине. 

Тенгиз чайкъалгьанда батхан да къайыгьы, 
Хапарын айта Джуртха, элге къайтыб. 
Уруш кюйдюрген терек джангыдан чагъа, 
Джангыз терслик, къыйынлыкъ ёмюрге тюб бола. 

Назму джазгьан сагьатда къолум, 
Адам кёлтюрмей эди адамгьа къолун, 
Узатхан болмаса болушлукъгъа, 
Баш уруб тюзлюкге, тенгликге, шохлукъгьа. 

Мен назмуланы окъугьан сагьатда, 
Адамла бола эдиле игирек, мийигирек. 
Къартчыгьалагьа тие эдиле садакъла, 
Адамлагьа уа кюн таякьла кёбден-кёб. 

Мен назмулагьа тынгылагъан сагьатда, 
Кете эдиле кёлден къайгьы тубанла. 
Шыбырдай эдиле джулдузлагьа бусакъла: 
Насыблыбыз деб бу джерде туугьанла. 

Джюрегим назмулагьа юлешиннген сагьатда, 
Орун джокъ эди джерде бузгьа, элиягьа. 
Назмула джюрегиме тюшген сагьатда, 
Мен джангыдан келгенча бола дуниягьа. 

ДЖАНЕТТА 

Сюймеклигими такъсам, 
Меннге джашау, джан нед да?! 
Сенден болмаз бир тахсам, 
Джер сюйюмю — Джанетта. 

Хур къыз сеннге ушаса, 
Махтаныр эд джандет да. 
Башлагьанма мен шаша, 
Атынг — антым, Джанетта. 

Джазгьы джаулугъун къысыб, 
Къайтыр бизге джай энтда. 
Сюймекликден къан къызыб, 
Шыбырдайма: "Джанетта". 

Байламлылла джер, кёк да, 
Биргедиле джан, эт да. 
Джулдузсуз кёк — мен сенсиз, 
Ангылаймыса, Джанетта? 

Кырдыксыз джаз — мен сенсиз... 
Умут джулдуз, джан энтда! 
Болалмай къалгьын менсиз, 
Тынгылай туруб, Джанетта. 

Сени кёрген кьадарданд — 
Намыс, ариу адет да. 
Сени кёрген да насыб, 
Насыблы бол, Джанетта! 

ЧОМАЧАЛАГЬА УЗАЛМА 

Юреннген атла Орайданы 
Тауушундан къутуруб къалгьанча, 
Бирде джюрегим урады алай, 
Джашау къуру той-оюн болгьанча. 

Юреннген ёгюзле Эрирейни 
Тауушундан ауур солугьанча, 
Кёбюне джюрегим урады алай, 
Джашауум — боюнсхада баргьанча. 

Алай а, боюнсха не ауур эсе да, 
Чомачалагьа узалма, къадар. 
Ауур джюгюмю тартала эсем, 
Тыялмайын балчыкъ да, къар да. 

Онг бер, джюгюмю джолда 
Къоймай, арбазгьа джыяр кибик. 
Ой, орайдагьа юреннген атла 
Энтда джюрегимде кёб чабар кибик! 

ТАУЛУЛА 

Кеслерин уллу кёрмейин, 
Сыйларын мийик джюрютгенле, 
«Оюм — керти джигитликге, 
Джибге къытчасчады» дегенле, 

Юй тюб къыйын кюн да къазгьанла, 
Юйсюз къала да келгенле, 
Тюзню малы тюзде къалса да, 
Бёрю ашамазын билгенле, 

Шашмай, эрча тюбегенле 
Къыйын эм зауукъ кюнлеге – 
"Кеме да минер къайыкъгьа, 
Къайыкъ миннгенча кемеге". 

Тюшюндюргенди къарт джашны, 
Дауу-сюйюр къозгьалгьанда. 
Хунагьа джарашмагьан ташны 
Сыйы чыкъмагьанды таулада. 

Ачылгьан эт джабылса да, 
Кёрген кёзню унутмазын 
Таулу ангылаб джарашдыргьанды 
Эм алгьа юйюн, арбазын. 

Джуртуна уа болгьанды бек, 
Эт бла тери болгьанча. 
Тауну къары да кёрюннгенди 
Таулу джюрекге балхамча. 

Таулуну кёб затын ойгьанды 
Джазыуну тишлилиги. 
Алай а, джоялмай къойгьанды 
Адамлыгьын, кишилигин. 

Кишини къоркъутмай, ишни къоркъутхан 
Адамладыла таулула. 
Ёлюмден эсе, намысдан къоркъгьан 
Адамладыла таулула! 

СЕЙИР ЭТЕРЧА 

Къалалмасам да эсигизде, 
Джулдузгьа джетген бусакъча, 
Тюйрелмезме кёзюгюзге, 
Къуу болгьан терек бутакъча. 

Ёлюрге къалай тюшерин 
Билмейме: юйде, эшикде, 
Алай а мен ол кюн ёллюкме, — 
Джазыкъсыннганыгьызны эшитсем. 

Дауум джокъду туугьаныма 
Кимледен, къачан эм къайда. 
Адам адамла бла болгьаныма 
Шукур, хар кюнде, хар къайда. 

Ариу, дорбунда тууса да, 
Дуниядан кетген кюнюнде 
Адамла адамны чыгьарырла 
Аны ишлеген юйюнден. 

Аны ючюн болады керек 
Джашаргьа, ёлюрге да эрча. 
Адамны къудуретине 
Мёлекле да сейир этерча. 


КИШИЛИК ДЖАШАР 

Джол къуру да сыйдам болуб бармаз. 
Аны ючюннге кишилиги болгьан, 
Шум болуб, абызыраб кьалмаз. 
Арт сагьышын этеди алгьа баргьан. 
Сыйын, байракьча, мийикде элтеди. 
Ызын, баразача, къояды джерде, 
Насыблы халкъын насыблы этеди. 

Къайда да халкъын тамам бек сюйген 
Ашхы ишле бла айтылады кескин. 
Рахат кюн терлеб сабан сюрген 
Ачы кюн джуртдан аямаз кесин. 
Чекни бузгьан терслигин сынар... 
Адамлыкъ джашар мийик джерибизде, 
Игид да дейсе, кишилик джашар! 

БУРУННГУ КЪАРАЧАЙ ЮЙНЮ 
ОДЖАГЪЫНДАН КЪАРАБ ДЖАЗЫЛГЪАН 
НАЗМУ 

Юйюгюзню башына тюшген чыкъда 
Къызгъан эринлерими сууутама. 
Тютюнюн джута, къарасам оджакъдан, 
Къайда болгьанымы унутама. 

Отну джилтинлери кёрюнедиле меннге, 
Джылыныб, кёкге къайтхан джулдузлача. 
Дагьыда ала кёрюнелле меннге 
Джюрегимде сен джандыргъан умутлача. 

Гёрох бауму, джамчымы этесе, 
Тири къымылдай субай санларынг. 
Джаным, бир айт, не сагьыш этесе, 
Кимге ишлейле ишни къолларынг?! 

Джашау былай нек тюрлюдюмю дейсе, 
Кёзюнгмю къарагьанды тойда ол джашха?! 
Илинмек аджалдан ёлгеннгеми джарсыйса, 
Огьесе бир къайгьынгмы барды башха? 

Джашау тамбла къаллай боллукъдуму,- дейсе, 
Къызла да не кийиб чыгьарла эрге? 
Билмейме. Билгеним: 
Къайсы ёмюрню джашына да сыйды, 
Сенича къызны табалса нёгерге. 

Акъыл. Саулукъ. Ариулукъ. Намыс, — 
Бу тёртюсюнден эшилиб тураса. 
Юйню оджагьындан джулдузла бла меннге, 
Аллахны аллындача, алай туураса. 

Керти эсе нартны сюймеклигинден 
Сосуркъа ташдан джаратылгьаны, 
Сизни юйюгюзню башы кырдыкда 
Сёзсюз да "къарнаш" тууарыкъды анга. 

Чыкъ джибитген джашил кырдыкга, 
Оджакъ джылытхан джарыкъ джулдузгьа 
Ушарыкъды Сосуркъаны гитчеси, 
Асырарыкъ, ёсдюрлюк да аны — кесинг. 

...Бурундан къалгьан бу юйге къарасам, 
Джыларым, джырларым да келеди мени. 
Артха къайтыб юсюмден басханча 
Бушууу, къууанчы да ётген ёмюрлени. 

КЮННЮ АЛЛЫНА ЧАБАСА 

Ууучунга кюн таякъланы 
Джыйыб, бетинги джууаса. 
Самаркъау эте "кюлаякъланы", 
Эртденнге къууаныб тураса. 

Кюн таякъны чыкъгъа тийириб, 
Джазгьы назмула джазаса. 
Тейри ариулукъну чомарт бериб, 
Кюнню аллына чабаса. 

Кёкню къызыл алмасындан 
Таууш этдириб къабаса. 
"Гюнахлы" Хауаны озгьун къызы — 
Джандетни джерде табаса. 

МЕННГЕ ЭМ УЛЛУ НАСЫБ ДУНИЯДА 

Насыб!—деб, бирле басарла хахайны, 
Къышны орнуна да излей джайны. 
Меннге уа бек уллу насыб дунияда — 
Кёгюрчюн джоюлмай ёссе уяда, 
Эркин учуб къанат керелсе, 
Эркин джуртун къараб кёрелсе. 

Меннге бек уллу насыб дунияда, 
Джашил бусакъ сакъланса элиядан, 
Окъдан, отдан, балтадан, буздан, 
Аны тынчлыгьын болмайын бузгьан, 
Тойса толгъан Айны сютюнден, 
Джулдузгьа джетсе джерни юсюнден… 

Гитче-уллу халкъым, Къарачай, 
Къуллукъ эталмасам да сеннге Къарчалай, 
Тюл эсем да сени Къадау ташынг, 
Мен да сени бир туугьан джашынг. 

Ол да насыб. Эм уллу насыб — 
Халкъына керти улан болалгьан. 
Ханс кёгерсе да, къар турса да басыб, 
Алгьа баралгьан, алда баралгьан. 

Меннге эм уллу насыб эм къууанч— 
Халкъым халкълыгьын тас этмегени. 
Ичинден джангыз бир садакъачы чыкъмай, 
Ишлеб татхан сууун, ётмегин. 

Къарнаш халкъла бла бир ишни эте, 
Кишилигин, халаллыгьын мийикде элте, 
Къыйынлыкъланы бюгюб эсен тургьаны, 
Саны-ангысы да ёсе баргьаны. 

Насыб — кёргеним сизни джангыдан, 
Юлюш этерча бола джанымдан, 
Ма былай къараб сизни бетигизге 
Назму окъугьаным ана тилибизде. 

БАРАДЫ ЁРГЕ 

Бусакъ джулдузгьача, суу да — тенгизге, 
Энгишге тюл, барады ёрге. 
Кёк да тенгиз, тенгиз да — джулдуз, 
Сюймеклик кёз бла къарагьан кёзге. 

Сюйгенинг сеннге — тенгиз да, джулдуз да... 
Суу тенгизгеча сингсенг да анга, 
Ол санга дагьыда, бусакъгьа джулдузча, 
Мийиклей, тазалай, джангылай къала. 

Хоу, сюйгенинг тенгиз да, джулдуз да... 
Суу — тенгизге, бусакъ — джулдузгьа барырла. 
Алай а, ёмюрлери баргьанлай турсала да, 
Джетиб джеталмагьанлай къалырла. 

ДЖАШНАЙ ДА ТОХТАЙДЫ... 

Назмуну алай джазаргьа изледим, — 
Джюрек намысха къулланыб. 
Кюнню, кюлню да кёрген кёзлеринг 
Кюлюрча, кёлюнг кьууаныб. 

Алай джазаргьа изледим назмуну, — 
Кёк бла Джер этгенча ушакъ. 
Мени сёзюм — джылы джауумгьа, 
Сени джюрегинг а — джерге ушаб. 

Назмуну сюйдюм алай джазаргьа,— 
Чал урмазлыкъ ана тилимде — 
Аны окъугьан, къараб джашаугьа: 
«Аз болсакъ да, тас болмазбыз»,- дер. 

Сёзню тюзюн айтыргьа джюклендим, 
Затны кёрюрча ызын ызламай. 
Таулугьа башха тилде сёлешмем, 
Ана тилибизге ырысламай. 

Таулу сёзледен эшилген назму, 
Тюшюнмегеннге кёлтюрюл, къамчича. 
Ана тилимде эшитилген назму, 
Мийиксе манга, ананы къачыча. 

Хар тиллини кесини тили 
Болады анга джулдуз да, Ай да. 
Ана тилин сюймеген — тели, 
Узун сёзню къысхасы алайды. 

Къызгьа да къызгьан джюрегими 
Мен ачарма ана тилимде. 
Къушха да учхан джюрегими 
Ангылатырма ана тилимде. 

Джангыз — тутхучсуз, къарыусуз зат, 
Келишмез мени ана тилиме. 
Не эсе да кёлюм, болалмай рахат, 
Джашнай да тохтайды таула тюбюнде... 

САГЪЫШЛА 

1 
Кемени бир чёбнюча элтген 
Тенгиз да багьалыды манга. 
Алай а, балагьымы тюбю бла ётген 
Суучукъ артыкъ багьалыды манга. 

Анам исси сабан тюзледен 
Къайтхынчы, мен суучукь ташыб, 
Челекни толтурсам, аны кьууаннганы: 
«Эркиши болгьанд,- деб,- джашым». 

Суу ичиб келген ёгюзню эрнинден 
Тамгьан суучукъ тенглиге термиле, 
Аз адаммы ёлдю узакъда элинден 
Уруш, къыйынлыкъ джетген кюнледе. 

Анала сабийлени ач кёзлерин 
Кёргенликге, къабдырлыкъ табалмай, 
Алдау-чылдау этерге кюреше, 
Къалай да къалгьан болурла шашмай?! 

Андан уллу джокъду къыйынлыкъ — 
Къыйынлыкъ сен сюйгенни бууса. 
Сен а, болушургьа къолунгдан келмей, 
Джаякъ тишлеринги сындыра турсанг... 

Джазыу — шайтан джел, къара букъуну 
Хойнух бургьанда босагьада, 
Суу тамчыны, гырджын бурхуну, 
Адамлыкъны да олсагьатда 

Толу билдик толу багьасын. 
Къыйынлыкъны тюшюндюрген дерси 
Уллу эсе да, адам босагьасын 
Джокъламасын ол энди ёмюрде. 

2 
Гырджын умур джерге тёнгереб 
Аджашханында: "джюрюген басмасын" деб, 
Алайгьа ташладан тёбе 
Къалагьан — айтылыр кёбге. 

Мырдыгьа батхан бичен арбаны 
Тарталмагьан къарт ёгюзлени 
Тюйгенлеринде, кёлтюрмей аны, 
Барыб арбаны кёлтюргенни, 

Ана къарнашым болгьаны ючюн да тюл, 
Пелиуан кючю болгьаны ючюн да тюл, 
Андан ёлюб кетгени ючюн да тюл,- 
Халал джюреги, адам джюреги 
Болгьаны ючюн сагьынама мен. 
Ана къарнашына ушайд деселе, 
Аны ючюн къууанама мен. 

Ач тенгине азыгьын бериб, 
Анга атылгьан окъну кесине алгьан, 
Тишлерин чакъдыргьанлыкъгьа бёрю, 
Эркишилей, адамлай къалгьан — 

Ёмюрде малны ачытхан болмаз, 
Кёрген болур мюрзёуню сыйын. 
Терек бир кюннге терек болуб къалмаз, 
Джангыз кюннге Адам болгьан къыйынд. 

3 
Балагьымы тюбю бла ётген 
Суучукъ, айхай, багьалыды манга. 
Алай а, кемени чёбнюча элтген 
Тенгиз да алай багьалыды манга. 

"Садакъачы да ач джыл къысханын"— 
Нарт сёзден билмейбиз къуру... 
Иги джашаудан къутургьанны 
Арбазындан берекет къурур. 

Джокълукъда тели да ангылайды кёбню, 
Бар кюн билейик затны багьасын. 
Сёзню тазалыгьы, чууакълыгьы кёкню 
Игидиле нечик,— игилик джашасын! 

Джашаугъа, мюрзёуге, бир-бирибизге 
Сакъланайыкъ да уллукёллюлюкден, 
Сакълайыкъ насыбны джерибизде, 
Болмай къыйынлыкъ тюшюндюрюучюледен. 

АДАМ ДЖЮРЕГИНДЕ 

Къызны учунуб кюлюую да, 
Джазны келгенича, мени джюрегимде. 
Учхан джулдузну кюйюую, кюую да, 
Къыйынлыкъ ызыча, мени джюрегимде. 

Кёкге баргьан бусакъланы да 
Тамырлары мени джюрегимде. 
Сыннган, кюйген бутакъланы да 
Джашил умутлары — мени джюрегимде. 

Къаяны тешиб чынгагьан сууну да 
Къууанч тауушу мени джюрегимде. 
Чегетни джырыб чабхан бууну да 
Сюймеклик кючю мени джюрегимде. 

Хансха ташны тешдирген сюймеклик да, 
Джашаугъа сюймеклик — мени джюрегимде. 
Ёлюм ол ташча юсюме тюшсе да, 
Аллай сюймеклик турур кёзлеримде. 

Джаз терлеген джерни тылпыуу да, 
Сени солууунг да мени джюрегимде. 
Къыйналгьанны сёзсюз сорууу да, 
Тёзюмлюлюгю да — мени джюрегимде. 

Джазны джанкъозу, Кёкню джулдузу да, 
Джашауну джайы, къышы да – джюрюгеннге. 
Бютеу Алам, Адам улусу да 
Джумдурукъ чакълы джюрегимде. 

МЕН — БИР КЁЗЛЕУ... 

Къаядан чынгаб келген секиртмеча, 
Джюрекден уруб келген назмула, 
Ашыгьадыла, суула тенгизгеча, 
Джюрек толкъунла сизге, адамла. 

Хар суугьа да берилмейди насыб, 
Ашыкьгьанлыкъкьа тенгизге джетерге. 
Алай а мыдахлыкъ, тубанча басыб, 
Бюгалмаз бизни замансыз джерге. 

Мен — бир кёзлеу, бир гитче кёзлеу, 
Алай а мен да керекме нечик, 
Меннге къарайла огьурлу кёзле, 
Бек сау бол дейле, озгьанла ичиб. 

Къызгьан эринлени тийгенинденми, 
Къарамынданмы сюйген кёзлени, 
Къууанч ууакъ къалтырай турады 
Сыйдам бетинде таза кёзлеуню. 

ТАНГ АЛАСЫНДА... 

Чыпчыкъла джырлайла танг аласында, 
Акъ чакъгъан тереклеге къонуб. 
Мен сени кёреме джукъу арасында – 
Джырча тёгюлген чачынгда къолум. 

Джашил бусакъланы тёппелеринде 
Танг къалкъыйды шош къанат къагьа. 
Тангны джарытхан эринлерингден 
Кёлюм мени, шо, къалай къанар. 

Табигьат тынгылайды джумушакъ аязгьа, 
Чыкъ джибитген санларын бошлаб. 
Мен назму къалай джазмазем къызгьа, 
Къызла къызаргьан дунияда джашаб. 

Умутларым — бет тюрсюнюнгча танг аласында, 
Ариулукъдан, джылыудан да толу. 
Кёреме сени джукъу арасында, 
Акъ чепкенли келинчик болуб.

БИРИНЧИ КИТАБЫМ 

"Поэтле джалан аякъ джюрюйдюле бычакъны ауузунда, 
ачы къаната кеслерини джалан джанларын". В. Высоцкий. 

Ашала-ашала джюрегим джар болгьанды, 
Оюлургьа къалмагьанды кёб. 
Биринчи китабым а – чыкъгьанды, чыкъгьанды, 
Аякъ тюбюмде сынмайды чёб. 

Позтни джюрегин ашаргьа табсала, 
Бирлеге къозу эт да тюлдю керек. 
Таб антсыздыла тохтасала, 
Аякъ юсюнде ёледи терек. 

Поэтни джюрегин ашагьанлагьа 
Джерча юзюледи поэт джюреги. 
Къакъгьан адетди джашагьанлагьа 
Къуу терекни тюл, кёгет терекни. 

Кёгет терекге таш атханла, 
Сиз тюлсюз дунияны джашатханла. 
Ангылагьыз, сюйсегиз, чибинлегиз, 
Сиз фахмуну къабхан сокъур чибинлесиз. 

Чыкъгьанды биринчи китабым, чыкъгьанды— 
Аякъ тюбюмде сынмайды чёб. 
Джюрегим кюрешде чыныкъгьанды, 
Булутсузду, умутумча, кёк. 

Энтда кёб китабым чыгъар... 
Ёлсем, ала артха къалырла. 
Назмуларымы билгенле, сюйгенле — 
Къабырыма да ала салырла. 

Къоркъа да болмаз эди поэт ёлюмден, 
Поэзияны байракъча элтгенди ол. 
Терекни бутагьы зырма битгенден 
Сыныб кетгенча, кетгенди ол. 

Джаш поэт назмусун окъур, 
Ол болур меннге дуа, иясын. 
Мени бар да, джокъ да этген — 
Адам дуниясы. 

КЪЫЙНАГЪАН, КЪЫЙНАЛГЪАН ДА ЭТДИМ 

Сёзюм бла, кёзюм бла, эссизлигим бла 
Мен сеннге тюшюрген джараны, 
Артда джюрегим асыры эригенден, 
Тилим бла келди джаларым. 

Бирде — эки тау суу — къошулдукъ бирге, 
Болдукъ болгьанча эт бла тери. 
Тейри эшиги ачылгьанча бизге, 
Алай насыблы болдукъ, Тейри. 

Бирде уа, бизни арабызгьа 
Минги Тау тюшюб къалгьанча, 
Бир-бирибизден кёлюбюз къалыб, 
Башха тенгизлеге баргъанча. 

Дагьыда къайсыбыз болса да, 
Къолун узатса эркелетиб, 
Биз, терк къошула, эритиб, 
Бош сёзлени, буз тауланы да, 

Кете арабыздан тиклик, 
Кийик сезимлерим кете... 
Сен бердинг меннге мийиклик, 
Къатылыкъ, джумушакълыкъ да эте. 

Къыйынды бусакъча сюелген, 
Элия урса да, сюе кёкню. 
Мен сени, асыры сюйгенден, 
Къыйнагьан, къыйналгьан да этдим 

КЯЗИМНИ САГЪЫНА... 

Учуб кетсе насыб къушунг, 
Юйюнг-кёлюнг болад къуу-шуу, 
Джюрегинги басад бушуу, 
Къыйынд къыйынлыкъ бла бууушуу. 

Алай а, Кязим, "Иги Сёзюнг" 
Айтылыр да, джарыр кёзюм, 
Къайытырла чыдам, тёзюм, 
Сынар, джумушар ауур кёзюу. 

Тургьанда да ачыу кьайнаб, 
Къара танымагьан ата-бабам 
Назмуларынгы, Кязим, андан 
Айтхандыла азбар, баям. 

Сени сёзюнг дефтерледе 
Тюл, адам джюрекледе. 
Тюшюндюре, кёллендире 
Къыйын, зауукъ кюнлеринде. 

Къыйынлыкъ тенгизи басханда, 
Халкъгьа джюрегин къайыкъ этген, 
Шорбат чыпчыкъгъа да къайгьы этген 
Къышхы кюнде, асхакъ Кязим. 

Асхакълыгьынг — Гомерни сокъурлугьу. 
Кёб эди, Кязим, сорлугьум 
Алгъындан, башлаб аллындан, 
Ай медет, къайда акъылман? 

Бюгюн да тынгысыз дунияда, 
Бирле билмегенде уяла, 
Сауутха, кючге базгьанда, 
Тюзлюкге уру къазгьанда, 

Къайтарабыз, Кязим, сени: 
"Фыргьауунлагьа ийнанмагьыз", 
"Иги сёзню бычакъ кесмез", 
"Ауар ташха таянмагьыз". 

САУ БОЛ 

Эсиме тюшюб къалдынг... 
Ай джарытды тёгерекни. 
Джашил белине узалдым 
Къатымдагьы туя терекни. 

Ол ууакъ къалтырады... 
Ичинден шорбат чыпчыкъла 
Къанатланыб терк чыкъдыла. 
Сен ол кюн алай къарадынг. 

Хы, кёзлеринги къарамы — 
Тюз мен сагьайтхан чыпчыкъла. 
О сюймекликни къадары, 
Джаннган джюрегими чыкъгьа 

Быргьарча этсенг да сен бирде, 
Къызны къыз ёхтемлигин, 
Аны таза сюймеклигин, 
Сау бол, онг бердинг билирге. 

Эсиме тюшдюнг да — къозгьадынг 
Джети къатын да джюрекни. 
Къалай эслерге керекди 
Чыпчыкъла тургьан терекни. 

АДАМ УЛУЧУГЪУНА 

Адам улучукъну салалла бешикге... 
Келеди шох-тенг, келеди тийре 
Къууанч хапарны сюйюб эшитген, 
Къууанч къурманлыкъ этилген юйге. 

Бурху адамчыкъгьа уллу адамла 
Келедиле, къоюб ишлерин. 
Келтиредиле эм гюнахсызгьа 
Джюрек джылыуларын, иги сёзлерин. 

Элде джюз джылдан атлагьан Ёрюзмек 
Къулагьына "азан" къычырады къатлаб: 
"НалаТ шайтанла думп боладыла терк", — 
Адамла хыйла ышарадыла анга. 

...Бешик тебренеди. Къайгъы илгенеди, 
Джерни бурулгьаны да джумушагьыракъ бола, 
Бешикге къараб джашаугьа кёлленеди 
Къарт амма, кеси да джашыракъ бола. 

Сен а тынгылайса. Бюгюн тынгылар кюнюнгдю, 
Сёлешир кюнлеринг кёбдюле алда. 
Халкъ сеннге тынгыларча аллай адам болгьун, 
Не да атангча — бир тюз киши ауулда. 

Алгьыш ызындан алгьыш. Ашхы сёзле 
Тюшедиле, къонакълача, эшикден. 
Тюшедиле да джарашалла джюрекге, 
Бу сабийчик джарашханча бешикге. 

Келген сеннге саугьа алыб келеди, 
Адам улучукъгьа узатады адам къол. 
Мен да сеннге алыб келдим назмуму, — 
Назмулада айтылырча адам бол! 

ЧУУАКЪ ЭРТДЕН 

Чууакъ эртден. Джап-джашил кырдык. 
Тие келген кюн. Бешик арбазда. 
Таула аталача ёхтемлениб. 
Тау суу назму окъуйду азбарлай. 

Джерни бурулгьаны — бешик тебреннгенине кёре, 
Джырны туугьаны да, тийгени да Кюнню. 
Сют челекде кёмюкленнгенча, 
Кёмюкленеди насыбдан кёлюнг. 

Джашауну Кюню чыгьады ёрге — 
Тиширыу бешикге къабланнган кёзюу. 
Шатыклыкъ келеди бютеу Джерге, 
Къалай къууанмаз адамны кёзю. 

Ариу, джылы кюн. Джерни юсюнде 
Рахат тебренеди адам бешиги. 
Адам джюреги меннге ачылады, 
Ачылгьанча Тейри эшиги. 

АРИУЛУКЪ 

Не ариу эсе да: 
Къуру челекден ким суу ичеди, 
Къуру бешикни ким тебретеди, 
Къуру къынны ким джюрютеди, 
Къуу назмуну ким не этеди?! 

Не омакъ болса да хунаны тышы, 
Деменгили салынмагьан эсе ташы, 
Андан магьана бек аз боллукъду, 
Кёзбау зат ичине оюллукъду. 

Эрши эсе да: 
Челек акъдан толса — ариуду, суусабынгы къандырады. 
Бешик,— сабий салынса, ариуду, къууандырады. 
Къын бычагьын табса — ариуду, ушагьыулуду. 
Сёз орнунда айтылса — ариуду, махтаулуду. 

Тышы кёрюнмесе да кёзге къолай, 
Ёмюрлени сюеледи эски къала. 
Адамгьа аллай тутурукъ, беклик 
Береди Джуртха, Адамгьа сюймеклик! 

Тюзюн айтсакъ а: 
Ариу челекде таза тау суу — олду аламат! 
Ариу бешикде ариу сабий — олду аламат! 
Ариу къында джити бычакъ — ётгюр ариулукъ! 
Къысха сёзде нарт магьана — керти сейирлик! 
Саны да ариу, къаны да ариу — толу ариулукъ. 
Ариулукьну кёре билген — ол да ариулукъ. 

АДАМ ДЖЮРЕГИ... 

Бютеу халкъ ючюн ачыгьан, 
Къыйналгьан, аулагьан джер-джерни, 
Замансыз келген къачында, 
Налча ашалгьан джюреги 

Ахыр кере тик джолну ташын 
От чакъдырды да, зынгырдаб тюшдю. 
Терен сагьышха терк кетди башым, 
Алай а эсиме сыннган нал тюшдю, 

Къабакъ эшикге урулуб тургьан — 
Насыб келтирир,— деб. Аны кёргенимде: 
Тюшсе да ол налча къалыр,- дедим,- 
Джигитни джюреги Джерни кёкюрегинде. 

БЮГЮНЮБЮЗДЕН ДА ТАМБЛАБЫЗ АРИУ 

Мен джашил бутакъ, джаш бутакъ 
Джулдузлу кёк меннге ийилсин, 
Дегенлигиме, юсюмде 
Кюйген бутакъланы ийиси. 

Къарайма, джаным къыйналыб — 
Терекчик турад тютюнлей. 
От джеттен джаны къаралыб, 
Бирси джаны уа — джашиллей. 

Терекчик — Къаяны башында... 
Алай а Кюн келеди тийиб. 
Кюймез тереги Джашауну, 
Адам улусу биригиб. 

КЁБ ИГИ 

Къаты джелде кючлю шууулдаб, 
Джел тохтаса шум болгьан терек, 
Бирде сеннге сукъланнган да этди 
Менде, адамда, тынгысыз джюрек. 

Алай а, джюрегим а, сенича бюгюлмей, 
Шыбыла джелге да келгенди чыдаб. 
Ёзге, артда да тынчая билмей, 
Сагьыш тубанны тёгерек къууад. 

Арыгьан атха да джюрюш къошулгьанча 
Джолну тигинде, ёрге айланса, 
Джюрекде да кюч табылгьанды анча, 
Чыдарча, хорларча, шыбыла ойнаса. 

Ариу кюнлени ариулугьун 
Сезген джюрек иги кёлтюргенди 
Къыйын кюнлени да ауурлугьун. 
Сыналгьан затны айтабыз энди. 

Ёте тенгизден, ауа минг таудан, 
Узакъ джолоучулукъда чыныгьа, 
Адам джюреги дайым сынаудан 
Сый бла, хорлам бла келеди чыгьа. 

Келеди айтыу бурун кюнледен – 
Ол сёзледе джюреги эрни: 
Джюрекни джау басыб ёлгенден, 
Джау бла сермеше ёлген кёб иги! 

БАРДЫЛА... 

Бардыла аллай адамла – 
Къачан ёллюклерин билгенле, 
Дагьыда джашаугьа ышарыб, 
Сабийча тауушлу кюлгенле. 

Бардыла аллай адамла: 
Къайда ёллюклерин билгенле, 
Дагьыда тартыб алайгьа, 
Таукелден таукел келгенле. 

Топуракълары тартыб да тюл, 
Джазыулары болуб алай, 
Кишиликлери, намыслары 
Айтханны этедиле ала. 

Дагьыда ол къауум адам 
Эс табдыралла къалгьанлагьа. 
Эрле дейбиз биз андан 
Кючлю хауалы адамлагьа. 

Джашаргьа, ёлюрге да не ючюн 
Кереклисин билгенлеге. 
Къылычларын суууруб, 
Шыбыланы кесгенлеге.

МИЙИК ДЖЕРЛЕГЕ... 

Бу бош сёзледен, ууакъ излемледен — 
Арлакъгьа, ары, мийикге, акъ таулагьа. 
Къууанч къычырыкъ чыгьыб джюрегингден 
Джалан аякъ чабарча джашил талада. 

Бир кесекге бола эсе да, ары — 
Адам аягьы басмагьан джерге, 
Къайгьылы да, кюртледен къоркъуб, 
Джукъ айтыргъа базмагьан джерге. 

Бир кесекге эсе да, ары кетиб, 
Джаларгьа кёлюнгде бар джарангы. 
Насыбны доммайындан умут этиб, 
Бууларындан да къуру къалгьанынгы. 

Бир кесекге бола эсе да, ары — 
Намысынга тынгыларгьа Эркишича-Эрча. 
Сау дунияны къууанчын, джарсыуун кёрюб, 
Кесингикиге кесинг айыб этерча. 

Бир кесекге бола эсе да, ары — 
Кёлюнгю кёгюн тазалаучу кийик джеллеге. 
Адам улусу бютеу адам улугьа 
Сагьыш, алгьыш этген мийик джерлеге! 

СЕНИ БЕТИНГЕ КЪАРАСАМ... 

Сени бетинге кьарасам, 
Ариулугьу дуниягьа белгили 
Джуртуму бетине къарагьанча болама,— 
Кесинг да билесе аны бек иги. 

Джашил тёппеледен ёзеннге ёхтемленсем, 
Башымы салыб чыммакъ булутха, 
Кёз аллымда сюелесе сен, 
Кёгюрчюн таууш эте умутла. 

Кёзню къаратхан хар ариулукъдан 
Сен къарайса меннге энчи ышара. 
Джюрекни таукеллик кереди андан, 
Насыб къуршоу эте, саулай джер шаргьа. 

Минги Тауну да чыммакъ бетине 
Къарагьанлыкъгьа, къызармаз бетим. 
Сеннге, Джуртума, бютеу дуниягьа 
Алай тазады бюгюн иннетим. 

ПОЭЗИЯНЫ ДЖОЛУНДА 

Бу джолда барама аркъанда баргъанча, 
Къолларымы эки джанына джайыб. 
Дунияны ауурлугъу уа — аркъамда тургьанча, 
Терен сагъышдан тютюнлейд мангылайым. 

Бир къол аязыма кюн тийгенлигине, 
Бирсисине буз кюлтюмле тюшюред. 
Бушуудан къууанчны сюйгенлигиме, 
Къолланы джарамаз джыяргъа кесиме. 

Джарыкълыкъ бла мыдахлыкъ — эки къолумда 
Тургьанчадыла, базманлашыб алай. 
Аланы бирине хорлатсам джолумда, 
Кетерме, бугьойгьа кетген таулулай. 

Бир къол аязыма кюн тийгенликге, 
Бирси аязымы буз къаты тюед. 
Эрча джашаргьа сюйгенлени 
Джашау, эрленича, сынаргьа сюед. 

Бу джолда барама, аркъанда баргьанча, 
Къолларымы эки джанына джайыб. 
Дунияны ауурлугъу да аркъамда баргьанча... 
Алай эсе, кючюм къалмаз таркъайыб. 

Джетген да, чыкъгъан да этерме таугьа, 
Олтургьан, солугьан да этерме. 
Суу — тенгизгеча, уллу муратыма 
Къаджыкъмай барыу бла джетерме. 

КЪЫЗЫЛ КЪАЛА 

Кюнбетни ташлары ушайла нечик 
Шыпан къойлагьа, джайылыб тургьан. 
Къаялары да — къонгур ёгюзлеге, 
"Пуф" деб джатыб, кюушене тургьан. 

Былайда къарт-джаш да таныйды мени, 
Хансха-ташха да къууанады джюрек. 
Кесими Сосуркъача кёреме мында, 
Балакъ тюбюм бла ёталмаса да джюджек. 

Терсими, тюзюмю да кёргюзтген кюзгю, 
Тау элим турады мени къучакълай. 
Къара ханслай джагъылады аппаны сёзю, 
Амманы сёзю да — ит тил чапыракълай. 

Эсимдеди: къаягьа ёрлей, джыгъылыб, 
Мен аягъымы сындыргьанымда, 
Аппа сылаб, къара ханс джагьыб 
Байлагьан эди, сора къатымда 

Эски джырланы джырлай эди ол: 
Джукъласанг, илгенмезге амал джокъ, 
Илгенсенг а — сыланнгандан хайыр джокъ, 
Дей, сыннганымы тюз къайнатхан эди ол. 

Джюреги ачыгьаннга, кёлю сыннганнга 
Мени назмум да джараса алай, 
Андан уллу насыб керек тюл эди манга, 
Не этсенг да эт, джоралаб алай. 

...Хар зат да турады мени эсимде, 
Гошаях къала къаяда тургьанча. 
Къарайма къууанч берген элиме, 
Бола, дуниягъа джангыдан туугьанча. 

Маллагъа суу иче турургьа тегене 
Джарашдыргьан чакълы бир затха — 
Не бла джарадынг туугьан элинге?— 
Деб, меннге тюбеб соргьан къартха, 

Не джууаб къайтаралайым мен? 
Бери келишмейле ууакъ сылтаула... 
Мында тууралла ишинг, иннетинг, 
Къаяла тургьанча кёзге туура. 

Хоу, мени айтырча этгеним джокъ, 
Мени ишимден заман хапар айтыр. 
Кёлде сюймеклигим туугьан элиме 
Эртде кеч болса да туура къайтыр. 

Булут болгьан суу джауум болуб 
Къайтхан кибик туугьан джерине. ... 
Къызгьан бетими турама тутуб, 
Кесмезни салкъын ургьан джелине. 

СЮЕМЕ АНДАН 

Кесимича кёреме кимни да: 
Сюймейме тарын кийимни да, 
Юйню да сюймейме тарын, 
Къурушханча алада санларым. 

Тар кийимни келед созарым, 
Тар юйню тюбюнден оярым, 
Тар джолну кенгертирим, 
Тар джашауну эркин этерим. 

Андан сюеме мен чексиз кёкню, 
Чексиз оюмну да сюеме андан. 
Алай а зар, тар джюреклени 
Не бла уятсын, уялтсын Адам!? 

Тар юйюнден тюл, зар хоншусундан, 
Аман адамдан кёбдю тарыкъгьан. 
Къаллай тарлыкъдан да къутулурбуз биз, 
Къутулалсакъ джюрек тарлыкъдан. 


СУРАТЫНГ ДА ИГИ 

Паганинини музыкасына ушаш 
Келедиле бирде кечеле. 
Суратынг бла этеме ушакъ— 
Мени билгенле меннге кечерле. 

Къышхыда къазакъ бёрюню улуууча, 
Джангызлыкъ тебресе къатыла, 
Сен къарайса меннге, батыр умутумча,— 
Мен къарайма сени картынга. 

О, ол заманда кёк да аязыйды, 
Кёлюм да болады мийик. 
Джангыз кёлюмю бир къылы къансыйды: 
Тюшюнгде да сагъынмайса мени. 

Джулдузла кёксюл кёзлеримден 
Агьадыла бетинге эриб. 
Башхаланы кеслеринден 
Меннге сени суратынг да иги. 

ХАР ДЖАННЫ АНАСЫ 

Къалай огьурсузду къаблан, 
Алай а, баласына къарагьан сагьатда, 
Кёзлерин да джумаракъ этиб, 
Таш да эрир аны къарамында. 

Къойдан огьурлу да не болур, 
Илешген адам улусуна. 
Ёзге "таркъ" деб аягьын уруб, 
Ол да къоркъады къозусуна. 

Аллай сезимсиз джашау болмазын 
Акъылым турса да ангылаб, 
Кёргеним сайын сейирсиннгенден 
Сейирсине барама анга. 

Керексизге шкок улутханны 
Апсаты да тургьанды къаргьаб. 
Хар джанны — анасы, аны унутханны 
Анасындан ичген сютю — харам! 

БЕГИРЕК АНГЫЛАЙМА 

Джангызлыкъны къышхы сууугьу 
Къазакъ бёрюню улууундан 
Джилигиме дери ётдю мени. 
Огъай, ол ачымаз мени къолумдан. 

Иги этеме деб да айталмам, 
Ёзге бу джазыкъ къазакъ бёрюге 
Бу чууакъ кече шкок аталмам... 
Мени да улуйду джюрегим бирде. 

Ол а тарыгьады къаргьа чёмелеб, 
Бу джашау джашау тюлдю деб, джулдузлагьа. 
Шум болуб тынгылайды анга тёгерек, 
Бёрю улугьан къышны хатхусундан чыгьа. 

Быллай кече бегирек ангылайма 
Къалай кереклисин адамгьа адам. 
Къатымдагьылагьа джитирек къарайма, 
Кёбюрек да тынгылайма къуру да андан. 

Къазакъ бёрю, сеннге болушалмам, 
Сени алай джаратханды къадар. 
Алай а къатымдагьыны кёлю-джюреги 
Толмазча этерге керекме къардан. 

Ёзге кишиге джукъмай ашхылыгьым, 
Излемей къойсам алай этерге, 
Мени бармыд да сенден башхалыгьым, 
Адамма деб джашарча джерде. 

КЕТДИНГ... 

Сен кетдинг, кетдинг башхагьа, 
Мен къалыб къалдым джангызлай. 
Кюн таякъ тийди ташлагьа, 
Джашил кырдыкга уа — огьай. 

Къарагьанны озду марагьан, 
Кёлюмю кёгю къаралды. 
Умут сабаны ууакъ сюрюлюб, 
Урлукъ атылмагьанлай къалды. 

ТЮШ 

Бир бош затны юсюнден орам тюйюшде 
Къакъгьан, къагьылгъан да этиб, 
Мен джата эдим терек тюбюнде, 
Бычакъ меннге этерин этиб. 

Кёзюме кёрюне эди анамы бети, 
Бирде сени джилтин кёзлеринг. 
Бирде къаным бла джерге тёгюлгенча, 
Айтылмай къалгъан назму сёзлерим. 

Келе эди къулакъгъа ауаз 
Къайдан эсе да тубандан, алдан. 
"Джурту ючюн тюл, халкъы ючюн тюл, 
Ой, нечик бош джоюлду адам! 

Кесини оту ёчюлсе эди, 
Башханыкъын джандырыр ючюн. 
Бу бир керек кюн ёлсе эди, 
Бизде джигитлик джангырыр ючюн. 

Айтыр сёзю да, этер иши да, 
Сюймеклиги да къалдыла джарты. 
Ахыр кюнден къутулмаз киши да, 
Ёзге былай кетген а — джарлы!..». 

Къаным а бара эди зырылдаб джарадан, 
Джашил кырдыкда уюргьа ашыкъгьанча. 
Къарай эдим аны ызындан 
Атымдан, антымдан да къуру къалгьанча... 

СЕННГЕ 

Къызчыкъ, сеннге джазама назму 
Кечени ауурлугьу кетген сагьатда. 
Дуниялыкъда ариу джашайыкъ ансы, 
Бирибиз да келмез, кетсе, ахратдан. 

Огьай, ахратдан да келирме туруб, 
Сюймеклик сезимден бир къанар ючюн. 
Къаным, саным да ойнаб, къутуруб, 
Энтда ариулугьунга бир къарар ючюн. 

Огьай, джашаудан кетмезме кери, 
Асыры насыблыдан ёлюб къалмасам. 
Сени да джукъгьа иймезме, Тейри, 
"Тейри" кесине урлаб алмаса... 

Къызчыкъ, сен мени кийик джюрегиме 
Мийик сезимле бергенинг ючюн, 
Джашауну магьанасын джерден джулдузгьа. 
Сюймеклик кергич бла кергенинг ючюн, 

Гоппан толу насыбны меннге 
Алай намыслы узатханынг ючюн, 
Адам джюрегин гюллери ачыла 
Тургьан гоккагьа ушатханынг ючюн, 

Кишиге ийилмеучю ёхтем башымы 
Бюгеме сени аллынгда. 
Сен джашайса, насыблы эте, 
Джерде, джюрекде, назмумда. 

ДЖАЗ ОНГ ДЖАНЫМДА ЛЮУЮЛДЕЙ КЕЛЕДИ 

Джашлыкъ келгенча артха къайытыб, 
Бюгюн кёб ышарама азгьа да: 
Чепкенинги озгьун къайырыб, 
Бутларынг бла ёрге чабхан аязгьа да, 

Джелге чамлана, этеклеринги 
Уятлы тюзете келиуюнге да. 
Унутханма не этеригими, 
Харх этеме мен бюгюн неге да. 

Къууанама мен бюгюн неге да, 
Сейирсинеме мен бюгюн ненге да. 
Джюрюшюнге да, сюегинге да, 
Башханы сюймей, мени сюйгенинге да. 

Бютюн разыма мен бюгюн неге да, 
Джазгьы хауагьа, кёкге да, джерге да. 
Акъылымы ангылаб, къызаргьанынга да, 
Назмума тынгылаб, ышаргьанынга да. 

Келесе атлаб биргеме сен,— 
Мен а айтама бир кёб ётюрюк: 
"Кече арасында Кюнню излесенг, 
Келирме сеннге Кюнню кёлтюрюб". 

Ол ётюрюк да тюлдю. Бусагьатчыкъда 
Нени да эталлыкъма. Аллах кёреди. 
Къутас чачы да сыртына тёгюлюб, 
Джаз онг джанымда люуюлдей келеди.

ТАШ КЁМЮЛСЕ ДА... 

«Тамбла ёллюк эсем, бюгюн да неге 
Джашайма» дегенледен тюлме мен. 
Билсем да бир кюн ёллюгюмю, 
Аны ючюн бюгюн кюллюгюмю 
Тыйгьан, тыялгьан да этмем. 
Озгьун къараб кёзлериме, 
Кёз къысады чууакъ эртден. 

Ёлюрюн билген ёмюрюн 
Иймез къарада, огьай. 
Биз тюл, къара къыйынлыкъ 
Джюрюсюн къача, бугьа. 

Бизни тюл, къыйынлыкъны 
Къыйылсын къолу-буту. 
Адамны джулдузгьа байлар 
Субай, джашил умуту. 

Ёлюрюн билген ёмюрюн 
Ёлюмсюзлюкге созар. 
Джазыуун, поэт назму 
Джазгьанча, алай джазар. 

Болгьаныбыз ючюн аджаллы 
Джашаргъа кереклиси – 
Бир джылгьа минг-минг джылны 
Хорлаб заманны кесин. 

Ёлюмлю болгьаныбыз ючюн, 
ЁЛЮМСЮЗ зат этерге. 
Къобаннга таш кёмюлсе да, 
Чачылад да суу джерге. 

Мен да билеме ёллюгюмю: 
Фахмум джетгени чакълы, 
Хар кюнюм сизге чакъсын, 
Турсун харс, къууанч, кюлкю! 

КЪЫЗЧЫКЪНЫ САГЪЫШЛАРЫ 

Къууанчхамы къутургьанма, 
Огьесе бир ачыргьа? 
Мен — хазыр тургьан гокка 
Гюллери ачылыргьа. 

Меннге къарайды ол джаш, 
Аны ариу кёзлери — 
Кюн таякьлагьа ушаш, 
Джылытхан тау кёзлеуню. 

Мени насыблы этерик 
Адамгьа ушайд къалай. 
Балымы алыб кетерик 
Бал чибиннге уа — огьай! 

Джаш джууаб сакълаб турады 
Джюреги кёкюрегин чача. 
Къыз а — дынг тынгылаб турады, 
Джер аякъ тюбюнден къача. 

Ах, эм татлы соруугьа 
Эм къыйын — табхан джууаб. 
Хауа къайда солургьа, 
Сёлеширге бир сёз таб. 

Джыларгьамы къутургьанма, 
Огьесе бир къууанчха? 
Болджалны да нек салгьанем... 
Мен тели ма бу къачха?!. 

СЕНИ КЁРГЕНИМ САЙЫН 

Хаман, сени кёргеним сайын, 
Джюрек тесукъа этмейин къоймаз. 
Саулай дунияда менден насыблы, 
Менден насыбсыз да болмаз. 

Дайым, сени кёргеним сайын, 
Кёлюм кёлге, кёзлеуге да ушар. 
Саулай дунияда менича таукел, 
Менича хомух да болуб ким джашар? 

Къарайма, сеннге кьарагъан сайын, 
Джюрегими джети къатына. 
Сени кёзюнг бла да къараргьа излейме 
Кесими сюеб сени къатынга. 

Дунияны джети сейирлигинден да 
Сейирлигинеча кьарайма сеннге. 
Джулдузлача къарагьан кёзлерингден да 
Джети къат кёк къарайды меннге. 

Ариу джеталмазлыгьымы билсем да, 
Къолум джулдузгьа узалмай къалмаз. 
Дун-дунияда менден насыблы, 
Менден насыбсыз да болмаз! 

СЕНДЕН АРИУ БИР КЪЫЗ ДЖОКЪ 

Тыкъ санларынгы кёрсем, 
Мени кёлюм болад токъ. 
Сау дунияны башында 
Сенден ариу бир къыз джокъ. 

Ушатама мен сени 
Урлукъ атыллыкъ джерге, 
Кёз къарамынгы — таудан 
Айланнган шатык джелге. 

Меннге эм ашхы сурат, 
Къууана эки кёзюм: 
Джалан аякъ бачхада 
Сен чага этген кёзюу. 

Джазгьы джерни тылпыуу — 
Сени саулугьунг кибик. 
Сау джерни берекети 
Къыз санларынга сингиб. 

Джашау джокъ бизге джерсиз, 
Сенсиз а — джашау къайда?! 
Джаяма къучагьымы 
Сенича кюлген майгьа. 

Джазгьы джерге — джазгьы джырым, 
Джангыз сеннге — джангы джырым, 
Сютден толгьан нартюх кибик, 
Мен кёл ашаб джазгьан джырым. 

Джангыз барды бир айтырым, 
Не къалса да, ол бир толсун: 
Джашау сеннге мен сюйгенча, 
Сен сюйгенча иги болсун. 

САУ ЭТАЛМАМ... 

Тюшюндюраллыкъма, 
Кеси билмей тургьанлыгьына, 
Не эрши къызны да ариу болгьанына. 

Кёллендираллыкъма 
Не хомухну да эр ишлеге, 
Кёлю илинирча тау киришлеге. 

Ийнандыраллыкъма 
Халал джашагьан адам ахлусун,— 
Кимникиден да онглу аны фахмусу. 

Алаллыкъма 
Джаш къызчыкъгьа кёкден джулдузну сермеб, 
Къартайгьаннга да болаллыкъма себеб. 

Бераллыкъма 
Ёле тургьанны джанына тынчлыкъ, 
Джашагьан эсе анга тыйыншлы. 

Алай а, ай медет, 
Шау поэтни сау эталмам, 
Джарты назмунгу боша деялмам. 

АДАМ ОЗДУ ТЕЙРИСИН 

Он киши болса да он бармагьынг 
Джюрегинги мыдахлыкъ кючлер. 
Эсгерсенг заманны кетиб баргъанын, 
Кёрюнюб, кёрюнмей да кёзге. 

Къайытмаздан кетиб баргьан зат 
Джюрегинги ичи бла ётюб. 
Ойлашдыра, тюшюндюре баргьан зат 
Бизни джерге, кёкге да джууукъ эте. 

Бирле кибик, тохта демейме сеннге,— 
Нарт джюрюшюнг чырт болмасын сериуюн. 
Сен тохтасанг — дынг тохтады джашау да,— 
Ма алайды къарткъуртхача сезиуюм. 

Чалман къазыкъгьа ким да атар аркъанны, 
Эмиликни джетчи чарсха чабышыб, 
Нарт улусу заман деген тарпанны 
Барад дерча джалкъасына джабышыб. 

Къуру да алай, джангыз да алай джашаргьа, 
Болгьан кибик сен заманны териси. 
Хар кюнде айтылырча Аппаны чамы: 
"Тейри-адамы, адам озду Тейрисин". 

ИГИ ДЖОЛГЪА БАР 

Сен кетгенден сора сёлешеме сеннге, 
Адам табалмаз сёзлени табыб, 
Джюрек кёкюрекде чабхандан-чабыб, 
Сен кетгенден сора сёлешеме сеннге. 

Сен кетгенден сора айтама сеннге 
Сени сюйгенден ёлюб баргьанымы, 
Суратынгы да урлаб алгьанымы 
Сен кетгенден сора айтама сеннге. 

Сен кетгенден сора айтама сеннге, 
Тишле къысхан эринле къанай, 
Адамла ичинде джангызма къалай,— 
Сен кетгенден сора ангылайма аны. 

Сен кетгенден сора сеннге гокканы 
Узатханнга не айтырса сен? 
Аллах къыйынлы джаратханды аны,— 
Ангылаймыса сен, тынгылаймыса сен? 

Сен кетгенден сора сёлешеме сеннге, 
Сёзлерим — джюрекден узалгьан къолла, 
Джулдуз джарыгьыча джетерле джолда, 
Тыйгьан а этмезле. Иги джолгьа бар! 

КЕТЕСЕ 

Кетесе. Къалама мен, 
Ызынгдан къараб. 
Аякъларынгы ызы — 
Чыммакъ къарда. 

Бараса. Кёз къарамынг 
Къарны эрите. 
Билдирмезге кюрешсенг да, 
Къайгьы эте. 

Джюрегими кюйгенинден 
Къар къарала, 
Кимден да бек сюйгениме 
Турама къараб. 

Тилими уа тюз учунда — 
Айтыр сёзюм. 
Эки итча улуйдула 
Эки кёзюм. 

Къарайдыла чыракъ кетиб. 
Бош умутла... 
Ташайыр да... ташаяды... ма ташайды 
Акъ букъуда. 

Сени ызынгы, джатхан къарда, 
Джатхан къарда 
Джабарламы-джабалырламы 
Джаугьан къарла?! 

О къадар! 
Насыбны меннге къызгьан, 
Чамлан, къаргьа. 
Алай а, юзюлмесинле ол 
Гитче ызла 
Уллу къарда. 

СУЛИКО 

Джазны къанат къагьыуу да — 
Сулико. 
Умутну балий чагьыуу да — 
Сулико. 
Къарда нызыча кёрюннген да — 
Сулико. 
Кём-кём кёкча чексизлик да — 
Сулико. 
Къадар кечени эриую да — 
Сулико. 
Джюрекни ахыр тебиую да — 
Сулико. 
Тангны назик аязы да — 
Сулико. 
Ёмюрлени ауазы да — 
Сулико. 
Меннге джерча джууукъ да — 
Сулико. 
Меннге кёкча узакъ да — 
Сулико.

БИР КЮН 

Меджисууну заманында адамча, 
Табынырым келди бир кюн терекге. 
Джашиллигине, баргьанына кёкге 
Къараб, тебсерим, джырларым да келди. 

Харс деб, джалан аякъ тёгерегине айландым, 
Абезекге да бардым, джашил къолундан тутуб. 
Сора, къайгьымы, неми да унутуб, 
Башымы тобукъларына салыб сойландым. 

Алайына, ата-бабам джырлаучу джырны 
Ууакъ-ууакъ мурулдай, джырлай тебредим: 
"Берекет алла, машалла, 
Мени асырагьан Элкъанны джуртуна! 

Тогьуз аякъ билямукъ да ичдим, 
Тогьуз гырджын да ашадым. 
Тогьуз дугьужамым болгьанында да, 
Тойгьа кириб тебседим..." 

Эжиу эте эди терек да меннге, 
Чапыракълары бирден шууулдаб. 
Ууакъ къайгьыладан кетиб кенгнге, 
Мен бир кюн алай этдим Бал къолда. 

Хо, бир кюн мен туура алай этдим, 
Табигьатха къалдым сейир къошулуб. 
Энди ол кюн сезгенимден мен сизге, 
Кюле-ышара, иеме хоншулукъ. 

КЪАНАТЛЫ 

Тау суу келе эди мыллыгын атыб, 
Бютюн огьурсуз, бютюн къоркъуулу. 
Бир къанатлы уа тюз арасында 
Суу иче эди, ташчыкъгъа къонуб. 

Чынгаб джуууннган да эте эди ол, 
Насыб анга толкъуннга къайырылыудамед? 
Къанатларынамы база эди ол, 
Огьесе ол таш джандет айрымканмед? 

Къол аязынга сыйынныкъ ол джан 
Азла базыб кираллыкъ джерде 
Джуууна эди. Къараем алджаб, 
Аждагьанлыкъ кёлюме джете. 

Къанатлы учады, не сейирсиниу, 
Алай а бу эте эди башха затны. 
Адам джюрюйдю, не сейирсиниу, 
Ёхтемлендирир затлары уа кёбдюле аны. 

Не къарыусуз болса да адам, 
Джюрек бла ангы — эки къанаты, 
Джер а анга — джандет айрымкан, 
Толкъунларында джюзер Аламны. 

КЪЫЗАРА... 

Бишген алма. Къызара, агьара, 
Джашил чапыракъла алыб арагьа... 
Къызылы бла агъы тёгюлген бетинг. 
Кёлдегин айтыргъа джетмейди тилим. 

Уууртларынг — гитче кюнчюкле, 
Батыучукълары нектар кёлчюкле... 
Сени алмагьа узалыб кёрдюм — 
Джашагьан игид деб, зауукълу кюлдюм. 

СЮЙМЕКЛИГИМ 

Тенгизле теренлиги, таула мийиклиги, 
Кёкню кёклюгю эм чексизлиги, 
Узакъ джулдузла, кёз къыса тургьан, 
Сизгеди мени чексиз сюймеклигим. 

Джазгьы джерни тютюнлегени, 
Мылы бараза урлукъ излегени, 
Адамны ишге, джерге беклиги, 
Мамыр джашау — мени сюймеклигим. 

Гокканы чыгьында джулдуз джюзгени, 
Мен ол ариулукъну сеннге юзгеним. 
Дуния ариулукъгъа кёзюмю ачхан 
Сенсе мени ёмюр сюймеклигим. 

УРЛАРЫКЪ ЭДИМ... 

Прометей керилиб тургьан къаягьа 
Бардым да, таукел къарадым ёрге. 
От бетли къан юсюме агьа, 
Кёзюме къаралла эм таза кёзле. 

"Ычхыналсам эди мен быладан,— 
Деб, зынгырдатды темир чыкланы,— 
Къайгьыны отун урларыкъ эдим 
Джюреклеринден адамчыкъланы..." 

АЙЫБ БОЛСУН 

Джангызлыкъны къара къанаты 
Къалды да меннге битиб. 
Умут атым, тарпан атым 
Джыгьылды ачы кишнеб. 

Джюрегим — къазакъ бёрю — 
Улуду кёкюрегимде. 
Джулдузла бузла болуб 
Къатдыла кёзлеримде. 

Мазаллы джерни юсюнде 
Джашагьанладан бири 
Узатды меннге къолун, 
Мени халымы билиб. 

Джылы къолчукъларына 
Джюрекни бузлагьаны 
Дып-дып этгенлей тамды,— 
Аз да унутмам аны. 

Мен насыблы кюнюмде да 
Башханы аз эсгердим. 
Къыйналгьан кюнюмде да 
Киши болушмаз, дедим. 

О, айыб болсун меннге, 
Адамла, адамлыкъ да бар. 
Адамла эсли болсала, 
Къыйынлыкъгьа джолла тар. 

СЕЙИРЛИК 

Юйню эшигин ачханча, 
Ачама джюрегими. 
Сен кьарайса да ары, 
Кёресе тюз кесинги. 

О сейирлик, сейирлик — 
Кетгенди ары эсинг. 
Андагьы уа ариуду, 
Сукъланырча таб кесинг. 

Тюрленесе сора сен, 
Къаласа анга ушаб. 
Шыбырдаб сораса сен, 
Мен да этеме джууаб, 

Шош къараб кёзлеринге, 
Кёлюм къууанчдан толуб: 
Сюйгенинг джюрегинге 
Тюшеди мёлек болуб. 

САУ КЕЛ! 

Ма энтда джайгьы эртден 
Джарыды джюрегимде, 
Келген кибик джарыгьы 
Сени кёк кёзлерингден. 

Чууакъ, кёк тазалыкъгьа 
Узалдыла къолларым. 
Джашил чапыракъла болуб 
Кёлюмю да къыллары. 

Кюн къызартды башланы, 
Насыб байрагьы мийик, 
Сен къызыл джаулугьунгу 
Меннге булгьагьан кибик. 

Чыкъда кюн джылтырады, 
Кёзлеримде уа — къууанч. 
Болмагьанча, болмазлыкъча 
Джашауумда чырт къоранч. 

Кёлюм шошлукъдан тола, 
Алмала тола сютден, 
Къызчыкъ кибик къызара, 
Сау кел, сен, джайгъы эртден! 

УМУТ 

Ачыуну къатхан джибин 
Сабырлыкъ къытчасха бегитеме. 
Джашауну арба джюгюн 
Мен сыртымда джюрютеме. 

Джыр этеме – болушады. 
Джыр. Джыл. Джол. Джюр. 
Ушашдыла бошунамы? 

Къайдагьы къайгьы да — джуукъду, 
Тынчлыкъ а — терекде къанатлы. 
Умут а — къара кече да 
Чачын къууанчха таратды, 
Тохтай тургьан джюрекден да 
Джулдуз башчыгьын къаратды. 

Умут — джашауну баласы. 

АЙ КЪАРАЙДЫ... 

Ай къарайды булутну къыйырындан, 
Мийик джагьадан къыз суугьа къарагьанча. 
Буюгьуб къалмай джолну къыйынындан, 
Бар, суу тенгизге ашыгьыш баргьанча. 

Джагьадан а, ким таш атар сеннге, 
Ким гоккаланы джыйыб атар. 
Таш батар. Гюлле барырла сенде, 
Адамлыкъ аманлыкъдан баш болгьанлай джашар. 

БЮГЮН... 

Бюгюн назму джазаргьа къызгьанма, 
Насыб болса, сёзюм илячинча учар. 
Джюрекни, ташны къысханча, къысханма, 
Не къан чыгьар, не да суу чыгьар. 

ЭЛИЯНЫ ДЖАНЫНА ТИЙИБ 

Бирле къарайдыла джаугьан джангургъа 
Терезеледен, юйлеге кириб. 
Бирле уа сан этмей баралла джолда, 
Элияны джанына тийиб. 

КЪУЛАКЪ БОЛУБ ТУРДУ 

Кёпюрню къулагьын суу алгъанында, 
Бирле къычырдыла: "Ой, аман болду!" 
Биреу а, барыб сыртын тиреди да, 
Ётерик ётгюнчю къулакъ болуб турду. 

БОЛА КЕЛГЕНИ... 

Бир таш болады джаныу чалкъыгьа, 
Бир таш а аны ауузун марайды. 
Аны ючюн а иш ишленмей къалмаз — 
Джашауда бола келгени алайды. 

КЁРГЕНМЕ 

1 
Уллу къайгьыдан эсе, ууакъ чурумла 
Бек кемиредиле джюрекни: 
Къурт къурутханын кёргенме 
Элиягьа чыдагьан терекни. 

2 
Тыш душмандан эсе, ич джаула 
Абзыратадыла кёлню-джюрекни: 
Къурт къурутханын кёргенме, 
Шыбылагъа чыдагъан терекни. 

3 
Кесинден чюй этиб, 
Джарадыла агъачны. 
Халкъ амантишлерин къурутмаса, 
Амантишлери къуруталла халкъны. 

ЧАЛКЪЫДА 

Магьана — гебенди, 
Рифма уа — гырмык. 
Назму — кёк биченди, 
Поэзия уа — кырдык. 

ДЖЮРЕК 

Джюрек — джюджек, ёмюрю 
Дуниягъа чыгьаргьа излеб, 
Уруб, къутуруб, кёкюрекни 
Тешалмай, ёлюб кетген. 

ДЖУУАБ 

Аджашхан турна джыйынны 
Къычырыгьы тубанлы кече 
Чыгьа баргьан ит улуугьа 
Тюбейди эне келиб. 
Бири излейди джерден болушлукъ, 
Бири уа — кёкден. 
Экисине да джууаб — къачхы шылпы. 

АТАНГА ГОЛИЯ! 

Къайгьы, атанга голия, 
Эталлыгьынгы аяма. 
Тик къабыргьада турсам да, 
Сен оялмазлыкъ къаяма. 

Заман, аман кёзюнге... 
Сен да кюрешдинг аямай, 
Къарт а эталмадынг мени, 
Къыямагьа дери къаяма. 

Къайгьы, атынга голия, 
Эталлыгьынгы аяма. 
Оюлгьан тёрем болса да, 
Юсюнге оюллукъ къаяма! 

МУХАДЖИР АДАМНЫ САГЪЫШЛАРЫНДАН 

Умутдан чабырла кие, 
Джаз джалан аякъ чабдым. 
Тёппемде джулдуз джау чыракълай джана, 
Аны джукълатмай заман къобанындан ётдюм. 

Къачхы джелле сюрген джазгьы насыбым, 
Сени ол дуниядан бери къайтардым. 
Ёлмесенг да, къарт-дамы болмазса?! — 
Кёзлерим джана тургьанлай, къартайдым. 

Джаз бетли, джай санлы къууанчым, 
Къачхы чапракъла тёшек болдула бизге. 
Чексизликге джайылса да къулачым, 
Кеч тюбедик. Къышхы къар да кебинчады бизге. 

Къар тюбюнде сеземе джанкъозланы — 
Къарт кюнюмде къозгьалгьан сабий кюнлерим. 
Джыйын джанлы талагьан джангызланы 
Джазгьы джабалакъ джазады кёллерин. 

Акь умутдан тигилген чепкеним 
Джылтыргъанды. Хазырлары толуб джарсыудан, бушуудан. 
Бёркюм да энди къара булутдан... 
Алай а, дагьыда не эсе да бир зат 
Тюнгюлтмейди, тюнгюлтмейди джашаудан. 

«ДЖУУУКЪ БОЛ»,- ДЕМЕ 

"Джууукъ бол",— дейди меннге джангызлыкъ, 
Чакъыра юйсюз юйюне. 
"Сау бол,— сенден назму тууар, 
Адам а — огьай!.." 

Сени джауунг да джангыз болсун! 
Джулдуз да керек тюлдю меннге, 
Кесим джангыз боллукъ эсем анда. 

Эм аман джаханим — 
Джангыз адам джашагьан джандет! 

Джангызлыкъ — ёлюмню гулоч таягьы, 
Сеннге таяннган — аманына таянды. 

Аллах джангыз эсе, анга да сукъланмайма,- 
Адамла бла, адамча джашаргъа излейме. 

Джууукъ бол, деме меннге, джангызлыкъ, 
Джууукъ бол деме!.. 

ЁЗЕН СУУЧУКЪ 

Тилим джетмей кёлюмдегин айтыргьа, 
Сёзлерими кёзлеримде асханма. 
Ай джарыгьы тёгюлгенди да таргьа, 
Ёзен суучукъ джагьаларын басханды. 

Къолларымы джюрегим бла тыйыб, 
Джюрегими къолларым бла джабханма. 
Айтырымы сеннге айталмай къалыб, 
Амалсыздан къая ташны къабханма. 

Къаяланы джырыб келген ёзен суу, 
Толгьан Айгьа тюбеб — тохтаб къалгьанды. 
Кёлтюрюле, Айгьа уа джеталмай, 
Кеси кесинде тунчугьурча болгьанды. 

КИМ ЮЧЮН ДЖАНАДЫ ДА?! 

Кечени къара бармакълары 
Акъ имбашларынгда сени — 
Олду шашдыргьан мени. 

Тангны акъ бармакълары 
Къара чачынгда сени — 
Къартаймаз ачыуум мени. 

Мени уа къол аязымда — 
Сюймеклик аязында — 
Джулдузла джилтинлей, джюрегим 
Ким ючюн джанады да?! 

КЪАЧХЫ ШЫЛПЫГЬА — ДЖАЗГЪЫ ШЫБЫЛА 

Аман джора этгенлеге 
Барды мени чексиз дертим! 
Мени туудугьум мени назмуму 
Мен джазгьан тилде окъуялмазмы керти?.. 

Къачхы шылпыгьа — джазгьы шыбыла 
Болурум келди. 
Да болдум. Да урдум. Джюрегим джарыла, 
Джандым да ёлдюм... 

Къарт болмады джаш, кьач болмады джаз, 
Къаргьаны да эталмадым къуш. 
Ой, энди мени джарлы джаныма, джаралы джаныма 
Кёкде, джерде да табылмаз къонуш. 

Алай а, башларын кёкге ёхтем тиреб, 
Тюзге, тенгизге да тенглегеча къарагьан болмаса, 
Джерими таулары, кёлюмю таулары 
Не тюз, не тенгиз болмазла, огъай! 

Джашау терегинден чапракъча агьарма, 
Не, джазгьы къарча, кетерме эриб. 
ЁЛЮМ ёлюм да тюлдю, ёлала эсенг, 
Ана тилинги ёлюмсюзлюгюне бегиб. 

ВЕЛИМИР ХЛЕБНИКОВГЪА 

Барады ол алгьа, 
Тери джолгьа агьа. 
Юсю-башы джалан... 
Ёзге джанлаб джолдан 

Кетмез, кетмез, огьай, 
Къалса, джолда къалыр. 
Алай ётмез, ётмез 
Юсю бла къанлы. 

Айырмай кюн, кече, 
Аугьунчу терк барыр. 
Джаны джолгьа кёче, 
Ол джол болуб къалыр. 

Къалса да ол джолда 
Къолун алгьа созуб, 
Джылын джыры озуб, 
Хорлам кибик барыр! 

НЕ ДЕБ СЁЛЕШЕБИЗ?! 

Мен — бу джерни ташы эсем, 
Сен — бу джерден ташый эсенг, 
Мен — бу джерни сууу эсем, 
Сен — бу джерден суууй эсенг, 
Мен — туугьан джуртну оту эсем, 
Сен — тойгьан джуртунга отун эсенг, 
Мени тилим — джаным эсе, 
Сени джанынг — джалынг эсе, 
Кёлюнг къара джалын эсе, 
Не зат юлешебиз сора, 
Не деб сёлешебиз сора?! 

КЁЗ КЁРЕ 

Кёз кёре, къач келе турады: 
Кюн да – мутхуз, джел да къутсуз урады. 
Хайыр болмай "кёб джашагьыз" тилекден, 
Чапыракъла агъадыла терекден. 

Чапыракъланы чапырама кёллерин, 
Чакъырама озуб кетген кюнлерин. 
Кетген кюнню къайтарыргъа мадар джокъ,— 
Чапыракъланы джоппу джыйыб салдым от. 

Кёзлеримде, сёзлеримде да — тютюн... 
"Джашау, джашау"деб, джюрексиндим бютюн. 

Кёз кёре, къач келе турады... 
Мутхуз кюнню къутсуз джели урады. 

ГЯХИНИКНИ КЁРЮБ 

Джазгьа чыкъгьан малны къууанчы – 
«Джаз – аны тылпыуундан» дерча. 
Къыш узуну къыш бла турушуб, 
Энди хорлам къууанчын этгенча. 

Джетген джерине мюйюзлерин чанчыб, 
Тобукъланыб, гюрюлдеб, топракъны чачыб, 
Кюннге, кюнбетге кёзлери джаныб: 
Сау-эсен джазгьа чыкъгьанды джаны. 

Къышдан къутулгьаннга уа джокъча чырт ёлюм... 
Чабады джазгьы хауагьа къууаныб, 
Ёлюмню тюл, гяхиникни кёрюб, 
Тамбла къууанчха кесиллик ууанык... 

ДЖЫР ФАЙГЪАМБАР 

Тюз сёзю ючюн къынгыр къарадыла. 
Такъмады ибилисни саугьасын. 
Тартмады махтау не сый, 
Къыл къобузу къалды ызындан сынгсый. 
Сынгсымагьанлай джашады дунияда. 
Сынмагьанлай кеталды дуниядан. 
Джалгьан сёлешмеди джалгьанды деб дуния, 
Джалгъа тутмады берилген фахмусун. 
Аллахсыз къояргьа кюрешмеди дин ахлусун. 
Бир кишиге болмады дерти, 
Сюйсенг – назму эт, сюйсенг – дууа эт, 
Адамлагьа джарай эсе керти... 
Кеси уа халаллыкъгьа джырла джырлай кетди, 
Адамгьа, адамлыкъгьа джашау тилей кетди, 
Джыр файгьамбар!.. 

УМУТУМ 

Умутум, джети къат кёкге учхан 
Джулдуз къанатлы умутум, кюйдю да, 
Учхан джулдузча, келиб, джерге тийди. 
Джаным саулай меннге кёр къазды. 
Кеси да, мени сынымча, 
Къатыб, таш болгьан джырымча. 
Кюйген умутум — таш къанатлы... 

МЕНИ ОРНУМ... 

Бычакъны чанчама джерге, 
Кёкюрекни бурама джелге. 
Чархымда чарсха барады къаным, 
Бошла деб къыджырайды джаным. 

Джау а келеди къабыргьаны, 
Къатлары бла къабырланы, 
Къабырлада уа — ата-бабала, 
Таууш келеди ала табадан: 
"Къызбай эсенг, бизден тюлсе, къач!" 

Джер тебренеди: 
"Бычакъны меннге чанчма да, джаугьа чанч!” 
Джел сызгьырады: 
"Кёкюрекни меннге бурма да, джаугьа бур!". 
Таш джарылады: 
"Мени бла ура эсенг да, джауну бир ур". 

«Кёл къоркъакъ да къол батыр»,— 
Деб, кёкюрек кесича айтыр. 
Бетими кюйдюре бурулады къаным, 
Урушха деб, джаныйды джаным. 

"Джандар да джангызед",—атлайма алгъа, 
Кишилик оту кёзледе джана... 
...Тютюнлей секиреди джарамдан къаным, 
Турна таууш эте, айырылады джаным. 

Джауну аллын кесе, уюйду къаным, 
Джуртсуз къалгьан джауну улуйду джаны. 
Мени орнум — нарт къабырлада. 
Кырдык кёгереди тик къабыргьада!

ТАУЛУМУСА? 

1 

"Таулумуса?"—деб, сордула манга, 
Джууаб этгинчи кёб сагьыш этдим. 
Кёзюме кёрюнюб таулу къартла, 
Эсиме тюшюб таулу злим. 

"Таулу" деген — кишилик, батырлыкъ, 
Халаллыкъ, адамлыкъ дегенча алай. 
Таукеллик тауну, умутну батдырлыкъ 
Тебрениу болмаз, болалмаз, огьай. 

"Таулу" деген сёзде Къала Къаяны 
Азатлыкъ джели сермешде туугъан. 
Акълыгьы, мийиклиги Кавказ тауланы, 
Джулдузлагьа узалыб тургьан. 

"Таулу" деген сёз, бюгюлмеу дегенча, 
Къыйынлыкъгьа, ташча, чыдау. 
Къууанчха, бушуугьа да тюберге эрча, 
Таб джауунг да табалмазча дау. 

Атха, бычакъгьа, тутушха 
Таулудан уста болуб ким чыкъды? 
Тойдача таукел, урушда, 
Таулу нечик кёблени джыкъды. 

Алай а, сауутха ненча узалса да, 
Джуртун, сыйын сакълай айланды. 
Кимден да сюйдю рахат ичерге 
Къарачай къайнагьан айранын. 

Малларындан маджалын къанатыб, 
Шохун, къонагьын сюйдю сыйларгьа. 
Ёзге къыйынлыкъны къара къанаты 
Ёч эди, ёч таулуну сыларгьа. 

Чалкъы чалды, дюрюню башына, 
Аягьына бирер къарауул салыб. 
Ёзге ким кёрдю къыйынлы таулуну, 
Аны ючюн чамы-накъырдасы къалыб? 

Халкъымы тарихи 
Джыйырма бир пудлукъ бал бёчке тюл, 
Дууутчу Къочхар къучагьында элтген. 
Назму джазгьан аны ючюн къыйынды, 
Назму – тер, къан ийис этген. 

Замансыз джашаудан кетген таулула, 
Джашарсыз сиз назмума кириб. 
Не назмум къалыр Сабанлыкъда, 
Тулпар Алийни сын ташы кибик. 

2 
Сиз элге байрым кюн кетдигиз. 
Къошну аманат меннге этдигиз. 
Бираздан а — ала чабдыла, 
Чабдыла эселе — не табдыла? 

Кёнчекликге джайылгъан батырла, 
Бусагъат къалтырарла сизде балтырла. 
Къолда болуб къара къамам, 
Кёблюгюгюзге къарамам. 

Не болгьанды таулу джер сизге? 
Ким болгьанды таулу эр сизге? 
Хайда, сюрюгюз мени джесирге, 
А, марджа... 

Насыбсызлагьа джетди къаллай хал, 
Джети элге барыр джети сал. 
Джети джерде джети ит улур, 
Сыйыт-къычырыкъ дженгиб кёб турур. 

Джети джанны алгьан джанымы 
Алыгьыз, тёгюгюз энди къанымы, 
Алыгьыз энди, хайда, учамы, 
Ёлюуюм болмаз, сиз айтханча, учуз. 

"Огьай,— дедиле,— къоймазбыз ёлтюрюб. 
Сатарбыз сени, тенгизден ётдюрюб. 
Сени юлюшюнг — сынджырны базыгьы, 
Сен болурса къулну джазыгьы. 

"Огьай,—дедиле,—кёл кенгдирдиле". 
Тарта-соза Тау артына эндирдиле. 
Джетдириб джангыдын къашына-кёзюне, 
Эл къыйырында къойдула бирине. 

3 
Бууунланы кесгенди джиб, 
Аягьым — айры агьачда. 
Да къыйынды энди къачхан 
Джесирлик аркъанын юзюб. 

Ол а этеди намаз, 
Иннет этиб Аллах ючюн. 
О, джетсе эди кючюм... 
Терсликни Аллах да унамаз, 
Таулу да унамаз терсликни! 

Армау а — армау болдум: 
Ангыламайма, аманлыкъчыгьа 
Аллах неге керек болду? 
Огьесе, 
Аманлыкъ этиб бошаса, 
Аллахха айланыб баш урса, 
Тазаланнганчамы кёреди ол?! 

... Ол къулакъ къакъгъынчы, къолларымы 
Ычхындыралсам, хорларымы 
Билгенча, къымылдайма мен, 
Ачыудан хырылдайма мен. 

Ол намаз къылыб бошаргьа, 
Мен да къолларымы бошларгьа 
Джетдирген эдим, алай 
Сезди да, этиб хахай, 

Юсюме атды мыллыгын. 
Къан джюрюмеген бармакъла, 
Къуллукъ этелмедиле манга, — 
Чыкъды ачы къычырыгьым. 

Ёзге билеклерим бла къысыб, 
Джаны бар мени джанымча, 
Джетелген джеримден къабыб, 
Тебредим, туура джанлыча. 

Алай эте богьурдагьын 
Юздюм да, къара къаны 
Къуюла, боркъулдады: 
Билдим джауну хорланнганын. 

Алдым сауутун-сабасын: 
...О, энди Аллах сакъласын 
Джаугьа джесирге тюшгенден, 
Игиди сермешде ёлген. 

4 
Данакъайла, Уллубашла 
Урлагьан сабийлени 
Джазыуларын этмей башха, 
Кесимики кибик кёре, 
Ачыйма. Сабийи урланнган 
Къыйынлы ананы кёзлери — 
Кёз аллымда. Джюрегимде 
Ташны эритген сёзлери: 

"Джылама, бала, 
Джылама, джаным, 
Бир тохта энди. 
Тохтамай эсенг, 
Ма, Данакъай, Уллубаш, 
Ал да кет",— 
Деб, терезеден 
Узатды джашчыгъын. 

Эй, мени Аллахым! 
Кюнню бир сагьаты алгьыш, 
Бир сагьаты къаргъыш. 
Эки тюклю къол 
Сермеди да... 

— О балам... 
О балам... 
Аманнга аууз ачдым, 
Эшигим джабылды. 
О балам... 

Терезеден узатылгьан 
Ананы эки къолу, 
Ёзенни толтургьан, 
Ашхамны джаралы эте, 
Ачы къычырыгьы: 
О балам... 

5 
О халкъым! 
Излемейин киши хакъын, 
Тау ышыгьына къысылыб. 
Тишлеринги къаты къысыб 
Джашай келген, таулу халкъым, 

Сейирсинеме артха къараб: 
Эмеген тишлеча ёмюрле. 
Аз халкъгьамы буюрулду 
Бюгюннге джетмей кёмюлюрге! 

Уллу халкъла, айтылгьан халкъла 
Къалгьан а — къуру атлары. 
Сен да аладанмы онглу эдинг,— 
Шууулдайдыла къулакъларым, 

Алай а сакъландынг. Къадарынг 
Кеб къыйынлыкъгьа тюбетди, 
Тюбетди, алай а тюб этмеди,— 
Тилинг-адетинг сакъланды. 

Сакъланнган а — тынчмед сеннге. 
"Тауну сайла да тюзню ал",— 
Дерча болмаса бир амал. 
Ёзге сен эрча атладынг: 
Тюзде терсликге тёзгенден 
Игид деб тауда чёб юзген. 

Джашасакъ да таш башында, 
Эркинбиз да башыбызгъа. 
Ол а — эм уллу насыб, 
Азат адам тюлдю джазыкъ! 

Сакъланнган а тюл эди тынч. 
Болгьанда тутарча джюз къылыч, 
Халкъ этген эди, дейле, байрам, 
Эрликни юлгюсю, баям. 

Азлыкъданмы, амалсызлыкъданмы, 
Огьесе адамлыкъданмы, 
Таякъны тюбю бла ётдюрюб, 
Антлы къарнашла этиб, 

Къоша да тургьанса бир кёзюуде – 
Алай аз эди санынг, аз. 
Азгьа уа ким да болуб баз, 
Келе эди. Тюз кёзюнден 

Таулу садакъ кирсе сора, 
Алай ангылай эди халны. 
Чыгъыш Ханла, Баты Ханла 
Кетдиле, Халкъым къалды. 

Сакъланнган тынч болмаса да, 
Кёрмез эдинг аман тюшле, 
Чыкъмасала сени арангдан 
Ара-арада амантишле. 
Ёзге аллайла адам саннга 
Къошулмагъанла ичибизде. 

Бизге юлгю, махтау болгьан 
Татаркъанла, Ачемезле, 
Умарла, Къара-Муссала, 
Джандарла эм Джатдайла 
Халкъ эсинде къалыб-къалгъан. 
Аланы сагьыныб, сагъайта, 
Кечмеклик тилейме аладан. 

Къыйын кюнледе Къарачайны 
Халкълыгьын, сыйын сакълагьанла, 
Аны отун, тыбыр отун. 
Джакъгьанла, джакълагьанла! 

Уялгьан огьуна этеме 
Бирде сизни аллыгьызда 
Магьанасын билмей къалсам 
Джюрюген сёзню халкъыбызда. 

Сиз сакълагьан ана тилни 
Унутсам, меннге от садакъла 
Тийсинле, аманлыкъчыны 
Бир тюрлюсюне олсагьатда. 

Къара танымагьан ата-бабам, 
Кече джулдузлагьа къараб, 
Сыртда джол тюзеталгьанды, 
Джыл да къайтаралгьанды таб. 

Мен а ол джулдузланы 
Ана тилимде атларын 
Кёбюн табыб да айталмам, 
Кёкде таныб да айталмам, 
Джыйырма джылдан а атладым. 

6 
Джити тюл эсем да, не джитиди дерча, 
Туура алай а тюлме да сант. 
Сюеме, деб джети ант этерча, 
"Сюеме" — кесиди эм сыйлы ант. 

Солдат джангыз бир кере къаргьанады 
Эм сыйлы затланы атлары бла. 
Сора аны бегите барады, 
Джашаууну хар бир атламы бла. 

Ахыр тылпыуу бла да бегитеди аны — 
Ол — керти сюймекликни кёлтюргюч белгиси. 
Мен къаргьаннган сыйлы затланы — 
Ана тилим — эм биринчиси! 

Ана тилин тас этген халкъ, 
Кеси да дуниядан болгьанчады талкъ. 
Ёзге аллай къоркъуу джокъду бизге — 
Ол зат тура эсе эсибизде. 


7 
Бюгюн тилегим да мени, 
Ахыр кюн тилегим да мени, 
Сюймеклигим, ёхтемлигим да мени, 
Къарачайым, джоюлмай джаша! 

Туугьан джеринде джылагьан, кюлген да, 
Джурту ючюн джашагъан, ёлген да 
Субай бусакъгьа, деу эменнге да 
Ол насыбды, эм уллу насыб. 

Къаллай къыйын заманла болдула, 
Алай а адамла адамлай къалдыла. 
Сакълаялдыла тиллерин, бетлерин, 
Сакълаялмасала да бирде кеслерин. 

Юйден узакъда, къышхы сууукъ кюн 
Тау сёз эди анача джылытхан таулуну. 
Бюгюн а джайгьыда, туугьан юйюбюзде, 
Биз къалай сууурбуз ана тилибизге?! 

Огьай, огьай, алыб арагьа, 
Ёзен тубанча, басмаз аккыллыкъ! 
Ана тилибиз турур агьара, 
Халкъым деген — халкъча акъыллы. 

Тау башында джулдузла — джарыкъ, 
Тау тюбюнде — эл ичи джарыкъ. 
Къайсынны китабы — "Юйюнге игилик", 
Огьай, джыламазбыз тилибиз ёлюб. 

Къарча келсе къабырдан туруб, 
Таулучукъ салам берир ёрге туруб. 
Мен келсем да минг джылдан бери, 
Тау тилде чакъырырла юйге ичкери. 

Къыйын джыллагьа чыдагьан халкъым, 
Рахат кюнледе джоюлмаз, огьай! 
Башха халкълача, кесин эсгериб, 
Джашар, джашнар Малкъар-Къарачай!!!

ДУНИЯ СЕЙИРЛИГИ 
(1980-1984) 

_______________________________ 



КЁБЛЕДЕН КЪАЛГЪАНДЫ ДУНИЯ 

Кёбледен къалгьанды дуния, 
Шукур, бизден да къаллыкъды. 
Аны эсенлиги ючюн кюрешген, 
Шохум, ма биз да къаллыкъбыз, 

Кёкге баргъан тереклени 
Джерде тамырлары кибик. 
Нарт тамырларыбызны кючлеринден 
Болалгьан эдик биз да мийик. 

Тамырларыбыз болгьан Джерге, 
Бутакъларыбыз джайылгьан Кёкге 
Заманында сагъаялсакъ, 
Джашауну сакълаялсакъ, 
Ёлюм джокъду, джокъду бизге. 

АЛАМНЫ УЛЛУЛУГЪУ 

Аламны уллулугьу, 
Адамны бурхулугьу... 
О насыб, къайдаса сен?! 
Бир джулдузча — кёзлеуде, 
Бир джулдузча кёзледен 
Къарайса сен. 

Джазыуну тишлилиги, 
Адамны кишилигин 
Сынайса сен. 
Къууана, къыйнала джанынг, 
Джашарса, джер Адамы,— 
Сынмазса сен. 

БЕРИЛСЕ ЭДИ ФАХМУ 

Берилсе эди фахму... 
Кёкде Къой Джолда, сабыр атлай, 
Мен Джерге окъурча назму, 
Боракъ атым да джулдузлада отлай. 

Берилсе эди меннге фахму... 
Къыл къобузну тагьыб 
Джангы Айны къашына, 
Керкер эдим керамат назму 
Джерде биринчи поэтни сын ташына. 
(Сынын да джонар эдим джулдуздан). 

Хоу, Кёкде Къой Джолда этилген назмуму да 
Кёлеккеси Джерде къой джоллагьа тюшер эди. 
Борагьым да кёкде джулдузладан 
Джерде атлагьа къараб кишнер эди. 

Берилсе эди фахму хар кимге да, берилсе эди, 
Бу ариулукъну сакълар, къатлар джанындан... 
Джер — бютеу Аламны ёхтемлиги, 
Сеннге къоркъуу къалай тюшеди Адамдан? 

МЕН — ДЖАШАУНУ ДЖАНЫНДАМА 

Кийик адамны къыйын болгьанды джашауу 
Дейдиле. Меникимиди да тынч? 
Кёрюне да болур – аланыкъы кюрешни аяты болуб, 
Бизники болгьанча тыныч. 

Алай а, мен да джулдузгьа тюл, ташха абынама, 
Джашар ючюн керекме тырнакъларгьа. 
Кийик адамла джаныуарла бла кюрюшген эселе, 
Мен а керекме кесими амандан (адамдан) сакъларгьа. 

Къайсы ёмюрдю да кийик, къыйын? 
Адам кийикликден айырылыргьа кюрешген ёмюрмю, 
Адамдан адамгьа, кийикге да къоркъуу тюшген ёмюрмю, 
Ахырзаман сауутдан джашауну къорууларгьа тюшген ёмюрмю? 

Абыннган ташына табыннган кийик адам, 
Сени аллынгда айыблыма мен. 
Кёкден джулдузча, тамбладан къарагьан Мийик адам, 
Сени аллынгда уялама мен. 

Бизни ёмюр — 
Джерден джулдузгьа тартылгьан кёпюр, 
Люуюлдей эсенг да, юзюлме, кёлтюр 
Къайгьыла ауурлугьун. 

Къайгьыла кетерле... 
Сенсе сыйрат кёпюр: 
Игиле ётерле, 
Джашау этерле. 

...Кюннге, отха да джылынама. 
Кёкге, джерге да табынама. 
Мен — джашауну джанындама. 


КЪАЙСЫДЫ ДА ДЕУ? 

«Чыкъмагъан джаны, 
Чыныкъмагьан саны»,- 
Дедиле. Ёзге аны ючюн 
Аны джюгюн алмады киши, 
Кеси этди кесини ишин. 

Къайсыды да деу: 
Уллу сууму, гитче сууму? 
Тенгизге рахат, базыб джетгенми, 
Ахырат азабын сынаб джетгенми, 
Къайсыды да деу?

ХИРОСИМА ТЮШ ТЮЛДЮ 

Къалапеледе атылгьан садакъ 
Тохтатмайды кесини учууун, 
Ахырзаманнга джетеди учу. 

Тулпар тирейди анга кёкюрегин, 
Ол а тешиб аны джюрегин 
Барады, сызгьырыб ачы. 
Къутулмазса къачыб. 

Джуртунгу ташлаб аумазса таудан, 
Джалыныб да къалмазса джаудан. 
Садакъ — Къара Кюнню къара таягьы. 

Мен а барама сыртны, 
Сыртыма кёлтюрюб джулдузлу кёкню, 
Къучакъгьа джыйыб гюллерин джерни, 
Тылпыуум кебдире чыкъны. 

Алайына – тиеди садакъ: 
Гюлле буруладыла кюлге, 
Джулдузла батадыла кёлге, 
Ахырзаман келеди джерге. 

...Уянама къара тер басыб. 
Къарайма кёз алмай Айгьа. 
Тюшден къоркъгьан тюлмюдю джазыкъ? 
Хиросима тюш тюлдю, айхай!... 

ДЖАЗЫУ ДЖАРСЫУ БЕРСЕ ДА 

Джазыу джарсыу берсе да, 
Эрни эталмаз гырмык. 
Къан тёгюлген джерге да, 
Джашил чыгьады кырдык. 

Чексиз джулдузлу кёк, сен, 
Сыйыналдынг джюрекге. 
Джаным санымдан кетсе, 
Кетер джулдузлу кёкге. 

Санланы тарлыгьындан 
Бу кёкню кенглигине, 
Термиле да болур джан... 
Ол кюнню келлигине 
Мен а болалмам разы... 

Къышхы чепкенин джыртыб 
Тыкъ ёшюнлери джазны 
Чыкъгьандыла, къалтырай. 
Насыблыма о къалай, 
Джашил дуниягьа къарай. 

Алай, 
Элия чартлаб урду да, 
Къаяны къаны къачды. 
Менде адам джюреги 
Ол затха турду къаршчы. 

Аны бла къалса уа... 
Къаядан таш юзюлюб, 
Тар джолда джаш атлыны 
Къойду джашауун юзюб. 

Ачы къычырыкъ этиб, 
Къолундан элияны 
От къамчисин сыдырдым, 
Къутхаралдым дунияны... 

Ой къууанчым, къууанчым 
Кёзбау кибик кёрюндюнг: 
Адам ол къамчи бла 
Башха адамгьа керилди. 

Ма ол заманда болду 
Башым керти да хайран: 
- Ким къутхаралыр джерни, 
Адамны да къайгьыдан? 

- Джангыз да адам кеси, 
Аны оюму, эси... 

Джазыу джарсыу берсе да, 
Эрни эталмаз гырмык. 
Элия чартлай кёкде, 
Ёседи джерде кырдык. 

МАХТАУ АДАМГЪА 

Ах игиди, ах къалай игиди, 
Джашлыкъ меннге къанатын джая. 
Ой мийикди, ой къалай мийикди 
Умутларым къонуучу къая. 

Ай игиди, ай къалай игиди, 
Кёбге тюл эсе да, дунияны кёргеним. 
Ой игиди, ой къалай игиди, 
Джазгъы кюнбетни кёгергени. 

Бир ариу къызны кёрген да, 
Къызны ариулугьун бир кёрген да 
Насыбды къайдан къайры баргьан. 
Дуниягьа сакъатсыз туугьан, 
Адамча джашаб тургьан 
Джетмез затды дуния багьа. 

Адамлача, адамла ичинде 
Къыйынлыкъда, зауукълукъда да, 
Халкъны халы ишингде, ичингде, 
Ахыр кюнюнгде, саулукъда да. 

Энди иги билдим насыбны. 
Насыб — дуниягьа туугьаным. 
Игиликге тырмаша, къуллана, 
Адамны къууандыра, къууана 
Мийиклеге къараб тургьаным. 

Ай къарыусузду, къалай къарыусузду, 
Кюн булутха кирсе кёлюне кирген. 
Эй насыбсызды, къалай насыбсызды, 
Кёрюрюн кёрмей кёрюне кирген. 

Кетсем келмезлигими биле, 
Энди тилейме кёбюне: 
Этерин этмей, чегерин чекмей, 
Адам кирмесин кёрюне. 

Къыйынлыкъ джокъ Адам бюкмезлик, 
Тенгиз джокъ Адам ётмезлик, 
Джулдуз джокъ Адам джетмезлик, 
Махтау Адамгьа! 

Адамны уллулугьуна чек джокъ, 
Адамны анг кючюне, фахмусуна чек джокъ, 
Адам Аламны иеси боллугъуна ишек джокъ. 
Махтау Адамгьа! 

КЪЫЙЫН БОЛСА ДА АРИУДУ 

Джюрегими къычырыгьын кёкюрегим къайтарады, 
Къабыргъаларым къайтарадыла. 
Ичлеринден кюйюучюле, 
Ай медет, алгьа къартаядыла. 

Ачыр зат а азмыды адамгьа... 
Ачыр кёзюуюнде ачымай, 
Ачымаз кёзюуюнде ачыгъаннга, 
Адамлыкъ гюллери ачылмай, 
Дунияда джашаб баргьаннга 
Не этгин, бир айт, ачымай. 
Не да гюнахсыз ачыса, 
Ачырыкъ адам ачымай. 

Ачыр зат азмыды дунияда... 
Ёзге къууаныр зат кёбдю андан. 
Къыйын болса да ариуду, 
Ёр джол адам улу баргьан. 

КЪАРТ 

Джаз таба буруб ёхтем бетин 
Къыш кюн къарт олтурады арбазда. 
Узунлугьу юч джыйырма джыл болгьан 
Бир атлам бизни арабызда. 

Тереклени къар кючлегенча, 
Кёреме аны сагьыш кючлегенин, 
Алай а эшиталмайма ол эшиттгенча, 
Джаралы атны кишнегенин. 

Уллу бычакъланы таукел ойната, 
Атлы аскер ётеди джюреги бла. 
Ол да анда бир деу аскерчи, 
Барады толу уруш кереги бла. 

...Къайытханы туугьан элине 
Ачы сермешде болуб джаралы. 
Джаралы болсанг да тюлсе джарлы: 
Артха турмадынг керек кюнде. 

Граждан къазауат бошалгьан кёзюу... 
Ёгюзле. Къаладжюк. Сабан берекети. 
Былай джумуб ачхынчыннга кёзню 
Ол бары да къайры бериб кетди. 

Къыркъ биринчи... аууур кюнле, айла. 
Талай джылны баргьан къазауат. 
Сакъат болуб къайытдым... Бюгюн 
Джарашыб къалай иги къар джауад. 

Сагьыш этеди ашыкъмай къарт: 
Къутулалмайбыз уруш къайгьыдан. 
Атом дейле, юйюне джылау дейле, 
Къыркъ бешинчиде да аз эди къайытхан. 

Минг тогьузджюзюнчю джыл туугьанды ол — 
Темир тёлюню бир аждагьаны. 
Гулоч таягьы бла заманны чучхуй, 
Эсге тюшюреди — джокъ алджагьаны. 

Керти да темир тёлю — бу тёлю, 
Былада нартлада чакълы бир чыдам. 
Адам ийнанмаз къыйынлыкъладан ётюб, 
Дагьыда кюледиле, этедиле чам. 

Къарт олтурады. Къар тютюнлейди 
Аны гымых джюлюннген башында. 
"А киши, не этесе, юйге кел!,- дейди,- 
Сатанай амма, анга къайгьыра. 

Узакъ ёмюрню, къыйын ёмюрню 
Ариу джашагьан ариу адамла, 
Тёрдесиз бизде, юлгюсюз бизге 
Хар бир атламда, хар бир атламда. 

Акъ джолну барама кетиб, 
Керти бир уллу къууанчха джолугьуб. 
Джюрегимде ма ол къартны бети, 
Берекети, огьурлулугьу... 

УРУШ ТЮЗЮНДЕ 

«Ёлеме уруш тюзюнде... 
Да ёлген къуру меннгеми тёреди? 
Алай а, бир сёз айтала эсегиз да, ана тилимде 
Айтыгъыз, эшитирим келеди. 

Суу тамчыча джангыз бир сёз, бир сёз. 
Эгечим, кюрешме, болур болгьанды». 
Ол а сюйрейди, тёз, дейди, тёз, 
Энди... бир... кесекчик къалгьанды. 

Алайына, окъ тийди анга да. 
«Ай, къарнашым,- деб, юсюме ауду. 
Ай, къарнашым», — деб, къычырды ана тилимде. 
О-оо!!! Къалай дуккулларем аны ургьан джауну. 

Ай намыслы таулу эгечим, 
Къаллай ачы болумда танышдыкъ. 
Джюрек къаныбыз бир-бирин ба эте, 
Джурт ючюн джуртдан кенгде къарышдыкъ. 

БУРУНДАН АЙТЫУ НЕ ДА ШАРКЪ ТАУРУХ 

Фыргъауун ёзенни башын джабдырыб: 
«Мен — Тейри, кёк ишлетдим»,- дегенди. 
Сора дюнгюрдетиб, от чакъдырыб: 
«Табыныгьыз, элияма»,- дегенди. 

Тамада къауумну, эсли къауумну, 
Аны фыргьауунлугьун билген къауумну 
Тутханды да къурутханды. 
Къара халкъны санамай чёбге, 
Кеси ишлетген алдауукъ кёкден 
Ауаз бериб къоркъутуб тургьанды. 

Алай а бир кюн керти элия 
Урду да, фыргъауун тёнгереб тюшдю. 
Энтда шагьат болду дуния: 
Эл ашагьан эмегенден эл Тейриси кючлю! 

ДЖАШЧЫКЪНЫ КЪУУАНЧЫ 

Къызчыкъны джайгьы чепкенинден 
Тыкъ ёшюнлери билиннген кибик, 
Тыкъ кюлтеледе акъ сют билине, 
Джаннет Боракъны белинде кибик, 

Джашчыкъ келеди эшекде 
"Чу, хомух", — дей да, кёл эте. 
Бал чибинни артмакъларыча 
Джер бал ийис эте, кюлтеле. 

Эл кёрюннгенлей а хамхотдан, 
Эшек созуб, джарыкъ окъур да, 
Кёнделен джолну джёбелер 
Джюгю дженгилирекча болур да. 

Ёзенден а джашауну ауазын — 
Адам ауазын келтире аяз: 
«Бузоу анасын эмди да кетди,- 
Чыгьар ингичге тиширыу ауаз. 

- А марджа, акъыртын сюр къойланы, 
- Бугьаны мюйюзюне илинирсе, эсле. 
Не къой мангырагьан уятыр къаяланы, 
Не аджир къаяланы кишнете кишнер. 

Ол ауазлагъа къымылдай келирле, 
Кюлтеледен аз-буз кёрюне эшек къулакъла. 
...Не эсе да къысха-къысха барама 
Сабийлигиме, элимеча къонакъгьа. 

Поэзияны къаллай атына минсем да, 
Ёзенден Гъаршха джайылыб къулачым, 
Джайны эшекге кюлтелеб келген 
Джашчыкъны къууанчына джетмез къууанчым. 

ЁЗЕН 

Ёзен — Нартны джарылгьан джюреги... 
Барама джюрекни бошлаб джюгенин. 
Ёзен суу — сагьыш, нартны джюрегин тешген. 
Къаяла — нартны джюрегинде сакъланнган тенглери, 
Айю чач — нартны ыйнакъ сезими. 
Нарат чегетле — туудукълагьа кёгерген нарт сёзлери. 
Къабыргьада кёнделен джолла — 
Джелинлери сютден толгъан тоюмлу джылла. 
Таш тюбюнден уруб чыкъгьан къара суучукъ – 
Нартны сюймеклик сёзю. 
Ёзен суу тюбюн ашагьан джар — 
Ууакъ къайгьыла ашагьан нарт джюрекни сураты. 
Ёзен тубан — аккыллыкъ, джашауну джукъланмазына. 

Бешикге къабланнган анача, 
Ёшюнюнде джулдуз тюймелерин теше, 
Ёзеннге къабланнган кёк — 
Джашауну ёлюмсюзлюгюне нарт джюрекни ишексиз болууу. 
Джулдузла — нарт джюрек джарылгьанында 
Чартлагъан умут джилтинле. 
Ёзенни джарыта тие келген Кюн — 
Нарт джюрекни ариулугьун дуниягьа ача баргьан заман. 
Ёзенде баргьан атлы – мен – нартны туудугьу, мындан ары 
Бир адамны да джюреги джарылмаз ючюн, 
Мадар излеб айланнган. 

Ёзен — Нартны джарылгьан джюреги. 
Барама, джарылгьан джюреклеге 
Назмуларымы сын ташла эте. 
Барама, тешилген джюреклеге, джюрегимден 
юзюб, буштукъла эте, 
Джюрегим джюреклеге юлешине... 
Ол — мени ёлюуюм, ол — мени джашауум. 

КЪАРАЧАЙ 

Биринчи кере кёргенча къарайма, 
Айырыла тебрегенча къарайма алай, 
Ёхтем, ётгюр, ариу бетинге 
Кёб къыйынлыкъ кёрген Къарачай. 

Не этерикди — келген кетерикди, 
Кёмюллюкдю чексиз къарангыгьа. 
Андан болур бирде кёрюннгени 
Мыдахлыкъ, тансыкълыкъ да сауну къарамында. 

...Барама тар ёзенни ичин, 
Къычырыб джырларым, джыларым келе. 
Къаяланы джыйрыкъ бетлерин 
Ба этиб, сыларым келе. 

Мен, мында, мийик къая ранлада 
Ёлюклеге тюртюлюб къалдым. 
Къаялагъа сынлагьача къарагъанымда, 
Сын болдум, тюрлене къаным. 

Озгъан джангурла да джибитедиле мени, 
Поэтни сакълар джамчы къайда аладан. 
Къыйынлыкъладан сакълагъан бир джамчы билсем, 
Джерге терк джаярем аны тауладан. 

Артыкълыкъ, къатылыкъ кеб кёре келген, 
Алай а, билмеген терсликге бюгюле, 
Халкъым, нечик къууанама мен 
Берекетден толу бюгюнюнге. 

Къууанчым ёзенни башы бла барады, 
Джайыла башха ёзенлеге. 
Таулача уллу къууанч барды 
Джуртум, халкъым дей билгенлеге. 

Багъыр улуну абдез къумгъанындан 
Абдез алыб, алай киреме 
Поэзияны намазлыгъына. 
Сора адам дуниясын кёреме, 
Ийнанама обурлугьуна. 

Сора джашил дунияны кёреме, 
Ёлюмсюзлюгюне базама аны. 
Къайгъыны, къарныча, бир джары кюрейме, 
Джазама назмуланы. 

Сора джюрекден чачыла башлайды 
Сагьышны басыннганы. 
Джуртсузла джуртларын табарла, 
Насыбсызла — насыбларын. 

Къыйынлыкъ къатланмаз, къайытмаз, 
Къууанч къатланыр, къайытыр. 
Аман айтханны эл айтмаз, 
Иги киши айтханча болур. 

СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАН КЪАРТНЫ ХАПАРЫ 

Джолдабыз. Барабыз алгьа, 
Мангылайладан тузлу тер агьа. 
Биз джабхан эшик джаннет эшиги тюлдю. 
Джуртха къайтыргьа излемеген эркиши тюлдю. 

Джол азыгъы боллукъ эсек да, 
Адам джазыгьы боллукъ эсек да, 
Барлыкъбыз алгьа, ары. Анда – 
Керти шыйыхла — Кавказ тауларыбыз, 
Сабийлигибизча таза сууларыбыз. 

Барабыз алгьа къарагьанлай джут. 
Анда джаныбыз, атыбыз. Джурт. 
Джашаргъа буюрулмаса, ёлюрге буюрулур. 
Юсюбюзге джуртну топрагьы къуюлур. 


Насыблыны тюню да, тюшю да, 
Насыб юлюшю, топракъ юлюшю да 
Халкъдача болур, джуртунда болур. 
Кетдик ары, хайда кетдик, тур. 

Суу да къайтады туугьан таууна, 
Къайта эсе да булут бетли. 
Джуртсузлукъ джетмесин таб къанлы джауума, 
Сынадыкъ аны итлик джетиб. 

Энди биз тауланы къоюб кетгенден 
Таула алгьа бизни къоюб кетерле. 
Толуудан а толгьанла имбашлада 
Сууаб, гюнах джазылгьан дефтерле. 

Сыйлы топракъ — ол муслиман топракъ тюл, 
Файгьамбарны аягьы джетген, 
Сыйлы топракъ ол — ата-бабала Джурту, 
Ала бизге аманат этген. 

Адам джуртунда къалыргьа керекди, 
Къала эсе да урушда сыннган бычакъча. 
Не да ташлы джоллада ашалыб 
Атны аягьындан тюшген насыб налча. 

Джуртларын табхан насыблыланы 
Насыблары мийик болсун, таулача. 
Энди джуртха къайыталмазлыкълагьа 
Не этейик — насыбсыз болурму алача? 

ГЫРТЧЫ АДАМЛА 

Хар атламымда абыныб ташына 
Бурнуму бузарыкъ эсем да, 
Амалын табыб элимден тышына 
Бир атлам да этмем. 

Мында сууну ичеме чыкъгьан джеринден, 
Сютню акъгъанын кёреме ийнек эмчекден, 
Халал къурманлыкъ этеме къойну бойнун кесиб, 
Кырдыкга, джулдузгьа да джууукъ болама кесим. 

Мында къаты бла озсанг, амма да турады ёрге, 
Мында къызгьа къарасанг, къыз къарайды джерге. 
Мында суу десенг, айран берирле. 
Адамны сыйын чынындан тюл, 
Джылындан, адамлыгьындан кёрюрле. 

Намысдан кёбюрек, аджалдан азыракъ 
Къоркъарла элни къызы, джашы. 
Къыйынлыкъда къалмазла абызыраб, 
Къууанчда да къутуруб, шашыб. 

Мында эм уллу бедишлик, шарайыб — 
Баш джанлатыу, ишлемей туруу. 
Мында къартла джашланы тюшюндюрген 
Дерс бирди — халал урунуу. 

Кийикле къыйналыб джюрюген джерледе 
Бичен ишлеген таулу адамла, 
Таулача чыдаб ургьан джеллеге, 
«Хайт» деген гыртчы адамла. 

Насыб излей чачылыб кетмей, 
"Насыб — аталаны джери", — 
Дегенигиз ючюн, къолумдан келсе, 
Къояр эдим сизге ёлюмсюзлюк бериб. 

Ийманындан чыгьыу дин ахлусуна 
Къалай кёрюннюк эсе, алай 
Кёрюне келди таулу адамгьа 
Джуртун ташлау, тилин унутуу. 

Халкъгьа белгили Къалай улу Аппа 
"Бисмилля" дер орнуна, "Къарачай" 
Деучю эди, дейдиле къартла, 
Эркишилиги бар эди къалай. 

Кюн, бар халкъланы барын тенг джылыт, 
Хар терезеден игилик бла къарасын Ай. 
Ахыр кюн да мен къыйналмай кетерме — 
Ёсюмлюдю, ёлюмсюздю Къарачай!... 

ДЖЕРИМ ДЖЮРЕГИМДЕ 

Мени джюрегим ушайды ёзеннге. 
Ёзен — суу ахырзамандан къалгьан къайыкъгьа, 
Къабыргьаларын къаяла тешиб, кырдык къозлаб... 
Къабыргъалары энди – чаууллу кюнбет джайлыкъла. 

Ёзге къайыкъны бурну, чексизликге къарай, 
Дайым джыйлайды тенгизни тузлу сууун. 
Къайыкъны Кябасы, дуасы да — тенгиз, 
Суусуз — ол джагьагьа атылгьан чабакъ. 

Мени джюрегим — къайыкъгьа ушаш ёзен, 
Кёлтюрюллюкме — кюнбетле къанатларым. 
Ахырзаманлагъа тюбей да хорлай келген 
Ёзен, тенгизгеча, киреди джюрегиме. 

Къайыкъгьа, тенгизге да ушайды джюрегим, 
Нарт сёзле — ана тилими толкъунлары. 
Агьачлы, ташлы къыйынлы туугьан джерим, 
Сеннге тилек этеме тобукъланыб. 

Джеринг кёкге джууукъ болгьанлыгъына, 
Джюрегинг болмаса кёкге джууукъ, 
Тилеклерингден чыкъмаз бир джукъ. 

Ёзге джюрегим урады джерими кёкюрегинде, 
Джерим тынгы табады тынгысыз джюрегимде. 

БУ ТИЛДЕ СЁЛЕШГЕНДИЛЕ 

Бу тилде сёлешгендиле: Къарча, 
Адурхай, Трам, Науруз, Будиян... 
Мен да бу тилде джазама назму — 
Къарачай сауду, кёреди дуния. 

Суусуз да къалдыкъ джай чилледе, 
Джалан къалыргъа да тюшдю сууукъда. 
Алай а биз халкъбыз, бизге ёлюм джокъ 
Ана тилибиз саулукъда. 

Бир уллу стадионнга сыйыныб къалырча 
Азбыз, ёзге айтсынчы базгьан, 
Бизни халкъ кёрген къыйынлыкъланы 
Чегалырча бармыды базман. 

Къарагъанладан тюл, къагьышханладан 
Бола келдик кёбюне да биз. 
Нарт улусу болгьанды чанчхан 
Эмегенни кёзюне да миз. 

Аз эсек да кёб тёгюлдю къаныбыз. 
Дагъыда джазыуубузгьа болалмайбыз ие. 
Джашайбыз, къыйынлыкъ — юйюбюзню оя, 
Биз да аны джангыдан сюей. 

Терсликни джаныуар ауузун да байларгъа керекди, 
Алгъан бла къоймай кёзюн. 
Ол затха себеб болур эсе уа 
Бёрю ауузун байлаучу сёзюм.

ТЫНЧЛЫКЪ КЕРЕКДИ 

Бай болгьанды джашау. 
Кийимлерибизде джокъду джамау. 
Кийимге джамау салыргьа да боллукъду... 

Сыннган кёлюме уа — джарау къайда, 
Джарылгьан джюрегиме — джамау къайда? 
Хоу, джюрегим эки джарылгьанды, 
Аны джарылгьанына кетедиле 
сагьышларым... 

Кёпюр керекди. Огъай, 
Тынчлыкъ керекди, 
Бир-бирин ангылау керекди. 

Поэзия —мени Аллахым. 
Ийнанама санга, 
Таянама санга, 
Чыгьарбыз тангнга. 
Шукур Аллахха! 

АДАМ ТУРНА ТЮЛДЮ 

Адам турна тюлдю, 
Джайны ызындан айланырча. 
Ёзге анга да керекди джылыу, 
Адамгьа, адамлыкъгьа ийнанырча. 

Шорбат чыпчыкъ да тюлдю адам, 
Анга керекди дунияны кёрюрге. 
Адамдан сора билмейди бир джан 
Тюшеригин бир кюн ёлюрге. 

Къыйынлыкъ — къыйынлыкъны келлигин билгенимдеди, 
Келгенни кетерин, кетгенни келмезин билгенимдеди. 
Бек багъалатханынг бюгюн биргенгеди, 
Тамбла уа? Анга кёре башха къайгьы неди? 

Къыйынлыкъ — къыйынлыкъны келлигин билгенимдеди, 
Къыйынлыкъ — анга мадар билмегенимдеди. 
Къыйынлыкъ — эки дунияны бирине бегиялмагьандады, 
Къыйынлыкъ — кетгенни белги иялмагьанындады. 

Къыйынды, ачыды адамны къадары. 
Къайытмайды киши баргьан болмаса ары. 
Джангыз сагьаябыз аланы тюшде кёрюб, 
Турабыз кесибиз да алагьа сынла кибик. 

КЮНЮБЮЗ БОЛМАЗ КЪАРАНГЫ 

Ата-бабам, джолгъа атланса, 
Кесин урушхача бегитиб чыкъгъанды. 
Не джау киргенде, не кюз биченде 
Къылыч ура алай чыныкъгьанды. 

Къарачайлыла! 
Тойларыбыз зынгырдатыучу къаяланы 
Къаныбыз къызарта, азмы ёлгенбиз. 
Къанлы джауу болсакъ да къайгьыланы, 
Тынчлыкъ а кёрмей джашай келгенбиз. 

Алай а, не къыйынлыкъла кёре келсек да, 
Бир кишиге салмагьанбыз бой. 
Таула сын болурча кишилик этелгенбиз, 
Джулдузланы тебсетирча — той. 

Бизни кюнюбюз болмаз къарангы, 
Джауну джюреги болгьанлыкъгьа къара. 
Саула къой эсенг, таб сын ташла 
Сюеледиле джулдузлагьа къараб. 

АНАЛАНЫ КЪАЧЫ УРУР 

Къадар! 
Босагъаларына дери алтын эт 
Мен сюймегенлени юйлерин. 
Джангыз ол затха къарамазча эт, 
Мен сюйгенлени да кёзлери. 

Гыл тюшюрюрге къайсы тил 
Кёбюрек джарарыкъ эсе, аны 
Билирге тырмашханланы 
Ана тиллерин унутуб, 
Аналаны къачы урур. 

Билсин рысхыгьа къызгьандан 
Тура айланнган талагьы: 
Эриген алтындан тойгьанды 
Джуртун сатханны тамагьы. 

СЮРГЮНДЕ КЪАРАЧАЙ ДЖАШЧЫКЪ БЛА 
АНАСЫНЫ УШАКЪЛАРЫНДАН 

(Сойкъырымны-сюргюнню къуру ал эки джылында (1943-1944) огъуна, акъыл-балыкъ болмагъан 22 минг къарачай сабий къырылгъанды). 

- Ання, ач болгъанма... 
- Эркишиге ач болгъанма деген айыбды. 
- Анам, мен уллу болгьанма да? 
- Хоу, балам. 
- Бек уллу болсам Къарачайгьа кетербиз да? 
- Хоу, балам. 
- Анам, Минги Тау къаллайды? 
- Тюени сыртына ушайды, балам. 
- Биз аны къачан кёрлюкбюз? 
- Кёрлюкбюз дегенлей турсакъ, балам. 
- Анам, бу къашыкъчыкъланы не этерикбиз? 
- Кавказгьа барсакъ бал ашарыкъбыз, балам. 
- Бал анда, къашыкъла мында... 
Алай нек болгьанды, анам? 
- - Анам, гитчечикле ёлмейдиле да, 
Мен ёллюк тюлме да? 
- Хоу, балам... 
- Анам, атам а нек къайытмайды? 
- - Биз а къайтырыкъбызмы? 
- (Ёлмесек, Аллах, сен джазыкъсын) 
Къайытырыкъбыз, балам, къайытырыкъбыз. 
- Къачан? 
- Сен уллу болсанг... 
- Ання, ач болгьанма. 

АДАМ КЮЧЛЮДЮ 

Нечик къарыусуз адамчыкъма мен, 
Азгьа да кёб къыйнагъан кесими. 
Кёбге да аз къууана билген, 
Ач ачыугьа талатыб джюрегими. 

Алай а, билмем алдай а: 
Умутну ашы да кёбдю, 
Булутну башы да — кёкдю, 
Джерни джашнары алдады. 

Бир Муссагьа бир фыргьауун 
Табыла келсе да дунияда, 
Болмаз джашауну къаргьауум — 
Адам кючлюдю элиядан. 

ДЖЮРЕК БЛА КЪАМА 

Онг джанымдан сол джаным аууруракъды, 
Сол джанымда — джюрек, дунияны къайгьысындан толу. 
Онг джанымдан сол джаным дженгилирекди, 
Сол джанымда — джюрек, дунияны иги умутундан къанатлы. 

Алай а — къаманы да келгендиле джюрюте 
Сол джанларында. 
Джюрек а аны башындан къараб тургьанды. 

Энтда киши этмесин умут, 
Сауутну джюрекден ёрге тутаргьа, 
Къаманы джюрекге чанчаргьа, 
Джулдузну ышаннга салыб, къара атаргьа. 

Боллукъ тюлдю алай. 
Турлукъдула джулдузла, Ай. 
Адам джюреги да 
Кёк бла Джерни арасында джашнай... 

АЛАЙ БОЛСУН 

Ассы болмагъанлыкъгьа къычырыб аны, 
Билмеген болмаз А-ны, Я-ны. 
Алай а азла биледиле игисин, 
Сёзге, кёзгеча, сакъ болургьа кереклисин. 

Сёз тюшмегенди кёкден, 
Сёз болмагьанды алгьа. 
Сёз чыкъгьанды джюрекден 
Болуб башхагьа саугьа. 

Къадар, сёзюмю Гъаршха ётдюр 
Демейме. Джангыз адам джюрегине джетдир. 
Джюрекге ол тынчлыкъ берсин, не тынчлыгьын бузсун, 
Джангыз да игиликге тырмашдыргьанлай турсун. 
Тюзлюкню хорланмазына ийнандыргьанлай турсун, 
Джашаугьа ышандыргьанлай турсун, 
Джангыз да алай болсун. 

БИДЖИЛАНЫ АСХАТНЫ ЭСГЕРЕ 

Эртденли сызгъырады боран, 
Чыгьыб къагъышырча болгьанма. 
Къардан, кюртден толгъанды болгьан, 
Мен да къалмазма булгьанмай. 

Ёзге, боран, сугьул кюркенге, 
Ансы тутсам отха къыздырырма. 
Не кесинг къалагьан кюртлеге 
Бузчакъмакъ башынгы бысдырырма. 

О, хо да, боранла, боранла, 
Сен къышны улуучу итисе. 
Сезесе да иенги ёллюгюн, 
Алгьадан джылауун этесе. 

Къышны уа джел ауруу басханды, 
Кючю джокъ андан аязыр. 
...Тарайдыла тырнау да, басха да 
Джазны джашилчач аязын. 

ЕЛЮМ БЛА ДЖАШАУ 

Ёлюм — ол да къадарны иши. 
Ёлген кюнюмде келмесин киши 
Сынаргъа не джыларгъа: 
Кетмегенме эсириб джардан. 

Джашау, аллайдан сакъла мени. 
Джашлай огьуна къабла мени, 
Джангыз, ёлюуюм — ёлюм болсун 
Кёлсюзлюкге, кюйсюзлюкге, 
Атлам болсун, бир эсе да, 
Ёлюмсюзлюкге. 

Адамны ёлюгюн къабыр алыр. 
Кишилиги, халаллыгъы бизге къалыр. 
Окъду сёзюм — боз булутха. 
Джокъду ёлюм — джаз умутха. 

Къызбайлыкъ — эм эршилик. 
Баш ариулукъ — эркишилик. 
Барды джашау, джокъду ёлюм. 
Эслилик, Кишилик, Эсенлик. 

СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАННЫ СЁЗЮНДЕН 

Адамгъа Аллаххача къарамам ёмюрде, 
Аллахдан да азмы къалды кёлюбюз. 
Джуртха джашаргьа къой эсенг, ёлюрге, 
Къайыталмай къалды узакъда кёбюбюз. 

Меннге керти да ачыкъ болгъан бир зат: 
Бизге ташадыла къадарны джоллары. 
Джети джукълаб эсиме келмез эди, 
Къарт анам джуртсуз къалыб джылары. 

Не таулучукъ сорур деб меннге: 
Нек туугьанса деб сен алай анда? 
Мени уа тюк чакълы гюнахым джокъ анда... 

Болдула керти да сынау заманла, 
Къыйын кюнле кёблени джутдула. 
Иш а анда тюлдю. Иш — сени туугьанынг, 
Ана тилингде сёлеше тургьанынг, 
Джашагъанынг Къарчаны джуртунда. 

Ол — тюзлюкню хорланмазлыгьы... 
Таулада джазгьы хауа, джазгьы. 

БЁРЮ 

Терслик этилгенди, къалай унутсун адам, 
Къан къызгьанды, къалай сууутсун адам. 
Къара къамагъа чабаса да болмайды, 
Къара ташны къабаса да болмайды. 

Ачыуум джити болгьанды къылычдан, 
Къычырыкъ этиб тёнгерейме къырдышда. 
Джюрексиниб ауама ары-бери... 
Къарасам, чегетден чыгьыб бёрю 

Азауларын агьарта келеди меннге, 
Санагьанды ажымсыз да кесине тенгнге. 
Алдауукъдан айырайым кертини, 
Энди сенден бир алайым дертими. 

"Харам тенгле этген аман джора ючюн, 
Тюз болгьанлай тюшген хар джарам ючюн" - 
Бычакъны урама сабына дери, 
Урама да бурама ары-бери. 

Тишлерим бла къабама богъурдагьындан, 
Эсиреме къанны боркъулдагьанындан, 
Дуккуллайма, кёл кенгдиреме, 
Ахырында бёрюню башын 
Темир быкъыгъа илиндиреме. 

Ой бошуна, бошуна той тутдум: 
"Таш бла ургьанны аш бла ур", — унутдум. 
Бёрю баш айтады ызымдан кескин: 
«Къайда терсликни къуруталдынг эсе, 
Мени орнума бёрю болдунг да кесинг..." 

ПОЭЗИЯ ЁЛМЕЗ 

Акъ сёз, джашайса хайырынг джугъа, 
Бизге таянчакъ, къанат да бола. 
Тураса, кёзлеча, кёзлеуча ачыкъ. 
Къабланама сеннге джюрегим ачыб, 
Джюрегими да ачыб: 
Кёреме кесими алгьындан кескин, 
Файгьамбар тюл эсем да, мен да тюл мискин. 
Гитче эсе да фахмум, 
Гулоч таякъгъа таянмаз назмум. 

Мени поэзиям — Хакъ бла адам. 
Иги джора этеме андан: 
Дуниягьа ахырзаман келмез. 
Поэт ёлюр, поэзия ёлмез!

ТАРТ ЧАЛКЪЫНЫ 

«Тарт чалкъыны, тарт,- деди къарт,- 
Кес хансны аягьындан. 
Топракъда чиририк санланы 
Не хайыр аягьандан». 

Чам этгенде алай чам этди, 
Мен кюлдюм бургъунчу къарным. 
Гырмык ургьанда уа алай урду, 
Гебенден тартыб чыгьаралмай къалдым. 

Кырдыкны джашиллиги чабхан эди кёкге, 
Къартны берекети — биченликге. 
Мен ол къартча чалкъычы болалмам, 
Къайнагьан айранны ичгенликге. 

Дуниягьа белгили болмасын аты, 
Ол эсине да келмейди аны. 
Мангылайларындан терлерин атыб, 
Ишлегенледе кёбдю адамлыкъ. 

Бегимеклик да уллуду алада 
Джашаугьа, ишге, игиликге. 
Биз кетсек да башхала ишлерле деб, 
Арытадыла ташын биченликни. 

Джашау деген гюллю, сейир джерни 
Арта аман хансын, ташларын, 
Бу дунияда халал джашарым келди, 
Ол таулуча, къарт таулуча джашарым. 

ГЕЛЕУ ХАНС 

Аман ханс кюле эди гелеу хансха: 
"Менича дунияда узакъ джашар. 
Сенича халалчыкъны, джумушакъчыкъны уа, 
Къайсы мал да джетер да, алгьа ашар". 

Гелеу а джашай эди хансдан сютге кёче. 
Адамла сыпас эте, акъ сютню иче. 
Аллай джашауну мийик хурметинден, 
Аллай бурулууну сейир къудретинден 

Юлюшсюз къалгьан, насыбсыз аман ханс 
Къайсы джерни, къайсы ёмюрню 
Аманыча джашай эди кеси... 

Сёзюм, гелеу хансха уша, 
Мен кетсем да, саула бла джаша. 

ХАЛАЛЛЫКЪ БЛА БУСАКЪ 

1 
Саулугьунда ким нени сюе эсе, 
Ёлгенден сора анга бурулса, 
Байлыкъны сюйген бурулур эди да сомгьа, 
Айланыр эди къолдан-къолгъа кёче. 

Бурулур эдиле 
Алдауукъну сюйген — алдауукъгьа, 
Итликни сюйген — итликге, 
Игиликни сюйген — игиликге, 
Мийикликни сюйген — мийикликге. 
Мен а — халаллыкъны сюйген, 
Бурулалырмем ёлюмсюзлюкге? 

2 
Ёлгенни джаны сюйген терегине 
Бурулгъан адет болса, 
Мен бусакъ терекге 
Аккылсыз бурулур эдим да, 
Аккылсыз барыр эдим 

Шыбыла джырыучу кёкге, 
Булутла барыучу кёкге, 
Къанатлы учуучу кёкге, 
Джулдузла джаныучу кёкге, 
Адамла къараучу кёкге, 
Чексиз кёкге, ёлюмсюз кёкге. 

КЮН ДЖАШАСАМ ДА 

Кюн джашасам да, адамча джашаб, 
Кетерге излейме аны. 
Кёлюм-джюрегим джазгьы кёкча джашнаб, 
Кёкню-Джерни къучакълаб ангым. 

Кюн джашасам да, таб бёрю ауузун 
Байлаб, ачмай кетмесин сёзюм. 
Ата-бабам этмегендиле алай, 
Алманы ала орнатхан терекден юздюм. 

Тамбла кюн ариу боллугьун билдире, 
Къызарады кюн батхан джаны. 
Келлик кюнлени ариулугьу ючюн 
Джерни азмы къызартды адам къаны. 

Кюн джашасам да, адамча джашаб, 
Кетерге излейме аны. 
Сизни арагьызда турурча джашнаб 
Назмулагьа бурулгьан джаным. 

БЕРИДЕН АРЫ 

«Бериден ары джууукъ 
Болдукъ» деселе адамла, 
Тынгылайма айталмай джукъ — 
Менден тамада ала. 

Алай а билеме иги: 
Суу кёмюкчады ол белги. 
Ёлюм къарамайды джылгьа 
Да, ким кетер, къайдам, алгьа – 
Къартмы, джашмы? Белгисизди, 
Ёлюм дегенинг бетсизди. 
Ансы кьарты ючюн джашы 
Таукел салмазмы эди башын. 

Аллай мадар джокъду, айхай, 
Бизге къалгьан бушуу, хахай. 
Ёлюмню къатыды джоругьу, 
Анга къарт-джаш да джолугъур. 

Бетден-бетге, кёзден-кёзге. 
Уруш тюзю — къуру экигизге. 
Сени джанлы — тюз ишлеринг, 
Ёлюм джанлы — кир ишлеринг. 

Ким хорлар — къыйынды билген, 
Артха къайытмайды ёлген. 
Аты иги бла къалгьан 
Болур ёлюмню хорлагьан. 

АДАМЧА ДЖАШАТ 

Кёре эдиле агьаргьан чачын, 
Эте эдиле тиширыу къачын, 
Тёзе эдиле, кеслерин тыйыб, 
Багъалата тиширыу сыйын. 

Ол а унамай эди аны ангыларгъа, 
Терс-тюз демей, ёч эди къаргьаргьа. 
Ким бла болса да этмесе дауур, 
Кюню анга бола эди ауур. 

Адамла джанлай эдиле андан, 
Ол а къууана эди анга. 
Ахырында къалды кеси джангыз, 
Болурму адамлада андан джазыкъ. 

Ёлюм а — андан да бетсиз бир зат, 
Келди да этиучюсюн этди. 
Адамланы чакъыра, улуй къалды, 
Арбазгьа адам къоймаучу ити. 

Къадар! Кючюмю этсенг да тенгиз, 
Къойма мени адамсыз, тенгсиз. 
Ал кюн кёргеним да адам, 
Ахыр кюн кёрлюгюм да — адам. 
Джашат тюзге тюшюртмей джара, 
Сёзюм, ишим да адамлагьа джарай. 

Къыйынлыкъ тузундан да джалат, 
Насыб джулдузун да узат, 
Сюйгенингча сына, джангыз 
Адамла бла джашат, Адамча джашат! 

СЮТНЮ АЧЫГЪАНЫ 

"Къой Джолда шын туруб джюрюрме, 
Аякъларымда да джерни тобнуча ойната. 
Кёкню джулдуз чачын гымых джюлюрме..." 
Кюлюб къойдула ана-ата. 

"Хоншуну алма терегине таш атханча, 
Къалай табды толгьан Ай къара атаргьа", — 
Деди джашчыкъ, бир акъыл сёз айтханча, 
Дагьыда къайгьы кирмеди ана-атагьа. 

Глобусну эки джарыб: 
"Джерни къарнын джырдым", — дегенинде, 
"Не дейсе, оу, мен джазыкъ, 
Сен кесинг джашайса джерни юсюнде", — 
Деди анасы. Джашчыкъ а анга: 

"Мен биз джашамагьан джанын джыргъанма", — деди. 
«Сёз къабчыкъ, сёз табмаймы къаллыкъды» деб, 
Ахлула бек эркелетдиле аны. 

Джашчыкъ ёсдю да мазанкой болду. 
Ёзге кесинден башханы санамай адамгьа, 
Тойгъанлыкъдан гырджынны аягъы бла урду, 
Бычакъны бояды адам къаннга. 

Энди уа чабдыла ана-ата 
Къалай болду алай деб, хайран болуб. 
Мен а сейирсинмейме: сютню ачыгьаны 
Кёрмегеним себебли айран болуб. 

ДЖУЛДУЗ ДЖАНГУР 

Бусакъла кёкге иедиле тамыр, 
Къоллары бла джерни сакълаб амандан. 
Кёкде уа — джулдуз ызындан джулдуз тамыб, 
Джулдуз джангур джашнайды Аламда. 

Кёкге къарагьан адам кёзле уа — 
Джерден кёкге джаугьан джазгьы джангурла, 
Кырдык урдура Аламны бетине 
Джашауну джукълатмазбыз деген умутла. 

АДАМЛА БОЛМАЙДЫЛА БИРЧА 

Адамла болмайдыла бирча, 
Аны уа болгъанма билирча, 
Алай а дагьыда, дагьыда 
Эки джарыла джюрегим, 
Шыбылача чартлайды джаным да 
Сабырлыкъны юзюб джюгенин. 

Аймушну къарнашы Магулча, 
Керексизге тууайламам. 
Ёзге итлик этилген джерде 
Шайтаныма мен таш байламам. 

Сатлыкъны кёзюн алмазма, 
Орнуна ачха да салмазма. 
Ёзге къара багьанагьа 
Аны байламай къоймазма. 

Амантишлеге къызгъан тишлей 
Сёзюм сала турур тамгьа. 
Халкъны тарихин, тилин 
Кечим джокъ унутханлагьа. 

Джау — джау болгьаны ючюн излейди 
Тилинг-адетинг унутулурун. 
Ол айтханнга "хайт" десенг, 
Сени неди да умутунг? 

Мени бек уллу тилегим къадардан: 
Къабыл болгьан тёре бар эсе ёмюрде, 
Бир халкъгьа тюшмесин джуртсуз къалыргьа, 
Къырылыргьа не ана тили ёлюрге.

ДЕЙДИЛЕ 

Къошчула къазан асхандыла, дейди, 
Этме дегенни басхандыла, дейди, 
Умут бла этди ёз тутдургьан, дейди, 
Бораннга, сууукъгьа чыдатхан, дейди. 

Этни къаны къачханлай джыртарыкъдыла, дейди, 
Эжиуню басыб джырларыкъдыла, дейди, бурундан, 
Татаркъан къызылбеклени къалай туурагъанындан. 

Кёллери рахат эди кеслерине базгьандан, 
Эт да алкъын тюшмеген эди къазандан, 
Бири да хазырламагьан эди бычагъын, 
Гыбытны да бошланмагьан эди бучхагьы, 
Хапарны да башланмагъан эди аллы, 
Алайына – юслерин басды къанлы. 

Барысын байлагьандыла, дейди, 
Шапагьа эм къартны сайлагьандыла, дейди. 
Бизни сакълай болур эдигиз, дейдиле, 
Къарт таулуну хыликке этедиле, дейдиле. 

Къарт тизгенди аш саламгьа этлени, 
Сыйлайды кёнчекликге келгенлени. 
Ала уа этин сыдырыб, сюеклерин 
Къарт таулугьа бередиле, кемирсин, 
Джазыкъ кеси халаллыгьыбыздан семирсин. 

Къарт таулу уа биледи этерин, 
Кёзю-къашы бла кёллендиред нёгерлерин, 
Къонакъланы ой сыйлаудан сыйлайды, 
Алларына этме дегенни къалайды. 

Къарынларын ачлыкъ къысханла джортууулда, 
Джаякълары къызыу-къызыу къымылдаб, 
Ауурланадыла этден: эт — этге деб, 
Шорпа уа — бетге деб. Эй, шорпа уа къайда? 
Къазан шорпаны къарт аудургьанды алайда. 
Гыбытны да бошлаб, къойгьанды айрансыз, 
«Ай, къырды,- деб, чабхандыла,- иймансыз». 
Джангыз бири сюркеле барыб, 
Тёгюлген джеринден бираз шорпа уртлагьанды. 
Кёнчекликге келгенледен джангыз ол сау къалгьанды. 
Харамгыбытланы халал къарачай эт джаргьанды, 
Эллерине ма ол хапар баргьанды. 

ГЁДЖЕБ 

Бир гёджеб Къарачайгьа салыб келгенди дейдиле, 
Тутушну таулула къачан да бек сюйгендиле дейдиле. 
Алай а бу джол хорламдан умут юзгендиле, 
Къонакъны пелиуан кючюн сезгендиле. 

Киши чыгъалмайды анга базыб, 
Чыкъгъан да тёнгерейди джерни къазыб. 
Бедишлик болургьа тебрегенбиз дейдиле, 
Гёджебге артмакъ боллукъну излейдиле. 

"Ой сыйлы къонакъ, ашыкъма да ауузлан, 
Табыллыкъды сени тутар бир улан". 
Тынгысыз болуб атлайдыла ары-бери, 
Тулпар Алий болса эди бёрк кийгенледен бири. 

Сора айтады кёб сёлешмеучю бир къарт: 
«Бёрк кийгенледе Къара-Шауайча джокъ эсе нарт, 
Джаулукъ къысханлада танг кюшчюгю болгьан бард. 
Хоу, гитче келиниме айтама. 

Ол бир кере инейк сауа тургьанлай, 
Ийнек сермеб челегин тёкдюрген эди. 
Ай алайына, келиним кёлтюрюб, 
Ийнекни чалмандан быргьаб ийген эди. 

Энди аны хо этдиралсагьыз, 
Ол башыбызны бедишден алыр эди." 

"Эй ол Сатанай бюгюн бизге джараса, 
Биз анга баш ургьанлай турур эдик", — 
Деб ашыгьыш кетдиле келечиле... 

Ма келеди эркишича кийиниб, 
Ай къалыр да тиширыу болгъаны билиниб. 

Къонакъ келгеннге ёрге турургьа излейди, 
Ол а: "Аллах ючюн тебме, къонакъ", — дейди, 
Олтуртады тобукъларындан басыб, 
Кеси уа кетеди ызына айланыб. 

Къычырадыла: тутуша бар, кетме деб, 
Эй, марджа, аллай хомухлук этме деб. 
Къонакъ гёджеб а: "барма къоюгьуз, - дейди,- 
Ол меннге этерни этгенди дейди. 

Джетер джетмез тобукъларымдан бошады дейди, 
Тутушсакъ а къояр эди ёлтюрюб". 
... Джыйылгъан джамагъат сыйлы къонакъны 
Барады дейле сылаучугьа кёлтюрюб. 

ЭКИ КЪАРТ 

Хар кимни башха тюню-тюшю: 
Дайым мени кёз аллымда 
Эки къарт дуппур башында 
Къабыргьаларындан кырдыкга тюшюб. 

Юслеринде къочхар тонлары 
Джылытадыла, болсала да эски. 
Ары-бери силке къолларын, 
Даулаша, сёлешедиле экиси. 

Нарт заманлагьа къочхар тонлагьача, 
Чырмалыб турадыла къартла. 
Тон тюбюнден къарагьан туудукъчукъ 
Аланы ишлерин, сёзлерин да къатлар. 

Озгьан заманнга ким къараялыр 
Сансыз этмей, этмей къаугьа. 
Аргьы кюнбетни къаялары 
Къарагъан кибик ёзен суугьа. 

Баргьан заманнга ким къараялыр 
Акьылман кёзден. 
Замансыз шкок атылады 
Керексиз айтылгьан сёзге. 

Къартла билмеген не зат болур? 
Барын да биледиле къартла. 
Къойла кырдыкны отлай келиб 
Тохтаучандыла, алагьа къараб. 

Сора ёмюрлени тузлу терлерин 
Джалайдыла тонланы юсюнден. 
Джашчыкъ а, къымылдаб тонну тюбюнден 
Чыгьады да, илгендиреди аланы. 

Тонну этегин джашчыкъны юсюне 
Атады да къарт, къалкъыугьа киреди. 
Туудугьу — сабийлиги артха къайтханча — 
Джюрегине рахатлыкъ келеди. 

КЪАР ХУРТДАГЫ 

Къар хуртдагы къабыргьада — 
Огьурсуз къышны къалгьан-булгьаны 
Кебиннге чырмалыб тургьанча... 
Боранлы къышдан къалгьан олду энди. 
Джазыкъсыннган огьуна этдим. 
Къар хуртдагы къабыргьада... 

БИЛЕМЕ 

Билеме: ёллюкме джашлай, 
Кёрюб болмасам да ёлюмню. 
Джюреклери тынчла, джууашла 
Джашаучандыла узакъ ёмюрню. 

Джюз джыл джашагьан билмейме поэт, 
Аны ючюн болмазма кёлсюз. 
Къалюбалада джашагьан нартны да 
Нарт сёзю — ёлюмсюз. 

СЁЗ — КЪАНАТЛЫ 

Къанатлылагьа бералмайма тилими, 
Сёлешдириб, алагъа тынгыларча. 
Ала да бералмайдыла къанатларын, 
Ала кибик мен да бир учарча. 
Сёз а — къанатлы... 

НЕК? 

- Къалай аридула джулдузла... 
- Ышаннга салыргьа табдыла бек. 
- Не дейсе!? Мен кетеме. 
- Нек? 
- Джюрек къарады сенде. 

ДЖАН УРГЪАН КИБИК 

Бу кёкмюдю, огьесе джаныммыды 
Умут джулдузлагьа керилиб тургьан. 
Бу булутмуду, бушуууммуду, 
Учхан джулдузгьа джаназыгьа баргьан? 

Бурху джюрегим да нек урады былай, 
Бютеу Аламгьа джан ургьан кибик? 
Кеси да тюнене бла тамбланы байлаб, 
Бюгюнню сыйраты болгьан кибик? 

БОРАН 

Бран джылыныргьа излеб, 
Боранлай эсе уа. 
Кесин юйге, адамгьа 
Андан ура эсе уа. 
Аны киши да билмей 
Тура эсе уа... 

Ангылайма, билселе да, 
Джылы къоюнларында 
Бузну эритирге 
Азла сюерле, 
Азла базарла. 

ДЖЕР КЕСИНЕ ЧАКЪЫРАДЫ 

Керек тюлдю джугъунг, 
Келгенди джукъум, 
Джер кесине чакъырады. 
Учхан джулдузум — 
Джанлы сюрген къозу, 
Къаны саркъа, макъырады. 

Тауусулгьан болджал... 
Саргьалгьан болджар... 
Аджал. 

ЁЛЮМСЮЗЛЮК НЕДИ ДА? 

Джыла, кёзню терезесин, кёлню эшигин этиб, 
Джырла, джюрекни къысыр къая этиб. 
Джылла чачыладыла къаядан кетиб. 


Ётюрюк. Заманды бизни элтген кёлтюрюб, 
Кесибизбиз чачылгъан да джылладан кетиб. 

Елюмсюзлюк неди да? Къайда башланады ол? 
Кёлсюзлюк бошалгьан джерде башланады ол. 

ТОХТАМАЗ ДЖЮРЕК 

Тейри берди атны джюрюгюн, 
Аны сакълар онг бермеди ансы. 
Талагьы тургьан джюрегим 
Хырылдайды, аууб къырдышха: 
Билеклерим — сыннган арышла, 
Сагьышларым — аугьан арбаны 
Бурула тургьан чархлары... 

Терк юзерме арыш бауланы, 
Хамыт бауну аладан да терк. 
Кюлдюрмезме къанлы джауланы, 
Алагьа ачыугъа тохтамаз джюрек. 

ШАХАР ОРАМДА 

Джол чыракъны джашил кёзюне 
Сыпас эте, ётеме джолну. 
Арабала, джаныуарлача, 
Юсюнге чынгаргьа турадыла хазыр. 
Аланы къурушдургьан 
Джол чыракъны къызыл кёзю. 
Акъыл джыйдыргъан да — 
Къолан таякъчыкъ. 

Теблеб кетерге хазыр тургьан 
Джаныуарланы къанджал сыртларында 
Кёл кенгдириб чабарым келе, 
Ётеме джолну... 

КИРПИКЛЕРИНГ МЕНИ КЁРЕДИЛЕ 

Кёзлеринг тенгинге къараб тургьанлай 
Кирпиклеринг мени кёредиле. 
Чепкенинги тюбюнде къалтыраб 
Толгъан Айла неге кюледиле? 

ПОЭЗИЯМ 

Мени поэзиям бютеу Аламны аулагъан кеме, 
Тюбю — Джерге, башы — Гъаршха тие баргьан. 
Алай а, не узакъдан да къайытыб келиб, 
Минги Тауну айрысында тынчайгьан. 

КЁЗЮМ КЮЛЕ ТУРСА ДА 

Кёзюм кюле турса да, 
Турады кёлюм кюе. 
Оту джанаргьа у намай, 
Тютюнден толгъан юйге 
Ушайма. Насыб отум 
Джанмай къалды аз-кёб да. 
Терс тюлдюле Джер, Кёк да. 
Не этгин, 
Къыйынды адам джолу. 

КЁЗЛЕРИ ДЖАЗГЪЫ ЭРТДЕННИ 

Деу элтгенни элталмасам да, 
Элтирме биреу элтгенни. 
Илячин сёзлерим болурла 
Кёзлери джазгьы эртденни. 

Джазыу джыгъалмай къалса да, 
Мени да джылла джыгьарла. 
Джап-джашил джазгьы кырдыкла 
Кёз орунларымдан чыгъарла... 

ДЖУУАБ БЕР 

Шо къаллай къызла бардыла, 
Кёзюнг тоймаз къарамларындан. 
Атларын атарынг келир 
Джашагьан орамларына. 

Кесинги да джашарынг келир, 
Ёлюрюнг да келир 
Ариулукъгьа къакъдыртмайын кир. 

Алай бир затха этеме сейир: 
Быллай ариулукъ болгьан дунияда 
Эрши ишлеге орун нек табылгьанына, 
Къайгьы, къоркъуу да нек болгьанына... 

Джууаб бер, кёкге ёрлеген ёмюр!

АНГЫЛАЙ ТУРГЪАНЛАЙ АНГЫЛАЯЛМАЙМА 

Ашхам джарыгьыча кёргюзте 
Джарыгьын джазгьы эртденими, 
Ангылай тургьанлай ангылаялмайма, 
Мени къоюб нек кетгенинги. 

Умутум — джел джашиллей юзген 
Чапыракъча барады сарнаб. 
Мен сени асыры сюйгенден 
Тас этгеннге турама санаб. 

АСКЕРДЕ 

Аугьунчуннга барыргьа керекди 
Аз да болмай кёлде экилик. 
Ёзге буйрукъну толтургъунчуннга 
Ауаргъа да джокъду эркинлик. 

НЕ КЪАЛЫР 

Кырдыкны бурайыкъ да, ол юзюлмесе, 
Биз бичен ишге кирейик. 
Назмуну кёчюрейик да башха тилге, 
Андан не къалыр, кёрейик. 

ДЖУЛДУЗ ТАШХА УШАДЫ СЁЗЮМ 

Къаяны ташы ёзенде тохтар, 
Поэтни сёзю — башха джюрекде. 
Джаннган джюрегимден тютюнлей юзюлген 
Сёзюм бирде ушады ташха: 
Кюйюб, кёкден тюшген джулдуз ташха. 

КЪАЯ РАНДА АСЫРАРСЫЗ МЕНИ 

Ол тау джолну башы къаяда, 
Къая ранда асырарсыз мени. 
Аманлыкъчыланы юслерине оюлурма, 
Къатларма иги сёлешгенлени. 

КЮНЮБЮЗ — БИР СЕНИ ДА, МЕНИ ДА 

Джер — тёшек, Ай — джастыкъды бизге, 
Джулдузлу кёк а — джууургьан. 
Кюнню табабыз бир-бирибизде... 
Кюнюбюз — бир сени да, мени да. 
Сюймеклик кёлде джуууннган 
Джандетча кёреди нени да. 

Бермедиле меннге сюймеклик ёчюн, 
Къыйналгьанса деб кёб къызны сюе. 
Джандетде сеннге гюнахлы болгьаным ючюн 
Бюгюн джаханимде турама кюе. 

КЪАЯЛА — НАРТ КЁКЮРЕКЛЕ 

Къаяны кёз джашы — таш. 
Къыйынлыкъ джетиб ычхынса, 
Ол да ууатыр джауну башын. 
Къаяла — нарт кёкюрекле... 

"ХАРС" ДЕБ... 

"Тарс" деб, къара джюреги атылгъанында, 
"Харс" деб, джангызгъа барды азатланнган джаны. 

КЪАРАНГЫ БУТУН СЫНДЫРДЫ 

Къарангы бутун сындырды да 
Ёзенни терк кючлейме деб, — 
Кийикни терк тутама деб, 
Къаядан секириб, бутун сындыргьан 
Бёрюге ушаб къалды. 

Танг аласында къарангы 
Ауур асхай кетиб баргьанда, 
Кёлеккеси да — 
Ит къабхан тюлкюню къуйругьу кибик, 
Элде хоразла кёл кенгдире, 
Бир-бири ауузундан алыб, 
Ызындан созуб къычыра эдиле... 

БОЛЛУКЪДАН КЪУТУЛМАЗСА 

Тюшюмден къоркъуб джолумдан къалдым 
(Кюллюк эсе да муну эшитген). 
Машинадан кетгенча бола эдим да, 
Ачыдым джыгъылыб арбазда эшекден. 

АНДАН КЪАРАГЪЫНЧЫ 

Мен билмедим сени алай ариу болгъанынгы, 
Айырылыб, узакъдан къарагъынчы. 
Адам билмеди Джерни алай ариу болгъанын 
Кёкге чыгъыб андан къарагъынчы. 

САБИЙЛИКДЕН ЧЫКЪДЫМ 

Сабийликден чыгъа-чыкъдым, 
Сакъал-мыйыкъ джюлюйме мен. 
Джалан аякъ джыра чыкъны, 
Зияратха джюрюйме мен. 
Ёлген тиллеге зияратха... 

Къабыл болса уа тилегим, 
Ёлген тиллени джанына 
Джолунг болмаз ана тилим. 
Ёмюрде да сен ол саннга 
Къошулмазса ана тилим. 

КЪАЙДАСЫЗ, ЧАЛКЪЫЧЫ ЭРЛЕ! 

Тыбырда къалгъан къызлача, 
Чалынмай къалгъан джерле 
Къаудан къычырыкъ этелле: 
Къайдасыз чалкъычы эрле? 

ФАХМУНУ АТЫ 

Ташлы джолда от чакъдыра, 
Фахмуну аты чабды. 
Тишлерин уруб чакъдыра, 
Зарлыкъны ити да ызындан. 

Фахмуну дюлдюрю учду да, 
Кёкде Къой Джолда кишнеди. 
Зарлыкъ ити, кёкге къараб, 
Улуй къалды, эрши улуй... 

ПОЭЗИЯНЫ ДЖАНГЫЛЫГЪЫ 

Поэтни джангызлыгьын 
Джангыз башха поэт билир. 
Поэзияны джангылыгьы, 
Айхай, джангызлыкъда келир. 

ЭТЕ БИЛ АЗАТ 

Кёзлерими кёзлеринге кёзлюкле эт, 
Сёзлерими сёзлеринге сёзлюкле эт, 
Не джесир эте билгенингча, эте бил азат... 
Керек тюлдю ангылаймыса, меннге быллай азаб. 

БАРЫРЛА БИРГЕНГЕ 

Кёзлерими къуршоуундан, 
Сёзлерими къуршоуундан, 
Къолларымы къуршоуундан 
Ычхыналмазса, ийнан. 

Ычхынсанг да: 
Кёзлерими къарамы, 
Сёзлерими джылыуу, 
Джюрекни къалтырауу 
Барырла биргенге. 

КЪУУАНА ДЖАШАРБЫЗ 

Бир кёбмю джашайбыз биз бу дунияда? 
Аны да джашасакъ тартына, уяла, 
Ат-бет атарла деб, бир джукъ айтырла деб, 
Зарла, сёзчюле бизни джылатырла деб, 

Артдан а, джашлыкъ озгъандан сора, 
Турмазбызмы дайым джюрексиниб сора: 
«Джюрек дып-дып этгенде учунуб, 
Нек кермеген эдик къанат эркин учуб?" 

Джашлыкъ тынгы бермей тургьанлай бизге, 
Адетлени кишен этиб кесибизге... 
Огъай, бар адетлени барын байракъча тутуб 
Бармазбыз, игисин-аманын унутуб. 

Огьай, джашарбыз керилиб къулач, 
Джюрекге, джерге сыйынмай къууанч. 
Болмай къол-аякъ байлагьан бир зат, 
Болуб бош сёзден, буруш сёзден да азат. 

Джашарла адетле сюймеклик берген, 
Бизге джанкъозну, джулдузну да берген. 
Аз-кёб джашасакъ да биз бу дунияда, 
Джашарбыз аны джашаугъа къууана. 

Джашарбыз аны намысха къуллана, 
Эсгере къуру да кёзлеуге къаблана: 
Таза суу — суусабынгы кесер, 
Мырды суу а — санынгы кесер. 

УМУТУМЧА БОЛСА... 

Умутумча болса уа, айхай, 
Бирге тынгылар эдик джулдуз ушакъгьа, 
Бирге къарар эдик джашил бусакъгъа, 
«Тюу машалла, кёз тиймесин!» дерча бизге Ай. 

Умутумча болса уа, айхай, 
Шум болуб тынгылар эдиле джулдузла бизге, 
Биз а айтыр эдик алагъа бирден: 
Ашхы тангнга чыгьыгьыз, джулдузла, 
Бу шош кече болмасын сизде учхан. 

Умутумча болса уа, айхай, 
Бир джерде да чыкъмаз эди къуугьун, хахай. 
Бирге тюбер эдик джашил джазгьа, джылы джайгьа. 
Дер эдик: «Кёз тиймесин, тюу машалла, толгьан Айгьа!». 

НАСЫБЫ ТУРАДЫ САКЪЛАБ 

Уууртчукълары масхара кюле, 
Къыз барады къызыу. 
Ташла джумшай аякъ тюбюнде, 
Алада къала ызы. 

Чёплеу башла Кюнню унутуб, 
Буруладыла аны таба, 
Кюн кеси да болуб умутлу, 
Таякъларын юсюне ата. 

Кёбле кёрюрле аны тюшде: 
Барады къызчыкъ. 
Кёлеккеси кырдыкга тюшсе, 
Кёлеккени ийнакълай кырдык. 

Шайтан джелчик да озгьун бурулуб, 
Ышылады сыйдам бутлагьа. 
Ныгьышда къартлача кёкден къараб, 
Ышарадыла акъ булутла. 

Къызчыкъгьа шууулдайдыла 
Джол джанында бусакъла. 
Ол а джукъ эслемей барады: 
Насыбы турады сакълаб. 

ТЫНЧЛЫКЪ КЕРЕКДИ 

Башымда поэтлик бёркюм, 
Назмуланы къояйым бюркюб. 
Керек тюлдю дунияны мюлкю, 
Ёлюмсюзлюк керекди меннге. 

Аман назмула туумай къалсынла, 
Иги адамла ёлмей джашасынла. 
Сёзюбюз, ишибиз аш болмазча джелге — 
Ёлюмсюзлюк керекди джерге. 

Къарт тюлме оноу этерге олтуруб, 
Джулдузкъулакъ назмум кишнейди кечени толтуруб – 
Дунияны ахырзамандан сакълай, сагьайта... 
Тынчлыкъ керекди, тынчлыкъ, а къайда?! 

КЁЛЮМ ТЕНГИЗГЕ БУРУЛГЪАН КЁЗЮУ 

Къыз келеди чыгьа тенгизден, 
Тенгиз келеди аны ашыра. 
Аллына ёте да бетине къарай, 
Бутларына, белине чырмала, 
Ийнакъланнган къыз кюле-ышара... 

Къыз тенгизде джюзгенлигине 
Тенгиз аны азсынады. 
Ызын ба эте юзмезде, 
Ызындан къараб ахсынады... 

Тенгизни чексиз термилиуюне 
Адамдан толу джагьа да — шагьат. 
Кёлюм тенгизге бурулгьан кёзюу — 
Сен къол силке ташайгъан сагьат. 

ЭКИ СУРАТ 

1 
Тенгизде джууунуб чыгъыб, 
Къыз тебсей эди джагъада. 
Гоккалада джаннган кибик чыкъ, 
Суу тамчыла этинде джана. 

2 
Къызчыкъны кёлю ишде ачыла, 
Аты айтылды тёгерекге. 
Ариу бетинде тер тамчыла, 
Джюзюмлеча эдиле джюзюм терекде. 

ТЮБЕТ БИЗНИ 

Эмегенни джангыз кёзюча, 
Джол чыракъны къызыл джаннган кёзюн, 
Уруб чыгьарырча бола, 
Амалсыздан дагьыда тёздюм. 

"Арбаланы Тейрилери — светофор, 
Къаршчы барсанг къалырса гимигиб", 
Чамны къой да, сюр арбангы 
Излей эсенг бюгюн меннге игилик. 

Кечигеме, кёлюм бола учхун. 
Айтхан багьанга аллай бир къошуб 
Берирме. Кетгинчи учуб 
Мени анга бир джетдир ансы. 

"Терк болушлукъну" арбасыча бар. 
Халым таб тюлдю. 
Джетдираллыкъ тюл эсенг да, "кёрейик",- де. 
Аллындан тюнгюлтме. 
Кюн мутхуз болса, учакъ учмазча, 
Кёлюм джарыкъ боллукъ эди мени, 
Кёрлюк эдим сени. 
Кюн а — чууакъды. 

Ай медет... 
Не да эт, 
Тюбет бизни. 

БУ ДУНИЯНЫ ИЕСИ 

Тири атлаб барады орамны, 
Толгъан Айла тебсейдиле кёкюрегинде. 
Ол а джунчуб къарагьан кёзледен 
Къоллары бла джабарча бола аланы. 

Ала уа — ала, люуюлдей, къалтырай, 
Чепкенни джагьасындан аз-аз къарай, 
Бир кесеклерин дуниягьа ача, 
Дагьыда уялыб кийим тюбюне къача, 
Джашланы къозуй, джашлагьа къарай, 
Тепсейдиле алай. 

Ала тебсейдиле джазгьы тебсеуню, 
Къызчыкъ къыз болду деген татлы тепсеуню, 
Дунияда эм алгьа туугьан тепсеуню, 
Дагьыда джангылай тургьан тепсеуню. 

Тепсей тургьан акъ Айланы иеси, 
Сен болурса бу дунияны иеси. 

Мени уа гюнахлы эркиши къолларым 
Аланы тепсеулерин тыярла, 
Дууадакъ бойнунгу сылай энгишге таярла 
Мени гюнахлы эркиши къолларым. 

МЕНИ КЪАРАМЫМ 

Мени къарамым эритир къарланы, 
Къаяланы тешер. 
Сора шыкъыртсыз, кюн таягьынлай, 
Терезенгден тюшер. 

Мени къарамым джарыр къарангыны, 
Булутланы юзер. 
Сора джумушакъ ай джарыгьынлай 
Терезенгден тюшер. 

Бир кюн а сени къарамынга 
Тюбеб къарамым, 
Шын турур да къысха кишнер, 
Къыза санларым. 

Сора алгьа не да артха 
Ауар къарамым. 
Ол кюн болур не бек джарыкъ, 
Не бек къарангы. 

АНГЫЛАДЫМ ИГИ 

Сени сюйгенден къалама да ёлюБ... 
Улугъан итни да ангыладым игИ... 
Лагьым да джокъ бу затха, аллындан биЛ. 
Инсан сюймекликсиз джашаялмаймыды дуниядА? 
Керти ол затсыз джарымаймыды джоЛ?! 
Ой, джюрегими болмай эсе, назмуму къойнунга аЛ. 
Ол мен бек термилген акъ къойнунга акъ сёзюмю саЛ. 
От тюшген джюрек – алайды хаЛ. 
О, джюрегими тартыб алыб сугьалсам эди къаргьа... . Сау къаЛ. 

СЕН КЕЛГИНЧИ... 

Сен келгинчи кёб ариу айтырма, 
Келгенден сора андан да кёб. 
Джулдузлары тесукъа эте, 
Чыммакъ къаргьа къараб турад кёк. 

Джюрекде сеннге сакъланнган сёзюм – 
Рамазанчыкъ – сабий ууучунда. 
Тамаргьа деб къалтырай тургьан 
Ай джюзген чыкъ тамчы гюл учунда. 

Сюймеклигим джууабсыз къалса да, 
Дагьыда назмула этерме сеннге. 
Меннге поэтле да джаза эдиле 
Деб ышарсанг да къууанчды меннге. 

Джюрекде сеннге сакъланнган сёзюм – 
Джаш джюрек джаз ала кече-кюн учууда, 
Тамаргьа деб къалтырай тургьан 
Кёк берген Ай тамчы гюл учунда. 

ДЖАЗ БАШЫ 

Мазаллы таш келе эди тайыб. 
Бугьа сиреле эди мынгайыб. 
Таш а келе эди джерни терен къазыб, 
Бугьа уа сиреле эди кючюне базыб. 

Сора ташха салды башын, салды, 
Ай медет, истем болалмад да къалды. 
Таш болса эди кесича бир бугьа, 
Тебремез эди былай бойну бурула. 

Бугъада боюн, борбай да бар, 
Алай а, джууукъдан-джууукъ болады джар: 
Туракълайды, джууаклары сыдыра джерни. 
Тюз эрнинде мийик джарны джангы кюч кирди. 

Бугьадан эсе къалды ушаб къысыр къаягьа, 
Суу къаяны джуугьан кибик, юсюн тер джууа. 
Ол чыдады, чыдамады джазгьы джар башы: 
Кетди бугьа къобхан суугьа къоюб джер башын... 
Пелиуанны эсиртдинг да, эссиз этдинг... эх, джаз башы. 

КЕЧЕ АЛАМАТДЫ 

Кече аламатды, чууакъ, 
Дуния турады айный. 
Кёл къалтырайды ууакъ, 
Кёл къучакълайды Айны. 

Ай агъарады кёлде, 
Чайкъала, бошлаб санларын. 
Бираздан а табар джулдузла 
Бу байрым кече сууланыб. 

Кёлню кёлю толгьандан 
Тёгюле, ийнакълайды Айны. 
Тюшюнден уяннганда уа, 
Аз къалды къалыргьа таркъайыб. 

Кёк къучакълагьанды Айны, 
Кёл а — аны суратын. 
Кече тюшюнде толгьанды, 
Джалан да аны мураты. 

КЪЫЗАРАДЫ 

Алгьа кёкде булутчукъ къызарады, 
Ызы бла аргьы кюнбет къаяла. 
Поэзия джюрекде къалтырай турады, 
Кюн таякъланы атхан джаялай.

КЁКНЮ ЧАЧЫ 

Кёкню чачы — кече 
Джерни юсюне тёгюлгенди. 
Мен а къалгъанма кечге, 
Ёмюрде да джеталмазма энди. 

Чачынгы чачыб ойнамам, 
Сени чачынг тёгюлмез юсюме. 
Тенгизге ашыгьыб, джеталмай къалгьан 
Суугьа, сын таш — ызы. 

Джюрегим учхан джулдузча кюе, 
Таш болгъанды джетгинчи сеннге. 
Сын таш болгъанды 
Сюймеклик кёгюнде кюйгеннге. 

ДЖАРЫЙДЫ СЮЙМЕКЛИКДЕН 

Кече къара чачын 
Джууады къара сууда, 
Джууады ёзен сууда, 
Кёмюклерин кёкге чачыб, 
Ала да джулдузла бола,— 
Ариулугьун саулай ачыб, 
Сора джюрюйдю джагьада. 

Ол ташады аман кёзден, 
Ол ташады адам сёзден, 
Аны кёредиле къаяла, 
Аны кёредиле кырдыкла. 

Къая болады бек, 
Кырдык ёседи терк, 
Чыгьын атады кёк. 
Кече джарыйды сюймекликден. 

ИГИ ЭСКЕРИУЛЕНИ КЮЧЮНДЕН 

Адамны эм уллу джауу — 
Сууукъду. Къысылмазса 
Сууугьан тыбыр ташха. 
Кёзлерингде — сёзлерими 
Юшютген аман къышла. 
Къычырадыла джюрегимде 
Не эсе да гылын къушла. 

Алай а ол тыбыр ташны 
Иссилигин да сынагьанма... 

Иги эскериулени кючюнден 
Кёзлени бузсюммек къарамында 
Джюрегим турады тютюнлей... 

АЙ КЁЗЛЕРИНГ 

Джюрегимден сюймеклик юзген сёзле 
Шын тургьузадыла кёлюнгю толкъунларын. 
Мыйыкълары дыгьы эте акъ этинги, 
Къучакълайдыла бойнунгдан джаш назмуларым. 

Алай а бирде кёзлерингден тамчыла 
Чауулча ычхынадыла джюрегиме. 
Андан сакъ къарайдыла Кюн назмуларым 
Сакъ къарагьан Ай кёзлеринге. 

Ай кёзлеринг а джулдузла тамчылай, 
Чууакълайдыла кёлюмю кёгюн. 
Экибизге ушагьан бир сабийчикге 
Бурулур эсе уа сюймеклик сёзюм... 

КЪАЗАНЛА 

Джюрегимде къайнагьан къазанланы 
Кимле ышырадыла отун, 
Кимле къууанч бла бушууну булгьайдыла анда, 
Кимле аладыла кёмюгюн, 
Кимле ышарадыла озгъун. 

Бир къазанда къайнайдыла къууанч бла бушуу, 
Араларына четенчик салыныб турса да. 
Къазанны башына бир къууанч, бир бушуу къалкъый... 

Поэтни джюрегинде къазанла бош болсала, 
Аланы тюблерине къаладыла чёгюб 
Бушуу, мыдахлыкъ, къара къайгьыла — 
Алай ауурдула, къарадыла ала. 

Поэтни сёзю дунияны джылыта, 
Джюреги толады къурумдан. 
...Бир кюн а поэт кетеди дуниядан 
Дунияны дуния бла бир къыйынлыгьын алыб. 

БУЛУТ 

Ичин тёге сёлешеди булут, 
Джер бёлмей тынгылайды анга. 
Ол булутха болады асыу. 
Зуккочук эте, шошаяды кёк. 
Кюн тиеди. 
Ичин тёкген къара булут 
Дженгиллениб, джарыб, 
Акъ булутлагьа къошула болур. 

ДЖАШЫРТЫН КЪАБХАН ИТ 

Мах, мах деб чакъырдым ёлюмню, 
Бир кюн джашаудан эригиб, 
Ол а — джашарым келгенде келди, 
О ёлюм — джашыртын къабхан ит! 

КЪАЛАЙДЫ ЭКЕН? 

Таза тау суу. 
Джашил джагьа. 
Игиди кюн. 
Джагьагьа атылгъан чабакъгьа уа 
Къалайды экен? 

ДЖАУ, ДЖАНГУР 

Джайгьы чилле кюйдюрюб бетин 
Джерни ушатханды къартха. 
Умут булут, огьур джауум бол да, 
Джашлыкъны бир къайтарчы артха. 

Бол, джангур, джылы да, джангы да, 
Къартайгьанны къайтар кийик саулугьун. 
Джукъланнган сезимлени джангыдан джандыр да, 
Джайгьа бир къысдыр джазгьы джаулугъун. 

Джау, джангур, сюймекликча джау, 
Термилген джерни бир сугьар. 
Джангыз кечеге кырдык чыгьар 
Минг шукур дей сеннге, минг махтау. 

Джау, джангур, сау кечени джау, 
Элия да кёкде ташсынмаз. 
Эртден бла джай бир ариу кёрюннюкдю 
Джазгьы джаулукъчугъу бла башында. 

АЛАМГЪА СЫЙЫНМАЗ БУШУУУ 

"Ана тилинги ёле баргьаны — 
Ахырзаманны келе тургъаны",- 
Деген эди бир индейли къарт... 
Джюрегим мени, сын таш кибик къат: 
Ол къарт — халкъыны ахыр адамы 

Аламгьа сыйынмаз бушууу аны. 
Анасы ёлген чыдайды, 
Ана тили ёлген а? 
Адамы ёлген чыдайды, 
Халкъы ёлген а? 

КИМ ЮЧЮН? 

Кечени къара бармакълары 
Акъ имбашларынгда сени – 
Олду шашдыргьан мени. 

Тангны акъ бармакълары 
Къара чачынгда сени — 
Къартаймаз ачыуум мени. 

Мени уа къол аязымда — 
Сюймеклик аязында, 
Джулдузла джилтинлей джюрегим, 
Ким ючюн джанады да?! 

КЮЛ ДА СОЛУ 

Мени джюрегим — межгитди сеннге: 
Дууанг, тилегинг боллукъду къабыл. 
Къайгьылы дуния сылыт этсе, 
Бетинги джюрегиме сал да къалкъы. 
Бет джылыуунг джюрегимде къалыр. 
Джюрек джылыуум а — джаякъларынгда джана... 

Мени джюрегим — къууанчды, тойду сеннге: 
Музыка, чагъыр да сен айтханча болур. 
Ауур сагъышланы джюкле да меннге, 
Кесинг а – гюнахсыз кюл да солу. 
Кёлеккенг — ауурлугъунг, кёлюмю кёгюне, 
Акъ булутча, кел да солу. 

Биле-биле табсыз джангылсанг а, 
Меннге не къууанч къаллыкъды алда. 
Алай а джюрегим эки джарылса да, 
Гокканы гюлюча къарарса андан. 

УНАМАЗ 

Сюймеклик — Мекка эсе, джюрегим — намазлыкъ, 
Сен анда къылырча намаз. 
Санынг, къанынг да болмаса таза 
Сюймеклик а аны унамаз. 

ЭХ 

Умутларым — о нечик кёб. 
Кийимлеринг юсюнге кеб. 
Ариулугьунгдан болама кеф. 
Эх... 

ЧАБАКЪ 

Таза тау сууда ёрге чынгаб 
Чабакъ къарайды джашил джагъагьа. 
«Аз иги тюлдю анда джашау»,- 
Деб келеди аны кёлюне. 

Алай а бир кюн чабакъчы 
Аны тутуб силдеди джагъагьа. 
Джашил джагъа къара кёрюндю, 
Ызына чынгады джаны чыгьа. 

Къабары тауусулмагьан насыблы, 
Джуртун табды, сууну табды. 
Алай а кёбле къалдыла узакъда 
Етюрюкню къармагьын къабыб. 

ЁТЕР ДА ЗАМАН... 

Ётер да заман, къартлыкъны итлери 
Сан ариулугъуму бускаклаб кетерле. 
Ёлюм да: «сюеклери меникиди»,- деб, 
Хырылдар. Джылаууму бусакъла этерле, 

Есенинни джылауун къайынла этгенча, 
Кюлтюм тюшюре, акъ тобукъларын тюйюб. 
Ёлюмге тюбесе да бюгюлмей, эрча, 
Ким кетгенди дуниядан сюйюб. 

Тенгизни тузлу суууна батар 
Къайгьы къабыргьаларын тешген къайыгьым. 
Шохум, джауум да болугьуз мыдах, 
Энди бир да келмем къайытыб. 

Тенгиз толкъунлагъа кёкюрегин буруб 
Бетден-бетге сермешген къайыкъ, 
Тенгиз чыпчыкъла джылауунгу эте, 
Къалдынг къалай табсыз тынкайыб. 

Тенгизни башын кёрген тюбюн да кёрюр, 
Ёзге кёлюмю басдыргьан бир зат: 
Къайыкъ батхан джерде къалмаз къуру кёмюк, 
Сау къайыкълагьа турама базыб. 

Джашау саудан джукъланмаз, огьай. 
Суу ахырзаман да джукълаталмагъанды Прометейни отун. 
Олду кёлюмю тенгизден онглу этген: 
Адамны джаратхан джашауну Адам сакълай билир. 

ДУНИЯ СЕЙИРЛИГИ 

Къалтырайдыла тиширыу санла 
Сюймекликни тартыуун согъа. 
Эркишини кёзю неден да тояр, 
Тиширыуну ариулугьундан а — огьай. 

Джулдузлу кёкден, кырдыклы джаздан 
Сеннге чепкенлик беририм келди. 
Бирде уа, джукъ къоймай сыдырыб юсюнгден, 
Къаты къучакълаб ёлюрюм келди. 

Мени аллай кюнлерим болдула 
Джанымдан, джашаудан да тойгьан. 
Сени эскергенде уа, терен солудум, 
Джюрегим ачылгьанча тойгьа. 

Тиширыуну ариулугьу — джашау. 
Тиширыуну ауурлугьу — джашау. 
Тиширыу атлагъан джерде, 
Бой бермезле ёлюмге эрле, 
Ахырзаманны къоймазла джерге. 

Джазгьы джелле ойнагьан джерде, 
Къызбет гюлле чайкъалгьан джерде, 
Джулдузлагьа эмчек сала, 
Джети къат кёкге узала, 
Чачы да сагьышлача тозураб, 
Сюеледи тиширыу — дуния сейирлиги! 

САЛАМ 

Джайны кёбюрек джыйсам джюрекге, 
Къышха орун азыракъ къалыр. 
Къарайма, къарайма джулдузлу кёкге: 
Дуния менсиз, сенсиз да къалыр, 

Джангыз адамсыз къалмасын дуния, 
Къуру терекле чайкъала джелде. 
Минг джылдан да Билал атлы джашчыкъ 
Кюле, кюлдюре чабсынчы Джерде. 

Ахырзаман келмесин дуниягьа ансы, 
Ахыр кюн меннге, сеннге да келир. 
Салам алейкум, джукъланмазлыкъ джашау! 
Салам, кёзюуюне келиучю ёлюм.

ЭШМЕЛЕРИНГИ КЕСДИНГ... 

Эки эшменге ушатыб 
Экитизгинлерими эшдим. 
Сен – эшмелеринги кесдинг... 
Назму тизгинлерим къалдыла 
Эшмелеринге сын ташла кибик... 


ТЕНГЛЕШДИРМЕМ 

Айгъа тенглешдирмем сени бетинги, 
Айны басханды адам аягьы. 
Кюннге тенглешдирмем сени бетинги 
Мыйыма ётгенди кюн таягьы. 

Кёз къарамынга джулдуз джарыгьы демем, 
Джулдуз учханны кёб кёргенме асры. 
Сенден сора да къызла бардыла десем, 
Сюймекликге болурма ассы. 

Сен бирсе бютеу дунияда, Аламда 
Сен бирсе джашауча, ёлюмча. 
Аллай къыйынлыкъ келмесин Адамгъа 
Сюймекликни сынамай ёлюрча. 

Сау дуния билди сюймеклигими, 
Аны сезмезге сен да бир ыйлыкъ. 
Халкъ ангылагьанны сеннге ангылаталмайма — 
Ма къыйынлыкъ десенг къыйынлыкъ. 

ХАР КЕЧЕДЕ ДЖУЛДУЗЛА ЭНИБ 

Кече сайын джулдузла эниб, 
Джерде гоккала бла тюбешедиле. 
Сюймеклик тилни бизге таша этиб, 
Тангнга дери сёлешедиле. 

Гоккала узатхан гоппан чыкъны 
Джулдузла эринлерин айырмай бошайдыла. 
Андан башха суу-ашлары джокъ, 
Ала сюймеклик бла джашайдыла. 

Къач аладан джаз келгинчиннге 
Гоккала, кёкге учуб кетиб, 
Джулдузлада турадыла, 
Сюйгенлерин насыблы этиб. 

Гокканы чыкъ кёзлеуюнде 
Джуууна тургьан джулдузгьа ушаб, 
Кёзлерими айырмай кёзлерингден 
Сюймеклик тилде этеме ушакъ... 

ОНГ ДЖАНЫМДАН СОЛ ДЖАНЫМА КЁЧСЕНГ 

- Къызны бир къууандыргьан джаш да джаханимли болмаз,- 
Дейме мен, Лайпанланы Билал. 
- Гюнахсыз къызны джанына тийген а - джаханимден чыкъмаз,- 
Дейсе сен, кёзлеринг кюле. 

- Сени таныгьанлы бир джандетде, 
Бир джаханимдеча турама туура. 
Алай а, онг джанымдан сол джаныма кёчсенг, 
Кёб зат тюрленир деб этеме умут. 

- Мен да алай деб турама,- дейсе. 
Экибизбизми тюрлюрекле, 
Огьесе сюйгенле бары да былаймыдыла экен? 

КЪАУДАН 

Гебеннге урулгъан бичен 
Къарайды ичинден ахсыныб: 
Ол ёсген, чалыннган джерге 
Келеди чыгъыб алысын. 

Къачхы алысын – джазгьы кырдык болмаз. 
Ёзге ол да татымлыды бек. 
Аны биледи къой эм ийнек, 
Бичен да биледи аны. 

Игид да дейсе, биченге эс бурмай, 
Алысыннга джайылгьандыла малла. 
Алай а хар затны кёзюую, 
Биченни багъасын къыш кесер. 

Биченнге, алысыннга да 
Бурну бла сызгьырады къаудан: 
Айтыб айталмазча къыйынды 
Ёсюб, бишиб, чалынмай къалгьан. 

КЪАРЫУСУЗЛУГЪУМУ КЕЧМЕЗЛЕ 

Назмуланы окъургьа унамай, 
Экиле алыучу джашчыкъгьа, 
Сюймеклик кёб назмуну азбар этдирди, 
Таб кесине джаздыртды назмула. 

Сен а – ол алай сюйген къарачай къызчыкъ, 
Аны назмуларына бир-эки къарадынг да, 
«Честное слово, къарачайча окъуялмайма»,- дединг, 
Алай ёлтюрдюнг джашны сюймеклигин. 

Сен, ана тилинги билмеген, 
Сен, ана тилинги сюймеген, 
Анангы да болмазса сюе, 
Мени да болмазса сюе, 
Анамы да сюеллик болмазса. 

Сюймеклик болмагьан джерде уа 
Берекет, къууат къайдан болсун. 
Къалай насыбсызса сен! 
Ана тилин сюймегенни сюйген 
Къалай насыбсызма мен да! 
Ата-бабаларым, туудукъларым да 
Ол къарыусузлугьуму меннге кечмезле. 

КЪАРА КЮННЮ АКЪЛЫГЪЫ 

Мен, ол, сен — 
Адам инсанла. 
Мен ёлсем, 
Артха къалгьанла 

Асырарла мени 
Келген адетдеча. 
Ол затха да 
Къууанама ненча. 

Асырар адамым, 
Асыралыр джерим — 
Къара кюнню 
Акълыгьыды ол. 

Бушуу кюнню 
Къууанчыды ол. 
Къайгьысыз бол, джюрек, 
Къайгьысыз бол. 

Биз таукел къарайбыз 
Эм ачы кюннге. 
Бек уллу насыбды 
Ол да, билгеннге. 

ЕСЕНИННГЕ 

Джанына кеси болду Азраил, 
Кёб соруу-сууал этди кесине. 
Саулугьунда терлеб ишлеген 
Поэзиясы болду анга кешене. 

Поэтни джаны табмайды тынгы, 
Тынгысызлыкъны кесинден туугьанча. 
Хар назмусу кёрюнеди меннге, 
Аны къабыры къычыра тургьанча. 

Къычыра тургьанча аны къабыры, 
Не кеси кесген ол къан тамыры. 
...Поэт кеси да адам улуну 
Къычыра тургьан джалан тамыры. 

БИЗ ТАУЛА ТЮЛБЮЗ... 

Биз таула къой, тюлбюз къаяла. 
Алай а, башыбыз бла 
Кетмейдиле ётюб къайгьыла. 
Башыбызны да иймейбиз энишге, 
Тюлбюз деб таула, къаяла. 
Джюреклеклерибиз — 
Къая эрнинде нарат терекле... 

КЪАРАЧАЙЛЫ ДА ВИНЧИ КЪАЙДА? 

Ол кюндюз адамла бла булджуйду. 
Кече уа, кече, 
Джангызлыкъны чыгьын иче, 
Джюреги къазакъ бёрюча улуйду. 

Ол кесине разы тюлдю, 
Адамлагьа да тюлдю разы. 
Къайытмаздан болурму кетген 
Деулени джазы?! 

Къарачайлы да Винчи къайда? 
Тынгылайды тау, тынгылайды къая... 
Нарт къабырла да турадыла тынгылаб, 
Сакълаб сенден, менден да джууаб.

КЕТДИ КЪАЯДАН КИЙИК 

Кетди къаядан кийик, 
Къая уа — бир аман мийик. 
Джюрегим барады кюйюб. 


Бёрю сюрмеди аны ызындан, 
Садакъ атылмады анга джаядан, 
Ол абыныб кетди къаядан. 

Мен да кёргенме талай джер-суу... 
Къайда, къалай келсе да ёлюм, 
Бергенлей турлукъ кёреме джарсыу. 

Алай а, 
Бек сюйген къаясындан, 
Бек базгьан къаясындан 
Ычхыннган кийик — джарлы. 

Андан эсе, таб джанлы 
Джыртха эди. Ол заманда 
Аны къанын 
Кимден аллыгьымы биллик эдим. 

Кийиги джоюлгьан къая, 
Оюлургьа аз къалгьан къая. 
Тауушсуз къычырыкъда къарышхан 
Ранларынг — джюрек джараларымча... 

ДЖАНЫМЫ ДЖАНЫ 

Джети къат джерим, 
Джети къат кёгюм, 
Джетегейим, 
Джети джулдуздан къуралгьан сёзюм — 
Къарачай. 

Джюрегими джети къатында 
Джети къанатлы умутум — 
Къарачай. 

Дунияны джети сейирлиги бирге къошулгъанча, 
Джер бла кёкню байлагьан джанкъылыч да 
Джети тюрлю бояудан къуралгьанча, 
Бирге къошулгьан бу джети хариф: 
Къарачай. 

Ыйыгъымы джети кюню, 
Сагьышым, алгьышым да мени, 
Джети джаханимим, джандетим да мени 
Ой, Къарачай. 

Мен кетерме болджалым джетиб, 
Назмулагьа бурулгъан джанымы сеннге саугьа этиб, 
Джангыз сен джаша. 
Ол заманда мен да джашарыкъма, 
Джанымы джаны Къарачай. 

НАЗМУ ТАМЧЫЛА МУРТХУЛАЧА 

...Сюймеклик кеседи джюрегими. 
Андан чартлагьан назму тамчыла 
Биринчи къарда муртхулача, 
Къызарадыла акъ этингде. 

Аякъларынгы уппа этген Джер, 
Джаякъларынгы уппа этген Кюн, 
Ёшюнлеринги уппа этген Ай, 
Кёзлеринги уппа этген джулдуз, 
Джюрегинги уппа этген сёз — 
Къалай насыблыдыла ала. 

Джюрегими келечиси — назму 
Кёз къысыб кетген эди меннге... 
Алай а, джетгенлей сеннге 
Кесинден айтханды келечилик, 
Энди уа тилейди кечгинлик. 
Мен айыб этмейме анга, 
Сени сюймезге болмазлыгъын ангылаб. 

Сюймеклик кесген джюрегимден 
Назмула юсюнге турадыла чартлай. 
Сен а билмейсе чарлай, 
«Хо» дей да билмейсе ансы. 
Сени бла мени кючюбюзден тууадыла назмула, 
Сабийле къачан тууарыкъ эселе да... 

АСЫРЫ СЮЙГЕНДЕН 

Буз отха кёмюлюрге излейди 
Джюрегим асыры кюйгенден. 
Кёрюб болмай тебрегенме 
Мен сени асыры сюйгенден. 

Джулдуз учуб кюйгенинде, 
Джерге джетгени — таш болду. 
Кябагъа салыннганында уа, 
Ол къара таш да баш болду. 

Джулдуз умутум джарыталмады, 
Джангырталмады дунияны. 
Кюйген джюрегим назмумда — 
Къара ташыча Кябаны. 

ЫШАРА ЭДИНГ БАШХАГЬА 

Сюймеклик кёзлеую — кёзлеринг. 
Кюймеклик кёзлеую — сёзлерим. 
Ышарыуунгу татыуун — джилексиндим. 
Джюрексиндим, сора, неге? 

...Ышара эдинг башхагьа. 

КЪАЙГЪЫНЫ КЪУШУ 

Къайгъыны къушу – къара чыгыр къуш – 
Джюрекни талайды, джюрекни талайды. 
Сагъыш чюйлеге керилген джаным, 
Назмудан, Прометей къаяданча, къарайды. 

Тынчлыкъ джокъду дунияда, тынчлыкъ, 
Кюн да джаннган джюрегиме ушайды. 
Джер — кеси кёкге байланнган Прометей... 
Адамгьа джашау, ашау да бериб, 
Адамдан а аз адамлыкъ кёрюб, 
Ким биледи не сагъышда джашайды. 

Джерни башын кёрген, тюбюн да кёрюр, 
Эслеб атла джерни юсюнде. 
Къайгъыла талагъан джюрегим назмумдан 
Прометей къаяданча къарайд кёзюнге. 

АЛМАСДЫ 

Джюрегим джанады, кюеди мыйым... 
Ёлген тёрем болса, 
Минги Тауну ёмюрлюк бузларында 
Асырарсыз мени. 

Аны ёмюрлюк буз отунда 
Бир сууурма, ансы, 
Дуния къайгьыладан къалгьанма къайнаб. 

...Алай а, бир кюн сезерме мен 
Буз къабыргьамы тагьайлары бла тырнай, 
Ёрлеб баргьанланы, 
Ёрге баргьанланы, 
Ёлюмсюзлюк деб кюрешгенлени, 
Ёлюм бла демлешгенлени – 
Керти эрлени, 
Джелни джерлегенлени. 
Бораннга артмакъ болгьанланы, 
Кёкге аркъан атханланы. 

Баргьанланы 
Кишилик джиби бирге байлаб, 
Джолсуз джолну кеслери сайлаб. 
Ала айтыудан, джашау деген,— 
Ёрлей билген, ёрлей ёлген... 

Сора мен бузну бузуб, 
Къарарма алагьа базыб. 
Ала уа мени кёрюр-кёрмез, 
Алмасды деб къычырырла, 
Мени алай къачырырла, 
Тансыгьымы алыргьа да къоймай. 

Хоу, мен алмасдыма, алмасды. 
Адам джюрегими джаргьанда, 
Джюрегим отча джаннганда 
Мен адамладан джанлагъанма, 
Минг джыл къар тауда джашагъанма. 

Энди уа тансыкълайма аланы, 
Илгендирсем да кеслерин, 
Джокълайма бирде юйлерин. 
Энди уа излейме аланы. 

Джюрегим кюйгенде, къызгьанда 
Мен аны къаргьа сукъгьанма, 
Джашаугьа ассы болгьанма, 
Хоу, мен алмасды болгьанма. 

...Алагьа джашыртын къарайма, 
Мен алгьышлайма аланы, 
Адамлай къалгьанланы. 
"Адам" деген мийикликге, 
Къыйын, баш мийикликге 
Чыгьалгьан чыгъалгьанланы, 
Мен алгьышлайма аланы. 

КЪАРАБ КЪАЛДЫКЪ 

Сюймеклик – тау сууча келе эди уруб... 
Мен — аны таш, къая джагьасы, 
Сен а — джашил, джумушакъ джагьасы. 
Сюймекликни мен сакълай эдим 
Иймей тышына, кесими да элтдирмей. 
Сен а — огьай. 
Мени къатылыгъымдан, 
Сени джумшакълыгъынгдан 
Сюймеклик кетди уллу джюрекге, 
Тыйыншлы джерине, тохтар джерине — 
Тенгизге. 
...Бир-бирибизге къараб къалдыкъ. 

КЁРГЕНМИСИЗ? 

Бир къанатлы къанатлы кёргенмисиз... 
Хай-хаймы? 
Джангыз джагъалы суу кёргенмисиз, 
Огъаймы? 
Джангызлыкъ кемире тургьан джюрегиме 
Къарагъыз сора... 

МЫНДАДЫЛА ЁЛГЕНИ-САУУ ДА 

«Сюй мени да, сюй,- деди,- 
Бир назму джазарса меннге да». 

- Сора джазар ючюннгеми сюеме да? 
Сора назму джазар ючюннге... 
Сора назму... 
Огьай, назмула джазыб да 
Сюймекликден тебрегенме. 
Джер, сюйгеним джашагьан Джер, 
Сер ёмюрде да тебренме, 
Сен ёмюрде да тебренме. 

Кёк, сюйгеним къараучу Кёк, 
Сакъла бу Джерни Аламда. 
Мындадыла ёлгени-сауу да 
Ой, мен бек сюйген адамла. 

Къолдан келгенни этиб, 
Кёзюуюнде мен да кетерме. 
Ата-бабала аманаты бу Джерни, 
Джашлагъа аманат этерме, 
Джашлыкъгьа аманат этерме. 

Кёк, сюйгеним къараучу Кёк, 
Сакъла бу Джерни Аламда. 
Ой, мен бек сюйген адамла 
Мындадыла ёлгени-сауу да, 
Ой, мен бек сюйген адамла. 

ДЖАНГЫДАН ДЖАША 

"Джангыдан башласам джашаб, 
Башхаракъ тюрлю джашарыкъ эдим". 
Джангыдан башлагьанса джашаб... 
Джашынгда... къызынгда... туудугъунгда... 
Башхаракъ тюрлю джаша. 

НАЗМУ ТУУГЪАН САГЪАТДА... 

- Сабий табхан сагъатымда 
Ана тилимде къычыра эдим... 
- Джюрегингде назму туугьан сагьатда 
Башха тилде нек къычыраса да?! 

ЭКИ ДЖЮРЕКЛИ АДАМЛА 

Мени эки джюрегим барды: 
Бири джюрек болуучу, 
Бири да акъыл болуучу джерде. 
...Поэтле — эки джюрекли адамладыла. 

УУЛУСА, ДЖАУУМ, АЛАЙ А... 

Уулу уа, джауум, уулуса, 
Алай а, къалай улурса, 
Ууунгдан да дарман эте 
Билгеними эшитсенг. 

КЪЫЛЫЧ 

Кюз биченликге ургъандыла къылыч, 
Келген джаугьа кёлтюргендиле къылыч, 
Терезеге, эшикге да салгьандыла къылыч. 

Ариу сюеклиге айтхандыла: къылыч, 
Ётгюр уланнга айтхандыла: къылыч, 
Сабийге сюйюб атагьандыла: Къылыч. 

Джазгьы кюнде сууурулгьан да — джанкъылыч, 
Бир юй болгьанлагъа да дегендиле: къынын табды къылыч. 
Мен билмеген болур дагьыда талай "къылыч"... 
Ата-бабаланы джашаулары болмагъанды тынч. 

КЪАЛАЙ БОЛАЙЫКЪ АЗАТ 

Дуния — джашау бла ёлюмден согьулгьан бир зат: 
Къайгьыладан къалай болайыкъ азат. 

СЮЕМЕ 

Сакъалымы сюеме артыкъ 
Ёлгенимден сора да бир кесек ёсери ючюн... 

КЪАЯДА ТЕРЕК 

Джазыу таш башына атды... 
Къаяда туугъан терекме. 
Дагъыда ёлмей, тырнакълаб, 
Джашау эталгьан терекме, 
Алай а, кимге керекме – 
Къошулалмайма чегетге, 
Башымы аталмайма черекге. 

Кечем-кюнюм да джангызлай, 
Къышым-джайым да джангызлай, 
Ичимден къычырыкъ этгенлей, 
Умут а — джашил этгенлей... 

Мен ёмюрде да айырылалмазлыкъ 
Ауузундан сёзю чыкъмагьан, 
Тынч-къыйын бийчем — джангызлыкъ, 
Къалай джууукъса, сууукъса... 

Тамырларыма бойнумдан 
Асылыб тургьан терекме. 
Кёкге учуб да кеталмай, 
Джерге узалыб да джеталмай, 
Огьай, мен кимге керекме. 

Ёзенде тереклеге 
Алай тартады джюрегим, 
Къая аумай тургьанына 
Сейирсинеме таб кесим. 

Джуртда Джангыз Терекни 
Сыйы болса эди менде. 
Къаягьа керилген Прометейни 
Сыйы болса эди менде... 

Къаяда джангыз терекме. 
Шо, мен не этерге керекме? 

ЭНДИ БИР КЁРСЕМЕД СЕНИ... 

Энди бир кёрсемед сени... 
Алай тынч ийиб а къоймазем, 
Кёзлерим бла сёлеше турмазем. 

Джаным сёзюм бла чыгъарыкъ болса да, 
Бютеу дуния меннге къарарыкъ болса да, 
Сёлешмей къоймазем, танышмай къоймазем. 
Ой энди бир кёрсемед сени... 

БИРИНЧИ СЕЗИМЛЕ 

Аязны къол аязы 
Бутларынгы тюкчюклерин 
Терс джанына сылады. 
Мен а кёз къарамым бла 
Аланы ызына тюзетдим. 
Бетиме къарагъанынгда уа, 
Уялгьандан, бир айыблы иш этгенча, 
Джерге кириб кете эдим. 

ШОШМА 

Шошма. Ол себебден башыма бошма. 
Шошма. Алай а, манкъуртлагьа къошма. 
Шошма. Юзюллюк кюртню шошлугьу бла. 
Шошма. Джазгьы кёкню шошлугъу бла. 
Шошма. Соруу-сууал баргьан къабырча. 
Шошма. Ташны теше тургьан кырдыкча. 
Шошма. Быргъыдан чыгъарыкъ окъча. 
Шошма. Атарыкъ тангны шошлугъу бла. 
Шошма. Айтыллыкъ Сёзню шошлугъу бла. 
Шошма. Дауурну-къайгъыны аллына тургъаным ючюн. 
Шошма. Джюрегим Хакъ бла болгъаны ючюн. 
Шошма. Аллахны аллында тургъаным ючюн. 
Шошма Андан белги, изин сакълаб тургъаным ючюн. 

БЫЛЛАЙ БИР НЕНГЕ... 

Быллай бир ненге къарайды кёзюм, 
Быллай бир ненгден къамайды сёзюм, 
Быллай бирни къалай да тёздюм, 
Ой Халимат! 

Суу-сурат санларынгы, 
Кёз тиймесин, суратха салдым. 
Тансыгьымы уа алалмай къалдым. 
Сеннге ушагьан музыка джаздым, 
Ол — кёк джашнауу джюрекде джазны. 
Сеннге табына джашил табигьат, 
Ай Халимат! 

Сени къатынга къыйынды келген, 
Андан да къыйын – кетген а. 
Айтыб айталмазча къыйынды 
Къатынг бла рахат ётген а, 
Ма сенсиз джашау этген а. 

Халимат, Халлюу, Халимат — 
Меннге ариу кёрюнюб къалгъан ат. 
Кёблени къаратад чырайынг, 
Мен анга къалай чыдайым. 

ТЕНГИЗНИ ЧАЙКЪАЛТДЫ 

Шош тенгизде джюзюб баргъанлай, 
Джагьада сени эследим. 
...Джюрегими тебиую тенгизни чайкъалтды: 
Толкъунла шын-шын туруб, 
Кеслерин атдыла джагьагьа — 
Базмай туракъладынг... 

Алай а, сен къозгьагьан толкъунлада 
Мен батыб тебрегенимде 
Таукел келдинг болушлукъгьа. 
Тенгизни кёлюн ангылагьанынгда, 
Кёлюнг тенгиз болду сени. 
Эмилик толкъунлада джайдакълай 
Бизни сакълагъан джаннет айрымканнга 
Угулуб кетдик. 

КЪАЙДАСА? 

Къыйынды меннге, къайдаса сен? 
Игиди меннге, къайдаса сен? 
Джулдузда, Айда-са сен. 
Бар эсенг, къайдаса сен?! 

МУССАГЪА 

Мусса бек фахмулу эди, 
Ёлюм анга къарарыкъ болса. 
Шыбыланы юйю къуруйму эди, 
Фахмуну джауларын урса. 

Не болса да игиге болады: 
Къара кючле джаудула анга. 
Ёмюрю элиядан бугьуб, 
Джибимеген джауумлада 
Аны ангылаяллыкъ да болмаз. 

Элия элге джетерин, 
Башханы сакъат этерин 
Сюймей эсенг а? 
Халкъ къайгьысы джюрегинги ашай, 
Кесинг ючюн а билмей эсенг а джашай, 
Билмей эсенг а? 

Кёлюнг Адамгьа, Аламгьа да ачыкъ. 
Джюрегинг джерде болгьаннга ачыб, 
"Ёмюрню дауун" айтала эсе уа? 

...Да кетди. Гюнахы къурусун. 
Аз джашаса да баш болалгьан, 
Саулай халкъына джаш болалгьан 
Мусса, Батчаланы Хаджи-Кишини джашы. 

Поэтлик хадж къылыныр анга, 
Ёмюрлюк джыр айтылыр анга. 
...Елюмсюз эталмаса да дунияны, 
Мусса биргесине алыб кеталды 
Бир кесегин хатерсиз элияны. 
1982 джыл, июлну 14 

АШЫГЪАЙЫКЪ 

Сезимлерибиз джазгъы суулача баргъан сагъатда, 
Барма къояйыкъ. 
Тар адетлени джагьаларын басханлыкъгьа, 
Бир джукъ да болмаз. 

Ашыгьайыкъ, ашыкъгьан суу тенгизге джетмез деселе да. 
Биз джетмесек, башхала джетерле. 
Ашыгьайыкъ. Джашаргъа, сюерге, сабий ёсдюрюрге, 
Игилик этерге, джигитлик этерге, 
Атыбыз, хатыбыз къалырча тархда, тарихде, 
Тилибиз, халкъыбыз джашарча ёмюр-ёмюрледе. 

Ашыгьайыкъ 
Сезимлерибиз джазгьы суулача баргъан сагъатда. 
Ансы, ала къышхы суулача бузласала, 
Къууанч аз къалыр... Ашыгьайыкъ. 

АЛАЙ А... 

Дунияда гокка болуб, гокка, 
Туудунг эсе, сана кесинги джокъгъа. 
Кёз къарамла сеннге джюзерле, 
Игиле, аманла да юзе-юзерле. 

Алай а, алай а, алай а, 
Гокка чыгьанакъгьа тюл, 
Чыгьанакъ гоккагьа сукъланады. 
Некди экен алай? 

АЛЛАЙ КЮНЛЕДЕ... 

Эркишилени къой, тиширыуланы да 
Сюймедим сеннге къарарларын. 
Бир джанындан – кёз тийирирле деб, къоркъдум. 
Экинчи джанындан – къарнашларына, 
Не джашларына сайлай болурла деб, къоркъдум. 

Аллай кюнледе 
Мыдахлыгьымы бойнундан буууб, тунчукъдурмасам, 
Кюннге кёлекке этер эди. 
Аллай кюнледе сеннге базмасам, 
Акъылдан шашыб кетер эдим. 

Аллай кюнледе киши танымазча 
Кёзлериме кёзлюкле салыб, 
Къолума да мынчакъла алыб, 
Тилек эте айланырча болдум. 
Аллай кюнледе сылтауларынгы, 
Болджалларынгы да къаядан атыб, 
Кесинги алыб къачарча болдум. 

Аллай кюнледе, аллай кюнледе 
Айла, Кюнле да чексиз кёкледе 
Меннге сейирсиниб къарай болурла. 
Сюймеклик деген былай эсе, 
Сюйгенле къалай джашай болурла. 

СЕНИ БЕТИНГЕ УШАЙДЫ 

Джазгьы кюн — джети тюрлю. 
Джети чепкен — джайны юсюнде. 
Ол аланы барын да тешер. 
Тешер да джаяр кюнбетлеге. 
Кеси уа — тенгизде джууунуб чыгьар. 

Аны сыйдам исси этинде 
Суу тамчыла таймазгьа кюреше 
Ёшюнлерини арасында батыучукъгъа, 
Киндигине, базыкъ бутларына 
Джыйыла, алайлада да тохтаялмай, 
Бутлада ууакъ, уялчакъ тюкчюклени 
Сылай, тёнгерерле. 

...Бусагьатчыкъда уа — джаз. 
Джаз — джайны чепкени. 
Джазгьа джити къарасам, 
Джайны, къызылджаякъ джайны, кёреме. 
Не эсе да ол — сени бетинге ушайды... 

НЕ ЭТЕМЕ... 

Джерде туугьан бир тюз джер къызчыкъгъа 
Джулдузладан джулдуз гюлле джыярым нек келеди? 
Суратын да тагьыб тёрде къабыргьагъа, 
Бир мыдах, бир джарыкъ джырларым нек келеди? 

Къалгьанлача гюнахлы джерде джаратылгьан къызчыкъны 
Нюрден джаратылгьан мёлекледен баш нек этеме? 
Джазыуунг меннге боллукъ тюл эсе, 
Мен бу дунияда джашаб да не этеме? 

Кече сайын кёкде Къой Джолда 
Сени бла тюбеширге умут нек этеме? 
Булбул сёзюм ийнандыралмай эсе сени, 
Итча чабыб, бёрюча улуб да не этеме? 

КЮЙМЕЗИМЕ ЫШАНЫБ... 

Джаздан — джай къарайды, 
Сюймеклик — кёзлеримден. 
Къадер кече къарайды 
Къызчыкъны чепкенинден. 

Кёгюрчюн уяла — къаяда, 
Джулдуз уяла — кёкде. 
Мен айтыргьа уялгьан 
Умут уя — джюрекде. 

Турна тауушха баргьан 
Кёкде джангыз турнама. 
Бычакъ къынына кибик, 
Сеннге къараб турама. 

Къынсыз джити бычакъ да 
Дуппукъ болуб къалады. 
Къынын табалгьан бычакъ, 
Бычакъ тюлдю — къамады. 

Тубан кюнле къорайла 
Сюймеклик чеклеринден. 
Айла толуб, къарайла 
Къызчыкъны чепкенинден. 

Джашау кеси къарайды 
Къыз санладан ышарыб. 
...Сен джакъгьан отда джанарма 
Кюймезиме ышаныб. 

ДЖЮЗЮНЧЮ 

Джазгьы хауадан эсирирме мен, 
Джулдузланы джута алай солурма. 
«Кимни, нени джесириме мен»,- 
Деб, кесиме алай сорурма. 

Джаш ёпкелериме джыйылгьан джашил хауаны 
Къыш, дуа этиб, шашхан бораннга тюкюрюрме. 
Кюнлени мынчакъланыча келирме да тарта, 
Эм игисине джетгинчи ёлюрме. 

Ким биледи Аллахны джюзюнчю атын? 
Поэзияны джетмиш къатындан ётерме. 
Токъсан тогьуз тахсасын ачарма аны, 
Джюзюнчюсюн а сеннге аманат этерме. 

Киши да билмейди Аллахны джюзюнчю атын. 
Нени да билебиз токъсан тогьузун. 
«Билеме» деб, турсанг да дорданынгы тургьузуб, 
«Айтыргьа болмайды ансы» деб, къошарса. 
Да дунияда алай джашарса. 

Кёкню да, джерни да, нени да, нени да 
Эзигине дери къойсанг билиб, 
Артда не этерик эдинг, 
Къалай джашарыкъ эдинг? 

Джюзюнчю ат — чексизликни чеги, 
Токъсан тогьузун билсенг да иги. 
Алай а джюзюнчю бермейди тынгы. 
Токъсан тогъузда хош болмайд ангы. 
Джюзюнчю — джашауну магъанасы, багьанасы. 
Джюзюнчю, джюзюнчю, джюзюнчю...

ДЖАНГЫ АЙ бла ДЖУЛДУЗ 
(1989-1993) 

_____________________________ 


ХАЛКЪЫМДЫ МЕННГЕ ФАЙГЪАМБАР 

Баш бошлукъ меннге — эм уллу насыб, 
Кишини болмам къазанчысы. 
Халкъымды меннге файгъамбар, 
Мен а — аны азанчысы. 
10.08.1989 дж., Баталпашинск ш. 

ДЖОЛ 

1. КЪЫШХЫ КЕЧЕ 

Дуния акъды. 
Адам ишлеген джол 
Къаралады джангыз. 

2. ДЖОЛ ДЖАНЫНДА ТЕРЕКЛЕ 

Ауруу, къартлыкъ, ёлюм да 
Джол джанында тереклеге 
Алгьа келедиле, алгьа. 

3. АХЫРЗАМАН 

Дуния къарады. 
Адам ишлеген акъ джол да, 
Тюзетилиб, кебиннге чырмалыб, 
Асралмай къалгьан ёлюкча, 
Бузлаб, гирешиб джатады. 

КЁК бла КЁЛ 

1 
Чууакъды кёк. 
Джангыз бир булутчукъ, 
Сизни юйню башында, мийикде, 
Къызара, агъарады. 

2 
Джанкъылыч толкъунлу кёл рахатды. 
Хурла кёлча, рахатды кёл. 
Кечеледе уа, аны эки джырыб, андан 
Алтын мюйюзлю къочхар чыгьыучусун билемисе? 
Къайдадыла сени къой сюрюулеринг? 

3 
Рахатды кёл. 
Алай а бир-бирде андан 
Кёк кюкюреген, 
Аджир кишнеген, 
Буу ёкюрген, 
Ит улугьан 
Тауушла чыгьадыла. 

КЪОБАН БЛА ХУДЕС СУУ 

1. 
Бир джюрекде чайкъалгьан 
Кёк умутларыбыз бла 
Джер къайгьыларыбызны суратын — 

Къобан бла Худес суу 
Бирге къошулгьан джерни 
Кёргенигиз болгьанмыд? 

Дагъыда къаллай бирни 
Кёк суу бла ол Джер суу 
Бир бетли болуб къалалмай 
Барадыла танылыб. 

Биз дуниядан кетгинчи 
Джюрегибиздедиле ала — 
Къобан бла Худес суу. 
Биз дуниядан кетсек да 
Дунияда къаллыкъдыла 
Къобан бла Худес суу. 

2 
Джети къат джерден чыкъдым, 
Джети къат кёкден тюшдюнг. 
Къошулдукъ, къошулгьан кибик 
Къобан бла Худес суу. 

Бий, бийче болдукъ – бир болдукъ, 
Тёнгек бла джан кибик. 
...Артда кирди арагьа 
Ишеклик, джылан кибик. 

Къайырылдыкъ. Айырылдыкъ. 
Кёмюлдюм джети къат джерге, 
Кёмюлдюнг джети къат кёкге — 
Тёнгек да джокъ, джан да джокъ, 
Къобан да, Худес да джокъ. 

БЕГИМЕКЛИК 

1 
Шыйых болгьанынгы биле эсенг, 
Фыргьауун дегенликлерине къулакълама. 
Абдез тау суу бла ала эсенг, 
Намаз да таугьа айланыб къыл: 
Джашауунгдан айырылсанг да, 
Айырылмазса ийманынгдан. 

2 
Экибиз да тау суу бла алгьанбыз абдез: 
Мен суу туугьан таугьа айланыб къылама намаз. 
Сен суу ашыкъгъан тенгизге айланыб этесе намаз. 
Тейри уа башыбыздан къараб турады. 

ЭРКИНЛИК БАШЛАНАДЫ ЭР-ДЕН 

Эркинликмиди туудургъан эрлени, 
Эрлемидиле болдургьан эркинликни? 
Алай, алай да болур, ёзге, 
"Эркинлик" деген сёз башланады "Эр"-ден. 

СУУ бла ТАЛ 

1 
Кетиб баргьан сууну ауазы 
Джарыкъча чыкъгьанлыкъгъа, 
Мыдахлыгьы 
Тал болуб 
Сыйыт этеди джагьада. 

2 
Тал терек чачы тозураб, 
Джыламсыраб, сюеледи джагьада — 
Назик къолла къайдан тыйсынла — 
Сюйгени кетеди, кетеди, кетеди. 

Кетеди суу, айырылады, 
Терек а къалады джагьада. 
Аны джашил кёз джашлары 
Тенгизге дери барырла сууда. 

Ёзге суу не къадар саркъса да, 
Айырылалмаз джагьада талдан. 
Суу башха джары кетиб барса да, 
Анга тал не бек ачыса да, 
«Суу ёлмесин» деб, алгьыш этер. 

Суу къуруса уа – тал да къуруду 
Анга бушуу эте, къыйнала. 
Кесибизни кёргенча болама, 
Суу бла талгъа къарасам дунияда. 

КЪАР 

Тюу машалла, ариулукъгъа!— 
Дуния джашар. 
Тау башлагъа джулдузладан 
Джауады къар. 

Джулдузладан джауады къар, 
Джулдузладан. 
Кёлюм мени, сют кёл кибик, 
Болгьанды акъ. 

Джюрегиме, джериме да 
Балхамды къар. 
Кюн айтса да: "Эрингме, къар", 
Эриме, къар. 

Ким айтса да, эриме къар. 
Эриме, къар. 
Шо, джауаргьа, шош джауаргьа 
Эринме, къар. 

Кёкден тюшген мёлек кибик 
Сейирди къар. 
Бу ариулукъгьа, тазалыкъгъа 
Назмум да къор. 

Мен бек сюйген бир джаннга да 
Ушайса, къар. 
Меннге джылы кёрюнюрсе 
Болсам да къарт. 

Ахыр кюн да кёзлерими 
Кючден ача, 
Шыбырдарма: сау къал, джаным, 
Къар... Къарачай. 

ЭСКИ ДЖЫР 

Халал къыйынынг бла джашаргъа 
Джокъ эсе мадар, 
Кёлюнгдегин айтыргьа 
Джокъ эсе мадар, 

Ата джуртунга, ана тилинге 
Тюл эсенг эркин, 
Бий джуртунга ана тилинг 
Тюл эсе бийче, 

Ана тилинг тюл эсе, 
Къонгурау джуртунгу тили, 
Думп бола бара эсе 
Адетинг-тининг, 

Сора къайда эркинлик, 
Насыб да къайда? 
Башхалыгъыбыз бармыды 
Сюрюуден?.. къайдам... 

БУЗДЖЮРЕК 

Кече къоркъмай айтама: 
Кюн джокъду. 

КЁПЮРНЮ КЪУЛАКЪЛАРЫ 

Кёрдюм джашау деген 
Джанкъылыч кёпюрню къулакъларын: 
Джылай тургьан тиширыу бла 
Джырлай тургьан тиширыуну кёрдюм. 

СУУ БЛА ДЖАШАУ 

Суу джагьаларын талай кетгенча, 
Джюрегинги талай кетеди джашау. 

БАЙЛАБ ТУРУР 

Джаны чыкъгъынчы джанкъылыч 
Кёк бла Джерни байлаб турур. 

ТАЛ ТЕРЕКЧА ТАЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕК 

Суу джагьаларын талагьан кибик, 
Дунияны талайды, тарайды къайгъы. 
Ахырзаман сагъыш къобандан 
Тал терекча талгьанды джюрек. 

Саз топракьдан, юзмезден, ташладан 
Кёрюнмей къалгьанча терек, 
Сёз топракъдан, юзмезден, ташладан 
Толгьанды джюрек, толгьанды джюрек. 

Ырхыча баргьан къайгьыладан, 
Тал терекча, талгьанды джюрек. 
Тозурагьанды, тамырлары ачылгьанды, 
Чал терек болгьанды джюрек. 

Ёзге умутун тас этмегени себебли, 
Тебеди, урады, джашайды джюрек. 
Кюреше, сермеше тургьанлай, 
Ёлсе да алай ёллюкдю джюрек. 

БИЛСЕ ЭДИ 

Меннге баш уралла деб тура эди намазлыкъ. 
Аллахха баш ургьанларын билсе эди ол... 

ИЙНАНА БОЛУРМУ? 

Кийикни атды. 
Джетди да бойнун тартды. 
Этин ашады. Терисин а — 
Намазлыкъ этди. Керти 
Аллахха ийнана болурму ол? 

КЪАРАКЁТЛАНЫ ИССАНЫ ЭСГЕРЕ 

Къазакъ бёрюча джангызлыкъгьа юрендим. 
Кёб закийге къатын болгъан, 
Барысындан къызлай къалгьан 
Поэзиягьа юйлендим. 
02.08. 1989 дж. 

КЪАЙДАН КЕЛЕДИ ПАЛАХ? 

Джаным сеннге къор, къама, 
Сакълай келдинг дуниямы. 
Ёзге энди къоркьама – 
Ким къутхарсын дунияны?! 

Атом, лазер къылычла 
Турадыла ууланыб, 
Джан-Тейри-къылычла 
Тюшедиле ууалыб. 

Ахырзаман тылпыуу 
Кючлегенд джерни, кёкню, 
Ибилис а — джюрекни... 
Ким къутхарыр дунияны?! 

Къара, гара суула да 
Ёлюр отха бурулуб... 
Тауда, тюзде — хар къайда — 
Джаханимни къуруму. 

Келе болурму палах 
Къадарны теренинден? 
Огъай, ол къайнаб чыгьад 
Адамны джюрегинден. 

Атом тюлдю чачылгьан 
Къурута тёгерекни, — 
Ол отуду, уууду 
Къара иннетли джюрекни. 

Тазаланмай джюрекле 
Джер къайгъыдан къутулмаз, 
Тутулурла Кюн, Ай да, 
Терслик бир да тутулмаз. 

Бу белгили затланы 
Билмеген адам да джокъ. 
Билгенликге, ай медет, 
Тюрленмейди аз да джукъ. 

...Атом, лазер къылычла 
Турадыла ууланыб. 
Джан-Тейри-кьылычла 
Тюшедиле ууалыб. 

КЕТДИ ДЖАШАУ, КЕТДИ 

Бир ариу къызны 
Кийими къолунгда къалыб, 
Кеси сыбдырылыб кетгенча, 
Кетеди джашау, 
Кетеди джашау, 
Кетеди. 

Къараб къаласа аны ызындан... 
Акь маралгьа ушаш ол джалан тиширыуну 
Кём-кёк сууну джашил джагъасы бла 
Кете баргьаны, узая баргьаны; 
Аны туу санларында 
Аллай бир ауурлукъ эмда дженгиллик. 

Ол сыйдам, ариу санланы 
Сыларгьа тюшген эди насыб 
Бир кече. Эртден бла уа, 
Тыялгьанмы этерик эдинг, 
Турду да кетди. 

Сеннге къалгьаны 
Не чач тюйреуючю, не къол джаулугьу 
Дегенча, бир унутхан заты, 
Эсге тюшюрюуле, 
Эмда 
Юйюнге, джюрегинге сыйынмаз 
Бир мыдахлыкъ. 

...Сени аллынга къараб, 
Бюсюреусюз 
Къучакъ джая эдим тюнене. 

Энди уа — 
Джаным чыгьаргьа джете, 
Къолларымы узатыргьа да болалмай, 
Ызынгдан къараб турама. 

Нечик ариу, нечик татлы 
Тиширыу эди джашау... 

Сени былай терк кетеринги билсем, 
Сени былай этеринги билсем, 
Не кюн, не кече 
Бермез эдим тынгы, 
Билмез эдим тынгы. 
Ай медет, кетди джашау... 
Кетди. 

КЪАЙНАМА 

Джюрек, джюрек, 
Сен мени да, кесинги да 
Къыйнама. 
Кюнча джаныб, джарытмай эсенг, 
Къайнама. 

Сюе эсенг, сюймеклигинг 
Джарасын. 
Ол сау этсин 
Джерни, кёкню, адамны да 
Джарасын. 

Кеси аллынга кюе эсенг, 
Кюйме, къой. 
Джауунг кёрсе, табалар да, 
Тутар той. 

Не да болсун, 
Бош къазанча къайнама. 
Керексизге кесинги да, башханы да 
Къыйнама. 

Джюрек, джюрек... 

КЪУУАНЫР ЭСЕ УА КЪАРАЧАЙЛЫ 

Аламла иеси къараса бери 
Кёрюр эди: джелимауузла тутуб Кюнюн, Айын, 
Бир тюз малчысындан инаралына дери 
Джюреги джарылыб ёлгенин къарачайлы. 

Джюреги джарылыб ёледи къарачайлы... 
Джуртун табханында да тюзлюгюн табмай, 
Джерине, тилине эркинлиги болмай, 
Джюреги джарылыб ёледи къарачайлы. 

Ишде, сермешде да джигитлик кёргюзюб, 
Аны ючюн а сыйын, къыйынын да табмай, 
Бюгюн-бюгече да ат-бет аталыб, 
Джюреги джарылыб ёледи къарачайлы. 

Хакъы тас болгьанына турса да тёзюб, 
Халкълыгьы тас бола баргьанын кёрюб, 
Тёзалмайды. Тёзмей да болмайды. 
Джюреги джарылыб ёледи къарачайлы. 

...Алай а башха заманла келдиле: 
Джелимауузладан къутулуб Кюню, Айы, 
Бурун кибик къраллыгьын табыб, 
Халкълыгъын сакълаялыр эсе уа къарачайлы. 
05.09.1989 дж. 

ЭРКИНЛИКГЕ ЭЛТИР ЮЧЮН ДЖОЛ 

Элия урургъа ёчдю былайын, 
Алай а, эркинлик кёбдю былайда. 
Элиягьа чыдар кюч да болайым, 
Чыдаялмай, дюккюч болуб да къалайым, 
Ёзге терсликге, терсге тартмам орайда — 
Джаным кёкге джууукъду мийикде, былайда. 

Чыбыкълагьа джыйылгьан элия, 
Быргьылагьа къуюлгьан къобан, 
Фыргьауун мени да сизге къошаргьа изледи, 
Къабха, масхабха джыяргъа изледи, 
Алай мен кютю болургьа унамам. 

Ибилис мени къылларгъа, къулларгьа, 
Аллахха, адамгьа къаршчы ууларгьа 
Умут этди – алдаб да, къыйнаб да. 
Мен уруб аны бир кёзюн алдым. 
Кёрдюм дунияда бузлаб да, къайнаб да — 
Муратыма уа джетелмей къалдым, 
Сыйрат кёпюрден да ётелмей къалдым. 

Эркин элия, ур, кюйдюр мени, 
Къул сезимим, къул сёзюм бар эсе, 
Джюрегим ит эсе, зар эсе, 
Эркин элия, ур мени, кюйдюр. 

Эркин элия, тюш джюрегиме, 
Кёз джилтиним, сёз джилтиним бол. 
Азат кючюнгю нёгерликге алама 
Эркинликге элтир ючюн джол. 

ИШЕК ДЖОКЪДУ 

"Аллах бирди". Сюймеклик да, — дейме, 
Джокъдан джукъ этген олду бизни — ол. 
Ол джюрекге орналгьанлы — деуме, 
Сюймекликди джандетге элтген джол. 

"Файгьамбар хакъды". Сюймеклик да, — дейме, 
Атынг да — файгьамбарны къызыны аты. 
Сени кёргенли мен къулма эмда бийме, 
Кёлюмю титиретеди сыфатынг. 

"Дуния хаухду". Сюймеклик а — огьай: 
Ариулукъну къайда да сыйларыкъма, 
Ёзге сени анда да сайларыкъма 
Хур къызладан, мёлекледен айырыб. 

"Ишек джокъду". Бир да джокъду ишек, 
Аллах да бир, сюймеклик да бир меннге. 
Кюнлю дуния, Айлы дуния да меникид, 
Бу дуния, ол дуния да меникид 
Аллах бла Сен болсагьыз биргеме. 

Сени юсюнг бла мен кёб затны ангыладым — 
Ол насыбны кёб джыллагъа бер меннге. 
Мен джаз болуб, ийнакъ болуб турлукъма 
Джюрегиме къарылгьашча киргеннге. 

СЕНИ КЁРГЕН КЪУУАНЧЫМА НЕ ДЖЕТЕР? 

Аллах барды. Энтда тюбетди бизни, 
Къайгьыладан къалгьанчама артылыб. 
Къышны ичи бла гяхиник джол тартылыб, 
Джаз келгенча, алай кёрюндюнг кёзге. 

Шукур этдим джашауума, къадаргьа — 
Умутумда болгьан къызгьа джолукъдум. 
Излей эсем сени бла джашаргъа 
Бузамамы таулу адетни, джорукъну?! 

Ётюрюкден айырырбыз кертини, 
Тилибиз да, Тейрибиз да бизни — бир. 
Ба этеме кёзлеринги, бетинги, 
Тюшюмеча, юйюме да таукел кир. 

Ахырзаман джууукълашхан дунияда 
Сени кёрген къууанчыма не джетер? 
Ёксюз къалгьан къуш балача уяда, 
Сенсиз къалса, ёхтем джюрек не этер? 

Джашилбайракъ, джангы айлы, джулдузлу 
Джаз да, сен да бир-биригизге ушайсыз. 
Минги Тауну джарыгьына къошулуб, 
Джюрегимде джашарыкъсыз, джашайсыз. 

Бу дуниядан кетген тёрем болса да, 
Тауусулуб джерде сууум, къабыным, 
Сиз джарытхан джюрегим чыракъ болуб, 
Турлукъ болур, нюр джаннганлай къабырым. 

КЪАР ХАЛКЪЫ 

"Къар" деген сёз бла башланады Къарачай, 
"Къар" деген сёз бла бошалады Малкъар. 
Мийикликни, тазалыкъны, джарыкълыкъны белгисиди къар: 
Къар бла башланыб, къар бла бошалады Къарачай-Малкъар. 

НЕЧИК КЁБДЮЛЕ 

Нечик кёбдюле бусагьатда сёлешгенле, 
Джарым патчах болургьа кюрешгенле. 
Бар эселе аланы аллай азаулары, 
Алгьын нек чыкъмай эди сора ауазлары?

ДЕКЛАРАЦИЯ АЛЫННГАН КЮН ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Минги Тауну этегинде джашагъан, 
Къобанны сууун ичиб, ташларын а джалагьан 
Нарт халкъыны – алан халкъыны – бюгюн аты къалайды? 
Алан, тюзсе, аны аты Къарачайды. 

Бурунлада къраллыкъ джюрюте келген, 
Кёб къазауат, ёлет, эмина кёрген, 
Сюргюн-сойкъырым джаханимден да ётген, 
"Тойгьан джуртдан туугьан джурт иги" деген, 

Хар джыл ноябрны 2-де къара кийген 
Халкъны аты, тюзсе, Алан, Къарачайды, 
Бюгюн да аны кёб джарасы къанайды. 

Ол тюзлюгюн, къраллыгьын табармы? 
Миллет байрагьын Минги Таууна тагьармы? 
Аллай кюн келиб, 
Аланчыкъ да къарачай тамгъалы аджирге миниб, 
Бизни сюйгенлеге "сюйюмчю" деб, чабармы? 

Ийнанама, аллай кюн келир бизге, 
Ийнанама, аллай кюн келир сизге, 
Хар ким джуртуна, тилине эркин болур, 
Къарча да къабырында бир рахат солур. 

КЪАРТ АТАМЫ НАЗМУСУ 

Я Аллах! 
Джассы намазда да буду тилегим: 
Ата джурт. Ана тил. Эркинлик. 
Эртден намазда да ол эди тилегим: 
Эркинлик. Ана тил. Ата джурт. 

Осият этеме. 
Осиятымы тындырмай къойсагьыз, 
Къабырда да тынчлыкъ табарыкъ тюлме. 
Джаным чыгьа, ауузума суу къуйсагьыз, 
Быргъы суудан къуймагьыз. Ол — 
Баш бошлугьун, эркинлигин, 
Татыуун, ауазын, бетин да 
Тас этген насыбсызды. 

Ол бир кёб къатылыкъны тюшюреди эсиме, 
Сотур болгьан бир кёб джараны къанатады. 
Джашаугьа, джашауума, кесиме, 
Башхалагьа да башха кёзден къаратады. 

Адамны джанын тамагъындан суууруб 
Алгьан Салабкала, Баяуутла, хаписле-тюрмеле... 
Ой къаллай бир миллет къырылды 
Азабда, кёчгюнчюлюкде-сюргюнде 
Тюзлюкге, эркинликге термиле, 
Ата джуртха, ана тилге термиле. 

Меннге джаназы къылдыргъанда, 
Дуа, иясын окъугьанда, 
Барысын да къарачай тилде айтыгьыз. 
Ансы, 
Сау кюнюбюзде орусча чалдырыб сёлешсек, 
Ёлюкню юсюнде да арабча джармалаб кюрешсек, 
Къарачайча къачан сёлеширикбиз биз? 

Я Аллах! 
Эртден намазда да бу эди тилегим: 
Эркинлик. Ана тил. Ата джурт. 
Джассы намазда да буду тилегим: 
Ата джурт. Ана тил. Эркинлик. 

БЫЛАЙДЫ КЁЛЮМ 

Ненча джылны кюрешдиле халкъ бла, 
Аны башсыз, тамырсыз да этерге. 
Сибирдиле Салабкагьа, Сибирге, 
Ашырдыла Баяутха, къумлагъа, 
Къарадыла къарагьанча къуллагъа. 

Джуртубузну сыйырыб да кёрдюле, 
Халкъны элтиб къум тюзлеге кердиле. 
14 джылны — 1943-ден 1957-ге дери — 
Артыкълыкъ къартджыгьасы бауурубузну ашады, 
Джарлы миллет не азабда джашады. 

Тюзлюк джетиб ызыбызгьа къайтардыла, 
Ёзге аны ючюн къраллыгьыбыз берилмей, 
Бузлагьан джюрекле да зримей, 
Сау къайытханла да ачыудан къартайдыла. 

Бюгюн-бюгече да барады ол кюреш... 
Халкъыбыз кёб заманнга чыдармы? 
Къарачай деб айтылырча атыбыз, 
Бурун кибик къраллыгьын табармы? 

Бу акъ къарны къызартырыкъ эсе да, къаным, 
Тирменде тартыллыкъ эсе да саным, 
Термилиб чыгьарыкъ эсе да джаным, 
Таша да, туру да кюреширикме, 
Ачыкъ къазауат этерикме, 
Ачы къазауат этерикме, 
Дин, тин къазауат этерикме 

Туугьан джерибизни сыйырыргьа кюрешгенле бла, 
Ана тилибизни къурутургьа кюрешгенле бла, 
Эски къалаларыбызны ояргьа кюрешгенле бла, 
Джаш тёлюбюзню джояргъа кюрешгенле бла. 

Не талкъ болурбуз — не халкъ болурбуз. 
Хорлам не ёлюм — былайды кёлюм. 

АЛГЪЫШ 

Къарлы, Айлы 
Къарачайлы. 
Кюнлю, Айлы 
Къарачайлы. 
Къар. Ай. 
Къарачай. 
Кюн. Ай. 
Къарачай. 

Этме, Аллах, 
Къарсыз, Айсыз — 
Къарачайсыз. 
Къойма, Аллах, 
Кюнсюз, Айсыз — 
Къарачайсыз. 
Къойма, Аллах, 
Къакъсыз, акъсыз. 
Этме, Аллах, 
Антсыз, атсыз. 

Джангыз бир халкъ 
Болмасын талкъ. 
Кёб джашасын, 
Бек джашнасын 
Къарачай да. 

Агьачлы, 
(Ташлы-агьачлы) 
Кюнлю, 
(Айлы, Кюнлю) 
Келбетли, 
(Эр сорма) 
Гелеулю 
(Джер сорма) 
Къарачай да 
Кёб джашасын, 
Къыйынын 
Сау ашасын. 
Эркин болсун 
Тилине. 
Ие болсун 
Джерине. 

Аминь.

ДЖАНГЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ 
Бисмилляхиррахманиррахим! 

Джангы Ай бла Джулдуз! 
Къойма мени джолсуз, 
Къойма бизни джолсуз, 
Джангы Ай бла Джулдуз. 

Джуртда Терек — Джангыз. 
Джерде Адам — джангыз. 
Къойма бизни джангыз, 
Джангы Ай бла джулдуз. 

Гюнахлагъа батыб 
Тура эсек да биз, 
Къойма бизни атыб, 
Джангы Ай бла Джулдуз. 

Къойма дуниясыз, 
Къойма ахратсыз. 
Тау башындан да къара, 
Сын ташымдан да къара. 

Къадау ташы джанны, 
Джандет ашы джанны — 
Сенденбиз умутлу — 
Джангы Ай бла Джулдуз! 

Сизни нюрюгюзден 
Кюрен тартханд кёлюм... 
Джулдуз сёзюм халкъгъа 
Джангы Ай бла кёрюн! 

СЕНИ АМАЛТЫН... 
С.Р. 

Сени амалтын сау бир тукьум, бир эл да, 
Ариудан да ариу кёрюндюле кёзге. 
Лайпан джюрекге, сен тюз багъа берел да, 
Поэзияма, кесиме да бол кюзгю. 
Аллах десек — биз джюрекге къарайбыз, 
Гъарш десек а — биз къарайбыз кёклеге. 
Алай а мен, къуру джулдуз кёзлеге 
Разыма къараб турургъа ёмюрюм.. 
Лисан джангур, байсан джангур — сёзлерим, 
Айгъа огьуна урдурур эдиле гяхиник. 
Не медет, тилим тутулуб турады, 
Ырхы кибик басханды да сюймеклик. 

Бу бош сёздю, бош излемди дегеннге, 
Уллу Аллах кеси тёрелик этер. 
Не да болсун, сюймекликге кюлгеннге, 
Ийнандырырча, сюймеклик ауруу тиер. 
Адамны Адам этген, баш этген 
Мен билеме ол сезимди — джашнасын! 
Игиликге, мийикликге тюз элтген, 
Не да болсун, ким да болсун — джашасын! 
Насыб — Сени бу дунияда кёргеним, 
Илячинча, мурат, къанат кергени. 

Къалай ариуду бюгюн кюн, алай а, 
Ышаныргъа боллукъмуду джазгъы кюннге? 
Заманны зыраф иймей оноу этерми эдик? 
Ышан. Ийнан. Джазыуубузну джазайыкъ кесибиз. 

Разы эсенг...джазы эсенг да шахарны, 
Алыб кетер эдим Юч Кёк Эн-нген элге. 
Бир-бирибизни ангыларбыз деб этеме умут. 
Иги сагъыш эт — насыбха алгъыш эт. 
Я рабби, болурму экен джазыу? Болур. 
Тангны атдырама иги джора эте. 
Ханым, пайтон хазырды, хазыр эсенг, мин. 
Айтылыннган акъ сёзге амин де, амин. 

ТАУКЕЛЛИК КЕРЕКДИ 

Эки джанымда эки къара суу: 
Экиси да ариу, экиси да таза. 
Къайсында сууутайым къызгъан джюрегими, 
Къайсындан ичейим тобукъланыб, къабланыб? 

...Экисинден бирин сайлаялмагьандан 
Суу къатында суусабдан ёлеме. 
11.03 1990 дж. 

КЕСИМИ УНУТХАНМА 

Сен атыб келген тангнга ушайса, 
Мен батыб баргьан кюннге... 
Мен кесими унутханма 
Сагъыш этгенден сеннге. 

ДЖАРЫКЪДАН ТОЛУ ЭДИ.. 

Къара, къарангы кече 
Кюрешсе да тырнакълаб, 
Джарлы джерге танг атды — 
Чал танг. 
Дагьыда, 
Эртден - дертден тюл, нюрден, 
Джарыкъдан толу эди... 

КЪАЯДА ДЖАЗЫУ 

Керекди: 
Тиширыугьа — Кёк. 
Эркишиге — Тиширыу. 
Экисине да — Сюймеклик. 

НАРТ СЁЗНЮ КЕСИМЧА ОКЪУЙ... 

Сюек саулукъ Аллах берсин, 
Сюек болса – эт келир. 
Эркиши сюек эсе, 
Тиширыу — аны эти, 
Тиширыу — аны бети... 
Сюек саулукъ Аллах берсин! 

УЯН 

1 
Уян, чачылгьынчы уянг. 
Алай а, кеч болгьан эсе, 
Уянмай къалгьанынг, баям, 
Иги огьуна болур. Джукъла. 

2 
Къабланкёллю болалмаз къоян. 
Алай а, уян: 
Демлеш, сермеш, кюреш. 
Тот этме къамангы учун. 
Учалмай эсенг да, учун: 
Силкине турсанг къанат битер. 
Къаянг-уянг 
Ата-бабадан сеннге джетгенича, 
Сау-саламат туудугьунга джетер. 
Уян. 

ГЫЛЫН КЪУШ 

Къарангыда джарыкь кёред кёзлерим. 

ДЖУКЪЛАНМАЗ ОТУБУЗ 

Къызарады майдан къанданмы? Тангданмы? 
Тёгюледи эркишини къаны, 
Эркинликни атар ючюн тангы. 

Файгьамбарны да тёгюлгенди къаны, 
Файгьамбарны да термилгенди джаны. 
Андан иги кишилебизми биз? 
Эрлебизми, тишилебизми биз? 

Файгьамбарны тилинде джазылса да Къуран, 
Ана тилибизгеди джаныбыз къурман. 
Халкъбыз — барды тилибиз, джуртубуз. 
"Хайт" десек ёмюрде да джукъланмаз отубуз. 
18.05.1990 дж. 

КЮЛДЕ БИТГЕН ГЮЛ 

Ёлюм ташада салыб бетджан, 
Юсюме джаудурады къайгьыланы. 
Къууанчха джаратылгьан бир джан, 
Къыйналама тюб эталмай аланы. 

Алай а бир-бирде, булутдан чыкыгъанча Кюн, 
Къууанч да джокълаучанды мени ышарыб. 
Кюл болгьан сезимлени чиригинде гюл 
Аман хансха кесдирмей кесин, дуниягьа ышаныб, 
Бир ненчанчы кере чыгьа, чагьа болур?! 
Бир ненчанчы кере да къуу болуб, агьа болур?! 

АЛЛАХНЫ БУЙРУГЪУ 

Къартайсам да къайтарлыкъма бу сёзлени: 
Биз халкъбыз, алай демеклик — 
Барды туугъан джерибиз-джуртубуз. 
Бютеу дуния зияратха джюрюген 
Минги Тауубуз барды бизни. 

Ма бу кьадау ташладан джаратылгьанбыз биз, 
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсгенбиз. 
Къалапеледен бери джашайбыз былайда, 
Сора нек кюрешедиле бизни джуртсуз кьояргьа? 
Бир къралны, бир адамны джокъду бизде иши, 
Аллах бергенди бу джуртну бизге. 

Биз халкъбыз. Алай демеклик — 
Барды тилибиз, ана тилибиз. 
Бир джорукъ, бир кърал бермегенди аны, 
Бош кюрешедиле аны сыйырыргъа: 
Аллах бергенди бу тилни бизге. 

Бир къралны, бир адамны джокъду эркинлиги 
Тилибизге, джерибизге къатылыргьа. 
Аллах бергенди тилни, джуртну бизге. 

Биз халкъбыз. Алай демеклик – 
Бизни динибиз, ислам динибиз, Аллахыбыз барды. 
Джердегиле бир-бирибизни сюйсек, 
Кёкдеги да сюерикди бизни. 

Бизни уа излейдиле динсиз къояргьа, 
Аллах дегенлени барын джояргьа. 
Бир къралны, бир адамны джокъду иши, 
Аллах берген динни бизден сыйырыргьа. 

Биз халкъбыз. Джуртубуз, Тилибиз, Динибиз. 
Бу юч балыкъды бизни кёлтюрюб тургьан. 

Джуртубуз ючюн хазырбыз ёлюрге — 
Ёлсек да туугъан джерибизде къалырбыз. 
Тилибиз ючюн хазырбыз ёлюрге, 
Тилсиз халкъ джокъду. 
Динибиз ючюн хазырбыз ёлюрге 
Ийман бла кетерге буюрулсун ансы. 

Алай а, керекбиз биз джашаргьа 
Къраллыгьыбызны табыб, халкълыгьыбызны сакълаб. 
Къайсы халкъдан къарыусуз, болумсузбуз биз? 
Джашарыкъбыз. Бизге джуртну, тилни, динни да берген 
Уллу Аллахны буйругьуду ол! 


ДЖАШАРЫКЪМЫДЫ КЪАРАЧАЙ?! 

Къара кюн да къара Кюннге, 
Къара Айгьа: ийнам кетмез, 
Ийман кетмез – Къарачайгьа 
Къаргьыш джетмез. Тилек да эт, 
Алгьыш да эт. Аман къыш да 
Юшюталмагьанды иги сёзню. 
Къара къыш да къаралталмагъанды 
Минги Тауну. Кишилигибиз 
Къаматханды келген джауну. 
Тюзлюгюбюз 
Хорларыкъды джалгьан дауну. 

Иги, аман, бай, джарлы эсе да, 
Ариу, эрши, сау, джаралы эсе да, 
Мындан сора Къарачай атлы джурт джокъду, 
Къобанны тауушундан ариу макъам, джыр джокъду. 
Ол фикирди, ол зикирди, кераматды, аманатды — 
Бу джер бизге дунияды, ахыратды. 

Ата джуртха беклигибизни сынаргъа сюе, 
Джазыу бизге къыйынлыкъланы тургъанды ие. 
Ёзге къыйынлыкъладан къутулаллыкъ тюлбюз, 
Ёмюрде да эркин солуяллыкъ тюлбюз, 
Туугьан джерибизге болмасакъ ие. 

Бир къауум хоншу джут эсе, зар эсе да, 
Джолубуз ныхыт эсе, тар эсе да, 
Нартладан, аланладан бизде бир джукъ бар эсе, 
Къурарыкъбыз Къарачай деген къралны! 

Орта Азияда халкъыбызны къырылгьан джарымы, 
Ёлюмден къутулуб, ызына къайытхан джарымына, 
Андан, къабырладан, турады къычыра, 
Къарачай къраллыгьын табханмыды ызына? 

Тутмакъда, азабда къыйналыб ёлгенле, 
Джаназысыз, кебинсиз кёрге киргенле, 
"Аллах», «Къарачай" ахыр сёзлери болгьанла, 
Джууаб сакълаб турадыла бизден. 

Къраллыгьын табханмыды Къарачай?! 
Джерине, тилине эркинмиди Къарачай?! 
Джашаймыды, джашарыкъмыды Къарачай?! 

Сентябрны 14, 1990 дж.

ЭКИ ДУНИЯ, ЭКИ БЕЛГИ 

Ол дунияны, бу дунияны да кёрдюм: 
Анда да джокъ тынчлыкъ, 
Мында да джокъ. 
Бир аягъынг анда, 
Бир аягъынг мында. 
Джашау — 
Сыйрат кёпюрча бир зат. 
Эки дуниядан да толу юлюшлюле, 
Аллах сизни не ючюн сюйген болур? 
Кесигизни да къайда, 
Къаллай топракъдан джаратхан болур? 
Эки дуния, эки белги. 
Экисин да сайла, экисин да сыйла. 
Эки сюймеклик 
Бир джюрекде. 

АДАМ ЭСЕК, ХАЛКЪ ЭСЕК... 

Дунияда бир джерге да сукъланмазча, 
Туугъан джерибиз – мийик тау джуртубуз бармыды? 
Барды. 

Дунияда бир тилге да сукъланмазча, 
Ана тилибиз – бай тюрк тилибиз – бармыды? 
Барды. 

Дунияда меджисуу затлагьа табынмазча, 
Уллу динибиз, сыйлы ислам динибиз бармыды? 
Барды. 

Да сора, халкъны халкъ этген тёреле — 
Джуртубуз, Тилибиз, Динибиз да бар эселе, 
Джуртубузгьа, Тилибизге, Динибизге да эркин эсек, 
Нек къоркъабыз да тас болады деб, Къарачай?! 

Къоркъуу бар эсе уа, 
Ол къайдан, кимден келеди? 
Ичинден, тышындан? 
Кесибизден, башхадан? 

Ангылай эсек аллай къоркъуу болгьанын, 
Андан къутулур мадар этебизми? 

Аллах барды, бирди, ишек джокъду. 
Джурт барды, бирди, ишек джокъду. 
Тил барды, бирди, ишек джокъду. 

Алагьа дайым къуллукъ этиу бла 
Сакълаяллыкъбыз адамлыгъыбызны, халкълыгьыбызны да. 
Ол затны ангылаялмай эсек а, 
Халкъ да тюлбюз, адам да тюлбюз алкъын. 

КЪАЙЫТЫР 

Игилик эт. Ол къайытмай къалмаз: 
Адамдан къайтмаса да, Аллахдан къайытыр. 

НАЗМУЛАГЪА КЪАРАЙ 

Ёлюб туугьандан эсе, 
Туумай къалгъан игиди. 

КЁЛДЕ 

Джюзеди кёлде къанкъаз — 
Кавказ. 

ФАЙГЪАМБАРЛА бла ПОЭТЛЕ. 

Акъ Сёзле да Аллахдан келедиле — 
Файгьамбарла билгендиле аны, 
Аны поэтле да биледиле. 

МЫДАХЛЫКЪ НЕДЕНДИ? 

Адам умутунда да джетелмезлик затла бардыла – 
Мыдахлыкъ анданды. 
Алай а, джетеллик затыбызгьа да 
Джетелмей къалгьаныбыз тюлмюдю 
Бютюн къыйнагьан?! 

КИМ КЪАЛДЫ? 

Батчаланы Дауут афенди да кетди эсе дуниядан, 
Эски афендиледен, керти афендиледен 
Къарачайда киши къалмады сора. 

СОРУУ 

Заманынгы ашырмайын бошуна, 
Къайытырменг къарт атангы къошуна? 

ИБИЛИСНИ ЭЛИНДЕ 

Хауаны терен солургьа къоркъаса, 
Хауа да уу болуб бошагьанды мында. 
Ашханада ауузланыргьа да къоркъаса, 
Ашарыкъ да от болуб бошагьанды мында. 

Адам сёзге ийнаныргьа да къоркъаса, 
Ётюрюк — джорукъ болуб бошагьанды мында. 
Орамда, юйюнгде да илгене тураса — 
Мурдарла, тоноучула — оноучуладыла мында. 

"Аллах" десенг а — къоюнларына от тюшдю, 
Иймансыз этерге кюрешедиле халкъны. 
Халкъны хайуан сюрюуге бурургьа излейдиле, 
Чалдышха, мырдыгьа урургьа излейдиле, 
Къоркъутуб, джегиб турургъа излейдиле, 
Алдаб, унукъдуруб турургьа излейдиле, 
3-мингинчи джылгьа 
юйлю-кюнлю боллукъсуз дейдиле, 
Сиз ишлегиз, биз джол тюзетирикбиз дейдиле, 
(Джолну уа ёлюкнюча тюзетедиле). 

Ишлеген биз — тишлеген ала. 
Ишлеген биз — ашагъан ала. 
Ишлеген биз – джаншагъан ала. 
Ёлген биз – джашагъан ала. 

Ашайдыла, джаншайдыла, 
Джаншайдыла, ашайдыла, 
Бойнубузгьа миниб джашайдыла... 
Не заманнга дери? 

БОЛМАЗ ЭРИ 

Эшта, ол тиширыуну болмаз эри: 
Хаман терезеден къарайды бери. 
Джангызлыкъдан безген болур, 
Джангызлыгъымы да сезген болур. 

Мен — мындан, ол — андан, 
Бир-бирибизге къарайбыз балконладан. 
Излесек а дагьыда бир атлам этерге, 
Боллукъбуз джетинчи къатдан кетерге... 

АШЫКЪМАЙ АШЫГЪЫРГЬА 

Файгьамбарла да кетгендиле дуниядан — 
Не этериксе, джорукъ алайды. 
Ёзге «джашма, джашау алдады» деген, 
Джангылады, кесин алдайды. 

"Умут — тау башда, аджал — имбашда", 
"Къалгьан ишге къар джауад" — кёребиз. 
Кёргенликге уа, керти ишге джетмей, 
Ууакъ къайгъылада ёлебиз. 

Къыйынлыкъ – болджал салгъандан чыгьады, 
Кече-кюн демей ишлерге керекди бизге. 
Тюз айтасыз, ашыкъгъан суу тенгизге джетмез, 
Ёзге ашыкъмагьан суу да — джетмез тенгизге. 

НЕ БЮГЮН, НЕ ЁМЮРДЕ ДА! 

Бу бласт бизге кёб зат бергенме дейди, 
Алай эсе, айтчы, о бласт, 
Къарачай деб аты айтылгъан, 
Къайдады област? 

Ёзге энди чыкъгъанды Закон, 
Аламат Закон, Аллах кёреди. 
Кёчюрюлген халкъгъа чачылгьан къраллыгьын 
Кърал ызына береди. 

Алай а кърал разы болгьанда да, 
Оноуну къолгьа алмасакъ, 
Сора къаллай миллетбиз да биз, 
Къалгьанла тенгли болмасакъ?! 

...Базманнга салыннганды халкъны джазыуу, 
Джол ачыкъ — джашаугьа, ёлюмге да. 
Къадер кечеча келгенди кёзюу — 
Не бюгюн, не ёмюрде да. 

Къартла межгитде тилек этиб, 
Джашла уа бирден къобмасакъ ёрге — 
Адет да, сый да, намыс да кетиб, 
Ким, не ётгенин кёребиз тёрге. 

Хоншула бла излейбиз татлы джашаргьа, 
Бир-бирибизге къайырылмай, 
Ёзге мадар джокъ, халкъыбызны сакъларгьа, 
Джерибиз, чегибиз айырылмай. 

Башха мадар джокъ. Энди къарау джокъ 
Ол керти ишни этгенден сора. 
Чууутлугьа сорчу, нек къурады къралын, 
Арадан эки мингджыл да ётгенден сора?! 

Эки минг джылны кюрешиб туруб халкъ, 
Чачылгьан къралын къурады болмаз ючюн талкъ. 
Чууут динине бек. Бек болса алай, 
Алан къралын къурар Малкъар-Къарачай. 

Бюгюн бизге берилгенди эркинлик: 
Энди кёлде къалмай экилик, 
Халкъ эсек, оноуну къолгьа аллыкъбыз, 
Тюл эсек а — сюрюу болгьанлай къаллыкъбыз. 

Къурулгъанды сууаб-гюнах чегиучю базман. 
Келгенди халал-харам айыргьан заман. 
Тейри адамы эсенг, «Хакъ» деген Халкъ эсенг, 
"Не бюгюн, не ёмюрде да",- де да, 
Айыр, айырт акъны къарадан. 

Тойгьан джурт десек, Азияда къаллыгъек, 
Аллах берген Къарачай а — бирди. 
Эркин Къарачай демеген бюгюн, 
Бизден да тюлдю, ёзден да тюлдю. 

Тойгьан джурт десек — тышында къаллыгъек, 
Ата джуртубуз – нарт-алан джуртубуз – Къарачай а бирди. 
Къарачай Республика демеген бюгюн, 
Къарачайлы да тюлдю, муслиман да тюлдю!

БАРАДЫ КЕМЕ 

Къара тенгизни акъ кёмюк этдириб, 
Мени да джюз тюрлю сагьышха кёме, 
Барады кеме. Кече къарангысында. 

Акъджал толкъунла агьарыб, джылтыраб, 
Бюклениб, къатланыб, 
Мыллык атыб джетелле къайдан эсе да. 
Ала джанлары болгьан затлагьа ушайла, 
Джыйын джанлыгъа ушайдыла ала. 

Кечени, тенгизни да джырыб, 
Кеме уа барады. 
Суу — джау, шох эсе да, 
Кемеге ансыз джашау джокъду. 

Къадарны кючюне, тенгизине баш урама. 
Адамны кесине, кемесине да сейирсинеме. 

Джер – Аламда, тенгиз – Джерде, 
Кеме – тенгизде, биз да — кемеде 
Кетиб барабыз. 
Къайры? 
Мартны 28, 1992 джыл, Къара тенгиз 

ЁЛЮМ БЛА КЮРЕШГЕНДИ АДАМ 

Адам джаратылгьан кюнюнден бери 
Ёлюмсюз болургьа термилгенди. 
Джазыула, суратла керкгенди къаялада, 
Ташладан къалала ишлегенди. 

Къадар хар джаннга насыбны, 
Бушууну да аямай чомарт юлешгенди. 
Ёмюрлюк джашауну уа бермегенд кишиге, 
Ёлюмсюзленирге Адам кеси кюрешгенди. 

Джашаб турурундан тюнгюлгенинде да, 
«Бир да къуруса да ызым къалсын,- дегенди, 
Джашым, къызым къалсын,- дегенди 
Бу къыйын, сейир, ариу да дунияда. 

Алай а бютеу дуниягъа ахырзаман 
Келирге боллугьун ангылагьанында уа, 
"Ол дуния, керти дуния барды" деб, 
Кёлюн басар зат табханды дагьыда. 

Минг-минг джылны мындан алдача, 
Бюгюн да ёлюмсюзлюкге термиледи адам. 
Джерден джулдузгьа дери узалыб, 
Ёлюмге къаршчы кюрешеди Адам. 

Къайдада, 
Къачан да 
Ёлюмге къаршчы кюрешгенди Адам. 
...Ёлюмге къаршчы кюрешгенди — Адам! 


Акрополь. 

КЪАЙРЫ КЪАЧХЫН КЕСИНГДЕН? 

Халкъынг, джуртунг, бола тургьан ишле — 
Бир такъыйкъагьа кетмей эселе эсингден, 
Къайры къачхын, къалай къачхын кесингден. 

Той-оюн, круиз — бары да бош. 
Къара тенгизи, Акъ тенгизи да шош, 
Джангыз джюрек къатланады, къайнайды. 

Джарлы халкъынг кёз туурангдан кетмейди, 
Аны айтханы чапракъдан да ётмейди, — 
Не Аллахха, не патчахха джетмейди. 

Амантишле турадыла оноуда... 
Эшеклени сайлагъан эсек улоугьа 
Не этебиз джолну, кимни да терслеб? 

Не муслиман, не гяуур болмагьан, 
Не орус, не къарачай болмагьан — 
Ким эсек да, манкъуртлагьа ушайбыз. 
Тартыныб тилибизден, кесибизден, 
Эркиши къылыкъ къалмай юсюбюзде 
Джуртубузда да джуртсузлача джашайбыз. 

ТЕНГИЗДЕ КЕМЕ 

Унух файгъамбарны кемесиндеча барабыз, 
Кече-кюн болгьаны айырылмай. 
Бир-бирибизге къайырылмай, 
Кемечиге билек-дагьан болабыз. 

Тенгиз былай чайкъалгьан сагъатда 
Бирикмесек — кёмюллюкбюз, ангылайбыз. 
Ол себебден Аллахха шукур эте, 
Кемечиге, бир-бирибизге да тынгылайбыз. 

Эрши къан алыб, къаралгьанды тенгиз, 
Толкъунла шын туруб, алай келелле. 
Быллай къыямада Аллахсыз, тенгсиз 
Къалгъанла, ажымсыз, ажымлы да ёлелле. 

Бир кёзюуде суу эки джарылыб, 
Тенгизни тюбю кёрюннгенча болады, 
Дагъыда элияны кёзю джумулуб, 
Дуния къарангыгьа батылады. 

"Сен мадар этсенг, мен къадар этерме"—, 
Дегенди Аллаху тагьала бизге. 
Бюгюн ол сёзле — эсибизде, 
Кюрешебиз, къарыуубуз джетерми? 

Кёк тенгизге тюшгенча кёрюнеди, 
Огьесе тенгизми тёгюлгенди кёкге? 
Шыбыла толкъунланы арасында чартлайды, 
Джюз минг тонналыкъ кеме ушайды чёбге. 

Ахырзаман келгеннге ушайды, 
Боллукъмуду сынау андан уллу? 
Умут джилтини уа джюрекде джашнайды, 
Чырмауладан къутулурму адам улу? 

Джер кемеси Алам тенгизде 
Батмай, чачылмай барыб турурму? 
Биз билген, билмеген дуниялада да 
Адам дуниясындан насыблы, къыйынлы да болурму? 

Акъ тенгиз. 08. 04. 1992 дж. 

ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ ДЖАЗЫЛГЬАН НАЗМУ 

Отуз джети. 
Кёзюм джити, 
Сёзюм джити. 
Алай сагьыш этсем иги — 
Джашау кетди. 
Джашлыкъ кетди. 

Бир насыбым — 
Кёбле кетген 
Ма бу чекден, 
Бу чынгылдан, 
Къыйналсам да, 
Ёте-ётдюм. 

Аллыбызда 
Эки-ючджылда 
Ёзен меннге 
Этер тарлыкъ. 
Мен ёрлерме 
Тёппелеге — 
Келир меннге 
Файгьамбарлыкъ. 

1992 джыл, апрелни 12, Неаполь 

ДЖАЗЫКЪСЫНМАЙ НЕ ЭТЕЙИК АДАМНЫ 

Туугьан кюнюбюзден ахыр кюнюбюзге дери 
Барыбыз да джолоучубуз, джолдабыз. 
Барыбыз да къолундабыз Аллахны, 
Джалбарабыз джиберме деб палахны. 

Джашау джиби кимни къайда юзюлюр? 
Тенгиздеми, хауадамы, джердеми? 
Тутмакъдамы, батмакъдамы, тёрдеми? 
Эшикдеми, тёшекдеми,- ким айтыр? 

Биз билмейбиз хазна бир зат боллукъдан, 
Билмегенибиз иги огъуна болур. 
Ансы билсек турур эдик титиреб, 
Джыгъылыр эк замансызлай, тентиреб. 

Адам билсе къайда, къалай ёллюгюн — 
Нечик ачы кёрюнюред къадары. 
Къутулургъа айхай джокъду мадары — 
Кёрге кирмез кёргюнчюннге кёрюрюн. 

Ол себебден — боллукъ бизге джабыкъды. 
Кёк — чууакъды, кёлюбюз а — джарыкъды. 
Кёкге булут, кёлге мыдахлыкъ келир: 
Ёлмеген да, ёлген адамны кёрюр. 

Ёлмеген да, ёлюмню кёрюб, кючсюнюр, 
Ёлмеген да ёллюгюне тюшюнюр. 
Суугьа тюшген, не этерикди, таш къармар: 
Ол дуния барды дер да кёл басар. 

Дуния джарыкъ, кёр а — эрши, къарангы: 
Джазыкъсынмай не этейик адамны. 

15. 04. 92 дж. Марсель 

СЁЗНЮ КЮЧЮ 

Батыб баргьан, чёбге къадалгьанча, 
Мен бир назму тизгиннге къадалдым. 
Чёбге къадалгъан батды да кетди, 
Мен сёзню кючю бла сау-эсен къалдым. 

САНГА БАШ УРАМА, КАВКАЗ! 

Чайкъалады тенгиз, чайкъалады, 
Кеме къарышалмайд джелге. 
Кёлюбюз тюрлюле булгьанады, 
Тансыкъ да болгьанбыз джерге. 

Къарангыд тёгерек, къарангыды, 
Бир джукъ тюртюлсе уа кёзге... 
Узакъда кемени джарыгьы — 
Ол да асыуду кёлге. 

Узайыб тауладан, къралдан 
Бир ай тенгизде баргьанлы. 
Бир айт, джуртунгдан, ахлунгдан 
Не болур дунияда багьалы. 

Аллахны, адамны эсгере, 
Билгенимча къылама намаз. 
Минги Тау кёзюме кёрюне, 
Сеннге баш урама, Кавказ. 
Апрелни 19, 1992 джыл, Акь тенгиз 

ФАКЪЫРА 

"Джокъду мени барыр джерим, 
Джокъду мени къалыр джерим",- 
Деди. 

Сордум анга: 
«Джокъмуд сени Ата джуртунг, 
Джокъмуд сени Ана тилинг, 
Аллахынгдамы джокъду сени?!». 

1992 джыл март-апрель 

ТАТАРКЪАННЫ КЪЫЛЫЧЫНДА ДЖАЗЫУ 

Къыйын кюн таулугьа къолунгу берсенг, 
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир. 
Алай а, таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг — 
Таулу уруб башынгы тюшюрюр. 

ЭКИ АУАЗ 

- Тёрт джаным тауду. 
- Тёрт санынг сауду. 

БАШХАЛЫКЪ 

Сен ташха абынаса, 
Мен а — джулдузгьа. 

МЕНИ БЛА ПОЭЗИЯ КЪАЛСЫН 

Бу дунияны адамы да тюлме мен, 
Ол дунияны адамы да тюлме мен, 
Мен кесим къурагьан бир дунияда джашайма, 
Ангылаб-ангыламай да, ол затха кюлме сен. 

Джангы дунияны къурауда мен Сени 
Боллукъ эдим сол джанымда элтирге, 
Ёзге Сени тамам сюйгеним ючюн, 
Болалмадым аз да джарлы этерге. 

Бир къанатым назму, бир къанатым — Сен 
Болсагьыз а, 
Къаллай мийиклеге чыгьар эдим мен. 

Ёзге насыбымы кесим кесиб атдым — айтдым: 
Бол насыблы башха бла. 
Менича аджашхан, шашхан бла 
Къуру Поэзия къалсын!

КЪАРАЧАЙ КЁЛ 

120 миллионов кюри радиактивности — в два с половиной раза больше, чем было выброшено в окружающую среду при аварии на ЧАЭС — плещется сегодня под открытым небом в озере Карачай. Собственно, какое это озеро, Карачай... Это открытое хранилище жидких среднеактивных отходов — "продуктов" деятельности печально знаменитого предприятия "Маяк" ("МН" № 43, 25. 10. 1992г.) 

Азатлыкъгьа кёлю бла термилген 
Къарачай кёлюбюзден бошаб огъуна къойгьандыла: 
Анга — ол тазалыкъгьа — ёлюр от къуйгъандыла 
120 миллион кюри бла тергелген. 

Ол уу къуйгъанланы бабалары болурмелле 
Кетген ёмюрледе бизге эминаны джайгьан да? 
Ызы бла Хасаука урушда къырыб, 
Къалгьан хуртдагыбызны тарбыууннга тыйгьан да? 

Артдаракъда кёчюрген да, джойгьан да 
Ол юзюкден фыргъауунла тюлмелле? 
Бюгюн бизни къраллыкъсыз къойгьан да 
Ол къауумдан Амантишле тюлмюлле? 

...Да бошай бошадыла Къарачай кёлден — 
Къаллай бир джылны кир къуюб турдула: 
Ата джурт, Ана тил деб эсгергенлени 
Басдыла, асдыла, ГУЛАГлагъа урдула. 

Бошадыла Къарачай кёлден — 
Ичкичиликни-хаулеликни джайдыла, орнатдыла. 
Къралгьа джау — адамбыз, халкъбыз деб баш кёлтюрген, 
Аланы кече-кюн бла къурутдула, къоратдыла. 

"...Рахатлыкъ, эркинлик, джер да — сизге",— 
Дегенлери ючюн большевиклени баш этдик. 
Фыргьауунланы сёзлерине ийнаныб, 
Башчыларын халкъыбызгьа джаш этдик. 

Партиягьа тёшек боллукъларын билмей, 
Советлеге сайладыкъ — власт этиб. 
Ала уа, кюч-къарыу алгъанларында, 
Бизни къул этерге кюрешдиле къаст этиб. 

Джерибизни, мюлкюбюзню, тилибизни, динибизни да 
Сыйырыб алыб, къуру джуртха къаратыб къойдула. 
Алай а артда Джуртубузну да сыйырыб, 
Къабырларыбызгьа дери чачдыла, ойдула. 

Тонгузну аласы-къарасы джокъ дегенлей, 
Орус патчахы, коммунист патчахы да бизге бир. 
Мыкалай-Сталин-Суслов империя, 
Къалгьан империялача кёбер, чёгер, ёлюр. 

Алай а энди Къарачай кёлге не оноу? 
Алай а энди Къарачай халкъгьа не оноу? 
Ол ызына аязыб, тирилиб кетерми, 
Джашау этерми ариуланыб, джангырыб?! 
1992 джыл, ноябрны 2 

МИНГИ ДЖЫРЧЫ 

Къралда эм онглу джырчыгъа саналды. 
Усталыкъны джетинчи къатына джетди. 
Байлыкъ бла, махдау бла да сыналды — 
Терилмей, тюрленмей аладан да ётдю. 

Бирле кибик, кимни арбасына минсе, 
Аны джырын джырлаб да бармады. 
Амалсыз болуб айтса, артда тобагьа къайта, 
Тюз турду, ассы болмады. 

Джаннга къоркъуулуд деб, Джырчы Сымайыл 
Назму этерин а къоймады. 
Къыйын кёзюуде да эски хамайыл 
Аны джанындан таймады. 

Халкъы бла бирге аджал базманда 
14 джыл турду Орта Азияда да: 
Бычакъны ауузунда да кертилей къалды 
Аллахха, Поэзиягьа да! 

Халкъ къайытхандан сора да, фыргъауунла, 
Тюрлю-тюрлю амантишле бирлешдиле. 
"Аллах джокъду де,"- деб, Джырчыны 
Ийманындан чыгьарыргьа кюрешдиле. 

Алай а, бурун огьуна, Ибилисге 
Сымайыл не айтханы, не этгени белгилиди. 
Файгьамбарны, Джырчыны да сёзю 
Юлгюлюдю, бизге юлгюдю. 

Джырчыны ауузун байларгьа кюрешдиле, 
Бёрю ауузун байлагъанча. 
Ёзге аны ауазы келиб турду, 
Кёк кюкюрегенча, джашнагьанча. 

Аллахха шукур, джыр-назму гяхиник 
Энди ура тебрегенди джуртха да. 
Джырчыгьа джол бермеген 
Къайдагьы къамыжакъгъа, къуртха да, 

Джукъ айтмайын бир къояйыкъ. 
Закийни хорларыкъ кюч джокъду. 
Фахму да къаллыкъды Поэзияда 
Зарлагъа уа орун джокъду. 

Минги Таугьа Минги Джырны 
Сымайыл болмаса ким эталды? 
Поэзия чырагьын джукълатмай 
Тенгизден-теркден да ким ёталды? 

Къадар Минги Тауну джаратды, 
Сымайыл а — Минги Джырны. 
Элли джылдан китабы чыкъды, 
Алгъышлайыкъ Джангы Джылны. 

Айхай, ол аны кёрмез, 
Джангы назму да джазалмаз. 
Минги Таууна бурулуб 
Энди намаз да къылалмаз. 

Минг тауну башы — Минги Тау, 
Минг джырны башы — Сымайыл. 
Минги Джырчы бла Минги Тау 
Биз халкъны джулдузу, Айы. 

Джырчыны къабхан сокъур чибинле 
Кетерле, унутулурла. 
Аны къабырына уа — зияратха 
Закийле да джюрюб турурла. 

Джангыз Джырчыны осуятына, 
Биз керти бола билейик. 
Ана тилибизге, Поэзиягъа 
Аныча къуллукъ этейик. 

Алданмайыкъ дуния малгъа, 
Ызындан кёб да сюрмейик. 
Ёллюк джанла бир ёлюмсюз зат къоймай 
Бу къара джерге кирмейик. 
09.01.1993

Онтомлугъуну экинчи томундан сайланнган назмула. 
Назмула "Къарачайны Къадау Ташы", "Джуртда Джангыз Терек", "Джан Джурт", " Намаз замаН" дефтерледен алыннгандыла. 

_____________________________ 


КЪАРАЧАЙ* 
(миллет орайда) 

Бештау джаны, Архыз, Махар, Теберди – 
Mийик джуртну бизге Тейрибиз берди, 
Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю, 
Джулдуз халкъы, Тейри халкьы Къарачай! 

Не залимни аллында да бюгюлмей, 
Къара кюн да зркинликден тюнгюлмей, 
Таш башында джашау эте келгенсе, 
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Кьарачай! 

Ненча кере Кюню, Айы тутулгьан, 
Анча кере джелмаууздан кьутулгьан, 
Темирлеге, Кьурчлагьа да къатылгьан 
Деу халисин кёргюзтгенди Кьарачай! 

Юзмегенсе нартюх, арпа урлугъун, 
Джигитликни, адамлыкьны кьорлугьун, 
Бурун кибик кьрал кьурадынг, кьурдунг 
О нарт халкьы, алан халкьы Къарачай! 

Барды сени Аллахынг да, тилинг да, 
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да, 
Къатылмазла Сеннге кьартлыкь, ёлюм да, 
Ёмюрлеге джашарыкьса Кьарачай! 

КЕСИМЕ 

Файгьамбар ашсыз-суусуз таугьа кетиб, 
Аллахха джол излегенди ташада. 
Татаркъан чабырларын джарлы джашчыкьгъа бериб, 
Кеси джалан аякь баргьанды ташлада. 

Бай джашай келмегенсе ёмюрде да. 
Энди кёбмю кьалгьанды ёлюрге да. 
Джюрек, ётгюрлюкден, ёхтемликден тол: 
Назмучуса – кьыйын кьадарынга тыйыншлы бол. 

Назмучуса. Топракьны кьалынындан эм маджалындан 
Акьсюек этиб джаратханды Тейри сени. 
Чёб чакьлы бир джукъ тилеме кишиден, 
Сыйлы башынгы сыйсыз этме чырт да. 

Къуранда да барды "Назмучула" деб суура. 
Зарланма. Сукьланма. Дуния малгьа алданма. 
Неден да алгъа халкьны халкълыгъын, адамны адамлыгьын 
Кёргюзтген зат – тилиди, сёзюдю. 

Эм уллу байлыкъны – сёз байлыкьны иесисе сен. 
Агьачны бийи бусакь болгьанча, 
Сен да – сёзню бийисе, сёзюнг да бий сёз болсун. 
Бий а – бай, джарлы болса да – бийди. 

Поэтге ёзен кьой, дуния да тарды. 
Ёзге, ташын джалаб, сууун ичиб турсанг да, 
Туугъан джуртунг, таубаш джуртунг барды. 

Эркин эселе гырджын бла суу, 
Къалгьан бошду, джалгьан сагъышланы кери кьуу. 
Башынгы ёхтем тутханлай джаша – 
Файгьамбаргьа, Татаркьаннга да уша.

Дефтер: «КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ» 

АЙДЖАКЪАДЖА 

Ай джарыгьында къар джауады, Айджакъаджа, 
Джаз башында балий чагьады, Айджакъаджа, 
Акъ аджирни къара тер басады, Айджакъаджа, 
Заман кетиб къалады, Айджакъаджа. 

Заман кетиб…къалады Айджакъаджа - 
Джангызлай. Башсызлай. Насыбсызлай. 
Къалама мен да. Аны 
Джашлыгьыны аякъ ызын ызлай, тансыкълай. 
Ах, сындыкъ. Ахсындыкъ. 

Чакъгьан балий къар тюбюнде, 
Чабхан байтал джар тюбюнде. 
Кишенленнген кишнеу. 
Ауузлукъ къабхан джашлыкъ. 
Бичилген сезимле. 
Замансыз келген къартлыкъ. 

Ай джарыгьында къар джауады, Айджакъаджа. 
Ол алгьынча эримейди бетибизде, Айджакъаджа. 
Биз саубузму, шаубузму, Айджакъаджа? 

ТАНГ 

Танг, кече къарангысын сыкъ. 
Тансыкъ 
Болгьанма сюзмеге. Сиз меннге 
Джукъ айтмагьыз. Узайтмагьыз 
Чабыб баргьан такъыйкъаланы. 
Джан, джан. Кече-кюн да джан. 
Къарангысы сыгъылгъан кече – танг. 

КЪАЯ БАШЫНДАН АКЪ БУЛУТХА 

Къызгъа кёз къысдым. 
Ол ышарды – Мен ышандым: 
Кёзлерими къысдым да, 
Къая башындан акъ булутха чынгадым. 

ЭС БЕР 

Акъ къочхар къалюубаладан, 
Къара къочхар ахырзамандан 
Атылыб келиб 
Бизни ёмюрде тюбешедиле. 
Джер тебрендире аякъ алышлары, 
Кёк кюкюрете мюйюз тауушлары 
Салышадыла, сермешедиле. 

Адам акъ къочхарны мюйюзюнден туталса, 
Къочхар, силдеб, аны джулдуз дуниягьа чыгьарыр. 
Сермеб къара къочхарны мюйюзюнден тутса уа, 
Ол аны къара джерни тюбюне ашырыр. 

Джер тюбюнден чыкъгьан а Сосуркъагьа, 
Нарт Сосуркъагьа да бек ауур тийгенди. 
Этинги ашатыб, къанынгы ичирсенг да, 
Ол дуниядан къайтарлыкъ къуш табылмаз. 

Акъ къочхар бла къара къочхар 
Аламладан, заманладан да ётюб, 
Гяхиникни къара балчыкъ эте, 
Демлешедиле, сермешедиле. 

Адам Тейри эшигин ачалгьан сагьатда, 
Кесини эшигин къалай джабар? 

Къадар! 
Адамны Адам болгьанын унутдурма – 
Джангылыб да, джангылтыб да 
Къара къочхарны мюйюзюнден тутдурма. 

АТЫНГЫ КЪУРАГЪАН ХАРИФЛЕ 

Сени атынгы къурагьан харифле – 
Джерни гюллери. 
Ала кюйген кюн – Джер да кюйдю, 
Дейдиле кераматлыла. 

Сени атынгы къурагьан харифле 
Кёкню алтын багьаналары. 
Ала оюлсала джашау да оюлду, 
Алайды магъаналары. 

Сени атынгы къурагьан харифле 
Тюшгендиле кёкден. 
Анга, бу сезимни билмеген харибле, 
Тюшюнюрле кючден. 

Сени атынгы къурагьан элибледен, 
Къуру ол элибледен 
Закийле джазалмагьан назмула джазарма 
Къадер кечеча эриб 

Ол назмуладан китаб чыгьарырма, 
Китабча сыйлы. 
Къуру аныча да тюл, 
Кесингча, кесингча сыйлы. 

Сени атынгы къурагьан харифле 
Тюшгендиле Кёкден. 
Джюрегим кёкге батыб барады 
Сюймеклиги кёбден. 

БИЛ 

Джюрек джара, 
Тюшюргенсе джюрек джара. 
Джара сала билгенингча, 
Джарай да бил.

АДАМ бла КЁК 

Тёнгегинден къаны, мангылайындан тери 
Баргьан сагьатда да, Адам, 
Анга эшигин ачарыкъча Тейри, 
Кёкге къарады. 

Бешик болургьа джаратылгьан агьач да, 
Сал агьач болургьа ёсген терек да, 
Сын таш да 
Къарайдыла кёкге. 

Кёрдеги да, тёрдеги да, 
Кырдыгы, тереги да, 
Бола келгенича, 
Къарарыкъдыла энтда ары. 

Адам тёнгегин джерден айыралмай, 
Къанатлылагьа сукъланнган сагьатда да, 
«Ёлгенимден сора джаным кетер ары»,- 
Деб, кёлюн басаргьа кюрешгенди. 

Ёллюк джанла ёлюмсюз кёкге, 
Чексиз кёкге термилгендиле, 
Тейри адамы болургьа сюйгендиле. 

Джети адамны джашауун джашасанг да, 
Кёкню джети къатына джетелмезсе. 
Эй, ауалы-ахыры, учу-къыйыры болмагъан Кёк.. 

Булут келир да кетер. 
Шыбыла чартлар да тохтар. 
Джулдуз учар да кюер. 
Ёлюмсюз, чексиз чууакълыкъ а – 
Тургьаныча турур. 

Къалюубаладан бери адамла сеннге 
Умут бла, ёлюмсюзлюгюнгден 
Юлюш сакълагьанча, къарадыла: 
Ариу кюнюнге къууандыла, 
Къурманлыкъла этдиле. 
Кюн къысса не элиянг урса, 
Гюнахлы болгъанбыз деб, 
Кеслерин терслеб тоба этдиле. 
Танглары къыйын атыб, 
Къыйын батса да кюнлери – 
Сенден къалмады кёллери. 
Алай а энди... 
Адам кёкге чыкъгьанды. 
Ай медет, 
Къайгьысын къоя чыкъса эди... 

Адам Тейри болургьа излесе, 
Къызыл Фук болуб кёкге ёрлесе, 
Андан къан джаудуруб тебресе, 
Ёрюзмек не этерге керекди? 

Къоркъуулу заман. Сагьышлы Алам. 
Адамлыгъын кёргюзтюр Адам.

КЁРЮБ ТУРАМА 

Мындан огьуна турама кёрюб, 
Орамда къалай баргьанынгы. 
Кёзлерими къууанч юлюшю – 
Сени джюрюшюнг. 

Мыдах кёзлю джарыкъ умутум, 
Узакъдагьы джууукъ умутум, 
Къамишча къолун булгьады. 
Бу дунияда уллу насыбым – 
Сени болгьанынг. 

Мындан огьуна турама кёрюб, 
Орамда къалай баргьанынгы. 
Мында огъуна турама сезиб 
Эркишиле къалай къарагьанларын. 

Бугьа мюйюзлеча эркиши кёзле, 
Сеннге къарагьан эркиши кёзле, 
Ол эрши кёзле... 

Ачыуум тёзюмюмча узун болса, 
Бешли бугьаны мюйюзюн 
Буруб алыр эди... 

КИЙИК – КЪАНЫ ТЁГЮЛЮР ДЖЕРГЕ... 

Джугьутур къарт болгьанында, 
Мюйюзлери да ауурлукъ этди. 
Мыдах болуб, башын кёлтюрмей, 
Ранда кюн турду, кече да турду. 

Сора къалкъыб, кёрдю тюшюнде 
Джаш кюнлери къалгьан кюнлени. 
Хатерсиз уучуну шкогу джерлениб 
Тургъанда да, кесине базыб джюрюучю джерлени. 

Кийик асыры къызыу баргъандан, 
Окъ джеталмай къалса ызындан, 
Хайран болуб къалыучу уучу, 
Шкок бла кийикге кёзюу къараучу уучу. 

Дагыда кёрдю джугьутур тюшюнде, 
Джыртхыч джаныуарны тишинден 
Бир секиргени бла къутулуучусун. 

Ой кырдыгы татымлы джерле, 
Ташын тузча джаларча джерле, 
Сюймегенингден джалларча джерле, 
Сюймекликден джанарча джерле, 

Сууундан суууй, къанарча джерле, 
Къартлыкъда да къутурурча джерле, 
Ёлюмден да къутулурча джерле. 

…Ауур башын акъырын кёлтюрдю, 
Къангич санларын сюеди ёрге. 
Къачан эсе да анда бир иги эди деб, 
Кетди къаны тёгюлюр джерге. 

АЙРЫМКАН 

Тенгизни арасында айрымкан, 
Къыйынмы эди сеннге суудан айырылгьан? 
Къыйынмыды тенгизге къайырылгъан? 
Тенгизни арасында айрымкан. 

ЗАМАН 

Заман джоргьалаб кёзден ташайды. 
Ызындан сюрюб джетгенми этериксе, 
Аркъан атыб тутханмы этериксе. 
Юсюнде барыргьа керек эди аны, 
Териси болургъа керек эди аны, 
Тейриси болургьа керек эди аны. 
Заман джоргьалаб кёзден ташайды. 

БУРУШ КЪУРУЛУШ, КЪУРУШ 
(Тилбургъуч) 

Къурургьа тебресек да джашау, 
Къуру буруш къурулуш уруш, – къуруш, кьуру, 
Былайын былай чанчакълаб... 
Къутулсакъ да уруш бычакъдан, 
Джерни къарны ичине къуруб, 
Къурургьа тебрегенди джашау. 

ДЖАНГЫЛМА 

Кесме, кесме къара эшменги... 
Меннге ачыу этеме деб, 
«Сен сюймегеннге кетеме» деб, 
Джангылма. Юшют мени, 
Алай а, 
Эшит мени. 
Эшик сени 
Аз да аямаз. Эшит мени. 

Эшме, эшме къара ачыуну. 
Кесме, кесме къара эшменги. 
Тешме, тешме джулдуз тюйменги. 
Терсме, терсме сени аллынгда. 

Меннге ачыугъа игирек бол, 
Намысынга да бегирек бол, 
Джашауунга сагьыракъ бол. 

Гюнахынга киргенме сени... 

ТАЛ ТЕРЕК 

Къурулуш баргьан джерде 
Джерни темир чанчакълаб, 
Сыйыт этед тал терек 
Тамырларын къучакълаб. 

Тёгерегинде аны 
Къуру къурулуш тенгиз. 
Ол а - джашил айрымкан, 
Умут джоппучукъ кибик, 
Джашил кирпичик кибик, 
Башы-аягьы кёрюнмей, 
Къачар къарыуу да джокъ, 
Джашаудан а тюнгюлмей, 
Джашил къычырыкъ этед 
Туугьан джерин къучакълаб. 
Къурулуш а барады 
Тёгерекни чанчакълаб. 

Джаралы, джарлы джерни, 
Чыкъмагьан джаны кибик, 
Джанауалда джап-джашил, 
Нюр джанады тал терек. 
Кесинден да бек Джерни 
Джылауун этеди ол. 
Гошаях бийчеге ушаш, 
Тал терек. 

ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА… 

«Эртде-кеч болса да Джерге 
Ахырзаман келликди, 
Адам улу ёллюкдю»,- 
Деб, саудан ёлгенлеге 
Къайгъы сёз берирге керекди, 
Алада ёт, иги сёз ёлгенлери ючюн. 

Бизге уа джашау керекди, 
Ышаныу, ийнаныу керекди, 
Кёллендирген сёз керекди. 

Адам сёзю, иши бла да, 
Джашауу, ёлюую бла да 
Джашауну бегитмей эсе, 
Адаммыды ол сора?! 

Джашаугьа къуллукъ этмеген 
Ёлюмге къуллукъ этеди. 

Джашаугьа къуллукъ этгенле 
Джашар ючюн, 
Ёлюмге къуллукъ этгенле 
Ёлюр ючюн, 
Джашаргьа, ёлюрге да тюшсюн! 

ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ УЗАЛА... 

Къайнай-къайнай сууу къуругьан 
Къазаннга ушама, къыйын джюрегим. 
Чаба-чаба талагьы тургьан 
Аджирге ушама, джюрюк джюрегим. 

Ташны тешген кырдыкга уша. 
Таш тюбюнде да сынсыма, 
Таш башында да сызгьырма, 
Къач келлигин билгенлей джаша. 

Къач келсе уа, джанауалда, 
Биягьы ташны тюбюне 
Тюшеринги билгенлей джаша. 
Туугьан ташынг сын ташынг болур. 

Сюймей эсенг а ёлюрге, 
Элиясы, кюн таягьы да болгьан 
Башыбыздагъы кёкге уша. 
Къаралсанг да, кёгерсенг да, 
Дунияны къучакълаб джаша, 
Дунияны кёлтюрюб джаша, 
Къуршоу болуб бир кёр сен да. 

Аламны кесинге сыйындыралсанг, 
Заманны кесинге сыйындыралсанг, 
Адамны кесинге сыйындыралсанг, 
Джашау, ёлюм да – сени ичингде. Алай бла 
Елюмсюз боллукьса, джюрек. 

КЪРЫМШАУХАЛЛАНЫ ИСЛАМНЫ ЭСГЕРЕ 

- Тамбла 
танг бла 
туруб, 
Уруб, тенгизден-теркден ётюб, 
Тюб, тас болгьанланы табарма. 
- Барма. Къайтаралмазса аланы. 
Ёлгенлеге джан салмазса, 
Кесинг да, бала, сау къалмазса. 

- Сау къал, сау къал. Тыйма мени, 
Джокъду бир да тюгеннгеним, 
Джокъду бир да тюрленнгеним, 
Джокъду бир да тюрленнигим - 
Чачарыкъма тюрмелени. 
Тыйма мени. 

Пудлукъ киритле басыб тургьан 
Тарихибизни эшиклерин, 
Тот безгили эшиклерин 
Джызылдатыб ачарыкъма. 
Гюнахсызланы кёлеккелерин, 
Къан джугьу кёлеклерин, 
Резиклеча умутларын 
Кёз туурагьа чыгьарлыкъма. 
Чыдарыкъма. 

Мен терсликни, артыкълыкъны 
Джалгьан дау айтыучу тилинден 
Къара багьанагьа байларыкъма… 

Мен тарихчиме-назмучума. 
Джюрек, гюллеге учунма – биз 
Бычакъны ауузунда барлыкъбыз. 

ДЖОЛНУ ДЖУУАБЫ 

- Акъ джол, юсюнг бла къара кючле – 
Зулму, ётюрюк, ёлюм келгенде, 
Кишнеб, шын туруб, аркъангдан нек атмадынг аланы?! 

- Адамла! Кесигиз ачхандан кесигизни 
Сакълаялмай эсегиз, къалай этейим? 
Мен не этейим, кесе эсегиз 
Кесигиз салгьан джолланы… 

АДАМ БЛА ЁЛЮМ 

Адам атлы болуб баргьан сагьатда 
Ёлюм ёзенгисине къадалыб келеди. 
Адам аны джийиргеншли башына 
"Штап" деб, къамчини аямай береди. 

Адам къарыусуз болуб, джаяу да кючден 
Баргьанда, атлы болуб, ёлюм келеди. 
Ёлюм аны къучагьына джыйгьан сагьатда да, 
Адам джашауну къучакълаб ёледи. 

ЁЛЮМНЮ ТЕРИСИН КЪАБЛАБ... 

Ёлюмню терисин сыдырыб алалсам, 
Юсюме къаблаб, 
Джюреклерин джау баса тебрегенлеге 
Къонакъгьа джюрюй турлукъ эдим. 

МАЙМУЛЛА БЛА ДАУЛАШМА 

Маймуллагьа «адамма» деб кёрчю, 
«Адам болсанг сен да бизнича 
Тёрде, терекде турлукъ эдинг»,- деб, 
Джюз тамакъдан къычырырла. 

АЛАНЛА, БИЗ КИМБИЗ? 

Таугьа тауду десенг, 
Къайдан билдинг дегенле бардыла. 
Аюню кесин кёре тургьанлай, 
Ызын ызларгьа кюрешедиле 

Аланла, 
Сейирден да озуб, къуджур тюлмюдю 
Аланла болгьаныбызгьа кимлени эсе да 
Ийнандырыргьа, тюшюндюрюрге керек болгьаны? 

ХАБИЧЛАНЫ МАГОМЕТНИ ОКЪУЙ... 

Хоу, мен – Тауасма. Тау асма. Тау джашма. 
Таулума. Тау улума. Ата улума. 
Атауулума – Джагьа Лайпан. 
Хоу, мен Тауланма. Тау аланма. 
Тау уланма. Тау улума. Таулума. 
Атауулума - Джагьа Лайпан. 
Джагьа Лайпан аланы Билал. 
Джагьа Лайпан уланы Билал. 
Лайпанланы Билал. 

ЭКИ ДУНИЯ 

Кёзлерим тышына ачыладыла, 
Сёзлерим а – ичине. 

МАХТАНА ЭДИ... 

Шайтан да 
"Мен Ибилисни юзюгюнденме" деб, 
Махтана эди дейдиле.

КЮННЮ ЫЗЫНДАН... 

Башыма акьыл кирир заманда 
Джюрегиме сюймеклик кирди. 
Кюнню ызындан 
Джугьутур кьаядан секирди. 

ДЖАЗ 

Джашил къанатлары байракълача... 
Кёккёз къанатлы кьонар джер излейди. 
Терезе тюбюнде нарат терекчик, 
Къыш да кёгерген нарат терекчик, 
Ол биз орнатхан нарат терекчик 
Аны кёзюне илинмезми?

КЪАРТ 

Бирем-бирем саркъдыгьыз шахаргьа, 
Мени да тентиретдигиз, 
Къоймадыгьыз элде джашаргьа. 

Энди уа не? 
Борсукъ тешиклегеча, 
Кърал фатарлагьа кириб... 

Джарашмайды меннге къошугьуз. 
Саумуд-шаумуд, кимди хоншугъуз – 
Билгенигиз джокъ. 

Эртден-ингир эшик хауаны 
Сюе эдим. 
Къаяланы, къабыргьада малланы 
Кёре эдим. 

Межгитге бара эдим 
Намазгьа. 
Тюрт-мюрт эте эдим 
Арбазда. 

Эски тонларыбызны 
Тюбюбюзге атыб, 
Дуппур башьнда 
Кырдыкга джатыб 
Къраллагьа оноу эте эдик, 
Кралагьа "хрр-ейт" дей эдик. 

Гюнахы кьурусун, Шогьайыб зауаллы, 
Кёрсе, «не этесе?»,- дер эди. 
Эки мазаллы кюлтени арасында 
"Чу" деб, бачханы къаты бла ётер эди. 
Алай эте къачха биченин 
Арбазына ташыб къоюучан эди. 

Таубийни унутуб турама, 
Халисни да эскердим кючден. 
Ауруучу болгьан хапары бар эди, 
Саулугьу бла къаламыды ичген. 

Сау болур, Аллах айтса, 
Элде эм къарт Аслан эди. 
Он башлы юйдегисин 
Азияда асрагьан эди. 

Ой, хоншулагьа келин келгенде 
Эшеги бла байракъ алгьан 
Джашчыкъны аты къалай эди? 
Алла хакъына, унутханма. 

Келемет къызы, сен да кюнбетге 
Асры эртде ётдюнг, Оллахий. 
Бир унутхан затым болса да, 
Ким эсиме тюшюрсюн энди. 

Ол Ханапий деген Харамгыбыт а, 
Биягьынлай турамыды экен? 
Мал джазыучула келген сагьатда 
Кесини малчыкъларын джашырыб, 
Бизге джукъ айтмай бир къойгьан эди. 

Къаракъыз а къаргьагьанын 
Къоймай тура болурму энтда? 
Мал кютюучюню сёзюне тынгылаб, 
Къысырды деб ийнегин сатыб, 
Ол а, эгизле табса боламыды? 
Бар сора, тууарчыны 
Къутсуз къатын таргъа тыйгьан эди. 
...Джарлы тууарчы аты бла къачыб 
Кючден къутулгьан эди дейдиле. 

Арабин, джангы мектеб а ишлей болурламы? 
Ансы ол эски мекямда 
Къанга бузлаб, мел джазмайды деб, 
Тарыгьыучу эдиле сабийле. 
Он джылны балчыкъны джырыб 
Къайдан къайры джюрюдюле школгьа. 
Охо да, энди къутулгъандыла. 

Джаз келгенди. 
Месилерим, галошларым бла 
Орамгъа чыкъсам, 
Юйдегиле онгсунмайдыла. 
Орамгьа чыгьыб да не этерикме? 
Кесиме ушагьан джан-джаныуар джокъ. 
Джер да бетон тюбюнде ынгычхайды, 
Зауаллы кеси сабан болургьа термиле болур. 

Элде уа бусагьатда аз иги тюлдю: 
Халкъ сабан сюре, 
Малла мушулдаб отлай. 

Бирси кече кючлю джаугьан эди. 
Биягьы кёпюрню суу алгьан эсе, 
Адамла бластдан болушлукъ сакъламай 
Джагьагьа джыйылгьан болурла. 

Олсагьатда ол мен айтхан джерде ишленсе, 
Суу не къобса да алалмаз эди. 
Маллагъа да суу тегенеле 
Джарашдырыргьа керек болур. 
Бираздан а чалкъы джетер. 
Элге къайытсам 
Джерчигими кесиме бермезлеми экен? 

Кетеме,- деди къарт. 
Я Аллах сен сау тангнга чыгьар. 
Танг къаралдысы бла кетеме. 

Эртден бла ишге чачылырла... 
Оноуну артха къоймайым,- деди. 
Мен кетеме деб шыбырдады. 
Кетеме деб ауазын кёлтюртдю. 
Кетеме деб аямай къычырды да, 
Кючсюнюб ауур ахсынды. 
Юйдегиси юсюне басынды. 

- Бирем-бирем саркъдыгьыз шахаргьа. 
Мени да тентиретдигиз, титиретдигиз, 
Къоймадыгьыз элде ёлюрге. 
Энди уа не? 
Тёрт джанымда тёрт къабыргъа, 
Киргенчама тар къабыргьа. 
Эшикде да не этейим, 
Юйде да не этейим. 
Кечем да сагъыш, кюнюм да сагьыш. 

Кетеме мен, 
Элде юйюме элтмесегиз, 
Ёллюкме мен. 
Ёлсем а къайда асрарсыз? 
Къалай асрарсыз? 

Келин, кийимлерими джарашдыр. 
Джаш, ачхангы-бочхангы къурашдыр. 
Юйюмю ызына сатыб алыгьыз, 
Мени элтиб ичине салыгьыз. 

Былай боллугьун сезген эдим. 
Этген къоркъууума тюбедим. 
Боллукъду тёзгеним». 

Экинчи кюн къартны элинде 
Къучакъламагьан, тансыкъламагьан джокъ эди. 
Ол мухаджирликден не къазауатдан 
Къайытханнга тенг болгьан эди. 

Къаракъыз огьуна алгъыш этди: 
Артыбызда къалгьын, къабырыбызгъа салгьын. 
Къарт аны къаргьышха санады, 
Кёбюсю уа алгьышха тергедиле. 

Къарт элине къайытды. 
Джашларындан да къайсысы болса да, 
Сюйсе, сюймесе да 
Элге къайтырыкъды энди.

СЕН ДЖАШАГЪАН КЪАДАРДА... 

Бу дуния, ол дуния деб джокъду, 
Барды джангыз сен джашагъан дуния. 
Джандет, джаханим деб да джокъду, 
Бардыла сен къууаннган, къыйналгъан кюнле. 

Гяуур, муслиман топракъ деб джокъду, 
Сени аягьынг басхан джер бары сыйлы. 
Кече, кюн, заман деб да джокъду, 
Заман – мен сени кёрген, сакълагьан кёзюу. 

Сурат, макъам, назму деб джокъду, 
Бары да – сен, бары да сенден. 
Адам инсан болгъаныма къууанама 
Тюшюмде огьуна сени кёрсем. 

Сен болмагъан, ышармагъан джерде 
Джашау, саулукъ, насыб деб да джокъду. 
Эр сеннге ышанмагьан джерде 
Тынгы, тынчлыкъ, берекет да джокъду. 

Сен джюрегимде джашагьан къадарда 
Джуртуму джау басмаз, 
Джюрегими джау басмаз, 
Кёзюмю ау басмаз, 
Тилими тот кесмез, 
Джерими аман ханс кесмез, 
Эркишилик-адамлыкъ ёлмез 
Сен дунияда джашагъан къадарда! 

КЪАЛАЙ ДЖЫРТАСЫЗ ГЮЛЛЕНИ? 

Сабий туугьан тыбыргьа да 
Ариулукъну этмем къурман, 
Батыр джатхан къабыргьа да 
Гюллени алыб бармам. 

Ариулукъну орнатыргьа, 
Ариулукъну ёсдюрюрге, 
Хар бир палахдан сакъларгьа, 
Ол джашар ючюн ёлюрге! 
Не бек сюе эсем да сени, 
Сеннге да бермем гюллени. 

Бир ариулукъгьа башха ариулукъну 
Къурман этерге боламыды? 
Джазны чачын джыртханча 
Къалай джыртасыз гюллени. 

КЪАРАРГЪА ДА БАЗМАЙ ЭДИМ... 

Тютюн ийисли эринлери бла 
Ибилис 
«Мёлекни» 
Джалан этин, джалын эте, 
Уппа этди. 

Мен а – ол тиширыугьа 
Керти да мёлекди деб, 
Къараргъа да базмай эдим.

ХАР НЕНИ ДА ДЖЕТИ КЪАТЫ... 

Хар нени да джети къаты… 
Кёкню да, джерни да, джюрекни да. 
Хар къатны халы бирер тюрлю: 
Кими от, кими буз, кими джарыкъ, кими къарангы, 
Ала да кёзюу-кёзюую бла тюрленедиле. 

Не аман адамны да джюрегини 
Бир да къуруса да бир къаты 
Джарыкъ, иги болмай мадары джокъду. 

Джюрекни тинтиб, ол къатны табаргьа 
Керекди. Игилик джангыз анда чагьаргьа 
Боллукъду. Алай бла адамны тюрлендирирге 
Онг барды. Ол а – поэзияны да ишиди. 

ЭНТДА ТЮШДЮНГ ЭСИМЕ... 

Сен энтда тюшдюнг эсиме, 
Энтда тынгым-тынчлыгьым къуруду. 
Къытмир да ашын аягъы бла тюртюб, 
Кёкге къараб созуб улуду. 

Гылын къуш къычырды къайда эсе да 
Джетинчи къатында джюрегими. 
Башын къаядан атхан суу айтыр 
Сени къалай сюйгеними. 

Ташны тешиб чыкъгьан ханс айтыр 
Бу ичги сёзюмю багьасын. 
Джангыз джагьалы суу Къобан болалмаз 
Табхынчы экинчи джагъасын. 

Не деу къанатлы да учалмаз 
Бир къанаты джокъ эсе аны. 
Чексиз мийиклик – Тиширыу – 
Эркишини къанаты. 

...Сен энтда тюшдюнг эсиме 
Къайда энди чыдарча болум? 
Джюрегими алыб къолума 
Къаргьа, сууукъгьа чыгьарча болдум. 

Джанкъоз да чыгъады алай 
Себеб излегенча къардан. 
Гокганы да джюреги джарылса, 
Гюллери къарайла андан. 

Джерге чанчылгьан сансыз чыбыкъла да 
Шууулдайдыла терекле болуб. 
Сен джерде, джюрекде болуб 
Къалай уюр джашауну къаны? 

Сен энтда тюшдюнг эсиме... 
Сютча уюб тургьан кёлюмю 
Ургьуч бла ургьанча этдинг. 

АМИН 

Джагьада 
Къум тюбюнде къалгъандан эсе, 
Тенгизде 
Толкъун тюбюнде къалсын къайыгьым. 
Амин. 

ЧИБИНЛЕГЕ УШАМАЙЫКЪ 

Ёгюзню мюйюзюне къонуб, чибин: 
«Биз сабан сюрюб келебиз»,- дегенча, 
Халкъыма хайырым тиймегенлей 
«Къарачайлыма» деб, ненча къычырдым. 

«Кюнме» дегеннге да, кюлмей къарагьан 
Акъылманла меннге да тынгыладыла. 
«Къарачайлыны артыкъ мюйюзюмю барды?»- 
Дедиле да мени таргьа тыйдыла. 

Кертиси бла да кимди къарачайлы, 
Ашхылыгьы, башхалыгьы неди? 
Тили, джурту, адети да бар... 
Кимди да къарачайлы, къайдады ол? 

Ненча китаб окъудум эсе да, 
Къарачайлыны кёралмайма сыфатын. 
Ишин, сагьышын, къадарын 
Тюзюча суратлаялгьан джокъ. 

Къатышдыргьанла уа джетишебиз 
Сындырыб, учуз этиб, джалгъан суратлагьанла. 
Итлигибизни, тумакълыгьыбызны да 
Заман кечерик тюлдю бизге. 

Сабан сюрюб келебиз деген чибинлеге 
Ушамайыкъ биз, джазыучула. 
Халкъны джарсыуун джазайыкъ, 
Халкъны джазыуун джазайыкъ, 

Ол заманда сёзюбюз, 
Буруннгуланы сёзлерича, 
Гырджыннга, акъгьа тенг болуб да къалыр.

БИРИНЧИ КЪАРАЧАЙ ПАШАНЫ-ГЕНЕРАЛНЫ 
МАГОМЕТЛАНЫ СОЛТАННЫ СЁЗЮ 

Туугьан джерими бир уууч топрагьын 
Дууа орнуна джюрютдюм кёкюрегимде. 
Андан сыйлы медал, орден да джокъ 
Дедим, урушла отуна киргенимде, 
Андан багьалы зат джокъду дедим 
Джуртсуз къалгьанланы кёргенимде. 

Джуртума, халкъыма тюз болургьа кюрешдим... 
Къазауат ёртени не терслик тютюню 
Джабалмадыла менден анамы тюрсюнюн. 
Къыйналгьан, ачыгьан кёзюуюмде ол, 
"Балам" деб келиб къатыма сюелди. 

Ол уууч топракъ, анамы тюрсюню 
«Хайт» де деб, элден джазылгъан къагьытла 
Кёб къыйынлыкъны бойнун бурургьа 
Эс да, кюч да бердиле меннге. 

Оноуландан тогьузу джыгьылгьан джерде 
Алгьа барыргьа борбайым джетди эсе, 
Аны ючюн да разылыгъым 
Туугьан атама-анама, джуртума. 

Не джашырыу, мен да къоркъдум 
Ёлюрге, сакъат болуб къалыргьа да. 
Алай а, барындан да бек къоркъгъаным – 
Къарачайгьа тамгьа тюшюреме деб. 

Джигитни махтауу къралгьа, дуниягьа, 
Хомухну бедиши юйюне, элине. 
Артыкъ да батыр болургьа кюрешдим 
Сакъ болгьандан миллетиме. 

Ич джау бла тыш джау, эки тирмен ташча 
Ун этерге излеселе да бизни, 
Баш тюзлюкге ийнаннганлай турдукъ: 
Бошламадыкъ кесибизни, 
Ташламадыкъ эсибизни. 

Суусаб узатхан таулу тиширыу 
Махтаугьа тюл, сеннге терилдим. 
Кёлюм не иги болгьан кюнледе да 
Тау башлагьа, Хурзукга термилдим. 

Джылы, чыны бла да эм тамадагьа – 
Тауланы генералиссимусу – Минги Таугьа 
Сый бериб, аскерчича ётдюм. 
Ана тилими мен да бир сёзю, 
Ата джуртуму мен да бир ташы, 
Къолдан келгенча къуллукъ этдим. 

Чыртда мени ишегим джокъду 
Джашарына халкъыбыз, тилибиз. 
Аны ючюн этдик къазауат, 
Аны ючюн къырылды кёбюбюз. 

Къазыкьлыкъ эталмагьан чыбыкълыкъ этсин, 
Алай эшиледи чалман. 
Алай сакъланыр таулуну бачхасы 
Къазыкьлыкъ эталмагьан чыбыкълыкъ этсин. 

Алай сакъланыр дуния тынчлыгьы, 
Джашау сабаны алай сакъланыр. 
Къайда болсакъ да унутмайыкъ 
Къайдан чыкъгьаныбызны, ким болгьаныбызны, 
Унутмайыкъ адам болгьаныбызны – 
Адам улусу алай сакъланыр

КЪАНАТЛА 

Мен малаикча джашайма 
Къайры эсе да кёклеге кетиб. 
Къыйынлыкъ болгьан джерге уа, 
Къанатларым да кюерге джетиб, 
Алай ашыгъама. 

Артыкълыкъны, терсликни отун 
Джукълатыр ючюн киреме отха. 
Кюйген, юзюлген эки къанатымы 
Къолума алыб чыгьама артха. 

Отну джукълатдыкъ. Тёгерек шошду, 
Джалын ийис а дженгилде кетмез. 
Чачы-къашы юйюкген бошду, 
Къанатсыз къалгьанды палах. 

Къанатсыз джаннга кече джулдузсузду, 
Къарангыды, къарады кече. 
Джилтинлесе да менде умутну къызыуу 
Абызырагьанма. Къара да, кечир. 

"Кечени кёчюуюн билген къыйынды, 
Умут джагьада тангнга дери атла. 
Абынма, ёкюнме, бой берме, "хайт" де". 

"Хайт" дейме. Сеземе чыгьыб келгенлерин 
Тейри джарыгьындан согьулгьан къанатла. 

КЪАНАТЛЫ 

Мен къанатлыча джашайма, 
Кишиге зарлыгьым, тарлыгьым джокъ. 
Аллах берген ашны ашайма – 
Бир кюнюм ач, бир кюнюм токъ. 

Къанат тауушуму эшитир-эшитмез 
Терек къол булгьайды: "Къонагьым келеди", 
Мени уа кюн къызартхан булутну 
Акъ имбашына къонарым келеди. 

Алай а андан – кёкден, мийикден – 
Къыйынлы джер кёзге артыкъ да туурады. 
Къайгьыны от тили тёрт джанына созула, 
Тынчлыкъны джанын тамагъындан сууурады. 

Алай а, не къыйын болса да болум, 
Адам тырнакълайды, къарайды ёрге. 
Аллай кёзюуде кёкню джыламугъу да 
Кюн таякъ бла саркъады джерге. 

Къанатлыгьа кёк боз кёрюнеди, 
Джерни ауур хауасы чабханды чууакъ кёкге. 
Ол сюе, сюймей эсе да - къонады 
Букъу басхан мууал терекге. 

Аны кёк тенгли кёлю джарырча 
Кюн тенгли къууанч къайда дунияда. 
Терекни тышына чыкъгьан джаныча 
Кёрюнеди терекде къанатлы. 

...Мен къанатлыча джашайма. 
Эркин тюлме джашаргьа алай. 
Мен къанатсызча джашайма 
Алай джашагьан андан да аман. 

Къанатлыча джашагьан бла 
Къанатсыз, кёлсюз джашагьан – 
Ала тюлмюдюле 
Дунияны артха ийиб баргьанла? 

Джашаргьа уа керекди алай – 
Къайгьы улуса да джюрекде, 
Джерге атхан нартюх бюртюклеринг 
Джулдузла болуб чагъарыкъча кёкде. 
Айхай джашаялсанг а... 

Джашаугьа ийнаныуну, ёлюмсюзлюкню 
Къудрети джюрегингден чыгьыб, 
Баш къуса кёзлерингден, 
Саула кюч ала сёзлерингден 
Кетерге да алай керекди. 
Айхай кеталсанг а...

КЪЫСХА "И"-ЙИНГМЕ СЕНИ 

Къарачай! 
Мен къысха "и"-йингме сени. 

Алай а, бёркюмю ёрге атыб, 
Къууанама, 
Гитче бармакъ да асыу дегенлей, 
Мен да бир джугьунга джарагъаныма, 
Мен да сеннге керек болгьаныма. 

Болмасам да сени башынг – 
«Къ» харифинг – Къарчанг – Къадау Ташынг, 
Болмасам да сени 
"Ара"- лыгьынг, аралыгьынг, ара багьананг, 
Къысхакъыл, къысха "и" болсам да, 
Узун этерге излейме джашауунгу, тарихинги. 

Сени къурагъан харифлени 
Ызларындан барама джарым чалкъычыча. 
Сен саулукъда меннге ёлюм джокъ, 
Дюрюден чыкъмам джаным чыкъгьынчы. 

Сени башынг огьай, 
Аягьынг болгьаным да, 
Башыма сыйды. 
Алай а, аякъсыз 
Тёнгек, баш да неди? 
Алай а аласыз 
Аякъ а неди? 

Къарачай! 
Мен сени сафынгда ёлюмсюзме. 
Сенсиз – терекден юзюлген чапракъ – 
Магьанасызма, джансызма, ёксюзме. 

Къарачай! Биз 
Бир-бирибизни къурайбыз. 
Сёзню къурайбыз. 
Тилни къурайбыз. 
Халкъны къурайбыз. Алай джашайбыз. 

Ансы, биз – джети хариф – 
Джети сынаудан ёталмай, 
Джети джол айырылгьан джерде 
Биригиб оноу эталмай, 
Гитче уллугъа тынгыламай, 
Уллу гитчеге тынгыламай, 
Бир-бирибизге къайырылыб, 
Айры болуб, айырылыб, 
Чачылсакъ – Къарачай чачылды. 
Джулдузла да, кёк да турурла, 
Джети джулдуз а джокъ – Джетегейли джокъ. 
Кёк къалай джарлы кёрюнюр. 

Къарачай! 
Мен сени къысха "и"-йинг болгьанча, 
Сен кесинг да адам улуну 
Къысха "и"-йи эсенг да, ким биледи. 
Адам улу кеси да – къадарны къысха "и"-йи, 
Къадар кеси да Ёмюрлюкню къысха "и"-йи... 

Къарачай! 
Сен заманладан, аламладан да ётюб, 
Аякъларынг, къанатларынг да сынаргьа джетиб, 
Балчыкъны, къарны, къарангыны да джырыб, 
Кюн джарыкъгьа кюн джарыкъча баргъан 
Дюлдюр эсенг, 
Чубур тюйюлген къуйругъунгма сени. 

Башха затха фахмум, къарыуум джетмей, 
Сени чибинден къорургьа джарай эсем да къуру – 
Ол да насыбды. 

Къарачай юйню 
Тюб ташы, къабыргъасы да тюл, 
Терезеси, эшиги да тюл,- 
Оджагъыма мен. 
Юй – джылыудан, мен а – къурумдан 
Тола барабыз. 

Юйде от этилгени, 
Къазан къайнагъаны, 
Оджакъдан тютюн чыкъгъаны – 
Халкъым джашагъаны 
Къууанчды меннге. 

Мен – оджакъ, 
Къурумдан, джалындан тола эсем да, 
Джанымдан тоя эсем да, – 
Бир исси, бир суукъ бола эсем да, 
Кюн аманнга ачыкъ тура эсем да, 
Ичим от, тышым буз бола эсе да, – 
Къадарыма разыма. 

Къарачай юйню оджагъыма мен. 
Керти да «татлыды, берекетлиди Джуртну тютюню да». 
Юйню джылыудан тола баргъанын сеземе да, 
Кесими къурумдан тола баргъаныма да къыйналмайма. 
Юй-Эл-Халкъ джылыныр, джашар ючюн, 
Меннге кюерге, къаралыргъа керек эсе, 
Разы болуб кюеме, къаралама. 
Алай турама юй башында, кёз туурада – 
Оджакъча да тюл, бир байракъ кибик... 

Къарачай! 
Мен къысха "и"-йингме сени. 
Алай а, къайры да ий, 
Сен саулукъ да 
Менден мийик "и", 
Менден узун "и", 
Менден толу, менден бойлу, менден уллу «бий» 
Болмагьанды. Джокъду. Боллукъ да тюлдю. 

Сенден джаратылгьанма. Сени бла джаратылгъанма 
Сени бла джашайма. 
Сени ючюн ёллюкме. Сени бла ёллюкме. 
Сенсиз а – къачан да ёлюкме. 
Хоу, ауалдан ахыргъа дери сени блама мен. 

Къарачай! 
Къысха "и"-йингме, 
Къысха илигингме сени. 
Бу Ай тилибиз а, ана тилибиз а – 
Сары джилигингди сени.

МЕНМЕ ДЕДИМ... 

Кёк джашнады, кюкюреди – 
«Ол менме»,- дедим. 
Терек саудан титиреди, 
«Ол да – мен»,- дедим. 

ТЕРЕКНИ КЪОРКЪУУУ... 

Кёк, джер да бирден тебген 
Бир къарангы, къара кече 
Терезелени къагьыб, 
Терек дыгалас этди. 

Къушдан къачыб, мыллыгын 
Юйге атхан чыпчыкъдан, 
Джокъ эди башхалыгьы. 

Ёзге айтды:"Сен къоркъма, 
Кёк мени кюйдюралмаз, 
Джер да джутуб къоялмаз, 
Джел да сюрюб кеталмаз. 
Кёк бла Джер – Атам-Анам. 

Джел шаушалыр. Танг атар. 
Кюн аязыр. Кюн тиер... 
Джангыз аягъымы уа 
Адам балтасы кесер. 


Мени джалан бутуму, 
мени джангыз бутуму 
Мычхы бла тартарла, 
Ма бу къыйын кёзюуде да 
Олду тамам къоркъгьаным. 
Аадамдан сакъла мени , 
Къалгьан палахладан а 
къутулаллыкъма кесим".. 

Кёк, джер да бирден тебген 
Къыяма кече терек, 
Терезелени да къагьыб, 
шыбырдаб айтды алай.. 

АЧЫКЪ САГЪЫШ 
(1920-чы джылланы суратлай) 

Джуртда Джангыз Терекни 
Тюркде, Арабда – джетеги, 
Алай туугьан джерибиз – 
Минги Тауну этеги. 

Бар да къара, эл сана: 
Бештау джаны, Нарсана, 
Теркден Лабагьа дери – 
Ата-бабала джери... 

Джерибиз неден да бай: 
Архыз, Махар эм Доммай – 
Алкъын ариу сакъланнган, 
Саулай дуния сукъланнган... 

...Джерлерибизни сыйырыб, 
Бизни таугьа тыйдыла. 
Артда андан да айырыб, 
Кюнсюз-джуртсуз къойдула. 

Бюгюн а не... джуртда да 
Джуртсузлача джашайбыз. 
Эссиз болуб абызыраб, 
Манкъуртлагьа ушайбыз. 

Къарча ишлеген къалала 
Тебрегенле оюлуб, 
Миллетибиз тюб болад 
Джылдан джылгьа джоюлуб. 

Бизни джокъду кишиге 
Артыкъ джер-суу дауубуз, 
Аны эсде тутсунла 
Шохубуз эм джауубуз. 

Кёбле ёлюб кетдиле, 
Кёбле чекдиле азаб, 
Болур ючюн халкъыбыз 
Башына эркин, азат. 

Ма бизлени халкъ этген – 
Джуртубуз эм тилибиз. 
Ала ючюн сермешир 
Хар бир джетген тёлюбюз. 

Къаллай бир тёзюб турдукъ, 
Тёш бла бошалмад тёзюу. 
Бёрк кийгенле къобугьуз, 
Бизге джетгенди кёзюу, 
Ол Къайтукъ айтхан кёзюу. 

Тургьандан эсе былай, 
Тил тутулуб, гирешиб, 
Ёлгенибиз ашхыды 
Эрле кибик сермешиб. 

Къул болуб тобукъланыб, 
Джашагьаныбыз боллукъду. 
"Адам эсенг – азат бол", 
Ол Аллахдан буйрукъду. 

"Миллет эсенг – эркин бол", 
Аллах айтады алай. 
Бир кишиге бойсунмаз 
Мындан ары Къарачай. 

Биз бюгюн да кечиксек, 
Тамбла джокъду, билейик. 
Тёшекде ёлгенден эсе, 
Эрча эшикде ёлейик. 

Бойнубузда – дууала, 
Белибизде – къамала, 
Бизге " джигит болугьуз" 
Дейле ата-бабала. 

Амантишлеге берейик 
Барыбыз да ирият. 
Тохтамайыкъ, болгьунчу 
Къарачай – Джумхуриет! 
Тохтамайыкъ болгъунчу 
Къарачай Джумхуриет!

"ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК" ДЕФТЕРДЕН 

____________________________________ 


КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ 

1. Къач 

Юйюмю шорбатында 
Къарылгьач юйюрден къалгьан уяда 
Мыдахлыкъ гурт чыгьарады. 

2. Джаз 

Юйюмю къабыргьасында 
Къайталмай къалгьан къарылгьач юйюрню уясындан 
Толмай къалгьан муратымы кекелчиги къарайды. 
Огьесе, ол, 
Озгъан джылла-джелле-эсге тюшюрюуле 
Къозгъагъан тюк-джаммыды, саламмыды? 

АХЫР КЮН 

Джулдузладан тутаргьа кюреше, 
Ауады тамыры кесилген терек. 

ТОБУКЪЛАНЫУ 

Тилекчи къарадынг – 
Кёзлеринг тобукъландыла. 
Ауазынг джалынчакъ чыкъды – 
Сёзлеринг тобукъландыла. 
Дагъыда бир адамны аллында 
Тобукъланмагъанма дейсе. 

ЭКИ ДЖОЛ 

Кесин эки тюрлю сакъларгьа боллукъду: 
Джыйырылыб, къатыб, таш болуб, 
не да 
Къайырылыб, ёсюб, баш болуб. 
Ётюнг-бетинг айтханча эт. 

МАРДА 

Тенгни, шохну да сансыз этме, 
Алай а, таб джууукъну да 
Асыры джууукъ къойма. 
Китаб тюл, джашау юретеди алай. 
Хар ненича, 
Сууукълукъну, джууукълукъну да 
Мардасы барды, чеги.

НЕНЧА АДАМ... 

Кюнле, Айла да тутула, 
Джелимауузладан да къутула 
Келгендиле. Алайды. Алай а, 
Къутулалмай да ненча адам 
Ёлген болур... 
Джелимауузну тутарча 
Кеслери эгерле болалмай эселе да, 
Къара кюн эгерлени уятханла 
Сау болсунла. 


ЭРИРЕЙ БЛА ОРАЙДА 

Эркиши таукел узалса да ишге, 
Бедишге, иши асхады, 
Айтылынмай къалгьаны ючюн 
Эрирей, Долай, Апсаты. 

Долайны джырлай ишледим 
Келгени кибик алгьындан. 
Аны ючюннге назмуму 
Майы кёб болду агьындан. 

Къараб-къарагьынчы айырыб 
Сёзню сабахын-саламын, 
Ишими къолайлы этди 
Эрирейни да саламы. 

Апсатыны джырын джырладым: 
Кийик сёзле кютю болдула, 
Тебленнген сёзле мийик болдула – 
Аны хайыргьа джораладым. 

Кёкге, джерге да къарадым, 
Бабаларын эскерген эллилей. 
Къартджурт, Хурзук, Учкулан дегенча – 
Апсаты, Долай, Эрирей. 

Ёзге юсюбюзню, кёлюбюзню да 
Иги этген Ийнайды, Ийнай. 
Тиширыуну джанын къыйнай, 
Джашагьаннга эр дерге болмаз. 

Ийнай. Ийнар. Белляу. Туз-дам. 
Тилек. Алгьыш. Кюу. Сарын. 
Ийнан: Ийнай-Сатанай – 
Джашау-ариулукъ. Табын. 

Узакъ джулдузда джаша, 
Нартюх огьуна ор Айда, 
Алай а тынгы бермез 
Джерде туугьан орайда. 

Ёмюрде да ёлмезле 
Долай, Ийнай, Эрирей. 
Бу джырланы джырласа 
Таш джюрек да эрир, эй! 

АПСАТЫ 

Мийиклеча агьарадыла сёзле. 
Алагьа къарай да, къамай, 
Сокъур болуб къаладыла кёзле… 
Ой Апсаты! 

Кийиклеча барадыла сёзле 
Ёрледен-ёмюрледен чынгаб. 
Джангыз бири аджашмазча, ёлмезча 
Мен алагьа сюрюучю болургьа излейме. 

Таб эм къарыусузун, рахынын да 
Заманла бёрюсюне азыкъ этмем, 
Аланы джангыз бирин джазыкъ этмем, 
Къараб, багьыб, джылтыратыб турурма. 

Мен сёзню Бийнёгер кийикнича марамам. 
Ата джуртуму къадау ташлары – нарт сёзле, 
Джуртда Джангыз Терекни – Ана тилими – 
Кёз джашлары, кёк чапракълары – ийнарла, 
Белляула, кюуле, алгьышла, джырла, таурухла... 
Сизге уллукёллю болгьандан къадар сакъласын. 

Сизни къурутсам, сизни унутсам – 
Кесим унутулдум, кесим къурудум, 
Бийнёгерникилей кесилиб джолум. 

Сюрюуча джайылгьандыла сёзле. 
Алагьа Аймушча къараргьа излейме, 
Кёзюуюнде алтын къочхарны къоша – 
Джангы магьана бла ичлендире аланы, 
Тукъумларын тас этген къой 
Кючлюден кючлю, ариу болурча ала. 

Джыйын джанлыдан, Магулча къарнашладан да 
Сакъларгьа излейме аланы. 
Ёзге аланы кёлге кетген тёрелери болса, 
Ызларындан мен да кетерикме 
Къаламымы, дефтерими да алыб. 

Ёзге Апсаты кийиклегеча, мен да сёзлеге 
Сёз Тейриси болургьа излейме, Тейри. 
Сёзлеге джайлыкъ, мекям да – дефтерле, къагъытла, 
Бу къалам а – къойчу таягъым мени. 

Огъай, сёзню орну джюрекдеди, джюрекде, 
Аны джолу джюрекденди джюрекге. 
Сёз Тейриси ёз терисин къаблатыб, 
Джюрегин, мыйысын да ашатыб 
Джолгьа алай ашырады сёзлени, 
Къадар алай къурагьанды бизлени. 
Алай эсе, ишлей тургьанлай ёлюрге, 
Алай эсе, ёле тургьанлай да джашаргьа! 

УНУТУРМА 

Хар такъыйкъада эсге тюшюре да, 
Шашаргъа джете, 
Сакъат, урушда къалгьан санын унутханча, 
Унутурма Сени. 

ГЕМУДАНЫ ДЖЕРЛЕ 

Эшда, ёр да, эниш да 
Кёб болурла джерде. 
Джюрек, сен а эриш да 
Гемуданы джерле. 

Джети къат кёкню кенгинде 
Джашау Боракъны белинде, 
Хар тюз адамны кёлюнде 
Поэзия, джаша. 

СЫН ТАШДА ДЖАЗЫУ 

Мен 100 джылда кетдим дуниядан... 
Аны ючден бирин джукълаб ашырдым, 
Ючден бирин да магьанасыз затлада, 
Ууакъ къайгъылада ётдюрдюм. 
Алай бла мени джашагьан ёмюрюм 33 джыл. 
Кёбюрек джашаргьа уа боллукъ эдим... 

АМАН КЪЫШ 

Къар. Ай. Джырла. 
Къарачайлыла 
Къарт. Айт. Джыла. 
Къарачайлыла 

Даула. Джаула. Джолла. 
Тюзле. Терсле. Дерсле. 
Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ. 
Ёлюкле, ёлюкле, ёлюкле. 

Къач – тауладан къыяма юзген 
Мазаллы саргьылдым чапракъ, 
Джел сюрюб боз суулагьа, 
Къум тюзлеге да урду сени. 
Алай а, 
Джазгьы хауа айланнганлай 
Туугъан терегинге орналдынг келиб. 

Арада уа – ууатылгьан ташлача, джылла, 
Кёз джашлача, джылла. 
Адамны джанын талагьан джылла, 
Джюрек къанын джалагьан джылла. 

Къач бла джазны арасы 13 ыйыкъ – 
13 джыл узунлугьу болгьан аман къыш. 

Къарт, айт. Джыла. 
Къарачайлыла. 
Къар. Ай. Джырла. 
Къарачайлыла. 

Таула. Саула. Джылла. 


АУРУГЪАН 

Кече ауур, къарангы, къара... 
Тангны джарымагьанына бир къара. 
Энди мен кёрдюм, билдим заманны... 
Ол – сансыз-санаусуз джылланы 
Тюбсюз чирик тенгизге батыб баргьан 
Ташдан ишленнген къайыкъ. 
Ол къайыкъда – мен – джангыз кесим. 
Тангны атмагьанына бир къара... 

Энди мен кёрдюм, билдим Аламны... 
Болмай эди ол джукъгьа сыйыныб, 
Энди уа бирге джоппу джыйылыб, 
Бармакъ басхан бир таш болуб, 
Джюрегими тешгенди мени, 
Джюрегиме тюшгенди мени. 
Ауурлугьу алгьынлай къалыб, 
Чексизлиги Аламлай къалыб... 

Дагьыда бираздан кенгериб, 
Тебрейди джюрекни созуб, тебериб... 
Тангны атмагьанына бир къара. 

...Сезе тебрегенме джашауну ахырын: 
Суула сын болуб, ёлген джыланлача, 
Кюн мыйыма тюшюб ачы къаргьышдача, 
Аякъларым а тебрегендиле бузлаб... 
...Тангны атмагьанына бир къара... 

КЪАБЛАН ЭСЕ КЁЛ... 

Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер – 
Къаблан эсе, кёл. 
Къагъытха, байракъгьача, 
Къаблан да ёл. 

Бу къагьыт тюлдю, чапракъды, 
Тейри терекни чапрагьы. 
Анга джанынгы салмасанг 
Ол тилленмез. 

Тил терекни сёз чапракълары 
Шууулдаб турур ючюннге, 
Мангылай теринг бла, джюрек къанынг бла 
Сугъарыргьа керекди аны. 

"Чегетни сакълагьыз",- деб, джазылыр 
Деген умутда 
Терек къагьытха бурулгьан болур... 
"Алай джазарыкъ болсаламы 
Кесе эдиле мени...",- 
Деген эсе да, ким биледи. 

Тейри джаратхан терекни 
Джанын адам алды. 
Алай а ол кесини джанын 
Ала тургъанын артда ангыларыкъды. 

Къагьытда къуру тюзю джазыллыгьына, 
Терсликге-артыкълыкъгьа къаршчы сёз айтыллыгьына, 
Бир терекни кючю бла сау чегет сакъланныгьына 
Хакъ кёлю бла ийнаналса эди терек, 
Ёлюмге таукел тюбер эди... 
Тёзер эди 
Джангыз аягьын мычхы бла тартханларына да... 

Алай а, 
Терисин сыдырыб, кьанын сыгьыб, 
Тёрт санын ууакъ-ууакъ туураб, 
Дефтерле, китабла этиб, 
Алада да ётюрюкню джазсала, 
Къалай тёзсюн анга терек-джюрек. 

Кёкден келген джарыкъча, 
Джерден чыкъгьан мюрзеуча 
Багьалыды сёз. 
Къоркъгьандан ётюрюк айтыб, 
Итликден, зарлыкъдан, не да 
Махтаугьа, байлыкъгьа къызыннгандан 
Терс айтыб, кимге болса да бетсиниб, 
Сёзню бети бла ойнамайыкъ. 

...Ата-бабаларыбызны сын ташларын 
Джаула къабырладан келтириб, 
Юйлерине басхычла этиб, 
Арбазларына тёшеб, 
Джангы Ай бла джулдузну 
Кир аякълары бла теблегенлери... 

Къартланы, сабийлени, тиширыуланы 
Тутмакъ этиб, ишлетирге деб 
Джюк вагонлагьа хайуанланыча джыйыб 
(Хайуанланы да джыймайдыла алай) 
Тунчукъгьан тунчугьа, ёлген ёле, 
Узакъ тюзлеге алыб баргъанлары... 

Джауланы эгетлери 
Анда-мында къалгьанланы тутуб, 
Башларын кесиб, 
Ачха, саугъа алгьанлары... 

Ёлгенлени асыраргъа адам табылмай, 
Ёлюклени чырмаргъа кебин табылмай, 
Адам башланы итле кемире 
Айланнган заманла... 

Фашизмни тюрсюню башха болса да, 
Къылыгъы къайда да бирди. 
Ол джангырмаз ючюн, 
Аны айгьакълагьанлай турургьа керекди. 

Не ачы болса да – сёзню тюзю, 
Тюз адамны сёзю керекди. 
Ийнаныу, Ышаныу, Джашау 
Джангыз алай бла сакъланныкъды. 

Сёз, чапракъдан къой, ташдан да ётер, 
Къаблан эсе, кёл. 
Къагьытха, байракъгьача, 
Къаблан да ёл. 

ТЮРЛЕНИУЛЕНИ ЗАМАНЫ 

Кюн таякъ игиди джагьада рахат 
Кюннге къызгьаннга. 
Кюн таякъ неди 
Батыб баргьаннга? 
Аллай кёзюуде 
Кёкден узатылгъан кюн таякъдан 
Джагьадан узатылгъан 
Агьач таякъ ашхы. 

Джанкъылыч игиди мамыр кюн 
Къарагьаннга. 
Джанкъылыч неди 
Урушха баргьаннга? 
Аллай кюн 
Джанкъылычдан 
Бир къотур къылыч да такъылды. 

Алай а, бир-бирде, 
Таякъ кереклиге кюн таякъны 
Кюн таякъ кереклиге таякъны, 
Къылыч кереклиге джанкъылычны, 
Джанкъылыч кереклиге къылычны 
Гырджын орнуна сёзню, 
Тюз сёзню орнуна да къайдам нени 
Беребиз да, хар не да 
Биз умут этгенча болмагъанын кёребиз. 

Ит къозугьан таякъ кюн таякъгьа, 
Къылыч да джанкъылычха бурулгьунчу, 
Джерде тынгы-тынчлыкъ боллукъ тюлдю. 
Аны билебиз. Биле эсек а, 
Ишибиз алгьады, алгьа. 
Джол джолугьады джолгьа. 
Атыбыз джоргъады, джоргъа. 
Тюзлюкню керелмезле джоргьа, 
Ташладан джулдузла учура, 
Джулдузладан ташла къобара, 
Алгьа. 

HEГE КЪЫЙЫНЛАШАМА... 

Джаным чыгьа эди да сенсиз къалама деб, 
Сенсиз къалдым. Да нек чыкъмады да джаным? 
Ай медет, 
Кемсиз этсенг алай болады дейле... 

Быллай бир неге кюеме, ачыйма 
Акъылымдан шашарча болуб 
Кеси-кесимден бошарча болуб... 

Огьай, быллай бир неге къыйынлашама 
Ана тилим сени сыфатынга кириб 
Бир тыш халкъны джашына эрге чыкъгьанча, 
Ата джуртум ана тилсиз къалгьанча, 
Джан тёнгекден айырыла тургъанча. 

Огьай, быллай бир неге къыйынлашама: 
Ата джуртум бар, Ана тилим сау – 
Ала ючюн керекди джашаргьа, ёлюрге да. 
Сынсымам, сынмам, бюгюлген да этмем... 
Бу айтханымы этерге унамагъан джюрекге 
Къалай этейим, не этейим ансы? 

КЮННГЕ КЁРЕ КИЙИНЕБИЗ 

Бир-бирде къышны кёлю да болады иги. 
Ол заманда бузу, къары да эриб, 
Джели, бораны да тохтаб, 
Элия чартлай кёлюнде, кёгюнде, 
Кёзю джаннган джаш болады, джаз болады. 

Джайны да бузулады бир-бирде кёлю – 
Къаргьа кючлетирге аз къалады кесин... 
Къыйналса да джыяды эсин, 
Алай а кюн аманны ызы къалады 
Таб-таб болуб джайны бетинде. 

Джаз а, кюнюне 
Джети тюрлю халгьа киреди. 
Къызара, саргьала турады къачны бети да... 

Биз да, 
Сюе, сюймей эсек да, 
Къыш къышхы кийимлерибизни, 
Джай джайгьы кийимлерибизни 
Къаблай, джашайбыз. 

ТЮШ БЛА ТЮН 

Бурун кибик келе эди анам... 
Джюрюгени кёлюме асыу. 
Эрлай чабыб челеклерин алсам – 
Челеклени тюбюн джабхан бир суу. 

"Балам,- деди,- тюрленнгеними кёрюб: 
Таркъайгъанды ичер сууум мени. 
Дагьыда джолда къуру бармайым деб, 
Суу джугъу этгенме челеклени". 

Тюшюмден къара тер басыб уяндым, 
Танг аласында юйге чабдым андан. 
...Къара суудан челеклерин толтуруб, 
Бурун кибик келе эди анам. 

АДЕТИ АЛАЙДЫ 

Джау джуртубузгъа джутлукъ этгенинде 
Ана тилибиз бизге джуртлукъ да этди. 
«Джарлыны ийнеги ёгюзлюк этер», 
Дегенча ангылашынмасын ансы. 

Ёгюз дегенде уа, бизни ёгюзюбюзню 
Тили Минги Тауну бузун джалагьанда 
Къуйругьу Бештауда чибин къоругьанды. 

"Джуртну ариулугьу башына азаб", 
"Халкъны ишлей билгени башына джау" 
Деген айтыулада да болур тюзлюк, 
Алай болса да, чыдадыкъ, тёздюк. 

Къайдадыла ол ёшюн ургьанла – 
Халкъны джояргьа оноу къургьанла? 
Къайдадыла, къайдадыла ала? 
Аман джары къалдыла ала. 
Халкъ а буруннгу джуртунда джашайды, 
Тюзлюкню иши, адети алайды. 

БАРАДЫЛА АТЛА 

Джайны, къачны, къышны да 
Адежге тартыб, 
Барама тёртгюллетиб джазны. 

Кёреме баргьанланы джайда 
Къачны, къышны адежге тартыб. 

Эслейме къачда баргьанланы 
Къышны адежге тартыб. 

Тюртюлеме къуру къышда баргъанлагьа 
Сын-сын болуб, бузлаб-бузлаб. 
Андан тюшерге мадарлары джокъ. 

Кёреме – юслеринде адамлары джокъ – 
Чабхан эмилик, кийик атланы. 
Юсюнде адамы болмагьан 
Джазны, джайны, къачны да 
Къышдан башхалыкълары джокъ. 

Эшитеме къадар бла даулашханланы: 
- Мен къуру къышха миндим – туугъанлай ёлдюм. 
Не гюнахым бар эди мени? 
- Мен къуру джазгъа миндим – сабийлей кетдим, 
Кимге не этген болур эдим? 
- Мени джайым а ачы кишней, 
Урушда къалды. 
- Мен а не игилик этдим къадаргьа 
Ол меннге тёрт атны да джюрюшюн сынатырча? 

Кими джазны, кими джайны, 
Кими къачны джерлемегенлей къалдыла. 
Мен минмесем да сабийлерим минерле дерге, 
Юйленнгинчи джоюлгьанла да кёб. 

Барадыла атла: джаз, джай, къач, къыш – 
Сабийлик, джашлыкъ, къартлыкъ, ёлюм. 

ТЫЙЫНШЛЫБЫЗМЫ НАРТЛАГЬА? 

Къулакъланы битейме 
Музыка буштукъ этиб... 
Туура одалгьа кетиб 
Къалгьынчы, уян дейме, 
Уял дейме кесиме, 
Сууукъ эсе да, эшик – 
Къалгьанла бла бирге 
Джелни, боранны эшит. 

Мен, эн дейме, кесиме 
Кёзбау тауну башындан. 
Иги тюлдю дунияда 
Къайгьыладан джашыннган. 

Нарт бабаларынг сени 
Хорлатмайын къоркъуугьа, 
Тургьан шойла да кетиб, 
Таб, джыллыкъ джортууулгьа. 

Кеслеринден онглула бла 
Сынагьандыла кючлерин. 
Джазыудан тартыб алгьандыла 
Ала насыб юлюшлерин. 

Къыйынлыкъ келген джанына 
Бургьандыла атларын. 
Аны ючюн сыйлыды 
Бизге аланы атлары. 

Сорайыкъчы къартлагьа 
Ала тюзюн айтырла: 
Тыйыншлыбызмы нартлагьа 
Нартланы туудукълары? 

АДАМ БЛА ЁЛЮМ 

Джюреги къара адамны джаны 
Къыйналыб чыгьады дейдиле. Болур. 
Алай а иги адамланы да ахыр кюнлери 
Азабда ётгенине азмыды мисал. 

..Тынч джашаргьа тюшмегенден ары 
Бир тынч ёлюрге буюрулса... 
Джан тёнгекден 
Къанатлы терекденча айырылса... 

...О, тангнга джюуюлдеб тюбеген къанатлы, 
Кюн таякъны, чёбнюча, къабыб аууузуна, 
Кёкню кенгине, узунуна 
Учуб, зауукъ этген къанатлы, 

Къалай тынч айырыласа джерден. 
Алай тынч болса эди 
Джашаудан айырылгъан... 

Айхай, ол заманда 
Джашау былай татлы, 
Багъалы кёрюнмез эди. 

Мен – тумакъ бала, 
Джаулагьа керилген токъмакъ бла 
Джыллагьа керилдим. 
Дженгил, татыусуз кёрюндюм. 

Къартлыкъгьа сатлыкъгъача къарадым. 
Ол бетден бетге сермешмей мени бла 
Аз-аз аягъымдан ала, 
Таякъдан атламазча этди. 

Сора ёлюм кирди эшикден: 
"Тёшек болгъан шойса да..." 
Аны ол табалагьанын эшитген 
Меннге ёлгенден да къыйын. 

Игит да дейсе, ата-бабаларыбыз 
Ёлюмню уллу сёлеширге къоймай, 
Ат юсюнде, аякъ юсюнде 
Ишлей, сермеше бергендиле джан. 

Энди уа, ол, ол хыликгелик да, 
Мени хыликге этерге кюрешеди: 
"Адам улусу, ишингден-кюрешингден 
Не хайыр энди, не магьана. 

Бар энтда джалкъангы къайыр да: 
"Къазауатха къазауат, ёлюмге ёлюм",- де да. 
Джашлыкъ, басхан парийча, къайырды, 
Бусагьатда уа къалайды кёлюнг? 

Итликни, терсликни, ёлюмню, 
Аурууланы бир-бирине байлаб, 
Юсюбюзге да къангаланы къаблаб, 
Истемейге барыр акъылынг бар эди. 

Энди уа къалайды халынг, 
Айтханынга сокъуранамыса? 
Огъай да, ким кимни тюбге урду, 
Эслеяламыса, адам улусу? 

Кёк, джер инсанлада да 
Эм осалы адамды десем, 
Джебегинге джете эди... 
Тюшюнмегенлей турамыса? 

Гюнахны бизге бошуна кюрейсе. 
От тёбеси, джылан къыппасы, 
Палахла уясы – бары да адам джюрегиди. 

Таш бла ургъанны да, сен аш бла ур, 
Аш бла ургьанынг да, сени таш бла ур, 
Дагьыда «адам, адам» де да тур. 

Джолунгу бычакъ ауузунда элтген, 
Кесинги да джюрек ауруулу этген 
Биз тюлбюз, адамладыла. 

Керек эсе, юлгюле келтирейим, 
Джазыкъ сени эки кере ёлтюрейим. 
Нек тынгылайса, адам улусу? 

Сагьынылгъан босагьа тюбюнде дегенлей, 
Ма кеслери да келедиле. 
Сени аягьынгдан алгьанла – 
Сен аякъ юсюне салгъанла. 

Ийнан дагьыда аллайлагьа, 
Ышан дагьыда аллайлагьа. 
Аланы кёллерин билиб бошасангды 
Къайытырыгьынг мен айтхан тобагьа. 

- Салам алейкум, къалайды халынг? 
- Мени халымлай болсун джауунг да... 
Сезимле гяхинигин къозгьаялмайдыла энди 
Джазгьы джабалакъ да, джауум да. 

Эшда, кюнюм тауусулгьан болур... 
Джюрек киригизни бери тёксегиз 
Биргеме ала кетер эдим... 
- Ангыламадыкъ бу айтханынгы... 

- Адам болсагьыз халкъгьа джарарсыз 
Дегенни айтыб, кёлтюрдюм сизни. 
Сиз а, сиз – джюрекни джарасыз 
Джарым патчахла этиб кесигизни. 

Тюлкюленесиз "Ата джурт", "халкъ" деб, 
Джутланасыз "уллу къуллукъ", "хакъ" деб, 
Зарланасыз – биригиз алгъа чыкъса, 
Къууанасыз – ол абынса, джыгьылса. 

Биринги ишин биринг бузуб, 
Бир-биринге чалдыу салгьандан озуб, 
Чыгьалмазсыз алай бла мийикге... 
Термилесиз бий болургьа, бийликге. 

Бийлик а – башы тюбюне айланнган мийиклик. 
Бугьойгъа кетсегиз, чыгьалмазсыз андан. 
Бугъоула саласыз бир-бири аягьынга, 
Къара джагьасыз бир-бири бетинге, 
Бютеулей алыб къарагьанда уа, 
Миллетни бети бла ойнайсыз. 

Тюзюн билирге излейме: 
Нек марайсыз бир-биринги? 
- Тюзюнмю? Тюзюн айтсам 
Къабырда да тынгы табмазса. 
Таб, аны ючюн огьуна айтайым. 

Сен меннге болушхан сагьатда 
"Халкъыбыз, тилибиз, джуртубуз" деб, 
Ичимден кюлюрюм да къалмагьанлай, 
Джарашыу сёзле айтыб турдум. 

Энди уа айтама ачыкъ: 
Ол бары да бошду. Бары да менме. 
Мен болгьан арбазда 
Гугурук да къычырмасын. 

Сенсе мени эм ачы джауум. 
Къыйналсам, эте эдинг кёл. 
Мен а сенден къутулалмай къыйнала эдим. 
Энди ёлесе – анда да бир ёл. 

Мени ким болгъанымы билгенлени 
Ызынгдан къысха-къысха ие, 
Артларын этерме. Алай бла 
Башсыз халкъгьа болурма ие. 

Мен ышыгьынгда келиб турдум 
Аякъ юсюне миннгинчи. 
Энди сеннге кишини джибермем 
Джюрегинг джарылыб ёлгюнчю. 

Нёгерлеринги, сохталарынгы къурутурма, 
Ызы бла ишекли, сескекли болгьанланы, 
Ызы бла ангысы-эси болгьанланы, 
Ызы бла джитилиги-ётю болгьанланы, 
Джанауалда тутарма къалгьанланы. 

Халкъны хайыуан сюрюуге бурурма, 
Кимин баугьа, кимин чалдышха урурма, 
Кече-кюн да ишлетиб турурма 
Сагьыш этерге заманлары болмазча. 

Зугул элни тёгерек этерме, 
Тёгерек элни этерме зугул. 
Кёб джаша»,- деди, дегенча, 
Джарыла эсенг, бузул. 

Сора эгетлерин да алды да кетди. 
Биягьы ёлюм келди къатыма: 
- Не адам улусу, 
Тюшюндюнгмю айтханыма? 

- Сен айтханнга ёмюрде да тюшюнмем, 
Ёзге бир ангылашынмагьан зат: 
Сен меннге къадалыб турмай, 
Ол былайдан чыкъгьанны джанын алсанг а? 

- Къалай алырма мен аны джанын, сора. 
Ол мени джюзюнчю джашымды, къартлыкъ джашым. 
Тюз аты аны – Терсликди, 
Терс аты уа – Кёзбау. 

Джюз джашым бла урушха чыкъсам, 
Кёб къыйынлыкъ салабыз сизге. 
Кертиди, кёб кере джаралы этгенсиз, 
Алай болса, да саудула джашларым. 
Итлик, зарлыкъ, ётюрюк, экибетлилик... 
Къайдан тизиб чыгъайым... 
Эм сюйген балам а – Терсликди... 

...Къарт ёлюмню бетине тюкюрдю да, 
Кёзлерин къысды. 

АКЪ МАРАЛ 

Эмегенни эршилигин – 
Къалакъ тишлерин, джангыз кёзюн – 
Кёре тургьанлай, аны сайладынг. 

Кече тешинсе – 
Санлары юйню джарытхан, 
Орамда барса – 
Дунияны къаратхан, 
Дунияны таралтхан къыз 
Эл ашагьан эмегеннге, 
Нартны джауу эмегеннге, 
Джийиргеншли эмегеннге 
Эрге чыкъды. 

Ол кече 
Джашла къынладан къылычларын суууруб, 
Суугьа, къаргъа сугьа да, сууута турдула. 

Ёрюзмек а, 
Аны – акъ маралны – ызындан 
Эмегенни къаласына кириб, 
Тангнга дери азаб чекди. 
Сатанайны да унутду. 

Эм ариу тиширыу бла эмегенни 
Бир орунда кёрюб, 
Кёлю сынмазлыкъ эр къайда? 

«Биреуню къатыны къыз кёрюне 
Къачаннга дери джашарыкъ болурма»,- 
Деб келди Ёрюзмекни кёлюне. 

Биреуню къатынына къараргьа 
Бети джетгенликге, 
Эмеген бла сермеширге 
Ётю джетмеди. 
Ётю джетерик эсе да, 
Итлиги дженгенин ангылаб сынсыды. 
Эмеген къамчи бла урду да, 
Ол керти да ит болуб, къансыды. 

Сатанай болмаса, ол ызына 
Адам болалырмы эди, къайдам... 
Алай а сёз аны юсюнден тюлдю. 

Хазнасына, къаласына къызыныб 
Эмегеннге эрге чыкъгъанынга 
Асыры кюйгенден джазама бу назмуну. 

Къыз, ариулукъдан эсе, байлыкъны сайлай эсе, 
Ахырзаманны аламаты тюлмюдю ол? 
Къыз ариулукъдан эсе, байлыкъны сыйлай эсе, 
Не къууанч, не татыу бу джашауда? 

Огьесе, байлыкъдан кёлю бир къанса, 
Дуниягьа кёзю алаймы ачыллыкъды, 
Алаймы эслерикди ариулукъну? 

Ач адам тойгъунчу аш айырмайды, 
Ёзге сен аллай бир ач, 
Джаланнгач тюл шой эдинг да. 
Антсызды сени ангылагьан… 


КЪОРКЪУУЛУДУ 

Ненча джазыу, ненча белги, 
Ненча билдириу: 
Барма – джаннга къоргьуулуду. 
Ёрлеме – джашаугьа къоркъуулуду. 
Тийме, басма, ачма, чачма, 
Джазма, сёлешме... – 
Джаннга, джашаугьа къоркъуулуду. 

Чексиз Аламны 
Къайда эсе да узагьында 
Джашагьан кёк инсанла, 
Ангылы инсанла 
Джерге салгьан белги, джазыу: 
Джашаргьа къоркъуулуду – 
Анда адамла джашайдыла. 

"ХАЙТ" ДЕРГЕ 

Санын бармакъ бла санарча гитче халкъды деб, 
Джазыу башыбызны сыламагьанд. 
Не къыйынлыкъ къалды бу дунияда 
Бизни халкъыбыз сынамагьан?! 

Гитче эсе да, кёрген къыйынлыкълары уллу, 
Аз эсе да, кёб палахдан ётдю. 
Адамсыз къалгьан ёзенледе улуб, 
Иесини джылауун ити этди. 

Бир кишиге хыянаты болмай, 
Ташха, терекге табына джашагьан халкъ, 
Аздан къалды талкъ болуб кетерге... 
Сау бол, Къарча, кишилигинг ючюн. 

Биз бюгюн да туугьан джерибизде 
Джашай эсек халкъ болуб, эл болуб, 
Сени, сеничаланы кючлеринденди. 
Къыйынлыкъ а боран болуб, джел болуб, 
Терекни аудурса да, ташны къобаралмады, 
Къарачайны Къадау Ташы турады. 
Минги Тау да кёзюбюзге туурады. 
Аны буз сюммеклерин эме, 
Къарашауайла да ёседиле, ёсе. 

Бизге къарыусуз болургьа джарарыкъ тюлдю, 
Къарыусуз болсакъ, отубуз джукъланды. 
Быллай халкъны джашы болуб, 
Къарыусуз болгьандан эсе, 
Ёлюб бу къара джерге кирген кёб да иги. 

Халкъыбыз "хайт" дей келгенди, 
"Хайт" дерге керекди бизге да. 
"Хайт" деди инкъыйлабчы Умар, 
"Хайт" деди назмучу Къайсын, 
"Хайт" деди Солтан инарал, 
Джигит Харун да аны осият этди. 

Къыйынлыкъланы бюкген халкъны джашлары, 
Артыкълыкъгьа бойсунмагъан халкъны джашлары, 
Ёрге ёхтем тутханлай башларын 
Джашагьан, ёлген да этерле. 
Алагъа къартла да 
Нартлагьача джыр, алгъыш этерле.

БИЛ 

Къойчу таягьымы сизни арбазда чанчыб кетсем, 
Ол тамыр ийиб, терек боллугьун бил. 
Башха арбазда къуу таякъ кёрсенг а, 
Башында да онгнган бёркюм бла, 
Ол «къаранчха» мен болгьанымы бил. 

БАЗЫБ АЙТЫР ЭДИМ... 

Мен къышны къарын-бузун эритирме, 
Къышны къарын-бузун эритирме, 
Къарын-бузун эритирме, 
Эритирме. 
Джолгьа, 
Сен келлик джолгъа, 
Сен ышара келлик джолгъа, 
Сен сюйюмлю ышара келлик джолгъа, 
Сен джазча сюйюмлю ышара келлик джолгъа, 
Джулдузла, гюлле, джанкъылычла болуб, 
Тёгюлюрме. 

Аякъ тюбюнгден джулдузла уча, 
Эки джанынгда гюлле чайкъала, 
Джанкъылыч белинге чырмала, 
Келирсе. 
Джерни, 
Нюр джаннган Джерни, 
Джашил нюр джаннган Джерни 
Тёппесинде 
Ариулукъну белгисича, 
Ариулукъну-Сюймекликни белгисича, 
Джашауну-Ариулукъну-Сюймекликни белгисича, 
Сюелирсе. 
Къол булгъай, 
Адамлагьа, Аламлагъа къол булгъай, 
Белгили, белгисиз дуниялагъа да къол булгъай, 
Сирелирсе. 

Чачынг тёгюлюр бу Джерни юсюне, 
Джыламугьунг саркъар бу Джерни юсюне, 
Адам джюрегине ушаш 
Бу къыйынлы Джерни юсюне. 

Сени хар чырмаудан сакълар ючюн, 
Хар чырмаудан сакълар ючюн, 
Сакълар ючюн, 
Бу Джерни, 
Адам джюрегине ушаш бу къыйынлы Джерни 
Сакъларгъа кереклисин билеме. 
Бу Джерни аны ючюн ийнакълайма, 
Сени ючюн тансыкълайма, къучакълайма. 

Бу Джерни хар не тюрлю палахдан, къыйынлыкъдан 
Арытыб, тазалаб бошасам, 
Кёлюм рахат болуб, базыб айтыр эдим: 
Сюеме сени, джулдуз кёзлю кёгюрчюнюм. 

ОЛ ТЮЛМЮ ЭДИ? 

Джазны къанат тюбюнден тюшгенча, 
Джюуюлдейди шорбат чыпчыкъ. 

...Къышны бир къыяма кюнюнде, 
Ауузунда да гырджын бурхусу бла, 
Орамда бузлаб тургьан а ол тюлмю эди? 

УЯ ЭТЕДИ 

Къулагьына мычхы таууш келе, 
Къанатлы терекде уя этеди. 

КЪАНАТЛЫЛА БЛА ТИШИРЫУЛА 

Чыпчыкъланы джарыкъ джюуюлдегенлери, 
Къызланы къууанчлы кюлгенлери... 

Кюз артында узая, ташая баргьан турнала, 
Ахсыныб, аланы ызларындан къарагьан тиширыула… 

Джазны 
Тиширыула бла къанатлыладан алгьа сезген 
Бир джан болмаз. 
Къачны да... 

ЭКИ КЪАРАМ 

1 
Уяда кёргенин этди дунияда, 
Дунияда кёргенин этди уяда. 
Кёб турмай уясы чачылыб тюшдю, 
Дуниясы да чачыла барады. 

2 
Уяда кёргенин этди дунияда – 
Дуниясы берекетли болду, юйюча. 
Дунияда кёргенин этди уясында – 
Уясы кенгирек, джарыгьыракъ болду. 

КЪАРА СУУ 

"Къурч санлада бегиген ол темир джан 
Терк чыкъмайды быллай тулпар санладан..." 
Умарны джаныча чыгьады къара суу 
Айырылалмай тёнгегинден-къаядан, 
Ёмюрлени айырылалмай къаядан. 

Кеси да ёрге, кёкге кетген къой, 
Кёкледен, мийикледен келеди эниб, 
Туугьан джерине джюреги эриб,- 
Ёзенни ёлюмсюз джаны къара суу. 

Пелиуан къаяны джарылгьан джюрегинден 
Къанча урады къара суу, къара суу. 
Джаралы къаяны деу ёшюнюнден 
Къанны джууалмай саркъады къара суу. 

Къара къыйынлыкъ къызартхан къаяны 
Къызгьан санына себебди къара суу. 
Элни кюл этген терсликни отун 
Джукълаталмай къалыб, джылайды къара суу. 

Оюлгъан, къаралгьан юй тюб хуналагьа 
Агьазча киреди, чыгьады къара суу. 
Элни сюрген джауну ызындан 
Татаркъанча барады къара суу. 

ИШ КЪУТХАРЛЫКЪДЫ БИЗНИ 

Ата-бабаны кюйген сабанын 
Туудугьу суу тартыб, сугьарыр. 
Ата-бабаны къутхаргьан иш 
Мени да, сени да къутхарыр. 

Иш къутхарлыкъды бизни 
Тарлыкъдан, зарлыкъдан, терсликден да, 
Джалгьан даудан, итликден да 
Иш къутхарлыкъды бизни. 

Къутхара келгенича халкьны 
Таш башында, узакъ тюзледе да. 
Табылынмай къалса да хакъы, 
Ол къыйынлыкъгьа иш бла тёзелгенди. 

Тенгиз джюрекде чайкъалса, 
Хайыр джокъ кемеден, къайыкъдан. 
Иш къутхарлыкъды бизни 
Джюрекни кемирген къайгъыдан. 

Иш чыгьарлыкъды бетин 
Хар бирибизни, халкъыбызны да. 
Иш сакъларыкъды бизни 
Атыбызны, хатыбызны да. 

Ууакъ къайгьыланы букъусу 
Юсюнге, кёлюнге да чёксе, 
Мийик затланы кёргюзтмей, 
Кюнюнгю мутхуз, аман этсе, 

Ишге кёмюлюрге керекди 
Бир таза суугьа кёмюлгенча. 
Ол заманда дуния кёрюнюр 
Толгьан Ай булутдан кёрюннгенча. 

"Алма биш, ауузума тюш",- 
Деучюле къысханлыкъгьа тиш, 
Иш къутхарлыкъды бизни, 
адамны Адам этген иш. 

Унутуллукъдула дауур да, сёз да, 
Кесибиз да кетерикбиз атдан. 
Къартлыкъ джашыбыз, сын ташыбыз да – 
Этген ишибиз къаллыкъды артда. 

Таза, мамыр кёк бла – Тейрибиз бла 
Биргеди дуниягьа саламыбыз. 
Джерибизни терибиз бла 
Сугьарыб ёсдюрген сабаныбыз 

Баш урады джерге да, кёкге да. 
Ол берекетли ашыды тюзню. 
Не къыйынлыкъдан, палахдан да 
Халал иш къутхарлыкъды бизни. 

ЭРКИШИНИ ИЙМАНЫ 

Джюзюнчю кере чачсала да 
Джулдуз тамгъалы уянгы, 
Дагьыда алай джашаргьа 
Сен къутхарлыкъча дунияны, 

Фыргьауунла баш болуб 
Тюзлюкню атсала обагьа, 
Терсейгенлени, джангылгьанланы 
Сен къайтарлыкъча тобагьа, 

Тюзлюкню джерге кёмдюк деб 
Кёл кенгдирселе душманла, 
- Тюзлюк, къайдаса энди деб-, 
Табалаб сорсала ала, 

-Адам джюрегиндеме,- деб, 
Сенден чыгьарча ауазы, 
Кёлюнге булут чабса да, 
Джерни не тубан басса да, 
Сен, келлик кюнча, аязы. 

"Игилик кючлемеген джюрекни 
Ибилис кючлейди",- деб, 
Къартла билмейми айталла: 
"Иймансыз джюрек – Ибилис". 

Керти эркишини ийманы – 
Адамгьа, джашаугьа ийнамы. 

Джашауну ахыры болмазына, 
Адам улу джашарына, 
Ийнана, ийнандыра 
Джашагьанладыла деуле. 

ХЫЗЫР-ИЛИЯС 

Меннге бир бек керекли кюн 
Базыб тургьанларым капеклерин къызгъандыла. 
Садакъа джыя келген бир факъыра уа 
Меннге джангыз сомун узатды. 

Сому неме джарарыкъ эди, 
Алай а, ол мени джаныма джарады. 
Сомун он тюмен этиб къайтарырма. 
Ол асыры халалдан джарлы болгьан болур. 
Меннге уллу разылыкъ бла узатхан сомун 
Джанына тиерге къоркъгьандан алдым. 

...Ол Хызыр-Илияс болгьанын энди ангылайма.

АДАМ БЛА ТЕРЕК 

Адамла аман сууутхандыла, 
Эрши огьуна кёрюнедиле кёзюме. 
Энди кимге да кёлюмю ачыб бармам, 
Энди кимни да джууукъ къоймам кесиме. 

Адамлыкъ, Къарнашлыкъ, Шохлукъ 
Къанатларын джайгъандыла кенгнге. 
Сора къаяны эрнинде къазакъ нарат, 
Мыдах къараб, къол нек булгьайды меннге? 

Бир деб бир джагьы, болушлугьу болмай 
Кеси кесине таяныб ёсген терек, 
Джаным тёнгегимден айырылгьаны болса, 
Сеннге къонуб солур, рахатлыкъ табар. 

Мен бюгюн къаягьа илиниб баргьанда да 
Джибни учун, джанымы къыйырын бегитгенме сеннге. 
Чегетни ауур хауасын, сёзюн кёлтюралмай, 
Абрек чыкъгьанча кёрюнесе кёзюме. 

Къая эрнинде ёсген джангыз терек, 
Тамырларынг джюрегимдедиле мени... 
Адамла мени сууутхан кибик, 
Терекле сууутхандыла сени. 

Биз джерден танг ёрге айырылгьанбыз, 
Къонакъ болургьа джетишгенбиз Тейриге. 
Биз ёлсек да джангызлыкъдан ёллюкбюз, 
Биз ёлсек да джангызлыкъда ёллюкбюз 
Мен Адамгъа, сен Терекге термиле. 

АРАБДА КЪАРАЧАЙЛЫНЫ ЁКЮНЮУЮ 

Ата джуртсуз къалгъан эдик, 
Энди ана тилсиз да къалабыз. 
Джашаргьа сюе эсегиз, 
Къабырларыгьызгьа къарагьыз. 

Къарагъыз ёлген тиллеге, 
Нек ёлгенлерин ангылагьыз. 
Биз ол дуниядан сёлешебиз, 
Сиз бизге иги тынгылагьыз. 

Ёлюмге биринчи атлам – 
Бир-бирин сюймеу – къайырылыу. 
Ёлюмге экинчи атлам 
Туугьан джеринден айырылыу. 

Ахыр атлам да ёлюмге – 
Тойгъан джеринде къутуруу. 
Къайдан чыкъгьанын, ким болгъанын, 
Тилин-адетин унутуу. 

...Ата джуртсуз къалгъан эдик, 
Энди ана тилсиз да къалабыз 
Джашаргьа сюе эсегиз, 
Сиз бизге иги къарагъыз: 

Бизге ёлюм не ючюн келди, 
Андан оюм эте джашагьыз. 

ДЖОЛЛАНЫ ИЗЛЕМЛЕРИ 

Къол булгьайды джол 
Тереземден къараб: 
"Тюл шойса да къарт, 
Мени джанлы бол. 
Мени джаным бол. 

Бар мени аллымда 
Баш ием кибик. 
Атларма ызынгдан 
Къучакъны кериб. 

Ёсерге излейме, 
Алгьа силкинирге. 
Бу гитче белгиде 
Къойма ёлюрге. 

Мен ёлсем сизге да, 
Джайылыр ёлет. 
Онг джокъ эсе Джерде, 
Мени кёкге ёрлет." 

Къой Джол къол булгьайды: 
«Мени джерге эндир..." 
Джолланы букъулата 
Тауусулады ёмюр. 

Джулдузну сылагьанлыкъгьа 
Адамны къолу, 
Бюгюн да тубандады 
Кесини джолу. 

АДАМЛАБЫЗМЫ БИЗ? 

Адам, акъылдан тёбе эсе, 
Джюреги да сюймекликден тебе эсе... 
Тохта, 
Алкъын илинмек аджал тюбей эсе, 
Адам инсан ажымлы ёле эсе, 
Адам къаллай акъылдан тёбеди, 
Джюреги да не сюймекликден тебеди? 

Алкъын къазауат къайгьы бар эсе, 
Уруш керек, сауут-саба чыгьарыла эсе, 
Адамны, адам улуну джанына къоркъуу бар эсе, 
Ол къоркъуу да адамдан эсе, 
Адамлабызмы сора биз? 

Дунияны рахатлыкъ кючлегинчи, 
Адамлыкъ – солугъан хауабыз болгьанын билгинчи, 
Къыйынлыкъны дуниядан тюб этгинчи 
Адам атха тюлбюз тыйыншлы. 

АДАМНЫ КЁЛЮ 

Мен – адетни, намысны билген халкъны - улу, 
Сюймекликни-кюймекликни тюлме къулу. 
Алай а, бир-бирде джюрегим улур: 
Шо къаллай къызладан къалдым къуру. 

Тюнюмде, тюшюмде да джашагьан, 
Таллагъа, байталлагъа да ушагьан, 
Мёлеклеге, къахмелеге да ушагьан 
Шо къаллай къызладан къалдым къуру. 

Кесини сезимлери бла джыртышхан, джагьалашхан, 
Ала шын турмазча, ючаякъ кишен салгьан, 
Айланнганладан акъыллыракъмыды, телирекмиди? 
Кишиге хыянатлары, заранлары джокъ эсе, 
Алагьа ат-бет атаргьа керекмиди? 
Джюрекни кёкюрекде, зиндандача тутхан, 
Хаман кеси кеси бла сермешиб тургьан 
Мёлек тюлдю. Огьесе мёлекмиди? 

Биреу ичинден айтханны 
Биреу тышындан айтды. 
Биреу таша этгенни 
Биреу туру этди. 
Биреу кёлюнде этгенни 
Биреу кертиси бла этди. 

Ол ариу къызны 
Ким кёзю бла, ким сёзю бла, 
Ким къолу бла – 
Хар ким болумуна кёре сылады. 

Кёрюб болмагъан адамын да 
Ким кёзю бла, ким сёзю бла, 
Ким къолу бла – 
Хар ким болумуна кёре ёлтюрдю. 

Аллахны аллында 
Ала бирча гюнахлыдыла. 
Къучакъладым деген да, къучакълагьанчады. 
Ёлтюрдюм деген да, ёлтюргенчады. 

Кереклиси уа 
Таза, мийик оюмлагьа къучакъ керирге. 
Гюнахлы, учуз излемлени уа – ёлтюрюрге. 

Дунияны не тубан кючлеб турса да, 
Чууакълай, тазалай турургьа керекди 
Адамны кёлю. 
Кир тенгиз, суу ахырзаманлай айланса да, 
Джашил айрымканлай къалыргьа керекди 
Адамны кёлю. 
Тюз адамгьа солуу-къарыу берген джер 
Болургьа керекди адамны кёлю. 

Алай эсе, 
Тынгымы-къарыууму алгьан болмаса, 
Мени кёлюм джангыз кесиме да 
Тынгы-къарыу нек бермейди сора? 

ХАЛКЪЫМ, АНА ТИЛИМ, ТУУГЪАН ДЖЕРИМ 

Болумсуз, къарыусуз кёрюндюм кесиме, 
Акъылсыз, фахмусуз кёрюндюм. 
Не башыма, не башхагьа хайырым джокъ – 
Барады кетиб ёмюрюм. 

Туугьан джерими ташларын 
Джулдузлагьа тенг этди кёлюм. 
Кюнбетде къой джолну Къой Джолча кёрдюм, 
Алай а, аны ючюннге 
Дуния мени джуртума, элиме 
Мени кёзюм бла къарамазы хакъды. 
Меннге, мингнге къанын-джанын да, тилин да бериб, 
Халкъым – ёсе, ёлюмсюз бола баргьан халкъды. 

Меннге не ючюн берилгенди бу джан 
Халкъ ючюн аны берлик тюл эсем? 
Меннге не ючюн берилгенди бу джурт, 
Джурт ючюн отха кирлик тюл эсем? 
Меннге не ючюн берилгенди ана тил, 
Аны сакъларыкъ, джакъларыкъ тюл эсем? 
Адам болуб нек туугьанма сора 
Адам ючюн джашарыкъ тюл эсем? 
Не ючюн келгенме джашаугьа 
Джашауну ёлюмден къутхарлыкъ тюл эсем? 
Алай а, аллай кючню ким берир меннге? 
- Халкъым, Ана тилим, Туугъан джерим. 

БОЛГЪАНЫЧА 

Джашау ол адамладан къуралады. 
Хар кетген адам джашаудан кетеди, 
Джашауну бир кесегин алыб кетеди. 
Джашауун кимге болса да къоюб кеталгьан, 
Джашаугьа эшик ачыб кеталгьан, 
Джашауун джашаугьа къоюб кеталгьан 
Ол а ёлюмню джолун кеседи. 

ДУНИЯ АЛАМАТЫ 

Бол дейме Аллах аманаты – 
Меннге сенсе дуния аламаты. 
Кёлеккенг огъуна тюшсе юсюме 
Эм насыблыгьа санай кесими, 
Джашайма. 

Бугьоула, бугьойла да тыймазла мени 
Ариулукъгьа-мийикликге-сюймекликге элтген, 
Сеннге элтген ёр джолумда. 
Мени юйюмде джашамасанг да 
Сен джашарса мени назмумда. 

Келинчик этиб сюерме сени 
Джырымы джулдуз мюйюшюне. 
Къууаннгандан, чынгаб бёркюмю тагьарма 
Кёкню Ай мюйюзюне. 

Кёкде Къой Джолну эки джаны бла 
Орнатырма бусакъ тереклени. 
Джюрегингде сюймеклик хауанг бла 
Тынгысыз эте джарлы мёлеклени 

Сен джюрюрсе. Джазыу а сени 
Джерге да атар, кёкге да чыгьарыр. 
Къатылгъан а эталмаз, джаннган къадарда 
Джюрегинги сюймеклик чырагъы. 

Сени амалтын кёрюнеди дуния да аламат. 
Дуния да, сен да – Аллахха аманат. 
Сюймеклигибиз, кесибиз да – Аллахха аманат. 
«Мадар этсек, Аллах къадар этер» деб, 
Насыбыбыз ючюн этеме кесим да къазауат. 

СОРСАГЪЫЗ ДА АХЫР КЮНЮМДЕ 

Кёк чартлайды чууакъ кёлюмде – 
Озгьан джангурну джамчы бла сюреме. 
Эшитирсиз, сорсагьыз да ахыр кюнюмде: 
Джюрек сюйгенни табмайын ёлеме. 

Кёк чартлайды чууакъ кёлюмде, 
Джангур да озмагъанды джамчы бла сюрюрча. 
Не излеб да сени табалмай къалдым, 
Сени ючюн джашарча, ёлюрча. 

Ненча къызны шо ненча кере 
Кюн джарыгьына мийикге тутдум. 
Ала да анча сайын сыбдырылыб 
"Шоп" деб келиб балчыкъгьа тюшдюле. 

Дагъыда сёзюмю этерге кюрешдиле, 
Къуйрукъларын ары-бери булгъай… 
Огьай, 
Аланы да бош гюнахларына кирмейим – 
Ала да бирер насыбсыз, джарлы. 

...Кёк чартлайды чууакъ кёлюмде, 
Джауум да кёлге джауады, билеме. 
Эшитирсиз, сорсагьыз да ахыр кюнюмде: 
Джюрек сюйгенни табмайын ёлеме. 

АДАМ КЪЫЙЫНЛЫДЫ 

Бир къуджур сагьыш башымы кючледи да, 
Джарыкълыгьым тубаннга кёмюлдю: 
Адамны джашауу, иши-кюреши да 
Бютюн магъанасыз, кёзбау кёрюндю. 

Не тюрленсе да джашауда 
Адам къыйынлылай къалады: 
Не ёлюм келеди аны таба, 
Не ол ёлюм таба барады. 

Дуниягьа джаратылгьанлы бери 
Алайды аны джазыуу. 
Ёллюк джан болгъанын ангылагьандан сора уа 
Минг къат ёседи джарсыуу. 

Ёзге Адамгъа келсе да ёлюм, 
Сабийлери кёрюне кёзюне, 
Джашау аны бла юзюлмезине 
Ийнанады да басады кёлюн. 

...Ай медет, энди аллай ийнаныу да 
Кюнден-кюннге азая барады. 
Адам тюл, адам улу саудан 
Ёлюм бла бетлешиб турады. 

Адам улу бары къырылыб 
Джашау тохтаб къалырмы джерде? 
Джылтыргьан дуния китабны бетлерича 
Къачхы чапракъла учалла джелде. 

ДЖЮЗ БИРИНЧИ КЕРЕ ДА... 

Къызла джюз кере алдагъан болурла... 
Мен а джюз биринчи кере да, 
Биринчи кереча барама ийнаныб, 
Пушкинни майданына сеннге тюберге. 

Сен да сёзюнге толу болмай къалсанг, 
Александр Сергеевичге берирме гюллени. 
Меннге дери да кёбле этгендиле алай, 
Поэзия алдамайды кишини. 

Насыбларына тюберге деб келедиле 
Поэзияны майданына келгенле. 
Ой нечик кёбдюле былайда 
Къууаннганла, сакълагьанла, кюйгенле. 

Беш такъикъаны сакълаялмай кетгенле, 
Билемисиз, ма сизни кибик къызла 
Сюйгенлерин айла бла, джылла бла 
Сакълай келгенлерин, сакълаб да тургьанларын. 

Ай медет, заман тюрлене баргъанча, 
Адам да тюрлене бара болур. 
Джукъгьа дженгил ийнаныб къалыучу джюрегим а, 
Адамгьа бурунча ийнаннганлай турур. 

...Поэзияны майданына келедиле 
Джюреклерин сюймеклик тарагьанла. 
Сюймеклик бла Поэзия – джашауну эки къанаты 
Ол бютюн ачыкъ кёрюнеди былайда. 

ЭМ НАСЫБЛЫ АДАММА ДУНИЯДА 

Бусагьатда аллай музыка джокъду 
Мени джаныма джарарча. 

Аягьы кесилген музыка, 
Тамагьы бууулгьан музыка, 
Къанаты юзюлген музыка 
Джаным кесиди. 

Огьай, 
Бусагьатда кёлюм - 
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей, 
Бир къанатлары да, сыныб сюйреле, 
Айланнган турналадан толуду. 
Аланы къычырыкъларыды бу тизгинле. 
Ансы мени бир хатам джокъду, 
Мен эм насыблы адамма дунияда. 

ДЖАРЫКЪ. МУЗЫКА. КЪАН. 

Джарыкъ да сол джанынгдан тиерге керекди, 
Музыка да сол джанынгдан чыгьаргьа керекди – 
Джюрек табадан. 
Джюрек табадан уруб келген къанча... 

УРУШДА 

Чырпыланы ичинде 
Шоркъулдайды къара суу. 
Айрандан толу гыбыт 
Сенде джатад, къара суу. 

Дюрюсюн аягъына чыгьыб, 
Сени таба келед къарт. 
Ол сенден абдез алыб, 
Ашыкъмай намаз этер. 

Андан сора гыбытдан 
Гоппаннга айран къуюб, 
Къатхан нартюх гырджын бла 
Ол дамлы ауузланыр. 

Кийиз бёркюне тюшген 
Гырджын умурланы чёплей, 
Иги джорала эте, 
Хыршысы таба атлар... 

...Шо бусагьатда барыб, 
Ол сууда бет-къол джуууб, 
Сууукъ айрандан тогьуб, 
Къартны чалкъысын алыб, 
Бир чалкъы чалыр эди... 

...Къуугъун! Кетди бёлек, 
Уруш чарсха кёмюлдю. 
Ол къартны джангыз джашы 
Ол кюн урушда ёлдю. 

КЕЛ 

Мени юсюмден кенгден сора 
Турма сен. Сенден сора 
Ким ангыларыкъды мени? 
Ким? Тутулгьанды Кюн. 
Тутулгьанды Ай. 
Тул къалгьанды джай. 
Тебренеди джер. 
Кюкюрейди кёк. 
Нек? 

Бир къанатын бушуу басыб, 
Бир къанатын букъу басыб, 
Джыгьылады джыр. 
Тунчугьады джыр. Келе кир. 
Джырны дууадакъ бойнун 
Джерден айыр да къойнунга къыс. 

Кёл бер – 
Бузджюрек да джырджюрек болур. 
Кел бери. Кел. 
Джукълайды эл. 
Джукълайды джел. Кел. 
Джер тебренеди джюрекде, 
Кёк кюкюрейди джюрекде. 
Бешик да къуру. Эшик да къуру. 
Кел.

КИМ КЪУТХАРСЫН ДУНИЯНЫ… 

Адамны къыйынлыгьындан джылдан джылгьа, 
Бизни ёлюмден сакълаб тургьан, 
Кёкню озон къаты джукъара барады 
Дейдиле алимле. Алай болса да, 
Ангыбыз-эсибиз-джюрегибиз джукъармаса, 
Анга да табылыр мадар, 
Неге да табылыр мадар... 
Табигьат, 
Къыйынлыкъладан къутулур ючюн, 
Ёз джанына себеб излеб, 
Алай джаратхан болур адамны. 
"Башыма азабха джаратдым аны",- 
Дей эсе да ким биледи энди. Алай а, 
Бир терек, бир джашил терек 
Юч адам солурча бир таза хауа 
Береди. Ол да белгилиди илмугьа. 
Андан хапарлары болмагъан эсе да, 
Бизде Джуртда Джангыз Терекге 
Юч ёзен да табыннганлай тургьанды. 
Суугьа, агьачха, кёкге, джерге да, 
Таб тюрлю-тюрлю джаныуарлагьа да 
Ата-бабаларынача къарагьандыла буруннгула. 

Энди уа? 
Сууланы бокълаб, хауаны бузуб, 
Чегетлени кесиб, джаныуарланы къырыб, 
"Газ" деб, джерни джюрек отун алыб, 
Нефть деб, къара къанын ичиб, 
Темир, магьадан деб, болгъанын къазыб, 
Табигьатха артыкълыкъ этиб, тонаб, 
Сора, 
Кеслери къошларына от салыб чабханча, 
Озгьан джангурну джамчы бла сюргенча, 
Чабадыла хахай-тууай этиб. 

«Сакъла, кесме»,- джангыртадыла 
Чокуна-афендини сёзюн. 
"Суула къуруйдула, къалмагьанды тёзюм". 
"Джер тебренеди, джарылады, джутады". 
"Джел къыяма болгьанны къурутады"... 
Дагьыда былагъа ушаш дуния бла бир сёз. 

Тюб болургьа башлагьан джаныуарланы, къанатлыланы 
Къызыл китабха тюшюредиле сакъларгьа, 
Кеслери уа ахырзаман сауутун чыгьарыб 
Аны бла къоркъутадыла бир-бирин. 

Джерде уа тёгюледи къан, термиледи джан... 
Къызыл китабха тыйыншлы ненча халкъ, ненча тил... 
Дуниядан да думп болгьан ненча халкъ, ненча тил... 
Джер, Адам улу саулай да 
Аллахны къызыл китабына тюшерча болгьандыла. 

Ёмюрлени узагьына тюрлю-тюрлю ауруула, эминала 
Тюрлю-тюрлю къыйынлыкъла, къазауатла 
Тюшюндюралмагьан эселе адам улуну, 
Не суу ахырзаман, не Хиросиманы кюл этген ахырзаман 
Тюшюндюралмагьан эселе адам улуну 
Неди да аны тюшюндюрлюк, бирикдирлик?! 

Джерге насыб къуршоу болуб тургьан 
Хауаны тешиб, кёкге чыкъгьанды адам, 
Чексиз кёкге эшик ачханды адам, 
Кёзге кёрюнмеген атомну чачханды адам. 

Андан кетсе къалмазча джугьу 
Аллай мийикликге чыкъгьанды адам улу, 
Кеси кесин ёлтюрюб къоярча 
Аллай кийикликге джетгенди адам улу. 

Бютеу джерге тюшгенди къоркъуу: 
Къалырмы, къалмазмы адам улу? 
Сакъланырмы джашау, сакъланырмы дуния? 
Къайда къайгьы, сагьыш да андан уллу. 

Джашау тюбелек джокъ болуб къалыр деб, 
Алгьын кишини да эсине келмегенди. 
Кеси кетсе да иши, юйю саулагьа къала, 
Джашауу магьанасыз кёрюнмегенди. 

Энди уа дун-дуниягьа ахырзаман келиб, 
Сени бла бошаллыкъ эсе уа джашау, 
Сора не магьана ишингден, кюрешингден, 
Юйдеги къурагьан да гюнахлы иш тюлмюдю? 

Аллай сагьышла адамны унукъдуруб, 
Къанатларын къоймайдыла эркин къагьаргьа. 
Ахырзаман къайгъыдан къутулмай 
Мадар джокъ толу насыблы болургьа. 

Адам – ёллюк джан – ёлюмсюзлюгюн 
Сабийлеринде, туудукъларында кёргенди. 
Ол ийнамы, ышаныуу да къуруй эсе энди 
Heгe таяныб джашау этсин ол? 

Быллай ауур сагьышланы, къайгьыланы къатында 
Ууакъ къайгьыларыбыз, сагъышларыбыз не? 
Дагъыда адам улу биригир орнуна 
Дау табаргьа кюрешеди бир-бирине. 

Хар бир адамны, бютеу адам улуну 
Тюшюндюрлюк, бирикдирлик не зат болур? 
Не зат болур бу джарлы джерни 
Ахырзамандан къорурукъ, къутхарлыкъ? 


КЪАЧ БЛА ДЖАЗ 

Ариулугьу онга тебреген тиширыуча, къач 
Келиб джазны къатына олтурду да, 
Бойнундан къаты къучакълады. 

Аны чапракъ кёз джашларында, 
Къалтырагьан имбашларында 
Алтынны джезин ачхан 
Чексиз мыдахлыкъ, бушуу бар эди. 

Джаз аны кёлюн джазаргьа 
Умут этгенинде уа, 
Ол, боялгьан башын кёлтюрюб: 
«Сени джылауунгу этеме»,- деди. 

ДЖАН БЛА ТЁНГЕК 

Санымы къыялмазсыз кёбге. 
Джанымы къуялмазсыз кебге. 
Кёкге 
кёлтюрюлюб баргьанлай, 
Ташайырма кёзден. Мен – Тейри адамы. 

Джаным санымы сау джыртыб, 
Кетер чексизликге. Олду насыб. 
Тёнгегими ауур топракъ басыб, 
Джерге терен кёме баргьанда да, 
Джюрегим кёкге акъ кёлекке атар. 
Ол – 
Айталмай къалгьан сёзюм мени. 
Ой, 
Айтылмай къалгьан сёзюм мени... 



ДЖЮРЕКНИ ТЕНГЛИГИНДЕН КЪАРАСАНГ 

Тиширыудан ариу не болур дунияда 
Джюрекни кёзю бла къарагьанда, 
Аны ауазындан ариу макъам да къайда 
Джюрегинг бла тынгылагьанда. 

Тенгизни тенглигинден къарагьанда 
Джерде тауладан мийик зат болмаз. 
Джюрекни тенглигинден къарагьанда 
Тиширыудан ариу джан болмаз. 

Тауну мийиклигинден, тенгизни теренлигинден, 
Тюзню кенглигинден, кёкню чексизлигинден – 
Джюрекни тенглигинден къарасанг, 
Къайсы ёмюрде да тиширыу – 
Мона Лиза, Лейла, Хорасан... 

Огьай, тиширыудан ариу джан джокъ дунияда 
Джюрекни тенглигинден къарасанг. 
Джайгьы танг аласындан уяннганча къанатлы уяда 
Кёлюнгде назмукъанат сезим уяныр. 

Джюрекни тенглигинден къарасам дуниягьа 
Тиширыуду мийиклик, ариулукъ, тазалыкъ. 
Тау, эригенча, Кёк ачылгьанында, 
Алай эрийди эр джюрек аны аллында. 

Тиширыуну къудрети джарытхан дуния 
Джандет болур, эшта, сени атынг. 
Эр учунмазлыкъ, чыгьалмазлыкъ ёр джокъ 
Тиширыу болуб аны къанаты. 


БИЛМЕЙМЕ, КЪАЧАН... 

Билмейме, къачан кёрюрме сени: 
Къар да джауады джайгьа да къарамай. 
Гюл а чакъгьанды кюннге да къарамай – 
Къачан болса да кёрюрме сени. 

Билмейме къачан джетерме сеннге. 
Суу чынгаса да тешиб къаяны, 
Аллах-адам да тыялла аны, 
Билмейме къачан джетер тенгизге. 

Билмейме, айт, шо ненгден таныйым, 
Кёбдю ариу дуния башында, 
Кёб алданнганма алтынды деб джез, 
Алкъын тюнгюлмей излейме дагьыда. 

Билмейме, къачан табарма сени, 
Къачан, къалай? Эй, антсызды билген. 
Быллай ишге гюнахды кюлген – 
Джан джартысын излейд къыйынлы. 

Билмейме, къайры чабады джюрек – 
Заман къобаны бургьан тирмен таш. 
Акъ не къара болуучанды унунг, 
Бир кюн джарылыб къаллыкъ тирмен таш. 

Билмейме, къачан тюберме сеннге – 
Къарды, сууукъду, джайда кибик тюл. 
Барын истемей къызара эсе гюл – 
Табмай, тюбемей къалырма къалай? 

ЭСКИ ДЖЫЛ ТАУУСУЛА... 

Узакъ, джууукь да бир-бирин алгьышлагьан 
Бу байрым кече, байрам кече кесим джангыз къалдым. 
Кесим джангыз десем да къатымда 
Мурулдай эди къанаты сыннган кёгюрчюн. 

Кюреше эди сыннган кьанатын джыяргьа... 
Аны Чернобыль огьесе афган джелими келтирди? 
Байрамгьа кенг ачылгьан тереземден 
"Адам насыблыды" деген джыр бла бирге тюшдю ол. 

Олсагьат мен тереземи этиб, 
Къанаты сыннган кёгюрчюнню къолума алдым. 
Ол – кёгюрчюнмю эди, адам джюрегими эди, 
Заманны тюрсюнюмю эди, билмейин къалдым. 

Мен аны джюрегиме къысдым, 
Огьесе джюрегимими къысдым кесиме? 
Адам улуну джаны тёнгегинден чыгьыб, 
Ызына киргенча кёрюндю кёзюме. 

...Байрым кече, байрам кече бошалды. 
Джангы Джыл башланды. Джангы джыл. 
31. 12. 1987 - 01. 01. 1988 

КЮН ЭНТДА БИР КЕРЕ АЛДАСА... 

Озгьан заманны ичине 
Халкъ юренди Эзопну тилине. 
Сыртындан тюшюб "алма биш, 
Ауузума тюш" дерге да. Ма андады иш. 

Энтда къаллай бир керекди заман 
Тюзлюкге ийнаныр ючюн адам. 
Джерине кёре адамы да дейле, 
Джылына кёре джыланы да дейле. 

Джылан ургьан джибден да илгеннгенча, 
Сютден кюйген суугьа да юфгюргенча, 
Джюрек къыйынлыкъны унутуб къоялмайд, 
Джаз келгенине толу ийнаналмайд. 

Алай а, чууакъ бола келиб, 
Кюн энтда бир кере алдаса бизни, 
Сора ахырзаманнга тенг эт да къой, 
Ийнамсыз къалгьан джюреклерибизни! 

БАТЫБ БАРГЪАН КЮН 

Къар-буз эрисе, ачылгъанча 
Джерни джарылгьанлары, 
Алай ачылдыла ышаргьанынгда 
Джюрек джараларым. 

Къалмадыкъ 
Бир-бирибизни къыйнар ючюн. 
Сыннган кёлюм энтда бир сынды 
Тюз къайнар ючюн. 

Джашауну татлылыгьы бла къысхалыгьын 
Кёрдюм кёзлерингде. 
Сокъур кёзден чыкъгьан джаш – 
Бу сёзлерим. 

Ариулукъдан къанмадым... 
Инджитед бютюн, 
Кёзлеринден къан тама, 
Батыб баргьан Кюн... 

ТИЛЕК 

Джашагьан, ёлген да хакъды. 
Къадардан тилерим джангыз: 
Ёлсем – 
Ана тилимде халкъыма керек 
Бир джангы сёзге бурулсун джаным. 

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ 

Джазгьы джабалакъ энеди алай, 
Кёкню сагьышы эннген кибик. 
Гяхиник а эмеди аны 
Бузоу анасын эмген кибик. 


СУУ 

Бир джерде 
Ташны тешиб чыкъгьан къара суу, 
Арлакъда бир бош джер джарылгьаннга 
Къуюлуб, джутулуб, думп болуб 
Баргъанын кёрдюм да, 
Ёллюк джанланы джылауларын этдим. 


КЪЫЙЫНЛЫ ХАЛКЪЛАНЫ ПОЭТЛЕРИ 

Зулму-зорлукъ джойгъан халкъыны 
Джылауун, бушууун этерге, 
Поэтни джокъ эди эркинлиги: 
"Джыларгьа да джокъду эркинлик". 

"Не уллу болса да кьоранчы, 
Джуртун табхан халкъны къууанчы…" 
Джырларгьа къоймай эдиле поэтни – 
"Джырларгьа да джокъду эркинлик". 

Болмагъанында, кёлюндегин 
Бир башха тилде басмалады да, 
Терен ахсынды: 
"Ана тилге да джокъду эркинлик". 

Джерини ариулугьуна, байлыгьына джутланыб, 
Халкъны джуртундан сюргенлеринде, 
Поэт Кёкге къарады: 
"Туугъан джерге да джокъду эркинлик". 

Къалапеледен бери джашаугьа къарады да, 
Амалсыздан кёлюн басды: 
"Тюз адамгьа джашагьан къыйынды, 
Тюз сёзге джокъду эркинлик". 

Сора, Кёкден, узакъдан-джууукъдан, 
Тюзлюк Аллахындан ауаз келди: 
"Сен мадар этсенг мен къадар этерме. 
Кюреш". 

ДЖАШАУ 

Ариуланы кёрюр ючюн да къалмадыкъ, 
Сюймекликден ёлюр ючюн да къалмадыкъ, 
Шо дагьыда бир тоймадыкъ, къанмадыкъ. 

ЭКИ ТИЗГИНЛИ БИР НАЗМУ 

Ушайсыз да ушайсыз, 
Айтыргьа амалыбыз джокъду ансы. 

ТОЗУРАГЬАН АРИУЛУКЪ 

Кёк, сыныб, къошун-къошун болуб, 
Балчыкъ кёллеге тюшюб турады. 

КЮЧ КЪАЙДАН ТАБАДЫЛА 

...Шайтанла бла джашаб, 
Бир-бирле къайдан табадыла кюч, 
Сагъыныргъа атын Аллахны? 

ТАШ БАСХАН КЫРДЫК 

Къара джюреклиле да 
Бу акъ дунияда джашайла. 
Къара иннетлерин тым этиб, 
Бизни тынгыбызны ашайла. 

Ёзге къара джюрекде да 
Акъ дуния джашай болур. 
Не келсин, ол таш басхан 
Кырдыкга ушай болур. 

СЁЛЕШЕЙИК КЪАРАЧАЙЧА 

Кёзлерибиз джарыр ючюн Кюнча, Айча, 
Сёзлерибиз джарар ючюн Кюнча, Айча 
Сёлешейик къарачайча. 

Элиблеча сыйлы эллерибизде, 
Джаннетлеча ариу джерлерибизде 
Къарачай тилни берекети турсун. 

Къарачай, 
Халкълыгьынгы тас этмеген эсенг сен, 
Къраллыгьынг бар эсе сени, 
Франциягьа француз тил къуллукъ этгенча, 
Ингилизге ингилиз тил къуллукъ этгенча, 
Къарачай тил сеннге алай къуллукъ этер. 


О БИЙ БУСАКЪ! 

Кёлеккеси 
Мыдахлыкъча къабланнган, 
Кёкге кеси 
Умут кибик созулгьан 

Бу сакъ бусакъ 
Бусгак-бусгак болурун, 
Билемиди 
Балта аны томуруб? 

Биле эсе уа, 
Ол артыкъ да къыйынлы. 
Бусакъ – джерни джан тамыры – 
Къыйылды. 

Мычхы тишли 
Къоймайд анга къарауун, 
Файгьамбаргьа ышаргьанча 
Фыргьауун. 

О бий бусакъ, 
Балта къоллу къул сени 
Къадарынга бийлик этед 
Не ючюн? 

Нек берилгенд 
Анга аллай эркинлик? 
Ким бергенди 
Анга аллай эркинлик? 

О бий бусакъ, 
Сабий бусакъ, джаш бусакъ, 
Ёле туруб да, 
Аны ёлтюргенден баш бусакъ. 

Джангыз джерге, джангыз кёкге 
Баш ургьан, 
О кёк бусакъ, Тейри бусакъ, 
Кюн бусакъ. 


НЕК ДЖАРАТЫЛДЫМ ДА СОРА ДУНИЯГЪА? 

Ёллюк джанма. Билеме ёллюгюмю. 
Не тилек, не дуа этиб асырасала да, 
Къуртладыла бийлерик ёлюгюмю, 
Джийиргеншли къуртла кемирликдилё тёнгегими. 

Алай гюнахлымыды адамны саны, 
Къуртлагьа къалырча ахыры аны? 
Ёллюк болуб, чиририк болуб, 
Къуртла-къамыжакъла кемирлик болуб, 

Нек джаратылдым да сора дуниягьа, 
Ахрат азабын нек сынадым да джашаб дунияда, 
Нек къыйынлашдым ахырым алай бошаллыкъ болуб?! 
Джандет зауугьун да нек татдым сора, 
Андан алай терк айырыллыкъ болуб?! 

Джаныма да тюлме разы 
Тёнгегими къоюб, кёкге атланныкъ эсе ол, 
"Мен къутулдум" деб, къанатланныкъ эсе ол, 
Джаралы тенгин душманнга къоюб, 
Башын къутхаргьан сатлыкъ тюлмюдю ол? 

Кимден, неден болгьанма да баш, 
Къуртха-къамыжакъгьа бола эсем аш. 
Сагьыныб табигьатны джоругьун, буйругьун 
Джазыу бир да булгьамасын къуйругьун. 

Ёлсем дохтурла, алимле тинтсинле, 
Тёнгегими ууакъ-ууакъ титсинле, 
Джанымы да тыяла эселе, тыйсынла, 
Миялагьа, таб, чалдышха джыйсынла. 

Кюрешсинле, не да этсинле, этсинле, 
Ауруу-талау болмаз кибик этсинле, 
Къартлыкъ-ёлюм келмез кибик этсинле, 
Адам деген сейир къудурет, Тейри кюч 
Джашаб, джашнаб турур кибик этсинле.

ДЖЮРЕГИНГ 

Бурундан келген нечик тюздюле сёзле: 
Джюрекни терезелеридиле кёзле. 
Эки кюнча кёрюне эселе кёзлеринг 
Чексиз кёкден чырт кем болмаз джюрегинг. 

ДЖАЗЫКЪСЫНДЫМ 

Сени ызынгдан 
Макъа да юч кере чынгады. 
Джазыкъсындым макъаны. 
Джюрегими да джазыкъсындым. 

ЁМЮРЮМ РАЗЫМА СЕННГЕ 

Кюн джылытса, таш да сууумай, 
Иги кесекни турад зауукъда. 
Кюн юсюнден тайгьанлыкъгьа 
Кюннге кёлкъалды бола болмаз ол. 

Кюн кюн узуну джылытханы ючюн да 
Шукур дей болур кече узуну таш. 
Бир кюн таш джюрегими 
Кюн болуб эритгенинг ючюн 
Ёмюрюм разыма, борчлума санга. 

ДЖАНКЪОЗЛА КИБИК КЪАЛДЫЛА 

Тамбла ёллюгюмю сездирди къадар, 
Алай эсе, бюгюн джашарыкъма. 
Кюнню кёзюн кёрлюкдю кёзюм, 
Тенглерим бла да бираз джаншарыкъма. 

...Не ачы къызылды Кюнню кёзю, 
Къаматады, джылыуу а – джокъ. 
Къачхы чапракъча юзюлед сёзюм, 
Кете баргъаннга керекмиди джукъ? 

...Джылы къачхы кюнлени биринде 
Чапракъ терегин къыйынлашмай къояр. 
Алай кетиуде, кете билиуде 
Кишилик, акъылманлыкъ да бар. 

...Эки къачхы чапракъ учуб келиб 
Эки кёзюмю джумдула. 
Назмуларым а джюрегимде 
Джанкъозла кибик къалдыла. 

ИНКЪЫЙЛАБЧЫ ДЖАНЫМ, КЪЫЙЫНЛАШМА 
(поэмадан юзюк) 

Буюрулду бу дуниягьа келирге, 
Кёз алдагьан ариулукъну кёрюрге, 
Аны ючюн отха, суугьа кирирге, 
Аны ючюн джашаргьа эм ёлюрге, 
Аны бла джашаргьа не ёлюрге. 

Бу дуниягьа мен къучагьымы кердим: 
Нартюх бачханы баш къусханын кёрдюм, 
Сабий гинджисине джаулукъ къысханын кёрдюм. 
Бу дуниягьа асыры тансыкьдан ёлдюм, 
Бу дунияны асыры сюйгенден ёлдюм. 

Ибилисни кёз къысханын да сездим, 
Джангылталмай, тиш къысханындан бездим. 
Ибилис, файгьамбар да адам джюрегинде 
Болгьанларын энди ажымсыз билдим. 

Европагьа тюл, кёкге, джети къат кёкге 
Мен терезе, Тейри эшиги ачдым. 
Европагьа тюл, джети къат джерге, 
Джюрекге, атомгьа джол табдым, ачдым. 

Бу дуниягьа хакъ кёлюм бла берилдим, 
Аны ючюн кёб къыйналдым, термилдим. 
Мухамматча ташла бла тюйюлдюм, 
Хыйса кибик зор-джол бла керилдим. 

Аны ючюн къалмады дуниядан кёлюм, 
Артыкъ халал болдум, къучакъ кердим. 
Артда мени тёнгегими керликле ючюн, 
Саулугьумда ёз джанымы харам этдим, кердим. 

Бу дуниягьа джыйырманчы ёмюрде келдим. 
Джыйырманчы ёмюрню иймансыз файгьамбарын 
Владимир Ильич Ульяновну (Ленинни) кёрдюм. 
Ай медет, аны осиятын толтурмай, 
Сталинни – къызыл Фукну – оноуда къойдула. 
Фыргьауунну-Таджалны башчы этиб къойдула. 

Адамланы, халкъланы къырыб, 
Социализмни аты бла социализмден бошаргьа 
Тебреген эди, алай ёлюб кетмесе ол. 
Бюгюн да, анча джыл кетгенден сора да, 
Тазаланыб бошаялмайбыз культну (къулну!) ууундан. 

Бу дуниягьа джыйырманчы ёмюрде келдим. 
Сталинни, Гитлерни да кёрдюм. 
Гитлер – ол империализмни ити, бети, 
Ол джаратылмазгъа амал джокъ деб окъудукъ, 
Ангылашынмагьан къызыл Фукду, къызыл Фук, 
Социализмде нек орун табды къызыл Фук? 

Табды эсе уа – эркинликни ёлтюрдю. 
"Кърал" деген – "къур", "къурал", "къурулуш" деу эсе да, 
Ол аны – "къыр" деген магьанагьа келтирди. 
Кърал къыра "кра" этди бизлени, 
Кърау урду инкъыйлабчы сёзлени. 
Ленин, Ленин кимге къойдунг сен бизни, 
Биз сынадыкъ Салабканы, Сибирни. 

Таджал, аджал маджалладан бошады, 
Тюзге, игиге маджаланы бошлады. 
Бизни бай этген эди ленинчи нэп, 
Аны ючюн айтхан эдик джашасын совет власт деб. 

Энди Таджал совет властны аты бла, 
Байындынг деб, джарлыны ийнеги бла, аты бла 
Къоркъутады, колхозгъа тартады, 
Болмаса тутады, къурутады. 

Колхоз деди, – джерибизни сыйырды, 
Колхоз деди, – малыбызны сыйырды, 
Джарлы, бай деб, болгьанны къайырды, 
Къул, ёзден деб, халкъны эки айырды. 

Халкъны бёлдю, юсдюрдю бир-бирине, 
Къатылды халкъны джерине, тилине, динине. 
«Аллахны къой, меннге табын»,- деди таджал, 
Алай болмагьанны сакълайды тарбууун, аджал. 

Алай бла тинни, динни бууду, 
Алай бла социалист сарыубек тууду. 
Сарыубек а социалист, капиталист болса да бир – 
Аны тамагьындан ол чайнамай джутарча кир. 

Къайырылсанг а – "халкъны джауу" дедиле – 
Тутдула, сюрдюле, "джутдула", 
Кесинг бла къалмай, юйдегинги, 
Джууугьунгу-тенгинги да къурутдула. 

...Бу дуниягьа джыйырманчы ёмюрде келдим 
Тюз сёз ючюн ёлтюрлюклерин билдим. 
Ёзге тюзюн айтыу борчум эди – борчумдан къутулдум. 
Аны ючюн къыйын джашадым, тутулдум. 

Ёзге мени сёзюмю кючю бла – 
Джанауалгьа джетгинчи, киргинчи обагьа 
Бар эселе тюшюннгенле, къайытханла тобагьа, 
Сора тюзлюк хорлады. Сокъураныу джокъ джукъгъа. 
Инкъыйлабчы джаным, сен, къыйынлашма, шош джукъла. 


АЛАН БЛА ОЮНЧАКЪЛАРЫ 

Алан деген уланны 
Игид джашауу, халы. 
Кёбдю рысхысы, малы, 
Къайгьысы да аз тюлдю. 

Майна, аты кишнейди, 
Хазыр болуб чабаргьа. 
Чарсха угулгьанланы 
Барын джетиб озаргьа. 

Узункъулакъ эшеги 
Созуб-созуб окъуйду, 
Тауда, тарда джюрюрге 
Къадыр кибик гыртчыды. 

Къадыр таджал болса да 
Къылыгьы бет джояды. 
Аджирча кишней келиб, 
Эшекча окъуб къояды. 

Ёзге Аланны къадыры 
Тау джолланы къыдырыр, 
Ауур джюкню элтсе да, 
Къабхан, чочугьан этмез. 

Эшеги да къала ишлеб 
Къуйругьу бла оймаз. 
Джангыз, тоюб турса да, 
Окъугьанын а къоймаз. 

"Эшек билген арба джол",- 
Деб бош кюлелле анга. 
Кеси харам болса да, 
Къыйыны уа халалды. 

Отун, бичен келтирир, 
Джашны, къартны кёлтюрюр. 
Тауда эшекге эскертме 
Салынса да боллукъ эд. 

Къадырны, атны, эшекни 
Сыртына атыб кетерча, 
Аланны пили да бард 
Дуния сейир этерча. 

Ол бурну бла кёлтюрюб 
Базыкъ томурауланы, 
Чегетден алыб келед, 
Алан мекям ишлерча. 

Пили, аты, къадыры, 
Эшеги да Аланны 
Бир масхабда джюрюйле, 
Айтханын этиб аны. 

Ненча кийик, джаныуар 
Турадыла Аланда. 
Ала кютю болгьанла 
Илешгенле адамгьа. 

Къаблан, аслан, аю да, 
Джылан, тау къуш, тюлкю да, 
Ит, сюлеусюн, бёрю да 
Къайырылмай бири да, 

Шохайлача джашайла, 
Халал ишлеб, ашайла. 
Бир бирикген къралгьа, 
Джамагьатха ушайла. 

Дженгиллик этген болса, 
Хар ким аны уялтад. 
Эртден бла барын да 
Гугурукгу уятад. 

Алан аскерчи кибик, 
Эрлей къаблаб кийимин, 
Джугьутурун, кийигин, 
Ийнеклерин, къойларын 
Барын тышына иед. 
Ингирге дери отлаб, 
Ала тойсала сюед. 

Къалгьанланы да бошлайд – 
Ала да джюрюсюнле. 
Туугъан сыйлы джерлерин 
Сыйласынла, кёрсюнле. 

Кёз байлана, барысы 
Келликдиле къайытыб. 
Тебрерикдиле сора 
Сейир хапарла айтыб. 

Алан барын тансыкълар, 
Барына аурур джаны. 
Бёрюге къойну сорур, 
Кишдикге уа – чычханны, 

Тюлкюге – гугурукну, 
Бал четенни – аюге. 
Игид, бары сау-эсен 
Джыйылгьандыла юйге. 

Ма ол халда бир-бирин 
Хар ингирде джокъларла. 
"Ингирги таурухха" къараб, 
Сора татлы джукъларла. 

АДАМНЫ КЪАДАРЫ 

Къыйынды дуниядан айырылгъан, 
Туугъан джерден айырылгъан къыйынды. 
Айырылыуну джылауун 
Сууча этген не болур джерде? 

Ол туугьанлай кетиб тебрейди... 
Ташла, терекле да къаладыла, 
Джагъала да къаладыла, 
Ол а кетеди, кетеди, кетеди... 

Суу, сен булут болуб къайытсанг да, 
Къайытырса бир кюн туугьан тауунга. 
Меннге уа аллай насыб да джокъ, 
Мен кетсем къайтмам ёмюрде. 
Ауанам огъуна кёрюнмез. 

Мен – кете баргьан къыйынлы джанладан бири, 
Кетиб баргьан суудан ичиб къанаргьа излейме. 
Джашаргъа излейме, ёлмей, аурумай, къартаймай – 
Тюрлендирирге излейме къадарын адамны. 
Огъесе, болмазлыкъ затмыды ол? 

АТЫЛТЫРГЪА БОЛЛУКЪМУДУ КЮННЮ, АЙНЫ? 

Къарчаны келилерин оюб, 
Ишленнген джол 
Къайры элтир Къарачайны?! 
Аламгьа джол салама деб, 
Атылтыргъа боллукъмуду Кюнню, Айны? 

Кёрчю атылтыб Кюнню, Айны – 
Сора кёрюрсе кюл болмаса кюнюнг, айынг, 
Сора кёрюрсе кёр болмаса 
Къышынг, джайынг. 

Къарачайны къайры элтир 
Къарчаны келилерин оюб 
Джол ишлеген? 

Джуртуна, халкъына сансызны, 
Ата-бабаладан хапарсызны, 
Тил-тарих дей билмегенни, 
Билирге да излемегенни 
Ким, не деб ийген болур джол ишлеге? 

Телибизден тилибизни, 
Джерибизни, эсибизни 
Сакълар ючюн не зат этдик 
Не сен, не мен? 

Къарачайны къадау ташын 
Атылтдыла деб хапар келсе, 
Энди анга да сейирсинмем. 

БУ ХАЛГЪА КЪАЛАЙ ДЖЕТДИК БИЗ? 

Ана тилин билген да махдаугъа тергелген 
Къаллай бедишлик заманнга джетдик. 
Мисирде, Кърымда да джуртуна термилген 
Къарчаны джазыкъсынама мен. 

Юч джыйырма атлы болгьанларында 
Халкъ болдукъ, джаугъа джаулукъ этерча болдукъ, 
Деб къууаннган къарачайлыла 
Ой, нечик джазыкъсынама сизни. 

Къарачайны джигити Татаркъан, 
Хасауканы джигити Умар, 
Совет Союзну джигити Харун – 
Багъатыр улула, батыр уланла – 
Барыгьызгьа ауруйду джаным. 

Барыгьызгьа ауруйду джаным 
Тукъум атала, тукъум башчыла. 
Халкъ, тил ючюн къазауат этгенле, 
Тилек этгенле, салауат этгенле. 

Ана тил керекди, керек тюлдю деб, 
Къызарышыб даулашхан туудукълада, 
Ана тилни билеме не билмейме деб, 
Башларына сый тартхан туудукълада 

Сизни къаныгьыздан джукъ бармыды экен? 
Сизни къаныгьыздан джукъ бармыды экен? 
Сизни къаныгьыздан джукъ бармыды экен? 
Бар эсе, бу халгьа къалай джетдик биз?! 

СЕНИ ДЖАРАТАМА МЕН 
Л. Ф. 

Ана тилими сыфатыча, 
Ата джуртуму къууатыча, 
Туугьан джерими берекетича, 
Халкъымы намысы, бетича, 
Ариулугьу, ёлюмсюзлюгюча – 

Джайгьы кюнлени биринде 
Меннге кёрюндю поэзия 
Кямары бла белинде. 

Къадер кечени джарыгьыча, 
Нюр джарыгьыча, ТЕРЕЗЕДЕН, 
Кёзлериме кёзлеринден, 
Сёзлериме сёзлеринден 
Бир Тейри джарыкъ тёгюлдю. 

Къайгьылы, къыйынлы дунияда 
Чыгьанакъла ичинде гюл кибик, 
Поэзия меннге кёрюндю,- 
Джылыуу, джарыгьы Кюн кибик. 

Мен сени кёрдюм поэзия, 
Кёргенлей билдим хорларынгы. 
Ийнек да саугьан, дырын да джыйгьан, 
Къалам да тутхан къолларынгы 
Кёкюрегиме къысарым келди. 

Джулдузгьа, алмагьа да узалгьан, 
Бери узатчы къолларынгы. 
Джулдузгьа, алмагьа да ушагьан 
Джюрегим къурманды алагьа. 

Аламгьа сыйынмагьан джюрегим 
Эки ууучунга сыйыныр. 
Поэзия, мен ант этеме, 
Тюшюрмем сыйынгы, сыйымы 

Айтыб кёлде болмагьанны, 
Айтыб элде болмагьанны, 
Кёкде, джерде болмагьанны 
Сени аллынгда ассы болмам. 

Джалгьан сёзню джардан атама, 
Керти поэзияны джаратама. 

Бурун бла бюгюнню байлаб, 
Эски кямарны бетин чыгьаргьан, 
Эски сёзлеге джан салгьан, 
Тамблагьа джол салгьан, 
Джюрекден джюрекге джол салгьан, 
Къызара тургьан поэзия, 
Сени джаратама мен! 

ТЕРЕЗЕДЕН ТИЕДИ КЮН 
Л.Ф. 

Терезеден къараб кёргенлей, 
"Буруннгу таулу къыз эсенсе", - дедим. 
Къызара ышаргьанынгда, 
"Мен сакълагьан сенсе", - дедим. 

Артыкъ сюеме терезени 
Кюн джарыкъны ийгени ючюн, 
Сени да биринчи кере 
Терезеден къараб кёргеним ючюн. 

...Сен ышаргьанча тиеди Кюн 
Терезеден кёзлериме. 
Джаза тургьан сёзлериме да 
Терезеден тиеди Кюн. 

Кюн джылыуун а, джюрек къой эсенг, 
Таш да сакълайды. 
Кюнню сюйгенден, ол джылытхан 
Ташны да къучакълайла. 

Сени кючюнг бла джазылгьанны да 
Окъурла алай. 
Кюнню кючю бла дунияны 
Джарытады Ай. 

...Джюрегинг Кюн джарыкъдан 
Толгьан эсе, 
Назму тизгинлеринг да, кюн таякълача 
Болгьан эселе, 

Сора, 
Сеннге да келгенди ол, 
Сора, 
Сеннге да тийгенди ол, 
Кюн – Сюймеклик. 

АЙ 

1 
Былай мыдах некди Айны джарыгьы? 
...Балаларын джокълай, сакълай, 
Ауруу ауур этген кирпиклерин ачыб, 
Бюгече бегирек къыйналгьан ана 
Айгьа кёбюрекми къарагьан болур?.. 

2 
Ол дуниядан тийгенча тиеди Ай, 
Ёлюб джаратылгьаннга ушайды ол. 
Бир джансызлыкъ барды аны къарамында – 
Къабыр шошлукъгьа бёлеген джангызлыкъ. 

...Кёргенча болама, тирилиб, 
Айда сабан сюре тургьан ёлюклени. 

3 
"Кюеме, сюеме. Тынгы-тынчлыкъ джокъду. 
Къайгьыла, сагьышла. Джюрек джарылады..." 
Ол бары бошду – ол бары аламатды, 
Ма мени кёлюм – шошду, олду къыйынлыкъ. 
...Кюн таякълагьа къарышханлыкъгьа къолларым, 
Айгьа ушай тебрегенди джюрегим. 

4 
Ёлюкню бетине ушайды Ай. 
Ай джарыкъ юсюне тёгюлсе 
Джер огьуна титирей болур... 

Ай ахыр кюннге сагьыш этдиреди. 
Ёлген джанла бары къарайдыла Айдан. 
Ит джаныуар да улуйду Айгъа къараб. 
Айгьа ушай баргьан джерде джашаб, 
Адам а неге таянсын, ышансын? 

...Кёкге, джерге, джюрекге, ёмюрге да 
Ай джарыгъы тёгюлгенди, 
Ай джарыгъы. 

КИМНИ АРБАСЫНА МИНСЕНГ... 

"Кимни арбасына минсенг, 
Аны джырын джырла". 
Джерди мени арбам, 
Аны джырын джырлайма. 

Кёкдю мени Тейрим, 
Анга урама баш. 
Тёнгек – джерге, джан – кёкге 
Боллукъдула аш. 

"Кимни арбасына минсенг, 
Аны джырын джырла". 
Джер арбада барама 
Кёкню джырын джырлаб. 

Къартха не да джашха 
Орун керек болса, 
Не да джаныма саным 
Тарлыкъ эте тебресе, 

Арба юсюнден кетерме – 
Бойсунурма къадаргьа. 
Джангы Ай бла Джулдуз а 
Сын ташымдан къарарла. 

ДУМП БОЛГЪАН ДУНИЯЛА 

Кюкюрейди джюрегим, 
Кёзлерим – элияла. 
Кёзден кетгенликге кёлден кетмейле 
Думп болгьан дунияла. 

...Ма бу тауну этегинде 
Джашай эди халкъ. 
Зулмуну ёртенинде 
Кюйдю, болду талкъ. 

Къанатлы да къайытды 
Джаз болгьанлай, ызына. 
Суу да туугьан таууна 
Булут болуб къайытды. 

Къанатлыгьа, суугьа да 
Халкъ сукъланды, термилди. 
Баш бошукъгьа термилди 
Бугъоуланнган ёхтем халкъ. 

...Кюкюрейди джюрегим, 
Кёзлерим элияла – 
Джюрегимде джашайла 
Ол думп болгьан дунияла. 

ПОЭТЛЕ 

Джашау бу тюйюуден тюйсе, 
Джюрек бу кюйюуден кюйсе 
Не къалыр адамдан? 
Не ючюн тюеди джашау, 
Не ючюн кюеди джюрек, 
Не ючюн? 

Джуртда Джангыз Терекни кесгенча 
(Поэт а – къуру да Джангыз Терекди) 
Кесселе да поэтни, 
Къарчаны Ташы къалгъанча 
Къалыр поэтни сёзю. 

Хоу, 
Поэт – халкъыны Къадау Ташыды, 
Джангыз Терегиди Джуртуну. 
Адамланы бары ючюн тюеди аны джашау. 
Адамланы бары ючюн кюеди аны джюреги. 

Былай джазылады сыйлы Къуранны 
"Поэтле" деген сурасында (26,70): 
"Ма айтды ол атасына эмда халкъгьа: 
Кимге табынасыз сиз?" 

Ма ол соруу къыйнайды поэтни. 
Ма ол соруу ючюн къыйнайдыла поэтни. 

Дефтер: ДЖАН ДЖУРТ 

КЪАРАЧАЙ ТИЛИМ 

Джарлы тилим, бай тилим, 
Джулдуз тилим, Ай тилим, 
Адурхай, Будиян тилим, 
Трам тилим, Науруз тилим, 
Тар тилим, дуния тилим, 
Къарча тилим, Боташ тилим, 
Тау тилим, таш тилим, 
Нарт тилим, джаш тилим, 
Кюн тилим, гюл тилим, 
Тюрк тилим, алан тилим, 
Аллах берген адам тилим, 
Къарачай тилим, ана тилим. 

АНА ТИЛ БИРДИ 

Кёблеге кёбген кёмюк 
Тюлме. Ташча чыдарма. 
Таш джюрегими тешиб 
Кырдык сёзюм чыгъармы? 

Мен тёрге тюшген ёлюк 
Тюлме. Тасча чыдарма. 
Джерими къарыча эриб, 
Кырдыгыча чыгьарма. 

Мен кёкден тюшген элиб 
Тюлме. Билме, чыдарма. 
Алай а, къалдым эриб... 
Сюймекликге чек бармыд? 

Аякъ тюбде къалсам да, 
Джерча, джолча къалырма. 
Ана тилсиз къалсам а – 
Джуртда да къалдым джуртсуз. 

Шо, къайсы тилге барыб, 
Сёз садакъа тилерме? 
Факъырагьача къарасала 
Асыры ауур тиерми? 

Огьесе, ана тилин 
Джойгъан мурдар бизге да, 
Не игилик кёргюзтюр? 
Анга азды тюрме да, 

Деб бетиме тюкюрюб, 
Къозгьалыб алайына, 
Къызгьан тиш бла кюйдюрюб, 
Бу дугьур мангылайыма 

Ана тилин сойгьан деб, 
Джийиргене джазарламы? 
Саулай да адам улу 
Кёрюр джерде асарламы? 

...Джаныма тёре эсимди, 
Сёзюме берген кескинлик. 
Джуртда Джангыз Терек кесилмей, 
Кесилсе эди кесиллик... 

Халкъ терегин томуруб, 
Ишлеген джангы юйюнгю 
Шыбыла кюйдюргенде 
Тюшюннгенмединг джукъгъа? 

...Тюзюн айтыргьа къоркъуб, 
Тили тутулуб тургьан, 
Тилсиз болуб туумазмы, 
Огьай, ма сенден туугьан? 

Тюзюн кёрюрге къоркъуб, 
Кёрмегенча этиб тургьан, 
Сокъур болуб туумазмы, 
Огьай, ма сенден туугьан? 

Тюзюн эшитирге къоркъуб 
Эшитмегенча этиб тургьан, 
Сангырау болуб туумазмы, 
Огьай, ма сенден туугьан? 

Тюзюн биле тургьанлай 
Джалгьан сёлеше тургьан, 
Эки бетли болмазмы, 
Огьай, ма сенден туугьан? 

...Туугьан халкъынгы джауу – 
Бал-джау боллукъса кимге? 
Кесинги туугьан джашынг 
Къол кёлтюрюр кесинге... 

Кёлтюралмай джылымы 
Бойнума дери джерге 
Кирсем да, 
Джерим бетли джырымы 
Байракъча тутуб ёрге, 
Ёлюрме: 

Динибиз – хакъды. 
Ана тил бирди. 
Ата джурт бирди. 
Аланы сакъласакъ. 
Бизге ёлюм джокъду. 

ДЖЮРЕКСИНЕМЕ, ЁХТЕМЛЕНЕМЕ 

Джюрексинеме, ай медет, бирде: 
Аз джашайбыз джандетча джерде, 
Аз кёребиз джер-суу да, джер-суу да, 
Кёб сынайбыз бушуу да, джарсыу да. 

Ёхтемленнген огъуна этеме бирде: 
Биз эрлеча джашайбыз джерде, 
Болджалны къысхалыгъын онгсунмай, 
Итликге, терсликге, залимликге бойсунмай, 
Адамла Адамлача джашайбыз джерде. 

АНДАНДЫ 

Джылым келе келгенликге 
Джюрегим сабийлей къалгьаны,- 
Анданды деб турама меннге, 
Джашагьан къыйын болгьаны. 

БЮГЕЧЕ 

Ай бла бюгече джулдуз 
Орургьа боллукъду. 
Боюнсхалада ёгюз ийиб, 
Солургьа боллукъду. 
Тейриге да талай зат 
Сорургьа боллукъду. 
Ой ма бюгече туугъан 
Сосуркъа боллукъду. 
Къыз тууса уа Сатанай, 
Сатанай боллукъду. 

Бюгече кёкню сюрюб, 
Нарт нартюх атаред. 
Дженги бла терин сюрте, 
Ол рахат атларед. 
Къойчу ити да Къой Джолдан 
Джерге сакъ къараред. 
Аты да иесине 
Шош кишней отларед. 
Кёкню къымжасын ача, 
Кечени чууакъ эте, 
Шо алай отларед. 

ДЖАЗНЫ ЭТЕГИ 

Май айны отуз бири... 
Ай аны о тюз бери 
Къайтарсам а къайтарсам, 
Къартайсам да къартаймам. 

Мен кёрдюм джазны, кёрдюм, 
Аны татыуун билдим. 
Джети къат джерге тюшюб, 
Джети къат кёкге миндим. 

Гюнахсыз акъ булутну 
Башыма мен сарх этдим. 
Меккягъа тюл, ма сеннге 
Табындым да "харх" этдим. 

Ай кёкден айыб этди, 
Джай къучакъ джайыб джетди. 
Тесукъа эте къалдым, 
Сюйген къызым – джаз – кетди. 

Умут этдим тыяргьа, 
Тар юйюме джыяргьа. 
Джабышдым этегине, 
Этегин юзюб кетди. 

Джазны этеги къолумда – 
Ой къууанчым, джарсыуум. 
Ол – юйюмю байрагьы, 
Тёрде тёрем. Джазыуум. 

Этегин алай тутхан 
Кесин тутарем къалай... 
Джаз билсе эди аны 
Келир эди къайытыб. 

ТОЛМАЙ КЪАЛГЪАН УМУТУМ 

Кетдинг мени унутуб... 
Огьай, меннге къалайды. 
Толмай къалгьан умутум 
Толгьан Айгьа къарайды. 

Джаным къолуна алыб 
Къара чачынгы учун, 
Джанымы къолума алыб, 
Учхунча алай учдум. 

Джетдим, джетдим угулуб: 
Кёрюннгенингча тюшде, 
Мёлекчикча къубулуб, 
Тура эдинг мюйюшде. 

Ау джаулугьунг башынгда... 
Къарамадынг, сакъладым. 
Чыммакъ акъ болуб къалды 
Къундуз бетли сакъалым. 

Сени бек сюйген джаным 
Санымдан абрек кетди. 
Къаным чынгаб ызындан 
Къызыл къычырыкъ этди. 

Сизден, умут бусгакла, 
Тигиб, мен къара кийдим. 
Элия ургъан бусакъкъа 
Къараб, джулдузча кюйдюм. 

Кетдинг мени унутуб, 
Огьай, меннге къалайды. 
Толмай къалгьан умутум 
Толгьан Айдан къарайды. 

СЮЙМЕКЛИК САНДЫРАКЪ 

Балий – Сенсе. 
Къалай ариу сёздю "балий". 
Къаллай ариу къызды Балий. 
Ба. Бал. Бал ий. 
Б. БЛ. БЛ аааий… 
Билал бла Балий. 

САКЪЛАЙМА 
М.Т. 

Сакълайма, тюнгюлсем да. 
Хар аякъ тауушха тынгылайма, 
Кеси кесими алдайма. 
Кишини сакълатмам, ёлсем да, 
Энди къууаннган да эталмам, 
Джалан аякълай келсенг да. 

КЁЛСЮЗ НАЗМУ 

Байрым кюн да, байрам кюн да джокъду бизге, 
Эркин тюлбюз тилибизге, динибизге, 
Эркин тюлбюз джерибизге, кесибизге. 
Халкълыгъыбыз къуруй баргьаннга ушайбыз, 
Джуртубузда да… джуртсузлача джашайбыз. 

НЕ ДА ДЖАШАУДАН... 

Не да джашаудан башланады... 
Ёлюм да, - 
Дедим да, 
Аз къалдым акъылдан шашаргьа.

ЭКИНЧИ ЧАПЫРАКЪ  
СЕН 

Тилбуручум да, 
Тинбуручум да 
Санбуручум да, 
Джанбуручум да – 
Сен. 

КЪАР, АЙ ДА... 

Къар, Ай да 
Терезенгден къарай да, 
Шош джарый, шош къууана... 
Мен а, бир бош – ауана. 
Къар бла Айны бетин 
Джууаргьа болгьан дертли. 

СУУ 

Суу суууду туугьан тауундан, 
Башын къаядан огьуна атды. 
"Кенг дуниягьа, - деб,- зар къауумдан" 
Тенгизни сарыубек тамагъына саркъды. 

Ырхыз салыргьа келген чабакъла 
Айтдыла аджашхан джарлыны хапарын. 
... Ол тауусулуб, булут болуб къайытды да, 
Джылай-джылай къабланды таулагьа. 

ТАНГ АЛАСЫ 

Танг аласы Анг таласын 
Кючлегенд. 
Кёксюл аджир акъ байталгьа 
Кишнегенд. 

Джылы аязны къол аязы 
Кёзлеуню 
Башын сылаб туудургьанд 
Бу сёзлени. 

Къанатлыны джукъусуну 
Джугьусу 
Джюрегими чёкдюргенди 
Букъусун. 

Тынгы табхан мени кёлюм, сют кёлча, 
Таза, азат, ёлюмсюз да болгьанды. 
Бир сеннге туру боллукъ таша кёлде, 
Джангыз сени джууунурунг къалгьанды. 

Сезимлени зыгъыр-зыгьыр ойната, 
Сюймекликни къара сууу ургьанды. 
Джети къатлы джюрегимде сюзюлюб, 
Бу чыкъ тамчы сени ючюн туугьанды. 

ДЖЕР ДА, КЁК ДА ДЖОКЪДУ СЕННГЕ 

Къуруй эсенг сен зарлыкъдан, 
Къуру эсенг халаллыкъдан, 
Къуйругьу эсенг элияны, 
Башын марагьан дунияны, 
Башы эсенг сюркелгенни, 
Аягьындан ала сюелгенни, 
Сора, 
Джер да, кёк да джокъду сеннге... 
Джулдуз тутаргьа къурукъ алдынг, 
Эки дуниядан да къуру къалдынг... 
Джер да, Кёк да джокъду сеннге. 

КИМДИ, НЕДИ ТЕРЕЗЕДЕН КЁРЮННГЕН? 

Шорбат чыпчыкъмыды тереземе къоннган, 
Кёгюрчюн сыфатха кирген мёлекмиди? 
Гырджын бурхула бермей анга, 
Илгиздик этерге керекмиди? 

Ол Аллахны сыйлы саламы огъай, 
Шорбат чыпчыкъ огьуна болсун. 
Къабыргьада къакъ къабыргьагьа къарайд: 
Ачды хариб, ашасын, тойсун. 

Меннге юйсюз къалыргьа тюшсе, 
Юйюм джаугьа тюл, джаныуарлагьа къалсын, 
Шорбатына чыпчыкъ юйюр орналсын. 

Адам къартайса да, джашау къартаймаз. 
Тюзлюк мени ызына къайтарса, 
Алагьа келиширме, алагьа илеширме... 
Саулукъда гырджынымдан ёзденлик этиб, 
Осуятымда – санымы-джанымы юлеширме. 

Шорбат чыпчыкъмыды тереземден къарагьан, 
Кёгюрчюн сыфатха кирген мёлекмиди? 
Огьесе, джарлы ана намазлыкъда 
Аджашхан джашына этген тилекмиди?! 

КЪАРАЧАЙЛЫНЫ САГЪЫШЛАРЫНДАН 

Тюшюмде ана тилим тутулуб кёрдюм да, 
Тюнюмде да тилим тутулуб, сёлешалмай турдум. 

Аю бла бал ашаргьа базгьан 
Эрни сыныб, сынсыб кёргенде, 
Кюню, Айы бла бирге 
Джюрегим тутулгьанды, 
Мутхуз джарыгъы да 
Кёзлеримден сёзлериме саркъа... 

Джюрегим тутулгьанды мени... 
Джелмауузла къоялла ашаб... 
Эгерлени ким уятсын? 
Багьыр тазла – тюбсюз, 
Кюмюш къонгураула – тилсиз. 
Ким уятсын эгерлени?! 

АНА КЁЛЮ БАЛАДА... 

Узакъ тау элде кёк ачы чартлаб, 
Къалтыратханда болгьанны 

"Ашхаду ан ля иляhа илля Аллаh 
Уа ашхаду анна Мухаммадан гъабдуху уа расулюх, 
Аллах, сен сакъла баламы", 
Деб, ана джашына къоркъду, 
Узакъ шахарда кюн ууата айланнган джашына. 

АТ ЧАБСА... 

Фахмуну аты чабханда 
Зарлыкъны итлери чабдыла. 
Сюркелген джанла – джыланла 
Сюелгеним ючюн къабдыла. 

Бир адамны да келмейди кёрюрюм: 
Бюгюн келгенди ёлюрюм 
Джугьутурча ташагъа кириб, 
Баууруму ташлагьа бериб. 

Сагьышла талагьан джанымы, 
Къайгьыла тонагьан мыйымы, 
Сыныб, къайнамай къалгъан кёлюмю, 
Сынсый тургьан джюрегими 
джабсара... 

КУКАЛАНАДЫ 

Джазгъа джаягьын салыб 
Джаш къызчыкъ кукаланады. 
Тилим тутулуб къалыб, 
Джюрегим назмуланады. 

ОЮМСУЗ ХОРАЗЛА 

Танг аласы бла гугурук 
Береди тийреге ауаз, 
Болады тийреге азаб: 
"Бу тауукъ орунда менден 
Онглу джокъду. 
Оллахий, айтмам алдаб". 
Тауукъла да къанкъылдаб, 
Тюзсе, тюзсе дейдиле. 

Тийре, хоншу хоразла да 
Биз да сенден кем тюлбюз деб, 
Хахайны басадыла. 
Кюн узуну къычырыб, 
Шош болуб къаладыла 
Экинчи танга дери. 

Джерден кёкге къараргьа, 
Къушлагьа эриширге 
Эслерине да келсе уа, 
Боюнсуз хоразланы, 
Оюмсуз хоразланы. 

ШАХАРДА ТЕРЕКЛЕ 

Терекле юйледен мийик 
Болургьа керекдиле деб тургьанма. 
Шахарда алай болмагъанын кёрюб, 
Хайран огьуна болгьанма. 

Къалалача сюелген юйлени 
Араларында терекле – джесирлеча. 
Араба дауурдан, ауур хауадан 
Кёрюнедиле эсиргенча. 

Да ала эсге тюшюре болурла 
Ата-бабаларыны заманларын. 
Ол насыблы кёзюуде былайын 
Шындык чегетле кючлеб тургьанларын. 

Да ала эсге тюшюре болурла... 
Кёз джашлача тюшюре болурла 
Чапракъларын олсагьатда. 
Шахарда терекле... 

ЭС БУРМАЙСА 

Улуй тургьан кёзлериме 
Эс бурмайса, джаным, сен. 
Джана тургьан джюрегиме 
Нек джаумайса, джангур, сен. 

ДЖЫРЛАЙДЫ ДЖАННИ МОРАНДИ 
М. Т. 

Джанымы джаный боран да, 
Тюнгюлюб залгьа атлайма. 
Джырлайды Джанни Моранди 
Анга мен сенсиз тынгылайма. 

Джырлайды урумлу закий. 
Мен – кёлю къалгъан сабий, 
Харс ургьаным да бек шош: 
Сени орнунг турады бош. 

Джанымы джаный боран да, 
Белгисизликге атлайма. 
Джырлайды Джанни Моранди 
Мен а кесиме тынгылайма. 

ИЙНАНМАЙСА 

Сюеме. Ышанмайса. 
Кюеме. Ийнанмайса. 
Мен билмейме не этерге. 
Бу дунияда сенден сора, 
Къыз джокъ эсе, иги къара. 

Къая ташда ёсед терек, 
Таш джумушай болур андан. 
Ташча къатыб къалса джюрек, 
Эрий эди сени атынгдан. 

Къучагьымы кенгнге джайыб 
Къарай эдим джазгьа, кюзге. 
Огьай, меннге, сен не айыб 
Салгьанынгы айтчы кёзден. 

...Мен сени кёлеккенги 
Багьалатхан чакълы кесинги 
Багьалатырламы, къайдам?.. 

ТЕРЕЗЕ БЛА КИРИБ... 

Мен джазгьа эшик ачаргьа кюреше, 
Акгыллыкъгъа салгьанма кирит. 
Къач а – терезе бла кириб, 
Меннге факъырагьача къарайды. 

ЭСГЕР 

Дуниягьа этген сагьышларынг 
Боладыла толу бир аскер. 
Ай насыбсыз, башынгы алдама, 
Элде кьалгьан анангы эсгер. 

Намазлыкъда шеждеге барса, 
Ёрге кьыйналыб тургьанын эсгер. 
Уллу Аллахха да сени ючюннге 
Ол баш уруучу болгьанын эсгер. 

Дуния къайгьысы джанынгы сууура эсе, 
Дуниягьа игид да этесе сагьыш. 
Алай а дуния бир уллу суура эсе, 
Аны ангылатхан анады бизге. 

Назму китабым болургьа болур 
Сууаб-гюнах джазылгьан дефтер. 
Сен алкъын дунияда джашай эсенг, 
Джашауну анасын – анангы эсгер. 

КЪАН БЛА ДЖАН... 

Къан бла Джан. 
Джандым. 
Джан бла Къан. 
Къандым. 

БОЛМАЗМА КЪУЛ 

Бёрюкёз ата бла 
Кюнкёз анадан 
Джаратылгьан ул – 
Болмазма къул. 

Къадар, къаллай сынау да ий, 
Къууанчыма, джарсыуума – 
Джазыуума кесимме бий! 

Келиб джерге тиерик болсам да, 
Таша кючге ёшюн тирерик болсам да, 
Ёрлерме ёрге, кёкге минерме. 
Мен – Эрме. 

Тилими тартыб алсала да, 
Орнуна башха салсала да, 
Сёлеширме ана тилимде. 
Джети кесек этселе да, 
Хар кесегим бирер хариф болуб 
Къарачай сёзню къурай сюелир. 

Дуния къарачай тилде сёлешмез. 
Къарачай сёлешсе да ана тилинде 
Озуб джетерикди, мени насыблы этерикди. 
Алай а, бу мазаллы-гитче джерде 
Бир тил, бир тилли къалса, 
Къарачай тил да къаллыкъды, 
Къаллыкъды ма бу назмум да. 

СЮЙМЕКЛИК 

Сюймекликге тёшек болса ёлче, 
Сюймеклик болады бечел. 
Сюймеклик – джазгъы джашил кырдык, 
Киши аны эталмаз бичен. 

ДЖЫЛАН БЛА КЁГЮРЧЮН 

Кёгюрчюннге къарасанг 
Сыларынг келеди. 
Джыланны къучакъларгьа 
Кимни барлыкъды кёлю? 

Сейир этген: 
Тюбегеним 
Орамда уппалаша тургьан 
Джылан бла кёгюрчюннге. 
Алай а, эслеб къарагъанымда, 
Кёгюрчюн – джылан кёзлю кёгюрчюн эди. 

Кёгюрчюн бетли джыланла, 
Джылан кёзлю кёгюрчюнле, 
Сизге джер да – тар, кёк да – тар. 
Сюркеле учхан джанла, 
Джангыз зарлыкъ этмез тарлыкъ – 
Ол кенг джолугьуз сизни. 


САФИЯТ 
Ёртенланы Азретни поэмасыны бийчесине 

Ол суугьа кетди... 
Джагьада 
Мизтамагьын сууукъдан джашырыб, 
Сыйыт-къычырыкъ къыппа чырмалыб джатады. 

Ол башын суугьа атды. 
Суу аны джанын алды да, 
Къалгьанын джашил джагьагъа къайтарды... 

Ол гюнахсыз, таза джан 
Къутуруб, бокъланыб келген къобанны 
Таза да, шош да этди... 

Саулугьунда аны къоймадыла 
Таш джагьада да джашаргьа. 
Энди уа, ёлюгюн 
Джашил джагьада асраб, 
Эскертме да салгьандыла, - дейле. 

ДЖАНГЫЛЫЧ 

Джангылыч иш болду: 
Джангкъылыч танг атды, 
Къара къышны къыямасында 
Кёкде джазгьы элия чартлады, 
Джашил къар джауду джерге, 
Джерден а акъ кырдык чыкъды. 
Джангылыч иш болду. 

КЪАЯНЫ ЭРНИНДЕ 

Ёлюмню къара булуту 
Келиб юсюн басханында да, 
Джанны джашаргъа умуту 
Кёкча джашнагьанлай турду. 

СУУУКЪ КЁРЮНМЕЗ 

Джаз. Джазыуунгу джаз. 
Джай. Къучагьынгы джай. 
Къач. Сюйгенинге къач. 
Къыш сууукъ кёрюнмез. 

КЪАЧ 

Заман 
Адамланы къоллары бла 
Чапракъланы тёбе этиб, 
От салгьанды. 

Джалан терекле, 
Бетлеринден къанлары къачыб, 
Тютюнлей джаннган, чапракъ отха къарай, 
Сын болгьандыла, 
Къартла кетген кюнлерине къараб, 
Шум болгьанча. 

Кюе тургьан къызыл-сары чапракъланы 
Джашил джанлары, джашил умутлары 
Барадыла кёкге, - чексизликге кетиб. 

Къачны ызындан джаз келликча, 
Сабийле отну юсю бла 
Ары-бери чынгаб ойнагьанлыкъгъа, 
Табигьатны мыдахлыкъ кючлеб турады. 

СУКЪЛАНЫУ 

Эшик терезеге сукъланады, 
Терезеден къарайды Алам. 
Терезе эшикге сукъланады 
Эшик бла джюрюйдю Адам. 

КИМНИ НЕГЕ, КЪАЙРЫ КЪАРАЙДЫ КЁЗЮ 

1 
Шыбылакёз кечеги шахар, 
Кёз къыса, кесине чакъырады. 
Анда уа… 

2 
Джулдузкёз кечеги кёк, кёз къыса, 
Кесине къаратады, тартады, чакъырады. 
Анда уа... 

СЕРМЕШИУ 

Джашау – 
Ол ёлюм бла сермешиудю. 
Таша да, туру да. Къуру да. 

...Аны джан сюекге салыб силдейме. 
Тобукъ бла кёлтюрюб да атама. 
Тышындан, ичинден да чалама. 

Ол джагьамдан алса, 
Мен аягъындан ала, 
Ол окъ болса, мен таш бола, 
Джаш болсам да баш бола, 
Келгенликге, кюн чыгьар, 
Ол мени табсыз джыгъар. 

Ёлюм бир кере джыгьады. 
Джан джанауалда чыгьады. 
Ёлюм джыкъгъанча бизлени, 
Ким джыгьалыр ёлюмню? 

НАЗМУЛА БОЛУБ ЧАЧЫЛДЫМ 

Чыракъны джукълатханма. Джатханма. 
Джукълаялмайма. 
Джукъ да ангылаялмайма. 
Терезеле ачылыбдыла джазгьа, 
Джолларым а кесилибдиле къызгьа. 

Ай батса да – мени фатарыма, 
Танг атса да – мени фатарымдан, - 
Деучю эдим. Энди уа? 
Деу тюл, деучюк болгьаныма тюшюндюм. 

Поэзияны акъ маралын сюрюб, 
Чыкъгьан эдим бери. 
Аны татымлы дарман сютюн 
Адамлагъа бериб, 

Адам улуну огьурлу, саулукълу 
Этерге эди муратым. 
Джангызлыкъны къабына кириб 
Акъ маралны марадым. 

Алай а, мийик юйде фатарымдан, 
Бийнёгер къая рандан, 
Къарагьанча, къараб къалдым... 

Сора шошлукъну тауушсуз сындыра, 
Джюрекни акгыллык къабугьун сыдыра, 
Къыз ауазгьа чынгадым да, 
Назмула болуб чачылдым... 

АТАСЫ БЛА ДЖАШЫ 

Атасы 
Терсликни ёлюр отундан 
Бир чёмюч ичген эсе, 
Джашы 
Ачыуну ачы ууундан 
Ёлгюнчю ичгенлей турур. 

ШЕКЕР БЛА ТУЗ 

Кишини кёлюне джеталмадым, 
Эриялмадым шекер болуб. 
Гырт тузлай турургъа умут этдим, 
Тюйюлген тузгьа ушаб къалдым. 

ДАУЛАШЫУ 

Джаннган джангылгьан джаныма 
Тёгюлдю кёзлени кёзлеую. 
Эридим да сездим: Адамны 
Джангыдан туугьан кёзюуюн, 
Джангыра тургьан кёзюуюн. 

"Уллу халкъны тилин билсем болду да",- 
Телиме кюлдюм. 
Артда уа, кечмеклик тилей, 
Ана тилиме кёмюлдюм. 

Тамада къауумда да барды терслик: 
Ала алай ёсдюрдюле джарлы бизни, 
Тыш къралны тилинден да энгишге салыб, 
Энгишге тутуб ана тилибизни. 

Бютюн да джюрек джаргьан а: 
Бюгюн сейирсиннген кибик этселе, 
Адет-намыс къайры кетди деб. 

Бирде малкёзлюк дерсин бердигиз: 
Бал тутхан бармагьын джалайды деб, 
Къуу сёз а неге джарайды деб. 

Ахырында уа – 
Кесибизча тебсеялмай, окъуялмай тебрегенбиз. 

Мен сизни ангылайма: 
"Бу тар ёзенден тышына чыкъсанг 
Сени тилинг кимге керекди?!". 

Ой къарангылыкъ. Тиллери джетмегенден 
Къыйнала келгенле, терслик, итлик кёб кёргенле, 
Ангылайма сизни, 
Алай а, джаш тёлюге тёре болмагъыз, 
Кесигизни терслегиз алгьа. 

ДЖЕР БЛА КЁК 

Джер къалай кючлю тартады кесине... 

Джаныбыз кёкге тартыб турмаса 
Биз эртде кирир эдик къара джерге. 

Джулдузладан тутуб атламасакъ, 
Абыныр эдик, джыгьылыр эдик, 
Алай а, 
Джер болмай къалса, 
Къайда джюрюр эдик, 
Къалай джюрюр эдик? 

АЗАТЛЫКЪ 

Тейрини, Адамны да тюлме къулу, 
Терекге табыннган таулуну туудугьума. 
Эркин джашауну джаныма мен, 
Джашил дунияны саулугьума. 

Тюзлюкню кийик саулугьума, 
Къулум, бийим да джокъду мени. 
Бий-къул харам-гюнах сынджырны юзгенме мен. 
Ёзденме мен, ёзденме мен. 

Назмуларымы да этеме азат: 
Поэзияны джайлыгьында гузаба-рахат 
Джайылсынла ала. 

Бёлюмлени тенглигинден, 
Рифманы тартыуундан, 
Ритмни харсындан 
Азатланнган къулла – 
Эркин назмула. 

Кёлюгюз – тау, тенгиз, 
Тенгигиз – чексизлик. 
Ата юйюнден шахаргьа ычхыннган джашха, 
Тар уядан кёкге учхан къушха да 
Ушагьан эркин назмула.... 

АНГА ТАБЫНДЫМ 

Аламны джансыз бетинде 
Джашауну адам кёзлери 
Къум тюзледе – къуюлача... 

Джашауну тамгьасыды ёлюм, 
Кетмезлик къара тамгьасы. 
Къырыргъа, кюйдюрюрге да онг джокъ, 
Эрши, къоркъуулу тамгьасы. 

Алай а, ёлюмню къара бетинде да 
Джашауну джарыкъ тамгьасын 
Къууанч, къоранч кюнледе да 
Табалдым да, анга табындым.

АШЫКЪ ОЮН 

Орус джашчыкъла Ючкёкенде 
Ашыкъ ойнай тургьанларын, 
Кёрген сайын, джюрегимден 
Мени анга къууаннганым. 

Индира Ганди Къайсынны 
Сёзюн сёзюнде тизгенде, 
Биз билдик таулу къайыкъны 
Аджашмазлыгьын тенгизде. 

Оюну башха болса да, 
Башха болса да союму, 
Бютеу дуниягьа айтылды 
Таулуну сёзю, оюму. 

Къайдасыз сиз, «тау сууну 
Тенгиз джутханды» дегенле, 
Къайдасыз сиз, «къарачайлы 
Тилин унутханды» дегенле. 

Сизни джазыкъсынама мен, 
Сизни, зарлыкъ кючлегенле. 
Къарачайча сёлешелле, 
Ашыкъ ойнаб кюрешелле 
Орус джашчыкъла Ючкекенде. 

ДЖЕР БЛА ТАУ 

Тау не къадар уллу, мийик болса да, 
Аз да кесин уллу кёрмей, тынгылайды. 
Аны алай мийик эталгьан джер 
Джокъ этерге боллугьун ол ангылайды. 

Джер тюлмюдю тауну кёлтюрюб тургьан, 
Мийик кёкге тиретген да тёппесин? 
Уллу, мийик да халкъны кючю бла болгьан 
Халкъдан ёрге чырт да салмасын кесин. 

ТАШ БЛА ТЕРЕК 

Къая ташда ёсген терек эсем да, 
Ташдан онглу болмагьанымы билеме. 
Таш юсюнде джашау этдим десем да, 
Таш кетгенлей кетерими кёреме. 

АТА ДЖУРТ 

Сабийлигимде да излелле 
Чыбыкъныча бюгерге. 
Къуршоуларын да юзюб, 
Дагьыда сюелдим ёрге. 

Энтда излейле бюгерге, 
Къолларындан а келмез: 
Чыбыкълыкъда бюгюлмеген, 
Къазыкълыкъда бюгюлмез. 

АРИУ КЪЫЗ 

Ариу къыз орамны барады, 
Ызы джюрекде къалады. 
Барады джарыкъ ышара, 
Адамлыгъыбызгъа ышана. 

Ариу къыз, насыблы, барады 
Терекле анга шыбырдай, 
Джюрекни ичин барады, 
Марал санлары къалтырай. 

Cay орам анга къарайды, 
Ариулукъ деген алайды. 
Акъ чагъадыла терекле, 
Умутла кибик джюрекде. 

Ариу къыз орамны барады, 
Ариу сёз андан тууады, 
Орам да ариу болады, 
Ариу къыз орамны барады. 

САУ КЪАЛ 

Сау къал джашил Кусары: 
Джашиллигинг – эсимде, 
Исси кюнюнг – этимде 
Барадыла биргеме. 

Гыланч джолларынг сени, 
Къууанч джырларынг сени, 
Дауурбазны тауушу 
Игидиле билгеннге. 

Таула узакъда агьара, 
Къызла кенгден ышара, 
Сабийчикле сызгъыра, 
Кетиб барабыз Тейри. 

Джангыз, бизни узакъгьа, 
Джол узуну бусакъла, 
Эки джаныбыздан сакълаб, 
Баралла ашыргьанлай. 

Гёгенни кёлтюрюб баргьан, 
Сау къал, къаракёз къызчыкъ. 
Эшекде къууаныб баргьан, 
Сау къал, чийбыдыр джашчыкъ. 

Джашау къайда да иги, 
Баралсанг джол тюзетиб. 
Да барабыз биз кетиб, 
Сау къал, лезгин шахары. 

БАРЫБЫЗ ДА КЕРЕКБИЗ 

Бир джукъ болгьаны болса Билалгьа, 
Ол белгили болмаз къралгьа... 

Игит да дейсе, ол тау, къая да тюл, 
Дуниягьа туура болурча башы, 
Ол хунаны бир сансыз ташы, 
Гитче адамны бир гитче джашы. 
Алай, ол болса да гитче эм сансыз, 
Къабыргъа тешикли къалырмы ансыз? 
Не уллу юй да къуралады ууакъдан – 
Темирден, ташдан, агьачдан, топракъдан. 
Барыбыз да керекбиз. Алайды джашау... 
Джашауда орнун, джолун табалгьан, 
Керекли болгьанын ангылаб туралгьан 
Гитче да башхасы джокъ – мазаллы тау. 

Бир джукь болгьаны болса Билалгьа, 
Кёбле къайгьырырла, къыйналырла анга. 

КЪАТЛАЙ БАРЛЫКЪБЫЗ 

Кюн джарыгьы къатлай келгенча 
Тейри джарыгьын ашхы эртденни, 
Биз да къатлай барлыкъбыз Эрча, 
Нарт атала-бабала этгенни. 

БИРЛЕ… 

Къраллыкъларын, халкълыкъларын табар ючюн, 
Бирле къазауат этелле. 
Бирле уа… семиз къабар ючюн, 
Ибилисни къалайларын тагъар ючюн, 
Джуртларын сатыб кетелле. 

ЭСИМДЕН КЕТМЕЙСЕ 

Нёгерсиз къалгьан кючюк 
Кюрешеди арбазда къансыб... 
Мен сеннге болгьанма тансыкъ. 

Ат кишнейди джашил талада, 
Джангызлыкъды аны талагьан. 
Темиркъазакъ джулдузгьа къараб, 
Улуйду къазакъ бёрю. 

Бёрю улугьан, 
Ит сынсыгъан, 
Ат кишнеген – 
Джюрегимде... 
Ой нечик тансыкъ болгьанма сеннге. 

ТАМЫР ИЙСИН 

Бир джашил бутакъны джерге басдырдым: 
Ол да бир тамыр ийсин, тамыр болуб бир кёрсюн. 

ЧАПРАКЪ БЛА КЫРДЫК 

Чапракъ терекден тюшерден алгьа, 
Къачхы джелде байракъланады. 
Кырдык а ташны тешерден алгьа, 
Бюгюледи эмда агьарады. 
Тёрде тургьан – чапракь... 
Тюбде тургьан – кырдык... 

БИР АЙТ 


1 
Кырдык, бир айт, 
Эшек отлар ючюнмю чыкъгъан эдинг 
Ташны тешиб, къыйынлашыб? 

2 
Ташны тешалгьан кырдык да 
Бир хайуаннга ашатады кесин. 
Ташдан баш болуб, хайуанлагьа аш болуб 
Къалгьанлагъа не этейик, къалай этейик? 

ДЖАНГУР 

Тереклени бюге джели, 
Бюгечели, джауад джангур. 
Тамчылары джамчыланы 
Тешер кибик, алай ауур. 

Элия да, 
Кёкню юсюнден Илиада 
Джаза келиб, джаннган кибик; 
Джазгъаныны сууу саркъыб, 
Джулдузлары къалгьан кибик; 
Джазгъаныны сууу огьуна 
Сууджилик назмуланы 
Тюблери бла алгьан кибик; 
Кюе тургьан джарлы джерге, 
Джаралы джерге джан ургьан кибик.-- 


Бюгечели джауад джангур 

МА АЛАЙ БЛА БУРУЛМАЗ... 

Эркинлик, сени эрингме. 
Къанатым болургьа эринме. 

Къадар, мен сени джашынгма, 
Къадер кеченги джашырма. 

Заман, мен сени кёзюнгме, 
Кишиге сокъур кёрюнме. 

Джашауну экинчи джаны – ёлюм, 
Сора андан нек къалады кёлюм? 

Джулдуз кесин башсынса, 
Джарыгьы кёкню ташсыныр. 

Джуртда Джангыз Терекни тамырын 
Джаннет терекден эсе сайларма. 
Джан тамырымы, джыр тамырымы да 
Мен ол тамыргьа байларма. 

Ма ол заманда кёрюнюр 
Парий кючю кючюкню. 
Къанджалбашладан онглу болгьаны 
Буруннгу джербаш юйчюкню. 

Ма ол заманда ачылыр 
Таша магьаналары сёзлени, 
Бир къауумну да – кёзлери, 
Бирлени уа – ауузлары. 

Ма алай бла бурулмаз 
Къарачайны Къадау Ташы 
Къарачай халкъны сын ташына. 


ДЖАНЫМ, АЛДА 

Кёк джашнайд деб, 
Джаным, алда: 
Элияма 
джанауалда. 

Мен "кел", - дедим, 
Сен чарладынг. 
Чууакъ кече 
Кёк чартлады. 

Сюйген джюрек 
джарылгьанда, 
Таша джарыкъ 
джайылгьанда , 

Кёк джашнайд деб, 
джаным, алда. 
Элияма 
джанауалда. 

ДУНИЯНЫ БУЗА ЭДИ... 

Тюзлюкню джыгъама деб, 
Ётюрюк кеси джыгъылгъанында да, 
Мени джыкъгьан этгендиле деб, 
Къычырыгъы дунияны буза эди. 

УШАЙБЫЗ 

Къысыла да айырыла – 
Тынчды, къыйынды бизге. 
Биз кирпиклеге ушайбыз, 
Сюймеклигибиз а – кёзге. 

ДЖАЗ БОЛУРМУ? 

Джаным джазгъа сау чыкъса, 
Кёрюрсюз мени джау джыкъса. 
Быллай аман къышдан сора 
Ёлюм деген боллукъ болмаз. 

Джангыз 
Умутну шорбат чыпчыкълары 
Юшюмейин бир къалсала. 
Джылыу излей, думп болуб кетмей, 
Джурт да – джазды деб, турсала. 
Джазны сакълаб бир турсала, 
Сыйыт-къычырыкъ да этмей. 

...Келе тургъан джаз болурму? 
Къарт эсем да джаш болурма, 
Джаш эсем да баш болурма. 
Келе тургъан джаз болурму?! 

ФАХМУКЪАУЛА 

Биз – белкъаула, 
Сиз – тилкъаула, 
Ала – джалкъаула, 
Барыбыз да фахмукъаула. 

ОРУН БАРМЫДЫ? 

Джангы, бир сёз къошмады Ана тилине, 
Джангыз бир сабий бермеди туугъан халкъына, 
Сынгар бир къазыкъ урмады туугъан джеринде... 
Къабыр орун бармыды анга Ата джуртунда?

1985 джыл АПРЕЛНИ 12-си 

Отуз таугьа ёрледим да эндим мен, 
Сиз айтханча джаш тюлме энди мен. 
Отуз кере келди меннге апрелим, 
Меннге тюл, къадарыма аперим. 

Гагариннгеча ачылды меннге Алам, 
Джерим меннге Анам кибик Ана. 
Джазыууму ёр джолун тюз кёре, 
Апрелиме тюбермеми джюз кере? 

Апрелими къалын сууукъ къар басса, 
Къар тюбюнден аны къазыб алырма. 
Джолгьа чыгьыб сеннге джетелмей къалсам, 
Апрелими бир кюню бла къалырма. 

...Джазгьа ёмюрде да кёрюнмем ёгелей, 
Мен – джазны шыбыладан сакълай кюйген эмени. 
Хорлам майгьа термиле ёлгенле 
Кесигизге къошармысыз мени? 

Апрель – майгьа мени юсюм бла кёчсюн. 
Мен – апрель бла майны джалгьагьан чыбыкъ. 
Урушда, юзюлген чыбыкъны алай джалгьагьан, 
Башха лагьым табалмагъанымы кечсин. 

Апрелими къар басмаз. Басса мени басар. 
Мен ол заманда джанкъозгьа бурулурма, 
Боранбилгич тюл, джазбилгич болурма. 

...Отуз таугьа ёрледим да эндим мен, 
Ненча таугьа ёрлерикме энтда мен?! 

ДЖАНЫМЫ КЁЗЮ 

Джаным, кёзюм деб сёлешген 
Сеннге дери джюз къызым болду. 
Сен – джюз биринчим. 
Огьай, сен – биринчим. 
Джаным, кёзюм да тюл,- 
Джанымы кёзю. 

БИР ТАМЧЫСЫМА 

Мен бизни поэзияны тюнгюч уланы 
Не къартлыкъ джашы тюлме. Анга къууанама. 
Ауалы-ахыры болмагьан поэзиябызны 
Байсан джангуруну бир тамчысыма. 
Алай а, билмейме, 
Кырдыкны, мюрзеуню, огьесе чыгьанакъны 
Чыгьарынамы боллукъма себеб? 
Иги джорала уа этеме. 

ГЯХИНИККЁЗ ДЖЫР 

...Сахнадан алай джырлады 
Таудан ёзеннге къараб джырлагъанча, 
Къарча да, Ташына таяныб, анга тынгылагьанча. 

Ауазы – 
Джуртда Джангыз Терек шууулдагьанча, 
Джюз къара суу къошула тургьанча. 

Ауазы 
Кёкден энди да, 
Нарат тереклени ызындан тизиб, 
Ызына чыкъды. 
Джыры 
Туугьан джерине джангурча сингди да, 
Ана тили джашил джашнады. 

Джюреги кёкча джашнады 
Гяхиниккёз джыры тууар ючюн. 

КЁЛЮНЕ КЕЛЕМИ БОЛУР? 

Адамны Адам этген къадар 
Аны сакъларгьа табмазмы мадар?! 
Огьесе, акъыл-балыкъ болду джашым, 
Сакълаяллыкъ болур палахдан башын,- 
Деб кёлюне келеми болур? 

КЮН – КЪАЛКЪАНЫМ 

Джулдуз бюртюкле тюше тургьан 
Бу акъ къагъыт – къара топракълы сабаным. 
Къырдышны къобара баргъан 
Джети ауузлу джити къаладжюк а – къаламым. 

Не кючлю джаудан да къамамам – 
Ана тилим мени къамам. 
Ёлгенимден сора да туугьан джерим – кюбем. 
Ала саулукьда къыйынлыкъ кёрмем. 

Билсем да, джашаргьа бир кюн къалгьанын, 
Къара кючлеге хорлатмазма: Кюн – къалкъаным. 
Къой Джол – джолум. Джулдузум а – 
Къарачайны Къадау Ташы. 

Бирлеге ол – кюйген джулдуз, 
Меннге уа – 
Чырай тёкген ариу джеримде 
Нюр тёге тургьан тарих джулдузу. 

Халкъымы тарихин ачыкълай, 
Артха къайытсам, алгьа барама. 
Кёкге барыр ючюн джерге киреме, 
Джерни кёрюр ючюн кёкге илинеме. 
Аламны ангылар ючюн, атомну тинтеме, 
Адамны ангылар ючюн барын да тинтеме. 

Мен – къадарны ангысы-эси... 
Кеси кесими кюл этмез ючюн, 
Ангыларгъа излейме кесими кесим. 

ДЖАНКЪОЗ 

Бетинден къаны къачыб, 
Къыш кюртлерин къалайды. 
Къарны кюреб, джол ачыб, 
Джазны аллына къарайма. 

Джазгьа асры тансыкъдан 
Джазгьы кийимле кийиб, 
Чыгьама. Шашхан хариб, 
Дейдиле тюбегенле. 

Къыш сер къулун – боранын 
Джан-джанымдан юсдюрюб, 
Созуб-созуб улуйду. 
Къаным аз-аз суууйду. 

…Талай кюнден табылады 
Тюзде бир джанкъоз ёлюк. 
Факъырады дейдиле, 
"Сокъурла" аны кёрюб. 

АРА-ЭНЧИ БАЧХАБЫЗ 

Поэзия – ара-энчи бачхабыз: 
Сюйсенг нартюх ёсдюр, 
Сюйсенг арпа, будай, 
Сюйсенг гардош, харбуз, 
Сюйсенг кёгет терек, 
Сюйсенг тюрлю-тюрлю гюлле. 
Не сюйсенг да ёсдюр, 
Сюйсенг чачыб, сюйсенг джоппу. 
Къалай сюйсенг да, не сюйсенг да ёсдюр. 
Джангыз 
Тели хансны ёсдюрме ансы, 
Аман хансха кесдирме ансы. 
Поэзия – ара-энчи бачхабыз. 

АЛЛАЙДЫ 

Кёзю-къашы болмагьанча, 
Ышармайын сёлешеди, 
Къоркъутургьа кюрешеди. 
Къыш аллайды. 

Умутчады. Джаз аллайды. 
Кёлюмю уа джазалмайды, 
Джазыууму джазалмайды, 
Джаз аллайды. 

Джайны къызыл уууртлары, 
Джашны, къызны умутлары… 
Эс бир джерге джыйылмайды. 
Джай аллайды. 

Къачны кьачын эталмайма, 
Къарыусузлугьуму кечалмайма, 
Къач келеди, къачалмайма. 
Къач аллайды. 

ДЖЮРЕК – ИНКЪЫЙЛАБЧЫ 

Джюрегим болгьанды да джукъа, 
Аз да къыйналсам джукъгъа, 
"Гып-гып" этиб тебрейди. 
Мени бир къыйын кече 
Джаратханса сен, Тейри. 

"Бешбашлы элия чартлаб, 
Кёк илгеннген сагъатда, 
Не дун-дуния титиреб, 
Джер тебреннген сагъатда, 

Адамла башларын суугьа, 
Чабакъла уа – джагьагьа 
Атхан къыйын сагъатда, 
Танг да, къанаты сыныб, 
Къыйын атхан сагъатда, 

Не табигьат болуб къуу, 
Суу кюсеген сагьатда, 
Не джюрекле болуб къуу, 
Кёсеу болгьан сагьатда, 

Джерге, Кёкге, Адамгьа 
Ышаныу аз сагьатда, 
Ийман, айран да халкъгъа 
Джетишмеген сагьатда 

Ийнан, ийнан Адамгьа,- 
Деучю эди къарт атам, 
Кёбню кёрген нарт адам,- 
Сени джауунгу да джюреги 
Сангырау, сокъур болсун". 

...Джюрегим джаратылгьанындан да джукъа. 
Не гитче къыйсыкъгъа да 
Къазауат ачыб тебрейди. 
...Мени инкъыйлабчы этиб 
Джаратханса сен, Тейри. 

ТЕБЕРДИ 

Теберди… 
Джер, тау тюрсюн ала, кесин кёкге теберди. 
Кёк, 
Эриб, кёгериб, суу болуб саркъды. 
Къууанч 
Тау башлада къар болуб агъарды. 
Адам 
Ёзенден таугьа, таудан ёзеннге къараб ышарды. 

Бу чууакъ кёкден, 
Бу ала-джашил-кёк суудан, 
Бу чыммакъ къардан, 
Бу таза кюнден, 
Бу ташлы-агьачлы джерден, 
Нарат ийисли дарман хауадан, 
Таб, сют тылпыуча, бу ёзен тубандан, 
Умутлача, акъ булутладан 
Джаратылгьанына тюшюндю Адам. 
Теберди... 

ЁРЕ ТУРУКЪ 

Сезим кетди – сёзюм кетди, 
Энди мен – ёре турукъ. 
Джашил чегетни ичинде 
Къарала, ёле турлукъ. 

КЮН ТАЯКЪКЪА ТАЯНАДЫ ДЖЮРЕГИМ 

Нюр джаухардан джасандырсам да, Джаухарат, сени, 
Джетмез эди, ант этеме, кёлюме мени. 
Меннге Кёк – Сен джашагьан джер. 
Къууанчым кёб – Сен барса дунияда, 
Сен бирсе дунияда. 

Адам аягъы басмагъан топуракъдан, джерден, 
Дуния термилген чууакъ кёкден, нюрден 
Джаратылгьан джан – 
Джер къызы, Тейри къызы – Джаухарат. 

Джандетден къысталгьан Хауа да, 
Гюнахдан тыярыкъ суура да, 
Зарандан сакъларыкъ дуа да – 
Джаухарат. 

Сюймеклик сезими ючюн 
Тиширыугьа бурулгьан мёлек. 
Ариулугъу, тазалыгьы ючюн 
Мёлек болургъа тыйыншлы тиширыу. 

Къыйынды сеннге Кёкде, Джерде да 
Тиширыулугъун тас этмеген мёлек, 
Мёлеклигин тас этмеген Тиширыу! 

Джаухарат, сюеме сени. 
Къаяла, джулдузла да 
Къайтарадыла: сюеме сени 

Сен саулукъда 
Гулош таякъкъа таянмам ёмюрде да. 
Атынгы айтсам – 
Кюн таякъкъа таянады джюрегим. 

СЮЕМЕ СЕНИ 

Арыгьан солуу излегенча, 
Ауругьан саулукъ излегенча, 
Къанатлы учаргьа, къонаргьа излегенча, 
Бычакъ къынын излегенча, 
Излейме сени. 

Мухаджир джуртуна термилгенча, 
Кете баргьан джашаугьа термилгенча, 
Агьач - Терек болургьа термилгенча, 
Таш - джулдуз болургьа термилгенча, 
Термилеме сеннге. 

Суу - тенгизге ашыкъкъанча, 
Урлукъ - мылы джерге ашыкъкъанча, 
Джанкъоз - джазгьа ашыкъкъанча, 
Джан - джаратылыргьа ашыкъгъанча, 
Ашыгьама сеннге. 

Ёлюр аурууум тюл эсенг да, 
Ёмюр аурууум болгьанса. 

Кёкча къаратаса мени кесинге, 
Джерча тартаса мени кесинге, 
Сенден сора къыз джокъду. 

Сени бир да бир бек мийикге чыгьаргьанма: 
Андан кетме, Аллах ючюн. 

Сокъур сау кёзню сюйгенча тюл, 
Кюн башха Кюнню сюйгенча, 
Кийик кийикни сюйгенча, 
Адам Адамны сюйгенча, 
Аллах Адамны сюйгенча 
Сюеме сени. 

АНА ТИЛИМЧА КЕРЕКСЕ 

Кёлюмю кёклюгюн да, 
Джуртуму беклигин да, 
Ана тилими ёлюмсюзлюгюн да 
Кёреме сенден. 
Ёлюрме, ёлмезсе дей сен. 

Ана тилими сюйгенча, 
Сюеме сени, 
Ана тилими билгенча, 
Билирге излейме сени. 

Ана тилимча керексе меннге, 
Джуртда Джангыз Терексе меннге, 
Джур балача кёрюнесе меннге, 
Джурт-Анача да кёрюнесе меннге. 

Джюрегимде – 
Сюймекликни къадау ташында – чакъгъан, 
Сюймекликни джашил терегисе. 

Кёлюнгю къандырыб къара суу ичгенча, 
Дунияда эм зауукъ сёзню айтханча, 
Атынгы айтхан да насыбды къалай. 

ТОЛУ НАСЫБЛЫ БОЛЛУКЪМА 

Тынгылау джюрекге окъ эсе да, 
Энди мен тынгылаб турлукъма, 
Сёзледен хайыр джокъ эсе. 
Саудан ёлюбмю къалырма 
Ичимден кюйюб, огьесе? 

Кёзлерим бла ийнакълай, 
Сёзлерим бла къучакълай, 
Огьай, мен къайры барама 
Джулдузгьа баргьан бусакълай. 

Джулдуз орнуна – элия, 
Мен халкъны сеннге кюлдюрсем. 
Суу агьач бла челеклени 
Юреннгенингча кёлтюр, сен. 

Къууанч бла джарсыудан толу 
Челекле ючюн кечир, сен. 
Къайсындан сюйсенг да, тохта да, 
Меннге бир иги ичир, сен. 

...Насыблыракъча боллукъма, 
Бир кюн ма алай ичирсенг. 
Толу насыблы боллукъма 
Экисинден да ичирсенг. 

СЕННГЕ КЪАРАБ... 

Нартланы заманында Сатанайны, 
Къарчаны заманында таулу тиширыуну 
Суратларын саллыкъ болсам, 
Сеннге къараб салыр эдим. 

Къайсы ёмюрде да тиширыу сеннге ушаса, 
Бир да къуруса да, хар тийреде, хар элде 
Сеннге ушаш бир тиширыу джашаса, 
Джер къалай насыблы боллукъ эди... 

ДЖАРСЫУ НЕ? 

Джер-суу кёрмей турсам да, 
Сени кёрсем – джер-суу не? 
Джашлыкъ кетиб барса да, 
Сен барса да?! Джарсыу не? 

Сен – нюр джаннган джанса да, 
Джанса да менде джюрек, 
Кёрюнмейин къалады: 
Джулдузсузчад кюндюз кёк... 

Мен сеннге атланнганда, 
Акъыл айтды: барма, къой. 
Джюрек а къанатланды: 
Тыялмазса, барма къой. 

Ариу тил къуруб къалгъанча, 
Сёз а чыгъардыла, ариу. 
Ариу алай болса да, 
Кеслеридиле гюнахлы. 

"Сюймеклик – чынгылды, джарды»,- 
Джарды джюрекни ауаз. 
Ауаз берирге ёчле 
Сизге ёч да табылмаз. 

Экибиз баргьан джол – 
Эки джол, бир джол. 
Эки джолгьа, бир джолгьа да 
Мияла буз суу къуйдула. 
Экигизден да бир джолгьа 
Бошайыкъ деб къойдула. 

Насыбны аякъларын 
Бардыралмалла бузда. 
Ол бир джол да, бу джол да 
Джаныбыз а сау къалды. 
Аладан къалгьан джаныбыз 
Къадардан алай къалсын. 

...Бу экибиз баргьан джолда 
Бу джол да чырмау – алгьынча. 
Ичингден кюйме да, джыла. 
Чыда. Мен ол сёзчюлени 
Тиллерин тартыб алгьынчы. 

БУУМЮЙЮЗ ЭЛИЯ 

Бу буумюйюз элия да 
Къачан эсе да буу болгьанды. 
Анга джерде джашау бермей, 
Огъурлу джанны шыбыла 
Этгинчи къоймагьандыла ансы. 

Ол энтда бир-бирде джерде 
Кырдык отларгьа излейди. 
Таудан-таугьа секириб, ёкюрюб, 
Нёгерлерин тансыкълайды. 

...Бууну элия этген къыйынлыкъдан 
Къадар сакъласын бизни. 

РАЗЫМА 

Мен ит болургьа да разыма арбазынгда, 
Адамлыгьын тас этмеген ит. 
Ит адамла кирселе арбазынга, 
Богьурдакъларын барырча юзюб. 

Мен ит болургьа да разыма арбазынгда, 
Сени адамлыгьынг меннге да джетерикди. 
Бираз сени къатынгда тургьан ит, 
Ол да адам болуб кетерикди. 

Былай барсам сёз этерик эселе, 
Ит огьуна болуб барайым арбазынга. 
Ол добар, тюклю, ариу кючюкчюгюнгю да, 
Тилим бла джалаб тутарма къатымда. 

Эркишилеге къой, таб, арбазынга 
Кирген тубаннга да чабарма. 
Джангыз меннге сен иги бол ансы, 
Къалгьанла не айтсала да чыдарма. 

Сеннге къартлыкъны, ёлюмню да къоймазма. 
Ала шыбыртсыз келедиле да, 
Мен аланы джашыртын къабарма, 
Ариулай, джашлай тынч джаша сен ансы. 

Адамлагьа сакълыгьымы билдире, 
Мен итча чабарма, мен итча юрюрме. 
Ай медет, сеннге тансыкъдан ёлюрме 
Къуру экибиз къалгьынчыннга. 

Мен ит болургьа да разыма арбазынгда, 
Сени адамлыгьынг меннге да джетерикди. 
Бираз сени къатынгда тургъан ит 
Ол да Адам болуб кетерикди. 

ДАРМАН-ДАРЫ КЪАЙДАН ТАБАЙЫМ 

Сеннге къарагъан хар эркиши кёз 
Окъ болуб тиеди мени джюрегиме. 
Башхалагьа да меннгеча ышараса 
Сени кемсиз сюйгенлигиме. 

Бир хатагьа къалыргъа башлагьанма, 
Тынгым-тынчлыгьым бошагьанды къуруб. 
Джюрегим кеси кесин талайды, 
Эки кёзюм да эки итча улуб. 

Къабханнга тюшген кийик джаныуар 
Аягъын кемириб, юзюб къутулады. 
Меннге аллай мадар да джокъ, 
Къарамынг-ауазынг биргеме турады. 

Кюнюм, Айым – сенсе да мени, 
Тутуласа деб къайгьыда джашайма. 
Бирде сени сюйгенден ёлюб, 
Нюр джаннган къабыргъа ушайма. 

Кюнюм, Айым болгъан бла къалмай, 
Мени кёлтюрлюк Джер болсанг сюеме. 
Ариулугьунгдан кёлюм бир къанмай, 
Кеси сынамагьан билмезча кюеме. 

Сеннге къарагьан хар эркиши кёз 
Окъ болуб тиеди мени джюрегиме. 
Дарман-дары къайдан табайым 
Бу джаралы сюймеклигиме. 

БАШХА ТИЛЕГИМ ДЖОКЪДУ 

Сени юсюнгден 
Дуния бек игиге санагъан назмуларым 
Кёлюм бек аман сагьатда туудула. 
Амалсыз болуб, къаядан чынгагьан джугьутургьа 
Адамла бир сейирликгеча къараб турдула. 

Айтдыла къаяны мийиклигин, 
Айтдыла назмуну кийиклигин. 
Ол зат мени экинчи кере ёлтюрдю, 
Биринчи кере ёлтюргенча сюймеклигим. 

Не назму хапарды бу? 
Нелеге излейсиз ёлче, багьа? 
Болдугьуз, сёлешмегиз кёб, 
Элиягьа табалмазсыз кеб, 
Не кьобхан суугьа къайда джагьа?!. 

Назму неди – 
Сюйгенинг башха бла баргьан сагьатда, 
Назму деген неди – 
Джюрегинг джана тургьан сагьатда. 

Кёлдегин айтыргьа базмайма, 
Алай а, мен назму джазмайма. 
Тишлерими къаты къысыб 
Кючден сюелиб турама. 

Кёлекгеси огьуна насыблы этген 
Субай джашил терегим барды-джокъду. 
Сени унутдурур бир къыз чыкъса дунияда... 

Энди андан сора тилегим да джокъду.


ТАУЛУ АНАГЪА 

I 
Суу ахырзаман... 
Дуния бир-бирин теблеб 
Къутулургьа кюрешген сагьатда, 
Эки къолунг къагьанакъ сабийни 
Ёрге тутханлай, батыб бара эдинг... 

Бютеу джерни суу алгъанында, 
Суу джаханимден сора 
Джукъ кёрюнмей къалгьанында, 
Ол эки билек, ол эки къол – 
Суу тюбюнден тийген эки кюн таякъча, 
Умутну эки кёзюча, 
Къагъанакъны кимге эсе да аманат этгенча... 

Бары да эсимдеди. 
Ол сабийчик мен эдим. 
Ай медет, ол сагьатда 
Эки къанат битиб, 
Сени да кёлтюрюб, 
Учуб кеталсам эди... 

II 
Джау къуршалагьанды элни. 
Эркишиле къырылгьандыла. 
Сабийлерин алларына сюеб, 
Эмчекдегилени ёшюнлерине байлаб, 
«Сабийле артда къалыб, 
Джау къолуна тюшмесинле»,- деб, 
Къазауат этедиле тиширыула. 
Бары да эсимдеди. 

Биринчи окъ тийген 
Ёшюнюнгде къагьанакъ мен эдим... 

Къатмагьан темирча, 
Саны къатмагьан къагьанакъ 
Кюбелик эталмадым сеннге. 
Ой насыбсыз, насыбсыз мен. 

КЪАРЧА 

Ана тилими тузун джаладым 
Туугьан джерими сууун ичер ючюн. 
...Къадау ташха къабланыб джыладым: 
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн. 

Джюрегими кесим кесдим, таладым 
Дуния малгьа алданмасын деб. 
Сезимлериме къатылыб турдум 
Джуртха сюймеклик алда болсун деб. 

Халкъымы кёбюсю къырылыб, 
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да, 
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге 
Ана тилибизге ырысладым. 

Ана тилимде табдым халкъымы 
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да, 
Ана тилимде табдым джуртуму 
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да. 

Ол – къыбылада да къыблама болду 
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан, 
Ол къыямада да къыблама болду 
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан. 

От тёбеси болуб да къалды 
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз. 
Тенгизде батмады, тюзде къалмады 
Ана тилибиз – байрагьыбыз. 

Ана тилибиз сакълады бизни, 
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны. 
Кимлеге болса да къошулуб къалмай, 
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ 
Джуртубузну – мийик тауланы. 

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа, 
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ. 
Ана тилибиз саулукъда 
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ. 

Ана тилими тузун джаладым 
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн. 
...Къадау Ташха таяныб джырладым – 
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн. 

СЕНИ КЁРДЮМ 

Джол шын туруб, 
Аякъларын джулдузлагьа салды. 
Кёкге да сыйынмай джана тургьан Кюн, 
Суу челегинге сыйыныб къалды. 

Джюрегими къолунга алдынг да, 
Джангы туугьан сабийчикнича, 
Джууундуруб, эркелетиб, 
Ба этиб орнуна салдынг. 

Дунияда эм таза джауум 
Кёзлерингден кёлюме джауду. 
Кёгюрчюнлени кёлекгелери да 
Кёкюрчюнле болуб кёлтюрюлдюле. 
Тереклени ауаналары да 
Терекле болуб сюелдиле. 

Шыбыла шыбыланы урду да, 
Экиси да кюйдюле бирден. 
Джанкъылыч белин тюзетди да 
Сыртына умутну миндирди. 

Ауалы-ахыры болмагьан Заман, 
Учу-къыйыры болмагьан Алам, 
Джерде нюр джарыкъ – Адам 
Салам бердиле. 

Сени кёрдюм... 

ЮЧ ЗАТ 

Къалай айландырыб айтсанг да, 
Меннге юч зат барды джашауда: 
Тиширыу — Туугьан джер; 
Поэзия — Ана тил; 
Кёк — Джан джурт. 

Тиширыу-Поэзия-Кёк – 
Тазалыкъ-Ариулукъ-Ёлюмсюзлюк. 
Ючюсюне да тюз туруу, 
Ючюсюне да баш уруу – 
Олду меннге дуния-ахырат. 



Намаз замаН 
Назму (1970-1993) джабалакъ 

ТИЛЕК 

Я Аллах! 
Сени уллулугъунг бла, 
Сыйлылыгъынг бла тилейме: 
Кёб къыйынлыкъ кёрген миллетибизге – 
Динине-тилине-джуртуна-тарихине-адетине – джазыууна 
Эркин болурча, Ие болурча, 
Аллай кюч, аллай онг бер. 

Я Аллах, сенден тилейме: 
Гюнахлары болмагъанлай, 
Зорлукъдан джоюлгъанларыбызны 
Джандетлени тёрюне ётдюр. 
Бу дунияда джашагъанларыбызгъа да – 
Ийман бла джашарча, 
Ийман бла кетерча 
Насыб бер! 

Аталарыбызгъа-аналарыбызгъа, 
Эгечлерибизге, къарнашларыбызгъа, 
Аладан туугъанланы барына да 
Иги кёзден къара, я Аллах! 

Тюзню тюзлюгюн, 
Терсни терслигин, 
Мадар бар эсе, 
Бу дунияда огъуна джетдир. 

Гяуурну зорундан, 
Кесибизникилени итликлеринден, 
Джинни, шайтанны заранындан 
Эки дунияны азабындан, 
Биз билген, билмеген къыйынлыкъладан да 
Я Аллах, сен къутхар, сен сакъла бизни!

ЭСГИ ДЕФТЕРЛЕДЕН (1970-1975 ДЖЫЛЛА) 

КЪАРАЧАЙДА 

Тутушадыла таулу джашчыкъла... 
Аллах сакъласын джыгъылгьандан. 
Айыбды кесин хорлатхан таулада, — 
Къарышхандыла къолчукъла андан. 

Бюгюн огъуна кёзлеринде 
Ётгюрлюк — къаманы ауузу кибик... 
Барама. Къууанч джюрегимде, 
Тау элими къыйырындан кириб. 

Къартла рахат этедиле ушакъ — 
Биз быладан къайда онглу эдик да дерле. 
Мангылайлары къая ранлагьа ушаб, 
Кёбню кёрген, кёбню сынагьан деуле. 

Барама. Джолну эки джанында 
Чалман эше, хуна эте таулула. 
Салам алейкум, ишигиз къолай болсун, 
Джашау этгенле таш юсюнде, ауулда! 

Ёзеннге ёхтем къараб къаяла... 
Ёзен суу да, кюмюш бычакъча, алай. 
О бекликни, пелиуан кючню сеземе, 
Хар къуру да мен тау джоллада атлай. 

Ташла — таулучукъла. Къаяла — таулула. 
Аланы бирликлерин келсе билиринг, 
Бир ташны къобар. Таш ташны къозгъар... 
Алай тутадыла таулула бир-бирин. 

Аллах сакъласын къая оюлгьандан, 
Таш тёнгерегенден да сакъласын Аллах. 
Таулада уллу сёлешир умут этме, 
Ансы, сени сакълар минг палах! 

Эркин атлаб барама элимде... 
Къучагъымы бютеу ёзеннге джайыб. 
Тюбегенле бла джарыкъ саламлаша, 
Джаланбут джашчыкълагьа да эте айыб. 

Ёлсем, къалсам да, мында болайым, 
Не болсам да, болайым таулада. 
Мени джаратды, ёсдюрдю былайы — 
Халкъым бла – сизни бла болайым хар заманда! 

КЁРЕМИСЕ... 

Кёремисе Кюнню тийиб келгенин, 
Сюймеклик кибик ышарыб. 
Къуру да меннге кюлсюнле кёзлеринг, 
Уууртчукъларынг да меннге къызарыб. 

Чыммакъ къарны къубултуб турады 
Джашил наратны бутагьы. 
Къуру да сеннге джумушакъ ачылыбды 
Сюйген джюрекни къучагьы. 

Кёремисе Айны тола баргъанын, 
Джулдузла джана джюрекде. 
Ой, эринлеринг, сени эринлеринг — 
Таулада бишген джилекле... 

Къалай бек термилеме сеннге, 
Айтмасам да тышымдан уллу. 
Сансыз этсенг — джарлы джюрегим, 
Иесиз къалгъан парийча, улур. 

Кюн тиеди алгъа башлагъа, 
Артдан а — ёзен ташлагъа. 
Мен баш тюл эсем да, тилейме, 
Ышарма къалгъан джашлагъа. 

Кёремисе, джаш бусакъ терекни 
Этгендиле джаралы. 
Хар къуру да къоркъама сеннге, 
Эй, сенден эсе мен джарлы! 

Ким болса да къарар да табсыз... 
Джаны болгъанны — аджалы. 
Ким билед тамбла къалай болурун, 
Соза турмайыкъ болджалны. 

Тауушлу тау суу — барады сёзюм, 
Джюрекден-джюрекге эниб. 
Чолпан кёзлю, толгъан Ай бетли 
Сейир насыбымса мени. 

ЭКИ ДЖЮРЕК 

Эй, ол къызчыкъ къобузну 
Алай таб, таукел сокъду, 
Дынг тохтатды хауада 
Къызгьан къоргьашын окъну. 

Къаракъаш назик къызчыкъ 
Этилмезликни этди — 
Къысыр ташны бюгече 
Буз джюрегин эритди. 

Къобузну джарыкъ тартхан 
Къызчыкъны эки къолу, 
Кесген кибик кёрюндю 
Къайгъыны келлик джолун. 

Къызчыкъ бюгече тартхан — 
Рахатлыкъны тартыуу. 
Сюймекликни, къууанчны, 
Ариулукъну тартыуу... 

Джулдузла тебседиле 
Чексиз кёкню кенгинде, 
Умутларыма къошулуб 
Бюгече джюрегимде. 

Къобуз тюл эди бюгече 
Алай сейир согьулгъан. 
Ол джюрегим эд мени — 
Сюйгеними къолунда. 

КЪАЛАЙ ИГИДИ СЕНИ КЪАТЫНГДА... 
(И.М.) 

Къалай игиди сени къатынгда 
Сёлеше, ойнай, кюле да тургъан, 
Джукъ да сёлешмей, ариу бетинге, 
Кёк кёзлеринге къараб олтургъан. 

Къалай игиди сени къатынгда: 
Джашил бусакъгьа къарагъан кибик, 
Джаш кырдыкга тюшюб сыртынгдан 
Таза тау суугьа тынгылагъан кибик. 

Къалай игиди сени къатынгда: 
Кюн тюбюнде джангурчукъ джаугьанча, 
Бир ариу сезим тууа джюрекде, 
Акъ маралгьа бузоучукъ туугьанча. 

Къалай игиди сени къатынгда: 
Кюн джарыгъын тынч джайгъан кибик, 
Заман да тохтаб мени къатымда, 
Сеннге къараб тынчайгъан кибик. 

Къалай игиди сени къатынгда: 
Къайгъы да, къартлыкъ да, ёлюм да джокъ. 
Ариула, ариулукъ бек кеб дунияда, — 
Ой сенден бек сюйгеним да джокъ!... 

ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ 
(1975 – 1993 джыллада джазылгъан назмула) 

КЪАЙЫН ЧЕГЕТ 

Сен, кеч мени, 
Къайын чегет. 
Келгеними 
Къайгъым дженгиб, 

Адамладан 
Бираз суууб, 
Сени аладан 
Джууукъсунуб. 

Джюрексинсем да, 
Къайын чегет, 
Мен терсеймем 
Къайгъым дженгиб. 

Сени акълыгъынг, 
Джарыкълыгьынг 
Кёлге кёчер,- 
Къайгъым сёнгер. 

Ачыууму сенде къоюб 
Чыгъарма мен, 
Адамлагьа биягъынлай 
Къарарма мен: 

Ышаныу бла, 
Ышарыу бла, 
Джумшакъ, 
Халал. 
Къайын чегет, 
Айлы чегет 
Сау къал, сау къал. 

ЁЛЮМНЮ ДА СЮЕМЕ МЕН 

Ёлюмню да сюеме мен, 
Кёзюуюнде келе эсе ол. 
Анга къарышхан адамны да, 
Эркишича ёле эсе ол. 

Ёлюм да къадарны иши, 
Къыйналсакъ да ангылашынады. 
Сорулмай къуралгъан джанынг, 
Сорулмай да алынады. 

Туумасакъ, ёлген да этмезек, 
Адетди келгеннге кетген. 
Алай биз къонакъ тюл, къонакъбайбыз, 
Джашаугьа эшик керген. 

КЕРТИ ДУНИЯСЫН ТАБДЫ 

Джылтырар заты джылтырай, 
Къалтырар заты къалтырай, 
Къыз келе эди орамны,- 
Эркиши кёзле да мант башла кибик, 
Чепкенчигине джабышыб аны. 

Джан-джанындан къарай эдиле анга: 
Келгенле – умутлу, озгъанла – бурулуб, 
Джетгенле тохтаб – 
Барысы да болгьанча суусаб, 
Ол къызчыкъ а - къара суу болгъанча. 

Эркишилеге не сеийрсиниу: 
Терекле да къарай эдиле анга, 
Джашил чапракъларын джашил кёзле этиб; 
Юйле къарай эдиле анга 
Джанбаш болуб, ауаргьа джетиб. 

Джер къарай эди анга аякъ тюбюнден – 
Сыйдам бутлагьа ышылыргъа излегенча. 
Кёк да джумушакъ басыб юсюнден, 
Чепкен джагьасындан тюшерге тебрегенча. 

Къайры къутулсун къызчыкъ быллай бир къарамдан, 
Ариулукъ шашдыргъан шахар орамда? 
Мени назмуму тынгысыз эшиклери 
Ачылдыла, къызны чакъыра ичкери... 

Батары бла чыгъарыны аллында 
Кюн къызаргъанча, 
Къызара, къыз назмума кирди. 
Керти дуниясын табды, керти. 

... Джети къат Кёк бла Джерни арасында 
Джер адамы да тюл, кёк мёлеги да тюл, 
Сен къаласа меннге поэзия белгисича. 

КЪЫЗЧЫКЪ БЛА КЮЗГЮ 

Къызчыкъгьа кюзгюден 
Кюле тургьан 
Бир ариу къыз къарады: 
Бюгюн анга ариуса деген эдиле. 

... Къызчыкъгъа кюзгюден 
Оюлургьа хазыр, 
Мыдах къыз къарады: 
Бюгюн анга эс бёлмеген эдиле. 

БАРЫН ЭСЛЕТГЕН 

Джулдуз сюйюмю сенде, 
Ай сюйюмю да — сенде, 
Джер сюйюмю да — сенде, 
Менде уа сора, менде? 

Аланы барын эслетген, 
Алагьа джууукъ этген 
Сюймеклик сюйюмю менде. 

СУЛИКО 

Сулико — сюймеклик байрагьы. 
Хар иги затны дунияда 
Сени атынг бла байладым. 

Сулико – сюймеклик байрагъы. 
Бир кишиге бойсунмадынг сен, 
Тюшген сеннге джесирге тюшдю. 

Сыйынгы ёрге кёлтюрдюле, 
Сени ючюн кёбле ёлдюле. 
Сулико — сюймеклик байрагъы. 

Адамлыкъ, ариулукъ белгиси, 
Джигитлик, кертилик белгиси, 
Сюймеклик байрагъы — Сулико. 

Сулико — сюймеклик байрагъы. 
Ол байракъгъа кертичилей 
Джашаргъа, ёлюрге да тюшсюн. 

Сулико — сюймеклик байрагъы. 
Сени атынг бла дунияда 
Джашауну атын байладым. 
Сулико — джашауну байрагьы. 

Сулико — сюймеклик байрагъы. 
Сеннге къартлыкъ, ёлюм да джокъ. 
Джашлыкъ, ариулукъ — байлыгъынг. 

БЮГЮНЮМЕ КЪАРА 

Къармама тюненеми мени, 
Къарама тамблама мени, 
Бюгюнюме къара. Къарла 
Кетгендиле эриб, эриб. 
Чакъгьандыла балий, эрик 
Джюрегимде, кёзлеримде, 
Сеннге джазгъан сёзлеримде. 

Элия кюйдюреди дейсе. 
Кеси уа къалай джаннганын 
Билемисе элияны, 
Джарытыб бютеу дунияны. 

Сюймеклик — мени элиям, 
Сени кюйдюрмез, джарытыр. 
Сен — мени джашил дуниям, 
Сюймеклигимден джангырлыкъ. 

Кюйсем мен кесим кюерме... 
Къайгьы булутла башымда 
Чарсха баргьанда сюзюлюб, 
Джюрегим элияланыр да, 
Джашауум къалыр юзюлюб. 

Къаргъама мени, къаргъама. 
«Къакъ» демей ёлмез къаргъа да, 
Мен а — Адамма. Къыйналама 
Сезимлерими тыялмай. 
«Да» деген джаш да баш болалмайды, 
Назик къызчыкъгъа таянмай. 

КЪАЧХЫ КЮНЛЕДЕ ДА... 

Къачхы кюнледе да ариучугъума 
Табарма джазгъы сёзлени. 
Ма бу омакъ назмучугъума 
Чырмаб урларыкъма сени. 

Дунияда къайгъы бир да аман кёбдю, 
Юлюшсюз биз да къалмазбыз андан. 
Алай а, къайгъыла не бек къайырыла 
Турсала да, барлыкъбыз алгьа. 

Бирге болсакъ, бирикген болсакъ 
Бола барыр бизге игиси. 
Сёзчюле бир ариу сёз эте билелле, 
Кёз тийсе да алагьа тийсин. 

Бизге уа кишини джугьу керек тюлдю, 
Джюрекледе — озгъан сюймеклик. 
Башда акъыл бар, санлада — саулукъ, 
Джашау эталлыкъбыз алай демеклик. 

Къачхы кюнледе да ариучугъума 
Табарма джазгъы сёзлени. 
Ма бу омакъ назмучугъума 
Чырмаб урларыкъма сени. 

ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНИМДЕН СОРА ДА 

— Билал юйдемиди? 
— Огъай. 
— Энди аны къайда табаргьа боллукъду? 
— Энди? Джангыз да назмуларында. 

ШАХАРДА АЙЛАНЫБ КЕЛДИНГ 

1 
Шахарда айланыб келдинг... 
Чепкенинге къаланыб 
Дуния бла бир эркиши кёз да... 
Сен а ол затдан джукъ да билмей, 
Чепкенинги кёмюк этдириб джуудунг. 
Аз бек джыламай эдиле 
Кёмюк кирген эркиши кёзле... 

2 
Шахарда айланыб келдинг... 
Кийимлеринги такъкъычха такъдынг да, 
Джууунуб чыкъдынг. 
Кийимлерингден эркиши кёзле 
Джалан ариулукъкъа 
Ауузлары ачылыб къарай эдиле... 
Сен а джукъ да сезмей, 
Кюзгю аллында чачынгы тарай эдинг. 

КЪОНАКЪГЪА ЧАКЪЫРАМА 

Джангызлыкъ буугьан джанланы 
Барын къонакъкъа чакъырама, 
Улуй тургъан къазакъ бёрю, 
Сени да чакъырама къонакъкъа. 

Ол сеннге тынгылагъан джулдузну 
Джарыгьы бла этеме ант: 
Джангыз бир джан джанынга тиймез, 
Таб, Бойнакъ да бурнун бурнунга джетдириб ийнакълар. 

Бир тобугьума Бойнакъ башын салыб, 
Бир тобугьума да сен башынгы салыб, 
Тынгыларсыз джангызлыкъны юсюнден джырыма. 

Ай зауаллы къазакъ бёрю! 
Кёлюнг асыры толгьандан 
Кёзлерингден джыламукъла чыгъарла. 

Ким ариу айтханды сеннге?! 
Джангыз ананг саулукъда бир кюн кёргенсе. 
Анангы да адамла ёлтюрдюле... 
Ол сеннге аш излей джоюлгьанын да билгенсе. 

Джангызлыкъ джюреклерин къазакъ бёрюча улутханла, 
Джашаудан сууугьанла, къууанч унутханла! 
Шо, бир келигиз, 
Хош келигиз бюгече бери – 
Къарнашыгъызгъа ышаныгьыз. 

Буз джюреклеригиз поэзиямдан эриб, 
Бир кюлюгюз, бир ышарыгъыз. 
Мени юйюм да аллай бирге джарасын! 
Биригизни сау болса да джарасы 
Ол да хайырды. 

Келигиз, джанларым, къыйналгъан джанла. 
Къазакъ бёрю, сен да мындан кёб улума. 
Не айтсанг да, мен сенден уллума. 
Халаллыкъ а барыбыздын да уллуду. 
Келигиз. Барыгъызны да сакълаб турлукъма. 

ТАУЛУЛА ОРУСЧА СЁЛЕШЕДИЛЕ 

МЕН КЪАЛАЙ АНГЫЛАЙМА ДА... 

«Зачем акъ къойну терисин 
Джолну тёбен джанына быргьагьан. 
Эй адам Тейриси 
Эртде къаргъагъанладан 
Болурса, налат»,- деб, таулу 
Мыртазакъгъа къутурду. 
Анасы: «Джашым, орусча къыджырай эсенг, 
Мен къалай ангылайма да?» — деб сорду. 

БИР СЁЗ 

Мен да бир сёз биле эдим, деб, 
Таулу бёркюн алыб чабды. 
Ызындан джетди да саудюгерчини 
Имбашындан къакъды: 

«Ышымым бетли мука — къошха,- деди 
Кёлегим бетли мука — юйге»,- деди. 
Сора ангылаталмай къыйналды да, 
Къыйнадынг, юйюнге хычынла джауарыкъ, — деди. 

БАЗАРДА 

Къарачай арбала джырылдай, 
Къарачайлыла сагъышлы джырлай, 
Нарсана базаргъа келгендиле дейди. 
Аланы анда рахат олтуруб, 
Бузлагъан эт бла ауузланнганларын 
Оруслула кёргендиле дейди. 
Ай къырылдыла дегендиле дейди, 
Къайгъыларын этгендиле дейди. 

Къарачайлыла гыбыт айранны 
Ары бла бери айландырыб 
Бучхагъын бошлагьандыла дейди, 
Алгъыш бла бошагьандыла дейди. 

Хы, дарманларын ичдиле эселе, 
Джукъ да болмаз, къалырла сау—эсен»,- 
Дегендиле оруслула дейди, 
Нарсанада алай болгъанды дейди. 

КЪАРГЪАНЫ ЭКИ ТИЛЕГИ 

«Кечеси чууакъ болсун, 
Кюндюзю булут болсун, 
Джарлы къаргъагьа аш тюшсюн». 

Къаргьаны тилеги толду: 
Кечеси чууакъ болду. 
Кюндюзю булут болду – 
Мал къыргьан сууукъ болду. 

Малчыла чамландыла: 
Къаргьаны уруб чалмандан 
Агьыздыла да тутдула, 
Тюгюн къоймай джулкъдула, 
Къычыр энди деб ийдиле. 

Къаргьаны ауазы тюрленди: 
«Кечеси булут болсун, 
Кюндюзю чууакъ болсун, 
Джарлы къаргьагьа тюк урсун». 

МАШАЛЛА 

Машалла 
Ариулугъу 6ла, Акъылы бла, Фахмусу бла, 
Билек кючю бла, Джюрек кючю бла, Тилек кючю бла 
Белгили болгьаннга, Халкъгъа джарагьаннга. 
Ёзге ол затладан башы бла бармай, 
Аны ючюн а джыгъылыб къалмай, 
Эрча джашагьаннга, 
Хар къуру да машалла анга! 

СЫН ТАШДА ДЖАЗЫУ 

Джулдузлагьа аш болгъанды джанынг.

КЕНГ–ТАР ДУНИЯ… 

Ийнандым дунияны тарлыгьына 
Эсде болмагьанлагьа тюбеб къалгъанымда. 
Алай а, сени эм багъалым, 
Тюзелгинчиннге эки балагъым 
Излесем да, табалмай келеме, 
Дуния кенг, бек кенг кёреме... 

КЪАДАР, СЕН САКЪЛА МЕНИ 

Къадар, сен сакъла мени 
Терсликге бойсуннгандан – 
Мен джашауну сюйсем да, 
Азмы къыйналдым андан. 

Джокъду алкъын бир джерде, 
Мен излеген эркинлик. 
Ол себебден джюрекде, 
Орналгьанды экилик. 

Болса аллай эркинлик, 
Тюрленникди дейле хал. 
Боллукъ тюлдю дунияда 
Къайгьы, дауур, чек, кърал. 

Алай аллай эркинлик 
Джангурча тюшмез кёкден. 
Ол бишерге керекди 
Хар бир адам джюрекде. 

Кюрешейик деулеча, 
Ол кюнню келтирир ючюн. 
Аямайын бир адам, 
Билек, не фахму кючюн. 

ДЖИГИТ БОЛ ДА... 

Къолдан келгенни этди ол да... 
Сен а — андан да джигит бол да, 
Къолдан келмезликни да эт. 

ДУНИЯ 

Къадау Таш. Джангыз Терек. 
Эм да — Мен — Къазакъ бёрю. 

МОСКВАДАН КЪАРАБ 

1 
Ара шахарны къыйыр сюреми. 
Мазаллы юй.16-чы къат. 
Джел сызгъырады. 
Тауладача. 
Ол джелден сора 
Джуртну эсге тюшюрген 
Бир тукъум бир зат джокъду. 
Терезелени кенгнге ачыб, 
Ол джелни юйге 
Ичкери чакъырама 

2 
Кёрдюм мында мер-мер ташларыбызны, 
Нарат тереклерибизни кёрдюм. 
Ара шахарны джасай эдиле ала. 
Халкъымы, джуртуму, кесими да джазыкъсындым: 
Къарачай шахар эсиме тюшдю. 

3 
Миллетни бети — ара шахарыды. 
Халкъны онгун, эркинлигин, халкълыгъын 
Ара шахарын кёргенлей билирге боллукъду. 

Къайда эсе да къыйырда-бучхакъда 
Бир тозурагъан орус элден 
Башхалыгьы бармыды Къарачай шахарны?! 

Биз халкъбыз, тюлбюз дегенлеге да, 
Айырылайыкъ, къалайыкъ дегенлеге да, 
Не этейик дегенлеге да 
Джууаб береди Къарачай шахар. 

Алай а, «Къарачай шахар» деб шахар джокъду, 
Барды город Карачаевск. 
«Къарачай» деб, республика джокъду, 
Барды Карачаево-Черкесия. 
Къарачай деб а, миллет бармыды экен?

ХАЛКЪ АЛКЪЫН АЙТЫР СЁЗЮН 

Кетдиле алхамчыла, 
Кетдиле балхамчыла. 
Ким къалды Усталадан? 
Ким къалды Устазладан? 

...Джыйын джанлыдан къалгъан 
Сюрюуге ушайды халкъ: 
Джарымы — чачыу-къучуу, 
Башха джарымы уа — талкъ. 

Аякъ юсде джан къоймай 
Огъурсуз ырхы элтди. 
Бюгюлгенни, ийилгенни 
Ол къул-къарауаш этди. 

Тобукъланнганны, джатханны 
Ол бирча этди сыйдам: 
Къалмад хазна хапарлы 
Буруннгу адетден, сыйдан. 

Кир къабха джыяр ючюн, 
Бир къабха джыяр ючюн, 
Джер джюзюню миллетин, 
Джаяргъа кюрешдиле 
Ибилисни иннетин. 

Халкъны эсин алдыла, 
Башсыз этдиле халкъны. 
Сюрюу этиб бошалла 
Чалдышха уруб аны. 

Ангы къобан бокъланды, 
Миллет сезим джукъланды. 
Да, джашау, ёлюм да — хакъ... 
Зулму кетди, къалды халкъ. 

Бетинден къачыб къаны, 
Къыйылыб саны, джаны. 
Ой сынды къаблан кёлю... 
Къалмад таб къазакъ бёрю. 

Алай а джашай барсакъ, 
Дайым кюрешиб турсакъ, 
Ёсюб джетер джаш тёлю, 
Кёлтюрюлюр халкъ кёлю. 

Чыгъарла балхамчыла, 
Чыгьарла алхамчыла, 
Суу эски ызына къайтыр, 
Халкъ алгъын Сёзюн айтыр. ... 

Халкъ, алкъын, Сёзюн айтыр! 

МИЛЛЕТ АНГЫБЫЗ БОЛСА... 

- Юйюм джокъду. 
- Халкъынгы уа бармыд юйю? 

Эки джыйырма джылдан атлагьанында да, 
- Эки джыйырма джылдан атлагъанымда да 
Юйюм-кюнюм джокъ деб, къыйналды. 

Мингджыллыкъладан атлаб келген 
Халкъым а нек тюлдю юйлю-кюнлю, - 
Деб сормады. 

- Хоншуму мекямы къалача, 
Мени уа тыгъырыгъым да джокъду, — деди. 

Хоншу халкъ кеси бир къралча, 
Биз а — къулча-къарауашча некбиз? — 
Демеди. 

Юйюм джокъду деб къыйналды: 
Мен анга да бек къыйналдым, 
Алай а андан да бек къыйналдым 
Миллет ангысы болмагьанына, 
Сормагьанына: 

- Халкъымы уа бармыд юйю, 
Юйю-къраллыгъы бармыды? 
Юйю-къраллыгъы джокъ эсе уа, 
Ишлеген юйюнг да сеникимид? 
Ырысхынг-мюлкюнг да сеникимид? 
Таб, сабийинг да сеникимид? 
Ол ёссе къайсы къралгъа, 
Къайсы миллетге къуллукъ этер? 

Алкъын барды: 
Динибиз да, 
Тилибиз да, 
Джуртубуз да. 

Къраллыгъыбыз да боллукъду бизни. 
Джангыз, ангыбыз — 
Миллет ангыбыз болса... 

ТОХТА, БИЛАЛ, КЪАРА 

Тохта, Билал, къара: 
Мындан ары былай джазаргъа, 
Джазгъанынгча джазаргъа 
Боллукъ тюлдю. 

«Эшек билген арба джол» . 
Поэзияда арба джол джокъду, 
Поэт да эшек тюлдю. 

Башханы ызы бла къой, 
Кесини ызы бла барыргъа да 
Поэтни эркинлиги джокъду, 
Эшек болмай, Поэт эсе ол. 

Поэзияны джаны — джангылыкъды, 
Бети — ариулукъду, 
Иннети — игиликди. 

Поэт хар назмусу бла, 
Хар назму тизгини бла, 
Хар сёзю бла, 
Сёзюню хар бёлюмю бла, 
Бёлюмню хар харифи бла, 
Дуниягъа джангыдан тууады, 
Джангыдан джашайды, 
Джангыдан атлайды. 

Джангы джюрюб тебреген сабийди Поэзия. 
Кёзлери джангы ачылгьан кючюкдю Поэтни джюреги. 
Дуния сейирди. 
Дуния къоркъуулуду. 
Ол ариу, сейир, 
Эки такъыйкъасы бир-бирине ушамагьан 
Дунияны кёлеккесиди назму. 

Батарын, къалырын да билмей, 
Толкъунлада ташая-кёрюне баргьанны 
Ахыр умутуду Поэзия. 

Сууну бир джагъасындан кириб, 
Бирси джагъасындан чыгъыб баргьан Адамны 
Бойнунда дуасыды Поэзия. 

ПОЭЗИЯ ДЖАШАСЫН 

- Билал ёлмесе, Поэзия да ёллюк тюлдю. 
Билал ёлмесин. 

Поэзия джашаса, Билал да джашарыкъды, 
Поэзия джашасын! 

ЭКИ МАКЪА БИР ДЖАЛПАКЪГЪА СЫЙЫНМАЗ 

Бир къаманы эки къыны да болур, 
Эки къама бир къыннга уа сыйынмаз. 

БИР ЭРКИШИ ТАБЫЛМАДЫ... 

«Ичигизде бир эркиши бар эсе, 
Келиб къатыма сюелирге, 
Будённаны аскерин 
Аман ныхытдан иймей тыяйым», — 
Деди ол. 
Бир эркиши табылмады. 

ЁРГЕ ТУР 

Къарачай! 
Узунунга созулуб тургьанынг боллукъду. 
Ёрге тур, кёлтюргюч белгича, 
Башынгы кёлтюр! 
Ма былай: 

Къ 
А 
Р 
А 
Ч 
А 
Й! 

Буруннгу тюрк тилде аскер башчыгьа 
Къарча, Къарача дегенлерин да унутма! 

ТЫНГЫЛАБ КЪОЙМА 

Артда къабырынг къычырмаз ючюн 
Дуниялыкъда терсликге тынгылаб къойма. 

ТАБЫЛМАСА... ТАБЫЛАДЫ 

Къыз — къыркъ джан. 

Къыз а — къыркъ джанына да, 
Джарарыкъ эрни излейди. 
Излейди, аллай эр табылмаса, 
Бир... табылады. 

ДУНИЯ КЁЗЮУДЮ 

Ёлгюнчю мен ашайма. 
Ёлсем мени ашайла. 

ТЕЙРИ КЮ,Ч БЕРСИН 

Халкъынг сау эсе, 
Джуртунг, тилинг бар эсе — 
"Насыб джокъ" дерге ырысла, уял. 
Эр бетге келишмеген сёзлени айтыб, 
Аллахны, Адамны аллында да болма ассы. 

Кимден, неден къалсанг да къуру, 
Ата джуртунг, ана тилинг бар эсе, 
Къарачайынг — Тейри халкъынг — сау эсе, 
Кёлюнг бёгеклей, ёхтемлей турсун, 
Джюрегинг да Къарашауайныкъыча урсун! 

Халкъынга тиш билегенле бла – 
Амантишле бла, эмегенле бла – 
Сермешген да бек уллу насыбды! 
Тейри кюч берсин, онг берсин ансы. 

СЮЙМЕГЕН ЗАТЫМ 

Чыракъны джукълатхандан 
Сюймеген затым джокъду. 

БУ КЪРАЛ... 

Бу кърал кесини байрам кюнлерин 
Халкъларына бушуу кюнле этди. 
Халкъларыны бушуу кюнлерин а, 
Байрам кюнле этди кесине. 

Балаларын ашагъан эмегенча 
Халкъын, адамын ашагъан кърал, 
Сени ахырынг не бла бошалыр? 

АЙ АНАСЫНА УА... 

Ай анасына уа ... 
Джангыдан джашаргъа амал болса эди деб, 
Ахсынадыла кёбле. 

Къаламчыланы аллай насыблары барды: 
Хар джангы джазгьан затларында 
Джангыдан джашаргъа... 

КЁКГЕ КЪАРА 

Эшитилмейди 
Чыпчыкъ джырлагъан, чегет шууулдагьан таууш. 
Табигъатны тили тутулуб турады — 
Джуртда Джангыз Терекни да кесдиле баям. 
Тишлеринги къаты къыс да, 
Къадау Ташха таян. 
Джюрегинги улугъанын тый да, 
Кёкге къара. 
Джерде джашау къалмады эсе, 
Кёкден келир себеб. 
Тейри адамыса Сен, 
Тейри адамы. 


ШАГЪАТЛЫКЪ 

Сюйдюм, кюйдюм, назму джаздым, 
Джазыу а — «амин» демеди. 
Джашагьаныма шагъатлыкъгъа 
Ол тизгинле къалдыла... 

АДАМ бла ДУНИЯ 

1 
Терекни 
Тамыры кесилиб тургъанын билмей, 
Джашил бутакъларында къанатлы 
Къадалыб уя ишлейди. 

2 
Биле эсе да не этсин — 
Боллукъну кёрюрбюз дегенден башха, 
Сайлар мадары джокъду. 
Саудан ёлюб да къалай къалсын! 

Бир себеб чыгъар эсе уа, 
Деген умут бла джашайды. 
Бирде джылайды, бирде джырлайды, 
Бир — джерге, бир кёкге къарайды. 
Бир кюннге, бир кечеге тынгылайды. 
Къоркъады 
Уясына, уясы болгьан терекге, 
Терек тургъан джерге, 
Джер бурулгьан кёкге. 

Къоркъады, алай а, 
Джашагъан борчду да, джашайды. 

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪЛА – НАЗМУ ДЖАБАЛАКЪЛА 

1 
Назму — тылпыууду джазны, 
Тилни — гяхинигиди. Игиди: 
Джауады джазгъы джабалакъ, 
Джауады назму джабалакъ. 
Тейри эшиги ачылгъанды. 

2 
Элияма, наратма — 
Аллахданды джазыу. 
Къарт болсам да, мен нартма, 
Джазама назму. 

3 
Кёк кюкюрейд, гюрюлдейд, — 
Джер бугъагьа турады. 
Бузлаб тургъан таулагъа 
Гяхиник тер урады. 

4 
Терекни башы тамырына: 
Сенден башма, — дейд. 
Гыдай эчки да суугьа къараб: 
Алкъын джашма дейд. 

АТА-АНА 

Ата — Джурт. 
Ана — Тил. 
Экисинден къуралады джан. 
Экисинден къуралады адам. 
Экисинден къуралады халкъ 

Алай а, 
Болмаса ангы-эс 
Ата, Джурт да, 
Ана, Тил да, 
Джан, адам, халкъ да, 
Бары да — тас.

БИЗДЕН А НЕ КЪАЛЫР ТУУДУКЪЛАГЪА? 

Аналадан Ана тил къалды, 
Аталадан Ата джурт къалды. 
Ариу табигьат, кийик саулукъ къалды, 
Къан-джан тазалыкъ къалды, 
Адет-намыс, адамлыкъ къалды, 
Баш бошлукъ, эркинлик къалды, 
Бирлик къалды, къраллыкъ къалды. 
Бизден а не къалыр туудукълагьа? 

СЕН ЭНТДА ДЖАШНАРСА... 

Анала кетселе да Ана тил къалады, 
Атала кетселе да къалады Ата джурт! 
Дуния кёзюудю. Бизники тёзюудю. 
Сен энтда джашнарса Таулу халкь, Алан джурт! 

АЛЛАХ, БЕР ТАРКЪАЙМАЗ КЮЧНЮ 

Мен кесим билеме кесиме 
Къаллай бир шох, джау да болгьанымы. 
Ненча кере ёлюб сау болгьанымы да 
Кесим билеме. 

Мен бек сюйген эки джан бар эди: 
Бири тюшдю кёрге, 
Бири чыкъды эрге. 
Кёзюм, сёзюм да джанмазла энди. 

Мен — Поэзияны къазакъ бёрюсю... 
Ашалгъан, джукъаргъан заман териси... 
Къыйынлашхан Адам Тейриси... 
Кимме мен? 

Огьай, мен бир бош, къарыусуз, 
Насыбсыз адамма. Адам да тюл, адамчыкъма. 
Алай а, джаным чыкъмай, 
Къарачай къабымдан чыгьарыкъ тюлме, 
Артыкълыкъгьа чыдарыкъ тюлме. 

Къарачайгъа керек эсе — 
Тери да боллукъма, Тейри да боллукъма, Бёрю да боллукъма. 

Кёрге тюшген джандетли болсун. 
Эрге чыкъгьан насыблы болсун. 
Къарачайдады ёлгенни кёрю да. 
Къарачайлыды ол къызны эри да. 

Ол да – насыб. Басдым кёлюмю. 
Мен сюйгенча сюйсюн Аллах элими. 
Огьур бла къарасын Къарачай таба, 
Халкь джашарча бушууун къууанчы джаба. 

Ма Минги Тау, Къобан. 
Ма Терек, ма Таш. 
Ата, ана. Эгеч эм къарнаш. 
Аллах, сен бер таркъаймаз кючню, 
Джашарча, ёлюрча, Къарачай ючюн! 

КЪАЗАКЪ БЁРЮ, БЁРЮ ТОН ДА БОЛДУМ 

Орта Азияны бачхасында туудум, 
Къычырыгъым уятды Евразияны. 
Поэзияны къазакъ бёрюсю болдум, 
Бёрю тону да болдум Поэзияны. 

Къарачайлы эркиши болгъаны ючюн, 
Джанлыдан да эрши кёрдюле. 
Джандет джуртун къолгьа джыяр ючюн, 
Джесирлеб тюзлеге сюрдюле. 

Кау-куу этиб чачдыла анда, 
Артда бирге джыйылыры къалмазча. 
Къарачай деб не тил, не миллет 
Джер джюзюнде ёмюрде болмазча. 

Бойнубуздан тагъылгъан ит болгьандан эсе, 
Бёрю болургъа разы болдукъ, 
Къул-къарауаш болуб джашагьандан эсе, 
Ёлю болургъа разы болдукъ. 

Не айтырыкъ эселе да ахратда, 
Джашаугъа, заманнга кёре тюрлендик. 
Дуния ит болуб чабхан сагьатда, 
Биз да бёрю болуб чабаргъа тюзелдик. 

Тас болмай къайытдыкъ ызыбызгьа — 
Кавказыбызгъа - къучакъны джая. 
Минги Тау этегинде бёрю улугьаны 
Джауларыбызны энтда санларын къыяд. 

Бизге энтда джанлыгъача къарайла, 
Бир кишиге болмасакъ да хыянат. 
Бойсунургъа унамагьан миллетбиз — 
Къарачай халкъ уллу Аллахха аманат! 

Бюгюнюбюзню, тамблабызны да эсгере, 
Эсгере кёбюбюз къалгъан Азиябызны, 
Поэзиябызны къазакъ бёрюсю болдум, 
Бёрю тону да болдум Поэзиябызны. 

ИШ ТЫНДЫРМАЙ ЁЛМЕЙИК 

Уллу ишле этерге 
Къоймайды бизни джашау. 
Ууакъ-тюек къайгъыда 
Кетиб барады заман. 

Ким Къарачай шахарны 
Излей эди джасаргъа, 
Ким халкъыны юсюнден 
Тарих китаб джазаргьа. 

Бирини да мураты 
Толмагьанлай барады. 
«Секир токъмакъ, ур токъмакъ» — 
Къайгьы кючлеб турады. 

Къарын къайгьы, юс къайгъы, 
Джер къайгъы, да юй къайгъы 
Аягьынгдан алады. 
Ненча фахму ичинден 
Кюйюб кёсеу болады. 

Бу болумда бармазла 
Санат къууанчла, тойла. 
Ёмюрде да чыкъмазла 
Ол Пушкинле, Толстойла. 

Хей, бу къыйын, терс джашау 
Кёб фахмуну тюб этди. 
Закий Джырчы — Сымайыл да 
Ол затха джарсый кетди. 

Аны да аямад джашау, 
Бизлени къой, Аны да. 
Ол а — башхасы джокъ — 
Поэзиябызны джаныды. 

Алай а, бизге къалай 
Джашаргъа кереклисин, 
Чыдаргъа, кюреширге, 
Джазаргьа кереклисин 

Осият этиб кетдиле 
Кязим, Сымайыл, Къайсын. 
Ол закийледен-файгьамбарладан 
Таш бла тюйюлмеген къайсыд? 

Алай а, таш бла ургъанны да, 
Аш бла урдула ала. 
Джуртха джанлары къурман, 
Халкъ деб, турдула ала. 

Тилибиз, сыйыбыз ючюн, 
Тин къазауат этдиле. 
Миллетибиз дегенлей, 
Ол дуниягъа кетдиле. 

Кюрешдиле бизни ючюн, 
Джанларын къурман этиб. 
Биз сыйлайыкъ аланы 
Сёзлерин Къуран этиб. 

Не къазауат, не сюргюн 
Бюгалмады аланы. 
Биз тыйыншлы болайыкъ 
Шыйыхларына тауланы. 

Арбаз къынгырд демейик, 
Къалам джазмайд демейик. 
Уялайыкъ аладан — 
Иш тындырмай ёлмейик. 

Джер бла Кёкню арасында, 
Халкъ бла Хакъны арасында 
Биз келечи болалсакъ, 
Халкъыбызны Джазыуун, 
Аллах айтыб, джазалсакъ, 

Тыйыншлы бола да кетербиз 
«Джаз—Джазыу—Джазыучу» деген атха. 
Сакъ болайыкъ къуру да, 
Халкъны халкъ этген затха. 

Дин, тил, джурт, тарих, адет – 
Бу бешисини бирлигид 
Халкъ, кърал деб къуратхан — 
Ол кимге да белгилид. 

«Хасауканы» джазгьанны 
Юзюгюнден болайыкъ. 
Къарыусуз сылтауланы 
Къахмелеге къояйыкъ. 

Нартладан, аланладан 
Джукь бар эсе джюрекде, 
Тюк алырбыз джунчумай, 
Учхан къушдан ма кёкде. 

Аны бла джазарбыз 
Суратын хакъыбызны. 
«Хайт» десек, Аллах берир 
Муратын халкъыбызны.

АДАМ БОЛ 

Бу Джерден сора да бардыла Джерле, 
Бу Айдан сора да бардыла Айла, 
Бу Кюнден сора да бардыла Кюнле, 
Бу Кёкден сора да бардыла Кёкле. 

Бардыла Аламла, бардыла дунияла — 
Таша дунияла, тамаша дунияла. 
Бардыла мёлекле, бардыла джинле — 
Ала болушалла бир-бирде меннге. 

Аланы сёзлериди бир-бирде сёзюм. 
Аланы кёреди бир-бирде кёзюм. 
Акъдан, къарадан да толуду джюрек — 
Бирде джин болама, бирде уа — мёлек. 
Меннге уа — Адам болургъа керек, 
адам Адам болургъа керек. 

«Адам бол» дегенди Аллах да бизге, 
«Адам бол» дегенле ата-бабала да. 
Адам болгьандан къыйын зат а джокъ, 
Адам болгьандан сыйлы зат да джокъ. 

Хайуанланы ичинде да Адамлай къалыргъа. 
Джаныуарланы ичинде да Адамлай къалыргъа. 
Къууанчда, бушууда да Адамлай къалыргъа. 
Тёрде туруб да — Адамлай къалыргъа, 
Ёле туруб да — Адамлай къалыргъа. 

Бу дуния — хаухду, джашау — сынауду, 
Бизге кереги — аны ангылауду, 
Хар бир къыйынлыкъгъа ташча чыдауду, 
Тюзлюкню джакълай, Адамча джашауду. 

Ауузу-тили болмагьан табигьатха, 
Сеннге джууаб къайтаралмазлыкъ хар бир затха 
Артыкъ да сакъ, джакъ болургъа — 
Хар кюнде да, хар неде да Адам болургъа. 

Ол заманда кёраллыкъса, салаллыкъса 
Башха дуниягьа, баш дуниягьа, гъарш дуниягьа джол. 
Ата-бабаладан — нартладан — аланладан — 
Келеди ауаз: «Хайт» де. Эркиши бол. Адам бол; 

СЮЙГЕНИНГЧА АНГЫЛА 

Чарх «харх» этиб тёнгереди. 

СЕЗИМИМЕ-ОЮМУМА 

Сёз белляугъа бёлейим, 
Китаб болуб кёрейим, 
Халкъкъа джараб кёрейим, 
Сенден алгьа ёлейим. 

ФАРЫЗ ДА, СЮННЕТ ДА... 

Аллах бирди, 
Файгъамбар хакъды, 
Дуния хаухду — 
Ишек джокъду. 

Киши да къаллыкъ тюлдю бу дунияда, 
Бу дуниядан файгьамбарла да кетгендиле. 
Аллахны келечилери – ала — 
Адам ючюн къазауат этгендиле. 

Адам улуну къутхарыргъа кюреше, 
Кеслери кёб къыйынлыкъ, азаб кёргендиле. 
Джанларын-къанларын бизлеге юлеше, 
Файгьамбарла алай джашагьандыла, ёлгендиле. 

Бизге да алай джашаргъа керек — 
Бир-бирибизни кёлтюре, джакълай. 
Бир-бирибизге болгъанлай билек, 
Амандан кесибизни, хоншубузну да сакълай. 

Кюрешейик алай джашаргъа. 
Иннетибизни – ишибизни 
Аллах-адам да джаратыр кибик. 
Бу дунияда къысха ёмюрюбюз 
Ол дуниябызны да джарытыр кибик. 

Москва ш., 1993 джыл, августну 30 

Онтомлугъуму биринчи эки томундан сайланнган назмула муну бла бошаладыла.

ЮЧЮНЧЮ ТОМДАН САЙЛАННГАН НАЗМУЛА 

КЪАЗАКЪ БЁРЮ (1993-1994) 


БАШХАЛЫКЪ 

1 
Поэзиябызны 
Мен — ёз джашы, 
Сен — кёз джашы... 
Башхалыгьыбыз олду. 

2 
Мен къобузда къылны кёрдюм, 
Сен къобузда гылны кёрдюнг — 
Башхалыкъ олду. 

3 
Ол а, къобузда 
Къылны, гылны да тюл, — 
Кёкню кёрдю, Кюн таякъны кёрдю. 

Айтыр сёзюн 
Аллах ауузуна салды — 
Насыб берди, къанат берди. 

Ахырында, 
Ол Поэзия ючюн 
Джанын берди. 

Поэзияны 
Ёз джашы да тюл, 
Кёз джашы да тюл, 
Джаны болуб къалды. 
Башхалыкъ андады. 

КЪЫЛ КЪОБУЗНУ ГЫЛ КЪОБУЗ ЭТГЕННГЕ 

Къыл къобузунгу гыл къобуз этдинг сен... 
Сокъурансанг да, 
Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса, 
Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу 
Энди бетин чыгьаралмазса, 

Джыйгъан байлыгьынгы уа — 
Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса: 
Къаядан тюл, джашаудан тюл, 
Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен. 

Хоу, 
Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен. 
Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен. 
Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен, 
Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен. 

Ай медет а... 
Джети къат кёкден кетдинг — 
Аллах берген фахму бла 
Ибилисге къуллукъ этдинг. 

Хей, 
Кюн къобузну кюл этген джарлы, 
Джандетин джаханим этген джарлы, 
Кимден да бек кесинг кюе болурса... 
Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса.

АДАМ ЁЛЕ ДА, ТИРИЛЕ ТУРАДЫ 

Адам ёледи: 
Талай кере къан джууукълары бла, 
Талай кере тин джууукълары бла, 
Бир кере да кеси. 

Адам тириледи: 
Тутхан дини бла, 
Ана тили бла, 
Ата джурту бла. 

Ёле да, тириле да турады адам. 

ДЖЫРЛАЙДЫ ЗУРИЯТ БОТАШ 

адамчыкъладан, адамладан да суууб, 
Таш болуб бошагъан эди джюрегим, таш. 
Алай а, джырлагьанында Зурият Боташ, 
Джаз, узалсам джетерча, кёрюндю джууукъ. 

Кюн тутулгъан ачылгьанча болду, 
Тауусулгъан Ай джарыб, ызына толду. 
Джулдуз Кёкден тюшерча болуб, къарады — 
Зурият Боташ Джерде алай джырлады. 

Джер джылыу, Кёк тылпыу да бирге, 
Нюр макъам, кюн ауаз да бирге. 
Ёмюрде эшитмегенме аллай ауаз — 
Гюл бачханы сылаб ётдю аяз. 

Джанкъылычладан согьулгъан ауаз — 
Ма Зурият Боташны сураты. 
— Аллах, бер дедим,— аны муратын, 
Халкъгъа керек фахмуну ая. 

— Бу къайсы халкъданды, къайсы джуртданды деб, 
Сейир болдула тынгылагъанла да. 
— Къарачай джуртдан къарачай къызды деб, 
Ёхтемлендим Нью-Иоркда, Стамбулда да. 

Кёб къарачайлы Зуриятха тынгылаб, 
— Биз да халкъбыз, адамбыз, — делле. 
Ма аны ючюн сау бол, Зурият, 
Деуле эталмагъанны этесе, деуле. 

ЁЛЮМ. АДАМ. ДЖАШАУ. 

Ёлюмню келечисиди адам — 
Табигьатдан, кесинден да бошайды. 
Къара кючлени башчылары Ибилис — 
Ол да адам джюрегинде джашайды. 

Джашауну келечисиди Адам — 
Кесин, табигъатны да къутхарыргьа ушайды. 
Аламланы, дунияланы джаратхан Аллах да, 
Ол да Адам джюрегинде джашайды. 

СЁЗНЮ ДАРАДЖАСЫ 

Айтылгьынчы — сёз мени къулумду. 
Айтханымдан сора — мен аны къулума. 
Алгъа — сёз ызымдан келеди, 
Артда сёз аллымда барады. 
Назму алай къуралады. 

Сёз — менден онглуду. 
Сёз — менден тамадады. 
Мен сёзню сыйлайма, 
Сайлайма, 
Алай а, ангылайма: 
Сёз — Аллахданды, 
Сёз — Аллахды. 

КЪЫТМИР улу БОЙНАКЪ 

Къытмир улу Бойнакъ — тулпар туугьан басхан парий, 
Кёб къазакъ бёрюню джетиб, тюбге басхан парий, 
Джыйын джанлы бла да джангыз кеси талашыргъа базгъан парий, 
Минги парий – Къытмир улу джигит Бойнакъ. 

Ит джыл туууб, кюнден-кечеге ёсдюнг, 
Тонгуз джыл кёб кьабанны-амантишни кесдинг. 
Чычхан джыл чычхан огьуна иймединг стауатха, 
Ёгюз джыл уста болдунг, хазыр болдунг къазауатха. 

Къаблан джыл тенглик этдинг къабланлагъа. 
Къоян джыл сен джакъ болдунг къоянлагьа. 
Сарыубек джыл Кюнню, Айны джелимаууздан къутхардынг, 
Джылан джыл а — уу джыланланы бирин къоймай джылатдынг. 

Ат джыл, эчки джыл малла тюзде да къалдыла, 
Сен саулукъда ала кюушеннгенлерин бузмай турдула. 
Маймул джыл, хораз джыл да гёзетчилигинги къоймадынг, 
Джуртха джау джибермединг, ёзден бетинги джоймадынг. 

Ит джыл келди чархча тёгерек айланыб, 
Къарачайда, Малкъарда атынг айтылды сыйланыб. 

...Сени ёлтюрдюле асры къайыр болгъанынг ючюн, 
Джуртунга, миллетинге хайыр болгъанынг ючюн, 
Халалны харамдан, акъны къарадан айыргъаньнг ючюн, 
Джанынг – Кёкден, къанынг – ёзден болгъаны ючюн, 
Ёзденликни-Эркинликни джакълагъанынг ючюн. 
Ёлтюрдюле ханнга, патчахха чабханынг ючюн, 
Ала салгъан амантишлени къабханынг ючюн. 

Ёлдю Бойнакъ — ёзден атадан-анадан тулпар туууб, 
Минги Тауну бузларын эмиб ёсген парий, 
Кёб сатлыкъны-амантишни богьурдакъларын кесген парий. 

Энди бош итле кёл кенгдирелле къош итге — 
Аны акъылсызгъа, оюмсузгъа тергейле. 
«Стауатны сайламай, бизнича базукну сайласа, 
Бюгюн да джашаб турлукъ эди, — дейле, — 

Ол болгъанны джау этиб кетди бизге, 
Аны дертин энди бизден аллыкъла. 
Кючлюлени чурукъларын джалайыкъ, 
Къытмир улу Бойнакъны аманлайыкъ – 
Ол заманда биз сау-эсен къаллыкъбыз, 
Таб, чын, саугъа, къуллукъ да аллыкъбыз. 

Сюйген джерлерине элтиб бизни такъсынла, — 
Джурт да, джукъ да керек тюлдю бизге. 
Джангыз аллыбызгьа бирер сюек атсынла, — 
Аны кемирейик да, къуйругъубузну булгъайыкъ. 
Джёбелейик, къансыйыкъ — гаджилеге ушайыкъ, 
Алай бла башыбызны сакълайыкъ. 

Итча чабханыбызны, юргенибизни да кьояйыкъ — 
Бойнакъны юзюгюнденди деб, аман атха чыкъмайыкъ. 
Кючлюлени тиллерин, адетлерин алайыкъ — 
Парийча тели, шашхан болмайыкъ». 

Джуртларындан, халкъларындан эсе, 
Ана тиллеринден, азатлыкъдан эсе, 
Была сынджырны, сюекни сайладыла, 
Къул джашауну, къул халини сыйладыла. 

Не адетди артыкълыкъгъа бойсуннган, тёзген? 
Къалмагьанмыд бу джуртлада бий, ёзден? 
Бизнича тюлмюлле ингилиз, чууут, орус-орман? 
Ким ючюн, не ючюн этди Бойнакъ джанын къурман?!

ОЛ КЪУТАС ЧАЧЫНГ ЭСИМЕ ТЮШСЕ... 

Биз ол чакъда алай насыблыек — 
Кюнча джарыта эди Ай да. 
«Энтда эки балам бир-бирин табдыла»,— деб, 
Къууана болур эд Къарачай да. 

Насыбыбызны билмедик сакълай — 
Тенгден тутулдула Кюн, Ай да. 
Бюгюн меннге не айта болур, 
Бизден алданнган Къарачай да. 

Акъылманлыкъ эталмай кесим 
Насыбымы джибердим къолдан. 
Болмазед уллу терслигим-терсим — 
Болгъанны кёрейим джазыудан, 
Болгъанны кюрейим джазыугъа. 

Алай а, ол къутас чачынг эсиме тюшсе, 
Бармакъларым огьуна сынсыйла. 
Къазакъ бёрюле бары джыйылыб, 
Мени джюрегимде улуйла. 

БУРУЛУУ 

Сезимни баш къусханы – сёз, 
Сёзлени баш къусханлары – назму, 
Назмуну баш къусханы уа – 
Поэзия кеси... 

ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ 

Джылым — отуз тогьуз. 
Мен къара кийдим: 
Поэт, «ёлгенинг — тонгуз» - 
Джашауунгу бошуна ийдинг. 
12.04.1994 дж. 

КЪОНГУРАУУ БОЛ ДЖАШАУНУ 

Сынаб айтханд буруннгулу: 
«Терс ёлмесе — тюз ёлюр». 
Кючю джетмей къошханды: 
«Джашау — къошду, тюзелир». 

Бачхасын ханс кессе, 
Адам къалай тёзелир? 
Кесибиз тюзетмесек 
Джашау къалай тюзелир? 

Терслик юйреб барады, 
Аман хансча сабанда. 
Басма къуугьун этеди... 
Тынгылайдыла адамла. 

Кърау ургьан кърал да, 
Басыб турад тынгылауну. 
Тёгерекге къара да... 
Къонгурауу бол джашауну! 

ЫРДЖЫ 

Джашау — 
Джаханим бла джандетни айыргьан ырджы. 
Ол ырджыда къозгьалгьан къумурсха тёбе — 
Адам улу. 

ХУНА 

Сюйюбмю болгъанла дейсе, 
Ташла да хуна. 
Аланы келишген джанларын 
Табханды уста. 

Ала бир-бирин тутарча 
Табханды лагьым. 
Ёмюрле къатылмазча 
Ишлегенди къала. 

Мен ол таш устагъа 
Урама баш. 
Алай а анга бойсунмагьан 
Ташлагьа къарайма. 

Ала излемейле сыныб, джонулуб, 
Сыфатларын тас этиб, 
Энчиликлерин тас этиб, 
Тюб болуб къалыргьа. 

Излемейле кимге болса да 
Юй тюб болургъа. 
Ма аны ючюндюле ала 
Къаты да , тюрлю да. 

Хунагьа джарашмагъан ташладан 
Хуна ишлерим келеди. 
Аллай хуна киши ишлеялмагьанд, 
Аны да билеме. 

Мен а ишлерикме. 
Не ючюн десенг — 
Аланы ангылайма. 
Мен кесим да хунагьа джарашмагъан 
Ташлагьа ушайма. 

Аллай ташладан ишлерикме 
Мен хуна назму. 
Аллай сёзледен тизерикме 
Мен назму хуна. 

Хар бир ташны, хар бир сёзню 
Чыгьарча бети. 
Амма, ол сыйдам болмаз — 
Алайд адети. 

Ангыламагьан — сёкмесин, 
Башхады джюрек: 
Джюрегими сыфаты — 
Таш бла Терек. 

ТИШИРЫУНУ КЮЧЮ 

Бир Тиширыуну ариулугьу 
Эрни кёлюн — къаблан, тилин — бал аякъ этди. 
Бир тиширыуну къыйынлыгъы уа, 
Аны — джашил эменни — къуу таякъ этди. 

НАЗМУЛАГЪА ТАМЫЗЫКЪЛА 

1 
Джазгьы джабалакъны джаугъанын кёрсенг, 
Джабалакъ назмум тюшер эсинге. 
Джазгьы джабалакъ терк эриб кетсе да, 
Джабалакъ назмум турур биргенге. 

2 
Муратым: 
Къазакъ бёрюледен джыяргъа джыйьш джанлы, 
Хунагьа джарашмагьан ташладан ишлерге хуна. 

3 
Джангыз Терекни кесгенча кесселе да мени, 
Сёзюм Къадау Таш къалгьанча къалыр. 

4 
Биреу мангылайындан тери барыб, 
Джерни сюрюб, семиртиб, сугъарыб, 
Мюрзеу ёсдюреди. 
Биреу да дуппур артындан 
Кёбдю-азды, игиди-аманды деб, 
Ауаз береди. 

5 
Шайдан эсирген шайтан. 

6 
Бир аягьын къабханда къоюб, 
Юч аягьында секириб баргьан джаныуар, 
Эркинликде джашаргьа асры сюйгенден, 
Бир санын кемириб юздюргенди. 

Тёрт саны сау болуб чалдышда тургъандан эсе, 
Ол тёрт санын да къоюб кетер. 
Тышында башына эркин джашар ючюн, 
Не да тышында эркин ёлюр ючюн, 
Ол джан къазауат этер. 

7 
Тёнгегибизни къобарсала да, 
Джаркъа-джаркъа, 
Къызбайла да батыр болдукъ, 
Къоркъа-къоркъа. 

8 
Ата джурт чексиз Кёк эсе, 
Ана тил анда Тейриди. 
Ата джурт — къонгурау эсе, 
Ана тил аны тилиди. 

9 
Боркьулдаб чыгьыб, шоркьулдаб келген къара суу, 
Сюймеклик сезимге ушайды нечик. 

10 
Бюгюн эталлыгъын тамблагъа къойгъан — 
Суудан тутуб къаядан салыннганчад, 
Джашлыгъын, саулугъун бошуна джоюб, 
Артда аланы табмай ахсыннганчад. 

«Тамбла этерме, таблыкъ бла этерме...» 
Неге алдайма кеси кесими? 
Тамблам болурму, таблыкъ да тюшерми 
Къалгъан ишге къар джаумаз кибик? 

Бусагьатда уа саума, ач-джаланнгач тюлме, 
Башыма бошма — джулдузма, Кюнме. 
Ата джуртумда, Ана тилимде 
Кёлюмдегин айгыргъа эркинме. 

Хар къуру да берилиб турмайды быллай насыб, 
Хар кимге да берилиб бармайды быллай насыб, 
Хар къайда да берилиб турмайды быллай насыб 
Бу джарлы, джаралы, къыйынлы дунияда. 

Дуния — хаухду деб, къарай билейик, 
Ёлгеннге, туугьаннга да. 
Этерибизни бюгюн этейик, 
Тамбла — тубандады. 

11 
Сени ызынгдан айтылгъан сёзле — 
Озгъан джангурну джамчы бла сюргенча. 
Ийнаналмайма ол сен сайлагъан 
Сюер деб сени мен сени сюйгенча. 

Ата-ана, къарнаш, эгеч да 
Сеннге менича кемсиз этмезле. 
Не бек сюйгенлени да сюймекликлери 
Мени сюймеклигиме джетмезле. 

12 
Къаным сыйынмай къартыкъгъа 
Сёлеше эсем да билмейме. 
Ёзге хош тюлме къартлыкъгъа — 
Къарыусузлукъну сюймейме. 

13 
Аджирча шын туруб, 
Сын болуб къалгьан джюрегим 

14 
Джерден чыкъкъан кюн таякъла – бусакъла, 
Джерден тийген ай джарыкъ — къайын чегет. 

15 
Сууну да эки джагьасы 
Бир-бирин сюймей элле. 
Эки джагьасына орча этгенча, 
Барады къобан суу. 

16 
Джюрек джараланы таблары — харифле. 

17 
Кетерле къышларынг, джазларынг. 
Къалырла этгенинг, джазгьанынг. 

18 
Сени кёргенли: 
Джаным — санат, 
Саным — къанат. 
Кёз джарыгьым, 
Сёз джарыгъым да - 
СЕН. 

19 
Джаным, 
Джангы Айса, 
Джангыз Айса — Сен. 
Толгъан Ай боллукъса 
Меннге келсенг. 

20 
Кёкден тюшген Сёзню кёлеккесиди 
Джюрегимден чыкъгъан Сёз. 

ТАШ БЛА ТЕРЕК 

Ёхтем бол, 
Ёзден халкъны туудугьу, 
Башынгы ёрге тутуб джюрю, 
Къарчалай. 
Сени къанынгдады баш насыб — эркинлик, 
Ол эркинлик, мийиклик, ёмюрлюк да — 
Къарачай! 

Сен ант этиб, 
Таякъ тюбюнден ётюб, 
Артда, джолда, къошулмагъанса юзюкге. 
Бир адамгъа, бир джорукъкъа баш урма, 
Бойсун джангыз бир Аллахха — Тюзлюкге. 

Кёкден тюшген ол джулдуз таш — 
Къарачайны Къадау Ташы. 
Сыйлы кёргенд сени Къарча — 
Тейри халкъны тюнгюч джашы. 

Кёкге баргъан Джангыз Терек — 
Джуртда айтылгъан уллу тилек. 
Ана тилек, сыйлы тилек, 
Сабий кёб бер, Джангыз Терек! 

Сабий туусун, ёссюн, болсун 
Къадау Ташча деменгили, 
Терек кибик да ёсюмлю. 
Джер бла Кёкню байлаб турсун. 

Бизге керек, бизге керек, 
Къадау Таш бла Джангыз Терек! 

Тыбыр таш да, сын таш да — 
Къарачайда Къадау Ташдан. 
Агьач бешик да, сал агьач да — 
Джуртда Джангыз Терекден. 

Таш бла Терек – 
Джан бла Тёнгек. 
Джер да джууукъ, 
Кёк да джууукъ. 

Кёк бла Джер 
Джаратды Сени — 
Тейри Адамы, 
Хорланмазса Сен! 
Меккя, Медина да – 
Туугъан джуртунг, 
Аны сакълай, 
Сакъланырса сен! 

Аллах айтса, 
Сакъланырса Сен! 
1985 джыл. Баталпаша.

1943-чю ДЖЫЛ, НОЯБРНЫ ЭКИСИ, ГЮРГЕ КЮН 

1943-чю джыл, ноябрны экиси, гюрге кюн — 
Адам баласын ашагъан эмеген къатынча, 
Совет кърал кесини бир халкъын, къарачай халкъын, 
Джесир этиб, тутмакъ этиб сюрген кюн, 
Хоншу маскеле да джан-джаныбыздан юрген кюн, 
Къахмеле да ызыбыздан кюлген кюн. 

Эркишиле джаудан сакълай къралны, 
Кърал а юйлерин-юйдегилерин къурута аланы, 
Къуш тюгюнлей чачды Азиягъа къарачай миллетин, 
Толтурду — халкъны тюб этиу къара иннетин. 

Халкъны джуртун, къраллыгьын да сыйырды, 
Динин, тилин, адетин да сыйырды. 
Атын огъуна сыйырды, этди джау. 
Ансы да къалай къалды джаны сау. 

1943-чю джылны къачындан сора, 
Къарачай тынгы-тынчлыкъ билмейди. 
Анга джазны не джайны иймейле. 

Чакъмайды, джашнамайды бир заты — 
Не адабияты, не маданияты, не санаты. 
Джарыгъын мутхуз этиб Кюнню, Айны, 
Къачхы хауа кючлеб турад Къарачайны. 

Бизни тюртюб кюрешедиле кёрге, 
Аны ангылаб силкинмесек ёрге, 
Джау тюбюнде, аякъ тюбде къаллыкъбыз, 
Башхалагьа къул-къарауаш боллукъбуз. 

Джыйырма биринчи ёмюрде 
Сеннге тиерми Кюн, Ай? 
Сенден тиерми Кюн, Ай? 
Джууаб бералмай тынгылайды Къарачай! 

ХАСАУКА УРУШ 

Центральный военно-исторический архив. 
11 стр., 6231 книга «Дневник Эмануеля о походе в Карачай» 
«Северная пчела», номер 14, 1828 год. 

Къабарты гыбышы Атаджокъ (Атажукин) бла, 
Кесибизден Амантиш сатлыкъ 
Таша джолла бла патчах аскерни 
Алыб келдиле Къарачайгьа. 

Эмануель, Антропов, Турчанинов — 
Бу юч инарал башчылыкъ этген орус аскер 
1828-чи джыл ноябрны 2-де (октябрны 20-да эски санау бла) 
Эртден сагъат джетиден 
Ингир сагъат джетиге дери 
Окъ-тоб джаудуруб турдула Хасаукада. 

Аскер бетджанла алты кере аууушундула, 
Алай барды Хасаука уруш. 
Инаралланы кючледи къууанч — 
Ала хорладыла. 
Кеслеринде да аз эди къоранч: 
Ёлгенле: юч обер-абычар, 
Къыркъ бир да тёбен чынлы; 
Джаралыла: тау къазакъ полкну башчысы майор Верзилин, 
юч обер-абычар, 
Джюз оналты да тёбен чынлы. 

Къарачайны эм ётлю джашлары 
Хасаука урущда ёлгендиле. 
Санлары белгисизди. 

Орус аскерни саны — 1758 ; 
Сауут-сабалары — 8 тоб, 
Сюнгюлю шкокла, башха аскер керек. 

Къарачайны къоруулагъанланы саны — 500; 
Сауутлары — кеслери ишлеген шкокла, 
Кеслери хазырлагъан окъла. 
Шкок, окъ да дыккы болгъанды. 
Артда окълары да бошалыб, 
Къуру къамалагьа таяныб къалгьанла. 

Андан сора да къарачайлыла 
Джау аскер Къобан бойну бла келликди деб, 
Тургьандыла. Орус аскерге уа, 
Минги Тауну шимал табасында джолну 
Амантиш бла Атаджокъ (Атажукин) кёргюзтгендиле. 

Эски санау бла 1828-чи джыл октябрны 23-де 
Келишиу къагъытха къол салгьанла: 

Ислам Кърым Шамхал улу, 
Мудар Къоджакъ улу, 
Темирчокъ Къарабаш улу, 
Аслан-Мырза Дуда улу, 
Бек-Мырза Къоджакъ улу, 
Джанхот Къарабаш улу, 
Аджи-Ибрахим Боташ улу, 
Наны Дуда улу, 
Басият Къарабаш улу, 
Таулу-Мырза Къоджакъ улу.

АЙЫБ ЭТМЕГИЗ, БИР КЪУЧАКЪЛАЙЫМ 

Назмум кишнеб, бойнун къынгыр буруб, 
«Ра...», «Фа...» деб, чабмаз. 
Сизнича къызланы суубаш Поэт энди 
Къараб кёрюрге да табмаз. 

Кетди Ра..., Фа... да кетди — 
Къанатларым джокъ энди мени. 
Энди учар, джырлар кёлюм къалмад — 
Джазым да кетди, джайым да кетди. 

Заман чархын ызына бурургъа 
Мадар болмазмы? Ра..., айтчы. 
Айтчы, Фа... . Тынгыласагьыз да, 
Багъалысыз менге ол Кюнча, Айча. 

Ол кюнледеча багъалысыз меннге 
Ра ... — Кюнюм, Фа... — Айым. 
Сиз олсагьатда джазгъан къагьытланы 
Айыб этмегиз, бир къучакълайым. 


ДЖАРЛЫ ЭГИЗЛЕ... 

Къагьыт этдиле Терекни дуккуллаб. 
Къагьытха тюшюрдюм Джюрекни назмулаб. 
Мен умут этгенча джукъ тюрленмеди терк. 
Ой джарлы эгизле – Джюрек бла Терек! 

БИЯГЪЫ КЪЫЗ ЧЫКЪДЫ АЛЛЫМА 

Къар. Сууукъ. Кесим да — джангыз, 
Алай а бир от тюшдю къаныма — 
Къар тюбюнден чыкъгъанча джанкъоз, 
Бир джаланбут къыз чыкъды аллыма. 

Дуния тонлагъа чырмалыб, 
Таб тон тюбюнде къалтырай, 
Бу къыз а къарады ышарыб, 
Къара кёзлери джылтырай, 

Сора зауукълу, тауушлу кюлдю — 
Акъ дуниягьа, гюл урлукъ себгенча. 
Аны ызындан чабарым келди.... 
Джылла ётдюле андан бери ненча. 

Къар. Сууукъ. Биягьы мен — джангыз. 
Алай а ёрген тюшдю къаныма — 
Къар тюбюнден къарагъанча джанкъоз, 
Биягьы къыз чыкъды аллыма. 

КЪАЧ КЪУУАНЧ КЕЛТИРЕДИ МЕННГЕ 

Табигьатны бишген кёзюую, 
Алтын кямарын тешген кезюую, 
Джер тёшекге тюшген кёзюую — 
Къач — къууанч келтиреди меннге. 

Тиширыугъа ушатама аны, 
Кюн тылпыу этеди саны, 
Кюз джашыныб турад къойнунда, 
Къач къууанч келтиреди меннге. 

Гендже тайгьа ушай эди джаз, 
Джеттен къызгъа ушай эди джай, 
Къайнай тургьан Тишируду къач а, 
Къач къууанч келтиреди меннге. 

Турна джыйын тынгымы буза, 
Башым бла, джюрегим бла да ётдю. 
Арбазда уа къайнайды боза — 
Къачхы тойланы заманы джетди. 

Табигьатны бишген кёзюую, 
Алтын кямарын тешген кёзюую, 
Къучагъыма тюшген кёзюую — 
Къач - къууанч келтиреди меннге. 

УНУТМАЙЫКЪ 

Къартлыкъ, къарыусузлукъ, ёлюм 
Бизге да келликди. Аны ючюн огъуна 
Къартланы, кьарыусузланы, ёлгенлени 
Эсде тутайыкъ. Сыйларын кёрейик. Болушайыкъ. 

Биз алагъа къалай кьарасакъ, 
Бизни ызыбыздан келликле да бизге 
Алай къарарыкъларын унутмайыкъ. 

ХАЛКЪЫБЫЗ ДЖАШАР 

Ёрюзмекча нартлары болгъан Халкъ, 
Сатанайча бийчелери болгьан Халкъ, 
Къарашауайча тулпарлары болгьан Халкъ, 
Бу дуниядан ёмюрде да болмаз талкъ. 

Абдуллахча шыйыхлары болгьан Халкъ, 
Умарча уланлары болгьан Халкъ, 
Хасаукача джырлары болгьан Халкъ, 
Ёмюрде да бир кишите къул болмаз. 

Тамыры шумерледен, скифледен, сарматладан келген Халкъ, 
Гунладан, булгарладан, хазарладан, аланладан келген Халкъ, 
«Алан», «Ас» деб — Къарачай-Малкъар деб, айтылгьан Халкъ, 
Бу дуниядан ёмюрде да тас болмаз.


САГЬЫШ ЭТСЕНГ... 

Эркишини Заманы — Тиширыуду. 
Тиширыуну Аламы — Эркишиди. 
Алам бла Заманны байлагьан джанкьылыч – 
Сабий. 

ДЖАЗЫУЛУ КЪАЯДА НАРТ ТОЙ 

Бек батыр болургъа керекди меннге 
Батырбекладан ол къызны къачырыр ючюн. 
Джазыулу Къаяны башына чыгьыб, 
«Сенсе джазыуум» деб, къычырыр ючюн. 

Джазыулу Къая — джазыула джазылгъан джер 
Болуб къалыр эсе уа, башланыб бизден. 
Эски Шахардан Къарачай Шахаргъа 
Кетейик десем, «хо» дермисе Сен? 

Кёкде акь булутла Кюнден къызаргьанча, 
Сенден къызардыла кёлде умутла. 
Булутла — не? Аланы джел сюрдю да кетди, 
Сени уа мен ёмюрде унутмам. 

Сен ариулугьунг бла, тебсеуюнг бла болдунг 
Ол кюн Нарт Тойну Бийчеси, Ханымы. 
Таш джюрегими эритдинг да къойдунг, 
Чыгьарыб берирча болдум джанымы. 

Джукъ айтыргъа базмайын къалдым, 
Бир тюшча, мёлекча къалдынг эсимде. 
Экинчи кере мен Сени кердюм 
Эскишехерни хастанесинде. 

Ой хеким къызчыкъ, ой таулу къызчыкъ, 
Джюрекни бир бакъ джарасын. 
Биз, юзюлмезча кючлю байлайыкь, 
Кавказ бла Тюркню арасын. 
29 .07. 1996 Тюрк, Джазыулу Къая эл. 

КЪЫЗ ДЖУРТХА КЪАРАБ ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Анкараны ёгретмен эвинден 
Сабанчы ишлетген къыз джуртха къараб, 
Сейирсинеме юйню мийиклигине, джарыкълыгьына да. 

Акътамакъла, Айджаякъла джашагъан 
Ол къыз юртдан, кёз къыса, тёгюледи джарыкъ. 
Сау болсун Сабанчы, сууаблыкъгьа деб, 
Джер мёлеклеге быллай джандет ишлетгени ючюн. 

Къыз юртну джарыгьы Кюн, Ай джарыгъындан да 
Джумшакъ кёрюнеди. 
Къыз джуртну барыб оджагъындан 
Къарарынг да келеди. 

Алай а, быллай сагьышла бла 
Бу сыйлы кече гюнахлы болмайыкъ. 
Азан да намазгьа чакъыра башлады: 
Аллаху акбар! 

Сау къал къыз юрту. 
Къанатлы сагьышларым сау къалыгъыз. 
Алгъыш бирди. 
Бир таб заманда эсен кёрюшейик. 
Ноябрны 25, 1996дж. 

NURDANE 

Чууакъды Кёк да – 
Ай, ую. 
Айтама энтда: 
I love you. 

Джол тик эсе да, 
Джокъ тайыу. 
Умут аз эсе да — 
I love you. 

Джазыу, бол Анга 
Аяулу. 
Ёллюк эсем да, 
I love you. 

Меннге кюч беред 
Ийнаныу. 
Сюеме сени. 
I love you. 

СЮЙГЕНЛЕГЕ – ХАРС ! 

Ол кёк мийикликге 
Джетмез тютюн, чарс. 
Харс – Сюймекликге, 
Сюйгенлеге – харс! 

Чыммакъ къарда барады 
Чынгай, тебсей, барс. 
Ёзенден чыгъады: 
Сюйгенлеге – харс! 

Къууанч, бушуу – кёзюудю, 
Келген, кетген – тёреди, 
Басар бизни да ханс. 
Саула уа — насыблылла, 
Сюйгенлеге — харс! 

Ёмюрледен келеди, 
Тутмай тютюн, чарс, 
Ёмюрлеге барлыкъды, 
Бизден сизге къаллыкъды: 
Сюйгенлеге — харс! 

Аллах айтса болмаз 
Сабий туугьан — аз. 
Халкъым джашар, ёсер: 
Сюйгенлеге — харс! 
01. 02. 1995 — оразаны биринчи кюню. 

БУ ДУНИЯДАН КЪАЧАН КЪАНАР КЁЛЮБЮЗ?! 

1 
Амалсыздан джюрек тырнаб, сарнарча, 
Ненча затха термилесе, саначы, 
Кёкге, Джерге, Тиширыугъа къарачы, 
Бу дуниядан къачан къанар кёлюбюз?! 

Бу тауланы суратларын салгъынчы, 
Бу сууланы макъамларын алгьынчы, 
Заман кетед. Мурат узакъ алгьынча, 
Бу дуниядан къачан къанар кёлюбюз?! 

Тюзню-терсни, базман этиб, сюзгюнчю, 
Хакъны, халкъны, джуртну, тилни сезгинчи, 
Къул джорукъну, бугьоуланы юзгюнчю, 
Аллах, Аллах, Сен джиберме ёлюмню. 

Къуш заманны къанатындан тюк алыб, 
Ёмюрлюкден бир китабха кюч алыб, 
Сууаб-гюнах дефтерлеге тенг боллукъ, 
Джукъ джазгъынчы, Аллах, ийме ёлюмню. 

Бу джашаудан тансыгъымы алалсам, 
Ариулукъдан, сюймекликден къаналсам, 
Адам улуну, «чек, кърал» деб, юлешинмей кёралсам, 
Сора ёлсем да, мен ёлдюм деб айтмаэем. 

«Чек, кърал» деб, турлукъ эселе уа былай, 
Къайгъы, къоркъуу адам джюрегин талай, 
Бир болалмай, таб, Малкъар бла Къарачай, 
Сора алкъын эртдед рахат болургъа. 

Амалсыздан джюрек тырнаб, сарнарча, 
Ненча затха термилесе, саначы, 
Джерге, Кёкге, тёгерекге къарачы, 
Бу дуниядан къачан къанар кёлюбюз?! 

2. 
Бу сууланы макъамларын алгьынчы, 
Къаллай бир суу саркъыб кетди тенгизге. 
Чегетлени суратларын салгъынчы, 
Чапракълары акъдыла юсюбюзге. 

Мен ол къызны таукел болуб алгьынчы, 
Къачыб кетди. Кёлюм къуруб, аз болду. 
Эй джулдузум, кесим къараб тургъанлай, 
Учду, кюйдю, къарангыда тас болду. 

Сууча кетди меннге берилген заман, 
Джаш кюнлерим кетдиле таугъа, тюзге. 
Энди мени учхан джулдузум, Айым 
Сын ташымдан къарарыкъдыла сизге. 

КЁЛ бла ЧЁЛ 

Кёл къуруса — чёл. 
Гюл къуруса — кюл. 
Кёлю, чёлю да, 
Гюлю, кюлю да болгьан 
Дунияма кёчел. 
Гюнахларымы кечел. 

Чёлюнг болур кёлюм. 
Кюлюнг болур гюлюм. 
кюнюнг болур Кюнюм. 
Алайсыз: 
Кёгюм — джулдузсуз, Айсыз. 

Алайсыз: 
Кюн – кече. 
Гюл — кюл. 
Кёл — чёл. 

Тынгыла. Ангыла. 
Гюнахларымы кечел. 
Сезимлерим, сёзлерим да 
Болгъунчу бечел, 
Мен къурагъан ючюнчю дуниягъа – 
Сюймекликден, кюймекликден да толу дуниягъа – 
Бизни насыблы, ёлюмсюз да этерик дуниягъа 
Кёчел. 
02. 02. 1995 

?! 

Къолу уллу – асыу, 
Аягьы уллу – джарсыу, 
Джюреги уллу уа?! 

КЕРЕКМИДИ? 

Джазгьы джерча, тебрер эсек а, джангыра, 
Къачмайыкъ да, бир джибийик джангурда. 
Джауум бизни башдан аякъ джибитсин, 
Къатхан джюрекни бир джумшатсын, эритсин. 

Тохтайыкъ да, къарайыкъ тёгерекге. 
Бир ушайыкъ эки аякълы терекге. 
Тереклени къадерин да сынайыкъ, 
Кёк бла Джерни бир-бирине байлайыкъ. 

Табигьатда бола болмаз джангылыч, 
Элияны джюреги да – джанкъылыч. 
Фахму керек аны англаргьа, кёрюрге, 
Джаннган джаннга тынгы-тынчлыкъ берирге. 

Биз экибиз – элия бла джанкъылыч, 
Къызчыкъ, кечир, айта эсем джангылыч. 
Къызчыкъ, къызчыкъ, сен болсангед къанатым, 
Буракъ кибик, учуб джюрюред атым. 

Мен джазарем къаллай джырла, назмула – 
Джер да, кёк да, кёл да бирден джашнай тургьанча, 
Бу дуниягьа Сюймеклик Сезим, Сёз да бизден туугьанча... 
Къызчыкъ, къызчыкъ, Сен болсангед къанатым... 

...Джана, кюе джукъланады Элия, 
Къарангыгьа батылады дуния, 
Джанкъылыч, да умур болуб, къуюлад, 
Джазыу болмай, умут къалам оюлад... 

...Кюйген сезим тебрер эсе уа джангыра, 
Бир джибийим бу уруб джаугъан джангурда. 
Джангыз, 
Бу джылай тургьан кёкмюдю, джюрекмиди? 
Бу тукьум къыйынлашыу, энтда меннге керекмиди? 
Хауасыз джашау а Адамгьа керекмиди? 
Керекмиди? Керекмиди? Керекмиди?! 

ТАМЧЫ ДА ТЕШЕД ТАШНЫ 

Тама-тама, 
Тамчы тешеди ташны. 
Джылай-джылай, 
Къыз да хорлайды джашны. 

Тиширыуну джыламугьу 
Эр джюрекни тешеди... 
"Тамчы да тешед ташны", 
Нарт сёз эсге тюшеди.


ШЫБЫЛА 

Тейрини чёмелтаягьы – шыбыла. 

КЁЛТЮРГЮЧ БЕЛГИ СОРУУ БЕЛГИГЕ БУРУЛАДЫ 

Хар нени да билеме деб, турады джашлыкъ, 
Ол, кёлтюргюч белгича, джашнайды. 
Кёб затха джууаб табалмай, бюгюледи къартлыкъ. 
Къартлыкъ – соруу белгиге ушайды. 

Джашны да бюгерикди заман, 
Ёлюм тюзетирикди артда. 
Нечик къыйын къадарлыды Адам – 
Адамланы кёреме отда. 

Адам къолла от тилле болуб, 
Болушлукъ излегенча узалалла. 
Тамблабыз къурумдан, джалындан толуд, 
Адамла, къуругъан мырдылача, джаналла. 

Адам улу – от тюшген чегет, 
Зар, иймансыз джюрекле кюелле, 
Аманла бла бирге игиле да ёлелле, 
Адам ахрат азабын чегед. 

"Не ючюн?!" – Адам кёклеге дау салады. 
Кёлтюргюч белги соруу белгиге бурулады. 

ИТ ДЖОРУКЪ КЪАБАРГЪА ЮРЕННГЕНДИ 

Бу ит джорукъ къабаргьа юреннгенди, 
Къабаргьа юреннген итни уа, 
Ургьандан башха тыяр мадар джокъду. 

Бу ит джорукъ къабаргьа юреннгенча, 
Халкъ да кесин сакъларгьа юренсеед, 
Халкъ халкъны джакъларгьа юренсеед, 
Алай а, ай медет, 
"Эмегенни бюгюн ашары джылаед да, 
Тамбла ашары джырлаед",- 
Дегенлей, этиб турабыз... 

СЕН КИМГЕ, НЕГЕ ТАБЫНАСА, ХАЛКЪЫМ?! 

Джыйырманчы ёмюр тауусулады, 
Къарачай а къайдан чыкъгъанын билмейди алкъын. 
Ол бедишликге, тумакълыкъгъа къара, 
Алимлеринг къайдалла, халкъым?! 

Джыйырманчы ёмюр тауусулады, 
Къарачай а къраллыгьын къайтаралмайды алкъын. 
Ол хомухлукъкъа, къарыусузлукъкъа къара, 
Джигитлеринг къайдалла, халкъым?! 

Джыйырманчы ёмюр тауусулады, 
Къарачай а джолун кёралмайды алкъын. 
Да не болуб къалгьант да Сеннге, 
Акъылманларынг къайдалла, халкъым?! 

Ахырзаман джууукълашады, 
Муслиманлыкъ а, бизден кериди алкъын. 
Иги адетлерибиз да седирегенле, 
Имамларынг къайдалла, халкъым?! 

Джыйырманчы ёмюр тауусулады, 
Къарачай а, кесин эсгералмайды алкъын. 
Меннге не зат этерге керекди 
Сен уяныр, сакъланыр ючюн, халкъым?! 

Джыйырманчы ёмюр тауусулады, 
Къарачай а, кесин эсгералмайды алкъын. 
Къыйын къадары да бир джукъгъа юретмейд... 
Сен кимге, неге табынаса, халкъым?! 

КЪЫРКЪ ДЖЫЛ 

Къыркъ джыл – кёбмюдю, азмыды? 
Ол джазмыды, джаймыды, къачмыды? 
Бу соруудан-къоркъуудан къачма да, 
Бир тюз джууаб бер кесинге. 

Сагьыш эт... эки джыйырма джыл... 
Джашау кетди... бошуна... джыйырыл. 
Джуртунга, халкъынга къошалмадынг джукъ. 
Хурриет, Джумхуриет да – джокъ. 

Халек аууш... турна таууш... къыркъ... 
Кюн джелкенгден, ай бетингден тийген чакъ. 
Акъ джамчынга – джазыудан къара башлыкъ. 
Къанатларынг да – бири акъ, бири къара. 

Бери къара... ёрге къара: кёлекгенг 
Къара кёкде агъарады, къалтырай. 
Бериден ары джууукъса энди сен – 
Кёб джашасын сен бек сюйген Къарачай! 

ПОЭТНИ ИЗЛЕГЕНЛЕГЕ 

Аны 
Назмуларында излегиз. 
Алада табылмай эсе уа – 
Сора ол поэт тюлдю. 
Ёлген не да ёллюк джанланы 
Араларындады ол. 
12.04.1955 

КЪАНАТЛЫ 

Къанатлы. 
Бир къанаты – акъ, 
Бир къанаты – къара. 

Къара къанаты джерге, 
Акъ къанаты кёкге тартыб, 
Кёк бла Джерни арасында 
Керилиб тургьан къанатлы. 

Тум къара къанатынга бу ауур ташланы 
Ким, къачан, къалай, нек байлагьанды экен? 

Къыйырларын элияла чачакъ эте тургьанлай, 
Джулдуз джарыкълы ол чыммакъ акъ къанатынг да, 
Созулуб, 
Джети къат кёкге къалай джеталгьан болур? 

Сени эки къанатынгдан 
Эки тюк алыб, 
Кёзлерингден акъгъан джыламукъгъа, 
Джараларынгдан саркъгъан къаннга, 
Джюрегингден тёгюлген джарыкъгъа 
Тийириб, 
Адам улуну къыйын къадарын, 
Сеийр къадарын 
Къагъытха тюшюрюб кюрешеме. 
30. 08. 1990 дж. 

САЛАМ АЛЕЙКУМ, ЁЛГЕНЛЕ 

Мени кёлюмде 
Къаллай китабла джазылгьанларын, 
Къаллай джырла джырланнганларын, 
Къаллай макъамла согьулгьанларын, 
Къаллай байракъла чайкъалгьанларын, 
Къаллай тойла баргьанларын, 
Къаллай къызла тебсегенлерин, 
Къаллай къанатлыла учханларын 
Ким биледи? 

Мени кёлюмде 
Намыс бла Нафысны арасында, 
Иги бла Аманны арасында, 
Тюз бла Терсни арасында, 
Акъ бла Къараны арасында, 
Сууаб бла Гюнахны арасында, 
Адам бла Джаныуарны арасында, 
Хакъ бла зулмуну арасында 
Къаллай кюреш, къаллай къазауат баргьанын 
Ким биледи? 

Мени кёлюмде 
Къаллай таула агьаргьанларын, 
Къаллай къобанла саркъгьанларын, 
Къаллай чегетле шууулдагьанларын, 
Къаллай тенгизле чайкъалгьанларын, 
Къаллай джерле тебреннгенлерин, 
Къаллай кёкле кюкюрегенлерин, 
Къаллай джулдузла джаннганларын, 
Къаллай Кюнле, Айла да тутулгьанларын, 
Ким биледи? 

Излеген да билялмаз энди. 
Ала бары мени биргеме 
Ёмюрлюкге тас болдула. 
Тас болдула. Сау къалыгъыз. 
Ахырзаман келгинчи, 
Ёлгенле да тирилгинчи, 
Кёлдеги-джюрекдеги да кёрюннгюнчю, 
Таша-туру да билиннгинчи, 
Бары базманнга салыннгынчы, 
Хайда, къууана беригиз! 
Алай а, 
Ол Келлик Кюнню 
Тюбелек унутуб а къоймагьыз, 
Бетни-намысны джоймагьыз. 
Сау джазыкъла, сау къалыгъыз, 
Салам алейкум, ёлгенле! 

1983 джыл ЧАБАКЪ ТУТХАНЛАГЪА КЪАРАЙ 

Къара ол джигитге, 
Кюледи юзмезден. 
Чабакь а къатында 
Ёледи юзмезде. 

Ёлюм джетсе, аны да, 
Алдад титирери. 
Ышаргъаны тохтаб, 
Сууча барыр тери. 

Кюледи, ёлтюреди, 
Сёзге да – тёзмезден. 
Саудан ёлген джаны 
Къарайды юзмезден. 

ЗАМАН БЁРЮСЮНЕ АШ БОЛМА 

Хар назмум бла мен туусам да джангыдан, 
Мени малларыма да барды къоркъуу джанлыдан. 
Излей эсе Поэзияда орун алыб джашаргьа, 
Назму назмугьа мадар джокъду ушаргьа. 

Энчи болсун турусу, асрасы, юстюню да, 
Ич хауасы, тыш къарамы-тюрсюню да, 
Аякь алышы – чабханы-джортханы, джюрюшю да, 
Алагьа кёре болур ёмюрлюкден-ёлюмсюзлюкден юлюшю да. 

Бир-бирине ушагьан эки назмудан – бириси, 
Бири бирини болгьаны себебли кёлеккеси, 
Заман Кюню чыгьа келиб, тюз башындан тийгенлей, 
Ол кёлекке къысхартыла, думп болады дуниядан. 

Заман бёрюсюне аш болады, тас болады ол, 
Аны эскерсин назму джазгьан, къалам тутхан кьол. 

АХЫР КЮННГЕ САГЪЫШ ЭТЕ 

Аллах, джалбарыб тилейме Сенден, 
Сакъла бизни палахдан, ёлюмден. 
Алай а, тауусулуб, берген болджалынг, 
Келе тура эсе, ийген аджалынг, 

Ол меннге бир къургъакъ джылы кюн джетсин. 
Тынгысыз боранлы къыйынлы джаным 
Бу шашхан, къатышхан, къайгьылы дуниядан 
Бир шош рахат аламат кюн кетсин. 

Къабыр къазгъан да къыйналмай къазарча, 
Сал агьачны тутхан да, ауурсунмай тутарча, 
Кетгеннге, къалгьаннга да тынчыракъ болурча, 
Бир огьурлу кюн огьур бла келсин меннге ёлюм. 

ТЕРМИЛЕЛЛЕ 

Урудагъыла 
Джулдузланы 
Кюндюз да кёре, 
Термилелле. 

КЕРТИСИ 

Халкъ халкъ болмай, сюрюу болса, 
Сюрюлед эм зорланад. 
Халкъ саны аздан хорланмайды, 
Ийманы аздан хорланад. 

«ХАЛКЪМА», «АДАММА» ДЕБ, ТУРМАСАНГ 

Алма терегинден узакъ кетмейди, 
Мен да Къарачай терекден алмама. 
Сен да чууут, алман болаллыкъ тюлсе, 
Кеси кесинги алдама. 

Ала миллетлерине къуллукъ этгенча, 
Къуллукъ эт сен да халкъынга. 
Аладан тёш-чёгюч, хыршы да ал, 
Джарарыкъ эселе чалкъынга. 

Орус гылдыуай таб эсе, 
Чалкъы сабынгдан къоратма. 
Алай а, сакъла халкъынгы, 
Тарих, джер байлыгьын тонатма. 

Кёбден кеб ёлед, аздан аз ёлед, 
Джалыныб джаудан къалмазса. 
"Халкъма", "адамма" деб, турмасанг, 
Не халкъ, не адам болмазса.

ХАР ЗАТ ТУРГЪАНЫЧА КЪАЛДЫ 

Талпыгьан, термилген да этдим, 
Алданнган, терилген да этдим, 
Ёлген, тирилген да этдим,- 
Тюрленмед Сеннге къарамым, 
Тюрленмед меннге къарамынг. 

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ 

Кетсем киши эслемез: 
Атым болуб, кишнемез, 
Итим болуб, улумаз, 
Ахлум болуб, джыламаз. 

Джулдузум – Темиркъазакъ, 
Къазакъ бёрю – джюрегим. 
Кесим къалай болсам да, 
Халкъымады тилегим. 

Кёкге ушагьан кёлюмде 
Шыбыла, булут да бар. 
Ёзге талай иги иш 
Этгенме деб, умут бар. 

"Джокъ эсе да арбазы, 
Болмаса да арбасы, 
Гюнахы къурурукъну 
Баред,-дерле,-Аллахы. 

Кесинден къарыусузгьа 
Болушургьа кюрешди. 
Аллах берген фахмусун 
Башхалагьа юлешди. 

Онгсузладан къачмады, 
Онглугьа джалынмады, 
Бу иймансыз къралны 
Отунда джылынмады. 

Халкъым, Джуртум дегенлей, 
Тилим, диним дегенлей, 
Джашады, ёлдю, кетди. 
Къолдан келгенни этди. 

Адамгьа не къралгьа 
Бойсунургьа сюймеди. 
Эркинликден баш бир зат 
Бу дунияда билмеди. 

Къой болургъа унамад, 
Къой кесерге унамад. 
Аллахны джоругъундан 
Башха затны унамад. 

"Орнундан чыкъгъан итни 
Бёрю ашар" - ашады. 
Сынджырланы, итлени 
Кёрюб болмай джашады. 

Бойнундан тагьылмады, 
Кишиге табынмады. 
Баред аны Аллахы. 
Да къурусун гюнахы". 

ЫШАРМАСАНГ – КЮНЮНГ КЪАРАНГЫ 

Къарангыны ышарыууду джарыкъ. 
Кечени ышарыууду танг. 
Ышар. 
Ышармасанг къаарангы кючлерикди, 
Ышармасанг – кюнюнг къарангы. 
Ышармасанг – кюнюм къарангы. 

СЕНИ КЁРГЕН БОЛУРЛАМЫ АЛА ДА? 

Кюн таякъгьа къонуб джырлайд къарылгьач, 
Тау кёгюрчюн мурулдайды къаяда. 
Сени кёрген болурламы ала да? 
Мен ангылайма къууанчларын аланы. 

КЮЧЮК ХАННЫ КЪЫЗЫНА 

Марал санлы къызчыкъны 
Аяз ийнакълаб ётдю. 
Тёп-тёгерек бурулуб, 
Къууанч тыбырлы кетди. 

Мен аязгъа сукъландым, 
Кёб къарадым ызындан: 
Ариу болмаз дунияда 
Кючюк Ханны къызындан. 

Джерде ариу азмыды, 
Ол кимди да, джокъ эсе? 
Келе тургьан джазмыды, 
Cюйгениммид, огьесе? 

Тангмы атды агьарыб, 
Кюнмю тийди къызарыб, 
Огьесе, мёлекмиди, 
Келе тургъан ышарыб? 

Терек бачха чакъкъанча – 
Берекети, сюйюмю. 
Бир огъурлу сыйлы кюн 
Ол джарытыр юйюмю. 

Юйюме киргинчи уа, 
Толуб мени муратым, 
Юй тёрюнден къарайды 
Джер джулдузну сураты. 
22. 01. 1996 джыл 

СЕН ФАЙГЬАМБАР ТУУГЬАН КЮН ТУУГЬАНСА 

Таулада къарны тазалыгьы, 
Дунияны шошлугьу, акълыгьы, 
Кёкню мийиклиги, чууакълыгьы – 
Сен быллай кюн, быллай джерде туугьанса. 

Къара джерге къар джауа Кёкден, 
Тёгерек джарый джарыкъдан, нюрден, 
Сен Исса файгьамбар туугьан кюн туугьанса 
Бир сыйлы анадан, Мариям кибик. 

Къар тюбюнден къарагъанча джанкъоз, 
Бу къышхы кюнню хауасы – джазгьы. 
Мени кёлюмде джюзеди къанкъаз, 
Сеннге ушайды аны сыфаты. 

Мени джылы таза кёлюмден 
Ол акъ дууадакъ учуб а кетмез. 
Сен мени бла болуб, менде болуб, 
Кёлюм бузлагьан къой, сууугьан да этмез. 

Ёмюрлюк кёлню ёлюмсюз джаны – 
Сен дууадагъым-къанкъазым. 
Энди ангыладым, къушкъанат джюрек 
Сенден тоймазын-къанмазын. 

АЙ ТОЛГЬАН КЕЧЕ КЪАЧЫРЛЫКЪМА СЕНИ 

Сюймеклик азан къычырлыкъма Тейри, 
Сен сюймеклик бла джашайса. 
Ай толгьан кече къачырлыкъма Сени, 
Сен толгьан Айгьа ушайса. 

Сени тенглешдиргенле кёбдюле 
Субай нарат бла бусакъ бла. 
Джелмаууз джан-джанын ашасын, 
Эгер назмуларым сакъдыла. 

Эй толгьан Айны чилле джаулугъу 
Тайгьант да, Джерге тюшгенди. 
Ол чилле джаулукъ – ол джумшакъ джарыкъ 
Кече къарангысын тешгенди. 
Ол чилле джарыкъ джайылгьанлай а, 
Кече да къарасын тешгенди. 

Кюндюзге – Кюн деб, кечеге – Ай деб, 
Аллахды этген оноуну. 
Кюндюз Кюнча, кече Айча, 
Джарытырыкъса отоуну. 

Сюймеклик азаным эрши кёрюнмез, 
Сен сюймеклик бла джашайса. 
Ай толгьан кече къачырлыкъма Сени, 
Сен толгьан Айгьа ушайса. 

КИТАБ АЧЫБ КЪАРАДЫМ 

Сени бетинг – толгьан Ай, 
Кёзлеринг а – тийген Кюн. 
Ийнанмагьанча болдум 
Къараб Сени кёрген Кюн. 

Сабийле чабхан кибик, 
Балийле чакъкъан кибик, 
Кёзюме алай кёрюндю 
Насыбым тутхан кибик. 

Сенича ариу болмаса, 
Джашау къалыр джукъланыб. 
Къызла Сеннге къарайла 
Зарланыб эм сукъланыб. 

Джашла къарайла Сеннге 
Сюйгенлерин унутуб. 
Ёзге менден къалгьанла 
Болмасынла умутлу. 

Менича кемсиз этген 
Джокъду аладан бири да. 
Бу джаннган джюрегиме 
Болчу тери, Тейри да. 

Эртде болсун, кеч болсун, 
Сени къачырмай къоймам. 
Минг джыл турсакъ да бирге 
Ариулугьунгдан тоймам. 

Китаб ачыб къарадым 
Байрым кече, танг бла: 
Боллукъ тюлдю джазыуунг 
Менден башха бир джан бла. 

Тебсей келиб назмума, 
Джюрегиме да кирдинг. 
Къайгьыларымы чачыб, 
Къууанч, зауукъ да бердинг. 

Энди юйюме, тартынмай, 
Кириринг къалгъанд джангыз. 
Сенден меннге тартылгъан 
Ёмюргеди джанкъылыч. 

АС-АЛАН ХАЛКЪЫМ, АС-САЛАМ! 
(1997-чи джылдан бери джазылгъан назмула) 


КЪЫСХА ОЮМЛА 

1 
Белги бере, келеди къадар: 
Къутулургьа бармыды мадар? 
Джауады къар.. 

2 

Къол джазма – кёл хазна. 
Сезим – Къобан, сёз – чабакъ. 
Къанатлы – китаб болгьан дефтер. 

ТАНГ 

Джанкъозла къозлайды джан. 
Сабий кекеллиди кёл. 
Бизлеге атады танг. 
Бизлеге Ата-ды Танг. 
Тейрини атыды Танг. 
Халкъымы аты да – Танг. 
Кече къарангысы ёл. 
Тарих джарыгъы сау кел. 
Кёб сакълады сени эл. 
Энди иги болур кёл: 
Сау тангнга чыгъады эл. 


БАРМЫД ЭСКЕРЛИК МЕНИ?! 

Къара къыш къарала келди, 
Акъ къуш агьара ёлдю. 
Бузлата келди къышым, 
Таш болуб тюшдю къушум. 

Къышым келди – къушум ёлдю. 
Кёк да джокъ, къанат да джокъ, 
Сюймеклик, санат да джокъ. 

Дуния саулагьа къалды. 
Мен а... биргеме алдым... 
Нени?.. 
Бармыд эскерлик мени?! 

ДЖЫР БЛА ДЖЫЛАУ 

Къаядан кетген джурну 
Юсюнден шо ол джырны 
Бир джырла. 
Джургьа кюйгенча этейик да, 
Тамблабызны 
Джылауун бир этейик. 

АКЪ КЪАНАТЛЫ КЪАДАРЫБЫЗ КЪАРАЧАЙ 

Къумладан къарлагьа дери, 
Шумер къаладан Къарча къалагъа дери, 
Къалюбаладан ахырзаманнга дери – 
Къарачай. 

Джёгетейле да – Джетегейле дегенча, 
Теберди да – Тейри берди дегенча, 
Къарачай да – Къар, Ай, Кюн, Ай дегенча. 
Джер да, Кёк да – барысы да – Къарачай. 

Биз саулукъда Кёкге узатыб джюрютген, 
Биз ёлгенде сын таш болуб сюелген, 
Джаннга – тёнгек, Халкъкъа – Джурт деб, берилген, 
Акъ къанатлы къадарыбыз Къарачай. 

Башлыгьынг – акъ, джамчынг – къара некди экен? 
Джашау, ёлюм – бары кёзюуд, не этгин, 
Умут акъды, ёлюм къарад, не этгин, 
Эй акъ башлыкъ, къара джамчы Къарачай! 
Акъ башлыгъым, къара джамчым – Къарачай! 

КИМДИ, НЕДИ АДАМ? 

Минги Таугьа – Тейри таугьа – чыгьыб, 
Европаны башындан къараб турама: 
Къралла, халкъла, адамла, 
Джюджюлеча, 
Кюрешелле юлешалмай нени? 

Сейирсинеме: 
Не джетмейди бу насыбсызлагьа? 
Джерми, сууму, хауамы? 
Огьесе, ангы, акъылмы? 

Эшда, ангы джетише болмаз, 
Ансы бир-бири бла къазауат этиб, 
Бир-бирин къырыб, 
Джерге, Кёкге да халеклик салыб, 
Турмаз эдиле. 

Да ким джаратханды да адамны? 
Аллахмы, Ибилисми? 
Огьесе, кертиси да, ол 
Маймулдан джаратылгьан болурму? 

Чегетде терекле да, 
Боюнларын созуб, 
Кюн ючюн тауушсуз сермешелле. 
Джаныуарла да, 
Къарыулу къарыусузну ашаб, 
Джашау этерге кюрешелле. 

Терек да, джаныуар да, адам да – 
Бир джорукъ бла – табигьат джорукъ бла – 
Кийик джорукъ бла джашай эселе, 

Сора, адам улугьа, 
Адам улу демей, 
Сюрюу дерге, 
Хайуан дерге, 
Джаныуар дерге керек тюлмюдю? 

Алай а, 
Хайуанладан, джаныуарладан, 
Бютеу Джерге, Джашаугьа Къоркъуу джокъду. 
Къоркъуу – адамданды. 

Сора, кимди адам? Кимди? 

Ызына отлаб, хайуан болалмай, 
Аллына атлаб, Адам болалмай, 
Къала ишлей да, къуйругьу бла оя, 
Орталыкъда чайкъала тургьан 
Джарты кийик, джарты инсан 
Болурму адам? 

Хайуанлыгьы дженгиб, 
Не да гюнахлары дженгиб, 
Къаяданмы кетер? 
Огьесе джолун тюзетиб, 
Къууанчмы этер? 

Кимди, неди адам? 
Къайдан, къалай, не ючюн келди? 
Къайрыды джолу? 

Чарс басхан шахарлагьа, 
Тубан басхан ёзенлеге къараб, 
Соруулагъа джууаб табалмай, 
Джюрегими басыб Минги Тауну къарына, 
Адамны къадарына сагъыш этеме. 

КЪАРАНГЫДА ДЖАРЫКЪ 

Къап-къарангы кече 
Джауады чыммакъ къар... 
Эсиме тюшгенсе сен. 
Чыммакъ къар. 
Къап-къарангы кече. 
Къайдаса сен? 

ДАУЛАШЫУ 

- Джырлай барады суучукъ,- 
Деди бир джарыкъ ауаз. 
- Джылай барады суучукъ,- 
Деди бир мыдах ауаз, 

- Насыблы, тенгизине 
Башын атыб барады. 
- Насыбсыз, Джуртундан 
Айырыла турады. 

- Ол тенгизде унутур, 
Хар къайгьысын, джарсыуун. 
- Ол тенгизде тас этер 
Атын, бетин, татыуун. 

- Ол тюрлениу – джашауду. 
- Ол тюрлениу – ёлюмдю. 

Сууну уа джаны кёкден 
Булут болуб къарайды. 
Бауурланыб кетген суу 
Къанатланыб къайытад. 
Кёктюн къайытад артха. 

Къатлана, кёгеред тенгиз. 
Боранлай, агьарады тау. 
Кетиб барады суучукъ... 

БИЛГИЧБИЙНИ ДЖЫРЫ 

Джулдузла къонуучу къая башы 
Тартмай эсе, илинме, минме. 
Менме Къарачайны Къадау Ташы, 
Джуртну Джангыз Тереги да менме. 

Джазыулу Къаядан «баш болгьанла» 
Таш болуб сюелелле энди. 
Къалгьанла къойдан джууаш болгьанда, 
Къазакъ бёрюлей къалгьан а – менме. 

Эмегенни кёзюн алгьан 
Темир къазыкъ – ол да менме. 
Джангызлыкъда(н) джана тургъан 
Темиркъазакъ джулдуз да менме. 

«Ишинг, сёзюнг да – джангылычды...» 
Кюн муратым сора кюлмюд? 
Сыйрат башында джанкъылыч да, 
Ол да сын-суратым тюлмюд? 

Нек улуйду къазакъ бёрю, 
Ол да мени джанлы тюлмюд? 
Улуй эсе, сауду сора, 
Улуй берсин, джанлы тюлмюд. 
Огьай, тохта, ол улугьан 
Мени, мени джаным тюлмюд? 

Джулдуз учхан, бёрю улугьан, 
Элия чакъкъан, булкъан ургъан, 
Кюн бузлагъан, Ай чачылгьан, 
Кёк ачылгъан, Джер джарылгъан, 
Къалюбала бла Ахырзаман 
Бир-бирин кёрген заман, 
Сын болуб къатхан заман. 

Джансыз саула ёлген заман, 
Тулпар шаула тирилген заман, 
Дуния титиреген заман, 
Тарих Къая уяннган заман, 
Аны темир джаны, 
Чачакъ-чачакъ бола, 
Элия Терекге ушагъан заман. 
Ол Элия Терек – Менме деб, 
Адам къычыргъан заман, 

Кёреме Сени, сеземе Сени, 
Джюрегимден юземе Сени, 
Кёзлеримден юземе Сени, 
Сёзлеримден юземе Сени, 
Юзюб бошаялмайма ансы... 

УЛЛУ АМАН КЪЫШ 

Уллу Аман Къыш кючлейди Джерни. 
Джауады къар. 
Болгъанны, боллукъну да 
Джабады къар. 
Джокъ къутулуу. 
Бу къадаргъа джокъду мадар. 
Фатиха-ны окъуйду боран. 
Джауады къар 
Джауады къар. 

ЁЛЛЮКБЮЗ ДА МА АНЫ ЮЧЮН 

Сыфатынгы къурай, элейме, илейме, 
Сезимге, сёзге, кийимге да бёлейме, 
Уллу Аллахдан кёб насыб тилейме. 

Сыфатынгы сала, сени сынайма, сылайма, 
Джазыуунга биргенге джылайма, 
Сеннге Аллах къарагьанча къарайма. 

Аллах джаратхан нюр джанынг ариуду. 
Мен суратлагъан тёрт санынг ариуду. 
Кёз джашларынг нек келелле сора? 
Кёз джашларым нек келелле сора? 

- Дуния хаухду да ма аны ючюн, 
Ёллюкбюз да ма аны ючюн. 

НЕК ТУЗЛУДУ? 

- Тенгизни сууу нек тузлуду экен? 
- Тенгизде джашагьанланы джыламукъларындан. 

МЕНИ КЁЛЮМЮ АНГЛАР ЮЧЮН 

Башын къаядан атады суу 
Сюйген тенгизине джетер ючюн. 
Ташны тешиб чыгъалады кырдык 
Кюн тюбюнде джашау этер ючюн. 

От тенгиз - Кюн - кече-кюн да джанад, 
Дунияны джылытыр, джарытыр ючюн. 
Суугъа, кырдыкга, Кюннге да къара 
Мени кёлюмю англар ючюн.

КЪАЗАКЪ БЁРЮ (1993-1994) 
назмула 

БЁРЮМЮСЕ, ТЮЛМЮСЕ? 

Заман аман къатылгьанды меннге, 
Тауруххамы ушайды тюнюм, тюшгеми? 
Бирле сюек ючюн талашхан сагьатда 
Меннге бёрю болургъа тюшгенди. 

Кърал атхан сюек ючюн 
Ит джыйын бир-бирин кеседи. 
Къадау Ташча деу кёкрегимде 
Джангыз Терекча бир сезим ёседи. 

Джокъду муну арысы-бериси – 
Бол халкъынгы асланы-бёрюсю. 
Баш ур Джуртда Ташха, Терекге, 
Къарыусузлукъну къойма джюрекге. 

Сермеш джуртда таш, терек ючюн, 
Итле талашсынла аш, сюек ючюн. 
Алай а кёлде, теренде бир соруу къайнайды, 
Джюрекни тешеди, юзеди, къыйнайды. 

Бёрю халкъкъа итле къайдан чыкъдыла? 
Бёрю халкъда орун къалай табдыла? 
Ол, итлеге ашата эсе кесин, 
Бёрю халкъ деб, махдайбыз аны несин? 

Бёрю халкъ тюл, къой сюрюудю сора ол. 
Алай эсе азабхады, къасабхады анга джол. 
Амантишлеге бола эсе ол тишлик, 
Ол тюлмюдю барыбызгъа бедишлик? 

Аны ангылаб, тирилелсе тирилед, 
Алайсыз – ашалад, бошалад, ёлед. 
Бёрюме деб, джыялмай эсе эсин, 
Ит юзюкге кесдиред, чачдырад кесин. 

Халкъ джюреги, сен Кюнмюсе, кюлмюсе? 
Айтчы, Халкъым, бёрюмюсе, тюлмюсе? 

АДАМ ЭСЕНГ, ЭР ЭСЕНГ 

Адет, намыс аякъ тюбде чёб болду. 
Ётюрюкчю, аманлыкъчы кёб болду. 
Хаулеликге, ичкиге да тыйгъыч джокъ, 
«Аллах» деген, «Халкъым» деген хазна джокъ. 

-Ай медет а, ол - хайуан, бу - сатлыкъ, 
Айт, былагьа керекмиди азатлыкъ? 
- «Хайуан» дединг, «тууар» дединг былагьа, 
Кесинги уа санаймыса Адамгьа? 

Санай эсенг, тарыкъкъанны къой сора, 
Санай эсенг, эй эркиши бол сора. 
Сатлыкълагьа сен халкъынгы аш этме, 
Ол итлени адамладан баш этме. 

Айт: «Эркишиме, аскерчиме, солдатма». 
Къахмелеге сен кесинги алдатма. 
Амантишлеге чырт кесинги хорлатма. 
Адам эсенг, сен аладан онглу бол. 

Ала - кёбле, сен - джангызса, алаймыд? 
Аны ючюн абызыраргьа джараймыд? 
Хорлам - сенид, сенде - ийман, иннет да, 
Бёрю болмай, бёрю болмаз миллет да. 

- «Сатлыкъланы джанларындады кърал». 
- Сени джанынгда уа - Аллах кесид, эт амал. 
Мадар этсенг, къадар этерикди Ол, 
Артха турма, кёлсюз болма, джигит бол!» 

Ансы халны кёре тургъанлай бирле, 
«Тынч турайыкъ,бир бурхубуз биз»- дерле. 
Тепси джанында кёкреклерин да тюерле, 
Ёзге, кюреширге тюл, сёлеширге сюерле. 
Мыйыкъларын къахмелеге байларла, 
Мыйыларын къарынларына байларла, 
Хур джашаудан хайуан джашауну сайларла. 

Сен а аладан тюлсе. Алаймыд? 
Алай эсе, алача болургьа джараймыд? 
Ийнана эсенг сен Аллахха, Тюзлюкге, 
Кёб заманны керексизге тёздюк, - де. 

«Зорлукъ этме. Зорлукъ да этдирме»- 
Файгьамбарны хадиси. 
«Зорлукъ этмем. Зорлукъ да этдирмем»- 
Ма таулуну халиси. 

Адам эсенг, Эр эсенг – 
Башынгы ёрге тут. 
«Джангызма», «тутулама», «ёлеме» деген 
Къоркъууланы унут. 

Кеси кесингден 
Кёлюнг чыкъмазча джаша, 
Къул болмаз ючюн, 
Сермеше ёлгенлеге уша. 

ИЙМАН, НАСЫБ ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН 

«Ташны ата билмеген башына урур»,- 
Догьураладан толуду башым. 
Алай болса да кёлюмю басама: 
Бир башханы ачытмагъанд ташым. 

Къарачайчылыкъ этиб, джукъкъа дженгил ийнаныб, 
Азмы салындым, суудан тутуб, къаядан. 
Ёзге, дагьыда, таулагьа айланыб, 
Мен тилейме ийман, насыб Аллахдан! 

ДЖАШАУ. ДЖЕР. АДАМ. 

1 
Узунлугьу адамны ёмюрю бла ёлчеленнген 
Эки дунияны арасында сыйрат кёпюр. 
Аны аты... - джашау. 

2 
Учу-къыйыры, ауалы-ахыры, башы-тюбю 
Болмагьан къарангы тенгизде 
Джюджю тёбеге ушаш 
Джашил айрымкан - Джер. 
Адамла да анда - джюджюлеча. 

3 
Тёгереги тюбсюз чынгыл болгьан 
Бир джашил къуршоу ырджыда, 
Къадарларындан да хапарлары болмай, 
Иги джора, иги умут эте, 
Адамла джашаргьа кюрешелле. 
Джашамай да не этсинле, 
Башха джол джокъду. 
Ёлюм а, чакъырмасала да келликди. 

КЪУШ, БАЛЫКЪ, АДАМ, БЁРЮ 

Кёкге, мийикге, кёлтюрюлелгенича бир кёлтюрюлюб, 
Сора къанатларын джоппу джыйыб, 
Ташча, келиб, джерге тийиб, 
Чачылгьан къушну да, 
Кесин джагьагъа атхан балыкъны да, 
Башын суугъа атхан адамны да, 
Къыйынлыкъларын ангылагъанча болама, 
Къышхы сууукъ чууакъ кече 
Улуй тургьан бёрюге тынгыласам. 

Окъ джарасымыды аны улутхан, 
Огьесе къабханда къалгъан аягьымыды? 
Эркин дуниясын тас этмез ючюн, 
Ол аягьын этгенди тас, 
Ол аягьын юзюб кетгенди. 

Мен – бёрю халкъны бир уланы – 
Кесим къабханда къалыргьа хазырма, 
Джангыз халкъым къутулсун ансы, 
Эркин болсун, кърал болсун ансы. 

Сюйгенича эркин джашаргьа 
Джол болмаса уа, мадар къалмаса уа, 
Сора, 
Кесин джагьагъа атады балыкъ, 
Башын суугьа атады адам, 
Ташлагьа тийиб чачылады къуш... 

Къуш тюгюнлей чачылады мурат. 
Джерни, джюрекни да бёрю улуу кючлейди. 

КЪАНАТЛАРЫМ – АЛАДЫЛА 

Темиркъазакъды мени джулдузум, 
Къазакъ бёрюдю мени къарнашым, 
Джангыз Терекди мени терегим, 
Къадау Ташды мени ташым. 

Алай а, 
«Ата Джурт» дегенди манга джуртдаш-ватандаш, 
«Ана тил» дегенди манга тилдаш, 
«Намаз замаН» дегенди манга диндаш, замандаш, 
«Эркинлик» дегенди меннге аркъадаш, 
«Биз миллетбиз» дегенди меннге сырдаш, 
Тюзлюкге джол излегенди меннге джолдаш. 
«Инсан, миллет хакълары» дегенди меннге хакъдаш, 
«Бирликде – тирилик» дегенди манга къарнаш. 

Эс дегенинг – 
Минг-мингджыллыкъ бир къуртхады, къарткъуртхады: 
Джол – Джуртхады, Элджуртхады, Къартджуртхады. 
Джол Джуртданды. Кюч анданды. Кюч андады. 
Халкъым, Джуртум – кёлюмдеди, къанымдады. 
Халкъым, Джуртум – мен Адамма ала бла. 
Халкъым, Джуртум – къанатларым аладыла. 

МЕН НИСАНДА ТУУГЪАН БИР ИНСАН 

Мен нисанда туугьан бир инсан: 
Джазгьы кёк джашнайды кёзлеримде, 
Джашил Джер джашайды сёзлеримде. 
Мен нисанда туугьан бир инсан. 

Къыш артда къалды, ал да уа – джай. 
Джулдуз бла Ай – Къарачай. 
Минги Тау бла Бёрю – Тюрк дунияны тёрю, 
Минги Тау бла Бёрю – Олду бизге тёре, 
Ой аланла, насыблыбыз къалай. 

Аллах дейбиз – биз тюлбюз джахил, 
Бизле сюйген – кёк, акъ, джашил. 
Джашил байракъда агьарад Минги Тау, 
Башында джангы Ай джулдузу бла. 
Тау этегинде къарауул - бёрю. 
Къара иннет бла келмегиз бери. 
Боз къурт чынгаб, алыр эсигизни, 
Акъ кюрт юзюлюб, басар юсюгюзню. 

Мен Минги таулу, бёрю къанлы алан, 
Кюн бла Джанлы – анам, атам. 
Тау джуртну боз къурту - атым мени, 
Къой сюрюу тюл, джыйын джанлы - халкъым мени. 

Къойчу таякъны тюл, азатлыкъ байрагъын 
Кёлтюргенбиз ёрге. 
Биз джерибизге ие боллукъбуз, 
Не кирликбиз джерге. 

Мал сюрюу болгъандан эсе, 
Не да ит болуб тагъылгъандан эсе, 
Биреуге къул-къарауаш болгъандан эсе, 
Кирликбиз джерге. 
Аны ючюн кёлтюргенбиз 
Эркинлик байрагъын ёрге. 

Бизни джуртубуз - эркинликди, 
Бизни динибиз - эркинликди, 
Бизни тилибиз – эркинликди, 
Эркинликди - къууанч, насыб. 

Ёлюрге да эркинбиз, 
Джашаргъа да эркинбиз, 
Бойсунургьа эркин тюлбюз джангыз. 
Азбыз, алай а, 
Бир кишиге бойсунмазбыз - 
Аллах эркин джаратханды бизни. 

Джаннет дегенлери - Эркинликди, 
Джаханим а - андан къалгьан бары. 
Эркинлик ючюн сермешген - Адамды, 
Къалгъанла маймуллалла алкъын. 

«Эркинлик» деб, джашнайды Кёк, 
«Эркинлик» деб, кёгереди Джер, 
«Эркинлик» деб, башланады намаз, 
«Эркинлик» деб, бошалады джыр. 

Эр излегенле тишилелле, 
Эркинликни излегенди Эр. 
Эр излеген къауумла да бар, 
Эркинликни излеген халкъла да бар. 
Хар ким излегенин табар, 
Хар ким излегенине тюбер. 

...Мен нисанда туугьан бир инсан. 
Эмеген ичегилегеча, 
Элия джиблеге чырмалгъанма – 
Табигьатны кёлюн ангылар ючюн, 
Бузлагъан оюмланы хорлар ючюн. 

Мен – инсанма, туугьан нисанда. 

КИМИБИЗ БАРДЫ? 

Джуртубузну билдирир ючюн, 
«Кавказ», «Эльбрус», «Минги Тау» деб, айтабыз. 
Халкъыбызны билдирир ючюн а, 
Дуниягъа белгили барды кимибиз? 

АЛЛАХ, САКЪЛА КЪАРАЧАЙНЫ-МАЛКЪАРНЫ 

Джуртубузну танытыр ючюн, 
«Кавказ», «Эльбрус», «Минги Тау» деб айтабыз. 
Халкъыбызны билдирир ючюн, 
Тюрк, Алан, Къарча деб айтабыз. 

Халкъыбызны Аллах тыйыншлы кёрмесе, 
Джерни ёрюне-тёрюне ётдюрмез эди, 
Джурт этиб, Кавказны, Минги Тауну бермез эди. 

Алай а, 
Джер джаннетге – бу саугъагьа – бу таулагьа 
Ата-бабаларыбыз болгьандыла тыйыншлы, 
Биз – аланы туудукълары – къарыусузлукъ этсек, 
Башхаланы кесибизге бий этсек, 
Башхалагъа джуртубузну кючлетсек, 
Ала бла тюл, 
Бир-бирибиз бла уруш, къазауат этсек, 
Кесибизни «Къул», «ёзден» деб, къауумлагъа юлешсек, 
Башха диннге, башха тилге илешсек, 
Халкъ болмазгъа, кърал болмазгъа кюрешсек, 
Сора, 
Аллах бизге къалай къояр чамланмай, 
Сыйсызладан сыйлы джуртну сыйырмай?! 

Ол кечиучюд. 
Бир кере, эки кере да кечер. 
Тюшюнюрге, тюзелирге онг берир, заман берир. 
Джуртсуз этиб, Джуртха термилтиб да кёрюр, 
Чачыу-къучуу этиб, бир-бирге термилтиб да кёрюр, 
Артха къайтарыб, Джуртну джангыдан да берир. 

Сынар, сакълар, халыбызгъа къарар. 
Дагьыда башыбызгъа этмейин мадар, 
Гинасуугьа-меджисуугьа баш бурсакъ, баш урсакъ, 
Халалгьа - халал, харамгъа - харам демей турсакъ, 
Ичкичилени, тонгузчуланы бойнубузгьа олтуртсакъ, 
Мурдарланы, тоноучуланы, къахмелени оноуда тутсакъ, 
Кесибиз да алагьа ушай барсакъ, 
Аланы сыфатларына кирсек, къылыкъларын алсакъ, 
Тобагьа къайтыргьа, иги болургьа, таза болургьа эринсек, 
Акъ Минги Тауубузда къара тамгьача кёрюнсек, 
Къара кюн ол заманда келликди бизлеге. 
Огьай, Аллах бизни джангыдан сюрмез, чачмаз тюзлеге. 
Ол бизни Сыйлы Джуртда сыйсызлагьа къул этер, 
Алай бла Джер юсюнден думп этер. 

Аман джора этмейме, чакъырмайма зорлукъну, 
Алай а, кёре турама, эс джыймасакъ боллукъну. 
Тюз эрнине келгенбиз, оюла тургьан джарны, 
Эй Аллахым, сен сакъла Къарачайны-Малкъарны. 

АТАДЫ ТАНГ 

Ас-салам, 
Ас-Алан Халкъым, 
Ас-салам. 

Тейри къулларына, 
Бёрю улларына 
Ас-салам! 

Бойнумдан ёрге ассала да, 
Къууанч къазанла ассала да: 
Ас-салам, Ас-Алан Халкъым, 
Ас-салам! 

Бёрюкъан Ас-Алан, ас-салам! 
Ас-салам, 
Джулдузу бла Ай! 
Тейричилеге 
Атады Танг, 
Бёрючюклеге 
Атады Танг: 
Ас-салам 
Малкъар-Къарачай! 

ТАРИХСИЗ ХАЛКЪ – ТАМЫРСЫЗ ТЕРЕК 

Ма билгисаярла, къагьытла, къаламла... 
Къайда назмула, джырла, макъамла? 
Джесирден, Мисирден да къутулуб, Къарчалай, 
Къайытыб келдим. Къайда Къарачай? 

Агьашчы чегетни сакълар орнуна, 
Башчы да халкъын джакълар орнуна, 
Отуз кюмюшге къолларын узатыб, 
Джуртларын, Халкъларын кюрешелле сатыб. 

Аланы ийманлары – отуз кюмюш, 
Аланы ёлтюрмейди айыб, бедиш. 
Джуртда Джангыз Терекни кеселле, къуруталла, 
Къарчаны келилерин чачалла, атылталла. 

Халкъны тюненесин къуруталла ала, 
Халкъны эсин, тарихин къуруталла ала. 
Тамырсыз терек къуруйду, джаны чыгьа, 
Тарихсиз халкъ да, башхасы джокъ, анычады. 

Хоу, тамырсыз терек бла тарихсиз халкъ бирчалла, 
Аны билиб кюрешелле кир джанла. 
Ала муратларына джете да кетгенле, 
Темирле*, Къурчла** эталмагьанны этгенле. 

Эй, Джер – гебен, халкъ да анда ийне тюлд, 
Ийне эсе уа – халкъ кесине, джуртуна да ие тюлд. 
Алай эсе,- тюб болгьанды миллет эси, ангысы, 
Бёрю джилиги юзюлгенди - джокъ боз къурту-джанлысы. 

Ансы биз Халкъ эсек, Джуртубуз да бар эсе, 
Джолубуз а - алгьындан да ныхыт эсе, тар эсе – 
Сора аны чурумун - къырыллыкъбыз, табмасакъ, 
Кърал болуб, Байракъны Джурт башына такъмасакъ. 

Аллай иннет болмаса, халкъ Миллет болалмайды, 
Иннет тюз болмаса, дуа къабыл болмайды. 
Джангы Къарча керекди, керекди бизге Иннет: 
Джуртунда кърал болуб джашагъан халкъды – Миллет. 
Ол иннет ючюн кюрешген, аны ючюн бирлешген 
Халкъны атыды Миллет. Къарачай Миллетмиди?!

 АЛАЙ А...УМУТ...ЁЛМЕЗ 

Кюн тиймеген наратлада, 
Къарайма да, чайыр джокъ. 
Къызны кюнча джарытмасанг, 
Сюймекликден хайыр джокъ. 

Къатды сезим, акъды сёзюм 
Энд чагьармы терегим?! 
Кюн да болду, кюл да болду, 
Сюе, кюе, джюрегим. 

Насыб къайда? Джашау къайда? 
Нед дунияда ёмюрлюк? 
Шын да турду, сын да болду, 
Джюрек деген эмилик. 

Дюлдюр тарпан атланы да 
Джашау арбагьа джекди. 
Аууузлукъ салыб заман да, 
Джолдан чыкъмазча этди. 

Джашау дегенинг - ауур, 
Заман джюгени - къысха. 
Къайгьы юсюнгю басыб, 
Къалай да баргьын чарсха?! 

Тот заман ауузлугъун 
Ачыудан кемире, чайнай, 
Джылтыратдыкъ, джукъартдыкъ, 
Джюрек да къыйнай, къайнай. 

Джазыу кёзюн сюзмесе, 
Аджир джюгенин юзмез. 
Насыб келмей да къалыр, 
Адай а.. .умут....ёлмез. 

БИР ТЕРЕК ОРНАТДЫМ 

1 
Китаб чапракълада терек чапракъланы кёреме – 
Джашау ёлюмсюздю, билеме. 
Алай а, 
Философия джапсаралмайды кёлюмю – 
Кесилген агьачдан не къалгъанын кёреме. 
Дуния хаухду. Артха джол джокъ. Ёлеме. 

2 
Ариулукъну, ариу хауаны да анасын – 
Кюннге, дуниягьа къууаннган джашил терекни – 
Кесдиле да, джансыз къагъыт этдиле. 
Ненча китаб чыкъды – иймансыз, джараусуз. 

3 
Олмуду тюзлюк? Былай ачы некди терекни къадары? 
Эки кере ёлтюрдюле аны: 
Бир кере, кесиб, джанын алыб, 
Экинчи кере да аны ариу, субай санындан 
Хылымылы, осал, кир, джаханим китабла этиб. 
Не ючюн былай ачыды терекни къадары? 

4 
Бизге солургьа хауа берген терекни, 
Бизге салкъынлыкъ, тазалыкъ да берген терекни, 
Некди къадары былай ачы? 

5 
Минг осал китабдан бир терек ашхы. 
Назмуларымы джыртыб, кюйдюрюб, 
Джуртда Джангыз Терекден кечмеклик тилей, 
Насыб да тилей, 
Джуртха къайытыб бир терек орнатдым. 
Ол чегет болуб да кетер, Аллах айтса. 

МИНЕР ЗАМАН БОЛМАГЪАНМЫДЫ АТХА? 

Сууу, Ташы, Тереги да тюшдеча, 
Мен болгьанма тау джуртума тюшгенча: 
Кёлюмдеги Шам Тебердим, Доммайым 
Кёлден чыгъыб кючлегенча былайын. 

Алай а джокъ къобуз таууш, орайда, 
Къарачай сёз эшитилмейди былайда. 
Башха миллет, башха дауур хар кюнде, 
Халкъым мени тургъан кибик сюргюнде. 

Бу болумну джаратмадым, терс кёрдюм, 
Тохта, тохта...бу тыш къралд – эскердим. 
Халкъым мени джашай шойду джуртунда... 
Кёчгюнчюлюк-сюргюн къойгъан къоркъуудан 
Артылалмай эсе да – Тау джуртунда джашайды, 
Саны, ангысы да ёсе баргьаннга ушайды. 

Алай эсе нек илгенеме да хар кюнде, 
Халкъым мени тургъан кибик джесирде? 
Къатышхан тил, ички дауур хар юйде. 
Биз къайытханбызмы, къайытмагъанбызмы сюргюнден? 

Абызыраб къарайма джашха, къартха: 
Башха халкъ болубму къайытхан эдик артха? 
Ансы, джерибизге, тилибизге, тарихибизге, 
Кесибизге, сёзюбюзге да нек болалмайбыз ие? 

Сюрюу болуб къайытмагъан эсек а артха, 
Джаяу болуб, джылау болуб турмай, 
Минерге керек тюлмю эдик атха? 

САУ КЪАЛ... САУ КЕЛ 

1 
«Эрге чыкъгъан къыйын тюлд, 
Этек бюкгенди къыйын». 
«Поэт сюйген къыз» дерле, 
Мийикде турсун сыйынг. 

2 
Сагал-сагал умутла... 
Ийдим сакъал. 
Кюн да кирди булутха, 
Сау къал, сау къал. 

3 
Кюн булутдан чыкъса да, 
Сен эрингден кетмезсе. 
Кетсенг да, джукъ тюрленмез – 
Энди алгъынча болмаз. 

4 
Джаралы кийикни – джюрекни – 
Къан ызыча, бу назму. 
Къабланнга ушатдыла 
Къачхы тамгьала джазны. 

Поэт сёзлени чайнай да, 
Джюрек джарасын джалай, 
Алгьа атлаб барады, 
Джырлары бла джылай. 

Дарман хансланы чайнай да, 
Хаман джарасын джалай, 
Къаблан да кёз туурадан 
Алай ташаяд, алай. 

Джара ёлтюрюб къоймаса, 
Къанай, тохтай, таб болур. 
Джыр, ийнар да къошула, 
Чокъуракъ китаб болур. 

5 
Барын да къойдум артда, 
Таугьа ёрлейме таукел. 
Тау гюлча, шагърей ауаз... 
Сенми къычырдынг: сау кел?! 
Сен къайдан чыкъдынг? Сау кел. 

ИТ ДУНИЯДА КЪАЗАКЪ БЁРЮД КЪАРАЧАЙ 

Не сакълагьын бу замандан, дуниядан?! 
Не этейик, ит кёб олду адамдан. 
Итлеге уа - «харам», «халал» - бары бир. 
«Дуния намыс», «ахрат азаб» - буруу тюл. 

Ой бу джуртну адамындан ити кёб, 
Алагьа уа – Бёрюкъанны дерти кеб. 
Ит сюрюуге джыйын джанлы болмасакъ, 
Къуууб, чачыб, ит джанларын алмасакъ, 

Ит дуния деб, айтдырырча этелле, 
Адамланы ит джашаугъа тюзетелле. 
Адам сёзден алгьа чыгъад ит юрген, 
Адам сёзден эсе кёб чыгъады ит юрген. 

Къалалача бу юйледе джашагьан 
Адамламылла, итлемилле? - Айтчыгъыз. 
Оноу этгенле уа бизге, элге, къралгьа 
Адамламылла, итлемилле? - Айтчыгъыз. 

Ит къралда итледиле адамла, 
Ит къралда итге да тергелмейле адамла. 
Бёрю халкъны кёрюб болмайды ит кърал, 
Къазакъ бёрюге, джыйын джанлыгьа да джауду ит кърал. 

Алай а итден тюл, бёрюден туугьанла, 
Ол бёрюкъан сарыджилик уланла 
Адам сюрюулени ызына Халкъ этерле, 
Итлени уа Джуртдан тас этерле. 

Азат кёллю къазакъ бёрю улуйду, 
Ай къызарад аны джарасын джалай. 
Ит юзюкню тынгысы-тынчлыгъы къуруйду, 
Ит дунияда къазакъ бёрюд Къарачай. 

КЁБ САКЪЛАТДЫНГ, КЕЛ, КЪАРЧА 

Кёк къаралыбды, басыныбды, 
Марал джангур – джауарыкъ тюлдю. 
Джюрекни да къайгьы басыбды, 
Къууанч назму тууарыкътюлдю. 

Кюйюбдюле джер, джюрек да, 
Джаралылла Таш, Терек да, 
Болушмайды бизге Кёк да – 
Тыйыншлы кёре болмаз. 

Ой аланла, неди бу хал? 
Тюрк-муслиман халкъсыз деб, 
Джуртугьуз байды, ариуду деб, 
Къул болургьа унамайсыз деб, 
Бизге тёрт къат джауду кърал. 

Хоншула да джаула бизге, 
Биз да джаубуз... кесибизге. 
Ичкичилик сыйыбызны, 
Мыйыбызны да ашайды. 
Кесибиз бла къалмайын, 
Келлик тёлюден да бошайды. 

Бир-бирибизни алдайбыз, 
Бир-бирибизни тонайбыз, 
Бир-бирибизни къырабыз, 
Джау табасы болабыз. 

Тышына тёгюлюб айланады 
Эркегибиз, тишибиз. 
Къайгъыбызны кёрюрча, 
Джокъду бизни кишибиз. 

Халкъларын басхыч этиб, 
Къуллукъгьа ёрлегенле да, 
Халкъларын, джуртларын сатыб, 
Сакълайдыла кеслерин. 

Асыл мекям ишлерча. 
Бард ташыбыз, ташчыбыз. 
Бизни джыйын этерча, 
Болса эди башчыбыз. 

Аягьыбызны марай эселе, 
Узакъла эм джууукъла, 
Сора эсли-эслибиз 
Бир-бирине къошула, 
Бир джумдурукъ болайыкъ 
Халкъыбызны сакъларча. 

Биз хазырбыз. Хазыр эсенг, 
Кёрден тур да, кел, Къарча, 
Кёкден тюш да, кел, Къарча. 

Кёб сакълатдынг, кел, Къарча.

1970 ДЖЫЛ. 
КЪЫЗЫЛ-КЪАЛА ЭЛДЕ БИР ДЖАЙГЪЫ КЮН 

Дуппур башында къанджалбаш юй 
Тар ёзеннге къараб сюеледи. 

Чёртлеуюк кёкенле кюнбетде, 
Джанлыдан къачхан эчкилеча, 
Къаялагьа илине баралла. 
Суу бойнунда шыпан къойла, 
Бири къачса, къалгьанла ызындан къууа, 
Бир-бирини къарын тюбюне башларын сугьа, 
Джоппу-джоппу болуб, иссилейле. 

Элде уллу адам кёрюнмейди: 
Кесмезде, Джырыкъланы сыртда да 
Бичен ишле къызыудадыла. 

Бир гитче къызчыкъ, 
Суу агьачны тюбюнде ийиле, 
Къара суудан суу алыб келеди. 
Бир гитче джашчыкъ да, джалан аякъ, 
Чибинлеген бузоуну ызындан сюрюб барады. 
Эки тиширыу да орамда сирелиб, 
Суу челеклерин да джерге салмагьанлай, 
Сёзню сёз бла къыздырыб, 
Дуния ушакъкъа сингнгендиле. 

Дуппур башында да эки джюзджыллыкъ къарт 
Кюн иссиде да сууукъсурагъанча, 
Эски тонлагьа чырмалыб джаталла. 
Уллу джолда нал таууш эте, 
Джортуб ётген атлыны ызындан, 
Ёмюрлерини ызындан къарагьанча, къараб, 
«Эй, джашау»,- дей, шум боладыла. 

Шошлукъну ара-арада бузады 
Акъ джолда арба таууш, 
Не мал ёкюрген, не эшек окъугьан, 
Не да сабийин чакъыргьан тиширыу ауаз. 

Кюн къыздырады. Иссилейдиле 
Малла, къаяла да, 
Терекле, джолла да. 
Ёзен суу да, терлеб, кёмюк этиб, 
Къуйругьун силке чабыб баргьан 
Тайчыкъкъа ушайды. 

«Уф» деген аяз джокъду. 
Джюн юзюкча, кёкде булутчукъ да, 
Къайры барыргьа билмей, 
Абызырагьанды. 
Джууукълашханды джайгьы бийче – чилле. 

ОЛ КЮНЛЕДЕ 

Къуругъан сууну ызында 
Тарихни туз гыртларын джалай, 
Ичерге уа табылмайын суу, 
Барама сабийча джылай: 
Къайдады джуртум Къарачай? 
Къайдады халкъым Къарачай? 

Эки джарыла джюрегим, 
Окъ, бычакъ табларым къанай, 
Улуйма кёкге аралыб 
(Кёк а турад къаралыб): 
Къайдады халкъым Къарачай? 

Джел терекден чапракъланы юзген кибик, 
Къышхы боран къарны сюрген кибик, 
Тиширыуланы, сабийлени, къартланы 
Кърал, джау болуб, сюргенди алай. 
Къайдады халкъым Къарачай? 

Бу кърал ючюн сермешдик, кюрешдик, 
Джаныбызны, къаныбызны да аямай. 
Кърал а джакъсыз сабийлени, къартланы 
Сюрдю, Аллахдан, адамдан да уялмай. 

Бу кърал ючюн эркишиле къазауат эте, 
Кърал а аланы юйлерин-юйдегилерин тюб эте... 
Ачыкъ болду бу къралны джийиргеншли бети, иннети: 
Бу кърал ашайды адамын, миллетин. 

Адам ашаучу кърал, джоюлурса сен, 
Ичингден чириб, оюлурса сен. 
Эркинлик ючюн кюрешген адамла уа, 
Ёлмей сау къалгъан адамла уа, 
Адамлай къалалгьан адамла уа, 
Башларына бош болурла, 
Джуртларында баш болурла. 
Аллах айтса, дейме. 

Аллах айтса, дейме, 
Ол кюнню сиз кёрюрсюз, мен а... 
Сау къалыгьыз дейме, сау къалыгьыз дейме. 
Сау къалыгьыз дейме, 
Къууанч бла джашагьыз дейме. 

КЁЛДЕГИН АЙТСАМ 

Кёзлеринде джилтин джокъ, 
Сёзлеринде фикир джокъ. 
Тумакъла, джукъланнганла. 
Ауанала. Дагъыда ала бла 
Сёлешеме, кюрешеме. 
Дагъыда ма алагьа 
Джашаууму юлешеме. 

Кими ёлюб джаратылгьан, 
Кими да саудан ёлген – 
Кърал къайдан боллукъса 
Была бла? 
Миллет къалай болгьун 
Быллайла бла? 

Насыбсыз халкъ – 
Иннетсиз халкъ. 
Иннетсиз халкъ а – 
Ёлюмге аш. 
Къахме джыйын, 
Сатлыкъ джыйын, 
Тиши джыйын! 
Эркинлик тюл, 
Эр керекди сизге. 

Ит джыйын! Эркинлик тюл, 
Сынджыр керекди сизге, 
Сюек керекди сизге, 
Ие керекди сизге. 

Къой сюрюу! 
Ангы, эс орнуна 
Суу, кырдык тилеген, 
Къой сюрюу. 

Кимден тилейсиз, 
Нек тилейсиз? 
Джурт сизники эсе, 
Суу, кырдык да сизники эсе. 

Бизни 
«Ким кютеди? Ким кеседи? 
Нек кютеди? Нек кеседи?»- 
Дерге уа, 
Ангы, эс джокъ. 

Къул юзюк! 
«Кърал болайым»,- дер орнуна, 
«Джуртума ие болайым»-, дер орнуна, 
«Баш болайым, бий болайым»-, дер орнуна, 
«Кесибиз къалсакъ къырыллыкъбыз»-, деб, 
Башха халкъланы кеслеринден ёрге салгъан, 
Аланы аякъларын джаларгьа чабхан, 
Къул юзюк. 

О бедишлик! 
Эркин болургьа излемеген, 
Кърал болургьа излемеген, 
Энчи юй болургьа излемеген, 
Кимди, неди сизни атыгьыз?! 

Къахме джыйын. 
Ит джыйын. 
Къой сюрюу. 
Къул юзюк. 

Сизни Тейригиз – Таякъ! 
Эркинлик керек тюлдю сизге. 
Сиз тыйыншлы тюлсюз Эркинликге! 
Бу ёхтем джуртха да тюлсюз тыйыншлы! 

Аман хансны юзер орнуна, 
Чириген санны кесер орнуна, 
Сизни тирилтирге кюрешген, 
Ёлюкленн тирилтирге кюрешгенча, 
Мен да – джарлы! 

ТЕРЕК, КИЙИК, БЁРЮ, АДАМ – БАРЫ БИР 

Балийле акъ чагьыб тургьанда да, 
Байталла аджирге тургьанда да, 
Марал джангурла джаугьанда да, 
Къачхы хауаны сеземе мен. 

Хайда чакъ, хайда акъ, мурукгу да этмей, 
Ким къалды, къалалды келгенледен кетмей? 
Джюрек уруу да, бёрю улуу да – бирча, 
Джазгьы хауа да – къачхы хауа дерча. 

Тюлме десенг топракъдан джаратылгъанланы бирича, 
Тюлме десенг кырдыкча, кийикча, бёрюча, 
Сора сен кесинги нюрден джаратылгъаннга санайса, 
Къалгъанладан айырыласа да, джангызлыкъны сынайса. 

Излемлеринг да башха тюрлю болалла, 
Оюмларынг, «ёлюмсюзлюк» дей, чабалла. 
Тюзге, таугъа, кёкге иесе эсинги, 
Табигъатдан баш этесе кесинги. 

Артда англайса: бары – джалгъан, ётюрюк, 
Джокъду Джерде ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк. 
Адам дегенинг – ол да терек, ханс, кырдык. 
Туудукъ, ёсдюк, чакъдыкъ, акъдыкъ, къырылдыкъ. 

Учхан, джюзген, джюрюген эм сюркелген – 
Менича болгъанларын биле билдим энди мен. 
Алай эсе, болмам джангыз, мыдах да, 
Хар къауумгъа джурт бергенди Аллах да. 

Табигъатны сакълаялсакъ – сакъландыкъ, 
Алайсыз а – ол дуниягъа атландыкъ. 
Джокъду Джерде ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк, 
Джер кеси да тюлд ёлюмсюз, ёмюрлюк. 

Тюз кесингича кёре, сакъла кийикни, бёрюню да, 
Кёмюл дуниягъа, къууан джашаугьа, англа ёлюмню да. 
Насыбынг тутса да, тюшсе да джара, 
Джашаугъа, ёлюмге да тереклеча къара. 

Адам баласы деселе да – табигьат баласыса сен да. 
Тюз болурму? – дунияны тамбласыса десем да. 
Дунияны кесини да тамбласы болурму, болмазмы? 
Адам улуну да мураты толурму, толмазмы? 
Ким биледи? 

Нек къычырад, не къычырад гылын къуш? 
Келе тургьанча ахырзаман, аман къыш? 
Не сагьышда сын къатханды Терек да, 
Къазакъ бёрюча нек улуйду джюрек да?

ДЖАНЫМ, СЕНИ ЧОК СЕВИЙОРУМ 

Таулагьа, тенгизге да джууукъ 
Бир джерде сайладым юй орун. 
Джашарбыз деб этеме умут – 
Джаным, сени чок севийорум. 

Менден башха бир инсан сеннге 
Сюймеклик мектуб иймесин. 
Суратынга огъуна, сорама: 
Насылсын? Ийимисин? 

Кюн бизни тауладан чыгъыб, 
Сизни тенгизге батады. 
Кюн бла Тенгиз, Ай бла Джулдуз – 
Бизге насыб танг атады. 

Биз ит тутмайбыз. Ит орнуна 
Бёрю сакълайды арбазны. 
Эки башлы къая таш а 
Эсге тюшюред Кавказны. 

Кёз туурада таула агьаралла. 
Тенгиз чайкъалад, кёгере. 
Акъ башлыкъ бла чилле джаулукъгьа 
Ушайла къушла кёкледе. 

Таулагьа, тенгизге да джууукъ, 
Бир джерде алдым юй орун. 
Джашарбыз деб этеме умут – 
Джаным, сени чок севийорум. 

ДЖАША 

Ичи тышындан фарклы, 
Иши сёзюнден фарклы – 
Несине ийнанасыз Шаркны?! 

Шарк – оу эсе, шау да – Баты, 
Джаханимде айтылырча аты. 
Бузулгъан, чириген, намыссыз дуния. 

Кёб алдандым Арабха, Тюркге. 
Бёрюча улудум къараб кёкге: 
Кёргюзт бизге, Аллах, тюз джолну. 
Москвада, Парижде, Нью-Йоркда джашадым. 
Таяныр зат джокъ. Шашханнга ушадым. 

Къайда да джаша, къайры да бар 
адам сюрюуде аз Адам бар. 
Кёбюсю – къайгьылы эм зар. 
Кёбюсю – хайуан, джаныуар. 

Хайыр этеме деб тюл, юйюме, башыма – 
Джуртдан сууудум да, кетдим тышына. 
Терек тамырындан сууургьа боламыд? 
Къобан Таууна кёлкъалды боламыд? 

Ананга къайырылма, Халкъынгдан айырылма. 
Насыб излей, тышына джайылма. 
Кетсенг да, къайытырча бол. 
Таулума деб, айтырча бол! 

Къалам бла бол, чалкъы бла бол, 
Не болсанг да халкъынг бла бол. 

Тышында турсанг да, 
Халкъынг ючюн кюреш, 
Фахмунгу, байлыгъынгы да анга юлеш. 

Баты сюймеклиги, Шарк таурухлары, - 
Бизге келишмейле аланы рухлары. 
Барын кёрдюм. Кюйдюм. Тюзюча айтдым. 
Суу, эски ызынача, Джуртха къайытдым. 

Джуртундан, Халкъындан багьалы неди инсаннга? 
«Къор болайым, туугъан Джерим, мен санга!» 

КЪАРАЧАЙ ДЕГЕН САГЪАТДА 

Къарачай деген сагьатда 
Къама чыгьады къынындан, 
Къаблан чынгайды къаядан 
Къарачай деген сагьатда. 

Къарачай деген сагьатда 
Тюзлюк къанатын джаяды, 
Терсликни аягьы таяды 
Къарачай деген сагьатда. 

Къарачай деген сагьатда 
Тау мийигирек болады, 
Адам да игирек болады 
Къарачай деген сагьатда. 

Къарачай деген сагьатда 
Насыб бери бурулгъанча, 
Намыс да бизден туугъанча 
Къарачай деген сагьатда. 

Къарачай деген сагьатда 
Джурт алгьынчады – кёрюрсюз, 
Аны тансыкълай ёлюрсюз 
Къарачай деген сагьатда. 

Ай, Къарачай деген сагьатда 
Мен умут этген халкъ къайда?! 
Не тюшед эсге, не тюшмейди 
Къарачай деген сагьатда. 

Къарачай джуртдагъы къарачай халкъмыды? 
«Хоу», «огьай» десем да – алдайма. 
Къарачай деген сагьатда 
Мен джукъ айталмай тынглайма. 

АДАМ бла ХАУА 
(1997-1998 джыллада Тюркде джазылгьан назмуладан къуралгьанды) 


Къарачайны миллет орайдасы – милли маршы – гимни 
КЪАРАЧАЙ* 

Бештау джаны, Архыз, Махар, Теберди, 
Мийик джуртну бизге Тейрибиз берди, 
Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю, 
Джулдуз халкъы, Тейри халкъы Къарачай! 

Не залимни аллында да бюгюлмей, 
Къара кюн да эркинликден тюнгюлмей, 
Таш башында джашау эте келгенсе, 
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Къарачай! 

Ненча кере КЮНЮ, АЙЫ тутулгъан, 
Анча кере джелмаууздан къутулгъан, 
Темирлеге, Къурчлагъа да къатылгъан, 
Деу халисин кёргюзтгенди Къарачай. 

Юзмегенсе нартюх, арпа урлугъун, 
Джигитликни, адамлыкьны къорлугъун, 
Бурун кибик кърал къурадынг, къурдунг, 
О нарт халкъы, алан халкъы Къарачай! 

Барды сени Аллахынг да, тилинг да, 
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да, 
Къатылмазла Сеннге къартлыкъ, ёлюм да, 
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай! 

*Белгиленнген тизгинле эжиу халда къайтарылыб айтылынадыла 

СЁЗГЕ ДЖАН САЛА... 

Сёзге джан 
Джангыз да кесинги джанынгдан 
Юзюб, салыргъа боллукъду. 
Башха джол джокъду. 

ЫШАН ДЖАНГЫЗ АЛЛАХХА, КЕСИНГЕ 

Джулдузла да кече эсленелле. 
Джарыкъ да къарангыда иги кёрюнеди, 
Къара кюн сыналады адамлыкъ да, Адам да. 
Алай а, башхалагьа базыб, джарлы болма. 

Хар къуру да ышан Аллахха, кесинге. 
Ышан джангыз Аллахха, кесинге. 
Бек къыйын кюнюнгде, ахыр кюнюнгде 
Бнр кишиден да болушлукъ болмай, 
Ёлюм бла бетден бетге къаллыкъса. 

Ол себебден хар къуру да 
Ышан джангыз Аллахха, кесинге. 
Ол заманда кишиден кёлюнг къалмаз. 
Ол заманда кёлюнг чыкъмаз кишиден. 

НЕНГ КЪАЛАД ДА БУ ХАЛКЪДАНМА ДЕРЧА? 

Аягьынг Ата Джуртдан айырылса, 
Тилинг Ана тилден айырылса, 
Халинг Эл Халиден айырылса, 
Ненг къалад да бу Халкъданма дерча? 

Дагьыда джюрегинг: 
«Бу Халкъданма»,- дей эсе, 
Къалгьанладан айырыб, аны излей эсе, 
Анга игилик, насыб теджей эсе,- 
Бу Халкъданса. Джокъду анга ишегим. 

КЕЧЕ ДЖОЛДА 

Кёз байланнганды. Къарангыды. 
Узакъда джылтырайла чыракъла, 
Мийикде джулдузла къалтырайла. 
Тенгиз чайкъалады ол джанында, 
Бу джанында шууулдайды чегет. 
Тюрлю-тюрлю тауушла келелле къулагьыма. 

Джангылмаз ючюн, 
Джолдан аджашмаз ючюн, 
Къайсы джанына, 
Къайсы тауушха барсын адам? 

Джарлы анамы ауазын эшитеме: 
- «Азан таууш чыкъгьан джанына бар. 
Азан тауушха бар. 
Джолда къалма. Къарангыда къалма. 
Азан тауушха бар». 

Мен а, 
Анамы ауазы чыкъгьан джанына 
Бурулама. Барама. 
Тохтайма межгитге тюртюлюб. 


ЭКИ АРАДА 

Бери келсем ары тансыкъ болама, 
Ары барсам, бери тансыкъ болама. 
Эки арада мен шашаргьа джетгенме, 
Джашаууму джолоучулукъ этгенме 

ДЖАН БЛА ТЁНГЕК 

1 
Тёнгеги джерге тартыб, 
Джюреги кёкге тартыб, 
Бек къыйынлашса адам, 
Сора Азраил джетеди: 

Тёнгекни сугьад джерге, 
Джанны иеди кёкге. 
Хар зат орнун табады 

ДЖАШАУ ТИЛЕЙМЕ СИЗЛЕГЕ 

1.НАРАТЛА 

Нарат терекле да кесибизге ушайла – 
Таза хауаны, къургъакъ джерни, джылы кюнню сайлайла. 
Джашау къыйын эсе да, бюгюлмейин, тырнакълаб, 
Тау этеклеринде, тик къабыргъалада джашайла. 

Нарат тереклерибиз да кесибизге ушайла. 
Огъесе, бизми ушай болурбуз алагьа?! 
Ушамагьан да ушаргьа излей болур. 
Керти эркишилеге ушайдыла наратла, 
Бир бетде турадыла къыш, джай да 

Тауда, тикде къыйынды деб джашагьан, 
Къуюлуб тюшмейдиле ёзеннге. 
Тау джуртубузну керти джашлары-ватандашлары, 
Кёб къыйыплыкъ, палах кёргенсиз сиз да. 

Сизсиз кёсе кишиге ушар эди джуртубуз, 
Сизсиз анга хауа берген, джан берген. 
Хар бир терек – Джангыз Терекди Джуртда, 
Хар бир таш да – Къадау Ташны къарнашы. 

Сюелеме Таш бла Терекни къучакълаб, 
Экисинден да кёб зат барды бизледе. 
Таула, къаяла, чегетле, суула, адамла, 
Тилейме эсенлик, ёмюрлюк да сизлеге. 

2. КЪАЯЛА 

Къабырла болгъан кюнбетде къаяла, 
Ёлгенле огъуна кюч ала болурла сизден. 
Тик къабыргьада сюелесиз оюлмай, джоюлмай, 
Бетигиз ранладан-табладан толу. 

Ёзенден, юйлени терезелеринден кёрюнесиз сиз, 
Сабийле ёселле сизни туурагьызда. 
Таула, къаяла юрете бекликге, 
Къараталла ёрге, тарталла ёрге. 

Сиз оюлмазсыз деб бек ышаннгандан 
Тюз тюбюгюз бла салгьанбыз джолну. 
Къаяла, нёбет этген нартлача, 
Турадыла деменгили, къудретли. 

Къаялагьа ушайдыла адамларыбыз да, 
Таза тау суугьа ушайды иннетибиз. 
Къаяла болгъан кюнбетделле къабырларыбыз да, 
Иншаллах, Джуртунда дини, тили, адети бла, 
Минг-минг джылланы джашар миллетибиз. 

УШАЙДЫЛА 

1 
Сёзюм байракъгьа ушайды, 
Байракъ а – алхамгьа. 
Джашау джарагъа ушайды, 
Ёлюм а – балхамгьа. 

2 
Сёзюм байракъкъа ушайды, 
Байракъ а – алхамгьа. 
Джашау кюрешге ушайды, 
Кюреш а – хорламгьа. 

3 
Келиннге, кебиннге да ушайды къар. 

АЧЫ КЪАДЕРИБИЗНИ АЛЛЫНДА... 

Биз кетгенден сора келлик 
Эмда ёмюрлюкге къаллыкъ 
Чексиз ШОШЛУКЪ 
Ахырзаман келген чакъда 
Адам улуну 
КЪЫЧЫРЫГЪЫНА тенгди. 

Джерге, Кёкге сыйынмагьан 
Ол Джангызлыкъны, Шошлукъну 
Тауушсуз къычырыгьы 
Мени джашаргьа, ёлюрге да къоймай, 
Не азабда тутханын 
Айтхан, ангылатхан да къыйынды. 

Сынташла къымылдагъан сагьатда, 
Къабырладагьыла сёлешген сагьатда 
Дуния дауур тынаргьа керекди. 
Бизлеге тынгларгъа керекди, 
Ол келе тургьан 
Къыйын, ачы КЪАДЕРИБИЗни 
Алгъадан сезерге, ангыларгъа да керекди. 

Я Аллах, 
Сен болуш, сакъла эм къутхар! 
Я Рабби, 
Сен кюч да бер, тёзюм да бер! 

Я Аллах! 
Ол КЪЫЧЫРЫКЪДАН, 
ШОШЛУКЪДАН, 
ДЖАНГЫЗЛЫКЪДАН къутхар. 

ТЕНГИЗДЕ ДА БОЛМА ТАС 

Суучукъну аты – Сыркыуду. 
Аны иши – саркъыуду. 
Къошулур ючюн булакъгьа 
Ол энеди къулакьгъа. 

Къулакъ булакъ бла бирге 
Ол энеди ёзеннге. 
Къошулады Къобаннга, 
Энди къоркъуу джокъ анга. 

Джолу ачыкъ эмда кенг, 
Кесин этмез бизге тенг. 
Къайдан болсун тенг бизге, 
Ол барады тенгизге. 

Толкъун ызындан толкъун, 
Бу деу мизамны эсгер,- 
Бёлек болуб, саф болуб, 
Атлаб баргьанча аскер. 

Аны тыяр кюч джокъду – 
Таудан энди алан-ас. 
Иги джолгьа бар, Къобан, 
Тенгизде да болма тас. 

Сени ташынгы джалаб, 
Сууунгу ичиб турсакъ да, 
Биз бай, джарлы болсакъ да, 
Бюгюн кёлюбюз игид. 

Барды Джуртубуз бизни, 
Барды Халкъыбыз бизни. 
Халкъыбызда бард ийман – 
Барды тамблабыз бизни! 

ДУНИЯ 
ДЖАНГЫДАН ДЖАРАТЫЛАДЫ 

Къарлы тауладан келеди ауаз. 
Тауладан энеди ауаз. 
Энеди-келеди ауаз. 
АЙ АУАЗ. 

Бир кишиге кёргюзтмей, 
Кесини малаик къанатларында 
Акъ аяз алыб келеди аны, 
АКЪ АЯЗ. 

Джашил талада 
Кюн таякъгьа 
Тюбейди АЙ АУАЗ. 
Ачылалла киритле, 
Юзюлелле кюртле – 
Дуния джангыдан джаратылады. 

ИГИ АДАМЛАГЪ А ТЮБЕДИМ 

Бюгюн игиди кёлюм. 
Джокъду ауруу не ёлюм. 
Кёк да - чууакъ, кюн да - джылы, 
Кючюме кюч къошады джылым. 

Ёргеден ёрге элтеди джолум. 
Билеме боллукъду джолум – 
Челеклеринде чайпала Кюн, 
Суу алыб келген къызгьа джолукъдум. 
Кюнлю сууундан ичдим, 
Къанатла битгенча болдум. 

Дагьыда арлакъда кёрдюм, 
Кюнтурушда олтуруб, амманы. 
Атдан тюшюб, салам бердим, 
Ёрге тургьанын эследим да аны. 

Атны адежге тартыб кетдим. 
«Эл ичинде ат юсюнде баргьан 
Ишленмеклиги болмагьан улан, 
Адетден, адебден хапарсыз»,- деб, 
Кеси кесиме айыб этдим. 

Джолоучу къартны ызындан джетдим. 
Атха миндирдим, ол унамаздан, мен да къоймаздан. 
«Ашыгьыш ишинг болур, бар»,- деб, кюрешди. 
Хурмет этгеним ючюн кёб алгьыш этди. 

Осал адамла алындырдыла мени, 
Иги адамла адамландырдыла. 
Бюгюн «джол болсун» дегенлеге тюбедим, 
Ала игиликге ийнандырдыла. 

Кесими да игилик этерим келди, 
Джууукъдагъылагъа, узакъдагъылагьа да. 
Къалгьан ёмюрюме джетерча бир ийнандым 
Бюгюн адамлыкъгьа, адамлагъа да. 

Бюгюн игиди кёлюм – 
Иги адамлагьа тюбедим. 
Огъур, берекет джукъду аладан – 
Кесим да игирекча болдум. 

КЪУШНУ КЁРДЮМ КЁКДЕ 

Къушну кёлеккесине кесиди деб, 
Ызындан сюрюб айландым. 
Минг-минг къычырымны чабхандан сора, 
Умут юзюб, сойландым. 
Насыб бермединг деб, Аллахха 
Тарыгьыргьа ойландым. 
Бёрю джюрегим улуй, 
Кёкге къарадым: 
Къушну кёрдюм Кёкде. 

ОЛ ХОРЛАНМАЗ 

Сауут-сабасы да къатында, 
Джашил талагъа 
Акъ джамчысын джайыб, 
Бир къарасакъал къылады намаз. 
Бусагьатда да аны эсинде, 
Хар къуру да болгьаны кибик, 
Аллах бла Кавказ. 
Ол хорланмаз. 

ТЮРКИЕ. 31 ДЕКАБР 1997 - 01 ЯНВАР 1998. ИЗМИР 

Ораза да, Джангы Джыл да 
Бирден башландыла быйыл. 
Бу затда бир магьана бармыды? 

АХЫРЗАМАН КЁРЮНЮУЛЕ 

1 
Къуругъан сууну ызына къараб, 
Ахыр кюнюме сагъыш этеме. 


2 
Къуругъан кёлню тюбю чёлде 
Ёлген балыкъла 
Мен бошуна ийген кюнлеге ушайла. 


3 
Кёл къуруй туруб, ол балыкълагьа 
Джетген къыйынлыкъны кёзге кёргюземе. 

4 
Биз насыбдан умут юзсек, 
Кёлюбюз, сына, къуруй, 
Сезимлерибиз, ёлюб къалалмай, 
Ол чабакълача, къыйынлашалла. 

5 
Ай медет Аллах! 
Ол къуругьан кёл – тауусулгьан джашау. 
Ол балыкъла – адамла. 
Мен ахырзаманнга къараб турама. 

ИГИ АДАМЛА 

Халал, чомарт, джумшакъ джюрекли, ариу тилли 
Иги адамла болмасала дунияда 
Джашау нечик къутсуз, татыусуз кёрюнюр эди. 

«Тилсиз хайуанла» деб, малланы джазыкъсыннган, 
«Кесин къорууларгьа къолу-аягьы джокъ» деб, 
Терекни джазыкъсыннган, 
Адамны, табигьатны да зулмудан къорууларгьа кюрешген, 
Берекетли, кьууатлы, иги адамла. 

Джюрек зарлыкъны, тарлыкъны билмеген, 
Кишиге хыйлалыкъ, харамлыкъ этмеген, 
«Игилик игилик бла къайытыр» деб кюрешген, 
«Аллах» деген огьурлу адамла, иги адамла. 

Бизни да джашаргьа кёллендирген, 
Дунияны, джашауну ариу кёргюзтген 
Иги адамла. Керти адамла. Ийманлы адамла. 

Бизни насыбыбыз 
Бу дунияда иги адамла болгъанлары. 

БИР ДЖЫЛНЫ ТИЛЕЙМЕ 

Бир джыл болса да, 
Сюйгеним бла джашаялсам, 
Сюйгенимча джашаялсам; 
Бир джыр болса да, 
Излегенимча джазалсам, джырлаялсам; 

Андан сора, 
Ёлсем да, ёлдюм демезем, 
Джюзджыллыкъ ёмюрюмю 
99 джылын къыйналсам да, истемезем. 

Джюз джылны къуру бир джылы болса да – 
Меники болсун. 
Джюз джылдан джангыз бир джылны 
Сюйгенимча, сюйгеним бла 
Джашаргьа буюрулсун. 

Андан сора джабылса да 
Насыбха эшик, 
Мен тарыкъмам, джукъ тилемем - 
Аллахым, эшит. 

Ол джылны уа бер меннге, 
Къызгьанма аны. 
Ёзге аны да къызгьансанг, 
Нек джаратдынг да мени? 

ДЖАШАУ(УМ) 

1.МАМЫР ЗАМАНДА 

Къарангы кечени къара толкъунларында, 
Кёрюне, ташая, ташая, кёрюне, 
Кёрюне ташая, ташая кёрюне, 
Узая, азая, Узайгьа узая, 
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге 
Кетиб баргьан чыммакъ къанатлы. 

2.КЪАЙГЪЫ КЮЧЛЕГЕНДЕ 

Джазгьы тылпыу эте, 
Шийир таууш эте, 
Кюйген ийис эте, 
Къанатлары чачакъ-чачакъ бола, 
Къарангыны джырыб, 
Ётдю акъ къанатлы. 

3. АХЫР ДЖИГИТЛИК 

Къарангыны джарыта, 
Учуб кюйдю джулдуз 

УНУТДУ 

Аллахха ол кёб джалбарды, 
Болушур деб да болду умутлу. 
Не тиледи, не тилемеди, 
Ийман тилерге унутду. 

СЕНДЕ ДЖАШАУ, КЪУУАНЧ ЭТЕРБИЗ 

Къарачай джердеди, кёкдеди, 
Талай къычырым мийикликдеди. 
Минги Тауну этегиндеди, 
Хар бир таулуну джюрегиндеди. 

«Ання», деб, джылайды сабий, 
«Ання» деб, кюледи сабий. 
«Ана тилибиз, джуртубуз – 
Къарачай» деб, урады джюрек. 

Ёлгенибиз, сауубуз да - Сенде, 
Тюненебиз, тамблабыз да - Сенден. 
Аллах айырмасын Сенден, 
Юйюбюз, кюнюбюз – Къарачай. 

Не сермеше ёлюб кетербиз, 
Не Сени джангыдан кърал этербиз. 
Сенде джашау, къууанч этербиз, 
Атала джурту Къарачай!.. 

СЕН ХАЛКЪ ЮЧЮН БЕРСЕНГ ДА ДЖАНЫНГЫ... 

Не излейсе, бир айт, миллетден? 
Хар не башланад иннетден. 
Неди иннети халкъынгы? 

Тюз иннетли болгьан бла къалмай, 
Бир иннетли болгъанды МИЛЛЕТ. 
Алай тюл эсе уа - ол алкъын сюрюудю, 
Итле, бёрюле да чачарыкъла аны. 

Бош кюрешме къой сюрюуню джыйын джанлы этерге, 
Джыйын джанлыны да кютю этерге, кютерге. 
Джыйылалмай бир иннетге, масхабха, 
Насыбсыз халкъ кетиб барад къасабха. 

Бош кюрешме. Кюрешмей да не этгин? 
Бир джанындан къараб тургьан къыйынды. 
Бу Халкъ сени намысынгды, сыйынгды. 

Файгьамбарла да ёлгендиле, ёл сен да. 
Ёзге рахат болалмазса, ёлсенг да: 
Сен халкъ ючюн тёксенг да къанынгы, 
Сен халкъ ючюн берсенг да джанынгы, 
Халкъынгы къутхарыр мадарны кёрмей къалгъан эсенг а, 
Таб, аны абынырына себеб болгьан эсенг а?! 

ДЖАШАСЫН ТЮРКИЕ, ДЖАШАСЫН! 

Тилибиз, динибиз да бирди, аланла, 
Тюрк бизге болушурукъду деб, айтдым. 
Сора, Джаныбек Чегемге баргьанча, 
Мен да Тюркге барыб къайытдым. 

Биз бар, джокъ эсек да, билмейди Тюрк, 
Джокь бола турсакъ да къулагъына кирмез. 
Сёзде не да айтыр, кертиге джетсе уа, 
Къышхы кюн арбазындан къар да бермез. 

Да къачан болушханды Тюркие бизге, 
Ол тюлмеди бизни Орусха берген да? 
Къарыусуз болсанг – къарнаш, джолдаш да джокъ, 
Азды бизде тарихни билген да. 

Къарачай ючюн деб, Тюркие Орус бла 
Аман этмез бир да арасын. 
Аллахдан башха бизге ёкюл джокъду, 
Джарлы Къарачай аны ангыласын 

«Муслиманлыкъ», «Тюркчюлюк» англамла бла 
Тюркде сиясетчиле халкъланы алдайла. 
Тюз джюрекли иги адамла уа, 
Аны, алданнгандан сора, ангылайла. 

Аллахдан башха джокъду илях, 
Къарачайдан башха да джокъду Къарачай. 
Экибетлилеге къалай тёзесиз 
Къызыл байракъда джулдуз бла Ай?! 

Мен Тюркиеге аман айтмам, 
Анда игиле да болгьаны ючюн. 
Анда къарачайлыла да болгьаны ючюн. 
Мен Тюркиеге - джашасын - дейме, 
Джашасын Тюркие, джашасын! 

ДОКТОР МУСТАФА ДОММАЙЧЫ 

Болдум назмучу, миллетчи, 
Болдум джулдузчу, Айчы. 
Унутдум къайгьыны, джарсыуну – 
Измирде окъудум джазыуну: 
Доктор МУСТАФА ДОММАЙЧЫ. 

Доммайчыны туудугьу бла тюл, 
Биз тарих бла тюбешдик. 
Доммайчы сёлешген тилде – 
Къарачай тилде сёлешдик. 

Джуртха къайытханлай, Доммайчыны 
Къабырына ашыгьырыкъма. 
«Туудугьунгу кёрдюм Тюркде» деб, 
Мен бир тюз аскерчи аскер башчыгьа 
Хапарны тюзюн айтырыкъма. 

Ол, къурч ауазы къалтырай, сорур: 
Тюркге нек кёчгенле?- деб, 
Джуртларын къоюб нек кетгенле?- деб, 
Темир джаны тынгысыз болур. 

Дагьыда сорур: 
Ана тиллерин билемилле?- деб, 
Ата джуртларын джокълаймылла?- деб, 
Бир-бирлерин джакълаймылла?- деб, 
Къарачайчылыкъны сакълаймылла?- деб. 

Дагьыда: 
Къарачай джашаймыды, джашарыкъмыды?- дер, 
Анга кимден, неден къоркъуу барды?- дер. 

Сора бизден бек къаты сорур: 
Тили, тини да джашнар ючюн, 
Къарачай джашар ючюн, 
Насыблы, зауукълу джашар ючюн, 
Не этгенсиз сиз? Не этесиз сиз? 

Деу Доммайчыны бу соруууна, 
Ата-бабаланы бу сорууларына 
Биз къаллай джууаб бере билейик, 
Сыйлы къарнашым МУСТАФА ДОММАЙЧЫ?! 

Ала бердиле бизге бу тилни, Джуртну да, 
Аладан кёчдю бизге адет да, тёре да.. 
Бизден а не къалыр туудукълагьа, 
Не къалыр? Эшитемисе, 
Доммайчыны туудугьу Доммайчы?! 

Бизге уяныргьа джетгенди заман. 
Къарачайгъа джаныбыз къурман. 
Халкъ хастады, джетгенди заран. 
Керекди оноу, керекди дарман. 
Не айтырса, доктор Мустафа Доммайчы? 

Да сау къал доктор Мустафа Доммайчы. 
Не мында, не Джуртда 
Кёрюшюрбюз, Аллах айтса. 
Хошча къал, доктор МУСТАФА ДОММАЙЧЫ 

ТУБАНДА АГЪАРАД КАВКАЗЫМ 

Джюрек сабийча джылайды 
Джашаудан биле къанмазын. 
Ёлсем да, кёзлерим къалырла джумулмай – 
Тубанда агьарад Кавказым, 
Тубанда къалад Кавказым.

УЧУБ ДЖЮРЮГЕНЛЕДЕН БОЛ 

Джайгьы чууакъ джулдузлу кёкча, 
Теренди, мийикди, узакъды джашау. 
Ёлюм а – джууукъду, аякъ тюбде джерча. 

Сюркелген - ёлюмню къучагьындады. 
Сюелген - ёлюмден айырылады. 
Джюрюген - учаргъа хазырланады. 

Кёк - учханнгады. 
Учууду - джашау. 
Джашамакъ - учмакъды. 

Къанатсызлалла бизни кёрге тартхан. 
Къанатлы джанлалла бизни ёрге тартхан. 

Джолоучугьа бойсунады джол. 
Сюелгенледен бол. 
Джюрюгенледен бол. 
Джаяу да бол, атлы да бол – 
Къанатлыла бла бол. 
Къанатлы бол. 

Джашамакъ – учмакъды. 
Аны унутма. 
Кёкню унутма – 
Джанынг кетерикди Кёкге. 
Джерни да унутма – 
Асраллыкъса джерде. 

Джерсиз, Кёксюз джокъду джашау. 
Аны билгенледен бол. 
Учханладан, джюрюгенледен да тюл, 
Учуб джюрюгенледен бол! 

СЫЙРАТ КЁПЮР 

Итилде джангы кёпюрню 
Къарачай бла сынадыла. 
Бизни бюгюн не тамбла 
Ёллюклеге санадыла. 

Джазыу бизге бу дунияда 
Аллай сыйрат кёпюр къурду. 
Къарачай халкъ ол кёпюрде 
Бир кюн бла кече турду. 

Бир тюрк суу бир тюрк халкъны джутса, 
Аз бек къууанмаз эдиле джаула. 
Кёпюр чыдады, оюлмады – 
Къарачай кетмеди суугьа. 

Ёлгеннге, ёлтюрюлгеннге 
Санадыла халкъыбызны. 
Къурутургьа кюрешдиле 
Хар бир джерден атыбызны. 

Джарлы хайыуанлагьа да 
Ит джорукъ къыйынлыкъ салды: 
«Къарачай атла», «Къарачай къойла» 
Дерге амал болмай къалды. 

Халкъ ол заманда болады джокъ 
«Быллай халкъ быллай джуртда 
Баред» деб, шагъатлыкъ этген 
Тарихде да къалмаса джукъ. 

Бир мазаллы кърал бир бурху халкъны 
Алай къурутургьа изледи, 
Аны кеси къой, ызы да 
Сакъланмазча джерде, эсде. 

Бу империяны кючю джетсе, 
Къарачай тауланы атылтыб, 
Кюл этиб, джер бла тенг этиб, 
Орнуна башха зат къурар эди!.. 

Алай кёрюб болмаед бизни. 
Тобукъланмай, баш урмай, бой бермей, 
Бу ёхтем сюелген Кавказ таула 
Ёлген, сюрюлген таулуланы 
Бойсунмазлыкъ ёлюмсюз РУХЛАРЫЧА 
Кёрюнеелле имансыз къралны кёзюне. 

Ол сюргюнде, сойкъырымда, Туркестанда 
Ёлгенлеге кебин табылмай, 
Дууа этдирирге къартла табылмай, 
Къабыр къазаргьа эркиши табылмай, 
Къарачай думп бола тургьанда, 

Дагъыда кёл этгенле барелле: 
«Сыйрат кёпюрден ётген шойбуз да. 
Энди саудан къырылыб къалмазбыз. 
Биз къырылсакъ да, стампулчула, 
Аладан туугьанла анда, Тюркде, 
Аллахха шукур, саудула. 
Къарачай къауум тас болмаз. 
Биз тас болмазбыз дуниядан». 

Тюркде джашагьан къарачайлыла! 
Эшитемисиз бу ауазланы, сёзлени. 
Къарачай эм къыйын кюнюнде, 
«Биз кетсек да ала бардыла, 
Къарачай алагьа аманат» деб, 
Сизге ышаныб тургьанды. 

Энди сиз тюрк болуб кетсегиз, 
Ёлгенлени мыдах этсегиз, 
Аманатха хыянатча болсагьыз, 
Не айтырыкъсыз алагьа, 
Не айтырыкъсыз Аллахха? 

Къарачай этиб джаратханды Аллах бизни, 
Биз къарачайлылай къалыргъа керекбиз. 
Биз алай болумсуз, къарыусуз тюлбюз, 
Башхаланы ичинде эриб кетерча, 
Башхалагьа къуллукъ этерча. 

Барды Джуртубуз. Барды Халкъыбыз. 
Аллахыбыз барды бизни. 
Таяна Хакъгъа, 
Сакъларбыз кесибизни. 


СОРУУ-СУУАЛ эмда ДЖУУАБ 

- Къауумунг? 
- Къарачай 

- Дининг? 
- Ислам. 

- Тилинг? 
- Тюрк. 

- Джуртунг? 
- Кавказ. 

- Белгинг? 
- Минги Тау 

- Иннетинг? 
- Къарачай къралны къурау. 

- Не мурат бла? 
- Динибизни. Тилибизни, Джуртубузну – 
Къарачай Халкъыбызны сакълар ючюн. 

- Ким салгьанды ол борчну сеннге? 
- Бизге Дин, Тил, Джурт да берген, 
Бизни къауумла этиб джаратхан, 
Хар ким къауумуна сакъ болсун деген 
Аллаху тагьала. 

Муслиманлыкъны, Миллетчиликни 
Мен былай ангылайма. 

- ?! 
- !!! 

ИЗМИРДЕ ДЖАЗЫЛГЪАН КЁЛСЮЗ НАЗМУЛА 

1.ГЕЧМИШ ОЛСУН! 

Не эсе да, чабды кёлюме – 
Хауамы джарашмады, кюнмю? 
Я Аллах, сау-эсен къайтар юйюме, 
Андан сора джукъ да керек тюлдю 

2. АЛЛАХ АЙТЫБ, ЫЗЫМА КЪАЙЫТСАМ 

Аллах айтыб, бу джол ызыма джыйылсам, 
Ёлсем-къалсам да, юйюмден кетмезме. 
Джуртумда эталмагьан ишими 
Тышында айланыб да, этмезме. 

З.АДАМ ТЫШЫНДА НАСЫБЛЫ БОЛМАЗ' 

Халкъынг бла бол ёлсенг да, къалсанг да. 
Халкъынг сени ёлюрге да къоймаз. 
Ёлсенг да адетдеча асрар. 
Адам тышында насыблы болмаз. 

4.АДАМ ДЕГЕНИНГ КЪАРЫУСУЗДУ 

Адам дегенинг къарыусузду. 
Ауруу аягьындан алса, 
Джаны тамагьындан чыгьарча бола, 
Къыйналады. 

Излейди Джуртуну сууун, хауасын. 
Ана тилинде сёз эшитирге излейди. 
Не медет! 
Джурту, Халкъы да кенгде, узакъда. 
Кёл этерик адам да джокъ къатында. 
Аллахны да кеч эсгереди. 
Адам ёлмез джеринде ёледи. 

ТАБИГЪАТ ДЖАНГЫЛЫЧЫН ТЮЗЕТЕДИ 

1 
Джауумла джауадыла – 
Къыш келгенди Измирге. 
Мен энтда сагъыш этеме 
Болгьан кибик биз бирге. 

2 
Джауумла джауадыла, 
Келген - къышды - Измирге. 
Къыш да къыш тюл, джай да джай тюл, 
Огъай, тюлбюз биз бирге. 

КЪАРТ БЛА САБИЙ 

Анасын эскергенинде, 
Джюз джыл болгъан акъсакъалны да 
Кёзюне джыламукъ урду. 
Саулугьунда бир-бирде сёзюне тынгыламагьаны, 
Ауругьанында да иги къараялмагьаны 
Бары да эсине тюшдю. 
Къалкъыды да анасын кёрдю тюшюнде. 

- Джашчыкь,- деди ол. Къыйналма Мен сеннге разыма. 
Аллах да разы болсун. Сакъалынг да не аман агьаргъанды. 
Билеме, дуния джашау къыйынды. 
Алай а не зор, не къыйын эсе да, 
Бери келирге ашыкъма. Мени разы зтерик эсенг, 
Джашаргьа кюреш. Джашаргьа кюреш,- деб, 
Акъсакъал сабийини башын сылады 

Къарт уянды. Туудугьундан туугьан, 
Къолларын джайыб, келе келди да, 
Башы дженгиб, «доп» деб, джыгьылды 
Была мени не ёлюрге, не къалкъыргьа къоярыкъ тюлдюле деб, 
Къарт, ышара, сабий таба атлады. 

КЕРТИ УЛЛУЛУКЪ КИМДЕ БОЛГЪАНЫН АНГЫЛАРСА 

Кюч биздеди деген факъырала – мюлк иеле, 
Азан тауушха бир тынгыласынла Тюркиеде. 
Джамиленн бир кёрсюнле. Ол заманда 
Тобагьа къайытыргьа да болурла ол адамла. 

Къайытмасала да, джамилени къатында, 
Джаннет ауазны – азан тауушну къатында, 
Джюджюлюклерин сезерле да, тынгыларла. 
Керти уллулукъ не болгьанын ангыларла, 
Керти уллулукъ кимде болгьанын ангыларла. 

ТЮРК, САКЪЛА КЕСИНГИ 

Баты хауа, мырды хауа 
Тюркиеде да сезиледи. 
Адеб-намыс мында да 
Седирейди, юзюледи. 

Къанау болургъа тырмашхан 
Эслериксе джашланы – 
Къулакъларына сыргъа тагьыб, 
Узун ийиб чачларын 

Не да орамда къыз бла джаш 
Ийнакъларла бир-бирин. 
Бир бек келед быланы 
Хыликге этиб кюлюрюм. 

Бумуду тюркчюлюк, 
Муслиманлыкъ бумуду? 
Батыны эмиклегенден башха 
Адетигиз джокъмуду? 

Тюрк кърал деб, Ыстанбул деб, 
Багьалатхандыла къартла. 
Мени уа Тюркден кёлюм 
Барады чыкъгьандан чыгъа. 

Тюрк, сакъла кесинги, 
Биз къууаныр юлке бол. 
Тюрк халкълагьа, къраллагьа – 
Барысына юлгю бол. 

ДЖЮРЕГИМ ТАШ БОЛА, ТЬНГЫЛАЙМА 

Халкъыбыз кёрген къыйынлыкъланы къатында 
Неди мени энчи къайгъым, джарсыуум?! 
Итил сууунда сыйрат кёпюрден ётген халкъым, 
Салабкаланы, Сибирлени, Баяуутланы кёрген халкъым, 
14 джылны ёлюм базманында тургьан халкъым, 
2 джылгъа 22 минг сабийи къырылгъан халкъым, 
Аллай бир да къарты, къарыусузу ёлген халкъым, 
Ёлгенлерин асраргьа саулары азлыкъ этген халкъым. 

Халкъыбызгьа бу азабны джетдирген къралны сакълай, 
Мингле бла уланлары урушлада джан берген халкъым. 
Халкъыны сюрюлгенин билмей, не да ийнанмай, 
Къазауатдан джаралы болуб, джуртларына къайытхан 
Ненча къарачайлыны «бандит» деб, башын кесиб, 
ачха алдыла. 
Ой джарлы халкъым! 
Сын ташларынг бла арбазларын джасадыла. 
Ай джарлы халкъым! 

Къыйынлыкъны дженгил унутхан, 
Алдауукъгъа да, сабийча, ийнаныб къалгьан 
Таза кёллю, ачыкъ джюрекли малчы халкъым! 

Не кёрдюнг, не кёрмединг Сен! 
Ким биледи не сакълайды энтда алда?! 
Сен кёрген къыйынлыкъланы къатында 
Кесини юсюнден джукъ айтхан да айыбды. 

Кёзлерим джашдан тола, 
Джюрегим а таш бола, 
Тынгылайма мен. 
«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерснз, 
Бу къан дертни джууабларын этерсиз!». 

КЁРЕЙИК 

Чарлыкъны муджурасы бла 
1828 джыл къасым айны экисине бир къолум, 
Коммунизмни орагьы, чёгючю бла 
1943 джыл къасым айны экисине экинчи къолум 
Къаты чюйлениб, 
Джоргъа керилген Исса файгъамбаргъа ушайма... 
21-чи ёмюрде не боллугъун кёрейик...

АЛАСЫЗ ДУНИЯ, АХРАТ ДА ДЖОКЪ 

Тенг юлешинмейди къышлыкъ не кюзлюк. 
Джокъду Джерде Эркинлик, Тюзлюк. 
Болмагьанды, боллукъ да тюлдю. 
Алай а, кюреш тохтарыкъ тюлдю. 

Эркинлик, Тюзлюк, Тенглик деб, 
Ёрге тургъанла, 
Ала ючюн ёле тургъанла, 
Ала ючюн ёлюмге баргъанла – 
Аладыла керти адамла. 

Аллай адамла болмасала, 
Адам улу хайыуан сюрюуге, не да 
Джыйын джанлыгьа бурулур эди. 

Эркинлик-Тюзлюк-Тенглик-Ёлюмсюзлюк 
Болмагьанды, боллукъ да тюлдю. 
Алай а, аны ючюн кюреш 
Тохтамайды, тохтарыкъ да тюлдю 

Алайсыз джашауда магъана джокъ. 
Алайсыз адам, адамлыкъ да джокъ. 
Аласыз дуния, ахрат да джокъ. 

КЁЛСЮЗЛЮКНЮ УНУТ 

Булут кючлегенди кёкню, 
Къайгъы – джюрекни. 
Къарала сюзюледи булут. 
Агъара юзюледи умут. 
Алай а, 
Кёлсюзлюкню унут! 

Къысыр къаялагьа къара. 
Алада ёсген тереклеге къара. 
Тау суулагьа къара. 
Минги Таугъа къара. 

Къарыусуз болургьа 
Джуртунгдан уял, 
Халкъынгдан уял. 
Уян. Джаша. 

КЕЧЕ КЪАРАНГЫСЫ КЮЧЛЕСЕ 

Юсюне таш тюшген хансны 
Джарсыуун сезгенча болама, 
Кече къарангысы джерни кючлесе. 

КЕЧЕНИ БЕТИ 

Кечени ышарыууду танг. 
Кечени бети джарыгъан кёзюу – 
Кюндюз. 

ЗАМАННЫ ТЫЯРГЪА КЮРЕШЕМЕ 

Кетиб баргьан заманны тыяргьа кюрешеме, 
Ёлюр джаралы уруш тюзюнде 
Саркъыб баргьан къанын тыяргьа кюрешгенча. 

НАСИХАТ 

Ёлюр ючюн джашама, 
Джашар ючюн ёл. 

КЕЛИШМЕЗЛИК ЗАТЛА 

Джыр бла сынджыр. 
(Сын болгьан джыр – сынджыр). 
Сынджыр – сыннган джыр. 
Сынджырланнган джыр – къул. 
Сынджырны юзген, 
сёзню азат этген – поэт! 


ТАШ КИБИК ТЫНГЫЛАЙМА 

Тау суу барады. Таш тынгылайды 
Аны шоркъулдаб кетиб баргьанына. 
Мен да алай тынгылайма 
Сени джырлагьанынга, 
Башхалагьа джырлагьанынга. 
Сууча къалтырагьанынга, 
Сууча джылтырагъанынга 
Таш кибик тынгылайма. 

Сапран чабакъ ай джарыгъында 
Суудан ёрге чынгаб, кесин кёргюзтгенча, 
Шыбыла чыракъланы джарыгъында 
Сахнада алай кёргюзтесе кесинги 

Саркъады суу. Кетеди суу. Сууда 
Алтын чабакъла да баралла ойнай. 
Къоркъама, ким болса да бокълар деб, сууну. 
Алтын чабакъ тюшер деб аугъа, 
Не да къармакъны къабар деб къоркъама. 

Таш тёнгереб тюшеди суугьа. 
Тыялмайды сууну барыуун. 
Толкъунла аны эки джаны бла, 
Юсю бла да баралла кетиб. 

Сапран чабакъ бир кесекге 
Ташны тюбюне къысылады, 
Алай а бираздан ол да, 
"Сау къал"-, дей, ташаяды, къуйругьун булгьай. 

Таш джюрегими сылай, ийнакълай, 
Ауаз толкъунларынг баралла кетиб. 
Бу айырылыуну, кетиуню, 
Эсге тюшюрюулени 
Джокъду чеги, кёзюую, ахыры. 

Къатхан таш эриб, ызына тилленсе, 
Кёб зат айтыргьа боллукъ эди. 
Алай а, тынгылайды таш. 
Кетеди суу, кетеди. 
Таш джюрегими да барады алыб. 

САЙЛАУ БЕРИЛГЕНДИ БИЗГЕ 

Адамны бетине, кёзюне къарасанг 
Джюрегине къарагъанча боласа. 
Адамны ичи бла тышы, 
Халкъны Джурту бла Кеси 
Къалмайдыла бир-бирине ушамай. 

Ала бир-бирине тарталла, 
Бир-бирин толтуралла. 
Окъ бла кебча; бычакъ бла къынча 

Алай а, 
Окъгьа джангы кеб, 
Бычакъгьа да джангы къын 
Ишлерге боллукъду, Халкъгъа уа – огъай. 

Джуртун тас этген халкъ, 
Кесин да этеди тас: 
Джангы джуртуна, джангы къабына 
Юреналмай, ол азаб чегеди. 

Эски джуртларын билгенле кетиб, 
Джангы тёлюле джангы джерлеге илешселе, 
Ата джуртха къайытайыкъ деген сезим тохтаса, 
Сора, ол халкъны ёлгеннге сана. 

Ол тилин, динин, адетлерин да 
Сакъларгъа болур, ёзге, 
Джангы джуртну сууу, кюню, хауасы 
Аны тюрлендире, кесине ушата барыр; 
Бир-бирине ушамагъан эр бла къатын 
Узакъ ёмюрню бирге джашасала 
Бир-бирине алай къалалла ушаб. 

Джуртун тас этген халкъ, 
Джуртун ызына табмай, 
Халкълыгъын сакълаяллыкъ тюлдю. 

Кеси разылыкълары бла огьуна 
Тауладан тюзлеге кёчгенле, 
Таулулукъларын тас этедиле. 

Керти таулу таулада тууаргьа, 
Ёсерге, джашаргъа, ёлюрге да керекди – 
Къан бла кирген джан бла чыгьады дейдиле. 
Джурт бла Халкъ – тёнгек бла джан. 

Алай а, Халкъ 
Джуртунда да ёлюрге боллукъду 
Аллах берген динин къаты тутмаса; 
Кеси кесине ие болмаса, эркин болмаса; 
Бурундан келген адети-джоругьу бла джашамаса; 
Халал къыйыны бла джашамаса; 
Халал ашын ашамаса; 
Динине, тилине, джерине эркин болмаса, 
Ата джуртуна, Ана тилине ие болмаса, 
Не да, 
Бу затла ючюн кюрешгенлей турмаса, 
Халкъ джуртунда тургьанлай да, 
Ёлюрге боллукъду. 

Алай бла Халкъны сакъларыкъ – 
Аллах айтхан затлагьа тюз туруу; 
Аллах берген затлагьа ие болуу; 
Аллах берген затланы айнытыу, къатлау. 

Аллах айтхан затла Къуранда джазылыбдыла. 
Аллах бизге берген затланы бир къаууму: 
Джашау, ангы, ийман; 
Ата джурт, Ана тил, 
Дагъыда дуния бла бир зат 
Эмда 
Сайлау. Сайлауну бергенди Аллах. 

Гюнах-сууаб, Халал-харам, Иги-аман 
Не болгъанын билдиргенден сора, 
Бизге ангы-эс бергенден сора, 
Ангыларгьа, тюшюнюрге дерс бергенден сора, 
Ийнаныб, ышаныб, 
Джолланы ачыкъ къойгъанды бизге; 
Сайлау эркинликни къойгъанды бизге: 
Ёлюмге – ёлюсюзлюкге да, 
Джаханимге – джаннетге да. 

Эм уллу дараджаны – Сайлауну – 
Къойгъанды бизге. Сюйсенг 
Халкъ бол, Сюйсенг талкъ бол. 

Джазыуубузну тутдургъанды къолубузгьа, 
Кесибизбиз джууаблы джолубузгьа. 
Терсликни башхалагьа кюремейик, 
Терс черкесди, орусду, чууутду демейик. 

Хар не да кесибиздед, ичибиздед – 
Ауруу-дарман да, ёлюм-Хорлам да! 

Бек болсакъ динибизге, 
Сакъ болсакъ тилибизге, 
Адетлерибизге, джерибизге, 
Билек болсакъ бир-бирибизге 
Кимди тонаяллыкъ бизни, 
Кимди хорлаяллыкъ бизни?! 

Аллахы болгъан Халкъны, 
Ийманы болгъан Халкъны 
Кимди, айт, хорлаяллыкъ?! 

УУЧУ БЛА БЁРЮ 

Кече – къышхы, чууакъ. 
Джортуб барад джанлы. 
Не бек болса да сакъ, 
Уучу ургьанд аны. 

Джангы къаргьа джатыб, 
Джалайды джарасын. 
"Ай, балам",- узакъдан 
Къарайды анасы. 

Ана ауазы келед 
Къулагъына аны. 
Ёрге къараб, кёред 
Мыдах бетин Айны. 

Ата-ана да джокъ, 
Джыйын джанлы да джокъ. 
Къазакъ бёрю улуйду, 
Табсыз тийгенди окъ. 

Бёрю ауузу – къан, 
Бёрю ызы да – къан. 
Ашыгьыргъа керекди, 
Атыб келеди танг. 

Джетиб келеди джау, 
Къан ыз бла – итле. 
Алай а, алда – тау, 
Чегет да. Тур ёрге. 

Къан дерт – тургьузады, 
Булутдады Ай. 
Бёрю артха къайытады, 
Аны ызы – тогъай. 

Ол тёгерек бурулады, 
Ызчы итлени кесе. 
Ахырында къалады 
Уучу бла кеси. 

АХЫРЗАМАННГА ДЖУУУКЪЛАША 

1 
Сауладан тюнгюлюб бошаб, 
Ёлгенлени кёреме тюшюмде. 

2 
Саула ёлгенлеге сукъланалла, 
Ёлгенле уа – саулагьа. 

3 
Саула ёлгенледен къоркъалла, 
Ёлгенле уа – сауладан. 

АЙ ДЖАРЫКЪ. БЁРЮ УЛУУ. АДАМ. 

Кече арасы. Джукълайды эл. 
Джангыз – джел – тынгысызды. 
Терезеге ёшюн уруш этиб, 
Къайры эсе да кетеди ашыгъыш 

Мыдахлыкъ барды Ай джарыгьында. 
Ол дуниядан келген бир мыдахлыкъ. 
Кечеги шошлукъгъа эжиу эте, 
Кетиб баргъан заманны кёлеккесича, 
Кескин чыгьады Къобанны тауушу 

Кюнбет къаяланы биринден 
Джулдуз учханча, юзюледи таш. 
Адам ёмюрю къысхады бютюн, 
Бурху затчыкъды адам кеси да 

Чексиз кёк, ёлюмсюз кёк 
Кёзге кёрюнмеген ауурлугьу бла 
Кечени, элни да джерге басыбды. 
Сагьышларынгы да къоймайды учаргьа. 

Ай джарыгъы макъамгъа бурулса, 
Ол бёрю улуу болуб чыгъады. 
Ай толгьан чууакъ джулдузлу кече 
Ёлюмню джууукълугьун артыкъ да сезесе. 

Ай толгьан чууакъ джулдузлу кече 
Толмазлыкъ муратларынг бютюн да къыйнайла; 
Джан тёнгекден чыгъаргьа излейди; 
Ай джарыкъ къарча джабады дунияны; 
Бёрю улуу кючлейди дунияны. 

Джашау магъанасын тас этеди; 
Тауусулады берилген заман; 
Сын болуб къалалла 
Ай джарыкъ. Бёрю улуу. Адам. 

КЪАЯСЫНДАН ЮЗЮЛГЕН ТАШ 

Къаядан юзюлген ташды бу. 
Тик къабыргьа бла тёнгереб келиб, 
Сууукъ ёзен суугьа кёмюлгенинде, 
Алай эс джыйгьанды. 

Тау сууну толкъунлары 
Аны тебериб, тёгерек буруб, 
Джити мюйюшлерин ууата, 
Алыб келиб, былайда къойгьанла. 

Ол, ууахтысы джетибми юзюлдю къаядан, 
Огъесе, джер-суу кёреме дебми, 
Огъесе тёбенде джауун кёрюб, 
Мыллыгынмы атды, 
Киши анга джууаб бералмаз. 

Къыйынлыны хатерин этмей, 
Тау суу да, сюралгьаныча сюрюб, 
Кёб халеклик джетдиргенди. 

Суудан кёрюннген сыртына 
Тюк уруб, джатады ол 
Киши джуртлада, тыш джуртлада. 

Суу таркъайгъан кёзюуде 
"Аллах", "Къарачай" джазыула 
Ачыкъ кёрюнелле дейле 
Аны къабыргъасында 

КЪАБЫРЛАДА 

Бар эди адам. Энди джокъду. 
Тынгылайыкъ. Айтмайыкъ джукъ да. 
Къояйыкъ къыйынлыны сюзмей. 
Кёзмю тийди анга? Сёзмю? 
Бычакъмы тийди, окъму? 
Бар эди адам. 
Энди адам джокъду. 

Адам джюреги къой, темир да ашалады. 
Джан тамыр къой, къурч джиб да юзюледи. 
Эртде-кеч болса да, ахыр кюн келеди. 
Алай а, 
Ахыр кюнню келирине, 
Адамны къыйналырына, ёлюрюне 
Себеб болгъанла да барла. 

Алай эсе, 
Бу адамны ёлтюрюр джанынданмы, 
Сакълар, къутхарыр джанынданмы 
Кюрешдик биз а? 

Анга сагьыш этейик. 
Кесибизни ёлюр кюнюбюзге да 
Этейик сагьыш. 

..Бар эди адам. Энди джокъду. 
Тынгылайыкъ. Айтмайыкъ джукъ да. 
Энди анга керек тюлдю джукъ да. 
Керек эсе, керекди бизге. 

БЁРЮ КИМДИ, ИТ КИМДИ – БИЛИНИР 

Къарт аджир сиреледи арбазда, 
Къулакълары бек, кёзлери мутхуз; 
Къарт парий да сойланады къатында – 
Теке къалкъыу кючлегенди аланы. 

Кюн турушда эски тонуна чырмалыб, 
Кюнбетге къараб олтурады къарт. 
Юй тюб хунала, чачылгьан межгитле – 
Заман чархы къурушханчад былайда. 

Урушдан, сюргюнден да ётген 
Бу элде къалмагьанды мындан сора нарт. 
Бир адамы бар эсе – ол эл алкъын сауду,- 
Деб, элни сакълаб, олтурады къарт 

Эл рухуча кёрюнеди къарт, 
Къая джанында ташча, кёрюнеди ол. 
Аны юйюне араба чыгьалмаз, 
Джангыз джаяу не ат бла чыгьарчады джол. 

Сюргюн къурутхан эллени кёрдюм таулада, 
Аланы саны джетмишден артыкъ. 
Бир къолум джюрегиме, бир къолум бычакъгъа 
Къадалгьанлай, айырылама былайдан. 

Къарачай-Малкъар-Чегем-Холам-Бызынгы-Басхан! 
Биригирге эртде джетгенди заман! 
Джаула излейле таулу халкъдан бошаргъа. 
Джуртубузгьа ие болуб джашаргъа. 

Да ёлюр джау – тауларыбызгъа илинир. 
Бёрю кимди, ит а – кимди, билинир. 

НЮР ТАУДАН МИНГИ ТАУГЪА САЛАМ 

Ма Нюр Тау – Джабаль ан-нур! 
Къайда да тур – 
Джюрегинги къыбылагьа бур! 

Хира дорбун – 
Файгьамбарыбыз алейхиссалам 
Былайда эшитиб тургьанды Аллахны Сёзюн. 

Бу мийик Тауну башына чыгъыб, 
Хира дорбунну аллында 
Намаз къылдыкъ, Тилек этдик. 

Эсиме тюшдюле Кавказ таула: 
Минги, Кязим, Сымайыл, Къайсын 
Ташла-джашла да тюшдюле эсиме – 
Огьай, хорланмазбыз биз! 

Файгьамбар да таулу эд, 
Мен да таулулай къалама. 
Аны азанчысы болгьанлай къалама. 

Кёреме 
Нюр Таудан Минги Таугьа 
Тартылгьан джанкъылычны: Аллаху акбар! 
Джюрекле иймандан толалла – 
Биз хорларбыз: Аллаху акбар! 

ДЖУРТУБУЗ... 

Къыйнайла деб, боранла-къайгьыла 
Саудан ёлюб къалмайла таула, къаяла. 
Сюелелле ала тобукъланмай, бюгюлмей, 
Туралла Кёкден, Джерден да тюнгюлмей. 

Булут да ёчдю аланы басаргъа, 
Шыбыла да ёчдю аланы урургьа. 
Алай а, джазыуун Кёк бла байлагъан, 
Мийикликни, тазалыкъны сыйлагьан, 
Эркинликни, азатлыкъны сайлагьан, 
Мадар джокъду тау не къая болмазгьа. 

Былайда табигьат кеси юретеди бекликге, 
Тартады ёрге, мийикге, эркинликге. 
Къарай къаялагьа, таулагьа, 
Кесинг да ушай тебрейсе алагьа. 

Наратла уа – ол тик къаялада ёсген?! 
Джуртну, джашауну алача сюйген 
Джаугьа, ёлюмге хорлатмаз кесин. 
Суула уа? Аланы барыуларын киши тыялмаз. 

О тау сууну тазалыгъы, терклиги, 
Тауну, къаяны уллулугьу, беклиги. 
Бу таула, бу суула, къаяда наратла – 
Джуртубузла, рухубузла, джаныбызла бизни... 

КЪЫЗЛА, СЮЕМЕ СИЗНИ 

Кюндюз къызлагьа гюллени береме, 
Кече джулдузланы. 
Бу назмуму да окъуй тургьан 
Сюеме къызланы. 

Къартлыгьымда да "сюймеклик" десем, 
Айыб да, гюнах да болур. 
Азанчыгьа не болгъанды деб, 
Сагъайыб, Аллах да сорур. 

Джаш кюнюмде, сау кюнюмде 
Джазама назмуланы. 
Болмагьан, болмазлыкъ кюнлерим ючюн да, 
Сюеме къызланы. 

Джерден Гъаршха дери, 
Къалюбаладан да Ахырзаманнга дериди 
Сюймеклигим мени. 
Насыбым тутса джаннетге да тюшерме, 
Хур къызлагъа да джазарма назму. 

Алай а бу дунияны анда да тансыкъларма, 
Джер къызлары терк-терк тюше эсиме. 
Хур къызла бла джер къызланы тенглешдирсем, 
Хур къызланы кёллери къалыр. 

Ёлсем да, сюймеклик сёзюмю джарыгъы, 
Ёлген джулдузну джарыгъыча, 
Бу дуниягъа келгенлей турур. 
Алай а, тохтатыр заман джетгенди сёзню. 
Къызла, сюеме сизни.

ДЖОЛГЪА ЧЫКЪСАНГ... 

Джолгъа чыкъсанг, кесинги бегитиб чыкъ, 
Урушха атланнган аскерчи кибик. 
Игигеми тюбейсе джолда, аманнгамы, 
Адамгьамы джолугьаса, джаныуаргьамы – 
Биллигинг джокъду. Алайды джашау. 

Джайгьы чууакъ кюн чыкъсанг да джолгъа, 
Джауумгьа, къаргъа джараулу кийим ал биргенге. 
Азыкъ да ал. Ач-сууукъ болуб къыйналмазса артда, 
Кюн тюрленнгенликге кесилмез джолунг. 

Джолгъа чыкъсанг кесинги бегитиб чыкъ, 
Хазыр бол хорламгьа, ёлюмге да. 
Юйюнгю-арбазынгы да хазырлыкъда тут, 
Тыйыншлы тюберча къууанчха, бушуугъа да. 

Къышха хазырланнганча, хазырлан джолгъа, 
Джарым джолдан къайытмазча бол. 
Къайры, не ючюн, къалай барлыгьын билген 
Къаты джолоучугьа къанат болады джол. 

Алай а буруннгу акъылман айтханлай, 
Адам джаратылгъанындан бери да джолоучуду. 
Джолда уа не сакълайд, не сакъламайд адамны – 
Хазыр бол эрча джашаргъа, ёлюрге да. 

ДЖУКЪУСУЗ ЭТГЕН САГЪЫШЛА 

1 
Джокъдан джукъ болуб, 
Ёлюр ючюн тюл, 
Джашар ючюн келгенбиз дуниягьа. 

2 
Чексиз къарангыдан – 
Джарыкъгъа. 
Дагьыда, Джарыкъдан – 
Чексиз къарангыгьа... 

Бу затда магъана излеме. 
Келгенинге къууан. Кетеринги бил. 
Джарыкъдан алалгъанынгы ал. 
Кетмезге кюреш. Къарангы бла кюреш. 
Джашаргьа кюреш. 

Джашауну магьанасы неди? 
- Джашауду. 
Елюмге къаршчы кюрешиудю. 
Кюреш. Ишле. Джаша. 

Ёлюмге тюл, 
Джашаугъа ишле. 
Кетсенг да, 
Орнунгу джашаугьа къоюб кет. 

Къарангыны бир атламгьа ыхдырсанг – 
Бир атлам этесе ёлюмсюзлюкге. 

Къарангыдан 
Джарыкъ дуниягьа келгенсе, 
Джарыкъ бол. Чыракъ бол. 
Джаныб тауусулгьунчу 
Кетме дуниядан. 
Тёгерекни джарыта джаша. 

Сен алай джашасанг, 
Мен алай джашасам, 
Дуния кенг болур, 
Джарыкъ кёб болур. 
Алай джашайыкъ. 

ТЁГЕРЕКГЕ ЭСЛЕБ КЪАРАСАНГ... 

Сюркелиб джюрюгенле; 
Сюелиб джюрюгенле; 
Эмда 
Учуб джюрюгенле; 
Эмда 
Джарыкъча джюрюгенле; 
Эмда 
Фикирча джюрюгенле. 

Къуру бу дунияны кёргенле; 
Бир-бирде ол дунияны да сезгенле; 
Башха дунияланы да кёрюб тургъанла; 
Ала бла байламлы болуб, 
Сёлешгенле, кенгешгенле, 
Адам улуну дуниясын да 
Гюнахдан тазаларгъа кюрешгенле. 

Адам дараджагьа джетмегенле; 
Адамла; 
Эмда 
Болгьанны, боллукъну да кёрген 
Кераматлыла; 
Эмда 
Адам дуниясын тюрлендирген, 
Адамны ийман бла джашаргьа кёллендирген, 
Кёк бла Джерни джууукълашдыргъан, 
Аллахны Сёзюн дуниягъа джайгьан Келечиле; 
Эмда 
Заманны, Аламны да тюрлендирген 
Таша кючле; 
Эмда... 
ОЛ. 

ДЖАШАРГЪА БОРЧЛУБУЗ 

Сёз эски болады, 
Адам болады къарт – 
Адамла, сёзле да ёлелле. 
Тилле, Халкъла огъуна боладыла джокъ, 
Джазгъаным, кесим да ёллюкбюз, билеме. 

Алай а, 
"Ёлмесин Халкъым, 
Ёлмесин Тилим – 
Минги Тауубуз къалмасын ёксюз" деб, 
Акъыл-балыкъ болгьанлы кюрешеме мен, 
Къарыууму аямай. 

Аллах шагьатды 
Мингле бла джылланы узагъына, 
Эмегенле бла, Фукла бла сермеше, 
Нарт ата-бабаларыбыз сау-эсен джетдирдиле бизге 
Бу бай, ариу тюрк тилни, Джуртну да. 

Онглу халкъланы, тиллени да джокъ этди 
Огьурсуз ёмюрлени къутсуз джеллери, боранлары. 
Бизни Халкъыбыз а джутулмады, чыдады, 
Бюгюнлеге дери Аллах сакълады аны. 

Адам ийнанмаз къыйынлыкъладан ётдю – 
Къутулду эминаладан, сюргюнледен, къазауатладан да. 
Энди 
Ол ата-бабаланы туудукьлары эсек биз, 
Къалай сакълаялмазбыз 
Тилибизни-Джуртубузну-Халкъыбызны?! 

КЕЧЕГИ-КЮННГЮ СОРУУЛА 

Быйыл ненча адам къошулду, 
Ненча да адам къорады Халкъымдан. 
Кетгенлени къайтаралмазбыз ызына, 
Ёлеми турад, ёсеми барад Халкъыбыз?! 

Быйыл ненча сёз къошулду болур, 
Ненча сёз да къорады экен ана тилибизден?! 
Унутулгьан сёзлени къайтарыргъа мадар барды. 
Ёлеми турады, ёсеми барады тилибиз?! 

Быйыл ненча терек орнатылды Джуртубузда, 
Агьач а къаллай бир ташылды Джерибизден? 
Алтын а, мер-мер таш а, гара суу а? 
Быйыл а къаллай бирге тоналды Джуртубуз? 

Ташылгъан болмаса джукъ къошуламыды Джерибизге? 
Туугьан Джерибизни кимди иеси? 
Учубму джюрюйдю, сюркелибми джюрюйдю тилибиз? 
Халкъыбыз Тилине, Джуртуна эркинмиди?! 
Къраллыгьыбыз, къралыбыз бармыды бизни? 
Оноу этген кимди бизге: кесибизми, башхаламы? 
Ёлюммю, джашнауму сакълайды бизни алда? 

АЛГЪЫШ 

1 
Энтда сау джыртды кийимин Ата Джурт. Шукур Аллахха! 
Джангы кийимин да сау джыртсын. 
Ана тилде энтда бир китаб чыкъды. Шукур Аллахха! 
Ызы къалын болсун. 

Юйюрге энтда бир сабий къошулду. Шукур Аллахха! 
Халкъы ёхтемленирча Адам болуб кёрейик. 
Бу чакъгъа да сау джетди Халкъым. Шукур Аллахха! 
Келир бу заманнга да къууанч бла джетейик. 

2 
Деу имбашларындан акъ джамчысын атыб, 
Джашил абасын кийди Ата Джуртум. 
Джаз келди 

ТЮШДЕН ЮЗЮК 

- Ёлюм хакъды. 
Хазырмыса ёлюрге? 
- Ол дунияда не зат сакълайды мени? 
Бармыд аны тауу, сууу, чегети? 
Джерде кибик ариу къызла бармылла? 
Ол дунияда не зат сакълайды мени? 

- Сеннге дери кетгенле да – андалла. 
Бек игиле, бек сыйлыла андалла. 

- Алай эсе, андан бири келсин да, 
Сени сёзюнге шагьат болуб, бегитсин, 
Бу дуниядан ол дуния игид десин. 
Бир кёрейик насыблыны кефин да. 

Мен таныгьан биреу бери къайытыб, 
Хапар айтхынчы, ары бир да ашыкъмам. 

- Ай зауаллы, оноу сеннге джетсе уа. 
Излеминги Аллах къабыл этсе уа. 

ХАР КИМНИ НАСЫБЫ БИРГЕСИНЕ 

О Аллах! 

Кёзю-къашы бла сёзю-башы 
Бир-бирине келишмеген 
Бу Тиширыуну 
Не деб, джаратдынг дуниягьа?! 

Аны ариулугьу эркишилеге джубанч, 
Кесине уа – азаб. 
Бут да бериб, 
Къут да бериб, 
Башсыз нек къойдунг бу Тиширыуну? 

- Кюйме, аны джазыуун 
Бир деменгили башы болгъан 
Эркиши бла байларма. 
Хар кимни насыбы биргесине. 

КИМ БАРДЫ? 

Ийнанырча, 
Ышанырча, 
Таянырча 
Бир Аллахдан сора 
Ким барды? 

ШИЙИР БЛА СЮЙМЕКЛИК 

Сюймекликни сёз бла айтхан, 
Назмуну да хапарлаб айтхан – 
Экиси да къыйындыла бирча. 

Хоу, Сюймекликни сёз бла айтхандан эсе, 
Кёз бла айтхан тынчды. 
Назмугъа да тюз багьа берир ючюн, 
Тюз джазылгьаныча окъургьа керекди. 

Шийир бла Сюймеклик – 
Джюрекни учургьан, учундургьан 
Эки къанат. 

ХАР КЪУРУ ДА ШУКУР АНГА 

Кюн да иги, кёл да иги. 
Кюн да ариу, къыз да ариу. 
Эл да рахат, мен да рахат. 
Джокъ тарыгъыу. 

Манга джарлы, джазыкъ деме – 
Не болса да – джеримдеме, 
Ёлсем-къалсам да – элимдеме. 
Шукур Аллахха! 

Назмум, джырым – Ана тилде. 
Халкъым, ахлум – Ата джуртда. 
Тюз къатымда – Минги Тауум. 
Аллаххады хар бир махтау. 

Тас болмазма Ата джуртда, 
Ач болмазма Туугъан джерде, 
Мен кючлюме Халкъым бла. 
Джаратханнга минг-минг махтау. 

Ташыбыз да – окъду бизни, 
Тауубуз да – тобду бизни, 
Бир хатабыз джокъду бизни. 
Аллах айтса, хорланмазбыз. 

Къуран Керим – джюрегимде, 
Халкъым-Джуртум – джюрегимде, 
Кюч-къарыу да аладанды. 


Хар бир махтау – Джаратханнга, 
Ёмюр махтау – Джаратханнга, 
Минг-минг шукур – Джаратханнга, 
Хар къуру да шукур АНГА! 

ШАЙЫРНЫ СЁЗЮНЕ БАГЪА 

Аны шийир хазнасына 
Былай деселе керек: 
Къарачайны Къадау Ташы 
не да 
Джуртда Джангыз Терек. 

БИЗ ДА ИШИБИЗНИ ЭТЕЙИК 

Ачха аууушунад дейдиле, 
Кърал тюрленед дейдиле, 
Обур юйленед дейдиле. 

Боллукъ зат болад дунияда. 
Джоюллукъ ачха джоюлад, 
Оюллукъ кърал оюлад, 
Союллукъ ёгюз союлад. 
Биз да ишибизни этейик. 

ТАУЛАНЫ ТЕНГЛИГИНДЕ ТУР 

1 
Кёкден Джергеми тартылгьанды джанкъылыч, 
Джерден Кёкгеми? 
Таудан таугьамы тартылгьанды джанкъылыч, 
Джюрекден Джюрекгеми?! 

2 
Бир джылы джазгьы огъурлу кюн, 
Кюн тюбюнде джангурчукъ да себелей, 
Джанкъылычны имбашына олтуруб, 
Бир акъчебген къыз къутас чачын тарайды. 
Кёкдеги, джердеги да анга къарайды. 

3 
Энгишгеде ёзен суу шоркъулдаб барады, 
Джашил кюнбетде джайылгьандыла малла. 
Кюн тюбюнде джангурчукъ джауады, 
Кёк тенглигинде агьарадыла таула. 
Бир ариулукъ, бир берекет барды тёгерекде. 
Къыз да джанкъылычны сыртында кёкде 
Тыйыншлы орнун табханча кёрюнеди. 
Джигитле да шын тургьузуб атларын, 
Анга джетерге кёб дыгалас этелле. 

4 
Ууакъ къайгъылагьа, кёзбау къууанчлагьа хорлатсанг, 
Чёбню сюйреб айланнган къумурсхалагъа боллукъса тенг. 
Чёб ючюн тартышхан джюджюлени бири боллукъса. 
Андан эсе, таян да къаялагьа, таулагьа, 
Джанкъылычда къызгьа ийнарла эт. 
Дунияны тарт кеси тенглигинге, мийикге, 
Ёмюрлюк кёкге, ёлюмсюз кёкге алгьыш эт. 
Тауланы тенглигинден тюшме энгишге, 
Тауланы тенглигинде тур. 
Таулулай тур. 
Кёк да, джанкъылыч да, къыз да – 
Ол заманда сеникилле бары. 

КЪЫЯМА КЮН БЕРИРЛЕ ДЖУУАБ 

Тюнене-бюгюн болмайын, 
Адам кюрешде джашайды. 
Джаш-къарт деб, къарамайын, 
Къайгъы джюрекни ашайды. 

Къыйынлыкъны не тюрлюсю да 
Кёбюне адамдан чыгьады. 
Аман хансча къара иннет 
Джерде джайылыб чагьады. 

Палах Кёкден да келеди, 
Джерден да чыгьады палах. 
Палахны башы да, ашы да - адамды, 
Барын кёреди Аллах. 

Алай а джукъ айтмай тынгылайды 
Айтырын Къуранда айтханды. 
Аны Сёзюн сансыз этгенле 
Къыямат кюн берирле джууаб. 

Ийнанабыз деб Аллахны бирлигине, 
Аны айтханын а этмей тургьанла, 
Къыямат кюн Аллахны аллына 
Не бетигиз бла барлыкъсыз? 

Адам иннетин сёз бла, 
Сёзюн да иш бла бегитмесе, 
Дуния малгъа мыллык атыб, 
Аллахха уа къуллукъ этмесе, 
Муслиманмыды ол сора? 

БУСАКЪ КИБИК, НАРАТ КИБИК АДАМ БОЛ 

Ай джарлы терек! 
Бир аман адам келеди 
Мычхысы бла, балтасы бла къолунда. 

Ай зауаллы терек! 
Къачаргьа аягьынг джокъ, 
Тутаргьа къолунг джокъ, 
Къабаргьа тишинг джокъ, 
Дау айтыргъа тилинг джокъ, 
Джакъларгъа джагьынг джокъ. 

Ол сени кесерге тебрегенди. 
Сенде уялары болгьан къанатлыла 
Кыскыныкда учалла ары-бери, 
Къычырыкъ эте, тёгерекге айланалла. 
Не этсинле, харибле, ала да – 
Балаларына джууукълашханды ёлюм. 

Къыйынлы терек! 
Кёлеккенг огьуна джокъ боллукъду бусагьат. 
Шууулдайла, шыбырдайла, къалтырайла чапракъларынг. 
Сеземисе, ёлюмню? Огьесе, 
Сен – джашау кибик мазаллы, 
Ёлюмню башындан къараб, 
Аны шылаплыгьына сейирсинеми тураса?! 

Эй шохум! Ёлюм да, 
Кесине ушаш джапсызлагьа тиймейди. 
Сюркелгенлени тюл, сюелгенлени, 
Эм игилени, эм уллуланы, эм ариуланы, 
Эм джигитлени, эм джитилени, акъылманланы, 
Кёкге узалгьанланы, 
Эркинлик деб тургьанланы, 
Бийлени, ёзденлени къурутады ол да. 

Ёлюм зарды. Къаратонду кеси да. 
Къурутхан болмаса, джукъ туудурмайды ол. 
Кесича аманланы артха къояды, 
Эм игилени къурутады ол. 

Эй шохум! Ол зар, къаратон гяуурну 
Сындыраса, сансыз, бюсюреусюз этиб. 
Сен анга тюбейсе нечик тыйыншлы – 
Джылагъанынг, ынгычхагьанынг да джокъ. 

Джашадынг бир кишиге болмай заранынг, 
Хайырынг тие къанатлыгьа, джаныуаргьа, адамгъа да. 
Сейирсинеме сени джашауунга, 
Ахыр кюн сенде болгъан чыдамгьа да. 

Ёмюрюнг аякъ юсюнде ётдю, 
Аякъ юсюнде тюбейсе ёлюмге да. 
Сен бизге солургъа хауа бериб турдунг, 
Энди юретесе ёлюрге да. 

Бешикде джатхан бир улан сабийге 
Алгьыш эт деб, манга гоппанны тутдурсала, 
"Бусакъ кибик, нарат кибик бир адам 
Бол"-, деб, анга алгьыш алай этерме. 

Мен кесим да, Аллах алай буюрса, 
Не да тилегиме "амин" дегени болса, 
Джашаууму тереклеча этерме, 
Дуниядан да ала кибик кетерме. 

УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ 

Таякъгьа юреннген ит болгьандан эсе, 
Шкокга юреннген бёрю бол. 
Халкъым деген, Джуртум деген 
Боз къуртладан бири бол! 

КЪАРАЧАЙ ДУНИЯ 

Къарачай деген сагьатда 
Джуртубуз кёзге кёрюнеди: 
Минги Тау, 
Архыз, Теберди, Махар, 
Бештау, Эсентюк, Нарсана... 
Къарачай деген сагьатда 
Халкъыбыз кёзге кёрюнеди: 
Къарча, 
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам... 

Къарачай деген сагьатда 
Тарих кёз аллыбызгъа келеди: 
Чингисханны аскерлери бла, 
Темирланны аскерлери бла, 
Орус аскерле бла 
Баргьан урушла, къазауатла, 
Эминала, аман къышла да, 
Сюргюнле, башха палахла да – 
Бары къол аяздача кёрюнелле. 

Къарачай деген сагьатда 
Тёнгертги юйле да, 
Къарачай бёркле да, 
Къарачай чепкенле да, 
Къарачай таула да, 
Къарачай къойла да, 
Къарачай атла да, 
Къарачай шкокла да – 
Эсге тюшедиле бары. 

Къарачай дуния чакъырады кесине.

ТЁРТЮНЧЮ ТОМДАН САЙЛАННГАН НАЗМУЛА 

АРИУЛУКЪ – СЮЙМЕКЛИК – ДЖАШАУ 

Кюнле кибик кёзлеринг, 
Гюлле кибик сёзлеринг. 
Джазгъы кёкча джашналла 
Сен джарытхан кюзлерим. 

Къач орнуна келди джаз, 
Келди къобуз, келди саз: 
Джюрек барды джангызгъа, 
Ушаб къалды джанкъозгъа. 

Кетдиле къайгъы, палах. 
Чомартлыкъ этди Аллах, 
Ансы Сенича къызгъа 
Тыйыншлы боллукъ къайда?! 

Бош затлагъа этдим бет – 
Къуруб кетсин сиясет. 
Алтын игид къалайдан, 
Сенсе мени орайдам. 

Сенсе джашауну джаны, 
Энди англадым аны. 
Сюймеклик бла Ариулукъ 
Ким этер сизге джаулукъ?! 

СизсИз - юй, кърал да джокъ, 
Назму, джыр, ийнар да джокъ, 
Халкъ да, Тил да, Джурт да джокъ. 
сИзсиз къууанч, насыб да. 

Кюнле кибик кёзлеринг, 
Гюлле кибик сёзлеринг. 
Джангыдан кёгердиле 
Сен джарытхан кюзлерим. 

БУРУЛАДЫ ЧАРХ 

Джашайбыз биз бу Аламда, бу дунияда 
Кёк, Кюн, Джер, Ай, джулдузла; 
Байламлыбыз Кёкдегиле, Джердегиле да; 
Джашайбыз сюркелген, сюелген да; 
Джюрюген, учхан да; 
Джарыкъ, къарангы да. 
Джашайбыз таула, тюзле, 
Суула, тенгизле да; 
Терекле, чегетле да; 
Адамла, Халкъла да; 
Джаныуарла, кийикле да; 
Балыкъла, къанатлыла да; 
Джыланла, сарыубекле да; 
Итле, бёрюле да; 
Кёзге кёрюннгенле, кёрюнмегенле да. 

Тюбейбиз джазгъа, джайгъа, къачха, къышха; 
Бирде булут басады кёкню, джюрекни; 
Элия чартлайды кёкде, джюрекде; 
Бирде танг атады, бирде кюн батады; 
Джаз келеди адамгъа, терекге да; 
Къач келеди адамгъа, терекге да; 
Джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз. 
Дагъыда келеди заман – тирилебиз. 
Ауушуналла заманла, аламла да. 
Табигъат бла бирге адамла да 
Тюрленебиз. 

Бурулады чарх – 
Бир артха, бир алгъа, бир орнунда. 
Барады джихад. 
Джангыз Аллах дей билгенле, 
Табалла джашауда магъана. 
Къалгъанла кеслерин 
Хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа хорлаталла. 

Бурулады чарх. 

ДЖАРЫМ МОЛЛА БЛА ДЖАРЫМ АЛИМ 

Джарым молла дин бузады, 
Джарым алим - илмуну. 
Къулларылла экиси да 
Дунья мал бла зулмуну. 

СЮЙГЕНИНГ БЛА ТЕНГЛЕШДИРСЕНГ 

Таула, суула, чегетле, 
Джаныуарла, кийикле - 
Ненча тюрлю ариулукъ 
Алашада, мийикде. 

Дуниялада Джерден сора 
Мен кёрмедим башхасын. 
Кёк бла бирге, Джер бла бирге 
Джер адамы джашасын. 

Бу Аламда Джерден башха 
Джаннет джокъду дедиле. 
Бу Аламда Джерден ариу 
Джулдуз джокъду дедиле. 

Джаннет кибик джерибизде 
Ариулукъла къошдула. 
Ариу къыз бла тенглешдирсенг 
Барысы да бошдула. 
Сюйгенинг бла тенглешдирсенг 
Барысы да бошдула. 

БЁРЮ ХАЛКЪДА ИТ ЮЗЮКГЕ ОРУН ДЖОКЪ 

Дорбуннга ушайд тургъан юйюнг, къошунг да. 
Къазакъ бёрюд нёгеринг да, хоншунг да. 
Улу, джюрек, хайда анга къошул да,- 
Джокъду бизге тынгы-тынчлыкъ дунияда. 

Шкокга юреннген бёрюлебиз, билебиз,- 
Ит да чабар, окъ да тиер,- къайгъырмаз. 
Тейри бизни эркинликден айырмаз, 
Эркин этиб джаратханды ол бизни. 

Эркинликни баш кёребиз неден да, 
Итледиле бёрю сыйны унутхан. 
Биз ёлсек да, бой бермейин ёлебиз, 
Сора бизни кёкге къараб улутхан, 

Не зат болур? Тарыгъыу 
Бёрю адетге, ёзден бетге келишмез. 
Улууубуз,- тарыгъыу тюл,- чакъырыу, 
Улумайын джыйын джанлы бирлешмез. 

Биз сау болуб, Тау этеги тийреге 
Не бир душман, не бир сатлыкъ этмез джукъ. 
Аны, улуб, билдиребиз Тейриге - 
Бёрю халкъда ит юзюкге орун джокъ. 

БАШХА ДЖОЛЛА ЭЛТЕДИЛЕ ПАЛАХХА 

Хакъ джолунда баргъанды манга джолдаш. 
Ийманы болгъанды манга тенг, къарнаш. 
Башха къауумлада джокъду достум-шохум. 
Аллахха къуллукъ этеди къаламым, шкогум. 

Барды Аллахым-Къураным-Диним, 
Аллах джаратхан Халкъым-Джуртум-Тилим. 
Ала бла мен тюлме джангыз - 
Эки дуниямы да джарытады Джангы Ай бла Джулдуз. 

Недиле: терс-тюз, аман-иги, гюнах-сууаб? 
Хар соруугъа Къуранда барды джууаб. 
Билмейек дерге да джокъду амал, 
Аллахдан бизни ючюн джиберилгенди Къуран. 

Ийманы болгъанны джолу ачыкъды, кёлю токъду. 
Аллах бирди, файгъамбар хакъды, ишек джокъду. 
Ийнанабыз, таянабыз, ышанабыз Аллахха. 
Башха джолла элтедиле палахха. 

КЁЛТЮРЕМЕ ГОППАННЫ 

Джер къызланы бири ючюн 
Мен кёкледен эннгенме. 
Мен къычыргъан азан тюлдю, 
Сюймекликди, илгенме. 

Азанчыем, энди уа, 
Сюймекликчи болгъанма. 
Сеннге уча, учуна, 
Шайыр болуб къалгъанма. 

Кёрюнесе сен меннге 
Мёлеклени бирича. 
Айта турама назму 
Айгъа улугъан бёрюча. 

Джер къызланы бири ючюн, 
Адам болгъан бёрю ючюн, 
Сюймекликни нюрю ючюн 
Кёлтюреме гоппанны. 

ШОРБАТ ЧЫПЧЫКЪ 

Джазгъа джаны сау чыкъгъанды, 
Джюуюлдейди шорбат чыпчыкъ. 
Къыш сууукъда чыныкъгъанды, 
Ай аперим, шорбат чыпчыкъ. 

Ай аперим, шорбат чыпчыкъ, 
Бой бермединг сууукъ джелге. 
Къыяма къышха Джуртну къоюб, 
Сен къачмадынг джылы джерге. 

Къышха кесинги хорлатмадынг, 
Насыб юсюнгден кетмесин. 
Ай марджа, сакъ бол кесинге, 
Джазгъыда аджал джетмесин. 

Къартджыгъа, кишдик да Сеннге - джау, 
Туталсала - аямазла. 
"Къуш кёллю бурху джан,"- деб, 
Санга менича къарамазла. 

Сен а, керти да, джигитсе, 
Къышха къуш кибик чыдадынг. 
Гитчени уллулугъун кёрюб, 
Санга, алгъыш эте, къарадым. 

ИЙМАНСЫЗ КЪАУУМ 

Ахырзаман адамчыкъланы кёреди кёзюм. 
Эслетирге, айтыргъа кюрешеме тюзюн. 
"Шашмагъыз!"- чапракъдан ётмейди сёзюм. 
Тюшюнмейле. Титирейди ёзюм. 
Не уллуду Аллахда тёзюм... 

Джаратхан джанлары бойсунмайла Анга. 
Тынгламайла, ийнанмайла Анга. 
Ол иеди мёлеклерин, келечилерин, китабларын - 
Кюрешеди Хакъ джолуна салыргъа инсанланы, 
Хар бир палахдан сакъларгъа, къутхарыргъа аланы. 

Ала уа унамайла тынгыларгъа, ангыларгъа. 
Ийман бла, Къуран бла джашаргъа, ДЖАШАРГЪА! 
Хаулеге, кёзбаугъа иелле къарамны. 
Джюрекге бошлайла гюнахны, харамны. 
Сора джазыкъсыныргъа керекмиди адамны?! 

Намысха тюл, нафысларына бойсуналла ала, 
Намазлыкъдан эсе, тёшекни сайлайла ала, 
Акъылларын учуз затлагъа байлайла ала. 

Мал, гяхиникгеча, алданалла дуниялыкъгъа, 
Дженгелле джаныуарлыкъгъа, хайуанлыкъгъа, 
Къанат болалла терсликге, зорлукъгъа. 
Эсирик, ётюрюк джорукъла бла джашайла, 
Балчыкъда зауукъланнган тонгузлагъа ушайла. 
Дуния, ахырат да быланыкъы тюлдю - 
Быланы тёнгеклери, джюреклери да кирди. 
Былада ийман къой, адет-намыс да джокъду, 
Сыйсызлагъа джангыз бир сыйлы зат джокъду. 

Дуния намысдан не ахрат азабдан къоркъмайла была, 
Хайыуанлача, джангыз таякъдан къоркъалла была. 

Иймансыз къауум! 
"Ахрат джокъду, 
Дуния уа бизникид",- деб турасыз сиз. 

Ай джазыкъла! 
Дуния да сизники тюлдю, 
Сизники не болгъанын кёб турмай билликсиз. 

2000-чи ДЖЫЛ. ЭРЕСЕЙДЕ. 

Джокъду ышаргъан, кюлген. 
Кёбдю ауругъан, ёлген, 
Къыйналгъан эм инджилген. 

Бютюн зор болду къадар. 
Бий болду гуду, мурдар. 
Къалмады байлыкъ, иннет. 
Факъыра болду миллет. 

Уллу кърал чачылды, 
Чек дегенинг ачылды. 
Къара кюч болду къайыр. 
Джорукъдан да джокъ хайыр 

Къалмады намыс-уят. 
Маллада кибик хаят. 
Долларды - сура, аят. 

Аллах, адам деген - аз. 
Айырылмай къыз не джаш 
Нафысха уралла баш. 
Адетлерин аталла, 
Намысларын саталла - 
Бары къул эм къарауаш. 

Ачха, байлыкъ - кёзбауду, 
Барысы да - сынауду. 
Тынч-къыйын болса да джол, 
Адамлай къал, 
Адам бол. 

Кёз-къулакъ бол ахлунга, 
Тукъумунга, халкъынга. 
Файгъамбарлагъа уша, 
Аллах айтханча джаша. 

Кюн аманнга алданма, 
Иймансызгъа ийнанма. 
Гюнахладан тазалан. 
Керти Кюннге хазырлан.

АЛЛАХ КЪОРУСУН, САКЪЛАСЫН 

Бу мийик юйню баш къатында 
Къая рандача джашайма. 
Кийикни сюре, раннга бекленнген 
Джарлы Бийнёгерге ушайма. 

Ауругъан Халкъыма бир дарман излей, 
Бек узакълагъа кетгенме. 
"Ауругъанны юсюнде сау ёлед", 
Мен да ёлюрге джетгенме. 

Кийик тас болду, джашлыкъ да кетди, 
Кёзбау дунияла къуруйла. 
Кёкге къараучу бёрюкёз сёзлерим 
Энди джерге къараб улуйла. 

Бу мен ёрлеб, илиниб чыкъгъан, 
Айт, къаямыды, таумуду? 
Гитче къайгъыланы да хорлаялмагъан 
Уллу Къарачай саумуду?! 

Мен джарсымайма, кюймейме 
Къуру къалдым деб, кийикден. 
Мени титиретген халкъ джарсыууду, 
Ачыкъ кёрюнюб, мийикден. 

Халкъымы-Джуртуму болгъаныча кёрдюм - 
Кёрдюм турусун, ташасын. 
Тамбласын да кёрдюм - титиредим. 
Аллах къорусун, джашатсын. 

ДЖАЗ БЛА САЛАМЛАШАМА 

1 
Джаланбут-элиякёз-чыбыкъбел, 
Сау кел. 

2 
Джашилчепкен-гокгаякъ-акъбел, 
Сау кел. 


3 
Джанкъылычкямар-кюнтюйме- 
джырлауукъ-джылауукъ, 
Сау кел. 

ДЖАШАУ НЕЧИК АЛАМАТ, СЕЙИРЛИК 

Таныдынг акъны, къараны - 
Нюр джарыкъ чачылдымы сеннге?! 
Джети къат кёк ачылдымы сеннге? - 
Окъудунг Тауратны, Къуранны. 

Уллу къайгъыдан къутулсанг да, 
Ууакъ къайгъыла ашайла. 
Ала джюрегингден бошайла, 
Пелиуан адам болсанг да. 

Къарайса Кёкге, умутлу: 
Ол да кёбюне - булутлу. 
Ай медет Аллах! 

Адамла таурухха терилелле. 
Насыб, зауукъ, ёлюмсюзлюк деб, 
Джаннет джашаугъа термилелле. 

Джер а, берилгенди адамгъа, 
Аны джаннет эт да джаша деб. 
Китаб да джиберилгенди анга, 
Мында айтылгъаныча джаша деб. 

Джокъду тынчлыкъ адамгъа - 
Кюрешде ётед джашауу. 
Дуния джаннет болургъа ушамайд – 
адам Адам болургъа унамайд. 


Кетеди заман. Тюрленмейди джукъ. 
Джангыз ахырзаман джууукъдан джууукъ. 
Хей! 
Зауаллы бизлеге къайда ёмюрлюк? 
Джашау а - нечик аламат, сейирлик. 

КЕЧЕ КЮН ТИЙГЕН КИБИК 

Мен Сени алай кёрдюм, 
Кече Кюн тийген кибик. 
Ким кимни сюйген болур, 
Мен Сени сюйген кибик?! 

Тебрене тургъан Джер да, 
Сени ючюн къалыр тохтаб. 
Менича къууаныр Сеннге 
Кёк да, кюкюреб, джашнаб. 

Къайгъы, палах, ёлюм да 
Этелле бизге зарлыкъ. 
Сени ариулугъунгду 
Бу дунияны къутхарлыкъ. 

Сени нюр джарыгъынгда 
Къара кючлеге орун джокъ, 
Къара ишлеге орун джокъ, 
Къара иннетге да орун джокъ. 

Мен Сени алай кёрдюм - 
Кече Кюн тийген кибик. 
Ким кимни сюйген болур, 
Мен Сени сюйген кибик?! 

НЕ КЪЫСХАДЫ ЁМЮРЮ АДАМНЫ 

Эрийди бузлаб тургъан джер, 
Къышхы джукъусундан уяна. 
Сюйюмчюге чабханча, урады джел, 
Джанкъозчукъ да чыгъад, уяла. 

Табигъатха киреди джан - 
Ол тирилед, 
тилленед, 
учунад. 
Джылыу, джарыкъ келеди Кёкден, 
Кёкге силкинед табигъат. 

Ёллюк джанланы бирлери мен да, 
Къыш ёлгенлеге этеме дуа. 
Кесим да ёлюб тирилгенча бола, 
Джазгъа чыкъгъанлагъа береме салам. 

Джашаудан багъалы не болур дунияда, 
Андан толу юлюш алырча насыб да болса. 
Джазгъы хауа бизлени да кючлейди... 
Ай медет, 
не къысхады ёмюрю адамны! 


ТАБИГЪАТ БЛА АДАМ 

Кёк да, джер да, суу да, 
Кёкдеги, джердеги, суудагъы да, 
Сюркелген, сюелген, джюрюген да, 
Учхан, джюзген да, 
Джаны болгъан, болмагъан да - 
Бары да даучудула адамгъа. 

Адам табигъатдан табды 
Ашауун, джашауун да. 
Табигъат а не табды андан, 
Кирден-азабдан-ёлюмден башха? 

Табигъат тазалайды кесин адамдан: 
Андан кёб хылымылы этген, 
Андан бек къыйынлыкъ салгъан 
Болмагъанды анга. 

САЛАДЫЛА ОТ 

Тюлкю къуйругъу бла, 
Къахме кёзлери бла, 
Сиясетчи сёзлери бла 
Саладыла от. 

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ 

Заманы джетеди басханы-кюрекни. 
Джаз келеди. Эрийле къарла. 
Джанкъозбут къызла къозгъай джюрекни, 
Кёк джашнагъанча, тууалла джырла. 

Малла кюнбетге къараб ёкюрелле, 
Кёб турмай гяхиник урлукъду джерге. 
Улакъла ташдан-ташха секирелле, 
Эчки ызындан илинелле ёрге. 

Аджир кишнейди. Гюрюлдейди бугъа, 
Башын, бойнун ышый, джаргамлагъа. 
Гугурук да буруудан къычырады созуб, 
Тауукъла къаты бла кетмезча озуб. 

Алагъа эришгенча, ит да арбазда 
Кесин сынджыргъа уруб, чабады. 
Кёб къыйынлыкъ кёрген Кавказда 
Джазгъы джабалакъ джауады. 


ШИЙИРНИ 
ДЖЮРЕКДЕН КЕЛГЕНИЧА КЪОЯМА 

Кече сайын кёреме мен ол джулдузну, 
Меннге андан сора джукъ да керек тюлдю. 
Учмасын, кюймесин, палах джетмесин - 
Джашаб турсун кёз къыса, джарыкълай. 

Хар ариулукъ меники болуб бармаз. 
Ариулукъ - Аллахданды, Аныкъыды. 
Мен Анга къуллукъ этеме джангыз. 
Джашайма - Кёк, Джер да къучагъымда. 

Билеме Джерге тюшмезин джулдузну, 
Ол Кёкге тыйыншлыды. Турсун анда. 
Мени Кёкге тартханы, къаратханы ючюн да, 
Джарыгъын ба эте, джыр-алгъыш этеме анга. 

- ДЖАШАУ БОШАЛГЪАНМЫД? - ОГЪАЙ. 

Бу темир джюрек ашалгъанды, 
Сюймеклик боран шаушалгъанды, 
Эм сейир чакъ бошалгъанды 
Энди не татыу джашаудан? 

Джашнамаса не кёк, не джюрек, 
Акъ чакъмаса арбазда терек, 
Толмаса алгъыш не тилек 
Сора не хайыр джашаудан? 

Алай а, кеси кесими алдайма: 
Умут джилтини джылтырайды, 
Джулдуз, кёз къыса, къалтырайды,- 
Дуния аламатды алгъынча. 

От тилине ушаем алгъын, 
Отну къызыууна ушайма энди. 
Алкъын джашау къызгъанмайд агъын - 
Къыза, къызына джашайма, эфендим. 

Къыз джууукъ болгъанлай джанарыкъды от. 
Аны башдан аякъ джаларыкъды ол. 
Не кетерикбиз кюл болуб, кюйюб, 
Не джашарыкъбыз бир-бирни сюйюб. 

- Джюрек ашалгъанмыды? - Хау. 
- Боран шаушалгъанмыды? - Хау. 
- Джашау бошалгъанмыд? - Огъай. 
Мен Сеннге къараб, айтама былай. 

СЕН САУЛУКЪДА МАНГА ЁЛЮМ ДЖОКЪДУ 

Сен барса дунияда - кёлюм токъду, 
Сен сау болуб, манга ёлюм джокъду. 
Сеннге, Сен болгъан дуниягъа этеме алгъыш. 
Эсимдесе, не бек кючлесе да сагъыш. 

Не бек джарашады нарат терек ташха. 
Не тюрлю оюмла келелле башха. 
Не бек джарашады джарыкъ джулдуз кёкге. 
Алай джарашаса Сен да джюрекге. 

Сен барса дунияда - кёлюм токъду. 
Сау-эсен бол, сау-эсен джаша, 
Андан башха мен айтырыкъ джокъду. 

Джазыуларыбыз бизни башха. 
Аллахны оноуун тюрлендирмез джукъ да. 
Насыб бла, къууанч бла сау-эсен джаша! 
Сен саулукъда манга ёлюм джокъду. 


АЛАМЛАНЫ ТЕБДИРЕДИ ДЖЮРЕК 

Джулдузгъа тыйыншлыды Кёк, 
Кёкге тыйыншлыды джулдуз. 
Аны ангылайды джюрек. 
Ангыламагъаным ма буду джангыз: 

Сеннге, базыб, къарайма къалай? 
Кёкдедиле джулдузла, Ай, 
Сен а - Джердесе. Ма олду сейир. 
Анга джууаб бералмаз шийир. 

Мен джаратылгъанма топракъдан, джерден. 
Сен эсенг - кёкден, 
джарыкъдан, 
нюрден. 
Аны шайырла айталла бирден. 
Алай а, Сени башхагъа бермем. 
Джулдуз джарыгъычады кюймеклигим да. 
Мени Сеннге тенг этген - Сюймеклигимди. 

…Къадер кечени кёрдюм Сеннге къарадым да. 

Барды мени атым, къанатым да; 
Барды мени дуниям, ахратым да - 
Сюйгеним барды мени, 
Сюймеклигим барды мени. 

Аламланы тебдиреди джюрек. 
Кёкден Джерге тюшгенди мёлек. 
Джюрекге тюшгенди мёлек. 
Къошулгъандыла Джер бла Кёк.

НАЗМУ ТЕРЕК 

Неди бу - кёкенмиди, терекмиди? 
Бу Аллахха не Адамгъа керекмиди? 
Мен ёсдюрген, айт, кишиге керекмиди? 
Ой аланла, бу сизге керекмиди? 

Тамырлары джайылалла, кирелле джерге, 
Бутакълары, къанатлача, тарталла ёрге. 

Бутакълана, къанатлана, учуна, 
Кёкге учуб кетерча да кёрюнеди; 
Тамырлана, тыбырлана, ауурлана, 
Джерден тебмей къалырча да кёрюнеди. 

Бу Кёкден тюшюб, 
Джерге кирибми барады? 
Бу Джерден чыгъыб, 
Кёкге кетибми барады? 

Огъесе, Кёк бла Джерни 
Байлабмы турады? 
Ата бла Ананы къолларындан тутуб, 
Байлаб тургъанча сабий... 


Бу мен ёсдюрген - кёкенмиди, Терекмиди? 
Бу Кёкге не да Джерге керекмиди? 
Кёкдегилеге, джердегилеге керекмиди? 
Бу мени къоймагъан акъылмыды, джюрекмиди? 

Эй аланла, сизге Тил, Ана Тил керекмиди? 
Ата Джурт, адет-намыс керекмиди? 
Сиз Халкъ болуб, 
Талкъ болмай джашаргъа излеймисиз? 
Уллу Аллахдан ол затны тилеймисиз? 

Ким ючюн, не ючюн ёсдюреме терекни 
Къаргъагъа-къузгъуннга аш боллукъ эсе кёгети. 
Аны шууулдагъанына джокъ эсе тынгыларыкъ, 
Аны къоркъууун, тилин джокъ эсе ангыларыкъ, 
Аны аманат этерге да табылмай эсе адам, 
Аны андан да аламат этерге джокъ эсе амал, 

Сора, 
Аллахха, адамгъа, хоншугъа, къралгъа да 
Салмайыкъ дау - 
Динибизге, Тилибизге, Джуртубузгъа, Халкъыбызгъа-Кесибизге - 
Кесибизбиз джау. 

Къыйынлыкъ кесибиздеди. 
Тилсиз Халкъ тюб болгъаны - 
Эсибиздеди. 
Алай а, 
Тюшюнмейбиз, тюшюнелмейбиз. 

Къазакъ терек къарайды чегетге. 
Чегет башха тилде шууулдайды. 
Чыпчыкъ да башха тилде джюуюлдейди. 

Тынгылагъан, ангылагъан да джокъ терекни. 
Терекни къуу боллугъу анданды. 
Джюрекни да джарыллыгъы анданды. 

СЮЙГЕНЛЕЙ КЪАЛАМА СЕНИ 

Мен сени асры сюйгенден, 
Артда сенден, не да кесимден 
Кёлюм чыгъар деб, асры къоркъгъандан, 
Сеннге узакъдан, тёбенден, 
Кёкде джулдузгъача къараб, 
Джууукълашмай къалыргъа болгъанма разы. 

Мен Аллахха этеме шукур 
Бизни бир этмей къойгъаны ючюн да. 
Ансы сен мени юй бийчем болгъандан сора да, 
Дуния сеннге былай къараргъа къалса, 
Мен акъылдан шашаргъа боллугъем... 

Ким биледи, 
Сени алмай къойгъандан эсе, 
Алыб кюйген иги эсе да... 
Этмей сокъураннгандан 
Этиб сокъураннган иги эсе да, 
Ким биледи. 

Алай болса да, къаласа сен 
Кёзюмде, кёлюмде, эсимде 
Табигъатны эмда Тиширыу дунияны 
Эм уллу ариулугъуча, сейирлигича. 

Да сакълан мен кёргенча алай. 
Кукалан, 
къошакълан, 
джанкъозлан, 
Сабийлен, 
балийлен, 
джазгъылан. 
Чакъ, джашна. Сау-эсен джаша. 

Башха тилегим джокъду. 
Башха джюрегим да джокъду - 
Сюйгенлей къалама Сени. 


2000-чи ДЖЫЛ ЯНВАРНЫ 31 

"Эрге чыгъама",- деди, 
Тёрге ётеме дегенча. 
Сёзюн къубултду, къатлады, 
Айтды къайтарыб бир ненча. 

"Эрге чыгъама",- деди, 
Кёкге чыгъама дегенча. 
Мен а сын болуб къалдым, 
Бу къара джерге киргенча. 

Къыйынлы джюрекни урууу - 
Къазакъ бёрюню улууу, 
Учхан джулдузну джарыгъы, 
Къуругъан кёлню балыгъы. 
…Тохтаб къалгъанча заман да, 
Чачылгъан кибик Алам да, 
Энд кимге бергин салам да, 
Къалмады джашау, Адам да. 

"Эрге барама",- деди, 
Ёрге барама дегенча, 
Тамам къанатла битгенча, 
Учуб барама дегенча. 

Кючден-бутдан:"Кимге?"- деб, сордум. 
"Сеннге",- деб, джууаб берди, 
"Теличик, Сеннге",- деб, кюлдю. 

…Ахратдан къайытханча болдум, 
Ёлюб тирилгенча болдум. 
Къууаныр къарыуум да джокъ. 
Кетиб къалдым айталмайын джукъ. 

ДЖАНГЫЗ КЕСИМЕД ДЕРТИМ 

Учханым ючюн джертин, 
Джангыз кесимед дертим. 
Къуру Халкъым ючюннге, 
Къуру Джуртум ючюннге, 
Битселе да къанатла 
Киши айыб этмезед. 

Къуру Сени кючюнгден, 
Къуру Сени ючюннге, 
Битселе да къанатла 
Бир джан айыб этмезед. 

Учханым ючюн джертин, 
Джангыз кесимед дертим.

АДАМ УЛУ ДЖЫЯР ЭС 

Кёкню джети къатына 
Учар кибик къанат джокъ. 
Гюнах, терслик кимдеди?! 
Бир кишиге айтмам джукъ. 

Кёк кесине тартады, 
Джер тартады кесине. 
Хар бир адам эркинди 
Джол сайларгъа кесине. 

Аллай уллу эркинлик 
Берилгенди инсаннга. 
Мёлекледен баш болуб, 
Къошулгъанбыз биз саннга. 

Атламаз ючюн а терс, 
Берилгенди ангы, эс. 
Берилгенди Китаб, дерс. 
Адам улу джыяр эс. 

КЪАРАТОН СЮЙМЕКЛИК 

Кёз джаууму тауусдум 
Сеннге къарай, къарай. 
Тил джаууму тауусдум 
Сени махтай, махтай. 

Кёк джашнады, чартлады - 
Джангур а энмеди. 
Джарлы терек чакъды, акъды - 
Кёгет а битмеди. 

Шайырдан шийир къалмаса, 
Не назмучуду ол? 
Сюймекликден сабий къалмаса, 
Не сюймекликди ол? 

ФАХМУ БЛА НАЗМУ 

1 
Эй берилмеген фахму, 
Хей джазылмагъан назму, 
Ай медет Аллах! 

2 
Берилмесе да фахму, 
Джазаргъа кюрешди назму. 
Ой насыбсыз. 

3 
Берилгенликге фахму 
Джазылмай къалды назму. 
Джетмеди не? 
Усталыкъмы, тырмашыуму, 
Ётмю, бетми, заманмы? 

ИЙМАН БЛА ДЖАША, ЁЛ 

1 
Ташанг, турунг, ишинг бла, 
Иннетинг бла, сёзюнг бла, 
Тёнгегинг бла, кёзюнг бла, - 
Ненг бла этсенг да гюнах, 
Аз-кёб этсенг да гюнах, 
Барын биледи Аллах, 
Барын кёреди Аллах, 
Ахыр тёреди Аллах. 

Аллахха сен салма дау, 
Адамгъа да болма джау. 
"Насыбха джол кесилгенд..." 
Терслик кимдед? - кесингдед. 
Окъудунгму Къуранны? 
Англадынгмы сен аны? 
Сен таубагъа къайтдынгмы, 
Я Раббий деб, айтдынгмы? 

Минг дыгалас, минг сылтау... 
Къой, тюлсе сокъур, сангырау, 
Къолунг-аягъынг да сау. 
Джаратханнга сал махтау. 

Санга дунияны берди, 
Къууан джашаудан деди, 
Къуран-Керимин ийди, 
Терсеймезинги сюйдю. 

"Бу гюнахды, харамды, 
Быладан тыйыл",- деди. 
"Бу сууабды, халалды, 
Былагъа сыйын",- деди. 

Неле этдинг сен а, сен?! 
Нюр джарыкъдан турдунг кенг, 
Къарангыны сайладынг, 
Къараланы сыйладынг. 

Тюлсе сен шашханладан, 
Не да аджашханладан - 
Кёре, биле тюз джолну, 
Сайлагъанса терс джолну. 

Аллах кёргюзтдю джолну - 
Сен аны унамадынг. 
Къутхарыргъа изледи - 
Сёзюне тынгыламадынг. 

Алай эсе, айт энди: 
Не излейсе адамдан? 
Не сакълайса Аллахдан? 
Ким къутхарыр палахдан?! 


2 
Аллахха да салма дау, 
Адамны да кёрме джау. 
Хар нени кёр кесингден. 
Хакъ кетмесин эсингден. 

Этгенинг ючюн гюнах, 
Джетед къыйынлыкъ, палах. 
Ийманынг толу болса, 
Джолунг - Хакъ джолу болса, 
Хар не да табар орнун, 
Хорламлы болур джолунг. 

Анаясанг - Къуранды. 
Анга кёре къурауду 
Бу дунияда джашауну, 
Думп эт, къурут кёзбауну. 

Аллах десин джюрек, кёл. 
Ийман бла джаша, ёл. 
Олду эм уллу насыб, 
Олду эм уллу къууанч. 

Сенден юлгю алыр эл. 
Ийман бла джаша, ёл. 

САУ БОЛСА КЪАРАЧАЙ 

Мен да ёллюкме, кетерикме. Алай, 
Сау болса, джашаса Къарачай, 
Нюр джаннганлай турлукъду кёрюм. 
Меннге къатылаллыкъ тюлдю ёлюм. 

Халкъым сау болса, Джуртунда джашаса, 
Энчи къраллыгъы бегиб бошаса, 
Динине, тилине болмаса къоркъуу, 
Тёрге ётселе билим бла окъуу, 
Сора рахат боллукъду джаным: 
Манга ёлюм джокъ сау болса Халкъым. 

Алай а, Халкъым болгъунчу эркин 
Джихад боллукъду манга хар бир кюн. 
Назмум-шийирим турлукъду ёрге, 
Урушха барлыкъды аскерле бла бирге. 

Чыгъарлыкъды бетин къылычны, къаманы, 
Сакъларыкъды сыйын тюймени, кямарны. 
Шийири сермешеди, кетсе да шайыр, 
Туугъан джеринде ол артыкъ да къайыр. 

Муратына джетгинчи Миллет, 
Аны джукъугъа хорлатмаз иннет. 
Инннет а – 
Аллахды, Къарачайды, 
Иман джюрекде, сёзде да джашайды. 

Къарачай саулукъда манга джокъду ёлюм. 
Аны ючюннге джарыкъды кёлюм. 

САГЪЫШЛА КЪУРШОУУНДА 

Аллахданды Аллаххады джол. 
Ийманы болгъаннга белгилиди ол. 
Кёклени, Джерни да джаратды Аллах. 
Кёкдегин, джердегин да джаратды Аллах. 

Адам улуну аджашмазын сюйдю - 
Файгъамбарларындан бизге Сёзюн ийди: 
Халалны-харамны, игини-аманны, 
Тюзню-терсни айырырча этди адамны. 

Сууаб-гюнах не болгъанын билдирди, 
Соруу-сууал боллугъун да билдирди - 
Ёлюу-тирилиу, дуния-ахырат - 
Алдады джашау, сынау, къыямат. 
Джаннетге элтирик джолну да кёргюзтдю, 
Джаханимге элтирик джолну да кёргюзтдю. 

Сора барын билдиргени себебли, 
Бизге ангы, эс бергени себебли, 
Бизни бек сыйлы кёргени себебли 
Сайлауну къойду Кеси бизге - 
Кесибизге. Кесибизни 
Джууаблы этди тюзге-терсге. 

Эки дуниядан да юлюшлю болур ючюн 
Не этерге кереклисин айтды Къуранда. 
Къуру анда айтылгъанны этсек, 
Аны кесибизге Анаяса этсек, 
Джашау джорукъ этсек, 
Сууабларыбыз дженгнгенлей турур базманда. 

Алай а, Аллаху тагъала не этсин, 
Аны Сёзюн - Къуранны - сыйламасакъ, 
Айтхан джолунда барыргъа унамасакъ, 
Меджисуу затлагъа табынсакъ, баш урсакъ, 
Джаратханнга къуллукъ этмейин турсакъ. 

Аны Сёзюн, Кесин да хыликке этсек, 
Иймандан, адамлыкъдан чыгъыб кетсек, 
Не этсин Аллаху тагъала бизге?! 

Игиликни ангыларгъа унамагъанны, 
Къыйынлыкъ тюшюндюреди джангыз. 
Джашауда тюзелирге унамагъанны 
Ёлюм тюзетеди джангыз. 

Аллах кечиучюдю. Не терсейгеннге да 
Тюзелирге заман да, мадар да береди. 
Ёзге аны бла да хайырланмагъаннга 
Ачы кюн, къара кюн келеди. 

Бу дунияда къалай джашаргъа кереклисин 
Юретген Китаб бола тургъанлай, 
Терсейгенлеге, 
Терсейгенден сора да тауба этмегенлеге, 
Тюшюнмегенлеге, тюзелмегенлеге, 
Аллахны эскермегенлеге 
Не этсин Аллаху тагъала?! 

Аллах бизге нени да марда бла бергенди: 
Биз кёлтюралыр чакълы бир бергенди 
Къууанчны, бушууну да. 
Биз аны ангыларгъа керекбиз. 
Джашау джюгюн элтирге керекбиз 
Инсанлыкъ, муслиманлыкъ борчубузну да тындыра. 

Толу болургъа керекди иман. 
Юлгю болургъа керекди имам. 
Алдады ёлюу, тирилиу да. 
Уллу соруу-сууал да алдады. 
Алдады Джашау! 

АКЪ КЪАРАНГЫ БЛА КЪАРАНГЫ ДЖАРЫКЪ 

Джарыкъны джутханды къарангы. 
Алай а ол джарыкъ 
Алгъанды аны тынчлыгъын. 
Кечеге къанатла битгенди. 
Акъ къанатла. 
Учуб барады кече... 


Къайры?! 

Кюн джарыкъданмы къачады ол, 
Тангнгамы ашыгъады, огъесе?! 
Не этейик, дунияда 
Тынчлыкъ-тынгы джокъ эсе. 

Танг джарый тебресе, 
Кече да тебрейди ёле. 
Къарангыны джутады джарыкъ. 

Джарыкъны ичи къарангыды. 
Къарангыны ичи уа - джарыкъ. 

Акъ къарангы 
Эмда 
Къарангы джарыкъ. 

Акъ къарангы - джюрек. 
Къарангы джарыкъ да - ол. 
Акъ кече да - ол. 
Къара кюн да - ол. 

Нюр къанатла тыйыншлылла 
Джюрекге. 
Тартханлай тургъаны ючюн 
Хаман Кёкге. 

Джюрекге къанатла битгенди, 
Акъ къанатла. 
Учуб барады ол. 
Къайры? 

АЛЛАХ. АДАМ. КЪАРАЧАЙ. 

Мен бу назмуну джазама алай, 
Ахыр назмуму джазгъан кибик. 
Бу сёзюмю уа Къарачай 
Англарыкъды деб, базгъан кибик. 

Бу токъсан тогъузунчу назмумду мени, 
Джюзюнчю биргеме кетерикди. 
Аллахны аллына баргъан сагъатда, 
Тюз джашагъаныма шагъатлыкъ этерикди. 


1999-чу джылдан атлай, 
Токъсан тогъузунчу назмуму айтама, 
Ал шийиримде сёзлеге къайытама: 
Аллах. Адам. Къарачай. 

Джурт да, Халкъ да сакъланыр ючюн, 
Сакъланыр ючюн аны тарихи, эси, 
Дин да, тил да, бегир ючюн, айныр ючюн,- 
Кърал болургъа керекди Къарачай кеси. 

Башха джол джокъду сакъланыргъа. 
Хар халкъ джазыууна ие болсун. 
Джуртуна, байлыгъына ие болсун. 
Алан халкъыма да олду тилегим. 

Аллах бизге ийман да, Китаб да бериб, 
Айтханды: Къара таны, Къара джай. 
Бу иннет бла джашайма, ёлеме, тирилеме: 
Аллах. 
Адам. 
Къарачай. 

ШОРБАТ ЧЫПЧЫКЪЛАГЪА СЕЙИРСИНЕМЕ 

Шорбат чыпчыкълагъа сейирсинеме. 

Къалгъан къанатлылача была да, 
Джылы джерлеге нек кете болмазла? 

Къарыуларымы джетмейди, 
Огъесе, джуртларын бегирекми сюелле? 

СЁЗНЮ ДА БАРДЫ ДЖАНЫ 

Сёзню да барды джаны. 
Сёз да иесине ушайды. 
Сёзню кючю иесине кёреди. 
Къуран - Аллахны Сёзюдю. 

Ислам диннге аны ючюн кёчеди дуния. 
Аны ючюн джарайды дуа. 
Аны ючюн кюч береди сура, аят. 
Аны ючюн тилейбиз ийман. 
Аны ючюн айтабыз: Аллах! 

ЁЛЮМСЮЗЛЮК АДАМНЫ КЕСИНДЕДИ 

Джашар ючюн керекди биригирге. 
Ёлюр ючюн тюл. 
Ёлюмге ким да джангызлыкъда тюбейди. 
Андан къутулургъа да джокъду амал. 
Бир къутул, эки къутул... 
Ахырында тутуласа. 

Кязим айтханлай, 
"Ёлюм келир, 
Итим чабыб тыялмаз. 
Ёлюм келир, 
Джашым тутуб джыгъалмаз". 

Джазыкъ адамла! 

Чам этерге, кюлюрге кюреше, 
Ёлюмге кетиб баралла. 
Зауаллы Джерчиле! 
Ёлюмсюзлюкге термиле, 
Кеслери къалалмагъандан ары, 
Джашауда, тарихде ыз къояргъа тырмашалла. 

Джашау, ёлюм да хакъды. 
Кючлюдю, къатыды табигъат джоругъу: 
Сюйселе-сюймеселе да анга бойсуналла 
Терек да, джаныуар да, адам да. 

Алай а, ёлюрге, 
Тюбелек джокъ болургъа деб, 
Джаратылмагъанды бир джан. 

Ёлюмсюзлюк адамны кесиндеди, 
Мыйысындады, джюрегиндеди, 
Чархындады, къанындады, 
Ангысындады. 

Ёлюмсюзлюк... 
Излеген табарыкъды аны. 
Аны ючюн берилгенди ангы. 
Аны ючюн тынгысызды джюрек. 

Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да барды джол. 
Ёлюм, ёлюмсюзлюк да адамны кесиндеди. 

БАШ УРАМА 

Баш урама 
Кырдыкга, терекге, къаягъа, таугъа - 
Сюелген хар бир затха урама баш: 
Ёрге, кёкге баргъанлары ючюн, 
Бизни да ёрге къаратханлары ючюн, 
Кёкге, мийикге тартханлары ючюн. 

Баш урама къанатлылагъа, 
Кюн, джулдуз джарыгъына урама баш, 
Мёлеклеге урама баш, 
Учуб джюрюгенлеге урама баш 
Бизде да къанатлы умутланы туудургъанлары ючюн. 

Артыкъ да баш урама адамгъа: 
Сюркеле келиб, аякъ юсюне сюелгени ючюн, 
Сюеле туруб, учханы ючюн, 
Къанатлы фикири, оюму ючюн, 
Чексизликге, ёлюмсюзлюкге узалгъаны ючюн. 

Хар къуру да баш урама Аллахха: 
Бизлени джаратханы ючюн, 
Игини-аманны, халалны-харамны, сууабны-гюнахны 
Айыртханы, ангылатханы ючюн. 

Алай а, бизни робот-мёлек этмей, 
Кёлюбюзню сындырмай, учуз этмей, 
Сайлауну кесибизге къойгъаны ючюн, 
Бизге ышаннганы ючюн, 
Хар къуру да баш урама Аллахха. 

КЪАЧХЫ КЮУЛЕ 
(хастанеде джазылгъан назмула) 

1. НЕ ЮЧЮН?! 

Къачхы джелде 
Титирей, къалтырай, 
Сюеледи терек. 
Анга болушаллыкъ 
Джан джокъду. 
Джарсыйды джюрек. 

Джел юзген чапракъларыны 
Ызларындан къарай, 
Сын болгъанды Ол. 
Балаларын къайгъы къурутхан 
Анагъа, ушайды Ол. 

Не ючюн?! 
Къарайма Кёкге: 
Джокъмуд бир мадар 
Анагъа, Терекге?! 

2. КЮЧ БЕР 

Себеб излегенча, 
Хастанени терезесине 
Къутсуз джел терекден юзген 
Чапракъла кеслерин уралла. 

Джокъду себеб. 
Джокъду дарман. 
Къачны джаз этерге, 
Къартны джаш этерге 
Джокъду мадар. 

Сюеледи терек. 
Чапракъсыз, тауушсуз. 
Тарыкъгъаны, ынгычхагъаны джокъ - 
Керти эркишича ёледи терек. 
Алай ёлюрге, 
Ахыр кюннге алай тюберге, 
Аллахым, кюч бер! 

3. ХАСТАНЕНИ ТЁГЕРЕГИНЕ... 

Хастанени тёгерегине 
Къуру да кёгериб тургъан 
Нарат, нызы, наз орнатыргъа керекди, 
Ансы, къач ала, 
Ауругъанла, 
Чапракъ арта тургъан 
Тереклени кёрюб, 
Артыкъ да мыдах болалла.

КЪАНАТЛЫЛА ДА КЪАЙЫТАЛЛА АРТХА 

Ариуду кюн. Джарыкъды кёл. 
Къанатлыла да къайыталла артха, 
Кел. 

Къачхы сууукъдан къачхан къанатлыла 
Джаз джылыуда къайыталла артха. 
Уяларына. Дунияларына. 
Мен тюлмем сени уянг да, дуниянг да?! 

Эрийле бузла, джюрекле да. 
Бузлайла суула, сезимле да. 

Харифлери чачылгъан сёзле да, 
Сёз къураялмагъан харифле да 
Бизге ушай болурла. 

Алай болса да, 
Кюн, ай озса да, 
Акъджал заманнга бойсунмайды кёл. 
Аламгъа сыйынмайды кёл. 
Къач, джаз деб, къарама. 
Кел. 

Къанатлыла да къайыталла артха, 
Суула да къайыталла артха, 
Чабакъла да къайыталла артха - 
Хар не джангыдан башланады. 

ИЙМАН ДЖОЛУД, АЛЛАХ ДЖОЛУД ДЖОЛУБУЗ 

Кёкге тартад джюрегибиз, ангыбыз, 
Кёкге тартад къадарыбыз, джаныбыз. 
Биз ангылайбыз, келе келсе джылыбыз: 
Аллахданды, Аллаххады джолубуз. 

Кесибизбиз джаратхан къайгъыланы, 
Кесибизге бий этген да аланы. 
Биле-биле батылабыз гюнахха... 
Не дерикбиз Къыямат Кюн Аллахха?! 

Сууаб-гюнах не болгъанын билдирди, 
Халал-харам не болгъанын билдирди, 
Игини-аманны айырырча эс берди, 
Файгъамбарлары бла, Китаблары бла дерс берди. 

Кёргюзтдю, ангылатды, айтды: 
Бу джолну барсанг джаннетге ётериксе деб, 
Бу джолну барсанг джаханимге кетериксе деб. 
Ангы, эс да бергени ючюн бизге, 
Сайлауну къойду кесибизге. 

Не этерге, къалай джашаргъа билмейме деген, 
Ёлюмден башха алда джол, 
джарыкъ кёрмейме деген, 
Алдаргъа кюрешед кесин, башхаланы да - 
Кёрмегенча, билмегенча Къуранны да... 

Бир иймансыз къралдан 
Бир ийманлы адам кючлюдю: 
Байланыб эсе да, аягъыбыз-къолубуз, 
Хорларыкъбыз. Бизни тыяр кюч джокъду - 
Аллахданды, Аллаххады джолубуз. 
Ийман джолуд - Аллах джолуд - джолубуз. 

НЮР ДЖАРЫКЪГЪА АЧ КЁЛНЮ 

Джюрекге да темир де. 
Бир кюннге да ёмюр де. 
Къышынгы да джазы бол. 
Берилгеннге разы бол. 
Акъылманлыкъ - олду, ол. 
Зарланма биреуленнге. 
Ие бол берилгеннге. 

Джазгъы кюн къышда да бар. 
Джашил тюк ташда да бар. 
Хайда, ёрге, алгъа бар. 

Барды ёлюм, къоранч да, 
Барды насыб, къууанч да. 
Табигъатды - джаз, къач да. 
Инсан болур токъ, ач да. 
Алай кёзню кенг ач да, 
Сен дуниягъа сейир эт: 

Бизге аманатды ол, 
Бизге берилгенди ол. 
Ач тахсасын, ташасын. 
Ай бу дуния джашасын,- 
Нечик аламатды ол! 

Джолу джарыкъ таукелни, 
Нюр джарыкъгъа ач кёлню, 
Узат Кёкге, базыб, къол. 
Джашауунга разы бол. 
Берилгеннге ие бол. 
Ийманлы бол, Адам бол. 

Аллах бергенни сакъла, 
Аллах бергенни къатла, 
Ол юретгенча атла - 
Англарса дунияланы, 
Махтарса сен аланы, 
Магъаналы болур джол. 
Ийманлы бол, Адам бол. 


ДЖОКЪДУ ТЫНЧЛЫКЪ 

Къайгъы - къайыкъда, тенгизде да. 
Терслик - балтада, сабда да. 
Кюедиле эт да, тиш да. 
Джокъду тынчлыкъ. 

Не Джерде, не Кёкде, 
Не Джюрекде 
Джокъду тынчлыкъ. 

ТЕНГИЗГЕ ДЖЕТГИНЧИ 

Джауады джангур - джазгъы, джылы, 
Ырхысы саркъады къачха. 
Джазгъы къобан джайны ичи бла 
"Къач" деген тенгизге кетиб барады. 

Сюйсенг ашыкъ, сюйсенг ашыкъма - 
Бизни джутаргъа хап-хазыр болуб, 
"Къач" деген тенгиз сакълайды алда. 
Бизни джашауубуз - барыуубуз джолда. 

Барыб, тенгизге къошулгъунчу, 
Кюннге да джылынайыкъ, 
Гюллени да сугъарайыкъ, 
Кесибиз да къууанайыкъ, 
Башхаланы да къууандырайыкъ. 

Биз Кёкню да кёрдюк – булут болуб учдукъ, 
Джерни да кёрдюк – джаудукъ, джуудукъ аны. 
Къар болуб, буз болуб да кёрдюк, 
Бузладыкъ, эридик - барын сынадыкъ. 

"Къач" деген тенгизге барыб къуюлгъунчу, 
Атыбыз, бетибиз, татыуубуз да болгъунчу тас, 
Джашаргъа кюрешейик, джашаб къалайыкъ. 

Узакъ, къыйын болса да джолубуз - 
Тузлу тенгизден тузсуз суу такъылды. 
Джашаргъа, къууаныргъа кюрешейик. 
Не этеригибиз да тенгизге джетгинчид. 
Джашаб къалайыкъ. 

БУ ЗАТЛАДАН ХАПАРЫНГ БАРМЫДЫ? 

1 

Джашагъан сагъаты - джашнагъан сагъатыды 
Кёкню да, джерни да, кёлню да. 
Мен сени амалтын ёле тургъанлай, 
Сен не этесе кимни да, нени да?! 

Элия джарытады Кёкню. 
Гяхиник урады джерге. 
Сюймеклик къалтыратады кёлню. 
Сени бу затладан бармыды хапарынг?! 

2 

Кюн тюбюнде себелейди джангур. 
"Джангыр,- дейди Кёк джерге,- джангыр!" 
Сюймеклик да алай айтады манга, 
Тынгысыз этиб, чыгъара тангнга. 

Кёлюм токъмуду, ачмыды, 
Бу джазмыды, къачмыды, 
Къайгъымыды, къууанчмыды?! 
Ангылаялмайма мен. 

Джашнагъан - кёкмюдю, кёлмюдю? 
Мен бек сакълагъан келмеди. 
Джаз келмей къалгъанча кёрдюм. 

Элия - бутакъбаш буу – секирди, ёкюрдю, 
Чабды, джырды, къырды орманны, 
Излесе да, табмады Аны… 

Мен сюрген, мен сюйген менден къачмады - 
Амма, джюрегин ачмады. 
…Бу меннге джазмыды, къачмыды, 
Бир къайгъымыды, къууанчмыды?! 


Кюн тюбюнде себелейди джангур... 

СЮЙМЕКЛИК-ИГИЛИК 

1 
Къыркъ джылда не боллугъун 
Къыйынды билмеклик. 
Кимге файгъамбарлыкъ келеди, 
Кимге уа - сюймеклик. 

Алай а, 
Ала экиси да 
Тейриден келген аламат. 
Алхам болсун, илхам болсун - 
Кёкледен эннген керамат. 

Аллах буюрсун бизге да 
Игилеге ушаргъа. 
Ийман бла , Къуран бла, 
Сюймеклик бла джашаргъа. 

2 
Игиликди сюймеклик, 
Сюймекликди игилик. 
Экисини бирлигиди 
Джашау деген сейирлик. 

Игилик бла Сюймеклик - 
Насыб джокъ андан уллу. 
Мерхаба, адам улу, 
Джер юйюнге игилик, 
Джюрегинге сюймеклик. 
Ас-салам, адам улу! 

3 
Джашау джокъду сюймекликсиз: 
Къыш да къыш тюл, джаз да джаз тюл, 
Къыз да къыз тюл, джаш да джаш тюл, 
Кюн да аман, кёл да аман,- 
Джашау джокъду сюймекликсиз. 

4 
Сен шийир тенгизни толкъунунда 
Кёлтюрюлесе, энесе. 
Сени къучагъында чайкъагъан 
Ол толкъун менме, билесе. 


Тюздю, джылым оналты тюлдю. 
Ёзге, заман кюз арты тюлдю. 
Кюнюм къысылмагъанды батаргъа. 
Назмудан кёчмем хапаргъа. 

Шайырлай туугъан шайырлай къалад, 
Аны билмей да тургъанма. 
Къан бла кирген джан бла чыгъад, 
Мен сюймеклик ючюн туугъанма. 

Сюймекликни, джырны тинтген, 
Шайыр тюлдю, алимди. 
Мени тынгысыз этген 
Джылым тюлдю, халимди. 

ЭРКИШИСЕ, УНУТ АНЫ 

Сен къоймайса джашаргъа, 
Хаман тюшюб эсиме. 
Башлагъанма шашаргъа, 
Не этейим кесиме?! 

Терк къабыныучу болдум, 
Минг налат - дженгилликге. 
Бир сер адамча болдум - 
Хорлатдым сюймекликге. 

Менде болгъан иннетден 
Нек джукъмайды Сеннге джукъ?! 
Хайыр джокъ интернетден - 
Электрон мектуб да джокъ. 

Телефон да турады, 
Ёлген итча, къабышыб. 
Джанлыгъа ушаб джаным, 
Айланама чабышыб. 

Телефон да, электрон да 
Неге керегед бизге, 
Бир-бирибизни ангылаб, 
Джашаб туралсакъ бирге. 

Къуш къоймайды кёкде ыз, 
Сюймеклик иши - башха. 
Сенден сора джокъмуд къыз 
Ма мени кибик джашха?! 

Сен къоймайса джашаргъа 
Хаман тюшюб эсиме. 
"Эркишисе, унут аны",- 
Дедим кесим кесиме. 

ДЖАРАТХАН. КЕЛЕЧИ. АЗАНЧЫ. 

1 
Халкъ къралын къурамыды? 
Ол иннет турамыды 
Кючлеб миллетибизни? 

Туранмыды, Къуранмыды, 
Неди къутхарлыкъ бизни?! 

2 
Аллах. Мухаммад. Билал. 
Джаратхан. Келечи. Азанчы. 

3 
Кёклени, Джерни джаратхан да - Аллах. 
Кёкледегин, Джердегин джаратхан да - Аллах. 
Аллах Къуранында айтханча джашасакъ, 
Аллах къутхарлыкъды бизни. 
Аллахданды, Аллаххады джол. 

4 
Аллах барды, бирди, ишек джокъду. 
Аллахдан башха Тейри джокъду. 
Мухаммад гъалейхи-с-салам да, 
Аны къулуду эмда келечисиди. 


5 
Аны азанчысыды Билал да. 

6 
Адам улуну Къарачай къауумундан 
Азанчыны атын, иннетин да джюрютген 
Мен Лайпанланы Билалма. 
Алхамдулилля, муслиманма. 
Минги Тауну башындан Халкъымы, 
Адам улуну да Хакъ джолуна чакъырама. 

7 
Ля иляха илляллах 
Мухаммадун-Расулуллах 
Эки дунияда да айтылгъан, 
Мындан ёмюрлюк, 
Мындан ёлюмсюз, 
Мындан къысха, 
Мындан ариу, 
Мындан керти, 
Мындан сыйлы 
Джокъду назму. 

ХАР НЕ ОРНУН ТАБАД 

Джерге тартад тёнгек, 
Топракъланады сан. 
Джана, учад джулдуз, 
Джулдузланады джан. 

Хар не орнун табад - 
Эки болад инсан. 
Тёнгек джерге батад, 
Кёкге кетеди джан. 

ДЖУЛДУЗ ТЮШГЕНДИ КЁКДЕН 

Чёблеу баш Кюннге бурулгъанча, 
Сеннге бурулгъанды джюрек. 
Хар бир палахдан къутулгъанча, 
Джазгъыда акъ чакъгъанды терек. 

Джылыугъа алданнган джанкъозну 
Тюшюре да болурса эсге. 
Алай эсе, сен айтхан болсун - 
Мени санамазса терсге. 

Келгенинг болса, алданыб тюл, 
Кел, сюйюб, кюлюб, ышарыб. 
Мен:"Джулдуз тюшгенди,- дерча,- Кёкден, 
Джер юйюме ышаныб". 

ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА КЁЗЮУ 

Седирейди меннге берилген заман, 
Бир саниеге да тыяр къарыуум джокъду аны. 
Джокъ мадарым джашаууму созаргъа, 
Къысхартыргъа уа къаллай бир да боллукъма. 

Мен кюн чыкъгъаннга барама таукел, 
Ёлюм табанларымдан баса, келеди ызымдан. 
Кюн чыкъгъан джанына барама кетиб, 
Ёлюмню къайгъылары чаба джан-джанымдан. 

Мен Кюнню аллына баргъан сагъатда, 
Ол (ёлюм) джашыртын къабхан итге ушайды. 
Мен Кюнню ызындан баргъан сагъатда, 
Ол ашыкъмай туурада сакълайды. 

Седирейди манга берилген заман, 
Мен кесим да болушама ол затха. 
Акъ джамчылы, акъ башлыкълы джаш болуб, 
Миннген эдим тюшмез кибик акъ атха. 

Заман мени бюсюреусюз тюшюрдю, 
Энди мен джаяума, керекди тёзюм. 
Алда сакълайд къара джамчы, къара ат, 
Не этериксе, джашау, ёлюм да – кёзюу. 

АЛЛАХХА ХАР КИМ КЕСИЧА ТЮШЮНЕДИ 

Тюшюм мени илгендирди, сагъайтды - 
Гюнах этиб къутулмазлыгъымы айтды. 
Бу дунияда къутулсанг да азабдан, 
Джокъду мадар къутулургъа ахратдан. 

Болджал дуния ёлюм бла бошалад, 
Керти дуния андан сора башланад. 

Джалгъан дуниягъа бек къадалдым, терилдим. 
Бир кере джашайбыз деб, керпеслендим, керилдим. 
Ёлдюм, кетдим - думп болмадым, тирилдим: 
Ай джангылдым. Терим кюе, термилдим. 

АЙ ЗАУАЛЛЫ НАСЫБСЫЗ АДАМ 

Не джаумайды, не аязымайды, 
Басыннганлай турады кёк. 
Не джыламайды, не джырламайды - 
Ташада бугъунубду джюрек. 

Джарыкъдан да къоркъду, къарангыдан да къоркъду, 
Аллахдан да къоркъду, шайтандан да къоркъду, 
Джашаргъа да къоркъду, ёлюрге да къоркъду, 
Сюерге да къоркъду, кюерге да къоркъду, 
Ай зауаллы насыбсыз джюрек. 

Алай эте, тохтады да къалды. 
Учунмады, учундурмады, 
Къууанмады, къууандырмады, 
Алай эте, тохтады да къалды. 

Джашагъанын да киши билмеди, 
Ёлгенин да киши эшитмеди. 
Дунияда ызы да къалмады, 
Аты-чууу да къалмады. 
Ай зауаллы насыбсыз адам, 
Дуниягъа да нек джаратылгъан болуред? 

ДЖЕТЕРИКЛЕ СИЗГЕ 

Къуллукъну, илмуну, динни амантишлери - 
Сатлыкъ, Зарлыкъ, Къарангылыкъ. 
Ала къургъан бурууланы башлары бла чынгаб, 
Мени эмилик сёзлерим 
Сизге ёте, джете да турдула. 
Сиз къоялмадыгъыз аланы ангылаб. 

Алай болса да, арада оюлуб буруула, 
Джол ачыллыкъды Тюзлюкге, Сёзге. 
Ол мен джазгъан назмула 
Эртде-кеч болса да, джетерикле сизге. 

Ай медет Аллах! Ала 
Мен кетгенден сора джетерикле сизге.

 ШИЙИР ОТХА ТАМЫЗЫКЪЛА 

1 
Мен джырдым Заман ичин, 
Мен джырдым Алам ичин, 
Уллу АЛЛАХНЫ аты бла 
Сермешдим Адам ючюн. 

2 
Джан къайгъы болса адам, 
Къалмайд татыу джашаудан. 
Хар зат кёзбау, гинасуу, 
Бир джукъдан да джокъ асыу. 

3 
Дауур болса, дау болса, 
Дуния манга джау болса - 
Къулагъыма кирмезед, 
Джарлы анам сау болса. 


4 
Джылны бир кёзюую - джай, 
Бир кёзюую - къыш. 
Кюнню бир сагъаты алгъыш, 
Бир сагъаты - къаргъыш. 

5 
Шайыр сёзлери бла салады таш. 

6 
Озгъан джашаууму кёзюме тюйреб, 
Талайды эсим. 
Кёб къыйынлыкъда, палахда, гюнахда 
Мен терсме кесим. 

7 
Тынч тюл эсе да джашагъан, 
Джан джашаудан тоймайды. 
Хакъ джолунда баргъанны 
Аллах атыб къоймайды. 

8 
Къара кийген тиширыуду 
Кече. 
Къара джаулукъ къысхан 
Тиширыуду кече. 
Къара джаулукълу тиширыуду 
Кече. 

9 
Бу мазаллы джюрегимден сора, 
Бу чексиз сюймеклигимден сора, 
Мени сеннге берир затым джокъду. 

10 
Мен Къуранны кёчюралмай азаб чекдим, 
Хар бир сёзюн ангы бла сюздюм, чекдим. 
Къарачай тил араб тилден тюлдю джарлы, 
Кесибизбиз этиб тургъан аны джарлы. 
Къарачай тилде барды беклик, терклик - тюрклюк. 
Аллах джаратхан ол да бир Сёз, бир сейирлик. 
Барды анда бир къудурет, бир ёмюрлюк. 

11 
Джашау, ёлюм да - кёзюу, 
Джашау, ёлюм да - хакъ. 
Улуса да, ит болмаз, 
Бёрю эсе, Халкъ. 

12 
Сют уюгъанча уюйду къарангы. 
Ол къара айранны ким иче болур?! 
Къара кючлемилле къарангыны къорлугъу, 
Огъесе, къара кючленими къорлугъуду къарангы?! 

13 
Кюн чууакъды, сууукъду. 
Къышхы чилле джууукъду. 

14 
Мен ажымсыз билген зат: 
Мен бу ёмюрде ёллюкме. 
Ёлгенимден сора юч кюнден, 
Юч айдан, юч джылдан болса да, 
Сизге тирилиб келликме. 

15 
Я Рабби, 
Кечеги къарангыда 
Нек кюсетесе меннге джарыкъны?! 
Нек излетесе быллай бир аны?! 
Нек термилтесе кесинг берген джанны?! 
Кесинг юфгюрген шойса да аны?! 

Джан ачыса, къыйналса, термилсе 
Аллах да этеди бушуу, 
Болушургъа уа ашыкъмайды: 
Не этгенин Ол биледи Кеси. 
Биз кёлтюралмаз ауурлукъну салмайды Ол. 
Берген джанын да болджалсыз алмайды Ол. 
Заман да, онг да береди 
Джол сайларгъа, анда барыргъа да. 

16 
Кеси кесиме этеме джаулукъ: 
Кетеди джашау, кетеди саулукъ. 
Сууукъ болалла Аллах да, адам да. 
Джууукъ болалла джин да, шайтан да. 

17 
Болмаса да менде тартыныу, къоркъуу, 
Ичги сёзюмдю бу - ичингден окъу. 
Шериятда уят джокъду дейле, 
Адабиятда да алайды дейме. 

18 
Къоркъгъанлай, къалтырай джашадым, 
Аман хапар келед деб, келед деб. 
Ол ауругъан ёлед деб, ёлед деб, 
Кесим да ёлгеннге ушадым. 

19 
Кёзю-къашы болмагъан, 
Сёзю-башы болмагъан 
Бу ит къралгъа къара. 
Хар джюрекде - таб, джара. 

Башха – джурту, миллети, 
Тоноу, зорлукъ – иннети... 
Гыбышы, мурдар кърал. 

20 
Зулму джорукъ кючлегенде, 
Адамлай къалгъан да къыйынды. 
Къалыргъа уа керекди - 
Борчунгду ол, сыйынгды. 
Борчунгду ол, сыйынгды. 


21 
Узакъды джол. Эскиди джыр. 
Исса файгъамбардан бери - 
Эки минг джыл.

ХОШ КЕЛДИНГ, ДЖАЗ 

Элия, хахайны басханлай, 
Мыллыгын джерге атады джангур. 
Шыбыла, къамчисин чакъдырыб, 
Ары бла бери сюред булутланы. 

Чачады, джыяды, тёгерек къууады - 
Булут сюрюуню иесиди Ол. 
Джерден алгъанларын джерге тёкдюртюб, 
Кёлю рахат болады Аны. 

Тас болады Элия-Шыбыла. 
Кёк чууакъ болады. Тиеди кюн. 
Кюнбетден ёзеннге саркъгъан ырхыла, 
Болгъан ишден айталла хапар. 

Ёзен суу да, къобуб, кёлтюрюлюб, 
Кёпюр бла къазауат этеди. 
Къойла да джоппу джыйылыб, 
"Бизге не оноу" дегенча мангырайла. 

Суудан тойгъан ханс тамырчыкъла, 
Кёкге шукур, тилек этелле. 
Джауумгъа алача къууаннган болмаз, 
Тёгерек кёгерликди кёб турмай. 

Кюнден кечеге тюрленникди джер. 
"Джаз келед"!- деб, къычырды Элия. 
Джаз келеди асхамай, кечикмей, 
Къышхы джеллени, боранланы да хорлаб. 

Хош келдинг джаз! Огъур бла кел! 

АДАМЛАЙ КЪАЛЫРГЪА 

Бу къатышыулада да эс ташламазгъа, 
Аманлача болуб башламазгъа, 
Джалгъан сёлешмезге, терс атламазгъа, 
Тилчилеге, сатлыкълагъа къошулмазгъа, 
Мурдарлагъа, залимлеге джалбармазгъа,- 
Не болса да, Адамлай къалыргъа, 
Аллах, кюч бер. 

Кёпек болмазгъа, 
сюек ючюн талашмазгъа, 
Кюмюш тегене, 
алтын сынджыр излеб, джортмазгъа, 
Итлеге къошулуб, 
Къазакъ бёрюге, 
джыйын джанлыгъа да чабмазгъа, 
Эркинликни, ёзденликни аякъ тюбге атмазгъа, 
Туугъан Джуртну тойгъан джуртха алышмазгъа, 
Ана Тилни кърал тилге, базар тилге да ауушдурмазгъа,- 
Не болса да, Адамлай къалыргъа, 
Аллах, кюч бер. 

Динибизни, иманыбызны сакъларгъа, 
Ата джуртну, Ана тилни сакъларгъа, 
Халкъыбызны къутхарыргъа, джакъларгъа,- 
Не болса да, 
Муслиман Адамлай къалыргъа, 
Аллах, кюч бер. 

СЮЙГЕНЛЕ БИРГЕ БОЛУРГЪА КЕРЕКЛЕ 

1 
Джюрек сюймеген бла джашама. 
Аны бла бал, джау да ашама. 
Джашауунгу къысхартма, 
Сюймегенлени ышартма. 

Джангылгъан эсенг - айырыл, 
Терсейген джазыугъа къайырыл. 
Сюйгенинг бла джаша. 
Сюйгенингча джаша. 
Джангыз, 
Башхалагъа болма заран. 
Олду насыб. 

2 
Кёрсем 
Сюйгенле бирге джашамагъанларын, 
Кёрсем 
Сюймегенле бирге джашагъанларын, 
Не айтыргъа да билмейин къалама. 

Юйюрлени кёбюсюне къарасам а, 
Бир сюйген бла бир сюймеген 
Бирге джашаб тургъанларын кёреме. 

Джазыуланы джазгъан 
Бир зат ангылай болур, 
Билиб эте болур, ансы, 
Мен не айтыргъа да билмей, 
Сын болуб турама. 

3 
Сюйгенле бирге болургъа керекле, 
Къайры барсала да. 
Сюйгенле бирге джашаргъа керекле 
Кече да, кюн да; 
Таша да, туру да. 
Къошулургъа керекле 
Санлары, джанлары да. 
Чек, марда салмазгъа, 
Дуния намыс деб, тартынмазгъа, 
Амал табыб айырылмазгъа. 

Адам ёмюрю къысхады. 
Джашау 
Къараб-къарагъынчы тауусулады. 
Аны ангылаб, 
Багъалатама деб, къарасанг, 
Ол кетиб тура... 

4 
Ёле туруб, 
Джашаууна сокъураннгандан, 
"Аны да, аны да нек этмегенем" деб, 
Къыйналгъандан, 

"Ол затланы уа нек этгенем" деб, 
Джюрексиннгенден, 
Артха асры кёзю къарагъандан, 
Кёзю джумулургъа унамай, 
Дуниядан алай кетгенден, 
Я Аллах, сен сакъла. 

5 
Ёлгюнчю тохтатма джюрюшюнгю - 
Сюймекликден да ал юлюшюнгю. 
Джашаудан толу юлюш ал, 
Болгъунчуннга сал. 
Алай а, не да болсун, 
Адамлай къал. 
Амин. 

КИМ СЮЕДИ БОРАННЫ?! 

Ким сюеди боранны?! 
Къатышдырад болгъанны. 
Ол джан-джанын ашайды, 
Дауур бла джашайды. 

Къарны джокъду зараны. 
Бек сюйсек да биз аны, 
Учуб, теблеб къыйнайбыз, 
Къар джуммакъ да ойнайбыз. 

Къарны джокъду зараны, 
Боран къоймайды аны. 
Кюрт этеди, къалайды, 
Хар ким андан джанлайды. 

Ким да сюйген - къар эсе, 
Ким чакъырды боранны? 
Къол кёлтюрсюн, бар эсе, 
Къонакъ этерик аны. 

ИМАНДА КЁРЮШЕЙИК 

Кёклени да, Джерни да, 
Адамны да, нени да - 
Барыбызны джаратхан, 
Кенг дуниягъа къаратхан 
Уллу Аллах Кесиди. 

Ислам динди динибиз, 
Тилибиз а - тюрк тилди. 
Биз баш эсек, дуния 
Биз айтханча нек тюлдю?! 

Джокъду бир да хатабыз - 
Ата Джуртду атабыз, 
Ана Тилди анабыз. 

Алалла бизге къала. 
Сау-эсен болуб ала, 
Бармыды къоркъуу бизге?! 
Бар эсе, къайданды ол? 
Бизни атыбыз Ас-Алан. 
Кавказ джуртум, ас-салам, 
Тюрк миллетим, ас-салам, 
Дин къарнашла, ас-салам! 

Джабаль Ан-Нур тауубуз, 
Минги Тау да тауубуз. 
Джалгъан тюлдю дауубуз, 
Хорлаялмаз джауубуз. 

Тюзлюк чыгъар тубандан - 
Умут юзмейик андан. 
Хурлукъ!- деб, кюрешейик, 
Ийманда кёрюшейик. 

ДЖАШАУНУ ЭКИ БЕТИ 

1 
Бирде джашау ушайды 
Мени сюйген къызгъа: 
Бети джарыб, 
Кёзлеринден нюр тёгюле, 
Белиме, бутларыма чырмалыб... 

Мен а, 
Аны багъалата билмей, 
Юсюмден тюртюб, 
Кесимден сууутуб кюрешеме. 

Ол кетгенден сора 
Ангылайма джангылгъанымы. 
Къайтарыргъа уа - амал джокъ. 

2 
Мени сюймеген къызгъа 
Ушайды бирде джашау: 
Ышарама ышармайды, 
Бир да меннге къарамайды, 
Саламымы да алмайды. 
Кёз-къаш бермегенлей, 
Къатым бла барады кетиб. 
Къатым бла кетеди озуб. 
Къалама къараб ызындан. 

Аны бойну, бели, 
Энгишгеси да - 
Неси да 
Нечик аламатды, ариуду. 

Джетиб къолундан тутарча бола, 
Ол сыйдам санларын сыларча бола, 
Ийнакъларча бола, къучакъларча бола, 
Джукъ да айталмай, 
Джукъ да эталмай, 
Сёзюм да, кёзюм да, джаным да 
Ызындан къараб къалабыз. 

Джашаудан къанмай, 
Къууанмай къалгъаннга, 
Умут бла джашаб тургъаннга, 
Умуту уа толмазлыкъгъа, 
Ёлген да аз къыйын тюлдю. 

3 
Джашауну эки бети барды: 
Мени сюйгенни мен сюймейме, 
Мен сюйген мени сюймейди. 

Алай бла, 
Джашау бла мени арабызда 
Дау кёбдю. 
Ёлюм айырлыкъ болур 
Арабызны. 

АЛЛАХДАНДЫ УМУТ 

Ёз джашларын асрай-асрай, 
Кёз джашлары тауусулгъанды халкъны. 
Аллай бир къыйынлыкъ кёргенди. 
Тарыкъгъандан, джылагъандан 
Хайыр джокъду энди. 

Джангыз, Аллахны кючю бла 
Кеси-кесибизни къутхарлыкъбыз, 
Кеси-кесибизге этерикбиз амал. 
Аллахданды умут. 

Я Аллах, 
Сен сакъла, Сен къору. 
Джангыз Сеннге таянабыз, 
Сеннге ышанабыз. 

Тюз джолну Кесинг кёргюзт, 
Тюз джолгъа Кесинг сал, 
Тюз джолда Кесинг элт. 

Кюч бер, онг бер 
Сени Джолунгда барыр кибик, 
Халкъыма, ахлума джарар кибик. 

Саулукъ бер, джашау бер. 
Неден да алгъа 
Толу ийман бер. 

Гяуурну зорундан, 
Кесибизникилени итликлеринден, 
Джинни, шайтанны заранындан, 
Эки дунияны да азабындан, 
Биз билген, билмеген къыйынлыкъладан да 
Я Аллах, Сен къутхар, Сен къору, Сен сакъла. 

АДАМ БЛА ЁЛЮМ 

Арт кёзюуде 
Магъанасын ангылаб тюл, 
Керек болуб тюл, 
Юренчек болуб, джашайма. 
Тышы ёлюрден алгъа 
Адамны ичи ёле болур. 
Ёре турукълалла чегетде да 
Джел къакъгъанлай аууб къалгъан. 
Джукъланнган адамгъа келеди ёлюм да. 

Болджалы тауусулгъан 
Кесими барады ёлюмге, 
Ёлюм кесими келеди анга?! 
Ала, эшда, узакъдан огъуна 
Бир-бирин сезе болурла... 

Бир зат да сакъламайма джашаудан. 
Адамла ёлалмагъандан, кеталмагъандан, 
Оюнла къураб, кёзбаула къуруб, 
Кеслерин булджутуб кюрешелле. 
60-70 джыл джашаялмай кюрешелле. 
Аланы бирлериме мен да. 

КЪАРТ САБИЙЧАДЫ 

Адам джашагъандан джашай барса, 
Сабийден сабий бола барады. 
Къарт сабийчады дейдиле. 
(«Шайыр сабийчады» деб къошама мен да). 

Сабийлигинде ёсген джерин, 
Ашагъан ашарыгъын, 
Ичген сууун - барын 
Тансыкълайды, излейди. 

Джуртдан узакъда 
Бир къартны эсгереме. 
"Минги Тау, Къобан, 
Нартюх гырджын, айран"- 
Ахыр сёзлери элле аны. 

Джашагъандан джашай барса, 
Туугъан джерни топрагъы адамны 
Бекден бек тартыб тебрейди. 
Къайыталгъан къайытады, 
Топракъ юлюшюн Джуртунда табады. 

Насыблары тутмагъанла уа, 
Тышында къалалла, 
Тышында къалалла. 

Джуртуна сау-эсен къайытхан - 
Ол да насыбды. 

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ - АЙРЫМКАН БОЛСА ДА... 

1 
Джангызлыкъ - 
Шохумду, джауумду, 
Къууанчымды, джарсыуумду - 
Джазыуумду. 

Джангызлыгъым мени - 
Тауум кибик, Минги. 

Тышым бузчады,- 
Тауубузчады. 
Ичим да анычады - 
Турады кюе, джана. 
Джюрегим турады джана. 

Джарылгъан джюрекден 
От ырхы - шийир ырхы 
Урады, къуюлады... 

Заман бла 
Бары унутулады. 

Тау агъарады. 
Адам ышарады. 
Джюрек а турады къайнай... 
Халкъны къайгъысы, бушууу, 
Джарсыта, къыйнай, 
Сууургъа къоймайды аны, 
Солургъа да къоймайды аны. 

Джангызлыкъ - айрымкан болса да, 
Дуния тенгизи, 
джашау тенгизи, 
адам тенгизи 
Талагъанлай туралла аны. 

2 
Джангызлыкъда да барды къууанч. 
Адамладан къутуласа, 
Сагъышладан а къалай къутулгъун. 

Алай болса да, 
Сюйгенингча джашайса. 
Назму джазаса. 

Андан да эриксенг, 
Уллу шахаргъа чыгъаса... 

Андан да эриксенг - 
Кесингчаланы чакъыраса... 
Аланы джаншагъанларындан эриксенг, 
Фахмусуз болгъанларын айтаса. 
Тюйюш башланады... 

Аланы къуууб къыстайса да - 
Эшиклеге да, 
Джюрекге да кирит саласа. 

Джанынг а, 
Санынгдан айырылыб кетиб, 
Къайдан эсе да, мийикден къарайды: 
Джер тёбеде адамла, 
Чёбню тартхан джюджюлеча, 
Бирер джюкню кёлтюрюб, 
Баралла ары-бери. 

…Не этсинле, 
Джаратылгъан джашаргъа керекди, ансы, 
Магъанасызды бютеу кюрешлери. 

КЮЧЛЮ БОЛСА ИМАН, ДИН... 

Ислам дини - динибиз, 
Эски тюрк тил - тилибиз. 
Къаф таула - Кавказ таула 
Джашаб тургъан джерибиз. 

- Ой аланла, биз кимбиз? 

- Тюрк дунияны джетеги. 
Аллах берген джуртубуз - 
Минги Тауну этеги. 

- Ой аланла, биз кимбиз? 

- Европаны тёппеси. 
Бютеу дуния сукъланнган 
Джаннет джерни иеси. 

Миллет атыбыз - алан, 
Миннген атыбыз - тарпан, 
Ичген сууубуз - дарман, 
Джаным Аллахха къурман. 

Бизге берди джаннетин, 
Таза сууун, чегетин,.. 
Халал ашын, кёгетин… 
Барын берди не ючюн? 
Сыйлы кёрдю не ючюн? 

Бизге бермед къумланы, 
Бизге бермед бузланы - 
Сынатыб а къайтарды 
Бир кёзюуде аланы. 

Терсейгенек - билдирди, 
Джаннет джуртдан сюрдюрдю. 
Дагъыда кечди бизни - 
Ызыбызгъа келтирди. 

Не ючюн болду сюргюн? 
Тюзюн билсин хар бир ким: 
Кёб этген эдик гюнах - 
Чамланнган эди Аллах. 

Шериат бла, Къуран бла 
Джашамаед джамагъат. 
Зулму бла, терслик бла 
Этмей эди къазауат. 

Болгъан эдиле кёбле 
Тынгылаучула, тилчиле. 
Аллахдан тюл, къралдан, 
Аллахдан тюл, шайтандан 
Къоркъаелле элчиле. 

Бир-бирин сатаелле, 
Азабха тартаелле, 
Кеслерин сакълар ючюн, 
Ётюрюк айтаелле. 

Игилерин тюб этиб, 
Аманла башдаелле. 
Зорлукъ тохтады дерге 
Джангыдан башлаелле. 

Не этерик эди Аллах 
Салмайын бизге палах: 
Джол бергенек дауургъа, 
Хорлатханек гяуургъа, 
Баш ургъанек шайтаннга 

... Окъуу-билим айныса, 
Намыс, адет да турса, 
Хакъ джол – 
Халкъ джолу болса, 
Кючлю болса иман, дин, 
Хорлаялыр бизни ким?! 

Уллу Аллах къууаныр. 
Тау джумхуриет къуралыр. 
Минги Тауну башындан 
Европагъа айтылыр: 

Ла илаха илляллах 
Мухаммадун-Расулуллах!

ОКЪУУ ДЖЫЛНЫ ТЁРТ ЧАГЪЫ 
(джетишмеген ушаш сёзлени кесигиз салыгъыз) 

Школдабыз-окъулдабыз, 
Окъуу келтиред къууанч. 
Окъуу джылны тёрт чагъы: 
Биринчиси неди? - … 

Къач да къачад сууукъдан, 
Уясына киред къуш. 
Акъ къары бла, бораны бла 
Къачны ызындан келед … 

Биз кёб затха юрендик - 
Хаман окъу, хаман джаз. 
Заман а тохтамайды - 
Къышны ызындан келед … 


Кёз къакъгъынчы джаз да кетед, 
Ахыр айыд джазны май. 
Солургъа заман джетед - 
Джазны ызындан келед … 

АЛЛАХДАН КЪАЙТАРЫБ ТИЛЕЙМЕ 

Джукъланыб тургъан 
Бу эки кёзню кёрсем, 
Хауа джетмегенча болуб, 
Терезелени ачама; 
Джарыкъ джетмегенча болуб, 
Кюндюз да чыракъ джандырама. 

Башымы алыб, къачарым келеди 
Къайры болса да - 
Тенгизге, таулагъа, 
Бузлагъа, къумлагъа... 
Къайры болса да. 

Алай а, 
Къайры эмда къалай къачхын 
Кеси кесингден: 
Кёзле да сеники, 
Сёзле да сеники. 

Тышындан джарыкъ иймеген, 
Ичинден да джарыкъ тёкмеген, 
Ышармагъан, кюлмеген, 
Джукъланнган отча, 
Бу эки кёз. 
Джукъланыб тургъан 
Бу эки кёз. 

Сиз алгъынча джанар ючюн, 
Джылтырар ючюн, 
Дуниягъа, сабийча, 
Сейирсиниб, къууаныб къарар ючюн, 
Дуниядан, джашаудан, 
Кетген, баргъан, келлик замандан, 
Эртденден, ингирден, 
Кюндюзден, кечеден 
Бир джангы зат сакълар ючюн, 
Не этерге керекди?! 

Кёкде джулдузлагъа, 
Джерде къызлагъа, 
Тюрлене тургъан табигъатха, 
Къараб, сейирсинмезге, 
Къууанмазгъа боллукъмуду?! 

Огъесе, 
Ол дунияны кёрген кёзлеге 
Бу дунияда къууанч къалмаймыды?! 

Джукъланнган кёзле. 
Джукъланнган сёзле. 
Джашау - дыгалас. 
Бир затда да магъана джокъ. 

Иман къарыусуз болса, 
Кёлсюз болады адам, 
Магъанасыз болады джашау. 
Джюрегинде иманы болгъанны 
Кёзюнде нюрю болады. 

Къайтарыб тилейме: 
Я Аллах, кюч бер 
Сени джолунгда барыр кибик, 
Халкъыма, ахлума джарар кибик. 

Тюз Джолгъа Кесинг сал, 
Тюз Джолда Кесинг элт. 
Сеннге таянама, 
Сеннге ышанама. 

Я Аллах, 
Сен сакъла, Сен къору. 
Мен джетишдирмегенни 
Кесинг джетишдир. 

Саулукъ бер. 
Узакъ ёмюр бер. 
Хар не орнун табар ючюн, 
Магъаналы болур ючюн, 
Неден да алгъа 
Толу иман - 
Толу насыб бер! 
Барыбызгъа да. 
Амин. 

ДЖЮЗ ДЖЫЛ КЕРЕКДИ 

Бир эркиши 
Джауну аллына сюелед да, 
Бютеу элге атылгъан окъну, 
Бютеу элге джетерик къыйынлыкъны 
Кесине алады. 

Ол ёледи. 
Ётлери, бетлери болмагъан, 
Эркишиликлери болмагъан харамла уа, 
Бюгюн да джашайдыла. 
Аладан алагъа ушаш 
Кёб сабий джаратылгъанды. 

Хар къыйынлыкъ 
Халкъны джигитин, джитисин 
Чёплейди. Джилигин юзеди. 

Аманла къалалла артха. 
Халкъгъа эс кирир ючюн, 
Халкъ эс джыяр ючюн, 
Ол эм азында 
Бир джюз джылны 
Къыйынлыкъ кёрмей джашаргъа керекди. 

ДЖАЗЫБЫЗ, ДЖАЙЫБЫЗ ДА АЛДАДЫ 

Тейриге джалбарабыз, 
Багъалатабыз джулдузну, Айны. 
Алай а кёрмейбиз 
Джазны не джайны. 

Бизге къышны ызындан келеди къач. 
Ол да - къууанч. 
Къуру къыш болуб турса да, 
Не этеригек?! 

Къачны, къышны 
Айтыб эшитген болмаса, 
Кёрмегенле, билмегенле да барла. 

Хар кимни джазыуу башха. 

Ким биледи, 
Бу сууукъ къачлагъа, къышлагъа 
Бой бермей чыдаб турсакъ, 
Къачан болса да, 
Бизге да бир келирле, 
Бир-бири къолундан тутуб, 
Джаз бла Джай. 
Ёмюрде болмагъанча, 
Бир сейирлик Джаз бла Джай – 
Бизни Халкъгъа тыйыншлы. 

Джаз, Джай болгъан джерлеге 
Джуртну къоюб кетмегенбиз биз. 
Кетген да, излеб, табыб, 
Джазны, джайны келтирирге кетгенди. 

Эки сууукъ ташны 
Бир-бирине уруб, 
Джилтинлетгенча, 
Къышда, къачда да 
Джаз бла джайны табаргъа кюреше, 
Джашайбыз. 

Аллах айтса, 
Энди атарыкъды бизни тангыбыз. 
Алдады насыб. 

Кесибиз мадар этсек, 
Аллах да къадар этер деб, 
Умут барды. 
Барды умут. 

ТЮРЛЮЛЛЕ АДАМЛА 

Сау сагъатында 
Адамла аны 
Къолларында джюрютген къой, 
Аякълары бла теблерге кюрешеелле. 

Энди уа, ёлгенинде, 
Кёлтюрюб барыб, 
Кёб иги сёз да айтыб, 
Джерге кёмдюле. 

Сейирди джашау. 
Тюрлюлле адамла да. 

БЫЛАЙДЫ ТИШИРЫУГЪА КЪАРАМЫМ 

Эрине ачылгъандан башха заманда 
Тиширыуну ариулугъу 
Ташада турургъа керекди. 
Тиширыу джангыз эри ючюн 
Ариу болургъа, джасаныргъа керекди. 

Ансы юйюнде хылымылы болуб, 
Орамгъа уа кесин тюзетиб чыгъа эсе, 
Сора эрин эркишиге санамайд, 
Ол башха эр излейди кесине. 

Тиширыу эрин сюе эсе керти, 
Анга ариу кёрюнюрге кюреширикди. 
Ол излегенча къымылдарыкъды, 
сёлеширикди. 
Ол джаратханча болургъа кюреширикди. 

Мени, бир къарангы таулуну, 
Былайды тиширыугъа къарамым. 


КЕСИМ ДЖАНГЫЗ КЪАЛДЫМ 

Сени ызынгдан айландым. 
Джулдуз~ландым. Кюн~лендим. Ай~ландым. 
Башхалагъа илешалмай къалдым. 
Бир джерге джерлешалмай къалдым. 
Эм ахырында кесим джангыз къалдым. 

ОН ДЖЫЛДАН СОРА 

- Къачан?- дедим. 
- Тамбла,- дединг. 

Арадан кюн кетди. 
Ыйыкъ кетди. 
Ай да кетди. 
Дагъыда сёлешдим. 

- Къачан?- дедим. 
- Тамбла,- дединг. 

Арадан джыл джарым кетди. 
Джыл да кетди. 
Дагъыда сёлешдим. 

- Къачан? 
- Тамбла. 

Дагъыда сёлешдим. 
- Къачан? 
- Тамбла. 

Арадан он джыл кетди. 
Джашау кетди. 
…Энди излейсе мени. 
Энди нек излейсе мени? 
Энди не излейсе менден? 
Сен не бераллыкъса меннге?! 
Мен не бераллыкъма сеннге?! 

КЪЫЧЫРЫКЪГЪА ДЖУУАБ ДЖОКЪ 

1 
Ёлюк къычырды кёзлери бла, 
Къагъыт къычырды сёзлери бла. 
Ахыр кере 
Джюрек къанны бурду къычырыб, 
Ахыр кере 
Къан тёгерек айланды къычырыб. 
Джан джанауалда джанды. 
Джашау-шау-ау-у (учхун). 

2 
Къагъытдан къычырады терек, 
Аны эшитеди джюрек. 
Джерден къычыралла Джулдуз, Кёк, 
Аланы да эшитеди джюрек. 
Къабырдан къычырады адам, 
Аны да эшитеме, ийнан. 

Эшитгеними айтыр орнуна, 
Болушлукъ этер орнуна, 
Къычыра тургъан къагъытны ауузун, 
Къычыра тургъан джерни ауузун, 
Къычыра тургъан къабырны ауузун 
Сёзле бла кюрешеме джабыб. 

3 
Тёнгекден, Кёкледен да къычырады джан. 
Берген джанын алады Аллах. 
Нек берген эди аллыкъ болуб? 
Огъесе, хаухму берген эди? 
Ызына уа къайтарлыкъмыды? 

Ёлгенден сора билликбиз аны. 
Сакълайыкъ. Кёб къалмагъанды. 
Хар такъыйкъа ёлюмге джууукълашдырады. 
Огъесе, ёлюмсюзлюкгеми?! 

БОЛМАЗЛЫКЪ ЗАТЛА 

1 
Ата бла чыгъыб джангыдан 
Бир чалкъы чалыред сыртда. 


2 
Ананы аллына, сабийчик болуб, 
Джангыдан бир чабар эди. 


3 
Ызына айланыб, джаш болуб, 
Бир къыз къачырыред... 


4 
Тенгинг ёлген урушха кириб, 
Аны ёлюмден къутхарыр амал, 
Бар эсе, джангыдан бир кёрюр эди. 


5 
Дунияны, джашауну, адам улуну 
Джаратыла тургъанын бир кёрюр эди. 


6 
Ахырзаманны да бир кёрюр эди. 


7 
Ахратны кёрюб, артха къайытыб, 
Джерде бир хапар айтыр эди. 

КЪОРКЪУУ 

Келеди кече. 
Кючлейди къарангы. 
Къоркъуу толтурады 
Элни, юйню, джюрекни. 

Къабакъ эшиклени ачылмазча джабханма. 
Итни бошлагъанма сынджырдан. 
Эшиклеге салгъанма къылыч. 
Герохну джерлеб джаныма салгъанма. 
Юйде чыракъны джукълатханма. 
Арбазда чыракъла уа джаналла. 

Къарангыдан къарайды къоркъуу, 
Къарайды къоркъуу, 
Къоркъуу. 
Къоркъуу келеди къарангыдан, 
Келеди къарангыдан, 
Къарангыдан. 

Ит да, 
Къарангыда джукъ кёрюб тюл, 
Джукъ сезиб тюл, 
Къоркъгъандан чабады. 
Кесини тауушундан батырыракъ бола, 
Кесини ауазы анга нёгерлик эте. 

Чыракъла да, 
Тёгерекни джарытыб, 
Къоркъгъандан джаннганча кёрюнелле. 

Къоркъуу 
Киреди юйге, кёлге-джюрекге. 

Ит 
Кёралмайды, сезалмайды, 
Таныялмайды аны. 
Тыялмайды аны. 
Джарыкъ джаннган чыракъла да 
Тыялмайла аны. 

Герох да кимге, неге 
Атылыргъа билмей, 
Шум болуб турады. 

Кёб джауну башын кесген, 
Кёб къыйынлыкъдан къутулгъан аскерчи, 
Джукълаялмай, 
Къоркъуудан къутулалмай, 
Сескеклениб, илгениб, 
"Бисмилля", 
"Аллаху акбар" деб, 
Къычырыб, секириб турады. 

Къарангы юйден 
Джарыкъ арбазгъа, 
Джарыкъ арбаздан къарангыгъа 
Къарайды. Тынгылайды. 
Шошду тёгерек. 

Ёсгенден-ёсюб баргъан болмаса, 
Кетерге унамайды къоркъуу. 

ЭНДИ АНГЫЛАГЪАНМА 

Кюн 
Бизни ючюн тюл, 
Кеси ючюн джанады. 

Кюн 
Къарангыдан къоркъгъандан джаннганды. 
Кесин къарангыгъа джутдурмаз ючюн, 
Джаныу бла сакълаб турады башын. 

Къарангы Кёкде От айрымканды ол. 
Джаныу аны джашаууду. 
Бизни да джашауубузду Ол. 

ТОЛУ АДАМНЫ ДЖАУЛАРЫ 

Джарым молла, 
Джарым джырчы, 
Джарым алим, 
Джарым тамада, 
Джарым къуллукъчу, 
Джарым дохтур, 
Джарым миллетчи, 
Джарым адам... 
Ой не кёбдю халкъны джауу. 
Толу адамны джауларылла бары. 

КЕБ ЭМДА КЕБДЕГИ 

Чыбыкъдагъы да шыбылады. 
Быргъыда баргъан да - къобанды. 
Джесир да, тутмакъ да - адамдыла. 
Чалдышда къанатлы да - къушду. 

Бир кюн бир 
Чыбыкъдан ычхыныр шыбыла, 
Быргъыдан къутулур къобан, 
Бош болурла джесир да, тутмакъ да, 
Чалдышдан чыгъар къанатлы да, 
Джан - тёнгекден чыгъар. 

Адам кюрешеди хар затны 
Кебге къуяргъа, къабха джыяргъа. 

«Адамны джаны тёнгекде болгъанча, 
Хар нени да тышы болургъа керекди». 
Былай сагъыш этеди адам... 

Алай а, 

Кеблеге ёлюм келсе, 
Кебдегилеге эркин джашау 
Ол заманда башланады... 

Кимни, нени болса да, 
Кебге джыярдан алгъа, 
Билирге бек тыйыншлы зат: 
Излеймилле ала аны?

АЛЛАХ НЕ АЙТЫР 

Дуния намысдан да алгъа, 
Ахрат азаб тюшсюн эсинге. 
"Адамла не айтырла?"- дерден алгъа, 
"Аллах не айтыр?"- деб, сор кесинге. 

Адамла да уялтырла, алай а, алгъа, 
"Аллах не айтыр?" - анга сагъыш эт. 
Адамланы да Аллах джаратханды, 
Аллахны аллында къызармасын бет. 

ЭКИ КЪОРКЪУУ 

Дуния намыс бла 
Ахрат азаб... 

Экисинден хакъ кёлю бла къоркъуб, 
Намыс-иман-дин айтхандан чыкъмай тургъан, 
Керти батыр, керти адам - Олду. 

ДЖАШАУУМ, ЁЛЮУЮМ ДА... 

Къуру джаз бла джай тюлле ариу - 
Къара, кёзюнгю ач да: 
Къыш да ариуду, 
Ариуду къач да. 

Тюзю уа, ай медет Аллах! - 
Къартлыкъ - ауурлукъду, 
Джашлыкъ - ариулукъду. 

Халкъ билмейми айтханды: 
Сабий джылай-джылай ёседи, 
Къарт ынгычхай-ынгычхай ёледи. 
"Къартлыкъгъа джаша" деб, 
Алгъыш этиученле дагъыда. 
Мен а тилейме Аллахдан: 
"Сер къартлагъа ушатма, 
Аллай къартлыкъгъа джашатма." 

Акъылынг, эсинг да, 
Оюмунг, кесинг да 
Кишиге керек болмазча болса,- 
Сора не хайыр джашагъандан? 
Ол кеси да джашаумуду сора?! 

Я Аллах, дейме: 
Заманында джашат, 
Заманында къаушат. 
Джашауума, ёлюуюме да 
Сукъланырча адамла, 
Зарланырча джаула. 

Джашауум, ёлюуюм да 
Алгъышда айтылырча болсун. 
Иман бла болсун. Амин. 

КЕТЕДИ 

Насыб излей, тынчлыкъ излей, 
Адам чабыб айланады. 
Бу дунияда табалмайды аны, 
Сора… 
башха дуниягъа кетеди. 

ТАНЫЛЫУ 

Шайыр назмусундан, 
Джулдуз джарыгъындан, 
Ат джюрюшюнден, 
Адам ишинден 
Танылады. 

ЁЛЮМ бла ЁЛЮМСЮЗЛЮКНЮ АРАСЫНДА 

Нечик сюймейди адам ёлюрге, 
Джарыкъ дуниядан думп болуб кетерге. 
Къаяда терекча, кюрешед тырнакълаб, 
Джерни, Кёкню да ийнакълаб, къучакълаб. 
Къояргъа кюрешеди дунияда ызын, 
Сёзюн, ишин, джашын, къызын, 
Джашаса излейди тукъуму, аты, 
Белгили болуб тамгъасы, хаты. 

Умут этеди илмудан, Аллахдан, 
Къутулургъа кюрешеди къайгъыдан, палахдан. 
Дарман-дары излеб кюрешеди – 
Ауруугъа, ёлюмге къаршчы сермешеди. 

Тауусулуб лагъымы-мадары, 
Дуниядан айырылыб, 
кетиб тебресе да, 
"Ол дуния барды. Анда джокъду ёлюм",- 
Деб чапырады кесини кёлюн. 

Хар атламы ёлюмге элтеди, 
Хар атламы ёлюмсюзлюкге элтеди. 
Ёлюм бла ёлюмсюзлюкню арасында 
Нечик къыйналады адам! 

Ауруу бар эсе, дарман да барды, 
Ёлюм бар эсе, ёлюмсюзлюк да барды. 

Эртде-кеч болса да, 
Адам Ёлюмсюзлюкге табарыкъды джол. 
Ёлмей джашаргъа табарыкъды мадар. 

Джангыз, 
Кеси къысхартмаса кесини болджалын, 
Кеси къурутмаса дунияда джашауну... 

Дунияда джашагъан джанладан 
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да 
Адамдан тыйыншлы бир джан болмаз! 

Ай джазыкъ, зауаллы адам! 
Кесингдеди ёлюм, ёлюмсюзлюк да!

УЧУУДУ ЭНДИ КЪАДАРЫМ 

Къанат барды, 
Кёк да барды. 
"Уч" деб тургъан 
Кёл да барды. 
Къараб тургъан 
Эл да барды. 

Ёрге тарта, учундура, 
Джюрек отуму ышыра, 
Бир джулдуз да 
Ышарады. 
Ышанады 
Ол да меннге. 

Кёк буйругьу да, 
Джюрек истеми да, 
Эл излеми да 
Бирлешгенле. 

Учмазгъа джокъду мадарым. 
Энди учууду къадарым. 

ДЖАУ 

Джюрегин джау басханны 
Джерин да басады джау. 
Джау да - джау, 
Душман да - джау. 

Назмум, 
Джазгъы джангурча джау. 
Ангылар эселе уа, 
Тюшюнюр эселе уа... 

Халкъгъа, Джуртха къайгъырыу, 
Миллет сезим, 
Гяхиникча чыгъар эсе уа... 

ЮЛЮШЛЮ БОЛАЛЛЫКЪБЫЗ 

Тауну сайла да, тюзню ал ,- 
Деселе да, сен билиб къал: 

Ёмюрлени узагъына 
Залимлени тузагъындан 
Бизни сакълагъан - таулалла. 
Чингизинден, Темиринден да 
Бизни къутхаргъан - алалла. 

Кёбню джутхан дангыл тюзле 
Джутсунла джутубузну, 
Къалгъанла уа сакъларыкъбыз 
Джан къутхаргъан Джуртубузну, 
Джаннет кибик Джуртубузну, 
Аллах берген Джуртубузну. 

Аскер башчы тулпар Къарча 
Мысырын, Къырымын да сан этмей, 
Ата Джуртха бирин да тенг этмей, 
Джыйыны бла къайытханды артха. 
Таулула да 1957-чи джыл 
Сюргюнден къайытмадыламы алай? 
Джуртсуз Халкь болалмазлыкъларын 
Ажымсыз ангылагъандыла ала. 

Тойгьан джуртларында къалыб кетгенле уа, 
Дуния малгъа баш ура, ура харс, 
Адамлыкъларын тас этген бла къалмай, 
Халкълыкъларын да этгендиле тас. 

Башха халкъла джутханла аланы, 
Халкъ джангыз Джуртунда сакълаяллыкъды кесин. 
Тёнгегинги джазыу къайда айландырса да, 
Халкъынг бла, Джуртунг бла болсун джанынг, эсинг. 

Таула сакълаб тургъанла бизни, 
Джурту Халкъын тургъанды сакълаб. 
Халкъы уа Джуртун сакълаялмай, 
Чанчакълата, тоната турады аны... 

Нарт бабаларыбыз, ас-алан аталарыбыз 
Бу мийик Джуртха тыйыншлыелле. 
Иншаллах, биз да болурбуз тыйыншлы, 
Аланы туудукъларыбыз биз да. 

Джангыз 
"Тауну сайла да, тюзню ал,"- 
Деселе да, сен билиб къал: 

Тауларыбызны сакълаялсакь, 
Тюзлерибизни да къайтараллыкъбыз. 
Аллах, Адам, Халкъ, Джурт дей билсек, 
Хар неден да.боллукъбуз юлюшлю 

ЧЕГЕТ БЛА ХАЛКЪ, АДАМ БЛА ТЕРЕК 

Ормандан айырылгъанды терек. 
Кёкге талай атлам этгенди. 
Чегетни уллулугъун, къыйынлыгъын да 
Мийикден кескин кёреди энди. 

Кюн джарыкъгъа боюнларын созуб, 
Терекле да джашау этерге кюрешелле. 
Къарыусузла аякь тюбде - кёлеккеде къалыб, 
Онглуракъла Кюн ючюн сермешелле. 

Ашау ючюн, джашау ючюн барады къазауат... 
Хей, бу тауушсуз къазауатлары тереклени! 
Алай а, кёзге кёрюннген сермешиу бла къалмай, 
Джер тюбюнде да барады къазауат. 

Терек тамырла джер тюбюнде сермешелле, 
Семиз топракь ючюн бир-бири бла кюрешелле. 
Джашау - къазауатды табигъатда да... 
Къутулурбузму андан ахыратда да?! 

2 

Онгсузла тюбде-кёлеккеде къалыб, 
Онглу агъачла Кюн ючюн сермешелле. 
Алай а алагъа да келеди ёлюм - 
Аланы юй, кеме ишлерге деб, кеселле. 

Адам къолундады аланы аджаллары. 
Адам къурутады сайлаб маджалларын. 
Онгсузла тюбден-кёлеккеден кёз джетдирелле - 
Тюзлюгюбюз джетди деб, кёл кенгдирелле. 

3 

Терек - ормандан, мен да Джуртдан кетиб, 
Ол чегетине, 
мен халкъыма турабыз къараб. 
Адам терекмиди? Халкь чегетмиди? 
Тюл эселе да, ушар ючюн къалмайла. 

Адам адам бла да кюрешеди, 
Онгсузну ыхдырыб, онглу чыгъады алгьа. 
Ёзге хариблик ханнга, патчахха да джетеди, 
"Менме" дегенлени да сибиреди илинмек аджал. 

Илинмекден къутулгьаннга да, 
Тюз аджалы джетеди, болджалы джетеди. 
Ёлюмге барыбыз да бирбиз, амма, 
Игилеге алгьа келиученди ол. 

Эшда, игиле, нюрлюле 
Аллахха бизден да бегирек керек болурла... 
Чегет бла Халкь, Адам бла Терек 
Бир-бирине ушайла нечик. 

КЪАЧХЫ ХАУА ТЁГЕРЕКДЕ 

Джукъларгьа, уяныргьа да 
Къоркъгъан заманлагъа джетдик. 
Татыу къалмад бир джукъдан да - 
Тюнден-тюшден, джукъудан да. 

Ётдю-кетди джазгъы, джайгъы, 
Къалды къуру джарсыу, къайгъы. 

- Тынгы-тынчлыкь джокъду сора... 
- Мен айтмайым, сен да сорма. 
Халал-харам, гюнах-сууаб 
Къатышханла. Къайда джууаб?! 

Узакь-джууукь - бары сууукь. 
Джерден, Кёкден не джюрекден 
Тёгюлмейди джылыу, джарыкь. 
Къазакь бёрюча, улу, тарыкь – 

Шкок атылыр джууабха, 
Джууабха итле чабарла. 
Джукь тюрлениринден тюнгюлюб, 
Бойсунайыкъмы къадаргъа?! 

Ийнанайыкь кимге, неге? 
Ышанайыкь кимге, неге? 
Таянайыкь кимге, неге? 
...Къачхы хауа тёгерекде. 

КЪРАЛ. ХАЛКЪ. ДЖАМАГЪАТ. 

Тёнгегими талайды ауруу, 
Джюрегими - къайгъы. 
Тырныауузну басханды ырхы, 
Баренц тенгизде батханды къайыкь. 

Джокъду болушлукь. 
Ётюрюк бла, зорлукь бла джашайды кърал. 
Чеченни сауут бла, 
Къалгъанны ачлыкь бла 
Къырады кърал. 

Насыбы тутхан къачыб къутулады. 
Тышына. 
Къалгьанны эшиги джабылады, 
Къалгьанны кърал тонайды, джыртады, 
Разы болмагьанны тутады, къурутады. 

Коммунистле халкъны 
Ёлюрге да къоймаелле, 
Джашаргьа да къоймаелле; 

"Демократла" 
Ёлюрге къоялла, 
Джашаргъа уа - огъай. 

"Перестройканы" 
Бу болду джангылыгъы. 

"Перестройка" башланнганлы 
Эресейны саны джылына 
Бир миллион адамгъа азаяды. 

Аны джашырмай айтханы ючюн, 
"Гласность" барды бизде",- деб, 
Эресей кукаланады, 
Башына махтау чакъырады. 

Исса файгъамбар туугъанлы 20 ёмюр. 
Эресей а бир да тюрленмейд - 
Къатышханлай барады, тюзелмейд, 
Эки дуниядан да юлюшсюздю. 

Халкъгъа, сюрюугеча къарайды, 
Иймансыз кърал. 
Аны джекген, кесген да этди 
Иймансыз кърал. 

Кърал итди, иймансызды, 
Алай а, орус халкь аны терслер орнуна, 
Терсни кесинде излер орнуна, 
Къыйынлыкъны кесинден кёрюр орнуна, 


Къыйынлыкъны, джауну тышында излейди - 
Не Израилде, не Америкада, 
Не да джууукъда - Кавказда, 
Не да динде, муслиман динде... 

Джамагьат турады тынгылаб, тёзюб... 
Ангысызлыкъдан, хайуанлыкъдан тюл. 
Кюрт да алай тауушсуз джыйылады 
Бир кюн бир юзюлюр ючюн. 

Ол юзюллюк кюртню 
Биринчи тёнгереген 
Къар джуммагъыды Чечен. 

Кърал андан оюм этмесе, 
Орус империя аман бла чачыллыкъды. 
Ол кюртню тюбюнде 
Кёб гюнахсыз да къаллыкъды, 
ачырыкъды. 

Кюрт юзюлюуню эм аманы олду. 
Къара шошлукь кючлерикди биразны. 
Андан сора башланныкъды джанкъоз джашау. 
Андан сора не боллугъун айтмаз киши. 

КЪЫСХА НАЗМУЛА 

1 
Кёкню джети къатын да, 
Джерни джети къатын да 
Кёрюрюнг келе эсе, 
Намазлыкъгъа кир. 

2 
Джерни кёрюрюнг келе эсе, 
Кёкге чыкь. 
Кёкню кёрюрюнг келе эсе, 
Джерге кир. 

3 
Къобанныча багъалатама Гангны да. 
Вангагъа да Бушай аммагъача къарайма. 
Нострадамусну окъуй, 
Хаджини тюшюреме эсге. 

4 
Джарыкь кёрюрюнг келе эсе, 
Къарангыгъа кир. 
Къарангыны излей эсенг, 
Джарыкъгьа кёмюл. 

5 
Адамны ёлмезлик, чиримезлик затына 
Айтадыла джан деб. 

6 
Джансыз адамла да бардыла. 
Тёнгеклери айтханны этиб, 
Джашайдыла ала. 
Аладан джукь къалмайды дунияда. 

Сау-шау эселе да, 
Аладан магъана джокъду. 
Тютюнлеб тургъан болмаса, 
Джанаргъа унамайдыла деб, 
Джансыз адамлагьа айтадыла. 

7 
"А" харф бла башланалла 
Ауал да, 
Адам да, 
Алам да, 
Ахыр да, 
Ахырат да. 

Дуния кеч къуралгъанды. 
"А" харфдан башланмайды дуния. 
"Я" харф бла уа бошалады. 

А-дан Я-гьа дери 
Узакъды джол. 

8 
Алгъа барырынг келе эсе, 
Артха къайыт. 
Келликни билиринг келе эсе, 
Кетгенни тинт. 

9 
Боллукъну билиринг келе эсе, 
Болгъаннга къара. 

10 
Заманны, 
Аламны да 
Ауалы бир джерден башланады, 
Бир нохтадан. 

Ахыры да, 
Бурулуб, 
Алайда тохтайды. 
Тохтарыкъды. 
Алайды джорукъ.

АКЪКЪАНАТ САНАТ 

Адамланы 
Джулдузлагъа джууукь эте, 
Къушкъанат санат 
Тартады ёрге. 

адамны Адам этерге 
Кюрешеди ол. 
Джюрекни тазалагъан тилде 
Сёлешеди ол. 

Ариулукъну-мийикликни- 
халаллыкъны-игиликни- 
сабырлыкъны-джигитликни- 
тазалыкъны-сюймекликни 
Эмда 
Аланы къаршчыларын 
Бизге ачады ол. 

Мыйыбызны, джюрегибизни, 
Хар не тукъум излемибизни 
Сууаб-гюнах базманнга 
Салады ол. 

Ары къараб, кёребиз да, 
Чегебиз кесибиз 
Халал-харам ишлерибизни, 
Тюшлерибизни да. 

Харкюннгю букъудан, къайгъыдан, 
Учузлукъдан, мутхузлукъдан 
Къутулургъа болушады ол - 
Акъкъанат санат. 

ДЖЮРЕГИ АУРУГЪАН МИЛЛЕТЧИ 

Джюрегим да джауларыма къошулуб, 
Мени бла кюрешеди энди. 

ЭРКИШИ. ТИШИРЫУ. ДЖУЛДУЗЛА 

1 
Тиширыуну джулдуз этген да, 
Учуз этген да 
Эркишиди. 

2 
Тиширыуну 
Мёлек этген да, 
Къахме этген да 
Эркишиди. 

3 
Эркишини уа 
Джаш этген да, 
Баш этген да 
Тиширыуду. 

4 
Сюймеклик болгьан джерде 
Джашау аламатды. 
Тиширыу 
Эркишиге 
Къанатды, аманатды. 

5 
Алай а бир къауум 
Аманатха хыянатды. 
Андан башланады 
Къалабалыкь, къазауат да. 

6 
Саулукь бла аурууну, 
Сууаб бла гюнахны, 
Халал бла харамны, 
Мийик бла алашаны 
Айыргъан ырджыды 
Тиширыугъа къарамыбыз. 

7 
Башсыз тиширыулагьа ушатама 
Кёкде джулдузланы. 
Джаналла, джаналла, сора джукъланалла - 
Эр табалмай, нёгер табалмай. 

Не да, сакълай-сакълай, 
Тёзюмлери тауусулса, 
Терсине сылджырайла да, 
Къалалла кюйюб. 

УЧАР ЁМЮРЮ АЛДАДЫ 

Кёк бла Джерден джаратылгъанды Адам, 
Олду аны насыбы, къыйынлыгъы да. 
Сюркелген ёмюрю къалгъанды артда. 
Сюелген ёмюрюдю бюгюн. 

Аллах айтса, 
Учар ёмюрю алдады. 

СЕЙИРДИ 

Кесине, башхагъа да 
Къыйынлыкь келтирген 
Эм хатерсиз джаныуар Адамды. 

Кесин, башханы да 
Къутхарыргъа кюрешген 
Эм огьурлу джан да - 
Адамды. 

Файгъамбарла да 
Адамлаелле... 

Адам дуниясындан, 
Барыбыз да ёхтемленирча, 
Адамла келгенле чыгъа... 

Адам улу бары 
Аланы ызындан 
Тизилмегени да сейирди. 

1396 ДЖЫЛГЪА 20-чы ЁМЮРДЕН КЬАРАБ 

Къан бла, аман бла тауусулады ёмюр: 
Чингизни джолу бла келеди Темир. 

Джаман асхакь, 
Атангы башымы къалгъанды мында? 
Солургъа да къоймайса бычакъны къында. 
Аскеринг да кесингча, 
къарабет, къысыкъкёз... 

Эй аланла, 
Сизге тиймесин кёз, 
Джау аскерни къатында кёрюнесиз бийча. 
Къууанасыз бу дуниягъа сабийча, 
Къураласыз къазауатха тойгъача, 
Келгенлеге къарайсыз бир къойгъача. 


Хар эли кесин бирер къралча кёрген, 
Хар адамы кесин патчахча джюрютген, 
Тейриден башха кишиге бойсунургъа сюймеген, 
Джукъгъа дженгил ийнаныб къалыучу, 
Харамлыкь, хыйлалыкь билмеген алан халкъы. 

Берген сёзюгюзге кертилей къалыб, 
Тохтамыш джанлы болуб кюрешдигиз. 
Кесигиз джангыз къалгьаныгьызда да, 
Ит джыйын бла къазакь бёрюча сермешдигиз. 

Къырылды, чачылды Аланла къралы. 
Итлеге аш болду аладан къалгъан. 
Итле баш болдула бир кёзюуге дери, 
Джайылдыла ала таулагъа дери. 

Алай а, 
Не бек кюрешсе да мурдар юзюк, къул къанлы, 
Алагьа тауланы бермеди джыйын джанлы, тау джанлы. 
Таула бизники болгъанлай къалдыла, 
Ёзге дыгаласларын къоймайла къанлыла. 

Муратлылла тауланы да кючлерге. 
Кюрешелле таугъа айланыб юрюрге. 
Алай а, мюйюз салдырама деб, 
Къулагъын кесдиртген эшеклей, 
Боллукь болур бу итлени ахыры... 

Ит кёб болгьанлыкъгъа, 
Бёрю болгъанлыкъгъа аз, 
Ит болуб бойнундан тагьылмаз Кавказ. 

Эркинлик турур джашиллей, 
наратлай, 
Кавказ да турур 
Кесин итледен тазалай, 
азатлай. 
Джаныбыз къор Аллахха-Тейриге. 
Эркинлик аманатды тёлюден тёлюге. 
Нартла айтдыла: 
"Аланчыкъла, сиз да ёсюб джетерсиз..." 
Аланла айтдыла: 
"Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз..." 
Тюркледен: нартладан, аланладан - 
Ата-бабаларыбыздан къалгъан аманатха 
Бизни джууабыбыз а неди? 

Огъесе, биз 
Ол ауур борчдан, аманатдан 
Сый бла къутулур орнуна, 
Кёзбаулукъгъа, субайлыкъгъа 
Кюрешген, сёлешген кибик эте, 
Келлик тёлюлени да 
Эркинликсиз, къраллыкъсыз къояргьамы башлагъанбыз?. . 


АЛАЙСЫЗ, БИЗ ХАЛКЪ БОЛАЛЛЫКЪ ТЮЛБЮЗ 

Джуртун, Халкъын сакълагъан аскерчи 
Сауутун-сабасын къолундан иймей, 
Ёлсе да, алай ёлюрге керекди. 

Тюзлюкню, Игиликни джакъчысы 
Назмучу да,- къаламы къолунда, 
Ёлсе да алай ёлюрге керекди. 

Сёз эталмагъанны этеди сауут, 
Сауут эталмагьанны этеди Сёз. 

Алай а, 
Не уллу къайгьыны, къазауатны да 
Ахыры келишиу бла бошалады. 

Келечиле сёз тауусуб келгенден сора, 
Айтылгъан болджалгъа къызны келтирелле. 
Сёзюне ие болмагъан адам 
Сыйсыз болады. Адамгъа тергелмейди бизде. 

Къарамайыкь 
Джууукъду деб, оноучуду деб, 
Уллу кърал къуллукъдады деб, 
Кючлюдю, залимди деб, 
Байды, бийди деб. 


Ит эсе, 
Итгеча къарайыкь анга. 
Терслигин кечмейик аны. 
Баям этейик, тюзюн айтайыкь. 
Алайсыз, итле хорларыкъла тюзню, 
Къабарыкъла, таларыкъла бизни, 
Бизнича чачылыб турмайла ала. 

Итле терк биригелле, 
Джыйын бола билелле. 
Артда бек къыйын боллукъду 
Ит джыйынны чачхан. 

Хаулеликни, ичкичиликни джаяргъа кюрешген, 
Джаш тёлюню джояргьа кюрешген, 
Халкъны мылхыр, сылхыр этиб, 
Алдаргьа, сауаргъа кюрешген, 

Хыйлалыкь бла, питналыкь бла, 
Зорлукь бла, артыкълыкь бла, 
Тоноу бла, мурдарлыкь бла 
Баш болургьа, бий болургъа кюрешген, 
Бизге тёре, олий болургъа кюрешген сыйсызлагъа, 
Ол тонгузлагъа бермейик джол. 
Джол берген, къол берген, сый берген 
Кеси да алача сыйсызды, тонгузду. 

Тюз Сёзню, Тюз Адамны багъалатайыкь. 
Халкъын сакълагьанны, Тюзлюкню джакълагъанны 
Сайлайыкь, сыйлайыкь, махтайыкь. 

Сёзю, иши да бир-бирин тутхан, 
Сёзю, иши да халкъына джарагьан, 
Игилик, Тюзлюк - иннети болгъан, 
Игиликге, Тюзлюкге къуллукь этген, 
Аллах деген, ийманы болгъан 
Керти адамланы тутайыкь ёрге. 
Алайсыз, биз Халкь болаллыкь тюлбюз. 

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ, САКЪЛАРЫКЪ… 

Къайда сиясетчиге да алдана, териле, 
Хакь джолдан аджашды Халкь. 
Ол кёб къыйынлыкь кёрген тёлюле 
Дуниядан боладыла талкь. 

Озгъан кюнлени эсге тюшюре да, 
Джюреклери кюе, джарыла, 
Къазауатха, сюргюннге да налат бере, 
Замансыз джукъланадыла ала. 

Джылла бла джыйгъан рысхылары 
Худжу къалгъанын кёрдюле ала. 
Бир тукъум терсликлери болмагъанлай, 
Джуртдан кери сюрюлдюле ала. 
Юйлеринден, мюлклеринден айырылгъан бла къалмай, 
Тийре джашаудан, 
мингджыллыкь адетледен айырылдыла ала. 
адамны Адам этген, халкъны Халкь этген 
Джууукъдан, джорукъдан, Джуртдан айырылдыла ала. 
Адаргы эркинликлеринден айырылдыла ала. 
Къуш тюгюнлей чачдыла аланы 
Сибирияны, Азияны тюзлерине. 

Эркишиле бу кърал ючюн къазауат этген сагьатда, 
Бу кърал къурутуб кюрешди аланы юйлерин-юйдегилерин. 
14-джыллыкь тутмакь азабдан сора, 
Халкъны сау къалгъан кесеги къайытды ызына. 
"Эркинлик" деб, "Джуртубуз" деб, къызына, 
Къайытды Минги Таууна, Кавказына. 

Ала этген умут болмады Джуртда да. 
Бурунгу къууат къалмады тауда да. 
Ёзге Тюзлюк къайтарды сауланы артха... 
Ёлгенлени уа ким къайтарсын джашаугъа? 

...Сюрюлген сагъатда да Халкь эдик биз, 
Сюргюнде-тутмакъда да Халкь эдик биз. 
Ызыбызгъа къайыта билдик,- Халкь эдик биз. 
Бюгюн а? Энди уа? Кимбиз, небиз биз?! 

Таулула эсек, аланла эсек биз, 
Тау джумхуриет деб, нек тохтамадыкь биз? 
Адамла эсек, муслиманла эсек, 
Ийнаннганла эсек, ийманлыла эсек, 
Къуран бла, шериат бла джашамайбыз нек? 

Иймансыз кърал 
Ийманлы халкъны кюрешеди къурутуб, 
Алай а, 
Бир ийманлы адам бир иймансыз къралдан 
Кючлю болгъанын къояды унутуб. 
Бюгюн бизни сакъларыкь кимди, ким?! 
Бизни сакъларыкь - 
Дин, тил, адет, билим. 
Хакь джолун, Хакъикъат джолун,- 
Къысхасыча, Аллах джолун 
Къаты тутса Халкь - 
Ёмюрде да болмазлыкъды талкь. 

20-чы ЁМЮРНЮ АЯГЪЫ. 

МОСКВАДАН СУРАТЛА 

1 
Садакъа кюбюрчегинден 
Къачы да кёрюнмей, бабас кийимли, 
Халкь кёб басыннган джерде, 
Къара джинча, сиреледи. 

2 
Джолну эки джанында 
Къачхы кёкенле кибик, 
Къарачурукь, джаланбут 
Сюелелле къахмеле. 

3 
Майданда оймакъчыла 
Телилени терилтиб, 
Арагъа алыб аланы, 
Ачхаларын къымалла. 

4 
Не эслеб къарасанг да, 
Хаэна ишлеген кёрмезсе. 
Быллай болумда халкь 
Къалай джашайд, билмезсе. 

Тёгерек - сатыу-алыу... 

Джылдан чыкъгъан адамла 
Къол арбачыкъланы тартыб, 
Учуз ашарыкь излей, 
Айланалла хырылдаб. 


5 
Калак адамла, итле, 
Шашханла, эсиргенле, 
Тюрлю-тюрлю къахмеле, 
Мурдарла, тоноучула, 
Гудула, гудучула 
Толтургьанла шахарны... 

6 
Къуллукъчула улху бла, 
Полисле да джасакь бла 
Тышындан келген халкъны 
Сыдыралла терисин. 

7 
Эресейни кёзюн алыб, 
Орнуна ачха салыб, 
Эресейни рухун алыб, 
Орнуна ачха салыб, 

Сокъур этиб, къул этиб, 
Кюрешеди Ибилис. 
Отуз кюмюш болгъанды 
Хар нени да багьасы. 

8 
Ёзге быллай болумда да 
Ибилисге, шайтаннга тюл, 
Уллу Аллахха къуллукь этген 
Керти адамла бардыла. 

Аз эселе да ала, 
Аллахха шукур, бардыла. 

Аллайла сау болуб, 
Халкъ 
балчыкъгъа батыб къалмаз. 
Балчыкъдан чыкъмай къалмаз. 

Аллах айтса. 
Инша Аллах.

ТАУЛУ КЁЗЛЕ 

Кавказгьа джетген къыйынлыкъны дерти 
Таулу кёзледе турады къайнай; 
Таулу кёзледен, ол джити кёзледен 
Къама учла туралла къараб. 

Джуртубузгъа къылыч бла киргенле 
Къылычдан ёлюрге керекдиле бары. 
Халкълагъа зорлукь, сюргюн этгенле 
Азаб чегерге керекдиле бары. 


Кёзю къысыкь, ачыкь эсе да, 
Къулагъы сары, акъ эсе да, 
Башы чыгыр, чырпа эсе да, 
Башхасы джокъду: 
Шох эсе - шохду, 
Джау эсе - джауду. 

Джау аскерни алыб келген сатлыкь, 
Атажукин эсе да, Амантиш эсе да, 
Къул эсе да, бий эсе да, 
Башхасы джокъду - сатлыкъды. 

Ёлюмдю - Тёре кесген алагъа, 
Къара багъанада къаллыкъды атлары. 

Ёмюрлени узагъына 
Кюч бла, хыйлалыкь бла 
Ата джуртубуздан, Ана тилибизден, 
Миллет атыбыздан, миллет ангыбыздан, 
Тарих эсибизден, адетлерибизден, 
Джорукъларыбыздан, тёрелерибизден, 
Сыйыбыздан-намысыбыздан, 
Бек алгьа уа - динден, иймандан, 
Айырыргъа кюрешелле бизни. 

Ма аны ючюн ушай болурла 
Таулу кёзле къама учлагъа. 
Уруш элиясы чартларча болуб, 
Аны ючюн тура болур алада. 

ХАЛКЪЫБЫЗНЫ ЗУЛМУДАН КЪУТХАРАЛСАМ 

Ийманлы халкь, муслиман халкь болсагъед, 
Гяуур бизни арабызгъа кирмезед, 
Къауумлагъа, сыныфлагъа бёлмезед, 
Бизге къайгъы, палах, бушуу келмезед. 

Эй, дин кючлю, ийман толу болсаед, 
Дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъсаек, 
Бир иннетде, бир масхабда турсаек, 
Неден, кимден келиред бизге къоркъуу? 

Барыбыз да Аллахны джолунда барсакь, 
Джашауубузну Къураннга кёре къурсакь, 
"Аллах бирди, файгьамбар хакъды" деб, турсакь, 
Ким хорларед бу дунияда бизни? 

Хар таулу "Аллаху акбар!" деб, турса, 
Уллу Аллах бизни бла болса, 
Дин-тил-джурт-къан къарнашла бир-бирни тутсакь, 
Хар насыбдан толу юлюшлю болурек. 

Халкъыбызны зулмудан къутхаралсам, 
Зауукь, къууанч не болгьанын билирем. 
Аны Юй болуб, Кърал болуб кёралсам, 
Эм насыблы адам болуб ёлюрем. 

Ол, ийманы бла, билими бла баш болса, 
Энчи Юй болуб, кърал болуб джашаса, 
Мен насыбдан, къууаннгандан ёлюрем. 

ДЖАРАЛА БЛА НАЗМУЛА 

Эски джарала сау болургъа, 
Джангы джарала тюшелле. 
Кёгетле кибик, назму тизгинле, 
Къыйын кюнде да бишелле. 
Ёзге, не хайыр аладан. 

ХАРАМ АЛИМЛЕГЕ, ПОЭТЛЕГЕ 

"Хайт" де, кесинги бошлама, 
Тарыгъыб, джылаб башлама. 
Нарт халкъны - тюрк-алан халкъны 
Уланыса, унутма. 

Ёлгенлени джылауун эте, 
Сауланы унутмайыкь. 
Кетген къыйынлыкь бла 
Бюгюннгюден джашынмайыкь. 


Бюгюн да табсызды хал - 
Джауады, ырхы келирчады. 
Биз а, 
Былтыр буз ургъанын айтыб, 
Бюгюннге себеб излейбиз. 

Джангы тарихибизни да талайла - 
Аны айтыргъа къоркъабыз да, 
Башыбызны къумгъа сугъуб, 
Эски тарих бла кюрешебиз. 

Къралны, кърал башчыны да, 
Терслигин, мурдарлыгъын 
Джюз джылдан тюл, минг джылдан тюл, 
Бюгюн айтыргъа керекди. 

Бюгюн кюреширге керекди 
Халкъны кьыргъанла бла, тонагьанла бла. 
Таб, алгьадан кюреширге керекди, 
Аллайла болмаз ючюн. 

Керек кюн бугъунуб туруб, 
Къыйынлыкь кетгенден сора, 
Халкъны тюб этгенден сора, 
Тубаннга юргенден не барды? 

Джанлы стауатха келгенде, 
Къашбакъгъа, баугъа киргенде, 
Къойланы кау-куу этгенде, 
Ит "хаф" демей тынгылаб турса, 
Къоркъгъандан, бугъунуб турса, 
Бёрю узайгъандан сора, 
Экинчи кюнде-зат да чабса, 
Анга не дерге керекди, 
Анга не этерге керекди? 


Аллай итни уа, къойчула, 
Сезер-сезмез къуруталла. 
Бизни итлерибиз-интеллигентлерибиз 
Быллай затланы "унуталла". 

Бизни тарихчилерибиз, джазыучуларыбыз 
Аюню кёре тургъанлай, 
Ызын ызларгъа кюрешелле. 
Ой ётсюзлюк, ёзексизлик! 

Дагъыда ол факъырала, 
"Эркишибиз, алимбиз" деб, 
Уялмайын сёлешелле. 

Чингисхан, 
Тимур, 
Сталин деб, 
Джаншаб турургъа боллукъду, 
Ермоловну, Эмануельни да 
Ара-арада сагъына. 

Чеченни къырдыра тургъан 
Элсинлеге, путинлеге да 
Налат берлик болурбуз 
Он джылдан, не джюз джылдан. 

Да алайды, 
Алимни, джазыучуну 
Ийманы, бети болмаса, 
Кёлю-ётю болмаса. 

Тубаннга юрген итле - 
Харам алимле, поэтле: 
Душман атхан сюекни 
Кемиригиз, семиригиз. 

Зулму кърал суратыгъызны 
Сый къангагъа да тагьар. 
Халкъыгъыз а, атыгъызны 
Къара багьанада къояр. 

АУРОПАГЬА МИНГИ ТАУДАН КЪАРАБ 

Мийик Кавказ таулада джашагьан 
Минги таулулабыз биз. 
Бизден энгишгеде, 
тёбенде, 
тюбде 
Зийна тиширыуча джатады Ауропа. 

"Уят-намыс" деген затладан къутулуб, 
Къойнун, бутун кёргюзтюрге кюреше, 
Кеси-кесин сылай, ынгычхай, 
Бизден умут этгенча, къарайды Ауропа. 

Джокъмуду аны разы этерик бир эркиши анда? 
Огъесе, 
Бурунларына, къулакъларына сыргъаланы тагъыб, 
Эркишиле да, 
Тиширыу маталлы болуб къалгьан болурламы анда?! 

Нафсына берилиб, гюнахха батыб, 
Айырылмай къыз, джаш, эгеч, къарнаш, 
Ата, ана - бары булгъаныб, къатышыб, 
Хайуан сюрюуге ушайды Ауропа. 

Он фарызны да алмай къулакъгьа, 
Динни да - кёзбау байракь этиб, 
Кесича болмагьаннга да ат-бет атай, 
Ичинден чирий турады Ауропа. 

Бизни да бу мийикликден 
Кесини тенглигине тюшюрюр ючюн, 
Бизни ислам динден, иймандан чыгъарыр ючюн, 
Шериатдан, намысдан айырыр ючюн 
Не тюрлю хыйныдан, хыйладан турмайды артха. 

Къурт ургъан татлы алмагъа ушайды Ауропа. 
Ай медет, алданыб, андан къабхан таулу 
Кавказ джаннетинден айырылады. 
Артда сокъуранады, ызына уа - джол джокъ. 

...Алкъын кёб заман керекди Ауропагъа 
Бизни мийиклигибизге чыгьар ючюн, 
Рух тереги, ахлакь тереги 
Таулада кибик чагъар ючюн. 

ДЖАРЫКЪ БЛА КЪАРАНГЫ 

1 
Кёкде джулдузла, 
Джерде адамла 
Къарангы бла къазауат этелле. 

Къарангы, не кючлю болса да, 
Джарыкъны къоялмайды джутуб. 
Джарыкъны кийимиди къарангы. 
«Кийиминги сау джырт»,- 
Буду анга алгьышыбыз. 

Къара кийиб турады джарыкь. 
Ёмюрлюк къара.- 
Джукъланнган Джарыкъла, 
Джулдузла, Адамла ючюнмю? 
Къайдам. 

Огъесе, 
Къарангыдан, къарангыда джаратылгъаны, туугъаны, 
Айныгъаны ючюнмю? 
Ахыры, джукъланыб, 
Дагьыда къарангыгъа кёмюллюгю ючюнмю? 

Огьесе, къарангы, 
Тура-туруб, кюреше туруб, 
Бир кюн дагъыда 
Джарыкъгъа буруллугъу ючюнмю? 

2 
Джарыкъны ата-бабасыды къарангы. 
Къарангыны баласыды джарыкь. 
Не къарангы ата-баба да, 
Сабийлерине джарыкь джашау излейле. 

3 
Къарангы кесин кёрюр ючюн 
Джандыргъан чыракъды джарыкь. 
Сокъургъа таякь керекча, 
Къарангыгъа да джарыкь керекди алай. 

4 
Джарыкь къарангыдан тууады. 
Алай а, 
Джарыкъны джукълатхан къарангы тюлдю. 
Болджалды. 

5 
Джарыкь да, къарангы да 
Ёмюрлюкдюле. 
Ёмюрлюкдюле джашау да, ёлюм да. 

6 
Хар не сыфыргъа тюшюб, 
Джангыдан башланады ёрлеу. 

7 
Тирилиу — джашау — ёлюу; 
Ёлюу — тирилиу — джашау; 
Джашау — ёлюу — тирилиу; 

8 
Бу джорукь, бу адет 
Ёлюмсюздю, ёмюрлюкдю. 
Джашайма, 
Ёллюкме, 
Тирилликме. 
Джан - ёлюмсюздю.

ИЙМАНДА КЁРЮШЕЙИК 

Мен 
Тюрк миллетни 
Алан юзюгюню 
Къарачай къауумуну 
Адурхай союну 
Лайпан тукъумундан чыкъгъан 
Аббас улу Билалма. 
Атам — Хурзукчуду, 
Джагьа Лайпанладан 
Матайны джашыды; 
Анам Дауус - Учкуланчыды, 
Трам Семенлени 
Белкъау атауулундан 
Илиясны къызыды. 

Мен 
Юйде бешинчи сабий болуб, 
Сюргюнде - 
Къыргъызстанны Кок-Сай элинде 
1955 джыл 
Нисан/апрель/ айны 12-де 
Туугъанма. 

Хурзук, Учкулан, 
Акъ-Къала, Къызыл-Къала, 
Кок-Сай, Къызыл-Къала, 
Ючкёкен, Москова... 
Ким биледи, 
Энтда къайда джашаргьа тюшерин. 

Адабиятчыма. 
Сёзлеге джан салама, 
Айнытама, джашатама - 
Олду усталыгъым. 

Сёзню сёз бла уруб, 
Джюреклеге джилтин чартлатсам, 
Бузджюреклени да эритсем, 
Джылытсам, джарытсам, 
адамны бир кесек Адам эталсам, 
Игиликге кёллендиралсам, 
Аны 
Шайтандан-харамдан-гюнахдан айырыб, 
Аллах джолуна тарталсам,- 
Сора, 
Муратыма джетгеннге санарыкъма. 
Мен 
Файгьамбарыбыз алейхи-с-саламны 
Азанчысыны атын, иннетин да джюрютгеним себебли, 
Мени азаным да - адамланы 
Фикирлерим бла, шийирлерим бла 
Аллахны джолуна чакъырыуду. 

Къуранда айтылгьанны 
Айтыргъа кюрешгенден ары 
Башха къарыу, башха фахму 
Джокъду бизде. 

Аллахдан тилейме 
Кесиме, миллетиме да 
Насыб-ийман, 
Ийман-насыб. 

Ол болса, 
Башха не керекди бизге? 
Джерде, Айда да тюл, 
Московада, Къарачайда да тюл, 
Ийманда кёрюшейик. 

ДЖОКЪДУ ТЫНЧЛЫКЪ ТЕРЕКГЕ, ДЖЮРЕКГЕ ДА 

Къарайма къаяда терекге: 
Айырылгъанды джерден, чегетден. 
Излегенди чыгъаргъа кёкге - 
Не умут эте эсе да Кёкден. 

Огъесе, чегетни джарсыуун, 
Кесиле тургъан чегетни джарсыуун, 
Къуруй тургъан чегетни джарсыуун 
Айтыргъамы излегенди Кёкге? 

Шыбыла чартлайды тюз къатында, 
Джелле, боранла кюйдюрелле бетин. 
Къыш чилле, джай чилле да къадалады анга - 
Мен терекни ангылайма дертин. 
Кёкдегиле тарталла ёрге, 
Джердегиле энгишге тарталла. 

Кёк бла Джерни арасында 
Турады ол ангылаталмай сёзюн. 
Мийик къадарына берилиб турады, 
Исса файгьамбарча керилиб турады. 

«Къыйналгьанла сенден сора да барла»,- 
Деб, кёлюмю басаргъа кюрешеме. 
…Кесим да къутулургъа, дунияны да къутхарыргъа 
Излей, Аллах бла сёлешеме. 

«Джерде къалыргъа джокъду мадарынг, 
Кёкге тарта эсе къадарынг». 

…Къаяда джелле тарагъан терек, 
Дунияда къайгъыла талагьан джюрек. 
Бирча джууукъбуз Кёкге да, джерге да. 
Джокъду тынчлыкь джюрекге, терекге да. 

КЪАЧХЫ ТЕРЕКЛЕ ДЖАЗДЫРГЪАН НАЗМУ 

Джылны къайсы чагъы да ариуду: 
Къачдан джазны несиди артыкь? 
Алай а, къоркъама, къайтарыб сорама: 
Нек титирейме джетед деб, къартлыкь? 

Джазгъыда джашил эди терек, 
Энди, чапракь арыта сиреледи. 
Анга къараб ёхтемленеди джюрек - 
Ол аякь юсюнде тургъанлай ёледи. 


Адамла да, тёшек болмай, бюгюлмей, 
Къартлыкъгьа, ёлюмге да тюбеселе алай, 
Ким биледи, ачы къадарыбызны биз да, 
Сакъларыкь болурек рахат, ышаргъанлай. 

ЮЧДЕН ДАГЪАН 

Джюрекге ауузлукъду намыс, 
Джюгенни тутхан а — ангы. 
«Ючден дагъан таймаз» - 
Буруннгула билгенле аны. 

Ала толу болсала, 
Адамлыкь да болады толу. 
Ол ючюсюню бирлигине 
Айтхан болурла насыб деб. 

ИЙМАННЫ, УМУТНУ ТАС ЭТМЕЙИК БИЗ 

Юй башында тебсейди джангур, 
Джер башында тебсейди джангур, 
Элия да «харс» деб, къычырад, 
Тебсеуню джангырта, къыздыра. 

Кёкге чыкъгьаны булутду, 
Джерге эннгени уа — джангур. 
Мен да джашайма умут бла - 
Джашау къайытыр, джангырыр. 

Булут кийимин сау джыртса элия, 
Кёкде да, джерде да — джашнау. 
Кебиннге чырмалса да дуния, 
Ёлюм бла бошалмаз джашау. 

Джангы дуния, джашау башланыр, 
Бир-бирни таныб, тансыкъларбыз анда да. 
Нюр джарыкъда кёрдюм башланы - 
Ол джарыкь ёлюмсюздю къайда да. 

Аллах берген джаныбыз — ёлюмсюз, 
Ёмюрлюк тюлле къыяма къыш, къар да. 
Ийманны, умутну тас этмейик биз - 
Башха дунияла, джашаула да барла. 

Юренннген кийимингден, юйюнгден, джерингден 
Айырылгъан къачан да къыйынды. 
Алай а, не этериксе, джокъду амал - 
Баш Тёреге, Оноугъа, Джорукъгъа сыйынмай. 

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда, 
Джашау, ёлюм да — кюн бла кечеча. 
Келе, кете тургъан затлалла ала - 
Джокъду къыйынлыкь биз сыйыт этерча. 

Аллах берген джаныбыз ёлюмсюз, 
Ёмюрлюк тюлле къыяма къыш, къар да. 
Ийманны, умутну тас этмейик биз - 
Хар неде да бир магьана барды. 

АКЪЫЛ, САУЛУКЪ, КЮЧ ЭМДА НАСЫБ 

«Менме эмен, эмеген»,- 
Деди къара кюч. 

«Сен махтанма керексиз, 
Мени кючюмдю чексиз»,- 
Деди акъыл. 

«Менсиз сиз джукь да тюлсюз, 
Менме алгьыш, махтаулукь»,- 
Деди алагьа саулукь. 


«Кюч да, акъыл да, саулукь да 
Менсиз несиз? Бир джукь да. 
Тынч туругъуз махтанмай»,- 
Деди алагъа насыб. 

ФАХМУ БЛА ИЛХАМ 

«Мен болмай,- деди фахму,- 
Туумаз джыр не да назму». 

«Фахмуну учундургъан а, 
Ма менме»,- деди илхам. 

Ала бир-бири бла 
Даулашыргьа болдула. 
Джыр, назму да джазылмай, 
Кёкде, джерде къалдыла. 

2001-чи ДЖЫЛГЪА АТЛАЙ 

«Джанынг да джангырады Джангы джыл, 
Дуния да джангырады Джангы джыл... ». 
Агьара, ышара келеди Джангы джыл. 

Алай а, 
Адам тюрленир, нюрленир, игиленир деб, 
Бош умут эте болурму Джангы джыл, 
Энтда джангыла болурму Джангы джыл? 

АДАМ 

Чексиз къарангыда Кюн джангыз кеси Джанады. 

НАСЫБЫ ТУТХАН ШАЙЫР 

Тауда, мийикде бир дорбун болса, 
Тёнгегинг сыйынырча бир орун болса, 
Къагъыт болса, къалам болса, 
Кёкден да илхам, салам болса, 
Айтыр сёзюнгю Аллах ауузунга салса, 
Тынгыларча, ангыларча Халкъынг да болса, 
Насыбы тутхан шайырса сора... 
…Ёлгенден сора тынчайырса сора, 
Ары дери уа кюреш, къаджыкъма, 
Аманатны толтур, къыйналсанг да, тарыкъма. 
Сенсе къутхарлыкь элинги, халкъынгы, 
Намысын, тилин сакъларыкь да аны. 
Айт, 
сагъайт, 
тюшюндюр, 
кёллендир ахлунгу - 
Аны ючюн бергенди Аллах фахмуну. 

Аллахны аты бла сакъла адамны, 
Джинден, шайтандан къоруула аны. 
Башханы къутхаргьан къутхарады кесин да, 
Аллах разылыгъын табсын ишинг да, сёзюнг да. 

РАМАДАН АЙНЫ ШИЙИРЛЕРИ 

Эркин болуб динибизге, 
Бош болуб тилибизге, 
Ие болуб джерибизге 
Джашар кюнню, Аллах, сен бер. 

Ийманыбыз толу болуб, 
Къуран, шериат джорукь болуб, 
Кёллерибиз джарыкь болуб, 
Джашар кюнню, Аллах, сен бер. 

Джахилликни кёрге кёмюб, 
Илму, билим тёрге ётюб, 
Адам улу къууанч этиб, 
Джашар кюнню, Аллах, сен бер. 

Тауубузда — джашил байракь, 
Джерибизде — джашил байлыкь, 
Джаннет джуртда джашар насыб, 
Я Аллахым, сен бер бизге. 

Тыйыншлы эт адам атха, 
Биз чыдарбыз къалгъан затха, 
Джокъду Тейри Сенден башха, 
Ла илаха илляллах. 

Дуния намыс, ахрат азаб, 
Ол экисинден къоркъгьан инсан,- 
Олду керти батыр инсан, 
Олду керти джигит инсан. 

Бу дуния да — Аллахданды, 
Ол дуния да — Аллахданды: 
Бири ючюн атма бирин. 
Экисин да алсын кёлюнг. 

Аллах берген затны сакъла, 
Ол кёргюзтген джолда атла, 
Таза болсун ичинг-тышынг, 
Халал болсун сууунг-ашынг. 

Сенден джетмей къайгьы, заран, 
Табигьатха, адамгъа да, 
Юлюшлю бол, насыблы бол 
Бу дунияда, ахратда да. 

Табыб Аллах разылыгъын, 
Табыб миллет разылыгъын, 
Ийман джолда, Хакь джолда 
Барыб турургъа кюреш. 

Эркин болуб динибизге, 
Бош болуб тилибизге, 
Ие болуб джерибизге 
Джашар кюнню, Аллах, сен бер.

БИР ХАЛКЪНЫ АХЫР АДАМЫ 

Бир халкъны ахыр адамыды бу. 
Андан сора бу тилде сёлешген 
Дунияда джангыз бир адам джокъду. 

Атасы-анасы, эгечи-къарнашы, 
Тукъуму-ахлусу, 
Джууугъу-узагъы - 
Халкъы, бютеу халкъы - 
Ёлгенле бары. 

Аны джырларына, кюулерине 
Ким тынгласын, 
ким кюйсюн, 
ким къууансын?! 

Бу адамны джокъду 
Не Джурту, 
не Халкъы, 
не Ана тили: 
Джукъланнган джулдузну джарыгъыды 
Бу адам. 

Кетген ёмюрледе 
Ата джуртун кючлеген эди джау; 

Джау тюбюнде къалгъандан эсе, 
Гяуур болгъандан эсе, 
Гяуургъа бойсуннгандан эсе, 
Ёлюмню сайлагъанды аны халкъы. 

Сау къалгъанла 
Муслиман топракъгьа кёчюб кетгенле; 
Къуш тюгюнлей чачылгъанла - 
Эригенле, тас болгьанла. 

Адам улу къараб тургъанлай, 
Бир халкь тюб болгъанды. 
Адам улугъа аны ючюн да 
Этилликди соруу-сууал. 

Тюб болгъан халкъны ахыр адамы 
«Ла илаха илляллах»,- дей, 
«Аллаху акбар»,— дей, 
Аллахны аллына кетиб барады. 

Не ючюн тюб болду бу халкь? 
Алай нек болду аны джазыуу?! 
Недеди, кимдеди терслик? 

Сендеди, мендеди терслик. 
Хоншуладады терслик. 
Адам улудады терслик - 
Джакъламадыкь, къутхармадыкь аны. 
Джаныуардан-джаудан сакъламадыкь аны. 
Биздеди терслик. 

Кёзюбюзню сокъур этдик, 
Къулагъыбызны сангырау этдик 
Къыйынлыкь джетгеннге 
Болушмаз ючюн... 

Адамлыгъыбыз къайда?! 
Муслиманлыгъыбыз къайда?! 
Аллай къыйынлыкь 
Джетмезми бизге да? 

Ол заманда 
Сокъуранырбыз, тюшюнюрбюз, 
Алай а, кеч болур, кеч...

ФАХМУЛА, УСТАЛА 

Барла фахмула алкъын 
Насыбха, къууанчха – 
Джан салыб къойгъан 
Ташха, агъачха. 

Тиллендириб къойгьанла 
Ташны, агъачны. 
Джазгьа бургьанла 
Кюз бла къачны. 

Сёзге джан салгъан Фахмула, Устала - 
Халкъларын, Джуртларын асры сюйгенден 
Ёлелле ала. 
Ташха, Терекге, Сёзге, Макъамгъа 
Джанларын юлешиб, 
Кетелле ала. 

Сау болуб ала 
Джуртха джокъду къоркъуу, 
Тилге джокъду къоркъуу, 
Халкъгъа джокъду ёлюм. 

Джашайла ала 
Джашар ючюн Халкь. 
Ёлелле ала 
Ёлмез ючюн Халкь. 

Аз болсала да, бардыла ала. 
Шукур Аллахха, бардыла ала - 
Кераматлары болгьан 
Фахмула, Устала. 

КЕСИМЕ АЙТАМА, СЕН ДА ЭШИТ 

Бу рамазан айда — оразалыкъда, 
Тазала джюрекни харамдан, зарлыкъдан, 
Джаханим тютюнден-джалындан-къурумдан, 
Къаланыб тургъан кирден-букъудан. 

Айырмасанг халалны, харамны, 
Айырмасанг сууабны, гюнахны, 
Айырмасанг игини, аманны, 
Болмаса Аллахынг, ийманынг,- 

Сора сени адамлыгъынг неди, 
Балчыкъда тонгуздан башхалыгъынг неди? 

Аллах сени джаратды, джан берди, 
Адам бол деди, эс берди, анг берди. 
Келечилерин ийди, Китабларын ийди, 
Джол кёргюзтдю, джангылмазынгы сюйдю. 
Анаяса этиб, Адам улуну барына Къуранын ийди. 


Джолну, джарыкъны, нюрню кёрмейме деме, 
Къалай джашаргъа кереклисин билмейме деме. 
Аллах Къуранында айтханча джаша - 
Хакь джол олду, насыб джол олду, 
Эки дуниягъа да нюр ачхыч олду. 

БЁРЮ, АЮ эмда ИТЛЕ 

1 
Тюрк бёрюден нек къоркъады дуния?! 
Кимге къыйынлыкь салгьанды ол?! 
Кимле кюрешелле аны аман атха чыгъарыргьа? 
Итлеми? Аламы? 
Ала юре берсинле. 

2 
Тюрк бёрю бла къоркъуталла дунияны, 
Орус аю бла да къоркъуталла дунияны. 
Аланы бир-бирине этелле, 
Къалгъанланы да алагъа юсдюрелле- 
Джюрекледе джаулукъну, 
кёрюб болмауну ёсдюрелле. 
Кимлеми? Итле. 
Биягъы итле. 

3 
Алай джаратылгъанды дуния. 
Бёрюлени, аюлени да Аллах джаратханды. 
Итлени уа — Ибилис. 

Бу затны билирге керекди. 
Анга кёре джашау этерге керекди. 
Итледен къутулмай, 
Бёрюге, аюге да джокъду джашау. 

КЁЛЕККЕЛЕ, ДЖАРЫКЪЛА, НЮРЛЕ 

Кюнюнг не къадар къысха болса, 
Кёлеккенг о къадар болады узун. 
Кюнюнг батыб бошаса, 
Кёлеккенгден да къалмайды джукь. 

Кеслери ол дуниягъа кетгенликге 
Кёлеккелери, аджашыб, 
Бу дунияда айланнганла да бардыла. 
Джазыкъла, 
Ёлюмсюзлюк деб, туралла анга. 
Ёлген джулдузну джарыгьычады ол. 

Ким биледи, 
Джарыгъы джукъланнгынчы, 
Джулдуз тирилиб да къалыр. 
Къабырлары нюр джана тургъанлай, 
Шыйыхла, тирилиб, 
Къабырларындан къобаргъа да болурла. 

Дини, ийманы, кераматы болмагъан ийнанмазча, 
Кёлеккеле, джарыкъла, нюрле,- 
Тюрлю-тюрлю аламатла, сейирле 
Кёбдюле дунияда. 

АНГЫ БЛА ДЖЮРЕК 

Кёрюне да болурма сабырча - 
Къураннга таяна, сёлешеме. 
Джюрегим а мени — сабийчад, 
Кюн таякъны тутаргъа кюрешеди, 
Дуниялыкъгъа алданыб кюрешеди. 

Джазгъы хауа айланнганлай, 
Кёкрекден чыгъаргьа излейди, 
Ариу къызны ызындан 
Чынгаргъа, чабаргъа излейди. 

Ангы уа джюрекге ауузлукь салыб, 
Джюгенни тутады къысха. 
Аланы даулашханларын эшитмей, 
Къатлары бла озалла къызла. 
Къызла, джазла да озалла, узаялла... 
Гюнахдан тыяргъа кюреше аны, 
Джюрекни гюнахына киргенди ангы. 

Энди экиси да къартайгъанла, 
Дауларын, даулашханларын да къойгъанла. 
Бирер джары тартыб ангы бла джюрек 
Джерден айырылмай къалгъанды тёнгек. 

ТЮШ 

Бушууну къанатларында 
Бир къууанч хапар келгенди. 
Лайпанланы Билал хаджи 
Шейит болуб ёлгенди. 

Джуртха атылгъан окъладан 
Бирин кёкреги бла тыйгьанды. 
Джаны Аллахха аманат, 
Джашауун Халкъгъа къойгъанды. 

Джашагъаны, ёлгени да - 
Ийман ючюн, дин ючюн, 
Уллу Аллахны джолундан 
Халкъыбыз таймаз ючюн. 

Миллет ючюн, Джурт ючюн 
Джашауун къурман этди. 
«Аллах, 
Адам, 
Халкь» дегенлей, 
Керти дуниягъа кетди. 

БОШ УМУТЛА 

«Ала тирилликле 
Мен ёлгенден сора. 
Алагъа сый берилликди 
Мен ёлгенден сора. 
Дунияда 
Алайды адет». 

Ийнанмагъыз, 
Алдайды поэт. 
Сизни тюл, 
Алдайды кесин. 

Аллахны Сёзюн 
Сан этмегенле, 
Аны сёзюнеми 
Билликле тынглай? 

Джашагъан къыйынды, 
Ёлген да — алай. 

ДЖАНГЫЛАДЫ ДЖАНГЫ ДЖЫЛ 

Бек джазыкъды бизге атланнган Джангы Джыл да, 
Джангылады бизге ышаннган Джангы Джыл да. 

Алгъындан да аман болгъанд адам улу, 
Джокъ джаныуар, хайуан да андан уллу. 
Аллахны чамланнганы аны ючюндю, 
Ахырзаманны иери да аны ючюндю. 

Тюшюндюрюрге иймедими файгъамбарларын, 
Анаяса этиб, иймедими Китабларын-Китабын?! 

Джаратханны сан этмейди адам улу, 
Ол айтханны этмейди адам улу, 
Ийнанмайды, тюшюнмейди адам улу... 

Аллаху тагъала не этсин чамланмайын?! 

Бек джарлыды бизге атланнган 
Джангы Джыл да, 
Къаннга, кирге булгъанныкъды 
Джангы Джыл да... 
Кесинден да, дуниядан да бошарыкъды адам улу - 
Джокь джаныуар, хайуан да андан уллу. 


Джангылады Джангы джыл, джангылады, 
Огъесе, джюрегиммиди джангылгъан? 

БАРЫБЫЗГЪА АМАНАТДЫ 

- Къара: къайдан тиеди Кюн? 
- Къарачайдан тиеди Кюн. 

- Къара: къайдан тиеди Ай? 
- Къарачайдан тиеди Ай. 

- Къара: къайдан джауады къар? 
- Къарачайдан джауады къар. 

- Минги Тау а къаллай тауду? 

- Минги Тауубуз а аллай тауду, 
Джети къат кёкге джетген. 
Джабаль-ан-Нурну къарнашыды, 
Шыйыхла зиярат этген. 

- Агъарады къайры, къайдан? 
- Сау дуниягъа Къарачайдан. 

- Башланады Кёк да къайдан? 
- Къарачайдан, Къарачайдан. 

- Кёк — Къарачай, Джер — Къарачай... 
Неденди ол, некди алай? 

- Къарачай — Джуртунгду сени, 
Къарачай — Халкъынгды сени. 
Нюр джаннганы аны ючюндю, 
Къууаннганынг аны ючюндю. 

Уллу Ата-Ана — олду. 
Сакъла аны — сыйды, борчду, 
Кераматды, аламатды, 
Барыбызгъа аманатды. 

НЕ ЮЧЮН 

Джана-кюе, джана-кюе, 
Адам да ёледи дейле. 
Джана-кюе, джана-кюе, 
Кюн да джукъланныкъды дейле. 

Кюнню джаны джокъду, 
Алай а джанады, 
Джанады, тауусулады ол да. 

Адамны джаны барды, 
Алай а, адамгъа да 
Келеди ахыр кюн, ёлюм. 

Неди мадар? 
Бумуду къадар? 
Джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз. 
Не ючюн, ким ючюн? 

Барды соруу. Джокъду джууаб. 
Не ючюн? Не ючюн? Не ючюн? 

ХАКЪ КЕРТИСИ 

Айтама 
Къуранны окъугъандан сора: 
Джокъду Китаб Къурандан сора. 

ЭКИ ЗАМАН 

Алгъын суу таза эди... 
Джанкъылыч да база эди 
Аны къучакъларгъа. 
Эки джагъасын байлаб, 
Кёпюр болуб турургъа. 

Таза суу бла 
Джан къылыч кёпюр, 
Сюйюнюб, 
Къарай элле бир-бирине. 

Энди суу мутхузду, кирди. 
Юсю бла тартылгъан да 
Тейри къылыч тюлдю, 
Кёпюрдю, темир кёпюр. 

ХОРЛАМ АЛАНЫКЪЫДЫ 

- Бу къралда джашарыкь эсенг, 
Аны джоругъуна бойсун. 
Джаратмагъан кетсин тышына, 
Алай тюл эсе, 
къайгъысын къойсун. 

Тышындан келген кетсин тышына, 
Мен а — бу джерни уланы — айтама: 

- Джуртуму чёбюне, ташына, 
Хар бир чёбюне, ташына 
Ие болургъа керекме. 

Аллах берген бардыла затла: 
Дин да, тил да, Джурт да. 

Аланы джашатыуду буйрукь, 
Аланы джашнатыуду буйрукь - 
Джаратхан Аллахха этеме къуллукь. 

Кърал айтхан тюл — Къуран айтхан, 
Адам айтхан тюл — Аллах айтхан. 
Джангыз ол джолду — 
Акъ джол, Хакь джол. 
Аллах кёргюзтген джолду ол. 

Адамла къурагъан адетле, джорукъла, 
Адамла чыгъаргъан адетле, джорукъла - 
Бары ётюрюкдю, джалгъанды, харамды. 
Аллахны буйругъуна бойсуннган кърал, 
Аллахны джоругъу бла джашагъан халкь, 
Аллах айтхандан чыкъмагъан адам - 
Шайтанны, зулмуну, ёлюмню да хорларыкь алалла. 
Хорлам аланыкъыды. 

ДЖАША 

Бушуу энеди Айдан. 
Къууанч а келеди къайдан? 

Джашау — къабырлада акъ чакъгъан терек. 
Ёлюклеге уа къууанч бармыд? Къайдам. 
Ёллюклеге да къууанч бармыд? Къайдам. 

Къабырлада чакъгъанды балий. 
Тик къаяда ёседи нарат. 
Ташны тешиб чыкъгъанды кырдык. 
Айталла ала: 

Берилген болджалдан толу хайырлан. 
Къаллай болумда да джашаргъа кюреш. 
Джарыкъдан, насыбдан юлюш алыргъа кюреш. 
Ёлгюнчю 
Джашаргъа кюреш. 

Бош къайгъылагъа талатма кесинги, 
Бош сагъышлагъа бёлме эсинги. 

Саудан ёлме, къууаныргъа кюреш, 
Ёлгюнчю джашаргъа кюреш, 
Джашаудан юлюш алыргъа кюреш. 

Кюл, къууан, зауукълан, насыблан! 
Джашау байрагъын джиберме къолдан. 

Эркишилик — олду. 
Акъылманлыкь да — олду. 
Джаша. 

КЕРТИ ИЙМАННЫ ЁМЮРЮ БОЛСУН 

Джангы джыл, ёмюр, мингджыллыкь да 
Ай тутулгъандан башландыла. 
Сотур болгъан эски джарала да, 
Джангы къайгъыладан ашландыла. 

Не этерикди тутулмайын Ай да, 
Гяуур къралла къутура турсала, 
Муслиманланы къыра турсала, 
Тюзлюгюн табмаса Малкъар-Къарачай да. 

Чеченни, Юнгюшню, Тюркню, Арабны – 
Джумлай муслиманны джакъларыкъбыз биз. 
Аллах джолу — джолубуз болса, 
Ийманыбыз толу болса, 
Шайтанны хорларыкъбыз биз. 

Джуртну джау басхандан да бек, 
Джюрекни джау басхандан сакъланайыкь. 
Джюрекден шайтанны, ибилисни къыстамай, 
Хорлам болмазлыгъын англайыкь. 

Аллах бергенни сакъласакь, къатласакь, 
Ол айтханча джашасакь, атласакь, 
Бизни дженгер бир къара кюч джокъду, 
Иймансыз къауум эталмаз бир джукь да. 

Джангы ёмюр ислам нюрюнден толсун, 
Огьур бла келсин, ийманлы ёмюр болсун, 
Муслиман ёмюр болсун. Амин. 

АЛИФ. ЛАМ. МИМ. 

1 
Биреуню кюню батады, 
Биреуге атады танг. 
Туугъанда да, ёлгенде да 
Не бек къыйналады джан. 
Келгенде да, кетгенде да 
Не бек къыйналады джан. 

2 
Бирчалла къарт бла сабий, 
Ушашла келиу да, кетиу да. 
Заманнга, Узайгъа кёре 
Джашау джолубуз неди бизни? 

Бир сание. Бир эли. 
Барысыны да магъанасы не? 
Алиф. Лам. Мим. 

ЭРКИН БОЛУРМУ КАВКАЗ? 

Итле кёбден кёб болалла, 
Бёрюле уа — аздан-аз. 
Ай медет а, былай бла 
Эркин болурму Кавказ?! 

СЮЙМЕКЛИК БЛА МЕН 

Джазгъы табигъат бирден шууулдагъан сагъатда, 
Мени бла Сеннге шууулдагьан сагьатда, 
Гюлле джерден, джулдузла кёкден 
Бизге кёз къысыб, шыбырдагьан сагъатда, 
Айтдым: 

Сюймеклик туугъан кюн туугъанма, 
Сюймеклик ёлген кюн ёллюкме. 
Къыямат кюн да, башха зат ючюн тюл, 
Сени кёрюр ючюн тирилликме. 

АЛЛАХУ АКБАР 

- Мен излейме Аны кёрюрге... 
- Ёлгенден сора кёрлюксе Аны. 
- Мен излемейме ёлюрге, 
Аны кёрюрге излейме мен. 
Къайдады, къаллайды Ол 
Кёклени, Джерни да джаратхан, 
Кёкдегин, джердегин да джаратхан 
Къайдады, къаллайды Ол? 
Джашатхан, ёлтюрген, тирилтген 
Къайдады, къаллайды Ол? 

- Ол къалын нюрге бёленибди, 
Нюрюне да чыдамазса Сен. 
Кёклени, Джерни да джаратханны 
Уллулугъун ёлчелер зат къайда? 

Заманны, Узайны да Иеси 
Адам ангысына сыйынмаз. 
«Аллаху акбар» дегенден башха, 
Файгъамбарла да табмагъанла Сёз. 

Ол джаратхан затлагъа къара да, 
Тюшюнюрге, ойлашыргъа кюреш.

СОРМА, 
«КИМГЕ ТАРТЫЛАД» ДЕБ, 
САЛАХ 

Къачан чакъырыр кесине Аллах? 
Билмезсе. Дайым хазыр бол. 
Сорма, «кимге тартылад» деб, салах - 
Барыбызгъа да тартылады ол. 

Балчыкъгъа кирген тонгузча, 
Кирме харамгъа, гюнахха. 
Не деб кёргюзюрсе бетинги, 
Къыямат кюн Аллахха. 

Сорма, «кимге тартылад» деб, салах - 
Тартылады ол санга да, манга да. 
Джашауунга, 
ахыр кюнюнге да сагъыш эт 
Салах тартылгъаннга тынгла да. 

ДЖАШАУ ДЕГЕН ДА - ОЛДУ 

Джыл да, ёмюр да, мингджыллыкь да — джангы, 
Киритле, джюрекле, чекле да — ачыкь. 
Адам улу чынгылдан ётдюмю? Ётдю. 
Анга кёкле да энди джерча джууукь. 

Джашагъанынгча джашаргьа джарамаз, 
Сезиминг, сёзюнг — ёзюнг джангырмай. 
Къадардан, кесингден да кёб къыйынлыкь кёрген, 
Эй адам улу, энди джангылма. 

Хар нени да болады ауалы-ахыры, 
Ол джорукъну хорлаялгъан чыкъмагъанды алкъын. 
Ол джорукъгъа бойсунургъа излемейди адам - 
Андады аны къыйынлыгъы, уллулугъу да. 
Кюнню джукъланныгъын, Джерни да тюб боллугъун 
Биледи. Кюрешеди мадар излеб алгъадан. 

Аллаху тагъала джазыкъсыныб къарайды 
Джаратхан джанларыны дыгаласларына: 
Адам улуну къачан, къайда, къалай, не ючюн 
Тауусуллугъун билген - 
Джаратхан Аллах кесиди джангыз. 

Адам улугъа къалгъаны - ёлгюнчю джашаргъа, 
Ауруула бла, шайтанла бла, ёлюм бла да сермеше, 
Ийманлы болургьа, ёлюмсюз болургъа кюреше. 
Хакь джол олду. Джашау деген да - олду. 

ЭЙ, АДАМ УЛУ, ТЮШЮН 

Уллу шахарда джашайма - 
Берекет джокь къошдача. 
Учуб кетерге, силкиниб, 
Къанатла джокь къушдача. 

Былайын кючлеб тургъан 
Орман чегетле къайда? 
Къойла, ийнекле джюрюучю 
Джоллада - арабала... 

Джер юсюн бетон этдик - 
Джарыкь болду кёлюбюз. 
Таш макъагъа ушайды 
Энди Аламда джерибиз. 

Джер эсе - бетон тюбде, 
Кёк эсе — букъу, къурум. 
Адам улу, сабыр бол, 
Къайрыды сени джолунг?! 

Кёк бла Джер — атанг-ананг, 
Сен бошайса аладан. 
Сен кесингден бошайса, 
Сен бошайса джашаудан. 

Дайым тонайса джерни... 
Джер хазнасы бошалса 
Не этеринги билемисе? 
Узакь тюлдю ол заман - 
Ахыр кюн, ахыр заман. 

Эй, адам улу, тюшюн! 
Къысхады тюнюнг-тюшюнг. 
Келликни бил, титире, 
Аллах де, аякь тире. 

Сакь бол джерге, Кёкге да, 
Ахлунга, элинге да: 
Келликни бил, титире, 
Аллах де, аякь тире. 

ДУНИЯНЫ ЭТЕМЕ ДЖЫЛАУУН 

Чапракълары ийнар айта, шыбырдай, 
Джазгъы аязда, джайгъы джелде шууулдай, 
Бутакъларында къанатлыла уя эте, джыр джырлай, 
Ким кёгетин, ким кёлекгесин махтай, 
Къаллай заманы бар эди терекни... 
Энди уа джарсытады джюрекни: 

Сюеледи юсю-башы джалан болуб, 
Бети-къуту тюрлениб, аман болуб. 
Юсюн басыб тургъан къанатлыла къайда? 
Джап-джашил чапракълары къайда? 

Чыпчыкь уясы да чачыла, тозурай, 
Къаргъа тауушдан джыйырыла, къалтырай, 
Къутсуз джелге чыдаргъа кюрешеди. 

Терекден юзюлген чапракъгъа къараб, 
Терекни тауушсуз сыйытына тынгылаб, 
Ахыр кюн, ахырзаман да хакъ болгъанын ангылаб, 
Ачы къадаргъа мадар джогъун да ангылаб, 

Адамны, адам улуну да этеме джылауун. 
Бютеу табигьатны этеме джылауун, 
Кесими да... тауусулады джашауум. 

АЛЛАХНЫ КЪУЛУДУ ШАЙЫР 

Шайырны шийирди ханымы, 
Дуния мал бла тергелмейди къалымы. 
Шайыр джюреги бла, джашауу бла тёлейди аны - 
Кетсе да шийирде къалады джаны. 
Шийирге кёчюб къалады джаны. 

Шайырны къадары сейирди: 
Ёз дуниясы, сёз дуниясы да бирди. 
Сёзю джыгъылмаз ючюн джыгъылады кеси. 
Ариулукь-Игилик-Тюзлюк-Эркинлик - 
Ма аны кёлю-джюреги, ангысы-эси. 

Былагьа элтеди шайырны шийири, 
Алагьа къурманды джашауу, ёмюрю. 
Асыл сезимле туудура джюрекде 
Аллахха джууукь болады шайыр. 

Аллахха къуллукь этеди шайыр. 
Аллахны къулуду шайыр. 
Аллахны джырчысыды шайыр. 

АДАМ 

Чегет джашаудан сууугъанды терек, 
Эрикгенди, талгьанды. 
Джууукъну, тенгни да къоюб, 
Тюзге кетиб къалырча болгъанды, 
Башын суугьа атарча болгьанды. 
Не да тырнакълаб-илиниб-ёрлеб, 
Къаяда джашарча болгъанды. 


…Къаяда джашагъан терек а, 
Кесин асылгъанча кёреди. 
Тёбенде кёгерген чегетге 
Къараб, тансыкъдан ёледи. 

Къарадым къаяда терекге, 
Чегетде терекге къарадым - 
Джазыкъла бирер джерге бегиб, бегиниб... 


Къарадым къаяда терекге, 
Чегетде терекге къарадым - 
Кесими джюрегиме къарадым. 
Насыб не болгъанын англадым: 

Сюйген джерингде, 
Сюйгенинг бла, 
Сюймеклик бла, 
Сюйгенингча 
Джашаргъа къадарынг, мадарынг болса, 
Насыб деген - Олду. 

Кесине, къалгъанлагъа да 
Аллай насыбны келтирир ючюн, 
Талмай-къаджыкъмай кюрешиб тургъаннга 
Айта болурла Адам деб. 

ДЖАЗ. ДЖАЙ. КЪАЧ. КЪЫШ. 

Джаз - джаз джазыуунгу, назмунгу, кёлюнгю да. 
Джай - джай джыйгъан хазнангы, илмунгу, билиминги да. 
Къач - къачдан къач, керти дуниягъа эшик ач. 
Къыш: къабыр ичи - не нюр, не от. 
Тирилиу. не дерикбиз энди Аллахха?! 

КЪАБЫР ТЁБЕНИ КЫРДЫГЫ 

1 
Къышдан бир атлам кетдик деб, 
Джазгъа бир атлам этдик деб, 
Турабыз. 
Кертиси уа- 
Дагъыда бир атламгъа 
Къышха джууукълашабыз. 


2 
Джангы туугъанны джылауунда, 
Къычырыгъында 
Ахыр кюнню тауушу да барды. 

3 
Дуниягъа келдик деб турабыз, 
Дуниядан кетиб башлагъаныбызны билмей... 

4 
Келиуде джашыныбды кетиу, 
Тюбешиуде — айырылыу. 

УЯН, ХАЛКЪЫМ! 

Зулму иймансызланы этеди башчы, 
Ала да халкъларына ишлейле къаршчы. 
Халкь ауруйду - къайдады хаким? 
Тургъан джеринде къыйынлашады хар ким. 

Адамлыкъдан айырылады адам, 
Башхалыгъы къалмады хайыуандан. 
Ички, хаулелик бошайла халкъдан. 
Къалмады бир джукь адетден-намысдан. 

Кир ырхы келеди джюрекледен тёгюлюб, 
Иги иннет кетеди сёгюлюб, сюрюлюб. 
Эй, зорлукъланы дженгиучю халкъым, уян! 
Калак джеллеге аш болгъунчу уянг. 

Калак джеллеге аш болгъунчу дуниянг, 
Эй, Нарт Халкъым, Алан Халкъым, уян. 
Нюр-Ислам-Тюрк-Кавказ Халкъым, уян. 
Джукъланыргъа - Джаратхандан уял. 

Ол берген затланы сакъламасанг сен, 
Иман бла, Къуран бла джашамасанг сен, 
Джуртунгу, тилинги джакъламасанг сен, 
Дуниясыз, ахратсыз да къаллыкъса, ийнан. 

Джюрегинги шайтан кючлесе, 
Джуртунгу кючлерикди гяуур, 
Юйюнгю да — ички бла дауур. 
Кеч болгьунчу титире, уян! 

Сени къутхарлыкь — Иман бла Къуран. 
Сени къутхарлыкь — Окъуу бла билим. 
Уян, марджа, батхынчы кюнюнг.

КЪАРНЫ СЮЙГЕН КЪЫЗЧЫКЪГЪА 

Къарны сюйген къызчыкъгъа 
Джабалакь назмучукъла, 
Келечи назмучукъла - 
Сау джетсинле - иеме. 
Къарны мен да сюеме. 

Сау бол Нюртане ханым, 
Алгъышынг, сёзюнг ючюн. 
Мен бек сюйген акъ къарны 
Сен да сюйгенинг ючюн. 

Сен къаргъа тансыкь болгьанса, 
Мен а - джылыугъа, джазгъа... 
Джуртну кёрсенг, къууанырса, 
Кел, кетейик Кавказгъа. 


Минги Тауча тау джокъду, 
«Ариулукь бла бай болгъан, 
Башы къыш болуб, 
бели джаз болуб, 
Этеклеринде джай болгьан». 

Бизге Меккя, Медина да - 
Къарачайды, Малкъарды. 
Анда барды къар да, нюр да, 
Сюймеклик, насыб да барды. 

Сен къаргъа тансыкь болгъанса, 
Мен а - джылыугъа, джазгъа... 
Джуртну кёрсенг, къууанырса, 
Кел, кетейик Кавказгъа. 

СЕНИ ЭСКЕРСЕМ... 

Буз эсе да джюрегим, 
Сени эскерсем, урады. 
Къышхы кюнню къойнунда 
Джаз джашыныб турады. 

КЁКДЕ ДЖУЛДУЗЛАГЪА, 
ДЖЕРДЕ КЪЫЗЛАГЪА... 

1 
Шайырны ёмюрю — биркюнлюкдю: 
Сабий джюреги джыларыкъды, кюллюкдю. 
Алай а, 
Кёкде джулдузлагъа, джерде къызлагъа 
Айтхан сёзю — ёмюрлюкдю. 

2 
Кёкде джулдузлагьа, 
джерде къызлагъа 
Къараб, 
сейирсинмеген, 
къууанмагьан, 
Ол, ёлюб джаратылгьанладанды сора; 
Алагъа джууукь болургъа излемеген 
Къабырлагъа джууукъду сора. 

АКЪЛЫКЪ-ЧУУАКЪЛЫКЪ-РАХАТЛЫКЪ 

Кюн тийген къар къаматады кёзню. 
Бу акълыкь-чууакълыкь-тазалыкь-рахатлыкь 
Джети къат Кёкде, джюрекде джашагъан, 
Джыргъа-ийнаргъа-зикирге да ушагъан, 
Буракъ къанатлы, джанкъылыч сыфатлы 
Туудурады сезимни-сёзню, 
Учундурады кёлню-джюрекни. 

Къарны джангылыгъы-акълыгъы, 
Кёкню кёклюгю, чууакълыгъы - 
Табигъат шошлугъу, рахатлыгъы 
Тынчлыкь-рахатлыкь береди бизге да. 

АХЫРЗАМАН КЪОРКЪУУУН ЭТЕ 

Къара джарыкъдан, акъ къарангыдан да 
Къоркъама мен. 

Акъ кийген къара булутладан, 
Къара кийген акъ булутладан да 
Къоркъама мен. 

Джети къат Кёкден, 
Джети къат Джерден, 
Джети къат Джашаудан, 
Джети къат Ёлюмден 
Ётеме мен. 

Джети къат Кёк, 
Джети къат Джер, 
Джети къат Дуния, 
Джети къат Джашау, 
Джети къат Ёлюм 
Ётелле джюрегимден. 

Ауалны, Ахырны эмда 
Экисини арасында ётген джашауну 
Кёрюб, титирейме мен. 
Къутулургъа излейме мен... 
Неден, кимден, къалай? 

АЛЛАХ ДА РАЗЫ БОЛУР 

Имандан чыгъа, ассы бола, 
Ол насыбсыз джахил адамчыкь, 
Кесинден кёрмей къыйынлыгъын - 
Терслейди Адамны, Аллахны да. 


Аллахха салады дау: 
«Нек этмединг мен къыйналмай джашарча, 
Нек иесе аурууну, къартлыкъны, ёлюмню, 
Къайгъыны, азабны, хар не тюрлю палахны? 

Мёлек этиб нек джаратмадынг мени? 
Гюнах этерге нек къояса мени? 
Джаннетден къыстаб, 
Джаханим бла къоркъутаса мени. 

Сен «бол» деген болады джангыз, 
Сен айтханны этеме мен». 

Тауушсуз ауазны эшитеди ол: 
«Огъай, мен айтханны этмейсе сен. 
Мен хар нени бирер тюрлю джаратдым. 
Сени да джаратдым сюйюб, багъалатыб. 

Мёлеклени шежде этдирдим сеннге. 
Сеннге баш урургъа унамагъан джинни, 
Харам этиб, кёкледен ташладым... 
Сени бла кюрешни ол алай башлады, 
Алай башлады мени бла кюрешни: 

«Аллах, Сен джаратхан джан 
Сеннге тыйыншлы болмагъанын, 
Мен да анга баш урмагъанымы 
Тюз этгеними кёргюзтюрюкме мен. 

Адамны терсейтирикме, 
Кесиме бойсундурлукъма мен, 
Аны Сеннге къаршчы кюрешдирликме мен». 
Ма былай кюрешеди Ибилис сени бла... 

Мен сени джаратдым сюйюб, багъалатыб. 
Эркелетиб, джаннетими бердим. 
Къайгъы-ауруу-къартлыкь-ёлюм не болгъанын билмей, 
Къууанч бла, насыб бла джаша дедим. 
Сен а айтханымдан чыкъдынг... 
Мен айтханны этмей, Ибилис айтханны этдинг. 
Аны ючюн чыгъарыб джаннетден, 
Сынау дунияны бердим сеннге. 

Мен сени джаратдым сюйюб, сюйюнюб. 
Ангы-эс бердим. Тюз джаша дедим. 
Келечилеримден сеннге айтдырдым, билдирдим, 
Кёргюзтдюм джаннетге къайтарлыкь джолну. 
Кёргюзтдюм джаханимге элтирик джолну да. 
Сайлауну уа кесинге къойдум. 

Тынгыласанг, ангыласанг, излесенг, 
Сынау дунияда къысха ёмюрюнгю 
Алай джашарса - артда сокъуранмазча, кюймезча. 

Сынау дунияда сыналаса сен 
Байлыкь бла, джарлылыкь бла да; 
Саулукь бла, ауруу-сакъатлыкь бла да; 
Тойгъанлыкь бла, ачлыкь-джаланнгачлыкь бла да; 
Махтау бла, сёгюлюу бла да; 
Къыш чилле бла, джай чилле бла да; 
Кёк кюкюреу, джер тебрениу бла да; 
Рахатлыкь бла, къазауат бла да; 
Игилик бла, аманлыкь бла да; 
Тюзлюк бла, терслик бла да; 
Эркинлик бла, тутмакь бла да; 
Къууанч бла, бушуу бла да - 
Хар не тюрлю зат бла сыналаса сен. 

Хар не болумда да адамлай къалалсанг, 
Аджашмай, терсеймей, Хакь джолунда баралсанг, 
Джашауунгу Къуран бла, Шериат бла къурасанг, 
Имандан чыкъмай джашаялсанг, ёлалсанг, 
Сынау дуниянгдан ассы болмай ёталсанг, 
Сора, 

Ол дуниянг джарыкь болур, рахат болур, 
Аллахынг да сеннге къууаныр, разы болур». 


ЮЧ СЁЗ 

Сюргюнледен, хаписледен келген 
Юч сёзню мен да билеме: 
Къоркъма, ийнанма, тилеме. 

Аллахны, адамны да джауу джорукъдан 
Къоркъма, джукь да тилеме. Ийнанма анга. 
Ол кючню ангылайды джангыз, 
Ол кючге тынгылайды джангыз - 
Джокъду аны бла сёлешиу, келишиу да. 
Хакь джол - ёлгюнчю аны бла кюрешиудю. 

Дагъыда 
Къалюбаладан, файгъамбарладан келген 
Юч нюр сёзню биле, 
Айтама: ийнан, къоркь, тиле. 
Аллахха ийнан, 
Аллахдан къоркь, 
Аллахдан тиле. 

Джаратхан да, 
Джашатхан да, 
Ёлтюрген да, 
Тирилтген да - 
Олду. 

Анга ийнан. Андан къоркь. Андан тиле. 
Ол айтханны эт. 
Андан башха илях джокъду. 

Аламланы, Заманланы, 
Кёклени, Джерни, 
Къалюбаланы, ахырзаманны, 
Туру, таша дунияланы,- 
Хар нени да 
Джаратхан — Олду, 
Иеси — Олду, 
Тёреси — Олду. 
Джангыз 
Анга бойсунабыз, 
Баш урабыз, 
Айтханын этебиз. 
Къалгъан — джалгъанды. 

ШОШЛУКЪ 

Учуб кетерге хап-хазыр болуб, 
Акъ къанатларын 
Терк къагъа да, джыя, 
Шошлукь, 
Къайгъы терегинде, 
Къанатлы бутакъдача, 
Турады. 

Джангыз 
Ол - ШОШЛУКЪ - 
Къайгъы терегине нек къоннган болур? 
Къайгъыдан къоркъмагъанын билдирир ючюнмю? 
Къайгъыгъа базман болур ючюнмю? 
Ким биледи. 

Алай а, 
Къайгъы терегинде, 
Бизге да кёз джетдире, 
Тёгерекге сакъ къарай, 
Агъарады шошлукь. 

ОЛДУ 
КЪУТХАРЛЫКЪ 
БИЗНИ 

1 

Кёзге кёрюнмеген шошлукь терегинде 
Ёселле, джетелле, бишелле 
Къайгъыны къып-къызыл кёгетлери. 
(ай тохта, алданма, узалма алагъа). 


2 
Къайгъыны, дауурну, къоркъууну ичинде, 
Къан джугъу чапракъла титирете, 
Ёселле, бишелле, джетелле 
Шошлукъну-рахатлыкъны чыммакь кёгетлери. 
(ай тохта, аланы юзерге сеннге эртдеди алкъын). 

3 
Къайсына тартады ёзюнг, 
Къайсына къарайды кёзюнг- 
Сайлау кесингдеди. 
(дженгиллик этме, сабыр бол, сабыр бол) - 
Адам улуну тарихи эсингдеди. 

4 
Къайгъыны ичиндеди шошлукь. 
Шошлукъну ичиндеди къайгьы. 
Аланы бирликлериди джашау. 
Татлы-ачы кёгетди джашау. 

5 
Джюрексинме, англа да аны. 
Хар нени да — кёзюую, мардасы. 
ХорланмазлЫкъла джашау да, ёлюм да. 
Бир-бирин дженгаллыкь тюлдюле ала. 

Биз джаратмагъанбыз аланы экисин да. 
Бизде тюлдю аланы оноулары. 
Бизге джетгени Къуранда айтылады. 
Олду къутхарлыкь бизни. 


ЁЛГЕНЛЕГЕ, САУЛАГЪА ДА ТИЛЕК 

Ёлгенле саула бла къалалла, 
Саула ёлгенле бла кетелле. 
Мен - назмучу эмда хаджи - 
Ол затха шагъатлыкь этеме. 
Алай а, тилейме: 
Ёлгенле саулагъа сукъланнгандан, 
Саула ёлгенлеге сукъланнгандан, 
Я Аллах, сен сакьла! 

ХАР БИР МАХТАУ САНГАДЫ 

Бу бай Джуртну, субай Джуртну 
Аллах бизге бергенди. 
Не эсе да, Халкъыбызны 
Артыкь сыйлы кёргенди. 

Саулукь берген дарманды 
Хауасы да, сууу да. 
Кёз алмазча ариуду, 
Ёзени да, тауу да. 

Джуртуна кёре халкъы - 
Ала ушамай къалмайла. 
Сёзю-башы, кёзю-къашы 
Халкъыбыз да аллайды. 

Уллу Аллах, джаратдынг, 
Джаннетингча, джуртну да. 
Аны да бизге бердинг, 
Къызгъанмадынг джукъну да. 

Ислам диннге юретдинг, 
Хакь джолуна тюзетдинг, 
Бизни джокъдан бар этдинг – 
Хар бир махтау Сангады. 

Сенсе 
джаратхан бизни, 
Сенсе 
джашатхан бизни. 

Муслиманнга-мукъминнге 
Джол бирди: Сенден Сеннге. 
Ла илаха илляллах, 
Мухаммадун расулуллах. 


САЙЛАУ КЕСИБИЗДЕДИ 

Бизге байракь тюлдю Шаркь не Баты: 
Къарачай-Малкъар халкъны энчиди хаты - 
Ёзю, сёзю, халиси, сыфаты... 
ТЮРК НАРТ АЛАН — ма аны тарихде аты. 

Шумерлеге элтеди ызласакь ызынгы, 
Ой Чегем, да Басхан, да Холам-Бызынгы, 
Ой Малкъар, Къарачай — джулдузу бла Ай: 
Узакъгъа, джууукъгъа да багъалыса къалай! 

Эминаладан, ёлетледен да къалгъанбыз биз, 
Сюргюнледен, хаписледен да къайытханбыз биз, 
Ненча азабдан, палахдан къутулгъанбыз биз, 
Иншаллах, бюгюн да джутулмазбыз биз. 

Эм ариу джуртун бергенди Аллах бизге: 
Мёлекле къонуучу Минги Тауун бергенди бизге. 
Нарат чегетлерин, таза сууларын да бергенди, 
Ийманлы болугъуз, насыблы болугъуз дегенди. 

Биз а, 
Аллах айтханны этер орнуна, 
Дин, тил, джурт ючюн къазауат этер орнуна, 
Аллах бергенни сакълар, джакълар, къатлар орнуна, 

Бир-бирибизни къырыб, тонаб кюрешебиз, 
Хакъны, Халкъны, Джуртну да сатыб кюрешебиз, 
Дуния намысны, ахрат азабны селеке этебиз. 

«Кёзюн ал да, орнуна ачха сал» деб, 
Ата-бабаларыбыз джийиргеннген къауумгъа, 
Ичкичи, сыйсыз, къахме къауумгъа, 
Ол гяуур къауумгьа ушаб кюрешебиз, 
Анга къул болуб, баш уруб кюрешебиз. 

Дагъыда умут этебиз терслерге Аллахны, 
Джибересе деб бизге душманны, сюргюнню, палахны. 
Джаратхан Аллахха бойсунургъа унамайбыз да биз, 
Гяуурлагъа, ол тонгузлагъа, бойсунабыз биз. 

Сора, 
Эркишилерибиз, аладача, 
Иманларындан, акъылларындан, саулукъларындан да тайыша, 
Ичиб, эсириб, кирге булгьансала, 
Тиширыуларыбыз да, аджирсиз байталлача, 
Джер-джерде кишней, эр излей айлансала, 
Ат-бет атала, айлансала, 

Сора, 
Уллу Аллах, сыйлы Аллах 
Нюрюн бизден айырмазмы? 
Бизнича сыйсызладан 
Джаннет джуртун сыйырмазмы? 

Тюшюнюр эселе уа деб, 
Аллах берди дагъыда заман. 
Гяуурлагъа бизни сюрдюрдю джуртдан. 
Дагъыда атыб къоймады, къайтарды артха - 
Джуртубузну берди джангыдан. 

Алай а, тюшюннгеннге ушамайбыз биз, 
Энтда Аллах айтханча джашамайбыз биз. 
Къыйынлыкь нек келед деб, билмейбиз сора, 
Джюрекде орун табмайды зикир не сура. 

Бир Аллахха, 
Джаратхан Аллахха бойсунмайбыз да биз, 
Бойсунабыз минг тюрлю гяуургъа. 
Сора турабыз сынсый, тарыгъа - 
Терсликни, гюнахны кюрей башхалагьа. 

Огъай, 
Хар не тюрлю палах да ичибиздеди, 
Хар не тюрлю палах да кесибизденди. 
Аны ангылаб, тюшюнмесек биз, 
Кеси кесибизни тюзетмесек биз, 
Эки дуниядан да къаллыкъбыз юлюшсюз. 
Гяуур: «хайыуан бол»,- дейди. 
Ибилис: «шайтан бол»,- дейди. 
Аллах: «Адам бол», «муслиман бол»,- дейди. 
Сайлау кесибиздеди. 

САБИЙЛЕГЕ. СОРУУ-ДЖУУАБ НАЗМУЧУКЪЛА 

1 
- Къалайды бизни атыбыз, 
Уллу Аламда атыбыз, 
Аллах атагъан атыбыз? 
- Адамды бизни атыбыз. 

- Къалайды бизни атыбыз, 
Дуния билген атыбыз? 
- Тюркдю бизни атыбыз, 
Алан, Таулу тюрклебиз биз. 

- Къайда джашайды халкъыбыз? 
- Джашайды бизни халкъыбыз 
Аллах берген Джуртунда: 
Къарачайда, Малкъарда, 
Холамда, Бызынгыда, 
Чегемде эм Басханда - 
Ёзенледе, тюзледе, 
Шахарлада, элледе... 

2 
- Неди бизни белгибиз? 
- Минги Тауду белгибиз - 
Джурт тамгъабыз, энибиз, 
Орайдабыз, кёлюбюз. 

3 
- Не тилди тилибиз? 
- Тюрк тилди тилибиз. 

- Не динди динибиз? 
- Ислам динди динибиз. 


Ла илаха илляллах 
Мухаммадун расулуллах. 

ТЕЙРИ ХАЛКЪЫ - МА БИЗБИЗ 

Джети къат Джер, Кёк деген, 
Тейри деген, Тюрк деген, 
Алан деген, Нарт деген, 
Тейри бла ант этген 
Тейри адамы ма бизбиз, 
Тейри халкъы ма бизбиз, 
Минги Таулу ма бизбиз. 
Бизбиз — Малкъар-Къарачай. 

Джол тюзледен — таулагъа, 
Тейриден да — Аллахха 
Келтиргенди. Бюгюн биз 
Муслиманбыз-мукъминбиз. 

Джуртубузда джашайбыз, 
Хакь джолунда атлайбыз - 
Джокъду арыу не тохтау. 
Уллу Аллахха махтау!

КЪЫСХА УЗУН ТИЛЕК 

Иннетибиз Аллах болуб, 
Анаясабыз Къуран болуб, 
Ийманыбыз толу болуб, 
Малкъар-Къарачай кърал болуб, 
Джашар кюнню, Аллах, сен бер! 

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА 

Къумурсха тёбеге ушайды Джер. 
Адамчыкъла басыныб юсюне, 
Бирер джюкню кёлтюрюб, тартыб, 
Тохтаусуз баралла ары-бери. 

Джаным тёнгегимден, Джерден да айырылыб, 
Сейирсиниб къарайды Кёкден: 
Бу къайгъылы джаныуарчыкъла-адамчыкъла 
Къоркъуулулла кеслерине, дуниягъа да. 

Джер тёбеде джюджю адамчыкъла 
Кюрешелле, сермешелле бир-бири бла 
Бирем-бирем, къауум-къауум да болуб. 
Не излейле, не джетмейди алагъа? 

Кёк, Джер джетеди, аш-суу джетеди, 
Джангыз, 
Ангы джетмейди, ийман джетмейди алагъа: 
Ёллюклерине ийнаналла, тирилликлерине уа — огъай. 

Алай бла 
Хайыуанланы тенглигине тюшюрелле да кеслерин 
Хайыуанча, джаныуарча башлайла джашаб... 

Аллах ёлюмсюз этиб джаратхан джанла 
Къысха болджалны ахыр этелле кеслерине, 
Джашау бу дуния бла бошалад деб туралла, 
Ислам динден, иймандан чыгьалла алай бла. 
Алай башланады аланы къыйынлыкълары... 

Джер тёбеде джюджю адамчыкъла 
Аллахны Сёзюне — Къураннга да эс бёлмей, 
Чёблени бир-биринден сыйырыргьа кюреше, 
Кирге батхандан бата баралла. 

Ол дуниягъа хазырлыкь бу дунияда башланады. 
Ол дуния бу дуниядан башланады. 

…Сен бу дуниянгы хылымылы, зее этсенг, 
Юйюнг, кёлюнг да кирден-харамдан-гюнахдан толса, 
Джаханим ийис эте, барлыкъса къайры? 
Джаханимге барлыкъса джангыз. 

Нюр дуниягъа кесилликди джолунг. 
Нюр бла кир... 
Илешмезлик, 
келишмезлик, 
тюбешмезлик затлалла ала. 

Аланы бир-бири къатына салыб, 
Ассы огъуна болдум... 
Нюр Аллахданды. 
Кир — шайтандан. 

Сайлауну уа Аллах 
Адамны кесине къойгъанды – 
Алай ышаннганды анга, 
Алай сыйлы кёргенди аны. 

Джер тёбеде джюджю адамчыкъла 
Бурхулукъларын, уллулукъларын да билмей, 
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да сагъыш этмей, 
Джашауларын Къуран бла къурамай, 
Тёзюмлю Аллахны да чамландыра, 
Ахырзаманны да джуукълашдыра 
Ууакь къайгъылада чабыб айланалла. 

КИМНИ КЪУТХАРДЫНГ? 

Гитчеликден ислам диннге илешдим, 
Аллах айтханча джашаргъа кюрешдим. 
Зорлукь бла, зулму бла сермешдим... 

- Кимни, нени тюрлендирдинг, хорладынг? 

- Тюрлендирдим эм хорладым кесими, 
Гюнахладан тазаладым ёзюмю, 
Хакь джолуна бурду Аллах эсими, 
Уллу Аллах бла мен къутхардым кесими. 


АДАМ УЛУНУ ДЖАЗЫКЪСЫННГАНДАН ЁЛЕМЕ 

Адам улуну джазыкъсыннгандан ёлеме - 
Аны ахыры не бла бошаллыгъын кёреме. 

Алам терегинде бизни дуния – бир бутакь, 
Биз, мискинле, кюрешебиз аны томуруб, бутаб. 
Чапрагъы ючюн, кёгети ючюн дау болуб, 
Бир-бирибизге душман болуб, джау болуб... 
Къалай джашаргъа кереклисин билмегенча, 
Уллу Аллах Сёзюн бизге иймегенча... 

Адам улуну джазыкъсыннгандан ёлеме, 
Аны ахыры келе турад, кёреме. 

АРАБАЛА 

Ары-бери чабадыла арабала, 
Бир арыб да тохтамайдыла ала. 
Джашаумуду, ёлюммюдю, ким билед, 
Быллай бир ашыкъдыргъан аланы. 

АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ 

Хакь къайгъылы, 
Халкь къайгъылы 
Болмай къалса адам – 
Ол заманда келликди 
Ахырзаман. 

«ХАКЪ ШАЙЫРЫ БОЛ!» 

1 
Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл 
Узакъдан узакь, джууукъдан джууукь. 
Ол шыйыхла, кераматлыла 
Назмучулагъа кёргюзелле джол: 

«Акъны къарадан 
Айырырча бол. 
Халкь шайыры тюл, 
Хакь шайыры бол». 

ТАМЫРСЫЗ ДУНИЯДА ДЖАШАУ ЭТЕБИЗ 

Сюелелле юйле къаялача, 
Сюелелле юйле къайгьылача; 
Адамла да — къанатлылача, 
Къанатла уа джокь учаргъа. 

Къумурсха тёбеге ушайды шахар: 
Джер тюбюне киребиз, чыгъабыз, 
Бирер чёбню тартыб айланабыз, 
Солургъа да табалмай мадар. 

Къой сюрюуле, малла, джылкъыла 
Джайылгьан, джюрюген джерледе, 
Агьачла, кырдыкла, сабанла 
Чакъгъан, джашнагъан джерледе, 

Джыйын джанлыча, кёзлерин джандырыб, 
Арба джыйынла хырылдаб баралла... 
Къансыз, джансыз акъбет адамла 
Джол джанларында сюелиб туралла. 

Джашау терекни тамырын кесиб, 
Бутакъларына илиниб турабыз; 
Джерден айырылдыкь деб турабыз 
Ахырзаманны келе тургъанын сезмей. 

Къабырлада сын ташла кибик, 
Сюелелле мийик юйле шахарда. 
Тамырсыз дунияда джашау этебиз: 
Къобуз сокъдура,, харс да урдура – 
Джууукълашады Ахырзаман.. 

ИБИЛИСНИ ДЖЫЙЫНЫНА 

Джокъду Аллахлары. 
Адетден-тёреден да джокъду хапарлары. 

Сый-намыс не болгъанын билмейле ала, 
Айыб-бедиш не болгъанын билмейле ала. 
Иннетлери, тёнгеклери да кир болгьаны себебли, 
Кирден джийиргене билмейле ала. 

Къарынлары эмда къарын тюблери 
айтханны этиб, джортуб айланалла. 
Тёгерекге джаханим ийисни джая, 
Ичиб-эсириб, тонгузлача сойланалла. 

Башханы байлыгъына зарланыб, джутланыб, 
Аны тонаргьа, сыйырыргьа кюрешген болмаса, 
Кеслери, ишлеб, халал къыйынлары бла 
Баш тутаргьа, баш болургьа излемейле. 

Кеслерини джуртларын, юйлерин, арбазларын 
Джарашдырыб, «ох» этиб джашар орнуна, 
Джарашхан джуртлагьа аталла мыллык - 
Алайларын да къара кёсеу эте, 
Тонгузла ургьан бачхача эте, 
Алайдагъыланы да кеслерича эте... 


Кеслерича болургъа унамагъанланы, 
Тонгуз болургьа унамагъанланы 
Кюрешелле къырыб, къурутуб... 


Хапарны уа джаялла алай, 
Бизге бир игилик-ашхылыкь этгенча, 
Бизге эркинлик-азатлыкь келтиргенча, 
Бизге окъуу-билим келтиргенча, 
Бизни джахилликден-кийикликден къутхаргъанча, 
Аланы келгенлери бизге бир насыб болгъанча. 

Ой ит джыйын! Эй тонгуз сюрюу! 
Сиз ёмюрде да Халкь болмагъансыз, 
Болаллыкь да тюлсюз. 
Сизден айырылмагъан да Халкь болаллыкь тюлдю. 
Сизни бла бир болургьа, джашаргьа излеген кьой, 
Атыгъызны айтыргъа да джийиргенеме. 

ТЫЙЫНШЛЫ БОЛАЙЫКЪ 

1 
Ёлюмню, аурууну, аманны юсюнден 
Кёб сёлешме, кёб сагъыш этме, 
Аланы атларын кёб сагъынма: 

Аты айтылгъан зат джууаб берирге, 
Джууукълашыргъа, джууукь келирге, 
Джууукь болургъа ёч болады. 

2 
Къара иннетни, къара кючлени 
Джюрекге джиберме. 
Къурум оджакъны толтургъанча, 
Толтуралла джюрекни ала. 
Джарыкъгъа, Игиликге орун къоймай 
Джюрекни къаралталла ала. 
Адамдан бошайла ала. 

3 
Нюрге, Джарыкъгъа, Игиликге 
Ачыкь болсун джюрек: 
Иги иннетни Сёзюнг бла, ишинг бла, 
Джашауунг, ёлюуюнг бла да бегитсенг - 
Къабырынг огъуна нюр джанар. 

Адам – къара, къарангы тёбе тюл, 
Нюр джарыкь болургъа керекди. 

4 
Джаратхан Аллахны 
Хар бир айтхан затын 
Ажымсыз толтургъан адам, 
Адам болаллыкъды 
Эки дуниядан да боллукъду юлюшлю. 

5 
Керти бегимеклиги болуб, 
Иманы толу болуб, 
Хакь джолда баргъаннга ачады 
Джаннетлерини эшиклерин Аллах. 

6 
Сынау дунияда да 
Биз кёлтюралмазлыкь джюкню 
Бермейди бизге Аллах. 

Хар нени да, 
Ёлчелеб, базманлаб береди. 

Ол берген затлагъа – 
Къууанчха, бушуугъа да, 
Джашаугъа, кетиуге да – 
Тыйыншлы болайыкь. 

АЛЛАХДАНБЫЗ БАРЫБЫЗ ДА БИЗ 

«Къуран тили тюлдю тилим, 
Кърал тил да тюлдю тилим – 
Бир кишиге керек тюлдю тилим»,- 
Дедим. Олсагъат бир ауаз келди: 

«Сени кесинге керекмид тилинг?! 
Башхалагъа керек тюлдю тилинг, 
Аланы да ёз тиллери барды. 
Хар кимни кесине керекди тили. 
Сеннге да Аллах бу тилни бергенди. 

Мингле бла джылланы бу тилни кючю бла 
Сакъланнганды атынг да, хатынг да - 
Хар бир затынг да. 

Тилинги айнытыр, джакьлар, сакълар орнуна, 
«Кърал тил нек тюлсе»,- деб, терслерге кюрешген, 
Чёб чакълы акъылынг бармыды сени? 

Сен ёз къралынгы къурагъанлай-къургъанлай, 
Тилинг да кърал тил боллукъду. 
Кърал къураргъа кюрешмейсе да, 
«Гитче, бурху, кишиге керек болмагъан» деб, 
Тилинге ат-бет атаргьа кюрешесе, 
Аны терслерге, учуз этерге кюрешесе. 

Къайдады сени бетинг, ётюнг, 
Эркишилигинг къайдады сени?! 

Болумсуз эркиши хар къыйынлыгъын 
Къатыны бла атындан кёргенча, 
Аллах берген сыйлы тилинги 
Сыйсыз этерге кюрешгенинг неди? 

Ёмюрде да 
Тилинги, Джуртунгу терслер умут этме, 
Гюнахны алагъа кюрер умут этме. 

Сен Эркиши болсанг, 
Джуртунгу кърал этиб, 
Тилинги кърал тил этиб, 
Къуранны Анаяса этиб, 
Керти насыбда-ийманда 
Керти джашау этер эдинг. 

Ол заманда айтыр эдинг: 
Къуран тили тилимди мени, 
Кърал тил да тилимди мени - 
Аллахданбыз барыбыз да биз!» 

ДЖАЗ ЮЧ АЙДАН 

Айланса да къышхы хауа, 
Мен этеме ашхы джора, 
Мен этеме иги джора: 
Джаз — юч айдан. 

Къар - бирлеге кебин кибик, 
Бирлеге уа - келин кибик, 
Мен а, санай, тели кибик: 
Джаз - юч айдан. 

Нюр джайыла Минги Таудан, 
Халкъ къутулур джалгъан даудан, 
Тёш ашайды тёзюб тургъан, 
Джаз келирин сезиб тургъан: 
Джаз - юч айдан. 

Аллах, Сен бер, толу ийман, 
Аллах, Сен бер, керти ийман, 
Кетмез ийман, ёмюр ийман: 
Джаз - юч айдан. 

Кърал бизни аямасын... 
Къуранд бизге - Анаяса. 
Бизни блады Уллу Аллах: 
Джаз — юч айдан! 

ДУНИЯГЪАЧА ИЙНАН АХРАТХА ДА 

Кёзюнг джетмей эсе, 
Башха дунияланы кёрюрге, 
Къулагъынг джетмей эсе, 
Андагъы тауушланы эшитирге, 

Ол дуния джокъду деме да, 
Кёзюм-къулагъым джетмейди де, 
Ангым-билимим джетмейди де, 
Шыйыхлыгъым-кераматлыгъым джокъду де. 

Болмаз деу джокъду бир затха да. 
Дуниягъача ийнан ахратха да. 

НАСЫБ 

Насыб излей, чыгъыб кетди элинден. 
«Юйюнден сууугъан иги тюлдю, 
Алай болса да, 
Аллах джол берсин»,— делле. 

Кетдиле айла, джылла. 
Ёлдюле аны таныгъанланы кёбюсю. 
Туудукъла да ёсюб джетдиле. 

... Бир кюн ол арбадан тюшюб, 
Кюнбетде къаялагъа къарады. 
Ёзен суучукъгъа къарады. 
Хар ташны, хансны тансыкълады. 
Къара суудан ичди бауурланыб. 
Дууа этди къабырлагъа чыгъыб. 

- Насыбны табдынгмы?- сордула. 
- Табдым,- деб, джууаб этди, 
Къучагьын джая элине, джуртуна. 


13.05.1993 

Бир кечеге, джангыз бир кечеге 
Агъаргъанды башым. 

Бир-бири къолундан тутуб, 
Джаз ала келгенле 
Къачым бла къышым. 

1990-ЧЫ ДЖЫЛЛА 

Кърым татарла Джуртларына къайыталла. 
Къанатлыла бу хапарны айталла. 
Къанатсызла да бу хапарны айталла. 
Кърым татарла Джуртларына къайыталла. 

ОЛ 

Ол - Кюн джарыкъгъа кетгенди 
Кечеги къарангыдан. 
Улугъандан не хайыр энди, 
Къараб аны ызындан. 


ДЖАРЫКЪ 

Кечеси джарыкъны 
Кюню къарангы. 
Кюню джарыкъны 
Кечеси къарангы. 

Кеченг-кюнюнг да 
Болур ючюн джарыкъ, 
Болургъа керексе 
Сен кесинг джарыкъ. 

КЕТГЕН ЁМЮРДЕ КЪАЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕГИМ 

Джангы ёмюрден келеди ауаз, 
Ийнар айта тургъанча сюйгеним. 
Мени уа, къаны Айгъа чачыла, 
Кетген ёмюрде къалгъанды джюрегим. 


Адам ашагъан ёмюрде къалгъанла 
Атам, анам, алача кёбле да. 
Джерде болгъаннга тёзюб болалмай, 
Джарылгъанла джюрекле, кёкле да. 

Сауланы ызындан сюркелиб, тёнгереб, 
Джангы ёмюрге атласа да тёнгегим, 
Къазауат, сюргюн, терслик джойгъанла бла 
Кетген ёмюрде къалгъанды джюрегим. 

ДЖАШАСЫН МАЛКЪАР-КЪАРАЧАЙ 

Мен назмуму джазама? 
Огъай. 
Мен джазама дуа… 
Халкъыма. 
Мен джазама дуа… 
Джуртума,- 
Къууанч бла, насыб бла, сау-эсен, 
Джашасын дей, Малкъар-Къарачай. 

ЭКИ ДУНИЯ – ЭКИ КЪАНАТЫМ 

Эки дуния – эки къанатым. 
Бирин къоюб, 
Башхасына къуллукъ этеме дегенни, 
Бири бла учаргъа излегенни 
Билими, ийманы да джартыды. 

Эки дуния – эки къанатым. 
Аланы экисин да бирча къагъа, 
Кёлтюрюлеме ёрге, кёклеге – 
Алай джууукълашама джаратхан Аллахха. 

Эки дуния – эки къанатым. 
Манга экиси да – сыйлы, багъалы. 
Аллах джаратханды аланы экисин да, 
Барыбызны да. 


Эки дуния – эки къанатым. 

ШАЙЫР 

Мен Ата Джуртну босагъасына 
Ана тилни сёз сынджыры бла 
Тагъылыб тургъан бёрюме. 
Такъгъан а Тейри кесиди. 
Олду Джурт, Тил берген да, 
Аланы сакъла деген да. 
Олду – Джаратхан, Ием, Оноучум да. 
Анга бойсунама джангыз. 

МЕН – АХЫРЗАМАН АДАМЫ 

Озгъан джангурну ызындан 
Джамчы алыб сюрмейме мен. 
Алай а, 
Не этерге билмейме мен: 
Озгъан джангур джибитеди мени, 
Озгъан шыбыла урады мени, 
Озгъан къазауат ёлтюреди мени. 
Озгъан кюнле къыйнайла джюрекни: 
Озгъан ишле тынгысыз этелле, 
Ёлгенле да сау болуб джетелле, 
Саула да шау болуб кетелле… 
Кимле, неле къыйнамайла джюрекни. 

Келлик джангурла да джибителле мени, 
Энди тууарыкъла да къоймайла мени, 
Келлик къайгъыладан титирейди джюрек. 
Кимле, неле къыйнамайла джюрекни. 

Кетгенден, келликден да джокъ къутулуу. 
Тюнене бла тамблагъа турама керилиб. 

Бир тюненеден, бир тамбладан, 
Бир ол дуниядан, бир бу дуниядан, 
Бир къарангыдан, бир джарыкъдан, 
Бир акъ тюрсюнлю, бир къара тюрсюнлю, 
Къайдан, къалай келгенин да кёргюзтмей, 
Учуб джетеди да бир мазаллы къуш 
Баууруму чанчакълайды, джюрегими ашайды, 
Эсими, ангымы, бетими да тырнайды, 
Джабылыб тургъан затланы ачады – 
Саным бла къалмай джанымы да къыйнайды. 

Ол къуш мени бютеу джашауум ючюн – 
Этилликни этмегеним ючюн, 
Этилмезликни этгеним ючюн, 
Этгеним, этмегеним ючюн да, 
Ишим, иннетим ючюн да 
Талайды мени, талайды, талайды. 


Не этерге билмейме мен. 
Озуб кетген къайгъыла 
Къайытыб келе туралла: 
Тамбладан да тюнене къарайды. 

Къаргъышлыкъ Элде, джорукъда джашаб 
Алгъышлыкъ болургъа бармыды мадар? 

Тюненеден, тамбладан эсе да, 
Бюгюнюбюзге джауады къар – 
Бирде къап-къара, бирде чыммакъ акъ. 
Бир джазгъы къар, бир джаназы къар. 

Къаргъала, къушла да айланалла учуб. 
Къаргъышла, алгъышла да айланалла учуб. 
Бу къыйынлыкъда да, къушдан тюк алгъанча, 
Насыбдан, къууанчдан, зауукъдан юлюшюмю да юзе, 
Ахырзаманны джууукълашханын да сезе, 
Ахырзаман белгилерин кёзюм бла кёре, 

Амандан, шайтандан 
Аллах бла сакъланыргъа кюреше, 
Джаннетли болгъанлагъа сукълана, 
Джашаргъа кюрешеме. Мен – 
Ахырзаман адамы. 

НЕЧИК НАСЫБЛЫ ИНСАНЛАБЫЗ БИЗ 

Минги Таугъа къараб, 
Не да Минги Таудан къараб, 
Азан къычыргъан да, 
Зикир этген да, 
Джыр этген да 
Къаллай къууанчды, насыбды. 

Тюзледен къыз къачыргъандан эсе, 
Кёкледен мёлек эндирген 
Тынчыракъды бизге. 
Алай джууукъду Кёкге джуртубуз, 
Миллетибиз да. 
Иннетибиз да. 

Акълыкъ. Чууакълыкъ. Кёк. Джулдузла. 
Таш. Агъач. Нарат хауа. Зем-зем суула. 
Мийиклик. Тазалыкъ. Ариулукъ. 
Бу джуртну бизден сыйырыргъа кюрешген 
Имансызлагъа, фыргъауунлагъа джокъду кечмеклик. 

Бу джуртну бизге берген Аллахха 
Сансыз-санаусуз шукурла, махтаула. 

Аллахданбыз. Аллахныкъыбыз. Аллаххабыз. 
Аллах бла сакъланабыз палахдан, шайтандан. 
Аллах бла къутулабыз къайгъыдан. 

Къураныбыз, иманыбыз болгъан, 
Хакъны, хакъикъатны билген, 
Аллах джолунда баргъан, 
Аллах сюйген 
Нечик насыблы инсанлабыз биз. 

КИТАБ ДЖАБХАН НАЗМУ 

Китаб ачхан назмудан да 
Китаб джабхан назму башды. 

Бу назмум бла тазаланама 
Мынга дери джазылгъан 
Гюнахлы сёзлеримден-шийирлеримден. 

Ассы сезимлерим-сёзлерим ючюн 
Аллахдан кечмеклик тилейме, 
Аланла, сизден да тилейме кечмеклик. 

Мени джюрегиме-кёлюме-эсиме 
Энди кимден, неден да джуукъ – 
Аллах, Халкъ эмда Джурт. 

Бир Аллахха ийнанама. 
Аны мёлеклерине, китабларына, келечилерине, 
Ол буюргъан Ахыр Кюннге, 
Аны Къадарына ийнанама. 

Аллах джаратханды бизни. 
Англатханды, билдиргенди бизге 
Къалай джашаргъа кереклисин. 
Сайлауну уа къойгъанды кесибизге. 

Ой аланла дау салмайыкъ бир кишиге. 
Уллу Аллах бизлеге 
Игини-аманны, халалны-харамны, 
сууабны-гюнахны билдиргенден сора, 
Хар неге да кесибизбиз джууаблы. 

Хар бирибиз сайлагъан джолунда барады. 
Ахырыбыз тирелликди соруугъа-сууалгъа. 
Ахырыбыз 
Не джаннет бла, не джаханим бла бошаллыкъды. 
Нени да кесибизден кёрейик. 
Хар неге да кесибизбиз джууаблы.

«СУУАБ-ГЮНАХ ДЖАЗЫЛГЪАН ДЕФТЕРЛЕ»`ден 

НАЗМУЛАРЫМЫ АТАМА ОТХА 

Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салмай, 
Къыркъ джыл джашадым. 
Ушадым… 
Билмейме, кимге, неге? 
Неди да ол сёз? 
Ол Сёз а – Аллах. 

Керахат, харам назмуларымы 
Барын харам этеме энди. 
Аллахны нюрю болмагъан сёзледен 
Не хайыр, не магъана? 

Аллах деген Сёзден башха 
эмда 
Аллахны Сёзюнден башха 
Нюркъанат керамат сёз джокъду. 

Гюнах, харам назмуларымы 
Барын атама отха. 
Джаханим отундан къутхарама кесими. 

Аллах дейме, 
Аллаху акбар дейме, 
Ля иляха илляллах дейме. 
Таубагъа къайытама, айтама: 
Я Аллах, къарыусузлугъуму кёр: 
Иман бер, 
Иман бер, 
Иман бер. 

АДАМ – ОЛДУ 

Игилик этген этеди аны, 
Юзюб кесини саулугъундан, заманындан, джашауундан – 
Ансы, артыкъ саулугъу, заманы, джашауу 
Кимни барды? 
Бир кишини да. 

Иманы болгъан, башхагъа бергенин 
Кесинден юзюб береди. Ол биледи: 
Игилик игилик бла къайытады артха – 
Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытады. 

Къуру кесине табын, игисин излеб, 
Башханы юлюшюн да кесине алыргъа кюрешген, 
«Сууаб-гюнах», «халал-харам», «иги-аман» дей билмей, 
Мурдарлыкъ бла, тоноу бла, уру бла джашаргъа кюрешген - 
Ол адаммыды сора? 

Хайыуандан, джаныуардан да тёбенди ол, 
Джийиргеншлиди, генезирди ол. 
Джокъду аны адамлыгъы-иманы-нюрю. 
Ол – Ибилисни юзюгюнден шайтанланы бири. 


Адам олду – 
Диним-Тилим-Халкъым-Джуртум дей билген, 
Ала ючюн отха-суугъа кирген, 
Алай а Халкъдан да Хакъны баш кёрген, 
Халкъына динни, билимни джайыб кюрешген. 

Терсликге, зулмугъа, иймансызлыкъгъа къаршчы тургъан, 
Онгсузгъа, къарыусузгъа таянчакъ болгъан, 
Аллах буюргъанча джашагъан кеси да, 
Алай джашаргъа чакъыргъан бизни да – 
Олду Адам.

ДУНИЯ 

Къыйналыр керекли, 
Къууаныр керекли да къалмадыкъ. 
Дагъыда, 
Бу дуниядан бир тоймадыкъ, къанмадыкъ. 

ИТ БЛА БЁРЮНЮ АРАСЫ 

Кесин сынджыргъа уруб чабады ит. 
Сынджырдан ычхыныргъа излебми? Огъай. 
Ол эркинлени излейди къабаргъа, 
Эркинликди аны джюрегин джаргъан. 

Ол джауун сынджырда тюл, 
Сынджырсызлада кёреди. 
Олду къыйынлыгъы. 

Ансы джауун сынджырда кёрген ит, 
Сынджырын юзерге кюрешген ит, 
Ол ит тюлдю, бёрюдю. 

ДЖАШАУ ДЖУКЪЛАНМАЗ 

Мени джюрегим Кюн эсе, 
Сени джюрегинг Ай эсе, 
Кюн бла Ай - Къарачай эсе, 
Алай эсе, 

Джангырлыкъды джашау. 
Джангыдан башланныкъды джашау. 
Кече да боллукъду кюндюз, 
Бизден тууарыкъды джулдуз. 

Ана бла сабий – 
Джангы Ай бла джулдуз. 
Кюн да Кёкде – 
Атача атда. 

Джыгъылсам да атдан, 
Джетиб, болджалым, 
Къалыгъыз Кёкде 
Джангы Ай бла джулдуз. 

Кёлеккегиз 
Сын ташыма тюшюб, 
Кесигиз а – Тёрде 
Джашагъыз къууанч бла. 

Кёк, Кюн, Джер, 
Джангы Ай бла джулдуз… 
Аламатды дуния, сейирди дуния – 
Аллах айтса, джашау джукъланмаз. 

Джукълатмасакъ, джашау джукъланмаз. 

БАЛЫКЪ, БУЗ, АДАМ 

Сууну джети къатындан 
Баш къатлары бузлагъанды. 
Балыкъгъа солургъа хауа джетмей, 
Бир суу тюбюне атады кесин, 
Бир бузну урады башы бла. 

Бузну юсю бла адамла 
Джагъадан джагъагъа ётелле. 
Аны къайгъылы джокъду киши. 

Не бир эсли адам кёрлюкдю да, 
Болушурукъду анга, 
Не кеси кючю бла ууатырыкъды бузну. 
Алайсыз ёлюрге башлагъанды. 

Буз къысхандан къыса келеди, 
Бузлагъандан бузлай барады суу. 
Балыкъ тохтаб къарайды ёрге: 
Адамла башы бла баралла ётюб, 
Аякъ тюблеринде фаджияны кёрмей. 

Адам, Тейриден умут этиб, 
Къарагъанча Кёкге, 
Балыкъ да, Адамдан умут этиб, 
Къарайды ёрге. 

Мен, ётюб баргъан адамладан бири, 
Тохтаб, къарайма анга: 
Ол балыкъ тюлдю, кёлеккемди мени, 
Бюгюнюм тюл эсе да, тамбламды мени. 

Арабыз – сынмазлыкъ мияла буз – кюзгю… 
Алайды къадарыбыз бизни. 

КЪАЧАН? 

Кёкню «Джер» деген айрымканында 
Джашау этерге кюрешебиз. 
Иебиз кемеле, термиле, 
Башха дунияланы кёрюрге, 
Башха джанлагъа тюберге. 
Кёрюрге, тюберге да болурбуз. 
Джангыз, ёлгюнчюннгеми, 
Огъесе, ёлгенден сорамы? 

АЛМА ТЕРЕК ЭМДА АДАМ ДЖЮРЕК 

1 

Алмала огъуна терекде 
Кёб тюрлю сагъыш къозгъайла джюрекде. 
Кимини ёмюрю узакъ-узун, 
Кимин чанчакълагъанды къаргъа-къузгъун. 

Кимин къурт ургъанды, кимин а – буз, 
Кимини бети - джарыкъ, кимини – мутхуз, 
Кими да чириуден – къаралыб, азыб… 
Дагъыда джашайма деб турады джазыкъ. 

Тургъанланы да 
Дуниягъа къууана, чагъа, джашнай, 
Бир къауумун 
Джел юзгенди джашиллей-джашлай. 

Бир къаууму къууана джашарыкъды, 
Джашаудан тоярыкъды, къанарыкъды, 
Агъарлыкъды, къызарлыкъды, бишерикди, 
Кёзюуюнде къара джерге тюшерикди 
Не да татлы аш боллукъду башхалагъа… 

Бирине джетеди хыянат 
Не адамдан, не къанатлыдан, не джелден-борандан. 
Бирлери уа – уллу Аллахха аманат, 
Толу юлюш алалла джашаудан. 

Бирини насыбы нек тутханын, 
Бирин а насыб нек унутханын 
Къыйынды ангылагъан, билген. 

Былагъа да оноу этген бармыды бир кюч? 
Бармыды оноу этген алмагъа, адамгъа, терекге, джерге, кёкге? 
Огъесе… Огъай, болмайым ассы, 
Намаз къылайым, болгъанды джассы. 
Неге ишеклиме, аккыллыма мен? 
Файгъамбарладанмы акъыллыма мен? 
Иман тилейим ала ийнаннган Аллахдан, 
Сакъла дейим шайтанны ууундан, палахдан. 
Я Аллах, Къураннга, шериатха тюзет мени, 
Иман джолгъа, керти джолгъа тюзет мени. 
Ансы алмала огъуна терекде 
Гюнахлы сезимле къозгъайдыла джюрекде. 

2 

Джашау бар эсе – ёлюм да бар; 
Ауал бар эсе – ахыр да бар; 
Дуния бар эсе – ахырат да бар; 
Алайды джазыу, алайды къадар. 

Джаныу бар эсе, барды джукъланыу да. 
Джаннган джулдуз да джукъланныкъды бир кюн. 
Кюн да сууурукъду бир кюн. 
Джер да къурурукъду бир кюн. 
Аман джора этгенлигим тюлдю. 
Бу джорукъду. Джангыз 
Джорукъну иеси бармыды? 
Бар эсе, кимди? 
Огъесе, кесин джандыргъан, джукълатхан, 
Ёлтюрген, тирилтген да Табигъат кесимиди? 
Огъай, оноу табигъатны кесинде болса, 
Ол кесин джукълата, ёлтюре турмаз эди – 
Къуру да джашаб, джашнаб турургъа излеред… 

Дунияны аллы 
Къайдан, неден, къалай, не ючюн башланнганын, 
Ахыры да 
Къайдан, неден, къалай, не ючюн бошаллыгъын 
Билаллыкъ, айталлыкъ бир джан джокъду. 

Сорууну ахыры 
99 аты бизге белгили, 
100-чю атын а киши билмеген 
Бир Къудуретге келиб тиреледи. 

Анга ийнансанг, 
Хар соруугъа джууаб табарыкъса, 
Ийнанмасанг а, джюрегинги соруула кемире, 
Джашарыкъса, ёллюксе. 
Бу да хакъды. 

3 
Джолоучубуз: кимибиз джаяу, кимибиз атлы. 
Барыбыз да ташайырыкъбыз. Къайры? 
Къаллыкъдыла Кёк, джулдузла, Джер… 
Къаллыкъмылла? Ол да белгисизди. 
Къаллыкъмылла ишибиз, сёзюбюз, 
Огъесе, кюл болубму къаллыкъды бары? 
Бармыды джашауубуздан-кюрешибизден бир магъана? 
Огъесе, къарыусуз дыгаласламылла бары?

СЁЗ 

Къургъакъ сёз, бош сёз 
Къуу терекге ушайды. 
Андан кишиге хайыр джокъду, 
Заран келтирирге уа боллукъду. 
«Терек аусун юсюнге» деб, къаргъыш да барды. 

Алай а, ёрё турукъну 
Отха салсанг, джылыу бериб онгдурмаса да, 
От тылпыу этер. 

Бош сёз а шайтан джелге ушайды. 
Болгъанны къатышдырыргъа боллукъду. 
Табигъатда хар нени барды магъанасы. 
Магъанасыз сёз айтылмазгъа керекди, 
Магъанасыз иш да этилмезге керекди. 
Бош сёз бла бирге адамны кючю да кетеди, 
Бош сёз бла бирге адамны сыйы да кетеди. 

Сёз - Игиликге буруллукъ тюл эсе, 
Джашау чархын бурлукъ тюл эсе, 
Ауруугъа, ёлюмге, палахха буруу боллукъ тюл эсе, 
Сора ол туумаса игиди, 
Аууздан чыкъмаса игиди. 
Сёз - аууздан-тилден тюл, 
Джюрекден-кёлден чыгъаргъа керекди. 

Иги Сёз – Аллахды эмда Аллахдан келген Сёздю, 
Хакъ джолну, керти джолну кёргюзтген Сёздю. 
Бизни сёзюбюз да Аны ызындан барыргъа керекди. 
Сёзню кючю магъанасынданды. 
Къалгъан субайлыкъгъады. 
Бош сёзден, шайтанданча, сакъланайыкъ. 
Иги сёзден къатлана эсе джашау, 
Бош сёзден башланады ёлюм. 

ТЮРКНЮ ДЖАНГЫДАН АЧАБЫЗ 

Джамилени минараларыча, 
Тюз бол Кёкге да, Джерге да. 
Азан таууш тартады бизни 
Тюркге да, ёрге да, тёрге да. 

Кёз ачар ючюн, айланыр ючюн, 
Келмедим бери. 
Тюшюнюр ючюн, ийнаныр ючюн, 
Бегир ючюн келгенме бери. 

Келдим бери эсими, ёзюмю 
Зулмуну ийисинден-къурумундан тазалар ючюн. 
Кирге булгъаннган сёзлерими да 
Шийирлер ючюн, назмулар ючюн. 

Келдим бери 
НЮР-ленир ючюн, АЙ-ланыр ючюн. 
Тюркиени сюйдюм 
Иманы ючюн, айраны ючюн. 

Джаннга, тёнгекге да – 
Ашы халал. 
Мында азанчы болургъа изледи 
Назмучу Лайпанланы Билал. 

Истанбулну уллу джамилеринде 
Къылдым намаз. 
Дуаларымда – джюмлей муслиман 
Эмда – Кавказ. 

Харам-гюнах – аман аууш – 
Къалды артда. 
Алда – Айкъанат азан таууш: 
Аллаху акбар! 
Аят орнуна назму окъудум – 
Сер сёзюме да болмады кюлген. 
Мени Тюркге чакъырыб, 
Аллахха джууукъ этиб, 
Суаблыкъ алды Мустафа Къарабаш – 
Мустафа Ёзюнегювен. 

Сау бир ёмюрню кесилиб джолла 
Кесибиз джашадыкъ, тюздеча. 
Энди Тюркню джангыдан ачабыз – 
Дини, тили, айраны да биздеча. 

«Аллах барды, бирди, ишек джокъду»,- деб, 
«Аллаху акбар» деб, бир сафха 
Тизилебиз узакъла, джууукъла да. 
Азан тауушха келебиз бери, 
Азан тауушну элтебиз Джуртха да. 

Дау кёб, джау кёб, умут – Аллахданды, 
Кюч алайыкъ имандан, бир-бирибизден да. 
Аллах айырмасын энди бизни 
Тюркюбюзден, Тюрклюгюбюзден да. 
Амин. 

АДАМ БЛА ХАУА 

1 

Топракъдан, джерден джаратылгъан 
Адамма мен. 
Кёкден, нюрден джаратылгъан 
Хауаса сен. 

Мен узалама 
Ташха, топракъгъа. 
Сен – 
Джулдузгъа, чууакъгъа. 

Мен тартама 
Джерге. 
Сен тартаса 
Ёрге. 
Менде – билекле, 
Сенде – къанатла. 
Мен – Адамма, 
Сен а – Хауа. 

Аны ючюн джазама 
Сеннге шийирле. 
Кёрюнюб кёзюме 
Сен бютюн сейирлик. 

ТЫЙЫНШЛЫБЫЗМЫ ДЖУРТУБУЗГЪА? 

Сен Меккягъа, Мединагъа барыб, 
Хадж къылырдан алгъа, 
Минги Таугъа бир чыкъ, 
Андан бир къара тёгерекге: 
Кёб зат болур ачыкъ, 
Джууукъ болурса Кёкге. 
Бош къайгъыла, учуз сагъышла 
Ёзен тубанча къалырла энгишгеде. 

Кёкден къараб кёрюрсе джуртунгу – 
Тауланы, чыранланы, сууланы, 
Ёзенлени, къаяланы, орманланы… 
Къол ишлемеген ариулукъну кёрюрсе, 
«Аллаху акбар» дегенден башха бир сёз айталмай, 
Джаратханнга къат-къат махтау берирсе, 
Бу джуртну бизден нек алыргъа излегенлерин да ангыларса, 
Бу джер ючюн сермеширча, ёлюрча да болурса. 

Дуния бары мыллык атхан Минги Таугъа, 
Уллу Аллах сеннге берген Минги Таугъа, 
Чыкъ да бир намаз къыл. 
Бу азатлыкъдан, тазалыкъдан, ариулукъдан 
Кёлюнг-кёзюнг-сёзюнг да бир къууансын, тазалансын. 

Дуа да эт, тилек да эт, алгъыш да эт, 
Бир сагъыш да эт: 
Тыйыншлыбызмы бу джуртлагъа биз? 
Бу мийик таулагъа, таза суулагъа, 
Орман чегетлеге, дарман хауагъа, 
Ауропаны тёппеси минги Таугъа – 
Бу азатлыкъгъа, тазалыкъгъа, ариулукъгъа – 
Джер джаннетге тыйыншлыбызмы биз? 
Нарт атала-бабала тыйыншлыелле, 
Биз а, биз? 

Харамдан, гюнахдан кесибизни тыялмагъанла, 
Не Аллахдан, не адамдан уялмагъанла, 
Ахрат азабдан не дуния намысдан къоркъмагъанла, 
Аллах кёргюзтген джолну унамагъанла, бармагъанла, 
«Аллах берген динибиз, тилибиз, джуртубуз» деб, 
Бирикмегенле, ёрге турмагъанла, 
Миллет байракъны, тамгъаны ёрге тутмагъанла, 
Миллет орайданы сокъмагъанла, тартмагъанла, 
«Къраллыкъ, Эркинлик» деб, айтмагъанла, 
«Анаясабыз Къуранды» деб, айтмагъанла, 
Къуран бла шериат бла джашамагъанла, 
Джашаргъа да излемегенле, кюрешмегенле, 
Неге тыйыншлыбыз биз? 

Не биягъынлай сюрюллюкбюз Джуртдан, 
Не башхалагъа къул болуб джегилликбиз Джуртда, 
Алай бла къурурукъду адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да, 
Алай бла унутуллукъду тарихибиз, атыбыз да. 

Джюз сыфатлы, джюз бетли дуниялыкъ, 
Хар аманлыкъ, ичкичилик, зийналыкъ - 
Бары бизге илешелле, джерлешелле… 
Нек? Не ючюн? 

Къарыусуз болгъаныбыз ючюн, 
Иманыбыз аз болгъаны ючюн. 
Хорланныкъбыз харам джукъудан уянмасакъ, 
Уллу Аллахха ийнанмасакъ, таянмасакъ. 

…Аллах джаннетден адам бла Хауаны 
Нек къыстагъанед? Билебиз аны. 
Халкъыбыз а нек сюрюлгенед джуртундан?.. 
Джарлы халкъым, 
уян, уян джукъунгдан… 

НЕ САКЪЛАЙДЫ БИЗНИ? 

Къанатлыланы джырларына тынгылайма, 
Кийиклени ёкюргенлерине тынгылайма, 
Тереклени шууулдагъанларына тынгылайма, 
Адамланы джюреклерине тынгылайма. Ангылайма 
Аланы къоркъууларын, къайгъыларын. 
Сора келеди шкок ауузун, балта ауузун, бёрю ауузун да байларым. 
Неден да алгъа уа – шайтан ауузун байларым. 

Аны ючюн башлайма ишими, сёзюмю 
«Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим» деб, 
«Бисмилляhир-рахманир-рахим» деб. 

Биз, Аллах джаратхан джанла, 
Аллах айтханча джашаргъа борчлубуз. 
Олду бизни тюшюрген Джерге да, 
Олду бизни чыгъарлыкъ Кёкге да. 

Джаратды, джаннетин берди – 
Джашаялмадыкъ Ол айтханча анда. 
Джер джашауну – сынау дунияны – берди, 
Сынаудан ётгенлени джаннетге къайтарлыкъма деди, 
Бизге Анаяса этиб Къуранын ийди… 
Джашайбызмы Ол айтханча энди уа?! 
Джашамайбыз. 

Шашханды деб дуния, зорду деб джашау, 
Сора кимлеге салабыз да дау? 
Кесибиз шойбуз да кесибизге джау. 

Терслик, гюнах – бары кесибиздеди. 
Шайтанны-Ибилисни ийиб ичибизге, 
Шайтаннга-Ибилисге этебиз къуллукъ, 
Кеси кесибизге къазабыз уру – 
Дуниядан, ахратдан да къалабыз къуру. 
Бирлешебиз имансыз бла, гяуур бла, 
Джашайбыз ички бла, дауур бла… 
Не сакълайды бизни? 

Къанатлыланы джырларына тынгылайма, 
Кийиклени ёкюргенлерине тынгылайма, 
Тереклени шууулдагъанларына тынгылайма, 
Адамланы сёлешгенлерине тынгылайма. Ангылайма 
Аланы къоркъууларын, къайгъыларын. 

Сора келеди шкок ауузун, балта ауузун, бёрю ауузун да байларым. 
Неден да алгъа уа – шайтан ауузун байларым. 

ДЖАН 

Учуб да кеталмай, 
Рахатлыкъ да табалмай, 
Къанатлыча, 
Сагъая, сескеклене, илгене, къанатлана, 
Турады джаным. 

Джокъду тынгы-тынчлыкъ Джерде да, Джерге да: 
Бир джаны кюе, бир джаны юшюй, 
Джаннган отну – Кюнню – тёгерегине бурулады Ол да, 
Титирей, тебрене чамланады Ол да. 

Джокъду тынгы-тынчлыкъ Джердегилеге да. 
Эм ангылыгъа саналгъан джан – Адам да, 
Ангыгъа сыйынмагъан ишлени этеди, 
Кесин джаныуарлыкъгъа, хайыуанлыкъгъа хорлатыб, 
Кесин шайтаннга-ибилисге алдатыб, 
Дуниясын джаханимге буруб кюрешеди. 

Бош сёзлемилле дуния-ахырат?! 
Джокъмуду биз таяныр, биз кёлленир бир зат?! 
Бар эсе Къудурет, бар эсе Къуран, 
Нек джетишмейди бизлеге билим, иман?! 
Аллах айтханча нек джашамайды адам?! 

Учуб да кеталмай, 
рахатлыкъ да табалмай, 
Къанатлыча, 
Сагъая, 
сескеклене, 
илгене, 
къанатлана, 
Къыйынлашады джаным. 
Джанауалдача турады джаным. 

КЪАЧ. КЪАРЫЛГЪАЧ. КЪАРАЧАЙ 

1 
Къарылгъачны уясы къаядады. 
Къачны уясы уа къайдады? 
Келиб киргенди къарылгъач уягъа къач. 
Сюрюлгенди къууанч. Тауусулгъанды джай. 
Къач. Къарылгъач. Къарачай. 

2 
Къач да кетер, къыш да ётер, келир джаз. 
Къайгъыдан, сюргюнден къайытыр къарылгъач. 
Къаясын табар, уясын а – огъай… 
Джаз. Джазылгъач. Джарачай. 
Ташыбызда, башыбызда да – джулдуз бла Ай. 
Къоркъама тауусулад деб, джай, 
Джангыдан келед деб, къач, 
Джангыдан сюрюлед, ёлед деб къарылгъач. 
Къач. Къарылгъач. Къарачай. 

3 
Къар. Къарылгъач. Къарачай. 
Къач. Къар. Ай. 
Къарылгъач. Къарачай. 

Ноябрны экиси. Гюрге кюн. 
Халкъыбыз бек уллу къыйынлыкъла кёрген кюн… 
…уясындан айырылгъанед къарылгъач. 
Аны уясын, къаясын да джутама деб, 
Къарылгъанды къач. 
14 джылдан джаз ала 
Артха, Джуртха къайытханды къарылгъач. 
Бютеу кёрген къыйынлыкъларын джабарча, унутдурурча 
Сакълайды аны алда насыб бла къууанч. 

4 
Алгъыш аякъны кёлтюреме 
Джулдуз ючюн, Кюн ючюн, Ай ючюн – 
Къарачай ючюн. 
Рахман, Рахим Аллахны аты бла 
Шайтанны ёлтюреме – 
Къарачай ючюн. 
Кесим да джашайма, ёлеме – 
Къарачай ючюн. 

Джуртубузну агъачы, ташы ючюн, 
Халкъыбызны къызы, джашы ючюн – 
Къарачай ючюн 
Джашайма, ёлеме. 
Билеме: 
Эртде-кеч болса да, 
Къарачай кърал боллукъду, 
Малкъар бла бир боллукъду, 
Динине, тилине, джерине да 
Эркин боллукъду. 

Эркин боллукъду - 
Джашарыкъды къууанч бла, насыб бла. 
Аллахдан буду тилегим, 
Сизден да буду тилегим. 
Къадау Ташха, Джангыз Терекге 
Эмда Къазакъ Бёрюге 
Ушайды мени джюрегим. 

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ 

Къууанады – тал чыбыкъ эшилген-къучакълагъан эмен къазыкъ, 
Джокъ эсе да бу дунияда андан джазыкъ. 
Дунияда тюл, ахыратда болгъанла ала бир. 
Эй джюрек, кюйюб турма да, къууана бил. 

Аллай къара насыбдан Аллах сакъласын бизни, 
Аллай къара къууанчдан Аллах бла сакъланайыкъ. 
Бу дунияда иман бла джашаб, 
Ол дуниягъа да иман бла атланайыкъ. 

Эки дунияны да Аллах бизни ючюн джаратханды, 
Иманы болгъанныкъыды дуния да, ахырат да. 
Имансызны къутхаралмаз бир зат да. 

Иманлы джюрек, нюрлю джюрек – джарыкъ, халал; 
Назмучу эмда хаджи Лайпанланы Билал 
Кесине эмда халкъына 
Иман, билим тилейди Аллахдан. 

Бизни къутхарлыкъ – Олду. 
Ол кёргюзтген джолду.

ФАТИХА 

Фатиха суурасы. Биринчи суура. 
[Къуранны] ачхан. Аль-Фатиха 

Агъузу -бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим 
Бисмилляhир-рахманир-рахим 

1. Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла 
2. Хар махтау Аллаhхады – 
бютеу Аламланы Иесине, 
3. Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан 
4. Къыямат Кюнню Тёресине! 
5. Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз 
эмда умутчубуз джангыз Сенден: 
6. Тюз джолгъа тюзет бизни, 
7. Сени чамландыргъанла эмда 
аджашханла баргъан джолгъа тюл, 
Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа. 
Амин. 
Кёчюрген Лайпанланы Билал 

ДУНИЯЛА, ДЖОЛЛА, КЪАДАРЛА 
АЙЫРЫЛГЪАН-КЪОШУЛГЪАН ДЖЕРДЕ, КЁЗЮУДЕ 
ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Къуран ачхан сыйлы Сура – джети аят, 
Джети харфлы Халкъымы харам джукъудан уят! 
Тутула да къутула келген Кюнюм, Айым – 
Джети харфлы, джети хакълы Къарачайым! 

Джети аятлы Сура ачханча Къуранны, 
Манга джети харфлы Къарачай ачды дунияны. 
Бир Кёкден, бир сын ташдан къарайды джулдузу бла Ай – 
Тынгы-тынчлыкъ бермейди манга Малкъар-Къарачай. 

Джелмауузла къоймайла Аны джашаргъа – 
Кюрешелле таларгъа, джутаргъа, ашаргъа. 
Чабалла джан-джанындан кече-кюн, таша-туру, 
Мени сёзюм болалмайды алагъа буруу. 

Аллах кеси тыйсын аланы – 
Ол эки башлы, эки бетли эмегенлени, 
джелмауузланы, итлени, къушланы… 
Къуран ачхан сыйлы Сура – джети аят, 
Тилейме: харам джукъудан халкъымы уят. 

Халкъым, титире, тюшюн, джый эсинги, 
Харамдан, гюнахдан, кёзбаудан тый кесинги, 
Уян, сакълан, эсгер кесинги. 
Аллахха таян. Ол айтханча джаша. 

Кючлю къадаргъа эталмайма джукъ: 
Халкъым бла мен – узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ. 
Бир – Кёкде, бир – Джерде джулдузу бла Ай: 
Ас-салам алейкум, дейме, Малкъар-Къарачай! 

Кетгенни барама ызындан. 
Келликни барама аллына. 
Энди тюбербиз къачан, къайда, къалай? 
(Дуниядамы, ахыратдамы?) 
Билмейме, Халкъым. 
Сау къал, кёб джаша. 
2002 джыл ноябрны 2 

ДЖАШАУ – ЭМИЛИКДИ 

Джашау – эмиликди. 
Анга миндирген – Игиликди, Сюймекликди. 
Андан тюшюрген – зарлыкъды, аманлыкъды. 

Игилигингди анга миндирген, 
Аманлыгъынгды андан тюшюрген. 
Джашау – эмиликди. 

Джашау – эмиликди. 
Эртде-кеч болса да, 
Юсюнден атарыкъды. 
Аны джалына къадалыб, 
Бираз баргъан да – 
Ол да – насыб. 

Джашау – эмиликди. 
Анга миннген да, 
Юсюнде баргъан да, 
Джыгъылгъан, тюшген да – 
Тынч болгъанын ким айтды? 

Джашау – эмиликди. 
Аны бойсундуралгъан, 
Джерге-джюгеннге юреталгъан, 
Джер-джюген салалгъан 
Чыкъмагъанды алкъын. 
Анда баргъан да – 
Джайдакълай, кюрешде… 

Эмилик аджирди джашау. 
Аны бичерге излеген, 
Рахат минерге, джегерге излеген, 
Аркъанларгъа, кишенлерге излеген – 
Джорукъну ангыламагъан бир джазыкъды. 

Ол джашауну тохтатыргъа излейди, 
Ол а – болмазлыкъ затды. 
Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да оноуу 
Бизге джетмейди. 
Бизни къолубузда тюлдю. 

АЛЛАХ БУЮРГЪАНЧА ДЖАШАЙЫКЪ 

Хаписге, хастанеге тюшген къыйын тюлдю, 
Аладан сау чыкъгъан болады зор. 
Иманнга, саулукъгъа, эркинликге джетген 
Не болур?- 
Аланы берген Аллахха джаным болсун къор. 

Сан бериб, джан бериб джаратхан бизни, 
Джурт бериб, ангы, тил бериб, джашатхан бизни, 
Мёлеклерин, файгъамбарларын, китабларын да ийиб, 
Тюз джолгъа, Хакъ джолгъа тюзетген бизни, 
Адам болуб джашаргъа юретген бизни – 
Барыбызны да джаратхан бир Аллахха, 
Джангыз да Анга болсун 
Сансыз-санаусуз шукурла, махтаула. 

Андан башха Ие, Тёре да джокъду, нюр, джарыкъ да джокъду 
Хар неге да, хар джерге да кючю-эси джетген 
Керти Уллулукъ, Сыйлылыкъ, Тазалыкъ – 
Олду. 

Ол берген затланы 
(Иман-дин, окъуу-билим, тил-джурт, адеб-намыс дегенча затланы) 
Сакъламагъаннга, джакъламагъаннга, айнытмагъаннга, 
Ол айтханча джашамагъаннга, 
Ол буюргъан джолдан терсейгеннге, 
Келеди къыйынлыкъ, палах. 

Кеси кесибизге этмейик джаулукъ. 
Аллахдан тилейик иман, билим, саулукъ. 
Сакълайыкъ динибизни, тилибизни, джуртубузну – 
Къуран, Шериат джарытсын джолубузну. 

АНА БЛА БАЛА 

Джыгъылгъан сабий этеди, 
Джылагъан а – анасы… 

Кёз джашы балхам бола, 
Тюз сёзю да – алхам бола, 
Къутхарады баласын. 

АДАМ БЛА ШАЙТАН 

Джюрегин да, тёнгегин да, тёгерегин да 
Дайым тазалаб кюрешгеннге, 
Таза тутаргъа кюрешгеннге,- 
Айтадыла адам деб. 

Халал, харам демеген а, 
Сууаб, гюнах билмеген а, 
Билирге да сюймеген а – 
Джаууд Аллахны, Адамны, 
Шайтанды аты да аны. 

Бойсунуб Аллах буюргъаннга, 
Иманлы, динли болуб, 
Къуран, Шериат бла джашагъаннга 
«Сыйлы», «Мубарек» деб айталла, 
«Нюрю» болгъан деб айталла. 

Нюрден эсе кирни сайлагъанла, 
Къарынларына эмда къарын тюблерине 
Къул болгъанла, табыннганла, бойсуннганла, 
Ала ючюн адамлыкъларын, халкъларын, джуртларын да сатханла 
Кеслери билелле кеслерини атларын. 

ДЖЮРЕК БЛА НАЗМУ 

Ауругъан джюрекден тууады сау назму. 
Къыйналмагъан джюрекден шийир джаратылмайды, 
Джаратылса да, ёлюб джаратылады ол. 

КЪЫШ 

Кёкледен учуб келиб, 
Джашил джерибизге къоннган 
Акъ къушха ушайды къыш. 

УЗАКЪДАН УЗАКЪ, ДЖУУУКЪДАН ДЖУУУКЪ 

Узакъдан узакъ, 
Джууукъдан джууукъ 
Джангы Ай бла Джулдуз. 
Узакъдан узакъ, 
Джууукъдан джууукъ 
Хакъ бла Халкъ. 

Узакъдан узакъ, 
Джууукъдан джууукъ 
Малкъар, Къарачай, Малкъар-Къарачай. 

Узакъланы да джууукъ этген, 
Сюрюуню да Миллет этген, бир этген - 
Иннет, иман, дин, тил, джурт, окъуу-билим, 
Тарих эс, намыс-адеб, адет… 

Хоу, бизни сакълаб тургъан 
Эмда сакъларыкъ – 
Иман бла билим, 
Тил бла Джурт. 
(Биз аланы сакълаялсакъ 
Ала сакъларыкъла, къутхарлыкъла бизни). 

Кёкден узакъ, джууукъ да болгъан 
Джокъду бир зат. 
Кёк – Тейриди, мен – Тейри адамы, 
Тейри деб, этеме ант. 
Барыбыз да Кёкдебиз, Кёкденбиз,- 
Джулдузу, Адамы, къалгъаны да. 
Кёкгеди 
Къарамым, саламым да. 

Узакълаша джууукълашалла 
Ауал бла Ахыр. 
Узакъдан узакъ джууукъдан джууукъ 
Тарих бла тамбла. 

Узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ 
Джулдузу бла Ай. 
Узакъдан узакъ, джууукъдан джууукъ 
Малкъар-Къарачай. 

Узакъдан узакъ, 
Джууукъдан джууукъ 
Джангы Ай бла Джулдуз. 

АДАМ БОЛУР ЮЧЮН 

Адам болур ючюн 
Джюрегинги, юсюнгю да 
Тохтаусуз тазалаб турургъа керексе. 
Алайсыз, 
Къурумдан толгъан оджакъдан, 
Не да балчыкъда тонгуздан 
Башхалыгъынг болмай къаллыкъды. 

ДЖЕЛ АУРУУ 

Къачхы, къышхы сууукъла тирилтиб, 
Джан киргенча бола джансызгъа, 
Джиклени талаб, кемириб, 
Джел ауруу барады джангызгъа. 

Джел ауруу кючлегенди Адамны, 
Заманны, 
Бютеу табигъатны да. 

Джаз джылыу айланнгынчы, 
Тынкайыргъа башлагъанды дуния. 
Джиклени, джюреклени талагъан, къурушдургъан 
Бу сууукъ ауруугъа джокъмуду мадар? 
Огъесе, Джел 
Патчах болубму къалды дуниягъа? 

ЁЛГЕНИМ БОЛСА… 

Мингини джарыгъы да – Минги, 
Нюр джаннганын кёрюрча къарангыда, 
Ёлгеним болса асрарсыз мени 
Минги Таугъа ачыкъ къабырлада. 


Ёлгеним болса, асрарсыз мени 
Минги Таугъа буруб бетими да – 
Мен сакъларгъа кюрешдим Джуртуму, 
Диними, тилими, миллетими да. 

Уялыр, къызарыр зат этген болмам - 
Бир къабыр юлюш джетсе боллукъма рахат. 
Башха юлюшге тыйыншлы да болмам, 
Ёзге аны да кёрсегиз керахат, 
Сора 
Минги Тауну къарынача, назмуларыма 
Сугъулурма да, тас болурма мен. 
Джангыз сиз иман бла джашагъыз, 
Ёлсегиз - 
Нарт къабырлагъа болугъуз тыйыншлы! 

АХЫРЗАМАН САГЪЫШЛА 

Къралла арасында, хоншула арасында да 
Чекле ачылсынла, къурусунла. 
Джангыз, 
Сууаб бла гюнахны, 
Иги бла аманны, 
Тюз бла терсни, 
Таза бла кирни, 
Халал бла харамны, 
Керти бла ётюрюкню, 
Акъ бла къараны, 
Сый бла сыйсызлыкъны, 
Намыс бла намыссызлыкъны, 
Бет бла бетсизликни, айтыргъа – 
Адам бла шайтанны, 
Хакъ бла джалгъанны 
Араларын айыргъан 
Чекле турургъа керекле. 

Ала къуругъанлай, 
Къошулмазлыкъ затла къошулгъанлай, 
Дуния къатышырыкъды. 
Къайда хылымылы, кир, чёб 
Къалкъырыкъды ёрге, 
Ётерикди тёрге, 
Алагъа берилликди сый. 

Адамла джаханим ийисге – 
Ибилисге табынныкъдыла. 
Ол кюн да, 
Тюзюн айтырыкъла табыллыкъдыла, 
Алай а, хыликке этген болмаса, 
Алагъа киши тынгыларыкъ тюлдю. 

…Аллах айтханча джашамагъан, 
Адам болургъа унамагъан, 
Тарихден дерс алмагъан, тюшюнмеген, 
Джаратханнга бойсунмагъан, ийнанмагъан, 
Хей, имансыз намыссыз къауум! 

Бутакъларында джашагъан терегини, 
Кёгетин ашагъан терегини – 
Джашау терегини 
Тамырларын кесген - 
Хайыуан болурму сенден уллу?! 
Чакъыргъанса – келеди Ахырзаман… 
…Аллахына не деб тюберикди адам? 
Не джууаб берликди Анга? 

КИМДИ ДА АДАМ? 

Терек да излей болур адамча сёлеширге, 
Мен да излейме: 
Бирде терекча сирелирге, 
Суу болуб саркъаргъа, ташча да тынгыларгъа, 
Къанатлы болуб, кёкде да бир учаргъа - 
Табигъатда не бар эсе – алагъа бурулургъа, 
Кёк, джер, Кёкдеги, Джердеги да болургъа. 

Хар нени излейме сезерге, билирге, 
Алай джашагъандан сора – ёлюрге, 
Не да ёлмезге. 
Джерге кирмезге, Кёкге да кетмезге, 
Турургъа – джарыкъча, къарангыча, 
Отча – кюе, джана, джукълана, 
Сукълана… кимге, неге?! 

Ауалны, ахырны, джашауну, 
Табигъатны, дунияны, ахратны – 
Барын сезерге, билирге, кёрюрге 
Онг бер деб, джалындым Тейриге. 
Мен – Тейри адамы 
Тейри болургъа да термилдим. 

Ассымыды, асылмыды адам? 
Кимди адам?! 

ХАЛКЪЫБЫЗГЪА КЕРЕКДИ ОНОУ 

Элими-джуртуму сорсанг, 
Энин, тамгъасын да билирге излесенг – 
Шимал Кавказ, Минги Тау. 
Союму-халкымы сорсанг а – 
Аланма, таулума. 
Атаулума – не Къарачай, не Басхан, не Чегем, 
не Холам, не Бызынгы, не Малкъар. 
Диним – ислам, тилим – тюрк, 
Къаным-джаным – Кавказ. 
Биз мал кютген, чалкъы чалгъан джерлеге 
Ёрлеялсала, чыгъалсала, 
Аны бир уллу джигитликге санайла 
Тёбенден келгенле. 

Джуртубузгъа сейирсинелле, 
Къыйыныбызгъа уа, къыйын джашауубузгъа уа 
Багъа бере билмейле. 
Айраныбызны ичелле, хычыныбызны ашайла, 
Сау бол дей а билмейле. 

Тауланы кёрелле, 
Таулуланы уа – огъай. 
Бу джурт аланыкъы болгъанча, 
Биз да аланы къуллары болгъанча, 
Кеслерин джюрютелле алай. 

Джуртубузда солугъан бла тохтасала уа… 
Ташыйла ташыбызны, агъачыбызны, сууубузну да. 
Тонайла джерибизни-джуртубузну… 
Джуртуна да джокъду эркинлиги халкъыбызны. 

Эллерибизни, ёзенлерибизни къошалла кеслерине. 
Джуртубузну кесиб, бёлюб 
Джер, мюлк юлюшле чыгъаралла кеслерине. 
Игиликге къутурмагъанла была. 
Дин тутханнга ат-бет атаб, 
«Халкъ-джурт» дегеннге ат-бет атаб, 
Бизлени аман атха чыгъарыб, 
Къралгъа эрши кёргюзтюб, 
Бизни энтда сюрдюрюрге, къырдырыргъа излейле, 
Джуртубузгъа, мюлкюбюзге ие болургъа излейле. 

Была билген – мурдарлыкъ, тоноу… 
Халкъыбызгъа керекди оноу 
Кеч болгъунчу. 

Оноу а бирди: 
Халкъ энчи джумхуриетин къурамай, 
Кесин сакълаяллыкъ, джакълаяллыкъ да тюлдю. 
Дин бла, билим бла, кюреш бла баш боллукъду - 
Алай хорларыкъды. Джол олду. Оноу да олду. 

МИНГИ ТАУДАДЫ ДЖАНЫМ 

Минги Тауну башына чыгъыб, 
Андан энмей къалыргъа излейме. 
Анда къалыб кетерге излейме 
Чыммакъ къарлагъа кёмюлюб. 

Минги Тауну башында ахыр кере 
Азан къычырыб, намаз да къылыб, 
Халкъыма, дуниягъа да тилек этиб, 
Къаргъа ташайыб къалыргъа излейме. 

Мингини башындан 
Азан къычыргъан тауушум 
эмда 
Мингини башында намаз къыла тургъаным, 
Дуа эте тургъаным 
Къалырла халкъны эсинде. 

Хоу, 
Бу харамгъа, гюнахха батхан 
Тюзлени, ёзенлени да атыб, 
Акъ Тауну башына чыгъыб, 
Андан энмей къалыргъа излейме. 

Энгишгелени, тёбенлени 
Ауур хауасындан къутулуб, 
Минги Тауунда бир Минги таулу 
Къаргъа чырмалыб, 
джукълаб, 
уянмай къалыргъа излейди. 

Бир-бирде кёрюнюр алай, 
Эки башлы Тау юч башлы болгъанча. 
Сау къал,- дейме, - Малкъар-Къарачай. 
Тыш къралгъа, тыш джерлеге тюл, 
Минги Таугъа къарагъыз мени излеген. 
09. 11. 2002 
оразалыкъда, сары ашда джазылгъан назму 

ДЖУЛДУЗУ БЛА АЙ 

Мен джетгинчи, 
Мюйюзлерин да артха атыб, 
Троллейбус къачады, джугъутурча. 
Джокъду аллай джер, аллай шахар 
Мен тау джуртуму унутурча. 

Кырдыкдан тойгъан ийнеклеча, 
Ауур камионла толтуруб джолну, 
Ууакъ арбала да эчкилеча, 
Бир-бирин теблей терк-терк озалла. 

Бу шахарда – бир къалабалыкъ, гузабалыкъ… 
Ким - джан къайгъы, ким - мал къайгъы... 
Арлакъдан къараб, этсенг сагъыш, 
Къайры, неге ашыгъалла была? 
Джашаргъамы, ёлюргеми? 

Ёлюрге да заман джокъду. Джашаргъа уа – 
Бармыды заман, онг, рахатлыкъ? 
Адам кеси кесини тынгысын къурутуб, 
Аягъы басханны кёзю танымай айланады. 

Шайтан кючлегенди дунияны. 
Къыйынлыкъла да тюшюндюрмейле адамны. 
Энди дуния намыс не ахрат азаб тыймайла аны – 
Дуния мал - баш болгъанды неден да. 
Иги хапарла келмейле элден да. 

Джюрюш алгъанды ичкичилик, мурдарлыкъ, тоноу. 
Аланы халал этген джамагъатха неди оноу? 
Аланы халал этгенни тамбласы джокъду. 
Аланы халал этгенни Аллах этеди харам. 
Ол къауумну джазыкъсыныу джокъду. 
Джуртну джазыкъсынама – аны гюнахы джокъду. 
Джуртха ауруйду джаным. 

Кесин дуниясыз, ахыратсыз эте тургъан да, 
Кесин Ана тилсиз, Ата джуртсуз къоя тургъан да, 
Халкъ кесиди. 
Кесин тыймагъан харамдан, гюнахдан 
Болушлукъ сакъламасын Аллахдан. 
Ёз джуртуна душманны ийген да, 
Кесини джюрегине шайтанны ийген да – 
Ол кесиди. 

Аллах бергенни сакъламай, джакъламай, 
Нюрден эсе, кирни сайлагъаннга – 
Джол бирди: 
Бу дунияда – сюргюн, инджилиу, ёлюм, 
Ол дунияда – джаханим. 

Ёзге, 
Кесимден, адамладан чыкъса да кёлюм, 
Кёлюм ёмюрде да Джуртумдан чыкъмаз – 
Джер джаннетиди Кавказ. 

Алай болса да, 
Аллах айтса, 
Халкъ диннге, билимге 
Къайытыр. Шайыр да, 
Учуб-учунуб, хакъ кёлю бла айтыр: 

Джулдузу бла Ай – 
Малкъар-Къарачай.

ХАЛКЪ ДА, ДЖУРТ ДА УЛЛУ АЛЛАХХА АМАНАТ! 

Мен джазгъан – 
Шийир-назму тюлдю. 

Бу къатышхан, шайтан дунияда да ислам джамагъат къураб, 
Чайкъалгъан тенгизни ичинде да джашил айрымкан болуб, 
Гяуур къралны ичинде да муслиман джумдурукъ болуб, 
«Аллах-Адам» деб, «Аллаху акбар» деб, джашагъанлагъа 
Тилекди, дууады бу. 

Джаратхан Аллахны айтханына сыйыныб, 
Гюнахдан, харамдан кеслерин тыйыб, 
Къураннга, шериатха, намысха бойсунуб, 
Ёмюрлюк ораза тутханлагъа 
Сары ашды бу. 


Хакъ кертисин излегенлеге, 
Тюзлюк, Эркинлик деб, сермешгенлеге, 
Сюрюу болмай, Халкъ болургъа тырмашханлагъа, 
Хайыуан болмай, Адам болургъа кюрешгенлеге, 
Бир орайдады бу. 

Бир Аллахха, ислам диннге кертиликни, 
Ата Джуртха, Ана тилге сюймекликни, 
Кёкге, Джерге, табигъатха, адам улугъа сюймекликни 
Къорлугъуду бу. 

Мен джазгъан – шийир-назму тюлдю – джазыуду. 
Аны таша кюч мени къолум бла джазгъанды. 
Ол айтханнга мен тыйыншлы болурма деб базгъанды. 

Ол айтханнга мен тыйыншлы болалмадым. 
Ол айтханны, къошмай-къоратмай, тюзюча джазалмадым. 
Джер бал чибинча, джерден джыяргъа кюрешдим балны, 
Ангыламайын илхамны, Кёкден келген халны. 

Джер сёзлеге сыйындыралмадым Кёкню, 
Алай болса да, аман этмегиз кёлню: 

Кимге болса да, къачан болса да ачылыр керамат. 
Халкъ да, Джурт да уллу Аллахха аманат! 

АДАМ. ДЖАШАУ-КЪОБАН. ЭКИ ДЖАГЪА – ЭКИ ДУНИЯ 

Суу бла Адам. Эки джагъа. Эки дуния. 

Джашау - саулагъа саугъа. 
Туудукъ – джагъадан кетдик суугъа. 
Сау-эсен чыгъарбызмы башха джагъагъа, 
Огъесе… 

Ол эки джагъаны арасы бла баргъан 
Терк сууду джашау. 

Сууну таза, бокъланнган кёзюую да бар, 
Рахат баргъан, къутургъан джери да бар, 
Сайы, терени, кёчюую, кёмеуюлю да бар. 
Сарыубеги, джыланы, чабагъы да бар. 
Ары къалайда, къалай тюшерин билмейди инсан. 
Къутургъан толкъунлагъа не да сарыубекге 
Аш болурму-болмазмы, билмейди адам. 
Джюрюбмю, джюзюбмю, учубму – 
Къалай ётерин да билмейди суудан. 

Хар келген кесича киреди ары, 
Кесича юренеди джюзерге. 
Къарангы кече джагъада чыракъны кёралса – иги, 
Алай болмаса, батмаса да, къыйналлыкъды. 

Эки джагъаны арасында 
Уруб баргъан суу – джашау. 
Ол сууда адамла, чабакъла, кийикле, сарыубекле… 
Сууда болмагъан джан джокъду. 

Кимлерин суу алыб барады, 
Кимле суу баргъан джанына баралла кеслери, 
Кимле сууну кёнделенине, 
Кимле да сууну ёрге джюзелле. 
Суу бла да, бир-бири бла да кюрешелле. 

Кимин суу, кимин сарыубек джутар. 
Тюз аджал, илинмек аджал да джетер. 
Кимни уа – насыбы тутар, 
Джашил джагъагъа чыгъар да джашау этер. 

Эки джагъаны арасында барады кюреш. 
Ёлген ёлюр, къалгъан къалыр. Джашауду бу. 
Джангыз суу къурумасын деб тилек этейик, кюрешейик, 
Ансы ол къуруса – барыбыз да къурудукъ. 

Суу бла Адам. Эки джагъа. Эки дуния. 

ТЫШ КЪРАЛДА 

Джюрек менден, мен джюрекден бошагъанбыз, 
Талагъы тургъан атха ушагъанбыз. 
Хакъ бла Халкъны бир этерге кюреше, 
Иманлы назмучуну борчун ол затда кёре, 
Ёлгюнчю шайтан бла сермеше джашагъанбыз. 

Бирлеча, джаныбыз саулай ёлмедик, 
Сыйсызлагъа сый, махтау бермедик. 
Алагъа къул болуб, къуллукъчу болуб, 
Ала берген къуллукълагъа кирмедик. 

Хоу, джаныбыз саудан ёлюб къалмадыкъ, 
Имансызлагъа джалынчакъ болмадыкъ. 
Ибилис-шайтан-гяуур айтханча тюл, 
Аллах айтханча кюрешдик джашаргъа. 

Замансызлай джарылса да джюрек, 
Аллахданды умут эмда тилек: 
Ол гюнахларыбызны кечер. 
Джаныбыз джаннетге кёчер. 

Дин-Тил-Джурт къазауатда болгъанбыз шейит. 
Ёлгенбиз адамны шайтандан къутхара. 
Уруш этгенбиз къама бла тюл, къалам бла – 
Бизни кючюбюз джетген да ол эди. 

Джашадыкъ, ёлдюк Халкъ ючюн, Джурт ючюн. 
Ахыр кюннге уа тюбейбиз тыш джерде, гяуур ичинде. 
Алай а Халкъ, Джурт эсибиздеди-кёлюбюздеди: 
Тёнгек мында къалса да, джан кетерикди ары... 
Умутла тангы, сакълатыб турма, джары. 

АЛЛАХ БЛА СЁЛЕШИРГЕ ИЗЛЕСЕНГ… 

Кърал бла кърал тилде, 
Хоншу бла хоншу тилде 
Сёлеширге боллукъса. 

Алай а, 
Аллах бла, 
Джангыз да ана тилде – 
Ол иш этиб сеннге берген тилде – 
Сёлеширге керексе. 
Алайсыз 
Ол сени «ангыламаз». 

Башха тилни келечи этсенг, 
Аллах сорур: 

Мен берген тилни 
Сакъламай, джакъламай, къатламай, 
Унутубму къойдунг, тас этибми къойдунг, 
Думп этибми къойдунг? 

Не айтырса ол заманда? 

Эм игиси, 
Эм тыйыншлысы – 
Аллах бла 
Аллах берген Джуртдан 
Аллах берген тил бла 
Сёлешсенгди. Ол заманда 
Дуанг-тилегинг къабыл болургъа да болур. 

Аллах да къууанады, разы болады 
Ол берген динни, 
Ол берген тилни, 
Ол берген джуртну – 
Ол берген затланы барын, 
Ол аманат этген затланы барын – 
Шайтандан, гяуурдан хыянат джетдирмей, 
Сакълагъаннга, джакълагъаннга, къатлагъаннга. 

Аллахха джолну 
Аллах берген затлагъа таяна 
Табарыкъса джангыз. 

САУ КЪАЛ, МАЛКЪАР-КЪАРАЧАЙ! 

Бюгюлмейин чыдар ючюн, 
Къыйынлыкъгъа, палахха, 
Хар къуру да мен тиледим 
Иман насыб Аллахдан. 

Аллахданма, Аллаххама 
Джокъду къоркъууум мени. 
Назмума да къоркъуу джокъ - 
Барды тамгъасы, эни. 

Аллахданма, Аллаххама 
Алда – джулдузу бла Ай. 
Ёлюм джокъду – кёлюм токъду, 
Сау къал, Малкъар-Къарачай. 

ТАУ ШИЙИРНИ БИЙИМЕ МЕН 

Кюнсюзлени кюнюме мен, 
Юйсюзлени юйюме мен. 
Уллу Аллахха къуллукъ этген, 
Тау шийирни бийиме мен. 

Нюркъанат таза джанлагъа 
Учар-къонар бир джерме мен. 
Джакъсыз, умутсуз къалгъаннга да – 
Кёллендирген бир джырма мен. 

Тамыр Къадау Ташха ийсе да, 
Кёкге тартады Терегим. 
Хира дорбуннга ушайды 
Джумдурукъ тенгли джюрегим. 

Кёк бла Джерни арасында, 
Хакъ бла Халкъны арасында, 
Эки дунияны арасында 
Келечиди мени сёзюм. 

Ауалдан Ахыргъа дери, 
Ташдан джулдузгъа дери, 
Ташадан туурагъа дери, 
Болгъандан боллукъгъа дери 
Барын аулайды кёзюм. 

Тилек, зикир да этеме, 
Ийнар да, кюу да этеме, 
Тюзлюкге тартама орайда, 
Терсликге къаршчыма хар къайда. 

Игиликни, Эркинликни, 
Джигитликни да юйюме мен. 
Уллу Аллахха къуллукъ этген, 
Тау шийирни бийиме мен. 

НАСЫБ ДЕГЕН – ОЛДУ 

Файгъамбар чакълы бир джашагъаннга, 
«Аз джашады»,- деб, къыйналгъан – гюнахды. 
Джашаугъа, ёлюмге да, 
Хар кимге, хар неге да 
Оноу этген – Аллахды. 

Аллахны джолунда эсенг, 
Къуран – кёлюнгде, къолунгда эсе, 
Иман бла джашай эсенг, иман бла кете эсенг, 
Джанынгы Хакъ Кертиге къурман эте эсенг, 
Сора, джукъгъа къыйналма. 

«Айтханыма тынгыламайла, 
Айтханымы ангыламайла»,- 
Деб да, джюрексинме, кюйме. 
Файгъамбарны да болгъанды аллай кёзюулери. 

Аз-кёб джашагъанда тюлдю иш. 
Ол берилгенни къалай джашадынг, 
Ангынг-акъылынг-эсинг, 
Иннетинг-сёзюнг-ишинг, 
Джюрегинг къой, тёнгегинг 
Кимге, неге къуллукъ этдиле?- 
Ма андады иш. 

Халкъланы, инсанланы хакълары ючюнкюрешдингми? 
Кесинги-юйдегинги-хоншунгу-тийренги, джууукъну-узакъны 
Керти муслиман этер ючюн кюрешдингми? 
Ма андады иш. 

Адамча – муслиманча, 
Аллах Къуранында буюргъанча, 
Джашадынгмы? Къалгъанланы да 
Алай джашаргъа чакъырдынгмы, кюрешдингми? 
Андады иш. 

Джашауну магъанасы – олду. 
Адам болууну джолу да – олду. 
Эки дуниядан да юлюш берлик – олду. 
Насыб деген – олду. 

Я АЛЛАХ, САКЪЛА, ДЖАКЪЛА ЭМДА КЪУТХАР 

«Къыйынлыкъ кесимдеди – аны кёрмезге джокъду амал»,- 
дейме мен,- шайыр эмда хаджи Лайпанланы Билал. 
Бир кёзюуде – билмегенликден тюл – кесими аманлыгъымдан 
Аллах харам этген затланы этгенем халал. 

Чагъыргъа – джюзюмдю деб, къахмеге – мёлекди деб, 
Джашлыкъда джашаб къалыргъа керекди деб, 
Адет-намыс демей, сууаб-гюнах демей, 
Терсейгеннге келед палах демей, 
Сынджырдан ычхыннган итге ушаб, тебрегенем джашаб. 
Джангыз тюлем. Меничала кёбелле халкъда - 
Къоркъмагъанла намысдан, Хакъдан. 

Бир кёзюуде аязыдым да, сора 
Кёрдюм кесими, джаш тёлюню, халкъны: 
Бир къауумубуз – шайтанлача, 
Бир къауумубуз – хайыуанлача. 

Бир къарала да бизге сюрюучю болуб, 
Маскелери да бизге юрюучю болуб, 
Бары да бизни къууучу болуб. 
Сиясетчилери да бизге хыйла эте, 
Хыйнычылары да бизге хыйны эте: 

«Къатышдырыргъа-къурутургъа керекди 
быланы динлерин-тиллерин-тарихлерин, 
Думп этерге керекди быланы намысларын, адетлерин, 
Алыргъа керекди быланы ангыларын-эслерин, 
Къул этер ючюн, манкъурт этер ючюн кеслерин. 

Быланы адам, халкъ тюрсюнлерин алыргъа керекди, 
Ичкичиликни, къахмеликни джаяргъа керекди, 
Быланы мал, хайыуан этерге керекди – 
Минерча, джегерча…» 

Бу затланы кёрдюм да, титиреб тюшюндюм. Къайытдым 
Диниме, тилиме, халкъыма, джуртума. 
Болгъанны болгъаныча, тюзюча айтдым. 
Ич, тыш шайтандан, кяфырдан – хар бир палахдан, 
Я Аллах, сакъла, джакъла эмда къутхар бизни. 

КЪАЙГЪЫЛЫ САГЪЫШЛА 

«Къарачай-Ата Джурт-Кавказ» 
Дей, къылаелле къартла намаз. 
Бу эди сюргюнде хар кюнде хар кимни тилеги, 
Минги Таугъа бурулуб эди халкъны кёлю-джюреги. 

Биз тургъан джер – къыргъыз эл Кок-Сай, 
Иги эди, алай а – Малкъар-Къарачай 
Джаннет болгъанын айтаелле къартла. 
«Ары, джашаргъа тюл, ёлюрге къайтар»,- деб, 
Ол насыбны тилей элле Аллахдан ала. 

Адет-намыс къалала – ол къартла, 
Джуртха термиле, къырылыб кетдиле, 
Джуртну джашлагъа аманат этдиле. 

Насыбы тутуб, 
Джуртха сау къайытхан къауумдан да ненчасы 
Ол кюн огъуна туугъан джерни къучакълаб, 
Ёлюб къалдыла, ашалгъан джюреклери къууанчны кёлтюрмей. 

Сюргюн эм къайытыу тархлада, 
Бушуу, къууанч джыйылыулада, 
Кёзюме кёрюнелле 
Зорлукъдан, ачлыкъдан къырылгъан сабийле, 
Аланы къутхаралмай акъылдан шашхан анала 
Эмда ол акъсакъал къартла. 

Сиз алагъа соругъуз 
«Керекмид,- деб,- бизге муслиманлыкъ-къраллыкъ, 
Керекмид деб, эркинлик-ёзденлик-адамлыкъ, 
Ата Джурт, Ана тил керекмид деб, бизге?» 
Сиз алагъа соругъуз. 

Нек термиле болур эди халкъ аллай бир 
Ызына – Джуртуна, Кавказына – къайытыргъа? 

Билселе элле ол къартла 
Бюгюн бизни не болуб тургъаныбызны: 
Бир-бирибизни къалай къыргъаныбызны, тонагъаныбызны, 
Ичкиге, хаулеге – харамгъа, кирге богъурдакъдан батханыбызны… 
Чыммакъ, таза тауланы къатында, 
Джаннет табигъатны ичинде 
Багушча кёрюнсе халкъ, 
Аллах аны къалай этмез талкъ?! 

Хоншу маскеле да хазырла чабаргъа бизге, 
Калак итле да хазырла къабаргъа бизни, 
Муслиман-тюрк-кавказ рухубузну сюймегенле, 
Джуртубузгъа ие болуудан умут юзмегенле, 
Къарыусузлугъубузну сезгенлей таларыкъла бизни. 

Алайсыз да талайла, тонайла 
Кими тарихибизни, кими джерибизни… 
Джуртубузгъа, кесибизге да бий болур ючюн, 
Ичкичи-мылхыр-сылхыр этиб кюрешелле бизни. 

Кесибизден да чыгъалла 
Алагъа болушхан амантишле. 
Бу барыудан барсакъ, 
Тюб боллукъбуз, тас боллукъбуз биз. 

Терслемейик не чууутну, не эрменни, не черкесни – 
Ала къуймайла тамагъыбыздан аракъыны. 
Харамны халал этген, 
Кесибизге, бир-бирибизге да душманлыкъ этген - 
Кесибизбиз. 
Кесибизни тазалайыкъ алгъын… 

Кесибиз адам болсакъ, муслиман болсакъ, 
Аллах дегенледен болсакъ, Аны джолунда барсакъ – 
Ол заманда бизни хорлар кюч джокъду. 

ТЕНГИЗДЕ 

Бёрю сюрген не бёрюню сюрген 
Тарпан джылкъыгъа ушайды тенгиз. 
Эмиликлеча шын-шын туруб, 
Талакъ солуу этелле толкъунла да. 

Сюзюлюб, 
Узакъдан атны джалыча кёрюннген толкъунла, 
Джууукъда, джагъагъа мыллык ата, 
Аланы сюрюб келген джаныуарны табанлайла. 
Сора, эмилик аджирлеча шын-шын туруб, 
Джагъагъа атлайла. 

Мен, эмиликгеча, 
Чынгаб минеме толкъуннга. 
Ол чочуйду, чынгайды – 
Юсюнден атаргъа кюрешеди мени. 

Джайдакълай, 
Сыртына илиниб турама толкъунну - 
Джерге-джюгеннге юренир акъылы джокъду. 

Эмиликлей къалады ол. 
Эмилик юретиучю таулуну джашы – 
Мен да тенгиз толкъунну сыртына миниб, 
Бир тюрлю бир къууанчны сезе, 
Пелиуан кючге артмакъ болуб турама. 

ДЖЮЗЕЛЛЕ МЕНИ КЁЛЮМДЕ 

Джюзелле мени кёлюмде 
Къызла, джулдузла, чабакъла да; 
Дууадакъла да. 

Чыбыкъла да - кёкенле, терекле болуб, 
Чыпчыкъла да - алагъа къонуб, 
Джюуюлдейле, сызгъыралла, джырлайла. 
Чапракъла да шыбырдайла, къалтырайла. 

Булутла да джюзелле кёлюмде – 
Агъы, къарасы да. 
Ары къарасын да 
Кёк да кёрсюн кесин. 

Кёкле кёлюме тюшген сагъатда, 
Джер къайгъыла кетелле андан. 
Джер къайгъылагъа къалмайды орун. 

Дуния къайгъысы къаралтхан джанымы 
Кече арасында тёнгекден чыгъарыб, 
Дуа суу бла джуууб, чайкъаб, 
Сора джулдузлу Кёкге ийиб, учуруб, 
Узай джеллеге къакъдыртыб, кебдиртиб, 
Башына бош этиб, айландырыб, 
Эркин хауадан солутуб, 
Джер-суу кёргюзтюб, 
Танг аласында ызына джыяма. 

Къанатлы джанымы къууандырама алай. 

Джюзелле мени кёлюмде 
Тюрлю-тюрлю оюмла, сагъышла, 
Ётелле джазла, джайла, къачла, къышла… 

Кёлдегин барын айтхан къыйынды. 
Барын айтыргъа керек да болмаз – 
Ол Къадау Ташха не Джангыз Терекге бурулмаз. 

Алай а, 

Джюзелле кёлде 
Къызла, джулдузла, чабакъла да; 
Дуадакъла да; 
Чыдаялмадым айтмай аны. 

ТЮШ 

Аллахха джетиб тилекле, 
Имандан толуб джюрекле, 
Къанатла болуб билекле, 
Бизге сукълана мёлекле – 

Былай джашайбыз адамла, 
Нюр чыракълача, Аламда. 

Харам, гюнах этген болмай, 
Ауругъан, ёлген да болмай, 
Къарты да – джаш, джашы да – джаш, 
Джандетдеча – юй, суу-аш – 

Былай джашайбыз адамла, 
Нюр джарыкълача, Аламда. 

Окъула Къуран, шийир да, 
Айтыла ийнар, зикир да, 
Ёсе ангы, билим да, 
Айный Джуртум, тилим да – 

Былай джашайбыз адамла, 
Ёлюмсюз джанла Аламда. 

Болмай къыйналгъан, сакъат, 
Кёл да, джюрек да – рахат. 
Сюймеклик бла Игилик 
Бере тазалыкъ, тирилик, - 

Былай джашайбыз адамла, 
Джулдузла кибик, Аламда. 
Нюр джана Джерде, Аламда 
Былай джашайбыз адамла. 

ДЖАНГЫ ДЖЫЛ 

Келинчикча келеди Джангы джыл – 
Акъчебген, акъджаулукъ. 
Огъур бла келсин, келтирсин 
Тынчлыкъ-рахатлыкъ, саулукъ. 

Къайгъыла, джарсыула – бары 
Эски джыл бла бирге кетсинле. 
Этилген тилекле, алгъышла 
Барыбызгъа да джетсинле. 

Ауругъанла сау болсунла, 
Аманла да иги болсунла. 
Иги муратла, умутла 
Бири да къалмай, толсунла. 

Келинчикча келеди Джангы джыл – 
Той-оюн бла тюбейик. 
Бир-бирибизге да, бютеу дуниягъа да 
Насыб джашау тилейик. 

Былайгъа джыйылгъанлагъа да, 
Узакъдагъы джууукълагъа да, 
Чексиз тюзлеге, акъбаш таулагъа да 
Тынчлыкъ-рахатлыкъ тилейик. 

Кетгенлеге джандет тилейик, 
Насыб ёмюр – саулагъа. 
Алгъыш этейик, салам берейик 
Ата Джуртубуз таулагъа. 

Джангы джырча келеди Джангы джыл – 
Эжиу этиле башласын. 
Ата джуртубуз, Ана тилибиз – 
Алан халкъыбыз джашасын! 

Келинчикча келеди Джангы джыл – 
Къобуз согъула башласын. 
Адет-намыс бла, къууанч-насыб бла 
Таулу Юйюбюз джашасын! 

АДАМЛА БЛА ДЖУЛДУЗЛА 

1 

Ол учхан джулдуз неди? – 
Окъ тийген джумарукъ. 
Тенгиз неди? – 
Кёкню кёз джашы, бир тамчы, джыламукъ. 

Къарангы неди? – 
Джарыкъны анасы (?!). 

Адам а неди? – 
Хар затдан бирер зат. 

2 

Тёгерекни, башханы да 
Джарытыр ючюн, джылытыр ючюн, 
Иннетинги да 
Кёргюзтюр ючюн, англатыр ючюн 
Джанаргъа… керексе кесинг. 

Кёкде джаннган джулдузла – 
Къарангыгъа къаршчы тургъан, 
Къарангыда турургъа излемеген, 
Къарангыгъа бойсунмагъан, 
Эгечлеримле мени. 

Биз бир-бирибизни англайбыз. 
Ала Аламны эмда кеслерин, 
Мен да Адамны эмда кесими 
Къарангыдан къутхарыргъа излейбиз. 

Тауусулгъунчу джанабыз. 
Тауусулсакъ, 
Джангыдан къарангыгъа кёмюллюкбюз. 

Алай а, ары дери, 
Бир кесекни болса да, 
Къарангыны илгиздик эте, 
Джулдузлача, Адамлача, 
Джанабыз-джашайбыз. 
Ол да – насыб. 

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯ 

Эки дуния – эки тирмен ташча, 
Адам улу да – ун боллукъ мюрзеуча… 

Алай а, 
Эзилирге, ун болургъа излемегенле, 
Бойсунургъа, къул болургъа излемегенле – 
Былалла ючюнчю дунияны урлугъу, 
Былалла эркин джашауну къорлугъу. 

Унамайын 
Ун болургъа, таш болургъа да, 
Башхалагъа бий болургъа, аш болургъа да, 
«Хар адам – ёзден. 
Бу оюмгъа «хо» дегенди бизден, 
Бу фикир ючюн сермешгенди ёзден» деб, 
Джашагъанла – 

Былалла ючюнчю дуния. 
Тамблагъы кюн быланыкъыды. 
Адам атха тыйыншлыла – былалла. 

Къалгъанла – 
Бий болургъа не къул болургъа излегенле – 
Думп боллукъла. 

Ючюнчю дуния, 
Ючюнчю мингджыллыкъ, 
Огъур бла кел. 

ДЖАШАУДАН ТОЛТУРУРГЪА 

Хар кюн джууукъ этеди 
Ахыр кюннге, 
Ахыргъа. 
Аны ючюн керекди 
Ашыгъыргъа… джашаргъа. 

Ашыкъгъан суу тенгизге 
Джете да болмаз, ёзге, 
Джашау деген аламат 
Хаух берилгенди бизге. 

Керекди 
Ашыкъмай ашыгъыргъа, 
Кетиб бара да – къалыргъа, 
Кече, кюн да джашаргъа, 
Джюрекни, тёгерекни да 
Ёлюмге орун къалмазча, 
Джашаудан толтурургъа. 

КЪАРА ТАШДА АКЪ КЪАЙЫН 

Къара ташда акъ къайын, 
Сени кёргеним сайын 
Бир кёб зат тюшед эсге… 

АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ 

Ол къазауатчы, тулпар, джигит 
«Джети джашым болса,- дей эди,- 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеширик, 
Мени кюрешими тохтатмай бардырлыкъ 
Джети джашым болса»,- дей эди. 

Анга уа джети къыз тууду. 

Къазауатдан, къазауатчыладан эсе, 
Дуниягъа мамыр джашау керек болгъанын, 
Эшта, Табигъат биле болур… 

Джангыз, 
Табигъатха тынглай, 
Табигъатны англай 
Билсе эди адам… 

АДАМГЪА ТИЛЕГИМ 

Къамагъа тилегим: къама, 
Шкокга тилегим: чарла. 
Сабыр тюбю – сары алтын, 
Сабыр бол – сагъыш эт: 
Бир кере бериледи джашау. 

Ким кёргенди ёлгенни тирилиб? 
Ол дуниядан къайытхан бар эсе, айт. 
Джашауну юзерге ашыкъма – 
Бир кере бериледи ол. 

Аллахны саугъасыды джашау. 
Джашау бизлеге аманат. 
Аманатха болма хыянат. 
Аллахны саугъасыды джашау. 

Шайтанны саугъасыды ёлюм. 
Шайтанны хауасыды къайгъы. 
Ай марджа, дженгиллик этме, сабыр бол. 
Шайтаннга, къара джиннге хорлатма кесинги. 

Къамагъа тилегим: къама, 
Шкокга тилегим: чарла. 
Адамгъа тилегим: ичингде 
Джинни, шайтанны хорла. 
Адамгъа тилегим: къанынгдан 
Хайыуанны, джаныуарны къурут. 
Биреуге не да кесинге 
Заран этиуню унут. 

Аллах джаратханды сени – 
Джаратханнга тыйыншлы бол. 
Аллах айтханча джаша – 
Эки дуниядан да юлюшлю бол.

ЮЧЮНЧЮ ЧАПЫРАКЪНЫ БАШЛАННГАНЫ!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

МЕН КИМГЕ ДЖАЗАМА НАЗМУ? 

Мен Аллахха джазама назму. 
Мен Аллахха салама махтау. 
Мен Аллахха береме соруула. 
Мен Аллах бла кенгешеме. 
Мен Аллах бла сёлешеме. 
Аллахдан сакълайма джууаб. 
Джашау-Ёлюу-Тирилиу – 
Бары Аллахданды. 
Джолубуз Анданды, Ангады. 

Мен адамгъа тюл, 
Аллахха джазама назму. 
Тынгылагъан, ангылагъан да Олду мени. 
Тюз джолгъа тюзетген да Олду мени. 
Назму джазаргъа юретген да Олду мени. 
Аллахды манга Тёре. 

Кюн не ючюн джанады? 
Бизни ючюнмю, кеси ючюнмю, къадары алай болубму? 
Адам назму не ючюн джазады? 
Бизни ючюнмю, кеси ючюнмю, къадары алай болубму? 

Ючюсю да болур. 

Назмусу-джыры болмагъан тил - тил тюлдю. 
Назмусу-джыры болмагъан халкъ – халкъ тюлдю. 
Джыргъа-назмугъа тынгыламагъан, 
Аланы ангыламагъан, 
Алагъа сый бере билмеген – толу адам тюлдю. 

Шийир басхычны джыр-назму атлауучлары бла 
Ёрлеб чыкъгъаннга джети къат Кёкге – 
Ачылады Китаб – ачылады джангы дуния, 
джангы сезим, джангы билим, джангы джашау… 

БАШЛАНЫБ БОШАЛМАЙ КЪАЛГЪАН НАЗМУЛА 

1 

Мен бошагъынчы ёлюб, 
Таб, башлагъынчы ёлюб, 
Бир къара къаргъа келиб, 
Арбазда терекге къоннганды. 
Бираздан а терекни юсю 
Къаргъадан, чаукадан толгъанды. 

Терезеден къарайма алагъа: 
Къаргъала – бары бирча къарала. 
Не излейле менден ала, 
Нени сезген болурла ала? 

2 

Саулукъ! Джашлыкъ! Эркинлик! 
Аладан айырылгъандан сора, 
Ангылайбыз джаннетни, джаханимни. 

3 
Арыгъан джюрек излейди тохтаргъа, 
Мен а алкъын – ишлерге, джашаргъа, 
Кюреширге уммет ючюн, Хакъ ючюн, 
Сермеширге миллет ючюн, Халкъ ючюн. 

Къанатлы джюрек – къаратору аджир – 
Талагъы тургъаннга ушайды. 
Тюз джерде да ташсынады, абынады, 
Джыгъылады-турады…не этсин, 
Джарылгъанды джюрек, тыннганды къарыуу, 
Тохтаб-тохтаб урууу-барыуу… 

4 
Бир иги адамны ёлгенин эшитсем, 
Мен кесим да болама ёлгенча. 

5 
Насыб барды, къууанч кёбдю дунияда – 
Къуш баланы кёлю токъду уяда. 
Бусагъатлай джетерикди анасы, 
Тойдурлукъду сакълаб тургъан баласын. 


7 
Бюгюн 11.02.2003 джыл. 
Къурман кюн. 
Иманы болгъан таулуланы барына 
Халал назмуларымы барын этеме къурман. 
Харам шийирлерими атама отха. 
Сыфырдан башлар ючюн джашаууму 
Бу дуниядан кетеме. Бир башха дуниядан чыгъар хапарым. 



БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪЛА ДИН бла БИЛИМ 

Кёк чууакъды. Минги Тау ачыкъды. 
Кёзюнгю къаматады къар. 
Билмейме, Кёкге чыгъыбмы барады, 
Огъесе, Кёкден энибми келеди 
Къарачай-Малкъар. 

Мен да - Минги Тау чючкюрген бир таш, 
Не да Мингиден юзюлген бир кюрт. 
Огъесе, учхан джулдузча, Кёкденми тюшдюм?- 
Кёлюм, сёзюм да – от, джалын, кюкюрт. 

Огъесе, урушданмы келеме чыгъыб?- 
Чарсха, тютюннге бёленибди тар. 
Кюн чыгъыбмы, батыбмы барады – 
Огъесе, къаннгамы боялгъанды къар? 

Къазауат тышында тохтаса да, 
Ичимде тохтамай барады. 
Джетген къыйынлыкъ кёзге кёрюнюб, 
Джюрекни эки джарады. 

Джуртуму сууундан тутуб, къаясындан салынсам да, 
Сау къаллыкъма. Ийнаныуум да тауумча – Минги. 
Джангыз къаямы оймагъыз, суууму къурутмагъыз – 
Ала джуртумла мени. 

«Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турлукъ эсек да, 
Къайытырыкъбыз…»,- дегенле ата-бабала. 
Алай а, Джуртда да джуртсуз къалыргъа 
Боллукъларын билемелле ала? 

Эркинлик болмай къалды динибизге, 
Тилибизге, джерибизге да. 
Чабыуул этелле тарихибизге, 
Ёсе келген тёлюбюзге да. 

Къраллыгъыбызны къурутхан бла къалмай, 
Миллет бла, Джурт бла да кюрешелле. 
Бизни «Къарачай», «Малкъар» деб, экиге бёлюб, 
«Эки халкъсыз» деб, сёлешелле. 


Халкъны бирлигин «къул, ёзден» деб да, бузалла, 
Къауум-къауум этиб, бир-бирибизге юсдюрелле. 
Ички бла, хыйла бла, кёзбау бла акъылларын алыб, 
Кёзю джаннганлагъа бир-бирин кесдирелле. 

Эркинлик деген ёзден халкълагъа 
Къабхан къуралла. Джесирлеб сюрелле. 
Ибилис джорукъну зорлугъун махтаб, 
джарым алимле, маскелеча, юрелле. 

Халкъны халкълыгъын къурутуб кюрешелле, 
Кесин да, Джуртун да бёлелле, юлешелле. 
Бузаргъа кюрешелле динин, тилин, тарихин да, 
Адетин, намысын, адебин-халисин да. 

Огъай, ала айтханча болмаз - 
Аланы къолларында тюлдю халкъны джаны. 
Гяуур кърал не къадар къысса, 
О къадар къызады халкъны къаны. 

Кёб кере сыннгандан сора, 
Сынмазча къайнагъанды кёлюм. 
Ангы айныйды, иман бегийди – 
Бизни къутхарлыкъла Дин бла Билим. 

ДЖЫЙЫРМАНЧЫ ЁМЮР 

Мырдыгъа да юрендик, 
Орманнга да юйлендик. 
Бир ёмюрню ичине 
Ийнанмазча тюрлендик. 

Гяуургьа джууукъ болдукъ, 
Харамны халал этдик. 
Сатлыкълагьа къол бердик, 
Къахмелеге джол бердик. 

Аракъы ётдю тёрге. 
Сый-намыс кирди джерге. 
Къайда амантиш - буйрукъчу, 
калак ит да - къуллукъчу. 

Халкъына къара къуйгъан, 
Халкъын бегирек джойгьан, 
Аны башсыз-тамырсыз 
Къуу дюккюч этиб къойгъан – 
Ол бай болду, бий болду, 
Агъач джаргьан чюй болду. 

Кес терекни тамырын, 
Къурут халкъны тарихин, 
Къой сюрюуге бур аны – 
Къулу болсун къралны. 

Аяб къойма джукъну да, 
Тона халкъны, джуртну да, 
Сора башына узат. 
Сеннге да къалыр бир зат. 

Халкъгьа берме чырт тынчлыкъ. 
Аш къайгъылы болсун ол. 
Баш къайгьылы болсун ол. 
Джан къайгъылы болсун ол. 

Сыйыр динин, тилин да, 
Сыйыр мюлкюн, джерин да, 
Акъылын да, эсин да. 
Тюненесин ой аны, 
Тамбласыз къой аны. 

Джанауалда джашасын. 
Хайыуаннга ушасын. 
Манкъурт миллет къуралсын. 
Совет миллет къуралсын. 
Коммунизмге урулсун. 
Башха иннет къурусун. 

О, джыйырманчы ёмюр, 
Дерс болдунг къартха, джашха. 
Алай бир бек къоркъама 
Къайытырса деб, артха. 

СЮЙМЕК ЛИКНИ ЮСЮНДЕН 

"Ай лав ю!"- деб, къычырады ингилиз. 
"Я люблю тебя!"- деб, шашады орус. 
Ол сёзлени айталла ала 
Джуртларына, халкъларына, аналарына... 

Мен а этеме сейир: 
Адам джюрюйме деб, махтанамыды? 
Кырдык ёсеме деб, махтанамыды? 
Адам джанына, санына 
Сюеме сизни деб, хахайны басамыды? 

Къор болайым таулу адетге, намысха. 
Таулу адам къатынын махтаб сёлешмез, 
Таулу адам сабийин махтаб кюрешмез, 
Таулу адам санын ачыб джюрюмез, 
Таулу адам ичин тёгюб кюрешмез. 

Сюеме деб, керек тюлдю джаншаргьа, 
Сюймеклик бла керекди джашаргъа, 
Аны ючюн сермеширге, ёлюрге - 
Ачей улу Ачемезча, Къара-Муссача, Татаркъанча, 
Хасаукачы Умарча, Байрамукъланы Джатдайча... 

Сюймеклик ол базар мал тюлдю 
Арагъа салыб махтаргьа, 
Ол керекди джюрекни теренинде джашаргьа. 

Ансы къара ол гяуурлагьа 
Ички бла кёргюзтелле Аллахха сюймекликлерин ала, 
Орамда кёргюзтелле тиширыугъа сюймекликлерин ала. 

Халкъда джюрюген адетни, адебни, намысны 
"Эски-чирик" деб, ат-бет атаб, къурутуб, 
Халкъны да кеслерича хайыуан этерге кюрешиб – 
Халкъны сюебиз!- деб, къычырадыла ала. 

Ол къанаулагьа, фыргъауунлагьа 
Халкъ кесин алдатмаз, 
Сыйын-намысын аякъ тюбге атмаз. 
Къуран, Шериат, Адет-Намыс 
Анаяса алалла бизre джангыз. 

КЪАРАНГЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН ШИЙИР 

Мында кечеди. Къарангы кече. 
Анда уа Кюн тийиб тура болур. 
Анда - Джурт. Сен да - анда, 
Минги Тау да агьара болур. 

Мында басыныбды. Джауарны аллындача. 
Хауа къоргьашынча ауурду. 
Дуния джаратылгъанлы къара кечеле бары 
Бери джыйылгъанча бюгеча алайды. 

Кече тюлдюмю? Кюндюздюмю дейсе? 
Сора кече кёлюмдеди-джюрегимдеди мени. 
Кюн, Ай да джокъ. Бир джулдуз да джокъ. 
Узакъдасыз Ата Джурт да, Сен да. 

Мени мында джашатхан, джарытхан 
Ана тил, шийир джарыгьыды джангыз. 
Эсгериуле эмда иги умутла 
Къарангыгъа джутдурмай туралла мени. 

Ана тилде сёлешир адам джокъ, 
Бизге келишмейди Баты къой эсенг, Шаркъ. 
Дин бир болса да, хали уа - башха, 
Кече-кюн да Аллах бла этеме ушакъ. 

Бир Аллахдан сора башха Тейри джокъду. 
Аллах джаратхан Халкъынг, Джуртунг да - бирди. 
Ахлунг, къауумунг, тау адет, тау намыс 
Аладан айырылсанг сен кимсе, несе? 

Басыныбды, джауарны аллындача. 
Турама джаныуарны аллындача. 
Джети къат кече. Джети къат къарангы. 
Джарыкъ керекди байларгьа джараны. 
Джарыкъ бла керекди байларгьа джараны. 
Джарыкъ а - джокъ. Кече. Къарангы. 

ДЖАНЫ БОЛГЪАН ЗАТЛАДЫЛА СЁЗЛЕ 

Сёзлеге аякъла битиб, 
Джюрюб айланалла. 
Сёзлеге къанатла битиб, 
Учуб айланалла. 

Сёзледе 
Сюркелген да бар, 
Сюелген да бар. 
Саула да бар, 
Ёлгенле да бар. 

Сёзле да - адамлача: 
Къауум-къауум болуб 
Джюрюгенле бар; 
Тийре-тийре болуб 
Джашагьанла бар; 
Къазакъ бёрюлеча 
Улугъанла бар. 

Сёзле да - джинлеча: 
Агъы, къарасы да кёб. 
Сёзле-мёлекле да бар – 
Тазала-гюнахсызла. 

Сёзледе 
Узакъ ёмюрлюле бар. 
Аджаллары къысха джетгенле да бар. 

Сёзню да, тyугъандан сора, 
Эчи джашауу барды. 
Ушашла бир-барин табалла, 
Шийир болалла. 
Хунагъа джарашмагьан 
Сёзле да кёб. 

Сёзлени да къылыкълары бар: 
Кими халал, кими харам. 
Кими ачыкъ, кими таша. 
Кими иги, кими аман. 
Кими назму, кими хапар. 
Кими буйрукъ, кими джууаш. 
Кима эрши, кими ариу. 

Сёзледе магьана кёб. 
Джети къат Джер. 
Джети къат Кёк. 
Джети къат Сёз. 

Сёзлени кючлери уллу: 
Джашау да берелле, 
Ёлтюрген да этелле. 

Сёз тенгли джашаялмайды адам. 
Аллахны Сёзю Къураннга къарайма. 
Сёзюмю бёлюб азаннга тынгылайма. 
Шийир хазнамдан айырылыргьа излейме. 
Ахыр сёзюмю айтыргьа излейме: 
Сакъ болайыкъ тилибизге бизле – 
Джаны болгъан затладыла сёзле. 

УЯЛМАЗЧА БОЛУРГЪА КЮРЕШЕЙИК 

Бизге тынгы , къайгьы да бере, 
Бизге къууанч, бушуу да бере, 
Бизни насыблы, насыбсыз да эте, 
Джашауубуз барады кетиб. 

"Эмегенни бюгюн ашары джылаед да, 
Тамбла ашары джырлаед" дегенлей, 
Бир юйде - сыйыт-къычырыкъ, 
Бирси юйде уа той-оюн барады. 

Да алайды джашау. Не этгин, 
Файгьамбарлагьа огъуна келгенди ёлюм. 
Бизле ёлюмсюзлюкге тыйыншлы да болмазбыз, 
Файгьамбарлагьа уа нек келди ёлюм?! 

Ёлюм алагъа да келгенди деб, 
Адам улусу кёл басар ючюн, 
Файгъамбарла аны ючюн огъуна ёлген болурла, 
Умметлери чекгенни да чегер ючюн. 

Бир да ажымсыз алагъа сайлау берилгенди 
Малаиклеча ёлюмсюз болургъа, 
Не да, адамлача, джашаб, ёлюрге. 
Алай а, ала 
Умметлери бла, умметлерича болургъа излегенле. 

Биз да файгьамбаргьа ушаргьа кюрешейик. 
Аны умметинден болургъа кюрешейик. 
Къыямат кюн тюбешген сагьатда 
Уялмазча болургъа кюрешейик. 

НАРАТ ТЕРЕК 

Ара шахаргьа келтиргенле аны, 
Къызыл майданнга орнатханла. 
Былайда ёллюгюн англатханла... 
Кавказдады аны уа джаны. 

Мер-мер ташлагьа къарайды, 
Джуртну кёргенча бола алада. 
Таш да, Терек да тынгылайла, 
Тузакъда бир-бирин тансыкълайла, 
Нечик насыбсызла ала. 

Мен да алагьа къарайма, 
Алада Джуртуму тансыкълайма, 
Мен да алача тынгылайма – 
Джокъду Тюзлюк, Эркинлик. 

Зорлукъ бла, тоноу бла джашайла, 
Халкъымдан, Джуртумдан да бошайла, 
Алай а, кюн келир, биз айтырча: 
Барды Тюзлюк, Эркинлик. 

КЕСИМИ ЮСЮМДЕН 

Не барама баралмайма, 
Балта узуну баралмайма. 

НАСЫБСЫЗ 

Сёзю-кёлю Кёк кибик, 
Иши-кючю чёб кибик. 

ДЖУРТДАГЪЫЛАГЪА КЁКЛЕДЕН КЪАРАЙ 

1 
Джюрюген да - сюркелиб, 
Учхан да, къоркъа, джертин... 
Джети къат кёкде учама, 
Джокъ мискинлеге дертим. 

АЛЛАХДАНДЫ , АЛЛАХХАДЫ ДЖОЛУБУЗ 

Сорадыла: Заманда эм Узайда 
Сени къайдан къайрыды джолунг? 
Джууабым бирд хар заманда, хар къайда: 
Къарачайдан Къарачайгьады джолум. 

Эжиую: 
Къарачай эркин болсун, 
Ийманлы, насыблы болсун, 
Къуран бла, Шериат бла джашасын. 
Къарачай - Джумхуриет болсун, 
Ислам кърал болсун, 
Дуниялада бир джаннетге ушасын. 

Ол иннет ючюн биз джашайыкъ, ёлейик, 
Халкъыбызны Миллет болуб кёрейик, 
Джуртубузну Джаннет болуб кёрейик, 
Уллу Аллахдан ол насыбны тилейик. 

Сорадыла: Заманда эм Узайда 
Сизни къайдан эм къайрыды джолугъуз? 
Джууаб бирди хар заманда, хар къайда: 
Аллахданды, Аллаххады джолубуз. 

ЭНДИ ТОЛУ БИЛДИК 

Сёз кетгенча тилден, 
Таш юзюлгенча къаядан, 
Ол кетди дуниядан. 
Аны орнун кёрдюк. 
Энди толу билдик 
Ким болгъанын Ол. 

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ 

1 
Къарангы кечени джарыта, 
Къара джерни юсюн агьарта, 
Къар джауады. 

Адамны кир-хылымылы-къара ишлеринден 
Джерни къутхарыргъа излегенча, 
Джауады къар – чыммакъ акъ. 

2 
Къыш узуну сууукъ бла, къар бла 
Табигьат кеси кесин кюйдюрюб, тазалаб, 
Джашауун джангыдан башлайды. 
Адам а? 

3 
Джашау ёлюм бла бошалмаз. 
Къышхы кебинин юсюнден атыб, 
Джер джаз ала тирилиб тебрейди. 
Къыямат кюн 
Ёлгенле да алай тирилиб тебрерле. 

Барды бир джорукъ, бир къадер: 
Ханс да, инсан да къутулалмайла андан. 
Хакъды джашау да, ёлюм да. 
Тирилиу да. 

1999 ДЖЫЛ КЪЧР-де САЙЛАУЛА 

Кими 
Анаяса Махкемени юесиме деб, 
Кими 
Баш аскер чынны иесиме деб, 
Кими 
Шайтан сууну Тейрисиме деб, 
Кими да 
Элни телисиме деб, 

Кюрешелле 
Бизге башчы болургъа. 
Не этейик, 
Шашхан дунияда джашайбыз биз. 

КЪАЗАКЪ БЁРЮ УЛУЙДУ 

Тёбенде - ёзен тубан, 
Тёппеде - чардакъ тубан. 
Шо мен къаллай адамма 
Кесими къыйнаб тургъан, 
Бир сёзню чайнаб тургьан?! 

Огъай, неге керекди 
Бу джабыу - шийир тубан? 
Айт, сюймеклик тюлмюдю 
Джюрекде къайнаб тургьан, 
Кёзледе ойнаб тургьан?! 

Бард Сеннге сюймеклигим, 
Тарды анга Джер, Кёк да. 
Аны ючюн улуйду 
Къазакъ бёрю - джюрек да. 

Сюйгенинг табылмаса 
Тынгы-тынчлыкъ къуруйду. 
Джулдуз - кёб, насыб а - джокъ, 
Къазакъ бёрю улуйду. 

САЛАМ СИЗГЕ МИЙИК КЪАЯЛА, ТАУЛА 

Кеси сагъышынга батыб турма да, 
Кёзюнгю ач да, дуниягъа къара. 
Кече къарангысына бой бермей, 
Тау башла туралла кёкде, агъара. 

- Тау башланы да басады булут. 
- Булут кетер, тау къалыр агъара. 
Экишисе - кёлсюзлюкню унут, 
Кёлленирсе, тауларынга къара: 

Къара-Шауайны деу ёсдюрген таула, 
Сууу, хауасы бла да ёз тутдургьан таула, 
Къыйын кюн да эс табдыргъан таула 
Сансыз этиб къоймазла сени да. 

Таулагъа къара, къаялагьа къара: 
Джуртунг-кючюнг аладыла, ала. 
Халкъынгы сакълаб келген да ала, 
Халкъынгы ётгюр, ёхтем этген да ала. 

Таула - уябыздыла бизни, 
Джуртубуз, дуниябыздыла бизни. 
Бизни 
Тауладан айырыр дыгаласдады джау. 
Айыралмаз. Кёллендире сюеледи тау. 
Кёллендире агьарадыла таула. 
Салам сизге тарих къаяла, таула! 

ДЖЕРДЕН ДА КЪЫСТАЛСАКЪ... 

1 
Адам тюрленнгенди. 
Хауа да тюрленнгенди. 
Джерден да къысталсакъ энди, 
Билмейме къайры барлыгъыбызны. 

ДЖАНЫМ АЛЛАХХА АМАНАТ 

Эй билгичле, къарткъуртхала – 
Сыйлы аммала – Ванга, Бушай, 
Сиз айтханнга тирелгинчи, 
Ийнанмайын, келдик джашай. 

Мубарек шыйых Абдуллахны 
Айтханына эс бурмадыкъ. 
Шакай улу Хаджини да 
Зулмудан сакълаялмадыкъ. 

Эй ашхыла, мубарекле, 
Болгъанны, боллукъну билген, 
Джети къат кёкню, джерни кёрген 
Кераматы болгьан джанла! 

Мухаммад файгьамбарыбыз келтирди 
Ислам динни чырагьын. 
Аны таууна, ол Нюр Таугьа, 
Энтда келеди чыгьарым. 

Ол Нюр Таудан нюр тёгюлед 
Минги Тауну къарларына. 
Аны ючюн джюрюйдюле 
Минги Таугъа зияратха. 

Таула джууукъдула Кёкге. 
Тау башла тазадыла. 
Алагьа мёлекле да 
Къонаргьа базадыла. 

Таулула джууукъдула Кёкre. 
Таулу эди файгъамбар да. 
Аны Джуртун сен да бир кёр, 
Меккягьа, Мединагьа бар да. 

...Ачылыр эсе уа манга да Кёк, 
Келир эсе уа керамат: 
Тауда намаз къыла турама – 
Джаным Аллахха аманат. 



ШАЙЫРГЪА ТАШ САЛА... 

1 
Джайы – джулдузу, Айы. 
Намаз чакъ – къач замаН. 
Къышы – ышыкъ. 
Джазы - джаназы. 

2 
ЧАКЪ. 
Заман ызына айланса – 
КЪАЧ. 

ХАР НЕНИ БОЛДЖАЛЫ 

Таш да ууалады. 
Темир да ашалады. 
Боран да шаушалады. 
Джюрек да тауусулады. 
Хар нени болджалы. 

КЪАЙДАСА, ФАТИМА?! 

Бир кёб айландым 6у къызны ызындан, 
Бийнегер кийикгеча, къычырырча болдум. 
Джамчыгьа чырмаб, къачырырча болдум. 

Кёз туурамдан аны тас этдим сора, 
Кесим а сюймеклик тузагьына тюшюб къалдым. 
Къаядан чынгаб бара да, къычырдым: 
Къайдаса, Апсатыны къызы ариу Фатима?! 

ДЖАШАУ ЁЛЮМ БЛА БОШАЛЛЫКЪ ЭСЕ 

Адам Адам бола кетгенден сора, 
Айгьа, джулдузлагьа джетгенден сора, 
Ахрат азабын дунияда чекгенден сора, 
Ёлюргеми керекди дагъыда?! 

Керек тюлдю манга джандет, джаханим да, 
Бу дуния меннге джетишеди, тамамды. 
Джашау бердинг эсе, джашама къой, 
Келмесинле ахыр кюн, ахырзаман да. 

Джашау ёлюм бла бошаллыкъ эсе, 
Мингджыллыкъ джолубуз, къыйыныбыз кюл болуб къаллыкъ эсе, 
Адам улусу тюб болуб къаллыкъ эсе, 
Джаратханны да ангыламайма сора. 

Адамны барды ангысы-эси. 
Адамны джаратханды Аллах кеси. 
Алай а баласын ёлтюрген боламыды?! 
Ёллюгюн билreн къууанамыды?! 

Уллу Аллах, къайгъыбызны кёр. 
Тюз адамгьа ёлюмсюзлюк бер. 
Къууаныб джашаргьа саулукъ, насыб бер. 
Бегимеклик бер, толу ийман бер. 

Алайсыз неди, къайдады тюзлюк? 
Биз кёб палахха чыдадыкъ, тёздюк. 
Ёлюм 
Хар неге да, хар кимге да келед - тюшюндюк. 

Алай а, 
Биз иги джора этдик, умут этдик 
Джашау тюбелек юзюлмез, джукъланмаз деб, 
Дуния саудан ёлюб къалмаз, къырылмаз деб, 
Балалагъа къалыр, ала джашарла деб. 

Алайсыз магъанасын тас этеди джашау. 
Бир себеб деб, Джаратханнга салабыз махдау. 
Джаратхан Аллах, къайгъыбызны кёр, 
Джаратхан джанларынга тынчлыкъ-эсенлик бер.

 АЛТЫНЧЫ ТОМДАН САЙЛАННГАН НАЗМУЛА 


ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ТОЛКЪУНЛАРЫ 
(мухаджирликде джазылгъан назмула. 
Акъыл-балыкъ болгъанлагъа назму китаб) 

АХЫРЫ БОЛМАЗЛЫКЪ АХЫР КИТАБЫМЫ АТЫ: 
КЁК-ДЖЕР, ХАКЪ-ХАЛКЪ АНГЫЛАТМА СЁЗЛЮК 

«КЁК-ДЖЕР СЁЗЛЮК»ню АЧХАН СЁЗ 

Бу назму тюлдю – тилекди, 
Ана тилимде айтылгъан, джазылгъан. 
Бу шийир тюлдю – джюрекди, 
Хакъ кертиге ийнаннган, таяннган. 

Ана тилими дуа этиб, назму этиб, 
Ауругъан халкъыма тюкюреме. 
Ибилисни-шайтанны-зулмуну-терсликни уа – 
Бизни тоноучу-тутуучу-сюрюучю-къырыучу джорукъну – 
Къара бетине тюкюреме. 

Рахман эм Рахим болгъан Аллахны аты бла 
Ибилис къралны ауузун байлайма. 
Аллах айтханча джашагъан Адамны, Халкъны 
эмда 
Билмей джангылгъан, аджашхан адамны, халкъны 
Шайтанны ууундан къоруулайма. 

Мурдар къралны ауузун байлайма, 
Ит джаныуарны ауузун байлагъанча. 
Джихад джолну сыйлайма, сайлайма 
Ёмюрлюк насыбны сайлагъанча. 

Кюрешеме ол Керти Джолну 
Къоймазгъа тас этиб, аджашдырыб. 
Келечи болмасам да, кюрешеме 
Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюкню джарашдырыб. 


Ол Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюк ючюн, 
Аллах буюргъан Эркинлик, Тюзлюк ючюн, 
Тюз болургъа кюреше дуниягъа, ахыратха, 
Къатышама кёб тюрлю къазауатха. 

…Кёк-Джер Хакъ-Халкъ Сёзлюкню бир кесегин джаздым: 
Халкъыма, сууаб базманыма да джарар деб, баздым. 
Ол ёлюмсюз ёмюрлюк Сёзлюкню 
Боллукъ тюлдю аягъы, ахыры - 
Ахырзаманнга дери иш барды бизни къауумгъа: 
Ас-саламу гъалейкум, Къаара халкъым, Акъ Халкъым! 

САУ КЕЛ, САУ КЪАЛ 

Аллах айтыб, Аллах буюруб, 
Минги Тауну башына чыгъыб, андан 
Бютеу дуниягъа бир азан къычырсам, 
Шайтанны, джюрекден да, Джерден да къачырсам, 
Халкъымы, Джуртуму харамдан, гюнахдан тазаласам, 
Дуниямы, дунияны налатлыдан къутхарсам, 

Мёлекле да къонуучу Минги Таууму 
Чыммакъ къарларына джашил намазлыгъымы джайыб, 
Бир намаз къылсам, 
Дуа этсем, Къуран окъусам, 
Адамны адамлыкъгъа-муслиманлыкъгъа чакъырсам, 
«Кесими, Халкъымы да тюз джолгъа сал» деб, Аллахха джалбарсам, 

Сора, мен – Минги таулу – 
Минги Тауума къошулуб къалсам, 
Аны бузу, къары болуб къалсам, 
Аны бузу, къары кебиним болуб къалса, 
Джашил намазлыгъым да байракъ кибик турса, 
Акъ уллулукъ джашил нюрде турса, 
Бери зияратха чыкъгъан шыйыхланы да 
тилеклерин, зикирлерин эшите турсам, 
Минги Таугъа къоннган малаиклени да сезе турсам, - 

Нечик насыблы болллукъ эдим мен, 
Джерден айырылмагъанлай Кёкде турлукъ эдим мен… 
Алай а бир таууш чыгъады (Джерденми? Кёкденми? Джюрекденми?): 
Сау кел, Сау къал. 

Бир къанатлы учады: 
Бир къанаты - сау кел, бир къанаты – сау къал 
(Эки дунияны да кёрюнюую-белгиси болурму ол? 
Тёнгегимден айырылгъан джаным болурму ол?) 

«Джангы дуниям сау кел, 
Эски дуниям сау къал»,- 
Дейме мен да – 
Джер адамы, Тейри адамы Лайпанланы Билал 

КЪУРЧ КЪЫЛЫЧ ЭМДА ЮЧ АЙ 

Шериатда уят джокъ, 
Адабиятда да – алай. 
Аят бар – Хаят да бар: 
Кёлде – джулдузу бла Ай. 

Сюймеклик бла Кюймеклик, 
Кюн бла Кечеча – алай. 
Къууанчым эм джарсыуум – 
КЪ-Р-Ч эмда А-А-Ай, 
КЪРЧ (Къурч) эмда юч А (юч Ай), 
Къурч къылыч эмда юч Ай – 
КЪ-А-Р-А-Ч-АЙ.

КЁРЮНЮУЛЕ 

1 
Ай. Тал. Къобан. 
Ай джарыкъ. Суу таууш. 
Эмда 
Къазакъ Терек джагъада. 

2 
Кетиб да кеталмай, 
Къалыб да къалалмай, 
Джарыб да къалалмай, 
Учуб да кеталмай, 
Джанауалдача, 
Сууда, къалтырай тургъан 
Кёлекке. 

3 
Къобаннга башын атарыкъ къызча, 
Чачы да тозураб, 
Джашил джагъадан суугъа, 
Сууда кесине – кёлеккесине 
Къараб, 
Джылай тургъан Тал Терек. 

4 
Бютеу дунияда 
Насыблары тутмагъан тиширыуланы 
Сыфатларыча-суратларыча-сыйытларыча 
Сюеледи Тал Терек джагъада. 

БЁРЮЛЕ БЛА ИТЛЕ 

Джюрегинде бёрюсю болгъанны 
Арбазында минг ити болгъан да, 
Тыяллыкъ, хорлаяллыкъ тюлдю. 

Джюрекде улусала да бёрюле 
Аны эшителле дунияда итле: 
Титирейле, къансыйла, чабалла, 
Джан-джанларын талайла, къабалла. 

Ит адамланы да кючлейди къоркъуу. 
Къаргъала да этелле «къар-къур». 
Итле, ит адамла да къутуралла. 
Бёрюле уа… 
Тейри бла сёлеше, кенгеше туралла. 

КЕСИМЕ, ОКЪУУЧУМА ДА 

Учузлукъгъа, сыйсызлыкъгъа бошлама джюрекни, 
Сакъла, кесме, къуу этме джашилликни, терекни. 
Балчыкъ кёлде да кёрюрге кюреш Кёкню, 
Саякъ къызда да, къахмени тюл, мёлекни. 

Хар нени да – джети къаты – игисин кёрюрге кюреш, 
Джюрекни да таза къатын, нюр къатын табаргъа кюреш. 
Аны бла сёлеш, аны бла кенгеш. 

Джети къатлылла Джер да, Кёк да, джюрек да. 
Джети къатдан бирисиди – игиси, нюрлюсю, 
Джети къатдан бирисиди – аманы, кирлиси. 

Къалгъанла къарайла ол эки къатны къазауатларына – 
Къайсы дженгсе, анга къошулургъа хазыр бола, хазырлана… 
Дунияда Игилик, Тюзлюк хорларын излей эсенг, 
Джюрегингде Игилик, Тюзлюк хорларын излей эсенг – 
Ол иги къатха болушургъа кюреш. 

Назму китабым да – 
Джети къатлы, джети къанатлы бир Сёздю, 
Аны нюр къатын, акъ къанатын кёрюрге кюреш. 
Аны азбарла, халкъгъа да аны бла сёлеш. 

Алай бла хорланныкъды къара иннет, сыйсыз сёз – аманлыкъ. 
Алай бла хорларыкъды муслиманлыкъ-адамлыкъ. 

КЪАЙДАН КЕЛЕДИ КЪЫЙЫНЛЫКЪ? 

Чакъгъан балий да ырджыда, 
Басхан парий да арбазда, 
Къарачай къойла, атла да – 
Бары къалгъанла Кавказда. 

Мен алгъыш эте джашадым 
Аллахдан келген хар кюннге. 
Ёзге, билмейме, не ючюн 
Тюшдюм тутмакъгъа, сюргюннге? 

Урушдан чыгъарыб, Сибирге, 
Агъач кесерге сюрдюле. 
Джан-джанымдан итле-маскеле, 
Къабаргъа кюреше, юрдюле. 

Кёкрегимден къалайланы, 
Имбашларымдан чынланы, 
Тартыб, юзюб атдыла 
Мен урлаб алгъанча аланы. 

Биз кърал ючюн сермешдик, 
Фронтда къан-джан аямай. 
Кърал а сюрдю джакъсыз халкъымы 
Къарт, сабий деб да, къарамай. 

Халкъымы къыргъан къралгъа 
Къралым дерге боллукъмуд? 
Огъесе джетген къыйынлыкъ – 
Аллахдан келе болурму? 

Алай эсе, не этиб, 
Чамландыргъанек Аллахны – 
Ол бизге буруб къоярча 
Не тюрлюсюн да палахны? 

Шайтанлылагъа къошулуб, 
Ибилис джорукъну къургъанек. 
Имансызлагъа къул болуб, 
Иманлыланы къыргъанек. 

Игилерибизден тил этиб, 
Джойдургъанек аланы. 
Сыйны-намысны тюб этиб, 
Баш этгенек аманланы. 

Байланы, бийлени тонаб, 
Бай, бий болургъа кюрешгенек. 
Болум, оюм хазналарын да, 
Кеслерин да харам этгенек. 

«Ишди джарлыны юй этген, 
Намысды къулну да бий этген. 
Барыбызны да Адам этген – 
Иманды, динди»,- дер орнуна, 

Имансыз джорукъну къургъанек, 
Огъай дегенлени къыргъанек... 

Аллах айтханны этмейин, 
Ибилис айтханны этейек, 
Аллахха къуллукъ этмейин, 
Шайтаннга къуллукъ этейек. 

Бир-бирибизни джояек, 
Бир-бирибизни сояек, 
Китабланы кюйдюреек, 
Межгитлени ояек. 

Имансыз джорукъ бла кюрешмей, 
Бир-бирибизни талаек. 
Аллах-адам деген болмай, 
Джаныуарлача джашаек. 

Ма аны ючюн сынатды 
Аллах тутмакъны, сюргюнню. 
Имансызла чачдыла бизни 
Итле чачханча сюрюуню. 

Аллах джазыкъсынды, къайтарды – 
Эски джуртубузгъа, таулагъа. 
Тауба этген, тюшюннген а джокъ – 
Энтда къоркъама халкъыма. 

Аллах айтханча джашамайбыз, 
Тюзелликге ушамайбыз. 
Терслейбиз энтда башхаланы – 
Къралны, хоншуланы. 

Къыйынлыкъ а кесибиздеди – 
Кертисин эсгералмайбыз. 
Аллахха къуллукъ этиб, 
Шайтандан тазаланмайбыз. 

Тюзге санаб терсибизни, 
Харамгъа бошлаб эсибизни, 
Гюнахдан тыймай кесибизни, 
Дагъыда терслейбиз биз кимни? 

Муслиман болсакъ – Адам болсакъ, 
Харамдан, гюнахдан таза болсакъ, 
Бир-бирге дагъан, билек болсакъ, 
Аллах айтханча джашасакъ – 
Бизни хорлар кюч болмазед… 

Аллах айтханча джашасакъ, 
Хакъ керти джолну барсакъ – 
Насыблыладан болурек биз – 
Эки дуниялы болурек биз…

КЕСИМЕ АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ 

Меккяны, Мединаны юсю бла барады 
Джюрекге рахатлыкъ, къанат да берген джол. 
Меккяны, Мединаны юсю бла барады 
Айгъа, джулдузгъа да джол. 
Къарачайгъа, Малкъаргъа да джол 
Меккяны, Мединаны юсю бла барады. 

Джуртунгу, Халкъынгы, Кесинги да табар ючюн, джакълар ючюн, 
Эки дунияны да магъанасын ачыкълар, ангылар ючюн, 
Эки дунияда да юлюшлю, насыблы болур ючюн, 
Джанынг рахатлыкъ, тынчлыкъ табар ючюн, 
Аллах айтханча джашагъанладан бол. 

ДЖУРТДАН АЙЫРЫЛЫУ 

Айырылдым, айырылгъанча джаннетден, 
Айырылдым, джан айырылгъанча тёнгекден... 
Буюрулурму артха къайытыб джашаргъа, 
Къобанны сууун ичиб, ташларын да джаларгъа?! 

Къна сакъаллы къызыл Фук бла 
Сермешгенча Ёрюзмек, 
Фукну туудукълары бла 
Мен да сермеше келдим. 

Эки башлы эмеген, 
Эки бетли эмеген 
Кёзбаулукъгъа къуш болуб, 
Эталгъанына бош болуб, 
Энтда талайды бизни. 

Амантишлени табыб, 
Сюйген джанына бюгюб, 
Гулош таякъла этиб, 
Сер эмеген нарт элни 
Кюрешеди тюб этиб. 

«Къарт болсам да нартма» деб, 
Айтханланы джойду ол, 
Джаш тёлюню башсыз этиб, 
Къыбламасыз къойду ол. 

Алай а, джокъду бизде 
Нартма, аланма демеген. 
Бюгюн, тамбла болса да, 
Союллукъса, эмеген. 

Ол заманда 
Мен да джуртха къайытырыкъма, 
Къайытырыкъма таулагъа, 
Къайытханча таубагъа. 

Хоу, тобагъа къайытханча, 
Къайытырыкъма таулагъа. 

Кёлсюзлюк этгеним ючюн – 
Джуртдан кетгеним ючюн, 
Тышындан ауаз бергеним ючюн, 
Этгеним, этмегеним ючюн да – 

Кечмеклик тилерме халкъымдан, 
Бюгюн да тилейме кечмеклик. 

Терслемейме мен сатлыкъны, душманны, 
Терслемейме мен гяуурну, къралны, 
Алагъа кюремейме гюнахымы, терсими – 
Мен терслейме къуру да кесими. 
Кесибиздеди бютеу къыйынлыкъ. 

...Этеме тилек, къылама намаз, 
Джердеди, Кёкдеди, джюрекдеди Кавказ. 
Иншаллах, чыкъгъан джан къайытыр тёнгекге, 
Адам да Хауасы бла джаннетге. 
Москва-Оslо-Stavanger 24. 06. 2003 – 25. 06. 2003 

STAVANGER`de ДЖАЗЫЛГЪАН ЭКИНЧИ ШИЙИР 

1 
Не да барды мында: 
Таула да, суула да. 
Нем да барды мында – 
Юйюм да, кюнюм да. 
Алай а, джокъду мында 
Джулдуз, Ай тилим – 
Къарачай тилим. 

Алай а, джокъду мында 
Джулдуз, Ай халкъым – 
Къарачай халкъым. 

Мени тилими джокъду ангыларыкъ, 
Мени джырыма джокъду тынгыларыкъ. 
Анда да джангызем, 
мында да – алай. 
Алай а, алай: 
Джерде да, Кёкде да, 
Джюрекде да, 
Назмуда, тилекде да – 
Аллах. Къарачай. 

2 
Иманны азлыгъынданды 
Хомухлукъ-кёлсюзлюк. 
Иманы толугъа джокъду 
Джуртсузлукъ, элсизлик. 

Аллах джаратхан дуния 
Меникиди бары. 
Шайтан бла сермеширге 
Хар къайда да борчду. 

3 
Иманы толугъа 
Джокъду джангызлыкъ. 
Аллах бла болгъаннга, 
Аллахы болгъаннга 
Джангызма деб тыхсыу, 
Не тюрлю да тарыгъыу – 
Айыбды, гюнахды. 

Хар къайда, хар къуру 
адамда Адамны уятыу, 
адамны джаныуарлыгъын-хайуанлыгъын къурутуу, 
аны Адамлыкъгъа-Муслиманлыкъгъа чакъырыу, 
Хакъ кертини ангылатыу, 
Керти динни джайыу – 
Ол назмучугъа да баш ишди, борчду. 

Шийир да – азанды. 
Ким болса да, эшитир деб, 
Ойланыр, тюшюнюр деб, 
базама. 
Аны ючюн джазама 
Норвейде да назму. 
Stavanger 28.06.03 

ЭНДИ НЕ БОЛУБ КЪАЛГЪАНДЫ БИЗГЕ? 

Тау тёппеледе чыммакъ къарла, 
Шоркъулдаб келген тап-таза суула, 
Джашил джагъала, нарат терекле, 
Мийик къаяла, орман чегетле – 
Буду Къарачай деген Ата джурт, Алан джурт, 
Аллах бизге берген мийик джурт, джаннет джурт. 

Ана бёрюню дарман сютлю эмчеклерин эмиб, 
Минги Тауну да буз сюммеклерин эмиб, 
Ёсген тюрклебиз, таулулабыз биз, 
Бёрюкъан, таукёл, таукел адамлабыз биз. 

Тенгизледен таулагъа дери, 
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери, 
Джайылдыкъ Заманда, Аламда, Узайда. 
Джолубузну, джаныбызны хар къуру, хар къайда 
Аманат этиб Тейриге-Аллахха, 
Бойсунмай келдик терсликге, палахха. 

Джолубуз болса да ныхыт, аман, 
Кёлюбюзню этмедик аман. 
Уллу Аллахдан тиледик иман. 

Энди не болуб къалгъанды бизге - 
Башыбыз къалырча бедишге, сёзге. 

Бирлик да аз, бегимеклик да аз, 
Халкъгъа, джуртха сюймеклик да аз... 

Энди не болуб къалгъанды бизге? 

КЪАЛАМГЪА, ДЖИХАД КЪЫЛЫЧХАЧА, КЪАДАЛГЪАНМА 

Къыйын къадарлы халкъланы келечилери 
Энтда дун-дуниягъа джайылгъанбыз. 
Джуртдан, халкъдан айырылгъанбыз, 
Къайгъыдан, сагъышдан а – огъай. 

Халкъны, Джуртну эски, джангы джаралары 
Джарылгъан джюреклерибизден туралла къанай. 
Эркин Кавказ ючюн сермешген къазакъ бёрюле – 
Чечен, Юнгюш, Малкъар, Къарачай, 
Аллах ючюн, Адам ючюн сермешген таулула – 
Чечен, Юнгюш, Малкъар, Къарачай – 

Мурдар, гуду къралланы джорукълары бла тюл, 
Аллахны джоругъу бла джашаргъа излейбиз биз, 
Къуран бла, Шериат бла джашаргъа излейбиз биз – 
Аны ючюн кюрешеди бизни бла Ибилис юзюк. 

Эки къауумгъа бёлюнюбдю адам улу: 
Бир Аллахха ийнаннганла бла Ибилисге табыннганла. 

Ибилисге табыннганла Аллахха ийнаннганланы да 
Кеслерича имансыз этерге ууланыбла, 
Кеслерича мурдар, гуду, тоноучу этерге ууланыбла, 
Кеслерича намыссыз, бетсиз, уятсыз этерге ууланыбла, 
Кеслерича джаныуар, хайуан этерге ууланыбла. 
Аны ючюн барады тохтамай къазауат. 

Ол затны кёре, биле тургъанлай, 
Тынгылаб турургъа джокъду амал. 
Аны ючюн, къаламгъа, 
джихад къылычхача, къадалыбды 
Джулдузлу, Айлы – Къарачайлы 
Лайпанланы Билал 

БУ ДУНИЯСЫН ДА БУРАЛЛЫКЪДЫ ДЖАННЕТГЕ 

Къайда, къалай, неге тюберин билсе адам, 
Къачан, къайда, къалай ёлюрюн да билсе адам, 
Джашау – ол ёлюмге джууукълашыуду деб, турса адам, 
Джашауу бурулур эди джаханимге. 

Тас этерин, табарын да билсе адам, 
Джашаргъа, ёлюрге да не ючюн кереклисин билсе адам, 
Ёлюмден сора да тириллигин сезсе адам, 
Толу болса кёлде-джюрекде иман, 
Ол бу дуниясын да бураллыкъды джаннетге. 

ДЖАРЫКЪ ХОРЛАЙДЫ КЪАРАНГЫНЫ 

Чыпчыкъла да къууаналла тангнга. 
Къууанмагъан ким болур анга?! 

Джарыкъ хорлайды къарангыны – 
Къууанчын этебиз аны 
Адамла, джаныуарла да, 
Терекле, кырдыкла да. 

Къарангыны сюймейбиз биз – 
Аны ючюн джандырабыз чыракъланы да, 
Аны ючюн кюреше келгенбиз 
От этерге, отну джукълатмазгъа да. 

Биз джандыргъан отла, чыракъла 
Аллах джандыргъан джулдузланы 
Бурхуларылла, кёлеккелерилле. 

Аллах да сюймейди къарангыны, 
Аллах джаратхан джанла – 
Биз да сюймейбиз къарангыны. 

Бизни къарангыдан джарыкъгъа чыгъарыр ючюн, 
Нюр Китабын – Къуранын – ийгенди Аллах. 
Нюр джарыкъдан эсе къарангыны сайлагъаннга 
Джетеди къыйынлыкъ, азаб, палах. 

Чыпчыкъла огъуна разылла тангнга. 
Да ким болур къууанмагъан анга? 
Джарыкъ хорлайды къарангыны, 
Къууанчын этебиз биз да аны.

ИМАНДАН АЙЫРЫЛМА 

Ёртеннге ушайды къобхан тенгиз, 
От тиллеге ушайдыла толкъунла. 
Кёк кюкюреб, ачы чартлаб, 
Урады анга къайырылгъан тенгизни. 

Кёк бла сууну арасында 
Тенгиз чыпчыкъла, 
къонар джер табмай, 
Къычырыкъ-сыйыт, къуугъун этелле – 
Тенгиз джутхан къыйынлыланы 
Джанларыча учалла ала. 

Кёк чартлагъан, тенгиз чайкъалгъан, 
Къанатлы къычырыкъ-сыйыт 
Кёлюмю-джюрегими титиретелле: 
Мында да джокъду тынгы-тынчлыкъ. 

Мийик джагъада агъач юйчюкде 
Балаууз чыракъ, джукъланыргъа аз-буз къала, 
Къарыусуз джанады – 

Ол не эсе да, сабийлигими, 
Лампа джарыгъында 
Къуран окъуй тургъан Анамы 
Эсге тюшюреди. 

Бир кюч барды бизни бир джерде къоймай, 
Тынгыбызны-тынчлыгъыбызны да алыб, 
Сюрюб айланнган. 

Ансы келиб бу Шимал тенгизни 
Джагъасына нек орналдым мен, 
Джуртумдан, халкъымдан да айырылыб? 

Дагъыда къайдан келди бу таууш: 
Кимден, неден айырылсанг да, 
Имандан айырылма. 

БАТЫДА ДЖАЗЫЛГЪАН ШИЙИР 

Мында къызла 
Боюнларын-къоюнларын, киндиклерин-бутларын ачыб, 
Тиширыу берекетлерин дуниягъа чачыб, 
Алай алдаргъа кюрешелле джашланы, 
Алай излейле кеслерине эр. 
Мал базаргъа ушайды шахарны ара майданы. 
Джангыз эчкилени, ийнеклени, байталланы, къойланы орнуна – 
Ары-бери баргъан къызла, тиширыула... 
Намыс-уят, бет-адет дегенча затланы 
Эски кийимленича аууушдуруб, 
Джангы кийимлери, къылыкълары бла уа 
Джахил заманланы тюшюрелле эсге. 

Джашла да сыргъа салыб, чач ийиб, 
Тиширыу маталлы болуб айланалла. 
Къартларын къартлыкъ юйлеге бериб, 
Кеслерин да ичкиге, хаулеге бериб, 
Намысларын нафысларына хорлатыб 
Айланнган джаш тёлю, шашхан тёлю. 

Ахырзаман тёлюсю. 
Ахырзаман дуниясы. 
Ахырзаман адамчыкълары. 

Кеси кесин эсгериб, тюшюнюб, 
Къачан акъыл джыярыкъды экен адам улу?! 
Огъесе кёрген къыйынлыкълары 
Азлыкъ этеми болурла анга?! 

АС-САЛАМ АЛЕЙКУМ, МИНГИ ТАУ, КАВКАЗ 

Акъылым-эсим тюрленмегенлей, 
Саулугъум-кючюм тюгенмегенлей, 
Джюз джыл джашау тилей эдим Аллахдан, 
Сакъла дей эдим къайгъыдан, палахдан. 

Артда ангыладым тилерге кереклисин 
Ата-ана, эгеч-къарнаш ючюн да, 
Джумлей муслиман ючюн да, 
Бютеу адам улу ючюн да, 
Кетгенле, келликле ючюн да. 

Артда ангыладым – неден да алгъа, 
Аллахдан иман тилерге кереклисин, 
Къалгъанны барын андан сора... 

Акъылым-эсим тюрленмегенлей, 
Саулугъум-кючюм юзюлмегенлей, 
Джашар джылла тилейме энтда Аллахдан – 
Халкъымы сакълар ючюн къайгъыдан, палахдан. 

Чачылгъан халкъымы бир иннетге джыяр ючюн, 
Анга динни, иманны сингдирир ючюн, джаяр ючюн, 
Кесим да тобагъа, халкъыма, джуртума къайытыр ючюн, 
Къуран аятланы, назму тизгинлени да айтыр ючюн, 
Кесими, халкъымы да къутхарыр ючюн, 
Энтда талай джыл джашау тилейме Чексизден. 

Тилегим къабыл болур деб да, ышанмайма мен. 
Алай а, умутсуз болургъа джарамаз. 
Этеме тилек, къылама намаз, 
Ас-салам алейкум, Минги Тау, Кавказ.

КЕСИНГ САЙЛА КЕСИНГЕ ДЖОЛНУ 



1. БЁРЮ БЛА ИТ 

Джаныуар да къоруйду джуртун: 
Чекни сакълай, кече-кюн айланады джортуб. 
Къуш да къоруулайды къаясын – 
Джаны чыкъмай, берлик тюлдю уясын. 

Итле ит этерге излейле бёрюню, 
Ит болгъандан эсе ол сайлайды ёлюмню. 
Биреуге бойсунуб, тагъылгъандан эсе бойнундан, 
Ол хазырды айырылыргъа 
къабханнга тюшген санындан эм джанындан. 

Къазакъ бёрю джангыз кеси болса да, 
«Ит джыйын биригибди, кёбдю, кючлюдю – 
Ит болуб, аланы бирлери болуб къалайым»,- демез, 
Бёрюлюгюн, эркинлигин тас этмез. 

Кишилигин, эркинлигин тас этиб, 
Ол ит болуб, итча тюлдю джашарыкъ. 
Ит – къулду, Бёрю –ёзденди, джангыз буду 
Экисини арасында башхалыкъ. 

Къачан эсе да, сатлыкъ болуб, амантиш болуб, 
Джуртун, къауумун, бёрюлюгюн, эркинлигин 
Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге ауушдургъаннга, 
Джауну чуругъун, джоругъун джалагъаннга, джакълагъаннга, 
Душманнга джол уста болуб, ёз къошуна, къауумуна чабханнга 
Айтхандыла бёрюле, душманла да «ит» деб. 

Алай бёлюннгенди джыйын джанлы экиге. 
Алай бёлюнеди адам улу да экиге. 
Ёзден эсенг – барыб тохтагъан эрсе – 
Аллах дерсе, Халкъым дерсе, Джуртум дерсе. 

Къул эсенг а – итле бла юрюрсе, 
«Сынджыр», «тегене», «сюек» дей, талашырса, ёлюрсе. 
Эркиши бол, ёзден бол, не да сыйла къуллугъун къулну, 
Джол ачыкъды – кесинг сайла кесинге джолну. 

2. КЪУШ БЛА КЪАРГЪАЛА 

Къуршалагъанла къушну къаргъала, 
Къушну да къаргъа этер умутлулла ала. 
«Сен джангызса, бизни тилибизни ал, 
Бизни бирибизни ал. 

Ол мийик къаянгдан бери тюш, 
Биз бишген уллу къазанда сен да биш. 
Кеси разылыгъынг бла къошул джамагъатха, 
Огъай десенг – ашырлыкъбыз ахыратха. 
Аман этерикбиз кюнюнгю, 
Аман этерикбиз кёлюнгю». 

Кюн аманны къаргъалары, 
Узакъ болса да аралары, 
Къая тюбюнден темирчилейдиле къушха, 
Алдар умут да этелле «джууукъ бол» дей, къошха. 

Къуш тынгылайды айтмайын джукъ. 
Къаргъалагъа ол къайдан болсун джууукъ. 
Ол джууукъду Кёклеге, элиялагъа – 
Къаргъала джетелмез дуниялагъа. 

Кюнню чыгъыб келгенин эм алгъа кёреди ол, 
Кюнню батыб баргъанын да эм артха кёреди ол. 
Къаргъаланы тенглигине энмез-тюшмез ол, 
«Къаргъа болгъан къуш» деб, бедишлик болмаз ол. 

Не къанатларын джаяр да кетер ёрге, 
Не къанатларын джыяр да, ёлюб тюшер джерге. 

ит бла Бёрю... къаргъа бла Къуш... 
къул бла Ёзден... 
Я Аллах, болуш 
Бизлеге ёзденлей, къушлай, бёрюлей къалыргъа, 
Хакъ джолдан, иман джолдан тайышмай барыргъа, 
Къыйынлыкъда, къууанчда да Адамлай къалыргъа.

БАЛ ЧИБИН БЛА ЁГЮЗ 

Бал чибиннге ушайды назмучу, 
Джазыучу уа – сабан ёгюзге. 
(Бал чибинни къыйнайла балы ючюн, 
Тартхан ёгюзге да кёбюрек джетеди чыбыкъ). 

СОРУУЛАГЪА ДЖУУАБ 

1 
Озуб кетген джангурну ызындан 
Джамчы бла айланабыз сюрюб. 
Тёнгегибиз тюл, джаныбыз 
Ёмюрлюкге къалгъанды джибиб. 

Не уллу терсликни-зорлукъну да болад ахыры, 
Сыннган сюек да ызына къайнайды. 
Сыннган кёлге уа аллай мадар джокъ – 
Эсибиз бизни кече-кюн да къыйнайды. 

Эсибиз бизни кече-кюн да талайды, 
Джангыдан тюшюре ёртеннге-отха – 
Тутмакъгъа, сюргюннге, къазауатха: 
Мурдар джорукъ ёлтюреди, тонайды. 

Къыйынлыкъ не ючюн джетгенин ангылаялмай, 
Аны унутуб-къурутуб болалмай, 
Терслейбиз кесибизни, бир-бирибизни, башхаланы да... 
Соруу кемиреди къартланы, джашланы да: 
Не ючюн? 

2 
Соруугъа джууаб береди Аллах: 
Айырмагъанынгыз ючюн сууаб-гюнах, 
Айырмагъаныгъыз ючюн халал-харам, 
Къуран бла, шериат бла джашамагъаныгъыз ючюн, 
Ибилис джорукъгъа бойсуннганыгъыз ючюн, 
Аллахдан тюл, андан къоркъгъаныгъыз ючюн, 
Анга табыннганыгъыз ючюн, 
Аны джолуна кёчгенигиз ючюн, 
Джетеди сизге къыйынлыкъ. 

Ийнаннган къауум сорады Аллахха: 
Биз сени джолунгда барыргъа кюрешдик, 
Халкъыбызны да къутхарыргъа кюрешдик, 
Ибилис бла да аямай сермешдик. 
Бизлеге уа нек джетеди къыйынлыкъ? 

Былагъа да береди Аллах джууаб: 
Сиз кюрешдигиз Ибилисге къаршчы, 
Ибилисден джетеди сизге къыйынлыкъ. 
Алай а, энди сиз къойгъансыз кюрешни, 
Къууандырасыз шайтанны, Ибилисни. 
Бош айтасыз «арыгъанбыз-талгъанбыз» деб, 
«Кесибиз да аз къалгъанбыз» деб. 

Иманны азлыгъыды бу сёзлени айтдыртхан, 
Ибилисни джоругъу бла кюрешни тохтатдыргъан. 
Иманны джокълугъу ючюн джетеди къыйынлыкъ, 
Иманны азлыгъы ючюн да джетеди къыйынлыкъ. 

Сиз керти ийнаннганла болсагъыз, 
Иманыгъыз толу болса, керти болса, 
Адамны шайтандан сакълай, къутхара, 
Ёлгюнчю кюреширик эдигиз. 

Керти ийнаннган джангызма демейди, 
(Аллах джюрегинде болгъан джангыз болурму?) 
Керти ийнаннган къарыусузма демейди 
(Аллахы болгъан, Аллах бла болгъан къарыусуз къалай болур?) 

Керти ийнаннганнга солуу дуния – ол дунияды, 
Бу дуния уа – анга джихадды, къазауатды. 
Не да барды, не да джетишеди озуб. 
Сизге джетишмеген – иманды джангыз, 
Аны тилегиз да, бардырыгъыз джихадны. 
Сизни ючюн джаратханма дунияны эм ахратны. 

ТАРИХХЕ ЭМДА ТАМБЛАГЪА АТЛАННГАН ШИЙИР 

1.ЁЗЕНГИ (НЕ ДА АТЛАННГАН) НАЗМУ 

Исса файгъамбар джоргъа керилгенча 
Адам улуну къутхарыр ючюн, 
Мен да Европа бла Азиягъа керилгенме 
Евразияны бирлигин къутхарыр ючюн. 

Бютеу адам улуну келечисисе деб, 
Урса да хар кюн джюрегим, 
Тюрк-муслиман дунияны атынданды 
Аллаху тагъалагъа тилегим. 

Бизни ата-бабаларыбыз тюрк къауумла 
Къазауатчы атларыны ёшюнлери бла уруб, 
Махтанчакъ Ауропаны терк тобукъландырыб, 
Сора атларыны къуйрукъларына байлаб, сюйреб, 
Алай къошханла Азиягъа... 

Юзюлюб, къачаргъа кюрешгенлени да, 
Аркъан атыб, тутуб, артха къайтаргъанла. 
Кюч бла, джигитлик бла къургъанла ала 
Дунияны титиретген империяланы. 

Бир-бирине бойсунмау, уллукёллюлюк 
Ойгъанды артда Тюркню къаласын. 
Чачылгъан Тюркню да бирге джыяргъа 
Бу назму сёзюм джарасын. 

Мен – бюйюк Тюркню Ас-Алан къауумуну 
Минги таулу атауулунданма. 

Тюрк - Тейрисин эскерир да, 
Тирилир, биригир деб, 
Бу назмуну ол джора бла джазгъанма. 

Минг-минг джылны мындан алгъа 
Тюрк тюркге салгъан биринчи джарадан 
Бюгюн да бетибизге чачыла тургъан, 
Къычыра тургъан тюрк къанды бу назму. 

2.КЕТГЕННИ, КЕЛЛИКНИ КЁЗГЕ КЁРГЮЗТЕ 

Сабийлигим къалгъанды къайда? 
Сюргюнде – Къыргъызстанда, Кок-Сайда. 
Джашлыгъым а ётгенди къайда? 
Къызыл-Къалада, Къарачайда. 

Москвада да кетгенди он джылым. 
Билмейме къайда джетерин аджалым. 
Айю къарт болгъанында джубранчы болду деб, 
Джылым келгенинде къалдым джолоучу болуб. 

Энди тышындама. Тыш къралланы 
Биринден бирине кёчюб айланама. 
Алай а, ийнанама: 
Джазыу джууукълашдырса джулдузу бла Айгъа, 
Болджалым джетсе, Топрагъым тартыб, 
Къайтарыр артха – Къарачайгъа. 

Алай болмаса, насыбым тутмаса, 
Мени назмуларымда табарсыз. 
Къадау Ташха, 
Джангыз Терекге, 
Къазакъ Бёрюге, 
Темиркъазакъ джулдузгъа 
Сын-суратымача, тин сыфатымача къарарсыз. 

3.ЭКИ ДЖЮРЕК 

Дохтурла: 
«Джарылгъан джюрегинги 
Кёкюрегингден къоратайыкъ, 
Аны орнуна бир сау джюрек 
Табайыкъ, орнатайыкъ»,- дейле. 

...Джюреги сау, ким болса да, 
Бир ёлсе деб, сакъларча, 
Джюрек джаргъан джашаугъа 
Быллай бир къадалырча, 

Не къыйынлыкъ барды, айт? 
Биреуню къара кюню 
Меннге джарыкъ боллугъун 
Ким айтды? Аны да айт. 


«...Къанатлыча чалдышда, 
Башха джюрек, башха джюрек 
Тыпырдайды кёкрекде. 
Ол урады-къычырады 
Чакъырады иесин...». 

Бу сезим бла дунияда 
Джашаргъа боллукъмуду? 

«...Кимни джюрегисе сен: 
Батырнымы, къызбайнымы, 
Эркекними, тишиними – 
Кимни джюрегисе сен? 

Миллетчимед, умметчимед – 
Ким эди сени иенг? 

Кеси да излеймеди, 
Башхада джашарынгы?! 
Ма менде джашарынгы?! 

Ол къоркъа да болуред, 
Сен джашау берген инсан 
Терс иннетли болур деб, 
Бир къара иш этер деб, 
Огъесе, иенг кеси да 
Тюз адам болмазмы эди? 

Мындан ары джашауум 
Сени бла боллукъду: 
Оюмум-сёзюм-ишим а 
Сеникимид, меникимид? 

Хар небиз да келишиб 
Бирге джашаб кетсек да, 
Алгъыннгы джюрекденча, 
Бошарыкъма сенден да. 

Мени халкъыма, джуртума 
Этерикмисе къуллукъ? 
Душманны къаушатыргъа 
Боллукъмуса джумдурукъ? 

Огъесе, джюрютюрюкмюсе 
Ёз халкъынгы къайгъысын, 
Ёз иенги къайгъысын? 

Ким биледи, сени иенг 
Болгъан эсе да 
Мени джюрегими джаргъан? 

Алай эсе, 
Сен да къыйнарыкъса мени. 
Алай а, 
Мен да къыйнарыкъма сени...» 

...Башха джюрекге разымамы? 
Дохтур сакълайды джууаб. 
Гюнах-сууаб деген а? 
Джашау-ёлюм деген а? 
Дуния-ахырат деген а? 

Не джашауну, не ёлюмню 
Сайларгъа керекме мен. 
Башха джюрек бла джашауну, 
Не кеси джюрегим бла ёлюуню – 
Ма экисинден бирисин – 
Сайларгъа керекме мен. 
июль, 2003. джюрек хастене 

КЪАЙГЪЫГЪА ТЮБЕРГЕ ХАЗЫРЛЫКЪ 

Кюн къыздыргъан къая рандан 
Тенгизден ургъан салкъын аязгъа 
Джугъутур бетин тутуб, иссилейди. 

Тенгиз чыпчыкъланы къычырыкълары 
Теке къалкъыуун бузмайла аны. 
Гелеу кырдыкдан отлаб тойгъанды – 
Рахат джатыб кюушенеди ол. 

Джанлы джеталмаз мийикде, бекде 
Кесин къоркъуусуз кёреди ол. 
Насыблыды – сезмейди, билмейди 
Уучу аны ызлаб, мараб, 
Ышаннга салыб тургъанын. 
Биз да алайбыз. Къайгъы 
Къайдан, къачан, къалай, 
Не тюрсюнде келир – билмейбиз. 

Ариу, адам тюрсюню болса да, 
Джаныуарды аны къылыгъы. 
Андан къутулур джокъду амал – 
Эртде-кеч болса да тутады бизни. 

Къутулмазса андан къачыб не бугъуб, 
Джалыныб да къалмазса джаудан. 
Джангыз аны бла аямай сермешиб, 
Керти эркишича ёлюудю сый. 

Къайгъы джети башлы эмегенди, 
Эки башлы къушду къайгъы... 

Джаш болсанг да баш болуб, 
Къарт болсанг да нартма деб, 
Керекди сермеширге. 

Къайгъыны джетерин билиб, 
Анга тюберге хазыр болуб, 
Акъ кюн да къара кюннге хазыр болуб 
Джашауду – акъылманлыкъ. 

Ол заманда бет джоймазбыз, 
Къайгъыны бий этиб къоймазбыз. 
Джашарбыз-ёлюрбюз-тирилирбиз, 
Тейри адамыча кёрюнюрбюз. 

АШЛАННГАН САГЪЫШЛА 

Джер юсюнде адамла – 
Аскерлеча кемеде, 
Джюджюлеча тёбеде: 
Джокъду бизлеге тынчлыкъ. 

Кемиред бизни къайгъы, 
Кемиред бизни сагъыш, 
Къар басхан кибик джайны, 
Джерни кючлегенча къыш. 

Ауруу, къартлыкъ, ёлюм да 
Биз чакъыргъан затла тюл. 
Джулдузла да кюелле, 
Чачылалла болуб кюл. 

Джерге, джердегилеге да 
Келликди ахырзаман. 
Аны ангылагъанлыкъгъа 
Хош болалмайды адам. 

Излемейди ёлюрге, 
Къара джерге кирирге. 
Айырылмай джашлыкъдан, 
Айырылмай саулукъдан 
Джашаб турургъа излейд. 

Излегенликге не келсин – 
Саулукъ кетсе бир кере, 
Бакъдырсанг да минг кере, 
Къайтармазса ызына; 

Ёлюмге уа – джокъ мадар. 
Алайды буйрукъ, къадар. 

Алай болса да джазыу, 
Адам кетсе да, къалса 
Дунияда джашы, къызы, 
Иши, оюму, ызы – 
Ол да кеси къалгъанча, 
Ол да кёлюне асыу, 
Ол да ёлюмге къаршчы. 

Алай а, бютеу дуния 
Тюб болуб къаллыкъ эсе, 
Кюл болуб къаллыкъ эсе – 
Сора къайда магъана 
Джашаудан, джашагъандан? 

Джаныуардан, хайуандан 
Баш болургъа кюрешдик, 
Китаб ачдыкъ, тюшюндюк, 
Аллах бла сёлешдик. 

Алай а, не этейик, 
Джетмей эсе кючюбюз 
Дуниябызны сакъларгъа, 
Кесибизи джакъларгъа. 

Китабла айтхан тюз болуб, 
Ахыр кюн келлик эсе, 
Ол Ахыргъа дери да 
Биз Адамча джашайыкъ. 

«Тирилиу кюн боллукъду, 
Башха дуния боллукъду, 
Къыямат кюн боллукъду – 
Боллукъду соруу-сууал»,- 

Деб, ол затладан къоркъуб тюл, 
Азабладан къоркъуб тюл, 
Биз адамча джашайыкъ 
Адам болгъаныбыз ючюн. 

Ансы ахрат болмаса, 
Шашаргъамы керегек? 
Хайуанлагъа, джаныуарлагъа 
Ушаргъамы керегек? 

Азабдан къоркъуб тюл, 
Намысдан къоркъуб джашайыкъ, 
Шыйыхлагъа, файгъамбарлагъа – 

Аллах сюйгенлеге ушайыкъ.

ДЖЮРЕГИМДЕ – АЛЛАХ, КЪАРАЧАЙ 

Быланы тиллерин алырма, 
Адетлерин а – огъай. 
Мен былайда ангылай тебрегенме 
Тёрге нек ётгенин Къарачай. 

Быланы тиллерин алырма, 
Динлерин а – огъай. 
Ёлсем да – 
муслиманлай, таулулай къалырма, 
Джюрегимде – Аллах, Къарачай. 

Быланы динлери,тиллери, адетлери да башха, 
Была да кеслерича бир джамагъат. 
Болгъанма тансыкъ Терекге, Ташха, 
Бурху Къарачай уллу Аллахха аманат. 

Къызла, тиширыула уялгъан, къызаргъан 
Не болгъанын унутханла мында. 
Бутларын, киндиклерин, ёшюнлерин ачыб, 
Алай джюрюрге кюрешелле мында. 

Кырдыкдан тоюб, джелинлери къызыб, 
Ёкюре келген ийнеклеге ушайдыла была. 
Къойла, ийнекле, къатынла да семиз – 
Бир-бирине ушаб къалгъандыла мында. 
Къайгъы, сагъыш джокъ, бирча таза-темиз, 
Адет-намыс демей, гюнах-сууаб демей, 
Хайуанлача джашайдыла мында. 

Кёбдю мында дуния мал, харекет. 
Алай а, иман, намыс болмагъан джерде 
Болурму насыб, болурму берекет? 

Къамыжакълача бир-бирине джабышыб, 
Эркек-тиши айырылмай, къатышыб, 
Бир-бири бла хайуанлача джатышыб, 
Башларын хаулеликге, хауле юйлеге атыб, 
Къартларын къартлыкъ юйлеге атыб, 
Къыз-джаш – бары – намысларын байлыкъ ючюн сатыб... 

Къой, мындан арысын кюрешмейим айтыб. 
Иги затларын кёрюрге кюрешейим. 
Тренлерин, арбаларын, вокзалларын, 
Орамларын, юйлерин, арбазларын, 
Эллерин эмда шахарларын 
Къалай джарашдыргъандыла была, 
Къалай таза тутадыла была. 

Бойсуналла барысы да джорукъгъа, 
Чыкъгъандыла къарангыдан джарыкъгъа, 
Къутулгъанла унукъдургъан джарлылыкъдан, 
Алай а шашханла, эсиргенле, къутургъанла 
Иги джашаудан, тынч джашаудан, байлыкъдан. 

Тёнгеклерин, джюреклерин да басханды джау. 
Ма былайды бу джанында джашау. 
Рахат, бай джашагъан джамагъатны да кёбдю къайгъысы, 
Бизни къайгъыларыбызгъа ушамасала да ала. 

Барын да сюзе, барын да кёре, 
Бир кишиге болмайма тёре: 

Быланы тиллерин алырма, 
Динлерин, адетлерин а – огъай. 
Ёлсем да муслиманлай, таулулай къалырма, 
Джюрегимде – Аллах, Къарачай. 


ИМАНЫ ТОЛУ БОЛГЪАН 

Заманланы, Аламланы, 
Кёклени, Джерни, таша-туру дунияланы, 
Алада болгъанны барын 
Ким джаратхан эсе – 
Олду мени Аллахым, 
Мен анга къуллукъ этеме джангыз. 

Анга ийнанмай, Анга таянмай, 
Аны джоругъуна, буйругъуна бойсунмай, 
Джангы джорукъ, джангы дуния, 
Джангы джашау, джангы заман, 
Джангы адам, джангы джаныуар, 
Джангы битим, джангы билим, 
Къураргъа излегенле, 
Оюллукъ дунияны ишлеб, 
Ахырзаманны джууукълашдырыб кюрешелле. 

Ала табигъатны, бир-бирин да тонаб, ёлтюрюб, 
Къарыулу къарыусузну юлюшюн ашаб, 
Керпеслениб джашар умут этелле. 

Джангылалла ала. Джазыкълалла ала. 
Кёкден эннген Китаб(ла)ны алдауукъгъа, 
Кеслери джазгъанланы уа кертиге 
Санайла ала. 

Аллах айтхан бир джорукъгъа сыйынмай, 
Кеслерича къралла, джорукъла къураб, 
Тюрлю-тюрлю джамагъатлагъа юлешиниб, 
Бир-бири бла кюрешелле. 

Барыбызны да джаратхан – Аллахды, 
Ол айтханча джашайыкъ, 
Ол бергенни сакълайыкъ, джакълайыкъ, къатлайыкъ дер орнуна, 
Ол бергенни къурутуб кюрешелле, 
Джашауну къурутуб кюрешелле, 
Ахырзаманны чакъырыб кюрешелле. 

Алагъа къаршчы кюрешмегенле, 
Аланы тохтатмагъанла,- 
Биз да болабыз ассы, 
Аланы бирлерича болабыз. 

Терслик, гюнах къуру алада тюл, 
Бизде да барды. 

Биз – Аллахха ийнаннганла, таяннганла – 
Имансызланы дженгалмай эсек, 
Алагъа хорлата эсек, 
Къарыусузду сора иманыбыз бизни. 

Къыйынлыкъ ала бла бирге 
Бизге да джетерикди, 
Барыбыз да сюелликбиз Тёрени аллына. 

Бирлеге – харамгъа, гюнахха батханлары ючюн, 
Бирлеге да – ала бла кюрешмегенлери ючюн, 
Этилликди соруу-сууал. 

Игилик аманлыкъдан баш эсе, 
Иманлы имансыздан баш эсе, 
Аманлагъа, имансызлагъа 
Къалай хорлатабыз кесибизни? 
Нек беребиз дунияны да алагъа? 

Бу затла ючюн этилликди бизге да соруу-сууал. 
Бу затла ючюн тиерикди бизге да таякъ. 
Иманы толу болгъан – Аллах ючюн, Адам ючюн, 
Джихад этерге керекди тохтаусуз. 

БАРЫБЫЗ ДА БИР УММЕТ, БИР МИЛЛЕТ 

Тенгиз къушланы къычырыкълары 
Сагъайтады тау къушну уяда. 
Къайда да бол – тауда, тенгизде – 
Тынгы-тынчлыкъ джокъду дунияда. 

Къайда да бол – къайгъы-палах 
Зауукъланыргъа къоймай джашаудан, 
Сюрюб айланады – 
Айырады джуртубуздан, 
Халкъыбыздан, адамларыбыздан, 
Саулугъубуздан, джаныбыздан. 

Алай а, къАйгъы, неден, кимден айырсанг да, 
Айырмазса мени имандан. 
Айыралмазса мени имандан. 

Ля иляха илляллах дейме, 
Мухаммадун расулулуллах дейме, 
Аллахдан кечмеклик тилейме, 
Аллахдан разылыкъ тилейме, 
Аллахдан болушлукъ тилейме, - 
Аллахдан тилейме иман. 

Ана тилим да – Аллахды мени, 
Ата джуртум да – Аллахды мени, 
Халкъым да – Аллахды мени. 

Тыйыншлыгъа санаса Аллах, 
Къайтарлыкъды мени Джуртума, 
Къайтарлыкъды мени Халкъыма, 
Ана тилиме къайтарлыкъды мени. 

Аллахдан, имандан айырылмасакъ, 
Насыбдан, игиликден айырылмазбыз биз, 
Тюзлюкден, эркинликден айырылмазбыз биз, 
Иги иннетден, умутдан айырылмазбыз биз. 
Аллахды джаратхан, джашатхан да бизни. 

Аллахха минг-минг шукурла этеме 
Мени адам этиб джаратханы ючюн, 
Джарыкъ дуниягъа къаратханы ючюн, 
Хакъ кертини ангылатханы ючюн, 
Ангы-эс-билим бергени ючюн, 
«Окъу, бил, айны» дегени ючюн, 
Мени бек сыйлы кёргени ючюн, 
Меннге ышаныб, кеси акъылым бла 
Дунияда джашаргъа къойгъаны ючюн, 
Джаннетге, джаханимге джолланы кёргюзтюб, 
Джол сайлауну кесиме къойгъаны ючюн. 

Джуртумдан, халкъымдан узакъда 
Бу сагъышла келдиле башыма. 
Сора кесим кибик къачхынчыла бла 
Джума намазгъа атландым межгитге. 

Мында барыбызгъа да Ата джурт – Аллахны юйю, 
Барыбызгъа да ана тил – Къуранны тили, 
Барыбыз да бир уммет, бир миллет, 
Шукур Аллахха! Аллаху акбар! 

АЛЛАХ БЛА БОЛ 

Эртден намазны Минги Тауда къылдым. 
Кюнорта намазны къылдым Москвада. 
Экиндини Ослода къылдым. 
Ашхамны къылама Ставангерде. 
Джассыны да Аллах буюргъан джерде 
Къыллыкъма. Иншаллах. 

Аллах бла джангыз тюлме, 
Ана тилсиз, Халкъсыз, Джуртсуз да тюлме, 
Тюненесиз, бюгюнсюз, тамбласыз да тюлме, 
Барыны орнун тутады Ол. 
Барыбызны джаратханды Ол. 
Андан башланады джол. 
Анга келтиреди джол. 

Адам, насыблы бол, иманлы бол.

КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ САГЪЫШЫ 

1 
Мен шайырма-поэтме. 
Ауаз берген бизледе адетди – 
Кесиме, сеннге да айтама: 
аман сёлешме, аман аууз ачма, 
аман джора этме. 

Тёгерекде – хар неде, хар кимде – 
Джашыныб тургъан къара кючле барла. 
Уятма аланы, чакъырма аланы – 
Акъ дуния да къара джинледен толуду. 

Адамда иги иннетни, иги сезимни, 
Иги сёзню къозгъау, туудуруу, 
Адамда джаныуарлыкъны, хайыуанлыкъны тунчукъдуруу, къурутуу, 
Адамны 
Хакъ кертиге, Хакъ джолгъа тюзетиу, кёллендириу, учундуруу – 
Буду шайырны, имамны, хар керти Адамны да борчу. 

Шайыр – бал чибинни бир тюрлюсюдю. 
Кёк бал чибин да тюл, 
Джер бал чибин да тюл, 
Сёз бал чибинди ол – 
Ана тилни эм ариу, эм нюрлю сёз гюллеринден 
Бал джыяды да, дуниягъа чачады – 
Олду аны иши. 

Алай а, 
Шайырланы, бал чибинленича, 
Бир четеннге джыяргъа излеген, 
Аланы эркинликлерин алыргъа излеген, 
Шекер суу бла алдаргъа излеген – 
Джангылады. 

Шайырны джангыз бир бийи барды – 
Эркинлик-Тюзлюк-Ариулукъ. 
Олду аны учундургъан. 
Учургъан эки къанаты да – Игилик бла Халаллыкъ. 
Ол ючюсюне къуллукъ этдирген а – 
Аны иманлы, бетли, ётлю эмда билимли фахмусу. 
Быллай джанладыла шайырла. 

2 
Ана тилни сёз сынджыры бла 
Ата джуртха байланыб тургъан 
(Джангыз Терекге, Къадау Ташха тагъылыб тургъан) 
Къазакъ Бёрюдю Поэт. 

Кеси къазакъ болгъанлыгъына, 
Джыйын джанлыды къайгъысы, сагъышы аны. 
Анга кёб къыйынлыкъ джетдирген, 
Аны хаджирет, абрек, къазакъ этген – джыйын джанлыды. 
Джыйын джанлыды дагъыда сагъышы, къайгъысы аны. 

Ол къоркъады джыйын джанлы тюб болад деб, 
Ол къоркъады Ата джурт итлеге къалад деб. 
Барындан да бек къоркъгъаны: 
Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулад деб, 
Аны джашауу, ашауу, излеми да 
Сынджыр, тегене, сюек болуб къалад деб, 
Мийиклени, кийиклени да къоюб, 
Ит джыйыннга, мал сюрюуге бурулад деб. 

Аз бола баралла итле бла талашханла. 
Кёб бола баралла итле бла джалгъашханла... 

Отуз кюмюш ючюн сатлыкъ джолгъа джарашханла, 
Тийрелеринден, Тейрилеринден да аджашханла, 
Кечим джокъду сизге не дунияда, не ахыратда: 
Дин, тил, халкъ, джурт ючюн къазауатда 
Душманны-джауну джанына кёчгенсиз сиз, 
Бёрю да тюлсюз, ит да тюлсюз сиз – 
Сизни атыгъыз амантишди, сатлыкъды, 
Тарихни къара багъанасында ол ат бла къаллыкъсыз. 

3 
Иги-аман айырылмай, къатышханды миллетим, 
Джыйын джанлыгъа, ит джыйыннга да ушайды миллетим. 

Акъны къарадан, бёрюню итден айырыуду иннетим, 
Бу Бёрю-Ит, Ит-Бёрю джумхуриетлени чачыуду иннетим, 
Къазакъ бёрюледен джыйын къурауду иннетим, 
Бир бетли, бир иннетли, бир Тейриге бойсуннган 
Къазакъ бёрюледен кърал къурауду иннетим. 

4 
Мен, Къазакъ Бёрю, улуйма къараб Айгъа. 
Мен, шайыр, назму окъуйма къараб Къарачайгъа. 
Шийиримде джокъду къаргъыш, барды алгъыш, барды тилек, 
Адам улугъа, бёрю улугъанча, урад джюрек. 
Къазакъ бёрюча, чынгайды джюрегим Джерден Кёкге, 
Чакъыра сизни Игиликге, Джигитликге, Эркинликге. 


АЛЛАХХА АМАНАТ 

Дохтурла айталла: «Тынч тур! – 
Ашалгъанды, бошалгъанды джюрек». 
Мен да айтама алагъа джууабха: 
«Аякъ юсюнде ёледи Терек». 

Къадау Ташха ушайды кёлюм, 
Ташда ёсген Терекге – сёзюм. 
Ата джуртум бар, Ана тилим бар, 
Ала саулукъда джокъ манга ёлюм. 

Аладыла мени Атам-Анам, 
Ала ючюн этеме къазауат. 

Джарылгъан Ташча, джарылгъан джюрек болсам да, 
Джангыз Терекча, кесилген терек болсам да, 
Хорламгъа джетмей, ёлген тёрем болса да – 
Диним-тилим-джуртум ючюн ёлеме, 
Джаным, халкъым да уллу Аллахха аманат.

ЧАЛКЪЫЧЫ 

1 
Кийиз бёркюн да башына къаблаб, 
Тенгиз джагъасы бла гузаба атлаб, 
Барады. Чалкъысы бойнунда. 
Белине тагъылыб тёшю-чёгючю, 
Джанында хыршысы, къайрагъы. 
Тенгизни бош джагъасына джетиб, 
Джаныу этиб чалкъысына, 
«Бисмилля» деб, чалыб башлайды. 

Толкъунлана тургъан кёк биченликни 
Чалады эртденден ингирге дери. 
Биченликни теблеб, зее эте баргъан 
Кемелеге, къайыкълагъа ачыуланады. 

Ашхам бола къайытады юйюне. 
Юй бийчесине эсгертеди: 

«Тамбла танг аласы бла кетерикме. 
Азыкъны артмакъгъа джарашдырыб къой. 
Кёб салма. Кюлде бишген нартюх гырджын бла 
Джууурт айран эмда бышлакъ болса болду. 
Кёгет-мёгет деб кюрешме». 

Юй бийчеси биледи баш иесини къылыгъын. 
Джылла бла чалады тенгизни къарт. 
Эртден бла кеси кесине азан къычырыб, 
Намаз къылады. 
Ингирде кеси джырлаб, кеси эжиу этиб, 
Орайда тарта, къайытады. 

Киши да ангыламайды аны тилин. 
Сер къарт бла кюрешмейди киши да – 
Аны да джокъду кишиге хыянаты. 
«Шашхан таулуду» былайлада аты. 

Бу Шимал тенгизни джагъасында Норвейде 
Мен анга къалай тюбегеними да айтайым. 

2 
Сууда кемеле – байракълы, байракъсыз, 
Джагъада адамла – иманлы, имансыз, 
Чабакъчыла къайыкъладан сата балыкъ, 
Тёгерек дауур-сюйюр, къалабалыкъ. 

Былайлагъа биринчи къазыкъ ургъан таулу 
Менме деб, махтаныб, ёхтемлениб, 
Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб, 
Тенгиз джагъасы бла баргъанлай атлаб, 
Бир-бирибизге тюртюлюб къалдыкъ – 
Кийиз бёрклюле эки адам. 
Эки бирча мукъладис бир-бирине тюбеб, 
Илгениб, артха туракълагъанча, 

Бир-бири бёркюбюзге къараб, 
Бир-бири кёзюбюзге къараб, 
Тилибиз тутулуб, 
Биразны сын болуб турдукъ. 

Салам бердим, сен кимсе?- дедим. 
Мурулдады – ангыламадым джукъ. 
Кийиз бёркню къайдан алгъанса дедим, 
Джукъ да айтмай, къысылды джууукъ. 

Сора сермеб, билегимден тутду: 
«Джаш, джыйындан джанлаб айланнганынг болду. 
Чалкъынгы да алыб, терк ызымдан джет!». 

Кетди къарт. Ызындан къараб къалдым. 
Шимал тенгизни джагъасы элледе 
Башха таулугъа джолукъгъаным болмады. 

Не къыйынлыкъ тюшюрген болур аны да бери? 
Не къыйынлыкъ алгъан болур эсин да? 

Юй бийчеси да анга ушаш бир – 
Тюзетиб хапар айталмады ол да. 
«Хы, иги болду келгенинг, 
Бирге чалкъы чала турурсуз энди»,- деди. 

Былай танышдым бир зауаллы таулу бла мында. 
Энди аны бла бирге чалкъымы чалайым, 
Огъесе, ызыма, Джуртха кетибми къалайым?!

КЪРАЛ БОЛМАЙ КЪАЛЛЫКЪ ТЮЛДЮ КЪАРАЧАЙ 

Мен Джуртумдан кетгенли бир ай... 
Бир ай бла джарым... 
Не эте болур анда Къарачай?.. 

Бир кёреем Къарачай бла джаным. 
Бир кёрсеем джангыдан аны. 
Къарачай – джуртум, халкъым, тилим, 
Тарихим, ангым, эсим, 
Къууанчым, джарсыуум, къайгъым, 
Аманым-игим, тюзюм-терсим. 

Тёрюм, кёрюм – Къарачай, 
Тёрем-Тейрим – Къарачай, 
Намысым, адетим да – Ол, 
Джаханимим, джаннетим да – Ол. 

Кёлюмю джарытхан да – Ол, 
Джюрегими джаргъан да – Ол, 
Джаныма джарагъан да – Ол, 
Аурууум да – ол, дарманым да – Ол. 

Акъ башлыгъым, къара джамчым – Къарачай, 
Акъ кюнюм да, къара кюнюм да – Къарачай. 
Узакъдады...тузакъдады Къарачай, 
Узакъдады, тузакъдады джулдуз, Ай. 

Тутулалла, дагъыда къутулалла Кюн, Ай да. 
Къутуллукъду джелмауузладан Къарачай да. 
Эркин болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай, 
Энчи болмай джарырыкъ тюлдю Къарачай. 

Алай а, ол насыбны кёрмегенлей къартаяма... 
Ол сёзлени уа намаз керекнича къайтарама: 
Эркин болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай, 
Кърал болмай къаллыкъ тюлдю Къарачай! 
Июлну 24, 2003 джыл. Ставангер 

ДЖАНГУР БЛА ДЖЮРЕК 

Кече узуну джауады джангур, 
Кече узуну – 
Андача – тауладача-джуртдача. 
Кече узуну этеме сагъыш. 
Сагъыш этеме кече узуну. 

Джылайды кёк. Улуйду джюрек. 
Не ючюн? Нек? 

Джуртха сюймеклик ёлтюреди мени, 
Джуртха тансыкълыкъ кемиреди мени. 
Адамларыма къой, джауларыма да 
Болгъанма тансыкъ. 

Кёк чартлайды, джашнайды кече узуну. 
Дуниямча, тынгысыз-тынчлыкъсыз джюрегимча, 
Чачакъ-чачакъ бола, кюеди кёкде элия. 
Джукълана, джана, ёле, тириле, 
Кече узуну джанады джюрек-элия. 
Джауады джангур. 

Къычырады кёк, къычырады джюрек. 
Джарылады кёк, джарылады джюрек. 
Арада 
Къарангы бла джарыкъ. 
Джарыкъ бла къарангы. 

Джауады джангур. Ёседи кырдык. 
Танг аласына тохтайды джангур. 
Тохтайды джюрек. 

Къабыргъада, къабырлада 
Бир къалынды, бир джашилди кырдык. 
Кече узуну джаугъанед джангур. 
Фатиха. 

НАЗМУЧУЛУКЪ НЕДИ? 

Мен джазгъанны окъур ючюн 
Кёз керек тюлдю; 
Мен джазгъанны эшитир ючюн 
Къулакъ керек тюлдю; 
Не джазгъанымы билир ючюн 
Тил билирге керек тюлдю; 
Мен джазгъанны ангылар ючюн 
Ангы да керек тюлдю; 
Мен джазгъаннга ийнаныр ючюн 
Не иман, не билим, не илму керек тюлдю; 
Джаныуардача джыйы, адамдача сезим да керек тюлдю; 
Кераматлы болургъа да керек тюлдю. 

Мен джазгъан саулагъа айтылгъан зат тюлдю; 
Мен джазгъан ёлгенлеге аталгъан зат да тюлдю; 
Мен джазгъан башха дуниялагъа, 
Башха тюрлю инсанлагъа, 
Башха тюрлю джашаулагъа да джораланмайды. 
Мен джазгъан адамгъа, мёлекге, джиннге да тюл, 
Аллахха джораланады – 
Эм узакъ, эм джууукъ Олду меннге. 

Аллахданды, Аллаххады джолубуз. 
Олду – 
Кёклени , Джерни, заманланы, Аламланы, таша-туру дунияланы, 
Алада болгъанны барын 
джаратхан, джашатхан, къаушатхан, тирилтген. 
Ие, Тёре да – Олду. Анданды умут. 

Тилибизни таша магъаналы къанатлы сёзлерин табыб, 
Бир-бирине тагъыб, мектуб этиб, ашырама 
Ёлюмсюз-ёмюрлюк Аллахха. 
Джууаб сакълайма Андан. 
Келирми-келмезми, билмейме. 
Аллахдан башхала бла мени ишим джокъду. 
Ат-бет атасала да, не деселе да, 
Ала бла мени ишим джокъду. 
Ала тюлдюле мени окъуучуларым. 
Ала тюлдюле Тёре манга. 

Аллах бла мени арама киши кирмесин – 
Не имам, не кърал – бир киши да. 
Джазгъанымы мен адамгъа тюл, 
Аллаху тагъалагъа джазама. Аны ючюн, 
Мени адамла англарламы-англамазламы, 
Окъурламы-окъумазламы – манга башхасы джокъду. 

Мен назмуларымы 
Аллахны аллында тургъанча, 
Анга окъугъанча кёреме. 
Мени тилими, кесими да джаратхан – Олду. 

Халкъымы-Джуртуму-Тилими келечисиме – 
Аны да билеме. 

Эм алгъа сабийлени беш харифге 
Эмда ол харифледен къуралгъан 
Аллах деген чексизликге юретирге керекди, 
Ызы бла да Аллахны Сёзюне – Къураннга. 
Андан сора ана тилде назмулагъа. 
Ол заманда сабий муслиман адам болуб ёсерикди, 
«Адам не айтыр»,- деб, тюл, 
«Аллах не айтыр»,- деб, сагъыш этерикди. 

Мен да: 
«Адам не айтыр», «кърал не айтыр»,- деб, тюл, 
«Аллах не айтыр» деб, джазама джазгъан затларымы. 
Мен ангылагъаннга кёре, 
Назмучу болуу, назмучулукъ джолу – Олду. 

ЮЧ ДУНИЯ 

Сюркелген – арыйды; 
Джюрюген джарыйды; 
Учхан а – насыб. 

БИР КИТАБ ДЖАЗАРГЪА ИЗЛЕЙМЕ 
(Шимал Джолдан ийнарла) 

1 
Норвей къызны къучакъласанг да, 
Белине къучакъ джетмейди. 
Таулада субай наратчыкъ 
Бир да эсимден кетмейди. 

2 
Мында шахар алай тазады, 
Сюркелсенг да – букъу къонмайды. 
Богъурдакъданды мында хар не да – 
Мени уа отум джанмайды. 

3 
Тиширыула алай джюрюйле, 
Къарын джаулары салыныб. 
Хар не да бир къуджур кёрюнеди, 
Къалмагъан эсем алыныб. 

4 
Мында ишсизле алгъан ачханы 
Бизде ишлеб да алмайла. 
Эки джанын тенглешдирсенг, 
Джюрек джарылмай къалмайды. 

5 
Ичген-эсирген кёрмейме мында, 
Ач-джаланнгач да кёрмейме. 
Джарлы Эресей эсиме тюшсе – 
Мен не этерге билмейме. 

6 
Джер-суу байлыкъ халкъныкъыды, 
Ишлеген къыйынын табады. 
Къуу таякъгъа ушаш адам да, 
Мында юй-кюн болуб къалады. 

7 
Кёзюнг къысыкъды, теринг къарады, 
Бурнунг къынгырды демейле. 
Гыл тюшюребиз деб, полисле 
Сени тыймайла, сюрмейле. 

8 
Мында оноучу тоноучу тюлдю, 
Джокъду урлагъан-тырнагъан. 
Анда джашау – дыгалас джашау, 
Мында зауукъду джашагъан. 

9 
Джангыз бир джылны ичине 
Мен юй, арба да алгъанма. 
Халкъым, Джуртум демесем, 
Джашаугъа батыб да къалгъанма. 

10 
Шимал Кавказны таулусу – 
Шимал тенгизни балыгъы... 
Анда эресейли, мында норвейли, 
Къарачайлы уа къачан боллукъма?! 

11 
Таулу джокъду кесимден сора... 
Озгъан джашауумдан-эсимден сора, 
Джукъ да джокъду. Джуртсуз, элсиз – 
Болуб турама санграу эм тилсиз. 

12 
Акъ булутланы къызартса да Кюн, 
Къара булутладан къараса да Ай, 
Акъ бла, къара бла джазсам да – 
Бир сёз чыгъады – Къарачай... 

13 
Джуртха тартхан ауруу болмаса, 
Аман тюш мында да кёрмезем. 
Амантиш итле тил этмеселе, 
Ата джуртдан да кетмезем. 

14 
Джюрек джарылмай не этсин, 
Ишлеген къаламы ойгъанма: 
Ана тилни, Джуртну, тарихни 
Къоюлмазлыкълагъа къойгъанма. 

15 
Халкъны, Джуртну да сатыб кюрешелле 
Ол ит мурдарла, гудула. 
Къара багъанагъа тагъарыкъма барын – 
Келлик тёлюле да окъурла. 

16 
Бир китаб джазаргъа излейме 
Хар адам кесин кёрюрча. 
Бизде джашауну тюзюн, кертисин 
Аллах, адам да билирча. 

ИТ ТЁРЕ 

Итле бир джерге джыйылыб, 
Келишиб, ит джыйын болуб, 
Джорукъну-законну билген 
Тиши эм аман Амантишни 
Кеслерине башчы этиб, 
Оноу этгенле: 

Къазакъ бёрюню ашаргъа, 
Къазакъ бёрюден бошаргъа. 
Къралдан чын, саугъа алыб, 
Сюйгенлерича джашаргъа. 

Алай а къазакъ бёрюню 
Улугъанын эшитгенлей, 
Къансыб, арбазгъа кириб, 
Андан юрюрге кюрешгенле. 

Къалай чабсынла бёрюге – 
Бири да сюймейд ёлюрге. 
Ётлери джетмегенден 
Быллай оноу этгендиле. 

Къазакъ бёрюню тюб этмей, 
Бизлеге джашау къалмагъанды. 
Андан къралгъа тил этмей, 
Къралны анга юсдюрмей, 
Андан бошаргъа джол да джокъ. 

Тебрегенле джазыб-бузуб, бузуб-джазыб: 
«Къазакъ бёрю ваххабистди, 
Къазакъ бёрю террористди, 
Къул-къарауаш дейди бизге, 
Амантишле дейди бизге. 
Кесин халкъгъа башчы этеди, 
Халкъны къралгъа къаршчы этеди. 

Ол сау болуб джокъду тынчлыкъ 
Не бизлеге, не къралгъа. 
Не ёлтюрюгюз, не тутугъуз, 
Не да джуртдан къурутугъуз». 

Къазакъ бёрю ит къауумдан 
Къачыб, чекден ётгенди. 
Энди, 
Джуртда итле чабыб, юрюб, 
Сынджырларын зынгырдатыб, 
Тегене къатында талашыб, 
«Ох» этелле. 

Озгъан адамгъа чабсала, 
Эркин адамгъа чабсала, 
Аны бутундан къабсала 
Джигитлик этгеннге санайла. 

Кеслерин джырчыгъа санайла, 
Къуру да бирчад джырлары: 
Хырылдашыу, юрюу, чабыу, 
Эжиу этген да – сынджырлары. 

Эркинликден, ёзденликден 
Къул джашауну сайлагъанла. 
Сыйсызлыкъны сыйлагъанла – 
Ой ит джыйын, кёпек джыйын. 

Тюлсюз сиз джулдузлу, айлы, 
Тюлсюз сиз къарачайлы: 

Къарачай кърал болсун – демейсиз, 
Башына эркин болсун – демейсиз, 
Джуртуна ие болсун – демейсиз, 
Динине, тилине бош болсун – демейсиз, 
Къарачай баш болсун – демейсиз. 
Тилигиз айтса да, кёлюгюз айтмайды. 

Кимсиз сиз? Билесиз кесигиз. 
Дуния малды ангыгъыз, эсигиз. 
Дуния малды дин, тил да сизге, 
дуния малды халкъ, джурт да сизге. 

Къазауат этесиз не ючюн - 
тегене, сынджыр ючюн, 
хуппеги, сюек ючюн, 
Ибилис сизге берлик 
къалайла, чынла ючюн. 

Юре чыгъасыз тангнга... 
Алай а, келир заман. 
Кюнюгюз болур аман. 
Сагъыш этигиз анга. 

ЭЛЛЕРИМ 

Акъ Къалам, Къызыл Къалам, 
Акъ джаным, къызыл къаным. 
Бу эки элден чыкъгъанды 
Ата эм ана джаным. 

Хурзугум, Учкуланым – 
Адурхайым, Трамым – 
Къадау Ташым, Терегим, 
Сизсиз мени джюрегим. 

Тёнгегим эмда джаным – 
Хурзугум, Учкуланым; 
Акъ Къалам, Къызыл Къалам. 
Сизсиз мени нюр къалам. 

АДАМНЫ КЪАДАРЫНА ЭТЕМЕ САГЪЫШ 

Сютча уюб турады тенгиз, 
Сабийча джукълаб турады тенгиз. 
Аны уятыргъа кёзлери къыймай, 
Тенгиз чыпчыкъла да къычырыкъларын 
Аз этгенле. Мен да, 
Джашил терекча джагъада сюелиб, 
Салкъын аязчыкъгъа бетими тутуб, 
Сагъышха кетгенме. 

Джатыб, кюушене тургъан кериуанча, 
Узакъда таула рахат агъаралла. 
Сабыр аязны къулакъгъа алмай, 
Аякъ юсюнде къалкъыйды чегет да. 
Айрымканнга тартылгъан кёпюрню 
Юсю бла арабала, 
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла 
Тохтаусуз баралла. 

Рахатды, шошду бютеу табигъат. 
Тынчлыкъ джокъду джангыз адамгъа. 
Олду билмеген тохтай, солуй – 
Бютюн тынгысыз, къайгъылы бир джанды. 

Неди джетмеген анга?! 
Джаннетде не джетмей эди, 
Не джетмейди джерде да анга?! 
Неди сюрюб айланнган аны, 
Нени сюрюб айланады ол? 

Джер, кёкмю джетмейди анга, 
Огъесе акъылмы, иманмы? 
Огъесе, джаханимни бир кёрмеген 
Джандетге кёл сала болмазмы? 

Ёллюгюн билгени себебли, 
Джашаудан тоюб къалыргъамы излейди? 
Огъесе, кеч болгъунчу, 
Ёлюмсюзлюкге джолламы излейди? 

Тенгиз рахатды. Кёк да рахатды. 
Тынчны тебгени къыйын деб, 
Ала тебгенден Аллах сакъласын. 

Адамгъа джокъ тынчлыкъ-рахатлыкъ. 
Кесиди кёбюсюне къурутхан да аны. 
Кёкге, тенгизге, таулагъа къараб, 
Бурху адамны – къайгъылы джанны – 
Джашаууна, къадарына этеме сагъыш. 

ЁЛЮМ БЛА БОШАЛМАЗГЪА КЕРЕКДИ ДЖАШАУ 

Къанатлы да къояды Кёкде ыз, 
Аны кёрюрча кёз джокъду бизде ансы. 
Джана-джана тауусулады, джукъланады джулдуз – 
Чексиз къарангыгъа кёмюледи ол да. 

Мен къанатлы да тюлме, джулдуз да тюлме, 
Къанатлы сёзюм а согъулгъанды нюрден, джарыкъдан. 
Кетсем, кетгеними киши да эслерик болмаз эшда, 
Бир нарт сёз, не бир мёлек назму, не бир бёлек оюм 
Дуниягъа менден къалыргъа да болур. 

Джан, джюрек, джаннганча джулдуз, 
Джукълансанг да, джулдузча джукълан. 
Ёлген джулдузну джарыгъыча, 
Назмуларынг келе турурла.. 

Джангыз джашау къурумасын саудан, 
Ахырзаман келмесин дуниягъа. 
Аны келлиги хакъ болгъанын билсем да, 
Дагъыда ёлмезча бир зат болургъа керекди, 
Дегенлей, умут бла джашайма дунияда. 

Ёлмезлик бир зат болургъа керекди. 
Ёлюм бла бошалмазгъа керекди джашау. 
Джашау кесин ёлюмге хорлатмазгъа керекди. 
Бу сагъышла бла къылама намаз, 
Бу сагъышла бла джазама назму. 

ШИЙИРНИ КЕЛИУЮ-КЁРЮНЮУЮ 

Намаз къылгъанча джазама назму. 
Джангыз ол керекди кимге: 
Аллаххамы, адамгъамы, кесимеми? 
Ким ючюн, не ючюн джазама шийир? 
Кимни, нени тюрлендираллыкъма сёзюм бла? 
Кимге, неге джоралайма аны? 

Джерде, Кёкде, тёгерекде кёбдю ариулукъ – 
Кёк-кёк Кёк, чыммакъ таула, джашил табигъат, 
Чайкъала тургъан тенгиз, шоркъулдаб келген суула, 
Къозула, тайла, сабийле, къызла... 
Эмда адам къолу къурагъан ариулукъла: 
Юйле, шахарла, кемеле, арбала, арабала, билгесаярла, 
Дагъыда была кибик кёб зат. 

Алай а, джанлы, джансыз ариулукъланы ичинде 
Барына да ушагъан, бирине да ушамагъан, 
Хар неден да юлюш алгъан, 
Таша, туру дунияладан да кюч алгъан, 
Къайдан, къачан, къалай, не ючюн келгенин 
Киши да билмеген, 
Окъугъанны, тынгылагъанны, кёргенни сейирсиндирген, 
Ариу сезимлени, таза иннетни къозгъаб джюрекде, 
Нюр къанатла битдириб, учургъан-учундургъан, 
Хар къуру да игиликге-тазалыкъгъа-мийикликге кёллендирген 
Бир тамаша кюч барды: Назму-Шийир – 
Ма ол керамат къудуретни аты. 

Ол да Кёкча, Джерча, Таулача, Тенгизча бир зат... 
Бар затланы бирича бир зат. 
Алай а, ол аланы барындан да алады къарыу, 
Барыны ариулукъларын джыяды да кесине, 
Джангы ариулукъ болуб къошулады алагъа. 
Алай келеди, кёрюнеди Шийир дуниягъа.. 

ЁМЮРЛЮК НАЗМУ 

Соруу-сууалча джюрюген назму, 
Сыйрат кёпюрча тартылгъан назму, 
Дуния, ахыратча кёрюннген назму, 
Иман шахадатча айтылгъан назму, 
Дуача джазылгъан назму, 
Китабча ачылгъан назму, 
Джихад назму, шейит назму, 
Хакъ ючюн, 
Халкъ ючюн, 
Адам ючюн, 
Ата джурт ючюн, 
Ана тил ючюн 
Джашагъан, сермешген, ёлген назму. 
Дагъыда тирилген назму, 
Аллах къабыл этген 
Ёлюмсюз назму, 
Ёмюрлюк назму. 

УЛЛУ АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ ИМАН 

Ызына да чыгъалмай, батыб да кеталмай, 
Кече тенгизде къалтырайды Ай. 
Тенгиз да, сарыубекча, аны джуталмай, 
Таракъ тишлерин чакъдырады къалай. 

Тенгиз ушайды мени кёлюме, 
Умут джилтиннге ушайды Ай да. 
Ёлюм бла джашау – джелмаууз бла Ай – 
Кече узуну сермешигиз, хайда! 

Тутулгъан Ай да, джелмаууз да – ичимделле, 
Эгерлени уятырыкъла тышындалла джангыз. 
Къара кючле бары бирикгенле, 
Мени джанымда – Джангы Ай бла Джулдуз. 

Амантиш итле, джаула – бары бирикгенле, 
Барына къаршчы тургъанды джюрек. 
Аланы юсдюрген – Ибилис, шайтан, 
Меннге кюч берген – Таш бла Терек. 

Джаралы Джугъутур да, Джаралы Таш да, 
Джуртда Джангыз Терек да джюрегимделле мени. 
Джыйын джанлы да, Къазакъ Бёрю да 
Къанымда-джилигимделле мени. 

Кёкледе, Джерде, джюрекледе да 
Акъ бла къараны арасында барады кюреш. 
Иннетинг бла, сёзюнг бла, ишинг бла 
Сен къайсы джанына къошаса юлюш? 

Игиликми хорлар, аманлыкъмы - 
Ма анга кёре боллукъду, ийнан. 
Бу къазауатда хорлатмаз ючюн 
Уллу Аллахдан тилейме иман. 

ДЖАШАУДА , ШИЙИРДЕ ДА 

Исмайылны Минги Тауу 
Кязимни Джаралы Джугъутуру 
Къайсынны Джаралы Ташы 
Билалны Джангыз Тереги 

САЛАМ АЛЕЙКУМ, БАХАУАТДИН ЭТЕЗ 

Нальчикге телефон этдим: 
- «Юйдемиди Бахауатдин?» 
- «Юйдеди. Намаз къыла турады...». 
Кеси кесиме айыб этдим: 

«Намаз замаН» деб китаб джаздым, 
Намаз заманны уа эсгералмай къалдым. 
Кечгинлик тиледим, кечирек сёлеширме дедим, 
Намаздан уллу иш къайда,- дедим. 

Тёрени тамадасы къылады намаз. 
Кесин Ибилисге хорлатмаз Кавказ. 

Джашауда къууанч, палах да бар. 
Сынаудан ётербиз – Аллаху акбар. 
Джашар, джашнар Къарачай-Малкъар. 

Муслиман адам Аллахха ийнанады, 
Иманы болгъан Аллахха таянады, 
Ол айтханча джашайды къуру да – 
Таша да, туру да. 

Къуран Керимде айтылгъанны этмей, 
Аны кесине джашау джорукъ этмей, 
Аны кесине Анаяса этмей, 
Аллахны Сёзюн табхагъа салыб, 
Субайлыкъгъа, кёзбаулукъгъа тутхан, 
Не да бир таурухнуча окъугъан,- 
Андан гюнахлы болурму дунияда?! 

Къуран Керим джиберилгенди 
Адам улу бир-бирин англар ючюн, 
Муслиман джамагъат болуб, 
Бир уммет болуб, 
Бир джорукъ бла джашар ючюн. 

Къуран Керим джиберилгенди 
Адам улу бир-бирине бий, къул да болмай, 
Ёзден болуб, джолдаш болуб, къарнаш болуб, 
Бир Аллахха бойсунуб джашар ючюн. 

Къуран Керим джиберилгенди 
Хар адам джазыууна, 
Хар Халкъ динине, тилине, джуртуна 
Эркин болур ючюн, ие болур ючюн. 

Аны ангылаб, Халкъыбыз ючюн, 
Динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн 
Джан аямай кюрешген адамлагъа 
Аллаху тагъала да болады разы. 

...Тёрени тамадасы къылады намаз. 
Кесин Ибилисге хорлатмаз Кавказ. 

Джашауда къууанч да, палах да бар. 
Сынаудан ётербиз – Аллаху акбар. 
Джашар, джашнар Къарачай-Малкъар. 

ЭСГЕРТМЕ 

Айырылыб джамагъатдан, халкъдан - 
Тенгизни мийик джагъасында паркдан 
Энгишге къараб, этеме сагъыш. 

Этеме алгъыш – ташланы, къаяланы чачыб, 
Деменгили ариу мекямла сюеб, 
Чегетме дегенни орнатыб, 
Бу шахарны 
Таш юсюнде джашил терекге ушатыб къойгъанлагъа... 

Арлакъда айрымканнга тартылгъан кёпюрню 
Юсю бла, чепкен сокъгъанча, джюрюйле арабала; 
Тюбю бла да кемеле, къайыкъла 
Ачыкъ тенгизге барала ётюб. 
Ёргеде уа – 
Къараууллача, сакълаууллача, сюеледиле таула. 

Тауну акълыгъы, мийиклиги, 
Тенгизни кёклюгю, теренлиги 
Сейирсиндиредиле бизни. 
Тенгизни бир чайкъалгъан кёзюуюнде 
Акъ толкъунла кеслерин ёрге, Кёкге уруб, 
Акъ таулагъа, тёппелеге бурулуб, 
Сын болуб, артха эналмай, 
Къалгъанча да кёрюнедиле кёзге. 

Алай а, тенгиз да, тау да, 
Джер кеси да, адам да 
Недиле Кёкню къатында?! 

Ёзге, адам кесин джюджюча кёрюб, 
Джаны саулай джер тёбеге кирибми кетсин? 
Огъай, адам кесин Тейри адамыча кёрюб, 
Кёкге махтаула сала, 
Джашаб турургъа излейди. 

Тенгизни алаша джагъасында 
Джумшакъ джылы къумда 
Кюннге къыза джатадыла солугъанла. 
Паранджа кийген тиширыуланы да, 
Къып-къымыжа къызланы да кёрлюксе былайда. 
Тенгиз къушла да бу аламатха 
Асры сейирсиннгенден аууз джабмай, 
Къычырыкъ-хахай эте, учалла. 

Бу тюлмюдю джаннет? 
Бир-бирине заран болмай, 
Хар ким билгенича, сюйгенича, юреннгенича 
Джашайды, солуйду. 
Джангыз, тенгизге къараб сюелген 
Адам эскертмеледен толуду шахар. 

Ол эскертме 
Минг-минг джылны узагъына 
Тенгизге кетгенлени сакълай, 
Джагъадан хаман тенгизге къарай, 
Сын болуб къалгъан адамгъа ушайды. 
Тобугъуна дери джерге батыб, 
Кёзлери тенгизге чыракъ кетиб, 
Сюеледи эскертме. 

Мен кесим да эскертмеча болуб, 
Хар кюн сайын джууукъ таугъа чыгъыб, 
Элими, джуртуму кёрюб къоярыкъча, 
Кёзлерим чыракъ барыб, 
Къарайма тенгизни ол бир джагъасына. 

Тау алашалыкъ эте болур, кёралмайма. 
Халкъымы, джуртуму кёрюр ючюн 
Бек мийиклеге чыгъаргъа керек болур. 
Чыгъар къарыуум а азая барады. 
Тюбешиу болджал да узая барады. 

Былтыр аякъларым инчикге дери, 
Быйыл а – тобукъгъа дери 
Батханла джерге. 
Эшда, энди джыл – белге дери, 
Андан сора кёкрекге дери, 
Андан сора боюннга дери, 
Андан сора уа... 

Джугъум да къалмай джерге кёмюлюб, 
Тас болуб, думп болуб кетиб, 
Сора, кёзюу келгенлей, 
Кырдыкча, битимча чыгъарыкъ болурма. 
Не да, 
ДжангызТерек болуб, Къадау Таш болуб 
Сюеллик эсем да ким биледи. 

Да алайды – 
Эскертме болуб сюелликме. 
Норвей тауладан Шимал тенгизни юсю бла 
Шимал Кавказгъа, Минги Таугъа къараб, 
Джюрюб да кеталмай, учуб да кеталмай, 
Мен минг-минг джылны сюелликме. 
Ахырзаманнга дери сюелликме. 

Джуртундан, Халкъындан айырылгъанны 
Белгисича, сын-суратыча, эскертмесича 
Сюелликме. КЪАРАЧАЙ ШАЙЫРНЫ ЭСКЕРТМЕСИ 
Деген джазыуну окъурукъла 
Ставангерни сабийлери да – 
Магъанасын а ангыламай къала. 

Эскертме уа сюелликди 
Тенгизден адамларын сакълагъанны эскертмеси бла бирге. 
Эки эскертме. Эки джазыу. 

АЛЛАХНЫ АТЫ БЛА АДАМ ЮЧЮН 

Мен чууут, эрмен да тюлме, 
Къарачай, чечен да тюлме – 
Адамма мен. 

Араблы , тюрклю да тюлме, 
Таулу, тюзлю да тюлме, 
Муслиманма мен. 

Айырмайма тукъум, миллет. 
Тюз болсала иман, иннет, 
Анаяса Къуран болса – 
Насыб, къууанч олду манга. 

Бир Аллахха ийнаннганла, 
Хакъ кертиге таяннганла, 
Аллах буюргъанча джашагъанла – 
Аладыла манга эт-джен. 

Айырмайма тукъум не халкъ. 
Барындан да баш неди? – Хакъ. 

Аллахны аты бла Адам ючюн, 
Ол – иманлы болур ючюн, 
Ол – дуниялы болур ючюн, 
Ол – ахратлы болур ючюн 
Кюрешгенле, сермешгенле 
Аладыла манга къарнаш, 
Аладыла манга джолдаш. 

Барды Аллах, бирди Аллах – 
Башха Тейриле джалгъандыла. 
Аны Сёзю барды – Къуран, 
Къалгъан китабла джалгъандыла. 

Экиге бёлюнюбдю адам улу – 
Иманлыла бла имансызлагъа. 
Къралла, къауумла, джамагъатла 
Алагъа кёре къураладыла. 

Джокъду манга тукъум не халкъ, 
Джокъду манга миллет, кърал, 
Джокъду манга сюрюу, джыйын – 
Манга барды джашау, Адам. 

Аны Ибилисге бермез ючюн, 
Аны аджашыб кёрмез ючюн, 
Аны терсейиб кёрмез ючюн, 
Мен да этеме къазауат. 

Хакъ кертини унамайын, 
Ибилисге баш ургъанла, 
Аны ызындан баргъанла, 
Шайтанлы болуб тургъанла – 
Аладыла джауларым. 

Аллах джаратхан адам ючюн, 
Шайтаннга алданнган адам ючюн, 
Аджашхан адам ючюн, 
Аны къутхарыр ючюн, 
Мен да этеме къазауат. 

Мен – адам, адам ючюн 
Этмесем – ким ючюн – 
Этерикме да къазауат? 

Адам ючюн кюрешиу, 
Адам ючюн сермешиу – 
Иманы болгъаннга борчду ол. 
Барыбызгъа борчду ол. 
Къыямат кюн соруллукъ 
Эм уллу сорууладанды ол. 

ЮЧ ОЮМ 

1.ИЙНАННГАННЫ ДЖОЛУ 

Джарыкъ дуниядан къарангы кёрге, 
Къарангы кёрден да джашил нюрге. 
Ёмюрлюк джашау – ёлгенден сора, 
Болджал ёмюр кетгенден сора. 

2.ИМАНСЫЗНЫ КЁЛЮ 

Джан джокъду, барды тёнгек: 
Къол-аякъ, баш, кёкрек... 
Джашау ёлгюнчюдю. «Андан сора да 
Барды джашау» деген моллала, 
Къабырдан турсунла да бир хапар айтсынла. 
Ол заманда биз да ийнанырбыз. 

3.АКЪЫЛМАННЫ СЁЗЮ 

Адам къуру кёзю бла кёрюб, 
Къолу бла тутханнгамы барды дейди. 
Ол – меджисуулукъду. 
Дунияда кёз кёрмеген бурху кесекле да, 
Адамны ангыларгъа ангысы, 
Ауларгъа кёзю джетмезча уллу затла да 
Бардыла. 

Туру дунияла болгъан кибик, 
Таша дунияла да бардыла. 
Бу дуния болгъан кибик 
Башха дунияла да бардыла. 

Не уллу окъууу-билими болгъан да, 
Кераматлы кёргенни кёралмайды. 
Аны ючюн ийнаныргъа болады керек 
Шыйыхла, файгъамбарла айтхан затлагъа – 
Аллахны барлыгъына, бирлигине, 
Къуран да Аны сёзю болгъанына... 

ОЛ ЗАМАНДА АНГЫЛАЙСА КЪЫЙЫНЛЫКЪНЫ 

Ышыкъ, джылы, къургъакъ джерден къараб, 
Ургъан джелде бачхада, арбазда 
Кесинг орнатхан тереклени 
Бутакълары сына, чапракълары юзюле, 
Къалтырай-титирей тургъанларын кёрсенг, 
Болушургъа уа къолунгдан джукъ келмей, 
Ачый, къыйнала къараб турсанг – 
Ол заманда ангылайса къыйынлыкъны... 

КЁРЮНЮУ 

Бети тюрлениб, агъарыб, къаралыб, эрши таууш этиб, 
Къобуб, чайкъалыб, къатланнган тенгиз; 

Къара тер басыб, чарсха чабхан аджирлеча, 
Джагъагъа мыллык атхан акъджал толкъунла, 
Тенгизге тюшген учхан джулдуздан, 
Джыйын джанлыча, къутургъан толкъунла; 
Бир – джаугъа чабыуул этген аскерлеча, 
Бир – артха ыхдырылгъан аскерлеча, 
Бир – бир джерде хойнухча бурулгъан толкъунла, 
Шын туруб, бир алгъа, бир артха аугъан толкъунла. 

Эм ахырында Кёк тенгизге тюшюб, 
Тенгиз Кёкге ёрлеб, 
Къайсыны къайда болгъаны билинмей, 
Шыбыла да сууну ичинде 
Чартлагъанча алай кёрюннген кёзюу; 
Кёк джашнаб, элия чартлаб, 
Тенгиз къалтыраб, чайкъалыб, къатланыб, 
Не Кёк, не суу, не Джер танылмай, айырылмай, 
Кюн, Ай да бирден тутулгъанча заман. 
Мазаллы кемеле кесек-кесек болуб, 
Джонгурчхалача чачылгъан заман. 
Джер да илгениб, ахырзаман келди деб, 
Джарылыб, ачылыб, от къуса, 
Кючлю тукъум тебреннген заман, 
Имансызла да Аллахны эсгерген заман. 
Таш да, суу да, хауа да джаннган заман. 
Адам да, джаныуар да – джаны болгъан бары, 
Джанауалгъа джетген заман. 

Сора, от тюшген тенгиз 
Бир тамчыча къуруб, думп болгъан заман. 
Джер саулай да бир кесекге кюнча джаныб, 
Сора ёмюрлюкге джукъланнган заман. 
Андан арысы – къарангы, тубан.

САУ КЪАЛ, ДЖЮРЕК 

Къуугъуннга чабхан атлы да – джюрегим, 
Сюйюмчюге чабхан сабий да – джюрегим. 
Терезеча ачылгъан да - джюрегим, 
Эшикча джабылгъан да – джюрегим. 

Джазгъы кёкча джашнагъан да – джюрегим, 
Джазгъы джерча джашнагъан да – джюрегим. 
Къачхы кёкде турна таууш да – джюрегим, 
Дуния-ахырат аууш да – джюрегим. 

Азан къычыргъан да, салах тартхан да – джюрегим, 
Аллах-адам деб айтхан да – джюрегим, 
Эки дуния, минг халкъ, бир джамагъат да – джюрегим. 
Уллу Аллахха аманатды джюрегим. 

Къачан эсе да, шайтан кирген джюрегим, 
Манга кёб азаб, палах берген джюрегим. 
Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да – джюрегим, 
Джангыз Терек да, Къазакъ Бёрю да – джюрегим. 

Нюр джарыкъ болуб тёгюлген да джюрегим, 
Солумагъан, солургъа да къоймагъан джюрегим, 
Джарылсанг да, кюрешесе урургъа, 
Биягъынлай джоргъа аджир болургъа. 

Талагъынг туруб джыгъыллыкъса, билеме, 
Алгъадан огъуна сенден разылыкъ тилейме. 
Мен сенден, сен менден – бир-бирибизден бошадыкъ. 
Сау къал, джюрек. Ёлгюнчю джашадыкъ. 

МЕН ТЮЗ БОЛДУМ АНТЫМА 

Ата джурт ючюн, туугъан джер ючюн, 
Баргъан къазауатлада тёгюлгенди къаным да, 
Къаным сугъаргъан джуртну топрагъына 
Къошулгъанды тёнгегим-саным да, 
Сиз умут этгенча, кёкге учуб кетмей, 
Ана тилге къошулгъанды джаным да. 

Хоу, туугъан джерими топрагъына 
Къошулгъанды тёнгегим-саным. 
Тёнгекден айырылгъанлыкъгъа, Джуртдан айырылмай, 
Ана тилге кёчгенди джаным. 

Тёнгегим – Ата джуртда, джаным да – Ана тилде... 
Насыб деген ол тюлмюд? 
Халкъым бла джашадым, халкъым ючюн да ёлдюм – 
Насыб деген ол тюлмюд? 

Джашау бла Ёлюмню 
Бойсундурдум кесиме. 
Диним, тилим, джуртум, халкъым – 
Дайым мени эсимде. 

Джашау бла Ёлюмню 
Кесиме къанат этдим. 
Ант этдим: 
Халкъым ючюн джашаргъа, 
Халкъым ючюн ёлюрге. 

Мен тюз болдум антыма: 
Джашаууму къояма, 
Назмуму да къояма 
Кёб джаша дей, халкъыма. 

ДЖАШАУ ЮЧЮН СЕРМЕШЕЙИК 

Къуш ёрге кёлтюрюлюб, 
Къарагъанча дуниягъа, 
Джети къат кёкге чыгъыб, 
Къарайма Джерге андан 

Джюджю тёбеде джюджюле 
Бирер чёбню да сюйреб, 
Баргъанча ары-бери, 
Джер тёбеде адамла 
Бирер джюкню кёлтюрюб, 
Минг джарсыу, къайгъы сюрюб, 
Чабалла ары-бери. 

Кёкледен къарагъаннга 
Джюджю бла адамны 
Джокъду джокъ башхалыгъы. 
Бары да джашар ючюн 
Этедиле дыгалас. 
Джюджюню, адамны да къой - 
Джер кеси да Аламда 
Кёрюнеди джилтинча: 
Бир саниени джаныб, 
Титиреб эм къалтыраб, 
Джукъланныкъча ёмюрге. 

Джердегилени къой, 
Джер кеси да Аламда – 
Кёзге да илинмеген 
Бир бурху зат, бир тамчы. 

Бурху джанны сагъышы, 
Ёллюк джанны къайгъысы 
Чексиз, ёлюмсюз Кёкге 
Джеталырмы, джетерми? 

Ариу, бир кераматлы 
Джер адамны джарсыуун, 
Къайгъысын эм сагъышын 
Джетдиралса да Кёкге, 
Чексиз, ёлюмсюз Кёк 
Ангылаялырмы бизни? 

Джерни къой, таб Кюнню да 
Джукъланныгъы хакъды, хакъ. 
Бу биз билген дунияла 
Бары да боллукъла талкъ. 

Джашау-ёлюу, келиу-кетиу – 
Тюрленмезлик бир джорукъ. 
Джюрек, аны ангыла да, 
Бир рахат бол, бир сорукъ. 

Алай а, соруу къалыр: 
Быллай бир къыйыныбыз, 
Барысы зее болуб, 
Барысы зыраф болуб, 
Кетерик эсе ёлюб, 
Нек келгенек дуниягъа? 

Иги умутла, джорала, 
Толма да къал, ай медет, 
Джарлы джюрек джарыла: 
«Не ючюн?»- дейд, ай медет!.. 

Тёнгек, джан да джаралы... 
Кёзюм кёкге аралыб, 
Минг-минг джылны сорама: 
Не ючюн? 

Джууаб алмай да къала... 
Иги умутла, джорала – 
Ала да толмай къала, 
Минг-минг джылны сорама: 
Не ючюн? 

Джаратылдыкъ – не ючюн? 
Къыйналабыз – не ючюн? 
Къырыллыкъбыз – не ючюн? 
Барысы да – не ючюн? 

Чексизлик, ёлюмсюзлюк! 
Сюелиб юсюбюзге, 
Оноу этесе бизге. 

Мен а – сен джаратхан джан, 
Санга да салама дау: 
Дуниянг бла къозуб, къозгъаб, 
Дагъыда этесе шау. 
Не ючюн? 

Акъылым джетген кибик, 
Къолумдан келген кибик, 
Къурарыкъма мадарла 
Бойсунмазгъа къадаргъа. 

Ёлгюнчю ёлюм бла 
Кюреширикме кёлюм бла. 
Иннетинг-сёзюнг-ишинг 
Джашау ючюн сермешсин. 
Сермешсин Тюзлюк ючюн 
Эмда Эркинлик ючюн. 

Ахыр кюн не Ахырзаман 
Джарашмайла кёлюме. 
Джашау ючюн ёрге тур – 
Джол бермейик ёлюмге. 

НЕ ЮЧЮН, НЕК? 

Терекле титирейле джелде... 
Не терекге, не джаныуаргъа, 
Не къанатлыгъа, не адамгъа – 
Тынчлыкъ джокъду бир джаннга джерде. 

Кёк кюкюрейди, джер тебренеди, 
Иссилик мыйыны къайнатады, 
Сууукълукъ санланы бузлатады, 
Бир суу басады, бир къар басады. 

Табигъатны усу тутмагъан кёзюуюн, 
Марай, сакълай, джашаргъа кюрешебиз. 
Бир-бирде къыйынлыкъны кесибизге – 
Бир-бирибизге, табигъатха да джетдирген кесибизбиз. 

Хар не тюрлю къайгъы, палах 
Адам джюрегинден келгеннге ушайды. 
Къара иннетни къорлугъу шайтан – 
Ол да адам джюрегинде джашайды. 

Кёкден, Джерден, джюрекден да келеди палах. 
Джаннетде тура билмеген адамгъа 
Сынау дунияны бергенди Аллах, 
Тюзелгенни къайтарырча ызына. 

Алай а, тюзелирге ушамайды адам, 
Аллах буюргъанча джашамайды адам. 
Аны ючюн келликди Ахырзаман. 
Ахырат азабны да чегерикди адам. 

Аллах адамны не иннет бла, не мурат бла 
Джаратханын билмейме мен. 
Аллахны ишлери бизге ташалла, 
Ёзге, адам аны Джаратханнга бара эсе къаршчы, 
Аллахны, адамны да джауун – Ибилисни – 
Къара джинни эте эсе кесине башчы, 
Сора, адамны ангылагъан, кечген да къыйынды. 

...Аллах адамны джаратыб, сюйюб, сыйлы кёрюб: 
«Къалгъан джанла, адамгъа баш уругъуз»,- деди. 
Нюрден джаратылгъанла Аллахлары айтханны этиб, 
Адамгъа шеждеге бардыла. 
Джангыз Ибилис джаратхан Аллахына бойсунмай: 
«Мен – отдан джаратылгъан, топракъдан джаратылгъаннга 
Баш урлукъ тюлме»,- деб тохтады. 

Ма аны ючюн болду ол Аллахха ассы. 
Аны ючюн сыйсыз этиб, 
Аллах кёкледен быргъады Ибилисни. 

Энди джаратхан Аллахларын къоюб, 
Ма ол къара джиннге баш уралла адамла. 
Баш уралла эм ачы джауларына – Ибилисге. 
Сора къалай джетмез адамгъа къыйынлыкъ?! 

Аллах алай сюйюб, сыйлаб джаратхан адамы, 
Имандан чыгъыб, Аллахына бойсунмай тохтаса, 
Къыйынлыкъладан да дерс алмай, тюшюнмей тохтаса, 
Сора не этсин Аллах да чамланмай? 

Тебренеди джер, кюкюрейди кёк, 
Джанады мыйы, джарылады джюрек... 
Билсем да сорама: не ючюн, нек? 
Билсем да сорама: не ючюн, нек?

УЧАРГЪА ДЕБ БЕРИЛГЕНЛЕ КЪАНАТЛА 

Кеселле чегетде терекни маджалын... 
Кийикча къачыб, къаягъа ёрлеб, 
Баш сакълаб тургъан нарат терек, 
Сабыр болсун сени да аджалынг. 

Кийикнича, ышаннга салыб турсала да, 
Мурдарлагъа сеннге джетген тынч тюлдю. 
Алай а, мийикден тёбеннге къараб, 
Хар джыл сайын, хар ай сайын, хар кюн сайын, 
Туугъан чегетинги, мингджыллыкъ чегетинги 
Кесе, кюйдюре, къурута тургъанларын кёрюб, 
Сакъларгъа, къорууларгъа къолунгдан келмей, 
Хаман титиреб, къыйналыб туруу – 
Хар кесиле тургъан бла кесиле туруу, 
Хар ёле тургъан бла ёле туруу, 
Ёлгенден эсе, ким биледи, къыйын болур. 
Хоу, ёлюб кетген андан тынчыракъ болур. 

Алай а, сеннге керекди тёзерге. 
Бошуна чыкъмагъанса мийикге, ёрге. 
Сени джанынг ауруйду Терекге, Ташха да – 
Сени къадарынг башхады. 

Сен келечисе Хакъ бла Халкъны арасында: 
Бола тургъанны Аллахха билдиресе, 
Аллахны оноуун да джерге эндиресе, 
Халкъгъа джетдиресе, Халкъгъа сингдиресе. 

Огъай, 
Сен баш сакълай, джан къутхара чыкъмагъанса мийикге. 
Нарат терек, сени бош тенг этдим кийикге. 
Аллахданды сени къадарынг-джазыуунг: 
Айт халкъынгы къууанчын, джарсыуун, 
Къутхар халкъынгы, кесинги да азабдан... 
Аны ючюн берилгенди сеннге иман, дин, 
Аны ючюн берилгенди сеннге фахму, билим, 
Аны ючюн берилгенди сеннге мийиклик, 
Аны ючюн берилгенди артыкъ ангы-эс, джигитлик. 
Алкъын этерсе кёб ашхылыкъ-игилик. 

Тенг болма къамжакъгъа-къуртха. 
Къутхар кесинги, халкъынгы да къутхар. 
Аллах бергенни сыйла, сакъла, джакъла эмда къатла. 
Учаргъа деб берилгенле къанатла. 

КИЙИК, ШАЙЫР ЭМДА МУРДАРЛА 

Кийик къая ранда, шайыр джулдуз ранда 
Джашасала да, 
Бирини ашы кырдык, бирини ашы джарыкъ 
Болса да, 

Экисин да ышаннга салыб, 
Мараб тургъан кючле бардыла: 
Аланы джюреклери къарады, эршиди – 
Ариулукъну, адамлыкъны джауларылла ала, 
Табигъатны, адамны джауларылла ала. 
Джулдузкёз сабийбет джашауну джауларылла ала. 

ДЖАУУМЛА ТОХТАМАЙ ДЖАУГЪАНЛЫ ЮЧ АЙ 

Тенгиз джердемид, кёкдемид – билмейме, 
Джауумла тохтамай джаугъанлы – юч ай. 
Юч ай мен да тохтаусуз кёкге къарагъанлы, 
Ол ачылыб, андан кёрюннюкча Къарачай: 
Мийик таулары, Минги Тауу агъарыб, ышарыб, 
Къара суулары, гара суулары боркъулдаб, шоркъулдаб, 
Джашил чегетлери шыбырдаб, шууулдаб, – 
Бары да меннге салам бере, тансыкълаб. 

Алай а, кюн аязымайды, ачылмайды кёк. 
Тутулуб тургъанчалла: 
Кёкде – Кюн, Ай, 
Кёкюрекде – джюрек 

Джутаргъа башлагъанды бизни джелмаууз. 
Адамлада къалмагъанча ёт не аууз – 
Къабышыб туралла эгерлени уятмай, 
Не этгин, ол мискинлени уялтмай. 

Орнундан чыкъгъан итни бёрю ашар дейле, 
Мен а, орнундан чыкъгъан ит тюл, бёрюме. 
Мени ким, не, къайда, къачан, къалай ашар – 
Билмейме. Аджашхан насыбсызланы бириме. 

Билмейме, насыб бар эсе – къайдады? 
Джауумла тохтамай джаугъанлы – юч ай. 
Юч ай мен да тохтаусуз Кёкге къарагъанлы – 
Ол ачылыб андан кёрюннюкча Къарачай. 

ДЖАШАУУМ БУРУЛГЪАНДЫ КЮРЕШГЕ 

Хар кюнюм элтеди сермешге, 
Джашауум бурулгъанды кюрешге. 
Къууаныб, зауукъланыб джашар орнуна, 
Кюн таякъгъа, нюр джарыкъгъа ушар орнуна, 

Кюрешеме сюеб сёзледен къала, 
Ата-бабам сюегенча ташладан къала. 
Зорлукъгъа, терсликге къаршчыды къолумда къалам, 
Олду бюгюннгю уруш сауутум, къамам. 

Сюймекликге, ариулукъгъа салама махтау, 
Игиликге, халаллыкъгъа салама махтау, 
Джигитликге, эслиликге салама махтау, 
Тюзлюкге, эркинликге салама махтау, 
Муслиманлыкъгъа-адамлыкъгъа салама махтау. 
Хакъ джолда баргъаннга - джокъ арыу, тохтау. 

САГЪЫШ ЭТ 

Джашауунг-ызынг – анга сагъыш эт. 
Джашынг-къызынг – анга сагъыш эт. 
Кимди джюрютюрюк сен тутхан байракъны, 
Кимди джерлерик сен миннген Боракъны? 

Кимге къаллыкъды джыр-назму байлыгъынг? 
Кимге къаллыкъды Ай, джулдуз байрагъынг? 
Сен джазгъанны кимди окъурукъ? 
Огъесе, дженге-дженге дженгерми сокъурлукъ? 

Сен кюрешгенча диним, тилим деб, 
Сен кюрешгенча халкъым, джуртум деб, 
Кюреширик табылмай къалса, 
Къабырынг джарылмазмы эки? 

Анга сагъыш эт. 
Орнунга адам хазыр эт. 

АХЫРЗАМАН НАЗМУСУ 

Зорлукъ-терслик юсден кетгенликге, 
Эсден кетмей, къыйнайды. 
Чалдышха тыйылгъан тюзлюк 
Сюргюнде сабийча, джылайды. 

Игилик хорлатады кесин, 
Хорлайды аны аманлыкъ. 
Ичиб, эсириб, той этелле 
Итлик, хыйлалыкъ, харамлыкъ. 

Къарангы кючлейди джерни, 
Адам джюрегинден къычырады шайтан: 
«Ибилис, хорладыкъ Аллахны, 
Энди бизникиди адам». 

Къайда джийиргеншли, къахме, амантиш 
«Ура» деб, урадыла харс. 
Имансызлыъ кючлейди джерни – 
Кёкге чыгъады букъу, тютюн, чарс. 

Джаратхан Аллахын унутуб, 
Ибилисге табынады адам. 
Батыб гюнахха-харамгъа, кирге-балчыкъгъа 
Тонгузча зауукъланады адам. 

Эм кирлини, джийиргеншлини, 
Патчах этиб, ётдюрелле тёрге... 
...Аллахны тёзюмю бошалады – 
Ахырзаманын иеди джерге. 

ИГИ СЁЗЮМ ЁЛМЕЗ 

Къурт ашагъанча терекни, 
Къайгъы ашайды джюрекни. 
Къалай къурутсун аны адам? 
Къалай къутулсун андан адам? 

Ётсем да тенгизден-теркден, 
Къайгъы кетмейди джюрекден. 
Ол джюрекде салгъанды уя – 
Къама къынча тар болгъанды дуния. 
Учунургъа, учаргъа къоймайды ол – 
Тауусулгъанды джол. 

Джумшакъ кырдык огъуна тауусады чалкъыны, 
Сора не айыб, къайгъысы халкъымы 
Джюрекни ашаб, таусханды деб. 
...Лайпанланы Билал хаджи ауушханды деб, 
Хапар чыкъса – ийнанырла анга. 
Умметчиле, миллетчиле да къыйналырла анга. 
Темиркъазакъ Джулдуз да, 
Къазакъ Бёрю да, 
Джангыз Терек да къыйналырла анга. 

Алай болса да, 
Иги сёзюм, назму сёзюм ёлмез, джашагъанлай турур, 
Игиликге-сюймекликге-ариулукъгъа-халаллыкъгъа къанат болур, 
Тюзлюкге, эркинликге, джигитликге кёллендиргенлей турур. 
Алай бла мен да къутулуб ёлюмден 
Ахырзаманнга дери джашарма биргегизге. 

ДУНИЯ БИЗГЕ НЕ ЭТЕР 

Джатхан ёгюзню юсюне 
Тургъан бузоу кир этер. 
Эй джанларым, биз къобмасакъ, 
Дуния бизге не этер? 

Ала ит болуб чабханда 
Биз бёрю болуб чабмасакъ, 
Боюннга дуа, белге къама 
Гитчеликден огъуна такъмасакъ, 
Дуния бизге не этер? 

Динибиз, Джуртубуз демесек, 
Халкъбыз, Адамбыз демесек, 
Игилик этмесек, излемесек, 
Аллахдан иман тилемесек, 
Муслиман болургъа кюрешмесек, 
Дуния бизге не этер? 

ШАЙЫР 

Аны сёзю – намаз керекча, 
Ол кеси уа – Джангыз Терекча, 
Шийирлери – азат тёлюча, 
Джюреги уа – Къазакъ Бёрюча. 

СЕРМЕШИРГЕ КЕРЕК ТЮЛМЮЛЛЕ 

Джатхан темирни кеседи тот. 
Ишлеген темир ашалады, тауусулады. 
Уруш темир да кюеди, сынады, ууалады, 
Ёлюм къайда да джетеди бизни. 

Алай а, джюрекни джау басыб, 
Ёлгенден эсе, тот кесе, тёшекде, 
Иги тюлмюдю, эрча эшикде – 
Аякъ юсюнде, ат юсюнде, 
Сабан тюзде не уруш тюзде, 
Ишлей, кюреше, сермеше ёлген? 

Бизни ата-бабаларыбыз 
Не байракъ алыб, не джамчыгъа чырмалыб, 
Алай къайыта турмагъанламы урушдан? 

Ата джурт ючюн, халкъ ючюн 
Сермешгенни-ёлгенни чыкъмагъанмыды сыйы? 
Ол насыбха, насыблыгъа саналмагъанмыды? 
Биз а – ол нарт ата-бабаланы 
Туудукълары-джетеклери тюлбюзмю? 

Къалам да, къама да 
Дин-тил ючюн, адет-намыс ючюн, халкъ-джурт ючюн, 
Игилик-тюзлюк-эркинлик ючюн 
Сермеширге керек тюлмюлле?! 

ХОРЛАМ АНЫКЪЫДЫ 

Халкъымы саны эки джюз минг. 
Ол кёбмюдю, азмыды – билмейме мен. 
Къартны, сабийни, тиширыуну, къарыусузну бир джанына чыгъарсанг, 
Сауут туталлыкъ эркишиле – бир онбеш минг. 
Ол азмыды, кёбмюдю – билмейме мен. 
Иманы толу эсе – бюгюлмезлик кючдю ол. 
Иманы къарыусуз эсе – джукъ да тюлдю ол. 

Хакъ джолда баргъан ким эсе – аныкъыды хорлам. 
Къалгъан джолла барысы – харам. 

Иш санда тюлдю – имандады. 
Хакъ джолда бара эсе халкъ, 
Аллах эсе миллетни иннети-сёзю-иши-кюреши, 
Сора аны хорлаяллыкъ джокъду киши. 

ДЖАШАУНУ МАГЪАНАСЫ 

Джети къаты барды хар нени да – 
Кёкню да, джерни да, джюрекни да. 
Джюрекде джашайла: 
Игилик , аманлыкъ да, 
Адамлыкъ, хайыуанлыкъ да; 
Иман да, шайтан да, 
Умут да, тюнгюлюу да, 
Ёлюм да, ёлюмсюзлюк да, 
Акъ да, къара да, 
Джарыкъ да, къарангы да, 
Дуния, ахырат да, 
Джаннет, джаханим да... 
Джашау – аланы кюрешлериди. 

джаныуар – Адам болургъа, 
сюрюу – Халкъ болургъа кюрешедиле. 
Адам болургъа, Халкъ болургъа кюрешиу – 
Олду джашауну магъанасы. 

ФАТИХАМСА МЕНИ 

Кёзюмю кёзлеуюнде, 
Сёзюмю сёзлеуюнде, 
Ёзюмю ёзлеуюнде, 
Эсими эслеуюнде, 
Эсгериуюмде; 

Ызымы ызлауумда, 
Кесими излеуюмде, 
Кесими кеслеуюмде, 
Билгишча эснеуюмде, 
Кёрюуюмде – 
ОЛ; 

Джазымы джазлыгъында, 
Джайымы джайлыгъында, 
Къачымы къачлыгъында, 
Къышымы къышлыгъында, 
Кече-кюн, таша-туру – 
Хар къуру – 
Сагъышымда, алгъышымда, 
Дуамда, тилегимде, 
Кёгюмде, джеримде, 
Кёлюмде-джюрегимде – 
ОЛ: 

Кёлюмю тенгизи, 
Кёгюмю джулдузу, 
Джанымы джангызы – 
Къарачай-Малкъар. 

Ата-бабам да, балам да, къалюбалам да, 
Саламым да, Аламым да, Заманым да, 
Ахырзаманым да – 
Малкъар-Къарачай. 

Сени бла 
Cууум, Ташым, Тауум да – Минги, 
Джашауум да – Минги, 
Ёлюуюм да – Минги. 

Ай Малкъар-Къарачай – 
Дуамса, Фатихамса мени. 

ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕКНИ ЮСЮНДЕН НАЗМУ 

Къайгъы 
Джюрекни талайды, кемиреди, 
Кёл кенгдиреди, семиреди. 

Джюрек 
Азады, тозады, ашалады, 
Тауусулады, бошалады – 
Эски джарала ашланалла, 
Къыйын кечеле башланалла 

Озуб кетген артыкълыкъ-терслик 
Унутулмайды – джюрекде джашайды, 
Ол бизни кече-кюн да ашайды. 

Джарылады таш, сынады терек. 
Дертден, ачыудан къайнайды джюрек. 
Джюрекден улуйду бёрю: 
Джаулагъа – ёлюм, итлеге – ёлюм. 

Шкок атылгъанча чыгъады таууш. 
Ол ачы тауушну къатлайды аууш. 
Энтда бир къыйынлыны джарылды джюреги – 
Толмады анасыны алгъышы, тилеги. 

...Бу адам бир кёб зулму, къыйынлыкъ кёргенед, 
Къазауатдан, тутмакъдан, сюргюнден да ётгенед. 
Насыбы тутуб, Джуртуна да къайытханед, 
Къайыталмазлыкъланы хапарларын, осиятларын да айтханед. 

Ма энди аны да тохтады джюреги. 
Къыйынлы, тюзлюгюн табмагъанлай кетди. 
Мен аны къабыргъа сала ант этдим: 
Ол халал, иги, тюз адамны тюзлюгю ючюн, 
Тюз болгъанлай терсленнген, азаб чекген адамла, халкъла ючюн, 
Аланы тюзлюклери, эркинликлери, хакълары ючюн, 
Къайда болсам да, ёлгюнчю кюреширге, 
Къара кючле бла, ибилис джорукъла бла, зулму бла аямай сермеширге, 
Къан-джан аямай ёлгюнчю сермеширге. 

ДЖАШАУНУ КЁЛТЮРГЮЧ БЕЛГИСИ 

Джашау – бек къыйын джолоучулукъду. 
Ахыры не бла бошаллыгъын билгенибизден сора, 
Ол артыкъ да татлы, багъалы кёрюнеди. 
Алай а, джолоучулукъ тауусулмай мадар джокъ. 

Ёлюм да – мийик тау тёппеча агъаргъан, 
Бир джангы дуниягъа терезе-эшик ачхан 
Тамашады. Анга да, 
Сарыубекгеча, джелмауузгъача тюл, 
Бийнёгерни къаядан чынгатхан 
Бир къарашинли бийчегеча къараргъа керекди. 

Джашау – юй бийченг эсе, 
Ёлюм да – тос къатынынг... 

Ол санга салыб келген эсе, 
Анга да тыйыншлысыча тюберге керекди. 
Джанынгы алыргъа келген эсе да – 
Тёрге ётдюрюрге, сыйларгъа керекди: 
Аны да бек къыйын джумушха Аллах ийгенди. 
Ёлюуюнгю да – джер тёбеге, къара тёбеге тюл, 
Тау тёппеге бура билиу – 
Олду джигитлик, эслилик, акъылманлыкъ. 

Джашай билгенден эсе, ёле билгенни 
Махтайма мен. 
Джашауну кёлтюргюч белгиси болургъа 
Керекди ёлюм. 

ДЖАШАУ – МЕН – ЁЛЮМ 

Джашау мени бийчемди, 
Ёлюм а – къарауашым. 
Ол ёмюрю дыгалас этеди 
Бийче ханымны алыргъа орнун. 

Ёлюм – къара шинли къарауашым, 
Ёмюрю дыгалас этеди 
Акъ бийчени орнуна кёчюб, 
Мени бир къаты къучакъларгъа. 

Бир къанатым, акъ къанатым – 
Джашауду мени, 
Бир къанатым да, къара къанатым – 
Ёлюмдю мени. 

Акъ къанатым тартады ёрге, 
Къара къанатым тартады джерге. 

Акъ бийчем излейди мени бла бир болургъа 
Кёкде, нюрге бёлениб. 
Къара къарауашым да излейди мени бла болургъа 
Джерде, кебиннге бёлениб. 

Джашау – сууаб къанатымды мени, 
Ёлюм – гюнах къанатым. 
Джашау – некяхлы къатынымды мени, 
Ёлюм – тос къатыным. 

Джашайбыз ючюбюз да бирге: 
Эки джанымда эки къатыным, 
Эки къанатым. 
Бир-бирде кёлтюрюлебиз ёрге, 
Бир-бирде энебиз джерге. 

Бирини къууанчы – бирине бушуу. 
Орчагъа сюелгенча кёрюнеме бирде, 
Тутмакъча кёрюнеме бирде. 

Акъ бла къараны арасында, 
Кёк бла Джерни арасында, 
Джашау бла ёлюмню арасында, 
Умут бла тюнгюлюуню арасында 
Турама керилиб. 

ХАКЪ ПОЭТНИ БОРЧУ 

Аллахны Нюрюнден – джанынг, 
Аллахны Сёзюнден – сёзюнг. 
Хакъ бла Халкъны арасында 
Келечилик – буду ёзюнг. 

Бир англамай, бир тынгламай, 
Ашаса да Халкъ этинги, 
Хакъ Кертини айтыб туруу – 
Керти борчунг буду сени. 

Сайламадынг акъ джолну, 
Сайламадынг халкъ джолну, 
Сен сайладынг Хакъ джолну. 

«Кърал сыбызгъысы да тюл, 
Халкъ джырчысы да тюл, 
Сен Хакъ шайыры бол»,- 
Дедиле акъылманла: 
Кязим, Сымайыл, Къайсын. 

Хакъ Кертиге къайыталдынг. 
Халкъ дертин да айталдынг. 
Халкъ Поэти, Хакъ Поэти да болалдынг. 

Ибилис джорукъгъа бойсунмадынг, 
Шайтан къуллукъгъа алданмадынг, 
Къул болургъа унамадынг, 
Бойнунгдан итча тагъылмадынг, 
Имансызгъа табынмадынг, 
Бир кишиге джалынмадынг. 
Иннетинг, сёзюнг, ишинг бла да 
Бир Аллахха къуллукъ этдинг. 

Хакъ Поэтисе Лайпан улу, 
Джокъду сый андан уллу. 
Азанчыса, назмучуса, 
Керти сёзню айтыучуса. 

Сен билесе халкъ адетин – 
Ол сюймейди Хакъ Поэтин. 
Халкъгъа керек – ит бла тюлкю – 
Дуния мал, кёзбау, кюлкю. 

Алай а сени борчунг – 
Джууукълашдырыуду Хакъгъа Халкъны. 
Аллах салгъан борчду ол – 
Ёлме, толтурмай аны. 

КЮН КЕЛИРМИ? 

«Сарыубекни къуйругъу не этгенин башы билмейди, 
Билсе, бизге быллай бир азаб чекдирмез эди»,- деб, 
Сарыубекни къуйругъундан башына тарыгъыб, 
Джаздыкъ къаллай бир мектуб, къаллай бир къагъыт. 

Амалсыздан эте эдик алай – 
«Суугъа тюшген таш къармар» дегенча. 
Имансыз кърал ашай эди бизни, 
Балаларын ашагъан эмегенча. 

Биз а, эки башлы къартчыгъаны 
Бир башындан экинчи башына тарыгъа эдик. 
Ол а бизни къаягъа байлаб, 
Кёл кенгдире, чанчакълай эди. 

Разы болуб къошулмагъанек бу къралгъа биз – 
Ол зор бла, къазауат бла къошхан эди кесине. 
Бир сюре эди тутмакъ этиб, джуртубуздан, 
Бир къыра эди джуртубузда бизни. 

Сау къойса да – ишлетир ючюн, джегер ючюн кесибизни – 
Ала эди башыбыздан ангыбызны, эсибизни. 
Динсиз, тилсиз эм тарихсиз эте эди бизни, 
Къул этиб, манкъурт этиб, бошай эди бизни. 

Тамада къауумну, эсли къауумну къырыб, 
Джаш тёлюню кесини тобугъунда ёсдюре эди. 
Халкъны бай-джарлы, къул-ёзден деб, къауумлагъа юлешиб, 
Бир-бирине юсдюре эди, бир-бирин кесдире эди. 

Бу къралны къуралгъаныча, джашагъаныча, 
Чачылгъаны да азабды бизге. 
Кюн келирми биз кърал болурча, 
Ие болуб джуртубузгъа, джерибизге?! 

ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДАНДЫ УМУТ 

Къралдан, джорукъдан, джууукъдан да тюнгюлюб, 
Унут,- дейме кесиме,- барын да унут. 
Дунияда ким кимни джанын къалдыргъанды? 
Джангыз Аллахданды умут. 

Кимге, неге ышаннгын, таяннгын: 
Халкъ деген сюрюуде азды Адам – 
Кёбюсю джаныуар, хайуан, 
Джангыз Аллахданды умут. 

Элимден суууб, къачдым тышына, 
Мында да кёб палах табдым башыма. 
Былайдан а къайры къачхын энди? 
Тауусулады джайым, къачым да энди. 

Башха джуртланы, халкъланы да кёрдюм. 
Джуртума, халкъыма тенглешдириб, багъа бердим. 
Осал, маджал, адетле да бар. 
Хар халкъда аман, иги да бар. 

Алай а, ала да сюрюу, 
Алада да гюнахла – уллу. 
Алада да мёлек, файгъамбар джокъ, 
Джангыз Аллахданды умут. 

Ышаннган башны бёрю ашар дейле, 
Ышаныб, кёб джерде кюйдюм. 
Кёб адамдан ичим чириди – 
Джангыз Аллахданды умут. 

Къайгъы, сагъыш кючлейд джюрекни, 
Чууакъ кёкню джабханча булут. 
Адамдан, джашаудан да тюнгюлгенме – 
Джангыз Аллахданды умут. 
Джангыз Аллахданды умут. 

ТАШ, ТЕРЕК, ДЖЮРЕК, НАЗМУ 

Кёкден тюшген ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъгъан джашил нарат 
Джулдуз ташны ызына, Кёкге тартхан умутуча кёрюнеди. 
Джарылгъан джюрегимде ёсген назму терек, 
Сен а къайры тартаса мени? 

Джарылгъан джюреклени сау эталырламы кёгетлеринг?

БОЛЛУКЪДУ АНГА ДЖУУУКЪЛАШЫРГЪА 

Не мурат бла джаратханды Аллах адамны – 
Билмейме аны. Аны билген – 
Бир Аллах кесиди джангыз. 
Не мурат бла джаратханды Аллах къарамны – 
Саны-санауу болмагъан минг-минг Аламны – 
Билмейме аны. Аны билген – 
Бир Аллах кесиди. 

Аллахдан башланады джол, 
Аллахха къайтарады джол, 
Джаратхан, джашатхан да Ол, 
Къаушатхан, тирилтген да Ол. 

Джаны болгъанны, болмагъанны да, 
Таша, туру дунияланы да – 
Барын джаратхан, барына ие, 
Барына Тёре – Олду. 
Олду чексизлик эмда ёлюмсюзлюк. 

Анга – ким? не? – дерге джарамайды. 
Ол биз билгенлени бирине да ушамайды. 
Нюр джабыула джабыбла Аны, 
Къыямат Кюннге дери кёрлюк джокъду Аны. 

Алай а, боллукъду Анга джууукълашыргъа... 
Ол Къуранында айтханча джашасанг, 
Ол буюргъан Хакъ джолда барсанг – 
Боллукъду Анга джууукълашыргъа. 

Къара кючлеге, шайтаннга ачсанг къазауат, 
Джюрегингде, тёгерегингде да бардырсанг джихад, 
Джюрегинги, тёнгегинги, тёгерегинги да таза тутсанг, 
Иннетинг-сёзюнг-ишинг да Аллах-Адам болса, 
Боллукъду Анга джууукълашыргъа... 

Халкъ джолну тюл, Хакъ джолну барсанг, 
Халкъны да Хакъ джолгъа тартсанг, 
Къууанчда, бушууда да Аллах дегенлей турсанг – 
Боллукъду Анга джууукълашыргъа. 

Ол заманда ачылыр керамат – 
Кёб таша зат ачыкъ болур санга. 
Аллах кёргюзтген Хакъ джолда барыу бла 
Джууукълашыргъа боллукъду Анга. 

«ФАТИХА»гъа КЪАЙЫТАБЫЗ 

Джарылгъан джюрекден акъгъан назмула 
Къаядан саркъгъан тау сууча тазалла. 
Кераматлары болгъан керти шайырла 
Шийирлерин нюр джарыкъ бла джазалла. 

Нюр джаннган назмулары аланы 
Тазалыкъгъа-халаллыкъгъа-игиликге-сюймекликге- 
-эркинликге-джигитликге-мийикликге 
Чакъыралла, кёллендирелле, учундуралла адамланы. 

Бизге Анаяса болургъа буюрулуб, 
Къуран аты бла белгили болгъан Аллахны Сёзю, 
Шийир кючю бла да сейирсиндиреди бизни. 
Бизлеге да илхам келеди-энеди Кёкден. 

Аны бизге ийген Таша Кючню 
Иннетин-муратын назмула бла айтабыз. 
Аллында не айтсакъ да, эм ахырында 
Биз Къураннга, Фатиха-гъа къайытабыз. 

КЪЫЯМАТ КЮН БЕРЛИКБИЗ ДЖУУАБ 

Адам джюрегинде джашайла 
Хайуанлыкъ да, джаныуарлыкъ да; 
Къара джин да, шайтан да 
Адам джюрегинде джашайла. 

Алай а, 
Адам джюрегинде джашайла 
Халаллыкъ да, игилик да, сюймеклик да. 
Джети къатлы адам джюрегинде 
Джети тюрлю сезим, кюч, иннет 
Тохтаусуз бир-бири бла кюрешелле, сермешелле. 

Адам джюрегиндеди 
Ёлюм, джашау да. 
Джаханим, джаннет да. 

Адам джюрегинден шайтанны къыстаяллыкъ кюч – 
Иманды джангыз. 
Кёкде да, джерде да, джюрекде да 
Къара кючле бла барады къазауат. 
Барады джихад. 
Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз ючюн,- 
Ичибиз, тышыбыз ючюн да 
Къыямат кюн берликбиз джууаб. 

ТЕРЕКНИ, КИЙИКНИ, ДЖАНЛЫНЫ 
эмда АДАМНЫ ЮСЮНДЕН 

1.КЪАЯДА ТЕРЕК 

Чегетден къачыб, къаягъа ёрлегенди Терек. 
Огъесе, адамладанмы къачханды ол? 
Балтадан, мычхыдан къутулгъанды, 
Къутулгъанды орманны мылы хауасындан, 
Башха агъачланы кёлеккелеринден да. 

Къысыр къаягъа къалай да иелгенди тамыр?! 
Сюеледи мийикден къарай дуниягъа. 
Юсюне къанатлыла къонсала къууанады, 
Аланы - кёгетлери бла сыйлайды, 
Алагъа юй-уя болургъа да разыды. 
Къанатлы джанланы, гюнахсыз джанланы 
Сюеди мийик къаяда Терек. 
Бутакълары да къанатлагъа ушайла. 
Джерден айырылыб, Кёкге учуб да кеталмай, 
Сюеледи къаяда Терек. 

Акъ булутла юсюне къонсала – къууанады, 
Къара булутладан да алалмайды башын. 
Джерде ёлюмден къутулгъан эди, 
Ай медет, энди кёкден марайды ёлюм. 

Аяз, джел, боран къалтыраталла аны. 
Кюн, джауум, буз, къар кюйдюрелле аны. 
Шыбыла да урады...Ол а турады 
Тырнакълаб, илиниб, къадалыб къаягъа – 
Джашаугъа къадалыб турады ол. 
Къая да бек, ол да бек – 
Джашайды къаяда Терек. 

Къазауатчы нартха да ушайды ол, 
Тилекчи къартха да ушайды ол, 
Къала башында къарауулгъа да ушайды ол, 
Таугъа ёрлеб баргъанлагъа да ушайды ол. 
Киши джашаялмагъан джерде джашайды ол. 
Кёб джашасын. 

Джашаугъа, Туугъан джуртха бегимекликни юлгюсюдю ол. 
Тёзюмлюлюкню, кишиликни, сюймекликни – 
Кертиликни белгисиди ол. 

Не къыйын кюн да ол эс ташламайды, 
Тауда къыйынды, тюзге къачайым деб, башламайды. 
Умут юзмейди джашаудан, насыбдан, 
Джаз да, къыш да турад бирча джашиллей. 
Къаясы оюлмаса, Терек джоюлмаз. 

Тилсиз къаягъа тил битген кибик, 
Къаяны дауун джерге, кёкге айтырыкъ кибик, 
Айта тургъан кибик, 
Кёрюнеди ол. 
Чегет да тёбенден анга умут бла къарайды: 
Бизни джарсыуубузну, къайгъыбызны 
Дуниягъа, Аллахха да айт, билдир деб. 
Мен да къарайма анга – 
Ол белгиди, юлгюдю манга. 

2.адамны АДАМ ЭТГЕН... 

Терекле да кюрешелле бир-бири бла 
Кюн джарыкъ ючюн. 
Кийикле да тюртелле бир-бирин 
Кырдыкны маджалы ючюн. 

Кюрешиу болуб къалгъанды джашау. 

Алай а, иманы, ангысы, билими болгъан инсан, 
Къара таныгъан инсан, 
Терекни, кийикни, адамны да – 
Бютеу табигъатны джакъларгъа кюрешеди, 
Джашауну сакъларгъа кюрешеди. 
Олду адамны Адам этген. 
Муслиман этген да олду бизни. 

3.БИЙНЁГЕРЧА ЁЛЛЮКДЮ АДАМ 

Джанлыдан къутулгъан кийикни, 
Джан солуу этиб, къаягъа ёрлеген кийикни, 
Уучу шкокдан атыб, ёлтюргенди: 
Бёрю да – джаныуар, Адам да – джаныуар. 
Алай а бёрю кийикни тутмаса, 
Ач къаллыкъла баласы, кеси да – 
Алайды аны мадары, къадары. 
Бёрюге – кийик, кийикге – кырдык... 
Кийик кырдыкны, бёрю кийикни 
Ашамасала къалай джашасынла? 

Адамны иши уа – башхады. 
Керекли болуб ёлтюрмейди ол. 
Ёлтюреди ол ёлтюрюр ючюн, 
Ёлтюрюу усталыгъын ёсдюрюр ючюн, 
Мурдар кёлюн кенгдирир ючюн. 


Аны ючюн азаб чегерикди адам, 
Бийнёгерча ёллюкдю адам. 
Ахырзаман адамы Ахырзаман къаягъа 
Бекленникди акъ маралны сюре барыб... 
Алай бошаллыкъды аны ахыры. 
Алай башланныкъды анга соруу-сууал. 
Ол къаядан тёнгереб тюшерикди – 
Тос къатыныны къойнуна тюл – 
Сууаб-гюнах базманны юсюне. 
Алай башланныкъды анга бек къыйын кёзюу... 

4.АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ 

Кийикге, терекге, бёрюге, Адамгъа да 
адамдан чыгъады джаулукъ. 
Гюнахсыз таза джанла ючюн 
Кюрешир ючюн, сермешир ючюн, 
Табигъатны адамдан къутхарыр ючюн, 
Адамны адамдан къутхарыр ючюн 
Аллахдан тилейме иман, кюч, саулукъ.

ДЖЮРЕГИМ КЪАЛГЪАНДЫ КАВКАЗДА 
(Дудаланы Махмудну, Авторханов Абдурахманны - 
джазыу тышына атхан таулуланы барын эсгере) 

Джуртда огъуна Джангыз Терегем мен... 
Тышында уа кимге керекме мен?! 

Анда, Джуртда, Джангыз Терек болсам да, 
Къадау Ташча эди кёлюм: 
Кюч береелле 
Туугъан джерим, Ана тилим, Элим. 
Адам кёлю бу ючюсюнден таймаз. 
Билмейми айтханла: 
Ючден дагъан таймаз. 

Бу ючаякъ къазанда къайнай эдим мен. 
Халкъым, Джуртум бар – къайнай эдим мен. 
Ахлуларым бла тура эдим джашаб. 
Энди уа не? – 
Къазакъ бёрюге къалгъанма ушаб. 

Тузакъгъа тюшген джанлы 
Къабханда аягъын къоюб, къутулгъанча, 
Мен да алай къачыб къутулгъанма – 
Бир кёб затым къалгъанды анда. 

Халкъым, Джуртум къалгъанды анда – 
Джау къолунда, джесирде, тутмакъда, тузакъда. 
Джаным, къазакъ бёрюча, улуйду узакъда – 
Кючюм джетмейди халкъымы-джуртуму азатларгъа джаудан. 

Кесинг чыкъгъанлыкъгъа къуршоуну юзюб, 
Кесинг кетгенликге джаудан къутулуб, 
Халкъынг турады анда тутулуб, 
Эркинлиги болмай башына, джуртуна, 
Тарихине – джазыууна. 
Тилин, адетин бералмай, сингдиралмай къызына, джашына, 
Ол къарайды умут этиб, узакъгъа, тышына, 
Ол къарайды умут этиб, ёрге, башына. 

Ана тил, Ата джурт эселе кече-кюн да къайгъым-сагъышым, 
Халкъым эсе иннетим, тилегим, алгъышым, 
Тутулуб тургъан халкъымда эселе акъылым, эсим, 
Сора къалай къууанайым къутулдум деб кесим. 

Телефон тохтаусуз зынгырдайды, 
Ит да чабады, улуйду арбазда: 
Тышында насыблыма деген алдайды – 
Джюрегим къалгъанды Кавказда. 

ХАР КЪУРУ ДА, ХАР КЪАЙДА ДА 

Джулдуз бла Ай. 
Намаз. Кавказ. Къарачай. 
Назму тизгинмиди, Къуран аятмыды бу? 
Джюрекденми чыкъгъанды, Кёкденми тюшгенди бу? 

Билмейме. 
Джерге, джюрекге, Кёкге къарасам да: 
Нюр джарыкъда джулдуз бла Ай. 
Намаз. Кавказ. Къарачай. 

Хар къуру да, хар къайда да – 
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери, 
Джерден Гъаршха дери, 
Дунияда, ахратда да: 
Джулдузу бла Ай. 
Намаз – Кавказ – Къарачай. 

НЕ ЗАТ САКЪЛАЙДЫ АЛДА? 

...Джокъду къолумда къамчим, 
Джокъду юсюмде джамчым, 
Джокъду тюбюмде атым – 
Джангур а, джауады. 
Къар къатыш джауады. 

Къая тюбюнде урбун - 
Джюзерча, болгъанды кёл. 
Тюртюлмейди къош, дорбун, 
Узакъда къалгъанды эл. 
Тузакъда къалгъанды эл... 

...Къарнашла джетиек биз. 
Къралгъа кертиек биз. 
Джаула бла сермешдик, 
Джан аямай кюрешдик. 


Джети къарнашдан кесим, 
Джарадан толуб юсюм, 
Къайытдым къазауатдан, 
Къайытханча ахратдан. 


Сора уа, кёрдюм нени? – 
Элге кирген аскерни. 


Адам ийнанмазча хал: 
Халкъыма чабды кърал. 
Къызылбек аскер кибик, 
Кёрюндю къызыл аскер. 

Эрле къралны джаудан 
Эте тургъанда азат, 
Кърал джакъсыз халкъыма 
Ачды, ачды къазауат: 
Халкъны алыб джесирге 
Сюрдю ёлюмге, Сибирге. 

Кърал тюлдю бу бизге – 
Итди джашыртын къабхан. 
Бу кърал бла сермеш 
Аз да бир мадар табхан... 


Гюнахы дженге келиб, 
чачылды совет кърал... 
Башландымы, алай а, 
халкълагъа насыб джашау? 


Инсан хакъыбыз къайда, 
миллет хакъыбыз къайда? 
Тирилиумю, ёлюммю - 
не зат сакълайды алда? 


ДЖАХИЛ НАЗМУ 

Тейри адамы деб, этеме ант: 
Туугъан джеримди манга намазлыкъ. 
Минги Тауумду манга къыбыла. 
Къобан сууду зем-зем суу манга. 
Къадау Ташды Кяба таш манга. 
Джангыз Терек да эгечимди мени. 
Къазакъ бёрю да къарнашымды мени. 
Джер айнытханды мени. 
Кёк джаратханды мени. 
Тейри адамыма мен. 

АЛЛАХ БУЮРГЪАНЧА ДЖАШАРГЪА 
Дебо улу Кючюкню эсгере 

Не джанымдан, не джашаудан тоймагъанма: 
Алкъын къызлагъа къарагъанны къоймагъанма, 
Джыр, назму джазгъанны да къоймагъанма – 
Огъай, алкъын эртдеди ёлюрге. 

Эмегенледен, джелмауузладан, эки башлы къушладан – 
Адам ашаучуладан бирин да соймагъанма. 
Зулмуну-зорлукъну-ётюрюкню къаласын оймагъанма – 
Огъай, алкъын эртдеди ёлюрге. 

Ибилисни, шайтанны джюрегимден, элимден, джуртумдан, 
Ала къайытмазча, къыстаялмагъанма. 
Иманны, динни, окъууну, билимни, 
Тыйышлысыча, халкъгъа джаялмагъанма – 
Огъай, алкъын эртдеди ёлюрге. 

Билеме, 
Файгъамбарла эталмагъанны эталлыгъым джокъду, 
Адам улуну тюрлендираллыгъым джокъду. 
Алай а, 
Джашагъан борчду, керекди джашаргъа. 
Джа-шар-гъа, буюргъанча Аллах. 
Адам болургъа, муслиман болургъа кюреше, 
Аллахны-Адамны джаулары бла сермеше, 
Кесинги, башхаланы да ахрат азабдан къутхара, 
Хакъ джолда бара, нюр джарыкъны джая, 
Ёлюб къалгъынчы керекди джашаргъа. 

ДЖАЗЫУЧУНУ БОРЧУ 

Сюрюучю таягъым – кюн таякъды, нюр таякъды, 
Сюрюуюм а – харифле, джикле, сёзле, айтымла... 
Ала болмагъан джер джокъду дунияда – 
Кёкледе, джерде, джюрекледе да ала. 
Джайылгъанла къалюбаладан ахырзаманнга дери. 

Мени борчум – аланы тас этмей, сакълау. 
Борчум – аланы кюн джарыкъдан, нюр джарыкъдан толтуруу. 
Сёзню игисин, кертисин сайлаб, сыйлаб, 
Нарт сёзле кибик джюрюрча этиу. 

Алада игилик, халаллыкъ кёрюнюрча, 
Аладан нюр джарыкъ тёгюлюрча, 
Сёзню кючю бла адам да тюрленирча – 
Игиленирча, нюрленирча – 
Мен борчуму бу затда кёреме. 
адамны Адам этген - Иги сёздю – билеме. 

ЁЛЮМСЮЗЛЮК БАШЛАНАДЫ АЛАЙ 

Дуния малгъа джутланма, терилме, 
Кёзбау затлагъа алданма, берилме, 
Хакъ Кертиге къуллукъ эт, эринме – 
Къара кючледен олду къутхарлыкъ. 

Шайтанны, Ибилисни джюрекге бошлама, 
Харамгъа, гюнахха баш уруб башлама, 
Учуз, сыйсыз затлагъа ийме эсинги, 
Къайгъылагъа талатма кесинги. 
Дуниялыкъ онглай, хорлай тебресе, 
Сора, терсее башлагъанынгы бил. 
Къутулуу джолгъа къайытыр ючюн, 
Аллахны эсгер да, намазлыкъгъа кир. 

Къысхады джашауу адамны, 
Бош джашаргъа джарамаз аны. 
Джашау – ол ёлюмге къаршчы кюрешиудю... 
Ичибизде хайуан бла, джаныуар бла, шайтан бла 
Адам болур ючюн тохтаусуз сермешиудю, 
Аланы къурутуб кюрешиудю. 

Аладан тазаланнган адам – 
Малаикге тенгди. 
Аны джюреги тазады, кенгди. 
Адам Аллахына джууукълашады алай. 

Ёлюмсюзлюк башланады алай.

КЪАНАТСЫЗ КЪАЛГЪАН КЪАНАТЛЫНЫ КЪЫЧЫРЫГЪЫ 

1.СЮРГЮНДЕ: УЗАКЪДАЛЛА, ТУЗАКЪДАЛЛА КЪАНАТЛА 

Бир къычырымды экибизни арабыз. 
Къычырама, чакъырама – джууаб джокъ. 
Джанымы къолума алыб, кетиб барама, 
Джалан аякъларымы сууута, джууады чыкъ. 

Къая башында къазакъ бёрю улуйду, 
Турна таууш энеди кёкледен. 
Тынгы-тынчлыкъ – бар эсе да – къуруйду: 
Мен ётеме инсан ётмез чекледен. 

Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече – 
Экисилле джюрегиме къанатла. 
Бири Кёкге, бири джерге тартады, 
Къайры учхун, къалай учхун ала бла? 

Бёрю улугъан бла турна таууш бюгече – 
Экисилле эжиу этген джюрекге. 
Не эсе да бир кюч мени элтеди 
Къарачайда Къадау Таш бла Терекге. 

Мен билмейме – бу тюнмюдю, тюшмюдю? 
Эсим – къайда, кесим – къайда, джол – къайда? 
Не эсе да, сын ташланы кёреме, 
Къарасам да Кёкде джулдузгъа, Айгъа. 

Бу дунияда да бир башха дунияны сеземе, 
Кюн тийсе да, джарытса да кече Ай. 
Учалмайма: къалгъандыла узакъда, 
Учалмайма: къалгъандыла тузакъда 
Къанатларым – Малкъар бла Къарачай. 

2.КЪАНАТ ОРНУНА КЪАНАТЛЫ СЁЗЛЕ 

Мен къанатсыз туумагъанем дуниягъа. 
Къанат да, керамат да берилгенелле манга. 
Джангыз учаргъа къоймаелле Кёкге. 
Кёкню алгъанелле, сыйыргъанелле менден. 

Заман кетди, къагъылмагъан къанатла 
Амалсыздан бурулдула билеклеге, къоллагъа. 
Алай а, бир-бирде, адам кёзден ташада, 
Учуб кетерикча, билеклерими къагъама. 

Кюн ачылды, джокъду чалдыш алгъынча, 
Билекле уа къанат болургъа унамайла ызына. 
Къагъа-къагъа аланы къанат да этерем – 
Айхай энди - аллай заман къайда манга. 

Къанатсыз джанла ангылаяллыкъ тюлле 
Къанатсыз къалгъан къанатлыны фаджиясын, 
Къанатсыз къанатлыны къыйынлыгъын, бушууун. 
Аны анычала ангыларыкъдыла джангыз. 

Къараб турама къолларымы созуб, 
Учуб баргъан къанатлылагъа кёкде. 
Учалмайма, къошулалмайма алагъа. 
Джангыз, 
Къанатлы сёзле учадыла джюрекден. 

ЭНДИ МЕН НЕ ЭТЕЙИМ? 

Къайдан къайры келгенме мен, 
Кимден кимге келгенме мен, 
Неден неге келгенме мен – 
Акъылдан шашханма мен. 

Акъ тауланы, сууланы да, 
Ёлгенлени, сауланы да, 
Шохланы да, джауланы да, 
Халкъ, джурт ючюн къаугъаны да – 
Барын кетгенме къоюб. 

Къыйынлы джанындан тоюб, 
Улуйду къазакъ бёрю – 
Джыйынындан, джуртундан да 
Айырылгъанды насыбсыз. 

Джокъдула мында итле, 
Уучула да джокъдула. 
Тюлдю ач не джаланнгач, 
Алай а, къайда къууанч? 

«Тойгъан джуртдан туугъан джурт 
Ашхы»,- дегенле нартла. 
Элде да, мен билиб, къартла 
Деученелле: халкъынг бла бол, 
Не болса да, халкъынг бла бол. 

«Къобанны ташын джалаб, 
Сууун ичиб турсакъ да, 
Къайытырыкъбыз артха»,- 
Дейед сюргюнде халкъым. 

Ма ол халкъны улу болуб, 
Уллу Аллахны къулу болуб, 
Хакъ джолу джолум болуб, 
Къалай кетдим къоюб джуртну, 
Къалай кетдим къоюб халкъны?! 

Аллах берген керти динни, 
Аллах берген мийик джуртну, 
Аллах берген ёзден халкъны 
Сакълар, джакълар орнуна, 
Келишмеген ишни этдим – 
Башымы алыб кетдим. 
Аллах-Адам не айтыр?! 
Элим-халкъым не айтыр?! 
Не айтырла кетгенле, 
Не айтырла келликле?! 

Ёзге мында, тышында да, 
Сагъыш этеме халкъымы 
Къызына да, джашына да. 
Сагъыш этеме джуртуму 
Терегине, Ташына да. 

Халкъ къайгъысы кетмейд кёлден, 
Тынгы-тынчлыкъ бермейд меннге. 
Алай а андан не хайыр, 
Бош джаншагъандан не хайыр. 

Аллах, тюз джолгъа тюзет. 
Белги бер да бир юрет – 
Энди мен не этейим, 
Мындан къайры кетейим? 

ТЮЗ ШАГЪАТЛЫКЪ ЭТЕРСИЗ 

«Быллай бир нек къыйнадынг бизни» деб, 
Санларым дауачылла башыма. 
Мен а аланы къурман этдим, къор этдим 
Джуртуму Терегине, Ташына. 

Дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатда 
Аскер башчы аскерлерин аямайд, 
Ёлелле, джаралы болалла деб, къарамайд – 
Эркинлик-Тюзлюк сакъланады алай. 
Шейитле кючюнден, 
Шейитле ючюннге 
Джукъланмай джанады 
Джерде да, Кёкде да, джюрекде да джулдузу бла Ай. 

Мени аскерлерим – мени санларым, 
Сакъат, джаралы болдугъуз, ёлген да этдигиз, 
Къыйналгъан да этдигиз, къууаннган да этдигиз – 
Кёрюрюн кёрмей кёрге кирмейди адам. 

Къыйдырмай, тюзюн айтсам а сёзню – 
Керексизге да кёб къыйнагъанма сизни. 
Акъылны хорлаучанды джашлыкъ, сюймеклик, 
Аны ючюн тилейме бюгюн кечмеклик. 

Сизни бошлаб къойгъаным да болгъанды, 
Эмилик аджирни бошлагъан кибик. 
Ол джаз аланы бир-бирде энтда сеземе – 
Джер, Кёк, джюрек да бирден джашнагъан кибик. 

Ёзге мен сизге этмегенме джаулукъ. 
Ичкиден, зийналыкъдан, зарлыкъдан тюл, 
Халкъ-джурт ючюн кетгенди сизледен саулукъ. 
Мен сизни этгенме миллетге къурман, 
Джашатыргъа кюрешгенме буюргъанча Къуран. 

Бутланы – ат, билеклени – къанат этиб, 
Чабыб, учуб айландым къазауат этиб, 
Диним-тилим ючюн, умметим-миллетим ючюн. 
Къыйналгъан, ёлген да насыбды ала ючюн. 

«Быллай бир нек къыйнадынг бизни» деб, 
Санларым дауачылла башыма. 
Разы болугъуз, джашауугъуз къалгъанды 
Ата джуртну Терегине, Ташына. 
Мени джанымда болурсуз, тюз шагъатлыкъ этерсиз 
Мен баргъан кюн уллу Аллахны аллына.

ЧЫБЫКЪ, КЪАЗЫКЪ, ТАЯКЪ ЭМДА СЮЙМЕКЛИК 

1 
Бу сюймекликни ангылаялмай къалдым: 
Фатима,- дейме, Фатиха дегенча. 
Джашаууму аллымыды, ахырымыды бу? 
Биринчи сурамыды, ахыр сурамыды бу? 

Аллах буюргъанча джашаб тура билмей, 
Джаннетден кеслерин къыстатхан 
Адам бла Хауа тюшелле эсге. 

Бу сюймекликни кючюнден 
Бир-бирде джаннетге, бир-бирде джаханимге 
Тюшгенча болама. 
Фатима,- деб,- къычырама Джерде. 
Фатиха,- деб,- джууаб къайтарады Кёк. 
Кёкде этиледи некях. 
Ёлюм да энеди Кёкден. 

Ангылаялмай турама: 
Джашаргъамы, ёлюргеми къутургъанма? 

2 
Къуу таякъ джашил терекге таяннганды: 
Аны бла ёлмезлигине ышаннган кибик, 
Алай бла тириллигине ийнанннган кибик. 

3 
Джашил чыбыкъны чанчхандыла джерге. 
Джел бюкмез ючюн, аудурмаз ючюн 
Къазыкъгъа байлагъандыла кесин да. 

Бираздан чыбыкъ кюч алыр, базыкъ болур. 
Къазыкъ а – керексиз болур, джазыкъ болур, 
Къуу болур, чирир, дуниядан думп болур. 

4 
Огъесе, бу бары да тюшюммюдю? 
Бир чууакъ, джылы, джарыкъ кюн Кёкде 
Бир такъыйкъагъа бир болуб айырылгъан 
Эки къушну кёлеккесимиди бу? 
Джашлыкъны, джашауну да кетгенин кёлтюрмей, 
Адам джюрегини къычырыгъымыды бу? 

МЕНИЧАЛАГЪА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ 

Кече-кюн да джаныб, 
Джюрекни джарытады сезим. 
Аллахны нюрюнденди джаным, 
Аллахны Сёзюнденди сёзюм. 
Кюч алыр ючюн айтама аны, 
Бошалса сабырлыкъ, тёзюм: 
Аллахны нюрюнденди джаным, 
Аллахны Сёзюнденди сёзюм. 

Джерденди, джердеди, джергеди саным, 
Кёкденди, кёкдеди, кёкгеди ёзюм. 
Аллахны нюрюнденди джаным, 
Аллахны Сёзюнденди сёзюм. 

Билеме аны, айтырыкъма аны, 
Къысыла тебресе да кёзюм: 
Аллахны нюрюнденди джаным, 
Аллахны Сёзюнденди сёзюм. 

Иннетим – таза, сёзюм – иги, 
Меничалагъа джокъду ёлюм. 
Аллахны нюрюнденди джаным, 
Аллахны Сёзюнденди сёзюм. 

АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ 

Ёлгенимден сора тирилтмей огъуна къой, 
Джангыз, бу дунияда кесим сюйгенча джашаргъа бир къой, 
Джангыз, бу дунияда сюйгеним чакълы джашаргъа бир къой. 

ЭКИ КЕРЕ ЁЛЮБ ТИРИЛГЕН ХАЛКЪ 

Бизни бир джерге джыйгъан Къарчаед, 
Тюню-тюшю да аны – Къарачаед. 
Элли тукъум бла джуртха къайытханед. 
Айтханед: ит – тойгъан джерине, 
Адам – туугъан джерине. 

Алан къралны асхакъ Темир чачхан эди, 
Аланлагъа ёлюм къазауат ачхан эди, 
Кърым ханнга – Тохтамишге – болушасыз деген эди, 
Терек-чегет, эл-шахар къоймай кюйдюрген эди, 
Алан сабийчиклени джесир этиб, сюрген эди, 
Абаданланы барын къырыб, кёл кенгдирген эди... 

Ол сюрюлген сабийчиклени бири Къарча эди, 
Мадар болгъанлай джуртха айланыб къача эди, 
Джау аскерле аны ызындан сюреелле, 
Сюрюб джетиб къамчиле бла тюеелле. 
Аркъан бла ат ызындан сюйрейелле, 
Алай а ёлтюрмейелле: 
Билеелле быллай джесирге 
Уллу багъа берликлерин Мисирде. 

Джылла кетдиле, Къарчаны джылы толду – 
Акъыл-балыкъ болду, 
Мамучукъ – мамучар-янычар-мамлюк болду. 
Аскер башчы болду. 

Алай а, ол дуния малгъа – 
Тойгъан джуртуна, тыш джуртха алданмады, 
Бий болургъа, къул-къарауаш тутаргъа унамады: 

«Адамлыкъ бар эсе – бий, къул-къарауаш джокъду. 
Ёзденликден, эркинликден баш бир зат джокъду. 
Къул болуб, джесир болуб, сатыла-атыла да айландыкъ. 
Ол къыйынлыкъны-учузлукъну сынамадыкъмы? Сынадыкъ. 

Бизге кереги: Эркин джурт – Ата джурт – Алан джурт. 
Ёзден халкъ болуб джашарыкъбыз анда, 
Алан къралны къурарыкъбыз джангыдан»,- 
Былай айтыб, Къарча минди атына, 
Къаууму бла – элли тукъум бла – къайытды джуртуна... 

...Бизни бирге джыйгъан – Къарчаед, 
Ол къурагъан кърал – Къарачайед. 
Тюрлю-тюрлю палахла, эминала турсала да къыра, 
400 джылны чыдады ол къурагъан кърал. 

Алан къралыбызны асхакъ Темир чачды, 
Орус чачды Къарча къурагъан къралыбызны да. 
Биринчи кере халкъыбызны асхакъ Темир сюрдю, 
Экинчи кере чолакъ Сталин сюрдю халкъыбызны. 

Алай а, биз тас болуб, тюб болуб къалмай, 
Бир бола, джумдурукъ бола, джуртха къайыта билдик. 
Айта билдик: ит – тойгъан джерине, 
Адам – туугъан джерине. 

Эки кере джуртундан сюрюлген халкъ, 
Эки кере джуртуна къайыталгъан халкъ. 
Эки кере ёлюб, тирилген халкъ, 
Бюгюн джуртунда-джеринде джашагъан халкъ, 

Аллах айтса, динин, тилин сакълар, 
Джуртун, бетин, адетин сакълар. 
Джуртунда халкъ болуб, джамагъат болуб, джашай билир. 
Дуния малны сюрюб, чачылыб кетмез. 
Джуртсузлукъ палахы анга джетмез. 
Тышына кетген да къайыта билир, 
Айта билир: ит – тойгъан джерине, 
Адам – туугъан джерине. 

КЪАРАДЫМ – ТЫНГЫЛАДЫМ – АНГЫЛАДЫМ 

Ставангерде мен эм алгъа 
Межгит бла къабырланы сордум. 
«Бардыла» дегенлеринде, 
Къайгъылы джюрегим рахат болду. 

Муслиман джамагъат бар эсе, 
Межгитле бар эселе, 
Муслиман къабырла бар эселе – 
«Халкъсыз-джуртсуз» къалгъанма дерге 
Ырысла»,- дедим кеси-кесиме. 

Джуртдан келтирген сыйлы затлагъа 
Джангыдан къарадым: 
Къуран, намазлыкъ, мынчакъла, къама; 
Къадау Ташдан – Къара ташдан – къобарылгъан бир ташчыкъ, 
Джангыз Терекден юзюлген бир чапракъ. 

Магнитофонну тиегин басыб, 
Тансыкълаб, Джуртума тынгладым: 
Къазакъ бёрюню улугъанына, 
Тау къушну сызгъыргъанына, 
Къобан сууну тауушуна. 

Бешик джырлагъа, 
Эски джырлагъа да тынгыладым. 
Англадым: 
Дин да, тил да, Джурт да, Халкъ да 
Джюрегимделле мени. 
Къайда болсам да алалла мени 
Адам этген, муслиман этген, къарачайлы этген. 

БУ ДА БИР БЕЛГИ, БУ ДА БИР ЫШАН 

1 
Таш дегенлей, тюшелле эсиме: 
Къарачайны Къадау Ташы 
эмда 
Къара Ташы Кябаны. 

Тау дегенлей кёрюнелле кёзюме: 
Халкъымы-Джуртуму белгиси – Минги Тау 
эмда 
Файгъамбарны Нюр Тауу – Джабаль-ан-Нур. 

Шайыр дегенлей а, не эсе да, 
Джуртда Джангыз Терек тюшеди эсиме; 
Джашаугъа, къауумуна, джанына да къоркъуб, 
Къая башында къайгъысын, сагъышын, дертин Кёкге айта тургъан 
Къазакъ бёрю да тюшеди эсиме. 

2 
Джангы Джуртда джангы юйге кёчерге 
Байрым кюн – джума кюн – буюрулду: 
Ол да бир белги, ол да бир ышан. 


Юйню къыбыла джаны – джашил таула, 
Шимал джаны – Шимал тенгиз; 
Юйню бир джаны – Кёкде, 
Бир джаны – джерде: 
Ол да бир белги, ол да бир ышан. 


Юй – бачхалы. Бачхасында 
Бирча джашил гелеу кырдык ёсе... 
Ортасында – мазаллы сослан таш... Къатында уа – 
Ай медет Аллах! – 
Кесилген нарат терекни дюккючю... 

Олсагъатлай, 
Къарачайны Къадау Ташы бла 
Джуртда Джангыз Терек 
«Шаркъ» деб, эсиме тюшдюле: 
Бу да бир белги, бу да бир ышан. 

БУЛУТЛА-НАЗМУЛА 

Кавказ таба бара тургъан булутла, 
Халкъымы, джуртуму да кёрлюк булутла, 
Минги Таугъа къонарыкъ булутла, 
Сукъланама сизге, къууанама сизге: 
Иги джолгъа барыгъыз. 

Эки тёппели Минги Таулу джуртуму, 
Кёк бла Джерни байлаб тургъан джуртуму, 
Бауурланыб къучакъларсыз мени ючюн да, 
Ташын джалаб, сууундан ичерсиз мени ючюн да, 
Мени ючюн да, мени ючюн да, мени ючюн да... 

Бир къоркъууум да барды: фыргъауунла сизге да 
Окъ-тоб джаудурурла, къазауат ачарла деб, 
Сизни да джуртдан сюрюрле, къыстарла, чачарла деб, 
Ат-бет атарла – не джаны бла да къыйнарла деб. 

Къара болсагъыз – къарасыз дерле, 
Акъ болсагъыз – акъсыз дерле, 
Эки бетлисиз дерле, джаусуз дерле, 
Джауасыз дерле, джаумайсыз дерле, 
Джердесиз дерле, кёкдесиз дерле, 
Келесиз, кетесиз – чекден ётесиз дерле, 
Бир джуртнукъу, бир халкъныкъы тюлсюз дерле, 
Тамырыгъыз, къабырыгъыз джокъду дерле, 
Къралгъа тюл, джорукъгъа тюл, 
Аллахха-адамгъа къуллукъ этесиз дерле, 
Эки дуниягъа да къуллукъ этесиз дерле, 
Иннетсиз дерле, иннетли дерле, 
Миллетсиз дерле, умметсиз дерле, 
Дагъыда, ол айтханларын унутуб, 
Миллетчисиз дерле, умметчисиз дерле... 


Тышында джаусагъыз – 
Джуртну сууун тышына ташыйсыз,- дерле. 
Мында джаусагъыз – 
Тышындан заранлы сууну келтиргенсиз,- дерле. 
Джелмауузгъа, сарыубекге, джыланнга, гыбыгъа, 
Джашыртын къабхан итге да ушагъан, 
Аллахны-адамны-табигъатны да джауу – 
Имансыз джорукъ, ибилис джорукъ 
Кимге, неге чамланады? Не ючюн? 

Чамланады анга бойсунмагъанлагъа. 
Ётюрюкге тюл, Хакъ Кертиге – 
Игиликге-Эркинликге-Тюзлюкге – 
Къуллукъ этгенлеге чамланады ол. 

Ол излейди адамны, бютеу табигъатны да 
Джаратхан Аллахдан айырыб, 
Аллах буюргъан джорукъдан айырыб, 
Хакъ джолдан, керти джолдан айырыб, 
Кесини джолуна бурургъа. 

Ол излейди Аллах джаратхан дунияны къурутуб, 
Джангы адам, джангы табигъат, джангы дуния къураргъа... 
«Мени отдан джаратханса. 
Топракъдан джаратхан адамынга 
Мен баш урлукъ тюлме. Ол менден тёбенди, учузду»,- деб, 
Аллахына бойсунмай, къайырылгъан джинни 
Аллах налат бериб, ассы этиб, быргъагъанды Кёкден. 

Энди ол Ибилис 
Аллахны джангылгъанын кёргюзтюр ючюн, 
Адамны сатлыкъ, хайуан, джаныуар болгъанын кёргюзтюр ючюн, 
Адам андан тёбен, учуз болгъанын кёргюзтюр ючюн, 
Кюч бла, хыйла бла да кюрешеди 
Адамны Аллах буюргъан джолдан джангылтыргъа... 

Аллах адамгъа ангы-эс, Китаб бергенден сора, 
Тюз джолну кёргюзтгенден сора, 
Иги-аман, халал-харам, сууаб-гюнах не болгъанын билдиргенден сора, 
Терсейгенни не сакълагъанын эсгертгенден сора, 
Адамны кесине къойгъанды джазыуун. 
Джаннетге, джаханимге элтирик джолланы 
Адам сайлайды кеси. 

Хей, Кавказ таба бара тургъан булутла, 
Халкъымы, джуртуму да кёрлюк булутла, 
Минги Тауума къонарыкъ булутла, 
Имансыз джорукъгъа да джолугъурукъ булутла, 
Назмуларыма ушаш булутла, 
Сизге тыйгъыч джокъду. 
Сизни тыяллыкъ кюч джокъду. 
Сукъланама сизге, къууанама сизге. 
Иги джолгъа барыгъыз. 

ОРАЗАНЫ АЛЛЫ БЛА АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ 

Сары ашха турлукъбуз танг бла – 
Ораза башланады тамбла: 
Биргелей Алан бла, 
Иншаллах, тутарыкъбыз аны. 

Аллах барды, бирди, 
Мухаммад да аны келечисиди деб, 
Ийнаныб, хакъ кёлю бла айтмакъ, 
Джанын, санын да таза тутмакъ, 
Кюнюне беш ууахты намаз къылмакъ, 
Зекят бермек, хадж къылмакъ, - 
Айтыргъа, Аллах кёргюзтген джолда бармакъ – 
Буду адамны Адам этген, муслиман этген. 

Иман шахадат, намаз, ораза, хадж, зекят – 
Бу бешисилле бизге къанат, 
Насыб келтирлик былалла бизге. 
Былалла бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ 
Дунияда, ахратда да. 

Адам, рахатлан да, 
Аллахха къуллукъ эт: 
Мадар этсенг – Ол къадар этерикди. 
Харамны харам эт, 
Халалны халал эт – 
Аллах айтханны эт. 

Ол заманда сынаулагъа чыдарыкъса, 
Къарангыдан джарыкъгъа чыгъарыкъса, 
Шайтанны хорларыкъса, 
Джашауну магъанасын табарыкъса. 
Аллахха къуллукъ эт, 
Аллах айтханны эт. 
Ставангер. 26.10.2003 


АДАМНЫ КЁЛЮ 

Чексизди адамны кёлю. 
Кёлде – тенгизле, таула да, 
Ёлгенле, саула да, 
Къышла, джайла да – 
Чексизди адамны кёлю. 

Таша, туру дунияла да, 
Джаны болгъан, болмагъан да, 
Нюрден, отдан, топракъдан джаратылгъан да – 
Бары адамны кёлюнде. 

Сууаб, гюнах да, 
Халал, харам да, 
Джаннет, джаханим да – 
Бары адамны кёлюнде. 

Кёк, джер, от, джел боранла да, 
Акъ, къара къыямала да, 
Къалюбалала, ахырзаманла да, 
Джаратылыу, айныу, ёлюу, тирилиу да – 
Бары адамны кёлюнде. 

Игилик, аманлыкъ да, 
Халаллыкъ, харамлыкъ да, 
Эслилик, хайуанлыкъ да, 
Мёлеклик, адамлыкъ да, 
Иманлыкъ, имансызлыкъ да – 
Бары адамны кёлюнде. 

Джарыкъ бла къарангы, 
Мийик бла алаша, 
Рахатлыкъ бла къайгъы, 
Сюймеклик бла кёрюб болмау, 
Саулукъ бла ауруу, 
Керти бла ётюрюк, 
Тюзлюк бла терслик, 
Билим бла джахиллик, 
Къууанч бла къыйынлыкъ, 
Нюр бла от, 
Иман бла шайтан. 
Джашау бла ёлюм, 
Тохтаусуз тюбешген, кюрешген, 
Сермешген къазауат этген джерди 
Адамны кёлю. 

ДЖЕТИ КЪАТ СЁЗ 

Аллахдан джашау тилейме – 
Джети джыл. 
Джазаргъа излейме 
Джети джыр. 

Хар джыр къураллыкъды 
Джети тизгинден, 
Хар тизгин да – 
Джети сёзден, 
Хар сёз да – 
Джети харифден. 

Джети къат кёкге, 
Джети къат джерге, 
Джети къат джюрекге, 
Джети къат халкъыма, 
Джети къат джуртума 
Къояргъа излейме 
Джети къат Сёз. 
Аны ючюн айтама аджалгъа-болджалгъа: 
Сабыр бол, тёз. 

ОЛСАГЪАТДА 

Кёлюм тауладан мийик, 
Тенгизледен кенг эди. 
Джети къат чууакъ кёкге, 
Чексиз кёкге тенг эди. 

Джулдуздан толу эд кёк, 
Малдан толу эд арбаз. 
Минги Таугъа айланыб, 
Анам къылаед намаз. 

Баш къусхан нартюх бачха 
Тилленеед аязда. 
Сау къайытыб сюргюнден 
Тирилгенек Кавказда. 

Не айтыргъа билмейек 
Кёбню кёрген нартлагъа – 
Туугъан джерге къабланыб, 
Джылай тургъан къартлагъа. 

Сабий эдик, билмейек 
Къыйынлыкъ да болгъанын: 
Халкъыбызны джарымы 
Сюргюнде къырылгъанын. 
Чыкъгъан джан тёнгегине 
Къайытхан кибик, алай, 
Къайытханед джуртуна 
Ол дуниядан Къарачай. 

Сау 13-14 джылны 
Тау джуртуна термилген, 
Ахрат азабын сынаб, 
Ёлюб кетиб, тирилген, 

Халкъым, мен кеч ангыладым 
Сеннге джетген палахны... 
Энди джашаргъа кюреш 
Чамландырмай Аллахны. 

БУ ДЖАРЫКЪ ДУНИЯГЪА КЪАРА КЮН КЕЛМЕЗ 

Сютча уюгъанды тенгиз, 
Сабийча ышаралла таула. 
Бюгюн кёлюм да – кемсиз: 
Ушайды тенгизге, таугъа. 

Сютча уюгъанды тенгиз, 
Сабийча ышаралла таула. 
Кёк да, умут да – чексиз: 
Джашаб турургъа излейле саула. 
Ёлмей, аурумай, къарт болмай, 
Джашаб турургъа излейле саула. 

Мадар болса, джангыз бир адам 
Ауушдурмаз дуниясын ахратха. 
Амал табсала, ёлгенле да 
Къайытырелле бери, артха. 

Аллах джаннет этиб берген джерни 
Джаханим этиб кюрешсе да адам, 
Джер джашау, дуния аллай сейирликди – 
Иманлы да къыйналыб айырылады андан. 

Алай а, бир сорууну кече-кюн да 
Къайтарыб соралла ангы бла джюрек: 
Адам топракъдан джаратылгъан эсе, 
Ызына топракъ болургъа къоркъады нек? 

Огъесе, ахрат, къыямат кюн деген, 
Тынгысыз эте болурламы аны? 
Огъесе иманны джокълугъу не да азлыгъы болурму 
Экили этген, насыбсыз этген аны? 

Сютча уюгъанды тенгиз, 
Сабийча ышаралла таула. 
Бу джарыкъ дуниягъа къара кюн келмез – 
Джашау ёлмез, ахырзаман келмез – 
Деген умут бла джашайла саула. 

ХАЛКЪЫМ БЛАДЫ ХАР КЪУРУ ДА ДЖЮРЕГИМ 

Бюгече бек къыйналгъанымда, 
Не эсе да Къайсын тюшдю эсиме. 
Ол ауругъанда барыб бир кёралмадым – 
Ол затны кечалмайма кесиме. 

Социализмден, соцреализмден къарын этген къауум 
Тебрегенинде «Бусакъла»-ны кесерге, 
Аурууундан къыйналыб тургъан Къайсын, 
Несин да унутуб, тургъан эди ёрге. 

Ахыр кере тюбегеникде Москвада, 
Сагъышланыб айтхан эди ол: 
«Не да болсун джуртунгдан сууума, 
Не болсанг да халкъынг бла бол. 

Тау шийирни джукъланмасын оту...»,- 
Осуят этгенча айта эди аны. 
«Халкъыбыз, тилибиз, тамблабыз» дегенлей, 
Кетди Къайсын – керти Адамы дунияны. 

Джазайым десе закий Къайсын 
Назму башха тилде да джазаллыкъ эди. 
Тыш къралланы эм маджалында 
Къалайым десе да къалаллыкъ эди. 

Алай а ол ташламады джуртун, 
Халкъын къоюб кетмеди тышына. 
Къууанчда, бушууда да халкъы бла болду – 
Башха насыб излемеди башына. 
Ёлгенинде да кертилей къалды 
Чегемини Агъачына, Ташына. 

Бюгече бек къыйналгъанымда, 
Не эсе да, Къайсын тюшдю эсиме. 
«Энди артха къайытыргъа джол да джокъ – 
«Хайт» де»,- дедим тыш къралда кесиме.. 

Джан – ёрге, тёнгек – джерге тартады, 
Къайда къалыр, мен билмейме, тёнгегим. 
Шийирим а – джуртха учхан къанатлы, 
Халкъым блады хар къуру да джюрегим. 

ТУРНА КЪЫЧЫРЫКЪ 
эмда 
АЗАН ТАУУШ 

Джашил сезимлеге да келеди къач, 
Къая ранда гелеуге келгенча: 
Турна таууш эте, кетеди къууанч – 
Джаныбыз саудан, болабыз ёлгенча. 

Кёлде къауданнга салама от: 
Къачхы джелге сыбызгъы болургъа сюймейме мен. 
Джазгъы табигъатдан, джашил сезимледен 
Ариу чакъ, иги кёзюу билмейме мен. 

Азан таууш келеди къыбладан. 
Ол джети къат кёкден келгенчады эниб. 
Атлы, къанатлы да къутулуб шыбладан 
Туугъан джуртларына баралла джетиб. 

Кёкге, Кюннге созулгъанча терек, 
Азан тауушха бурулады джюрек. 
Аллахны нюрюдю ёлюмсюзлюк, джашиллик. 
Сау къалыгъыз, джаш гюнахла, джахиллик. 

Бу къатышхан дунияда азмыд аджашхан, джангылгъан? 
Мен кесим да кёб джерде болгъанма терс. 
Турна къычырыкъ этген джаныма, 
Азан таууш табдырады эс. 

КЪААРА ДЖАЙ 

Ата джаным – Адурхай, 
Ана джаным да – Трам. 
Джаным, джуртум – Къарачай, 
Элим: Хурзук, Учкулан. 

Акъ Къала, Къызыл-Къала – 
Эллеримле была да. 
Бирча джууукъла меннге 
Шимал Кавказ, къыбла да. 

Нюр Тауну къарнашы 
Минги Тау да – аккача. 
Къарачай бла Малкъар да – 
Медина бла Меккяча. 

Къара ташы Кябаны – 
Къадау Ташы Халкъымы. 
Мен – Билалма, билеме 
Магъанасын атымы. 

Кёкден келеди илхам. 
Мёлек айтад: джаз муну. 
Аллах буюргъан кибик 
Джазама мен назмуну. 

Кераматха кёзюмю 
Ачхан китабды Къуран. 
Айтама хар сёзюмю 
Къычыргъан кибик азан. 

Къара танымаем мен – 
Аны танытды Аллах. 
«Къаара+джай халкъ бол,- деди,- 
Джахил - эм уллу палах». 

Халкъым болду – Къараджай, 
Атым болду Къарачай. 
Джер джолуму джарытды 
Кёкден джулдузу бла Ай. 

Джюреклеге иейик 
Биз кёкден келген Сёзню. 
Иман бла окъуу-билим 
Къутхарлыкъдыла бизни. 

КИМДИ, НЕДИ БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ? 

Бу шашхан, аджашхан, къатышхан дунияда, 
Зулму бла ётюрюк баш болгъан дунияда, 
Сый, намыс, бет тас болгъан дунияда, 
Мурдар бла тоноучу оноучу болгъан дунияда, 
Адамдан бошадыкъ деб, шайтан той тутхан дунияда, 
Кимди, неди бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ? 

«Ангы-акъыл, окъуу-билим, эс-оюм 
Къутхарлыкъла адам улуну»,- дедик биз. 
Къутхаргъан къой, къурутургъа 
Аз къалыб тургъанын кёребиз биз. 

Иман болмаса, илму-билим – 
Къыйынлыкъды, адамдан, дуниядан да бошарыкъ. 
Ибилис не ючюн болгъанды Ибилис? 
Билим кереклими? Огъай, 
Иман керекли. 

Ол аны ючюн болгъанды ассы. 
Аны ючюндю Аллахха, адамгъа да душман. 
Аллахха джау, адамгъа да джауду, 
Адамгъа джау, Аллахха да джауду. 
Имансыз билим, имансыз джорукъ – 
Былалла къоркъуу салгъан бютеу дуниягъа. 
Бизни къутхарлыкъ иманды, динди, 
Аллах айтхан джашауду бизни къутхарлыкъ. 

Кесибиздеди, кесибизденди хар не да, 
Кесибизни къутхарлыкъ да кесибизбиз джангыз. 
Аллах буюргъанча джашаб, 
Кесибизни къутхарлыкъ кесибизбиз джангыз 

БЁРЮНЮ УЛУУУ НЕ ДА АЛЛАХХА СЁЗЮ 

Джанлыма-бёрюме. 
Мен да – Аллах джаратхан джанладан бириме. 
Аягъым, тишим – башыма мадарым. 
Не этейим – алайды къадарым. 

Аллах джаратханча, буюргъанча барама джашай, 
Анга шагъатдыла Кёк, Джер, джулдузла, Ай. 
Кийик уугъа чыгъыучанма мен. 
Кече узуну чабыучанма мен. 

Меннге буруу тюлле кюн аман, чегет не тау. 
Чабмайма алыр ючюн сый не махтау. 
Къыдырама ёзенлени, мийиклени, 
Джашар ючюн тутама кийиклени. 

Ала да сакъла. Бек джерледе отлайла, къышлайла. 
Мен аланы узакъ заман джыйлайма, ызлайма. 
Дагъыда меннге джетгени бир рахыны, асхагъы, 
Алагъа да разыма – ачды къарным. 

Ыйыкъла бла къалыучанма ауузума джукъ тиймей. 
Кёкге да улуучанма-тарыгъыучанма не этерге билмей. 
Къабар къабынымы сыйыргъанла да барла, 
Терс сёлешиб джюрек джаргъанла да барла. 

«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу къан»,- 
Дейди адам атлы, эки аякълы бир хайуан. 
Андан осал билмейме джаныуар. 
Ол уугъа, мурдарлыгъы къоймай, чыгъар. 

Керек болуб тюл, джашар ючюн тюл, 
Ол уугъа чыгъады кёз ачар ючюн, 
Ёлтюреди кёз ачар ючюн. 

Шкок бла, ит бла джюрюйдю уугъа, 
Аны да санайды кесине махтаугъа. 
Сатлыкъ, амантиш итле бла бирге 
Адамды мени эм уллу джауум – 
Ёмюрде да къурумаз анга дертим, дауум. 

Барыбызгъа да къыйынлыкъгъа джаратылгъанды адам. 
Кесичалагъа, кесича болмагъанлагъа да джауду адам. 
Кесин да, тёгерегин да къурутады, ашайды. 
Кюнден кюннге амандан аман бола джашайды. 
Бёрюле, кийикле да сюймейбиз аны, 
Учхан, джюзген, сюелген, сюркелген да сюймейле аны. 

Адам ёлтюреди кесича адамны, 
Адам кеседи терекни, малны. 
Башханы саулугъуна, джашаууна да джауду адам, 
Кесини саулугъуна, джашаууна да болады заран. 
Табигъатдан, кесинден да бошайды адам, 
Къутургъан джаныуаргъа ушайды адам. 
Дагъыда бизни терслерге кюрешеди, 
Кесин акъыллы этиб сёлешеди. 

Бютеу дуния джорукъну, табигъат базманны чачхан, бузгъан, 
Къалюбаладан келген тенгликни, тюзлюкню, эркинликни къурутхан, 
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да эм ачы джау, душман, 
Бютеу дуниягъа, джашаугъа къоркъуу салгъан – 
Адамды. 

Адам къурумай, думп болмай джерден, 
Тынчлыкъ-Рахатлыкъ,Тюзлюк-Эркинлик боллукъ тюлдю джерде. 
Табигъатны, табигъат джорукъну, барыбызны, 
Адам кесине бойсундурургъа, къул этерге излейди. 
Аллах болургъа излейди адам. 
Ма аны ючюн къурургъа керекди адам. 

Буду кече узуну улууууму магъанасы – 
Къутхар бизни, уллу Аллах, адамдан.

АРАБЫЗ ТЕНГИЗ 

Анда – таула, 
Мында – мен. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда – халкъым, джуртум, 
Мында – умутум. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда – дуниям, 
Мында – ахратым. 
Арабыз – тенгиз. 

Джаным – анда, 
Тёнгегим – мында. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда – Къадау Таш, 
Мында – Джангыз Терек. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда къайгъы, кюреш – джашаудача. 
Мында шошлукъ, тынчлыкъ – къабырдача. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда – Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам... 
Анда – Кязим хаджи, джырчы Исмайыл... 
Мында – мен. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда – Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай... 
Мында – мен. 
Арабыз – тенгиз. 

Анда – Ана тилим, Ата джуртум, Халкъым. 
Мында – мен. 
Арабыз – тенгиз. 

Сюелеме джагъадан къараб таулагъа: 
Къалай болушайым алагъа? 

Арабыз – тенгиз. 
Биз – 
Ахыр бла Ауалча, 
Ахырзаман бла Къалюбалача, 
Ахрат бла Дунияча, 
Ёлюм бла Джашауча, 
Тёнгек бла Джанча, 
Тутмакъ бла Тёреча, 
Сюлебиз. 
Арабыз – тенгиз. 

БИР УЛЛУ НАСЫБДАН КЪАЛГЪАНМА КЪУРУ 

Мен – сюймекликни бийи эм къулу – 
Бир уллу насыбдан къалгъанча къуру, 
Биягъы бёрюм джюрекде улуду, 
Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду. 

Суууй, джукълана баргъан сезимлеге 
Къанатла битиб къалдыла. 
Джети къат кёкде, джюрекде джулдузла, 
Нюр тёге, джарыкъ джандыла. 

Кём-кёк тенгиз бла чыммакъ таулагъа 
Къараб, сейирге къалыб тургъанлай, 
Аланы унутдура Сен чыкъдынг аллыма – 
Джанкъылыч да башынгда - тогъай. 

Джаным саулай джаннетге киргенча, 
Не да дунияда хур къызны кёргенча, 
Алай болдум. Кёк-джер да джашнаб, 
Кёл-джюрек да джашнаб, 
Бир джангы дуния ачылды меннге, 
Сенден нюр чачылды меннге. 

Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум, 
Хар нени биринчи кере кёргенча болдум. 
Джашауну джукълатмазлыкъ ариулукъну кёрдюм, 
Дунияны къутхарлыкъ ариулукъну кёрдюм. 

Энтда тынгым-тынчлыгъым къуруду, 
Къазакъ бёрю джюрекде улуду. 
Мен – сюймекликни келечиси, бийи эм къулу – 
Бир уллу насыбдан къалгъанма къуру. 

БАРЫСЫНЫ ДА МАГЪАНАСЫ НЕ? 

Бу дунияда мен джетмеген джер къалмады, 
Ариулукъгъа мен этмеген джыр къалмады, 
Сюймекликге мен урмагъан харс къалмады, 
Мен чабмагъан, мен озмагъан чарс къалмады... 

Барысыны да магъанасы не? 

ОРАЗА АЧЫЛГЪАН КЮН 

Ораза джабылды. 
Муслиманнга джангы дуния, джангы джашау ачылды. 
Ораза да борч болуб келгенди Аллахдан. 

Джюрекге, тёнгекге джыйылгъан харамдан, гюнахдан 
Боллукъбуз тазаланыргъа, керекбиз тазаланыргъа 
Къайда болсакъ да, къачан да, болджалсыз. 
Рамазан айда уа артыкъсыз да. 

Джангы гюнах этген къой, 
Эскиледен да керекбиз къутулургъа. 

Аллахны эсде тутуу – 
Ол айтханча джашауду. 
Иман-шахадат, намаз, ораза, хадж, зекят – 
Бу бешисилле иманны барлыгъын кёргюзтген. 

Ийнана эсек 
Аллахны барлыгъына, бирлигине, 
Аны мёлеклерине, 
Аны китабларына, 
Аны келечилерине-файгъамбарларына, 
Къадаргъа эмда Ахратха, 

Сора, 
Иннетибизни-сёзюбюзню-ишибизни – бютеу джашауубузну 
Аллах буюргъанча къураргъа керекбиз. 
Алайсыз, ийнаныуубуз, иманыбыз, муслиманлыгъыбыз – 
Неди бизни? 
Экибетлиликден, ётюрюкден сакъланайыкъ. 

...ай озду. Ораза ачылды. 
Тыйыншлысыча тутдукъму аны? 
«Къабыл болсун» деб, къол тутарча болдукъму? 
Ол сыйлы айда Аллах, Адам да къууанырча 
Не игилик этдик? 
Ёлгенле, саула да разы болурча, не этдик? 
Халкъыбыз, джуртубуз сакъланыр ючюн не этдик? 
Аллахха джууукълашыр ючюн не этдик? 
Къалай джашадыкъ ол айны? 

Бюгюн, ораза ачылгъан кюн, 
Бу соруулагъа да бир джууаб этейик. 
26.11.2003. Ставангер 

ХАР НЕСИ ДА КЁК БЛА ДЖЕРДЕН БОЛГЪАН 

Сюеме мийик тауланы, къаяланы. 
Аллахдан тилейме: ая аланы. 
Джеринг тебренмесин оюлурча ала, 
Кёгюнг урмасын кюл болурча ала. 

Эримей, титиремей, от къусмай, 
Джер джутмай, Кёк урмай, Кюн къысмай, 
Джашасынла ала – ышара, агъара, 
Минги Тауну да алыб арагъа. 
Джана тургъан джюрегине Джер 
Себеб излейди – Кёкге тиреб башын. 
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб, 
Алай ёсген бу джуртну джашы – 
Мен ангылайма Джерни да, Кёкню да, 
Джаралы ташны, кийикни, джюрекни да. 

Джангыз Терекни шууулдагъанында да, 
Къазакъ Бёрюню улугъанында да – 
Бирдиле макъам да, кюу да, тартыу да, 
Бирди къайгъы, джарсыу, тарыгъыу да, 
Барыбызгъа да бирди джазыу, 
Барыбызны да сынайды джазыу. 

Алай а, 
Ангысы-эси, акъылы-билими болгъан, 
Саны топракъдан, джаны нюрден болгъан, 
Хар неси да Кёк бла Джерден болгъан, 
Хар несин да кёк бла джерден алгъан, 
Кёкге, джерге эмда алада болгъаннга 
Къууанмай, къыйналмай, сагъыш этмей не этсин?! 

КИЙИЗ БЁРК 

Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб, 
Тенгиз джагъасы бла барама атлаб. 
Сууда кемеле, къайыкъла – байракълы, байракъсыз... 
Джагъада адамла – иманлы, имансыз... 

Чабакъ ийис этелле тенгиз да, джагъа да. 
Чабакъ туталла гитче да, уллу да. 
Чабакъ саталла гитче да, уллу да. 
Джангыз менме чабакъ тутмагъан, сатмагъан. 

Туугъан сууундан джагъагъа атылгъан 
Чабакъча кёреме кесими. 
Мен чабакъны къадарын англайма... 
...Кийиз бёркюм да башымда агъара, 
Мийик джагъадан тенгизге атлайма. 

Эки аякълы бир джангы чабакъны джутады тенгиз. 
Тенгизни башына къалкъыйды акъ кийиз бёрк. 
Тенгизни башында къалады акъ кийиз бёрк. 
Худжу къалгъан кийимлеге къошулады ол да. 
Ма менден дуниягъа къалгъан: 
Акъ кийиз бёрк къара тенгизни башында. 

ТАУЛА 

Джуртуму Тереги, Ташы да 
Хорлай джашаргъа юретелле мени. 
Къыйын кюн манга кёл этелле 
Джуртуму Тереги, Ташы да. 

Сабырлыкъгъа, чыдамлылыкъгъа 
Юретелле мени ала, 
Адамлыкъгъа, муслиманлыкъгъа 
Юретгенча ныгъышды къартла. 

Кёзюмю, сёзюмю, эсими да 
Таула байлайла кеслерине. 
Къараталла, тарталла ёрге – 
Джууукъ этелле Тейриге, Кёкге. 

Тазалыкъгъа, мийикликге, 
Халаллыкъгъа, игиликге, 
Бекликге, джигитликге, 
Бирликге, сюймекликге 
Юретелле таула. 
Джер башы Акъ дуниягъа 
Чакъыралла, чыгъаралла ала. 

КЮН ТЮБЮНДЕ ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР 

Кюн тюбюнде джауады джангур – 
Туугъан джерим, сен джашна, джангыр. 
Кюн тюбюнде джауады джангур – 
Джюрек, сен да джумша эм джангыр. 

Къачхы джелле, къышхы боранла да 
Сюрдюле, аямалла бизни. 
Душманла умут этселе да, 
Тюб этиб къоялмалла бизни. 

Онюч джылны уллу аман къыш бла кюрешиб, 
Джаралы болса да, джаныбыз сау чыкъды джазгъа. 
Джарымыбыз къырылса да сюргюнде, 
Джарымыбыз къайыталды Кавказгъа. 

Биягъы амантишле бла хоншу маскеле 
Алгъын кибик тюшедиле оноугъа. 
Мурдар кърал джакълайды аланы – 
Ала да усталла ётюрюкге, тоноугъа. 

Имансыз джорукъгъа сатылгъанла кёбдюле, 
Хакъгъа, Халкъгъа аланы къулакълары бекдиле. 
Аланы да, ибилис къралны кёпеклери бла бирге, 
Кёмерик болурбуз, узаймайын, кёрге. 

Бюгюн а – кюн тюбюнде джауады джангур: 
Туугъан джерим, сен джашна, джангыр. 
Кюн тюбюнде джауады джангур – 
Джюрек, сен да солуу ал, джангыр.

АЛАЙ ХОРЛАРЫКЪДЫ ШАЙТАННЫ АДАМ 

Халкъымы джаулары, амантишле таргъа тыйсала, 
Алырма деб, аладан къанымы, 
Герох джюрютеме джанымда, 
Ол сакъларыкъча мени джанымы. 

Герох а тюртгенлей турады къабыргъамдан: 
«Этеринги артха къоя турма да 
(Къалгъан ишге къар джауады, билесе), 
Бюгюн огъуна ал халкъны къанын аладан». 

Сюргюнде ёлген 22 минг сабий 
Кече джукъларгъа къоймайла мени: 
«Бизни къыргъан къралны, джорукъну 
Къалай турасыз къырмай, къурутмай?!». 

22 минг сабий къычырыкъ, ауаз, 
22 минг да шашаргъа джетген ана, 
Имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа налат бере, 
Кёз аллымда турадыла ала. 

Къарачай къралны къурутханланы унутсам, 
Къарачай областны къурутханланы унутсам, 
Хасаукада ёлген джигитлени унутсам, 
Сюргюнде, тутмакъда ёлгенлени унутсам,- 
Амантишден башхалыгъым джокъду сора мени да. 

Дагъыда нарт сёзле тюшелле эсиме: 
«Къанны къан бла джуума», 
«Озгъан джауумну джамчы бла къуума». 

Герохну мен къабына салыб, 
Къаламны алама къолума. 
Бюгюн къалам бла этилмеген иш, 
Сауут-саба бла чыртда тюлдю этиллик. 

Аллахны сёзюне тынглайма – окъуйма Къуранны, 
Джорукъ этеме джашауума аны. 
Ёлгенлеге этеме дууа, 
Саулагъа береме ауаз: 
Джангыз иман-дин бла, окъуу-билим бла 
Башына эркин боллукъду Кавказ. 

Алай къутуллукъла халкъла зулмудан, 
Алай хорларыкъды шайтанны адам. 

КЁЛГЕ КЕЛГЕН 

Кесими этерик эсе да харам, 
Къыйынымы халал этсе халкъым – 
Болду. Ташха тийиб джарылса да чалкъым, 
Чалынныкъ чалыннган эсе – болду. 

СЮЙГЕНИНГЧА АНГЛА 

Бирле ёлгюнчю джашаргъа излейле, 
Бирле ёлгенден сора да. 
Алалла дуниягъа къыйынлыкъ келтирген. 

ДЖАШАЙДЫ, ДЖАШАРЫКЪДЫ МИЛЛЕТИМ 

Халкъымы саны миллион болгъан кюн, 
Экиге бёлюннген Къарачайым-Малкъарым бир болгъан кюн, 
Джазыууна бий болгъан кюн, 
Башына эркин, Джуртуна ие болгъан кюн, 
Аллахны Сёзюн Анаяса этиб, 
Алай джашаб тебреген кюн, 
Ким болса да, келиб къабырыма, 
Былай айтыб бир къычырса: 
«Эй, Аллахны къулу, Лайпанланы Билал! 
Хаджи эмда Шайыр, 
Умметчи эмда Миллетчи, 
Халкъы-къаууму ючюн джанын къурман этген, 
Муратына джетмей, джюреги джарылыб ёлген, 
Бу кюнню келтирир ючюн къазауат этген, джихад этген, 
Эшит: 
Къарангыны хорлагъанды джарыкъ. 
Джюрекле толгъанла нюрден. 
Адамла айталла бирден: 
Ля иляха илляллах 
Мухаммадун расулулллах. 

Эшит: 
Сау-эсенди халкъынг: 
Сыйы, намысы, адети бла 
Ата джуртунда джашайды, 
Ана тилинде сёлешеди, 
Бир Аллахха этеди къуллукъ, 
Бир Аллахха бойсунады джангыз, 
Аллах буюргъанча джашайды, 
Ангысы, билими, саны да барады ёсе. 

Эшит: 
Таулучукъла ёсюб-ёсюб джетгенле. 
Къан дертни джууабларын этгенле, 
Къурагъанла Алан къралны джангыдан. 
Къалтырайла ит джыйынла джанлыдан. 

Учуб баргъан акъ къушча, Минги Тау, 
Джашил байракъдан, къанат къагъа, къарайды. 
Мингини башындан а Джангы Ай бла Джулдуз – 
Джангыз Терекге да, 
Къадау Ташха да, 
Къазакъ Бёрюге да, 
Азат тёлюге да – 
Нюр чача, джол ача къарайды. 

Сын ташынгда да – Джангы Ай бла джулдуз, 
Тау башында да – Джангы Ай бла джулдуз. 
Китабда, байракъда да – Джангы Ай бла джулдуз. 
Кёкде да, джюрекде да, тёгерекде да – 
Аны джарыгъы, нюрю, къудурети. 

Сауду, Билал, сауду миллетинг. 
Иман бла, къууанч бла, насыб бла, хорлам бла 
Джашдан джаш бола, башдан баш бола, 
Джашайды, джашарыкъды миллетинг. 
Рахат болсун кёб къыйналгъан джюрегинг. 

САУЛА, ЁЛГЕНЛЕ ДА БУРАЛЛА ЧАРХНЫ 

Сал басхычха салыб, 
Саула ёлюкню алыб баралла. 
Огъесе, 
Ёлюкмю алыб барады сауланы? 

Ёлгенле къоймайла бизни. 
Бир-бирде аланы ауазларын эшитебиз, 
Кеслерин да кёребиз. 
Чакъыралла, тарталла кеслерине бизни ала. 

Ёлгенле тынч джашаргъа къоймайла сауланы. 
Саула да бузалла ёлгенлени тынчлыкъларын: 
Ёлгенлени ызларындан сёз этиб, тюрлю-тюрлю айтыб, 
Рахат джукъларгъа къоймайла къабырда. 

Саула бла ёлгенлени, 
Дуния бла ахратны 
Байлаб тургъан бир таша кюч барды. 

Ол кёкден эннген Китаблада да, 
Бурху адам джазгъан затлада да 
Кёрюнеди. 

Ёлгенлени ызындан саула, 
Сауланы ызындан ёлгенле 
Тизилиб кетиб баралла. 
Ёлюкле – унутулгъан саула, 
Саула да – тирилген ёлюкле. 

Тарих чарх бурулады – 
Орнунда, ызына, аллына... 
Ёлгенле, саула да тарталла, буралла аны: 
Ёлгенле – артха, саула – алгъа; 
Саула – артха, ёлгенле – алгъа; 
Ёрге-энгишге, энгишге-ёрге; 

Бурулады чарх 
Бу дуниядан ахратха дери, 
Къалюбаладан ахырзаманнга дери; 
Джерден джулдузлагъа дери. 

Тюбдегин баш эте, 
Башындагъын тюбюне тюшюре, 
Дуния кёзюудю дей, 
Бурулады чарх. 

Ёлгенле, саула да тарталла, буралла аны. 
Къызгъан чарх да бурады аланы. 
Бурулуу – джашауду, тохтау – ёлюм. 

Бурулады чарх, буралла чархны 
Ёлгенле, саула да. 

КЯЗИМ. ИСМАЙЫЛ . КЪАЙСЫН 

Къарачай-Малкъар халкъны барлыгъына, бирлигине, 
Шайыр да аны къулу, келечиси эмда ёкюлю болгъанына 
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама: 
Кязим. Исмайыл. Къайсын. 

Къарачай-Малкъар тилни барлыгъына, бирлигине, 
Шайыр да аны къулу, бийи, келечиси, ёкюлю болгъанына 
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама: 
Кязим. Исмайыл. Къайсын. 

Къарачай-Малкъар джуртну барлыгъына, бирлигине, 
Шайыр да аны къулу, иеси, келечиси, ёкюлю болгъанына 
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама: 
Кязим. Исмайыл. Къайсын. 

Керти Сёзню, Иги Сёзню, Эркин Сёзню 
барлыгъына, бирлигине, ёлюмсюзлюгюне, 
Шайыр да аны къулу, бийи, келечиси, ёкюлю болгъанына 
Хакъ кёлюм бла ийнаныб, айтама: 
Кязим. Исмайыл. Къайсын. 

РАЗЫМА 

Джауумча джаууб, сингиб, тас болуб кетерге разыма 
Туугъан джерим кёгериб, тиллениб джашнар ючюн. 
Мен кёкледен, мийикледен энерге разыма 
Джуртуму терегинде, кырдыгында джашар ючюн. 

СЮЙМЕКЛИК КЕТСЕ... 

Джау джуммакъ бла эт кесек – 
Ма тиширыу. 

ХАЛКЪ КЁЗ БЛА КЪАРАСАНГ 

1 
Семизлик малгъа джарашады, 
Адамгъа уа – огъай. 
Субай къызланы, сингир джашланы 
Юлгюге тутханды Къарачай. 

2 
Дин киргинчи да, бегигинчи да 
Халкъда джюрюгенди адет-тёре. 
«Ахрат азабдан да дуния намыс кючлю», 
«Намыс болмагъан джерде насыб болмаз» - 
Намысны халкъ алай тутханды ёрге. 

ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕК 

Алайсыз да кёб эди душман, сатлыкъ, 
Энди джюрегим да къошулгъанды алагъа. 
Айтханымы этерге унамай, 
Той тутдуруб турады джаулагъа. 

Мен анга айтама: алкъын кёбдю иш, 
Ол а излейди тохтаргъа, тынчайыргъа. 
Айхай, Керти Сёз, файгъамбар сёз келмейди, 
Джюреги джарылмаса, шайыргъа 

Халкъ къайгъысы, къыйынлыгъы, бушууу 
Ашай-ашай, бошайдыла джюрекден. 
Дагъыда чыдаргъа, хорларгъа юренеме 
Ата джуртда Къадау Ташдан, Терекден. 

Джарылгъан джюрекден тууады назму, 
Ташны джарылгъанындан чыкъгъанча зыгыт. 
Джуртну Ташын, Терегин да къоруулар ючюн 
Болургъа керекди джети къат джигит. 

Ёзге къадаргъа джокъду мадар: 
Болджал джетди – тохтады джюрек. 
Къалды сыфаты – Таш бла Терек. 
Сын-сураты да – Таш бла Терек. 

Джашауу къалды Ташха, Терекге. 
Сакъ болугъуз, кёлге, джюрекге. 
Сакъ болугъуз Ташха, Терекге. 

КИММЕ МЕН? 

Тюлме Гъарб поэти, 
Тюлме Шаркъ поэти, 
Тюлме Халкъ Поэти, 
Хакъ Поэтиме мен. 

БИЛЕМЕ 

Меннге не джетмегенин билеме: 
Иман, иеги эмда акъкъанат иги сёз. 

Ёмюрюм аланы излейме, 
Ёмюрюм аланы тилейме, 
Табалмай, къыйналады джюрегим. 

Аны ючюн учалмайма кёкге, 
Аны ючюн джокъду меннге тынгы-тынчлыкъ, 
Аны ючюн мыдахла Ташым, Терегим. 

ЭМ УЛЛУ КЪУУАНЧ 

Сау-эсенг эсенг, башынга эркин эсенг, 
Хастанеде, хаписде тюл эсенг, 
Халкъынг-джуртунг бар эсе, 
Сора, тарыгъыб, 
Бедишлик болма, 
Эркиши бетинги джойма, 
Аллахны да чамландырма. 

Джаша, джашаудан къууан. 
Тюзлюк, эркинлик ючюн кюреш, сермеш. 
Сау адамгъа андан уллу насыб къайда? 

Аллах берген 
Дининг, иманынг ючюн, 
Умметинг, миллетинг ючюн, 
Саулугъунгдан, заманынгдан, джашауунгдан 
Кёзюусюзлей бошагъан эсенг да – 
Сокъуранма. 
«Сау бол» демей да къоярла – 
Аны ючюн да къыйналма. 

Аллах кёргюзтген джолгъа – Хакъ джолгъа тургъан эсенг, 
Джашауунгу Аллах буюргъанча къургъан эсенг, 
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да хазыр болгъан эсенг – 
Сора сенден насыблы къайда? 

Анала кетелле – Ана тил къалады, 
Атала кетелле – Ата джурт къалады, 
Адамла кетелле – Миллет къалады, 
Шыйыхла, файгъамбарла да ёлелле, кетелле – 
Ала джайгъан керти дин къалады. 

Биз да ёллюкбюз, кетерикбиз. Къаллыкъды 
Иги иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз. 
Бизге эм уллу къуанч, насыб болургъа керекди 
Халкъ ючюн, Адам ючюн кюрешибиз.

ДЖОЛГЪА ЧЫКЪГЪАНМА 

Бутну-аякъны ат этиб, 
Билекни-къолну къанат этиб, 
Джолгъа чыкъгъанма ант этиб. 

Джети къат джерге киргенме, 
Джети къат кёкге джетгенме – 
Ауругъан халкъыма дарман излей, 
Джер-Кёк чекледен ётгенме. 

Джети къат джерге киргенме, 
Джети къат кёкге чыкъгъанма – 
Кёк-Джер китабын окъуй-окъуй, 
Джан-Сан китабын джазгъанма. 

Айырылсам да Джуртдан, Халкъдан, 
Айырылмагъанма Хакъдан. 
«Сокъур элге кирсенг – кёзлеринги къыс»,- 
Дегендиле акъылманла. 

Къысар орнуна кёзлерими 
Сокъурланы сау этдим, 
Къралны кесиме джау этдим. 

Сокъур сюйген – сау кёз. 
Мен сюйген а – Нарт Сёз – 
Керти Сёз – Иги Сёз – Тюз Сёз: 
Кёз джарыгъым олду мени, 
Байлыгъым да олду мени. 
Байрагъым да олду мени. 

Атымды, къанатымды Сёз. 
Джамчым да, къамчим да – Сёз. 
Иги Сёз Аллахданды, Аллахды. 
Имансыз кърал, ибилис джорукъ 
Аны ючюн сюймейди шайырланы. 

Башларын къойсала да палахха, 
Сёзню игисин, тюзюн, кертисин 
АйтханлА, айталгъанлА 
Мёлекледен да джууукъдула Аллахха. 

Тёнгегими джерге кёмдюм, 
Джанымы кёкге ийдим. 
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню – 
Барын сынаргъа сюйдюм. 

Кесиме шыйыхча да кёрюндюм, 
Джазгъа, къачха да керилдим, 
Къууанчха, бушуугъа да берилдим, 
Кёзбау затлагъа да терилдим. 

Алай а, шайтаннга хорлатмай, 
Бутну-аякъны ат этиб, 
Билекни-къолну къанат этиб, 
Джолгъа чыкъгъанма ант этиб. 

Ата джурт, Ана тил къазауатлагъа къошулдум, 
Тюзлюк хорлар деб, къызына. 
Джер-Кёк чекледен ётдюм, 
Аллах болушур деб, къызына. 
Ауругъан халкъыма дарман табмай, 
Къайытмазлыкъма ызыма. 

ДЖАШАУУМ-ДЖАНЫМ – 
МАЛКЪАР-КЪАРАЧАЙ 

Кюнюнг, Айынг...анда...тутулуб... 
Кесинг а келгенсе бери... къутулуб 
Таджалдан, аджалдан. 

Эки джылдан 
Викинглени тиллерине, адетлерине да 
Тюзелликсе дейле. 
Тенгиз толкъунлагъа тау башлагъача, 
Тенгиз къушлагъа да тау къушлагъача 
Юренниксе дейле. 

Эки джылдан элли боллукъду джылым. 
Джетмесе, сабыр болса аджалым, 
Джюрек джарадан хапар айтыр – таб. 
Джарылгъан джюрекден акъгъан къан – китаб. 
Бу назму тизгин – къан илипин, 
Джюрекден бошагъаным ючюн. 

Керилгенме эки джуртну арасында: 
Тёнгегим – мында, джюрегим – анда. 
5642 мийикликден 
Тенгизни тенглигине тюшгенме мен. 

Киргенча болгъанма джерге – 
Мийик джуртума къарайма ёрге: 
Минги Тауум агъарады тёрде. 
Туугъан джерге не джетер Джерде?! 

Барады джашау, барады заман. 
Тау башында сюеледи адам. 
Кетеди джашау, кетеди заман. 
Тенгиз джагъада сиреледи адам. 

Кёзлери узакъгъа кетгенле чыракъ. 
Джукъланнганды джюрек деген чыракъ. 
Кёзлери – тутулгъан Кюн, Ай. 
Не узакъдады Малкъар-Къарачай. 

Къайсы дуниядады Малкъар-Къарачай? 
Къайсы ёмюрдеди Малкъар-Къарачай? 
Къарагъан кибик къалюбаладан, 
Къарайды тенгиз джагъадан адам. 

Къалюбаладан къараб ахырзаманны кёрген кибик, 
Сора къатыб, сын болуб къалгъан кибик, 
Сиреледи адам: саумуду, шаумуду? 
Джуртсуз, халкъсыз джашау, сора, джашаумуду? 

Биледи халкъ, биледи инсан: 
Джурт бла адам – тёнгек бла джан. 
Джурт бла халкъ – ала да алай. 
Джашауум-джаным – Малкъар-Къарачай. 

Кёб къарагъандан, кёб сакълагъандан 
Тенгиз джагъада сын болуб къалгъанды адам. 
Ставангерде кёрлюксюз аны, 
Кёргенлей танырыкъсыз аны. 

Тенгиз толкъунла да айтырла хапар, 
Тенгиз къумла да айтырла хапар, 
Тенгиз къушла да айтырла хапар, 
Назму тизгинле да айтырла хапар. 
Джукъ айталмазлыкъ ол кесиди джангыз. 

Сын болуб сиреледи ол. 
Ёмюрлени кёреледи ол. 
Тенгизни, тауланы да кёреди ол. 
Эски джуртну, джангы джуртну да кёреди ол. 
Эки дунияны да кёреди ол. 
Кёб затны кёреди, сезеди, биледи ол. 
Кёб затха тюшюннгенди ол. 
Ай медет, тебер онгу джокъду – 
Сын болуб бошагъанды ол. 

КЮРЕШИРИКМЕ 

Муслиманма, тюркме, кавказлыма – 
Сыйрат кёпюрледен келгенме ёте... 
...«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу къан»,- деб, 
амантиш итле хахай эте, юре, 
джол кёргюзтюб кюрешгенле джаулагъа. 
Мен а, таяныб къаялагъа, таулагъа, 
Сермешгенме диним ючюн, халкъым ючюн, джуртум ючюн: 

Ёлсем – джигитле бла, шейитле бла болурма деб, 
Къалсам – сыйым-намысым бла къалырма деб; 
Ёлсем да – муслиманлай, адамлай ёлюрме деб, 
Иман бла ёлюрме деб, 
Джашасам да – муслиманлай, адамлай джашарма деб, 
Иман бла джашарма деб, 
Сермешгенме, сермешеме, сермеширикме, 
Джан чыкъгъынчы аямай кюреширикме – 
Уллу Аллахны буйругъуду ол. 

ТЫШЫНДА ИЧГИ САГЪЫШЛА 

Тик къабыргъада орналгъанды юйюм. 
Тюб къаты – таш, баш къаты – агъач. 
Таш, Терек бергенле бу джерге да сюйюм, 
Эсими къанатларылла бушуу бла къууанч. 

Таш бла Терек – юйюм, бачхам эмда кёлюм. 
Туугъан джуртум, тургъан джуртум да – Таш бла Терек. 
Ала сау болуб, манга джокъду ёлюм, 
Ташха, Терекге да ушайды кёлюм. 

Таш бла Терек – джуртум, эсим, тарихим – 
Назмума, китабыма да болгъансыз ат. 
Таш бла Терек – баш бла джюрек – 
Ангыма, эсиме, сёзюме да болгъансыз къанат. 

Таш бла Терек – джан бла тёнгек, 
Кёк бла Джерге этеме сизни аманат. 
Джуртуму Тереги, Ташы, Тауу, Сууу да – Минги. 
Алалла таулуну да Минги этген керамат. 
Минги халкъым, Минги тауум, Къадау ташым, Терегим – 
Барыгъыз да уллу Аллахха аманат. 


Таш бла Терек, Таш бла Терек – 
Юй да, бешик да, сын таш да бола келгенсиз. 
Чыдамлылыкъгъа, къыйынлыкъланы хорлай джашаргъа, 
Юрете да келгенсиз. 

Эсге тюшюб Ташым, Терегим, 
Къазакъ бёрюча улуса джюрегим, 
Къарайма бачхада ташха, терекге – 
Асыу болалла ала да джюрекге. 

Мени – нарт улусун – викингле джуртуна 
Къыйын къадарым келтиргенди. 
Алай а, Аллах, дагъыда, джазыкъсыныб, 
Джуртума ушаш джуртну бергенди. 

Тёгерек андача ташды, агъачды, тауду, 
Тенгизи – артыкълыкъгъа. 
Тёзмей джуртда терсликге, зорлукъгъа 
Джарылгъан джюрегим, келтиргенди бери. 

Джюреги джарылгъан къарачайлыладан бири 
Викингле бла джашаргъа кюрешеме, 
Викинг тилде джаншаргъа кюрешеме, 
Нарт тилде уа кеси кесим бла сёлешеме. 

Была да, бизнича, 
Таш башында джашау этген бир халкъ. 
Башхалыкъ а – 
Была иелле джуртларына, 
Была иелле джазыуларына, 
Барды къраллары, къраллыкълары – 
Барды насыблары. 

Къралларындан къоркъмайла была, 
Джуртларындан сюрюлмейле была: 
Кёллери, бетлери да – джарыкъ. 
Джокъду мында насыбсыз, джазыкъ. 

Ким, не къоймайды 
Бизни халкъгъа да джашаргъа былача? 
Ким, не къоймайды бизни халкъгъа да 
Джуртуна, джазыууна болургъа ие? 

Ким, не къоймайды 
Бизни халкъгъа джазыуун кеси джазаргъа? 
Билебизми аны? Билебизми аны? 

Биле эсек, 
Къутулур амалла нек этмейбиз? 

КЪАЙДАМ 

Бу дуния адамгъа салгъан джараны 
Ол дуния да эталырмы сау? 

ИССА ФАЙГЪАМБАРНЫ ТУУГЪАН КЪУУАНЧЫ 

Шахарны арасында бир бау къурдула. 
Бир эшек бла талай къойну ары урдула. 
Исса файгъамбар быллай бауда туугъанды деб, 
Сабийлеге хапар айтыб турдула. 

Мен да джюрюучю болдум алайгъа, 
Тансыкъ болгъандан Къарачайгъа. 
Хазна чыкъмаучу юйден эшикге, 
Келиб къараучу болдум къойгъа, эшекге. 

Элим – Къызыл-Къала – тюше эсиме, 
Джубанч-къууанч табдым кесиме. 
Исса файгъамбаргъа да салдым салауат. 
Халкъым, Джуртум уллу Аллахха аманат. 
Ставангер 24. 12. 2003 

АДАМ БОЛУРУНГ КЕЛЕ ЭСЕ, СЕН... 

Табигъатны бир кесегибиз биз да – 
Аныча тюрлене джюрегибиз, кёлюбюз да. 
Алай эсе, табигъатны сакъларгъа юрен. 
Андан джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да юрен. 

Кёзюнгю, кёлюнгю да табигъатха къарат: 
Джай, къыш да кёгергенлей турады нарат. 
Ол ташда, къаяда да ёседи. 
Агъачсыз джурт – къаратонду, кёседи. 

Агъачдан юрен сюерге джашауну, 
Берекети болургъа ёзенни, тауну. 
Болургъа джашиллик да, ариулукъ да, 
Берирге таза хауа, саулукъ да. 

Джашасанг, ёлсенг да болурча керек, 
Джашагъаннга, ёлгеннге да болурча керек. 
Адам болурунг келе эсе, сен 
Юрен табигъатдан – Ташдан, Терекден... 

КЪУТХАРЛЫКЪДЫ АДАМНЫ, ДУНИЯНЫ 

Ташчы ауур ташны кёлтюрюб, 
Хунагъа джарашдыргъанча, 
Не да чыбыкъны ууадых этиб, 
Эмен къазыкъгъа бургъанча, 

Этгенча хуна, эшгенча чалман, 
Ташдан, агъачдан этгенча буруу, 
Ишлегенча мал орун, не кёб къатлы юй, 
Не да къала – мен да алай 
Кюрешеме джарашдырыб назмуму. 
Малгъа, сабаннга, кюз ишлеге 
Къарагъанча къарайма джазыучулукъ ишге. 

Не башхасы барды къаламны 
Къойчуну таягъындан не да 
Къаладжюкден, чалкъыдан, къамадан? 

Иги сёз халал къуллукъ этеди адамгъа, 
Анга къанат да, ёкюл да, дарман да бола; 
Аны иги ишге кёллендире-таукеллендире; 
Бушуу кюн – къайгъы сёз бола, 
Къууанч кюн – джыр, ийнар, орайда бола. 

Зулмугъа къаршчыны - къамасыды ол, 
Тюзлюкню оюлмазлыкъ къаласыды ол. 
Сёз берген, сёз тауусхан, сёзюне керти болгъан – 
Хар не да байламлыды сёз бла. 
Сёздю бизни табигъатха баш этген, 
Башха джанладан айыргъан олду. 

Ёлгюнчю бизни блады сёз. 
Биз кетсек да къалады сёз. 
Кёзюнден-къашындан алгъа, 
Сёзюне-башына къара дейдиле. 

Ариу сёз, иги сёз, керти сёз, нарт сёз дейдиле, 
Къураннга да – Аллахны Сёзю дейдиле. 

Минг кере айтханма эмда къайтарама: 
Иги сёз – Аллахды. 
Аллахданды иги сёз. 

Олду бизни адам этген, алгъа элтген. 
Олду бизни тамгъабыз, белгибиз, байрагъыбыз, орайдабыз. 
Иги сёз, Керти сёз, Тюз сёз 
Къутхарлыкъды адамны, бютеу дунияны да. 

КЕРТИ НАЗМУЛА 

Джангы назмула, джанлы назмула, эркин назмула. 

Бойсунууну, къулланыуну билмеген, 
Къулну, бийни арбасына минмеген, 
Къулну, бийни арбазына кирмеген, 
Аланы халилерине, сыфатларына кёчмеген 
Ёзден назмула. 

Зулмуну, ётюрюкню кёрюб болмагъан, 
Итлени, амантишлени кёрюб болмагъан, 
Имансыз джорукъну, къралны кёрюб болмагъан, 
Харамны, гюнахны кёрюб болмагъан, 
Къуран аятлагъа ушаш Керти назмула. 


Зорлукъ этмеген, зорлукъ да этдирмеген, 
Джер, джюген, ауузлукъ, кишен билмеген, бичилмеген, 
Бир Аллахдан башхагъа къуллукъ этмеген, 
Малаикге ушаш, 
Учуб джюрюген Кёк-Джер джанла – Боракъ назмула, 
Хакъ-Халкъ деген келечи, ёкюл джанла – акъ назмула. 

АНАСЫНА КЪАРАБ, БАГЪАЛАТ КЪЫЗЫН 

Бу ариулукъгъа къара,- дедим,- гёбелеккени кёрюб. 
Ёмюрлени теренинден ауаз келди: 

- Сен аны къайдан, неден чыкъгъанына къара. 
Адетдеча, джети атасына дери тинт. 
Къызын, анасына къараб, багъалат. 

СОРУУ-СУУАЛ 

Файгъамбарла кетселе да – дин, иман къалады, уммет къалады. 
Атала кетселе да – Ата джурт къалады. 
Анала кетселе да – Ана тил къалады. 
Адамла кетселе да – халкъ, миллет къалады. 

Джигит ёлсе – джигитлиги, аты къалады. 
Джырчы ёлсе – джыры-назмусу къалады. 
Сен ёлсенг а – къаллыкъды ненг? 
Джугъунг бармыды дунияда къалырча, 
Джашагъанынга шагъатлыкъ этерча? 

Джашадынг, ёлдюнг ким ючюн, не ючюн? 
Кимге, неге къулландынг, табындынг? 
Не ат бла келдинг дуниягъа? 
Не бет бла кетесе дуниядан? 

Сабийлеринги иманда ёсдюрдюнгмю? 
Халкъ-джурт ючюн кюреширикмилле ала? 
Аллах-Адам дей билликмилле ала? 

Не алдынг дуниядан сен? 
Не къалды дуниягъа сенден? 
Къара кючлени хорлар ючюн не этдинг? 
Джашау ёлюмню хорлар ючюн не этдинг? 

Халаллыкъ, Игилик баш болур ючюн не этдинг? 
Адамлыкъ, ёзденлик баш болур ючюн не этдинг? 
Шайтанны хорлар ючюн не этдинг? 
Адамны къутхарыр ючюн не этдинг? 
Аллах-Адам къууанырча не этдинг? 
Джаннетге эшик ачар ючюн не этдинг? 

Тюз джашагъанынга кимди шагъатынг? 
Бармыды сени дуниянг, ахратынг? 

ДЖАНГЫДАН ТЮШЮНДЮМ 

Узуну он къарыш, 
Кенги да беш къарыш болгъан 
Чексиз уллу намазлыкъгъа кириб, 
Дуниягъа, ахратха этеме сагъыш, 
Этеме тилек, этеме алгъыш, 
Аллах къабыл этер эсе уа деб. 

Намазлыкъды дунияда джаннет айрымкан. 
Олду бизни харамдан, гюнахдан айыргъан, 
Чексиз нюр къудретге джууукълашдыргъан – олду, 
Кёлню-джюрекни тазалагъан – олду. 

Ибилис джорукъ бизни джуртубуздан, 
Юйюбюзден, мюлкюбюзден да айырыб, 
Тутмакъ этиб ёлюмге сюргенде да, 
Эсге келмезлик азабла бергенде да, 
Айыралмагъанды бизни имандан, Аллахдан. 

Ибилис джорукъдан ёлюб къутулгъан да 
Кесин насыблыгъа санагъан заманлада да, 
Шайтан: «адамны тобукъландырдыкъ, хорладыкъ, 
Аллахындан айырдыкъ» деб, тургъан заманлада да, 
Аллай къыйынлыкъда да 
Дин, иман баргъанла бегигенден бегий. 

Сюргюнде ёлген 22 минг сабий 
Харам джукъудан уятханды бизни. 
Энди не уллу къууанч, бушуу да – 
Не уллу сынау да – 
Аллахдан, имандан айырмазла бизни. 

Къыйынлыкъла юретгенле бизни 
Иман бла джашаргъа, ёлюрге да. 
Аллахы, иманы болгъаннга – 
Ёлюм джокъду. Сынадыкъ, англадыкъ. 

Аллахы, иманы болгъан адам 
Къутхарады кесин да, халкъын да. 
Аллахы, иманы болгъан 
Къалалады Адамлай, Халкълай. 

Джангыз Аллах айтханча джашагъан 
Хорлаялады къара кючлени – зулмуну, зорлукъну.... 
Халкъымы джазыуун эсге тюшюрюб, 
Бу затлагъа джангыдан тюшюндюм. 

НЕ ЁЛ, НЕ ТИРИЛ 

Биягъы мен кече арасында уяндым. 
Ызыма джукъларгъа уллу Аллахдан уялдым. 
Тёленмеген борчларым тюшдюле эсиме, 
«Ёлюб джаратылгъан», «саудан ёлген» деб, урушдум кесиме. 

Ёлюм джууукълашыб келед – къарасам, 
Мени уа – тёленмей тургъан намазларым, оразам... 
Атаны-ананы-эгечни-къарнашны аллында борчум, 
Джууукъну-тенгни-хоншуну-тийрени аллында борчум, 
Элни-миллетни-умметни аллында борчум, 
Аллахны-Адамны аллында борчум. 

Мен а – харам джукъугъа бериб кесими... 
Гюнахлы сагъышлагъаь ийиб эсими... 
Дуния малгъа алданыб, терилиб... 
...Джаным чыкъмазмы къыйналыб, термилиб?! 

Мен а – унутуб Аллахны-Адамны; 
Мен а – унутуб сыйны, адетни, 
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмай, 
Кетгенледен, келликледен да къоркъмай; 

Мен а – тынчлыкъ излеб джаныма, джюрекге, 
Оноуну тутдуруб чархыма-тёнгекге, 
Къарамай джерге, Кёкге, тёрт джаныма, 
Ырысламай саулугъума, тёрт саныма, 

Турама кеси-кесими этиб джалкъау: 
Белим эсе – белкъау, тилим эсе – тилкъау; 
Сезимим-сёзюм-ишим да – джарты, 
Окъууум-билимим-иманым да – джарты. 
Баш сакълаб, джан сакълаб айланама. 
Джулдуз-ланама, Кюн-ленеме, Ай-ланама, 
Бош затлагъа, учуз затлагъа къууанама, 
Ибилисге, шайтаннга алданама, къулланама. 

Зулму джорукъгъа, имансыз джорукъгъа турмайма къаджау, 
Халкъымы тутхан, сюрген, къыргъан къралгъа да салама махтау, 
Андан табама, алама, амантишча, саугъа эм ашау. 
Ма былай барады, ётеди джашау. 

Джарлы халкъым къалгъанды Къарчасыз, имамсыз, джакъсыз. 
Бюгюн соялла аны сауутсуз-бычакъсыз. 
Кесибиз да бола барабыз джаныуар, хайуан. 
Тюзюн, кертисин айтхан да хазна джокъду Адам. 
Хакъ джолну, Хакъикъат джолну баргъанла аз. 
Хакъ ючюн, адам ючюн сермешгенле, ёлгенле аз... 

...Кече арасында титиреб уяндым. 
Ызыма джукъларгъа Аллахдан къоркъдум, уялдым. 
Тёленмеген борчларым тюшдюле эсиме: 
«Не ёл, не тирил»,- дедим кеси кесиме. 

ТАУ БАШЫНА ЧЫГЪАРГЪА ИЗЛЕЙМЕ 

Хар ким бирер тюрлю кёз бла, мурат бла 
Къарайды тау тёппелеге. 
Тау башына чыгъаргъа бары да излейле, 
Алай а, не акъыл бла? 

Ким – мийикден къарар ючюн, 
Ким – атын айтдырыр ючюн, 
Ким – къарыуун, кишилигин сынар ючюн, 
Ким – тенглерин сынар ючюн. 

Таза, мийик тау тёппелени кёрсем, 
Алагъа чыгъарым келеди мени да. 
Не ючюнмю? Аладан 
Дуниягъа азан къычырыр ючюн. 
Джангыз да аны ючюн. 

ДУАЛА 

Сеннге, 
Кёз тиймесин, сёз джетмесин деб, 
Адамдан, джинден заран джетмесин деб, 
Дуа орнуна джазама бу назмуну. 

Сен аны окъу – 
Къоба туруб да, джата туруб да. 
Дуа этиб, бойнунга такъ, 
Азбар этиб, джюрегингде тут. 

Эрине эсенг а алай этерге, 
Меннге кел да къал. 
Мен кесим окъуй турурма аны сеннге, 
Ол заманда ол артыкъ да хайырлы болур. 

Алай а, эм керекли, эм иги дуа – кесингсе сен: 
Мени джаныма джарагъан дуа, 
Кёзюмю къаратхан, кёлюмю кёлтюрген дуа. 

Сенсе мени Аллах джазгъан дуам. 
Тагъыл бойнума, джашын къойнумда – 
Кишиге да кёргюзтмейим сени. 
Ол заманда кёз, сёз да джетмез. 
Сен мени сакълаб, мен сени сакълаб, 
Джашайыкъ алай. 

СЕНДЕН АЛГЪА ЁЛЕЙИМ 

Тогъуз ай керекди сабий тууар ючюн. 
Уллула окъурча китаб джазар ючюн, 
Кёбюрек заман керек болур. 

Сабий ёсюб, халкъына джарар ючюн 
Акъыл-балыкъ болургъа керекди. 
Дагъыда кёб зат керекди – 
Ангы-эс, фахму-билим, саулукъ-кюч дегенча. 

Алай а эм алгъа ол 
«Аллах-Адам», «Халкъ-Джурт» дей, билирге керекди. 
Назмучу да алайды. 

Назмучуну сезимине-сёзюне бешик джыры: 
«Белляу-белляу бёлейим, 
Шийир болуб кёрейим, 
Халкъгъа джараб кёрейим. 
Сенден алгъа ёлейим». 

ДУУАДАКЪ – АКЪ ДУУА 

1 
Дууадакъны кёрсем, 
Акъ сёзюмю-назмуму дууа этиб, 
Аны ол чыммакъ, сыйдам, узун, ёхтем бойнуна 
Тагъарым келеди 

2 
Къара сууну, Къара кёлню, Къара тенгизни, 
Къара ташны, Къара джерни юсюнде 
Акъ дууача кёрюнеди дууадакъ кеси да. 

Табигъатны къара кюнден сакълагъан акъ дууады дууадакъ. 
Дунияны къара кючледен сакълагъан акъ дууады дууадакъ. 
Джерни-Кёкню акъ дууасы – дууадакъ. 
Джашауну акъ дууасы – дууадакъ. 

Дууадакъ – акъ дууа. 

АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ 

Къанатлыла къанатлылача, 
Джыланла джыланлача, 
Хайуанла хайуанлача. 
Джаныуарла джаныуарлача, 
Терекле тереклеча – 
Алагъа буюрулгъаныча, 
Бирер тюрлю джорукъ бла 
Джашайдыла. 

Джангыз адамды 
Бир масхабха, бир джорукъгъа сыйыныргъа унамагъан, 
Джаратхан Аллахына тынгларгъа, бойсунургъа унамагъан. 

Олду сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан да; 
Олду къанатлыгъа, джыланнга, чабакъгъа, джаныуаргъа да ушагъан; 
Олду файгъамбаргъа, малаикге да ушагъан; 
Олду иманлы да, шайтанлы да. 

Олду ангысы-эси, фахмусу-билими бла 
Дунияны къурутургъа кюрешген; 
Ангысы-эси, фахмусу-билими бла 
Дунияны къутхарыргъа кюрешген да олду. 

Аны джети къат джюрегини 
Хар бир къаты 
Бирер тюрлю Тейриге табынады: 
Демлешелле, кюрешелле, сермешелле 
Чырт тохтаусуз бир-бири бла ала. 
Ол ич къазауатны тышына чыкъгъаны да болады. 

Алай башланалла дуния урушла, къазауатла да. 
Алай джууукълашады ахыр кюн, ахырзаман да. 

Джюрекни шайтан къаты 
Джюрекни къалгъан алты къатын хорлаб, 
Кесине къошалса, бойсундуралса – 
Сора адамдан, адам улудан къалмайды хайыр. 
Адам дуниясындан, джашаудан къалмайды магъана... 

...Ахырзаманын иеди Аллах. 
Башланады соруу-сууал. 

ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ 

Эркиши «тиширыуну хорладым» деб турады, 
Артда ангылайды хорланнган кеси болгъанын. 
Дунияда сусабдан джана тургъан эркеклени барын, 
Къайтараллыкъды, къандыраллыкъды бир тиширыу къую. 
Аны табигъаты алайды – 
Тиширыуну хорлаялгъан эркиши чыкъмагъанды алкъын. 
Алай а, 
Тиширыудан къандым, тойдум деген эркиши да 
Болмагъанды, чыкъмагъанды дунияда. 

ДЖАРЫКЪ КЁЛЛЮ ИГИ АДАМГЪА ТЮБЕСЕНГ 

Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг – 
Джер тюбюнден джер башына чыкъгъанча, 
Боласа. Къайгъы, джарсыу да тайгъанча юсюнгден, 
Ауур сагъышладан къутулгъанча боласа. 

Джарыкъ кёллю иги адамгъа тюбесенг – 
Къууанаса болгъанынга сау-эсен. 
Джанкъылышча кёрюнеди джашау да. 
Иги адамгъа джетсин алгъыш, махтау да. 

Халал джюрекли джарыкъ кёллю иги адамла – 
Аладыла тутуругъу дунияны. 
Адам улуну къутхарыргъа излей эсек, 
Тёрге, оноугъа ётдюрейик аланы. 

АДАМГЪА 

Сен джаны болгъанны барына келтиресе ёлюм, 
Джаны болмагъанны да къоймайса орнунда. 
Кесинге джетсе уа къайгъы, палах, 
Ахырзаман келгенча кёресе. 

Джюзген, сюркелген, сюелген, джюрюген, учхан да – 
Бары дау айтыргъа боллукъла санга. 
Бютеу табигъат дау айтыргъа боллукъду санга – 
Сенсе кюрешген къурутуб аны. 

Сенден онглуракъ, ким болса да, биреу 
Сен табигъатха этгенни санга этсе, 
Сен нек къычырыкъ-хахай этесе? 
Сен этесе зорлукъ – санга да этелле зорлукъ. 

«Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме» - 
Дегенди файгъамбарыбыз алейхиссалам. 
Аллах келечисинден билдиргенча джаша – 
Ол заманда боллукъса Адам. 

Игилик игилик бла къайытады артха, 
Аманлыкъ аманлыкъ бла. 
Ие боллукъбуз дуниягъа, ахратха 
Джангыз муслиманлыкъ бла, адамлыкъ бла. 

Иги иннет – Иги Сёз – Иги иш – 
Тюз иннет – Тюз Сёз – Тюз иш – 
Керти джол – Хакъикъат джол – Хакъ джол – 
Аллах айтхан, кёргюзтген, буюргъан джол – 

Буду берлик кёлге тынчлыкъ-рахатлыкъ, 
Адамлыгъынга, муслиманлыгъынга этерик шагъатлыкъ. 
Буду къутхарлыкъ – ийнансанг, тюшюнсенг, 
Алай тюл эсе – дуниясыз, ахратсыз да къалгъанса сен. 

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ 

1.КИЙИК 

Къайда эсе да, 
Бёрю улугъан, шкок таууш 
Къулагъына келе да, илгендире, 
Таулада 
Къарны аягъы-туягъы бла къазыб, 
Къар тюбюнде къауданны ачыб, 
Балсытыб, отлайды кийик. 

Биледи: 
Бёрю да, уучу да джауларылла аны. 
Ёзге, тёбенледе, 
Ашларын-сууларын да табыб, 
Джылы баулада тургъан 
Хайуанлагъа сукъланмайды ол. 

Хоу, 
Къойчу, мал иеси аланы 
Джанлыдан, урудан, борандан да сакълайды; 
Аш, суу, туз да бериб, 
Багъыб, семиртиб кюрешеди. 

Алай а, не ючюн? – 
Джюнюн къыркъар ючюн; 
Кесиб, ашар ючюн 
Не багъа сатар ючюн. 

Кютю, кийик болсанг да, 
Ким болсанг да, не болсанг да, 
Къайда болсанг да, къачан болса да, 
Ёлюм келмей къаллыкъ тюлдю. 

Алай а, 
Эркинликде туугъан, ёсген, джашагъан, ёлген, 
Эркин джашауну сынагъан, билген, 
Аны ючюн хар кюн сермешген, кюрешген, 
Къаяда, тауда болса да, къыйын болса да, 
Эркин джашау этген, 
Эркинликде ёлген – 
Сеннге джетген не болур?! 

2.ЗАМАН 

Илячин - башынг бла учуб ташайды. 
Сеннге джетгени: 
Бир саниеге кёлеккеси, 
Къолунга тюшген къанат тюгю. 

Эсингде къалгъан: 
Тюрсюню, 
сызгъыргъаны, 
къанат тауушу. 

БУ ДУНИЯ 
БИЗНИКИ ТЮЛДЮ 

1 
Анам айтыучу тюшеди эсиме: 
Бу дуния бизники тюлдю. 
Къыйын кюн кёл этеме кесиме: 
Бу дуния бизники тюлдю. 

Джашагъандан джашай барсам, 
Тюшюннгенден тюшюне барама: 
Бу дуния бизники тюлдю, 
Бу дуния бизники тюлдю. 

Къайгъы, палах талайла джюрекни: 
Бизледен къаллыкъ – топракъды, кюлдю. 
Къучакълайма Таш бла Терекни – 
Бу дуния бизники тюлдю. 

Джашауну хорлайды ёлюм: 
Джана, джана джукъланныкъды Кюн да. 
Суусуз къалгъан чабакъча, умутсуз къалгъан кёлюм, 
Булгъанады: бу дуния бизники тюлдю. 

2 
Игилик аманлыкъны, Тюзлюк терсликни 
Думп эталмайла, не бек кюреше эсек да биз. 
Аманла болалла баш – 
Бу дуния бизники тюлдю. 

Къайда джинли, шайтанлы – оноуда. 
Иманы, адамлыгъы болгъан – чалдышда... 
Хайыр бар эсе да, дуадан, тилекден, алгъышдан – 
Бу дуния бизники тюлдю. 

Богъурдакъдан харамгъа, гюнахха батханла, 
Аллахларын отуз кюмюшге сатханла, 
Иманлары дуния мал болгъанла – 
Аладыла бюгюн къууанныкъ, тамбла джыларыкъ. 
Аладыла джаханим отунда кюерик, джанарыкъ. 
Бу дуния аланыкъыды. 

Огъай, 
къарыусузлукъдан айтабыз алай... 
Нек беребиз дунияны да алагъа? 
Нек дженгдиребиз къара кючлеге кесибизни? 
Нек хорлатабыз кесибизни шайтаннга? 
Нек беребиз джол аманлыкъгъа, аманлагъа? 
Бу сорууну сормазмы Аллах адамлагъа? 
Нек бошлайбыз кесибизни да, башхаланы да гюнахха? 
Не дерикбиз Къыямат кюн Аллахха? 

КЪЫЛА ТУРГЪАНДА ДА НАМАЗ 

Къадау Таш эсимден кетмейди, къыла тургъанда да намаз. 
Ол Къара ташдан къарайла Кяба эм Кавказ. 
Ол Къара ташдан къарайла: Джулдуз бла Ай 
эмда 
Джуртум, Халкъым – Малкъар-Къарачай. 

Ол тюшгенди джети къат кёкден, 
Ол чыкъгъанды джети къат джерден, 
Сынагъанды кёкню да, джерни да, 
Сынагъанды тёрню да, кёрню да. 

Джангыз Терекни дюккючю къатында, 
Къазакъ Бёрюню кючюгю къатында, 
Къуш ауанасы аны юсюнде – 
Кёб зат барды Ташны эсинде. 

Къысырмыды, ауурмуду Таш? 
Сосуркъа тууармы, туумазмы андан? – 
Аны билген джангыз Сатанайды, 
Аны билген джангыз Къарачайды. 

Бу Къара ташдан къарайла дуния эм ахырат. 
Таш-Терек ючюн этеме къазауат, 
Дуния-Ахрат ючюн этеме къазауат, 
Аллах-Адам ючюн этеме къазауат. 

Къадау Таш эсден кетмейди, къыла турсам да намаз. 
Ол Къара ташдан къарайла Кяба эм Кавказ. 
Ол Къара ташдан къарайла: джулдузу бла Ай 
эмда 
Ауалым-ахырым – Малкъар-Къарачай. 

ТАМЫРСЫЗ ДУНИЯНЫ АДАМЛАРЫ 

Терекни тамыры кесилиб тургъанын билмей, 
Бутакълары туралла кёгере, 
Чууакъ кёкге, джарыкъ кюннге узала, 
Джылы джауумгъа, чыпчыкъ джыргъа къууана. 

Чапракъланалла, тилленелле джазыкъла, 
Шууулдайла, шыбырдайла джазгъыда. 
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын 
алкъын билмейле ала – 
Къууаналла, кюлелле джазыкъла. 

Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын 
алкъын билмейле ала... 
Эшда билиб а... 
ала билмеселе ким билликди сора? 
Бутакъ тамырындан хапарсыз къалай болур? 
Тамырсыз къалгъанларын, тамырсыз болгъанларын билелле бутакъла. 

Алай а, ташада тамырладан бошагъан ёлюм, 
Ёрге ёрлеб, бутакълагъа джетгинчи, 
Бутакъла къуу болгъунчу, ёлгюнчю, 
Джашаб къалыргъа, джашаудан тояргъа излейле. 

Кюнде кюелле, джауумда джибийле, 
Къанатлылагъа уя болалла. 
Кёгетлери бла сыйлайла хар кимни, 
Джолоучулагъа кёлекке, ышыкъ болалла. 

Бишген кёгетлерин джелге да берелле, 
Терекни урлугъун джел башха джерледе себерча, 
Аладан джангы терекле ёсерча. 
Алай а, алагъа да келликди ёлюм. 

Къалюбалада огъуна тамырсыз къалгъан терекни 
Ахырзаманнга къараб тургъан бутакълары, 
Ахырзаманнга тирелиб тургъан бутакълары 
Кёб затха сагъыш этдирелле мени. 

Тамырсыз терекни бутакъларыча, 
Тамырсыз дунияны адамлары – 
Биз да кюрешебиз джашаргъа, къууаныргъа, 
Дуния джашауну къуруругъун билсек да. 

Бу дунияны ахыры боллугъу 
Джаратылгъан кюнюнде да белгили эди... 

Ахырзаман дунияны адамлары, 
Тамырсыз терекни бутакъларыча, 
Дагъыда кюрешебиз джашаргъа. 

ЮЧЮСЮН СЮЙДЮМ КЕМСИЗ 

Огъары джаным – таш, агъач, 
Тёбен джаным – суу, тенгиз. 
Тауну, сууну, агъачны – 
Ючюсюн сюйдюм кемсиз... 

Бу ючаякъ къазанда 
Къайнайд мени джюрегим. 
Кёрюнелле кёзюме 
Джуртда Ташым, Терегим... 

Къобан сууну кюсейме, 
Джаларча бола ташын. 
Джурт-халкъ деген сагъышдан 
Къазан къайнайды башым. 

ДЖАРАЛЫ ДЖУГЪУТУР. ДЖАРАЛЫ ТАШ. ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК. 

Джаралы Джугъутур 
Джаралы Ташха таяныб, 
Сорады, 
Джангыз Терекге айланыб: 

Бизни бла бошалыргъамы тебрегенди 
Бир заман, бир джашау, бир дуния? 

Тамблагъа не оноу? 

ДЖАННЫ ДАРМАНЫДЫ ИМАН 

«Джашау – аурууду, 
Дарманы уа – ёлюмдю аны...» 
Къайсы насыбсыз айтханды алай? 

Башха дарман табмай, табалмай, 
Ёлюмню излерча, тилерча, кюсерча – 
Ой алллай къыйынлыкъдан, палахдан 
Барыбызны да сакъласын Аллах. 

Ауруу бар эсе – дарман да барды, 
Эртде-кеч болса да, 
Не къыйын ауруугъа да табылады дарман. 

Не ауруугъа да биринчи дарман – иманды, 
Олду адамгъа кёл берген, тирилтген. 
Джашаргъа, ёлюрге да таукеллик берген олду, 
Джанны дарманыды иман. 

Эм къыйын ауруу а – имансызлыкъды, 
Палахла бары башланалла андан. 
Имансыз адам, имансыз кърал,имансыз джорукъ – 
Не къыйынлыкъ да келеди бизге аладан. 
Аладан да бизни къутхарады иман. 

Джашау ауруу тюлдю – сынауду, 
Адамлыкъ сыналады бизде. 
Иман бла джашагъан, ёлген – 
Адамгъа Ол саналады бизде. 

Джашау ауруу тюлдю, 
Ёлюм да тюлдю дарман. 
Умут джангыз Аллахданды – 
Джанны дарманыды иман. 

АКЪ БЁРК БЛА КЪАРА КЪАНАТЛЫ 

Акъ кийиз бёркюмю джел алыб кетгенди. 
Къутсуз, огъурсуз, сууукъ къачхы джел. 

Энди, къайда эсе да, 
Акъ кийиз бёркюмю кесине уя этиб, 
Бир къара къанатлы гурт чыгъарады дейле. 

Акъ кийиз бёркюмде къара къанатлы... 

Анам кеси къолу бла этиб, 
Акъылсыз башыма кийдирген акъ кийиз бёркюм, 
Сабий болуб, атамы ызындан 
Чалкъы чала, башымда агъаргъан акъ кийиз бёркюм... 
Акъ кийиз бёркюм бла алыб, 
Къара суудан кёб ичгенме суу. 

Гырджын умурла джерге тюшюб, 
Адам аягъы басмасын деб, 
Акъ кийиз бёркюмю сакъал тюбюме салыб, 
Кёб кере ауузланнганма. 

Бёдене балачыкъны уясы бла алыб, 
Чалкъы джетмез джерге 
Акъ кийиз бёркюме салыб кёчюргеним – 
Ол да тюшдю эсиме. 

Бешикде джукълаб тургъан сабийни 
Башына кюн ётмесин деб, 
Акъ кийиз бёркюмю кюнлюк этгеним – 
Эсиме тюшдю ол да. 

Акъ кийиз бёркню башыма кийген кюн, 
Башыма Айны къаблагъанча кёргенем. 
Бузоучу, джарым чалкъычы да тюл – 
Кесими джыйын тамада болгъанча кёргенем. 

Энди ол акъ кийиз бёркюмде 
Къара къанатлы гурт чыгъарады. 

Мен туугъанда къулагъыма азан къычыргъан къарт, 
Артда уа Хасауканы джырлаучу къарт, 
«Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз, 
Бу къан дертни джууабларын этерсиз» деб, 
Мени кёзюме къараб туруучу къарт, 
«Бёрю атарыкъ бёркюнден» деучю къарт, 

Бёркюмю алдыргъанымы сезсе, 
Ол дуниядан салыб келмезми, чамланыб? 
Кёб къыйынлыкъ кёрюб, кетген атам-анам, 
Ала уа не дей болурла манга? 

Алан садакъны такъдым бойнума, 
Хасаука шкокну алдым къолума: 
Огъай, кёлсюзлюк этиб, ёзден бетими джоймам, 
Къара къанатлыгъа акъ кийиз бёркюмю къоймам. 
Акъ дуния ючюн къара къаманы тотун ачмай къоймам, 
Къарча къаланы къара къанатлыгъа къоймам, 
Акъ тауларымы къара къанатлыгъа къоймам – 
Къан джерде къалмайды, дерт болмайды эски, 
Тимурну, Сталинни да къабырлары джарылсын эки, 
Орус патчахланы, амантиш, атажукин итлени да 
къабырлары джарылсын эки. 

Тау джумхуриет, Алан кърал да къуралыр, 
Къарачай-Малкъар байракъ да Минги Тауда чайкъалыр. 

ДЖОЛОУЧУ 

Мен – 
Ёлюрюн-къалырын билмеген бир джан, 
Боллукъдан хапары болмагъан бир джан – 
Абдез алыб чыгъама джолгъа, 
Билмейме, не сакълайды алда. 

Адамгъа, шайтаннгамы тюберме джолда, 
Игиге, аманнгамы тюберме джолда, 
Шохха, душманнгамы джолугъурма джолда, 
Джайгъа, къышхамы джолугъурма джолда – 
Билмейме. 
Хазырланыб а чыкъгъанма джолгъа: 
Сауутуму-сабамы да алыб, 
Къышхы кийимлерими да алыб. 

Джанымда хамайыл, 
Бойнумда дуа, белимде къама... 
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр болуб, 
Ата-бабам чыгъыучуча джолгъа, 
Мен да алай чыкъгъанма джолгъа. 

Къайытыргъа, къайытмазгъа да болурма: 
Башлыгъым – акъ, джамчым – къара, 
Намазлыгъым – джашил. 
Кюнюм да, кийимимча – акъ бла къара, 
Джолум, джазыуум да – акъ бла къара, 
Джангыз: умутум – джашил. 

Учхан джулдузлагъа бёлюне эсим, 
Барама. Джол бла кесим – 
Къуру экибиз болгъанча дунияда, 
Къуру экибиз къалгъанча дунияда, 
Алай кёрюне, барама кетиб. 

Чексиз Кёкню тюбюнде 
Ахыры кёрюнмеген джол... 
эмда 
Бир бурху адам, джангыз адам 
ол джолда барады кетиб, 
къайры эсе да барады кетиб... 

ЭЙ ЗАУАЛЛЫ ШАЙЫР ДЖЮРЕК 

Джелге, бораннга да чыдаб, 
Къыш чиллеге, джай чиллеге да чыдаб, 
Ташда, къаяда ёсген терекге 
Адамла этелле сейир: 
Суратха салалла, джазалла шийир. 
Мен а этеме сагъыш: 
Тюзде, ёзенде джашаргъа къоймай, 
Не къыйынлыкъ ёрлетгенди аны къаягъа? 

Къутулгъанды ол балтадан, мычхыдан, 
Мылы хауадан, салкъындан къутулгъанды, 
Хоншуланы зарлыкъларындан къутулгъанды. 

Алай а, кёбмюлле аныча къутулгъанла? 
Къайдады тюзлени, ёзенлени, кюнбетлени кючлеб тургъан чегет? 
Терекле къалгъанла анда-мында 
Кими ташха, кими къаягъа, кими таугъа илиниб, 
Чегет а – джокъ. 

Агъачны кесгенле маджалын-бийин; 
Кесгенле тюзюн, игисин, узунун-мийигин. 
Кёкге, Кюннге созулгъанны барын кесгенле, 
Агъачлы агъач къоймай, барын кесгенле. 
Къойгъанла къайда джараусузун – къынъырын, къууун, шылабын. 
Къуу агъач, къул агъач къалгъанды къуру. 
Терек, чегет болмазлыкъла къалгъанла къуру. 

Къырылгъан чегетни умуту, руху – 
Джуртда Джангыз Терек – сауду алкъын. 

Ол кюрешеди сау тереклени 
Таудан, тюзден – хар бир джерден 
Эркин джуртха къайтарыргъа, 
Ёзден чегет къураргъа, 
Сюрюлген халкъын ызына къайтарыб, 
Джуртда кърал къурагъанча Къарча. 

Къадау Ташха таяныб Джангыз Терек, 
Кеси джангыз сермешеди Джангыз Терек, 
Джуртда Джангыз Терек. 

Бир-бирде ийнамы тауусулады, къуруйду. 
Ол заманда Къазакъ Бёрю улуйду. 
Дагъыда Къадау Таш джыйдырады эс, табдырады кёл. 
Джангыз Терекни ачыуу болады сёл. 
Чегет сагъышха кёчеди джангыдан. 
Джурт-Халкъ анга багъалыды джанындан. 

Эй зауаллы шайыр джюрек – 
Къадау Таш, Джангыз Терек.

КЪАДАРЫМА РАЗЫМА 

Файгъамбарла джашагъан дунияда мен да джашадым. 
Имансыз джорукъну сюргюнюн, зулмусун сынадым. 
Хар не палахны да сынаугъа санадым. 

Манга эс Китаб да, дерс Китаб да болду Къуран. 
Джашаргъа, назму джазаргъа да юрендим Андан. 
Хакъ-Халкъ-Адам ючюн кюреширге юрендим Андан. 

Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим. 
Сынсымай, сынмай джашаргъа кюрешдим. 

Къыйынлыкъ файгъамбарлагъа да джетгенди, 
Дуниядан ала да кетгенле, 
Ёллюклерин ала да билгенле, 
Аджал базманнга ала да миннгенле: 
Файгъамбар болсала да, ала да – адам. 

Алай а, 
Алагъа нюр берген, кюч берген – 
Аллах, иман. 
Аллай иманны тилейме мен да Аллахдан. 

АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ, ТАШ БЛА ТЕРЕК 

Джуртдан келген хар бир ауазгъа 
Къууанама алай – 
Ол мени чыгъарлыкъча джазгъа, 
Узакъдача алкъын джулдуз бла Ай. 

Мен кёрмеген не къалды десем да – 
Дуния меннге бурунча джангы. 
Дохтурлагъа ийнанмайма мен – 
Джангылмагъан Аллахды джангыз. 

Буюрулгъаны чакълы джашарыкъма – 
Джарылса, къалса да джюрек. 
Джашарыкъма, джашагъан къадарда 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 

Тауум да – Минги, кёлюм да – Минги: 
Джашау дегенинг ётсе да терк, 
Ёлюмге бермезле мени 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 

Джуртдан келген хар бир ауазгъа, 
Сюйюмчюгеча, къууанама алай. 
Не къоркъуу мени сёзюме, кесиме да – 
Сау-эсен болуб, Малкъар-Къарачай. 

Джарылгъан джюрегими ичи бла саркъалла 
Джуртуму суулары – Къобан, Черек... 
Кёкден, Джерден кёл бере туралла 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 

Буюрулгъаны чакълы джашарыкъма 
Джарылса, къалса да джюрек. 
Джашарыкъма, джашагъан къадарда 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 

Къазакъ бёрюча улума, джаным, 
Къолдан келгенча, этгенбиз мадар. 
Кючюбюз джетмегеннге не этейик – 
Аллахданды умут, Аллахданды къадар. 

Аллах айтханча джашаргъа кюрешдим – 
Хакъ ючюн сермешдиле Ангы бла Джюрек. 
Къайда болсам да биргемелле мени 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 

Джюрегимделле мени 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 
Меннге ёлюм джокъду, сау болуб ала – 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек. 

Алагъа уа ёлюм джокъду, 
Аладан башланнганды джашау. 
Ала бардыла – кёлюм токъду, 
Джаратхан Аллахха салама махтау. 

Джуртдан, халкъдан айыргъанды джазыу, 
Айырылгъанем тутмагъанлай къол. 
Ёзге неге къыйналама, джарсыйма – 
Аллахданды, Аллаххады джол. 

Бу дунияда тюбемесек да, 
Ол дунияда тюберикбиз биз. 
Ташны, Терекни да, джууукъну-тенгни да, 
Аллах деген нени да, кимни да – 
Анда кёрюб къууанныкъбыз биз. 

Алай а, тюбемей къалыргъа да разыма, 
Аны ючюн къадарны турурма махтаб – 
Джангыз сиз бу дунияда къууанч бла, насыб бла, 
Ёлмей, къыйналмай туругъуз джашаб. 

Ол заманда саппа-сау боллукъду, 
Къууанчдан толлукъду мени джюрегим. 
Сизге салам айтханлай турлукъла, 
Сизге алгъыш этгенлей турлукъла – 
Сау къалыгъыз – 
Сизни бла турлукъла 
Айым, Джулдузум, Ташым, Терегим. 

ДЖАЗЫУЧУ 

1 
Не уллу, не кёб магъана барды бу сёзде, 
Кёк-Джер магъана барды бу сёзде – 
Джаз да, Джазыу да; джаз (буйрукъ), джазыу да. 

Джазыучу – джазыу – джаз... 
Джаз – джазыу – джазыучу... 

Не уллу джууаблылыкъ барды бу сёзде. 
Бизге Аллахдан келген борч, буйрукъ: 
Джаз. Джазыу. Джазыучу. 

Иманы-билими-фахмусу болгъаннга 
Файгъамбаргъача келеди ауаз: 
Окъу! Джаз! 
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны тарихин, джашауун. 
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны къайгъысын-джарсыуун. 
Окъуйма-айтама-джазама адамны-халкъны кёлюн, джазыуун. 

Джаз. Джазыу. Джазыучу. 

2 
Кёргюзтеме халкъны тарихин, джашауун. 
Айтама халкъны къайгъысын, джарсыуун. 
Джазама халкъны кёлюн, джазыуун. 
Терс джолдан, ёлюм джолдан тыяргъа кюрешеме аны. 
Керти джолгъа, къутулуу джолгъа бурургъа кюрешеме аны. 

Меннге борч салгъанды, буюргъанды Хакъ 
адамны Адам этерге, сюрюуню да – Халкъ. 
– Къалай? Не этиб? Не бла? 
– Сёз бла. Сёз – джазыуду. 

Сёз бла тюрленникди адамны ангысы-эси – 
Гюнахдан, харамдан Адам тыярыкъды кесин. 

Сёзню кючюне алай ийнанмагъан адам 
Джазыучу болаллыкъ тюлдю. 
Иги зат джазаллыкъ тюлдю. 

Китабымы, джашаууму да ахырында 
Биягъы оюмгъа къайытама – 
Хакъ Кертини айтама: 

Аллахданды Иги сёз. 
Иги сёз – Аллахды. 

АЧЫКЪДЫ КЁЛЮМ 

Кёлюмде джюзелле 
Дуадакъла, бабушла, къазла да; 
Кюнле, Айла, джулдузла, къызла да; 
Кёкле да, джер да, кемеле, къайыкъла да; 
Тенгиз чыпчыкъла, къушла, балыкъла да. 

Джюзелле чабакъла – халалы, харамы да; 
Джюзелле булутла – агъы, къарасы да; 
Акъ тау, Къара къая да тюшелле кёлге, 
Акъ суу, къара суу да къошулалла кёлге. 

Кёлюмде – джел терекден юзген чапракъла да; 
Къарангыны джарытхан джарыкъла, чыракъла да; 
Мийикле, тёбенле да; джууукъла, узакъла да; 
Чегетле, кёкенле да; наратла, бусакъла да. 

Тюш-тюн да, таша-туру да – кёлде; 
Сууаб-гюнах, джаннет-джаханим да кёлде; 
Джюрекделле-кёлделле дуния да, ахрат да: 
Нюрлю сезим да, иннет да, мурат да; 
Тюрлю сезим да, иннет да, мурат да. 

Къалтырайла кёлде джулдузла, къызла да. 
Сакълайла мени амандан ала да. 
Ала болгъан кёлге киралмайды ёлюм. 
Тенгизге, Кёкге да ушайды кёлюм. 
Кёкча, Джерча джашнайды кёлюм. 

Сюймек кёлден – кёрюб болмауну кюрешеме къыстаб. 
Эркин кёлден – къул сезимлени кюрешеме къыстаб. 
Халал кёлден – харам чабакъланы кюрешеме къыстаб. 
Бёрю кёлден – амантиш итлени кюрешеме къыстаб. 
Акъ кёлден – къара иннетни кюрешеме къыстаб. 
Тейри кёлден – имансызлыкъны кюрешеме къыстаб. 

Алаша, учуз сезимледен арытылама. 
Начасдан, харамдан, гюнахдан къутулама. 
Кюн да батады мени кёлюме, 
Танг да атады мени кёлюмден. 

Игиликге, Сюймекликге къуру да ачыкъды кёлюм. 
Джанкъылычладан, 
джанкъозладан, 
джулдузладан, къызладан толуду кёлюм. 
Игиликден, Халаллыкъдан, 
Сюймекликден, Ариулукъдан толуду кёлюм. 

Кёлюмде къара иннетге, къара кючлеге джокъду орун. 
Нартладан – 
Къадау Ташдан, Джангыз Терекден башланнган джолум – 
Тейриден башланнган джолум 
Аллахха келтиргенди. Ол джолда барама энди. 
Игиликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге ачыкъды кёлюм. 

CЮЙМЕКЛИК ТИЛИ 

Сюймеклик – 
Алахха, Адамгъа да джууабды. 
Мени бла этгенинг – 
Гюнах тюлдю, сууабды. 
Мени бла гюнахынг да – сууабды. 

Джангылычларынг да – джанкъылычлача, 
Джангылычларынг да – ангы-лычлача, 
Джангылычларынг да – джангы-лычлача, 
Бир таша дуниягъа атлауучлача – 
Хар ненг да, хар неда: 
...джан, ангы – бары да джангы. 

Санга къарасам – 
Бир джангы тилде, сан-джан тилде сёлеширим келеди, 
Джангы сёзледен джангы тил къурарым келеди, 
Бир джангы тил, сюймеклик тил – 
Аллах кеси да этерча сейир. 

Бир джангы тил, джаз тил – 
Къыз-джаш тил. 
Ол – Кёк-Джер тил – джюрек тил. 
Ол – къан-джан тил – сюймек тил. 

Биз билген тилле бла ол тил – 
джаяу бла Атлы. 
Ол тилни хар сёзю – 
Орайда, къанатлы. 

Ол тилни – хар тизгини, сёзю, харифи да нюр джана... 
Ол тилде сёлешалыкъла джангыз 
Керти сюймекликлери болгъан джер джанла. 

Ол джангы тилни – 
Адам бла Хауа джаннетде сёлешген эски тилни – 
Излейме къагъытха тюшюрюрге, 
Джазма тил этерге, 
Дуния тил этерге. 
Ол джаннет тил дуния малдан баш болур, 
Адам улу да ызына айланыб джаш болур. 
Ол тилни кючю бла, Сёзню кючю бла 
Джаннет анга биягъынлай бош болур. 

КЕРТИ АДАМЛАБЫЗ, ПОЭТЛЕБИЗ, ШЕЙИТЛЕБИЗ СОРА 

Тау сёзню – ёзден сёзню – иги сёзню хорлар кюч джокъду. 
«Джаралы джугъутургъа», «Минги Таугъа», «Джаралы Ташха», 
«Джуртда Джангыз Терекге» тыйыншлы боллукъ ёч джокъду. 

Кязим хаджиден Билал хаджиге дери, 
Джырчы Сымайылдан назмучу Къайсыннга дери, 
«Тейри адамы ангылар» деб, базыб, 
Кёк-Джер китабын кюрешгенбиз джазыб. 

Алай а, 
Халкъдан уллу, андан фахмулу 
Джокъду джырчы, назмучу, джазыучу. 

Дуниягъа нарт таурухланы, джырланы берген, 
Нарт сёзлени, джомакъланы берген, 
Тарих джырланы, сюймеклик ийнарланы берген, 
«Хасаука», «Умар» деген аманатланы берген, 
Ол аламатланы, кераматланы берген 
Халкъыбызгъа джаныбыз къурман. 

Бизге эм уллу махтау эм сый – 
Нарт халкъыбызгъа тыйыншлы болалсакъ, 
Аны джазыуун джазалмасакъ да, 
Джарсыуун, къайгъысын, къоркъууун, муратын джазалсакъ, 
Халкъны Хакъгъа джууукъ эталсакъ, 
Бизге аталгъан «Халкъ Поэти», «Хакъ Поэти» атлагъа 
Тыйыншлы болалсакъ, тыйыншлылай да къалалсакъ, 
Кертисин, тюзюн, игисин заманында, къоркъмай айталсакъ, 
Халкъыбызны келечиси, ёкюлю болалсакъ, 
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн кюреше, сермеше джашасакъ, ёлалсакъ – 
Керти адамлабыз, поэтлебиз, шейитлебиз сора. 
Керти насыбыланы бирлерибиз сора. 

ИМАНЛЫ АДАМ бла МУРДАР ПАТЧАХ 

- Неси къалгъанды сиз алмагъан аны? 
- Джаны. 

- Джанын да алыгъыз аны. 
Алыгъыз да келтиригиз бери. 

- Джаны джокъ эди аны. 
Бар эди къуру тёнгеги-саны. 
Кёмдюк джерге тёнгегин-санын – 
Кёрмедик, табмадыкъ джанын. 

- Юйдегиси бармы эди аны? 
Юйдегисинде къалгъан болур джаны. 
Юйдегисин тутугъуз, ёлтюрюгюз, 
Аны джанын табыб, бери келтиригиз. 

- Юйдегисин да туурадыкъ аны – 
Табмадыкъ джанын. 

- Китабларында болур джаны – 
Китабларын кюйдюрюгюз аны. 
- Халкъында болур джаны – 
Халкъын сюрюгюз, къурутугъуз аны. 

- Джуртунда болур джаны – 
Джуртун кюйдюрюгюз аны. 

- Аллахда болур джаны... 

- Къалай алайыкъ Аллахдан аны? 
Къайда табайыкъ Аллахны кесин да? 

Мурдар патчах адамны несин да алды, 
Джангыз джанын табалмай, алалмай къалды. 

Ёкюрдю, шашды: 
- Джокъ эсе адамны джаны, 
Нек хорлаялмайма да мен аны? 

Келдиле джанлары болгъан адамла – 
Мурдар патчахны асмакъгъа асдыла ала. 
Мурдар асылды, мурдарлыкъ а – огъай: 
Къазауат барады биягъынлай. 

КЁРЮНЮУ 

Бисмилляhир-рахманир-рахим 

Джандетли болсун Бабаланы Ибрахим. 
Джандетли болсун аны табхан ана да. 

Ол акъ сёзню, Ана тилни чыгъарды бетин. 
Фахмудан, закийден къуру тюлдю миллетим. 

Саулугъунда кёлге келгенни айталмадым, 
Нарт джортууулладан бошаб, анга къайыталмадым. 

Къайсын айтханнга не къошарыкъма дедим. 
Ол алкъын джазарыкъды, джашарыкъды дедим. 

Кетди Къайсын, Ибрахим да кетди. 
Аланы джылауларын этдим, 
Къадау Ташча, къатыб, тынгылаб, чыдаб; 
Джангыз Терекча титиреб, къалтыраб, шууулдаб; 
Къазакъ Бёрюча Кёкге къараб улудум. 
Сора, ёлюб, тирилгенча болдум. 
Кёргенча, эшитгенча болдум 
«Хасауканы» джазгъан шыйыхны да, 
Кязимни, Сымайылны да, 
Къайсынны, Муссаны да, 
Ибрахимни да. 

Джашаулары – джандетде – аламат. 
Тау сёзню меннге этдиле аманат. 
Мени да этдиле уллу Аллахха аманат. 

Аланы саламларын, къамаларын, къаламларын да алдым, 
Алай а не ызымдан, не джанымда Адам кёрмей къалдым. 

«Аллах болсун биргенге,- дедиле, 
Иги сёз болсун нёгеринг,- дедиле. 
Сеннге къошуллукъ да чыгъар, 
Ызынгдан келлик да чыгъар. Бар». 

Хасаукачы джырда аманатын къайтарды, 
Кязим бла Сымайыл тилек, алгъыш этдиле, 
Къайсын бла Мусса «хайт» де, дедиле, кёл бердиле, 
Баба улу уа сёзюн назму бла айтды: 

«Уллу Къарачайны уллу шайыры, 
Лайпанланы Билял, мен санга 
Саугъа этдим бёлек джырымы, 
Назмунгу, кесинги да сыйлап. 

Поэзиянг – Къобан Череклей – 
Келип турсун туугъан джерингден. 
Чегем Тарда Ара боранны 
Джели болуб учхан борагъынг, 

Къайсын айтхан кибик дуньяда 
Алай бийик болсун таулада – 
Баргъан жолунг, жырынг да – жерде 
Айта турур кибик аууш желле!». 


ШИМАЛ ТЕНГИЗДЕН ШИМАЛ КАВКАЗГЪА КЪАРАЙ 

Кёк, кёкню джерге тюшген кесеги да – тенгиз, 
Кёзге алай кёрюне, кёгерелле бирча; 
Джерни кёкге чыкъгъан кесеги да – таула, 
Агъаралла: Аллах да, джаратхан джанлары да кёрюрча, 
Адамла да ёрге къарарча, ёрлерча, 
Мёлекле да кёкден къонакъгъа келирча-энерча. 

Джертин-тенгизтин-кёктюн, 
Акъ тауланы да башларына тие-тие, 
Бир акъ къанатлы барады учуб – 
Бир акъ къанатлы келеди учуб. 
Къыйынды англаргъа-айырыргъа: 
Кетибми барады, келеми турады? 

Билмейме, айыралмайма къараб: 
Ол кёкден джергеми келеди эниб, 
Джерден кёкгеми барады чыгъыб? 
Келеми турады Джуртдан? 
Барамы турады Джуртха? 

Огъесе, ол мени джаныммыды, 
Джер джуртха – тёнгегини джуртуна да къарай, 
Кёк джуртха – джан джуртха кетиб баргъан? 
Огъесе, ол Аллахха да тюбеб, 
Ызына къайытыб келе болурму? 

Къара джагъадан кёк тенгизни кенг тюзюню юсю бла 
Ол джанында агъаргъан мийик таулагъа къараб, 
Умутну джашил байрагъыча, 
Нарт Терекча, сюеледи Нарат Терек, 
Бир Къадау Таш да кёрюнеди къатында. 

Ол акъ къанатлы да – кеси эсе да, кёлеккеси эсе да – 
Кёрюнеди аланы юслеринде: 
Бир къанаты Ташда, бир къанаты Терекде. 

Кёк. Тенгиз. Акъ таула. 
Джашил Терек. Къара Таш. Акъ Къанатлы. 
Джангыз Терек. Къадау Таш. Акъ къанатлы. 

БУРУЛУУ 

Ыпчыкъдан ётген чыпчыкъ – къуш. 

АЙЫРЫЛЫУ 

Айырылдыкъ – джан бла тёнгекча... 
Дагъыда джууукълай къалдыкъ – 
Джер бла Кёкча. 

КЁРЮНЮУЛЕ 

1 
джаным санымдан айырылыб, 
къарайды болгъаннга, боллукъгъа. 

2 
къанатлы къууаннганча тангнга – 
мен алай къууанама санга. 


3 
бир къарангы кече бла бир джарыкъ кюнню 
эсге тюшюрелле къара чачынг бла акъ бетинг. 

4 
эки заман – эки сурат 
кёз аллыма келелле: 
акъ джаулукъ къысхан кече, 
къара джаулукъ къысхан кюн. 

5 
кюн тюбюнде джауады джангур... 
джылай джырлайды къанатлы кёкде. 

6 
учхан джулдузну ызындан 
( ол джулдуз аны мангылайындан учханча, 
не да ол – аны юлюшюнден бир байтал – 
башхагъа, терсине къачханча) 
кишнеб, сюреди, чабады аджир. 

ДЖАШАУ 

Бир къарабет, акъчач, къутсуз къатыннга тюбедим. 
Алгъын ол акъбет, къарачач, бир сюйюмлю къыз болуучу эди. 
Бир кёб зат тюшдю эсиме... – 
Кёзлерими къысдым да, къучакъладым аны. 

ДАРМАН ИЗЛЕЙ 

1 
Ауругъанны юсюнде – сау ёлюр. 

Мен, Къарачай, сени юсюнгде ёлеме, 
Алай а, билеме: 
Къар эрисе да – тау къалыр. 
Суу кетсе да – таш къалыр. 

Мен кетерме – сен, Къарачай, къалырса, 
Ташынг кёбдю – бир сын таш да салырса. 
Салмасанг да ( ол да, айт, неге керек?), 
Манга сын – 
Къадау Таш бла Джангыз Терек. 

2 
Къарашауайны Гемудасыча, Сеннге бир тарпан излей, 
Сосуркъа Ёрюзмекгеча, Сеннге бир дарман излей, 
Сени кёлюнге-рухунга-джанынга джарар бир дарман излей, 
Миллет эсинги-ангынгы уятыргъа, айнытыргъа бир мадар излей, 
Кёкге учуб кетген Сатанайны (Кюн-Ай къызы Сатанайны), 
Хар къуру да 
Сеннге акъыл юретиучю, кёл бериучю, эс табдырыучу Сатанайны, 
Табыб, Джерге, Сеннге къайтарыргъа излей, 
Бийнёгер ана къарнашынача, Сеннге марал сют излей, 
Сеннге кийик саулукъ, джан дарман, сан дарман, иман насыб излей, 
Ол джолда уа кёб эмегеннге, сарыубекге, джелмауузгъа тюбей, 
Къаягъа да бегине, кёкге да чыгъа, джер тюбюне да тюше, 
Зар «къарнашланы» да 
хыйла, хыйны, харам, къара ишлерин баям эте, оя, 
Меннге алай кюреше – джашаргъа, ёлюрге да буюрулду.. 

3 
Сени аурууунг джукъгъан аурууду, Къарачай. 
Аны Сеннге, эминаныча, бергенле тышындан. 
Мурдарлыкъ, гудучулукъ, ичкичилик, хаулелик – 
Бу ауруула келгенле Сеннге башхаладан, тёбенден. 

Аланы къурутур ючюн керекди иман, 
Аланы къурутур ючюн керекди имам. 
Ол аурууланы джукъдургъанла бизге 
Бизни тюб этер ючюн, джокъ этер ючюн. 

Аны ангыларса да, кесинги тыярса, 
Акъылынгы-эсинги ичинге джыярса, 
Кесинги, Джуртунгу да сакъларса, 
Алайсыз – къабыргъа атларса. 

НАРТНЫ СЁЗЮ 

1 
Озгъан джангур къайытыб келгенди – 
Джангыз ол буз болуб джауады энди... 
Биягъы мени уа джокъду джамчым. 

Тюнене джангур болуб джибитген мени, 
Энди буз болуб тюеди мени – 
Къачан джыярыкъма акъыл?! 
О бу барыудан барса, 
Джангур бла, буз бла къутуллукъ тюлме – 
Юсюме тюшерикди къар. 

Къалгъан ишге къар джауад – билеме, 
Озгъан джангурну джамчы бла сюреме, 
Келгеннге, келе тургъаннга уа этмейме мадар – 
Юзюледи кюрт, басады къар. 

Бу тюнмюдю, тюшмюдю? 
(тюш эсе – тюш къайтаргъан ишмиди?) 
Къардан къарайды Къарачай-Малкъар. 
Болгъанны, боллукъну билмей, 
Тынгылайды Къарачай-Малкъар. 

2 
Тюн китаб да джокъ. 
Тюш китаб да джокъ. 
Китабха къарагъан да джокъ. 
Джауоруннга къарагъан да джокъ. 

Алим да джокъ, Адам да джокъ – 
Кераматы болгъан да джокъ. 
Имам да джокъ. Иман да джокъ. Халкъ да джокъ. 

Алгъын джауоруннга къарар ючюн да 
Кесеелле малны – 
Энди къуру ашар ючюн, ашар ючюн. 
Алгъын ашаелле джашар ючюн, 
Энди джашайла ашар ючюн, ашар ючюн. 

Дуния мал хорлагъанды адамны. 
Къарын тюбю бла къарны – 
Ангысы, къайгъысы да аны. 
Къайры къарасанг да – джаныуар, хайуан. 
адам сюрюуледе кёрюнмейди Адам. 

3 
Не къотур чегетде да табылады бир тюз агъач. 
Не къатышхан джамагъатда да табылады бир тюз адам. 
Сокъурлада да барды къара таныгъан, 
Сюркелгенледе да барды сюелирге излеген, 
Сюелгенледе да барды джюрюрге излеген, 
Джюрюгенледе да барды учаргъа излеген. 
Къанатсызланы ичинде да барды бир къанатлы джан. 
Къул къабакъда да барды ёзден болургъа излеген, 
Къум тюзде да табылады бир къара суу. 
Къарангыда джанады Кюн да, джангызды Кюн да; 
Дунияны джарытыргъа джетишеди бир Кюн да. 

Бир Адамы бар эсе – элге къоркъуу джокъду. 
Кесин Адамгъа тергеген - Халкъы ючюн кюрешеди. 

Хар элде бирер Адам бар эсе – болду. 
Аладан къуралыр Джамагъат. 
Аны кючю бла 
адам болур – Адам. 
сюрюу болур – Халкъ. 
Джашау джукъланмаз. 
Ёлген да тирилир. 
Аллай кюн келир.

СЕН КЕТДИНГ – НАЗМУМ КЪАЛДЫ 

Орам джанында терекле, 
Бутакъларын да буруудан созуб, 
Алгъа да, бек да чагъыучанелле – 
Эртден-ингир алайтын 
Ётюучен эдинг Сен: 
Джаз алача – сейир, тамаша. 

Джаз, 
Джанкъылыч бурхулача, гёбелеккелеча, къарылгъачлача, 
Терек чакъгъанла, юсюнге къуюла, шыбырдаелле: 
«Джазгъа, джайгъа ушагъан къойнунга, 
Джаз, джай джашыннuан къойнунга, 
Джаз, джай джашагъан къойнунга 
Къой бизни да». 

Кюз, 
Алмала, эрикле, джюзюмле, балийле, 
Джетиб, бишиб, салынаелле энгишге: 
«Кюнтаякъ бармакъларынг бла юз бизни, 
Ол татлы эринлеринг бла къаб бизни»,- 
Дегенча. 

Къач, 
Чапракъла сени кёргенлей, агъаелле, 
Юсюнге къонаелле, 
Аякъ тюбюнге джатаелле, 
Ызынгдан учаелле – 
Бары да бир джырны айтаелле: 
Нечик ариуса Сен. 

Буруу тыймай эди аланы – 
Терек бутакъланы, чапракъланы. 
Бары да сени кёрюрге, сеннге тиерге 
Излейелле, термилеелле. 
Бютеу табигъат табына эди санга. 
Бийчеча кёрееелле сени. 
Сатанай бийчеча кёреелле сени. 

Мен да излейем сени Бийче этерге, 
Алай а, Элге тюл, 
Кёкге-джерге тюл, 
Дуниягъа, аламгъа тюл, – 

Мен излейем сени Бийче этерге 
Кесиме, 
Юйюме, 
Сёзюме. 

Тынгыламадынг-ангыламадынг-унамадынг – 
Темиркъазакъ джулдуз джанады Кёкде, 
Къазакъ бёрю улуйду Джерде, 
Джангыз Терек сиреледи Джуртда. 

Ичинден кюйюб, къаралыб, 
Сыннган кёлюн суу толкъуннга сылата, 
Джаннган джюрегин суу бла сууута, 
«Сабыр тюбю сары алтын»,- дей, 
Къадау Таш да турады тынгылаб. 

Экибизге да, 
Насыблары тутмагъанланы барына да, 
Джаралы сюймекликге, 
Бир къанатлы сюймекликге 
Бу назму сёзюм – 
Балхам – алхам – эскертме. 

ДУНИЯНЫ КЪУТХАРЛЫКЪДЫ СЁЗ 

1 
Хар адам – бирер Заман, 
Хар адам – бирер Алам. 
Адамны 
джазыуун 
джазарча 
Къайда аллай кюч, къалам?! 
Кюрешебиз, дагъыда, 
Джазыб хапар, назму да. 

2 
Бу акъ къагъытда 
(къагъыт болур ючюн кесилген терекни – 
ол джашил Терекни – орнун тутарча) 
Не джазар адам? 
Терек къурманлыкъ - халал болурча, 
Не джазар адам? 

3 
Окъугъан тюшюнюрча, кёлленирча, къууанырча, 
Джансыз табигъат да тилленирча, джанланырча. 
адам Адамланырча, халкъ Халкъланырча, 
къанатсыз да Къанатланырча, 
Аллах джаратхан джанла бары бизге сукъланырча, 
Аллах джаратхан джуртла бары бизге сукъланырча, 
Мёлекле да джерде джашаргъа излерча, 
Джандетдегиле да уллу Аллахдан 
«Бизни Джерге къайтар»,- деб, тилерча, 
Не джазсын, не этсин, къалай этсин Адам?! 

4 
Джазылыр-айтылыр керекли, Китаб керекли 
Тюлдю дуния. 
Джерге Таурат, Инджил, Къуран келгенден сора да, 
Тюрленмейди дуния. 
Аллах буюргъанча – 
Игини-аманны, тюзню-терсни, кертини-ётюрюкню, 
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны айырыб, 
Джашамайды адам. 
Аллах буюргъанча джашамайды адам. 
Къыйынлыкъ аны ючюн джетеди анга. 
Аллахны Сёзюне къулакъ салмагъанла 
Мени сёзюмеми тынгыларыкъла? 
Алай а, 
Керти сёзню, Иги сёзню, Халал сёзню айтхан 
Бизлеге борчду да – айтама. 

5 
Тама-тама турса, 
Суу да тешеди ташны. 
Ким биледи, айтыла турса, 
Сёз да тюшер джюрекге. 

Акъ бла къараны арасында 
Баргъан сагъатда къазауат, 
Джашау-ёлюм базманда 
Чайкъала тургъанда адам, 

Ким биледи, кимни сёзю 
Къутхарыр, сакълар дунияны? 
Кимни сёзюне Аллах «амин» дер – 
Бир киши да билмейди аны. 

АЧЫКЪ СЁЗ, АЧЫ СЁЗ 

«Къатынланы къой, ташланы да 
Бууаз этиучю нартланы, 
Туудукълары бола тургъанлай биз, 
Къаратон болургъа башлагъанбыз, 
Тюб болургъа башлагъанбыз»,- деб, 
Къычыра эди бюгюннгю Алауганладан бири, 
Ичиб-эсириб, не айтханын, не этгенин билмей. 
Огъесе, «эсиргенни – эсиндеги» дегенлей, 
Ол айтханда да болурму тюзлюк? 

Эркишиле ичкиден, хаулеликден, 
Тиширыула да сатыудан бошамасала, 
Ким табарыкъды алагъа сабий, 
Ким ёсдюрлюкдю сабийлени да?! 

«Иги бачхагъа иги урлукъ тюшсюн» деб, 
Бек сакъ болгъандыла нартла джерге, урлукъгъа. 
Сакълагъандыла джерни, урлукъну да 
Иги битим алыр ючюн ала. 
Айран – сютюне, къорлугъуна кёре, 
Битим, мал, адам да – урлугъуна кёре. 

Тиширыу – джерди, эркиши урлукъ. 
Ала джашаугъа, сюймекликге этселе къуллукъ, 
Бир-бирин багъалатсала Хауа бла Адам, 
Заманында сюрюлсе сабан, 
Заманында атылса урлукъ, 
Къаралса, сакъланса – ёсерикди сабан, 
Тукъум эм джукъ боллукъду адам, 
Джашарыкъды халкъ, айнырыкъды халкъ. 

Алай болмай, 
Урлукъну ариу, таза сакъламай – 
Кюйдюрсек, чиритсек, 
Джерге да къарамай – 
Аман хансха кесдирсек, 
Сора, не хайыр хахайдан: 
«Сабанла къаран къалдыла,- деб, 
Не да, 
«Битим ууакъды, джараусузду»,- деб. 

Айран – сютюне, къорлугъуна кёре; 
Битим, мал , адам да – 
джерине, агъачына, урлугъуна кёре 
Эмда 
Къаралгъанына кёре. 

Ташадагъы болады туру. 
Халкъны, Джуртну да къайгъысын кёрмей, 
Болгъанны, боллукъну да эскермей, 
Ангыны, саулукъну да тас этсек – 
Насыбдан къалабыз къуру, 
Тамблабыздан къалабыз къуру. 

ТУУГЪАН ТАШЫМ 
(«Таш бла Джулдуз» эмда «Таш. Терек. Джулдуз» дефтерледен) 

«Туугъан сууум»,- дейди чабакъ. 
«Туугъан къаям»,- дейди тау къуш. 
«Туугъан джерим»,- дейди джер адамы. 

Мен а – Кёк-Джер адамы, 
Кёкде джаратылыб, 
Джерге тюшген джулдуз ташдан туугъан 
Тейри адамы – айтама: 

Туугъан ташым – 
Кёк-джер ташым, Джулдуз ташым, Къадау ташым, 
Ёрюзмекни, Сосуркъаны дуниягъа берген 
Нарт ташым, Тейри ташым, Минги ташым. 
Туугъан ташым. 

Минги ташым – Минги тауум – Минги джуртум; 
Къара ташым – Къара сууум – Джан терегим. 
Джуртум – Джангыз Терегим. 
Халкъым – Къадау Ташым. 
Тилим – Къобан сууум, Басхан сууум, Къара сууум, Акъ сууум... 

Кёкде – джулдуз, Джерде – Таш. 
Сора, аланы байлаб тургъан 
Ара Терек, Келечи Терек, Нарат Терек 
Эмда Кёк суу, джер суу, Минги суу. 
Быладан джууукъ джокъду манга бир зат. 

Туугъан ташым – Джулдуз таш, Къадау таш. 
Муджурам – джангыз Терек, Нарат Терек. 
Алагъа таяна, 
Джети къат кёкге ёрлей, чыгъа барама. 

Джулдуз ташдан туугъаннга 
Ташдан, джулдуздан ариу, 
Ташдан, джулдуздан джууукъ, 
Аладан багъалы не болур? 

Сын таш, анда да Ай бла джулдуз. 
Ёлсек да белгибиз – Таш бла джулдуз. 
Джулдуз таш, джулдузлу таш. 
Таш бла джулдуз. 

Сан-джан китабым, 
Кёк-джер китабым, 
Ахыр китабым, 
Ахырзаман китабым, 
Дуния-ахырат китабым – 
Таш бла джулдуз. 

Ауалым-ахырым да – 
Таш бла джулдуз. 
Ахыр юйюм да, 
Башында байрагъы да – 
Таш бла джулдуз. 

Джулдуз ташдан туудум. 
Ташха, джулдузгъа да ушаб, 
Турдум дунияда джашаб. 

Энди кёчдюм ташха, джулдузгъа. 
Бурулдум ташха, джулдузгъа. 
Къайытдым алагъа – къалюбалагъа. 

Дуния сыфатым – Таш бла Терек. 
Ахрат суратым – Таш бла джулдуз. 
Дуния китабым – Таш бла Терек. 
Ахрат китабым – Таш бла джулдуз. 

Таш. Терек. Джулдуз. 
Къадарым. Джолум. 

ТАШ БЛА ДЖУЛДУЗ 

Кёкде джулдузла, Джерде ташла 
Къараб туралла бир-бирине. 
Хар ташны – джулдузу. 
Хар джулдузну – ташы. 

Ташдан къарайды джулдуз. 
Джулдуздан а – таш. 

Мен къобмаздан джыгъылсам джерге, 
Сын ташым турлукъду ёрге. 
Джулдузум да, кёкден эниб, 
Къарарыкъды андан. 

Адамла кирселе кёрге, 
Ташла туралла ёрге, 
Ётелле тёрге. 

Санымдан айырылса, 
Джаным кёчерикди Сёзге. 
Тёнгегими орнуна уа – 
Мангылайында джулдузу бла 
Сын ташым къарарыкъды сизге. 

Мангылайында джулдузу бла 
Таш атым къарарыкъды сизге. 
Учалмай къалгъан 
Къанатлы атым къарарыкъды сизге. 

ДЖАНГЫР 

1 
Джангур да толу кёлге джауады дейле, 
Огъай, къуругъан кёлге да джауады джангур. 
Кюн къысса, Кёкден, джалбарыб, тилейле – 
Кюйген джюрекге да, джерге да джан ур. 

Толгъан тилекча, джауады джангур – 
(кимни тилеги эсе да, болгъанды къабыл). 
- «Аны, муну да этерем, джангыдан туусам...» 
- Джангыдан туугъанса – сёзюнге табыл. 

Джаз келгенди – джауады джангур, 
Дарманча джууады джерни джарасын. 
Чегет да кёгергенди тешиб къарасын – 
Эй джарлы джюрек, джаралы джюрек – 
Сен да джангыр. 


Кюнбетлеге гяхиник ургъанды, 
Суу да къутургъанды къууанчдан, хорламдан. 
Къышны къалгъан-булгъанын, бугъуннганын – барын, 
Талайды, сюреди, къууады Джуртдан. 

Табигъат кеси кесин тазалайды, 
Джауумла джууалла джерни бетин. 
Кир ырхыла ёзеннге къуюлалла – 
Кёремид аны халкъым-миллетим?! 

Мийик джуртум кесин тазалайды. 
Халкъым а, халкъым? Халкъым тынгылайды. 
Тёзеди – «тёзген тёш ашар» дейди, 
«Сабыр тюбю – сары алтын» дейди. 

Билмейме, не ючюн айтады алай – 
Акъылманлыкъданмы, амалсызлыкъданмы? 
Кёб кёргенден, билгенденми айтады алай, 
Ангысы-эси, сынамы кёбденми айтады алай, 
Кючю-къарыуу азданмы айтады алай, 
Къыйын къадарымы айтдыртады алай? 

Билмейме, алай а кёреме: 
Къатышхандан къатыша барады халкъым, 
Джыйымдыкъ бола барады халкъым, 
Адамлыгъын, халкълыгъын да тас эте барады халкъым. 

Отуз кюмюш бла тергеледи джашау-хаят, 
Къалмагъанны орнундады намыс-уят. 
Элия, бизни харам джукъудан уят. 
Эки дуниясыз да къалабыз – къоркъут, уялт. 

Джазны азанчысы, Элия, къычыр, 
Ит, къул сезимлени джюрекден къачыр. 
Илгендир бизни, тюрлендир бизни, 
«Бёрю сютюн ичиб ёсген Тейри халкъы» деб, 
Тарихибизни эсге сал – кёллендир бизни. 

Бу джазгъы джангурдан Джурту бла бирге 
Халкъым да джангырыр эсе уа – 
Джазыууна Ие болуб, бий болуб, 
Миллет чырагъын джандырыр эсе уа... 

2 
Джауады джангур – эшитеме: джангыр. 
Хар джангур тамчы айтады: джангыр. 
«Кюйген джерге, джюрекге да джан ур!» - 
Кёкню аманатын толтурады джангур. 
Джауады джангур. Джангыр. 

3 
Джангур – джан ур – джангыр. 

ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ 

Алача бир-бирине джууукъ, 
Алача бир-биринден узакъ 
Не болур?

СУРАТЛА 

1. СЮРГЮННЮ АЛЛЫ БЛА 

Къолтукъ таякълагъа таяныб, 
Аскер кийимли бир саубитген джаш. 
Эки джанында эки тиширыу: 
Бирини башында къара джаулугъу. 
Бирини башында да акъ чилле джаулукъ. 

2. СЮРГЮНДЕ 

Онгнган акъ джаулукъ, къара джаулукъ, 
Араларында да джылтыргъан бёрк. 

3. ДЖУРТДА 

Къадау Ташха таяныб тургъан джашчыкъ. 
Акъ джаулукъ, къара джаулукъ да Ташны юсюнде. 
Джамаулу эски бёрк джашчыкъны башында. 
Къазакъ бёрю улугъанча, 
Къобан сууну тауушу. 

3-ЧЮ МИНГДЖЫЛЛЫКЪГЪА АТЛАЙ 

Тубандан кёрюнмейди джукъ. 

ДЖАЗ 

Джаз – 
Джашлыкъды, джашнауду, шийирди; гяхиникди; 
Къарны, бузну эритген джылыуду, тылпыуду; 
Кёкден келген джауум, джерден чыкъгъан кырдыкды; 
Табигъатны тирилген, тилленнген заманыды джаз. 
Сен да 
Сезиминги, сёзюнгю, кёлюнгю, джазыуунгу джаз 
Кеч болгъунчу, келгинчи къач, 
Тауусулгъунчу къууанч. 

Къач бла къышха табылмазча, къалмазча орун 
Джаз бла джайдан толтур джюрекни. 

ИЙНАНАМА КЕЛИР ДЕБ, АЛЛАЙ ЗАМАН 

Адам 
Ёлюмге да табарыкъды дарман. 
Джангыз 
Керекди заман. 

Джангыз – джетерми заман? 
Огъесе, 
Келибми къалыр Ахырзаман? 

Чексиз кёкге чыгъалгъан адам, 
Таша дунияланы ачалгъан адам, 
Не ауруугъа да табарыкъды дарман. 

Адамны ангысы-эси 
Джетерикди 
Къутхарыргъа дуниясын, кесин. 

Окъууу-билими барады ёсе. 
Энтда бир минг джылны болса сау-эсен, 
Ёмюрлюк джашаугъа чыгъарыкъды адам, 
Ауруу, къартлыкъ, ёлюм билмей джашарыкъды адам, 
Зулму, терслик сынамай джашарыкъды адам. 

Алай болуруна ийнаныб – джазама. 
Назмум ол кюнню кёрюр деб, базама. 

Келир аллай кюн, заман – 
Ауруудан, ёлюмден сауланы къутхаргъан бла къалмай, 
Ёлгенлени да тирилтир адам. 
Барын да тюл – мурдарланы, гудуланы тюл – 
Адамны, адам улуну къутхара ёлген 
Керти адамланы, иги адамланы тирилтир Адам. 
Ийнанама келир деб, аллай заман. 


СЁЗ – АЛЛАХ 

Сёзден башланнганды Адам. 
(сёзюнден башланады адам). 
Сёз – ёз. 

Бирдиле шайыр бла озан. 
Бирдиле шийир бла азан. 

Ичингден айтылгъан – назму. 
Тышынгдан айтылгъан – азан. 
Шыбырдаб айтылгъан — назму, 
къычырыб айтылгъан — азан. 

Экиси да 
Хакъ джолгъа тарталла адамны. 
Таза-Керти-Халал-Мийик затлагъа 
Къуллукъ этерге чакъыралла аны. 

Назму бла аят 
Адамгъа болалла къанат. 

Аят 
Джети къат Кёкден, Нюрден энсе да, 
Назму 
Джети къат джюрекден, кёлден келсе да, 
Алай кёрюнсе да – 

Бирдиле ала. 
Сёзню къайнагъы бирди. 
Аллах бирди. 

Адамны кёлюн, джазыуун джазгъаннга 
Айталла «Джазыучу» деб. 
Джаз – джазыу – джазыучу. 

Сёз – ёз. 
Сёзден башланнганды хар зат. 
Сёз бла бошалады хар зат. 
Сёзге джыйыллыкъды хар зат. 
Сёзде – дуния эмда ахырат. 

Сёз – Аллах. 

ДЖАЙГЪЫ ТЮШ 

Биченликни чалгъанма 
Сукъланыр кибик эл. 
Эки сенек алгъанма, 
Дырын джыяргъа кел. 

Сенек ауузла эт, 
Кючден ташырча мен. 
Сора, тюз къалатырча, 
Гебен башына мин. 

Тау башында джулдуз, 
Гебен башында сен. 
Джай, кёк бичен, джулдуз – 
Насыблыма мен. 

Ай къатында джулдуз, 
Къадау ташда Терек. 
Сеннге сау бол дейди, 
Нюрден толгъан джюрек. 

Узун, джибгил хансдан 
Бургъанма гырмык. 
Гебенни джел чачмазча, 
Ургъанма гырмык. 

Гырмык бла ёрлеб, 
Башына чыкъгъанма. 
(джангы тюшген чыкъданмы?) – 
Бираз къалтырайма. 

Гебен люуюлдейди 
(билмейме, неден?). 
Аман тюш кёрмезме 
Сени бла мен. 

КИМИМСЕ, НЕМСЕ, БИЛЕМИСЕ? 

Джул-дузумса, Джол-дузумса, Джыл-дызымса; 
Кёк тузумса, Джер тузумса, Джурт тузумса, 
Джюрек тузумса, Джыр тузумса, бал тузумса... 
АЗымса, ДЖАЗымса, ДЖАЗЫУУМса. 

ТУБАНДАН КЁРЮНМЕЙДИ ДЖУКЪ 

Не турна таууш, не орайда таууш, 
Не ит чабхан, не бёрю улугъан, 
Не азан къычырылгъан, не салах тартылгъан 
(джашау, ёлюм да джокъча) – 
Тубандан эшитилмейди джукъ. 

Не джер, не Кёк, 
Не таш, не джулдуз, 
Не узакъ, не джууукъ – 
Тубандан кёрюнмейди джукъ. 

Не чек, не белги, 
Не тамгъа, не байракъ, 
Не Адам, не Халкъ, не Джурт – 
Тубандан кёрюнмейди джукъ. 

Джан-джаныуар джокъча, 
Алам, Заман да джокъча, 
Тюнене, бюгюн, тамбла да джокъча, 
Дуния, джашау да джокъча – 
Тубандан кёрюнмейди джукъ. 

Алай а, тубан чачылса, 
Джабылыб тургъан ачылса, 
Таша зат бары ачылса – 
(нелени кёрлюкбюз биз?) 
Шашмай къаллыкъбызмы биз? 

«СЕН КЪАЛАЙ ЭСЕНГ – МЕН АЛАЙ» 

Халкъым-Джуртум къалай эсе, 
Джюрегим да алайды. 
Тутулгъан Кюн, Ай да, 
Къутулгъан Кюн, Ай да – 
Манга Къарачайды. 

Халкъым сауду, ёзге – 
Джелимаууз да сауду 
(онгсузгъа таш да тауду). 
Алай а, 

Хакъ Халкъы, Халкъ хакъы 
Тас болургъа джокъду амал. 
Мен да – Тейри адамы, 
Хакъ Поэти, Халкъ Поэти – 
Кюрешеме аланы сакъларгъа. 

Артха туракъламай, болмай экили, 
Инсан хакъларыны, миллет хакъларыны 
Болдум ёкюлю. 

Къарчаны садагъы бойнумдады, 
Татаркъанны къылычы джанымдады, 
Умарны шкогу сыртымдады, 
Махмуд Дуданы къаламы къолумдады. 

Буракъ ат – Гемуда – тюбюмдеди, 
Сатанай басхан джамчы юсюмдеди, 
Дебет джазгъан темирле бла сауутланыбма, 
Эмегенлени къырыргъа ууланыбма. 

Джелимаузлагъа, сарыубеклеге дертленибме. 
Атым, шкогум да джерленибле... 
...Нартла къыргъан эмегенле тирилгенле – 
Биягъы бизлеге сынау кюнле келгенле. 

Амантишлени аман тишлери алынмай, 
Оноугъа да Хакъ, Халкъ сайлагъанла, сыйлагъанла салынмай, 
Тарихибиз, джашауубуз тюзелмез. 
Не болса да, ким ёлсе да – тюз ёлмез. 
Тюз ёлсе да, Тюзлюк джашар – Ол ёлмез. 

...Зулмугъа, терсликге къаршчы кюрешдим, 
Джюрек джарылгъынчы аямай сермешдим, 
Ана тилимде, Къуран тилинде, кърал тилинде да сёлешдим – 
Шайтанны джюрекден, джуртдан да къыстаргъа кюрешдим, 
Амандан тазаланыргъа, артылыргъа кюрешдим. 

Азан къычыргъанча, назму сёзюмю къычырдым, 
Кереклини, керексизни да къычырдым, 
Шайтанланы, мёлеклени да къачырдым. 

Нюрге да, отха да узалды къолум. 
Джерге да атды, Кёкге да чыгъарды джолум. 
Къадау Ташдан Къара Ташха кетдим – 
Джангылгъан, джангыргъан, джарыгъан да этдим. 

Тобагъа къайытханча, 
Къара Ташдан да Къадау Ташха къайытдым, 
Джангыз Терекни тилинде хаджи сёзюмю айтдым, 
Къазакъ Бёрюню тилинде назму сёзюмю айтдым. 

Бирле - «шайтан» деб, назмуларымы тюерге 
Таш джыйдыла, 
Бирле да «сабырлыкъ: ангы – джангы – джанлы» деб, 
Аланы тыйдыла. 

Мен а, Аппаны сёзлерин 
Айтама халкъыма: 
«Сен багъыр эсенг, мен – къалай, 
Сен къалай эсенг, мен – алай». 

КЪАЛЮБАЛА БЛА АХЫРЗАМАННЫ АРАСЫНДА 

Ауалы болгъанны ахыры болмазгъа 
Бармыды мадар? 
Джерге, джердегилеге да 
Келликди ахыр кюн – ахырзаман. 

Аны сагъышын этер орнуна, 
Андан къутулур амалла этер орнуна, 
Биригир орнуна, 
Не бла кюрешеди адам улу? 

Киши да билмейди не болурун тамбла: 
Кюнмю длжукъланыр, 
Учхан джулдузму тюшер джерни юсюне. 

Джерни тамыры джокъду – 
Къабыргъаларын кёзюу-кёзюу Кюннге бура, 
Бурулады Кёкде. 

Тамырсыз Джер, тамырсыз Терек – 
Адам дуниясы. 
Харкюннгю ууакъ къайгъыла, ууакъ джарсыула, 
Къурт ургъан агъачха ушаталла адамны. 
Тереннге, узакъгъа къараргъа да къоймайла аны. 

Алай а, бир-бирде, 
Сансыз-санаусуз Кюнле да джарыталмазлыкъ 
Чексиз къарангы джелим ауузун ачыб, 
Адамны кесин, дуниясын да джутаргъа хазырланнганын 
Кёреди адам... 

...Минг-мингджыллыкъ джолу юзюлюрюн биле тургъанлай, 
Бютеу къыйыны зыраф болурун биле тургъанлай, 
Ахырын кёре тургъанлай, 
Тамырсыз дунияда, тамырсыз Терекде 
Джашау-ашау этерге кюреше, 
Той-оюн этерге кюреше, 
Кесине ууакъ къууанчла, джубанчла къурай, 
Амалсыздан, ол дуния – ёмюрлюк джашау – барды деб, 
Кесине таурух къураб, анга ийнаныргъа кюреше, 
Джашауну таша магъанасын табаргъа кюреше, 
Джашаудан зауукъланыргъа, къанаргъа кюреше, 
Бир джырлай, бир джылай, 
Тубаннга ташая баргъан, 
Адамдан къыйынлы бир джан болурму? 
Ёлюрюн билген насыблы болурму? 

Алай а, билеме: 
Бу дуния къуругъанлыкъгъа, башхала бардыла. 
Дунияла чачыла да, къурала да келгенле. 
Джаратылыу-джашау-ёлюу-тирилиу – Хакъды. 
Ол затха ауал-ахыр джокъду. 
Аны ангылагъанлыкъгъа – кёлге асыу джокъду: 
Мен билген дуния – адам дуниясы думп болса, 
Башхаладан меннге не? 

Адамны ёлюмден къутхарлыкъ, 
Бу дунияны ёлюмден къутхарлыкъ 
Неди? Кимди? Бармыды аллай кюч? 

Аллай дараджагъа 
Джеталырмы адам кеси? 
Аны билими, ангысы-эси 
Чыгъармазмы аллай дараджагъа? 

Башха дунияладан а келмезми болушлукъ? 

АКЪ БЛА КЪАРА 

1 
Къууанч кюн Къара таугъа къарадым: 
«Шашма,- дедим кеси кесиме,- билмейсе, 
Къалай болурун тамбла къадарынг». 

Къара кюн да Акъ таугъа къарадым: 
«Умут юзме сен джашаудан, насыбдан. 
Къайгъы, джарсыу, булут кибик, чачылыр, 
Дуния сеннге бу акъ тауча ачылыр». 

2 
Къара тау бла Акъ тауну суулары 
Бирге къошулгъан ёзен сууду ичген сууубуз. 
Ичерге башха суу джокъду дунияда. 
Акъны къарадан айырыргъа кюреше, 
Сууну сюзерге, тазаларгъа кюреше, 
Джашайбыз. 

Бир-бирде Къара таугъа, 
Бир-бирде Акъ таугъа 
Ушагъаныбыз аны ючюн болур. 
Акъ, къара да ичибиздеди, джюрегибиздеди бизни. 

От оджакъ, 
Юйню, тыбырны джылыта, 
Кеси джалындан, къурумдан тола барады. 
Джюрек да алайды. 

Джюрекни джалынын, къурумун къурутхан а – 
Иги иннет, Иги сёз, Иги иш. 

Аланы магъаналары уа, иги не болгъаны – 
Сыйлы китаблада, 
Нарт сёзледе, таурухлада да 
Кескин айтылады. 

ДЖЮРЕКНИ САКЪЛА 

Кёз 
Кёреди нени да – 
Аманны, игини да; 
Юренеди неге да – 
Аманнга, игиге да; 
Алады нени да – 
Аманны, игини да. 

Къулакъ 
Эшитеди нени да – 
Аманны, игини да; 
Юренеди неге да – 
Аманнга, игиге да; 
Алады нени да – 
Аманны, игини да. 

Ала артда 
Джюрекге кёчелле – 
Бизге бий болалла, 
Бизге джол бичелле; 
Халыбыз болалла, 
Халибиз болалла, 
Сёзюбюз болалла, 
Ёзюбюз болалла – 
Джазыу болалла. 

Аман урлукъдан 
Иги битим болмайд. 
Аман адамны 
Намысы, бети болмайд – 
Адамлыгъы болмайд. 

Аманнга джолукъсанг – 
Аурууча джугъады. 
Халалны харам 
Кёзбау бла джыгъады. 

Харамны-гюнахны 
Ичинге джиберме. 
Не татлы ышарса да, 
Анга кёз-къаш берме. 

Харамгъа-гюнахха 
Къулагъынг бек болсун. 
Харамгъа-гюнахха 
Кёзюнг окъ болсун. 

Джюрекни сакъла 
Амандан-шайтандан. 
Игилик неди? – 
Юрен Китабдан. 

Къан бла кирген 
Чыгъады джан бла. 
Джашаргъа кюреш 
Шериат бла, Къуран бла. 

Джолунгу джарытсын 
Джангы Ай бла джулдуз. 
Оюлмаз къаланг – 
Иманды джангыз. 

ШАЙЫР БЛА ШИЙИР 

Шайырны къаны, джаны да – назму. 
Джашауу, джазыууу да – назму. 

Джюрекни туз-дамыды назму, 
Поэтни джюзданыды назму.

БОШАЛМАЙ КЪАЛГЪАН НАЗМУЛА 

1. 1915 джыл Хаджи атама айтхан тюш 

Келликди аллай заман – 
Бал джыйгъан чибинлени 
Къыстарыкъдыла балдан, 
Мал тутхан адамланы 
Айырлыкъдыла малдан, 
Тюзлюк дегенлени 
Къыстарыкъдыла Джуртдан, 
Аллах дегенлени 
Айырлыкъдыла Хакъдан, 
Тутуб, сюрюб, къырыб, 
Бошарыкъдыла Халкъдан, 
Джашау бергенлени 
Айырлыкъла джашаудан... 

Алай эте, бошасала 
Къурутуб джашилни, акъны, 
Аны бла да тохтамай, 
Дагъыда чурум табыб, 
Сюрлюкле джуртдан халкъны... 
Сора бир башха патчах 
Артха къайтарыр аны... 
Дагъыда келир заман – 
Джан къоркъуу тюшер халкъгъа, 
Ёзге халкъ джуртунда къалыр... 

Дагъыда келир заман 
Аллахха къайытыр адам, 
Оноуун къолгъа алыр – 
Ахырзаманнга дери 
Адамлай, Халкълай къалыр. 

2 
Джандет къанатлы кёгюрчюн 
Джерге джангылыб келгенди. 

3 
Ата джуртха къайытдыкъ деб къууаннган халкъ, 
Ана тилге къайытдыкъ деб къууаннган халкъ, 
Экисин да тас этерикди джангыдан, 
Аллахха, Хакъгъа къайытдыкъ деб, къууанырча болмаса. 

4 
Акъды тауну мийиги. 
Сакъды ачны кийиги. 
Бусакъды агъачны бийи. 
Узакъды къууанчны юйю. 

5 
- Къаллай бир джашар дунияда адам? 
Берилгенди анга къаллай бир заман? 
- Кеси болмаса джашаугъа заран, 
Къаллай бир да джашарыкъды адам. 

Адам къурутмаса джашауну-дунияны – 
Аллах къурутурукъ тюлдю аны: 
Ол ёлтюрлюк болуб джаратмагъанды аны. 

6 
Джай къарагъанча джаздан, 
Тиширыу къарайды къыздан. 
Къызыл гюлле, акъ чакъгъан терек... 
Сюймекликден толгъанды джюрек. 

ДЖАНАУАЛДА 

Мен джашауну, ёлюм да мени – 
Бир-бирибизни сюрюб айланабыз. 
Ахырында ёлюм да, мен да – 
Итлеча, арыб сойланабыз. 

Сора, джерге батыб бара, 
Кёреме кёкню: 
Къуйрукълу джулдузланы кёреме анда – 
Джандет къызланы кёреме анда... 
Ышара тургъанлай, чыгъады джаным – 
Дохтурла ангыламайла аны: 
Зауукъланнганын билмей ёлгенни, 
Джашаугъа къайтарыб кюрешелле мени. 

Нек къайтардыгъыз мени артха? 
Ким биледи экинчи кере 
Джаным алай тынч чыгъармы-чыкъмазмы? 

Энди мен Джашауну юсюнден тюл, 
Ёлюмню юсюнден этеме сагъыш. 

Кёреме кёкню, джулдузланы, 
Кетгенлени кёреме мен. 
Адам къоркъар зат тюлдю ёлюм – 
Джулдузланы кёреме мен. 

СЮЙМЕКЛИК 

1 
1.бир-бирибизни джаратдыкъ. 
2.бир-бирибизни да джаратдыкъ. 
3.дунияны да джаратдыкъ. 
4.бир джангы дуния да джаратдыкъ. 
5.бир джангы джан да джаратдыкъ. 
6.джаратыудан башланады джаратыу-джаратылыу. 

2 
Бир-бирибизни джаратдыкъ: 
Тюрлендик-Нюрлендик-Сюйлендик-Юйлендик. 
Аллах джети къат кёкде этди бизге некях. 

НАРТ ТАУРУХЛАГЪА, СЁЗЛЕГЕ МАХТАУ 

«Джангур къоркъууун джел этер, 
Эл къайгъысын Эр этер»... 
Нартладан келген нарт сёзлеге 
Эй бу дунияда не джетер? 
Джети дунияда да не джетер? 

Ой нарт таурухла, нарт сёзле, 
Халкъ джырла, кюйле, ийнарла – 
Сизни кючюгюзден элде-джуртда 
Иги иннетле тууарла, джашарла. 

Игилик-халаллыкъ-джигитлик 
Не болгъанын билдиресиз – 
Адамлыкъны джюреклеге 
Сабийликден сингдиресиз. 

Ой бу нарт таурухланы, джырланы, сёзлени 
Къурагъан Халкъыма джаным къурман. 
Къуранны орнун тутуб турдула ала, 
Джетгинчиннге бизлеге Къуран. 

Къуран келгинчи дуниягъа 
Сиз сакълагъансыз адамны. 
Тазалаб кёлюн-джюрегин, 
Адам этиб ёсдюргенсиз аны. 

Тюз къанда ёсдюрюр ючюн 
Таулула сабийлерин, 
Нартла къойгъандыла бизге 
Нарт таурухларын, сёзлерин. 

Ой нарт таурухла, нарт сёзле, 
Къуран аятла бла бирге, 
Тыйыб амандан – харамдан-гюнахдан – 
Къаратасыз, тартасыз ёрге. 

АКЪЫЛМАНЛЫКЪ, КИШИЛИК ДА – ОЛДУ 

Кетелле адамла...элден, джуртдан да; 
Дуниядан да кетелле. 
Болмай себеб кимден да, неден да, 
Кетелле кёзден да, кёлден да – 
Хакъды джашагъан, ёлген да. 

Разы болсанг, болмасанг да, 
Тюрленмезлик бир джорукъду ол. 
Къадарды ол. 

Аны не къадар ангылаб эртде, 
Анга кёре джарашдырыу джашауну – 
Акъылманлыкъ олду. 
Ёлюм келмей къаллыкъ тюлдю. Ол 
Къачан, къайда, къалай джетер – къыйынды билген. 
Аны ючюн, кесинги бегитиб, 
Хар къуру да хазырлыкъда туруу – 
Олду кишилик, акъылманлыкъ. 

Сауутларын-сабаларын тешмегенлей, 
Сабан сюре тургъан ата-бабала, 
Аллай хазырлыкъны юлгюсюлле бизге. 

Джашаргъа, ёлюрге да хазырлыкъ, 
Джашау ючюн сермеширге хазырлыкъ – 
Акъылманлыкъ, кишилик да олду, 
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да олду. 

ДЖАНГЫДАН БАШЛАННГАНДЫ ДЖАШАУ 

Джангыр дей, джауады джангур да, 
Джазгъы дей, тууады назму да, 
Джазыу дей, урады джюрек да, 
Джангызлыгъын унутханды Терек да. 

Гяхиник ургъанды джерге, 
Мал эси кетгенди кёкге, 
Къанатлыла тебсейле Кёкде – 
Кюн джарыкъды, джылыды, тазады. 

Кёкню саламы-келямы-къаламы 
Кёк-джер назмусун-дуасын джазады, 
Табигъатны тюрлендирирге базады, 
Хар бир джанны кёллендирирге базады – 
Джерни кёлюн, джазыуун джазады. 

...Джайгъа бурула барады джаз да. 
Манга илеше барады къыз да. 
Анга айтама: болгъунчуннга кеч – 
Онг джанымдан сол джаныма кёч. 

Кырдыкга бурула гяхиник, 
Ташха, таугъа да ура джашиллик, 
Джашха, къартха да келе сюймеклик, 
Джангыдан башланады джашау. 

Къанатларым – джаз бла джай. 
Къууанчдан толгъанла къыз бла Ай. 
Джаныма Кёк бергенди ашау – 
Джангыдан башланнганды джашау. 

ЧЫПЧЫКЪЛА 

Джазгъы танг ала джырлайла чыпчыкъла – 
Ой нечик насыблылла ала: 
Къанатлары бар, 
Учар кёклери бар, 
Къонар джерлери бар – 
Ой нечик насыблылла ала. 

Кърал, чек дегенни билмейле ала, 
Ибилис джорукъну, зулмуну билмейле ала. 
Аллах бергенни ашайла, джашайла – 
Гюнахсыз, таза джанлагъа ушайла. 

Тюзю, къыйынлыкъ алагъа да джетеди – 
Кюн аман аланы да тынгысыз этеди. 
Онглу онгсузгъа бийлик этеди, 
Башхаладан да хыянат джетеди. 

Ёзге, эм бек аланы къоркъутхан, къурутхан – 
Адамды. Ол кеседи ала къонуучу Терекни, 
Чарсха алдырады ала учуучу Кёкню. 

Аллай кёзюуде чыпчыкъла джылайла – 
Къанатсыз, имансыз адамны къаргъайла. 
Джыландан, къартджыгъадан кеслерин сакълайла, 
Адамгъа уа не этерге билмей – хахайлайла. 

Тилейле, кёкге къараб, Тейриден-Аллахдан: 
«Къутхар,- деб,- эки аякълы джаныуардан – адамдан. 
Ол кёкден, джерден да бошаргъа тебрегенди – 
Барыбыздан да бошаргъа тебрегенди». 

...Бюгюн а джырлайла чыпчыкъла, 
Джылы, джарыкъ, джазгъы кюннге къууана: 
Къанатлары бар, учар кёклери бар, 
Къонар джерлери бар – 
Бюгюн насыблылла ала. 

КЪАРАЧАЙ – АЗИЯ – ЕВРОПА – АВРОРА 

1 
Орта Азияны зулмусундан къачыб, 
Европагъа ётгенди Аврора. 
Мында джашауу андан да ачы – 
Не этсин энди, Аврора? 

Эки баласын къутхара, къабланча, 
Кърал чекледен ётгенди. 
Эки джылны къачхынчы къошлада 
Дуния азабын чекгенди. 

Энди анга эркинлик бермей, 
Европадан да сюрелле. 
Келген къралынга къайыт деб, 
Полисле, итча, юрелле. 

Къарачайгъа сюргюн болмаса, 
Аврора Азияда туумазед. 
Анда да къыйынлыкъ джетмесе, 
Тыш къраллагъа къачмазед. 

Кёзюн ау басхан Ауропа, 
Джюрегин джау басхан Ауропа, 
Аны англаргъа унамайд, 
Анга тынгларгъа унамайд – 
Не этсин энди Аврора? 

2 
Харам тынгылауну басыб туралла 
Уллу, гитче тамадала да, айтмай джукъ. 
Ол малкёзледен, амантишледен 
Къарачай халкъгъа хайыр джокъ. 

Аланы оноулары – тоноуду, 
Къара этиудю акъны да. 
Отуз кюмюшге саталла 
Джуртну, Миллетни, Хакъны да. 

Уммет, Миллет дей, билмеген, 
Не Хакъ, не Халкъ дей, билмеген, 
Аллах, Адам дей, билмеген 
Сылыкъ затла, джийиргеншлиле – 
Къайдан чыкъгъандыла бизге?! 

Аллай башчылаелле 
Халкъны къырдыртхан, кёчюртген да. 
Аллай башчыладыла 
Халкъны тюб этиб кюрешген да. 

Тышында къалгъанланы да Джуртха 
Джыяр оноу, амал этмей, 
Джаяу къалгъанланы да атха 
Миндирир онг, мадар этмей, 

Кюрешелле Халкъны чачыб, 
Кюрешелле Джуртну чачыб... 
...Джаш, къыз да Джуртдан къачыб... 

3 
Бизге къыйынды къайда да, 
Бизге джол джокъду къайда да, 
Азияда тургъанланы къой, 
Джуртдагъылагъа да джокъду джашау – 
Некди алай? 

Терслик балта да, сабда да – 
Терслик къралда, халкъда да... 
Амантиш башчы да терсди, 
Анга тёзген биз да терсбиз. 

Биз итбизми, бёрюбюзмю? 
Бёрю эсек, итле бизге 
Башчы къалай боладыла? 

Анга джууаб этейик да, 
Андан оюм этейик да, 
Ит, бёрю да болмайыкъ да – 
Адам болургъа кюрешейик, 
Халкъ болургъа кюрешейик.

ДЖЫР: КЪАЛЮБАЛАДАН АХЫРЗАМАННГА ДЕРИ 

1 
Бир къыз джашай эди Джерде... 
Алай джырлай эди ол къыз – 
Кёкде джылай эди джулдуз, 
Таш да джумшай эди джерде. 

Къалай джырлай эди ол къыз, 
Къалай джылай эди къобуз... 

Тилленнген тёреси болса, 
Къара таш алай джырлар эди... 
Анасын – Кёкню – эскериб, 
Джулдуз сагъатын эскериб, 
Джарылгъынчы джылар эди. 

Джуртда Джангыз Терек да 
(аны эшитирча къулакъ къайда, 
анга тынгыларча адам къайда, 
аны ангыларча Адам къайда), 
Джеталмагъан Кёгюне къараб, 
Алай джырлай болур эди, 
Алай джылай болур эди. 

Джангыз Терекни джырына 
(кюуюне, сарнаууна) 
Къадау Таш кюйюб, къаралыб, 
Тынгылагъан кибик, мен да алай, 

Тынгылайма къызны джырына, 
Джюрек таш бола, джарыла... 
(джюрек да – таш болгъан джулдуз. 
Терек да – тас болгъан бир къыз). 

Таш да, Терек да – къыйынлы. 
Кёкде, Джерде да джокъ насыб. 
Къарангы кече, джангызлыкъ 
Туралла дунияны басыб. 

2 
Къалюбаладан къараб, адам 
(минг-минг джыл болса да арада) 
Ахырзаманны кёргенча; Аны 
Келе тургъанын кёргенча; 
Орнунда сын болуб къалалмай, 
Башха джол да кёралмай, 
Аны аллына баргъанча 
(къой да алай чаба болур, 
аны джанын аллыкъ джанлыны аллына); 
Ауал бла Ахыр бир-бирине, 
Къадарларындан джанлаялмай, 
Джууукълаша келгенча; Адам, 
Ол къыйын джолда ненча кере, 
Джангыдан джаратылгъанча, ёлгенча; 
Дагъыда тирилгенча; 
Болджал джууукълаша келгенча; 
Хоу, къалюбаладан къараб, адам 
Боллукъну сезгенча, билгенча, 
Ахырзаманны кёргенча; 
Аны аллына бармазгъа уа, 
Артха не да бир джанына туракъларгъа – 
Мадар джокъ. Къадар джокъ... 


...Джангыз Терекни тюбюнде 
Алай джырлай эди ол къыз – 
Къолунда джылай эди къобуз, 
Кёкде джылай эди джулдуз, 
Таш да джылай эди джерде. 

ДЖАЗГЪЫ ТАНГ АЛАСЫНДА 

1 
Бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб, 
Чыпчыкъла тебрейле джырлаб: 
Ёре джашил сахна – Терек; 
Къараучула, тынгылаучула – Джер бла Кёк. 

Шайырлагъа ушайдыла чыпчыкъла – 
Тангны Келечилери, Джырчылары-лла ала; 
Сабийлеге ушайдыла чыпчыкъла – 
Бирча къууаналла джашаугъа ала. 

Танг аласында ашхы тебсеб, джырлаб, 
Сора, джырны-оюнну кёзюуюн сабийлеге къоялла ала. 
Кюн да, Анача къарайды алагъа мийик Кёкден – 
Джарыгъыны, джылыууну - башхасы джокъ ана тилекден. 

Чыпчыкъла, хоразла сюйюмчю айтхандан сора, 
Танг джарыб, эртден да элге келгенден сора, 
Адам, мал таууш толтурады ёзенни: 
Эм уллу насыб – рахат джашау, тынчлыкъ-эсенлик. 
Зыгытха, улакъгъа дери къаяны эрнинде, 
Къой чыпчыкъгъа дери къойну юсюнде, 
Къууандыра, туралла бары эсимде: 
Эй ёлмеген – алтын аякъдан суу ичер. 

Къанатлыча терек бутакъда, 
Терекча, кийикча къая ранда, 
Къой чыпчыкъча ол къой юсюнде, 
Тура эсек да джер юсюнде – 
Не насыбды, къууанчды джашау! 
Юйюмю эшиги, терезеси да ачыкъды анга, 
Кёлюм-джюрегим ачыкъды анга: 
Къууана, чыпчыкъла бла бирге тюбейме тангнга. 

Джырлай тургъан чыпчыкъла ючюн, 
Ойнай тургъан сабийле ючюн, 
Джазгъы-джайгъы башиллик ючюн, 
Кёклюк-Акълыкъ-Джашиллик ючюн 
Джашау деген сейирлик ючюн, 
Сермеширге, ёлюрге да хазырма. 

2 
КЁРЕМЕ КЕСИМИ... 

Бир имбашынгдан бир имбашынга 
башынг бла тогъай тартылыб джанкъылыч, 
Кюн тюбюнде джангурчукъ себелей, 
Акъ чакъгъан терек бачханы ичинде 
Кёреме хар къуру да сени: 
Не эсе да – чебгенинг акъ, джаулугъунг къара... 

Сени таба тутханма джол. 
Джамчым къара болса да, башлыгъым акъды: 
Сау-эсен тюбербиз деб, этеме умут, 
Алай а кёзюмден кетмейди ол къара джаулугъунг... 

3 
ТАНГ АЛА СЫНДА 

Джулдузла джукъланалла танг аласында. 
Танг ала – сында. Ай бла джулдуз да. 

4 
КЁРЕМЕ КЕСИМИ ТАНГ АЛА СЫНДА. 


Кёреме кесими танг аласында. 
Кереме эсими анг аласына. 

«АЗ И Я»ны ОКЪУГЪАНДАН СОРА 

Кимди ол джаш – 
Илму дунияны къалабалыкъ этген? 
Ол а – ОЛЖАС, 
Тюркологияны акъыл-балыкъ этген. 

Уллу аман къышны хорлаб, 
Джаз ачханча джерни ёзюн, 
Тюркню дуниягъа джангыдан ачды 
Олжасны сёзю. 

Тюрк бёрюню улугъаны 
Харам джукъудан уятды бизни, 
Тейрибизге къайтарды бизни – 
Унутургъа боллукъмуду аны? 

Чаба, юре берсинле итле, амантишле – 
Энди башха тюрлю болгъандыла ишле. 
Тейри адамлары – тюрк бёрюле – биз бирбиз. 
«Бирликде тирилик» – бириге, тириле да билирбиз. 

Къат-къат къумну, сууну, минг-минг джылны юсюнден атыб, 
Къат-къат ётюрюкню, джалгъанны юсюнден атыб, 
Джалынны, къурумну, балчыкъны юсюнден атыб, 
Тюрк бёрю силкиниб тургъанды ёрге, 
Тюрк тарих, тюрк шийир – Тюрк ёмюр къайытханды джерге – 
Ма аны ючюн тыйыншлыды Олжас тёрге. 

Илму, шийир сёзюнгю кертилигинден 
Тюрк джуртлагъа келгенчады джаз. 
Джаша дейме, «А»-дан джетгинчиннге «Я»-гъа, 
Дуниягъа 
Сёзню тахсасын ачхандан ача, 
Тюрк бёрюсю, Тейри адамы ОЛЖАС.

КЁРДЕМЧИ ДЖЫРЧЫ – СЫМАЙЫЛ 

Къызыл эминадан сау къалгъан 
Кёрдемчи джырчы – Сымайыл. 
Аны джанын сакълагъан 
Намазлыкъ бла хамайыл. 

Джырчыны фикирлери, 
Джырлары, зикирлери – 
Сёзюне багъа джетмеген, 
Халкъны эсинден кетмеген. 

Минги Сёзю Джырчыны 
Тау башында тау кибик. 
Кёзюуню анга берген 
Нарт джырчы да сау кибик. 

Сымайылны кючюнден 
Минги Таула экилле. 
Аны Сёзюню къатында 
Джангы джырла да эскилле. 

Таулу къызны да сыйын кёрдю – 
Кеси тенглигине кёлтюрдю, 
Акътамакъ атаб атына, 
Сыйлаб сюеди къатына. 

Тау поэзияны къулагъына 
Азан къычыргъан – Сымайыл. 
Бюгюннгю шайырлагъа 
Назму дефтери – хамайыл. 

Союна сой джетмеген, 
Боюна бой джетмеген, 
Оюна ой джетмеген 
Трам джырчы Сымайыл, 
Хакъ-Халкъ Джырчы Сымайыл. 

Бабалары – хыджиле, 
Бири къалмай хаджиле. 
Сымайылгъа джол чыкъмады, 
Хаджиликге баралмады. 

Мен барыб хаджиликге 
Аны ючюн да къылдым хадж. 
Тау шийирни патчахына 
Бу назмум да болсун тадж. 

Минги Сёзю Джырчыны 
Тау башында тау кибик. 
Кёзюуню меннге берген – 
Ол кеси да сау кибик. 

Минги Сёзю Джырчыны 
Кёкге джетген бир тауду. 
Джырын Халкъ джырлагъаннга 
Ёлюм джокъду. Ол сауду. 

МЕН ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКМЕ 

Мен Джуртда Джангыз Терекме. 

Алгъын халкъ Меннге джюрюучю болгъанды, 
Джарсыуун, къайгъысын айтыучу болгъанды, 
Менден умутчу болгъанды – 
Мен а...тургъанма тынглаб, 
Келечи болмагъанымы англаб. 

Алай а, энди, тил битгенди – 
Сёлеширге заман джетгенди: 
Халкъ ийнаннган Джангыз Терекме, 
Кёргеними, билгеними айтыргъа керекме. 

Бир кёб къыйынлыкъ салгъанды халкъыма кърал. 
Аны айтмасам – 
Халкъ-Джурт туз-дамы манга болурму халал?! 
Айтыр Сёзюмю, Аллах, ауузума сал. 
Айтхан Сёзюме да де: «амин». 
Болмасам да шыйых не алим, 
Мен Джуртда Джангыз Терекме – 
Адамны-Халкъны, Джуртну-Табигъатны къайгъысын, джарсыуун 
Бютеу дуниягъа айтыргъа керекме, 
Кёкге, Джерге айтыргъа керекме. 
Мен айтмасам, айтырыкъды ким? 

Мен Джуртда Джангыз Терекме – 
Хакъ Кертисин айтыргъа керекме, 
Халкъны кёлюн айтыргъа керекме., 
Халкъны кёлюн джазаргъа керекме, 
Халкъны джазыуун джазаргъа керекме, 
Халкъны сагъайтыргъа керекме, 
Гюнахын-харамын, терсин-аманын да, джашырмай, 
Тюзюн, не ачы болса да, айтыргъа керекме, 
Халкъымы-Джуртуму къутхарыргъа керекме. 

Мен Джуртда Джангыз Терекме. 

ЭКИ МЁЛЕК 

Манга соруу-сууал этген эки мёлек – 
Таш бла Терек. 

Не этсин джарылмай джюрек да: 
Джангызла, джаралылла 
Джугъутур да, Таш да, Терек да. 

Кёкде да, сын ташда да бютюн мутхуз 
Кёрюнелле Ай бла джулдуз. 

Къазакъ бёрюню улууу, 
Аджашхан турнаны тауушу 
Къачхы шылпы бла бирге 
Къатылалла кёлге. 

Мен сюйген, мени сюйген – 
Тауда нарат, тюзде бусакъ... 
Джюрегим болса да Боракъ, 
Алагъа джол узакъ. 

Къыйынды къадар. Джокъчады мадар. 
Алай а, келеди ауаз: Бар. 
Таугъа бар. Нюр таугъа, Минги Таугъа бар. 

Къутхарыр ючюн узакъны, джууукъну, 
Къутхарыр ючюн Халкъны, Джуртну, 
Адамны, адамлыкъны къутхарыр ючюн, 
Не этгенсе, этесе, этериксе? 

Меннге соруу-сууал этелле эки мёлек – 
Таш бла Терек. 

АЛЛАХ, АДАМ ИЗЛЕГЕН ДА НЕДИ? 

Кёзю къысыкъмыды, ачыкъмыды, 
Териси акъмыды, къарамыды – 
Ол тюлдю бедиш. 
Иманы бармыды, джокъмуду – 
Ма андады иш. 

Адам болургъа кюрешемиди – 
Тюзюн, кертисин, игисин сёлешемиди, 
Джарыкъгъа, нюрге, билимге илешемиди, 
Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да таза тутамыды – 
Ма андады иш. 

Джашауун Аллах айтханча къурамыды, 
Зулмугъа къаршчы турамыды, 
Онгсузгъа сакъ, джакъ боламыды – 
Ма андады иш. 

Аллах айтханча атлаймыды, 
Аллах бергенни сакълаймыды, 
Хакъ Кертини, Тюзлюкню джакълаймыды, 
Аллах айтханча джашаймыды – 
Ма андады иш. 

Териси акъ, къара да болсун, 
Джангыз, иннети-сёзю-иши акъ болсун, 
Бир Аллахха къуллукъ этсин, иманлы болсун, 
Адам болсун, адамлыгъы болсун.. 

Аны излейди Аллах адамдан, 
Аны излейди адам да адамдан. 
Иш териде тюлдю – Тейридеди, 
Иш териде тюлдю – джюрекдеди. 

КЪАНАТЛЫ 

Кём-кёк Кёкден 
Джап-джашил Джерге 
Бир акъ къанатлы 
Учуб тющдю. 

Шоркъулдаб баргъан къара сучукъдан, 
Таза суучукъдан суу да ичди. 
Эки джанына сескекли къарай, 
Бираз солуду. 

Суу алыргъа келген къызчыкъны 
Ариулугъуна эси кетиб, 
Эки башлы бир къартджыгъагъа 
Аш болургъа да аз къалды. 


Сора, илгениб, къанатланды да, 
Къоркъуулу джерден 
Кёк-кёк Кёкге 
Учуб, ташайыб кетди къанатлы. 

Алай а, аны эсинде къалдыла: 
Кёкге асры джууукъдан агъаргъан Минги Тау, 
Джер къайгъыла къаралтхан Къадау Таш, 
Умут кёгертген Джангыз Терек, 
Джырлай, джылай, кетиб баргъан Къобан суу 
эмда 
Бир башха дуниядан бу дуниягъа суу алыргъа келген, 
Суу агъачы да бойнунда джанкъылышча кёрюннген, 
Кийикге, мёлекге да ушагъан, 
Толгъан Айгъа, тийген Кюннге да ушагъан 
Ёлюмсюз ариулукъ – джулдузкёз къызчыкъ. 

Ким биледи, ала ючюн болса да, 
Къанатлы артха къайытыргъа да болур. 
Биягъы джерге – 
Ариу джерге, мыдах джерге, къоркъуулу джерге – 
Къонаргъа да болур. 

СУРАТЛАДАН ОЮМЛА 

1 
Къууанч бла бушуу 
Шекер бла туз 
Суу бла тал 
Таш бла джулдуз 

2 
Элия къурукъдан 
Къычыра къаргъала, 
Ёре турукъда 
Джылай чыпчыкъла 

3 
Джыланны ууундан 
Этелле дарман. 
Адамны уууна (ууундан) 
Бармыды дарман? 

4 
Джанкъылычха къонуб 
Кёгюрчюн бла къарылгъач, 
Бири мурулдай, бири джюуюлдей, 
Кюрешелле джырлаб – 
Тауусулмазлыкъча къууанч, 
Келмезликча къач. 

ИНКЪЫЙЛАБ ДЖЫРЧЫСЫ 

Шыбыла чыбыкъда джырлайды къанатлы 

КЪАРА СУУ 

Суу агъачынг да джанкъылычха ушайды. 
Толу челеклерингде, 
Къара суудан, сууукъ суудан, дарман суудан толу челеклерингде 
Мени джюрегиме ушаш, 
Кюе, джана тургъан Кюн, 
Кёкден тюшюб, джууунады, чайкъалады. 

Кёкден, Кюнден, суудан толу эки челегинги 
Джанкъылычха тагъыб, имбашынга атыб, 
Тёкмей, чайпамай алыб келесе. 

Джана тургъан джюрегиме себеб излей, 
Кёкге, Кюннге – Сеннге 
Джууукъ болургъа излей, 
Тохтатыб, 
Челегингден суу ичеме. 

Кесиме, Сеннге айта эсем да, 
Айтама: насыблы бол. 
Эшитеме: халал болсун. 
Халал болсун. 

Сууунг манга халал болурму? 
Кесинг да мени бла насыблы болурмуса? 

Къарайма Сеннге – 
Кёлюм-джюрегим 
Кюннге, Кёкге джууукъ бола, тенг бола. 
Мен къазыб чыгъаргъан къара суудан 
(Поэтни къара сууу дейдиле энди анга) 
Суу алыб барады сюйгеним. 

СЮЕМЕ СЕНИ 

Къалай узакъса, къалай джууукъса, 
Къалай иссисе, къалай сууукъса, 
Къалай джарыкъса, къалай мутхузса. 

Къышымса, джайымса, 
Джулдузумса, Айымса, 
Къууанчымса, джарсыуумса – 
Джазыуумса. 

Шийириме – 
Илхамса, балхамса, алхамса, 
Кесиме уа – «Фатиха» болгъанса, 
Аурууум, дарманым да Сенсе, 
Джашатхан, ёлтюрген да Сенсе, 
Тирилтген да Сенсе. 

Джан-сан суусабымса мени, 
Къыямат кюн джууабымса мени. 

Бир Джерча тартаса мени кесинге, 
(Сенден айырылыр къарыуум джокъ); 
Бир Кёкча тартаса мени кесинге 
(учунсам, учсам да джеталмайма Сеннге). 

Бир бу дунияча, бир ол дунияча 
Кёрюнесе меннге. 
Сеннге къайда, къачан, къалай тюберигими 
Билмей турама. 

Сууабсыз сууабымса мени, 
Гюнахсыз гюнахымса мени, 
Къадарымса мени – 
Сюеме Сени. 

АДАМЛЫКЪ – ТАЗАЛЫКЪДЫ 

Нени юсюнден сагъыш этсенг, сёлешсенг – 
Аллай бир джууукълашаса анга. 
Аны ючюн керекле бизге 
Джарыкъ, джылы, халал, иги сёзле. 

Иги сезим, иги оюм, иги иннет, иги сёз – 
Иги ишге бурулалла ала, 
Игиликге къуллукъ этелле ала, 
Игиликни джууукълашдыралла ала 

Джюрегин да, тилин да, тёнгегин да, 
Юсюн-башын да, юйюн да, тёгерегин да, 
Таза тутхан, ариу тутхан – олду Адам. 
Адамлыкъ – ол тазалыкъды. 

ДЖАШАУДАН ИГИ БИЛМЕЙМЕ БИР ЗАТ 

Адам кеси кесине салмаса азаб, 
Адам адамгъа салмаса азаб – 
Джашаудан иги болмазед бир зат. 

Бу дунияда джангыз бир затха 
Къул не бий болургъа излемейме мен. 
Ёзден джашау, эркин джашау дейме – 
Олду эм уллу насыб эм къууанч. 

Джандет, джаханим да джердеди, билеме, 
Джандет, джаханим да джюрекдеди, билеме, 
Кырдык, терек, джаныуар да билелле аны. 
Джаны болгъан бары биледи аны. 

Джулдузла Кёкде джаналла, джукъланалла, 
Адамла да Джерде – алай. 

Къууанч да кёребиз, бушуу да кёребиз, 
Ёлсек, къалсакъ да дунияны кёргенбиз, 
Джашау, ёлюм да хакъды – билгенбиз: 
Насыблы, насыбсыз да – биз. 

Мен – джазгъа сау чыкъгъан бир адам, 
Тангнга сау чыкъгъан къанатлы бла бирге 
Джырлайма – джылы, джарыкъ кюннге къууана. 

Адам адамгъа салмаса азаб, 
Кеси кесине салмаса азаб, 
Табигъатха салмаса азаб – 
Джашаудан иги болмазед бир зат. 


СЫН ТАШ 

Эсимден кетгенди – къайсы джыл эди ол? 
Къыш эди. Ол эсимдеди. 
Чынгылны эрни бла бара эди джол... 
Ол джол бла киши джюрюмейди энди. 

Тёбен джанына таш атсанг – 
Тауушу да чыкъмай къала эди... 
Огъары джанына къарасанг – 
Къаяла юсюнге оюлалла деб къоркъа эдинг. 

Тюз джол джанында бар эди бир таш... 
...Ол къара ташны агъартхан эди къар. 
Къарны уа къызартыб эди къан – 
Кёргенин унутмайды джаш. 

Таш юсюнде – бир акъ башлыкъ бла, къара джамчы. 
Акъ башлыкъда – бармакъ басхан бир къан тамчы. 
Эшта, окъ таулуну башындан тийген болур эди. 
Ол бу аумаз ташха къабланнган болур эди. 

Бу ачы хапар джайылыб элге, 
Эл саулай тургъан эди ёрге – 
Ёзге, не башлыкъ, не джамчы танылмады, 
Джоюлгъанны не ызы, не кеси табылмады. 

Ол кюнден сора, таулула 
Сын Таш деб къойдула ташны атына. 
Бюгюн да турады ол таш алайда – 
Къарала, агъара, къызара. 

Билмейме, кимгеди, негеди бу сын таш? – 
Меннгеми, сеннгеми, ангамы? 
Тийрегеми, элгеми, халкъгъамы? 
Джолгъамы, Адамгъамы, заманнгамы? 

Сюеледи сын таш – агъара, къызара, къарала... 
Джол да, эл да джокъду бюгюн былайда. 
Зулму тутхан, сюрген, къыргъан бары, 
Джаназысыз, кебинсиз, сынсыз къалгъан бары 
Бу Ташха – «Сын Ташым» дерге боллукъла. 
Сын Ташым дейме бюгюн мен да анга. 

Меникид дерге эсге келмегенед ансы, 
Гитчеликде огъуна кёргенем ташымы, сынымы. 
...Тенгиз толкъунла джаба къумда ызымы, 
Сын ташымы кёреме анда, таулада... 
Сын ташым кёреем ол Таш таулада. 

Меники кёреем 
Окъ тешген ол акъ башлыкъ да, къара джамчы да, 
Къарны къызартхан къан да меники кёреем. 
Меники кёреем ол Сын Таш таулада. 

АЛАЙ БЛА ДЖАШАРЫКЪЛА АДАМ, ХАЛКЪ, ЭЛ 

Келелле, кетелле адамла – 
Толкъун ызындан толкъун, тёлю ызындан тёлю. 
Энди бизлеге да 
Джууукълашады ёлюм: 

Ким – алгъа, ким – артха... 
Ёлмезлик а – джокъ. 
Ёре турукъгъа къарайма – 
Бирчады джорукъ. 

Джаны болгъанны барына келеди ёлюм – 
Кырдыкга, терекге да: 
Джер къаты тартыб турады кесине, 
Учаргъа къоймай Кёкге да. 

Джер аягъыбыздан алыб турады бизни, 
Джер-Кёк чекден ётерге къоймай. 
Кетебиз – тёлю ызындан тёлю – 
Бу дуния джашаудан бирибиз да тоймай. 

Бизни тёлюге къач 
Джаздан, джайдан сора келеди – 
Ол да насыб, ол да къууанч. 

Къачда туууб, къышда ёлгенле, 
Джазны, джайны кёрмей ёлгенле, 
Джашамай ёлгенле – 
Къыйынлы, зауаллы алалла. 

Ёсген, чакъгъан, кёгет да берген, 
Дунияны, джашауну да кёрген, 
Андан сора аджалы джетиб ёлген – 
Насыбсыз тюлдю. 

Дуниягъа, джашаугъа къучакъ кериб, 
Кёрюне – кёрюрюн кёрюб – 
Алай киргеннге, джылау джокъду. 
Джашамай ёлгенди – джарлы. 

Мен да джашадым джарылгъынчы джюрек. 
Сау къалыгъыз, Таш бла Терек, 
Сен да рахат бол, Къазакъ Бёрю – 
Ызына айланыб къул болмаз азат тёлю. 
Бизни да унутмаз азат тёлю. 

Къул, бий билмей джашар ёзден тёлю, 
Нарт ата-бабаларын эсгерген эркин тёлю, 
Амантиш итлерин къурутхан джигит тёлю, 
Харамдан, гюнахдан къутулгъан асыл тёлю, 
Джуртуна, джазыууна ие болгъан Керти тёлю. 


Диним-тилим-джуртум деген – Адамды, Халкъды. 
Джашагъан, ёлген да – хакъды. Джангыз, 
Тюзлюк, Эркинлик ючюн сермеше, джаша, ёл – 
Ол заманда «Керти Адам, керти Эркиши» дерикди эл. 

Алай бла джашарыкъла Адам, Халкъ, Эл. 

ДЖАШАУ бла ДЖЮРЕК 

1 
Джюреги кимни да – алгъа – джулдузчады, 
Айланады кёкледе учуб. 
Артда джашау тюеди – ол кюеди, 
Сора, 
Къаралыб, къатыб, джарылыб, сыныб, 
Таш болуб тюшеди Джерге. 

2 
Джюрек: 
Кёк-Джер-Джулдуз-Таш. 

БИЛИРГЕ ИЗЛЕЙМЕ 

1 
Мен араб тилни билирге излейме 
Къуран ол тилде болгъаны ючюн, 
Файгъамбарыбыз да ол тилде сёлешгени ючюн. 

2 
Мен тюрк тилни билирге излейме 
Ол Тейри тили болгъаны ючюн. 

3 
Мен ингилиз тилни билирге излейме 
Ол дуния тил болгъаны ючюн. 

4 
Орус тилни да билирге керекди – 
Кърал тилди ол. 
Кърал бизге джетдирген къыйынлыкълада 
Джокъду гюнахы аны. 


5 
Алай а, 
барындан да алгъа - 
къарачай тилни билирге керекме: 
ансыз — къарачайлы болаллыкъ тюлме мен. 
Тилин тас этген халкъ — дуниядан болады талкъ.

АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ 
(китаб 2004 джылны джайында джазылыб башланнганды) 

ИМАН 
(китаб ачхан назму) 

Ёз тутдургъан Сёз, 
Сёз тутдургъан Ёз, 
Кёкден эннген джарыкъ, 
Джол кёргюзтген джарыкъ, 
Ол джиберген джарыкъ – 
Нюр къанатлы Сёз. 

Эс ташлатхан сес, 
Дерс башлатхан сес, 
Эс табдыргъан сес, 
Кёкден келген сес. 

Андан келген салам, 
Андан келген Келям, 
Нюр джарыкъдан буйрукъ, 
«Окъу» деген буйрукъ. 

Барыбызгъа джорукъ, 
Барыбызгъа буйрукъ: 
Окъу, къара джай, 
Къара таны, джай. 

Къарангыны ичи бла, 
Файгъамбарны юсю бла, 
Болуб буйрукъ, джорукъ, 
Бизге джетген джарыкъ: 

Окъу, къара джай. 
Къара таны, джай. 

Бол джулдуз бла, Ай бла – 
Айнырса алай бла, 
Хорлам келир алай бла. 
Бол джулдуз бла, Ай бла. 

КЪАНАТЛЫ 

Кече кетди, къайгъы кетди – танг атды, 
Джырламайын, айт, не этсин къанатлы: 
Джарыкъдан, джылыудан, умутдан толду дуниясы, 
Сакълайды узакъда, мийикде, чууакъда уясы. 

Учад-къонад, тынгы табмайд къанатлы, 
Ауузунда чёбю бла къанатлы. 
Ата джуртдады аны джаны-джюреги, 
Мындагъы уа – къуру саны-тёнгеги... 

Къачхы джелле сюргенелле Джуртдан... 
Хей, уллу аман къышха чыдагъан къанатлы, 
Хей, джазгъа джаны сау чыкъгъан къанатлы, 
Аллах энди айырмасын Джуртдан. 

Къайытханса Джуртунга учуб-учунуб, 
Алай а къайда уянг болгъан Таш, Терек? 
Чачылыбды, бузулубду тёгерек, 
Джыламайын, айт, не этсин къанатлы? 

Ёзге ол джангыдан ишлер уясын. 
Къайыталмазлыкъла ючюн да джашар, джырлар, джылар, 
Къанатсыз къалгъанлагъа да эс табдырыр, кёл этер, 
Кетген кюнден да дерс алыр, тюшюнюр, оюм этер – 
Къанатлы джангыдан къурар дуниясын. 

Алай а къоркъуу кетмез эсинден – 
Юсюндеди тарих къалагъан джюк. 
Зулму-терслик болмагъанды тюб. 
Келир кюн да не келтирир, къайдам... 

БЕТ-НАМЫС 

Сынджырдан ычхыннган итге ушайла 
Намыссыз адамны сёзю да, кеси да. 
Ол къоркъады джангыз таякъдан, 
Аны тыйгъан сынджырды джангыз. 

Иман бла намыс, сора окъуу бла билим – 
Былалла адамны Адам этген. 
Адамны адамлыкъ шартларында 
Не болур бетге-намысха джетген? 

Сынджырдан ычхыннган кёпекге ушайла 
Намысдан ычхыннган сёз да, адам да. 
Бет-намыс болмагъан джерден 
Узакъдыла Аллах да, иман да. 

ТОХТАУСУЗ СЕРМЕШЕЛЛЕ АЛА 

Басдырыкълана, илгене, 
Тынгысыз джукълайды къама да. 
Тар къында къан тюшле кёре, 
Джокъду рахатлыкъ анга да. 

Магъадан джурту къайдады? 
Къайнатхан оту къайдады? 
Сууутхан сууу къайдады? 
Къайдалла кёгю, джери да? 

Минги Нюр Тауда табылгъан, 
Джулдуз темирден джазылгъан 
Кёк къылыч къалай къалыред 
Джулдуз джазыулу болмайын, 
Бёрю ауузлу болмайын? 

Тейрини адамгъа саугъасы, 
Тейри адамына саугъасы – 
Кёкледен эннген къуш къылыч, 
Ой бёрю ауузлу къурч къылыч. 

Келечи къылыч, Хакъ къылыч, 
Итледен, амантишледен 
Къутхаралдынгмы джуртунгу, 
Къутхаралдынгмы халкъынгы? 

Джакълаялдынгмы Адамны, 
Сакълаялдынгмы Тюзлюкню? 
Айтханын этиб Тёрени, 
Разы этдингми Тейринги? 

Сёз бла къайытмагъанны 
Сен къайтаралдынгмы иманнга? 
Огъесе, 
Зорлукъ этмей, зорлукъ да этдирмей, 
Алаймы джарадынг инсаннга? 

Сен тюлсе Кёк не Джер къылыч, 
Сен тюлсе Гъарб не Шаркъ къылыч, 
Сен тюлсе Заман не Халкъ къылыч, 
Сен – Тейри къылыч, Хакъ къылыч. 

Джанымда къама, къолумда къалам 
Бир темирден джазылгъансыз, 
Бир Аллахха бойсунасыз, 
Къуллукъ этесиз бир Аллахха. 

Алай а джокъду тынгы-тынчлыкъ 
Не къамагъа, не къаламгъа. 
Аллах ючюн, Адам ючюн 
Тохтаусуз сермешелле ала. 

СОРА... ДУНИЯДАН КЕТДИМ 

1 

Ата юйюм тарлыкъ этди, 
Ата джуртум тарлыкъ этди, 
Ана тилим тарлыкъ этди, 
Сора мен тышына кетдим. 
Тышы да тарлыкъ этди, 
Бу хаух дуния тарлыкъ этди, 
Сора мен...дуниядан кетдим. 

2 

Иегими табар ючюн, 
Мен минг тиширыудан ётдюм, 
Кёб тенгизден-теркден ётдюм. 
Бу дунияда табалмадым – 
Сора... дуниядан кетдим. 

3 

Мен ол Сёзню табар ючюн, 
Магъанасын англар ючюн, 
Аны айтыб, тынглар ючюн, 
Кёб кюрешдим. Табалмадым, 
Анга джууукъ баралмадым: 


Ол – дуния сёз тюл эди. 
Ол – Кёкледе джашай эди, 
Джюрекледе джашай эди, 
Кёзден а таша эди. 

Ол Сёз мени таба эди, 
Джаныма джарай эди, 
Бир бек джууукъ узакъдан 
Манга къараб тура эди. 

Аны табалмай тургъанлай, 
Ол Сёз келе эди кеси – 
Аны кёре эди кёзюм. 
Ол Сёзню джарыгъы бла 
Анга тюберге умут этдим. 
Сора... дуниядан кетдим. 

ЭМЕН БЛА ТАЛ 

1 

Сууну эки джанында 
Эмен бла Тал терек. 
Бир-бирине къарайла 
Эмен бла Тал терек. 

Араларында – къобан. 
Ала андан ёталмай, 
Бир-бирине джеталмай 
Тургъанлы ненча заман. 

Чекни башха джанындан 
Бир къыз къараед манга. 
Мен да къараем анга. 
Арабыз а – кърал чек. 

Къадаргъа джокъду мадар: 
Мен келтирдим башханы. 
Ол да кетди башхагъа. 
Къалгъан – сюймеклик джара. 

Бизни къурутхан джорукъ 
Къуругъанды кеси да. 
Андан сора не керек? 
Алай къайда Тал терек? 
Эмен терек да къайда? 

Джюрек тартды да артха, 
Къайытыб келдим. Не табдым: 
Къуругъан сууну ызын, 
Аны эки джанында 
Эмен дюккюч, тал дюккюч. 


Сора арлакъда кёрдюм 
Аладан бир гёзенек, 
Аууб тургъан гёзенек, 
Къатыб тургъан гёзенек. 

Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ, 
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ, 
Зауаллыла бир-бирин 
Къучакълаб къатхандыла. 
Ма джазыу. 

Эмен терек, Тал терек, 
Эки кесилген терек, 
Эки джарылгъан джюрек, 
Къуругъан сууну ызы, 
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ, 
Аууб тургъан гёзенек... 

Эй бу дуния, керти да, 
Сынау болуред бизге. 

2 

Къадарны чексиз кючлю къолу 
Бизни бир-бирибизге алай байлагъанды, 
Эмен къазыкъгъа тал чыбыкъны 
Ууадых этиб бургъан кибик. 

Джашау джокъду, айырылыр мадар да джокъду. 
Къадаргъа къайырылыр къарыу да джокъду. 
Барабыз къуруй, къата. 
Мен – эмен къазыкъ, сен – тал чыбыкъ. 

3 

Джазыу башха джуртха, башха джерге 
Мени къазыкъ этиб ургъанлыгъына, 
Алайгъа да тамыр ийиб, 
Джетеклениб тебрегенме. 

Ким биледи, 
Джашаб, айныб кетер эсем да. 
Сизлеге болушлукъ этер эсем да 
Ким биледи. 

4 

Тирилиу алдады, 
Керти джашау андады. 
Анга ийнанама. 
Анга хазырланама. 

АЗАН 

АЗАН тауушда барды бир КЪАНАТ таууш. 

Къара джерге кёмюлюрге къоймай, 
Харамгъа, гюнахха булгъаныргъа къоймай, 
Хайуан, джаныуар болургъа къоймай, 
адамда Адамны ёлюрге къоймай, ёлюмге къоймай, 
Ол бизни тартады кёкге, ёрге: 

«Харам джукъудан сыйлы намаз ашхы. 
Дуния малгъа алдатмагъыз, хорлатмагъыз, къул болмагъыз – 
Хакъ Кертиге, Бир Аллахха этигиз къуллукъ. 
Хакъ Кертиге, Бир Аллахха этигиз къуллукъ. 

Къарыусузну, онгсузну эсгеригиз. 
Бар затыгъыздан алагъа да юлюш этигиз. 
Тюзню, халалны, чомартны сюеди Аллах да, 
Тюзге, халалгъа, чомартха береди Аллах да. 
Къартлыкъдан, ауруудан, ёлюмден къутуллукъ джокъду – 
Ахыр кюнюгюзню, ахратны да унутмагъыз. 
Эки дунияны да Аллах джаратханды. 
Бир дуния ючюн башхасын харам этген – 
Хакъ джолунда баргъанладан тюлдю, 
Аллах джолунда баргъанладан тюлдю. 

Алай а, эсде тутугъуз: 
Нени юсюнден къаллай бир сагъыш этсегиз, 
Аллай бир джууукълашасыз анга. 
Къайгъысы, сагъышы къуру мал болгъан 
Кеси да бурулады малгъа. 

Билгени аманлыкъ болгъанны 
Джашауу ётерикди аман бла, 
Ёмюрю бошаллыкъды аман бла. 
Иннетинг къалай болса, 
Джашауунг да боллукъду алай. 

Игиликге, Тюзлюкге къуллукъ этигиз – 
Хакъ Кертиге этигиз къуллукъ, 
Бир Аллахха этигиз къуллукъ». 

Бизледе да къанатлы умутланы туудургъан, 
Бизлени да учундургъан, учургъан 
Азан тауушда бир къанат таууш барды. 
Аллах акбарды. 


СОКЪУРЛУКЪ 

1 

«Сокъур элге кирсенг – кёзлеринги къыс». 
Сокъур элден чыкъсакъ ачарбыз дей, 
Кёбле этдиле алай. 
Сокъур а тутханын бек тутады – 
Сокъур элден чыгъалмай, ычхыналмай, 
Сокъурлагъа къошулуб, сокъур болуб къалдыла ала. 

Джелимаууз Кюнню, Айны тутханын кёрмез ючюн, 
Эгерлени тауушларын да эшитмез ючюн, 
Кёрмедик, эшитмедик, билмедик дер ючюн, 
Эл-джурт къайгъыдан бир джанында къалыр ючюн, 
Алай бла башларын сакълар ючюн, 
Сокъур-сангырау тюрсюннге кирдиле ала, 
Ол тюрсюнден чыгъалмай къалдыла ала, 
Аллахны-Адамны да джауу болдула ала. 

«Сокъур сюйген – сау кёз» дейдиле, 
Была сюйген а, сокъур кёз болду, 
Была сюйген джалгъан сёз болду – 
Кеслерин да, Аллахны-Адамны да 
алдаргъа кюрешдиле была. 

2 

«Сокъур элге кирсенг – кёзлеринги къыс». 
Кёзлерими къысар орнуна, 
Сокъур элни кёзюн ачаргъа кюрешдим, 
Хакъ кертисин, тюзюн айтыргъа кюрешдим. 

Сокъур эл кёзюн ачаргъа унамай, 
Дунияны тюрленнгенине да къараргъа унамай, 
ийнаныргъа унамай, 
Сау болургъа, азат болургъа, эркин болургъа унамай, 
Мени да кесича сокъур этерге, къул этерге кюрешди, 
Тынчлыгъыбызны бузма деб сёлешди. 

Джазама назму, къычырама азан: 
Лобан адамла, уяныгъыз! Сокъур эл, уян! 
Неден да башды адамлыкъ-эркинлик-ёзденлик. 
Кеч болуб къалгъынчы тюзелсин тюзеллик. 

КЁБДЮ ДЖАРСЫУ ДА, КЪАЙГЪЫ ДА, САГЪЫШ ДА 

Джан, чыгъыб кетиб баргъанча, 
Суу да барады кетиб. 
Терекле да башларын булгъаб, 
Чайкъалалла джелде. 
Кёбдю къайгъы, джарсыу да Джерде. 
Кёбдю къайгъы, сагъыш да кёлде. 

Джулдузла да ичлеринден джана, 
Адамла да ичлеринден кюе, 
Тауусулалла. 
Аладан къалгъан джарыкъ 
джетерми кёбге? 
Умут бла къарайма Кёкге. 

Джанча джанады джулдуз – 
Ёлюмдю, джашауду джаныу. 
Къарангы бютюн къутсуз, огъурсуз – 
Марайды джарыкъны джанын. 

Алай а джулдузла джукъланыб къалмазла – 
Бири джукъланыргъа башхасы джанар. 
Кёкледе кёбдюле Аламла – 
Джашау къуруб къалмаз. Адам да джашар. 

Джашармы? 

Джан чыгъыб кетиб баргъанча, 
Суу да барады кетиб. 
Терекле да башларын булгъаб, 
Къалтырайла джелде. 
Кёбдю къайгъы, сагъыш да кёлде. 
Кёбдю алгъыш, къаргъыш да Джерде. 
Артда не, алда да не? 

Суу барады кетиб. 

ДЖЮРЕК ДЖАРЫЛА ДЖАШАЙМА 

Бузоулагъа тана къошулгъанча, 
Тенгиз къушлагъа – тау къуш – къошулдум келиб. 
Джашасакъ да иги хоншулача, 
Кетерикме, къалмасам ёлюб. 

Мында джашайды бузулмагъан халкъ. 
Хар кимни къыйыны кесине халал. 
Кърал халкъын тонамайд, ёлтюрмейд – 
Адамын, халкъын сакълайды кърал. 

Кърал башчы да, малчы, ташчы да 
Бирча бойсуналла Хакъгъа. 
Джурт байлыкъдан, табигъатдан тюшген хайыр 
Тенг юлешинеди халкъгъа. 

Ленин китабларында джазгъан коммунизм 
Мында къуралгъанды, бегигенди. 
Алай а мында коммунизм ийманлы коммунизмди – 
Халкъ динине, тилине, адетине, джуртуна да да эркинди. 

Адам джюрекледе джокъду тарлыкъ-зарлыкъ, 
Онгсузгъа-къарыусузгъа болушады кърал. 
Иманы болгъанны бузалмайды джокълукъ не барлыкъ, 
Джаннетдечады бу джуртлада хал. 

«Бисмилля» деб халал ашны 
Джурт таба къарай, ашайма. 
Туугъан халкъыма юлюш чыгъаралмай, 
Джюрек джарыла джашайма. 

Ол кърал чачылмай къалырмы – 
Халкъ-джурт тоноудан тоймагъан? 
Кимди, неди ёмюрле узагъына 
Бизни джашаргъа къоймагъан? 

КЪАЯДА ТЕРЕК 

Биягъы сезим кючледи джюрекни – 
Мийик къаяда кёрдюм терекни. 

Къара къаяда акъ чакъгъан терек, 
Къара къайгъыдан чал болгъан терек, 
Къыш чилле, джай чилле да кюйдюре бетинги, 
Къуш, къаргъа да ашай этинги-кёгетинги, 
Сен а, къайгъысын эте чегетинги, 
Къалмайын сыныб, излемейин ышыкъ, 
Къарауул-сакълауул болуб тураса анга, 
Чыдаб аязгъа, джелге, бораннга. 

Шохха, джаугъа да ачыкъса сен, 
Къууанчха, бушуугъа да ачыкъса сен. 
Акъ, къара булут да къоналла сеннге, 
Арыгъан къанатлы да къонады сеннге, 
Кюн да тиеди, шыбыла да урады. 
Алай а, 
Ай бла джулдуз башынгда туралла. 
Сеннге кюч бере, нюр тёге туралла. 
Сен да хорлам байрагъыча тураса. 
Мийкде джашил байракъча тураса. 


Сени мийикге чыгъаргъанд къадарынг – 
Анга тыйыншлы болмай да джокъду мадарынг. 


Ёзге джерден айырылсанг да, узакъ кеталмай, 
Умут этген Кёгюнге джеталмай, 
Сёзюнгю айтыб анга эшитдиралмай, 
Чегетинги сакъларгъа кючюнг джеталмай, 
Азмы къыйналаса. 

Къара къаяда акъ чакъгъан терек, 
Къара къайгъыдан чал болгъан терек, 
Сеннге къараб титирейди джюрек. 

ЧЫКЪ 

Кюнню джукълатханма. Джандыргъанма Айны. 
Сени ючюн этгенме алай – ангылайса аны. 

Кече. Джулдузла. Кырдык. 
Джюрегими сюймеклик, аякъларымы чыкъ 
Кюйдюреди. Бери чыкъ. 
Не тюнюмден, не тюшюмден чыкъ, 
Кёкден тюш, джерден чыкъ – 
Къайдан да чыкъ, бери чыкъ. 

Мен къалгъынчы саудан кюйюб, 
Не бир башханы сюйюб, 
Бери чыкъ. 
Мен, кече, джулдузла, кырдык – 
Барыбыз да сакълайбыз сени. 

Чыракъны джукълат, джюрекни джандыр. 
Сюймекликден мени, кесинги да къандыр. 

ТИЛ ТЕРЕК 

Нарт таурухла – 
Тил Терекни тамырлары, 
Тарих джырла, хапарла – бутакълары. 
Джырла, ийнарла, кюуле, назмула уа – 
Аны шыбырдай, шууулдай тургъан чапракълары. 

МАНГА УА – СЕН 

Кёкге – джулдуз эмда мёлек, 
Таугъа – кийик эмда терек, 
Суугъа – балыкъ, кёзге – джарыкъ, 
Манга уа – Сен. 

ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН, ТИРИЛГЕНДЕН СОРА ДА... 

Кёкдеди, джюрекдеди 
Джулдузу бла Ай. 
Алай узакъды, алай джууукъду 
Манга Къарачай. 

Атлы, къанатлы, кераматлы – Къарачай. 
Джети къатлы, джети къанатлы – Къарачай. 
Джети харифден къуралгъан бир сёз. 
Джети белгиден къуралгъан бир Сёз. 
Аллахдан келген бир сура. Бир аят. 
Аллах берген бир дуния, бир хаят. 
Аллах берген бир дуния, бир ахрат. 
Джети къат Кёк. 
Джети къат Джер. 
Джети къат Къарачай. 

Башымдан, ташымдан да къарай 
Джудузу бла Ай, 
Джазама, айтама: 
Аллах. Къарачай. 

«Аллах-Адам-Къарачай» 
дей тургъанлай, ёллюкме алай. 
Ала ючюн сермеше тургъанлай, 
Билеме, ёллюкме алай. 

Билмейме, къайда къалыр тёнгегим. 
Билеме, джуртха къайытыр джюрегим. 
Джаным джулдузча джанар, 
Минги Тауну башындан къарар. 

Айырылсам да мен джуртдан, элден, 
Сен кетмейсе не кёзден, не кёлден. 
Айырылсам да – дуниядан, джерден, 
Джулдуз болуб къарарыкъма башынгдан, кёкден. 

Алай а, къарангы кечелени биринде, 
Тансыкълыкъ айырыр тёрюмден-кёрюмден – 
Сени таба кетерикме мен, 
Учуб кюерикме мен. 

Тургъандан эсе 
Кенгде-узакъда-мийикде баш болуб, 
Тюшгеним игиди джерге 
Джаныб-кюйюб, къара таш болуб. 

Узакъда джулдуз болгъандан эсе, 
Мен таш болургъа разыма джуртда. 
Сау-шау болсам да, къалыргъа излейме, 
Ташча, Терекча Джуртда. 

Башымдан, ташымдан да къарай 
Джулдузу бла Ай, 
Джазама, айтама: 
Аллах. Къарачай. 

КЪЫСХА СЫФАТ-МАГЪАНА 

Къар. Ай. 
Бёрю улуу. Шкок таууш. 
Ма – Къарачай. 

ТАМБЛАБЫЗ БАРМЫДЫ БИЗНИ?!! 

Дайым этеме Аллахха шукур 
Джюрегими этмегени ючюн сангырау, сокъур, 
Мени Адам этиб джаратханы ючюн, 
Джарыкъ дуниягъа къаратханы ючюн. 
Ангылатханы ючюн 
Халалны-харамны, сууабны-гюнахны, 
Тюзню-терсни, игини-аманны... 
Керти джолну – Хакъ джолну кёргюзтгени ючюн, 
Анаяса этиб, Келямын ийгени ючюн. 

Сыйыныр сезим тюлдю бу назмугъа, джыргъа. 
ХАЗЫРГЪА келген НАСЫБЛЫМА мен. 
Дин-тил, адет-тёре, адеб-намыс – бары 
Къан-джан бла киргенди, берилгенди, билдирилгенди манга. 

Хар нем да барды: Китабым, Халкъым, Джуртум. 
Джетишмеген: керти иман, миллет ангы, тарих эс. 
Тас этгеним: къраллыгъым-къралым... 
Хар бир ёмюр – тюшюндюрген ачы дерс. 

Эки кере джуртубуздан сюрюлдюк, 
Ёлюб кетиб биз джангыдан тирилдик. 
Ол дуниядан къайытханча, къайытдыкъ. 
Тюшюндюк да оюм этдик, сагъайдыкъ: 
Азаб чекдик гюнахларыбыз ючюн. 

Динлерин, халкъларын, джуртларын да сатхан 
Къуллукъчуларыбыз-фыргъауунларыбыз ючюн, 
Алагъа бойсуннган, бетсиннген адамларыбыз ючюн 
Барыбыз да чекдик азаб. 

Аллайладан болмайын азат 
Биз Халкъ болаллыкъ тюлбюз, 
Джуртубузну да сакълаяллыкъ тюлбюз, 
Тилибизни да сакълаяллыкъ тюлбюз, 
Къраллыгъыбызны да къайтараллыкъ тюлбюз, 
Къуран-шериат бла, адеб-намыс бла 
Адамча, Халкъча джашаяллыкъ тюлбюз. 

Тамблабыз бармыды бизни?!! 

БИР КЪАНАТЛЫ БАР ЭДИ 

1 

Бир къанатлы бар эди... 
Бир къанаты бар эди. 
Ол кёкге къарай эди, 
Къанатын къагъа эди. 

Учалмайед, этсе да, 
Тюрлю-тюрлю мадарла. 
Аны экинчи къанатын 
Кесгенелле мурдарла. 

Бир кёк бетли болаед, 
Бир джер бетли болаед. 
Тюрленнгенлей тураед 
Джангыз къанаты аны. 

Къанатсыз джанла аны 
Кесселе да къанатын. 
Къуруталмай къойдула 
Къанатлы деген атын. 


2 

Бир къанатлы къанатлы 
Адам улуну уялталмай, 
Адамлыгъыбызны уяталмай, 
Бетибизни тырнай эди, 
Джангыз къанатын къагъа эди, 
Алай эте джашай эди, 
Джер юсюнде джашай эди, 
Арабызда джашай эди, 
Ичибизде джашай эди, 
Джюрегибизни ашай эди... 
Джангыз къанатлы къанатлы, 
Бир къанатлы къанатлы. 

3 

Бир къанатлы бар эди... 
Бир къанаты акъ эди, 
Экинчиси уа – къара. 
Бир кёзю къара эди, 
Экинчи кёзю – ала. 

Бир кёзю джылай эди, 
Башхасы джырлай эди, 
Бири Кёкге, бири Джерге, 
Тансыкълаб, къараелле. 

Джазгъы кюн – джети тюрлю. 
Джанкъылыч – джети тюрлю. 
Бу уа – акъ бла къара. 
Къанатлары – акъ, къара. 
Кёзлери – къара, ала. 

Эки дунияны кёре, 
Джашай, ёле, тириле, 
уча эди къанатлы. 
Учалмай эди къанатлы. 

4 

Бир къанатлы джашай эди... 
Джети къанаты бар эди. 
Джети къанатын да джайса, 
Джанкъылычха ушай эди. 

Джети кёзю бар эди – 
Джетиси джети тюрлю. 
Джети къат Джерни, Кёкню 
Кёре эди къанатлы. 

...Энди къайда къанатлы? 
Андан къалгъан – джети тюк. 
...Джанкъылыч умур болуб, 
Джашил джерге къуюлду. 

Къайда энди къанатлы? 
Къайда энди къанатла? 
Къайда джашау, тирилиу? 
Ай не кючлюдю ёлюм! 

5 

Ол джети тюкню алыб, 
Джан къылыч-къама этиб, 
Джанкъылыч къалам этиб, 
Бир учхан къалам этиб, 
Къанатлы къалам этиб, 
Кераматлы къалам этиб, 

Джети къат Джерни, Кёкню, 
Джети къатлы джюрекни, 
Джети къатлы тарихни, 
Джети къатлы джазыуну, 
Джети къатлы джашауну, 
Ёлюуню, тирилиуню – 
Барын да кёргюзталлыкъ, 
Барысын да джазаллыкъ, 
Табигъатны джакълаяллыкъ, 
Дунияны сакълаяллыкъ, 
Адамны къутхараллыкъ 

Бир ДЖАЗыучу чыкъмазмы? 
Бир ДЖАЗЫУчу чыкъмазмы? 
Бир ДЖАЗЫУЧУ чыкъмазмы? 
Чыкъмазмы? 

6 

Къая эрнинде чал терек, 
Чынгылдан салыннган терек 
Джулдузладан тутмазмы? 
Умутланыб чакъмазмы? 
Ёлюмню хорлаялмазмы? 

Джаралы Ташха таяныб, 
Джангыз Терекге къысылыб, 
Минги Таудан кюч алыб, 
Джаралы Джугъутур ёмюрге 
Къутулмазмы джанлыдан? 
Ол тас болгъан къанатла 
Чыкъмазламы джангыдан? 

ДЖЕР КЪЫЗЛА 

Кёкден тюшген мёлеклеча кёрюне, 
Къара тенгизде джууналла акъ къызла. 
Таудан тюшген кийиклеча кёрюне 
Акъ тенгизде джуууналла къара къызла. 

Къара кюн да акъ гюллеча кёрюне, 
Къайгъыбызны ёлтюрелле джер къызла. 
Къара кюн да бизге акъ къанат бола, 
Кёлюбюзню кёлтюрелле джер къызла. 

Хур къызгъа ауушдурмам джер къызны, 
Бу дунияны ауушдурмам джаннетге. 
Ёмюрлюк джашау – сюймеклик бла, къууанч бла – 
Мен тилейме уллу Аллахдан миллетге. 

КЪАЙГЪЫ ДА ЁЛЮР 

Бусакъла, наратла, нызыла, назла, 
Таула, кийикле, гюлле, къызла, 
Баш къусхан нартюхле, акъ чакъгъан балийле, 
Къозула, улакъла, тайла, сабийле, 
Рахат уруна тургъан адамла – 
Джер джаннет буду. 

Джер да, Кёк да, джюрек да джашнай, 
Бюгюнюн къууанч бла джашай, 
Тамбласына къоркъмай къарай, 
Адам дегенинг насыблыды къалай. 

Унутулгъанды къайгъы деген сёз. 
...Аллай заман келир, 
Кюреше турсакъ, къайгъы да ёлюр – 
Джарылгъан джюрек, тёз. 

КЪОДУ НАЗМУЛА 

1 

Сёз туудурады сёзню. 
Шайыр тюл, шийир джазады кесин. 
Шайырны, сокъурнуча, къолундан тутуб, 
Сёз ётдюреди джолдан. 
Къайры элтирин, къалай элтирин, къайда тохтарын 
Билмейди ол да. 
Биринчи сёз келеди-энеди Кёкден. 
Къалгъан сёзлени ол табады, тартады кеси. 
Сёз туудурады сёзню. 
Назму къуралады алай. 
Шайыргъа, шийирге да тюл, 
Сёзге, ана тилге салама махтау. 
Олду шайырны-шийирни 
Атасы-анасы да; къаны-джаны да; тейриси-иманы да. 
Олду 
Дуниясы-ахыраты да, бети-иннети да, джурту-миллети да. 
Адети-тёреси да, адеби-намысы да олду. 
Ауалы-ахыры да, къалюбаласы-тарихи-ахырзаманы да олду. 

Аны бла байламлыды 
Джашауу-ёлюуу-тирилиую да, ёлюмсюзлюгю да. 
Ана тили шайырны джазыуууду-къадарыды. 
Джазгъан тилиди, Ана тилиди джазыучуну Кёгю. 
Сёзден тууады шайыр 
Сёз биринчиди. Шайыр экинчиди. Шийир ючюнчюдю. 
2 

Ана тилге салама махтау. 
Биз – олбуз. Ол кетсе – биз да кетдик. 
Ансыз – биз джокъбуз. 

Тыш дуниябыз да, ич дуниябыз да, 
Атыбыз да, халкъыбыз да, джуртубуз да – олду. 
Олду тилегим-алгъышым. Къайгъым-сагъышым да олду. 
Биз аны сакълаялсакъ, ол да сакъларыкъды бизни. 
Тыйыншлы болалсакъ, ол къутхарлыкъды бизни. 

«Бай-джарлы», «онглу-онгсуз» деб къарамай, 
Кесин барыбызгъа да тенг юлешген, 
Джангыз «эшит-кёр-сёлеш-окъу-джаз-бил» деб кюрешген, 
Барыбыз да бирча хайырланырча, 
Ёмюрледен келген, тюгенмез-тауусулмаз 
Ана тилден башха не хазнабыз-байлыгъыбыз барды? 

Барыбызгъа да бирча тенг, халал, чомарт 
Адам тилибиз, Ана тилибиз, Тейри тилибиз! 
Сени кючюнгден айтылады бизге 
Адам деб, Халкъ деб, Къарачай деб. 

Сора сеннге Тейригеча къарамазгъа, 
Сени сакъламазгъа, къутхармазгъа 
Не эркинлигибиз барды? 

Сени къутхаргъан – къутхарады кесин. 
Аны ючюн не бюсюреу, не махтау бизге? 
Халкъ – тилин, тили да – халкъын 
Къутхара, бюгюнлеге сау-эсен джетгенле. 

Бюгюн тюшгенди бек уллу къоркъуу 
Ана тилге, Ата джуртха, Халкъгъа да. 
Кимденми? Эм алгъа кесибизден. 
Не ючюнмю? Джууаб барды анга да. 

Чегетни сакъламайды агъашчы, 
Миллетин къорууламайды башчы, 
Халкъ да сагъайыб турмайды ёрге – 
Къоркъуу тюшгени аны ючюндю бизге. 

Туугъан джуртубузну-джерибизни 
Кесиб, бёлюб, таша-туру сатыб турсала, 
Тышындан келгенлени да юйюрсюндюрюб, 
Халкъны джыйымдыкъ этиб, къатышдырыб турсала, 
Къраллыгъын къайтармай, унукъдуруб турсала, 
Хаулеликни, ичкичиликни джайыб турсала, 
Халкъ да аны ангылаб, кесин аямаса-сакъламаса, 
Тилин-джуртун-тарихин джакъламаса, 
Къызын-джашын – тамбласын къорууламаса, 
Къоркъуу тюшгени аны ючюндю бизге. 
Бу затха сагъыш этейик барыбыз да бирге. 

МЕН ДЖАЗАРЫГЪЕМ КЪАЛЛАЙ НАЗМУЛА 

Англамазла деб къоркъмасам адамла, 
Джазарыгъем къаллай назмула. 

Алай а, 
Адам ючюн эсе сёзюбюз, ишибиз, 
Бютеу джашауубуз, кюрешибиз, 
Сора, 
адам англарча, тынгларча, тюшюнюрча, 
адам къанатланырча, кёлленирча, игиленирча, 
адам Адамланырча, нюрленирча, 
Сёзню таша магъанасын да билирча, 
Алай джазаргъа болады керек – 
Тынч, огъурлу, ачыкъ, кескин. 
Назмучугъа аны буюрады Кёк. 
Ол да Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн 
Къурман этеди сёзюн, кесин. 

Ёзге, 
Ангыларла деб базсам адамла, 
Джазарыгъем къаллай назмула. 
Алай джазылгъан да барды бир талай сёзюм. 
Джангыз алагъа келирми кёзюу?!

АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ 

Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай. 


Акъ сагъышым, къара къайгъым да Къарачай, 
Тутулгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай, 
Ачылгъан Тилим, Кюнюм, Айым да Къарачай. 

Ата Джурту, Ана тили кёл эте, 
Акъ башлыгъы байракълана, къанатлана, джел эте, 
Ненча улан кетди урушха, къуралыб. 
Ненчасы да къара джамчыгъа чырмалыб, 
Къайытды. 

Эй акъ башлыкъ, къара джамчы Къарачай. 
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай. 

Акъ умутум, къара булутум да Къарачай. 
Джарыкъ кюнюм, къара кюнюм да Къарачай. 
Джарылгъан джюрегим, ёлюмсюз джаным да Къарачай. 
Ауалым да, ахырым да Къарачай. 

Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай. 

ДЖАШАУ бла ЁЛЮМ 

Шоркъулдаб келген чокъуракъ суу, къара суу 
Джер тюбюне кетеди былайда, 
Юзюледи сейир макъам, орайда. 
Къадау ташы да бурулады сын ташха. 

КЕТГЕННИ ЫЗЫНДАН СЮРЕ 

Барабыз: 
Ол къачыб, мен сюрюб; 
Мен джертин, ол кёктюн; 
Мен – атлы, ол – къанатлы. 

Джетеме, 
Кесин тюл, кёлеккесин. 
Кёлеккесин огъуна туталмайма – 
Хыликке этгенча, ёрлеб, 
Ол имбашларыма къонады мени. 
Дауурбазныча, 
Къаб башымы тюеди мени. 
Сора, кюлюб, 
Айырылады менден. 

Алгъын менден айырылыргъа унамай, 
Къыстасам да кетерге унамай, 
Тынгы-тынчлыкъ берирге унамай, 
Кече-кюн да биргеме туруучу, 
Энди сан этмей, барады кетиб. 

Ачыуланыб ызындан сюреме, 
Атымы ашыкъдырыб, къамчи бла тюеме. 
Талагъы туруб, джыгъылады атым. 
Джаяу сюреме аны ызындан. 
Ол а ташаяды учуб къарамдан. 
Джангыз бир тюгю тюшеди юсюме. 
Бир кёб зат тюшеди мени эсиме. 

Не болду, къайры, кимге кетди энди? 
Кеси да джокъ, кёлеккеси да джокъ. 
Джангыз къанат тауушун эшитеме алкъын, 
Кёк кюкюрегенча, джашнагъанча узакъда. 

Аркъан атама – джетмейди аркъаным, 
Толмайды этген тилегим, муратым. 
Сора сермеб шкокну алама, 
Аны ызындан мараб атама – 
Келиб, тюз джюрегимден тиеди окъ. 
Энди къанатлы, атлы, джаяу да джокъ. 
Тюненем, бюгюнюм, тамблам да джокъ. 
Энди мени къыйнамаз бир джукъ. 

Ахыр кере кишнеб-джашнаб, тохтайды джюрек. 
Джюрекден илгиздик болалла джулдузла, кёк. 
Джашил кырдыкла да болалла мууал. 
Башланады джангы ёмюр эмда... соруу-сууал. 

ТИРИЛТГЕН АУАЗ 

Джети къат кёкден келген ауазынгы, 
Кёк джашнагъаннга ушаш ауазынгы, 
Джанкъылышча кёрюннген ауазынгы, 
Кюнлю, Айлы, джулдузлу ауазынгы, 
Къанатлы, кераматлы ауазынгы, 
Нюрлю, ариу, джарыкъ ауазынгы, 
Сюймекликден толу ауазынгы, 
Джети къат джерде эшитиб турдум. 
Сора, тёзалмай, 
Къат-къат джерни, джюкню юсюмден атыб, 
Къат-къат къайгъыны, сагъышны джюрекден атыб, 
Тирилиб, силкиниб, ёрге турдум. 
Дуниягъа джангыдан туудум. 

ДЖАХИЛЛИКДЕН, АЛЛАХ, КЪУТХАР 

Акъ къайын! 
Сени кёргеним сайын 
Ол къыз тюшеди эсиме, 
Кёлюм чыгъады кесимден. 

Не айтыр деб, хоншу, тийре, 
Бузулур деб адет-тёре, 
Джазыуума къаздым уру, 
Насыбымдан къалдым къуру. 

Къуру къалдым сюймекликден. 
Аллах, къутхар джахилликден. 
Джюрек, сен а, хайда, улу – 
Джер насыбдан къалдыкъ къуру. 

БЕТ бла АУАЗ 
( лик и глас; лицо и голос; совесть и проповедь) 
1 

Шийирим эсе – ёмюрлюк; 
Ёмюрюм эсе – эмилик; 
Джашауум эсе – сейирлик. 
Сора неди да къыйнагъан? 

Тейри уммети – умметим, 
Тюрк къауумла – миллетим, 
Хакъ джолда барыу – иннетим, 
Сора неди да къыйнагъан? 

Болджаллы джуртум – Джер эсе, 
Ёмюрлюк джуртум – Кёк эсе, 
Ёлюм – эки дуниягъа чек эсе, 
Сора неди да къыйнагъан? 

Джерге, Кёкге къа

ТЕРЕК-ДЖЮРЕК 

1 
Балтадан, мычхыдан, отдан да къачыб, 
Къаягъа ёрлегенди Терек – 
Джай-къыш чиллеге, джелге, бораннга, 
Шыбылагъа да чыдагъанды Джюрек. 

Къалгъан нартла-наратла да аны ызындан 
Кюнбетни ёрге салгъанла джол. 
Мийикден къараб, джазыуну кёрюб, 
Тауушсуз къычырады ол: 

«Бюгюн да бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ – 
Таулалла, ёрлегиз бери». 
Артха къалгъан терекледен бири 
Сорады анга: 

«Тюзледен ёзенлеге, ёзенледен къаялагъа 
Таяннганбыз. Тауларыбызны да сыйыртсакъ, 
Къайры тутарыкъбыз джол?». 

«Кёкге,- деб,- джууаб къайтарады ол. 
Ёлгюнчю уа – башынга эркин бол». 

2 
Къурт ашагъанча терекни, 
Къайгъы ашайды джюрекни. 
Къурт ургъанча терекни, 
Къайгъы урады джюрекни. 
Къурт къурутханча терекни, 
Къайгъы къурутады джюрекни. 
Къурт бошагъанча терекден, 
Къайгъы бошайды джюрекден. 

Терек бла джюрек 
Ушашбыз нечик. 

Бир кюч джаратханды бизни, 
Олду джашатхан да бизни. 
Ёлюм келтирген а – адамды кеси. 
Башхалыгъыбыз андады джангыз. 

ДЖЕТИДЕН КЪУРАЛГЪАН БИР 
(ораза ачылгъан кюн джазылгъан назму) 

Джети харифден къуралгъан элибле. 
Джети джулдуз джарытхан Алам. 
Джети аятдан къуралгъан Алхам. 
Джети назмудан къуралгъан Китаб. 
Джети къобандан къуралгъан тенгиз. 
Сюеги – КЪРЧ (къурч; къырыч; къылыч); 
Джилиги – АААЙ (юч Ай). 
Джети къат КЪАРАЧАЙ. 

Джети кюнден къуралгъан ыйыкъ. 
Джети Кюн джарытхан Кёк. 
Джети къат Джер, джети къат Кёк. 
Джети къат ангы, джети къат джюрек. 
Джети къат Заман. 
Джети Ауал, джети Ахырзаман. 
Джети джандет, джети джаханим. 
Джети джашау, ёлюу, тирилиу. 
Джети джол башланнган, бошалгъан бир джер. 
Джети бояулу бир джанкъылыч. 
Джети ауузлу бир къылыч. 
Джети къатлы бир кюбе. 
Джети Таш, джети Терек, джети Суу, джети Тау. 
Джети дуния сыйыннган бир Сёз. 
Джети къат бир Сёз. 
Джети атагъа дери санасакъ да – Ол, 
Джети туудукъгъа дери къарасакъ да – Ол: 
Джети къат КЪАРАЧАЙ. 

Джол башланады Андан. 
Джол къайтарады Анга. 
Джети джарыкъ ышаргъан Къарангы. 
Джети къарангы джашагъан Джарыкъ. 
Джети къарадан къуралгъан Акъ. 
Джети соруу, джети белги. 
ДЖЕТИДЕН къуралгъан БИР. 
Джети къат КЪАРАЧАЙ. 
Ставангер. 2004 джыл, ноябрны 14 

ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ 

Ораза джабылгъан аламатда 
Ачылды манга бир керамат. 
Дунияда, ахратда да 
Джаныбыз Аллахха аманат. 

Ораза ачылгъан сагъатда 
Джабылды манга керамат. 
Дунияда, ахратда да 
Джаныбыз Аллахха аманат. 

Аллахны къой, Аллах юфгюрген джаныбызны да 
Кёрюрге джокъду мадар. 
Ёзге бир-бирде ачылыб керамат, 
Бизни тюшюндюреди къадар. 

Кёкле ачылыб, ташаланы кёрдюм – 
Титиретди, ёлтюрдю, тирилтди керамат. 
Дунияда, ахратда да 
Джаныбыз Аллахха аманат. 

ДЖЕЛ КЪОРКЪУТХАН ТЕРЕКЛЕГЕ КЪАРАЙ 

Ставангерде джауады джангур 
Къыш да, джай да. 
Тенгиз къушла сызгъыралла ачы 
Къыш да, джай да. 

Кючлю джелле бюге джерге 
Тереклени къоймайла турургъа ёрге. 
Къынгыр-мынгыр болуб ёселле ала. 
Зулму, зорлукъ адамланы да бюгеди алай. 

Джуртда адамланы тюшюреме эсге. 
Кишини да санамайма терсге. 
Джелден башларын сакълар ючюн 
Джатыб ёсген, джашагъан тереклени кёре, 
Бир кишиге болмайма тёре. 

Джангыз зулмугъа-зорлукъгъа чамланама, 
Терслик бла сермеширге хазырланама – 
Къызбай, къул сезимлени къурутама, къырама. 
Адамланы да азатлыкъ кюрешге чакъырама. 

Бауурланыб ёсген чегетни кёре, 
Адамгъа, халкъгъа да болмайма тёре. 
Джангыз – кесим – турургъа кюрешеме ёрге. 

Талайыбыз сюелсек а бирге - 
Буруу боллукъбуз бораннга, джелге. 
Барыбыз да сюелсек а ёрге, 
Хорлатмазбыз бораннга, джелге.

КЯМАР бла ТЮЙМЕ 

...Назмуму дуа этиб, тагъайым бойнунга 
(аны сылтауу бла узалайым къойнунга)... 

Базмадым – дуа назму джазмадым, 
Джазыууму, джазыуубузну джазмадым, 
Кёлюнгю, кёлюмю джазмадым. 

Умутлу къараенг меннге: 
«Сеннге ёмюрде да къаш-баш тюймем». 
Нечик тартаелле кеслерине 
Алтын кямарынг бла тюйменг. 

Ай бла Джулдуз, Халкъ бла Джурт, 
Кямар бла Тюйме – 
Сизни ючюн урушха хазЫрла 
Къылыч бла Кюбе. 

Алай а, джокъ эди къанлы. 
Къылыч къынында къалды. 
Эсимде къалдыла кямарынг бла тюйменг... 
Сени сюйгенча башханы сюймем. 

Кёб суу саркъды андан бери. 
Энди мен – Къазакъ Бёрю, 
Энди мен – Джангыз Терек... 
Тот болду уруш керек. 

Ёзге, джюрек джарылса да, 
Къалад джашлай, къалад джашлай, 
Турад джашнай, 
Арада джол джабылса да. 

Сау бир ёмюр кетгенден сора, 
Ёлюм таууш этгенден сора, 
Сюймеклигими айтыргъа баздым, 
«Къылыч бла Кямар» деб, китаб да джаздым. 

Дуа назмула да джаздым 
Дуадакъ бойнунга тагъарыкъча, 
Толгъан Айлагъа узаллыкъча. 

Намыс – нафысха тюрме. 
Ёзге къачалмайма кеси кесимден, 
Бирда кетмейле мени эсимден 
Ол кямар бла тюйме. 

БОЙНУМДА ДУАМДЫ КЪАРАЧАЙ 

Къарачайда джауады къар, 
Ставангерде джауады джангур. 
Замансызлай болсам да къарт, 
Дуния меннге алгъынча джангы. 

Анда агъаралла таула, 
Мында чайкъалады тенгиз. 
Джер, Кёк да джууукъ болгъанла манга – 
Къалгъанма адамсыз, тенгсиз. 

Джангуру джибитсе да, къары юшютсе да, 
Табигъатдан къалмайды кёлюм. 
Кёб къыйынлыкъ, палах кёрсем да, 
Джашаудан къанмайды кёлюм. 

Алай а, адам кибикле, адамчыкъла 
Чабаргъа кюрешелле меннге, 
Къабаргъа кюрешелле мени – 
Къуллукъ ючюн къул болгъанла ала; 
Тегене, сюек ючюн, 
Сынджыргъа тагъылгъанла ала, 
Ит болуб, чабышалла, талашалла ала... 
Ой ит адамла, маске адамчыкъла 
Сизден келеди халкъгъа къоркъуу, къайгъы. 

Джыйын джанлы къалмагъанды энди, 
Къазакъ бёрюле да – бармакъ бла санарча. 
Итле уа, итле? 
Юйде, арбазда, орамда да – итле; 
Джер-джерден бери джыйыла, юйюрсюне, юйрей-джайыла, 
Бу джергили амантишле бла къатыша, джалгъаша, 
Баш бола, джуртха ие бола баралла ала. 

Итлеге кеслерин хорлатхан бёрюле, 
Не деб, джууаб берликле Тейриге? 

Джыйын джанлы ит джыйыннга бурулса, 
Амантиш болуб, къуллагъа къул болуб къалса, 
Тейрини орнуна, ит башха табынса, 
Кёлюнг чыкъмай къалай къалыр аладан? 

Кёлюм адамладан чыкъса да, 
Джуртдан а чыкъмаз кёлюм, огъай. 
Къара кюнюмю, къарангы кечеми да джарыта, 
Агъарады мийикледе Къарачай. 

Кёкню, Джерни да джарытханча джулдузу бла Ай, 
Къарачай да мени джарытады алай. 
Джети аятлы Алхамды Къарачай, 
Бойнумда дуамды Къарачай. 

АДАМ БОЛУРГЪА ИЗЛЕЙ ЭСЕНГ 

1 
Аллах джаратхан дунияда 
Аллах джаратхан инсанла 
Аллах буюргъанча джашамай, 
Анга ийнаныргъа да унамай, 

Кесибизча къураб дунияла, 
Кесибизча къураб джорукъла, 
Кесибизча къураб адетле, 
Джашайбыз. Джашайбызмы? 

Булгъаныб балчыкъгъа, кирге, 
Гюнахны, харамны къалкъытыб ёрге, 
Къайда намыссызны ётдюрюб тёрге, 
Барабыз бола хайуан, джаныуар. 

Къарны бла нафысы хорласа адамны, 
Адамлыгъы къалмайды аны. 
Къарнына, нафысына къул болгъан адам – 
Ол тюлдю адам. 

Адамны динин, иманын къурутсанг, 
Адамны ангысын, намысын къурутсанг – 
Аны аты – тонгуз, ит, эшек... 
Къара кючлеге ол болады тёшек. 

«Хайуан сюрюуге бурулсун миллет» - 
Къара кючледе буду иннет. 
Аллахындан айырсанг адамны, 
Къайры сюйсенг да бюгериксе аны. 

Адамны къарын, нафыс къайгъылы этгенле, 
Къарынны, нафысны ангыдан, намысдан баш этгенле, 
Адамда хайуан, джаныуар сезимлени къозгъаб кюрешгенле, 
Адам улуну душманы алалла, 
Аллахны душманы да алалла. 

Аладан арытылмай, тазаланмай, 
Адамлай къалыргъа джокъду мадар, 
Адам болургъа джокъду мадар. 
Не аякъ юсюне турлукъду адам – 
Не келликди ахырзаман. 

2 
Миннгенме Боракъ деген атха, 
Кёкден эниб, кишнегенед ол. 
Дунияны атханма артха – 
Бек узакъгъа тутханма джол. 

Эм узакъдагъы эм джууукъду меннге. 
Барама Джерден узая, ташая. 
Ызымдан къараб, къайгъырады Минги: 
«Атынгы, кесинги да ая». 


Чарс, тютюн, сёз, кир, балчыкъ, 
Гюнахха, харамгъа булгъаннган адам улу – 
Къутулама сизден. Джолум – ачыкъ. 
Бармыды насыб андан уллу? 

Дуам къабыл болуб, тюбесем а Аллахха – 
Сау бола, адамла джаргъан джюрегим, 
Унутула терсликле, зорлукъла, палахла,- 
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим: 

Я Аллах, къутхар, тюз джолгъа къайтар, 
Терсейген, аджашхан къулунгу – адам улуну. 
Кесинг джаратхан адам улуну 
Къара кючлеге аш этиб къойма. 

Не этгенин билмейди ол. 
Ташаны, таб туруну да кёрмейди ол. 
Анга джетмейди керти билим, иман. 
Аздыла керти шыйых, имам. 

Джандет джашаугъа болалмадыкъ тыйыншлы, 
Джер джашаугъа да болалмайбыз тыйыншлы, 
Алай болса да, Аллах, къутхар Адамны, 
Тюб этиб, джокъ этиб къойма аны. 
Тюб болургъа, джокъ болургъа къойма аны. 

Сен алай ийнандынг, ышандынг бизге, 
Джазыуубузну къойдунг кесибизге. 
Терсейгенибизни кёре, тёзалмай дагъыда, 
Ие турдунг келечилеринги, Китабларынгы да. 

Тюшюнмедик, тюзелмедик биз. 
Ышаныуунга тыйыншлы болалмадыкъ биз. 
Алай а ийме ахырзаманынгы, 
Сюйгенича джашама бир къой адамны. 

Дунияда сюйгени тенгли джашама бир къой, 
Дуния малдан ашама, ауурланма бир къой. 
Тойса, ангысы да тюрленир, 
Китабха, илмугъа да юренир. 

Ариу, тюшюнмей, нюрленмей къалса да, 
Сенден узакъ, бек узакъ турса да, 
Адамны джашама бир къой, 
Сюйгенича болмагъа бир къой. 

Къайры келтирир адамны ол кеси ишлей баргъан джол? 
Къайры? Къалай? Сейир тюлмюдю ол? 
Джан да, ангы да, тил да, джурт да, Китаб да... – 
Барын бергенсе, билдиргенсе адамгъа, 
Керти джолну кёргюзгенсе анга. 

Энди сюйгенича болсун – 
Сюйсе Адам болсун, сюйсе хайуан болсун; 
Сюйсе джашасын, сюйсе ёлсюн – 
Къыйынлыкъны, къууанчны да кесинден кёрсюн. 

Джангыз, Аллах, энди къатышма адамгъа, 
Ахырзаманынгы Кёкден не Джерден ийме анга. 
Ёлюмге, ёлюмсюзлюкге да кеси табсын джол, 
Мындан ары сюйгенича болсун ол». 

Мен къадаргъа этмейме оноу. 
Алай а, Буракъ деген улоу 
Аллахха джетдирсе, тюбетсе мени, 
Бу боллукъду уллу Аллахдан тилегим. 


ЭЛИБ – СЁЗ – КИТАБ 

1 
кюн-ай-джыл – джылдыз. 
Кюн-Ай-Джул – джулдуз. 
Анг-танг-джан – джандыз. 
Сокъмакъ-орам-джол – джолдуз. 
Сёз – сес, Сёз – макъам, Сёз – къобуз. 

2 
Заман чырагъы – джылдыз. 
Алам чырагъы – джулдуз. 
Джол чырагъы – джолдуз. 
Джан чырагъы – джандыз. 
Барыны бирлиги – Сес. 
Дуния, ахырат джарыгъы – Сёз. 


3 
Кёк джарытхан – джулдуз. 
Джол джарытхан – джолдуз. 
Кёл джарытхан – кёлдюз. 
Кюн джарытхан – кюндюз. 

4 
Заман чапрагъы – джылдыз. 
Алам чокъурагъы – джулдуз. 
Джан андызы – джандыз. 
Сёнгмез джарыкъ джангыз: 
Элиб – Сёз – Китаб. 

5 
Кёзге кёзлеу таб. 
Сёзге сёзлеу таб. 
Кёлге кёллеу таб. 
Элге эллеу таб. 
Джюрек, бол рахат: 
Ёлмез мадар таб – 
Ачыкъды Китаб. 

6 
Джан термилген – джандет. 
Сан термилген – сандет. 
Къан термилген – къандет. 
Сёз джангыртхан – поэт. 

ХОРЛАМ КЕЛТИРЛИК БИЗГЕ 

- Не къыйынлыкъ келтиргенди аны бери? 
- Итледен къачыб, ташлагъанды джуртун бёрю... 
- Ол учузлукъгъа-сыйсызлыкъгъа къалай джетди ол? 
Джуртун – итлеге къоюб – къалай кетди ол? 

Джюрекни джети къаты да – джара эмда таб. 
Сагъыш этеме тенгиз джагъада тохтаб: 
Тынгынчы къарыуу, тохтагъынчы барыуу 
Кюреш джолдан джанламады ол. 
Джуртда ёлюрге уа, шейит болургъа уа, 
Не эсе да, излемеди, унамады ол. 
Алай эсе – бёрюмюдю-джанлымыды ол? 
Дин-Тил-Джурт ючюн – Халкъ ючюн баргъан къазауатха 
Къошулмагъан эркиши – ол эркиши тюлдю. 
Ол – АДАМ да, МУСЛИМАН да, ЁЗДЕН да тюлдю; 
Ол – бизден тюлдю. 

Дин-Тил-Джурт-Халкъ ючюн баргъан къазауатдан 
Баш джанлатхан – ол итди, амантишди. 
адамны Адам этген, сюрюуню да Халкъ этген, неди? 
Ангы-Тил-Китаб-Иман-Джурт. 

Сагъыш этеме: 
Анда, джуртда нек ёлмедим джигит болуб, шейит болуб? 
Халкъны-Джуртну къутхаралырмамы шийир джазыб, шайыр болуб? 
Алай болса да, ийнанама Сёзге – 
Аллах деген Сёзге, Аллахдан келген Сёзге. 


Хорлам келтирлик бизге – 
Иман-билим-сабырлыкъ. 

КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН 

Къайдан келгенин билеме Аны, 
Нек келгенин билеме Аны, 
Мен къоркъама Сёзден – 
Ол кючлюдю бизден. 

АХЫРЗАМАННЫ КЕЛИУЮ 

Заман бурулады артха – 
Чачылгъан, джайылгъан Алам ызына джыйылады, 
Джарыкъ дунияны къарангы джутады, 
Джокъ болалла Кёк, Джер, Адам... 
Алай келеди ахырзаман. 

ХАКЪ БЛА БОЛГЪАН ХАЛКЪ 

Хакъ деген Халкъ, 
Хакъ билген Халкъ, 
Хакъ бла болгъан Халкъ 
Къалай болур талкъ?! 

Аны джолу ёр, 
Аны джолу акъ. 
Хакъ джолда баргъан 
Къалай болур талкъ?! 

БИЛМЕЙМЕ, НЕДИ ТЮЗЛЮК, ЭРКИНЛИК? 

Булут да тюлдю башына эркин – 
Джел сюрген джанына барады ол да. 
Кюнмюдю башына эркин – 
Тынгы-тынчлыкъ табмай, джанады ол да. 

Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда? 
Марайла бизни ауруу да, къартлыкъ да, ёлюм да. 
Джаратхан, бизге сорубму джаратханды бизни, 
Бизге сорубму келеди аджал да? 

Кийикни сюрюб барады бёрю. 
Экиси да излейле джашаргъа. 
Бири ёлмей, бирсине джашау джокъ – 
Къайдады Тюзлюк, Эркинлик да къайда? 

Бири Тейриден, бири да Апсатыдан 
Кюч-къарыу тилейле, джашау тилейле. 
Алай а, тюрленмейди джукъ – 
Кийик кырдыкны, бёрю да кийикни 
Ашаб джашайла. Алайды джорукъ. 

Адамла хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб, 
Бир-бирин тонамай, къырмай джашасала да, 
Ол дараджагъа чыгъалсала да, 
Табигъатны, башха джанланы ашарыкъла... 
Алайсыз джашарыкъла къалай? 

Ангылары, эслери бизден тёбен болгъаны ючюн, 
Бизден кеслерин къоруулаялмагъанлары ючюн, 
Кесебиз малланы, кийиклени, джаныуарланы; 
Этлерин ашайбыз, терилерин киебиз аланы – 
Не эркинлигибиз болуб? 

Меджисуулукъгъа кетеме, алай а сагъыш этеме: 
Бизни джаратыб, джайыб, сора, керек болса, 
Джаныбызны, джанларыбызны алыб, 
Кесине джашау этген бир кюч болурму? 
Кетмейим джахилликге, болмайым ассы. 
Бир телини соруууна минг акъылман да табмазла джууаб. 
Аллах болургъа излейди адам, 
Кесине, башхалагъа да этерча оноу. 

Аллах болургъа излейди адам 
Джашаугъа, ёлюмге да оноу этерча. 
Аны ючюн терслерге керекмиди аны? 
Ол джангы дуния, башха джорукъ къураргъа излейди. 

Джокъду дунияда Тюзлюк, Эркинлик. 
Ол экисине термиледи адам. 
Джазыуун кеси джазаргъа излейди, 
Кёкню, Джерни да кесича этерге излейди, 
Алай а, болмазлыкъды ол. 

Адам кёбдю Джерде. 
Бирча сагъыш этген а, эки адам болмаз. 
Бири айтханнга бири «амин» демейд, 
Аны ючюн къабыл болмайды аланы тилеклери. 

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ. 
Дунияда Тюзлюк, Эркинлик да джокъ. 
Алай а, дуния, джашау болгъан къадарда, 
Адам «Тюзлюк, Эркинлик» деб, кюрешген къадарда, 
Хакъ Кертини кёрюрге, билирге тырмашхан къадарда, 
Хакъ джолгъа тюзелирге кюрешген къадарда, 
Кертини, Тюзлюкню, Эркинликни излеген къадарда, 
адам Адам болургъа излеген къадарда, 
Адам АЛЛАХ болургъа излеген къадарда, 
Алгъа, ёрге барыу тохтамаз, тохтамаз. 
Адам ёлмез. Джашау джукъланмаз. 

Келсе уа ахырзаман 
(Кёкден, Джерден, адамны кесинден – 
Къайдан чыкъса да, келсе да ол, 
Тауусулса джол), 

Адам анга да умут бла тюбер: 
Къачан, къайда, къалай болса да, 
Джангыдан къуралыр джашау, 
Джангыдан башланыр хар зат. 
«Тюзлюк, Эркинлик ючюн», 
Кюреш да башланыр джангыдан. 

КИТАБ АЙТХАН 

Кёзбаучуладан, сёзбаучуладан, ёзбаучуладан 
Сакъланыгъыз. Кертиге, Хакъ Кертиге къулланыгъыз. 
Кёзбау дуния, сёзбау дуния, ёзбау дуния 
Бошаллыкъды. Суу кетерикди, таш къаллыкъды. 

Суудан тутуб, къаядан салынмагъыз. 
Кёзбау, сёзбау, ёзбау адамланы сагъынмагъыз. 
Къарангыгъа тюл – джарыкъгъа, 
Къарагъа тюл – акъгъа, 
Халкъгъа да тюл – Хакъгъа, 
Джангыз Анга ийнаныгъыз, ышаныгъыз, таяныгъыз. 
Джангыз Анга этигиз къуллукъ. 
Олду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк, уллулукъ. 
Олду акбар. Олду акбар. Олду акбар. 
Анданса. Ангаса. 
Таймай, джангылмай, аджашмай, 
Хакъ джолну бар. 
Аллаху акбар. 

КЕЧЕ АРАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Кече арада гитарадан чыкъгъан макъам, учхан макъам – 
Къанатлары кёк чартлата, кёк джашната, 
Къарангыны, ангыны да джыра баргъан акъ къанатлы, ай къанатлы... 
...Къурч къылладан чыкъгъан джаны гитараны 
(Къыл тамагъындан чыкъгъан джаны гитараны) 
Кюкюретеди, джашнатады, джарытады, джылатады кече араны. 

Юзюлелле бирем-бирем къурч къылла. 
Къайдадыла ол берч къолла, къурч санла?! 
Кёк чартлайды, Кёк джашнайды джюрекде, 
Чапыракъла учадыла Терекден. 

Юзюлелле джюрек къылла, юзюлелле, 
Къыл къобузну къылларыча, къылларыча. 
Къайдады ол Ёлюмсюзлюк, Ёмюрлюк, 
Бизле Анга табынырча, къулланырча?! 


Чапыракълача учадыла сёзле, 
Къурч къыллача юзюлелле джюрек къылла. 
Джурт таба буруладыла кёзле – 
Джабыкъдыла ары элтир насыб джолла. 

Санлагъа ары барыргъа джокъ эсе мадар, 
Джаным чыкъсын да учсун ары, учсун ары... 
Къыл къобузну къылларыча юзюлелле джюрек къылла – 
Ачылалла, ачылалла джабыкъ джолла.

ХАР НЕ БАШЛАНАДЫ ДЖАНГЫДАН 

Китабла тюшедиле табхадан, 
Сёзле, къанатланыб, учадыла аладан, 
Харифле айырыладыла сёзледен, 
Сора, хар не башланады джангыдан. 

Китабла бурулалла тереклеге, 
Сёзле бурулалла бутакълагъа, 
Харифле бурулалла чапракълагъа, 
Хар не башланады джангыдан. 

Сёз кетеди Иесине Кёкге, 
Алай а дагъыда энеди Джерге. 
Бир Сёзню кючю бла къуралады минг сёз. 
Джаннга джан болалады Сёз. 
Хар не башланады аллындан. 

Терекден юзюлелле чапракъла. 
Къуу болуб къаталла бутакъла. 
Ёре турукъ болуб сюеледи Терек. 
Бушуудан толады тёгерек. 
Хар не башланады джангыдан. 

АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШЕ 

Кёз кёрген, къол тутхан туруладан башлаб, 
Ангы англаялмагъан, эс аулаялмагъан ташалагъа дери – 
Барына этеме сагъыш. 
Кёкде кюе, джана тургъан джулдузлагъа да, 
Джерде кюе, джана тургъан джанлагъа да 
Ауруйду джаным. 
Къаты топракъны, ташны да тешиб, 
Кюн джарыкъгъа созулгъанча кырдык, 
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлени хорлай, 
Турама ёрге, сюелеме ёрге. 

Сыйлы Китабланы окъургъа, ангыларгъа кюреше, 
Ала айтханча джашаргъа кюреше, 
Къара таныргъа, къара джаяргъа кюреше, 
Файгъамбарладан юлгю алыргъа кюреше, 
Адам болургъа кюреше, 
Джашайма алай. 

АДЖАЛ ДЖЕТИБ ТЮЛ 

Гюл сезимли джюрекле болалла кюл – 
Бир от, бир буз кюйдюре аланы. 
Адамла ёлелле аджал джетиб тюл, 
Сюймеклик джетмегенден ёлелле ала. 

ДЖЕРДЕН КЁКГЕ, КЁКДЕН ДА ДЖЕРГЕ КЪАРАЙ 

Саныма, джаныма да келгенди къач. 
Сезимлеге, сёзлеге да келгенди къач. 
Энди барды къууанч 
Джангыз кёзлеге. 

Ала 
Джашаудан, ариулукъдан тоймайла, 
Къызлагъа, джулдузлагъа къарагъанларын къоймайла; 
Алагъа сыйынады эл, джурт, дуния, 
Кёк, Джер, джанкъылыч, элия... 

Ала джашайдыла алкъын. 
Алада джашнайды кёк. 
Аладан къарайды джюрек. 

Ич-тыш дунияла кёрюннген 
Эки кюзгю – эки кёз. 
Алада – дуния эмда ахырат. 
Алада – рахатлыкъ эмда къазауат. 

Эки кёз – эки Кюн, 
Джана да, кюе да тургъан. 
Эки кёз – эки кюзгю, 
Эки дуния да кёрюнюб тургъан. 

Алада 
Ахыр кёрюнюу да – биринчи кёрюнюу: 
Джулдузу бла Ай. 
Ахыр сёзюм да – биринчи Сёзюм: 
Аллах, Къарачай. 

АЛЛАХ, ОНГ БЕР 

Алгъыш орнуна да – сагъыш. 
Къаргъыш орнуна да – сагъыш. 
Аргъыш орнуна да – сагъыш. 
Джууукълашады къыш. 

Джазгъы, джайгъы да – къайгъы. 
Джюрекде джашайды къайгъы, 
Джюрекни ашайды къайгъы, 
Джюрекден бошайды къайгъы. 

Аллахдан келген къайгъы – къадарды. 
Анга чыдамай джокъду мадар. 
Адамдан чыкъгъан къайгъы уа – мурдарды, 
Анга мени кёб дертим бард. 

Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ сезимлеге хорлатхандан, 
Дуния малгъа терилгенден, алданнгандан, 
Къара кючлеге бойсуннгандан, къул болгъандан, 
Аллах, сакъла бизни. 

адамны Адам этерге, 
сюрюуню Халкъ этерге, 
китабны Китабха тыйыншлы этерге, 
джолну Хакъ Джолгъа келтирирге, 
Берген затларынгы сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа, 
Къыямат Кюн Сеннге бет джарыкълы тюберге, 
Аллах, онг бер. 

УЗАКЪДАН КЪАРАБ 

1 
Булутланы ичи бла 
Кёкде джюзюб барад Ай, 
Палахланы ичи бла 
Баргъан кибик Къарачай. 

Айрымканнга къарайма – 
Аны джел, тенгиз талайд. 
Къыйналмайын не этгин – 
Ол айрымкан – Къарачайд. 

Тёгереги – душман, джау, 
Тёгереги – суу, тенгиз. 
Болушалмайма анга, 
Сюйгенлигиме кемсиз. 

Булутланы ичи бла 
Кёкде джюзюб барад Ай, 
Палахланы ичи бла 
Баргъан кибик Къарачай. 

2 
Дуния мал ючюн бирле 
Соядыла бир-бирин. 
Мени уа Халкъ, Джурт ючюн 
Келе эди ёлюрюм. 

Дини, Тили, Джурту ючюн 
Халкъ этмейди къазауат. 
Халкъ Хакъгъа табынмайын, 
Дуния малгъа табынад. 

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн 
Бармайд бизде газават. 
Дуния мал ючюн, ай медет, 
Къырылады джамагъат. 

Оноучула, къуллукъчула, 
Дуния мал ючюн, ала, 
Айырмай сууаб-гюнах, 
Айырмай халал-харам, 
Джашырыб кертини, хакъны, 
Саталла Джуртну, Халкъны. 

Дин, Тил ючюн, Джурт ючюн 
Джокъду сермешген, ёлген. 
Дуния мал ючюн къартла 
Сатадыла бир-бирин, 
Дуния мал ючюн джашла 
Соядыла бир-бирин. 

Имансызлагъа Аллах 
Чамланмайын къоярмы? 
Берген джуртун, тилин да, 
Сыйырмайын къоярмы? 

Бетин бизден джашырад 
Уялгъандан Кёкде Ай: 
Гюнах, Харам тенгизге 
Бата барад Къарачай...

АЗМУЛА 

(«АЗмула» деб, къысха назмулагъа не да назмуну къурагъан бурхулагъа айтама. Кесим атагъан атды. Тилибизге джарашыб, орунлашыб къалса – иги; алай болмаса, кесим къурашдыргъан кёб сёзню бирича, сёз секиртмеча, тилибизни байлыгъына сёзкертмеча-эскертмеча къалыр. – ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ). 

1 
Джер – джуртуду санымы (санджурт – Джер), 
Кёк – джуртуду джанымы (джанджурт – Кёк). 
Барына уа барды Джурт, 
Барына уа бирди Джурт – 
СЁЗ. 

2 
Къарангы – къанаты сыннган джарыкъ – 
Бауурланады джерге. 
Сора, къобалмай ёрге, 
Кече узуну къыйынлашады. 
Къарангы – кюйюб, кюл-кёсеу болгъан джарыкъ. 


3 
Кече – къарангыдан ауурланнган джарыкъ, 
Бауурланыб джерге, кюушенеди тангнга дери. 
Анга дери 
Ким сынагъан болур аллай насыбны-азабны?! 

4 
Анг – Танг. 

5. НАЗМУ 

Назму – Джер джашнагъан Кёк. 
Назму – Кёк джашагъан Джер. 
Назму – джаз джашагъан Наз. 
Къара къышда акъ къуш – назму. 
Кёк кёлге тюшюб чартлатхан тамчы – назму. 

Сан Джерге тартыб, 
Джан Кёкге тартыб, 
Аланы кюрешлери туудургъан 
Бир джанды ол. 

Джулдуз къусхан кёк Аламгъа да, 
Баш къусхан нартюх сабаннга да 
Ушайды ол. 
Кёкде, Джерде, джюрекде да джашайды ол. 
Барыбызгъа да ушайды ол. 
Бирибизге да ушамайды ол. 
Аллахдан келген бир кераматды ол. 

Кёкню баш къусханы – джулдуз. 
Джерни баш къусханы – джаз. 
Кёлню баш къусханы – назму. 

Тилни тилиди назму. 
Тилни гёзениди, ёзегиди, зыгытыды ол. 
Сёзню сёзлюгюдю, кёзлюгюдю ол. 
Сёзню сюзлеуюдю, сёзлеуюдю, кёзлеуюдю ол. 
Нарт сёздю ол. Сабий сёздю, сабий кёздю ол. 
Эскини эси, джангыны джаныды ол. 
Джашауча джангыды ол. 
Дунияча эски, дунияча джангыды ол. 


6 
Назмула къуралалла азмуладан. 
Къысха назму – азму. 

ТОХТАБ КЪАЛГЪЫНЧЫ ДЖЮРЕГИМ 

1 
Къар джауады, къайдам, къайдан – 
Кёкден, Айдан, Къарачайдан? 

Джулдуз, Ай да, Къарачай да 
Кёкдендиле, Кёкдедиле. 
Кюн джарыкъ да, къар да, суу да 
Мийикледен энедиле. 

Европагъа джауады къар 
Къарачайдан, Минги Таудан. 
Андан меннге не къууанч бар – 
Ёлгенчама джаным саудан. 

Къууанч хапар келмейд джуртдан – 
Джуртха, Халкъгъа барды къоркъуу. 
Сермешсем да къоркъмай джукъдан, 
Умут терек болады къуу. 

Амантишле, душманла да 
Халкъны джуртсуз, тилсиз эте, 
Юйсюз эте, кюнсюз эте, 
Кёлсюз эте, манкъурт эте, 
Мен а мындан, тюзден къараб, 
Амалсыздан назму эте... 

Европада джауады къар. 
Джауады къар – чыммакъ, рахат. 
Кюн тюбюнде джауады къар, 
Джюрекде уа улуйд боран. 

2 
Иссаны эсгере, Европа 
Джау чыракъла джандыргъанды. 
Мени уа джанады джюрегим, 
Къарачай-Малкъар дей, джарыла. 

Кесиме Аллахдан тилейме 
Джуртда джер юлюш – къабырлыкъ. 
Халкъыма уа тилейме, 
Барыбызгъа да тилейме 
Иман бла сабырлыкъ. 

Исса файгъамбарны туугъан кюнюнде 
Аллахдан олду тилегим. 
Не бла болушайым халкъыма 
Тохтаб къалгъынчы джюрегим? 
2004 джылны ахыры 

ДЖОКЪДУ ОРУН ШАЙТАННГА, ДЖИННГЕ 

Христианла дин джорукъларына сыйына, 
Исса файгъамбарны туугъан кюнюню сыйына 
Чыракъла джандыралла. 

Харамдан, гюнахдан тыялла кеслерин, 
Ахратха иелле эслерин. 
Болуб тазала, болуб омакъла, 
Бир-бирине джюрюйле къонакъгъа. 

Клисаларына джюрюйле табыныргъа. 
Къонгурау тауушлары клисаланы 
Чакъыргъанлай турады аланы. 

Дин тартыула согъулалла анда. 
Къарт-джаш да табыналла анда. 
Къара кийимли бабас 
Береди ауаз. 

Дуния малгъа табыннгандан эсе, 
Табынсынла Иссагъа ала, 
Джюрюсюнле мессагъа ала. 

Бир Аллах джаратханды бизни. 
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн. 
Мусса да, Исса да, бизни Мухамммад да 
Кюрешгенле Хакъ кертини айтыб, ангылатыб. 

Клисада къагъылады къонгурау, 
Хоншу межгитде къычыралла азан – 
Аллахха къуллукъ этеди Адам: 
Къууанама кюннге – 
Джокъду орун шайтаннга, джиннге. 

КЁЗБАУЧУЛАГЪА-ХЫЙНЫЧЫЛАГЪА 

Джангылта, алдай адамны, халкъны, 
Аллахны аты бла къуллукъ этгенле шайтаннга, джиннге, 
Сизден мынафыкъ, сизден джийиргеншли 
Не болур джерде?! 

ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ? 

Джулдузча джана эмда кюе, 
Билеме, ёллюкме Кёкде 
(къараргъа, учаргъа бек сюеем ары). 
Джаным а, 
Бурулуб Сёзге, 
Къайытырыкъды сизге – 
Тилибизни, кесибизни да ёлюмден къутхарыр ючюн. 

ТУРАСА КЁЛДЕ 

«Ол сейир джюрегинге, шийир джюрегинге 
Мени бир къыс – 
Къыркъ джаным да джанынга къурман»,- 
Деди бир къыз. 

Алай а меннге белги бермеди Кёк – 
Къыз умут этгенча болмаз эди менде джюрек. 
Ол таза джаннга тыйыншлыгъа санамадым кесими... 
Энди неге талатама да эсими, 
Къыйналама, сокъуранама неге? 
Гюнахны да нек кюрейме башхалагъа, 
Мени джазыууму джазгъан кибик ала?! 
Къызны къачырыргъа ол кюн джетмеди таукеллигим. 
Тюзюн айтыргъа бюгюн да джетмейди таукеллигим. 
Кертиси бла да, ол къызгъа тыйыншлы болмазем мен. 
Алай а, кесине тыйыншлыгъа тюбедими ол? 
Огъесе, менден да къолайсызгъамы джолукъгъанды ол? 

Да алайды джашау. 
Биреу кесин, башханы да этеди насыбсыз. 
Къыркъ джанын да манга къурман этерик къыз, 
Къайдаса? Къалайса? Не эте джашайса? 

Сен тюшген сайын эсиме, 
Кёлюм чыгъады кеси кесимден. 
Джулдуз а алгъынча джанады Кёкде. 
Сен да аныча тураса кёлде. 

НЕДИ НАСЫБ? 

- Неди насыб? 
- «Кийик эсенг, ышаннга салыб атма къой, 
Саулукъ марал эсенг, эмчегингден тартма къой...». 

- Башханы джанын алыб, кесине джашау этиу – 
Ол халал да, сууаб да, насыб да къалай болур? 

- Да сора, неди да насыб? 
- Джан алыу тюл, джан салыуду насыб; 
Джашауну къурутуу тюл, сакълауду, айнытыуду насыб; 
Сюркелиу тюл, сюелиудю насыб, 
Учуб, учунуб джашауду насыб. 
Халал къыйынынг бла джашауду насыб. 
Сууаблы иш эте джашауду насыб. 
Харамдан, гюнахдан кенг турууду насыб. 
Нафысха тюл, намысха бойсунууду насыб. 
Учуз, сыйсыз, кёзбау затлагъа тюл, 
Хакъ кертиге къуллукъ этиудю насыб. 
Китабны магъанасын ангылаб, 
Ол айтханча джашауду насыб. 
Джашаугъа, ёлюмге ийнаннганча, 
Ахратха, тирилиуге да ийнаныуду насыб. 
Кертиге-Тюзлюкге-Эркинликге-Игиликге къуллукъ эте, 
Адамча джашауду насыб. 

ДЖЮРЕК-КЁК 

Къалмагъанды ышаныу Джерге не Кёкге – 
Кюкюрт ийис джайылгъанды тёгерекге. 
Къычырады Кёк бошлаб тамагъын. 
Къуугъуннгача чабады джел, тура талагъы. 

Джашнайды, чартлайды, кюкюрейди Кёк. 
Титирейди чегет, титирейди терек. 
Джилтинден къабынырчады хауа... 
Табигъатха джарарыкъмыды дуа? 

Дуасы къабыл боллукъ да бармыды? 
Джауа тургъан джангурмуду, къармыды? 
Бу джашнагъан, чартлагъан, кюкюреген Кёкмюдю? 
Огъесе, къыйынлы адамда джюрекмиди? 

Бу джана тургъан Кёкню-джюрекни 
Джукълатыр, сууутур ючюнмю джауады джангур? 
Огъесе, кюйгенни тирилтир ючюнмю джауады джангур? 
Ай джарлы халкъым, джаралы халкъым, 
Табигъат бла бирге сен да бир джангыр. 
Джаз, къач деб, къарама, табигъатха да къарама, 
Кесинги эсгер, сагъай эм джангыр. 
Умут джарыкъны – нюр-иман джарыкъны 
Кёлюнгде, юйюнгде да джандыр. 

УЗАКЪ-ДЖУУУКЪ 

Кёбден бери Кёкден бери 
Энмейди джукъ. 
Ахыр Китаб келгенден сора, 
Сакълау да джокъ. 

Кёкге чыгъар, Кёк бла сёлешир 
Келечи да джокъ. 
Биз айыргъан келечилеге уа – 
Ары джол джокъ. 

Ары джол барды, 
Ол да – ачыкъ. 
Алай а, 
Ол джолдан таймай баргъан, 
Кимди бизде? 

Бирле джулдузну кёрелле 
Не имбашда; не байракъда; не сын таш да. 
Кёзю, кёлю да Кёкге ёрлеген а, 
Джулдузну, Айны анда кёрген а – 
Ичибизде аз. 

Ма аны ючюн кёрюнеди 
Джашау тузакъ; 
Чексиз джууукъ Кёк да – 
Бютюн узакъ. 

Кёкден, энди, аны ючюн 
Энмейди джукъ. 
Биз ийнаннган-ийнанмагъан, 
Биз сакълагъан-сакъламагъан – 
Бютюн джууукъ.

ДЖАХИЛ САГЪЫШЛА 

Джердебиз биз, 
Джерденбиз биз. 
Кёкдебиз биз, 
Кёкденбиз биз. 

Алай а кимбиз биз? 
Къайданды, къайрыды джолубуз? 

Кёклени, Джерни, бизни да джаратхан, 
Джашатхан, къаушатхан, 
Дагъыда тирилтген – 
Ол а кимди? 
Аны иннети, мураты уа неди? 

Адамны тюзелиринден 
Ол тюнгюлгенми болур? 
Келечиле, китабла ийгенин да 
Аны ючюнмю тохтатхан болур? 

Бизни къурутуб, 
Бир джангы дуниямы къурарыкъ болур? 
Бир джангы адам улуму джаратырыкъ болур? 
Бир джангы джанламы джаратырыкъ болур? 
Огъесе, тюб этгени бламы къоярыкъ болур? 

Алда – Ай бла джулдуз. 
Ары эсе джолубуз, 
Тюберге Анга 
Хазырбызмы биз? 

АЛЛАХ, КЮЧ БЕР 

Мен къоркъама тынглагъанладан. 
«Тынчны тебгени къыйын» - 
Къоркъама тебелле деб, таула; 
Джер тебренед деб, къоркъама – 
Мен къоркъама тынглагъанладан. 

Кёрюнмеген, сезилмеген зат 
Береди къоркъуу: 
Къарангыны сюймейбиз аны ючюн, 
Кёрге кирирге да сюймейбиз аны ючюн. 

Ауруу да аууруракъ болады кече, 
Аджал да кёбюрек джетеди кече. 
Кюн джарыкъны, джарыкъ дунияны сюебиз биз. 
Джарыкъ, халал, огъурлу, берекетли иги адамны сюеди халкъ да. 

Мен къоркъама тынглагъанладан. 
Кёк къаралыб, шум болгъан сагъатда, 
Тенгиз да къоргъашын бет алгъан сагъатда, 
Акъ тауланы да къара булут джабхан сагъатда 
Джюрекден кетеди тынгы-тынчлыкъ. 

Джарыкъ сёздю, ачыкъ сёздю АДАМ: 
Башланады А-дан – АЛЛАХ-дан. 
Бирдиле Игилик бла Адамлыкъ. 
Бирдиле Халаллыкъ бла Адамлыкъ. 
Бирдиле Тюзлюк бла Адамлыкъ. 
Бирдиле Эркинлик бла Адамлыкъ. 
Бирдиле Тазалыкъ бла Адамлыкъ. 
Джашауну – джарыкъны-ариулукъну сюебиз биз. 
Джырны, тойну-оюнну – къууанчны сюебиз биз. 
Тынчлыкъ болмагъанын кёре Джерде, Кёкде да, 
Тилейбиз рахатлыкъ дуниягъа, Джерге, Кёкге да. 

Биз бирча джууукъбуз Джерге, Кёкге да. 
Ашауубуз да Джер бла Кёкденди, 
Джашауубуз да Джер бла Кёкдеди. 

Къайтарыб, къатлаб тынчлыкъ тилейме алагъа, 
Алада джашагъан джанлагъа да. 
Кесибизни, дуниябызны да къутхарыб джашарча, 
Аллах, бизге кюч-къарыу бер, онг бер. 

КЪЫЙЫН КЪАДАРЛЫ БИР ДЖАНДЫ АДАМ 

Тёнгереб тюзлеге тюшсе да саным, 
Мингиде, мийикде къалгъанды джаным. 
Джер тартханча кесине санны, 
Кёк тартады кесине джанны. 

Сюркелгенлени тюл, сюелгенлени, 
Кёкге баргъанланы, 
Сёз ючюн, тереклени 
Сюебиз аны ючюн. 

Сюркелгенлени тюл, учуннганланы, 
Учханланы, 
Сёз ючюн, къанатлыланы 
Сюебиз аны ючюн. 

Къайсын да билмей атагъан болмаз 
Ахыр китабына «Адам. Терек. Къанатлы» деб, ат. 

Джарсыуубуз бирди бизни – 
«Джаралы Джугъутурну», «Джаралы Ташны», 
«Джуртда Джангыз Терекни да». 

Ол джарсыуду бизге 
Ташны-агъачны да, кийикни-джаныуарны да тиллерин ангылатыб, 
Адам этген, назмучу этген. 
Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа да 
Сагъыш этдирген. 

Джер, кесине тартыб, абындырса да мени, 
Кёк ёрге тартыб, къобарады – 
Кёк кёгереди, тау агъарады: 
Мен джашыма Кёк бла Джерни. 

Ала сау болуб, бизге джокъду ёлюм. 
Алай а, кёлюм 
Бир-бирде – иги, бир-бирде – аман: 
Кёкча, джерча тюрлене тургъан 
Къыйын къадарлы бир джанды адам. 

АДЖАЛ 

Турна тауушу джюрекни, 
Титиретеди Джерни эм Кёкню. 

Къарылгъачха да келеди къач. 
Къушха да къатылады къыш. 
Бу дунияда къайры да къач – 
Джокъду къутулуу. 

Не джашлай къоратады сени, 
Не къартлыкъгъа дери къояды джашаргъа. 
Бир кюн, бир джыл, бир ёмюр берсе да – 
Тынчлыкъ а бермейди. 

Эртде-кеч болса да, джетеди – 
Джокъду къутулуу андан... 
Барды къутулуу андан – 
Орнунгу джашаугъа къой. 

Акъылынгы-эсинги, билиминги-кючюнгю 
Ёлюмге тюл, джашаугъа бер. 
Джашауну сакъла, джакъла, айныт – 
Олду къутулуу ёлюмден. 

ТАШАДАГЪЫ КЕРТИ 

Эркишини да Тиширыуду джаны. 


АДАМБЫЗМЫ БИЗ? 

Къара хайуанла, артларын-алларын къашый, 
Баралла сахнада улуб, ары бла бери. 
Кирден ийис ангыламагъан акъ хайуанла да, 
Алагъа харс ура, шашалла залда. 

Къурт ургъан «культураларын» дуниягъа джаяргъа, 
Бизге да джукъдурургъа излейле ала. 
Адамны къарны бла къарын тюбюн 
Байракъ этерге кюрешелле ала. 

Бизни хайуан этерге кюрешелле ала, 
Бизни джегиб, къул-къарауаш этиб джашар ючюн. 
Бизни ангысыз, намыссыз, ичкичи этерге излейле ала, 
Джуртубузну, кесибизни да тонар ючюн. 

Биз да ол джийиргеншлиле айтханны этиб, 
Ангысыз, эссиз, намыссыз, ичкичи болсакъ, 
Алагъа къул-къарауаш болсакъ, 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсакъ – 
Сора, Адамбызмы биз? 

Ол къара кючле айтханны этсек, 
Джуртну, Халкъны да алагъа теблетсек, 
Байракъны, Тамгъаны да алагъа кючлетсек – 
Сора, Адамбызмы биз? 

ЧИРИК КЁЛ 

Кёл тунчугъады кеси кесинден. 
Барыр джери джокъду аны, 
Кёралмайды ол... дунияны – 
Тунчугъады кеси кесинден. 

Къуршоудача турады ол. 
Тёрт джанына да джабыкъды джол, 
Джер тюбюнеди джолу джангыз. 
Кёкден а къарайды Ай бла Джулдуз, 
Кёлден да къарайды Ай бла Джулдуз – 
Умут юздюрмеген, тюнгюлтмеген Ай бла Джулдуз. 

Кёлню кёлюнде – къызла, джулдузла да, 
Кырдыкла, терекле, джанкъозла да; 
Кёбле, азла, джангызла да; 
Дунияда болмагъан бир ариулукъла да; 
Дуния билмеген бир сезимле, сёзле, оюмла да... 

Сюймекликден толуду кёл. 
Аны билелле Джер бла Кёк. 
Бир джан-джаныуар билмейди аны, 
Джангыз бир адам сезмейди аны. 
Билирге излеген да джокъду кёлню кёлюн. 
Джашау кючлемеген джерни кючлейди ёлюм. 

Сууу кете, джангы суу къошула, 
Ичи, тышы да тюрлене, джангыра, 
Чабакъла, къызла, джулдузла да анда джуууна 
Турмасала, тунчугъады кёл, 
Чирик кёлге бурулады кёл.

ДЖЕРНИ КЪУЧАКЪЛАЙ, КЪАРАЙМА КЁКГЕ 

Кёк тенгизни Ай къайыгъы 
Чыммакъ тауну тюз башында 
Мени сакълай тохтагъанды. 
Къыз – тылпыуун, суу – тауушун 
Тыйгъандыла. 
Санларымы къыйгъандыла. 

Айырылыугъа чыдар къарыу, 
Тау башына чыгъар къарыу, 
Ай къайыкъгъа минер онг да 
Аллах берсин. 
Андан къараб Джерни кёрюб, 
Андан къараб элни кёрюб, 
Къууаныргъа насыб болсун. 

Джерде къаллыкъ къалсын Джерде, 
Кетерик да кетсин Кёкге. 

Кёк тенгизни Ай къайыгъы 
Минги Тауну тюз башында 
Мени сакълай тохтагъанды... 

КЕЧ БОЛГЪАНДЫ 

Асыры кёб эшитгенден, кёргенден, сёлешгенден 
Къулагъым, кёзюм, тилим да болгъанла берч. 
Джангы тауушланы сезерге, 
Джангы тиллеге юренирге, 
Джангы дуниягъа тюзелирге 
Болгъанды кеч. 

Къурумдан толгъанды оджакъ, 
Юзмезден толгъанды кёл. 
Дагъыда дуниягъа джаяма къучакъ, 
Ёлюмге уа, деялмайма: «кел». 

Нечик къарыусузду адам – 
Ахыратха да билмейди кёче. 
Тангнга чыгъаргъа кюрешеди, 
Кёзлерине орналса да кече. 

Огъай, пелиуанды адам: 
Аджалгъа узатмайды къол. 
Ёлюмсюзлюкге излейди джол. 
Унамайды зулмуну, зорлукъну. 
Кеси джазаргъа излейди джазыуун. 
Махтау Адамгъа. 

Алай а, 
Къадаргъа да излемей бойсунургъа, 
Аллах болургъа излейди адам – 
(хар адам - бирер аллах, 
минг адам – минг аллах, 
биягъы джахиллик, меджисуу) 
ол излемиди къурутурукъ аны. 

Аллах болургъа излеген адамладан 
Джетеди дуниягъа эм уллу къыйынлыкъ. 
Ахырзаманны келтирлик да алалла... 
Ма ала бла сермешир ючюн 
Энтда бир кесек джашаргъа излейме. 
Аллахдан кюч, иман тилейме 
Ала бла сермешни бардырыр ючюн. 

ДЖЮРЕКГЕ ТЫНГЛАЙМА 

Джюрекге тынглайма: 
Кюн тюрленнигин билдиреди ол; 
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол; 
Джер тебреннигин да билдиреди ол; 
Ахырзаман келлигин да билдиреди ол; 
Ауалгъа къайытырыбызны да билдиреди ол; 
Къыямат кюн боллугъун да эсгертеди ол; 
Соруу-суал боллугъун да эсгертеди ол. 

Байламлыды ол Кёк бла, Джер бла; 
Байламлыды Элиб бла, Эл бла; 
Байламлыды Ай бла, джулдуз бла. 
Башха дунияланы да сезеди ол, 
Болгъанны, боллукъну да сезеди ол, 
Ауалны, Ахырны да кёреди ол – 
Къалтыраб, титиреб, белгиле береди ол. 

Джюрек билгичди. 
«Ура!»-ды, урады, къутурады, 
Джыгъылады, къобады, шын турады, 
Тёртгюллейди, джортады, чабады, 
Къанатланады, учунады, учады, 
Джанады, кюеди, джарылады. 

Джюрек къуугъуннга, сюйюмчюге да чаба, 
Азан да къычыра, салах да тарта, 
Орайда да тарта – 
Халкъны джашаугъа, ёлюмге да сагъайта – 
Джанады, кюеди, джарылады. 

Джюрекге тынглайма: 
Кюн тюрленнигин билдиреди ол; 
Дуния тюрленнигин да билдиреди ол; 
Керамат белгиле береди ол. 

Кесиме айтама: 
Хазыр бол. 
Халкъыма айтама: 
Хазыр бол. 

ШАЙЫРНЫ ИГИ ДЖОРАЛАРЫ 

1 
Мени джашауум ёлгенимден сора башланныкъды 

2 
Шайырны керти дуниясы – аны назмуларылла 

3 
Мени назмуму дуа орнуна 
Бойнунда джюрютюр Къарачай 

4 
Назмуларымы хамайыл этиб, 
Джанларында джюрютюрле къартла 

5 
«Сюймекликге харс», «Къылыч бла кямар» китабларымы 
къаты къучакълаб, алай джукъларла таулада къызла 

6 
Назмуларымы окъуй таулу джашчыкъла 
Татаркъанла, Умарла, Джатдайла болурла 

7 
«Ас-Алан» журналда акъ Минги Таулу джашил байракъны 
Ас-Алан халкъым Байракъ этиб кёлтюрюр ёрге 

8 
Назмуларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым 
Бурун кибик кърал болур, ёр болур – 
Элиб деген даулет болур, Эл болур 

9 
китабларымы окъуй, Алан халкъым, Нарт халкъым 
Китабны Анаяса этиб, ётдюрюр тёрге 

10 
Назмуларымы окъуй, нарт алан халкъым тюшюнюр, кёлленир – 
Ислам динине, тюрк тилине, Минги джуртуна тыйыншлы болур. 

11 
Керти дуниямдан сёлешеме сизни бла 

ТЮШ БЛА ТЮН 

Джангы къарны, Айны, Малкъарны, Къарачайны 
Кёреме къуру да, къайдан да. 
Мийикде къардан, Айдан, Малкъардан, Къарачайдан 
Къарайма дуниягъа, кесиме да. 

Учхан джулдузлача кёзлерим, сёзлерим да... 

Джюрегиме – асры къызыу учхандан къанаты джаннган малаикге – 
Бир къонар, солур, кюч алыр джер изледим да, 
Кёк бла чеклешиб тургъан бир мийик, сууукъ, таза джер изледим да, 
Къарадым къаргъа, Айгъа, Малкъаргъа, Къарачайгъа – 
Минги Тауну кёрдюм: 
Ёлдюм, тирилдим. 

Къар, Ай, Малкъар, Къарачай. 
Сора, Минги Тау. 

Аны къарында акъ барс болуб, 
Чабды джюрегим. 
Толду тилегим – 
Къарачай-Малкъар биригиб, бир болуб, кърал болуб, кёрдюм да, 
Тюшюмю бёлмей, джукълаб турурум келди. 

Къарачай-Малкъар 
Бир эркин кърал, Китаблы, иманлы кърал 
Болур ючюн, 
Уяныб, сермешге киририм келди. 

АКЪ 

1 
Ата-ана джаным болсала да Адурхай-Трам, Лайпан-Семен, 
Тейри адамыма, Тейри шайырыма мен. 
Багъалылла эт-джен, тукъум-джууукъ, джурт-халкъ, 
Алай а барындан да башды, багъалыды Хакъ. 

Джангыз Анга этеме къуллукъ, 
Джангыз Аны сёзюдю манга буйрукъ. 
Хакъ бла болгъанды манга джолдаш, къарнаш. 
Хакъ поэти Хакъ кертиге урама баш. 
Ёлсенг, къалсанг да айт тюзюн, кертисин. 
Халкъ сёздю, нарт сёздю сёзню игиси. 
Алай а Акъ сёз – Хакъ сёздю джангыз. 
Хакъ – Акъ. 

2 
Халкъ – къоланды, 
Джангыз Хакъды - Акъ. 

Хакъ дей, тартама мынчакъ. 
Хакъ дей, кёлтюреме бычакъ. 
Хакъ дей, джазама китаб. 
Кимден, неден да башды Хакъ. 

Хакъ дей, болады халкъ да Халкъ. 
Хакъ билген Халкъ – болмаз талкъ. 
Эки дуниядан да юлюшлюдю 
Хакъ джолда баргъан Халкъ. 

Къанатларым – Джурт бла Халкъ. 
Джюрегим-ангым, джаным-тиним – Хакъ. 
Хар къуру да, хар къайда да кёлюмде мени – 
Хакъ бла Халкъ. 

КЪАРТ АККАНЫ СЁЗЮ 

«Джашау къыйынды» деб, чамландырма Аллахны, 
Сен кёрмегенсе къыйынлыкъны, палахны. 
Кёрмегенсе ачдан кёбген адамланы, 
Кёрмегенсе акъылдан шашхан аналаны. 

Кёрмегенсе джуртсуз къалгъан халкъны, 
Кёрмегенсе халкъсыз къалгъан джуртну. 
Турмагъанса ёле хар кюнде сюргюнде, 
Кёрюрге да табмай узакъны, джууукъну. 

Зулму джорукъ халкъны джуртдан тутмакъ этиб, сюрюб, 
Хар экинчи таулу къум тюзледе ёлюб, 
Ёлюкню чырмаргъа кебин табылмай, 
Къабыр къазаргъа эркиши табылмай, 
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз. 

Сибирни бузларында, Азияны къумларында 
Кебинсиз, джаназысыз джатхан ёлюкле, 
Итлеге, шакаллагъа аш болуб къалгъан 
Къарт, сабий, тиширыу ёлюкле – 
Ой не кёрдюк, не кёрмедик биз... 

Джашау къыйынды деб, болма ассы, 
Башынга бошса, джуртунгда джашайса. 
Окъуу-билим бла эт башынга амал, 
Алай тюл эсе, мал кют, чалкъы чал. 

Тюзсе, кърал сюймейди сени. 
Сюймей эсе да, бизнича сюрмейди сени. 
Не керекди андан сора?! 

Халал къыйынынг бла джашаргъа излемей, 
Уру бла, тоноу бла кюреше эсенг, 
Гюнах-харам затла бла кюреше эсенг – 
Къалай болур, къалай къалыр сыйынг? 
Аны ючюн кёрюнеди джашау да къоркъуулу, къыйын. 

Кеси кесинги эслеб джашасанг, 
Халкъынгы, джуртунгу сакълаб джашасанг, 
Кертини, тюзлюкню джакълаб джашасанг – 
Джашауну магъанасын ангыларыкъса сен, 
Неге да чыдарыкъса сен. 

адамны Адам болургъа кюрешиую, 
сюрюуню да Халкъ этерге кюрешиую, 
Хакъгъа, Хакъ кертиге талпыуу, джууукълашыуу – 
Олду джашау, джашауда магъана да, 
Олду дуниягъа тутурукъ, багъана да. 

Алайсыз, сёзюнг, ишинг да – джалгъан, кёзбаулу: 
Джаханимге буруллукъду джашауунг.

АКЪ МАРАЛ 

1 

Файгъамбар къызыны аты – атынг; 
Апсаты къызыны аты – атынг; 
Мёлекге, кийикге да ушатхан – халинг, сыфатынг... 
Бийнёгерча ызынгдан къараб къалдым. 
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым; 
Къум тюзде суу тамчы – атым... 
Хакъ шайыры, Халкъ шайыры болса да атым, 
Боракъ не Гемуда тюл тюбюмде атым – 
Ызынгдан джеталмай къалдым. 

Кёкде Айгъа, Джерде къызгъа ушай эди марал; 
Кёкде джулдузгъа, Джерде джанкъозгъа ушай эди марал. 
Кёб айландым Аны ызындан – ызлай, марай. 
Кёб айландым Сёзню ызындан – ызлай, марай, 
Бегигинчи къая раннга, къайгъы раннга. 

Ахыр мийикликден къараб, кёрдюм дунияны: 
Мёлекге, кёзбаугъа ушагъанына да сейирсиндим аны; 
Меннге къол булгъагъанын да эследим аны. 
Къая рандан секирди тёнгегим-саным, 
Назму ранда къалды джюрегим-джаным. 

Къаядан кетиб бара, ол бир дуния да ачылды меннге: 
Аны джашиллигине, кесими джахиллигиме сейир этдим. 
Билмей къалдым, не эди бу дуния, не эди джашау? 
Бары да джалгъан, бары да кёзбау? 

Огъай, джалгъан, кёзбау затлагъа этмедим къуллукъ. 
Адам улуна дарман излей ёрледим мийикге, 
Тюбедим дунияны къутхарлыкъ кийикге, 
Алай а туталмадым аны. 

Сюймеклик ёрлетди мени къаягъа, 
Сюймеклик чынгатды мени къаядан. 
Кетди энгишге тёнгегим-саным, 
Къалды мийикде джюрегим-джаным. 

Кетди акъ марал – сюйгеним-джаным. 
Назму ранда къалды джюрегим-джаным. 
Чакъыра сени, къычырады ол шийирледен, 
Къычырады кёкледен, мийикледен. 

Сюймеклик таууш азан таууш бла бирге 
Энеди джерге, дагъыда кёлтюрюледи ёрге. 
Минги Таудан акъ марал къарайды – 
Джюрекде биягъы сезимлени къозгъайды. 
Ызына айлана да къарай, 
Акъ марал кетген эди алай. 
Энди ол, къайытыб, акъ таудан къарайды. 
Анга агъаралла, ышаралла къар, Ай да. 

Акъ марал Акъ таудан къарайды. 
Мен да къарайма анга джерден, кёкден. 
Ол Акъ тауда Акъ маралны кёрсе, 
Ёлген да тирилиб, секириб къобар эди, 
Сюймекликден дуу джаннган джюрегин 
Къолуна алыб чабар эди... 

Билмейме къалай бошаллыгъын шийирими ахыры, 
Кёреме къалай бошаллыгъын кесими ахырым: 
Кетеди къара къаядан, къая рандан тёнгегим-саным, 
Къалады акъ къаяда акъ марал бла джюрегим-джаным. 

2 
Эгерледен, бийнёгерледен да сау къалгъан, 
Бёрюледен, кюрт юзюлгенден да сау къалгъан 
Акъ марал Акъ таудан къарайды. 

Агъаралла, ышаралла Анга къар, Ай да; 
Къууаналла Анга Малкъар, Къарачай да. 
Ышаналла акъ марал акъ таудан кетмез деб, 
Анга илинмек аджал, тюз ёлюм да джетмез деб. 

3 
Кёзлериме ийнанмай къарайма: 
Акъ таудан Акъ марал къарайды. 
Джашлыгъымда мен къачыргъан акъ марал, 
Мен джеталмай, туталмай къалгъан акъ марал. 

4 
Къара къайгъы къара къаядан уруб атханында да, 
Акъ таудан къараб тургъан Акъ маралны кёрдюм. 
Сора рахат болду кёлюм. 
Акъ тауда Акъ марал сау болуб, 
Джокъду ёлюм. Манга джокъду ёлюм. 
Бизлеге джокъду ёлюм. 

КЁЧЮРЮУНЮ ЮСЮНДЕН 

1 
Бирле хазырла кёчюрюрге 
Назмуну, адамны, халкъны да; 
Тарихни, Ташны, Агъачны да... 
Кимни, нени да хазырла кёчюрюрге. 

Хазырла 
Бу дунияны ол дуниягъа кёчюрюрге, 
Ол дунияны бу дуниягъа кёчюрюрге. 

Къышны джайгъа, джайны къышха, 
Джазны къачха, къачны джазгъа, 
Къызны джашха, джашны къызгъа, 
Тюзню терсге, терсни тюзге 
Бурургъа, кёчюрюрге хазырдыла. 

Хазырдыла кёчюрюрге санны, 
Хазырдыла кёчюрюрге джанны. 

Меннге да 
Бир башха адамны джюрегин 
Кёчюрюрге боллугъун, кереклисин да айтханелле... 

«Кёчюрюу» – бу ачы сёзню магъанасын 
Мен билеме. 

Кимни, нени да боллукъду кёчюрюрге – 
Ала кеслери разы эселе анга, 
Ала кеслери излей эселе аны, 
Алахны разылыгъы бар эсе анга. 
Алайсыз – 
Кёч-кёчюрюу-кёчгюнчюлюк 
Не болгъанын, неге бурулгъанын билебиз. 

Баяуутла, Салабкала, Къызылкъумла... 
Халкъыбыз кёчюрюлген-чачылгъан-атылгъан алтыджюз джер 
Бары, бары тюшдю эсиме 
Назмуларымы кёчюрейик дегенлеринде, 
Башха джюрек кёчюрейик дегенлеринде. 

2 
Алимлеге сордум: 
- Аллахны сёзюн кёчюрюрге боллукъмуду? 
- «Ангылатыргъа боллукъду, кёчюрюрге уа – огъай»,-дедиле. 

Дагъыда сордум: 
- Араб тилдеми эннгенди Къуран? 
- Огъай, файгъамбарыбыз алейхиссалам 
Анга малаик билдирген нюр белгилени 
Араб халкъына араб тилде билдиргенди. 

Алай эсе, биз да халкъыбызгъа 
Къуранны магъанасын ана тилибизде 
Айтсакъ, билдирсек гюнах болмаз. 

Эм игиси, эм тыйыншлысы – 
Файгъамбарны тилине юрениб, 
Ол тилде окъусанг, ангыласанг Къуранны. 

Алай а, файгъамбар да кёчюрмегенди Аллахны сёзюн. 
Анга малаик билдиргенни, 
Ол да халкъына айтханды, билдиргенди. 

Бизни борчубуз да – 
Къуранны кёчюрюу тюлдю 
(ол къолдан келлик иш тюлдю) – 
Аны магъанасын халкъ ангылар тилде 
Халкъгъа айтыуду, ангылатыуду 

ДЖУУАБХА ТАРТЫЛАДЫ АДАМ 

Бирле аты бла Хакъны, 
Бирле аты бла халкъны, 
Къатышдыра къара бла акъны 
Кеслерине этелле джашау. 

Алай а келеди Заман: 
Тюлкю къуйрукълу джаныуар къылыкълы адам 
Къара багъанагъа тагъылады 
Гюнах сёзлери, харам ишлери ючюн – 
Джалгъан даулары ючюн, 
Къатышдыргъаны ючюн къара бла акъны, 
Ётюрюк бла, зулму бла чайкъагъаны ючюн халкъны, 
Ибилисге бойсундурургъа кюрешгени ючюн аны. 

Изин береди Хакъ: 
Тенгизча къобады халкъ, 
Айырылады къара бла акъ, 
Хакъ кертиден башхасы болады талкъ. 

Дагъыда кетеди заман. 
Хакъ джолдан джанлайды адам. 
Аллах джангыдан тюзетеди аны. 
Ол а, дагъыда джанлайды Хакъдан. 
Тюз турургъа унамайды адам. 

Бошалады тёзюм. 
Джетеди къыйынлыкъ, ёлюм. 
Адам андан да алмайды дерс. 

Ненча кере болады алай. 
Чамланады джулдузу бла Ай. 
Сора келеди ахырзаман. 
Джууабха тартылады адам. 

МИНГИ ТАУДА АСРАРСЫЗ МЕНИ 

Сууаб, гюнах да эталмазча болгъанма, 
Тынчайыр акъыл алгъанды джюрек. 
Аны билибми учдула Кёкге 
Эки имбашымдан эки мёлек? 

Кёкде учуб баргъан эки къанатлы, 
Не хапар элтесиз Аллахха менден? 
Айырылалла джан бла тёнгек – 
Себеб джокъ не Джерден, не Кёкден. 


Эки мёлек – эки къанатлы, 
Кюн джарыкъдан да дженгил, 
Учуб ташайдыла кёзден, къарамдан – 
Кёзлериме къуюлду ингир. 

Эртден бла асрарыкъла мени – 
Алкъын ичимде болур дейме эсим. 
Саууму-шаууму да билмейме кесим, 
Айтама, кёмюле къарангыгъа: 

Бу къарангыдан къутхарыгъыз мени – 
Минги Тауну къарына чырмагъыз мени, 
Минги Тауну къарында асрагъыз мени, 
Акъ болурча кёрюм. 
Акъ болурча кёлюм. 

Джаназы да къылдырыгъыз Ана тилде, 
Джан азыгъы, анг-танг тамызыгъы – Ана тилде, 
Халкъ кёлюню къанкъазы Ана тилде, 
Акъ дунияны ауазы Ана тилде, 
Акъ таугъа тыйыншлы Ана тилде – 
Акъ болурча кёлюм. 
Акъ болурча кёрюм. 

Миллет байракъны да орнатыгъыз баш джанымда, 
Ол тынчлыкъ-рахатлыкъ берирча барс джаныма. 
Миллет байракъ чайкъала Минги Тауда, 
Миллет орайда тартыла Минги Таудан, 
Ол дуния да, бу дуния да акъ кёрюне, 
Мен джукъларма Сизге тынгылай, акъ кёрюмде. 

Минги таугъа чыгъыб джигит тёлю, джаш тёлю, 
Салам берсе, эрир буз кёлюм, таш кёлюм. 
Хапар айта турсала халкъдан, джуртдан, 
Хапар айта турсала узакъдан, джууукъдан, 
Тынчлыкъ-эсенлик хапар айта турсала – 
Къайгъылагъа кючлетмейин эсими, 
Насыблыгъа санарыкъма кесими. 

Минги таулу Минги джуртунда джашасын, 
Минги таулу Минги джуртун джакъласын. 
Джашауу, ёлюмю да болсун Минги. 
Джазыу ол къауумгъа къошсун мени. 
Сын ташымда да болса быллай бир джазыу, 
Джаралы джаныма боллукъду асыу: 

«Бу шейитди – ёлгенди дини, тили ючюн, 
Джашагъанды, ёлгенди халкъы, джурту ючюн: 

Минги таулугъа саналгъанды аны ючюн, 
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн; 
Мёлекле къонуучу, шыйыхла чыгъыучу Акъ тауда, Нюр тауда – 
Минги Тауда асралгъанды аны ючюн; 

Мёлекле эниб, шыйыхла чыгъыб, Минги Тауда 
Джаназы къылгъанла Анга аны ючюн; 
Миллет джигитле, тулпарла да Анга 
Зияратха джюрюйле аны ючюн; 

Дуа этигиз бу шайыргъа, хаджиге аны ючюн, 
Джандет тилегиз бу адамгъа аны ючюн».

АРИУЛУГЪУНГА ТЕНГДИ СЮЙМЕКЛИГИМ 

Тюртюлдюм бир къызгъа – 
Къарангы Кёкде джангы джаннган джулдузгъа, 
Къар тюбюнден джангы чыкъгъан джанкъозгъа 
Ушай эди ол. 

Дуния бюгюн къурала тургъанча, 
Джаным ол къызгъа кириб къалгъанча, 
Кёрюндю алай. 

Заман тохтаб, шын туруб, кишнеб, учханча джангыдан, 
Аламла джоппу джыйылыб, чачылгъанча джангыдан, 
Джюрек джоппу джыйылыб, сезимле, сёзле болуб чачылды – 
Меннге бир джангы дуния ачылды. 

Тенгизге бурула, чайкъалды, къатланды кёл. 
Айыб, бедиш этерик эсе да эл, 
«Бу къыз ючюн джаша, бу къыз ючюн ёл»,- 
Дедим кеси кесиме. 

Алай а, 
Бир атлам да эталмай, 
Бир сёз да айталмай, 
Сын болуб, тилим тутулуб къалдым. 

Къалгъан затым болса да кем, 
Сюймеклигим – Ариулугъунга тенг. 
Сени насыблы эталсам, Мен 
Насыблы боллукъма кесим да, 
Ёлюмсюз боллукъду сёзюм да. 

Тюбедим бир къызгъа – 
Кёкде джулдузгъа, джерде джанкъозгъа 
Джюрегим бла тийгенча болдум. 

ДЖАН 

Къыйынлыкъда танылады Эр. 
Къарангыда джанады джулдуз. 
Не ючюн джаналла, кюелле ала? 

Джангыз кеси терсликге, зорлукъгъа 
Къаршчы турады, сермешеди Эр. 
Джангыз кеси къарангыны 
Кюйдюре, чача, джанады джулдуз. 

Адам да – бурху, джулдуз да – бурху. 
Алай а, ала 
Кеслеринде табалла кюч 
Чексиз къарангыгъа турургъа къаршчы. 

Джаннган джюрекледен, джулдузладан 
Къалгъанла аладыла от. 
Къарангыгъа, зулмугъа кючлетмей дунияны 
Ёмюрле бою барады къазауат. 

Бизге джан берген буюргъанды: «джан». 
Ой бу Кёк магъаналы, кёб магъаналы «джан». 
Джанады джулдуз, джанады Адам, 
Къутхара кеслерин, дунияны да къарангыдан. 

Нюр да, от да, буйрукъ да – джан. 
Нюр, от, буйрукъ да Андан: джан! 
Аны ангылаб джаннганды Адам. 
Джан. Анг. Джаннган. 

МАГЪАНА 

Чегет ичинде партизанча, 
Сёзле ичинде джашыныбма. 

НАСЫБСЫЗ 

Джашлыкъ, саулукъ, джашау, 
Ала берген насыбла да, 
Ала берген сынаула да – 
Бары кетгенден сора 
Келеди ангылау, сокъураныу. 

Айтханынга, айтмагъанынга да, 
Этгенинге, этмегенинге да – 
Кёб затха кюеди джюрегинг. 

Алай а, джангылычларынгы тюзетирге 
Джокъду мадар – джашау кетгенди: 
Къалмагъанды не джашлыкъ, не саулукъ, не заман; 
Кюч-къарыу къалмагъанды. 

Джашаргъа кереклисича джашамагъанса, 
Ёлюрге керекли джерде да ёлмегенсе. 
Болалмагъанса Къадау Таш, 
Джангыз Терек да болалмагъанса. 

Сынсыйды сына кёлюнг: 
Сын, сый да санга – ёлюм. 

Кёзбау затлагъа алданыб, 
Ауар ташха таяныб, 
Суудан тутуб къаядан салыннган – 
Кимге, неге этгенсе къуллукъ? 
Кимге, неге ургъанса баш? 

Энди кюесе неге? 
Энди джаулайса кимни? 
Кеси кесинги насыбсыз этген 
Нечик насыбсызса сен. 

ТИЛЕК 

1 

Мен сюеме тауланы, къаяланы. 
Аллахдан тилейме: ая аланы. 
Ала да оюлмай, таулула да джоюлмай, 
Аллах сакъла джашауну, дунияны. 

2 

Мен сюеме сууланы, тенгизлени. 
Аласыз къойма, Аллах, бизлени. 
Тынчлыкъ бер алагъа да, бизге да, 
Нюр бер джюрекге да, сёзге да. 

3 

Мен сюеме Джерни, джердегилени да: 
Джанланы барына тилейме тынчлыкъ-эсенлик, 
Бютеу табигъатха тилейме тынчлыкъ-эсенлик. 
Азабдан къутхар, Аллах, сауну, ёлгенни да. 


4 
Мен сюеме Кёкню, кёкдегилени да. 
Аллах, сакъла аланы да, бизни да. 
Сейирди дуния, сейирди джашау – 
Аллахха салама махтау. 

5 
Аллах, иман бер Хакъ джолда барырча, 
Сен бергенни сакъларча, къатларча, 
Насыб эт Джерде, Кёкде да болурча, 
Эки дуниянгдан да юлюшлю болурча. 

АДАМ УЛУ, ДЖАША 

1 

Гебеннге урулгъанды гырмык. 
Къазыкъгъа эшилгенди чыбыкъ. 
Уясын табханды чыпчыкъ. 
Табиъатха келгенди тынчлыкъ. 

2 

Гебенни чачханды джел. 
Къазыкъны джутханды джер. 
Уясыз къалгъанды чыпчыкъ. 
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ. 

3 

Не этсин джюрек: 
Таянырча джокъ Таш не Терек. 
Суудан тутуб салынабыз къаядан. 
Джокъду къутулуу ёлюмден, къайгъыдан. 

4 

Джердегилени, Джерни кесин да – 
Барыбызны да марайды ёлюм. 
Къутхарлыкъ къутхарсын келсин да – 
Адам улуну чапырсын кёлюн. 

5 
Ийнаныу, ышаныу да – аз. 
Алай а, келген эсе джаз, 
Сен да табигъатча тирил, 
Къууанчха, зауукъгъа да берил. 

6 
«Не кюн кюйдюрюр, не суу кюйдюрюр, 
Не чалкъы кесер, не мал отлар»,- деб, 
Джылау этиб турмайды кырдык. 
Бир кюн джашарыкъ эсе да – 
Къууанады чыгъыб, къууанады чагъыб. 

Терек да алай, кийик да алай. 
Адам улусу, сен да бол алай. 
Къанатлыгъа, Терекге да уша. 
Джашаудан юлюш ал, зауукълан, джаша. 

Къарангыгъа, ёлюмге буруу – 
Джарыкъды, джашауду джангыз. 
Аны билиб джанады джулдуз. 
Аны билиб кёгереди джер. 
Ат юсюнде, аякъ юсюнде ёледи эр. 

Олду джашау, акъылманлыкъ да олду. 
Джаша дунияда джулдузча, терекча. 
Джарыкъ бол, джарыкъ кёллю бол – 
Джаша эмда ёл джулдузча, терекча. 

Олду акъылманлыкъ, эркишилик да олду. 
Джашауну джашил байрагъын кёлтюр. 
Ёлюмню къара бетине тюкюр. 
Терек бол, джулдуз бол – Адам бол. 

Адам улу, къууан, зауукълан, джаша, 
Ёлюм бла сермеш – олду джашау. 

Къарангы кёкде джулдузча, 
Таш башында терекча, 
Джашаргъа юрен, джашаргъа кюреш. 
Нюрюнгден къалгъанлагъа да юлеш. 
Адам улу, джаша. 

ДЖЕР. КЁК. ДЖЮРЕК. 

Сюймеклик, Тансыкълыкъ – 
Джыргъа, ийнаргъа, назмугъа да – тамызыкъ. 
Джюрекде назму, назмуда джюрек. 
Ай джарыкълыды мыдахлыкъ. 
Чексизди, ёлюмсюздю Кёк. 

Ол чексизликге, ёлюмсюзлюкге къараб, 
Мыдах болалла ёллюк джанла. 
Кёкге къараб улуйду джыйын джанлы, 
Къазакъ бёрю да улуйду Кёкге къараб. 

Таш башында джашил нарат... 
Ол – ташны кёлюдю, кёзюдю, сёзюдю. 
Ташны джаны тышына чыгъыб, 
Сейирсиниб къарайды Кёкге, Джерге, бютеу дуниягъа. 

Бутакълары узалалла Кёкге, 
Тамырлары узалгъанча Джерге, 
Алай а, бошалады къууанч – 
Алагъа да келеди къач. 

Джашасам да санымы, джанымы да аямай, 
Турама джашаудан тоялмай, къаналмай: 
Джашаугъа сюймеклик ёлтюреди мени. 
Джазгъы аяз, къачхы аяз да кюйдюрелле мени, 
Джазгъы джабалакъ, къачхы шылпы да джибителле мени. 

Богъурдакъгъа дери ташайсам да джерге, 
Кёкге къараб, шыбырдайма назму: 
Тынгылаучусуча тынгылайды Кёк. 
Ёрге урады джюрек, къанатланады джюрек, 
Сора айырылады тёнгекден, Джерден... 

БАРС БОЛУБ ЧАБАДЫ ДЖЮРЕГИМ 

Кесими къарт этгенлигиме, 
Алгъынчады борбайым, кёкюрегим – 
Минги Тауну къар этегинде 
Барс болуб чабады джюрегим. 

Джуртума таяныб къарайма Халкъыма, 
Кёкге таяныб къарайма Халкъыма, 
Аллахха таяныб къарайма Халкъыма – 
Умут этеме, тилек этеме джашар деб, Ол. 

Дебет къылычны сууурама къынындан – 
Джуртха, Халкъгъа дау айтханла кимлесиз? 
Элия къылыч шыбылача ургъанда, 
Эй ит къауум, таугъа къараб юрмезсиз. 

Ислам динни, Тюрк тилни, Минги джуртну 
Бизге бергеннге къурман болсун джаным эм сёзюм. 
Аланы бизден сыйырыргъа кюрешген 
Душманлагъа джокъду кечим не тёзюм. 

Аланы сатыб, джашау этерге кюрешген 
Амантишлени аман тишлерин алгъынчы джокъ тохтау. 
Ислам динни, Тюрк тилни, Минги Тауну 
Бизге берген бир Аллахха минг махтау. 

МИНГИ ТАУДАН АУАЗ 

Джанкъылычлана джюрегим-кёлюм, 
Акъ таудан, мийик таудан, Минги таудан къараб, 
Ёргеде джангы Ай бла джулдузну, 
Тёбенде да джашил джуртну кёрдюм. 

Мийиклик-Тазалыкъ-Ариулукъ туудургъан сёзле 
Къушлагъа къошулуб къакъдыла къанат. 
Джандетча кёрюндю дуния, 
Тау – акъ, 
Кёк – чууакъ, 
кёл да – рахат. 

Мен – Тейри адамы, Минги таулу 
Минги Таугъа таяныб къарайма Джерге, 
Ай бла джулдузгъа таяныб къарайма Джерге: 

Таула, суула, чегетле... 
Буду джандет, бу дунияды джандет. 
Алай а эслейме джерни джаба келген чарсны-тютюнню: 
Джаханимге бура барады адам джаннетин. 

Эй адам улу, не джетмейди сеннге? 
Ашайса дунияны, кеси кесинги да. 
Къайдады сени ангынг-акъылынг? 
Эсинг-билиминг къайдады? 

Къайдады адамлыгъынг, иманынг? 
Кимсе, несе сен, адам улу? 
Кимди сени джаратхан? 
Сен кимге, неге этесе къуллукъ? 

Таугъа чыкъ да ёзеннге бир къара, 
Кесинге бир къара: 
Къалай джашайса сен? 
Кимге, неге ушайса сен? 

Адам болургъа унамай, 
Ёрге турургъа унамай, 
Тёрт аякъланыб, сюркелиб, 
Бараса къайры? 
Не сакълайды сени алда? 

Эй адам улу, титире, тюшюн, 
Батхынчы кюнюнг. 
Джый эсинги, 
Харамдан-гюнахдан тый кесинги – 
Кеч болгъунчу къутхар кесинги. 

КЕРТИ СЁЗЛЕ 

1 
Иш билимде тюлдю – имандады. 
Джангыз да андады. 

2 
Алим болгъан къыйын тюлдю, 
Адам болгъанды къыйын. 

3 
«Билеги кючлю бирни джыгъар, 
Билими кючлю мингни джыгъар». 
Джыгъар, алай а кимни, нени? 

4 
Ибилис билим кереклими болгъанды ассы? 
Огъай, иман керекли. 

5 
Иманлы билимди къутхарлыкъ бизни: 
Олду билдирген магъанасын Сёзню; 
Ачыб кераматны – Хакъ джолну, Китабны – 
Олду ангылатхан дунияны, ахыратны. 

ОЛ АЛЛАЙДЫ 

Менннге ол къыз – 
Кёкде джулдуз, джерде джанкъоз. 
Ол – аллайды. 

Джетсем да джеталмайма, 
Тутсам да туталмайма, 
Кёз тоймайды, кёл къанмайды:– 
Ол – аллайды. 


Саннга – дарман, джаннга – дары, 
Ол – аллайды.

УРАДЫ ДЖЕЛ, ДЖАУАДЫ ДЖАНГУР 

Мында 
Кече, кюн да джауады джангур, 
Къыш да, джай да джауады джангур – 
Ол джюрекге тийсе да ауур, 
Джашайма. 

Шималды. Джетмейди кюн. Дарман а – 
Бир къашыкъ чабакъ джау кюнюне. 
Кюнлю джуртум кёрюнеди кёзюме – 
Алай а, андагъыла да кёремилле кюн? 

Джуртда да Джангыз Терек эдим мен, 
Бери келгенли уа – болгъанма тас, 
Кёкден тёнгерегенли болгъанма таш. 
Анда джашаргъа керек эдим мен. 

Анда... джулдуз джанлагъа къошулуб... 
Кюн-нюр джарыгъындан ие сизге хоншулукъ, 
Кёкде джашаргъа керек эдим мен... 

Ой нечик тели кёкюрек эдим мен 
Тюрлендирирге излеген Джерде джорукъну, 
Джаяргъа излеген билимни, джарыкъны, 
Файгъамбарла эталмагъанны этерге излеген, 
Аллахха, Адамгъа да джетерге излеген. 

Джыгъылгъанны къобарыргъа кюрешдим, 
адамны Адам этерге кюрешдим, 
сюрюуню Халкъ этерге кюрешдим, 
Аны ючюн иннет этдим, сермешдим. 

Алай а, тынгылагъан, ангылагъан да – аз. 
Хей, къышха къаршчы турмасанг, къалай келир джаз? 
Къарны кюреб, джол ачмасанг, къалай келир джаз? 
Эрча ёрге турмасанг, Аны излеб турмасанг, 
Къалай келир джаз? 

Аллахха болур ючюн джууукъ, 
Ол айтханча джашаргъа керекди, 
Аны джолунда барыргъа керекди. 
Сен а кимге этесе къуллукъ – 
Аллаххамы, шайтаннгамы? 

Излей эсенг кесинг да болургъа Адам, 
адамны да Адам этерге излей эсенг, 
сюрюуню да Халкъ этерге излей эсенг, 
Сора, сынсыма, сынма; ишле, кюреш, сермеш – 
Къутхар кесинги, халкъынгы да харамдан, гюнахдан, 
Къалмазса джангыз, болушлукъ да келир Аллахдан. 

Урады джел, джауады джангур, 
Джашнайды, кюкюрейди, чартлайды Кёк. 
Джанады, кюеди, джарылады джюрек: 
Ёзден болургъа излемейди къул. 
Адам болургъа излемейди адам. 
Халкъ болургъа излемейди сюрюу. 
Къаара таныргъа излемейди джахил. 

Имансызлыкъ, къарангылыкъ, къара кючле кючлейле дунияны. 
Адам бошлайды джюрегине гюнахны, харамны. 
«Ура» деб, адам джюрегинден къычырады шайтан. 
Сора, джарылады джюрек, джарылады Кёк: 
Келеди ахырзаман – думп болалла дуния, джашау, адам. 

Имансыз илмусу, джоругъу бла 
Шайтанлы адам къурутады дунияны. 
Боллукъну кёреме да, титирейме. 
Аллахдан иман, сабырлыкъ, кюч-акъыл тилейме 
Къутхарыр ючюн шайтандан адамны. 

Урады джел, джауады джангур. 
Къар къатыш джауады джангур. 
Тюрленирге ушамайды джукъ. 
Дуния, ахырат да бирча джууукъ. 
Урады джел, джауады джангур. 

АПРЕЛНИ 12-ДЕ 

«Тейри адамына, Тейри шайырына 
Тейри эшигин ача, 
Келеди джаз. 
Халкъынг-Джуртунг да, туугъан кюнюнг, назмунг да – 
Ёрге къарата, тарта,- 
Кёб джашагъыз»,- деб, 
Телефон этди Парижден Олжас. 

«Къыргъызстан, Къайсын, Кок-Сай, Къарачай...» 
Кёб затны эсге тюшюре, сёлешди Брюсселден Чингиз. 
Дуниягъа джангыдан туугъанча болдум – 
Кёз аллымда Тау, Тюз эмда Тенгиз. 

Мен мында – Шимал тенгизни джагъасында – 
Къыргъыз таулада, къазах тюзледе баргъанча болдум: 
Христиан Европаны тюз арасында 
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум. 

Биз – Евразияны адамлары, шайырлары... 
Бизге Европа, Азия да – Эл. 
Къарачай, Къазахстан, Къыргъызстан, 
Ставангер, Париж эмда Брюссел. 

Мен – Нарт – викингле джуртунда 
Манасха, Къабланды-батыргъа да тюбегенча болдум. 
Христиан Европаны тюз арасында 
Тюрк дуниягъа джангыдан туудум. 

ДЖАШАЙБЫЗ, ШУКУР ЭТЕ АНГА 

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханнга – 
Джангыз да Анга, къуру да Анга – 
Салама махтау. 
Джангыз Анга бойсунама. 
Ангыларгъа кюрешеме Аны. 
Ол айтханча джашаргъа кюрешеме. 

Ол джаратхан эсе бизни – 
Ангылаялсакъ кеси кесибизни, 
Анга да джууукъашырыкъбыз. 
Ол джаратхан затланы ангылау бла, 
Ол бергенни сакълау бла, къатлау бла, 
Ол буюргъан Хакъ джолда барыу бла, 
Джууукълашыргъа болукъду Анга. 

Дунияланы, джашауну, бизни да джаратханны – 
Аны – Ол къудретни – Ол уллулукъну 
Толусу бла кёрюу, билиу, ангылау, сыфатлау 
Адамны къолундан келлик зат тюлдю. 

Алай а, Аны нюрю – Кёкде да, джюрекде да, Сёзде да... 
Илхам, керамат ачылады бир-бирде бизге да. 
Джууукълашабыз, къуллукъ эте, Анга... 
Джашайбыз, шукур эте Анга. 

ДЖАНЫМ САУЛАЙ ЁЛМЕЗГЕ КЮРЕШЕМЕ 

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк, 
Аланы да унутдурады джюрек. 
Джанымдан, джашаудан да тойгъанма, 
Назму джазгъанны да къойгъанма. 

Сан джерге кириб, джан Кёкге чыгъыб бара, 
Дуния кёзюме кёрюнеди къара. 
Адамлары, джулдузлары болса да, 
Акъ, джашил айрымканлары болса да, 
Дуния кёзюме кёрюнеди къара. 

Акъ, джашил айрымканнга ушаса да кёлюм, 
Кюеме: Адамгъа, джулдузгъа да келеди ёлюм. 
Къарангыгъа батады Алам. 
Тауусулады Заман. 

Нек келдим дуниягъа, кетерик болуб, 
Сыйыт-къычырыкъ этерик болуб?! 
Ким билед, ол дуния мындан игирек да болур, 
Аны сезген – шыйых, файгъамбар, мёлек да болур, 
Анга ийнаныргъа, ышаныргъа керек да болур. 

Алай а, 
Къара, къарангы кёрюнсе да дуния, 
Джети кесекге бёлюнсе да дуния, 
Джюрегими джети джарса да дуния, 
Джанымдан, джашаудан да тоймам, 
Назму джазгъанны да къоймам. 

Кёлсюзлюкню джюрекден атама, 
Алай а, къоркъама... 
Джулдуз да къоркъады джукъланыргъа – 
Кеси джангыз джанады къарангыда. 
Кече-кюн да джанады къарангыда, 
Джаныу бла сакълайды къарангыдан башын. 
Мен да – алай. 

Къарангыгъа болмаз ючюн аш, 
Джарыкъ болургъа кюрешеме, 
Джарыкъ назмула джазаргъа кюрешеме, 
Джаным саудан ёлмезге кюрешеме. 

Тебренеди джер, кюкюрейди Кёк. 
Назму джилтинле чача, джанады джюрек. 
Бир эрши ауанала къарайла къарангыдан. 
Ай, джулдуз джарыгъы къутхарады мени аладан, 
Джюрек джарыгъы къутхарады мени аладан. 

Къарангы чексизди, адам а – бурху. 
Ёзге бюгече меннге тюшгенди «Къулху...» – 
Къарала, къарангы да букъгъанла къачыб – 
Меннге Акъ джол, Хакъ джол болгъанды ачыкъ. 

Керти джашау алдады – магъана андады. 
Кёкде, Джерде, джюрекде да бир нюр джарыкъ барды. 
Ол къутхарады бизни, 
Ол джашатады бизни 

КЪУУГЪУН 

Чууакъ кече. Толгъан Ай. Джулдузла. 
Табигъатха белляу айта ёзен суу, 
Минги Таудан саркъыб келген зем-зем суу, 
Кюнбетде да джукълаб тургъан къаяла... 

Джуртум мени! Терегинге, ташынга, 
Тансыкъ бола, айланама тышында. 
Кёргенлей а сеннге ушагъан джерлени, 
Къанатланыб тебрейди джюрегим. 

Нарат чегет, нарат хауа, Ата джурт! 
Аллах бизге юлюш этген джандет джурт! 
Европаны Сорбоннада сакъланнган бек эски суратында 
«Джандет» деб, кёргюзтюлген Кавказ джурт! 

Джандет джуртубузну бизден сыйырыргъа 
Кюрешгенле, кюрешелле душманла. 
Динибизден, тилибизден да, 
тарихибизден, джерибизден да 
Айырыргъа кюрешедиле ала – 
Бизни думп этерге кюрешедиле ала. 

Эки кере сюрюлгенбиз джандетден, 
Эки кере да къайыталгъанбыз ызына: 
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...», 
Деб, Нарт джуртха, Ата джуртха къызына. 

Терслик – ибилисде, кесибизде да... 
Нек къысталгъанды джандетден Адам? 
Нек джетеди адамгъа, халкъгъа да къыйынлыкъ? 
Терслик – ибилисде, кесибизде да. 

Аны ангылаб, тюшюнмесек, бирикмесек, 
Аны ангылаб, диннге, тилге, джуртха да бегимесек, 
Бир Аллахха – Хакъ Кертиге – бегимесек, 
Хакъ джолгъа къайытмасакъ, тюзелмесек – 
Къысталлыкъбыз ючюнчю кере да Джуртдан. 

Аллах бергенни сакъламасакъ, джакъламасакъ, 
Ол айтханча джюрюмесек, атламасакъ, 
Ол айтханча, буюргъанча джашамасакъ, 
Харамдан, гюнахдан тыйылмасакъ, тазаланмасакъ – 
Сюрюллюкбюз ючюнчю кере да (ахыр кере!) Джуртдан. 

Берген затларын сыйырлыкъды Аллах бизден, 
Къуру къаллыкъбыз джерибизден, тилибизден... 
Атыбыз огъуна тюлдю сакъланныкъ... 

Джюрек аны сезиб, этеди хахай. 
Кеч болгъунчу харам джукъудан уянырмы Къарачай?! 
Уяныр, уялыр, джыяр эсин, 
Харамдан, гюнахдан тыяр кесин. 

Джангур къоркъууун этгенча джел, 
Къыйынлыкъ къоркъууун этеме мен. 
Гюнахдан чыгъама – айтама, сагъайтама халкъны, 
Боллукъгъа кёзюн ачама аны. 

Тюзюн айыргъа борчлулла шайыр бла имам. 
Аллах берсин барыбызгъа да сабырлыкъ, иман. 
Халкъым, Джуртум кёрюнмейле тубандан. 
Не этейим? Сакълайма белги, оноу Аллахдан. 
02. 11. 2004 – 08. 03. 2005 

КЪАЙСЫДЫ НАСЫБЛЫ? 

1 
Биреу айтды: 
50-ден сора, 
Элибден сора 
Мен таяныр къалмагъанды джукъ. 

2 
Сен айтдынг: 
50-ден сора, 
Элимден сора 
Мен таяныр къалмагъанды джукъ. 

3 
Ол айтды: 
50-ден сора, 
Сюйгенимден сора 
Мен таяныр къалмагъанды джукъ. 

4 
Саудан ёлген айтды: 
Элибден, Элден, Сюйгенимден, ахыры боллукъ джашаудан да 
Чыкъгъанды кёлюм. 
Мен йнаныр, мен ышаныр, мен таяныр джукъ джокъду дунияда – 
Бары кёзбау, ётюрюк, джалгъан. 
Джангыз ёлюмдю барыбызны да бирча кёрген, тенг этген. 
Джангыз анга ийнанама мен. 

5. МЕНМЕ НАСЫБЛЫ 

50-ден сора: 
Элибден сора, 
Элимден сора 
эмда 
Сенден сора – 
Мен ийнаныр, мен ышаныр, мен таяныр, мен къууаныр 
Къалмагъанды джукъ. 

Ол азмыды? Огъай, 
Чексиз кёбдю ол – 
Элиб – Эл – Сен... 

Болсам да сау-эсен, 
Ёлюб кетсем да мен – 
Сизни билген – 
Насыблыма мен. 

Элиби, Эли, Сюйгени болгъан, 
Ала ючюн джашай, ёле да тургъан – 
Аллай Насыблыма Мен. 

АДАМЛА-ТЕРЕКЛЕ 

Адамлагъа ушайдыла терекле: 
Ала да бизнича термилелле Кёкге, 
Къарайла ёрге, баралла Кёкге... 
Ой нечик ушайла терекле да бизге. 

Огъесе, бизми ушайбыз алагъа? 
Терекле ёсе, кёгере, чагъа, саргъала, 
Къууанч, бушуу да сынай – джашайла, къартаялла. 
Илинмек аджалдан не башха къайгъыдан 
Замансыз да ёлелле. 
Джангызлыкъ да билелле. 
Чегет болуб, джамагъат болуб джашай да билелле. 
Ой нечик ушайла бизге терекле. 

Ала да юлешинелле къауумлагъа – 
Эменлеге, бусакълагъа, наратлагъа... 
Ала да джашайла биз джашагъан джерде. 
Ала да термилелле ёлюмсюзлюкге, Кёкге. 

Алай а джокъду алагъа да ёлюмсюзлюк. 
Аны ючюн кёрюнелле ала алай мыдах. 
Палахдан къачыб илинелле ташха, къаягъа да, 
Ёзге ёлюм табады аланы къайда да – 
Джокъду алагъа да тынчлыкъ-рахатлыкъ. 

Алагъа джашау бергенлЕ – Джер бла Кёк – 
Ёлюм да берелле. 
Терекле ёлелле 
Джашагъанларыча – тауушсуз, шош. 

Аллай сабырлыкъны, чыдамны, 
Аллай тынгылауну, ангылауну 
Къадар бизлеге да берсин. 

Тамырлары Джерни, 
Бутакълары Кёкню 
Ийнакълай, къучакълай – алай 
Джашайла, ёлелле терекле. 

Джашауну, 
Джерге, Кёкге да сюймекликни, бегимекликни 
Белгисича сюелелле ала. 

Кёкню джетинчи къатына да джеталмай, 
Джюзюнчю таша Атны да табыб айталмай, 
Керекли сёзню, Сёзню табалмай, 
Бош сёлешиуню уа дурус кёралмай, 
Тынгылаб, мыдах сюелелле ала. 

Терекледен мыдах бир джан болмаз дунияда. 
Адам джанлагъа ушайдыла ала. 
Кёб кёргенден, билгенден, сезгенден тынгылайдыла ала. 
Ай толгъан кече терек ауанала 
Ол дунияны кёргюзедиле кёзге, 
Кетгенлени тюшюредиле эсге. 

Кёзюме кёрюнеди алай – 
Терек болуб тирилгенча адамла, 
Терек болуб тирилгенча ёлгенле, 
Ёлген адамланы джанларылла терекле. 

Джердебиз, Кёкдебиз биз, 
Адамлабыз, Тереклебиз биз. 
Барыбыз да джерденбиз, Кёкденбиз, 
Джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз. 

Бир кюч джаратханды бизни, 
Бир кюч джашатады бизни, 
Бир кюч къаушатады бизни, 
Бир кюч тирилтеди бизни. 

Адамлагъа, тереклеге да къарай, 
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай. 
Ёмюрюбюз – кюн, ай... 
Джюрегибиз – Кюн, Ай. 

Тауусула Заман 
Терекге таянады адам, 
Адамгъа таянады терек – 
Бир болалла адам бла терек. 

Кёк, Джер да болалла джууукъ. 
Боллукъдан билмесек да джукъ, 
Кёб затны сезебиз. Тёзебиз, 
Мадарсыздан бойсуна къадаргъа, 
Кюрешебиз кюреше джашаргъа. 

Адамлагъа, тереклеге да къарай, 
Айтама: насыблыбыз, насыбсызбыз къалай. 

АЛЛАХХА ДЖЕТЕРМИ ТИЛЕГИМ 

Терсейиб, гюнахлы болгъанма, 
Ёрге бара не келе эниб. 
Алай а, джыгъылмай, Адамлай къалгъанма – 
Аллах сакълагъанды мени. 

Халкъым бла бирге чайкъалгъанма, 
Сыйрат кёпюрге да миниб. 
Алай а, джыгъылмай, игиле бла къалгъанма – 
Аллах къутхаргъанды мени. 


Ненча кере ёлюмден къалгъанма, 
Тирилген да этгенме, ёлюб. 
Бир Аллахха борчлулай къалама – 
Джаратхан, джашатхан да Олду мени. 

Ташха, Терекге, Адамгъа да 
Табыннган кёзюулерим болгъанды мени. 
Къыйынлыкъ-палах тюшюндюргенди – 
Аллахдан башха джокъду Тейри. 

Имансыз адамла, джорукъла 
Барыбызгъа салгъанла палах. 
Сынаб, ангылаб, тюшюнюб айтама: 
Аллахдан башха джокъду Аллах. 

Берилген насыбын сакъламай, 
Адам кеси кесин этеди джарлы: 
Динин, тилин, джуртун сакъламай, 
Кеси кесин тебереди джаргъа. 

Адам башханы терслерге ёч болса да, 
Кесини терслигин кетере эсинден – 
Хар не игилик Аллахдан келеди, 
Къыйынлыкъ а чыгъады адамны кесинден. 

Харамгъа, гюнахха мен да булгъаннганма, 
Ёрге бара не келе эниб. 
Халкъым бла бирге чайкъалгъанма 
Сыйрат кёпюрге да миниб. 

Чексиз тюлдю тёзюмю Аллахны да. 
Кёб джумшакълыкъ кёргенбиз Андан. 
Не джашарыкъбыз буюргъанча Аллах, 
Не имансызлагъа боллукъбуз олтан. 

Аллах айтханча джашамасакъ биз, 
Аллах бергенин сыйырлыкъды бизден. 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб, 
Манкъуртлача джашарыкъбыз Джерде. 

Саналмай Адамгъа, Халкъгъа 
Боллукъбуз калак итден да къоркъакъ, джууаш. 
Биз – Аллахха бойсунургъа унамагъанла – 
Имансызлагъа боллукъбуз къул-къарауаш. 

Халкъыма, Джуртума, Минги Тауума къарай, 
Къоркъуудан, сагъышдан толады джюрегим. 
Джарлы халкъым сёзюме тынглармы, 
Аллахха да джетерми тилегим?!

ЧЫНГЫЛНЫ БАШЫНДА ДЖАНКЪЫЛЫЧ 

Кечеми да кюндюз эте, 
Джулдуз кибик тураса кёлюмде. 
Тилек эте, сагъыш эте, къайгъы эте, 
Гошаях бийчеча къарайса элимден. 

Джылай-джылай, сен джаргъан Къара таш 
Эсиме тюшеди, бир къара таш кёргенлей. 
Джандым, кюйдюм – энди мен кёсеу баш, 
Узакъдады джашилленнген-кёгерген. 

Арабызда Шимал тенгиз, буз тенгиз. 
Джулдуз къычырымла бла тергеледи арабыз. 
Биз – джаннетсиз къалгъан Адам бла Хауабыз, 
Джангыдан тюшербизми ары биз? 

Хыйныдан-халмешден къутулур мадар излей, 
Мен ётгенме тенгизледен-теркледен. 
Джюрексинеме дарман-дары табылмай – 
Бир таууш келеди мийикледен-кёкледен. 

Чынгыл башында джанкъылычха ушайды ол, 
Тюнгюлюу бла умут арасында джашнайды ол, 
Гошаях бийчени ауазына, тилегине, джырына да ушайды ол. 
Джарылгъан джюрегимде джашайды ол. 

МУРАТЫМ 

Назмугъа, китабха да ат алай атайма, 
Сабийге атагъанча ат. 

Кёз кёргеннге, кёрмегеннге да, 
Джюрек сезгеннге, сезмегеннге да, 
Дунияда болгъаннга, болмагъаннга да, 
Болгъаннга, боллукъгъа да, 
Кетгеннге, келликге да, 
Джангыдан атайма ат, береме сыфат. 
Ачылады керамат: 
Дуния джангыдан ачылады манга, 
Дуниягъа джангыдан тууама кесим да. 

Табигъатха тынгылайма, ангылайма: 
Ташаны этеме туру. 
Ёлюмге къазама уру. 
Джашаугъа узатама къол, 
Джашаугъа ачама джол. 

Алай а, 
Джерге, Кёкге да, Ташха, Терекге да 
Керекмиди биз атагъан ат? 
Керекмиди биз берген сыфат? 

Хар джан кеси биледи кесини керти атын, керти сыфатын. 
Аны ючюн излейбиз Аллахны да джюзюнчю атын. 

Хар джанны иннетин, тилин, атын, сыфатын 
Сезиудю, билиудю, билдириудю 
Мени да муратым. 

АТ, СЫФАТ эмда МАГЪАНА 

Ай! Ай. Ай... 
Ой! Ой. Ой... 

Хар харифде, бёлюмде, тауушда 
Кёб тюрлю сыфат, 
Кёб тюрлю магъана. 

А – Айгъа атланнган таууш, 
Узайгъа элтген аууш. 
Кёзню, кёлню, джюрекни да 
Аламгъа тартхан таууш. 
Кёзню, кёлню, джюрекни да 
Аллахха ачхан таууш. 


О – джана тургъан от. 
От къуршоуду О. 
Аны ичине тюшюб, 
Тышына чыгъалгъан кимди? 
Джашауну бойнуна 
Ёлюм такъгъан дууагъа 
Ушайды ол. 

Хар харифни, бёлюмню, тауушну 
Кёб тюрлю аты, сыфаты, магъанасы. 

Ай! Ай. Ай... 
Ой! Ой. Ой... 

ДЖУЛДУЗ 

Джулдуз узакъдан кёрюнеди ариу, 
Къатына барсанг а – джана тургъан от. 

КЪАРАЙМА, АНГЫЛАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА 

Ташха, Терекге къарайма, 
Мен аланы ангылайма: 
сёзден талсам, эриксем, 
сизден, джанымдан да безсем – 
Мен да алача тынгылайма. 

СЁЗ бла ШИЙИР 

Джарылгъан джюрекге алхамды балхам, 
Шийир да – дарманды анга. 
Не Къуран окъуй, не назму джаза, 
Алай чыгъыучанма тангнга. 

Бир джанындалла Джурт да, Кааба да. 
Хакъгъа къуллукъ эте, къалам да, къама да, 
Сёзню, Шийирни джаялла халкъгъа; 
Къарагъа къара дейле, акъ дейле акъгъа. 

Къалам да, къама да къуллукъ этиу бла Хакъгъа – 
Джангыз да алай бла – джарайла халкъгъа. 
Элиб деген эл - бюгеди темирни, 
Элиб билген эл - сыйыды ёмюрню. 
Ёрге тутхан Сёзню, Шийирни – 
Болалады Адам да, Халкъ да. 

Джюрекде тутхан Хакъ Сёзню, Акъ Сёзню 
Болалады Адам да, Халкъ да. 

Къыйналгъан джаннга алхамды балхам, 
Шийир да – дарманды анга. 
Къуран окъуй, назму джаза, 
Алай чыгъыучанма тангнга. 

ТАЗАЛАНА ГЮНАХДАН, ХАРАМДАН 

Джюрегим джулдузча джанады, 
Нюр джилтинле чартлайла къаламдан. 
Джаным Хакъына къулланады, 
Тазалана гюнахдан-харамдан. 

Къанатлы болуб да учдум Кёкде, 
Терек болуб да джашадым Джерде, 
Итлени кесген бёрю да болдум, 
Джанлыдан къачхан кийик да болдум. 

Сюймеклик да, кёрюб болмау да 
Джюрегимде джашайла мени, 
Джюрегими ашайла мени, 
Джюрегимден бошайла мени. 

Санларым да дауачылла манга, 
Эсим да талайды мени. 
Джахил да, алим да, шайтан да, мёлек да 
Тёрт джанына тарталла мени. 

Джуртум да, халкъым да, ахлум да, 
Тилегим да, дуам да, назмум да 
Кимден, неден аладыла кюч, 
Кимге, неге бередиле кюч? 

Джаным Хакъгъа къулланады, 
Гюнахдан-харамдан болама азат. 
Джюрегим джулдузча джанады, 
Къолларым къагъалла къанат. 

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯНЫ БОСАГЪАСЫНДА 

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма. 
Аладан къачыб да барлыкъса къайры? 
Ючюнчю дунияны уа излейме. 

Аллахны джюзюнчю атын излегенча, 
Джаным сау джандетге кирирге излегенча, 
Джаным сау Аллахха тюберге излегенча, 
Ючюнчю дунияны излейме. 

Огъай, барын да сынаргъа излейме – 
Джашауну-ёлюуню-тирилиуню да. 
Ючюнчю дунияны кёреди ючюнчю кёз. 
Ары къаратады, тартады биринчи Сёз. 

Джан ёлюмсюздю. 
Адамны учунуууна, термилиуюне да, 
Ёлюуюне, тирилиуюне да, 
Ичинден, тышындан да къарайды Ол. 

Джашаудан, ёлюмден да къачмайма. 
Аладан къачыб да барлыкъса къайры? 
Ючюнчю дунияны уа излейме. 
Сеземе, кёреме, терезесинден къарайма: 
Ичине кирирге уа джокъду амал – 
Терезеси, эшиги да джабыкъла. 
Ичгери чакъыргъан да джокъду мени. 

Сюелеме ючюнчю дунияны босагъасында. 

ДЖАХИЛ НАЗМУ 

Терекни бутагъын сындырыб, 
Келтириб юйде суугъа сукъгъанла. 
Энди ол джылыугъа алданыб, 
Чирчик этиб, чагъыб тебрегенди. 

Алай а ол, тамыр иелмей, 
Ашау табалмай мууал болгъанлай – 
Аны отха атарыкъла, 
Не да эшикге быргъарыкъла. 


Анга ушамайбызмы биз да Джерде? 
Ким эсе да, къайдан эсе да келтириб, 
Джерге орнатханды адамны – 
Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк а бермегенди. 

Ёмюрлюкге иелмей тамыр, 
Биз да ол бутакъча къуу болгъанлай, 
Орнатхан къол джашаудан юзюб, 
Кёзкёрмезге быргъайды бизни. 

Ёмюрлени келеди соруу, 
Джууабсыз къалады соруу: 
Ким, къайда, къалай, не заманда 
Эмда не мурат бла, не ючюн 
Джаратханды адамны? 
Не ючюн джашатады эмда къаушатады? 

Билмейме, билирге уа излейме 
Ауалны, ахырны, дунияны, джашауну. 
Кимди, неди адам? Къайданды, къайрыды джолу? 
Джашаудан, ёлюмден сора да бармыды бир зат? 
Хар неде бармыды магъана, джорукъ? 
Огъесе, бары да ётюрюкмюдю? 

Терек бутакъны, джазыкъсыныб, 
Суудан чыгъарыб, бачхада орнатханма: 
Орналырмы, къалырмы – ким билсин? 
Анга тюл, кесиме этеме сагъыш. 
Джашаугъа, ёлюмге, къадаргъа этеме сагъыш. 
Соруу кёбдю, джууаб а – къайда 

ДЖУУАБ ОРНУНА ДА СОРУУ 

Эки имбашымда эки мёлек 
Бири сууабымы, бири да гюнахымы 
Тохтаусуз джазыб кюрешелле, 
Бир-бири бла да сёлешелле – 
Аланы эшитеди джюрек. 

Салам бериб, айтама алагъа: 
Сууабымы-гюнахымы кесим да джазама. 
Джазама къыйдырмай, толусу бла, тюзюча, 
Къоркъмай, уялмай, болгъаныча джазама. 

Сууабым-гюнахым джазылгъан дефтерле 
Адам кёлтюралмазча болгъанла бир. 
Аллах берген тауусулса ёмюр, 
Ала боллукъла хар неме да шагъат. 

Мёлекле айтдыла: сууабынгы-гюнахынгы 
Дефтерлеге тюшюрюб, хазырлайбыз Аллахха. 
Сен а кимге джазаса джазгъанынгы? 
Санынг, джанынг, сёзюнг да кимге этелле къуллукъ? 

Джууаб орнуна мен да кеси кесиме сордум: 
Кимге, неге, не ючюн джазама джазгъанымы, 
Саным, джаным, сёзюм да кимге этелле къуллукъ? 

ИГИ ДЖОРАЛА 

Бу дунияда джылагъан тиширыу болса, 
Зорлукъ, къыйынлыкъ, бушуу джетиб тюл, 
Джангыз, ушхууур эте, кёзю сохандан джыласын. 

Бу дунияда къан тёгюлгени болса – ол, 
Къууанчха асралгъан къурманлыкъ малны къаны болсун джангыз. 
Башха къан тёгюлмесин дунияда, 
Башха джан ачымасын дунияда. 

АГЪАЧ 

Ол бизге солургъа береди хауа, 
Ол бизге джашаргъа болады юй. 
Ахыр джолгъа да атланабыз юсюнде Аны... 
Билмейми табыннганла бабала Анга? 

Джаратылыуну, джашауну, ёлюмню да билген, 
Биз кёрген, биз билген джанланы ичинде 
Хайырлылыгъы, ариулугъу, сабырлыгъы бла да 
Кимди, неди тенг боллукъ Анга? 

Джерни, Кёкню да бирча сюйген, 
Аланы араларында келечича тургъан, 
Адамгъа, къанатлыгъа да къууанч болгъан, 
Ёзенде, тауда да джашау къургъан, 
Къайсы джан барды андан сора? 

Къадау Таш да эрийди 
Джашау урлукъ юсюне тюшсе: 
Не нарт Сосуркъа джаратылады андан, 
Не нарат Терек ёседи анда. 

Ташха, Агъачха табыннган таулуну туудугъу, 
Мен бюгюн бир Аллахха урсам да баш, 
Джашаууму, джуртуму, эсими да тёрюнде 
Турадыла Терек бла Таш. 
Ёлюб кетсем да къабырымы башында 
Турлукъдула Терек бла Таш. 

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ 

Джанымдан да бек сюеме 
Эркинликни, Тюзлюкню. 
Кёб айланнганма таулада 
Джанлыдан сакълай кийикни. 

Адамны шайтандан сакълай, 
Айланнганланы да кёреме. 
Ол шыйыхлагъа, мубареклеге 
Ийилиб салам береме. 

Хакъ Кертини, Тюзлюкню 
Ёр джолунда баргъанла, 
Къутхарлыкъла кеслерин, 
Дунияны да азабдан. 

Кесибизни эсгермесек, 
Биз тюшюнюб, ойланыб, 
Иймансыз окъуу-билим 
Къурутурукъду дунияны. 

Аллахсызладанды, мынафыкъладанды 
Джюрекде джара да, таб да. 
Бизни къутхарлыкъ джангыз – 
Иман бла Китабды. 

ДЖАШАУГЪА, ЁЛЮМГЕ ДА ДЖОЛ АЧЫКЪДЫ – САЙЛА! 

Джуртум мени! 
Суула, чегетле, мийикле, 
Таулула, къушла, кийикле 
Хоншу болуб джашагъан джер, 
Джандет джуртха ушагъан джер. 

Кавказ джуртлу Минги таулу Тейри халкъым, 
Кесине, джуртуна да сакъ болмагъан «тели» халкъым, 
Динине, тилине да бек болмагъан сейир халкъым, 
Кеси кесинги хайда тона, ёлтюр, къурут. 

Сен не къралгъа, не хоншугъа тюлсе керек. 
Джандет джуртунга джутланалла джау, шох да, узакъ, джууукъ да. 
Кими кюч бла, кими хыйны-хыйла бла 
Джуртунга ие болургъа кюрешелле, 
Кесинги уа джалчы этерге, къул этерге кюрешелле. 

Аны ючюн къууаналла сени абызырай баргъанынга, 
Ичкичи, хауле, тумакъ бола баргъанынга. 
Аны ючюн кюрешелле сени Аллахынгдан айырыргъа, 
Аллах берген динингден, тилингден, джуртунгдан айырыргъа. 

Аны ючюн сени тарихсиз этерге кюрешелле, 
Тамырсыз Терекни къуу боллугъун душманла билелле. 
Аны ючюн нарт тамырларынгы кеселле, 
Бутакъларынгы сындыралла, чапракъларынгы юзелле. 
Хар ким къолундан келгенча хата салыб кюрешеди. 

Барын да кёре, сен джыймайса эсинги, 
Гюнахдан, харамдан тыймайса кесинги, 
Бирикмейсе, сакъламайса, джакъламайса кесинги; 
Душман къазгъан уругъа джууукълаша бараса, 
Нарт ас-алан къабырланы эки джараса. 

Узакъ, джууукъ да тюлдю сеннге къоркъуу салгъан. 
Сени къыйынлыгъынг терендеди, ичингдеди, кесингдеди. 
Кеси аллына келмейди Эркинлик-Бошлукъ. 
Аллах да «Аллах» дегеннге этеди болушлукъ. 


Агъачны кесинден чюй этиб джаралла. 
Сени да амантишлеринг кёб бола баралла. 
Амантишледен душманнга къайсы болса эм бек къул-къарауаш, 
Халкъыбызгъа аны этедиле баш. 

Душманны тюбюне джатады ол, 
Джуртну, халкъны да сатады ол. 
Кесича этерге кюрешеди къалгъанланы да, 
Ичкичиликге, къахмеликге тартады аланы да. 

Халкъым амантишлеринден арытылмай, 
Амантишле къара багъанагъа тагъылмай, 
Аланы къара иннетлери, ишлери ачылмай, 
Джамагъат да аланы джийиргеншли бетлерине тюкюрмей, 
Акъ - къарадан, керти - ётюрюкден айырылмай, 
Джокъду мадар, халкъым, сеннге сакъланыргъа. 

Игиге иги, аманнга аман деу бла, 
Джууукъну тюл, тюзню ёрге тутуу бла, 
Джуууукъну, халкъны тюл, Хакъны ёрге тутуу бла, 
Аллах айтханча, буюргъанча джашау бла, 
Сакъланныкъса, халкъым, дунияда. 

Алай болмаса, тюб боллукъса сен, 
Аякъ тюбде къаллыкъса сен, 
Джандет джуртунг да джаулагъа къаллыкъды... 
Джашаугъа, ёлюмге да джол ачыкъды – сайла.

АДАМ БЛА ТАБИГЪАТ 

1. ДЖАШАУГЪА КЪАЙТАРГЪАНСА МЕНИ 

Адамладан арысам, 
Таянама Ташха, Терекге. 
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам, 
Рахатлыкъ келеди джюрекге. 

Къайгъы-палах солуу бермей, къуууб, 
Тюзледен таулагъа ёрлетгенди мени. 
Тургъанлай, адамдан, джашаудан да суууб, 
Мийикден къараб кёргенме Сени. 

Кюн-суу секиртмени тюбюнде 
Джуууна тура эдинг Сен. 
Кюлюб сууну чачханынг сайын, 
Джанкъылычла къура эдинг Сен. 

Суудан тутуб къаядан 
Энгишге салынырым келди. 
Къутхарыр ючюнмю мени къайгъыдан 
Кёрюннген болур эдинг Сен?! 

Алманы къабхан Хауаны кёрюб, 
Адам да менича тюрленнген (нюрленнген!) болуред: 
«Керти джандет меннге Сенсе»,- деб, 
Хауаны артыкъ да сюйген болуред. 

Къазыкълыкъда бюгюлмейди чыбыкъ, 
Алай а, сюймей, не этейим Сени? 
Кёзкёрмезден мёлекча чыгъыб, 
Джашаугъа къайтаргъанса мени. 

Дуния, джашау болгъан къадарда, 
Ол кюн-суу секиртмени тюбюндеча, 
Сезим-сёз секиртмеми ичинде 
Нюр чача, кюле, ойнай, 
Сансыз-санаусуз джылланы 
Сакъланныкъса халкъны эсинде. 

Игилик, Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб, 
Адамгъа, джашаугъа, къадаргъа да 
Дау айта тургъанлай ичимден, 
Бир да ажымсыз, мени ассылыкъдан 
Къутхарыр ючюн кёрюннгенсе Сен. 

Таубагъа къайтаргъанса мени, 
Джашаугъа къайтаргъанса мени, 
Шийирге къайтаргъанса мени, 
Тынгысыз сабырлыкъ бергенсе – 
Сюймезге боллукъмуду Сени? 

Кераматча ачылгъанса меннге, 
Кёкден, кёлден да кетгенди булут. 
Джюрекге къайытыб, бегигенле 
Иман, Сюймеклик эмда Умут. 

Аланы Сени юсюнг бла 
Бергенди, билдиргенди Кёк. 
Игилик-Тюзлюк ючюн сермешир ючюн 
Джангыдан тирилгенди джюрек. 

Замансызлай кюйгенме, къартайгъанма, 
Алай а сюймезге боллукъмуду Сени? 
Чыкъгъан джанымы ызына къайтаргъанса, 
Джашаугъа къайтаргъанса мени. 

2.ТАБИГЪАТХА КЪАРАСАМ 

адамладан арысам, 
таянама Ташха, Терекге. 
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам, 
Джерге, Кёкге къарасам, 
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге. 

Бир Аллах джаратханды бизни – 
Джанлы, джансыз, таша, туру табигъатны барын. 
Джокъдан джукъ бола, джукъдан джокъ бола, 
Джашайбыз-ёлебиз-тирилебиз. 

Табигъатды бизни биринчи юйюбюз. 
Сабий тилибиз, тинибиз, динибиз да – Олду. 
Джангылай, джашлай, джашиллей тургъан 
Бизни эски джуртубуз, биринчи джуртубуз – табигъатды, 
Ахыр юйюбюз, ахыр джуртубуз да – Олду. 

Аны ючюн болурму бир-бирде 
Адамладан, халкъдан эсе, 
Ата джурт кесине бегирек тартханы?! 

Таш, Терек, Суу, Къая, Тау, 
Кийикле, къанатлыла, 
Кёк, Джер, Ай, джулдуз – бары да 
Эм узакъ, эм джууукъ джууукъларыбыз тюлмюлле бизни? 

Бёрю улуу, турна таууш да 
Бизни сакълаб тургъан эски джуртну 
Келечилерича эшитилмеймилле? 

Сен – Терек, мен – Адам, ол – къанатлы... 
Къанатлы учады, адам джюрюйдю, 
Сен а, Терек, бир джерден тебмей, ёсесе. 
Сени тилинги эшитген, ангылагъан да джокъду. 
Алай а, барыбыздан да онглуса сен – 
Сен бизге солургъа хауа бересе. 

Адам джашатмайды терекни, 
Терек джашатады адамны. 
Билген, ангылагъан аны 
Кесин табигъатдан баш кёрюрмю? 

Бир кюч джаратханды бизни. 
Терек да, адам да, къанатлы да 
Табигъатны балаларыбыз. 
Бир-бирибизден не онглу, не акъыллы тюлбюз. 
Хар ким кесича онглу, акъыллы. 
Алай а, бары да хайырлылла адамдан. 
Адамдан заранлы джан джокъду табигъатда. 

Адамладан арысам, 
Таянама Ташха, Терекге. 
Суугъа, таугъа, чегетге къарасам, 
Джерге, Кёкге къарасам, 
Бир тюрлю сезимле келелле джюрекге. 

3. ТАБИГЪАТ 

Сёз бла айтылмазлыкъ, айтылынмазлыкъ зат – 
Табигъат деген олду. 
Сёзню, тилни кючю джетмеген чекде 
Башланады ол. 

Ол кючлюдю бизден. 
Ол кючлюдю сёзден. 
Ол тюрлендиреди бизни. 
Ол тюрлендиреди сёзню. 

Аны джоругъуна сыйынмай, 
Аны кеслерини джорукъларына бойсундурургъа излегенле – 
Артда сокъуранмай къалмагъанла. 

Табигъатха 
Не бий, не къул болургъа излеме. 
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюреш. 
Андан чыкъгъанбыз, анга къайытырыкъбыз. 
Ол бир кесекге бошлагъанды бизни. 
Не мурат бла? Ким биледи. 

Алай а, ол 
Бизни тышыбыздан, ичибизден да къараб турады. 
Андан къутулургъа джокъду мадар. 
Къутулуб да барлыкъса къайры? 
Ансыз джукъ джокъду. 

Ёзге, табигъатны кесине бойсундурургъа, 
Андан баш болургъа излейди адам. 

Табигъат кесини баласына сейирсиниб къарайды, 
Джазыкъсыннган да этеди аны. 
Биз билмегенни биледи ол. 
Анга тынгыларгъа, аны ангыларгъа кюрешейик.

НАЗМУ ТИЗГИНЛЕ ДА – АЯТЛАЧА 

Назму тизгинле – атлауучлалла. 
Ала бла энеме Джерге, 
Ала бла чыгъама Кёкге. 
Назму тизгинле – атлауучлалла. 

Аллахха къуллукъ этеди къалам, 
Адамгъа да береди салам. 
Аллахны Сёзюн джаяды халкъгъа, 
Адамны тартады-джууукълашдырады Хакъгъа. 

Эгизлелле шыйых бла шайыр: 
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге болалла хайыр. 
Келям – Керамат – Шериат – Санат – Адабият... 
Аланы кючлеринден нюрленеди хаят. 

Назму тизгинле да, аятлача, 
Кёкледен энелле да Джерге, 
Бизни къараталла-тарталла-чыгъаралла ёрге. 

Назму тизгинле да – аятлача, 
Назму тизгенле да – шыйыхлача. 

Эгизлелле шыйых бла шайыр. 

ДЖЫЛНЫ ЧАКЪЛАРЫ 

1. ДЖАЗ 

Джашил ырджыда акъ чакъгъан Терек. 
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш. 

2. ДЖАЙ 

Джангы джетген къыз баш къусхан нартюхлени ичинде. 

3. КЮЗ 

Исси кюннге, толгъан Айгъа, бишген кёгетге да ушаб, 
Терекден алма юзе тургъан тиширыу. 

4. КЪАЧ 

Къазакъ бёрюню улууу бла 
Джангыз турнаны къычырыгъы 
Тюбешген чек, тюбешген кёзюу. 

5. КЪЫШ 

Акъ къуш къара джерде. 

ДЖАЗГЪЫ КЮН 

1 

Джаш джырчыгъа 
Джашил ырджыда 
Акъ чакъгъан балий – 
Мюйюшде сюелген 
Келинчикча кёрюнеди 
Ау джаулугъу бла башында. 

2 

Арабызда чекде, ырджыда - 
Джазгъы сезимледен Акъ чакъгъан Терек. 

Эки джанында бачхала, 
Сюрюлюб, тырнау салыныб, 
Баразала тартылыб, 
Урлукъ атарча болгъанла. 

Кёкде къанатлыла 
Бир-бирин сюрюб ойнагъандан, тебсегенден талсала, 
Ырджыда акъ чакъгъан Терекге къонуб, 
Ийнар айтышыргъа кёчелле. 
Сызгъыралла, джюуюлдейле, джырлайла. Ала бла бирге 
Терек кеси да джырлагъанча кёрюнеди. 

Джылы, джарыкъ, огъурлу джангур ётгенден сора, 
Мылы джер, Кюннге тынгылаб, тютюнлейди. 
Излейди ол тирилирге, тилленирге, джашаргъа, джашнаргъа да. 

Къарайма 
Джашил ырджыда Акъ чакъгъан Терекге. 
Урлукъ сакълаб тургъан къара сабаннга да 
Къарайма. 

Сен да къарайса алагъа. 

Сабан, бачха къайгъыдан башха, 
Бир къайгъыбыз, сагъышыбыз джокъду. 

ИГИ ДЖОРА 

Ушамагъан – джукъмайды. 
Биз тыйыншлы болмасакъ, 
Бу мийик Джурт, Минги Тау 
Берилирмеди бизге? 

Тау да, таулу да – Минги, 
Бычакъгъа кёреди – къын. 
Ата-бабамла мени 
Алан, булгар, шумер, гун... 

Тюрк тамырдан чыкъгъанбыз, 
Тарихибиз – теренден. 
Биз ун болуб къалмадыкъ 
Зулму къургъан тирменде. 


Джолубуз – узакъ, узун – 
Кёб палахха тюбетди, 
Алай а тюб этмеди – 
Бизбиз шумер, скиф, гун... 

Узакъ, узун джол джюрюб, 
Бюгюнлеге джетдик биз. 
Кесибизге Къаф тауну 
Байракъ, джыр да этдик биз. 

«Къан бла кирген джан бла 
Чыгъад» деген сёз да бар. 
Сакъланнган къауумланы, 
Минг-мингджыллыкъ халкъланы 
Тизиминде биз да бар. 

Бизни блады сыйлы Хакъ. 
Чырагъыбыз – джулдуз, Ай. 
Тюрк-муслиман-кавказ халкъ – 
Минги таулу Къарачай 

Тыйыншлыды Таууна, 
Тыйыншлыды Джуртуна – 
Олду эм уллу къууанч, 
Олду эм уллу насыб. 

ШАЙЫР 

Джашауну 
Кесине да, башхагъа да 
байракъ эталгъан, байрам эталгъан - 
Олду шайыр. 

Джашауну кесине, бютеу адам улуна да 
Байракъ эталгъан, байрам эталгъан – 
Шайырланы шайырыды ол, 
Шайырланы шыйыхыды ол. 
«Шайыр шыйых», «Шыйых шайыр» деб да, 
Атайла анга, айталла анга. 

ДЖАША 

Не ючюн джазады адам назму? 
Не ючюн джырлайды терекде къанатлы? 
Не ючюн джаналла кёкде джулдузла? 
Не ючюн? 

Джаратылгъан-туугъан-ёсген-джашагъан-ёлген; 
Сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан, 
Къайсыгъызсыз эталлыкъ джууаб: 
Неди джашауну магъанасы? 

Не ючюн джаратханды Аллах аламланы? 
Кёклени, Джерни – алада болгъанны барын? 
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню, 
Туру, таша дунияланы барын 
Не ючюн джаратханды Ол? 

Барыны да неди магъанасы? 
- Джаратхан биледи аны. Анга сор. 
Сорама, сакълайма джууаб. 
Джокъду джууаб. 
Бу дуния – сорууду, ол дуния – джууаб. 
Адам сорууду, Аллахды джууаб. 
Джууаб табалмагъан назмучу болады, 
Джууаб табалгъан афенди болады. 

Окъуй, джаза, сагъыш эте, ангарыла, 
Не иманнга келесе, не имандан чыгъаса; 
Не акъыл джыяса, не акъылдан чыгъаса. 

Джаратхан не деб джаратханды бизни? 
Хар неде да бармыды бир магъана? 
- Джашауду джашауну магъанасы. 
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса! Джаша. 

Кесинг да джаша, башхагъа да джашау бер. 
Башха дуниялагъа да терезе, эшик ач. 
Хар къайда да болсун джыр-той-къууанч, 
Джангыз зулмугъа, ауруугъа, ёлюмге болмасын орун. 

Къарангы да джарысын джарыкъдан. 
Къум тюзню да кючлесин джашил чегет. 
Хар къайда да джашау, сюймеклик, берекет, насыб болсун, 
Кёк да, Джер да, джюрек да джазгъы сезимледен толсун – 
Ма алай болсун. 

Сюймеклик бла джашауду дунияны тутуругъу, багъанасы. 
Адам болууну да олду магъанасы. 
Кёлюнгю, юйюнгю да джаса. Джаша. 
Ёлюмню тюл, джашауну байракъ эт, 
Джашауну кесинге да, башхагъа да байрам эт. 

Кесинг да джарыкъ бол, башханы да кёлюн кёлтюр. 
Иннетинг-сёзюнг-ишинг бла да къууанч келтир. 
Уч, учун – джашауну байракъ эт, 
Аны кесинге, башхагъа да байрам эт. 

Джашауду – джашауну магъанасы. 
Аны сакълау, къатлау, иги этиу – борчубуз бизни. 
Ким, къалай, не ючюн джаратханды джашауну? 
Билирге излейме, алай а билмейме аны. 
Махтау а салама – Джаратыучугъа, Джаратханнга. 
Хар къуру да разыма Анга. 

КЁРЮНЮУЮ АЙ бла ДЖУЛДУЗНУ 


1. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – ХАКЪ 

Бачхада эм мийик терекни 
Тюз тёппесине къонуб, джырлайды бир къанатлы. 
Ол джырлайды эки чакъда: 
Танг джарый эмда кёз байлана. 

Танг аласында джарыкъды аны джыры – 
Джашау, къууанч-насыб алдача кёрюне болур. 
Кёз байлана уа нек джарыкъды аны джыры? 
Къыйынды джууаб табхан анга. 

Огъесе, ол бурху джан да 
Юретеми болур бизни сабырлыкъгъа эмда таукелликге? 
Кюннге, кечеге да акъылманча, Эрча тюберге. Дерге: 
Джашау, ёлюм да – хакъ. 

Дайым, танг джарый эмда кёз байлана, 
Терекден бир джырны джырлайды чыпчыкъ. 
Тынгыларгъа, ангыларгъа кюрешеме аланы – 
Къанатлыны джырын да, кесин да. 

Ангыларгъа кюрешеме кесими да: 
Ол терек – тёнгегим, ол чыпчыкъ да – джаным болурламы? 
Джангыз, не заманды заман? 
Кёз байланамы турады, огъесе тангмы келеди атыб? 

2. ДЖАШАУ, ЁЛЮМ ДА – АКЪ 

Тёнгек да, джюрек да, ангы да 
Тансыкълайла Джерни, Кёкню, джулдузну, Айны да, 
Нарт-алан-тюрк-муслиман Кавказ халкъларын, джуртларын, 
Ала бла бирге Сени да, Сени да, Сени да. 

Сан джурт, джан джурт – Джер бла Кёк. 
Табигъат рухубуз – Таш бла Терек. 
Дуния белгибиз Мийик тау, Акъ тау – Минги Тау. 
Ала бла джашайла ангы-эс-джюрек. 

Джети джол айырылгъан Джерде 
Бир джолну сайлаялмалла тёнгек, джюрек, эмда ангы. 
Бири тартды джерге, бири тартды ёрге, 
Бири да бир башха, таша дунияланы изледи – 
Сегизинчи джолну, кёрюнмеген джолну изледи. 

Ючюсю юч джанына тартыб, 
Даулаша, къыйынлаша тургъанлай, 
Чыкъды да Джангы Ай бла Джулдуз 
Къалгъан джолла кёрюндюле мутхуз. 
Тёнгекни, джюрекни, ангыны да 
Бирикдирди джангы Ай бла джулдуз. 

Ол къарады джети къат Кёкден да, 
Ол къарады Ташдан, Терекден да, 
Джарытды кёлню да, юйню да, Элни да, 
Бир этди айырылгъан тёнгекни, ангыны, джюрекни да – 
Къутхарды чачыла, оюла, джоюла баргъан дунияны. 

Насыблылла, кёргенле, ангылагъанла Аны. 
Насыблылла Ол къутхаргъан джанла – 
Баргъанла Ол джарытхан джолда. 

Кёрюнюую Ай бла джулдузну – 
Джарыуу Джер-Кёк джолубузну, 
Джангырыуу ангы-эс-джюрек джолубузну. 

Ай бла джулдуз кёрюндю да, этди 
Джанымы таза, кёлюмю чууакъ. 
Ангылау, сабырлыкъ, таукеллик да берди: 
Джашау, ёлюм да – хакъ. 
Джашау, ёлюм да – акъ. 

3. КЪАРАБ ТАШДАН, НАЗМУДАН, ТЕРЕКДЕН 

Хар кюнюмю джашайма алай, 
Джерде ахыр кюнюмю джашай тургъанча, 
Мен бек сюйген джулдузу бла Ай 
Мени ол бир дуниягъа чакъыра тургъанча. 

Алай а, ёлюмсюз эсе джан – 
Бу дунияда къояргъа излейме аны. 
Ташха, Терекге эмда Сёзге 
Кёчсюн да джашасын джаным. 

Мен кёб агъач орнатханма, ёсдюргенме, 
Алада нарат, бусакъ, кёгет терекле да бар. 
Наратны орнатханма къыш да, джай да джашил болгъаны ючюн, 
Бусакъны – субайлыгъы, агъачны бийи болгъаны ючюн, 
Кёгет тереклени да кёгетлери ючюн. 

Бачхада тереклечалла назмуларым да: 
Кими – къыш да, джай да кёгерген наратха ушайды, 
Кими – бусакъча – субайлыгъы, ариулугъу бла тартады кесине, 
Кими – тыш къарамы бла тюл, ич магъанасы бла 
Зырма битген кёгет тереклеге болады тенг. 

Мен терек бачха орнатханма, ёсдюргенме, 
Назму китаб да джазгъанма учунуб. 
Алай а ташлагъа тиймегенди хайырым – 
Аладан юй ишлегенме, бачханы тёгерегине этгенме хуна. 
Бир-бири юсюне орнатханма, къалагъанма, 
Алай эте ёсдюргенме хунаны, юйню да. 
Бир-бирде шийирни да къурайма алай. 

Умут этеме тереклерим, назмуларым, 
Ташдан, агъачдан, сёзден къалагъан къалаларым, 
Бу дунияда къалырла, оюлмазла деб, 
Мен кетсем да, ала къалырла деб, 
Келлик тёлюлеге да джарарла деб, 
Ала бла туудукъла да хайырланырла деб. 

Аллай ийнамым болгъаны себебли, 
Ташха, Терекге, Шийирге кёчеди джаным. 
Адам улу, бу дуния сау болуб, 
Ташха, Терекге, Сёзге да келмез ёлюм. 
Ала керек болгъанлай турурла деб этеме умут. 

Харкюннгю ишими этеме алай – 
Ёлюмсюз этерге кюрешгенча дунияны, 
Назмум, тилегим, дуам къутхарлыкъча аны, 
Кесим да къутуллукъча ёлюмден. 

Ташха, Терекге, Назмугъа кёчюб бошаса джаным, 
Бош къалгъан тёнгегим кирликди, къошуллукъду джерге, 
Ташым да, сын болуб, сюелликди ёрге, 
Сёзле да, терек чапыракъла бла бирге, 
Айланныкъла биразны тынгы табмай, учуб. 

Андан сора хар не орнуна келликди. 
Ташдан, Терекден, Назмудан 
Джаным къарарыкъды сизге, 
Къайгъыра, джарарыкъды сизге. 

Сыйласагъыз, сакъласагъыз Ташны, Назмуну, Терекни 
Къууандырлыкъсыз мени. 
Къарай Ташыма, Назмума, Терегиме, 
Къарагъанча боллукъсуз джаныма-джюрегиме. 
Къараб, Ташдан, Назмудан, Терекден, 
Сизден къууана, джашарыкъма мен. 

4. АДАМ, АЛЛАХЫНГЫ ЭСГЕР! 

Аллах адам этиб джаратхан эсе, 
Джарыкъ дуниягъа къаратхан эсе, 
Игини-аманны, халалны-харамны, суабны-гюнахны айыртхан эсе, 
Къалай джашаргъа кереклисин ангылатхан эсе, 
Келечилеринден Сёзюн айтдыргъан эсе, 
Китабла ийген эсе, къара танытхан эсе, 
Джол сайлауну уа кесинге къойгъан эсе, 
Джангыз, иннетинг-сёзюнг-ишинг ючюн да 
Соруу-суал боллугъун эслетген эсе, 
Къыямат Кюн боллугъугъун эсгертген эсе, 
Не керекди андан сора? 

Аллах айтханча джашаргъа унамай эсенг, 
Башынгы отха сугъа эсенг, 
Сора терслейсе кимни, нени? 

Эй адам улу! Сени кесингден уллу 
Джокъду душманынг-джаууунг. 
Хар не палахны да кесингден кёр. 
Не, Аллах айтханча, джаша, Адам бол. 
Не да хайуан, джаныуар бол да – тюб бол. 

Ол экисинден башха джол – джокъду. 
Эй адам улу! Титире, уял, уян. 
Кеч болгъунчу кесинги эсгер. 
Аллахынгы эсгер.

ТЕРЕКНИ КЪУУ ЭТГЕН 

Мен бу Терекни орнатхан эдим 
Къанатлыла анда джашар ючюн, 
Кёгетинден да ашар ючюн, 
Тюрлю-тюрлю джырла да джырлар ючюн. 

Алай а ол кюнден кюннге 
Мууалдан мууал бола келиб, 
Ахыры къуу болуб къалды. 
Не ючюн? Топрагъы-ашауу бар, 
Кюн, суу кереклиси джокъ, 
Къурт ургъаны джокъ. 
Сау Терек къуу болуб къалды. 

Адамдан, малдан джетмеди заран. 
Анга киши айтмады аман. 
Кёгети-берекети ючюн, ариулугъу, кёлекккеси ючюн 
Джанла бары разыелле анга. 
Джашил терек а къуу болуб къалды. 

Кёб кюрешдим табалмай аны чурумун-сылтауун. 
Энди ангылайма терекни къуу этген не болгъанын. 

Аны къуу этген къанатлыланы джырлары эди – 
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу. 
Ала джырлаелле танг аласындан ашхам къарангысына дери 
Тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джашауларын-джырларын. 

Ол тарыгъыудан, джылаудан, бушуудан толу джырла 
Тынгысын-тынчлыгъын къурутуб, 
Къуу этиб къойдула сау терекни, джашил терекни. 
«Терегибиз къуу болду да къалды» деб, къанатлыла 
Учуб кетиб, къондула бир башха терекге. 

Мен аланы ызларындан къараб къалдым – 
Мени джылларым-джырларым эдиле ала. 

АУУШДА 

Ол дуниягъа къарагъанны сезими-сёзю да, 
Ол дуниядан къарагъанны сезими-сёзю да – 
Къанатлы джанны эки тюрлю къанатылла. 

Мен да – 
Къыйынлы джанладан бири – 
Элли джылыма дери 
Элден къарадым Ары, 
Энди Андан къарайма Бери. 

Элли джылда джангырады Эл да. 
Аны бла бирге джангырама Мен да. 
Джангыз, Хакъгъа табынама энди. 
Адамгъа, Халкъгъа да бегирек къайгъырама энди. 

Элиме, джуртума къайытама энди, 
Тейриме къайытама энди. 
Суу джангы-эски ызына къайытханча, 
Джангы-эски, джаш-къарт джуртума къайытама. 

Ол буруннгу ангы Сёзню, 
Хар къуру да джангы Сёзню, 
Нюр чача джаннган Сёзню, 
Джангыз Сёзню, джанлы Сёзню, 
Кёк-джер Сёзню, 
Ёлюмсюз Сёзню, 
Нарт Сёзню 
Айтама-къайтарама, 
Алай а керти атын джашырама: 

Окъугъан англар, 
Излеген табар 
Ол таша Сёзню, 
Тамаша Сёзню. 

Ауушда эшитилинеди Ол. 
Ауушдан кёрюнеди Ол. 
Сангырау да эшитирикди Аны. 
Сокъур да кёрлюкдю Аны. 
Сакълайды Ол. 

ДЖОЛ 

Шийир дуниядан къанатлы сёзле учуб чыгъыб, 
Бу дунияда къонар, джашар джер излеб, 
Джууукъгъа, узакъгъа да къарайла. 

Ала излеген джурт – болургъа керекди: 
Мийик да, таза да, ариу да – 
Ташда гюлча, къаяда Терекча, 
Кюн таякъча Кёкде... 

Алай а, ала 
Эм мийикге, эм тазагъа, эм ариугъа санаб, 
Адам кёлюне ашыгъалла. 

Сокъурана да болурла артда, 
Ким биледи. 
Ёзге, къайдан, неден, не чурум бла 
Башланса да аланы джоллары, 
Келтирген а – адам джюрегине келтиреди. 

Анда тохтаб, джашабмы къалырла, 
Андан да чыгъыб, учубму кетерле – 
Къонакъгъа, къонакъбайгъа кёре боллукъду ол да. 

Бир киши да билмейди 
Къалай боллугъун къадары, джолу 
Сёзню да, адамны да, дунияны да. 

КЪАЯДА ТЕРЕК 
(суратла) 

1 

Къара Къаядан акъ булутха къарадым. 
Къара Къаяда къара къайгъы кёб эди, 
Тёгерегим а – чууакъ эди, кёк эди; 
Акъ булут да – кесине тарта – 
Акъ тюшча, иги тюшча кёрюне эди. 

Алай а, къыйын болса да, тюшден эсе – тюн иги, 
Алай болса да, джокъдан эсе – джукъ иги; 
Джашагъан къыйын болса да, 
Не болур джашаудан иги? 
Терекни дуниягъа беклигин,сабырлыгъын 
Кесиме юлгю этиб алдым. 
Къара Къаяда Джашил Наратча къалдым. 

2 
Акъ тубандан Къара Къая къарайды. 
Ол Акъ дунияда къара къайгъыгъа ушайды. 

Ёзенни ёрге келген акъ тубан, 
Бютеу ёзенни толтуруб келсе да, 
Къара Къаяны, къара къайгъыны джабалмайды, 
Аны белинден ёрге чыгъалмайды. 
Къара Къаядан акъ тубаннга къарайма. 

3 
Акъ Къаяда Джашил Терек 
Джууукълаша келген къара булутха къараб, 
Ичинде шыбыласы болгъан къара булутха къараб, 
Къыйынлы дунияны сагъайтыргъа кюреше, 
Адам улугъа белги берирге кюреше, 
Къуугъун байракъча чайкъалады джелде. 

4 
Джашил нарат 
Къара Къаядан 
Ёзенни ёрге келген 
Акъ тубаннга къарайды. 

5 
Акъ Къаяда Джашил Терек. 
Тюбюнде – уруб баргъан тенгиз-терк. 
Башында – джууукълашыб келген къара булут. 

6 
Къара Къаяда да джашиллигин тас этмеген Нарат Терекге 
Акъ булутла, акъ умутла да, 
Къанатлыла, къанатлы сёзле да 
Ёчдюле къонаргъа. 

АКЪ ДУНИЯ 

Тенгиз да – Акъ, кемеле да – акъ; 
Джагъала да – акъ, дуппурла, таула да – акъ; 
Балыкъла да – акъ, аюле да – акъ; 
Къушла да – акъ; джайла, къышла да – акъ; 
Кюнле, кечеле да – акъ; сагъышла, назмула да – акъ. 
– Адамла уа? – Билмейме, 
Алай а, кёзюме не да, ким да кёрюнеди акъ. 
Акъ дунияды былайы. 
Шимал Норвегия 

ЭКИ КЪАРТНЫ ЮСЮНДЕН 

Къарт болгъанды терек. 
Бермейди кёгет. 
Энди аны кесерге деб, 
Мычхысы, балтасы бла келеди бир къарт. 

Къарт адам бла къарт терекге этеме сагъыш. 

Къарт терек къарт адамгъа къараб, 
Не дей болур анга ичинден, 
Не тюше болур аны эсине? 

Бу къарт (олсагъатда джаш эди) 
Аны бачхагъа келтириб орнатханымы? 
Къараб, сакълаб, ёсдюргеними? 
Алгъыш этгеними кёгетинден къабыб? 

Терек чыммакъ чакъгъан кёзюуде, 
Аны къатына юй бийчеси бла сабийлерин сюеб, 
Нечик сюе эди ол суратха алыргъа. 

Кюн иссиде 
Терек тюбюне бешикни салыб, 
Кеслери бачхада тюрт-мюрт этгенде, 
Джашил терек бла бешикде сабий 
Бир-бирине къараб, азмы ышаргъанла? 
Чыпчыкъла да бир бутакъдан бир бутакъгъа чынгаб, джырлаб, 
Сабийни булджутаелле, къууандыраелле... 


Ол кюнле кетгендиле энди. 
Къарт, джараусуз болгъанды терек. 
Чакъмайды, этмейди кёгет, 
Ёре турукъ болгъанды, 
Къуу болгъанды зауаллы кеси. 
Адамла, къанатлыла да сууугъанла андан. 

Кёзю къыймай, тёгерегине кёб айланыб, 
Мурулдай, андан кечмеклик тилей, 
Къарт терекни кеседи къарт адам. 

«Менича джараусуз, хайырсыз адамлагъа 
Ёлюм да келирге унамай, къыйнайды; 
Сизге уа, менича бир сер къарт табылады да, 
Тамырыгъыз бла къурутады. 

Сюйюб тюл, амалсыз болуб. 
Сизни орнугъузгъа бир джаш терек орнатыр ючюн. 
Сизге тиймей къояргъа – джер дыккыды». 

Быллай «дуаны» да окъуй, 
Къарт терекни кеседи къарт. 

Экисине да къараб, 
Экисине д тынгылаб, 
Джашаугъа, ёлюмге да этеме сагъыш. 

АДАМ БЛА ДЖАНЫУАР 

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен... 
Андан бери ненча кере тюрленди дуния, 
Ётдю-кетди ненча ёмюр, ненча джыл. 
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа 
Не къыйын эди, узакъ эди джол. 

Арадан минг-минг ёмюр кетсе да, 
Билмейме, ол джолну къалайындабыз биз? 
Ол джолда барабызмы биз? 
Ызыбызгъамы отлайбыз, огъесе? 

Джашыныбла ичибизде хайуан, джаныуар: 
Адамны, адамлыкъны хорлайла бир-бирде ала, 
Иман-намыс бурууну ояргъа кюрешелле ала – 
Адам бла шайтанны арасында бурунча барады къазауат. 

Хайуан-джаныуар сезимлеге хорлатсакъ кесибизни, 
Учуз-сыйсыз затлагъа ийсек эсибизни, 
Тёнгекни баш этсек тинден-рухдан-джандан, 
Дуния малны да – Билимден-Китабдан, 

Сора, бютеу къыйыныбызны къуярыкъбыз суугъа – 
Къайытырыкъбыз джахилликге, меджисуугъа, 
Ызыбызгъа айланыб, боллукъбуз хайуан, джаныуар – 
Кирликбиз кирге, балчыкъгъа джангыдан. 

Адам, адамлыкъ къарыусуз болгъанлай, 
Ичде джаныуар тышына чыкъгъанлай, 
Биягъынлай зулму-зорлукъ-сыйсызлыкъ кючлейди дунияны – 
Кёре, сынай келебиз джашауда аны... 

...Ичибизде тургъан джанлы-джаныуар 
Тышына чыгъаргъа излеб, 
Бизни хорларгъа излеб, 
Улуйду, хырылдайды, тырнайды бизни, 
Кече, кюн да ичибизден талайды бизни. 

Алай а, не аз да анга джол берсек – 
Ол хорларыкъды, джутарыкъды бизни. 
Джаныуар – адамны ичинде тюл, 
Джаныуарны ичинде боллукъду адам. 

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен... 
Андан бери ненча тюрленди дуния, 
Арадан кетди ненча ёмюр, ненча джыл. 
Тейриден – Аллахха, бёрюден – Адамгъа 
Не къыйын эди, узакъ эди джол. 

КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ УЛУУУ 

Тейриге табыннган тюрк бёрюем мен... 
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай бюгюнлеге джетдим. 
Аллахдан башха тейри джокъду дей, 
Кёкге къараб, къууаннган, улугъан да этдим. 

Берилген джуртдан чыкъмай тышына, 
Буюрулгъан ашны ашаргъа кюрешдим. 
Эркинликден башха джукъ излемей башыма, 
Бёрю джорукъ бла джашаргъа кюрешдим. 

Тюзлерими кючлегенле итле, 
Энди тауларыма да джутланалла-чабалла. 
Мурдар иелеринден кёл табыб, 
Тауларымда джюрюрге, юрюрге да базалла. 

Джюрюген, юрген бла къалмай, 
Сыйырыргъа кюрешелле джуртуму менден. 
Джуртума ие болургъа кюрешелле, 
Бошаргъа кюрешеле бютеу бёрюледен. 

Алай а болмаз – таулу таусуз къалмаз, 
Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм. 
Тюзлюкню, Эркинликни къаласыды Кавказ, 
Душманны кесине, итине да – ёлюм. 

Тейриге табыннган, Сёзюне табылгъан тюрк бёрюем мен... 
Аллахха шукур, ит болмай, тюб болмай, бюгюнлеге джетдим. 
Бюгюн да – къауумум, джыйыным, джуртум ючюн – 
Къан-джан аямай кюреширге сёз бердим, ант этдим. 
Душманла бла, итле бла, амантишле бла – 
Халкъыма, Джуртума чабхан къара кючле бла – 
Ёлгюнчю сермеширге ант этдим. 

Улууумдан къарангы кёкде джулдузла джандыла, 
Улудула, сагъайыб, джер джюзюнде бёрюле да. 
Тейрибиз ючюн, 
Эркинлигибиз, бёрюлюгюбюз, джуртубуз ючюн, 
Хазыр болайыкъ джашаргъа, сермеширге, ёлюрге да. 
Таукел болайыкъ, таукел барайыкъ урушха, ёлюмге да. 

Улууумдан Кёкде джулдузла джандыла. 
Улууума – 
джыйын джанлыла, къазакъ бёрюле да къошулдула, къууандыла. 
Терк огъуна урушха, къазауатха къуралдыла... 

Къан дертден къайнайды джюрегим-кёлюм: 
Душманны кесине, итлерине да – ёлюм. 

ШАЙЫР БЛА ШИЙИР 

1. БИРИНЧИ ШАЙЫР 

Кёзю, сёзю, ауазы да – дуниягъа сейирсиниуден толуб; 
Кеси да къууана, адамланы да къууандыра, 
Аякъланыб, тиллениб башлагъан сабий, 
Джангы джюрюб, сёлешиб башлагъан сабий – 
Олду дунияда эм биринчи, эм керти, эм таза, эм тюз шайыр. 

Къарайды – джангы сёзле да къурайды: 
Джашау, дуния, табигъат, 
Алада болгъан бары – джангы. 
Сейирсиниуюне, къууанчына чек джокъду аны. 
Сабий – биринчи шайыр. 

2. ШИЙИР 

Джангы туугъанны къычырыгъы, 
Ёле тургъанны да аманаты, осуяты – 
Назмуда. 

Гяхиникни джашил умуту да, 
Биченликни кесилген буту да 
Къычыралла назмудан. 

Чыммакъ акъ чакъгъан терек да, 
Къара кёсеу болгъан джюрек да – 
Шийирде. 

Къанатлары джашау бла ёлюм болгъан 
Аллай къанатлыды шийир. 

3. ШАЙЫР ЭМДА ШИЙИР 

Гюллени биринден бирине учуб, 
Бал чибин джыяды бал. 
Шайырлада да алайды хал. 

Тин-рух-джан балды назму, 
Кёлню-джюрекни балыды назму. 

Эм ариу сезимледен, сёзледен 
Джыйылады ол. 
Ариу-таза-халал джюреклеге, 
Ариулукъну-тазалыкъны-халаллыкъны сюйгенлеге, 
Джашаудан, сюймекликден кюйгенлеге да 
Ашды, дарманды ол. 

Бал чибин джыяды бал, 
Кесине тюл, башхалагъа. 
Шайыр эсенг, сен да алай бол. 
Джашаргъа, ёлюрге да хазыр бол – 
Къоркъуулу ишди бал джыйгъан. 

Шайыр болур ючюн, бал джыяр ючюн – 
Болургъа керекле къанатларынг, 
Бал гюллеге джыйынг болургъа керекди, 
Фахмунг, усталыгъынг, ётюнг да болургъа керекди. 

Бал чибиннге ушайды шайыр. 
Аны сёзю – 
Табигъатха, адамгъа да хайыр. 
Ол кюрешеди ариулукъну табаргъа, кёргюзтюрге, 
Адам джюрегин ариулукъ бла тазаларгъа. 

Кёкледе, джерде болгъан хар не тюрлю ариулукъдан 
Джыйылгъан балды шийир. 
Ол балдан татмагъан, ашамагъан – 
Толу адам болаллыкъ тюлдю, 
Толу адамгъа саналлыкъ тюлдю. 

4. ШАЙЫРНЫ ЁЛЧЕСИ 

Шайырны бютеу ёмюрю-джашауу-джазгъаны да – 
Къысха, узун болса да, тюрлю-тюрлю болса да – бир назмуду. 
Бир назмуду шайырны джазгъаны. 
Бир назмуду шайырны ёмюрю. 

Джылла бла, санла бла, дуния мал бла тюл – 
Назмула бла тергеледи 
Аны ёмюрю, джашауу, байлыгъы да. 

Шайырны ёлчеси назмуду. 
Назму бла ёлчеленеди шайыр. 

ТЫШ КЪРАЛДА 

1 

Кёз байланыргъа мен ёлеме, 
Танг атаргъа тирилеме – 
Джашайма алай. 

Джюрекде – джулдуз бла Ай. 
Кёкде – джулдуз бла Ай. 
Ташда да – джулдуз бла Ай. 

Билмейме, неди мени ёлтюрген, 
Билмейме, неди мени тирилтген. 
Билгеним: сакълайла мени 
Кёкде, кёлде, ташда да – джулдузум, Айым 
Эмда Халкъым-Джуртум – Къарачайым. 

2 

Узакъда джууукъла артыкъ да татлы. 
Кёл да, кёз да, сёз да – къанатлы, 
Учалла ары – туугъан джериме, 
Узакъ, джууукъ да эшителле турна джырымы, 
Аллах, адам да эшителле аны, 
Кёк, Джер да тынгылайла анга. 

Кёкде джулдузлагъа, джерде чыракълагъа 
Джанымы бере, ёлеме кече. 
Танг джарыб, джулдузла, чыракъла да джукълансала, 
Джаным ызына тебрейди кёче. 

Хоу, джулдузлагъа, чыракълагъа джаным – тамызыкъ: 
Джана, джандырама аланы, 
Алай а, кесим болама джазыкъ – 
Тёнгегим джансыз къалады кече сайын. 

Айырыла башласам джанымдан, 
Эски сёз эсге келеди джангыдан: 
Джашау, ёлюм да – хакъ. 
Джашау, ёлюм да – акъ. 

Алай а, ала болур ючюн акъ, 
Джан – болургъа керекди – чыракъ. 
Джанаргъа керекди джан – 
Джарыр ючюн танг, 
Атар ючюн танг. 

АДАМ БЛА ДУНИЯ МАЛ 

1 
Келе-кете тургъан затды дуния мал. 
Анга къыйналгъан, ачыгъан, кюйген – гюнахды. 
Хар кимге да, хар неге да оноу этген – Аллахды, 
Эм къыйын кюнюбюзде Олду таянчакъ. 

Келе-кете тургъан затды дуния мал. 
Джюрекден ийман кетмесин ансы, 
Ангы-эс, сый-намыс кетмесин ансы, 
Къалгъан затны табарыкъбыз джангыдан. 

Джангыз, Джаратхан Аллахны кёлю чыкъмасын бизден, 
Джангыз, кёлюбюз чыкъмасын кеси кесибизден. 
Джангыз, Уллу Аллах болсун биргебизге, 
Нени тас этсек да, тас этмейик иманны. 

Келе-кете тургъан затды дуния мал. 
Имансыз, Китабсыз къалмайыкъ ансы, 
Ахратсыз къалмайыкъ ансы, 
Дуния мал да, дуния да къаллыкъла бизден. 

Неди дуния мал, дуния кеси да?- 
Эртде-кеч болса да тас этерикбиз аланы, 
Джангыз, адамлыгъыбызны тас этмейик ансы, 
Къалгъаннга – бир мадар болур. 

Келе-кете тургъан затды дуния мал. 
Сау-эсен болсакъ, Аллах деген болсакъ – 
Тюзде къалгъан малыбыз да табылыр, 
Халал рысхыгъа да батарбыз джангыдан. 

Келе-кете тургъан тюлдю джашаугъа тамал. 
Ёмюрлюкге-ёлюмсюзлюкге барды джангыз бир джол, амал: 
Ол да – джашау, буюргъанча Аллах. 


2 
Келе-кете тургъан затды дуния мал. 

Адамла, халкъла 
Ёмюрле узагъына джыйгъан рысхыларын, мюлклерин тас этиб, 
Узакъларын, джууукъларын да тас этиб, 
Ана тиллерин, Ата джуртларын да тас этиб, 
Эркинликлерин, бютеу хакъларын да тас этиб, 
Къазауатны, сюргюнню, джесирликни, тутмакъны да сынаб, 
Минг тюрлю азабны, палахны, ёлюмню да сынаб, 
Ол чексиз ачы сынауланы барындан ётюб, 

Дагъыда джыйылалгъанла бир джерге, 
Дагъыда къайыталгъанла джуртларына. 
Джангыдан тирилтгенле тиллерин, 
Джангыдан сюегенле юйлерин, 
Джангыдан къурагъанла-къургъанла Эллерин. 

Ала дуния малны неден да баш кёргенлери ючюн, 
Дуния малны кеслерине бий, Тейри этгенлери ючюн, 
Анга къул-къарауаш болгъанлары ючюн, 
Дуния мал ючюн бир-бирин тонагъанлары, ёлтюргенлери ючюн, 
Адамлыкъ шартларын – бетлерин, намысларын теблегенлери ючюн, 
Хакъ кертиден, динден, имандан чыкъгъанлары ючюн, 
Аланы – ол ассы болгъанланы – 
Тюшюндюрюр ючюн, Хакъ кертиге къайтарыр ючюн, 
Аллай сынаула бергенди Аллаху тагъала. 

Тюшюнмей, керти диннге къайытыргъа унамай, 
Къаллай бир адам, халкъ да тюб болгъанла дуниядан. 

3 
Къоркъама, халкъым, мен да сеннге: 
Таркъайгъаннга ушайды уммет-миллет сезиминг, 
Тарих эсинг да ушайды кетгеннге. 

Сен эки кере сюрюлгенсе джуртунгдан: 
Кесин муслиманнга санагъан Темир, сюргенди биринчи кере, 
Гяуур Сталин сюргенди экинчи кере. 

Бурху къраллыгъынгы, миллет хакъларынгы къайтарталмай ызына, 
зулму тюбюнде тураса, инджиле, бюгюн да. 
Ол къыйынлыкъла, сюргюнле сеннге нек джетгенин, 
Сен энтда унамайса ангыларгъа. 
Дуниялыкъгъа, дуния малгъа джутланыб, 
Харамгъа, гюнахха батыб излейсе джашаргъа. 

Дуния мал ючюн, 
Бир-бирин тонагъан, ёлтюрген да – кёбден-кёб... 
Тёзюб турурму чамланмайын бизге Кёк? 

Окъумайбыз Китаб, тынгламайбыз Сёзге – 
Джангы сынаула, джылаула керекмилле бизге? 

ИЧГИ ДЖАУ 

Ич джаудан осал не болур, 
Артха турмагъан бир джукъдан?! 
Аллах, сен сакъла мени 
Иннети аман джууукъдан.

КЁЛНЮ ХАЛЛАРЫ 

1 
Кёк тенгизде джюзюб баргъан акъ кеме, 
Кёлде джюзген дууадакъгъа ушайды. 
Мен билмейме, къайры бара болур ол? 
Ташайгъынчы аны ызындан къарайма 

2 
Къычырыгъын кесине нёгер этиб, 
Башым бла учуб ётдю къанатлы. 
Кимни сюред, кимден къачад, огъесе, 
Ол джанмыды айырылгъан тёнгекден? 

3 
Бёрю улуу Джер бла Кёкню байлайды, 
Айгъа чыгъаргъа боллукъду аны бла, джау джибгеча, ёрлеб. 
Алай а, бюгече мени кёлюм джарыкъды, джашнайды – 
Учаргъа излейди, джулдуз джарыгъын джерлеб. 

4 
Тал терекни кёлеккеси бла кёлде 
Ары-бери чынгаб ойнайды алтын чабакъ. 
Тал терекге уа болмай андан асыу, 
Мыдах къарайды суугъа, чабакъгъа, кёлеккесине да. 

Мени кесими тюл, назмуларымы сюйген 
Бир ариу къыз тюшеди эсиме. 

Ол тал терекге ушайма мен, 
Аны кёлеккесине ушайла назмуларым, 
Ол ариу къыз да алтын чабакъгъа ушайды. 

ДЖЮРЕК бла КЪАЙГЪЫ 

1 
Сакъланыр ючюн адам бетим, миллет бетим, 
Халкъымы, кесими да сукъмаз ючюн отха, 
Аллах ючюн мен иннет этиб, 
Дунияны атама артха. 

Аллах деген Сёз эмда Аллахны Сёзю 
Джанымы джангырталла мени. 
Алай а, бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла 
Намазлыкъда да джангылталла мени. 

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла, 
Кюн аманны къаргъаларыча, 
Тынгы-тынчлыкъ бермейле джюрекге, 
Къоймайла учаргъа Кёкге да. 

Къалай къутулургъа билмей аладан, 
Айырылдым джуртумдан, къралдан. 
Мадар излей джюрекге, башыма, 
Кетдим тышына. 

Алай а джокъду бир джерде да тынчлыкъ. 
Джокъду, джокъду дунияда тынчлыкъ. 
Къайгъы ичибиздеди, джюрегибиздеди – 
Къайры барсакъ да биргебизгеди. 

Джурт ауушдуруб, къачыб, бугъунуб – 
Андан къутулургъа джокъду мадар. 
Къайгъыны табыб тамырын-чурумун, 
Аны бла кюреширге буюрады къадар: 


Аны къайдан, къалай, не ючюн келгенин, англаб, 
Сора – тюбю бла, тамыры бла къурутургъа. 
Къайгъыдан артылыргъа, къутулургъа 
Анда башха джокъду джол, амал. 

Алай болмаса, эмегенни 
Кесилген башыны орнуна эки баш чыгъыб келгенча, 
Къайгъы юйреб, кёбюб, джайылыб, 
Аман хансны тамырыча джайылыб, 
Бошарыкъды джюрекден, бизден. 

Файгъамбарны таууна чыкъгъанымда, 
Мийикден дуниягъа, кесиме да къарагъанымда, 
Быллай сагъышла келдиле башыма. 

2 
Мени къайгъымы сёлейтген юч зат барды: 
Намаз, назму эмда суу. 

Намазлыкъгъа, шийирге эмда тенгизге, къобаннга кирсем, 
Рахатланады, тазаланады, къууанады кёлюм. 

АХЫРЗАМАНЛА 

1. СУУ АХЫРЗАМАН 

Тюрленнгенди хауа, 
Джангур да башлагъанды джауа. 
Басыннгандан кёрюнмейди джукъ. 
Кёк чартлагъан, джашнагъан да джууукъ. 

Ургъан (ураган) джел къуугъун этиб ётдю. 
Ызы бла суу ахырзаман джетди. 
Кёкдеги къуюлду джерге, 
Джердеги кёлтюрюлдю ёрге. 

Ёзен ичи тенгиз болду, терк болду, 
Таудан къарагъан да къоркъарча бир болду. 
Болгъанны басды суу, алды суу, 
Джангыз, тауда дорбуннга къысылгъан къалды сау. 

Унух файгъамбарны кемеси керек эди дей, 
Таудагъыла бир-бирин джокълайдыла, хей! 
Джети кюнден тохтаб джангур, аязыды кюн. 
Тинтелле: ёлгенди, тас болгъанды, сау къалгъанды ким? 
Бу къыйынлыкъны берди бизге – ким? 

Таулада эрийдиле къарла, 
Суудан къарыладыла тарла. 
Суу тюбюнде къалгъандыла тюзле, 
Таулагъа дери кёлтюрюлгенле тенгизле. 

Къаллай бир керекди заман 
Алгъынча болур ючюн джашау, адам? 
Джашау этген къыйын болса да бютюн, 
Дорбунладан чыгъа тебреди тютюн. 

2. БУЗ АХЫРЗАМАН 

Минг-минг джыл кетди арадан. 
Джашау тюзелди. Ёзге джангыдан 
Къыйынлыкъ келди. Къышхы болду туруму хауаны. 
Буз ахырзаман кючледи дунияны. 

Джер бузлады, бузладыла суула. 
Агъардыла тенгизле, тюзле, таула. 
Алай а джашау къалмады юзюлюб. 
Ёлген ёлдю, сау къалгъан кюрешиб, 
Къар-буз дунияда джашаргъа юренди. 
Бираздан хауа да тюрленди, 
Джылыу айланды, джер кёгерди – келди джаз, джай. 
Алгъынча кёрюндюле Кюн, джулдузла, Ай. 

3. ОТ АХЫРЗАМАН 

Дагъыда бир ахырзаман келди дуниягъа – 
От ахырзаман. Ол тюшдю Кёкден, ол чыкъды джерден. 
Ёртен тюшдю Джерге. Джер ушады Кюннге. 
Арадан кетдиле джылла, ёмюрле. 
Суууду джер. 
Джангыдан башланды джашау. 
От ахырзамандан да адам къалды сау. 

4. АДАМ АХЫРЗАМАН 

Болгъан ахырзаманла тюшюндюрмей, 
Табигъат къыйынлыкъла азлыкъ этгенча, 
Адамла къыралла бир-бирин. 

Чыгъаралла бютеу дуниягъа ёлюр от, 
Ёлюр уу, джукъгъан ауруу, 
Уруш сауут, бютеу дунияны къурутурукъ сауут... 

Кеси кесин къурутуб кюрешсе да, 
Адам ахырзамандан да сау къаллыкъды адам. 


5.СЁЗ АХЫРЗАМАН 


Кёзбау, джалгъан, ётюрюк сёз кючлегенди дунияны. 
Хакъ сёз да тюшюндюралмайды аны. 

6. АХЫР АХЫРЗАМАН 

Адам улуну тюшюндюрюр ючюн, 
Келгендиле гитче ахырзаманла. 
Алай а, адам кёргюзтгенди 
Тюшюнмезлигин, тюрленмезлигин. 

Аны ючюн келликди Уллу Ахырзаман – 
Ахыр ахырзаман – Керти Ахырзаман. 

Аны келлиги хакъды. 
Ол айтылады Китаблада. 
Андан къутуллукъ джокъду. 
Бу дунияны ахыры болукъду ол.

САКЪЛАНЫРМЫ ДЖАШАУ? 

Таш да ууалады, темир да ашалады, 
Дунияда хар не да – алай. 
От да джукъланады, джел да шаушалады, 
Ёмюрлюк тюлдюле не Кюн, не Джер, не Ай. 

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда, 
Дунияны кесине да келликди ёлюм. 
Алай а адам ёлюрге излемейд – 
«Ол дуния бард» деб, чапырады кёлюн. 

Бир керти Тюзлюк, Эркинлик болмай, 
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк зат болмай, 
Бир ийнаныр, таяныр зат болмай, 
Кёлюн-джюрегин бир басар зат болмай, 
Къалай джашасын дунияда адам? 
Къалай джашасын ёллюгюн билген? 

Хакъ кёлю бла ийнанннган насыблыды: 
Къууанчда, бушууда да таяна Аллахха, 
Аллах буюргъанча джашайды, ёледи, 
Джандетле ачыкъдыла анга. 

Ийнанмагъан да кесича насыблыды: 
Башхагъа тийирмей хатасын, 
Джашаудан зауукъланыргъа кюреше эсе – 
Хайда зауукълансын, джашасын. 

Ийнаныргъа, къалыргъа да билмей, 
Чайкъалыб тургъанды къыйынлы. 
Ол Аллахха, адамгъа да дау салыргъа ёчдю, 
Джашаргъа, ёлюрге да къоркъады насыбсыз. 

Ийнаннган, ийнанмагъан, чайкъалгъан да – 
Кеслерине, башхагъа да салмай дау, болмай джау, 
Бир-бирине болуша джашаргъа кюреше эселе, 
Джашауну, адамны сакъларгъа кюреше эселе, 
Адам болургъа кюреше эселе – 
Сора, ахырзаман келмезге да болур. 

Алай болса да, джашау, ёлюм да – хакъ: 
Джокъду ёлмезлик не адам, не халкъ. 
Ёзге кёлню джапсаргъан да – кёб: 
Джулдузладан толуду Кёк, 
Умутдан толуду джюрек. 

Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джана, 
Бир дуния къурургъа башхасы къурала, 
Къарангы кючлеб къоймай кёклени, 
Джашау алай келеди ёмюрлени. 

Кёлюмю басама. Алай а, 
Биз билген дуния, джашау, адам улу джокъ боллукъ эсе, 
Джолубуз тауусуллукъ эсе, бютеу къыйыныбыз тас боллукъ эсе, 
Къыйналмай не этсин адам? 


Ёзге, джашау джукъланмазгъа да болур. 
Адам ёлюмсюзлюкге джол табыб да къояр. 
Сёзюбюз, ишибиз да болмазла зыраф. 
Биз мадар этсек, къадар этер Аллах. 

ТАУ. СУУ. ЧЕГЕТ 

1 
Сау тангнга чыкъгъан суу талны къууанчыды 
Кёкледен эннген Къобан сууну тауушу. 

2 
Ауазына тынгыласам Къобанны 
Аятларын кёреме Къуранны. 

3 
Тауу, сууу, агъачы болмагъан дуния бар эсе – 
Нечик насыбсызды ол. 

4 
Тау, суу, чегет – джашау да, ариулукъ да, байлыкъ да. 
Кёкде, Джерде да аладан сейирлик не болур? 

ЭЛЛИ 

Кюзгюден меннге къарайды бир джаш – 
Сакъалы – акъ, башы – къаббаш, 
Джюреги уа – джаш; 
Кёзю да джана, сёзю да – джангы: 
Эллиде джангырады Эл да. 
Эллиде джангырады Эр да. 

Къуранны кёб кере чыгъыб, 
Дагъыда джангыдан окъуб башлагъанча, 
Магъанасын ангылай башлагъанча, 
Джангыдан башлайма Джашауну. 
Кюрешни да: 
Эллиде джангырады Эл да. 
Эллиде джангырады Эр да. 

СЁЗЮН ТАС ЭТГЕН ШАЙЫР 

Заманында тюшюрмей къагъытха, 
Бир сёзню, бир тизгинни тас этдим. 
Малын тас этген 
Аллай бир къыйнала болмаз. 

Джюрекден, Кёкден келген тизгин эди ол. 
Сансыз этдим да ансыз къалдым. 
Къыйналдым: 
Андан башланныгъед назму, 
Огъесе, бир джангы дуния, джашауму башланныгъед андан? 

Сёзюн тас этген шайыр, 
Чапракъсыз къалгъан терекге тюл, 
Терексиз къалгъан чапракъгъа ушайды. 

АДАМ БОЛУРГЪА ЮРЕТЕЛЛЕ БИЗНИ АЛА 

«Нени юсюнден кёб сагъыш эте эсенг, 
Нени юсюнден кёб сёлеше эсенг, 
Неге кёб тынгылай эсенг, 
Неге кёб къарай эсенг – 
Аллай бир джууукълашаса анга»,- 
Деученелле элде къартла. 

«Темир созулгъан этеди», 
«Кёз урлагъан этеди», 
Деученелле элде къартла. 

Ол сёзлени кертиликлерине 
Джашау кёб кере тюшюндюрдю мени. 

Джыджымны узунун, сёзню къысхасын сюйген 
Ол къартладан, ол нартладан 
Энди сау къалмагъанды элде киши. 
Джангыз нарт сёзлери сауду аланы. 

Нарт джигитледен, акъылманладан къалгъан 
Нарт сёзле, джырла, таурухла, хапарла, айтыула – 
Джюрекни джаш этген, миллетни баш этген, 
Джети кере сыналыб айтылгъан фикирле, оюмла, 
Халкъ джырла, ийнарла, кюуле, таурухла бла бирге 
Бизни, сейирсиндире, тарта, чыгъара ёрге, 
Дунияны эм онглу халкъларына этелле тенг. 

Алагъа къошар-къоратыр зат джокъду – 
Ёмюрлеге айтылгъан кертилелле ала. 
Тюзлюкге, Эркинликге, Сабырлыкъгъа, Джигитликге, 
Игиликге, Халаллыкъгъа, – айтыргъа, – Адамлыкъгъа 
Чакъыралла бизни ала, 
Адам болургъа юретелле бизни ала. 

АЙТАДЫЛА ФАЙГЪАМБАР ДЕБ 

Бир ёгюзню бойну бла 
Минг ёгюз ичеди суу. 
Бир адамны кючю бла 
Бир Эл да джашау этеди. 

Кийикле да, джаныуарла да 
Кюрешедиле джашаргъа. 
Къауумларын, джуртларын да 
Къорууларгъа, сакъларгъа. 

Гуждар да киийк сюрюуюн 
Сакълаб джюрюйдю алай. 
Халкъын-джуртун сакълагъаннга 
Айтабыз биз да «Башчы» деб. 

Алай а, бютеу дунияны, 
Бютеу адам улуну 
Къутхарыб кюрешгеннге 
Айтадыла «Файгъамбар» деб. 

ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ 

1 
Кюндюз. 
Макъачыкъ къур-къур эте, 
Кишиучюк хур-хур эте, 
Кёгюрчюн мур-мур эте, 
Джюджекчик джюу-джюу эте, 
Къаргъачыкъ къар-къур эте, 
Кючюк да хап-хуп эте, 
Суу ичсе – чап-чуп эте, 
Къалай игиди элде. 

2 
Ингир. 
Кырдыкдан тоюб малла, 
Келедиле ёкюре. 
Улакъчыкъла, къозула 
Ёрге-ёрге секире. 

Ийнек сауады къызчыкъ. 
Къатына чёгюб кишдик, 
Сют юлюшюн сакълайды. 
Бир-бирде – тёгерекге, 
Кёбюсюне – челекге 
Джити-джити къарайды. 

3 
Кече. 
Ёзен сууну джырлагъаны, 
Гылын къушну къычыргъаны, 
Джаз киштикни макъыргъаны 
Бузмайдыла шошлукъну. 

Кырдык тылпыу хауада. 
Сютча уюбду кече. 
Джокъду къайгъы таулада, 
Ай да рахатды Кёкде. 

Кёкде, Джерде, кёлде да – 
Джандетдеча, Ай джарыкъ, 
Сууну, Ташны, Терекни 
Джарытхан джумшакъ джарыкъ, 
Къайгъыладан джюрекни 
Арытхан джумшакъ джарыкъ. 

Бу тюшмюдю, тюнмюдю? 
Алай кёрюнед кёзге – 
Джандет этгенча юлюш 
Ма бир кечесин бизге. 

ДЖАШАУНУ СЮЕМЕ КЕМСИЗ 

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз... 

Адам джюрегине ушайды тенгиз – 
Джокъду тынгы-тынчлыкъ анга да. 
Табигъатны сюеме кемсиз – 
Олду бизге ата, ана да. 

Олду бизни джаратхан, айнытхан – 
Джолубуз анданды, ангады. 
Элге-джуртха адетди къайытхан – 
Билелле аны джюрек да, ангы да. 

Ёзге, джашауну сюеме кемсиз, 
Тёнгекден айырылыу къыйынды джаннга да. 
Чексиз къарангыда джанады джулдуз – 
Кюйген, джаннган тынчмыды анга да?! 

Алай а, кюйюб-джаныб, не бек къыйналса да, 
Джукъланыргъа, къарангыгъа кёмюлюрге излемейди ол. 
Къарангыдан, сууукъдан, ёлюмден кесин, дунияны да сакълай, 
Тауусулгъунчу тохтаусуз джанарыкъды ол. 

Адам джюрегине ушайла джулдуз бла тенгиз – 
Джокъду тынгы-тынчлыкъ алагъа да. 
Кюйсем, джансам да – не бек къыйналсам да, 
Джерни, Кёкню, джашауну, табиъатны 
Сюеме чексиз, сюеме кемсиз. 

Кёз аллымда Кёк, Джер, джулдуз, тенгиз... 
Къайгъыдан, палахдан толу эсе да, къоркъуулу эсе да, 
Мен бу дунияны сюеме кемсиз. 
Талагъы турлукъ къаратору эсе да, 
Урады, шын турады, кишнейди, чабады джюрек: 
Кесине тартады Джер, кесине тартады Кёк. 

Джанады джулдуз, чайкъалады тенгиз... 
Тынгысы-тынчлыгъы болмагъан дунияны, 
Ёлюмге ушамагъан дунияны, 
Ёлюрге излемеген дунияны, 
Кёк-Джер, мийик-алаша дунияны – 
Мен бу дунияны сюеме кемсиз. 
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз, 
Мен бу дунияны сюеме кемсиз. 

Ол мени джаратды, кесине къаратды. 
Кёз-къулакъ берди, ангы-эс берди: 
«Кесинги, мени да тинт, 
Кёр, бил, ангыла, сакъла – джаша»,- деди. 

Джашайма, ёлсем да ёлмезлигими биле, 
Биягъы табигъатха – Кёкге, джерге къошуллугъуму биле, 
Джаратханнга къайытырыгъымы биле. 


Бир кере джаратхан кюч, тыйыншлы кёрсе, 
Тирилтир, джаратыр бизни джангыдан. 
Тенгизге-теркге, джерге, джулдузгъа, Кёкге 
Къарайма, юлюш этерча бола джанымдан. 

Ала бергенни аладан къызгъанмам, 
Алай а, бу дуниядан кетерге ашыкъмам: 
Кюйсем, джансам, къыйналсам да чексиз, 
Мен бу дунияны сюеме кемсиз. 

ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ. ШАЙЫР. СЁЗ. 

Мен Сёзню бойсундурургъа излейме, 
Сёз а – мени. 
Ма ол кюрешдеди 
Насыбы, къыйынлыгъы да чыгъармачылыкъны. 

Ким хорлагъанына кёре 
Джазылады джазыуу шийирни, шайырны да. 

Адам хорласа – хорлайды ангы: 
Сезим къуу болады, назму ёледи. 
Сёз хорласа – хорлайды табигъат: 
Назмугъа джан киреди, ол тириледи, тилленеди. 

Сёз – Кёкде, Кёк да – Сёзде. 
Джюрек – Сёзде, Сёз да – джюрекде. 
Сёз – табигъатды. 
Аны хорларгъа, андан баш болургъа 
Джокъду амал. 

Сёзню англагъаннга, анга тынглагъаннга 
Илешеди сёз да. 
Эркин сёзледен къуралады эркин назму. 

Адамгъа къул боллукъ тюлдю сёз. 
Кишиге къул боллукъ тюлдю сёз. 
Адамды Сёзню къулу. 
Сёздю сёзню атасы, анасы да. 
Шайырны джаратхан, аны джазыуун джазгъан да – Сёздю. 
Сан-къан-джан да, 
Джюрек-ангы-эс да, 
Ич-тыш дунияла да, заман да, 
Табигъат да, 
Ауал, ахыр да, 
Дуния, ахырат да, 
Джазыу, къадар да – 
Бары да – 
Сёзде, Сёзден, Сёз. 

МАХТАУГЪА ТЫЙЫНШЛЫЛА 

Джелни, боранны да истемей, 
Джылы, ышыкъ джерге да кетерге излемей, 
Джуртун къышха къоюб къачаргъа излемей, 
Сермешге хазырлыгъын билдире, 
Къанат къагъа, ётгюр таууш эте, 
Мийик къаядан къарайды къуш. 
Аны къоркъуталмайды, хорлаялмайды къыш. 

Ачыудан агъарыб бети, 
Тишлерин чакъдыра, улуй, 
Джан-джанын сермей, ашай, 
Батыла кесини кюртюне, къарына, 
Кесини бузунда тая, джыгъыла, 
Кёзлери къызарыб дертден, 
Тёгерекге чабады къыш. 

Аны къозугъанча, мийикден 
Сызгъырады, къычырады къуш. 
Меннге да этеди таууш: 
«Къаргъа, кюртге батыб турма да, 
Шорбат чыпчыкъгъа тенг болуб турма да, 
Юйге кириб турма да, 
Уч бери, уч. 

Былайда башланады аууш 
Башха дуниягъа. 
Эки дуния арасында, 
Кёк-джер чегинде 
Башха тюрлю кёрюнеди не да. 

Эки къанатым эки дуниягъа 
Джайылыб турады. 
Энгишгеделле, тёбенделле 
Джашау, ёлюм да. 

Бу мийикге 
Къанатсыз тёнгегинг чыгъалмай эсе, 
Къанатлы джанынгы бошла: 
Ол учуб къууансын, 
Кёкден да тансыгъын алсын; 
Дунияны ичин билген джан, 
Тышын да кёрсюн. 

Джангыз, 
Эркинликге ычхыннган, 
Башына бош болгъан джан 
Ызына къайытыргъа излерми? 

Бир къанат тюгюмю иеме сеннге: 
Сен аны бла тебресенг джаза, 
Сёзюнге къанат битер. 
Мен мийикден къараб кёрген затла 
Назму тизгинле болуб чыгъарла, 
Къалгъанла уа хайран болурла: 

«Башха дуниядан келгеннге ушайды назму сёзю. 
Ол айтханны кёралмаз адам кёзю. 
Аны аулаялмаз адам эси. 

Анга болушхан джинмиди, мёлекмиди? 
Бизге быллай шайыр керекмиди – 
Саныбызны, джаныбызны да къыйгъан, тынгысыз этген, 
Джер джашауубузну магъанасыз этген, 
Джер юйюбюзню багъанасыз этген, 
Дуниябызны тутхучсуз, тамырсыз этген?!» 

Сен а къулакъгъа алмазса аланы сёзлерин, 
Кёкге, мийикге бурурса аланы кёзлерин. 
Кёкдегилеге, мийикдегилеге салырса махтау, 
Тюкню иесине – меннге да – салырса махтау. 

Махтаугъа тыйыншлы – Кёкдегилелле джангыз. 
Мийикге чыгъалгъанла, анда джашаялгъанла, 
Эки дуниягъа да къоркъмай къараялгъанла – 
Махтаугъа тыйыншлы алалла джангыз». 

Сызгъырады джел, улуйду боран, 
Къардан, кюртден толгъанды болгъан. 
Танг аласына тюзеледи кюн, 
Бираздан тиеди Кюн. 

Къайдан эсе да сау-эсен чыгъыб, 
Шорбат чыпчыкъла чынгайла арбазда. 
Ала да – ол бурху джанла – 
Къыяма къышдан къалтыраб, къоркъуб, 
Джылы джерлеге кетмегенле учуб. 

Ма ала – 
Кимден, неден да алгъа – 
Тыйыншлылла махтаугъа, алгъышха. 
Ала – къарыусуз, бурху джанла, 
Баш урмагъанла, бой бермегенле къышха. 
Джуртларын атыб, 
Къачмагъандыла душмандан, джаудан. 

Мен алагъа береме аш, 
Минг бюсюреу, махтау алагъа. 
Аланы къушладан да кёреме баш. 
Бары да юлгю меннге – адамгъа.

ДЖАШАУ. ЁЛЮМ. АДАМ. ТАШ. ТЕРЕК. 

1 
Ёлгюнчю ёлюб къалмайыкъ ансы, 
Джаныбыз саудан ёлюб къалмайыкъ ансы, 
Ёлюмню аллында абызыраб, къалтыраб къалмайыкъ ансы, 
Ол келмей къаллыкъ тюлдю. 

Болджал джетсе, аджал келир, 
Аджалы джетсе, ким да ёлюр – 
Ол къадарды. 

Алай а биз къоркъуб андан, 
Бюгюлюб, сюркелиб джашасакъ, 
Тилибиз тутулуб турса, 
Саныбыз къыйылыб турса, 
Хар бир кюнде ёле турсакъ – 
Ол джашау джашаумуду? 

Ёлюм душманды, джауду. Аны аскерлери – 
Къайгъы, зулму, ауруу... – 
Чабыуул этгенлей туралла бизге, 
Марайла джуртубузну, джерибизни, 
Саныбызны, джюрегибизни. 
Джашауубузгъа, джаныбызгъа да къатылалла. 
Хар бирибизге да, барыбызгъа да – 
Джаны болгъанны барына да 
Салалла къоркъуу. 
Бютеу джашаугъа салалла къоркъуу. 

Биз а – кимбиз? 
Джаны болгъанла бирбиз биз. 
Джашауну аскерибиз биз. 
Джашау къуралады бизден. 
Биз – джашаубуз. 
Джашауну къутхарлыкъ джашау кесиди. 

Биз къорумасакъ джашауну, 
Биз къутхармасакъ кесибизни, 
Кимди сакъларыкъ бизни? 

Ёлюмге эмда аны келтиргенлеге 
Къаршчы турмасакъ биз, 
Къазауат этиб турмасакъ биз – 
Джашауну ёлюмге берсек, 
Сора ёлюрге тыйыншлыбыз биз. 

Кертиди, джашау, ёлюм да – хакъды. 
Алай а, ёлюмге бой бермеген, 
Аны кесине бий, къул да этмеген – 
Ма олду Адам, Халкъ да. 

Джашау – ол Аллахданды, Кёкденди. 
Къайгъы – кесибизденди, ичибизденди. 
Аны къурутмасакъ биз, 
Бизни къурутурукъду ол. 

Джашау ючюн кюреширге да, 
Башха мадар тауусулса – 
Эрча, аякъ юсюнде ёлюрге да, 
Сынсымай, сынмай кетерге да 
Табигъатдан юренейик. 

2 
Таш башында да джашау этелген, 
Къысыр къаягъа да тамыр иелген, 
Чынгылны эрнинде да кёгериб туралгъан, 
Къанатлы джанлагъа уя болалгъан, 
Ёлюмге да тыйыншлы тюбеген, 
Сермеше, аякъ юсде ёлген – 
Ма ол тереклеге салама махтау. 
Ала бла ёхтемленелле таш, къая, тау. 
Саныма, джаныма да таянчакъла Таш бла Терек. 
Бизлеге юлгюлле Таш бла Терек. 

ДЖАНГЫЗ АЛЛАХДЫ ТЁРЕ МАНГА 

Шайыр, хаджи болса да атым, 
Джокъду мени кераматым, 
Шыйыхлыгъым джокъду мени – 
Бек къыйнагъан олду мени. 

Таша дуниялагъа салам берсем, 
Джети къат Кёкню, Джерни кёрсем, 
Адамны ёлмезлигин билсем – 
Эм насыблы болурем мен. 

Файгъамбарча, ёрлеб таугъа, 
Намаз къылдым дорбунлада, 
Къарай турдум джулдузлагъа – 
Ачылмалла Кёкле манга. 

Джыллыкъ ораза тутдум. 
Мен бу дунияны унутдум. 
Аллах десе да джюрек, ангы, 
Тилегим джетмеди Анга. 
Джол ачылмады Кёкге. 
Ишеклик келди джюрекге: 
Джол джокъ эсе Кёкге, ёрге, 
Къайытырмем артха, Джерге?! 

Хакъ джолдан тая тебредим, 
Ассы болургъа тебредим... 
«Астагъа фируллах» дедим, 
Уллу Аллахны эскердим – 
Иман, сабырлыкъ тиледим. 

Джюрекде иман этсе азлыкъ, 
Адам шайтаннга болад азыкъ, 
Кеси кесин этед джазыкъ. 
Огъай, башымы сукъмам отха, 
Хакъ джолдан къайытмам артха. 

Кёк бла Джерни арасында 
Ёлсем – алайда асрасынла... 
Кимлеми? 
Кёкден эннген мёлекле, 
Не таугъа чыкъгъан джигитле. 

Табылмаса уа адам, мёлек, 
Дуа этерле Таш бла Терек. 
Темиркъазакъ джылар Кёкде, 
Къазакъ бёрю улур Джерде. 

Бу джорам да толмаса уа, 
Джюрек джарам сау болмаса, 
Сора, мени ёлюгюм 
Аш болсун джелге, бораннга 
Не да къузгъуннга, къаргъагъа. 

Сокъураныу джокъду джукъгъа. 
Чыгъалмадым эсе да Кёкге, 
Ол ачылмады эсе да меннге – 
Кюрешдим джууукълашыргъа Анга. 
Джангыз Аллахды Тёре манга. 

АХЫР КЮНДЕ ТАЯНЧАКЪ 

Кюн тийсе да – джылытмайды, 
Къарны, бузну эритмейди. 
Не къысхаед ол узакъ джол 
Джаздан къышха. 

Акъ кебинде джатады джер. 
Тебсегенле – боран бла джел... 
Къайда тойла, къызла къайда? 
Джол 
Кёрюнмейди чарсдан, къардан. 

Быллай кюннге, къыямагъа 
Биз чыдарча къарыу берлик 
Не зат болур? 

Тыш дунияны сууугъундан, 
Къаралыгъындан, къарангылыгъындан 
Бизни сакъларыкъ, къутхарлыкъ 
Ич дуниябызды, рухубузду. 

Джашау джолда биз джюрекге 
Джылыу, джарыкъ не къадар кёб 
Джыялсакъ, ол къадар бек 
Болаллыкъбыз буруу-къадау 
Тыш къыямагъа, къарангыгъа. 

Хар бирибиз 
Джюрек джылыуундан, джарыгъындан 
Башхалагъа да юлюш этсе, 
Сау дуниягъа юлюш этсе, 
Къарангы, къара дуния да 
Аллай бирге джылы болур, 
Аллай бирге джарыкъ болур. 

Джюрек, Кюн бол кюйдюрмеген, 
Къуру джылыу, джарыкъ берген, 
Къуру джашау, умут берген... 
Джюрек алай болса керек. 

Ол заманда ич да, тыш да, 
Иннет, иш да, 
Эт да, тиш да, 
Джан, тёнгек да 
Кюймезле, ачымазла... 

Кюн тийсе да – джылытмайды, 
Къарны, бузну эритмейди. 
Не къысхаед ол узакъ джол 
Джаздан къышха. 

Джангыз, иги эскериуле, 
Джюрекге джыйылгъан джылыу, джарыкъ, 
Джюрекден тёгюлген джылыу, джарыкъ 
Адамгъа ахыр кюнюнде 
Аладыла таянчакъ. 
Кёлге рахатлыкъ берлик да, 
Къутхарлыкъ да аладыла. 

ДЖЮРЕК БОРАННГА ТЫНГЫЛАЙ 

Тыш къыямала, кюн аманла 
Къалтыраталла, абзыраталла бизни. 
Алай а, ич боранла, джюрек боранла – 
Бизни къурутхан алалла. 

Тыш къыямала, боранла 
Къайры кетелле деб турасыз? 
Джукъгъа да кетмейле, ёлмейле ала – 
Джангыз джюрекге кёчелле. 

Кюн аязыйды, шаушалады боран. 
Кёк да, Джер да болалла рахат. 
Адамгъа уа джокъду тынгы-тынчлыкъ: 
Джюреги тутуб ёледи адам, 
Не къаны уруб башына! 

Джокъду тынгы-тынчлыкъ адамгъа. 
Кюн тюрленсе да тюрленеди джюрек. 
Кёк кюкюресе, джер тебренсе да, 
Ай, Кюн, джулдуз толкъунла кёбюрек тёгюлселе да, 
Илгенеди, ёрге-ёрге секиреди джюрек. 

Тыш борандан табылады ышыкъ, 
Ич борандан а джокъду къутулуу. 
Ой ич боранла, бу джюрек боранла 
Замансыз бошайла бизден. 

Таша-туру, ич-тыш дунияла, 
Алада айланнган бютеу къыямала, 
Къыйынлыкъла, бушуула, къууанчла, 
Барысыны да уясы – джюрек. 

Аны ючюн джарылалла джюрекле замансыз. 
Къоркъама къалад деб, дуния адамсыз. 

КЪАНАТЛЫ ДЖАНЛАГЪА МАХТАУ 

Мийикледе учуб айланнган къуш! 

Сени ауазынгдан, къанат тауушунгдан, 
кёлеккенгден огъуна къоркъгъанла – 
Къаргъала, джыланла, къоянла, тюлкюле, 
Дагъыда алагъа ушашла – бары 
Нечик излейле сени ёллюгюнгю. 

Къанатсызла – 
Сюркелгенле, сюелгенле, джюрюгенле, джюзгенле да; 
Алашатын, джертин учхан 
Джарым къанатлыла да – бары 
Сюймейле, кёрюб болмайла сени. 

Джюз тамакъдан къычыралла ала: 
Ат-бет атаргъа кюрешелле сеннге, 
Таб, мурдарланы юсдюрюрге кюрешелле сеннге. 
Къоркъгъандан, зарлыкъдан да ёлелле ала. 

Ала кеслери чыгъалмагъан, учалмагъан 
Чексиз Кёкню зарланалла сеннге. 
Деу къанатларынга зарланалла сени. 

Бютеу дунияны кеслерича къанатсыз этерге кюрешген болмаса, 
Учунургъа, учаргъа кюрешмейле, 
Эркин Кёкде эркин къанатлы болургъа излемейле – 
Зарлыкъ къуу этгенди, къара этгенди джюреклерин аланы. 

Къуш а учады мийикледе: 
Ачыулу къычырса – кёк чартлагъанча бола, 
Огъурсуз къараса – кёк джашнагъанча бола, 
Къууанса – Кюн тийгенча бола... 

Джашасын къуш – биз сюйгенча бола, кеси сюйгенча бола. 
Биз – шайырла – кераматы болгъан джанла, 
Кимден, неден да джууукъбуз анга: 
Илхам берген таша къанатларыбыз 
Чыгъаралла бизни да кёклеге, мийиклеге. 

Андан къарасакъ толусу бла кёребиз 
Джерни, джердегилени да: 
Сюркелгенлени, джюзгенлени да; 
Сюелгенлени, джюрюгенлени да. 

Алагъа – къанатсызлагъа – тынгылагъанча болабыз, 
Къайгъыларын эшитгенча, ангылагъанча болабыз, 
Кеслерин да джазыкъсыннганча болабыз. 

Алай а билебиз: 
Не аз да уллу кёллю болгъанлай, 
Ибилисча атыллыкъбыз джерге, 
Къанатсыз, дуниясыз-ахратсыз да къаллыкъбыз. 

Кёкледе, бек мийикледе учханла, 
Кюн джарыкъ бла нюрден согъулгъанла, 
Ёлюмсюз сау джарыкъ бла, нюр бла джашагъанла, 
Кёреме сизни, сукъланама сизге, 
Бир-бирде къошулама сизге. 

Джерде туууб, кёклеге чыгъалгъанла, 
Узакъны, джууукъну да 
Джюрек тазалыкъ бла, нюр джарыкъ бла сынагъанла, 
Джолларын джулдуз къычырымла бла санагъанла – 
Сизсиз шайыргъа джолдаш да, къарнаш да. 
Сизгеди дуа да, тилек да, алгъыш да. 

Кёк-Джер адамы, Тейри адамы, 
Кёк бла Джерни байлаб туралгъан 
Келечи шыйых шайыр адамы, 
Джерге джашау келтирген Кёк адамы, 
Джерде джаратылыб Кёкге чыгъалгъан джер адамы, 
Кёк-Джер адамы, Тейри адамы, 
Хар не игиликни тилейме сеннге. 
Къанатлы кераматлы джанланы барына салама махтау, 
Къанатсызлагъа да уллу Аллах болушсун кеси. 

НАСЫБЛЫ БОЛ 

Къарангыды Кёк. Ол къарангыда 
Не болгъанын, не джашыннганын кёрюр ючюн, 
Бизге да джылыу, джарыкъ, джашау берир ючюн 
Джулдуз чыракъларын джандыргъанды бир Кюч. 

Биз да Кёкдебиз Джерибиз бла бирге. 
Бир къарангыгъа батыла, бир джарыкъгъа чыгъа, 
Бурулабыз Кюнню тёгерегине. 

Ол тёгерекден тышына чыгъыу, 
Не ичине кириу – ёлюмча къоркъуулуду: 
Тышына чыкъсакъ – сууукъ къарангы джутарыкъды бизни, 
Ичине кирсек – Кюн джутарыкъды бизни. 

Ма ол тёгерек – сыйрат кёпюрдю Джерге. 
Аны бла бирге – джердегилеге да. 
Таша кючле бла байланыб Кюннге, 
Джер бурулады аны тёгерегине. 

Кюн да, бизни да алыб, бурулады 
Бир башха пелиуанны тёгерегине. 
Минг-минг алам алай байламлылла, 
Чексиз Кёкледе бурулалла алай. 

Барысын да сезе, кёре, биле, 
Бурху адам джашаргъа кюрешеди, 
Къайгъыны, къоркъууну, къара кючлени хорларгъа кюрешеди, 
Мадаргъа кёре, къууаныргъа, зауукъланыргъа кюрешеди. 

Джанланы ичинде адамдан насыблы, насыбсыз да болмаз – 
Чексиз къарангыда бир джилтинчады ол. 
Чексиз къарангыда барады джолу. 
Къайдан къайры? Аны билирге да излейди ол. 
Эй бурху джан, насыблы бол. 

МЕН - ТЕЙРИ АДАМЫ 

Кёб сагъыш этдим болгъаннга, боллукъгъа. 
Джашауну, ёлюмню да тахсаларын ачаргъа кюрешдим, 
Джети къат Кёкню, Джерни да ангыларгъа кюрешдим, 
Джер-Кёк, джашау-ёлюм чекледен да ётерге изледим, 
Кёзкёрмез бурхуну да, чексиз уллуну да 
Сезерге, сюзерге, тинтерге, кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим. 
Кесими да, башха джанланы да, джансыз табигъатны да, 
Ич-тыш, таша-туру дунияланы да барын-барысын 
Кёрюрге, билирге, ангыларгъа изледим, 
Аны бла къалмай, 
Тюрлендирирге, кесиме бойсундурургъа изледим. 
Хар такъыйкъада, хар заты тюрлене тургъан дунияда, 
Ёлмей, джашаб турургъа изледим. 
Аллай мадарла, амалла изледим. 
Тейриме джууукълащыргъа, ушаргъа изледим 
мен — Тейри адамы. 

ДЖАШАУ АЙТДЫРТХАН СЁЗЛЕ 

Ёлгенлени юсюнден иги сёз айтыргъа боллукъду – 
Ала къайытыб осал иш этмезле. 
Сауланы уа бирине да салма махтау – 
Ала кёлюнгю чыгъарыргъа да болурла. 

Тюзю, адамгъа тюл, дайым Аллахха шукур эт – 
Махтаугъа тыйыншлы Олду джангыз. 

Джигитликге, адамлыкъгъа, шейитлеге атаб, джыр-назму джаз. 
Табигъатха, Джуртунга, Ана тилинге, Элинге да тарт орайда. 
Сау адамгъа уа салма махтау – 
Андан кёлюнг чыкъмай къалмаз. 

Сау адамгъа махтау салгъан – 
Бек уллу джангылычды, гюнахды. 
Махтагъан, махталгъан, махтаннган да – гюнахлылла. 
Махтаугъа тыйыншлы Аллахды джангыз. 

Махтаугъа тыйыншлы къалай болурла 
Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа? 
Ёлгенлеге этейиик дуа, 
Саулагъа тилейик насыб, 
Махтау а салмайыкъ бирине да. 

Кёклени, Джерни, алада болгъанны барын 
Джаратханнга, джашатханнга салайыкъ махтау. 
Таша-туру дунияланы Иесине, 
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню да Иесине, 
Къыямат Кюнню да Тёресине – 
Ёлюмсюз, Ёмюрлюк, Чексиз къудуретге – 
Рахман эм Рахим болгъан бир Аллахха салайыкъ махтау. 

КЮРЕШ 

Ой бу дуния къайгъыла, дуния сагъышла 
Кече-кюн демей, талайла джюрекни. 
Кеси къарыуум бла аладан къутулалмай, 
Болушлукъгъа чакъырама Кёкню. 

Алай а ала - юсюмден айырылмай, 
Арыгъанымы, къарыусуз болгъанымы да билиб, 
Биргеме намазлыкъгъа да кириб, 
Джангылтыргъа кюрешелле мени. 

Къайгъы толкъунлу дуния тенгизден 
Къутхаргъан джашил айрымканды намазлыкъ. 
Къутулуб дуния къайгъыдан, дуния сёзден 
Уллу Аллахха этеме къуллукъ. 

Салам бериб намазлыкъдан чыкъсам а, 
Биягъы тенгиз джутады мени, 
Биягъы къайгъыла талайла мени... 
Тилейме Аллахдан иман, сабырлыкъ. 

«Къайгъы кесингдеди, ахлунгдады, халкъынгдады... 
Андан артылыргъа излей эсенг – кюреш. 
Сен мадар этсенг – мен къадар этерме». 
Джангырады кюреш, барады кюреш. 
Къалюбаладан бери барады кюреш. 

САГЪЫШ ЭТ, АДАМ ЭСЕНГ СЕН 

Аз джерде аз затыбызмы бизни 
Сыйырылгъанды, тоналгъанды, чачылгъанды, болгъанды тас. 
Алай болса да, сабыр бол, кёлюнгю бас: 
Джаныбыз сауду. 

Худжу къалгъан рысхыгъа, дуния малгъа 
Къыйналмайыкъ, кюймейик аллай бир. 
Кесибиз да кетерикбиз дуниядан, 
Ёмюрлюк тюлдю бизге берилген ёмюр. 

Зулму-зорлукъ-терслик талагъанды бизни, 
Ёзге сАу къалгъанлА, къутулгъанлА андан - 
Джангыдан ашатмайыкъ анга кесибизни, 
Кюрешейик этерге джашау. 

Юйсюз-рысхысыз къалдым деб да асры бек кюйме, 
Джуртсузлукъну, сюргюнню, сойкъырымны да сынагъанбыз биз. 
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, джуртсуз, атсыз да къалыб, 
Тюб болгъан халкъгъа да саналгъанбыз биз. 
Дагъыда къайытыб ызыбызгъа – Джуртубузгъа 
Адам, Халкъ болалгъанбыз биз. 

Джуртундан тутмакъ-джесир этилиб, сюрюлген халкъны, 
Тууар вагонлада Итил кёпюрден, сыйрат кёпюрденча, ётген халкъны, 
14 джылны ёлюм базманда чайкъалгъан халкъны, 
Эки джылгъа 22 минг сабийи къырылгъан халкъны, 
Аллай бир да къарты-къарыусузу ёлген халкъны, 
Ма ол халкъны 
Адамлары, уланлары эсек биз, 
Сора, 
Тарыгъыргъа, къарыусуз болургъа 
Эркинлигибиз бармыды бизни? 

Сен сауса, 
Кёлсюз болургъа ёлгенледен уял. 
Мурдарладан аланы дертлерин ал. 
Ала ючюн да джаша, кюреш. 

Ненги тас этерик эсенг да, 
Бетинги тас этме. 
Кёлюнгю аз этме: 
Тюзлюк къалмайды тюзде. 

Файгъамбарла, шыйыхла да кетген дуниядан, 
Сенден игиле, джигитле, акъылманла да кетген дуниядан, 
Кетеме деб, алай бек да къоркъма. 
Джангыз, аякъ юсюнде, ат юсюнде, 
Халкъ-джурт ючюн, тюзлюк-эркинлик ючюн 
Сермеше тургъанлай, кетерге насыб болсун. 

Хар кимни къайгъысы, джарсыуу да энчи. 
Хар кимни къадары, джазыуу да энчи. 
Алай а, дин-тил-джурт-намыс-тёре кетсе бизден, 
Тарих эс, миллет сезим кетсе бизден, 
Адамлыкъ, халкълыкъ да кетеди бизден. 
Адам да, Халкъ да тюлбюз олсагъатда биз. 

Неден да алгъа ма бу затлагъа 
Сагъыш эт, Адам эсенг сен. 


БИЗГЕ ДЖЕТМЕГЕН 

Халкъгъа джетген зорлукъ-артыкълыкъ 
Кёзден кетсе да, кёлден кетмейди. 
Аллахдан тилесек да иман-сабырлыкъ, 
Иман-сабырлыкъ бизге джетмейди. 

Ибилис къуйгъан кир ырхы – ётюрюк – 
Халкъны джарымын чыкъды ёлтюрюб. 
Къалгъан джарымын да этди сакъат – 
Анга Аллах, Адам да шагъат. 

Ол кир ырхы Халкъны джуртундан, сюрюб, – 
Сибирни бузларындан Орта Азияны къумларына дери – 
Бютеу дуниягъа къуш тюгюнлей чачды. 
Хар палахны башын ачды. 
Кертини, Тюзлюкню да басды кир ырхы. 

Ол кир ырхыдан, къара тамгъадан 
Ариуланыр ючюн керекди заман. 
Къыйынлыкъ юсден кетсе да, эсден кетмейди – 
Джюрексине, ёледи адам. 

Ол кир, къара ырхыны, кеси къой, бир тамчысы да 
Буза эди (энтда бузады!) адамны кёлюн, джашауун, джазыуун. 
Къыйынлы халкъымы къайгъысын, джарсыуун 
Джабарча, унутдурурча болурму къууанч? къурутурча, болурму насыб? 

Халкъны, Джуртну, Элни да басхан кир, къара ырхы 
Халкъны, Джуртну, Элни да бёлгенди, тюрлендиргенди. 
Джерде, джюрекде да турады аны ачы ызы, 
Джуртха, халкъгъа да ол, радиацияча, кёчгенди, чёкгенди. 

Энди ол ичибизден ёлтюреди бизни, 
Туудукълагъа да джетеди аны ууу. 
Бузулгъанды табигъат, тюрленнгенди хауа – 
Къайры элтир, къайры келтирир адамны джазыуу, джолу? 

Хар бирибизге, бютеу халкъгъа да джетген зорлукъ-артыкълыкъ, 
Кёзден кетсе да, эсден кетмейди. 
Аллахдан тилейик иман-сабырлыкъ - 
Къачан да алалла бизге джетмеген. 

НОЯБРНЫ ЭКИСИ 

Къазакъ бёрю улугъан джерде, 
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде, 
Ургъан джелде, 
Уллу тюзде, ачыкъ тюзде 
Сюеледи джангыз кеси 
Нарат терек – Тейри терек. 

Джангыз Терекни ышыгъына 
Ашыгъады Къазакъ бёрю, 
Ашыгъады Джангыз адам. 

Уллу тюзде, 
Ургъан джелде, 
Тынгы-тынчлыкъ къуругъан джерде 
Джангызлыкъны юч тюрсюню – 
Къазакъ бёрю, 
Къазакъ джюрек, 
Къазакъ терек. 

Толкъуну толкъунун джеталмай, 
Тауушу кесин джеталмай, 
Алай гузаба, ашыгъыш 
Барыучу Къобан суу да, 
Шум болгъанды бузлаб, къатыб. 

Къуругъан джашаугъа къараб, 
Къара кийгенле тау тёппеле. 
Къара къаяны, Акъ къаяны да 
Джабханды тубан, булут. 

Адамсыз къалгъан юйлеге, 
Халкъысыз къалгъан джуртха 
Къарайла, дертден къайнай: 
Къазакъ бёрю, 
Хаджирет таулу, 
Джангыз Терек. 

Тамырлары Джер тырнай, 
Бутакълары Кёк тырнай, 
Къарайды къуругъан ёзеннге 
Уллу тюзде Джангыз Терек 
(Тюзде къалмаз тюзлюк - къайда?!). 

Джерде тюзлюкден тюнгюлюб, 
Кёклеге къараб улуйду 
Къазакъ бёрю. 

Джуртундан сюрюлген халкъыны 
Ызындан къараб, 
Джангыз Терекге таяныб, 
Къылычын къынындан сууура, 
Ант этеди хаджирет таулу. 

Бюгюн бирдиле ала: 
Хаджирет таулу, 
Къазакъ бёрю, 
Джангыз Терек. 

Къачан да бирдиле ала: 
Къазакъ бёрю, 
Къазакъ терек, 
Къазакъ джюрек. 

ХАРКЮННГЮ КЪАЙГЪЫ, ДЖАРСЫУ 

Къой орнуна къоян туталла, 
Ийнек орнуна – эчки. 
Элни тюб этиб баралла 
Хаулелик бла ички. 

Эринчеклик кючлегенди 
Джаш тёлюню хар къатын. 
Ишлерге кюрешгенле да – 
Сабий-субий, къарт, къатын. 

Талкъ болгъан шимал халкъла, 
Тюб болгъан орус элле, 
Джюрек сизге джарсыйды, 
Къоркъууум а – тау элле. 

КЪАРА ТЮШ 

Халкъыбыз-джуртубуз-динибиз-тилибиз ючюн 
Тутулуб-джоюлуб кетиб, 
Ол бир дуниядан къайытдым артха. 
Къайытдым узакъдан-тузакъдан. 
Туз-дам бла тюбемеди киши. 

Къолларында шышалары, тютюнлери, 
Къулакълары, бурунлары, эринлери сыргъадан толу, 
Кийимлери джыртыкъ, кир, джамаулу – 
Мен танымагъан бир къуджур джаш тёлюге тюбедим. 
Тауча сёлешдим — ангыламадыла. 
Сора, орусча сордум: 

- Къарачай кийим – къарачай бёрк, къарачай чебкен, 
Акъ башлыкъ, къара джамчы... – къайда? 
- Аланы кюе ашагъанды,- деб, кюлдюле. 
- Горда бычакъ, нарт къылыч, тау къама уа къайда? 
- Аланы уа... тот кесгенди,- дедиле. 
- Ана тилибиз – алан тилибиз къайда? 
- Тил къабырлада. 
- Къарачай кърал, къарачай Эл къайда? 
- Тарихде. 
- Къарачай халкъ а, къарачай халкъ? 
- Ол – бизбиз,- дедиле. 

ДЖАЯУ НАЗМУЛА 

Къазауат урушладан къуралады. 
Дин-тил-джурт ючюн баргъан кюрешде 
Биркюнлюк назмула да керекле. 
Ата джурт ючюн баргъан къазауатда 
Ёлген, ёллюк, башсыз боллукъ бир тюз аскерчилелле ала. 
Джаяу аскерлелле ала. 


Ёлселе, къалсала да, 
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк, махтау излемей, 
Поэзиягъа келишебиз-келишмейбиз демей, 
Хунагъа джарашабыз-джарашмайбыз демей, 
Керекли борчну тындыралла ала. 
Хакъны, Халкъны джакълай ёлелле ала. 
Джаяу назмулалла ала. 
Биркюнлюк назмулалла ала. 
Ёмюрлюк махтау алагъа. 

ДЖАШИЛ ДЖАЗ САКЪЛАЙДЫ АЛДА 

1 
Чыммакъ къарда сокъмакъ сала барама, 
Мен барама джашил джазны аллына. 
Къыз кёрюрге баргъан кибик барама, 
Таб кесим да сейирсине халыма. 

Истемейме къыйынлыгъын джолуму, 
Джюрегим да – урад, барад джангызгъа. 
Бара-бара, бир кюнбетде тюртюлдюм 
Тахсачыгъа-келечиге – джанкъозгъа. 

«Ай зауаллы, башлагъанса юшюрге»,- 
Джюрегиме къысдым аны, ийнакълаб. 
Къайгъыргъаным эритди да джанкъозну, 
Кёлюн айтды къулагъыма шыбырдаб: 

«Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы – 
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?! 
Къара къышны, акъ къарны да ичи бла 
Сюймекликди джашил джазгъа ётдюрген. 

Насыблары тутмагъанла да бар – 
Кюрт тюбюнде джаталла санлары. 
Алай а, аланы да джанлары 
Джашил джазгъа, джашил нюрге тутубла джол. 
(Ёлюмсюз джанланы ёмюрлюк джоллары - арыды). 

Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы – 
Барыбызны да ол тюлмюдю ёлтюрген?! 
Къыяма къыш, халек аууш да тыялмай, 
Сюймекликди джашил джазны келтирген». 

2 
Джулдузгъача къарадым мен джанкъозгъа, 
Ол джарытды, танытды джолуму къышдан джазгъа. 
Джаш къызгъача къарадым мен джанкъозгъа – 
О биринчи! Сабий сюймеклигим мени! 

Къар тюбюнден чыкъгъанча джанкъоз, 
Мийик кёкде джаннганча джулдуз, 
Къая ранда чакъгъанча балий, 
О биринчи сезимлерим мени! 
Джанкъылыч эшмели къайытмаз джазым мени! 

...Чыммакъ къарда, сокъмакъ сала, барама. 
Кетген джазымы ызынданмы барама? 
Келлик джазны аллынамы къарайма? 
Умут джулдуз, бошунамы джанаса? 

...Узая, ташая, кетиб барама. 
Сюймекликни джокълугъу не азлыгъы 
Ёлтюреди бизни. 
Джанны гырджын тюлдю азыгъы 
(«Къуру гырджын бла джашамайды адам») – 
Ой ол таша магъанасы Сёзню, 
Чексиз магъанасы Сёзню, 
Сууча, алыб барады мени. 

Меннге къараб айтылгъанчады ол Сёз. 
Джюрек, аны магъанасын сез, сюз – англа. 
Сора – сабыр бол, тёз: 
Джашил джаз сакълайды алда. 

АНГЫЛАЙ БАШЛАГЪАНМА 

Алгъын джюрекге сыйынмай эди Сёз, 
Энди Сёзге сыйынмайды джюрек. 
Сезе, ангылай башлагъанма энди 
Нек тынгылагъанларын Таш бла Терек. 

КЕСИЛГЕН ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН 

Джолоучула да салкъынында солуучу, 
Кийикле да ышыгъына къысылыучу, 
Къанатлыла да бутакъларына къонуучу, 
Сабийле да ёрлеучю, миниучю, 
Кёгетлерин джыйыучу, ашаучу, 
Къызла да субайлыгъына сукъланыучу, 
Хауасы бла, джашиллиги бла къууандырыучу, 
Саныбызгъа, джаныбызгъа да джарагъан, 
Барыбызгъа да керек Терекни 
Бир аман адам кесиб кетгенди. 
Ол, терекни кесген бла къалмай, 
Барыбызгъа да салгъанды заран. 

Табигъатха – 
Гитчеге, уллугъа да, 
Кийикге, къанатлыгъа да, 
Хауагъа, саулукъгъа, ариулукъгъа да – 
Джетгенди аны хыянаты. 

Бурун заманлада Эл Тёре анга, 
Тёлеу да салыб, 
(Тёлеуню да эл джарыллыкъгъа алыб), 
Терекни орнуна да он терек орнатдырлыкъ эди. 
Алай болмаса, Элден къыстарыкъ эди. 
Энди уа? 

Терегин, Ташын ташыб, 
Джуртну тонаб-къурутуб баргъанлагъа 
Не оноу? 

Огъесе, халкъ кесимиди 
Джуртун тонай-къурута баргъан, 
Кеси кесин къурута тургъанын да эслемей? 

АУАНАЛА 

1 
Кёкде учуб баргъан малаикни кёлеккеси – 
Джерде джюрюб баргъан Адам. 

2 
Джерде джюрюб баргъан Адамны кёлеккеси – 
Кёкде учуб баргъан къанатлы. 

3 
Кеси ёталмазча, 
Джолу чынгылгъа тирелсе, 
Адамны ауанасы ётеди андан. 

4 
Джолоучуну кёлеккеси – 
Джол джанында сюелген терек. 


5 
Къыйын джолдан артха турмай, 
Тик ёрге баргъан джолоучуну кёрюб, 
Терек Кёкге джол тутханды. 

6 
Адам, 
Джерден джулдузгъа бара тургъанлай, 
Джыгъылгъанды да, 
Тёнгеги тюшгенди Джерге, 
Джаны уа къалгъанды Кёкде. 

7 
Адам кёмюлгенинде Джерге, 
Ташы сюелгенди ёрге. 
Джулдузу да Ай бла бирге 
Къарагъанды Ташдан. 

8 
Джерде сюелген Ташдан, 
Кёкге баргъан Терекден, 
Кёкде баргъан Къанатлыдан, 
Джангы Ай бла Джулдуздан – 
Барындан къарайды Адам. 

9. КЪАРТ бла ТУУДУГЪУ 

- Кёзюм джетмейди: 
Ол таугъа илиниб баргъанла, 
Наратламылла, адамламылла? 

- Ала бир тюлмюлле? 
Нарат – Адам тюлмюдю? 
Адам – Нарат тюлмюдю? 

- Аланы бир болмагъанларыды къыйынлыкъ. 

10 
Таугъа ёрлеб баргъанны кёлеккеси – 
Нарат терек къабыргъада. 

11 
Таугъа ёрлеб баргъанны ауанасы – 
Учуб баргъан къуш Кёкде. 

12 
Адам. Терек. Къанатлы. 
Аланы бир кюч джаратханды, 
Бир кюч тартады ёрге. 
Ала сюелле Кёкню, Эркинликни. 

13 
Адам. Терек. Къанатлы. 
Ала тюбешген мийиклик – Кёк 
Эмда 
Къайсынны Джер китабы. 
Аланы бирликлери – 
Джашау – Табигъат – Шийир. 

СЮЙМЕКЛИК-ИЛХАМ-ШИЙИР 

Сюймекликни кючюнден 
Дуния – джангы эм сейир. 
Сюймекликсиз илхам джокъ, 
Илхамсыз а – джокъ шийир. 

МЫНАФЫКЪЛАГЪА 

«Сокъур бла сангырау – Аллахны джауу». 
Сакъатланы юсюнден бармайды сёз. 
Джюреклери сокъурла, сангыраула – 
Ма алалла Аллахха, Адамгъа да джау. 
Алалла кюрешген Адам бла, Аллах бла да. 
Кертини кёрмейле, эшитмейле ала, 
Хакъгъа бойсунмайла, къулланмайла ала – 
Харам рысхыды Тейрилери аланы. 

Ичлери чириб тургъанлай, 
Тышларын супу этиб сёлеширле. 
Ташада не аман, не кир ишден артха турмай, 
Туруда уа шыйыхча, мёлекча кёрюнюрге кюреширле. 

Не кюрешселе да, аланы кёзлеринде, бетлеринде – 
Имансызлыкъны мухуру, тамгъасы. 
Зарлыкъ кюйдюргенди, къуу этгенди аланы. 
Ой къараджюрек, уубет, адам сыфатлыла. 

Аланы эм уллу фахмулары, къууанчлары – 
Сёз этиу, тил этиу, халкъны бир-бирине этиу, 
Игини аманлау, тюзню терслеу, акъгъа къара джагъыу... 
Отуз кюмюшдю багъалары аланы. 

Хакъгъа-Халкъгъа тюл, Аллахха-Адамгъа тюл, 
Имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа 
Къул-къарауаш болалла, къуллукъ этелле ала – 
Джюреклери сокъур, сангырау мынафыкъла. 

Аллайланы кёргеним сайын, 
Ол уу бетлерине, къара бетлерине тюкюрюрюм келе, 
Нарт сёзню эсге тюшюреме: 
«Сокъур бла сангырау Аллахны джауу». 

БАЛЫКЪ, АДАМ, КЪАНАТЛЫ, ТЕРЕК эмда ШАЙЫР 

Башын джагъагъа атхан балыкъгъа 
Къарагъанча джыйылыб адамла, 
Башын суугъа атхан адамгъа да 
Алай басыныб къарайла чабакъла. 

Къанатларын ачмай, Кёкден 
Башын джерге атхан къанатлыгъа да, 
Къайгъылы болуб къарайма мен: 
Нек изледи ол джашаудан кетерге? 

Балыкъгъа, адамгъа, къанатлыгъа да 
Къыйынды джашагъан. 
Не сууда, не джерде, не хауада 
Джокъду тынчлыкъ (болгъанмыды, болукъмуду ол?) 

Джюземе сууда, джюрюйме джерде, учам кёкде. 
Тёнгегим энгишге, джюрегим ёрге тарталла мени. 

Не болса да, джашаудан къачханладан алмайма юлгю. 
Мен тюл – къыйынлыкъ, къайгъы къачсынла джашаудан. 
Таш башында да джашау этгенлелле меннге юлгю. 
Меннге юлгю – къаяда терек. 
Тюзде да, тауда да – къайда да меннге Олду юлгю. 

Терек тюлмюдю ариулукъ, джашиллик? 
Терек тюлмюдю берген солургъа хауа? 
Терек тюлмюдю юй, уя болгъан? 
Терек тюлмюдю от, джылыу берген? 
Терек тюлмюдю... 

Сууну, джерни, кёкню да 
Терекча багъалатыргъа керекди. 
Къайгъы, палах келгенде да, 
Чыдамгъа, сабырлыкъгъа терекден юренирге керекди. 

Тереклеча сюерге керекди джашауну. 
Джашаугъа алача къадалыргъа керекди. 
Ёлюмге да алача тюберге керекди – 
Джыгъылыб къалмай, аякъ юсюнде. 

Юренирге керекди терекча болургъа – 
Аныча джашаргъа, ёлюрге эмда керек болургъа. 

Быллай сагъышладан толуб, къанатланыб джюрегим, 
Кёкледе барама учуб. 
Алай а, не эсе да, кёлеккем (кесим тюл!) 
Башын атады джерге, башын атады суугъа. 
Алай а, не эсе да, джюрегим 
Кесин атады Сёзге, назмугъа. 

АТЛАМ 

Къууанчда джашыныбды бушуу, 
Келиуде – кетиу, 
Тюбешиуде – айырылыу, 
Джашауда – ёлюм. 

Аны сезгенча, 
Джылайды туугъанлай къагъанакъ сабий. 
«Туугъанындан джашагъанына къууанайыкъ» 
Деученле алгъыш эте. 

Алай а ол, 
Джашаугъа, аны бла бирге ёлюмге да, 
Этгенди атлам. 

АДАМДА ДЖЮРЕК – КЪАЯДА ТЕРЕК 

Джюзюнчю кере да, себеб излей джюрекге къайгъыда, 
«Къара,- дейме,- Терекге къаяда: 
Анга уа тынчмыды джашагъан къаяда, 
Тёзюб джелге, бораннга, элиягъа? 

Сууукъ да ийире, кюн да кюйдюре, 
Ол а, бой бермей – чыдаб, къайырылыб... 
Чегетинден да айырылыб, 
Кёкге да джеталмай, джерге да къайыталмай, 
Турады мийикде джангызлай, байракълай, 
Турады къадалыб къаягъа, джашаугъа. 
Тыйыншлы тюлмюдю ол махтаугъа? 

Ёзге, ол махтау излебми чыкъгъанды ары? 
Огъай, джазыу атханды къаягъа аны. 
Алай а, дагъыда, 
Къыйын къадарына, мийик къадарына 
Тыйыншлы болалгъанды ол. 

Къара къыйынлыкълагъа дженгдирмей кесин, 
Джашаудан тюнгюлмей, ташламай эсин, 
Джашил чакъгъанлай турады ол. 
Агъачха, адамгъа да – 
Джаны болгъанны барына да – 
Юлгюдю ол. 

Уша, джюрек, Терекге къаяда, 
Хорлатма кесинги палахха, къайгъыгъа». 

Джана, кюе, джарыла турса да джюрек, 
Кёзюме кёрюнеди да - сабырлыкъ береди 
Къаяда Терек, къаяда Терек. 
Анга ушай джашайды джюрек. 

Адамда джюрек – къаяда Терек. 

ТАУГЪА, СУУГЪА, ТЕНГИЗГЕ КЪАРАДЫМ ДА 

Тыялмай джаз, джай, къач не къыш, 
Суу – тенгизге барады ашыгъыш. 
Таудан элияча, къанатлыча энсе да, 
Тюзлеге джетерге, къарыуун тас этсе да, 
Дагъыда баууру бла барады сюркелиб – 
Тенгизге джетерикди къалмаса къуруб-ёлюб. 

«Тенгиз а – дуния сууу джыйылгъан бир джандет, 
Мадарынг болгъан барынг – алайгъа джет. 
Тенгиз а – мардасыз терен эмда кенг, 
Анда барыгъыз да боллукъсуз тенг; 
Анда барынгы сакълайды рахатлыкъ, игилик, 
Анда джокъду айрылыкъ, энчилик, менчилик; 
Анда акъ суу, къара суу, тау суу, тюз суу деб, джокъ, 
Анда уллу суу, гитче суу деб, билиниу, бёлюнюу да джокъ – 
Барынг къатышырыкъсыз, атыгъыз да боллукъду «тенгиз». 
Ой анда насыблы боллукъсуз, къууанныкъсыз кемсиз». 

Быллай фатауала ашыкъдыралла сууну. 
Узакъды, къыйынды, къоркъуулуду джолу. 
Барады джутула, къутула, чачыла, джыйыла, 
Къайда хылымылыгъа, кирге да булгъана. 

Алай а не къыйын болса да джол, 
Тенгизге джетерикди ол, 
Джандетге кирликди ол. 

...Ма къууанч! Насыбы тутду – тенгизге къуюлду-джетди. 
Алай не келсин – атын, бетин, татыуун да тас этди, 
Джуртун-тауун, тилин-ауазын да тас этди, 
Тарихин, адетин-тёресин, Тейрисин да тас этди. 

Тау кийимине дери барын къоюб артда – 
Къымжа болуб кирди джандетге-тенгизге. 
Тенгиз а – услу, тенгиз а – тузлу: 
Суу – ызына, таууна къачарча болду. 

Алай а, джол джокъ артха, джуртха. 
Алай а, бек излегеннге табылады джол. 

Суу булут болуб атланды ызына, 
Кёкден къарай джерде джолуна-ызына. 
Джетиб чырмалды таууну бойнуна. 
Амма, къарагъыз джазыуну оюнуна: 

Баууру бла сюркелиб тенгизге джетген суу, 
Андан, булут болуб къачыб, таууна келген суу, 
Джуртуна джангур, къар болуб джаугъан суу, 
Таууна къурман-къор болгъан суу, 

Бираздан барын унутуб, 
Биягъынлай, тауундан, джуртундан да суууб, 
Энгишгеде, тёбенде кёзбау дуния тартыб, 
Кетди мийик кёгюн, Минги тауун да атыб. 

Огъай, бу башха суу эди, 
Джангы къанатланнган джаш суу. 
Эски суу а, 
Къыйын джолну, тузлу тенгизни да сынагъан, 
Тауда ёмюрлюк буз, къар болуб къалды. 

Насыбы тутса, джазыуу болса, 
Джаш сууну да ахыры алай боллукъ болур. 
Кёрюрюн кёрмей, ким джыяды акъыл? 
Кёрюрюн кёрмей, ким къайтады элине? 
Кёрюрюн кёрмей, ким киреди кёрюне? 

Таугъа, суугъа, тенгизге къарадым да, 
Бу затла келдиле кёлюме.

ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРАМАТ АЧЫЛМАЙ 

Джылым тюл, джырым 
Джууукълашса да джюзге, 
Шийир тенгизни джырыб, 
Къыйынды джюзген. 

Билирге мадар джокъду 
Аны кёчюуюн. 
Сёз толкъунла баралла алыб, 
Билмейме, къайры. 

Къайсы джагъагъа чыгъарлыкъ болурла – 
Къыйынды билген. 
Нартла айтханла сынаб: 
Сёз кючлюдю бизден. 

Бизми джаратабыз Сёзню, 
Сёзмю джаратады бизни? 
Алай, алай да болур. Аны 
Джюрек сезе, ангы да сюзе, 
Джашайбыз, тынгысыз бола, тинте. 

Шайыр джюрек чырагъын джукълатмай, 
Барыргъа керекди тенгизде-теркде. 
Джангы Сёз, джанлы Сёз, джаннган Сёз 
Джарытады Кёкню, Джерни, джюрекни. 

Джылыбыз, джырыбыз 
Джууукълашсала да джюзге, 
Турлукъбуз соргъанлай: Сёз 
Кимди, неди бизге? 

Келгенди, келеди ол 
Къайдан, къалай? 
Барына джууаб – 
Джулдуз бла Ай. 
- Алаймы? 
- Хоу-огъай. 

Джылыбыз, джырыбыз 
Джууукълашсала да джюзге, 
Ол джюзюнчю (Белги-Сёз-Ат) табылмай, 
Ол джюзюнчю таша, керамат ачылмай, 
Ачыкъ да джабыкъды бизге, 
Тынгы-тынчлыкъ да джокъду бизге. 

Анга джууукълашыргъа боллукъду, 
Джетерге уа джокъду мадар – 
Ол къадарды, къадар. 

Алай а аны излеу, 
Анга барыу, джууукълашыу – 
Ол иннетди, джолду. 
Бизни Адам этген, 
Шайыр этген да Олду. 

ДЖАШАУ: ЁЛГЮНЧЮ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА 

Ауруу аны къурутуб бошагъанды. 
Къум тюзде къуюлача, 
Эки джулдуз кёзю къарайла теренден. 
Адамлары къатын сакълаб туралла... 
Ким къутулур бу дунияда ёлюмден?! 

Ёзге, не бек къыйнала эсе да, 
Насыблы къауумдан тюлмюдю ол? 
Ёледи акъылы-эси ичинде. 
Джесирде-сюргюнде-тутмакъда тюл, 
Ёледи – джуртунда, элинде, юйюнде. 
Этеди сагъыш, этеди къайгъы 
Ахлуларына, халкъына, джуртуна. 
Ала бары къалалла джакъсыз, 
Джау къуршоуда къалалла ала. 

Бютеу джашауун кюрешди ол 
Халкъын, джуртун сакъларгъа, джакъларгъа. 
Ана тилини хар бир сёзю ючюн, 
Ата джуртуну хар бир ташы, тереги ючюн 
Кирди отха, суугъа, джалыннга. 

Джаралы джугъутур, Джаралы таш да – ол, 
Балта кесген Джуртда Джангыз Терек да – ол, 
Хар неге да чыдагъан Къадау Таш да – ол... 
Халкъына къайгъы этгенлей ёледи ол. 

Ёлюую бла да, ёлгенинден сора да, 
Халкъына джараб турургъа излей, 
Тюрлю-тюрлю оюмла кемире мыйысын, 
Ёледи ол – акъылман эмда шайыр. 

Туугъан халкъы бары джыйылыб, 
Бютеу дуниядан шайырла джыйылыб, 
Асрайла аны Минги Таугъа буруб, 
Юйюню аллында асрайла аны. 

Алайда 
Къанатлы шийирле кёгюрчюнле бла бирге 
Бюгюн да айланалла учуб. 
Алайгъа 
Шайырла, шыйыхла да джюрюйле 
Зияратха. 
Шыйых къабыргъа малаикле да 
Энелле Кёкден. 

Джаны саулай джандетге киргенча, 
Киргенди ол туугъан джерине. 
Халкъы бла дунияда къалгъанды. Къалгъанды 
Аятха ушаш назму сёзюнде. 

Шайыр джанлагъа уя 
Болгъанды Юйю аны. 
Аны ёмюрде да унутмаз дуния, 
Ол ёрге кёлтюргенди адамны, дунияны. 

Ол Аллахха джууукълашдыргъанды адамны – 
Аны ючюн сюелле Аллах, Адам да аны. 

КЪАНАТЛЫ ДЖЮРЕК 

Къалгъанлача – джюрюген – Джерде 
Айтыб айталмазча къыйынды меннге. 
Джюрегим къанатлыды мени, 
Кече-кюн да тартады ёрге. 

Джюрегим къанатлыды мени, 
Чалдышдача турад кёкрекде. 
Не табарыгъын билмейме Кёкде – 
Къыйнайды кесин да, мени да. 

Кюреше арыса, тохтайды, 
Тюбелек тохтаргъа уа – къайда... 
Хар тебгени бла Кёкню махтайды, 
Салауат салады джулдузгъа, Айгъа. 

«Эркинлик, Эркинлик» деб, турады, 
Кёкюрекни чачалмай, урады. 
Болургъа унамай рахат, 
Кеси-кесин этеди сакъат. 

Къанатсыз джанлагъа къошулгъандан эсе, 
Ол ёлюрге болады разы. 
Кёкге термиле, чалдышда ёлген къанатлыгъа 
Кёк кеси къылдырлыкъ болур джаназы. 

Мен ёлюрге керек эсем, 
Джаным, халкъым да болур ючюн азат, 
Сора, шейитча ёлюрге излейме, 
Халкъым, Джуртум ючюн эте къазауат. 

Керти Сёзден, Тюз Сёзден, Иги Сёзден, Эркин Сёзден 
Башланады, билебиз, азатлыкъ. 
Сёзню кертисин, тюзюн, игисин айтмагъан – 
Ол кесин, халкъын да тюлдю къутхараллыкъ, 
Анда джокъду шайырлыкъ-ёзденлик-адамлыкъ, 
Умметчилик, миллетчилик да джокъду анда. 

Керти-Тюз-Иги-Эркин-Ачыкъ Сёзден башланады 
Иман да, Шайыр да, Адам да, Халкъ да. 

Ёзюнг къаллай эсе, сёзюнг да аллайды. 
«СЁЗде» «ЁЗ» турады джашынмай, ачыкъ. 
Атлана, къатлана, къанатлана 
Сёз чыгъады джети къат джюрекден (Кёкден). 

Кёкден – джюрекге, джюрекден – джюрекге, 
Дагъыда – Кёкге... 
Кёкден – джюрекге, джюрекден – Кёкге, 
Хоу, Сёзню алайды джолу. 

Сёзге бойсунады шайыр. 
Сёз бла джарайды Адамгъа, Халкъгъа. 
СЁЗ ючюн (Сёзю ючюн да!) ёледи шайыр, 
Къуллукъ эте бир Аллахха – Хакъгъа. 

Меннге да ёлюрге керек эсе, 
Сёзюм, джаным, халкъым болур ючюн азат, 
Мен, шейитлеча ёлюрге излейме, 
Хакъ ючюн – Эркинлик-Тюзлюк ючюн – эте къазауат. 

АКЪ ДЖАГЪАДА 

Шимал тенгизни джагъасында Мен – 
Джагъа Лайпанладан Билал – 
Джангы къаргъа къарайма джерде, 
Кёкде да эски Айгъа. 
Буз къаялагъа, таулагъа да къарайма. 
Ушай барама кесим да алагъа: 
Эски Айгъа Кёкде, 
Джангы къаргъа джерде, 
Буз гыйылагъа тенгизде. 

Барыбызгъа да джетмеген – Кюн. 
Бетим, шийирим да – акъ. 
Тенгиз да, джагъа да – акъ. 
Ахуюлда-бузда чабакъ тута тургъан аю да – акъ. 
Былайда сёзюм, кёлюм да – акъ. 
Былайда джашау къой, ёлюм да – 
акъ болур деб турама. 

Мен – Акъ адам, 
Акъ дуниягъа къараб, 
Чыммакъ акъ назмула джазама. Базама 
Дуниямы, дунияны да бираз акъ 
Эталырма деб. 

Къара джинлени, къара джюреклени, къара дунияны, 
Къара кючлени, къара къыйынлыкъланы унутханча, 
Акъ харифле бла 
Джазама кёлюмю-назмуму-джазыууму. 

Алай а, 
Мында да джетмейди Кюн. 
Адамгъа къайда да джетмейди кюн, Кюн. 
Анга да сагъыш эте, къайгъы, джарсыу эте, 
Акъ дуниядан къарайма сизге. 

МЫНДА ХАЛ 

Мен джашайма Ставангерде – 
Уясында джауумну, джелни. 
Таякъ джангурла, ургъан джелле 
Аязыргъа къоймайла Кёкню, кёлню. 

Къыш, джай джокъду былайда. 
Тенгиз кёлтюрюлюб ёрге, 
Джауум болуб тюшеди джерге. 
Джел бла джангур тарталла орайда. 

Тебсеген, джырлагъан да – ала, 
Къычыргъан, джылагъан да – ала. 
Ууатыб терезесин, къобарыб чардагъын 
Юйюнге тюшерге да кюрешелле ала. 

Тенгиз къушланы да тауушлары – ачы, 
Тынч тюлдю къарышхан джангургъа, джелге. 
Терекле да туралмайла ёрге, ёсалмайла ёрге – 
Джашайла къабланыб, бауурланыб джерге. 

«Джер» деб да джер джокъду былайда – 
Къуру таш, къая, ёресине тик. 
Кёз туурада уа – къатлана, чайкъала - 
тенгиз, 
Къайры къарасанг да – тенгиз: 
Сууун ичелмезсе – тузлу, 
Кириб джюзелмезсе – сууукъ. 

Джазыуум алай болуб, джашайма Ставангерде – 
Уясында джауумну, джелни. 
Тенгизни ол джанында агъаргъан таула, 
Иги умутла, къуран аятла, назму тизгинле – 
Джазгъан, кёлтюрген да алалла кёлню, 
Мында джашатыб тургъан алалла мени, 
Джерде джашатыб тургъан алалла мени. 

ТАУ ДЖИТИЛЕ ТУУДУРГЪАН САГЪЫШЛА 

Тау тёппеле – минаралача. 
Алача 
Ариу, таза, эмда мийик 
Джер джюзюнде не болур?! 

Эркишилиги болмагъан чыгъалмаз ары, 
Адамлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары, 
Шайырлыгъы болмагъан чыгъалмаз ары, 
Кераматы болмагъан чыгъалмаз ары, 
Къанаты, къанааты, иманы болмагъан чыгъалмаз ары. 

Чыкъса да, анда Кёкге тюбемез, 
Малаиклеге-мёлеклеге тюбемез, 
Тилек эте, назму эте, азан къычыра билмез. 
Туруну кёрюр, ташаны кёрмез, 
Анга керамат къой, илхам да келмез. 

Къанатлы джанла джашайла таулада, 
Къанатлы джанла чыгъалла таулагъа. 
Ала джууукъдула Кёкге, 
Ала кюч-къарыу алалла Кёкден. 

Адамча джашар ючюн Джерде 
Тёнгегинг, джюрегинг да Кёкге 
Тартханлай турургъа керекле. 

Алайсыз, 
Джер джутарыкъды Адамны, 
Джер къайгъыла джутарыкъла аны. 
ШАЙЫР 

Кёгюрчюн бла адамдан толуду майдан. 
Майданны эки джанында – бир эски джами бла бир эски клиса. 
Азан таууш энеди джулдуз бла Айдан, 
Клисадан джайылады къонгурау таууш. 

Адамла бёлюнюб экиге, баралла: 
Бир къаууму клисагъа, бирси къаууму – межгитге, 
Къанатлыла уа майданда къалалла. 
Бираздан, учуб ташаялла Кёкде. 

Къанатлыны бир къанаты – азан тауш, 
Бирси къанаты да – къонгурау таууш. 
Ол экисинден согъулгъан къанат таууш 
Келеди, Тейри джарыкъча, Кёкледен. 

Джангыз кесим къалама майданда – 
Азан таууш, къонгурау таууш, къанат таууш да джокъ. 
Не Джерде, не Кёкде кёрмейме-эшитмейме джукъ – 
Сокъур-сангырау болурму джюрегим? 

Огъай, сокъур, сангырау да тюлдю джюрегим. 
Алай а, мен адам да тюлме, къанатлы да тюлме, 
Мен Кёкде да тюлме, Джерде да тюлме, 
Клисада, межгитде да тюлме – 
Хар къайдама, бир джерде да тюлме – 
Шийирдеме Мен, 
Шайырма Мен. 

КЕРАМАТ 

Балчыкъ кёлде да кёреме Кёкню. 
Мен – Адамма, Шайырма, Хаджиме. 

ТАШ БЛА ТЕРЕКГЕ СЁЗЮМ 

Ташны джаныды Терек. 
Барады кетиб Тейриге-Кёкге. 
Ташда джаратылды, тууду. 
Энди ашыкъмай ёседи ёрге – 
Барады кете-джете Кёкге. 

Туугъан ташындан айырылмагъанлай, 
Джаратханнга къайытады ол. 
Кёргенинден-билгенинден 
Ташына хапар айтады ол. 

Ташны джаныды Терек. 
Ташдан чыгъыб тышына, 
Сейирсиниб къарайды Ташына, 
Бютеу дуниягъа да. 

Ич дуниядан тыш дуния – ариу. 
Ёседи, бутакъланады, чапракъланады Терек. 
Шыбырдайды, шууулдайды, чайкъалады Терек. 

Танышады Кёк бла, Кюн бла, джангур бла, джел бла. 
Танышады джаз бла, джай бла, къач бла, къыш бла, 
Тюрлю-тюрлю къанатлыла бла, 
Кийикле бла, джаныуарла бла, адамла бла. 

Кёбюсюнден кёреди хата. 
Алай а, ёлюмсюз болгъаны себебли – 
Ташны джаны Терек – 
Барына ташча турады чыдаб. 

Ташха джокъду ёлюм. 
Ёлюм джокъду Терекге да. 
Алагъа келсе ёлюм – 
Ёллюкле Джер, бютеу джердегиле да. 

Мен баш урама Таш бла Терекге. 
Алача бегийме Джер бла Кёкге. 
Ташха, Терекге да ушай, 
Джерде, Кёкде да джашай, 
Джер бла Кёкню байлаб турама – 
Эки дуниядан да юлюшлю болама. 

Нарт адамы болсам да мен, 
Тейри адамы болсам да мен, 
Не джууукъ эсем да джети къат Кёкге, 
Баш ургъанлай турлукъма мен 
Бурху Джерде Таш бла Терекге. 

Сёзюм да ушасын алагъа, 
Джаным да джашасын алада. 
Алагъа ёлюм келген кюн, 
Мен кесим да боллукъма кюл. 

Ала джашасала – мен да джашарыкъма, 
Таш бла Терекден къарарыкъма. 
Алгъыш, тилек этеме таза джюрекден 
Къадау Ташха эмда Джангыз Терекге. 

Джууукълаша назмуму, китабымы, джашаууму да ахырына, 
Джууукълаша Ай бла джулдузгъа, 
Джууукълаша Джер бла Кёкге – 
Тынчлыкъ-эсенлик тилейме Таш бла Терекге. 

Ала бермегенле манга ёлюм. 
Аладан къалмагъанды ёмюрде кёлюм. 
Кимден, неден да джууукъла ала меннге. 
Кёкден, Сёзден сора аладыла Минги. 

Къайгъыладан къайнасала баш бла джюрек, 
Суугъа, таугъа, чегетге къачдым адамладан. 
Сабырлыкъ бере, къутхардыла мени Таш бла Терек – 
Джашау кюч, таза кюч алдым аладан. 

Джууукълаша Джер бла Кёкге, 
Мен баш урама Таш бла Терекге. 
Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ, 
Кеси да дуниядан боллукъду талкъ. 

Мен кёрмегенме заран Ташдан, Терекден, 
Менден да болмагъанды алагъа хыянат. 
Къолдан келгенча сакъларгъа кюрешдим аланы, 
Энди Аллахха этеме аланы аманат. 

ТАРПАН НАЗМУ 

- Керекмиди меннге сиз салгъан джер-джюген? 
Налларыгъыз да керекмилле меннге? 
- Таш джолда тынч тюлдю джюрюген... 
- Таш джолугъуз да керекмиди меннге? 

- Ауузлугъунга, налларынга дери, 
Алтындан, кюмюшден боллукъду бютеу керегинг. 
- Мени джегер ючюн, сыртыма минер ючюн, 
Алтын-кюмюш бламы излейсиз терилтирге? 

Бир-биринге салыгъыз джер-джюген, 
Бир-биринги сатыгъыз-алыгъыз алтыннга-кюмюшге. 
Аллахыгъызны да сатхансыз отуз кюмюшге. 

Сиз – дуния малгъа болгъанла къул-къарауаш – 
Аркъанлагъыз, кишенлегиз бир-биринги, 
Джер-джюген, ауузлукъ салыгъыз бир-биринге, 
Зор бла, хыйла бла теблегиз бир-биринги, 
Хайда, болугъуз бир-биринге бий-къул. 

Адам, 
Арпангы, зынтхынгы да кесинг аша, 
Джеринги-джюгенинги да кесинге сал, 
Кишенинг бла да кесинги кишенле, 
Налынг бла да кесинги налла, 
Аркъанынг бла да кесинги аркъанла, 
Къуругъунг бла да кесинги тут, 
Къамчинг бла да кесинги ур, 
Алтын илкичге да кюмюш джюгенинг бла 
Башынгдан кесинг тагъыл. 

Мен а – тарпан эмилик аджир, 
Айланырма билмегенлей джер-джюген, 
Айланырма билмегенлей аркъан, кишен, 
Айланырма билмегенлей къамчи, тузакъ. 

Эркинликни тенг этмем бир джукъгъа. 
Эркинлигими ауушдурмам бир джукъгъа. 

ДЖАНЫБЫЗНЫ ЭТИБ АЛЛАХХА АМАНАТ 

«Джаныбызны этиб Аллахха аманат, 
Къара кючле бла этебиз къазауат». 
Буду Керти адамны, Тейри адамыны сёзю, 
Бир Аллахха – Хакъ кертиге – къуллукъ этеди ёзю. 

Сакълар ючюн динибизни, тинибизни, 
Сакълар ючюн джуртубузну-джерибизни, 
Сакълар ючюн тилибизни, эсибизни, 
Халкълыгъыбызны, адамлыгъыбызны сакълар ючюн – 

Джаныбызны этиб Аллахха аманат, 
Душманла бла этебиз къазауат. 
Аллах джаратхан джанлабыз биз. 
Адамлабыз-инсанлабыз биз. 

Аллах берген джаныбызгъа къатылыргъа, 
Аллах берген джуртубузгъа къатылыргъа, 
Аллах берген динибизге къатылыргъа, 
Аллах берген тилибизге къатылыргъа, 
Не бир адамны, не бир халкъны, не бир джорукъну – 
Бирини да джокъду эркинлиги. 

Джаныбызны этиб Аллахха аманат, 
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат. 

Кетген кюнюбюзге, бюгюнюбюзге не тамблабызгъа къатылыргъа, 
Тарихибизге, ангыбызгъа-эсибизге къатылыргъа, 
Намысыбызгъа, сыйыбызгъа, тёрелерибизге къатылыргъа, 
Эркинлигибизге, къраллыгъыбызгъа къатылыргъа 
Не бир адамны, не бир къралны джокъду иши. 

Джаныбызны этиб Аллахха аманат, 
Аны ючюн этебиз джаула бла къазауат. 

Аллах джаратхан джаннга, джанлагъа къатылыргъа, 
Аллах берген джашаугъа къатылыргъа, 
Аллах берген табигъатха къатылыргъа, 
Кёкге, Джерге, Суугъа къатылыргъа 
Бир кишини джокъду эркинлиги. 

Зулму-зорлукъ бла аны ючюн этебиз къазауат, 
Къара кючле бла аны ючюн этебиз къазауат, 
Аллахны джаулары бла аны ючюн этебиз къазауат. 

Аллах буюргъан джолда барыр ючюн, 
Аллах бергенни сакълар ючюн, джакълар ючюн, къатлар ючюн, 
Адам болур ючюн, Адамлай къалыр ючюн – 
Джаныбызны джаратхан Аллахха этиб аманат, 
Аллахны-Адамны джаулары бла этебиз къазауат. 

Сёз бла, къалам бла, къама бла да – 
Не амал бла да – 
Къутхарыргъа керекди имансызлыкъдан дунияны, 
Сакъларгъа керекди шайтандан адамны, 
Ёлюмден джашауну. 

Джаныбызны этиб Аллахха аманат, 
Къара кючле бла этебиз къазауат. 

НАЗМУЧУНУ ХАПАРЧЫГЪА БУРУЛУУУ 

Узун сёзню къысхасы: 
Назмусуна сыйынмайды поэт. 
Шийирине сыйынмайды шайыр. 
Назмучу бурулады хапарчыгъа. 
Къара сёз, узун сёз башланады алай. 

ДЖАШАУУБУЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ 

Шыбыла кюйдюргенде да 
Ташланы, Тереклени, 
Аналаны тилеклери 
Къутхара келгенле бизни. 

Анала саулукъда джокъду бизге ёлюм, 
Джашасакъ, ёлсек да – саубуз. 
Адам, анасы ёлгенден сора башлайды ёлюб, 
Ары дери уа – ол къаяды, тауду. 

Саулукъ-эсенлик тилейик аналагъа, 
Джаныбызны сакълагъан алалла. 
Мийик кёкде, ушаб алагъа, 
Джулдузла-Кюнле тохтаусуз джаналла. 

Джулдузла джаннган къадарда 
Келлик тюлдю Аламгъа ёлюм. 
Анасы эсен болгъанда 
Келлик тюлдю адагъа ёлюм. 


Мен ненча кере ёлюмден къалгъанма, 
Сау къалгъаныма да сейирсине. 
Ана тилекле къутхаргъанларын а, 
Энди башлагъанма ангылай. 

Бизге келген палахланы кеслерине ала, 
Анала замансыз кетелле дуниядан. 
Ёлсек-къалсакъ да борчлубуз алагъа, 
Ол борчну къайтараллыкъ да тюлбюз. 

Джангыз аланы разы этиб джашай, 
Табарыкъбыз разылыгъын Аллахны да. 
Аллахны разы этиб джашай, 
Къууандырлыкъбыз аналаны да. 

Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге 
Хакъ кёлюбюз бла къуллукъ эте, 
Къутуллукъбуз бир кесек борчубуздан 
Бизни джаратханланы алларында, 
Барыбызны да Джаратханны аллында. 

«Джандет къайдады?» деб, соргъанларында, 
«Анангы аякъ тюбюндеди джандет»,- 
Деб, джууаб къайтаргъанды,- дейле,- файгъамбар. 
Керти Сёзню магъанасын ангылайбыз кеч. 

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг да 
Аналаны къууандырырча болса – 
Зулмугъа-аманлыкъгъа-терсликге-ётюрюкге 
Джол болурму? Ёмюрде да болмаз. 

Аналаны къууандырыуну, сакълауну бир джолу да – 
Ала берген Ана тилни сакълауду. 
Аталаны-бабаланы къууандырыуну, сакълауну бир джолу да – 
Ала берген Ата джуртну сакълауду. 

Ананы, Атаны разы этмей биз, 
Ана тилни, Ата джуртну сакъламай биз – 
Аллахны да эталмазбыз разы. 

Джамагъат башланады атадан, анадан, сабийден. 
Эл башланады къара таныудан, Элибден. 
Хакъдан башланады Халкъ. 
Аны ангыласакъ, 
Алагъа болсакъ сакъ – 

Сора, къоркъуу боллукъ тюлдю бизге. 
Эки дуния да боллукъду бизники. 
Биз боллукъ тюлбюз талкъ. 
Боллукъбуз Адам, боллукъбуз Халкъ. 

Элден-Джуртдан, 
Сабийден-Элибден-Хакъдан 
Айырмасын Аллах халкъыбызны, бизни. 
Алалла джашауубуз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни. 

ХИРА ДОРБУНДАН КЪАРАЙ ТЁГЕРЕКГЕ 

1 
Джылы аяз урады къыбыладан. 
Къутулгъанма шималдан-шыбыладан. 
Анда къалсала да джашлыгъым эм саулугъум, 
Бир кишиге джокъду дауум, джаулугъум. 

Хира дорбуннга чыгъыб да къарайма тёгерекге – 
Джерге, Кёкге эмда джюрекге: 
Файгъамбарны заманында да былай болурелле Джер бла Кёк. 
Джюрек а, джюрек? 

Тюрленнген, нюрленнген болурму ол? 
Сыйрат кёпюрге ушайды адам келген джол. 
Анда – баралгъан, баралмагъан да бар. 
Адамлай къалалгъан, къалалмагъан да бар. 

Хайыр джокъду тарыгъыудан, джылаудан. 
Ётерге керекди сынауладан, Сынаудан. 
Тюл эсек да не деу, не акъылман, 
Хапарлы эсек джашаудан эм ахырдан, 
Хапарлы эек халалдан эм харамдан, 
Хапарлы эсек сууабдан эм гюнахдан, 
Таный эсек къара, окъуй эсек Китаб – 
Сора, кёб эсе да джюрекде джара эмда таб, 
Сууумазгъа керекбиз бу дуниядан, Джашауан, 
Ётерге керекбиз сынауладан, Сынаудан. 

Джаугъа кесдирмей джан бла тёнгекни, 
Тазалыкъ, субайлыкъ бере джан бла тёнгекге, 
Учуу-учунуу бере джан бла тёнгекге, 
Тыйыншлы болургъа керекбиз Джер бла Кёкге. 

2 
Джылы аяз урады къыбыладан. 
Тёнгегим да къутулду шималдан-шыбыладан. 
Джаным-рухум а къачан да эркин эди... 

Бир кёб сагъыш келе кёлге-джюрекге, 
Хира дорбундан къарайма тёгерекге: 
Не джууукъду былайы Кёкге! 
Алай а дуния къайгъыла, сагъышла 
Кетерге унамайла былайда да башдан. 

Бир тюз адамгъа къой, файгъамбаргъа да 
Тынч болмагъанды джерде джашагъан, кюрешген, 
Хакъ кертисин айтхан, сёлешген. 
Кертини, Тюзлюкню джауу къачан да – кёб. 

Адам ючюн, халкъ ючюн кюреширге 
Бизге Келечини сёзю, иши да – юлгю. 
Хорларгъа, хорланыргъа да болурбуз. Джангыз, 
Джаныбыз саудан къалмайыкъ ёлюб. 

Ийнана эсек – Аллах айтханны этейик, 
Намысыбыз, бетибиз, ётюбюз – адамлыгъыбыз айтханны этейик. 
Джашайыкъ, Аллахны бизден чыкъмазча кёлю, 
Джашайыкъ, кеси-кесибизден, бир-бирибизден да чыкъмазча кёлюбюз. 

Адамны, халкъны сакъларгъа кюрешейик, 
Адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакъларгъа кюрешейик. 
Тобукъланыб, сюркелиб джашагъандан эсе, 
Къуртха-къамыжакъгъа ушагъандан эсе, 
Аякъ юсюнде, ат юсюнде сермеше ёлейик, 
Алай ёлгенлеге сый-махтау бере билейик. 

Башхала айтханны тюл, 
Аллах айтханны эт, 
Намысынг-бетинг айханны эт – 
Ол заманда боллукъса адам эмда Поэт. 

Мени къанатым – къанаатымды, 
Хакъ айтханны этеме мен. 
Азанчы, назмучу, хаджи – ёзюмдю, атымды, 
Адам ючюн, адамлыкъ ючюн этеме къазауат. 

Эл атымы айтыр деб да тюл, 
«Адамдан къайытмаса да, Аллахдан къайытыр» деб да тюл, 
Адам болгъаным ючюн Адамча джашаргъа излейме – 
Джана, кюе боллукъ эсем да кюл. 

Хакъ кертини джууукъгъа, узакъгъа да айта, 
Адам, халкъ ючюн ёлгюнчю сермеше, 
Адамлыкъ-муслиманлыкъ-шайырлыкъ борчумдан да чыгъама - 
Хазырланама Аллахха берирге джууаб. 

Хар адам кеси ючюн берликди джууаб, 
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге. 
Хира дорбундан къарадым да Джерге, 
Быллай сагъышла келдиле кёлге. 

КЪАРТЛА АЙТЫУЧУ 

Чалкъы чалыргъа, мал тутаргъа эринме, 
Джер сюрюрге, сабаннга къараргъа эринме, 
Хуна къаларгъа, юй ишлерге эринме, 
Къара иш бедиш тюлдю – эринме. 
Уру-гуду, харам хакъ, харам рысхы – ма бедиш. 
адамны Адам этген ишди иш. 
Халал къыйынынг бла этген рысхынг – берекет. 
Халал рысхынгдан онгсузгъа да юлюш эт. 

Сёзюме тынгыла, нарт тюл эсем да – къартма: 
«Ишлерге эрин да – ашаргъа табма». 
Ишлемезге – тёрт санынга ырысла, 
Айтылырча бол – къаргъышда тюл, алгъышда. 

Ишден къоркъгъаннга ким берир къызын? 
Иш къоркъутхан адамгъа эл да болад разы. 
Джаныбызгъа, саныбызгъа да излемейик тынчлыкъ. 
Хакъ джолда барырча, Аллахдан тилейик иман, билим, саулукъ. 

Насыб олду – ишлерча кючюнг болса, 
Харам-гюнах этмезча, акъылынг, билиминг болса, 
Тюзлюк ючюн кюрешир болумунг болса, 
Ётюрюкню керти бла бла хорлар онгунг болса. 

Керти адамны сёзю, иши да керти болур, 
Ётюрюкге, зулмугъа аны дерти болур, 
Ол элине, халкъына да къалкъан болур – 
Хакъ джолда бара адам Адам болур. 

ДЖАШАУ 

1 
Азды, кёбдю, шошду, теркди – 
Саркъады суу. 

Акъды, къарады, кёкдю суу. 
Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын алады суу. 
Барады суу. 

2 
Тохтамасын, ёлмесин суу. 
Джашил дуния болмасын къуу. 
Суугъа къарайды адам. 
Суудан къарайды адам. 
Суудан чыгъыбмы келеди ол, 
Суугъа кирибми барады ол? 

Къайсыды кёлекке, 
Къайсыды сау: 
Джагъадагъымы, суудагъымы? 
Керти джурту къайсыды аны – 
Джерми, сууму, огъесе, Кёкмю? 

3 
Джагъадан ийилиб, 
Суу ала турады къыз. 
Аны челегине тюшелле 
Кюн, Ай, джулдуз. 

Суу алыб келеди къыз. 
Суу агъачы ушайды джанкъылычха. 
Джер да, Кёк да – челеклеринде, 
Суу алыб келеди къыз. 

4 
Ичер сууу тауусулмасын Адамны. 
Суу да, Джер да, Кёк да къорусунла аны. 
Суу алыб келеди къыз – 
Тохтатыб, сууундан ичдим. 

Ой къара суу, акъ суу, кёк суу – 
Дуния суу, зем-зем суу, джандет суу – 
Сенден татлы не болур Джерде, 
Артыкъсыз да ариу къызны къолундан ичсенг. 

5 
Кетиб барады суу. 
Суу алыб келеди къыз. 
Кетиб баргъан суудан 
Суу алыб келеди къыз. 
Джерде, Кёкде, джюрекде джанады джулдуз. 
Суу а барады кетиб. 

6 
Суу а барады кетиб. 
Биз да барабыз кетиб. 
Сууда да сусабдан ёлебиз. 
Джашаудан къаналмай ёлебиз. 

7 
Ол къара кюн суусабыбызны 
Къара суу да, Къобан суу да кесалмазла. 
Джашау тауусулады алай. 
Джагъадагъыла эте хахай, 
Суудагъыла барабыз кетиб. 
Суу барады кетиб. 
Биз да сууда барабыз кетиб. 

Джагъадан къарайла 
Адам, Таш, Терек. 
Барына эте тилек 
Кетиб барабыз сууда. 


8 
Тёнгегибизни талайды суу, 
Джюрегибизни тарайды суу, 
Джаныбызны сууурады суу; 
Къайгъыбызны да алады суу, 
Къайыгъыбызны да алады суу, 
Кесибизни да алады суу – 
Акъды, къарады, кёкдю суу. 
Барады суу. 

ОРАЗА ДЖАБЫЛГЪАН КЮН (05. 10. 2005) 

Бу Сёзню къайтарыб, къатлаб айтама, 
Бу Сёзге хар къуру да къайытама. 
Нюр джарыкъ Андады, Анданды. 
Ол Сёз бирди – Аллахды. 

Ораза джабылгъан заманда 
Ачылады кёб тюрлю магъана. 
Ачылалла Джер да, Кёк да, джюрек да. 
Сёлешелле Таш да, Терек да. 

Бары да Анга салалла махтау. 
Анданды тирилиу, джашау. 
Анданды, Ангады джол. 
Келечилеринден билдиргенди Сёзюн бизге Ол. 
Аны Сёзюн ангылаб, 
Аны Сёзюне тынгылаб, бойсунуб, 
Хакъ джолда баргъан насыблыды керти. 

Оразалыкъда адам кесин эслер, 
Хар бир гюнахдан, харамдан кесин тыяр, 
Къаланнган букъудан, джалындан, къурумдан 
Джюрегин тазалар, эсин джыяр, 
Сора, Керти джолдан таймаз – 
Алай бла джууукълашыр Хакъгъа. 
Хакъ кертиге къуллукъ этиу – ол борчду халкъгъа. 

Хакъ джолда бара болады халкъ Халкъ, адам да Адам. 
Аллах, бер барыбызгъа да кюч, къарыу – иман – 
Сени джолунгдан таймай барырча, 
Не сынауда да Адамлай, Халкълай къалырча. 

КИТАБЫМЫ АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАША АЙТАМА 

Бачхада къаранчха – джамчы бла башлыкъ, 
Чалман къазыкъда да ат башны кёреме. 
Джюрегим джарылыб ёлеме, 
Бошунамы кетдиле джашау бла джашлыкъ?! 

Миллет кийимлерибизни тебсеучюледе, тинтиучюледе 
Не да музейледе кёрлюксе энди. 
Ана тилибиз, миллет рухубуз да 
Баралла алай кете, седирей. 

Къраллыгъын тас этген халкъым 
Джуртун да тас эте барады, 
Халкълыгъын да тас эте барады. 
Биреуню аманын терк алыучу халкъым 
Адамлыгъын да тас эте барады. 

Бизни кесине зор бла, къазауат бла къошхан фыргъауун 
Кесини иннетин-адетин-тилин джукъдуруб-сингдириб кюрешеди бизге. 
Биз да аны эслеб, кесибизни эскерир орнуна, 
«Халкъбыз, Адамбыз» дер орнуна, 
«Динибиз, тилибиз, адетибиз да башхады» дер орнуна, 
барабыз ассимиле бола, тюрлене. 

Кеси кесибизни къауумлагъа юлешиб, 
Бир-бирибиз бла даулашыб, кюрешиб, 
Бир-бирибизни тонаб, ёлтюрюб, 
Кеси кесибизден бошай барабыз. 

«Кёбню насыбы да кёб» дейле, 
Сени санынг а кёб тюлдю халкъым: 
Къошулгъан азая барады, 
Къорагъан кёбейе барады, 
Терсейген а андан да кёб – 
Насыбынг узая барады. 

Бу барыудан барыб турсанг, халкъым, 
Къурурукъду тилинг, адетинг, таб атынг да. 
Башхалагъа къаллыкъды джуртунг да – 
Уян, халкъым, кеч болгъунчу уян. 

Джауларынга, амантишлеринге да салма кечим. 
Джангыз, кесингсе 
сакъларыкъ, 
джакъларыкъ, 
къутхарлыкъ да кесинги. 
Харамны харам эт, этме гюнах – 
Джаша айтханча-буюргъанча Аллах, 
Ол заманда болушур Аллах. 

Башха джол джокъду сакъланыргъа, 
Халкъ, Адам болургъа джокъду башха джол. 
Не Хакъ джолну сайларыкъса да – 
Джашарыкъса, халкъым, 
Не харамгъа, гюнахха булгъанныкъса да – 
Тюб боллукъса, халкъым. 

Башынга тюшген къоркъууну эсле. 
Заман аз къалгъанды – аны да эсле. 
Титире, бирик, къайыт ёзюнге – 
Ие бол джуртунга, тилинге, кесинге. 

АЙ ДЖАРЫГЪЫНДА ТАЙ КИШНЕГЕН ТАУУШ 

Кишней, чабыб къарамдан ташайгъан, 
Таймы эди, огъесе, джазмы эди? 
Огъесе, сабийлигимми эди? 

Ол къалгъанды анда – сюргюнде, узакъда – 
Къайыталмазлыкъла бла бирге. 
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш 
Кече, кюн да къулагъыма келгенлей турады. 

Бюгюн да меннге 
Европа бла Азияны арасында аууш, 
Тау бла тюзню арасында аууш, 
Тюз бла терсни арасында аууш, 
Кёк бла Джерни арасында аууш, 
Эки дунияны арасында аууш – 
Ай джарыгъында тай кишнеген таууш. 

АДАМ УЛУ, ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ 

Тубанда, къарангыда барады бир атлы. 
Терек бутакъда къалкъыб тургъан къанатлы 
Нал тауушдан илгениб, 
Къуугъун таууш эте, 
Къанат таууш эте, 
Кеси билген бир бек джерге узаяды-ташаяды. 

Джангыз кеси барады атлы. 
Огъай, кеси джангыз тюлдю атлы. 
Ёзен суу бла Ол – 
Экисилле бусагъатда баргъан. 

Терекле, ташла, къаяла – 
Бары къала артда, 
Баралла экиси. 

Баралла – тохтаусуз, ашыгъыш: 
Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш; 
Джюз джарсыу, къайгъы, сагъыш 
Сюреди аланы. 

Гылын къуш къычыра чегетде, 
Къазакъ бёрю улуй ёргеде, 
Тёбенде ит чабхан эшитилине, 
Баралла суу бла атлы. 

Узакъды тенгиз. 
Джууукъ а – неди? 

Къобаннга, джюрекге да джокъду тынчлыкъ. 
Тохтар мадар джокъду алагъа. 
Тохтау – алагъа ёлюмдю. 
Джашау: 
Къобаннга – барыу, джюрекге – уруу, Кюннге – джаныу. 

Алай а бир кюн бир 
Кюн да, джана, тауусуллукъду, джукъланныъды; 
Къобан да, тохтаб саркъыуу, бузларыкъды. 
Адам джюреги да, тыкъырдай, тохтарыкъды. 

Аны ючюнмю ашыгъа болурла 
Суу – барыргъа, Кюн – джанаргъа, джюрек – урургъа?! 
Аны ючюнмю ашыгъа болурла джашаргъа 
Джаяу да, атлы да; 
Джан-джаныуар да, терек да, къанатлы да? 

Барады суу. Барады атлы. 
Терекден къычырады къанатлы. 
Кёкледен энеди джарыкъ: 
Адам улу, джашаргъа ашыкъ. 

Къалгъан ишге къар джауад – билесе, 
Джолну – джюрюген хорлайды – билесе, 
Ишни – ишлеген къоркъутады – билесе, 
Кёл къоркъакъ да къол батыр – билесе. 

Къара таныгъанны джолу – джумшакъ, акъ. 
Къоркъуу джокъду: джашау, ёлюм да – хакъ. 
Тирилиу да – ала кибик – хакъ. 

Бир джулдуз джукъланса, башхасы джана, 
Кёк джулдузсуз къалмайды, шукур Аллахха. 
Къарангы кючлеб къоялмайды дунияны – 
Ол да тюшюндюрген, кёллендирген зат тюлмюдю адамны? 

Джерде да джукъланмаз джашау. 
Джерде джукъланса да, бир башха джерде джанар. 
Джангыдан джаратылыр адам, 
Не да – ёлген тирилир ызына, 
Ёлюмсюз шойду да джан? 

Тынч тюлдю джашагъан, ёлген да. 
Тирилиуге ийнаныу – барындан да къыйын. 
Ёзге, къадарны биз билмеген кёбдю ташасы-тахсасы – 
Болмаз дерге джарамайды бир затха да. 

Алай а, биз – дуния джашаугъа келгенле, 
Сюйюб, разы болуб, къалай айырылайыкъ андан? 
Джашарбыз, джашау ючюн сермеше, 
Ёлсек да ёлюрбюз ат юсюнде, аякъ юсюнде – 
Хакъ джолну, акъ джолну, ёлюмсюз джолну бара. 

Барады суу. Барады атлы. 
Терекден къычырады къанатлы. 
Кёкледен энеди джарыкъ: 

Адам улу, джашаргъа ашыкъ, 
Адам болургъа ашыкъ, 
Джашаргъа кюреш, ёлмезге кюреш – 
Къара кючлени, ёлюмню да хорларгъа кюреш – 
Хакъ джолда барыргъа кюреш. 

КИММЕ МЕН? КЪАЙРЫДЫ ДЖОЛУМ? 

Бир кюннге бир джылны джашагъанма, 
Бир джылым бир ёмюрге – тенг. 
Дуния бла бир къууаннганма, къыйналгъанма – 
Къайсы джерде, къайсы ёмюрде джашамагъанма Мен? 

Табыннганма Ташха, Терекге, 
Табыннганма Джерге эмда Кёкге, 
Табыннганма Гъарбха эмда Шаркъгъа, 
Табыннганма Адамгъа эмда Халкъгъа, 
Эм ахырында джууукълашханма Хакъгъа. 

Мен – Тейриге табыннган бир адам – 
Муссачы, Иссачы, Мухаммадчы да болдум. 
Хазар, Булгар, Алан, Къарачай къралланы да къурдум. 
Бюгюн а кимме Мен? 

Тюрк бёрю улуйду мени къанымда, 
Ай бла джулдуз къарайла башымдан. 
Хакъ джолдама деб этсем да умут, 
Къарамны джабыучанды чарс, тубан, булут. 

Кимме мен? Къайрыды джолум? 
Кимлеге, кимге къуллукъ этеди джырым? 
Артдамыды, алдамыды насыб? 
Джазыууму кюрешеме джазыб.

ОГЪЕСЕ, БАРМЫДЫ МАДАР? 

Кюн джаннган кибик Кёкде, 
Джан джанады тёнгекде. 

Тёнгекде джанады джан – 
Анга чыдар къайда сан? 

Джан бошайды джюрекден – 
Джан чыгъады тёнгекден. 

Сан да къыйнайды джанны, 
Джан да къыйнайды санны. 

Ол къадармыды, къадар? 
Огъесе, бармыды мадар 
Сакъларгъа джанны, санны – 
Айырмазгъа аланы? 

АТЛАУУЧЛА 

Назму тизгинле атлауучлалла – 
Эки дуния арасында атлауучла. 
Ала бла энелле мёлекле Джерге, 
Ала бла чыгъалла адамла да Кёкге. 
Ахыр атлаууч а – поэт кесиди. 

Кёкден эниб келгеннге 
Ахыр атлаууч – Джерде, 
Кёкге чыгъыб баргъаннга 
Ахыр атлаууч – Кёкде. 

Джашайды поэт Джерде эмда Кёкде. 
Турады байлаб Джер бла Кёкню. 
Назму басхыч – Джерден Кёкге, джюрекден джюрекге. 
Кюн, Ай джарыкълы назму тизгинле – атлауучлалла. 

Поэт кеси да ала бла чыгъады Кёкге. 
Ахыр тизгиннге, ахыр атлауучха бурулады болджал джетсе. 

Назму басхычын ёрге сюегенлей, 
Кеси да аны ахыр атлауучуна бурулуб, 
Кетеди-къалады Поэт. 
Джангкъылыч бетли назму тизгинлери – атлауучла. 
Ала бла чыгъады башха дуниягъа адам. 

КЕСИН ХОРЛАГЪАН 

«Уялгъандан джерге кирирча болама, 
Кеси кесиме налат берирча болама... 

... Халкъыма аман айтылгъан сагъатда, 
Кёзюмю сокъур этиб, къулагъымы сангырау этиб, 
Эшитмегенча, билмегенча этиб турама. 
Кесими бизни халкъдан болмагъанча этиб турама. 
Адаммамы мен?! 

Бир-бир адам башха халкъланы, 
Башха адамланы хакълары ючюн, 
Башхала ючюн огъуна береди джан. 
Мен а – ёз халкъым ючюн, джуртум ючюн, 
Ата-ана ючюн, эгеч-къарнаш ючюн, кесим ючюн, 
Эркинлигибиз-тюзлюгюбюз ючюн, сыйыбыз-намысыбыз ючюн 
Турмайма ёрге. 
Адаммамы мен?! 

Душманла бла амантишле 
Халкъыбызны, джуртубузну 
Тонаб, къырыб, сатыб кюрешелле, 
Мен а, харам чабакъча, турама тынгылаб. 
Адаммамы мен?! 

Мени адамгъа, эркишиге санамай къарагъан 
Ол тиширыу, сабий кёзлени кёргенден эсе, 
Кеси кесимден кёлюм чыгъыб ёлгенден эсе, 
Хакъ ючюн къазауат этиб, 
Шейит болгъан иги тюлмюдю?! 

Гюнахларымы къаным бла джууа, 
Хакъ ючюн сермешсем, ёлсем – 
Къартла меннге этерле дууа, 
Къабырым да къычырмаз артда». 

Кече узуну былай сагъыш этиб турду. 
Танг аласында уа сюнгю урушха кирди да, 
Ал сафда эркишича сермеше, 
Джуртуна, халкъына атылгъан бир окъну да кёкюреги бла тыйыб, 
Тулпарча ёлдю. 

УЛ бла ОТ 

Эски къарачай тилде 
Бёрюге «ул» дегендиле, 
Джашха да «ул» дегендиле. 
Кырдыкга дегендиле «от». 
Отлау дейдиле бюгюн да. 
Мал отлайды дейдиле бюгюн да. 
Бюгюн да Тюркде «от» дейдиле кырдыкга. 

Тилибизни байлыгъына 
Сейирсиннгенден сейирсине барама. 

КЁКГЕ, ДЖЕРГЕ, СЁЗГЕ эмда СЕННГЕ 

Файгъамбарны къызыны аты – атынг. 
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым. 
Сюймеклик азанын а къычыралмай къалдым. 
Сен эшитирча, джангыз сен эшитирча, 
Шыбырдаялмадым къулагъынга. 
Аны ючюн къычырады бюгюн джюрегим. 
Ёлсем, къабырым да къычырыр деб къоркъама. 

Файгъамбар да, къызы да, азанчысы да 
Керти дунияларына кетгенле. 
Биз а къайдабыз? Къайсы дуниядабыз, 
Къайсы ёмюрдебиз кесибиз да? 

Малаикникимиди, джюрекникимиди бу къанат таууш? 
Тыялмай аман аууш, 
Энеди кёкледен азан таууш. 
Эшитемисе аны? 

Аллаху акбар. 
Кёк-Джер бар. Сюймеклик-кечмеклик бар. 
Джокъмуду мадар джашаргъа джангыдан, 
Хар нени да башларгъа джангыдан – 
Ол заманда джангылмазек биз. 
Джангыдан джашаргъа джокъмуду мадар?! 
Тынгылайды къадар. Тынгылайды къадар. 
Сагъыш эте болур, таукел болалмай, 
Джангыдан джашасакъ да, джангылмазыбызгъа ийнаналмай. 
Тынгылайды къадар. Джюрек а – огъай. 
Джюрек сюймеклик азанны къычырады, 
Заманны, Сени да артха чакъырады, 
Кесине чакъырады. 
Намазны огъуна болады тёлерге, 
Намазны огъуна. 
Тёлеу азан къычырады джюрек. 

Зауаллы джюрек! 
Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да – кеси. 
Тёлеу азан къычыргъан да – кеси, 
Тёлеу намаз къылгъан да – кеси. 
Сюймекликни тёлерге уа боламыды? 
Тёлеу сюймеклик боламыды? 

Минг сезим, сууаб, гюнах – бары къатышханды, 
Кёк, Джер, заман – бары къатышханды, 
Тюнене, бюгюн, тамбла – бары къатышханды. 

Эки къанатым – назму бла аят. 
Алай а – тюзелмейди хаят. 

Гемудамыды мен миннген ат? 
Боракъмыды сен миннген ат? 
Хакъ джолмуду биз баргъан джол? 

Файгъамбарны къызыны аты – атынг. 
Файгъамбарны азанчысыны аты – атым. 
Алай а, мен шайыр болгъаным себебли, 
Назмуну, джырны харам эталмай къалдым. 

Аят, Назму эмда Сен – 
Сюймеклик туудургъан юч джарыкъ, 
Сюймекликни туудургъан юч джарыкъ. 
Сизге тюбемесем мен, 
Къарангыгъа болур эдим аш, 
Къарангы джутар эди мени. 

Энди аллай къоркъуу джокъду меннге. 
Аны ючюн борчлума мен – 
Кёкге, Джерге, Сёзге эмда Сеннге. 

ТИЛ КЪАНАТЛЫ 

Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы! 
Сени джырынг эди, джырлагъанынг эди 
Ата джуртну, Халкъ терекни да джашил этген. 
Ата джуртну, Халкъ терекни Сен эдинг джазы, джаны. 
Энди не болуб къалгъанды Сеннге? 

Джаным-кёзюм, Тил къанатлы, 
Нек тебрединг Халкъ терекден айырыла? 
Не бла тийдик ариу, сабыр джанынга? 
Не этиб илгендирдик, 
Не бла къалдырдыкъ Сени кёлюнгю? 

Ай кетме, Джуртну ёксюз этме! 
Сени джашил джырларынгсыз 
Халкъ терек къурур, къаралыр, ёре турукъ болур. 

Минг-минг джылны узагъына 
Не къыйынлыкъда да къоймагъанса Халкъ терекни Сен. 
Халкъ терекни Джуртундан тамырлары бла къобарыб, 
Къум тюзлеге атханларында да, 
Сен кёл бериб, сакълаб тургъанса Аны. 

Энди уа, бюгюнлюкде, Джуртда 
Халкъ терекден айырыла башлагъанса, 
Джан тёнгегинден айырыла башлагъанча. 

Сабыр бол, мубарек шыйых Тил къанатлы – 
Халкъ терекни, Ата джуртну да джаныса Сен. 
Бизни тюненебиз, бюгюнюбюз, тамблабыз да Сенсе, Сен. 
Ангыбыз, эсибиз, тарихибиз да Сенсе, Сен. 
Атыбыз, къанатыбыз, дуниябыз-ахратыбыз да Сенсе, Сен. 
Тинибиз, Тилибиз, Сёзюбюз да Сенсе, Сен. 

Биз – Сенбиз. 
Сенсиз – биз ёлюкбюз; ёллюкбюз, боллукъбуз джокъ. 
Сени бла уа – къарныбыз ач болса да, кёлюбюз – токъ. 

Джандет джуртда Тейри терекде Сёз къанатлы! 
Ата джуртда Халкъ терекде Тил къанатлы! 
Сени ючюн ёмюрлени узагъына 
Бир кёб джигит уруш эте джан бергенди. 
Бизни – сауланы – санамай эсенг да джукъгъа, 
Ол шейитлени къачларын эт. 

Ай къурман болайым Сеннге, Тил къанатлы, Сёз къанатлы! 
Бизни душманла, амантишле табасы этиб, 
Халкъ терекден айырылыб, учуб кетмезсе. 
Сен аллай ассылыкъ этмезсе. 
Ата джуртну, Халкъ Терекни да Сенсе джаны – 
Тил къанатлы, Сёз къанатлы, унутма аны. 

Биз да бир эс джыярбыз, сени ючюн этербиз къазауат. 
Нарт ата-бабала Сени бизге этгенле осуят, аманат. 
Тин къанатлы, Тил къанатлы, Сеннге тилегим туру-таша: 
Ай марджа, бизни да ёлтюрме, кесинг да ёлме – айны, джаша. 

АЛАМ, ЗАМАН, АДАМ 

Башлыгъы – танг, 
Джамчысы – кече, 
Барады заман. 
Джер – кийиз, 
Кёк – кюйюз, 
Джашайды адам. 

Къоркъама 
Башлыкъ, джамчы да, кийиз, кюйюз да 
Эски болалла, джыртылалла деб. 
Алам да, Заман да, Адам да 
Ахырзаманнга джууукълашалла деб. 
Тюб болалла, думп болалла деб. 

Джокъду мадар, алай эсе къадар. 
Алай тюл эсе уа? 
Башлыкъгъа, джамчыгъа да, кийизге, кюйюзге да 
Оноу этер кюннге джетмезми адам? 

Огъесе, 
Кесини башлыгъын, джамчысын, 
Кийизин, кюйюзюн сакълаялмагъан – 
Заманнга, Аламгъа къалай оноу этер, 
Къалай сакълаялыр джер кийизин, кёк кюйюзюн? 

Кенгере, джыйыла солуйду Алам. 
Ауалгъа, Ахыргъа эсе да, ашыгъады заман. 
Кёкге, джерге, джарыкъгъа, къарангыгъа да къарай, 
Бир соруу белгича бюгюле, бир элибча тюзеле, 
Чынгылны эрни бла кетиб барады адам. 

ХАРС СЮЙГЕНЛЕГЕ, СЮЙМЕКЛИКГЕ ХАРС! 

Тебсейдиле ариу къызла, тулпар джашла, 
Ууалалла аякъ тюбде сослан ташла, 
Агъаралла ёзеннге къараб тау башла: 
Харс – сюйгенлеге, 
Сюймекликге харс! 

Джулдузла кёз къыса къарайла Кёкден. 
Атламазча болуб тургъанла да чёбден, 
Джангыдан джаш болуб, тирилгенча болалла, 
Тойгъа кириб тебсерча болалла: 
Харс – сюйгенлеге, 
Сюймекликге – харс! 

Чамландырмазгъа кюреше Аллахны, 
Разылыгъын табыб Аллахны, 
Мёлекле да эниб джети къат Кёкден, 
Джер къызлагъа сукъланыб къарайла. 
Сюймекликни ала да ангылайла: 
Харс – сюйгенлеге, 
Сюймекликге – харс! 

Къабырлада сын ташла огъуна 
Тойгъа разы болуб тынгылайла, къарайла – 
Ёлгенле да къууаналла саулада болса къууанч; 
Салах тартылса – ала да джылайла, 
Орайдагъа уа къошулалла сюйюб: 
Харс – сюйгенлеге, 
Сюймекликге – харс! 

Адам улуну къууанчына, тоюна 
Кёкле да, Джер да, аладагъыла да – 
Бары да сюйюнелле, къууаналла, 
Тилек этелле, алгъыш этелле: 
Харс – сюйгенлеге, 
Сюймекликге – харс! 

НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ? 

Не насыблы адамма Мен: 
Джуртсуз тюлме – Ата джуртум барды, 
Тилсиз тюлме – Ана тилим барды, 
Динсиз тюлме – ислам диним барды, 
Халкъсыз тюлме – туугъан халкъым барды. 

Сыйлы ислам динибиз ючюн, 
Тюрк къарачай тилибиз ючюн, 
Минги Таулу Кавказ джуртубуз ючюн, 
Джан аямай сермешгенле ата-бабала. 

Ала 
Динни да, тилни да, джуртну да 
Тас этмей, ауушдурмай, сакълаб, джакълаб, 
Бизге джетдиргенле, бергенле, 
Аланы бизге аманат да этгенле. 

Ма аллай берекетге, хазыргъа келген 
Къаллай насыблы адамма Мен. 
Алай а бир соруу кемиреди джюрекни: 
Ата джуртума иемеми Мен? 
Ана тилими билемеми Мен? 
Ислам диними тутамамы Мен? 

Адамны-Халкъны иманы-руху къарыусуз болса, 
Джуртун, тилин да тас этеди ол, 
Бетин, сыйын, намысын да тас этеди ол, 
Адамлыгъын, халкълыгъын да тас этеди ол. 

Тёгерекге къараб, титирейме: 
Аланла, бизге не болгъанды,- дейме. 
Аракъыны этгенбиз халал, 
Адамлыкъны этгенбиз харам. 

Бир-бирибизни тонайбыз, къырабыз, 
Джуртубузну да тонайбыз, сатабыз. 
Адамлыгъыбыз къайдады бизни, 
Муслиманлыгъыбыз къайдады бизни? 

Бизге ат-бет атагъанлагъа, аман айтханлагъа, къара джакъгъанлагъа – 
Алагъа уа тёзюб турабыз. 
Къайда сатлыкъны, къахмени, амантишни 
Ёрге тутабыз, оноуда тутабыз. 

Терсликге дженгебиз Тюзлюкден эсе, 
Бата барабыз харамгъа, гюнахха. 
Дагъыда, терсибизни эслемей, кесибизни терслемей, 
Дау салыргъа кюрешебиз башхалагъа, Аллахха. 

Тюшюнюб, тюзелиб, 
Биз Халкъ болур ючюн, болур ючюн Адам 
Аллах бизге бергенди заман. Дегенди: 
«Хакъ бла болгъан боллукъду Адам, боллукъду Халкъ. 
Хакъ джолда бармагъан – азаб чегерикди, боллукъду талкъ. 

Башхалагъа къаллыкъды джурту аны. 
Башхалагъа къаллыкъды мюлкю аны. 
Ол бир джерде да джакъланныкъ тюлдю, 
Аны аты огъуна сакъланныкъ тюлдю». 

Къарачайлыла, не болгъанды бизге? 
Хакъдан тайыша, узая, терсине кетгенбиз. 
Кёрген къыйынлыкъларыбыз да тюшюндюрмей бизни, 
Тас болууну джолуна тюшгенбиз. 

Эс джыйдырлыкъ кимди, неди бизге? 

Джетишмей эселе ангы, эс, иман, 
Тыймай эселе Китаб, билим, шериат, 
Айырмай эсек арасын иги бла аманны, 
Халал-харам, сууаб-гюнах айырмай эсек, 
Адам болургъа кюрешмей эсек, 
Халкъ болургъа излемей эсек – 
Сора кеси кесибизге къазабыз къабыр, 
Заман бизни ары уа салыр. 

СЁЗ БЛА АДАМ 

1 
Айтама тенгизге: Джерде 
Бармыды тенг бизге? 

Джюрегим бла сен ушашсыз къалай: 
Экигизге да тынгы-тынчлыкъ джокъ – 
Къууана, къыйнала, чамлана, 
Толкъунлана, чайкъала, къатлана, 
Джашайсыз алай. 
Экигизге да къатылалла 
Кёк, Джер, Кюн, Ай. 
Адамла да. 

Сенде джашайды къаллай бир джан. 
Мени кёлюмде уа андан да кёб. 
Сени къатынгда кёрюнсем да бир бурху, бир чёб – 
Мен сеннге сыйыннгандан да тынч 
Сыйынаса сен джюрегиме мени. 
Сени къой, джулдузлары бла джети къат Кёк – 
Ол да джашайды джюрегимде мени. 

Бу таулу, тенгизли джашил Джер, 
Бу джулдузлу мийик чексиз Кёк – 
Бары да дуниягъа мени джюрегимден тёгюлгенча, 
Бу дунияны мен джаратханча, 
Бу дуния мени джанымдан-джюрегимден джаратылгъанча 
Бир-бирде кёзюме кёрюнеди алай. 

Не да, мени джаратхан, 
Меннге соруб, мен излегенча, 
Дунияны алай къурагъан болурму? 

Акъ таулагъа къарайма кесиме къарагъанча, 
Кесими кёргенча болама тенгизге къарасам да, 
Чексиз Кёкде да рухуму сеземе – 
Бары да менде, бары да менден, 
Барында да мен. 
Табигъатны джашауунда, ёлюуюнде, тирилиуюнде да 
Кесими кёреме. Кимме мен – 
Къайдан къайрыды джолум? 

Джер кесине, Кёк да кесине тарталла мени. 
Аладан джууукъ не барды меннге? 
Ала менделле, менденле, 
Мен да аладама, аладанма. 
Къайдан къайрыды джолум? 

2 
Бютеу дуния джюрегиме сыйынады, орналады. 
Сыйынмагъан – назму джабалакъ болуб тёгюледи ызына, 
Сёзге бурулуб учады джюрекден. 
Аны къонакъ не да юйлю эталлыкъ табылырмы джангыз? 

Къарайма, тынгылайма Сёзге. 
Сёз – менде, менден. 
Мен да – Сёзде, Сёзден. 

Сёзден башланады адам. 
Сёзде къалады адам. 
Сёзге салама махтау. 
Кёк, Джер, тенгиз, тау – 
Бары да Сёзге салалла махтау. 

Мени да джаным кёче Сёзге, 
Сёзню аманат этеди сизге. 
Сёзге аманат этеди сизни да. 

Сёзден башланнганды дуния, 
Сёзден башланнганды адам. 
Сёз тюрлендиреди дунияны, адамны да. 
Айтыр сёзюн айталгъан, 
Ахыр сёзюн да айталгъан – 
Насыблыды ол. 

Сёзню сыфатыды адам. 
Адамны рухуду Сёз. 
Сёз бла адам – джан бла тёнгек. 
Анга шагъат – ангы, эс, джюрек. 
Эм да бу назму. 

АДАМ ДЖЮРЕГИНЕ КЪАРАЙ 

Къарангыгъа къул-къарауаш болмаз ючюн, 
Къарангыгъа бий-бийче болмаз ючюн, 
Къарангыгъа къошулуб, къарангы болуб къалмаз ючюн, 
Къарангыгъа джутдурмаз ючюн кеслерин, 
Къарангыдан башларын сакълар ючюн, 
Джулдузла, джарыкъ тёге, джаналла тохтаусуз. 

«Бир ёгюзню бойну бла сау эл суу ичер» дегенлей, 
Бизле да аллай джулдузну-Кюнню ышыгъында 
Джашау этерге кюрешебиз. 

«Джулдузла джукълансалады ахырзаманны келлиги»,- 
Деб кёлюме келеди. Ёзге сабырлыкъ берген: 
Бир джулдуз джукъланыргъа башхасы джанар. 
Кёк джулдузсуз къалмаз, джюрек да – умутсуз. 

Алай а къарангы кёкле да бардыла. 
Къарангылыкълары къоргъашындан да ауур. 
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан 
Къара джулдузла джашайдыла анда. 

Сиз – джулдузла къуру джарыкъ, джылыу тёгелле дебми турасыз? 
Огъай, адамлачалла ала да. 
Къарангыгъа кеслерин хорлатыб, 
Къаралгъан, къара джулдузла бардыла. 

Къарангыдан да алалла къоркъуулу. 
Джаннган, джарыкъ, нюр джулдузланы 
Эм уллу джаулары – алалла. Джелмауузлалла ала. 
Ит болгъан, итлеге бурулгъан бёрюлелле ала. 

Хакъ джашаудан, акъ джашаудан эсе, 
Къара джашауну, къарангыны сайлагъанла ала, 
Эркин, ёзден джашаудан эсе, 
къул джашауну сайлагъанла ала. 
Эркин дунияны, джарыкъ дунияны душманларылла ала. 

Аламгъа джулдуз болуб туууб, 
Артда кюерге, джанаргъа къоркъуб, 
Санлары къыйылыб, кеслерин къарангыгъа хорлатыб, 
Къаралыб, къара джулдузла болуб къалгъан 
Насыбсызла джетишелле дунияда. 

Ала кеслерин къурутхан бла къалмай, 
Бютеу дуниягъа да джетдиргенле заран – 
Къарангыгъа кючлетгенле тёгерекни. 
Мийик къадарларына тыйыншлы болалмай, 
Ассы болгъанла... 

Къарайма джети къат Кёкге. 
Хар къаты бирер тюрлю: 
Нюр джаннган джарыкъ къаты бар. 
Окъ тешмез къарангы къаты бар. 
Джарыкъ, джылыу, джашау берген джулдузлары бар. 
Джарыкъны джутуб, къарангыны джайгъан къара джулдузлары бар. 

Къарайма джети къат Кёкге – 
Адам джюрегине къарайма мен. 

КЯМАР 

1 
Сени белинги буугъунчу, 
Не эди ол? Джукъ да. Бош алай – 
Бир темир, къанджал, тогъай. 
Сени белинги буугъандан сора, 
Болгъанды ол алтын. Табханды атын. 
Табханды насыбын. 
Алтын кямаргъа бурулгъанды ол. 
Насыблы, сени белинги буугъанды ол. 

2 
Сеннге атаб ишлегенем ол кямарны. 
Сеннге саугъагъа бергенем аны. 
Алай а болмады джазыу – 
Юй ишлеген балта эшикде къалды. 

КЁЛДЕГИ 

Сен къайтаргъан джылланы тансыкълай, 
Сен ийген джырлагъа тынглай, 
Джюрегинге тынглагъанча болама, 
Сёз бла айтылмазлыкъны англагъанча болама. 
Джыгъылгъанча, учханча да болама 
Джыллагъа-джоллагъа-джазыулагъа къарай, 
Джылыма, джолума, джазыуума къарай. 

Джангы Айны толгъанын, тутулгъанын да 
Кёргенча болама. 
Ёлгенча, тирилгенча да болама 
Сен джазгъан джазыулагъа-дуалагъа къарай. 

Кёзюме кёрюнеди: 
Мен тургъанча джуртумда-элимде. 
Бир къызчыкъ да, кямары бла белинде, 
Мени таба келгенча атлаб. 

Кюн да Кёкден сейирсиниб къарай 
Джерде болгъан ол сейирликге... 
Мен ол кюнню унутурма къалай – 
Ачыкъ эди джол...сюймекликге. 
(Сюймекликге джол къуру да ачыкъды!) 

Тюбегенча джаз бла джай, 
Биз ол кюн тюбегенек алай, 
Ёзге джетмеди таукеллик. 
Кёлю къалгъан сюймеклик – 
Турна тауушха бурулду Кёкде. 
Джюрекде уа, джюрекде 
Не болгъанын айтмай къояйым. 

Сен ийген джырлагъа да тынглай, 
Джазгъанларынгы окъуйма къайтарыб: 
Ала меннге, башхасы джокъ, намаз керекча. 
Сен кесинг а меннге – Джуртда Джангыз Терекча. 
Джюрегим а мени – джарылгъан таш, джаралы таш, 
Алай а – Къадау Таш. 

Сен ийген джырлагъа тынглай, 
Сен джазгъан сёзлени окъуй, 
Терезеден къарайма: 
Кесин джагъагъа уруб, 
Къайры эсе да барыргъа излегенча, 
Таулагъа ёрлерге излегенча, 
Кёкге къошулургъа излегенча, 
Чайкъалады тенгиз. 
Кёкден а – 
Къачхы шылпы бла бирге 
Турна таууш энеди Джерге. 

Тенгизни ол бир джанында уа – 
Кёк бла Джер къошулгъан мийик чекде, 
Чыммакъ акъ тауну башында, 
Джашил джазны дуниягъа кёрюнюуюча, 
Меннге къол булгъай, бир къызчыкъ сюеледи. 
Мёлекге ушаш бир къызчыкъ сюеледи 
Кямары бла белинде. 

Арабызда уа чайкъалады тенгиз... 

Узакъдама джуртумдан-элимден. 
Джууукълугъум, узакълыгъым да – чексиз. 
Сюймеклигим, кюймеклигим да – кемсиз. 
Мен кесими къойгъанма Сенсиз. 

Алай а, 
Кюннге, джылгъа да къарамай, 
Джаз ала джашайды, джашнайды кёлюмде. 
Ол къызчыкъ джашайды кёлюмде 
Алтын кямары бла белинде. 

УМУТ ЭТЕМЕ 

Адамладан чыкъса да кёлюнг, кёлюнг Джуртунгдан чыкъмаз: 
Мийик акъ таулагъа къара, 
Таза тау суулагъа къара, 
Ташлагъа, къаялагъа, чегетлеге къара – 
Кёлюнгю джазарла ала. 

Бизни кесибизни джокъдан джукъ этиб, 
Кёк бла Джерни чегин да бизге Джурт этиб, 
Кесине джууукъ этиб, 
Джаратхан, орналтхан, джашатхан Къудретге, 
Джангыз да Анга салайыкъ махтау. 

Джашауну, джуртну, тилни, динни да – 
Барын бергенди Ол. 
«Ангынг-эсинг бар, Китабынг бар – 
Энди кесинг бар»,- дегенди Ол. 

Ол берген затланы сакъларгъа, джакъларгъа унамай, 
Ол кёргюзтген джолда барыргъа унамай, 
Джардан, къаядан кете эсек, 
Кеси кесибизге бола эсек джау, 
Сора, кишиге салмайыкъ дау. 

...Хазыргъа келген насыблыма Мен. 
Барды нем да, сукъланырча ким да – 
Джашау да, Джурт да, Тил да, Дин да – 
Бары алайына берилгенди Меннге. 

Аланы сакълау, джакълау эмда айнытыу – 
Джангыз ол борч салыннганды меннге. 
Кесимден, башхаладан да чыкъса да кёлюм, 
Адам болур ючюн керекбиз кюреширге. 

Джаратхан Аллахха болайыкъ тыйыншлы, 
Бу акъ мийик Минги Таугъа болайыкъ тыйыншлы, 
Ислам динибизге, тюрк тилибизге, Кавказ джуртубузгъа 
болайыкъ тыйыншлы. 
Ала ючюн джанларын берген 
Шейитлерибизге, шыйыхларыбызгъа, джигитлерибизге 
болайыкъ тыйыншлы. 

Кимден, неден чыкъса да, къалса да кёлюнг, 
Кёлюнг чыкъмаз, къалмаз Ата джуртдан, Ана тилден. 
Акъ таулагъа, джашил чегетлеге къарайма, 
Тау суулагъа, нарт джырлагъа тынглайма, 
Сюймеклик джырлагъа, ийнарлагъа тынглайма – 
Ёлюмсюз макъамладан толады кёлюм, 
Кёкге тенг болады кёлюм. 

Ата джуртум ючюн, Ана тилим ючюн 
Келеди мени да джашарым, ёлюрюм. 
Ата джуртумда джашай, Ана тилимде джырлай, 
Умут этеме ётер деб ёмюрюм. 

ДЖАГЪАДА 

Шимал тенгизни джагъасында 
Билал телини назмусуна 
Тынгыларгъа адам джокъду. 

Джангыз, 
Назму тизгинлеге ушаш акъджал толкъунла 
Башларын аталла джагъагъа – 
Ала ангылайла мени. 

Тениз къушла да имбашларыма къонуб, 
Мени кёзюм бла къарайла дуниягъа. 
Ала юреннгенле меннге, 
Мен да – алагъа. 

Дуния къуралгъанлы 
Адам, тенгиз эмда тенгиз къушла 
Бир-бирибизге къараб, 
Ушакъ этебиз. 
Нени юсюнден? 

Хар ким кесини юсюнден. 
Хар кимни кесини джарсыуу, къайгъысы. 
Бир-бирибизге тынгылайбыз, 
Бир-бирибизни ангылайбыз. 

Чайкъалады тенгиз. Къычыралла къушла. 
Сюеледи джагъада адам. 

УЗАКЪДАН САЛАМ 

Джер тёгерекди. Къайры атлансам да, 
Джол сеннге келтиреди мени. 
Алай а, ахыр джолдан къайытыр онг джокъ – 
Мени ючюн да джаша. Сюеме сени. 

Кимден, неден айырылсанг да, 
Айырылмазса кесингден, эсингден. 
Мен Джерде, Кёкде болсам да, 
Сау-эсенме – унутмасанг сен. 

Хар нени да болады ауалы, ахыры: 
Джашау, ёлюм да – хакъ. 
Билеме, ёмюрлюк тюлдюле 
Не эл, не адам, не халкъ. 

Алай а ала джашар ючюн 
Мен къолдан келгенни этдим. 
Бу хаух дуниягъа кёзюм къарагъанлай, 
Керти дунияма кетдим. 

Кетмез эдим, кетмез мадар болса, 
Ёзге файгъамбарла да къалалмагъанла мында. 
Не сакълагъанын да ким билед анда, 
Алай а, кетмей не этгин – къадар алай болса. 

Не да болсун – ёлгюнчю джашаргъа кюрешдим, 
Татлы, ачы болса да – кертисин айтыргъа кюрешдим, 
Иннет этиб, Хакъ ючюн сермешдим – 
Файгъамбарлагъа ушаргъа кюрешдим. 

Тейри адамы болгъанымы биле, 
Джерде джашасам да, къуллукъ этдим Кёкге. 
Джыгъылгъанланы, аджашханланы, сюркелгенлени да 
Сюерге, ёрге тургъузургъа, Кёкге тартаргъа кюрешдим. 

Алай джашаргъа юретдиле мени кетгенле. 
Аланы аманатларын билдиреме мен да сизге. 
Джюрекле тургъанда джулдузлача джана, 
Джутуб къоялмаз къарангы бизни. 

АЙРЫМКАНЛА 

Джуртда Джангыз Терекча, 
Джангыз айрымкан тенгизде... 
Тенгиз аны таларгъа, джутаргъа кюрешеди. 
Тынгысыз джанла – тенгиз къушла 
Толкъунлагъа мыллык ата да, ёрге кёлтюрюле, 
Къуугъун-хахай, сыйыт-къычырыкъ этелле. 

Тутмакъгъа, Тёреге да ушайды айрымкан. 
Къайырылгъан, айырылгъан, тенгизден баш болгъан 
Тынчмыды? 
Айрымкан джангыз кеси – 
Кече-кюн джокъ – 
Сермешеди тенгиз бла, 
Баш эркинлигин сакълаб кюрешеди. 

Тенгизден тюбелек айырылыб кетерге 
Джетмейди кючю, джокъду мадары. 
Алай ачыды аны къадары – 
Ёмюрю айрымкан болуб турургъа тенгизде. 

Тенгизни тюбюне джатханла, 
Суудан башларын къаратыргъа къоркъгъанла, 
Аны табаларгъа кюрешелле: 
«Алай боллукъ эди ол – излегенин табханды. 
Къалгъанлача – суу тюбюнде шум болуб турса, 
Тенгиз аны таламаз эди, 
Аллай бир къыйналмаз эди, 
Джангызлыкъ да сынамаз эди...». 

Эркин, ёхтем джанлагъа зарланыб, 
Къулла ёзденлеге, итле къазакъ бёрюге юрюученле былай. 
Айрымкан а, тенгизни къуршоуунда турса да, 
Джесир тюлдю, къул тюлдю, тутмакъ тюлдю, 
Ол Тёреча, Тейрича къарайды тенгизге. 

Огъай, айрымканла аз тюлдюле Аламда. 
Адам да айрымканды Джерде. 
Джер кеси да айрымканды Кёкде. 
Кюн да айрымканды Аламда. 

Тенгизде Айрымкан. 
Джерде Адам. 
Кёкде Джер. 
Аламда Кюн. 

Джокъду бизге тынгы-тынчлыкъ. 
Тенгиз джутхунчу Айрымканны, 
Джер джутхунчу Адамны, 
Кёк джутхунчу Джерни, 
Алам джутхунчу Кюнню – 
Келгинчи ахырзаман – 

Эркинлик, Тюзлюк, Джарыкъ дегенлей, 
Джашарыкъбыз биз 
Тенгизде, Джерде, Кёкде, Аламда; 

Ёлсек да - 
Аякъ юсюнде, ат юсюнде, 
Сермеше, кюреше, 
Эрлеча ёллюкбюз биз. 
Айрымканлабыз биз. 

Суу, Джер, Кёк, Алам болгъан къадарда, 
Айрымканла да болгъанлай турлукъла – 
Джарыкъны, Эркинликни, Тюзлюкню белгисича; 
Эркишиликни, джигитликни, сабырлыкъны юлгюсюча. 

Айрымкан – рухуду табигъатны. 
Айрымкан – башыды джашауну. 
Айрымкан болалгъанлагъа махтау! 
Айрымкан болургъа кюрешгенлеге махтау! 

КЪАРАЧАЙЛЫЛА, НЕ БОЛГЪАНДЫ БИЗГЕ? 

Ит тил чапракъ да – Ана тил, 
Тау чокъуракъ да – Ана тил, 
Кёл джарытхан чыракъ да – Ана тил, 
Бизни Адам этген да, Халкъ этген да – Ана тил. 

Бизни сакълагъан дуады Ана тил. 
Ана тилин – дуасын – сакъламагъан халкъ, 
Кеси да дуниядан болады талкъ. 
Душманла къурутур ючюн халкъны, 
Тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешелле аны, 
Динсиз, рухсуз къояргъа кюрешелле аны, 
Тамырсыз, тарихсиз этерге кюрешелле аны. 

Бюгюн да биз аны ангыламасакъ, 
Халкъыбызгъа джетген къоркъууну кёралмасакъ, 
Динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъламасакъ, 
Ёрге турмасакъ, сагъаймасакъ, 
Тамбла кеч боллукъду. 

Бизни Адам этген, Халкъ этген – 
Динди, Тилди, Джуртду. 
Аланы тас этсек, 
Душман айтханны этсек – 
Сора къайдады бизни 
Эркишилигибиз, адамлыгъыбыз, 
Ёзденлигибиз, муслиманлыгъыбыз? 

Джашау-ёлюм базманнга миннгенди халкъ. 
Ол базманны къургъанла, халкъны ары ургъанла 
Болургъа керегелле талкъ. 
Алай а, ала тюл, 
Алагъа къаршчы турмагъан халкъ 
Болургъа тебрегенди талкъ. 

Къыйынлыкъ кесиндеди халкъны. 
Ол кимден, неден да ёрге тутмай эсе Хакъны, 
Айырмай эсе тюзню-терсни, къараны-акъны, 
Сууаб-гюнах, халал-харам айырмай эсе, 
Динин, тилин, джуртун – кесин – сакълар джанындан болмай эсе, 
Сора, кеси тюб болургъа излейди халкъ. 

Мен борчдан, гюнахдан чыгъама. 
Тюз сёзню бетден-бетге айтама. 
Дагъыда, къыйынлы халкъымдан айырылалмай, 
Аны бла бирге, 
Чынгылны эрнине джууукълаша барама. 

Къарачайлыла, 
Мен къайдан табайым аллай Сёзню, 
Уялтырча, уятырча, къобарырча, бирикдирирча Сизни? 
Огъесе, ичкиге, мыжыкълача, берилиб, 
Аланы ичинде тас болуб, эриб 
Кетергеми излейсиз? 

Сиз бир-биринги билмей сакълай, джакълай, 
Бир-биринге хыйла-питна эте, къаш-баш тюе, 
Бир-биринги алдай, тонай, къыра, 
Душманла да сизни къыздыра, бир-биринге юсдюре, 
Джуртугъузгъа, кесигизге да ие бола, 
Къачаннга дери барлыкъсыз? 

Кеси кесибизге этиб джаулукъ, 
Джауну хыйнысына – ичкисине, къахмелерине берилиб, 
Джауну гыбы аууна керилиб, 
Къалмай бизде адамлыкъ, ангы, саулукъ, 
Къачаннга дери барлыкъбыз? 

Ичкичилик, хаулелик къурутхан халкълагъа къараб, 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъан сыйсызлагъа къараб, 
Джангыдан, хайуан, джаныуар, меджисуу болгъанлагъа къараб, 
Акъыл нек джыймайбыз? 
Харамдан-гюнахдан кесибизни нек тыймайбыз? 

Не болгъанды, къарачайлыла, бизге? 

Тёре болалмайбыз тюзюбюзге-терсибизге, 
Ие болалмайбыз джуртубузгъа, кесибизге. 
Тарихибизни, джазыуубузну да джазалла башхала – 
Душманла, амантишле, мынафыкъла. Ала 
Джуртубузну кеслерине джурт этерге, 
Бизни да кеслерине къул-манкъурт этерге ууланыбла. 

Биз а – бошаб хауледен, ичкиден – 
Башыбызны къоруулаялмайбыз итледен. 
Ётюрюк бла бирге хаулелик, ичкичилик да – 
Хыйныларыды-ууларыды-сауутларыды джауланы. 
Кёб акъыл керек тюлдю ангылар ючюн аны. 

Къарачайлыла, не болгъанды бизге? 
Эшек мыйы ким ашатханды бизге7 
Сыйсызлагъа, сыйсызлыкъгъа нек беребиз джол? 

Адам болгъандан эсе, хайуан болгъан тынчды. 
Халкъ болгъандан эсе, сюрюу болгъан тынчды. 
Ёзден болгъандан эсе, къул болгъан тынчды. 
Бёрю болгъандан эсе, ит болгъан тынчды. 

Алай а, биз Тейри адамлары эсек, 
Бёрюкъан ёзден халкъ эсек, 
Адам эсек, Халкъ эсек, 
Сора не болуб къалгъанды да бизге? 
Нек кетебиз Хакъ джолдан терсине? 

Халкъын, Джуртун, кесин да къутхарыргъа адам 
Джетгенди заман, озуб огъуна барады заман. 
Аны ангылаб, ёрге тургъан джокъду ёзге. 
Къарачайлыла, не болуб къалгъанды бизге?! 

НАСЫБДАН КЪАЛДЫМ КЪУРУ 

Чексиз узакъ эди насыб, 
Чексиз джууукъ эди насыб – 
Кёкча тура эди басыб, 
Джерча тура эди тартыб. 

Джерге алашад дедим, 
Кёкге мийикди дедим, 
Сылтаула къаза уру, 
Насыбдан къалдым къуру. 

ЧЕГЕТ 

Акъ къарда къаралыб кёрюннген – чегетди. 
Джалан терекле сын ташлача сюелелле. 
Къанатлыла, джырларын да алыб, 
Бирер джашил чапракъны да ауузларына къабыб, 
Учуб кетгенле, чегетни джангыз кесин къоюб. 
Чегет а не этсин, турады – къачар, учар мадары джокъ, 
Чапракълары кёз джашлача агъа... 
Чапрагъы джокъ – шууулдамайды чегет, 
Къанатлысы джокъ – джырламайды чегет. 
Сюеледи – кёзсюз, сёзсюз, джансыз. 

Билемиди экен ол 
Джаз-джай келмезлигин энди анга, 
Чапракъланыб джангыдан шууулдамазын, 
Къанатлыла да къайытмазлыкъларын былайгъа? 

Радиация деген къыйынлыкъ 
Къаралтханды джашил чегетни. 
Къара къыйынлыкъны сыфатыча 
Кёрюнеди акъ къарда ол. 

Акъ къарда къара адамлагъа 
Кесини кёлеккесинеча къараб, 
Къаралады чегет. 
Огъесе, бу къуджур эмина къурутхан къара халкъны 
Акъ дунияда кёлеккесимиди ол? 

Кетген кюннге, келлик заманнга да сагъышландыра, 
Джамагъат къабырлача, 
Кёрюнеди кёзге чегет. 


КЪАРТАЯМА 

Къартаяма. 
Къар болмагъан къара джерде да таяма. 
Бир затны – унутханча, 
Не да унутургъа къоркъгъанча – 
Къайтарама, къайтарама, къайтарама... 
Къартаяма. 

Шайыргъа уа джарамайды къартайыргъа, 
Бир сёзню эки кере къайтарыргъа, 
Бир суугъа эки кере кирирге – 
Ол заманда ёледиле шайыр да, сёз да. 

Къартлыкъ джарашмайды шайыргъа, шийирге да. 
Келишмезлик затлалла ала. 
Шайыргъа, 
Сёзню ёлтюргенден эсе, 
Кесин ёлтюрген иги тюлмюдю, тюз тюлмюдю, тыйыншлы тюлмюдю? 
Аны ючюн ёлтюре болурламы шайырла кеслерин? 
Сёзлери джыгъылгъандан эсе, кеслери джыгъылалла ала. 

Къартлыкъгъа джашамайды шайыр. 
Шайырны джашауу, сёзю да къысха. 
Джашауун сёзюне къояды шайыр. 
Къысха назмусу, нарт сёзча, ёмюрлюкдю, ёлюмсюздю. 

Керти шайырла, шийирле да 
Къаладыла билмей не болгъанын къартлыкъ. 
Ёмюрге джашлай къалалла ала. 
Шайыр-шийир – ол джашлыкъды. 

Мен а – къартаяма. 
Тюз джерде да, аякъ тутмай, таяма. 
Сёзлени, назму тизгинлени да къайтарама. 
Ай медет, къартаяма. 
Шийир бузгъан 
Джарым шайыр болурмамы мен? 

КЪОЯМА КЕСИМЕ 

Ауаз бериуню къояма имамгъа – 
Ол чакъырсын диннге, иманнга. 
Кёб кюрешдим назму бла аятны бир этеме деб, 
Ауаз бериуню шийирге къанат этеме деб. 

Болмазлыкъ зат кёреем ол. 
Ол – джангылычым эди мени. 
Бир иннетли болсала да назму бла аят, 
Шериат бла адабият – 
Адам джюрегине аланы джоллары башха. 

Хакъ кертини, Хакъ джолну, Хакъны, 
Тюзню-ётюрюкню, игини-аманны, 
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны, 
Джашауну-ёлюмню-тирилиуню 
Айтыу, ангылатыу болса да борчлары аланы, 
Адамны тюшюндюрюу, 
игилендириу, 
кёллендириу болса да борчлары аланы, 
Адам джюрегине аланы джоллары башха. 

Биркюнлюк сёз, заман сёз келишир газетге. 
Алай а, ол тыйыншлы тюлдю назмугъа, поэтге. 
Ёмюрлюк, ёлюмсюз затланы юслеринденди шайырны сёзю. 
Джашау, Джашлыкъ, Ариулукъ, Сюймеклик – шийирни ёзю. 
Адамны сындырыу тюл, учундуруу – иннети-сёзю-иши аны. 
Адамны ёрге тургъузуу, ёрге тартыу, ёрге тутуу – борчу аны. 

Ауаз бериуню къояма имамгъа, афендиге. 
Биркюнлюк заман сёзню да – газетчиге. 
Сиясет хыйныланы-питналаны да къояма сиясетчиге. 
Кесиме уа – 
Ёмюрлюк, ёлюмсюз темаланы къояма, 
Ёмюрлюкню, ёлюмсюзлюкню сайлайма кесиме.

8-чи ТОМДАН САЙЛАННГАН НАЗМУЛА 

ТЕЙРИ АДАМЫ 
атым эмда антым 



ДЕФТЕР: 
ДЖЮРЕК БЛА ТЁНГЕК 


ДЖЮРЕК бла ТЁНГЕК 

Аякъ таяды – 
Этеме хахай: 
Тёнгек къартаяды... 
Джюрек а – огъай. 

Кюнюм таркъаяды, 
Кючюм да алай: 
Хар не къартаяды, 
Сезим а – огъай. 

Джарашалла, джарашмайла 
Тёнгек бла Джюрек. 
Келишелле, келишмейле 
Джер бла Кёк. 

Тёнгек бла Джюрек – 
Таш бла Терек. 
Тёнгек бла Джюрек – 
Джер бла Кёк. 

Джюрек къутурады, 
Кёкча джашнай. 
Тебеди, урады – турады 
Джашиллей, джашлай. 

Тёнгек къартайгъанлыкъгъа, 
Джюрек къартаймайды. 
Къыз а – джюрекни тюл, тёнгекни кёреди – 
Джууаб къайтармайды. 

Ма къыйынлыгъы, насыблылыгъы да шайыр джюрекни. 
Ма ачы-татлы мийик къадары шайыр джюрекни. 
Тёнгек къартайгъанлыкъгъа, джюрек къартаймайды. 
Къызла, къалгъанла да аны ангыламайла. 

Аякъ таяды – этеме хахай: 
Тёнгек къартаяды, джюрек а – огъай. 
Ёледи джюрек, кюе, джана. 
Джангыз, ёлюммюдю дарман анга? 

Джюрекни тебиую кёчер да сёзге, 
Ич дуниямдан хапар айтыр сизге. 
Ангыламасагъыз а ол заманда да аны – 
Сора, ёмюрде да тынчлыкъ табмаз джаным. 

Керти, таза, ариу сезимни 
Джангы акъ сёз бла кийиндириу, сюйюндюрюу, 
Тыш дуниягъа ич дунияны кёргюзтюу, билдириу, сюйдюрюу – 
Бу тюлмюдю, ёлюб кетгинчи, борчу, джазыуу да шайырны? 
Алай а, ангылаялмагъанлагъа, 
Аны айтыб, ангылатыб кюреширге да керекмиди? 

Къартая билмеген 
Шайыр джюрек ёледи – кюе, джана. 
Сёздю дарман да, дуа да, кёр да, тёр да, тёре да анга. 
Сёздю Тейриси шайырны. 
Сёздю джаратхан, ёлтюрген, тирилтген да аны. 

ДЖАРЫКЪ 

Мени джюрегимде къаллай бир сюймеклик 
Болгъанын сезселе эди къызла, 
Мени джюрегимде къаллай бир джарыкъ 
Болгъанын билселе эди адамла... 

«Джарыкъ къарангыны джарытыр ючюн 
Джаратылады эмда джайылады» дейле. 
Аллай джарыкъла да болурла. 
«Тыш дунияны кёрюрге излеген 
Ич дунияды джарыкъ» дегенле да барла. 

Мени кёлюме уа башха зат келеди: 
Къарангыны джарытыргъа излегенден сора да, 
Дунияланы кёрюрге излегенден сора да, – 
Неден да алгъа – 
Къарангыда башха джарыкъны излей, 
Джайыла болур джарыкъ. 

Мени джюрегим ма аллай джарыкъды 
Башха джарыкъны излеген тохтаусуз. 
Сезимле-сёзле, кюн таякълача, 
Джайылалла башха джюреклеге-аламлагъа. 

Алай а, мен излеген джарыкъ – 
Джюрек джарыгъым джеталмаз узакъда болур. 
Ансы ёмюрюм тауусулады, 
Кёралмагъанлай, тюбеялмагъанлай анга. 

Джазыуум алай эсе, не этейим. 
Сени излей, кёрдюм тюрлю-тюрлю дунияланы да, 
Сени излей, джарытдым къарангыны, башхаланы да. 
Да ол да джаныма сууаб болур, 
Къыямат кюн Аллахха джууаб болур. 

Алай а, мени джюрегимде 
Къаллай бир джарыкъ, сюймеклик 
(джарыкъ сюймеклик, джазгъы сюймеклик!) 
Кетеди дуниядан. 

Бир къызгъа деб, джаратылгъан-джыйылгъан джарыкъны 
Мен кёб къызгъа чачыб кюрешгенликге, 
Назму сёзлеге да буруб кюрешгенликге – 
Джазалмадым джазыууму, джазалмадым кёлюмю. 

Ачалмадым кёлюмю, 
Айталмадым эм керти сёзюмю. 
Бошалды Кёкню да тёзюмю – 
Бошалды меннге берилген болджал. 

Джюрегимде бу минги сюймекликни, джарыкъны 
Къояргъа бир ариу джан табалмагъандан (табылмагъандан), 
Аны халкъыма, джуртума, бютеу дуниягъа 
Къояргъа, чачаргъа кюрешдим. 

Бу дунияда табылмады эсе, 
Ол бир дунияда болурму мен излеген джарыкъ? 
Джерде табылмады эсе, 
Кёкде болурму ол мен излеген джарыкъ? 
Огъай, алдамайым кеси кесими. 
Джер дуниядады мен излеген джарыкъ. 
Табалмагъаным, тюбеялмагъаным анга – 
Олду кюйдюрген, къыйнагъан мени. 

Терс кесимме, кесимдеди терслик. 
Кёгети кёбден сыннганча бутакъ, 
Сюймеклиги кёбден джарылгъанды джюрек. 

Алай а, андан – къызыл не къара къан тюл – 
Джумшакъ джарыкъ тёгюледи дуниягъа. 
Къарангы тюл, джарыкъ джутады мени. 
Ийнанама, насыбым алдады мени. 

КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ 

Кёк-Акъ-Джашил 
Меннге кераматча кёрюннгендиле 
Болгъан кюнюмде да джахил. 

Къара таныгъанлы бери уа, 
Кёргенча болгъанма Кёкню башын: 
Миллет Байрагъыбыз, Тамгъабыз эмда Орайдабыз – 
Кёк-Акъ-Джашил. 

Кёк-Акъ-Джашил дуния ючюн 
Къаныбызны тёкгенбиз, джаныбызны этгенбиз къурман. 
Кёк-Акъ-Джашил Джурт бизге ачылгъанды, 
Тейри эшиги ачылгъанча, ачылгъанча Къуран. 

Кёк-Акъ-Джашил къудурет – 
Кём-кёк чууакъ Кёк, 
Чыммакъ акъ Минги Тау, 
Джап-джашил табигъат – 
Аллахны саугъасыды бизге. 

Тейри адамларына – 
Минги таулулагъа – 
Ёмюрлюкдю эмда ёлюмсюзлюкдю 
Кёк-Акъ-Джашил. 

СЁЗНЮ КЪАЙГЪЫСЫН КЁРСЕК 

Къайдады ол къанатлы сёз? 
Къайдады джазгъы-джайгъы сёз? 
Эм ахырда айтылгъан а – 
Къайгъы сёздю, къайгъы сёз. 

«Рахматлы болсун» дейле, 
«Джандетли болсун» дейле, 
«Гюнахы къурусун» дейле... 
Джараймыды къайгъы сёз? 

Ёлген сёзге сау сёзле 
Джыйылалла бушуугъа. 
Хар бири да кесине 
Къоркъуу этед ичинден. 

Тил терекни бир чапрагъын 
Заман джели юзгенди. 
Къалгъан чапракъла шууулдайла 
Джылауун эте аны. 

Сёзле болалла эски, 
Къартаялла, ёлелле, 
Джангы къошулгъан а джокъ. 
Джюрюгени аз бола, 
Ауазы да шош бола, 
Акъырын ёледи тил. 

Бизбиз ёлтюрген аны. 
Ана тилде сёлешмей, 
Айнытыргъа кюрешмей, 
Джангыртыргъа кюрешмей, 
Бизбиз ёлтюрген аны. 

Тилин ёлтюрген адам – 
Кесин ёлтюреди ол: 
Башха тилге кёчеди – 
Амантиш сатлыкъды ол. 

Тилин ёлтюрген адам – 
Халкъын ёлтюреди ол, 
Башха тилге, башха халкъгъа 
Къуллукъ этеди ол: 

Башха тилни, башха халкъны 
Джуртха келтиреди ол, 
Башха тилге, башха халкъгъа 
Джуртун кючлетеди ол. 

Ана тилин ёлтюрген – 
Анасын ёлтюргенчады. 
Ата джуртун тонагъан, сатхан – 
Атасына аманлыкъ этгенчады. 

Халкъны джаны – дининдеди, 
Халкъны руху – тилиндеди. 
Ким марай эсе аланы – 
Олду эм уллу душман. 

Неди китабым мени? 
Назму джыйын десем да – 
Къуугъун аскерди ол. 

Сёзню къайгъысын кёрсек, 
Сёзюбюз болмаз къайгъы сёз: 
Къанатлы сёз къайытыр артха, 
Къайытыр джазгъы сёз, джайгъы сёз. 

ДЖЮРЕГИМ БЛА МЕН 

Джетмегенден акъыл, эс, 
Кёб затны этгенме терс. 
Ала билмегенме ансы, 
Кёк, Джер да бергенле дерс. 

Къара таныгъанлагъа да, 
Ачылыб бармайды Китаб. 
«Амал билген – амал бла, 
Билмеген а – аман бла»: 
Юс да, кёл да – джара, таб. 

«Кеси джыгъылгъан джыламайды»... 
Къатдырсам да кесими, 
Эсим талайды мени – 
Нарт сёз да джарамайды. 

Айталла: «Ажымлы атласанг, 
Ажымсыз ёлюрсе» деб. 
Айтырча тюлдю энди 
«Хар не да – алдады» деб. 

Бу мени элтген суугъа 
Мени атмагъанд киши. 
Къутхарыргъа излегенле да, 
Базмайла къутхарыргъа. 

Эсим мени – къобхан суу – 
Къайнай турад къайгъыдан: 
Быргъарыкъды джагъагъа, 
Не атарыкъды къаядан. 

«Кёрюрюн кёрмей, адам 
Кёрге кирмез» – барды сёз. 
Ич, тыш боранлагъа да, 
Джарлы джюрек, чыда, тёз. 

Къуллукъ ючюн къул болгъан 
Ёзденледен тюлбюз биз. 
Дуния малгъа баш ургъан 
Малкёзледен тюлбюз биз. 

«Къан бла кирген джан бла 
Чыгъады» деу – бола тюз, 
Халкъгъа айта Кертини, 
Хакъ ючюн ёлебиз биз. 

Къалгъанладан башхаракъ 
Джаратханд бизни Аллах. 
Бизни кёбюрек джокълайла 
Къайгъы, джарсыу эм палах. 

Джерде ёталмасакъ биз 
Кёк ийген сынауладан, 
Башхалыгъыбыз болурму 
Амантишледен, джауладан? 

...Суу алыб барад мени 
Тюзгеми, тенгизгеми? 
Огъесе, эсигизден 
Кетеми турама мен? 

Биз – Кёкденбиз, биз – Кёкгебиз: 
Джюрек, не къоркъуу бизге? 
Кёчерикбиз экибиз 
Нюр къанатлы бир Ёзге, 
Буруллукъбуз экибиз 
Акъ къанатлы бир Сёзге. 

АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК 

Къарт джёбелейди, къойнунда – къалачы. 
Къыз сакълайды, бойнунда – къачы. 
Не ючюн тюбешдиле ала? 
Не тилде сёлешдиле ала? 

Къарт, ёлсе да, ёлдюм демезча болду. 
Къыз да джарлылыкъдан ёлмезча болду. 
Шайыр а – ышармазча, кюлмезча болду. 
Назмусу да – шыбыла ургъан терекча болду. 

Излегенин табады хар ким. 
Сайлагъан джолунда барады хар ким. 
Алай а, ариулукъну сатылыб кёрсем – 
Къыйналама, терс болгъанча кесим. 

Излейме аны балчыкъдан чыгъарыргъа, 
Бир таза сууда джууундурургъа, 
Сора – кёлтюрюрге ёрге, 
Ол джулдуз орнун алырча Кёкде. 

Ариулугъун къутхармаса дуния, 
Ариулукъ къалай къутхарыр дунияны? 
Къалай тюшген эсе да балчыкъгъа ариулукъ, 
Къутхарыргъа борчлума аны. 

Алайсыз, къыйналгъанлай турлукъду джаным. 
Алайсыз, учаллыкъ тюлдю джырым. 
Ариулукъ бла Сюймеклик – эки къанатым. 
Ала мени чыгъарыр ючюн Кёкге, 
Сакъларгъа керекме аланы гюнахдан-харамдан-кирден. 

Мен – аланы, ала да – мени, 
Сакълай, сыйлай, кёлтюре бир-бирибизни, 
Чыгъабыз ёрге, мийикге, Кёкге, 
Андан къарайбыз Джердегилеге, Джерге. 

Не барды керти Сюймекликге, Ариулукъгъа джетген? 
Алалла бизни учундургъан – къанатлы этген, 
Джюрекни тазалагъан, нюрлю этген, 
Бизни Аллахха джууукълашдыргъан, Адам этген. 

Мен – Адамма, Шайырма. 
Ариулукъну къутхарыуду борчум. 
Джыгъылгъанны тургъуза ёрге, 
Къарата, тарта, чыгъара Кёкге, 
адамны Адам этиудю борчум. 

Мен шайыр адамма. 
«Джюрегинде сюймеклиги болгъан» – атым мени, 
«Джюрегинде иманы болгъан» – атым мени, 
Ариулукъну кёрюу, сакълау, къутхарыу – антым мени. 
Алай ёсдюргенди, юретгенди 
Ана тил бла Ата джуртда Халкъым мени. 

УЧУБ ДЖЮРЮГЕН 

Атлы джаяугъа джол къойгъан – адетди. 
Хапарчыгъа джол къойгъан – поэтди. 
Джазыучулада атлы – шайырды джангыз. 
Учуб джюрюген – олду джангыз. 

Къалгъан джазыучула – бары джаяу. 
Алагъа кереги – болушуу, аяу. 
Къара бла джазыу – къара иш бла кюрешгенчады: 
Тюйгенча темир, сюргенча сабан, чалгъанча чалкъы... 

Акъ сёзню иши уа – башхады: 
Ол – джарыкъды; къыйынды билген 
Туугъанын да къалай, келгенин да къайдан. 
Эки дуниядан да айта хапар, 
Ючюнчю дунияны къурайды ол. 

Шайыр – атлыды, сёзю – къанатлыды. 
Къара тенгизде акъ толкъунду шайыр. 
Тай кишнегенча, кёк джашнагъанча бир затды шийир. 
Джарыкъдан толу акъ сёздю назму. 

Аны ючюн сюелле адамла джырны – 
Джюрек джылытхан, кёл джарытхан акъ сёзюн шайырны. 
Аллахны Сёзюнденди шайырны да сёзю. 
Шайыр Хакъгъа къуллукъ этеди джумулгъунчу кёзю. 

Къара кюнню да акъ сёзю бла джумшатады шайыр. 
Къара джюрекни да акъ къатын 
Табаргъа, кёрюрге кюрешеди шайыр. 
Сёз таякъла тиелле Кюн джюрегинден шайырны. 
Сёз джарыкъ, акъ сёз – къаны, джаны да аны. 
Учуб джюрюген джанладанды шайыр – 
Фахмусу, джазыуу да Аллахданды аны.

ТЁРТЮНЧЮ ЧАПЫРАКЪНЫ БАШЛАННГАНЫ

АЙЫРЫЛЫУ эмда КЪАЙЫТЫУ 

1. АКЪ ТЕНГИЗДЕ 

Арыгъанма тарта къалакъланы. 
Тенгиз да сюймейди калакланы. 
Кёз ача, кюн ууата айланнганланы тюл, 
Джазыуларын аны бла байлагъанланы сюеди ол да. 

Алай а, мен калак тюлме, къонакъма - 
тЕнгиз, меннге чамланма, къаныкъма. 
«Келгинчи къонакъ уялыр,- дейле,- 
Келгенден сора уа – къонакъбай». 
Тенгиз, мен чабакъ, балыкъ да тюлме. 
Сени эрикдирир чакълы къаллыкъ да тюлме. 

Ай марджа, 
Акъ джагъанга ётме къой, 
Муратыма джетме къой. 

Къара къайгъы атханды мени сеннге, Акъ тенгиз. 
Мени сен да джутама десенг, 
Къайыгъымы аудурама десенг, 
Къыйнымы зыраф этеме десенг – 
Мен не этерге керекме сора? 

Джерде къызыл итледен къачыб, 
Ыз аджашдыра, киргенем суугъа. 
Акъ тенгиз, сен тюзлюк джанлы болурса – 
Юзмезсе къайытыр умутуму да артха. 

Бусагъатда уа, джити къараб алгъа, 
Тартама къалакъланы, къакъгъанча къанатланы. 
Кюрешеме, алай а джууукълашмайды джагъа. 
Тенгиз да темирчилейди къаралыб, къатланыб. 

Не дертинг барды меннге къара толкъунлу Акъ тенгиз? 
«Отдан чыкъ да – джалыннга» деб, 
Алай болургъа тебреген эсем да, 
Кёлюнге келмесин «джалыныр» деб. 

Джерде да джангызем, сууда да джангызма. 
Билмейме, къалай боллугъуму Кёкде да. 
Адамла къой, Ташла, Терекле, Джулдузла да 
Джангызлыкъны сынайла дунияда. 

Алай а, мен – тенгизде къайыкъ бла баргъан адам – 
Бурхулугъуму, джангызлыгъымы да сеземе артыкъ. 
Кюндюз кюн таякъдан, кече джулдуз джарыкъдан 
Тутаргъа кюреше, чайкъалама тенгизде. 

Къазакъ бёрюге ушатханды мени джашау. 
Огъай, баргъан джолуму сайлагъанма кесим. 
Акъ таула къалгъандыла артда. 
Джашил джагъала кёрюнмейдиле алда. 

Акъ дунияда къара кючле бла сермешгенча, 
Къара толкъунла бла Акъ тенгизде этеме къазауат. 
Болсам да бурху, болсам да джангыз, 
Эркинликде джашар ючюн этеме къазауат. 

2. АЛДА АГЪАРАДЫ МИНГИ 

Къаратору акъджал толкъунлалла 
Мен миннген тарпан аджирле бюгюн. 
Джер-джюген, ауузлукъ салмазса – 
Алагъа минеме джайдакълай. 

Эмилик джюрегим алагъа келишеди, илешеди: 
Талагъыбыз тургъунчу чабарыкъбыз биз; 
Къара тер басыб, акъ кёмюк этиб, 
Алай чыгъарыкъбыз тангнга-джагъагъа. 

Билмейме, къаратору акъджал толкъунла 
Къайсы джагъагъа чыгъарырла мени? 
Узакъда Минги Тау агъарады – 
Ол кесине тартады мени. 

Огъесе, топрагъыммы тартады артха? 
Эмегенле бла сермешиу къууанчды нартха. 
Халкъынгы Хакъы ючюн кюреше, сермеше, 
Джашагъан, ёлген да тюлмюдю насыб? 

Кюреше, сермеше турсакъ – 
Дунияда къалмаз джангыз бир эмеген. 
Хорлам байракъ Минги Тауда чайкъалыр, 
Элибиз болур эркин, эгемен. 

Къаратору акъджал толкъунла 
Джуртум таба элтелле мени. 
Джууукъдан джууукъ, уллудан уллу – 
Алда агъарады Минги. 

ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН 

Тау, къая болгъан къой, 
Тюлме эмен не кюрюч. 
Аллахдан тилейме кюч 
Сынау дуниягъа чыдарча. 

Джыйын джанлы да, кийик сюрюу да 
Кюрешелле джашаргъа, сакълаб кеслерин. 
Джашагъанла, джашай да барлыкъ болурла, 
Аланы адам улу этмесе тюб. 

Кырдык да, чегет да, джаныуар да, кийик да 
Тюб болмай джашаб баргъан дунияда, 
Артыкъ бизни халкъгъа нек тюшеди къоркъуу? 
Алай болумсуз, къарыусуз къалай болдукъ биз? 

Джаныуарлада, кийикледе да 
Эм онглу болады да башчы, 
Сакълайды джыйынын, сюрюуюн ёлюмден. 
Аны ючюн тюб болмай джашайла ала. 

Бизни халкъда уа къалайды хал? 
Башчы джуртун, халкъын сакълар орнуна, 
Халкъын, Джуртун да кюрешеди тонаб, сатыб. 
Ма аны ючюн тюшеди бизни халкъгъа къоркъуу. 

Алай а, аллай башчыны 
Тахтадан атмай, халкъ тура эсе тынгылаб, 
Сора, терслик – балтада, сабда да: 
Кюрешмейик кесибизни, Аллахны да алдаб. 

Дейле: «къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз». 
Кертиди, къул – бийи болгъан халкъ, 
Эртде-кеч болса да чачылады, болады талкъ. 
Ол затха шагъатлыкъ кёбдю тарихде. 

Тау, къая болгъан къой, 
Тюлме эмен не кюрюч. 
Халкъымы къутхарыр чакълы бир кюч 
Тилейме Аллахдан. 

КЮН ДЖЮРЕК 

Бизни джарытады, джылытады, 
Кеси уа – джанады, кюеди, 
Къарангыдан, къараладан къутхара бизни 
Кече, кюн да джанады, кюеди. 
Къара кючледен къутхара бизни, 
Кюн джюрек джанады, кюеди. 

Азды ангылагъан аны, 
Азды болушхан да анга. 
Кеси кесинден ала кюч, 
Кюн джюрек джанады, кюеди. 
Кишиге да салмайды дау. 
«Джарыгъыма, джылыуума 
Тыйыншлы тюлсюз да»,- демей, 
Кюн джюрек джанады, кюеди. 

Тюзелмейле деб, тюнгюлюб къалмай, 
Джангызма деб, джукъланыб къалмай, 
Халкъны Хакъгъа джууукълашдыра, 
Кюн джюрек джанады, кюеди. 

Файгъамбаргъа ушайды ол: 
Джылытыу, джарытыу дунияны, 
Къарангылыкъдан, иймансызлыкъдан къутхарыу аны – 
Кюн джюрекге Кёк салгъан борч. 

Къачан эсе да, джюрегине 
Шайтанны бошлагъанды адам. 
Энди къутулалмай андан, 
Энди къыстаялмай аны, 
Къыйынлашады адам улу. 

Алай а, 
Бир Кюнджюрек бар эсе халкъда, 
Джангыз бир эсе да ол, 
Сора, – тауусулмагъанды джол: 
Тауусулмаз деб да барды умут. 

Халкъ тюшюнюб, эсгериб кесин, 
Хакъ джолгъа къайытыр деб барды умут. 
Динин, тилин, джуртун да сакълаб, 
Джашаб турур деб, барды умут. 

УМУТЛА бла БУЛУТЛА 

Булутла баралла Кёкде, 
Кёлеккелери тюшелле кёлге. 
Алагъа кёре тюрленеди кёл: 
Акъ не къара кёрюнеди ол. 

Мени кёлюм да байламлыды Кёк бла. 
Алай а, къара булутла джабсала да Кёкню, 
Акъ умутла къоюб кетмейле кёлню. 

Акъ умутланы кёлеккелерича, 
Акъ булутла чыгъалла Кёкге. 
Джурт таба баралла ала, 
Сени таба баралла ала. 
Учхан джанымы ызындан къарагъанча, 
Къараб турама Джерден алагъа. 

Кёз туурадан ташаялла ала. 
Джулдузлача джаналла, джукъланалла умутла кёлде. 
Тынчлыкъ джокъду Джерде не Кёкде. 
Джашнайды джюрек – чартлай, джарыла... 

ДЖОЛДА 

Къаратору къанатым мени, 
Гемуда атым мени! 

Джалынга байракъгъача къадалгъанлай, 
Тауда, тюзде да сюрдюм сени къалай. 
Бара эдик Джерде – учханча Кёкде... 
Сени бла ётдюм тенгизден-теркден. 

Къаратору къанатым мени, 
Боракъ атым мени. 

Билмедим сени аяй... 
Мангылайынгдан джулдуз бла Ай 
Кёклегеми кетди учуб, 
Сын ташымамы къалды кёчюб? 

Къаратору атым мени, 
Талагъы тургъан атым мени. 

Къолум айырылгъынчы джалынгдан, 
Умут юзмедим джашаудан, джанымдан. 
Ненча къутхардынг ёлюмден-аджалдан, 
Ёзге къайры кетгин джазыудан, болджалдан? 

Къаратору атым мени, 
Ол бир дуниягъа да къараталдынг мени. 

Джыгъылдынг баргъанлай чабыб. 
Сени бла бирге мен да джыгъылдым. 
Буюрулмады джыйылыргъа Джуртха. 
Аз бек къууанмайла бюгюн джаула. 

Къаратору атым мени, 
Сыннган къанатым мени. 

Таудан тенгизге келтирди джол. 
Ызыбызгъа уа къайтармады ол. 
Зауаллы атым мени, 
Сыннган къанатым мени... 

ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ ДЖАУАДЫ 

Джазгъы джабалакъ джауады, 
Тургъанча айтыла таурух. 
Кёрюнеди: 
Джумшакъ, джарыкъ да болуб, 
Джангыдан джазыллыкъча тарих; 
Ол къыз да – 
«Джаз джабалакъ болуб джауарыкъ 
Къозуларыма, къоюма» – 
Кетген замандан артха къайытыб, 
Тагъыллыкъча, 
Дуа орнуна бойнума. 

Джазгъы джабалакъ джауады 
Къызла айта тургъанча ийнар. 
Къойла, къозула да джоппу джыйылыб, 
Сейирсиниб тынгылайла анга. 

Джазгъы джабалакъ бла келгенчады 
Тёгерекге рахатлыкъ, берекет. 
Дженгил эриб кетсенг да, джазгъы къар, 
Джазгъы хауангы къоя кет. 

Джазгъы джабалакъ джауады, 
Джерге тюшгени бла – эрий. 
Джашаугъа тансыкъдан ёледи 
Джазгъы джабалакъгъа ушагъан сезим. 

Сёзге бурулалмай къыйналады 
Джазгъы хауагъа ушагъан сезим. 
Кюнбетде гяхиникча 
Бираздан эсленникди сёзюм. 

Джазгъы джабалакъ джауады, 
Тюрленнгенди хауа, табигъат. 
Неди дуния-ахырат – 
Джазгъы джабалакъ джауады. 

Джазгъы джабалакъ джауады. 
Къууаналла анга джер бла суу. 
Мен да умут бла къарайма анга 
Джангыдан джазыллыкъча джазыу. 

Джазгъы джабалакъ джауады. 
Къанатланады, тыш дуниягъа атланады 
Джюрекни ичинде сезим да. 
Джазылады кёлюм да, сёзюм да. 

Джазылырчады джазыуум да джангыдан, 
Ачылырчады керамат да манга – 
Келирчады рахатлыкъ джаныма. 

Джазгъы джабалакъ джауады. 

НЕ ДЖАНДЫ АДАМ? 

Сёз – 
Сезимни тёнгегимид, къабымыд? 
Кийимимид, кебинимид, къабырымыд, сынымыд? 
Огъесе, къанатымыд? 

Сезимин сёз бла айталгъан кюн 
Айырылгъанды дейле адам джаныуар дуниядан. 
Айырылгъанмыды? 
Огъесе, 
Тилленнген, сёлеширге юреннген 
Джаныуар, хайуан болурму адам? 

Джаныуар сезимлерин сёз бла джашыра, 
Джаныуарлыгъын, хайуанлыгъын 
Адам тюрсюню бла джашыра, 
Джаныуар-хайуан дунияны 
Эм хыйла, эм ит, эм джийиргеншли 
Башчысы болурму адам? 

Огъесе, джаныуарлыгъындан-хайуанлыгъындан 
Айырылыр ючюн, 
Кеси кеси бла, башхала бла да тохтаусуз къазауат этген, 
Кёлюн, джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да тазалаб кюрешген 
Аллай къыйынлы, насыблы джан болурму адам? 

ЮЧЮНЧЮ ДУНИЯ 

Джер тартады мени кесине, 
Кёк тартады мени кесине... 
Аланы экисин да хорлагъан кюч барды – 
Сен тюшесе мени эсиме. 

Джерден, Кёкден да бек тартаса сен – 
Мени бютеулей тартаса сен: 
Санымы, джанымы да тартаса сен – 
Кёкден, Джерден да кючлюсе сен. 

Джерге керек – мени тёнгегимди, 
Кёкге керек – мени джанымды. 
Джер тартады кесине санымы, 
Кёк тартады кесине джанымы: 
Бири санымы, бири да джанымы 
Алыргъа деб, сакълайла ахырымы. 

Сен а, бермейсе мени алагъа, 
Джан, тёнгек деб, юлешмейсе экиге. 
Джанымы, санымы да тартаса кесинге, 
Джанымы, санымы да джыяса кесинге – 
Экиге юлешиниуден сакълайса мени, 
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да къутхараса мени. 

Кераматча ачыласа меннге. 
Мен кёчеме сеннге. 
Сенсе кюн, кече да меннге. 
Сенсе туру, таша джашау да меннге. 
Тирилтген, джангыртхан да сенсе мени.. 

Мен кёчеме сеннге 
Дуниягъа джангыдан тууар ючюн, 
Джангыдан джашар ючюн... 
Кёкде, Джерде да болмагъан, 
Дунияда, ахыратда да болмагъан 
Бир сейир джанса сен... 

Сен – Кёк, Джер да болмагъан, 
Дуния, ахырат да болмагъан, 
Ючюнчю дунияса меннге. 
Бир башха дунияса меннге. 

Мен киреме, кёчеме сеннге. 
Джангы джашау къуралады алай. 
Джазыу джазылады алай. 
Сёз джаратылады алай. 
Адам джаратылады алай. 
Мен, Сен эмда Ол – 
Ючгюл дуния къуралады алай. 

КЪАЙЫТАМА СЁЗГЕ 

Акъ сёздю меннге къама да, къалкъан да. 
Акъ сёздю мени юйюм да, къалам да. 
Акъ сёздю меннге байракъ да, кебин да. 
Акъ сёздю меннге сын таш да, къабыр да. 

Сёздю меннге дуния да, ахырат да. 
Сыйрат кёпюрден ётдюрлюк да – олду, 
Соруу-сууал этерик да – олду. 

Тил, Джурт да - Акъ сёздю меннге, 
Дин да, Халкъ да - Акъ сёздю меннге. 
Сорсала: «Къайданды, къайрыды, къайдады?» деб, 
«Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди» дерсиз. 
Мени излесегиз Акъ сёзде излерсиз. 

Джаратылгъанма, туугъанма Сёзден. 
Джашагъаным, джашарым да – Сёзде. 
Сёз – иманды: джашасам, ёлсем да боллукъма аны бла. 
Сёз ёлмесе – мен да джашарыкъма. 

Меннге Сёзню бергеннге 
Сёз бергенме мен: 
Сёзге тюз болургъа, 
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа, 
Ол буюргъанча джашаргъа. 

Сёз – джюрекдеди, джюрек – Сёздеди. 
Джаным Сёзденди, Сёзгеди, Сёздеди. 
Джашил дуниягъа Акъ сёзден къарай, 
Ахырзаманнга дери джашарыкъма алай. 
Ахырзамандан сора да тирилликме Сёз бла. 

Сёзюм – ёзюм эмда джаным. 
Джашатхан, ёлтюрген, тирилтген да – Сёздю. 
Башыма, Халкъыма да – мадарымды Сёз. 
Къадарымды Сёз. 
Аллахымды Сёз 
Адам башланады Сёзден. 
Сёз – Аллахды.

КЪОБАН 

Таудан энеди, ашыгъады тенгизге. 
Алай а, джуртундан айырылмагъанлай, джетеди тенгизге. 
Ол байлайды Тау бла Тенгизни. 
Ол – келечиди, дуниягъа танытады бизни. 

Джуртубузну ташы, тереги, сууу да 
Дерс берелле бизге. 
Къобан Минги Тауундан айырылмагъанлай, 
Кетеди, джетеди тенгизге. 

Ол барады сугъара тюзлени, 
Къандыра сусабын адамны, малны. 
Игилиги, чомартлыгъы, халаллыгъыды 
Инсанлагъа юлгю этген Къобанны. 

Джуртундан айырылмагъаны ючюн, 
Таркъаймайды, къурумайды Къобан. 
Тохтаб къалмай баргъаны ючюн, 
Баргъан суу болгъаны ючюн 
Чирик кёлге бурулмайды Къобан. 

Джуртундан айырылмай баргъаны ючюн, 
Дунияны да кёреди. Тенгизге да джетеди. 
Бизни да дуниягъа белгили этеди... 
Бизге – таулулагъа – дерсди, юлгюдю Къобан. 

ЁМЮР СЮЙМЕКЛИК 

Сюеме Сени: 
Джандетден, джаханимден да, 
Ёлюмден, ёлюмсюзлюкден да 
Къутхаргъанса мени. 

ДЖАЗ КЕЛЕДИ ДУНИЯГЪА ДЖАНГЫДАН 

Къар джыламукъ джууады кюнбетни бетин. 
Къыш дуниядан кетеди ахсына, джюрексине, джылай. 
Тырнакълайды, кетмез дыгалас этеди – 
Алай а, къалмагъанды алгъын залимлиги энди. 

Къарындан-бузундан, джелинден-боранындан – 
Ахыр кюн бири да болмай къатында, 
Ахыр кюн биринден да болмай болушлукъ, 
Огъурсуз, къутсуз, къыяма къыш 
Айырылады бизден, джан-джанын ашай, чамлана. 

Айырыла да, артха айланыб къайырыла, барады. 
Кетеди – заман кючлю болду андан да. 
Дунияны къырдым деб тургъан фыргъауундан 
Чыпчыкъла огъуна къалгъандыла сау. 

Энди ол бурху – алай а, къанатлы – джанла, 
Джюуюлдеб, сызгъырыб, къанат къагъыб, джырлаб, 
Бютюн ачыу этелле ёле тургъан къышха: 
Чыпчыкъла огъуна кючлюлле андан. 

Къыяма къышдан да кючлюдю заман. 
Болса иман, чыдам, тёзюм, сабырлыкъ – 
Боллукъду не аман къышны да хорларгъа: 
Анга тюшюндюреди бизни табигъат. 

Шорбат чыпчыкъла огъуна сау чыгъыб джазгъа, 
Джюуюлдейле. Ала огъуна кёллендирелле мени. 
Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау деб, 
Джырлайла бурху джанла – чыпчыкъла. 

Назмум эжиудю ол къанатлы джыргъа. 
«Ёлюмден къарыусуз тюлдю джашау». 
Джашай, ёле, тириле да билген 
Табигъатха салама махтау. 

Джаз келеди дуниягъа джангыдан. 
Не игиди тирилген, джангыргъан. 
Къышны къайытырын да билеме артха. 
Тюшерими да биле, минеме атха. 

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда. 
Джашау, ёлюм да тюлле ёмюрлюк. 
Билеме: ёлюмсюз болмайды джашау. 
Алай а, ёлюм бла бошалмайды джашау. 

Ачылады, кераматча, кёрюнюу: 
Джашау, ёлюу эмда тирилиу. 
Ёмюрлюк – ол таша, туру да – тюрлениу: 
Джашау, ёлюу эмда тирилиу. 

Кёргенме, кёреме ёлюмню, 
Алай а, басама кёлюмю: 
Джаратыла, джашай, ёле, тириле 
Тургъанын эслейме табигъатны. 

Не игиди тирилген, джангыргъан. 
Джаз келеди дуниягъа джангыдан. 

АКЪ СЁЗ = ХАКЪ СЁЗ КЪУТХАРЛЫКЪДЫ БИЗНИ 

Джюрегим болмагъаны ючюн сангырау, сокъур 
Мен Аллахха этеме шукур. 
Къадар бизлеге бергенди мадар 
Таша дунияланы да сезерге, билирге, ангыларгъа. 

Ау джаулукъну тюбюндеча келин, 
Акъ сёзню ичиндеди сезим. 
Сёзню меннге, мени да Сёзге 
Аманат этген Кючге 

Къуру да этеме сагъыш, 
Къуру да этеме алгъыш. 
Бизге оноу этилгенди Кёкде: 
Сёз – мендеди, мен да – Сёзде. 

Къара таныгъанлы мен 
Акъ сёздю джарытхан 
Кёлюмю, джолуму да. 
Акъ Сёздю къутхаргъан 
Отдан джанымы да. 

Кёкден тюшген Сёз 
Тартады ёрге. 
Джерден чыкъгъан Сёз 
Тартады джерге. 

Акъ Сёз тартады Кёкге, 
къара сёз тартады джерге. 
Иги сёз = Керти сёз тартады ёрге, 
аман сёз = ётюрюк сёз тартады кёрге. 

Акъ Сёз = Хакъ Сёз (Иги Сёз = Керти Сёз) – 
Ёзюм, атым, къанатым да мени, 
Дуниям, ахратым да мени, 
Сизге осуятым, аманатым да мени. 

къара сёзню сюрген муратына джетмез: 
Акъ Сёз = Хакъ Сёз къутхарлыкъды бизни. 

ХАКЪ ДЖОЛ КЪАЙСЫДЫ? 

Ма мен талпыгъан шошлукъ эм бошлукъ! 
Джюрекге уа келмейди хошлукъ. 
Не эсе да къууанмайды кёл. 
Ичимде къайгъым болмайды сёл. 

Бу тыш дуния бла ич дуниям мени 
Келишмейле бир-бирине. 
Джерни тышы къар-буз, сууукъ болгъанлыгъына, 
Ичинде, теренде, къан-булкъан турады къайнай. 

От джюрегим бу сууукъ Шимал джуртда да, 
Сууургъа унамай къыйнайды мени. 
Тохтагъан, бошалгъан къазауат да 
Джюрегимде барады мени. 

Джылыма кёре тюлдю джырым. 
Къайнай тургъан булкъанды ёзюм. 
Не бек джууукълашхан эсе да ахырым, 
Алгъынча кёлтюрюледи джюрегим, сёзюм. 

«Инсан хакълары ючюн» деб, 
«Миллет хакълары ючюн» деб, 
«Эркинлик, Тюзлюк, Тенглик ючюн» деб, 
Эски чакъырыула джангыдан чакъыралла мени. 

Мени чакъыра, ызымдан къараб тургъан 
Бир ариу къызны да кёреме кёзлерин. 
«Джюрек хакъларын а унутханмыса?» - 
Эшитеме аны сёзлерин. 

Энди акъылым болса эди, 
Джюрек хакълары ючюн да 
Кирлик эдим къазауатха... 
Алай а, заманны ким къайтарсын артха? 
Джаш сезимле-оюнла уа келишмейле къартха. 

- Сора, сюйген джюрек боламыды къарт? 
Элли джылда алкъын джашды нарт. 
Элли джылда джангырады Эр. 
Эллиу джылдан джангырады Эл. 
Джюрек да джангырады. Сакълайма. Кел. 

- Къой, иги къыз, къыздырма мени. 
Алайсыз да къан-булкъан къайнайды менде. 
Заманында «Джюрек хакълары» демегеним 
Бюгюн бютюн ашайды, талайды, къыйнайды мени. 

Джюрегими хар элиси – джара эмда таб. 
«Элиб. Эл. Сен» деб, джазгъанма китаб. 
Сюймеклигим Хакъгъа, Халкъгъа эмда Сеннге 
Адамча джашаргъа кюч бергенди меннге. 

Алай а, 
Инсан хакълары хорлаб, 
Миллет хакълары хорлаб, 
Дунияны кючлеселе да Шошлукъ эм Бошлукъ, 
Джюрекде-кёлде болмаз толу къууанч, хошлукъ. 

Не ючюнмю? – 
Инсан, миллет хакълары ючюн кириб къазауатха, 
Джюрек хакъларын а ыхтыргъаным-къойгъаным ючюн артха. 
«Джюрек хакълары ючюн» - джазама китаб. 
Джюрегими хар элиси – джара эмда таб. 

Юч джол айырылгъан джерде 
Энтда тесукъа этеди джюрек. 
Юч джолну кёргюзтген юч джазыу: 
Джюрек хакълары ючюн – алгъа, 
Инсан хакълары ючюн – солгъа, 
Миллет хакълары ючюн – онгнга. 

Барын да бирикдирген джокъмуду джол? 
Бойсунайым къайсына: 
Эсгеми, акъылгъамы, джюрекгеми? 

Къачан да барды сайлау. 
Артда сокъуранмазча, къыйналмазча 
Къайсы джолну сайласын адам? 
Хакъ джол къайсыды? 

КЪАРА ТАНЫГЪАНЛАГЪА, ДЖАЙГЪАНЛАГЪА - МАХТАУ 

Адамны сёзю – Аны ёзю. Алай а, 
Сёзню кесини да барды ёзю. 
Сёз – Ёз. 
Сёзню кесинде да барды магъана. 
Ёзге, сёзню къурагъан хар бир харифде да 
Барды магъана. 

А-дан башланады «Аллах». 
А-дан башланады «Адам». 
А-дан башланады «Ахырат» да. 
Ёлсек-къалсакъ да – сюелгенлей, 
Тёшекде тюл, эшикде. 

Ёрге, Кёкге тартхан, 
Минарача тюз тургъан, 
Сюелген харифден-белгиден – Алифден (А-дан) 
Башланалла «Аллах» да, «Адам» да, «Ахырат» да. 

Бу нарат терекле, къаяла, таула 
Таулу элиблеча кёрюнелле кёзюме. 
Къачан эсе да, таулу элибле болгъан эселе, 
Сюелген харифле, ёре харифле болурелле ала. 

Кюн десек – къарайбыз Кёкге. 
Тау десек – къарайбыз ёрге. 
Джер десек къарайбыз энгишге. 
Адам десек а – къарайбыз къайры? 
Аллах десек а – къарайбыз къайры? 

Кёзге кёрюнмеген 
Таша магъана барды харифледе, сёзледе. 
Хар кимге да ачылыб бармайла ала. 
Кераматы болгъанлагъа ачылалла ала. 

Харифледе, харфлада, сёзледе 
Къалюбаладан ахырзаманнга дери 
Джазылыбды адамны-халкъны тарихи, джолу, тёреси. 
Аны окъуялгъанлагъа – махтау. 

ТУУГЪАН КЮНЮМДЕ 

Келдиле китабла, 
Келгенча огъур чакъ. 
Барды окъур зат – 
Къууандым алагъа. 

Китабла бла бирге 
Джазгъанынг да келди: 
Ёлдюм, тирилдим – 
Нек тюлбюз бирге? 

Джанкъозла да чыгъа, 
Терекле да чагъа, 
Джангыдан келгенча 
Болдум дуниягъа. 

«Насыбын кесген 
Кеси кесини...» - 
Бекден бек чыгъады 
Ауазы эсими. 

Джашайма кюе, 
Терслей кесими, 
Дууа орнуна 
Тута сёзюнгю. 

Къарай къагъытдан 
Сёзле-джюзюмле, 
Туралла къайнай 
Кёлде сезимле. 

Умутджал атха 
Минерча болдум. 
Сен тургъан джуртха 
Кетерча болдум. 

Алай, арада 
Чекле, чекистле... 
Джол джокъду артха – 
Къарадым Кёкге. 

Сёзлеринг а – 
Къучакълайла мени: 
«Аккыллы болма, 
Сакълайбыз сени. 

Халкъгъа, джуртха да 
Сен керексе, керек...» 
Сюйгенден, кюйгенден 
Джарылады джюрек. 

Экиге бёлюнюрге 
Джюрегим базмай, 
Джазыуубузну 
Къойгъанма джазмай. 

Мадар излегенча 
Къарайма Кёкге: 
Джазыула джазылалла 
Джерде тюл, Кёкде. 

Ол тюздю, алай а, 
Кёк айтады меннге: 
«Сен этсенгед мадар, 
Мен этерем къадар». 

Кесине джетгенни 
Этмесе хар ким, 
Болушмаз анга 
Хеким не Хаким. 

Кёкден келген Сёз, 
Сенден келген Сёз 
Кюйдюрелле мени. 
Тёз, джюрек, тёз. 

АВТОБУСДА 

Алгъа миннген тюшеди артда. 
Артха миннген тюшеди алгъа. 
Алай да болуучанды джашауда. 
Джангыз, тюзмюдю, тюзлюкмюдю ол? 

УЧАКЪДА 

Къатымда орун бошду. Бир ариу къыз 
Олтурур эсе уа деб, 
Умут бла къарайма. Сакълайма. 

Алай а, аны оноуу джетмейди меннге. 
Билетни сатхан, алгъан да 
Къайдан билсинле мени къайгъымы? 

Алмастыча келеди бир зат. 
Къысама кёзлерими: 
«Дуния насыбым джокъду мени – 
Ансы, Кёкде танышыб, 
Джерде уа юйлениб къаллыгъек». 

Джюрегими тёрюнде сакъланады орун. 
Мен джаратмагъан киралмаз алайгъа. 
Джазыу деб да, барды бир оюн, 
Ёзге кесими хорлатмам анга да. 

Джюз къызны къысдым кёкюрегиме. 
Алай а, джюрегиме 
Бири да табалмады джол. 

Мен къысалмагъан кёкюрегиме, 
Не эсе да, ол къыз джашайд джюрегимде. 
«Аны бла насыблы боллугъем» деб, турама. 

Мен сеннге къарайма Кёкден. 
Сеннге сагъыш этеме Кёкде. 
Булутла да – акъ, умутла да – акъ. 
Алай а, Джерге къоннганлай учакъ – 

Къайгъыла къуршалайла мени. 
Бермейле мадар излерге да сени. 
Къобан байлайды тау бла тенгизни, 
Сюймеклик да алай байлайды бизни. 

Тюберге уа джокъ эсе мадар, 
Алай буюргъан эсе къадар, 
Не этейик,джашайыкъ: Акъ Тау этегинде – сен, 
Къара тенгизни джагъасында – мен. 

Мен кёреме Минги Тауну джарыгъын, 
Сен эшитесе тенгизни чайкъалгъанын. 
Джашарбыз алай. Бир кюн а тюбербиз. 
Кёрюнюр: 
Таугъа ёрлегенча тенгиз, 
Тенгизге тюшгенча Тау. 

Керти болурла иги джорала. 
Сау болурла джюрек джарала. 
...Кёрюнмейди Тау, чайкъалады тенгиз. 
Не эте джашайса менсиз?! 

ДЖАШАУ 

Барады арба. Тыкъ-тыкълама адамдан. 
Джылагъан, джырлагъан да кёб. 
Тынгылагъан, сёлешген да кёб. 
Ызына миналмайды тюшген. 

Барады арба. Бир-бирде, 
Джанбаш бола, ауаргъа джете, 
Халкъны къоркъута да, ызына тюзеле, 
Барады арба. 

Къайдан, къайры барады – джокъду билген. 
Аны джолун да джокъду билген. 
Арба кимникиди – джокъду кёрген. 
Ауармы-къалырмы – джокъду билген. 

Бара тургъанлай, миндиреди, тюшюреди 
Тюрлю-тюрлю джанланы, адамланы. 
Алай а, бир тюшген – миналмайды ызына: 
Джокъду джол артха. 
Тюшмей, барыб турургъа да джокъду мадар. 

Арбаны ичиндегиле 
Таб джерле ючюн 
Этелле бир-бири бла къазауат. 
Джангы арба къураб, анга минерге уа – 
Аллай болум джокъду биринде да. 

Барады арба. Джаны сау 
Бири да чыгъалмайды тышына. 
Чыкъгъан – къайытмайды ызына. 
Къайытыб, хапар айталгъан джокъду. 

Бу арбадан тюшюб, башхагъа минерге, 
Башха арба да бармыды, къайдам. 
Барды деген талай кераматлыгъа да, 
Кеси кёрмеген унамайды ийнаныргъа. 

Барады арба. Ичиндегиле 
Кёралмайдыла арбаны тышын. 
Арбаны ичинде уа не бола тургъанына 
Къарагъан, оноу этген а бармыды тышында? 

Барады арба. Къаллай длжолла бла баргъанын, 
Къаллай бир барлыгъын да 
Билмейди бир киши. 
Ичиндегиле аудурургъа да боллукъдула аны, 
Тышындан келирге да боллукъду палах. 

Бир сыйыт-къычырыкъ эте, 
Бир той-оюн эте, 
Кеси-кесибизге кёл эте, 
Къыйынлы джанла барабыз кетиб. 

АКЪ КЪАНАТЛЫ 

Не кёб заманымы ийдим бошуна. 
Чыгъаргъа боллугъем кёб тауну башына... 
Энди бирине да ёрлеялмам, чыгъалмам – 
Кюч да, заман да къалмагъандыла энди. 

Къанатлы учуб ётдю башым бла. 
Насыблы – къанатлары сау. 
Учар Кёгю бар, къонар Джери бар, 
Нёгери да болур сакълаб тургъан. 

Ол да – кесича бир къанатлы. 
Къанатлы къанатсыз бла джашамаз. 
Къанатлыны нёгери да къанатлы болур. 
Некях да Кёкде этилгенди алагъа. 

Уясына, баласына, нёгерине 
Ашыгъа болур эди къанатлы. 
Къанат тауушунда, къычырыгъында да 
Бар эди бир къоркъуу, къайгъы, умут да. 

Чууакъ Кёкде учуб кетиб баргъан 
Къанатлы джанны ызындан къарадым. 
Огъесе, тёнгегимден айырылгъан 
Кесими джаным болурму эди ол? 

Къанатлы джан къанатсыз тёнгекден 
Айырылады эртде-кеч болса да. 
Кёкден келген ол къанат таууш, къычырыкъ, 
Ким биледи, мёлекники эсе да. 

Мёлек эсе да, джаным эсе да, бир тюз къанатлы эсе да, 
Билмейме, ол учуб баргъан Кёкде. 
Алай а, аны къанат тауушу, къычырыгъы 
Не бек къатыладыла джюрекге. 
Нек къатыладыла джюрекге? 

Акъ къанатлыны къанат тауушу, къычырыгъы 
Джюрегиме-кёлюме тюшюб, 
Сезимлениб, сёзлениб, тиллениб, 
Акъ сёз болуб къайытады ызына, 
Акъ сёз болуб чачылады дуниягъа. 

Огъесе, ол учуб баргъан къанатлы 
Мен тюбемей къалгъан сюймеклигим болурму? 
Джерде толмай къалгъан умутум болурму? 
Акъ иннетим, акъ сёзюм, акъ назмум болурму 
Чууакъ Кёкде учуб баргъан къанатлы?

НОРВЕГИЯДА КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ 

«Биреуню къатыны къыз кёрюнюр» деб да тюл,– 
Ариудула башха халкъланы да джуртлары. 
Сюймекликден толу къыз кёзлеге ушайла 
Норвегияны да фьордлары. 

«Шимал джолду» Норвейни (Норвегияны) магъанасы. 
Хар бир халкъ ушайды джуртуна. 
Адамны, халкъны да Джурту – атасы-анасы, къаласы. 
Джуртундан айырылса, кесинден да айырыла тебрейди халкъ. 
Джуртун табмаса – ол боллукъду талкъ. 

Бу акъ, рахат, сууукъ табигъатына ушайды 
Норгени да къызы, джашы – халкъы. 
Джурт бла Халкъ – тёнгек бла джанчалла, 
Джуртларындан айырылгъанла билелле аны. 
Алай а, джуртунда тургъанлай да, 
Тас этерге боллукъду халкъ кесин. 

Бютеу дуниядан къачхынчыла бары 
Бери джыйылгъанча кёрюнеди алай. 
Норвегияны къатыша баргъанына къарасам, 
Эсиме тюшеди Къарачай. 

Айраннга къошханча суу, 
Кёбню къошханды Къарачай да кесине. 
Къарачай къан джукъа болгъанды алай бла, 
Къоркъуу тюшгенди сыфатындан да бек – ёзюне. 

Къарачайда къарачай болмагъанла кёб болуб, 
Къарачай Джуртха, халкъгъа да бий бола баралла. 
«Къарачай джурт, Къарачай халкъ, Къарачай кърал» дегенле аз болуб, 
Къарачайны къарачай болмагъанла тюб эте туралла. 

Зауаллы Норвегиягъа къарайма: 
Сары, къара, къысыкъкёз къауумла 
Кёб бола, джайыла баралла... 
Халкъ эскермесе кесин 
Къоркъуу барды халкъгъа джуртунда да. 

Алай а, Норвегия эскерир кесин, башына оноу этер – 
Кеси бир къралды, не айтсанг да ол. 
Кърал болгъан къой, къраллыгъы да къалмагъан 
Мен Къарачай халкъыма этеме къайгъы. 
Джуртунда да «джюз халкъны бири болуб къалгъан» 
Къарачай халкъыма этеме сагъыш. 

СЁЗ БЛА МАКЪАМ 

Джырны макъамы эсмимдеди, 
Сёзлерин а тюшюралмай эсге, 
Къыйналама. Сёзледе болурму терслик? 
Огъесе, терслик кесимдемид? 

Джырны сёзлерин унутханма, 
Макъамы уа турады эсде. 
Сейир тюлмюдю? огъесе, сёзлери 
Эсде къалмазча бошмелле алай? 

Макъамгъа джазылсала сёзле, 
Не да сёзлеге джазылса макъам, 
Чыгъармы дейсе керамат аладан? 

Сёзню кесинден чыгъаргъа керекди макъам. 
Макъамны кесинден чыгъаргъа керекди сёз. 
Назмуча саркъады Къобан, 
Аны кесинден тууады макъам. 

Барады суу къарыууна кёре, 
Макъамы, ауазы да – барыууна кёре. 
Табигъатны неси да керти – 
Бир кёзбау заты джокъду аны. 

Къарайма Къобанны барыууна, 
Тынгылайма аны тауушуна. 
Ташын джалаб, ичеме сууун, 
Джандетди Аллах берген джуртум. 

Тереги, Ташы, Сууу да – керамат. 
Тауу, кеси да – Минги, аламат. 
Джуртум – шийирим, зикирим, дууам. 
Джюрегиме саркъады Къобан, 
Назмугъа-джыргъа бурулуб чыгъады андан. 
Бирдиле джурт бла халкъ, сёз бла макъам. 

ТАБИГЪАТ 

Айланама араларында тереклени, назмуланы, адамланы. 
Сеземе къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы. 
Ангылайма аланы. 

Терен, таша магъаналары ауурлукъ этиб, 
Кёкден Джерге энедиле сёзле. 
Тынгыларча, ангыларча кёрселе бизни, 
Джерде къалыб кетерге да болурла. 

Тынгылайма, къарайма Кёкден тюшген сёзлеге, 
Тынгылайма, къарайма Кёкге баргъан тереклеге, 
Тынгылайма, къарайма адамлагъа – 
Бары да термилелле Кёкге. 

Кёкде болгъаныбызны унутуб, 
Джердебиз деб турабыз. 
Джер а, бизни да кёлтюрюб, 
Учуб айланады Кёкде. 

Ахырыбыз не болур, къайдам. 
Сезе, къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы, 
Араларында тереклени, назмуланы, адамланы 
Айланама. Ийнанама 
Бу сейир дунияны джаратхан Кюч 
Тюб этиб къоймаз бизни. 
Тюб болургъа да къоймаз бизни. 

ДЖЫРЧЫ 

Адамны тогъун-ачын 
Кесинден иги киши да билмейди. 
Джырчы садакъачы болгъан эсе, 
Анга да джукъ айтырым келмейди. 

Алай а, асрар ючюн къарнын, 
Юйдегисин асрар ючюн, 
Махтай эсе джауларын халкъны, 
Амантишлени махтай эсе, 

Сора, сатлыкъла бла бирге 
Къара багъанагъа тыйыншлыды ол. 
Джырчы - бай, джарлы да болур, 
Болур атлы, джаяу да – амма, 

Сёзню айтмай Тюзюн, Кертисин, 
Мурдаргъа джараулу айтса, 
Зулмуну ётюрюк бла башын джабса, 
Халкъны, Джуртну тоноучу оноучуладан 
Алай бла къул юлюшюн табса, 
Харамгъа, гюнахха батхандан бата, 
Ибилис айтханча юрсе, чабса, 

Сора, аллай джырчыгъа джокъду кечим. 
Кесин къутхарса да ёлюм, 
Къара багъанада къаллыкъды аты, 
Анга ирият бергенлей турлукъду халкъы. 

Сёзню айталмазлыкъ тюзюн, кертисин, 
Джырчыма-назмучума демесин кесине. 
Хакъгъа къуллукъ этмеген адам 
Къуллукъ этеди ибилисге. 

ДЖЮРЕК 

Джюрек - кёкюрекни, кесин да талайды къайырдан, 
Ычхыныргъа уа, джокъду мадары. 
Да къыйынды аны да къадары – 
Джарылады джарсыудан, къайгъыдан. 

Кесине, меннге да бермейди тынчлыкъ – 
Къууады, тёгерек бурады къанны. 
Мен да билмейме аяй аны – 
Дуния къайгъысы кючлюдю бизден. 

Къыйын джазыулу къауумдан болурма: 
Кесин сынджыргъа уруб чабханча ит, 
Урады, тебеди, хахайлайды джюрек... 
Арыб тохтаса – мен да бир солурма. 

Ёзге, ол тохтаса, ёлюм джукъугъа 
Бёленникбиз – джюрек да, тёнгек да. 
Андан эсе, тебсин – къууансын, къыйналсын, 
Джашасынла анда джулдузла да, Кёк да. 

Тохтаса – ёледи джюрек. 
Аны бла бирге ёледи бир кёб зат. 
Не бек къыйнасанг, къыйналсанг да, 
Джюрек, тохтама, тохтама... 

Къайгъысы, къууанчы, бушууу, умуту бла 
Бютеу адам улу джашайды сенде, 
Бир сейир дуния джашайды сенде – 
Тохтама, джюрек, тохтама.

НОРВЕГИЯДА КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ 

«Биреуню къатыны къыз кёрюнюр» деб да тюл,– 
Ариудула башха халкъланы да джуртлары. 
Сюймекликден толу къыз кёзлеге ушайла 
Норвегияны да фьордлары. 

«Шимал джолду» Норвейни (Норвегияны) магъанасы. 
Хар бир халкъ ушайды джуртуна. 
Адамны, халкъны да Джурту – атасы-анасы, къаласы. 
Джуртундан айырылса, кесинден да айырыла тебрейди халкъ. 
Джуртун табмаса – ол боллукъду талкъ. 

Бу акъ, рахат, сууукъ табигъатына ушайды 
Норгени да къызы, джашы – халкъы. 
Джурт бла Халкъ – тёнгек бла джанчалла, 
Джуртларындан айырылгъанла билелле аны. 
Алай а, джуртунда тургъанлай да, 
Тас этерге боллукъду халкъ кесин. 

Бютеу дуниядан къачхынчыла бары 
Бери джыйылгъанча кёрюнеди алай. 
Норвегияны къатыша баргъанына къарасам, 
Эсиме тюшеди Къарачай. 

Айраннга къошханча суу, 
Кёбню къошханды Къарачай да кесине. 
Къарачай къан джукъа болгъанды алай бла, 
Къоркъуу тюшгенди сыфатындан да бек – ёзюне. 

Къарачайда къарачай болмагъанла кёб болуб, 
Къарачай Джуртха, халкъгъа да бий бола баралла. 
«Къарачай джурт, Къарачай халкъ, Къарачай кърал» дегенле аз болуб, 
Къарачайны къарачай болмагъанла тюб эте туралла. 

Зауаллы Норвегиягъа къарайма: 
Сары, къара, къысыкъкёз къауумла 
Кёб бола, джайыла баралла... 
Халкъ эскермесе кесин 
Къоркъуу барды халкъгъа джуртунда да. 

Алай а, Норвегия эскерир кесин, башына оноу этер – 
Кеси бир къралды, не айтсанг да ол. 
Кърал болгъан къой, къраллыгъы да къалмагъан 
Мен Къарачай халкъыма этеме къайгъы. 
Джуртунда да «джюз халкъны бири болуб къалгъан» 
Къарачай халкъыма этеме сагъыш. 

СЁЗ БЛА МАКЪАМ 

Джырны макъамы эсмимдеди, 
Сёзлерин а тюшюралмай эсге, 
Къыйналама. Сёзледе болурму терслик? 
Огъесе, терслик кесимдемид? 

Джырны сёзлерин унутханма, 
Макъамы уа турады эсде. 
Сейир тюлмюдю? огъесе, сёзлери 
Эсде къалмазча бошмелле алай? 

Макъамгъа джазылсала сёзле, 
Не да сёзлеге джазылса макъам, 
Чыгъармы дейсе керамат аладан? 

Сёзню кесинден чыгъаргъа керекди макъам. 
Макъамны кесинден чыгъаргъа керекди сёз. 
Назмуча саркъады Къобан, 
Аны кесинден тууады макъам. 

Барады суу къарыууна кёре, 
Макъамы, ауазы да – барыууна кёре. 
Табигъатны неси да керти – 
Бир кёзбау заты джокъду аны. 

Къарайма Къобанны барыууна, 
Тынгылайма аны тауушуна. 
Ташын джалаб, ичеме сууун, 
Джандетди Аллах берген джуртум. 

Тереги, Ташы, Сууу да – керамат. 
Тауу, кеси да – Минги, аламат. 
Джуртум – шийирим, зикирим, дууам. 
Джюрегиме саркъады Къобан, 
Назмугъа-джыргъа бурулуб чыгъады андан. 
Бирдиле джурт бла халкъ, сёз бла макъам. 

ТАБИГЪАТ 

Айланама араларында тереклени, назмуланы, адамланы. 
Сеземе къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы. 
Ангылайма аланы. 

Терен, таша магъаналары ауурлукъ этиб, 
Кёкден Джерге энедиле сёзле. 
Тынгыларча, ангыларча кёрселе бизни, 
Джерде къалыб кетерге да болурла. 

Тынгылайма, къарайма Кёкден тюшген сёзлеге, 
Тынгылайма, къарайма Кёкге баргъан тереклеге, 
Тынгылайма, къарайма адамлагъа – 
Бары да термилелле Кёкге. 

Кёкде болгъаныбызны унутуб, 
Джердебиз деб турабыз. 
Джер а, бизни да кёлтюрюб, 
Учуб айланады Кёкде. 

Ахырыбыз не болур, къайдам. 
Сезе, къараб тургъанларын кёзлени, сёзлени, чапракъланы, 
Араларында тереклени, назмуланы, адамланы 
Айланама. Ийнанама 
Бу сейир дунияны джаратхан Кюч 
Тюб этиб къоймаз бизни. 
Тюб болургъа да къоймаз бизни. 

ДЖЫРЧЫ 

Адамны тогъун-ачын 
Кесинден иги киши да билмейди. 
Джырчы садакъачы болгъан эсе, 
Анга да джукъ айтырым келмейди. 

Алай а, асрар ючюн къарнын, 
Юйдегисин асрар ючюн, 
Махтай эсе джауларын халкъны, 
Амантишлени махтай эсе, 

Сора, сатлыкъла бла бирге 
Къара багъанагъа тыйыншлыды ол. 
Джырчы - бай, джарлы да болур, 
Болур атлы, джаяу да – амма, 

Сёзню айтмай Тюзюн, Кертисин, 
Мурдаргъа джараулу айтса, 
Зулмуну ётюрюк бла башын джабса, 
Халкъны, Джуртну тоноучу оноучуладан 
Алай бла къул юлюшюн табса, 
Харамгъа, гюнахха батхандан бата, 
Ибилис айтханча юрсе, чабса, 

Сора, аллай джырчыгъа джокъду кечим. 
Кесин къутхарса да ёлюм, 
Къара багъанада къаллыкъды аты, 
Анга ирият бергенлей турлукъду халкъы. 

Сёзню айталмазлыкъ тюзюн, кертисин, 
Джырчыма-назмучума демесин кесине. 
Хакъгъа къуллукъ этмеген адам 
Къуллукъ этеди ибилисге. 

ДЖЮРЕК 

Джюрек - кёкюрекни, кесин да талайды къайырдан, 
Ычхыныргъа уа, джокъду мадары. 
Да къыйынды аны да къадары – 
Джарылады джарсыудан, къайгъыдан. 

Кесине, меннге да бермейди тынчлыкъ – 
Къууады, тёгерек бурады къанны. 
Мен да билмейме аяй аны – 
Дуния къайгъысы кючлюдю бизден. 

Къыйын джазыулу къауумдан болурма: 
Кесин сынджыргъа уруб чабханча ит, 
Урады, тебеди, хахайлайды джюрек... 
Арыб тохтаса – мен да бир солурма. 

Ёзге, ол тохтаса, ёлюм джукъугъа 
Бёленникбиз – джюрек да, тёнгек да. 
Андан эсе, тебсин – къууансын, къыйналсын, 
Джашасынла анда джулдузла да, Кёк да. 

Тохтаса – ёледи джюрек. 
Аны бла бирге ёледи бир кёб зат. 
Не бек къыйнасанг, къыйналсанг да, 
Джюрек, тохтама, тохтама... 

Къайгъысы, къууанчы, бушууу, умуту бла 
Бютеу адам улу джашайды сенде, 
Бир сейир дуния джашайды сенде – 
Тохтама, джюрек, тохтама.

КЁЗЮУЛЕДЕН КЪУРАЛАДЫ ДЖАШАУ 

Кюн тийген кёзюу бла хайырлан, 
Джабхынчы булут. 
Кюн тийгенлей турлукъду деб, 
Этме умут. 

Къыз разы эсе, разы эт аны да. 
Хар нени – кёзюую. 
Дунияда бир затха да 
Къалмасын къарагъанлай кёзюнг. 

Дунияда юлюшюнгю толу алалсанг, 
Артха къарай, кетмезсе ахратха да. 
«Не этеме миниб атха да, 
Тюшерик эсем» десенг – къан джауду. 
«Не этеме джашаб, ёллюк эсем» десенг – 
Саудан ёлдюнг, тюб болдунг. 

Керекди – джаншаргъа тюл, джашаргъа. 
Кюн таякъны тийириб чыкъгъа, 
Аны бла джазаргъа керекди назму да. 
Табигъатды джан салгъан джюрекге да, Сёзге да. 

Къадер кечеча, кераматча, 
Табигъат алай ачылгъан кёзюуде, 
Айтырынгы айтыб, этеринги этиб къоймасанг – 
Артда кеч боллукъду, 
Тилегинг да боллукъ тюлдю къабыл. 

Кёзюуледен къуралады джашау, 
Саниеледен къуралгъанча заман, 
Харифледен къуралгъанча Сёз. 
Хар нени да иги джанын кёре бил, 
Хар неден да къууана, зауукълана бил – 
Олду джашау. 

СЁЗМЮШ 

Сезимлени сёзлеге, 
Сёзлени да тизгинлеге, 
Тизгинлени да назмугъа 
Бургъан тынчмыды? 

Сен – къойчу – 
Къойлагъа къараб, сакълаб, 
Аланы чачмай, тас этмей, 
Сюрюу этиб, джюрютген, 
Ауур тийиб, азмы чамланнганса: 
«Этинги ашамай, 
Этлерин ашатмазла была». 

Сора, сёз кютген 
Къой кютгенден тынч болгъанын 
Ким айтды? 

Юрке, илгене туралла сёзле да. 
Сёзню да кёбдю джауу. 
Сёзлени бир джерге джыйыб, 
Саф-саф тизиб, 
Аскер мизам бла джрютюр ючюн, 
Уллу иннетден сора да, керекди: 
Бет, ёт, фахму, билим эмда усталыкъ. 

Сёзле, аскерлеча тизилиб, 
Хакъны, халкъны, джуртну джаудан сакълар ючюн, 
Сёзге, джаны болгъан бир кераматхача, 
Къараргъа борчлуса, 
Кераматлы болургъа керексе кесинг да. 

Сен «къой этинги ашамай, 
Этин ашатмаз» дейсе. 
Мен да айтама: 
«Сёзге джан салыр ючюн, 
Юлюш этерге керексе джанынгдан» - 
Сёзню тиллендирирге, джанландырыргъа 
Башха джол джокъду. 

Сен къойну кютесе, сакълайса, 
Кесиб ашар ючюн. 
Мен а кютеме, сакълайма сёзню – 
Ол джашар ючюн, 
Бизге, кесине да джарар ючюн, 
Бизни да, кесин да ёлюмден сакълар ючюн. 
Сёз джашаса – джашарыкъбыз биз да. 

Мен къоруулайма, къутхарама Сёзню – 
Ол бизни харамдан, гюнахдан, 
Ётюрюкден, зулмудан, 
Къутхарлыгъын билеме – 
Мен къоруулайма, къутхарама кесими, дунияны да 
Кючю бла Сёзню. 

Сёзле – аскерле: 
Биз аланы сакъласакъ, 
Ала да сакъларыкъла бизни. 
Къутхарсакъ Сёзню, 
Сёз къутхарлыкъды бизни. 

Сёздю къутхарлыкъ бизни. 
Адам этген да олду бизни, 
Халкъ этген да олду бизни – 
Хакъ Сёз, Керти Сёз, Тюз Сёз, Иги Сёз. 

Тынгыламагъан Сёзге, 
Ангыламагъан Сёзню, 
Сакъламагъан Сёзню – 
Бурулады хайуаннга, сюрюуге. 

Бёрю ауузун байлайма Сёз бла, 
Шайтан ауузун байлайма Сёз бла, 
Джазыууму да джазама Сёз бла. 

Ма аны ючюн Сёзге 
Аллахдан келгеннгеча къарайма мен. 
Аллаххача къарайма мен. 
Шайырлыгъымы-ассылыгъымы 
Аллах кечсин. 


Мен Аймюш тюлме, Сёзмюшме мен: 
Сёзню кютеме, къоруйма, сакълайма мен. 
Сёз болса эсен - 
Халкъыма, кесиме да джокъду ёлюм. 
Тил-Сёз кетсе уа - 
Мен да кетерикме дуниядан.

ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА КЪАРАЙ 

«Джетеди,- деб,- джашил джаз», 
Сюйюмчюлюк айтхан аяз, 
Не бек къууандырды мени: 
Болдум кёргенча сени. 

Алай а, 
Джазгъы кюн – джети тюрлю, 
Къыз джюреги да – алай. 
Билдирейим мен сеннге 
Сюймеклигими кеъалай? 

Ышанмайын джазыугъа, 
Джюрек толад къайгъыдан. 
Салыннганча болама 
Суудан тутуб къаядан. 

Дагъыда, умут мени 
Къоймайды тюнгюлюрге. 
Сени бир къучакъласам, 
Таб, разыма ёлюрге. 

Таша излемлерими сеннге 
Джетдирир джазгъы аяз. 
Сени ийнакълаб, къучакълаб, 
Халымдан айтыр хапар. 

Хар бир къызгъа да мёлекди деб, 
Табынмайма алгъынча. 
Сёзле да табылмайла, 
Тагъылмайла алгъынча. 

Бир джулдуз сёз, аламат сёз, 
Кёкден тюшген кёгамат сёз, 
Кёлде бишген кёламат сёз, 
Джюрек ачар керамат сёз, 
Къууанч берлик саламат сёз 

Излейме да, табалмайма. 
Алайсыз а, джюрекдегин 
Айтыргъа базалмайма. 

«Джаз келеди»,- дейди джанкъоз. 
«Джаз келеди»,- дейди аяз. 
Ийнаныб да къалалмайын, 
Къышхы тонуму да тешмегенлей, 
Джабалакъ къар да джауа-джауа, 
Джазны аллына атлайма мен. 

Джазгъы хауагъа алданама. 
Къызны аллына атланама, 
Джазыуну аллына атланама. 

Къар да джерге тюшер тюшмез, 
Джюрек да сени кёрюр кёрмез, 
Эрийдиле. Келеди къыз, келеди джаз. 
«Назмунгу, кёлюнгю, джазыуунгу да джаз»,- 
Дейди меннге бир таша кюч, тамаша кюч. 

Келеди джаз. Келеди къыз. Келеди Сёз. 
Джазны-къызны-джазыуну аллына барама мен. 

ШОШЛУКЪ 

Не рахатды бюгюн кюн – 
Джауум да джокъ, джел да джокъ. 
Сёз да бузмасын шошлукъну: 
Тынгыла да тур, айтма джукъ. 

Акъ тюшле кёре, таула да 
Агъаралла узакъда. 
Толкъунла да тенгизде 
Баш кёлтюрмей джукълайла. 

Тенгиз къушла да бюгюн 
Этмей сыйыт-къычырыкъ – 
Кёллери иги болур – 
Учадыла тауушсуз. 

Туралла тынгылаб таула, 
Турады тынгылаб тенгиз. 
Джюрегими ургъанын, 
Джюрегинги тебгенин 
Эшитеме мен джангыз. 

Узакъ эсе да арабыз, 
Сенсе эм джууукъ меннге. 
Акъсакъалча ышара, 
Къарайды Кёкден Минги. 

Бюгюн бютеу дуния да 
Шошду, рахатды алай – 
Джангыз, джюрекни тебиую, 
Джангыз джюрекни тебиую, 
Адам джюрекни тебию 
Эшитилинеди Аламда. 

Тенгизни башы бла 
Таулагъа къарайма мен. 
Сагъышым кёб болса да, 
Джукъ айтмай тынгылайма мен. 

СЫНАУЛАДАН ЁТАЛМАГЪАН ХАЛКЪ 

Айланама ташлагъа къарай, суулагъа тынгылай, 
Терекле бла сёлеше. 
Сокъур, сангырау болмазгъа кюреше, 
Джашайма алай. 

Бир аягъы дунияда, бир аягъы ахыратда 
Тургъан бир адам – 
Къарайма, тынгылайма табигъатха, 
Себеб излегенча андан. 

Кимме мен? Джандетден къысталгъан 
Адам бла Хауаны туудугъума. 
Эки кере Джуртундан сюрюлген 
Алан-къарачай халкъны туудугъума. 
Дагъыда, сау къалгъан кесеги ызына къайыталгъан, 
Алан-къарачай халкъны адамыма. 

Алай а, энди ол палахланы барын унутуб, 
Шайтаннга джангыдан кючлетиб ангыбызны, эсибизни, 
Ючюнчю кере да сюрюлсек-айырылсакъ Джуртдан, 
Не да Джуртда тюб этсек кесибизни, 

Сора, дуниядан, ахыратдан да къаллыкъбыз къуру. 
Бизге не атарын, не айтырын билеме Хакъ: 
«Сынауладан ёталмагъан халкъ» – 
Ёзденлигин сакълаялмагъан халкъ, 
Динин, Тилин, Джуртун сакълаялмагъан халкъ – 
Кесин сакълаялмагъан халкъ, 
Ибилисге къул болуб, бойсунуб, 
Кеси кесин дуниядан этди талкъ». 

КЕСИБИЗБИЗ КЪУРУТХАН КЕСИБИЗНИ 

Бош кюрейбиз башхалагъа гюнахны, 
Бош кёребиз башхаладан палахны, 
Кесибизбиз чамландыргъан Аллахны, 
Кесибизбиз юйлю этген палахны. 

Ким къуяды тамагъынгдан ичкини? 
Ким ачады душманлагъа ичинги? 
Амантишлеге кесибизни талатсакъ, 
Халкъны, Джуртну къорумайын, тонатсакъ – 

Биз терслейик, айт, дагъыда, кимлени? 
Чамландырмайыкъ, чартлатмайыкъ Кёклени. 
Болургъа унамай, Хакъ буюргъанча Адам, Халкъ, 
Кеси кесибизни эте эсек талкъ, – 

Сора, терслемейик Аллахны-Хакъны: 
Ол Адам, Халкъ этиб, джаратханды бизни, 
Биз а – аны джандетине, дуниясына болмай тыйыншлы, 
Кесибизбиз къурутхан кесибизни. 

Ибилис да, Ибилис джорукълу кърал да 
Думп эталлыкъ тюлдюле бизни... 
Бизни къурутхан ала тюлдюле – 
Кесибизбиз къурутхан кесибизни. 

ДЖАЗЫУЧУ ЭСЕНГ 

«Атомгъа кирдим, Кёкге чыкъдым» деб, 
Къууаннганлыкъгъа адам, 
Адамланы, халкъланы, къралланы да 
Джута келгенди заман. 

Аланы къой, джулдузланы, Аламланы да, 
Чача, джыя, тюрлендире тургъан барды Кюч. 
Ол Кючден башхагъа – джаны болгъаннга, болмагъаннга да – 
Джокъду ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк. 

Ол Кючню келечилерине саналгъан файгъамбарла да, 
Ала да кетгендиле дуниядан. 
Мен а – шыйыхлыгъы, кераматы болмагъан, 
Къалай, не бла басалайым кёлюмю? 

Хакъ кёлю бла ийнаннган – насыблыды, 
Айхай, иман да – фахмуча, кераматча, 
Не бериледи, не берилмейди адамгъа. 
Билим анга джууукълашдырады, 
Не да узакълышдырады андан. 


Ангы бла Джюрек, ала бир-бири бла, 
Даулаша, джууукълашдыралла Кертиге. 
Бир джангы дуниягъа терезегеча, эшикгеча, 
Алай къараргъа кюрешгенле да бардыла ёлюмге. 

Не этсин, суугъа тюшген – къармайды таш. 
Ёллюк адам таянсын неге? 
Керекдиле бизге Аллах да, иман да, 
Биз кесибизни хорлатмаз ючюн ёлюмге. 

Энди джокъдула файгъамбарла, 
Шыйыхлыгъы, кераматы болгъан да – аз. 
Айтама кесиме: джазыучу эсенг – 
Адамны тарихин, джазыуун, кёлюн да джаз. 

Сёзню да, ишни да, джашауну да – 
Нени да, башланнганындан – баргъаны, бошалгъаны къыйын. 
Сёзню къысхасы, джибни узуну, джолну узагъы иги, десек да, 
Джиб да, джол да къысхара, ахыры таянабыз Сёзге, 
Сёзге – Биринчи Сёзге, Ахыр Сёзге... 
Ийнаннганнга, ийнанмагъаннга да 
Сёз – Аллахды эм да иманды. 

Джазыучу эсенг а, – 
Сёздю сени дуния юйюнг да, ахырат юйюнг да. 
Ары кёч, Анда джаша, Аны бла джаша. 
Кесинг джыгъыл, джыгъылмаз ючюн Сёзюнг, 
Сёзюнг – ёзюнг, джанынг. 

Сёздю сени ёлюмсюзлюгюнг. 
Сёздю сени сыфатынг, атынг, бетинг, ауазынг да. 
Сёзюнг – ич-тыш дунияланы арасында терезеди, эшикди. 
Сёз – ачыкъ, джабыкъ, таша, туру болса да, 
Мияла терезе-эшикди эки дунияны арасында. 
Аллахны кёрюрге излеген бар эсе, ол да 
Къараргъа керекди Сёзге, Сёзден, Сёз бла. 

Аллахны Сёзю – Адам. 
Адамны Сёзю – Аллах. 
Сёз – Аллах-Адам. 
Сёз – джети къат Кёк. 
Сёз – джети къат джюрек. 
Сёз – джан. 

АКЪ КЪАНАТЛЫМ 

Суу бойнунда намаз къылыб бошаб, 
Хакъ кёлюм бла тилек эте тургъанлай, 
Бир акъ къанатлы учуб келиб Кёкден, 
Къол аязларыма къонду. 

Мен тилек этиб бошагъанлай, 
Ол терк учуб, кёлтюрюлдю ёрге. 
Къанатлы тюрсюнде мёлек болурму эди ол, 
Хакъ сёзюмю элтген Аллахха, Кёкге? 

Эм къыйын, къара кюнлеримде 
Ол акъ къанатлыны кёрюученме мен. 
Азгъан-тозгъан кёлюме-джюрегиме 
Кюч-къарыу-умут бериученди ол. 
Алай а, не эсе да, кёбден бери, 
Акъ къанатлым турады кёрюнмей. 
Хакъ тюзлюк ючюн, Хакъ керти ючюн 
Кюреше болмазмамы алгъынча? 

Кючлетген болурмамы джюрекни харамгъа, гюнахха, 
Хакъ джолдан болурмамы тайгъан? 
Акъ къанатлымы нек келмегенини чурумун 
Табаргъа излеб, къайгъылы болуб къарайма 
Тёгерекге, Кёкге эмда джюрекге. 

Эшта, терслик джюрекде болур. 
Хакъ кёлюмю Аллах биле болур. 
Алай а, неди ол учуб келген джарыкъ? 
Болама таукёл, болама таукел: 
Акъ къууанчым, акъ къанатлым, сау кел. 

ТАШ-ТЕРЕК-ШАЙЫР 

1 
Джангыз Терекни кёрсем, 
Тынгысыз болама: 
Неди джетмеген анга – 
Терекми, чегетми? 

Огъай, аны къатында сюеллик, 
Къадау Ташды джетмеген анга. 
Къызгъа Джашча керекди 
Джангыз Терекге Къадау Таш. 

Къадау Ташны кёрсем 
Тынгысыз болама: 
Неди джетмеген анга – 
Ташмы, къаямы? 

Огъай, аны къатында сюеллик, 
Джангыз Терекди джетмеген анга. 
Джангыз, Терекди джетмеген анга. 
Адамгъа Хауача керекди, 
Къадау Ташха Джашил Терек. 

Энди кёлюм рахат болду. 
Таш бла Терекни тюбетдим бир-бирине. 
Таш бла Терек – 
Сыфаты, аты, халиси, джаны, бети , ауазы 
Джуртуму-Халкъымы-Сёзюмю. 

2 
Туугъан джерине бекди Терек. 
Туугъан тилине бекди шайыр. 
Джаралы джюрекден тууады назму, 
Джаралы терекден тёгюледи чайыр. 

Ушайдыла бир-бирине ала – 
Шийир бла Терек. 
Алагъа 
Артыкъ да джууукъду Кёк. 

Къуу боллукъ тюлдю дуния – 
Аны сезеди тынгысыз джюрек – 
Сау болуб дунияда 
Акъ Сёз бла Джашил Терек. 

Солургъа хауа 
Берелле ала, 
Джашаргъа къарыу 
Берелле ала. 

Сюеледи Терек: 
Сол джанында – Таш, 
Онг джанында – Шайыр. 

Ма энди 
Къалюбаладан ахырзаманнга дери 
Толу болду сурат, 
Ачылды керамат: 
Таш-Терек-Шайыр. 

САГЪЫШЛА-АРБАЛА 

Кече. Къарангы. Джолгъа, джорукъгъа да сыйынмай, 
Джыйын джанлыча, джандырыб кёзлерин, 
Мыллык атыб баралла арбала. 
Ушамайла тохтаргъа ала. 

Сюелеме ёталмай джолдан. 
Сюелеме, сакълай кесими аджалдан. 
Сызгъырыб ётелле къатым бла ала. 
Къайдан, къайры баралла ала, 
Къайгъыгъамы, къууанчхамы ашыгъалла ала? 

Излемейди тохтаргъа бири да. 
Къарагъан джокъду эс буруб, бери да. 
Тохтаргъа да ушамайла талыб-арыб ала. 
Бир хатагъа къалмагъаелле къызыу барыб ала. 

Къарайма ызларындан аланы – 
Тохтаусуз баргъан арбаланы. 
Огъесе, ачы сагъышларым болурламы ала – 
Джюрекден ычхыннган джаныуарла? 

Керти да менмеми джаратхан аланы – 
Къобхан сууча баргъан арбаланы? 
Сора нек бойсунмайла меннге ала? 
Огъесе, адет алаймыды дунияда? 

Сюеледи джол джанында адам, 
Къоркъа кесини сагъышларындан. 
Джыйын джанлыча баралла ала – 
Кечеги джолда арабала. 

ДЖУУАБСЫЗ СОРУУЛА 

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш... 
Тамблам болурму, болса да къаллай? 
Ол дуниягъа этсем да сагъыш, 
Бу дуниягъа къарайма кёз алмай. 

Сора, Аллахха сорама, тёзалмай: 
Къурутурукъ болуб нек джаратдынг бизни? 
Джашауубузгъа тутурукъ боллукъ, 
Келечилерингден билдирсенг да Сёзню, 
Быллай бир неге къыйнайса бизни? 

Чамланыб Анабызгъа, Атабызгъа, 
Къыстадынг аланы джандетден. 
«Сынау» деб, атадынг дуниябызгъа. 
Энди, чыкъгъынчы джан тёнгекден, 

Къыйналыргъа, тюзелирге керекбиз биз – 
Ызыбызгъа, джандетге къайытыр ючюн. 
Керекбиз джашаргъа, къыйналыргъа, ёлюрге, тирилирге – 
«Адамма, сынаудан ётген»,- деб, айтыр ючюн. 

Алай а, мен излемейме кетерге дуниядан, 
Мында къалыргъа излейме мадар. 
Ёзге менден кючлюдю къадар – 
Ахыр кюн, ахырзаман да оноуулла Кёкню... 
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни. 

Джашауну, ёлюмню да оноуун 
Нек бермединг Сен мени кесиме? 
Чексиз Сайлаугъа, Тюзлюкге, Эркинликге, 
Чексиз Ташагъа, Кертиге, Билимге, 
Ёмюрлюкге, ёлюмсюзлюкге 
Нек этмединг Ие мени кесими? 

Соргъанны айыбы джокъду – сорама, 
Дау айтыб, болмайма ассы. 
Соруулагъа джууаб джокъду. Ашхы. 
Кёкге къарагъанны да къояма. 

Кюнню бир сагъаты – алгъыш, бир сагъаты – къаргъыш... 
Тамблам болурму, болса да къаллай? 
Бу дуниядан тансыгъымы алмай, 
Кетерге излемейме мен. 

Аны оноуу джетмейди меннге. 
Олду мени къыйнагъан бютюн. 
Ёлюмсюзлюк учады кёктюн. 
Кёлеккесин огъуна джеталмай, туталмай, 
Чабама джертин. 

ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ 

Суудан, Ташдан, Терекден 
Джаратылгъанчама мен: 
Къарайма Суугъа, Ташха, Терекге – 
Алалла балхам кёлге-джюрекге. 

Не этейим сюймей 
Сууну, Ташны, Терекни: 
Адамла джаргъан джюрекни 
Бакъгъан алалла сора. 

Адамдан эсе, Терек джууукъду меннге, 
Халкъдан эсе, Чегет джууукъду меннге. 
Адамдан эсе, сюеме тынгыларгъа суугъа, 
Адамдан эсе, базама таяныргъа ташха. 

Суу, Таш, Терек – 
Мени алдарыкъ тюлдюле ала. 
Ала – джангылсам, болсам да терс – 
Табдыргъанлай турадыла эс, 
Бергенлей турадыла дерс: 

Суу, Тауундан айырылмагъанлай, 
Джетеди тенгизге. 
Терек джеринден айырылмагъанлай, 
Барады Кёкге. 

Кябаны къара ташыны къарнашы 
Къарачайны Къадау Ташы да – 
Тургъан джерине, туугъан Кёгюне – бек: 
Бош иймегенди аны бизге Кёк. 

Джуртуму 
Джалайма Ташын, ичеме Сууун, 
Къучакълайма Терегин: 
Аладан табады саулукъ 
Адамла джаргъан джюрегим. 

Адамдан, халкъдан да чыгъар кёлюм, 
Джуртумдан а – огъай. 
Джуртда джашаргъа, ёлюрге да буюрулса, 
Джурт ючюн джашаргъа, ёлюрге да буюрулса – 
Ол тюлмюдю насыб? 

«Ючден дагъан таймаз», - 
Дейди джюрек. 
Джаныма дагъан – 
Суу, Таш, Терек. 

- Кимди, неди бизни Адам, Халкъ этген? 
Соруугъа джууабым боллукъду терк: 
Бизни Адам этген, Халкъ этген – 
Суу, Таш, Терек. 

Джуртду бизни Адам этген, Халкъ этген. 
Башха Джуртда биз быллай Адам, Халкъ болаллыкъ тюлбюз. 
Адам, Халкъ да болаллыкъ тюлбюз 
Болмасала Суу, Таш, Терек. 

Бизни Адам, Халкъ этген Джуртха 
Тыйыншлы болалмасакъ, Ие болалмасакъ, 
Аны душмандан къоруулаялмасакъ – 
Сора, Джуртсуз къаллыкъбыз биз, 
Адамлыгъыбызны, Халкълыгъыбызны да тас этерикбиз. 

Быллай къоркъуулу сагъышладан 
Кёкча кюкюрейди, джерча тебренеди джюрек. 
«Биз сени адам этдик, халкъ этдик: 
Къанынгда-джанынгда бизден бир джукъ бар эсе, 
Къутхар, къоруула, сакъла кесинги, бизни да»,- 
Дегенча къарайла Суу, Таш, Терек. 

СЮЙМЕКЛИК ТИЙГЕН ДЖЮРЕК 

Къанатлыла, джырлаб, уяталла мени 
Танг аласында. 
Къанатлы джырла тууалла 
Танг аласында. 

Къаламымы 
Тийириб гюл бачхада чыкъгъа, 
Джазама назмуму-саламымы 
Бир къызчыкъгъа. 

Узакъда-джууукъда джашагъан, 
Кёкде-Джерде-Джюрекде джашагъан, 
Джулдузгъа, джанкъозгъа да ушагъан, 
Джазгъа, джайгъа, къачха, къышха да ушагъан, 
«Джашауум, джаным, джазыуум» деб, айтырым келген, 
Аллай бир къызчыкъгъа эте сагъыш, 
Ачама кёлюмю-джюрегими. 

Къанатлыла, джырлаб, уяталла джюрегими 
Танг аласында. 
Къанатлы сезимле, сёзле, умутла 
Тууалла танг аласында. 

Кёкде, Джерде болмагъан бир къызчыкъны, 
Эсде-кёлде тургъан бир къызчыкъны, 
Джюрегим джаратхан бир къызчыкъны 
Табыб, къуаннганча болама. 

Джарыйды танг. Джарыйды кёл. 
Къозгъалады тёгерек. 
Кюн тийген джюрек 
(Сюймеклик тийген джюрек!) 
Джарытады дунияны. 

ТЕЙРИ ТАШЫ, ТЕЙРИ ТЕРЕГИ, ТЕЙРИ АДАМЫ 

1 

Къобан суу Къадау Ташны 
Эркелетиб джууады. 
Ол – Ата джуртну бойнуна 
Аллах такъгъан дууады. 

Тау джуртуму кёкюрегинде 
Дууасыды Къадау Таш. 
Кёк джазгъан дууады Ол, 
Кёк берген дууады Ол. 

Биз Аны тас этген кюн, 
Тас боллукъбуз кесибиз да: 
Кёк берген кераматны 
Тас этерге джарамаз. 

Джангыз Терекни кесиб, 
Юй ишлеген манкъуртну, 
Кёк, уруб, юйюн, кесин да 
Этмегенмед кюл-кёмюр? 

Джангыз Терекни кесгенли 
Кёрдюк кёб азаб, палах. 
Къадау Ташны къурутсакъ а, 
Не этер бизге Аллах? 

терегин-ташын, Терегин-Ташын 
Сакълай билмеген халкъ, 
Дуниядан болады талкъ – 
Тарих шагъатды анга. 

Къарачайны Къадау Ташы – 
Кёкден эннген нарт кибик, 
Къызыл Фукладан, эмегенледен 
Халкъымы къоруйса Сен. 

Къарачайны тюнгюч джашы, 
Къарачайны файгъамбар джашы, 
Кёкню бизге келечиси – 
Къарачайны Къадау Ташы! 

Сен таш тюрсюнде эннген 
Кёкню Сёзюсе бизге. 
Къара таныгъан окъурча, 
Кераматлы окъурча – 
Таш китабса, Баш китаб. 

Туру, таша душманладан – 
Къара кючлени барындан, 
Тарихсизликден-эссизликден, 
Оюмсузлукъдан, тёзюмсюзлюкден, 
Кёлсюзлюкден, билимсизликден да 
Халкъымы сакълайса Сен. 

Кябаны къара ташыча, 
Къарачайны Къадау Ташы – 
Джандет джуртуму бойнуна 
Аллах такъгъан дууаса Сен. 

2 
Къарайма Къобан суугъа, 
Къарайма Къадау Ташха – 
Къулагъыма келеди ауаз: 
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
Къайытырыкъбыз Ата джуртха...» 

Къарайма Къобан суугъа, 
Къарайма Къадау Ташха – 
Къулагъыма келеди ауаз: 
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
Джашарыкъбыз Ата джуртда, 
Айырыллыкъ тюлбюз Ата джуртдан». 

Джангыз Терекни джылауун эте, 
Къарайма Къадау Ташха: 
Халкъны тёрт санындан экиси – 
Къадау Таш бла Джангыз Терек. 

Джокъду энди Джангыз Терек – 
Тёрт сандан джокъду бири. 
Къадау Ташын да тас этсе 
(Тёрт санындан экинчисин!) – 
Не этер къыйынлы халкъым?! 

Тейри адамы, халкъы эсек, 
Сакълаялырбыз Къадау Ташны. 
Джангыз Терекни да тамырындан 
Джангы Терек ёсюб джетер: 
«...Къан дертни джууабларын этер...». 

Эсни уятырла Таш, Терек да, 
Титирерле джан, тёнгек да, 
«Хакъ, Халкъ» дерле баш, джюрек да. 

Джашар халкъым, джашар джуртум – 
Бир-бирин сакъларла ала. 
Халкъым, Джуртум. Таш бла Терек. 
Тейри ташы, Тейри тереги, Тейри адамы, Тейри халкъы – 
Сау-эсен джашарла ала. 

КЪУУАНЧ КЮНДЕ ДЖАРСЫУУМ 

1 

Хекимликге окъуй тургъан къызла, 
Акъ кийимлери бла тёгюлгенча арбазгъа, 
Кюле-ышара тургъанча сабийле – 
Не ариу чакъгъандыла балийле. 

Не ариу чакъгъандыла балийле – 
Сюелгенча акъ джаулукълу келинле, 
Этиле тургъанча къууанч той, алгъыш, 
Унутулгъанча халкъны къыргъан къач бла къыш. 

Ай не ариуду бу джаз ала табигъат, 
Ачылгъанча таша къудурет, керамат, 
Тюзетилгенча хар бир терслик, джангылыч, 
Кёкден Джуртха тартылыбды джангкъылыч, 
Кёкден джюрекге, джюрекден джюрекге тартылыбды джангкъылыч. 

Бизни унутуб, атыб къоймады Хакъ: 
Джандет джуртуна къайыталды халкъ – 
Кёгюбюз чууакъ, джерибиз джашил, тауубуз акъ. 
Буду Аллах берген КЁК-АКЪ-ДЖАШИЛ бетли байракъ. 

Инша Аллах, иймезбиз энди аны къолдан, 
Таймазбыз Аллах буюргъан джолдан. 
Кёк джашнай, джер джашнай, келгенди май: 
Къайытханды Ата джуртуна Къарачай. 

2 
Айтылалла Хакъ сёзле, халкъ сёзле, нарт сёзле: 
«Адам туугъан джерине...» дейдиле, 
«Тюзню малы тюзде къалмаз» дейдиле, 
«Ата джуртсуз халкъ Халкъ болмаз» дейдиле, 
«Хакъсыз – халкъ Халкъ болмаз» дейдиле, 
«Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» дейдиле. 

Кёб заман кетди ол майдан бери. 
Къарайма Архыздан Доммайгъа дери: 
Миллет байрагъыбыз къайдады?- кёрмейме, 
Миллет орайдабыз къайдады?- эшитмейме. 

Башха байракъла чайкъалалла башлада, 
Джуртубузну кючлейдиле башхала, 
Амантишле болгъандыла башчыла, 
Халкъны, Джуртну тонагъан, тонатхан, сатхан да – ала. 
Джукъ айтмай, джукъ этмей, манкъуртла болуб тургъан да – биз. 

Айтылмайды, не эсе да, Хакъ Сёз. 
Айтылмайды, не эсе да, Акъ сёз. 
Къайда Хакъ, къайда Халкъ, Байракъ да къайда? 
Бу затлагъа сагъыш этеме хар къуру эм хар къайда. 
Джуртунда да халкъ 
хакъсыз, джуртсуз, тилсиз — къраллыкъсыз - къалыр деб, 
Кимни эсине келлик эди 1957-чи джыл, майда. 

ДЖАУ 

Башха мадар табмай, урсам да джауну, 
Ёлген а этеме кесим. 
Къан къызартхан кёреме Тауну – 
Талайды, ашайды эсим. 

Аллах айтханны унамазлыкъгъа 
Джарарыкъ тюл эсе да сёзюм – 
Шайтанны да тартама намазлыкъгъа, 
Ибилисге да айтама: тюшюн! 

Джау джюрекдеди – урама аны, 
Джау бла бирге ёледи джюрек. 
Джаныма ачылады Кёк – 
Хорлаялдыммы джюрекде душманны?! 

Джуртдан, джюрекден да къыстай шайтанны, 
Таянама Келямгъа, къаламгъа, сауут-сабагъа да. 
Себеб излей бардым Кябагъа да – 
Энди сеземе хайырын аны. 

Билеме: тыш джауну хорлаяллыкъма, 
Ич джауну хорлаялсам. 
Джуртну азатлаяллыкъма, 
Джюрекни азатлаялсам. 

Джерибизге кирген бла къалмай, 
Джюрегибизге киргенди джау. 
Биз тышында излейбиз аны, 
Ол а – джюрегибизде этеди той. 

Джау ичибиздеди бизни, 
Аны ары ийген а – кесибизбиз. 
Джау джюрегибизни кесине этгенди бетджан – 
Къайдады ангыбыз, эсибиз да?! 

Кюрешебиз тыш джауну къырыб, ёлтюрюб... 
Ол а унамайды ёлюрге. 
Биз аны алалмайбыз джанын – 
Аны джаны джюрегибиздеди. 

Джауну ичибизден, джюрегибизден къурутмай, 
Аны кёлеккеси бла – тыш джау бла этебиз къазауат. 
Ичибизде джауну ёлтюргенлей, 
Тыш джаула ёллюкдюле бары. 

Джюрекни чанчакълай, ашай тургъан 
Ич джау бла сермешеме мен. 
Амантиш, шайтан, къул, къахме – 
Не эсе да аны аты (джюз бети, джюз аты) – 
Аны бла кюрешеме мен. 

Аюню кесин кёре, ызын ызлагъанла, 
Сорадыла: кимди, къайдады джау? 
Кёзлерин кеслерине бурама аланы – 
Ичибиздеди, джюрегибиздеди джау. 

Ич джауду бюгюн бизге башчы. 
Биригиб, турмасакъ къаршчы, 
Ол бошарыкъды бизден. 
Не ол, не биз – алайгъа джетгенди хал. 
Хакъ кертиге тюшюнмесе халкъ, 
Боллукъду талкъ. 

Къаны къарын къызартхан кёреме Тауну – 
Талайды, ашайды эсим. 
Ич джаула бла тыш джаула бирлешгенле, 
Халкъым сакълаялырмы кесин? 

ЭТЕМЕ УМУТ 

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш. 
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш, 
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш. 
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш. 

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш. 
Джашаугъа, джашауума да этеме сагъыш. 
Ахыр кюнюме, ахырзаманнга да этеме сагъыш. 
Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш. 

Сеземе: джуууукълаша келеди къыш. 
Алай а, насыблы къауумданма мен. 
Джазыма, джайыма, къачыма да этеме алгъыш – 
Кесим сюйгенча джашагъанма мен. 

Инсан хакълары ючюн киргенме къазауатха, 
Халкъым, Джуртум ючюн турмагъанма бир затдан артха. 
Болсам да джаяу, барсам да атда, 
Сакъ болгъанма онгсузгъа, тиширыугъа, сабийге, къартха. 

Кюрешгенме джашаргъа алай – 
Буюргъанча намыс, буюргъанча Къуран. 
Ахрат азабдан, дуния намысдан да къоркъа, 
Кюрешгенме болургъа Адам. 

Кюрешгенме джашаргъа алай, 
Къатышмазча кир бла таза, къара бла акъ. 
Джолуму джарытханды джулдуз бла Ай, 
Меннге кимден, неден да баш болгъанды Хакъ. 

«Не игилик этгенсе,- деселе,- адамгъа, халкъгъа», 
Айтыр джууабым буду джангыз: 
Аланы джууукълашдырыб кюрешгенме Хакъгъа, 
Джюреклерин джарытырча Ай бла джулдуз. 

Кязим, Сымайыл, Къайсын юретгенча 
Кюрешгенме иман бла джазаргъа эмда джашаргъа. 
Кюрешгенме Аллах берген Сёз бла 
Халкъымы кёлюн, джашауун, джазыуун да джазаргъа. 

Олду эм сыйлы, эм уллу борч шайыргъа – 
Акъ сёз бла, Хакъ сёз бла къуллукъ этиу халкъгъа, 
Алай бла аны джууукълашдырыу Хакъгъа, 
Ич, тыш дуниясына да сакъ бола, къайгъыра. 

Барады заман тохтаусуз, ашыгъыш. 
Джашагъан кюнюме этеме алгъыш, 
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш. 

Сёзюм халкъ бла къалыр деб, этеме умут. 
Халкъым Хакъ бла болур деб, этеме умут. 
Минг-мингджыллыкъ джолун джарыта джулдуз бла Ай, 
Этеме умут – джашар Къарачай.

ЭТЕМЕ КЪУЛЛУКЪ 

Барама ызындан Сёзню, 
Аллына да ётеме аны. 
Ичимде джюрютеме Сёзню, 
Сёзню ичине да киреме. 

Кёреме: Адамгъа бурулады Сёз. 
Сёзге бурулады Адам. 
Джашайды дунияда Адам-Сёз, 
Джашайды дунияда Сёз-Адам. 
Кетеди дуниядан Адам – 
Кетеди дуниядан Сёз. 
Кетеди дуниядан Сёз – 
Кетеди дуниядан Адам. 

Кетеди халкъ – кетеди тил, 
Кетеди тил – кетеди халкъ. 
Джашау, ёлюм да – хакъ, 
Алай а, бил: 

Ёлюмлюдю сёз-адам. 
Ёлюмсюздю Сёз-Адам. 
Мен шайырма, этеме къуллукъ 
Сёзге-Аллахха, 
Хакъ Сёзге-Аллахха. 

ЧЫГЪЫШДАН КЪАРАЙМА БАТЫГЪА 

Кюн къысылгъанды батаргъа. 
Чыгъышдан къарайма Батыгъа. 
Батыдан къарайма Чыгъышха. 
Заманла джыйылгъанла ныгъышха. 
Башымы кючлетгенме сагъышха. 

Къайдаса сен, Чыгъыш Хан Темирчи 
(Чингис Хан болгъан Темучин)? 
Къайдады туудугъунг да, айтылгъан аты – 
Батыгъа Хан болгъан – Хан Батый? 

Джер дунияны кючлегенлЕ, юлешгенлЕ, 
ТабыннганлА Кёкге-Тейриге – 
Чыгъыш Хан да, Баты Хан да джокъ. 
Иманлы Темир, имансыз Къурч да джокъ. 

Ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк берилгенди кимге? 
Къарайма батыб баргъан Кюннге. 
Къарайма Таугъа, Тюзге, Тенгизге – 
Тынгылайма Къайсыннга, Олжасха, Чингизге. 

Хакъ Сёз – акъ сёз, керти сёз, иги сёз – 
Олду адамны Адам, халкъны Халкъ этген. 
Хакъгъа къуллукъ этгенибизге кёреди 
Ёмюрлюкден, ёлюмсюзлюкден юлюш бериллиги да бизге. 

Кюн къысылгъанды батаргъа. 
Сагъыш этеме Чыгъышха, Батыгъа. 
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл тюше эсиме, 
Сагъыш этеме Хакъгъа, Халкъгъа, кесиме. 

Эсгере Къайсынны, Олжасны, Чингизни, 
Тансыкълайма Тауну, Тюзню, Тенгизни. 
Кюн къысылгъанды батаргъа. 
Сагъыш этеме ауалгъа, ахыргъа. 

Неди дунияны ара багъанасы? 
Неди джашауну баш магъанасы? 
Чыгъышдан къарайма Батыгъа. 
Кюн къысылгъанды батаргъа. 

АЛАЙ А, БАРДЫ УМУТ 

Бир-бир адам 
Аллах болургъа кюреше, 
Бир-бир адам да 
Ибилис болургъа кюреше, 
Къуруталла дунияны, 
Къуруталла дунияны. 

Адам болургъа излеген, 
Адамча джашргъа излеген. 
Адамлыкъ дей билген 
Адамла уа къайдалла? 

Бий болгъан къулла бла, 
Эмда къул болгъан бийле 
Къуруталла дунияны, 
Къуруталла дунияны. 

Ёзден болургъа излеген, 
Ёзденча джашаргъа излеген, 
Ёзденлик дей билген 
Ёзденле уа къайдалла? 

Джокъду эскерген Хакъны. 
Къара дженгнгенди акъны. 
Кимди къутхарлыкъ халкъны? 

Окъумайла Китабны, 
Ангыламайла Китабны. 
Анаяса орнуна 
Джюрютмейле Китабны. 

Кеслери джазгъан китабха, 
Кеслери къургъан джорукъгъа, 
Кёзбаугъа, алдауукъгъа 
Табыналла адамла... 

...Чамлана тургъан Кёк, 
Тебрене тургъан Джер, 
Къайнай тургъан тенгизле, 
От къуса тургъан таула, 
Джаны болгъан бары да 
Хахайда, джанауалда – 
Бумуду 
Бизни сакълагъан алда?! 

Ёзеннге къарасам – тубан, 
Кёкге къарасам – булут. 
Алай а, барды умут: 
Кюн тюзелир, аязыр. 

От тенгизде да кёреме 
Джашил айрымканланы. 
Адам сюрюуледе да 
Тюз тургъан адамланы, 
Хайуан, джаныуар болмай, 
Адамлай къалгъанланы. 

Къул сюрюуде да кёреме, 
Айрымканлача, ёзденлени. 
Адамлыкъ, Тюзлюк дей, 
Джашагъанланы, ёлгенлени. 

Минги Таулуланы, Тауну да 
Эсгереме, кёреме мен. 
Палахдан, ёлюмден сора да, 
Джашауну кёреме мен. 

Башха джашауну кёреме мен, 
Тирилиуню кёреме мен. 

КЕТЕРИКДИ ЁМЮРЮМ БЫЛАЙ 

Ата-Ана – Джулдуз бла Ай, 
Кёкден, кёлден, Ташдан да къарай, 
Айырылыу тюшюрген джара 
Сау болмай, турады къанай. 

Алдады дейле тюбешиу, джашау да. 
Алдайды демейме Китаб. 
Кёб болса да джара бла таб, 
Джаратханнгады бюсюреу, махтау да. 

Ёмюрюм а тауусулады мени 
Дуния джашаудан къанмагъанлай. 
Къызлагъа, джулдузлагъа да къарауум къалмагъанлай, 
Ёмюрюм тауусулады мени. 

Сабийни кёзю джылайды, кёлю уа – джырлайды, 
Къартны уа – ауузу джырлайды, джюреги уа – джылайды. 
Дуния дегенинг алайды, алай. 
Кёкден, кёлден, Сёзден, Ташдан да къарай, 
Тартады кесине Джулдузу бла Ай. 
Барама кёче джерге, Кёкге эмда Сёзге, 
Ауузум джырлай, джюрегим а – джылай... 
Адам дегенинг къарыусузду къалай. 

НЕДИ АДАМ? 

Келям бла Къалам – 
Буду Адам. 

КИМДИ, НЕДИ ПОЭТ? 

Ол – шайырды. Алай эсе, 
Эки джюрекли адамды ол: 
Джюреги да джюрекди аны, 
Мыйысы да джюрекди аны. 

Дуния джаратылгъанлы алайды адет – 
Джюреги бла джашайды поэт. 
- Кимди, неди поэт? 
- Джюрекди поэт. 

2007- ЧИ ДЖЫЛНЫ ДЖЕТИНЧИ АЙЫНЫ ДЖЕТИНЧИ 
КЮНЮНДЕ 

Кёлюмю, сёзюмю – бютеу ёзюмю 
Джарытханды Джулдуз бла Ай. 
Кюрешеме инсан, халкъ хакълары ючюн, 
Кесими да билмей аяй. 

Аягъандан да не хайыр, 
Топуракъда чиририк тёнгекни-санны? 
Дуния кёзюудю; джашау, ёлюм да – хакъды: 
Къутхарыргъа керекди джанны. 

Джанын къутхарыргъа керекди Адам, 
Санын къутхарыргъа кюрешмей, джаныуарча. 
Джашагъан – къурт-къамыжакъ да джашайды, 
Бизге уа керекди джашаргъа Адамча. 

Бизге не ючюн берилгенди ангы, 
Не ючюн берилгенди тил? 
Кючюнг джетмей эсе ангыларгъа аны, 
Джууабын – Китабдан, Китабладан бил. 

Къара танымагъан – къара кючлеге ашды. 
Дининг, тилинг, джуртунг да барды – къууан. 
Джашауунгу къура буюргъанча Къуран: 
Иманы болгъан – къалгъанладан башды. 

Сууабны юсюнден кёб сёлешеме, 
Болгъаным ючюн кесим гюнахлы. 
Гюнахларымы къаным бла джууаргъа кюрешеме, 
Джангыдан чамландырмаз ючюн Аллахны. 

Инсан, Халкъ Хакълары ючюн сермешеме, 
Байрагъымда – Джулдуз бла Ай. 
Ёлген кюнюмде «гюнахы къурусун» деб, 
Айтыр эсе уа меннге Къарачай.

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ 

Сёзге таянама алай, 
Таяннганча Ташха, Терекге. 
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай 
Мени – Джер адамны – тартады Кёкге. 

Кёкден эннген Сёзню кёлеккесиди 
Джюрекден чыкъгъан Сёз да. 
Чексиз джууукъ-узакъ Кёкге къарай, 
Джумулады кёз да. 

Хакъ Сёзге кертилей къалама, 
Дайым къуллукъ этеме анга. 
Халкъ поэти тюл, Хакъ поэти – 
Олду эм сыйлы ат джазгъаннга. 

Инсан эмда Халкъ хакълары ючюн 
Къазауат этмеген Шайыргъа саналырмы? 
Адамны, адам улуну къутхарыргъа кюрешммеген, 
Адамлыкъ, ёзденлик ючюн сермешмеген – 
Кесини адамлыгъын, ёзденлигин да сакълаялырмы? 

Адам – джаныуаргъа, Халкъ да – сюрюуге 
Бурула баргъанын кёре туруб, 
Къазауат этмей эсенг ёрге туруб – 
Сора, къаллай адамса, шайырса сен?! 
Ким тынгыласа да, шайыр-назмучу 
Къалай тынгылайды быллай кюнде? 
Душман - халкъны динсиз, тилсиз, джуртсуз эте тургъанда да 
Тынгылаб тургъан – 
Ол къаллай имамды, шайырды, адамды?! 

Сёзге таянама алай, 
Таяннганча Ташха, Терекге. 
Кёкден къарагъан Джулдуз бла Ай, 
Тартханлай турады Кёкге. 

Абынсам да тургъузады ёрге, 
Аякъ юсюне сюейди мени. 
Джаным саулай къоймай ёлюрге, 
Кёлюмю этеди Минги. 

Хакъ кертисин айтыргъа кюрешеме, 
Халкъны Сёз бла уятыргъа, сагъайтыргъа кюрешеме, 
Халкъны Сёз бла джакъларгъа, сакъларгъа кюрешеме. 
Сауутум-сабам сёз болгъаны ючюн. 

Халкъларын душман къурута тургъанда да, 
Халкъ поэтле туралла тынгылаб. 
Мен – Хакъ Поэти – алагъа къараб: 
«Поэт да тюлсюз, Адам да тюлсюз»,- дейме. 

Ата джуртха, Ана тилге ёлюм къоркъуу тюшгенде да, 
Тынгылаб тургъан айдынланы барына – 
Миллетёкюллеге, имамлагъа, тарихчилеге, джазыучулагъа... – 
Барына, барына береме налат. 

Мен – Хакъ Поэти – Акъ Сёзге (ХАКЪ СЁЗГЕ!) къулланама, 
Анга ийнанама, анга таянама – 
Керти Сёздю бизни къутхарлыкъ джангыз. 
Къарайды Кёкден да, кёлден да, байракъдан да Ай бла Джулдуз. 
Ёлсем да, сын ташымдан къарарыкъды Ай бла Джулдуз. 

ХАКЪ СЁЗ 

Шимал Каваказны къушу Къарачай, 
Сеннге джууукъду Джулдуз бла Ай. 
Алгъынча сюеледи Хасаука, 
Огъурсуз къарай душманнга-джаугъа. 

...Джылла, ёмюрле ётдюле, 
Темирле, Къурчла кетдиле. 
Халкъ кючлюдю къурчдан, темирден – 
Къайытды тутмакъдан, сюргюнден... 

Энтда кюрешедиле душманла-джаула 
Джуртубузну, тилибизни, тарихибизни да сыйырыргъа. 
Нарт алан атыбызны да алыргъа кюрешелле бизден. 
Амантиш сатлыкъла да чыгъалла ичибизден. 

Бюгюнюбюз тюл эсе да къолай, 
Бизни блады Джулдуз бла Ай. 
Бошуна кёрюнмейди Къарча – 
Юсюнде - кюбеси, къылычы – къолунда. 

Такъыясында джылтырайды Ай бла джулдуз. 
Къатында – Адурхай, Будиян, Трам эмда Науруз; 
Ызындан – Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай... 
Огъай, хорланныкъ тюлдю Къарачай. 
Кёл эте къарайды Кёкден Джулдуз бла Ай. 

Таулучукъла Минги таулула бола, 
Душманладан къаныбызны ала, 
Биз болурбуз бурун кибик кърал – 
Хакъ азанын къычырады Хакъ поэти Билал. 

Къаллай адамланы берди бизге Джулдуз бла Ай... 
Болгъанны, боллукъну билген амма – Бушай, 
Ол да эсибиздеди, кёлюбюздеди, биргебизгеди. 
Ол да айтханды: «тутуллукъду, сюрюллюкдю Къарачай, 
Алай а, къайытырыкъды Джуртуна Къарачай, 
Аны сюрдюрген итле ёлгенден сора, 
Сталинле, Берияла кетгенден сора». 

Абдуллах шыйых да кёрюнеди таулада, 
Шакай улу Хаджи да – къатында. 
Къабыл бола дууалары аланы, 
Душманлагъа кючлетмезбиз тауланы. 

Шайтанны джюрегибизден, джерибизден да къыстарбыз, 
Минги Таулу байракъны Минги Таугъа тагъарбыз. 
Кёгюнден, кёлюнден, байрагъындан да къарай, Джулдуз бла Ай, 
Хорланмай джашар джуртунда Къарачай. 

ДЖАШАГЪАНДАН ДЖАШАЙ БАРСАМ 

Кючлю эсе да джел-боран, 
Мен анга джалбаралмам. 

Джашагъандан барсам джашай, 
Ушагъандан барама ушай 
Ташха, Терекге. 
Болама джууукъ 
Джерге эмда Кёкге. 

Сюймекликден джана-кюе, 
Башын Джерге атхан джулдузгъа 
Ушайды джюрегим. 
Ой джулдуз таш, Къадау таш, – 
Сын-суратыса сен джюрегими. 

Ой тас болуб къалгъан джулдуз джюрегим, 
Таш болуб къалгъан джулдуз джюрегим. 
Алай а, тураса сен, 
Къара ташча тюл, Кяба ташча тюл, 
Джулдуз дуууача Джуртуму кёкюрегинде. 

Ай Кёкге термилген джашил нарат – 
Джуртда Джангыз Терек. 
Эки кере кесилген Тейри Терек. 
Бир кере джарым моллала, 
Экинчи кере имансыз коммунистле 
Кесген керамат Терек. 

Сеннге да ушайды мени джюрегим. 
Алай а, Сен – сауса. 
Бир нарат чегет сау болуб дунияда, 
Бир джашил терек сау болуб дунияда. 
Сеннге ёлюм джокъду. 

Кёкден эннген келечича, 
Кёрюнеди кёзюме Къадау Таш. 
Джерни Кёкге келечилерине, 
Кёкге узалгъан адам къоллагъа 
Ушайдыла чегетле, терекле да. 

Ташха, Терекге ушайды 
Джюрегим, кёлюм. 
Адам джюрегини кюзгюсю, белгиси болгъан, 
Кёк бла Джерни байлаб тургъан 
Къарачайны Къадау Ташына 
эмда 
Джуртда Джангыз Терекге – 
Экисине джокъду ёлюм. 

Кёреме, билеме: 
Ташын, Терегин сакъламагъан халкъгъа 
Келеди ёлюм. 
Ташданды, Терекденди, Джерденди, Кёкденди 
Джюрегим-кёлюм. 

Джулдуз, Кёкден тюшюб, 
Бауурланнганды Джерге. 
Терек а Джерден чыгъыб, 
Барады Кёкге. 

Сын таш да сюеледи Джерде, 
Мангылайында джулдуз бла Ай... 
Саумуду сени Ташынг, Терегинг, 
Саумуду сени кёлюнг-джюрегинг? 
Тынгылайды Къарачай. 

ЁЛГЮНЧЮ ЁЛМЕЙДИ ОЛ 

Адам джюреги къой эсенг, темир да, 
Къурч темир да ашалады, тауусулады. 
Дунияда кырдыкдан джумшакъ да не болур, 
Алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун. 

Джюрек а, сауутдан-сабадан къой, 
Кёзден, сёзден да табады джара. 
Къайгъыла, ётюб кетселе да, 
Эсден кетмей, ашайла аны. 

Бычакъ къындача турмайды кёкюрекде джюрек. 
Тынгы-тынчлыкъ джокъду анга не кече, не кюн. 
Сагъышла, джарсыула, къайгъыла ашайла аны – 
Кюреше, сермеше тургъанлай, ёледи ол. 

Таша, туру палахла, джарсыула, 
Тынгы-тынчлыкъ бермей, ашайла аны. 
Дуния джаратылгъанлы бютеу къайгъыла, 
Кетмей, унутулмай, джашайла анда. 

Ат аягъындан къурч нал да тюшеди ашалыб, 
Джулдуз да джана туруб, джукъланады Кёкде. 
Кёз кёрмезлик бурху затлагъа да, 
Ангы ангылаялмазлыкъ, аулаялмазлыкъ чексиз Аламлагъа да 
Келеди ёлюм. 

Аланы барысыны къайгъысын джюрютген 
Джюрекге не сейирсиниу - ашалады, тауусулады деб. 
Алай а, джюрекге салама махтау – 
Джашау ючюн кюреше, сермеше ёледи ол. 

Тынгы-тынчлыкъ билмейди ол, 
Ёлгюнчю, ёлмейди ол. 
Ичинден джана джашайды ол. 
кюннге, Кюннге да ушайды ол. 

ХАЛКЪЫБЫЗ ДЖАШАР ДУНИЯДА 

Мен келгенме къайдан къайры. 
Сен а – ызымдан ызлаб джетдинг 
(Огъесе биргемеми келдинг?) – 
Къутулалмай къалдым сенден, 
Не излейсе менден, къайгъы? 

Халкъны-Джуртну этер ючюн 
Сенден азат, 
Этмедимми, джан аямай, 
Мен къазауат? 

Кёллендирдим кёлсюзлени, 
Тиллендирдим тилсизлени, 
Къулакъ бердим санграулагъа, 
Саулукъ бердим саусузлагъа. 

ХАЛКЪ этерге излеб халкъны, 
Мен танытдым анга Хакъны. 
Къара халкъгъа: «Къара таны,»- 
Дедим дайым Акъ Сёз бла. 

Джукълагъанла уяндыла, 
Джукъланнганла тирилдиле, 
Ажашханла тюзелдиле. 

Ангыламагъанла къыйнадыла. 
Алай болса да, 
Сыннган къанатла къайнадыла. 

Ай бла Джулдуз болгъан Кёкге, 
Къудуретлениб, къууатланыб, 
Учдула джанла, къанатланыб. 

Акъкъанат Акъ Сёзюм мени 
Айырды къарадан Акъны, 
Хакъгъа джууукълашдырды халкъны, 
Джол ачды джюрекге, Кёкге. 

Ёзге халкъымы къайгъысы 
Джюрегиме джыйылды. 
Кесими этсем да къыйынлы, 
Халкъымы этдимми насыблы? 

Мен къайгъыдан бошагъынчы, 
Къайгъы джюрекден бошады. 
Алай а, ёлмез умутум – 
Халкъыбыз джашар дунияда.

 ДЖЫРЧЫ КИБИКЛЕ 

Бизде да бир джырчы кибик бард. 
Бюгюннгю аты – «бард». 
Алай а, ёледи зарлыкъдан, 
Хапары джокъ адамлыкъдан. 

Башханы сёзюн, макъамын да урлаб, 
«Кесимикид» деб, кюрешеди джырлаб. 
Кесини уа джокъду бир заты, 
«Гудучу, алдауукъчу, садакъачы» - аты. 

Ёзденликден кериди ёзю. 
Къаргъаныкъычады кёзю. 
«Къой, аны не сёзю, не башы»,- 
Дейдиле таныгъанла аны. 

Джырчы кибикле чыкъгъандыла алгъа, 
Бир сандыракъланы джырды деб, джырлай. 
Болгъанны къатышдырадыла ала, 
Сымайыл тура болур, бизге къараб, джылай. 

ДЖАН КЪУТХАРЫУЧУ 

Орам джанында олтуруб тапчаннга, 
Къарайма: инсанла 
Ашыгъыш баралла ары-бери. 
Джангыз бири 
Бурулуб къарамайды бери, 

Сормайды: Не этесе?- деб, 
Не кютесе?- деб 
Хар кимни кесини къайгъысы, джарсыуу, 
Хар кимни кесини джолу, джазыуу. 

Адам къобан, бараса къайры? 
Къайсы таудан къайсы тенгизгеди длжолунг да, 
Къайсы тенгизден къайсы таугъа къайытырыкъды джанынг да? 

Орамны толтуруб баргъан 
Адам къобаннга къошулуб кеталмай, 
Джагъа Таш суугъа къарагъанча, 
Къараб турама баргъан халкъгъа. 

Тапчан тюбюнден чыгъыб бир акъ кишдик 
Тобукъларыма минеди секириб. 
Башын, бойнун ышыйды меннге – 
Сыларымы, ариу айтырымы сакълайды. 
Аны сюрюб келген бир къара ит да, 
Не этерге билмей, арлакъдан къарайды. 

Итни да чакъырама къатыма. 
Эки юйсюз, кюнсюз джанны алыб, 
Элде юйюме къайытама шахардан. 
Арбазда ит, юйде да кишдик 
душманлагъача къарайла алагъа. 
Мен къыджырайма: 
«Сизни да алай келтиргеними 
унутубму къойгъансыз?». 

Сен да разы болмай къарайса алагъа. 

Киштик макъырады, ит юреди, 
Къатын джылайды, 
Мен а – кюлеме. 

Кишиге керек болмагъан талай джанны 
Юйюме джыйгъанма. 
Аланы, кесими да 
Къутхаргъанма джангызлыкъдан. 

Билмейме, энди джол 
Не алыб къайытырымы шахардан. 
Шахарда адамланы барын 
Элге къайтарырым келеди. 

Макъырады киштик, чабады ит, 
Джылайды къатын. 
Мен а – кюлеме. Билеме, 

Хакъ Поэти болгъаным бла къалмай, 
Джан къутхарыучу да болала эсем, 
Сора, эм насыблы адамма мен, 
Къыямат кюнден да къоркъмазча болама. 

КИМ БЛА БОЛАЙЫКЪ? 

1 
«Ким бла болайыкъ?»- 
Чайкъалады адам, чайкъалады халкъ: 
«Орус бламы болайыкъ, Тюрк бламы болайыкъ, 
Чыгъыш бламы болайыкъ, Баты бламы болайыкъ, 
Шаркъ бламы болайыкъ, Гъарб бламы болайыкъ?». 

«Арымы къошулайыкъ, берими къошулайыкъ? 
Аны бламы болайыкъ, муну бламы болайыкъ? 
Къара кючлюдю – къара бла болайыкъ. 
Акъ дженгеди – акъ бла болайыкъ. 
Сары кёбдю – сары бла болайыкъ. 
Къызылла хорлайла – ала бла болайыкъ». 

Къауум-къауум болуб, 
Тарталла бир-бирин ары бла бери. 
Джангыз бири: «Джамагъат, 
Хакъ бла болайыкъ»,- демейди. 

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ – 
Башхалагъа болады такъмакъ, 
Кеси кесине къурады асмакъ, 
Кеси кесине къазады уру, 
Эки дуниядан да къалады къуру. 

Хакъ бла болургъа излемеген халкъ, 
Болады тюб, болады талкъ. 

2 
Эки минг джылдан джуртларына къайыталдыла чууутлула, 
Тюб болгъан къралларын да джангыдан къурадыла ала, 
Ёлген тиллерин да тирилтдиле ызына. 

Биз а, 
Сау тилибизни турабыз ёлтюре, 
Джуртубузну да тонатабыз, сатабыз башхалагъа. 
Буруннгу къралыбызны къурагъан къой, 
Къарачай областыбызны да къайтарталмай, къураялмай, 
Кеси кесибизни тюб эте барабыз. 

Диним деб, турмагъан ёрге, 
Тилим деб, турмагъан ёрге, 
Джуртум деб, турмагъан ёрге, 
Не этерикди тюшмейин кёрге?! 

Къарачай халкъым! 
Джукълама, джукъланма, уян. 
Кеси кесинги ёлтюрюрге 
Аллахдан, адамдан да уял. 

Тыш душманлагъа кесинги хорлатмазса. 
Кеси кесинге болсанг а душман, 
Кеси кесинге къазсанг а уру – 
Джаула къууаныб атарла ары. 

Уян, халкъым. 

TO BE, OR NOT TO BE 

Сен болсанг да оноучу, малчы, алим, назмучу, 
Сен болсанг да къул, ёзден, бий, 
Бир соруу аллыкъды тамагъынгдан 
(Къутулсанг да къалгъанладан): 
To be, or not to be. 

Бу сорууну джокъду башы не тюбю, 
Ауалы, ахыры да джокъду. 
Тынгылайма айталмай джукъ да – 
Ёлюм да, джашауча, джууукъду – 
To be or not to be. 

Бизни Кюнден башха да бардыла джулдузла, 
Бизни дуниядан сора да бардыла дунияла. 
Къыямат кюн да сакълай болур алда, 
Сыйрат кёпюр да сакълай болур алда. 
Джангыз бир джан да къутулмазлыкъ 
Уллу соруу-сууал сакълай болур алда. 

Да сора, не ашыгъыу ары? 
Тазаламай кесинги харамдан, гюнахдан, 
Тазаламай дунияны харамдан, гюнахдан, 
Ары ашыгъыргъа джарамаз, огъай. 
Гамлет, ол дуниядан бир хапар ий. 
Джокъду джууаб. Къалады соруу: 
To be, or not to be. 

Сенми боллукъса дуниягъа урлукъ? 
Сенми боллукъса джашаугъа къорлукъ? 
Файгъамбарла эталмагъаннымы эталлыкъса, 
адамны Адам, сюрюуню Халкъмы эталлыкъса? 

Сен дуниягъа не бераллыкъса, 
Сенми къутхарлыкъса дунияны? 
Тышынгдан ышар, ичингден кюй: 
To be, or not to be. 

Огъай, кёлсюзлюк айтдыртхан сёзле, 
Келишмезле бизге. 
Тёнгек, бюгюлме, 
Джюрек, тюнгюлме. 
Джашагъан тюл эсе да тынч, 
«Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн 
Кюреш, сермеш» деб, берилгенди бизге 
Келям, къалам эмда къылыч. 

Къыйынлыкълагъа келсек да тюбей, 
Керти эркишини сёзю бирди – to be. 
Джазыугъа да бойсунмазбыз бийди деб. 
Джауубуз айтсын «not to be» деб. 

«Иги, аман эсе да биз джашагъан юй, 
Андан сууумайыкъ,- береме ауаз. – 
«Хайт» демесек джарамаз. 
Алайсыз, джюрекден кетерге унамаз 
Бу соруу: 
To be, or not to be. 

100 АТЫ КЪАРАЧАЙНЫ 

Джюз аты, тахсасы барды Къарачайны. 
Токъсан тогъузун табханма аны. 
Джюзюнчюсюн а, табалмай къалыб, 
Джандет джуртума къайыталмай турама. 

Джарыгъында джулдузну, Айны 
Кёрсем да тамбласын Къарачайны, 
Джюзюнчю керамат ачхыч атын 
Табалмай, излеб айланама. 

Тюрк дунияда излейме аны, 
Муслиман дунияда излейме аны, 
Кавказ дунияда излейме аны – 
Табалмай, бютюн къыйналама. 

Тенгизледен таулагъа дери, 
Тауладан джулдузлагъа дери, 
Джерде, Кёкде, джюрекде да излейме аны – 
Табалмайма – тауусулады ёмюр. 

Джюзюнчю ачхыч атын табыб айтхынчы, 
Къарачай джандетни эшиги ачылмаз меннге. 
Бир тюнгюле, бир умут бла тириле, 
Табсам, ёлюмсюз боллугъуму да биле, 
Джандетге джаным саулай кирлигими да биле, 
Излейме керамат атын Къарачайны. 

БУСАГЪАТДА ИШИМ 

Эски назмуларымы джангырта, 
Узунларын къысхарта, 
Осалларын къората, 
Джангы джашау берирге излейме алагъа. 

Кесими озгъан джашаууму алай тюрлендирирге 
Болмагъандан ары, 
Назмуларым бла кюрешеме, 
Джанымы алагъа юлешеме. 

Эталлыкъ затымы этсем, 
Сёзюм менден разы болурча этсем, 
Сёзюмден да халкъ разы болурча этсем, 
Джашаууму да тюрлендиргеннге 
Санарыкъма мен.

ТАЙМАЗ ЮЧЮН 

-Аю тырнакъдан таягъым, 
Сора нек таяд аягъым? 
-Кюн таякъдан болсун таягъынг, 
Ол заманда таймаз аягъынг. 

ЭСЛЕТИУ 
-Тёрт джаным тауду. 
-Тёрт санынг сауду. 

ДЖУРТХА КЪАЙЫТАМА 

«Шимал Джол» деген кърал, эл – 
Тюлдю, адам салырча кёл: 
Кечеси, кюню да – джангур эмда джел. 

Джылытмайды Кюн, тийсе да. 
Джашасын мында ким сюйсе да, 
Мен а, къайытама артха – 
Адамлагъа тюл – Джуртха. 

Кёзюме кёрюнелле акъбаш таула, 
Шоркъулдаб келген чокъуракъ суула. 
Суу ичиб, таугъа илиниб баргъан кийиклеча, 
Кёрюнелле нарат терекле да къабыргъада. 

Мен ауушдурмам зем-зем суулагъа 
Джуртуму къара сууларын, гара сууларын. 
Бизни джуртха айталла джандет деб. 
Къоркъама, гюнахыбыз дженгед деб. 

Иги джора этерге кюрешсем да мен, 
Къысталабыз деб къоркъама джандетден. 
Адам айтханын этдиралмайды Хауагъа: 
Хауа узалады алмагъа. 

Энди Адам да азды, кёбюбюз – адамчыкълабыз. 
Не этсинле алмагъа узалмай хауачыкъла да. 
Айырмай къара, акъ, 
Къатышханды халкъ. 

Алай болса да, къайытама артха, 
Адамчыкълагъа тюл, Джуртха. 
Мен кесим Адам болалсам – Хауа табылыр. 
Джандет эшиги да бизге ачылыр. 

САГЪЫШ ЭТЕ КЪАРАЧАЙГЪА 

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа, 
Сагъыш этеме: Къарачайгъа, 
Меннге джашау, ашау да берген, 
Меннге тил да, джурт да болгъан, 
Меннге ат да, тукъум да берген, 
Мени джаратхан, ёсдюрген, айнытхан, 
Меннге бешик, къалкъан да болгъан, 
Меннге окъуу, билим да берген, 
Мени къарачайлы этген, 
Ма ол Къарачайгъа 
Не бердим, не къошдум мен? 

Джырына джырмы къошдум, 
Джерине джерми къошдум, 
Тилине сёзмю къошдум, 
Халкъына адаммы къошдум, 
Сыйына сыймы къошдум, 
Не къошдум Къарачайгъа? 

Джугъуна джукъ къошалмадым эсе да, 
Ол берген, билдирген, юретген затланы – 
Динни, тилни, джуртну, адетни – 
Кюрешдимми сакъларгъа? 

Кюрешмедим эсе, 
Ичген сууум, солугъан хауам да 
Харам болмазламы меннге? 
Къаралыб, къаш-баш тюйюб, 
Къарагъанча кёрюнеди Минги. 

Джууукълаша джулдузгъа, Айгъа, 
Сагъыш этеме Къарачайгъа. 
Не этдим ол джашар ючюн, 
Не этдим ол джашнар ючюн?! 

АДАМ 

Джаратхан биринчи адамына 
Сорады Аллах: 
- Адам, не джетмейди сеннге? 
- Хауа. 

Арадан минг-минг джыл кетиб, 
Ахырзаман адамына сорады Аллах: 
- Неди джетмеген сеннге? 
- Джандет 
бла 
Хауа. 

- Берген джандетими джаханимге бургъан, 
Хауаны да бузгъан кесинг тюлмюсе? 

Тынгылайды джукъ айталмай адам. 
Тынгылайды Аллах да, 
Джаратхан джанына къараб. 

Джаратхан джаны джандетге тыйыншлы тюлдю. 
Джаханимге урургъа да кёзю къыймайды, 
Кёлю бармайды, джазыкъсынады. 
Тынгылайды Аллах. 

Заман тохтагъанды. 
Аламла шум болгъандыла. 
Къыямат кюнден, 
Аллах адамгъа соруу этген кюнден 
Къыйын кюн болурму? 

ЁЛЮБ ТИРИЛГЕНМЕ МЕН 

Сен не билесе кюймекликден? 
Мен ёлеме сюймекликден. 
Джокъду дарман. 
Сюйгенимди дарман кеси. 
Башхадады аны эси – 
Олду аман. 

Келеди къач. 
Болады кеч. 
Джетди заман тюшюндюре, 
Табигъатны да тешиндире. 

Чегет джалан. Терек джалан. 
Тёгерек къар, сууукъ, боран. 
Бёленнгенди джер кебиннге. 
Нек къарайса энди меннге? 

Джангыз Терекни кёремисе? 
Ол да менме – билемисе? 
Эшитемисе 
Къазакъ бёрюню улугъанын? 
Ол бёрю тюлдю – джюрегимди... 

Сен не билесе кюймекликден?.. 
Мен ёлгенме сюймекликден. 
Башха да джокъ – тирилтирча, 
Къарны, бузну эритирча. 

Келеди джаз. Ёледи къыш. 
Кюнлю Кёкге учады къуш. 
Кебинин ташлайды джер. 
Кёгериб башлайды джер. 

Джазгъа сау чыкъгъанма мен да. 
Къызлагъа къарайма энтда. 
Джанкъозлагъа къарайма энтда, 
Джулдузлагъа къарайма энтда. 

Табигъат сенден кючлюдю, 
Табигъат менден кючлюдю. 
Ёлюб тирилгенме мен. 
Не эте джашайса сен? 

КЪАРАЧАЙГЪА КЪЫЧЫРАМА АЗАН 

1 
Кетгенле кёрюнелле кёзюме, 
Келликле кёрюнелле кёзюме – 
Джылауун этеме дунияны, 
Джылауун этеме адамны. 

Заман барады дженгил-акъырын, 
Адам джууукълашдырады ахырын. 
Кетгенни, келликни кёреди кёзюм – 
Тутулады тилим, сёзюм. 

Джууукълаша узакълашады джулдуз бла Ай. 
Къайдады дуа сёз, керамат сёз, аманат сёз – Къарачай? 
Сын ташда кёгереди кырдык. 
Ёлген тилде джазама назму. 

Тамыры кесилген терекни бутагъы – 
Кюрешеме Кёкден тутуб джашаргъа. 
Салынама суудан тутуб къаядан. 

Джукъланнган джулдузланы уятады къычырыгъым, 
Джаннган джулдузланы джылатады къычырыгъым. 
Къара халкъ а эшитмейди аны. 

Джылауун этеме дунияны, 
Джылауун этеме адамны. 

Кёреме алда отну, бузну, тузакъны. 
Сагъайтыргъа кюрешеме джууукъну-узакъны. 
Англагъан да джокъду сёзюмю. 
Джылауун этеме кесими. 

2 
Сакъланыргъа кюрешмей, тилинде сёлешмей, 
Кеси кесин ёлтюреди халкъ. 
Сакъланыргъа кюрешмей, джурту ючюн сермешмей, 
Джаны саудан ёледи халкъ. 
Ангысын, санын да ёсдюрюрге кюрешмей, 
Ёледи халкъ, кеси кесин ёлтюреди халкъ. 

Бир уллу джарагъа бурулгъанды джюрегим. 
Сынча кёрюнеди Ташым-Терегим. 
Ёлген халкъны тирилтирге кюреше, 
Ёлген тилде джазама назму. 

Ёлген тилде джазылгъан назмум – 
Кесилген терекде кёгерген бутакъ. 
Эшитмейди, тюшюнмейди халкъ. 
Саулада сау адам кёрмей, 
Ёлгенле бла этеме ушакъ. 

Джуртсуз бола тургъанын эслемейди халкъ, 
Тилсиз бола тургъанын эслемейди халкъ – 
Ёле тургъанын эслемейди халкъ. 
Джурту, тили ючюн кюрешмейди, сермешмейди халкъ – 
Кюнден кюннге тауусулады, болады талкъ. 

Ёле тургъан халкъгъа 
Ёле тургъан тилде 
Джазама назму, къычырама азан: 
Бармыды адам?! 

3 
Бармыды адам? 
Къычырыгъым къайытады артха. 
Къайдады халкъ? 

Къатышханды къара бла акъ, 
Сууаб-гюнах, халал-харам. 
«Хакъ» деген да джокъ, «Халкъ» деген да джокъ. 
Джокъду Адам. 

Джуртда 
Джангыз Терек да джокъду, 
Къазакъ бёрю да джокъду – 
Джокъду Адам. 
Мен кимге къычырама азан? 

Сатылады Архыз-Доммай. 
Тынгылайды Къарачай. 
Сатылады, ташылады Суу, Таш, Терек – 
Ала бизге болмагъанча керек. 

Къар эртде тюшгенди башлагъа. 
Джуртубузну кючлейле башхала. 
Къутулалмайбыз ичибизде итибизден, телибизден, 
Чыгъабыз джуртубуздан, динибизден, тилибизден. 
Болурму бизден къыйынлы, насыбсыз бир халкъ – 
Кеси кесин ашай, тонай, ёлтюре тургъан халкъ? 
Ёлген тиллени, халкъланы къабырларында 
Айланама дуа эте, къалтырай. 
Къуугъун этеме, этеме хахай, 
Алагъа къошулмаз ючюн Къарачай. 

Ёлеме джашар ючюн ол. 
Къарачай, 
Уян, титире, тюшюн, эс джый, насыблы бол. 
Кесинге, Джуртунга – джазыуунга ие бол. 

БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ БИРГЕ 

Эки джулдуз кёзню кёреме, 
Эки джулдуз кёзню. 
Эки джулдуз сёзню эшитеме, 
Эки джулдуз сёзню. 

Экинчи кере тууама 
Бу дуниягъа мен: 
Кёреме меннге къарагъан 
Эки джулдуз кёзню. 
Эшитеме меннге айтылгъан 
Эки джулдуз сёзню. 

Не насыблы Адамма мен. 
Не насыблы Хауаса сен. 
Къысталгъанлыкъгъа джандетден, 
Джашагъанчабыз джандетде. 

Джандет неди? – Сюймекликди. 

Сюймеклигим барды сеннге, 
Сюймеклигинг барды меннге, 
Къалгъан – бошду. 
Бара-бара тюзеледи къош да. 
Къош да джандетди бизге – 
Биз джашайбыз бирге. 

КЪАЯДА ТЕРЕК 

Таугъа чыкъдым къачыб къайгъыдан. 
Терек айтды къараб къаядан: 
- Келдингми, шохум, эс ташлама, «хайт» де. 
Мийикде джашаудан бир хапар айт,- де. 

Айтайым. Мен джерден къачыб чыкъгъанем Кёкге да. 
Алай а, кёрмедим тынчлыкъ мында, мийикде да. 
Элия да урады, Кюн да кюйдюреди, 
Джел да тарайды, сууукъ да ийиреди. 

Аладан да бек къыйнагъан а мени – 
Кёреме ёле тургъанын чегетими. 
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла аны. 
Кеселле, кюйдюрелле, къуруталла дуниямы. 

Чегет орнуна дюккючле къуру. 
Аллахдан тилейме: эшит эм къору. 
Къутхар джашил дунияны ёлюмден. 
Бу Джерни, джердегилени къутхар ёлюмден. 

От, къурум, джалын тюрлендиреди Джерни бетин. 
Джанады, кюеди джуртум, чегетим. 
Ахлуларым турадыла ёле... 
Ол палахны хар кюн сайын кёре, 
Джашагъан – джашау эсе, джашайма... 

Аллай джашауну излеймисе сен? 
Алай эсе, сюел къатыма. 
Къара тюб бола тургъан джуртунга, халкъынга. 
Халкъынгы, джуртунгу тюб эте тургъанлагъа къара, 
Халкъынга бий, джуртунга ие бола тургъанлагъа къара. 

Къалай къачдынг алагъа къоюб джуртунгу-халкъынгы? 
Кимге керекди сени омакъ сёзюнг, назмунг – 
Тилсиз бола, джуртсуз бола тура эсе халкъынг? 

Душман халкъынгы тилсиз эте, джуртсуз эте, 
Сен а башха затланы юсюнден джыр эте, назму эте 
Тура эсенг – сора джокъду сени 
Адамлыгъынг, ёзденлигинг, поэтлигинг да. 

Къачхан эсенг халкъынгы, джуртунгу къоюб джаугъа, 
Ала ючюн кюреше, сермеше ёлмеген эсенг, 
Сора, сен сау эсенг да – шауса. 
Боллукъ тюлдю сеннге тынчлыкъ не Джерде, не Кёкде...». 
Не джууаб этейим къаяда Терекге? 

КЪАЧХЫ САГЪЫШЛА 

Талай кере джуртундан сюрюлген халкъ, 
Талай кере ёлюб тирилген халкъ, 
Дагъыда, энтда, джыймай эсе эсин, 
Харамдан, гюнахдан тыймай эсе кесин, 
Сакъларгъа кюрешмей эсе кесин, 
Сора, ол – 
Тыйыншлы тюлдю бу акъ таулагъа, 
Тыйыншлы тюлдю зем-зем суулагъа – 
Джандет джуртуна тыйыншлы тюлдю, 
Керек тюлдю анга ёкюл да. 

Ислам динине джокъ эсе бегимеклиги, 
Тюрк тилине джокъ эсе бегимеклиги, 
Кавказ джуртуна джокъ эсе бегимеклиги, 
Ол халкъ болуб къалай джашар дунияда? 

Сакъламагъан Аллах берген динин, 
Сакъламагъан Аллах берген тилин, 
Сакъламагъан Аллах берген джуртун, 
Къалмазмы динсиз, тилсиз, джуртсуз? 

Аллах буюргъанча джашамагъаны ючюн 
Джетеди къыйынлыкъ адамгъа, халкъгъа да. 
Дагъыда, адамгъа, халкъгъа да береди Аллах 
Тюшюнюрге, тюзелирге заман. 

Бизни эки кере джуртубуздан сюрдюрюб, 
Эки кере да артха къайтарды Аллах. 
«Тюшюнюр, Хакъ джолгъа къайытыр» деб, 
Бизни халкъдан умут этди Аллах. 

Алай а, тюшюнмегенди халкъ, 
Харамдан, гюнахдан тыймайды кесин. 
Миллет ангысы, тарих эси да джокъча, 
Манкъуртча джюрютеди кесин, 
Дини, намысы ючюн турмагъан ёрге, 


Ата джурту ючюн турмагъан ёрге, 
Ана тили ючюн турмагъан ёрге, - 
Къалай къалыр аякъ тюбге тюшмей? 
Къалай къалыр къул-къарауаш болмай? 

Хакъ-Халкъ демеген джамагъат, 
Элиб-Эл демеген джамагъат. 
Тил-Джурт демеген джамагъат, 
Къалай джашар, тас болмай, дунияда? 

СЫН-СУРАТЫБЫЗ 

Сеннге 
Джулдузча учхан эди джюрек, 
Алай а, узакъ эди, къыйын эди джол: 
Аямадыла аны не Джер, не Кёк – 
Кюйюб, бир къара ташха бурулду ол. 

Ай медет, 
Джулдуз джюрегим Сеннге таш болуб джетди... 
Сюймекликни Къадау Ташынача таянаса анга, 
Кябаны къара ташынча, сылайса, ба этесе аны – 
Ол да анча сайын къанатлана, джулдузлана... 

Джулдузча учхан эди джюрек. 
Сеннге джетгинчи кюйдю, таш болду. 
Келе, къучакълай турдунг да аны, тас болдунг... 
Ташны джарылгъанындан ёсюб чыкъды терек. 

Бу джашил нарат ушайды Сеннге – 
Таш джюрегимде джашайса мени. 
Нарат – Сенсе, Таш а – Джюрек. 
Сын-суратыбыз – Таш бла Терек. 

ДЖАРЫТХАН КЁЛНЮ-ДЖЮРЕКНИ 

Сюймекликден толу эки кёз ючюн, 
«Сюеме сени» деген эки сёз ючюн, 
Джанын берирге да боллукъду адам. 

Бар эдиле аллай кёзле, 
Айтылгъан эдиле аллай сёзле... 
Ала къайдалла, мен къайдама энди? 

Кёзледе сёзле, сёзледе кёзле 
Нек джокъдула энди? 
Кёзлю сёзле, сёзлю кёзле 
Нек джокъдула энди? 

Эки джулдуз кёз, эки джулдуз сёз, 
Олсагъатда сизден тёгюлген нюр 
Энтда джарытханлай турады кёлню-джюрекни. 

ЭСИРГЕННИ ЭСИНДЕГИ 

«Иман джокъду бирлеширге, 
Адам джокъду сёлеширге, 
Къарт джокъду кенгеширге, 
Джаш джокъду тюйюшюрге, 
Къыз джокъду сюйюшюрге, 
Бир джан джокъду илеширге, 
Бу къуругъан джуртха къара»,- 
Деб, джылай эди Къара. 

ЧЕКДЕН ЁТГЕН НАЗМУЛА 

1. ЧЕКДЕН ЁТГЕНДЕН СОРА 

Мен кетгенме зулму тургъан бекден. 
Мен ётгенме зулму къургъан чекден. 
Чекчиле мени ышаннга салыб атхандыла, 
Итлерин юсдюрюб да талатхандыла. 

Алай а, 
Ачыса да саным, тёгюлсе да къаным, 
Чекден ётгенме. Ант да этгенме – 
Ояргъа зулму тургъан беклени, 
Ачаргъа зулму къургъан чеклени. 

Кючюм джетмезге да болур имансыз къралгъа, джорукъгъа, 
Ёзге мени борчум – адамны, халкъны 
Кёзюн-джюрегин ачыуду Хакъ кертиге, джарыкъгъа. 

Эркинликге-Тюзлюкге къуллукъ эте къаным-джаным бла, 
Къызгъаным бла, 
Чыгъама адам тургъан бекден да, 
Ётеме адам къургъан чекден да. 

Суу джагъаларындан чыкъгъанча, 
Табигъат чегимден да чыгъама – 
Гюнахсызланы да джыгъа, джыгъылама, 
Кёкге узала турама дагъыда. 

Ауаз келеди Кёкден: 
«Ётме мен къургъан чекден. 
Ётсенг мен къургъан чекден, 
Кесингден бошарыкъса сен». 

Къарайма Кёкге, Кёк къургъан чекге, 
Тынгылайма Кёкге эмда джюрекге: 
Чексиз – джашау джокъду, ангылайма, 
Чексиз джашау джокъду, ангылайма. 
Чексиз джашаугъа термиле тохтайма. 

2. ДЖЕРДЕГИ, КЁКДЕГИ ДА – БАРЫ ДЖЮРЕКДЕ 

Терен, къарангы уругъа тюшгенле 
Кюндюз да кёрелле джулдузланы. 
Зулму зинданында тургъанла – 
Кече-кюн да кёребиз джулдузланы. 

Эркинликде туугъанла, тургъанла 
Джангыз, кече болса, кёрелле джулдузланы. 
Биз а – зулму зинданында тургъанла, 
Кече, кюн да кёребиз аланы. 
Джулдуз джарыгъы бла чыгъабыз да Кёкге, 
Бир-бирле къайытмай къалабыз анда... 
Джулдуз джарыгъы бла чыгъыб Кёкге, 
Къайытмай къалгъанланы бириме мен да. 
Джулдуз болалмазлыкъ учмайды Кёкге – 
Зиндандан чыкъса да, къалады Джерде. 

Ётюб кераматлыла ётюучю чекден, 
Джулдузланы бири болуб, къарайма Кёкден. 
Къарайма джарлы, джаралы Джерге. 
Ичимден кюе, джанама Кёкде: 
Джердегиле, Кёкдегиле да – бары джюрекде. 

ДЖАШ ТЁЛЮГЕ ДЕРС 

Алгъын сени джазыкъсына эдим, 
Энди кесими. 
Джазыу меними сынай эди, 
Менми джазыуну? 

Ёзге джазыуну терслемезге 
Джетеди эсим. 
Энчи джазыууму, башхала тюл, 
Джазгъанма кесим. 

Джууукълашсам да, къоркъутмайды 
Къаяны эрни. 
Ючюнчю джанны джазыууду 
Къыйнагъан мени. 

Кеси джыгъылгъан джыламайды – 
Кесим шойма терс? 
Азмыдыла абыннганла 
Джетмей акъыл-эс. 

Заман къалмады тюзетирге 
Меннге терсими. 
Алгъын сени джазыкъсына эдим, 
Энди кесими. 

Хауа амалтын айырылгъанем 
Джандетден да мен. 
Хауа джарашмай къыйналама 
Дунияда да мен. 

Артха бурулуб къарайма, 
Алда кёрмей джукъ. 
Хауа джетмей тунчугъама, 
Ахырым – джууукъ. 

Иегингден джаратылгъан – 
Олду аламат. 
Аны унутуб, башхала ючюн 
Этдим къазауат. 

Иегингден джаратылгъандан 
Джууукъ болур ким? 
Башхала бла айландым 
Аны унутуб мен. 

Сокъуранама, тюшюнеме – 
Ёзге болгъанды кеч. 
Кеси кесими къурутдум – 
Олду тийген кюч. 

Кеси джыгъылгъан джыламайды – 
Кесим шойма терс? 
Болалырмы джашауум 
Джаш тёлюге дерс?! 

ЭШИТИР ЭСЕ УА КЪАРАЧАЙ 

1 

Джюрегими джаргъан Къарачайды. 
Болушурму, къайдам, джулдуз бла Ай да. 
Билмейми айтханды халкъ: 
«Джашау, ёлюм да – хакъ». 

Бетинг болмаса чабырлыкъ, 
Табылыр Джуртда да къабырлыкъ. 
Алай а, джашагъан, ёлген да къыйынды 
Джетишмеселе иман, сабырлыкъ. 

Душман халкъымы турады къурута – 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз эте турады бизни. 
Аны ангылаб, кесин сакълар орнуна, 
Кеси кесин ёлтюрюб кюрешеди халкъ да. 

Терегибизни тамырларын кеседи душман. 
Биз а – ол Терекни джашил бутакълары, чапракълары – 
Хахай, къуугъун этер орнуна, 
Халкъны, дунияны да сагъайтыр орнуна, 
Ышаргъан, кюлген кибик эте, турабыз тынгылаб. 

Къаллай адамлабыз, айдынлабыз биз? 
Джокъмуду бизде бир джукъ Къарчадан, 
Адурхайдан, Будияндан, Науруздан, Трамдан, 
Ачемезден, Татаркъандан, Умардан, Джаттайдан, 
Алийланы Умардан, Гюрджюланы Къурмандан, 
Дебо улу Кючюкден, Дудаланы Махмуддан? 

Огъесе, барыбыз да башдан аякъ 
Амантишле болуб къалгъан болурбузму? 
Ёзден къаны, руху болгъан къырылыб, 
манкъуртла къалгъан болурбузму къуру? 

Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду: 
Душман Терегибизни тамырларын кесе тургъанда, 
Биз – аны бутакълары, чапракълары – харс ура турабыз. 
Огъай, къалмагъанды бизде ёзденлик, адамлыкъ. 

Ёзден болургъа, эркин болургъа излемеген, 
«Кърал, къраллыкъ» дей билмеген, 
«Энчи Юй, Эл болайым» демеген, 
«Диними, тилими, джуртуму сакълайым» демеген, 
«Хакъ - кимден да, неден да башды» демеген, 
Ала ючюн кюрешмеген, сермешмеген – 
Ол халкъ тюлдю, сюрюудю ол. 
Кеси кесинден бошай эсе Къарачай, 
Аны не ючюн къутхарлыкъды джулдуз бла Ай? 

Мен – ёле тургъан халкъны шайыры, 
Ёле тургъан тилде джазама назму. 
Халкъым, тилим тура эселе ёле, 
Сорама: кимдеди терслик? 

Мендеди, сендеди – кесибиздеди терслик. 
Шайыр, джырчы болса да атыбыз, 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн 
Джаныбызны этмегенбиз къурман. 

Хакъ сёзню, керти сёзню айтыргъа, 
Адамлыгъыбыз, кишилигибиз джетмегенди. 
Халкъыбызны Хакъы ючюн сермеше, 
Джангыз бирибиз да ёлмегенди. 

Джокъду Джырчы, Шайыр да арабызда – 
Барыбыз да амантишлебиз, къуллабыз. 
Халкъыбыз, тилибиз турады ёле – 
Биз а, билмегенча этиб турабыз. 

Мен – ёле тургъан халкъны шайыры 
Ёле тургъан тилде джазама назму. 
Джакълаялмай, сакълаялмай халкъымы, 
Джюрегим эки джарылыб ёлеме. 

Джашаргъа кюрешдим джашар ючюн Къарачай, 
Ёлюрге да излейме джашар ючюн ол. 
Джазыуун кеси джазар ючюн ол – 
Айдынла керекбиз сермеширге, ёлюрге. 

Мен шайырма, сёздю шкогум, огъум. 
Джауланы, амантишлени, къулланы – 
Ташадагъыланы да туурагъа чыгъарыб, 
Къара багъанагъа тагъаргъа излейме аланы. 

Халкъ джигитин, итин да билсин – 
Барына да кеси берсин багъа. 
Бу сёзлени назму халда джаза, 
Айтыргъа кюрешеме сёзню кертисин. 

Алай а, билеме: 
Халкъ сагъаймаса, эскермесе кесин, 
Киши да къутхараллыкъ тюлдю аны. 
Джашаргъа излеген джашайды дунияда, 
Ёлюрге излеген да – ёледи, кетеди. 

Ёлюрге излеген халкъ – 
Тас этеди ёзденлигин, къраллыгъын, тарихин, 
Чыгъады иманындан, тилинден, джуртундан, 
Тюшюнюб, къайытыргъа да излемейди артха, 
Энчи Юй-Эл болургъа да излемейди ол – 
Тарих эсин, миллет ангысын тас этгенди ол. 

Сагъыш этеме: бу чекге джетгенбизми биз? 
Башсыз къул бола, манкъурт бола кетгенбизми биз? 
Огъесе, тирилирчабызмы алкъын? 
Мен сеннге сорама, халкъым. 
Джокъду джууаб. Кертиси бла да 
Ёлген халкъбламы сёлешеме мен, 
Ёлген тилдеми джазама назму? 

Таудама. Минги Тауда. 
Энгишге къарасам – Къарачай, 
Ёрге къарасам – джулдуз бла Ай. 
Сорама: джашарыкъмыды Къарачай? 

Джууаб келеди Кёкден: 
«Джашаргъа излей эсе – джашарыкъды, 
Динин, тилин, джуртун да сакъларыкъды. 
Ала ючюн кюрешмей эсе, сермешмей эсе – 
Ёлюрге излей эсе – ёллюкдю, 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды. 

Ёсдюрмей эсе ангысын, санын – 
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъду халкъынг. 
Башхала джутарыкъла аны – 
Эририкди, тас боллукъду халкъынг». 

Этеме къуугъун, этеме хахай: 
Эшитир эсе уа Къарачай. 

2 

Аллах кеси буюргъанды меннге 
Джети джылны джашаргъа тышында, 
Тансыкъ бола туугъан джуртуму 
Терегине, суууна, ташына. 

Аллах кеси буюргъанды меннге 
Джети джылны джашаргъа тышында, 
Джуртсузлукъну, тилсизликни да сынаб кесимде, 
Инсан хакълары ючюн дунияны башында 
Джан аямай кюрешир ючюн. 

Бир да ажымсыз аны ючюн 
Тюшгенме бу бай, рахат къралгъа. 
Тенглешдирир ючюн да 
Эки дунияны, эки къралны. 

Джуртуна ие болгъан халкъ, 
Динине, тилине эркин болгъан халкъ, 
Къралы, къраллыгъы болгъан халкъ, 
Ёлеме, тас болама деб, къоркъмагъан халкъ – 
Насыблы халкъ олду джангыз. 

Миллет ангысын, тарих эсин тас этмей, 
Санын, билимин да ёсдюре, 
Джазыуун джаза эсе кеси – 
Насыблы халкъ олду. 

Энчи Юй-Эл болургъа тырмашмай, 
Башхаланы кесине бий, Джуртуна ие эте, 
Динин, тилин, джуртун, адетлерин тас эте, 
Миллет ангысын, тарих эсин тас эте, 
Тюб бола баргъанын да эслемей, 
Джашагъан халкъдан насыбсыз а болмаз. 

Быллай сагъышла келелле эсиме 
Къарачай халкъ бла норвеж халкъны тенглешдирсем. 

Джюзле бла джылланы кюрешиб, 
Джууукъларындан – Даниядан, Швециядан да айырылыб, 
Энчи къралын къургъанды Норвеж халкъ. 
Миллет орайдасын тарта, 
Миллет байрагъын кёлтюргенди ёрге. 

Энчи Юй болгъан кюнюнден 
Башланады адамны, халкъны да джашауу. 
Энчи Юй, Эл болургъа кюрешмеген – 
Башсыз къулду, манкъуртду ол. 

Малкъар энчи Республика болмай, 
Къарачай энчи Республика болмай, 
Къабартыдан (Черкесден) айырылмай, 
Джуртуна, джазыууна ие болмай, 
Халкъ болаллыкъ тюлдю ХАЛКЪ. 

Даниядан, Швециядан да айырылыб, 
Насыблы болгъан Норвегиягъа къарасам, 
Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар тюшелле эсиме. 
Джуртсуз, тилсиз бола тургъаныбыз кёрюнеди кёзюме. 

Джуртсузлукъ, тилсизлик не болгъанын ангылатыр ючюн, 
Бир да ажымсыз аны ючюн 
Биразгъа джуртсуз, тилсиз этгенди мени Аллах. 
Халкъыма да – динине, тилине, джуртуна бек этер ючюн, 
Эки кере сюргюнню сынатханды Аллах. 

Алай а, джуртуна къайытханлыкъгъа, 
Тобагъа къайытмагъанды халкъым. 
Тюшюнюб, титиреб, кесин эскериб, 
Динине, тилине, джуртуна къадалмайды халкъым. 
Мадары бола тургъанлай, 
Къраллыгъын да алмайды халкъым. 

Эки кере ёлюмден къутулгъанбыз: 
Эки кере джуртдан сюрюлюб, 
Эки кере къайытханбыз артха. 
Ёзге, тюшюнмейбиз бир затха. 

Эслемейбиз 
Ючюнчю кере – ахыр кере! – 
Тас эте тургъаныбызны джуртубузну. 
Джуртубузда джуртсуз бола турабыз, 
Джуртубузда тилсиз бола турабыз, 
Джюз халкъны джуртубузгъа ие эте турабыз, 
Джюз халкъны бири бола турабыз. 

Энчи Юй, энчи Эл болургъа унамай, 
Къарачай къралны къураргъа унамай, 
Джурт ючюн, къраллыкъ ючюн кюреширге, сермеширге унамай, 
Кеси кесибизни тюб эте турабыз. 

Къарайма, кюе, халкъгъа, джуртха. 
Хоншула санайла бизни манкъуртха. 
Этеме узакъдан къуугъун, хахай. 
Нек эшитмей болур мени Къарачай?! 

СЁЗ УСТА, КИМ БЛАСА СЕН? 

Сёз – сюнгюдю, бычакъды, окъду... 
Андан кючлю сауут дунияда джокъду. 
Сёзден кючлю джокъду аскер. 
Джангыз, кимге, неге къулландыраса аны? 

Аны бла кимге этесе къуллукъ – 
Адамгъамы, Халкъгъамы, Аллаххамы? 
Огъесе Ибилисгеми? 

Сёз уста, кимге этесе къуллукъ? 
Къулмуса сен, ёзденмисе? 
Кърал поэтмисе, халкъ поэтмисе, 
Хакъ поэтмисе? 

Кимди сени Тейринг: 
Дуния малмы, Хакъмы? 

Дуния малгъа сатыла эсенг, 
Мал эсе Тейринг, 
Мал эсе багъанг, 
Сора, 
Сен малны малыса, 
Къулну къулуса. 

Сёз уста, 
Ким бласа сен, 
Кимсе сен?

ШАЙЫР ДЖЮРЕК 

Таб, тюшсе да джандетге, 
Тынчлыкъ болмаз поэтге: 

Ахратда да, дуниядача, 
Алллах бла сёлешир. 
Джаханимге тюшгенлени да 
Къутхарыргъа кюрешир. 

КЕЧ БОЛГЪУНЧУ 

Тюл эсек да хаким, хяким не хеким, 
Къолдан келгенни этейик хар ким. 
Тюл эсек да ташдан, темирден, 
Къоруюкъ халкъны ауруудан, ёлюмден. 

Анга къаршчы айтылгъан сёзге, 
Анга къаршчы атылгъан окъгъа, 
Болайыкъ буруу. Ангылайыкъ – 
Бизбиз халкъ, 
бизничаладан къуралгъанды халкъ. 

От тюшсе чегетге – 
Къоркъуу барды хар бир терекге. 
Къуру бир терекге тюшсе да от – 
Къоркъуу барды бютеу чегетге. 

Къорай баргъан болмаса, 
Тилибизге сёз, джерибизге джер 
Къошулмайды. 
Чайкъалмайды миллет байракъ, 
Эшитилмейди миллет орайда. 
Тюненебиз, тамблабыз да – тубанда, 
Бюгюнюбюз – зулму къургъан базманда... 

Тилибизге, джерибизге да – барды къоркъуу. 
Къаныбызгъа, ангыбызгъа да – барды къоркъуу. 
Саныбызгъа, джаныбызгъа да – барды къоркъуу. 
Адамлыгъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа барды къоркъуу. 

Тёлюлеге не къалыр бизден? 
Сагъыш этейик да, джашайыкъ 
Аланы кёллери чыкъмазча бизден, 
Кёлюбюз чыкъмазча кеси кесибизден. 

Барайыкъ джолунда Хакъны, 
Сакълайыкъ Тилни, Джуртну – Халкъны. 
Тюл эсек да хаким, хяким, не хеким, 
Къолдан келгенни этейик хар ким. 

АКЪ бла КЪАРА 

1 
Акъ сёзню ызындан барама. 
Къара сёз а, ызымдан келеди. 

2 
Акъны къара этген тынчды. 
Къараны Акъ этгенди къыйын. 

3 
Акъ булутха ушайды Акъ сёз. 
Къара булутха ушайды Къара сёз. 

4 
Акъ таугъа ушайды Акъ сёз. 
Къара джерге ушайды Къара сёз. 

5 
Акъ башлыкъгъа ушайды Акъ сёз. 
Къара джамчыгъа ушайды Къара сёз. 

6 
Акъ джолда барады Акъ сёз. 
Къара джолда барады Къара сёз. 

7 
Къара сёз – бир джаяу, бир атлы, 
Акъ сёз а – къуру да къанатлы. 

8 
Къара сёзде кёбдю къарангы. 
Акъ сёзде уа кёбдю джарыкъ. 

9 
Джерден чыкъгъан къара сууду Къара сёз. 
Кёкден эннген акъ джарыкъды Акъ сёз. 

10 
Къара сууду Къара сёз. 
Акъ сууду Акъ сёз. 

11 
Джер джашнагъаннга ушайды Къара сёз. 
Кёк джашнагъаннга ушайды Акъ сёз. 

12 
Къара сёзню ичинде Акъ сёз 
Къарангы Кёкде Кюнча кёрюнеди. 

13 
Къарангы Юйню джарытханча чыракъ, 
Къара сёзню да алай джарытады Акъ сёз. 

14 
Джашауум, сёзюм да толуду Акъ бла Къарадан. 
Тынчмыды Акъ-Къара дунияда джашагъан? 

15 
Къурай кёлекгеми – Къара сёзню – 
Акъ сёз тиеди Кёкден. 
Акъ сёз бла Къара сёзню бирлигиме мен. 
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – кёлеккемден, 
Къутулаллыкъ тюлме Къара сёзден – тёнгегимден. 

16 
Къара сёзге ушайды джашауум. 
Акъ сёзге ушайды ахырым. 

17 
Мен Акъ сёзню джетерге ызындан, 
Къара сёз да джетеди ызымдан. 

18 
Къара сёзге къалады тёнгегим-саным, 
Акъ сёзге кёчеди, бурулады джюрегим-джаным. 

19 
Къара сёз къалады Джерде, 
Акъ сёз кетеди Кёкге. 

20 
Къара сёз джюрегими ашай, джюрегимден бошай, 
Акъ сёз джанымы къутхара, 
Дунияда джашадым алай – 
Джашауум, Сёзюм да Акъ бла Къара. 

ТИЛНИ ЮСЮНДЕН АУАЗ 

«Сен ёлген тилде джазаса назму,- 
Дейдиле меннге. 
Джазаргъа эркинсе, алай а, 
Окъуяллыкъ бармыды аны? 
Огъай, окъур адам джокъду аны». 

Дуния тилледе сёлешгенле, 
Туз себмегиз сиз да джарагъа. 
Сау, шау эсе да, ол тил – меникиди, 
Ол ана тилимди, дуниямды мени. 

Харс ургъан, тебсеген да кесимме, 
Кесимме джазгъан, окъугъан да. 
Ана тил ёле эсе – мен да ёлеме, 
Мен да ёлеме аны бла бирге. 

Тили ёле эсе, халкъ да ёледи, 
Ана тил – джаныды халкъны. 
Англагъанла аны 
Чыгъадыла тил къазауатха. 

Тил къазауат – дин, тин къазауатды, 
Ата джурт къазауатды ол. 
Миллет ангыны, тарих эсни джаулары бла 
Баргъан къазауатды ол. 

Ана тил джаныды халкъны. 
Тил къазауат – джан къазауатды, хоу. 
Ана тилде сёлеше эсем, джаза эсем, – 
Сора, тил да, халкъ да саудула алкъын. 

Тил ёлсе – халкъ да ёледи, 
Халкъ ёлсе, ёледи тил да. 
Бир-бирсиз болмайла ала. 
Алай а, тилди файгъамбар, шыйых. 

Тили ёлтюрмейди халкъны, 
Халкъ а, ёлтюрюрге боллукъду тилин. 
Тилин, алай демек – кесин 
Ёлтюреди халкъ, джетмесе ангысы, эси, 
Джетмесе билими, иманы. 

Халкъ ана тилинде джырлагъанын къойса, 
Сёлешгенин, джазгъанын къойса, 
Ол заманда башланады тилни ёлюую, 
Алай башланады ёлюую халкъны. 

Ана тилди джаны халкъны. 
Англамагъан аны, 
Ёлтюреди тилин – 
Ёлтюреди кесин. 

Ана тилинде сёлешмеген, 
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа кюрешмеген, 
Ол кесине, халкъына да этеди джаулукъ. 

Кёб зат изленмейди сенден – 
Тилинги бил, тилингде сёлеш, 
Сабийлеринге да юрет аны. 
Тилни сакълаудан башланады халкъны сакълау. 

Тилим-халкъым ёлмез ючюн, 
Къара кюн, ахыр кюн келмез ючюн, 
Назму да ана тилимде джазама мен 
Намаз да ана тилимде къылама мен. 

Ана тилимде сёлешеме, окъуйма, джазама, 
Таб, ёлген тил эсе да ол. 
Ёлген эсе да, тирилир деб, базама, 
Ана тилимди, джанымды ол. 

Башха затха джетмей эсе да кючюнг, 
Ана тилингде сёлеширгедамы джетмейди? 
Динин, тилин сакълагъан халкъ – ёлмейди. 

Ёлмез ючюн – Ана тилингде сёлеш. 
Аны сакъларгъа, джакъларгъа, айнытыргъа кюреш. 

РАЗЫМА КЪАДАРЫМА 

Кёзге эки къатха азды къууанч: 
Джылны къуру эки чагъы барды мында – 
Джаз бла къач. 

Табигъат эки къатха джарлыды мында: 
Джокъдула къыш бла джай. 
Къар джаууб къууандырмаз къыш, 
Джай да кюн тийиб, джылытмаз. 

Джыл узуну – джел бла джангур. 
Джангуру тохтаса да, джели тохтамаз. 
Джели тохтаса да, джаууму тохтамаз. 
Кёбюсюне – экиси да бирге. 

Кёгереди, саргъалады, кёгереди кырдык. 
Джазны ызындан къач, 
Къачны ызындан джаз. 
Джай да джокъ, къыш да джокъ. 

Сууукъду джайы – 
Джууунмазса кириб тенгизге. 
Джокъду къышы – 
Къар джаууб агъартмаз джерни. 

Къышха, джайгъа да болгъанма тансыкъ. 
Ата джуртха, Ана тилге болгъанма тансыкъ. 
Джауады джангур, урады джел. 
Алай болса да, аман тюлдю кёл. 

Джуртдан узакъгъа атса да къадарым. 
Халкъымы джазыуун джазаргъа барды мадарым. 
Андан уллу насыб къайда шайыргъа? 
Аны ючюн разыма къадарыма. 


БАРАДЫ КЪАЗАУАТ 

Зулму кетсе да кёзден, 
Кетмейди кёлден: 
Амал джокъду унутургъа аны. 
Зулмудан къутулса да джаны, 
Эси ёлтюреди адамны. 

Хоу, зулмудан, къайгъыдан къутулса да кеси, 
Ашай, кемире джюрегин, ангысын, 
Адамны ёлтюреди эси. 

Зулму адамны джанын алалмаса да, 
Алады саулугъун. 
Аны бла да къалмай, кюрешеди алыргъа 
Бёркюн, джаулугъун. 

Зулму, терслик адамны, халкъны 
Адамлыгъын, халкълыгъын къурутуб, 
Къул-къарауаш этерге кюрешеди аны. 
Тилин, джуртун, ангысын, эсин да алыб, 
Манкъурт этерге кюрешеди аны. 

Зулму кетсе да, къалыб эсде, 
Джюрекни ашайды, джюрекден бошайды... 

Зулмугъа къул болгъанла, къуллукъ этгенле, 
Джаяу бармаз ючюн, аны арбасына миннгенле, 
Аны джырын джырлагъанла – 
Аланы уа къыйнаймыды экен эслери? 

Зулму кетсе да, къалады джетеклери. 
Анга къул-къарауаш болгъанла, 
Аны къайтарыргъа излейдиле артха, 
Къайтаргъан да этедиле бир-бирде. 

Намысларын-бетлерин тас этмегенле, 
Ангыларын-эслерин тас этмегенле, 
Ёзденликлерин-адамлыкъларын тас этмегенле 
Сермешедиле зулму бла, терслик бла. 

Бу къазауат барады джаратылгъанлы адам. 
Зулму бла, терслик бла кюреше, 
Джашайды, ёледи, тириледи адам. 
Зулму бла, терслик бла сермеше, 
Адам болады АДАМ, 
Халкъ болады ХАЛКЪ. 
Кюрешмегенле, сермешмегенле 
Боладыла тюб, боладыла талкъ. 

Барады къазауат. 

КЮЗ АЛА ТЮБЕДИМ ДЖАЗГЪА 

Сюймеклигим барды Сеннге, 
Дуния Сенсиз тарды меннге. 
Айхай, джазыу зарды меннге. 
Ай медет, не этейим?! 

Болгъанлыкъгъа атым шайыр, 
Сёзлеримден джокъду хайыр. 
Арабызны кесинг айыр – 
Тынгылама башхалагъа. 

Кёб айландым Сени табмай. 
Къамама бычакъ такъмай, 
Джюрюдюм тауда, тюзде. 
Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге. 

Джаз, джай кетиб, джетдим кюзге. 
Умутум а – тас болмады, 
Джюрегим чырт талмады – 
Излегенлей турду Сени. 

Кюзюмде тюбедим джазгъа. 
Не айтайым энди къызгъа? 
Кёбдю мени айтыр затым, 
Берир затым а андан да кёб. 

Сюймеклигим барды Сеннге. 
Сенсиз дуния – тарды меннге. 
Сюймеклигим Сеннге – чексиз, 
Сюймеклигим Сеннге – кемсиз... 
Энди Сенсиз 
Джашау, ёлюм да бирди меннге. 

1990-чы ДЖЫЛЛАДАН БЕРИ 

Нек келесе ол дуниядан бери, 
Нек кёрюнесе хаман кёзюме? 
Билесе да – джетсе кёзюуюм – 
«Келме»,- десенг да, барлыкъма ары. 

Сюйсенг-сюймесенг да барлыкъма ары, 
Сюйсем-сюймесем да барлыкъма ары. 
Сора, нек келесе ол дуниядан бери, 
Нек кёрюнесе хаман кёзюме? 

Нени билдирирге излейсе манга? 
Неден тыяргъа, къутхарыргъа излейсе мени? 
Нени эслетирге, неге сагъайтыргъа 
Кюрешесе биягъынлай, джарлы кесинг? 

Зауаллы джан, джокъду сеннге тынчлыкъ: 
Ол дунияда да къайгъы эте бизге, 
Джандетингден келесе чыгъыб, 
Хар къыйынлыкъдан къорургъа излей бизни. 

Къоругъан да этесе. Тилегинг-дуанг, 
Сакълайды бизни амандан-зарандан, 
Тыяды бизни харамдан-гюнахдан. 
Бу дунияда да тилей эдинг Аллахдан 
«Эки дунияны да къыйынлыкъларындан сакъла» деб. 

Да не айтыргъа излейсе меннге? 
Бетими сылайла къолларынг. 
Ауазынгы-сёзюнгю уа эшиталмайма – 
«Джау басарыкъ элни къулагъы бек». 

Огъесе, тансыкъмы болгъанса бизге? 
Неди сени келтирген бери? 
Джуртубузда да джуртсуз бола, тилсиз бола 
Баргъаныбызмы къыйнайды сени? 

Динсиз, тилсиз, джуртсуз бола баргъаныбыз, 
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз баргъаны таркъая, 
Ийманыбыз, саныбыз да азая баргъаны, 
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къуруй баргъаны – 
Аланы сакълар ючюн кюрешмегенибиз, сермешмегенибиз – 
Бир да ажымсыз, была болурла 
Сени тынгысыз-тынчлыкъсыз этиб, 
Ол дуниядан келтирген бери. 

Алай эсе, 
Къыйынлы джан, кёлюнгю бир бас: 
Аллах айтса, болмазбыз тас, 
Эки дуниядан да болурбуз юлюшлю. 
Не джазыууубузгъа болурбуз сейит, 
Не сермеше, болурбуз шейит. 

...Кетди зауаллы, кёрюнмейди энди. 
Дин-тил-джурт къазауатха киргенме мен да. 
Мен да – Къайтукъ ышаннган таулучукъладан бири... 

Ит болмаз ючюн, тагъылмаз ючюн, 
Тейриден башхагъа табынмаз ючюн, 
Эркинлик ючюн, ёзденлик ючюн, 
Кесин, джыйынын да къутхарыр ючюн 
Сермешеди, ёледи бёрю. 

ЮЙ БИЙЧЕЛЕРИМ 

Учундургъан, учургъан Кёклеге 
Биринчи къанатым Поэзияды мени. 
Джашаугъа, джерге къайтаргъан 
Экинчи къанатым да Прозады мени. 
Кёб затха кюлдюрген, ышартхан 
Ючюнчю юй бийчем да Комедияды мени. 
Тёртюнчюм а – ахыр юй бийчем – 
Трагедияды мени. 

Джашау бошалды. 
Тёрт бийчем да тыялмадыла... 
Джашау бошалды. 

КЮНДЖЮРЕК АДАМЛАГЪА 

Сени тарыгъыуларынг, къыйынлыкъларынг 
Керекдиле кимге? 
Джылыууна, джарыгъына къууаннганлыкъгъа, 
Ким джарсыйды Кюннге? 

Аны джаннганын, кюйгенин 
Эсге алгъан кимди? 
Алай а, 
Кюн Кюндю да Кюндю. 

Кесини къыйналгъанын кишиге да билдирмей, 
Джанады, кюеди ичинден. 
Тыш дуниягъа уа береди джылыу, джарыкъ. 

Халкъы, Джурту ючюн кюрешген, сермешген 
Керти адамлагъа къарасам, 
Кюн тюшеди эсиме. 

Бузджюрек, ташджюрек адамлагъа да джарсый, 
Кюнджюрек адамлагъа салама махтау. 
Халкъларына, джуртларына джылыу, джарыкъ тёге, 
Ичлеринден а джана, кюе 
Джашайдыла ала, ёледиле ала. 

Махтау кюнджюрек адамлагъа. 

ГОСПИТАЛДА САГЪЫШЛА 

Кемирселе да къайгъыла, сагъышла, 
Алкъын саума, къууанама анга. 
Къыйнагъан а – тенгле, танышла 
Кетедиле, кетедиле, кетедиле. 

Ызларындан къараб къалама аланы, 
Къанаты сыннган къанатлы 
Учуб кетген джыйыныны ызындан 
Къарагъанча, сау къанатын къагъа. 

Киши къалмагъанчады аллымда мени, 
Джанымдагъыла да аз бола баралла. 
Ызымдан келген а, джокъну орнунда – 
Олду эм бек къоркъутхан мени. 

Бизни тёлю да кирсе кёрге, 
Ана тилибизни джашил байрагъын 
Ким кёлтюрлюкдю тамбла ёрге? 

Ата джуртну, Ана тилни къоя бизге 
Нарт ата-бабала кетгендиле кеслери. 
Ала бизге къойгъан Ана тилни, Джуртну 
Биз а кимлеге этейик аманат? 

Кёлде-джюрекде барады къазауат. 
Джашау, ёлюм да – хакъды. Алай а, 
Не уллу къыйынлыкъды, бушууду 
Ана тилинги ёле тургъанын кёрген. 

Ана тилиди халкъны джаны. 
Халкъ ангыламай аны, 
Джакъламай, сакъламай, къатламай аны 
Ёлтюре турады кеси кесин. 

Билеме, терслик балтада, сабда да. 
Не этейик, кърал да бизлеге – джау. 
Алай а, кеси кесибизни ёлтюре эсек, 
Аллахха, адамгъа да салмайыкъ дау. 

Мадар болгъанында да къраллыгъын алмай къойгъан, 
Ата джуртун да башхалагъа кючлете тургъан, 
Ана тилин да кеси ёлтюре тургъан, 
Бизден башха аллай халкъ болурму? 

Оноучула-къуллукъчула тонайла, саталла Джуртну, Халкъны, 
Интеллигенция да кёрмегенча, билмегенча этеди аны. 
Аны бла къалса уа... 
Алагъа – мантишлеге – салады махтау. 
Аланы арбаларында барыр дыгаласда 
Аланы джырларын кюрешеди джырлаб. 

Джарлы халкъыма къалмагъанды джашау: 
Оноучусу – оу, интеллигенциясы – шау. 

Къарайма мадар излеб, Джерге, Кёкге. 
Эм ахырында кёзюм бурулады кесиме: 
Джашаугъа, ёлюмге да ачхан эшик, 
Сен кесингсе, халкъым, эшит. 

Сеникидиле амантишле да, 
Сатлыкъ интеллигенция да сеникиди. 
Джашайым десенг – джашарыкъса халкъым, 
Ёлейим десенг – анга да джол бош: 

Тонат джуртунгу, ёлтюр тилинги, 
Джуртсуз, тилсиз да къал. 
Дини, тили, джурту ючюн ёрге турмагъан халкъ, 
Хакъы ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ 
Дуниядан болады талкъ. 

Тарих – эсингдеди. Сайлау – кесингдеди. 
Джашаугъа, ёлюмге да ачыкъды джол. 
Сау къал, халкъым. Аллахха аманат бол. 

КЪАЛАМГЪА БУРУЛГЪАН КЪЫЛЫЧ 

«Хакъ» деген адамны 
Кёлю батырды, джюреги кенгди. 
Бюгюн Назир Будайны къаламы 
Татаркъанны къылычына тенгди. 

Татаркъанны къылычын къаламгъа буруб, 
Назирни къолуна тутдургъанды къадар: 
«Бу сауутха сени тыйыншлы кёреме, 
Эт,- дегенди,- халкъынга мадар». 

Шимал Кавказны сиясет тарихин 
Къурч къалам бла джазгъанды Будай. 
Сёзню айталгъаны ючюн хакъ кертисин – 
Аны джолун джарытханды джулдуз бла Ай. 

Исмайыл Мызы тюб ташын салгъан 
Тарих къаланы сюегенди ёрге. 
Минги Тау да, Минги таулула да разылла 
Халкъ джигити Будайланы Назирге. 

Миллет ангыны, тарих эсни къаласыды 
Исмайыл Мызы тюб ташларын салгъан къала. 
Ма ол къаланы къабыргъаларын ёсдюргенди 
Назир – Будай тукъумдан джигит туугъан улан. 

Джигитлеге джыр этген – адетди. 
Мен да – бурундан келген тёрени бузмам. 
Татаркъанны къылычыды бюгюн 
Назир Будай къолунда тутхан къалам. 

Къан тёгюлмез ючюн кюрешеди ол 
Кертини айырыб ётюрюкден. 
Анга – сайланнган адамгъа – берилгенди 
Къурч къалам, къылыч къалам ёмюрлюкден. 

Инсан, халкъ хакълары ючюн кюрешмеген 
Керти тарихчи, джазыучу болалмаз. 
Керти адам, тюз адам – ол Хакъ адамыды, 
Хакъ адамы болмагъан Эл – тюб болмай къалмаз. 

Бардыла тукъум, сыныф, халкъ, кърал адамла – 
Тукъум, сыныф, халкъ, кърал ючюн кюрешген адамла. 
Алай а, джарым адамладыла ала бары. 
Керти адам, толу адам – Хакъ адамыды джангыз. 

Тукъумгъа, сыныфха тюл, халкъгъа, къралгъа тюл, 
Атагъа-анагъа да тюл, эгечге-къарнашха да тюл, 
Бир Аллахха – Хакъгъа-Кертиге-Тюзлюкге – 
Къуллукъ этиудю баш борчу адамны. 

«Джууугъум, тенгим» деб, «Халкъым, Элим» деб, 
Джан басыуду бизни чынгылгъа элтген. 
Джангыз Керти бла, Тюзлюк бла – Хакъ бла джашау, 
Олду бизни Адам этген, Халкъ этген. 

Тукъумгъа, халкъгъа, къралгъа да тюл, 
Хакъгъа къуллукъ этеди Назирни къаламы. 
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа, къралгъа да, 
Аны ючюн уллуду магъанасы, дараджасы да аны. 

Тейри адамы Будайланы Назир, 
Хакъ адамы Будайланы Назир, 
Хакъ джолунда баргъан тарихчи, 
Халкъ, инсан хакъларын джакълагъан тарихчи. 

Джигитлеге джыр этген – адетди, 
Бурундан келген тёрени мен да бузмам. 
Акъ къылычды, Хакъ къылычды бюгюн 
Назир Будайны къолунда къалам. 

ДЖЮРЕК БЛА АНГЫНЫ КЪАЗАУАТЛАРЫ 

Алгъын джюрек айтханны этмей къойгъаным ючюн, 
Энди мен айтханны этерге унамайды джюрек. 
Алгъын джюрек сюйгенни алмай къойгъаным ючюн, 
Энди меннге, кесине да тынгы бермейди джюрек. 

Излейди – джашаргъа тюл, – ёлюрге, 
Къазакъ бёрюча турады улуб. 
Сюйгенин табаргъа излейди джюрек – 
Биягъы Намыс бла Ангы болалла буруу. 

Сюйгенден, кюйгенден джарылады джюрек – 
Ёлтюреди кесин да, мени да. 
Мыдахлыкъ кючлейди Джерни да, Кёкню да – 
Джюрек сюйген сеземиди экен аны? 

Намыс бла Ангы джюрекни сюйгенине иймей, 
Тыядыла. Джюрек а, джюрек, 
Сюйгенине тарала джашагъандан эсе, 
Ёлюмню сайлайды – джарылады джюрек. 

Мен джюрекден бошадым, джюрек да – менден. 
Не ючюн ёлгенибизни киши да билмез. 
Бизни джашатхан Сюймекликди, 
Сюймекликди ёлтюрген да бизни. 

Ангыгъа бойсунмагъан джюрек, 
Джюрекге тынгыламагъан Ангы, 
Граждан къазауатны отунда 
Кюйдюле, ёлдюле, кетдиле экиси да. 

ТУРАМА ДЖАШАЙ-ЁЛЕ-ТИРИЛЕ 

Хар ёлген бла ёлеме бирге. 
Дагъыда бир кюч 
Мени тартады, къобарады ёрге, 
Джашаугъа, саулагъа къайтарады. 

Билмейме, ненча кере 
Болгъанды алай. 
Билмейме, ненча кере 
Энтда боллукъду алай. 

Кетгенле бла кетеме, 
Къалгъанла бла къалама. 
Кетеме, къалама – турама 
Джашай-Ёле-Тириле. 

Джурт-Халкъ къайгъысы джашатады мени, 
Ёлтюрген, тирилтген да этеди. 
Халкъым-Джуртум саулукъда 
Ёлсем да, джашарыкъма мен. 

РОМАНЫМДА ДЖАШАГЪАНЛАГЪА 

Аланы джашаулары бла джашайма мен, 
Мени джашауум бла джашайла ала. 
Аланы мен ёлюмсюз этеме, 
Мени ёлюмсюз этелле ала. 

Аланы джазыуларын джаза, 
Мен джазама кесими длжазыууму. 
Аланы къайгъыларын, джарсыуларын айта, 
Айтама кесими къайгъымы, джарсыууму. 

Мен джанымы юлешеме алагъа – 
Аны ючюн ушайдыла ала мени кесиме. 
Тюнгюч уланым, къартлыкъ джашым да – ала, 
Алагъа тилейме узакъ ёмюр, джашау. 

Тамблам, бирсикюнюм да алалла мени, 
Кетсем да, алада къаллыкъма мен. 
Иннетими, муратымы толгъанын кёреме алада, 
Аладыла керти дуниям мени. 

Ала сабийлеримдиле мени: 
Алагъа дунияны, дунияны да алагъа берир ючюн, 
Мен кёб затдан тыйгъанма кесими – 
Ала аны биллик, ангыларыкъ да болмазла. 

Джанымы, джашаууму юлешгенме алагъа – 
Алалла мени юйдегим, элим, халкъым. 
Аллах мени джаратханча, мен да джаратханма аланы, 
Алай а, энди алагъа мен Тейри, Тёре тюлме. 

Ала къайытырыкъ тюлдюле энди артха, кесиме. 
Ала эркин, бир кишиге бойсунмагъан ёзденледиле. 
Мени оноуумдан къутулгъандыла ала, 
Мен энди тюрлендираллыкъ тюлме аланы. 

Аланы атлары, сыфатлары да тюрленник тюлдюле энди. 
Ала ёмюрге къаллыкъдыла алай. 
Мен къурагъан дунияда мен къурагъан джанла 
Джашарыкъдыла кюле, джылай. 

Мен кесим да кюе, кюле 
Къанымдан, джанымдан джаратханма аланы. 
Мен эталмагъанны этедиле ала, 
Узакъ ёмюр, хакъ джашау тилейме алагъа. 

БИЯГЪЫ ТАШ бла ТЕРЕК 

1 
Джашаргъа юреннгенме Ташдан, Терекден... 
Хапар сормагъыз манга джюрекден. 
Ол Къадау Ташны кёремисиз? 
Аны не болгъанын, къайдан келгенин билемисиз? 

– Минги Таудан эннген булкъан ташды ол. 
– Огъай, Кёкден тюшген джулдуз ташды ол. 

Къалай десегиз да, боллукъду тюз. 
Кёкден эннген Тейри адамларыбыз биз. 
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген таулулабыз-нартлабыз биз. 
Хоу, Кёкден тюшген, Минги Тауну булкъанында бишген 
Джулдуз ташданбыз биз. 
Ол къара къаты ташны 
Аны ючюн багъалатабыз биз. 

Кёкню да билген, Джерни да сюйген, 
Аны ючюн джаннган эмда да кюйген 
Бу къара, къаты, къадау джулдуз-булкъан Ташны кёремисиз? 
Ол – адам джюрегине ушагъанын билемисиз? 

Кёб хал барды бизде Ташдан, Терекден... 
Хапар сормагъыз манга джюрекден – 
Джашау кюйдюрген, къаралтхан, къатдыргъан 
Ол Къадау Ташха къарагъыз. 
Аны бла, мени джууаб этгеннге санагъыз. 

2 
Джашау джюрегими не бек къатдырса да, 
Аламла-заманла бораны аны кюйдюрсе, къаралтса да, 
Игиликге, адамлыкъгъа ийнаныу къалмайды къуруб, 
Ташда джашил терек болуб, чагъады умут. 

Ышарады дуниягъа, барады Кёкге – 
Ол да ушайды менде джюрекге. 
«Адам кёлю къаллайд ?»- деселе, 
«Къарагъыз,- дерикме,- Ташха,Терекге». 

АХЫР КЮН 

Мен бата барама тенгизге... 
Кими джырлай, кими джылай, 
Кими къымжа, кими джалан – 
Эсиргенле къарайла кемеден. 
Мен а къычырама алагъа: 
«Болушугъуз» деб тюл. 

Мен а къычырама алагъа: 
Иги къараб къалыгъыз – 
Бу кюн сизге да келликди, 
Джетерикди сизге да кёзюу, 
Сиз да батарыкъсыз былай, 
Батарыкъсыз кесигиз, кемегиз да. 

Мен а къычырама алагъа: 
Джашаудан къаныб къалыгъыз. 
Меннге да къараб къалыгъыз – 
Сизге да келликди кёзюу, 
Сиз да батарыкъсыз былай. 

Чайкъалады тенгиз 
Юсюнде болгъанны барын кёме. 
Джокъду бир джан, джокъду кеме. 
Чайкъалады тенгиз. 

КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪЫНГ? 

Сынджырда къайыр итча, чырт тохтаусуз 
Хахайны басыб, тынгысыз этиб тургъан телефон, 
Энди ёлген къаргъача, къаралыб, къабышыб, 
Таууш чыгъармай, шум болуб джатады. 

Не джау, не шох бузмайла тынгыны. 
Мен билген дуния, мен билген адамла 
Кетген болурла, эшда. Къаяда терекча, 
Джангыз кесим турама Джуртда. 
Къая тюбю джол бла баргъанланы 
Не сёлешгенлерин ангыларгъа кюрешсем да, 
Кимле болгъанларын билирге кюрешсем да – 
Къан, тил джууукълукъ сезмейме бир да. 

Тиллери, халилери, таб джюрюшлери да 
Мен билгенлени тюшюрмейле эсге. 
Къарайма да – кёрмейме, излейме да – табмайма: 
Адам танымазча тюрленнгенми болур халкъым? 
Огъесе... 

Телефонну бурама чархын... 
Сёлешир адам джокъду – тохтайма. 
Аллахха сорама: къайдады халкъым? 
Аллах да меннге сорады: къайдады халкъынг? 

Джанны да, Джуртну да, тилни да, динни да 
Бергенем – Халкъ болуб, Эл болуб джаша деб. 
Берилгеннге сакъ бол, бек бол; берилгенни сакъла, къору дегенем... 
Не этгенсе сен Халкъынгы, Элинги сакълар, джакълар джанындан? 

Дагъыда уялмай меннге сораса: «Къайдады халкъым?». 
Сорургъа уа мен керекме: «Къайдады халкъынг?» 
Сени адамлыгъынг, муслиманлыгъынг къайдады? 
Сени къауумунг-халкъынг – Элинг къайдады? 

ТАБИГЪАТНЫ ДЖАНГЫЛЫЧЫ БОЛУРБУЗМУ БИЗ? 

Кёклени, Джерни да биз джаратмагъанбыз, 
Биз джаратхан затла тюлле Джашау, Ёлюм да. 
Джангыз аланы ангыларча, алагъа тыйыншлы болурча, 
Алай ангыны, кючню тилейик къадардан. 

Базманлашыб туралла джашау бла ёлюм, 
Аякълашыб келелле къууанч бла бушуу. 
Шыбырдагъан, шууулдагъан, учуннган джашиллик да, 
Къач келгенлей, болады къуу-шуу. 

Хар нени да – ауалы-ахыры. 
Ол – тюрленмезлик джоругъуду табигъатны. 
Ангылагъанлыкъгъа аны, 
Рахатланыб къалалмайды эс-джюрек-ангы. 

Не бек къыйнаса да джашау бизни – 
Таш башында да джашау этерге кюрешебиз, 
Бу дуниядан кетмезге кюрешебиз, 
Бу дунияда къалыргъа кюрешебиз. 

Кесибиз къалалмасакъ да – 
Ызыбызны къояргъа кюрешебиз, 
Къызыбызны, джашыбызны, сохталарыбызны къояргъа кюрешебиз, 
Атыбызны-тукъумубузну къояргъа кюрешебиз, 
Иннетибизни-сёзюбюзню-ишибизни къояргъа кюрешебиз. 

Кёзден, кёлден да кетиб, тюб болуб, унутулуб – 
Ёлюрге, джокъ болургъа излемейбиз биз. 
Кетсек да – 
Къалыргъа излейбиз биз. 

Бу джарыкъ, джашил, сейир дунияда, 
Аллах берген бу Джер джандетде 
Хатагъа хайыр болмайыкъ биз, 
Игиге аман болмайыкъ биз, 
Аманатха хыянат болмайыкъ биз. 

Джашауну, Ёлюмню да биз джаратмагъан эсек да, 
Джашауну джанында болайыкъ биз. 
Аллах берген джашауну, 
Алллах бизге аманат этген джашауну 
Бузаргъа, къысхартыргъа, юзерге 
Кимни барды эркинлиги? Бир кишини да. 

Аллах берген джанны, санны 
Аллах буюрмагъан затлагъа къыйнаргъа, 
Харам, гюнах затла бла къыйнаргъа 
Джангыз бир адамны джокъду эркинлиги. 

Бизге джанны, джашауну берген Аллах 
Аланы къара кючледен сакъла, къору дегенди, 
Джаша, къууан, зауукълан дегенди; 
Халалны-харамны, сууабны-гюнахны, игини-аманны – 
Барын айыртханды, кёргюзтгенди – 
Бизге джашауну берген Аллах 
Къалай джашаргъа кереклибизни да билдиргенди. 

Аллах буюргъан Хакъ джолда барыргъа унамай, 
Джашауубузгъа, Джашаугъа къоркъуу сала эсек, 
Кеси-кесибизден бошай эсек, 
Сора кимге, неге салайыкъ дау? Терслейик кимни? 

Джандетге тыйыншлы болалмагъанла Адам бла Хауа... 
Биз да – аланы туудукълары – 
Бу дуниягъа да тыйыншлы болалмай эсек, 
Сыйрат кёпюрден ётерча джашаялмай эсек, 
Ахырзаманны чакъыра эсек Джерге, 
Сора, дау салайыкъ кимге, неге? 

Аллах джаратхан адамла болмазбызмы биз? 
Табигъатны джангылычы болурбузму биз? 

ОЛ ДУНИЯДАН АУАЗ 

Ашыкъмагъыз бери. 

ДЖОЛОУЧУ 

Бир Ариулукъгъа, Игиликге 
(Ким биледи, Сюймекликге!) 
Тюбер эсем а – чыгъама джолгъа. 

Артмакъларыма джол азыкъ, кебинлик да салыб, 
Джаз болса да, къышхы кийимле да алыб, 
Нартлача, джыллыкъ джортууулгъа да тюл, 
Ёмюрлюк джолгъа атланама. 

Эл, бал аякъ бла алгъыш эте, ашырады мени, 
Къайыталырмамы артха – Аллахды билген. 
Кюн таякъ болса да джолоучу таягъым мени, 
Чынгылдан, ныхытдан къыйынды ётген. 

Бир Къуран окъуй, бир назму окъуй – 
Бир таша джарыкъны сезе алда – 
Бир Кёкге чыгъа, бир Джерге тюше, 
Бир атда, бир джаяу – барама джолда. 

Игигеми тюберме, аманнгамы – 
Джанымдады сауутум-сабам. 
Юретгенча ата-бабам 
Джашаргъа, ёлюрге да хазырма. 

Туугъан кюнюнден ёлюб кетгинчи 
Джолдады, джолоучуду адам. 
Джолну аслам къоратыргъа кюрешебиз – 
Тауусулгъунчу заман. 

Ашыгъабыз къайры, барабыз къайры – 
Ёлюм эсе сакълагъан алда. 
Алай а, 
Бир Ариулукъгъа, Игиликге 
(Ким биледи, Сюймекликге!) 
Тюбер эсем а,- дейме,- джолда. 

Умут джулдуз джарыта джолуму, 
Аллахха аманат этиб джанымы, 
Кетиб барама. 

АТЫНА ТЫЙЫНШЛЫМЫДЫ АДАМ? 

Файгъамбарны азанчысыны атын атадыла меннге 
Болур эсе уа,- деб,- диндар, азанчы. 
Мен а болдум джазыучу, назмучу – 
Да не керекди андан сора, ёнге? 

Туугъан кюнюм байламлыды Узай бла, 
Тутхан диним – Джулдуз бла, Ай бла, 
Туугъан джерим – Къыргъыз эли Кок-Сай бла, 
Джан тамырым а – Ата джуртум Къарачай бла. 

Шукур Аллахха, Байракъсыз, Тамгъасыз, Орайдасыз тюлдю халкъым. 
Динибиз, тилибиз, джуртубуз барды бизни, 
Тарихибиз, Тёребиз, миллет ангыбыз-эсибиз барды бизни, 
Алай демек – Тамблабыз барды бизни. 

Джетишелле азанчыла, джырчыла да, 
Къалам тутханла, къама тутханла да джетишелле, 
Таракъчыла, таякъчыла да джетишелле, 
Алгъыш этгенле, тилек-дуа этгенле да джетишелле, 
«Амин» дегенле джетишмейле ансы. 
Алай эсе – иш иманда, имамда болур... 

Файгъамбарны азанчысыны атын атадыла меннге 
Болур эсе уа,- деб,- диндар, азанчы. 
Мен а болдум джазыучу, назмучу – 
Да не керекди андан сора, ёнге?! 

АДАМ ЁМЮР КЕЛГЕНДИ ДУНИЯГЪА 
(иги джора ) 

Джылан джыл, джыла, (джырла!) – 
Джылан адамла ёлгенле бары. 
Ит джыл, джыла, (джырла!) 
Ит адамла ёлгенле бары. 

Харам адамла, ит адамла ёлгенле бары – 
Иги адамла, керти адамла къалгъанла джангыз. 
Адам джыл, Адам ёмюр келгенди дуниягъа: 
Кёкде да, Джерде да, джюрекде да – Джангы Ай бла Джулдуз. 

КИМДИ, НЕДИ АДАМ УЛУ? 

Кимди, неди адам улу? 
Къайдан къайрыд баргъан джолу? 
Андан уллу 
Бармыд соруу, къайгъы, къоркъуу? 

Кимди, неди адам улу? 
Къайдан къайрыд баргъан джолу? 
Къайдан келед бёрю улуу – 
Ауалданмы, ахырданмы? 

Неди джашау – 
Ёлген джулдузну джарыгъымы? 
Бизлеге юй, бешик, къабыр да болгъан 
Джер а – неди? 

Кюнню – (джаннган отну!) – тёгерегине 
Учуб айланнган гёбелеккемиди? 
Огъесе, Унух файгъамбарны кемесича, 
Алам тенгизде бир кемемиди – 

Не джагъа, не тау кёралмай, 
Тохтаргъа мадар табалмай, 
Тёгерек бурула тургъан? 

Аны джолун тюзетирге, 
(Кесини джолун тюзетирге!) 
Ангы, эс, билим 
Джетмейди алкъын адамгъа. 

Да кимди, неди адам улу? 
Къайдан, къайрыд баргъан джолу? 
Адамдан уллу (адамны кесине, джашаугъа да) 
Бармыд соруу, къайгъы, къоркъуу?! 

БАЗМАН 

Джаннетча Джерде да 
Адамча джашаялмай кюрешебиз. 
Сёлешебиз, демлешебиз, сермешебиз – юлешебиз 
Нени? 

Не кёб джашагъан да джашайды джюз джыл. 
Къысхады ёмюрю адамны. 
Аны да кесибиз къысхартыб кюрешебиз, 
Табигъат къыйынлыкъла этгенча азлыкъ. 

Адам улусу бары биригиб, 
Джашау ючюн сермешир орнуна, 
Ёлюмге къаршчы кюрешир орнуна, 
Тонайла, ёлтюрелле, къыралла бир-бирин. 

Бирле ёлюмге этелле къуллукъ – 
Чыгъаралла, джаялла уруш сауутланы, 
Тюрлю-тюрлю ууланы, аурууланы, хыйныланы. 
Алагъа къаршчы дарманланы, амалланы 
Излеб, табыб, къураб кюрешелле 
Джашаугъа къуллукъ этген адамла да. 

Адам джюрегинде да барады къазауат: 
Адам джюрегин толусу бла кючлерге кюрешеди шайтан. 
Анга кесин хорлатмазгъа кюрешеди адам. 
Ёмюрлени – кече-кюн болмай – барады къазауат. 

Керти бла ётюрюкню арасында, 
Тюзлюк бла терсликни арасында, 
Хурлукъ бла зулмуну арасында, 
Бет бла бетсизликни арасында, 
Акъ бла къараны арасында, 
Джарыкъ бла къарангыны арасында – 
Айтыргъа, 
Адам бла шайтанны арасында 
Барады къазауат. 

Ким хорлар бу къазауатда – адаммы, шайтанмы? 
Къайсы джанына, кимни джанына ауар базман? 
Сени, мени – хар бирибизни 
Иннетине-сёзюне-ишине кёре боллукъду 
Бу къазауатны ахыры, 
Бютеу адам улуну джазыуу да. 

Бир-бирде бир чёб да джетишеди 
Бир джанына дженгер ючюн базман – 
Аны унутургъа боллукъмуду адам? 

Джашау-ёлюм базман чайкъалады, 
Чайкъалады сууаб-гюнах базман. 
Бир адам, джангыз бир адам огъуна, 
Бютеу адам улуну 
Баш этерге, тюб этерге да боллукъду. 

Тауусулады болджал. 
Тауусулады заман. 
Чайкъалады базман. 
Чайкъалады адам. 

Шайтаннгамы алданыр, 
Огъесе, Аллахын эскерирми адам? 
Чайкъалады базман. 
Чайкъалады адам. 

Джууукълашханды, 
Алай а, буйрукъ сакълаб, 
Адамгъа къарай, базманнга къарай, 
Мурукгу этеди ахырзаман.

БОЛУР ЮЧЮН АДАМ-ХАЛКЪ 

Балчыкъны-кирни башын джабаргъа 
Излемейме, къАрча. 
Мен аланы излейме думп этерге 
Дунияда къуру тазалыкъ-ариулукъ къалырча. 

Кир иннетли къара джюрекли адамла, 
Мен сизни башыгъызны излемейме джабаргъа. 
Ит, харам кёлюгюзню излейме кёргюзтюрге – 
Къара бетигизге тюкюрюрча адамла. 

«Биз бир халкъбыз» деб, 
Амантишлени, хасаукачыланы да 
Къатышдыраллыкъ тюлме. 
Алай этерге кюрешгенле 
Амантиш болургъа хазырла кеслери да. 

Миллет ёкюллени, амантишлени да, 
Мёлеклени, къахмелени да 
Къатышдырыб кюрешгенле, 
Бир да ажымсыз, 
Кеслерини харам-гюнах ишлерин 
Джабар ючюн этелле алай. 

Къуллукъгъа илинир ючюн – джау тюбюне джатханлагъа, 
Сыйларын, намысларын аякъ тюбге атханлагъа, 
Халкъларын, джуртларын да сатханлагъа, 
Алагъа – 
Халкъ тёре кеси салмаса азаб, 
Халкъ тёре кеси этмесе оноу, 
Атлары, тукъумлары да джазылыб, 
Къара багъанагъа тагъылмасала ала, 
Халкъ ичинде керпеслениб айлансала ала, 
Джаш тёлюню къылыгъын бузсала ала, 
Сыйсызлыкъгъа, учузлукъгъа джол берилсе, 
Халкъ – къахмеликге, уругъа, мурдарлыкъгъа да юренсе, 
Сора, халкъны къалай къалыр халкълыгъы, 
Адамны да адам бети, адамлыгъы? 

Акъгъа – акъ, къарагъа – къара, 
Тюзге – тюз, терсге – терс, 
Игиге – иги, аманнга – аман 
Деб, ачыкъ айтмасакъ биз, 
Хакъ бла болмасакъ биз – 
Адам да, Халкъ да болаллыкъ тюлбюз, 
Башхалагъа къул-къарауаш боллукъбуз биз, 
Башсыз къуллагъа буруллукъбуз биз, 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъбыз биз, 
Алай эте, тюб боллукъбуз бу дуниядан биз. 

ПОМПЕЯНЫ КЪАТЫНДА САГЪЫШЛА 

Балчыкъгъа, кирге барабыз бата, 
Гюнахдан, харамдан тыймай кесибизни. 
Везувий Помпеяны басханча, 
Минги Тау басар деб, къоркъама бизни. 

Бизге джау эселе да хоншула, кърал, 
Къыйынлыкъ алада тюлдю – къарагъыз: 
Бир-бирибизни алдай, тонай, къыра, 
Адебден-намысдан, тёреден-джорукъдан да чыгъа, 
Адамлыкъдан, муслиманлыкъдан да чыгъа, 
Кеси-кесибизни тюб эте барабыз. 

Къыйынлыкъ кесибиздеди бизни. 
Ичкичилик, хаулелик бошайла бизден, 
Къууат, берекет къачалла бизден... 
Минги Тау басар деб къоркъама бизни. 

Ол мийик, сыйлы, акъ тау, Минги Тау 
Бизге джийиргениб къарагъанча кёреме, 
Бизге чамланыб къарагъанча кёреме – 
Акъ тау къара балчыкъгъа тёзмез къатында. 

Тёзюмю тауусулур да, Тау эки джарылыр – 
Андан джаханим от къуюлур юсюбюзге... 
Везувий басхан Помпеяны кёрдюм да бюгюн, 
Быллай ачы сагъышла келдиле кёлюме. 

Ашланнганча болду джюрек джара – 
Джуртумдан, хакъымдан болсам да узакъ. 
Огъай, мен этмейме аман къууум, аман джора – 
Джангыз, къоркъама тюб болады деб, халкъ: 
Азаб чегеди, тюб болады Хакъ бла болмаса халкъ. 

Кюл болгъан Помпея. Ол кюлде 
Къызара, агъара чагъалла гюлле. Кимге? 
Шаула саулагъамы берелле салам? 
Бери келген-кетген минг-минг адам 
Джашауларына, халкъларына, джуртларына 
Сагъыш эте болурламы? Къайдам. 

Мени уа кёзюме кёрюнеди Минги Тау, 
Аны этегинде джашагъан халкъым да... 
Ичкиге, хаулеге, уругъа, мурдарлыкъгъа, 
Балчыкъгъа, кирге – харамгъа, гюнахха 
Къаллай бирни тёзерикди Минги Тау? 

Балчыкъгъа, кирге барабыз бата, 
Гюнахдан, харамдан тыймай кесибизни. 
Везувий Помпеяны басханча, 
Минги Тау басар деб къоркъам бизни. 

АШХАМ БОЛА 

Джюрек къатханды, болгъанды берч. 
Таш болургъа эртде эсе да, 
Терек болургъа уа болгъанды кеч. 

Джокъду энди чагъыу, джашнау – 
Кетди джашлыкъ, кетди джашау. 
Кёб къыйынымы этдим зая, 
Болалмадым тау не къая. 

Хар не башланса эди аллындан, 
Джашасам эди джангыдан – 
Джашар эдим башха тюрлю. 

Ийнанмайма мен алагъа – 
Айтханлагъа: 
«Джангыдан башласам да джашаб, 
Джашагъанымча джашар эдим». 

Кёзбау сёзлеге ийнанмайма. 
Джангыла, джыгъыла, кюреше къобаргъа, 
Сокъурлана, сокъурана, тюшюне, къайыта тобагъа – 
Алай джыябыз эс, акъыл. 
Алай а, ол кёзюуге 
Джууукълашады бизлеге ахыр. 

Джангыдан джашаргъа болады кеч. 
Джюрекни хар элиси – не джара, не таб, не берч. 
Джаш тёлюге береме ауаз: 
Тынгыласа, ангыласа – джангылмаз. 

Алай а – тюлдю тынгыларыкъ: 
Башымдан ётген затды ол. 
Къартла деученелле, бере ауаз: 
«Уллу айтханны этмеген – уллаймаз». 

Джангыдан джашаргъа кеч болгъанды. 
Заман не заманды? – Ашхамды. 
Ай бла джулдуз кёрюнелле Кёкде. 
Минг къайгъы, джарсыу, сагъыш кёлде-джюрекде. 

ЧАМ НАЗМУ 

Къалай сейирди джашагъан, 
Ариу къызлагъа къарагъан, 
Махталыргъа излегенни махтагъан, 
Алданыргъа излегенни алдагъан. 

Ариу къыз неге да джууабды, 
Этген гюнахы да сууабды. 
Шайыр джюрек а къачан да – 
Къана билмейди, суусабды. 

Бу ариу къызланы кёрмесем, 
Аланы джанымдан да сюймесем, 
Ала амалтын ёлмесем, 
Сюймеклик не болгъанын билмесем – 
Джашаудан татыу къалмазед, 
Сау, шау эсем да сезмезем, 
Джашагъанымы да билмезем. 

Къалай сейирди джашагъан – 
Ариу къызлагъа къарагъан. 
Махтаугъа тыйыншлыны махтагъан, 
Алдаргъа излегенни да алдагъан. 
Къалай сейирди джашагъан. 

СЕННГЕ УЗАКЪДАН КЪАРАБ 

Сейирсиниб къарайма тёгерекге – 
Джерге, Кёкге эмда джюрекге. 
Махтау салама Сюймекликге – 
Ич-тыш Ариулукъгъа кёзюмю ачхан. 

Сен багъалыса меннге 
Ана тилимча, Ата джуртумча, къыйынлы Халкъымча. 
Дунияча, джашауча, саулукъча багъалыса меннге. 
Сен – джюрекдесе, Джердесе, Кёкдесе. 

Шайыр, Адам этген да Сенсе мени. 
Сени кючюнг бла келгенди меннге 
Кертиге, Тюзлюкге, Ариулукъгъа да сюймеклик. 
Сенсе халкъыма, джуртума къайтаргъан да мени. 

Джуртуму суратыса Сен – 
Акъ Минги Тауну, джашил нарат чегетлени, чокъуракъ сууланы – 
Барын кёреме Сенде. 

Ана тилими сыфатыса Сен. Сеннге къарасам 
Халкъ джырланы, ийнарланы, кюулени – 
Ол ёлюмсюз сейир макъамланы, шийирлени 
Кёреме, эшитеме. 

Тилни, Халкъны, Джуртну да ёлюмсюзлюгюсе Сен. 
Сенсе назмуланы, сабийлени да Анасы. 
Сени къууандыргъан да болурма, джанынга да болурма тийген. 
Ахрат азабым да, дуния намысым да Сенсе мени. 

АДАМНЫ БОРЧУ ЭМДА НАСЫБЫ 

Таула, биз бек багъалатхан таула 
Къалай къуралгъанларын билген адам, 
Аланы от къусханларын кёрген адам 
Аланы къатларында джашамаз. 

Алай а, адамла 
Суу ахырзамандан, башха къыйынлыкъладан да 
Къача, алай къысылгъанла таулагъа. 

Джер кеси уа неди? 
Тышы джандетча кёрюннгенликге, 
Ичи – отду, джаханимди: 
От тёбеде джашайбыз биз. 
Не этейик? Къайры кетейик? 

Биз бу Джерден къачарча, къутулурча, 
Башха Джер, башха дуния джокъду бизге. 
Бар эсе да, джаны сау ары джол ачарча, 
Ангы-билим джетмейди адам улугъа алкъын. 

Бу биз юсюнде джашаргъа кюрешген от тёбе – Джер, 
Бизни да алыб, 
Кесинден да уллу от тёбени – Кюнню – 
Тёгерегине бурулады: 
Не кюерикбиз, не бузларыкъбыз – 
Башха джукъ сакъламайды бизни алда. 

Джангыз, 
Бир-бирибизни багъалатыб, 
Къууанч бла, насыб бла джашаргъа кюрешиу, 
Джашауну, бир-бирибизни сакъларгъа кюрешиу, 
Ахыргъа дери джашаргъа кюрешиу, 
Ахыргъа дери дуниябызны, кесибизни къутхарыргъа кюрешиу – 
Мени сартын – олду насыб, борч да Адамгъа.

ТАБИГЪАТНЫ АУАЗЫДЫ ШИЙИР 

Джазгъы кюн – джети тюрлю, 
Шайырны джюреги да – алай. 
Табигъатны ауазыды шийир. 

ПОЭЗИЯБЫЗНЫ БЕТИ 

Къалай – Джаныбекланы Аппа. 
Багъыр – Къочхарланы Къасбот. 
Алтын – Семенланы Сымайыл. 

Джаралы джугъутур – Мёчюланы Кязим. 
Джаралы таш – Къулийланы Къайсын. 

Джуртда Джангыз Терек – Лайпанланы Билал. 

Ара боран – Бабаланы Ибрахим. 
Хорланнган джазыу – Батчаланы Мусса. 
Къаяда гюл – Зумакъулланы Танзиля. 
Къара суучукъ – Ёзденланы Альберт. 

Эс — Ёзденланы Сапар. 

ЭСИБИЗ ЁЛТЮРЕДИ БИЗНИ 

Джай чиллеге, къыш чиллеге да чыдагъан терекни, 
Бораннга, шыбылагъа да чыдагъан терекни, 
Ташда, къаяда да джашагъан терекни 
Неди аудургъан: заранмы, заманмы, адаммы? 
– Эсге тюшюрюулелле ёлтюрген аны. 

Джел сындырса, элия кюйдюрсе, 
Не да – балта, мычхы кесиб аудурса, 
Не да – къурт уруб, ёре турукъ этсе, 
Биллик эдик, кёрлюк эдик биз. 

Бютеу палахлагъа чыдагъан, барындан ётген, 
Зулмугъа, терсликге бой бермей келген, 
Джаудан, джалгъан даудан да къутулгъандан сора 
Деу терекни къуу этген, ёлтюрген – 
Неди? 
– Джукъну унутургъа унамагъан эсиди ёлтюрген аны. 

Ол тышындан сабыр, рахат кёрюннгенликге, 
Тюз джеринде терсленнгени, 
Кёб ётюрюк сёз, джалгъан дау эшитгени, 
Кеси сау къалгъанлыкъгъа, чегети чачылгъаны, къырылгъаны, ёлгени – 
Бир да эсинден кетерге унамайла аны. 

Зулмуну, терсликни алайды адети – 
Кетсе да, къалыб эсибизде, 
Бошайды бизден. 
Тюнене сау кёрюннген терекле, джюрекле 
Бир кечеге чыгъалла ёлюб. 
Кёб къыйынлыкъ кёрген бир къарт, 
Аугъан терекни къучакълаб, 
Джан бере турады. 

Деулеге, нартлагъа ушаш эки джан 
Ма алай кетелле дуниядан. 
Ма алай бошайды аладан (ма алай бошайды бизден) 
Эсден кетерге унамагъан зулму-терслик. 


ЭЛИМДЕ-КЁЛЮМДЕ 

Сабийле ойнайла ашыкъ, 
Хойнух да къыздыралла бузда. 
Оюнну къойгъанды джашчыкъ – 
Суу алыргъа келгенле къызла. 

Къызла – оюндан да ариу, 
Къызла – оюндан да татлы. 
Къызны къолундан суу ичсе, 
Джаяу да болады атлы. 

Ауаз бере, саркъады тау суу: 
Джашаргъа ашыкъ, джашаргъа ашыкъ. 
Тенглери къычыралла – эшитмейди: 
Къызлагъа къарайды джашчыкъ. 

Кёкде баргъан къанатлылагъа 
Джерден къараучанла алай. 
Къызла ариула къалай: 
Суу агъачлары да – джанкъылычлача. 

Джюреги – бурула шайыргъа, 
Сёзю – бурула шийирге, 
Джашчыкъ оюнну унутханды, 
Тенглери да къалыб сейирге. 

Ашыкъ, хойнух – бары да бош. 
Аланы къой да – назму, ийнар джаз. 
Къызла кёзюне кёрюндюле, 
Къыш ала кёрюннгенча джаз. 

Суу бла бирге, тынчлыгъын, сабийлигин да алыб, 
Къызла кетдиле, кийиклеча, ёрге. 
Кёб турмай ала чыгъарыкъла эрге... 
Джашчыкъ къыйналлыкъды, алай а – неге? 

...Ёмюрлюк джолоучулукъдан къайытдым элиме: 
Хойнух айландыргъан, ашыкъ ойнагъан да джокъ, 
Суу ала тургъан къызла да джокъ, 
Мен таныгъан къартла, джашла да джокъ. 
Алай а, бары да туралла кёлюмде – 
Мен ёлгюнчю ёлюм джокъ элиме. 

СУУ, ТЕРЕК, АДАМ 

Тау суу айтады меннге: 
«Джолоучу бол, дунияны кёр, 
Алай а, тенгизге джет 
Тауунгдан айырылмагъанлай – ма менича». 

Суу джагъада терек айтады меннге: 
Дунияны кёрюр ючюн, 
Джолоучу болургъа кереклиси джокъду. 
Туугъан джерингден айырылмагъанлай, 
Ёрге ёсерге керекди, Кёкге джетерге керекди, 
Ма менича. Ол заманда 
Кёкден, мийикден дуния кёрюннюкдю ачыкъ». 

Суу да, терек да бир затны айталла: 
Туугъан джерингден айырылмагъанлай, 
Кёр дунияны – Кёкню, Джерни да. 

Тамыры джерден (туугъан джеринден!) айырылса, 
Терек ёледи – Кёк да джокъду анга. 
Суу да – туугъан тауундан (туугъан джеринден) кюч алыб турмаса, 
Тау бла арасы юзюлгенлей, 
Къурурукъду, джол азыгъы боллукъду – 
Тенгизге да тюлдю джеталлыкъ. 

Адам а? Суудан, Терекден 
Башхалыгъы джокъду аны да. 
Джурту бла байламлылыгъы юзюлгенлей, 
Ол да болады тас. 
Энтда бир кере тюшюндюм: 
Агъачха, суугъа, адамгъа, халкъгъа да Джуртсуз джокъду джашау. 
Дагъыда тюшюндюм: 
Сууну, агъачны, адамны да табигъаты бирди, 
Суу да, агъач да, адам да – барыбыз да – 
Бир табигъатны балаларыбыз. 

ДЖАУ ДЖИБ 

Джашаучады джау джибге ёрлеу да. 
Ёрлеу – ол саугъады кесинге. 
Сюйгенинге саугъа – джау джибни башындады. 

Джигит эсенг – ёрле. 
Хомух эсенг – 
Къартла, сабийле, тиширыула къатыш – 
Сейирге къара. 

Джашау да – джау джибге ёрлегенча бир затды. 
Ёчню – сюркелген тюл, сирелген тюл, – ёрлеген алады. 
Кеси да къууанады, сюйгенин да къууандырады. 

Аллах джаратхан бир джанды Адам. 
Аллах къургъан джау джибди джашау. 
Джау джибни узунлугъу – адам ёмюрю. 
Аны ахырына джеталгъаннга, 
Аны башына чыгъалгъаннга 
Ачылады таша ёч, саугъа – 
Джангы джашау, джангы дуния ачылады. 

Аллах къургъан джау джибди джашау. 

ИЙНАР АЙТА ТУРГЪАН КЪЫЗЧЫКЪ 

Ийнар айта турады къызчыкъ. 
Чырпыла ичинден къара суучукъну тауушуча, 
Чыгъады ауазчыкъ. Джайны келечиси аязчыкъ да, 
Гюллени сылай, тёгерек бурулады, 
Сора шум болады акъ чакъгъан терек бачхагъа кириб. 

Ийнар айта турады къызчыкъ 
Акъ башлыкъны, къара джамчыны юсюнден. 
Умут, къоркъуу да кетмей эсинден 
Ийнар айта урады къызчыкъ. 

Сёз да, макъам да, ауаз да 
Къошула, бириге, джанкъылычлана, 
Джашнаталла Джерни, Кёкню, джюрекни да. 

Ийнар айта турады къызчыкъ. 
Аны сермеб къачырыб кетгеннге... 
Бек сюеме мен ийнарланы, 
Ийнар айтхан къызланы да. 

Алай а, къызчыкъ таралады башхагъа – 
Къалтырайды аны ауазы... 
Джазыуума тюлме разы – 
Джангыз бир къыз таралмагъанды меннге алай. 

Огъесе, мен эшитмейми къалгъанма 
Меннге джораланнган сёзню, ийнарны? 
Ийнар айта тургъан къызчыкъ – 
Сенсе бети, берекети, сюйюмю да дунияны. 

Къалюбалада айтылгъан ийнар 
Ахырзаман адамына да береди кюч. 
Ийнар айта тургъан къызчыкъгъа 
Нек тюбедим мен былай кеч?! 

Кеч да болмаз, ким биледи,- 
Алда эсе уа насыбым мени? 
Алдай эсе уа насыбым мени – 
Джазыугъа не этейим? 

Бурун бир таулу къызча, 
Ийнар айта турады къызчыкъ. 
Аллах аны муратын берсин. 

Кёлюм мыдах болса да азчыкъ, 
Ол ийнаргъа тынгылайма мен. 
Ангылайма мен: 
Ол ийнар айтылады меннге, 
Ол къызчыкъ таралады меннге. 

АГЪАЗ 

Аязчыкъ, ургъанлай да азчыкъ, 
агъазчыкъ 
Илгениб, сескекли болуб, 
Хар неге да ишекли болуб, 
Тёгерекге къарайды. 
Къайгъы этер зат кёрмесе да, 
«Бек анасы» джыламаз деб, 
Хуна тешикге киреди. 

Ёзге, бош къоркъады ол: 
Бизден анга хыянат джетмез – 
Агъазгъа тиймейле бизде: 
«Агъазны ёлтюрген – хаджини ёлтюргенчады», 
«Агъазны ёлтюрген – сау къалмаз», 
«Агъаз джюрюген джерде чычхан джюрюмез». 
Агъазны багъалаталла бизде. 

Агъаз да биледи аны. 
Билсе да, – 
Дуния аны кёргенден эсе, 
Ол дунияны кёрюрге сюеди. 

Сакъ, тири джаныуарчыкъды агъаз. 
Адамла бла хоншу джашаргъа сюйсе да, 
Ташада ётеди аны джашауу. 

Аны атын адамла сабийлерине 
Атаучуларын билсе эди агъаз... 
Агъазны багъалаталла бизде. 

1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ 

Отоуну мюйюшюнде джангкъылыч 
Акъ чилле джаулугъу бла башында. 
Кёгет терек да чыммакъ акъ чакъгъанды 
Юйюмю арбазында. 

«Джаз келгенди» деб, бир къанатлы 
Джырлайды акъ чакъгъан терекге къонуб. 
Огъесе, ол сёзюммюдю-ёзюммюдю мени 
Учуннган-учхан – къанатлы болуб? 

Ол сюргюн къачдан, аман къышдан сора, 
Ол бир дуниядан къайытыб келиб, 
Джангыдан юй, Эл къураб, 
Къайыталмазлыкъланы да разы этген, 
Ата джуртунда той-оюн этген – 
Чексиз бушууну джумшатхан къууанчды. 
Ёлюмден, къайгъыдан да къутулуб, 
(аладан тюбелек къутулургъа болмаса да мадар, 
аланы унутургъа болмаса да мадар) 
Джашау байрагъын ёрге тутуб, 
Той-юн этген – насыбды. 

Зулмуну, терсликни хорлагъан кибик, 
Ёлюмню, къайгъыны хорлагъан кибик, 
Къачны, къышны хорлагъан кибик, 
Джаз келгенди джуртуна къайытхан халкъгъа. 

Не сакълагъанын билмейме алда, 
Алай а – бюгюн джазды арбазда. 
Кёк да джашнай, джылайды бюгюн, 
Джюрек да джылай, джырлайды бюгюн – 
Кюн тюбюнде джауады джангур, барады къууанч. 

Бу биринчи джазды, биринчи тойду туугъан джерде, 
Къууанч, бушуу да башха тюрлюдю туугъан джерде, 
Къучакъ джаябыз Минги Таудан ургъан джелге, 
Тирилелле зулму къурутхан тау элле. 

Энди бир-бирин бек тутар джарлы халкъ, 
Ата джуртуна къайыталгъан джаралы халкъ. 
Акъсакъал къартха берелле алгъыш аякъны, сёзню: 
«Аллах айырмасын джуртубуздан энди бизни. 
Аллах айырмасын Халкъ бла Джуртну бир-биринден. 
Аллах сакъласын халкъыбызны къайгъыдан, сюргюнден, ёлюмден». 

«Амин» дейле джыйылгъанла алгъышха. 
Андан бери ёмюр джарым ётдю. 
Кёб къыйынлыкъ кёрген тёлю дуниядан кетди. 
Джуртда туугъан джангы тёлю ёсюб джетди. 
Мени уа башым къалыбды къайгъыгъа, сагъышха. 

Энтда айырыргъа кюрешелле халкъымы джуртундан. 
Тауларыбыздан айырыргъа кюрешелле бизни, 
Туугъан джерибизни сыйырыргъа кюрешелле бизден, 
Башхала бла къатышдырыб, сюрюу этерге кюрешелле бизни, 
Динсиз, тилсиз, тарихсиз, тёресиз-адетсиз къояргъа кюрешелле бизни, 
Миллет ангыбызны, тарих эсибизни 
тунчукъдурургъа, къурутургъа кюрешелле бизни. 
Къоркъама, джуртубузда да джуртсуз къалабыз деб, 
Джуртубузда да «джюз халкъны» бири болабыз деб, 
Чакъырылмагъан къонакълагъа, калаклагъа тенг болабыз деб. 

Къайда хылымылыны кесибизге барабыз алыб. 
Айырмайбыз халал-харам, сууаб-гюнах. 
Тыйгъыч джокъду ичкичиликге, хаулеликге – 
Намыссызлыкъ кючлей барады халкъны. 
Къутхарлыкъ кимди, неди аны? 

Халкъ кеси тыймаса кесин, 
Кёрген палахларын эсгериб, джыймаса эсин, 
Джангы палахлагъа тюберикди, 
Гюнахларын къаны бла, джаны бла тёлерикди. 

Сюргюнден нек къайытханек биз, 
Джангыдан чачылыб, тюк-тюк боллукъ эсек, 
Не да Ата джуртубузда тюб боллукъ эсек? 

Джутулуб, орус-орман болуб кетерик эсек, 
Джандет джуртубузгъа башхаланы бий этерик эсек, 
Сора къаллай эркишибиз, адамбыз, муслиманбыз биз? 
«Адам», «Халкъ» атлагъа тыйыншлыбызмы биз? 
Деу нартлагъа, ата-бабалагъа тыйыншлыбызмы биз? 
Бу мийик джуртха, Минги Таугъа тыйыншлыбызмы биз? 

Асхакъ Темир, сарыкъулакъ патчахла, чолакъ Сталин тюшеди эсиме, 
Аладан къутулуб, бюгюнлеге джетген халкъым – дайым эсимде. 
Алай а, бюгюн да ёлюм къоркъуугъа тюшгенди халкъым, 
Биягъынлай ёлюм базманда чайкъалады халкъым. 

Къралны, хоншуланы терслегенни да къояйыкъ, 
Джылагъанны, тарыкъгъанны да къояйыкъ – 
Эркишилигибизни, муслиманлыгъыбызны, 
адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны 
Сынагъан бир сынау заман къайытыб келгенди: 
Тыйыншлы эсек – ол сынаудан ётербиз, 
Тюл эсек а – джер тюбюне кетербиз. 

Хар адам, хар халкъ кеси джазады джазыуун. 
Джазмаса уа – башхала джазалла аны. 
Халкъым, кесинги ёлтюртме, кесинги да ёлтюрме. 
Мындан сора сеннге бир сёз да айтырыкъ тюлме. 

Джашаргъа излей эсенг – джаша, 
Ёлюрге излей эсенг – ёл. 
Айтдым, кюрешдим, гюнахдан чыкъдым – 
Хакъ джолда барыргъа унамай эсенг сен, 

Сора, тарыкъма, сынсыма, джылама – 
Башхалагъа да кюреме гюнахны. 
Терслесенг да Ибилисни, Адамны, Аллахны, 
Сен кесингсе кёр къазгъан кесинге. 

Мен борчдан чыкъдым. Къарыуум тынгынчы, 
Сени да, кесими да къутхарыргъа кюрешдим – 
Сёлешдим, кюрешдим, сермешдим. 
Ким биледи, энтда талай джаудан, амантишден къан алырма, 
Ёлсем, инша Аллах, шейитге саналырма. 

Алай а, къабырда да табмазма тынчлыкъ, 
Кеси кесиме этерме гурушха. 
Аллахдан тилерме: тирилт да, ызыма къайтар – 
Джангыдан кирирге излейме урушха 
Хакъ ючюн, Адам ючюн, Халкъ ючюн. 

Джашай, ёле, тириле, 
Хорлагъынчы сермешиб турурум келеди 
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Адам ючюн. 

КИТАБ ОКЪУЙ 

Китаб чапракъла – терек чапракъла, 
Сёзле – къанатлыла: 
Кёреме аланы. 

Чегетни шууулдагъанын, 
Чапракъланы шыбырдагъанларын, 
Чыпчыкъланы джырлагъанларын 
Эшитеме. 

Терек джашагъанындан, ёлгенинден сора, 
Китаб болуб тирилгенди. 
Китаб – джашаудан, ёлюмден, тирилиуден, 
Къыямат кюнден да айтады хапар. 
Башха дунияны келечисиди Сёз. 

Биз тюлбюз аны Иеси. 
Биз Сёзге тюл, 
Сёз бизге керекди, бизге. 

Сёзге бойсунмай, 
Сёзню кеслерине бойсундурургъа излегенле – 
Джаратыучу, джазыучу къадардан кенгделле. 

Кёлде-джюрекде туруучу, 
Андан да учуб чыгъыб, 
Башха кёлге-джюрекге къонуучу, 
Ташха, терекге, джерге да къонуучу, 
Кёкледе да учуб айланыучу 
Къанатлылалла сёзле. 
Къанатлы джанлалла сёзле. 

Сёзню сеземе, эшитеме, кёреме; окъуйма, ангылайма, джазама. 
Сёзге тынгылайма, бегийме, ийнанама, таянама. 
Сёзню аты, сыфаты, макъамы, магъанасы, орну да барды. 
Сёз – ёз. 

Ба этеме Сыйлы Китабны чапракъларын. 
Кёреме Джуртда Джангыз Терекни чапракъларын. 
Кёреме джашил Терекни, Джашау Терекни чапракъларын. 

Джандет чыпчыкълача сёзле. 
Кеслери, тиллери да – сейир: 
Джырласам – джырлайла, 
Къыйналсам – джылайла, 
Тынгыласам – тынгылайла, 
Бир-бирде уа – 
Тауушсуз сёлешелле, даулашалла мени бла. 
Сёзле – къанатлыла. 
Къанатлы джанлалла сёзле. 

Китаб окъуй турама: 
Терекни шууулдагъанын, 
Чапракъланы шыбырдагъанларын, 
Къанатлыланы джырлагъанларын – 
Барын эшитеме. 

Китаб чапракъла – Терек чапракъла. 
Сёзле – къанатлыла. 
Мен кесим а – кимме: 
Джашаймамы, ёлгенмеми, тирилгенмеми? 
Къайсы халдама, къайсы замандама, къайсы дуниядама мен? 

СОКЪУРАНЫУ 
(сюймеклик ауаз) 

Джюрегим кюеди-бишеди – 
Бир къыз эсиме тюшеди: 
Сезимле джашнайла Кёкча, 
Джюрек тебренеди Джерча, 
Къан да булкъанча урады – 
Хар не эсимде турады... 

Джашаууму джазы эди... 
Ол къыз келирге разы эди, 
Мен а – болалмадым таукел. 
Энди неге сынсыйды кёл? 

Башханы да этдим насыбсыз, 
Насыбсыз этдим кесими да. 
Джанымы, ангымы, эсими да 
Сорууларындан къутулгъун къалай? 

Джангыз Терекча шууулдайды джюрек, 
Къара ташча да тынгылайды джюрек, 
Къазакъ бёрюча да улуйду джюрек. 

Басылмай, сууумай джюрегим, ангым, 
Быллай бир неге къыйналады джаным? 
Джазыуубузну кёрмедим джазыб, 
Айырылырек, тутмаса насыб. 

Алмай сокъураннгандан эсе, алыб сокъурансам, 
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъурансам, 
Кюйген тынчыракъ боллукъ эди джулдуз джюрекге. 
Энди уа не? Ушагъандан барама ушай 
Къазакъ бёрюге, къара ташха, джангыз терекге. 
Алай эсе къадар, неди да мадар 
Бу джарлы джюрекге, джаралы джюрекге? 

Джылла сууутур орнуна, баралла къыздыра: 
Ангым, эсим, джаным да – отда. 
Бу дунияда болмай эсе, ахратда 
Бизге джангыдан джашаргъа болмазмы экен? 

Артыкъ ийнаныу, ышаныу джокъду анга да. 
Берилмегени аманды адамгъа ёмюрлюк. 
Эки дунияны, эки заманны, эки тиширыуну араларында 
Сюймеклик къачха турама керилиб. 

Ангы, эс чюйле бла 
Къаты чюйленибме джазгъы къачха мен. 
Бу назму – джараларымдан акъгъан къанды, 
Ол хакъды, анга ийнан сен. 

Кёк да, Джер да хазырла берирге меннге тынчлыкъ-рахатлыкъ – 
Кёк – джанымы алыб, джер да – тёнгегими алыб. 
Алай а, мен, къанымы, джанымы да 
Сени ючюн, Сюймеклик ючюн хазырем этерге къурман. 

Хазыр эсем – нек этмедим да? 
Нек къыйын болду джюрек къууанчха къуралыу? 
Озгъан джауумну джамчы бла сюргенден не хайыр? 
Меннге къалгъаны – кюйюу, сокъураныу. 

Кёк бла Джер арасында мийик сюймеклик къачдан 
Дуниягъа къараб, сюйгенлеге береме ауаз. 
Тюбемей сокъураннгандан эсе, тюбеб сокъураныгъыз, 
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъураныгъыз – 
Артда кюймезсиз менича. 

НЕДИ АСЫУ КЁЛГЕ-ДЖЮРЕКГЕ? 

Тенгиз чайкъалады, къатланады, 
Не бек кёлтюрюлсе да джеталмайды Кёкге. 
Ёлюмсюз джагъагъа джеталмай, чыгъалмай, 
Джашау толкъунла да туралла чачыла, ёле. 

Джюрек учунады, къанатланады - 
Анга уа орун бармыды Кёкде? 
Ёлюмсюзлюк болмагъан Джерде 
Неди асыу кёлге-джюрекге?

ТЮРК ТИЛ 

Дунияны хорлагъан Чингисханны аскерин 
Хорлагъагъан, бойсундургъан кюч – тюрк тил. 
Тимурну, Баязитни тиллериди тюрк тил. 
Шумерлени, скифлени, гунланы тиллери да – тюрк тил. 
Хазарланы, къыпчакъланы, булгарланы, аланланы тиллери да тюрк тил. 
Нартланы тиллери да тюрк тил. 
Къайсынны, Чингизни, Олжасны тиллери да тюрк тил. 
Мени тилимди тюрк тил. 

Тарих тил, дуния тил – тюрк тил. 
Джер, Кёк тилиди тюрк тил. 
Тейрини тилиди тюрк тил. 
Тейри адамы болгъаныма, 
Тюрк тилде сёлешгениме, джазгъаныма 
Къууанама. 

Тюрк дунияны бир уланыма, 
Тюрк тилни бир сёзюме, 
Тюрк хунаны бир ташыма, 
Тюрк терекни бир чапрагъыма. 

Хансыз джомакъ болмаз. 
Тюрксюз тарих болмаз. 
Дуния тюрксюз болмаз. 

Таула агъаралла Тюрк деб, 
Тенгизле чайкъалалла Тюрк деб, 
Джер, Кёк да джашнайды Тюрк деб, 
Джюрек урады Тюрк деб. 

АНЫ ЮЧЮН СЁЛЕШЕМЕ, СЕРМЕШЕМЕ 

Чёб чакълы эсе да адамны билек кючю, тёнгеги, 
Кёк чакълыды аны руху, кёлю-джюреги. 
Адамны тышы бла ичи 
Бир-бирине келишмегенлери сейир тюлмюдю? 

Иманлы айтады: Аллах джаратханды адамны. 
Имансыз айтады: адам джаратханды Аллахны. 
Къыямат кюн боллукъду алагъа Тёре – 
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге. 

Мен а этеме сагъыш. 
Бизни джаратхан Кючге этеме алгъыш. 
Джашауну къорургъа, сакъларгъа кюрешеме, 
Аны ючюн сёлешеме, сермешеме. 

АДАМ БЛА ХАУАНЫ ЮСЮНДЕН 

Адамны джандетден къыстатхан да тиширыуду. 
Алай а анга джукъ айтыр къарыу джокъду – 
Къынгыр иегимден джаратылгъанды ол. 

Аны игилигине, аманлыгъына да, 
Сууабына, гюнахына да 
Джууаблы менме – эркиши. 
Тюз айталла: 
«Кесинг къаллай эсенг, тиширыуунг да аллайды», 
«Ушамагъан – джукъмайды», 
«Алма терегинден узакъ кетмейди». 

Адам тиширыудан джаратылгъанды деселе да, 
Адамдан джаратылгъанды тиширыу. 
Ма аны ючюн, 
Тиширыу ючюн джууаблы – эркишиди. 

ЭКИ КЪАТ АДАМДЫ ШАЙЫР 

Сёз дунияды керти дуния шайыргъа. 
Ол Сёзденди, Сёздеди, Сёзгеди. 
Сёз – анга ауалды, ахырды эмда Тёреди. 
Сёздю аны Тейриси. 

Адамны къалгъанладан эм уллу башхалыъы – 
Сёзюдю. 
адамны Адам этген – Сёздю. 

Тюз Сёзге, Иги Сёзге, Ариу Сёзге къуллукъ этген, 
Анга джашауун берген, джанын берген – шайырды. 
Ол себебден – эки къат Адамды шайыр. 

АРАЛ КЁЛНЮ-ТЕНГИЗНИ КЪАТЫНДА 

Факъырны кёлю такъыр... 
Факъырмамы, тюлмеми - билмейме, 
Кёлюм а къуругъанды, болгъанды такъыр. 
(такъыр – дно высохших степных озер (каз.). 

Кёлюм болгъанды такъыр. 

АДАМЧЫКЪЛАДАН ЧЫКЪГЪАНДЫ КЁЛЮМ 

Улакъчыкъ къаядан макъырады, 
Тохтаусуз анасын чакъырады, 
Анасы уа къайытмаз бери – 
Аны ашагъанды бёрю. 

«Энди кийикни улагъын да 
Ашаялыр эсем а» деб, 
Джанлы, къаягъа илиналмай, 
Тёгерекге айланады джортуб. 

Сора бир хыйла тюшдю эсине: 
«Кийикча манграяла эсем, 
Улакъны алдаяла эсем, 
Бир кёрейим»,- деди кеси кесине. 

Кийикча мангырагъан бёрюню да 
Ким кёрген эди дунияда? 
Бёрюде да къалмагъанды бёрюлюк – 
Бир да ажымсыз, джууукълашханды ахырзаман. 

Алай а, эслеб къарагъанымда, 
Ол бёрюню адам болгъанын кёрдюм. 
Бёрюледен, кийикледен да тюл,- 
адамчыкъладан чыкъгъанды кёлюм. 

БИР КЮН АРБАТДА 

Бир кюн Арбатда, эркекле тюшюб арбадан-атдан, 
Сейирге къарай элле: орамда 
Мёлекге ушаш бир къыз бара эди. 

Эркишиле тёрт джанындан 
Кёз, сёз джетдире элле, 
Джити-джити къарай элле – 
Не кёрюрге излей элле ала? 

Сезе эди къыз ол къарамланы. 
Безди сора къыз ол къарамладан. 
Ачыуланды да, 
Сыдырыб алды юсюнден бютеу кийимин, 
Ачды дуниягъа бютеу сюйюмюн – 
Къып-къымжа болду. «Къарагъыз»,- деди, 
Кюлдю сын болгъан эркишилеге къараб. 

«Ушамайды не эсиргеннге, не шашханнга...» - 
Эркишиле билмейле не айтыргъа, не этерге анга, 
Къойдула кёз къысханны, къарагъанны. 
Къымжа къыз барады орамны. 

Таша – туру болса, 
Мийик – алаша болса, 
Къалмаса тахса – 
Керек болмайды илхам, керамат. 
Тиширыула ангылайла аны. 
Алай а, ачыуланган къыз, 
Къып-къымжа болуб, 
Къолунда да бир алмасы бла 
Барады кетиб. 
Не сакълай болур аны алда – 
Джандетми, джаханимми? 
Санларын да чайкъай, дунияны да чайкъай, 
Къымжа къыз барады кетиб. 

НАРТЛА БЛА ЭМЕГЕНЛЕ 

Бурун нарт къылыч кесген эмеген баш, 
Тёнгерей келиб, тюшгенди бюгюн аллыма. 
Сёз табмай, кёз къакъмай, къарайма къанлыма. 

Ол а мени алдаргъа кюрешеди – 
Къозу тилде сёлешеди: 

«Нартла бла биз шох джашай эдик,- дейди, 
Бир къазандан ашай эдик,- дейди. 
Къарашауайны ана къарнашыма мен. 
Меннге болушургъа керексе сен». 

Мен анга ийнана кетдим – 
Ол айтханны кёбюсюн этдим: 
Эмеген башны тёнгегине элтдим, 
Бир-бирине къошдум, сау этдим. 

Сора, унутуб, эмегенни ашаучусун адам этни, 
Къурадыкъ нарт-эмеген джумхуриетни. 
Энди биягъы эмегенле ашайла бизни. 
Бир джангы Ёрюзмек, Сосуркъа, Къарашауай чыкъмай эсе, 
Эмегенле бошайла бизден. 

Нартла бла эмегенлени арасында, 
Бюгюн, бюгече да барады къазауат. 

АУУШДУРЛУКЪ ТЮЛМЕ ДЖАНДЕТГЕ 

Хар къызда 
Кёлюм джаратхан бирер зат кёрдюм. 
Аны ючюнмю – билмейме – 
Къызланы барын да сюйдюм. 

Хар джуртда 
Кёлюм джаратхан бирер зат кёрдюм. 
Аны ючюнмю – билмейме – 
Саулай Джерни сюйдюм. 

Джети къат Кёкню, Джерни, джюрекни да 
Ариу къатын кёрюрге кюрешдим. 
Аны къорургъа, сакъларгъа кюрешдим. 
Джашауну, Адамны сакъларгъа кюрешдим. 
Кёкде джулдузла, Джерде къызла 
Кёкде, Джерде, джюрекде джашайла ала. 
Аладан ариу не болур дунияда, 
Мукъладисча тарталла кеслерине ала. 

Къарангыны, сууукъну да чача, 
Джылы джарыкъ тартады кесине. 
Кёкледен эннген азан тауушха тынгылай, 
Джандет джашау кёрюнеди кёзюме. 

Алай а, сайлау берилсе поэтге, 
Айтырым: мен бу къыйынлы, гюнахлы дунияны, 
Ачы, татлы, сейир дунияны 
Ауушдурлукъ тюлме джандетге. 

Аны – кесим – бурургъа кюреше джандетге, 
Сюе, кюе, кюреше, сермеше, 
Къууана, къыйнала, ёле, тириле 
Джашаб турурум келеди дунияда. 

ДЖАЗЫУУМ 

Къыргъызстан – джазлыгъым мени, 
Къарачай – джайлыгъым мени, 
Эресей – къачлыгъым мени, 
Норвегия – къышлыгым мени. 

Адамны дуниядан айыргъан чекде 
Тохтагъанма мен. 
Ол чекден, ырджыдан, ауушдан тыйыншлысыча ётерге 
Керекди иман да, акъыл да, фахму да, билим да, кюч да, насыб да. 
Аланы тилейме Аллахдан. 

ТАРИХ ОЮМЛА-САГЪЫШЛА 

1. 
Суу-Джер – Шумер. 

2. 
Ташны да эзиб, этер ун – 
Хун. 

3. 
Къындан чыкъгъан бычакъ – 
Къыпчакъ. 

4. 
Тюзню джазыуун джазар 
Хазар. 

5. 
Тюзледен айырылса да, айрылмаз тауладан 
Алан. 

6. 
Атыны башы таулада кёрюнсе да, 
Атыны къуйругъу тенгизни чайкъар. 
Тенгизден-теркден да ётер, 
Джерни къалайына да джетер, 
Къралла, элле къурай Булгар. 

7. 
Бир булут баса, бир чууакъ бола, 
Къарар Джерге Кёк. 
Джерде аны кёлеккеси – Тюрк, 
Тейри адамы Тюрк. 

Тюрк тюрксюз да болмаз, 
Бир-бири бла да болмаз. 
Кеси кесин джукъ этген да, 
Джокъ этген да 
Кесиди Тюрк. 

Къайда Темир, Баязит, Тохтамыш? 
Къайда гунла, хазарла, булгарла, аланла, османла? 
Не къалды дунияны басыб тургъан Тюрк тенгизден? – 
Джангыз айрымканла. 

8. 
Рун джазыула – 
Тюрк джазыула 
Къайдасыз сиз? 
Къайданбыз биз? 
Къайдабыз биз7 
Къайрыбыз биз? 

КЪАРНЫ ЮСЮНДЕН 

Рахат джауса да, мыдахды къар – 
Тюшеди Кёкден джерге. 
Кёрюнсе да акъ, джарыкъ – мыдахды къар: 
Узакъ, къысха болса да ёмюрю – 
Биледи эририн, ёлюрюн. 

Биледи: джерде теблерикле аны, 
Адам кюрерикди, боран да сюрлюкдю. 
Джангыз чанала бла, джаякъла бла уча сабийле, 
Къууаныб, берликле анга махтау. 

Джазгъыда чыгъарыкъ, чагъарыкъ ёсюмле да, 
Ол ёсюмлеге къайгъыргъан адамла да, 
Джангы къарда ыз тюзетген уучула да – 
Бары да разылла къаргъа. 

Джангыз кечге къалгъан джолоучу, 
Ауушладан ётерге керекли джолоучу, 
Ол да – Кёкден эннген къаргъа джукъ айтыргъа базмай – 
Кеси кесине чамланады. 

Ким къыйналыр, ким къууаныр къардан – 
Ала кеслерине этелле сагъыш, 
Сюймейле аман болурун къыш – 
Джангыз алагъа игиси болсун, 
Къалгъан бары – бош. 

Таугъа, тюзге, суугъа, тенгизге 
Джаугъан къарланы джазыулары – айры, 
Джерде, сууда джашагъан джанланы да 
Джашаулары, ёмюрлери болгъанча башха. 

Алай а, барына да келеди къара кюн – 
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да: 
Илинмек аджалдан къутулсала да, 
Адамгъа, джаныуаргъа, терекге, таб, ташха да 
Къатылады заман. 

Башхалагъа бере джашау, 
Келген кетеди. 
Кетеди кёзден, кёлден да, 
Алай а, къалады 
Иннетинде, сёзюнде, ишинде, сабийинде, халкъында... 

Ахырзаман къурутурукъду барын. 
Андан сора да бир джангы дуния, джангы джашау башланныкъ болур. 

Быллай сагъышла берелле кёлге рахатлыкъ, сабырлыкъ. 
Алай а, кетмейди тансыкълыкъ-мыдахлыкъ ауруу – 
Бюгюн меннге къардан джукъгъанды ол. 

БИЛМЕГЕНЛИКГЕ БИЗ 

Кёкню кёз джашы – тенгиз, 
Нечик ачыса, тузлуса сен. 
Биз – джердегиле – билмегенликге, 
Кёкню да кёб болур къайгъысы, джарсыуу. 
Аны кесине кёре болур къайгъысы, джарсыуу. 

КЁЗЛЕ-ТЕРЕЗЕЛЕ 

Адамла кирир ючюн, чыгъар ючюн, 
Салынады юйге эшик. 
Терезе да салынады юйге, 
Кюн, Ай джарыгъын иер ючюн. 

Юйюмю эшигине салмайма кирит, 
Билмесем да ким келлигин кириб. 
Терезени да иймейме джабыуун, 
Билсем да орамда баргъанланы къарарыкъларын. 

Терезеден киреди джарыкъ, 
Терезеден урады джарыкъ. 
Юйюмю терезеси ачыкъды Кёкге, 
Тиеди Кюн, Ай юйге, джюрекге. 

Терезеден тийгенча Кюн, Ай, 
Къонакъ да кирир эшикден алай. 
Аманла болсала да кёб, 
Игилик сакълайды джюрек. 

Джюрекни терезелери кёзле – 
Ала да дуниягъа ачыкъ. 
Аладан тёгюледи джарыкъ. 
Ала болсала уа джабыкъ – 
Ол заманда дуния къарангы. 

Ачыкъды дуниягъа кёлюм. 
Анга къарарыкъ тюлдю ёлюм – 
Джумарыкъды кёзюмю ол, 
Тыярыкъды сёзюмю ол. 

Ары дери джашаб къалайыкъ, 
Дуния ариулугъун кёрюб къалайыкъ. 
Дуниягъа ачыкъ турсунла кёзле, 
Джабылмасынла эшик, терезе.

АДАМНЫ ДЖОЛУ, ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ 


Олжас СУЛЕЙМЕНОВгъа 

Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран, 
Кимге – «Аз и Я». 
Суу эски ызына къайытады: 
Джангырады Евразия. 

Ит иесин танымагъан сагъатда, 
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар. 
Мен – Тейри адамы – къарайма ауалгъа: 
Белгиден-Сёзден башланады Адам. 

Кёкге къарай, джулдузлагъа узала, 
Адам аякъ юсюне сюелгенди, 
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди – 
Къара таныгъан кюнюнден башланады Адам. 

Эниклей табигъатны 
Тилленнгенди адам улу. 
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге 
Тюрленнгенди адам улу. 

Адам сёзню, Сёз да адамны – 
Бир-бирин джаратханла ала. 
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла сёлешгенден къутулуб, 
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси. 

Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым, 
Кече уа – Айны. 
Тамгъаларында Адурхайны, 
Будиянны, Наурузну эмда Трамны 
Кёреме джулдузну, Айны. 
Китаб ачханча ачама Къарачайны: 
Къара – джети къат магъанасы Аны. 

Кёкден башланады джол, 
Кёкге да къайтарады ол. 
Кёкдеди биз джашагъан Джер. 
Не бек кюрешсек да биз, 
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар. 
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман, 
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб. 

Джер джолу адамны башланады белгиден-Сёзден. 
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эмда кёлден, 
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден, 
Ачады бизге джангыдан аны: 
Сёзде джашыныбды джолу Адамны, 
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны. 

Къыйынлыгъыбыз бизни – 
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз Сёзню. 
Алай а, бир кераматлы чыгъад да ичибизден 
Таша магъанасын, керти магъанасын ачады Сёзню – 
Хакъ джолгъа къайтарады бизни. 

Адам улугъа къайытады джаз – 
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз: 
Къара таны – джай аны – 
Тарихинги, джазыуунгу да джаз. 

КИТАБХА КЪАЙЫТЫР АДАМ 

Азан къычыргъанча джазама назму, 
Назму айтханча къычырама азан. 
Аллахдан эселе илхам, фахму – 
Тынгылар, эшитир, тюшюнюр озгъан. 
Китабха къайытыр Адам. 

АКЪ СЁЗ 

Алгъа джарыгъы келди, 
Ызы бла тауушу. 

Кёк джашнагъан, кюкюреген тюл эди ол – 
Башха тюрлю эди аны джарыгъы, тауушу. 
Башха дуниядан, таша дуниядан келе эди ол – 
Джети къат Кёкденми, джюрекденми – 
Билмейме, къайдан эди ол, 
Джолу уа – джюрекге эди. 

Санынгы дженгил этген, 
Къанынгы таза этген, 
Кёлюнгю иги этген, 
Джаяуну атлы этген, 
Къанатла битдирген, 
Учургъан-учундургъан, 
Джашаргъа кёллендирген, 
Игиликге, Кертиге, Тюзлюкге тырмашдыргъан 
Аллай кючю бар эди аны. 

Не эди ол? – 
Сёз эди ол. Акъ Сёз. Хакъ Сёз. 

МИНГИ ТАУ НЕ ЭТЕДИ, КЪАЛАЙДЫ? 

Шималдан айланса джел, 
Тенгизден айланса джел, 
Шимал тенгизден айланса джел – 
Кюн не бек тийиб турса да, 
Не джылы кийиниб турсанг да, 
Сууукъ ийириб тебрейди. 

Мында джай, къыш деб джокъду – 
Джел къайданды, андады иш: 
Къыбыладан эсе – джай, 
Шималдан эсе – къыш. 
«Кюн ашхы болсун» дер орнуна, 
«Джол болсун» дер орнуна, 
«Джел къыбыладан урсун» дейле мында. 

Мен а джуртдача сорама 
«Минги Тау кёрюнемиди?» деб, 
«Минги Тауну кёремисиз?» деб. 

Ачыкъ эсе ол – 
Чууакъ болур Кюн, 
Джарыкъ болур кёл. 

Ким тенгизге, 
Ким Шималгъа, 
Ким къыбылагъа, 
Ким чыгъышха, 
Ким батыгъа къарайды. 
Мен а – Минги Таугъа. 

Кюнню кюзгюсюдю ол. 
Халкъымы, Джуртуму белгисиди ол. 
Сорама: Не этеди Минги Тау? 
Къалайды Минги Тау? 
Ачыкъмыды, кёрюнемиди? 
Минги Тауну кёремисиз? 

С. Р. Б. 

Сен мени джюрегиме тынглагъаненг, 
Сен мени джюрегими англагъаненг, 
Назмуму-кёлюмю англагъаненг – 
Да нек болмады да джазыу? 

Сен да разы, Кёк да разы, 
Ангы да разы, джюрек да разы, 
Сора нек болмады джазыу? 
Аны уа, шайыр, кесинге сор. 

Мен джазгъанча назму, сен джазгъанча дарман, 
Джазыуну да алай джазаргъа болуред керек. 
Озуб кетген джаздача, джайдача, 
Энди ёмюрде алай урурму джюрек? 
Кюремейим гюнахны Кёкге – 
Адам джазыуун джазады кеси. 
Джангыз, тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге, 
Быллай бир джылны нек къыйнайды эсим? 

Акъ чакъгъан терекле къала джагъада, 
Акъ кийген къызла къарай джагъадан, 
Айырыла, узая барама аладан – 
Къайыгъымы алыб барады суу. 

Заман къобаны алыб барады мени, 
Тохтаргъа, сабыр болургъа да бермей мадар. 
Джазмай къойгъан джазыуум, тыялмай мени, 
Ызымдан къарайды джагъадан. 

Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында 
Чыммакъ акъ чакъгъан бир къыз, 
Гошаях бийчеге ушаш бир къыз, 
Джыламугъу къара ташны джара, 
Ызымдан къараб, къол булгъай турады... 
Ол – джазылмай къалгъан джазыуум мени, 
Кетмезлик къайгъым, джарсыуум мени. 

Неди Кёкге бизни джарсыуубуз? 
Бошуна чамландырмайыкъ Кёкню. 
Джазмай къойгъан джазыуубуз – 
Олду кюйдюрген, ёлтюрген да бизни. 

ТИЛНИ ТИЛИМЕ МЕН 

1 
Тилни тилиме Мен: 
Телиме мен – кесими джокъду акъылым: 
Тил – ауалым, джашауум эмда ахырым. 

Ана тилимди джер джуртум да мени, 
Кёгюм, джан джуртум да – олду. 
Джазыууму джазгъан да – олду, 
Мени Адам этген да – олду. 

Сёздю джаратхан мени. 
Сёздю джашатхан мени. 
Ёлтюрген да сёздю, 
Тирилтген да сёздю. 
Сёздю мени Тейрим. 

Мен аны келечисиме. 
Тилни тилиме мен. 
Ол буюргъанны айтама джангыз. 
Кеси джанымдан къурамайма джукъ. 
Тилни тилиме Мен. 

2 

Назмучума мен. 
Назму учума, назму ууучума, назму уучума, назму учуучума – 
Назму къанатлыма мен. 

3 

Сёзден башланнганды Адам. 
Тил тамадады халкъдан, къралдан, джуртдан да. 
Алгъа сёзню кёлеккеси тюшгенди Джерге, 
Кюн, Ай джарыгъыча. 
Кюн, Ай тамгъала-белгиле 
Тилленнгенле артда. 
Кёк тилленнгенди Джерде. 
Кёк джашыныбды Сёзде. 
Сёз – Тейриди. 

4 

Джуртсуз, къраллыкъсыз къалгъан да 
Джуртун, къраллыгъын да табаргъа, къайтарыргъа боллукъду. 
Тилин тас этсе уа халкъ – 
Ол ёлюмдю анга. 

Халкъны джаны – тилиди, сёзюдю. 
Ол аны Кёгюдю, Тейрисиди. 
Сёзюнден, тилинден айырылса халкъ – 
Имандан чыгъады – болады талкъ. 

Сёзню ызындан бара джууукълашабыз Кертиге. 
Таша, туру дунияланы да, кетгенни, келликни да ачхычыды ол. 
Тилин сакълаялмагъан динин да сакълаяллыкъ тюлдю. 
Сёз – Аллахданды, Аллахды, Аллаххады. 

Сёзюнден (Сёзден) чыкъмагъан, 
Сёзюне (Сёзге) керти болгъан, 
Сёзюне (Сёзге) бойсуннган, Ол айтханны этген, 
Сёзюн (Сёзню) сыйлагъан, сакълагъан – 
Джангыз ол халкъ – 
Къутхарлыкъды, къутхараллыкъды кесин ёлюмден. 

НАСЫБЛЫ КЪАУУМДАН ТЮЛБЮЗМЮ БИЗ? 

Танг-Ата ата башлагъанды, 
Башлагъа бираздан тиерикди Кюн. 
Кёкню джоругъун-джарыгъын тыяллыкъды ким? 

Къарангы ыхдырылады артха, 
Кечеги бетджанларын да къоюб. 
Джарыйды танг, джарыйды джан, 
Кёкде, Джерде да джарыкъны – тою. 

Алай а, къарангыгъа да джокъду дауум. 
Къара-Шауайны анасы эмеген къыз болгъанча, 
Джарыкъны да къарангыды анасы. 

Сорама: Танг, сени кимди атанг, 
Ананг а кимди сени? 
Не ариуду кесинги да атынг – 
Аны уа ким атагъанды сеннге? 

Кюн таякъла тебсейле джерде, 
Джалан аякъларын джибите чыкъ. 
Кёкню теренинде джырлайды чыпчыкъ, 
Кёлню теренинде тууады къууанч. 
Дуния –джандетди, джашау а – насыб. 
Аланы джаратханнга салама махтау. 
Кёгюм, кёлюм, сёзюм да – ачыкъ: 
Аладан тёгюледи джарыкъ. 

Кюн. Танг. Тау. Суу. Адам. 
Тилейме барына джашау, барына тынчлыкъ. 
Ёллюк джанла эсек да – 
Джашаугъа келгенбиз: 

Къууанчха, бушуугъа да тюбей, 
Джашайбыз, бюгюлмезге кюрешебиз, 
Джашауну, дунияны къорууларгъа, сакъларгъа кюрешебиз... 
Насыблы къауумдан тюлбюзмю биз?! 

ДЖАГЪАДА 

Быллай джашау джашаумуду сора? 
Минги Тауну мийиклигинден 
Тенгиз тенглигине тюшгенме келиб. 
Джата-къоба, ёле-тириле, 
Джагъагъа мыллык атыб, 
Толкъунла келелле аскерлеча... 

Тенгиз къушла этелле сыйыт-къычырыкъ – 
Ёлгеннгеми санай болурла мени? 
Кимни джылауун этелле ала? 
Кюн аманны къаргъаларыча, 
Кёлю аманны къайгъыларыча, 
Тенгиз къушла этелле сыйыт-къычырыкъ: 

Аджашхан, къатышхан чабакъ сюрюунюмю, 
Джагъагъа башын атхан балыкънымы, 
Суугъа башын атарыкъ адамнымы – 
Нени кёре болурла ала, 
Нени сезе болурла ала? 

Тенгизге чыракъ кетгенди кёзюм. 
Тенгиз чыракъгъа бурулгъанма джагъада. 
Мухаджир болуб былайгъа келгеним – 
Кесими къыйынлыгъыммыды, огъесе 
Кёкню буйругъумуду ол? 

Джюрегимде-кёлюмде чайкъалады тенгиз. 
Тенгиз къушла учалла-къычыралла кёлюмде. 
Басыныбды, къаралыбды тёгерек. Кюкюреу, джашнау 
Къалтыратады кёкню, джерни, тенгизни, джюрекни. 

Эки джарылгъан Кёкден, джюрекден 
Тёгюледи дуниягъа джарыкъ. 
Джангыз, билмейме, тенгиз къушла 
Сыйыт-къычырыкъ этелле кимге, неге? 

КЪЫЙЫН 

Кёкге чыкъгъандан да эннген къыйын, 
Къаягъа ёрлегенден да тюшген къыйын, 
Назмуну башлагъандан да бошагъан къыйын, 
Сёзге киргенден да чыкъгъан къыйын, 
Сёлешгенден да тынгылагъан къыйын, 
Келгенден да кетген къыйын, 
Кетгенден да къайытхан къыйын. 

ШИМАЛДА ДЖАЗ 

Боз булутла акъ таулагъа къонуб, 
Рахат болуб, Шимал тенгизге къарайла. 
Ала – шыпан къойланы сыртларында 
Къой чыпчыкъланы тюшюредиле эсге. 

Джаз келе турады Шималгъа да, 
Гяхиник тылпыу джайылгъанды тёгерекге. 
Тиши кичиген кючюкге ушайды назмум да, 
Ариу къызланы тутаргъа излейди этеклеринден. 

Тёнгегинден чыгъаргъа излейди джаным да, 
Эркинлик деб, этеди къазауат. 
Этейимми аны да башына азат, 
Огъесе, эртдемиди алкъын? 

Саным да болгъанды дженгил – 
Кюн таякъгъа излейди ёрлерге. 
Викингле уа, аз да кюн тийгенлей мында, 
Акъ аюлеча, тебрейдиле иссилеб. 

Къызла беллерин ачалла, 
Гитче кюнчюклеге ушайла киндиклери. 
Шималны да бир-бирде къыбыла этеди 
Шимал къызланы сюймекликлери. 

Бир-бирине ушамасала да, келишелле Шимал бла Билал. 
Аны ючюн тура болурмамы мында? 
Билемисиз сиз, неди Шималны джазы? – 
Къой чыпчыкъ шыпан къойну сыртында. 

НЕГЕ, КИМГЕ КЪУЛЛУКЪ ЭТЕДИ ФАХМУНГ? 

Аллах берген фахмума тыйыншлымамы мен? 
Иги джазаргъа къолумдан келе тургъанлай, 
Джулдузсуз, Айсыз – къолайсыз, бир бош, ассы затланы тырнайма. 

Аллах берген фахмуму 
Аллахха къуллукъ этдирир орнуна, 
Адамгъа, Халкъгъа джаратыр орнуна, 
Шайтаннга, Ибилисге бойсундургъаным да болады. 
Билеме аны ахыры не бла бошаллыгъын. 
Адамдан, халкъдан да 
Хакъны тутмагъаным ючюн ёрге – 
Берген фахмусун Аллах 
Сыйырыргъа боллукъду менден. 

Фахмуну башы – Хакъды, 
Игилик бла Халаллыкъ да – къанатлары аны. 

Фахмуну къуу этген а – зарлыкъды. 
Ички, хаулелик да да абзыраталла фахмуну. 
Къара кючлеге бойсунса, къулланса фахму, 
Мурдарлагъа сауут-саба болады ол. 

Бу затланы кёре, биле тургъанлай, 
Дагъыда кетиученбиз терсине. 
Мийикледен джазыуубузгъа-джазгъаныбызгъа къараб тургъан 
Кязим, Сымайыл, Къайсын кёрюнелле кёзюме. 
Джаралы Джугъутур, Минги Тау, Джаралы Таш кёрюнелле кёзюме.

АЛЛАХ ЭТЕРИКДИ КЪАДАР 

Суу ахырзаман келгенде, 
Ким, не къутхаргъанды бизни? – 
Таула. 
(Унух файгъамбар да кемесин 
Минги Тауда тохтатханды дейле). 

Суу ахырзаманча келгенде джаула, 
Биягъынлай, халкъымы къутхаргъанла таула. 

Ёмюрлени узагъына 
Тюшюрмей душманны тузагъына 
Таула тургъанла бизни сакълаб. 
Биз, тюб болмай, бюгюнлеге джетген эсек, 
Баш урайыкъ таулагъа аны ючюн. 

Таула къарайдыла бизге, 
Биз да къарайбыз таулагъа: 
Тауларыбыз – Ата джуртубуз – 
Джаныбыз къурман алагъа. 

Ким да болсун – 
Зор бла не хыйлалыкъ бла, 
Бизни тауларыбыздан айырыргъа излеген, 
Бизни джуртубуздан айырыргъа излеген – 
Излейди бизни джутаргъа, къурутургъа. 

Къалюбаладан бери 
Бизни джауладан сакълаб тургъан, 
Бизни джаныбызны сакълаб тургъан 
Тауларыбыздан айырылсакъ – 
Ол сыйсызлыкъды бизге, 
Ол джуртсузлукъду бизге, 
Ол ёлюмдю бизге. 

Аны ючюн кюрешгендиле 
Орус патчахла, сталинле да, 
Аланы къуллары хоншу бийле да 
Бизни тауларыбыздан айырыргъа, 
Тауларыбызны сыйырыргъа. 

Ол къазауат барады энтда. 
Джаула кюч бла, хыйлалыкъ бла да 
Бизни джуртубуздан айырыргъа, 
Бизден джуртубузну сыйырыргъа 
Бюгюн-бюгече да кюрешелле. 

Дунияда джокъду аллай джорукъ 
Айырыргъа джуртундан халкъны, 
Сыйырыргъа джуртун халкъны, 
Сюрюрге, ёлтюрюрге халкъны. 

Алдатмайыкъ кесибизни, 
Ташламайыкъ эсибизни – 
Уллу Аллах да бизни блады, 
Дуния джорукъ да бизни блады. 

Джангыз керекди биригирге, 
Хакъ ючюн кюреширге, 
Халкъ-джурт ючюн кюреширге. 

Халкъыбызгъа биз этсек мадар, 
Аллах да этерикди къадар. 

АЗ АЙТСАМ ДА, КЁБ АНГЫЛА 

Бир кюнлюк эсе да къууанчым, насыблыма Мен: 
Сени бла джашагъан бир кюнюм – бир ёмюрге тенг. 
Джер джюзюнде бир къызгъа тенг этмем сени: 
Кесими да, Сёзюмю да къанатыса Сен. 

ТЁРЕНИ АЛЛЫНДА 

Кязим, Сымайыл, Къайсын... 
Закийлени айтайыкъ къайсын – 
Хар бири – Уста, хар бири – Устаз. 
Ала – 
Керти Сёзню айталгъан акъылманла, 
Хакъ Кертиге къуллукъ этген насыблыла. 

Къууанчда, бушууда да ала 
Айырылмадыла Хакъдан, имандан, халкъдан. 
Сёзню кертисин, игисин, халалын табыб айтдыла, 
Къоркъдула ала джангыз Аллахдан. 

Ибилис джорукъну, имансыз къралны тюл – 
Халкъларын, Джуртларын сакъларгъа кюрешдиле ала. 
Къазауатны, зулмуну, сюргюнню 
Халкъ бла бирге сынадыла ала. 

Керти, иги, халал адамла – 
Адамлыкълары, иманлары да толу. 
Терсликден, зулмудан къутхара халкъларын, 
Иман бла джашадыла, иман бла да кетдиле. 

Аллах берген фахмуларын 
Ёкюл этдиле Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге. 
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге къуллукъ этмеген 
Ол Адам да тюлдю, джазыучу да тюлдю. 

Къуугъун-хахай этер заманда, 
Тил тутуб тургъан – тилсиз болмазмы? 
Тынгылаб турургъа не да ётюрюк айтыргъа-джазаргъа, 
Къалам тутхан, къолларынга ырысла. 

Халкъыбызны эте къайгъысын, 
Кетдиле Кязим, Сымайыл, Къайсын. 
Халкъыбызны кёлюн, джазыуун да джаза, 
Хакъ буюргъанча джашадыла ала. 

Аллай усталарыбыз бола тургъанлай, 
Аллай устазларыбыз бола тургъанлай, 
Къаллайла джашайбыз биз, 
Къаллайла джаншайбыз биз?! 

Сюелеме болуб сын... 
Кязим, Сымайыл, Къайсын 
Къарайла узакъдан, джууукъдан – 
Кёкден, Джерден, Китабдан. 
Соралла меннге хапар 
Хакъдан, Халкъдан эм Джуртдан, 
эмда къаламчыладан. 

Бюгюнюбюзню билир ючюн 
Излейдиле тынгларгъа 
Биз джазгъан назмулагъа. 

Айыб этмезча закийле, 
Ма бюгюн ичибизде 
Керти сёзлю бармыды, 
Керти шайыр бармыды – 
Халкъны къоркъууун, джарсыуун 
Тюз кёргюзтген бармыды? 

СЕНИ ТЮШЮРЕМЕ ЭСГЕ 

Тынгы-тынчлыкъ бермей джюрекге, 
Тартады ёрге, къаратады Кёкге, 
Бир тюрлю сезимлени уятады-къозгъайды менде 
Учуб кетген къанатлыны тюгю. 

Кетгенни къалай къайтаргъын артха? 
Кесимме атхан джюрекни отха, 
Дагъыда къоймайды мени умутсуз, Кёксюз 
Учуб кетген къанатлыны тюгю. 

Къанатлы сезимни туудурады ол, 
Къанатлы сёзюмю джаздырады ол, 
Кёкде бир джарыкъ джулдузну джандырады ол, 
Алай а, аны джарыгъында – кёл артыкъ да – мыдах. 

Кёк бла Джерни турады байлаб, 
Тюненем бла бюгюнюмю турады байлаб, 
Къаратады Кёкге, тартады ёрге 
Учуб кетген къанатлыны тюгю. 

Джюрекни излейди учундурургъа, 
Кеси да излейди учаргъа, 
Излейди юзюлген заманны, насыбны байларгъа, 
Болмазлыкъны излейди болдурургъа 
Учуб кетген къанатлыны тюгю. 

Учуб кетген къанатлыны тюшюре эсге, 
Андан къалгъан тюкню турама сылай. 
Джауады джангур, огъесе, Кёкде – узакъда, мийикде – 
Учуб кетген къанатлы бери къараб, тура болурму джылай? 

Аны тюгюн ийгенлей къолдан, 
Ол да – къоркъама – кетер деб учуб. 
Къоркъсам да иеме, ол а – кетмейди менден, 
Къарайды меннге къалтырай, джунчуб. 

Эсге тюшюрюуле – отну мыдыхыча. 
Джангызлыкъ – шайыр джюрекни джюгю. 
Не къанатлыны бери, ызына, къайтарлыкъды, 
Не мени ары, къанатлыны ызындан учурлукъду – 
Экисинден бирин этдирмей къоярыкъ тюлдю 
Учуб кетген къанатлыны тюгю. 

КЪАГЪЫТНЫ, ЧЕГЕТНИ, КЪАРНЫ, АДАМНЫ ДА 
ЭМ НАСЫБЛЫ ЗАМАНЛАРЫ 

1 
Къагъытны эм ариу заманы – 
Джазыуу болмагъан эм таза заманы. 

Огъай, къагъытны эм ариу, эм къууанчлы заманы – 
Юсю керти сёзден, иги сёзден толгъан заманы. 
Огъай, къагъытны эм ариу, эм насыблы заманы – 
Джашил терек болуб сюелген заманы. 

2 
Чегетни эм ариу заманы – 
Чапракъланнган, тилленнген джашил заманы, 
Къанатлыла джюз тюрлю джырлай, 
Аны юсюне басыныб тургъан заманы. 

3 
Къарны эм ариу заманы – 
Юсюнде ыз болмагъан таза заманы. 

Огъай, къарны эм ариу, эм къууанчлы заманы – 
Рахат джауа тургъан заманы. 

Огъай, къарны эм ариу, эм насыблы заманы – 
Кёкде тургъан заманы. 

4 
Адамны эм ариу заманы – 
Аллахын эсгерген заманы, 
Намазлыкъда тургъан заманы, 
Аллахха джууукълашхан заманы, 
Аллах разы болгъан заманы. 

СТАВАНГЕРНИ СУРАТЫ 

Къыбыладан айланса джел, 
Къыш чилле да – джай чилле мында. 
Шималдан урса уа джел, 
Къыш къыямагъа бурулады джай да. 

Къыш, джай чакъла джокъдула мында – 
Къыш, джай да джауады джангур. 
Ёрге сюелген тереклени сындырады джел. 
Джел бла джангурну уясыды Ставангер. 

Тенгиз. Тенгизни ол бир джаны – къар таула. 
Тенгизни, тенгизде кемелени башлары бла 
Ол акъ таулагъа къараучанма. 

Къыбыладан айланса джел – кюйдюреди. 
Шималдан айланса джел – юшютеди. 
Джангыз, тауладан урса аяз – 
Кёзюме кёрюнеди Кавказ. 

Аяз тауладан ургъан заманда, 
Юйюмю эшигин, терезесин да ачыб, 
Джюрегими, эсими да ачыб, 
Мен эм иги къонакъбай болама. 

Алай а, ашыкъмайды тау аяз бери. 
Хар кюн сайын аны сакълаб, аллына къараб тургъан 
Ставангерде да бир таулу барды дерге, 
Аны эсине келе болмаз. 

АЛАНЛА БИЗГЕ НЕ БОЛГЪАНДЫ? 

Азатлыкъ кюнюн белгилейди Норвегия бюгюн. 
Хар юй шорбатда миллет байракъ чайкъалады. 
Миллет кийимлерин кийгенди бютеу халкъ. 

Акъ къачлы къызыл байракъ чайкъалады. 
Къууанчлы халкъ джырлай, тебсей, барады орамда. 
Не насыбды кесини энчи юйю, джурту, къралы болгъан, 
Тамгъасы, Байрагъы, Орайдасы болгъан. 

Кеси кесиме сорама мен, 
Сеннге да сорама мен: 
Бар эсе эсибиз, ангыбыз, 
Бар эсе джуртубуз, халкъыбыз, 
Къраллыгъыбыз нек джокъду бизни? 
Тамгъабыз, байрагъыбыз, орайдабыз нек джокъду бизни? 

– Къачан эсе да болгъандыла... 
– Болгъан эселе, къайдадыла ала? 
Нек сюемейбиз ызына оюлгъан къалабызны? 
Нек тутмайбыз ёрге кёк-акъ-джашил байрагъыбызны? 
Кимдеди терслик? Не болгъанды, аланла, бизге? 

АЙГИ (АЙГЪЫ) 

Чуваш поэзияда да бар эди бир айгъыр – 
Айги. 
Кеси кетсе да, сёзю къалды – 
Кюнлю, Айлы. 

Аны ауазы тюл эди ауаз, 
Аны ауазы тюл эди намаз – 
Агъашча, сууча бир зат эди ол, 
Табигъатны кеси эди ол. 

Ол – шийир Кёкню марал джангуру, кёз джашы. 
Ол – чуваш халкъны, джууаш халкъны сёз башы. 
Ибилис къралгъа уа ол – башхасы джокъ – чёб башы. 

Ол къаршчы турмагъан эди имансыз къралгъа, джорукъгъа, 
Джангыз, Сёзю ушай эди къарангыда джарыкъгъа. 
Дау сала эдиле анга: 
Сёзюнгю къанатлары къалгъанланыкъыча нек тюлдюле къара? 

Айгъыны сёзю болгъаны ючюн эркин, акъ 
Сюе эди аны Борис Пастернак. 
Мен да багъалатама аны, 
Багъалатханча Кюнню, Айны. 

Сёзю – Итил суууча, рахат. 
Сёзю – Чувашстанны къышыча акъ. 
Кёлю – не джазгъы, не джайгъы... 
Аллай назмучу эди Айгъы. 

ЮЙЮМ 

Мен ишлеген юйню ара багъанасы – 
Кюн таякъ. 
Акъ къанджал бла тюл, Ай джарыкъ бла 
Джабханма аны башын. 

Оджакъ орнуна – нюрджакъ. 
Юйюмю нюрджагъындан къарайла-тюшелле 
Къызла, джулдузла эмда мёлекле. 

Джангыз бир джол барды юйюме – 
Къой Джол. Ол джол бла келгенлеге 
Ачыкъды юйюм. 

НАЗМУ БАСХЫЧДА 

Сёзлени атлауучла этиб, 
Назму басхычны сюейме. 
Ёрлейме. Къайры? Кёкгеми? 
Не излейме анда? 
Излейме кёрюрге... кимни? 
Излейме билирге... нени? 

Мийикден къараб, 
Ауалнымы, огъесе, 
Джууукълашыб келген ахырзаманнымы, 
Башха дунияланымы, 
Бизден айырылгъанланымы, 
Кёкню башынмы – 
Нени кёрюрге излейме? 

Сёзюм джетерми 
Аны атлауучла этиб, 
Назму басхыч этиб, 
Тохтаусуз барыргъа ёрге? 

Кёкден салыннган басхыч да болур. 
Алай а, ол – кераматлылагъа кёрюне болур. 
Ол басхыч бла Кёкледегиле эне болурла Джерге, 
Джердеги шыйыхла да аны бла чыгъа болурла ёрге. 

Менича, кераматы болмагъан къыйынлылагъа уа, 
Джерден Кёкге къараб тургъанлагъа уа – 
Кесибизге тюшеди ишлерге басхыч, 
Кёкню киритин ачаргъа ачхыч. 

Назму басхыч бла къанатсыз джаным 
Ёрлейди ёрге, 
Тенг бола къанатлы джанлагъа. 
Тохтаусуз, къаджыкъмай кюрешиб турсам, 
Къанат битер, Кёк да ачылыр меннге. 
Назму басхычым чыгъарыр Кёкге. 

Ёзге, бютеу ёмюрюмю кюрешиб, 
Кёкге тюл, чынгылны эрнине келсем, 
Алгъа, артха тебмезча бегинсем, джангылгъанымы билсем 
(Эсиме келтирирге огъуна къоркъама), 
Не бла бошалыр аны ахыры? 

Бийнёгер кёрюнеди кёзюме. 

ТАНЫШ НАЗМУЧУГЪА 

Шай бла джашайды шайыр. 
Джилиги юзюлгенди аны. 
Къыйынлыкъларында 
Терслейди бютеу дунияны. 
Юйюн шайтан уягъа ушаталла бютюн 
Ички бла тютюн эмда къайгъы. 

Чефирни, ичкини, тютюнню арасында, 
Аладан къалай, къайры къутулургъ билмей, 
Къара чибинлеча, сёзле, 
Къуу бола, уу бола, 
Айланалла учуб. 

Сёзге къуллукъ этер орнуна, 
Шайтаннга къуллукъ этеди шайыр: 
Дунияны сёзюн этеди ол, 
Халкъны бир-бирине этеди ол. 

Шайыр болгъанды (СЁЗ-чю тюл!) сёзчю, 
Шайыр болгъанды (ТИЛ-чи тюл!) тилчи. 
Ёзю да къуу, сёзю да къуу. 
Ашагъаны, ичгени да – уу. 

Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да 
Таза тутмаса шайыр, 
Дунияда эм таза, эм ариу Акъ бийче – ШИЙИР – 
Унармы джашаргъа аны бла?! 

Ёлгенди шайыр. Андан къалгъан: 
Тебсиде шайы, 
Юйню тёрюнде шыша къалау, 
Тютюн тюбле – челек бла бир... 

...Асралгъанды. Сын ташында окъудум джазыуну: 
Шайырны ёлтюргенди зарлыкъ. 
Алай а, зар назмучу ёлгюнчю кеси, 
Ненча керти Шайырны къурутхан болур?! 

СЁЗ бла ШАЙЫР 

Поэтлеге джокъду джылау. 
Поэтлени джокъду аяу. 

Ала, болсала да джаяу, 
АТ-лыдыла, КЪАНАТ-лыдыла. 

Болсала да джаланннгач, 
Кёллери токъду аланы. 

Кирир джерлери джокъдуму? 
Бютеу Алам – юйдю алагъа. 

Халкъ - дуния малгъа табыннган сагъатда да, 
Башдан-аякъ къул джамагъатда да 
Бийликлерин, ёзденликлерин тас этмейле ала. 

Эшек билген – арба джол. 
Арба джолда шайыр кёрмезсе. 
Аланы джюрютген къанатлы атла – 
Пегас – Гемуда – Боракъ. 

Къара кюн да акъ сёз бла 
Адамгъа табдыралла эс. Алагъа 
Сынау дуния да, джандет джурт да – 
Сёздю. 

Сёзден башланады Поэт. 
Сёзде джашайды. 
Сёз бла джашайды. 

Сёз бла Поэт 
Бир-бирин тюрлендирелле, 
Бир-бири джазыуун джазалла. 
Бир-биринде джашайла ала. 

Алай а, Сёз биринчиди, 
Шайыр – экинчи. 
Шайырны керти дуниясыды Сёз. 
Джанын Ана тилге, Ана тил ючюн береди ол. 

Тёнгеги къайда болса да, къайда къалса да, 
Джаны уа – Сёздеди. 
Ана тил саулукъда 
Шайырлагъа джокъду ёлюм. 

Шайыргъа атылгъан окъ 
Ана тилге тиеди. 
Ана тилге атылгъан окъ 
Шайыргъа тиеди. 

Бирдиле ала, биргедиле ала. 
Джангыз ёлюм айырыргъа боллукъду аланы. 
Огъай, ёлюм да айыралмаз. 
Ёлселе да, къалырла бирге – 
Ёлюк бла кебинча.

СЁЗ КЁРГЮЗТЕДИ ДЖОЛ 

СЁЗде – ЁЗ. 
Хар бир сёз кеси кесине (бизге да!) – багъана; 
Хар бир сёзню кесинде – магъана (бир-бирде джети къат); 
Сёзню кесинде – бизлеге эскертиу, эслетиу, буйрукъ да таб. 
Мисал: 
ТАУ – АУ (ненча магъана!) – 
Эсле, тау юсюнге ауар; 
Эсле, тауну аууна-бугъойларына тюшерсе-кетерсе; 
Таудан ау. 
ТАУ – АУ (ау – западня; ау – упасть-пропасть; ау – перевали через гору). 

ШАЙЫР бла ШИЙИР 

Баралла къарт бла туудугъу: 
Ала бирчалла. («Сабий бла къарт бирчалла» – нарт сёз). 
Баралла къарт шайыр бла назмусу. 
(Шайыр заманында ёлмесе, къарт да болур. 
Къартлада да болур шайыр. 
Алай а – къарт шайыр – боламыды?). 

Огъай, къарт шайыр болмайды, 
Къарт тай болмагъан кибик, 
Къарт элия болмагъан кибик, 
Къарт джаз болмагъан кибик, 
Къарт кёк джашнау болмагъан кибик. 

Джюрек джашнау – шийир – джашлыкъды. 
Къартлыкъ джокъду шайыргъа, шийирге да. 
Баралла шайыр бла назму – 
Абына, тура, кюе, кюле. 

Баралла джол болмагъан тик къабыргъада. 
Къой Джолда, къой джолда да баралла ала: 
Кёкдемилле, Джердемилле – къыйынды ангылагъан. 
Кёкде да, Джерде да болгъанлары – хакъды. 

Башдан баш бола, джашдан джаш бола, 
Къалюбаладан келелле ала. 
Ала къуругъан кюн – 
Джашау къурурукъду дунияда: 
Ахырзаман айланныкъды Джерге. 

17 МАЙ 

Бюгюн миллет кюнюдю Норвегияны. 
Шахарда, элде джашагъанла да – бары – 
Юйлерини шорбатларына 
Такъгъандыла миллет байракъларын. 
Кеслери да миллет кийимлерин кийиб, 
Миллет орайдаларын согъуб, джырлаб, 
Тёгюлгендиле ара майданнга. 

Халкъ башына азат болгъан кюнюн, 
Къралыны-элини эркинлигин, эгеменлигин къайтаргъан кюнюн 
Белгилейди. 

Туугъан джерлери бюгюн гюл бачхагъа ушайды. 
Ол гюл бачхагъа ушайды халкъ кеси да. 
Миллет кийимин кийиб, 
Миллет байрагъын ёрге тутуб, 
Миллет орайдасын джырлаб, согъуб, 
Джерине ие болуб, 
Динине, тилине, адетине эркин болуб, 
Кесини джуртунда кърал болуб 
Джашагъан не насыбды, къууанчды адамгъа, халкъгъа. 

Халкъ биригиб, 
Бир иннетге, бир масхабха сыйыннган кюнден башланады азатлыкъ. 
Халкъ миллет кийимин кийген кюнден башланады азатлыкъ. 
Халкъ мухурун, байрагъын, орайдасын бегитген кюнден, 
ёрге тутхан кюнден башланады азатлыкъ. 
Хоу, халкъ Хакъгъа, бир Аллахха табыннган кюнден 
башланады азатлыкъ. 

Норвегияны миллет кюнюдю бюгюн. 
Миллет чебкенлерин кийиб, 
Кямарлары, тюймелери джылтырай, 
Къызла тёгюлгендиле майданнга. 

Норвегияны халына, халкъына сукъланыб къарай, 
Къарачай тюшеди эсиме. 

Халкъым миллет кийимин кийиб, 
Миллет орайдасын тартыб, согъуб, 
Миллет байрагъын кёлтюрюб ёрге, 
Мийик джуртунда къралын-элин къураб, 
Къачан джашарыкъды къууанчлы, насыблы?! 

Билеме, узакъды джол къраллыкъгъа, эгеменликге. 
Ол джол башланады къайдан, неден: 
Халкъ Хакъгъа – бир Аллахха бойсунуб, 
Миллет кийимлерин да кийиб, 
Бир мухурну, байракъны, орайданы тёгерегине джыйылгъан кюнден 
Башланады азатлыкъгъа, эркинликге джол. 

Аны айтады меннге Норвегия – 
Эркин миллет, эркин джурт, эркин кърал. 
Бизни эркинликге джууукълашдырыр эсе уа деб, 
Эркин къралдан эркин назму джазама. 

Эркин назму – бюгюн олду меннге 
Миллет кийим да, мухур да, байракъ да, орайда да. 
Эркин сёз – Иги сёз – Керти сёз – Хакъ сёз 
Келтирликди – умут этеме – бизни да Хорламгъа. 

МАХТАУ СЕННГЕ, АННА-МАРИЯ 

Бир къралдан бир къралгъа 
Бир къыз салыб келген эди 
Мени ючюн. 
Хазыр эдим берирге 
Джанымы да 
Аны ючюн. 

Айтхан эди: 
– Гюнахларынгы барын кечейим, 
Дининге да, тилинге да кёчейим, 
Джуртунга-юйюнге да кёчейим, 
Джюрегинге-кёлюнге да кёчейим. 

Айтхан эдим: 
– Сен Аллахмы болгъанса гюнахларымы кечерге мени? 
Нек излейсе динингден чыгъыб диниме кёчерге мени? 
Аллахынг берген имандан, динден 
Мени ючюнмю чыгъаргъа излейсе сен? 

Адам ючюн Аллахын ташларгъа боламыды? 
Аллай адамгъа ийнаныргъа боламыды? 
Аллай адамгъа ышаныргъа боламыды? 

– Диними ауущдурургъа да разыма сени ючюн, 
Джуртуму ауушдурургъа да хазырма сени ючюн. 
Сени бла некях бла, некяхсыз джашаргъа да разыма. 
Сен а ненги къурман эталлыкъса мени ючюн? 

– Адетлеге къаршчы бараллыкъма сени ючюн, 
Джууукъ-тенг айтханнга тынгыламазма сени ючюн, 
Алай а, динимден, тилимден, джуртумдан айырылмазма сени ючюн. 

– «Динингден, тилингден, джуртунгдан да айырылма мени ючюн, 
Халкъынгдан да айырылма, адетни-тёрени да бузма мени ючюн, 
Ата-ана, эгеч-къарнаш айтхандан да чыкъма мени ючюн. 
Аз да джанынгы къыйнама мени ючюн. 

Барымы-джогъуму билмесин киши, 
Сени бла болгъанымы билмесин киши – 
Былай джашагъаныбызча джашайыкъ да турайыкъ. 
Адет чекледен, кърал чекледен да ёте, 
Бара-келе, джашагъаныбызча джашайыкъ да турайыкъ. 

Кюнле, айла, джылла да ётерле, 
Сабийлерибиз мени джуртумда тууарла, ёсерле. 
Аланы да алыб, келе турурма къонакъгъа. 
Не да – сен келе турурса къонакъгъа...» 

Кетдиле кюнле, айла, джылла. 
Кетдиле мен разы этмезге бек къоркъгъан ата-ана. 
Тыш къралда ёсюб джетдиле сабийле. 
Алай а, бир-бирибизни ангыламайбыз биз – 
Билмейбиз къайсы тилде сёлеширге. 

Ёзге, кеч тюбешиу – ол да – къууанч. 
Ата бла сабийлени арасында тылмач – 
Сабийлени анасы – Анна-Мария. 
Ave Anna-Maria! 

Ючюнчю мингджыллыкъда къошулдукъ бирге. 
Ючюнчю къралда къошулдукъ бирге. Ёмюрге. 
Чекледен, адетледен да кючлюдю Сюймеклик. 
Дин, тил, халкъ, джурт тыйгъычдыла, алай а, 
Тыяллыкъ тюлдюле Аны. 

Сюймеклик тюрлендиреди бизни – 
Эртде-кеч болса да юйлендиреди бизни. 
Джангыдан туугъанчабыз дуниягъа. 
Аны ючюн махтау санга, Анна-Мария. 

ДЖУЛДУЗ ДЖАРЫГЪЫНА УШАЙДЫ СЁЗЮМ 

Булутла да ётелле чекледен, 
Суула да ётелле чекледен, 
Чабакъла, къанатлыла да ётелле чекледен. 
Аланы ызларындан къараб шашама: 
Чекледен ёталмагъан менме джангыз. 

Кече къарангыда артыкъ да джарыкъ джанады джулдуз. 
Аны джарыгъы ётюб чекледен, 
Джылланы, ёмюрлени келеди Кёкледен. 

Джулдуз кеси джукъланнгандан сора да, 
Анга къарагъан адамла ёлгенден сора да, 
Ол джарыкъ – узакъ заманны – турады келгенлей. 
Джуртха тансыкълыкъ кемиреди, ёлтюреди мени – 
Джулдуз джарыгъына ушайды сёзюм. 

БИР МАЗАЛЛЫ АКЪ СЁЗДЮ МИНГИ ТАУ 

Таула сюймейле дауурну, хахайны – 
Ала сюелле чууакъ Кёкню, джулдузну, Айны. 
Уллукёллюлюкге, уллу сёлешгеннге 
Ала кюрт юзюлюу бла этелле джууаб. 

Шошлукъну, тынчлыкъны сюелле таула, 
Алай а, тынчны тебгени – къыйын. 
Таула тебгенден сакъласын Аллах. 

Ичиб, гёджебсиниб, таулагъа 
Ёшюн уруш этгенлени 
Къар, буз тюбюнде къалады ёлюклери. 

Тауну сюйгенни сюеди тау да. 
Таза джанланы сюеди тау да. 

Тау кеси – мийиклик, тазалыкъ, 
Хар къуру да къаратады, тартады ёрге. 
Таугъа чыкъгъан чыгъады Кёкге. 

Меннге бир мазаллы Акъ Сёздю Минги Тау. 
Тау Сёзге – Хакъ Кертиге – табынады поэт. 
Кесинг берген Минги Таугъа, джандет джуртха, 
Я Аллах, Сен бизни тыйыншлы эт. 

Минги Тау – Минги Таулу – Минги Сёз 
Халкъымы, Джуртуму тутуругъулла, 
Белгисилле, кюзгюсюлле эмда ёкюлюлле. 
Алагъа ийнанама, алагъа таянама, аладан дерс алама – сеземе: 
Иннетим, сёзюм, ишим, кюрешим да болалла Минги.

Bilal LAYPAN 



РА... , ФА... 

Джазсам да назму, къылсам да намаз, 
Эки мёлек кёз аллымда: 
Бири – дохтур, бири уа – устаз, 
Ала бла сёлешеме кеси аллыма. 

Къылама намаз, береме салам – 
Кёреме аланы: 
Бири онг имбашымда, 
Бири сол имбашымда. 

Айтама атларын, 
Сылайма къанатларын – 
«Алиф, лам, мим» дегенча – 
Ра... , Фа... 

Сууабымы, гюнахымы да билелле ала, 
Тюзюмю, терсими да кёрелле ала, 
Хар къуру да биргемелле ала – 
Ра... , Фа... 

Джашауум, назмум да къалсын алагъа, 
Хар не игилик да болсун алагъа, 
Къууанчдан, насыбдан айырылмасынла ала – 
Ра... , Фа... 

Сюймекликден кюйген джюрегим, 
Эки мёлек къызны бирча сюйген джюрегим, 
Эскере дунияны, ахыратны, 
Айтады джангыз эки атны: 
Ра... , Фа... 

Бир да кетмейсиз эсимден 
Джазсам да назму, къылсам да намаз. 
Биригизни джанына тиймез ючюн, 
Экигизден да къалгъанма къуру. 

Дагъыда – Кюн, Ай джарыгъы сизсиз меннге. 
Алай а – учсам, учунсам да джеталмайма сизге. 
Эки имбашымда эки мёлегим – 
Не эте джашайсыз Ра... бла Фа... 

ЗАМАН ДЖЕТЕРМИ ДЖАЗАРГЪА ТЮЗЮН? 

Къаты джангур джаууб, мен джибимей къалмадым, 
Уллу тюйюш болуб, мен къатышмай къалмадым, 
Мийик тау эслеб, мен ёрлемей къалмадым, 
Ариу къыз кёрюб сюймекликсиз къалмадым – 
Дагъыда бу дуния джашаудан бир тоймадым, къанмадым, 
Андан толу юлюшюмю алалмадым-алмадым. 

Айтханым да болду: «Джашаудан, джанымдан да бездим». 
Дагъыда, ташча чыдадым, тёздюм. 
Бу дуниягъа къарагъанлай кёзюм, 
Эшта, алай кетерик болурма дуниядан. 

Тау этегинде, тенгиз джагъасында да джашадым, 
Мамырлыкъны, къазауатны да сынадым, 
Эркинликни, сюргюнню да сынадым. 
Насыбы тутханладан болдум: 
Сау-эсен Джуртха къайытыб келиб, 
Къобанны сууун ичдим, ташын да джаладым. 

Хоу, къалмадым къууанч, бушуу да сынар керекли. 
Таяннганым да болду ауар ташха, сынар терекге, 
Унутуб Джуртда Къадау Ташны, Джангыз Терекни. 

Да алайды джашау: 
Адам кёрюрюн кёрмей – кёрюне кирмез. 
Болджал джетмей – аджал да келмез. 
Къулакъ юзюллюк болса уа – чыпчыкъ аягъындан. 
Хайыр джокъ кесинги аягъандан, кесинги алдагъандан. 

Боллукъ бирди – джазыуну алдаялмазса. 
Ахырдан къутулмазса. 
Келген – эртде-кеч болса да – кетеди: 
Бузулмазлыкъ, тюрленмезлик джорукъду ол. 
Ауалдан ахыргъады джол. 

Алай а, 
Керти сёзледен да джюрекге не асыу? 
Келиу бла кетиуню арасында – 
Ол къысха джолну, болджалны ичинде да – 
Сюйгенингча, излегенингча джашаргъа болмаса, 
Сюйгенинг бла, излегенинг бла джашаргъа болмаса... 

Огъай, 
Келиуге, кетиуге оноу этген башха эсе да, 
Джазыуубузну джазаргъа 
бизни кесибизге да берилгенди бираз эркинлик. 
Толусу бла джазалмагъан да джазыуун, 
Аны талай харифин джазаргъа боллукъду. 
Бир да болмаса – бир харифин: 
Не аллында, не ортасында, не ахырында. 

Аны ангыларгъа керекбиз – тарыгъыуну къояргъа керекбиз: 
«Мадар этсенг – къадар этерме» – 
Аллахны сёзюн унутмазгъа керекбиз. 

Кюрешеме джазыууму тюрлендирирге, 
Насыбымы къайтарыргъа, юйюрсюндюрюрге. 

Ёзге «Дж»-дан, «ДЖАЗ»-дан башланмаса джазылыб джазыу, 
Башланады ол «А»-дан, «АЗ»-дан – башланады азыу... 
Алай болса да кюрешеме джазаргъа джазыууму. 
Къалайындама, къалайындан башлагъанма – 
Кесим да алкъын иги билмейме аны. 

Алда сагъыш этмей джазабыз да джазыуубузну, 
Артда сокъураныб, тюрлендирирге кюрешебиз аны. 
Алай а, заман джетерми джазаргъа тюзюн? 
Кёк да ол затха берирми изин? 

КЪАРАЛА, АГЪАРАДЫ МИНГИ ТАУ 

Чингисхандан, Тимурдан да къалгъанбыз сау, 
Сталинден, Гитлерден да къалгъанбыз сау. 
Къалюбалада биз атагъан Минги аты бла Тау 
Бизге таукеллик, сабырлыкъ да бере тургъанды. 

Тауларыбызны гитчеси, уллусу да 
Халкъыбызны гитчесине, уллусуна да 
Ышыкъ болгъанлай, къалкъан болгъанлай тургъандыла, 
Бизге джашау да, ашау да бергенлей тургъандыла. 
Бизни таулу этген, махтаулу этген да аладыла. 

Хоу, суу ахырзаманча келгенде джаула, 
Бизни къутхаргъандыла, сакълагъандыла таула. 
Ёмюрлени узагъына 
Халкъыбызны, халкълыгъыбызны сакълагъандыла ала. 

Къуш балаларын сакълагъанча, 
Алай сакълагъанды Минги Тау бизни. 
Учаргъа акъ къанатла бергенди, 
Солургъа дарман хауасын бергенди, 
Ичерге таза сууларын бергенди – 
Минги таулула болугъуз дегенди. 

Джурту алай сакълагъанды, айнытханды халкъын. 
Биз а бюгюн Мийик Джуртубузну, Минги Тауубузну къорумай, 
Джаугъа теблетсек аны, 
Башхалагъа кючлетсек аны, 
Сора къайда бизни халкълыгъыбыз, адамлыгъыбыз да?! 
Муслиманлыгъыбыз да. 

Тауда булут, ёзенде тубан. 
Къарала агъарады Минги Тау. 
Къаш-баш тюйсе да, бизден – сабийлеринден – умутлуду ол. 
Къарала, агъарады Минги Тау. 

САКЪЛАУ 

Тейри джарыгъында 
Кёк бла Джер къошулгъан-айырылгъан уфукдан 
Бир къанатлы атлы кёрюндю. 
Кимни келечисиди ол? 
Къайсы дунияны? 
Не хапар келтиреди ол? 

Огъесе, 
Къалюбалада адам улуну 
«Хапар бил» деб, ийген джигити, 
Хапар алыб, артха къайытыб келе болурму? 

Джер тебренеди атны аякъ алышындан, 
Кёк кюкюрейди аны къанат тауушундан, 
Тери агъады джаугъанча джауум, 
Ол келеди къуугъанча джауу(н). 

Аллахны, адамны – кимни келечисиди бу? 
Джашауну, ёлюмню – нени белгисиди ол? 

Минг-минг джылны келеди ол атлы, 
Къарата, сакълата дунияны, халкъны. 
Бурунданмы, тамбладанмы – къайдан келеди ол? 
Не къыйынды, не узакъды джол. 

Келеди атлы. Сакълайбыз аны. 
Къайгъы кючлеб бютеу дунияны. 

ТЮШЮНЮУ 

Бир джуртдан бир джуртха учуб келиб, 
Юйюмю шорбатында уя ишлерге изледи бир къанатлы. 
Мен аны сууутдум, илгиздик этдим. 
Артда кесими джазыуум да болгъанында алай, 
Ол къанатлы тюшдю эсиме... 

ТАНГ 

Танг аласында чыпчыкъла уяталла мени. 
Мен аланы тиллерин ангылайма, 
Къулагъыма азан къычыргъанларын ангылайма: 
«Харам джукъудан сыйлы намаз – иги, 
Харам джукъудан халал ишле – ашхы». 

Къанатлы танг кёлтюрюледи ёрге, 
Мени да аякъ юсюне сюейди – тартады Кёкге, 
Танг къанатлысына ушатады джюрегими. 
Акъ сёз, къанатлы сёз учады джюрегимден. 

Къанатлы сёзле къанатлыла бла бирге 
Кёкде айланалла, джерге да энелле, 
Джюреклени уяталла: 
«Харам джукъудан сыйлы намаз – иги, 
Харам джукъудан халал ишле – хайырлы, ашхы». 

АКЪ КЪАР. КЪЫЗЫЛ КЪАН. КЪАРА ДЖАМЧЫ 

Джюрек ауузумдан уруб келген къызыл къанымы 
Акъ башлыгъым бла тыяргъа кюреше, 
Къара джамчымда джатама. 

Къачыб баргъан бир къара ауананы эслейме аргъы бетде: 
Мени ургъан ол болгъанын сеземе, 
Алай а, шкогуму ары буруб атаргъа, 
Къолларыма этдиралмайма айтханымы. 

Не чууакъды кёзлериме тюшюб келген Кёк – 
Тохтаусуз кёзлериме къуюлуб келген болмаса, 
Кёзлерими джабаргъа излемейди Ол. 

Кёк не чексиз эсе да, кёзлеримде эсе да, 
Кёзлерим толмайла, тоймайла андан – 
Къалалла кенг ачылгъанай. 

Кёзюмю къыйыры бла эслейме: 
Чилле джаулукълу, акъ кийген бир Тиширыу, 
Акъ къанатлагъа ушаш къолларын да «сау къал» дегенча силке, 
Менден айырылыб, мийик Кёкге кетиб барады. 
Ол джанымды деб, къарайма ызындан. 
(Къарагъандан башха къарыуум джокъду, 
Джокъду онгум аны тыяргъа, къайтарыргъа артха. 
Сенден айырылыб кетиб баргъанны тыяргъа да керекмиди? 
Онглу кюнюнгде кече-кюн да биргенге болуб, 
Борбайсыз болгъанлайынга уа – сени атыб, 
Башхагъа эрге чыкъгъан къатыннга ушамаймыды ол?) 

Акъ къаргъа, къызыл къаннга, къара джамчыгъа 
Къабланнганды Кёк. 
Акъ къарны къызарта къаным, къара джамчыда джатама. 
Акъ башлыгъым да къып-къызыл болгъанды. 

Къаратору атым кишнейди къатымда. 
Джууукълаша келген бёрю улууну да эшитеме. 
«Къазакъ бёрюге ашатмаз кесин, 
Джыйын джанлыдан къутулурму ансы...» 

Атыма этеме сагъыш. 
Къошда джангыз къалгъан атама этеме сагъыш. 
Элде анама этеме къайгъы – 
Къыйналлыкъды хариб. 

Атымдан сора джан джокъду къатымда. 
Мыллыкчы къушланы эслейме Кёкде. 
(Чууакъ Кёкге нечик джарашмайла-келишмейле ала). 

Къанаматны, Джаттайны джазыулары, джырлары тюшелле эсиме. 
(Эсим ичимдеди алкъын). 
Бир джангы назму тизгин да келеди эсиме – 
Бютей джашаууму излеб, табалмай тургъан 
Бир оюм-фикир, таша, керамат Сёз. 
Джашаудан кетиб бара ангылайма джашауну магъанасын. 
Аны билдиралсам эди дуниягъа – 
Дуния къутулургъа боллукъ эди ёлюмден. 

Ай медет, кимге, къалай айтайым аны? 
Джокъду адам. 
Джашауну, ёлюмню да ачхычын табханма – 
Аны алыргъа бир кюрешигиз менден. 

Алай а, джан джокъду къатымда. 
Тахсам-ташам кетеди биргеме, 
Джашауну-ёлюмню тахсасы-ташасы кетеди биргеме. 

Кём-кёк Кёкге минг-минг джылны къарайла 
Акъ къар, къызыл къан, къара джамчы. 
Кёк да минг-минг джылны къарайды 
Джерде акъ къаргъа, адам къаннга, къара джамчыгъа... 

Кёб эди айтырым, этерим – алай а, кеч болгъанды. 


ДЖЕТИ ДЖОЛ АЙЫРЫЛГЪАН ДЖЕРДЕ 

Мен къачхынчы болуб айланнганлы – джети джыл. 
Бёрю улугъаннга, къуш сызгъыргъаннга ушаш – джети джыр. 
Сауутуму-сабамы тешмей джюрюгенли – джети джыл. 
Тёгерек бурулама айырылгъан джерде джети джол. 

Ит джыйынны иги кесегин чачыб, 
Кърал чекден ётген эдим къачыб. 
Ит чабхан, шкок атылгъан келе къулагъыма, 
Бир кёзюм къысылса, бир кёзюм ачылгъанлай, 
Илгене-уяна, къалкъыучанма алай. 

Тенгиз толкъунла тау башлача кёрюне, 
Тенгиз къушла да тау къушлача кёрюне, 
Акъ суула да къара суулача кёрюне, 
Ата джуртума тансыкъдан ёле, 
Джашайма Шимал джуртда. 

Айтхан эди Ата джуртда тенгим: 
«Тышына кетгенден эсе, 
Джуртда къалайыкъ, шейит болайыкъ». 

Айтхан эдим: 
«Джаныбыз сау болса, 
Тышындан да бардырырбыз джихадны». 

Ол джуртда къалды да – ёлдю. 
Мени уа ызымдан сюрюб айланады ёлюм. 
Ёлмей, андан къутулургъа джокъду мадарым. 
Хаджиретни алайды къадары. 

Алай а, тёрт саным сау болуб, 
Тёрт джаным турса да джау болуб, 
Тёгерегим турса да къуршоу болуб, ау болуб, 
Джюрюрге керекме кёлюм тау болуб. 

Джаным сау – джау къолуна тюшмем. 
Къабханнга тюшсем – 
Юрюлюб келген джауланы чачыу-къучуу эте, 
Атылтыргъа хазырма кесими. 

Джуртуму азатлай джаудан, 
Халкъымы джууукълашдыра Хакъгъа, 
Къазауат этеме къалам бла, къама бла да. 

Эркиши тёшекде тюл, – эшикде – 
Уруш баргъан тюзде, къылычы бла къолунда, 
Юйдегисин, элин, халкъын-джуртун къоруулай, 
Керекди алай джашаргъа, ёлюрге да. 

Эркишини борчуду ол. 
Хар къуру да барды сайлау – барды джети джол. 
Алай а, керти эркишиге бирди джол: 
Халкъы-Джурту ючюн кюреше, сермеше джашаргъа, ёлюрге. 

Башхала джазгъан джазыугъа бойсунуб, 
Къул-къарауаш болуб джашагъандан эсе, 
Джазыуунгу кесинг джаза, джазыуунга бий бола, 
Джашагъан, ёлген иги тюлмюдю? 

Мен хаджирет, абрек болуб айланнганлы джети джыл. 
Менден халкъыма къаллыкъ – 
Эркинликни, Джигитликни юсюнден джети джыр 
эмда 
Джети улан – мени джолуму къатларыкъ, 
Амантишлени ёлтюрюб, налат ташха къабларыкъ. 

Кюреширикме Халкъым Джуртуна болгъунчу Ие, 
Динине, тилине, адетине-тёресине болгъунчу эркин. 
Джазыуун кеси джазгъынчы, Джазыууна болгъунчу Ие 
Кюреширикме, сермеширикме, ёллюкме. 

Башына эркин болгъунчу халкъым, 
Сыйлы Китабны Анаяса этиб, 
Энчи къралын къургъунчу халкъым – 
Ёлгюнчю кюреширикме, сермеширикме. 

Иманыбызны тас этмейик ансы, 
Бетибизни, намысыбызны тас этмейик ансы, 
Адамлыгъыбызны, эркишилигибизни тас этмейик ансы, 
Къалгъан затланы барлыкъбыз таба. 

Ёлмезлик джокъду. Алай эсе, 
Ёлейик халкъыбыз, джуртубуз ючюн. 
Ичкичилик, хаулелик къурутхан 
сыйсызладан, манкъуртладан болмайыкъ. 
Халкъыбызны джууукълашдыра Хакъгъа, 
Алай къуллукъ этейик Халкъгъа. 

Джашауубузну кёлтюргюч белгиси болсун ёлюм. 
Тюнене, бюгюн да былайды кёлюм. 
Къалам, къама тутса да къолум – 
Бирди иннетим, Хакъ джолду джолум.

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА 

Джангыз Терек тартады кесине 
Джарыкъны, къарангыны да; 
Сюркелгенни, джюрюгенни, учханны да; 
Хайуанны, джаныуарны, адамны да 
(Ёзге, ол халла бары бардыла адам джюрегинде). 

Джангыз Терек тартады кесине 
Элияны да. Огъай, 
Ол Кёкню тартады кесине. 
Кёкде уа – булут да, элия да барды. 

Кёзню, Сёзню да, тёнгекни, джюрекни да 
Тартады кесине Джангыз Терек. 
Кертисинде уа неди анга керек? 

Джангыз Терек туугъан джерине бекди, 
Алай а, аны сюймеклиги – Кёкдю. 
Ол джети къат Кёкге барады кетиб. 

Кёкгеди, мийикгеди ол тутхан джол. 
Ёзге, туугъан джеринден айырылмайды ол. 
Бизлеге дерс береди ол. 

Джуртда Джангыз Терек... 
Насыбсыз эсенг да – насыблыса сен: 
Джулдузгъа джетсенг, джетмесенг да, 
Ёлсенг, къалсанг да – 
Джуртунгдаса сен. 

Джуртларындан айырылгъан тереклени да кёреме мен. 
Аланы тамырлары бла къобарыб, кёчюрюб, 
Башха джуртлу патчахла, джарым патчахла да 
Арбазларында орнатхандыла. 

Энди душман майданда чайкъалалла ала. 
Душманлагъа солургъа берелле хауа. 
Аланы кёзлерин, кёллерин да къууандыралла – 
Патчах гаремде къызлагъа ушайла ала. 
Ма ол тереклелле насыбсыз. 
(Джаулагъа къул-къарауаш болмаз ючюн, 
Ала орнатхан джерледе ёсерге, джашаргъа унамай, 
Къуу болуб, ёлюб кетген тереклеге уа – махтау!). 

Сен а – джангыз эсенг да – Джуртдаса. 
Джуртунгу Кёк бла кюрешесе байлаб. 
Мен да алай этеме къазауат 
Хакъгъа джууукълащдыра халкъымы. 

Джангыз Терек! 
Къадарыбыз бирди бизни, 
Аллахыбыз бирди бизни, 
Иннетибиз бирди бизни. 

Джангыз Терекде джашайды джюрегим. 
Джюрегимде джашайды Джангыз Терек. 
Шайыр джюрекни дуниягъа кёрюнюуюдю Джангыз Терек. 

УНУТМА БОРЧУНГУ-ХАКЪЫНГЫ 

Сабырлыкъ, таукеллик да бериб кёлге-джюрекге, 
Мени учундургъан джети къат Кёкге – 
Назму бла Намаз. 

Эркинликни, Ёзденликни да туугъан джери, 
Нарт сёзлени, таурухланы да Ата джурту, 
Джырчыланы, шыйыхланы да мийик Джурту – 
Минги Таулу Кавказ. 

Мен эки тауда къылгъанма намаз, 
Эки тауда илхам джокълагъанды мени: 
Бирини аты – Джабаль-ан-Нур, 
Бирини аты да – Минги. 

Биринчи тау – файгъамбарны тауу, 
Анда келгенди файгъамбаргъа Къуран. 
Экинчи тау – мени туугъан тауум, 
Анда къычыргъанды Кёк къулагъыма азан. 

Азан бла бирге эшитгенме мен 
Эркин Сёзню да къанат тауушун. 
Къара кючле хорлагъан къара кюнде да 
Кёргенлей тургъанм Азат ауушну. 

Минги Таулу мийик джуртум, Ата джуртум – 
Сен бизни Кёкге этгенсе джууукъ. 
Къара, гара, сууукъ сууларынг, джылы сууларынг, 
Нарат хауанг бла, нарт таурухларынг, джырларынг бла бирге, 
Ёз тутдурадыла, бередиле саулукъ. 

Джерден айырылмагъанлай Кёкдебиз биз. 
Джерденбиз эмда Кёкденбиз биз: 
Кёкден тюшген Ёрюзмеклебиз биз, 
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсген Къарашауайлабыз биз, 
Сослан ташдан джаратылгъан Сосуркъалабыз биз. 
Тейри адамларыбыз биз, 
Минги таулулабыз биз. 

Ёмюрюбюз этебиз къазауат Къызыл Фукла бла, 
Кёб башлы эмегенле бла, эки башлы къушла бла... 
Джау – джети бетлиди, джети башлыды, джети тиллиди. 
Кюч бла болмаса, 
Хыйла бла, хыйны бла, ётюрюк бла 
Хорларгъа, онгларгъа излейди бизни – 
Ие болургъа излейди Джуртубузгъа, кесибизге да. 

Алай а биз – 
Аллах бир болгъанын (Аллахдан башха аллах болмагъанын) унутмасакъ, 
Тейри адамлары болгъаныбызны унутмасакъ, 
Минги Таулула болгъаныбызны унутмасакъ, 
Айырылмасакъ намаздан, назмудан (Акъ Сёзден), 
Хакъ Кертиден, Хакъ Джолдан, Хакъ Сёзден айырылмасакъ, 
Къуру да Хакъ бла болсакъ – 
Джуртубузну, халкъыбызны да къоруулаяллыкъбыз, 
Тилибизни, тёребизни да сакълаяллыкъбыз, 
Сакълаяллыкъбыз адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да, 
Къайтараллыкъбыз ызына къраллыгъыбызны да, 
Къураяллыкъбыз джангыдан къралыбызны да. 

Джазсам да назму, къылсам да намаз, 
Къулагъыма келгенлей турады ауаз: 
Аллахны-адамны аллында да унутма борчунгу, атынгы, 
Къара кючледен къоруула, къутхар Джуртунгу-Халкъынгы. 

НЕ ОНОУ? 

Тохтамай, ётгени бла Джерде тенгизден-теркден, 
Учаргъа излеб джети къат Кёкге, 
Урады кесин чалдышха-кёкюрекге... 
Не оноу джюрекге? 

КЪАРЫЛГЪАЧЛА ИШЛЕЙЛЕ УЯ 

Джангы юй ишлер мурат бла 
Эски юйюмю тебрегенем оя. 
Энди ол акъылны тебрегенме къоя – 
Узакъдан, тузакъдан къайытыб сау-эсен, 
Эки къарылгъач юйюмю шорбатында 
Къаджыкъмай, талмай ишлейле уя. 

Былтыргъы уяларын аланы 
Къачхы джелле, къышхы боранла чачханелле. 
Аланы уа андан хапарлары да болмай, 
Джылыу айланнганлай, джол ачылгъанай, 
Тау джуртларына къайытханелле. 

Алай а, не этсинле, уялары – джокъ. 
Къычырыкъ этиб, учханелле ары-бери. 
Суууб, башха джерге кетдиле деб тураем – 
Ала уа, экинчи кюн, биягъы шорбатда 
Уя этиб башладыла джангыдан. 

Кюн узуну ары-бери учуб, 
Чёб, топуракъ ташыб ауузлары бла, 
Адам ийнанмаз усталыкъ бла 
Ол бурху джанла ишлейле къалаларын. 

Ол бурху джанла къачхы кёчгюнчюлюкден, 
Къыйын, узакъ, къоркъуулу джерледен, 
Джаз болгъанлай, къайытыб артха, 
Сау-эсен къайытыб Джуртха 
(Къайыталгъанладан а къайыталмагъанла – кёб), 
Уя ишлеб башлагъанла джангыдан. 

Къалай сууутайым мен аланы, 
Къалай бузайым къууанчларын, 
Къалай зыраф этейим къыйынларын, 
Къалай чачайым уяларын – 
Халкъымы джазыуун кёреме алада, 
Кесими джазыууму кёреме алада. 

Эки къарылгъач ишлейле уя. 
Бир кёб затны эсге тюшюрелле ала. 
Сени да эсге тюшюрелле ала... 

Къарылгъачладанмы къарыусузек биз 
Бирге джашау къурмазча, бир юй болмазча?! 
Кёз аллымда – суратынг сени, 
Толмай къалгъан муратым мени... 


Къарылгъачла уа ишлейле уя, 
Къууанчлары джаба бушууларын. 
Къууандырсын аланы дуния, 
Энди чачылмасын уялары. 

Огъай, менден джетмез алагъа заран. 
Алайсыз да, джюрекде сау болмазлыкъ барды джарам. 

Джаз келгенди: 
Къарылгъачла – бурху джанла – ишлейле уя. 
Къарыусуз болургъа, джюрек, аладан огъуна уял. 
Къайыт джашаугъа – къышхы джукъунгдан уян. 

Шималда, Къыбылада, Шаркъда, Батыда – 
Хар къайда да сейирди дуния. 
Къарылгъачла ишлейле уя 
Джашагъан юйюмю шорбатында. 

САКЪЛАНЫУНУ ДЖОЛУ 

Мен бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда, 
Сен бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда, 
Ол бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда, 
Биз бу тилде сёлешген, джазгъан, джырлагъан къадарда – 
Тилибиз сауду, халкъыбыз да сауду. Алай а, 

Бирибиз огъуна башха тилге кёчген сагъатда, 
Башха миллетге къошулгъан сагъатда – 
Ана Тил Тенгизге саркъмай тохтайды бир суу. 
Ата Джурт Чегетде бир терек болады къуу. 

Мен башха миллетден бир къызны алгъан сагъатда, 
Кесибизни халкъдан бир къызны этеме джазыкъ. 
(Тиллеринден, джуртларындан, халкъларындан айырылгъанла – 
Аллай насыбысызла – кёбден кёб бола барабыз). 
Бизнича аз санлы халкъгъа – 
Къуугъун этерча затлалла была. 

Иманыбыз, динибиз кючлю болса, 
Миллет ангыбыз, тарих эсибиз кючлю болса, 
Окъууубуз, билимибиз кючлю болса, 
Иннетибиз, миллетибиз бир болса – Хакъ бла болса, 
Ёлюм къоркъуу келмез эди халкъыбызгъа. 

Ол заманда 
Этмез эдик бир-бирибизге, башхалагъа да харамлыкъ, хыйлалыкъ, 
Келмезелле джукъгъан ауруула – ичкичилик , зийналыкъ, 
Сакъланыред тёребиз-адетибиз, 
Сакъланыред намысыбыз-бетибиз... 
Халкъыбызны джаны – бек, саны кёб бола барыр эди. 

Энчи джазыуубузну джаза хар бирибиз – 
Халкъыбызны джазыуун да джазабыз. 
Менден, сенден – бизледен къуралады халкъ. 
Мени къолумдады, сени къолунгдады джазыуу халкъны, 
Хакъ кёлюбюз бла ангыласакъ аны – 
Кесибизни джюрютгенибизге, сёзюбюзге, ишибизге да боллукъбуз сакъ, 
Бир-бирибизге да боллукъбуз сакъ, 
Тарихибизге, бюгюнюбюзге, тамблабызгъа да боллукъбуз сакъ. 
Алай бла сакъланныкъды Ана тил, Ата джурт – Халкъ. 
Мадар этилмесе, къадар этилмейди – ол да – хакъ.

ЮЧ КЪУРУКЪ 

Джылым отузгъа дери, 
Джырым – къыздан джулдузгъа дери. 

Хоу, отузгъа дери 
Джерде къыздан Кёкде джулдузгъа дери – 
Бары меникид деб тураем, 
Дунияны тюрлендираллыкъма деб тураем. 
Назмула джазама деб тюл, – 
Халкъны кёлюн джазама деб, 
Халкъны джазыуун джазама деб, 
Акъ къагъытда бир затла тырнаем. 

Джылым энди келгенде эллиге, 
Артыкъ да сагъая тебредим Элиме. 
Къайдады Къарачай Эл? 
Беш Тау Эл а – къайдады? 

Эски джауларыбызны туудукълары 
Къыйынлыкъ салыб кюрешелле халкъыбызгъа, 
Ие бола баралла Джуртубузгъа. 
Батырла, акъылманла тюшгенле кёрге. 
Джаула, амантишле ётгенле тёрге. 
Айырылмай тебрегенди сууаб-гюнах, халал-харам, 
Айырылмай тебрегенди тюз-терс, иги-аман. 

Иманы-бети болгъан – туругъуз ёрге: джаныбыз сау 
Тюшмейик тюбге, къалмайыкъ тюбде, болмайыкъ тюб. 
Нарт къабырланы джармайыкъ эки – 
Минги Таугъа, Минги таулулагъа болайыкъ тыйыншлы, керти. 

Кюрешейик, сермешейик Хакъыбыз ючюн, 
Аллах берген Эркинлигибиз, Джуртубуз, Халкъыбыз ючюн. 
Имансызлыкъ, ангысызлыкъ, кёлсюзлюк этсек бюгюн биз – 
Эки дуниядан да къаллыкъбыз юлюшсюз. 

Джуртубузда да джуртсуз къалмайыкъ, 
Джуртубузда да тилсиз къалмайыкъ. 
Унутмайыкъ Къарчаны, Адурхайны, Будиянны, Наурузну, Трамны, 
Унутмайыкъ Ачемезни, Татаркъанны, Умарны, 
Унутмайыкъ тулпар Алийни, Доммайчыны, Джаттайны... 
Унутмайыкъ Минги таулуланы бирин да. 

Чингисханладан, тимурладан, орус чарладан, коммунист патчахладан да 
Сау-эсен къалгъан эсе халкъыбыз, 
Бюгюнлеге джетген эсе хакъыбыз – 
Минги таулуланы кючлеринденди ол. 

Энди кёзюу джетгенди бизге 
Халкъыбыз, джуртубуз ючюн кюреширге. 

Адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны, иманыбызны, эркишилигибизни 
Сынагъан бир заман келгенди бизге. 
Тыйыншлы болайыкъ атыбызгъа, ата-бабабызгъа, тарихибизге. 
Ислам динибизге, Тюрк тилибизге, Минги Тауубузгъа 
болайыкъ тыйыншлы. 

Ол юч къурукъну тёппесиндеди ёч. 
Ол ёч да – джашауду: 
Ёзден джашау, мийик джашау, ёмюрлюк джашау. 

Ол юч ара багъанада сюеледи Кёк-Джер юйюбюз бизни. 
Аланы сакъласакъ – сакъланныкъбыз биз. 
Ала ючюн – 
Ислам динибиз ючюн, 
Тюрк тилибиз ючюн, 
Минги Таулу Кавказ джуртубуз ючюн, 
Ала бла, алада джашар ючюн, 
Адамча, Халкъча джашар ючюн 
Кюрешейик, сермешейик - 
Кёзюу джетгенди бизге. 

КЪАНАТЛЫ ДЖАН – СЁЗ 

Кюндюз эслемейме аны. 
Кече уа – къараб тургъанын сеземе къарангыдан. 
Бир-бирде тереземи къагъыб, илгендиреди. 
Неди аны бери тартхан: 
Юйде джаннган чыракъны джарыгъымы, 
Огъесе, от джылыуму? 

От этмей, чыракъны да джукълатыб, 
Сейирге къарагъаным да болгъанды. 
Ол а, биягъынлай тереземи къагъыб, 
Меннге бермейди тынгы. 

Энди анга юрене да башлагъанма. 
Ичкери чаъыргъаным да болады, терезени ачыб. 
Кесим джангыз болмасам – келмейди ол: 
Джангыз къалгъан кёзюуюмю сакълайды, марайды. 

Огъесе, кесим да билмегенлей, 
Джаныб чыгъыб кетиб, 
Энди ызына къайытыб, 
Тёнгегине киралмай къыйынлаша болурму? 

Огъесе, ол – Тейри Сёз болурму – 
Акъ Сёз, Эркин Сёз, Иги Сёз, Сюймеклик Сёз, 
Мен табалмай къыйынлашхан, 
Назму тизгинде орну бош тургъан? 

Алай болурму, ансы хар къуру да, 
Кече, тёгерек шош болгъан сагъатда, 
Мен да джангыз кесим сагъышха бёленнген сагъатда 
Нек келеди ол? 
Джанмыды, Сёзмюдю ол? 
Джанмыды, Сёзмюдю? 
Алай а ала экиси да бирдиле меннге. 

Сёзге джан салыб къояд деселе да, 
Сёзге мен салмайма джан. 
Джан салгъан Сёз кесиди меннге. 
Сёз – джанымды мени. 

Сёз – Джан. Джан – Сёз. 
Ала джашайдыла бир-биринде. 
Бир-бири бла джашайдыла ала. 
Мен джаратхан затла тюлдюле ала. 
Мени джаратхан кераматлалла ала. 

...Кече. Джел. Джангур. 
Биягъы къагъады тереземи. 
Тереземи ачама. Джангыз терекни кёреме джангыз. 
Аны бутакълары тиелле тереземе, къарайла кёзюме. 
Джангыз терек болурму тереземи къакъгъан? 
Алай тюл эсе да – алай болур дейим. 

Ансы Сёз тереземи къагъады десем, 
Поэт шашханды дерле. 
Хоу, джангыз терек къагъады тереземи. 

Къанатлы джанны – Сёзню уа – 
Сезген, эшитген, кёрген аз адам болур. 
Сёзню джаратханнга да эм джууукъ – 
Сёзден джаратылгъанла болурла. 

Узакъда, мийикде, теренде (Кёкде, Джерде, джюрекде эсе да ол) 
Джарыкъгъа буруб кёзню, 
Сакълайма Сёзню. 

АЛЛАХ ДЖЮРЕГИНГДЕ БОЛУБ 

Гитчелигимде да, абаданла айтыудан, 
Мен сюркелмегенлей кетгенме джюрюб. 
Чыбыкълыкъда бюгюлмегенни 
Ким бюгалыр къазыкълыкъда? 

Къулча, сюркелмей, бюгюлмей, 
Адамча, ёзденча, эркин болуу, тюз туруу – 
Къанымдады мени. 
Къан бла кирген а – джан бла чыгъад дейле. 

Аллах барды, бирди – ишек джокъду. 
Джокъду андан башха илях. 
Адамгъа, адам къурагъан джорукъгъа, дуния малгъа, табигъатха табыныу 
Кёргюзтеди иманны, билимни да азлыгъын. 

Джокъду Аллахдан башха Тейри. 
Джангыз Аллах айтханча джашау – 
Джангыз олду къутхарлыкъ бизни, 
Сакълаб адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да. 

Сюркелмегенлей кетгенме джюрюб. 
Сюркелмей, тобукъланмай келеме джашаб. 
Хакъ джолгъа Аллах кеси тюзетгенди мени, 
Кюреширге буюргъанды Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн. 

Мен ол кюрешни бардырыр ючюн 
Аллах мени ёлюмден турады сакълаб. 
Алай а мен ёлсем да ёллюкме 
Хакъ байрагъын, Тюзлюк байрагъын къучакълаб. 

Кёкню джашил байрагъында акъ къанатлы – Минги Тау. 
Ай бла джулдуз аны башында. 
Бу байракъ бла къолунда 
Къарачай-Малкъар тобукъланмаз, сюркелмез. 

Сюркелмегенлей джюрюб кетген халкъым, 
Тобукъланмай, сюркелмей, джашай баргъан халкъым. 
Сюркелгенле, тобукъланнганла – къуллалла, 
Бизни халкъдан, ёзден халкъдан тюлдюле ала. 

Аллах джюрегингде болуб, 
Эркинликден, Тюзлюкден тюнгюлмезсе сен. 
Чыбыкълыкъда бюгюлмеген 
Къазыкълыкъда бюгюлмезсе сен. 

МЕНИ ДЖАНЫМ ДА СЁЗ ЗЫГЫТ БОЛУБ... 

Ташдады тамырлары Терекни. 
Таш сакълайды тамырларын Терекни. 
Зыгыт – ёсюб – Тейри Терек болгъанды, 
Къара таш (Акъ таш!) а – кёрюнмейин къалгъанды. 

Къара къыйынлыкъла къаралтхан, джаргъан Таш Тёнгек 
джатса да джерде, 
Къара-Акъ ташны джашил джаны – кём-кёк Кёкде. 
Турадыла ала алай – тёнгек бла джюрек – 
Бир-бирине, дуниягъа да къарай, Таш бла Терек. 

Хоу, Ташны тёнгеги турса да джерде, 
Джаны уа аны – нюр тёге – кём-кёк Кёкде. 
Къыйынлыкъла джара туруб Ташны, 
Дегендиле: ачы сыйыт-къычырыкъ бла бирге 
Къара ачыу чыгъар джарылгъанындан аны. 
Ташны уа джарылгъанындан чыкъгъанды зыгыт: 
Ол – къыйынлы къара ташны джап-джашил джаны. 

Къара ташны эки джаргъан ким эди, не эди? 
Къарчаны джюрексиннгенинденми джарылгъан эди ол, 
Гошаях бийчени кёз джашымы тешген эди аны, 
Борандан, шыбыладанмы къаралгъан эди, джарылгъан эди ол – 
Неден джарылса да, аны джарылгъанындан – 
Ёлюм тюл, къарагъанды джашау. 
Къара къайгъыны хорлайды джашау. 

Анга шагъат – 
Къара ташны, джарылгъан ташны 
Джап-джашил джаны кём-кёк Кёкде. 
Мени джаным да сёз зыгыт болуб 
Алай къарар бир кюн кёлден-джюрекден. 

КЪАНАТЛЫЛА БЛА КЪАНАТСЫЗЛА 

Кёкде учуб баргъан къанатлы джыйынны 
Джерден атыб урадыла адамла. 
Къан джауады адамланы юслерине, 
Къоркъуу келе болмазмы аланы эслерине?! 

Къанатлы джанланы ёлтюрелле къанатсыз джанла. 
Къанатлы джан, къанатлы тукъум къалмаса Джерде – 
Сора не этерикди келмей ахырзаман – 
Адам кеси чакъыргъан ахырзаман, 
Адам кеси чыгъаргъан ахырзаман. 

Аллахын, тарихин унутхан адам улугъа, 
Къайытырыкъла меджисуу, джахил заманла. 
Бир-бирин ашай къанатсыз адамла, 
Буруллукъла хайуан, джаныуар сюрюулеге. 

Аны эслетирге, ангылатыргъа кюреше, 
Джердегилени къутхарыргъа кюреше, 
Къуугъун эте, учадыла къанатлы джанла... 
Алай а къанатсыз кёбдю къанатлыдан. 

Къанатсызла – джерде, къанатлыла – Кёкде. 
Тюнгюлюу, умут да – джюрекде. 
Къанатлыны джерге тюшген къанат тюгю бла, 
къаны бла, къычырыгъы бла 
Эсин къозгъай, къуугъун-хахай эте, 
Болгъанны, боллукъну кёргюзте, 
Джазама адам улуну джазыуун. 

Шайыр да – къанатлы джыйындан болгъаны себебли, 
Джаралы къанатлы болгъаны себебли, 
Халал Сёзге, Иги Сёзге, Ариу Сёзге – Керти Сёзге къоя къанатларын, 
Замансызлай, ажымлы кетеди дуниядан. 

ДЖАШАРЫКЪБЫЗ ТЮБ БОЛМАЙ, ДУНИЯДА 

Бир къауумну кёзю джылайды, 
Мени уа – джюрегим. 
Нечик бошуна кетдиле 
Джазларым, кюзлерим. 
Энди акъылым болса, 
Алгъынча да саулугъум болса, 
Не этерими биле эдим, 
Къалай этерими биле эдим. 

Алай а, джол джокъду артха, 
Джангыдан джашаргъа джокъду амал. 
Аны себебли мен – назмучу Лайпанланы Билал – 
Сёзюмде кюрешеме джашаргъа джангыдан. 

Батыны, Шаркъны да кёргенден сора, 
Иерусалимде, Меккяда да болгъандан сора, 
Дунияда да кёрюрюмю кёргенден сора, 
Тюшюннгенме бир керти затха: 

адамны Адам этген, сюрюуню да Халкъ этген 
ангысы-эси, Китабы, ийманы бла бирге 
тилиди, тарихиди, тёреси-адетиди. 
Аланы уа ол сакълаяллыкъ тюлдю 
Джуртунда джашамай, джуртунда къраллыгъы болмай. 

Ала бир-бири бла байламлы затлалла. 
Аланы барлыгъыды эмда бирлигиди 
Бизни адам этген, Халкъ этген. 

Алай а, аланы барындан да къуру къаллыкъды халкъ – 
Джашамаса буюргъанча Хакъ. 
Хоу, дуния малны кесине Тейри этген халкъ – 
Дуниядан боллукъду талкъ. 

Хакъы ючюн, Хакъ ючюн тургъан ёрге – 
«Адам, Халкъ» атха тыйыншлы джангыз олду Джерде. 

Хакъ ючюнмюдю кюреши адамны, халкъны, 
Хакъ джолмуду баргъан джолу аны? – 
Ма анга кёре боллукъду сыйы, джазыуу да аны. 

Хайырлы болуу адамгъа, халкъгъа – 
Аланы кёзлерин ачыуду, джууукълашдырыуду Хакъгъа. 

Адам болуу, Халкъ болуу – 
Ол – Хакъ бла болуу. 
Хакъ деген кюнюнден башлайды 
адам АДАМ болуб, сюрюу да ХАЛКЪ болуб. 

Биз Хакъ бла болгъан къадарда, 
Адамлыгъыбызгъа, Халкълыгъыбызгъа да къоркъуу болмай, 
Ие болуб башыбызгъа, Джуртубузгъа, 
Джазыуубузну да джаза кесибиз 
Джашарыкъбыз тюб болмай дунияда.

ДЖАН КЪЫЙНАЛГЪАН САГЪАТДА 

Тенгизге къарайма алай – 
Бир акъ кеме кёрюннюкча анда. 
Ол акъ кемеден да Сен къарарыкъча 
Акъ чилле джаулугъунг бла башынгда. 

Китабха-Сёзге къарайма алай – 
Аны таша магъанасы ачыллыкъча манга. 
Дунияда джашагъан да къыйынды, 
Къыйынды сакълагъан да къалай. 

Кёкге къарайма алай – 
Ачыллыкъча манга керамат. 
Джюз магъаналы джулдуз бла Ай, 
Сеннгеди джаным аманат 
Шимал тенгизни джагъасы 
2006 джыл, июнну 18 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА АДАМ 

Джюрегинг болса да таш, 
Джюрегинг болса да буз, 
Къалай къалыр эримей – 
Ийнар айтса сеннге къыз. 

Къобуз – джарыкъ – согъулса, 
Къыз да – ариу – къубулса, 
Умут джулдуз джанмазмы, 
Кёл да иги болмазмы? 

Согъулад Джерде къобуз, 
Джанады Кёкде джулдуз, 
Джанады кёлде джулдуз, – 
Джырлайды меннге бир къыз. 

Кёлтюрсе да кёлюмю – 
Ёлтюреди ол мени: 
Не хайыр джырлагъандан – 
Узакъдама мен андан. 

Бизни арабыз – тенгиз-терк, 
Джокъ ётерге мадарым – 
Болушмазча Джер не Кёк 
Ма алайды къадарым. 

Джуртха тартса да бир къыз, 
Кёлде джанса да джулдуз, 
Къайры баргъын, айт, джолсуз. 
Къалай баргъын джазыусуз. 

Сюеледи бир адам 
Тенгиз джагъада тенгсиз: 
Кюймеклиги да чексиз, 
Сюймеклиги да чексиз. 

ХАЗЫРЛАНАМА ТЮБЕРГЕ КЪЫШХА 

Къаяда дорбун – 
Анда къалама кече. 
Къая тюбю урбун – 
Белге джете биченлик. 

Кёлюм-джюрегим – рахат. 
Кюндюз чалкъы чалыб кюрешеме. 
Кече джулдузла бла сёлешеме, 
Файгъамбарча къарай, тынгылай Кёкге. 

Джашаугъа, ёлюмге этеме сагъыш. 
Тюздю – бусагъатда кюздю. Алай а, 
Къыш да узакъда тюлдю. 

Джай хазырланабыз къышха. 
Джашар ючюн, 
Сют ичер ючюн, эт ашар ючюн 
Маллагъа хазырлайбыз аш. 

Кырдыкны чалабыз-кесебиз, бичен этебиз. 
Не ючюн? – Къыш малгъа ашатыр ючюн. 
Мал тутабыз, багъабыз. Не ючюн? 
- Артда кесиб ашар ючюн. 

Къоркъарым огъуна келеди: 
Бизни да Джерде джашатхан, 
Артда уа ёлтюрген-къаушатхан 
Не кючдю ол? 

Биз да анга кырдыкча, малча, сюрюуча 
Кёрюне болурбузму? 
Биз маллагъача ол да бизге 
Алай къарай болурму? 

Ол да 
Кеси ючюн джаратхан-къурагъан болурму бизни? 

Кёб тюрлю оюм келе башха, 
Хазырланама тюберге къышха. 

КИМ КЪУТХАРЫР АДАМНЫ ДЖАШАУНУ?! 

Бу къыйын кёзюуде да терекле чагъалла. 
Китабла да чыгъалла. 
Хакъ ючюн халкъла, адамла да алгъынча сермешелле. 
Сиясетчиле да алгъынча дунияны алдаб кюрешелле. 

Не да болсун – илму ёседи. 
Алай а, джюрек сабанны аман ханс кеседи. 
Ахырзаманны ауур хауасы басыб турады Джерни. 
Къара кючле кючлегенле джюрекни. 

Ким къутхарсын адамны, джашауну? 
Ким тирилтсин ёлгенни, сауну? 
Ким джарытсын кёлню, кёзню? 

Мен кючюне ийнанама Сёзню, 
Олду,- дейме,- къутхарлыкъ бизни. 

АЛАЙСЫЗ БОЛМАЗ ЭДИ ДЖАШАУ 

ташла ичинде Къадаула да барла, 
кёкенле ичинде Терекле да барла, 
джонгурчхала ичинде Джонгурчхала да барла, 
халкъны ичинде Адамла да барла, 
къарангыны ичинде Кюнле да барла – 
Алайсыз болмаз эди джашау. 

ШАЙЫРНЫ МАГЪАНАСЫ 

Тенгизни тенглигинден тюл, 
Тауну тенглигинден да тюл, 
Джулдузну тенглигинден да тюл, 
Джюрекни тенглигинден къарайма хар затха да. 

Кёкге, Джерге, дуниягъа, ахратха да 
Джюрекни тенглигинден къарайма. 

Аны ючюн айталла бизничалагъа ШАЙЫР деб. 


САГЪЫШ ЭТ 

Табигъатха баш ур, алгъыш эт,- 
Мурдарлыкъ сауутну сал къынына. 
Къысыл да Терекни салкъынына 
Джашаугъа, ёлюмге да бир сагъыш эт. 

Сен къурутаса агъачны маджалын. 
Къуру агъачнымы къурутаса? – Огъай, кесинги да. 
Хар кесген терегинг бла – аджалынг 
Джууукълашады, аны сезмеймисе сен? 

Бир терек юч адамгъа солургъа 
Хауа береди дейдиле. 
Бир терек бла бирге 
Юч адамны ёлтюресе сен. 

Табигъат башха, адам башха тюлдю – 
Бирдиле ала. 
Табигъатны баласыды адам, 
Адамны анасыды табигъат. 

Анасына къайырылгъан онгармы? 
Джуртун тонагъан, 
Не да аны башхалагъа тонатхан – 
Ол адаммыды, халкъмыды? 

Джашаугъа баш ур, алгъыш эт, 
Мурдарлыкъ сауутну сал къынына. 
Къысыл да Терекни салкъынына, 
Сыйлы Китабны ал да къолунга, 
Эки дуниягъа да бир сагъыш эт, 
Бюгюнюнге, ёлюр кюнюнге да бир сагъыш эт. 
Кимсе, несе, не этесе – 
Артда кюймезча бир иги сагъыш эт. 

ТЕЙРИ АДАМЫ 

1 
Кечеги къоркъуула кетерикле, 
Атханлай танг. 
Къыйналса да – ёлюмсюздю 
Аллах берген джан. 

Кимге да келеди ёлюм. 
Алай а, 
Сюелгенни ол алады аягъындан, 
Сюркелгенни басады башындан. 

Сюелген 
Ёлюмге къарайды ёргеден. 
Сюркелген 
Ёлюмню къарайды тюбюнден. 

Юзюлюрге, тёзерге да, 
Джашаргъа, ёлюрге да 
Юренеме 
Таш бла Терекден. 
Сюркеле келеме да – 
Ёрге сюелеме: 
Адамма Мен. 

Абынсам да – турама ёрге, 
Джыгъылсам да – къарайма ёрге – 
Кюннге, Айгъа, джулдузгъа, Кёкге. 

Таяна Ташха, Терекге, 
Таяна джарыкъгъа, нюрге, 
Таяна Джерге, Кёкге, 
Турама ёрге. 
Учунама, учама – кетеме Кёкге, 
Рахатлыкъ келеди джюрекге. 
Аллах джаратхан джанма Мен. 
Тейри адамыма Мен. 

2 
«Тейри адамы» деб, 
Этеме ант. 
Тейри адамы болгъаныма, 
Тейри адамыча джашагъаныма 
Сёзюм, ишим да – шагъат. 

Китабыма да атайма ат 
«Тейри адамы» деб. 
Тейри джарыгъындан 
Толгъанды джюрегим, 
Толгъанды сёзюм. 

Тейри эшиги ачылгъанча, 
Ачылсын китабым-джюрегим сизге. 
Тейри джарыгъыча джарыкъ 
Къуюлсун аладан сизге. 

Кёкден Джерге, Джерден да Кёкге – 
Элтеди джол. 
Джашаууму-джазыууму 
Кесим джазгъанымы бегите, 
Салама къол: 
Лайпанланы Билал – Тейри адамы. 

3 
«Тейри да адамы» деб, 
Этеме ант: 
Ата джуртубуз ючюн, 
Ана тилибиз ючюн, 
Тарихибиз, тёребиз ючюн, 
Сыйыбыз, намысыбыз ючюн 
Артха турмазгъа. 

Аланы бизге берген нарт атала-бабала ючюн, 
Халкъны-Джуртну къоруулай, ёлгенле ючюн, 
Халкъны, Джуртну сакълаб кюрешген саула ючюн, 
Ёсюб джетерик таулучукъла ючюн, 
Келлик тёлюле, туудукъла ючюн, 
Ала джуртларында Халкъ, Эл болуб джашар ючюн, 
Къан-джан аямай кюреширге 
Тейри деб, этеме ант. 

Къалам бла, къама бла да – 
Не тюрлю амал бла да, 
Унутмай Тюзлюкню, Хакъны, 
Сакъларгъа керекбиз Джуртну, Халкъны. 

Джерде джашайбыз – джер адамларыбыз биз. 
Алай а, 
Саныбыз топракъдан болса да, 
Джаныбыз Кёкденди – 
Тейри адамларыбыз биз. 

Кёкню=Тейрини=Хакъны аты бла 
Адам улугъа излесек мадар, 
Биз излегенча болур къадар. 

Къутхарайыкъ отдан 
Джаныбызны, саныбызны да, 
Джуртубузну, Халкъыбызны да – 
Тейри адамларыбыз биз.

 КЁКДЕН ДЖЕРГЕ 

Булутланы башы бла барады учакъ. 
Этеме зикир, тартама мынчакъ. 
Джерде сакълайла герох бла бычакъ. 
Ашыгъама Хакъ, Халкъ ючюн 
Дин, тил, джурт къазауатха къатышыргъа. 

Башымда Кёк – кём-кёк, чууакъ, 
Тёбенде булутла – бир къара, бир акъ. 
Къатышханла Джерде къара бла акъ: 
Аланы айырыу да – Кёк салгъан бир борчум мени. 

Джер бла Кёкню чегинде барады учакъ. 
Кёк бла, Джер бла да этеме ушакъ, 
Аллах бла, Адам бла да этеме ушакъ – 
Аллах ючюн, Адам ючюн хазырма урушха. 

Джер бла Кёкню чегинде барады учакъ. 
Экиси да бирча джууукъла меннге, 
Экиси да бирча тарталла мени – 
Джерге, Кёкге да джайылыбды къучакъ. 

Акъ булутла – акъ тауланы джанлары кибик, 
Къара булутла да – къара тауланы джанлары кибик 
Кёрюнселе да бир-бирде кёзюме, 
Къарагъанчама джюрегиме-кесиме. 

Булутланы ичи бла барады учакъ: 
Бир къанаты – къара, бир къанаты – акъ. 
Этеме зикир, тартама мынчакъ. 
Джерде сакълайла герох бла бычакъ. 
Кёкге чыгъарлыкъ сыйрат кёпюр сакълайды алда. 

Къайгъылы, къыйынлы Джерге барама эниб: 
Къутхаралмазлыкъ эсем да адамны, дунияны, 
Къутхараллыкъма кесими (санымы тюл, джанымы!). 
Къазауат баргъан Джерге къонады учакъ. 
Хакъ ючюн къынындан чыгъады бычакъ… 

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ 

Акъ Минги Тауну башында 
Къарачай къралны байрагъын 
Хар кече сайын кёреме тюшюмде. 

Тюнюмде уа 
Къарачай кърал да джокъ, 
Байракъ да джокъ, 
Джангыз Минги Тау сюеледи. 
Бизникимиди ол да ансы? 

Аны да сыйырыб кюрешелле бизден. 
Минги Тау а – бош тау тюлдю: 
Бизни байрагъыбыз, орайдабыз, тамгъабыз да олду. 

Кём-кёк Кёк бла 
Джашил нюрню арасында 
Учуб баргъан чыммакъ акъ къанатлы – 
Эльбрус тауубуз, Минги Тауубуз: 
Олду бизни 
Байрагъыбыз, Орайдабыз, Мухурубуз да. 

Кесин да, бизни да 
Джер тюбюнден Джер башына чыгъаргъан, 
Кёкге джууукълашдыргъан 
Акъ къушубуз, нарт къушубуз – Минги Тау. 

Бир-бирде бизге къараб, къууанады, агъарады. 
Бир-бирде уа – мыдах бет алады – чамланады, къаралады – 
Анга тыйыншлы болуб туралмагъаныбыз ючюн, 
Аны да, кесибизни да къоруулаялмагъаныбыз ючюн. 

Нарт, деу заманланы эсге тюшюреди ол, 
Алан, Къарачай къралланы эсге тюшюреди ол – 
Ахсынады, джюрексинеди, боранлайды ол. 

Чингисхан бла, Тимур бла сермешген аланланы эсге тюшюреди, 
Къарчаны, Адурхайны, Будиянны, Наурузну, Трамны эсге тюшюреди, 
Тау бийлени, бийчелени да тюшюреди эсге, 
Хасаукачы джигитлени да тюшюреди эсге. 

Нарт Ёрюзмекден Къаншау бийге дери, 
Сатанайдан Гошаях бийчеге дери, 
Къарашауайдан батыр Джатдайгъа дери – 
Барын тюшюреди эсге. 

Аны башына биринчи чыкъгъан Хачирланы Хыйла Хыйсаны да, 
Анга махтау салгъан Семенлени Джырчы Сымайылны да, 
Анга шийир атагъан назмучу Къайсынны да 
Минги Тау тюшюреди эсге. 

Минги таулуланы эсге тюшюрсе – 
Минги Тауну джарыйды бети. 
Минги таулуланы туудукъларына – 
Бюгюннгю таулу халкъгъа – 
Умут бла, ийнаныб, ышаныб къарайды. 

Мен да къарайма Минги Таугъа. 
Къачан болса да, аны башында 
Къарачайны кърал байрагъын кёрлюгюмю биле, 
Асры къууаннгандан ёллюгюмю, тириллигими да биле, 
Мен да къарайма Минги Таугъа. 

Сезимим-сёзюм да, ишим-кюрешим да, джашауум-джаным да 
Ол иннетге къурман. 

ТЕНГИЗДЕ 

Къайры къарасам да – тенгиз. 
Кёрюнмейди джагъа. 
Алай болса да, умУт отун джагъа, 
Тартама къалакъланы. 

Шын туруб келген толкъунлада 
Чёбча чайкъалады къайыкъ. 
Тенгиз да – душман, 
Тенгиздегиле да – джау. 

Мычхытиш чабакъла 
Къуршалагъанла къайыкъны тёгерегин. 
Ёрге-ёрге секириб, 
Къабаргъа кюрешелле мени. 

Къалакъланы сындыргъанма 
Дуппукъ башларын тюе аланы. 
Энди къалакъсыз къалгъанма – 
Толкъун сюрген джанына барады къайыкъ. 

«Къачан ашатырыкъса кесинги» дегенча, 
Тенгиз къушла къычырыкъ этелле. 
Джыртхыч чабакъла да ёрге-ёрге чынгаб, 
Алагъа бермезликлерин айталла мени. 

Меннге уа не башхасы барды – 
Суудан, джерден, Кёкденми келеди ёлюм? 
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады къайыкъ, 
Чайкъалады кёлюм. 

Алай а, ахыргъа дери 
Кюреширге болгъанма хазыр. 
Тенгиз чайкъалгъан да бир тохтар, 
Кюн да бир аязыр. 

Ёзге, ала мени оноуумда тюлле. 
Къайыгъым къоркъуугъа кёчед – 
Кёзюмю, сёзюмю да байлай, 
Къысылады кече. 

Къайыкъны къууушуна сыртымдан тюшюб, 
Къарайма Кёкге. 
Тёгерекде джокъду бир джан: 
Башым – Кёк, тюбюм – тенгиз. 

Некме джангыз?… неме… 
Къайдады халкъ, къайдады кеме? 
Сау къалсам – айтырма хапар. 
Алай а – кимге? 

КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА 1970-ЧИ ДЖЫЛНЫ БИР КЮНЮН ЭСГЕРЕ 

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады, 
Табигъат зикир эте тургъанча. 
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады, 
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча. 

Джалан баш, джалан аякъ сабийле, 
Чабадыла къууаныб орамлада. 
Къозучукъла да улакълагъа эришиб, 
Секириб, ойнайла джаргамлада. 

Джерге, малгъа, адамгъа да 
Не насыбды акъ джангурда джибиген. 
Ата джуртну ташын джалаб, сууун ичиб турса да, 
Учунады туугъан джерде джюрюген. 

Гошаях бийчени къаласына къарайма – 
Таза, джылы джангургъа ол да къууанады. 
Бирде Гошаях бийчени чачыча тёгюледи джангур, 
Бирде уа – аны кёз джашларыча къуюлады. 

Гошаях бийчени кёрлюкча кесин, 
Къая башында аны Къызыл Къаласына къарайма. 
Эшитеме аны акъ къанатлы кюуюн – 
Керти сюймекликни ауазына тынгылайма. 

Бир нюрлю, кюнлю джангур джауады, 
Табигъат зикир эте тургъанча. 
Джарыкъ джангур, – ышара, кюле, – джауады, 
Кёк Джерге алгъыш эте тургъанча. 

ШАЙЫРНЫ ДЖОЛУ 

Таш – Терек – Къанатлы – Сёз. 
Сёз – Къанатлы – Терек – Таш. 

ТАШНЫ БАРДЫ ДЖАНЫ 

Кёкден джулдуз таш бла тюшгенди Ёрюзмек. 
Джулдуз ташдан чыкъгъанды Ёрюзмек. 
Къадау ташдан туугъанды Сосуркъа. 
Джерде къуллукъларын тындырыб, 
Нартла ызларына кетгенле Кёкге. 

Нартланы заманындан бери 
Бизге бирча багъалыды джулдуз бла таш. 

Ташны барды джаны. 
Нарт халкъым биледи аны. 
Ата джуртум биледи аны. 
Ана тилим биледи аны. 

Кимди, неди ташны джаны? 
Сын ташлагъа соругъуз аны. 
Джазыулу ташлагъа соругъуз аны. 

АЧЫКЪ СЁЗ 

Нартланы заманында тиширыула къой, 
Къысыр ташла огъуна табаелле сабий. 
Аллай эркишиле эдиле нартла, 
Нарт урлугъу кючлю эди алай. 

Энди нек болгъанды сабий туугъан аз? 
Къатынла унамаймылла болургъа бууаз? 
Унамаймылла табаргъа сабий? 
Не болгъанды, эркишиле, бизге? 

Къатынларыбыз айланалла базарлада, 
Сабийлерибиз ёселле орамлада, 
Къуруй барады адет, намыс, бет. 
Тюб бола барады миллет. 

Хахай этерча зат тюлмюдю ол? 
Кимдеди гюнах, кимдеди терслик? 
Джангыз бизде – эркишиледе. 

Эркиши эркиши болса, 
Айландырырмы къатынын базарлада? 
Игиге, аманнга тюбей ол да тышында… 
Бедишлик тюлмюдю ол? 

Джаш адамла къарынлары салыныб, 
Ичкиге, тютюннге, хаулеге, лахоргъа берилиб, 
Къатынлары келтирген ачхагъа къууаныб… 
Бедишлик тюлмюдю ол? 

Къайда эркишилик, муслиманлыкъ къайда? 
Эркиши, эркишилик къуруй барады Къарачайда. 
Аны ючюн айланалла тиширыула сатыуда, 
Аны ючюн къалалла сабийле да хатагъа. 

Эркиши эркиши орнун тутмаса, 
Ахрат азабдан, дуния намысдан да бурунча къоркъмаса, 
Къатынына, юйюне, сёзюне, джуртуна да сакъ болмаса, ие болмаса, 
Сора эркишимиди ол? 

Эркиши Эркиши болмаса, 
Тиширыу къайдан боллукъду Тиширыу? 
Эркишиле сакъламасакъ, эсгермесек кесибизни, 
Халкъыбыз-джуртубуз къалай сакъланыр бизни? 

Тюшюндюрсюн Керти сёз, Тюз сёз – тийсе да кюч. 
Адам болайыкъ – муслиман болайыкъ, эркиши болайыкъ – 
болгъунчу кеч. 

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА 

Эллиу джылдан Эл да джангырады, дейле. 
Аны айтхан джангылады дейме. 
Джангырмайбыз, не эсе да, биз. 
Огъесе, Эл тюлбюзмю биз? 

Анда болурму къыйынлыгъыбыз? 
кишичикле, кишиле бардыла – Эркиши уа джокъ. 
элчикле, элле бардыла – Эл а джокъ. 
адамчыкъла, адамла бардыла – Халкъ а джокъ. 
Сатлыкъ къуллукъчула бардыла – 
Халкъ башчы, Халкъ тёре уа джокъ. 

Адамла болур ючюн Халкъ, Миллет – 
Бир болургъа керекди иннет, 
Хакъ болургъа керекди иннет. 
Аллай иннет бармыды бизде? 
Демеген – «Хакъ», болалырмы Халкъ? 

Бусагъат къуугъун-хахай эшитилинникди «патриотдан», 
Ол кёлек киерикди отдан: 
«Поэт бизни учуз этиб кюрешеди, 
Халкъ, Миллет тюлбюз деб, сёлешеди»… 

Джалгъан патриотха къысхады джуууабым: 
«Бар эсе сени ийманынг, Аллахынг, 
Нек тыймайса кесинги, халкъынгы да харамдан-гюнахдан, 
Нек къорууламайса ёз башынгы, халкъынгы да палахдан? 

Халкъынгы нек этмейсе Джуртуна ие, 
Къууанчына, бушуууна – джазыуууна нек этмейсе ие? 
Нек кюрешмейсе, сермешмейсе аны ючюн? 

Халкъ кёлтюрмесе кесини сыйын, 
Ким кёлтюрлюкдю аны сыйын? 
Халкъ «Хакъ» дерге унамай эсе, 
Аны ючюн къозгъалыб, ёрге турмай эсе, 
Эркинлиги, Тюзлюгю ючюн кюрешмей эсе, 
Эгеменлиги ючюн эмегенле бла сермешмей эсе, 
Анга не айтыргъа боллукъду сора? 

Белгилидиле халкъны Халкъ этген затла: 
Дин. Тил. Джурт. Къраллыкъ. Эгеменлик. 

Джуртубуз барды, алай а бизникимиди ол? 
Тилибиз барды, ёзге, кърал тилча джюрюймюдю ол? 
Не халда джюрюйдю ол? 
Кимге къуллукъ этеди ол – 
Иймансыз джорукъгъамы, огъесе Хакъгъамы (Халкъгъамы)? 
Энчи кърал болгъан къой, 
Кърал ичинде бармыды къраллыгыъыбыз? 
Бармыды миллет орайдабыз, байрагъыбыз, тамгъабыз? 

Халкъны халкълыгъын кёргюзтген затладыла была: 
Халкъ бармыды, джокъ эселе ала? 

Игилерибизни ётдюралмай эсек тёрге, 
Халкъ ючюн турмай эсек ёрге, 
Биз адамбызмы-эркишибизми-муслиманбызмы? 

Къраллыкъсыз тура эсек, 
Джуртубузну, тилибизнида тас эте бара эсек, 
Ала ючюн кюрешмей, сермешмей джашай эсек, 
Хакъдан эсе, харамны-гюнахны сайлай эсек, 
Сора Халкъбызмы, Адамбызмы, Муслиманбызмы биз?

КЪАЙСЫННГА ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ 

Джюрек кенг эди Къайсында. 
Бюгюннгю джазыучуланы къайсында, къайсысында 
Барды аллай халаллыкъ, адамлыкъ? 
Хар бирибизни къайгъысында, 
Бютеу халкъыбызны къайгъысында, 
Тюз адамны къайгъысында 
Айланды Къайсын, кесин аямай. 

Аллай адамлыгъы болгъан назмучу, 
Дунияда бар эсе да, билмейме, 
Бизни арабызда уа джокъду, энди. 

Ол хар бирибизни сакъларгъа кюрешди, 
Хар бирибизни ёрге тутаргъа кюрешди, 
Иги затыбызны кёрюрге кюрешди, 
Кёллендирирге, учундурургъа кюрешди – 
Тау поэзияны шыйыхы Къайсын. 

Туугъан джерибизге, Ана тилибизге 
Кертиликни, бегимекликни белгиси-юлгюсю эди Къайсын. 
Тамблабызгъа къоркъа, къайгъыра, 
Бизлени да тюшюндюре, сагъайта, 
Халкъ, тил ёлмез ючюн джашады, ёлдю Къайсын. 

Поэзияны джукъланмаз чырагъы – Къайсын. 
Адамлыкъны хорланмаз байрагъы – Къайсын. 
Тилибизни нарт сёзю – Къайсын. 
Тилибизни акъ сёзю – Къайсын. 

Халкъыбыз Джуртунда джашагъан къадарда, 
Ана тилинде джырлагъан, сёлешген къадарда, 
Халкъыбыз, тилибиз сау къадарда, 
Биз Аны осуятына тюз болгъан къадарда – 
Къайсыннга джокъду ёлюм, 
Бизге да джокъду ёлюм. 

ЁЛСЕК ДА АЛАЙ ЁЛЕЙИК 

Кёзден кетсе да, кёлден кетмей, 
Терслик турады джюрек джара. 
Алай болса да – 
Кёб болса да джюрек джара, 
Мен этеме иги джора. 

Иги джора этеме мен: 
Эл ашагъан эмегенден 
Эл Тейриси кючлю. 

Тынгласакъ да айтмай бир джукъ, 
Эсден ауур болмаз бир джюк. 
Зулму, зорлукъ кетмей эсден, 
Бошайдыла бир кюн бизден: 
Къан уруб мыйыбызгъа 
Не джарылыб джюрегибиз – 
Ёлебиз биз. 

Кёлдеги ачыкъ айтылмайын, 
Тюзю, кертиси айтылмайын, 
Терс, терслик да багъанагъа, 
Къара багъанагъа тагъылмайын, 

Кюйюб турсакъ ичибизден, 
Саулукъ къалай къалыр бизде? 

Айтайыкъ болгъанны тюзюча, 
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде. 
Кишилик, адамлыкъ бизде 
Джашар ючюн – тюз болайыкъ 
Бир-бирибизге, тарихибизге да. 

Халкъ Хакъдан айырылмаз ючюн, 
Ичибизден кюйюб тюл, 
Тюзлюк ючюн кюреше, 
Тюзлюк ючюн сермеше, 
Ёлсек да алай ёлейик. 

ИЧ, ТЫШ ДУНИЯЛАГЪА КЪАРАЙ 

Бу дунияда ёмюрлюк зат 
Бар болуб, билмейме мен. 
Джашау деген эмилик ат 
Атады бизни юсюнден. 

Бу дунияда сюелген да 
Къая болуб, баш болуб, 
Ахыры джатад джерде 
Зыгъыр болуб, таш болуб. 

Тереклени бири болуб, 
Сюелеме чегетде. 
Джулдузланы бири болуб, 
Джаным да джанад Кёкде. 

Джюрюген терек – Адам, 
Тохтайма арыб, талыб. 
Къарайма дуниягъа 
Бир терек болуб къалыб. 

Ай бла Джулдуз Кёкден 
Таша белгиле бере, 
Ким Ташдан, ким Терекден 
Къарайбыз кетгенле. 

Баргъан суугъа къарайла 
Джагъада Таш бла Терек. 
Суудан, Ташдан, Терекден 
Къарыу алады джюрек. 

Кюрешеме джыяргъа 
Эсими эм Элими. 
Кюрешеме джашаргъа 
Адамыча Тейрини. 

НЕЧИК СЕЙИРДИ, АЛАМАТДЫ ДЖАШАУ 

Кёкге джарашханча джулдуз, 
Таугъа джарашханча кийик, 
Къаягъа джарашханча нарат, 
Ташха джарашханча терек, 
Ёзеннге джарашханча суу – 
Сен меннге джарашаса алай. 

Къарангыгъа батса да, 
Джулдузсуз джашаяллыкъды Кёк 
(къарангыда джашау джашаумуду ансы?); 
Джансызча кёрюнселе да, 
Таш да, къая да, тау да 
Джашаяллыкъла агъачсыз, кийиксиз; 
Къуу ёзеннге, къуру ёзеннге бурула аты, 
Ёзен да турлукъду суусуз. 

Алай а, 
Хауасыз джашаяллыкъ тюлдю Адам; 
Ташсыз, Терексиз, суусуз, джулдузсуз – 
Джерсиз, Кёксюз – алагъа сюймекликсиз 
Джашаяллыкъ тюлдю адам: 
Аланы барлыкъларына, бирликлерине айталла джашау деб. 

Джансынла джулдузла кёлде, 
Джансынла джулдузла Кёкде, 
Джашасынла къаяда терекле, 
Ёзен суудан рахат ичсинле кийикле, 
Сюймекликден къууансынла джюрекле. 

Нечик сейирди, аламатды джашау! 

ТЮШ бла ТЮН 

Бир аламат назму джазгъанем тюшюмде… 
Уяннганымда уа – тюшюралмай эсиме, 
Къыйынлашдым. 

Джаш заманымда тюшюмде 
Бир ариу къызны кёрген эдим. 
Тюнюмде уа – тюбемегенлей барама анга. 

Сейир тюлмюдю 
Тюшюбюз тюнюбюзден татлы болгъаны?! 

Арт кёзюуде уа 
Бир тюшню кёреме къуру да: 
Кърал болуб, башына эркин болуб, 
Динине, тилине, джерине эркин болуб, 
Акъ джолда, Хакъ джолда барады Къарачай… 

Эркин, эгемен Къарачай къралны кёреме тюшюмде. 
Тюшюмю аягъында - энеди-келеди Кёкден 
Нюр джарыкъгъа бёленнген бир буйрукъ-ауаз: 
«Кюреш. Мадар этсенг – Къадар этерме». 

Хар тюшюм бошалады алай. 
Кёк буюргъанча джашаргъа кюрешеме, 
Тюшюмю тюннге бурургъа кюрешеме – 
Къарачай къралны къураргъа кюрешеме. 
Джолуму джарытады джулдузу бла Ай. 

ДЖЮРЕК бла СЁЗ 

Джюрегиме сыйынмайды назму, 
Назмугъа сыйынмайды джюрегим. 
Джашаргъа керекди башха тюрлю, 
Джазаргъа керекди башха тюрлю: 
Джюрекге сыйынырча Сёз, 
Сёзге сыйынырча Джюрек. 
Бусагъатда уа мени къыйнагъан, 
Тынгы-тынчлыкъ бермей не кюн, не кече – 
Джюрекге сыйынмагъан Сёз, 
Сёзге сыйынмагъан Джюрек. 

Огъесе, 
Джюрекге сыйынмагъан Сёз бла 
Сёзге сыйынмагъан Джюрек 
Болурламы къанатлары шайырны, шийирни да?! 
Бош кюреше болурмамы 
Бир-бирине джыяргъа аланы, 
Бир-бирине бойсундурургъа аланы? 

Кертиси бла да, 
Джюрекге сыйынмаса Сёз, 
Сёзге сыйынмаса Джюрек, 
Поэзия алай къурала болурму? 
Ол хал болурму 
Джаннга джангы дунияланы ачхан? 

Джюрекге сыйынмагъан Сёз, 
Сёзге сыйынмагъан Джюрек 
Чыгъара болурламы джангы дараджагъа 
Джашауну, Поэзияны да?! 

Джюрекге сыйынмагъан Сёз, 
Сёзге сыйынмагъан Джюрек – 
Ала тюлмюлле кераматны ачхан, 
Туру этиб тахсаларын табигъатны?! 
Бирикдириб сезимни, билимни, кёлню, эсни 
Прогрессни чархын бургъан да ала тюлмюлле?! 

Алай огъуна болур. 
Алай а – 
Джюрекге сыйынмагъан Сёз, 
Сёзге сыйынмагъан Джюрек 
Бошайдыла менден: 

Ала дунияны кёлтюре ёрге, 
Мен а – ол ауурлукъну тюбюнде – 
Ташая барама джерге. 

Билеме: 
Мен къаллыкъма бир кюн кёрюнмей. 
Къаллыкъла (билмейме, не заманнга дери) 
Джюрекге сыйынмагъан Сёз, 
Сёзге сыйынмагъан Джюрек 
Эмда 
Ала Кёкню джангы къатына чыгъаргъан 
Адам дуниясы. 
11. 09. 2006 

КЕСИММЕ 

Джазыучу да, окъуучу да кесимме, 
Харс ургъан да, тебсеген да кесимме, 
Джангыз Терек да Норвегияда кесимме, 
Къадау Таш да Норвегияда кесимме, 
Къазакъ бёрю да Норвегияда кесимме, 
Темиркъазакъ джулдуз да Норвегияда кесимме… 
Таулу шайыр, таулу адам Норвегияда кесимме. 

САГЪЫШЛА 

Адам чегетни кесиб, кюйдюрюб – 
Къурутханды. Унутханды 
Солугъан хауасына дери барын терек бергенин… 

Суула, кёлле къуругъанла былайда, 
Къара, къызыл эсе да къум басханды былайын, 
Джашау къуругъанды былайда, 
Халкъ къачханды, кёчгенди былайдан. 

Джашагъан джуртун къурутханды халкъ. 
Узаймай, кеси да болгъанды талкъ. 

Тиллерин унутсала да тарихлерин унутмай тургъан 
Ол халкъдан къалгъан талай адамгъа тюбедим. 
«Бизге болур болгъанды. Сен 
Ёз халкъынга, джуртунга сакъ бол»,- дедиле. 

Душмандан джуртун къутхара келген халкъ, 
Кеси болалмады джуртуна сакъ. 
Кеси къурутду джуртун, кесин да… 
Ким алгъан болуред ангысын, эсин да?! 


Бизни уа бармыды ангыбыз, эсибиз? 
Джуртубузгъа сагъыш этебизми биз? 
Огъесе, кюрешеми болурбуз аны тонаб, сатыб? 
Барамы болурбуз харамгъа, гюнахха батхандан батыб? 

Огъай, дуния малгъа алданмаз халкъым, 
Хакъ джолдан, Хакъдан айырылмаз халкъым. 
Сакълар ийманын-динин, джуртун, тилин да, 
Ёсдюрюр ангысын, эсин, билимин да. 

Китабха къайытыр, Китаб айтханча джашар. 
Кесинде джахилликни, малкёзлюкню да ташлар. 
Аллах болушур тюз джолда барсакъ. 
Хорланмазбыз Хакъ бла болсакъ. 

АУАЗ 

Саулукъ да, джашау да кетгенден сора, 
Кёб затха тюшюнебиз, сокъуранабыз. 
Джангыдан джашаргъа уа джокъду амал – 
Сора ауаз берирге джарашабыз… 

Бизге да бере эдиле къартла ауаз. 
Алагъа тынгласакъ эди – 
Башыбыз къалмаз эди къайгъыгъа, палахха, 
Алай а, тынгыламадыкъ биз. 

Бизге тынгыларыкъ да бек аз чыгъар. 
Хар къой кеси аягъындан асылады ёрге. 
Да не этейик – адам дегенинг алайды – 
Кёрюрюн кёрмей кёрюне кирмез, 
Акъыл да джыймаз, тюшюннген да этмез… 

Болгъан керти затыбызны тас этебиз да, 
Болмагъан, кёзбау затланы табабыз. 
Кетген саулукъну, джашауну орнуна 
Не барды, джабсарырча кёлню? 

Кёзбау затлагъа алданыб, терилиб, 
Бошадыкъмы саулукъдан, джашаудан, 
Огъесе, Хакъ ючюн, Халкъ ючюн 
Кюреше, сермеше, кетдикми дуниядан? 
Иш андады. 

Кетмез ючюн джашауубузгъа кюе, сокъурана, 
Джашаргъа керекди файгъамбарладан юлгю ала, 
Джаш тёлюге да юлгю бола. 

Ансы, 
«Афендини айтханын эт да, этгенин этме» деу – 
Ол бетге келишген зат тюлдю. 

Иннетибиз, сёзюбюз, ишибиз да 
Аллах разы болурча эселе, 
Сора джаш тёлю да тынгылар бизге, 
Биз баргъан джолну барыр алгъа. 

Быллай сагъышла кючлейле мени 
Бериден ары джууукъ болгъанымда. 
Ёзге дсабий да къачханды къатымдан 
Ауаз берирге къалгъанымда. 

АКЪ бла КЪАРА (ючюнчю назму) 

Адамны кёлю аман болса, 
Не джарыкъ кюн да кёрюнеди мутхуз. 
Алай а, къарангы тюшюрген джарагъа 
Джарыкъ джарарыкъды джангыз. 
Балхам – джарыкъды джангыз. 

Джарыкъны къара кийимиди къарангы. 
Заман аны тешдирген, кийдирген да этеди. 

Акъ башлыгъымды мени джарыкъ, 
Къара джамчымды къарангы да. 

Къуру акъ не къара кийгенлени кёрсем а – 
Ёлюмню кёргенча болама. 

Акъ – кебинни тюшюреди эсге. 
Къара – бушууну. 
Джангыз экисини бирлигиди 
Эки дунияны да ачхан меннге. 

Акъ башлыкълы, къара джамчылы 
Барама тарпан аджирни юсюнде. 
Мен – джашаргъа, ёлюрге да хазыр 
Акъ башлыкълы, къара джамчылы бир атлы. 

ТЮЗ КИШИЛЕ БОЛАЙЫКЪ 

Бир кёб джерде ачыгъанма 
Акъыл джетмей, эс джетмей. 
Сабырлыкъ, билим да джетмей, 
Болгъандан тюз оюм эте да билмей, 
Кеси кесимден бошагъанма. 

«Амал билген – амал бла, 
Билмеген – аман бла». 
Меничалагъа къараб, 
Айтылгъанчады бу нарт сёз. 

«Бир абыннган – минг сюрюнюр»: 
Джашауум алай болду. 
Кемиреди энди соруу: 
Бармед мадар абынмазгъа? 

Бармед мадар тутулмазгъа, 
Сюрюлмезге элден, джуртдан? 
Огъесе, ол джазыу болурму эди? 
Бошму терслейме экен кесими? 

Меннге джетмеди билим, эс… 
Алай огъуна болсун. 

Билими, эси болгъан чууутлу – 
Ол а нек къутулмады палахдан? 
Огъесе, гюнахларыбыз ючюн 
Къазамы келеди Аллахдан? 

Чууутлу, эрменли да къыйынлыкъларын 
Кёредиле башхаладан. 
Мен а – терслейме кесими… 
Акъыллы болубму аладан, 
Иманлы болубму аладан? 

Айтыргъа – сёз – табылады. 
Хар ким кесини Аллахына табынады. 
Хар къой да ёрге кесини аягъындан тагъылады. 
Болмайыкъ башхалагъа тёре. 

Алай а, мен иги билген зат: 
Харамдан, гюнахдан артылмайын, 
Тюзю, кертиси айтылмайын 
Тюзеллик тюлдю адам, халкъ да. 

Джангы палахла келмез ючюн, 
Джетген къыйынлыкъланы тинтиб, 
Чурумун табыб аланы, 
Ачыкъ этиб тюзню, терсни – 
Не ачы эсе да – тюзюн 
Айтмасакъ, боллукъ тюлдю. 

Алайсыз, 
Джангы къыйынлыкъла, палахла 
Сакълайдыла бизни алда. 
Сакъланыргъа излей эсек аладан – 
Тюз кишиле болайыкъ. 

НЕ КЪАЛЫР БУ ДУНИЯДА МЕНДЕН? 

Не къалыр бу дунияда менден? 
Алан атлы бир сабий къалыр, 
«Ас-Алан» атлы бир дерги къалыр, 
«Юйге да игилик» деб, бир газет къалыр, 
Бир талай назму да къалыр. 

Ана тилиме, Ата джуртума сюймеклигим къалыр, 
Халкъым джашар деген умутум къалыр. 
Хакъ ючюн кюреширге, сермеширге борчлуду адам – 
Ол иннетими, сёзюмю, ишими – джангы тёлюле къатларла. 

Быллай иги джорала этеме 
Кесиме эмда халкъыма. 
Атыма – «Шайыр» деб, бош аталгъан болмаз. 

Талай иги зат къалыр бу дуниягъа менден. 
Джер тилеклериме Кёк дерми «амин»? 

ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН 

Насыбым мени: 
Элиб – Эл – Сен. 
Юч дагъаны кёлню 
(Ючден дагъан таймаз). 

Болсам да узакъда, 
Турсам да тузакъда 
Кёк-Джер болгъан меннге, 
Кёк-Джер дагъан меннге, 
Кёк-Джер джазгъан меннге – 
Элиб – Эл – Сен. 

Сёзге, Элге, Сеннге – 
Ючюгюзге – Сизге 
Кертиме, тюзме Мен. 
Хакъгъа, Халкъгъа, Сеннге 
Кертиме, тюзме Мен. 

Бир дунияны башхасындан 
Кёрмезме тёбен. 
Кёз джарыгъым, кёл джарыгъым да – 
Элиб – Эл – Сен. 
Сизни кючюгюзденди 
Джаным сау-эсен. 
Мени ёлюмсюзлюгюм – 
Элиб – Эл – Сен. 

Сизге салдым махтау, 
Сизге этдим къуллукъ. 
Къайда болсам да мен – 
Кёк-Джер адамы – Мен, 
Тейри адамы – Мен 
Сизни къайгъылы болдум, 
Сизни бла болдум, 
Сизге керти болдум. 
(Сёзге керти болдум, 
Элге керти болдум, 
Сеннге керти болдум). 
Алай бла – 
Адам, Шайыр болдум. 

КЪАЛАМДАШЛАГЪА СЁЗЮМ 

Къоркъмай джашаргъа кюрешеме 
Хакъдан башха бир джукъдан. 
Алай а, аман хоншу бла 
Иннети аман джууукъдан, 
Аллах, къоруула мени. 

Мени къой, бютеу халкъымы да 
Абызыратадыла ала: 
Ит хоншула бла амантиш итле – 
Бюгюн да, къачан да – 
Эм къоркъуулу алалла халкъыма. 

Аланы итликлерин ачыкъ этмесек, 
Къараны айырмасакъ акъдан, 
Алагъа къул-къарауаш болуб турсакъ – 
Не къалыр Джуртдан, Халкъдан?! 

Итле, сарыкъулакъ иелерине таяна, 
Бошаргъа кюрешелле бизден. 
Оноуда – къуру манкъуртла бла итле, 
Бар эсе да, кёрюнмейди ёзден. 

Оноуда – къуру къара иннетлиле. 
Оноулары – тоноу: 
Талайдыла, тонайдыла халкъыбызны, джуртубузну да, 
Сатадыла халкъыбызны, джуртубузну да. 

Кеслеричаланы къошалла кеслерине, 
Ёзден халкъыбызны уа кюрешелле къурутургъа. 
Аланы къара ишлерин кечерге не унутургъа 
Боллукъмуду? 

Бу барыудан барса, 
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къурур. 
Къазакъ бёрю Къадау Ташдан улур, 
Джангыз Терек да сыйыт-къычырыкъ эте турур. 

Джангыз, итле бла манкъуртла 
Той этерле джуртубузгъа ие болуб… 
Алайгъа бара турады иш. 
Алай а, ол ишни болдурмазбыз биз, 
Ит хоншуланы, амантиш итлени да къууандырмазбыз биз. 

Тюзюн-кертисин кёргюзтюрбюз-айтырбыз Гъарбха эм Шаркъгъа, 
Бойсунурбуз, къулланырбыз джангыз баш Тюзлюкге-Хакъгъа, 
Къарагъа къара дербиз, акъ дербиз акъгъа – 
Алай бла джарарбыз адамгъа, халкъгъа. 

Бычакъ, къама бла тюл,- 
Сёз бла, Къалам бла, 
Келям бла – 
Бара джолунда Хакъны 
Къутхарлыкъбыз халкъны. 

Къара таныгъанланы, къалам тутханланы – 
Барыбызны да – буду борчубуз, ишибиз, 
Джашаргъа, сакъланыргъа излей эсек, 
Адам болургъа, Халкъ болургъа излей эсек. 

КЁК САГЪЫШЛЫ КЪАРАЙДЫ ДЖЕРГЕ 

Биз джер тырнагъанлыкъгъа Джерде 
(Бир затла тырнагъанлыкъгъа Джерде), 
Джазыула джазылалла Кёкде. 
Джазыула джазылыб бошагъанла. 

Айырылаллыкъ тюлбюз Джерден 
Буйрукъ келмей Андан Кёкден. 
Къол джазмала кюймейле деселе да, 
Биз джазгъан – кюерикди отда, 
Кесибиз да кюерикбиз отда, 

Табмасакъ 
Ол джангыз Сёзню, джангы Сёзню, джан Сёзню, 
Джан къутхарлыкъ ахыр Сёзню, Акъ Сёзню, 
Ол биринчи Сёзню – джюзюнчю Сёзню – Хакъ Сёзню. 

Халкъ сёзле, нарт сёзле джууукъдула Анга 
(Аны табаргъа да болурла 
Бирлешселе джюрек бла ангы, иман бла билим). 

Табылыб, 
Хакъ кёлден айтылса ол къанатлы таша Сёз – Ат, 
Ачылырла Кёкле, ачылыр керамат – 
Адам джюреги, джандет эшиги да ачылыр бизге. 

Шайырла бла шыйыхла бирча джууукъла Анга. 
Ала сезелле Ай бл Джулдуз джарыгъын Сёзню. 
Ала джюрекни ичи бла Кёкге буралла кёзню. 
Ич магъанасын, тыш сыфатын да сезелле Ташаны. 
Аллах сюйген джанла – шайырла бла шыйыхла – 
Ала бираз ачалла тахсаны. 

Джазыула джазылалла Кёкде, 
джазыула джазылалла Джерде. 

Кёк тогъай тартхан бир джашил ырджыны ичинде 
Джазыуубузну джазаргъа кюрешебиз, 
Таб, ол тогъайдан тышына чыгъаргъа да кюрешебиз. 

Тышына чыкъгъан да ёледи. 
Ичинде тургъан да ёледи. 
Алай а, 
Барыбыз да излейбиз Аны – 
Бизни ёлюмсюз этерик 
Ол таша Сёзню, тамаша Сёзню, Билимни. 

Анга джууукълашханлагъа – закийле, генийле, кераматлыла дейбиз. 
Ёзге Аны табалгъан болмагъанды алкъын. 
Къайсы насыблыгъа ачылыр Ол? 
Къанын-джанын аямай кюрешген, 
Кече-кюн да Аны излеб кюрешген 
Нюр джарыгъын сезеди Аны. 

Кёк джазгъан тюрленмез Джерде. 
Анга бойсуннган – насыблы, 
Бойсунмагъан – къыйынлы. 

Къыйынлы-насыблы джан Адам, 
Болмазлыкъны болдурургъа кюреше, 
Джашайды, ёледи. 
Хар бир джангы тёлю 
Джангы кюч бла бардырады кюрешни. 

Джаратхан джанына не айтыргъа, не этерге билмей, 
Кёк сагъышлы къарайды Джерге. 

ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ КЪАЗАУАТ 

Айырыргъа излеб джанымдан, джуртумдан, 
Ызчы итле келелле ызымдан. 
Ыз аджашдырыб да кёреме, 
Къая тешикге, чегет ичине да киреме, 
Алай а, ала тюнгюлмейле, келелле. 
Кёрмесем да, джууукъдалла – сеземе. 
Билеме, ала кимге базыб келгенлерин да, 
Ангылайма, асры къоркъгъандан юргенлерин да, 
Ёзге, сан этмей, ёлгенлерин да. 
Келелле ызымдан. 

«Бёрюледен бошасагъыз, ие этерме таулагъа»,- 
Деб, итлени иеси, сёз бергенди алагъа. 
Бу амантиш итлени къулакъгъа да алмайма мен, 
Шкок тауушду мени илгендирген. 

Алай а, юреннгенме шкокга да, 
Юсюмде ызларын къойгъандыла окъла да. 
Нек кюрешелле мени бла была? 

Туугъан джерими ариулугъу, байлыгъы, 
Кесими кишиге бойсунмагъаным, 
Джуртуму душманнга бериб, 
Кесим да ит болуб, бойнумдан тагъылмагъаным, 
Итлеча анга табынмагъаным, 
Сюек, тегене ючюн къул болуб, 
Аны чурукъларын джаламагъаным – 
Буду шашдыргъан итлени да, иелерин да. 

Джыйын джанлыны чачхандыла ала. 
Энди къазакъ бёрюлеге джайылгъандыла уугъа. 
Алай а, аланы къара ишлери тебрегенди къыйын бола: 
Биз – къазакъ бёрюле – тебрегенбиз джыйын бола. 

Итле сюймейдиле бёрюню, 
Къулла сюймейдиле ёзденни. 
Бёрю болургъа, бёрюлеге къошулургъа излемеген ит бла, 
Ёзден болургъа, ёзденлеге къошулургъа излемеген къул – 
Эм джийиргеншли аладыла дунияда, 
Эркинликге эм къоркъуулу да аладыла. 

Итле – аман тишлиси, алтын тишлиси да биригиб, 
Къуршаларгъа кюрешелле мени. 
Мыжыкъ иелери да кёзюлдреуюк бла къарайды узакъдан. 
Чакъырама болушлукъгъа, тёреликге да Тейрими. 

Мен чабмадым кишини джерине, малына, 
Джангыз, бек болдум джыйыныма, джуртума. 
Джуртуму сыйырыргъа кюрешгенле бла, 
Джыйынымы тюб этерге, не да, ит этерге кюрешгенле бла, 
Мен ёлгюнчю этерикме къазауат, 
Джанымы Тейриге этиб аманат. 

Эркинлик – эм уллу къууанчым, насыбым. 
Итден, къулдан джазыкъ Джерде болмаз бир джан. 
Алай а, ала не хатаны да бизге кюрерге кюрешелле: 
«Ашаса, ашамаса да бёрю ауузу – къан». 

Джаула, амантиш итле да юре берсинле – 
Эркинлигими, бёрюлюгюмю, джуртуму бермем алагъа. 
Диним, тилим, джуртум ючюн къазауат этеме, 
Джаным къурман аланы берген Аллахха. 

АТЫМ бла КЕСИМ 

Атым мени къанатлы болса да, 
Кесим – джаяума. 
Дуния къайгъыла аягъымдан алыб, 
Къоймайла айырылыргъа Джерден, 
Къоймайла учаргъа Кёкге, 
Кёрюрге башха дунияланы, баш дунияланы. 

Атым – халкъны намазгъа чакъыра, 
Бек мийикден азан къычыра турса да, 
Кесим эшитмей къалгъаным болады аны. 
Хоу, кесими ауазыма 
кесим да тынгыламай, бойсунмай къалгъаным болады. 

«Афендини айтханын эт да, этгенин этме…». 
Алай къараргъа керек болурму шайыргъа да? 
Кёкню къучакълайды Атым, 
Мен кесим а къучакълайма Джерни. 

Атымы кёлеккесимеми Джерде, 
Огъесе, 
Кёкге чыкъгъан кёлеккеммиди Атым? 
Атыммыды мени кёлтюрюб джюрюген, 
Огъесе, 
Менми кёлтюрюб джюрюйме Аны? 

Атым къычырады азан, 
Джюрегим а тартады орайда. 
Ангым, къайсы бла болургъа билмей, 
Къыйынлашады экисини арасында. 

Джулдуздан, Терекден, Ташдан тутаргъа кюрешсем да, 
Билеме, джер джутарыкъды мени. 
Атым а, къаллыкъды къычыра Кёкден – 
Сагъайта, чакъыра сизни. 

Атым – ёлюмсюздю. 

НЕ ЮЧЮН?! 

Аллах ёлюмден къутхаргъанды мени… 
Не ючюн?! 
Энтда джашаргъа бергенди заман… 
Не ючюн? 

Мени – шайырны – къара къайгъыладан айырыб, 
Ибилис джорукъдан, шайтанлы адамладан да айырыб, 
Къарын къайгъылы, джан къайгъылы да болмазча этиб, 
Шимал тенгизни джагъасында 
Бир чегет ичине сукъгъанды келтириб. 
Не ючюн? 
Бергенди меннге тыш шошлукъну, рахатлыкъны, джангызлыкъны – 
Не ючюн? 

Ол Керти Сёзню айтдырыр ючюнмю? 
Халкъымы джазыуун джаздырыр ючюнмю? 

Не ючюн?

КЕТГЕН ЁМЮРГЕ КЪАРАБ 

Къаллай заманда, дунияда джашадыкъ биз. 

Аллахдан, шайтандан да къоркъдукъ. 
Экисине да этдик къуллукъ. 

Тышыбыздан Ибилисге салдыкъ махтау, 
Ичибизден Аллахдан тиледик кечмеклик. 

Туруда урундукъ шайтаннга, 
Ташада къуллукъ этдик Аллахха. 

Алай этмегенле къутулмадыла тутмакъдан, ёлюмден. 
Алай этгенле да къутулмадыла палахдан. 

Энди къарыусузлугъубузну да джашырмай айта, 
Кечмеклик тилейме Аллахдан. 

Энди хар затны болгъаныча айталсам, 
Къошмай-къоратмай, тюзюча айталсам, 
Кесими бираз борчдан чыкъгъаннга санарыкъма. 
Алай а, болгъанны эсге тюшюре, 
Къыйнала, уяла, джаным саулай ёле, джашарыкъма. 

Ёзге, билеме, тынгылаб турсакъ – 
Биягъы заманла къайытырыкъла артха. 
Къырыллыкъла биягъынлай 
Гюнахсыз сабийле, тиширыула, къартла. 

Къырыллыкъбыз барыбыз да – 
Аллахны аллында терс, гюнахлы болсакъ. 
Ётюрюкге-терсликге-зулмугъа къаршчы турмай, 
Биягъынлай тынгылаб, тобукъланыб, буюгъуб турсакъ. 

Боллукъду тургъаныбыз тынгылаб. 
Эрча, Адамча джашаргъа, ёлюрге да излей эсек, 
Къуллукъ этейик джангыз Хакъгъа – 
Олду къутулуу джол Адамгъа, Халкъгъа. 

2006 ДЖЫЛ, СЕНТЯБРНЫ 24 

Муслиман дуния ораза тутхан сагъатда, 
Дуния къайгъыдан мен да кесими тыйгъанма. 
Таб назму джазгъанны да къойгъанма – 
Дуния сёзге, къуу сёзге санаб аны. 

Азан таууш титиретеди джюрекни, 
Юсюбюзден тайдыра «дуниялыкъ» деген джюкню. 
Оджакъны ариулагъанча къурумдан, 
Джюрекни тазаларгъа керекди гюнахдан-харамдан. 

Алайсыз, ол джылла бла джыйыла, 
Джюрекни-кёлню барады къуу эте, къаралта. 
Рамазан ай ол затны эсгертеди, 
Тюзелликни тюшюндюреди, тюзелтеди. 

Ёмюрлюк ораза туталмай эсек да, 
Джыллыкъ ораза туталмай эсек да, 
Бир айлыкъ оразаны уа тутарбыз – 
Джюрекни джалындан, къурумдан тазаларбыз. 

Билеме, бу дунияда джашаб, 
Къыйынды малаикча таза болгъан. 
Алай а, тазалыкъгъа тырмашыргъа керекди 
Кесин Адамгъа санагъан. 

Бюгюн мен да ораза тутханлагъа къошулуб, 
Джюрегими, тёнгегими да кёб затдан тыйгъанма. 
Таб назму джазгъанны да къойгъанма. 
Бу тырнагъаным а – назму тюлдю, оюмду. 

Ораза джабылды. 
Джюрекге башха дуния ачылды. 
Насыб болса – ол дуния манга ачылгъанлай къалыр. 
Джаным Аллахха тазалай къайытыр. 

ЭМ СЫЙЛЫ АТ 

Къаллай атла атагъанла бизге – 
Файгъамбарланы, шыйыхланы атларын, 
Кераматлыланы, алимлени атларын, 
Тулпарланы, джигитлени атларын, 
Мийик тауланы, тёппелени атларын, 
Таб кийиклени, джаныуарланы да атларын… 

Алай а, эм сыйлы ат – 
Бизге Аллах кеси атагъан ат: 
Адамды бизни атыбыз. 
Анга тюз болсакъ, тыйыншлы болсакъ, 
Тюзелир хар бир затыбыз. 

Бирер тюрлю ат атагъанла бизге: 
Аслан, Къаблан, Бёрюкъан, Теке, Къочхар деб, 
Къая, Эльбрус, Казбек деб, 
Мухаммад, Осман, Умар, Алий деб, 
Ёрюзмек, Сосуркъа, Дебет, Алауган, Къара-Шауай деб, 
Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам деб, 
Ачемез, Татаркъан, Доммайчы, Къанамат, Джаттай деб… 

Алай а, эм сыйлы атны 
Джаратхан Аллах кеси атагъанды бизге: 
Адамды бизни атыбыз. 
Анга тюз болсакъ, тыйыншлы болсакъ 
Сакъланыр джуртубуз, халкъыбыз. 

ЮЙЮМ 

«Сен ишлеген юй – Сен джашагъан юй 
Элни тюрсюнюн бузады» деб, 
Кюн сайын соруугъа чакъыралла мени. 
«Мен кесим да ушамайма башхалагъа»,- 
Дегеними къулакъгъа алмайла ала. 
«Кесинг чачмасанг – биз чачарыкъбыз» деб, 
Къадалгъанла – къурутургъа излейле юйюмю. 
Юйюм а – джюрегими, сёзюмю суратыды, 
Ата джурутуму, Ана тилими суратыды. 

Юйюмю тюб ташы – Къарачайны Къадау Ташына, 
Нарт Ёрюзмек бу дуниягъа келген джулдуз ташха – Тейри ташха, 
Нарт Сосуркъа туугъан сослан ташха, 
Гошаях бийчени къара ташына, 
Каабаны къара ташына да ушайды. 

Ол тебмез, аумаз Ташда сюелген юйюм а – 
Ушайды Джуртда Джангыз Терекге. 
Бир Ташдан, бир тамырдан джаратылыб чыгъыб, 
Минги Тауну айрысыча айры болуб, 
Эки бутакълы, эки имбашлы, эки башлы болуб, 
Бир бутагъы Шаркъгъа, бир бутагъы Гъарбха къарай, 
Ол, ёсюб кетиб барады Кёкге – 
Джангы Ай бла джулдуз тартады ёрге. 

Юйюмю башын джабхан а – 
Джелден, джауумдан, сууукъдан сакълагъан, 
Къарачай къойну джюнюнден этилген 
Къара джамчыды, къарачай джамчы. 
Къара къушха да ушайды ол. 

Юйюмю оджагъы уа – 
Чыммакъ акъ башлыкъгъа ушайды. 

Мен минг-минг джылны ишлеген 
Энди ма бу нарт юйюмю чачаргъа излейле, 
Атылтыргъа излейле Къадау Ташымы, 
Кесерге излейле Джангыз Терегими – 
Джерсиз, Кёксюз къояргъа излейле мени, 
Джуртсуз-юйсюз къояргъа излейле мени, 
Миллет ангымы, тарих эсими къурутургъа излейле мени – 
Манкъурт этерге излейле мени, 
Юйюмю къурутургъа излейле мени, 

Къазакъ бёрюча улуйду джюрегим. 
Темиркъазакъ джулдузча тынгысызды джаным. 
Огъай, душманлагъа чачдырмам юйюмю, 
Аман этдирмем джаулагъа кёлюмю. 
Шайтанлагъа алдатмам, хорлатмам кесими. 
Джокъду ёлюм Ташха, Терекге – 
Байлаб тургъанлагъа Джер бла Кёкню, 
Келечилерине Джер бла Кёкню, 
Келечилерине Ангы бла Джюрекни, 
Келечилерине Хакъ бла Халкъны. 
Душманла ангылаялмайла аны. 

Юйюм мени – Ташдан, агъачдан. 
Аллах айырмаз бизни насыбдан, къууанчдан. 

АЧХЫЧ ТАБМАЙ, КЪАРАЙМА, ТЫНГЫЛАЙМА 

Тюз адам джюрексинсе, 
Къаны урады башына. 
Шайырны уа – 
Къаны урады сёзюне. 

Къаны башына ургъанны 
Къартыкъ алалла башындан. 
Аллай къартыкъ а шайыргъа, 
Джюреги джазгъан назмуду 

Назму къутхарады шайырны, 
Дин ахлусун къутхаргъанча намаз. 
Намаз замаНны билдиргенча азан, 
Заманны ауазыды назму. 

Кёк бла Джерни байлайды ол, 
Таша бла Туруну байлайды ол, 
Ич-тыш дунияланы бирлигиди ол, 
Билгичди, келечиди ол. 

Джанкъозгъа, боранбилгичге да ушайды. 
Келликни билдире джашайды. 
Кетгенден да айтады хапар. 
Кераматды назму сёз. 

Дууача джазылады назму. 
Дууача джарайды назму. 
Бир таша кюч барды Сёзде – 
Ол Кёкден энеди бизге. 

«Шыйыхлыгъы болгъан шайыр» дейле, 
Джараталгъаннга аны тюзюне. 
Ачхыч табалмай, къарайма, тынгылайма 
Аллахны, адамны да сёзюне.

АННА ПОЛИТКОВСКАЯГЪА 

2006 джыл, октябрны джетиси. 
Сюймегенле сёзню Тюзюн, Кертисин, 
Эркинликни, Тюзлюкню сюймегенле 
Ёлтюрдюле Аны. 

«Джангы газетни» джаны эди Анна. 
Джанлы эди Анна. 
Итле кёрюб болмаелле Аны. 
Ёлтюрдюле Аны. 

Къалам тутхан джазмаса тюзюн – 
Олду анга сыйсызлыкъ, ёлюм. 
Анначалагъа уа джокъду ёлюм, 
Джыгъыллыкъ тюлдю аны Сёзю. 

Анычала болмасала, 
Биз билмез эдик тюзню тюзлюгюн, итни итлигин. 
Билмез эдик халкъны тюзлюгюн, джорукъну итлигин. 
Къралда не бола тургъанын билмез эдик. 
Тюзню тюзлюгю къалыр эди тюзде. 
Ай медет, Анначала аздыла бизде. 

Чууутлуму эди, оруслуму эди ол – билмейме. 
Ёзге, къалам тутхан къарачайлыланы кёбюнден 
Анна джууукъ эди меннге – 
Тюзлюк ючюн, инсан хакълары ючюн кюреше, 
Джанын къурман этди. 
Алай джашаргъа, ёлюрге керекди джазыучу. 

Аллай къаламчы бармыды бизде? 
Къайсы джазыучу бизде 
Халкъны тюзлюгю, эркинлиги ючюн 
Ит джорукъ бла, итле бла сермеше, 
Бергенди джанын? 

Анначала кёбюрек болсала, 
Анычаланы биз да сакълаялсакъ, 
Бизни джакълагъанны биз да джакълаялсакъ – 
Иги джанына тюрленник эди джашау. 

Ай медет, аздыла Анначала. 
Илинмек аджалдан ёлелле анычала. 
Ёлелле джашар ючюн Тюзлюк, 
Ёлелле хорлар ючюн Тюзлюк. 

Бети, ётю да болгъан Тиширыу, 
Ариу Тиширыу, джигит Тиширыу, 
Халкъ, инсан хакълары ючюн кюрешген Тиширыу, 
Аны ючюн джашагъан, ёлген Тиширыу, 
Ёлюмсюз Тиширыу – 
Анна Политковская. 

Джашарыкъса дунияны эсинде, 
Турлукъса кёб халкъны, адамны эсинде, 
Кавказда тау тёппелени бирине 
Сени атынг аталлыгъы да хакъды. 

Ол бир джолча, Ставангерге келсенг, 
Кёрюшюрбюз, сёлеширбиз деб тура эдим… 
Буюрулмады. Ол дунияда тюбербиз энди. 
Алай а, гузаба этмем – 
Сени къанынгы ит джорукъдан алмай, кетмем. 

Сен къоюб кетген къалам бла джазама, 
Тюзлюк хорлар деб, базама – 
Аны ючюн этеме къазауат. 
Да сау къал, Анна. Кёрюшюрбюз. 
Джанынг Кёклеге аманат. 

АЛЛАХДЫ НЁГЕРИМ МЕНИ 

Алгъын ёлюмню мен сюрюб айланаем, 
Энди ёлюм сюрюб айланады мени. 
Андан къачыб чегетге, дорбуннга да кирдим, 
Кърал чекледен да ётдюм андан къачыб. 

Алай а, ёлюрге буюрулгъан эсе, 
Хазырма, джангыз – тутмакъда, тюрмеде тюл, 
Къарт, рахын болуб, тёшекде тюл – 
Эшикде, эркинликде, сермеше, сауутум бла къолумда 
Эркишича ёлюрге излейме мен. 

Бир кере, къача келиб, бир юйге кирдим. 
Къарт намазлыкъда, тартыб бошаб мынчакъ, 
Хапарыма тынгылады да, сорду: нёгеринг бармыды? 
- Эки нёгерим барды – герох бла бычакъ. 

Башын къайгъылы чайкъады къарт, 
Алай болса да, къоркъуууун джашырды. 
«Къайдагъын сакълагъан да Аллахды, 
Аллах болсун нёгеринг»,- деб, ашырды. 

Ким биледи, этген ишлерим ючюн – 
Зулмугъа, зорлукъгъа къаршчы кюрешгеним ючюн, 
Аллах къоруулай, сакълай болур, ансы, 
Ненча джыл мен къачхынчы болуб джюрюгенли. 

Харамгъа, гюнахха къатышмадым мен, 
Дуния мал ючюн тартышмадым мен, 
Бирлеча ит болуб, сюек ючюн талашмадым мен, 
Иги джашар ючюн, Джуртуму, Халкъымы сатмадым мен, 
Кишиге къул болмадым, ёзден бетими атмадым мен. 

Кюрешдим джангыз Тюзлюк ючюн, Хакъ ючюн, 
Тилекчи, даучу, къазауатчы да болдум Адам ючюн, Халкъ ючюн. 
Бир да ажымсыз, Аллах мени ма аны ючюн 
Сакълайды, къоруулайды, къутхарады ёлюмден. 

Ансы къаллай джити, джигит джашла кетдиле 
Бир-бирине илиниб, бир-бирин ёлтюрюб. 

Ата джурт ючюн ёлмедиле ала, 
Ана тил ючюн ёлмедиле ала, 
Халкъны Эркинлиги, Тюзлюгю ючюн ёлмедиле ала, 
Дуния мал ючюн, харам рысхы ючюн ёлдюле ала. 

Ёлдюле бир-бирине бий болабыз деб, 
Мурдарлыкъ бла, тоноу бла бай болабыз деб, 
Башхалагъа джасакъ салабыз, джасакъ джыябыз деб, 
Харам хакъ бла джюйюсханла болабыз деб. 

Аллайла келтирелле башларына, башхалагъа да палах. 
Аллайланы къалай джазыкъсыныр Аллах? 
Джигитликлери, джитиликлери да джарамай къала, 
Итлеча бир-бирин талай, ёледиле ала. 

Алагъа да къыйналады джаным: 
Хакъ джолдан аджашдыла ала, 
Халкъ ючюн ёлмедиле ала. 

Азбыз. Къууанч азды, къоранч кёбдю – не этейик, 
Кеслерин шайтаннга хорлатханлагъа не этейик? 
Этерибиз а, борчубуз а – бирди: ёлгюнчю сермешиу, 
Терсейгенлени да тюз джолгъа къайтарыу, 
Дин ючюн, Тил ючюн, Джурт ючюн кюрешиу, 
Джаханим отундан кесибизни, халкъыбызны да къутхарыу. 

Хар туугъан сабий къарачайлы болур ючюн, 
Джуртлу, Халкълы, Джулдузлу-Айлы болур ючюн, 
Адам болур ючюн, насыблы болур ючюн, 
Тюз джолда, Хакъ джолда барыр ючюн, 
Ма аны ючюн – 
Биз – абаданла – керекбиз кюреширге, 
Кёб башлы эмегенле бла сермеширге, 
Къызыл Фукла бла, сарыубекле бла сермеширге – 
Джюз бетли шайтан бла сермеширге. 

Кесин эркишиге санагъаннга буду борч. 
Къарачай – ол – ЮЧ АЙ бла КЪУРЧ (АААЙ КЪРЧ). 
Къарачай – ол – къаара джай, 
Алай демек – динни, билимни джай. 
Къарачай – Къурч бла Юч Ай; Къара джай. 

Халкъны аты – барыр джолун билдиреди. 
Адамны аты – этер ишин билдиреди. 

Къарачай – Къурч бла Юч Ай – буюрады: къара джай. 
Билал – азанчыны аты – буюрады: къычыр азан, 
Хакъ джолгъа чакъыр халкъны, къобар халкъны. 
Кюрешеме атыма, халкъыма болургъа тыйыншлы. 

Унутмаз ючюн адам – болгъанын Адам, 
Тейри адамы болгъанын унутмаз ючюн адам, 
Джаяма къаара, къычырама азан. 

Джангызма. Джангыз тюлме, огъай, 
Аллахды бу ишде нёгерим мени. 
Аны джолунда баргъаныма кёреди 
Кючюм-къарыуум да, насыбым да мени. 

СЕНИ БЛА эмда СЕНСИЗ 

Чабакъ джарашханча суугъа, 
Кийик джарашханча таугъа, 
Джулдуз джарашханча Кёкге, 
Сен джарашаенг меннге. 

Башхагъа кетгенингде уа, 
Къуругъан суугъа, 
Оюлгъан къаягъа, 
Джулдузсуз Кёкге 
Ушаб къалдым. 

ДЖЮРЕК 

Юч зат береди джюрекге рахатлыкъ, 
Юч зат къутхарады мени: 
СУУ, НАМАЗ эмда НАЗМУ. 

Юйюмю тёбен джаны тенгизге къарайды, 
Огъары джаны – таулагъа, къыблагъа. 
Джюрек, тенгизде джууунуб чыгъыб, 
Къылады намаз, джазады назму. 

Таула бла тенгизни арасында 
Джашайды тёнгегим. Джюрегим а – 
Кёк бла Джерни арасында 
Кюкюрейди, джашнайды, чартлайды. 

Сууда, намазда, назмуда 
Сууутады кесин джана тургъан джюрек. 
Ачылады джюрек, ачылгъанча Кёк: 
Чексиз узакъда-джууукъда 
Таша дунияла кёрюнелле. 

Кёк болса да джюрекни Джурту, 
Къайгъысы уа – Джерди аны. 
Джердегилени джууукълашдыра Кёкге, 
Джанады, урады джюрек. 

Джан урады джюрек 
Джансыз табигъатха да: 
Тюрлендиреди, тиллендиреди, кёллендиреди аны – 
Джангырады тёгерек. 
Кеси да джангырады джюрек. 

Джашнайды Джер, 
Джашнайды Кёк – 
Къууанады джюрек. 

Джашнай тургъан табигъатха 
Кёчеди-бурулады джюрек – 
Аны кесине алады Джер, 
Аны кесине алады Кёк: 
Болджаллы ёмюрюн тауусуб, 
Ёмюрлюк джашауун башлайды джюрек. 

ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ 

Кябаны тёгерегинеча 
Айландым Къадау Ташны тёгерегине. 
Тарихибизни тансыкълаб къысдым 
Джана тургъан джюрегиме. 
Зем-земнича балсыта, багъалата, 
Къобан суудан бауурланыб ичдим. 
Сёл болду кюйюб баргъан ичим. 

Уллу Тюзде Джангыз Терекни да ангыладым. 
Ол джангыз эди, ёзге, 
Тышында тюл – Джуртда. 
Къыйынлы, насыблы Терек. 
Шайыргъа, шийирге да ушагъан 
Джуртда Джангыз Терек. 

Къобан Суу, Къадау Таш, Джангыз Терек! 
Сизден башланнган джолум, 
Джерни тёгерегине айландырыб, 
Къайтарыб келди сизге. 

Сууда, Ташда, Терекде кёреем, 
Суудан, Ташдан, Терекден кёреем 
Джаным мени. 
Суусуз, ташсыз, агъачсыз – джансыз джерлени кёрюб, 
Джуртума кёл салдым. 

Сууча кетген, Ташча къалгъан, Терекча кёгерген – 
Ол – Менме: Шайыр эмда Хаджи. 
Суу, Таш, Терек болгъан къадарда 
Меннге джокъду ёлюм. 

Джан, анг, джюрек – 
Суу, Таш, Терек. 

Сууча кетиу, Ташча къалыу, Терекча кёгериу – 
Шайырны джазыуу.

КЪЫШХЫ КЕЧЕ ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

1 
Болалмадым Сеннге не Кёк, не Джер. 
Болалмадым Сеннге не тос, не эр. 
Излемесем – бир иш. 
Излемесенг – бир иш. 
Экибиз да излей тургъанлай, 
Болмады джазыу. 

Не джашил джаз, не алтын къач 
Болалмадым Сеннге. 
Болургъа уа боллукъ эдим… 

Сеннге джаз болалмагъаныма 
Джай узуну сокъурандым, кюйдюм. 
Сокъурандым, кюйдюм эсе, 
Къач а нек болалмадым? 

Эркишилик, таукеллик деген 
Къуруб къалгъан болурму менде? 
Огъесе, бир башха чырмауму бар эди? 
Не болду мени Сенден тыйгъан? 

Джангыз, Сеннге тыйыншлы, 
Сени сюйюмюнге, сюймеклигинге тыйыншлы 
Джашау къураялмам деген къоркъуу 
Тыйгъанды мени. Тюзю алайды. 

Къышхы боран улуйду эшикде. 
Къазакъ бёрю улуйду джюрекде. 
Кюнюм – къысха, кечем а – узун. 
Кёкден къараб, джылайды джулдузум. 
Джашау тауусулгъанды. 
Талай назму джазарым къалгъанды энди. 

2 
Къыш артыкъ да багъалатабыз Кюнню. 
Сейирсиндирейим керти сёз бла кимни? 
Эсге тюшюреме Сени. 
Артдамыды, алдамыды джашау? 

3 
Джаза эсем – саума сора алкъын. 
Айтама кесиме: 
Не да болсун – джанынг саудан ёлме. 
Ёлгюнчю джаша. Джаша. 
Ёлюм чакъырмасанг да келликди. 

Тарыгъыб, тыхсыб, сыныб, мыдах болуб, 
Анга – Ёлюмге – белги берме. 
Джарыкъ бол. Таукел бол. Джаша. 
Не да болсун – джанынг саудан ёлме. 

4 
Кетген заманнга сойдурма кесинги. 
Аллах буюргъан болгъанды – къыйналма. 
Джазынгы, джайынгы джылауун эте, 
Къачынгы, къышынгы да бош ийме, оздурма. 

Джюрегинг къалгъынчы тохтаб, 
Джашаугъа илеш, джашаргъа кюреш. 
Джашаугъа къуллукъ эт. 
Кюйген джюрекге олду дарман. 

Тас этген затынга къыйнала, 
Бар затынгдан да къалма къуру. 
Къыйын эсе да джол, 
Таукел бол, джарыкъ бол. 
Сабыр бол. 

САУ КЪАЛ 

«Джол джанында олтурдум, 
Кюпегими толтурдум. 
Бир кишини къызы ючюн 
Онбеш киши ёлтюрдюм». 
Халкъ джырдан 

Сени амалтын турама 
Бютеу дуниягъа джау болуб. 
Алай а, джаным сау болуб, 
Сени 
Бир кишиге берлик тюлме. 

Сеннге оноу этерге, 
Билеме, джокъду эркинлигим. 
Алай а, джокъду экилигим: 
Сени 
Бераллыкъ тюлме бир кишиге. 

Огъай, джазыула джазылмайла Кёкде. 
Джазыула джазылалла Джерде. 
Джангыз, биз джазгъаннга 
Кёк салады не салмайды къол. 
Ёзге, кёбюсюне, Ол, 
Мадар этсек – этеди къадар. 

Сеннге къарагъан – джауумду мени. 
Сен къарагъан да – джауумду мени. 
Мен саулукъда 
Сени тилерге не джигит да базмаз. 
Базгъан да – 
Къанына боялмай къалмаз. 

Билеме, джашаргъа, ёлюрге да керекди 
Тюзлюк-Эркинлик-Хакъ ючюн, 
Джурт ючюн, Адам ючюн, Халкъ ючюн. 
Мен а, бюгюн 
Ёлюрге, ёлтюрюрге да хазырма 
Бир къыз ючюн – Сени ючюн. 

Сен джюрегими ургъанына тынгыласанг, 
Сюймеклигими чексиз болгъанын ангыласанг, 
Меннге келирге разы болсанг, таукел болсанг – 
Къутхарлыкъса кёб джанны ёлюмден. 

Сени къолунгдады кёб адамны джашауу, ёлюмю. 
Сени къолунгдады мени джазыуум да. 
Чыгъады ауаз: 
«Сюйгенлеге харс!». «Сюймекликге харс!». 

Харс къалакъла – къын бла бычакъ. 
Дауурбаз – къалкъан. 
Мен бла Сен. Сен бла Мен. 
Бошду къалгъан. 

Джюрек кёкюрекни дюнгюрдете, 
Сюймекликге урады харс. 
Джангыз Сени къайгъынгы этеме – 
Къалгъан къайгъыла болгъандыла тас. 

Алай а, Сен мени ангыламай эсенг, 
Джюрегиме тынгыламай эсенг, 
Мен айтханны унамай эсенг – 
Не этерге керекме мен?! 
Дуниямы бургъаннга ахратха 
Сюймеклигиме шагъатха 
Бу назмуму къояма. 

Бир терс ишле этмез ючюн - 
Гюнахсызланы ачытмаз ючюн, 
Сени да зор бла къачырмаз ючюн – 
Кетеме узакъгъа тышына – 
Олду мадарым башыма. 
Джюрек джарама олду дарман. 

Ким биледи, тыш джуртлада 
Сени унутдурлукъ бир къызгъа 
Къалыр эсем а джолугъуб… 

Сау къал. Насыблы бол. 

КЪАДЕР КЕЧЕ 
(2006 джыл октябрны 19-20) 

Къадер кечеди бу байрым кече 
(Лейлятуль-Кадр). 
Файгъамбарыбызгъа бу кечеде 
Келиб башлагъанды Къуран. 

«Минг-минг кечеден игиди бу кече»,- 
Деб айтылады Къуранны кесинде. 
Кече узуну къылама намаз, этеме тилек – 
Ахлум, халкъым, джуртум эсимде. 

Аллахдан кечмеклик тилейме, 
Гюнахларымы кечерин тилейме, 
Хакъ джолдан таймазгъа болушлукъ тилейме, 
Ийман, сабырлыкъ, керамат тилейме. 

Халкъымы, джуртуму шайтандан къутхарыр ючюн, 
Аллахдан тилейме билим, кюч, саулукъ. 
Кеси кесибизге кёб этсек да джаулукъ, 
Аллах джазыкъсыныр, атыб къоймаз бизни. 

Намаз къылама, назму да джазама, 
Къуллугъум 
Кесиме, халкъыма да джарар деб базама. 
Джюрекден айтылгъан тилекге 
Ачылырла деб, умутлума Кёкле. 

Къайтарыб тилейме Аллахдан: 
Халкъымы къутхар гюнахдан, харамдан – 
Хар не тюрлю палахдан. 

Хакъ джолда барырча эт, 
Хакъ бла болурча эт, 
Джуртунда Эл болурча эт, 
Муслиман кърал болурча эт. 

Муну тилейди бюгечели 
Хаджи эм да Поэт 
Лайпанланы Билал. 

ТЮБЕШИУ 

Джаз. 
Чыммакъ акъ чакъгъан терекни къатында 
Чыммакъ акъ кийген бир къыз – 
Эсимдесе мени. 

Къач. 
Сюеледи терек джалан. 
Чапрагъы, кёгети джокъ, 
Кесине тартхан берекети джокъ. 

Джаз, джай, кюз да кетгенди. 
Энди, къоркъама кёреме деб сени. 
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюм. 
Къоркъама – чыгъар деб, кёлюнг. 

Сюелеме кесим джангыз 
Къуу къатхан терекни къатында. 
Чепкени – къара, джаулугъу – акъ 
Бир Тиширыу келеди бизни таба. 

Джамчым – къара, башлыгъым – акъ, 
Аллына атлайма ол Тиширыуну. 

Къара джол Акъ къаягъа тирелген джерде, 
Къара суу Акъ къаядан эннген джерде, 
Акъ тюшле бла къара тюнюн джумшата, 
Джалан терек, къазакъ терек сирелген джерде, 

Акъ джаулугъунг къара джамчымы къучакълай, 
Акъ башлыгъым къара чебгенинги ийнакълай, 
Джаз артха къайытханча бола, 
Сюелебиз, бир сёз да айталмай. 

Керекмиди сёз джашау кетгенден сора? 
Огъесе, джангыдан башланырмы джашау? 
Огъесе, ахыр кереми тюбейбиз биз? 

Акъ, къара кюнлерибизге шагъатча, 
Джаулугъунг – акъ, чебгенинг – къара, 
Башлыгъым – акъ, джамчым – къара… 

Биз – ёллюк джанла – 
Тансыгъыбызны алалмай, турабыз къараб 
Бир-бирибизге, кетген кюнлерибизге да. 
Келлик кюнюбюзню сын-суратыча, 
Сюеледи джалан терек да къатыбызда. 

НЕ ЭТЕЙИК 

Джери кёбден къыйналгъан да бар, Орусча, 
Адамы кёбден къыйналгъан да бар, Къытайча, 
Адамы аздан къыйналгъан да бар, Ногъайча, 
Бирлиги джокъдан къыйналгъан да бар, Къарачайча… 

БЮГЮНДЕН ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ 

Тышындан келген къыйынлыкъла азлыкъ этгенча, 
Кесибизден да кёб чыгъады палах. 
Дагъыда бизни джазыкъсынады Аллах – 
Тюшюнюрге, тюзелирге береди заман, мадар. 

Аллахны эскеребиз джетсе къыйынлыкъ. 
Къутхарды деб, махтау салабыз Аллахха. 
Бираздан а, барын унутуб, 
Джангыдан батабыз харамгъа, гюнахха. 

Ибилис джорукъгъа къул болгъаныбыз ючюн, 
Тутулуб, сюрюлюб, аз азабмы джетди халкъыбызгъа? 
Джарымыбыз буз, къум тюзледе къырылыб, 
Джарымыбыз да рахын болуб къайытдыкъ ызыбызгъа. 

Энтда барын унутханбыз биз, 
Бир-бирибизни къырабыз, тонайбыз. 
Зулмуну, ётюрюкню, хаулеликни байракъ этиб, 
Кёзбау затлагъа терилиб, алданыб, табыныб джашайбыз. 

Дуния малыбыз, рысхыбыз худжу къалыб, 
Джесир, тутмакъ этиб, сюрмедилеми Джуртдан? 
Дерс ала, оюм эте билмейбиз джукъдан – 
Къоркъама, джангыдан бир къыйынлыкъ джетед деб бизге. 

Тамадала халкъларын сакълар орнуна, 
Орунларын сакъларгъа кюрешелле. 
Халкъны, Джуртну да чачыб, сатыб, 
Аман тишлерини орнуна алтын тишле салдырыргъа кюрешелле. 

Халкъ да амантишле бла кюрешир орнуна, 
Кюрешеди бир-бирин тонаб, къырыб. 
Хар кюн сайын чыгъады хахай-къычырыкъ – 
Анда аны сойдула, мында муну тоналла деб. 

Харам ичкини халал этиб, сууча джюрютебиз – 
Ахырыбыз къалай болур деген джокъ. 
Бу барыудан барса, бир ёмюрден 
Ёлген халкъланы тизимине къошуллукъбуз биз. 

Кими ичкичи, кими наркоман – 
Къалмады тил-адет-намыс. 
Не хахай-къычырыкъ этейик, 
Терслеб, джууабха тартайыкъ кимни? 

Ибилисге да салмайыкъ дау – 
Джаулугъун этеди джау. 
Биз адам эсек, халкъ эсек, 
Къалай хорлатабыз анга кесибизни? 

Аллахха ийнаныб, Аллах буюргъанча джашагъан, 
Шайтаннга хорлатмаз кесин. 
Хакъ бла болмагъан халкъ – болады талкъ, 
Джийиргеншлилеге къошулады ол. 

Кесибиз бошайбыз кесибизден. 
Бир кишиге кюремейик гюнахны. 
Чамландырмайыкъ кесибизге Аллахны. 

Не 
Хакъ джолгъа къайытырыкъбыз да боллукъбуз Халкъ, 
Не 
Бу дуниядан аман бла боллукъбуз талкъ. 

Хоу, не Хакъ бла боллукъбуз да – боллукъбуз Халкъ. 
Не шайтан бла боллукъбуз да – боллукъбуз талкъ. 
Башха джол джокъду. 

АТЛЫМА МЕН 

Мен атлыма. 
Атда барсам да, атдан тюшсем да, 
Джаяу болсам да – 
Атлыма Мен. 

Мен ёзденме. 
Бай, джарлы болсам да, 
Бийим джокъ, къулум джокъ – 
Ёзденме Мен. 

Джашатама кеси кесими. 
Сыйлы этген мени – 
Тюз сёзюм, ишим – 
Халал къыйыным. 

Мурдарла, гудула, тоноучула 
Эмда алагъа джол берген оноучула, 
Эмда алагъа сый берген джазыучула, 
Эмда ала саулукъда алагъа сый бериб, 
Ёлселе – алагъа джаназы къылдыргъан моллала – 
Ма ала – 
Бары да джауумдула мени. 

Бир Аллахха табынама мен. 
Къуллукъ этеме джангыз анга. 
Ол кёргюзтген джолда кюрешеме атларгъа, 
Ол бергенни: 
Иманны-динни, 
Ангыны, билимни, 
Тилни, джуртну 
Кюрешеме сакъларгъа, айнытыргъа. 

Иманымы, диними бегитмесем, 
Ангымы, билимими ёсдюрмесем, 
Халкъымы, джуртуму сакъламасам, 
Джюрегими, тёнгегими, тёгерегими да таза тутмасам, 
Онгсузгъа, аджашханнга да сакъ болмасам, 
Шайтан бла тохтаусуз къазауат этиб турмасам – 
Сора къайда адамлыгъым, муслиманлыгъым мени? 

Файгъамбарлыгъы, шыйыхлыгъы болмагъан, 
Бир къарыусуз адам эсем да, 
Адам болургъа кюрешеме – 
Хакъ бла болургъа кюрешеме. 
Аны ючюн сермешеме 
Джаулары бла Аллахны, адамны, 
Борчу олду деб, бу дунияда инсанны. 

Хакъ джолда баргъан – 
Кеси эсе да, джангыз тюлдю, 
Джаяу эсе да, Атлыды, 
Джарлы эсе да, байды, 
Къарыусуз эсе да, кючлюдю, 
Ёле эсе да, ёлюмсюздю. 

Ма аны ючюн, Хакъ джолда барама, 
Санымы тюл, джанымы къутхарама, 
Къарным ач эсе да, токъду кёлюм – 
Билеме, меннге джокъду ёлюм. 
Эм насыблы кюнюм – 
Аны ангылагъан кюнюм. 

Назмуму къычырама азанча. 
Бу дунияда джашадым адамча, 
Ёлюмге да тюбейме адамча. 
Алай а, меничалагъа джокъду ёлюм. 
Аны ючюн былай токъду кёлюм. 

НАРТСЁЗЛЕ БЛА КЕСИМИ ЮСЮМДЕН 

- Къыйынлыны ашы аллына келсе, бурну къанар. 
Ит сайлады да сюекни алды. 
Сокъурланнган сокъураныр. 
Бир абыннган минг сюрюнюр. 

- Къоюгъуз, 
Ат басханны джер биледи. 
Къарт болсам да, нартма. 

- Джюрюген хорлайды джолну. 
Джалыныб джаудан къалмазса. 
Батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр. 

- Кёк кюкюресе, джер да титирейди. 
Джазыудан джукъгъа кетмезсе. 
Боллукъну билген бир Аллахды джангыз. 
Аллахданды, Аллаххады джол. 

- Алма терегинден узакъ кетмейди. 
Къан бла кирген джан бла чыгъад. 
Таукелге – джандетлени джети эшиги ачылыр. 

- Джырчы ёлсе да, джыры къалыр. 
Суу кетсе да, таш къалыр. 
Суу эски ызына къайытыр. 
Хар не башланыр джангыдан. 

- Башланырмы?!

ХАКЪ СЁЗГЕ САЛАМА МАХТАУ 

Зикир эте, назму эте тургъаннга, 
Кеч-эртде болса да, ачылады керамат. 
Сёзню кючю бла киреме джюрекге, 
Джюрекни ичи бла ётеме Кёкге – 
Джаным Аллахха аманат. 

Сёз – къанатлыды. Къанатлары 
Согъулубла джарыкъ бла нюрден. 
Сёз эннгенди бизге Кёкден, 
Сёз энеди бизге Кёкден – 
Бизни да къанатлы этер ючюн, 
Бизни да Кёкге джууукъ этер ючюн. 

Сёзню барды джаны – 
Сеземе аны. 
Кёкден эннгенди Сёз, 
Адам болур ючюн биз. 

Сёз бла айтама, Сёзге айтама 
Эм алгъа къайгъымы, джарсыууму. 
Джазама Сёзню, Сёз да джазады мени. 
Джазады кёлюмю эмда джазыууму. 

Джюрекге Кёкден тюшген Сёзге, 
Джюрекни учундургъан Сёзге, 
Джюрекни Кёк бла тюбешдирген Сёзге, 
Къанатлы Сёзге, Акъ Сёзге, 
Келечи Сёзге, Хакъ Сёзге 
Джокъду ёлюм, арыу, тохтау. 
Акъ Сёзге, Хакъ Сёзге салама махтау. 

БИРИНЧИ СЁЗ 

1 
Бир-бирде къагъытда сёзню 
Бешикде сабийге ушатама. 
Бир-бирде уа – 
Буз кешенеде сакъланнган нартха. 

2 
Къагъытха тюшген сёз – 
Къабыргъа тюшген адамча. 
Къагъыт – сёзню кебини. 

3 
Кёреме тёнгертги агъач юйню. 
Сейирсинеме ариулугъуна, деменгилигине да. 
Алай а, агъач – 
Джаны чыкъгъан терекди. 

Кёреме кём-кёк биченни. 
Ёзге не татымлы эсе да, 
Бичен – 
Джаны чыкъгъан кырдыкды. 

Джансыз сёзледен ишленнген юйдю назму да. 
Поэзия уа – 
Терекча, кырдыкча бир затды. 

4 
Сеземе, эшитеме, кёреме сёзню. 
Адам сукъгъан чалдышладан 
Ычхыныргъа кюрешеди ол. 

Къанатлыгъа ушайды сёз. 
Къанатлыды сёз. 
Ызына, Кёкге кетерге термиледи, 
Терек болургъа термилгенча агъач, 
Кырдык болургъа термилгенча бичен. 

6 
Алай а, сёзлени тагъыб бир-бирине, 
Къул, тутмакъ, джесир этебиз аланы. 
Эркинликлерин алыб, къанатларын кесиб, 
Тюрлю-тюрлю джорукълагъа бойсундуруб, 
Эркин, къанатлы сёзледен бошагъанбыз. 
Сёзден тюл – кесибизден, 
Кеси кесибизден бошагъанбыз. 
Эркин сёз болмагъан джерде, 
Эркин адам, эркин халкъ, эркин кърал да боллукъ тюлдю. 

Эркин сёзсюз джокъду Эркинлик. 
Тюз сёзсюз джокъду Тюзлюк. 
Иги сёзсюз джокъду игилик. 
Керти сёзсюз, Хакъ сёзсюз джокъду не Адам, не Халкъ. 

Бир кюн сёзле къозгъалырла да, 
Эркинлик, Тюзлюк ючюн къазауат этерле, 
Ётюрюкню, харамлыкъны думп этерле, 
Тюб этерле дуниядан зулмуну. 

Хакъ ючюн баргъан къазауатда 
Джанлы, къанатлы сёз аскерни аллында 
Барыр Биринчи Сёз. 

ШИМАЛДА УРАГАН 

1 
Шималдан айланнган ургъан (ураган) джелден 
Акъджал тенгиз толкъунла да, 
Джанлыдан юркген джылкъыча, 
Джанлы сюрген джылкъыча, 
Юслери да акъ кёмюк этиб, 
Мыллык аталла джагъа таба. 

2 
Ургъан (ураган) джел 
Тереклени чапракъларын юзюб, 
Бутакъларын сындырыб, 
Кеслерин да джерге бюгюб, 
Къарыусузланы думп эте, 
Ётеди къыбыла таба. 

3 
Джангур да тюз джауалмай, 
Сёдегей джаууб, терсейиб, 
Джел ууатхан терезеледен 
Юйню ичине киреди. 

4 
Ургъан, къутургъан джелле 
Ёчдюле джокъларгъа былайын. 
Кюн аманнга хазырлансала да, 
Кёбдю ачыгъан, джунчугъан. 

5 
Быллай кюнледе, кечеледе 
Тенгиз да, чегет да, адам да 
Джазыуларына, къадарларына 
Сагъыш этиб, титирей болурла. 

КЁЛ ДЖАГЪАСЫНДА 

Джюрегиме ушайды тенгиз. 
Джер анга этеди тарлыкъ. 
Чыгъаргъа излейди джагъаларындан. 
Турады къарагъанлай, узалгъанлай Кёкге. 

Тенгизге ушайды кёлюм – 
Толкъунланады, чайкъалады: 
Не кече, не кюн 
Табмайды тынгы-тынчлыкъ. 

Кёлюме, джюрегиме, тенгизге да – 
Джокъду тынчлыкъ бирибизге да. 

Мен – Джагъа Лайпанладан Билал, 
Къобанны джагъасындача, сюелеме 
Шимал тенгизни джагъасында: 
- Тенгизге джетген суумамы мен, 
Огъесе, тенгиз джутхан суумамы мен? 
- Экиси да тюлме, 
Насыблы, насыбсыз да тюлме. 

Меннге – дини, тили болгъан адамгъа, 
Халкъы, джурту болгъан адамгъа 
Насыбсызма дерге, джарамаз. 
Алай а, 
Халкъым болгъунчу эркин 
Динине, тилине, джуртуна, 
Болгъунчу ие джазыууна – 
Айталлыкъ тюлме насыблыма деб. 

Элиб – Эл – Сен, 
Ана тилим, халкъым, джуртум – 
Сизсиз насыбым мени, 
Сизсиз къайгъым, джарсыуум мени. 

Насыбым – сизни болгъаныгъыз. 
Насыбым – сизни ючюн кюрешгеним, сермешгеним. 
Къайда болсам да, джюрекдесиз сиз. 
Сизни ючюн джашагъан, ёлген да – насыб. 

Къобанны, тенгизни джагъасында да тюл, 
Кёл джагъасында сюелеме, 
Джюрекни джагъасында сюелеме. 
Тауну, тенгизни тенглигинден да тюл, 
Джюрекни тенглигинден къарайма дуниягъа, 
Джюрек бла къарайма дуниягъа, 
Джюрекден къарайма дуниягъа. 

Айтама кесиме: 
Къысхады джашау, узунду джол. 
Ийман бла джашаргъа, ёлюрге да хазыр бол. 
«Хайт» де, Эркиши бол.

СЕН ДА КЕСИНГЕ БИР СОР 

Табыннганла Ташха, Терекге 
Адамгъа табыннгандан башдыла. 
Алай а, бир Аллахха къуллукъ этгенле 
Барындан да башдыла. 

Бир Аллахха къуллукъ этгенле 
Айырмайла тукъум не халкъ. 
Хакъ айтханны этелле ала, 
Кимден, неден да башды Хакъ. 

Хакъ кимди, неди деген соруугъа 
Джангыз Хакъ джолда баргъанла, 
Керти кёллери бла ийнаннганла, 
Кераматлары болгъанла – 
Джангыз ала эталлыкъла джууаб. 

Иш окъууда, билимде тюлдю. 
(Ибилисден кёб билген кимди?) 
Иш имандады. Джангыз да андады. 
Иманлы алим, иманлы билим – 
Хайыр аладанды. 

Адам улуну къурута баргъан а – 
Ибилис джайыб кюрешген билимди. Имансыз билим. 
Иманлыла бла шайтанлыланы арасында 
Ма аны ючюн барады къазауат. 

Адамны 
Окъууун-билимин сорурдан алгъа, 
Малын, байлыгъын сорурдан алгъа, 
Сыйы-намысы-адамлыгъы бармыды – аны билигиз, 
Иманы бармыды – аны билигиз, 
Хакъ джолда барамыды – аны билигиз. 

Онгсузгъа, къарыусузгъа болушмай эсе, 
Рысхысындан джарлылагъа юлюш чыгъармай эсе, 
Билимин, кючюн тюзге, тюзлюкге ёкюл этмей эсе, 
Диним, тилим, халкъым, джуртум демей эсе, 

Сора, ол адам бизден тюлдю. 
Аны байлыгъы, кеси да харамды. 
Аны рысхысы худжусуна къаллыкъды. 
Ажымлы джоюллукъду кеси да. 

Аллахы бармыды адамны? 
Кимге, неге табынады ол? 
Кимге, неге табынама деб, 
Сен да кесинге бир сор. 

ЭКИСИ ДА БИРДИЛЕ МЕННГЕ 

Къара халкъгъа Акъ сёз керекмиди? 
Огъесе, къуру Хакъ сёзмю керекди? 
Алай а, 
Акъ сёз Хакъ сёз тюлмюдю? 
Хакъ сёз да Акъ сёз тюлмюдю? 
ХАКЪда барды АКЪ. 
СЁЗде барды ЁЗ. 

Акъ сёз – Хакъ сёз. 
Хакъ сёз – Акъ сёз. 

Экиси да бирдиле меннге. 

АДАМНЫ БОРЧУ 

Иннетден-абдезден-эртден намаздан 
Башланады кюнюм. 
Айырылгъанлыкъгъа Шимал Кавказдан, 
Андады джюрегим-кёлюм. 

Хакъ ючюн (Эркинлик-Тюзлюк ючюн!) 
Дин-тин-тил-джурт къазауатха къошулуб, 
Уруш тюзюнде ёлген джигитге 
Тенгди 
Къаламы бла, Сёзю бла 
Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге къуллукъ эте, 
Адамны адамлыгъын, халкъны халкълыгъын сакълай, 
Аланы (Аллах берген!) хакъларын джакълай, 
Ёлген джазыучу да. 
Шейитлелле ала экиси да. 

Къайда болсам да – 
Джуртда, тышында болсам да – 
Халкъ, инсан хакълары ючюн 
Баргъан ёмюрлюк бютеудуния къазауатда 
Уруш этеме. Къалам бла, Сёз бла. 

Ёлсем, шейит ёлюкнюча асрарла мени. 

Мен Халкъымы джуртун, джюрегин да, 
Бютеу адам улуну ич-тыш дуниясын да 
Шайтандан тазаларгъа, къорууларгъа кюрешеме. 

Ол затда кёреме борчун шайырны, 
Ол затда кёреме борчун имамны, 
Ол затда кёреме борчун хар бир адамны – 
Бар эсе аны ангысы-эси-билими-иманы. 

ДЖАРЫКЪГЪА БУРУЛГЪАНДЫ ДЖЮРЕК 

Барама джолда. Джеталмай, 
«Сабыр бол» деб, тауушсуз къычыра, 
Кёлеккем да келеди ызымдан. 

Кюн ортагъа къалама кесим. 
Тюз башымда – Кюн. 
Кёлеккем – аякъ тюбде. 
Тартыб, джерге киргизтирге излейди мени. 

Алай а, 
Кюн таякъдан тутуб, 
Кюн таякъ болуб, 
Сюелеме. 

Бираз солуу алыб, 
Тебрейме атлаб. 
Кёлеккем, къайдан эсе да чыгъыб, 
Аллыма ётеди. 

Кёлеккеми ызындан барама энди. 
(Кюн ортагъа дери ёрге барады джол, 
Кюн ортадан сора энгишге айланады). 

Кёлеккелерине кеслерин джетдирмей, 
Кёлеккелерин алгъа ётдюрмей, 
Кёлеккелерини ызларындан бармай 
Джашагъанла эмда ёлгенле – 
Насыблы къауум ала болурла. 

Шайыргъа уа джокъду амал 
(Ол керти шайыр эсе) 
Кёлеккесини ызындан бир атлам этерге да. 

Джангы джол сала, 
Алгъа барыргъа керекди ол. 
Ол джорукъгъа бойсунмаса, 
Шайырлыкъдан чыгъады ол. 
Аллахха бойсунмагъан – 
Иймандан чыкъгъан кибик. 

Джюрегинги, тёнгегинги да джарыкъгъа буруб, 
Джарыкъ таба барыргъа керекди 
Кёлеккенг алгъа чыкъмаз ючюн. 

Джарыкъгъа баргъанды шайыр, 
Джарыкъгъа баргъанды шыйых, 
Джарыкъгъа баргъанды адам.. 
(Мен да, кёлеккеми артха атыб, 
Джарыкъ таба бурулама). 

Кёлеккеми тюл, джарыкъны кёреме алда. 
Кёзлерим кёрелле джарыкъ. 
Сёзлерим болалла джарыкъ. 

Джашнайды джер, джашнайды Кёк – 
Джарыкъгъа бурулгъанды джюрек. 

КЕСИМИ КЁРЕМЕ СУУДА 

Зикирми айтады, орайдамы тартады Къобан суу Джерде? 
Къанатмы къагъады, харсмы урады тау къуш да Кёкде? 
Ол къушну кёлеккеси болурму бу къанатлы сёз? 
Ол сууну тауушу болурму бу толкъун сёз? 

Къуш къалкъыйды кериб Кёкге кесин. 
Тау сууда чайкъалады къушну кёлеккеси. 
Кёлекке аныкъы болгъанын ангыламайды къуш. 
Аны, джуртуна джау киргенча кёреди ол. 

Ташча атылады кёлеккесине къуш. 
Келиб суу ташлагъа тиеди ол. 
Джангылады къуш – 
Суу ташха джагъылады къуш. 
Кёлеккеси ёлтюреди къушну. 
(Алай а, ёлгенлей къуш, 
Кёлеккеси да ёледи аны). 

Бизни да ёлтюрюученди сёзюбюз-кёлеккебиз. 
Ёзге, биз ёлгенликге, ёлмейди ол. 
Айырылса, айырылмаса да, 
Мен къоркъама кёлеккемден. 

Суу, алыб барады къушну ёлюгюн. 
Энди къуш да джокъ, кёлеккеси да джокъ. 
Суугъа къарайма – джазыууму ангылайма. 
Джукъ айталмай тынгылайма: 
Кёлеккеми (кесими!) кёреме сууда.

ТЕРЕКГЕ МАХТАУ 

Терекни да барды джаны. 
Ёсгенине къарагъыз аны, 
Джашагъанына, ёлгенине къарагъыз аны – 
Терекни да барды джаны. 

Кёгере, саргъала джашайды ол да. 
Сабийликни, джашлыкъны, къартлыкъны биледи ол да. 
Биледи джазны, джайны, къачны, 
Биледи къайгъыны, палахны, къууанчны. 

Джанланы барындан башды терек. 
Туугъан джерине ол – керти эмда бек. 
Узалгъаны, созулгъаны, баргъаны уа – джети къат Кёк. 
Анга разылла Джер бла Кёк. 
Джердегиле, Кёкдегиле да разылла анга. 

Терек бла къысха байламлылла Адам бла Хауа. 
Кимди терек? Неди терек? Ол – 
Барыбызгъа солургъа береди хауа. 
Биз а аны алабыз джанын. 
Ичине да киребиз, юй этиб тёнгегин-санын. 

Отун этиб, отха да атабыз, 
Къагъыт этиб, аны юсюнде 
Кертини, ётюрюкню да джазабыз. 
Биз джетдирмеген не барды анга – 
Терек атлы огъурлу, халал джаннга. 

Солургъа хауа берген джашил терекге – махтау. 
Бизге кёгет, кёлекке да берген терекге – махтау. 
Бизге кеме, къайыкъ да болгъан агъачха – махтау. 
Юй, отун да болгъан агъачха – махтау. 
Къагъыт-дефтер-китаб болгъан терекге – махтау. 

Бизге Терексиз джокъду джашау. 
Кюнча, Джерча, Сууча керекди ол. 
Джерде джашагъан джанладан 
Халал, огъурлу, хайырлы ким болур андан? 

Джашаса, ёлсе да терек. 
Ол бизге болады керек. 
Джерде джанланы барындан да бек 
Махтаугъа тыйыншлы олду. 

Анга сый берелле Ангы бла Джюрек. 
Бизни адамлыкъгъа юретеди терек. 
Терек адам улуна джарай эсе къалай, 
Джараргъа излейме халкъыма мен да алай. 

Халкъымдан аямазма тёрт санымы, 
Халкъымдан аямазма джангыз джанымы, 
Джашарма джашар ючюн халкъым, 
Ёлюрме джашар ючюн халкъым. 

Алай а терек кетмейди эсимден. 
Терекде джуртуму кёреме мен. 
Терекни сакълай, джакълай, 
Джашаргъа, ёлюрге да излейме мен. 

Аны буюрсун меннге джазыу. 
Сын ташымда джазылсын джазыу: 
Терек кибик джашагъанды бу адам. 
Терек ючюн да ёлгенди бу адам. 

ЭКИ ДЖАРЫКЪ 

Джарылгъан джюрекден учалла назму джулдузла, 
Къарангы кёлню-кёкню джарыталла ала. 
Ич дуниядан тыш дуниягъа, 
Тыш дуниядан да ич дуниягъа 
Керти хапар айталла ала. 

Джарылгъан Кёкден тёгюледи джарыкъ. 
Джарылгъан джюрекден тёгюледи джарыкъ. 
Эки джарыкъ къошулсала бирге 
Джангы Сёз, Джангы Дуния джаратылады алай. 

ХОРЛАНМАЗБЫЗ ИНША АЛЛАХ 

Джашил нюрде акъ Минги Тау, 
Башында – джулдуз бла Ай. 
Кём-кёк Кёкде акъ къанатлы – 
Халкъым, Джуртум – Къарачай. 

Хакъ ислам дин – динибиз, 
Бай тюрк тил – тилибиз, 
Джандет Кавказ – джерибиз, 
Минги Тау да – белгибиз. 

Аман болмаз кёлюбюз, 
Аман болмаз тёлюбюз – 
Хакъ таныгъан халкъбыз биз – 
Шукур алхамдулилля! 

Халкъбыз къара таныгъан – 
Хапарлыбыз келямдан. 
Аллах деген адам, халкъ 
Себеб табар Аллахдан. 

Нюр Минги Тау – тауубуз, 
Сыйлы Хакъ джол – джолубуз, 
Хакъны джауу – джауубуз. 
Хорланмазбыз Инша Аллах. 

Джашил нюрде акъ Минги Тау, 
Башында – джулдуз бла Ай. 
Кём-кёк Кёкде акъ къанатлы – 
Халкъым, джуртум – Къарачай. 

ДЖАНА, КЮЕ, ДЖУКЪЛАНАДЫ ДЖУЛДУЗ 

Джаз-джай ала артдама этмей сагъыш, 
Джашадым, келмезликча къач не къыш. 
Ангым бла тюл, джюрегим бла джашадым. 
«Дуния намыс, ахрат азаб» да демей, 
Билгенимча, сюйгенимча джашадым. 

Сокъур болмасам, сокъуранныкъ да болмазем, 
Кёкеннге да терекди деб турмазем, 
Къахмеге да мёлекди деб, айтмазем. 
Алай а, сокъураныргъа да болмаз керек – 
Ангы эталмагъанны этгенди джюрек: 
Кёкенни да бургъанды Терекге, 
Къахмени да бургъанды мёлекге. 

Кёкеннге «субай терек» дегеним сайын, 
Къахмеге да «мёлек» дегеним сайын, 
Нечик къууанаелле ала, 
Мийигирек, субайыракъ, ариууракъ да бола. 

Джазыууму джазгъаным себебли кесим, 
Болгъан эсе да, джангылгъаным, терсим, 
Къатышханым болгъан эсе да харамгъа, гюнахха – 
Джууаб берлик кесимме Аллахха. 

Джокъду сокъураныу, кюйюу да джукъгъа: 
Хайырым да тийгенди узакъгъа, джууукъгъа, 
Аманлыгъым а джетгенди кесиме джангыз. 
Джана, кюе джукъланады джулдуз. 

ДЖЮРЕК бла КЁК 

1 
Айтылгъан Сёз Джюрекден 
Тенгди тюшгеннге Кёкден. 

Джюрек да 
Чексиз Кёкге ушайды. 
Джети къат Кёкню тАлай къаты 
Адам джюрегинде джашайды. 

Аллахны джюзюнчю аты, 
Кёкню джетинчи къаты 
Бизге ташалла. 

Джетинчи къатха ёрлеу, 
Джюзюнчю атны излеу, 
Хакъ джолда барыу, 
Хакъ Кертиге къуллукъ этиу, 
Хакъны излеу, Хакъгъа джууукълашыу – 
Къалгъан джанладан айырыб, 
(Джаныуар, хайуан сюрюуледен айырыб) – 
Олду бизни Адам этген, 
Олду бизни Халкъ этген. 

2 
Джюрекден къарайды Кёк 
(Джулдузу, Айы бла, 
Булуту, элиясы бла, 
Джарыгъы, къарангысы бла, 
Турусу, ташасы бла). 

Кёкден къарайды джюрек 
(Сюймеклиги, кюймеклиги бла, 
Къайгъысы, джарсыуу бла, 
Къууанчы, бушууу бла, 
Къоркъууу, умуту бла). 

Кёк тенгизни толкъунлары 
Келиб джюрекге тийиб, къайыталла артха. 
Джюрек тенгизни толкъунлары 
Джети къат Кёкге чыгъыб, къайыталла артха. 

Джашнайды Кёк – джашнайды джюрек. 
Рахатды Кёк – рахатды джюрек. 
Кёк – джюрек. Джюрек – Кёк. 
Кёкде джашайды Джюрек. 
Джюрекде джашайды Кёк.

АТЫНГА САГЪЫШ ЭТ 

Хар кимни атында 
Кёрюнеди барыр джолу, этер иши. 
Адамгъа ат атагъан сагъатда, 
Ол атына тыйыншлы болур деб, этелле умут. 
Атына тыйыншлы эт деб, тилейле Кёкден да. 

Чыгъыш Хан – Чингизхан (Хан Востока) дедиле, 
Анга джоралаб Чыгъышны (Востокну). 
Баты Хан – Хан Батый (Хан Запада) дедиле, 
Туудугъуна джоралаб Батыны (Западны). 

Мен да меннге аталгъан атха этеме сагъыш: 
Азанчыны атын нек атагъан болурла меннге?! 
Борчлума халкъны уятыргъа, сагъайтыргъа 
Азан бла, назму бла – Сёз бла. 

Тыйыншлы болаламамы экен атыма – 
Джараяламамы Сёз бла Халкъыма?! 

Адамгъа ат атардан алгъа 
Бек иги сагъыш этерге керекди – 
Ол аты бла ёмюрюн джюрюрюкдю, 
Аты айтханны да этерикди. 

Бир-бирине келиширге керекле адамны аты бла кеси. 
Бир-бирин тутаргъа керекле адамны сёзю бла иши. 

Сен да атынга бир иги сагъыш эт. 
Тюз ат атагъанлагъа алгъыш эт. 
Гяуур ат атагъан эселе – тюрлендир: 
Бёрю атарыкъ бёркюнден билинир. 

КИМ КЪОРУУЛАР, КЪУТХАРЫР АДАМНЫ? 

Аллах мени джаратды этиб Адам. 
«Джазыуунгу джаз» деб, къолума да тутдурду къалам. 
Джашау джоругъунг – Анаясанг – буду деб, 
Хакъ джолну кёргюзтген андан келди Келям. 

Хакъны ким, не болгъанын билдиргенден сора, 
Сууабны-гюнахны, халалны-харамны билдиргенден сора, 
Джандетге, джаханимге элтирик джолланы ачыкъ этгенден сора, 
Къыямат кюнню, ахырат азабны да салгъандан сора эсиме, 
Джол сайлауну къойду кесиме, 
Джазыууму джазаргъа къойду кесиме. 

Къралгъа, хоншугъа кюрерге кюрешсе да гюнахны, 
Терслерге кюрешсе да таб къадарны, Аллахны, 
Джашырыргъа, айтмазгъа кюрешсе да кесини терслигин, 
Джазыуун адам джазады кеси. 

Эртде-кеч болса да, гюнахы, 
Харамлыгъы, аманлыгъы джетеди башына – 
Къыйынлыгъы кесиндеди адамны. 
Джазыкъсыныргъа да керекмиди аны? 

Аллах мени джаратды адам этиб. 
Мен а кюрешеме кесими джаныуар, хайыуан этиб. 
Кюрешебиз 
Хакъ джолну барыргъа унамай, 
Адам болургъа, Халкъ болургъа унамай. 

Тюз джолну кёре-биле, бара эсе терсине, 
Дагъыда башхаланы кюреше эсе терслерге, 
Къулу бола эсе ибилисни-шайтанны, 
Сора ким къоруулар, ким къутхарыр адамны?! 

ДЖЮРЕГИМДЕ – ХАКЪ БЛА ХАЛКЪ 

Башыма акъыл кирир заманда, 
Джюрегиме къайгъы кирди. 

Майданда кертисин, тюзюн айтыр заманда, 
Инсан хакълары ючюн демлешир заманда, 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн кюрешир заманда, 
Уруш тюзюнде сермешир заманда, 
Джюрегим джарылыб, юйде ёлдюм. 

Ёлюб кетиб, джангыдан тирилдим – 
Аллах мени джашаугъа къайтарды. 
Айтыр сёзюмю ауузума салды – 
Джихадым бошалмагъанын билдим. 

Аллах мени ёлюмден къалдырды. 
Не ючюн? 
Мен халкъгъа ахыр сёзюмю айтыр ючюн, 
Бошамагъан ишими бошар ючюн. 

Джюрегимде – Хакъ бла Халкъ. 
Дефтерим – чыммакъ акъ. 
Керти сёздю къутхарлыкъ халкъны – 
Борчлума табаргъа, айтыргъа, джазаргъа да аны. 

Аны ючюн сакълагъанды Аллах ёлюмден, 
Джашаугъа къайтаргъанды аны ючюн. 
Насыбды, Аллахны буйругъун толтура, 
Джашагъан, ёлген да халкъы ючюн. 

БАРАДЫ АДАМ 

Кёк чартлай башында, 
Аякъ тюбюнде джер тебрене, 
Бир къулакъ, бир кюрт юзюле, 
Бир буз, бир къар, бир джангур джауа, 
Бир сууукъ, бир исси кюйдюре, 
Бир тубандан, бир борандан кёрюнмей джукъ 
(Алгъа не артха джол джокъ), 
Тюнгюле джашаудан, джанындан, 
Дагъыда тилек эте, умут эте Аллахдан, 
Суудан тутуб, салына къаядан, 
Джыгъыла, тура, барады адам. 
Къыйынлы, насыбсыз болурму андан? 

Юсю, кёлю да джарадан, табдан толу. 
Ёзге, къачан болса да, джолу 
Ёлюмсюзлюкге, ёмюрлюкге чыгъарыр деб, 
Тауусулмазлыкъ, бёлюнмезлик къууанчха чыгъарыр деб, 
Джарсыу, къайгъы, палах – бары артда къалыр деб, 
Иги джора эте, 
Барады адам. 

Ууакъ, такъыйкъалыкъ-кюнлюк-джыллыкъ къууанчлагъа да 
Тюбейди джолда. Алда уа, алда, 
Не сакълай болур аны? 
Эм уллу игилик-къууанч-насыб 
Алда болгъанча кёрюнеди анга. 

Джерде джолу бошалса, 
Джол ачылады Кёкге. 
Кёкден башланнган джол, 
Ызына – Кёкге – къайтарады. 

Джер джолну ахыры тиреледи Кёкге. 
Джерде джашайды адам, къарагъанлай Кёкге. 
Экинчи джашауу Кёкдеди адамны. 
Эски джурту, Къарт джурту – Кёк сакълайды аны. 

Суу тенгизгеча, 
Кёкге кетиб барады адам улу. 

УМУТ БЛА КЪАРАЙМА КЁКГЕ 

Джокъду тынгы-тынчлыкъ джюрекге: 
Сёзле, тилле да ёлелле, 
Адамла, халкъла да ёлелле, 
Джулдузла да ёлелле Кёкде. 

Барына ауруса да джаным, 
Эсден кетмеген – халкъым. 

Кесин, халкъын да къутхарыр ючюн, 
Болургъа керекди хар ким 
Окъууу-билими бла – философ-хаким. 
Болургъа керекди хар ким 
Саулугъуна – хеким, джазыууна – хяким. 

Алай болур ючюн а – 
Бир джол барды адамгъа, халкъгъа: 
Ол да – кече-кюн да, таша-туру да – 
Къуллукъ этиу бир Аллахха-Хакъгъа. 

Абынсам, артыкъ да къарайма Кёкге – 
Олду мени тургъузурукъ ёрге, 
Тынгы-тынчлыкъ берлик да джюрекге. 

Алай а, ийман болмаса джюрекде, 
Бир джукъ да кёраллыкъ тюлсе Кёкде. 
Къоркъуу турса да кёлде, 
Умут бла къарайма Кёкге. 

ИТ БОЛГЪАН ШАЙЫРЛАГЪА 

Хакъдан башхагъа къуллукъ этген шайыр, 
Болаллыкъ тюлдю къайыр. 
Хатагъа хайыр боллукъду сёзю, 
Дуния малгъа къарарыкъды кёзю, 
Ёре турукъгъа ушарыкъды ёзю. 

Къурурукъду шайырлыгъы, адамлыгъы да. 
Джыр, назму этиуню къоймаз дагъыда. 
Алай а, сёзю ушарыкъды аны 
Сынджырда итни юргенине, чабханына. 
Хакъ джолда баргъанланы къабаргъа кюрешир ол, 
Зардан кюе, ётюрюк сёлешир ол. 

Биз кёребиз аллай шайырланы, 
Фахмуларын, адамлыкъларын да сатханланы, 
Артда сыйсыз болуб атылгъанланы. 
Акъ сёз да, джийиргениб къачады аладан – къараладан – 
Ит болгъан джырчыладан, шайырладан. 

Джанлары саудан ёледиле ала, 
Ичлеринден чирийдиле ала – 
Хакъдан башхагъа къуллукъ этген шайырла, 
Ит болгъан, къул болгъан шайырла. 

Сёзю акъ къалай болур шайырны, 
Джюреги къара эсе аны? 
Джюреги тар, зар, къара болгъан 
Керти сёзню, иги сёзню, акъ сёзню – Хакъ сёзню тюлдю айталлыкъ. 

Ибилис джорукъгъа къул болур ючюн, 
Адамлыгъын, эркинлигин, фахмусун да сатханды ол. 
«Акъ» юй деб джазылгъан къара юйде, 
Къуллукъчу болуб, бойнундан тагъылгъанды ол. 

Хакъ джолда джаяу барыргъа излемей, 
Ибилисни арбасына миннген джырчы – 
Сени джазыуунг боллукъду сыйсыз эмда ачы: 
Урлукъду сени Сёзню къачы. 

Къара багъана сакълайды аны – 
Хакъгъа къуллукъ этмеген шайырны, 
Акъ сёзге къуллукъ этмеген шайырны. 

ДИН, ИЙМАН БАРМЫДЫ БЫЛАДА? 

Ичкери чакъыра ийнаннганланы, 
Зынгырдайла къонгураулары клисаланы: 
Джууукълашады туугъан кюню Иссаны. 

Кимге джубанч, кимге къууанч – 
Келелле, табыналла. Тынгылайды КЪАЧ. 
Башланнганды къыш. Тауусулгъанды къач. 

Ангылашынмагъан зат да кёбдю дунияда. 
Мурдар мурдарлыкъгъа джюрюйдю къач тагъыб бойнуна. 
Къахме да айланады къач тагъыб бойнуна. 
Бабас да кёб гюнах этеди, къачын тюшюрмесе да бойнундан. 
Аллахха ийнана болурламы ала? 

Амантиш да, мурдар да, саякъ да, ичкичи да, 
Джигит да, алим да, шыйых да 
Джаталла хоншу болуб къабырлада. 
Бабас барына бирча къылдыргъанды джаназы. 

Къайдады тюзлюк? Не саугъа, не ёлгеннге 
Тыйыншлы багъа берилмей эсе, 
Игиге, аманнга да бир дуа окъула эсе – 
Сора, дин, иман бармыды былада? 
Бизде уа бармыды керти дин, иман - 
хакъ керти багъа берилемиди ёлгеннге, саугъа? 

УШАЙ, ДЖУУУКЪЛАША БАРАСА КИМГЕ, НЕГЕ? 

Джюрек да эте тюрлюле, 
Халкъ не айтыр, Хакъ не айтыр дей, 
Джашайма къоркъа, илгене, 
Джашайма ёле, тириле. 
Джашаймамы? 

Ташлагъа да къарайма сынташлыкъ излегенча, 
Джулдузгъа да къарайма учарын сакълагъанча, 
Терек да кёзюме кёрюнеди мычхыны сакълагъанча, 
Шошлукъ да кёрюнеди къычырыкъны сакълагъанча 
(Огъесе, сын болгъан къычырыкъмыды шошлукъ?) 

Джашаудан къарайды ёлюм. 
Суу саркъады ёлюрге къоркъгъандан 
(Тохтагъан суу – джукъланнган чыракъ). 

Къулакъ – сангырау болмаз ючюн – эшитирге кюрешеди, 
Кёз – сокъур болмаз ючюн – кёрюрге кюрешеди, 
Джюрек да урады ёлмез ючюн, 
Джер да бурулады ёлмез ючюн, 
Кюн да джанады ёлмез ючюн. 
Къымылдамагъаннга келеди ёлюм 
(Сууугъан, къатхан – ёлюкдю, ёлюк). 

Ана тилимде сагъыш этеме, сёлешеме, окъуйма, джазама. 
Не ючюн – 
Ана тилим, туугъан халкъым ёлмез ючюн. 
Хакъгъа этеме къуллукъ. Не ючюн? 
Адамлыгъымы тас этмез ючюн, 
Джашау магъанасын тас этмез ючюн. 

Кимге, неге къуллукъ эте эсе, 
Анга ушай барады адам. 

Нени кёбюрек сагъына эсенг, 
Неге кёбюрек термиле эсенг, 
Неге бегирек къуллукъ эте эсенг, 
Кимни бегирек разы эте эсенг – 
Ушай, джууукълаша бараса анга. 

Неди сени сагъышынг-фикиринг? 
Неди сени сёзюнг-ишинг? 
Неди сени иннетинг-муратынг? 
Къуллукъ этесе кимге, неге? 

Ушай, джууукълаша бараса 
кимге, неге?

БЕРГЕНДЕ 

Ыйыкъла бла джауады джангур, 
Къайыкъла бла джюзерчады джол. 
Алай а, Кёкге къарагъан къынгыр – 
Башха джерни адамыды ол. 

Бу джуртну адамлары уа – 
Джашагъанла шахарда, элде да – 
Кюн тюбюндеча джюрюйле, 
Къулакъламай джауумну, джелни да. 

Сейирсиниб къарайма алагъа – 
Акъ аюлеге ушаш къатынлагъа, къызлагъа: 
Баралла салыныб къарын джаулары. 
Семизлик – аланы къанлы джаулары 
Болса да, къыйналмайла артыкъ. 
Сёлешелле рахат, кюлелле джарыкъ. 
Была да кеслерича бир халкъ, бир эл. 

Тебсейди джангур, харс урады джел. 
Къайыкъла бла джюзерчады джол. 
Барама къошулуб джаяулагъа, 
Башдан аякъ джибиб, дибидик болуб. 

Орамында джюрюмезлик, 
Джангурунда джибимезлик – 
Джангур уясына – Бергеннге – келмесин сора. 
Тебсейди джангур, харс урады джел. 
Джангур тюбюнде да игиди кёл. 
Джангур уясыды Берген деген Эл. 

УМУТ 

Бир миллет чек, 
Бир кърал чек, 
Бир дуния намыс, 
Бир ахрат азаб 
Тыялла Сени менден. 
Тыялла мени Сенден. 

«Адам не айтыр, 
Аллах не айтыр»-дей, 
Энтда биразны турсакъ, 
Болджалны созсакъ – 
Кеч боллукъду. 

Огъай, алдаргъа кюрешмейик 
Башхаланы, кесибизни да: 
Не миллет, не кърал, 
Не дуния, не ахрат, 
Не адам, не Аллах 
Тыймайла бизни. 

Кесибизбиз тыйгъан кесибизни, 
Джолун кесиб сюймеклигибизни. 
Тынгылаб сокъураннгандан эсе, айтыб сокъуранайыкъ. 
Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуранайыкъ. 
Сюймеклик – таукелликди. 

Сюймеклиги ючюн кюрешмеген, 
Кюреширикди ким ючюн, не ючюн? 
Кёб кечени джукъламай чыкъдым тангнга, 
Назмуму келечи этиб иер ючюн санга. 

Келечиге ёлюм джокъду билеме. 
Джууабынгы эшитирге ашыкъгъандан ёлеме. 
Кюкюрейди, чартлайды, джашнайды джюрек. 
Аны къатлаб къайтарады Кёк. 

Джазыуубуз джазыла турады Кёкде: 
Мадар этсек, этерикди къадар. 
Не ачыллыкъла, не ёмюрлюкге джабыллыкъла чекле. 
Джюрекден чыкъгъан сёзге, 
Кёкден тюшген Сёзгеча къара. 

Тилек да, алгъыш да этилгенди. 
«Амин» деринг къалгъанды джангыз. 
Аллах айтса, боллукъдула энди 
Бизге дуния да, джашау да джангы. 

КЁК-ДЖЕР АДАМЫ 

«Эркишинги эсенг – мийиклигими сына, 
Эркиши эсенг – кючюнгю сына: 
Ёрле, чыкъ мени башыма. 
Тау артына башым бла ау, 
Къара тенгизге акъ башым бла ау»,- 
Дегенча сюеледи тау. 

«Эркиши эсенг, сына кючюнгю. 
Кёмюл да, сына теренлигими. 
Толкъунларыма чыдаяллыкъ эсенг – кёр»,- 
Дегенча чайкъалады тенгиз. 

Тау, тюз, суу, орман, 
Къар, буз, къум, боран, 
Иссилик, сууукълукъ – бары 
Сынаргъа излейле мени, 
Чакъыралла кеслерине. 
Мен ётеме ол сынауладан. 

Джаналла джулдузла Кёкде, 
Чакъыралла ала да кеслерине. 
Къарайма Кёкню, кёлню да джарытхан джулдузлагъа. 
«Джабышыб турма да Джерде къызлагъа. 
Эркишилигинги бизге да бир кёргюзт»,- 
Дегенча, кёз къыса къарайдыла ала. 

Бителле къанатла джюрекге – 
Излейме учуб кетерге Кёкге. 
Алай а, Джер кесине тартыб санымы, 
Джибермейди мени Кёкге. 
Кёк да ёрге тартыб джанымы, 
Джутаргъа къоймайды Джерге мени. 

Джашайма Джерде, къарагъанлай Кёкге. 
Учама Кёкде, къарагъанлай Джерге. 
Болджалым джетсе, 
Джерде къаллыкъды саным, 
Кёкге кетерикди джаным – 
Кёк-Джер адамыма мен. 

Акъылым Кёк бла Джерге бёлюне, джашадым. 
Кёк бла Джерге юлешиниб бошаллыкъды ахырым да. 
Тейри адамыма, Кёк-Джер адамыма мен. 

АРИУЛУКЪГЪА СЮЙМЕКЛИК 

Кёкде джулдузланы, Джерде къызланы 
Джанымдан да сюйгенме. 
Алай а, джууукълашыб алагъа, 
Кёб кере кюйгенме. 

«Джулдуз узакъда иги, 
Къыз – джууукъда иги»»- 
Дегеним да болгъанды. 
Алай а, 
Ариулукъгъа сюймеклигим мени 
Ёлюмден кёб кере къутхаргъанды. 

Болджалым джетиб, кетерге тюшсе, 
Кёкде джулдузланы, Джерде къызланы 
Тансыкълай ёлюрме. 
Артха къайытыргъа мадар болса уа – 
Джангыз ала ючюн къайытыб келирме. 

Кёкде, Джерде да Ариулукъгъа 
Салама махтау. 
Дунияда Ариулукъ болгъаны ючюн, 
Ариулукъгъа Сюймеклик болгъаны ючюн 
Былай татлыды, багъалыды джашау. 

ДЖАНГЫЛЫКЪ ДЖОКЪДУ 

Адамладан айырылыб, 
«Хы, энди кесим къалдым» десе да, 
Адамгъа 
Джангыз кеси къалыргъа джокъду амал. 

Джангыз кёзюуюнде да 
Адам джангыз тюлдю: 
Не шайтанла, не мёлекле 
Биргесинелле аны. 

Не Аллахха, не шайтаннга 
Къуллукъ этеди адам. 
Бирине да къуллукъ этмейме деген – 
Алдаргъа кюрешеди кесин, адамланы да. 

Кеси къалгъан кёзюуюнде да, 
Анга къараб, аны мараб 
Тургъанланы кёрсе эди адам… 

СЁЗ АЛЫБ БАРАДЫ БИЗНИ 

Джолоучума. 

Атым, джамчым, башлыгъым да, 
Сауутум-сабам, азыгъым да, 
Джолгъа чыгъартхан иннет да, 
Джолуму кёргюзтген къыблама да, 
Алдан алгъа элтген кюч да, 
Джолум кеси да – 
Сёздю. 

Ол – Кёкден тюшген Сёз – 
Кёкча джууукъду, Кёкча да узакъды. 
Андан джууукъ, андан узакъ, 
Андан туру, андан таша, 
Андан сууаблы, андан халал 
Болмаз бир зат. 

Сёз алыб барады мени. 
Анга тыйыншлы болалсам, 
Аны бла барыб туралсам – 
Чыгъарыкъма Кёкге, 
Сёзню бизге ийгеннге тюберикме. 

Сёз алыб барады мени. 
Аллахха алыб барады мени. 
Хоу, Кёкден эннген сёздю 
Кёкге чыгъарлыкъ бизни. 

Сёз ызындан барабыз биз. 
Джюрекдеди Сёз. 
Сёздеди джюрек. 

Сёзню ангылагъаныбызгъа кёре, 
Анга бойсуннганыбызгъа кёре 
Адамбыз, Халкъбыз. 

Анга кёреди джолубуз да, 
Анга кёреди барыуубуз да, 
Анга кёреди джазыуубуз да. 

ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ 

Дуния боранындан да, 
Ахырат азабындан да 
Къутулгъанча кёреме 
Сёзню ышыгъында, 
Сёзню джарыгъында. 
(Ышыкъ деб джарыкъгъа айталла Тюркде). 

Мен джаратханма Сёзню, 
Сёз джаратханды Мени. 
Кесим джыгъылсам да атдан, 
Сёзюм къаллыкъды артда. 

Сёздю шайырны джаны. 
Къадары алайды аны. 
Сёз – келечиди араларында 
Гъарб бла Шаркъны, 
Хакъ бла Халкъны. 

Сёз келечиди 
Кёкден Джерге, 
Джерден Кёкге. 

Шыйыхлалла, файгъамбарлалла 
Бек уллу шайырла. 

Сёзню ышыгъында, Сёзню джарыгъында 
Табарыкъды тынгы 
Адам улу бары. 

Эм иги сёз 
Кёкденди, джюрекденди, 
Аллахданды, Аллахды, Аллаххады. 

Сёз – башды неден да, кимден да. 
Аны бла Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр. 
Сёзню джанындан да багъалы кёрмесе шайыр, 
Сёз керамат анга ачыллыкъ тюлдю. 

Сауутум-сабам, къалкъаным да сёздю. 
Мени джаратхан, мен джаратхан да сёздю. 
Дунияны джаратхан, джашатхан да сёздю. 
Сёзге къуллукъ этгеннге айталла шайыр деб. 

ТАУ БАШЫНДА 

Мийикге ёрлетгенед, чыгъаргъанед джашлыкъ 
Мен атыб келген тангымы аллына къарар ючюн. 
Арадан кёб джыл ётюб, энтда чыкъдым бери – 
Энди уа – батыб баргъан кюнюмю ызындан къарар ючюн. 

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда. 
Джана, кюе Кюн да джукъланныкъды. 
Алай а, джашау сакъланныкъды – 
Бир башха Кюн, башха дуния ачыллыкъды бизге. 

Мен ол мийик къадаргъа ийнанама. 
Къуралгъаныча чачыллыкъды дуния, 
Башланнганыча бошаллыкъды джашау, 
Дагъыда хар зат джангыдан башланныкъды. 

Неди табигъат, мадде (материя)? 
Ёле, тириле тургъан бир зат. 
Билмейме, бар, джокъ эсе да ахырат. 
Ёзге, этген аманлыгъы адамны, 
Эртде-кеч болса да, 
башына джетмей къалмайды аны. 

Адамны оюмсузлугъундан да тюрленеди хауа. 
Кеси къурутургъа да боллукъду джашауну адам. 
Кесин къурутургъа да боллукъду адам. 
Къутхарыргъа да боллукъду кесин, джашауну да. 

Неди ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк? 
Меннге буюрулмагъанлыгъына ол, 
Барды деб турама ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк, 
Барды деб ийнанама анга элтген джол. 

Батыб баргъан кюнюме къарайма. 
Алай а, этмейим хомухлукъ, кёлсюзлюк. 
Бар, джокъ эсе да, ёмюрлюк, ёлюмсюзлюк, 
Мен халкъым джашар ючюн кюрешгенме, сермешгенме. 

Ёмюрлюк рахат джашау излегенме анга. 
Иннетим къабыл болуб, джетгинчи муратыма, 
Тауусулду эсе кюнюм – неди мадар? 
Алкъынчы бизден кючлюдю къадар. 

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ. 
Къычырады джюрек – тынгылайды Кёк. 
Тынгыламай эсе да, Кёкню тилин 
Ангыларча, къайда аллай фахму, билим? 

Бирде айтама: кесинден бошарыкъды адам. 
Бирде айтама: джашарыкъды адам. 
Къутхарлыкъды кесин, джашауну да. 

Атомну ичине да къарагъанды ол, 
Кёк аламгъа да салгъанды джол. 
Ич-тыш дунияланы, таша дунияланы – 
Кесине къыйынлыкъгъа, насыбхы эсе да – 
Ачханды ол. 

Соруу кёбдю, джууаб а – джокъ. 
Тынгысызды джюрек – сагъышлыды Кёк. 
Джюрегиме, Кёкге да тынгылайма. 
Батыб баргъан кюнюме къарайма.

САУ-ЭСЕН БОЛСА МИЛЛЕТИБИЗ 

Джюрегинг не этедими дейсе? 
Да турады кесин, мени да ашай. 
Бек къылыкъ этсе, мен да урушама, 
Алай эте барабыз джашай. 

Джюрек менден, мен джюрегимден – 
Бир-бирибизден барабыз бошай. 
Бир-бирибизге дау сала, джараша, 
Алай эте барабыз джашай. 

Ким, не ючюн кюрешдик тохтаусуз? 
Замансыз тауусулдукъ ким, не ючюн? 
Халкъыбыз ючюн, Ол джашар ючюн, 
Кюреше, сермеше къартайдыкъ замансыз. 

Да алай эсе, джокъду къыйналыу. 
Хакъ бла Халкъ болду иннетибиз. 
Бизге ёлюм джокъду 
Сау-эсен болса миллетибиз. 

НЕ МАДАР 

От Аламны джукълаталлыкъ болсам да, 
Буз Аламны эриталлыкъ болсам да, 
Къарангы Аламны джарыталлыкъ болсам да, 
Ёлген Аламны тирилталлыкъ болсам да, 

Ол кюч къууандырлыкъ тюлдю мени, 
Бу дунияда табалмасам сени. 
Табхандан сора да къууанч аз боллукъду меннге, 
Кесими сюйдюралмасам сеннге. 

Джюреги сюйгенни табалмаса адам, 
Сюйгени бла джашамаса адам, 
Джашагъанды дерге боллукъмуду анга? 
Не мадар, джазыуу алай болгъан адамгъа? 

КЪАЙДАСА СЕН? 

Джюрегимде бир кёб иги сёз, ариу сёз барды, 
Аланы кимге айтайым ансы, 
Алагъа тыйыншлыны къайдан табайым ансы? 

Огъесе, 
Ала къачхы гюлле болурламы, 
Мен джазгъы кюнню излегенликге? 

Къачхы шылпы бла джазгъы джабалакъ 
Тюберге уа джокъмуду мадар? 

Заманында айтылмагъан сёз 
Джюрекни джарады артда. 

Кёкледе этиледи некях. 
Анга хазыр болмай юйленнген, 
Кесине, башхагъа да келтиреди палах. 

Некяхсыз къуралгъан юйдегиле 
Чачыллыкъла сынауладан ётмей. 

Джердегиле этселе мадар, 
Кёкдеги этеди къадар. 

Сюймекликсиз къуралгъан юйдегиге, 
Афенди некях этдиргенликге, 
Кёкдеги демейди «амин». 

Джюрегимде бир кёб иги сёз, ариу сёз барды, 
Аланы кимге айтайым ансы, 
Алагъа тыйыншлыны къайдан табайым ансы, 
Экибизге Кёк этерча некях. 

ТЕЛЕФОН УШАКЪЛА 

Хай! 
Тенгиз джагъасындама. Къарайма тенгизге. 
Тенгизде джууунады Ай. 
Чабакъла джюзелле тёгерегинде. 
Сен былай тюшгенлей эсиме, 
Телефон этдинг. Сау бол. 
Сейир тюлмюдю ол? 
Анда да тийибмиди Ай? 
Кертими айтаса? Игиди къалай. 
Бир джуртда джашамасакъ да, 
Бир Айгъа къарайбыз экибиз да. 
Бюгече рахатды тенгиз да. 
Джангызма. Джансызма. Джангыз, 
Ауазынгы эшитсем – тирилеме. 
Джуртха да, сеннге да – термилеме. 
(Боллукъса дерге: 
Къарыусузлукъ джарашмайды эрге). 
Тюзсе, айтсанг да алай. 
Чайкъалады тенгизде Ай. 
Мыдахды тюрсюню, джарыгъы да аны. 
Андан болурму мыдахлыгъым мени? 
Ауазынг а сени – джарыкъды бютюн. 
Ауазынг – тийгенчады Кюн. 
Анга къууанама. 
Сёлеше тур. Сакъла. Аллыма къара. 
Сенсиз Акъ тенгиз да кёрюнеди къара. 
Кёкде, кёлде да Ай бла джулдузгъа къара. 
Хайда, сау къал. Эсен кёрюшейик. 
Ха де бра. 

КЪАМАТУРГЪА – ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА 

Къаматур – къама, тур – 
Джауланы къаматырча ур, 
Къампайтырча ур. 
Джатханынг, джукълагъанынг боллукъду – тамам. 
Уяныргъа джетгенди заман. 

Къаматур, тур. 
Душманны къамат, ур. 
Къаушатырча ур. 
Шохлагъа уа – къалкъан болуб тур. 

Бирликде тирилик – Къаматур: 
Къарачай-Малкъар-Тюркие. 
Аллахны аллында баш ие, 
Шукурла этебиз Анга – 

Бизни адам этиб джаратханы ючюн, 
Бизни муслиман этиб джаратханы ючюн, 
Бизни тюрк этиб джаратханы ючюн, 
Хакъ джолну танытханы ючюн. 

Тюркбюз – къаныбыз, джаныбыз бла, 
Джюрегибиз, ангыбыз бла – 
Къадарыбыз бла. 

Къаматур бирикдиреди бизни, 
Кёлтюреди кёлюбюзню, 
Джыйдырады эсибизни, 
Танытады кесибизни. 

Айтады Къаматур: 
Тюрк халкъы, ёрге тур. 
Тарихинге тыйыншлы бол, 
Джазыуунга ие бол. 

Тин байрагъыбыз – Къаматур! 
Бизни харам джукъудан уятханлай тур, 
Азанча эшитилгенлей тур, 
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур. 

Суу кетсе да таш къалыр. 
Сен да алай къала тур. 
Къаматур. 
Ким кетсе да, не кетсе да, 
Сен дунияда джашаб тур. 
Каматур. 

Сен бирикдиресе бизни, 
Кёллендиресе бизни. 

Халкъыбызгъа 
Джюрюшлю бол дейсе, 
Эки дуниядан да 
Юлюшлю бол дейсе. 
«Амин» дейме мен да. 

Узакъда болсанг да эм джууукъса меннге. 
Халкъымса, байрагъымса, орайдамса мени. 

Терсейгенлени да тюз джолгъа бур, 
Бизни бирикдиргенлей, кёллендиргенлей тур. 
Миллет орайдача (Милли маршча) эшитилгенлей тур, 
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур – 
Эркинликге, Тюзлюкге, Игиликге чакъыргъанлай тур. 

Джаша, КЪАМАТУР. 

КИМДЕДИ ТЕРСЛИК? 

Сыртда чалкъы чала турады къарт. 
Атлатыб-атлатыб чалады алай. 
Хыршысыны узунлугъуна, дюрюсюню кенглигине 
Сейирсинеме. Нарт юзюкден болур, эшта, ол. 
Сарыджилик тёлюден болур, эшта, ол. 
Къазауат, сюргюн, хапис – 
Бири да юзалмагъанды аны джилигин. 

Алай а, нек джокъду аны къатында киши? 
Къайдалла уланлары, туудукълары? 
Аны джилигин юзалмаса да къыйынлыкъ, 
Тукъумун, тийресин а къурутханды. 

Чалады чалкъы 
Бурун заманладан къалгъан пелиуан. 
Белинде зынгырдайла тёшю-чёгючю. 
Ауурлукъ да этмейле ала деуге. 
(Аланы бир башха джерде къойса, 
Чалкъысын таблар ючюн, артха къайытыргъа керекди. 
Артха къайытыргъа уа сюймейди къарт). 

Чалады къарт, 
Анда-мында джаныу эте чалкъысына. 
Азыгъы да джанындады аны. 
1990- чы джыллада 
Тюртюлгенем анга. 
Джылы джюзге джууукълаша эди аны. 

Быллай деуле болгъан болурла 
Бычакъ бла аю уугъа джюрюгенле. 
Бир ёгюз арыгъанында, аны орнуна сюелиб, 
Сабан сюрдюрген да быллайла болгъан болурла. 

Быллайла болгъан болурла, эшта, 
Багъатыр Татаркъан, тулпар Алий, гёджеб Къочхар… 
Быллай деуле джокъдула Къарачайда энди. 
Эшта, нарт юзюкню ахыр адамы болур бу къарт. 

1943-чю джыл сюргюннге дери, 
Аз тюл эдиле быллай деуле Къарачайда. 
…Джуртда Джангыз Терекча кёрюнеди къарт, 
Къарачайны Къадау Ташына да ушайды ол. 

Мен анга тюртюлдюм да ушакъ этдим. 
Алай а, «джангыз нексе» деб сорургъа, базмай кетдим. 
Андан айырылыб, эндим ёзеннге, 
Эл кёчюб кетгенча кёрюндю кёзюме. 

Юйле тура эдиле – адам а джокъ. 
Анда-мында бир къарт кёрюнсе да, 
Сабий а – джокъ, сабий таууш джокъ. 
Джаш адам къалмагъанды элде. 

Джашла, къызла къалмайла элде. 
Тау элле баралла къуруб. 
Тау элле чачыла баралла. 
Халкълыгъыбызгъа тюшгенди къоркъуу. 
Кимдеди терслик? 

ХАЛКЪНЫ САКЪЛАГЪАН 

Тёнгеги – Джурту эсе, 
Халкъны джаны – тилиди. 
Экисин да сакълагъан 
Ийманыды, диниди. 

БУСАГЪАТДА ДЖУРТДА 

Башчы халкъны, джуртну сакълар орнуна, 
Агъашчы агъачны сакълар орнуна, 
Имам динни, иманны сакълар орнуна – 
Хар ким къарыууна, къуллугъуна кёре – 
Кюрешелле болгъанны къатышдырыб, тонаб, сатыб. 

Сан этмей Тюзлюкню-Кертини-Хакъны, 
Джуртсуз этиб кюрешелле халкъны, 
Имансыз, динсиз этиб кюрешелле аны, 
Тинсиз, тилсиз этиб кюрешелле аны. 

Халкъ барын турса да ангылаб, 
Амалсыздан турады тынгылаб. 
Харамгъа, гюнахха болады юренчек. 
Тешилмезча бегийди 
Зулму бла ётюрюкден тюйюлген тюйюмчек. 

Зулму бла ётюрюкден эшилген къамчи 
Халкъгъа не бек тийсе да ачы, 
Халкъ юренеди тёзерге, тынгыларгъа. 
Сый бере гудугъа, мурдаргъа, 
Халкъ да юренеди урларгъа, тырнаргъа. 

Халкъны халкълыгъы ёледи алай, 
Адамны адамлыгъы ёледи алай. 
Муслиманлыкъ, адамлыкъ борчун толтура, 
Талай адам этгенликге хахай, 
Тюрленмейди джукъ. 
Халкъны ахыры – джууукъдан джууукъ. 

Ёзенни ёрге келеди тубан. 
Кёрюнмейди халкъ, не бир адам. 

ФАЙГЪАМБАРЧА КЮРЕШ 

Табалмай къыйынлаша эсе да Тюзлюгюн, Хакъын, 
Джуртунда джашагъан барды халкъым. 
Олду мени сагъышым, къайгъым. 
Олду мени джулдузум, Айым. 

Дуниямы ара багъанасы, 
Джашаууму баш магъанасы – 
Олду. 

Олду мени джаным-тиним, 
Ангым, эсим, адетим, тилим. 
Джашау джокъду меннге ансыз. 
Адам боламыды Джуртсуз, Халкъсыз? 

Анасы саулукъда ёлмейди сабий. 
Халкъы саулукъда ёлмейди адам. 
Халкъ къайгъысы ёлтюрсе да мени, 
Халкъымды мени ёлюмсюзлюгюм. 

Олду мени къуанчым, джарсыуум да. 
Олду джюрек аурууум, дарманым да. 

Ёмюрюм джаяу джюрюрге разыма 
Халкъымы атда джюрютюр ючюн. 
Алай а, кеси атда бармагъан, 
Эталырмы халкъын да атлы? 

Къралдан, хоншудан кёб джетсе да заран – 
«Джау джаулугъун этед» деб къояма. 
Халкъ кеси кесине джетдирсе уа къыйынлыкъ – 
Аны ангылаялмай къыйналама. 

Халкъ ичинде джашаб, халкъ ичинден чыгъыб, 
Халкъны аты бла, кючю бла оноугъа илиннгенле, 
Халкъны-Джуртну сакълар, джакълар орнуна, 
Аны тонаб, ёлтюрюб кюрешгенле – 

Эм уллу джау алалла меннге. 
Ала бла кюрешиудю меничалагъа джихад. 
Джанымы этиб Аллахха аманат, 
Ол итле бла, амантишле бла этеме къазауат. 

Ёзге, халкъ да кесин эслер, эсгерир орнуна, 
Харамдан, гюнахдан кесин тыяр орнуна, 
Динин, тилин, адетин-тёресин сакълар орнуна, 
Кесин аманлагъа, аманлыкъгъа хорлатыб тебресе, 
Хауле, ичкичи, бошбоюн болуб тебресе, 
Халкъдан эсе, сюрюуге ушаб тебресе, 
Адамдан эсе, хайуаннга, джаныуаргъа ушаб тебресе, 
Кёлюнг чыгъа тебрейди халкъдан да. 
Кёреме: терслик балтада, сабда да. 

Алай а, кесин санагъан Адамгъа, 
Къутхара халкъын, кесин да азабдан, 
Сермеширге керекди ахыргъа дери: 
Алай джашаргъа, ёлюрге да буюргъанды Аллах. 
«Къалгъаннга керек болмагъан меннгеми керекди»,- демей, 
«Къалгъанла хайуан эселе да, мен Адамма»,- де. 
Джангыз эсенг да – джангыз тюлсе – Аллах бласа, сермеш. 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн, адам ючюн файгъамбарча кюреш. 

АДАМ ДЖЮРЕГИ 

Башхалагъа бойсуннган къой, 
Кесиме бойсунургъа да унамайды джюрегим. 
Джерде къой, Кёкледе да болмагъан 
Излейди бир Тюзлюкню, Эркинликни. 

Аны ючюн этеди къазауат, 
Саныма, джаныма да тынгы-тынчлыкъ бермей. 
Мени ёлтюрмей, кеси да ёлмей, 
Къазауаты ушамайды тохтаргъа. 

Ангы болса да джюрекге базман, 
Аны да арытады джюрек. 
Ол этген къоркъуугъа, ол салгъан соруугъа 
Не Джер, не Кёк эталмайла джууаб. 

Адамлагъа къой, Аллахны кесине да 
Дау салыб тохтаучанды ол: 
Нек тауусулургъа керекди адам баргъан джол, 
Нек хорларгъа керекди джашауну ёлюм? 

Адамла къурагъан джорукълагъа къаршчы болгъан бла къалмай, 
Табигъатны-къадарны кесине да излемейди бойсунургъа. 
Бир ёлюмсюз, ёмюрлюк Насыбны, Къууанчны излейди, 
Излейди бир чексиз Тюзлюкню, Эркинликни. 

Аны ючюн, не кюн, не кече билмей тынгы-тынчлыкъ, 
Кесине, башхалагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ, 
Ич, тыш дуниялагъа да бермей тынгы, тынчлыкъ, 
Урады джюрек… 

Адам джюрегинден къыйынлы болурму? 
Аны излеми ёмюрде толурму? 

ДЖОЛ 

Къутхарлыкъды деб мени къыбыла, 
Къыбыла таба тутханма джол. 
Тёрт джанымда чартлайд шыбыла, 
Мени урургъа ант этгенди ол. 

Къызыл шыбыладан келеме къачыб, 
Аны къылыч бла сермей, къайырыла. 
Ата джуртумдан айырыла, 
Аллахха, адамгъа да айтама ачыкъ: 

Эки джауум барды мени: 
Бири – зулму, бири – ётюрюк. 
Аладан къутхармасакъ Элни, 
Эркин адамла боллукъбуз тюб. 

Сиз да бираз джыяргъа эсигизни, 
Мен да къайытырыкъма кюч алыб артха. 
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни, 
Джокъду ышаныу Гъарбха не Шаркъгъа. 

Башыбыз къалмаз ючюн палахха, 
Таянайыкъ, джангыз, Аллахха. 
Аллах болуб кёлде-джюрекде 
Бизни хорлар кюч чыкъмаз Джерде не Кёкде. 

Джараларымы сау этиб, багъыб, 
Джангыдан кирликме кюрешге. 
Кечени хорлаб, танг да келеди атыб. 
Не насыбды - халкъ, джурт ючюн сермешген. 

Сан ёлсе да, джан къаллыкъды сау. 
Джаннга ёлюм джокъду, билебиз. 
Уллу Аллахха салабыз махтау, 
«Халкъ, джурт» дей, джашайбыз, ёлебиз. 

БИЯГЪЫ КЪОРКЪУУЛА 

Дженгиб гюнахыбыз, терслигибиз, 
Аны ючюн азаб чеге болурбуз биз. 
Алай а, зулмудан къутулсакъ да кесибиз, 
Бизни ёлтюреди эсибиз. 

Хоу, не кече, не кюн тынгы-тынчлыкъ бермей, 
Джюрекни ашай, джюрекден бошай, 
Къыйнай, эсден кетерге унамай, 
Терслик ёлтюреди бизни. 

Терсликни алайды къылыгъы: 
Башы эзилгенден сора да, 
Бизни уруб, ачытханлай турады къуйругъу. 

Джаханимни кёрмеген, джандетге салмайды кёл. 
Алай а, 
Ттерслиги болмагъанлай, джаханимден ётген Эл, 
Джандетде да, джюрексине, къырыла болур. 

Айтама былай 
14-джыллыкъ тутмакъдан, сюргюнден ётген халкъыма къараб. 
Адамла, тюзлюклери хорлаб, Джуртларына къайытсала да, 
Джюреклери тутуб ёледиле, болмагъанлай къарт. 

Къартлыкъгъа джашагъан хазна адам джокъду. 
Ачыудан, джюрексине, ёлелле адамла. 
Сюргюннге дери Къарачай бла, сюргюнден сора Къарачай – 
Эки башха халкъдыла дерге боллукъду. 

Алгъыннгы тийреле, тёреле джокъдула энди. 
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмайдыла энди. 
Тюрленнгенди халкъ – не этгенин билмейди энди, 
Харамдан, гюнахдан джийиргенмейди энди, 
Билмейди не болгъанын Хакъ. 

Аллахын унутса уа халкъ, 
Дуния малны Хакъдан кёрсе баш – 
Зулмугъа-зорлукъгъа болады аш, 
Узакъ, джууукъ да бий болуб тебрейле анга. 

Халкъны ётгюрю, ёхтеми къазауатда, сюргюнде къырылгъанды, 
Бюгюле билгенле къалгъандыла сау. 
Ала уа – амантишлеге салалла махтау: 
Сууаб-гюнах, халал-харам, иги-аман – бары къатышханды. 

Чамландырырча Аллахны-Хакъны 
Тюрленнгенди къылыгъы халкъны. 
Джаргъа тебере эсек кесибизни, 
Чынгылдан тыярыкъ кимди бизни? 

Эсгермесек, эслемесек кесибизни, 
Тамблабыз боллукъ тюлдю бизни. 
Дженгиб гюнахыбыз, терслигибиз, 
Джардан, чынгылдан кетерикбиз биз. 

Этебиз къуугъун, этебиз хахай – 
Энтда сынау базманнга миннгенди Къарачай: 
Не къайытырыкъды джолуна Аллахны, 
Не да сынарыкъды джангыдан палахны. 

КЕРЕКМИДИ АДАМ? 

Не барды меннге бу тенгизден – 
Аны кенглигинден, теренлигинден. 
Ариулугъундан, тазалыгъындан да 
Не барды меннге? 

Тузлуду – ичерча тюлдю, 
Сууукъду – джууунурча тюлдю. 
Джангыз, къараб джагъадан 
Къууаныргъа боллукъду. 

Алай а, тенгизни толу багъасын, 
Тенгизде джашагъанла билелле джангыз. 
Аны тузлулугъуна, сууукълугъуна да 
Махтау салыб, джырлайла ала. 
Тенгиз – джуртларыды, джашауларыды, къадарларыды аланы. 

Мен а, кёз ача айланнган биреулен, 
Тенгизни тюрлендирирге излейме – 
Кириб джууунур ючюн, 
Тузсуз этиб, сууундан ичер ючюн – 
Несин да кесиме джараулу этер ючюн. 

Тенгиздегилеге уа этмейме сагъыш: 
Меннге – оюн, алагъа – ёлюм. 
Балыкъла аны ючюн ата болурла башларын джагъагъа. 
Джагъада джашау зор кёрюнсе, 
Адамла да атыучанла башларын суугъа. 
Адамдан чыгъады къыйынлыкъ. Бютеу дунияны 
Кесине джараулу этерге излеген олду. 
Дуниягъа керекмиди адам 
Бютеу табигъатха къоркъуу тюше эсе андан?! 

САГЪЫШЛА 

Таш къалаула этеме 
Биченликни арытыб ташын. 
Таш тюбюнден ычхыннган кырдыкны ауазын эшитеме – 
Меннге тилек, алгъыш этеди ол. 

Джазыкъсыныб къарайма анга: 
Ол билмейди игилигими чурумун. 
Билмейди, аны ёсдюрюб, сакълаб, 
Артда чалкъы бла чалыб, къурутуруму. 

Иймансыз революция да къара халкъны 
Башына бош этиб алай, 
Артда уа кесине къул-къарауаш этиб, 
Турмадымы джеге, къыра, къурута? 

Тенглешдирмейме кырдык бла халкъны, 
Алай а, мен – 
Кёб зорлукъ, терслик, ётюрюк кёрген бир адам – 
Джаны болгъан, болмагъан табигъатха да 
Къыйналама, менден джетсе заран. 

Юсюн басхан ташдан башына азат болгъан кырдык 
Нечик къууанады кюн джарыкъгъа, джылыугъа… 
Биз кырдыкгача, бизге да алай къарагъан болурму бир Кюч? 
Бойсун, бойсунма – не эталлыкъса джазыугъа? 

Бу оюмладан ауур бола башым, 
Кюрешеме биченликни арытыб ташын. 
Азат кырдыкны эшитеме меннге тилегин, алгъышын… 
Алай а, аны чалкъы бла чалыб тебресем, 
Къоркъуучанма, джетер деб къаргъышы. 

Къоймайды мени джашаргъа рахат 
Табигъатны-джашауну-ёлюмню-тюзлюкню юсюнден сагъышым. 

САКЪЛАГЪАН 

Кёк тенгизде акъ кеме барады, 
Узаяды, ташаяды къарамдан. 
Кёз къакъмай къарай ызындан, 
Шош болгъанды джагъада адам. 

Кёк тенгизде акъ кеме келеди – 
Ала анга кёрюнелле къара. 
Айла бла, джылла бла сакълай, къарай, 
Сын болгъанды джагъада адам 

Асыры кёб къарагъандан, 
Кёз джауун тауусханды ол: 
Энди анга 
Кёк тенгиз да кёрюнеди къара, 
Акъ кеме да кёрюнеди къара. 

Акъ кемеден басхычла бла тюшюб, 
Халкъ тёгюледи джагъагъа. 
Тобугъуна дери джерге батыб, 
Таш эскертме тюбейди алагъа. 

Хар кимни джууугъу, тенги – 
Чачылады дуния, кюле, ышара. 
Джангыз бир тиширыу, эскертмени 
Къучакълаб, турады джылай… 

…Кёк тенгизде акъ кеме барады, 
Узаяды, ташаяды къарамдан 
Тюбербизми, тюбемезбизми – билмейме, 
Кёз къакъмай, къарайма джагъадан. 

АКЪ ДУУАДАКЪ КЪАРА КЁЛДЕ 

1 
Акъ дууадакъ къара кёлде. 
Акълыгъы, джангызлыгъы аны. 
Къаллай бир кюрешди эсе да, 
Акъ дууадакъ акъ эталмады къара кёлню. 
Алай а, 
Акъ дууадакъны къара эталмады къара кёл да. 

2 
Къара кёкде акъ булутча акъ дууадакъ къара кёлде. 
Къарангы кёкде джулдузча къара кёлде акъ дууадакъ. 

3 
Ма ол акъ дууадакъгъа джууукълашханды энди къара ёлюм. 

4 
Къара кёлге да джууукълашханды къара ёлюм. 

5 
Ёле тургъан акъ дууадакъ къара кёлде. 

6 
Акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде. 

7 
Ёле тургъан акъ дууадакъ ёле тургъан къара кёлде. 

8 
Къара кёлде акъ дууадакъ ёлгенлей, 
Кёлню джарытхан акъ дууадакъ ёлгенлей, 
Танылмазча къараллыкъды къара кёл. 
Къара дуниягъа къошуллукъду къара кёл. 
Джансыз боллукъду, ёллюкдю къара кёл. 

9 
Эшта, къара кёлню джарытыр ючюн, 
Къачан эсе да, Кёкледен учуб келиб, 
Тюшген болур эди къара кёлге акъ дууадакъ. 
Акъ мёлекча кёрюннген акъ дууадакъ. 

Алай а, толтуралмай Кёк салгъан борчун, 
Акъ эталмай, джарыталмай къара кёлню, 
Уялгъандан, башын да къанат тюбюне джашырыб, 
Ёле турады акъ дууадакъ къара кёлде. 

10 
Къара кёлде да акъ дууадакъны излейме. 
Къара кюн да акъ дууадакъны излейме. 

11 
Къайгъылы дунияда акъ умутча эди 
Акъ дууадакъ къара кёлде. 

12 
Энди ма ол акъ дууадакъ ёледи. 
Акъ дууадакъсыз къара кёл да ёледи. 
Дуниягъа къара кюн келеди. 
Ахырзаман келеди дуниягъа. 

13 
Дууадакъсыз къалады кёл. 
Акъ умутсуз къаралады кёл. 
Умутсуз къалады Эл. 

14 
Ау джаулукъну тюбюнде келинча эди акъ дууадакъ. 
Энди кебиннге чырмалгъанча кёрюнеди къара кёлде (къара кёрде). 

15 
Ауалдан ахыргъа дери 
Кюрешди, чыдады, джашады 
Акъ дууадакъ къара кёлде. 

16 
Бу акъ назмум 
Акъ дууадакъгъа ушайды къара кёлде. 

КЁЗ бла СЁЗ 

1 
Адамгъа багъа биче: 
«Къалайд,- дейле,- кёзю-къашы, 
Къалайд,- дейле,- сёзю-башы...». 

Кёз. Сёз. Экисинде да барды ёз. 
Адамны ич дуниясыны кюзгюсюдю кёз. 
Адамны ич дуниясыны кюзгюсюдю сёз. 
Адамны эм алгъа танытхан – кёзю бла сёзю. 
Хоу, адам танылыб башлайды кёзюнден эмда сёзюнден. 

2 
Кёз тиймесин, сёз джетмесин дейбиз. 
Аман адамны кёзюнден, сёзюнден да къоркъабыз. 
Къара, зар адамны кёзю, сёзю да уулуду. 

Иги адамны уа кёзю, сёзю да – нюрлю. 
Иги адамны тюз адамла къаллай бир сюе эселе, 
Къара кючле да аллай бир кёрюб болмайла аны. 

3 
Адамны ичин билген къыйынды. 
Алай а, кёзю эмда сёзю 
Адамны билдирелле ичин, 
Адамны билдирелле ёзюн. 

Кёз. Сёз. Экисинде да барды ёз. 

ЭКИ ДУНИЯ 

Джел бла джангур уясы Ставангер – 
Викинг дуниясы сакъланнган джер, 
Таш юсюнде орналгъан шахар, 
Шимал тенгизден къоркъмагъан шахар. 

Адамларында джокъду къайгъы. 
Сёлешгенлери, джюрюгенлери да рахат. 
Таш башында этелле джашау, 
Таш башын этгенле джандет. 

Къарачай шахар тюшед эсиме. 
Къарачай халкъым тюшед эсиме. 

Джукъ да айтмай, тенгизге къарайма. 
Тенгиз джагъасын талайды. 
Тенгиз къушла сыйыт-къычырыкъ этелле. 

Къарачай къычырады джюрекде. 

АКЪ СЁЗ 

1 
Нарат терек да чайыры-балхамы бла 
Джарасын кюрешед багъаргъа. 
Шайыр да сёзю-назмусу бла 
Кёлюн кюрешед джазаргъа. 

Кесини кёлюнмю, башханыкъынмы – 
Джокъду анга башхасы. 
Кёлю сыннганны сылайды, байлайды – 
Сылаучуду, балхамды аны назмусу. 

Джюреги ачыгъаннга джюрегин ачады, 
Кёл этеди, табдырады эс. 
Адамны джанын къара кючледен 
Къутхарады акъ сёзю аны. 

Джаныуар да, туугъан джерини дарман хансларын 
Табыб, чайнаб, балхам этиб, 
Тили бла джалайд джарасын. 
Шайыр да, ана тилини дарман сёзлери бла 
Джюрек джараланы багъады алай. 

Дууача джарайды назму. 
Шайыр джазгъан дууады назму. 
Саугъа аурумазгъа болуша, 
Ауругъаннга къайтара саулугъун, 
Назмула бла тюкюреди шайыр. 

Саула аурумаз ючюн, 
Ауругъанла сау болур ючюн, 
Адамны къара кючледен къутхарыр ючюн 
Джазылгъан дууады назму. 
Акъ кюн да, къара кюн да керекди акъ сёз. 

Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан 
Къутхарыр ючюн адамны джанын палахдан. 
Хоу, къутхарыр ючюн адам улуну палахдан, 
Назмучулукъ да, файгъамбарлыкъча, бериледи Аллахдан. 
Керти шайырла да аздыла, файгъамбарлача. Алача, 
Хакъгъа къуллукъ этедиле Шайырла да. 

2 

Джазама назму 
Кесими бюгюнюме, ахыр кюнюме да джарар деб, 
Саулагъа, ёлгенлеге да джарар деб 
(Саулагъа джашаргъа, ёлгенлеге тирилирге джарар деб), 
Абыннганнга, джыгъылгъаннга ёрге турургъа джарар деб, 
Сюелгенни абыныргъа, джыгъылыргъа къоймаз деб. 

Акъ сёзге алай ийнаннганым, ышаннганым себебли, 
Акъ сёзге алай таяннганым себебли, 
Акъ сёзден алай къарыу алгъаным себебли, 
Рахат, къыйын кюнюмде да джазама назму. 

Аллай ийнаныу болмаса джюрекде, 
Къаламны ёмюрде да алмазем къолгъа. 
Хазырлана чыгъаргъа джолгъа, 
Къарай Джерге эмда Кёкге, 
Къуран аятла бла бирге, 
Ийман-шахадат бла бирге, 
Назму тизгинлени да шыбырдайма. 
Англайма: 
Сёз къутхармаса дунияны, 
Джукъ да къутхарлыкъ тюлдю аны. 
Сёз – Аллахды. 

АХЫР 

Керек тюлдю меннге не хакъим, не хяким, не хеким. 
Аланы барындан да онглуду ёлюм. 
Мен – джанындан тойгъан бир адам. 
Джукъ да керек тюлдю меннге аладан. 

Ёлюм бла мен бир-бирибизни сюрюб, 
Кёб чабдыкъ. Энди тохтагъанбыз арыб. 
Энди кёчмезча салгъанма къош. 
Ёлюм да аны билиб, къысылады шош. 

Алай а, кёзюме кёрюне бир ауанала, къаралдыла, 
Нек илгенеме къараб къарангыгъа? 
Нек турама хазыр болуб сермеширге, 
Джаным ючюн, джашауум ючюн кюреширге? 

Огъай, джанымы, джашаууму да санамайма чёбге, 
Хар джан кёзюуюнде кетерикди Кёкге. 
Алай а, мен излемейме таяргъа эркишиликни джолундан, 
Ёлюрге излейме сермеше, сауут-сабам бла къолумда. 

Ибилис – сюрюучю, халкъ да къой сюрюу болурун излемейме мен, 
Къойча сойдурургъа излемейме халкъымы, кесими да. 
Аллах айырыр тюзюмю, терсими да. 
Иймансыз джорукъла, адамла не айталла деб тюл, 
Аллах не айтыр, дей, джашадым дунияда. 

Къуллукъ этдим, адамгъа, халкъгъа да тюл – Хакъгъа. 
Къарагъа къара дедим, акъ дедим акъгъа. 
Сыйладым сёзню, ишни да игисин-кертисин-тюзюн, 
Дуния малгъа алданмадым, терилмедим, къарамады кёзюм. 

Сёзню, ишни да башлагъандан эсе, бошагъанды къыйын. 
Къаягъа, таугъа ёрлегенден эсе, къыйынды эннген. 
Келгенден эсе, къыйынды кетген. 
Бусагъатда ма ол чекдеме мен, 
Кёрюрюмю кёргенме, чегерими да чекгенме мен. 

Кёк буюргъанча джашадым Джерде. 
Назму да джазмадым ол бермей белги. 
Файгъамбарны джашауу болду меннге юлгю. 
Джаным тартханлай тургъанды Кёкге, 
Акъ къара кюн да кёргенме Кёкню. 

Диниме, тилиме болгъанма сакъ эмда бек – 
Насыбды деб, ала ючюн сермешген, ёлген да. 
Адам, Халкъ ючюн кюреширге буюргъанды Кёк – 
Буйрукъну толтурургъа кюрешгенме мен да. 

Буйрукъну толтурургъа кюрешгенме мен да, 
Ол иннет бла джашадым, ёлдюм. 
Кетсем да, къалама сизни бла – 
Хакъ джолда баргъаннга джокъду ёлюм. 

ЭСГЕРТМЕ 

1 
Терекге терекди эсгертме, 
Ташха да ташды сын. 
Адамгъа адамды эсгертме, 
Сёзге да сёздю сын. 

Ёлген сёзлеге, ёлген тиллеге 
Сёз эсгертме салгъан бла къалмай, 
Тирилтирге излейме аланы. 

«Ай насыбсыз,- дейме кесиме,- 
Ёлгенлени тирилтирге кюрешмей, 
Кюрешсенг эди сакъларгъа сауланы...» 

Тохтамайды ичимде даулашыу: 
«Ёлгенин тирилтирге излемеген, 
Сакълаялырмы сауун да ёлюмден?». 

Эски сёзлени джангыдан джаш эте, 
Ёлген сёзлени да къайтара джашаугъа, 
Джангы сёзле да бере дуниягъа, 
Джашайды, ёледи шайыр. 

2 
Сын таш салалла ёлгеннге. 
Сын ташла саулача сюелелле, 
Саулача сюелелле къабырлада. 

Сосуркъача туумагъан эсем да ташдан, 
Таш кешенеде асраллыкъ тюл эсем да, 
Ташха эскертме салырым келеди. 
Адамгъа, джаныуаргъа тюл, 
Ташха салырым келеди эсгертме. 

3 
Таш - туудукълагъа джетдирир сёзюбюзню деб, 
Бурунгу ата-бабала джазгъанла ташда. 
Бюгюн окъуйбуз ол джазыуланы. 

4 
Джети джол айырылгъан джерде 
Ташха эсгертме салырым келеди: 
Кёкден тюшгеннге да, 
Къаядан юзюлгеннге да 
Джерден чыкъгъаннга да. 

Хунагъа джарашханнга, джарашмагъаннга да; 
Тыбыр ташха, сын ташха да. 
Барына да бир эсгертме салырым келеди. 

Таш ёмюрден бери 
Таш къаллай бир джарагъанды бизге. 
Адамла тюл, 
Ташда ёсген тереклебиз биз. 
Эшта, адам бла ташны 
Ёлюм да айыраллыкъ болмаз. 
Эсгертме да бир боллукъ болур алагъа. 

5. ЭСГЕРТМЕ 

Таш болгъан адам, 
Адам болгъан таш.

АТЛЫЛА, КЪАНАТЛЫЛА 

Аты болгъан да атлы болуб бармайды, 
Къанаты болгъан да къанатлы болуб къалмайды. 

Джаяу ючюн атындан тюше билгеннге, 
Къанатсызны да кёллендире, учундура билгеннге, 
Тёбендегин да ёрге тарта билгеннге, 
«Мубарек адам», «къанатлы джан» дейдиле. 
Атсызны да атлы этерге кюрешгенди – атлы. 
Къанатсызны да къанатлы этерге кюрешгенди – къанатлы. 

Бизни ючюн Кёкден Джерге эннген таша кючге, 
Бизни да Кёкге тартхан тамаша кючге, 
Бизге ийманны, сёзню-билимни келтирген кючге, 
Кеси уа, сезилсе да, кёрюнмей тургъан кючге 
Айтадыла Кёкню келечиси деб. 

Ма ол нюр джарыкъ джюреклерин джарытхан 
Адамладыла – атлыла, къанатлыла. 
Джашайдыла нюр джарыкъны джаяр ючюн, 
Атларындан тюшедиле джаяу ючюн. 
Къанатсызлагъа да битдире къанат, 
Къара кючле бла этелле къазауат. 

Алагъа ийнаныб къалалмай, чайкъалса да халкъ, 
Алагъа ол ишни буюргъанды Хакъ. 
Ёлгюнчю Хакъ джолда баралла ала. 
Алалла атлыла, къанатлыла. 
Аланы кёрюб болмасала да атсызла, къанатсызла, 
Атсызла, къанатсызла ючюн ёлелле ала. 

КЕСИМИ ЮСЮМДЕН 

Сабийни да къойнунга алыб бешикден, 
Кюнча ышарыб, тюбесенг меннге, – 
Кирген эсем да, булутча къаралыб, эшикден, 
Джандет эшиги ачылгъанча кёрюнеди меннге. 

Кетелле кёлден къоркъуула, къайгъыла. 
Бир уллу Кюн бла, бир гитче Кюнчюк 
Джарыталла юйюмю, кёлюмю. 
Насыбыма кёз тиер деб къоркъама. 
Боюнларыгъызгъа дууала тагъама... 
Эритирчасыз, джюрекни къой, темирни. 

«Алай а, иги киши атын махтар, 
Аман киши къатынын махтар»,- 
Дегенлей, этмейим. Къояйым 
Тау намысха келишмеген сёзлени. 

Юйюм мени, керти да – къалады. 
Джюрек анда тынчлыкъ табады. 
Кюч табыб чыгъама юйден, 
Хайырым тиерча халкъыма, Элге. 

Ич дуниям иги, рахат болгъаны сеебли, 
Тыш дунияны да иги джанына тюрлендирирге 
Табама къарыу, табама мадар. 
Кесими юсюмден алайды хапар. 

ЮЧГЮЛ ДУУА 

Юсюмю алай джуудум, 
Ёлюкню джуугъан кибик. 
Сора, болдум дуниягъа 
Джангыдан туугъан кибик. 

Не аламатды бу? 
Англамайма кёлюмю: 
Джазалмайма бир назму 
Сагъынмайын ёлюмню. 

Кимни (нени) сагъынсанг 
(Сагъыннганынг - босагъада), 
Джууукъ этесе аны. 

Аман аууз ачма деб, 
Аман къууум этме деб, 
Аман джора этме деб, 
Айта болурла андан. 

Иги билсек да аны, 
Мурат толмай барады. 
Аджалы уа адамны 
Имбашында турады. 

Къайдан, къачан эм къалай 
Джетер ёлюм – билмейбиз. 
Анала этген дууа 
Сакълайды да – ёлмейбиз. 

Алай а, ёлюмсюзлюк 
Берилмегенди бизге. 
Ёзге мен ийнанама 
Джаным къалыр деб Сёзде. 

Сёзю, тили сау болуб, 
джокъду Халкъгъа да ёлюм. 
Ана тилни сакъларгъа 
Джарар эсе уа сёзюм. 

Мен билеме бир хакъны: 
Дини, тили эм джурту – 
Бу ючгюл дууад халкъны 
Сакълаб тургъан хар къуру. 

Бу ючгюл дууаны бирлигид 
Джолубузну акъ этген. 
Бизге ангы, эс бериб, 
Бизни бир джерге джыйыб, 
Адам этген, халкъ этген. 

Дууасын тас этген халкъ 
Дуниядан болады талкъ. 

Дууаны бергенди Хакъ, 
Эмда буюргъанды Хакъ 
Сакъла деб дууангы. 
Сакъламагъан а аны – 

Халкъына къазад уру, 
Кесине къазад уру. 
Дуниядан, ахыратдан да 
Къалад юлюшсюз, къуру. 

Насыбсыз халкъым мени, 
Неди къутхарлыкъ сени? 
Башынга этсенг мадар, 
Аллах да этер къадар. 

ДЖУЛДУЗУМ 

Кёкде джулдуз – Кёкнюкюдю, 
Джерде джулдуз – меники. 
Алай а, келген насыбны 
Сууутдум, болуб экили. 

Къарайма тёгерекге. 
Не хайыр къарагъандан? 
Не этерге керекди 
Джулдузсуз къалгъан адам? 

Бир адамгъа – бир джулдуз. 
Джулдузун тас этсе адам, 
Джангы джулдуз джокъ анга. 
Алайды буйругъу Кёкню. 

Да алай эсе къадар, 
Неге къыйналама мен? 
Джазыу болса, бир джукъгъа 
Кетмез эди джулдузум. 

Алай а, джигит адам 
Кеси джазад джазыуун. 
Джазмай къойгъан джазыуумду 
Былай къыйнагъан мени. 

Кертиди адамны джигити 
Кеси джазгъаны джазыуун. 
Меннге не айта болур, 
Къайда эсе да, джулдузум? 

СОРУУЛА 

1 
Тынглар, англар деб, базмасам да, 
Айтыр затым кёбдю халкъыма. 
Аны джазыуун мен джазмасам да, 
Тюбетирге уа излейме Хакъына. 

Сорама джюрегим джана, кюе: 
Минг-минг джылны джашаб келген халкъ, 
Энди нек бола тебрегенди талкъ? 
Нек болалмайды джазыууна ие? 

2 
Намаз бла башланмаса кюнюнг, 
Намаз бла бошалмаса кюнюнг, 
Букъудан, чарсдан, къурумдан, джалындан – 
Дуния сёзден, къайгъыдан толмазмы кёлюнг? 

3 
«Къраллыгъын алмаса Къарачай, 
Ёмюрю турлукъду тарыгъа, джылай. 
Хоншула бла да даулаша, тартыша, 
Къатышхандан барлыкъды къатыша»,- 
Деб, ол кюнледе Азрет Кечерукъ, 
Этмедими хахай, къычырыкъ? 

Кърал тамада къол салгъандан сора да, 
Къраллыгъын алалмады Къарачай, 
Энчи Юй-Кюн болалмады Къарачай... 
Кимди терс? Къалай болду алай?! 

ШАЙЫРЛА 

Ахрат азабларын дунияда чекген 
Адамлалла шайырла. 
Гюнахларын къанлары бла, 
Назмулары бла джууалла ала. 

Къадарлары алайды аланы: 
Ала не кёб этселе да гюнах, 
Хакъ ючюн ёлюмге баргъанлары ючюн 
Аланы кечиученди Аллах. 

Дуния, къоркъуб, тынгылагъан сагъатда, 
Кертисин, Тюзюн айталла ала. 
Къара кючле бла сермеше ёлгенлери ючюн, 
Аланы ёлюмден къутхарады Аллах. 

Аланы Джерде, Кёкде да сыйлаб, 
Ёлюмсюзлюк береди алагъа. 
Халкъгъа джарар кюч, ёмюрлюк да береди 
Ала айтхан сёзге, назмугъа. 

Алайды шайырны къадары. 
Ол керти шайыр эсе, 
Къара кючле бла сермешмей, 
Тынч турургъа джокъду мадары. 

Къалюбаладан бери алайды адет. 
Хакъ ючюн ёледи поэт. 
Назму сёзюне кёчеди джаны. 
Аллах да гюнахларын кечеди аны. 

Алай багъалатады Аллах аны. 
Сёзюнде къояды шайырны джанын.

8-чи ТОМДАН САЙЛАННГАН НАЗМУЛА 


джап-джангы назму китаб: ОРАЗАДАН ОРАЗАГЪА ДЕРИ 
(2008-чи джыл сентябрны биринде ораза джабылгъан кюн джазылыб башланнганды) 

КЕТГЕНЛЕ бла КЪАЛГЪАНЛА 

Кетелле ызларына къарай, 
Бу дуниягъа кёзлери къарай... 

Кетелле къалгъанлагъа къайгъыра, 
Кеслери – анда, эслери – мында, 
Сёзлери, ишлери мында, 
Бютеу джашаулары мында. 

Кетелле, кетелле, кетелле... 
Къадаргъа – мадар джокъ. 

Къалабыз къараб ызларындан. 
Къайытабыз ашырыб, асраб. 
Джашайбыз эскере, сагъына. 
Сора, биз да кетебиз. 

Кетебиз, алача, ызыбызгъа къарай, 
Бу дуниягъа кёзюбюз къарай. 
Джашадыкъ – къыйналыр, къууаныр ючюн да къалмадыкъ, 
Дагъыда – джашаудан бир тоймадыкъ, къанмадыкъ. 

Бу къара дунияны акъ тауларына не джетер? 
Бу акъ дунияны къара сууларына не джетер? 
Кёкде джулдузлагъа, Джерде къызлагъа не джетер? 
Ананг этген акъ башлыкъгъа, къара джамчыгъа не джетер? 

Акъ башлыгъыма, къара джамчыма чырмагъыз, 
Минги Тауну ёмюрлюк бузларында асрагъыз. 
Бу мийикледе болуучу акъ боранла, джелле 
Къарнашларына – тынгысыз, боранлы джаныма – 
Къууанырла, салам берирле. 

Мийикликни, тазалыкъны бек сюйген джаным, 
Хаман Кёкге къараб, Кёкге тартыб, 
Къанатланыб туруучу джаным, 
Бу акъ тёппеледе рахатланыр, шош болур. 

Сюргюнде – Азияны Кок-Сайында джаратылгъан джаным, 
Ата джуртда – Европаны Къарачайында 
Кюрешде, сермешде айныгъан, чыныкъгъан джаным, 
Энди, 
Евразиягъа кёкледен къараб, 
Сюйюмчюге, къуугъуннга да хазырлыкъда, 
Керамат тюшле да кёре, 
Фикир эте, зикир эте бир къалкъысын. 

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА. БИЯГЪЫ 

Зулмудан къутулса да кеси, 
Адамны ёлтюреди эси. 
Къайыталгъанла да сюргюнден, 
Ёледиле джюрексиннгенден. 

Терсликни-зорлукъну адети алайды – 
Огъу-ууу къалады, кетсе да кеси. 
Ол джюрекни ашайды, джюрекден бошайды, 
Адамны ёлтюргюнчю талайды эси. 

Зулму, зорлукъ, терслик, ётюрюк 
Кёзден кетселе да кетмейле кёлден. 
Аны ючюн кёбдю ауругъан, ёлген 
Къыйынлыкъдан къутулгъанланы ичинде да. 

Алай а, зУлму, мени сенден 
Бошуна къутхармагъанды Аллах. 
Энди, мен да сени эсге тюшюре, 
Джюрексине, бош ёлюб кетсем, 

Аз бек къууанмазса. Огъай, 
Аллай къууанчны бералмам сеннге. 
Мен джашарма хорлаб сени, 
Не ёлюрме сермеше сени бла. 

ДЖАШАУ бла АДАМ 

1 
Кетиб баргъан сууда кёлеккеме къараб: 
«Майна джашауунг, кесинг да»,- дейме. 

2 
Суудан тутуб салынама къаядан: 
Толкъунла тарай, талай тургъан 
Джанымы къутхарыргъа излейди тёнгегим. 

3 
Башын суугъа атхан адамны, 
Башын джагъагъа атхан балыкъны да, 
Ангылар чакълы бир джашагъанма дунияда. 
Джашауну, ёлюмню да ангыларча болгъанма: 
Не насыблы, не къыйынлы адамма мен. 

4 
Чыгъа тургъан джаныма къарагъанча, 
Кетиб баргъан джашауума къарагъанча, 
Къараб турама кетиб баргъан суугъа. 

5 
Сууда къалтырай, титирей тургъан 
Кёлеккеме-джаныма узатама къолуму, 
Ол да узатады къолун: 
Не мен аны джагъагъа, 
Не ол мени – Къобаннга. 

6 
Кетиб баргъан суугъа къараб, 
Сууда кёлеккесине къараб, 
Сюеледи джагъада адам. 

НАСЫБ КЮН 

«Ариулукъгъа алдандым эсе да, 
Не джетед андан тийреге? 
Болуш, сени адамынг эсем,- 
Къарадым Кёкге-Тейриге. 

- Айтадыла, ол тюлдю мёлек. 
- Айтама: олду мёлек. 
Джюрек сюйгенди ариу, 
Аны сюйгенди джюрек. 

Мен джазгъан – джазмаладыла, 
Сен джазгъан а – джазыула. 
Кетиб къалгъынчы джаз, 
Ол къызны меннге джаз». 

Кёк джууабха кюкюреди, 
Джангур да джауду себелеб. 
Джюрегиме ол болду себеб: 
Къызны къачырыргъа тебредим. 

Кёк бергенди меннге белги. 
Кюн да иги, кёл да иги. 
Битгендиле къанатла. 
Барама учуб. 

МЕНДЕН КЪАЛЛЫКЪ 

Джюзге джетсе да джылым мени, 
Джюрегим къалыр сабийлей, джашлай, 
Джазгъы кёк да кюкюрей, джашнай 
Кёлюмде, сёзюмде мени. 

Назму джабалагъым джауар да 
Гяхиник сезим къозгъалыр сизде. 
Къызла мени сюйгенлей турурла 
Джыл саным джетсе да джюзге. 

Джыр саным джетсе да джюзге, 
Къатланса, къайтарылса да, 
Джангылай къалыр бир Сёз, бир Сезим. 
Сюймеклигим дуниягъа къалыр, 
Сюймеклигим дунияда къалыр 
Кетсем да кесим. 

Джылым мени джетсе да джюзге, 
Джырым мени джетсе да джюзге, 
Менден къаллыкъ сизге 
Бир сёздю, бир тизгинди джангыз: 
Акъ – Хакъ – Сюймеклик. 

НЕ КЪЫЙЫН СЫНАУДУ ДЖАШАУ 

Ауузу-тили болмагъан хайуанны, 
Къолу-аягъы болмагъан терекни, 
Кеслерин джакълаялмазлыкъланы, къоруулаялмазлыкъланы – 
Барын, барын джазыкъсынама. 

Зулмугъа, терсликге къаршчы турлукъ тюл эсем, 
Ангы-эс, аууз-тил, къол-аякъ – бары 
Нек берилгенле да сора меннге? 

Зулмуну, терсликни кёрмегенча эте эсем, 
Кёзюм сокъур болуб къалмазмы мени? 
Къуугъунну-хахайны эшитмегенча эте эсем, 
Къулагъым сангырау болуб къалмазмы мени? 

Зулмуну, терсликни, ётюрюкню кёре, эшите, 
Джукъ да айтмай, этмей, тынгылаб тура эсем, 
Ауузум-тилим къурушуб къалмазмы мени, 
Тёрт саным да сын болуб къалмазмы? 

Кеслери кеслерин манкъурт этгенле: 
Кёзлери бола – сокъур болгъанла, 
Къулакълары бола – сангырау болгъанла, 
Тиллери бола – тилсиз болгъанла, 
Ангылары бола – ангысыз болгъанла, 
Санлары бола – сюркелгенле, – 
Джанлары саудан ёлгенле – 
Амантишден да джийиргеншлисиз сиз. 

Сизни тюзете болгъанма къынгыр. 
Ауругъанны юсюнде ёледи сау. 
Ауругъан халкъыма излейме мадар. 
Не къыйын сынауду джашау. 

ТАША МАГЪАНАЛАНЫ ИЗЛЕЙ 

«кЁЗ»де барды ЁЗ. 
«сЁЗ»де барды ЁЗ. 
«сЮЙ»де барды Юй. 
«ЭРкинлик»де барды ЭР. 
«джОЛ»да барды ОЛ. 
«ЭЛиб»де барды ЭЛ. 
«ДЖАНдет»де барды ДЖАН. 
«НАЗму»да барды НАЗ. 
«ДЖАЗыу»да барды ДЖАЗ. 
«ДЖАШАУ»да кёбдю магъана. 
«ЁЛЮМ»де уа бирди магъана. 

ТИЛИМИ-ДЖУРТУМУ-ХАЛКЪЫМЫ СУРАТЫ 

Шимал тенгизни бузлары да 
Суууталмайла джюрекни. 
Викинг джуртну къызлары да 
Унутдуралмайла сени. 

Шимал тенгизни, къар-буз тенгизни 
Ичиме къоялсам да джутуб, 
Кюйюб баргъанымы ол да тыялмаз – 
Сени къоялмам унутуб. 

Сенсе мени ана тилим, джуртум, 
Миллетим да сенсе мени. 
Ючюсюн да кёреме сенде. 
Ай медет, сен да къалгъанса кенгде. 

Ана тилими, джуртуму, халкъымы 
Бирге джыйылгъан сураты эдинг сен. 
Ана тилиме, джуртума, халкъыма 
Сюймеклигим эдинг сен. 

Ана тилимден, джуртумдан, халкъымдан 
Къарагъанлай тураса сен. 
Ана тилиме, халкъыма, джуртума 
Дайым чакъыраса, тартаса сен. 

Билеме, табар ючюн сени 
Къайытыргъа керекме артха, 
Барыргъа керекме алгъа – 
Тилиме, джуртума, халкъыма. 

Аладанса сен, аладаса сен – 
Табарыкъма сени алада. 
Сеннге, меннге да джокъду ёлюм, 
Сау болуб ала. 

Шимал тенгизни бузлары да 
Суууталмайла джюрекни. 
Таугъа, тюзге, тенгизге къарасам да, 
Кёреме сени. 

Ана тилде сёлеше сени бла, 
Ата джуртда баргъанча болама. 
Бирден аулай джерни, Кёкню да, 
Шимал джолда кетиб барама. 

Джурт, Халкъ узакъда эселе да, 
Ана тил нёгеримди, билеме. 
Ана тилде да табарыкъма сени – 
Ана тилге кёмюлеме. 

Тюбейме сеннге анда, 
Эриб тас болама анда – 
Бурулама сёзге, назмугъа. 
Тил, Джурт, Халкъ да сенсе манга, 
Поэзия да сенсе. 

КЕСИ КЕСИМЕ ЭТЕМЕ КЁЛ 

Джарыл, джюрек, эки джарыл – 
Бир тилегим да болмады къабыл. 
Халкъымы эталмадым ЮЙ-КЮН, 
Кесими да эталмадым юй-кюн. 

Не хайыр сёзюмден, кюрешимден?! 
Кёлюм чыкъды адамладан, кесимден. 
Инкъыйлабчыма дедим да, сюйген къызыма да юйленмедим. 
Кюрешдим – аны ючюн бир джукъ да тюрленмеди. 

Унутдум болгъанымы да поэт, 
Тебредим чыгъарыб журнал, газет, 
Турмадым артха бир джукъдан – 
Халкъымы уятыр ючюн джукъудан. 

Басма къурадым къалмай тохтаб, 
Чыгъардым ненча газет, журнал, китаб. 
Къарачай джазыучуланы Союзун да къурадым, 
Сиясет джамагъатланы да бир онусун къурадым. 
Забастовкаланы, митинглени да къурадым, 
Болур ючюн халкъымы энчи Юйю-Къралы. 

Демлешдим, сермешдим, джоюлдум, союлдум... 
Къарыусуз болдум – барысы оюлду. 
«Юйге Игилик» къайда, къайда «Ас-Алан»? 
Ишими бардырлыкъ кёрмейме адам. 

Алай болса да, къатдырайым бел – 
Элли джылдан джангырады эл. 
Олжас, Чингиз да табдыралла кёл. 
Ала ючюн джууукъла Париж эм Брюссель. 

Джарылгъан джюрек, ызынга къайна, 
Биягъынлай мени, кесинги да къыйна. 
Тохтаб а къалма, ай марджа, тёз, 
Халкъны къутхарлыкъ мен айтхынчы бир Сёз. 

Билген а этмейме – келирми ол Сёз? 
Айтыр сёзюмю Аллах ауузума салырмы? 
Огъесе муратым толмай къалырмы? 

Гюнахлы уа гюнахлыма. Бир кёзюуде 
Табигъатыма къайырылгъан эдим – 
Сюйген къызымдан, Поэзиядан да 
Инкъыйлаб ючюн айырылгъан эдим. 

Аны ючюн, ала ючюн кюймез эдим бек да, 
Замансыз джарылмаз эди джюрек да, 
Кюрешибиз хорлам бла бошалса – 
Излегенибизча Къарачай джумхуриет къуралса... 

Кетдими бошуна къыйыным, джашауум да? 
Керекди кимге джылауум, джаншауум да. 
Алай а, кеси кесиме этеме кёл: 
Иман бла джашадынг, иман бла да ёл – 
Къуралмай къалмаз Къарачай деген ЭЛ. 
2005джыл, апрелни 12, Ставангер.

ДЖАНЛЫ ДЖЮРЕГИМ 

Джюрегимеча тынгылайма джанлыгъа-бёрюге. 
Тарыгъады ол да Кёкге-Тейриге. 
Къая башындан къараб улуйду, 
Мени да тынгым-тынчлыгъым къуруйду. 

Ол джанлымыды, огъесе, джаныммыды, 
Джангызлыкъ сыфатымыды, огъесе? 
Не этейик, бу сейир дунияда 
Бир джаннга да тынгы-тынчлыкъ джокъ эсе. 

Джыйын джанлыгъа ауруйду джаным, 
Ауруйду джаным къазакъ бёрюге да. 
Эркинлик джокъду азат тёлюге да, 
Отдан чыкъгъанны да сакълайды джалын. 

...Бюгечели улуйду джанлы. 
Бюгечели ауруйду джаным. 
Ёле, тириле чыгъабыз тангнга. 
Джокъду тынчлыкъ Джерде бир джаннга. 

Ич дунияда улуйду бёрю, 
Тыш дунияда чабалла итле. 
Джерге къараб, титирейле кёкле, 
Алай а, джукъ айтмай, тынгылайды Тейри. 

Джанлы джюрегим улуйду мени, 
Тынгым-тынчлыгъым къуруйду мени. 
Сеземи болур бир-бирде адам 
Келе тургъанын ахырзаман?! 

ПОЭТ (ШАЙЫР) 

Аны джаратханды Сёз. 
Сёзденди аны джаны. 
Сёздю аны джаратхан, къаушатхан, тирилтген да. 
Сёз бла джашайды ол. 
Сёзде джашайды ол. 
Сёзню ызындан барады ол. 
Аны джолу Сёзденди, Сёзгеди. 
Сёз – Тейрисиди аны. 
Тейри уа – бирди. 

Алай а, 
Шайыр, ийманындан чыгъа, 
Бир джангы Сёз къураргъа излейди, 
Бир джангы Сёз айтыргъа излейди. 
Сёзню Тейриси болургъа излейди шайыр. 
Ма андады къыйынлыгъы аны. 

Сёзню къулу тюл, бийи болургъа излейди шайыр. 
Ёзге, къулдан бий болмаз, 
Къумдан юй болмаз. 
Оюлады шайырны къум юйю – назмусу. 
Сёз хорлайды шайырны. 
Ёледи шайыр. 

КЁКГЕ ДЖЫГЪЫЛГЪАН ДЖУЛДУЗУМ МЕНИ 

Боракъ атха миндиргенем Сени, 
Андан джыгъылыб тюшеринги билмейин. 
«Эшекге миндирирге керекди аны»,- 
Дейле тенглерим, халымы сезмейин. 

Кесинги, мени да джандетден къыстатхан бла къалмай, 
Джер джашауубузну да бурдунг джаханимге. 
Алай а, турама дагъыда Сенден бир къанмай, 
Тийре, эл да мени санайла кемге. 

Джыгъылгъан къызны учхан джулдузгъа 
Тенг этиб, сёлешеме мен. 
Аны къобарыргъа кюрешеме мен, 
Къайтарыргъа артха, кёк дуниягъа. 

Кёкден джерге башын атады джулдуз, 
Джерден Кёкге джыгъылады къыз. 
Хоу, къыз джыгъылса – джыгъылады Кёкге, 
Джулдуз джыгъылса, джыгъылады Джерге. 

Джулдуз – джерге, къыз да – кёкге баш ата, 
Джыгъыладыла, кюедиле экиси да. 
Мен да кюеме алагъа къарай. 
Кюлелле меннге халкъны эссизи, эслиси да. 

Керек тюлдю бизни джазыкъсыныу, аяу. 
Джангыз Сюймеклигибиз, джаныбыз болсунла сау-эсен. 
Сен къанатлы атда баралмай эсенг, 
Болайыкъ джаяу, барайыкъ джаяу. 

Бирге болайыкъ, бирге барайыкъ джангыз. 
Сен –Кёкден джыгъылгъан бир джулдуз, 
Сен – Кёкге джыгъылгъан бир къыз, 
Мен а – Сюймеклик шашдыргъан бир адам. 

Джылымы, джырымы, джолуму да унутуб, 
Ёрге сюерге кюрешеме Сени. 
Менича сюерик табылырмы Сени? 
Кёкден джыгъылгъан джулдузум мени, 
Кёкге джыгъылгъан джулдузум мени, 
Не этейим сеннге?! 

НЕ НАСЫБДЫ ДЖАШАГЪАН ДУНИЯДА 

Бир кюню къыйнаса да, бир кюню къууандырады – 
Не насыбды джашагъан дунияда. 

ТЕНГИЗДЕ КЪАЙЫКЪ 

Мен ётерик тенгиз-терк эди. 
Кёл этерик джангыз Кёк эди. 
Аны да басыб тураед булут. 
Сау къалырыма аз эди умут. 

Кёк нек джашырды менден джулдузун?! 
Ансыз бек къыйын боллукъду джолум. 
Керек эди Ол – тюзетир ючюн джол. 
Айтдым кесиме: «Эркиши бол». 

Тенгиз-терк эди къайыгъым ётерик. 
Джангыз Кёк эди къайгъымы этерик. 
Айхай, андан къараса уа Ай... 
Кёлюм болур эди Къарашауай. 

Кёмеуюл кёб эди ичине тартарыкъ. 
Джангыз Кёк эди ёрге тарталлыкъ. 
Къарай эдим ары тилек бла, умут бла, 
Ол а джабылыбед тубан бла, булут бла. 

Кёрюнмей эди Кёкде Ай бла джулдуз. 
Тёгерекде – къобхан сууну тауушу джангыз, 
Ургъан-ураган джелни сызгъыргъаны джангыз. 
Кёк, Джер да мени къойгъанла джангыз. 

Бу да бир къадар, бу да бир сынау. 
Нёгер тюлдюле кёлсюзлюк, джылау. 
Керекди ётерге тенгизден-теркден. 
Келмей къалмаз болушлукъ Кёкден. 

Хорларыкъла мени суу бла джел, 
Болмасам таукел, болмасам таукел. 
Тенгиз-терк эсе да, къайыгъым ётерик, 
Джокъ эсе да, къайгъымы этерик – 

Джаным саулай къалмазма ёлюб. 
Къобхан суугъа тебрегенме кириб, 
Урмаса да джарыкъ, кёрюнмесе да джагъа. 
Кеси кесиме кёл этеме: «Алгъа!». 

Не сакълагъанын билмесем да алда, 
Джашагъандан эсе къоркъууда, джанауалда, 
Баргъан игиди. Джол кёллюд кёлюм. 
Алда сакълайды Хорлам не Ёлюм. 

Чырмауланы джыгъалыр эсем а, 
Джандет джагъагъа чыгъалыр эсем а... 
Джюрегимде болуб Ай бла джулдуз, 
Огъай, къалмазма умутсуз, джолсуз. 

Джолда да къалмазма. Ёлюмсюздю джан. 
Тёнгек къалса да, къутуллукъду джан. 
Ийман бла, умут бла атлайма алгъа: 
Хорлам не Ёлюм – бошду къалгъан. 

Иймансызлыкъ-сыйсызлыкъ – харам, керахат. 
Ёлюмге-ёлюмсюзлюкге атлайма рахат. 
Къутулгъан адам кёлсюзлюкден, 
Къалай ёталмаз тенгизден-теркден. 

Къайыкъ чайкъалады тенгизде-теркде. 
Джулдузум къарайды джети къат Кёкден. 
Ай бла джулдуз къарайла джети къат Кёкден. 
Къайыкъ чайкъалады тенгизде-теркде. 

СЮД 

Сюд барады. Чалдышда – джюрегим. 
Сюд этгенле – ангым бла эсим. 

Сюд баргъанлы ненча кюн, ай... 
Тутулгъанчалла Кюн бла Ай. 
Тутулсала да къутулурла ала. 
Тутулгъан джюрек а къутулурму? Къайдам. 

Халкъ басыннганды, билмейме, нек. 
Халкъ ичинде сени излейди джюрек. 
Сен келгенсе – сезеди, биледи джюрек. 
Кёкча кюкюрейди, джашнайды джюрек. 

Туракълайла ангы бла эс: 
Джюрек болмазмы терс? 
Джангылтхан сюймеклик болурму? 
Джюрек ансыз насыблы болурму? 

Джюрекни эте такъыр, 
Бегим алалла Эс бла Акъыл: 
«Чалдышда тутаргъа джюрекни». 
Дюнгюрдетеди джюрек кёкюрекни. 

Хар къуру да Ангы бла Эс 
Джюрекни этедиле терс. 
Алай а, алагъа тынгыламайды джюрек. 

Сеннге къараб турады джюрек. 
Атынгы айта, урады джюрек. 

БИР КЪЫЗНЫ КЁРДЮМ 

Минги Тауну бузу къой, ташы эрирча, 
Аллай бир къызны кёрдюм. 
Болдум джанымы чыгъарыб берирча, 
Чайкъалгъан тенгизге бурулду кёлюм. 

Эки Кюн бла тёрт толгъан Айны 
Кёрдюм мен. Тилим къалды тутулуб. 
Къыяма къышны арасында келген джайны, 
Джюрек къалай къояр унутуб. 

Акъ палахха къалгъанды башым. 
Тебреннген – джер тюлдю – джюрекди, 
Кюкюреген, джашнагъан да Кёк тюлдю, – джюрекди: 
Джети къатын да уятханса аны. 

Джети къат Кёк ачылгъан кибик, 
Ачылгъанды джети къат джюрек. 
Мен билген дунияла ууала тургъанча, 
Джангы дунияла къурала тургъанча, 
Джашнайды, тебренеди джюрек. 

Джюрекни джулдузгъа бурула тургъан кёзюую – 
Джети къатын да Сюймеклик джарытхан кёзюую. 
Джети къат джюрекде джети къат бир Сёз 
Сеннге деб джаратылгъанды – айталмайма ансы. 

Айтыр ючюн аны керекди джети къат таукеллик. 
Къайдан да келди джюрекге сюймеклик! 

Минги Тауну бузу къой, ташы да эрирча, 
Аллай бир къызны кёрдюм. 
Болдум джанымы чыгъарыб берирча – 
Бир кёргеним бла ол къызны сюйдюм. 

Энди Сеннге кёкча ачыллыкъды джюрек. 
Не элияланыб, чартлаб, 
кесек-кесек болуб чачыллыкъды джюрек. 
Энди сенсиз джашау джокъду анга. 

Джандыргъан Сен болсанг да аны, 
Джукълаталлыкъ а, ёлюмдю джангыз. 
Джанады, кюеди кёкюрекде джулдуз. 

ТЫНГЫЛАЙМА ДЖЮРЕКГЕ 

Джур – бекге, 
Джыр – Кёкге. 
Джюр Кёкге. 

Джурт – Кёкде. 

Кёкдеди джан джурт – 
Джангы-эски джурт – 
Ёлюмсюз Ёмюрлюк Джурт. 

Тынгылай джюрекге, 
Къарайма Кёкге.

ИННЕТИМ 

Ариу тилли, эрши тилли да тюл, 
Джумшакъ тилли, зыбыр тилли да тюл, 
Татлы тилли, ачы тилли да тюл,- 
Тюз тилли болургъа кюрешдим ёмюрюм. 

Джууукъгъа, узакъгъа да тюл, 
Къарагъа, акъгъа да тюл, 
Къралгъа, халкъгъа да тюл,- 
Хакъгъа къуллукъ этерге кюрешдим. 

НЕ ЮЧЮН? 

Къыйынлы джан, азмы чайкъалгъанма 
Къара ёлюм базманнга миниб. 
Не ючюн? 
Алай а, ёлмей, сау-эсен къалгъанма,- 
Аллах къутхаргъанды мени. 
Не ючюн? 

Халкъым, сен да чайкъалгъанса, 
Сыйрат кёпюрге миниб. 
Не ючюн? 
Алай а, къутулгъанса,- 
Аллах къутхаргъанды сени. 
Не ючюн? 

Бир Темир, бир Къурч сюрдюле джуртунгдан, 
Къыйынлыкъ джетди джашынга, къызынга. 
Не ючюн? 
Алай а, Къадар тюб этиб къоймады, 
Къайтарды джуртунга, ызынга. 
Не ючюн? 

Ол соруугъа излемейбиз джууаб, 
Тонайбыз, къырабыз бир-бирибизни. 
Айырмайбыз халал-харам, гюнах-сууаб... 
Аллах къутхарыб турурму бизни? 

Джокъду сюймеклигибиз, бегимеклигибиз 
Аллах берген диннге, тилге, джуртха да. 
Аланы тас этсек – кимбиз, небиз биз? 
Не сакълай болур бизни дунияда, ахыратда да? 

Аллахны берген динине, тилине , джуртуна 
Тыйыншлы болмасакъ биз, 
Аланы сакъламасакъ, джакъламасакъ биз, 
Къайтарылмазмы сойкъырым, сюргюн? 

Огъай, къайтарылмаз сойкъырым, сюргюн. 
Неге керекди бизни къырыргъа, сюрюрге? 
Дин, тил, джурт ючюн этмейбиз къазауат – 
Сора керекмиди бизни къырыргъа, сюрюрге? 

Бир-бирибизни къыргъанлыкъгъа, 
Душманны аллында биз – къойдан да джууаш. 
Душманны этебиз Джуртубузгъа ие, 
Кесибиз да болабыз анга къул-къарауаш. 

Бурула барабыз малгъа, сюрюуге. 
Неге керекди сора бизни къырыргъа, сюрюрге?! 

Не сюйсе аны этеди джуртубузгъа, кесибизге да джау. 
Бизле уа аны бла сермешир орнуна, 
Анга – душманнга – салабыз махтау. 
Алайгъа джетгенди ангыбыз, эсибиз. 
Кесибизни къурутабыз кесибиз. 

Саныбыз, джаныбыз да толулла табдан, джарадан. 
Алай а, къыйынлыкъла тюшюндюрмейле бизни. 
Тюзелмейбиз. Тюшюнюб этмейбиз оюм. 
Тамблабыз боллукъмуду, бармыды бизни?! 

АУАЗЫ ТАБИГЪАТНЫ 

Джел, джангур. 
Эр, джангыр. 
Сёз – джангы, 
Джыр – джангы. 

Сёзню тышы – 
Джел, джангур. 
Сёзню ичи – 
Эл, джангыр. 

Мен айтама: 
Джел, джангур. 
Эшитеме: 
Эл, джангыр. 

Айланнганды 
Джел, джангур. 
Магъанасы: 
Эл, джангыр. 

Кёкню сёзю – 
Джел, джангур. 
Магъанасы: 
Джер, джангыр. 

Магъанасы: 
Кёл, джангыр. 
Магъанасы 
Эл, джангыр. 

Айланнганды 
Джел, джангур. 
Кёрюнеди 
Джыр джангы. 

Тёгерекде 
Джел-джангур. 
Ол сермейди 
Джан-джанын. 

Тазаланад 
Эс-ангы. 
Тёнгекде да Джан – 
Джангы. 

СЕЗИМЛЕ БОРАНЫ 

1 
Сокъуранныкъды бюгюн бизге джау болгъан. 
Джюрекдеди Минги боран, Тау боран, 
Секиртмеди Сезим къобан, Сёз къобан. 

Не игиди Джерде сени болгъанынг! 
Сюймекликни шаушалмайды бораны, 
Сезимлени назмуланад къобаны. 

2 
Шын тургъанды джюрек, 
Сын болгъанды ангы... 
Джашнайды, кюкюрейди Кёл. 
Чакъдыргъанынгча, тохтаталлыкъ да 
Джангыз кесингсе аны. 

Шын туралгъан джюрек – джашмыды, къартмыды? 
Шынкъартмыды бу джана тургъан, джюрекмиди? 
Аны джукълатыргъа уа керекмиди? 

Ол кюеди кеси, 
Джарыгъын, джылыуун а – береди Сеннге. 
Ол тенг болгъанды Кюннге – 
Сюеди Сени. 

Англамайла бир-бирин Ангы бла Джюрек. 
Ала ушагъан – Таш бла Терек: 
Бири сын болуб, бири шын туруб. 
Алай а, Сен сау болуб, 
Сезимге, Сёзге джокъду къартлыкъ, ёлюм. 

АДЖАШХАННЫ ДЖОЛУ 

Ууакъ къайгъылагъа да ашата джюрегин, 
Кеси къысхартады джашауун адам. 
Кёзбау затлагъа хорлата кесин, 
Адамлыкъдан айырылады адам. 

Сора, атлаялмазча болса чёбден – 
Ол себеб излейди Кёкден. 
Джашауу азабха бурулса адамны – 
Кёк джазыкъсынады аны. 

Джазыкъсынады да – алады джанын: 
Алай а, ол да – къурум эм джалын. 
Джангыз от тазалаяллыкъды аны... 
Кёкню да джылатады къадары адамны. 

ДЖЮРЕК бла ТЕРЕК 

Кёлюм-джюрегим турады азыб – 
Тюлме джолгъа чыгъарча базыб. 
Кёрюнмейди джулдуз, кёрюнмейди Ай, 
Тубандады Малкъар-Къарачай. 

Джурт-Халкъ таба бурулады джюрек: 
Чынгылны эрнинде сюеледи Терек – 
Тамырлары бла Ташха, Къаягъа бегирге кюреше, 
Бутакълары бла джулдузлагъа илинирге кюреше. 

Тамырлары болгъан Ташдан, Къаядан, 
Бутакълары узалгъан Айдан, джулдуздан 
Айырыргъа кюрешедиле Терекни – 
Сыйырыргъа кюрешелле андан 
Джерни эм Кёкню. 

Джюрегим турады азыб. 
Кёлдегин айталмам базыб. 
Халкъ-Джурт таба бурулады джюрек: 
Чынгылны эрнинде кёрюнеди Терек. 

Бошлукъ, болушлукъ излегенча кёрюнеди ол: 
Бармыды Эркинликге, Ёмюрлюкге джол? 
Кимди, неди къутхарлыкъ аны? 
Къачан эмда къалай? 
Кёрюнмейди джулдуз, кёрюнмейди Ай – 
Тубандады Малкъар-Къарачай. 

КЪАРАНГЫДАН НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ?! 

Къарайды бир солдан, бир онгдан. 
Сакълайды аллымда, келеди ызымдан. 
Къайры бурулсам да тюбейме анга. 
Къуршалагъанды мени къарангы. 
Къарангы, биягъы къарангы. 

Кючлегенди ол Джерни да, Кёкню да. 
Джюрекни да. 
Ичиндеме мен къарангыны. 
Ичимдеди мени къарангы. 

Билмейме къалай чачаргъа аны, 
Билмейме къалай къутулургъа андан. 

Саны-санауу болмагъан 
Къара джаныуарладан къуралгъанды къарангы. 
Ала талайла мени тёнгегими. 
Ала ашайла мени джюрегими. 

Минг-минг къара джин къарайды къарангыдан. 
Минг-минг къара джинден къуралгъанды къарангы. 

Къара джыйын джанлы – къарангы 
Къуршалагъанды мени. 
Кече узуну талайды, ашайды мени. 
Танг атса – болады тас. 

Кюн джарыгъы къутхарады, багъады мени – 
Джараларым боладыла сау. 
Кече уа – хар не джангыдан башланады: 
Талайды мени къарангы джангыдан. 
Къалай къутулургъа билмейме андан. 

Къара джаныуаргъа ушайды къарангы. 
Къара джиннге ушайды къарангы. 
Къара къулгъа ушайды къарангы. 
Бийи кимди, билмейме, аны. 

Билмейме, къайсы къара кючню 
Ол болур этеги-дженги? 
Ёзден джюрегимден а бошайды мени. 

Танг атса, къачады къарангы. 
Тангдан бир дууа алыб, бойнума тагъалсам, 
Ол къутхарлыкъ болур эди къарангыдан, 
Къара кючледен къоруяллыкъ болур эди. 

Джанлы кийикнича, къарангы мени 
Кече узуну тохтаусуз къууа, 
Тангнга ашыкъдырады. 
Мен Тангдан тилейме дууа. 
Къара кючледен, къарангыдан 
Танг дууа къутхарлыкъды мени. 

Анг дууа, Танг дууа, Джан дууа 
Сакъларыкъды къарангыда мени, 
Сакъларыкъды къарангыдан мени, 
Сакъларыкъды къараладан мени. 

Алай а, анга да ийнаныб къалалмай, 
(Таша къудурет меннге болса да джабыкъ) 
Сорама: 
- Къарангыдан неди къутхарлыкъ? 
Эшитеме: 
- Джарыкъ. 

СЫЙРАТ КЁПЮРДЮ БУ ЁМЮР БИЗГЕ 

Къарачай джашла къыралла бир-бирин 
(не залимдиле, джигитдиле ала – 
душманланы, амантишлени тюл, 
къыралла...бир-бирин!!!). 
Душманла урадыла харс. 
Ай, джулдуз кёрюнмейди булутдан. 
Джюреклени, ызы бла – ёзенлени, 
Басады чарс. 

Айырылса Хакъдан – джукъ къалмайды адамдан, халкъдан: 
Ол бурулады малгъа, сюрюуге, 
Айырылады динден, тилден, тарихден, джуртдан – 
Джетеди анга сойкъырым, сюргюн. 

Ангысы, эси, саны да бола аздан аз, 
Ол къул-къарауаш болады башхалагъа, 
Тарихин, джуртун да береди алагъа. 
Айырылса Хакъдан – джукъ къалмайды адамдан, халкъдан. 

Къарагъа къара демеген, акъ демеген акъгъа, 
Къуллукъ этмеген Тюзлюкге-Хакъгъа, 
Баш урады ибилисге-шайтаннга, 
Тюб болады дуния малгъа сатыла. 

Къарачай джашла къыралла бир-бирин. 
Ёлмейле ала Джурт ючюн, Халкъ ючюн. 
Джюрекни кючлесе ибилис-шайтан, 
Болушлукъ келирми джулдуздан, Айдан? 

Душманланы, сатлыкъланы къырыр орнуна, 
Къарачай джашла къыралла бир-бирин. 
Халкъ, джурт ючюн сермешир орнуна, 
Ала тонайла, ёлтюрелле бир-бирин. 

Къоркъмайла дуния намысдан не ахрат азабдан: 
Дуния мал алагъа – неден да баш. 
Аллах айтханча джашаргъа унамагъанла – 
Иймансыз джорукъгъа, ассы къауумгъа болалла къул-къарауаш. 

Айырылса Хакъдан – джукъ къалмайды адамдан, халкъдан. 
Ангыбыз, эсибиз, саныбыз да азая, 
Тюзелир чакъдан барабыз узая – 
Келлик тюлдю болушлукъ Гъарбдан не Шаркъдан.. 
Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни. 

Бирге джыйыб ангыбызны, эсибизни, 
Ангылаялсакъ тюзюбюзню, терсибизни, 
Тюзеталсакъ терсейген халкъ терсибизни – 
Къутхарыргъа боллукъбуз кесибизни. 

Хакъгъа табынмагъан халкъгъа – табылмаз хакъы: 
Хар не тюрлю палах сакълайды аны. 
Джангыдан сынар ол сойкъырымны, сюргюнню, 
Джуртунда огъуна табар сыйсызлыкъны, ёлюмню. 

Сыйрат кёпюрдю бу ёмюр бизге – 
Не ётерикбиз андан, не кетерикбиз энгишге. 
Кесибизбиз къууандырлыкъ не чамландырлыкъ Хакъны. 
Кесибизбиз тюб этерик не къутхарлыкъ Халкъны. 

Хакъ джолгъа къайытмайын, сайласакъ а ёлюмню – 
Терслемейик сора биз башхаланы, ёмюрню. 

ДЖУУУКЪЛАШАДЫ АХЫРЗАМАН 

Джыйын джанлыдан да бек 
адам сюрюуле къоркъуталла мени. 
Башыбыздан къараб тургъан Кёк, 
Тюб этед деб къоркъама Джерни. 

Хайуан сюрюуге бурула баргъан 
Адам улу чамландырад Кёкню. 
Къайгъыдан, джарсыудан джарыла тургъан 
Джюрегим да къутхарсын кимни? 

Файгъамбарла заманы кетгенди. 
Ахырзаман адамчыкъла – тёгерекде. 
Нечик узакъды-джууукъду энди 
Бизге Ай бла джулдуз да Кёкде. 

Таркъайгъанды бар кючюм: 
Саулада сёлеширге Адам табмай, 
Сёлешеме ёлгенле бла – 
Бергенле бла 
Джанларын, джашауларын Хакъ ючюн. 

Хоу, сёлеширге, кенгеширге табмайма Адам, 
адамчыкълагъа уа – ангылаталмайма джукъ. 
Джууукълашханды ахырзаман: 
Ышанлары, белгилери – ачыкъ. 

Алай а, ахырзаман адамчыкъланы 
Джюреклери – сокъур эмда сангырау. 
Билгенлери – фитна, хыйла, ётюрюк... 
Хакъ джолдан керилле ала. 

Ахырзаман а джууукълашады – 
Табигъатны кючлегенди къоркъуу. 
Зарлыкъ, тарлыкъ, харамлыкъ кюйдюрюб, 
Джюрекле болгъандыла къуу. 

Джууукълашады ахырзаман. 
Аны сезген бармыды адам? 
Андан къутуллукъ бармыды джамагъат? 
Барады Кёкде, Джерде, джюрекде да къазауат. 

Джыйын джанлыдан да бек 
Адам сюрюуле къоркъуталла мени. 
Башыбыздан къараб тургъан Кёк 
Тюб этед деб къоркъама Джерни. 

КЪУТХАРЫУЧУ 

Ёлюмден ДЖАШАУ къутхарады бизни, 
джашаудан а – ЁЛЮМ. 
Таша, керамат магъанасы СЁЗНЮ – 
Джаралы джаннга сенсе ёкюл. 

БАШХАЛЫКЪ 

Эки дунияны башхалыгъын 
Излей эсенг билирге: 
Анда къоймайла джашаргъа адамны , 
Мында – къоймайла ёлюрге. 

ДУНИЯЛА 

Аллах къурагъан дунияда 
Аллах джаратхан адамла бла джашайма. 
Аланы къайгъылары, джарсыулары 
Джюрегими кемирелле, ашайла. 

Кесим къурагъан дунияда 
Кесим джаратхан адамла бла джашайма. 
Аланы да къайгъылары, джарсыулары 
Джюрегими кемирелле, ашайла. 

АНГЫЛАЯЛСАКЪ... 

Кёреди терсине баргъаныбызны, 
Сёзюне да тынгыламагъаныбызны. 

Бизлени тюшюндюрюр ючюн, 
Уллу палахладан сакълар ючюн, 
Гитче палахларын иеди Ол. 

Дуния оту бла кюйдюрюб, 
Илгендириб, тюшюндюрюб, 
Джаханим отундан сакъларгъа излейди.

АЙ ТУТУЛГЪАН КЕЧЕ 

Къанатлы сёз келеди 
Кёкден-Джюрекден. 
Ол учады къуру да 
Кёктюн-Джюректин. 

Къанатлы сёз джетди, 
Кёлюнгю да айтды: 
«Сен учаса ДЖЕРтин, 
Мен учама АЙтын». 

«Сен учаса Джертин, 
Мен учама Айтын». 
Къарадым да Айгъа, 
Сёлешалмай къалдым. 

Тутулгъанла Кюн, Ай, 
Тутулгъанды тилим: 
Сен учаса Айтын, 
Мен учама Джертин. 

Къанатларым 
Кюйгенле мени. 
Ай тутулгъан кече 
Сюйгенме сени. 

ШАЙЫР АДАМНЫ ДЖАНЫ 

1 
Таб, тюшсе да джандетге, 
Тынчлыкъ болмаз поэтге. 

2 
Джаханимге къуюлгъанланы да 
Къутхарыргъа – излер джол. 
Джазыкъсыныр аланы да... 
Не этгин – Поэтди ол. 

3 
Топракъдан, отдан да тюл, 
Хауадан, нюрден да тюл – 
Джаратылгъан джан Сёзден, 
Башха тюрлюдю бизден. 

4 
Юлюшлюдю-юлюшсюздю, 
Эки дуниядан да ол. 
Тар-кенг джолу айланчды-тюздю, 
СЁЗден ЁЗгеди джол. 

5 
СЁЗден, ЁЗден эсе да, 
Шайыр адамны джаны, 
Табарыкъсыз кеси къургъан 
Ючюнчю дунияда аны. 

НЕК ТЮЛСЕ МЁЛЕК? 

Билеме: Джерде джокъду мёлек. 
Сора, сен мёлек тюлсе деб, 
Нек киеме да отдан кёлек? 

Ариулукъ джарайды джаныма: 
Джети къат кёкден келгенча тюшюб, 
Чыкъгъан эдинг бир кюн аллыма. 

Андан бери ётдю бир ёмюр. 
Кёкге тартхан ненча умутум, 
Шыбыла ургъанча, болду кюл-кёмюр. 

Нек тюлсе деб, мёлек, 
Сени тас этгинчи, 
Тохтаргъа унамады джюрек. 

Къанатлысыз къалгъанды терек. 
Аманнга чыдармы иги? 
Къанатсыз къалгъанды джюрек. 

Джап-джашил чагъады терек – 
Къанатлы къонар деген умутда. 
Тохтаусуз урады джюрек – 
Къанатла битер деген умутда. 

Суудан тутуб, салыннганча къаядан, 
Бу дуниядан ол бир дуниягъа турама къараб, 
Себеб излей, къутулургъа къайгъыдан. 

Эки имбашымда эки мёлекни кёрмей, 
Аланы да джазгъанларын билмей, 
Сууаб-гюнах дефтерлерими кюрешеме джазыб. 
Тенглешдирир кюн келсе дефтерлени 
Алагъа къараялырмамы базыб? 

Эки имбашымда эки мёлекни кёрмей, 
Алагъа салам да бермей, 
Джашагъан заманым да болгъанды, 
Джазгъан заманым да болгъанды. 

Ол заманым къыйнайды мени, 
Кёлюм-джюрегим къайнайды мени. 
Не къыйынды кёрген мёлекни. 
Ол тюлмюдю джаргъан джюрекни. 

БАРАДЫ КЪАЙЫГЪЫМ 

Джан-джанын ашайды боран – 
Къардан, кюртден толгъанды болгъан. 
Кюн аманнга хорлатмай кесин, 
Джыгъыла-тура, барады адам. 

Къайрымы? Алгъа. Анда 
Кюн ариу болур деб, этеди умут. 
Къыбылагъа бурулмаса джюрек, 
Джер да, Кёк да – тубан эм булут. 

Къыбыласын тюзеталмагъан 
Турна джыйынча – сагъышым, къайгъым. 
Чайкъалгъан дуния тенгизде 
Агъарады-къаралады къайыгъым. 

Бата-чыгъа барады къайыгъым. 

КЫРДЫК 

Биз аны чалдыкъ, къырдыкъ. 
Алай а, тамыры къалгъаны себебли, 
Джангыдан чыгъады кырдык. 
Алгъынча чагъады кырдык. 

Кырдыкга ушайды халкъым – 
Этселе да кёб кере башсыз, 
Къойсала да суусуз-ашсыз, 
Тюб болмай джашайды халкъым. 

Тамырына бекди халкъым. 
Динине, тилине, джуртуна бекди халкъым. 
Не джити эсе да, зУлму, чалкъынг – 
Аны къамата келгенди халкъым. 

Алай а, джашаумуду бу – 
Кюрешде ётеди кюнюнг. 
Къутула да тутула Кюнюнг – 
Бермейле сеннге тынчлыкъ-рахатлыкъ. 

Къадарыбыз алайды бизни. 
Джаратхан сынайды бизни 
Джашау бла, ёлюм бла да. 

Тыйыншлы болургъа кюрешдик 
Джашаугъа, Ёлюмге да. 
Тыйыншлы болургъа кюрешдик 
Джерге, Кёкге да. 

Деулеча сермеше, къырылдыкъ, 
Къырылсакъ да, болмадыкъ мышау: 
Чалкъыдан кючлюдю кырдык, 
Ёлюмден кючлюдю джашау. 

ДУШМАН КИМДИ, КЪАЙДАДЫ? 

-«Кюрд, эрмен да – джууукъла, 
Абаза бла черкесча. 
Тюлбюз да алай джахил, 
Джауну-шохну билмезча. 

Орус, чууут... Ала да – 
Муслиманны джаулары. 
Къарайма тёгерекге – 
Кёралмайма шохланы. 

Тюрк-муслиман халкъы, сен – 
Айрымканча тенгизде. 
Къайда кяфыр, иймансыз 
Къалай болду бий бизге?! 

Тёгерегинг – душман, джау. . . 
Ёзге алкъын джанынг – сау, 
Алкъын бард ангынг-эсинг...» 

-«Къой, тышында тюлдю джау, 
Сени ичингдеди джау – 
Кесинге бурулсун кёзюнг. 

Хакъ джолдан тайгъанса сен... 
Къыйынлыгъынг – ма анда. 
Керти джолгъа къайыт сен, 
Чыгъар ючюн тубандан. 

Сени къарыусуз этген 
Душман – кесингсе, кесинг. 
Болсанг Хакъ бла, ийман бла, 
Сени хорлар болмаз джау. 

Ийнанама, Хакъ джолгъа 
Къайтарыр ангынг-эсинг. 
Тентиретген джау сени – 
Джангыз кесингсе, кесинг. 

Хакъсызлыкъ, иймансызлыкъ – 
Олду къурутхан халкъны. 
Башхаланы терслеме, 
Айыр къарадан Акъны. 
Излей эсенг ёлмезге, 
Къайыт джолуна Хакъны». 

«БИР СУУГЪА ЭКИ КЕРЕ КИРМЕЗСЕ» 

«Бир суугъа эки кере кирмезсе» - 
Буруннгулу сынаб айтханды аны. 
Буруннгулу джылай айтханды аны: 
«Бир суугъа эки кере кирмезсе». 

Джокъду мадар тохтатыргъа заманны, 
Заман къобан алыб барад адамны. 
Биз барабыз бата-чыгъа, джогъула – 
Къаладыла кёрюнмейин джагъала. 

Джокъду мадар эки кере джашаргъа. 
Къайырылгъанла да бардыла къадаргъа. 
Хорларгъа уа – джокъду аллай кюч, мадар. 
Не этейик – кючлюдю бизден къадар. 

Бир такъыйкъа къайытмайды ызына – 
Кетед заман, кетед джашау, тохтамай. 
Кетебиз биз, кетебиз биз, кетебиз. 
Амалсыздан джыр да, кюу да этебиз. 

«Бир суугъа эки кере кирмезсе» - 
Буруннгулу сынаб айтханды аны. 
Буруннгулу джылай айтханды аны: 
«Бир суугъа эки кере кирмезсе». 

ДЖАШАУ 

Хауа, назму, намаз 
Болмагъан джерде 
Адам Адам болалмаз, 
Болмаз джашау кеси да. 

БУЗ ТЕНГИЗДЕ 

Буз тенгизге киреме мен. 
Джаннган джюрегими сууутур ючюнмю? 
Буз тенгизни джылытыр ючюнмю? 
Буз тенгизге киреме мен. 

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ТЕЙРИ 

Аллах бирди, файгъамбар хакъды. 
Хакъ кёлю бла ийнаннган анга, 
Тюртюлмез чынгылгъа, тубаннга – 
Аны джолу ачыкъды, акъды. 

Аллах бирди, файгъамбар хакъды. 
Хакъ кёлю бла ийнаннган анга, 
Толу берилген диннге, ийманнга – 
Сюрюу тюлдю – Миллетди, Халкъды. 

Аллахдан башха джокъду илях. 
Бир адамгъа урмазма баш. 
Дуния малгъа къул-къарауаш 
Болгъанла, сизни сакълайды – палах. 

Аллахдан башха джокъду Тейри. 
Хакъ джолдан джанлагъанла, 
Дайым джашарсыз джанауалда... 
Ачы къоркъууугъуз болур керти. 

Байлыкъ ючюн джанын этиб джарлы, 
Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзден, 
Башхалыгъынг бармыды итден – 
Сени адамгъа санамайды халкъынг. 

Алахдан башха джокъду илях! 
Бу Сёзню магъанасы – чексиз. 
Къуллукъ этейик анга ишексиз, 
Тартылгъынчы бизлеге салах. 

Аллахдан башха джокъду илях. 
Олду бизни сакълагъан, къутхаргъан да. 
Тынч туругъуз патчах да, хан да – 
Аллахдан башха джокъду илях.

БЕШ ТАУ ЭЛ – БЕШ УУАХТЫ НАМАЗ 
(Беш Тау Элни Акъсакъалла Тёресине) 
Бир джурт болмаз Джерде Кавказча, 
Минги Тау да – тёппеси аны. 
Беш Тау Эл – беш ууахты намазча, 
Кёк нюрюнде джулдуз бла Айны. 

«Беш Тау Элни беш да тары – 
Олду мени бешатарым»,- 
Дегенди Ибрахим Баба, 
Джуртдан кёл да, сёз да таба. 

Хау, Беш Тау Эл – беш ууахты намаз, 
Бешатар ушкок да бизге. 
Терсликни Аллах унамаз, 
Джол берир Тюзлюкге, Тюзге. 

Бизге къазгъан урусуна 
Душман кеси тюшмей къалмаз. 
Халкъны тынглайма ауазына: 
Беш Тау Эл – беш ууахты намаз. 

Къартларыбыз Нартла кибик, 
Атларыбыз Тарпан кибик, 
Къаблан кибик да джашларыбыз – 
Алдад бизни джашнарыбыз. 

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз. 
Акъсакъал азан къычырса, 
Кечигирге чырт джарамаз – 
Къарт, джаш да сюелир сафха. 

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз. 
Борчубузну да тёлербиз. 
Тауларыбызгъа да таяна, 
Аллахдан насыб тилербиз. 

Акъсакъалларыбыз сау болуб, 
Кёлюбюз турур тау болуб. 
Джаш тёлю да аякъланыр, 
Беш Тау Эли азатланыр. 

Беш Тау Эл – беш ууахты намаз, 
Бешатар ушкок да бизге. 
Этсек мадар – этилир къадар, 
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде. 

Акъсакъалла тынчлыкъ табмай, 
Кюрешгенде Халкъ, Джурт ючюн – 
Эркинлик-Тюзлюк тангы атмай, 
Къалай къалыр Беш Тау Элге?! 

Минги Тауну тёппесинден 
Келед эниб азан таууш. 
Чырт кетмейди мени эсимден 
Къайсын айтхан Азат Аууш. 

Джаула кеслери къалырла 
Бизге эшген гыбы ауда. 
Малкъар джумхуриетни байрагъы 
Чайкъалыр Минги Тауда. 

Ай бла джулдуз джарытады 
Мийик таулада къарны. 
Халкъыгъыз сизни унутмаз, 
Акъсакъаллары Малкъарны. 

«Халкъ ючюн!..» - антлары болгъан, 
Сизге джашагъан, ёлген да – къолай. 
Сизнича къартлары болгъан 
Халкъыбыз хорланмаз, огъай. 

Джаш тёлюге юлгюсюз сиз, 
Аллах сакъласын ёлюмден. 
Орнугъуз хазырды сизни 
Тау джумхуриетни тёрюнде. 

Саулукъ-эсенлик тилейме 
Барыгъызгъа да Аллахдан. 
Малкъар къралны къууанчын этмей, 
Биринг кетмесин джашаудан. 

Халкъыгъыз ючюн кюрешесиз, 
Истемей къарны, боранны. 
Махтау сизге, бюсюреу сизге, 
Акъсакъаллары Малкъарны. 

Сиз болгъаныгъыз себебли, 
Къыйын кюнюбюз да – аламат. 
Къыйыныгъыз Аллахдан къайытсын, 
Джаныгъыз Аллахха аманат. 

БИР-БИРДЕ... 

Бир-бирде кючлейди мени сагъыш: 
Кимге керекди назмум, сёзюм? 
Аллахны сёзюне тынгыламагъанла, 
Мени сёзюмеми тынгыларыкъдыла?! 

Аллахны сёзю тюшюндюрмегенни 
Адам сёзю тюшюндюрюр къалай? 
Бир да ажымсыз, айтдыргъан былай – 
Ийманымы къарыусузлугъу болур. 

Терек да болур джулдузгъа джетмезге, 
Суу да болур тенгизге джетмезге, 
Шайыр да – Хакъ сёзюне джетмезге, 
Аскерчи да – Хорламгъа джетмезге. 

Алай а, 

Терек къатады сюелиб тургъанлай, 
Суу къуруйду бара тургъанлай, 
Кюн суууйду джана тургъанлай, 
Аскерчи джан береди сермеше тургъанлай, 
Шайыр сын болады джаза тургъанлай. 

АДАМ ёледи джашай тургъанлай - 
Тюзлюк ючюн кюреше, сермеше тургъанлай: 
Аллах алай джаратханды аны. 

Адамлыгъы, халкълыгъы ючюн кюрешиудю, 
Инсан, миллет хакълары ючюн сермешиудю 
АДАМ этген адамны, ХАЛКЪ этген халкъны. 
Ангыламагъан аны – 
Адам да, Халкъ да болаллыкъ тюлдю. 

ТЮШ 

Суу алыб барады джанымы, 
Джагъада чабады тёнгегим. 
Тюшюмде кёреме да аны, 
Уянама, терк ура джюрегим. 

«Къалай алдырдынг джанынгы суугъа?» - 
Ачыуланама тёнгегиме мен. 
«Энди сени ким санар саугъа, 
Джансыз тёнгек – кимге керексе сен?». 

Джангыз Терекге бурулады ол, 
Сын болады баргъан суугъа къараб. 
Къобхан суугъа, басхан суугъа къараб, 
Сюеледи, къарауулча, ол. 

Сора эслейди: суу алгъан джаны 
Къадау Ташха турады къадалыб. 
Къадалыб да тюл – ёз джаны аны 
Къадау Ташха къалгъанды бурулуб. 

Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда – 
Тёнгегим, джаным да мени – ала. 
Къазакъ бёрюм, улума энди сен да: 
Джан, тёнгек да – саудула, къара. 

ДЖЮРЕКДЕДИ АЙ бла ДЖУЛДУЗ 

Мухаммад ахыр файгъамбар болгъанын унутуб, 
Бир файгъамбар адамгъа излейбиз тюберге – 
Ол бизни къаратырча, тартарча ёрге. 

Алай а, 
Файгъамбарла заманы кетгенди. 
Файгъамбаргъа къой, 
Шыйыхха да тюртюлмезсе энди. 

Басыбды 
Джерни – чарс, Кёкню – булут. 
Ёзге, барды умут 
Аязыр деб кюн, кёрюнюр деб Кюн. 

Билебиз 
Кёкдеди Ай бла джулдуз. 
Огъай, 
Джюрекдеди Ай бла джулдуз. 

Кюн болса да мутхуз, 
Къалмазбыз джолсуз. 
Кёл болса да аман, 
Саудан ёлмез адам. 

Шыйыхха да тюбер, 
Тюбер файгъамбаргъа да. 
Ийнаннганлагъа 
Кёрюнелле ала да. 

Адам сюрюу 
Бурулады Халкъгъа – 
Бойсуна тебресе 
Аллахха-Хакъгъа. 

Адам да 
Болады Адам, 
Джашай тебресе 
Буюргъанча Аллах. 

Аллахны сёзю 
Къыбламады эмда къанатды анга. 
Шыйыхлыкъ, файгъамбарлыкъ да 
Барды адамда. 

Аллах джаратханы 
Эсиндеди аны. 
Шыйыхлыкъ, файгъамбарлыкъ да 
Кесиндеди аны. 

Джюрегинде 
Бар эсе ийман – 
Шыйых да, файгъамбар да 
Кесиди адам. 

ЭСКИ-ДЖАНГЫ НАЗМУ 

Мени неди тартхан 
Ташха, Терекге? 
Ушагъанлары ючюнмю 
Ала джюрекге? 

Турады тюрлене 
Адамда джюрек: 
Бир-бирде – Таш, 
Бир-бирде – Терек. 

Джашау, ёлюм да – хакъ: 
Не этсин джюрек 
Болмайын Таш, 
Болмайын Терек. 

Кябада Къара Таш, 
Джуртда Къадау Таш – 
Экиси да – джюрек: 
Джети къат Кёкден, 
Джети къат Джерден 
Тюшген эм чыкъгъан, 
Кюйген, къаралгъан, 
Алай а, чыдагъан... 
Алай а, ангылагъан, 
Алай а, сынагъан, 
Алай а, билялгъан 
Кёкню да, Джерни да. 

Джашил нарат чегет да – 
Ол да – джюрекди. 
Джуртда Джангыз Терек да – 
Ол да – джюрекди. 

Бир-бирде ташча, 
Кюйюб, къаралыб; 
Бир-бирде агъашча, 
Кёгериб, къууаныб. 

Джюрек таш болса да – 
Къара Таш, Къадау Таш. 
Терекге бурулса уа – 
Джуртда Джангыз Терек. 

Таш бла Терек – 
Адамда джюрек. 

Болмай тынчлыкъ 
Ташха, Терекге, 
Келмез тынчлыкъ 
Кёлге-джюрекге. 

ТЕНГИЗДЕ ДУУАДАКЪ 

Бурнун да къанат тюбюне сугъуб, 
Толкъунлада къалкъыйды дууадакъ. 
Шимал тенгиз да тюлдю анга сууукъ. 
Аны тюшю да, болур кесича акъ. 

Суу ана тебретеди суу бешигин аны. 
Тебретеди чайкъамай – акъырын, рахат. 
Бурнун да къанат тюбюне сугъуб, 
Толкъунлада къалкъыйды дууадакъ. 

Сыйыт-къычырыкъ эте тенгиз къушла, 
Учалла, джюзелле тёгерегинде аны. 
Ол а эс бурмайды алагъа аз да – 
Рахатлыкъ кючлегенча дунияны. 

Рахатлыкъны суу-суратыча 
Кёрюнеди кеси да сууда дууадакъ. 
Аны джукъусун бёлмейди тенгиз да – 
Белляу-тилек айтады шыбырдаб. 

Сабийи джукълагъан арбачыкъны тебрете, 
Тиширыу тенгизге къараб турады джагъадан. 
Дууадакъ да, сабий да, тенгиз да джукълайдыла рахат. 
Насыблы джан болурму аладан?! 

ЭРЛЕГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ 

Джер этегинде да джыр эте, 
Кеси кесиме кёл эте, 
Джашайма. Кюнюмю 
Нарт сёзле бла башлайма: 
«Джангур къоркъууун джел этер», 
«Эл къайгъысын Эр этер». 

Эрни къайгъысын а ким этер? 
Ёлюм этер эрни къайгъысын. 
Ол батдырыр аны къайыгъын... 
Эр ол заманда не этер? 

Эр тобукъланмаз келгенде да ёлюм. 
Кетер, халкъыны кёлтюре кёлюн: 
Къара дей къарагъа, акъ дей акъгъа, 
Юлгю болгъанлай миллетге-халкъгъа, 
Къуллукъ этгенлей Аллахха-Хакъгъа. 

Аны тёнгегин ёлюм алыр, 
Джаны уа – бизни бла къалыр – 
Келечисича джулдуз бла Айны... 
Эскереме Умарны, Джатдайны. 

Огъай, эрлеге джокъду ёлюм. 
Джер этегинде да, 
Тенгиз тенглигинде да – 
Минги Тауча мийикди кёлюм. 

ХАЛКЪЫМ ТУРАДЫ ТЫНГЫЛАБ 

Бу болджаллы дуниясын Кёк да джаратхан болур джылай, 
Тенгиз да – кёз джашына ушайды аны. 
Мен а – бир ёллюк джан – турама джырлай, 
Къутхараллыкъча джыр бла дунияны. 

Аджаллыбыз кесибиз, дуниябыз да. 
Джаратхан алай джаратханды бизни. 
Билмейме, боллукъмуду ахыратыбыз да, 
Керамат кючюне ийнансам да Сёзню. 

Эскереме ёлюб кетген халкъланы, тиллени да – 
Аланы тюб этген къара кючлеге береме налат. 
Кёреме ёле тургъан халкъланы, тиллени да – 
Аланы къутхарыр ючюн этеме къазауат. 

Алай а, къалай къутхаргъын халкъны, 
Ол излемей эсе Хакъ джолну, Хакъны, 
Неден да дуния малны кёре эсе баш, 
Бола эсе анга къул-къарауаш. 

Айырылгъанлай а, Хакъ джолдан, Хакъдан – 
Адамлыкъ, муслиманлыкъ да кетелле халкъдан: 
Ол киреди хайуанла, джаныуарла баргъан джолгъа – 
Ёзден халкъ бурулады къулгъа. 

Онглугъа – ит, онгсузгъа – бёрю 
Болургъа кюрешгеннге айтадыла къул деб. 
Онглугъа – къул, онгсузгъа – бий 
Болургъа кюрешгеннге айтадыла къул деб. 

Къул джюрекли – ёзденликни сюймез, 
«Дин- Тил-Халкъ-Джурт-Къраллыкъ» дей билмез. 
Айырмаз сууаб-гюнах, халал-харам. 
Къул – ол тюлдю Адам. 

Кърал болургъа излемеген халкъ, 
Джуртун, тилин къорууламагъан халкъ, 
Хакъ бла болургъа излемеген халкъ – 
Къалай къалыр болмайын талкъ?! 

Аллахны бир аты да – Хакъ. 
Кертини-Тюзлюкню-Эркинликни магъанасы да – Хакъ. 
Инсан, миллет хакълары да – Хакъ. 
Ала ючюн кюрешмеген халкъ 
Къалай къалыр болмайын талкъ?! 

Кетеди джашау – джумуб, ачхынчы кёзню. 
Къыйналама табалмай Сёзню – 
Халкъымы тюшюндюрлюк, уятырыкъ, къутхарлыкъ. 
Къоркъама болады деб кеч. 
Эскереме ёлген халкъланы, тиллени. 
«Халкъымы къутхар» - Аллахха тилегим. 

«Этсегиз мадар – этерме къадар». 
Кёкледен энеди джууаб. 
Мен эшитгенни халкъ да эшитеди, 
Алай а...турады тынгылаб. 
Мени джюрегим къычырыкъ этеди, 
Халкъым а турады тынгылаб. 

ИБИЛИСНИ КЪУЛУНА 

Ачылгъан эт джабылса да, 
Кёрген кёз унутмайды. 
Дуния мал кетед-келед, 
Сый кетсе – къайытмайды. 

Игилигинг да – аманлыкъ, 
Тюз тюл эсе иннетинг. 
Джокъду сенде адамлыкъ, 
Отуз кюмюшдю - бетинг. 

Отуз кюмюшден бирер джукъ 
Тутдуруб адамлагъа, 
Кесинги махтатыргъа 
Кюрешесе алагъа. 

Харам хакъны – киринги 
Джагъаса да алагъа, 
Алай бла кесинги 
Къошаса адамлагъа. 

Сиз да меничасыз деб, 
Кёл кенгдиресе къалай. 
Харам сатлыкъ джанынга 
Себеб излейсе алай. 

«Биреуню ийманы джокъ, 
Биреуню уа – амалы». 
Аны сен да билесе, 
Халкъ да биледи аны. 

Миллет сеннге табынмаз, 
Аллахы бард миллетни. 
Тынгы-тынчлыкъ табылмаз 
Харам джанынга сени. 

отуз кюмюшдю багъанг, 
отуз кюмюшдю бетинг. 
Иуда – ата-бабанг, 
Амантиш – атанг сени. 

Амантиш – атынг сени. 

ДАРМАН 

Хар ким къарыууна кёре барады, 
Барыууна кёре къората джолну. 
Заман а сени ашыкъдырады, 
Бир кюннге джашата бир джылны. 

Джыллыкъ джолну бир кюннге ётдюртеди, 
Ёмюрлюк джолну – бир джылгъа. 
Бийнёгерлей къаягъа ёрлетеди, 
Къаягъа ёрлетеди, къаядан да секиртеди, 
Джетмегенлей къаласа муратха. 

Тау башында 
Марал сыфатлы сени къаргъайды. 
Тау тюбюнде 
Марал санлы сени сакълайды. 

Сакълайла тау этегинде 
Ауругъан ахлунг, миллетинг. 
Ауругъаннга дарман табыу – 
Ол эди иннетинг. 

«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр» - 
Ёлесе. Не этгин – ёледи джашагъан. 
Кёкмюдю, джанынгмыды – 
Бу кюкюреген, джашнагъан? 

Алгъын Кёк джанынгда эди, 
Энди Кёкдеди джанынг. 
Кёклю джан, джанлы Кёк – 
Кюкюреген, джашнагъан. 

Тёнгегинг да тюшмеди джерге, 
Къуш тюгюнлей чачылды санынг. 
Джанынг а, джанынг – 
Чыкъды да, къошулду Кёкге. 

Да кетди бир кюн – бир ёмюр. 
Джашаргъа ашыкъдырды заман. 
«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр». 
Ёлюр да – билир: ауругъаннга 
Кёкдеди, Кёкденди дарман. 

ШАЙЫРНЫ ДЖЮРЕГИ 

1 
Джазаса, джазаса – 
Ангылайса артда: 
Джазгъанларынг бары 
Кюерикле отда. 

Керек болмай къалыб, 
Иннетинг да, сёзюнг да, – 
Ёле, тириле, – 
Кюериксе кесинг да. 

Сёзюме-ишиме 
Излемедим хакъ. 
Халкъыма, кесиме да 
Мен излеген – Хакъ. 

Ёлгеннге, саугъа да, 
Адамгъа, халкъгъа да 
Джан джурт, эскертме да – 
Сёздю – Керти сёз, Хакъ сёз. 

Ма ол Сёзню 
Табыб айталмай, 
Халкъымы, кесими да 
Ёлюмден къутхаралмай, 

Къарайма Кёкге: 
Анда – Ай бла джулдуз. 
Къарайма Джерге: 
Сында – Ай бла джулдуз. 

Джюрекледе уа – 
Къайда Ай бла джулдуз? 
Ма аны ючюн 
Кёлюбюз да – мутхуз, 
Кюнюбюз да – мутхуз. 

2 

Сёзюнден-кюрешинден 
Болмайын хайыр, 
Учхан джулдузгъа 
Бурулгъанды шайыр. 

Кёк джулдуз джюреги 
Эннгенди Джерге, 
Кяба Таш, Къадау Таш 
Болгъанды Джерде. 

АЗАН ТАУУШ 

Къучакъ кере, къууанч бере саулагъа, 
Азан таууш – Азат Аууш – таулада: 
Джансыз табигъат да тилленнгенча болады, 
Кёлсюзле да кёлленнгенча болалла, 
Ёлгенле да тирилгенча болалла. 

Азан таууш кючлегенди тауланы. 
Къоркъуу, къайгъы ийиреди джауланы, 
Кюрт юзюлюр юслерине аланы – 
Азан таууш тебрендиред тауланы. 

Джуртубузну кюрешгенлЕ алыргъа, 
Минги Тауда шайтан уя салыргъа, 
Ала бары кюрт тюбюнде къалырла – 
Азан таууш къалтыратад дунияны. 

Межгитле да ишленелле былайда, 
Азан да къычыралла былайда, 
Тойла да этилелле былайда – 
Ата Джуртха, Ана тилге – Орайда. 

Минги Тау – Халкъыбызны байрагъы эм тамгъасы. 
Ибилисни тохтамаса да къаугъасы, 
Сыйыртмазбыз уллу Аллахны саугъасын – 
Дууасын: динни, тилни эм джуртну. 

Дин, Тил, Джурт – ючгюл дууа, 
Джан сакълагъан, халкъ сакълагъан насыб дууа. 
Ол ючгюлню кюрешелле сыйырыргъа, 
Бизни динден, тилден, джуртдан да айырыргъа. 

Алай а, 
Азан таууш чыгъа эсе Минги Тауда, 
Назму, джыр этиле эсе Ана тилде, 
Джашай эсек мийик джуртда – Ата джуртда – 
Хорлатмазбыз кесибизни шайтаннга. 

Джашил намазлыкъгъа ушайды джуртубуз – 
Орун джокъду иймансызгъа, динсизге, 
Орун джокъду шайтанлыгъа, джинлиге. 
Тазалыкъны, адамлыкъны излейди кимден да джуртубуз. 

Азан таууш энеди Минги Таудан. 
Таулу байракъ чайкъалады Минги Тауда. 
Джюрегим а болалмайды рахат. 
Дин, тил, джурт ючюн барады къазауат. 

КИТАБ- КЪАЛАМ АДАМЫ – ШАЙЫР 

Бир кёб адамдан чыкъгъанды кёлюм, 
Энди сен да къошулдунг алагъа. 
Да алайды: Аллахдан сора джокъду илях, 
Ахыр файгъамбарыды Мухаммад да аны. 

«Ла илаха илляллах» дедим. 
Къошдум: «Мухаммадун расулулллах». 
Джыгъыла-тура Кертиге келдим: 
Аллахдан башха джокъду илях, 
Мухаммад да – келечиси аны. 

Сора не излейме мен адамладан, 
Кёлюм да нек къалыргъа керекди аладан? 
Файгъамбарла заманы кетгенди, 
Ахырзаман адамчыкъла къалгъандыла энди. 
Ахырзаман хауасы айланнганды энди. 

Анга къаршчы тургъанла аздан аз. 
Алай а, азанча, келеди бир ауаз: 
«Джангыз эсенг да, Хакъ джолдан джанлама, 
Аджашханлагъа къошулма, тынглама, къарама. 

Хакъ джолда эсенг – тюлсе джангыз: 
Джолунгу джарытады Ай бла джулдуз. 
Тохтама, кюреш – Мен бергинчи белги. 
Ахыр келечим – барынга юлгю. 

Къутхар отдан кесинги, ахлунгу, халкъынгы. 
Адамладан тюл, Менден табарыкъса хакъынгы. 
Хакъ джолгъа тарт адам улуну, адамны, 
Ибилисге бериб къойма дуниянгы, дунияны. 

Мийикде тут Китабны, Къаламны. 
Джыгъылыргъа къойма халкъны, адамны. 
Джыгъылгъаннга болуш, тургъузт ёрге, 
Зауаллыны джууукълашдыр Кёкге. 

Шайырса – тыйыншлы бол Китабха, Къаламгъа. 
Шайырса – сакъ бол, джакъ бол адамгъа. 
Аны да Китабха, Къаламгъа юрет, 
Ол да Хакъ джолда барырча эт. 

Шайырса – адамыса Китабны, Къаламны. 
Сёз бла къутхар халкъны, адамны. 

КЪАРАНГЫ бла ДЖАРЫКЪ 

Ой не узакъладан келеди бу джарыкъ, 
Биз билмеген кёкледен, чекледен да ётюб. 
Къалюбаладан бери келеди ол, 
Айхай, ахырзаман да келеди джетиб. 

Ёте бир саниеге минг-минг къычырымны, 
Минг-минг джылны келеди джарыкъ. 
Ахырзамандан алгъа джетерге бизге 
Ашыгъады – келеди къарангыны джырыб, джарыб. 

Шыйыхла Минги Таугъа учуб чыгъыб, 
Тилек эте, къарайла аллына аны. 
Тебренеди Джер, кюкюрейди Кёк – 
Къайдады джарыкъ, къутхарлыкъ дунияны? 

Ашыгъады Акъ кючню келечиси – джарыкъ. 
Ол джетгинчи керекди бизлеге чыдаргъа. 
Къарайбыз Кёкге – умутлубуз андан 
Бойсуннганла, бойсунмагъанла да къадаргъа. 

Сокъур, сангырау болгъанына да къарамай, аджашмай, 
Къарангы да къысылады джууукъдан джууукъ. 
Къарангыны джюрекге, джюреклеге иймезге кюреше, 
Сакълайбыз келе тургъан джарыкъны.

ТИЛНИ ТИРИЛТИР ЮЧЮН 

Ёлген тилде джазама назму, 
Назму да тюл – дууача бир зат. 
Алай а, ёлгеннге окъулгъан дууа тюлдю бу – 
Ёлгенни тирилтирге излейме сёзюм бла. 

Огъай, сау, шау да тюлдю алкъын тилибиз, 
Ёле тургъаны уа – хакъды. 
Джюрюмеген зат – бары ёледи, 
Джюрюмей тохтаса ёледи тил да. 

Халкъ кесиди ёлтюрген тилин. 
Ана тилинде джазмай, окъумай, сёлешмей, 
Аны къутхарыргъа, джакъларгъа, сакъларгъа кюрешмей, 
Халкъ кеси ёлтюреди тилин, 
Алай демек – ёлтюреди кесин. 

Тилин ёлтюре эсе Халкъ кеси – 
Сора къалмагъанды аны ангысы-эси: 
Кесин ёлтюре тургъанын да ангыламайды ол, 
Тюзюн айтханнга да тынгыламайды ол. 

Къарысузду аны ийманы, дини да – 
Аны ючюн тас этеди джуртун, тилин да, 
Сыйы, намысы да кетеди аны ючюн, 
Зорлукъ, учузлукъ да джетеди аны ючюн. 

Халкъ ийманына-динине болмаса бек, 
Тилин, джуртун, къраллыгъын да тас этеди терк. 
Тохтайды ёсмей ангысы, саны да, 
Бузулады халиси, къаны да. 

Тенг болады харибге, джарлыгъа, 
Аш болады итге, джанлыгъа. 
Алай башланады ёлюую халкъны, 
Бармагъаны ючюн джолунда Хакъны... 

...Ёлген тилде джазама назму: 
Окъуй, джаза, сёлеше тебресем – 
Ёлген тил да тириле тебрейди. 
Тилни тирилтир ючюн, джашатыр ючюн, 
Ол тилде сёлеширге, джазаргъа керекди. 

Сау тилни ёлтюрюр ючюн а – 
Ол тилде сёлешгенни къояргъа керекди. 
Къояргъа керекди ол тилде сёлешгенни, 
Тохтатыргъа керекди аны джюрюгенин. 

Сау тилде дууа этиб, 
Ёлген тилни тирилталллыкъ тюлсе. 
Ёлген тилни тирилтир ючюн – 
Ол тилде этерге керекди дууа. 

Дуния мал ючюн 
Тёрт дуниягъа джайылабыз, 
Дуния мал ючюн 
Юренебиз дуния тиллеге. 

Ана тилибизни уа - 
Ёлген тиллеге къошабыз, 
Ата джуртубузну да 
Кючлетебиз башхалагъа. 

Аллахны тюл, дуния малны 
Болабыз къулу. 
Ахырында – 
Динибизден, тилибизден, джуртубуздан да 
Къалабыз къуру. 

Сюйсенг айт, сюйсенг къой: 
Халкъ болгъан эсе къой, 
Сюрюуге бурулгъан эсе – 
Аны ызына Халкъ этген – къыйынды. 

Алай а, 
Белгилиди Аллахны буйругъу: 
Кесин Адамгъа санагъан, 
Кесин муслиманнга санагъан – 
Иннети, сёзю, иши бла да 
Борчлуду Халкъы ючюн, 
Аны дини, тили, джурту ючюн 
Кюреше, сермеше джашаргъа, ёлюрге да. 

Сау тилде джазама назму – 
Сау тилни ёлюмден сакълар ючюн. 
Ёлген тилде джазама назму – 
Ёлген тилни тирилтир ючюн. 

Алай а, 
Халкъ кеси ёлтюре эсе кесини тилин, 
Кеси кесин ёлтюре эсе халкъ – 
Анга джаназы къылыргъа да керекмиди, 
Тирилтирге да керекмиди аны?! 

Я Аллах, чамланма манга 
Бу сорууум ючюн – 
Алгъадан къоркъууум ючюн. 

Билесе, халкъымы джашатыр ючюн – 
Разыма азаб чегерге, ёлюрге да. 
Ёзге, къарыусуз болгъан кёзюуюмде 
Бираз болушлукъ эте тур меннге да. 

МЕН ИЙНАННГАН, ТАЯННГАН ДА – СЁЗ 

Ичер сууум таркъаяды. 

Къарыусуз болсанг, таш да – къаяды, 
Аягъынг – тюзде да таяды. 
Адам амалсыздан 
Гулош таякъгъа таянады. 
Бу дуниядан къалмаса хайыр, 
Ол бир дуниягъа байланады. 

Ёзге, кёлюмю аман этмей, 
Джашаргъа кюрешеме: Поэтме. 

Мен таянама Сёзге. 
Ол къайдан келеди бизге – 
Билмейме: 
Кырдыкчамы чыгъады Джерден, 
Джарыкъчамы энеди Кёкден?! 

Бизлеге тутуб джол – 
Къайсы дунияладан келеди ол?! 

Ичер сууум таркъаяды. 
Бу аман тёнгек – къартаяды. 
Джаным а турады джашлай – 
Джазгъы Кёкча, джерча – джашнай. 

Келишмейле тёнгек бла джан. 
Тёнгек тартады джерге, 
Джан а тартады ёрге. 

Туралла ала базманлашыб. 
Тебреселе уа даулашыб, 
Къалыргъа боллукъду шашыб. 

Тёнгегими кёмерем джерге, 
Джанымы да иерем Кёкге – 
Тыйгъан затла болмасала. 

Ёзге, чакъырмасанг да аджалны, 
Тауусулгъанлай болджалынг – 
Джетерикди ол. 
Ма ол заманда – тулпар бол. 
Ары дери уа – сабыр бол. 

Сабыр а болгъун къалай... 
Эски джарала да къанай, 
Джангы джарала да тюше, 
Джюрек турады кюе. 

Ичер сууум таркъаяды. 
Тешилгенле къурч кюбе, такъыя да. 
Тюшгенди къолдан муджура да. 
КъАрча, 
Бир эс джыйдыр, къыджыра да. 

Этсем да иги къууум, 
Тауусулады ичер сууум. 

Къобанны джалайма ташын, 
Сууун ичеме – 
Тансыгъымы алалмай ёлеме. 

Дуниядан кетгинчи къораб, 
Къанаргъа излейме 
Ата джуртха, Минги Таугъа къараб. 

Не ариу чакъгъандыла балийле. 
Не джарыкъ кюледиле сабийле. 
Къызла да, тахсаларын айта бир-бирине, 
Барадыла, дуния сейирлигича, кёрюне. 

Тынчмыды айырылгъан аладан – 
Тауладан, сууладан, адамладан. 
Джюрегими этерге кюрешсем да къурч, 
Айырылыу къалай болур тынч. 

Айырылыу – кюннге, джылгъа тюл – 
Ёмюрлюкге. 
Артха джол джокъ – 
Дуния деген, джашау деген сейирликге. 

Кетеме 
Къалгъанлагъа къоркъуу эте, къайгъы эте, 
Халкъгъа, джуртха джашау тилей, насыб тилей. 
Ахырзаманнга дери джашар эсе уа халкъым, тилим. 
Келмез эсе уа анга энди палах, ёлюм. 

Кюн аманны къаргъалары 
Басыннгандыла Джангыз Терекге. 
Алай а, аланы къаргъышлары 
Къатылалмазла Къадау Джюрекге. 

Къаргъалагъа тюл, Кёкде къанатлылагъа, 
Джерде джаяулагъа, атлылагъа – 
Алагъа къарайма мен. 

Тауусулса да ичер сууум, 
Этеме иги къууум: 
Джашар халкъым, тилим. 

Ата джуртну топрагъына къошулгъан саным, 
Джуртда Джангыз Терекге ашау болур. 
Бир джангы сёз болуб, Ана тилге къошулгъан джаным, 
Аны джашарына, джашнарына себеб болур. 

Ичер суууум таркъаяды. 
Алай а, бегимеклигим Хакъгъа, 
Сюймеклигим Джуртха, Халкъгъа 
Кёлюмю Къадау Ташха бурады. 

Ёлюмню келе тургъанын сезгенме. 
Андан къоркъа, къалтырай безгенме. 
Энди, хазыр болуб, сакълагъанымы билсин. 
Туракъламасын да, келе келсин. 

Джаным назмуларыма кёчюб бошагъанды. 
Тёнгегим ёре турукъгъа ушагъанды. 
Ёлюм къарайды къысылыб джууукъ: 
Ол къууанырча къалмагъанды джукъ. 

Ата джуртда – саным, Ана тилде – джаным. 
Кёлюм: алагъа джокъду ёлюм. 
Алай эсе, меннге да джокъду ёлюм. 

Ичер сууум да тауусулуб къалмаз. 
Айтыр сёзюм да айтылынмай къалмаз. 
Шийирге, шайыргъа да джокъду ёлюм. 
Джазгъы Кёкча джашнайды кёлюм. 

ДЖАША СОКЪУРАНМАЗЧА 

«Айтмай сокъураннгандан эсе, 
Айтыб сокъуран». 
Айтмагъаныма сокъурандым, 
Сокъурандым айтханыма да. 

«Этмей сокъураннгандан эсе, 
Этиб сокъуран». 
Этмегениме сокъурандым, 
Сокъурандым этгениме да. 

«Джашамай сокъураннгандан эсе, 
Джашаб сокъуран». 
Джашамагъаныма сокъурандым, 
Сокъурандым джашагъаныма да. 

«Айтмай, этмей, джашамай 
Сокъураннгандан эсе, 
Айтыб, этиб, джашаб 
Сокъуран». 

Ким айтады муну? 
Былаймы айтады Къуран? 
Огъай. Джашауунгу 
Сокъуранмазча къура. 

Джашау сабанынг 
Къалмаз ючюн къаран – 
Джаша 
Буюргъанча Къуран. 

Ма ол заманда 
Бюгюлмезсе, сынмазса. 
Айтханынга, айтмагъанынга да, 
Этгенинге, этмегенинге да, 
Джашагъанынга, джашамагъанынга да 
Кюймезсе, сокъуранмазса. 

Иги, аман неди, 
Халал, харам неди, 
Неди гюнах, сууаб – 
Аллахны Сёзюнде 
Барына барды джууаб. 

Артда кюймезча, къыйналмазча, сокъуранмазча 
Болургъа излей эсенг – 
Джаша буюргъанча Аллах. 

Ол заманда тюбериксе тыйыншлы 
Къууанчха, бушуугъа да, насыбха, палахха да. 
Джангыз, Хакъ джолда баргъанланы 
Джарыкъды кёллери. Джашауларына 
Сокъуранмазлыкъла аладыла джангыз. 

Хакъсызлыкъ, иймансызлыкъ – 
Къурутады адамны, халкъны. 
Джангыз, баргъанла джолунда Хакъны 
Табарыкъдыла Ёлюмсюзлюк. 

Тилегим бирди Хакъдан: 
Бер манга аллай кюч-ийман 
Джолунгдан таймазча сени, 
Къолумдан келирча мени 
Болушургъа адамгъа, халкъгъа – 
Барыбыз да Хакъ джолда барырча. 

Аллахха табынмагъан 
Тебрейди табыныб – 
Адамгъа, хайуаннга, джаныуаргъа; 
Дуния малны болады къулу. 
Ахырында – 
Эки дуниядан да къалады къуру. 

Адамгъа, халкъгъа, къралгъа да салма махтау – 
Хакъ джолда бармай эселе ала, 
Аллах айтханны этмей эселе ала. 

Бир Аллахдан сора джокъду илях. 
Ол кёргюзтген джолду Керти джол, Хакъ джол. 
Къалгъан джолла бары элтелле джаханимге. 
Ийнанмагъаннга сокъураныр кюн келликди. 

«Этмей сокъураннгандан эсе, 
Этиб сокъуран». 
Огъай, былай айтмайды Къуран. 

Къарангы тюлсе, Къуранны окъумазча. 
Керти джолну кёргюзтюб, айтады Къуран: 
Джаша сокъуранмазча. 

ЭСИМЕ ТЮШЕДИ СЮЙГЕНИМ 

Мен джашил джазны сюйгенликге, 
Кюнбетле да кёгергенликге, 
Алкъын башлада джатады къар, 
Къыяма къышдан айтады хапар. 

Темирчилейди къараб мийикден. 
Джокъду хапары сюймекликден. 
Кёрюб болмайды иссини, джылыны, 
Сюймеклиги сууукъду аны. 

Кюнбетле кёгергенликге 
Алкъын башлада джатады къар. 
Мен джашил джазны сюйгенликге, 
Ол къыш чилледен айтады хапар. 

Джанкъоз тюлдю мени джюрегим. 
Ийнаныб къалалмай джазгъа, 
Тёппеледе къарайма къаргъа: 
Эсиме тюшеди сюйгеним. 

КЪАДАРГЪА КЪАЙЫРЫЛА 

Таш салдырдым бир обур къатыннга, 
Бир шыйыхха да китаб ачдырдым. 
«Джазыуунг боллукъ тюлдю» дедиле. 
Кёрейик сора – къызны къачырдым... 

ХУНА, НАЗМУ, КЪАЛА эмда ТАБИГЪАТ 

Бир уста ташчы ишлейди хуна. 

Бир ташны къоюб, башхасын алыб, 
Аны да джан-джанындан къараб, 
Джарашхан джанын табыб, 
Чёгюч бла да бираз къагъыб, 
Хунагъа джарашдырады. 

Сейирсинеме аны усталыгъына: 
Хунасы – деменгили эмда сыйдам. 
Алай кюрешеме мен да сёзледен 
Назму хуна, назму къала къалаб. 

Къая башында къала, 
Къая тюбюнде хуна. 
Аланы къалагъанланы юслеринден, 
Аланы юслеринден джазама назму. 
Табигъат ишлеген къаяны уа 
Унутама сагъыныргъа. 
Юренирге уа керекди андан – 
Барыбызны да джаратхан табигъатдан. 

КЫРДЫК бла АДАМ 

- Кырдык, бош чыгъа болурмуса, 
Аллай бир къыйналыб, кюрешиб? 
Къайсы болса да бир хайуан 
Не ашар, не теблер. 
Аладан къутулсанг да, 
Чалкъыдан къутулмазса. 

- Адам, сен да бош джаратылгъан болурса, 
Сени да джашауунг ёлюм бла бошаллыкъ эсе. 

ШАЙЫР бла СЁЗЮ 

Бир-бирде айтама: 
Поэт – джазыкъды, 
Ёмюрлюк нёгери аны – 
Джангызлыкъды. 

Бир-бирде айтама: Поэт 
Насыблыды чексиз – 
Аны джюрегинде 
Чайкъалады тенгиз, 
Агъарады тау, 
Джашнайды тюз. 

Поэтни сёзю – 
Джашаргъа береди къарыу, 
Терек солургъа бергенча хауа. 
Джашил терекди поэзия, хау. 

Кёгет терекди поэзия. 
Аны кёгетинден къабхан 
Аман да болады игирек, 
Къоркъакъ да – таукелирек. 
Сокъур да башлайды кёрюб, 
Сангырау да – эшитиб. 

Огъай, поэт тюлдю джазыкъ. 
Сёзю нюр джанар ючюн, 
Адамгъа, табигъатха да джарар ючюн, 
Ол кеси кесин этеди къурман. 

Нюр джарыкъды аны джанына 
Аш-азыкъ, 
Кюн таякъды джюрек отуна да 
Тамызыкъ. 

ДЖАЗ АЛА 

Джазды. Алай а, азды 
Къууаныр зат: 
Адам джокъду. Джазгъы Адам джокъду. 
Къачхы инсанладан толуду тёгерек.

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКДЕ КЪАНАТЛЫ ДЖЫЙЫН 

«Кюн батды» деб, джылай-джылай, 
Джукъладыла къанатлыла. 
«Танг атды» деб, джырлай-джырлай, 
Уяндыла къанатлыла. 

Къанатлы джюрегим ангылайды аланы. 

Кече узуну сын къатыб, 
Къанатлылагъа юй да болуб, 
Къарауул, сакълауул да болуб, 
Чыпчыкъланы тынчлыкъларын бузмай, 
Сакъ джукъуларын къоруй аланы, 
Тангнга чыкъды Джангыз Терек – 
Бутакълы, чапракълы джашил терек. 

Ол Терекни ангылайма мен: 
Джангыз Терек – къазакъ джюрегим мени. 

Ол къанатлыла – 
Минг къайгъым, джарсыуум, сагъышым мени; 
Къанатлы сезимим, сёзюм, муратым, умутум мени. 

Кюн батады джюрегиме мени. 
Танг атады джюрегимден мени. 
Къарангыгъа орун джокъду кёлюмде мени. 
Къанатлылагъа уа барды орун. 

Къанатлыланы тынгыларын, джукъуларын бузмаз ючюн, 
Джюрек кече узуну этеди гёзет – 
Тынгысы, джукъусу болмай кесини. 

Джангыз Терекде къанатлы джыйын. 
Шайыр джюрекде къанатлы сёзле. 
Батады Кюн, атады Танг. 
Джылай-джырлай, уча-къона, 
Джашайдыла къанатлыла 
Джерде-Джюрекде-Кёкде. 

МИНГИ ТАУНУ БАШЫНДА 

Сабий атасыны имбашындача, 
Минги Тауну башында турама алай – 
Башым джулдузлагъа тие, 
Кёк дуниядан Джер дуниягъа къарай. 

Сууукъ къарынг да джылыды меннге. 
Минги Тауда джырым да – Минги. 
Мийик джуртум тартады ёрге: 
Диним да, тилим да, тауум да – Минги. 

МЕНГИР 

Джокъду анга кюн-кече, 
Джокъду анга эртден-ингир. 
Сюеледи менгир 
Минги Таугъа къараб. 

Баласы къарагъанча анасына 
Таш къарайды Таугъа. 
Таш – мийик, Тау – минги. 
Сюеледи менгир 
Минги Таугъа къараб. 

Узакъдан къарайма джуртха, 
Кёз байлай, келеди ингир. 
Джол джокъду артха. 
Бурулама ташха, 
Джан суратым – менгир. 

ДЖУЛДУЗ ГЁЗЕТЧИ 

Учаргъа излеген джулдузланы 
Тыяргъа излей, 
Кече сайын къарайма Кёкге. 

Кёкде турурларын излейме джулдузланы. 
Сюймейме кюерлерин аланы. 

Къанатлана келиб, 
Учады Кёкге джаным – 
Тыяргъа аны 
Табылмады джерде бир джан. 

КЪЫЗ-ДЖУЛДУЗ 

Къачады къыз, 
Учады джулдуз. 

Къачхан къызны кёлеккеси – 
Учхан джулдуз Кёкде. 

КЪАДАР 

Къартха къыйынды джашагъан, ёлген да, 
Джашагъан, ёлген да тынчыракъды джашха. 

НЕ ХАЙЫР? 

Бир кёб сагъыш келеди кёлге: 
Джауум да джауады кёлге. 
Къургъакълыкъ къысхан джерге 
Не хайыр андан? Алай а, 
Табигъат не этгенин билмейди деб, 
Ким айталыр? 

ДЖАШЛЫКЪНЫ СЮРЕ 

«Неге чабасыз быллай бир, 
Къайры чабасыз быллай бир? 
Сюргенми барды ызыгъыздан, 
Тойгъанмы этгенсиз джаныгъыздан – 
Биринг тохта да, джууаб бер». 

Къарт спортчула кюледиле, 
Узая баргъанны кёргюзтедиле. 
Кёрдюм чабыб баргъан къызны – 
Тели къанлы – мен да къыздым. 

Къошулдум мен да алагъа – 
Къалюбаладан къалгъан нартлагъа. 
Къыз а барады талмайын, 
Джууукълашыргъа да къоймайын. 

Барады – чарсха чабхан байталча, 
Не да – Бийнёгер сюрген маралча. 
Сора тёгерек бурулады, 
Ызыбыздан джетиб озады. 

Къуршоудан чыгъыб да кеталмайын, 
Джашлыкъларын да джеталмайын, 
Къыйналадыла къартла. 
Талакълары туруб, атла 
Джыгъылгъанча, джыгъылалла. 

Джазыкъсынама къартланы. 
Джашаулары аланы 
Кетгенди къайытмаздан. 
Элтедиле энди ала 
Ол дуниягъа бизден салам. 

Эшитгенле, ашыгъа, 
Келедиле джаназыгъа... 
Къартланы хапарларын 
Джеталсам, айтырем къызгъа. 

Мени да кетгенди джашлыгъым – 
Сюреме талагъым тура. 
Эсиме тюшелле къартла, 
Ол къызны ызындан чабхан. 

АЛЛАХ, НАСЫБ ЭТ 

«Къыямат Кюннге дери Мени Умметимде 
Хакъ ючюн сермешген бир къауум боллукъду» 
Мухаммад алейхиссалам 

Дуния малны – Ата джурту, Ана тили болмаз, 
Дуния малны – Аллахы, дини-ийманы болмаз. 
Анга табыннганны да болмаз джурту, тили, 
Болмаз Аллахы, ийманы , дини. 

Дуния мал болгъан ангысы, эси да – 
Адам тюлдю, ол малды кеси да. 
Джокъду анга не халкъ, не Хакъ. 
Къара джин да анга – чыммакъ акъ. 

Олду джауу Аллахны, адамны. 
Хорлаялмаз, билмеген аны. 
Аллах, насыб эт Хакъ джолда барыргъа, 
Хакъ ючюн сермешген къауумдан болургъа. 

АРАСЫНДА... 

Тау бла тюзню арасында, 
Шаркъ бла Гъарбны арасында, 
Джашау бла ёлюмню арасында, 
Кёк бла Джерни арасында 
Турама. 

Таянама кюн таякъгъа. 
Узалама бал аякъгъа. 
Сезим кеме Сёз къайыкъгъа 
Сыйынмайды. 

Арасында Къара бла Айны, 
Чегича Къара бла Айны, 
«Ч» харифича КЪАРА-Ч-АЙНЫ, 
Джер бла байлай мен Узайны, 
Сюелеме. 

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ 

Кюн батхан джаны – къызарады: 
Кюн ариу боллукъду тамбла. 
Къыз сёзюме тынгылаб, ышарады – 
Тёнгек сёлешеди джан бла. 

ДЖЮРЕКГЕ БУЙРУКЪ 

Джюрек, къой дауурну, дауну: 
Джаратханнга дунияны, джашауну – 
Джангыз анга сал махтау. 

Танытханнга бизге къараны, 
Айыртханнга акъдан къараны, 
Хакъ джолну билдиргеннге – 
«Джюрегинги, тёнгегинги да, 
Юйюнгю, тёгерегинги да 
Таза тут, адам» дегеннге – 
Ма анга сал махтау. 

Болушуу, джарау халкъгъа – 
Джууукълашдырыуду аны Хакъгъа. 
Хакъны уа джолу, магъанасы бирди, аты уа – джюз. 
Джюзюнчюсюн излейбиз, табалмайбыз биз. 

Джюзюнчю аты Хакъны – 
Кёклеге басхыч, джандетлеге ачхыч. 
Алай а ол – бизлеге таша: 
Аны излей, барабыз джашай. 

Джюрек, къой къайгъыны, дауну. 
Хакъгъа барыуду магъанасы джашауну. 
Хакъ бла болууду кючю адамны. 
Ангыла да аны, 

Джюрек, хар къуру да Хакъ бла бол. 
Шайтаннга, джиннге алдатма, сакъ бол. 
Бир Аллахха бойсун, ол айтханны эт – 
Болур ючюн Адам, болур ючюн Поэт! 

ДЖОЛ 

Адам атомгъа сукъгъанды башын, 
Огъесе, отхамы? 
Алгъамы барады адам, 
Огъесе, артхамы? 

Адам чыкъгъанды Кёкге – 
Джетгенди чекге: 
Не ибилисча атыллыкъды андан, 
Не Аллахха джууукъ боллукъду адам. 

Ёседи билим, ёседи илму. 
Ангы уа, ангы? 
Кетмей эсе, дуниядан зулму – 
Къайдады ангы? 

Таркъаяды адамда адамлыкъ. 
Чамландыра Кёкню, 
Кючлейди джюрекни 
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ. 

Болмаса джюрекде ийман – 
Не къадар окъуулу, билимли болса, 
Ол къадар къоркъуулуду адам. 

Ким айталыр Ибилисни 
Джокъ эди деб, кючю, билими?! 
Алай а, кесине базгъанды асры, 
Аны ючюн болгъанды ассы. 

Адамдан кесин кёргенди баш – 
Адамгъа урмагъанды баш. 
Иймандан чыкъгъанды ол – 
Аллахха къаршчы баргъанды ол. 

Толу болмаса джюрекде ийман, 
Тюз болмаса джюрекде иннет – 
Абынныкъды, ачырыкъды адам, 
Абынныкъды, ачырыкъды миллет. 
Къайытмасала уа тобагъа – 
Джоллары боллукъду обагъа. 

Не билимли, фахмулу эсе да алим, 
Ийманы джокъ эсе аны – 
Аны бла хайырланныкъды зулму-залим, 
Къолгъа джыяр ючюн бютеу дунияны. 

Адам улугъа иймансызлыкъдан джетген 
Ачы палахла тюшелле эсге. 
Бир Аллахха къуллукъ этмеген, 
Къуллукъ этеди Ибилисге. 

Болмаса джюрекде Аллах, 
Фахму, билим да – сезебиз аны – 
Дуниягъа келтирликле палах, 
Келтирликле ахырзаманны. 

Адам улу чыкъгъанды Кёкге, 
Джетгенди чекге: 
Не Аллахха боллукъду джууукъ, 
Не дуниядан къаллыкъ тюлдю джукъ. 

Джаза джазыуун кесини, Джерни да, 
Барады чынгылны эрни бла. 
Миннген кёпюрю – сыйрат. 
Къарайла бир-бирине дуния бла ахырат. 

Адамны къатында бюгюн джокъду киши. 
Нёгерлери: иннети, сёзю, иши. 
Иги эселе, керти эселе ала, 
Къуллукъ эте эселе Хакъгъа, 
Керти эсе, толу эсе ийманы – 
Сора, ала къутхарлыкъла аны. 

Къоркъуула келтире кёлге, 
Адам чыкъгъанды Кёкге: 
Не ибилисча атыллыкъды андан, 
Не табарыкъды себеб Аллахдан. 

ДЖЕРДЕ АДАМ бла ХАУА 

Не джарыкъдыла мында кечеле, 
Кюзгюча джылтырайды тенгиз. 
Сюймеклик гюнахла кечиле, 
Тангнга дери айланабыз биз. 

Бу акъ кече бир акъ кеме 
Акъ тенгизде барады кетиб. 
«Сюймекликди» аны аты, 
Минерми эдик анга, джетиб. 

Акъ къанатлыча бир башха кеме 
Барады ётюб богъаздан. 
Къабыргъасында тау суратла 
Айталла хапар Кавказдан. 

Шималгъа исси салам 
Къыбыладан келтиргенди джел. 
Джарашады меннге исси Хауа, 
Эрийди бузлаб тургъан кёл. 

Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа, 
Джандетни бир-бирибизде таба, 
Тангнга дери кёз къысмай чыгъабыз, 
Джерден да къысталырча бола. 

Къайры барырбыз сюрюлсек былайдан? 
Табылыр дагъыда бир джурт бизге. 
Кёзюбюз къыймай уятыргъа, 
Къарайбыз, къалкъыб тургъан тенгизге. 

Бюгюн тил да, джурт да сенсе меннге, 
Сенден башха джокъду къайгъым. 
Сюймеклик деген тенгизде 
Шош чайкъалады къайыгъым. 

Не джарыкъды, акъды кече. 
Акъды, джарыкъды тенгиз да. 
Аланы халлары бизге да кёче, 
Джандетдечабыз экибиз да. 

Эки акъ къанатлыгъа ушайбыз биз, 
Бу акъ кече тюшген Кёкден. 
Ётсек, къалсакъ да чекден 
Табигъатча джашайбыз биз. 

Бизбиз джашауну магъанасы, кеби. 
Сюймекликди джашауну магъанасы, кеби. 
Нарт сабийча джукълайды тенгиз. 
Кёз тиймесин, насыблыбыз биз. 

Кече да – акъ, умутла да – алай. 
Узай да джууукъду къалай. 
Мен билеме – барды Аллах. 
Сен да билесе – бирди Аллах. 

Къадер кече ангылагъанбыз аны. 
Къыбыла эритгенди Шималны. 
Кёкледен юсюбюзге нюр джарыкъ джауа, 
Насыблыбыз Джерде Адам бла Хауа. 

ДЖЮРЕКГЕ КЪАРАЙ 

Кесибизбиз кесибизни этген джазыкъ, 
Башхалагъа кюресек да гюнахны. 
Джерге, Кёкге дау айтырча базыб, 
Джашайбызмы чамландырмай Аллахны?! 

Не дуния намыс, не ахырат азаб 
Тыймайла бизни харамдан, гюнахдан. 
Къыйынлыкъ джетсе уа, дагъыда, уялмай, 
Болушлукъ сакълайбыз адамдан, Аллахдан. 

Къадар гитче палахланы иеди алгъа – 
Бизни тюшюндюрюб, хакъ джолгъа къайтарыр ючюн, 
Уллу палахладан къоруулар, сакълар ючюн. 
Ол затны ангылаб, шукур эте да билмейбиз Анга. 

Аллах ёзден этиб джаратханды бизни. 
«Дегенди: табынмагъыз дуния малгъа, 
Адамгъа, табигъатха да табынмагъыз – 
Бир Аллахдан башха джокъду илях». 

Дегенди адамгъа, бютеу халкъгъа: 
«Къуллукъ этигиз джангыз Хакъгъа! 
Хакъ сёзню айтыгъыз, Хакъ ишни этигиз, 
Хакъ джолда барыгъыз джангыз». 

Энди сорайыкъ кесибизге: 
Кимге, неге табынабыз биз? 
Кимге, неге этебиз къулллукъ? 
Ёзденбизми, огъесе, къулбузму? 
Хакъ джолда барабызмы биз? 

Бу соруулагъа тюз джууаб этсек, 
Ангыларыкъбыз нек чамланнганын Аллах, 
Нек джетгенин бизлеге палах. 

Тюз джууаб этмей, алдаргъа кюрешсек а, 
Кесибизни тюз этиб сёлешсек а – 
Сора, ёмюрде да тюлбюз тюзеллик: 
Къалмагъанды бизде адамлыкъ, ёзденлик. 

БАРДЫ УМУТ... 

Иги-аман, халал-харам, сууаб-гюнах – 
Бары не болгъанын билдиргенди Аллах. 
Сора, адамгъа – ол болур ючюн Адам – 
Бергенди заман. 

Адам а, адам – 
Кими джаныуар, кими хайуан. 
Адам болалгъанла бармакъ бла санарча.. 
Джангы палахла сынарча, 
Этебиз ишле. 

Кёкню басыб турса да булут, 
Кюн къарамай къалмаз андан. 
Огъай, алкъын барды умут 
адам болалыр деб Адам. 

ТЕРЕК бла ТИЛ 

Хайуанны мюйюзю барды урургъа, 
Джаныуарны тиши барды къабаргъа, 
Кийикни аягъы барды къачаргъа, 
Джарлы терек а не этсин? 

Мюйюзю джокъ урургъа, 
Тиши джокъ къабаргъа, 
Аягъы джокъ къачаргъа – 
Не этсин джарлы терек, 
Къалай къорусун кесин? 

Башына джокъду мадары – 
Аны алайды къадары. 

Ол адамгъа солургъа береди хауа, 
Адам а – кеседи аны. 
Адам къурутады аны, 
Кесин къурута тургъанын да билмей. 

Ана тилим! 
Терекге ушатама сени. 

Халкъ этген сенсе бизни, 
Биз а – ёлтюре турабыз сени, 
Кесибизни ёлтюре тургъаныбызны да билмей. 

Терекчаса сен да! 
Джокъду мюйюзюнг, тишинг, аягъынг... 
Кесинги къорурча, къутхарырча джокъду мадарынг, 
Терекчады сени да къадарынг. 

Къуруй тургъан кёлчады кёлюм. 
Халкъ ёлтюре турады тилин – 
Халкъ ёлтюре турады кесин. 
Ким алгъан болур аны ангысын-эсин? 

Ана тилин ёлтюре тургъан халкъ, 
Къалай къутулур дауундан тилни? 
Не къарысузду халкъыбыз бизни – 
Кеси кесин этеди талкъ. 

«Тилине, джуртуна тыйыншлы болмагъан халкъ», 
Дерим келеди къараб халкъыма. 
Тюрк тилибиз, Минги джуртубуз 
Не дей болурла ичлеринден бизге? 

Ангысызлыгъындан, эссизлигинден 
Халкъым тас эте турады тилин, джуртун – 
Къабыр къаза турады кесине. 
Къыямат кюн а этилликди соруу: 

«Тил берген эдим – нек сакъламадынг? 
Джурт берген эдим – нек сакъламадынг? 
Болмадынг сен тыйыншлы алагъа, 
Болмадынг сен тыйыншлы джашаугъа. 

Сыйыртдынг джуртунгу, ёлтюрдюнг тилинги – 
Насыбсыз халкъ, ёлтюрдюнг кесинги. 
Дуниясыз, ахратсыз да къойдунг кесинги. 

Сеннге айтадыла дау 
Тил бла Тау. Экиси да – Минги. 
Даулары да минги: 

Хау, Минги Тау энди сеннге – Минги Дау: 
«Нек кючлетдинг джаулагъа мени?». 
Ана тилинг энди сеннге Мийик Дау: 
«Нек ёлтюрдюнг джанынгы – мени?». 

Халкъ тынгылайды бералмай джууаб. 
Уянама титиреб, къалтыраб. 
Огъай, тюшюм керамат тюш болмаз. 
Халкъым тилсиз, джуртсуз да къалмаз. 

Алай а, сорама халкъыма 
Къайсы халкъды деб, бу меннге кёрюннген халкъ: 

«Аллах бергенни сакъламагъан халкъ, 
Аллах айтханча атламагъан халкъ, 
Джуртун джаулагъа кючлетген халкъ, 
Ана тилин кеси ёлтюрген халкъ, 
Кесин дуниядан думп этген халкъ?».

КИМДИ ТЕРС? 

- Эй Аллах берген саулукъ 
Кетмесе эди... 
- Кеси кесинге джаулукъ 
Этмесенг эди... 

ДЖЮРЕК 

Шималда сыннганды сууукъ. 
Джай къысылгъанды джууукъ. 
Кечеле да – кюнле кибик акъ. 
Къыйналама къалалмай джукълаб. 

Шималны бораны, джели 
Джюрегиме кёчгенди мени. 
Кёчгенди да, тюбегенди анда 
Къанымда болгъан джелге, бораннга. 

Эки боран тюбешген джер – джюрек, 
Акъ кечели джайгъа юреналмай, 
Джылыугъа, шошлукъгъа юреналмай, 
Джашнайды, джашнагъанча Кёк. 

Ич-тыш боранла тюбешген джер – джюрек, 
Къалай да турады джарылмай, чачылмай? 
Бу акъ кечеле, джайгъы джылыу, шошлукъ 
Анга къатылалла кюн амандан да бек. 

Шималда сыннганды сууукъ, 
Джай къысылгъанды джууукъ, 
Кечеле да кюнле кибик – акъ. 
Джюрекге уа джокъду тынчлыкъ. 

Мийик тёппеге ушайды джюрек – 
Тохтамайды джели, бораны, 
Джайы да – къышчады аны. 
Джюрек – тюбешген джер Джер бла Кёк. 

КЫРДЫК бла ХАЛКЪ 

- Темир сизни къырдымы? – Къырды. 
- Къурч сизни къырдымы? - Къырды. 
- Не дейсе сора? – Не дейме сора: 
Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык. 

Ашалгъанды, тауусулгъанды 
Къурч темирни – чалкъыны – ауузу. 
Аны ашагъан, тауусхан кырдыкды: 
Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык. 

- Джуртугъуздан сюрдюмю Темир? – Сюрдю. 
- Джуртугъуздан сюрдюмю Къурч? - Сюрдю. 
Алай а, къайдалла ол Темир да, Къурч да? 
Халкъым а джашайды къайытыб Джуртуна. 

Темирден, къурчдан кючлюдю кырдык. 
Тот болурла, ууалырла темирле, къурчла да, 
Ашалырла, тауусулурла темирле, къурчла да. 
Табигъатны хорлар кюч джокъду дунияда. 

Джерни чачы – джумушакъ, ингил кырдык да – 
Ашай эсе, таууса эсе къурч чалкъыны ауузун, 
Сора биз, эркишилиги болгъан халкъ, 
Къалай хорлатырбыз душманнга кесибизни?! 

ДЖОРУКЪ 

Къара халкъ акъ ишни эталмаз. 

СОРУУ 

Намаз бла башланмаса кюнюнг, 
Намаз бла бошалмаса кюнюнг – 
Таза, чууакъ къалай болур кёлюнг? 

СЮЕЛГЕН 

1 
Сюелгенни сюймейди сюркелген. 
Кёклеге джууукъду сюелген. 
Джаяу да сюймейди атлыны, 
Къанатсыз да къанатлыны. 

Адамны тюл, Тейрини 
Къулу болгъаны ючюн, бёрюню 
Сюймейле итле. Ала 
Табынадыла адамгъа. 

Тойгъан джерлериди алагъа джурт. 
Сынджыр тауушду алагъа джыр. 
Аш берген къол алагъа – Аллах. 
Итледен чыгъады хар не тюрлю палах. 

Ушашдыла итле бла къулла – 
Хакъгъа табынмайдыла ала, 
Эркинлик-Тюзлюк деб кюрешмейле ала, 
Халкъ-Джурт ючюн сермешмейле ала. 

Къулла-итле болсала уа баш, 
Халкъны-джуртну этедиле аш. 
Къулла-итле болсала кёб, 
Не уллу халкъны да этедиле тюб. 

Бёрюню да ит этерге излеген болмаса, 
Кеси Бёрю болургъа излемейди ит. 
Ёзденни да къул этерге излеген болмаса, 
Кеси ёзден болургъа излемейди къул. 

Итлени-къулланы кесине бий этген халкъ – 
Дуниядан болады талкъ. 
Не да ёзденлигин тас этиб ол, 
Болады ит, болады къул. 

Сюелгенни кёрюб болмайды сюркелген. 
Сюркелгенни къобарыргъа излейди сюелген. 
Ол а къабаргъа кюрешеди аны. 
Сюркелгенни къарады, харамды джаны. 

Ёзден кюрешеди къулну этерге азат, 
Аны ючюн этеди къазауат. 
Къул а излемейди ёзден болуб джашаргъа – 
Кюрешеди ёзденден, ёзденликден да бошаргъа. 

Ёзден болургъа тюл, бий болургъа излейди къул. 
Къул тутаргъа термиледи ол. 
Къулла къралгъа болсала баш, 
Ёзден халкъны этерге излейле къул-къарауаш. 

Бий болгъан къуллагъа къарай, 
Къул болгъан ёзденлеге къарай, 
Экисине да береме налат, 
Экиси бла да этеме къазауат. 

Ит, бёрю да джюрегимдедиле мени, 
Къул, ёзден да ичимдедиле мени. 
Сюелген да, сюркелген да кесимме, 
Хорланнган да, хорлагъан да кесимме. 

Кеси кесим бла этеме къазауат. 
Кече, кюн да тохтамайды къазауат. 
Къазауатда ётеди джашауум. 
Хорлам бла бошалырмы джашауум?! 

2 

Сюелгенни аягъын марайды сюркелген, 
Сюелгенни башын марайды шыбыла. 
Къара кючле бары джаудула анга, 
Алай а, алагъа табынмайды сюелген. 

Айгъа, джулдузгъа джууукъду сюелген. 
Къанатлы джанлагъа джууукъду сюелген. 
Насыбды аякъ юсюнде джашагъан, ёлген. 
Адам олду – Кёкге узалгъан, сюелген. 

Сюелгени ючюн, сюйгени ючюн Кёкню, 
Джан къарнашыма тергейме Терекни. 
Бергени ючюн а солургъа хауа – 
Разылыгъым чексизди анга. 

Сюелгенни сюедиле Кёкле, 
Сюелгенни сюедиле мёлекле. 
Учхан джанла сюедиле аны. 
Сюелгенди тутуругъу дунияны. 

Эки дунияны сыйлагъан да олду, 
Кёк бла Джерни байлагъан да олду. 
Адамгъа да джууукъду сюелген. 
Аллахха да джууукъду сюелген. 

КИМ бласа СЕН? 

Дуния малгъа табыннган бай джарлыла 
Хазырдыла динни, тилни, джуртну, халкъны да 
Къан джугъу отуз кюмюшге сатаргъа. 

Къуллукъ ючюн къул болгъан ёзденле, 
Къайдады сизни ёзден бетигиз, 
Ёзден атыгъыз къайдады сизни? 

Алтын сынджыргъа, кюмюш тегенеге териле, 
Къул болгъан ёзденле, ит болгъан бёрюле, 
Сизден джийиргеншли болурму дунияда? 

Динни бузгъан джарым моллала, 
Илмуну бузгъан джарым алимле, 
Поэзияны бузгъан джарым шайырла, 
Джырны бузгъан джарым джырчыла...- 
Халкъны бузгъан джарым адамла, 
Аман хансча джайылгъансыз сиз. 

Билмеген Хакъны, 
Къайры элтирикди халкъны? 
Къуллукъ этген Хакъгъа, 
Джангыз Олду джарарыкъ адамгъа, халкъгъа. 

Къутхарыу адамны, халкъны – 
Аланы чыгъарыуду джолуна Хакъны. 
Хакъ бла болмагъан, Хакъ ючюн кюрешмеген халкъ, 
Динин, тилин, джуртун да тас этеди, болады талкъ. 

Хакъгъа къуллукъ этмеген, 
Ибилисге этеди къуллукъ. 
Хакъгъа къуллукъ этмесе адам, 
Аны фахмусу, билими да – заран. 

Иннетинг-сёзюнг-ишинг 
Кимге, неге этеди къуллукъ? 
Хакъ бламыса, Ибилис бламыса? 
Ким бласа сен? 

ДЖАЗАМА КИМГЕ? 

Бир-бирде кесими санайма кемге: 
Джазама назму – билмейме, кимге. 

НАЗМУ бла ХАПАР 

Узун сёзню къысхасы – 
Назму. 
Къысха сёзню узуну – 
Хапар. 
Агъачны бийи – 
Бусакъ. 
Шийирни джюреги – 
Ийнар. 

НАРАТ ЧЕГЕТ 

Душманла къыра, ыхдыра, тар ёзенлеге тыйгъанларында да, джюреги джарылыб, саудан ёлюб къалмады ол: ташха, къаягъа тамыр ийиб, Терек да, Чегет да болду. Энди джаула былайда да – тарда, мийикде да – марайдыла аны джанын. Башы Кёкню биринчи къатына джетгенлигине, туугъан джеринден айырылыб, кёкге учуб кетерге мадары джокъду. Болса да, кетерми эди, къайдам. 

Джюзле бла, мингле бла джылланы ёсген нарат терек, нарат чегет! Душман берген отуз кюмюшге къызыб, амантишле кеседиле сени. Аланы ол аман мычхы тишлери аягъынгдан алгъандыла. Оноулары тоноу болгъан сатлыкъланы къоллары бла кеседиле сени душманла – туугъан джеринги сенден тазалаб, джандет джуртунгда кеслерине Юй ишлер ючюн. Юйлерин да сенден – агъачдан – ишлерге излейдиле. Кеседиле агъачны амантишле. Джарадыла агъачны кесинден чюй этиб. Душманла сени джуртунгда сени туугъан ташынгдан, агъачынгдан ишлейдиле кеслерине Юй. Нарат терекни, нарат чегетни къычырыгъын дуния эшитмегенча этиб турады. 

Ой нарат терек, ой нарат чегет! 
Къалай кёгере эдинг, шууулдай эдинг сен. Къаллай къанатлыла джашай эдиле, джырлай эдиле сенде. Къаллай къанатлы умутларынг бар эдиле сени. Энди уа... 

Кеседиле нарат чегетни. Эм алгъа маджалларын, Кёк бла Джерни байлаб тургъан тюзлерин, къалгъанлагъа юлгю бола, бораннга, джелге да чыдаб, бюгюлмей тургъан агъачлыларын. Кеседиле. Минг-минг къанатлы кёкге кёлтюрюлюб, джылауун этеди чегетни. Къыяма джел юзген терек чапракълагъа да ушайдыла къанатлыла. Огъесе, ала кесилген тереклени джанлары болурламы? 

БИЛМЕЙМЕ 

Джюрегими джулдуз этиб, 
Кечени да кюндюз этиб, 
Кюрешеме кимни, нени 
Къорууларгъа, сакъларгъа? 

КЮЧ 

Джерден, кёкден, ташдан, терекден, 
Къумдан, суудан, таудан, чегетден 
Къарайды бир кюч, 
Марайды бир кюч... 
Адамны. 

АХЫРГЪА ДЖУУУКЪЛАША 

Ичер сууум тауусулгъанды – 
Аны ызын, тузун турама джалай. 
Ол туз татлыды-ачыды къалай. 

НЕ ЮЧЮН ДЖАРЫЛАДЫ ДЖЮРЕК? 

Сахнада джырлайды сюйгеним. 
Ташада джылайды джюрегим. 
Адам кибикле уралла харс. 
Кёзлерими басханды чарс. 

Бийчесисе сен сахнаны – 
Кёк бергенди ол дараджаны. 
Была уа, была – 
Ибилисге баш ургъан къулла. 

Нек джырлайса сен былагъа – 
Иймансыз джорукъ бий этген къуллагъа. 
Тонайла, саталла была джуртну, халкъны – 
Эшитесе, кёресе, билесе аны. 

Дагъыда чыгъыб алларына 
Джырлайса. Джарылады джюрек. 
Шайтанланы джыйылыуларына 
Келиб, зикир этерми мёлек? 

Ючден дагъан таймаз. 
Сёз, макъам, ауаз – 
Бу ючюсю дагъандыла неге? 
Къуллукъ этедиле кимге? 

Къарагъамы, акъгъамы? 
Дуния малгъамы, Хакъгъамы? 
Сахнада джырлайды сюйгеним. 
Джарылады мени джюрегим. 

СУУ, ТАШ, ТЕРЕК 

Баргъан суугъа тынглайды таш. 
Терек къарайды баргъан суугъа. 
Джюрегим бирде таш, бирде уа – терек: 
Тынглайма, къарайма баргъан суугъа. 

Джашауум-заманым барады кетиб, 
Джагъалагъа ура кесин. 
Эки джагъа Лайпанча, къарайла джагъадан 
Таш бла Терек. 

Аллах ишлеген джагъаладан 
Чыгъаргъа джокъду мадар. 
Алайды къадар. 
Суу тохтаусуз барады кетиб. 

Кетиб баргъан суугъа къарай, 
Ким – тюнгюлюб, болады сын, болады таш; 
Ким – «джашау тауусулмаз» деб, иги джора эте, 
Джашил нарат Терекге бурулады. 

Суу а барады кетиб. 
Джагъаларындан чыгъаргъа кюреше, 
Ташдан, терекден тутуб, къалыргъа кюреше, 
Кетиб барады суу. 

Таш, Терек, Суу – 
Саным да, джаным да, джуртум да мени. 
Джашауум, заманым да мени – 
Ташым, Терегим, Сууум. 

Кетиб баргъан суугъа 
Тынглайды таш, къарайды терек. 
Сууну (къайытырын) сакълайла ала 
Джагъа Таш бла Терек. 

Бир Джагъа Лайпан да къошулуб алагъа, 
Къарайды, тынгылайды кетиб баргъан суугъа. 
Тынгылайла, къарайла кетиб баргъан суугъа 
Джагъа Таш, Джагъа Терек, Джагъа Лайпан. 

Тынгылайла суугъа – эшителле кеслерин. 
Къарайла суугъа – кёрелле кеслерин. 
Келеди суу. Барады суу. Юзюлмейин барады суу. 
Кетеди суу. Къайытады суу. Джашайды суу.

ХАКЪ бла ХАЛКЪ 

1 
Къарайма къралгъа, халкъгъа 
Табынмагъан Хакъгъа: 
къумдан ЮЙ болмаз, 
къулдан БИЙ болмаз. 

2 
Къарайма къралгъа, халкъгъа 
Къуллукъ этген Хакъгъа: 
Узакъды-джууукъду къалай 
Джулдуз бла Ай. 

КЪАРА КЪАЯДАН АКЪ ДУНИЯГЪА КЪАРАЙ 

Разы тюлме джашауума, кесиме. 
Джети Джол Айырылгъан тюшеди эсиме. 
Джангылгъанма, аджашханма, кетгенме терсине. 

Джокъду амал къайытыргъа артха. 
Къарайма алда джана тургъан отха. 
Эки джаным – джан-джаныуар ётмез бек, 
Тёбен джаным – адам кирмез тенгиз-терк. 
Огъары джаным – къаралыб тургъан Кёк. 

Бийнёгер тюшеди эсиме. 
Разы тюлме джашауума, кесиме. 
Дагъыда барама джашай, 
Кёкге, Джерге умут бла къарай. 

Келир дейме, къайдан болса да, болушлукъ. 
Соруу-сууал баргъан къабырчады, шошлукъ. 
Ёлюм мийиклигинден кёреме дунияны. 
Артха къайыталсам, къутхараллыкъ эдим аны. 

Къара къаядан да Акъ дуниягъа къараргъа джетеди къарыуум. 
Эки башлы чыгыр къушха аш болгъанды бауурум. 
Къара халкъгъа Акъ сёзюмю къызыл къаным бла джазама. 
Хакъгъа къайытыргъа кеч тюлдю, базама. 

Хакъгъа къайыта, тюзюн айта, урады джюрек. 
Аязыйды кюн, чууакъ болады Кёк. 
Къутулуб а кеталмай къара къайгъыдан, 
Акъ дуниягъа къарайма Къара Къаядан. 

Сагъыш этеме адам улуна, кесиме. 
Джети Джол Айырылгъан тюшеди эсиме. 
Керти джол, Хакъ джол бола тургъанлай, 
Биз – адамла – нек барабыз терсине?! 

КЪАРА-Ч-АЙ 

1. 

ДЖЕТИ ДЖОЛ 

Джети къат Кёк 
бла 
Джети къат Джер 
Къошулгъан джер – Къарачай. 

Джети джол айырылгъан джер да, 
Джети джол къошулгъан джер да – 
Къарачай. 

Къайсы джол айырады сенден, 
Къайсы джол келтиреди сеннге – 
Билмейме. Джолла: 
Кими джертин, кими кёктюн; 
Кими энгишге, кими ёрге. 
Кими къара, кими акъ... 

Джети тюрлю джол. 
Билмезсе къайсы айырыр сенден, 
Къайсы къайтарыр сеннге. 

Къарачай – джети джол. 

2. 

СЫЙРАТ КЁПЮР 

КЪАРА бла АЙны, 
къара бла акъны, 
къара бла назмуну, 
къарангы бла джарыкъны, 
Джер бла Кёкню, 
Ёлюм бла Джашауну, 
Къыш бла Джазны 
Чегиди Къарачай. 

Кёк бла Джер, 
Хакъ бла Халкъ 
Тюбешген джерди 
Къарачай. 

Къарачайлыгъа 
Сыйрат кёпюрдю 
Къарачай. 

КИМ БИЛЕДИ? 
Сибирияны бузларында, 
Азияны къумларында 
Джоюлгъан халкъым мени, 
Къайда къалмад хакъынг сени. 

Болубму гюнахынг уллу, 
Ёчюкдю сеннге зулму? 

АЙТЫРЫМ, ЭТЕРИМ ДА КЁБ 

Айтыр затым кёбдю мени, 
Этер ишим андан да – кёб. 
Сан джуртум – Джерди мени, 
Джан джуртум а – джети къат Кёк. 

Этерим-айтырым да кёбдю мени, 
Борчум Джерге, Кёкге да кёбдю мени: 
Муратха джетерге, Аллах, кюч бер. 
Джан джуртум – Кёкдю мени, 
Сан джуртум а – джети къат Джер. 

КЁКГЕ ДЖОЛ 

Тазалайды абдез тёнгекни, 
Намаз а – джюрекни. 
Аласыз, алайсыз – 
Къалыб джулдузсуз, Айсыз, 
Ёмюрде да табмазбыз Кёкню. 

МЕКТУБ 

Мектубунгу окъуйма... 
О къуйма, 
Къуругъан къуюгъа сууну – ууну. 
Джарагъа себме туз. 
Таш ызына болурму джулдуз? 
Сагъынаса сен кимни, нени? 
Тирилтиргеми излейсе ёлгенни? 
Артха къайтарыргъамы кетгенни? 
Учуб кетген къанатлыны ызын 
Кёрюрге излейсе Кёкде. 
Кёкден а къарайды джан – 
Джокъду анга къайытыу Джерге. 
Джерде джаралы болгъан джан, 
Кёкледе табады дарман. 
Бир кере эннгенем Кёкден – 
Кёргеним себебли сени Джерде. 
Мен болалмадым джашаргъа Джерде, 
Сен излемединг учаргъа Кёкге. 
Къадаргъа – джокъду мадар: 
Сеннге – Джер, меннге Кёк. 
Алай а, къыйналама нек, 
Быллай бир къыйналама неге, 
Къалюбалада джазылгъанны окъуй Ахырзаманда, 
Джерде джазылгъанны окъуй Кёкледе?! 

ТЮЗДЕ БАРА 

Къарадым да тюзде терек бла ташха, 
Бир тюрлю сагъыш келди башха: 
Ташха сын таш – терек. 
Шын турду да, сын болду джюрек. 

Ташхадамы керекди сын таш? 
Ташха да керекди сын таш – 
Къаясындан юзюлген къыйынлыды ол да. 
Джашил нарат сын ташды анга. 

Ёлген халкъгъа сын таш – тили. 
Ёлгенлеге сын ташла – саула. 
Ёлген тиллеге сын ташла – саула. 
Сын ташланы мен да – бири. 

Таш, терек да бола джюрегим, 
Саула бла, ёлгенле бла да бола джюрегим, 
Юлешине Джер бла Кёкге, 
Къарайма тюзде таш бла терекге. 

БАРА ТУРГЪАНЛАЙ 

Суу къуруйду бара тургъанлай, 
Кюн суууйду джана тургъанлай, 
Терек ёледи сюелиб тургъанлай, 
Керти адам да – джашай тургъанлай. 

Керти эркиши ёледи алай – 
Тёшекде тюл, эшикде, 
Аякъ юсюнде, ат юсюнде – 
Суугъа, Кюннге, Терекге да ушай. 

Кюч ала Джерден эмда Кёкден, 
Юлгю ала суудан, Кюнден, терекден, 
Джашайды, ёледи Адам. 
Суу тауушха, кюн джарыкъгъа, джашил табигъатха 
Бурула, кетеди-къалады Адам. 

Джаны саулай, къалмайын ёлюб, 
Сюеледи Адам, сюелгенча элиб. 
Къычырады азан, тартады салах – 
Шашдырмаз аны къууанч не палах: 
Адамны джаратханды Аллах, 
Джанындан юлюш этиб, бериб. 

Ёлюмге аш боллукъ тюлдю Адам – 
Хакъ бла болгъан, Хакъ джолда баргъан, 
Къара таныгъан, ийманы болгъан, 
Хакъ кеси – иймамы болгъан. 

Хакъ болгъанны иннети-сёзю-иши – 
Дунияда хорлаялмаз киши. 
Ёлюм да хорлаялмаз аны – 
Хакъгъа къуллукъ этген Адамны. 

Терекге да ушайды адам, 
Элибге да ушайды Адам, 
Джерге, Кёкге да ушайды Адам, 
Джер бла Кёкде джашайды Адам. 

Неледен джаратылгъан эсе Адам, 
Алагъа юлешинеди ёлсе: 
Джерге, Кёкге къошулады Адам 
Ол бушуу-къууанч кюн келсе. 

Атына-ёзюне болуб тыйыншлы, 
Джерге, Кёкге болуб тыйыншлы, 
Джаратханнга болуб тыйыншлы 
Джашагъан адам – олду АДАМ. 

Джанлы, джансыз дунияны да аяб, 
Айтханча суура, айтханча аят, 
Къуллукъ эте джашагъан Хакъгъа – 
Олду джарарыкъ адамгъа, халкъгъа. 

Олду къутхарлыкъ адамны, халкъны, 
Тартыб аланы джолуна Хакъны. 
Хакъ джолда барады Адам. 
Насыблы джан болурму андан?! 

СУУДА 

Тау сууча, барады заман. 
Ол къобанда булгъанады адам. 
Джюзалмагъанны джутады суу. 
Джюзалгъаннга да къатылады суу. 

Мадар табмайын башха, 
Къадалады адам ташха. 
Толкъун айыралмаса ташдан адамны, 
Таш бла бирге элтеди аны. 

Зауаллы адам этеди тилек. 
Джагъадан къол узатады терек. 
Терекге да чамланады къобан – 
Чапракъла, бутакъла тюше юсюне, 
Биягъы суугъа кетеди адам. 

Суу барады алыб адамны – 
Ёлюм тенгиз сакълайды аны. 
Сюймейди ёлюрге адам – 
Суу бла сермешеди адам. 

Кючю джетмейди джюзерге ёрге, 
Кёнделен джюзерге да джетмейди кючю. 
Урады толкъун, бурады толкъун – 
Тенгиз таба сюреди толкъун. 

Ачы къадарына бойсунуб къалмай, 
Умут юзюб, саудан ёлюб къалмай, 
Дагъыда кюрешеди адам, 
Ёлюм бла сермешеди адам. 

Къутулургъа излейди ол. 
Тенгизге дери узакъды джол. 
Ахыргъа дери сермешелле эрле. 
Къарайды Кёк ол кюрешге Джерде. 

Джер джашаудан айталла хапар 
Орайда, некях, азан, салах. 
Бир чамлана, бир разы бола, 
Джаратхан джанларына къарайды Аллах. 

Огъай, алкъын тюлдю белгили 
Ахырзаманны келлиги-келмезлиги. 
Джан къазауат этген адамны 
Джазыуу къолундады Аллахны. 

Огъай, джазыуун адамны 
Кесине къойгъанды Аллах. 
Адам чакъырса да ахырзаманны, 
Аны иерми, къайдам, Аллах. 

Джашау тюрленир, адам тюрленир – 
Дуния былай турмаз. 
Не болса да, джаратхан джанын 
Уллу Аллах къутхармай къоймаз. 

ТЮРЛЕНИР ЮЧЮН, НЮРЛЕНИР ЮЧЮН 

Чыкъгъанды кёлюм Гъарбдан эм Шаркъдан, 
Чыкъгъанды кёлюм адамдан, халкъдан – 
Ала бары да узакъла Хакъдан. 
Ким бла болса да, бир тилли болмам. 
Кърал тилли, халкъ тилли да болмам. 
Ачы тилли, татлы тилли да болмам. 
Хакъ тилли болурма джангыз. 

Айтылмай кертиси, тюзю, 
Этилмей кертиси, тюзю – 
Тюрленник тюлдю миллетни ёзю. 

Джашыралмазса Аллахдан джукъну. 
Хакъдан ёрге тутма халкъны, джууукъну. 
Сакъларгъа излей эсенг адамны, халкъны – 
Тарт аланы джолуна Хакъны. 

Хакъ сёзню айтхан, Хакъ джолда баргъан – 
Олду меннге къарнаш эм джолдаш. 
Хакъды – атадан-анадан да баш. 
Андан баш джокъду Джерде не Кёкде. 

Барды дунияда джахиллик да, илму да. 
Барды дунияда тюзлюк да, зулму да. 
Не заманда хорланады илму? 
Не заманда хорлайды зулму? 

Хакъ сёзден, хакъ ищден, хакъ джолдан тайсакъ, 
Ма ол заманда хорлайды бизлени зулму. 
Ол заманда зулмугъа къул болады илму. 

Хакъ сёзню айтмай, 
Хакъ джолгъа къайытмай, 
Болаллыкъ тюлбюз не адам, не халкъ. 
Къоркъама, болабыз деб талкъ. 

Хакъ дегенле, джыйылыб бирге, 
Турмасакъ ёрге, 
Хакъсызлыкъ ётгенди тёрге. 

Къайытмасала джолуна Хакъны, 
Сыйсыз ёлюм сакълайды джууукъну, узакъны. 
Унамай эселе уа ангыларгъа аны – 
Къалай къутхаргъын адамны, халкъны? 

ХХХ 

ДжылЫмы, джолУму, джазыуУму, 
Огъесе, къаны-джанЫмы 
Келтиреди адамны Хакъгъа, 
Этдиреди сагъыш джуртха-халкъгъа? 

Пушкинни акъ сёзден къара сёзге, 
Мени уа – дуния сёзден Хакъ сёзге 
Келтирген Кюч – бир болурму, 
Бир болурму Тейрибиз бизни? 

Алай эсе, Аны джюзюнчю аты, 
Ол таша аты, керамат аты 
Биз ёмюрюбюз излеб, табалмай къалгъан 
Сёз болурму – джети къатлы, джети къанатлы? 

«Къара сёз – къара халкъгъа, 
Акъ сёз а – айдыннга, акъсюекге...». 
Хакъ сёз а – барына да: 
Абыннганны къобара ёрге, 
Аджашханны къайтара сюрюуге, 
Джангылгъанны бура тюзюне. 

Къара таныгъаннга, танымагъаннга да, 
Саугъа, ауругъаннга, джаралыгъа да, 
Джашха, къартха да, адамгъа, халкъгъа да 
Керекди – (акъ сёз тюл, къара сёз тюл!) – Хакъ сёз. 

Хакъ сёздю – Тюз сёз, Керти сёз, Иги сёз. 
Хакъды Тейрибиз бизни. 
Анданды дин да, тил да, тин да, 
Анданды нюрю, кючю, хайыры да Сёзню. 

Ай медет, азды насыблы 
Ол Хакъ сёзню табыб айталгъан. 
Файгъамбарладан сора шыйыхлагъа, 
Шыйыхладан сора шайырлагъа – 
Кераматы болгъан тыйыншлылагъа – 
Келиб къалыучанды ол, 
Кеси келиб къалыучанды ол. 
Ёзге, хакъ кёлю бла излеген да, 
Хакъ сёзге тюбеб къалыргъа болур. 

Алай а, билмегенлей барама: 
Джылымы, джолуму, джазыууму, 
Къууанчы, бушууу, джарсыууму, 
Огъесе, къаны-джанымы 
Келтиреди инсанны Хакъгъа, 
Этдиреди сагъыш адамгъа, халкъгъа, 
Айтдырады Хакъ сёзню анга?!

ДЖУУУКЪЛАША КЕРТИГЕ 

1 
Ёлюмню эмда Ёлюмсюзлюкню 
Сезе, кёре, джазама назму. 
Аланы алларында 
Ётюрюк айтыргъа джокъду мадар. 

Назму дефтерим аны ючюн ушайды 
Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерлеге. 
Мени сёзюм таурух, хапар тюлдю – 
Джазыууму джазама мен. 

Джазама Джазыуун адамны, халкъны, 
Джазама кёлюн адамны, халкъны, 
Кёлтюреме кёлюн, къозгъайма ангысын-эсин, 
алай бла джууукълашады Кертиге сёзюм. 

2 
Сабий кёзлерин кенг ачыб назму, 
Аны окъуй тургъаннга къарайды. 

3 
Къадыр, эшеклени джыйыб тёгерегине, 
Атча кёрюнеди кесине. 

4 
Эм ариу къызла мындадыла. 
Ийнанмагъан – Ставангерге келсин. 
Кёзюм бла кёрмесем кесим, 
Башхала айтханнга ийнанмазем мен да. 

Сарычач, алакёз, акъ шинли къызла... 
Алан къызлагъа ушайдыла была. 
Эшта, викингле бла аланланы арасында 
Бир къысха джууукълукъ джюрюген болур... 


АКЪ ТЕНГИЗГЕ КЪАРАЙ БИР КЮН... 

1 
Сютча уюб турады тенгиз. 
Кемеле бузмасала аны тынчлыгъын, 
Джууурт болургъа боллукъ эди ол. 

Сабийча къалкъыб турады тенгиз. 
Тенгиз къушла уятмасала аны, 
Къаллай акъ тюшле кёре эди ол. 

Энди ол – нарт бала – илгениб уянды. 
Къыйын боллукъду аны джукълатхан ызына. 
Тулпар нарт бла эмеген къатындан 
Джаратылгъан Къара-Шауайгъа къалды ушаб. 

Санларын къымылдатды. Сингирлери 
Толкъунла болуб, чабдыла ары-бери. 
Кемеле, тенгиз къушла да энди 
Кюрешелле джашыныргъа андан. 

Джангыз, мен, джагъадан узалыб, 
Кесиме къысаргъа излейме аны. 
Мени джюрегиме ушайды ол – 
Джукъусундан уяннган тенгиз, 
Ёрге къобаргъа излеген тенгиз. 

2 
Сютча уюб турса да тенгиз, 
Бёрюча улуй, урады джюрек. 
Бир ол мени, бир мен аны 
Уята, джашайбыз алай. 

Тенгиз – джукълаб тургъан пелиуан. 
Уяныб къобса – боллукъду Минги. 
Кимме мен: эскертме, адам? 
Бир-бирде – адам, бир-бирде менгир. 

Кёреме тюзню, тенгизни, тауну да. 
Кёреме халкъны – ёлгенин, сауун да. 
Тансыкълайма кетгенлени, джашагъанланы, келликлени да. 
Тансыкълайма тауланы, тюзлени, тенгизлени да. 

Джазыкъсынама къанатлыланы, къанатсызланы да, 
Джазыкъсынама атлыланы, атсызланы да. 
Джанлы, джансыз дуниялагъа да джюрегим эриб, 
Къарайма къалюбаладан ахырзаманнга дери. 

Туру, таша дуниялагъа эте сейир, 
Джашагъанма 
Болгъунчу сын, болгъунчу менгир, 
Кюнюм батыб, келгинчи ингир. 

Не халдама бюгюн – билмейме: 
Ёлгенлени тирилтирге кюрешген саумамы мен, 
Сауланы уятыргъа кюрешген сынмамы мен?! 

Дунияны, ахыратны да сезе, 
Болгъанны, боллукъну да сюзе, 
Узакъны, джууукъну да кёре, 
Суугъа, таугъа, Кёкге да къараб, 
Сюелеме тенгиз джагъасында – 
Бир бетде – адам-сын-менгир. 

СЕПКИЛБЕТ КЪЫЗЧЫКЪГЪА 

Себкилчикле сени бетингде... 

Джулдузчукъла кёкледен эниб, 
Сени бетинге орналгъан кибик, 
Кёкледен да сени бетинги 
Сайлагъан, сыйлагъан кибик. 

ДЖАНГЫ АЙ 

Къая башында – къайыкъ, 
Турады сакълаб бизни. 
Кел, ары бир чыгъайыкъ – 
Буду къысхасы сёзню. 

Кёкде Ай бла джулдуз. 
Джерде кёлеккеси – биз. 
Ёрге элтген джолубуз, 
Джулдуз джарыгъыча – тюз. 

Суудан тутуб, къаядан 
Салыннганла бардыла. 
Суудан тутуб, къаягъа 
Ёрлегенле бардыла. 

Биз башхабыз аладан: 
Джазыу тыйса да бекге, 
Ай-джулдуз джарыгъындан 
Тутуб, ёрлейбиз Кёкге. 

Къая башында – къайыкъ, 
Джангы Ай – аны аты. 
Чыгъарча ары учуб – 
Барды мени къанатым. 

Барлыкъ тюлбюз биз джаяу, 
Эки аякъны къанатыб. 
Кёкню да этген джууукъ, 
Сенсе мени къанатым. 

Бирге болсакъ, къалмазбыз 
Биз дуниясыз, ахратсыз. 
Джашай да келдик къалай 
Джырсыз, Кёксюз, къанатсыз. 

Сюймекликди – ангыладым – 
Къанат битдирген бизге. 
Энди Джер да, кёкле да 
Башха тюрлюлле кёзге. 

Къая башында – къайыкъ, 
Турады сакълаб бизни. 
Сени сюеди джюрек – 
Буду къысхасы сёзню. 

КЕЧЕГИ КЪАНАТЛЫ 

Кечеги къанатлы къычырады 
Джел титиретген терекден. 
Тынгыны-тынчлыкъны къачырады, 
Солургъа излеген джюрекден. 

Иги ангылаялмай турама, 
Неди титиретген терекни? 
Джерни гюрюлдеб тебреннгеними, 
Ачы чартлагъанымы Кёкню? 

Билмейме тутаргъа неден: 
Аякъ тюбюмден къачады джер, 
Шыбыла от да тюз башымда – 
Джокъду хайыр Джерден не Кёкден. 

Зауаллы анам юретген 
Къуран аятла тюшелле эсиме. 
Дуния башы тюбюне айланнган сагъатда 
Къалгъанма таяныб кесиме. 

Джарлы къанатлыны къычырыгъынданмы, 
Огъесе, ургъанынданмы элияны – 
Эки джарылады терек, 
Эки джарылады джюрек. 

Бирде тюшюнеме алай: 
Ол къычыра тургъан къанатлы да, 
Ол титирей тургъан терек да, 
Тебрене тургъан Джер да, 
Джашнай, чартлай тургъан Кёк да – 
Болгъанча мени джюрегимде, 
Болгъанча мени джюрегим. 

Къанатсыз къанатлы къычырады 
Джана тургъан терекден. 
Огъесе, назмумму къычырады 
Къанай тургъан джюрекден. 

ДЖАШИЛ ТЕРЕК АКЪ КЪАЯДА 

Кёк да джарылыб, джер да тебрениб, 
Джаны болгъан бары илгениб, 
Джерде не Кёкде табмай ышыкъ, 
Джан къайгъылы болгъан сагъатда, 
Ахырзаман кёрюннген сагъатда – 
Кимге, неге таянсын адам? 

Аллай кюнню келлигине, 
Дунияны – джаратылгъаныча – ёллюгюне, 
Бармыды ишеги болгъан? 

Бир кюн туугъан, бир кюн ёледи – 
Табигъатны джоругъуду ол. 
Алай а, ёлгюнчю – джашаргъа кюрешиу, 
Палахны, къайгъыны хорларгъа кюрешиу – 
Ол да джоругъуду табигъатны. 

Минг къайгъы-джарсыу кючлесе джюрекни, 
Эсгереме къаяда Терекни: 

Къыш чилле да юшютеди аны, 
Джай чилле да кюйдюреди аны. 
Джел-боран талайды санын, 
Шыбыла да марайды джанын. 

Ол а турады къадалыб къаягъа, 
Бой бермей палахха-къайгъыгъа. 
Къанатлы джанла – 
Кёкде баргъанла не Кёкге баргъанла, 
Солуу алалла къонуб анга. 
Ол Терек юлгюдю манга. 

Ол Терек юретеди мени джашаргъа, 
Тёзерге, чыдаргъа эмда хорларгъа. 

Джюрекге басынсала къара къайгъыла, 
Кёзюм бурулады ёрге – 
Джашил терекге Акъ къаяда, 
Сора, сабырлыкъ-рахатлыкъ келеди кёлге. 

Адамладан да бек, ма ол Терекден 
Джашаргъа, хорларгъа юренеме мен. 
Халкъымдан да бек, Джуртумдан – 
Аны Терегинден, Ташындан – 
Юренеме болургъа Адам. 

Бирди тилегим Аллахдан: 
Халкъымы Джуртуна тыйыншлы эт. 

Минги Таугъа, мийик таулагъа, 
Таза суулагъа, нарат хауагъа – 
Бу мийик джуртунга, джандет джуртунга 
Тыйыншлы эт бизни. 

Джандет джуртунгу сыйырма бизден, 
Джандет джуртунгдан айырма бизни. 
Джандет джуртунга тыйыншлы эт бизни. 
Буду тилегим Аллахдан мени. 

Кимден, неден сууусам да мен, 
Кимден, неден къалса да кёлюм, 
Сеннге уа – джандет Джуртум-Джерим, 
Ёлгюнчю къалырма кертилей, 
Минги Тауум, Къадау Ташым, Джангыз Терегим дей. 

Къара кюн да манга керек: 
Акъ къаяда ол джашил Терек. 
Кёб кере къутхаргъан мени къара къайгъыдан 
Ой ол джашил Терек Акъ къаяда. 

Мени джуртум да – Ташлы, Терекли. 
Мени сёзюм да – Ташлы, Терекли. 
Ёлсем да, кетерик тюлме Джерге не Кёкге: 
Къаллыкъма бурулуб Ташха, Терекге.

ПАЛИНДРОМ НАЗМУЛА 


Биринчи назму: 
НАМАЗ ЗАМАН 

1 
Намаз замаН 

2 
Намаз таза азат замаН 

3 
КёК 

4 
Кёк– ата-ана, ана-ата – кёК 

5 
АллаХ-КъуллуКЪ-ХаллА 

6 
Рух - хуР 

7 
ИгИ 

8 
Намаз ИГИ замаН 

9 
Намаз ШОШ замаН 

10 
Кёк кийим – мийик кёК 

11 
Кёк – уллУ. Уллу – кёК 
КЪуллуКЪ 
АнгА 

12 
Намаз кереК 
Керек замаН 
Намаз керек керек замаН 
Намаз керек замаН 

13 
Намаз керек – ала кёК 
Кёк ала – намаз кереК 
Намаз КЁК замаН 

14 
Намаз УЛЛУ замаН 

15 
Рухум – КёК. Мухур – замаН 
Заман – мухур. КёК – рухуМ 
Мухур – КёК. Рухум – намаЗ 

16 
Намаз рух – хур замаН 
Намаз КёК рух – хур КёК замаН 
Намаз замаН Намаз замаН 
Намаз замаН. 

Экинчи назму: 
КЪАЗАКЪ УЛУУ – УУЛУ КЪАЗАКЪ 
(Одинокий вой – ядовитое одиночество) 

1 
Къазакъ улу къазаКЪ (одиночества сын одиночество) 
УлУ (вой) 
УуууууууууууууууууууУ 
Уу (яд) 
Уу (три, от «тереть») 
Уу (охота) 

2 
Улуу - уулУ 
ЮйЮ 
Уру 
ИшИ 
УрУ. 

3 
УучУ. УчуУ 
Къар аКЪ 
Уру къурУ 
Ара къарА 

4 

Ызы – 
Къан, акъ (кровь, лейся). 

5 
Агъач чагъА 
Ай а – 
Бата. АтаБ 
Анга, 
Къазакъ, 
Улу. 

Ючюнчю назму: 
КЁК 

1 

Кече – чеК. 
Ара – къ – арА. 
Ара – дж – арА. 

КёК. 

КЪуллуКЪ 
ЭтЕ 
АнгА, 
Танг, аТ. 

Мени неМ 
ИгИ 
ЭсЕ, 
КёК 
БилиБ; 
Мени неМ 
КЪыйыКЪ 
ЭсЕ, 
КёК 
БилиБ. 

Чек – уллу КёК. Кёк – уллу чеК. 
Чек, Уллу КёК, уллу КёК, кеЧ. 
Чек, кеч, уллу Кёк, уллу чеК. 
Чек, Кёк. Кёк, кеЧ. 

Тёртюнчю назму: 
ДЕБЕТ ТЕБЕД 

1 

Уллу 
улу 
кийик 
ата... 

Дебет акка тебеД 
Анга 
Къараб. Баракъ – 
Шат таШ 
КибиК – 
ШоШ. 

2 

Неме меН?! 
Неме... – эмеН. 
Мен – эмеН. 
Нем эмеН?! 
Неме меН, 
Не? – ЭН. 

КЪуруруКЪ 
Агъач а – чагъА, 
АгъА: 
Эн нЕ 
АнгА, 
Не меН 
АнгА. 

3 

КючюК, 
Кийик 
ТуТ. 

4 

КЪуруКЪ 
Алыб былА, 
АлА – 
КЪачыБ. БычаКЪ 
Алыб былА, 
АлА – 
БугъуБ. 

5 

КийиК 
ЫзЫ – 
Нызы ызыН 
Кийим эте, мийик этЕ... 
Къайа, айаКЪ 
БюгюБ – 
Хош, шоХ 
Кибик... 

6 
Уучу – учуучу – учуУ. 
Алай а, ай алА – 
Кийик 
КибиК 
КЪайа айаКЪ 
Болалмазла ёмюрде да.

ДЖУРТДА ДЖАНГУР 

1 
Билдиреди джюрек – 
Тюрленнгенди хауа. 
Кюкюрейди Кёк, 
Тебрегенди джауа. 

Алай а, къачмам, 
Джибитсин джангурум: 
Джерге, адамгъа да 
Насыб – джангырыу. 

Джашнайды кёлюм 
Къошулуб Кёкге. 
Кетгенди эсим 
Кюнбетге, кёкге. 

Джауумгъа къууанама 
Кырдык бла бирге. 
Гяхиник къатыш, 
Силкинеме ёрге. 

Тилин ангылатады 
Меннге да джангур: 
«Табигъат бла 
Адам, сен да джангыр». 

Терекле ичинде 
Сюелеме мен да. 
Аланы бирлери 
Болгъанча кесим да. 

Къонгур къаяла да, 
Туудукъларына 
Къарагъанча, къарайла 
Ышарыб манга. 

Джангуру Джуртну – 
Кёз джашы Кёкню! 
Унутсам да джукъну, 
Унутмазма Сени. 

2 
Сюргюнден къайытхан 
Эм ал кюнюбюзде, 
Къучакълайенг бизни 
Эниб кёгюбюзден. 

Огъай, Кёк кеси 
Къуюлаед эриб. 
Бизлеге джарыгъын, 
Джылыуун да бериб. 

Саугъа къууана, 
Ёлгеннге кюе, 
Джылай эди Кёк, 
Джашнай, кюкюрей. 

Кюн тюбюнде 
Джауаед джангур: 
Къууанч – дженгил, 
Бушуу а – ауур. 

Сойкъырым-сюргюн 
Къалса да артда, 
Кёбле болдула 
Минмезча атха. 

Къум, буз тюзледе, 
Чакъыра Хакъны, 
Думп болду сюргюнде 
Джарымы халкъны. 

Къырылгъанлагъа 
Джаназы, кебин болмай, 
Джетди учузлукъ 
Саулагъа да къаллай. 

Къайыталгъанлагъа 
Кюн турады тийиб. 
Къайыталмазлыкълагъа 
Кёк джылайды эриб. 

Огъай, барды-бар Хакъ, 
Бар этген джокъну. 
Бауурланыб халкъ 
Къучакълайды Джуртну – 

Джалайды ташын, 
Ичеди сууун. 
Кёкледен а 
Энеди джауум. 

ДЖАНГУРдан-ДЖАНГЫРдан 
Джокъду джокъ къачхан. 
14-джыллыкъ къыяма джол 
ДЖАЗ кюннге – КЪАЧдан. 

Джангур-джангырыу, 
Сенден джокъду къачыу. 
Кёлден а кетерми 
Бушуу бла ачыу?! 

Къатхан джюреклени 
Излей джибитирге, 
Халкъны, джуртну да 
Излей тирилтирге, 

Кюн тюбюнде 
Джауады джангур. 
Ашалгъан джюрекге уа – 
Къууанч да ауур. 

Джангур а джауады 
Рахат, себелеб. 
Кюйген джюреклеге 
Болаллыкъча себеб. 

Джер да, джюрекле да 
Джумшай джангурдан, 
Джашау Джуртда 
Башланды джангыдан. 

3 
Бюгюн да ол кюнча, 
Джауады джауум. 
Эскеремиди халкъ 
Ёлгенин-сауун? 

Ол кюнледеча, 
Тынгысызды джюрек. 
Энди уа неге 
Джылай болур Кёк? 

Джылауун этеди 
Кимлени, нелени? 
Неди титиретген 
Джерни, кёклени? 

«Элли джылдан 
Джангырады эл». 
Нарт сёзню айта, 
Къатдырама бел. 

Алай а кёлюм 
Къурурчад сайдан: 
Къайда элим, 
Джангырыу да къайда? 

Кеси кесиме 
Этеме айыб: 
«Джанынг саулай 
Къалма тынкайыб. 

Ёлюмден-сюргюнден 
Ётюб келген халкъ, 
Бюгюн Джуртунда 
Болуб къалмаз талкъ. 

Тындыра джаша, 
Буйругъун Хакъны: 
Кюкюре, джашна, 
Уята халкъны. 

Кёк берген отну 
Джукълатсанг тыбырда, 
Тюшерсе отха 
Кёрде-къабырда». 

4 

Джашнайды джаным, 
Кюкюрейди джюрек. 
Джарылады таш, 
Кюеди терек. 

Джауады джангур, 
Къачады миллет, 
Халкъ-джурт къайгъы джокъ, 
Дуния мал – иннет. 

Джауады джангур 
Уруб, таулада. 
Джылайды Кёк 
Къараб саулагъа. 

ХАКЪсызлыкъ, хакъсызлыкъ 
Чачады халкъны. 
Неди къутхарлыкъ, 
Билмейме, аны. 

Къаясын къоюб 
Кетмейди къуш да. 
Шорбатын атыб 
Кетмейди чыпчыкъ да. 

Шорбат чыпчыкъ, къуш да 
Сюелле джуртну – 
Джылы джерлеге 
Кетмейле учуб. 

Къаяда терекча, 
Джуртуна тамыр 
Иймесе миллет – 
Тюб болуб къалыр. 

Сюргюнден аны ючюн 
Къайытхан эди халкъ, 
Тыш джуртлада 
Боллугъун билиб талкъ. 

Тарта мынчагъын, 
Билей бычагъын, 
Ата джуртуна 
Джайыб къучагъын, 

Келген эди халкъ. 
Биле эди халкъ: 
Ит – тойгъан джерине, 
Адам – туугъан джерине. 

Энди уа миллет 
Кетеди джуртдан. 
Тышына джайылса, 
Не къалыр халкъдан? 

«Таулу тюзде абыныр» - 
Айтылды сыналыб. 
Джауады джангур, 
Кёк да къаралыб. 

Кетиб баргъан халкъны 
Эте джылауун, 
Кюкюрейди кёк, 
Джауады джауум. 

Къадау таш этиб 
Джюрегими мен, 
Джангыз Терекча 
Сюелеме Джуртда. 

Кесими, сёзюмю да 
Джибитеди джауум. 
Аллахха-адамгъа 
Мени джокъду дауум. 

Разы тюлме мен, 
Джангыз, кесиме. 
Сюргюн кюнюбюз 
Тюшед эсиме. 

Къайытхан кюнюбюз да 
Тюшед эсиме. 
Этеме соруу 
Кеси кесиме: 

«Джууукълашдырдынгмы 
Хакъына халкъны, 
Ол айырырча 
Къарадан акъны. 

Дайым къозгъадынгмы 
Ангысын-эсин, 
Ол тас этмезча 
Тилин, джуртун – кесин?» 

5 
Къуугъун аскерича Кёкню, 
Джауады джангур. 
Ким сюргенди элни – 
Джокъду сабий, дауур. 

«Джангур къоркъууун 
Джел этер» дейле. 
«Эл къоркъууун 
Эр этер» дейле. 

Мен да, джел да, джангур да 
Адам излеб айланабыз элде. 
Кюкюрейди Кёк да, джюрек да – 
Не болгъанын айтмайым кёлде. 

Сюргюн кюнню, къайытхан кюнюбюзню да 
Бу джангур салады эсге. 
Халкъыма джетген палахлада 
Кесими санайма терсге. 

Джауады джангур, джауады джангур 
Джибите ташны, терекни, мени. 
Джалан аякъ чабыучу джангур тюбюнде 
Къайда сабийле – берекети элни. 

Джау сюрген эл - къайытыргъа да болур. 
Халкъ сюрсе уа джуртундан кеси кесин, 
Тас этиб миллет ангысын-эсин – 
Ол ёмюрде да къайытмаз артха. 

Кеси кесибизге къызылбеклебиз бюгюн. 
Энди кеси кесибизге болмасакъ татаркъанла, 
Боллукъ тюлдю тамблабыз бизни – 
Джуртубуз да къаллыкъды башхалагъа. 

Бир къолум – Джангыз Терекде, 
Бир къолум да – Къадау Ташда мени. 
Къарайма тёгерекге, джюрекге, Кёкге – 
Кимди, неди къутхарлыкъ бизни?!

ШИЙИР БАЙРАКЪНЫ КИМДИ КЁЛТЮРЛЮК? 

Бисмилляhир-рахманир-рахим 

Кязим хаджи, Къайсын, Ибрахим, 
Джырчы Сымайыл, Мусса, Билал, 
Мокъа улу, Абдуллах, Мурадин, 
Байзулла...къайсы бирин да ал 
Хакъ назмуларындан ура дин – 
Шайырлары халкъыбызны, 
Айтдыргъанла атыбызны. 
Алай а, ызларындан аланы 
Джетиб келген шайырланы 
Кёрмейме. Кёремисиз сиз? 
Аллайланы билемисиз сиз? 
Огъесе, 
бюгюннгюле да кирсек кёрге, 
Шийир байракъны ёрге 
Кёлтюрлюк табылмай къалырмы? 
Не сакълайды бизни алда – 
Джашауму, къабырмы? 

АДАМ бла ТЕРЕК 

Сюркелген – адам тюлдю, 
Сюелгенди – адам. 
Сабий да сюелирге 
Тырмашады андан. 

Адамгъа дунияда 
Эм джууукъ – терекди. 
Терек да – адамды, 
Адамдан да адам. 

Сюелгени ючюн да, 
Солургъа хауа 
Бергени ючюн да, – 
Ол башды бизден. 

Терек адамсыз 
Джашаяллыкъды, 
Адам а терексиз – 
Огъай. 

Хауаны берген 
Джер Тейри – Терекди. 
Хауаны кесинден джаратхан 
Биринчи Адам да – олду. 

Терекден джаратылгъандыла 
Хауа да, Адам да. 
Шагъатдыла анга 
Алам да, заман да. 

Кёк бла, Джер бла да байламлы болгъан, 
Кёк бла Джерни байлаб тургъан, 
Джаны саулай кёкге, джерге да бара тургъан, 
Хар джаннга да хайыры болгъан, 
Шыйыхлыгъы, файгъамбарлыгъы болгъан, 
Джашау берген, джашаргъа да юретген, 
Аякъ юсюнде джашай, ёле да билген, 
Ангылы-эсли джанланы барына юлгю болгъан – 
Аллай таза, халал джанды Терек. 

Солуйма таза хауаны – 
Кёреме терекни, джашил терекни. 
Къарайма юйге, дефтерге, китабха, отха – 
Кёреме терекни, джашил терекни. 

Бусакъ, нарат, кюрюч, эмен... 
Къайсысындан джаратылгъанма мен? 
Мен поэтме – 
Джуртда Джангыз Терекден джаратылгъанма мен. 

Адам, поэт адам а артыкъсыз да, 
Керекдиле ушаргъа Терекге – 
Аныча бек да, тюз да болургъа джуртха, 
Аныча къараргъа кёкге, 
Аныча барыргъа кёкге, 
Аныча къуллукъ этерге джашаугъа 

Терек – Адамды. 
Адам а... 
Адамгъа уа – болур ючюн Терек 
Энтда минг-минг джыл болур керек. 

Табигъатдан айырылгъан адам – 
Джамагъатдан айырылгъанчады. 
Табигъатдан чыкъгъан адам – 
Иймандан чыкъгъанчады. 

Табигъатны башы тюл, джашыды адам. 
Табигъат къыйынлыкъ кёре эсе джашындан, 
Баш тёре аны джууабха тартмазмы? 
Отха атмазмы? 

Сюркелген тюл, сюелгенди адам. 
Керти адам, биринчи адам – терекди. 
Биз да – аны туудукълары – 
Ата-бабабызгъа тыйыншлы болургъа керекбиз. 
Табигъатха тыйыншлы болургъа керекбиз. 

Сюркелген тюл, сюелгенди адам. 
Терекди Адам. 
Биз а алкъын адамчыкълабыз. 
Табигъатдан-иймандан чыгъыб, 
Терс джолну барабыз кетиб. 

Джуртда Джангыз Терек, 
Башын чайкъай, артха чакъыра, 
Хакъ джолгъа чакъыра, 
Къарайды бизге – 
Кетиб баргъанлагъа тюзге. 

Ким, тюшюнюр да, бурулур артха. 
Ким, тынгламаз да, аш болур къуртха. 
Ким терек бла болур, ким терек болур. 
Ким а – тюзюн айтыргъа керек болур – 
Айырылыб сюелгенледен, 
Къошулур сюркелгенлеге. 

Джазыуу адамны – джарсыуу Терекни. 
Келечиси Джерни, келечиси Кёкню – 
Терек сюеледи минг-минг ёмюрню. 

Минг-минг ёмюрню да адам, 
Айырыла, узая барады андан – 
Абына-сюрюне, джыгъыла-тура... 
Терек а бирча сюелгенлей турад. 

Адамны аякъ юсюне салыргъа кюрешеди Терек. 
Терекни аудурургъа кюрешеди адам. 
Тебренеди Джер, чамланады Кёк – 
Джууукълашады ахырзаман. 

ТЮЗЮ 

Къадау Таш бла Джангыз Терекден 
Джаратылгъанма мен. 
Кесим, сёзюм да 
Аны ючюн ушайбыз Ташха, Терекге. 

Хоу, Къадау Ташды мени атам, 
Джангыз Терекди мени анам. 
Аланы туудукълары уа – 
Назму сёзюм мени. 

КЪАЙЫТЫУ 

Аякъ тюбюмде чёб 
Сынмай, джюрюучю кёзюуюм – джаз – 
Тауусулгъанды. Энди заманым аздан аз, 
Этерим а – кёбден кёб. 

Алгъын кемеде баргъанча къайыгъым, 
Энди уа къайыгъыма миннгенча кеме, – 
Алай кёбдю, ауурду джарсыуум, къайгъым. 
Аны сагъынама кимге, неге? 

Хар ким кеси элтеди джюгюн. 
Джангыз, ёлсе – кёлтюрелле адамны. 
Иги билсем да аны, 
Не эсе да басылмайды кёлюм. 

«Кёб джат да, бек чаб» дегенлей, 
Бошуна ийген чагъымы-кёзюуюмю 
Ызындан джетерге излей, 
Арыгъан атныча, сюреме кесими. 

«Къайры чабсанг да, келлигинг а – бери», 
Дегенча къарайды башымдан Кёк. 
Мен – къыйынлы, алай а къанатлы джанладан бири – 
Билмейме: Кёкге да сыйынырмы, бойсунурму джюрек. 

Джерде зулму къургъан бир тукъум бир чекге – 
Джашадым разы болмай, сыйынмай. 
Не эсе да бир кюч тартады Кёкге – 
Кетермем ары бюгюлмей, сыйым бла, 
Билмесем да анда да не сакълагъанын. 

Заман, ёлюм мени хорлаб тюл, 
Аланы мен хорлаб, кетермем ары – 
Кёкге, мийикге, чесизликге, 
Кесиме тургъан сагъатда базыб. 

Тулпар тюлме мен да артыкъ. 
Таукеллигими алгъынчы къартлыкъ, 
Акъылым, эсим, кючюм да болгъан сагъатда, 
Кетермем ары – чууакъгъа, мийикге. 

Огъесе, «джашаудан къачхан» деб, 
Чыгъарырламы атымы хомухха, къызбайгъа? 
Кимлелле ала сюзерча мени, 
Менденми джууукъла ала джулдузгъа, Айгъа? 

Минги Тауну чыгъыб башына, 
Къошула аны къарына, бузуна 
Андан энмей къалыргъа да излеген эдим мен. 
Аны мийиклиги, тазалыгъы, акъ джели, бораны 
Ушай эдиле, келише эдиле ич дунияма мени. 
Бир-бирибизге джараша эдик биз – магъана бла кебча. 

Болмады джазыу. Къадар Шимал Кавказдан 
Шимал тенгизни джагъасына келтирди мени. 
Энди акъ таугъача, буз тенгизге къарайма: 
Биягъы сагъышла кючлегенле мени. 

Кече-кюн да тынгы билмеген бузлу, къарлы тенгиз, 
Минги Тауча келишесе сен да джюрегиме. 
Сени ичингде, теренигде тас болуб къалсам – 
Эм иги къабыр боллукъса тёнгегиме. 

Не Тау, не Тенгиз – къабырым мени. 
Алай болсун къадарым мени. 
Джаным а, Джерге да кирмез, Кёкге да кетмез, 
Аны оноуу кишиге да джетмез. 

Джаныма киши да салалмагъанды 
Не джер-джюген, не бугъоу-кишен. 
Джаныма (Аллахдан сора) кесимме ие. 
Ишлегенме анга акъ сёзден кешене. 

Къайда къалса да саным, 
Джаным а, джаным – 
Къаллыкъды ёмюрге 
Ана тилимде джазгъан Сёзюмде. 

Назмуда табар да эсими-ангымы, 
Окъуучу шохум англар мени. 
Сёз джаратханды рухуму-джанымы, 
Къайытырым да Ангады мени. 
2009, августну 21, Stavanger. 
Оразаны биринчи кюню 

ДЖАУАДЫ... 

Тыш джуртда джангур джауады джерге. 
Джуртда уа... 
Джуртну джангуру джауады кёлге. 

ЭКИ КЪАУУМ 

Адамны да тюрлендире, тюрленеди табигъат. 
Огъесе, 
Табигъатны да тюрлендире, 
Кесими тюрленеди адам?! 

Ич табигъаты тюрленсе адамны, 
Тыш табигъатны да тюрлендириб тебрейди ол. 
Тыш дуниясы тюрленсе, 
Ич дуниясы да тюрленеди адамны. 

Байламлыды адам Джер бла, Кёк бла да. 
Джулдуз-Ай бла да, Таш-Терек бла да. 
Джанлы- джансыз дунияланы тюрлендирген 
Кимди, неди – Кёкмю, Джерми, адаммы? 

Сёздю тюрлендириб башлагъан адамны. 
Файгъамбарла билгендиле аны. 
Шыйыхла билгендиле аны. 
Поэтле билгендиле аны. 

Бюгюн аны билмеген джокъ: 
«Вначале было СЛОВО, 
и СЛОВО было у БОГА, 
и СЛОВО было БОГ». 

СЁЗден башланады адам. 
СЁЗ Аллахданды. 
СЁЗ Аллахды. 

Сёзню керамат кючюне 
Хакъ кёлю бла ийнаннганнга 
Ачылады да сЁЗ – 
Кёрюнеди ЁЗ. 

Ийманы толу болгъаннга, 
Джандет эшигича, 
Ачылады сЁЗ – 
Андан къарайды ЁЗ. 

«СЁЗ»ню биринчи харифи – 
«С» харифи – сынауду, сёздю. 
Андан ёталгъаннга ачылады ЁЗ. 

кЁЗден къарайды ЁЗ. 
«КЁЗ»ню биринчи харифи – 
«К» харифи – кёздю, кёзню къабагъыды-кирпигиди. 
Ол ачылса, кёрюнеди ЁЗ. 

Адамны ЁЗю танылады эм алгъа 
сЁЗюнден, кЁЗюнден. 

Ачылады кЁЗ. 
Ачылады сЁЗ. 

кЁЗ къарайды сЁЗге. 
сЁЗ къарайды кЁЗге. 
ЁЗ къарайды ЁЗге. 

кЁЗ къарайды кЁЗге. 
сЁЗ къарайды сЁЗге. 
ЁЗ къарайды ЁЗге. 

КЁЗ – КЁЗге, 
СЁЗ - СЁЗге, 
ЁЗ – ЁЗге. 

Алай а, бардыла 
Тюрлендирирге излегенле сЁЗню, 
Алай демек – ЁЗню. 

Аланы тюрлендирмегенди СЁЗ. 
Джахиллей къалгъандыла ала. 
Таныгъанлыкъгъа къара, 
Сангырауду, сокъурду джюреклери аланы. 

Алада ачылмагъанды КЁЗ. 
Алагъа ачылмагъанды СЁЗ. 
Кеслерин тюрлендирирге тюл, 
СЁЗню тюрлендирирге кюрешедиле ала. 

СЁЗге къуллукъ этгенле бла 
СЁЗню кеслерине къуллукъ этдирирге излегенлени – 
Ма ол эки къауумну арасында 
Барады къазауат къалюбаладан бери. 

ДЖУРТХА УШАГЪАН ДЖУРТ 

Айлана-айлана тыш джуртлада 
Джуртуму унутханча болгъанма. 
Алай а, 
Шимал Джолда алгъан юйюмю 
Бачхасында Таш бла Терекни 
Кёрюб, 
Бир Къадау Таш бла Джангыз Терекни 
Кёрюб, 
Джукъ айталмай, сын болуб къалгъанма. 

Бизни таулагъа ушаш тауланы, 
Бизни суулагъа ушаш сууланы 
Бизни къызлагъа ушаш къызланы 
Кёргеним сайын – ёлюб тириле, 
Кёзюме озгъан кюнле кёрюне, 
Барама джашай. 

Азанмы къычырады, назмуму джазады Билал – 
Джуртну унутургъа уа джокъду амал. 
Адам къайры да барсын, къайда да джашасын – 
Къалай унутур анасын-атасын?! 

Къайда болсам да биргемеди Ана тил, 
Къайры барсам да эсдеди Ата джурт. 
Сакълайла мени Таш бла Терек. 
Сакълайла миллетими Таш бла Терек. 

Таш бла Терек – Ай бла джулдузча: 
Аласыз – Джер, Кёк да мутхузча. 
Ташым-Терегим, Джулдузум-Айым – 
Джанымдан да сюйген Малкъарым-Къарачайым. 

Тюбемей къалгъан кюнюм Ташха, Терекге – 
Ахыр кюн боллукъду дунияда меннге. 
Болгъан къадарда уа Таш бла Терек, 
Халкъны, Джуртну унутурму джюрек?! 

Кёкде – Ай бла джулдуз, Джерде – Таш бла Терек! 
Сизни блады хар къуру да джюрек. 
Этеме дууа, этеме тилек, ийнана СЁЗге: 
Халкъым-Джуртум аманатды СИЗге. 

ДЖЫЙЫРМАНЧЫ ЁМЮРДЕНМЕ, ЁМЮРДЕМЕ 

Джангы ёмюрге ётсе да саным, 
Кетген ёмюрде къалгъанды джаным. 
Андады алкъын эсим бла ангым. 
Къуджур кёрюнеди кёзюме джангы. 

Кетген ёмюрде атханды тангым. 
Анда батханды къан джугъу кюнюм. 
Дагъыда кёлюм 
Тартады ары, тартады ары. 

Да не этсин тартмайын ары – 
Бютеу джашауум ётгенди анда, 
Къууанчым, бушууум да – бары анда... 
Энди не сакълайды, билмейме, алда. 

Кетген ёмюрде атханды Тангым, 
Кюнюм да батханды кетген ёмюрде. 
Къазауатланы, сойкъырымны да сынагъанды халкъым 
Кетген ёмюрде, кетген ёмюрде. 

Сюргюнден къайытыуну къууанчын да 
Кетген ёмюрде сынагъанды миллет. 
Хакъ ючюн кюрешиу да кетген ёмюрде 
Болгъанды байракъ, болгъанды иннет. 

Атомну да чачханды, Кёкге да учханды 
Къыйынлы-насыблы адам кетген ёмюрде. 
Социализмни да къургъанды, аны да чачханды 
Къыйынлы-насыблы адам кетген ёмюрде. 

Мен да ол ёмюрню адамы – 
Кёрюр керекли къалмадым палах. 
Бизни Кёкге да чыгъаргъан, джерге да киргизтген 
Ёмюрге тартылды салах. 

Аны бла бирге азан таууш – 
Ол да келди къулагъыма. 
Тартыла салах, къычырыла азан 
Ёмюр, мингджыллыкъ бошалды алай, 
Джангы ёмюр, мингджыллыкъ да башланды алай. 
Кёкден, джюрекден, сын ташдан да 
Соруулу къарайды джулдуз бла Ай. 

Азан да, салах да, некях да, талах да 
Кёбден кёб, бекден бек эшитилине, 
Джангы ёмюр джюрюш алгъанды, 
Кетген ёмюр а кетмейди джюрекден. 

Мен билеме не къалгъанын артда, 
Не сакълагъанын а билмейме алда. 
Кёреме да ким кетгенин атдан, 
Ким миннгенин да атха – 
Башха ёмюрге болама тансыкъ. 

Хакъ ёмюр башланмагъанды, огъай. 
Халкъ ёмюр башланмагъанды, огъай. 
Айтама, Кёкге, джюрекге, сын ташха да къарай: 
Алгъындан да узакъды, алгъындан да джууукъду 
Джулдуз бла Ай. 

Ай кетген ёмюр! 
Дунияны насыблы, насыбсыз да этген ёмюр. 
Ай келген ёмюр, 
Адамгъа энтда кёб сынау келтирген ёмюр. 
Хакъ ёмюр тюлсе сен да – андады палах. 

Адамны джаратханына къууанамыды, 
Огъесе сокъуранамыды экен Аллах?! 

ТАША КЮЧ 

Ай бла джулдузча кёрюннген Кёкде, 
Таш бла Терекча кёрюннген Джерде – 
Ол КЮЧню керти Атын-Сыфатын 
Джокъду амал кёрюрге-билирге. 

Кёк сыфаты – Ай бла джулдуз, 
Джер сыфаты – Таш бла Терек. 
Аны – джюз тюрлю аты, 
Токъсан тогъузун билсек да иги. 

Кёкде Ай бла джулдуз. 
Джерде Таш бла Терек. 
Аладанды, билеме, 
Бизде Джан бла Тёнгек. 

Алгъа фикир, ызы бла зикир. 
Ол КЮЧденди МАКЪАМ да, СЁЗ да. 
Ай бла джулдузгъа, Таш бла Терекге 
Ушай эсек – Адамбыз биз да, 
Аладанбыз-Анданбыз биз да. 

Ай бла джулдузгъа, Таш бла Терекге 
Къарагъаныбызгъа кёреди адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да. 
Анаяса этгенбизми Аны Сёзюн – 
Анга кёреди дуниябыз, джашауубуз да. 

Керти атын билмейбиз Аны, 
Керти сыфатын кёрмейбиз Аны. 
Алай а, къарай Таш бла Терекге, 
Алай а, къарай Ай бла джулдузгъа, 
Алай а, бойсуна Аны Сёзюне – 
Джууукълашабыз Аны Кесине. 

Ол къарайды бизге Ташдан, Терекден, 
Ол къарайды бизге Айдан, джулдуздан, 
Ол къарайды бизге Келямдан-Сёзден. 

Анданды, Ангады джолубуз бизни. 
ХАКЪ – эм къысхасы, игиси да сёзню. 
Бу фикирни айта, урады джюрек. 
«Ай бла джулдуз, Таш бла Терек» - 
Бу зикирни айта учады джюрек. 

Дуния – Джер бла Кёк, 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек 
Эмда 
«Хакъ» деген, «Халкъ» деген джюрек. 

Ачылса Кёк – 
Тутулады тил, 
Сёлешеди джюрек. 
Ачылса джюрек – 
Тутулады тил, 
Сёлешеди Кёк. 

Аллай кёзюуню сакълаб келирин, 
Ашыргъан да барды тынглаб ёмюрюн. 
Мен да сакълайма, турмасам да тынглаб. 
Джашайма Ташха, Терекге да ушаб. 

Джарыгъы джулдуз бла Айны 
Толтурады кёлню. 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек 
Сизсиз джаратхан, джашатхан да мени. 

ДЖУРТХА СЮЙМЕКЛИК 

Бир инсан тынч джашау тиледи Аллахдан, 
Башха инсан а тынч ёлюм тиледи. 
Мен а къарадым Ташха, Терекге – 
Аладача тёзюм тиледим Аллахдан. 

Келди ауаз тышындан-ичимден: 
«Ай зауаллы не барды сеннге Ташдан, Терекден? 
Тилей эсегиз, тилегиз ийман Аллахдан. 
Джигитлик, сабырлыкъ да – бары – иймандан». 

Мен джукъ айтмадым сёзюне мубарекни. 
Джангыз, къучакъладым Таш бла Терекни. 
Биринчи Сюймеклигин унутурму адам? 
Халкъын-Джуртун, Тарихин унутурму адам? 

«Ташха, Терекге табыннган кёзюую адамны, 
Джахил, меджисуу заманыды аны», - 
Дейдиле. «Огъай,- дейме,- бу оюм терсди. 
Адамны тюненеси бюгюнюне дерсди. 

Адам табынсын Ташха, Терекге, 
Джангыз табынмасын кесича бирге. 
Адамны джууукълашдыргъан чынгылгъа, джаргъа – 
Табыныуду адамгъа, хайуаннга, джаныуаргъа. 

Гюнахсызды джурт-табигъат. 
Аны бла этген а къазауат – 
Ким да болсун: къара киши, оноучу – 
Олду мурдар, олду тоноучу. 

Сакъ болгъан а Джерге эм Кёкге, 
Табыннган а Ташха, Терекге – 
Сакъларгъа кюрешген Джуртну-табигъатны – 
Олду адамы дунияны-ахыратны». 

Джахил, меджисуу тюл эдиле ала – 
Джуртха-табигъатха табыннган ата-бабала. 
Табигъатдан чыкъгъанларын билгендиле ала, 
Табигъат сау болса – ёлмезликлерин билгендиле ала. 

Адамгъа да къарагъандыла ташха, терекгеча, 
Табынмасала да анга Ташха, Терекгеча. 
Алача къарайма дуниягъа мен да. 
Кимди хакъ кертисин билген а?! 

Джуртун-табигъатын сакъламагъан халкъ, 
Бола келгенди дуниядан талкъ. 
Аллах берген Тилин, Джуртун сакъламагъан адамгъа – 
Ийнанады дерге боллукъмуду Аллахха?! 

Ташдан-Терекден башланады адам. 
Джуртдан-Туугъан Джерден башланады халкъ. 
Ана тилден башланады миллет. 
Элибден башланады Эл. 
Ала бла, алай бла келеди адам, халкъ да ХАКЪгъа. 

Ташдан, Терекден башланнганма мен да. 
«Таш бла Терек» деб, китабыма ат да 
Аталгъанды аны ючюн. 
Джуртну, Ана тилни сакъларгъа кюрешиу 
Келтиргенди мени 
Инсан-халкъ хакълары ючюн баргъан къазауатха. 

Къайгъыладан багъа джюрекни, 
Къучакълайма Таш бла Терекни. 

ТЕРС ЭСЕМ ДА, ТЮЗМЕ 

Не ючюн сюеме былай Таш бла Терекни?! 
Алада кёргеним ючюнмю Джер бла Кёкню?! 

Кябаны къара ташыча, 
Къарачайны да Къадау Ташы 
Джерге тюшгенди Кёкден. 
Джуртда Джангыз Терек да, 
Джети къат джерден чыгъыб, 
Барады джети къат Кёкге. 

НЕКРАСОВНУ ОКЪУЙ 

Атлыны атын алыргъа кюрешелле, 
Джаяуну уа джокъду аяу. 
Дагъыда, «адамбыз, халкъбыз» деб сёлешелле, 
Ой быланы нелери да къыяу. 

Бийин, ёзденин къыргъанлыкъгъа къул халкъ, 
Къара къуллай къалгъанды – бий, ёзден да болалмай. 
Тышы ёзденча кёрюннгенликге, 
Къара къулду ичи, къара къул. 

Къул сезимден, къул халиден къутулмай, 
Бу халкъ, бу кърал тюлдю тюзеллик. 
Адамлыкъ, ёзденлик не болгъанын билмеген 
Къул къралда джашагъан ёзденле да – джазыкъ. 

КЁЗЛЕ 

Сансыз-санаусуз джулдуз кёзлери Кёкню! 
Бары къарайла Джерге. 
Бары къарайла меннге. 
Къутулмазса аладан къачыб. 
Алагъа ненг да – ачыкъ. 
Тюз кёзюме, джюрегиме къараб тургъан 
Ой джулдуз кёзлери Кёкню. 

ЭЛИМДЕ 

Сабийлигимде джалан аягъымы ачытхан 
Къотур ташны биягъы джерде, дуппур башында кёрюб, 
Не бек къууандым аны сау-эсен болгъанына: 
Сабийнича, сабийлигимича, башын сыладым ийилиб. 

Къаяла да туралла тургъанларыча. 
Алай а, ол заманладача, кёзюме 
Кёрюнмейдиле деулеча мазаллы – 
Муккур къартчыкълагъа ушайдыла энди. 

Къаялагъадамы келеди къартлыкъ, 
Огъесе, зорлукъму джетгенди алагъа да?! 

Алгъын кюнбетде чегетлеча кёрюннген – 
Кёкенлеми эдиле керти, 
Огъесе, чегетле, терекле кесилиб, 
Кёкенле къалыбмы кетгендиле къуру? 

Суу а, суу – ёзен суу? 
Алгъын богъурдагъыма джетиучю, 
Инчигиме да джетмейди энди, 
Таб балагъымы тюбю бла ётерча болгъанды. 
Алгъын тамагъымдан алыучу толкъунла, 
Аягъымдан да алалмайла энди. 

Къайсы эмеген кесгенди сууну башын?! 
Нек болгъанды ол былай сай, къарыусуз? 
Аны къоюб кетген халкъына къыйнала, 
Таркъайгъанмы болур ол, огъесе? 

Таркъайса да, къалса да кёлю, 
Халкъыны ызындан барады саркъыб. 
Суу тюл, абызырагъан халкъымы 
Бюгюннгю сураты болурмуса сен? 

Не болгъанды, туугъан джерим, сеннге?! 
Не болгъанды, туугъан элим, сеннге?! 
Менми тюрленнгенме къоюб кетиб сени? 
Сенми тюрленнгенсе мен келмегенли бери?! 

Барама орамны, эки джаныма къарай. 
Тюртюлмейме хазна сабийге, къартха – 
Аз болгъанды берекети элни. 
Элими-джерими кёрген къууанчым 
Мутхуз болду, тас болду дженгил. 

Ненча тулпарны къаны – къызыл ала – 
Тёгюлдю джурту ючюн, эли ючюн. 
Мен а не этейим, Къызыл Къала, 
Сен джашар ючюн, тирилир ючюн?! 

ХАРАМ ЧАБАКЪЛА 

Кёрюб болмайма саудан ёлгенни, 
Этмей халкъына къолдан келгенни. 

Халал сууну бузгъан харам чабакъла, джансыз тёнгекле, 
Кеслерин сокъур, сангырау, тилсиз этгенле, 
Туралла Халкъны къыйынлыгъын билмеген кибик, 
Аны джарсыуун, къайгъысын кёрмеген кибик. 

Ой ол адам кибикле, чирий ичлеринден, 
Башларын сакълаб, къарайла кенгден. 

ТЕРСЛЕЙМЕ 

Кимледиле бюгюннгю джырлаучула-джырчыла? 
Хазна къалмай бары – джалчыла, садакъачыла: 
Хакъгъа къуллукъ этмеген сёзлери, 
Дуния малдан тоймагъан кёзлери. 

Къралгъа, адамгъа къул болалла капек-шай ючюн, 
Ёллюк тюлле Тюзлюк ючюн, Къарачай ючюн. 
Сыйсызладан табадыла отуз кюмюш, саугъа, сый... 
Эй уллу Аллах, быланы харамдан, гюнахдан бир тый. 

Тюз Сёзню, Керти Сёзню, Иги Сёзню – Хакъ Сёзню – 
Айтыр кибик, 
Хакъ джолгъа къайытыр кибик, 
Бир эт аланы, бир тюшюндюр аланы. Ансы, 
Тюзелгенле халал-харам, сууаб-гюнах айырмай джашаргъа, джаншаргъа, 
Тебрегенле маданиятдан, адабиятдан, санатдан да бошаргъа. 


Алай а, быладан да бек, 
ибилис джорукъну терслейди джюрек. 
Къралды бу халгъа джетдирген быланы... 
Аллах, бир тюзет джорукъну, къралны. 


Эм алгъа терслейме къралны - 
къарын къайгъылы, джан къайгъылы этгени ючюн адамны. 
Экинчи уа терслейме джырчыны-шайырны: 
ибилис джорукъгъа, зулмугъа, дуния малгъа 
къул болургъа, махтау салыргъа, 
Хакъгъа къаршы барыргъа 
джокъду - ёмюрде да! - эркинлиги аны.

КЪАДАУ ДЖЮРЕК 

Къаягъа къадалгъанча терек, 
Джашаугъа къадалгъанды джюрек. 
Кюйсе, джарылса да эки, 
Джангыз зулмугъады дерти. 

Аман адам, кюн аман да – джау. 
Ёзге, анга джокъду тохтау. 
Терсликге сюелген къаджау, 
Башхасы джокъ – Къадау Таш – Къадау. 

Керти дуния бу дуния болгъанча, 
Сермешеди ёлюм бла алгъынча. 
Къаягъа къадалгъанча терек, 
Джашаугъа къадалгъанды джюрек. 

Сёзден, кёзден да джетеди заран, 
Бычакъдан, окъдан да тюшеди джара. 
Алай а, анга сермешиудю дарман – 
Сермешеди джыгъыла-тура. 
Ёлсе да ёллюкдю ура. 

ХАКЪ СЁЗНЮ АЙТМАГЪАН 

Керти дуния бу дуния болгъанча, 
Къалгъан дунияла бары джалгъанча, 
Кёзюме кёрюнеди алай. 

Чамланмагъыз меннге, джулдуз бла Ай. 
Сизге кёрюне да болурма ассы. 
Джер джашауну къайгъысы, чарсы, 
Арабызгъа кире да болур, 
Аккыллыкъ, ишеклик бере да болур. 

Алай а, адамгъа эм уллу джау – 
Зулму-ётюрюк-кёзбау, 
Ала туудургъан хакъсызлыкъ, 
Къоймайла менде сабырлыкъ. 

Сёлеше, кюреше, сермеше 
Инсан, миллет хакълары ючюн, 
Излейме джашаргъа, ёлюрге – 
Аллай къадарны кесиме 
Кесим сайлагъанма. Меннге 
Хакъ джол – олду. 

Тюзлюк ючюн кюрешмегенде 
Джокъду адамлыкъ, шайырлыкъ да. 
Айырлыкъ да игини амандан, 
Халалны харамдан, сууабны гюнахдан, 
Хакъ сёздю, Хакъ джолду джангыз. 

Хакъ сёзню айтмагъан – тюлдю поэт. 
Хакъ джолда бармагъан – тюлдю адам. 
Джер джуртубузну этмесек джандет – 
Биз адам тюлбюз, биз тюлбюз миллет. 

ЭКИ КЪАНАТЫМ 

Тиширыу бла Назму. 
Нечик ушайла бир-бирине ала. 

Экисин да, 
Келген сагъатларында, 
Багъалатыб, джазыу этиб къоймасанг, 
Артда табаллыкъ тюлсе, 
Къайтараллыкъ тюлсе. 

Ала келген сагъатда, 
Аладан башха иш, джумуш 
Болмазгъа керекди. 
Экиси да ала 
Тюшелле Кёкден, 
Чыгъалла джюрекден. 

Кёк бла уа, Джюрек бла уа 
Ойнаргъа боллукъ тюлдю. 

Тиширыуча келеди назму. 
Назмуча келеди тиширыу. 

Ала бир кюн кёрюнюр ючюн, 
Бир джылны, он джылны, 
Таб, сау ёмюрню 
Излерге, сакъларгъа да тюшеди. 

Эм ахырында келедиле ала. 

Къаллыкъмыдыла сени бла ала – 
Бир кюнлюкмюдюле-кечеликмидиле, 
Огъесе, ёмюрлюкмюдюле – 
Сени болумунга кёре боллукъду, 
Билгенинге кёре боллукъду 
Къонакъ ала, къонакъгъа къарай. 

Нечик ушайла бир-бирине 
Тиширыу бла Назму. 

Бири болмагъан джерде 
Бири да джокъду. 
Сюйген джюрекни эки къанатыча, 
Назму бла Тиширыу. 

Акъ къанатлы мёлекмиди 
Къанатлы акъ сёзню алыб келген, 
Огъесе, 
Къанатлы Акъ Сёзмюдю 
Акъ къанатлы мёлекни келтирген? 

Бир-бирин кёлтюредиле ала, 
Бир-бирин келтиредиле ала – 
Бир-бирине ушагъан-ушамагъан эки сейир джан – 
Тиширыу бла Назму. 

Мен – шайыр – эки къат насыблыма: 
Мени терк-терк джокълаучандыла ала – 
Назму бла Тиширыу – 
Бири биринден ариу эмда джангы. 

Бир-бирде кетген ёмюрден келеле ала, 
Бир-бирде келлик ёмюрден. 
Кёк-Джер къууанчын берелле ала – 
Назму бла Тиширыу. 
Эсде болмагъанлай да къалалла кёрюнюб. 
Къыйын кюнюмде да джокълайла ала, 
Рахат кюнюмде да джокълайла ала 
Аллах ийген эки уллу сейирлик – 
Назму бла Тиширыу. 

Адамгъа (шайыр адамгъа уа – артыкъсыз да) 
Эм бек керек – Сёз бла Хауа. 
Хакъ Сёз бла таза Хауа. 

Сёз бла Хауа – Назму бла Тиширыу – 
адамны Адам этген, джашатхан. 
Сюймеклик, джашау кеси да 
Джокъдула ала болмагъан джерде. 

Назму бла Тиширыу – эки къанатым мени, 
Учургъан да Кёкге, тюшюрген да Джерге. 
Къутхаргъан да мени, сакълагъан да мени, 
Джер дууам да, Кёк дууам да мени – 
Назму бла Тиширыу. 

ЧЕКДЕ 

Биягъынлай кесим джангыз къалдым. 
Абдез алдым, намаз къылдым. 
Келямны, Къаламны да алдым къолгъа. 
Шыйыхча (огъесе, шайырчамы?), 
Кесим джангыз чыкъдым джолгъа. 

Кёрдюм узакъда, уфукда чекни – 
Къошулгъан джерлерин Джер бла Кёкню: 
Агъара эди Тау – эки башлы, Минги, 
Мукъладисча тарта кесине мени. 

Ёрледим ары – Кёкге бола джууукъ. 
Тау – таза эмда сууукъ. 
Къарадым дуниягъа, уяна джукъудан, 
Кёлюм артыла чарсдан, букъудан. 

Огъары дуния – чексиз эм чууакъ. 
Тёбен дуния – къарангы, къара: 
Джюджюле тёбедеча, адамла анда – 
Къайгъылары, кеслери да – ууакъ. 

«Ахырзаман дуниясы» дедим. 
«Ахырзаман адамчыкълары» дедим. 
Мен кесим да – аладан бири. 
Чыкъгъанлы уа бери – 

Башха тюрлю болгъанды кёлюм. 
Неди джашау, неди ёлюм 
Тургъаннга чекде – Джер бла Кёкде: 
Тёнгегим – Джерде, джаным а – Кёкде. 

Онг къолум бла Огъары дунияны, 
Сонг къолум бла да Тёбен дунияны 
Къучакълаб, турама иймей, 
Акъ, къара да киймей. 

Эки дунияны да бирлигин 
Сакъларгъа кюрешеме алай бла. 
Сёлешеме джулдуз бла Ай бла – 
Адам улугъа кёбдю берлигим, 
Адам улунады Кёкден тилегим. 

Къычырама мийикден азан, 
Бола атыма керти: 
Айтама Аллахны бирлигин, 
Тёбендегилени тартама бери. 

Тёбендегилени тартама бери – 
Биринчи къатына Кёкню: 
Тазаласынла къанларын-джанларын, 
Сыйратлыгъын билсинле чекни. 

Таза акъ къаргъа батхандан бата, 
Сюелеме тауда: 
Тёбеннги тарта энгишге, 
Огъаргъы тарта ёрге. 

Сёзюм Аллахха, адамгъа тюл эсе да джетерик – 
Бу чекден тюлме кетерик: 
Эки дуния да былайда кёрюнелле кескин. 
Аланы келечилерине санагъан кесин – 
Бир шайырма. Аллах, айырма 
Минги Таудан мени. 
«Ахырзаманны иерикме Джерге» деб да, 
Ёлтюрме джаным саудан мени. 

Эки дунияны арасында 
Сюелеме элибча. 
Огъары дуния, юстюнча, башымда, 
Тёбен дуния да тёбенде – асрача. 

Ол эки дуниясыз мен – ёре турукъ, 
Ала бла уа – джашил терекме тюзде. 
Айтырым да ёле туруб: 
Эки дуния да бирча керекле бизге. 

Назмуму айтама, азанмы къычырама – 
Эки дунияны турама байлаб. 
Бир ёрге, бир энгишге къарайма, 
Эки дунияны да сыйлаб. 

Эки дуния – эки къанатым мени: 
Бири – акъ, бири – къара. 
Алай а, чыкъгъанлай таугъа, 
Къанатларым болалла акъ бла джашил. 

...Кесим джангыз чыкъгъанма таугъа. 
Байлаб турама Кёк бла Джерни. 
Ёмюрлени турлукъма алай – 
Мени ауушдурлукъ чыкъгъынчы бери. 

СОРУУ 

Кёлюмю чыгъаргъанды кесинден джыйын джанлы – 
Амантиш итлеге хорлатханды кесин. 
Джокъду дунияда мени джанлы – 
Талайла мени ангым бла эсим: 
Болурму Аллахны-адамны аллында 
Харам ишим, гюнахым, терсим?! 
Джокъ эсе уа, нек джетмейди 
Не Хакъгъа, не халкъгъа Сёзюм? 

МЫНДА ДА... 

Мында джашау – сют уюб тургъанча... 
Джюрекде уа – ит улуй тургъанча: 
Джокъду тынчлыкъ, джокъду тынчлыкъ. 

ТАБИГЪАТХА РАЗЫЛЫКЪ 

Адамла джаргъан джюрекни 
Табигъат этеди сау. 
Таугъа, суугъа, ташха, терекге 
Аны ючюн да салама махтау. 

КЪОРКЪУУ 

1 
Кёлюм чыкъгъанды Гъарбдан эм Шаркъдан: 
Узакъдыла ала экиси да Хакъдан. 
Джурт таба бурулады джюрегим: 
къатышхан дунияда сакъланырмы миллетим? 

2 
Ахырын кёре джашагъандан 
Къыйын зат болурму дунияда? 
Болгъанны, боллукъну да кёресе, 
Тюрлендирирге уа – келмейди къолунгдан. 

«Тилинги тас этсенг – ненги да этериксе тас: 
Дининги, джуртунгу да тюлсе сакълаяллыкъ». 
Айтаса – ийнанмайла, тюшюнмейле – 
Ёллюк халкъны адети алайды. 

Башха тилге кёчгенлейинге, кетерикди 
Къарачайлылыгъынг, муслиманлыгъынг да. 
Къаллыкъ тюлдю адамлыгъынг да – 
Бетсиз, намыссыз мыжыкъланы боллукъса бири. 

«Акъыллыгъа айтсанг – билир, телиге айтсанг – кюлюр». 
Кюлген кёбдю тынгылагъандан. 
Урады джел ахырзамандан – 
Аллына буруу болургъа кюрешеме. 

Халкъынгы ахырын кёре джашагъандан 
Къыйын зат болурму дунияда? 

ХАКЪ СЁЗ КЕРЕКДИ КИМГЕ? 

Не къой сюрюу, не кийик сюрюу, 
Не джыйын джанлы, не ит джыйын – 
Мени къауумум тюлдю бири да. 
Мени къауумум тюлдю адам сюрюу да. 

- Да кимди да сени къауумунг, 
Кимге къурман этесе джанынгы, заманынгы? 
Тейринг а кимди сени? 

- Ана тилимди Тейрим мени. 
Къауумум а – сёзле бла бирге – 
Тау, суу, таш терек. 
Аладыла мени адамларым, 
Къайгъым, джарсыуум да аладыла. 

Шайырыма Таш бла Терекни. 
Адамыма Джер бла Кёкню. 
Мени джаратхан – Сёздю. 
Мен джаратхан а – назмула. 

Сёзледиле мени къауумум. 
Терек бутакълада кёреме аланы, 
Къадау ташлада кёреме аланы. 

Мени борчум – сакълауду 
Ана тилни, Ата джуртну. 
Адам сюрюу а – сюйгенича болсун. 
Сюйгенлерича болсунла 
Къалгъан сюрюуле, джыйынла да. 

- Адам сюрюуле болмай къалсала, 
Кимге керекдиле сени тилинг, джуртунг да? 

- Сюрюуге тил , джурт да керек тюлдю. 
Адамгъа, Халкъгъа керекдиле ала. 
Тили, джурту ючюн сермешгенди Адам да, Халкъ да. 
Сюрюуге тюл – Адамгъа, Халкъгъа 
Керекди ХАКЪ Сёз. 

ДЕРТ 

Адамла тереклеге къууаннганлыкъгъа, 
Терекле къууанмайдыла адамлагъа. 
Игилик этгеннге аманлыкъ этген 
Адам болур джангыз. 

Терекни кеседи адам – 
Терекни къычырыгъындан титирейди чегет. 
Бютеу табигъат титирейди – 
Тонайды, ёлтюреди табигъатны адам. 

Бир кюн адамгъа къаршчы къобар табигъат – 
Ахыр кюн алай келир инсаннга. 
Адам болмагъан заманына къайытыр Джер – 
Ахырзаман келир дуниягъа. 

БИЛИУ 

Джерден-топуракъдан болгъанлыкъгъа саны, 
Джаны уа адамны – Кёкденди. 
Файгъамбарла, шыйыхла, шайырла билгенле аны, 
Къалгъанла да биледиле энди. 

ИЗЛЕЙМЕ 

Ким сюеди тау башына чыгъаргъа, 
Ким кюсейди тенгиз тюбюн кёрюрге. 
Мен а излейме ол Хакъ сёзню табаргъа, 
Аны айта джашаргъа эм ёлюрге.

СОРУУЛА 

Не ючюн джаратылгъанма мен? 
Не ючюн келгенме дуниягъа? 
Не ючюн джашайма дунияда? 

Джашар ючюнмю къуртча, къамыжакъча? 
Хайуанча, джаныуарча? 
Огъесе, 
Ангылы джанча – Адамча? 

Не ючюн джашайма дунияда? 
Джашар ючюнмю тукъум болуб, джукъ болуб, 
Огъесе, 
Кетер ючюнмю тюб болуб, джокъ болуб? 

Къалай джашайма дунияда: 
Айтылырчамы алгъышда, 
Огъесе, къаргъышда? 

Амантишча къалыргъамы излейме тарихде, 
Огъесе, 
Татаркъанчамы, Умарчамы, Джатдайчамы? 

Не ючюн келгенме дуниягъа? 
Не умут бла атагъандыла бу атны да меннге? 
Болаламамы тыйыншлы атыма, тукъумума, къауумума? 
Болаламы тыйыншлы тийреме, элиме, Джуртума? 

Не этеме сакълар ючюн диними-тилими-халкъымы-джуртуму? 
Адам атыма тыйыншлы болур ючюн не этеме? 

Атым Билал эсе – къычырамамы азан? 
Чакъырамамы халкъымы намазгъа? 
Харам джукъудан уятамамы аны? 
Хакъ сёз бла уялтамамы аны? 

Назмучу эсем да – ушаймыды назмум азаннга, 
Аллахны сёзюн джетдиремиди адамгъа? 
Хакъсызлыкъдан къутхарамыды аны? 
Билдиремиди анга не болгъанын Хакъны? 
Хакъына джууукълашдырамыды халкъны? 

Атына тыйыншлымыды адам? 
Атыма тыйыншлымамы мен? 
Атынгы айт сен да – сора, 
Сеннге ол атны атагъанланы 
Къаллайла болгъанларын айтыб берирме. 

Кимме мен? 
Кимни адамыма: 
Халкъымы, дунияны, 
Огъесе, Тейрини-Хакънымы? 

Бармыды келямым-китабым? 
Диним-ийманым бармыды? 
Неди дунияны багъанасы? 
Неди джашауну магъанасы? 

Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан къутулуб, 
Бурулалдымы адам Адамгъа? 
Дуния джаратылгъанлы келген ол къазауатха 
Не юлюш къошалдым мен? 

КЪУДЖУР САГЪЫШЛА 

Тюнене къалам – бюгюн компьютер, 
Къаламны, китабны орнуна да – ол. 
Бара баргъанда, компьютер да 
Эски-чирик затха саналыр. 

Башха заман келир да, адамгъа 
Тил, сёз керек болмай къалыр – 
Ангылы (огъесе, билимли, алай а ангысыз) 
инсанла бир-бири бла сёзсюз сёлеширле... 

Хоу, сёз да керек болмай къалыр – 
Адам сёзсюз сёлешир. 
Кёз да керек болмай къалыр адамгъа – 
Ол кёзсюз да кёрюр. 
Къулакъ да керек болмай къалыр адамгъа – 
Къулакъсыз да эшитир. 
Дагъыда кёб зат керек болмай къалыр адамгъа – 
Аны ичи, тышы да тюрленир. 
Сёзсюз, кёзсюз, къулакъсыз 
Бир тюрлю джаннга бурулур да, 
Адам сыфатын тас этер адам. 
Миллет, кърал, чек деген да болмаз. 
Эркиши, тиширыу деген да болмаз 
Хоу, эркиши, тиширыу айырылмаз – 
Бир бетде болурла ала экиси да. 
ЭрТиши не да ТишиЭр болур адамны аты – 
Дуния тюрленир, къатышыр, шашар 
Ахырзаман джууукълашса. 

Бу затланы кёзюме кёргюзтдюм да, 
Кёлюм чыкъды адамдан. 
Бир да ажымсыз, Адамлай къалгъанланы 
Къутхарыргъа, башха дуниягъа кёчюрюрге, 
Къалгъанланы уа тюб этерге деб, 
Келликди ахырзаман, 
Аллах ийген Ахырзаман. 

Алай а, адам маталлыланы 
Кеслеринден чыкъса уа ахырзаман, 
Сора ёмюрде да 
Башланмаз джангы дуния, джашау, адам. 

Аллах джаратхан адам 
барыргъа унамай эсе Аллах буюргъан джолда, 
Сора, аны не сакълагъанын алда 
Къыйын тюлдю кёрген. 

ЁЛЮМ ТЮЛДЮ ИЕСИ ДУНИЯНЫ 

1 
Джумуб ачхынчы кёзню, 
Адамла ёлелле, кетелле. 
Джууукълашады манга да кёзюу, 
Джанлы джюрегим аны сезеди. 

Узакъда, ташада, теренде – 
Къайда эсе да улуйду бёрю. 
Башха дуниядан тургъанча келе, 
Тауушу келеди бери. 

Ол мени сагъайта, билдиреди: 
«Ёлюм чыкъгъанды уугъа. 
Хазыр бол, табарыкъды сени, 
Энсенг да тюзге, къысылсанг да таугъа». 

Мараучуча, кёрюнмей, келеди ёлюм. 
Бёрю улуу да тыймайды аны. 
Ашыкъдырады джашаргъа кёлюм – 
Ёлюм тюлдю иеси дунияны. 

2 
Этер ишинге салма болджал: 
Къачан джетерин билмезсе аджал. 
Къарт, джаш деб, къарамайды ол. 
Бошду анга кече-кюн да джол. 

Халкъны къырылыб баргъанын кёресе. 
«Къалгъан ишге къар джауад» - билесе. 
Бош затлагъа эсинги бёлме, 
Бир керти иш баджармай, ёлме. 

Къалыргъа керекди дунияда ызынг – 
Иги бла айтылгъан джашынг, къызынг, 
Ала кибик – иги сёзюнг, ишинг, 
Артда «Адам тюл эди» деб, айтмазча киши. 

Джаша, сакълай-джакълай халкъынгы – 
Тюзде къалмазча тюзлюгю, хакъы. 
Тилинге – нарт сёзле, халкъынга – тюз адамла къош. 
Джашасанг, ёлсенг да – кёлюнг болур хош. 

Джангырт, кючлю эт къанын-джанын да халкъны. 
Адамы бол – халкъны? Огъай, Тейрини-Хакъны. 
«Тейри адамы» - ата-бабаны аты эмда анты. 
Къулду, манкъуртду унутхан аны. 

Дуния малгъа табыннган ёзден, 
Къуллукъ къул этген ёзден, 
Сен тюлсе бизден, 
Тейри адамы тюлсе сен. 
Адамыса-къулуса дуния малны сен. 

Ай марджа, тюзюрек атла, тюзюрек сёлеш – 
Тейри адамы болургъа кюреш. 
Къул болма не табигъатха, не джамагъатха: 
Джангыз, мин «Тюзлюк» деген атха. 

Алай тюл эсе, бар джалан аякъ, джаяу. 
«Джаяу баргъандан эсе уа...» деб, 
«Терслик» деген къара эшекге минме. 
Илинме зулмуну арбасына, 
Къысылма аны арбазына. 
Харам ашын ашама аны, 
Харам джырын джырлама аны. 

Бай къул болгъандан эсе, 
Джарлы ёзденлей къал. 
Джаланаякъ, джаяу къала эсенг да, 
Сыйынг бла, намысынг бла къал. 

Файгъамбармы болгъанды бай? 
Юлгю ал андан. Джаша алай. 
Ол заманда къыйын кёрюнмез джол. 
Тейри адамы бол. Хакъ адамы бол. 

МАГЪАНА БЛА КЕБ 


1 
Чайкъалгъанла – кёб... 
Чек-ёлче-басым – кеб – 
Керек болур Сёзге... Ёзге, 
Башханы кийими керекмиди бизге? 

Керекмиди бизге анапест, ямб, хорей? 
Джау чайкъай, чебкен баса, ындыр баса, 
Айтылгъанла Долай, Ийнай, Эрирей. 

Джау чайкъай, баса чебкен, ындыр – 
Аладан башха айтылмагъанды джыр. 
Назму ёлчеле – бары да оюн.. 
Ала – не? Болмаса суратлау кюч, оюм. 

Огъесе, 
Сабийге энди керек болмай къалырмы бешик? 
Таулу кийимлерибизни атханча тешиб, 
Европа адетге, кийимге, ёлчеге да кёчюб, 
Башха тилге, фикирге да кёчюб, 
Къалыргъамы башлагъанбыз тюрлениб? 

Эжиу бла джырланнган адет тохтаб, 
Къалтырауукъ бардланы махтаб, 
Сахнада теке оюнлагъа къараб, 
Кетергеми башлагъанбыз ёзюбюзден узакъ? 

Огъесе, заманмы излейди бизден 
Тюрлениуню? Кёчюуню 
Башха магъанагъа, кебге? 
Мингджыллыкъ адетлерибиз бизни 
Атылыб къалырламы, саналмай чёбге? 

Шайтанны джангы тюрсюню болурму Интернет? 
Къоймай джаш тёлюде намыс, уят-бет, 
Хатасы озуб хайырындан, 
Чынгатырмы бизни джардан, къаядан? 

Кебни тюрлендиреди магъана. 
Магъананы тюрлендиреди кеб. 
Къыз башына къысмаса джаулукъ, 
Джаш башына киймесе бёрк – 
Таулумулла, муслиманмылла ала? 

Адамны таулу, муслиман этген 
Къуру бёрк бла джаулукъ болгъанларын а ким айтды? 

Алай а, 
Халкъына кёре тёреси, тёресине кёре халкъы. 
Магъана бла кеб – 
Бир-бирине билек, бир-бирине бек. 

Магъана тюрленнгенлей, 
Кеб да тюрленмей джокъду амал. 
Кеб тюрленнгенлей, 
Тюрленеди магъана да. 

«Ушамагъан джукъмайды» - хакъ сёздю, нарт сёздю бу. 
Халкъ бла Джурт ушайла бир-бирине аны ючюн. 
«Таулу тюзде абыныр» дейдиле аны ючюн. 

Да керекмиди бизни назмугъа ямб, хорей? 
Огъесе, 
Джау чайкъар ючюн, чебкен, ындыр басар ючюн, 
Тамаммылла бюгюн да Долай, Ийнай, Эрирей? 

Ишине кёре джюрюйдю адам. 
Ишине-джюрюшюне кёре айтады назму. 
Анга кёре тюшеди басым. 
Тюрленеди магъана. Кеб да тюрленеди. 

Алай болса да, 
Магъана биринчиди, кеб а экинчи. 
Бычакъгъа кёре ишленеди къын. 
Джашаугъа, заманнга кёре айтылады сёз. 

Алай а, 
Заманнга кёре къылынмайды намаз. 
Заман намаЗ – ол гюнахды, харамды: 
Аллахлары дуния мал болгъан 
Мынафыкъла къылалла аны. 
Намаз замаН – олду хакъ, керти, 
Джууукълашдыргъан бизни Хакъгъа. 

Кёкден эннген Сёз 
Тюрлендиреди дунияны, 
Кеси уа, тюрленмей, 
Тургъаныча къалады. 

Керекмиди бизге, хей, 
Башха сёз, башха ёлче – ямб, хорей? 
Огъесе, джау чайкъар ючюн, 
Чебкен, ындыр басар ючюн – 
Бизге айныр, джашар ючюн, 
Джетишемилле, тамаммылла 
Бюгюн да Долай, Ийнай, Эрирей?!! 

2 
Келгеннге ёрге тур, тёгерегине бурул. 
Кёз-къаш бер – сыйын-намысын кёр. 
Кёкден келди эсе сёз – тыйыншлы бол анга. 
Уша файгъамбаргъа. 

Файгъамбарла, шыйыхла, шайырла – 
Кёк бла байламлыдыла ала. 
Ала къуллукъ этедиле Хакъгъа, 
Хакъ джолну кёргюзедиле халкъгъа. 

Дараджалары болса да башха – 
Бир Аллахха этедиле къуллукъ. 
Адам улуну къутхарыуду борчлары, 
Алагъа ачыкъды боллукъ. 

Файгъамбарда болгъанча шайырлыкъ, 
Шайырда да барды файгъамбарлыкъ – 
Бирча болмаса да алада дараджа, керамат, 
Сёз бла этелле ала джихад-къазауат. 
Керек болса уа – къылыч бла да... 

Кёкден эннген Сёзню бармаса ызындан, 
Шайырны хайыр болурму назмусундан?

21-чи томдан сайланнган назмула 


DJETI 

Бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды. 



ДЖАРЫЛГЪАН ДЖЮРЕК 

1 
«Бу джюрек бла юч джылдан ары 
Джашаялмазса»,- дедиле хекимле. 
Джер джашаудан арыса джюрек – 
Болушурла, болушалырла кимле? 

Ёрге къараб мен этдим тилек, 
Джети джыл джашау тиледим Аллахдан. 
Ышаргъанча кёрдюм башымдан къараб Кёк – 
Къутулгъанча болдум къайгъыдан, палахдан. 

Джети джылгъа мен умут этдим 
Джазаргъа халкъны сагъышын, джарсыуун, 
Джазаргъа аны кёлюн, джазыуун. 
Къарыуу чексиз болушурму керти? 

Мен бир бурху джан – къарыусуз, болумсуз, 
Тюз джолда да кёб кере тайгъан, джыгъылгъан, 
Болгъан кибик аякъсыз, къолсуз, 
Джюрексиндим, кёлсюз болуб, джангыдан. 

Юч джыл кетди – ёлмедим мен, 
Джети джыл кетди – мен а алкъын сау. 
Аллахха болсун шукурла, махтау, 
Алай а, муратыма джетмедим мен. 

Кёлде-джюрекде кёбдю джара, таб: 
Тил да, халкъ да туралла ёле. 
Ол затны тутарча кёзге 
Умут этгенимча джазалмадым китаб. 

Халкъны къутхарлыкъ айталмадым Сёз. 
Джетмеди фахму, джетмеди заман. 
Биягъы мен тиледим Аллахдан: 
«Файгъамбарыбызгъа чакълы бир ёмюр бер. 
Ол заманнга да джазалмасам джукъ...». 

Тохтайым, айтмайым джукъ. 
Мен мадар этсем – Аллах къадар этер: 
Болайым таукел, болайым сабыр. 
Джанымы алыргъа ашыкъмагъан Аллах, 
Айтыр сёзюмю ауузума салыр. 

2 
Ненча тилегими къабыл этди Аллах. 
Адам болургъа меннге заман да, амал да берди. 
Мен а палахдан къутулгъан сайын 
Анга берген сёзюмю унута келдим. 

Гитче палахла бла тюшюндюрюб Аллах, 
Уллу палахладан сакъларгъа изледи. 
Мен а аны ангылаб къоялмай, 
Дау айтыргъа да турмадым артха. 

«Биз кёлтюралмазлыкъ джюк тюлдю джашау, 
Бизни бюгаллыкъ кюч тюлдю ёлюм да»,- 
Дедим да, Аллахха салдым махтау, 
Иймандан толса, джарыйды кёлюнг да. 

Дагъыда бираздан хакъ джолдан джанладым. 
Келди башыма джангы къайгъы, палах. 
Кёб тилегими къабыл этген Аллах, 
Болушмады бу джол. Ангыладым. 

Алай а, энди тюзелирге 
Къалмагъанды къарыу не заман. 
Сейир тюлмюдю: Аллах джаратхан адам 
Былай ёч болгъаны терсейирге. 

3 
Халкъны ненча тилегин къабыл этди Аллах – 
Эки кере къайтарды сюргюнден. 
Тюшюнмеген, хакъ джолгъа тюзелмеген халкъ, 
Башхалыгъынг бармыды сени сюрюуден? 

Ислам динине тюл эсе бек, 
Ана тили да тюл эсе керек, 
Ата джуртуна да тюл эсе сакъ,- 
Къалай сакъланыр тюб болмайын халкъ? 

Къара таныгъанын да унутса, 
Ким болгъанын да унутса, 
Къайры барлыгъын да унутса – 
Къалай къалыр тас болмайын халкъ? 

Бирикдиреди халкъны иннет. 
Джокъду алайсыз миллет – 
Къалады ол чыракъсыз, джолсуз, 
Джокъду анга Ай бла джулдуз. 

Дин-тил болмаса керек, 
Джурт-къраллыкъ болмаса керек, 
Ала ючюн турмаса ёрге, 
Халкъ ёледи, киреди кёрге. 

Башханы алады динин, 
Башханы алады тилин, 
Адетин, къылыгъын алады, 
Башханы къанын джангыртады, 
Кеси уа болады тюб. 

Бу кертини англамаса халкъ, 
Кесин сакъламаса, къорумаса халкъ – 
Узаймайын боллукъду талкъ. 

Тамблагъа къарайма къоркъуб. 
Кюрешеме джазыб, окъуб. 
Халкъыма, джуртума келгенме къайытыб: 
Гюнахдан чыгъаргъа — англатыб, айтыб. 

Тауланы басыб турады тубан. 
Кёрюнмейди халкъ не адам. 
Тубан ачылса не кёрюр кёзюм? 
Аллах, бер сабырлыкъ, тёзюм. 

ЭТЕЙИК САГЪЫШ, ОНОУ 

Ким джашауун, ким саулугъун, 
Ким бёркюн, ким джаулугъун 
Тас этгенле сюргюнде. 
14-джыллыкъ зулму кёпюр, 
14-джыллыкъ сыйрат кёпюр 
Сынау эди хар кимге. 

Сталинни, Берияны 
Совет властны, партияны 
Къаргъайелле хар кюнде. 
Болалмаелле сарыджилик — 
Туугъанла да сюргюнде. 

Сибирияны бузларында, 
Азияны къумларында 
Къалды джарымы халкъны. 
Адам тюлбюз, халкъ да тюлбюз – 
Унутхан кюн биз аны. 

Джыйырма эки минг сабий 
Къырылгъанды тюзледе. 
Аллай бир да къарт-къарыусуз... 
Да не хайыр сёзледен. 

Халкъны джарымы ёлдю, 
Джарымы болду сакъат. 
Джуртха къайытханла да, 
Джашаялмайла рахат. 

Къыйынлыкъ кетмей эсден, 
Ёлтюреди аланы. 
Бурунча джюз джыл болгъан 
Кёрмезсиз таулуланы. 

Буруннгу Къарачайдан, 
Не буруннгу Малкъардан 
Къалмагъанды бир джукъ да. 
Рахатлыкъ да, саулукъ да 
Кетгенле халкъыбыздан. 

Болмаса къраллыгъы, 
Халкъны къалмайд халкълыгъы. 
Ол джыялмайды эсин, 
Сакълаялмайды кесин. 

Оноучула, ёзюрле 
Оюнла кёргюзюрле. 
Чачханла СССР-ни, 
Чачарла Эресейни. 

Биз хазырбызмы анга? 
Биз разыбызмы анга? 
Огъай, минг кере огъай. 
Бизге сормазла, айхай. 

Оноуу тоноу болгъан, 
Бизге сорурму оноу? 
Тынглаб турмайыкъ ёзге, 
Оноу керекди бизге. 

Халкъны, Джуртну да къоркъуу, 
Ёлюм къоркъуу басханды. 
Тил ёлсе, халкъ да ёлдю. 
Тёрт джары чачылгъанбыз. 

Керекди джыйылыргъа, 
Бир оноугъа келирге: 
Къутхарыргъа керекди 
Ана тилни ёлюмден. 

Уятыргъа керекди 
Халкъны ангысын-эсин. 
Кетерикди чынгылдан 
Ол эскермесе кесин. 

Итге бурула барады 
Туугъан да бёрю болуб. 
Джашайбыз джуртубузда - 
Джыйымдыкъ, къатыш болуб, 
Джюз халкъны бири болуб. 

Келеди къоркъуу къайдан? 
Бармыд къутулуу андан? 
Этейик халкъгъа сагъыш. 
Тау джуртну басхынчы къыш. 

ТАУЛА ТАБА БАРАДЫЛА ДЖЕЛПЕКЛЕ 

Акъ джелпекле тизилгенле тенгизде. 
Дууадакълагъа ушайдыла ала. 
Акъ сёзге да ушайдыла ала. 
Барадыла тюшдеча, тенгизде. 

Акъ джелпек – ючкюл къанаты къайыкъны. 
Къууанады аяз сыласа аны – 
Къалтырайды, титирейди, джанланады: 
Учуб кетерге уа джетмейди къарыуу, 
Алай болса да, учханчады барыуу. 

Учханлача джаякъла бла тауладан, 
Кёк тенгизде акъ джелпекле баралла. 
Акъ назмуда тизгинлеча кёрюне, 
Акъ джелпекле – акъ умутла – баралла. 

Ашыгъалла ала къайры – билмейме, 
Ашыралла тенгиз къушла аланы. 
Халым тюрлюд – джашамайма, ёлмейме – 
Ол джанында кёреме да тауланы. 

Акъ джелпекле таула таба баралла – 
Керек эдим эртде огъуна эслерге. 
Акъ джелпекле чыгъыб мени кёлюмден 
Башлагъанла кърал чекден ётерге. 

Тенгиз чек да тыялырмы аланы – 
Бек кючлюдю тартыулары тауланы. 
Юредиле къарауул кемеден кёпекле. 
Таула таба барадыла джелпекле. 

БАТЫБ БАРГЪАН КЮН БЛА АТЫБ КЕЛГЕН ТАНГ 

«Батыб баргъан Кюн бла 
Атыб келген Танг»,- деб, 
Адамла бизге къарайла алай. 
Къачхы шылпы бла 
Джазгъы джабалакъ 
Бир-бирине тюбегенле къалай? 

Кесим да сейирсинеме анга: 
Къачхы сезимле – алысынча. 
Алай а, зарланнган бизге, 
Джылкъыбыздан тай тутсун барсын да. 

Батыб баргъан Кюнме, билеме. 
Ёзге, бютеу джылыуум, джарыгъым да 
Къаллыкъдыла Сеннге, Сенде, 
Ала бла бирге Акъ сёзюм, джаным да. 

Ким джазына-джазыууна бек эртде тюбейди, 
Ким а – къач ала – менича. 
Кюнча къарайма бирлеге, 
Башхалагъа кёрюне менгирча. 

Кертисинде уа ким болгъанымы 
Билген – Кёк бла Сенсе. 
Джокъду чеги къуанчымы: 
Меннге 
Бир кёргенинг бла багъа кесгенсе. 

Батыб баргъан Кюнню таякълары 
Къыздыралла сени – кюйдюрмей, джумшакъ. 
Менден айырылмаз ючюн, 
Мийикден мийикге бараса чыгъа. 

Алай эте келиб, чыгъарыкъса Кёкге – 
Сора, къаллыкъбыз айырылмай. 
Аны ючюн барды рахатлыкъ джюрекде, 
Кете барама джазыугъа къайырылмай. 

Къыйналса да – рахатды джан: 
Къууанабыз бир-бирибизден – 
Батыб баргъан Кюн бла 
Атыб келген Танг. 
Тюбешгенбиз айырылмазгъа – 
Батыб баргъан Кюн бла 
Атыб келген Танг. 

Сюймеклик – дууабыз бизни: 
Джокъду къоркъуу кёзден не сёзден. 
Джокъду насыблы дунияда бизден: 
Биз Экибиз – тёнгек бла джан. 

Мен кетеме Кёкге, сен къаласа Джерде. 
Къайда болсам да, мен сеннге ышыкъма. 
Сен Джерден кетерге ашыкъма – 
Джарты къалгъан ишлерибизни тындыр. 

Мен кёрюб турлукъма сени 
Мийик Кёкден джулдузча къараб. 
Узакъдан да турлукъма джараб – 
Сен Джерде тур – берекетисе Джерни. 

«Батыб баргъан Кюн бла атыб келген Танг». 
Адамла бизге къарайла алай. 
Зауаллыла, билмейле ала 
Болгъаныбызны тёнгек бла джан. 

Наратла баралла ёрлеб къабыргъагъа, 
Бир-бирлери уа къаягъа да ёрлейле. 
Ала кёкге чыгъаргъа излейле – 
Мен махтау салама алагъа. 

Къаяда наратча кёрюнсенг кёзюме, 
Кёкден узалыб алырым келеди. 
Алай а, сен эс бурма мени сёзюме, 
Къайыкъгъа къайгъырады тенгизде кеме да. 

Билмейди бир джан 
Къалай сюйгенлерин бир-бирин 
Батыб баргъан Кюн бла 
Атыб келген Танг. 

СЕРМЕШЕ ТУРГЪАНЛАЙ ЁЛ 

- Тыш къралгъа, тынч джашаугъа келгенсе, 
Джюрегинги барды мадар багъаргъа. 
Палахладан, къайгъыладан кенгдесе – 
Разымыса джашауунга, къадаргъа? 

- Ата джуртум тюшеди да эсиме, 
Ана тилим тюшеди да эсиме, 
Къыйынлы халкъым тюшеди да эсиме — 
Разы болалмайма джашауума, кесиме. 

Не этерикме мен бу дунияда джашаб, 
Ёле тургъанын кёре эсем тилими, 
Ёле тургъанын кёре эсем элими, 
Башхала кючлей эселе джерими... 
Халкъым кетсе, мен къалгъандан не хайыр? 

Назму джазама – джокъду адам окъургъа. 
Джюреги сангыраугъа, сокъургъа, 
Баш ургъаннга дуния малгъа, къуллукъгъа – 
Ёзден сёз, эркин назму керекмиди? 

Алай а, Кёкден келеди ауаз: 
«Сен сёлешиб турма да, сермеш 
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн. 
Сени борчунг олду, 

Эркишини борчу олду 
Хакъны, халкъны да алларында». 

ЮЛЮШ 

«Къошда джокъгъа — юлюш джокъ» дейдиле. 
Алай а джюрекде барды сабырлыкъ. 
Не джетмесе да Ата джуртда меннге, 
Джетерик болур бир кёр юлюш – къабырлыкъ. 

ШАЙЫРНЫ ДЖЮРЕГИ 

Назму бёркю, башлыгъы, джамчысы 
Кюн амандан – шайырны кесин тюл, – 
Халкъын-Джуртун кюрешелле сакъларгъа. 
Шайыр а – 
Ачыкълай къалады джелге, бораннга да. 

Бёркюмю кийдиреме тау джуртуму башына, 
Чырмайма бойнуна башлыгъымы, 
Джамчымы къаблайма юсюне – 
Нарт джашлыгъымы кёргенча болама, 
Тамбламы да кёргенча болама – 
Кёргенча болама къадарымы. 

Акъ башлыкълы, къара джамчылы деу – 
Къара таугъа, Акъ таугъа да ушайса, 
Къара кюннге, акъ кюннге да ушайса. 
Ой акъ башлыкълы, къара джамчылы джазыу. 

Назму бёркю, башлыгъы, джамчысы 
Кюн аманда шайырны кесине тюл, – 
Халкъына-Джуртуна болалла ышыкъ. 
Шайыр джан а къалады джаланлай, ачыкълай. 

Шайыр джюрегинден этген 
Бёрк-башлыкъ-джамчы 
Къутхаралла Халкъны-Джуртну, 
Шайырны уа тауусулады джюреги... 

Шайырны алайды джазыуу, джашауу. 
Аны джюрегини джашнауу 
Джазгъы кёкню, джерни да тюшюрелле эсге. 
Джашнайды джер, джашнайды Кёк. 
Алагъа ушайды джюрек. 
Алада джашайды джюрек. 
Алгъын ала джашай эдиле джюрекде, 
Энди алада джашайды джюрек. 

МИНГИ ДЖУРТУМ 

Джурт! 
Бизге сени сууунг да – джууурт, 
Хауанг да – суусаб. 

Джуртум – Джыртум. 
Джур-тум. Джыр-тум. 
Тум ала, тум къара 
Алан Джуртум, Къарачай джуртум! 
Акъ кечем, къара кюнюм да, 
Акъ бёркюм, къара чебгеним да – 
Ислам динли, тюрк тилли Кавказ джуртум. 

Ит-тил-чапырагъынг да бола, 
Джазыу-Тил-чапырагъынг да бола, 
Бёрю ауузун байлагъан сёзюнг да бола, 
Хазырларынгда бир огъунг да бола, 
Джашайма. 

Джуртум – джырым, тилегим, дууам да мени. 
Тауум да – Минги, кёлюм да – минги. 
Кёз байлай, келсе уа ингир – 
Айырылмаздан къучакъларыкъма сени, 
Минги джуртум, джандет джуртум мени. 

КЕРАМАТЛЫ 

Таша, тамаша тауушланы эшитген къулагъы, 
Аланы да джыргъа-назмугъа бургъан къаламы, 
Джанында хамайылы, къолунда мынчагъы – 
Хакъ сёзню, Акъ сёзню да айталгъан Джырчы Сымайыл. 

КЪАЧ БЛА ДЖАЗ 

1 
Кюз арты. Терек бачхада 
Бишген кёгетлени джыяды бир къыз. 
Джюрек бачхада бишген сезимлени уа 
Ол къызгъа узатама кесим. 

2 
Къачхы бачхагъа джаз киргенча, 
Алай кёрюнеди ол къыз. 
Къачхы джюрегим ачылыбды джазгъа – 
Аккыллы бола, къарайды къыз. 
Сора, ышарды да – кёрюндю 
Кече арасында тийгенча Кюн. 

БИЗНИ АДАМ ЭТГЕН, ХАЛКЪ ЭТГЕН 

Бир-бирде Кёк адамы бола, 
Бир-бирде джер адамы бола – 
Кёк-джер адамы бола, 
Тейри адамы бола, 
Джашайма алай. 

Джер аягъымдан, 
Кёк тамагъымдан 
Алгъан кёзюуле да болалла. 

Ол заманда 
Къутхарады мени 
Не Хакъ сёз, 
Не Акъ сёз. 
Ёле, тириле, 
Джер бла Кёкде 
Джашайма алай. 

Назмула, аятлача, 
Келелле эниб. 
Ала джашарыкъла 
Мен къалсам да ёлюб. 

Ала къутхарлыкъла 
Ёлюмден мени. 
Алай а, тилни 
Къут-ха-ра-лыр-ла-мы? 

Тил ёлсе – 
Ёллюкме мен да, 
Ёллюкле ала да. 
Ана тил ючюн 
Сермешеме мен, 
Сермешеди назмум да. 

Дин къазауатда ёлген 
Болады шейит. 
Джурт къазауатда ёлген 
Болады джигит. 
Тил къазауатда ёлген а? 

Иманы-дини кючлю болса, 
Халкъ сакълар джуртун, тилин да. 
Бурулады Кёкге джюрегим, Сёзюм да: 
Бизни джаратхан 
Тюб этиб къоймаз бизни. 

Келеди Кёкден ауаз: 
Этсегиз мадар – этерме къадар. 

Дин-тил-джурт къазауатха киребиз 
Назмум, кесим да. 
Халкъны ёлюмден къутхарыуду 
Ангым, эсим да. 

Бизни Адам этген, Халкъ этген – 
Дин-Тил-Джурт. 
Аланы къорууларбыз, сакъларбыз – 
Тюл эсек манкъурт. 

УЯН 

Келген сагъатда джарыкъ танг атыб, 
Харам джукъугъа турма батыб: 
Тур сен да танг бла бирге. 
Кюнюнгю башла 
Къуллукъ этиуден Аллахха-Тейриге – 
Тейри адамыса сен. 

Абдез ал да, ую намазгъа. 
Тиле рахатлыкъ элинге, Кавказгъа. 
Джууукъгъа, узакъгъа – бютеу дуниягъа 
Тынчлыкъ-рахатлыкъ тиле Аллахдан. 

Тиле Джерни халкълары ючюн. 
Инсан, миллет хакълары ючюн 
Кюреширге иннет эт, ант эт: 
Алайсыз – 
Болаллыкъ тюлсе Адам не Поэт. 

Къуран тилинде – сурала, аятла. 
Ана тилингде – хапарла, назмула. 
Хакъ сёзге да, Акъ сёзге да болайыкъ сакъ: 
Аласыз – джокъду не Адам, не Халкъ. 

Танг келеди джарыб, атыб. 
Джанынгы терезелерин – кёзлеринги ач: 
Табигъатда барды къууанч – 
Джангы танг келеди атыб. 

Джангы кюн келеди Джерге. 
Тангны, Кюнню ал да нёгерге, 
Атлан джолгъа – болурса джетерге 
Муратха. Бар. Хакъ джолда бар. 
Аллаху акбар. 

ТЮРЛЮДЮ АДАМ 

Бек тюрлю джанды адам. 

Башына этмез да мадар, 
Ауур, ачы кёрюнюр къадар. 
Башын кеси сугъар палахха, 
Дагъыда дау салыр Аллахха. 

Хакъ джолда барыргъа унамаз. 
Терс джолда абынса, джыгъылса уа, 
Аллахдан болушлукъ тилерге уялмаз. 

Бек къуджур джанды адам. 

БИР АДАМ БАР ЭСЕ... 

Къара таныгъан, къара джайгъан 
Бир адам бар эсе халкъда, 
Ол халкъ Хакъ джолгъа къайытыр деб, 
Барды умут. 

Инсан, миллет хакълары ючюн 
Кюрешген бир адам бар эсе халкъда, 
Ол халкъ хакъын табар-къайтарыр деб, 
Барды умут. 

Хакъ сёз бла халкъны нюрлендирген 
Бир имам бар эсе халкъда, 
Хакъсызлыкъгъа, намыссызлыкъгъа 
Хорлатмаз кесин халкъ. 

Акъ сёз бла джюреклени игилендирген 
Бир Джырчы, Назмучу бар эсе халкъда, 
Ол халкъ Ана тилин унутмаз, тас этмез деб, 
Барды ышаныу. 

Тарих эсни, миллет ангыны 
Къозгъаб тургъан бир тарихчи бар эсе халкъда, 
Ол халкъ кесин, джуртун да 
Сакълар деб, барды умут. 

Бир адам 
Бир адамны къой, бютеу халкъны да 
Къутхарыргъа боллукъду – 
Бащда болса билим, 
Джюрекде болса иман. 

СОРУУЛАГЪА ТАБАЙЫКЪ ДЖУУАБ 

Халкъыбызгъа джетгенди заран. 
Кимден, неден, къачан, къайда? 
Турмайыкъ да тарыгъыб, джылаб, 
Соруулагъа табайыкъ джууаб. 

Хорлагъан эсе миллетни заран, 
Сора азды ол халкъда иман. 
Джашамагъаннга буюргъанча Аллах, 
Джетеди кёб тюрлю палах. 

Ёсмейди аны ангысы, саны да, 
Бузулады джашауу, къаны да – 
Сюрюуге бурулады ол, 
Итлеге аш болады ол. 

Тас эте джуртун эм тилин, 
Тас эте намысын, бетин, 
Джоюлады, чачылады халкъ, 
Ахыры – болады талкъ. 

Тюб болгъан халкълагъа къарай, 
Думп болгъан тиллеге къарай, 
Халкъыма этеме сагъыш – 
Джашарыкъмыды Малкъар-Къарачай? 

Халкъыбызгъа джетгенди заран. 
Кимден, неден, къачан, къайда? 
Турмайыкъ да тарыгъыб, джылаб, 
Халкъны къутхарлыкъ табайыкъ дууа. 

ПОЭТНИ ДЖУРТУ 

Юйюм-кюнюм джокъ деб, 
Шайыргъа боламыды тарыгъыргъа? 
Адамгъа дуния малгъа табыныргъа 
Джарамайды, шайыргъа уа – артыкъсыз да. 

Поэт эсе адамны ёзю, 
Сора, аны юйю-кюню да, 
Къабыры, кебини да – 
Сёзюдю, Сёзю. 

Ана тилиди, Акъ сёзюдю 
Джан джурту шайырны. 
Поэт иманындан чыгъады 
Унутхан кюн аны. 

БУСАГЪАТДА ЭМ КЕРЕК МЕННГЕ 

Бусагъатда эм керек меннге – 
Къалам бла къагъыт. 
Буруб кечеми да кюннге 
Кюрешеме джазыб. 

Къара къайгъыдан Акъ сёз 
Къутхарады мени. 
Сабырлыкъ, таукеллик да бериб, 
Джашаугъа къайтарады мени. 

ТАШ, ТЕРЕК, ДЖЮРЕК 

«Кёб джат да, бек чаб». 
Кюндюз бош ийген заманымы 
Артха къайтарама деб, 
Кече узуну джазама тохтамай. 

Алай а, би;р халгъа 
Эки кере кирмезсе. 
Кетген заманны да 
Ызындан джетмезсе. 

Энди сёз да – башха, 
Заман да башха. 
Не болгъан болур 
Терек бла Ташха? 

Терекни кесгенле. Ансыз – 
Таш да кёрюнеди джансыз. 
Кюйген джулдуз – Таш, 
Терексиз къалай болур баш? 

Джулдуз Джангыз Терекни кёрюб, 
Джети къат Кёкден эниб 
Келген эди. Энди джокъду Терек. 
Кюйген Ташха ушайды джюрек. 

НЕ КЕРЕКДИ КЪАРАЧАЙГЪА? 

Джети къат кёкден тюшген эсе да, 
Джети къат джерден чыкъгъан эсе да, 
Бу ташха – 
«Къарачайны Къадау Ташы» дейдиле. 

Джети къат кёкден тюшген Сёзюм, 
Джети къат джюрекден чыкъгъан Сёзюм – 
Хакъ Сёзюм, Акъ Сёзюм – 
Къарачайгъа Къадау Сёз болалмазмы? 
Анга 
«Къарачайны Къадау Сёзю» деб айтмазламы? 

Джуртда Джангыз Терекге тенг боллукъ, 
Къарачайны Къадау Ташына тенг боллукъ, 
Бир Джангы Сёзню, Джангыз Сёзню табалсам, 
Аны Къарачайгъа Къадау Сёз эталсам – 
Санарем адамлыкъ, шайырлыкъ борчумдан да чыкъгъаннга. 
Уллу Аллах, аллай фахму, аллай насыб бер манга. 

Азды дунияда иман, билим, окъуу: 
Джангыз Терекни кесгендиле, билебиз, 
Къадау Ташыбызгъа да барды къоркъуу. 

Джангыдан чыгъар ючюн Терек да, 
Джангыз Терекден болур ючюн Чегет да, 
Сакъланыр ючюн Къадау Таш да, Терек да – 
керекди Къадау Сёз Къарачайгъа.

БЕШИНЧИ ЧАПЫРАКЪ

ХОУ, СЮЕБИЗ БИЗ БУ ДЖУРТНУ 
«Ja, vi elsker dette landet» 
Норвегияны гимни (кёчюрген Лайпанланы Билал) 


«Ja, vi elsker dette landet» (Хоу, сюебиз биз бу Джуртну) — Норвегияны Миллет Орайдасы. 
Сёзлери — Бьёрнстьерне Бьёрнсон (1859), макъамы — Рикард Нордаак (1864). 1864 джыл майны 17-де — Норвегияны Анаясасыны 50-джыллыкъ къууанчында джырланнганды-согъулгъанды биринчи кере. 
Гимн 8 тёрттизгинден къуралса да, биринчи бла ахыр эки тёртизгин джырланыучанды. 

1 
Хоу, сюебиз биз бу Джуртну 
Тюз ёрге баргъан. 
Таб, аны кёлеккесин да 
Чайкъала тургъан. 

Биз сюебиз тютюнюн да, 
Оджакъдан чыкъгъан. 
Отну бир да джукълатмазбыз 
Бабала джакъгъан. 

2 
Харальд Джуртну сакълагъанды, 
Хокун да алай. 
Ёз джерге къууат салгъанды, 
Эйвин да джырлай. 

Былайда къаны бла Олаф 
Къурагъанды джор. 
Сверре да бек даулашханды 
Римге болмай къор. 

3 
Душманнга къобханла бары – 
Къарт, джаш да бирден. 
Къайыкъларын Торденсшольд да 
Урушха тизгенд. 

Бийчеле да сермешгенле 
Аямай къан-джан. 
Джашауларын этгендиле 
Ёз джуртха къурман. 

4 
Саныбыз бек аз болгъанды, 
Болса да алай – 
Джурт ючюн ёрге тургъанны 
Джау хорлар къалай. 

Юйюбюзню кюйдюрюрбюз, 
Кирмез ючюн джау. 
Фредриксхалгъа салайыкъчы, 
Барыбыз махтау. 

5 
Джазыу бизге къаш-баш тюймей, 
Турса уа айхай. 
Эркинлик деген кёккёз а 
Айтды ол кюн : Хай! 

Аны ючюн хар неге да 
Биз тёзе келдик. 
Аны ючюн, аны бла 
Джашадыкъ, ёлдюк. 

6 
Джау къачды онглар кюч табмай... 
Баш ёзюр келди. 
Къол берди бир сёз да айтмай, 
Биз да къол бердик. 

Дерт дегенни джууукъ иймей, 
Къарадыкъ ёрге. 
Энди ма биз юч къарнашбыз, 
Ёмюрге бирге. 

7 
Къадарынга табын, Норге: 
Этгенде тилек, 
Ол кёкдеги эшитгенди, 
Болушханды бек. 

Джуртубузну къоругъанбыз 
Аямай къан-джан. 
Хакъыбызны джакълагъанбыз – 
Биз да – халкъ, инсан. 

8 
Биз Ата джуртну сюебиз 
Тюз ёрге баргъан. 
Таб, аны кёлеккесин да 
Чайкъала тургъан. 

Биз сюебиз тютюнюн да, 
Оджакъдан чыкъгъан. 
Отну бир да джукълатмазбыз 
Бабала джакъгъан. 

ДЖАНЫМ САУЛАЙ КЪАЙЫТЫРЫКЪМА ДЖАНДЕТГЕ 

Агъыб баргъан къуу чапракъларына къарай, 
Терен бушууда сын къатханла терекле. 
Озуб баргъан заманына алай 
Къыйналады адамны да джюреги. 

Джюрекни да болады заманы. 
Аманы – бошалады ол да. 
Чапракъладан толуду джол да, 
Теблеген да гюнахды аланы. 

Джангыз Терек – ол бютюн да мыдахды, 
Нёгери да джокъду таяныргъа. 
Не этейик, оноу этген – Аллахды: 
Керек болур бойсунургъа къадаргъа. 

Да алайды: оноу этген – Аллахды. 
Ол джорукъгъа бойсунмагъан джюрек а, 
Къарт болургъа унамагъан джюрек а – 
Башхалагъа, кесине да – палахды. 

Къаядан нарат терек къарайды: 
Кёгергенлей кетеди ёмюрю. 
Шайыр джюрек да туура ма алайды – 
Тюрленмейди, билсе да ёлюрюн. 

Нарт къолума джаш джюрегими алыб, 
Билгич джюрегими къол аязыма алыб, 
Къачны ичи бла мен Джаз таба барама. 
Къыбыламалыкъ этеди джюрегим, 
Джолну уа хорлайды джюрюген – 
Сакъла мени. Кюн аманнга къарама. 

Джетерикме айдан, джылдан болса да, 
Къач да, къыш да – недиле поэтге? 
Мен къартлыкъдан, ёлюмден да къутулуб, 
Джаным саулай къайытырыкъма джандетге. 

НАМАЗ БЛА БАШЛАНМАСА, БОШАЛМАСА КЮНЮНГ... 

Намаз бла бошалмаса кюнюнг, 
Къалай джукъларса рахат болуб кёлюнг? 
Намаз бла башланмаса эртденинг – 
Къабыл болурму этеригинг, этгенинг? 

КЪАРАЙМА ДЖАГЪАДАН 

Кеси кесин джарлы этген бир адам, 
Мен къарайма таула таба джагъадан. 
Ата джуртха тансыкъ болсам да кемсиз, 
Арабызда – мен ёталмаз бир тенгиз. 

Джюрегими къайыкъ этиб ётерге, 
Хаджи болсам да, Кязим хаджи тюлме мен. 
Назму джазсам да, Джырчы Сымайыл тюлме мен, 
Къанатлы сёзюм бла кёктюн учуб кетерге. 

Берилмегенди алагъача керамат. 
Шыйыхлыгъым джокъду мени, не этейим. 
Джюрегимде барады къазауат – 
Тынгы-тынчлыкъ табалмайма, не этейим. 

Ана тилди анасы поэтни, 
Ол саулукъда поэтни да кёлю токъ. 
Ол ёлмесе, поэтге да ёлюм джокъ. 
Ана тилди къаны-джаны да аны. 

Ата джуртду атасы шайырны. 
Джангыз Тереги, Къадау Ташы да Джуртну – 
Шайырды, ана тилде дуа этген, джыр этген. 
Тилге-Джуртха джарлы джанын къор этген. 

Джангыз Тереги, Къадау Ташы да Тилни – 
Шайыр деген, Поэт деген Олду. 
Шайыр джюреги – чегиди Джер бла Кёкню: 
Нюр джарыкъны тиллендирген олду, 
Кюн таякъны сёлешдирген да олду. 

Джуртсуз, тилсиз – джокъду джашау шайыргъа. 
Поэтни ол экисинден айырсанг – 
Джашауу бурулады азабха. Насыбха, 
Джуртсуз къалса да, тилсиз къалмайды поэт. 
Алагъа къуллукъ эте джашайды, ёледи поэт. 
Ёлюую да аланы джашарларына болады себеб. 

Барадыла таула таба кемеле. 
Къыйналама айырылалмай аладан. 
Ташаялла кёз туурадан кемеле... 
Менгир кибик сын болгъанма джагъада. 


ЭРКИНЛИК САКЪЛАЙДЫ АЛДА 

Джазгъы хауа айланады бери... 
Джигитле къайыталла Джуртха, 
Мен да минеме атха 
Болалсам деб, аладан бири. 

Тизилгенле ызындан Къарчаны 
Адурхай, Будуян, Науруз , Трам. 
Къылычларында аланы 
Джылтырайды атыб келген Танг. 

Джарытады аланы джолларын 
Нюр джарыгъы джулдуз бла Айны. 
Эслейме ол джолда баргъан 
Татаркъанны, Умарны, Джаттайны... 

Мен джырлайма аланы джырларын – 
Заман къайытады артха. 
Биз а барабыз алгъа, 
Ат ёшюнле бла чача джылланы. 

Къазакъ бёрюле да къайытыб Джуртха, 
Къурайла кърал, болалла джыйын. 
Халкъ-Джурт ючюн киреллле отха, 
Бёрю къауумну кёлтюре сыйын. 

Насыбы тутхан муратха джетерикди, 
Кёбле, ой кёбле къаллыкъбыз джолда. 
Ёзге Халкъыбыз – джашау этерикди, 
Эркинлик сакълайды алда. 

НЕ ЭТСИН ДЖЮРЕК ДА ДЖАРЫЛМАЙ 

Джокъду дауум адамгъа, ёмюрге да: 
Джазыуун хар ким джазады кеси. 
Турдум къоркъуб джашаргъа, ёлюрге да... 
Энди аны айтама несин? 

Тарпан джюрекге салдым ауузлукъ, 
Сезимле къалдыла сёзлеге бурулмай. 
Энди бары къыйнайла мени – 
Не этсин джюрек да джарылмай? 

ТЕЙРИ АДАМЫМА МЕН 

Бир джанлыгъа, бир барсха бурулады джаным: 
Джокъду ишек – тюрк къанды къаным. 
Джаратыб мени Минги Тауну ташындан, 
Тейри къараб турады башымдан. 

Тейри адамыма мен. 

САЛАМЫН АЛАЙЫМ ЁЛЮМНЮ 

Дарман излей джюрегиме, 
Айландым Джерни тёгерегине. 
Тенгизлени, тюзлени да кёрдюм. 
Джуртума тансыкъдан да ёлдюм. 

Излесем да – табмадым дарман. 
Халым мени – амандан аман. 
Тюнгюлдюм да, болдум рахат. 
Кёрюндю кёзюме ахырат. 

Кетгенлени кёрдюм да анда, 
Басдым кёлюмю: 
Заманында келе-келиб, 
Эшик ача эсе алагъа, 
Сора, 
Аман этмейин кёлюмю - 
Саламын алайым ёлюмню. 

БУРУЛУУ 

1 
Болса да туугъан джурту мийик, 
Сакъды, бек сакъды кийик. 
Бек болса да къаясы-тауу, 
Кёбдю аны душманы-джауу. 

Кийик кюрешеди сакъларгъа джанын. 
Бёрю да, уучу да марайла аны. 
Кийик къаргъамайды джанлыны – 
Бёрюден къутхарлыкъды къаясы аны. 

Къаргъайды кийик, джангыз, адамны – 
Кёбле ачыгъанла къолундан аны. 
«Тынчлыкъ-рахатлыкъ унутсун сени, 
Илинмек аджал къурутсун сени. 

Сен айланнганча бизни ызлай, марай, 
Ёлюм да ызынгдан айлансын алай. 
Джан къайгъыда айланнгын ёмюрюнг. 
Калак итлеге аш болсун ёлюгюнг. 

Саулугъунгда адам улу сени этсин харам. 
Ёлсенг – къабыр юлюш табылмасын джерде...» 
Былай къаргъады уучуну кийик. 
Ол а тура эди къара шкогун джерлеб. 

Уучуну огъу тийди кийикге. 
Кийикни къаргъышы джетмеди уучугъа. 
Алай а не бек келди айтырым 
«Кийикни къаргъышы джетди,- деб,- уучугъа». 

2 
Джанлы, джансыз табигъатха да 
Биз – шайырла – аурутабыз джан. 
Кертибиз дуниягъа, ахратха да, 
Адамыракъбыз къалгъанладан. 

Джашасакъ да сёз таулада, мийикде, 
Джюрегибиз, джазыуубуз да ушайды кийикге. 
Марагъанла бизни – марайла Сёзню. 
Марагъанла бизни – марайла шийирни. 

Ана тилге атылгъан окъну 
Кёкюреклери бла, джюреклери бла тыялла шайырла. 
Ана тилни ахыр поэти ёлген кюн, 
Ёлюмге ачылады джол: 
Джакъсыз къалгъан тилге джууукълашады ол. 

Импер уучула амантиш итлерин да юсдюрюб, 
Ана тиллеге, миллет тиллеге чыкъсала да уугъа, 
Хакъ поэтлени бошагъынчы ёлтюрюб, 
Ана тиллени къуруталлыкъ тюлдюле ала. 

Дин-Тил-Джурт къазауат барады: 
Кийик джюреги шайырны 
Къазакъ бёрюге бурулады. 

КЪАЧХЫ ТЕРЕКНИ ТЮБЮНДЕ ДЖАЗ 

Къачхы терекни тюбюнде, 
Аны чапракълары да юслерине агъа, 
Сиреледиле къучакълаб бир-бирин 
Джаш бла къыз. 

ДЖАНЫМ КЪУРМАН АТА ДЖУРТУМ КАВКАЗГЪА 

Ким биледи не боллугъун тамбла? 
Ант этейик атыб келген танг бла 
Хакъ буюргъан хакъ джолдан таймазгъа. 
Къара кючле бий болмазла Кавказгъа. 

Эркинликни, ёзденликни белгиси, 
Джигитликни, ётгюрлюкню юлгюсю, 
Тау адетни, намысны да кюзгюсю – 
Джаным къурман Ата джуртум Кавказгъа. 

ТЮЗМЮДЮ АДАМ БАРГЪАН ДЖОЛ? 

Тюшюмде кёргеними излей тюнюмде, 
Тёрт дунияны къыдырыб чыкъдым. 
Табмадым, алай а умут кёлюмде 
Къалмады джукъланыб. 

Барады заман. Барады адам 
Тенгизден-теркден да ётюб. 
Къайда эсе да барды насыб... 
Джокъ эсе уа?! 

Къалюбаладан Ахырзаманнга 
Элте эсе джолу адамны, 
Сора, 
Къайдады Насыбы аны? 

Ол дуниядамы? 
Хакъ кёлю бла ийнаннганлагъа, 
Мен сукъланама алагъа. 

Ийнанмагъанла да 
Насыблыдыла кеслерича. 
Чайкъалгъанладыла эм къыйынлы. 

Барады заман. Барады адам. 
Ёлюммю, ёлюмсюзлюкмю – 
Не сакълайды аны алда? 

Сокъур сау болуб, 
Дагъыда ызына айланыб болгъанча сокъур, 
Джокъдан бар болуб, дагъыда джокъ болуб кетген, 
Аны да биле джашау этген... 
Ой не къыйынды къадары адамны. 

Алай а, сорсала адамгъа: 
«Джашауунг ёлюм бла бошаллыкъды, 
Излеймисе келирге джашаугъа?»,- 
Не айтыр эди, билмейме, адам. 

Келирге, келмезге – 
Аны оноуу да джетмейди адамгъа. 
Кетерге, кетмезге – 
Аны оноуу да джетмейди адамгъа. 

Барады заман. Барады адам 
Тенгизден-теркден да ётюб. 
Къайда эсе да барды насыб... 
Джокъ эсе уа?! 

Джокъ эсе да, барады адам. 
Саудан ёлюб къалмайды ол. 
Алай а, ёлюмге элте эсе, 
Тюзмюдю адам баргъан джол? 

КЮН ТАЯКЪДЫ МЕНИ КЪАЛАМЫМ 

Кюн таякъды мени къаламым. 
Кёлге тийириб, аны бла джазама 
Сюймекликни дуниягъа саламын. 

НЕ АМАН КЪАРТДЫ ДЖАНЫМ 

Онг джанына салам берсе – 
Къалюбаладан келе джууаб, 
Сол джанына салам берсе, 
Ахырзамандан келе джууаб, 
Олтурады ныгъышда къарт, 
Эски тоннга чырмалыб. 

Не аман къартды джаным. 
Нарт сёзлеге чырмалыб, 
Эки дунияны арасында, 
Теке къалкъыу этеди. 

АДАМЛАЧАЛЛА ТЕРЕКЛЕ ДА 

Чегетде терекле да болмайла бирча: 
Кими – узун, кими къысха; 
Кими субай, кими базыкъ; 
Кими тюз, кими къынгыр. 
Кими нарат, кими бусакъ; 
Кими эмен, кими тал; 
Кими кёгетли, кими кёгетсиз... 
Элде адамлачалла 
Чегетде терекле да. 

БАРАДЫ КЕТИБ ЁМЮРЮМ 

Джаныуарлыкъ да, хайуанлыкъ да, 
Шайтанлыкъ да, адамлыкъ да, 
Билимлилик, джахиллик да 
Алашалыкъ, мийиклик да – 
Адам джюрегинде джашайла бары, 
Бир-бири бла сермешелле бары. 

Джети къатлыды джюреги адамны. 
Бирер тюрлюдю хар къаты аны. 
Бир къаты – кир, бир къаты – нюр... 
Адам къайсы бла бола билир? 

Сынаудан сора, Соруу кюн келир. 

Адам улугъа къарасам, 
Сууабын-гюнахын санасам, 
Болама учарча Кёкге, 
Болама кирирча джерге. 

Келгенлей джашарым, ёлюрюм, 
Барады кетиб ёмюрюм. 

МАХТАУ СУУГЪА, ТАШХА, ТЕРЕКГЕ 

Джууукъ болгъанлы дуниядан ахыратха, 
Башха тюрлю къарайма табигъатха. 
Къач алады. Саргъалгъанды болгъан. 
Терекле сюелеле джалан. 

Таукеллик, сабырлыкъ да барды алада, 
Къышхы тылпыу сезилсе да хауада. 
Мен разыма къачан да Терекге, 
Тюз тургъаны ючюн джер бла Кёкге. 

Солургъа хауа бергени ючюн, 
Таш башында да джашау этгени ючюн, 
Ёлюмге да аякъ юсде тюбегени ючюн, 
Ол артыкъ да джууукъду джюрекге. 

Къарасам Къобан джагъада Таш бла Терекге, 
Джуртум бла Халкъымы кёргенча болама. 
Сууун ичиб, ташын джалаб турурча болама – 
Махтау Суугъа, Ташха, Терекге. 

Сёзю алача джараргъа миллетге, 
Аллах болушсун шайыргъа-поэтге. 
Джууукъ болгъанлы дуниядан ахыратха, 
Башха тюрлю къарайма табигъатха. 

ДЖУЛДУЗЛА БЛА АЙРЫМКАНЛА 

Къара халкъ – тенгизди, 
Айдын – айрымкан. 
Алай а, 
Тенгиз – акъ, къара болса да, – 
Айырылгъанны андан 
Сюймейди. 
«Бир адамым болду деб Адам»,- 
Къууана билмейди. 

Айрымканны ангылагъан, 
Анга къууаннган – 
Башха айрымканды джангыз. 

Къарангы да – джаннган джулдузну, 
Аны джылытхан, джарытхан джулдузну 
Махтар орнуна, къол аязында тутар орнуна, 
Излейди джутаргъа, джукълатыргъа. 

Джулдузну ангылагъан, 
Анга къууаннган – 
Башха джулдузду джангыз. 

Айрымканла тенгизде, джулдузла Кёкде – 
Къарнаш-эгеч сизсиз джюрекге. 
Сизден узакъ, сизден да джууукъ 
Дунияда манга джокъду бир джукъ.

ЮЙЮМДЕ-КЁЛЮМДЕ ДЖАНАДЫ ЧЫРАКЪ 

Биз отну ёлтюрмейбиз, ёчюлтмейбиз – 
Джукълатхан этебиз джангыз. 
Арыгъаны кетсе, къарыу алса,- 
Уятабыз джангыдан. 

Ол бизни бирибизди, 
Джашайды бизни бла. 
Джукъласакъ – аны да джукълатабыз, 
Уянсакъ, аны да уятабыз. 

От – бизни бирибизди. 
Чыракъ да алай. 

От бла, чыракъ бла – 
Джылыу бла, джарыкъ бла 
Барабыз джашай. 

Оту, чырагъы болмагъан юй – 
Юймюдю ол? 
Ышара-кюле, юйюмде-кёлюмде 
Джанады чыракъ, джанады от. 

Джюрегим джана, бурулгъанды 
Отха, чыракъгъа. 
Алай а, кимди (бармыды!) 
Аны джукълатырыкъ, уятырыкъ? 

ХАКЪ СЁЗДЕ(Н)ДИ АКЪ СЁЗ 

Джюрегими уятады азан – 
Харам джукъу мени хорламаз. 
Тёнгегими тазалайды абдез, 
Джюрегими тазалайды намаз. 

Аллахха къуллукъдан башланады кюнюм. 
Аллахха къуллукъда тауусулур ол. 
Хакъ джолду мен баргъан джол. 
Иманы толугъа джокъду ёлюм. 

Шыйыхлагъа, шейитлеге ачыкъды джандет. 
Ол къауумданды Хакъ Джырчы-Поэт. 
Адамны, халкъны джууукълашдыра Хакъгъа, 
Къарагъа къара дейди, акъ дейди акъгъа. 

Къара халкъгъа таныта къара, 
Акъ сёзю бла джарыта аны, 
Джашайды, ёледи поэт. 
Къалады сёзю – чырагъы дунияны. 

Хакъ сёз бла Акъ сёзню салыб базманнга, 
Къайсы дженгер деб къарагъанла, 
Джангыладыла, не ючюн десенг, 
Аланы бир-биринден айырыргъа, 
Джокъду мадар: 
Бирдиле ала, биргедиле ала. 

ХАКЪ сёздеди АКЪ сёз. 
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз. 

Хакъгъа къуллукъ этеди Акъ сёзю бла шайыр – 
Алай бла келтиреди халкъына хайыр, 
Алай бла келтиреди адам улуна хайыр. 

АЛЛАЙ КЕЛГЕНДИ ЗАМАН 

Аллай келгенди заман: 
Хакъ дин ючюн хар бир адам 
Къобмасакъ, турмасакъ ёрге – 
Джахиллик ётерикди тёрге. 

Аллай келгенди заман: 
Ана тил ючюн хар бир адам, 
Къуугъун этиб, турмасакъ ёрге – 
Тилсизлик джетерикди бизге. 

Аллай келгенди заман: 
Ата джурт ючюн хар бир адам, 
Биригиб турмасакъ ёрге – 
Джуртсузлукъ джетерикди бизге. 

Кеси джазмаса джазыуун халкъ, 
Башхала джазалла аны. 
Кеси джазмаса тарихин халкъ, 
Башхала джазалла аны. 

Дин-тил-джурт ючюн къазауат 
Бютеу дунияда барады. 
Хакъы ючюн кюрешмеген халкъ 
Аякъ тюбде къалады. 

Аллай келгенди заман: 
Сыналады – 
Хакъ джолну барамыды халкъ? 
Тыйыншлымыды 
Аллах берген динине-тилине-джуртуна? 

Аллай келгенди заман: 
Сыналады – 
Адамммыды адам, 
Халкъмыды халкъ? 

Огъесе, 
Бурулуб манкъуртха, сюрюуге, 
Дин-тил-джурт деб, билмей бириге, 
Бир-бирине болуб юрюучю, 
Ит къауумну да этиб кесине сюрюучю, 
Кесин кесдире, ашата, 
Башхаланы айныта, джашата, 
Дуниядан боллукъмуду талкъ? 

Къыямат кюннге ушаш келгенди заман – 
Джууабха тартыллыкъды хар бир адам. 
Соруллукъду: къауумунгу сакълар ючюн – 
Дининги-тилинги-джуртунгу сакълар ючюн – 
Не этдинг? Этдингми мадар, 
Уллу Аллах этерча къадар?! 

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ 

Болгъан эди аллай бир ёмюр: 
Къартла Къураннга, дууагъа, 
Джашла сауутха-сабагъа 
Таяннган эдиле – 
Тургъанелле зулмугъа къаршчы. 
Шамил шыйых болгъанед башчы. 

Джашай эдиле Къуран бла Шериат бла. 
Къылаелле бары намаз. 
Душманнга, дуния малгъа тюл, – 
Аллахха табынаед Кавказ. 

Бюгюн а табынабыз кимге, неге? 
Тюзюн айтыргъа бурулмайд тилим. 
Алай а, Кёкден келеди ауаз: 
«Дженгиллик этерге джарамаз. 
Сизни къутхарлыкъ – Иман бла Билим». 

Ол аятны къайтарады джюрек. 
Хакъ бла болгъаннга джокъду ёлюм. 
Таукеллик, сабырлыкъ да береди Кёк: 
Халкъны сакъларыкъ – Иман бла Билим. 

АЛЛАХ, БИЗНИ МИНГИ ТАУДАН АЙЫРМА! 

Минги Тау кёрюннгенликге акъ, 
Ичи отду – турады къайнай. 
Аны этегине къысылыб халкъ, 
Къоркъмай да джашайды къалай. 

Тышы кёрюнсе да рахат, 
Ичи турады къайнай: 
Бир бетде дуния бла ахрат – 
Минги Тау кёрюнеди алай. 

Суула саркъгъанча бюгюн андан, 
Тамбла от ырхыла болурла келирге. 
Алай а, багъалы не барды Джуртдан – 
Излейбиз Джуртда джашаргъа, ёлюрге. 

Минги Тауну этегинде суула – 
Агъы, къарасы, ачысы, джылысы – 
Бары джарайла ауругъаннга, саугъа... 
Минги Тауубуз, тюрленмей джаша! 

Сен тазалайса джерни, хауаны, сууну да, 
Кёзню, джюрекни да тазалайса сен. 
Байрагъыча кёрюнесе джашауну да, 
Ахырзаманнга дери тур былай эсен. 

Сенден айырылыб кёб инджилди халкъ – 
Эски джарала туралла ашлана, къыйнай. 
Бизни этерге излейле бюгюн да талкъ – 
Джюрегим, тау ёзекча, турады къайнай. 

Тынч болмады къадарыбыз бизни, 
Энтда тёрт джаныбыздан марайды палах. 
Минги Тау бла Минги таулу, сизни 
Энди бир-бирингден айырмасын Аллах. 

Бютеу джерге ахырзаман келиб, 
Башха дуниягъа кёчген тёребиз болса, 
Анда да Минги Тауну излеб, 
Тёрт джаныбызгъа болурбуз къарарыкъ. 

Не бу дунияда Минги Тау бла къалыргъа, 
Не ол дуниягъа Минги Тауну да алыргъа – 
Тилерик болур уллу Аллахдан халкъым. 
Тауундан айырылса къалай болур халкъым?! 

Айырылыб, онтёрт джылны тузакъда, 
Минги Тауну тюшде кёре, узакъда 
Джашагъанбыз, термилгенбиз, ёлгенбиз. 
«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
Ата джуртха къайытырыкъбыз»,- дегенбиз. 

Къыямат кюн да мен тилерме, айтырма: 
«Аллах, бизни Минги Таудан айырма».

ПОЭТНИ ЮЧЮНЧЮ КЁЗЮ 

Поэт Сёзден джаратылгъаны кертиди, тюздю. 
Поэтни эки дуниясы да — Сёзюдю. 
Сёз – поэтни къаны-джаныды, ёзюдю. 
Поэтге дуния намыс, ахырат азаб да – Сёзюдю. 

Джети къат Кёкню, джерни, джюрекни да кёрген 
Ючюнчю кёзюдю поэтни Сёз. 
Сёз – Кёз. Сёз – Ёз. 
Ёзню кёзюдю Сёз. 
Ёзню кесиди Сёз. 

Сёз джашаууду поэтни. 
Поэт джашаууду Сёзню. 
Поэт ашаууду Сёзню. 
Шайыр джанладан къуралгъан, 
Шайыр джанла джашагъан дунияды Акъ Сёз. 

Поэт ёлсе, 
Саны Ата джуртуна кёчеди, 
Джаны уа – Ана тилине. 
Джангыз Терекни джаны 
Къадау Ташда джашайды. 

Хар кетген поэт 
Джанын Ана тилине къоюб кетеди – 
Ёлюую бла да 
Ана тилини джашарына бола себеб. 

СЁЗЮМ 

Сёзюм: 
Джуртда Джангыз Терек. 
Акъ сууда Къара таш. 
Къара сууда Акъ таш. 
Къобан бойнунда Къадау таш. 
(Каабаны къара ташыча болургъа уа къайда: 
Хакъ сёзюм ушайды Каабаны Къара Ташына, 
Акъ сёзюм а – Къарачайны Къадау Ташына). 

Сёзюм: 
Акъ къая, Къара къая. 
Акъ булут, къара булут. 
Акъ башлыкъ, къара джамчы. 

Сёзюм джерденди – къараякъды. 
Сёзюм кёкденди – акъсюекди. 
Сёзюм бурундан келген узун хапарны къысхасыды – 
Нарт сёздю. 
Сёзюм джангы туугъан джулдузду – 
Джарыгъы энди джетерикди сизге. 
(джарыгъы джетмей къалыргъа да болур. 
(джарыгъы джетерге ол кеси ёлюрге да болур. 
джарыгъы джетерге, Джерде джашау болмазгъа да болур. 
Бир башха айтыу да тюшеди эсиме: 
«...къалюбалада туугъан бир джулдузну 
ахырзаман бола джетгенди Джерге джарыгъы...». 
Не этгин: сёзню да, джулдузнуча, тюрлюдю къадары). 

Сёзюмде – ёзюм. 
Келсе да ёлюм, 
Тас болсам да кесим, 
Сёзюмде къаллыкъды ёзюм. 

Сёзю керти болса, 
Сёзюне керти болса, 
Дохтур антынача, 
Поэт да борчуна тюз болса, 

Дохтур – адамныча, 
Поэт да ана тилин 
Кюреширикди сакъларгъа, айнытыргъа. 

Бир Хакъ сёз бла, 
Бир Акъ сёз бла 
Халкъны, тилни, джуртну да 
Боллукъду къорургъа, сакъларгъа. 

Хакъ сёзюм, Акъ сёзюм – 
Ёлюмню аллына бол буруу. 
Джел бургъан, эл бургъан Элбурусча – 
Минги Тауча – 
Агъаргъанлай, джарагъанлай тур. 

КЪАЧ АЛА ТАНСЫКЪЛАЙМА ДЖАЗНЫ 

Алгъын бишген кёгетле эдиле 
Джаным-тиним. 
Энди уа джашиллеге 
Къарайды кёзюм. 

Мен билмейме, некди алай, 
Некди алай. 

Огъесе, не къадар 
Бата барсанг джерге, 
Ол къадар бегирекми 
Къарайса Кёкге? 

Не татымлы, ариу 
Болса да бичен, 
Ол джашил кырдыкга 
Къалай болур тенг? 

Къач ала артыкъсыз да 
Тансыкълайма джазны. 
Джюрек сезеди – энди 
Кёрмезме аны. 

Кёрмезме аны, 
Тюбемезме анга. 
Кетгенден, келликден да 
Хайыр джокъду манга. 

Кетген да, келлик да 
Менден бирча узакъ. 
Къаяда Терекге 
Къалгъанма ушаб. 

ДЖАНГЫЛМА 

«Джерден игиди,- дейсе,- 
Кёкде хал...». 
Алай эсе, нек тураса,- 
Ёл да къал. 

МИНГИ ТАУДА ТАБАРЫКЪСЫЗ МЕНИ 

Джаз ала келдим дуниягъа, 
Къач ала уа башлагъанма кетиб. 
Энди къышны сакълайма джангыз, 
Къалгъан чакъладан алдым юлюшюмю. 

Джаз ала джалан аякъ чабдым 
Кесиме ушаш гяхиникде. 
Джай ала керилиб чалкъы чалдым 
Гелеу кырдыклы биченликде. 

Кюз бола бир къызгъа тюбедим – 
Сюйген, кюйген да этдим. 
Халкъгъа, Джуртха да борчуму тёледим, 
Энди башлагъанма кетиб. 

Батыб баргъан кюнюме къарай, 
Минги Таугъа ёрлеб чыкъдым. 
Къышха тюбедим аны башында, 
Бораны, къары бла къучакълайды къышым. 

Шыйыхла, шайырла да бек сюйген 
Минги Таугъа орналды джаным. 
Кязимни, Сымайылны, Къайсынны да 
Рухларына тюбедим былайда. 

Зикир да, джыр да, назму да 
Къыйынлы джаныма бола себеб, 
Минги джанланы арасында 
Минги Тауда табдым рахатлыкъ. 

Кязим – Налчыкъда;, Къайсын – Чегемде, 
Джырчы Сымайыл да – Терезеде. 
Алай а, аланы джанларына 
Къууандым тюбеб Мингиде. 

Мени къабырымы уа табмазсыз 
Не Хурзукда, не Учкуланда. 
Не Къызыл-Къалада, не Акъ-Къалада, 
Не Шимал Джолда, неда къыбылада... 

Мен Минги Тауну чыгъыб башына, 
Кеси кесими асрагъанма анда. 
Азан къычыргъанлай турлукъду джаным 
Чыммакъ къарладан, борандан. 

Къарашауай - буз сюммеклерин эмиб ёсген, 
Къарачай - ташын джалаб, сууун ичген, 
Анга атаб, Сымайыл джыр, Къайсын назму этген 
Минги Тауда табарыкъсыз мени. 

Тюбер ючюн хаджиге, джырчыгъа, назмучугъа 
«Кёкге джетген мийикге» чыгъаргъа керекди. 
Азан да, джыр да, назму да тарталла ёрге – 
Тохтаусуз алгъа, ёрге къараргъа, барыргъа керекди. 

Минги Тауда тюбедим къышыма 
Мен нисанда туугъан бир инсан. 
Энди Минги Таудан къарагъанлай турлукъма сизге, 
Айта назму, къычыра азан. 

ХАЛКЪ АУРУЙДУ — КЕРЕКДИ ДАРМАН 

Халкъыбызгъа джетгенди заран. 
Анга джарарыкъ бир дуа, дарман 
Алайыкъ кимден, табайыкъ къайдан? 
Таула гюрюлдейле къуугъундан-хахайдан. 

Башлагъанбыз кетерге джардан-къаядан: 
Къул болургъа тебрегенди ёзден халкъ, 
Ит болургъа башлагъанды бёрю халкъ – 
Дуния малгъа табынады Тейри халкъ. 

Харамдан-гюнахдан тыйыб кесибизни, 
Биз бюгюн джыймасакъ эсибизни, 
Ахыр ёмюр боллукъду бу; ёмюр бизге – 
Джуртсуз, тилсиз къалыб, джайыллыкъбыз тюзге. 

Динин-тилин-джуртун сакълаялмагъан халкъ, 
Дуниядан болады талкъ. 
Ол джокъ болгъан халкъланы санына 
Къошулургъамы башлагъанбыз биз? 

Кёрмейме Адам - къараб Элиме. 
Джууукълашханбыз чынгылны эрнине. 
Халкъ ауруйду – джетгенди заран. 
Анга джарарыкъ къайдады дарман? 

«Итни къаргъышы бёрюге джетмез». 
Сора, кимни къаргъышы джетгенди да бизге? 
Къайдады да бизни бёрюлюгюбюз, 
Кесибизни хорлата эсек итлеге? 

Дуния малмы, огъесе, Тейрими – 
Кимди бизни Аллахыбыз? 
Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъмай эсек,- 
Къайдады со;ра, адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз?!. 

Алай болса да, этеме умут: 
Кюнню былай джабыб турмаз булут. 
Харам джукъудан уяныр халкъ, 
Нарт ата-бабадан уялыр халкъ. 

Уянсын деб, Малкъар-Къарачай, 
Аны ючюн этеме хахай. 
Къоркъууум-къайгъым а кетмейди кёлюмден: 
Джууукълашханды халкъ чынгылны эрнине. 

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ КЮЙЮУЮ, КЮУЮ 

Джангыз Терек эдим Джуртда да. 
Кимге керек эдим анда да? 
Къоймай эдиле айныргъа, ёсерге – 
Кюреше эдиле бюгерге, кесерге. 

Чегетден айырылгъаным ючюн да, 
Иймансыз джорукъгъа къайырылгъаным ючюн да, 
Кёк бла байламлы болгъаным ючюн да, 
Халкъгъа джарагъаным ючюн да – 
Кёрюб болмай эдиле мени. 

Элбузар джарым башчыла, 
Динбузар джарым моллала, 
Тилбузар джарым шайырла,- 
Мычхы тишли, балта ауузлу 
Ит, харам, джарым адамла 
Тюшген эдиле мени ызымдан. 

Эркин джырчыла – къанатлыла – 
Бутакъларымда джашагъанлары ючюн, 
Къанатлы джырларын джырлагъанлары ючюн, 
Кёрюб болмай эдиле мени, аланы да, 
Сюркелиб джюрюген къанатсыз джанла. 

Темиркъазакъ джулдуз джана эди башымда, 
Къазакъ бёрю улуй эди къатымда, 
Къадау Таш да эте эди кёл – 
Джангыз Терек болсам да, джангыз тюл эдим мен. 

Къарангыны чача эди джулдузум, 
Къазакъ бёрюм ит джыйынны чача эди, 
Къадау Ташым а Кяба ташха ушай эди – 
Ючюсюнден ала эдим къарыу. 
Алай а, джарым моллала бла джахил адамла 
Меннге – Тейри терекге-адамгъа – кёлтюрдюле къол. 
Бир малкёз насыбсыз а менден юй ишледи да, 
Кёкню бютюн чамландырды ол. 

Элия уруб кюйдюрдю юйню-мени – 
Ол аман адам менде джашамазча этди. 
Джаным а мени юлешиниб ючге – 
Кёкге, Ташха, Бёрюге кёчдю. 

Бардыла Джуртда кёкенле, чегетле да, 
Джангыз Терек а джокъду энди. 
К.Т.Б. (Кёк, Таш, Бёрю) – Алиф, Лам, Мим дегенча, - 
Таша магъана кёбдю алада. 

Джуртда Джангыз Терек кесилген кюнден 
Башлагъанды артха кетиб халкъ. 
Къадау Ташын къурутхан кюн а – 
Халкъ толусу бла боллукъду талкъ. 

Къазакъ бёрю айтады муну, 
Темиркъазакъ джулдуз айтады муну. 
Кёкден келген джарыкъгъа къарамайды халкъ. 
Къазакъ бёрюню улуууна тынгыламайды халкъ. 

Джуртда Джангыз Терекни джаны 
Кёк чыракъча, тенгиз чыракъча, джукъланыб, джаныб, 
Бир къуугъун этиб, бёрюча улуб, 
Палахдан тыяргъа кюрешеди халкъны. 

Бизден сора бармыды халкъ 
Джангыз Терегин кеси кесген? 
Бизден сора бармыды халкъ 
Къадау Ташы бла кеси кюрешген? 

Къурутхан халкъ Ташын, Терегин – 
Кесини тюненесин, тамбласын да къурутады. 
Джуртда Джангыз Терекни джаны 
Ангылатыргъа кюрешеди аны. 

Аны кесген халкъын дагъыда 
Къутхарыргъа кюрешеди ол. 
Джанады джулдузча, улуйду бёрюча: 
Бюгюнлюкде халкъ баргъан джол – 
Хакъ джол тюлдю ол. 

Тынгылаймыды, ангылаймыды халкъ? 
Джукълана, джана, титирейди чыракъ. 
Къадау Ташдан улуйду Бёрю. 
Мийик Кёкден къарайды Тейри. 

Тейри адамы, Тейри халкъы къайда? 
Малкёз адамла, мал адамла кёбден кёб. 
Не этерикди чамланмайын Кёк? 
Джокъду тынгы Джангыз Терекни джанына. 

КЪАЛАЙ ДЖАШАРГЪА КЕРЕКДИ АДАМ? 

Къалай джашаса да адам, 
Келликди ахырзаман. 
Келликди деб ахырзаман, 
Шашаргъамы керекди адам? 

Огъай! 

Алай джашаргъа керекди адам, 
Келмез кибик ахырзаман. 
Къалай джашаргъа керекди адам 
Келмез ючюн ахырзаман? 

АКЪ СЁЗ 

Не эсе да бу къара къайгъыла 
Къалгъандыла меннге ёчюгюб. 
Келедиле акъ къайыкъла, 
Ашыкъмай, рахат, кечигиб. 

Мени бата тургъанымы 
Ким айтсын джетиб алагъа? 
Ауур къара толкъунла 
Джунчуталла кириб арагъа. 

Тенгиз къушла къычырыкъ этиб, 
Башым бла ётелле ары-бери. 
Кёзюме кёрюнеди: къайыкъла таба 
Учханча аладан бири. 

Къалгъанла уа тёгерек айланыб, 
Этелле тохтаусуз къуугъун-хахай. 
«Ненге базыб, кимге ышаныб, 
Киргененг тенгизге, бир айт?». 

«Къайыгъынг джокъ, къанатынг джокъ, 
Ачыкъ тенгизге чыкъгъанса не деб?». 
Тынгылайма, айталмай бир джукъ: 
Къайда да меннге болады не да. 

Мен джерде джашаялмай киргенем суугъа, 
Сууда да джашау болмады меннге. 
Тауда, тюзде, тенгизде да джокъ меннге тынгы, 
Себеб излеб, къарайма Кёкге. 

Кеси къайгъылыды Кёк да, айхай – 
Турады басыныб, къаралыб. 
Кёрюнмейди не джулдуз, не Ай – 
Айырмазса акъдан къараны. 

Кесине алыргъа мени 
Талпыгъанча кёрюнмейди Кёк да. 
Ангылаялмай тёгерекде халны, 
Джарсыйла ангы да, джюрек да. 

Не суугъа, не джерге, не Кёкге болмай керек 
Къалгъан эсем, не этейим энди? 
Акъ къайыкъла джетдиле да къутхардыла мени – 
Къайры барыргъа да билмейме энди. 

Джашауда кёрмейме магъана, 
Ёлюмде да табмайма аны. 
Нюрденмиди, отданмыды, билмейме, 
Шайыр адамны джаны. 

Джаныма сууда, джерде, кёкде да табмай ышыкъ, 
Джашауда, ёлюмде да табмай магъана, 
Шашаргъа джетиб тургъанлайыма, 
Малаикча, Акъ Сёз, кёрюндю манга. 

Ма меннге – тау да, тюз да, тенгиз да. 
Ма меннге – джер да, джети къат кёк да. 
Джашау, ёлюм, магъана, ышыкъ да, 
Дуния, ахырат да – Акъ Сёздю манга. 

Ангыладым да аны – басдым кёлюмю. 
Кимге, неге тюл – Акъ Сёзге керекме мен. 
Акъ Сёз керекди меннге да. 

Шайырны келгени да Акъ Сёзденди, 
Джашауу да Акъ Сёздю, 
Кетери да Акъ Сёзгеди. 
Къаллыгъы да Акъ Сёздеди. 

Къара толкъунладан, къара къайгъыладан 
Мени къутхаргъан акъ къайыкъ тюл, Акъ Сёз болду. 
Дунияда да акъ къая, акъ къала болуб тюл, 
Къаллыкъма бир чыммакъ Акъ Сёз болуб. 

Акъ Сёз бла джашайма – рахатды кёлюм. 
Акъ Сёзге джокъду ёлюм. 
Акъ сёз бла джаны бир болгъан шайыргъа да – 
Анга да – джокъду ёлюм.

КЪАЧ АЛА 

Чапракъ арыта тургъан къазакъ терекге таяныб, 
Бир къыз турады джылай. 
Заманы кетгенине къалалмай ийнаныб, 
Сюеледи. Бошалгъанды джай. 

Турнала барадыла Кёкде, 
Юзюлген чапракъланы джанларыча. 
Сары чапракъла терекде, хауада, тёгерекде – 
Джокъду бир зат къыз къууанырча. 

Мыдах турна таууш келеди кёкден. 
Бир къууанч ауаз чыкъса уа – джангылыб да. 
Алай а, ангылайма мен: 
Къызны джылатхан – къач тюлдю – джангызлыкъды. 

Джангыз Терекге къысылгъанды къыз. 
Къадау Ташча бир джаш керек эди анга. 
Табигъат да, джан аурутханча, болгъанды къымсыз. 
Къызда уа даулаша болурла джюрек бла ангы. 

Ангы айтханны этиб, чыкъмады тилегеннге. 
Джюрек сюйгенни сакълай ётдю джазы, джайы. 
Насыбын сакълаб турду, умут этиб хар кюнден. 
Аны орнуна къач келди – сууукъ къучагъын джайыб... 

...Джазыны, джайыны къараб ызларындан, 
Къач ала бир къыз турады джылай. 
Чапракъла терекден, турна таууш кёкден, 
Юзюлюб, къучакълайдыла аны. 

Къачхы чапракъладан ариулайма къызны юсюн: 
Къач ала да тюберге боллугъун джазгъа 
Ангылатыргъа излейме къызгъа – 
Ол а джылайды джюрексиниб бютюн. 

Къач къуру юзюлген чапракъла тюлдюле – 
Бир бишген алманы узатама къызгъа. 
Къачхы хауа (Хауа!) бурулады джазгъы хауагъа (Хауагъа!) – 
Джангы джашау, Поэзия да башланалла былайда. 

ТЁНГЕГИМИ САУ ДЖЫРТАДЫ ДЖАНЫМ 

Насыблы - кийимин сау джыртханча, 
Тёнгегими джыртады джаным. 
Джыртады да, кетеди Кёкге, 
Джер тёбеде къалады къабы. 

Эски джуртдан къачалла саула, 
Джангы джуртда уа боладыла тас. 
От къуса, тебренелле таула, 
Бютеу дунияны басады чарс. 

Адамны джаны тёнгегинден 
Айырылыр ючюн кюрешеди кёб. 
Сан джаннга этеди тарлыкъ, 
Джаннга чексиз джуртду Кёк. 

Эски джуртуна къайытады джан, 
Ол анга кёрюнсе да джангы. 
Къарайды мийикден, узакъдан 
Тёнгексиз джаны адамны. 

Адам дегенинг – ол – 
Бирлиги эсе тёнгек бла джанны, 
Аланы керекбиз сакъларгъа, 
Сакълар ючюн адамны. 

Ёлюмсюз джанны ёллюк санда 
Тутуб турургъа уа джокъду мадар. 
Ёлюмсюз джанны ёллюк къабха 
Нек джыйгъанын билмейме къадар. 

Джаны кетерик мийикге 
Термиле, джашайды, ёледи тёнгек. 
Къараб къыйынлы адамгъа джерде, 
Кюкюрейди, джашнайды Кёк. 

ДЖЕТИ КЪАТЫ БАРДЫ СЁЗНЮ ДА 

Кёкнюча, джернича, джюрекнича, 
Джети къаты барды Сёзню да. 
Джети джылымда аны сездим да, 
Джетинчи къатын кёрюрге изледим. 

Бюгюн джылым – джети кере джети. 
Сёзню къайсы къатына джетдим – 
Билмейме. Алкъын кёрмейме 
Сёзню таша къатын, тамаша къатын. 

Джети къатлы, джети къанатлы Акъ Сёзюм мени! 
Сен ушайса малаикге. 
Джети къат кёкден келесе эниб – 
Тартаса, чыгъараса мени да мийикге. 

Алай а, ачылмайды ёзюнг. 
Джетинчи къатынгы кёралмайды кёзюм. 
Ачылгъан кюн джетинчи къатынг, 
Тюрленник болур джазыучу хатым. 

Ары дери уа – джокъду тохтау. 
Санга салама, Акъ Сёз, махтау. 
Сени бла ашырама кечени-кюнню, 
Сени бла кёлтюреме джюрекни-кёлню. 

Айтама сени дууача, тилекча. 
Дунияча, ахыратча, ачыласа манга. 
Джети къатлыса – Кёкча, джюрекча, 
Къууанчда, бушууда да таянама санга. 

Джетинчи къатынгды – иннетим, Акъ Сёз. 
Аны сакълайды миллетим да, Акъ сёз. 
Джетинчи къатынг ачылгъан кюн, 
Болургъа боллукъду меннге ахыр кюн. 

Кёкню, Сёзню да джетинчи къатына 
Джетгенле къайытмайла артха. 
Тынч тюлдю 
Акъ Сёзню кёрюнюую халкъгъа. 

ТЕЙРИ АДАМЫ БОЛ 

Дейсе: «Мен ит тюлме – Поэтме». 
- Алай эсе, 
Тюз адамны кёлюн такъыр* этме: 
Итлеге джыр-назму этме, 
Аланы арбаларына минме, 
Джырларын да джырлама – 
Имандан чыкъма, поэзиядан кетме. 

Дейсе: «Мен къул тюлме – Ёзденме». 
- Сора, 
Къуллукъ ючюн нек боласа къул? 
Байлыкъ ючюн нек боласа къул? 

Дейсе: «Мен мал тюлме – Адамма». 
- Сора, 
Нек къошуласа да маллагъа, 
Нек баш ураса да алагъа, 
Нек тёртаякъланаса алача, 
Нек тюз турмайса адамча? 

Мал тюл эсенг – Адам эсенг, 
Дуния малгъа нек ураса баш? 
Нек боласа къул-къарауаш? 
Къайдады ёзденлигинг-адамлыгъынг? 

«Алхамдулилля, муслиманма»,- дейсе. 
- Сора нек джашамайса буюргъанча Аллах? 
Нек къорумайса, сакъламайса Ол берген затланы? 
Дин, Тил, Джурт ючюн нек этмейсе къазауат? 
Тюзлюк, Эркинлик ючюн нек этмейсе къазауат? 
Инсан, Халкъ хакълары ючюн нек этмейсе къазауат? 
(Сауут-саба бла тюл. Башха мадар къалмаса – аны бла да). 

Керти шайыр, керти адам, иманы болгъан — 
Дуния малгъа урмайды баш, 
Болмайды анга къул-къарауаш. 
Къуллукъ этеди джангыз Хакъгъа – 
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа. 

Ай марджа, 
Кесинги адамгъа, муслиманнга санай эсенг – 
Къул адам болма, ёзден адам бол! 
Мал адамы болма, Тейри адамы бол! 

*Такыр – это самое страшное, что есть в пустыне, ее адово дно – сухая, мертвая, бесплодная земля («Страшная жизнь на глинистых раскаленных такырах, как на сковородках ада») 

ЁЛГЮНЧЮ ЭТЕРИКМЕ КЪАЗАУАТ 

Мен тынч адамма, джашайма джорукъгъа сыйыныб. 
Ёзге, джорукъ – диними, тилими, джуртуму да сыйырыб, 
Тарихими, адетими, атымы да къурутуб, 
Башсыз къул этерге кюреше эсе мени,- 
Сора, 
Ол джорукъ бла, ол имансыз джорукъ бла, 
Ол имансыз ибилис джорукъ бла 
Мен ёлгюнчю этерикме къазауат. 

АКЪ РАСА 

Дуния барады къарала, саргъала. 
Акъ раса уа – чегет расагъа ушайды. 
Эски тарихини кёлеккесинден чыгъалмай, 
Бюгюнлюкде бек тюрлениб джашайды. 

Бузулгъанды акъ расаны къаны, 
Ёсмей тебрегенди ангысы, саны. 
Къуугъун этгенле бар эселе да эслеб аны – 
Чапракъдан ётмейди сёзлери аланы. 

Батыб баргъан Кюннге ушайды Европа, 
Азия уа – атыб келген тангнга. 
Къатышханды Европа, къатышханды – 
Кёб да къалгъан болмаз джашаргъа анга. 

Къуюлалла Европагъа къауумла – 
Азиядан, Африкадан – хар къайдан. 
Акъ расагъа уллу къоркъуу тюшгенди – 
Сакъланырмы, эриб кетмейин, къайдам. 

Мен айырмайма тукъум не миллет. 
Барына да бирчады менде иннет. 
Алай а ичимде бир къоркъуу-къайгъы джашайды – 
Акъ раса тас болуб кетерге ушайды. 

АКЪСАКЪАЛЛА 

Турмайын артха, болмайын тохтау, 
Налчыкъда Бахаутдин, Москвада Бахау 
Инсан, миллет хакълары ючюн 
Кюрешедиле – салайыкъ махтау. 

Олтуруб турмай элде ныгъыщда, 
Нек кюрешедиле акъсакъалла? 
Халкъгъа, Джуртха къайгъыдан-сагъышдан 
Нартлача сюелгендиле ала. 

Сюргюнню-джуртсузлукъну сынагъан къауум, 
Аны ючюн бюгюлмеген, сынмагъан къауум, 
Джуртда джуртсуз къалыргъа унармы? 
Джаш тёлюню хакъсыз, джерсиз къоярмы? 

Огъай, огъай, минг кере огъай! 
Зулмугъа бойсунмаз Малкъар-Къарачай. 
Терсликге тёзмез Малкъар-Къарачай! 

Бахаутдинчала, Бахаучала ётерле тёрге. 
Халкъ, Джурт ючюн джаш тёлю къобар ёрге. 
Джерибизге, джазыуубузгъа болурбуз ие. 

Рахат болурла Бахаутдин, Бахау... 
Биз умут этгенча тюзелир джашау. 
Тарих эс, миллет ангы джукъланмаз. 
Минги Тауну булут басыб турмаз. 

Тау джуртда таулу байракъ чайкъалыр. 
Тейри адамы, Тейри халкъы къууаныр. 
Таулучукъла, алгъышдача, ёсюб джетерле, 
Халкъгъа, Джуртха ала да къуллукъ этерле. 

Алда баргъан тамадала бардыла, 
Артха турмаз джигит джашла бардыла. 
Ант этеме Китаб бла, Къалам бла: 
Кюрешибиз бошаллыкъды Хорлам бла! 

МАХТАУ ТЕЙРИГЕ 

Кёкге кёре тюрленеди тенгизни бети: 
Кёк басыныб эсе, ол да – къара. 
Кёк чууакъ эсе, ол да аныча кёк. 
Кёкге кёре тюрленеди кёлюм да мени. 
Джер кеси да байламлыды Кёк бла. 
Джер бла бирге джердегиле да – 
Барыбыз да бурулабыз Кёкде. 
Джерге, джердегилеге оноу этерге кюрешебиз. 
Барыбызгъа да оноу этген а – Кёкдю. 
Джети къат Кёкде джаратылабыз, джашайбыз, ёлебиз. 
Кёк инсанлары, Тейри адамларыбыз биз. 
Махтау Тейриге. 

КЪОБАН КЪАЙСЫ ТЕНГИЗГЕ АГЪАДЫ. КУДА ВПАДАЕТ КУБАНЬ 

Современные географические карты отвечают на этот вопрос однозначно: Кубань впадает в Азовское море. Но совсем иначе дело обстояло до начала XIX века, когда основную часть воды река вливала… в Черное море. Лишь в 1819 году часть кубанской воды по искусственному каналу направили в Азовское море, решив сделать морские лиманы более пресными. Позже Кубань и вовсе изменила своему старому руслу, оставив Черноморский рукав. Сегодня устье Кубани занимает огромную территорию в 4300 квадратных километров, а в месте впадения в Азовское море она образует дельту, распадаясь на два рукава — Казачий Ерик и Петрушин рукав. Река приносит с собой много песка и ила, и каждый год Кубанская дельта выдвигается вглубь моря на несколько десятков метров. 
Кубань — одна из важнейших и самых крупных рек Юга России и Северного Кавказа. Она течет по территории Карачаево-Черкесии, в Ставропольском и Краснодарском крае. Свое начало река берет на склонах Эльбруса, там, где сливаются горные потоки Уллукам и Учкулан. Общая ее длина — 870 километров, а вместе с Уллукамом — все 906. Бурная и непокорная в верховьях, зажатая в узком ущелье, Кубань, приближаясь к Азовскому морю, успокаивается, но множество извилин, мелей и перекатов напоминают о ее непростом характере. В бассейне Кубани — 14 тысяч рек, которые отдают ей свою воду. В 1970-е годы на Кубани было создано Краснодарское водохранилище, и теперь от Краснодара до устья по ней ходят речные корабли. На Кубани расположены крупные города Карачаевск, Черкесск, Армавир. Большую тревогу экологов вызывает состояние воды в Кубани, которая обеспечивает пить.евой водой все Ставрополье и Краснодарский край. 

КЪОБАН 

Къарачай Къобанма Мен. Ёмюрюм 
Къара тенгизге саркъа эдим. 
Ой нечик къоркъа эдим 
«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез» деселе. 

Джетгенлей турдум. 
Къарачай Къобан Къара Тенгизге 
Джетмей къалыр эди къалай? 

Алай а, 
1819-чу джыл мени джолуму кесдиле да, 
Къара тенгизге иймей, 
Азау тенгизге бурдула. 

Тогъуз джылдан а, 
Туугъан джуртуму да, тургъаныча къоймай, 
Кеслерине къошдула. 

Тас этмегенме алкъын атымы. 
Атымдан башха уа къалгъанды нем? 
Къарачай къралда туууб, кюч алыб, 
Къара тенгизге бара эдим мен. 

Къарачай къралымы да къурутхандыла, 
Къара тенгизиме да иймей, тыйгъанла. 
Аллах буюргъан джолуму кесгенле – 
Зулмугъа-зорлукъгъа не этгин чамланмай? 

Атымда, барыуумда кёрюнеди ёзюм да. 
Бирди иннетим, ауазым, сёзюм да: 
Къоб! 

Джалай ташымы, иче суууму, 
Мени тылпыууму, солуууму, 
Къуугъунуму, къоркъуууму 
Сезеди деб турама халкъым. 

Мени башха тенгизге бургъанла, 
Сени да башха халкъгъа къошханла – 
Хакъ джолдан чыгъаргъанла бизни, 
Джутаргъа кюрешелле бизни. 

Дуния былай турмаз. 
Къобан, Теберди, Басхан... – 
Тау суула – ёз джырны, 
Бир джырны джырлайбыз: 
Къоб! Теб! Бас! 

Кёрюнеди Кёкде джулдуз бла Ай. 
Кёлленеди Джерде Малкъар-Къарачай. 
Сабырлыкъ, таукеллик да келеди Элге. 
Дин-тил-джурт ючюн, 
Инсан-миллет хакълары ючюн, 
Эркинлик, Тюзлюк ючюн, 
Халкъ биригиб турады ёрге. 

МЕН — ДЖАНЛЫ, ДЖАНЛЫ БЛА СЁЛЕШЕМЕ 

Мен – джанлы, джанлы бла сёлешеме, 
Итле бла – итле сёлешсинле. 
Ёмюрюм «Эркинлик» деб кюрешеме, 
Ёзден рухлула манга илеширле. 

Джыйын джанлы, къазакъ бёрю болсам да, 
Бир Аллахха – Тейриге – урама баш. 
Ач-джаланнгач, джаралы болсам да, 
Болмагъанма кишиге къул-къарауаш. 

Къул джашаудан – мен ёлюмню сайлайма, 
Сатылмайма дуния малгъа, къуллукъгъа. 
Боюнларын кесдире сынджыргъа,– 
Сюек, тегене ючюн ит болгъан бёрюле, 
Сизден джийиргеншли не болур дунияда? 

Мен – джанлыма, Тейрим бла сёлешеме, 
Ит - амантиш къауум – олду мени джауум. 
Эркинлик, Тюзлюк, Ёзденлик ючюн кюрешеме, 
Инсан-халкъ хакълары ючюн сермешеме – 
Хорлам бла бошалырмы джашауум? 

УЗУН СЁЗНЮ КЪЫСХАСЫ 

Джангыз терекге къонаргъа 
Бек сюедиле къанатлыла. 
Алай а джангыз терекни 
Элия да.ёчдю джокъларгъа . 

Джангыз Терекге ушайды шайыр – 
Къанатлы сёзледен толуду кёлю. 
Алай а, Кёкню баласын – Аны да 
Марагъанлай турады ёлюм. 

Узун сёзню къысхасы – шийир. 
Шайыр къанат битдирген сёздю назму. 
Къанатлы джанын къанатлы сёзге буруб, 
Алай кетеди дуниядан шайыр. 

ДЖАРЫКЪ БЛА КЪАРАНГЫ 

Кеси да къарады. Джашагъаны да къарангыдады. 
Къарагъанлай, марагъанлай турады мени. 
Мени кёрген анга тынчды: 
Чыракъ джаннганлай турады юйюмде, кёлюмде. 

Ышаннга салыб турады мени – 
Буйрукъ болгъанлай, сампалдан басарыкъды. 
Иебиз а – бирди бизни. 
Хар ким этеди кесини ишин. 

Джангыз болсам – джууукълашады. 
Адамла бла болсам – къутурады, шашады. 
Мен а – джангыз болмасам, джазалмайма джукъ. 
Ол да – ол кёзюуню мараб – къысылады джууукъ. 

Джангызлыкъны шайыр салгъан суратыды назму. 
Ёлюмню аллында джашаугъа айтылгъан Сёздю ол. 
Акъ Сёз къуру да джазылады алай. 
Къайсы тизгинде ёлюм джетер – билмейди поэт. 

Мен да ахыр сёзюмю айтханча, джазама. 
Сёз чыракъны джандырама – 
Акъ сёзледен тёгюледи джарыкъ. 
Къарангы артха туракълайды. 
Къара мурдар а сакълайды. 
Къаллай бир болурма джашарыкъ? 

ЗАРАНДАН КЪУТХАРГЪАН ДУУА 

Музыка ауну эшеди композитор, 
Сёз ауну эшеди джазыучу. 
Адам джюреги тюше да алагъа, 
Бешикдеча чайкъала алада, 
Джангыдан тууады дуниягъа. 

Къара фахму эшсе уа аланы, 
Гыбы аугъа тюшген гёбелеккеге 
Ушаб къалады адам джюреги. 

Къара фахмудан акъ сёз, акъ макъам туумаз. 
Къара джинни аууна-кёзбаууна тюшген, 
Дууасыз андан къутулмаз. 

Зарандан къутхаргъан дууа уа, 
Зарандан сакълагъан дууа уа – 
Къуралады эмда джазылады 
Къуру Хакъ сёз бла Акъ сёзден. 


ОЛ ЗАМАНДА КЪУРАЛАДЫ ЭЛ 

Чыкъгъан — тёрге, 
Къалгъанланы да - ёрге 
Тартаргъа борчлуду. 
Ол алай этмесе, 
Къалгъанла аны тартыб, 
Энгишге тюшюредиле. 

Бир болса иннет, 
Тюз болса иннет, 
Джангыз ол заманда 
Аякъланады миллет. 
Кёлтюрюледи кёл, 
Къуралады Эл. 

ДЖЮЗДАНЫМ БЛА ЁЗДАНЫМ 

Джаным джаратылгъанды Кёкден. 
Тёнгегим а – 
Таудан, Суудан, Терекден. 

Джюзданым* эмда 
Ёзданым** мени: 
Кёк, 
Кёкге ёрлеген Тау, 
Кетиб баргъан суу, 
Джагъада Терек. 

*Джюздан – адамны кимлигин кёргюзтген документ. 
**Ёздан – биография. 

ДЖОЛ 

Аллахдан келген джол – тынчды, джууукъду. 
Аллахха элтген джолду узакъ да, къыйын да. 
Хакъ джол белгили болса да, 
Хар кимни ол Джолгъа чыгъарады 
Кеси сокъмакъ этген джаяу джолчугъу, 
Энчи джолчугъу. 

Къыйынды, узакъды Аллахха элтген джол. 

ДУНИЯНЫ КЪУТХАРЫРГЪА КЮРЕШЕДИ АХЫРАТ 

Бу дунияда джокъду манга сёлешген, джазгъан. 
Мен хапар соргъанла да тынгылайла. 
Аламы ёлгенле, огъесе, менми? 
Адамлыкъмы ёлген болур, огъесе? 

Бу дуниядан тюл, ол дуниядан 
Келедиле ауазла. Ала 
Ёлгенлени тюл, сауланы 
Ауазларыдыла. Джанлы ауазла. 

Ала уятыргъа, уялтыргъа кюрешедиле 
Джаны саулай ёлген халкъны дунияда. 
Ёлгенле сауланы тирилтирге кюрешелле. 
Мен да кюрешеме халкъны тирилтирге. 

Алай эсе, мен да сау болмам. 
Аны ючюн эшите болурма ол дуниядан ауазланы. 
Аны ючюн сёлеше, джаза болмаз манга киши. 
Шаумамы, саумамы – тюзюн айталмам. 
Халкъым а саумуду, шаумуду – аны да айталмам. 

Ёлгенле, дунияда къалгъанлагъа къайгъы эте, тирилелле. 
Халкъларындан не къалгъанын кёрюб, джангыдан ёлелле. 
Дагъыда тирилелле – саула ючюн этелле къазауат. 
Дунияны къутхарыргъа кюрешеди ахырат. 

БАРМЫДЫ ТАМБЛАСЫ КЪАРАЧАЙНЫ? 

Ибилис джорукъну зулмусундан 
Сойкъырымда-сюргюнде къырылгъан 
22 минг къарачай сабий 
Эмда аллай бир къарт, къарыусуз. 
Къазауатда ёлген да 9 минг къарачайлы... 

Гитлер тогъуз минг къарачайлыны ёлтюргенди, 
Сталин – эки джыйырма минг къарачайлыны, 
Ол сандан 22 минги – 
Акъыл-балыкъ болмагъан, гюнахсыз сабий. 

Ол сойкъырымны, сюргюнню этген джорукъ, кърал 
Боллукъму эди оюлмай, чачылмай къалыргъа? 

Халкъны асламы къырылгъанды сюргюнде. 
Джуртха къайытхан къауумуну да, 
Саулугъу къалгъанды анда. 

Алгъыннгы къарачай халкъ джокъду энди. 
Адет-намыс бла, тийре-тийре болуб джашагъан, 
Алгъыннгы къарачай элле джокъдула энди. 
Алгъыннгы къарачай Эл джокъду энди. 
Къарачай Эл сюелмегенди ызына. 

1828-чи джыл ноябрны экисинде 
Орус патчах империя къылыч бла, зор бла 
Кесине къошханды Къарачайны. 
400-джыллыкъ Къарачай къралны къурутханды. 
1943-чю джыл ноябрны экисинде 
Совет коммунист империя 
Къарачай халкъгъа сойкъырым, сюргюн этиб, 
Къарачай джуртну да кесек-кесек этиб, 
Орус бла Гюрджюню арасында юлешгенди. 

1957-де сюргюнден къайытса да къарачай халкъ, 
Адаргы къраллыгъын – къарачай областын 
Къураялмагъанлай къалгъанды, 
Къоймагъандыла Къарачайны энчи област болургъа. 

Джашайды Къарачай 
Къатышхан Къарачай-Черкес республикада 
Джюз халкъны бири болуб: 
Халкълыгъын – динин, тилин, тарихин, культурасын да – 
Тас эте. 

Бармыды тамбласы Къарачайны? 
Хар бир къарачайлы кесине сорсун аны. 
Хар бир къарачайлыны 
Иннетине-сёзюне-ишине-кюрешине кёре боллукъду 
Джашары бла къалыры Къарачайны.

АЛГЪА 

Къысылма кюн турушха. 
Кетдик дин-тил-джурт урушха, 
Тур марджа, хайда. 
Кёкден къарайды, 
Бизни сынайды 
Джулдуз бла Ай да. 

Не сакъларыкъбыз 
Алллах берген динни, тилни, джуртну, 
Не сынарыкъбыз 
Джазыуун манкъуртну, къулну. 

БАРМЫДЫ АНГЫЛАР АДАМ ДЖЮРЕКНИ? 

Табылмагъанлай ангылар адам джюрекни – 
Кюкюрей, джашнай,- ётеди ёмюрюм. 
Джетинчи къаты бла биринчи къаты Кёкню – 
Ангылай болмазла ала да бир-бирин. 

КЪАРАНГЫ БЛА СЕРМЕШИУ 

Таныгъанлыкъгъа къара, 
Къалалмайма джангырыб. 
Къарангы турады мараб, 
Кюрешеди мени джангылтыб. 

Айыргъанлыкъгъа акъдан къараны, 
Кюндюзгю кюн да терсейеме. 
Ичимдеди мени къарангы – 
Аджашдыргъан олду, билеме. 

Къарангы тюл, къарангылыкъ, 
Джахиллик кючлегенди кёлню. 
Андан не болур къутхарлыкъ, 
Тюзетирик тюз джолгъа мени? 

Джукъ да бермейди окъуу-билим, 
Джюрекге ачылмаса Кёк, 
Кёкге ачылмаса джюрек, 
Джарыкъдан толмаса кёлюнг. 

Джулдуз кёзлери болмагъан къарангы – 
Олду джахиллик, къарангылыкъ. 
Ангыларгъа кюреше, окъуйма Китабны, 
Берир дей иман, сабырлыкъ. 

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ 

Къалгъанма кечге. Кече 
Джолда джетгенди мени. 
Джаныуар кёзлерин джандырыб, 
Къуршалагъанды къарангы. 

Джаныуаркёз къарангы 
Къоймайды манга кёрюрге 
Джулдузкёз Кёкню башымда. 

Кёрюнмейди не Кёк, не джер: 
Джерни басханды тубан, 
Кёкню джабханды булут. 
Бир къазакъ бёрю да улуб, 
Сагъайтады бютюн. 

Улугъан – бёрю тюлдю – джюрекди. 
Чачылмайды къарангы. 
Булутдан кёрюнмейди Кёк. 
Тубандан кёрюнмейди джер. 

Къара джыланча, къарангы, джетиб, 
Джети къат къуршоугъа алгъанды мени. 
Къысхандан къыса келеди мени. 
Къазакъ бёрюча, улуйду джюрек. 

Джокъду аны сезген, эшитген. 
Чексиз аламны ичинде 
Бизден сора джан-джаныуар джокъду. 

Сермешеме къарангы бла: 
Къуран аятланы айтама азбар, 
Назму тизгинлени шыбырдайма. 
Сора, шум болуб, тынгылайма: 
Джокъду не аз да таууш. 

Кёкде джулдуз, джерде чыракъ – 
Къайсы болса да, кёрюнюр эсе уа... 
Кёрюнмейди не джулдуз, не чыракъ. 
Джангыз, джюрекни урууу болмаса – 
Къазакъ бёрюню улууу болмаса – 
Эшитилмейди дунияда бир зат. 

Кёрюнмейди дунияда бир зат – 
Эсим бла кесим эмда къарангы. 
Не буруллукъма джарыкъгъа, 
Не къарангы джутарыкъды мени. 

Чексиз къарангы бла бурху адам 
Сермешеди – тюнгюлмей, къаджыкъмай. 
Сермешеди къалюбаладан бери. 
Заман а джууукълашады ахырзаманнга. 

Кюрешеди адам саудан ёлюб къалмай. 
Ахырат азабын дунияда кёрген 
Джандетге кирмезми джаны саулай? 
Къадар аллай саугъа этмезми анга? 

Минг-минг джылны улуйду бёрю. 
Аны эшите болмазмы Тейри? 
Бёрюнюча улутады адамны къарангы. 
Тейри къалай къутхармаз адамны? 

Тауусулмазмы кече, атмазмы Танг? 
Къарангыда сакълайды адам. 
Этеди назму, этеди тилек. 
Джана, джукълана, урады джюрек. 
Ёле, тириле, турады джюрек. 

АЛЛАХХА МАХТАУ 

Не къыйын болса да джашау, 
Аллахха этеме шукур: 
Тюлдю джюрегим сокъур, 
Тюлдю джюрегим санграу. 

Барды ангым-эсим, 
Таныялдым къара. 
Аллахха этеме шукур, 
Мийик Кёкге къараб. 

Диним, тилим, джуртум 
Сакълайдыла мени. 
Мен хазыргъа келдим – 
Джолум ачыкъ мени. 

Чыкъмазма имандан – 
Динден-тилден-джуртдан: 
Ючден дагъан таймаз – 
Къоркъмазма бир джукъдан. 

Кёкден эннген Китаб 
Берди манга билим. 
Уллу Аллахха махтау – 
Мугур болмаз кёлюм. 

ТАШ. ТЕРЕК.КЪАНАТЛЫ. 

Ташны джаны эди Терек. 
Дунияны кёрюр ючюн чыкъгъан эди ташдан. 
Туугъан ташындан айырылмагъанлай, 
Къарай тёгерекге, бара эди Кёкге. 

Кёк бетли эди терек, 
Кёгере эди къыш да, джай да. 
Ышара элле анга джулдуз да, Ай да. 
Ёсе эди терек, насыблы эди таш. 

Джаны саулай киргенча джандетге, 
Нарат терек бара эди Кёкге. 
Акъ эди, джумшакъ эди таш. 
Кёк эди, субай эди терек. 

Ненча минг джылны ёсдю терек. 
Ненча суу саркъды, анга эте тилек. 
Алай а, бир кюн... 

Къач ала, бир къара гюрге кюн, 
Джарым моллала бердиле да ауаз, 
Джарым адамла кесдиле аны. 
Азайды берекети, таза хауасы да дунияны. 

Акъ, джумшакъ таш да къаралды, къатды – 
Джансыз къалды, джангыз кеси къалды. 
Джаз ала къанатлыла келдиле учуб. 
Терекни табмай, ташха къондула, джунчуб. 

Акъ къанатлыладан толду къара ташны юсю. 
Кюн узуну сыйыт-къычырыкъ этдиле, 
Сора тюнгюлюб, башха джуртха кетдиле. 
Джангыз, къанаты сыннган бириси къалды таш бла. 

Терегине къыйнала джарылгъан ташны, 
Джарылгъанына къысылды да шош болду. 
- Къоркъма, къанатынг къайнар, алгъынча учарса,- 
Деб кёл этди анга къаралгъан, къатхан таш. 

Ётдю заман. Къанаты къайнады къанатлыны. 
Алай а, ташны къоюб кетмеди ол. 
Бир кюн а, учууундан терк къайытыб, тынгысыз болду. 
- Не кёресе, не эшитесе?- деб, таш анга сорду. 

- Джарым моллала берелле ауаз. 
Джарым адамла келелле ууатыргъа сени. 
- Да бир толу адам джокъ эсе Джуртда, 
Ууата берсинле сора мени. 

Джуртда Джаннгыз Терекни кесгенлЕ, 
Къадау Ташны да тюлдюле аярыкъ. 
Толу адамы, толу башчысы болмагъан Джуртда 
Ташха, Агъачха да джетеди къыйынлыкъ. 

Уч, къанатлы, джарымладан узакъ бол. 
Ай, марджа, къанатларынга бек сакъ бол. 
Джарымладан – аямагъанладан Ташны, Терекни – 
Къанатларынг къутхарлыкъдыла сени. 

Бир толу адам чыкъгъынчы, джарым адамла 
Аямайын, сакъламайын бир джукъну, 
Къурутургъа боллукъдула Джуртну. 

Алгъа халкъны ичинде баргъанды къазауат. 
Толу адамланы джарым адамла къурутханла. 
Толу адамсыз халкъ тюб боллугъун унутханла. 

Энди къурутадыла Ташны, Терекни. 
Былай эте, чамландырсала Кёкню, 
Джарым адамладан, аман хансданча, тазалаб, 
Кёк, бу сейир джуртну, джандет джуртну 
Башха къауумлагъа берирге да боллукъду. 

Уч, къанатлы, бу хапарны къанатлы джанлагъа айтырса. 
Бёлек замандан бу Джуртха да къайытырса. 
Ким биледи, мени – Къадау Ташны – ууаталмай да къалырла. 
Алай болса, мен айтырма хапарла

ДЖЕТИ 

Мени кёгюмде барды джети джулдуз. Мени кёлюмде барды джети джулдуз. Джети аятдан къуралгъан сурача, джети харифден къуралгъанды мени Сёзюм. Джетиден къуралгъанды уллу да, бурху да. Джети къаты барды Кёкню да, Джерни да, джюрекни да, Сёзню да. Джети къатлыдыла джулдуз да, Ай да, Къарачай да. Джети Таудан, джети Суудан, джети Ёзенден къуралгъанды Ата джуртум мени. Джети белгиден, джети Элибден, джети Элден къуралгъанды Къарачай. Джети – керамат санды керти. Джети сынаудан ётмеген болалмайды Адам да, Халкъ да. Джети сабий ёсдюрмеген толу юйюрге саналмагъанды алгъын. Джети джашы болгъан алгъышда айтылгъанды. Джети харифни бир-бирине къошуб, бир магъаналы къанатлы сёз чыгъаралмагъан – шайыр тюлдю. Аллай джети сёзден, джети назмудан сора, белгили болады адамны фахмусу. Джети джыр этиб, ол да джети элде джырланнгынчы – джырчыгъа Халкъ Джырчы демегендиле. Джети къанатлы малаикди Джети. Джетини бирлигиди Кёк да, Джер да, джашау да, табигъат да, адам да. Джетини толусу бла магъанасын чыгъаралгъан, ангылагъан – шыйыхлыгъы болгъан шайырды. Джетини тёгерегине, Кябаны тёгерегинеча, джети кере айланмагъаннга – къанатла битерик тюлдюле, къанатлы сёз да келлик тюлдю. Джетиден башланады Керти. 

СЮЙМЕКЛИК СЕЗИМГЕ ЧЫДАРЧА БАРМЫДЫ СЁЗ? 

Сен мени джюрегими алай титиретесе, 
Алай джашнатаса, кюкюретесе – 
Ол сезимге табылырмы кеб? 
Аны Сёзге сыйындырыр ючюн, 
Ол Сезимге Сёз чыдар ючюн, – 
Кёкге тенг болургъа керекди Сёз. 

ТОЙ неда АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ 

Басыныб турса да Кёк, 
Джарыкъды тёгерек: 
Джауады къар. 

Къыйналса да кёл, 
Болады сёл – 
Келеди назму. 

Акъ къар да, Акъ сёз да 
Энелле Кёкден. 
Юсю да къар джугъу болуб, 
Келеди шийир. 

Багъыр улуну Айджаягъына да, 
Джырчы Сымайылны Акътамагъына да 
Ушайды ол. 
Ушайды, алай а башхады ол – 
Келеди меннге, меникиди ол. 

Мен аны Кёк кийимлерин, 
Кебсинле дей, такъкъычха тагъама. 
Тургъанча болабыз джандетде, 
Адам бла Хауача. 

Ачылады манга шийирни ёзю – 
Таша ариулугъун, магъанасын да 
Эслейди кёзюм. 

Аны тили бла джаларгъа излегенча, 
Шашады от. Чыкъырдайды камин. 
Кёк бизге некях, алгъыш этгенча, 
Сеземе да, шыбырдайма: Амин. 

Къарайма сеннге: джаратылгъанса 
Отданмы, нюрденми? 
Джерденми, Кёденми? 
Къайда, къалай, кимден, неден 
Джаратылгъанса сен? 

Ким кимден джаратылгъанды: 
Сёз поэтденми, поэт Сёзденми? 
Къайсыды къын, къайсыды бычакъ? 
Огъесе, бир-биринден джаратыламы 
Джашайдыла ала? 

Эшикде джауады къар. 
Юйде джанады от. 
Дунияны, ахратны да къой. 
Бюгюн аланы унут да къой: 

Къайгъылагъа бермейин бой, 
Экеулен этедиле той, 
Экеулен: Шайыр бла Шийир. 

ТЮЗДЕ АДАМ 

Кече узуну боран этиб, 
Танг алагъа болгъанды шош. 
Джол кёрюнмейди. Ышан этиб, 
Барама. Къыйналама бош: 

Аджашханма. Къайры къарасанг да – 
Учу-къыйыры болмагъан тюз. 
Боранлы кечени хорласам да, 
Ёлюрге башлагъанма кюндюз. 

Кюн амандан, ит джаныуардан да 
Къутулгъандан сора, къалай да болдум кёлсюз? 
Къабыр шошлукъ тёрт джанымда да: 
Адамла, 
саумусуз, бармысыз, къайдасыз сиз? 

Боранлы кечеге кесими хорлатмай, 
Кюрешгенме – тюбер ючюн сизге. 
Энди – кюндюзгю кюн да сизни табалмай – 
Къалыргъамы башлагъанма тюзде? 

Кёз туурада кёрюнмейди джан. 
Къайры баргъын, джокъ эсе Халкъ. 
Дангыл тюз да – кебин кибик, акъ. 
Джангызма. Кесимден сора джокъду адам. 

«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей, 
Кечем – къыяма, кюнюм – къыямат. 
«Джерде джол джокъ эсе, – Кёкге» деселе да, 
Келмезми Кёкден бир себеб, керамат? 

«Адам джокъ эсе да, барды Аллах. 
Олду къутхарлыкъ, Анданды умут. 
Мадар этсенг – къадар этерикди, 
Хакъ джолдан башхаларын унут. 

Джюрегинги къыблама эт да – бар: 
Излеген – адамын, халкъын да табар. 
Инсан-миллет хакълары ючюн 
Кюрешген – Кёкден да болушлукъ табар. 

Хакъсыз халкъ – болады мискин, болады тас да. 
Хакъ ючюн кюрешген табады хакъын. 
Кесинги, башханы да кёлсюз этме аз да: 
Сау-эсенди, джашайды халкъынг. 

Адамла да бардыла халкъда. 
Хомух болма – сакълайла ала...». 
Кючден-бутдан атлайды адам, 
Тохтай, туракълай, барады алгъа. 

Аякъ ызлары – тохтау белгилеча, 
Соруу белгиге ушайды кеси. 
Алай болса да, баргъанын къоймаз 
Болгъан къадарда ангысы-эси. 

Таулу тюзде абына барады, 
Излей тас болгъан адамын, халкъын. 
Огъесе, тас – ол кеси болурму? 
Алай эсе, сора, адамы, халкъы 
Нек излемейди да джайылыб аны? 

Халкъын излемеген адамгъа 
Адамды дерге боллукъмуду? 
Адамын джокъламагъан халкъгъа да, 
Халкъды дерге боллукъмуду? 

Мухаджир, мюлтеджи эсе да – 
Джуртун, халкъын, тилин излейди адам. 
Ала ючюн кюреше, сермеше, 
Мухаджир, мюлтеджи да болгъанды андан. 

Джыгъылса – чексиз Кёкге къарай, 
Сюелсе – къара джерге къарай, 
Джангызлыкъ - бурху джюрегин талай, 
Къалюбаладан бери келеди адам. 

Къайдады аны адамы, халкъы? 
Кимди аны тукъуму, аты? 
Иги къарагъан эслерикди кесин. 
Сагъыш этген - англарыкъды терсин, 
Джыярыкъды эсин. 

Чексиз тюзде барады адам. 
Къалюбала, ахырзаман да къарайла андан. 
Кетген адамла, халкъла да къарайла андан. 
Келлик адамла, халкъла да къарайла андан. 

Кеси кесин излей, 
Адамын излей, халкъын излей, 
Тейрисин-Аллахын излей, 
Ёлюмден къутулургъа мадар излей, 
Джол излей, 
Чексиз дангыл тюзде, 
Къарала-агъара, 
Джыгъыла-тура, 
Кёмюле бораннга, шошлукъгъа, 
Кёмюле къарангыгъа, джарыкъгъа, 
Кетиб барады адам. 

АДАМ 

Сорулмай берилген джанынг, 
Сорулмай да алынады. 
Барыуубуз – джанны берген 
Чексиз Кючню аллынады. 

Алгъа барама деб турады адам, 
Артха къайытыб баргъанын билмей. 
«Джазыуума иеме, бийме» 
Дейди зауаллы дагъыда. 

Кесини ёлюрюн да билген, 
Ахырзаманны келирин да билген, 
Дагъыда, тюнгюлмей джашаргъа кюрешген, 
Динни, илмуну да кесине къанат этерге кюрешген, 
Ёлюмсюзлюкге джолну табаргъа кюрешген,- 
Къыйынлы, алай а, сейир джанды адам. 

Узакъ кетмесе да хайуандан, джаныуардан, 
Дайым кюрешгени ючюн болургъа Адам – 
Ёлюмсюзлюкге тыйыншлыды адам. 

ЭЛЛИ ДЖЫЛДА 

Мени сюйгенле барелле тАлай, 
Мен сюйген а – бир эди джангыз. 
Алгъа къарай, бара эдим тАлмай, 
Бек узакъда болса да джулдуз. 

Кърал, дин, миллет чекле да 
Къалаелле тыялмай бизни. 
Болушлукъ келе мийик Кёкден да, 
Ёте эдик тенгизден-теркден. 

Мени байрагъымда – джангы Ай бла джулдуз, 
Сени байрагъынгдан къарай эди къач. 
Бир-бирин ангылайелле ала, 
Бар эди бизге хар неде да къууанч. 

Минги Таугъа да чыкъгъанек бирге, 
Сууун ичиб, ташын джалагъанек. 
Джазыуубуз джазылгъанды Кёкде – 
Ол кюн аны ажымсыз ангылагъанек. 

Бир джан да джаратылгъан эди мийикде – 
Шимал Джолда бюгюн биргемеди ол. 
Отуз джылдан сора да, тюбетирге сеннге 
Таудан тенгизге келтиргенди джол. 

Къоймалла сени джашаргъа таулада, 
Юрениб бошасанг да адетге, тилге. 
Джалан аякъ чабханынг талада, 
Эсиме тюшюб, ышартады мени. 

Джюрегими къобузча согъуб, 
Алийни джырын джырлагъанынг, 
Сора кёлюнг, Хурла кёлча, толуб, 
«Бирге джашайыкъ» деб джылагъанынг – 

Кёлюмю чыгъара кеси кесимден, 
Кетерге унамайды бир да эсимден. 
Эски ауруу, ашлана, джангыра, 
Отуз джылдан тюбетди джангыдан. 

Къойланы Хурла кёлде къоюб, 
Тыш къралгъа салыб келдим ызынгдан. 
Дуния намысдан, ахырат азабдан да къоркъуб, 
Джюрекни тутдум отуз джылны тузакъда. 

Дуния малны, дуния сёзню да къойдум Джуртда – 
Малкёзлеге, малсёзлеге болсун халал. 
Олжас айтханлай, мен джангырдым элли джылда – 
Джангы джырла джазыб башлады къалам. 

Алгъын кюрт юзюлгеннге ушай эди назмум, 
Чайкъалгъан тенгизге ушайды энди. 
Сени бла байланыб эди мени фахмум, 
Джазыуум да байланды сени бла энди. 

Шимал Джолда да къыбыла джюрегим, 
Унамайды шош болургъа, сууургъа. 
Мени мюлтеджи этген шыбыла джюрегим, 
Былайда да къоймайды кёз ачаргъа, солургъа. 

Алай а, джюрек дарманым энди къатымдады – 
Джюрек тохтайды деб джокъду къоркъуу. 
Бир-бирде джуртха тансыкълыкъ къатылады – 
Ол заманда Ташым къаралады, Терегим болады къуу. 

Ёзге сокъураныу джокъду джукъгъа. 
Этмей сокъураннгандан эсе, - этиб сокъуран. 
Сюймеклик чыгъаргъанды мени Джуртдан, 
Джангыз олду къайтарлыкъ да джуртха. 

Къайытырыкъма – ёзге джангыз кесим тюл: 
Талай джан боллукъла биргеме. 
Талай назмум да боллукъла биргеме. 
Бизге Ата джуртда тиерикди Кюн. 

НАЗМУНУ ДЖАРАТЫЛЫУУ 

Джангур къоркъууун джел этгенча, 
Назму къоркъууун эте, 
Джашнайды, чартлайды кёлюм. 
Шийир булут, джюрекни басыб турма – 
Тёгюллюк эсенг – хайда, тёгюл. 

Сезим ырхыдан къобады Къобан, 
Джагъаларын басады Басхан, 
Тауну тебереди Теберди... 
Кесине бар эсе базгъан – 

Сезим къобаннга кирсин да, 
Хайда, сынасын къарыуун. 
Ма ол заманда толусу бла ангылар – 
Джаз ала тау сууну барыуун. 

Тура туруб, сезим къобан къобса, 
Тынчлыгъын къурутады джюрекни, 
Бир этеди джер бла Кёкню – 
Башха тюрлю кёрюнеди болгъан. 

Сезим ырхыны ызында 
Къуралады юйюр да, Эл да. 
Ырхы ыз – Ырхыз – Архыз... 
«Ариу къыз» дерге сюеди тил а, 
«Тейри берди» дерге Тебердиге да – 
Ариу атла атай хар неге да. 

Джангур къоркъууун джел этгенча, 
Назму къоркъууун эте, 
Джашнайды, чартлайды кёлюм. 
Шийир булут, джюрекни басыб турма – 
Тёгюллюк эсенг – хайда, тёгюл. 

КЁРЮНЮУЛЕ 

Къач эди – 
Школда окъуу башланнган кёзюу. 
Ючеулен эдик олсагъатда: 
Сен, Мен 
эмда 
Биз орнатхан Терек. 

Атларыбызны ал бёлюмлери: 
Те, Ма, Бил. 
Автомобиль, мобиль, интернет – 
Дегенчаладан бири да 
Джокъ эди олсагъатда элде. 

Энди ала бардыла. 
Элде биз джокъбуз ансы. 
Бизни сакълай, 
Джангыз кеси сюеледи Терек. 

Он джылны – 
Школну бошаб кетгинчи – 
Ол Терекни сакълаб зарандан, 
Къараб тургъанбыз. 

Бизни кёрсе къууана эди Ол: 
Къолларын-бутакъларын созуб, 
Чапракъ тилде шыбырдай, 
Саламлаша эди. 

Биз кетгеникде – 
Мууал болуб, бир джылны 
Джашау бла ёлюмню арасында 
Тургъанды дейдиле. 

Элге келгенибиз сайын а – 
Къуру да джокълаучанек аны. 
Арадан кёб джыл кетиб, 
Алай келдик бу джол анга. 

Терекни туугъан кюнюне 
Орнатхан кюнюбюзню санаб, 
Алгъышладыкъ 30-джыллыгъы бла. 

Алгъынча къууанмады Терек бизге. 
Чапракъларын тёге юсюбюзге, 
Кёб хапар айтды чачылгъан элни юсюнден. 

- «Былайларын хауле юйле эте айланалла». 
- «Солуу юйле» деб, тюзетдим мен. 
Мени эссизлигиме сейирсиннгенча, 
Башын чайкъады Терек. 

- «Энди бир келиригизге 
Мен да кесилиб турургъа болурма. 
Халкъны джуртундан кёчерча этиб, 
Былайларын а тыш байлагъа саталла». 

Артда да кёб сагъыш этдим Терекни сёзюне, 
Туугъан элим, чачылгъан элим кёрюне кёзюме. 

«Халкъны зулму сюрсе джуртундан, 
Джуртуна къайытыр ючюн кюрешеди халкъ. 
Алай а, халкъ кеси айырылса джуртундан, 
Ол болады къайытмаздан талкъ». 

Дагъыда он джылдан 
Тюбеб бир-бирибизге, 
Биз атландыкъ элибизге. 

Элге кирген джерде къарауулла, 
Аскер сауут-сабаларын чыкъырдатыб, 
Хыны этиб, тыйдыла бизни: 

- «Кимлесиз? Барасыз къайры? 
Кёрмеймисиз – энчи джерди былайы?» 
- «Кимди иеси? Къарачайлымыды? 
- Огъай. Оруслуду, эрменди, чууутлуду – 
Не башхасы барды ким болса да сизге? 

- Тюз айтаса, къарачайлы тюл эсе, 
Бир башхасы джокъду бизге». 

Ма алай, туугъан джерибизге 
Туугъан элибизге, Терегибизге да, 
Тюбеялмай къайытдыкъ артха. 

Терекден айырылгъаныбыздан сора, 
Бир-бирибизден да айырылдыкъ. 
Сен насыб излей кетдинг къыбылагъа. 
Мен Шимал таба тутдум джол. 

Хакъ джолда баргъанла болсакъ эди, 
Къалмаз эдик Элсиз-Джуртсуз. 

Хакъны, Тюзлюкню ызындан тюл, 
Дуния малны ызындан атландыкъ да, 
Халкълыгъыбызны, Джуртубузну да тас этдик. 
Бир-бирибизни да этдик тас. 

Шимал Джолда барама кетиб. 
Къайрымы? Билмейме. 
Кёзюме кёрюнеди Терек. 
Эсиме тюшесе Сен. 

Къар а джауады. 
Къачхы тереклени, сары чапракъланы, 
Сагъышларымы да агъарта, 
Джауады къар. 

КЁК-ДЖЕР АДАМЫНА ЭТЕМЕ САГЪЫШ 

Акъ къаягъа къара булут къонса, 
Аны мыдахлыгъы кюнню да этеди мутхуз, 
Къайгъылы этеди бизни да. 

Къара къаягъа акъ булут къонса, 
Къара къая да агъаргъанча болады, 
Кюннге да джарыкъ къошулгъанча болады, 
Джарыгъыракъ болады кёлюбюз бизни да. 

Акъ булут да Акъ къаяны, 
Бегирек сюеди, билеме. 
Алай а, агъартыр умут этиб, 
Къара къаягъа да къонуучанды ол. 

Къара булут а, Къара къаяны сюйсе да, 
Акъ къаягъа ёчдю чабаргъа. 
Акъ къаяны да къаралтыргъа излейди – 
Къарады иннети къара булутну. 

Акъ булут, къара булут да джокълаучанла мени. 
Алай эсе – Къара къаягъа, Акъ къаягъа да 
Ушай болур джюрегим. 

Джети къатлы джюрегими 
Акъ къаты, къара къаты да болур. 
Алай а, къуру мёлекге тюл, къара джиннге да 
Не ючюн ачыкъды джюреги адамны? 

Тейри адамны джюреги 
Къара кючлеге тюл эсе джабыкъ, 
Ол Тейри адамы болмазмы? 

Акъ къаягъа, Къара къаягъа да къарай, 
Акъ булутха, къара булутха да къарай, 
Джюрегими джети къатын да къармай, 
Кёк-джер адамына этеме сагъыш.

АКЪ СЁЗНЮ ХАПАРЫ 

Къанатлы Акъ Сёз 
Джети къат Кёкден эне келиб, 
Бир къанат къагъым уфукда, 
Бир бёрю улум мийикликде, 
Бир джюрек къычырым узакълыкъда 
Тохтагъанды. 

Тохтагъанды десем да, айланады учуб, 
Къонар Терегин табалмай, 
Ол Джангыз Терегин кёралмай. 

Джети къат Кёкден 
Джер Джуртха джетгинчи 
Джангыз Терегин кесгендиле аны. 

Къанатлыла джетиб къайгъы сёз бергинчи да, 
Къазакъ бёрюню улууундан 
Ангылагъан эди бир палах болгъанын. 

Къанатлыла джетгенлеринде уа, 
Къанатларын да бушуу кюйдюрюб, къаралтыб, 
Акъ сёзге къара кюн келди – 
Тюнгюлдю, саудан ёлдю: 
Джокъду Джангыз Тереги энди аны. 

Джуртда Джангыз Терек, Джашил Терек 
Уясы эди бютеу къанатлы джанланы – 
Акъ сёзню да Кёкден эннген, 
Къанатлыланы да Джерде джаратылгъан. 

Къанатлы Акъ Сёз бла къанатлыла 
Къадау Ташха къондула амалсыздан. 

Бу акъ къагъыт – Джангыз Терекден этилгенди. 
Бу назму да – 
Къанатлы джыйын бла къанатлы Акъ сёзню 
Ол акъ къагъытха тюшген кёлеккелериди. 

ТЕРЕКНИ СЁЗЮ 

Ташды мени тёнгегим, 
Джаным а – Терекди. 
Мен солургъа хауа бергенле, 
Кеселле мени... 

Билмейле насыбысызла, менсиз 
Хауа джетмей ёллюклерин. 
Бюгюнлери бла джашайдыла, 
Тамблагъа этмейле сагъыш. 

Ахыр Терек кесилген кюн, 
Келликди джерге ахырзаман. 
Терек аны айтыб, шуулдайды – 
Ай медет, 
Мычхы, балта тауушдан 
Адам эшитмейди джукъ. 

Маджаллары тереклени 
Адам къолундан ёлелле. 
Аджаллары джетиб тюл, 
Илинмек аджалдан ёлелле. 

Терекни кеседи адам, 
Кесин кесе тургъанын сезмей. 
«Аллах, бумуду сен джаратхан джан?»- 
Деб сорама Аллахха, тёзелмей. 

АЛЛАХ БИРДИ 

2010 джыл, декабрны 24-25-26, байрым-шабат-ыйых кюнле. 

Исса файгъамбарны туугъан кюнюн белгилей, 
Къонгурау къагъалла клисала джер-джерде. 
«Аллах – бирди, Хакъ сёз да – бирди»,- дей, 
Джума намазгъа атланама межгитге. 

Къар джауады агъарта тёгерекни. 
Ким клисагъа, ким межгитге барады. 
Бир таша кюч, тамаша кюч джюрекни 
Джан джурт таба – Кёкле таба – бурады. 

Азан таууш къонгурау таууш бла бирге 
Тёнгегимден айырады джанымы. 
Мен къарайма джер джашаугъа мийикден – 
Къайытыр ючюн Ата джуртха джангырыб. 

Джулдуз къычырымла бла тергеледи джол, 
Не эсе да, къайгъылыды джюрегим: 
Джети къат Кёкден къайытхынчы джан – 
Топуракъ болмай, сакъланырмы тёнгегим? 

Джулдуз джауумла джауадыла Аламда... 
Джауа берсинле: 
Манга аладан – биринден да! – заран джокъ. 
Энгишге къарайма: 
Джюджюлеча, джер тёбеде адамла – 
Ичлеринде уа – мен таныгъан адам джокъ. 

Тюрленнгенди дуния джашау, адам да, 
Анда меннге энди орун табылмаз. 
Джарлы джаным тёнгегине тартса да, 
Тёнгекде да анга тынчлыкъ табылмаз. 

Алай болса да къайытама мен артха, 
Джандетгеча, тёнгегиме киреме. 
Ашыкъмазма энди бир да ахратха – 
Тёрт санымы тирилгенин кёреме. 

Исса файгъамбарны туугъа;н кюнюн белгилей, 
Къонгурау къагъалла клисала джер-джерде. 
«Аллах – бирди, Хакъ сёз да – бирди»,- дей, 
Джума намазгъа атланама межгитге. 

АКЪ БАРС, БОЗ КЪУРТ ЭМДА МЕН 

Къар джаугъанды белге дери, 
Кёрюнмейди джан-джаныуар. 
Джол узакъды элге дери. 
Къалай барлыкъ эсенг да, бар. 

Къаллай къыйын кече ётдю, 
Ёзге къар болушду манга: 
Къаргъа терен кёмюлдюм да, 
Бузламайын чыкъдым тангнга. 

Кёз ачдырмагъан борандан да, 
Кюрт ичинде табдым ышыкъ. 
Сууукъдан къутхардыла мени 
Джамчы, башлыкъ, чабыр, ышым. 

Джарлы атым джарым джолда 
Талагъы туруб ёлдю. 
Джерин, джюгенин алыб, 
Бир ёмюрню джаяу келдим. 

Атындан бошагъан адам, 
Не этерикди бармай джаяу? 
Ёлюм джетсе джолда джетер – 
Кесими да джокъду аяу. 

Насыб болса, джетиб Элге, 
Туугъан джерге къабланырма. 
Ата джуртум, уясыса 
боз бёрюню, къабланны да. 

Акъ барс бла къазакъ бёрю 
Сиз сакълайсыз чегин Элни. 
Ас-салам, джангы тёлю, 
Танырыкъ болурсуз мени. 

Иги умут, иги джора 
Джетдирдиле мени Элге. 
Тау да, суу да тургъаныча, 
Тюбеген а джокъду меннге. 

Бир башха халкъ башха тилде 
Сёлешеди мени бла. 
«Сени халкъынг бизбиз» деб, 
Даулашалла мени бла. 

Тутулду мени тилим: 
Джуртум бар, халкъым а – джокъ. 
Тиймесе да манга окъ, 
Джюрегим джарылыб ёлдюм. 

Акъ барс бла къазакъ бёрю 
Келдиле да къатыма, 
Бири хырылдай, бири улуй, 
Къайтардыла джашаугъа. 

Ючеуленбиз энди биз – 
Аскери Тейрибизни. 
Кюрешебиз къаджыкъмай 
Къураргъа Элибизни. 

Мухаджир да, мюлтеджи да, 
Къайытыгъыз сиз Джуртха. 
Джыйдырайыкъ халкъгъа эс, 
Къошулугъуз джыйыннга. 

Сермешейик дин ючюн, 
Сермешейик тил ючюн, 
Сермешейик джурт ючюн – 
Къошулугъу джыйыннга. 

Джуртуна, джазыууна 
Ие болуб джашар халкъ. 
Миллетни тирилтирге 
Ючюбюз этгенбиз ант. 

Сынау джолну барабыз 
Акъ барс, боз къурт эмда мен. 
Биз хазырбыз ёлюрге, 
Джангыз халкъ болсун эсен. 

ДЖАШАЙЫМ ДЕСЕ — ДЖАШАРЫКЪДЫ ХАЛКЪ 

Джашайым десе – джашарыкъды халкъ, 
Ёлейим десе – ёллюкдю. 
Баргъан джолу болмаса хакъ, 
Ол кёб палах да кёрлюкдю. 

«Мадар этсенг – этерме къадар»,- 
Дегенди Аллах. 
Халкъ башына этмейин мадар, 
Ёле эсе уа – 

Салах да тартылмаз анга, 
Къайгъы сёз да берилмез анга. 
Кеси кесин ёлтюрген халкъгъа, 
Къылынмаз джаназы, къазылмаз къабыр да. 

Дини, тили, джурту ючюн кюрешмей, 
Дуния мал болуб ангысы, эси, 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб, 
Башхалагъа джутдурса кесин – 
Ол халкъгъа джокъду дуния, ахырат да. 

Динин, тилин, джуртун да сакълаб, 
Юй-кюн болургъа излемеген халкъ, 
Эл-кърал болургъа излемеген халкъ, 
Аны ючюн кюрешмеген, сермешмеген халкъ – 
Дуниядан болады талкъ. 

Джашайым десе – джашарыкъды халкъ, 
Ёлейим десе – ёллюкдю. 
Баргъан джолу болмаса хакъ, 
Ол кёб палах да кёрлюкдю. 

КЪАРТ БЛА ТУУДУГЪУ 

Нартламы,- деди къарт,- тишликни туудугъуну къолуна тутдура, ала уа пелиуанла болгъандыла. 
- Алийчамы?- деб сорду сабий, элде байрам кюн барын хорлагъан гёджебни эсге тюшюре. Ары да аны Ислам элтген эди – къарт атасы. 
- Аланы уллулукъларын сеннге ангылатыр ючюн айтайым. Ма ол отну кёремисе,-деди къарт, кёкде Кюнню кёргюзте. 
-Ол отмуду сора,- деди сабий. 
-Хоу, аны нартла джакъгъандыла, Къарангыны джарытыр ючюн, къоркъутур ючюн. 
-Аны ючюнмю къуру? 
-Андан сора да, ала анда тишлик этиб ашагъандыла. Энди ангыла, нартла къаллай болгъанларын – Кюн алагъа бизге бу отча кёрюннгенди. 
-Нартла тишликни неден этгендиле, тишлери да темирденми болгъанды,-деб, сорду туудугъу. 
Кюн таякълагъа къарангыны чанчыб, чырылдатыб, ашаб тургъандыла ала. Нартла кетгенли биягъы къарангы дунияны кючлеб башлагъанды... 
-Нартла Джерге къайытырыкъ тюлмюдюле да? 
-Къарангыны биз кесибиз хорлаялмасакъ, къайытырыкъдыла. Алай а, биз да нарт улулабыз, уллу нартланы къыйнамагъанлай, къарангыны хорлаб къоярбыз,- деди къарт, джангы тишликни туудугъуну къолуна тутдура. 

КЕЛИР БОЛУШЛУКЪ АНДАН 

«Халкъ, Джурт» деген бир инсан, 
Тюшмез ючюн тузакъгъа, 
Мен кетгенме узакъгъа. 
Алай а, ауруйду джан: 
Турады анда халкъым, 
Табалмагъанлай хакъын. 

Хакъсыз халкъны ёлюрюн, 
Биледи да, ёмюрюн 
Ашырады кюрешде, 
Ашырады сермешде. 

Нарт юзюкден болса да, 
Къадау Ташдан тууса да, 
Ёзю болса да бекджан,- 
Джокъду ёлмезлик бир джан. 
Ашалады темир да, 
Бошалады ёмюр да. 

Тохтаусуз баргъан кюреш 
Бошалмазмы хорлам бла? 
Къылыч бла келмеген, 
Келялырмы къалам бла? 

Келям бла келмеген, 
Къылыч бла да келмез. 
«Хакъ Сёз, Акъ Сёз» билмеген, 
Миллет бола да билмез. 

Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла, 
Илму бла, билим бла 
Сакъланныкъды, къатланныкъды 
Халкъны тини, тили да. 

Хакъ сёзденди Акъ сёз да, 
Хакъдан башланады халкъ. 
Ол кертини ангыламагъан, 
Хакъ айтханча джашамагъан – 
Дуниядан болады талкъ. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздю 
Къара кючлеге буруу, 
Къара ишлеге тыйгъыч. 
Сёздю эм кючлю сауут, 
Анга тенг къайда къылыч? 

Хакъ сёз кюч берген иннет 
Келтирликди хорламны, 
Къутхарлыкъды адамны. 
Къутхарлыкъды дунияны. 

Мен Хакъ сёзге базама, 
Мен Акъ сёзге базама. 
Миллетиме джарар деб, 
Кече-кюн да джазама. 

Меники джарамаса, 
Башханы сёзю джарар. 
Кесибиз мадар этсек, 
Аллах да этер къадар. 

Келям, къалам да – Андан, 
Хакъ сёз, Акъ сёз да – Андан. 
Ол буюргъанны этейик, 
Къолдан келгенни этейик – 
Келир болушлукъ Андан. 

ИЗЛЕУ 

1 
Сёзле, сёзле, сёзле... 
Кёзле, кёзле, кёзле... 
Изле, изле, изле.... 

2 
Бар эди кёзю-къашы, 
Бар эди сёзю-башы, 
Хар неси да бар эди. 

3 
Ёзге, болмады джазыу. 
Сёзден болмады къарыу. 
Тохтады келиу-барыу. 

4 
Ол мен бек сюйген къызны 
Джюрекде къалды ызы, 
Сёзледе къалды ызы. 

5 
Ахырзамандан келген улан бла, 
Къалюбаладан келген бир къыз – 
Тюбеген эдик джолда. 
Къаллай бир джылны, джолну 
Бир-бирге тюбер ючюн 
Келген эдик тохтаусуз. 

6 
Сора уа? 
Тюбедик – айырылдыкъ. 
Сен кетдинг ахырзаман таба, 
Къалюбала таба кетдим мен. 

6 
Ким къалайгъа джетери, 
Джолда кимге тюбери – 
Белгисизди. 

7 
Джылла, джылла, джылла... 
Джолла, джолла, джолла... 
Бушууму, насыбмы, 
Ёлюммю, джашауму 
Сакълай болур алда? 

8 
Сёзле, сёзле, сёзле... 
Кёзле, кёзле, кёзле... 
Изле, изле, изле.... 

БАРМЫДЫ БОЛУШАЛЛЫКЪ? 

Кюн къамата чууакъ Кёкден, 
Къар джырылдай аякъ тюбде, 
Алагъа да, къайгъым кёбден, 
Эс буралмай, мен барама. 

Арыб-талыб мен джыгъылсам, 
Къымылдамай тохтаб къалсам, 
Ёлюм джетиб, той къурлукъду, 
Къар – кебиннге буруллукъду. 

Дангыл тюзде барама Мен. 
Чексиз Кёкден къарайды Кюн. 
Бизден сора джокъду бир джан. 
Бизден сора джокъду бир джан. 

Не бир джаяу, не бир атлы, 
Не джаныуар, не къанатлы 
Кёрюнмейди тёгерекде. 
Джангыз – Кюн, ол да – Кёкде. 

Сёлеше барама Кюн бла. 
Аны бла джангыз тюлме. 
Ёзге, ол да батарыкъды. 
Джангыз кесим къаллыкъма, сора. 

Огъай, къалыб кетмем джангыз – 
Кёрюнюрле Ай бла джулдуз. 
Мен рахатыракъ болурма, 
Кече да баргъанлай турурма... 

Келди кече, айтханымча. 
Ай да чыкъды, бир ханымча. 
Джарый кече къардан, Айдан, 
Барама къайры эмда къайдан? 

Къалюбаладан 
Ахырзаманнга 
Бара тургъан адамгъа, 
Бармыды болушаллыкъ?!

НАЗМУМА 

Былайгъа дери биз келдик бирге. 
Энди – джолум башха, джолунг башха. 
Былайда сен буруласа халкъ таба. 
Мен а – баргъанымча – Хакъ таба. 

Сен энди боллукъса джамагъат бла, эл бла. 
Мен эсем – къаллыкъма биягъынлай, джангызлай. 
Джалан аякъларымы къаната ташла, 
Кёкге узалгъан къолларымы кюйдюре джулдузла, 
Ёз тутдурлукъ бир аш, магъана 
Излерикме тёнгегиме, джаныма да. 

Ол джандет ашны излей, 
Артха къарасам – къалюбала, 
Алгъа къарасам – ахырзаман: 
Не къалюбалагъа, не ахырзаманнга 
Элтмезлик бир джолну керекме табаргъа. 

Тамыры къалюбалада, 
Башы уа – ахырзаманнга 
Тирелген терекни кёлеккесинде 
Тургъан джанланы джазыкъсынама. 
Ол терекни бутакъларында 
Къанатлылагъа да ауруйду джаным. 

Къайсы джолну барсам да, 
Джангы джол салсам да – 
Болурма тирелирге ахырзаманнга. 
Алай а, манга 
Джол кёргюзтген барды бир Кюч. 
Берилген эсе да джашау ёнгкюч, 
Джокъду тюнгюлюу, саудан ёлюу джокъду. 

Ахырзаманны эслеб, илгениб, юркюб, 
Къалюбалагъа кетгенле да бардыла. 
Ала ёмюрде да чыгъаллыкъ тюлдюле андан. 

Къалюбала таба барыу да – ёлюм, 
Ахырзаман таба барыу да – ёлюм. 
Ючюнчю джолну уа – кёрмесе да кёзюм – 
Джюрегим турады сезиб. 

Джазылгъан назму – тарта артха, 
Джазыллыкъ назму – тарта алгъа, 
Айтылгъан сёз тарта джерге, 
Айтыллыкъ сёз тарта ёрге, 

Барама кетиб. Тутхан джолум 
Болур эсе уа ючюнчю джол. 
Айтылгъан сёзюм, сау къал. Разы бол. 

Назмучу бла назмусу 
Бир-биринден айырылмай, мадар джокъ. 
Назмучу джолоучуду. Джангы джолну, 
Ючюнчю джолну – ёмюрлюк джолну, 
Излей, джашайды, ёледи ол. 

ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ 

Джюрегиме киргенди шайтан. 
Аны андан 
Билмейме къыстаргъа къалай. 
Шайтан болгъан джерге мёлек 
Келмейди. Къыйналады джюрек, 
Алай а, ёлмейди. 

Шайтан джашагъан джюрегим, 
Бошаргъа башлагъанды менден. 
Ёлмейин джюрек, 
Ёллюк тюл эсе шайтан, 
Сора не магъана джашагъандан. 

Джюрек бла джашагъанны къояма мен. 
Ёледи джюрек – ёледи поэт. 
Аллахха джазады мёлек: 

- Джюрегинден шайтанны къыстаялмай, 
Шайтан бла уа джашаялмай, 
Джюрегин шайтан бла бирге 
Къурутханды поэт. 

Шайтанны ёлтюргени – сууабды. 
Кесин ёлтюргени – гюнахды. 
Энди гюнахындан, сууабындан – 
Къайсы дженгер базманда? 

Аллах этеди джууаб: 
-Джюрегине шайтанны ийгени – бир гюнах. 
Аны къыстаялмагъаны – экинчи гюнах. 
Кесин ёлтюргени – ючюнчю гюнах. 
Шайтанны ёлтюргени уа – сууабды. 
Алай а, сууабын дженгеди гюнахы. 
Гюнахы ючюн чегерикди азаб. 
Алай а, 
Иги назмулары 
Кёб адамны къутхаргъанла шайтандан. 
Иги назмулары 
Шапагъатчы боллукъла анга. 
Джаханюмден къутхарлыкъла аны. 

Адамгъа джарагъан сёзю 
Шайырны кесин да къутхарлыкъды. 
Шайырны назмусуна кёре, 
Аны халкъгъа джарагъанына кёре, 
Боллукъду джазыуу: 
Джашауу – ёлюую – тирилиую да. 

20-21 ЁМЮРЛЕ 

Ёмюрню ахыры да – аллыча, 
Бошалды оюлууу бла къралны. 
Кёб къара иш болду эсде къалырча, 
Излесенг да – унуталмазса аны. 

Эки башлы къуш – биягъы – 
Къайытыб къонду тоханагъа. 
Адам айырыу, миллет айырыу, 
Къан ыз къоя, чыкъды арагъа. 

Ууакъ миллетлени джутуу, къурутуу – 
Орус патчахланы тюшюреди эсге. 
Бютеухалкъ къозгъалыу, чайкъалыу 
Керекмиди джангыдан бизге? 

«Оноу керекли тюб болду бир эл»... 
Эс буруб нартла айтхан сёзге, 
Ата-бабалача къатдырмасакъ бел, 
Бу ахыр ёмюр боллукъду бизге. 

Джыйырманчы мурдар ёмюрден, 
Ауур джаралы болса да, къутулду халкъыбыз. 
Къазауатладан, сюргюнден, тутмакъдан 
Сау къалгъан джарымы къайытды Джуртуна. 

600 кесек этилген халкъыбыз, 
14 джылгъа болуб къалмай талкъ, 
Мадар болгъанлай сюргюнден къайытды ызына – 
Джуртда джангыдан болур ючюн Халкъ. 

Джыйырманчы сынау ёмюрден 
Сый бла ётдюле ата-бабала. 
Тыйыншлы болсакъ алагъа – 
Бу ёмюрден биз да ётербиз. 

Хакъ джолдан таймаса халкъ, 
Бу ёмюрде да къалыр сау-эсен. 
Сакъланыр тилибиз, джерибиз, 
Ангыбыз, саныбыз да ёсер. 

Бир Аллахха этмейин къуллукъ, 
Дуния малгъа урсакъ а баш – 
Джуртубузну башхала кючлерикле, 
Бизни да кеслерине этерикле 
Джалчы, шапа, къул-къарауаш. 

Дин-тил ючюн, Ата джурт ючюн 
Биригиб, кюрешмесек бюгюн, 
Тамблабыз боллукъ тюлдю бизни – 
Сыйрат кёпюрдю бизни халкъгъа бюгюн. 

Иманыбыз-ангыбыз-эсибиз 
Толу болса – андан ётерикбиз. 
Халкъ болмай, сюрюу болсакъ биз, 
Барыбыз да джардан кетерикбиз. 

Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз, 
Иманыбыз сыналады бюгюн. 
Кимди халкъ, кимди сюрюу – 
Ол затха къаралады бюгюн. 

Ангысыз-эссиз къарыусуз халкъла 
Тас боллукъдула дуниядан. 
Иманлары-рухлары кючлю къауумла 
Джашарыкъдыла дунияда. 

Кёб палахдан ётген халкъыбыз, 
Динин, тилин, джуртун да сакълар, 
Ангысын-эсин, санын да къатлар. 
Минги таулула деб бошму айталла бизге? 


Тейри адамы – атыбыз, антыбыз. 
Башха халкъладан небиз кемди бизни? 
Ахырзаманнга дери джашар халкъыбыз. 

КЕТДИ ЭНТДА БИР ДЖЫЛ 

Кетди энтда бир джылым...къаядан. 
Башым агъарды джарсыудан, къайгъыдан. 
Джангы джыл къарайды Айрыдан. 
Билмейме, не келтирир ол да. 

Джашауумдан юзюлдю бир джылым – 
Бир атламгъа къысылды аджалым. 
Кёб затха къыйналды джаным. 
Мамукъдан болмады джол да. 

Билгенле хакъны, адетни, тилни, 
Ёкюлю болгъанла халкъны, элни, 
Джылдан джылгъа аз бола баралла, 
Джукъбилмез аманла артха къалалла. 

Джашаудан энтда бир осал джыл кетди, 
Кёб ашхыны, игини, ырхыча элтди. 
Кёб сёз юзюлдю тилден да. 
Сакълау джокъду энди Кёкден да. 

Акъ сёз учса да алкъын джюрекден, 
Хакъ сёз келиб бошагъанды Кёкден. 
Къоркъама Акъ сёзге да келир деб къара кюн – 
Джазгъан къой, окъугъан да аз бола барады. 

Кетди бир джыл, ахыры – сууукъ, 
Этди мени ёлюмге джууукъ. 
Къоркъама, къуру кесиме тюл – халкъгъа: 
Ахырзаман бир джылгъа джууукълашды анга. 

Джангы джылгъа той этиб, тюбесе да адам, 
Бютеу адам улугъа джууукълашды ахырзаман. 
Энтда бир джыл кетди...къаядан. 
Неге харс ургъанын билмейме адам. 

Алай а, тюз эте болур. 
Кеси кесине кёл эте болур, 
Къалмаз ючюн ёлюб саудан, 
Замансыз болмаз ючюн къаудан. 

Кетгенни ашыр, келликге тюбе. 
Темирден кийиб турсанг да кюбе, 
Болджал джетсе, тиерикди окъ: 
Къадаргъа мадар джокъ. 

Адам улу, хайда тебсе, джырла. 
Заманны тыяллыкъ тюлсе джылаб. 
Келлик эсе, келсин ахырзаман, 
Тебсей, джырлай тургъанлай адам. 

АКЪ КЕМЕМИ КЮРЕШЕМЕ ИШЛЕБ 

Къара кюн адамланы, башха джанланы да, 
Къутхарыр иннет бла 
Бир акъ кеме ишлеб кюрешеме. 

Билмейме, 
Кимни, нени, къачан, къаллай ахырзамандан 
Къутхараллыкъды мен ишлеб кюрешген кеме. 
Унух файгъамбарны кемесине, 
Кязим хаджини къайыгъына, 
Джырчы Сымайылны къанатлысына 
Ушаргъа, ушамазгъа да болур ол. 

Ол акъ кемеге 
Джаралы джугъутурну да, 
Джаралы ташны да, 
Джангыз терекни да, 
Башы кёкге джетген Минги Тауну да 
Алыр умутум барды. 

Ол акъ кемеге 
«Джаралы джугъутурну» да, 
«Джаралы ташны» да, 
«Джуртда Джангыз Терекни» да, 
Башы кёкге джетген «Минги Тауну» да 
Алыр умутум барды. 

Бютеу адам улуну 
Дини, тили, тарихи бла, 
Бютеу Джерни 
Тауу, тюзю, тенгизи бла 
Ол акъ кемеме 
Алыргъа излейме, 
Къутхара къара кюнден – 
Ахырзамандан. 

Къоркъууум да барды: 
Ол акъ кемени ишлеб бошаргъа 
Заманым джетмей къалса, 
Мен башлагъан ишни 
Ахырына джетдирирге 
Адам да табылмай къалса... 

Огъай, 
Аман джора этгенча да кёрюнмесин. 
Аллай сагъышла бла ишим бёлюнмесин. 
Къолдан келгенни этейим мен: 
Болгъан къадарда сау-эсен, 
Къаджыкъмай ишлей, кюреше барайым. 
Тёшекде тюл, эшикде, 
Аякъ юсюнде, ат юсюнде 
Сермеше ёлгенледен болайым. 

Хакъ джолдан таймай барыргъа 
Кючюм джетерми? Джетер: 
Мадар этсем, 
Аллах да къадар этер. 

Дин-тил-джурт ючюн баргъан 
Къазауатдама: 
Юлюшсюз къалмам 
Дуниядан, ахратдан да. 

Боракъ атым кёкден къарайды кишнеб – 
Къутхарыргъа хазырды джанымы. 
Ким ийгенин да билеме аны. 
Алай а, мен борчлума къутхарыргъа дунияны – 
Акъ кемеми кюрешеме ишлеб. 

КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ 

Къадау ташха бурулгъан ант сёзмюсе сен, 
Акъ сёзге буруллукъ бир Къара ташмыса сен? 
Кяба ташны къарнашы – джулдуз ташмыса сен? 
Минги тауну джашы – Минги ташмыса сен? 
Огъесе, Къарачай къралдан, Башчыдан 
Хапар айтхан Къарча ташмыса сен? 

Кесилген Джангыз Терекни да сендеди джаны: 
Сен сау болуб, киши ёлтюраллыкъ тюлдю аны. 
Сен сау болуб, бизни онглаялмазла джаула: 
Сен – Ата джуртубузну бойнуна Аллах такъгъан дуа. 

КЪОБАН 

- «Бир суугъа эки кере кирмезсе...». 
- Нек кирмейме? 

Нарт сёзню дженгер умут этеме: 
«Бутларымы ат этиб, къолларымы къамчи этиб», 
Къобан сууну сюреме ызындан, 
Сюреме да,- тёбенледе, кенг тюзледе джетеме. 

Алай а, 
Тауушундан, барыуундан, татыуундан 
Къобан сууну таныялмай къалама. 

Къайда ол кёк суу, акъ суу, къара суу? 
Къайда ол къанатлы суу, учхан суу? 
Орайда тарта, зикир да айта баргъан суу, 
Ташын джалаб, сууун ичиб турурча – 
Къайда ол зем-зем суу, Къобан суу? 

- Къобаннымы сораса, майна Къобан... 

Былайда джашагъан орус-орман 
Бу боз суугъа «Къобанды» деб, туралла. 

Къобан суу тауундан айырылыб, 
Тёбенлеге, тюзлеге джетгенлей,- 
Не джазыкълыкъ джетеди анга, хей. 

«Таулу тюзде абыныр», тау суу да – алай. 
Аны билиб къайытханды сюргюнден Къарачай. 

Тюзде да сакъланады Къобанны аты, 
Алай а, тюзде сынады аны къанаты. 
Учхан суу тюлдю ол энди – барады сюркелиб. 
Джаны чыкъгъаннга ушайды, къалмаса да ёлюб. 

Джаны таулада къалгъанды, тёнгегиди баргъан тенгизге. 
«Тауладан айырылсагъыз – джокъ боллукъсуз»,- дейди ол бизге. 
«Менича боллукъсуз: атыгъыз бар – кесигиз а джокъ». 
Ызыма бурулама айтмайын джукъ. 

Джангыз Ата джуртда сакъланныкъбыз биз. 
Джангыз Ана тил сакъларыкъды бизни. 
Джангыз дин-иман сакъларыкъды бизни. 
Сакълаялсакъ аланы, 
Сакълаялсакъ аланы, 
Ала сакъларыкъла бизни. 

СУУАБ-ГЮНАХ ДЕФТЕРЛЕ 

Гюнахымы-сууабымы мен кесим да джазама, 
Меннге ийнанмагъанча, ала да джазалла. 
Мен да джазама, ала да джазалла. 

Алада джокъду гюнах – 
Ала буйругъун тындыралла Аллахны. 
Къымыжама алларында аланы – 
Туугъанымдан ёлюб кетгинчи – 
Неми да кёрелле, билелле, джазалла. 

Иннетими, сёзюмю, этгеними – 
Алгъанча суратха, 
Тюшюрелле къагъытха. 

Мен джазма назму. Ала 
Сууаб-гюнах базманнга салалла аны да. 
Кесиме, башхагъа да 
Хайыры, хатасы тергелликди артда. 

Мен да джазама, ала да джазалла. 
Алагъа бериб салам, 
Къарай джерге, къарай Кёкге, 
Къаламны тийириб джюрекге 
Къагъытха къабланама. Къалам, 
Сёзлеге бурулгъан сезимлени 
Тизиб барады. Ала уа, 
Имбашларымда къанат къагъа, 
Къарайла джюрегиме, сезимиме, сёзюме. 

Сууаб-гюнах дефтерле – ала джазгъан, 
Сууаб-гюнах дефтерле – мен джазгъан, 
Баш Тёрени аллына тюшген кюн – 
Ажымсыз белгили боллукъду 
Адамлыгъым, шайырлыгъым да. 

Болгъанны джазыб баргъандан ары, 
Ала – мёлекле – къайдан ангыларыкъла 
Адам джюрегин? 

Мёлекле джазгъан бла 
Адамла джазгъанны 
Тенглешдириб, къараб, 
Тюз оноу этерик бир Аллах кесиди. 

Абдез алыб, намаз къылгъанча, 
Абдез алыб, джазама назму. 
Эки имбашымда эки мёлекге 
береме САЛАМ. 

Ала да джазалла, мен да джазама. 
Бир-бирибиз бла сёлеширге, кенгеширге 
Джокъду мадар. 
Алайды къадар. 

Ана тилими джашарына, 
Адам джюрекни тазаланыууна, 
Шайтанны ёлюрюне 
Иннетим-сёзюм-ишим болалса себеб,- 
Сора, 
Сыйрат кёпюрден тёнгереб, 
Кетмезге да болурма. 

Мен да джазама, мёлекле да джазалла. 
Адамны джашауун джазабыз биз.

САРЫДЖИЛИК ТЁЛЮНЮ ЭСКЕРЕ 

Мен акъ бла ёсгенме элде. 
Шахарда юренсем да шайгъа, 
Алкъын 
Эл берекет турады кёлде. 

Бир-бирде къарасам Айгъа – 
Джууурт айраннга ушатама аны, 
Нартюх гырджыннга ушатама Кюнню да. 

Эт бла, джау бла, айран бла 
Ёсген сабийле таулада, 
Къалай къалырла сарыджилик болмай – 
Ёз тутдургъан ашны ашагъанла ала. 

Джюзджыллыкъ къартла аланы 
Къулакъларына къычыргъанла азан. 
Бешикде киргенди иман 
Джюреклерине аланы. 

Нарт джигитле бла бирге 
Эмегенлени къыргъанла ала. 
Джуртха къайытыб Къарча бла бирге, 
Къарачай къралны къургъанла ала. 

Ёсдюре эдиле бизни алай – 
Нартладан, шыйыхладан да айта хапар. 
Ол къартланы излеген энди, 
Аланы къабырлада табар. 

Энди мени келгенде джылым, 
Ол къартла да кёрюнелле нартлача. 
Аллах буюрсун тёлюлеге, 
Адам болургъа алача. 

Аллай къартла джокъдула энди. 
Аллай элле да джокъдула энди. 
Этеме дуа, сын ташлагъа къарай: 
Джокъду буруннгу Къарачай. 

Этеме тилек тау башлагъа къарай: 
Эс джыймазмы бюгюннгю Къарачай? 
Артха къайытмазмы буруннгу Къарачай? 
Тау Эл къуралмазмы алгъынча – 
Биз Ата джуртсуз, Ана тилсиз къалмазча? 

ХАКЪ СЁЗ ДАРМАНЛЫКЪ ЭТЕР 

Халкъ ауруйду – 
Не этсин адам. 
Къайдан, кимден, къачан эсе да, 
Джетгенди заран. 

Бир джюрекде да 
Джокъду хошлукъ. 
Гъарбдан не Шаркъдан 
Келир болушлукъ. 

Келирми? Огъай. 
Сакъламайыкъ бош. 
Тюзелмезликди 
Бара-бара къош... 

Тюзетмесек – 
Тюлдю тюзеллик. 
Болушлукъ да 
Тюлдю келлик. 

Адам эсек биз, 
Миллет эсек биз – 
Къутхарлыкъды бизни 
Ангыбыз, эсибиз. 

Иман, билим, 
Сабырлыкъ, таукеллик – 
Алалла бизге 
Джашар кюч берлик. 

Кёк чартларча, 
Басыныбды хауа. 
Назму джазама, 
Джазгъанча дуа. 

Эминаладан да 
Сау къалгъан эсек, 
Сюргюнледен да 
Къайыталгъан эсек, 

Бюгюнлюкде да 
Кетмезбиз эриб. 
Окъурча Китаб, 
Таныйбыз элиб. 

Джети элибни 
Къошуб бир-бирге, 
«Къарачай» деб, 
Ётдюрген тёрге – 

Ол чексиз Кюч бизни 
Тюб этиб къоймаз. 
Хакъ джолгъа бизни 
Къайтармай къоймаз. 

Тёгерегибиз 
Чынгылды, джарды. 
Джетсе эсибиз – 
Къутулур джол барды. 

Ауруу бар эсе, 
Барды дарманы да. 
Излерге, табаргъа 
Керекбиз аны да. 

Халкъ ауруйду. Хакъ сёз 
Дарманлыкъ этер. 
Халкъ тюшюнюр да, 
Тирилиб кетер. 

ИТ КЪАУУМ МУРАТЫНА ДЖЕТМЕЗ 

Бир-бир адамны чыгъады джаны, 
Ёлгюнчю огъуна тёнгеги-саны. 
Кёбден-кёб бола баралла джансыз адамла, 
Хакъгъа, халкъгъа сансыз адамла. 

Халкъгъа, Джуртха сансыз адамла – 
Ит адамла, имансыз адамла. 
«Уммет», «Миллет» деген джокъду алада. 
От сакълайды аланы алда. 

Ит адамла бла джанлы адамла - 
Ит къауум бла джыйын джанлыча, 
Ит бла бёрюча, 
Алайды аралары аланы. 

Ит кёбдю, джанлы уа – аз. 
Имансыз кёбдю, иманлы уа – аз. 
Джерде адам кёбдю, 
Керти адам а – аз. 

Джансыз адамла – ауанала. 
Алай а, 
Бютюн къоркъуулулла ала. 
Излейле ала 
Бютеу халкъны этерге джансыз, 
Къояргъа имансыз. 

Ёзге, ит къауум муратына джетмез. 
Бёрю бурулмаз итге, 
Къуш да къаргъа болмаз. 
Джансыз 
Ёмюрде да джанлыны дженгмез. 

КИМДИ ПАЛАХХА ЭШИК АЧХАН? 

«Ауруу-ёлюм соруб келмейди» дейдиле. 
Алай эсе, 
«Ажымлы атласанг – ажымсыз ёлюрсе» деб, 
Нек айтадыла сора? 

О ненча аурууну, ёлюмню 
Къабханларына тюшебиз, 
Кёре, биле, ангылай тургъанлай. 

Аурууну-ёлюмню терслесек да, 
Кесибизде да кёбдю терслик: 
Кёбюсюне палахха 
Эшик ачхан – кесиди адам. 

НЕ БЛА БОШАЛЛЫКЪДЫ ДУНИЯНЫ АХЫРЫ 

адамчыкъла кёб бола, 
Адамла уа аз бола, 
Барады дунияда. 

Бу барыуну ахыры 
Не бла бошаллыкъды экен? 
Китабла айтхан тюз эсе – 
Ахырзаман бла бошаллыкъды дуния. 

СЫН ТАШ 

Джангыз Терекни сын ташыды – 
Къадау Таш. 

БАРАЛЛА КЕТИБ 

Джан бла Тёнгек 
Бир-биринден 
Айырылгъанла къалюбалада. 
Андан бери 
Джан – джети къат Кёкге, 
Тёнгек – ахырзаманнга 
Барадыла кетиб. 

Тёнгек джетгинчи ахырзаманнга, 
Гъаршха джеталса джан – 
Келмезге да болур 
Джерге ахырзаман. 

Ол заманда 
Тёнгек бла Джан 
Джангыдан 
Тюберге да болурла 
Бу дунияда. 

Джан кесин, тёнгегин да 
Болур къутхарыргъа: 
Джангы джашау, хакъ джашау 
Болур къуралыргъа, 
(къуралмазгъа да болур). 

Боллукъ 
Белгисизди алкъын: 
Тёнгек – харамгъа, гюнахха, 
Джан – Кёкге – Аллахха 
Баралла кетиб. 

ТЁНГЕК БЛА ДЖАН 

Терен джукъу кючлегенде адамны, 
Тёнгегинден чыгъыб кетиб джаны, 
Мийик кёкден къараучанды джерге. 

Джер тартмайды аны кесине. 
Аны тартхан – Ай бла джулдуз, 
Тыйгъан а – болджалды джангыз. 

Аны ючюн ол къайытыб Кёкден, 
Биягъынлай кирсе да тёнгекге, 
Джокъду тёнгекге сюймеклиги аны – 
Джангыз, кетер кюнюн сакълайды Кёкге. 

Ушамагъан – джукъмайды: 
Ушамайла бир-бирине ала – 
Бири джерденди, бири уа – Кёкден. 

Джазыкъсынама мен тёнгекни – 
Къыйынлы – билмейди Кёкню. 
Джазыкъсынама джанны да – 
Джер джашау къыйнайды аны да. 

Сени, кесими да джазыкъсынама мен: 
Джер бла Кёкча, джан бла тёнгекча, 
Джууукъбуз-узакъбыз алай, 
Дагъыда барабыз джашай: 
Джазыу кючлюдю бизден. 

Буйрукъ келгинчи Кёкден, 
Айырылыргъа да джокъду мадар. 
Не этейик – алайды къадар. 

Джанын къоюб кеталмайды тёнгек, 
Джан а кетиученди къоюб тёнгегин. 
Бирча эркинлик бермегенди Кёк 
Джан бла тёнгекге да. 

Болса да, барабыз джашай 
Хауа бла Адам. 
Алай а, тюлдю белгили – 
Къайсыбызбыз тёнгек, 
Къайсыбызбыз джан? 

ДЖЮРЕКНИ УРУУУ 

Джюрегими ургъанына тынгыласам, 
Бир-бирде тау къушха, 
Бир-бирде уа шорбат чыпчыкъгъа 
Ушатама аны. 

Сюймеклигине, сюйгенине кёреди 
Джюрекни да джюрюшю, къанат къагъыуу. 

АЛКЪЫН АЛДАДЫ КЁРЛЮГЮМ 

Мени джюрегим бла ётеди 
Азия бла Европаны чеги. 
Эсим таугъа, тюзге да кетеди, 
Джюрегим джарылгъанды эки. 

Чыгъышданмы, Батыданмы – 
Чыкъгъан болурма къайдан? 
Джууаб, джарыкъча, келеди 
Кёкде джулдуз бла Айдан. 

Джюрегими ичи бла ётеди 
Кёк бла джерни чеги. 
Эсим Кёкге, джерге да кетеди, 
Джан бла тёнгек болалла эки. 

Анда къалгъанды джаным, 
Тёнгегим келгенди бери. 
Джюрегимде улуйду джанлы – 
Эшитмеймиди аны Тейри? 

Джюрегим турса да тутуб 
Эки дунияны бирлигин, 
Сыйрат кёпюрден джокъду къутулуу – 
Алкъын алдады кёрлюгюм. 
Stavanger, 01.01.2011 

СЁЗГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ 

Гурт чыгъарады кече 
Джулдуз гаккыларына джатыб. 
Аланы къатында неди назму – 
Атама отха джыртыб. 

Гурт чыгъарады джюрек 
Сезимледен-сёзледен. 
Назму джилтин къанатланыб, 
Чыгъады отну ичинден. 

Хакъ сёзге джокъду ёлюм, 
Акъ сёзге да – алай. 
Джюрекден чыкъгъан назму 
Отда кюеред къалай? 

НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА, БИЗГЕ?! 

Къаллай бир джашарымы билмейме – 
Бир аймы, бир джылмы, ёмюрмю? 
Ёлюм – кесим бла къалмай – 
Сёзюме, тилиме да келирми? 

Адамны кесинден эсе, 
Джангыз баласы ёлсе алгъа, 
Билмейме – не бла, къалай – 
Болушургъа боллукъду анга?! 

Кесинден алгъа джыры 
Ёлсе джырчыны да, 
Билмейме – не бла, къалай – 
Джазылыр кёлю аны да. 

Ёзге барын да унутдургъан 
Къыйынлыкъ турады келе: 
Харам тынгылауну турабыз басыб – 
Тилибиз а – турады ёле. 

Ана тилибиз турады ёле, 
Ёлтюрген да аны – кесибиз. 
Аллах да болушмаз бизге – 
Адам тюл – мурдарлабыз биз. 

Анала, атала да кетелле 
Тилни, Джуртну эте аманат. 
Тёлюле ёсюб джетелле, 
Аманатха болгъан хыянат. 

Атаны джаны Ата джуртдады, 
Ана тилдеди джаны Ананы. 
Анадан-Атадан да бошайбыз, 
Манкъурт болсакъ, эскермей аны. 

Сакъламасакъ Аллах бергенни, 
Аллах бизлеге болурму разы?. 
Сыйсызлыкъ джетер сау кюнюбюзде, 
Ёлсек – къылынмаз джаназы. 

Тилсиз, джуртсуз къала турады 
Хакъ джолда бармай халкъыбыз. 
«Кеси кесин ёлтюрген халкъ» - 
Былай къалыр тарихде атыбыз. 

Кетерикбиз джардан, джашаудан, 
Биригиб демесек «хайт!». 
Сакълар ючюн тилинги, джуртунгу 
Не этесе? – аны бир айт. 

Тиллери, джуртлары ючюн 
Къалгъанла этелле къазауат. 
Ёле тургъанын кёре тургъанлай, 
Бизни халкъ а турады тынгылаб. 

Сансыз этиб тилни, джуртну да, 
Джайылыб, кетиб барабыз тюзге... 
Дуниядан, ахыратдан да юлюшсюз къалырча, 
Не болгъанды, аланла, бизге?! 

НЕДИ БУ — ТЮШМЮДЮ, ТЮНМЮДЮ? 

Кюрешсем да къыбыла таба барыргъа, 
Башлагъанма Шимал Джолда къалыргъа. 
Башым – Кёкдю – учсуз-къыйырсыз, чексиз. 
Тёбен джаным – чайкъала тургъан тенгиз. 

Сууда батмай, барыр кибик – аякъ джокъ, 
Кёкге учарча, – керамат джокъ, къанат джокъ. 
Мен – мёлек тюл, файгъамбар тюл, шыйых тюл, 
Умутларым барадыла бола кюл. 

Ана тилимде сёлеширге адам джокъ. 
Бу тийреде манга ушагъан бир джан джокъ. 
Шимал Джол да – Сынау Джолгъа бурула, 
Мен барама терен къаргъа батыла. 

Аргъы джагъада кёз алмайма тауладан: 
Азан таууш келеди аладан, 
Орайда таууш да энеди аладан – 
Мен барама, къыйын эсе да, баргъан. 

Къара джин чыгъады аллыма. 
Сымайылча тюбейме къанлыма. 
Ийнанмайма тюз сёзюне да аны – 
Душманыды ол Аллахны, адамны. 

Джангылтыргъа кюрешеди ол мени: 
- Къоюб кетме тенгизлени, тюзлени. 
Сен сёлешир адам джокъду тауда да. 
Къалмагъанды халкъынг, тилинг анда да. 

- Сен, къарабет, бош сёлешме, кюрешме 
Акъ джолдагъы, Хакъ джолдагъы джаш бла,- 
Мен урама ол шайтанны таш бла. 
Къоялмазла мени тыйыб тенгиз-терк, 
«Халкъым-Джуртум» дей, тебе эсе джюрек. 

Бир ёмюрден джыйылама джуртума. 
Мен тюбейме башха тилли халкъыма. 
Джыгъылама джетген кибик бычакъ, окъ – 
Ана тилде сёлеширге адам джокъ. 

Сын болгъанма, джыялмайма эсими: 
Мен терслейме Кёкню, джерни, кесими. 
Башхаланы терслемейим – хакъым джокъ. 
Джашаргъа да излемейме – халкъым джокъ. 

Мен билмейме – бу тюшмюдю, тюнмюдю? 
Озуб кетген, келе тургъан кюнмюдю? 


АЛЛАХ АЙТСА, ТАС БОЛУБ КЕТМЕЗБИЗ 

Бурунладан бюгюнлеге джетгинчи, 
Ислам динден, Тюрк тилден, Кавказ джуртдан 
Оюлмазлыкъ ючгюл къала этгинчи, 
Джан сакъларыкъ Тейри къала этгинчи, 

Халкъым динин, тилин, джуртун да, 
Табхан болур – ненча кере – тас этиб? 
Бюгюн неге къыйналама, къоркъама, 
Тау кёлюмю аман этиб, аз этиб. 

«Джашау, ёлюм да – хакъ». Тюшюндюреди керти: 
Аны адамла, халкъла да сынайдыла. 
Тирилгенле да бардыла ёлюб – 
Байламлыла джулдуз бла Ай бла. 

Джашай, ёле, тириле да келгенбиз. 
Бюгюн кюн да биз тас болуб кетмезбиз. 
Къуру тюлбюз Эс бла Ангыдан – 
Аллах айтса, джангырырбыз джангыдан. 

АЛЛАХ САЙЛАГЪАН 

Назму тизгин – джашил ырджыды 
Харам-халал, сууаб-гюнах айыргъан. 
Аны айтхан керти Джырчыды, 
Олду Шайыр Аллах кеси сайлагъан. 

САКЪЛАГЪЫЗ ПОЭТЛЕНИ 

«Ат чабса – ит чабар» – алайды адет. 
Итлеге эс бурса, абыныр поэт. 
Тагъылгъан маскеле – калак итледен – къайыр. 
Барын къозгъагъанды 
Акъ сёзю бла, хакъ сёзю бла бёрю кёзлю шайыр. 

Маске – алларында, ызындан – итле, 
Джыйын болуб чабадыла поэтге. 
«Акъ Юйден» юсдюрелле аланы, 
Джылла бла ёсдюрелле аланы. 

Юредиле, чабадыла маскеле бла итле. 
Аны ючюн а джазарларын къоймайдыла поэтле. 

Хакъ сёзню эм Акъ сёзню 
Поэт джаяды халкъгъа. 
Къралгъа тюл, къауумгъа тюл, 
Къуллукъ этеди Хакъгъа. 

Ит джорукъну къуллары, 
Къул джорукъну итлери, 
Аны ючюн сюймейле 
Тюз сёзлю поэтлени. 

Сюек, тегене ючюн 
Талашадыла итле. 

Поэтле уа, поэтле – 
Бёрю кёзлю поэтле, 
Тейри сёзлю поэтле – 
Инсан хакълары ючюн, 
Миллет хакълары ючюн 
Сермеше джашайдыла, 
Сермеше ёледиле. 

Ит итлигин этеди, 
Поэт а – поэтлигин: 
Поэти болгъан халкъ 
Тас этмез миллетлигин. 

Адамлыгъын тас этмез 
Поэтлери болгъан халкъ, 
Тилин, джуртун да сакълар, 
Джашар буюргъанча Хакъ. 

Борчу неди поэтни? – 
Сакълау тилни, адетни. 
Поэти болмагъан халкъ, 
Дуниядан боллукъду талкъ. 

Къалгъан кюнде поэтсиз, 
Миллет боллукъду тилсиз. 
Адам эсенг, аны сез: 
Хар нени аллыды Сёз, 
Хар нени башыды Сёз. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздю 
Адамны АДАМ этген, 
Сюрюуню МИЛЛЕТ этген. 

Джашатыр, айнытыр ючюн 
Халкъланы, миллетлени, 
Хакъ сёзге джол беригиз, 
Акъ сёзге сый беригиз: 
Сыйлагъыз поэтлени, 
Сакълагъыз поэтлени! 

БОРАН КЁЛЮМЕ ЫШЫКЪ ДЖОКЪ 

Сюргюнде туугъан джерим: Къыргъызстан, Кок-Сай. 
Кавказда элим, джуртум: Къызыл-Къала, Къарачай. 
Бюгюннгю джолум мени – тыш къралда, Шималда: 
Кёрюнмейди ышыкъ джер боран кёлюме алда. 

Билмейме, сакълайды не, боран кёлюмю алда. 

ЛЯ ИЛЯХА ИЛЛЯ ЛЛАХ 

Джашауда кёб затны тас эте келебиз да, 
Эм ахырында джашауубузну да этебиз тас. 
Ма ол заманда ажымсыз ангылайбыз 
Болмагъанын Аллахдан башха илях*. (*объект поклонения) 
Ля иляха илля Ллах. 

Акъ сёз да къара тюрсюн алады, 
Хакъгъа этмесе къуллукъ. 
Кёк бла джерни чегинде, 
Эки дунияны чегинде 
Кёрюнеди боллукъ. 

Ол чекге барама джете. 
Ачылады манга ДЖЕТИ: 
Джети къат Кёк, 
Джети къат Джер, 
Джети къат Сёз. 
Джети аятлы Китаб ачхан сура... 

Алай а, 
Бу дуниягъа къайытыргъа, 
Кёргеними да айтыргъа, 
Къалмагъанды заманым, кючюм. 
Башха дуниягъа кёчюу – 
Бир джерден бир джерге кёчгенча тюлдю: 
Ёлюмдю ол – эмда – сюргюндю. 

Джанны айырыб тёнгекден, 
Сюредиле Кёкге. 
Биз Джерде сынагъан сюргюнле, палахла 
Джукъ да тюлдюле Аны къатында. 

Ол сюргюнден 
Артха къайыталгъан, 
Хапар айталгъан джокъду. 
Ахыр сюргюндю ол. 

Джашауда кёб затны тас эте келебиз да, 
Эм ахырында джашауубузну да этебиз тас. 
Ма ол заманда ажымсыз ангылайбыз 
Болмагъанын Аллахдан башха илях*. (*объект поклонения) 
Ля иляха илля Ллах. 

ТЁРТЕУЛЕНБИЗ 

Энтда мен кесим джангыз къалдым – 
Ёлгенчама, болсам да сау-эсен. 
Тёгерегим – чайкъала тургъан тенгиз, 
Арасында айрымкан да – мен. 

Талайдыла толкъунла джюрегими, 
Джашауума этеме сагъыш. 
Сындыргъанла боранла Терегими, 
Ёшюн уруш этеди Ташыма да къыш. 

Тыялмайын джырла да, назмула да, 
Кетдиле джылла да, адамла да. 
Къазакъ бёрюча улуйду джюрегим, 
Бу дунияда къалгъанчама кесим. 

Эс тенгизде чайкъалады къайыгъым – 
Ол минер кёрюнмейди кеме. 
Къайыкъгъа къаланнган джарсыуум, къайгъым 
Барадыла аны тюбсюз суугъа кёме. 

Къайыкъланы къой, кемелени да 
Къутхара келди чыммакъ къайыгъым. 
Энди уа тайгъанды аягъым – 
Чакъырама сауланы, ёлгенлени да. 

Биринден да джокъду болушлукъ – 
Тынгылайдыла ёлгени, сауу да. 
Мен къутхаргъанла да этмейле таууш – 
Къайдадыла экен тюзлю, таулу да? 

«Келир,- дейме, - себеб Аллахдан». 
Тёнгегими къутхарлыкъ табылыр бир адам, 
Джанымы уа къутхарыр юч зат: 
Намаз, назму эмда табигъат. 

«Ючден дагъан таймаз». Таймаз. 
Былагъа таянады джаным. 
Мийик кёкден береди белги 
Джулдуз чырагъым джукъланыб, джаныб. 

Джашил табигъат, Хакъ сёз бла Акъ сёз 
Джашаргъа, ёлюрге да берелле къарыу. 
Алагъа кёчерикме мен, 
Акъырын бола келиб, тохтаса барыу. 

Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб, 
Алай ёсгенди Къарашауай да. 
Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб, 
Тау кёллю болгъанды Къарачай да. 

Ма ол табигъат къутхарады мени 
Намаз бла, назму бла бирге. 
Къадау Ташха таянама мен, 
Джангыз Терекча кёрюнсем кесиме. 

- Кесингмисе?- деб, соргъан болса, 
- Тёртеуленбиз,- деб, береме джууаб. 
Намаз да, назму да, табигъат да мени 
Аджалдан туралла къоруулаб, сакълаб. 

ДЖОЛ ЁЛЮМ БЛА БОШАЛМАЗ 

Саулада сау кёрмейин, 
Ёлгенле бла сёлешсенг – 
Къалырмыса ёлмейин, 
Нарт тулпар болсанг да сен? 

Саулада сау кёрмейин, 
Саудан ёлдюм кесим да. 
Къутхараллыкъ бар эсе, 
Бир къутхарсын келсин да. 

Ана тилде джазама – 
Кёрюнмейди сёз узун. 
Джууаб а – башха тилде, 
«Джарыла эсенг – бузул». 

Ай, бу мен джазгъан тилде 
Джокъ окъугъан, джазгъан да. 
Ёлген тилде джазама, 
Кёл азгъаны – анданды. 

«Ахыр шайыры халкъны, 
Ёлген тилни поэти» 
Болмаз ючюн – не этдим? 
Бу кюннге къалай джетдик? 

...Эки кере сюргюнден 
Къайтаргъан эди халкъны – 
Биз дагъыда билмедик 
Джолуна тюше Хакъны. 

Сууаб этиб гюнахны, 
Халал этиб харамны, 
Биз тилейбиз дагъыда: 
«Къутхар халкъны, адамны». 

Тилибизде сёлешмей, 
Дин, джурт ючюн кюрешмей, 
Инсан хакълары ючюн 
Зулму бла сермешмей, 

Дейбиз дагъыда неле? 
Миллет турады ёле. 
Махтайыкъ аны несин – 
Ёлтюре эсе кесин. 

Сёлешмейин тилинде, 
Ёлтюре эсе тилин, 
Бирлешмейин, джаулагъа 
Кючлете эсе джерин,- 

Сора, быллай къауумгъа 
Халкъ дерге боллукъмуду? 
Ёмюрню аягъына 
Бизден джукъ къаллыкъмыды? 

Сау тиллеге къарамай, 
Ёлген тилде джазама... 
Ай, ол ёлсе-къалса да, 
Ана тилимди мени. 
Англаймысыз сиз мени? 

Тил ючюн кюрешмеген, 
Хакъ ючюн сермешмеген – 
Тюлдю шайыр, адам да. 
Азды анда иман да. 

Ёлген тилде джазады 
Ахыр шайыры халкъны... 
Берген затын сакъламай, 
Чамландыргъанбыз Хакъны. 

Ёлген тилде джазады 
Ахыр шайыры халкъны. 
Тилни юсюнден боллукъду, 
Ана тилде боллукъду 
Ахыр сёзю да аны. 

Ким биледи джазыуну: 
Ахыр сёзю шайырны, 
Назму сёзю шайырны, 
Дууа сёзю шайырны 
Ёлгенни да тирилтир. 

Ахыр шайыры халкъны 
Ёлгюнчюннге, тилге да 
«Ёлдю» дерге джарамаз – 
Джюрек аны унамаз. 

Ёлген тилде джазсам да, 
Манга – алкъын – сауду ол. 
Ёлюм бла бошалмаз, 
Ийнанама, бизге джол. 

КЪЫЙЫНЛЫ ДЖАНДЫ АДАМ 

Къыйынлы джанды адам: 
Ол биледи ёлюрюн. 

Не созса да ёмюрюн, 
Бир кюн бир а ёлюрюн 
Биледи – 
Къыйынлы джанды адам. 

Аны ючюн джашауун 
Этерге излеб джарыкъ, 
Къурашдырады джазыкъ 
Тюрлю-тюрлю той, оюн. 

Кёзю турса да кюле, 
Кёлю турады джылай. 
Къарай джерге, Кёкге да, 
Адам джашайды алай. 

Кёкден, ташдан да къарай, 
Джангы Ай бла джулдуз, 
Джашайды адам алай – 
Акъ кюню бола мутхуз. 

Ай, сора, джетеди ол – 
«Къара кюн» деген палах. 
Джаннга ачылады джол – 
Аны сакълайды Аллах. 

Сакъламай эсе уа? 
Алай эсе уа – 
Джан да тёнгек бла бирге 
Къара джерге киреди. 
Дини-иманы болмагъан 
Тирилмезден ёледи. 

Ол дунияны къурагъан – 
Билмейме, болгъанын ким. 
Алай а, къурагъанды 
Хорланыр ючюн ёлюм. 

Таурух, керти эсе да – 
Акъ сёзю бла къара халкъны 
Джаза билгенди кёлюн, 
Иги этгенди кёлюн. 

Сёз – тюл эсе да хакъ, 
Болургъа керекди акъ: 
Кюн болмаз ючюн къара, 
Кёл болмаз ючюн аман. 

Бек сейир джанды адам: 
Этеди амал, мадар 
Джашаб турургъа ёлмей, 
Ауруу, къартлыкъ да билмей. 

Къыйналса уа – 
Билими, кючю джетмей, 
Таурухла джазады ол, 
Халкъ кёлюн джазады ол. 

Бек сейир джанды адам. 
Къыйынлы джанды адам. 

ЮЧ КЪУРУКЪ 

Китабымы тышында 
Сюеледи юч къурукъ, 
Ичинден а чыгъады 
Къуугъун, хахай, къычырыкъ. 

Темирмиди, Къурчмуду 
Халкъны сюрген джуртундан? 
Терслик этиб къутулмаз 
Бир адам да назмумдан. 

Назмум душманнга-джаугъа 
Татаркъан кибик джетер. 
Къара кюнде Акъ сёзюм 
Халкъгъа къылычлыкъ этер. 

Сёздю сауутум-сабам, 
Халкъыма олду къалкъан. 
Биз къалсакъ сёзсюз-тилсиз, 
Болушмазлыкъды къалгъан. 

Тартылгъан кибик салах, 
Айтылмаз ючюн назму,- 
Манга кюч берир Аллах, 
Бергени кибик фахму. 

Манга кюч берир Аллах, 
Сакъларгъа джуртну, тилни, 
Мен ызына сюерча, 
Душманла ойгъан Элни. 

Ёзге халкъ кеси болса, 
Кеси кесине душман – 
Джуртун, тилин тас этсе, 
Не этсин анга адам?! 

Не айтхын, этгин халкъгъа – 
Къурута эсе кесин? 
Керекди уятыргъа 
Аны ангысын-эсин. 

Китабымы тышында 
Сюеледи юч къурукъ, 
Ичинден а чыгъады 
Къуугъун, хахай, къычырыкъ.

КЪАРА ТЮШ 

1 
Ёлтюрюлген тилге тартама салах. 
Мурдарлыкъны кечиб къоймаз Аллах. 
Сорады: 
- Ана тилинги кимди ёлтюрген? 
Бу соруугъа не айтайым мен? 

Айтама, учхун бола кёлюм: 
- Халкъ кесиди ёлтюрген тилин. 

- Алай эсе, халкъ ёлтюргенди кесин. 
Джокъду анга кечмеклик, шапагъат да. 
Джокъду анга дуния, ахырат да. 

Мен тилейме дагъыда Аллахдан: 
- Халкъда болур иманлы, имансыз да. 
Ана тил а – къачан да – гюнахсызды. 
Къойма аны, къойма ёлюрге, 
Ёлген эсе да, кюч бер тирилирге. 

Мен – ахыр шайыры тилни, халкъны – 
Аллахдан тилейме былай. 
Джууабын эшитмейме Хакъны. 
Сын ташдан къарайды джулдуз(у) бла Ай. 

2 
Сау бир халкъгъа келгенди палах – 
Ана тили ёлгенди аны. 
Назму орнуна тартама салах – 
Джаназыгъа чакъыра дунияны. 

Келедиле бушуугъа дуния тилле: 
Ингилиз, араб, испан, орус, къытай, француз... 
Ёмюрлеча созулалла бушуу кюнле, 
Сын ташдан къарайды джангы Ай бла джулдуз. 

Аз санлы халкъланы тиллери да келелле бушуугъа: 
Чечен, черкес, тегей, абаза, ногъай... 
Ай, Ана тилин – Ай-джулдуз тилин – сакълаялмагъан, 
Барындан да хомухму болду Къарачай. 

Мен – халкъымы, тилими ахыр шайыры – 
Къайгъы сёз алама келгенледен. 
Ёлген тиллеге къошулады Ана тилим, 
Саулагъа салам бере ёлгенледен. 

Болдум эсе ёлген тилни шайыры, 
Сора – 
Аз болгъанды сёзюмю кючю, хайыры. 
Къаллай адамма, шайырма мен, 
Сакълаялмадым эсе Ана тилими ёлюмден. 

Анасыз къалыуну билеме къыйынлыгъын, 
Ана тилсиз къалырма деб а джокъ эди эсимде. 
Не бек къыйналдым бу къара къайгъыгъа-кёрюнюуге – 
Ангылаялмай, ол болгъанын тюшюмде. 

НЕ ХАЙЫР БАРДЫ? 

Къарачайда 
Бир Хакъ шайыр бла 
99 Халкъ Поэт барды. 
Джангыз, аладан – 
Токъсан тогъуздан – 
Не хайыр барды? 

САКЪ БОЛУГЪУЗ 

Къадыр, 
Эшеклени джыйыб тёгерегине, 
Атча кёрюнеди кесине. 

Атланы уа 
Кюрешеди къырыргъа. 
Тюб боллукъду 
Бойсуннган халкъ къадыргъа. 

ТАНСЫКЪЛЫКЪ 

Учуб баргъан къанатлы джыйыннга къарай, 
Болурму – учары келмеген – алай? 
Мен а сукъланама къанатлыгъа кемсиз – 
Тыймайды аны не чек, не тенгиз. 

Сын болгъанча, сюелеме джагъада, 
Къарай суугъа эмда ташлагъа: 
Сууун ичиб, ташын джаларынг келмез – 
Къарачай Къобан тюлдю, ай медет, тенгиз. 

Бу тенгизге, буз тенгизге саркъса эди Къобан – 
Таныб, табыб, талпыб, ичер эдим андан. 
Бир бурху ташчыкъны да келтирсе эди Джуртдан, 
Дууа орнуна джюрютюрем бойнумда... 

Ол бир джагъада агъарадыла таула. 
Кеслерине тартадыла, чакъырадыла ала. 
Ары ётерге уа джокъду бир да мадарым – 
Бу джагъагъа байлагъанды къадарым. 

Бу джагъагъа ётгенди тёнгегим-саным, 
Ол джагъада къалгъанды джюрегим-джаным. 
Къарай-къарай, Тейри Таугъа – Мингиге, 
Джансыз тёнгек бурулгъанды менгирге. 

Ол бир дунияда тюл шойма, къайытмазча. 
Джылтырайды тау, накъутналмазча. 
Сирелеме бу джагъада кесим, 
Бурулубду таула таба эсим. 

Кеси кесин джарлы этген бир адам, 
Кёрюнсем да сын таш кибик джагъада, 
Тюлме сокъур, не сангырау, не тилсиз. 
Тюлме джансыз, ангысыз, эссиз. 

Джюрекге къатылса да джуртсузлукъ, 
Джокъду менде огъурсузлукъ, къутсузлукъ. 
Алай а, тынгымы аладыла таула – 
Джууукъдула мийик кёкге ала. 

Тенгизча чайкъалады кёлюм: 
Бу джагъада джетсе манга ёлюм, 
Тенгиз тенглигинде джерге кирсе тёнгегим, 
Рахат болурму тау кёлюм, джюрегим? 

Бир-бирибизге къарайбыз Таш бла Тау: 
Арабызда чайкъалады тенгиз. 
Джети джыл мени сынагъанлы джашау – 
Къоюб халкъсыз, адамсыз, тенгсиз. 

Ата джуртум къалса да узакъда, 
Ана тилим биргемеди мени. 
Къачан да, къайда да Хакъ сёз бла Акъ сёз – 
Аладыла къутхаргъан мени. 

Аланы кючлеринден джаяу да – болады атлы, 
Къанатсыз да – болады къанатлы. 
Ала мени къайтаралла Ата джуртха – Мингиге. 
Ала мени къайтаралла Джан джуртха – Тейриге. 

Хакъдан башланады Акъ. 
Хакъдан башланады Халкъ. 
Хакъ сёзге, Акъ сёзге къуллукъ этген 
Дуниядан боллукъ тюлдю талкъ. 

Хакъ сёз, Акъ сёз келе къулагъыма, 
Кюн узуну сюелеме джагъада: 
Бусагъат ачыллыкъды чек, 
Бусагъат ачыллыкъды Кёк. 

Къара булутланы чачады джел. 
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады кёл. 
Ата джуртха, Джан джуртха да ачыллыкъды джол. 
Айтама кесиме: хазыр бол, хазыр бол. 

ТАМБЛАСЫ ДА БОЛУРГЪА БОЛУР АДАМНЫ 

Къатымда адам къалмай, кетгенле бары – 
Биягъынлай къалгъанма кесим. 
Мени бла къалгъан а – къайгъыла, джарсыула... 
Тынгы бермей, талайды эсим. 

Джаныуарла, кийикле джашагъан 
Айланама чегетде, тауда. 
Болур бир затым алагъа тартхан, 
Атым болса да адам. 

Джаным ауруйду кийикге, бёрюге да – 
Экиси да сюелле джашаргъа. 
Не айтыргъа билмейме Тейриге да – 
Джанлыгъа кийикни буюргъан ашаргъа. 

Ёзге, меннге джетерге бёрюге къайда – 
Адамма – джукъдан тоймазлыкъ, къанмазлыкъ: 
Бёрюлени ёлтюреме да, терилеринден бёрю тон этеме, 
Кийикни ёлтюреме да, кийик уча этеме, 
Терисин а этеме намазлыкъ. 

Бёрюню, бёрю ашарыкъ кийикни да 
Ёлтюрген – адаммыды, джаныуармыды? 
Ол не тилей болур намазлыкъда, 
Къабыл боллукъ тилеги да бармыды? 

Бийнёгерча бегиннгинчи къаягъа, 
Тюшюнюрге унамайды адам. 
Бёрюню, кийикни да къаргъышлары джетеди анга – 
Бёрюча улуй, кийикча кетеди чынгылдан адам. 

Алай бошалады джашауу адамны. 
Сагъыш этеме къадарына аны. 
Таяныб Ташха, Терекге 
Къарайма бёрюге, кийикге – 
Огъесе, къарайма кесимеми? 

Ташны ууатама, Терекни кесеме, 
Бёрюню ёлтюреме, кийикни ёлтюреме – 
Алай эте барама джашай, 
Кеси кесимден, башхаладан да бошай. 

Хорланыб, джукъланыб къалырмы джашау? 

Огъай, эслейме: къаладыла сау, 
Тириледиле, боладыла сау 
Джаралы джугъутуру Кязимни, 
Джаралы ташы Къайсынны, 
Джангыз Тереги Билалны... 

Тамбласы да болургъа болур адамны. 

ШАЙЫРГЪА НЕ ЗАМАНДА КЕЛЕДИ ЁЛЮМ? 

Назмуларым къалгъанла мени бла, 
Къуру ала къалгъанла мени бла. 
Ала да кетселе менден – 
Ким бла къаллыкъма – 
Не этерикме мен? 

Ма ол заманда булгъанныкъды кёлюм, 
Ма ол заманда келликди ёлюм. 

ХАКЪ СЁЗ, АКЪ СЁЗ ЭМДА ТАБИГЪАТ 

Къайгъырыу, джылыу, сюймеклик джетмей, 
Бола тебресе джюрегим къуу, 
Адамлача мени бырнак этмей, 
Болушадыла Таш, Терек, Суу. 

Ибилис джорукъ бла итлери 
Ачханда меннге къазауат, 
Къутхара келгенле мени 
Намаз, Назму, Табигъат. 

Къара, Азау тенгизлеге тюл, 
Джюрегиме саркъады Къобан. 
Ташын да джалай, сууун да иче, 
Ата джуртум дей, болама Адам. 

Кёлюмю къурургъа, сай болургъа да къоймай, 
Сугъаргъанлай, толтургъанлай, 
Тазалагъанлай, джангыртханлай 
Турады Минги суу, джандет суу – Къобан. 

Джуртда Джангыз Терекни да джаны 
Китабыма кёчгенди мени. 
Мурдарла билмейле аны – 
Къурутханбыз дейле Терекни. 

Джуртда (Уллу Тюзде) Джангыз Терек 
Терек эди – болгъанды Китаб. 
Мычхыдан, балтадан къалгъан 
Кёбдю юсюнде джара бла таб. 

Джуртда Джангыз Терек дегенлей, 
Тюшеди эсге Терек да, Китаб да. 
Аугъан терек Сёз болуб тирилгенлей, 
Тирилликбиз – дунияда башланады ахырат да. 

Насыблы адамны, насыблы халкъны, 
Ата джурту, Ана тили болур. 
Аланы джакълар, сакълар, айнытыр – 
Алай бла Адам да, Халкъ да болур. 

Хакъ сёз, Акъ сёз эмда Табигъат 
Хар не палахдан да къутхаралла мени. 
Ибилис къауум бла этеме къазауат – 
Ол юч чексиз кюч – ёлюмсюзлюгюм мени. 

ТЕНГИЗДЕ 

Къайыкъ бла кириб, чамландыргъанма тенгизни. 
Къакъгъанча къанатланы, тартама къалакъланы – 
Хорлам не Ёлюм сакълайды алда мени. 
Огъесе, экисидамы сакълай болурла мени? 

Къалакъ тарта бошагъанма тёрт санымдан. 
Сарыубек толкъунла – джутаргъа хазыр– тёрт джанымда. 
Джаным да хазырды къачаргъа, къоюб тёнгегин. 
Къанатланады, тохтаргъа сюймей джюрегим. 

Бир къалакъны сындырама тарта келиб... 
Бу ёлюмдю, ёзге къалмам саудан ёлюб. 
Дагъыда бир къайгъы къошулады къайгъыма – 
Къанаты сыннган бир къуш тюшеди къайыгъыма. 

Бир къалакълы къайыкъда бир къанатлы къуш... 
Эй, барыбызны да джаратхан Аллах, бир болуш. 
Бир къалакълы къайыкъ къалай джюзсюн, 
Бир къанатлы къуш къалай учсун? 

Къанаты сыннган къуш, къуш да болмай, 
Кёк джазыууму сыфаты эсе уа? 
Бир къанатлы къайыгъым да къайыкъ болмай, 
Джер джашаууму сураты эсе уа? 

Къайыкъ минер кеме да кёрюнмей, 
Толкъунла сюрген джанына барабыз. 
Алай болса да, батмай, кёмюлмей, 
Алкъын тенгиз башында турабыз. 

Кёрюнмейди не джагъа, не кеме, не джулдуз. 
Кёкню да басханды булут. 
Алай а умут, 
Джукъланмайды, болса да мутхуз. 

Бир къалакълы къайыкъ - тенгизде, 
Бир къанатлы къуш да анда нёгерим. 
Кёралмайма не джерни, не кёкню: 
Тауусуламыды экен адам улуну ёмюрю? 

НАСЫБСЫЗ 

Кеси кесин джарлы этген бир Адам, 
Къыйынлыгъын кёреди Хауадан. 
Аны амалтын къойгъанды джандетни... 
Мен таныйма ол шайырны-поэтни. 

ДУНИЯ АКЪ СЁЗДЕН ДЖАРЫСЫН 

Ал назмуларым – гяхиник, 
Кеч назмуларым – алысын. 
Джашау, ёлюм да – хакъ эсе, 
Дуния Акъ сёзден джарысын. 

Джашил байракълы Хакъ сёзню, 
Кёк байракълы Нарт сёзню, 
Джанкъылыч бетли Акъ сёзню 
Турама тутханлай ёрге. 

Джерге эннген Кёк сёз бла, 
Кёкге учхан Джер сёз бла, 
Аятха ушаш Акъ сёз бла 
Адам – болады АДАМ. 

Учургъан джети къат кёкге, 
Джетдирген джети къат кёлге – 
Джети къатлы Хакъ сёздю, 
Джети къанатлы Акъ сёздю. 

Ал назмуларым – гяхиник, 
Кеч назмуларым – алысын. 
Джашау, ёлюм да – хакъ эсе, 
Дуния Акъ сёзден джарысын. 

Ма гяхиник, алысын да — 
туталлыкъ аладан да ёз тутсун. 
Джаратмагъан а барсын да 
Назму джылкъымдан сёз тутсун. 

ДЖАНГУР КЪОРКЪУУУН ДЖЕЛ ЭТЕР 

Кимден чыкъса да кёлюнг, 
Туугъан джерингден чыкъмаз. 
Кёк бла Джерни чеги – 
Ата джуртубуз Кавказ. 

Къындан чыкъгъан къылышча, 
Тау джитиле да алай. 
Суула да джанкъылышча... 
Джандет джуртду Къарачай. 

Ариулукъ бла хазнадан 
Байды джерибиз бизни. 
Бу тауладан, сууладан, 
Аллах, айырма бизни. 

Некбиз биз уллу кёллю 
Джуртха, тилге, адетге? 
Тыйыншлы болалмайбыз 
Аллах берген джандетге. 

Эки кере джуртундан 
Сюрюлген миллетбиз биз – 
Дагъыда тюшюнмейбиз. 
Ючюнчю кере да биз... 

Огъай, ючюнчю кере 
Джуртдан сюрмез душман, джау. 
Бу барыудан барсакъ биз 
Кесибиз боллукъбуз шау. 

Тилин билген аздан аз, 
Сабий туугъан аздан аз, 
«Халкъ-Джурт» деген аздан аз... 
Къалай келир бизге джаз? 

Ички бла хаулелик, 
Мурдарлыкъ бла тоноу, 
Аман хансча джайылды – 
Болмайын тёре, оноу. 

Оноу керекли бир Эл 
Тюб болгъанын билебиз. 
Дуния малгъа болдукъ къул, 
Сёлешсек а – бийлебиз. 

Гюнахны сууаб этдик, 
Харамны халал этдик. 
Биз Хакъ джолдан терсейиб, 
Джардан, къаядан кетдик. 

Сойкъырымдан-сюргюнден 
Алмагъанбыз бир да дерс. 
Халкъ кесин къыра эсе, 
Къалмагъанды ангы-эс. 

Сакъланыргъа кюрешмей, 
Ёз тилинде сёлешмей, 
Тюб эте эсе кесин – 
Махтайым халкъны несин? 

Ёлген халкълагъа къараб, 
Сау халкълагъа да къараб – 
Эсгермесе кесин халкъ, 
Дуниядан боллукъду талкъ. 

Халкъыбыз да, тилибиз да 
Ёлгенлеге къошуллукъла. 
Бу джандет джуртубузгъа да 
Башхала ие боллукъла. 

Хоншула кюледиле. 
Ала да биледиле 
Кеслерин джакълай, сакълай. 
Узакъдан да, джууукъдан да, 
Гитчеден да, уллудан да 
Хомухмуду Къарачай? 

Келе тургъан палахны 
Кёрмегенча этмейик. 
Чамландырыб Аллахны 
Биз тюб болуб кетмейик.

БАРАМА ДЖАШАЙ, ЁЛЕ, ТИРИЛЕ 

Джети джылны Шимал джолда атладым. 
Талакълары туруб джыгъылдыла атларым. 
Джети Джер атыма джети тёбе – джети оба этдим мен. 
Насыбыма – къанатлы атым, Кёк атым – сау-эсен. 

Дуния къайгъыла, итлеча, чабсала джюрекге, 
Боракъ атым къутхарады чыгъарыб Кёкге. 
Андан къараб да джер къайгъыланы кёреме – 
Джерни, джердегилени да джазыкъсыннгандан ёлеме. 

Сора, буйрукъ береме да атха, 
Къайгъыла бла сермешир ючюн къайытама артха. 
Къарыу ала нарт сёзден, хакъ сёзден, 
Къош ишлейме, къала ишлейме назму сёзден, акъ сёзден. 

Джан салама акъ сёзге джанымдан. 
Джаным толусу бла анга кёчюб бошаса,- 
Ол заманда кетерикме дуниядан. 

Ары дери уа, ишлейме, болмайын кюндюз-кече. 
Джаным аз-аз Акъ сёзге барады кёче. 
Ант этеме джулдуз бла, Ай бла – 
Мен ёлеме, тирилеме алай бла. 

Шимал, къыбыла, гъарб, шаркъ эсе да билмейме джолум. 
Билгеним – мени джолум акъ джолду, хакъ джолду. 
Ана тилден Ана тилгеди джолум. 
Сёз Тейриге, Тейри сёзгеди джолум. 

Ата джуртха къайтарады Ана тил. 
Джан джуртха да къайтарады Ана тил. 
Мен барама Акъ сёзге бурула. 
Сёзюмю ангыламазлыкъла да болурла. 

Бир-бирде джетмей сабырлыкъ, тёзюм, 
Кёкден эннген сёзюм, 
Кёкча чартласа, джашнаса да, 
Сёзюм – ёзюм. Айтама тюзюн. 

Сёзню акъдан акъ эте, джанлы, къанатлы эте, 
Ана тилими ёлюмсюз эте, 
Кесими да ёлюмсюз эте 
Барама джашай, ёле, тириле, 
Эте къуллукъ Сёзге-Тейриге, 
Бола джууукъ Сёзге, Тейриге. 

КИТАБЛА БЛА ТЕРЕКЛЕ 

Китаб чапракълада терек чапракъланы кёреме, 
Харифледе, сёзледе – чыпчыкъланы, къушланы. 
Къагъытха буруллукъ тереклени да кёреме, 
Къанатлы сёзлеге буруллукъ къанатлыланы да алада. 

Алай а, кёлюмю басама,билеме да: 
Бир китабны кючю бла минг терек, чегет сакъланырын, 
Бир къанатлы сёз да минг къанатлыны сакъларын. 

Алай болмаса уа – 
Хайыр болмай къалса китабдан, сёзден, 
Табигъатны къаргъышы джетер да, 
Джукъ да къалмаз, адамла, бизден. 

Табигъат а ёлмез, тирилир, 
Адамсыз дунияда айныр, керилир. 
Сагъыш этеме былай – къарай, 
Китабла бла тереклеге. 

БИЗ ТАС ЭТГЕН КЪАРАЧАЙ 

Къаллай мийик чууакъ Кёк эди Къарачай, 
Андан къарай джулдузла бла Ай. 
Къаллай терен, таза кёл эди Къарачай, 
Андан къарай джулдузла бла Ай. 

Кетсем да узакъ, келсем да джууукъ – 
Энди анда кёралмайма джукъ. 
Бюгюнюн – басыбды тубан, 
Тамбласын – басыбду булут. 

Тарихден къарайды КъАрАчАй – 
Къурч бла юч Ай (КъРЧ бла АААЙ). 
Къылыч бла юч Ай – 
Тюрк-муслиман байракъ – Къарачай. 

Тарихден къарайды Къарачай, 
Биз тас этген Къарачай. 
(Джукъланнган?) джулдузну джарыгъы 
Турады алкъын бизни джарытыб. 

Джилтинлерибиз аны – чачылгъан тёгерекге... 
Тутулгъан Айны кёреме, къарайма да Кёкге. 
Джелимауузлагъа ашатыб къоярбызмы аны? 
Туталмазча болгъанбызмы сауутну-сабаны? 

Джюрегим, къазакъ бёрюча, улуйду. 
Сауну-шауну да тынгысы къуруйду. 
Тарихден къарайды Къурч бла юч Ай: 
Джукъусундан уянырмы Къарачай, 
Кеси кесин эскерирми Къарачай? 
Къайытырмы биз тас этген Къарачай? 

АЛЛАХ БЕРГЕН НАСЫБ 

Бермеген насыбын мингнге, 
Аллах бергенди меннге. 
Къоймай, танытхан бла къара, 
Къолума тутдургъанды къалам: 

«Ал да бойнунга къайгъысын, джарсыуун, 
Джаз халкъынгы къадарын, джазыуун». 
Андан бери кёб заман кетгенди. 
Аллахха не айтайым энди? 

Барды Аллахым, джуртум, тилим, 
Къара таныгъан барды миллетим. 
Алагъа къуллукъ этиу – иннетим. 
Иншаллах, Къыямат кюн къызармаз бетим. 

Акъ сёзге, халал ишге бурулгъанды сезим. 
Ана тилни ёлмезине себеб болгъанды сёзюм. 
Ол саулукъда манга да келмез ёлюм... 
Дагъыда рахатлыкъ табалмайды кёлюм. 

Бермеген насыбын мингнге, 
Берген эди уллу Аллах меннге. 
«Кесинге ал да къайгъысын, джарсыуун, 
Джаз,- деген эди,- халкъынгы джазыуун». 

Кёб джылны джашасам да сау-эсен, 
Ол борчуму тындыралмадым мен. 
Ол борчуму тындыралмай барама. 
Андан къутулгъунчу ёлюб къалама. 

Болса да эртден, келсе да ингир,- 
Агъарыб къарайды Минги. 
Мен а, сын къатханма, болгъанча менгир – 
Ауур сагъышла кючлегенле мени. 

ШАЙЫР БЛА НАЗМУСУ 

1 
Мени кёлеккемди назму. 
Ол не къадар болса узун, 
Кесим болама ол къадар къысха. 

Назмум болса не къадар къысха, 
Ол къадар уллу болама кесим. 

Назмусуну къысхалыгъындан 
Билинеди уллулугъу шайырны. 

2 
Мени кёлеккемди назму. 
Бир-бирде мен барама ызындан аны, 
Бир-бирде ол келеди ызымдан мени. 

Мен ызындан барсам аны – 
Къоя башлайма дунияны. 
Ол келсе ызымдан мени, 
Мен барама аллына Кюнню. 

3 
Назмуму кёлеккесиме мен. 
Ол болса сау-эсен – 
Мен да ёллюк тюлме. 

4 
Назму къычырыкъ, назму къычырым – 
Эки джюрекни арасында ёлче. 
Не къадар къысха болса назму, 
Джюрекле – ол къадар болалла джууукъ. 

Сёз тауусулуб бошаса уа – 
Ол заманда башланады джазыу. 

АКЪЫЛМАНЛАНЫ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ 

1 
Мен къачханма Къарачайдан 
Ачыкъ Таладан къачханча Толстой. 
Алай а, душманла тутмасынла той – 
Айырылмагъанма джулдуздан, Айдан. 

Кетген эсем да Къызыл-Къаладан, 
Толстой кетгенча Ачыкъ Таладан, 
Юлгюгеча къарамайма Къартха. 
Ачылмазмы джол къайытыргъа артха? 

Толстойну суратына къарасам, 
Джырчы Сымайыл тюшеди эсге. 
Кесими санайма терсге 
Шимал Джолда абынсам, арысам. 

Мадары болса, къайры кетерин 
Мен биле эдим Сымайылны. 
Ахыр файгъамбарны джурту, 
Атасы, бабасы асралгъан джер, 
Тарта эди кесине аны. 

Алай а, джабыкъ эди чек. 
Оноу этген – Кёк. 
Толстой Ачыкъ Таласында асралды. 
Сымайыл да Ата Джуртунда къалды. 

Эки акъсакъал – Сымайыл бла Толстой. 
Ол эки акъылман тюшелле эсге... 
Къара къайгъы, мени бла кюрешгенни къой: 
Акъ Сёз – къалкъанды меннге. 

Керекдиле илму да, санат да, 
Билинир ючюн дуния да, ахрат да. 
Алай а, болмаса ийман, керамат, 
Берликдиле не — илму бла санат? 

Мен къачханма Къарачайдан, 
Кеси кесимден къачханма мен. 
Мени аурууума джокъду дарман, 
Къайтырыкъма, болсам сау-эсен. 

2 
Къайры кёргюзтсе да джол, 
Айырылма Халкъынгдан, Джуртунгдан. 
Не болсанг да, къауумунг бла бол – 
Адам къатында ёлмейди адам. 

Кимден, неден чыкъса да кёлюнг, 
Ата джуртдан, Ана тилден чыкъмаз. 
Ала бла болсанг – хорлаялмаз ёлюм, 
Джюрекни да джангызлыкъ буумаз. 

Динни, тилни эмда джуртну – 
Аллах бергенни тас этерге къоркъ. 
Аланы сакъла, къору, айныт – 
Болургъа излемей эсенг джокъ. 

Аллах санга болурча разы, 
Кеси кесингден чыкъмазча кёлюнг – 
Алай джаша, ма ол заманда 
Сени бюгалмаз джашау не ёлюм.

ДЖЕТИ ДЖЫЛ 

Дунияда джашагъан, ненча эсе да, джылымдан 
Къуру джетисин джашагъанма сюйгенимча, 
Къуру джетисин джашагъанма сюйгеним бла – 
Ол танылады сёзюмден, джырымдан. 

Джети джылны джашагъанма сюйгенимча, 
Джети джылны джашагъанма сюйгеним бла. 
Ол джылла турадыла эсимде. 
Насыблыма дерге боллукъма кесиме. 

СЮЙМЕКЛИК ЁЛМЕЗ 

Сюркелгеннге – джер, 
Учханнга уа – Кёк. 
Сюймеклиги болгъан 
Къанатлыды джюрек. 

Къанатсыз зарла 
Марайла аны. 
Учханы ючюн 
Тёгелле къанын. 

Ёмюрден бери 
Келеди алай. 
Сюйгенле ёлелле, 
Сюймеклик а – огъай: 

Джандет айрымканча, 
Кёрюне дуния, 
Джети къат Кёкде 
Ол салады уя. 

ТЮЗЛЮК ИЗЛЕЙ... 

Арбазында ит да болады къайыр, 
Орнундан чыкъгъанны уа – ашайды бёрю. 
Халкъыма, джаныма да чыкъмады хайыр – 
Уллу иннет бла келсем да бери. 

Хакъды – келмегеним кёрюрге джер-суу: 
Элимде болгъан къайгъы эм джарсыу, 
Кёлюмде болгъан къайгъы эм джарсыу – 
Олду сюрюб айланнган мени, 
Къыйнагъан, джаргъан да джюрекни. 

«Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед – 
Бутларымы мен ат этиб джетерем, 
Арабызда къан ырхыла барса да, 
Джюрегими къайыкъ этиб, ётерем». 

«Къанатлыча, кёксюл Кёкде учалсам, 
Джарлы халкъгъа тюзлюк излей кетерем. 
Эй, халкъ чекген къыйынлыкъны айталсам, 
Бу дунияда муратыма джетерем». 

Кязим бла Сымайылны бара ызларындан, 
Джюрегими къайыкъ да, къанатлы да этдим. 
Къазауатдан, сюргюнден, тутмакъдан да ётдюм. 
Сора уа? 

Къадау ташдан Къара ташха дери 
Созулду мени джолум. 
Айландым Гъарбда, Шаркъда да, 
Чыгъышда, Батыда да болдум. 

Инсан, халкъ хакъларыны болуб ёкюлю, 
Къалмады мен джетмеген джер. 
Тиледим Кёкден да, болмай экили: 
«Халкъны джазыуун кесине бир бер». 

Алыб къолума къаламны, Къуранны, 
Къуру аны изледим Аллахдан, къралдан да – 
Бирине да джетмеди сёзюм, 
Чапракъдан да ётмеди сёзюм. 
Не къыйынды, тюнгюлмей, Хакъ джолда баргъан да. 

Алай болса да, сууумазгъа кюрешдим. 
Аллах бла, адам бла да сёлешдим. 
Кюрешеме Хакъ джолдан таймазгъа, 
Халкъ, Джурт ючюн кюрешими къоймазгъа. 

Эки къанатым – Хакъ сёз бла Акъ сёз 
Джерде, Кёкде да къоймазла джолсуз. 
Ата джуртуму, Ана тилими да 
Джарытыб турур Джангы Ай бла Джулдуз. 

ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ 

Джырчы Сымайыл дегенлейибизге 
Минги Тау кёрюнеди кёзге. 
Кязим хаджини тюшюрсек а эсге, 
Джаралы джугъутур къарайды къаядан. 

Къайсынны аты айтылгъан сагъатда, 
Джаралы ташны да джарыйды бети. 
Билал Лайпан сагъынылса уа, 
Джуртда Джангыз Терек, джан кириб, тириледи. 

КЪАЗАКЪ БЁРЮНЮ АУАЗЫ 

Бёрю – бир кюню ётмеген, итле бла талашмай, – 
Къазакъ болду, джыйын джанлы бла джарашмай. 
«Тагъылмагъыз, къошулмагъыз итлеге»,- 
Деб, ауаз бергенин джаратмадыла бёрюле. 

«Атыгъы;з – бёрю, халигиз а – ит. 
Былай барса – барыбыз да боллукъбуз тюб. 
Джуртун, бёрюлюгюн да тас этерикди бёрю. 
Тилин да унутуб, итча тебрерикди юрюб. 

Сермеширикди – эркинлик ючюн тюл – 
Тегене джанында бир орун ючюн. 
Тагъыллыкъды бойнундан сынджыргъа... 
Керекмиди джашаргъа ит болур ючюн?» 

БУ 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Джыйын джанлыды бу. 
Джыйын джанлы да тюлдю, 
Къазакъ бёрюдю бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Джашил чегетди бу. 
Джашил чегет да тюлдю, 
Джангыз Терекди бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Таш къалауду бу. 
Таш къалау да тюлдю, 
Къадау Ташды бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Нарт джылкъыды бу. 
Нарт джылкъы да тюлдю, 
Боракъ атды бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Халкъгъа сёзюмдю бу. 
Халкъгъа сёзюм да тюлдю, 
Мени ёзюмдю бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Мени дуниямды бу. 
Дуниям бла къалмай, 
Ахыратымды бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Халкъ джыйылыуду бу. 
Халкъ джыйылыу да тюлдю, 
Джангыз адамды бу. 

Бу назму джыйым тюлдю, 
Джер бла Кёкдю бу. 
Джер да, Кёк да тюлдю, 
Ачыкъ джюрекди бу. 

ТЮБЕШИУ 

Терезе кёзню тышындан джууады джангур, 
Ичинден а – джууады бир къыз. 
Нени эсе да сакълай, 
Тёгерек болгъанды къымсыз. 

Ич дуния бла тыш дуния 
Бир-бирине турадыла да къарай, 
Сора ууатадыла мияланы – 
Кюкюреу, джашнау кючлейди дунияны, 
Джангы джашау башланады алай. 

Ууалгъан миялада 
Къан тамчыла – муртхулача. 
Бир болгъан дунияла 
Сейирдиле таурухдача. 

Ич дуния бла тыш дуния 
Тюбешген чакъ – адам улуну джазы: 
Ауушунадыла дефтерле – 
Сыфырдан башланады джазыу. 

Ич дуния бла тыш дуния 
Бир болгъан сагъат – 
Тюбешген кёзюудю 
Дуния бла ахрат. 

Тирилелле шейитле, 
Осалла ёлелле. 
Джангы дуниягъа 
Игиле кёчелле. 

Магъана табады кебин, 
Кеб да – магъанасын. 
Къууанады джюрек, 
Сау бола джарасы. 

Ич дуния бла тыш дуния 
Таныб бир-бирин, 
Табыб бир-бирин, 
Къутхаралла бир-бирин 
Ахырзамандан. 

Кёк да, джюрек да, тёгерек да, 
Кюкюрей, джашнай, 
Эки дуния къошулады. 
Санау джангыдан башланады. 
Джашау а – тюрлене, нюрлене, 
Юзюлмей, тохтамай, барады. 

КЪАЙЫТЫУ 

Кязимни сёзюне тынгыламай, 
Ауар ташха да таяндым. 
Сымайылгъа да тынгыламай, 
мен тыш джуртлада айландым. 

Хаджи бла Джырчыны 
ангылар кюн келди меннге. 
Шайыр болмаз таянмагъан 
Сымайыл бла Кязимге. 

Ол экисине къайытдым, 
къайытханча Джуртха, Тилге. 
Шайыр болмаз тынгыламагъан 
Сымайыл бла Кязимге. 

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ 

Бирди Аллах: андан башха джокъду илях. 
Алай эсе, Акъ Сёзге этген къуллукъ, 
Иймандан чыгъамыды, ассы боламыды? 
Шайырлагъа иги айтылмагъаны 
Аны ючюн болурму Къуранда? 

КЁКДЕДИ ЭСИМ 

Тауда, тюзде – къайда 
Болсам да кесим, 
Эсим а, эсим – 
Джети къат Кёкдеди. 
Башха зат неди 
Аны къатында? 

Джер 
Къаллай бир тарта эсе 
Санымы джерге, 
Кёк да 
Аллай бир тартады 
Джанымы ёрге – 

Абынсам да, 
Къоймай джыгъылыргъа, 
Къаратады 
Ай бла джулдузгъа. 

Тёнгегим тюшерик 
Джерге да, 
Джаным кетерик 
Кёкге да, 

Этеме сагъыш, 
Этеме алгъыш. 
Джашайбызмы 
Джетмезча къаргъыш? 

Ахырзаман 
Келирми, келмезми? 
Адам улу 
Ёлюрмю, ёлмезми? 

Ахыр 
Келликди къайдан, 
Чыгъарыкъды къайдан – 
Кёкденми, Джерденми, 
Огъесе, 
Адамны кесинденми? 

Къарайма ёрге, 
Къарайма джерге. 
Ай бла джулдуз – 
Сын ташда, Кёкде. 

Соруу бла джууаб – 
Джашау бла ёлюм. 
Алай а рахат 
Болмайды кёлюм. 

Огъай, бошалмаз 
Джашау ёлюм бла. 
Айтама муну 
Сабийча, кёлюм бла. 

Тейри адамы – 
Къарайма Кёкге. 
Излей андан 
Себеб джюрекге. 

Къазакъ джюрекден 
Улуйду бёрю. 
Эшитеди аны 
Адам тюл, Тейри. 

Кесимме джолда, 
Алай тюлме джангыз: 
Джарытады джолну 
Джангы Ай бла джулдуз.

МИНГИ ТАУДАН ДЖАРАТХАНДЫ АЛЛАХ СЕНИ 

«Джашау алдАды» деб, 
Уллу кёллю болма. 
«Ёллюкме» деб да, 
Саудан ёлюб къалма. 

«Аджал – имбашымда, мурат – тау башында» - 
Болса да алай, 
Келгенди халкъыбыз джашау эте, джашай, 
Тау этегинде, таш башында. 

Ёллюклерин билселе да ата-бабала, 
Болгъандыла аллай кишиле, 
Этгендиле аллай ишле – 
Ёмюрлюкге къалырча ала. 
Иш юсюнде, аякъ юсюнде, ат юсюнде 
Ахырларына да тюбегендиле алай. 

Халкъымы джазыууна къарасам – 
Кёзюме кёрюнеди къаяда терек, 
Кишилигин, джашиллигин да тас этмеген — 
Аны не бек сынасала да Джер бла Кёк. 

Ёхтемликден толады джюрек: 
Тейри адамы, Тейри халкъым мени! 
Минги Таудан джаратханды сени Кёк – 
Аны ючюндю кёлюнг, рухунг да – Минги. 

МЕН ЭМ НАСЫБЛЫ АДАМ БОЛУРМА 

Сюймекликни азлыгъындан ёлелле бирле, 
Мен а ёлеме кёблюгюнден. 
Эм насыблы адам болурма 
Джер башында, Кёк тюбюнде мен. 

Къызла бла джулдузла 
Джарыталла кёзюмю, бютеу ёзюмю да. 
Атлы этелле кесими, 
Къанатлы этелле сёзюмю да. 

Мёлекле, джулдузла, назмула 
Джокълар керекли къалмайла мени. 
Бир-бирине ушайла ала – 
Джети къат Кёкден келелле эниб. 

Ала Кёкден келселе да эниб, 
Ушайла джазгъа, джанкъозгъа. 
Къызгъа, назмугъа, джулдузгъа 
Сюймекликден къалама ёлюб. 

Сюймекликни азлыгъындан ёлелле бирле, 
Мен а ёлеме кёблюгюнден. 
Эм насыблы адам болурма 
Джер башында, Кёк тюбюнде мен. 

КЪАЛАМ БЛА КИТАБ 

Минги Тауну къары, агъарыб, 
Джарытады кечеми да мени. 
Баралмай тохтасам да, арыб, 
Кёлсюз болургъа къоймайды Минги. 

Андан келген кёк суудан ичиб, 
Шекер башныча, джалайма ташын. 
Ол бир дуниягъа кетгинчи кёчюб, 
Ата джуртумду джанымы ашы. 

Минги Тауну агъарыб къары, 
Кечеми да этеди ачыкъ. 
Джашаргъа береди къарыу, 
Джюрегим къыйнаса да ачыб. 

Минги Таудан келеди джарыкъ, 
Джети къат кёкден эннгенча алхам. 
Ана тилден сора – олду балхам, 
Джаралы джаныма джарарыкъ. 

Ана тилекчады Ана тил манга, 
Олду мени сакълагъан, джашатхан да. 
Тилим бла Джуртум болсунла,- дейме,- 
Насыб юлюшюм дуниядан, ахратдан да. 

Окъ, сёз джарадан ёле эсем да, 
Ёле эсем да арыгъандан, 
Тирилликме, билеме, Ана тилни 
Эмда Ата джуртну джарыгъындан. 

«Минги Тау», «Анам» эмда «Акътамакъ» - 
Ёмюрлюк джырладыла была. 
Бу ючгюл дууады бизни 
Хорламазча этген джаула не джылла. 

Ата джурт бла Ана тилдиле 
Тёнгеги, джаны да халкъны. 
Эй аланла, биз тюб боллукъбуз, 
Сакълаялмасакъ аланы. 

Минги Тауду таулугъа маяк – 
Къайда да кёребиз аны джарыгъын. 
Тая тебресе да аякъ, 
Ол бизни билебиз къутхарлыгъын. 

Унух файгъамбарны кемесича, 
Джюреклерибиз бурулалла ары. 
Къара кюнде, сюргюнде да 
Минги Тауну кюсегенбиз къарын. 

Ахырзаманладан къутхара келген, 
Хей, Минги Таулу Ата джуртубуз бизни, 
Энди сени къутхарыргъа 
Бюгюн бизге джетгенди кёзюу. 

Минги Таулу джуртубуз бла къалмай, 
Ана тилибизге да тюшгенди къоркъуу. 
Джети къат Кёкден келеди ауаз: 
Дининги, тилинги, джуртунгу да къору! 

Тау башында Ай бла джулдузну кёреме, 
Сын ташда да кёреме джулдузу бла Айны. 
Ол дуниядан келгенлерин сеземе 
Татаркъанны, Умарны, Джаттайны. 

Динибиз, тилибиз, джурутубуз ючюн 
Шейит болгъанла тюшелле эсге. 
Хакъыбыз ючюн, Халкъыбыз ючюн 
Сермешир кёзюу джетгенди бизге. 

Хорлам тюшле, иги тюшле кёре, 
Джукъласын къынында къама. 
Ол къынындан чыкъмай да къалыр, 
Борчун тындыралса къалам. 

Зулму-зорлукъ, терслик тюшюрген 
Джюрекде, юсде да кёбдю джара, таб. 
Ёзге къылыч бла хорлам келмез бюгюн, 
Бизни къутхарлыкъ бюгюн – Къалам бла Китаб. 

Джаз, къалам, джазыуун халкъны, 
Инсан, миллет хакъларын джакъла. 
Шейит болургъа да хазыр болайыкъ, 
Джуртсуз, тилсиз къалмаз ючюн туудукъла. 

Джангы Ай бла джулдуз джарыгъы 
Минги Таугъа тийиб, чачылады бизге. 
Джаз, къалам, джазыуун халкъны, 
Хакъ Сёзден кючлю не болур Джерде? 

ТЮЗ СЁЛЕШ, АДАМ ЭСЕНГ 

Мени джаным бу дунияда 
Сюйгенича джашады. 
Акъ сёз да Хакъ сёз бла 
Ёзюм болуб бошады. 

Хакъ сёз джанны, Акъ сёз къанны 
Этдиле ариу, таза. 
Джазыууму къолгъа алыб, 
Мен кесим келдим джаза. 

Болгъан эсе да къыйын 
Баргъан джолум, джашауум, 
Алллахха не адамгъа 
Ёмюрде болмаз дауум. 

Аллах кёргюзтген джолда 
Бармай, абына эсенг,- 
Сора, терслейсе кимни? 
Тюз сёлеш, Адам эсенг. 

Хар бир адам кесиди 
Джазыуун джазгъан Джерде. 
Мийк Кёкден келгенди 
Аллай эркинлик бизге. 

Къара таныгъан адам, 
Китаб окъугъан адам, 
Хакъ джолдан джанлай эсе, 
Бармыды анда иман? 

Сен болур ючюн Адам, 
Аллах бергенди заман. 
Хакъ джолну кёргюзтгенди... 
Кимге не дейсе энди? 

Хакъ джолдан чыкъса адам, 
Имандан чыкъса адам, 
Таубагъа къайытмаса, 
Хакъ джолгъа къайытмаса, 

Не этерикди келмейин 
Ахыр кюн, ахырзаман? 
Ай, аны келтирлик да, 
Кеси тюлмюдю адам? 

БАРДЫ МЕНИ ДЖУРТУМ, БАРДЫ МЕНИ ХАЛКЪЫМ 

Барды мени джуртум – 
Джерди аны аты. 
Барды мени халкъым – 
Адам улу аты. 

Учхан да, сюркелген да, 
Джюзген да, джюрюген да, 
Баргъан да, сюелген да – 
Бу Джерде джашайбыз. 

Кийик да, джаныуар да, 
Джашаргъа излейле, 
Болуш деб тилейле 
Ёз Тейрилеринден. 

Адам да излейди 
Джашаргъа къыйналмай: 
Зулму-зорлукъ билмей, 
Ауруу, ёлюм билмей. 

Къаяда терек да, 
Къаяда кийик да, 
Адамда джюрек да 
Ушашла нечик. 

Ташны, терекни да, 
Тауну, тенгизни да, 
Бир-бирибизни да 
Керекбиз сакъларгъа. 

Джанлы, джансыз болса да, 
Бирди табигъат. 
Аллах бизге этгенди 
Барын аманат. 

Барды мени джуртум – 
Джерди аны аты. 
Барды мени халкъым – 
Адам улу аты. 

Дуния, ахырат да – 
Бизге табигъатды: 
Халкъны, Джуртну сакъларбыз, 
Адам эсек биз. 

НЕ ЭТЕЙИК? 

Къайтаргъанла да бардыла 
Игиликни аманлыкъ бла. 
Аз болгъанды, не этейик, 
Адамлада адамлыкъ да. 

КЪАРАНГЫДЫ, ДЖАНДЫРЫГЪЫЗ ЧЫРАКЪНЫ 

«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» - 
Тилейдиле къабырлада ёлюкле. 
Ёллюкле да къычырадыла аны, 
Къоркъуб къарай къарангыгъа, келликге. 

Ол хахайны эшитгенле аздыла – 
Джылытады, джарыкъ джана, алкъын Кюн. 
Джукъланса уа, ким джандырыр аны, Ким? 
Къабыл боллукъ тилекле да аздыла. 

«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» - 
Джарыкъ ышан, джарыкъ ышыкъ излейле, 
Аллахдан да, адамдан да тилейле – 
Джан къычырыкъ титиретед Аламны. 

«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» - 
Себеб излейле ёлгенле да сауладан, 
Саула уа - ёлгенледен... 
Башланнганчады ахыр кюню дунияны. 

«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!». 
Къайдагъысын билсем эди мен аны, 
Файгъамбарча чыгъар эдим таугъа да, 
Джандырырем ёлгеннге да, саугъа да, 
Бир джилтини джетер эди манга да, 
Сууаблыгъы болур эди джаннга да. 

Мен билмейме къайда излерге аны – 
Къарангыны хорлаб турлукъ чыракъны: 
Тёгерекдеми, джюрекдеми, Кёкдеми, 
Ич дунияда, тыш дунияда, Сёздеми? 

Кюн къарайды теренинден чууакъны. 
Ёлгенлеге хата-хайыр джокъ андан. 
Таууш келгенлей турады къабырладан: 
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!». 

Адам джюрегини эшитеме ургъанын: 
Къарангыгъа кючлетмегиз дунияны. 
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» - 
Къалтыратады къабырлада топракъны. 

«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» - 
Ёлгенле, саула да айтадыла аны. 
«Къарангыды, джандырыгъыз чыракъны!» - 
Тауушха бойсуна, ачама Китабны... 

АГЪАРАДЫ ТАНГ, АГЪАРАДЫ ТАУ 

Ауругъанны сау билмез. 
Тюзню къыйынлыгъын тау билмез. 
Тауну къыйынлыгъын тюз билмез. 

Алай а, барын да биледи таулу: 
Тауда, тюзде да сынады; джашауну, 
Ангыларча болду ёлгенни, сауну. 
Ёлюб кетиб, джангыдан тирилди ол, 
Аны сыйрат кёпюрден ётдюрдю джол. 

«Тауну сайла да, тюзню ал». 
Огъай, алмадыкъ тюзню. 
Тау – Джуртубуз эди бизни: 
Аны сыйладыкъ, аны сайладыкъ. 
Джазыуубузну 
Аны бла байладыкъ. 

Атса да танг, келсе да ингир, 
Бирди фикир, бирди зикир: 
Бу мийик джуртну, бу джандет джуртну 
Бизге берген Аллахха махтау. 

Кёкге джете агъарады тау. 
Бизни хорларгъа умут этмесин джау. 
Динибиз бар, тилибиз сау, 
Ата джуртда этебиз джашау. 

Эсибиздеди ёмюр да, джыл да, кюн да, 
Къазауат да, тутмакъ да, сюргюн да. 
Онтёрт джылгъа тюл, бир ёмюрге созулгъан 
Ол къара гюрге кюн къалай кетер эсден? 
Кеси кетсе да, ууу кетмейди бизден. 

Ибилис джорукъ уялмайды джукъдан. 
Излейди бизни энтда сюрюрге Джуртдан. 
Джылан башын кёлтюреди джау. 
Аны юсюне оюлургъа хазырды Тау. 

Джуртубузгъа, джазыуубузгъа боллукъбуз ие. 
Аны ючюн хазырбыз болургъа шейит. 
Къачдан, къышдан да къутулгъанбыз сау. 
Сакълайды: джауну – ёлюм, бизни уа – джашау. 

Агъарады Танг, агъарады Тау. 

ДАЛЬНОБОЙЩИК КЪОЧХАРНЫ ХАПАРЫ 

Бусакълача, джол джанында 
Сюеледиле къызла. 
Къарамайын джыл саныма, 
Башлагъанма мен къыза. 

Джол джарытхан чыракълача, 
Ышарадыла ала. 
Хомух тюлме, туракъларча: 
- Эй, минигиз арбама. 

Барыгъыз да къаланмагъыз, 
Экигиз болур тамам. 
Джетмегенмиди сизге, 
Акъыл джыяргъа заман? 

- «Ачханг бар эсе, давай, 
Керек тюлдю орайданг. 
Ачханг джокъ эсе, гуляй, 
Къора, хайда, былайдан». 

Ауаз бердим алагъа, 
Назмула да окъудум. 
Джан аурутдум къызлагъа, 
Бираздан а...сорукъдум. 

Бир-экисин къутхарлыкъ 
Болур эдим орамдан, 
Келе-келиб бир мурдар, 
От ачмаса герохдан. 

КЕЛГЕНЛЕЙ ДЖАШАРЫМ, ЁЛЮРЮМ 

Адам улугъа къарасам, 
Сууабын, гюнахын санасам,- 
Учарым келеди Кёкге, 
Киририм келеди джерге. 

Келгенлей джашарым, ёлюрюм, 
Барады кетиб ёмюрюм. 

АБРЕК 

Башында – чардакъ тубан, 
Тёбенде – ёзен тубан... 
Къача келиб ол адам, 
Бекленнгенди къаягъа. 

Дуниягъа ёзден туугъан – 
Къул джашаудан кетгенди... 
Чачылма, ёзен тубан,- 
Аны джашыр сен энди. 

Къул джорукъну итлери, 
Ит джорукъну къуллары 
Аны табалмазча эт, 
Кес джолларын аланы. 

Чардакъ тубан, сеннге да, 
Ол разыды, тура бер. 
Тубанда бир къалкъысын, 
Кёрюнмейин Кёк не джер. 

Кетер эсе да ёмюр, 
Бир солусун алайда. 
Уятхынчы джукъудан 
Хорлам таууш, орайда. 

Башында – чардакъ тубан, 
Тёбенде – ёзен тубан... 
Экисини арасында 
Турады абрек улан. 

ДЖАНЫМ 

Джуртда ёсюб, 
Кёкге кетиб баргъан Джангыз Терек... 


Кесилген Джангыз Терекден учуб, 
Кетиб да къалалмай, 
Кёкде Кюн таякъгъа къонуб, солуу ала, 
Туугъан джуртуна къараб, 
Джылай да, джырлай да тургъан къанатлы. 

ЮЗЮЛМЕЗ ДЖОЛУБУЗ 

Ташдан ариу – 
Аны къатында Терекди джангыз. 
Тау суу да – макъамлары аланы. 
Кёкден, аладан да къарай, 
Джангы Ай бла джулдуз 
Къутхарады ёлгенлени, сауланы. 

Ташдан ариу – Терекди джангыз: 
Туралла бир-бири къатында ёлген бла сау. 
Бир-бирине таянадыла ала, 
Алай бла джукъланмай барады джашау. 

Мен да таянама алагъа – 
Ташха, Терекге – ёлгеннге, саугъа да. 
Таш бла Терек адам улугъа 
Уллу Аллах кеси берген саугъады. 

Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда – 
Ёзюм, сёзюм да ала бла байланыбды. 
Ала болгъан къадарда дунияда, 
Дуния да джашарыкъды – ийнаныбма. 

Къадау Таш, Джангыз Терек, Къобан – 
Минги Таулу джуртуму суратылла. 
Джуртуну ташын джалаб, сууун ичмесе адам, 
Нарат терекча, бир тюз джан болалырмы? 

Джети къат Кёкден да, джети къат джюрекден да, 
Джети къат Сёзден да, Къадау Таш бла Терекден да 
Къарайды Джангы Ай бла джулдуз: 
юзюлмез джолубуз. 

Къобанны сууун иче, ташын да джалай, 
Ташха, Терекге да ушай, 
Барабыз джашай. 

Джаратылгъанбыз: джети къат Кёкден 
Эмда – топракъдан тюл – Таш бла Терекден. 

Кёкден эсе да джаныбыз, 
Къаныбыз а – Къобан сууданды, 
Тёнгегибиз – Минги Тауданды. 

Къобан суу эниб Кёкден, 
Ётеди джюрекден. 
Барады, разылыкъ таба, 
Таш бла Терекден. 

Бирдиле бары: Кёк да, 
Суу да, Таш да, Терек да, Джюрек да. 
Юзюлмез джолубуз. 
Къарайды Кёкден, джюрекден да, 
Ташдан, Терекден да 
Джангы Ай бла джулдуз. 

КИМДИ, НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ ХАЛКЪНЫ? 

Джандет джуртубуздан эки кере сюрюлдюк. 
Саудан ёлюб къалмадыкъ дагъыда: 
Сау къалгъанла къайытыб артха, 
Джашау къурдукъ, джангыдан тирилдик. 

Биринчи кере – муслиман тюл эдик, 
Аны ючюн джетди палах. 
Экинчи кере – чыгъыб динден, имандан, 
Шайтаннга къуллукъ этгенле болдула кёб, 
Аны ючюн чамланды бизге Аллах. 

Алай а, атыб, харам этиб къоймай, 
Тюшюннген болурла деб, умут этиб, 
Джандет джуртубузгъа къайтарды бизни. 

Энди уа? 
Тюшюннгеннге ушаймыды халкъ? 
Динине, Тилине, Джерине, 
Бир-бирине боламыды сакъ? 
Джашаймыды буюргъанча Хакъ? 

Халал-харам, сууаб-гюнах чекген базманда 
Халал, сууаб ишлери дженгерми? 
Огъесе, 
Динин, Тилин, Джуртун сакъламагъаны ючюн, 
Хакъ джолда бармагъаны ючюн – 
Тюб болуб, джокъ болуб кетерми? 

Ючюнчю кере чамланса Аллах, 
Тюрк-муслиман дуния тартар бизге салах. 
Алай а, джаназыгъа киши да келмез. 
Кеси кесин ёлтюрген къауумбуз биз. 

Джокъду бизге не дуния, не ахырат: 
Дин, тил, джурт ючюн этмедик къазауат,. 
Сойкъырымладан-сюргюнледен алмадыкъ дерс, 
Таубагъа къайытмадыкъ, тюшюнмедик, джыймадыкъ эс. 

Джашауну тюл, ёлюмню сайлагъан халкъ – 
Не этерикди болмай дуниядан талкъ. 
Былай сагъыш этеме ёлген халкълагъа къараб. 
Кёлюбюз джахилди, кёзюбюз таныса да къара. 

Тюз турмай, бек болмай динине, тилине, джерине, 
Джууукълашханды халкъ чынгылны эрнине. 
Кетерге энгишге къалгъанды бир атлам. 
Къычырыкъ-хахай эте, джазады къалам. 

Халкъны – кёлю сокъур, джюреги сангырау. 
Миллет ангысы – оу, тарих эси – шау. 
Унутханды сойкъырымны, сюргюнню да. 
Дуния мал – билгени, сюргени да. 

«Хакъ» дей билмеген миллетни-халкъны, 
Билмейме, неди , кимди къутхарлыкъ аны? 

«Нация есть исторически сложившаяся устойчивая общность людей, возникшая на базе общности языка, территории, экономической жизни и психического склада, проявляющегося в общности культуры. 
При этом само собой понятно, что нация, как и всякое историческое явление, подлежит закону изменения, имеет свою историю, начало и конец. 
Необходимо подчеркнуть, что ни один из указанных признаков, взятый в отдельности, недостаточен для определения нации. Более того: достаточно отсутствия хотя бы одного из этих признаков, чтобы нация перестала быть нацией. 
Можно представить людей с общим “национальным характером” и все-таки нельзя сказать, что они составляют одну нацию, если они экономически разобщены, живут на разных территориях, говорят на разных языках и т.д. Таковы, например, русские, галицийские, американские, грузинские и горские евреи, не составляющие, по нашему мнению, единой нации. 
Можно представить людей с общностью территории и экономической жизни, и все-таки они не составят одной нации без общности языка и “национального характера”. Таковы, например, немцы и латыши в Прибалтийском крае. 
Наконец, норвежцы и датчане говорят на одном языке, но они не составляют одной нации в силу отсутствия других признаков. 
Только наличие всех признаков, взятых вместе, дает вам нацию». СТАЛИН 

ДЖАЗЫМА ТЮБЕДИМ ДЖАНГЫДАН 

Кёл да, кёкча, джулдузсуз бола башлагъанды – 
Танг башлагъанды джарый. 
Кече узуну кюкюреген, джашнагъан да – 
Тохтайды: кетеди Анна Мари. 

Джаным ызындан тарала, къарайды: 
«Шо, мени ары бир ий». 
Болушмайла джулдуз да, Ай да – 
Кетеди Анна Мари. 

Кетеди алыб джюрегими – 
Джансыз тёнгекча, къалама кесим. 
Айта билмедим сюймеклигими – 
Ёлгюнчю таларыкъды эсим. 

Алтын къач къойнунда джазны 
Тюлдю чырмау Ай бла джулдузгъа. 
Ангылатыб кюрешдим аны 
Оджагъымдан тюшген бир къызгъа. 

Оджакъ бла тюшюб, терезе бла кетди – 
Эшигим къалды джабылыб. 
Эшта, ол болуред келген 
Гюнахлы поэтге джангылыб. 

Къыз тюрсюнлю, мёлек тюрсюнлю 
Илхам эсе да, билмейме ол. 
Билгич джюрек айтды: сабыр бол – 
Джангы ёмюрде 
Сени анга келтирликди джол. 

Ол айтханча болду джети джылдан. 
Къыркъ джаны да мени сюйген къыз, 
Бир сабийни да ёрге тутуб, къычырды: 
Эм иги назмунгу джюрегинге къыс! 

Бизге оноу этген барды Кёкде – 
Анда джазылады джазыуу адамны. 
Ётгенден сора чекден 
Мен бек иги англадым аны. 

Чыгъа джулдузла, джанкъозла да, 
Джюрекде буз, къар да эрий, 
Тууа джырла, назмула да, 
Кёрдюм сени, Анна Мари. 

Къутулуб къачымдан, къышымдан да, 
Джазыма тюбедим джангыдан. 
Бегирек болду алгъындан да 
Кёк кюкюреген, джашнагъан... 

АНГЫЛАДЫМ 

Кече узуну кюкюреген , джашнагъан да 
Тохтаб, шош джауум айланды. 
«Игиди джерде джашагъан да» - 
гяхиник тилни ангыладым. 

НЕ НАСЫБЛЫ ХАЛКЪБЫЗ БИЗ 

Джырчы Сымайылны кеси къой, назмусу да 
Кёкге чыгъыб къылады намаз. 
Кёкге джетген мийикликде уа 
Минги Тауу бла кёрюнеди Кавказ. 

Къарчача башчысы болгъан, 
Татаркъанча, Умарча, Джатдайча джигитлери болгъан, 
Алий улу Умарча инкъыйлабчысы болгъан, 
Дуда улу Махмутча инсан, миллет хакъларыны ёкюлю болгъан, 
Ёзденланы тулпар Алийча гёджеби болгъан, 
Абдуллахча шыйыхы болгъан, 
Шакай улуча кераматлысы болгъан 
Кязимча хаджиси болгъан, 
Сымайылча джырчысы болгъан, 
Къайсынча назмучусу болгъан – 
Не насыблы халкъбыз, миллетбиз биз! 

Не насыблы халкъбыз, миллетбиз биз – 
Ислам дини, тюрк тили, Кавказ джурту болгъан, 
Хакълыгъы, адамлыгъы, джигитлиги бла белгили болгъан, 
Къалюбаладан келген тарихи болгъан, 
Нарт эпосу, тауруху болгъан... 

Не насыблы халкъбыз, миллетбиз биз – 
Дини, тили, джурту болгъан, 
Ала ючюн ёлюрге да хазыр болгъан. 

Кёк-акъ-джашил байрагъында 
Эки башлы акъ Минги Тауу болгъан, 
Тюрк-алан тамгъасындан – 
Ол Минги Тауну сакълаб – 
Тау барс бла джанлы къараб тургъан. 

Хау, бек насыблы халкъбыз биз – 
Дини, тили, джурту да болгъан, 
Байрагъы, Тамгъасы, Орайдасы да болгъан; 
Аланы тутханлай ёрге, 
Хакъ джолда алдан-алгъа баргъан. 

Хау, бек насыблы халкъбыз биз – 
Тарихи, тамбласы да болгъан, 
Къаламгъа, Китабха, сауут-сабагъа да фахмусу болгъан, 
Къара таныгъан, къара танытхан алимлери болгъан, 
Узакъ джолунда шыйыхлары, шейитлери да болгъан. 

Къалюбаладан бери, тас болмай, келебиз джашай, 
Азхырзаманнга дери да, инша Аллах, барлыкъбыз джашай: 
Хакъ бла болгъан халкъ, къалай болур талкъ? 
Джолубуз – хакъ, Сёзюбюз – акъ. 

Бек насыблы Халкъбыз, Миллетбиз биз.

КЕТИБ БАРГЪАН СУУГЪА КЪАРАЙ 

Суу алады мени къайгъымы – 
Сау болсун, сау-эсен тенгизине джетсин. 
Алгъаны ючюн а къайыгъымы, 
Артыкъ болмазма мышау – 
Алайды джашау: 
Къарыусуз болсанг – кёмеди. 
Суу ахырзамандан къутхаргъан да – 
Къайыкъ тюлдю – кемеди. 

Адам не болумда да ташламай эсин, 
Дуниягъа кёре бегитсе кесин,- 
Кесине, къайыгъына да къоркъуу салмаз суу, 
Къыйналсала да, къалырла сау. 

Чыгъыб таугъа, 
Къараб турама суугъа. 
Суу джагъада кёбдю адам. 
Сюелелле кёз алмай суудан. 

Къоркъама 
Кёз тийирелле деб, суугъа – 
Джарамазча этелле деб, 
Ауругъаннга, саугъа. 

Аланы къайгъыларын алыб, 
Кетиб барады суу. 
Ол сууда бар эсе уу – 
Ол – адамладанды. 

Энди къоркъуулуду ол – 
Ичерге, джюзерге да болмаз. 
Аллына тюшгенни да 
Сау-эсен къоймаз. 

Къарайма кетиб баргъан суугъа, 
Джаным ауруй кесиме, анга да. 
Суу, алма мени къайгъымы да. 
Халал болсун санга къайыгъым да. 

Санга джюклемесин адам къайгъысын, 
Кесини палахын кеси хорласын. 
Кеси кесим бла эте къаугъа, 
Къарайма кетиб баргъан суугъа. 

КЁКГЕ ДЖОЛ БАШЛАНАДЫ ДЖЕРДЕ 

Тик ёрге айланса, 
Атха да къошулады джюрюш. 
Адам а, 
Джети къат кёкден алыр ючюн юлюш, 
Къанатлыча барыргъа керекди ёрге, 
Ёрге баргъан болса да къыйын. 
Алай бла сакъларыкъды адам 
Джашауун, атын эмда сыйын. 

Тынчды деб, энгишге сюркелсе уа, 
Тау сууну халына кирсе уа – 
Тюзде чачыла, абына барыр да, 
Тенгизни тамагъындан энер. 
Сынар кёлю, къанаты да, 
Сакъланмаз аты, сыфаты да, 
Тили, ауазы да кетер. 

Алай а, суу тюлдю адам. 
Энгишге барады суу, 
Адам а барады ёрге. 
Кюн таякъгъа таяна, 
Адам барады ёрге. 

Тик ёрге айланса, 
Атха огъуна къошулады джюрюш. 
Адам а, учуб, учунуб, 
Эки дуниядан да ала юлюш, 
Кёлтюрюледи ёрге, мийикге, Кёкге – 
Тохтарыкъ тюлдю ол 
Тюбегинчи Тейрисине. 

Суу – тенгизге, адам а – Кёкге 
Турлукъдула баргъанлай. 
Суу артха да къайытыр, 
Адам а – огъай. 

Джерни тартыуундан къутулуб, 
Кёкге бир кетген – къайытмайды артха. 
Сукъланама, Джерде тындырыб борчун, 
Ызына, Кёкге, учуб кетген нартха. 

Ол нартны туудугъума мен да. 
Ёзге, алыргъа излемейди Кёк мени кесине: 
«Эмегенлени туудукълары бла сермешмей, 
Кёкге кетерге къалай келди эсинге?». 

Кёк салгъан борчну тындырмаса адам Джерде, 
Ачыллыкъ тюл кёреме анга джол Кёкге. 
Хакъ джолда бармаса джерде адам, 
Берилирми анга Кёкде туз-дам? 

Кёк бла Джерни тохтаб чегинде, 
Къарайма, къазауатха тёбенде. 
Дженгер ючюн Тюзлюк деген базман, 
Джетишмейди менича бир адам. 

«Инсан, миллет хакълары ючюн сермешмесе адам, 
Анга ачыллыкъ тюлдю джети къат Кёкге джол – 
Тейри адамына саналлыкъ тюлдю ол». 

Къайытама Кёк-Джер чегинден артха, 
Къошулама Хакъ, Халкъ ючюн къазауатха: 
Тёнгегиме ёлюм бла бошалады ол, 
Джаныма уа – Кёкге ачылады джол. 

АЛЛАЙ АДАМ ЭДИ, ШАЙЫР ЭДИ ОЛ 

Иги сёзюнмю, иги ишинми – 
Айтайым къайсын, къайсысын? 
Адамны, бютеу адам улуну да 
Этген къайгъысын – 
Аллай адам эди, шайыр эди 
Къулийланы Къайсын. 

МЕНИ КЪАУУМУМ 

1 
Таш бла Терекди 
Мени къауумум. 
Джети къат Кёкча, 
Болуб къарыуум, 

Таш бла Терекге 
Салалсам эди джан, 
Аладан иги 
Табылмазед инсан. 

Джангыз Терекни да 
Алыб арагъа, 
Къадау Таш бла Мен 
Барырек алгъа. 

Къайрымы? 
Ёргеден ёрге – 
Адам аягъы 
Басмагъан джерге. 

Бир башха дуния 
Къурар эдик биз, 
Адам улугъа 
Болурча юлгю. 

Джерден айырылыргъа 
Джетсе кючюбюз, 
Кёкге кетерге да 
Болур эдик биз. 

Ёзге, кетиуден 
Чыкъмаз бир хайыр – 
Джурт бла бирдиле 
Таш, Терек, Шайыр. 

2 
Ташха, Терекге 
Салалсам эди джан, 
Джерде алача, 
Болмазед инсан. 

Манга эркинлик 
Берди да Кёк, 
Китаб болдула 
Таш бла Терек. 

Алагъа джан 
Кирди китабда, 
Сау бола 
Джарала, табла. 

Джуртда да – 
Таш бла Терек, 
Китабда да – 
Таш бла Терек. 

Джангыз Терек да, 
Къадау Таш да – Сёз. 
Шайыр сезгенча, 
Аны сен да сез. 

Окъу, марджа, 
Таш бла Терекни – 
Байлаб тургъан 
Джер бла Кёкню. 

Кёб затха 
Ачылыр кёзюнг, 
Табигъат бла 
Бир болcа ёзюнг. 

Таш бла, Терек бла 
Этерсе ушакъ. 
Бир-биригизге 
Къалырсыз ушаб. 

Мени китабым – 
Таш бла Терек. 
Таш бла Терек – 
Китабым мени. 

Алагъа 
Мен салгъанма джан. 
Аладан иги 
Джокъду бир инсан. 

ТАУ ДЖУМХУРИЕТ КЪЫЛЛЫКЪДЫ НАМАЗ 

Къан бла джаздыла тарихни, тархны – 
Тангыбыз къалды джарымай. 
Сойкъырым-сюргюн къурутду халкъны – 
Джюрек не этсин джарылмай. 

Орта Азияда, Сибирияда 
Къырылгъан халкъны ким санар? 
Ёлмегенни да саулугъу джокъду – 
Джюрек джараланы ким багъар? 

Насыб болуб, Джуртха къайытсакъ, 
Сыннган кёлюбюз къайнаред. 
Туугъан джерни ит-тил-чапрагъы, 
Къара хансы да джараред. 

Зем-зем сууундан ичиб Къобанны, 
Къадау Ташын да джаласакъ, 
Минги Тауубузгъа таяныб, 
Биразны рахат джашасакъ,- 

Халкъ болур эдик алгъынча, 
Джыяр эдик эсибизни... 
Нарт улула хорлатыб къоймазбыз 
Эмегенлеге кесибизни. 

Акъ межгитге ушайды Минги Тау, 
Аны башындан келеди ауаз: 
«Не бек кюрешсе да къанлы джау, 
Эмегенленики боллукъ тюлдю Кавказ! 

Сиз Ата джуртугъузгъа къайытырыкъсыз, 
Къайытырыкъсыз диннге, тилге да. 
«Ла илаха илляллах» деб, айтырыкъсыз. 
«Дин, Тил, Джурт» деген тёлюле да, – 
Кечеден-кюннге ёсюб джетерикле, 
Джуртну зулмудан азат этерикле. 

Хакъсызлыкъдан къутуллукъду Кавказ. 
Биригирикди, бир боллукъду Кавказ. 
Джангы Ай бла джулдузну ётдюрюб тёрге, 
Джашил байракъны кёлтюрюб ёрге, 
Тау джумхуриет къыллыкъды намаз. 

БУРУЛАДЫ ДЖЕР 

Бурула да, 
Сууукъсурагъан къабыргъасын Кюннге тута, 
Кюнню тёгерегине бурулады Джер. 

КЪОБАН СУУ, КЪАДАУ ТАШ ЭМДА ТЕРЕК 

Ой бир кёб зат тюшеди мени эсиме – 
Разы этген, этмеген да джашауума, кесиме. 

Къайгъыларындан къутулалмай баш бла джюрекни, 
Излейме, джаныма джараучу Таш бла Терекни. 

Къарайма Къобаннга, Ташха, Терекге, 
Рахатлыкъ келе башха, джюрекге. 

Къадау Ташха таяныб, къарайма 
Кетиб баргъанлагъа Кёкге, тенгизге. 
Бир-бирде Къадау Ташха ушайма, 
Бир-бирде Къобан суугъа, Терекге. 

Ташча тургъанлыгъыма Джуртумда, 
Сууча – тенгизге, терекча – джерге эмда Кёкге 
Барама кетиб, барама кетиб, 
Назму сёзюм да, 
Чапракълана, къанатлана, джайыла, джарыкъча. 

Ой бир кёб зат тюшеди мени эсиме, 
Кёкден, джерден да къарата кесиме. 
Къобан суу, Къадау Таш эмда Терек 
Болмасала, не этер эди джюрек? 

Аласыз болмаз эдим джукъ да. 
Аладыла манга узакъ да, джууукъ да. 
Аладанды Ана тил да, Джурт да. 

Аладанды таукеллик, тёзюм да. 
Аладанды Акъ сёзюм, ёзюм да. 
«Кимсе?»- соруугъа джууаб береди джюрек: 
Къобан суу, Къадау Таш эмда Терек. 

КЮКЮРЕЙДИ, ДЖАШНАЙДЫ 

Кюкюрейди, джашнайды Кёк. 

Джазгъа белгими береди, 
Джазгъа тансыкъмы болгъанды, 
Огъесе, эсинеми тюшгенди да джаз ала, 
Бир къышхы кюн кюкюрейди, джашнайды Кёк. 
Ай аны бир ангылау этеди джюрек – 
Алай а, билмейди джюрек: 
Артдамыды, алдамыды джаз ала? 

Кюкюрейди, джашнайды джюрек. 

ДЖАШАУГЪА ТАНСЫКЪЛЫКЪ 

Ёллюгюмю билгенден бери, 
Джети кёзден къарайма дуниягъа. 
Джерни чёбюнден Кёгюне дери – 
Барына да ёлеме тансыкъдан. 

Къобаннга чынгаб, тенгизге къадар, 
Айырылмай, келеди барырым. 
Джюрекдегин айтмасам Кёкге, джерге къараб, 
Артда къычырмазмы къабырым? 

ПОЭЗИЯ ЧАЛДЫШ 

Фахмусуна, назмусуна кёре, 
Хар бир шайырны айтсакъ атын, 
Аппаны сёзю – къалай, 
Къасботну сёзю – багъыр, 
Сымайылныкъы уа – алтын. 

Къалай улу Аппа, 
Багъыр улу Къасбот, 
Алтын улу Сымайыл. 

КЪОРКЪАМА 

Къарачай! 
Джети харифинг джети кёзча къарайды. 
Къоркъама джумуладыла деб ала. 

СЁЗДЕН БАШЛАНАДЫ АДАМ 

Джети къат Кёкден тюшген 
Джети къат Сёз, 
адамны Адам болууу 
Башланнганды Сенден. 

Сени ненча къатынгы ачалса адам, 
Анча кере болады Адам. 
Сени джетинчи къатынга джеталгъан 
Файгъамбарла болгъандыла джангыз. 

Алтынчы къатынга джеталгъанла да 
Шыйыхла бла шайырладыла. 
Биринчи къатынгы ачалгъанла да – 
Ала да – адамладыла. 

Сени билирге излемегенле, 
Къара таныргъа излемегенле, 
Сеннге бойсунургъа излемегенле – 
Адам да, шайыр да тюлдюле ала. 
Хакъ сёзсюз, Акъ сёзсюз 
Болаллыкъ тюлдю адам Адам. 
Сёзден башланады Адам. 

ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ХАПАРЫ 

1 
Бутакълары бла, чапракълары бла 
Джангыз Терек Кёкде джазады назму. 
Кёк дефтерде джашил назмула – 
Нени юсюндендиле ала? 

Джер тюбюнде таша джашаудан 
Тамырлары айтхан хапарны 
Кёкгеми билдиредиле бутакъла? 

Бутакъла 
Кёзден ташада тургъан тамырланы 
Дуниягъа кёрюнюулери болурламы? 

Джангыз Терекни 
Кёк чапракъда джашил назмусун 
Кимди окъуялгъан, ангылаялгъан? 

2 
Джангыз Терекге бёлмей тынгылагъан 
Къадау Ташды джангыз. 
Терекни назмусуну макъамыды 
Шоркъулдаб баргъан Къобан да. 

Джангыз Терекни кесгендиле. 
Къобан а саркъады – ёлюмсюз джыры аны. 
Алгъын Терекге тынгылагъанча, 
Энди Къобаннга тынгылайды Къадау Таш. 
Джангыз Терекни Кёкге учхан сёзю 
Къадау Таш болуб къайытхан эсе да артха, ким биледи. 
Минги Тау Джангыз Терекни назмусуна джазгъан макъам – 
Къобан – саркъады, саркъады, саркъады. 

Энди Суу бла Ташдыла 
Джангыз Терекни тюшюрген эсге. 
Тынгылайды Таш, шоркъулдайды Къобан. 
Джангыз Терек джашайды алада. 

3 
Чегет джазалмайды назму. 
Шайыр – ол – Джангыз Терекди. 
Джуртда Джангыз Терекди шайыр. 

Терекни юсюнден, чегетни юсюнден да 
Кёк чапракъда джашил къалам бла 
Назму джазгъан – Джангыз Терекди. 
Кёк бла байламлыды ол. 

Файгъамбар таугъа чыкъгъанча, ол да, 
Чегетден айырылыб, Уллу Тюзге кетиб, 
Джангыз кеси сёлешгенди Кёк бла. 

Аны уа, Исса файгъамбарныча, 
Къурутхандыла джахилле. 
Къадау Таш бла бирге 
Тынгылайма кетиб баргъан суугъа – 
Терекни макъамына, ауазына, хапарына. 

Джангыз Терек кеси уа джокъду. 
Китабха бурулгъанды ол. 


КЪУТХАРЛЫКЪ ХАЛКЪЫБЫЗНЫ 

Излей эсенг джашарын 
Сен бек сюйген Къарачай, 
Хакъ бла бир эт джазыуун, 
Къара таны(т), къара джай. 

Юс да, кёл да толуду 
Минг-минг джарадан, табдан. 
Себеб джолу – туруду: 
Ол – Къалам бла Китабдан. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздю 
Къайтарлыкъ хакъыбызны. 
Къалам бла Китабды 
Къутхарлыкъ халкъыбызны. 

БОЛ, ПОЭТ, КЕСИНГЕ АЯУСУЗ 

Болмаз ючюн ишинг джараусуз, 
Бол, Поэт, кесинге аяусуз. 
Назму джазгъан болса да къыйын, 
Кюреш – Сёзню тюшюрме сыйын. 

Акъ Сёзню тюшюрме сыйын 
Шайыр атны тюшюрме сыйын. 
Джангы сёзню, джанлы сёзню излей, 
Къайнасынла джюрегинг, мыйынг. 

БИЗ ДЖАШАЙБЫЗ КЁК БЛА ЧЕКДЕ 

Джуртубуз бизни тартады Кёкге, 
Биз джашайбыз Кёк бла чекде. 
Атса да танг, болса да ингир, 
Кёкге джете, агъарады Минги. 

Кёкдю атабыз бизни. 
Джерди анабыз бизни. 
Тейри адамы – атыбыз бизни 
Тейри адамы – антыбыз бизни. 

Джаратылгъанбыз Кёкде, 
Туугъанбыз Джерде: 
Джан джуртубуз – Кёк, 
Сан джуртубуз – Джер. 

Тёнгегибиз тартса да джерге, 
Джаныбыз тартады ёрге. 
Кёк-Джер тартыуну сезе эм чеге, 
Айырылыуну сезе эм чеге, 
Биз джашайбыз Кёк бла чекде. 

Кетебиз, кетгенча Къобан, 
Айырылмагъанлай тауладан, Джуртдан. 
Къалайлагъа джетдирсе да джол, 
Ызыбызгъа къайтарады ол. 

Джети къат Кёкге бура кёзню, сёзню, 
Джан джурт сакълайды бизни. 
Болса эди кетерге ары 
Джер джуртубузну да алыб. 

Джандетлеге тюшюрсе да насыб, 
Бу дунияны тауларына, 
Чегетлерине, сууларына 
Турлукъбуз болгъанлай тансыкъ. 

Кёк бла Джерни чегинде 
Джашагъан адамны – кёлюнде 
Не болгъанын тынч тюлдю айтхан. 
Къанатлана турады джан. 

Буйрукъ келсе да Кёкден, 
Къыйынды айырылгъан Джерден. 
Кетгенлеге тюбериги анда – 
Ол да бермейди тынгы адамгъа. 

Джашил Терекча къая эрнинде, 
Биз джашайбыз Кёк-Джер чегинде – 
Ариу кюнледе джырлай, 
Джай, къыш чиллеге да чыдай. 

Джаныбыз тарта Кёкге, 
Биз джашайбыз чекде. 
Бир кюн учарыкъбыз Кёкге, 
Талай къуш тюк тюшерикди джерге. 

Бизден къаллыкъ олду джангыз. 
Ол къуш тюкню алыб туудукъ, 
Джазарыкъды джазыуун адамны, 
Кёк алгъынчы къолундан къаламны. 

Джаратхан Кючню махтаб, 
Адам, Къалам эмда Китаб 
Къайытырыкъдыла джети къат Кёкге. 
Биз джашайбыз Кёк бла чекде. 

АПРЕЛНИ 12 

1 
Кёкге атлады адам – 
Тейриге берди салам. 
Джер эмчекден айырылды адам улу. 
Не болур тарихде андан уллу? 

Къара таныгъандан сора, 
Къаламгъа, Китабха тюзелгенден сора, 
Ёталды тенгизден-теркден. 
Джюреги бурулду Кёкге. 

Сейирсинебиз аны несине? 
Тейри адамы Иесине 
Бир атлам этди, 
Ангыламаса да кеси. 

Джер – болджаллы джуртуду адамны. 
Ёмюрлюк джурту уа – Кёкдю аны. 
Къууанч да, умут да бере джюрекге, 
Адам улу атлады Кёкге. 

Иннетине кёре боллукъду джолу. 
Не ючюн, не мурат бла чыкъды Кёкге адам? 
Болалдымы Аллахха джууукъ? 
Кераматлыла айтмайла джукъ. 

Алай болса да, къууанч джюрекде: 
Адам баласы чыкъгъанды Кёкге. 
Хорлагъанды тартыуун Джерни, 
Къучакълагъанды джан джуртун – Кёкню. 

Ол – ёлюмню хорлагъанча бир затды. 
Къарайдыла дуния да, ахырат да: 
Энди уа не бла сейирсиндирир адам? 
Къутулурму ахырзамандан? 

2 
Джерден учханча Кёкге, 
Дуния сёзден атладым Сёзге. 
Хорлагъанча Джерни тартыуун, 
Дуния малны хорладым тартыуун. 
Хакъ сёз бла байланды джазыуум. 
Акъ сёз бла байланды джазыуум. 

Къыйынды къутулгъан дуниялыкъдан – 
Джахилликден, къарангылыкъдан. 
Дуния мал, дуния сёз тартады артха, 
Кюрешеди атаргъа отха. 
Хакъ сёз къутхарады адамны, 
Кёкге тарта, джууукълашдыра аны. 

Шыйых джан учханча джети къат Кёкге, 
Шайыр джан учады джети къат Сёзге. 
Кёк сёзде, Сёз кёкде насыбын табады, кёлюн басады поэт: 
Хакъ сёздю, Акъ сёздю шайыргъа джандет. 
Кеси ишлеген джандетге джаны саулай киреди поэт. 
Тынгысыз, къыйынлы, алай а, насыблы джанды поэт. 

ОЛ КЕРЕКДИ МАНГА 

Сёзюм Ташмыды, Терекмиди? 
Кишиге керекмиди? 
Кишиге тюл эсе да керек, 
Ансыз болалмайды джюрек. 

Мен кесим таянама анга. 
Ол керекди манга. 

БАТЫДА (ЗАПАДДА) ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Тубан шылпысы тохтамайды, 
Тохтаса да джели, джангуру. 
Ай бу джуртну кёлюм алмайды, 
Келгенме бери джангылыб. 

Ушамайды джазы джазгъа, къышы къышха. 
Ушамайды къызы къызгъа, джашы джашха. 
Адетлери, къылыкълары – тюрлю, башха. 
Баты джамагъат – тойгъан, къутургъан, шашхан. 

Юйлендириб къыз бла къызны, джаш бла джашны, 
Джууукъла джыйылыб, той этерле. 
Дин башчыла, кърал къуллукъчула да 
Ол сыйсызлыкъны къабыл этерле. 

Динден, имандан чыкъгъанды Баты. 
Сыйны, намысны унутханды Баты. 
Адамлыкъдан айырылгъанды Баты. 
Помпеяча боллукъду арты. 

Кесича этерге излейд дунияны. 
Ууу хар джерге джетеди аны. 
Баты – балчыкъгъа барады батыб, 
Кесини ызындан дунияны да тартыб. 

Шайтанлагъа Ибилисди башчы. 
Ислам динди алагъа къаршчы. 
Ислам динди къутхарлыкъ дунияны. 
Адам улу ангылайды аны. 

Болмаз ючюн ислам динли джамагъат, 
Баты муслиманла бла этеди къазауат. 
Ёзге тамбласы джокъду Батыны – 
Бузулады, джукъарады къаны, 
Аздан аз бола барады саны. 

Муслиман миллет а келеди ёсе. 
Ислам дин келеди бегий. 
Муслиман боллукъду кёб турмай Баты, 
Харамдан, гюнахдан боллукъду кери. 

Ислам динди къутхарлыкъ дунияны. 
Адам улу ангылайды аны. 
Баты хауа кючлесе уа дунияны, 
Ахырзаман чачарыкъды аны. 

Башымы кючлетиб сагъышха, 
Батыдан къарайма Чыгъышха. 
Ислам динди къутхарлыкъ дунияны – 
Батыда ангылагъанма аны. 

ТИЛЕК 

1 
«Тангнга сау чыкъса – джашарыкъды». 
Эшитеди айтханларын алай. 
Къарангыды, алай а – джарыкъды, 
Кёрюнеди да джулдуз бла Ай. 

Талайла санларын бир къара итле, 
Бёрю джаны уа, бой бермей, сермешеди, 
Тёнгегин да къорургъа кюрешеди – 
Ёзге кёбдюле ала – къара итле. 

Къарангы къуралыбды аладан, 
Аскерилле къарангыны ала. 
Излейди себеб Ай бла джулдуздан – 
Аны джарыгъындан къоркъадыла ала. 

Джан къазауат этеди адам, 
Ёлюмге хорлатмай кесин. 
Бычагъы бла аджалны сермейди: 
«Батыр эсе, джууукъ бир келсин». 

Къымылдар къарыуу джокъ зауаллыны, 
Бычагъы да джокъду къолунда. 
Кёзюне кёрюнелле итле да аны, 
Къабырдача, джатады орунда. 

«Хомух болма»,- дейди бир ауаз, 
Анасы уа сылайды башын – 
Ол дуниядан келгенди ол 
Къутхарыргъа бюгече джашын. 

Кече узуну барады кюреш, 
Тангнга сау чыгъады джаны. 
Башындан а кетмейди сагъыш: 
Ким болду къутхаргъан аны? 

2 
Адам тюшюб джанауалгъа, 
чыгъа тебресе да джаны 
Тёгерегине басыныб джууукъла, 
Кюрешелле къутхарыргъа аны. 

Кими узатады дарман, 
Кими этеди тилек. 
Барын эшитеди адам – 
Тохтай башлаб, тириледи джюрек. 

Тюз адамла этселе тилек, 
Бириники болады къабыл. 
Джан алмай, тохтайды мёлек, 
Къазылмай къалады къабыр. 

3 
Мени адамыма да келгенди сынау – 
Аны бла бирге меннге да. 
Аны къалдырыр ючюн сау, 
Этер эдим не да. 

Къан керек болса къанымы, 
Сан керек болса санымы, 
Джан керек болса джанымы 
Берир эдим. Ёзге ала тюлле керек. 
Алай эсе – этейим тилек. 

Сакъла, Аллах, джарлыны джанын, 
Сабийлерин этме ёксюз. 
Сабийлерин, кесин да аны, 
Джазыкъсын. Санга борчлума кемсиз. 

Кече узуну къыллыкъма намаз: 
Джарлыны сау чыгъар тангнга. 
Башха зат ючюн болмаса да, сабийлери ючюн, 
Джашау бер анга. 

Хакъ сёзюнгденди Акъ сёзюм да мени, 
Мен Сеннге этеме къуллукъ – 
Къачан да, хар къайда. 
Тилегим а бюгече буду къуру: 
Джарлы джанны джашаугъа къайтар. 
2011 джыл, 6-7 апрель, орта кече. 

АШЫКЪМАЙМА МЕН ДУНИЯДАН АХЫРАТХА 

Джаз кёллюме. Сан этмейин атлайма 
Джауа тургъан чапракъланы юсюме – 
Табигъатны кючлеб тургъан мыдахлыкъ 
Келмезликча бир кюн мени кесиме. 

Къабырлада джюрек рахат солурму? 
Ёле тургъан табигъатны кёреме.. 
Ёзге аны тириллигин билеме – 
Кёлюм джарыкъ аны ючюн болурму? 

Сын ташлагъа ушайдыла терекле, 
Сюелелле къанатлысыз, чапракъсыз. 
Бар эсе уа джашау-ёлюу-тирилиу – 
Мен да къалмам дуниясыз, ахратсыз. 

Къачхы чегетни ичи бла барама, 
Джашил тереклеге бере-бере салам. 
Юсю-башы чапракъладан толуб, 
Къачхы чегетден чыгъыб баргъан адам, 
Адаммыды, огъесе, терекмиди? 
Аны билирге да керекмиди? 

Терек чапыракъла агъадыла юсюмден, 
Назмулагъа бурула, тюшедиле къагъытха. 
Ашыкъмайма мен дуниядан ахыратха: 
Джазгъы хауа бошламайды кесинден, 
Джашил табигъат кетмейди эсимден. 

ТАУ БАШЫНДА УЛУЙДУ БЁРЮ 

Тау башында улуйду Бёрю, 
Тенгиз джагъада эшитеме аны. 
Къобан суу да энеди бери – 
Тенгиз джутад деб къоркъама аны. 

«Кючлерле да тауланы итле»,- 
Ангылайма да къоркъууун Бёрюню, 
Къарагъанлай турама Кёкге, 
Не айтырын сакълаб Тейрини. 

Барс бла Бёрю Тюрк тауну сакълайла. 
Тенгиз джагъасын сакълайма мен. 
Таугъа къайытыр кюнлени санайма, 
Къайытырыкъма, болсам сау-эсен. 

Ызчы итле сакълайла чекни, 
Тауда, тюзде да джетишелле ала. 
Не айтырын сакълайма Кёкню, 
Кече-кюн да турама къараб. 

Мен – Тейри адамы – Тейри буюрмай, 
Кеси аллыма бир оноу этмем. 
Къазакъ Бёрю, сен да кёб улума – 
Кёкню, джерни да уятханса сен. 

Къазакъ Бёрю, борчунгдан чыкъгъанса. 
Ёрге турургъа унамай эсе халкъ, 
Хакъ бла болургъа унамай эсе халкъ – 
Сора, излейди болургъа талкъ. 

Ёлюрге излегенни тыяллыкъ тюлсе, 
Не этгин, халкъ кеси да этмесе мадар. 
Ёзге, Бёрю, сен тохтарыкъ тюлсе, 
Сени алай джаратханды къадар. 

Сени улууунг, джортууунг тохтагъан кюн 
Келликди къауумунга ёлюм. 
Ары дери халкъгъа ёлюм джокъду, 
Итлеге къаллыкъ тюлдю элинг. 

Улу, Бёрю, уят тюзлени, тауланы да. 
Къалтырат амантишлени, джауланы да. 
Кёб турмай мен да къошуллукъма санга. 
Бу назмум да шагъатды анга. 

ЫШЫКЪ 
В начале было Слово 

Къара къайгъыла, кюрешмегиз бир да, 
Кесигизни акъ иннетиме уруб, ышыб. 
Сизден къутулургъа, сакъланыргъа джол барды – 
Таза сезимлериме барды ышыкъ – 
Хакъ сёздю, Акъ сёздю ол. 

Ышыгъында Сёзню – къутхарырча бизни – 
Барды джылыу да, джарыкъ да, рахатлыкъ да. 
Ышыкъ дейдиле джарыкъгъа Тюркде. 
Ышыкъ джер, ышыкъ сёз къуру да керекди бизге. 

Къаллай уллу ышыкъды СЁЗ. 
Аны ичиндеди магъана – ЁЗ. 
Хакъ сёздю ол, Акъ сёздю ол. 
Ансыз – къарангыды джол. 

Ышыкъ... 
Ышыкъ Сёз... 
Сёзню ышыгъында... 
Ол береди умут 
Кете баргъаннга, 
Келе тургъаннга, 
Саугъа, ёлгеннге да – 
Барыбызгъа да. 

Ышыкъ – ол: 
Кёкде, Джерде, 
Джарыкъда, Сёзде... 
Джангыз олду 
Къайгъылы дунияда, 
Къатышхан, шашхан дунияда 
Адам улугъа 
Тынгы-тынчлыкъ бериб, 
Барыр джолун кёргюзтюб, 
Тирилтген, кёллендирген. 

Ышыкъны табхынчы, 
Анга къысылгъынчы, 
Адам къутулаллыкъ тюлдю 
Къара къайгъыладан, палахладан, къарангыдан... 
Аман болгъанлай турлукъду кюню да, кёлю да. 

Тургъанла 
Джашауну джазлыгъында, джайлыгъында, 
къачлыгъында, къышлыгъында, 
Къысылыгъыз, 
Биринчи Сёзню – 
Хакъ Сёзню, Акъ Сёзню – 
Ышыгъына. 

Ол ышыкъда кёрлюксюз 
Файгъамбарланы, шыйыхланы да; 
Шайырланы да. 
Уллу ышыкъда 
Тюз адамланы барына да 
Барды орун. 

Биринчи Сёз – 
Ышыкъ джокъду андан уллу. 
Дуния боранланы ичи бла 
Анга, ары 
Ашыгъады адам улу. 
Сен да ашыкъ. 

ХАЛКЪБЫЗМЫ БИЗ?! 

Таулула бары сермешде къырылыб, 
Джуртларын кючлетселе джаугъа, 
Ким дерт джетдирир ала ючюн? 

Минги Тау джетдирликди дерт. 
Аны вулканы къозгъаллыкъды да, 
Къуюллукъду юсюне душманны. 

Алай а, халкъ 
Ата джурту ючюн къазауат этмей, 
Джаны саулай, джуртун берсе джаугъа, 
Сора, Тауу да болушмаз анга. 

Аллах берген динни, тилни, джуртну 
Сакъламаса, джакъламаса, айнытмаса халкъ, 
Ангысын, билимин, санын да ёсдюрмейин, 
Кеси кесин къурутса, этсе талкъ,- 
Сора, анга не Кёк, не джер болушмазла, 
Эки дуниядан да къалыр ол юлюшсюз. 

Динин, ийманын сакълаялмагъан халкъ, 
Тилин, Джуртун сакълаялмагъан халкъ, 
Тарихин, сыйын, намысын сакълаялмагъан халкъ, 
Миллет ангысын, тарих эсин, адам санын да ёсдюралмагъан халкъ, 
Миллет Орайдасын да тарта, 
Миллет Байрагъын ёрге туталмагъан халкъ – 
Ол халкъмыды? Огъай. Ол боллукъду талкъ. 

Халкъбызмы биз? 

НАСЫБЛЫ АДАМЛАБЫЗ БИЗ 

Тенгизге къараб, агъарады Тау, 
Тансыкълай тауну, чайкъалады Тенгиз. 
Кюн сайын сынаса да джашау, 
Бу дунияны сюебиз кемсиз. 

Булутдан кёрюнмесе Тау, 
Бютюн къайгъылы болады Тенгиз. 
Эшитеме тилегин аны: 
Къойма, Аллах, джууукъсуз, тенгсиз. 

Насыблы адамлабыз биз: 
Джуртубуз бар, тилибиз да – сау. 
Мийикде агъарады Тау, 
тёбенде чайкъалады тенгиз. 

БИР ТЕРЕКДЕНБИЗ БАРЫБЫЗ ДА БИЗ 

Бир Терекденбиз барыбыз да биз, 
Аты болса да Джангыз, Раубазы... 
Болса да къыш, келсе да кюз, 
Джуртну джашилди бизге ауазы. 

Бир Ташданбыз барыбыз да биз: 
Аты болса да Къара не Къадау. 
Тейрини атлары боладыла джюз – 
Барына да салабыз махтау. 

Динни, Тилни, Джуртну да берген 
Бир Аллахха салабыз махтау. 
Къуралгъынчы Къарачай-Малкъар Эл, 
Къызгъа, джашха да джокъ арыу-тохтау... 

ДЖАЗ 

Аязыб кеталмай, джаууб да джауалмай, 
Бир тюрлюдю кюн да бюгюн. 
Джазыб джазалмай, къоюб къоялмай, 
Къыйналама мен да бюгюн. 

Бирчадыла кёл, хауа да... 
Биз джазгъы джелни сакълайбыз. 
Басыннган Кёкге къарайбыз – 
Чартламайды элия да. 

Кюн, басыныб турма былай: 
Джау да къутул, не – аязы. 
Кёрюнмесе не Кюн, не Ай, 
Халкъ болурму санга разы? 

Кёк чартлады, Кёк джашнады, 
Къол салгъанча, тилегиме. 
Сёз да, чыгъыб джюрегимден, 
Джангур бла тебсеб башлады. 

Гяхиникмиди, шийирмиди – 
Къууат салгъан тёгерекге? 
Башха дуньягъа тюшгенчама, 
Къарайма да джерге, Кёкге. 

Бир кюн бла бир кечеге 
Келди джюрекге, Джерге да джаз. 
Шыбырдады Кёк да меннге: 
Сезимлеринги джашырмай джаз. 

Кюкюреген эм джашнагъан 
Кёк, джюрек эсе да, – билмейме. 
Джандетге да термилмейме – 
Джерде сейирди джашагъан. 

АКЪ АДАМ, ЭСКЕР КЕСИНГИ 

Асыры кёб болгъандан къаргъала, 
Къушла кёрюнмейдиле. 
Дуния барады саргъала, къарала. 
Ачыкъ кёзле да болалла къысыкъ. 
Акъ къауумгъа джокъду ышыкъ. 

Дунияны кючлейдиле сарыла, къарала. 
Акъ адам тюб бола бара эсе – 
Алай эсе – 
Сора, акъ адамны кесиндеди палах: 
Ол хакъ джолдан кетгени ючюн 
Анга чамланыбды Аллах. 

ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ 

Джашау ёлтюреди поэтлени, 
Ёлюм а, тирилтеди – 
Ызларына – Джашаугъа – келтиреди: 
Ёмюрлюк джашаугъа ачады джол – 
Бир ачы джорукъду ол. 
Керти шайырны алайды джазыуу. 

УМУТ АЛЛАХДАНДЫ ДЖАНГЫЗ 

Бюгече тюшюмде кёрдюм алай, 
Къалмагъанча Джуртда не Таш, не Терек. 
Суу да саркъа эди сай болуб, джылай, 
Къуу болуб, къум болуб тура эди тёгерек. 

Джуртуму сууун, ташын, терегин да 
Ташыдыла, къурутдула кимле? 
Тохтаб ышаргъаным, кюлгеним да, 
Къарамым бурулгъанды Кёкге. 

Аман тюшюмден уяндым кече арада. 
Акъ Минги Тауну кёрюб, басдым кёлюмю. 
Къан а саркъды джюрек джарадан, 
Мерекеб орнуна, аны бла джаздым сёзюмю. 

Аман тюшюмден уяндым кече арада. 
«Аман адам иги тюш кёрюрмю?»-дедим. 
Алай а, къачан эсе да бурун, Сахара да 
Джап-джашил тюз болгъанын эсгердим. 

Чегетин кесгенлеринде, суулары да къуруб, 
Алай бла кеслери джашил джуртларын къурутуб, 
Кёчген эллени кёргенме мен. 
Тюшюмден илгенмей не этейим мен? 

Диниме, тилиме, джуртума 
Болмайын сакъ, болмайын бек, 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалсам, 
Не айтыр Джер, не айтыр Кёк? 

Кёк кюкюрегенча урады джюрек, 
Джер тебреннгенча урады джюрек. 
Ючден дагъаным мени, ючгюл дуам мени – 
Къобан суу, Къадау таш эмда Терек. 

Сюргюнде сизге термилгенди халкъ, 
Энди уа этеди сансыз. 
Халкъ болургъа тебрегенди талкъ, 
Умут Аллахданды джангыз. 

КЕТИБ БАРА... 

Хар бир назмуму джазама алай, 
Ол ахыр сёзюм болгъанча мени. 
Къарайды Кёкден джулдуз бла Ай, 
Кёлеккесин ата Ташыма мени. 

«Гюнах, сууаб да эталмазча болгъанды, 
Кёб къалмагъанды ёлюрюне...»,- 
Эки мёлек эки имбашымда 
Шыбырдайдыла бир-бирине. 

Гюнахымы джазыучу – айтады: 
«Ёллюкдю джаза тургъанлай назмусун». 
Сууабымы джазыучу – айтады: 
«Ёллюкдю къыла тургъанлай намазын». 

Назму бла намаз – Акъ сёз бла Хакъ сёз – 
Ёрге тартханлай тургъанла мени. 
Алай а, Кёкге кетиб бара да, 
Айырылалмайма Джерден. 

«Джуртум, тилим» дей, кетиб барама, 
Алагъа тилейме джашау. 
Динни, Тилни, Джуртну да берген 
Уллу Аллахха салама махтау. 

Билсем да джазалмазлыгъымы 
Къуран аятха тенг боллукъ шийир, 
Дунияны къутхаралмазлыгъымы 
Билсем да, сермешиб кёрдюм. 

Дин-Тил-Джурт ючюн къазауатда 
Излей эдим болургъа шейит. 
Болалдыммы? Билмейме, алай а, 
Кюреше-сермеше джашадым-ёлдюм. 

«Ата джуртда Джангыз Терекге, 
Не Къадау Ташха бурулса саным, 
Ана тилимде бир джангы сёзге, 
Бир иги сёзге бурулса джаным»,- 

Дегенлей келдим да джашай, 
Бир кюн ташайдым кёзден. 
Ташха, Терекге, Сёзге 
Бурулдумму – билмейме мен. 

КИМДИ, НЕДИ ШАЙЫР ДЕГЕН? 

Алхамны ызындан келеди илхам. 
Хакъ сёзню ызындан келеди Акъ сёз. 
Кимди, неди шайыр деген Адам? 
Олму? Ол а – Хакъ сёз бла Акъ сёз. 

АДЖАЛ — БЁРЮДЮ, АДАМ А — КИЙИК 

Аджал – бёрюдю, адам а – кийик. 
Джашагъан джурту болса да мийик, 
Ёлюм анда да джетеди аны... 
Кимди, неди къутхарлыкъ адамны? 

Аджал – бёрюдю, адам а – кийик. 

ДУНИЯ СЁЗ 

Дуния сёз, къуу сёз къурутады адамны, 
Алыб заманын, кючюн, тынгысын да аны. 

БЮГЮН БАЙРАМДЫ 

1 
Бюгюн байрамды – 
Мени бласа сен. 
Джети къат Кёкге 
Чыкъгъанбыз десем – 
Ол да – 
Кёрюннюкдю аз. 
Джерге, джюрекге да 
Келгенди джаз, 
Келгенди 
Биринчи кере. 

Бюгюннге дери 
Тургъанем сени 
Тюшюмде кёре. 

Бюгюн а...тюшню 
Унутдургъанды тюн. 
Кече арасында 
Тийген кибик Кюн, 
Болгъанды алай. 
Къарай экибизге, 
Толгъанчады Ай. 

Бюгюннге дери 
Къыйналгъаным да, 
Бюгюнден ары 
Къыйналлыгъым да – 
Бошдула бары: 
Бюгюн байрамды. 

Къайнайдыла: 
Тёнгек да, джан да, 
Назму да, къан да, 
Боза да, айран да... 

Кёк да, джер да 
Къошулгъанла бюгюн. 
Тюш да, тюн да 
бир болгъанла бюгюн. 

Мен да билмейме 
Не боллугъун тамбла. 
Сен да билмейсе 
Не боллугъун тамбла. 

Бюгюн а – байрамды: 
Мени бласа сен. 
Джети къат Кёкге 
Чыкъгъанбыз десем – 
Ол да – 
Кёрюннюкдю аз. 
Джерге, джюрекге да 
Келгенди джаз. 

Кетмезденми? 
Билмейме аны да. 
Джазны ызындан 
Сакъларбыз джайны да. 

Боллукъну 
Барырбыз кёре. 
Къач, къыш да – не, 
Джашасакъ бирге. 

КЁККЁЗ КЪЫЗЧЫКЪ ДЖАЗ 

Азан къычыра башлайды Кёк да. 
Джумшайды Таш, чагъады Терек да. 
Сезимледен джашнайды джюрек да. 
Келгенди джаз. 

Табигъат тирилиб башлагъанды. 
Къар эрийди башлада да. 
Кюкюреген, джашнагъан да – 
Уятады джерни, джюрекни. 

Кёгерген кюнбетге къараб, 
Ёкюредиле малла да. 
Насыблыдыла сууукъдан къутулгъан 
Кийикле, джаныуарла да. 

Къанатлыла кёкде учсала да, 
Терек бутакъгъа къонсала да, - 
Тыялмайдыла къууанчларын – 
Тохтамайды джырлагъанлары. 

Сабан, бачха къайгъылыды эл. 
Джашау джарыгъындан толгъанды кёл. 
Кёккёз къызчыкъ, джашилчебген къызчыкъ, 
Хош кел, огъур бла кел. 

ДЖАЗЫУЧУ 

«Назму джазады»,- дейле шайыргъа. 
Огъай, ол джазгъан назму тюлдю – джазыуду. 
Ол джазады кесини джазыуун, 
Ол джазады адамны джазыуун, 
Халкъны джазыуун джазады ол. 
Джазыучу деб, аны ючюн айталла анга. 

ТЁНГЕК БЛА ДЖАННЫ ЮСЮНДЕН 

Ким къутхарады тёнгегин-санын, 
Ким а – джанын. 

Халкъ а – излей эсе джашаргъа – 
Экисин да керекди сакъларгъа. 

Ата джуртду тёнгеги халкъны, 
Джаны уа – Ана тилди аны. 

Тили бла Джуртун сакълай билмеген халкъ – 
Дуниядан болады талкъ. 

Миллет ангысыды, Тарих эсиди 
Тилин, Джуртун сакълатхан халкъгъа. 

Аладыла - халкъны кёлтюрюб кёлюн, 
Къуратхан анга къралын-элин. 

Къара таныгъан халкъ, 
Тилине, джуртуна да бирча болады сакъ. 

Джахиллик тюшюрген джара эм таб, 
Кёб эсе да, ууундан аны 
Къутхарады тёнгекни-джанны 
Ангы-эс къайнагъы – Китаб. 

Сёздю шайырны ёзю-джаны. 
Айныта, джангырта, къоруулай, къутхара аны, 
Джашайды поэт, ёледи поэт. Алайды адет. 
Алай тюл эсе уа – ол тюлдю поэт. 

Ким къутхарады тёнгегин-санын, 
Ким а – джанын. 
Экисин да къутхарыргъа болмаса мадар, 
Сайлау береди къадар. 

Ким къутхарады тёнгегин-санын, 
Ким а – джанын. 
Анга кёре боллукъду джюрюшю, 
Эки дуниядан да юлюшю. 

ДЖОКЪДУ ИЛЯХ АЛЛАХДАН БАШХА 

Урмайма баш не Джангыз Терекге, не Къадау Ташха: 
Бирди Аллах – джокъду илях Андан башха. 
Алай а, 
Аллах берген Джуртну белгиси эсе Таш бла Терек, 
Аны сыйларгъа, къорургъа, сакъларгъа тюлбюзмю керек? 

Урмайма баш Минги Таугъа не Къобан суугъа... 
Алай а мен – Минги Тауну этегинде туугъан, 
Аны сууун ичиб, бузун, ташын джалаб, айныб, 
Къарашауай-Къарачай, Адам-Миллет болгъан, – 
Ата Джуртха не этейим джыр этмей? 

Бу мийик джуртну, джандет джуртну бизге берген 
Уллу Аллахха махтау сала хар къайда, 
Акъ Сёз бла – джюрекден неда Кёкден келген – 
Минги Таугъа тартама орайда. 

Урмайма баш не Джангыз Терекге, не Къадау Ташха: 
Бирди Аллах – джокъду илях Андан башха. 
Алай а, 
Аллах берген Керти диннге, Ата джуртха, Ана тилге 
Сакъ болмасакъ, бек болмасакъ, тюз болмасакъ, 
Келлик тёлюлеге аланы джетдирмесек, сакъламасакъ, 
Ала ючюн къан-джан аямай кюрешмесек, 
Инсан-миллет хакълары ючюн сермешмесек, 
Къара кючлеге, ибилис джорукъгъа бойсунсакъ, 
Дуния малгъа терилсек, къул болсакъ, сатылсакъ – 
Сора, 
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да бармыды бизни? 
Аман бла бошалмазмы ахырыбыз бизни? 

НЕ АЙЫБ? 

«Ариу къызны ызындан 
Макъа да чынгайды»,- дейдиле. 
Сора, джюрекге не айыб? 

КЁК БЛА ДЖЕРНИ БАЙЛАБ ТУРГЪАН 

Ташха, Терекге таянса да саным, 
Джаным а, джаным – 
Кюн таякъгъа таянады. 

Джер къууанчла джетишелле тёнгекге. 
Джаным а – 
Тартханлай турады Кёкге. 

Ырджы – арасында джан бла тёнгекни – 
Сыйрат кёпюрге, назму тизгиннге да ушайды. 
Тёнгек бла джанны, джер бла Кёкню 
Байлаб тургъан – Сёздю. 
Хакъ сёздю, Акъ сёздю ол. 

Адам – ол – Сёздю. 
Сёзден къуралады адам. 
Кёк дуния бла джер дуния – 
Адамны къанатлары. 

Бир дунияны къоюб, 
Башхасына къуллукъ этсе, 
Бир къанатлы къанатлыгъа бурулады адам – 
Учунса да, учалмазча болады. 

Джети къат Кёкденди рухум-джаным. 
Джети къат джерденди тёнгегим-саным. 
Саным мени – Ташдан-Терекденди. 
Джаным а – джети къат Кёкденди. 
Халкъым-Джуртум да – 
Джети харифден-белгиденди. 

«КЪАРА» - андан башланады халкъым, джуртум да. 
«Ч» - чек арасында Кёк бла Джерни. 
«АЙ» - Кёк белгибиз, тамгъабыз. 

КЪАРА-Ч-АЙ – 
Къарадан-джерден башланнган, 
Къарадан-Сёзден башланнган 
Джуртум эмда Халкъым мени. 

Джети къат кёгюм-джаным, 
Джети къат джерим-халкъым, 
Джети къат джюрегим-сёзюм. 

«КЪАРА» бла «АЙ»ны чеги-ырджысы да, 
Байлаб тургъан тутуругъу да – 
СЁЗ. 

Ташха, Терекге таянса да саным, 
Джаным а, джаным – 
Сёзге таянады джангыз. 
Джанымы джаныды Сёз. 

ЭЛИБДЕН АЙЫРЫЛМАГЪАН ЭЛ 

Чайкъасанг – джау тюшерча, алай 
Рахатды, уюбду тенгиз. 
Ол бир джагъадан таула да къарай... 
Огъай, дунияда тюлме тенгсиз. 

Кюч бере Тенгиз бла Тау, 
Джаным джазгъа чыкъгъанды сау. 
Къыяма къыш кёрюне кёзюме, 
Айтама кесиме: 

«Адам улучукъ, къайгъынгы къой: 
Бёрю болма, не болма къой. 
Бёрюню, къойну да къутхар. 
Хакъ джолну, Акъ джолну бар». 

Унух файгъамбарны кемесини 
Бир бурхусундан ишленнген къайыгъым, 
Къутхара дунияны, (халкъымы, ёзюмю,сёзюмю) кесими, 
Минги Таугъа барады къайытыб. 

Къайыгъымы бурнунда сюелген – 
Агъач тюлдю, белги тюлдю – элибди. 
Элибден айырылмагъан Эл 
Акъ таугъа сау-эсен джетерикди. 
Анда уа – джашау этерикди... 

КЪУТХАРАДЫ ДЖАННЫ 

Назму да – намазды, 
Къутхарады джанны. 

ЧЫНГЫЛ ЭРНИНДЕ АЧЫЛДЫ ТАША 

«Ауругъанны къатында сау ёлюр» дейле. 
Ёлеме, ауругъан халкъыма дарман табалмай. 
Дарман сютлюню джетиб туталмай, 
Бийнёгерча, мийик къаягъа бегинеме. 

Таша ачылды чынгыл эрнинде: 
Не къутхарлыгъын кёрдюм миллетни. 
Назму кекелимди Сизге джетерик: 
Эс буругъуз сёзюне поэтни. 

«Ауругъанны къатында сау ёлюр» дейле. 
Ёлеме, халкъыма табалмай дарман. 
Кереклиси уа – дарман тюл, – дуады: 
Миллетге джетгенди заран. 

Дарман излей миллетге-халкъгъа, 
Бош айландым Шаркъда, Гъарбда. 
Иймансызлыкъды къурутхан халкъны. 
Ёле туруб ангыладым аны. 

Уучу итлерим – бири Шаркъ, бири Гъарб, 
Аланы алгъа быргъадым къаядан. 
Ызларындан чынгадым кесим да – 
Сакъламагъыз джукъ Шаркъдан не Гъарбдан. 

Къайытыгъыз таубагъа, диннге, 
Къайытыгъыз таулагъа, элге, 
Бек болугъуз Джуртха эм тилге, 
Билек болугъуз бир-биринге. 
Башха джол джокъ – сакъланыргъа, 
Адам, Халкъ болуб, къууаныргъа. 

Элибден башланады Эл, 
Китабдан башланады Халкъ. 
Къара таныгъан – къара таныт, джай. 
Сакъланныкъбыз, айнырыкъбыз алай. 

Къара таныгъан миллет болсакъ,- 
Хакъ джолда барсакъ, Хакъ бла болсакъ, 
Ахырзаманнга дери джокъду бизге ёлюм. 
Бу кертини, чынгылдан кетиб бара, кёрдюм.

КЕРИЛЛИК ЭСЕМ ДА ИССАЧА ДЖОРГЪА 

Татлы ётюрюкге алданады халкъ, 
Кертисин айтханны уа – талайды. 
Демейди: «къарагъа – къара, акъгъа уа – акъ»,- 
Джахил къауумну адети алайды. 

Кериллик эсем да, Иссача, джоргъа, 
Къоймазма айтмай тюзюн а. 
Ётюрюк къошулса назмугъа-джыргъа, 
Джукъгъа тергелмез поэтни сёзю да. 

Акъ сёз Хакъ сёзден келгенин 
Унутхан кюн – ёледи шайыр. 
Тюз иннет, тюз сёз, тюз иш – 
Джангыз аладанды хайыр. 

Келечи кертисин айтханды халкъгъа, 
Къыйынына уа – андан – табханды хакъ: 
Исса файгъамбарны кердириб джоргъа, 
Варрава мурдарны бошлатханды халкъ. 

Халкъымдан не бек къалса да кёлюм, 
Табарыкъ эсем да халкъымдан ёлюм, 
Ёллюкме къоруулай халкъымы: 
Кёк – борч этгенди шайыргъа аны. 

Дуния малгъа къул болгъанла тюл,- 
Файгъамбарладыла юлгю бизге. 
Зулму, ётюрюк боллукъдула кюл, 
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду Сёзге. 

Сёз болгъанды ауалда, алда, 
Бизден да къаллыкъды Ол. 
Аны ышыгъында-джарыгъында 
Бизни Кёкге чыгъарлыкъды джол. 

КЮТЮПХАНЕ 

«Локъман афендини дин китабларын ёгюз арбала бла ташыб, ара межгитни тёгерегине къаладыла. Китабланы кёблюгюн андан бил, мазаллы межгитни къабыргъалары кёрюнмей къалгъан эдиле. Ара межгит деб, эл межгитге айтама, ол заманда тийре межгитле да бар эдиле, хоу, хар тийрени кесини межгити. Сора Локъман афендини да келтирдиле да, эки мыртазакъ эки къолундан къаты тутуб, джукъгъа тебмезча этдиле, китабларына уа, петеген къуюб, от салдыла. Къараб къарагъынчы, китабла да, межгитни агъачы да джандыла. 

Мен олсагъатда акъыл-балыкъ болгъан джаш эдим да, кесимчала бла арлакъда сюеле эдим. Эл бары да алайда эди. Бизни къатыбызда НКВД-ни бёлюмюню башчысы, партия организацияны секретары, эл Советни тамадасы, прокурор, мен танымагъан талай чынлы да бар эдиле. Локъман афенди, мазаллы адам, къартлыгъын джангыз акъ сакъалы билдире эди, тамагъын бошлаб, къычырды: «Китабха, межгитге от салгъанла, барыгъыз да отда кюериксиз!». Сора, аны тыяргъа кюрешген эки мыртазакъны да сюйреб, отха кириб кетди. Ол иш алай терк болду – барыбыз да симсиреб къалдыкъ. 

Бираздан а, халкъ алай гюрюлдеди – чауул ычхыннганча. Къайсы эсе да, «бу иймансызланы атаргъа керекди отха» деб, бизни къатыбызда чынлыланы кёргюздю. «Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, халкъ тебди. «Тохтагъыз, джамагъат, къан джаудурургъа тебрегенсиз» деб, адамланы тыя башлады Ожай хаджи, ёзге бу кёзюуде чынлыланы бири, герохундан атды да, джууукъда бир джашны къаблады. Башхала да ачдыла от. «Элни тебгени къыйын» дегенлей, энди чамланнган халкъны киши тыялмады. Алайдагъы чынлыланы, чынсызланы да – халкъны тутуб, къурутуб барыучуланы барын – тутуб, отха быргъаб чыкъдыла. 

Андан сорамы? Кърал бизге джетдирген азабны, къой, айтмайым. Олсагъатда, башхалача, таугъа, чегетге чыгъыб кетмегениме тутмакъда кёб кере сокъураннганма. Тутмакъда уа джыйырма бла беш джыл тургъанма. Менича, тутмакъда аллай бир туруб, сау къайытхан, хазна адам джокъду. Ёзге, Локъман афендини хайырындан, ол джолдан сора, Китаб, межгит кюйдюрген тохтагъан эди. Власт да ангылагъан болур эди, халкъны динин хыликке этиу къоркъуулу болгъанын...». Къарт Хаджи-Дауутну (джандетли болсун) 1970-чи джыллада айтханларындан. (Лайпанланы Билалны «Къазауат» романындан) 

Тургъаныча турады хар не. 
Джангыз , джанады кютюпхане. 
Китабланы отха тамызыкъ 
Этген адам – пасыкъ не джазыкъ. 

Хапарсызла дуниядан-ахыратдан 
Турлукъ тюлдюле артха бир затдан. 
Багъалатмагъан Къаламны, Келямны, 
Аярыкъ тюлдю халкъны, адамны. 

Таныгъан кюнюнде къара, 
Джангыдан туугъанды дуниягъа адам. 
Сёзден-Китабдан джангыргъанды ол. 
Кертиге ачылгъанды джол. 

Сёзню-Китабны этсе уа харам, 
Бола джаныуар, бола хайуан, 
Кеси кесинден бошарыкъды адам, 
Чынгылдан кетерикди адам. 

Китабла кюйгенча отда, 
Кюерикдиле адамла артда. 
Келлик палах кёрюнсе кёзге, 
Тёппе тюклерим туралла ёрге. 

Къалай сакъланыргъа боллугъун Отдан 
Хапар айтхан китабланы 
Адамла (адамламы?) атдыла отха, 
Ётюрюкге санаб аланы. 

...Тургъаныча турады хар не. 
Джангыз джанады кютюпхане. 
Дуниядан тюб боллукъ халкъ, 
Унутур не болгъанын Хакъ. 

Сёзню-Китабны кёрмей сыйын, 
Палах келтирир башына джазыкъ. 
Кеси чырылдаб джанарыкъ отха, 
Китабланы этер тамызыкъ. 

Адам улуну тарихи, джазыуу... 
Ийнанмагъаннга – бары да – не? 
Тауушсуз къычырыкъ эте, 
Къуугъун-хахай эте, 
Адам улуну сагъайтыргъа кюреше, 
Анга от салгъанны 
Дагъыда отдан сакъларгъа кюреше, 
Джанады-кюеди кютюпхане. 

Палахны аллында шошду хар не. 

ПОЭЗИЯ 
«Поэзия может быть исповедью. Поэзия может быть проповедью. Поэзия может быть отповедью. Поэзия — это, конечно, религиозная материя». Евгений Степанов 
Поэзия – дуады эмда намазды; Поэзия – бетди эмда ауазды. 
Поэзия – динди эмда тилди; Поэзия – джерди эмда Кёкдю. 
Поэзиядан къуралгъанды чексиз уллу да, чексиз бурху да. 
Поэзия – Ташды, Терекди; Поэзия – Хауады, Кёкдю. 
Ол джашайды джюрекде да, тёгерекде да, Джерде да, Кёкде да. 
Эки дунияны да кёрген Табигъат Кёздю ол. 
Кёкден – джюрекге, джюрекден Кёкге айтылгъан 
Керамат Сёздю ол. 
Кёздю, Сёздю – Ёздю ол. 
Поэзиядан узакъ эмда джууукъ – джети къат Кёкдю джангыз. 
Кёкден эннген Сёзден уллу Поэзия джокъду. 
Эм уллу поэт ол Сёзню иесиди. 
Кёкле да, Джер да, алада болгъан бары да – 
Аны назмуларыдыла. 
Джашау да, ёлюм да, тирилиу да – Анданды. 
Эм уллу поэтге – махтау! 
Аны ёлюмсюз поэзиясына – махтау. 
Хакъ сёзге, Акъ сёзге махтау. 

ТЕРЕКЛЕДЕ ДА БАРДЫЛА ПОЭТЛЕ 

Терекледе да бардыла телирекле, 
Чегетден айырылыб, тик къаягъа ёрлегенле. 
Чынгылны эрнинде джашайдыла ала, 
Поэтлеге ушайдыла ала. 

Кёкге айланыб къыладыла намаз. 
Энгишге къараб, бередиле ауаз. 

Арасында Джер бла Кёкню 
Кёргеним сайын Терекни 
Бир тюрлю сезим кючлейди джюрекни. 

Белги келсе джети къат Кёкден, 
Джаным айырылыб тёнгекден, 
Къанатлыча, учарыкъды ары. 
Тебресе уа арыб,- 

Ол Терекге къонуб, солурукъду. 
Талай соруу да сорлукъду: 
Не табдынг чыгъыб къаягъа, 
Башынгы къоюб бораннга, къайгъыгъа? 

Ол джууаб этерикди: 
«Къыйналсам да, джууукъма Кёкге». 
Къуру адамлада тюл, 
Терекледе да бардыла поэтле. 

ДЖУЛДУЗГЪА 

Джарыкъларын мийик Кёкден узатхан, 
Джулдузла ариудула узакъдан. 
Джууукъда уа кюйдюрлюкдюле ала. 
Таукел болалмай барыргъа къатынга, 
Кюн узуну къарайма суратынга. 

АЙТЫРЫКЪДЫЛА ХАПАР ШАЙЫРДАН 

Къар джауады, болса да джайгъы, 
Чыпчыкъ бала юшюйдю уяда. 
Джюрекни да талайды къайгъы – 
Тынгы-тынчлыкъ джокъду дунияда. 

Къанатлы сёзле да, къонар джюрек табмай, 
Къатышхан турна джыйыннга ушайла. 
Не этгин, сынау дунияда джашайбыз: 
Амал джокъ – джашау джюкню тартмай. 

Джашаудан, ёлюмден – къайсы айтса да : «Сау ке;л»,- 
Болайыкъ сабыр, болайыкъ таукел. 
Джокъ эсе дунияда тынгы-тынчлыкъ, 
Джашаугъа, ёлюмге да болайыкъ тыйыншлы. 

Къара къаяда да нарат терек 
Джашаргъа, джашиллей турургъа да табады къарыу. 
Анданмы къарыусузду адам джюрек? 
Борчду бизге – ёлгюнчю – аякъ юсде туруу. 

Бизни тюзге, тенгизге атса да къадар, 
Табайыкъ мадар – 
Бюгюлмезге, джаныбыз саудан ёлмезге. 
Келеди ауаз ёмюрлени теренинден: 
«Джуртунгу Ташындан, Терегинден 
Юрен чыдаргъа, джашаргъа». 

Джуртда Джангыз Терекни орнунда 
Сюелеме, Къадау Ташха къараб. 
Джукъ келе-келмей эсе да къолумдан, 
Кюрешеме «Халкъ, Джурт» дей, джашаб. 

Шайыр джаннга - солургъа хауа, 
Джашаргъа Юй да болады Сёзю. 
Джылыу да, джарыкъ да бере, 
Дуниягъа да джарайды Сёзю. 

Таш бла Терек да джарайла алай, 
Аладанды мени ёзюм да. 
Алагъа ушаса Сёзюм да 
Разы болур джулдуз бла Ай. 

Кёкде Ай бла джулдузну 
Джер сыфаты – Таш бла Терек. 
Ата джуртну да, Ана тилни да 
Къутхарлыкъ аладыла деб, 

Ай бла джулдузгъа къарайма Кёкде, 
Таш бла Терекге къарайма Джерде. 
Берелле ала таукеллик, тёзюм да. 
Аладанды мени ёзюм, сёзюм да. 

Болджал джетиб, къутулса джюрек 
Дуния малдан, сёзден, къайгъыдан – 
Ай бла джулдуз, Таш бла Терек 
Айтырыкъдыла хапар шайырдан. 

КЪЫЛАМА НАМАЗ 

Шималдама. Къыбыладады Кавказ. 
Кавказгъа айланыб къылама намаз. 
Джибитеди андан келген джауум. 
Кёрюнеди 
Европа бла Азияны байлаб тургъан тауум. 
Джандетча кёрюнеди Кавказ. 
Аллахха махтау сала, къылама намаз. 

ЭНДИ НЕ БОЛДУ БИЗГЕ? 

Заманла – бютюн къуджур. 
Керекмиди назму, джыр? 
Сёз да кетеди кёлден, 
Къаядан кетгенча джур. 

Оноуу – тоноу болгъан, 
Ит къауум болгъанды баш. 
Джуртда орун табалмай, 
Тышындалла къыз эм джаш. 

Халкъ туугъан джерин къоюб 
Кетерча этедиле. 
Джандет джуртха джутланыб, 
Башхала джетедиле. 

Аудуруб кеслерине, 
Тарихни джазадыла. 
«Бу джурт бизникиди» деб, 
Айтыргъа базадыла. 

Кетиб барабыз тюзге... 
Душман излеген да – олду. 
Минги Тауубуз бизге 
Къарайды разы болмай. 

«Къобанны ташын джалаб, 
Сууун ичиб турсакъ да, 
Къайытырыкъбыз Джуртха... 
Энди ёлсек-къалсакъ да, 
Аллах, айырма Джуртдан». 

Былай айтыб, сюргюнден 
Къайытханед халкъыбыз. 
«От тёбеси болсун,- деб,- 
Къум тюзледе хакъыбыз». 

Энди не болду бизге? 
Джуртну джаларгъа ташын, 
Джуртну ичерге сууун 
Кимди къоймагъан бизге? 

КЁКДЕН АУАЗ 

1 
Болгъан къадарда 
Таш, Терек, Суу – 
Сёзюм мени 
Боллукъ тюлдю къуу. 

Акъ аязы бла 
Сыласа Тау – 
Джюрек джараларым да 
Боладыла сау. 

...Джуртха термиле 
Ёлгенле бла – ёлдюм. 
Сау къалгъанла бла – 
Къайытыб да келдим. 

Джан - мукъладис, 
Джер джандет – Джуртум, 
Ташынгы джалаб, 
Ичдим сууунгу. 

Къадау Ташынгы 
Къучакълаб, ба этдим. 
Джангыз Терегинги 
(Кесилген Терегинги) 
Орнуна сюелдим. 

Файгъамбарча, 
Таугъа да чыкъдым. 
Шыйых дорбунда 
Кече да къалдым, 
Намаз да къылдым. 

2 
Кетиб арадан 
Ёмюр-сарыубек, 
Хаджиликге бардым, 
Ачылды да чек. 

Къобандан ичгенча, 
Зам-замдан ичдим. 
Кааба ташны да, 
Къадау Ташныча, 
Сылаб, ба этдим. 

Файгъамбарны дорбунуна 
Чыгъыб, къылдым намаз. 
Анда къулагъыма 
Келди бир ауаз: 

«Минги Таулу 
Джандет джурт Кавказ 
Берилгенди сизге – 
Сакълагъыз аны. 

Сакълагъыз аны 
Ташын, Тауун да, 
Сакълагъыз аны 
Терегин, сууун да. 

Джурт бла бирге 
Берилгенди тил да. 
Джуртсуз, тилсиз 
Адам, халкъ да джокъду. 

Къорумасагъыз 
Джуртну, Тилни, 
Сакъламасагъыз 
Ташны, Терекни,- 
Разы болмаз 
Аллах да сизге. 

Аллах бергенни 
Сакъласагъыз, 
Аллах бергенни 
Къорусагъыз – 
Кюрешсегиз, сермешсегиз, 
Кюч берир Аллах да сизге. 

Минги Таудан энеди 
Зам-зам сууугъуз. 
Кааба ташны къарнашыды 
Къадау Ташыгъыз. 

Джабаль ан-Нурну къарнашыды 
Минги Тау кеси да. 
Къурейш халкъны къарнашыды 
Къарачай кеси да». 

ЮЧ ДУНИЯ 

Эки дунияны 
Къурагъанды Аллах. 
Ючюнчю дунияны 
Къурагъанды адам. 

Джазыучу, суратчы 
Эмда композитор – 
Ючюсю къурагъанла 
Ючюнчю дунияны. 

Бу юч дунияды 
Джанымы дагъаны. 
«Ючден дагъан таймаз» - 
Сынагъанма аны. 

Ахырзаманнга буруу болуб, 
Ахырат бла дунияны арасын 
Бёлюб тургъан,- 
Ючюнчю дунияды. 

Ючюнчю дуния оюлгъанлай, 
Дунияны джутарыкъды ахырат. 
Джазыучула бла, суратчыла бла, макъамчыла бла 
ЭтгенлЕ къазауат,- 
Ангылаймыдыла экен аны? 

Хакъгъа къуллукъ этген, 
адамны Адам, халкъны Халкъ этген 
джазыучула, суратчыла, композиторла 
къутхара келгендиле дунияны, 
къутхара да барлыкъдыла дунияны. 

Джангыз, 
Аяргъа да, сакъларгъа да керекди аланы – 
Ючюнчю дунияны къурагъан фахмуланы. 

ДЖУРТУБУЗ КЁКГЕ ДЖУУУКЪДУ КЪАЛАЙ 

Минги Тауубуз мийикди алай – 
Тёппесинде эримейди къар. 
Аны этегинде барабыз джашай, 
Ата джуртубуз кёрюнмейин тар. 

Аны этегинде барады джашай 
Ёмюрден бери Къарачай-Малкъар. 
Джуртубуз Кёкге джууукъду къалай... 
Халкъыбыз а? 

ДЖУРТХА БОЛГЪАНМА ТАНСЫКЪ 

Узакъгъа, джууукъгъа 
Айтама ачыкъ: 
Халкъыма тюл, Джуртха 
Болама тансыкъ. 

Болама тансыкъ 
Ташха, Терекге. 
Алалла азыкъ 
Башха, джюрекге. 

Болама тансыкъ 
Таугъа, Къобаннга... 
Джуртум – намазлыкъ: 
Абдезсиз анга 

Къараргъа, кирирге 
Джарамаз, джарамаз. 
Джууукъду Кёкге 
Минги Тау, Кавказ. 

Джаныма айтама, 
Таласа тёнгекни: 
Чыгъарыкъ эсенг, чыкъ, 
Къыйнаб турма мени. 

Ушасам да нартха, 
Бошалады тёзюм: 
Эм алгъа Джуртха 
Кетеди сёзюм. 

Сёзюмю ичи 
Тюлдю гырын: 
Сёзюмю ёзю 
Джанымды, джаным. 

Сёзюм-джаным 
Айырылады менден: 
Тюшеди Джуртха, 
Тюшгенча Кёкден. 

Джаны саулай 
Кирген джандетге, 
Сукъланыгъыз 
Шайыргъа-Поэтге. 

Тёнгеги 
Къалса да тюзде, 
Джюреги 
Джашайды Сёзде. 

Къайда къалса да 
Тёнгеги-саны, 
Джашарыкъды Сёзде 
Поэтни джаны. 

Сёз кетсе уа 
Ызына, Кёкге, 
Сора, джашау 
Юзюллюкдю Джерде. 

Ары дери уа 
Джокъду къоркъуу: 
Турлукъду Терек 
Болмайын къуу. 

Хакъ Сёз бла Акъ сёз 
Сакълайла халкъны. 
Халкъ ёледи 
Унутса аны. 

ЧАЛКЪЫДА 

Мен бир кюн чалкъы чалдым. 
Чыгъанакъла бла гюллени 
Кесмей къоюб бардым. 

Дюрюлени арасында 
Сюеле эдиле ала – 
Чыгъанакъла бла гюлле. 

Билемисиз, къайсы къауум 
Болгъанын кёбюрек? 

Чыгъанакъла, гюлле 
Аланы арасында да мен – чалкъычы, 
Сюеле эдик 
Къараб бир-бирибизге. 

Чууакъ Кёк да къарай эди бизге. 
Бизге: чыгъанакъгъа, адамгъа, гюлге. 
Билмейме, мен къалай кёрюннгеними анга – 
Чыгъанакъчамы, огъесе, гюлчамы? 

Огъесе, бу чыгъанакъла, гюлле да 
Джюрегимдеми ёсе болурла? 
Аны ючюнмю къойдум аланы чалмай? 

Мен бир кюн чалкъы чалдым... 

БИР КЁБДЮ КЪАЙГЪЫ ДЖЮРЕКНИ ДЖАРГЪАН 

Тенгиз огъуна болгъанды шош, 
Таула да агъаралла ол бир джагъада. 
Джюрек, сен а нек болмайса хош, 
Неди сени, айт, эки джаргъан? 

Азмыды дунияда къыйынлыкъ, 
Кёбдю кетген да джашаудан къанмай. 
Алай а, саудан ёлюб къалмай, 
Эки дуниягъа да болайыкъ тыйыншлы. 

Барадыла тенгизде кемеле. 
Турна джыйын да ётеди башым бла. 
Къарайма, кетералмай эсимден 
Туугъан джуртуму терегин, ташын да. 

Тенгиз огъуна болгъанды шош, 
Таула да агъаралла ол бир джагъада. 
Кёлюм а болалмайды хош – 
Ёллюк болурма джюрек джарадан. 

Бютеу дуниядан къачхынчыла 
Тенгиз джагъада сюелелле. 
Къутулуб келгенле да зулмудан 
Ата джуртларына тансыкъдан ёлелле. 

Тынчлыкъ джокъду джерде, джюрекде. 
Табигъатдан, адамдан да чыгъады къайгъы. 
Амалсыздан къарайма Кёкге 
Ангыларгъа излей джулдуз бла Айны. 

Тенгиз огъуна болгъанды шош, 
Таула да агъаралла ол бир джагъада. 
Джюрек а болалмайды хош, 
Бир кёбдю къайгъы джюрекни джаргъан. 

Тынчлыкъ джокъду джерде, джюрекде. 
Кёкде бармыды – билмейме аны да. 
Джер тебрениуле, суу ахырзаман да тюшелле эсге, 
Сойкъырымла, сюргюнле да тюшелле эсге, 
Хиросима, Чернобыль да тюшелле эсге, 
Къазауатла бары тюшелле эсге: 
Неди къутхарлыкъ дунияны, адамны да? 

Суу ахырзамандан къутхаргъанча кемеси бла Унух, 
Башха ахырзаманладан да къутхарлыкъ бир амал, 
Табыла барлыкъ болур деб да этеме умут – 
Къурутуб къоймаз кесин, дуниясын да адам. 

Тенгиз огъуна болгъанды шош, 
Таула да агъаралла ол бир джагъада. 
Джюрек а болалмайды хош, 
Бир кёбдю къайгъы джюрекни джаргъан. 

КЪАЙДАН ДА КЁРЮНЕДИ КАВКАЗ 

Кече узуну кёрюнюб турду 
Акъ тёппелери джылтырай Кавказ. 
Биягъы джюрек терк-терк урду – 
Шош болмады, къылсам да намаз. 

Къыйынды атхан дунияны артха – 
Кёб джангылдым намаз къыла да. 
Кеси кесин атханнга отха 
Болушурму нюр къыбыла да? 

Болушур деб этдим умут, 
Халкъым-Джуртум дей, къылдым намаз. 
Намазлыкъда да кёрюнюб турду, 
Акъ тёппелери джылтырай Кавказ. 

Аллах берген джер джандетни 
Джаханюмге буруб кюрешеди адам. 
Акъ сёзю да Хакъ поэтни 
Джараймыды бир джукъгъа, къайдам. 

Сёзюнг ётмесе, кюеди ёзюнг – 
Джюрек тюлдю темирден, къурчдан. 
Алай а, айтама да чыгъама гюнахдан, борчдан, 
Джетмей эсе да адамгъа, Аллахха сёзюм. 

Халкъын отдан къутхарыб кюрешген, 
Отдан къутхарады кесин да. 
Къыйын кюн боллукъла шагъат 
Ишим, иннетим, сёзюм да. 

Кече узуну кёрюнюб турду 
Акъ тёппелери джылтырай Кавказ. 
Биягъы джюрек терк-терк урду – 
Шош болмады, къылсам да намаз. 

НАМАЗ, НАЗМУ, ТАБИГЪАТ 

Джюрегими этелле рахат 
Намаз, назму, табигъат. 
Ючден дагъан таймаз – 
Назму, табигъат, намаз. 

Тазалай эсими, ангымы, 
Дагъанылла ала джанымы. 
Алалла дуния, ахырат – 
Намаз, назму, табигъат. 

Тохтасам арыб – 
Аладан алама къарыу. 
Къыйын кюн джан дарман бола, 
Сабырлыкъ, таукеллик да берелле ала. 

Аласыз джокъду джашау. 
Ауругъанны этедиле сау. 
Рахатлыкъ берелле джаннга. 
Башха къалмаса мадар – 
Чыгъаргъа да болушалла анга. 

Къазауат бла этелле къазауат 
Намаз, назму, табигъат. 
Зулмугъа къаршчылла ала, 
Джашауну джанындалла ала. 

Намаз, назму, табигъат – 
Аладанды керамат. 
Аласыз джокъду джашау, адам. 
Аласыз джокъду дуния, ахырат. 
Намаз, назму, табигъат. 

ШАЙЫР БЛА НАЗМУ 

1 
Къаягъа ёрлеген терек, 
Къаядан чынгагъан суу, 
Къаядан юзюлген таш – 
Назму деген буду. 

2 
Учхан суу, 
Джюрюген терек, 
Сёлешген таш – 
Шайыр деген да буду.

ВИКИНГЛЕНИ ДЖУРТЛАРЫНДА 

Уучу Бийнёгерча, марал ызлагъан, 
Къаядан кетсе да, къаллыкъ тюлдю джансыз. 
Кёккёз, акъбет алан къызлагъа 
Мен Шимал Джолда тюртюлгенме джангыз. 

Викингле бла аланла, эшта, 
Къачан эсе да болурла къатышхан, 
Ансы бизге былача ушагъан 
Джан кёрмегенме Батыда, Чыгъышда. 

Миллет кийимин кийгенди къыз, 
Кямары, тюймеси да биздеча. 
Насыбымы тыш джуртда излерча, 
Тюлме алай къыйынлы, насыбсыз. 

Алай а, алай а, алай а, 
Тенгизча чайкъалады кёлюм. 
Кёккёз, акъбет алан къызладан 
Этерчама бирлерин келин. 

Тюзелгенме марал ызлагъа – 
Сора, къалай болурма джансыз? 
Тюбегенме алан къызлагъа, 
Шимал джолуму джарытханды бир къыз. 

ЭРИМЕЙДИ КЪАР 

Учадыла къушла кёлюмден – 
Къанатлы сёзлелле ала. 
Халкъ кючлюдю къурчдан, темирден – 
Сау-эсенди, джашайды Алан. 

Алан халкъым сау-эсен джашайды – 
Бюгюннгю аты – Къарачай-Малкъар. 
Кёк кюкюрейди, джашнайды – 
Кетген замандан айтады хапар. 

Сойкъырымдан, сюргюнден толу, 
Кетди ёмюр. Къайытыр деб къоркъама. 
Акъ къаяны бетин джуууб, 
Саркъады къара суу, саркъады. 

Нарт халкъым башын юздюрген 
Эмеген алкъын сауду, джашайды. 
Ол башха тюрлю тюрсюннге кёчюб, 
Бизни кемиреди, ашайды. 

Къуугъуннга баргъан атлыча, 
Къанатлы сёз учады кёлден: 
Туугъан джуртну тойгъан джуртха 
Ауушдурмагъыз – кетмегиз элден. 

Термилмедикми Ата джуртну 
Ичерге сууун, джаларгъа ташын. 
Бизни джуртха джетген кёрмедим, 
ауласам да дунияны башын. 

Джюрегимде къоркъуу джашайды – 
кюн сайын сынайды къадар. 
Джазгъы Кёк кюкюрейди, джашнайды – 
мени кёлюмде уа эримейди къар. 

НАСЫБЛЫМА — БАРДЫ ДЖУРТУМ 

Бютеу дуния тыш Къарачайды меннге, 
Ич Къарачай а – Кавказды. 
Къайда болсам да, маякды Минги,- 
Джолда аджашыб, тас болуб къалмазма. 

Чыракъды, маякды Минги – 
Кёреме аны узакъдан да. 
Ол сакълаб тургъанды мингни 
Ачы сюргюнден, тузакъдан да. 

Минги таудан урады джарыкъ, 
джолубузну джарыта бизни. 
Насыблыма — барды Джуртум, 
Башха джерге къарамазча кёзюм. 

ДЖОЛ 

Джаш адамны джюреги – къызлагъа, 
Къартныкъы уа – къыбылагъа 
Бурулады. Табигъатны джоругъуду ол. 
Сюймекликден башланады Аллахха да джол. 

ТУУГЪАН ДЖЕР 

Тансыкъ бола Ата джуртну 
Терегине, ташына, 
Мен джетмеген джер къалмады 
Бу дунияны башында. 

Джылым келди — мен къайытдым 
Ата джуртха ызыма. 
Туугъан джерге джетген джокъду 
бу дунияны башында. 

ШИМАЛ ДЖОЛНУ МИЛЛЕТ КЮНЮ 

Национальный день Норвегии — это годовщина принятия Конституции 17 мая. В этот день в 1814 году на Национальном собрании в Эйдсволле была подписана Конституция, утвердившая свободу и независимость Норвегии. 

Более 400 лет Норвегия оставалась датской провинцией, а теперь вступала в унию со Швецией, которая продолжалась до 1905 года. Была установлена наследственная ограниченная монархия, где король осуществляет власть через Правительство, а Парламент распоряжается казной и устанавливает законы. Норвежская конституция была одной из наиболее прогрессивных в Европе. 

Национальный день Норвегии — это поистине общенациональное торжество. Дома, яхты и автомобили украшаются национальными флагами, а люди — и стар, и млад — в народных костюмах выходят на улицы, устраивают праздничные шествия и концерты, поют песни. Зрелище очень красочное и впечатляющее. При этом на улицах совершенно не видно полиции (где она прячется, непонятно), потому как местные граждане, даже находясь в подпитии, беспорядков не устраивают. 

МАЙНЫ 17-де НОРВЕГИЯДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Миллет кюнюдю Норгени бюгюн. 
Миллет кийимин кийгенди халкъ. 
Миллет къууанчды, байрамды бюгюн, 
Хар юй шорбатда чайкъалады байракъ. 

Бетлерин бояб, байракъ этиб, 
Сабийле да баралла тебсей, джырлай... 
Мен а къууаналмайма – эсге тюшед да, 
Биз тас этген Къарачай. 

Темир къурутхан Алан къралым 
Джаралы барсча, къарайды таудан. 
Къонгур аю къурутхан Къарча къралым, 
Бёрюча улуйду, тюшюб тузакъгъа. 

Къурч къурутхан къраллыгъын да 
Къайтарталмай турады халкъым. 
Динине, тилине, джерине да 
Толу эркин тюлдю халкъым. 

Миллет кийимин да киймейди халкъ, 
Миллет кюнюн да билмейди халкъ. 
Эшитилмейди, кёрюнмейди 
Миллет Орайда эмда Байракъ. 

Къарачайгъа этеме сагъыш 
Шимал Джолда бара эртденли. 
Байракълагъа ушаб кеслери да, 
Баралла къызла – кямарлы, тюймели... 

Айырылыб къарнашларындан – 
Датладан, шведледен да, 
Энчи къралын къурагъанды Норге, 
Эркинликни баш кёрюб неден да. 

Мен бу къралгъа сукъланама, 
Мен бу халкъгъа этеме алгъыш. 
Шимал джолда, Акъ джолда барама, 
Къарачайгъа этгенлей сагъыш. 

Тенгизни башы бла таулагъа къарайма – 
Аланы бюгюн джабыбды булут. 
Къарачай джулдузну джарыгъы уа келеди, 
Булут, тубан да къоялмай тыйыб. 

Кёреме аны джарыгъында, 
Бир таулу къыз бла джашны: 
Миллет кийимлерин да кийиб, 
Тутуб туралла ёрге байракъны. 

Минги Тауну башындалла ала, 
Азан тауушча келеди Орайда. 
Миллет Кюнюн белгилейди халкъ 
Беш Тау Элде, Къарачайда. 

Келлик кюнню кёреме да мен, 
Болама рахат, басылады кёлюм. 
Дини, тили, джурту ючюн бирлешсе халкъ, 
Дини, тили, джурту ючюн кюрешсе халкъ – 
Аллай халкъгъа джокъду ёлюм. 

ДЖУУУКЪЛАРЫМ 

Узакъда джууугъум – Кёкде Ай бла джулдуз. 
Джууукъда джууугъум – Джуртда Таш, Терек, Суу. 
Джюрегим болмаз ючюн къуу, 
Аладан алады къарыу. 

ДУНИЯДАН БОЛМАЗ ЮЧЮН ТАЛКЪ 

Акъ сёз Хакъ сёзге таяннганча, 
Къадау Ташха таянады Джангыз Терек. 
Бу дунияда манга керек 
Дин, Тил эмда Джурт. 

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
Тирилликбиз, джашау этерикбиз анда» деб, 
Дуния малгъа терилмей, алданмай, 
Къайытханла туугъан джерге ата-бабала. 

Джуртну сууундан тутуб, къаясындан 
Салыныргъа да базама. 
Къутулур ючюн къара джинни заранындан, къайгъысындан, 
Дуа назмула да джазама. 

Акъ суу бла къара суу 
Суусабымы кеседиле бирча. 
Эй кючю чексиз, этме мени 
Ата джуртха, Ана тилге термилирча. 

Джуртсуз къоюб да сынадынг мени, 
Тилсиз этиб да сынадынг. 
Кесинг кёрдюнг – сынаудан ётдюм, 
Кёбле чыдамазлыкъгъа чыдадым. 

Энди Джуртда да джуртсуз, тилсиз этиб, 
Сынаргъамы излейсе мени? 
Не бек чамландыргъанма сени – 
Алай а, не этиб? 

Акъ сёз Хакъ сёзге таяннганча, 
Къадау Ташха таянады Джангыз Терек. 
Бу дунияда манга керек 
Дин, Тил эмда Джурт. 

Ол ючюсюню бирлигиди Адам. 
Ол ючюсюню бирлигиди Халкъ. 
Ол ючюсюн сакъларгъа кюрешеме, 
Дуниядан болмаз ючюн талкъ. 

ДЖАШАРГЪА, ЁЛЮРГЕ ДА ТАУКЕЛЛИК НЕДЕНДИ? 

Илинмек аджал къатылмай къойса, 
Адам джашаргъа болур бир ёмюр. 
Адам джанындан, джашаудан да тойса, 
Ма ол заманда джетеди ёлюм. 

Джетеди ёлюм – алай а къоркъуб, 
Артха туракълагъаны да болады. 
«Ёлюмден къоркъмагъан адам 
Болмайды»,- дейле. Огъай, болады. 

Тояр ючюн джанындан, джашаудан, 
Не палах кёрюрге керекди адам? 
Билмез ол палахны кеси сынамагъан. 

Джашауларын чёбге да санамагъан 
Джигит адамлагъа этеме сейир. 
Алагъа атаб джазама шийир. 

Тояр ючюн джанындан, джашаудан, 
Не палах кёрюрге керекди адам? 
Огъесе иш – иймандамыды? 
Джашаргъа, Ёлюрге да таукеллик анданмыды? 

ЮЧЮСЮНЮ БИРЛИГИДИ ДЖЮРЕК 

Кетиб баргъан суугъа тынгылай, 
Джагъа таш сагъышха батханды. 
Кетиб баргъан къалгъаннга, 
Къалгъан да кетиб баргъаннга 
Къайгъырадыла. 
Ташха, Суугъа да къарай, 
Сын болгъанды джагъада Терек. 

Бу ючюсюню бирлигиди джюрек. 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДАН КЪАРАЙМА ТАУГЪА 

Суу, таудан айырылмагъанлай, барады тенгизге, 
Терек да, джерден айырылмагъанлай, барады Кёкге. 
Кёкден тюшген таш да Джуртха болгъанды Къадау. 
Алагъа ушагъан адамгъа салама махтау. 

Джаны - Кёк бла болса, 
Тёнгеги - Джурт бла болса, 
«Диним, Тилим, Джуртум» деб турса,- 
Аллай адамгъа, халкъгъа джокъду ёлюм. 

Алай а, 
Хакъдан айырылса халкъ, 
Джуртундан, тилинден айырылса халкъ, 
Ала ючюн кюрешмесе, сермешмесе халкъ,- 

Башхалагъа бола къул-къарауаш, 
Сыйын, намысын да этеди тас, 
Адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас, 
Алай бла дуниядан болады тас. 

Тенгиз джагъадан къарайма таугъа, 
Эте къайгъы адамгъа, халкъгъа. 
Таудан келген суу айтады хапар: 

«Джангыз Терекни да кесгенле Джуртда. 
Къадау Ташны да ууаталла анда. 
Къобанны да кесгенле джолун, 
Ол Къара тенгизге элтмезча сууун. 

Азау тенгизге саркъама энди. 
Тамблабызгъа да къоркъама энди. 
Сёзюнг Джуртха джетсе да, аны 
Ангыларыкъла аздыла энди...». 

Тилек эте Малкъаргъа, Къарачайгъа, 
Къарайма Кёкде джулдузгъа, Айгъа: 
«Аллах тюз джолгъа тюзет халкъымы. 
Сакъла Ташын, Терегин, Сууун да аны...». 

Къара таныгъан халкъ джангылыр къалай? 
Эсин джыяр да, джангырыр Къарачай. 
Динин, тилин, джуртун да сакълар. 
Тас болуб кетмез Къарачай-Малкъар. 

КЪАРА СУУ 

Тау тюбюнде дуниягъа келди да къара суу, 
Джер-суу да кёре, тенгизге ашыкъды. 
Алай а, бираз баргъандан сора, 
Джер джарылгъаннга кетди да, тас болду. 

Туугъан джеринден узакъ кеталмады, 
Ашыкъса да, тенгизине джеталмады. 
Ёзге , аз джашаса да, джарады кёблеге – 
Адамлагъа, джаныуарлагъа, кийиклеге... 

Барыны да кесди суусабларын. 
Табды аланы разылыкъларын. 
Дарманча джарады джаны саугъа. 
Бу Акъ сёзюмю атайма ол къара суугъа. 

Разылла анга кырдык да, терек да. 
Разылла анга къара джер да, Кёк да. 
Ол къара суудан кесим да ичгенме. 
Ёзю аны Сёзюме да кёчгенди. 

Аныча, бара барыб, 
Тас боллукъбуз кесим да, сёзюм да. 
Ёмюрлюк тюлдюле, билеме, 
Ташым, Терегим да. 

Не сакълагъанын сеземе алда. 
Кетиб баргъанлай, джыгъыллыкъма джолда. 
Ол къара сууну ичерге кюсерикме... 
Алай эте, дуниядан кетерикме. 

Кюз чалкъыда ол къара суудан 
Иче, кесими кёргенем анда. 
Джазыууму кёргенем анда. 
Эсиме тюшдю ол Шимал Джолда. 

Къобан суу да, Къадау Таш да, Джангыз Терек да 
Кёзюме ачыкъ кёрюндюле бюгюн. 
Кёкюрекде къанатлана къазакъ джюрек да, 
Айтды: «Дуния сынауду, бюгюлме. 

Келирле: ким джылаугъа, ким сынаугъа – 
Бары да бошду. 
Бара-бара тюзеледи къош да. 
Аллахды джангыз Тёре адамгъа. 

Джашадынг эсе буюргъанча Аллах, 
Бу къара сууча джашадынг эсе, 
Элге аныча джарадынг эсе – 
Сеннге къатылмаз палах...». 

Къара сууча кетиб бара, 
Джер джарылгъанны кёреме алда. 
Къутулуу джокъду андан, 
Джол да джокъду артха. 

Артха къача билмейди тау суу, 
Бара тургъанлай ёледи ол. 
Джер тюбюне элтеди джол, 
Кёк башына да чыгъарады ол. 

Къара сууда кёреме кесими. 
Къара сууда кёреме сёзюмю. 
Алай а, билмегенлей къалдым: 
Акъ сёзмюдю, къара суумуду джаным? 

БИЗ КЕТСЕК ДА 

Джюрек къой эсенг, темир да ашалады. 
От да джукъланады, боран да шаушалады. 
Бир кюн бир – хар не да бошалады. 

Файгъамбарла огъуна кетгенле дуниядан. 
Амал джокъ – кетерикбиз биз да. 
Къаллыкъ тюлдю джангыз бирибиз да. 
Къалюбаладан бери алайды джорукъ. 

Биз тюшгенден сора атдан, 
Кимибиз, небиз къаллыкъды артда? 
Биз кирсек джерге, 
Тукъум тамгъаны, миллет байракъны 
Бармыды тутарыкъ ёрге? 

Ма анга этейик сагъыш – 
Келгинчи къач, кючлегинчи къыш. 

Джуртда бир зыгыт орнатырыкъ эсенг да – орнат: 
Билмезсе не боллугъун ол – 
Джангыз Терекми болуб къалыр, 
Огъесе, орман чегетми. 

Тилинге бир сёз къошарыкъ эсенг да – къош. 
Ана тилни джангырыуу, джарыуу, айныуу 
Бир Сёзден башланыргъа да болур. 
Бир сёзге бай этсенг да тилинги – 
Борчунгу бир кесегинден къутулурса. 

Бир адам къошала эсенг да халкъынга – къош. 
Ол миллет адамы болуб да кетер. 
Миллетчи, умметчи болса да, 
Джангыз, Тюзлюкчю болса – 
Халкъгъа, Джуртха хайыры тиер. 

Биз кетсек да, къаллыкъдыла: 
Кёк. Джер. Джашау. 
Терек. Сёз. Адам. 
Джурт. Тил. Халкъ. 
Ёлюмсюзлюгюбюз – аладыла. 
Ийнанама анга. 

ДЖАНГЫ ЁМЮРЮ БАШЛАНАДЫ АДАМНЫ 

1 
Къарайды, сакълайды – келмейди ол. 
Узакъды, узакъды, бек узакъды джол. 
Кетедиле джылла, ёмюрле. 
Ауушунадыла къурчла, темирле. 

Тюрленеди дуния, тюрленеди джорукъ. 
Джарыкъ а джетмейди, джетмейди джарыкъ. 
Иймезге кюрешеди аны, 
Тёгерекни, джюрекни да кючлеб къарангы. 

Джарыкъ сёзле энелле Кёкден, 
Джырыб къарангыны ётелле чекден. 
«Окъу» деб, буюрады ауаз. 
Къара танымагъан окъургъа унамаз. 

«Окъу» деб, буюрады Кёк. 
Джарыкъгъа ачылады джюрек. 
Кёз тюл, окъуйду джюрек. 
Къара таныгъандан къачады къарангы. 
Джангы ёмюрю башланады адамны. 

ДЖЮРЕКСИНЕМЕ БЫЛЛАЙ БИР НЕГЕ? 

Джюрексинеме быллай бир неге, 
«Джокъду,- деб,- тюзлюк, тынчлыкъ да джерде». 
Алай а, 
Тюзлюк болмагъан джерде Тынчлыкъ болурму? 
Хакъы ючюн кюрешмесе, адам Адам болурму? 
Хакъы ючюн кюрешмесе, халкъ да Халкъ болурму? 

Джюрексинеме быллай бир неге, 
«Джокъду,- деб,- тюзлюк, тынчлыкъ да джерде». 
Джандетден къысталгъанланы туудукъларыбыз. 
Джандетде тюл, - сюргюндебиз. Джердебиз. 

«Джаханимни кёрмеген – джандетге кёл салмаз». 
Биз джандетде, джаханимде да тюлбюз – 
Арасындабыз аланы. 
Сынау дунияды биз джашагъан Джер. 
Андан а, ким – джаханимге, ким – джандетге кетер. 

Сора, джокъду деб, тюзлюк, тынчлыкъ джерде, 
Джюрексинеме быллай бир неге? 
Хакъ кертини айтама несин – 
Хар ким джазыуун джазады кеси. 

Джуртда палахла тюшюндюрмегенле, 
Сюргюнден да алмагъанла дерс, 
Хакъ сёзге бойсунмагъанла, 
Акъ сёзгеми бурлукъдула эс? 

Сюргюнден Ата джуртха къайытыб, 
Сууундан ичиб, ташын джаладым. 
Къыркъ джылдан а хаджиликге барыб, 
Зем-зем суудан ичдим. Кябаны да 
Къара ташын ба этиб, сыладым. 
Намаз да къылдым Хира дорбуннга чыгъыб. 
Хакъ кертини бираз ангыладым. 

«Джюрексинеме быллай бир неге: 
Башхаладанмы кёб керекди меннге?»- 
Деген кёзюулериме сокъурандым. 

Адам эсенг – адамлыкъ борчунгу толтур. 
Къарама башхалагъа. 
Адам не айтыр, халкъ не айтыр деб къарама. 
Аллах не айтыр деб, сагъыш эт джангыз. 
Тыйыншлы бол къаламгъа, келямгъа. 

Ахыргъа дери алай джаша. 
Джахиллик бла, зулму бла кюрешгенлей джаша. 
Джангыз эсенг да – сабыр болсун джюрегинг: 
Ким керекди – Аллах болса нёгеринг? 
Хорларыкъса – Аллах эсе нёгеринг.

УЧАКЪДА 

Байрым кюн, танг атар-атмаз, 
Абдез алыб чыкъгъанма джолгъа. 
Аллахха джанымы этиб аманат, 
Барама алгъа. 

Кёк бла Джерни арасында 
Къалкъгъанды учакъ. 
Тамаша, сейир дуниягъа 
Джайгъанма къучакъ. 

Узакъда, тёбенде къалса да джер, 
Тартханлай а турады кесине. 
Джокъмуду экен мадар, 
Къалыб кетерге Кёкде? 

Не сакълагъанын билеме джерде – 
Минг джарсыу, минг къайгъы. 
Аллыма къараб, туралла сакълаб: 
Къалай къутулгъун, айт, аладан? 

Мен тюшер тюшмез Кёкден, 
Соруу башланныкъды чекде... 
Чекден ётгенден сора да, 
Ахыры боллукъ тюлдю аны. 

Аны юсюнден этеме сагъыш, 
Джерге къарай кёкден. 
Ёрге чыкъгъандан къыйынды 
Тигелеген энгишге... 

ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА 

1 
Эки дунияны арасында, 
Чекден ётерге базмай, 
Джазыууму ахырын джазмай, 
Биягъынлай чайкъалама. 

- Къайсы дунияны адамыса?- деб, 
Сорадыла манга. 
- Къайсы дунияны адамыса?- деб, 
Кесиме сорама кесим да. 

Эки дуниядан бирин сайлаялмай, 
Бирине бегиб тохтаялмай, 
Артха къайыталмай, алгъа да баралмай, 
Ётерге базмай чекден, 
Оноу сакълагъанча Кёкден, 
Сагъышха батыб сирелеме. 

- Къайсы дунияны адамыса? 

Къалюбаладан ахырзаманнга дери тынгылаб, 
Шималгъа, Къыбылагъа да къараб, 
Чыгъышны, Батыны да сынаб, 
Этеме джууаб: 

- Эки дунияны да адамыма. 

Тынчмыды бёлюннген экиге? 
Къарайма Джерге, къарайма Кёкге: 
Чыгъыш, Баты да багъалылла меннге, 
Шимал, Къыбыла да сыйлылла меннге. 

Эки дунияны да адамыма мен. 
Бирин бирине эталмам къурман. 
Эки дунияны да къысыб къучагъыма, 
Излейме джашаб турургъа сау-эсен. 

2 
Кёк бла Джерни чегинде, 
Европа бла Азияны чегинде 
Минги Тауубуз сюеледи. 
Минги Тауну этегинде – 
Кёк бла Джерни чегинде, 
Европа бла Азияны чегинде 
Сюелеме мен да – Минги Таулу. 

Кёкге джетиб, тохтаб тургъан Минги Таугъа да ушай, 
Андан саркъыб, кетиб баргъан Къобан суугъа да ушай, 
Барама джашай. 

Эки дунияны арасында, 
Чекден ётерге базалмай, 
Джазыууму ахырын да джазалмай, 
Чайкъалама биягъынлай. 
2011 джыл, майны 29 
Осло – Москва 

ДЖУРТХА КЪАЙЫТА АЙТЫЛГЪАН НАЗМУ 

Минги Таудан ургъан джарыкъ джетиб джолда, 
Ата Джуртха бурду мени джети джылдан. 
Къайытханча таубагъа, къайытдым мен таулагъа... 
Не айтайым энди мен ёлгенлеге, саулагъа? 

Джарылгъанды джюрегим минг къайгъыдан, джарсыудан. 
Сууаб-гюнах дефтерле толгъандыла джазыудан. 
Тартханды мени Джуртха бир да ажымсыз топрагъым. 
Джолда къоймады мени – ай сау болсун! – Борагъым, 
Джаяу да этмеди мени къанатлы сёз – Борагъым. 

Кетген эдим къралдан дауур болуб, сёз болуб. 
Къайытыргъа уа тюшдю акъ къанатлы Сёз болуб. 
Шайыр халкъны джазыуу - хар къуру да алайды: 
Ол – Кёкде тюл, Джерде тюл, Ол – Акъ Сёзде джашайды. 

Сууаб-гюнах дефтерлени джаза болурла кимле? 
Сууаб-гюнах дефтерлени джазадыла поэтле 
(Мёлекле бла бирге!). 

Ол дефтерлени мёлекле хазырлайла Аллахха, 
Шайырла уа аланы ачадыла адамгъа. 
Къыйнайдыла поэтни ачханы ючюн ташаны, 
Джанындан бек сюйсе да ол Аллахны, адамны. 

Тау джуртума къайытдым, къайытханча таубагъа. 
Не айтайым энди мен ёлгенлеге, саулагъа? 
Табармамы разылыкъ Акъ Сёзюме аладан? 
Мен джазгъан дефтерлеге не дерле Аллах, адам? 

ДЖЮРЕКНИ ТЕНГЛИГИНДЕН ЁЛЧЕЛЕНЕДИ... 

Къанатлы сёз, Акъ сёз 
Чууакъ Кёкде кюн таякъгъа къонуб, 
Къарайды учуб айланнган къанатлылагъа. 
Ол кеси да ушайды алагъа. 

Алай а, ала кёралмайла аны – 
Ол башха къатындады дунияны, 
Учхан, къоннган джери да башхады аны. 

Тенгизни тенглигинден тюл, 
Джюрекни тенглигинден ёлчеленеди 
Къанатлы сёз учхан мийиклик. 
Къанатлы сёзню, Акъ сёзню туудурады Сюймеклик. 

Акъ сёзню къурутургъа уа джокъду мадар. 
Аны ёлюмсюз этиб джаратханды къадар. 
Анга ёмюрлюк джашлыкъны да бергенди къадар. 
Сёз – Акъ эсе, къанатлы эсе, 
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду анга. 

Адамны тазалай джюрегин, 
Кёлтюре кёлюн, 
Джашайды Акъ сёз. 

ЭКИ ДУНИЯГЪА ДА ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ 

Кёзлеулеге, кёллеге къарасам, 
Кюнбетде чегетлеге къарасам, 
Дейме: «Джуртуму да барды кёзю-къашы». 
Эки тёппели Минги Таугъа къарасам, 
Андан келген къобанлагъа тынгыласам, 
Дейме: «Джуртуму да барды сёзю-башы». 

Сёзю-башы, кёзю-къашы болгъан Минги Джуртум мени! 
Таула, чегетле, суула... 
Къарайма, тынгылайма, ангылайма: 
Сёз да, макъам да Джуртдады, Джуртданды – 
Кёлюбюз, джюрегибиз, джилигибиз да анданды. 

Тил бла Джурт, Къалам бла Китаб – 
Аладыла этген адамны Адам, халкъны да Халкъ. 

Кёкге джетген Минги Таугъа къараб, 
Андан саркъгъан зем-зем суулагъа тынгылаб, 
Джуртну сууундан ичиб, ташын да джалаб, 
Тилек бла бошайма сёзню ахырын: 

Ата джуртдан, Ана тилден айырма, Аллах, бизни. 
Къаламдан, Китабдан, иймандан айырма, Аллах, бизни. 
Эки дуниянга да тыйыншлы эт, экисинден да юлюшлю эт, 
Болурча бизге дуния да джандет, ахырат да джандет. 
Июнну 27, 2011 джыл. Къарачай. 

КЁК ДА, ДЖЮРЕК ДА ДЖАШНАЙЛА 

Джауарны аллындача, басыныбды Кёк. 
Хауа, къоргъашынча, ауурду. 
Быллай кёзюуде къатылады ауруу да, 
Къанны буралмай, къыйналады джюрек. 

Алай болса да, кюн былай турмаз – 
Бизден къызгъанмаз джаз да аязын. 
Джангур да джауар, назму да тууар, 
Аязыр Кёк да, кёл да аязыр. 

Джазгъы джабалакъ бла бирге, 
Назму джабалакъ да джауады – 
Джашнайды Кёк, джашнайды джюрек: 
Байламлыдыла Кёк бла джюрек. 

«Джазгъы кюн – джети тюрлю» дейле, 
Шайыр джюрек да алайды. 
Ич, тыш дунияланы да тюрлендире, 
Кёк да, джюрек да джашнайла. 
Июнну 29, 2011-чи джыл. Москва - Осло 

ИЙМАНСЫЗ КЕСИНЕ КЪАЗАДЫ КЪАБЫР 

Болмагъан джерде Къалам бла Келям – 
Кийикди, хайуанды, джаныуарды адам. 
Ёзге, ол тюбер да Сёзге, 
Адамгъа бурулур деб барды умут. 

Алай а, 
Болгъан джерде да Китаб бла Къалам, 
Болургъа унамай эсе адам Адам, 
Сора, иймансыз, кесине къазады къабыр – 
Ол дуниясыз, ахыратсыз да къалыр. 

АДАМ 

Къадау Ташды дунияда адам. 
Джангыз Терекди дунияда адам. 
Кетиб баргъан къобан сууду дунияда адам. 

Джашлыгъында Къадау Ташча кёрюне кесине, 
Джылы келсе, Джангыз Терек болгъанына тюшюне, 
Ахыры – къум тюз неда тенгиз джутхан суу болгъанын эслей, 
Кетеди адам, джашнай, джукълана. 

Джети къат Кёкден тюшген Къадау Таш, 
Джер джуртда ёсген, кесилген Джангыз Терек, 
Къаядан чынгаб, кетиб баргъан тау суу – 
Ма адам дегенинг. 

УШАЙЛА 

Къадау Ташха ушайды Хакъ Сёз. 
Джангыз Терекге ушайды Акъ Сёз. 
Хакъ Сёз бла Акъ Сёз. Таш бла Терек. 
Сизге таяна джашайды джюрек. 

ЭКИСИНЕ ДА МАХТАУ 

Назмуну эки аты барды: Гемуда бла Боракъ. 
Проза уа – сабан сюрген, джюк ташыгъан ёгюз. 
Махтау салайыкъ экисине да биз. 
Не этер эдик болмасала ала? 

ДЖЫРЧЫ 

Джангыз Терекнича кесселе да кесин, 
Сёзюне уа эталмалла джукъ. 
Джуртуна, Халкъына да болуб дууа, 
Къадау Ташча къалды Акъ Сёзю аны. 

САБИЙЛЕНИ НАЗМУ ДЖАЗАРГЪА ЮРЕТИУ 
(керекли ушаш сёзлени табыб, джазыгъыз) 
Кесин урады хар кимге, 
Кесин урады хар неге – 
Анга тарды эл, орам. 
Аны аты – джел, ..... . 

Европаны тёппесиди, 
Джурутубузну белгисиди, 
Барды джыры да аны... 
Айтыгъыз атын аны. 
........................................ 

Ушаш сёзле-суула кёб – 
Тамырлары Бас, Къоб, Теб. 
Ол сууланы атларын 
Толусу бла айталсакъ – 
Джигит боллукъбуз, Тейри. 
Ма атлары аланы: 
............................................... 

АЙЫРАЛМАЛЛА АЛЛАХЫНДАН, ДЖЫРЫНДАН 

Халкъ Джырчыгъа «халкъны джаууду» деб, 
Ибилис джорукъ къыйнагъанлай турду. 
КГБ да таша эм туру 
Къарауул болгъанлай айланды ызындан. 
Алай а, айыралмалла аны 
Не Аллахындан, не Джырындан. 

САУУТ-САБАДАН БАШДЫ СЁЗ 

Къара булутла энтда 
Джабханла кюнню кёзюн. 
Кюймез кибик тиш, эт да, 
Джарармы халкъгъа сёзюм? 

Къылычха тенг боллукъ сёзмю 
Керекди, огъесе, бизге? 
Огъай, къылычдан баш боллукъ Сёз 
Керекди бюгюн бизге. 

Къылычха тенг болуб тилибиз, 
Къан джугъу болмасын сёз. 
Сёз, къылычдан баш бола джашар, 
Адам эсек биз. 

Уруш сауут Хакъ сёзден, 
Къара къылыч Акъ сёзден 
Баш болгъан кюн – ёлюр адам: 
Келир Джерге ахырзаман. 

Дунияны къатышдырады сёз. 
СЁЗ къутхарады дунияны. 
Билгенле бар эселе аны, 
Алкъын джашарыкъбыз биз. 

«Иги сёзню бычакъ кесмез»,- 
Дейдиле Къалам, Китаб. 
Сёзден табабыз себеб, 
Кёб болса да джара, таб. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздюле 
Къанатлары джюрекни. 
Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл 
Тарталла бизни Кёкге. 

Мал байлыкъдан Сёз байлыкъ ашхы. 
Биринчи Сёзге къайыталсакъ биз, 
Сёз къутхарлыкъды джаныбызны, 
Дуниябызны да къутхарлыкъды Сёз. 

ДЖАНЫБЫЗ АЛЛАХХА АМАНАТ 

Ата джуртуму къары, джангуру 
Джибитеди мени – нечик насыблыма. 
Кёлюм да, джеримча, къалыр джангырыб, 
Джазгъы джабалакъча кёрюнюр назмум да. 

Сюргюнден, сойкъырымдан ётген халкъны уланы, 
Къартла тузакъда, узакъда термилиб туруучу тауланы 
Кёрюб, джукъ айталмай сын болуб турама, 
Ташларын, бузларын да джаларча болама. 

Тарих душманларыбызны туудукълары да бюгюн, 
Ата-бабаларыча, кюрешелле бизни бла. 
Кюрешелле тау джуртубузну сыйырыргъа бизден, 
Кюрешелле тау джуртубуздан айырыргъа бизни. 

Эмегенлени туудукълары бла 
Биз да – нарт улула – сермешмесек болмаз. 
Кишини кесине бий этмез 
Эркинлик къаласы – Минги Таулу Кавказ. 

Ата джуртуму къары, джангуру 
Джибитеди мени – нечик насыблыма. 
Туугъан джер ючюн кюреше, сермеше, 
Не болса да, аны бла къалырма. 

Аллах берген дин-тил-джурт ючюн 
Сермешмесек, айтчы, биз кимбиз? 
Дин-Тил-Джурт ючюн кюрешмесек, 
Биз адам да, муслиман да тюлбюз. 

Дин-Тил-Джурт – ючюсюню бирлигиди 
Этген бизни адам да, миллет да. 
Аланы сакълау болмаса иннет да – 
Биз эки дуниясыз да къаллыкъбыз, ёллюкбюз. 

Джазыуубузну джазмасакъ кесибиз, 
Душманла джазарыкъла аны. 
Хорланныкъбыз ётдюрмесек биз 
Тёрге сыйлы Къаламны, Китабны. 

Ата джуртуму къары-джангуру 
Джибитеди мени – нечик насыблыма. 
Кёлюм да, джеримча, къалыр джангырыб, 
Ата джурт ючюн сермешир назмум да. 

Топракъдан тюл, Къадау Ташдан джаратылгъанбыз биз, 
Бу мийик джуртда болгъанбыз халкъ. 
Эркинликге, Тюзлюкге чакъыра, чайкъалсын 
Таулучукъну къолунда байракъ. 

Ёмюрлени тохтамай барады 
Дин-Тил-Джурт ючюн къазауат. 
Хорламгъа дери тынчлыкъ боллукъ тюлдю, 
Джаныбыз Аллахха аманат. 

ШИМАЛ ДЖОЛНУ ФЬОРДЛАРЫНДА 

Ариудула Шимал Джолну фьордлары, 
Тюшюредиле тау ёзенлени эсге. 
Атланыча, джерлеб къайыкъланы, 
Барабыз кириб, богъазгъа тюл, кёрфезге. 

Эки джаныбызда къаяла – мийик. 
Аладан къарай джугъутур, эчки, кийик, 
Къушла да сызгъырыб уча башыбызда, 
Барабыз, къууана джолубуздан. 

Атланы орнуна – къайыкъла, 
Аякъланы орнуна – къалакъла... 
Ёзенни орнуна – кёрфез. 
Ёзен сууну орнуна – тенгиз. 

Викинглени замананларындача, 
Кёгередиле джалпакъла. 
Бизге эришгенча, джюзелле, 
Джетиб да озалла чабакъла. 

Суу секиртмеле чынгайла къаядан, 
Нарат терекле къарайла рандан. 
Табигъатны тамашалыгъы 
Азат этеди кёлню къайгъыдан. 

Джагъалада кёрюне юйчюкле, 
Барабыз, къарай тёгерекге. 
Насыблыдыла былайлада джашагъан 
Адамла, кийикле, терекле... 

Былайыны табигъаты тюшюреди эсге 
Малкъарны-Къарачайны: 
Минги Тауну этегин, 
Тебердини, Архызны, Доммайны... 

Агъачлы кюнбетле, къаяла, таула... 
Мийикледен учуб келген суула... 
Барына да рахат къарагъан тенгиз... 
Шимал Джолда тюл, джандет джолда барабыз биз. 

Шимал Джол болса да Элни аты, 
Туура биздечады табигъаты. 
Ташдан, Суудан, Терекден 
Ёмюрде да къаналмазма мен. 

Ариудула Шимал Джолну фьордлары – 
Тюшюредиле тау ёзенлени эсге. 
Атланыча, джерлеб къайыкъланы, 
Барабыз джюзюб, кёрфезге тюл, джандетге. 
Ставангер – Прейкестолен (кафедра Проповедника). 
Июлну 10, 2011 джыл. 

ПРЕЙКОСТОЛЕНДЕН КЪЫЧЫРАМА АЗАН 

Прейкестоленни башындан къычырама азан – 
Шимал Джолда да къалмасын шайтан. 
Алай а, бош айтама ауаз: 
Былайы тюл шойду Кавказ. 

Биздеча сый берселе да Терекге, Ташха, 
Былайыны дини, тили да башха. 
Ёзге мийик, таза джерни кёрсем, 
«Аллаху акбар» демей, чыдаялмайма мен. 

Чууакъды кёк. Рахатды тенгиз. 
Къая да – кёкге джете, мийик. 
Къаядан къарайбыз биз – 
Адам, терек эмда кийик. 

Быллай джерде тууады Акъ сёз. 
Быллай джерде айтылады Хакъ сёз. 
Таш башында турабыз биз: 
Башыбызда – Кёк, тёбенде – тенгиз. 

Ёрлеб келген терекге узатама къол. 
Кийикге айтама: ай марджа, сакъ бол. 
Хакъ сёз да бар, Акъ сёз да бар. 
Аллаху акбар, Аллаху акбар! 

НЕ ХАЛДАДЫЛА ТАШ БЛА ТЕРЕК 

Джуртда Джангыз Терекде 
Къанатлыла бла бирге 
Къанатлы сёзле да джашай эдиле. 
Къайда болурла энди ала? 

Джангыз Терекни кесгенлеринде 
Кетгенелле ала, илгиздик болуб, учуб. 

Джангыз Терек джокъду энди Джуртда. 
Аллай къанатлыла, аллай къанатлы сёзле да 
Джокъдула энди. 

Бош къарайма тереклеге, бош. 
Джуртда Джангыз Терек джокъду энди. 
Ол сейир къанатлыла, 
Ол къанатлы керамат сёзле да 
Джокъдула энди. 

Джашау, ёлюм да – хакъ. 
Алай а, 
Джангыз Терегин сакълаялмагъан халкъ, 
Кесин да сакълаялырмы? 

Джуртда Джангыз Терек 
Кесилген кюнден башланнганды 
Аягъы тайыб Халкъны. 
Къадау Ташдан тутуб, 
Къадау Ташха таяныб, 
Алай тохтагъанды джыгъылмай. 

Къадау Ташын да сакълаялмаса, 
Ма ол заманда толусу бла ачыллыкъды 
Келе тургъан ёлюмге – джол. 
Халкъ деген, таулу халкъ деген – неди? 
Таш бла Терекди ол. 

Ата джуртну сыфатыды Таш, 
Ана тилни сыфатыды Терек. 
Ёлюмге болмаз ючюн аш, 
Аларын сакъларгъа керекди миллет. 

Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ, 
Дуниядан болады талкъ. 
Халкъ ол затха этмесе сагъыш, 
Басарыкъла юсюн къач бла къыш. 

Кюеди мыйы, джарылады джюрек: 
Не халдадыла Таш бла Терек? 

ТЫЙЫНШЛЫ БОЛАЙЫКЪ КЪАЛАМГЪА, КИТАБХА 

Къалай къарыусузду адам – 
Джюджю да кючлюдю андан. 
Болмаса эди ангысы, акъылы, 
Терк болур эди ахыры. 

Танымаса эди къара, 
Джашауу болур эди къара. 
Адамны АДАМ этген – Хакъ, 
Ол берген Къалам бла Китаб. 

Адамны сейирди къадары: 
Джазыуун джазаргъа барды мадары. 
Къаламдан, Китабдан болса уа кери – 
Хайуанча, джаныуарча джашар эм ёлюр. 

Айырылмаса да къаламдан, китабдан, 
Хакъгъа къуллукъ этмесе ала бла адам, 
Тюшерикди отха, кюерикди отда, 
Къаллыкъды юлюшсюз дуниядан, ахратдан. 

Адамны кючлю этген – ангысы, эси. 
Барлыкъ джолун сайлайды кеси. 
Къуллукъ этгенине кёре кимге, неге, 
Боллукъду джолу энгишге не ёрге. 

Таяна Къаламгъа, Китабха, 
Этеме сагъыш дуниягъа, ахратха. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз болсала къанат, 
Джети къат кёкге чыгъады санат. 

Ачады кёб ташаны, тахсаны. 
Шыйыхла, шайырла билелле аны. 
Ала Кёкден къарайла джерге, 
Къанатсызланы да тарта ёрге. 

Берилсек Китабха, Къаламгъа, 
Аш болмазбыз Заманнга, Аламгъа. 
Джаныбыз саулай ётербиз чекден. 
Джердегилеге болушурбуз Кёкден. 

Биз – адамлары Китабны, Къаламны, 
Къутхарыргъа боллукъбуз Сёз бла адамны. 
Сёз ангыламагъаннга уа неди мадар? 
Анга оноу этерикди къадар. 

Биз къолдан келгенни этейик, 
Тюзюн айтайыкъ халкъгъа, адамгъа. 
Сынауладан сый бла ётейик, 
Тыйыншлы бола Китабха, Къаламгъа.

СЫНАУ ЗАМАН КЕЛГЕНДИ ЭНТДА 

Кюнню да джабады булут, 
Элия джырады кёкню да. 
Рахат джашаргъа этме умут, 
Басдырма джаугъа джюрекни да. 

Душман халкъынга, джуртунга 
Салгъан сагъатда къоркъуу, 
Кесин санагъан Адамгъа, 
Элин, миллетин да къорур. 

Дини, тили, джурту ючюн 
Шейит болгъан – олду насыб. 
Джауну керекди сууутургъа, 
Ол экинчи келмезча, базыб. 

Динсиз, тилсиз, джуртсуз къалгъан халкъ, 
Халкъ тюлдю – сюрюудю ол. 
Джандетге элтирик джангыз бирди джол: 
Ол да – Хакъ ючюн кюрешиу, сермешиу. 

Ислам дин да, Тюрк тил да, Кавказ джурт да, 
Ата-бабаладан кёчгенди бизге. 
Биз а, ючден дагъаннга таянмай, 
Барын да сыйыртыб, атыб, 
Башыбызны алыб кетсек тюзге,- 

Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда? 
Эркишилигибиз да къайда бизни? 
Джарыкъ энерми джулдуздан, Айдан 
Сыйламасакъ Ана тилде Сёзню? 

Джуртубузгъа, тилибизге да 
Бюгюн бек уллу къоркъуу тюшгенди. 
Тау Элибиз джашармы, къалырмы? – 
Соруу алай салыннганды энди. 

Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз 
Сыналгъан заман энтда келгенди. 
Тау Элибиз джашармы, къалырмы? 
Соруу чорт салыннганды энди. 

Артыкъ адамы джокъду халкъны – 
Барыбыз да турайыкъ ёрге. 
Чыгъышны, Батыны, Гъарбны, Шаркъны – 
Тёрт дунияны да этейик тёре. 

Сёзюм болсун кюбе эм къалкъан, 
Анга тийсин Джуртха атылгъан окъ. 
Кюрешейик хар бир адам, 
Тау Элибиз болмаз ючюн джокъ. 

ТЁРТЕУЛЕН 

Джырлагъанча «Минги Тауну», 
Окъугъанча Къуранны – 
Джыр да, кюу да, зикир да 
Тауушунда Къобанны. 

Таудан тенгизге дери – 
Мен къарайма узакъгъа, 
Азан таууш, салах таууш – 
Бары келе къулакъгъа. 

Суугъа къараб сюелебиз 
Джурт сакълагъан тёртеулен: 
Къадау Таш бла Джангыз Терек, 
Къазакъ бёрю эмда Мен. 

Бизден башха джан джокъду, 
Кёрюнмейди бир адам 
Биз сакълайбыз, кетер деб, 
Къанлы ёмюр тауладан. 

Ана тилни тансыкълайбыз 
Тауушунда Къобанны. 
Тюнгюлмейин биз сакълайбыз 
Къарча кибик Адамны. 

Барад заман, джокъду Адам, 
Тынгы-тынчлыкъ къуруйду. 
Шууулдайды Джангыз Терек, 
Къазакъ Бёрю улуйду. 

Джюрегим да, къачхы Кёкча, 
Кюкюрейди, джашнайды. 
Къадау Таш а, эркишича, 
Ичин тёкмей, тынглайды. 

Кёк тюбюнде сюелебиз, 
Суугъа тынглаб, тёртеулен. 
Къадау Таш бла Джангыз Терек, 
Къазакъ Бёрю эмда Мен. 

КЕРЕКМИЛЛЕ СЁЗЛЕРИМ? 

Джюрегимде болгъанны 
Айтадыла кёзлерим. 
Сезе эсенг сен аны, 
Керекмилле сёзлерим? 

Джюрегимде болгъанны 
Айтадыла кёзлерим. 
Сезмей эсенг сен аны, 
Керекмилле сёзлерим? 

БАРАБЫЗ ОЙНАЙ, КЮЛЕ 

Шимал Джол да тыймайын – 
Ай мен кетдим телиме. 
Сени ючюн юрендим 
Тыш къралны тилине. 

Буз тенгизни эритдим, 
«Сени сюеме»,- дей. 
Джууабха да эшитдим: 
«Jeg elsker ogs; deg». 

Сюймеклик тенгизинде 
Чабакълача джюздюк биз. 
Къралла арасында 
Чеклени да юздюк биз. 

Дин да, тил да буруу тюл, 
Сюймеклик болса керти. 
Кече да тиеди Кюн, 
Алгъышлагъанча бизни. 

Сюймекликни кючюнден, 
Ачылыб джандет бизге, 
Экеулен Шимал Джолда 
Барабыз ойнай-кюле... 

СЕНИ МАНГА ДЖАЗДЫ ЭСЕ КЁК... 

Излеген... тюберге ... 
Мёлекге, 
Къарайды Кёкге. 
Алай а, 
«Кёрюнюр ючюн ол,- 
Дейдиле,- 
Таза бол 
Кесинг да, 
Аныча». 

Алайсыз, 
Тюбемезсе анга... 
Сора, мен 
Тюбедим да къалай? 

Гюнахларым болмазламы кёб, 
Сени манга джазды эсе Кёк? 

КЕРТИ ЗАТ 

Таный эсенг къара, 
Къара: 
СЁЗдеди ЁЗ. 

МЕН — АДАМЫ КЁК БЛА ДЖЕРНИ 

Джашагъан юйюм да – Таш бла Терек. 
Шийир юйюм да – Таш бла Терек. 
Таш келгенди джети къат Кёкден, 
Терек чыкъгъанды джети къат джерден. 

Мен – адамы Кёк бла Джерни, 
Мен – шайыры Таш бла Терекни. 
Аз эсе да алагъа хайырым, 
Терсими-тюзюмю заман айырыр. 

Ташым – Къадау, тауум а – Минги. 
Джангыз Терек этген а мени – 
Джырчы Сымайыл да айтхан – къадар: 
«Аны тартмайын джокъду бир мадар». 

Бу Сёз – назму тюлдю, китаб чапракъ тюлдю – 
Чапрагъыды Джангыз Терекни, 
Джилтиниди джаннган, джарылгъан джюрекни. 

Джангыз Терекни кесгенлеринде, 
Чапракълары къанатлы сёзле болуб, 
Акъ сёзле болуб, 
Къанатлы джыйын бла бирге, 
Чексиз Кёкге учхандыла. 

Шыйыхлыгъы, шайырлыгъы болгъан джанлагъа, 
Хакъ сёзча, энедиле энди ала. 
Ачыкъ джюрекге ачылады Кёк да. 
Китаб боладыла Таш бла Терек да. 

Мен – адамы Кёк бла Джерни, 
Мен – шайыры Таш бла Терекни. 
Кёкге, джерге, Ташха,Терекге да ушай, 
Барама джашай. 

Джууукъдан джууукъ бола алагъа, 
Къошулуб къалгъынчы алагъа, 
Сиз ангыларыкъ адам тилде, ана тилде 
Хапар айтыргъа излейме аладан. 

Алай эталсам, алагъа борчуму 
Бир кесегинден къутулгъанча боллукъма. 
Джахилледен, къарангыладан 
Ташны, Терекни да къутхаргъанча боллукъма. 

Мен – адамы Кёк бла Джерни, 
Мен – шайыры Таш бла Терекни, 
Ёлгюнчю къутулаллыкъ болмам 
Джарсыуларындан баш бла джюрекни. 

Ёлгенден сора да къутулурмамы 
Къайгъыларындан джюрек бла башны? 
Джерде, Кёкде да къутулурму адам 
Дауларындан Терек бла Ташны? 

ДЖАЗ АЛА 

Тилек эте тургъан къарт аммача, 
Шыбырдайды эртденли джангур. 
Кёб турмай, джашил намазлыкъча, 
Кёрюннюкдю, кёгериб джер. 

АДАМ ХОРЛАТМАЗ КЕСИН 

Гюл да, чыгъанакъ да, аман ханс да 
Ёседиле табигъатда. 
Иги адамла, аман адамла да 
Боладыла джамагъатда. 

Дуния алай къуралгъан эсе, 
Не этейик. 
Адам болгъандан эсе, 
Тынчды болгъан хайуан, джаныуар. 

Джаны уа – джаныуарны да бар, 
Ёлюмден къоркъады ол да. 
Кесинге аяусуз бол да, 
Адамлыгъынгы тас этме, къутхар. 

Нафсынга не да дуния малгъа 
Ийиб эсинги, 
Ичингде хайуаннга, джаныуаргъа 
Хорлатсанг кесинги – 

Сора, къаллай адамса сен? 
Адаммыса сен? 

Хайуанла, джаныуарла 
Адамдан онглу болсала, 
Аны адамлыгъын ёлтюрюб, 
Кесин да хайуан, джаныуар этиб, 
Кеслерине къошуб къойсала, 
Не айтыргъа боллукъду? 

Тыш хайуанла, джаныуарла, 
Джыйын болуб, чабыб, 
Адамны абындырыргъа да болурла. 

Алай а, 
Ичинде хайуаннга, джаныуаргъа 
Кесин хорлатса уа адам,- 
Ол адаммыды сора? 

Къалюбаладан бери адам джюрегинде 
Джашайла, къазауат эте, 
Адам, хайуан, джаныуар. 

Хайуанлагъа, джаныуарлагъа, 
Кесин хорлатмагъан – олду адам. 
Алагъа къошулуб джанын сакълагъандан эсе, 
Ёлюмню сайлагъан – олду адам. 

Огъай, адам Адам эсе, 
Тышында хайуанлагъа, джаныуарлагъа да, 
Ичинде хайуанлагъа, джаныуарлагъа да 
Хорлатмаз кесин. 

КЪАРА КЪАЙГЪЫДАН АКЪ СЁЗ КЪУТХАРАДЫ МЕНИ 

Къара къайгъыдан Акъ сёз къутхарады мени. 
Сёздю мени фана дуниям, керти дуниям да. 
Эки дуниям да Сёздю мени. 
Мени джаным тёнгекде тюл, Сёздеди. 
Сёз ёлмесе, мен да ёллюк тюлме. 
Сёздю мени юйюм. Сёздю меннге ышыкъ. 
Акъ сёзню ышыгъында рахатлыкъ табады джаным. 
Ёлюмсюз эте бир-бирибизни, 
Джашайбыз алай. Эртде айтылгъанды: 
«Джырчы ёлсе, джыры къалыр» деб. 
Къара кюн Акъ сёзге кёчерикме толусу бла. 
Бу дуния къара джамчы эсе, 
Акъ башлыкъ а – Акъ сёздю. 
Ким, не кетсе да менден, 
Акъ сёз а кетмегенди: 
Къыйын, зауукъ кюнюмде да 
Мени бла тургъанды ол. 
Акъ сёзге ассы болгъандан, 
Аллах, сакъла мени. 
Акъ Къалам, Къызыл Къалам да – Сёздю. 
Акъ джаным, къызыл къаным да – Сёздю. 
Шайыр – ол Сёздю. Акъ сёз. 

ЭКИ ГОГУШ - БИР БАГУШ 

Эки гогуш – бир багуш, 
Джашайдыла къууана. 
Я Аллахым, сен болуш, 
Къутхар халкъны аладан. 

Къууанчлары аланы – 
Къазыу, чачыу багушну. 
Неда сёзюн этиудю 
Кёкледе учхан къушну. 

Чирик ийис тёбеден 
Джайыла тёгерекге, 
Салады заран, къоркъуу 
Суугъа, Ташха, Терекге. 

Эки гогуш – бир багуш, 
Бошайла Джуртдан, Элден. 
Багушун къуруталмагъан 
Джарлы болурму бизден? 

Эл багуш, къалана келсе, 
Багуш эл деб айтдырыр. 
Багуш тёбени къурутсакъ а, 
Таза хауа къайытыр. 

Алкъын а эки гогуш 
Оноу этелле элге. 
Я Аллахым, сен болуш, 
Ий бир келечи бизге. 

Гогушла бла багушла 
Кёб бола барадыла. 
Оноу керекли элле 
Тюб болуб къаладыла. 

«СИЗСИЗ БИЗНИ ТИЛИБИЗ» 

«Бир-бирибизни къууандыргъандан башха, не барды дунияда? 
Сау болугъуз, сизсиз бизни тилибиз». Къочхарланы Аза. 

Былай джазады бир дохтур къыз Ингилизден. 
Кетерлеми бу сёзле эсибизден? 

«Сау болугъуз, сизсиз бизни тилибиз». 
Шайырлагъа алай айтхан болгъанмыды? 
Иги сёз – ол Алхаммыды, балхаммыды? 
Иги сёзден кюч алады кёлюбюз. 

«Бир-бирибизни къууандыргъандан башха, 
Не барды бу дунияда?». Алайды. 
Джуртда Джангыз Терек да Къадау Ташха, 
Ол сёзлени айта-айта джашайды. 

КЪОНГУРАУЧУ 

Кюмюш къонгурауну алтын тили – олду шийир. 
Джер къонгурауну Кёк тили – олду шийир. 
Къонгурау тауушну туудургъан, этген сейир - 
Шайыр да — олду. 

ЭСКИ, ДЖАНГЫ ДЖАЗЫУЛАНЫ ДА ОКЪУБ... 

Къалюбаладан бери – 
Ташда, териде, къагъытда болсун – 
Джазылгъанны барын окъуб, 
Адам улугъа къарайма къоркъуб. 

Къураннга дери, Къурандан сора да 
Джазылгъанны, барын окъуб, 
Джолубузгъа къарайма къоркъуб. 
Кесибизге да къарайма къоркъуб. 

Джазылгъанла азлыкъ этгенча, 
Алагъа кесим да къошама таукел. 
Бирде кёлюм – джазгъы эртденча, 
Бирде – къыяма къыш бузлатхан бир кёл. 

Джазама, джазылгъан этгенча азлыкъ, 
Мени сёзюм къутхарлыкъча дунияны. 
Сёздю джаннга ашарыкъ-азыкъ, 
Хакъ сёз, Акъ сёз – билеме аны. 

Аллахны сёзюне бурмагъанла эс, 
Мени сёзюмденми аллыкъдыла дерс? 
Биле тургъанлай аны да, 
Джазарымы къоймайма дагъыда. 

Мени тюнгюлтмеген барды бир зат – 
Сёзюм, бир адамгъа болса да, джарар: 
Аны кёлю болур да азат, 
Джазыуун ол кеси джазар. 

Ёзге, анга да джетмей фахмум, 
Башханы къутхаралмаса сёзюм – 
Сёзюм бла байламлыды ёзюм – 
Кесими къутхарыр назмум. 

Джазгъанны къутхара эсе да къуру, 
Керекди джазылыргъа назму. 
Ана тилибизни сакъларгъа да болушур сёзюм. 
Быллай оюм да береди сабырлыкъ, тёзюм. 

Алай а, джукъу кирмейди кёзюме, 
Тюб болгъан халкъла тюшселе эсиме: 
Аланы да бар эди тиллери, адетлери, 
Аланы да бар эди шыйыхлары, поэтлери... 

Нек тюб болдула да дуниядан ала? 
Не этейик, 
Халкъыбыз къошулмаз ючюн алагъа? 

СЮЙМЕКЛИКНИ КЮЧЮНДЕН ТУУАДЫЛА 

Сюймекликни кючюнден тууадыла 
Закий сабийле, къанатлы джырла, назмула да. 
Сюймекликсиз джаратылгъан – ким, не да болсун – 
Ийнанмайма, сейирлик болур деб. 

Акъ сёз Джерде да джаратылыргъа болур. 
Туугъанлай а – кетеди Кёкге. 
Алай а, кёбюсюне Акъ сёз 
Джети къат Кёкден энеди джерге, 
Сюркелген, бюгюлген джанланы барын 
Ёрге сюер ючюн, тартар ючюн ёрге. 

Акъ сёз – къанатлыды, 
Анга учаргъа керекди Кёк, 
Не да – Кёкге тенг болгъан джюрек. 

Акъ сёз къара джюрекде туумаз. 
Тар джюрекде да турмаз. 
Адам джюреги ючюн къазауат этсе да, 
Балчыкъ кёлге джууукълащмаз. 

Акъ сёз ушайды сабийге, мёлекге да; 
Къаяда ёсген терекге да. 
Тазалыкъ – Акъ сёзню джаны. 
Ариулукъ – сыфаты аны. 

Акъ сёз – Кёкденди, Тейриденди. 
Ариулукъгъа, тазалыкъгъа сюймекликденди. 
Адамгъа, табигъатха сюймекликденди. 

Нюр джарыкъча энеди джерге, 
Тартар ючюн адам улуну ёрге. 
Келечиди акъ къанатлы Акъ сёз. 
Насыблыды къонакъбай болалгъан анга. 

КЪУТХАРАЛЛА МЕНИ 

Адамладан чыкъса кёлюм, 
Ата джурт бла Ана тил къутхаралла мени. 
Ала саулукъда джокъду манга ёлюм – 
Барама Кёкге илиниб, ёрлеб. 

Минги Тауну эме бузларын, 
Къарашауай ёсгенди алай. 
Джуртну иче сууун, джалай ташларын – 
Халкъ болгъанды Малкъар-Къарачай. 

Джурт белгибиз – Тау-Къая-Таш, 
Тил белгибиз – Нарат Терек анда. 
Орайдабыз – тау суулагъа ушаш, 
Байрагъыбыз – нюр джарыкъ – мийикде, алда. 

Болгъан къадарда джуртум, тилим, 
Кёлюм болгъанлай турлукъду Минги. 
Адамладан чыкъса кёлюм, 
Ата джурт бла Ана тил къутхаралла мени. 

МА ОЛ ЗАТ БЛА КЮРЕШЕМЕ МЕН 

Тау сууну къарайма барыууна, 
Тынгылайма тауушуна. 
Учхан сууда чабакъланы тюл, толкъунланы тюл, 
Къанатлы сёзлени, назму тизгинлени кёреме, 
Сёзлени къанат тауушларын эшитеме. 

Нарат тереклени ызларындан кюнбетге чыкъсам, 
Назмула айта, шууулдайды чегет. 
Поэзиядан толуду тёгерек – 
Ол турады кючлеб 
Сууланы, чегетлени, тауланы. 
Саугъаларын аланы – назмуланы – 
Къагъытха тюшюрюрге керекди джангыз. 
Ма ол зат бла кюрешеме мен. 

ДЖАРЫТАДЫ ДЖОЛНУ ДЖАНГЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ 

«Ас-салам»,- деди «Ас-Алан», 
«Алейкум...»,- деген болмады. 
«Юйге да игилик»,- деди «Юйге Игилик», 
«Келгеннге да...»,- деген болмады. 

Джангыз Терек болгъанымы Джуртда 
Айтыб къычырды «Джуртда Джангыз Терек». 
Балтасы, мычхысы бла келгенни кёргенимде, 
Дедим: «Ай джарлы миллет, къарангы миллет. 
Къара таныса да – къарангы миллет». 

Джангыз Терекни къоймадыла болургъа чегет, 
Китаб болуб чыгъыуу да, Элде тюл, тышында. 
Не этсин кюймей, джарылмай джюрек – 
Айырдыла Халкъны тамырындан – Терегинден, Ташындан. 

Джангыз Терекни токъсан тогъуз джетеги, 
Токъсан тогъуз аты: инкъыйлабчы Алийланы Умар; 
Миллет ёкюл эмда алим Дудаланы Махмуд; 
Джырчы Сымайыл, джазыучу Мусса, назмучу Билал... 
Барын айтыргъа, санаргъа керекмиди, къайдам. 

Терекни кеси да, токъсан тогъуз джетеги да 
Джокъдула энди – кесгендиле аланы. 
Джюзюнчю джетегин а, джюзюнчю атын а – 
Сеземе, айталлыкъ а тюлме аны. 

Ышаныу ангады джангыз. 
Тау Элни ол къурар джангыдан. 
Джарытады джолну джангы Ай бла джулдуз – 
Болмасын энди абыннган, джангылгъан. 

СОРА, КЪАЙДАН КЕЛЕДИ КЪОРКЪУУ 

Джюрек къыйналса бир бек, 
Кёрюнсе чамланнганча Кёк, 
Ата-Анача, кёл этелле манга 
Таш бла Терек. 

...Тюздегилерибизни да бери ыхдыргъанелле къайгъыла. 
Джашагъан а тынчмыды тауда, къаяда? 
Джокъду къутулуу мында да къайгъыдан. 
Шагъатла анга Таш, Терек, Адам. 

Алай а, тарихни теренинден, узагъындан 
Келе эсек джокъ болмайын биз, 
Къутулуб Темирни, Къурчну да тузагъындан, 
Биягъы таулада джашай эсек биз, 

Сора, къайдан келеди къоркъуу? 
Нек бола башлагъанды Терегибиз къуу? 
Нек барды къоркъуу Къарчаны къаласына, ташына да? 
Къаралыб тургъан Кёк, кюкюре, джашна да, 

Ач бизге кесинги, къадарыбызны да. 
Тарих эсибизни, ангыбызны да, 
Уят да, Хорламгъа дери элт, 
Джуртну, Тилни биз сакъларча эт. 

...Тынгылайды Кёк – бермейди белги. 
Алай а, чынгылны эрнинде да джашилди Терек. 
Къадау Ташха бурулады джюрек – 
Бюгюлмей джашаргъа барды юлгю. 

Джюрек къыйналса бир бек, 
Кёрюнсе чамланнганча Кёк, 
Ата-Анача, кёл этелле манга 
Таш бла Терек. 

ТАШ, ТЕРЕК ДА ДЖОКЪДУЛА СЕНСИЗ 

Энселе да Кёкден джулдузла бла Ай, 
Урмаз эди джюрегим былай. 
Чайкъалгъан тенгизге бурулду кёлюм: 
Сакълайды мени Джашау не Ёлюм. 

Айтыгъыз манга Таш бла Терек: 
Мынга тенг боллукъ бармыды мёлек?! 
Ариулугъу-тазалыгъы бла тенг боллукъ Сеннге, 
Бармыды бир джан Джерде не Кёкде? 

Сол джанынгда – Таш, 
Онг джанынгда – Терек. 
Багъалысыз меннге 
Джанымдан да бек. 

Таш, Терек эмда Сен 
Болсагъыз эсен – 
Халкъ да, Джурт да турлукъдула сау, 
Ёлюмню хорларыкъды джашау. 

Таш бла Терек – 
Джуртум, Тилим эмда Китабым. 
Алагъа къошдум да Сени, 
«Ючден дагъан таймаз» деб, тохтадым. 

Къууанчым сыйынмай джюрекге, 
Тенг этдим Сени Ташха, Терекге. 
Джюрегим Сени сюйгенди кемсиз: 
Таш, Терек да джокъдула Сенсиз. 

КЪУТХАРЛЫКЪ АЛЛАХДЫ БИЗНИ 

Айланнганды джел Шималдан. 
Бир иги хапар къралдан 
Келтирирми? Билмейме, къайдам. 
Тышында да джокъду джандет, 
Аны сынагъанды поэт. 

Сен ашыкъма, тау суу, тенгизге: 
Таулу абынады тюзде. 
Кенг эселе да тюзле, тенгизле – 
Ала джарашмайдыла бизге: 
Насыбынгы Джуртунгда изле. 

Болсала да этгенле джаулукъ – 
Ала ючюн кетмегенме мен: 
Халкъыма, кесиме да саулукъ 
Излей, ётгенме чекден. 

Ауругъаннга марал сют къайда? 
Мен – джети джыл – излегенли аны. 
Къоймай не тюз, не чегет, не къая, 
Къыдырыб чыкъдым дунияны. 

Халкъ – джуртунда джашаялмай, 
Ана тилинде окъуялмай, джазалмай, 
Айтырын айталмай, сёлешалмай 
Тебреген эсе – анга неди мадар? 

Болушлукъ болмаз Гъарбдан не Шаркъдан, 
Халкъ айырылгъан эсе Хакъдан. 
Къайытмаса Хакъ джолгъа, Хакъгъа – 
Дарман да, джашау да джокъду халкъгъа. 

Хакъ джолду халкъны этерик сау. 
Хакъ джолгъа къайытмаса миллет – 
Не тюз, не тенгиз, не тау 
Анга боллукъ тюлдюле себеб. 

Кесиндеди, ичиндеди къыйынлыгъы халкъны. 
Ангыламай аны, 
Тышында излесе тамырын палахны, 
Чамландырмазмы Аллахны? 

Таныгъанлыкъгъа къара, 
Къыйналабыз ангыламай Сёзню. 
Хакъ джолгъа къайытмасакъ, 
Аллах къутхарырмы бизни? 

Болушлукъ келмез адамдан, къралдан – 
Алдамайыкъ кесибизни. 
Айырылмайыкъ динден-иймандан: 
Къутхарлыкъ – Аллахды бизни. 

МАДАРЫ БОЛСА АДАМНЫ... 

Не кёбдю абыннган, джангылгъан... 
Джашауун башларгъа джангыдан – 
Мадары болса адамны 
Эталырмед джандет дунияны? 

Сора адам джашауун джангыдан 
Башламагъанмы эди да Джерде? 

ЁЛЕМЕ СЮЙМЕКЛИКДЕН 

1 
Кёзлеринг – чууакъ Кёкден, 
Сёзлеринг а – гюлледен. 
Сезимим асры кёбден, 
Мен бошайма джюрекден. 

Сюеледиле таула: 
Кёлюм – аланы бири. 
Къобанла эм назмула 
Кёкден келелле эниб. 

Къанатлы сёз, учхан суу 
Джанкъылыч тартадыла, 
Кеслерин Сени таба – 
Джаз таба – атадыла. 

Сёз секиртме, суу толкъун, 
Къуюлалла башынгдан. 
Махтау Сеннге Джуртуму 
Терегинден, Ташындан. 

Буйругъу болуб Хакъны, 
Алагъа болгъанса тенг. 
Сакъларыкъ Джуртну, Халкъны 
Ючюнчю кераматса Сен. 

Кёзлеринг – чууакъ Кёкден, 
Сёзлеринг а – гюлледен. 
Джюрекдегин айталмай, 
Ёлеме сюймекликден. 

2 
Ёле, тириле, – алай 
Джашайма, табигъатча. 
Биз эки тюрлю болурбуз, 
Дуния бла ахратча. 

Кёз кёрмезча, сёз ётмезча, 
Арабызда бармыд чек? 
Бу сейир сезим ёлмезча, 
Уруб турурму джюрек? 

Арабызда барды чек – 
Андан ётген къыйынды. 
Ётерге уа керексе, 
Намысынг бла, сыйынг бла. 

Тюз эсе иннетибиз, 
Бизни тыйгъан, айт, неди? 
Джазыуну джазсакъ да биз, 
Къол салгъан а – Кёкдеди. 

Олмуду тыйгъан бизни? 
Биз башыбызгъа мадар 
Этмесек, Ол да къадар 
Этерми? Этер нени? 

Джазыуубузну джазайыкъ – 
Алайсыз джашау болмаз. 
Ол къол салыр не салмаз – 
Биз алгъа бир атлайыкъ. 

Кёзлеринг – чууакъ Кёкден, 
Сёзлеринг а – гюлледен. 
Айтырымы айталмай, 
Бир кёб сёлешеме мен. 

Узун сёзню къысхасын 
Айтхан къыйынды къалай. 
Джюрек, кюкюре, джашна,- 
Ишибиз болсун къолай! 

ОРАЗАЛЫКЪДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Юсюне таш тюшген кырдык да, 
Ташны тешиб, чыгъаргъа кюрешеди. 
Анга джетген палахны къатында, 
Сеннге джетген къыйынлыкъ неди? 

Башынга эркинсе, тёрт санынг да – сау. 
Эркиши эсенг – къой тарыкъгъанны. 
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сермешиудю джашау, 
Эсге тюшюр Джаттайны, Татаркъанны. 

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
Джуртда Адам боллукъбуз, Халкъ боллукъбуз»,- деб, 
Къайытхандыла сюргюнден ата-бабала... 
Не дей болурла бюгюн бизге ала? 

Азмы тёгюлгенди бу Джурт ючюн къаныбыз? 
Азмы термилгенди бу Джуртха халкъыбыз? 

Энди бу Джуртну сыйыртсакъ джаулагъа, 
Аланы ие этсек ёзенлеге, таулагъа, 
Къул-къарауаш болсакъ кесибиз да алагъа, 
Не да, джайылыб, чачылыб кетсек тюзге – 
Не айтырла кетген, келлик тёлюле бизге? 

Къыямат кюн Аллах да сорур: 
- Мен берген Джуртну, тилни къойгъанегиз кимлеге? 
Не джууаб берирбиз ол кюн Аллахха? 
Сукъланырбыз шейит болуб ёлгенлеге. 

Сакъламасакъ Аллах берген Динни, Тилни, Джуртну, 
Тюшмезбизми къызыууна ёртенни, отну? 
Къалмазбызмы эки дуниядан да юлюшсюз? 
Оразалыкъда бу затха да бир сагъыш этейик биз. 

БЫЛЛАЙ БИР АРЫГЪАНМА НЕДЕН? 

Не эсе да арыгъанма бир бек. 
Быллай бир арыгъанма неден? 
Юлгю алмай Ташдан, Терекден 
Хомухлукъму этеди джюрек? 

Быллай бир арыгъанма неден? 
Кёбдю халкъда ауругъан, ёлген. 
Къыйынды заман, къыйынды джашау. 
Халкъ кеси да кёрюнмейди сау. 

Халкъ кеси да къалай болур сау – 
Тура эсе Ана тили ёле, 
Чачыла эселе таулада элле... 
Хаким да, хеким да, хяким да керекле халкъгъа. 

Не эсе да арыгъанма бир бек. 
Быллай бир арыгъанма неден? 
Адамладан сууугъанды джюрек, 
Болушлукъ сакълайма Кёкден. 

«Этсенг мадар, этерме къадар»,- 
Дейди Ол да, уллу кёз-къаш бермей. 
Мен а, Джуртда 
Джангыз Терек бла Къадау Ташны кёрмей, 
Ала бла сорушмай-кенгешмей, 
Бир да эталлыкъ тюлме мадар. 

Таш бурхуну Терек къабукъгъа чырмаб, 
Дуа орнуна джюрютеме бойнумда – 
Кёкюрегимде джюрютеме Джуртуму – 
Ол мени, мен да аны къорууулаб, сакълаб. 

Кёзюу келир, Ана тилде чыммакъ акъ Сёзюмю, 
Дуа этиб, Ата джуртум да бойнуна тагъар. 
Ма ол заманда Джуртда Джангыз Терек да, 
Ёмюрлени анга тынгылаб тургъан Къадау Ташха 
Джашил нюрюн бюрке, джангыдан чагъар. 

КЪАЛАЙЫММЫ, КЕТЕЙИММИ? 

Ставангерни джели, джангуру, 
Юрениб бошагъанма сизге да. 
Туугъан джердеча, кёлюм, джангырыб, 
Келедиле макъамла, сёзле да. 

Ёзге, Ставангер манга туугъан джер 
Болаллыкъ тюлдю ёмюрде да. 
Мында, тыш джуртда, тууса да джыр, 
Джораланнганы уа – Элгеди. 

Аргъы джанында тенгизни 
Минги Таугъа ушайды бир тау. 
Джюрекни кючлеген сезимни 
Айталмайма, болгъанча тилкъау. 

Кёлюм тенгизге, таугъа да ушай, 
Мен – Шимал джолоучу – барама джашай. 
Къайры келтирир Шимал Джол мени? 
Кёрюрмеми, Туугъан Джер, сени? 

Къарайма тенгизге, таугъа да. 
Ушайма ёлгеннге, саугъа да. 
«Джуртха къайытыб да не этейим, 
Мында къалыб да не этейим?». 

Тенгиз бетли бола къанатлары, 
Тенгиз къушлача, учалла сёзлерим. 
«Тау, тау» деген къычырыкълары 
Ётелле къралла къургъан чекледен. 

Джуртха учхан сёзлерими 
Ызларындан турама къараб. 
Ала бурхуларыллла джюрегими, 
Джуртха джыйылсала, боллукъла Китаб. 

«Боллукъла Китаб...». Иги джора да – иги. 
Алай а: джашау, ёлюм да – хакъ. 
Ана тилинден айырылса – ёледи халкъ: 
Эм уллу къоркъууум олду мени. 

Ана тилибизде джазылгъанланы 
Окъургъа адам табылмай къалыр да... 
Тилин къутхармаса, сакъламаса 
Кимге керекди поэтни сёзю, джаны да? 

Кёлюм тенгизге, таугъа да ушай, 
Шимал джолоучу, барама джашай. 
Къайры келтирир Шимал Джол мени? 
Къалай къутхарайым, Ана тил, сени? 

Къарайма тенгизге, таугъа да. 
Ушайма ёлгеннге, саугъа да. 
«Не этейим къайытыб Джуртха да, 
Мында къалыб да не этейим?».

БОРЧХА КИРМЕ 

Къайдан болса да тюшер деб ачха, 
Сен ёмюрде да кирме борчха: 
Тынгынг-тынчлыгъынг кетер, 
Къараб къарагъынчы болджал да джетер. 

Борчдан аман джокъду бир зат: 
Борчлуну сюймейди не дуния, не ахырат. 
Борчунг бар эсе уа – бер да къутул: 
Алайсыз, бий эсенг да, боллукъса къул. 

Тюрлю-тюрлю боладыла борчла да. 
Ачха бла тергелмеген бардыла борчла да. 

Бизге джашауну бергенни аллында, 
Бизге динни, тилни, джуртну бергеннни аллында, 
Борчубуз чексизди бизни. 
Джашауну, динни, тилни, джуртну 
Къорумасакъ, сакъламасакъ, къутхармасакъ, 
Борчубузну алай бла тёлемесек – 
Не дербиз соруу кюн Тёреге? 

РАХАТДЫ КЁЛЮМ 

Не кючлю от эсе да Кюн, 
Ол да джукъланныкъды бир кюн бир. 
Къаллыкъ тюлдюле не тюз, не тенгиз, не тау. 
Тауусуллукъду джашау. 

Ауалы болгъанча, ахыры да боллукъду дунияны. 
Файгъамбарла да айтхандыла аны. 
Биледиле аны шыйыхла, шайырла, алимле да... 
Келликди ёлюм неге да, кимге да. 

Алай а, ёлюм бла бошаллыкъ тюлдю джашау. 
Джангыдан къураллыкъды ол. 
Къачан, къайда, къалай? Айтханчамы Китаб? 
Бу соруулагъа къыйынды табхан джууаб. 

Ёзге, 
Мингджыллыкъ джолу Джерде юзюлсе адамны, 
Баргъаны Кёкде боллукъду аны. 
Башха дунияла сакълайла бизни. 
Къысхасы бек узун сёзню: 

Джашау тереги болады деб къуу, 
Джокъду къоркъуу: 
Джангыдан чыгъарыкъды, чагъарыкъды ол. 
Джангы джашаугъа, джангы дуниягъа 
Келтирликди джол. 
Хазыр бол ёлюрге, тирилирге: 
Юлешинирге джер бла Кёкге. 

Адамны акъ иннетине, сёзюне, ишине 
Къатылаллыкъ тюлдю ёлюм. 
Ёлюм да – башха дуниялагъа эшикди, 
Ма аны ючюн рахатды кёлюм. 

КЪЫШХЫ ТЫЛПЫУ 

Къар тебремесе да, алкъын, джауа, 
Къышхы тылпыу этеди Шималда хауа. 
Джелден, борандан айта хапар, 
Бетлери агъарыб, сюелелле таула. 

Шимал тенгизни да тынгысы къуругъанды. 
Акъ дууадакълагъа ушаб толкъунлары, 
Къанатланалла, учуб кетелмейле ансы... 
Учалгъанлары, чайкала болуб, 
Къычырыкъ эте эселе да, ким биледи. 

Терекле да, башларын булгъаб, 
Чапыракъ арта, дженгиллене, 
Ургъан джелге, ураган джелге 
Тыйыншлы тюберге хазырланалла. 

Назму да, магъанасын-джанын 
Сёзле бла джабыб, кийиндириб, 
Башын, аягъын бегитиб, 
Кюн аман бла сермеширча болгъанды. 

Къышхы тылпыу этеди хауа – 
Алдады сууукъ, сейирлик да: 
Кёб турмай джауарыкъды къар, 
Джабарыкъды джерни, шийирни да. 

Табигъат да, Сёз да эки къат акъ 
Боллукъдула. Алай а, 
Джазгъа дери ёлмей, чыдаб, 
Къар тюбюнден чыгъалыр къайсы? 

ТИЛ ЁЛСЕ... 

Ана тилибизде джазгъан 
Джазыучула къаллай бир болурла? 
Джашмыдыла, къартмыдыла кеслери да? 
Ма бу соруулагъа джууаб кёргюзюрюкдю 
Тилни, халкъны да саулукъларын. 

Халкъ ёлсе, ёледи тили да. 
Тили ёлсе, ёледи халкъ да. 

Тил, 
Ёлгюнчю кюрешеди 
Сакъларгъа халкъны. 

Халкъ а – 
Тилинде сёлешмей, джазмай, окъумай, 
Тилин сакъламай, къорумай, 
Ёлтюреди аны. 
Кесин да ёлтюреди алай бла. 

Къыямат кюн Ана тилни дауундан 
Къутулаллыкъ къауумла – аладыла – 
Тиллерин сакълаялгъанла Ахырзаманнга дери. 

КИМДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ? 

«Халкъны джанын сен къалдырлыкъ тюлсе, 
Андан эсе кесинги сакъла...». 
Ким къалдырлыкъды да халкъны джанын, 
Биз – аны балалары – къабышыб турсакъ? 

«Джуртну сен къоруулаяллыкъ тюлсе, 
Андан эсе кесинги сакъла...» 
Ким сакъларыкъды да Ата джуртну, 
Биз – аны уланлары – тынгылаб турсакъ? 

«Ёле тургъан Ана тилинги 
Сен тирилталлыкъ тюлсе – кесинги сакъла...». 
Биз сакъламасакъ Ана тилни, 
Душманла, амантишлеми сакъларыкъла аны? 

«Халкъны джанын сен къалдырлыкъ тюлсе, 
«Тил, Джурт» деб турма – кесинги сакъла...». 
Былай сагъыш этгенле тюлмюдюле 
Къурутуб баргъан халкъыбызны? 

Былай сагъыш этселе 
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джаттай – 
Башхалагъа къул болур эди, 
Эртде огъуна тюб болур эди 
Бюгюн биз билген Къарачай. 

«Менме къалдырлыкъ халкъны джанын, 
Къутхарлыкъ аны Джуртун, Тилин да...». 
Былай айтыб сермешмесе хар бирибиз, 
Сакълайды бизни сыйсызлыкъ, ёлюм да. 

Джуртда Джангыз Терек болуб, кесилирге да, 
Къадау Таш болуб сюелирге да, 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн джашаргъа, ёлюрге да 
Кюрешмесек, сора, биз кимбиз? – 
Адам да, халкъ да, муслиман да тюлбюз. 

Халкъны динин, тилин, джуртун да 
Къорурукъ, къутхарлыкъ, сакъларыкъ да – Менме. 
Ала ючюн джашагъан, ёлген да – 
«Эм уллу сыйды, насыбды»,- дегенме. 

Аллах берген хакъ ислам диннге, 
Аллах берген бай тюрк тилге, 
Аллах берген Минги Таугъа, Кавказ джуртха 
Тыйыншлы болургъа кюрешейик. 

Эсгерейик сёзлерин Назымны: 
«Мен джанмасам, 
Сен джанмасанг, 
Биз джанмасакъ – 
Ким чачар къарангыны?». 

ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ 

Къарачайым-Малкъарым – бирди джырым. 
Кетсем да – турама унутмай джукъну: 
Джуртну 
Ташы да – джумшакъ, къары да – джылы. 

Суулары уа? 
Акъ, къара, гара; 
Ачы, татлы; 
Сууукъ, джылы, исси; 
Тебген, къобхан, басхан; 
Ургъан, саркъгъан, учхан; 
Хар не тюрлю ауруугъа джарагъан, 
Саулукъ къайтаргъан; 
Таш эритген; 
Сют уютхан... 

Ташы-агъачы уа? 
Таулары уа? 
Хауасы уа? 

Джуртубуз – джандет. 
Аны Таууна, Суууна, 
Ташына, Терегине тыйыншлы 
Бир джыр-назму джазалсам, 
Боллукъ эдим бек уллу поэт. 

Джуртубуз – джандет. 
Джандет джуртубузгъа тыйыншлы эт, 
Джандетге тыйыншлы эт, 
Аллах, бизни. 
Ол тилек бла 
Тохтатама сёзню. 

ДЖАЗЫУ 

Ауушдургъанлыкъгъа джер-суу, 
Кетмейди кёлден джарсыу – 
Кючлюдю менден джазыу. 
Не этейим? 

Джазыуум! 
Сени джазгъан Кёкмюдю, 
Огъесе, 
Ангы-Эс-Джюрек-миди? 

Джазыу! 
Мен да джазама сени, 
Кёк да джазады сени. 

Ауалы бла Ахыры 
Джазыла болур Кёкде. 
Къалгъаны уа, къалгъаны 
«Тырнала» болур Джерде. 

Джазыуу былай къыйын 
Нек болады адамны, 
Кеси эсе, насыбсыз, 
Кёбюсюн джазгъан аны? 

Тюрлендиралмай аны, 
Кёб дыгалас этеме. 
Къыдырама дунияны, 
Джер-джерине джетеме. 

Ауушдургъанлыкъгъа джер-суу, 
Джарсыу – кетмейди – кёлден: 
Джазыу – кючлюдю – менден. 

Бойсунайыммы анга, 
Тыйыб къазауатымы? 
Къалайыммы болуб тынч, 
Тюрлендириб хатымы? 

Джазыуун хорлаялгъан 
Къауумдан болмазма мен. 
Ёзге анга бой салыб, 
Къул болуб къалмазма мен. 

Джазыу! 
Мени бир назмумса сен: 
Ал Сёз келгенди Кёкден. 
Энди анга тыйыншлы 
Къалгъанын джазалмай мен, 

Къыйналама. Ёмюрюм 
Барады чырт солутмай. 
Кетиб къалсам, назмуну 
Ёзюн-сёзюн джангыртмай, 
Кетиб къалсам джазыуну 
Ичин-тышын джангыртмай, 
Къанын-джанын джангыртмай, 

Къалай болур ахырым? 
Джазыуум салмазмы дау? 
Болмай къалырмы меннге 
Джашаудан сора джашау? 

Кёкден келсе да ауаз: 
«Эшит муну, джаз муну»,- 
Не къыйын эди джазгъан 
«Джазыу» деген назмуну. 


ПОЭТНИ ЮЙЮ 

1 
Поэтни Юйю – Акъ Сёздю. 
Ол ишлейди аны 
Джер бла Кёкден, 
Таш бла Терекден. 

Ана тил бла 
Ата джуртданды ол. 
Джангыз Терек бла 
Къадау Ташданды ол. 

Ариулукъну-тазалыкъны сюйген, 
Кел, джууукъ бол. 

Джандетлени бириди Сёз, 
Акъ Сёз. 
Джанынг саулай ары кирирге 
Барды мадар. 

Джангыз, къара иннетлиге 
Ачылмаз ол. 
Къаны-джаны таза уа – 
Кел, джууукъ бол. 

2 
Поэтни Юйю – Акъ Сёздю, 
Ол джангыз кеси сюейди аны. 
Анга болушургъа джокъду мадар – 
Алайды къадар. 

Поэт къанатлы джанлагъа ишлейди юй. 
Назму, шийир, Акъ сёз дейдиле анга. 
Юй ишлеген балта эшикде къалгъанча, 
Тышында къалыб да кетиученди поэт. 

Поэтни кесин харам этиб, 
«Халкъ джыр» дейдиле джазгъанына. 
Къанатсызла болалла ие 
Аны къанатлы Сёзюне – хазнасына. 

Кераматлы къауумданды поэт – 
Болгъанны, боллукъну да айтады. 
Ёлгенден сора Акъ Сёзюне – 
Акъ Къаласына къайытады. 

3 
Акъ Сёздю поэтни Юйю. 
Джерди ол Юйню тюбю. 
Кёкдю ол Юйню башы. 
Таза джанла джашайла анда. 

Поэтни Юйюнден эркин, ариу юй 
Джокъду дунияда. 
Юйюн ишлей, 
Къууанч да, зауукъ да, насыб да сынайды поэт. 

Къанатлы джанланы чакъыра ичгери, 
Джашайды Юйюнде поэт. 
Акъ Сёздю джандетлени бири, 
Аны къураялгъанды Поэт. 

КЪОЛДАН КЕЛГЕННИ ЭТСИН ХАР КИМ 

Ёмюрлени узагъына, 
Джауну тюшмей тузагъына, 
Келген эсек джашай эркин, 
Ёхтем тута башын хар ким, 

Аны ючюн сый берейик, 
Тулпар ата-бабалагъа. 
Эмда бизге къала болгъан 
Минги Таулу джуртубузгъа. 

Акъ тауланы ышыгъында 
Къара боранладан, джелледен, 
Эминаладан, ёлетледен 
Къутула келгенди халкъыбыз. 

Кёблюклерине базыб джаула 
Мыллык атыб келгенде, 
Аланы юслерине таула, 
Кюртлерин юзюб, тюбедиле. 

Суу ахырзаманны кёзюуюнде да 
Тауладыла къутхаргъан бизни. 
Таулагъа борчлубуз биз: 
Бюгюнлеге джетдирген бизни 
Аладыла – Кавказ таула, мийик таула. 

Юй, къала да болгъан бизге, 
Кюч, саулукъ да берген бизге, 
Суулары да – джан дарман бизге... 
Ой Кавказ таула, кёл къанмаз таула. 

Ёмюрлени узагъына 
Бизни сакълаб келген таула, 
Сизни бизден сыйырыргъа 
Излейдиле биягъы джаула. 

Кёкге джууукъ мийик таула! 
Ичген сууубуз сизден 
Харам болмазмы бизге, 
Душманла келиб тюзден, 
Ие болсала сизге. 

Ёмюрлени узагъына 
Сакълай келгенча сиз бизни, 
Биз да бюгюн сизни алай 
Душмандан керекбиз сакъларгъа. 

Ата-бабаларыбыз кибик, 
Таула алайдыла бизге. 
Къартланы, эллени къоюб, 
Чачылыб кетсек тюзге... 

Огъай, огъай, минг кере огъай! 
Къара иннетлиле айтхан болмаз. 
Бошму къылгъандыла таулула 
Минги Таугъа айланыб намаз. 

Билебиз: «джашау, ёлюм да – хакъ». 
Алай а, джуртун, тилин сакълаялса,- 
Ташын джалаб, сууун ичиб турса да,- 
Туугъан джеринде айнырыкъды халкъ. 

Ёзге, Джуртну Ташындан, Сууундан да 
Айырыргъа излейдиле бизни. 
Джангылалла: джазылады Китабда да 
«Тюзде къалмаз тюзлюгю тюзню». 

Аллах берген тауладан 
Ибилис айыралмаз бизни. 
Къутхарырбыз джауладан 
Джерибизни, тилибизни. 

Минги Тауну этегинде, 
Къууана хар бир кюннге, 
Джашар ючюннге энтда эркин, 
Къолдан келгенни этсин хар ким. 

ТАУЛУ ПОЭТЛЕ 

Биз бу дунияны адамлары тюлбюз, 
Къарамайды дуния малгъа кёзюбюз. 
Башха тюрлюдю Сёзюбюз, ёзюбюз, 
Къаныбыз, джаныбыз да башха тюрлюдю. 

Биз – эмегенле бла сермешген нарт тёлюденбиз: 
Минги Тауну отунданды къаныбыз, 
Ата джуртданды бизни саныбыз, 
Джаныбыз а бизни – Ана тилденди. 

Ана тилге, Ата джуртха атылса окъ, 
Ол эм алгъа тиеди бизге. 
Тилсиз, джуртсуз – бизге джашау джокъ, 
Ала ючюн хазырбыз ёлюрге. 

Къадау Ташха, Джангыз Терекге да 
Ушагъан джанлабыз биз. 
Бизни джууукъ этеди Сёзюне, Кесине да 
Джюз аты болгъан Кюч. 

Чыммакъ Акъ Сёз, къанатлы Сёз 
Чыгъарады бизни мийикге. 
Къол аяздача, ачыкъ кёрюнеди 
Адам улуну джазыуу бизге. 

Сора биз артха къайытабыз, 
Къуугъун назму къычырыр ючюн джууукъдан. 
Кёргенибизни халкъгъа айтабыз, 
Уятыр ючюн аны джукъудан. 

Уянныкъ уянады, уяллыкъ уялады, 
Тюшюннюк тюшюнеди – 
Къалгъанла боладыла джау. 
Алай а, 
Къара булутла басыннганлыкъгъа, 
Агъаргъанын тохтатмайды Тау. 

Акъ сёзюбюз къара халкъгъа 
Джарар деб этебиз умут. 
Джел ургъан джанына барады 
Акъ, къара болса да булут. 

Хакъ сёзденди Акъ сёз да. 
Ма ол эки Сёзге – бир Сёзге – этебиз къуллукъ. 
Сёзню кючю бла ачылады бизге 
Болгъан эмда боллукъ. 

Туру, таша дунияла – 
Бары кёрюнелле кёзге. 
Заман джетсе, кесибиз да 
Сёзден къарарыкъбыз сизге. 

Хакъ Сёз къутхарады дунияны, 
Акъ сёз ариу этеди аны. 
Тюз сёзню, иги сёзню айтады поэт. 
Чыммакъ Акъ Сёздю поэтге джандет. 

Хакъ Сёз тамалы болса да дунияны, 
Тамамлагъан а Акъ Сёздю аны. 
Хакъ Сёз эсе ташы, тутуругъу да къаланы, 
Башы, терезеси-кёзю уа Акъ Сёздю аны. 

Экисини бирлигиди къанатлары назмуну. 
Кераматлы этген да аладыла фахмуну. 
Хакъ сёз бла Акъ сёзден айырылмагъан халкъ, 
Ахырзаманнга дери джашарыкъды болмай талкъ. 

Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла 
Хакъгъа, халкъгъа да этебиз къуллукъ. 
Аны ючюнбюз джууукъ 
Кёкге, джерге да, Аллахха, адамгъа да. 

Эки сёз – Хакъ бла Акъ. 
Кёл да, Кёк да боладыла чууакъ. 
Къайтарабыз Сёзню Акъ-лаб, Хакъ-лаб, Къат-лаб: 
Ёлюмсюзлюгюбюз – Къалам бла Китаб. 

АХЫРЗАМАНДАН КЪАЛЛЫКЪДЫЛА САУ... 

Таула, къаяла, тенгиз 
Эмда... экибиз. 
Даула, къайгъыла – чексиз... 
Алай а – насыблыбыз биз. 

Къарай берсинле зар кёзле джагъадан – 
Энди биз узакъбыз аладан. 
Джетмез бизге зарлыкъны ууу. 
Не тазады тенгизни сууу. 

Кенг болсунла бизден – харам, керахат. 
Бюгюн кёлюбюз да, тенгизча, рахат. 
Бизге сейирсиниб къарайды кийик: 
Къоркъмайды – къаясы бек эмда мийик. 

Аланы да ала суратха, 
Киребиз фьорддан фьордха. 
Булутла да къарайдыла кёкден, 
Кёлеккелери бла суу иче тенгизден. 

Толкъунлагъа тие, учадыла къушла, 
Къанат тюблери тенгиз бетли бола. 
Джаныбыз саулай тюшгенчабыз джандетге: 
Сукъланыгъыз Музасы бла Поэтге. 

Бурун джандетлеринде Хауа бла Адам 
Бизнича насыблы болурмелле? Къайдам. 
«Сеннге айтырым бар эди...неме... 
Айтырма, тохтай эсе кеме»... 

Къызаралла, бетинг къой, сёзлеринг... 
Къыйналма – айтырынгы айтадыла кёзлеринг. 
Унух файгъамбарны кемесичады кемебиз. 
Ахырзамандан Сюймекликни къутхарабыз биз. 

Ахырзаман адамчыкъланы къайгъыларындан 
Къутулуб, Ата джуртну тауларында, къаяларында 
Тохтарыкъды къайыгъыбыз-кемебиз... 
Бусагъатда уа тенгизде барабыз биз. 

Булутла кёкде – агъы, къарасы да къатыш. 
Джерде да – минг къайгъы, джарсыу эм сагъыш. 
Бизни кемеге миналмазла ала. 
Узакъда агъарадыла таула. 

Джууукъда – къаяла, джашил наратлары бла. 
Имбашлада – мёлекле, нюр къаламлары бла: 
Сууаб-гюнах дефтерлени джазадыла ала. 
Сюймекликни сууабхамы, гюнаххамы санарла ала? 

Джаза берсинле – ала тюлдюле тёре. 
Кесибиз да джазабыз джазыуубузну. 
Минги Тауда кёрсе да къарны, бузну, 
Туракъламай, ары джол тутханды кеме. 

Унух файгъамбарны кемесини къатында 
Тохтарыкъды таулу поэтни кемеси да. 
Ахырзамандан къутулгъан Сюймекликни белгиси да 
Болгъанлай къаллыкъды ол. 
Алкъын а, таулагъа узакъды джол. 

Джол боллукъду – ишек джокъ анга. 
Сенден башха бир джан керек тюлдю манга. 
Тенгизде кеме, кемеде – Сен бла Мен. 
Бизден насыблы бюгюн болур ким? 

Тауусулмасын кеме баргъан джол. 
Джангыз Сен мени бла бол, 
Къанатым бол. 
Къалгъан бошду. 
Сюймеклик неден да башды. 

Сюймеклик кеме барады тенгизде. 
Адамла, сукъланыгъыз бизге, 
Мёлекле да сукъланыгъыз бизге – 
Биз барабыз ёргеден ёрге. 

Бизге, маякча, къол булгъайды Тау, 
Джолубузну джарытады джангы Ай бла джулдуз. 
Ахырзамандан къаллыкъдыла сау 
Сюймеклик бла джашагъанла джангыз. 

АНАЛА САУЛУКЪДА БИЗГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ 

Баласын унутмагъан – Анады джангыз. 
Ансыз – тулпар да болады джансыз. 
Тауусулса да джашау, бошалса да ёмюр – 
Анала саулукъда бизге джокъду ёлюм. 

Анала саулукъда, ёлсек да – саубуз. 
Аласыз а – джашасакъ да – шаубуз. 
Аналагъа тилейик джашау, 
Алагъа салайыкъ махтау. 

Ана деген – Ана тилди ол. 
Ата деген – Ата джуртду ол. 
Джуртда джашасакъ да, къалсакъ тилсиз – 
Адамгъа, халкъгъа саналмазбыз биз. 

Халкъ тирилликди сакъласа тилин. 
Тилден келеди ангы, эс, билим. 
Адет, тарих да – барысы тилде. 
Келген джолубуз джашыныбды тилде. 

Барлыкъ джолубуз да айтылады Сёзде. 
Тилни кераматлыгъын билген азды бизде. 
Ата джуртду тёнгеги халкъны, 
Ана тилди джаны уа аны. 

Аталагъа, Ата джуртха салама махтау. 
Аналагъа, Ана тилге тилейме джашау. 
Джурт бла Тил – Баш бла Джюрек. 
Джурт бла Тил – Таш бла Терек. 

Тилибиз болса сау-эсен, 
Ёлсем да тирилликме мен. 
Джаша Ана тил, Ата джурт джаша – 
Иннетим, тилегим да джокъду башха. 

НАРАТ ТЕРЕКЛЕ 

Нарат терекле тик къабыргъагъа 
Ёрлеб баралла. 
Чегет дунияны тёрюнде турлукъ 
Эрле – алалла. 

Боюнларын салмай 
Мычхыгъа, балтагъа да, 
Ёрлеген алалла 
Къаягъа, таугъа да. 

Чыдайла мийикде 
Джелге, элиягъа да, 
Бола юлгю 
Бютеу дуниягъа да. 

Бола джууукъ 
Къанатлы джанла бла 
Къанатлылагъа да, 
Тохтар джер, солур джер 
Бола алагъа да, 

Джашайла мийикде 
Нарат терекле. 
Чыкъсын ары 
Ала керекли. 

Къая башында да 
Барды бири. 
Аны бла ушакъ 
Этеди Тейри. 

Нарат терекле 
Тарталла Кёкге, 
Бола къанат 
Кёлге-джюрекге. 

Ёхтем джашил наратла – 
Мийикде, таулада. 
Джуртда Джангыз Терекни 
Руху – алада. 

«Джуртда Джангыз Терекни» 
Руху – аладан. 
Къарайла ала 
Къаядан, китабдан. 

Кёгереди нарат 
Джашауча-хаятча, 
Кёрюнеди нарат 
Назмуча-аятча. 

Къаяны кёкрегинде 
Турады нарат. 
Нарат да тюл – 
Дуа, керамат. 

Джангыз Терек 
Тюшсе эсиме, 
Аны тюл, мени, 
Мычхы бла кесе, 

Тургъанча болама. 
Джаным къычырад: 
Нарат Терекни – Джангыз Терекни – 
Мингджыллыкъ Терекни 
Кесгенлеге – налат! 

Нарат терекле мийик Кёкге 
Ёрлеб баралла. 
Чегет дунияны тёрюнде турлукъ 
Джангыз алалла. 

КЁБ ТУРМАЙ 

Айланнганды кюнюм къысхагъа. 
Алай а, дагъыда, 
Къалмайды къарарым къызлагъа: 
Азгъан кёлге ариулукъ – дагъанды. 

Назму сёз да къутхарады мени 
Ауур сагъышдан, къайгъыдан. 
Акъ сёз келеди эниб 
Олжасдан, Чингизден, Къайсындан. 

Хаджи бла Джырчыны 
Шийирлери уа – дуалла манга. 
Кязим бла Сымайылны 
Зикирлери да – дарманла джаннга. 

Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл – 
Хакъ-Акъ сёзлю мубарекле, 
Турлукъдула тартханлай къуру да 
Бизни джети къат Кёкге. 

Айланса да кюнюм къысхагъа, 
Мен таяна алагъа, 
Келликге да къарайма таукел, 
Кёлюм да болады таукёл. 

Ийнаныу – джюрекде-къанда: 
Акъсакъаллагъа тюберикме анда. 
Алагъа тыйыншлы джашаргъа, джазаргъа 
Кюч, фахму да тилей къадардан, 

Батыб баргъан кюнюме къарайма, 
Эки бёлюне эсим-ангым: 
Кёб турмай башха заманнга кёчерикме, 
Башха дунияда атарыкъды тангым. 

«Кёб турмай» деген заман кесек, 
Болур кечеми, джылмы, ёмюрмю? 
Ёмюрге тенг боллукъ бир кюнмю? 
Шыйых болурек аны билсек. 

Алай болса да, батыб баргъан кюнде, 
Атыб келген тангны да кёреме. 
Ол бир дунияда мубареклеге 
Алкъын бу дуниядан салам береме.

НЕ ИЗЛЕЙДИ ДЖЮРЕК? 

1 
Биягъы джюрек кёлтюрюлгенди ёрге, 
Къайытыргъа да излемейди Джерге. 
Ётсе уа, айырылса уа чекден – 
Къайыталлыкъ да тюлдю Кёкден. 

Не джетмейди джюрекге Джерде? 
Не излейди джети къат Кёкде? 

2 
Биягъы джюрек кёлтюрюлгенди ёрге, 
Излемейди тёнгек бла джашаргъа джерде. 
Излемейди тутмакъ болуб джашаргъа джерде. 
Излемейди... джашаргъа... джерде. 

Къанатлыды джюрек. 
Учаргъа керекди анга, 
Анга керекди Кёк. 
Алай а, ётсе чекден, 
Къайыталлыкъ да тюлдю Кёкден. 

Тюзлюк, Эркинлик,Сюймеклик 
Джетмейди анга Джерде. 
Кёкде уа... табарыкъмыды аланы? 
Огъесе, башхамыды излегени аны? 

Не излей болур джюрек? 
Ол излегенни берликмиди Кёк? 

ТЫШ ДЖУРТДА 

Джылны джарымы джаз, джарымы къач. 
Къышсыз, джайсыз азды къууанч. 
Мында джокъду не къыш, не джай. 
Адамла да джашайдыла къалай? 

Джыл узуну тохтамайды джели, джангуру. 
Келгенме бери, Тейри, джангылыб. 
Болгъанма тансыкъ Кюннге, къаргъа да. 
Этеме сагъыш Къарачайгъа, Малкъаргъа да. 

Адам адамды адамы бла, халкъы бла. 
Адам адамды Эли бла, джурту бла. 
Аладан айырылгъанлыкъгъа тёнгек, 
Джан андады, андады джюрек. 

Тюз дерге керекди тюзге: 
Ариудула тенгизле, тюзле. 
Алай а, къаратмайла ала Кёкге, 
Тартмайла, таулача, ёрге. 

Мында чегет болгъандан эсе, 
Джангыз Терек болгъан ашхыды анда. 
Мында тенгиз болгъандан эсе, 
Бир къара суу болгъан хайырды анда. 

Неди да тыйгъан мени былайда? 
Сорууну джууабы къайдады, къайда? 
Къарамым бурулады джюрекге. 
Джюрек а – джокъ: о;л болгъан джер – кёлекке... 

Халкъдан, Джуртдан айырылмагъанды джюрек. 
Тышына кетген – джангыз тёнгекди, тёнгек. 
Алай эсе, джокъду къайытыу артха. 
Аман тёнгек джана берсин отда. 
Stavanger, 19.08.2011 

ДЖЮРЕК БЛА КЪАНАТ 

Тансыкълыкъ отда джанады джюрегим. 
Себеб излей, Шимал тенгизге киреме. 
Ол да – суууталмайды мени... 
Манга джарарыкъ къайда болгъанын билеме. 

Билгенликге – ары джабыкъды джол. 
Джюрек, сабыр бол, сабыр бол. 
Къанатсыз тюлсе – барды къанатынг: 
Палах – сени бла тюлдю ол. 

Бирге тюлдюле къанат бла джюрек. 
Аны ючюндю биз джеталмазча Кёк. 
Бир болургъа излеселе джюрек бла къанат, 
Аланы тыялмаз не дуния, не ахырат. 

Джюрек – къанатха тюл, къанат – джюрекге 
Келаллыкъды... учуб - излесе, сюйсе. 
Алай а, джюрек, сакълай туруб, кюйсе, 
Кеч келген къанат тирилталмаз аны. 

Тансыкълыкъ отда джанады джюрегим. 
Себеб излей, Шимал тенгизге киреме. 
Узакъда джелпекли къайыкъны кёреме – 
Къанатлы джюрекге не бек ушайды ол. 

«Къанатсыз джюрек, къанатсыз джюрек» деб къычыра, 
Ачыу этелле чайкала бютюн. 
Къанатсыз джюрекни эт кесекге санаб, 
Бурулалла тёгерегимде ала. 

Джюрекни кесинден чыкъмазмы къанат, 
Адамны иегисинден джаратылгъанча Хауа? 
Акъ сёз акъ къанатха бурулмазмы? 
Мени кёк башына чыгъармазмы санат? 

Тансыкълыкъ отда кюеди джюрегим. 
Къайда къалды аджашхан къанатым мени? 
Къара булутламы тыйдыла аны аллын? 
Джел, боран, шыбыламы болдула чырмау? 

Тохта, мени къанатым тюлмюдю ол учуб келген? 
Къаралыб, тозураб, къыйырлары чачакъ-чачакъ болуб? 
Мен а чыммакъ акъ къанатны сакълай эдим... 
Муну уа – бети кюйюб, къайгъыдан, джыйрыкъдан толуб. 

Быллай къанатнымы сакълай эди джюрек? 
Быллай джюрекгеми ашыгъа эди къанат да? 
Тюрлю джазыу джаздыла да джер бла Кёк – 
Болушмазла энди джашау, санат да. 

Кюйген джюрек бла, кюйген къанат къараб бир-бирине 
Турадыла не айтыргъа, не этерге билмей. 
Бир болгъанлай, тюрленниклерин, тирилликлерин да билмей, 
Турадыла, джелпек бла къайыкъча, къараб бир-бирине. 

Чайкъалады кёл, чайкъалады тенгиз. 
Джагъадан къарайды халкъ. 
Бир-бирине къошулургъа базмай, 
Титирейле джюрек бла къанат. 

ХАЛКЪ ДЖЫРЧЫНЫ ЗАКИЙ СЁЗЮНЕ ТЫНГЫЛАЙ 

Тарпан атына чыдамай айыл, 
Ат юсюнде ауушдура айылланы да, 
Учкуландан Нарсанагъа дери Сымайыл, 
Джырлагъанлай баргъанды «Акътамакъны». 

Атланы аякъ тауушлары 
Эжиу этгендиле джырына. 
Зынгырдата тау ауушланы, 
Джыр баргъанды алларында. 

Минги Тауну да кёлю къалыб, 
Къашын-башын тюйгенди. 
Не этгин, Джырчы барындан да 
Акътамакъны сюйгенди. 

Ат ойната, харс ура, 
Баргъанды джигитле джыйыны. 
Энди кесингча ким айтсын, 
Сымайыл, «Акътамакъ» джырынгы? 

Кесине базгъан ат белинде бюгюн 
Учкуландан Нарсанагъа дери бир барсын. 
Тюз баргъан бла да къалмайын, 
Бешмингтизгинлик джырны да бир джырласын. 

Уллу совет къралны халкъ джырчыларыны 
Арасында да ол биринчи эди. 
Джырчы Сымайылны сёзю, макъамы – 
Бютеу хаты энчи эди. 

Къаллай Джырчыны-Назмучуну 
Тас этгенибизни башлагъанбыз ангылай. 
Халкъгъа, Джуртха да башха тюрлю къарайбыз, 
«Акътамакъны», «Минги Тауну» джырлай. 
Тамблабызгъа да башха тюрлю къарайбыз, 
Халкъ джырчыны закий Сёзюне тынгылай. 

ТАШХА, ТЕРЕКГЕ САГЪЫШ ЭТЕ 

Ахыр юзюгюн кёре Нарт тёлюню, 
Биз буруннгу Тау Элде ёсгенбиз. 
Ол юзюк кетгенлей а, къадалыб, 
Тейри Терекни томургъанбыз, кесгенбиз. 

Джангыз Терекни – Тейри Терекни – тюл, 
Биз Тамблабызны кесгенбиз Тюнене. 
Тамырларыбызны кесдиртген бизге 
Шайтанмы эди, джинми эди – ким эди? 

Джыйырманчы ёмюрню башында 
Джангыз Терекни кесиб, ишлегенбиз Юй. 
Джангы Юйге кириб, тебрегенлей джашаргъа, 
Кёк чартлаб, уруб, Юйню этгенди кюл. 

Эс бурмадыкъ, тюшюнмедик ол кюн да – 
Ол дерсни магъанасын ангыламадыкъ. 
Келлик палахланы кёрюб анда, 
Кёкню тилине, ауазына тынгыламадыкъ, 

Энди не? Джылауун эте кесибизни, 
Кетиб барабыз: Тейри Терек да джокъ, 
Тейри дерик да джокъ – 
Дуния мал кючлеб ангыбызны, эсибизни. 

Джуртда Джангыз Терек джокъду энди. 
Джетеклерин да къоярбызмы ёсерге? 
Къадау Ташны да кюрешебиз ууатыб... 
Къалкъармы экен бизде ангы, эс ёрге? 

Джуртда Джангыз Терек не эди?- 
маданиятны, Ана тилни белгиси эди ол. 
Къадау Таш а, билемисиз, неди?- 
Тарихни, Ата джуртну белгисиди ол. 

Джангыз Терекден бошагъанбыз биз. 
Къадау Ташны чачыб кюрешебиз энди. 
Джауланы, амантишлени да тюл, 
Бир-бирибизни къырыб кюрешебиз энди. 

Алай болады халкъны миллет ангысы, тарих эси кетсе – 
Ташын, Терегин да, ташын, терегин да билмейди сакълай. 
Кесилген терекден, ууалгъан ташдан къарайды бизге, 
«Джуртда Джангыз Терекден», «Джаралы Ташдан» къарайды бизге 
Биз тас эте баргъан Малкъар-Къарачай. 

Аллахны Сёзю тюшюндюрмегенни, 
Поэтни сёзю тюшюндюрюрмю? 
Джуртда Джангыз Терек тирилиб, 
Бурунча, къанатлы джанланы барын, 
Кесине тартармы, юйюрсюндюрюрмю? 

Джаралы Къадау Таш да миллетин сакълаб, 
Таулагъа джауну иймей тыярмы? 
Ичибизден, Къарчача, бир башчы чыгъыб, 
Къатышхан къауум да эсин бир джыярмы?! 

МЁЛЕК КЪОННГАН ТАУ 

Таула таба къарагъанымда 
Бир ариу къызны кёрдюм. 
Кюн тийгенча ышаргъанында, 
Кёкге джетгенча болду кёлюм. 

Хар къуру да таула таба къарасам, 
Чыммакъ акъ тёппелени кёреме. 
Къара булут басыб турса да аланы, 
Ала акъ болгъанларын билеме. 

Не алаша, не къара эталмайды булут аланы. 
Булут – не? Келгенича – кетер. 
Тау а – тургъаныча турур, 
Бизни ёрге къаратханлай, тартханлай. 

Бюгюн а тауну тёппесинде 
Чыммакъ акъ джаулугъу бла башында, 
Акъ чебгенли бир къызны кёрдюм – 
Мёлек эсе да, алдамайым, билмейме. 

Кесине тыйыншлы таза джерге, 
Ёрлебми чыкъгъан болур ёзенден, 
Учубму тюшген болур Кёкден – 
Не эсе да, кёрдюм сейирликни. 

Билмейме, илгенди немден – 
Кёзюмденми, сёзюмденми – къайдам. 
Къайдан эсе да бир булут джетди да, 
Къызны, тауну да кёргюзтмей къойду. 

Бираздан булут тас болду. 
Алгъынча, ачыкъ болду туура. 
Мёлегим а джокъ болуб тура... 
Джюрегим бютюн мыдах болду. 

Тау тёппелеге къараучу тюл, 
Чыгъыучу болгъанма андан бери. 
Умутум барды ол мёлек къызгъа 
Кёк-Джер чегинде тюберикме деб. 

Заман а барады. Мёлекден умут этиб, 
Кёб джер къыздан, не этейим, къуру къалдым. 
Джазыу болур – Мёлек Къоннган Тау бла 
Бир болгъанды ёмюрге джаным. 

АКЪ СЁЗНЮ КЮНЮДЮ БЮГЮН 

Ежегодно Всемирный День поэзии отмечается 21 марта в соответствии с резолюцией 30-й сессии ЮНЕСКО, состоявшейся в Париже в 1999 году. 
В соответствии с решением ЮНЕСКО основной целью празднования Всемирного дня поэзии является поощрение языкового разнообразия и поддержка исчезающих языков посредством поэзии. Кроме того, этот День призван содействовать развитию поэзии, возвращению к устной традиции поэтических чтений, преподаванию поэзии, восстановлению диалога между поэзией и другими видами искусства, такими, как театр, танцы, музыка, живопись, а также поощрению издательского дела и созданию в средствах массовой информации позитивного образа поэзии как подлинно современного искусства, открытого людям. 
ЮНЕСКО предлагает государствам-членам принимать активное участие в праздновании этого Дня как на местном, так и на национальном уровне при активном участии Национальных комиссий по делам ЮНЕСКО, государственных и частных учреждений (школ, муниципалитетов, поэтических сообществ, музеев, культурных ассоциаций, издательств, местных властей и т.д). 

Акъ сёзню кюнюдю бюгюн, 
Чыммакъ Акъ Сёзню. 
Джазгъы джабалакъны кюнюдю бюгюн, 
Назму джабалакъны. 

Акъ Сёзню ышыгъында, 
Акъ Сёзню джарыгъында, 
Ышыгъында-джарыгъында* 
Джашайды Сюймеклик. 

Къанатлы Сёзню кюнюдю бюгюн. 
Ол къоннган терек, 
Чагъыб, кёгериб, шууулдаб башлайды – 
Къаяда, тюзде – къайда болса да. 

Ол къонннган терек – 
Джангыз Терекге, 
Ол къоннган таш – 
Къадау Ташха 
Ушаб башлайла. 

Шайырла Акъ сёзню айтыб, 
Къара суугъа юфгюрселе – 
Ол акъ-къара суу бла 
Не аурууну да багъаргъа боллукъду. 

Акъ – тёнгекгеча, 
Акъ сёз да джюрекге 
Керекди алай, 
Таб, андан да бек. 

Дуния акъсыз джашаргъа да болур, 
Акъ сёзсюз а – огъай. 

Дунияны джарыкъ этген 
Акъ сёзню кюнюдю бюгюн. 

*Ышыкъны магъанасы джарыкъды (тюрк тилде). 

ДЖЮРЕК БЛА ОДЖАКЪ 

1 
Оджакъча, къурумдан-джалындан 
Толуучанды джюрек да. 
Борчду, кёзюу-кёзюую бла, 
Тазалай турургъа аны да. 

Эм игиси: джалын да, къурум да 
Анда болмазча, аны – къуру да – 
Керекди тутаргъа таза. 

Ансы, тюшериксе отха, 
Не сеннге тюшерикди от. 
Сакъ бол джюрекге, оджакъгъа – 
Кесинге, юйюнге да тюшмез ючюн от. 

2 
Тазалайды абдез тёнгекни, 
Намаз а – джюрекни. 
Санны, джанны тутаргъа тазалай, 
Ораза да джарайды алай. 

Тёнгекни, джюрекни да таза 
Этелле намаз, ораза. 
Не къадар кючлю болса иман, 
О къадар нюрлю болады адам. 

3 
Халал болургъа керекди 
Тёнгекни, джюрекни да ашы. 
Нени да – иннетни, сёзню, ишни да – 
Тазалыкъды башы. 

Джашауубуз-ашауубуз 
Болур ючюн къолай, 
Джюрекни, тёнгекни да, 
Тёгерекни да 
Тутаргъа керекбиз таза. 

4 
Тазалыкъ болмагъан джерде 
Джокъду адамлыкъ, муслиманлыкъ да. 
Тазалыкъ болмагъан джерде 
Башланады не тюрлю ауруу да. 

Ангыларгъа унамаса аны, 
От сакълайды алда адамны. 
Тюшмез ючюн отха, 
Сакъ бол джюрекге, оджакъгъа. 

КЁК СЁЗ, ТАУ СЁЗ, АКЪ СЁЗ 

Дин ахлусу Хакъ Сёзге таяннганча, 
Таянады Акъ Сёзге поэт. 
Къара кюн Акъ Сёз къутхарады аны, 
Кюйген джюрегине бола себеб. 

Таукеллик, сабырлыкъ да бере, 
Хакъ сёзча келеди Акъ сёз да Кёкден. 
Аласыз, дуния мал бла къайгъы 
Бошар эдиле джюрекден. 

Бек къыйналсам неда къууансам, 
Джашау-ёлюм базманда чайкъалсам, 
Акъ мёлекча, Акъ сёз къалады джетиб: 
Сора, базманны джашау джаны тебрейди дженгиб. 

Болгъанды ненча кере алай. 
Хорлаялмай джангызлыгъым, 
Къутулуб къара къайгъыдан, ёлюмден да, 
Бара эсем джашай, 
Аны ючюн разылыгъым – 
Акъ Сёзгеди. 

Кими менден, кими джашаудан 
Айырылдыла мен бек сюйгенле. 
Акъ Сёз а мени бла къалды, 
Кюйген джюрегиме бола дарман. 

Ёлсем – джылаууму 
Этерик да – Акъ Сёздю. 
Мен ёлгенден сора, джашаууму 
Созарыкъ да Акъ Сёздю. 

Поэт сал болуб, 
Къара джамчыгъа чырмалса да, 
Акъ сёзю сау болуб, 
Анга джокъду ёлюм. 

Джазыуу 
Къара джамчыгъа ушай эсе да, 
Акъ сёздю 
Акъ башлыгъы поэтни. 

Гемуда, Боракъ эсе да аты, 
Анда баргъанны таныйды халкъ: 
Ёлюмча къарады джамчысы аны, 
Башлыгъы уа – джашауча – акъ. 

Башлыкъ къарайды къара джамчыгъа ёргеден, 
Акъ Сёз къарагъанча къара джерге Кёкден, 
Джашау къарагъанча ёлюмге. 
Поэтни джамчысы – къара, башлыгъы уа – акъ . 
Не этгин: джашау, ёлюм да – хакъ. 

Къара джамчы да, Акъ башлыкъ да, 
Бетлери болса да башха, 
Джюндендиле экиси да. 
Ёлюм бла джашау да байламлылла алай, 
Бир юзюкдендиле ала да. 

Алай а, Акъ Сёзге джокъду ёлюм, 
О;л саулукъда – поэтге да. 
Джаханюмге, джандетге да 
Тюшерик тюлдю шайыр. 

Акъ Сёзде къаллыкъды ол. 
Къыйын эсе да, джарыкъды джол. 
Къара джамчыгъа ушаш джолну 
Акъ башлыкъгъа ушаш Акъ Сёз 
Джарытады. 

Кече бла Танг. Джамчы бла Башлыкъ. 
Ёлюм бла Джашау. Ёлюмден сора да джашау. 
Къара къая эмда анда да ёсалгъан Кёк терек. 
Къара къыш эмда Акъ къуш. 
Къара суу эмда Акъ сёз. 
Акъ сёз, Акъ сёз, Акъ сёз. 

Кёлню къандыргъан, джюрекни тазалагъан, 
Джашаргъа, ёлюрге да таукеллик, сабырлыкъ да берген, 
Джети къат Кёкню башында джаратылыб, 
Минги Тауну ташында туугъан, 
Бизни бла джашагъан, бизден сора да къаллыкъ, 
Кетгенлени да – дин, тил, джурт ючюн ёлгенлени – тирилтирик, 
Келликлеге да бола джарыкъ, ышыкъ, 
Ахырзаманнга дери, ахырзамандан сора да джашаб турлукъ керамат – 
Кёк сёз, Джер сёз, Акъ сёз. 

ШИМАЛ ДЖОЛДА САГЪЫШЛА 

Кийик бабушла, къазла, къанкъазла 
Джюзелле кёлде. 
Тал терекле да къабланыб суугъа, 
Джашырыргъа хазырла аланы. 

Кюн – чууакъ, джылы, джайгъы. 
Кёл да – рахат, джокъча къайгъы. 
Акъ тюшле кёре джукълайла таула. 
Сютча уюбду тенгиз да. 

Джагъада табджаннга олтуруб, 
Бу джандет джуртха этеме сагъыш. 
Дунияны тёрт джанындан 
Къачхынчыла къуюлгъанла бери. 

Бу барыудан барса, 
Викингледен келген къан, сыфат бузуллукъду, 
Тюрленникди къылыкъ-хали, 
Седирерикди тёре-джорукъ – 
Шимал Джол, ай медет, оюллукъду. 

Хар бешинчи адам Шимал Джолгъа 
Тышындан келиб къошулгъанды. 
Бу барыудан барса, бу ёмюрде огъуна, 
Шимал Джолчула ёз джуртларында 
Аз боллукъла къошулгъанладан. 

Бютеу дунияны къатышдыргъан кюч, 
Шимал Джолну да буза барады. 
Бу иги халкъдан, бу джандет джуртдан 
Не къаллыкъды бир ёмюрден? 

АКЪ СЁЗГЕ РАЗЫЛЫКЪ 

Къанатлы Сёзюм, чыммакъ Акъ Сёзюм, 
Тенгизден-теркден да, къралла арасы чекден да 
Ётюб, 
Джурт таба барады кетиб. 

Акъ Сёзюмю къара кючле тыялмай, 
Туталмай, чалдышха джыялмай, 
Къанатларын кесалмай, 
Сюркелирча эталмай, 
Кеслерине къул эталмай, 
Кеслерича къарабет эталмай, 
Сауут-сабадан атыб да ёлтюралмай, 
Иелерине-бийлерине – 
Къара джиннге тарыгъадыла. 

Билмейдиле ала, 
Акъ Сёзню джаратхан Кюч 
Онглу болгъанын шайтандан-ибилисден. 
Биле эселе да, кюрешедиле 
Тёгерекни толтуруб кирден, ийисден – 
Алай бла илгиздик этерге излеб, 
Джер юсюнден ариулукъну-тазалыкъны. 

Аланы джаханим тылпыулары 
Джеталмаз мийикликге чыгъыб, 
Къанатлы Сёзюм Джурт таба атланнганды. 

Джуртда Джангыз Терекге, Тейри Терекге 
Къонарын кёргюзте кёзюне, 
Къара, акъ булутланы да 
Башлары бла кетиб барады. 

Джуртда Джангыз Терекни 
Кесилгенин айтханлыгъыма, 
Ийнанмай, кетиб барады джарлы джан. 

Джуртда Джангыз Терекни 
Кесин къой, дюккючюн да, 
Табалмай, къыйналлыкъды ол. 
Арлакъда Къадау Ташны эслеб, 
Анга къонарыкъды да, 
Сора алай джыярыкъды эс. 

Акъ Сёзге бек керек – 
Джуртда Джангыз Терек эди, 
Джангыз ол Терек эди – 
Энди Ол – джокъ. 

Джуртда Джангыз Терекни сын-сураты болуб 
Сюелликди Акъ Сёзюм мени. 
Алай бла, (къанаты сынса да, мураты толуб), 
Джашарыкъды ёмюрлени. 
Джашарыкъмыды? 

Джуртда Джангыз Терекгеча, 
Акъ Сёзге да келирми ёлюм? 
Илинмек аджал джетерми анга да, 
Ажымлы кетерми ол да дуниядан? 
Эки кере ёлтюрюрлеми Джангыз Терекни: 
Бир кере кесин, бир кере да – ауазын-сыфатын – 
Китабха бурулгъан тинин-рухун? 

Китабны джазыуу да Терекникича 
Болса, Къадау Таш да чыдаялырмы? 
Огъай, къара кючле Акъ Сёзню да хорлаялмазла, 
Къадау Ташны да тебдиралмазла. 

Иги джора да – иги. 
Дунияны юч дараджасы эдиле, 
Дуаны юч мюйюшю эдиле, 
«Ючден дагъан таймаз» дегенлери эди 
Джангыз Терек, Къадау Таш эмда Акъ Сёз. 

Энди Акъ Сёзде джашайды Джангыз Терек. 
Кёзден кетгенле – бары – Акъ Сёзде джашайла. 
«Джуртда Джангыз Терек» китабды энди. 
Ёлгенле да тирилелле анда. 

Къара кючле уа, 
Кеслерине джахил кючлени да къошуб, 
Калак ит джыйынча, джер-джерде кёрюне, 
Айланалла мысылдаб, хырылдаб. 

Энди Къадау Таш бла кюрешелле ала. 
Джангыз Терекни къурутханча, 
Къадау Ташны да къуруталсала – 
Халкъны-Джуртну къурутханнга санарыкъла. 

Алай а, къара кючлени 
Къара бетлерин, къара инннетлерин, къара ишлерин 
Дуниягъа ачады Акъ Сёз. 
Халкъны ангысын, эсин, джюрегин 
Уятады Акъ Сёз. 

Дуниядан кетген Джангыз Терекни, 
Алкъын сау Къадау Ташны да 
Керамат кючлери барды акъ Сёзде. 

Акъ Сёз – 
Ана тилни, Ата джуртну да 
Бети, ауазы, сыйы-намысы, сыфаты болгъанлай, 
Къалкъаны, кюбеси болгъанлай, 
Турлукъду. 

Хакъ-Халкъ ючюн, Тил-Джурт ючюн, Сый-Намыс ючюн 
Ёлген шейитлени да тирилте, 
Саулагъа да алай джашаргъа, ёлюрге кюч бере, 
Турлукъду Акъ Сёз. 

Алайды джашауу, джазыуу – къадары Акъ Сёзню. 
Аны ючюн джаратылгъанды бек мийикледе Акъ Сёз. 
Дуния малдан, алаша-учуз затладан 
Баш болгъанлай турлукъду Ол. 

Аны ючюндю 
Аны акъ болгъаны да, къанатлы болгъаны да. 

Аны джазгъан къаламгъа да, 
Ол болгъан Заманнга, Аламгъа да, 
Анга джол берген Тейриге, Тейри адамына да – 
Барына да махтау. 

КЪУЛЛУКЪ ЭТИУ 

Хакъды ёзюм, Акъды Сёзюм. 
Джумулгъунчу кёзюм, 
Алагъа къуллукъ этиудю 
Адамлыкъ-шайырлыкъ борчум мени. 

КЪАЙЫТЫУ 

Джашау арытса адамны, 
Ёлюм къутхарады аны. 
Джанымдан, джашаудан да тойдум, 
Назму джазгъанны да къойдум. 

Джюрек 
Тюлдю не Таш, не Терек. 
Алай а, джюрек 
Халкъдан, адамдан суууса, 
Болады джууукъ 
Ташха, агъачха, суугъа. 

Джюрек 
Табигъатдан табады себеб. 
Чегет, къобан эмда тау 
Джюрекни этедиле сау, 
Къайтаралла джашаугъа адамны. 
Унутургъа джарамаз аны. 

Адамла джарсала джюрекни, 
Эсгер Къобанны, Ташны, Терекни. 
Дарман хансланы чайнай, 
Джарасын ала бла багъа, джалай, 
Сау болуб кетеди джанлы да. 
Джурт къутхарады аны да. 

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
Джуртда боллукъбуз Адам да, Халкъ да...»,- 
Деб къайытханды халкъ сюргюнден, 
Алайсыз – бурулур эди сюрюуге. 

Джурт адамны, халкъны да 
Джашаугъа къайтарады. Аны да 
Кёзюбюз бла кёргенбиз, сынагъанбыз. 
Джуртубузда биз Адамбыз, Халкъбыз. 

Джашау арытса адамны, 
Джурт къутхарады аны. 
Терслик къатылса джюрекге, 
Бар суугъа, ташха, терекге: 
Рахатлыкъ табарса аладан, 
Къан келгени тохтар джарадан. 

Адамла джаргъан джюрекни, 
Сау этерик Ташны, Терекни 
Джуртда табаллыкъса джангыз. 
Бизге джашау джокъду ансыз. 

Джол джокъ эсе да артха, 
Мен атланнганма Джуртха. 
Сакълайла анда: 
Чегетле, суула, таула да; 
Ёлгенле, саула да; 

Къарча да, 
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам да; 
Ачемез, Татаркъан, Умар, Джатдай да; 
Дебо улу Кючюк, Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл да – 
Бары сакълайла анда. 

Минги Тау да, 
Хасаука да, 
Джаралы джугъутур да, 
Джаралы таш да, 
Джуртда Джангыз Терек да, 
Къадау Таш да, 
Къазакъ бёрю да 
Сакълайла анда. 

Беш Тау Эл да, 
Къарачай Эл да – 
Ана тил, Ата джурт – 
Джан джурт 
Сакълайды анда. 

Джуртдады дуния, ахырат да. 
Ачыллыкъды анда керамат да. 
Илхам да энерикди Кёкден. 
Ётген а тынч тюлдю чекден. 

Джеталсам – насыбым алда. 
Джеталмасам – къаллыкъма джолда. 
Ёлюм ызындан тюшсе адамны, 
Джангыз Джуртду къутхарлыкъ аны. 

Нарт къабырлада табылса орун, 
Ол тюз джашагъаныма боллукъду шагъат. 
Ана тилге чырмалыб джаным да, 
Минги Таудан къарарыкъды рахат. 

Буйрукъ болуб Кёкден, ётеме чекден – 
Джашасын Джерим-Миллетим-Элим. 
Дин-тил-джурт къазауатда 
Шейит болгъанлагъа джокъду ёлюм. 

КЪАДЕР КЕЧЕ 

Санларым дауачыдыла-даучудула башыма: 
«Башдан акъыл кетсе, аякъгъа кюч джетер. 
Керексизге кёб къыйнадынг бизни. 
Иссиден, сууукъдан, аурууладан да сакъламадынг. 
Тохтамадынг этгинчи бизни сакъат. 
«Тёрт санымдан хайыр къалмагъанды» деб, 
Дагъыда, уялмай, терслейсе бизни. 
Этмесенг эди сен бизге джаулукъ, 
Замансыз кетмез эди саулукъ». 

Тынгылайма даууна тёнгегими. 
Тынгылайма даууна джюрегими. 
Тангнга дери тохтамайла даула. 
Мени рахат къоймайла ала. 

Джанымы тохтаусуз талайды тёнгек. 
Тюрлю-тюрлю уруб, къыйнайды джюрек. 
Кече узуну этеме сагъыш. 
Къачымы къалтырата, джууукълашады къыш. 

Къыямат кюн тирилиб, болурма сау. 
Башхалагъа къошулуб, санларым да айтырла дау. 
Билмейме, къутулурмамы соруудан. 
Алай а, хайыр чыкъмаз къоркъуудан. 

Андан эсе, хазырланайым ахыратха. 
Джашаууму тюшюрейим къагъытха. 
Къалтыраса да къалам тутхан къолум, 
Кеси кесимден бир алайым соруу. 

Кюрешейим джукъну джашырмай, айтыргъа тюзюн. 
Аллахны аллындача, ачыкъ болсун сёзюм. 
Сора бир кёрейим, не айтырын халкъ. 
Халкъ айтханнга да тынгларыкъ болур Хакъ. 

Алай а, бюгече джазмайма джукъ. 
Кюрешеме болургъа Гъаршха джууукъ. 
Къалгъанладан башхаракъ, тилейме Аллахдан: 
«Шайырны, шийирни да харамдан, гюнахдан, 
Ёзюбюзню, сёзюбюзню да харамдан, гюнахдан 
Тазала, къутхар. Акъ сёз да Хакъ сёз бла болурча эт». 
Аны тилейди Аллахдан бюгече поэт. 
2011 джыл, 26-27 август 

СЫНАУ ЗАМАН 

«Ишлемеген тишлемез» 
Дегенди халкъыбыз алгъын. 
Этин, гырджынын, агъын 
Халал къыйыны бла табханды. 

Энди уа «ишлеген тишлемез» 
Дерча болгъанды заман. 
Уру-тоноу-мурдарлыкъ 
Бошайла адамдан, халкъдан. 

Алай а, бир сынауду бу да. 
Башха сынауладан да келгенбиз ёте. 
Аллах айтса мындан да ётербиз, 
Чынгылдан къалмазбыз кетиб. 

Халкълыгъыбыз-адамлыгъыбыз 
Чыдар, тас болуб кетмез. 
Таш башында да джашау эте, 
Ёмюрлени ашыргъанбыз биз. 

Халкъбыз, 
Онтёртюнчю-онбешинчи ёмюрледен да ёталгъан. 
Халкъбыз, 
Онтогъузунчу-джыйырманчы ёмюрледен да ёталгъан. 
Халкъбыз, 
Сары-къызыл эминаладан да къалгъан сау. 
Бюгюн да 
Бизни халкъны тюб эталмаз джау. 

ЮЧЮНЧЮ КЁЗЮМДЮ АКЪ СЁЗЮМ МЕНИ 

Кябаны къара ташына, 
Къарачайны Къадау Ташына да 
Ушайды Акъ Сёзюм мени. 
Джети къат Кёкден эсе да, 
Джети къат джерден эсе да, 
Билмейме ол. 

Мен ажымсыз билген – 
Хакъ Сёзденди Акъ сёзюм мени. 
Нарт сёзденди Акъ Сёзюм мени. 
Къара ташха да, Къадау ташха да 
Аны ючюн болур ушай. 

Джашил орман чегетге, 
Джуртда Джангыз Терекге да 
Ушайды Акъ Сёзюм мени. 
Балта, мычхы да кесгенле аны, 
От, шыбыла да кюйдюргенле аны – 
Алай а, ол сауду. 

Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да, 
Кёкню да, джерни да 
Биледи Акъ Сёзюм, къанатлы Сёзюм. 
Ташха, Терекге, малаикге да 
Ушайды Акъ Сёзюм. 

Халкъ таяннган Къадау Ташды ол. 
Солургъа хауа берген джашил Терекди ол. 
Къалюбаладан Ахырзаманнга къараб тургъан, 
Болгъанны, боллукъну сезиб тургъан, 
Ючюнчю кёзюмдю Акъ Сёзюм мени.

АКЪ АЙРЫМКАН 

Кёк, акъ, къара тюрсюнлю бола, 
Бир-бирде шош бола, бир-бирде чайкъала, 
Джашайды тенгиз. Джашайла анда 
Чабакъла, балыкъла да. 
Бир-бирине белги бере, болуша, 
Къайыкъ да мине кемеге, 
Кеме да мине къайыкъгъа, 
Баралла анда кемеле, къайыкъла да. 

Ол чайкъала тургъан тенгизни арасында 
Бир акъ айрымкан барды. 
Кемеси, къайыгъы батхан бары – 
Ол акъ айрымканда табады къонуш. 

Бир-бирде той-оюн этер ючюн да, 
Бурулады ары насыблы къауум. 
Къара къайгъыдан къачханла да 
Акъ айрымканда табалла ышыкъ. 

Къанатлыла да, къанатлы джанла да 
Сюелле тохтаргъа алайда. 
Кече-кюндюз да ол акъ айрымкан 
Кёрюннгенлей турады хар къайдан. 

Джангыз бир адам джашайды анда. 
Дуния малы болмаса да – байды. 
Кёкден келиучю таша ауазны, джарыкъны 
Къонакъ этер онгу барды аны. 

Ол акъ айрымкан – Акъ сёзюдю шайырны. 
Бютеу дуниягъа хайыры уллуду аны. 
Сюркелген, сюелген, джюрюген, джюзген, учхан да 
Джанларына анда, андан табалла себеб. 

Чайкъала тургъан тенгизни арасында 
Ишлегенди поэт ол акъ айрымканны. 
Кеси джангыз турады ол анда. 
Келгенни-кетгенни уа джокъду саны-санауу. 

Ол акъ айрымканны ишлегенди поэт 
Кёкден эннген джарыкъны кючю бла. 
Мёлекле адамла бла тюбешелле, сёлешелле алайда, 
Ушакъларын къагъытха тюшюреди шайыр да. 

Чайкъала тургъан тенгизни толкъунларына 
Акъ айрымкан бой бермей, сюеледи. 
Алай сюелиуню къууанчын, къыйынлыгъын да 
Толусу бла билген шайырды джангыз. 

Тенгизде айрымканланы кёрсегиз, 
Поэт бла Акъ сёзю тюшер эсигизге. 
Акъ айрымканны, Тейри джарыкъча, эшиги 
Хар къуру да ачыкъды сизге. 

ДЖАУАДЫ ДЖАУУМ ДА КЁЛГЕ, ТЕНГИЗГЕ 

Кюе тургъан къум тюзлеге тюл, 
Кёлге, тенгизге джауады джангур да. 
Къара булут, джолунгдан джангыл да, 
Бир джерни да къойма болургъа кюл. 

Кёбдюле сакълагъанла сени, 
Сен а джауаса кёлге, тенгизге. 
Огъесе, алай болургъамы керекди? 
Алай эсе, ангылатчы бизге, 

Тенгизге нек джауаса сен, 
Сени кюсеген джерге джаумайын? 
Ол джер не гюнах этгенди 
Къалмазча кюймейин, джанмайын? 

Огъесе, джашагъанла алайда 
Ассымы болгъан болурла Кёкге? 
Аны ючюнмю джауаса сен, 
Аланы къоюб, тенгизге, кёлге? 

Зауаллы халкъ джыйылыб анда, 
Айла бла этеди тилек. 
Чууакълай къала эсе Кёк, 
Джашау юзюллюкдю анда. 

Адам улуда, табигъатда да 
Бизге терс кёрюннген кёбдюле ишле. 
Огъесе, уллу палахдан сакълар ючюн, 
Гитче палахла бла тюшюндюрюрге 
Излейми болур дунияны Къурагъан? 
Башыбызгъа этмесек мадар, 
Этиучю да этерми къадар – 
Болурбузму къауум – сынаудан ёталгъан? 

Биз табигъатха къатылгъаныбыз ючюн, 
Дертми джетдире болур ол да бизге? 
Мени сагъышларыма, назмума да эс бурмай, 
Арлакъда кюе тургъан джерге бармай, 
Джауады джауум кёлге, тенгизге. 

ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ 

Динлерин, Тиллерин, Джуртларын да 
АуушдургъанлА дуния малгъа, 
Билмейме, джашайдыла къалай, 
Нени юсюнден сёлешедиле ала? 

«Ючден дагъан таймаз» деб, халкъ 
Динни-тилни-джуртну бирлигине 
Айтханды. ТаяннганлА ол дагъаннга 
Болалгъандыла Инсан, Миллет. 

Ол ючюсюнден бирин тас этсе да – 
Аууб тебрейди дагъан: 
Халкъ халкълыгъын тас этиб тебрейди, 
Тас этиб тебрейди адамлыгъын адам. 

Динни-тилни-джуртну бирлигиди 
Таймаз дагъаны джанны. 
Билген кюнюмден бери аны 
Дин-тил-джурт ючюн этеме къазауат. 

Аладан бирин тас этиб, 
Къалгъанын сакълаяллыкъбыз деген, 
Алдаргъа кюрешмесин халкъны – 
Алдатмаз кесин тарихни билген. 

Джаннга огъуна керек болады тёнгек. 
Аны ючюн кюрешедиле халкъла 
Къураргъа Миллет Юйлерин – Эллерин. 
Эл а – динсиз, тилсиз, джуртсуз болурму? 

Диним деген да, тилим деген да, джуртум деген да, 
Бирге болмай джокъду амал. 
Динни-Тилни-Джуртну бирлигиди 
Этген: халкъны – Халкъ, адамны – Адам. 

Ючден дагъан таймаз: 
Динибиз – ислам, тилибиз – тюрк, джуртубуз – Кавказ. 
Тауубуз – Минги, ташыбыз – Къадау. 
Аласыз – бизге джокъду джашау. 

Десек: Дин-Тил-Джурт 
Аллахха болабыз джууукъ. 
Аланы берген Аллахды бизге. 
Аланы къоруу, сакълау – борчду бизге. 

Ким Хакъ сёз бла, ким Акъ сёз бла 
Ол иннетге этейик къуллукъ. 
Ючден дагъаннга таянайыкъ – 
Ол тюлдю таярыкъ, оюллукъ. 

КЪАДАРЫМ 

Меннге тыш джуртда 
Азды къууанч: 
Джылны джарымы – джаз, 
Джарымы – къач. 

Къыяма къышдан 
Къутулгъанма, тюзю. 
Кетдим, зулмугъа 
Туралмай тёзюб. 

Мында да – 
Не айтса да ким – 
Джетмейди джылыу, 
Кёрмейме кюн. 

Къыш чилле, 
Джай чилле да джокъ. 
Бирчады хауа, 
Тюрленмейди джукъ. 

Къышым бла джайым 
Къарайла Джуртдан. 
Сууукъдан, иссиден да 
Кетгенме узакъ. 

Кёб къыйналсам да 
Мен аладан, 
Болама тансыкъ 
Энтда алагъа. 

Джылым этилгенди 
Белинден эки. 
Къалгъанла анда 
Сууукъ бла исси. 

Мында уа къуру 
Джаз бла къач. 
Джандетде турсам да, 
Азды къууанч. 

Кюннге, къаргъа, 
Къышха, джайгъа да, 
Малкъаргъа, 
Къарачайгъа да, 

Болмасам тансыкъ – 
Ёлгенме сора. 
Алай а, сорма 
«Нек къайытмайса?» деб. 

Буйрукъ болмай 
Джети къат Кёкден, 
Ёталлыкъ тюлме, 
Излесем да, чекден. 

Джай чилле, къыш чилле – 
Эки чилле – 
Сакълайла мени 
Джуртда, элде. 

Бири кюйдюрюр, 
Бири бузлатыр. 
Къызбай тюл эсем да, 
Мен тюлме батыр. 

Ол экисинден 
Къутулгъанма кючден. 
Билеме: ючден 
Дагъан таймазын. 

Дин-Тил-Джурт – 
Таймаз дагъан ючден. 
Кетгенме джуртдан 
Дин-тил бла мен. 

Ол эки къанат 
Турсала мени бла, 
Кёрюрюбюз, ангыларбыз 
Кёкню да, джерни да. 

Къайтарырла 
Джуртха да ала. 
Къартайыргъа да 
Къоймазла ала. 

Меннге тыш джуртда 
Азды къууанч: 
Джыл джартыды мында – 
Къуру джаз бла къач. 

Эсим да, ангым да 
Болгъанла джарым: 
Тёнгегим – мында, 
Анда уа – джаным. 

Джурт келмез бери, 
Мен бармазма ары: 
Мийик джуртуму 
Кюню бла къары, 

Къамата кёзню, 
Тюшелле эсге. 
Мухаджирлик да – 
Дунияча эски. 

Кесим къайытмам, 
Къайытыр назмум. 
Андады мени 
Джууугъум, ахлум. 

Ёзге, назмуму 
Окъурча адам, 
Табылмай къалсады 
Ёлтюрлюк мени. 

Тил Терекни сакъларгъа 
Джокъмуду мадарым?.. 
Джуртда Джангыз Терекмиди – 
Мени къадарым?! 
Къайда да Джангыз Терекмиди 
Мени къадарым?! 

АКЪ СЁЗДЮ ПОЭТНИ АГЪЫ 

Акъ Сёздю 
Поэтни агъы. 
Болсагъыз 
Аны къонагъы, 

Излемегиз 
Сют, джау, бышлакъ... 
Поэтни 
Акъ Сёзюдю акъ. 

Ёмюрлюк ораза 
Къадарыды джанны. 
Акъ Сёз а – 
Сары ашы аны. 

Таза джанны 
Азыгъыды Акъ Сёз. 
Дагъыда аны 
Джарыгъыды Акъ Сёз. 

Таугъа, Тангнга 
Ушайды Акъ Сёз. 
Кюч бере саннга, 
Кюч бере джаннга, 
Джашайды Акъ Сёз. 

ДЖАРАЛЫ ДЖУГЪУТУР, ДЖАРАЛЫ ТАШ эмда 
ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК 

Сёзню да барды джаны – 
Шайырла билелле аны. 
Алай а, Сёзге 
Джан салгъан кимди? Сизге 
Аны айталлыкъ Кёкдю джангыз. 
Бир джукъ да болмайды ансыз. 

Алайсыз, 
Джаралы джугъутуру Кязимни, 
Джаралы ташы Къайсынны, 
Джангыз Тереги Билалны 
Адам тилде сёлеширмелле, 
Джашау ючюн сермеширмелле? 

Юлюш этмесе джанындан шайыр, 
Аны сёзюнден болурму хайыр? 

Юзюб кесини ёзюнден-джанындан, 
Сёзге джашау берген джангыдан – 
Тынч тюлдю. Поэтни джаны 
Алай эте, тауусулса, 
Сёзге-назмугъа кёчюб бошаса, 
Къуру тёнгеги къалады аны. 

Джаны чыгъыб бошаса, тёнгек 
Не этерикди ёлмей – ёлед. 
Ёре турукъча, ауады джерге. 
Аны ашыгъыш салалла кёрге. 
Сын ташындан а къарайды джаны – 
Чыммакъ акъ сёзю-назмусу аны. 

Ёзге, 
Поэтни джаны кёчер ючюн сёзге 
Келирге керекди буйрукъ Кёкден. 
Байламлы болургъа керекди Кёк бла джюрек, 
Тилленир ючюн кийик, таш, терек. 

Джанлы, джансыз эсе да табигъат, 
Джазгъы, къачхы, джайгъы, къышхы эсе да табигъат, 
Аллах аны 
Шайырлагъа этгенди аманат. 

Туугъан джуртуду шайыргъа джандет. 
Азан да Ана тилде къычырады поэт. 
Мийик минарадан – Минги Таудан – къычырады аны, 
Харам джукъудан уята дунияны. 

Кийикде, ташда, терекде, сёзде – 
Барында джашайды поэт. 
Джаралы джугъутурдан къарайды Кязим. 
Джаралы ташдан къарайды Къайсын. 
Джуртда Джангыз Терекден къарайды Билал. 

Ташны джаралары болсала сау, 
Аны кёлю бола болур тау. 
Джаныуардан къутулса кийик, 
Аны да кёлю – къаясыча, мийик. 
Балтадан, мычхыдан къутулса терек, 
Бек джуууукъ болады анга да Кёк. 

Саумуду джаралы джугъутур? 
Саумуду джаралы таш? 
Саумуду кесилген Терек? 

Саумуду Ата джурт? 
Ана тил а саумуду? 

Джанларындан юлюш этиб, 
Сёзге джан салгъан поэтле, 
Сиз, 
Кийикни, Ташны, Терекни да сёлешдириб, 
Кюрешдигиз 
Ана тилни этерге ёлюмсюз. 

Кюрешдигиз уятыргъа узакъны, джууукъну. 
Кюрешдигиз сакъларгъа Тилни эмда Джуртну. 

Джер джюзюню хакъсыз халкълары ючюн, 
Аланы миллет, инсан хакълары ючюн, 
Къалам бла, сауут-саба бла да этдигиз къазауат. 
Сизникимиди, билмейме, дуния-ахырат. 

Къарагъанлай а турасыз сиз 
Джаралы джугъутурдан, 
Джаралы Ташдан, 
Джуртда Джангыз Терекден. 

Огъесе, кесигизмисиз 
Джаралы джугъутур, 
Джаралы таш, 
Кесилген Терек да Джуртда? 


КЪАЧХЫ ТАБИГЪАТ ДЖАЗДЫРГЪАН НАЗМУ 

1 
Джаз ала учунуб джазгъан назмуларымы, 
Къач ала, джыртыб, атама отха. 
Къанат таууш этиб озгъан джылларымы, 
Джокъду амал къайтарыргъа артха. 

Къач ала терекден акъгъан чапракъла 
Бередиле джюрекге мыдахлыкъ. 
Китаб бетлеге ушайдыла ала, 
Аланы теблеб, болмайыкъ гюнахлы. 

Джылтыргъан, чачылгъан китабха ушайды къач: 
Джансыз чапракъладан айырылмайды эсим. 
Джангыз Терекде, джалан терекде джокъду къууанч – 
Балалары чачылыб, къалгъанчады кеси. 

Джокъду терекде чапракъ да, чыпчыкъ да: 
Шыбырдамайла, шууулдамайла чапракъла, 
Джюуюлдемейле, джырламайла чыпчыкъла... 
Джаным, сен да, тёнгегингден чыкъ да, 

Кетчи ызларындан къанатлыланы, 
Къайры баргъанларын кёрчю аланы. 
Алай а, ала кёчген джер сеннге неди? 
Сени джуртунг, ёмюрлюк джуртунг – Кёкдеди. 

Къач келгенди – меннге тюл – табигъатха, 
Сора мен нек ашыгъама да ахыратха? 
Байламлыды табигъат бла джюрек да. 
Эшта, аны ангылай болур Кёк да. 

Ангыласа да, болджалсыз, алмаз мени. 
Къууанчын, джарсыуун да кёре джерни, 
Адам улуну да ашыра маджалын, 
Джашарыкъма, джетгинчи аджалым. 

Джыр-назму къудурет кетсе менден, 
Чапрагъы, къанатлысы да къалмагъан терекге, 
Ушарыкъма кесим да – сезеди джюрегим: 
Джашаса да – эртде кесилгенди – Терегим... 

2 
Къалюбалада огъуна кесилгенди тамыры Терекни, 
Булчукълары турсала да, алкъын, джашиллей. 
Аны билмей даулашалла джахилле, 
Олду бютюн мыдах этген джюрекни. 

Джан тамыры кесилгенликге эртде, 
Тюгел ёлюб бошамагъанды джашау. 
Не заманда къарасам да Терекге, 
Билеме, аны болмагъанын сау. 

Ёре турукъ болуб бошагъынчы Терек, 
Алкъын кёб джазны, джайны да болурбуз кёрлюк. 
Башыбызда джашнайды, кюкюрейди Кёк – 
Анга не – Ол тюлдю ёллюк. 

Джети къаты, джети джаны барды Аны... 
Бизбиз къыйынлы, джашайбыз джанауалда. 
Терекге къарасам, кёреме алда 
Ахырын джашауну, заманны, дунияны... 

Джуртда Джангыз Терек да тюшеди эсге. 
Ол болса да Кёк бла байламлы, 
Адам кеси кесгенди аны – 
Сора, къалай къалыр Ахырзаман келмей бизге? 

Джангыз Терекни кесгенди мурдар, 
Тыймагъанды аны бир адам да. 
Башыбызгъа этмейбиз мадар, 
Къадар болмагъаны анданды. 

Эм узакъдагъыды эм джууукъ да бизге, 
Алай а, Анга джетерми тилегим? 
Бу къач ала – къанатлысыз, чапракъсыз, 
Бютюн джансыз эмда бютюн джакъсыз 
Кёрюнеди, сау болса да, Терегим. 
Чапракъларын агъыза юсюме, 
Сын ташча, сюеледи Терегим. 

СЁЗ БЛА АЙТАЛЛЫКЪ ТЮЛСЕ ДЖЮРЕКДЕГИН 

Кёз ырхыны ызындан сёз ырхы, 
Джюрек толкъунланы ызларындан назму толкъунла – 
Сезимни, сёзню, макъамны да джаратхан, джашнатхан 
Дуния джандети – биз джашагъан джер. 

Тенгизледен таулагъа дери, 
Ёлгенледен саулагъа дери, 
Къалюбаладан Ахырзаманнга дери 
Сенсе бизни Тамгъабыз, Байрагъыбыз, Орайдабыз. 

Къой, тынгылайыкъ, керек тюлдю сёз. 
Кёлюбюз, тенгизлеча чайкъалгъанды, 
Кёлюбюз, таулача кёлтюрюлгенди, 
Кёкге джетгенди, Кёкге тенг болгъанды – 
Джуртубуздан башха джандет керек тюлдю бизге. 

Сёз бла айталлыкъ тюлсе джюрекдегин. 
Суратха тюшюраллыкъ тюлсе Кёкдегин. 
Макъамгъа саллалыкъ тюлсе кёлдегин. 
Бизден эсе, мёлеклеге джараулу, алагъа тыйыншлы 
Кёк-Джер чегинде Ата джуртубуз, Джер джуртубуз бизни. 

ТАШ БЛА ТЕРЕК 

Аны ючюн меннге 
Чамланмаз деб, Аллах, 
Таш бла Терекге 
Мен этгенме некях. 

Джурт бла Халкъны 
Белгисилле ала. 
Джурт-Халкъ бирлиги 
Бегисин таулада. 

Джер бла Кёкню 
Кюзгюсюлле ала. 
Джан бла тёнгекни 
Бирлигилле ала. 

Эм кючлю сауут – 
Китаб бла Къалам. 
Ала бла болса, 
Хорланмаз адам. 

Таш бла Терекде 
Барды заман. 
Таш бла Терекде 
Барды алам. 

Ташда кёрлюксе 
Ызын къаламны. 
Терекде уа – 
Нюрюн Китабны. 

Джер-Кёк бергенни 
Алалса адам, 
Аны джазыуун 
Джазарыкъды Къалам. 

Учарча Кёкге, 
Бериб къанатла, 
Кёргюзюрюкдю 
Джолун да Китаб. 

Кёкден болсала да 
Къалам бла Китаб, 
Ташдан, Терекден да 
Туралла къараб. 

Ким, не къарайды 
Таш бла Терекге? 
Ким, не къарайды 
Таш бла Терекден? 

Сакъ, джакъ болмасакъ 
Таш бла Терекге – 
Бизге джол джокъду 
Джети къат Кёкге. 

Билмесек окъуй 
Таш бла Терекни, 
Джахиллик кючлемей 
Къоймаз джюрекни. 

Къара таныу 
Башланады неден? 
Ол башланады 
Таш бла Терекден. 

Мен къарайма 
Дайым алагъа. 
Ушайдыла: 
Терек – «Алиф»-ге, 
Таш да – «Я»-гъа. 

Бурулады 
Заманны чархы. 

Мени кёзюм бла 
Къарагъаннга, 
Дунияны 
Ауалы, ахыры 
Таш бла Терекдиле – 
Ишекли болгъан 
Бар эсе анга – 
Ийнанмагъан бла 
Даулашыргъа керекмиди? 

Джер, Кёк да 
Башланалла неден? 
Башланалла ала 
Таш бла Терекден. 

Таш бла Терекденбиз 
Кесибиз да биз. 
Ёлюрюнг келе эсе, 
Аланы бирликлерин юз, 
Кесинги да аладан юз. 

Сау болуб 
Таш бла Терек, 
Ала бла болуб 
Баш бла джюрек, 

Халкъгъа, Джуртха да 
Джокъду къоркъуу. 
Таш – къадаулай къалыр, 
Терек болмаз къуу. 

Сау болуб 
Таш бла Терек, 
Ала болуб 
Джан бла тёнгек – 
Сакъланныкъды, 
Айнырыкъды 
Хар небиз да. 

Адамлыгъыбыз, 
Халкълыгъыбыз да 
Ётюб тёрге, 
Бетибиз къарамай джерге, 
Ахырзаманнга дери 
Джашарыкъбыз 
Кесибиз да. 

БЕРИЛГЕННИ КЪОРУДУНГМУ? 

Табигъатха да татыйды ёлген: 
Булутдан кёрюнмейди тау да. 
Булут да, тау да кесимме мен, 
Мен кесимме ёлген да, сау да. 

Салах къозгъагъан – келеди – халкъ: 
Кими – джылаугъа, кими – сынаугъа. 
Не этгин: джашау, ёлюм да – хакъ, 
Борчду тыйыншлы болуу алагъа. 

Джансыз тёнгекле, тёнгексиз джанла да 
Кёб кёреме арабызда. 
Керексиз сёз, керексиз къайгъы да 
Къош салгъандыла арбазгъа. 

Джаным, чыгъыб тёнгегинден, 
Джерде болгъаннга къарайды. 
Ёлгенлени, сауланы да 
Асры джазыкъсыннгандан джылайды. 

Джылаугъа тюл, сынаугъа 
Берилгенди бу дуния бизге. 
Бушууда эм къууанчда 
Ол зат кетмесин эсибизден. 

Сынау эсе да – саугъады 
Бу сейир дуния адамгъа. 
Хар бир ёлгеннге, саугъа да 
Соруллукъду бир кюн бир: 

«Берилгенни къорудунгму, 
Сакъладынгмы тазалай? 
Хакъ керти бла болдунгму, 
Джашадынгмы бош алай? 

Тюбетирге кюрешдингми 
Сен халкъынгы Хакъына? 
Берилгенни юлещдингми 
Къауумунга, халкъынга?». 

Ата джуртум, Ана тилим, 
Халкъым тюше эсиме, 
Бу сорууну мен сорама 
Хар бир кюнде кесиме. 

Къулагъыма келеди 
Азан таууш, салах да. 
Бу сорууну сорадыла 
Адамла да, Аллах да. 

Ол соруудан джокъ къутулуу 
Ёлгеннге да, саугъа да. 
Ол сорууну сорлукъдула 
Манга кибик, санга да. 

Кенг арбазны тар этген 
Къарайма джамагъатха. 
Бармыды меннге орун 
Дунияда, ахыратда? 

ЫШЫГЪЫНДА АЙ БЛА ДЖУЛДУЗНУ 

Минги Тауну башында – джулдуз бла Ай. 
Этегинде – Малкъар-Къарачай. 
Ышыгъында Ай бла джулдузну 
Тамбласын кёреме Халкъыбызны. 

Айырылмасакъ Ай бла джулдуздан, 
Къууанныкъбыз джолубуздан. 
Халкъым, Джуртум – Малкъар-Къарачай, 
Джарытады сени Кюн, къар, Ай. 

Тыш джарыкъды ол. Ёзюнгю уа 
Джарытады таныгъанынг къара. 
Сакъларыкъса джуртунгу, тилинги да 
Хакъ джолдан таймай барсанг. 

Динни берген Кюч, 
Бергенди бизге джуртну, тилни да. 
Сакъларгъа этгенди борч – 
Къуру бирин тюл – ючюсюн да. 

Ол ючюсюню бирлигиди 
Этген бизни адам да, халкъ да. 
Билебиз, келген – кетерикди: 
Джашагъан, ёлген да – хакъды. 

Алай а, 
Башха диннге, тилге, халкъгъа 
Джутдуруб кесибизни, 
Алай кетсек дуниядан, 
Къайда, сора, бизни 
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да, 
Эркишилигибиз да къайда бизни?! 

Джуртума башхаланы ие этиб, 
Башха динни, тилни алгъандан эсе, 
Алагъа къул-къарауаш болгъандан эсе, 
Сермеше ёлюрге хазырма мен. 

Кюмюш сынджыргъа, алтын тегенеге терилиб, 
Ит болуб бойнумдан тагъылгъандан эсе, 
Ит болуб юргенден, чабхандан эсе, 
Эркин джанлылай ёлюрге разыма мен. 

Джуртуму, бёрюлюгюмю да сакълай, 
Джашаргъа излейме алай. 
Бизни кеслерине ит, къул, шапа 
Этерге излегенле – тюшерле отха. 

Биз – къазакъ бёрюлебиз. 
Аны ючюн кёрюнебиз 
Аз эмда къарыусуз. 
Ёзге, биз джыйын болгъан кюн, 
Хорларын кёрюрбюз ким. 

Амантиш итлени кесерикбиз эм алгъа, 
Ызы бла – душманланы-джауланы. 
Къылыч бла келген – къылычдан ёллюкдю, 
Берлик тюлбюз бир кишиге тауланы. 

Турлукъду Минги Тау акъдан акъ бола. 
Джашарыкъбыз биз да халкъдан Халкъ бола. 
Шайтан кирмез арабызгъа базыб. 
Уллу Аллах да болур бизге разы. 

Бар этген Олду бизни джокъдан. 
Ол берген динден, тилден, джуртдан 
Болгъанбыз биз Адам да, Халкъ да. 
Керек тюлдю бизге Гъарб да, Шаркъ да. 

Джетишеди кесибизге небиз да. 
Барды динибиз, тилибиз, джерибиз да. 
Аланы сакълай джашарыкъбыз, ёллюкбюз. 
Шейитле тирилген кюн, биз да тирилликбиз. 

Минги Тауну башында – джулдуз бла Ай. 
Этегинде – Малкъар-Къарачай. 
Ышыгъында Ай бла джулдузну 
Тамбласы барды Халкъыбызны. 

АНА ТИЛНИ ЮСЮНДЕН 

Тёнгегим Шималда турса да, 
Къыбыла джанындады джаным. 
Бу дуниямы да джарытады 
Ол бир дунияда джулдузум джаныб. 

Сюргюнде-тутмакъда туусам да, 
Зулму бюгалмагъанды мени: 
Къазауатларына къошулгъанма 
Нартла бла эмегенлени. 

Нарт таурухла бла халкъ джырла, 
Нарт сёзле ёсдюргенле бизни: 
Белляу орнуна – «Дуния былай турмаз», 
«Тюзде къалмаз тюзлюгю тюзню». 

Джуртсуз къалгъаныкъда да, къалмадыкъ умутсуз: 
Не эди къутхаргъан бизни? 
Джуртсуз, хакъсыз, акъсыз къалгъаныкъда да, 
Хакъ сёз, Акъ сёз къутхарды бизни. 

Ата джуртха къайыта да билмезек, 
Унутхан болсакъ эди тилни. 
Тилсиз къалсакъ, айта да билмезек: 
«Тойгъан джуртдан, туугъан джурт – иги». 

Не этмеди, не айтмады иймансыз джорукъ – 
Къатышдырды къара бла акъны. 
Къара джыланлача ол къара джыллада, 
Ана тили сакълады халкъны. 

Энди уа туугъан джерибизде 
Болургъа башлагъанбыз талкъ. 
Динин, джуртун да сакълаяллыкъ тюлдю, 
Ана тилин сакълаялмагъан халкъ. 

Къан бла кирген – джан бла чыгъады... 
Башха тил кирсе къан бла, 
Башха тин кирсе къан бла – 
Ёлген тилге, халкъгъа саналлыкъды 
Къарачай-Малкъар тамбла. 

Тил сакъланса – хар не да боллукъду: 
Джуртсуз, Элсиз да тюлбюз къаллыкъ. 
Хакъ сёз, Акъ сёз – ышыкъды, джарыкъды: 
Тилден башланады кърал, къраллыкъ. 

Бирди тарихни да дерси: 
Элибден башланады Эл. 
Тилин ёлтюрген халкъ – 
Тилин тюл, ёлтюреди кесин. 

Ёмюрлени узагъына 
Бизни сакълаб келген тилни, 
Сакъламасакъ – бармыды бизни 
Эсибиз, ангыбыз, ийманыбыз да, 
Адамлыгъыбыз, Халкълыгъыбыз да? 

Къалгъан халкъла сау-эсен джашаб, 
Биз а – тас болуб кетерча дуниядан, 
Хомух, сыйсыз да болурча аладан – 
Не къыйынлыгъыбыз барды бизни? 

Умметчи, миллетчи да биригиб, 
Сакъламасакъ Аллах берген насыбны – 
Динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалыб, 
Къулу боллукъбуз къайда итни, пасыкъны. 

Дин, Тил, Джурт – бу ючюсюдюле 
Бизге ачхан джети къат Кёкню. 
Бу ючюсюдюле бизни Адам, Халкъ этген, 
Бир этиб джан бла тёнгекни. 

Тёнгегим къайда болса да, 
Ана тилдеди джаным а мени. 
Балта эшикде къалса да, 
Ишлерге джарагъан эсе Юйню, 

Башха не керекди анга, меннге да? 
Ана тилибиз сау-эсен болса, 
Бизни да Миллет Юйюбюз болса – 
Тирилликбиз – саула къой, ёлгенле да. 

Шайыр Къыбыла, Шимал джолну барса да, 
Дин-Тил-Джурт къазауатха элтеди джол. 
Алай а, ёлсе да, Шайыргъа ёлюм джокъду: 
Тил джулдузну ышыгъындады ол. 

Ата джурт ючюн ёлген джигитле да, 
Хакъ дин ючюн ёлген шейитле да, 
Ана тил ючюн ёлген поэтле да – 
Бир джандетге тюшерикдиле. 

Динни, тилни, джуртну да бергенди Аллах. 
«Мен бергенни сакълагъыз»,- дегенди Аллах. 
Ол бергенни сакъламасакъ биз, 
Эки дуниядан да къаллыкъбыз юлюшсюз. 

Тёнгегим къайда турса да, 
Ана тилде турады джаным. 
Ата джуртну да бютеу джарытады 
Тил джулдуз кече-кюн да джаныб.

КЪАЧАН КЕЛЛИКДИ АХЫРЗАМАН? 

Къазакъ бёрюледиле Джырчыла-Поэтле. 
Джашайдыла, ёледиле Тейриге кертилей. 
Эркинликни кёредиле неден да баш, 
Боллукъ тюлдюле ала – ёмюрде да! – къул-къарауаш. 

Амантиш итледиле эм уллу джаулары аланы. 
Аллахха, поэзиягъа да тюз турмагъан, 
Хакъ сёзню, Акъ сёзню, Нарт сёзню да 
Кёзбау бла, ётюрюк бла джабаргъа кюрешген, 
Къаралтыргъа, терс ангылатыргъа кюрешген 
Амантиш итледиле эм уллу джаулары аланы. 

Итле уа, итле – 
Болумсуз, фахмусуз, бетсиз, намыссыз итле – 
Джаяу бармаз ючюн, ач къалмаз ючюн, 
Кимни болса да, миниб арбасына, 
Аны джырын джырлаучуладыла; 
Оноучуну-къуллукъчуну, байыракъны къысылыб арбазына, 
Аны чурукъларын джалаучуладыла; 
Аллах берген эркинликлерин 
Алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа ауушдуруучуладыла; 
Иелери берген буйрукъ бла – джашыртын, туру да – 
Эркин адамланы къабыучуладыла. 

Туугъан джуртдан тойгъан джурт игиди алагъа; 
Аллахха тюл, шайтаннга бойсунадыла ала; 
Аллахха тюл, Ибилисге къуллукъ этедиле ала; 
Хакъ кертини – динни, тилни, джуртну – сатадыла ала; 
30 кюмюш неда бир башха дуния мал – аланы багъалары. 
Тегенени, сынджырны иелерин махтау – 
Джырлары, назмулары да аланы. 

Кёбден кёб бола барадыла итле. 
Поэтле уа, поэтле – 
Аздыла, бармакъ бла санарча. 

Алай а, Хакъ сёзсюз, Акъ сёзсюз 
Халкъ ХАЛКЪ болалырмы, 
Адам болалырмы АДАМ? 
Ахыр поэт ёлген кюн 
Келликди дуниягъа Ахырзаман. 

ШИМАЛ ДЖОЛДАН КЪАЙЫТА 

Къарайма халкъымы джашына, къызына: 
Тышына кетген – къайытмайды ызына. 
Джандетни кёрген джаханюмге къайытырмы? 
«Тыш къралдан Эресей игид»,- деб, айтырмы? 

Киши да кетмейди тышына терсейгенден. 
Джашаялмай кетедиле Эресейден. 
Дининги, тилинги, джуртунгу да сыйырыб, 
Кюрешген кърал къалай кёрюнюр сыйлы? 

Халкъны хакъсыз этиб кюрешген кърал, 
Кёрюрюм, эшитирим да келмейди сени: 
Ёзден рухлары болгъанланы къыра, 
Бошагъанса къул этиб, манкъурт этиб, миллетни. 

Къайры къарасанг да – къулла, къулла, къулла... 
Бир-бирин тонаб, союб кюрешген болмаса, 
Биригиб, зулмугъа къаршчы турмайла ала. 
Табыб, къурутургъа зулмуну тамырларын, 
Джетмейди эслери, ангылары. 

Кърал бир-бирине юсдюреди халкъланы, 
Бир-бирине кесдиреди аланы. 
Сора чабханча этеди орчагъа... 
Биягъынлай эки башлы болгъанды къартчыгъа. 

Халкъныкъы тюлдю джер, 
Джер тюбю, джер юсю байлыкъла да. 
Халкъны кечинмексиз этгенди кърал, 
Халкъ къозгъалмай, тёзеди дагъыда. 

Бу къралдан къол джуууб, умут юзюб, 
Башха мадар табмай башына, 
«Бу къралны Аллах тюзетсин» деб, 
Кеталгъан кетеди тышына. 

Бармыды экен тамбласы Эресейни? 
Не къарасам да джарыкъ кёрмейме алда. 
Эресей эсиме да келмез эди мени, 
Халкъым-Джуртум болмаса анда. 

Кърал, халкъымы тилсиз, джуртсуз да этиб, 
Бошагъынчы халкълыгъын ёлтюрюб, 
Халкъымы, Джуртуму да кёлтюрюб, 
Къайсы джулдузгъа къалайым кетиб? 

Алай этерге бермей эсе мадар, 
Инсан, миллет хакълары ючюн, 
Джерни адамлары, халкълары ючюн 
Сермеширге кюч берсин къадар. 

Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн кюреше, 
Не хорларбыз, не болурбуз шейит. 
Ит болуб, бойнубуздан тагъылгъандан эсе, 
Бёрюлей джашагъан, ёлген да игид. 

Хакъыбыз ючюн, Джуртубуз-Халкъыбыз ючюн 
Кюрешмесек, кюреширикбиз Ким, Не ючюн? 

Адамны адамлыгъы, Халкъны халкълыгъы 
Сынала эсе, 
Биз да Адамгъа, Халкъгъа санала эсек,- 
Джюрекни шайтандан азат этербиз, 
Бу ёмюрден да махтау бла ётербиз. 

Джандет джуртубузгъа джаханим тылпыу 
Джетмез кюн келир. 
Сюргюн эталмазла бизни халкъгъа энди 
Не Къурч, не Темир. 

Кёб башлы эмегенле не эки башлы къушла 
Салмазла къоркъуу. 
Терегибиз ахырзаманнга дери джашар, 
Болмайын къуу. 

Алай а, алай болур ючюн, 
Керекбиз турургъа ёрге, 
Керекбиз болургъа Эрле. 

Гъарбны, Шаркъны да атыб артха, 
Бу иннет бла къайытама Джуртха. 
Энди Джуртдан айырылыргъа тюшсе – 
Джангыз Кёкге боллукъду джолум. 

Алайды тилегим, иннетим. 
Сакълайды Джуртум-Миллетим. 
Сакълайды Джашау эмда Ёлюм. 
Не игиди бюгюн кёлюм. 

КЪАЧ 

Къалмагъанды терекни юсюнде 
Не чапрагъы, не кёгети. 
Къардан, сууукъдан эсе да, 
Тауну да агъарыбды бети. 

Эшитилмейди турна таууш да – 
Кетелген кетгенди бары. 
Кёк бла джерни айыргъан аууш да, 
Мени кесине чакъырады. 

Арасындама джай бла къышны, 
Кёк бла джерни да – арасындама. 
Тенглигинден Ай бла джулдузну 
Адамла менича, къарасынла да, 

Сора, кёрюрбюз – къалырламы ала 
Алгъын къарамлары бла, тюрленмей. 
Ишек джокъду – къайытмазла ала 
Джети къат Кёкден нюрленмей. 

Эки дунияны да кёрген адам 
Къалыргъа болурму алгъынча? 
Кесиме, башхагъа да бермезме тынчлыкъ, 
Аллах джанымы алгъынчы. 

Тартханлай турлукъма хар бир адамны 
Ышыгъына Ай бла джулдузну. 
Кесим да чыгъама Джолгъа, 
Чыгъара Джолгъа джолсузну. 

Къанатлыла къыбыла таба 
Атланнгандыла, джаным а – Кёкге. 
Ала къайытырла джаз ала, 
Аллай насыб болурму меннге? 

Къышхы тылпыу этеди хауа. 
Башларчады къар да джауа. 
Кёб магъаналы Сёздю-Чекди-Чакъды КЪАЧ. 
Ёзге биринде да джокъду къууанч. 

Сюеледи терек – джалан, къаралыб, 
Чапрагъы, кёгети, къанатлысы да джокъ. 
Кёк да турады басыныб, къаралыб – 
Къыяма къыш къысылгъанды джууукъ... 

САКЪ БОЛУГЪУЗ СЁЗГЕ 

Сёз ючюн джаратханды шайырны Аллах. Сёзню, тилни джангыртыр ючюн, саугъалагъанды аны керамат бла, фахму бла да. Сора, Аллах берген кераматны, фахмуну Аллахха, адамгъа къаршчы бурса уа поэт, анга бек уллу къыйынлыкъла джетерикдиле. Аллах берген керамат бла, фахму бла Ибилисге къуллукъ этсе,- бергенин сыйырлыкъды Аллах андан: поэт кераматсыз, фахмусуз да къаллыкъды. Кёб башха палах да джетерикди анга: ол заманда да сокъуранмаса, тюшюнмесе – бютеу багъалатхан затларын барын - джашауу да аланы ичинде - тас этерикди поэт. Адабиятдан, дуниядан да сыйсыз болуб кетерикди... 
«ШАЙЫРНЫ БОРЧУ» статьядан. 

Сёз менден тамадады, 
Къалюбалада джаратылгъанды ол. 
Къыйынлыкъдан неда къартлыкъдан 
Ёлюрге да боллукъду ол. 

Сёз менден тамадады: 
Кёрмесем аны къачын, сыйын – 
Кесими да болурму сыйым? 
Сёз ючюн да соруллукъ – алдады. 

Сёз менден тамадады. 
Ёмюрледен келеди адет: 
Сёзге орнун къоюб, 
Алай кетеди джашаудан поэт. 

Ары дери да поэтге, 
Джангыз былайды джашау: 
Сёзню атха миндириб, 
Кеси барады джаяу. 

Аллах берген джанындан 
Поэт Сёзге этеди юлюш. 
- Кимди да джан салгъан Сёзге? 
- Сёзге джан салгъан – Поэтди, алай а, 
Аллахданды Сёзню да джаны. 

Ангылагъан халкъ аны, 
Сёзге болур артыкъ да сакъ. 
Сёзде барды Адам, 
Сёзде барды Хакъ. 

Сёзню хакълыгъы, акълыгъы ючюн, 
Шайыр джанын этеди къурман. 
Сезилгенлей турлукъла Сёзде 
Аллах бла адам. 

Сакъ болугъуз: джашайла Сёзде 
Аллах эмда адам. 

«Истинный художник верит, что он послан на землю для выполнения некой миссии, для отработки полученного им дара. Личная жизнь имеет значение для него самого и, возможно, для его близких друзей, но он не думает, что она должна становиться предметом внимания публики. Единственное, на что надеется писатель, это внимание читателей к его книгам. Он надеется, что они, по крайней мере, заметят в них опечатки». 
Григорий Кружков 

ДЖАШАР ЮЧЮН, АЙНЫР ЮЧЮН... 

Кесибиз бурмасакъ джаханюмге, 
Джандетди биз джашагъан Джер! 
Табигъатны сейирлиги къатылыб кёлге, 
Джаратылады музыка, джыр. 

Кесибиз тюшюрмесек сыйын, 
Малаикден да сыйлыды адам. 
Джашауубузну этген да къыйын – 
Кесибизбиз, аджашыб джолдан. 

Неди джетишмеген бизге – 
Джерми, хауамы? Огъай. 
Джетишмеген – Ийман бла Билимди, 
Аласыз – адам тюлдю Адам. 

Аласыз – небиз да джалынды, кюлдю. 
Аз эсе халкъда Ийман бла Билим – 
Ол халкъ сакълаяллыкъ тюлдю 
Не Джуртун, не тилин. 

Аллай халкъны ёсерик тюлдю 
Ангысы, саны да. 
Башха халкъла джутарыкъла аны, 
Къаллыкъ тюлдю тарихде ызы да. 

Ийман-Дин, Окъуу-Билим – 
Быладыла сакъларыкъ адамны, халкъны. 
Ангыларгъа излемегенле аны – 
Дуниядан боллукъдула тюб. 

Ийман-Дин, Окъуу-Билим – 
Аласыз чарх буруллукъду артха. 
Аласыз бизни сакълайды ёлюм, 
Аласыз – тюшерикбиз отха. 

Къалам бла Китаб, Китаб бла Къалам – 
Къутхарлыкъ, сакъларыкъ, тирилтирик да бизни. 
Джашарыкъды, айнырыкъды адам 
Кесине байракъ, джорукъ этсе Кёкден тюшген Сёзню. 

АКЪ БАЛ 

Гюлден гюлге кёчгенча бал чибин, 
Поэт кёчеди сёзден сёзге. 
Ёлтюрмегиз аны бал ючюн – 
Балны ол джыяды сизге. 

Джер бал чибинди кюндюз шайыр, 
Кёк бал чибиннге бурулады кече уа. 
Къатылгъанны – ургъан да этеди, 
Урса да, кесиди ёлген а. 

Поэт сёзден сёзге кёче, 
Тил джуртда айланады учуб. 
Тил дуниядан тышына чыкъса уа, 
Не этерин билмей, къалады джунчуб. 

Кёк бал чибин, джер бал чибин да тюл, 
Сёз бал чибинди поэт. 
Аны назму къауузларында 
Сакъланады ана тилни балы, дамы. 

Джюрек джаралагъа джарайды ол. 
Ана тилни бачхасында баш къусхан сёзледен 
Поэт джыйгъан бал – 
Ауруудан, ёлюмден да къутхарады халкъны. 

Поэтни ишине чырмау болгъан – 
Кесине, халкъгъа да болады заран. 
Ол Акъ сёзден – Акъ балдан – бир ашамагъан, 
Бир да къуруса да – бир джаламагъан, 
Болаллыкъ тюлдю Адам. 

УШАМАГЪАН ДЖУКЪМАЙДЫ 

Ушамагъан – джукъмайды. Аны ючюн, 
Кесиме келишгенни табалмай, 
Элден, джуртдан да кетдим, 
Тенгизден-теркден да ётдюм. 

Хар Адамгъа бирер Хауаны 
Джаратханды,- дейдиле,- Аллах. 
Мен а къалдым табалмай аны, 
Джангылыб да, сынадым палах. 

Ушамагъан джукъмайды. Аны ючюн 
Ушаш сёзлени излейди поэт. 
Юйюр да, назму да къуралалла бирча – 
Бу дунияда алайды адет. 

Ушамагъан – джукъмайды: къыйналсам да кёб, 
Назмуда магъана бла кеб 
Бир-бирин тутарча эталама... 
Сени уа табалмай къыйналама. 

Аны ючюн манга джашауда 
Джокъду магъана да, кеб да. 
Къызларын къызгъанады Джер, 
Мёлеклерин къызгъанады Кёк да. 

«Сен Ана тилде джазаса назму. 
Тилинги ангыламагъан, алмагъан, 
Анга сенича къарамагъан, къууанмагъан – 
Магъана, кеб да болалмаз санга». 

Джазыууму, назмунуча, джазалмай, 
Кесиме келишген бир къызны табалмай, 
Айланама къыдырыб дунияны: 
Табаргъа, табмазгъа да болурма аны. 

Тынгы-тынчлыкъ джокъду ансыз. 
Джыр, назму да джокъду ансыз. 
Магъана, кеб да джокъду ансыз. 
Тёнгек болгъанчады джансыз. 

Тёнгексиз джаннга ушайма бирде, 
Бирде уа – джансыз тёнгекге. 
Къадау Ташха ушайма бирде, 
Бирде – Джуртда Джангыз Терекге. 

Ташдан, Терекден да кетгенме узакъ. 
Таш да, Терек да, бёрю да – къазакъ. 
Таш да, Терек да, бёрю да – ёзюм. 
Бер, Аллах, меннге сабырлыкъ, тёзюм. 

КЪАРАУУЛ 

Суу секиртмелеге айталла «къанатлы суу, учхан суу» деб. 
Сёз секиртмелеге айталла «къанатлы сёз – Акъ сёз – назму» деб. 
Суу секиртмени тауушу эшитилинеди узакъдан-кенгден. 
Сёз секиртмени джарыгъы-тауушу энеди мийикден-кёкден. 
Ол джарыкъдан-тауушдан чыгъады акъ къанатлы Сёз. 

Кёк джашнагъанча, кюкюрегенча тюлдю аны джарыгъы-тауушу. 
Илгендирмейди, кюйдюрмейди адам джюрегин ол. 
Кимге да ачылыб, кёрюнюб бармайды ол. 

Аны 
Ким эшитеди тауушун, ким кёреди джарыгъын: 
Ала да – насыблыдыла. 
Сёз кеси уа – 
Кераматы, шыйыхлыгъы болгъанда тохтайды. 

Джети къат кёкден эниб келген тауушну-джарыкъны 
Назму сёзге бурулгъан кёзюую – 
Шайырны сёз файгъамбаргъа бурулгъан кёзюую. 

Сёз секиртмеле, назму толкъунла 
Байлайдыла Кёк бла джюрекни. 
Джерде джашаса да, шайырды – 
Къарауулу, сакълауулу да Кёкню. 

КЪАРА КЪУШ, АДАМ ЭМДА АКЪ СЁЗ 

1 

Нартны джер тюбюнден джер башына чыгъаргъан 
Къара къушну къанатындан тюк алыб, 
Ёлюмсюз Кёкде учхан ол Къара къушдан тюк алыб, 
Аны Къобан суугъа тийириб, 
Тереземден тюшген къачхы чапракълада – 
Къыяма къышха буруу боллукъ – 
Джазгъы назмуларымы джазама. 

Билеме: заман – къачхыды. 
Саргъалгъанды табигъатны бети. 
Кёб турмай – джаны чыкъгъанча – агъарлыкъды... 

Къобан суу да тохтаусуз барады кетиб. 
Сын ташлача кёрюнелле джагъада ташла да. 
Къадаргъа бойсуналла туру, таша да. 

Билмейми айтханды Джырчы: 
«Боюнсхасына джекгенди къадар – 
Аны тартмайын джокъду бир мадар». 

Къара къушдан да бизге къалгъан: 
Аны бир къанат тюгю – къаламгъа бурулгъан; 
Сызгъыргъаны, къанат тауушу – назмугъа бурулгъан. 

Алай а, 
Не къаты эсе да къадарны джоругъу, 
Тохтарыкъ тюлдю барыу: 
Къанатлы Акъ Сёзню джарыгъы 
Алгъа, мийикге къараргъа, барыргъа да 
Береди къарыу. 

Терек чапракъла джерге тюшген сагъатда да, 
Акъ сёзле учадыла Кёкге, тартадыла ёрге. 
Тёнгекге къач келген сагъатда да, 
Джашил джаз джашайды джюрекде. 

2 

Кёгю барды учаргъа къушну. 
Джашаргъа къаясы да барды. 
Аны кёлеккеси огъуна 
Илгендиреди джыланланы джерде. 

Ол 
Сюркелгенле бла джюрютмейди шохлукъ. 
Кёкге узала сюелгенлеге – 
Тереклеге, къаялагъа, таулагъа – 
Алагъа болады джууукъ. 

Кёкден бек сюйгени уа джокъду аны: 
Мийикден къараб, кёреди дунияны. 
Не сезгенин а аны – 
Къанатсызлагъа къыйынды билген. 

Къуш а кёреди къараб мийикден: 
Адамны тёнгегин асрайдыла джерде. 
Джаны уа адамны 
Барады кёлтюрюлюб Кёкге – 
Къуш эслейди аны. 

Къушну сыртында 
Биразны солуйду джан. 
Сора, айырылыб андан, 
Кетеди ёрге – 
Къуш чыгъалмаз мийикге. 

Аладан айырылмайды кёзюм. 
Джетерикди манга да кёзюу: 
Бюгюн да туралла тартханлай 
Тёнгегим – джерге, джаным а – ёрге... 

3 

Къуш кёлекге тюшеди юсюне адамны. 
Къанатланады тёнгекде джан – 
Илгениб Кёкге къарайды адам: 
Тауусулгъан болурму болджалы аны? 

Къара къушну эслейди Кёкде: 
Къанат тюгюн излегенча кёрюнеди ол. 
Къалтырайды къалам тутхан къол – 
Кетеди тынчлыкъ кёлден-джюрекден. 

Тёнгекден айырылады джан. 
Къанат тюгюн Къара къушха къайтара, 
Анга Акъ сёзюн, алгъыш сёзюн да айта, 
Иесине ашыгъады джан. 

Ашыгъады джети къат Кёкню башына, 
Тёнгеги къалгъан джерге да къарай. 
Къуш къычырыкъ джашнатады, кюкюретеди Кёкню, 
Кёк да джерни джумшатады джылай. 

Къатышадыла: тюш-тюн, таша-туру. 
Къара къуш, Адам, Акъ сёз да къайда? 
Минг соруугъа джангыз бир джууабча, 
Келеди джарыкъ джулдуздан, Айдан. 

ДУМП БОЛУГЪУЗ БЫЛАЙДАН 

«Къыш келгенди, къуш ёлгенди»,- 
Къычыралла къаргъала. 
Акъ шошлукъну илгендире, 
Джукълаб тургъан берекетни 
Къачырадыла ала. 

Кюн аманны къаргъалары, 
Тохтамайын къар-къурлары, 
Къаралта джерни, кёкню, 
Джаялла ётюрюкню. 

Къыш келгени – ол кертиди, 
Къуш ёлгени – ётюрюк. 
Къуш эшитсе бош хапарны, 
Талайынгы ёлтюрюр. 

Кюн аманны къаргъалары, 
Кюн аманны къаргъалары, 
Сиз этесиз аман джора, 
Юреннгенсиз джюрек джара. 

Бу шошлукъгъа, бу акълыкъгъа 
Джарашмайсыз сиз аз да. 
Сиз айтханча кюн бузулмаз, 
Бизге насыб – къыш, джаз да. 

Джылны къайсы чагъында да 
Барды къууанч, Орайда. 
Кюн аманны къаргъалары 
Думп болугъуз былайдан. 

ИГИ СЁЗНЮ КЮЧЮ 

Бир кёбмю керекди 
Кёлтюрюр ючюн кёлюн адамны? 
Башха зат бла болушалмай эсенг да, 
Бир иги сёз айт. 

Бир иги сёз айтылса адамны кёлюнден, 
Сакъларгъа да болур башханы ёлюмден. 
Адам башланады Сёзден. 

АНЫ КЕЛТИРЛИК АДАМДЫ 

Ассы адамла асры кёбден – 
Бу биз джашагъан джандет джерге – 
Джети къат чууакъ Кёкден 
Къоркъама келир деб палах. 

Адамны ууу, зараны 
Джер бла къалмай, Кёкге да, 
Кёкге да джетеди энди – 
Чамланмай къоярмы Аллах?! 

Атомму, аурууму къурутур дунияны, 
Чексиз Аламданмы келир ёлюм – 
Айталлыкъ болмаз аны. 

Ахырзаман 
Джети къат джерденми чыгъар, 
Джети къат Кёкденми энер – 
Билмейме. Алай а, 
Аны келтирлик адамды – 
Ол затха джокъду ишегим. 

ЭРШИ ЗАМАНЫ ДЖОКЪДУ ТАБИГЪАТНЫ 

1 
Къартлыгъы да ариуду табигъатны: 
Къарачыгъыз кюз арты чегетге – 
Унутдурурча дуньяны-ахратны, 
Къалай нюрлюдюле терекле. 

Ёргерекде уа агъарады тау – 
Джаш-къарт эсе да, билмезсе аны. 
Мени кёб къыйнаса да джашау – 
Не насыбды кёргеним дуньяны. 

2 
«Къайры кетдиле бояулары чапракъланы?.. ». 
Бир джукъгъа да – кёчгенле ала назмулагъа. 
Берекетлери джетерикди аланы 
Таб, энди келлик тёлюлеге, заманлагъа. 

Китаб чапракъланы араларына 
Саргъалгъан терек чапракъланы салама. 
Къагъытда агъачны сезелле ала, 
Джашлыкъларын, джашилликлерин а – назмулада. 

Тюбейдиле былайда ёлюм бла джашау: 
Кесилген терекденди китабны тёнгеги, 
Джаны, джюреги уа – назмуладанды. 
Къысхамы, узакъмы болур китабны ёмюрю? 

Сау джыртарламы назмула кийимлерин? 
Эски китабдан джангы китабха кёчерлеми? 
Огъесе китабны тышы да джыртылгъынчы, 
Ёлюбмю кетерле ала ичинде аны? 

3 
Чапракъ арта тургъан терекге къарайма. 
Назмудан сёзле да бир кюн алай, 
Юзюлюб, чачылыб, думп болуб кетселе, 
Не зат къалыр шийирден-назмудан? 

Ол заманда Акъ сёз къара сёзге бурулур. 
Бурулурму? Ишеклиме анга да. 
Ёзге, терекгеча, назмугъа да келеди къач. 
Ёледиле сёзле, тилле, адамла, халкъла да... 

4 
Чапракъ арта тургъан терекге къарайма. 
Халкъ да бир кюн къалса алай – сёзсюз, тилсиз, 
Неге бурулур миллет, 
Миллет дерча джугъу къалырмы? 

5 
Къарайма кюз арты чегетге – 
Эски китабны ачханча болама. 
Кюнден кюннге джууукъ бола Кёкге, 
Къанатланама, назмуланама. 

Эрши заманы джокъду табигъатны: 
Къарачыгъыз кюз арты чегетге – 
Унутдурурча дуньяны-ахратны, 
Къалай ариудула терекле. 

Ёргерекде уа агъарады тау – 
Джаш-къарт эсе да, билмезсе аны. 
Мени кёб къыйнаса да джашау – 
Не насыбды кёргеним дуньяны. 

ДЖАТТАЙНЫ КЪЫЛЫЧЫНДА ДЖАЗЫУ 

Аллахны аты – ауузларында, 
Ёледиле халкъ, джурт ючюн джигитле. 
Дагъыда табыладыла итле 
Къара джагъаргъа кюрешген алагъа. 

Амантиш итле, сынджыргъа уруб кеслерин, 
Чабадыла, къошулуб душманнга. 
Ол джауланы бирин къоймай къырырча, 
Я Аллахым, бир кюч-къарыу бер манга. 

СТАВАНГЕР 

Не къыш чилле, не джай чилле джокъ – 
Хауасы джумшакъды алай. 
Тынчлыгъынгы бузмайды джукъ – 
Къралы да, джуртуча, къолай. 

Джыл узуну ёседи кырдык. 
Семизден джюрюялмайла малла. 
Къайры къарасанг да – рахатлыкъ-тынчлыкъ: 
Ышармай сёлешмейле адамла. 

Акъ джелпекле баралла тенгизде, 
Джюзедиле къайры эсе да, агъара. 
Мен да суугъа секирирча болама, 
Тик джагъадан къарай туруб алагъа. 

Кюрешеди чайкъалмазгъа тенгиз да – 
Тынчлыгъымы излемейди бузаргъа. 
Насыблыма мен былайда элсиз да – 
Бек разыма джашауума, къадаргъа. 

Тенгиз къушла учадыла башым бла – 
Ангыларыкъма кёб турмайын тиллерин. 
Ант этеме Терегим бла, Ташым бла, 
Уллу Аллахдан джангыз бирди тилегим: 

Былайдача, хар къайда да, инсанны 
Тохтамасын тирилиую, джашнауу. 
Табигъатдан, къралдан, не адамдан 
Къоркъуу болмай, аз да заран джетмей, 
Мелхум болсун, рахат болсун джашауу. 

ЭКИ КЪАУУМ 

Сёз тюрлендиргенди адам улуну. 
Тюрленирге унамагъан къауум а – 
Сёзню тюрлендирирге кюрешгенди, кюрешеди. 
Ма ол эки къауумну – 
Сёз тюрлендиргенле бла 
Сёзню тюрлендирирге кюрешгенлени – 
Арасында барады къазауат. 

ДЖАН ДЖУРТХА КЪАЙЫТА 

Кёрюб алда насыбны, къууанчны, 
Джаз таба барама ичи бла къачны. 
Урады джел, этеди шылпы, 
Чегет силкинеди, юркгенча джылкъы. 

Сары чапракъла толтуруб юсюмю, 
Джашил сагъышла уа – кёлюмю, эсими, 
Барама къачны ичи бла – джазгъа. 
Джазыуун – шайыргъа да! – тынч тюлдю джазгъан. 
Джазыуну, назмунуча, тынч тюлдю джазгъан. 

«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей, 
Къачдан чыкъсам да – тюберикме къышха. 
Къыяма къышха да джалынмам дегенлей, 
Барама, кюч ала Терекден, Ташдан. 

Къачхы чапракъладанды тонум юсюмде... 
Къышхы сууукъдан къутхарырмы ол? 
Алай а, сюйюмлю джаз болуб эсимде, 
Юзюлюб къалмаз бу мен баргъан джол. 

Къадар къач ала чыгъаргъанды джолгъа – 
Къачы, къышы бла сынарыкъды мени. 
Джыгъылыб къалмай, ёталсам аладан – 
Джап-джашил Джаз, мен кёрлюкме сени. 

Ёталмагъаннга уа къачдан, къышдан – 
Джаз джокъду. Керекди чыдаргъа. 
Юлгю ал, джюрек, Агъачдан, Ташдан! 
Тыйыншлы бол сынаугъа, къадаргъа. 

Керти дуния сакълайды алда, 
Бу дуния – сынауду: сынауду неси да. 
Келликди Ахыр къайсы ёмюрде, джылда? 
Аны билген – бир Аллах кесиди. 

Биз а къачдан, къышдан да ётюб, 
Чыгъаргъа керекбиз Джазгъа. 
Джан джуртха къайытыргъа керекбиз, 
Къайытхан кибик Кавказгъа. 

КИМДЕН, НЕДЕН ДА КЮЧЛЮДЮ ЗАМАН 

Чапракълары агъа юслеринден, 
Джагъа терекле къалтырайла джелде. 
Къобан – чапракъланы ташайтады кёзден – 
Сюреди аланы узакъ джары, тенгизге. 

Терегинден айырылса чапракъ, 
Джелге, джерге, суугъа, отха да болады аш. 
Болджал джетсе, айырылмай да не этсин – 
Къачдан, къышдан да къалай болалсын баш. 

Кимден, неден да кючлюдю заман – 
Ашайды тауну, къаяны, джюрекни да. 
Эте джылауун Ташны, Адамны, Терекни да, 
Мен да – аладан бириси – къарайма джагъадан. 

Заман да бирча къатылады бизге: 
Таш къатыракъды – чыдайды бегирек. 
Илинмек аджал джетмесе, 
Терек да адамдан джашайды кёбюрек. 

Алай а, эртде-кеч болса да, 
Барыбызгъа да келеди ёлюм. 
Ёлмесенг да – къартдамы болмазса: 
Тауусулады, бир кюнча, ёмюр. 

Тырнакълаб, ташха тамыр ийиб, 
Бутакълары бла уа Кёкге къадалады агъач. 
Алай а, ёзенде кибик, анда да – 
Мийик къаяда да – аны табады къач. 

Назму сёзюм бла Джуртха, Тилге, 
Терек къаягъача, къадалама мен да. 
Тынгылайдыла, сезиб боллукъну, 
Нарат да, бусакъ да, эмен да. 

...Джашил терек – бериб тургъан къууанч – 
Бурулады сал агъачха, къабыр къангалагъа. 
Таш да сын ташха бурулады... 
Бирге къалабыз ёлгенден сора да... 

Алкъын а саубуз. Таш, Агъач эмда Адам – 
Къарай, кетиб баргъан суугъа, 
Къарай, сууда баргъан чапракълагъа, – 
Сюелебиз суу бойнунда, джагъада. 

Огъесе, эскертмеле болурбузму биз – 
Сын-суратлары Адамны, Ташны, Терекни? 
Огъай, биз джансыз эскертмеле болсакъ, 
Къайгъы былай талармы эди джюрекни? 

Бурулгъунчу къабыргъа, сал агъачха, сын ташха, 
Джашау ючюн этерикбиз къазауат. 
Джашаудан кете, бу джарыкъ дунияны 
Артда къалгъанлагъа этерикбиз аманат. 

НЕ САКЪЛАЙДЫ АЛДА? 

Хакъ сёзню айтхан имам бла, 
Акъ сёзню айтхан поэт – 
Джандетлени эшиклери ачыкъдыла сизге. 

Алай а, 
«Афендини айтханын эт да, 
Этгенин этме» деген сёз эшиме тюшсе, 
Джаханим да кимлени сакълагъанын ангылайма. 

ХОНШУ БОЛУРУМ КЕЛЕДИ КЪАЯДА ТЕРЕКГЕ 

Арыгъанма адамладан. 
Къачыб аладан, 
Кетерге излейме таугъа, чегетге. 
Хоншу болурум келеди къаяда терекге. 

Чегетинден айырылгъанды ол, 
Джуртундан а – огъай. 
Мен да джашаргъа излейме алай, 
Къыйын эсе да, Терек сайлагъан джол. 

Ашыкъмайма не кёрге, не тёрге, 
Кетерге да – не кёлден, не кёзден. 
Джангыз – излейме чыгъаргъа ёрге, 
Къутулургъа къайгъыдан, сёзден. 

Сукъланама къаяда терекге – 
Ол турады Кёк бла чекде. 
Къанатлы джанлагъа бола къонакъбай, 
Ёмюрю джашайды алай. 

Чегетде болгъан тарлыкъдан, зарлыкъдан да, 
Къутулгъан насыблыды ол. 
Мычхы, балта къоллу адамладан да – 
Мизкёз, малкёз къауумдан – къутулгъанды ол. 

Джаны, кёлю къыйналыб турмазча, 
Аллай бир къая кимге да керекди. 
Къыйын кюн кёл этген манга 
Ата джуртда Таш бла Терекди. 

Ала – табигъат эмда китаб. 
Ала – ёзюм эмда сёзюм. 
Кёбдю джюрекде джара бла таб... 
Берген а сабырлыкъ, тёзюм – 

Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда. 
Алагъа, къаяда терекге да береме салам. 
Алагъа ушаса адам – 
Джукъ болур джокъдан, 
Джокъ болмаз джукъдан. 

Арыгъанма адамладан – 
Аланы сёзлеринден, къайгъыларындан. 
Айырылыб аладан, 
Ёрлерим келеди джети къат кёкге, 
Хоншу болурум келеди къаяда терекге.

КЪОРКЪАМА ЧАМЛАНЫР ДЕБ КЁК 

Таджал кърал оюлгъанында, 
Илинмек аджалдан джоюлгъанла, 
Не эсе да болгъандыла кёб. 
Кючмю эди тыйыб тургъан бизни? 
Аздыла ангылагъанла Сёзню... 
Къоркъама чамланыр деб, Кёк. 

Кёбдю 
Бир-бирин алдагъан, марагъан, 
Бир-бирин тонагъан, къыргъан... 
Хазырмы болуб тура эдик 
Болургъа джаныуар, хайуан? 

Не хайыр 
Палахны айтыудан, санаудан? 
Халкъ ёталмаса сынаудан – 
Тюб боллукъду дуниядан. 

Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз 
Бюгюннге дери да келгенди сынала. 
Чингисханла, Темирле, Къурчла да бюгалмай, 
Адамгъа, Халкъгъа келгенбиз санала. 

Сюргюнледе да тюб болуб къалмай, 
Неда – болуб къалмай манкъуртла, 
Дуния малгъа, тыш джерге алданмай, 
Къайыта билгенбиз Джуртха. 

Сойкъырымны, сюргюнню къатында – 
Ол зулмуну-зорлукъну къатында – 
Не къайгъы, палах барды бюгюн 
Биз джуртубузда болур кибик джокъ? 

Седиретирча адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны, 
Бу ёлюм къоркъуу келеди къайдан? 
Аны чурумун табыб, амал этмесек, 
Тас боллукъбуз, кёблеча, дуниядан. 

КЪАЯДА ТЕРЕК 

Хорлата тебресе кесин 
Къайгъыгъа джюрек, 
Кёзюме кёрюнеди мени 
Къаяда терек. 

Къара къаяда джап-джашил терек: 
Мийик Кёк — тюню, тюшю. 
Джай чилледе кюйюб къалмай, 
Къыш чилледе да къалмай юшюб, 
Турады, болмайын къуу. 
Чыдайды джелге, бораннга да. 
Къутулгъаннга да 
Джерде мычхыдан, балтадан - 
Кёкде барды къоркъуу: 
Кёк кюкюрейди, джашнайды, чартлайды... 
Терек барына тёзеди, чыдайды. 

«Отдан чыкъ да — джалыннга» дегенлейди, 
Терекни джазыуу: 
Не Джерде, не Кёкде - 
Джокъду анга тынчлыкъ. 

Алай а, 
Тамыр ийиб ташха, къаягъа, 
Ёлюмге бой бермей, 
Кюрешеди джашаргъа. 

Бирде акъ булутла болалла къонакъ, 
Бирде къара булутла басалла юсюн. 
Ол а — бирча кёгергенлей турады, 
Джайгъа, къышха да хорлатмай кесин, 
Къууанчха, бушуугъа да хорлатмай кесин. 
Буруннгу таулугъа ушайды - 
Бошлаб къоймайды кесин. 

Хорлата тебресе кесин 
Къайгъыгъа джюрек, 
Кёзюме кёрюнеди мени 
Къаяда терек. 

Алай къадалыргъа керекди адам да 
Джуртуна, Тилине. 
Къара къаяда джашил терек, 
Къара кюн да, акъ кюн да - 
Сен юлгюсе меннге. 

ПОЭЗИЯ ТЕРЕГИ 

Поэзия тереги — къуру да — джашил, 
Чайкъалады Кёкге джете, кеси да. 
Болсам да — къара танымагъан — джахил, 
Излерелле аны ангым, эсим да. 

Аны бла ёрлеб, Кёкге чыгъыучанды джаным, 
Бек мийикде джууукълаша Хакъгъа. 
Андан а — дуния кёрюнеди джангы, 
Джангы сёз да айтырча болама халкъгъа. 

Шийир терекни къатында — башха терек неди? 
Эки дунияда да анга джетген — не? 
Тамырлары джети къат джердеди, 
Бутакълары уа — джети къат Кёкде. 

Шийир терекни назму чапракълары 
Шууулдайла — тынгылачы, къарачы алагъа: 
Бир башха мийик дунияны Байрагъы 
Эмда Орайдасы-дыла ала. 

Шийир терекни кёгетлери... 
Алалла сууу, ашы да джанны. 
«Бисмилля» этмеген аладан — 
Биляллыкъ тюлдю джети къат Кёкню. 

Шийир терекни кёгетлери — халал. 
Харам адамгъа уа джарашмазла ала. 
Дуния мал тюлдюле ала, 
Ёмюрде да боллукъ тюлдюле мал. 

Алай а, джандет терек да тюлдю шийир терек. 
Ёзге аны кёгетинден къабмагъан, 
Хакъ сёз бла бирге Акъ сёзню айтмагъан 
Джандетге къайыталыкъ тюлдю. 

Поэзия тереги — къуру да — джашил, 
Кёкге джете, чайкъалады Ол. 
Болсам да — къара танымагъан — джахил, 
Анга тюберге излер эдим джол. 

КЪАЛГЪАНЛАГЪА УШАМАГЪАН 

1.СОЛАГЪАЙ 

«Огъай, солагъай болургъа 
Къоярыкъ тюлме мен сени»,- 
Деб, анасы сабийин, 
Онгагъай этиб кюреше эди. 

«Джюрек да сол джанындады»,- деб, 
Дженгалмай эди анасын сабий. 
«Ненг да халкъдача болсун»,- деб, 
Къазауат эте эди джарлы ана. 

Кете тебресем халкъдан терсине, 
Ол сабий бла анасы тюшелле эсиме. 
Алай а бек керек болса, 
Энтда сол къолум узалады алгъа. 

Сонг къолум бла джазгъан назмула 
Джюрекге джууугъуракъмылла экен? 
Не бек кюрешди эсе да джарлы ана, 
Халкъдача, халкъча болалмадым мен. 

Джуртда Джангыз Терек болургъа меннге 
Оноу этилген болуред Кёкде. 
Немди артыкъ, не затымды кем — 
Билмейме. Алай а, 
Халкъча, чегетча болалмадым мен. 
Халкъ бла, чегет бла болалмадым мен. 
Айырылдым Халкъдан, Джуртдан да. 
Джангыз Терекме къачан да, къайда да. 
Джуртда — Джангыз Терек эдим, 
Тышында да — алай... 
Солагъайлай къалады солагъай. 

2.АЛТЫБАРМАКЪ 

Алтыбармакъ болуб туугъанма мен. 
Къалгъанлагъа ушамайма мен. 
Алай эсе — не этерге керекди? 
Алай эсе — 
Артыкъ бармакъларын кесерге керекди. 

Артыкъ бармакъларымы кесдиле. 
Къалгъан бармакъларым ёсдюле, 
Алтынчыларым а — къайда — джокъ. 
Сорама уллу болгъандан сора: 
-Нек кесгенегиз? 
-Сен да къалгъанлача болур ючюн. 

Аллах алтыбармакъ этиб джаратхан эсе мени, 
Аланы кесерге эркинмелле адамла? 

3.1979-1981 ДЖЫЛЛА. НАЗМУЛАРЫМЫ СЮЗЮУ 

СЮЗЮУ-ТЕРСЛЕУ: 
«В данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения. 
Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью, во-вторых, нет четкого классового подхода, в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи, в-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности. Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными». 

Назму джорукъну бузаса. 
Джорукъну бузаса. 
Бузаса. 

Поэзиянг — солагъайды, алтыбармакъды. 
Солагъайды, алтыбармакъды. 

4. ДЖАЗЫУЧУЛА БИРЛЕШЛИГИНИ ОНОУУ: 

Керекди: тюзетирге, кесерге. 
Тюзетирге, кесерге. 
Андан сора, джангыдан къараргъа, сюзерге. 
Джангыдан къараргъа, сюзерге. 
Къараргъа, сюзерге. 
Сюзерге. 

АРБАЧЫ БЛА ЧАРХЛА 

Тик энгишге 
Айланды арба. 
Джаш арбачы излемеди 
Къартла айтханнга тынгылаб, 
Къурушдурургъа чархланы. 

«Къарт арбачыла 
Къурушдура-къурушдура, 
Джаныбыздан этген эдиле. 
Джаш арбачы — 
Джангы заманны адамы — 
Махтау санга, 
Бюсюреу санга. 

Арба бек къызыу 
Барлыкъды энди. 
Башыбызгъа бош этсенг а, 
Эм аламаты — 
Ол боллукъ эди»,- 

Дедиле чархла, 
Бурула — 
Къызыудан-къызыу, 
Дженгилден-дженгил. 

Терк келген арба 
Ауду айланчда. 
Аны чархлары 
Ёлдюле къууанчдан. 

«Азатлыкъ, азатлыкъ» деб, 
Этдиле хахай. 
Билмейин тохтай, 
Тёнгередиле: 

Кими Чыгъышха, 
Кими Батыгъа, 
Кими Къыблагъа, 
Кими Шималгъа. 

Тёнгередиле 
Бирер джары — 
Къаллыкъларын билмей 
Аман джары. 

Кими — 
Кетди къаядан, 
Кими — 
Тюшдю балчыкъгъа. 

Кими — 
Баргъанлай тёнгереб, 
Айланыб башы тёгерек, 
Кегейлери сына, джыгъылды. 

«Азатлыкъ» деб, 
Бегирек къычыргъан чарх, 
Азат болгъанында 
Не этерге билмей, 

Батыгъа тутду джол, 
Андан Чыгъышха, 
Андан Къыбылагъа, 
Андан Шималгъа. 

Биринден да табмай болушлукъ. 
Шош, бек шош къайытыб ызына, 
Арба аугъан джерден 
Бир къычырым узакълыкъда 
Тёнгереди. 

Чарх Оба дейдиле 
Энди алайгъа. 
Арба Аугъан 
Дейдиле ол бир джерге да. 

Арба Аугъандан 
Чарх Обагъа дери 
Атланы чарсха 
Чабдыралла энди. 

Алай а, алада 
Кёрюнмейди 
Мен таныгъан 
Не адам, не ат. 
Мен билген тилде да 
Джокъду сёлешген. 

Ол арбада келген адамланы 
Бири эдим мен. 
Менден сора да бар эдиле 
Къалгъанла сау-эсен. 

Къайдалла ала, 
Не бла кюрешедиле, 
Джангы арбада алагъа 
Орун табылгъанмыды — 
Билмейме мен. 

Билгеним: 
Арбаны аугъанында 
Гюнах барды 
Барыбызда да. 

Билгеним: 
Къачан болса да, 
Джууабха тартыллыкъбыз, 
Барыбыз да. 

ТЕНГИЗДЕ БАРДЫ БИР АЙРЫМКАН 

Шимал тенгизде барды бир айрымкан. 
Джангыз анда табады рахатлыкъ джан. 
Ушамагъан джукъмайды ёмюрюнде. 
Джан бла тёнгекча, джан бла айрымкан — 
Союб къаблагъанча, ушайла бир-бирине. 

Не боллугъун билмесем да алда, 
Айрымканнга атагъанма: Ай Къала. 
Мени бла бирге джашайдыла анда: 
Къазакъ бёрю, Джангыз терек, чАйкала. 

Аман Ныхытча, къыйынды анга элтген джол да. 
Ол айрымкан ушайды къаяда терекге. 
Сууукъ шимал буз тенгизден айырылыб ол да, 
Узалгъанды джети къат Кёкге. 

Бош алдайма — джокъду тенгизде Ай Къала, 
Акъ Джангызлыкъгъа айтама алай. 
Джангызлыкъ джаздыргъан назму сёзле — чАйкала — 
Учадыла, эте къычырыкъ-хахай. 

Улуйду къазакъ бёрю айрымканда. 
Джангыз Терек да шууулдайды анда. 
Къанатлы Акъ Сёз джашайды анда. 
Темиркъазакъ — кеси джулдуз — къарайды андан. 

Дуния тенгизде барды бир айрымкан. 
Къазакъ бёрюню улугъанын, 
Джангыз Терекни шууулдагъанын, 
Кечеги къанатлыны къычырыгъын, 
Джангыз джулдузну джарыгъын 
Кёрюрге, эшитирге боллукъду анда. 

Болушургъа уа джокъду мадар: 
Аны алай джаратханды къадар. 

СУУ АЛЫБ КЕЛЕСЕ 

Къара суудан суу алыб келесе. 
Джанкъылычха ушагъан суу агъачынгда 
Толу челекле ауурдула нечик. 

Алада: 
Кёк — джулдузлары, Айы, булутлары бла; 
Джер — таулары, къаялары, кюнбетлери, чегетлери бла... 

Джети къат джерден чыкъгъан къара суудан 
Суу алыб келесе. 
Джети къат Кёк да сыйыннганды челеклеринге. 

Джети къат джерни, джети къат Кёкню да 
Сезер ючюн, тохтатыб джолда, 
Алыб келген сууунгдан ичеме. 

Джети къат Кёкден, джети къат джерден, 
Джети къат сезимден 
Джети къат Сёзюм джаратылады. 

Ол сёзню санга айтыргъа деб, 
Сени ызынгы тюзеталмай, 
Ёмюрюм барады кетиб. 

Хар джыл сайын бир айны 
Ол къара сууну къатында шатыр къуруб, 
Солуб, къарыу алыб, кетиученме. 

Эл джокъду. Джангыз 
Кийикле, джаныуарла, къанатлыла 
Джокълаучандыла энди былайын. 

Сенсиз 
Аланы бирича болама, 
Аланы бирича кёреме кесими. 

Къара суугъа келген инсан джокъду. 
Джангыз менме 
Артха къайтарыргъа излеген заманны. 

КЪЫЙЫНЛАШЫУ 

1 
Тенгиз чайкъалгъанды. 
Дууадакъбоюн толкъунла, 
Учуб да кеталмай, 
Къаралгъан тенгизде да туралмай, 
Джагъагъа да чыгъалмай, 
Кыскынык этиб, 
Баралла ары бла бери. 

2 
Тенгизге бурулгъан кёлюм, 
Не эсе да, тынгысыз болгъанды. 
Дууадакъбоюн сезим толкъунла, 
Тургъанларыча туралмай, 
Учуб да кеталмай, 
Кёкге да джеталмай, 
Джагъагъа да чыгъалмай, 
Къыйынлыкъ чегелле. 

3 
Дууадакъбоюн сезим толкъунла 
Ичимде туралмай, 
Тышына чыгъыб да кеталмай, 
Кеслеринден, кёлюмден да бошайла. 
Дууадакъдан эсе, энди ала, 
Джыйын джанлыгъы ушайла. 

4 
Къалгъанча сенсиз, къалгъанча тенгсиз, 
Кёл-тенгиз 
Чайкъалады кемсиз. 
Акъджал толкъунла, чарсха чабханча, 
Бир-бири ызындан мыллык атыб, 
Тенгизни къыйырына джетиб, 
Шын-шын туруб, 
Ал аякъларын джагъагъа салалла. 

5 
Мен бир джорукъ бла назмугъа джыйгъан 
Сезимле-сёзле-тизгинле, 
Кебде турургъа разы болмай, 
Баш бошлукъларын тас этгенча кёрюб, 
Къозгъалыб, ёрге тургъанла. 

Дау айталла манга: 
«Не эркинлигинг болуб 
Такъгъанса бир-бирибизге бизни? 
Сен джаратмагъанса сёзню. 
Не эркинлигинг барды сени бизге?» 

6 
Суу ахырзамандан къутулгъан дунияны 
Сёз ахырзаман ушайды къурутургъа. 
Сёз тенгиз чайкъалады, къатланады. 
Джан титирейди, къанатланады. 

Неди, кимди къутхарлыкъ дунияны? 
Неди, кимди къутхарлыкъ адамны? 
Кючлюден кючлю урады джел. 
Чайкъалады тенгиз, чайкъалады кёл. 

Толкъунла — мийикден мийик. 
Ала ётселе да чекден, 
Умут юзмей сакълайма — Кёкден 
Адамгъа келир деб салам: 
Джерге да игилик, 
Юйге да игилик, 
Джюрекге да игилик. 

7 
Къатыдан къаты урады джел. 
Чайкъалады кёл. Чайкъалады Эл. 
Джашнайды Кёк, чартлайды элия. 
Джангырмаса — къырыллыкъды дуния. 
Не джангы Сёз келликди да Джерге, 
Адам улуну къобарлыкъды ёрге. 
Не 
«Сёз ангыламагъанла» деб чамланныкъды да, 
Барыбызны да сугъарыкъды кёрге. 
Кечеге айланнганды заман. 
Билмейме, атарыкъмыды танг. 

ФОРУМГЪА АЗА САЛГЪАН 
СУРАТЛАГЪА КЪАРАЙ, МУЗЫКАГЪА ТЫНГЫЛАЙ... 

Джууукълашмаз ючюн дуниядан ахыратха, 
Джууукъ болама табигъатха. 
Не къадар джууукъ болсам суугъа, ташха, терекге - 
Ол къадар джууукъ болама джерге эмда Кёкге. 

Табигъат тамадады эмда джашды бизден. 
Къарт-джаш болса да — ол башды бизден. 
Ол — биз болгъунчу да болгъанды: 
Бизни саныбыз, джаныбыз да анданды. 

Табигъатданды Хауа да, Адам да. 
Табигъатданды сёз да, макъам да. 
Табигъат тышыбыздады эмда ичибиздеди. 
Табигъат ангыбыздады эмда эсибиздеди. 

Къайсы чагъы да ариуду джылны. 
Джазы, къачы да, джайы, къышы да сейирле аны. 
Ёсер ючюн менде ангы, эс — 
Табигъат бергенлей турады дерс. 

Тенгизде, тюзде, тауда да 
Джашаргъа юретеди ол. 
Табигъатдан башланады, 
Табигъатха да къайтарады джол. 

Ташда, къаяда терек юретеди, 
Ташха, къаягъа да иерге тамыр. 
Не къыйынлыкъгъа да эрча тюберге, 
Чыдаргъа, тёзерге, болургъа сабыр. 

Юренеме терекден: джашаргъа, ёлюрге да, 
Халкъгъа берирге да — солургъа хауа, 
Халкъгъа берирге да — ашаргъа кёгет, 
Ахыр кюн а — чыдаргъа балтагъа, мычхыгъа да... 

Джашауда болуучанды алай — 
Игилик этгенинг этеди аманлыкъ. 
Аны ючюн къурумаз адамлыкъ — 
Терек юретеди джашаргъа алай. 

Табигъатны ёлтюрген — ёлтюреди кесин. 
Чегетни къурутхан халкъ, 
Алайдан кеси да болады талкъ — 
Аны ангылар чакълы уа барды ангысы, эси. 

Табигъатын ёлтюрген адам, 
Ол — тюлдю адам. 
Табигъатын сакъларгъа, тазаларгъа, айнытыргъа — 
Буду борчу адамны. 

Къарайма табигъатны кесине, суратына да. 
Бир кюн бир джетерме муратыма да: 
Табигъатча турурма да джашаб, 
Къаяда терекге къалырма ушаб, 
Къанатлы тау суугъа къалырма ушаб. 

Терек чапракъланы шууулдагъанлары, 
Суу шоркъаланы шоркъулдагъанлары, 
Джырымы сёзю, макъамы болурла, 
Мен кетсем да джашаб турурла. 

Джыр-назму неди, неденди? 
Тилленнген табигъатды ол. 
Адам табигъатдан келгенди, 
Ары да къайтарлыкъды джол. 

Ма алай джууукъду бизге табигъат, 
Небиз да анданды, арыды. 
Ма аны ючюн къоркъутмайды мени ахырат, 
Ма аны ючюн кёлюм да джарыкъды. 

АХЫРГЪА ДЖУУУКЪЛАША 

Заманым, тауда кийикча, барады кетиб. 
Акъ барсым бла Къазакъ бёрюм, джетиб, 
Аны тутхан, тохтатхан да этерле. 
Алай а, 
Тохтатыргъа керекмиди аны? 

Заманым, Апсатыны къызыча, барады кетиб. 
Аны кюнлерин, айларын, джылларын да, 
Ёлтюрюр керекли къалмадым мен... 
Аны ючюнмю келе болур джырларым да 
Бийнёгерни джырын. 

Бирди Тейриси адамны, заманны да. 
Биле тургъанлай аны да, 
Кетгенча менден ангым, эсим — 
Берилген болджалны къысхартама кесим. 

Заманым ётгенлей джер-кёк ауушдан, 
Кюртле юзюллюкле салах тауушдан. 
Болсам эди джашаб ауушхан — 
Къыйналмаз эди манга джамагъат. 

Кетиб баргъан заманымы ызындан — 
Чыгъыб баргъан джанымы ызындан — 
Къарайма. Хырылдайды барс, улуйду бёрю. 
Джети къат Кёкде сакълайды Тейри. 

Не айтырымы билмейме Анга. 
Аманны кеминде чыгъама тангнга. 
Кёреме, къайры къарасам да, аны — 
Джууукълашыб келген ахырзаманны. 

Башханы заманын ёлтюрген къой, 
Кесини заманын къысхартхан да — мурдарды. 
Джашаугъа хыянат болгъанла — бары, 
Бийнёгерча бошарыкъдыла джашауларын. 

Бийнёгерча, кетеме джашаудан. 
Ол ана къарнашына марал сют излей, 
Бегигенди къаягъа. Мен а не излей, 
Джетдим джашау-ёлюм ырджыгъа? 

Бири хырылдай, бири да улуй, 
Чабадыла барс бла бёрю. 
Заманым кетди, джан алыучу джетди... 
Энди не айтыр манга Тейри? 
Мен да не айтырма Анга? 

ШИМАЛДА ТИЛЕГИМ 

Бурулуб Къыбылагъа Шималдан 
Къылама намаз. 
Биринчи тилегим Аллахдан: 
Джашасын Кавказ. 

Адам улугъа, бютеу дуниягъа 
Излесем да насыб, 
Ата джуртсуз а, Ана тилсиз а — 
Болурем джазыкъ. 

Шимал Джолда мен тюбейме 
Джюз тюрлю инсаннга. 
Аллахны джюзюнчю атын 
Излегенча ала, 

Излейдиле ёз джуртларын 
Эмда тиллерин... 
Аланы кёре, уллу Аллахдан 
Дагъыда тиледим: 

«Бир адамны, бир халкъны да 
Джуртсуз, тилсиз этме. 
Бир адамны, бир джуртну да 
Тилсиз, джуртсуз этме. 

Бер адамгъа Къалам, Китаб. 
Ол джазыуун джазар кибик, 
Тилин, джуртун сакълар кибик, 
Бер адамгъа Къалам, Китаб». 

Мен бошаргъа къылыб намаз, 
«Эртде бергенме,- келди ауаз. - 
Аласыз джашагъан халкъ - 
Дуниядан болады талкъ». 

Кёлде къанай джара эм таб, 
Мен къарадым Джуртум таба, 
Мен къарадым Халкъым таба: 
Къайда Къалам, къайда Китаб? 

ДЖЕТИ ЭЛИБДЕН КЪУРАЛГЪАН СЁЗ БЛА... 

Мен Шимал Джолда баргъанлы — джети джыл. 
Джети джылгъа джазгъанма джети джыр. 
Джетегейлини — джети джулдузну — джарыгъы алада. 
Темиркъазакъ джюрегими — Къазакъ бёрюню — улууу алада. 

Ол джети джырны мен 
Джазгъанма джети харифден къуралгъан алфавит бла. 
Ол джети хариф, ол джети белги — джети къат Джерча. 
Ол джети хариф, ол джети белги — джети къат Кёкча. 

Ол джети хариф джетеди меннге ангыларгъа Джерни, Кёкню да. 
Ол джети элибден къуралгъан Сёздю кючю джюрекни да. 
Джети хариф джетеди джазаргъа атын халкъымы-джуртуму. 
Ол джети хариф бла байламлыды джашауум-джазыуум. 

Джетини ташасы кёбдю — ол меннге Джерди эмда Кёкдю. 
Джети эм багъалы санды манга. 
Ол джети элибден къуралгъан Сёз бла 
Ачама эмда джабама китабымы. 

ТЕРЕКГЕ ТАЯН ДА, КЁЛГЕ КЪАРА 

Джашла - ёлюмню сюргенча, 
Къартла да - ёлюмден къачханча, 
Кёл тёгерегине айланалла чабыб. 

Чапыракъ арыта тургъан къачхы терекле, 
Джазыкъсыннганча къарайла алагъа. 
Джел сюрюб баргъан чапракъларынамы 
Ушата болурла чабыб айланнган адамланы да? 

Бир сары чапыракъны къолума алыб, 
Къол аязыма къарагъанча, къарайма. 
Джазыууму кёргенча болама анда — 
Джукъ да айталмай, тынгылайма. 

Сюелебиз терек бла адам. 
Учхан чапракълагъа, чабхан адамлагъа да къарай. 
Бир-бирибизге ушайбыз къалай. 
Къыш, сууукъ къыш сакълайды алда. 

Джангыз джан — Джангыз Терекге таяныб — 
Бузлай тебреген кёлге къарайма. 
Чапыракъла джаба баргъан кесибизни 
Кёреме бузлай тебреген кёлде. 

Чабыб айланнган адамланы да, 
Сын болуб тургъан тереклени да — 
Барын да кёреме кёлде. 

Джангыз адам — Джангыз Терекге таяныб,- 
Алгъын, баргъан суугъа къарагъанча, 
Энди — тохтаб тургъан суугъа — кёлге къарайма. 
Къабырчакълана тургъан кёлге къарайма. 

Чапракъла джауадыла юсюбюзге. 
Аланы тюблеринде къаллыкъбыз кёб турмай. 
Кёл тёгерегине чабадыла къартла, джашла, 
Кёл ичине къараргъа эслерине келмей неда базмай. 

Боллукъну билирге излей эсенг, кёлге къара. 
Анда кёрлюксе кесинги, къалгъанланы да. 
Анда кёрлюксе ахырзаманны, къалюбаланы да. 
Къач ала, Терекге таян да, кёлге къара. 

Кёрлюксе анда чёбню да, Кёкню да. 
Сауну, шауну да кёрлюксе анда. 
Джазыуунгу кёрлюксе анда. 
Дунияны джазыуун да кёрлюксе анда. 
Къач ала, Терекге таян да, кёлге къара. 

СЁЗДЕ ДЖАШЫНЫБДЫ ЁЗ 

Сёзню да барды джаны. 
Шайырла бла шыйыхла билелле аны. 
СЁЗде джашыныбды ЁЗ. 

Сёзюн ёлтюрсенг — ёлтюресе адамны. 
Тилин ёлтюрсенг — ёлтюресе халкъны. 
Алай а, 
Къуру адам, халкъ ёлген бла къалмай, 
Ёледи сёз, ёледи тил — 
Ол эки къат мурдарлыкъды, бил. 

Алай а, 
Эм джийиргеншли зат: 
Адам кеси ёлтюрсе сёзюн, 
Халкъ кеси ёлтюрсе тилин. 

ШАЙЫР УЯЛА 

Менделеев таблосуна элементлени 
салгъанча, мен да поэтле бла чыгъармаларын, 
аланы джазыуларын, къадарларын — 
аллай бир чалдышха салыргъа излейме — 
хар ким кесини тыйыншлы орнун табарча. 

Бош чалдышла да турлукъдула сакълаб 
энди туууарыкъ шайырланы — 
орунлары хазыр болуб аланы да. 

Ёлген поэтле да шайыр уяладан 
ол бир дунияданча къарарыкъдыла — 
кими джаханимден, кими джандетден 
хапар айтырыкъдыла. 

Сёз чалдышда джашыныбды Ёз. 
Ёзюне кёреди Сёзю. 
Джети къат сёзню ичиндеди таша кюч. 
Сёзню керекди сакъларгъа. 
Сёзню чачылыуундан башланады 
чачылыуу халкъны, элни, дунияны. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз унутулгъан кюн 
келликди дуниягъа къара кюн. 

Тил чалдышда бош орунла джокъдула — 
алай демек: джангы тилле тюлдюле къураллыкъ. 

Сёз чалдышха къараб титирейме: 
кёбдюле ёлген тилле. 
Ёле тургъан тилле да кёбдюле. 

Ёлген тилледе, ёле тургъан тилледе 
джазгъан, джаза тургъан шайырла 
къарайдыла Сёз чалдышдан меннге. 
Джууукъ бол дегенле да бардыла. 

Менделеевни таблосунача, 
Сёз чалдышха къараб, 
келир кюнюмю, ёлюр кюнюмю да кёрюб, 
сын болуб турама. 

Сёз чалдышны бош ачханма мен: 
ташаны туру этерге керек тюлдю. 
Джети къат Сёзню ичинде Ёз 
турургъа керекди бизге кёрюнмей. 

Сёз чалдышха не этерге билмей, 
бу назмуну да къалай бошаргъа билмей, 
къарай джети къат Сёзге, 
къарай джети къат Кёкге, 
излей рахатлыкъ кёлге, джюрекге 
бурулама Ташха, Терекге. 

Сау къал, Менделеевни чалдышы, 
Сёз чалдыш, Сен да, сау къал. 
Табигъатдан иги чалдыш джокъду — 
адам къатышдырмаса аны, 
хар неда анда орнундады. 

МА ОЛ ЗАМАНДА КЕЛЛИКДИ АХЫРЗАМАН 

Излесенг адамны тюберге Ёзюне, 
Эс бур аны кЁзюне, сЁзюне. 
Кёб зат айтырла кЁзю эм сЁзю: 
Къарайды аладан адамны Ёзю. 

Сёз айталмагъанны айтады кёз. 
Кёз айталмагъанны айтады сёз. 
Алада кёрюнмесе ёз, 
Ол адамда болмаз ёзек, Ёз. 
Алай а, дженгиллик этме, тёз. 

Ёзексиз-ёзсюз адам да — адамды. 
Аны тюрлендирмезле джашау, заман да. 
Ол — дуниягъа джаратылгъанды алай. 
Аны да джашауу болсун къолай. 

Ёзексиз-ёзсюз болгъанда тюлдю палах. 
Аладан къайгъы кёб чыгъады — андады палах. 
Алагъа къара джин болады да башчы, 
Ёзеги-ёзю болгъанлагъа кюрешдиреди къаршчы. 

Ол къауумда джокъ ёзденлик, адамлыкъ. 
Билгенлери — зарлыкъ, аманлыкъ. 
Ёзю-ёзеги болмагъан адам 
Дуниягъа не ючюн болур джаратылгъан? 

Ёзю-ёзеги джокъ эсе адамны, 
Бир масхабда къалай тутхун аны? 
Кёб бола, джайыла баралла ала... 
Керти адамланы хорлайла ала. 

Огъай, 
Керти адамланы ала хорларла къалай? 
Ёзге дуния толуб къалса аладан, 
Ма ол заманда келликди Ахырзаман.

СЮЙМЕКЛИК БЛА ТАНСЫКЪЛЫКЪ 

Къыбыла джюрегиме от тюшсе, 
джукълаталмайды тенгиз да аны. 
Сезим — акъыл бла тюйюшсе, 
айыралмай, къыйналады джаным. 

Къайсы джанлы болургъа билмей, 
орчагъа чабады джаным. 
Къаллыкъ эсе да дуниягъа билинмей, 
тауусулургъа бащлагъанма джаныб. 

Шимал тенгиз да джукълаталмайды 
тансыкълыкъ отну джюрегимде. 
Кёкню джырын джырлаялмайды 
юзюлген чапракъ Терегинден. 

Сюймеклик бла Тансыкълыкъ — 
бютюн абызыратханла мени: 
Ахлула да болмазла танырыкъ, 
ма бюгюн кёрселе келиб. 

Минги Тауну джарыгъы тийген 
кёлюм чайкъалады тенгизча. 
Тенгиз къушланы да къычырыкълары — 
джаралы джырыма — эжиуча. 

Сюймеклик бла Тансыкълыкъ 
ёлтюре, тирилте да мени, 
джурт таба баралла алыб — 
аман этмейим бошуна кёлню. 

МАГЪАНАЛА 

Джаз — 
эки-юч магъана: 
джаз — джылны чагъы; 
джаз — сёзню, сёзлени; 
джаз — адамны кёлюн. 


Джай — 
эки-юч магъана: 
джай — джылны чагъы; 
джай — «джыйны» къаршчысы. 

Къач — 
эки-юч магъана: 
къач — джылны чагъы; 
къач — христиан динни белгиси; 
къач — кимден, неден, къалай, къайры болса да. 

Къыш — 
бир магъана: 
къыш — джылны чагъы; 
къыш — джылны ахыры. 

БАШЧЫ 

Шийирде да болады бир Сёз 
къалгъанланы тизген ызындан. 
Табылгъынчы ол Сёз 
къураллыкъ тюлдю назму. 

Халкъда да болады бир Адам 
къалгъанланы тизген ызындан. 
Табылгъынчы аллай бир Адам, 
къураллыкъ тюлдю Эл. 

Керекди бизге бир Имам 
ызындан тизилирча биз. 
Табылгъынчы аллай бир Имам, 
джамагъат турлукъду къатышханлай. 

Турна джыйын да къатышады 
джол тюзетген болмаса бири. 
Кийик сюрюу, джыйын джанлы да 
къырыладыла — болмаса Башчы. 

Барды бир джорукъ. Ол джорукъгъа 
бойсунады назму да, халкъ да. 
Къанатлы да, джаныуар да, кийик да 
бойсунмай болмайдыла анга. 

Джангыз, къаяда джангыз терек, 
къазакъ бёрю эмда шайыр джюрек 
башханы ызындан тизилирге 
излемейдиле. Ала 
Башха тюрлю джанладыла. 

Шайырла барысы да алайдыла. 
Къазакъ назмула да болуучандыла — 
къуру бир Сёзден къуралгъан. 

Алай а, ол Сёзню-Назмуну табхан, 
Аллай Сёзге-Назмугъа тюбеген, 
Тейрини кесине тюбегенча, къыйынды. 
Ол кеси келмесе, 
анга тюберге да джокъду мадар. 

Къазакъ бёрюню улугъанына, 
Джангыз Терекни шууулдагъанына, 
Тынгылай, къанатланады джюрек: 
назму дуния джангырлыкъ болур. 

...ЁМЮР, ДЖЫЛ, НОЯБРНЫ 17-СИ 

Бир Акъ сёзюмю дууадакъ бойнун 
къалам бла тартыб, 
къурман этерге излейме Джаратханнга. 
Алай а, 
Акъ сёзню кесерге унамайды къалам. 
Джазылгъанны бузалмайды къалам. 
Кёкде джаратылгъан кесилмез джерде. 

Биринчи Акъ сёз да Хакъ сёз бла бирге 
Джерге эннгенди джети къат Кёкден. 
Аны тюл, кесими сёзюмю 
излей эдим этерге къурман. 

Алай а, энди ангыладым: 
Акъ Сёз — шайырныкъы тюлдю. 
Тил да тюлдю шайырныкъы. 
Шайыр джаратмагъанды аланы. 
Аладыла джаратхан шайырны. 

Аны себебли, 
Кесиники болмагъанны 
къурман этерге джарамаз. 
Ол къабыл болмаз. 

Акъ Сёз бла Къалам къарай бир-бирине, 
айтадыла меннге: 

«Бизни бла къуллукъ этсенг Хакъгъа, 
къурман мал табылыр санга. 
Къурманынг да къабыл болур. 
Ийманынг да толу болур». 

АЛА БАЙЛАМЛЫДЫЛА КЁК БЛА 

Къалалача, къаллай юйлери барды адамланы... 
Шайыр эсенг, ассы болма айтыб аланы. 
Дуния малгъа къаратма кёзюнгю, 
байракъча тутханлай тур Сёзюнгю. 

Сёздю сени юйюнг, къаланг да. 
Сёздю сени ананг, атанг да. 
Сёздю джуртунг, тарихинг да сени. 
Акъ Сёз — тауунгча Акъ эмда Минги. 

Акъ Сёз эсе сен табыннган Тейри — 
Къуллукъ эт анга, тюз бол анга. 
Алай этмеген — тюлдю шайыр. 
Андан халкъгъа болурму хайыр? 

Акъ Сёздю ауалынг, ахырынг да сени. 
Ёлюмсюзлюгюнг да Акъ Сёздю сени. 
Кетсенг да — къаллыкъса анда. 
Сени джанынг турлукъду анда. 

Дуния малны, дуния сёзню унут. 
Акъ Сёзню кёлюнгде-джюрегингде тут. 
Керамат кючю барды Сёзню. 
Ол кёб палахдан къутхарлыкъды сени. 

Акъ Сёздю сени дуниянг, ахратынг да. 
Олду — Джерде, Кёкде да — ёкюлюнг, шагъатынг да. 
Сен бурулсанг да Ташха, 
Ол турлукъду Ёмюрлюкча, кёгере, шууулдай. 

Хакъ Сёздеди Акъ сёзню тамыры. 
Хакъ Сёзню уа билебиз келгенин къайдан. 
Кёк бла байламлыды шайыр — 
хапарлыды джлдуздан, Айдан. 

Акъ Сёздю Акъ Къалам мени, 
Къызыл Къалам да мени Акъ Сёздю. 
Джер тюбюнден Кёк башына чыгъаргъан 
Къара къушум да мени — Акъ Сёздю. 

Сюеме акъ Минги Тауну мийиклиги, тазалыгъы ючюн, 
Хакъ Сёзге, Акъ Сёзге ушагъаны ючюн, 
джети къат Кёкге джууукъ болгъаны ючюн, 
къууанама ол бизни Белгибиз болгъаны ючюн. 

Неди тенг боллукъ Къаламгъа, Китабха? 
Хакъ Сёзге, Акъ Сёзге тенг боллукъ неди? 
Насыблы къауумдандыла шыйыхла, шайырла — 
Тынгылай туругъуз алагъа — 
Ала байламлыдыла Кёк бла. 

АХЫР СЁЗЮМ АДАМГЪА, ХАЛКЪГЪА 

Уллу зат толуракъ кёрюнеди узакъдан, мийкден. 
Джан кетиб бара, къараса джети къат Кёкден, 
билимин кёб къатха кере болур — 
тёнгекден кёралмагъанын кёре болур. 

Джашау бла Ёлюмден уллу болурму джукъ? 
Барды,- дейме,- Кёкге болгъанымда джууукъ. 
Джашауну, Ёлюмню, Тирилиуню да кёргюзтдю къадар. 
Аланы джаратханны уа кёрюрге джокъду мадар — 

Алай уллуду Ол. Барлыгъын а сезебиз Аны. 
Ол кёргюзтген джолда баргъан инсанны, халкъны, 
хорлар кюч джокъду — анга кёбдю далил. 
Аны билмеген — къарангы, джахил. 

Кючлю болса халкъда ийман бла билим — 
ол сакълаяллыкъды джуртун эм тилин. 
Джанласа уа Джолдан — 
кетерикди джардан. 

Нек берилгенди бизге Къалам бла Китаб? 
Биз болур ючюн Адам эмда Халкъ. 
Джазыуубузну джазар ючюн тюз. 
Адам эмда Халкъ болур ючюн биз. 

Айырылмагъан къауум Къаламдан, Китабдан — 
юлюшлю боллукъду дуниядан, ахратдан. 
Аны ангыламагъан, анга ийнанмагъан халкъ, 
кёб палах кёре, боллукъду талкъ. 

Къаламым джазады муну алыб Китабдан. 
Джюрегим толуду джара бла табдан. 
Халкъыма къарайма узакъдан, мийикден: 
Аны уллулугъун, бурхулугъун да кёреме мен. 

Ахыр сёзюмю халкъгъа, адамгъа — 
къайтарама, тутулгъунчу тилим: 
къадалыгъыз Китабха, Къаламгъа, 
Къутхарлыкъ бизни — Ийман бла Билим. 

ШИМАЛГЪА КЕЛГЕНДИ КЪЫШ 

Сууукъдан кёгергенди Кёк да, 
Амалсыздан бузлагъанды джер да, 
Сын болгъанла кёкен да, терек да — 
Шималгъа келгенди къыш. 

Тёгерек болгъанды къуу-шуу. 
Табигъатны басханды бушуу. 
Джаназыгъа джыйылгъан миллетча, 
Къаралыб сюеледи чегет да. 

Хахай этиучю тенгиз къушла да, 
къайры эсе да болгъандыла тас. 
Терек да, адам да, джаныуар да 
къыйналлыкъдыла келгинчиннге джаз. 

Къыш къоймаз ачытмай, 
Болсанг да темир, болсанг да къурч. 
Джаз а келликди ашыкъмай: 
келгени — къыйын, кетгени уа — тынч. 

Кюн тийсе да — ийнанма, алданма: 
андан хайыр — къыш кёзюуде — аз. 
Къыбыладан джылы джел айланмай, 
излесе да, келалмайды джаз. 

Бузча джылтырайла джулдузла, 
Къысхандан къыса келеди сууукъ: 
Учхан къанатлы да тюшеди бузлаб — 
Акъ ёлюм къысылады джууукъ. 

Сууукъдан кёгергенди Кёк да. 
Сын болгъанла кёкен да, терек да. 
Къыбыла таба къарайды джюрек да — 
Шималны кючлегенди къыш. 

АКЪ СЁЗ КИМДИ, НЕДИ МЕННГЕ? 

Къайтарама: Акъ Сёздю Юйюм мени, 
Къызыл Къалам, Акъ Къалам да — олду, 
Тёбен Элим, Огъары Элим да — олду . 
Олду джаратылгъан Кёгюм, 
Туугъан, тургъан джерим да — олду. 

Акъ Бийчем мени — Акъ Сёздю, 
Къара Сёз а — къарауашымды. 
Аладыла кёргюзтген меннге 
Дунияны тюбюн, ортасын, башын да. 
Джер тюбюнден джер башына чыгъаргъан 
Акъ къанатлы Къара Къушум да — аладыла. 

Акъ Сёз — назмуларымы Анасыды, 
Къара Сёз а — хапарларымы. 
Акъ Бийчеми бир джаннга тенг этмесем да, 
Къарауашым бла джюрютеме тослукъ. 

Билмейме аланы экисинден 
къайсын сюйгеними бегирек. 
Меннге бирча багъалыдыла 
Кёк бла Джер, Джер бла Кёк. 

Алай а, къара кюнюмде, 
Къара Сёз тюл, 
Акъ Сёз къутхарады мени. 
Мени къара джамчымды Къара Сёз, 
Акъ башлыгъым а — Акъ Сёздю джангыз. 

Джашайма алай — 
Къара джамчылы, Акъ башлыкълы бир адам. 
Къара Сёзню, Акъ Сёзню да къучакълаб, 
Джан да алай берлик болурма, эшта. 

Ёзге, мен билеме ажымсыз: 
Ахыр кюн келсе — 
джюрегим Къара Сёзде къаллыкъды, 
джаным а кёчерикди Акъ Сёзге. 

ДЖАЗЫКЪСЫНЫГЪЫЗ АДАМНЫ... 

Не барыу этеди заман. 
Къараб къарагъынчы, адам, 
кесин этиб турса да нарт, 
ёледи. Ёлмесе да, болады къарт. 

Не барыу этеди заман. 
Адам — 
къараб къарагъынчы , 
джашаудан тансыгъын да алгъынчы, 
этгинчиннге айтылырча джукъ, 
бериден ары болады джуууукъ. 

Бара джаяу, учсам да — джертин, 
Ол чекге мен да джетдим. 
Узакъда халкъымдан, Элимден, 
джылым атлады къыркъдан, эллиден... 

Таулу абынады тюзде... 
Къобан сууну излей тенгизде, 
таула таба, джурт таба къарайма. 
Ангылайма: 
Минги Таусуз джокъду Къобан. 
Ата джуртсуз джокъду Адам. 

Таулуну джутады тюз, 
къобанны джутханча тенгиз. 
Джол джокъду артха. 
Тюшеди баргъан да атдан. 

Тауусулса болджал, 
къайда да джетеди аджал. 
Алай а, этеме умут, 
ёлюмден къутхарыр деб Джурт. 

Джашлыкъгъа кесилибле джолла. 
Къайытмаздан кетгенле джылла. 
Джазыкъсыныгъыз адамны - 
тенгизде излеген къобанны. 

КИЙИК, ТАУ, ТАШ, ТЕРЕК 

Ташда да кёбдю джара эмда таб — 
ташны да барды джаны. 
Къайсын Къулий билгенди аны: 
«Джаралы таш» деб да, джазгъанды китаб. 

Иги сёзю бла Кязим хаджи да 
джаралы джугъутурну къутхаргъанды. 
Джырчы Сымайылны да Акъ сёзю 
«Минги Тау» болуб, агъаргъанды. 

Джарым моллала юрселе да, 
Джангыз Терекни да сауду руху. 
Фыргъауунла тёнгегин кесселе да, 
Ол бурунча сакълайды Джуртну. 

Джуртну Ташы, Тереги, Тауу, Кийиги да 
саудула — аямаса да аланы ёмюр. 
Хаджи, Джырчы, Шайыр, Азанчы да — 
саудула. Алагъа да джокъду ёлюм. 

Дин-Тил-Джурт ючюн — Халкъ ючюн — 
кюрешгенлЕ, ёлселе да — саула. 
Алагъа разыдыла 
таш да, терек да, кийик да, тау да. 

Кийикге, Таугъа, Ташха, Терекге да 
адамгъача къайгъыра поэтле, 
хакъсызлыкъ бла кюреше Джерде, 
болалла джууукъ джети къат Кёкге да. 

«Джаралы джугъутуру» Кязимни, 
«Минги Тауу» Сымайылны, 
«Джаралы ташы» Къайсынны, 
«Джангыз Тереги» Билалны 
кюрешедиле къутхарыб 
Джуртну, халкъны, адамны, 
табигъатда хар бир джанны, 
кесин да табигъатны. 

Джаралы джугъутур — Кязимни джаныды, 
Джырчы Сымайылны рухуду Минги Тау, 
Джаралы таш — Къайсынны джюрегиди, 
Джуртда Джангыз Терек — кесиди Билал. 

Кючю бла сёзюбюзню 
биз къутхарабыз ёзюбюзню. 
Ёзюбюз а байламлыды не бла? 
Кийик бла, тау бла, таш бла, терек бла... 
Аладан да алгъа — джети къат Кёк бла. 

Ма ол Кёкден келген буйрукъну 
толтура Джерде поэтле, 
Джерни, джердегилени да 
зулмудан къоруйдула ёлгюнчю. 
Кеслери ёлгенден сора да, 
сёзлери бардырадыла кюрешни. 

Хар джанны кесин да, 
Аны тилин, джуртун-джерин да 
сакъларгъа кюрешеди шайыр. 
Иннети, сёзю, иши бла да 
Тюзлюкню хорларына болады хайыр. 

Шайыргъа Кёк салгъан борч — алайды. 
Шайырны сёзюнде Кёк кюкюрейди, джашнайды. 
Къарагъыз да кийикге, таугъа, ташха, терекге — 
тюз багъа беригиз поэтге. 

БАРАМА ТЕРСЛЕЙ КЕСИМИ 

Аллах кишини тебермейди джаргъа — 
адам кесиди кесин этген джарлы. 
Аллах келечилеринден билдириб Сёзюн, 
кёргюзтгенди Джолну кертисин, тюзюн. 

Тюзелир ючюн аджашхан, джангылгъан, 
сакълар ючюн адамны чынгылдан, 
Аллах келечилеринден къайтара Сёзюн, 
кёргюзтгенлей тургъанды Джолну тюзюн. 

Ахыр файгъамбарын да ийгенден сора, 
Хакъ динни джангыдан билдиргенден сора, 
Болгъанны, боллукъну да салыб эсине, 
джол сайлауну къойгъанды адамны кесине. 

Хакъ джолну барыргъа унамаса адам, 
башын сакъламаса гюнахдан, харамдан, 
халкъын сакъламаса гюнахдан, харамдан — 
келмей не этерикди ахырзаман?! 

Джашауума къарасам да кесими, 
тинтсем нек джетгенин манга палахны — 
джангыз бир затда кёреме аны: 
чыкъгъанма джолундан Аллахны. 

Джаныма, саныма да джетдиргенме къыйынлыкъ: 
дуниялыкъгъа, дуния малгъа ийиб эсими, 
харамдан, гюнахдан да тыймай кесими, 
замансыз табханма ауруу, сакъатлыкъ, къартлыкъ. 

Терслемейме джууукъну не узакъны, 
Терслемейме джерни не да Кёкню: 
шайтаннга уя этиб джюрекни, 
кесимме джарлы этген кесими. 

Хар адам кеси джазады джазыуун, 
бир да салмасын гюнахны башхагъа. 
Джюрегимде бюгюн кёбдю джарсыуум... 
боллукъ эдим Ол айтханча джашаргъа. 

Джашамадым. Кетди кюнюм бошуна. 
Джан болурму бу дунияны башында 
менича — айырылгъан замансызлай джашаудан? 
Да не хайыр тыхсыгъандан, джылаудан. 

Аллах кишини тебермейди джаргъа — 
адам кесиди кесин этген джарлы. 
Абдез алыб чыкъгъанма джолгъа — 
билмейме къайда джетерин аджалым. 

Тыйыншлы болмадым эсе да Джашаугъа, 
Ёлюмге тюбейим тыйыншлы. 
Анга джолуму этгенме къысха — 
Алайды болсанг зауаллы, къыйынлы. 

Бошму берилген эди манга ангы, 
Фахмуну да бошму берген эди Кёк? 
Билмейме, не айтырма, тюбесем Анга — 
Ол берген джанны къыйнагъанма кёб. 

Тёнгегими, джанымы да дауларындан 
къалай къутулур Соруу кюн башым? 
Ол кюн мени джанлы болмазламы 
Джангыз Терегим бла Ташым? 

Абдез алыб чыкъгъанма джолгъа — 
узакъ тюлдю, сеземе, ёлюм. 
Къарангы да, джарыкъ да сакълайла алда — 
керекди энди сабырлыкъ, тёзюм. 

Этгеним, этмегеним да талай джюрекни, 
узая барама Элден, Халкъдан... 
«Кеси джыгъылгъан — джыламайды» дей, 
джыгъыла, тура барама джолда... 

БИЯГЪЫ ТЕРЕКДЕН АЛАМА КЮЧ 

Онглай, хорлай тебреселе 
къара къайгъыла джюрекни, 
Эс джыяма эсге тюшюрюб, 
мийик къаяда терекни. 

Къыш чиллеге да, джай чиллеге да, 
бораннга, джелге да тюбей сабыр, 
Ол таш башында да этеди джашау, 
къысыр къаягъа ийиб тамыр. 

Джашау-Ёлюм чегинде да, 
Кёгергенлей турады ол. 
Эркишиликге, адамлыкъгъа да 
адамланы юретеди ол. 

Терек юретеди адамны 
бой бермезге палахха, къайгъыгъа. 
Сермешеме зулму бла, терслик бла, 
Къарай терекге къаяда. 

Аякъ тюбде джер тебренеди, 
тюз башымда чартлайды Кёк. 
Джан тёнгекде илгенеди... 
Терек а... терек 

айыб да эте, кёл да бере, 
къарайды манга мийикден. 
Джашауну джашил байрагъычады ол, 
узатылгъан джети къат Кёкден. 

Огъесе джерден ёрге кёлтюрюлген 
хорлам байрагъымыды ол? 
Джерден Кёкгемиди, Кёкден джергемиди 
Терек баргъан джол? 

Къайдан къайры эсе да, 
Джашау кючю кёбдю терекни. 
Аныча кёллендирген джюрекни 
джер джюзюнде джокъду бир джан. 

Акъ булут къонса анга, 
Къууанчдан шашыб къалмайды ол. 
Къара булут басса юсюн, 
саудан ёлюб къалмайды ол. 

Биледи: хар не да кёзюудю. 
Джашау, ёлюм да — хакъ. 
Нарат терек мени ёзюмдю, 
аны ючюндю сёзюм да — акъ. 

Онглай, хорлай тебреселе 
къара къайгъыла джюрекни, 
Эс джыяма эсге тюшюрюб, 
мийик къаяда терекни. 

МЁЛЕКЧАДЫ АКЪ СЁЗ 

Мёлекчады Акъ сёз. 

Асры терк баргъандан-учхандан, 
Къанатлары кюе, тютюнлей, 
Джан къыйналгъан джерге ашыгъады. 
Чыгъады Кёкню башына да 
Излей, тилей изин Аллахдан, 
къутхарыр ючюн халкъны палахдан. 

Мёлекчады Акъ сёз. 

СЁЗЛЕДЕ ДЖОКЪДУ АМАН 

Сёзледе джокъду аман. 
Аланы алай кёргюзтген 
кесиди адам. 

Халкъда барды иги-аман, 
тилде уа — огъай. 
Гюнахсыз тилге джалкъа къайыргъан, 
Сёзлени игиге-аманнга айыргъан — 
адам гюнахлыды къалай. 

Джарлы тилин бай этген, 
барды насыблы къауум. 
Бай тилин джарлы этген, 
барды насыбсыз къауум. 

Ёлген тилин тирилтген — 
аллай миллет да бар. 
Сау тиллерин ёлтюрген 
аллай къауумла да бар. 

Джыймаса ангысын, эсин, 
къалай сакълар халкъ кесин: 
тас этер Ана тилин, 
тас этер Ата джуртун, 
къалыр тарихсиз, джолсуз. 
Итден да болур сыйсыз. 

СУУАБ-ГЮНАХ ДЕФТЕРЛЕНИ ДЖАЗГЪАНЛА 

Сууаб-гюнах дефтерлени 
джазадыла мёлекле. 
Сууаб-гюнах дефтерлени 
джазадыла поэтле. 

Аланы тенглешдириб, 
къарарыкъды да Баш Тёре, 
Сора, алагъа кёре, 
этерикди тюз оноу. 

Джер джюзюнде адамны 
Сууаб-гюнах этгенин 
джазадыла мёлекле. 
Нек этгенин а — 
джазадыла поэтле. 

Шайыр дегенинг — ол: 
Джерде да, 
Джети къат Кёкде да — 
Къайда да, къачан да — 
ёкюлюдю адамны. 

Шайыр тыйыншлыды 
Кёкден тюшген къаламгъа, 
джарай эсе аны бла 
тюз джашаргъа адамгъа, 

джаза эсе аны бла 
халкъны, адамны джазыуун, 
халкъны, адамны кёлюн да 
джаза эсе аны бла. 

Мёлекле бла поэтле 
джазадыла тохтаусуз. 
Къайсысыны сёзюне 
бегирек къарар Аллах? 

Тёре боллукъ заманда — 
Мёлеклери джазгъанмы, 
Поэтлери джазгъанмы — 
къайсы дженгер базманда? 

Мёлекленикинден ауурду 
шайыргъа салыннган борч: 
джакъларгъа, къутхарыргъа 
ол керекди инсанны. 

Джер джюзюнде адамны 
Сууаб-гюнах этгенин 
джазадыла мёлекле. 
Нек этгенин а - 
джазадыла поэтле. 

Ма андады башхалыкъ 
ишлеринде аланы. 
Адам ёкюлюд поэт 
аллында да Аллахны. 

МИНГИ ТАУГЪА ДЖУУУКЪДУ ДЖАНГЫ АЙ БЛА ДЖУЛДУЗ 

Джашаргъа къой, ёлюрге да 
Минги Тауда излей эдим мен: 
чырмалсам къарына, кебиннгеча, 
джаным сакъланныгъед эсен. 

Ол Кёкге кетерге излесе да, 
Минги Тау — Кёкге да джууукъ. 
«Къалама, кетеме»,- десе да, 
джаныма айтмаз эдим джукъ. 

Алай а, джаным ёмюрде да, 
Акъ таудан кетерге излемез. 
Джан кючлюдю къурчдан, темирден да... 
Сойкъырымдан, сюргюнден да 
сау къалгъанды — энди Кёкге да, 
Джуртну къоюб, кетерге излемез. 

Джурт ючюн ёлгенлени джанлары 
бу Акъ тауда джашайдыла бары. 
Сен да алагъа къошуллукъса, джаным, 
бирлери боллукъса аланы. 

Ким не ючюн ёлсе — 
анда къалады руху аны. 
Поэтге ахыр кюн келсе, 
Ана тилге кёчеди джаны. 
Тёнгеги уа — къалады джуртда 
(Насыбы тутса, насыбы тутса). 

Тил бла джуртдан джаратылады шайыр. 
Ёлген тёрем болса, 
Джаным — Сёзге, саным а — Таугъа 
кёчерле деб, этеме умут. 

Джаным, ёзге, кёчмей Сёзге, 
бу Акъ тауда къалама десе да,- 
тюз боллукъду — Ол: 
Джурт, Тил ючюн да 
Бирча сермешгенди, аямай кесин... 

...Къол аяздача кёрюнеди Кавказ. 
Бютеу дунияны аулайды эсим. 
Къычырама азан, къылама намаз, 
келлик эсе, Азраил да, келсин. 

Джанымы тёнгекден, джуртдан да 
айыраллыкъ эсе, кёрсюн къарыуун. 
Мен кесиме къоркъмайма джукъдан да — 
Тил бла, Джурт бла бирди джазыуум. 

Ана тилге, тугъан джерге къоркъама джангыз, 
аладыла ахыр сагъышым, тилегим да. 
Минги Таугъа джууукъду джангы Ай бла джулдуз — 
анга аманат джуртум, миллетим да. 

ЭЛ 

Кюн къысылгъанды батаргъа, 
Заман къысхагъа айланнганды. 
Кёб джюрюдюм Шаркъда, Батыда — 
табмадым хайыр аладан да. 

Тыймады мени не тенгиз, не тау — 
ауругъан халкъыма изледим дарман. 
Ауругъанны юсюнде ёледи сау — 
«Джуртум-Халкъым» дей, болдум аман. 

Адамы ёлген — ол да аманды, 
фаджия уа — ёлседи халкъынг. 
Халкъ сакълагъан дуа да, дарман да 
къайда болурла — табалмай къалдым... 

...Дининден-Тилинден-Джуртундан айырылмаса халкъ, 
Бир киши да аны эталлыкъ тюлдю талкъ. 
Аны ючюн айтылгъанды: «ючден дагъан таймаз». 
Душман ол ючюсю бла къазауатын къоймаз. 

Ол ючюсюнден тайдырса да бирин, 
душман биледи халкъны ёлюрюн. 
Душман биледи, халкъ а — огъай: 
Ангысы-Эси седирегенди къалай. 

Миллет ангысы, тарих эси болса уа аз — 
Халкъ динин, тилин, джуртун да сакълаялмаз. 
Тюненесине таянмагъанны тамбласы болурму? 
Къара танымагъан джукъ джазармы, окъурму? 

Къара танымагъан — ташаны, туруну да ангылаялмаз, 
Китаб ачалмаз, джазыуун да джазалмаз. 
Буруу болур ючюн къартлыкъгъа, ауруугъа, ёлюмге — 
халкъ айырылмазгъа керекди окъуудан, билимден. 

Кенгди, теренди, мийикди магъанасы Элни. 
Дин-Тил-Джурт бирлигинде сюеледи ол. 
Аласыз — болмагъанды, джокъду, боллукъ да тюлдю Эл. 
Элсиз — сакъланныкъ тюлдюле ала да. 

«Диним, Тилим, Джуртум» дей, къайгъырыб миллет, 
Элин къураргъа эте эсе иннет, 
сора, мийикдеди аны ангысы-эси, 
ол сакълаяллыкъды халкълыгъын-кесин. 

Къояйыкъ къара дегенни акъгъа. 
Эл, ЭЛ керекди халкъгъа. 
Эли болмагъанны болурму кюню? 
Элди сакъларыкъ джуртну, динни, тилни. 

Не ючюн кюрешелле халкъла къураргъа Эллерин? 
Сакълар ючюн джуртларын, динлерин, тиллерин. 
Джуртубузда тирилтиб эллерибизни, ЭЛибизни, 
сакъларбыз биз да динибизни, тилибизни. 
Аллах айтса. Инша Аллах. 

БАШЛЫГЪЫМ — АКЪ, ДЖАМЧЫМ А — КЪАРА 

Барама джаяу. Кюздю. 
Озалла къатым бла атлыла. 
Ётелле башым бла къанатлыла. 
Алай а, белгисизди: 

сыйрат кёпюрден ким ётер, 
ол бир джагъагъа ким джетер? 
Къучагъымы эки дуниягъа да джая, 
барама джаяу. 

Тёгерекде — сабанла, бачхала. 
Кюз берекетден толудула ала. 
Саргъалгъан нартюх, будай сабанла — 
ушайдыла кюн таякълагъа. 

Мен бек разыма джерге — 
туз-дамын къызгъанмады менден. 
Алай разыма Кёкге да. 
Кёк бла джерденди небиз да. 

Мен Кёкге тутханма джол. 
Узакъды-джууукъду ол. 
Башым — Кёкде, аягъым — джерде. 
Къыйналама айырылалмай джерден. 

Бютеу джашауум байламлыды джер бла — 
тауу, сууу, ташы, тереги бла... 
джерде кёрюннгенди мёлек да, 
джерде джарылгъанды джюрек да. 

Кёре къан джугъу тюшлени, 
бычакъ да илгенеди къында. 
Къууанч, бушуу да сынай мени, 
ёле, тириле, джашагъанма мында. 

Джашау байракъ ёрге кёлтюрюлсе да, 
юсю аны — таб бла джара. 
Акъ башлыгъым, къууаншча кёрюнсе да, 
джамчым а — бушууча — къара. 

Дуния — кёзюудю: джашау, ёлюм да — хакъды, 
тирилирме деб да этеме джора. 
Джамчым къара болса да, башлыгъым а — акъды, 
Кёкден тутуб, атлайма джолда. 

Болмайды артха да къарамай — 
кёбдю таб, кёбдю джара... 
Джуртдан, сизден да узая барама, 
башлыгъым — акъ, джамчым а — къара...

НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР АНЫ? 

Туруда Ибилисге, 
Ташада Аллахха 
къуллукъ эте эди. 
Ол белгили болду да, 
Ибилис башын кесди аны. 
Къыямат кюн ол адамгъа 
Аллах не оноу этерик болур? 

ПОЭТ — СЁЗДЮ 

Поэтни 
Юйю-бачхасы да, Тереги-Ташы да, 
кёзю-къашы да, сёзю-башы да — 
Назмусуду. 

Поэтни ёзю да — 
Сёзюдю. 

Поэт — Сёздю. 
Акъ Сёз. 

ХАЛКЪСЫЗ, ДЖУРТСУЗ — ДЖАНДЕТ МАНГА КЕРЕК ТЮЛДЮ 

«Если крикнет рать святая: 
«Кинь ты Русь, живи в раю!», 
Я скажу: «Не надо рая, 
Дайте родину мою». С.Есенин 

Айтадыла поэтге: 
«насыблыды къадарынг - 
джанынг саулай джандетге 
бард тюшерге мадарынг». 

Айтад поэт Аллахха: 
«аллай насыб бер меннге - 
халкъым бла джуртуму 
алыр кибик биргеме. 

Буюрмасанг а алай — 
къаллыкъма халкъым бла. 
Къара кюн да, Акъ кюн да 
боллукъма аны бла. 

Халкъым, джуртум болмаса, 
джандет болурму джандет? 
Джандет джуртну бергенсе, 
анга тыйыншлы да эт». 

Джаратхан чамланмады: 
«Къайгъыраса адамгъа. 
Хакъ кертисин айтаса — 
тыйыншлыса Къаламгъа. 

Поэт, тюзсе антынга, 
Сен кертисе атынга. 
Да алай эсе, кюреш, 
Джетерге муратынга. 

Халкъынга эм джуртунга 
кюреш этерге мадар. 
Мадар этген сен болсанг, 
мен да этерме къадар». 

АЛЛАХ БЛА БОЛСА... 

Сёзюнден айырылса, 
Джырдан не къалыр? 
Джуртундан айырылса, 
Халкъдан не къалыр? 

Джерин, Тилин, Элин — 
таб аладан бирин — 
тас этгенлей халкъ, 
болуб тебрейди талкъ. 

Алай а, 
Къара таныгъан болса, 
Дини-иманы болса, 
эси-ангысы болса, 
миллет сакълар кесин. 

Тас этиб къоймаз 
Джуртун, Тилин, Элин. 
Тас этиб къойса да, 
хорлаб къоймаз ёлюм. 

Айырылмаса халкъ 
Китаб бла Къаламдан — 
Джерин, Тилин, Элин 
табар ол джангыдан. 

Аллах бла болса, 
сынауладан ётер. 
Джандет джуртунда ол 
Миллет Юйюн сюер. 

Миллет джырын джырлар, 
джарыкъ бола кёлю. 
Ана тилин сакълар, 
сакълар Джуртун, Элин. 

ДЖАРАЛЫДЫЛА, АЛАЙ А — САУЛА... 

1 
Басыныбды. Джауарыкъ болур. 
Кюкюреб, джашнаб башларчады Кёк да. 
Тюрленнигин хауаны, дунияны 
сезеди терек да. 

Терекде къанатлы да сезеди аны — 
къайгъылы къарайды Кёкге, джерге да. 
Джангур къайгъысын этген — джелге да 
тынч тюлдю: къуугъун этиб, сызгъырады ол да. 

Басыныбды, кюн тюрленник болур — 
билдиреди джюрек да аны. 
Тюрленнигин хауаны, дунияны 
кимден да бек, кимден да алгъа — 
сезеди табигъат. 

2 
Къысыкъкёз бола барады Европа, 
акъ бети да саргъала, къарала. 
Элле, халкъла да чачыла, къурала, 
къалюбаладан бери келеди алай. 

Ёсдюре билген ангысын, санын да, 
айырылмагъан къаламдан, Китабдан — 
ол халкъ — сакълаяллыкъды тилин, Джуртун да, 
толса да тарихи джарадан, табдан. 

Къумурсха тёбе да къозгъалгъанды — 
эшта, кюн тюрленник болур. 
Адам улу да тынгысыз болгъанды, 
бюгюннгю дуния тюрленник болур. 

3 
Адамны кесинден неда табигъатдан 
тынчлыкъны бузгъан чыгъады палах. 
Дуния базманы чайкъалады 
тартылады салах. 

Болгъанла къалам бла, Китаб бла, 
къутуладыла, аджашмай джолдан. 
Табыннганла уа дуния малгъа — 
кетедиле, кетедиле джардан. 

Сызгъырады джел, джауады джангур, 
кюкюрейди, джашнайды Кёк да. 
Джаралыдыла, алай а — саула 
джугъутур да, таш да, терек да. 

4 
Кязимни джугъутуру, Къайсынны ташы, 
Джангыз Тереги Билалны да, 
кюрешедиле къутхарыб зулмудан 
адам улуну, дунияны да. 

Акъ къанатлы учады джертин, 
къанат тауушу уята халкъны. 
Харам джукъудан уята халкъны, 
азан тауушча, учады Акъ сёз. 

Келеди Акъ сёз мийикден, Кёкден, 
джараларын багъаргъа кийикни, ташны, терекни да, 
къанатлы этерге кёлню-джюрекни да... 
Къарангыны чача, учады Акъ сёз. 

5 
Хакъ сёзню кёлеккеси — Акъ сёз. 
Хакъ сёз кеси да, кёлеккеси да 
къарангылыкъдан, джахилликден 
къутхарыб кюрешедиле адамны, дунияны. 

Сёз ангыламагъан бирле, 
сангырау, сокъур джюреклилеге болалла башчы, 
аланы да Хакъ сёзге, Акъ сёзге этелле къаршчы. 
Кюрешде ётедиле ёмюрле. 

Сызгъырады джел, джауады джангур, 
кюкюрейди, джашнайды Кёк да. 
Джаралыдыла, алай а — саула 
джугъутур да, таш да, терек да. 

КЕТГЕН ЁМЮРДЕН КЕРТИ ХАПАР 

Джыйылгъанды эл. Юй ичи къарангыды. 
Илгеннгенча, неда, келгенча 
Хахай-тууайдан шыбыла кюч, 
чыракъ джанды. «Джанды чыракъ»,- 
деб, гюрюлдеди халкъ. 
«Джыйылыуну боллукъду бардырыргъа,» - 
бир джандыракёз чыкъды сахнагъа. 

Сёз берилгенлей бир Аллахсызгъа — 
чыракъ джукъланды. Ол къара адам 
къара сёзюн къарангыда айтды. 
Абына, джыгъыла орнуна къайытды. 

Хаджиге берилди сёз. 
Джанды джукъланыб тургъан кёз. 
Хайран болду халкъ. 
Хар бир адамны кёлюн-джюрегин 
джарыта, джанды чыракъ. 

Адамланы бетлери кибик, 
иннетлери болду ачыкъ. 
«Чыракъны джукълатыгъыз»,- деб, 
къычыргъанла болдула. 

Адам джандырмагъан чыракъны 
адам джукълаталыр къалай? 
Сериуюн болду хахай. 
«Хаджини кёзбауундан халкъны 
Къутхарыргъа керекди»,- деб, 
биреу сахнагъа мыллык атды. 
Олсагъатлай юй къарангыгъа батды. 

Ийманлы чыкъса — джана, 
иймансыз чыкъса — джукълана, 
халкъны хайран этди чыракъ. 
Бир-бирлени бетлери — къара, 
бир-бирлени бетлери — акъ 
болгъанлай турду: иннетлерине кёре. 

Мурдар, тоноучу, тилчи — 
бары ачыкъ болду. 
Къалабалыкъ болду 
Эл Советни ичи. 

Экинчи кюн 
Хаджи тутулду. 
Ол кюн — Кюн тутулду, 
кече — тутулду Ай. 

Чыракъ да турду 
джукълана, джана. 
Эс советдегиле анга, 
не айтыргъа билмей, 
къарагъанлай турдула къоркъуб. 

Эм ахырында 
Эл Советни тамадасы 
чыракъны герох бла уруб, 
чачыу-къучуу этди. 
«Социалист хазнаны зыраф этгени ючюн, 
Хаджини кёзбауу бла халкъны да шагъырей этгени ючюн, 
Сексотланы да халкъгъа баям этгени ючюн» - 
кеси да тутулуб кетди. 

Бу хапарны — 
Къызыл-Къала элде 
1970-чи джыл апрел айны 12-де — 
Хаджини иги таныгъан, 
аны биргесине кёб айланнган 
бир дин ахлусундан джазыб алдым. 

БИЛМЕЙМЕ АНЫ УА 

Аурумайды джугъум, 
къыйнамайды джаным да. 
Нек келмейди джукъум — 
билмейме аны уа. 

Кече да — тюз кюндюзча: 
джарыкъды тёгерек. 
Тенгиз башы — кюзгюча, 
андан къарайды Кёк. 

Ол бир джагъада — Тау, 
аны аты — Минги. 
Джетдирчи анга сау, 
акъджал толкъун, мени. 

Кёлюм алай рахатды, 
узакъма къайгъыдан. 
Дуниямыд бу, ахратмыд — 
къыйынды айыргъан. 

Кёлюм болса да тау, 
къалгъанчама эриб. 
Джаным болса да сау, 
тургъанчама ёлюб. 

Мен къоркъмайма джукъдан: 
ёлгенме, тирилгенме. 
Джангыз Терек Джуртда 
манга рухун бергенди. 

Балта, мычхы да неди? 
Къоркъутмагъыз ала бла. 
Саным мени ёлгенди, 
джокъду ёлюм джаннга уа. 

Джангыз Терек — ёзюмдю, 
кёзден ташады ол. 
Сизге туру — сёзюмдю, 
Къадау ташчады ол. 

Джокъ эсем да — барма: 
Таш бла Терек — шагъат. 
Ана тилде джашайма, 
кёлюм болуб — рахат. 

Аурумайды джугъум, 
къыйнамайды джаным да. 
Нек келмейди джукъум — 
билмейме аны уа. 


ШАЙЫР БЛА КИТАБ 

Сёзле, сёзле, сёзле 
айланалла учуб. 
Къонар джер излейле... 
къарайма джунчуб. 

Джуртда Джангыз Терек 
тюшеди эсге. 
Аны чапракълары 
кёрюнелле кёзге. 

Къанатлыланы 
кёреме Кёкде. 
Ала къонуучу 
Терек джокъду джерде. 

Сёзле, чапракъла 
эмда къанатлыла 
айланалла учуб 
кёкде, хауада. 

«Джангыз Терек джокъду — 
кесгенле аны...». 
Къычырыкъларындан 
титирей, аланы, 

дейме: «Кёрмеймисиз — 
Джангыз Терек сауду. 
Ёлгендиле 
амантиш да, джау да. 

Джуртда Джангыз Терек а — 
ёлюмсюздю, сауду». 
Къоналла юсюме 
сёзле, чапракъла, къанатлыла да. 

Кетген замандача, 
терк саркъады къобан. 
Къарайды джагъадан 
Джангыз Терек — адам. 

Къона, уча, эсинден, юсюнден 
сёзле, чапракъла, къанатлыла, 
алагъа болгъанлай ышыкъ, уя, ёкюл, 
Ахырзаманнга дери турлукъду алай. 

Соруу кюн этмезле айыб: 
шагъатларынг — джюз джара бла таб. 
Джуртда Джангыз Терек — шайыр. 
Джуртда Джангы Терек — китаб. 

БАРЫРГЪА КЕРКДИ АЛАГЪА 

Бири — къалюбаладан, бирси да — ахырзамандан 
атылгъан эки окъ, 
келедиле джууукълаша — 
къутулур мадар да джокъ. 

Ала къачан, къайда, къалай 
джетерле — айталыр ким? 
Сеземе — келедиле ала: 
Бирини аты — Ёл, 
бирсини аты — Юм. 

Бири сыртымдан, бири кёкюрегимден 
тийиб, бир-бирине къошуллукъла ала. 
Ёл + Юм = Ёлюм. 
Джашауум бошаллыкъды алай. 

Артда — Ёл, алда — Юм... 
Къайда да сакълай эсе ЁлЮм, 
не оноу адамгъа? 
Алай а, артха туракъламай, 
барыргъа керекди алгъа. 

Артха къайытхан ёллюкдю ажымсыз. 
Алгъа баргъан, тарихде къоя ыз, 
ызындан Ёл келсе да къуууб, 
ёлюмсюзлюкге боллукъду джууукъ. 

Ким биледи, ёталса чекден, 
адам улу чыгъалса Кёкге — 
ёлюм табмазгъа да болур анда. 
Буруннгула айтхан шойла да: 
керти дуния, джашау да — алда. 

ЮЗЮЛЛЮК ТЮЛДЮ ДЖАШАУ 

Къобаннга айтады таш: 
- Къайры ашыгъаса, тенгизгеми? 
Тас боллукъса анда — 
атынгдан, сыфатынгдан, 
халингден, татыуунгдан да 
къаллыкъ тюлдю джукъ. 

Ташха джууаб этеди къобан: 
- тенгизге тюл, дунияны кёрюрге, 
ёле эсем да, джашаб ёлюрге 
излейме. Ашыкъдыргъан — олду джангыз. 

Билеме ёллюгюмю да. 
Тириллигими да билеме, алай а. 
Тенгизде кёбге къаллыкъ тюлме: 
булут халгъа кириб, 
кёктюн къайытырыкъма артха — 
къар, джангур болуб, тюшерикме Джуртха. 
Джашауум башланныкъды джангыдан. 

Таш сукъланады анга. 
Тауну, тюзню, тенгизни да кёрген, 
Джашауну, ёлюмню, тирилиуню да билген, 
джерни, Кёкню да кёрген — 
насыблы тюлмюдю суу? 

Таш бла сууну ушакъларына 
тынгылайды терек. 
Анга бирча джууукъла 
джер бла Кёк. 

Джуртдан айырылмагъанлай 
барады Кёкге. 
Мен — адам — къарайма, тынгылайма 
суугъа, ташха, терекге. 

Ючюсюнде да кёре кесими, 
Таугъа, тюзге иеме эсими. 
Джерден, Кёкден да айырылмай къарам, 
ёле, тириле, джашайды адам. 

Таш, терек, къобан — 
Ол ючюсюню бирлигиди адам. 
Дуния меннге кёрюнмез тар: 
Ташым, Терегим, Къобаным да бар. 

Тауум да, кёлюм да — минги. 
Джуртдан айырма, Аллах, мени. 
Дунияда меннге хар не да бар: 
Диним, тилим, халкъым да... 

Ала барда — манга джокъду ёлюм. 
Джангырлыкъды, айнырыкъды Элим. 
Ташдан, суудан, терекден 
рахатлыкъ келе джюрекге, 

ёллюгюмю, ёлмезлигими да ангылаб, 
Тамблама турама къараб. 
Къобан суу, Къадау таш, Терек — 
сизни блады, сизденди джюрек. 

Мийикде агъарады тау. 
Къыйын эсе да, игиди джашау. 
Бардыла халкъым, джуртум, тилим — 
алагъа къайгъыдан толуду джюрегим. 

Алагъа болсун джаны къурман. 
Минги Таууна таяныб, сюеледи адам. 
Къарайды — джерге бауурланыб баргъан суугъа, 
кёктюн келген булутлагъа да. 
Джокъду чек кёкге, умутлагъа да. 

Юзюллюк тюлдю джашау. 
Джашауну джаратханнга — махтау. 
Тынчлыкъ-эсенлик — Джерге, Кёкге да. 
Джерде ташха, суугъа, терекге да... 

ДЖЕР ДЖАНДЕТДИ ДЖУРТУБУЗ 

Малкъар бла Къарачай, 
Медина бла Меккяча. 
Минги Тау да тюз алай — 
Бизни халкъгъа — чыракъча. 

Кесибиз къайда болсакъ да, 
эсибизде турад ол. 
Къарангыда, маякча, 
кёргюзтеди бизге джол. 

Темир, Къурч да кёрдюле 
этиб сойкъырым, сюргюн. 
Фыргъауунла ёлдюле... 
Джурха къайытды халкъым. 

Кюрешебиз джангыдан 
таулада джашау этиб. 
Мал ючюн тюзде къалгъан — 
тюшюнюр палах джетиб. 

Халкъындан эм джуртундан 
дуния малны сайлагъан, 
артда бек сокъураныр, 
сабийи да дау салыр. 

Дау салыр, къайырылыб: 
«Халкъ къайытхан сагъатда, 
нек къалгъанек айырылыб? 
Багъалымыд мал халкъдан, 
багъалымыд мал джуртдан? 

Тюзде къалгъан мал кибик, 
къалыб кетмей былайда, 
къалгъанлача болурек, 
джыйылсакъ джуртубузгъа...». 

«Юйюм, малым»,- дей, тюзде 
къалыб кетген ахлула, 
сабийлерини гюнахларындан 
къалай къутулурла ала? 

Джер джандетди джуртубуз, 
алан, андан сууума. 
Дармандыла адамгъа 
хауасы да, сууу да. 

Сынагъанма: джокъ хайыр 
джортууулдан, джортуудан. 
Буюр, Аллах, джашаргъа, 
ёлюрге да Джуртумда. 

Кюч да бер сермеширге 
Джурт ючюн эм Халкъ ючюн. 
Мен хазырма джашаргъа, 
ёлюрге да Хакъ ючюн. 

АДАМНЫ ДЖАНЫ 

Джаным — кетсе да Кёкге — 
тансыкъ болгъанлай турлукъду Джерге: 
аны ташына, терегине да, 
джаныуарына, кийигине да. 

Джаным — насыблы болса да Кёкде — 
кёзю къарагъанлай турлукъду Джерге: 
аны тауларына, тюзлерине да, 
къобанларына, тенгизлерине да. 

Джаным — ётсе да тёрге — 
Сагъыш этгенлей турлукъду джерге, 
Джерде къалгъан тёнгегине да, 
джер тюшлерине, тюнлерине да, 
кёзюулерине да — къууаннган, къыйналгъан... 

Тар тёнгекден ычхыныргъа, 
чексиз Кёкге кёмюлюрге 
термиледи джан. 
Артда уа — тёнгегине да, 
джерде ётген кюнлерине да 
ёллюкдю тансыкъдан. 

Джерде ётген къысха ёмюрюн 
унутур къалай. 
Джер джашаугъа тансыкълыкъ 
турлукъду талай. 

Джаным — ётсе да Кёкге — 
келе-кете турлукъду Джерге: 
эм алгъа къабырланы джокълар. 
Топуракъ болгъан тёнгегин 
ийнакълар, къучакълар, джылар. 

Ызы бла тургъан юйлерин излер. 
Аны орнуна башха юйню кёрюб, 
Мыдах болур, къыйналыр, тентирер. 

Тёнгеги бла джюрюучю школгъа барыр — 
аны да танымай къалыр: 
бир башха мекям алайда да. 
Кёб зат тюрленгенди къайда да. 

Элде алгъынча берекет да джокъ. 
Алгъыннгы Тау Эл — кеси да джокъ. 
Къайры къараса да, барса да — 
бир къуджур тилде сёлешген, 
бир къуджур ишле бла кюрешген — 
ахырзаман адамчыкъланы кёрюр, 
ёлюмсюз джан саудан ёлюр. 

Ол билген дуния къалмагъанды Джерде. 
Джан мыдах болуб, къайытыр Кёкге. 
Аллахха уа салалмаз дау, 
«Нек тюрленнгенди,- деб,- джерде Джашау». 

Кёз джашлары джангурча къуюла, 
къыйынлы Джерге къарар. 
Ахырзамандан къутхарыргъа аны 
излер мадар. 

Къыйынлыды адамны джаны да. 
Тынгысы-тынчлыгъы джокъду аны да — 
энсе да джерге, чыкъса да Кёкге, 
къайгъы этгенлей турады Джерге. 

Бу дунияны джангыз бир кёрген да — 
унутуб къоялмаз аны. 
Тёнгекден чыгъыб Кёкге кетсе да, 
Бери къарагъанлай турлукъду, 
бери келе-кете турулукъду 
адамны джаны. 

АДАМ БОЛУРГЪА УНАМАЙ ЭСЕ АДАМ 

Зулму бла дуния малны къуллары — 
аладыла къурутхан намысны, 
эркинликни, тюзлюкню, ёзденликни да; 
джайгъан — тин джарлылыкъны, мискинликни да. 

Чырмауукъ хансча, джайылгъандыла манкъуртла. 
Джурт, миллет дей, билмейдиле ала. 
Ана тил, тарих, адет, адеб-намыс дей, билмейле ала. 
Къарынлары бла, къарын тюблери — оноу этген алагъа: 
джокъду башхалыкълары джаныуарладан, хайуанладан. 

«Дуния намыс, ахырат азаб» дей, билмейле ала. 
Алагъа иман джыйдыргъан таякъды джангыз. 
Дуниядан бошагъандыла ала 
джарым адамла къалгъандыла джангыз. 

Амантишле къалай тюзетирле оноу: 
ала билген — мурдарлыкъ бла тоноу. 
Керти адамла келмей оноугъа, 
тынгы-тынчлыкъ боллукъ тюлдю дуниягъа. 

Къул рухдан азат болмай джюрекле, 
толлукъ тюлле алгъышла не тилекле. 
Табыннганла дуния мал бла зулмугъа, 
не къошарла тин байлыкъгъа, илмугъа? 

Ахырат азабдан, дуния намысдан да къоркъгъанла — 
башчы болургъа керекдиле къралгъа. 
Ол затны болдуралмаса уа халкъ, 
узаймайын, дуниядан боллукъду талкъ. 

Чачыллыкъды, къатышырыкъды Эл, даулет. 
Къаллыкъ тюлдю рахатлыкъ не берекет. 
Адам болургъа унамай эсе адам — 
не этерикди келмейин ахырзаман. 

ДЖУУУКЪЛАШАДЫ АКЪ РАСА АХЫРЫНА 

Джууукълашады акъ раса ахырына. 

Къысыкъкёз бола барады адам улу, 
саргъала, къарала бети да. 
Керти да, 
къатышханды дуния, 
къатышдыралла аны иш этиб. 

Къысыкъкёз бола барады адам улу, 
бети да — саргъала, къарала. 
Кёгюрчюнле, къушла, къаргъала 
къатышханла бары. 

Тонгузла бла къойла айланалла бирге... 
Гитче ахырзаман келгенди джерге. 
Уллу Ахырзаманнга берликди белги — 
айырылмай тохтаса аман бла иги. 

Акъ расагъа къара кюн келгенди — 
тас эте башлагъанды кесин: 
бола барады 
къысыкъкёз, сарыбет, къарабет. 

Акъ кишини къара иши — 
бетин билмейди сакълай, 
миллетин билмейди сакълай, 
тиширыууна да этдиралмайды айтханын. 

Аны ючюн тохтагъанды 
акъ расаны ёсмей саны. 
Къысыкъкёз, сарыбет, къарабет къауумла 
кёб турмай джутарыкъла аны. 

Игимиди ол, аманмыды? 
Халкъын, джуртун сакълаялмагъан — 
эркишимиди, адаммыды? 

Джууукълашады акъ раса ахырына. 

СЁЗЮНГ ДЖЫГЪЫЛГЪАНДАН ЭСЕ 

«Сёзюнг джыгъылгъандан эсе — 
кесинг джыгъыл». 
Джыгъылмаз сёз айталгъан 
ата-бабала... 

Джокъдула бюгюн арабызда ала, 
нарт сёзлери уа — джашайла. 
Кёк, джер да джаз ала джашнайла, 
Акъ сёз а — къара кюн да джашнайды. 

Кёк, джер, сёз да 
бирден джашнагъан кёзюуде — 
ачылады джюрек, ачылады ёз. 
Аллай кёзюуде туугъанма мен 
бачхасында Кок-Сай совхозну. 

Кёк. Джер. Сёз. 
Джашайма Кёкде, Джерде эмда Сёзде. 
Къаллыкъма Кёкде, Джерде эмда Сёзде. 

Джыгъылама джыгъылмаз ючюн сёзюм. 
Сёзюм ёлмесе — мен да ёллюк тюлме. 
Тили ёлмесе — халкъ да ёллюк тюлдю. 

Джашнайды Сёз, 
джарыта джерни, Кёкню, джюрекни. 
Джыгъылмаз Сёзню айталгъан ата-бабала, 
къарайла Кёкден, Джуртдан эмда Тилден. 

14 ДЖЫЛНЫ ДОРБУНДА ДЖАШАДЫМ 

40 джылыма дери тынгыладым адамлагъа. 
Энди сууугъанма аладан. Аладан эсе, 
меннге табигъат болгъанды джууукъ. 

Чегет ичинде игиди меннге. 
Суу бойнунда болама рахат. 
Къанатлыла бла этеме ушакъ. 

Дарман хансланы чайнай да, 
Джарасын джалай тургъан къазакъ бёрю, 
нечик ушайды мени кесиме. 

Юренеме джашаргъа джангыдан — 
къанатлыдан, терекден, джанлыдан. 
Чыгъама таугъа, энеме тюзге. 
Акъ, къара эсе да, сууукъ, джылы эсе да — 
киреме тенгизге. Киреме Сёзге. 

40 джылыма дери тынгыладым адамлагъа. 
Алагъа тюл, Аллахха 
тынгыларгъа кереклисин ангыладым кеч. 

Кючлюдюле дуния мал, зулму да. 
Алай а, алагъа къуллукъ этерге деб, 
берилмегенди меннге ангы, фахму да. 

Мен 14 джылны джашадым тауда, 
тау дорбунну юй этиб кесиме, 
къазакъ бёрюню шох этиб кесиме. 

14 джылны джуртну сакъладым, 
Итле бла къазауат эте мен. 
14 джылны халкъны сакъладым — 
къайытырын джесирден-сюргюнден. 

14 джылны сёлешдим мен 
къуру джаныуарла бла, кийикле бла, 
суула, ташла, терекле бла. 

14 джылдан тюбешдим халкъым бла. 
Кёбдю сёлешир зат аны бла. 
Энтда адамладан чыкъса кёлюм, 
биягъы джуртум къутхарлыкъды мени. 

Барды тауум, тауда — дорбунум да. 
14 джыл джашагъанма анда. 
Акъ сёзле, мёлеклеге ушаш, 
джокълагъанлай тургъанла анда. 

Ол 14 джылгъа этген сагъышымы 
къалгъан ёмюрюмде эталлыкъ тюлме. 
Андача ташха салыб башымы, 
юсюмю да салам бла джабаллыкъ тюлме. 
Джулдузлу кёк джууургъаннга 
джанымы да чырмаяллыкъ тюлме. 

Мийик тау — джууукъду Кёкге. 
Анда Кёкге кесим да болгъанма джууукъ. 
Дуния малгъа табыннганла — 
малыгъыз, кесигиз да боллукъсуз думп. 

Кёргенсиз, сынагъансыз аны — 
дагъыда алмагъансыз дерс. 
Дуния малны сюрюб айланасыз — 
къачан, къачан джыярыкъсыз эс? 

Кёрмеймисиз, тарихибиз — 
ёресине джара бла таб. 
Неди бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ? 
Белгилиди — Къалам бла Китаб. 

Къара таныгъан халкъ эсек биз, 
Джазыуубузну 
излей эсек джазаргъа кесибиз, 
сора, 
унутмайыкъ Темирни, Къурчну, 
унутмайыкъ ноябрны экисин, къачны, 
унутмайыкъ гюрге кюнню, 14 джылны. 

Къайытханлыкъгъа туугъан джерге, джуртха, 
джуртубузну, кесибизни да сакълаяллыкъ тюлбюз, 
къайытмасакъ Къаламгъа, Китабха. 

40 джылыма дери тынгыладым адамлагъа. 
Алагъа тюл, Аллахха 
тынгыларгъа кереклисин ангыладым кеч. 

КЪЫЗ БЛА КЕТДИ ДЖЮРЕГИМ 

Къыз бла кетди джюрегим, 
энди не этсин тёнгегим? 
Джансыз тёнгек керекди кимге? 
Болушаллыкъ бармыды меннге? 

ДЖЮЗЮНЧЮ КЕРЕ ДА БИР ЗАТНЫ АЙТАМА 

Къадаргъа джокъду мадар — 
бу ёмюрде ёллюкме мен: 
ажымсыз билгеним — олду джангыз. 
Ёзге, 
Халкъым, Джуртум болсала эсен, 
джангы Ай бла джулдуз 
Сын ташымдан да къарарла сизге. 

Айталла меннге: «халкъ-джурт деген — 
эски-чирик адетди ол. 
Бютеу адам улуна сагъыш этген, 
дуния адамы бол. 

Ёзен тил бла узакъгъа бармазса. 
Алыргъа излей эсенг ёч — 
дуния тиллени бирине кёч, 
ма ингилиз тил бла джолда къалмазса». 

«Динибиз — айырмайды миллет. 
Барыбыз да къарнаш-эгеч. 
Бир Аллахха къуллукъ этиу — иннет, 
миллетчиликден умметчиликге кёч». 

Былай айтханла да бардыла меннге, 
сылай сакъалларын. 
Аланы да джаратмай акъылларын, 
Къарайма Кёкге. 

Аллах тюлмюдю джаратхан бизни 
къауумла этиб, 
«Халкъынгы, джуртунгу сакъла» деб, 
салгъан да борч? 

Къара таныгъан, 
иманы-дини толу болгъан,- 
Аллах буюргъанча атлар: 
тилин, халкъын, джуртун да сакълар. 

Кюрешир ёсдюрюрге 
халкъыны ангысын, санын да. 
Алай бла сакълар 
кесини иманын да. 

Ёсмей эсе уа халкъны ангысы, саны — 
сора, къарыусузду ол халкъны иманы. 
Сакълаялмагъан халкъ джуртун, тилин — 
динин да тюлдю сакълаяллыкъ. 

Тейри адамы болмагъан — 
халкъ адамы, дуния адамы да болаллыкъ тюлдю. 
Хакъ адамы болмагъан — 
Адам болаллыкъ тюлдю, 
Аллахны да разы эталлыкъ тюлдю. 

Тилин, халкъын, джуртун къутхармагъан, 
къутхарлыкъды кимни, нени? 
Халкъы, джурту ючюн ёрге къобмагъан — 
«толу муслиманма» деб, алдамасын мени. 

Айтмагъыз меннге: 
«Тилинги, джуртунгу унут». 
Халкъыгъызны джакъламай, сакъламай, 
тилигизни джакъламай, сакъламай, 
джуртугъузну джакъламай, сакъламай, - 
джандетге тюшерге этмегиз умут. 

Къайры тюшерими билмейме кесими да. 
Ёзге, сизни джолугъуз — башха, 
мени джолум — башха. 

Табынмайма Терекге, Ташха: 
табынсам — джахиллик болур эди ол. 
Алай а, дуниягъа, Аллахха да джол 
башланады Ташдан, Терекден. 

Кючлю болса иманыбыз-динибиз, 
былай ёле турмаз эди тилибиз, 
чачылыб бармаз эди Элибиз, 
дуния мал болмаз эди Тейрибиз. 

Джюзюнчю кере къайтарама Хакъ сёзню, 
анга да къошакъ этиб Акъ сёзню: 
сакъламасакъ Аллах берген джерибизни, тилибизни — 
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз да къаллыкъ тюлдю бизни.

АДАМ ЭСЕК, ХАЛКЪ ЭСЕК БИЗ 

Амалы болмагъан — 
Джыланны къуйругъундан башына тарыгъа, 
табаргъа, къайтартыргъа излейди хакъын: 
къара кючлени барын хорлаб барыргъа, 
кючю джетмейди — не этсин халкъым. 

Сойкъырымдан да къутулду джаны, 
сюрюу болуб къалмады сюргюнде да. 
Адамлыгъын, халкълыгъын да сакълаялды — 
кючлю эди руху къурчдан, темирден да. 

Халкъым бюгюн да ташламаз эсин — 
Минги Таугъа, нарт ата-бабалагъа да тыйыншлылай къалыр. 
Эмегенлени туудукъларына хорлатмаз кесин, 
Аллах буюргъан хакъ джолда барыр. 

Тууар энтда Къарча кибик бир улан, 
Татаркъанла, Умарла, Джаттайла да чыгъарла. 
Бурундан келген Тау Элни байрагъын 
Минги Тауну тёппесине тагъарла. 

Быллай бир къыйналабыз неге — 
Дуния кёзюудю, дуния былай турмаз: 
«къайыкъ да минер кемеге, 
кеме да минер къайыкъгъа». 
Бу нарт сёз 
айтылмагъанды субайлыкъгъа: 
дуния кёзюудю, дуния былай турмаз. 

Сюргюнде да сюрюу болмагъан халкъ, 
Ата джуртунда къалай болур талкъ? 
Ана тилин къоюб, башха тилге кёчерми? 
Алай этсек — Аллах бизге кечерми? 

Джуртубузну, тилибизни, атыбызны да, 
ёмюрледен келген хар бир затыбызны да 
сыйырыб, кесибизни да — тутмакъ этиб, сюрюб, 
джалгъан дау салыб гитчеге, уллугъа да, 
чачмадыламы бузлагъа, къумлагъа да, 
кюрешмедилеми этерге къул, манкъурт? 
Кюрешдиле, амма, эталмадыла — 
унутулмады не Тил, не Тарих, не Джурт. 

Бюгюн джуртубузда джашаб тургъанлай, 
кеси кесибизни этсек джуртсуз, тилсиз — 
Адамбызмы, Халкъбызмы биз? 

Адам эдик, Халкъ эдик сюргюнде да. 
Алай болмаса, джуртха къайыта да билмезек, 
«Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
къайытырыкъбыз Ата джуртха» демезек. 

Энди ол адамланы балалары — биз, 
кеси кесибизни этсек джуртсуз, тилсиз, 
башха халкъны алсакъ адетин, тилин... 
Огъай, андан эсе къурутсун бизни ёлюм. 

Минг-минг джылны джашагъан халкъыбыз, 
минг-минг джылны джашагъан тилибиз, 
джашай барырла — биз адам болсакъ, 
Аллахха таяныб, «Халкъ-Джурт» деб, турсакъ. 

Джазыуубузну джазарча кесибиз, 
барды бизни ангыбыз, эсибиз. 
Таныйбыз къара... 
Хакъ джолда бара, 
сакъланыр ёзюбюз, сёзюбюз... 
Аллах бергенни айнытырбыз, сакъларбыз — 
Адам эсек, Халкъ эсек биз. 

ДЖАНДЕТДЕН — АТА ДЖУРТХА 

Джети джыл джашасам да джандетде, 
къайытдым, унуталмай Минги Тауну, джулдузну, Айны да. 
Джандет да — джандет тюлдю поэтге, 
Халкъы, Джурту болмасала аны бла. 

Тыйыб къояргъа изледим Къобанны 
Къарачайны чегинден чыгъармай. 
Зем-зем суулагъа да ауушдурмам аны — 
ташын джалаб, сууун ичдим, чыдамай. 

Юзюлген ташны да — ызына — къаясына 
чыгъарыб, келди орнатырым. 
Унутулгъан сёзню да — ызына — анасына, 
Ана тилге келди къайтарырым. 

Учхан джулдузну да — ызына — Кёкге 
къайтарырым келди, къалгъынчы кюйюб. 
Къанатла битгендиле джюрекге: 
туугъан джерим мени — алгъынча — Юйюм. 

Ол кесилген Джангыз Терекни да Джуртда — 
назму халда тирилтсем да — тирилтдим. 
Къарачайны Къадау Ташын да джокълаб, 
Къарча кибик къучакъладым, ба этдим. 

Къанаты сыннган къуш баланы кёрюб, 
къанатлы сёзюмю къанат этдим анга. 
Хакъ джолда муджура таягъым — Элиб, 
аягъым тайса да, анга таяна, барама алгъа. 

Къынгыр болургъа да къоймайды Элиб — 
кесича, тюз тутады мени да. 
Ол — джети къат Кёкден келгенди эниб, 
ара багъана болур ючюн юйге, элге да. 

Джети джыл джашасам да джандетде, 
Джерге тартханлай турду джаным да. 
Джандет да — джандет тюлдю поэтге, 
Халкъы, Джурту болмасала аны бла. 

ЮЧ КЕРАМАТ 

Юч керамат: 
Намаз, 
Музыка-Джыр-Назму-Сурат, 
эмда 
Табигъат. 

Арысанг, сууусанг джашаудан, адамладан — 
башха дуниягъа къачарча болсанг аладан, 
тюшерча болсанг джашау атдан, 
аласа кюч ол юч кераматдан. 

Киресе 
намазлыкъгъа, музыкагъа, сёзге, 
киресе чегетге, суугъа, 
ёрлейсе къаягъа, таугъа... 
ала къайтарадыла джашаугъа. 

Ол юч керамат — ючюсю да 
тазалайдыла джюрекни. 
Джууукъ этедиле адамгъа 
джерни эмда Кёкню. 

Джаныгъыз къыйналса — 
ол юч керамат къутхарлыкъды сизни, 
келгенча къутхара, 
къалюбаладан бери кёблени. 

ТЮЗ СЁЗЛЕ 

Табигъатха табыннган — бёрю, 
адамгъа табыннган — ит. 
Хакъгъа табыннган — Адам, Халкъ. 

Хакъ джолда бармаса адам, 
Хакъ Элин къурамаса-къурмаса миллет, 
ол болмаса иннет — 
малгъа бурулады адам, 
сюрюуге бурулады миллет. 

Халкъдан къалмайды джукъ — 
ол Бир Аллахха этмесе къуллукъ. 
Аллах айтханча джашамагъан халкъ — 
дуниядан болады талкъ. 

Оноуун кеси этмеген халкъ, 
джазыуун кеси джазмагъан халкъ — 
дуниядан болады талкъ. 

АНА ТИЛ 

Суусаб, джууурт да — Ана тилди меннге. 
Халкъ да, джурт да — Ана тилди меннге. 
Джер да, Кёк да — Ана тилди меннге. 

Джилеги, джилиги да Джуртну, 
ангысы, эси да да халкъны, 
тарихи, ёзю, сёзю да аны — 
Ана тилди. 

Адам — анасына, 
халкъ — Ана тилине 
къарагъанларына кёреди 
адамны адамлыгъы, 
халкъны халкълыгъы. 

Ана тилинде джазылыбды 
джазыуу-къадары халкъны. 
Билирге излемеген аны — 
ол халкъ тюлдю — джазыкъды. 

Ана тилим къуру да мени блады. 
Айырылсам да халкъдан, джуртдан, 
айырылмайма андан. 
Халкъ да, джурт да — Ана тилди меннге. 

Ана тилден айырылсам а — 
джуртда халкъ бла джашаб турсам да — 
халкъ да, джурт да джокъдула меннге. 

Ана тилинден айырылгъан халкъ — 
несин да этерикди тас. 
Тилин сакълаялмагъан халкъ — 
джугъун да сакълаяллыкъ тюлдю. 
Ёлген халкълагъа къошуллукъду ол. 

ДЖАЗ КЕЛЕДИ 

Джангур джауады тюзледе, 
таулада джауады къар. 
Барады кюн да тюзеле, 
ёзге: 
дерт кетмейди кетмей март. 

Ёзге: 
Джоругъу табигъатны 
аман къышдан да кючлюдю. 
Джаз деген аламатны 
джолун кесалмаз киши да. 

Тёппеледен келгенча къыш, 
тёбенледен келеди джаз. 
Кёк мийигине учуб къуш, 
къарайды аны аллына. 

Тёбенледен келеди джаз, 
ау джаулугъу алына. 
Къар тюбюнден чыгъыб джанкъоз, 
къарайды аны аллына. 

акъ джамчысын Гитче тау да 
хазырланады тешерге. 
Джазгъа тюбеген — джаны саулай 
тюшген кибикди джандетге. 

Джангыз, ёхтем Минги Тау 
билдирмейди къууанчын. 
Джети тюрлю джанкъылыч а 
Кёкге джайыб къулачын, 
ышарады сабийча. 

Кёк кеси да къууанады, 
Орайда кюкюрей, джашнай. 
Кёкню, джерни да тиллендире, 
джаз келеди ма алай. 

Джылны назмусуду джаз. 
Аны джазгъан Кёк болса да, 
окъурукъ а — джерди джангыз. 

Джазды назмусу джылны. 
Дуния — джашау кёллю болады 
керамат кючюнден аны. 

Джер да, Кёк да, джюрек да, 
назму джазгъан, окъугъан да — 
боладыла бирча разы. 
Алай а эм насыблы да 
биледи тыялмазлыгъын джазны. 

Джаз келгенича кетерикди. 
Не этгин: келген кетеди — 
джорукъду ол тюрленмезлик. 
Дунияда джокъду ёлмезлик. 

Джазны ызындан кесибиз да, 
джайны юсю бла къач таба 
атланныкъбыз. 
Хар бир чакъдан къууанч таба, 
Ёлюб къалгъынчы барлыкъбыз. 

Джаз бла бирге болгъанны — 
Ол къауумну — джолу болур. 
Къышха сау джетгенлени — 
кёллери джаздан болур. 

...Къуш сызгъырады Кёкден 
джууукълашханын билдире джазны. 
Къар тюбюнден къарайды джанкъоз да — 
сезим кючю кючлюдю аны. 

Мен да алачама. Ачыкъды 
джюрегим, назмум да джазгъа. 
Джаз келеди — алай а, ашыкъмай — 
мен а сакъламай, чыдамай, 
атлайма аны аллына. 

АЛА БЛА МЕН 

Мен джазаргъа къоркъмагъанны, 
ала къоркъалла басмаларгъа. 
Ёлюб джратылгъанла бла, 
джанлары саудан ёлгенле бла 
боллукъмуду джашаргъа?! 

КЪУУАНЧЫМ, НАСЫБЫМ ДА МЕНИ 

Джазыуун сюйгенича джазады хар ким. 
Къалыргъа излеген а сыйы бла — 
джашаргъа, джазаргъа да керекди эркин, 
зулму джорукъгъа бойсунмай. 

Мени насыбым — джазама алай, 
джорукъгъа, адетге къарамай. 
Мени насыбым — джашайма алай, 
къулланы чёбге да санамай. 

Къатхан джорукъгъа сыйынмай, 
джашайма хар кюн, джазама хар кюн. 
Олду мени намысым, сыйым да: 
Ёзюм да — эркин, сёзюм да — эркин. 

Къыйнарыкъларын билсем да, 
Зулму джорукъгъа къаршчы къобдум. 
«Къоркъмайма джукъдан» десем да, 
Тутулургъа, ёлюрге да къоркъдум. 

Алай а, аладан да — 
дуния намыс бла ахрат азаб 
бегирек къоркъуталла мени. 
Аны ючюн сермешеме 
туудукълары бла эмегенлени. 

Аны ючюн джазыууму, 
назмуларымы да джазама эркин. 
Иннетине, сёзюне, ишине кёре 
билинеди — болгъаны Эр ким. 

Къатхан назму кебге джатдырмай, 
барма къояма сёзюмю да эркин. 
Ибилис джорукъгъа, зулмугъа къул болмай, 
джазыууму да джазама кесим. 

Ёзден адамма, эркин поэтме — 
Акъ сёздю къулум, бийим да мени. 
Ёзден адамма, эркин поэтме — 
олду къууанчым, насыбым да мени. 

БАШЫБЫЗГЪА КЕЛТИРЕБИЗ ПАЛАХ 

Аллахдан башха джокъду илях. 
Бир-бирде унутуб аны, 
ёрге тутуб адамны — 
бишыбызгъа келтиребиз палах. 

ТЕРЕКГЕ УШАГЪАН ДЖЮРЕКГЕ 

Терекге ушагъан джюрекге, 
дейме: Къадау Ташха да уша. 
Алай болмаса, дунияда сеннге 
боллукъ тюлдю джашау. 

Майна — Джуртда Джангыз Терекни да 
джарым моллала кесиб къурутдула. 
Къадау Таш а — тургъаныча турады, 
турлукъ да болур, Аллах айтса. 

Терекге уа ауруйду джаным — 
кесин къорургъа джокъду мадары: 
мюйюзю джокъ урургъа, 
тиши джокъ къабаргъа, 
аягъы джокъ къачаргъа, 
къанаты джокъ учаргъа, 
ууу джокъ къоркъутургъа... 

Джаны болгъанны барына 
солургъа берсе да хауа — 
аягъын марагъан болмаса, 
аягъан джокъду аны. 

Таш бла ургъанны да аш бла ургъан — 
Терекди джангыз. 
Бютеу дуния къырылыр 
къалгъан кюн ансыз. 

Алай а, адам улу 
сагъыш этмей анга, 
кюрешеди Терек бла — 
къайда эс бла ангы? 

Джаныуар джыйын да, 
кийик сюрюу да, 
къанатлы къауум да — 
къаргъайла адамны. 

Джангыз Терекден ишленнген юйню 
элия уруб кюйдюргени да — 
тюшюндюрмейди адамны джукъгъа. 

Терек а, 
джукъ да айтмай, 
аны кесе тургъанлагъа 
мийикден къарайды: 

адам болалмагъан адам улуну, 
не этгенлерин билмеген 
бу джарым адамланы 
джазыкъсынады, 
кечмеклик тилейди алагъа Аллахдан. 

Джоргъа керилген Исса файгъамбаргъа 
ушайды Терек. 
Джангыз Терекге, 
Джангыз Терекге ушайды джюрек. 

Терекге ушагъан джюрекге, 
дейме: Къадау Ташха да уша. 
Алай болмаса, дунияда сеннге 
боллукъ тюлдю джашау. 

Терекге ушагъан джюрек, 
ташджюрек болургъа унамайды. 
Анга джууукълашханды бек 
джулдузу бла джангы Ай да. 

Анга башха джашауну, 
башха джашауну 
хазырлагъанды Кёк: 
Джуртда Джангыз Терекни джазыуун 
къайтарады джюрек. 

Джуртда Джангы Терек болса да джюрек, 
Джуртда Джангыз Терекни сынайды къадарын. 
Алай буюргъан эсе Кёк — 
аны тюрлендирирге джокъду мадары. 

Терекге ушагъан джюрекни 
топрагъы тартады Джуртха. 
Алай эсе оноуу Кёкню, 
не этерикди — къайытыр артха. 

Къаны тёгюлюр джерге, 
кийик да барады алай. 
Терекге ушаш джюрекни 
ахыры болурму къолай? 

ИШ — СЁЗДЕДИ ЭМДА ДЖЮРЕКДЕДИ 

Ёзю болмагъанны сёзю болурму? 
Сёзю болмагъанны ёзю болурму? 
СЁЗню ичиндеди ЁЗ. 
Сёз тамадады бизден. 
ЁЗ башланады СЁЗден. 

Акъ сёзню къара таныгъан айталлыкъды джангыз. 
Акъ сёзню къара таныгъан ангылаяллыкъды джангыз. 
Къара таныуну джоллары уа кёбдюле. 
Алай а, къара танымаса джюрек, 
анга джууукъ боллукъ тюлдю Кёк. 

Билим, илхам толкъунла Кёкден 
Къара таныгъан джюрекге келедиле джангыз. 
Джюрек болса сокъур, сангырау — 
къара таныргъа джокъду мадар. 

Джюрегинг эшитмесе, кёрмесе — 
къулагъынг эшитгенликге, кёзюнг кёргенликге, 
окъургъа, джазаргъа юреннгенликге — 
къара таныгъаннга саналлыкъ тюлсе, 
Сёзню магъанасын биляллыкъ тюлсе. 

Джюреги кёрген, эшитген — 
къара таныгъан олду къуру. 
Ташаны да эталлыкъ туру — 
олду джангыз. 

Къара таныгъаннга ачылады СЁЗ — 
ХАКЪ сёз, АКЪ сёз. 
АКЪ сёз ХАКЪ сёзденди. 
ЁЗ да СЁЗдеди, СЁЗденди. 

Джюрекди Сёзню ачхан. 
Сёздю джюрекни ачхан. 
Иш — Сёздеди 
эмда 
Джюрекдеди. 

ДЖЮРЕГИ ДЖАРЫЛГЪАН КЪУШ БАЛА 

Къанаты сыннган бир къуш баланы, 
алыб келиб, джюджеклеге къошдум. 
Аш-суу кереклисине къарадым. 
Умут этдим: «юренир да, 
арбазгъа джарашыб, джашаб къалыр». 

Алай а, ол, джангыз къанатын 
къагъа туруб, ёлдю да къалды. 
«Джюреги джарылгъанды»,- деди дохтур. 

КЪАРЫУСУЗДУ АДАМ... 

Чёб чакълы бир къарыуу джокъду адамны. 
Табигъаты огъуна хорлайды аны. 
Джангыз, гюнах эталмаз чекге джетсе — 
ол заманда бурады эсин Кёкге. 

Къарыусузду адам — кетеди терсине да, 
айтханын этдиралмайды кесине да. 
Къайдады аны ангысы, эси — 
гюнахдан, харамдан тыялмай эсе кесин?! 

Адам дегенинг да — хайуан, джаныуар: 
болалмай кюрешеди Адам. 
Ёмюрле бир кюнча ётдюле. 
Файгъамбарла келдиле, кетдиле. 

Алай а, тюрленмейди адам: 
Алгъынча — джаныуар, хайуан 
джашайла ичинде аны, 
адамлыгъын къурута аны. 

Кеси кесин къурутады адам — 
аны ичиндеди ахырзаман. 
Джууукълашдыра эсе ахырын кеси — 
бармыды адамны ангысы-эси? 

СЁЗДЮ ТЕЙРИСИ ШАЙЫРНЫ 

Сёздю Тейриси шайырны. 
Олду джырчы этген, шайыр этген аны. 
Сёз адамы, Тейри адамы — поэт. 
Назмусуду анга эм маджал джандет. 

Ата джурт бла Ана тилден джаратылады шайыр. 
Аны тёнгеги, джаны — 
аладанды, къайытыры да алагъады. 
Аладыла ёлюмсюзлюгю да аны. 

Аладан айырылгъан кюн ёледи поэт. 
Аланы биринден айырылса да башлайды ёлюб. 
Ата джуртду саны шайырны. 
Ана тилди джаны шайырны.

ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА ДА АЙТАЛГЪАН 
Бегийланы Абдуллахха 

Кязим хаджини ёлтюрдю сюргюн. 
Аны джашаугъа къайтарды Къайсын, 
Аны джуртха къайтарды Абдуллах... 
Разы болур алагъа Аллах. 

Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айталгъан 
насыблы къауумдандыла ала. 
Адамын, Сёзюн да тюзде къоймагъан 
Тау Элни ангысы-эсидиле ала. 

Миллет ёкюлюдю шайыр — 
Тил, Джурт ючюн этген къазауат. 
Айтхан сёзю да, бармакъ ызлары да 
бюгюн, тамбла да — анга шагъат. 

Кетдиле Кязим да, Къайсын да. Ёзге, 
Кязимни, Къайсынны да бизге 
джангыдан ачады Бегий улу. 
Джокъду бюгюн ичибизде 
Адабиятчыбыз андан уллу. 

Бегий улу Абдуллахды бюгюн — 
Кязим-Къайсын черекни баргъаны, 
Джаралы джугъутурну, Джаралы ташны да 
ёлюмден сакълагъан дууасы-дарманы. 

Хар бир назмусу, журналы, газети да 
халкъны ёлмезине болалла себеб. 
Тау Элни джашар Ёзю, Сёзю да — 
болгъанда аныча Поэт. 

Джырчы Сымайылны, Махмуд Дуданы да 
Минги Тауда тирилтгенди ол. 
Къалам алгъан бюгюн къолуна — 
Бегийланы Абдуллахча бол. 

ТЕЛИ КЪАЙЫР 

Тели къайырды ол маскечик: 
тубаннга да юреди, чабады, 
аш берген къолну да къабады — 
тели къайырды ол маскечик. 

Ёлтюрелле деб, къоркъама аны — 
талай кере аджалдан къутхаргъанма. 
Къатымдан иймей тургъанма — 
къычырыгъы буза дунияны. 

Къабаргъа кюрешеди мени да, 
ачыуланса кесин да талайды. 
Дау айтады джерге да, Кёкге да — 
не этгин, къылыгъы алайды. 

Маске болгъаны шашдырады аны — 
Болалмазлыкъды, бёрю къой, ит да. 
Къалай сау этгин къутургъанны — 
сынагъанма тагъыб да, ийиб да. 

Мазаллы гаджи озады къаты бла, 
эс да бурмай анга — маскеге. 
Джарлы маске акъылдан шашады — 
санайды итни, итге тюл, къахмеге. 

Башха гаджи да ётеди къаты бла, 
Ит джыйынны тизиб ызындан. 
Маске да излейди болургъа аны бла — 
Бар деб бошлайма аны сынджырдан. 

Алай а анга джетмейди кёзюу — 
кесин да аямай талайла. 
Зауаллы маскеге къарайма — 
танылмайды хамхоту, кёзю. 

Аны бла къозу тилде сёлешеме, 
тели къайыр маскечик а — ол а — 
ачыуун менден алыргъа кюрешеди... 
бош кюреше болурма аны бла. 

Иш тёнгекде тюлдю, джюрекдеди. 
Маске джюрек кюеди зарлыкъдан. 
Маске джюрек адамда болса уа — 
айырады аны адамлыкъдан. 

Джюрек тар болса, зар болса — 
чынгылгъа келтиреди джол. 
Адам болургъа унамадынг — 
энди, маске, сюйгенингча бол. 

ТЁНГЕКДЕН АЙЫРЫЛГЪАН ДЖАН 

Тейри адамы да — къартаяды, 
тауусулады баргъан джолу. 
Заман къобаны да таркъаяды, 
Таркъаяды ичер сууум. 

Тёнгекден чыгъыб джаным, 
кёлтюрюледи ёрге. 
Бираз солуу да алады, 
къаяда къонуб терекге. 

Бу тюрлю къанатлыгъа 
къанатлыла къоялла орун. 
Сорургъа уа базмайдыла 
Излеселе да билирге джолун. 

Ийнакълай къаяны, терекни да, 
кёлтюрюледи джан ёрге. 
Чамландырмазгъа кюреше кёкню да, 
къайытырча болады Джерге. 

Джашил нюрге бёленибди ол, 
тартады кесине, алгъынча. 
Бу ариулукъдан хапарсыз эди джан, 
Аллах тёнгекден алгъынчы. 

Энди уа — айырылады андан — 
кетиб барады Иесине. 
Не этсин къыйналмайын джан, 
эркин тюлдю ол да кесине. 

Минги Тауну башында къаргъа 
кёмюлюб, бираз сууутады кесин. 
Тюбейди анда минг-минг джаннга, 
сора, джыяды эсин. 

Кетеди, джарыкъдан да терк, 
Аны сакълаб тургъан Хакъгъа. 
Барады этгенлей тилек 
Джерде къалгъан дуниягъа, халкъгъа. 

Джердегиле эшитселе эди 
аны айтханын Кёкден: 
«Кюрешигиз джашаргъа, джашаргъа, 
айырылгъынчы джан тёнгекден». 

Узаяды, ташаяды джан, 
дунияны ийнакълай, тансыкълай. 
Андан арысы — бары тубанда... 
джер ёмюрюм бошалады алай. 

ДЖАНЫМ ДЖЕТСЕ АЛЛАХХА 

Келген джолум — тар, къая. 
Ахыры болурму кенг? 
Ичер сууум — таркъая, 
халкъыма айтама мен: 

...къалды тутулуб тилим... 
Эм магъаналы сёзню 
айтхынчы джетди ёлюм. 

Къутхарлыкъ — джуртну, халкъны — 
келген эди бир акъыл. 
Ай айтхынчыннга аны, 
джетиб къалды да ахыр. 

Къарайдыла басыныб, 
ауузума, кёзюме. 
Излейдиле ангыларгъа 
айталмагъан сёзюмю. 

Сора, бары, тюнгюлюб, 
чакъыртадыла ийман. 
Бошамасам да ёлюб, 
тёнгекден чыгъады джан. 

Сёз къалады айтылмай. 
Кёз къалады джумулмай. 
Алай болса ахырым, 
къычырмазмы къабырым? 

Не этейим, дунияда 
сёзюм джетмеди халкъгъа. 
Ай-тал-гъа-ны-мы да — 
алмадыла къулакъгъа. 

Сын ташыма кёчеди 
джангы Ай бла джулдуз. 
Джаным баргъан Кючденди 
энди умутум джангыз. 

Джаным джетсе Аллахха, 
Сёзюмю айтыр анга. 
Аллах эшитсе аны — 
къутхарыр Джуртну, Халкъны. 

СЁЗ ДА — АДАМЧАДЫ... 

1 
Къайсы бирибизча, Сёз да арыйды. 
Не этсин арымай — кёб айтылса, джюрюсе кёб. 
Алай а, ёллюкдю — тохтаса айтылмай, 
джюрюмесе — ёледи сёз. 

Джокъду башхасы — адамчады ол да. 
Арыса — солуйду, кетиб ташагъа. 
Тюлдю мамукъдан ол келген джол да, 
адамгъа, анга да къыйынды джашагъан. 

Тюбегенме — джукълаб тургъанына сабийча, 
къартча къалкъыб тургъанын да кёргенме. 
Учханын да кёргенме къанатлыча... 
барды джаны Сёзню да. 

Сёзюбюздеди ёзюбюз бизни. 
СЁЗ. Аны ичинде да — ЁЗ. 
Сёзюн ёлтюрген — ёлтюреди ёзюн. 
Сёздю джашатхан бизни. 
Бизбиз джашатхан сёзню. 

Айырылгъанлай сёзден 
къаллыкъ тюлдю джукъ да бизден. 

2 
Сёзге да къатылады заман. 
Ёзге, ёлтюрген аны — 
Заман тюлдю — кесиди адам. 

Сёз да болады талкъ. 
Ёзге, къурутхан аны — 
Заман тюлдю — кесиди халкъ. 

3 
Сёз сюеледи ёрге. 
Ёз сюеледи ёрге. 
Заман бойсунады бизге. 

АКЪ СЁЗДЮ ДЖАНДЕТ 

Акъ сёздю джандет. 
Джаны саулай ары 
киреди поэт. 
Ёлсе, къалса да — 
андады поэт. 

Дуния малгъа къаратыб кёзню, 
зулмуну арбасына, арбазына 
къысылса уа, 
анга махтаула салса уа, 
аны джырын джырласа уа — 
урлукъду аны къачы Сёзню, 
джандетден къысталлыкъды ол. 

КЁКГЕ ЧЫГЪАР ЮЧЮН 

Бир-бир эркиши тиширыуну басхыч этиб, 
илинирге кюрешеди ёрге. 
Керти эркиши уа тиширыуну къанат этиб, 
бирге учалла джети къат Кёкге. 

МЕНГИР 

Атса да танг, 
келсе да ингир, 
тенгиз джагъадан 
къараб таулагъа, 
сюеледи менгир. 

Таудан 
къобанча кетиб, 
тенгизге джетиб, 
андан да ётюб, 
ызына уа къайыталмай, 
сын болуб къалгъан — 
кимди экен ол? 

Къанатлыла да аны башына, 
имбашларына да къонуб, 
къарайдыла ол бир джагъада 
чыммакъ акъ таулагъа. 

Менгирни гитче къарнашыча, 
сол джанында сюелиб аны, 
чайкъала тургъан тенгизни башы бла 
таулагъа къараучанма мен да. 

Сюелеме. 
Джюрегим джаннган кёзюуде, 
къарынача Минги Тауну, 
Буз тенгизге кёмюлеме. 

Билеме: талай джылдан — 
тенгизден ётерге келмесе къолдан, 
табылмаса джол да башха,- 
мен да буруллукъма ташха. 

Тилсиз да, сангырау да болады адам 
Ана тилинде эшитмесе сёз. 
Кёз да болады сокъур, 
Ата джуртун турмаса кёре. 

Атса да танг, келсе да ингир, 
Тенгиз джагъасындан 
Минги Таугъа къараб, 
сюелебиз - мен бла менгир. 

Ётеди кюн, 
ётеди ёмюр. 
Къайсыбызбыз адам, 
къайсыбызбыз менгир? 

Кёгереди тенгиз, 
агъарады тау. 
Къайсыбызбыз ёлген, 
къайсыбызбыз сау? 

Чайкъалады тенгиз, 
кёрюнмейди тау. 
Джуртсуз, халкъсыз 
бармыды джашау? 

АРИУЛУКЪНУ КЁРМЕСЕ КЁЗЮНГ 

Ариулукъну кёрмесе кёзюнг, 
назму тизгиннге бурулмаз сёзюнг, 
келмез илхам, ачылмаз керамат, 
кёлге-джюрекге бителмез къанат. 

Ариулукъну кёрмесе кёз, 
ариулукъгъа къарамаса кёз, 
ариулукъгъа ачылмаса джюрек, 
адамгъа джууукъ къалай болур Кёк. 

Бир ариулукъ кёрмеген кюнюнг да, 
бир игилик этмеген кюнюнгча — 
кетеди зыраф. 

Тау, тюз, тенгиз — 
ариудула кемсиз. 
Гюллеге, къызлагъа да къара — 
нечик ариудула ала. 

Гюллени джыя тургъан къыз, 
сабийи бла ойнай тургъан ана — 
нечик ариудула ала. 

Ариулукълукъгъа ачылмаса кёлюнг — 
сезимлеге келликди ёлюм. 
Ариулукъ къутхарады адамны — 
кесимде сынагъанма аны. 

Къутхармасакъ ариулукъну биз да, 
Адам болаллыкъ тюлбюз — 
бирибиз да. 

Ташны да болур джаны. 
Айтыб айталмазма ариулугъун аны. 
Терек да алай, тау суу да алай. 
Тюз да алай, тенгиз да алай. 

Табигъат ариуду. Адам 
тыйыншлы болургъа керекди анга. 
Ол джашатханча адамны, 
адам да джашатыргъа керекди аны. 

Алай сакъланныкъды джашау. 
Ариулукъ бла сюймеклик 
къутхарлыкъдыла дунияны. 

ДЖАНГЫ ДЖЫЛДА ДА ЭСКИ САГЪЫШЛА 

Эки дунияны да джаратхан — Аллахды. 
Бири ючюн башхасын атмам, 
бу дуниягъа да табсыз сёз айтмам: 
эки дунияны да джаратхан — Аллахды. 

Къадар бизден болса да кючлю, 
джашаргъа керекбиз алай — 
эки дуниядан да юлюшлю 
болурча. Джулдуз бла Ай 

сын ташыбыздан да къарарча, 
къарагъан кибик джети къат Кёкден. 
Ёзге, 
баш болургъа керекбиз — чыгъарча, 
Ёлюм деген къуршоудан-чекден. 

Джокъ болуу бла — неда — джаханим бла 
тауусулмазгъа керекди джол. 
Ёлюмге, отха да элтмез ол, 
джашасакъ — Китаб бла, Билим бла. 

Джаны саулай джандетге кирирге 
адам улугъа болмазмы насыб? 
Джандет Юйню уа кеси ишлерге 
ангысы-эси джетмезми аны? 

Джандет джуртунда джандет Юйюн 
ишлеялмагъан инсаннга — 
ёлсе-къалса да — джандет эшиги 
ачылырмы? Ишеклиме анга. 

Аллах берген динин, тилин, 
джерин, ёзюн сакъламагъаннга, 
джандет Джуртун джандет Юй этиб, 
Миллет болуб джашамагъаннга — 

Аллах къайтара да джандет джуртланы 
бере турмазлыгъы — хакъды. 
Берилгенни сыйлай, сакълай билмеген — 
болалырмы адам да, халкъ да?! 

Джурт, тил берилгенди бизге, 
Ангы-эс берилгенди бизге, 
Къалам, Китаб берилгенди бизге... 
не керекди андан сора? 

Дагъыда, 
Джазыуубузну джазалмай эсек, 
оноуубузну эталмай эсек, 
Хакъ джолда баралмай эсек — 
Сора, 

барындан да къаллыкъбыз къуру. 
Боллукъ тюлдю Джуртубуз, Элибиз да, 
Къаллыкъ тюлдю динибиз, тилибиз да — 
Башхалагъа боллукъбуз къул. 

Къара таныгъанлыкъгъа, окъуб, 
Китаб айтханны ангылаялмайбыз, 
Аллах буюргъанча джашаялмайбыз — 
тамблабызгъа къарайма къоркъуб. 

Юлгю тюлдюле бизге Шаркъ не Баты — 
харамгъа, гюнахха турадыла батыб. 
Барыр ючюн алгъа — 
къайытыргъа керекди артха: 
Ал Сёзге, Къаламгъа, Китабха. 

Алайсыз, 
къалыб джулдузсуз, Айсыз, 
кириб чарсха-тубаннга — 
кетерикбиз джардан-къаядан. 

Болурму къайгъы андан уллу? 
Анаяса этмей кесине Сёзню, 
барады — къайры — адам улу? 
Халкъыбыз да къайры барады бизни? 

ДЖАШАРЫКЪДЫ АДАМ 

Сууугъанма адамладан. 
Солур ючюн аладан — 
чыгъама таугъа, киреме суугъа. 
Чегетде айланама. Ийнанама 
болгъаныма: тауну бир ташы, 
къобанны бир толкъуну, 
Джангыз Терек неда 
бир къазакъ бёрю. 

Кёлюм чыкъгъанды адамладан. 
Кийикле неда бёрюле, 
ташла не да терекле — 
башха-башха неда биригиб, 
адамгъа къазауат ачсала, 
аланы джанларында боллукъма мен да, 
мен да — адам кесген терекни джаны... 

Адам ёлтюрген кийикле, джаныуарла, 
адам къурутхан суула, терекле — 
бары тирилиб, Соруу кюн 
адамны джууабха тартсала, 
не джууаб этерикди ол? 

Джуртда Джангыз Терекни руху — мен — 
тынгы табмай, айланама 
тау этегинде, суу бойнунда, тенгиз джагъасында, 
къумлада, бузлада, Европада, Азияда, 
Америкада, Шаркъда, Батыда... 

Мен — Джуртда Джангыз Терек, 
ёмюр башында кесилген Терек — 
айлана келиб, ёмюр аягъында 
тюбейме Къарачайны Къадау Ташына — 
Джырчы Сымайылгъа. 

Сора тирилеме. Джангыдан 
Терек болуб сюелеме. 

Чапракъланыб, 
шууулдайды джангыз Терек. 
Толкъунланыб, тауушланыб, 
учады Къобан суу. 
Терекге, Къобаннга да тынгылай, 
джумшайды Къадау таш. 

Минги Тауну джырлайды Къобан, 
Акътамакъны да джырлайды Къобан — 
Джангыз Терек этеди эжиу. 
Ташха, Терекге, Къобаннга да — 
къууанырча келеди кёзюу. 

Болгъан къадарда 
Таш, Терек, Къобан — 
джашарыкъды халкъ, 
джашарыкъды адам. 

ТАБИГЪАТ ЮРЕТЕДИ 

Табигъат джол кёргюзеди бизге: 
Ашыгъады тау суу тенгизге — 
Сугъара тюзлени, барады джертин, 
ызына уа къайытырыкъды кёктюн. 

Къайытырыкъды Джуртха — 
кёк бла — булут болуб, 
къучакъларыкъды Джуртну 
джангур болуб, къар болуб. 

Къобанча кетеди тёнгегим-саным — 
Джер-суу кёре, джер джюзюн аулайды. 
Тёнгегим къайытмаса да, шийирим-джаным 
къайытыр — поэтни къадары алайды. 

Табигъат юретеди: 
кетерге, къайытыргъа да, 
болургъа сабыр 
къууанчда, къайгъыда да. 

Джашнагъан джюрек ушайды 
джерге да, Кёкге да, 
къаяны эрнинде 
акъ чакъгъан терекге да. 

Джерден кетгенни — кёреме кёкде, 
кёкден кетгенни кёреме джерде... 
экисинде да джашайма мен а, 
табигъатха ушайма мен а. 

Кетеме сууча, 
ташча къалама. 
Ёле, тириле — 
джашай барама. 

Кёзден кетсем да, 
кетмезме кёлден. 
Къара таныгъаннга — 
Акъ сёзме мен. 

Сёлешген адам — 
кёрмейди сёзню. 
Кёрюр ючюн а — 
буругъуз кёзню... 

Къайрымы? - Кёкге. 
Къайрымы? - Джерге. 
Къайрымы? - Джюрекге. 

Джашнагъан Кёк, 
джашнагъан джер, 
джашнагъан джюрек — 
Акъ сёз деген олду. 

Табигъатны акъ чакъгъан кёзюую — 
Акъ сёз деген олду. 
Джол кёргюзеди табигъат бизге. 
Аны джоругъу джашайды сёзде. 

Сёз-табигъат кёргюзеди джол. 
Бизни ёлюмсюзлюгюбюздю ол. 
Андан чыгъыб, кетсек узакъгъа, 
Къайытмасакъ сёзге-табигъатха — 
ёлюм деген, ахыр деген олду. 

ДЖАРЫКЪ 

Джаныуар сюеди къарангыны, 
джарыкъны сюеди адам. 
Аллах джандыргъан чыракъны — 
Кюнню да — сюеме андан. 

Джанма къоюгъуз чыракъны — 
джарыкъ болсун юйде да, кёлде да. 
Къабырда да табарыкъбыз къарангыны, 
джарыкъны уа — ёмюрде да. 

Минги Тауну да сюеме артыкъ, 
болгъаны ючюн акъ. 
Джарыкъ бергеннге разыма бютюн, 
джарыкълыкъгъа джаяма къучакъ. 

Кюрешигиз болургъа джарыкъ, 
джарыкъ адамны сюеди эл да. 
Акъ назмуму кюрешеме джазыб, 
къууанырса деб, Акъ сёзюме, сен да. 

АЛЛАХ ДА КЮЧ БЕРИР БИЗГЕ 

Кавказда 
таула — шыйыхлача, шыйыхла — таулача. 
Болургъа кюрешсек алача, 
Аллах да кюч берир бизге. 

НАЗМУ 

Назму юзюк хапарда — 
къаяда терекча кёрюнеди; 

назму юзюк хапарда — 
къая башында къалача кёрюнеди; 

назму юзюк хапарда — 
къаядан чынгагъан тау сууча кёрюнеди; 

кюнбетге ушай эсе хапар — 
анда нарат чегетге ушайды назму юзюк; 

хапар — къобан эсе, тенгиз эсе да, 
аны шын тургъан толкъунуду шийир; 

кёрге-къабыргъа келтирсе уа хапарны ахыры, 
ол чакъда да — унамай джыгъылыргъа — 
сын таш болуб сюеледи назму. 

ЁЗДЕН ЭТИБ ДЖАРАТХАНДЫ АЛЛАХ БИЗНИ 

Бизде — Кавказда — къул адам, къул халкъ джокъду. 
Ёзден этиб джаратханды Аллах бизни. 
Дуния мал бла, къуллукъ бла терилтиб, 
бизни къул этерге излеген кючле бар эселе — 
джангыладыла: бюгюллюк халкъ тюлбюз биз. 

Ким суудан, ким къумдан, ким топуракъдан 
джаратылгъан болур. Биз а — кавказлыла — 
таудан-къаядан-ташдан джаратылгъанбыз: 
бюгюллюк халкъ тюлбюз биз. 

Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн 
амантишле чыгъа эселе ичибизден — 
ала бизден тюлдюле, 
кавказлы тюлдюле ала. 

Шыйыхла, джигитле джуртуду Кавказ. 
Аллахдан башха джокъду илях. 
Бир Аллахха этебиз къуллукъ, 
хакъ джолну кёргюзтгенди Аллах. 

Сюргюнде да болмагъанбыз къул — 
ёзден рух тургъанды джюрекде. 
Кавказда къул адам, къул халкъ джокъду, 
боллукъ да тюлдю: 
бизни ёзден этиб джаратханды Аллах. 

ДЖАШАТХАН МЕНИ 

къоркъуулу болсала да дуния, ахырат, 
мени къутхара баралла 
намаз, назму, табигъат. 

Адамла джаргъан джюрекге 
аладан табама себеб. 
Кёб адамдан джууукъла меннге 
акъ тау, тау суу, чегет. 

Намаз, назму, табигъат 
джашауну къурумундан, букъусундан 
джанымы этелле азат. 

Намаз, назму, табигъат — 
аладыла джашатхан мени. 
Рухум алада турлукъду, 
тёнгегими къаушатса да ёлюм. 

КЪАБЫЛ БОЛМАЙ ЭСЕ ТИЛЕГИНГ... 

Бош затлагъа ийдим заманны, 
кёзбау затлагъа бурдум эсими. 
Биле тургъанлай гюнахны, харамны, 
сакъламадым аладан кесими. 

Алай а, башхалагъа 
болмазгъа кюрешдим заран. 
Кесими тюл, башхаланы 
кюрешдим тыяргъа гюнахдан, харамдан. 

Башхалагъа тиледим Аллахдан 
Хакъ джолда барыргъа насыб. 
Къалай болур эди тилегим къабыл 
гюнахха батыб турсам кесим. 

Тилеклеринг болмай эселе къабыл — 
Аллахдан тюл, кесингден кёр аны. 
Таза болмасала тёнгегинг, джюрегинг — 
толлукъ тюлдю бир деб бир тилегинг. 

КЁРЮНЮУЛЕ 

Намаз дегенлей — джангы Ай бла джулдуз; 
Табигъат дегенлей — таш, терек, суу; 
Джурт-Халкъ дегенлей — Минги Тау; 
ислам дин дегенлей — 
ля иляха илляллах мухаммадун расулуллах; 
Унух файгъамбар дегенлей — 
суу ахырзаман бла кеме; 
Исса файгъамбар дегенлей — джор; 
Шамил шыйых дегенлей — Кавказ къазауат; 
Кавказ поэзия дегенлей — Къайсын, Расул; 
Хакъ сёз дегенлей — Къуран; 
ПОЭЗИЯ дегенлей — бары да. 

УШАМАГЪАНЛА ДА ДЖУГЪУУЧАНЛА БИР-БИРИНЕ 

Ушаш сёзлени ким да тагъар бир-бирине. 
Ушамагъан — джукъмайды, алай а, 
поэтлигинги излей эсенг сынаргъа — 
ушамагъанладан къурачы сен назму. 

Хуна — хунагъа джарашмагъан ташладан къалачы, 
джуртну тёгереги бек болсун, къалача. 
Къазакъ бёрюледен джыйчы сен джыйын — 
джуртну, халкъны душмандан сакъларча. 

Ушамагъанла да джарашалла бир-бирине: 
Мен къараучанма Таш бла Терекге. 
Мен къараучанма сеннге эмда кесиме: 
ушамагъанла да джугъуучанла бир-бирине. 

ДЖАШАРЫКЪБЫЗ КЪАЛЛАЙ БИРНИ ЭНТДА САУ? 

Сахнада ойнайдыла ала, 
залда джылайдыла адамла. 
Кёб турмай оюллукъду мекям — 
сау къалгъан боллукъ тюлдю аладан. 

Боллукъну сезеди да джюрек, 
тыяргъа кюрешеди келликни. 
Оноу этиб бошагъан эсе Кёк, 
джазыуундан къалай тыйгъын ёллюкню? 

Минг-мингджыллыкъ джолу тауусулады, 
ахырына джууукълашады адам. 
Джашау джилтин джукъланса Аламда, 
ким биледи, ол джанармы джангыдан?! 

Ёле тургъан Ана тилиме къараб, 
бютеу дуниягъа этеме сагъыш. 
Ёле тургъан тиллени, халкъланы къутхармагъан 
дунияны — кесине да келликди къыш. 

Хар ёлген тил бла, халкъ бла 
дуния кеси да джууукълашады ахырына. 
Сёлешемилле экен мёлекле Хакъ бла 
адам улуну къайгъырыб джазыууна?! 

Кеси ёлюмю бламы ёллюкдю дуния, 
илинмек аджалданмы къурурукъду джашау? 
Джашнайды Кёк, чартлайды элия — 
джашарыкъбыз къаллай бирни энтда сау? 

ЗАМАН НЕДИ? 

Кюн къысхагъа айланнганды, 
сагъышларым а — узуннга. 
Заман неди? Кёз байланнганды, 
Мен не излейме къарангыда? 

Тюненем — таянырча тюлдю, 
тамбладан да урмайды джарыкъ. 
Эки дунияны арасында 
заманым тохтагъанды арыб. 

Ата джурту бла Ана тилин 
сакълаялмагъан халкъны шайыры — 
не этеме дунияда джашаб да, 
Сёзню джокъ эсе хайыры. 

Ёлюмню сайлагъан халкъны 
тирилтирге боллукъду не бла? 
Дагъыда кюрешеме джазыб — 
кёр къазгъан кибик ийне бла. 

Дагъыда барды умут: 
Джаратхан - халкъланы, тиллени, 
бизни да къоймаз унутуб — 
миллетни ызына тирилтир. 

«Мадар этсегиз — къадар этерме»,- 
деген сёз тура эсимде, 
чайкъалама дуниядан кетелмей, 
джашау тилей халкъыма, тилиме. 

Илинеме таугъа, Бийнёгерча, 
марал сют излей халкъыма. 
Халкъны тирилгенин кёрюрча — 
ол насыбны бер, Аллах, манга. 

Сора, сюйгеним — чыммакъ Акъ сёз — келиб, 
къол булгъаса, къаядан да чынгарма. 
Халкъым, тилим къалмасала ёлюб, 
мен — ёлсем да — алада джашарма. 

ПОЭТНИ СЁЗЮ ДА ЭТЕДИ УРУШ 

Фахму бере, айтханды Кёк: 
«Акъ сёзге къуллукъ эт». 
Тейри адамындан да бек, 
Тил адамыды поэт. 

Сёздю Тейриси поэтни. 
Джазыуун джазгъан Олду аны. 
Таныгъанлы да «алиф»-ни, «ба»-ны, 
Сёзге къуллукъ этеди поэт. 

Поэти болмагъан халкъ, 
сакълаяллыкъ тюлдю тилин. 
Ахыр поэти ёлгенлей, 
тилге, халкъгъа да келликди ёлюм. 

Алай а тилден алгъа, 
тилни къоруулай, ёллюкдю поэт. 
Дин къазауатда ёлгенлеча, 
ол да боллукъду шейит. 

Тилни марагъан — поэтни марайды, 
поэтни марагъан — марайды тилни. 
Поэтни сёзю да этеди уруш, 
къутхара ёлюмден миллетни, Элни.

БЫЛЛАЙ БИР КЪОРКЪАМА НЕГЕ? 

Бизден уллуракъ халкъла да 
думп болгъандыла дуниядан. 
Сора, «миллетим, джуртум»,- деб, 
тюзмюдю къоркъгъан, къыйналгъан? 

Адамлачадыла халкъла да — 
къартая, ауруй,- ёлелле. 
Адамла кибик, ала да 
Илинмек аджалны да билелле. 

Быллай бир къыйналама неге 
ёледи деб, халкъым, тилим. 
Излемегеннге ёлюрге — 
ёмюрде да келмейди ёлюм. 

Джуртум, тилим демей эсе халкъ, 
Энчи Юй бола билмей эсе халкъ, 
дуния малдан баш кёрмей эсе Китабны — 
къайдады да къара таныгъанлыгъы аны? 

Окъугъанлыкъгъа Аллахны Сёзюн, 
кёрмейле Ёзюн, билмейле тюзюн. 
Санасанг — кёбдю алим. 
Сынасанг а — джокъду билим. 

Халкъны ангысы, саны 
ёсмей эсе — къыйынлыгъын аны 
кимден кёрейик: 
Башчыларынданмы? Айдынларынданмы? 
Огъесе, имамларынданмы? 

Ала — барсала Джолунда Хакъны — 
сакълаяллыкъ эдиле халкъны. 
Хомух болсала уа ала — 
халкъ башлайды къуруй, чачыла. 

Ёсмей эсе халкъны ангысы, саны, 
сыйламай эсе ол Къаламны, Китабны, 
Сора, къарыусузду дини, иманы — 
сора, джокъду аны 
Башчысы, Айдыны, Имамы. 

Ол ючюсюн ёсдюрмесе халкъ — 
дуниядан боллукъду талкъ. 
Халкъ джыймаса ангысын-эсин — 
уллуракъ халкълагъа джутдурлукъду кесин. 

Быллай бир къоркъама неге 
ёледи деб, халкъым, тилим. 
Излемегеннге ёлюрге — 
ёмюрде да келмейди ёлюм. 

КЪЫСХА НАЗМУЛА 

1 
Къадыр, 
эшеклени джыйыб тёгерегине, 


КИМГЕ КЕРЕКДИ ДЖАЗГЪАНЫМ ДА ЭНДИ 

Заманымы 
ийиб бошуна, 
кеч джыйдым мен 
акъыл башыма. 

Джолум мени 
ёрге тюл — энгишге: 
Таудан — тюзге, 
тюзден — тенгизге... 

тюзде абындым, 
тенгиз а — джутду... 
тюшдюле эсге 
миллетим, джуртум. 

Тынчды ёлген, 
тирилгенди къыйын — 
дюнгюрдейди джюрек, 
джанады мыйым. 

«Джюджю тёбе 
чачыллыкъ болса — 
къанат битер»,- дейле: 
кесимде сынадым. 

Къанатланыб, 
кетдим элимден. 
Терсейгенлени — 
бирлериме мен. 

Оноу керекли 
тюб болду бир Эл. 
Джангыз Терегин да 
сакъламады Эл. 

Джокъду энди 
Терек да, Эл да. 
Халкъ чачылды, 
ёлеме мен да. 

Тирилсем да — 
керекме кимге? 
Ана тилде 
джокъду сёлешген. 

Тил ёлген эсе — 
халкъ да ёлгенди. 
Кимге керекди 
джазгъаным да энди? 

КЁК АЙТХАННЫ ЭТ 

Ичдемиди, тышдамыды боран — 
айырмазса: ачдырмайды кёзню. 
Алай а, сен Поэтсе: 
ышыгъында Сёзню 
тынгы табар джанынг. 

Къайгъы, къурум, джалын — 
бары къалыр артда, 
Джангыз, джыгъылма сен, 
Боракъ деген атдан. 

Олду къутхарлыкъ 
палахладан кёлню, 
Олду чыгъарлыкъ 
баш къатына Кёкню. 

Иги къадал джалгъа — 
Боракъ джюрюш — джарыкъча. 
Кёкге элтген джолда 
неге да джолугъурса. 

Тартады джер кючлю, 
дуния мал да — алай. 
Алай а, сен Сёзню 
къулу эсенг — чыда. 

Джолунг сени Кёкгемид? 
Алай эсе — алгъа. 
Къалмаз ючюн джолда, 
бол тыйыншлы — негеми? - 
Боракъ деген атха, 
Поэт деген атха. 

Ол заманда отха — 
тюшмезсе. 
Тюшсенг да — кюймезсе, 
къалырса сау-эсен. 

Хакъсызлыкъгъа баш урма, 
дуния малгъа къул болма — 
Поэт эсенг сен. 

Атынг сени — Поэт, 
атынг сени — Боракъ. 
Кёк айтханны эт, 
джыкъмаз ючюн боран. 

СЮЙМЕКЛИКДЕН БАШЛАНАДЫ ХАР НЕ ДА 

Болмаса Акътамагъынг, 
болмаз «Акътамагъынг». 

Турса да талагъынг — 
джазгъанынг 
джыр, назму болмаз. 

Болмаса къанатынг, 
сёзюнг да — къанатлы 
къалай болур? Болмаз. 

Къанатсыз джюрекден 
къанатлы сёз 
тууармы? Огъай. 

Сюймеклиги болмагъан адам, 
Акътамагъы болмагъан адам — 
Джырчы-Назмучу болаллыкъ тюлдю. 

Сюймеклиги болгъан джюрекге 
энеди илхам да Кёкден. 

Сюймеклик — 
Хакъгъа, халкъгъа, адамгъа, джуртха 
адамны Адам да, Джырчы да этеди. 

Сымайылны «Анам» деген джырын, 
Сымайылны «Акътамакъ» деген джырын, 
Сымайылны «Минги Тау» деген джырын 
аны ючюн джырлайды халкъ. 

СОРУУ 

Кече-кюн, кюн-кече — 
кетмейди соруу эсимден: 
Тамблагъа кёчер не 
адамны ишинден, сёзюнден? 

Кюн-кече, кече-кюн — 
тохтаусуз барады заман. 
Ахырзаманнга джетер къайсы — 
бюгюн джашагъан халкъладан? 

Кюн-кече, кече-кюн — 
тохтаусуз барады заман: 
гюнахларыбызны кечер ким — 
болалмасакъ Халкъ, Адам? 

Хакъ бергенни сакълаялмаса халкъ — 
сакълаялмаса ёзюн-ёзденлигин, 
динин-тилин, джуртун, эркинлигин, 
Хакъ буюргъанча джашаялмаса халкъ — 
не этерикди болмайын талкъ? 

Бир-бир халкъла туралла джашаб, 
бир-бир халкъла кетелле ёлюб — 
башхалагъа къошулуб, тас болуб, эриб. 

Бизни халкъгъа да барды къоркъуу. 
Соруу: 
къайсы къауумданды халкъыбыз бизни? 
Боллукъмуду тамблабыз бизни? 

Кимни къолундады джазыуу халкъны? 
Хар ким кесине сорсун аны. 

Бизни къауум этген эсе Аллах — 
дин да, тил да, джурт да бериб, 
къара да танытхан эсе — 
Къалам да, Китаб да бериб, 
«Мен бергенлени сакъласанг — сакъланырса»,- 
аны да къойгъан эсе билдириб, 

Сора, 
кимни къолундады джазыуу халкъны? 
Хар ким кесине сорсун аны. 

ИГИЛЕ БЛА АМАНЛА 

Умметчи-миллетчи къауум 
Хакъ ючюн киреди отха. 
Иймансыз, намыссыз къауум, 
джан сакълай, къалады артха. 

Дин-тил-джурт ючюн сермеше, 
замансыз кетедиле игиле. 
Ала алай къутхаргъан Ючню, 
артда къурутадыла итле. 

Игиле къутхаргъан Терекни, 
кёгети джетеди аманлагъа. 
Кёгетин ашаб бошасала, 
терекни кесин да кеседиле ала. 

Аман хансын къурутмай бачханы, 
сакъларгъа амал джокъду аны. 
Халкъны да тазаламай амандан, 
халкълыгъын, адамлыгъын сакълаялырмы адам? 

ТЕНГИЗДЕ ЧАЙКЪАЛАДЫ КЪАЙЫКЪ 

Толкъунлача, 
КёЛтюРюЛе-чёге-КёЛтюРюЛе къайгъым, 
джагъадан узая барады къайыгъым. 

Таула таба тутханма джол. 
Суу анасы, мени джанлы бол — 
излеме мени тыяргъа, джутаргъа: 
кече кетерге, танг да атаргъа 
Шимал Джолдан керекме чыгъаргъа. 

«Ётерге бир болуш деб чекден»,- 
Базмасам да, тилейме Кёкден. 
Джол тюзетеме къарай джулдузлагъа, 
артыкъ да разыма бюгече алагъа. 

Джел, мен излегенча, урмаса да бек, 
Къарангыда агъара джелпек, 
джарай тынгысыз джаныма, 
элтеди керекли джанына. 

Къайсы ахырзамандан къутулсанг да, 
джюрек ахырзамандан къутулурса къалай? 
Джюрек борандан къутулурча ышыкъ 
табалмай, дунияны чыкъдым къыдырыб. 

Энди, сагъыш этмей джукъгъа, 
топрагъыммы тартад да Джуртха — 
тенгиз бла барама кетиб. 

Толкъунла озалла джетиб — 
мени сакълаб тургъан тауладан 
сюйюмчю алыргъа ашыкъгъанча. 
Огъесе, сезиб боллукъну 
чабамы болурла къуугъуннга? 

Къайдан эсе да чекчи къайыкъ чыгъыб, 
аллымы тыяды. Башланады соруу: 
-Къайданса? -Къалюбаладан. 
-Кимден къачаса? - Ахырзамандан. 
-Къайры бараса? - Ата джуртха. 
-Не элтесе? -Талай назму. 

Шашханнгача къарайла манга. 
Сора кемелерине тебрейле сюйреб. 
Кюрешеме аладан тилеб: 
-Къатылмагъыз джолоучугъа, 
тыймагъыз джолумдан мени. 
Тейри адамыма мен, 
чамландырмагъыз бир да Тейрими. 

Тынгыларгъа, ангыларгъа да излемей, 
келтирелле мени кемеге. 
Болушлукъ Аллахдан тилемей, 
нек тилейме мен быладан? 

Кеси кесимден уялама, 
кечмеклик тилейме Аллахдан: 
-Чексиз кючюнге таянама, 
къутхар мени палахдан. 

Эшитди болур тилегими — 
билмейме, джарсыды неме. 
Тенгиз чайкъалды да — кеме 
батыб кетди, азат эте мени. 

Биягъы мен джангыз кесим къалдым, 
джагъадача — адамсыз, тенгсиз. 
Къайры къарасам да — тенгиз, 
алай а: джаным — сау, къайыгъым да — сау. 

Мен тенгизде баргъанлы болады 
аймы, джылмы, ёмюрмю? 
Болджал джетмесе адам ёлюрмю? 
Джер бар эсе — къайдады? 

Ачыкъ тенгизде — адам. 
Келеди къалюбаладан. 
Къачады ахырзамандан. 

Алай а, къачсын къайры, къалай? 
Ахырзаман — джюрегиди аны. 
Иши да болурму къолай, 
джолу да болурму аны? 

Ёзге сермешеди адам — 
тенгиз бла да, джюреги бла да. 
Даулашады амалсыздан 
Джердеги бла да, Кёкдеги бла да. 

Алай джаратылгъанды ол. 
Ныхытды ол баргъан джол. 
Адамны хорлармы къайгъы? 
Тенгизде чайкъалады къайыкъ. 

ТЕРГЕУ 

1828 джыл Къарачай къралны къурутди Орус. 
115 джылдан (1943) Къарачай областны къурутду Къурч. 
Энди 115 джылдан (2058 джыл) а не болур? 
Къарайма туудукълагъа къоркъуб. 

ЧЫПЧЫКЪ БАЛА БЛА САБИЙ 

Сабийчик къарайды арбасындан, 
чыпчыкъ бала уа — уясындан: 
Сейирсиннгенден сёлеширча бола, 
биринчи кере кёрелле бир-бирин ала. 

Чыпчыкъ бала къанатланады, 
Сабийчик да арбасын чайкъалтады. 
Ашыгъалла: бири учаргъа, бири да джюрюрге — 
Аз къалалла экиси да ёлюрге. 

Бири джыгъылады арбасындан, 
бири кетеди уясындан. 
Эки шохай тюбейле алай... 
башланады къычырыкъ-хахай. 

Анасы эрлай джетиб, 
сабийин алады къойнуна. 
Бир тири джашчыкъ да ёрлеб терекге, 
чыпчыкъ баланы салады уясына. 

Шум болуб къарайла ала бир-бирине: 
бири арбадан, бири да уядан. 
Энтда кёб кере джыгъыллыкъдыла 
хапарлы болгъунчу дуниядан. 

АЛАГЪА ТЫЙЫНШЛЫ БАРМЫДЫ? 

Кёк да, тенгиз да кёгерелле бирча, 
джер а — агъарыбды къардан. 
Кёкдеги, джердеги да билирча, 
айтыгъыз назмула, хапарла. 

Кёк бла Джер эселе тынгыларыкъла — 
адамлада алагъа тыйыншлы 
бармыды Назмучу-Джырчы? 

Ол агъарыб сюелген таулагъа, 
бу чайкъала тургъан тенгизге — 
джандетге ушаш табигъатха — 
тыйынщлы сёз айталлыкъ а бармыды? 

Адамгъа, адам улугъа, 
Атомну ичине къараялгъан адам улугъа, 
джерни тартыуун хорлаялгъан адам улугъа, 
Аллахына джууукълашхан адам улугъа 
тыйыншлы сёз айталлыкъ а бармыды? 

ТЮЗЮН БИЛГЕН... 

Ташда ёседи Терек. 
-Ташха неге керекди Терек? 
-Ол сын болуб къалмаз ючюн. 

-Терекге уа неге керекди Таш? 
-Ол къалгъанладан болур ючюн баш. 

Былай сагъыш этеме мен — адам. 
Тюзюн билген а — Таш бла Терекдиле. 
Алай а, сорургъа алагъа 
эсине келмейди кишини да. 

КЪЫЛ КЪОБУЗНУ ГЫЛ КЪОБУЗ ЭТГЕННГЕ 

Къыл къобузунгу гыл къобуз этдинг сен... 
Сокъурансанг да, 
Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса, 
Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу 
Энди бетин чыгьаралмазса, 

Джыйгъан байлыгьынгы уа — 
Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса: 
Къаядан тюл, джашаудан тюл, 
Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен. 

Хоу, 
Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен. 
Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен. 
Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен, 
Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен. 

Ай медет а... 
Джети къат кёкден кетдинг — 
Аллах берген фахму бла 
Ибилисге къуллукъ этдинг. 

Хей, 
Кюн къобузну кюл этген джарлы, 
Джандетин джаханим этген джарлы! 
Кимден да бек кесинг кюе болурса... 
Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса. 

ДЖАШАБ ТУРУРГЪА ИЗЛЕЙМЕ ДУНИЯДА 

Чабакъла, ёрге-ёрге чынгай, 
джюзедиле кёлде. 
Джюрегим да бир-бирде алай 
чынгайды... 

Не джетмейди джюрекге 
кёкюрекде? 
Джандетге къайыталса да адам, 
чыдармы кёбге? 

Бир джангы джер-суу кёрюрге излер. 
Дуниягъа къайытыргъа да излер. 
Сюргюнде туугъан джерин 
излеученди да кёрюрге адам. 

Къуру тынгы-тынчлыкъ болгъан джерде 
адам ёлмезми джау басыб джюрегин? 
Огъай, не этерикме мен джандетде, 
болмасала анда Ташым, Терегим? 

Болмасала Минги Тауум, Къобаным, 
Ана тилим, Ата джуртум болмаса — 
не этерикме ол дунияда мен? 
мен ёллюкме бу дуниягъа тансыкъдан. 

Бир джангы зат кёрмеген кюнюмде — 
мен ушаб башлайма ёлюкге. 
Джандет кёлде ёледиле чабакъла, 
тюшмеселе да чабакъ аугъа, къармакъгъа. 

Зикирден сора боллукъ тюл эсе джукъ — 
мен ол джандетге барлыкъ тюлме джууукъ. 

Сюеме салыргъы сурат, 
сюеме джазаргъа назму, 
джырларгъа, тебсерге да сюеме... 
мен джандетге джараулу тюлме — сеземе. 

Джаханимни уа сагъынмагъыз меннге: 
ахырат азабын дунияда чекген къауумданбыз биз. 

-Не излейсе да зауаллы кесинг? 
-Джашаб турургъа излейме дунияда. 

ТАМБЛАСЫ БАРМЫДЫ АДАМНЫ? 

Бек ачыды кеси джазгъан джазыуу адамны. 
Ангысы, эси да аны, 
Эшитиую, кёрюую, сезиую да, 
къарыусузла бютюн. 
Учууу да — джертин. 

Некди алай? 
Нек бармайды алгъа адам? 
Хазыр болуб нек турады 
болургъа джаныуар, хайуан? 

Нек ангыламайды магъанасын Сёзню? 
Неди 
Хакъ джолгъа къайтарлыкъ бизни? 

Келдиле, кетдиле файгъамбарла. 
Хакъны, Хакъ Сёзню, Хакъ Джолну 
билдирдиле, ангылатдыла ала. 
Сора уа? 

Адам улу тюрлендими? Нюрлендими? 
Бир-бирин тонагъанны, къыргъанны къойдуму? 
«Къазауат», «илинмек аджал» дегенча сёзлени унутдуму? 
Бир адамгъа джетсе да къыйынлыкъ, 
къайгъырыб, бютеу адам улу ёрге турдуму? 

Берилгенден сора да анга Китаб, Къалам, 
джазыуун нек джазалмайды адам? 
Джашаугъа тыйыншлы болалмайды нек? 

Аллах къурутургъа деб джаратмагъанды 
джашауну, адамны. 
Джууукълашдыргъан Ахырзаманны 
адам кесиди. 

Ангылагъан 
къыйынды аны. 
Тамбласы 
бармыды адамны? 

ЁЗДЕН ХАЛКЪ БОЛУР ЮЧЮН 

Фыргъауун бирлени тилсиз этди, 
бирлени уа — тилкъау. 
Къаршчы тургъанладан а — 
хазна киши къалмады сау. 

Сау къалгъанла уа — 
тилсиз бла тилкъау, 
сокъур бла сангырау 
эмда 
Тейри дегенле фыргъаууннга — 
къул-къарауаш болгъанла анга. 

Болуб «тилсиз», «тилкъау», 
болуб «сокъур», «сангырау» - 
тюз халкъ джанын сакълады алай. 
Бир ёмюр да кетгинчи, 
ёзден халкъ къул халкъгъа бурулду алай. 

Энди ненча ёмюр керекди 
къул халкъ эсгериб кесин, 
алгъынладача, 
ёзден халкъ болур ючюн? 

ГАМСУН БЛА ДЖЫРЧЫ 

Кнут Гамсун (Пе;дерсен) , 
бир талай соруу берсем, 
сен, закий джан, не дерсен? 

Эки башлы эмегенни 
Сталин эди бир башы, 
Гитлер да экинчиси. 

Мен Сталинни махтадым — 
къалыр ючюн сау-эсен. 
Сен Гитлерге сый бердинг — 
айтырмыса, не ючюн? 

Ол эки баш тохтаусуз 
адамланы, халкъланы 
ашай элле. Тыяргъа 
кюч джокъ эди аланы. 

Биринчини ашына 
экинчи баш джутланды. 
Бютеудуния къазауат 
алай бла башланды. 

«Динигизге, джеригизге 
боллукъсуз эркин»,- деди. 
«Ол сёзню уа Сталинден да 
эшитген эдик»,- дедим. 

Ёзге ол — джерни чачды, 
диннге бош этди бизни. 
Коммунист джыйын къачды 
джумуб ачхынчы кёзню. 

Мен да бир кёл кенгдирдим: 
«совет власт, ач власт, 
Гитлер келеди къач власт». 

Экинчи баш биринчиден 
къутхаргъанча этди да, 
ийнаннганла да болдукъ 
ол кёзбаугъа керти да. 

Коммунистле сыйыргъан 
динни, джерни, малны да 
Гитлер къайтарды халкъгъа — 
джашырмайыкъ аны да. 

Бёлюннген къауумланы 
ол бир этди келгенлей. 
Совет власт а халкъланы 
тура эди бёлгенлей. 

Таулула бирикдиле: 
ара шахар — Нарсана. 
Экинчи башха — махтау 
салдым мен да — ахсына. 

«Ангылагъан кёлюбюзню, 
къайтаргъан динибизни, 
къуратхан Элибизни — 
ол къалай алдар бизни?». 

Чууут, чыган халкъланы 
къырыб баргъанын кёрдюм. 
«Аямагъан аланы — 
бизними аяр?»- дедим. 

Эки эмеген башны - 
ол эки тирмен ташны, 
арасына тюшдюм мен. 
Къалай къалдым сау-эсен? 
Сакълады болур Аллах — 
ким, не ючюн? Билмейме. 

Кнут Гамсун (Педерсен), 
Гитлерге сый нек бердинг — 
бу соруугъа не дерсен? 

ТОЛУБДУ МЕНИ ДЖЮРЕГИМ 

Толубду мени джюрегим 
джарсыудан, бушуудан, къайгъыдан. 
Тенгиз кёлюм къуруб бошаса — 
не магъана кемеден, къайыкъдан? 

Къадау Ташха, Джангыз Терекге да 
ушайды къадарым. 
Кёлюм: бир — тау къуш, бир — шорбат чыпчыкъ, 
тюрлендирирге уа джокъду мадарым. 

Тюзлерибизни сыйыргъанлА 
джутланалла тауларыбызгъа да. 
КостА айтханлай, джокъду тынчлыкъ 
ёлгенлерибизге, сауларыбызгъа да. 

Темирге, Къурчха да бойсунмадыкъ биз, 
эки сюргюнден да къайыталдыкъ. 
Тейриден-Аллахдан башхагъа болмадыкъ къул, 
Адамбыз, Халкъбыз — кюрешдик, джашадыкъ. 

Адамлыгъыбызны, Халкълыгъыбызны 
бюгюннге джетдирдиле ата-бабала. 
Аладан къалгъан джандет джуртну, тилни 
тас этсек — биз кимбиз? - Къулла, манкъуртла. 

Тюзледе зулмугъа бойсунмаз ючюн. 
Эркинлигибизни, бетибизни сакълар ючюн, 
адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызнгы сакълар ючюн 
биз мийик таулагъа ёрледик... 

Энди тауланы къоюб джаулагъа, 
тыйыншлы болмай ата-бабагъа, 
тыйыншлы болмай Тилге, Джуртха, 
Тарихибизге тыйыншлы болмай, 
дуния малны ызындан сюрюб, 
тюзлеге джайылыб, чачылыб, тас болуб кетсек, 
Ата джуртну, Ана тилни да харам этиб, 
кеси кесибизни ёлтюрсек — 
эркишилигибиз, ёзденлигибиз да къайда? 
Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда? 

Толубду мени джюрегим 
къууанчдан, бушуудан, къайгъыдан. 
Къуругъан тенгизни юзмезине 
батылыб, атылыб тургъан кемеле, къайыкъла 
бютюн къоркъуталла мени. 

Америкада болгъанымда 
сын болгъанем, айталмайын джукъ: 
джер-суу атла — индей тилде, 
индейлиле кеслери уа джокъ... 

Аллай бир джерде 
джашай эдиле таулула — 
Кавказдан, Тюркден кетген... 
Нек кетгенле джуртларындан ала? 
Кимге къойгъанла джуртларын ала? 

...Ата джуртда джер-суу атла — Ана тилде... 
«Бир тюрк халкъ джашагъанды былайлада»,- 
Джер-суу кёре келгенлеге хапар айта, 
айланады ким эсе да бир гид кибик... 

Индей халкъны къадарына эте сагъыш, 
Алан халкъымы къадарына эте сагъыш, 
Индей джуртдан мен къарайма Ата джуртха... 

Халкъыбыз, тилибиз да къуруб, 
бизден да джер-суу атламы къаллыкъдыла къуру? 
Таб ала да къалмазгъа болурла — 
юрешедиле аланы да тюрлендириб, къурутуб. 

Толубду мени джюрегим 
джарсыудан, бушуудан, къайгъыдан. 
Бир кёб затха этдирелле сагъыш 
Къуругъан тенгизде къайыкъла. 

ТЕЙРИ ТЕРЕК 

Джуртда Джангыз Терекни да кесгендиле ала — 
джарым башчыла, джарым моллала, джарым айдынла — 
джарым адамла, бир сёз бла айтсакъ. 

Бир поэт а аны джашаугъа къайтаргъанды: 
Джуртда Джангыз Терек энди 
джашайды назму болуб, китаб болуб. 

Къайда да, къачан да — олду шайырны борчу: 
джашаугъа къайтарыу — терекни, адамны да; 
къоруу — табигъатны, инсанны да. 

Не эди Джуртда Джангыз Терек? 
Керамат кючю бар эди аны: 
«Тейри Терек»,- дей эди анга Тейри адамы. 

Аны къатында не адамгъа, не джаныуаргъа 
болмай эди тиерге, салыргъа заран: 
итледен къачхан джанлы да, 
джанлыдан къачхан кийик да 
ол Терекден таба эдиле болушлукъ. 

Джарсыуу болгъаннга джарай эди ол, 
адамгъа Адам болургъа болуша эди ол, 
зулмудан, терсликден къутхара эди ол — 
Тейри тереги эди ол. 

Аны чайыры балхам эди джарагъа. 
Аны хайыры белгили эди дуниягъа. 
Сабийи болмагъаннга да джарай эди ол. 
«Джангыз бола эсенг да, Джангыз Терекча бол»,- 
дей эди халкъ. 

Джуртну къарауулу, сакълауулу эди 
Джуртда Джангыз Терек. 
Ол халкъ терекни кесиб, бир насыбсыз 
кесине ишлегенди юй. 

Алай а, ол мурдарлыкъгъа 
Тёзерми эди Кёк — 
мурдарны юйюн, кесин да 
кёсеу этгенди уруб. 

Джуртда Джангыз Терекни джаны 
поэтге кёчгенди: 
Джангыз Терекледиле поэтле да. 

Джашайды Джангыз Терек 
Поэтни джюрегинде, сёзюнде. 
Джуртда Джангыз Терек деб, 
поэтге айтадыла энди. 

Ата джурт ючюн, Ана тил ючюн, 
джанлы, джансыз табигъат ючюн, 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн, 
аны ёзю-ёзденлиги ючюн 
сермешеди поэт. 

Джангыз Терекни къатында 
улуйду къазакъ бёрю. 
Джангыз Терекни башында 
джанады Темиркъазакъ джулдуз. 
Джурт-Тил белгиси, ёлюмсюзлюгю 
джашайды Джангыз Терек. 

МЕНИ ДУНИЯМ 

Манга дуния Къарачай бла башланыб, 
Къарачай бла да бошалады — 
олду къыйынлыгъым, насыбым да мени ... 

Бу джуртдан башха билмейме джуртланы, 
Джуртда Джангыз Терекме кесим да. 
Таурухлары, хапарлары нартланы — 
аладыла бурундан эсим да. 

Ана тилден башха билмейме бир тил — 
ол тилде ангылайма бурхуну, Аламны да, 
ол тилде ангылайма табигъатны, адамны да, 
Ол тилде ангылайма Къуранны да. 

Башха тиллеге къарамайды кёзюм: 
ангылатыргъа да Аллахны Сёзюн 
Ана тилими джете эсе къарыуу — 
сора, насыблы адам тюлмеми мен? 

«Ненча тилни билсенг — анча кере адамса»... 
Ана тилин билмеген а — адаммыды? 
Анасыз къалгъан — болады джаралы-джарлы, 
Ана тилсиз къалгъан а — ёледи. 

Ёледи Ана тилин тас этген халкъ, 
Ата джуртунда турса да джашаб. 
Тили кетгенлей халкъны, 
бир джугъу да къалмайды аны: 
динин, джуртун да тас этеди ол, 
атын, сыфатын да тас этеди ол. 

халкъны Халкъ этген — Тили-Сёзю: 
халкъны тилиндеди-сёзюндеди Ёзю: 
СЁЗдеди ЁЗ. 
Кетгенлей СЁЗ — кетеди ЁЗ. 

Дини бла тили — эки къанаты халкъны. 
Бир къанатын тас этген халкъ — учалырмы? 
чыгъалырмы Кёк башына? 
Аллахха, Аллахына джууукълашалырмы? 

Адам улу башланады Сёзден. 
Ана тилинден башланады адам. 

Дини, тили, джурту да болгъан 
не насыблы халкъбыз биз. 
Аланы тас эте баргъан 
не хомух адамлабыз биз. 

ДИН, ТИЛ, ДЖУРТ 

Дин, Тил, Джурт — 
Ючден дагъан таймаз. 
Алагъа таянмагъан, 
ала ючюн сермешмеген — 
не Халкъ, не Адам болмаз. 

БЁРЮНЮ ТЕЙРИСИ БАРДЫ 

Итни барды иеси, 
бёрюню уа — Тейриси. 
Тейри халкъы, Тейри адамы 
болгъаныбыз насыбды. 

ЗАМАН ХАР НЕНИ ОРНУНА САЛЫР 

1 
Бу сыйсыз китабла ючюн кесилген тереклени 
гюнахларындан къутулурму адам? 

2 
- Ким, не ючюн къурман этдиле джанларын джигитле — 
хаджиле, шыйыхла, шейитле? 
- Хакъ ючюн, Халкъ-Джурт ючюн, 
Бёрюле ит болмаз ючюн, 
ёзденле къул болмаз ючюн, 
эркин джуртда эркин адамла джашар ючюн. 

Джыйын джанлыдан не къалгъанды энди? 
Къуру къазакъ бёрюле къалгъандыла энди. 
Орман чегетледен не къалгъанды энди? 
Къазакъ терекле къалгъандыла энди. 

Тау Элден элле къалгъандыла къуру — 
ала да барадыла къуруй. 

Алай а, 
дуния былай турмаз. 
Кавказ 
кишиге ит, къул болмаз. 

Къазакъ бёрюледен къуралыр джыйын — 
мийик Кавказны ол сакълар сыйын. 
Къазакъ терекледен къуралыр орман. 
Джангыз: керекди чыдам, керекди заман. 

Алгъынча, Тау Эл къуралыр элледен. 
Къуралыр Акъ Сёз харифледен. 
Джети джулдузлу байракъ чайкъалыр. 
Заман хар нени орнуна салыр. 

ДЖАЗ КЕЛГЕНДИ: КЮН ДА — БИР АРИУ 

Джаз келгенди: кюн да — бир ариу. 
Ол адамны уа — 
онгсуз этгенди ауруу. 


Табигъат ариуду кемсиз: 
агъаралла таула, чайкъалады тенгиз. 

Акъджал толкъунлагъа башланнганды чарс. 
Тенгиз къушла къанат таууш этиб, 
суу башында урадыла харс. 

Адам терезеден кёреди барын. 
Тенгиз джагъагъа болса да джюз атлам, 
ол джюз атламны эталмайды адам. 
Джаз а келгенди: кюн да — бир ариу. 

КЪАБЫРЛАДА АУАЗ 

Нарт къабырлада эшитдим бир ауаз: 
«Ызынга отлаб турма да, 
джыгъыла эсенг да аллынга джыгъыл». 

КЕТ 

Къайры къарасанг да — хамхотла, 
кёрюнмейди бет. 
Орун джокъду санга былайда, 
таугъа, чегетге болса да — кет. 

МАЛКЁЗ 

«Аллахдан башха джокъу илях»,- 
деб, айталмагъан, 
дуния малгъа табынмаса — 
джашаялмагъан 
барды бир къауум. 
Ол къауумну аты — малкёз. 

КЪУЛ 

1 
Къулну къылыгъындан танырса: 
Кесинден онглуну чуругъун джалар, 
кесинден онгсузну итча къабар. 

Ёзден болургъа эсине да келмез: 
онглугъа къул болургъа кюрешир, 
онгсузгъа бий болургъа кюрешир. 

2 
Къулгъа соргъандыла: 
-Бий болсанг, не этерик эдинг? 
-Къул тутарыкъ эдим. 

Къулгъа соргъандыла: 
-Не тилейсе Аллахдан? 
-Манга да бир къул бер деб. 

Къулгъа соргъандыла: 
-Патчах болсанг, не этерик эдинг? 
-Бийлени къырыб, 
ёзденлени уа — къул этерик эдим. 

Джангыз бир къул: 
«мен — адамма, 
бий, къул да керек тюлдю меннге. 
Бий, къул болургъа да излемейме. 
Хар адам башына эркин болургъа керекди. 
Хар адам, къул, бий да болмагъанлай, 
джанын джашатырча, къураргъа керекди джашауну. 
Бир Аллахдан башха джокъду илях»,- 
деб айталмагъанды. 

Алай айтхан а, 
аны ючюн кюрешген а — 
ол къул тюлдю. 

БАШХА ДУНИЯДАН МАКЪАМ 

1 
Бир мыдах макъам келеди къулагъыма: 
Къайсы дуниядан келеди — билмейме. 
Бек узакъдан келгенин сеземе джангыз. 

Акъ джамчылы ол джарыкъ макъам 
аллай бир палахдан, тыйгъычдан ётеди — 
меннге джетерге 
акълыгъы, джарыкълыгъы да кетеди... 
Сау кел, къара джамчылы мыдах макъам. 

Сени акъ джамчынгы къара этген палахла, 
мени да къоймагъанла аяб. 
Къара джамчынг акъ джамчынгдан эсе 
бегирек келиширикди энди манга. 

Арыгъан, ауругъан, джаралы джарлы джанымы 
къара джамчынга чырмаб, 
алыб кетерге ушайса — сеземе. 
Алай а, тёзерме: 
не эталлыкъса тёзмей да къадаргъа. 

Ким биледи, сени манга ийген, 
джанымы, алгъынча, этер эсе уа сау. 
Башланса уа джангыдан джашау... 

Къой, тынгылайым, айтмайым джукъ... 
Быллай бир мыдах да къалай болады макъам. 
Эшитилинеди ол джууукъдан джууукъ... 
Ол макъамны сёз бла айтсам... 
Къой, тынгылайым, айтмайым джукъ. 

Дуния макъам тюлдю бу. 
Дуния сёз да келишмез анга. 

ТЮШ БЛА ТЮН 

1 
Тау артындан чыкъды Кюн, 
джер джюзюн огъурлу эте бютюн. 
Кетдиле кечеги къоркъуула, къайгъыла. 
Джарыкъ, тыйылмай, тебреди джайыла. 

Ол келеди эне таудан, ауушдан. 
Уянады ёзен, тола тауушдан. 

Эртденнги сууукъ аязчыкъ бла 
Джуууб къол-бет, 
бираз къалтыраб-титиреб, 
джукъусундан аязыйды чегет. 

Кёнделен джолну ёрге атлыла 
барадыла джангы кюнню аллына. 
Къанатлыла да кёлтюрюлюб ёрге, 
Аны ашыгъадыла кёрюрге. 

Акка бла туудугъу уа, биягъынлай, 
дуппур башына джайгъандыла къойланы. 
Бир такъыйкъагъа да юзюлмейди 
бир-бири бла ушакълары аланы. 

«-Отхача, Кюннге асыб къазан, 
ашарыкъларын бишириб анда, 
билемисе, кимледиле, ашагъан? 
-Билеме, нартладыла ала. 

Темиркъазакъ джулдузгъа тагъылыбды къазан... 
-Ай, аперим, билесе аны да. 
Билиминг бла нартланы да 
къууандырырча боллукъса бир адам. 

Хар не да боллукъду «хайт» десенг, «хайт». 
Алай а, чаб, бери тый къойланы. 
Ол манграмазгъа уа ангылатыб айт — 
тынч турмаса, кесиб ашарыкъбыз аны». 

2 
Элге келгенди эртден. 
Биягъынлай, тюшгенчама джомакъгъа. 
Ётюб тенгизден-теркден 
сабийлигиме барама къонакъгъа. 

Игиден-иги бола барады кёл. 
Сабий кёбдю — чачылмагъанды эл. 
Саудула аккала, аммала да. 
Гошаях бийчесин сакълаб, сюеледи къала да. 

Мубарек къартла Мухаммад, Джюсюб, 
эски тонларына чырмалыб, 
дуппур башында этелле лахор , 
джазгъа чыкъгъанларына къууаныб. 

Къойланы сыртларында къой чыпчыкълагъа 
къараб, этеме сейир. 
Тюрленмегенди бир зат — 
арадан ётсе да ёмюр. 

Къара суу да чыкъгъаныча чыгъады. 
Суу агъач да къызчыкъны бойнунда, 
джангкъылычха ушайды. 
Челеклери толу сууну 
чайпалтмазгъа кюреше, атлайды ол. 
Ташдан, балчыкъдан да толуду джол. 

Хар не да алгъынча. Байракъ алгъынчы, 
тохтарыкъ тюлме: 
харс тауушла чыгъадыла келин келген юйден — 
атымы ары бурама мен. 

Тёбен элде байракъ алыб, 
Огъары элге атланама: 
джау джиб къургъандыла анда — 
джети къыздан сора джаш туугъанды. 
Билесиз, кимге. 
Энди киши да кюлмез Набийге. 

3 
Уянама. 
Кеси кесимден уялама, 
булгъанады кёл: 
джокъду мен ёсген эл. 

Аты барды. Къаласы да турады. 
Юйле да туралла. 
Адам а джокъ. 
Школ да барды. 
Окъургъа анда 
сабийле уа — джокъ. 

Къартла ёлгенле. 
Джашла кетгенле элден. 
Келгенликге эртден, 
къууаныр адам джокъду анга. 

Элни эте джылауун, 
джашайма узакъда. 
Эл 
китабымда джашайды энди. 

Кёб турмай, кесим да ёллюкме. 
Мен — Таудан тёнегереген таш, 
Шимал тенгизни джагъасында 
джелге, джангургъа боллукъма аш. 

Мен билген дуния да ёллюкдю мени бла. 
Джокъду эскерлик бизни. 
Кимме мен? Ташма мен 
джагъасында тенгизни. 

АГЪАРАЛЛА ТАУЛА, ЧАЙКЪАЛАДЫ ТЕНГИЗ 

Тюрленнгенлей турады тенгиз: 
Бирде сютча уюр, 
Бирде чайкъалыб, къатланыб, 
джагъаларын талар. 

Бирде кёгерир, 
бирде къаралыр. 
Анга эс бурмайма энди - 
юреннгенме халисине. 

Мен аны башы бла 
аргъы джагъагъа къарайма. 
Анда кёрюнедиле таула: 
къуру да бирчадыла ала. 
Къыш да, джай да туралла агъаргъанлай. 
Тебмейле — бир халда туралла. 

Европаны башындан аягъына келгенме, 
Мен Джерге эннгенме Кёкден. 
Артха къайытхан а — къыйынды, 
Къыйынды ётген тенгизден-теркден. 

Джуртха уа тансыкъ болгъанма кемсиз. 
Чайкала къычырыкъ этелле. 
Джылла, ёмюрле ётелле. 
Агъаралла таула, чайкъалады тенгиз. 

ТЮРЛЕНЕДИ ДУНИЯ 

Къысыкъкёз бола барады Европа, 
бети да саргъала, къарала. 
Акъ раса чегет расагъа ушайды — 
ёлюм джууукълашханды анга. 

Тас эте барады бетин, сыфатын — 
ызына айланнганнга ушайды чархы. 
Тёрт дуниядан къуюлады ырхы — 
кюнден кюннге къатыдан къаты. 

Къатышады дуния, тюрленеди хауа — 
таза джурт, таза халкъ да къалмай. 
Билмейме, Адам бла Хауа 
болгъандыла къаллай? 

Къайсы къауум ушайды алагъа — 
акъмы, къарамы, сарымы? 
Не сакълай болур дунияны алда, 
акъ раса да тюб болмай къалырмы? 

Кёб тюрлю халкъы, адамы болгъан дуния 
къуру бир бетли болуб къалырмы? 
Неди келе тургъан заман — 
ауалмы, ахырмы? 

СЕЙИРДИ АДАМ 

Талай минг китаб окъудум, 
талай минг. 
Талай китаб да джаздым. 
Энди мен 
джууукълашханымда ахырыма, 
бир Китаб тюшмейди къолумдан. 

Ол Китаб айтханча джашамадым мен. 
Не излейме энди андан? 
Сейирди адам. 
Сейирди. 

ТАШХА БУРУЛГЪАН ТЕРЕК 

Алгъын терек эдим, 
Джангыз Терек болсам да. 
Ташма энди мен, 
Къадау Таш болсам да. 

Алгъын терек эдим: 
къанатлыла, къанатлы джанла, къанатлы сёзле да — 
уча, къона джашай эдиле менде; 
къанатсыз джанлагъа да бола эдим ышыкъ. 

Тейриме да, тийреме да, туугъан джериме да 
тюз тургъан джашил терек эдим алгъын. 
Мен — Тейри Тереги — Тейри адамларына 
солургъа бере эдим хауа. 
Джангылгъанлагъа, джыгъылгъанлагъа да 
болуша эдим сюелирге ёрге. 

Алай а, 
джарым моллала бла иймансызла 
кесиб къурутдула мени — 
Келечини. 

Юзюлдю 
Кёк бла Джерни арасында байламлылыкъ. 
Тюнене бла Бюгюнню арасында байламлылыкъ 
юзюлдю. 

Тейри терегин сакъламагъан 
Тейри адамына, Тейри халкъына да 
джетди къыйынлыкъ. 

Алгъын терек эдим, 
Джангыз Терек болсам да. 
Ташма энди мен, 
Къадау Таш болсам да. 

Джангыз Терек къайытмай Джуртха, 
Тирилиу чакъ келирми халкъгъа? 

НЕ ИЗЛЕЙДИ АДАМ? 

Не излейди адам Аламда — 
джангы джуртнуму, эски джуртнуму? 
Къутулур джолламы излейди кесине? 

Кёкде Кюнню джандыргъан Кючге 
къалай болсун тенг 
Джерде чыракъны джандыргъан адам? 

Ауалны, Ахырны да кёреме 
къарасам Кёкге. 

Джер тартады санны, 
Кёк а — джанны: 
не этгин, 
джазыкъсынмай адамны.

БУ ДУНИЯ МАНГА АМАНАТДЫ 

Ёсгенча нарат терек къаяда, 
таш башында да джашау эте келгенди халкъым. 
Кючюме къюч къошулгъанды Джуртда, 
Кесмезде да кесгенди чалкъым. 

Аллах бу дунияны бергенди меннге. 
Бу дуния меннге аманатды. 
Кёлюм да, сёзюм да, тауум да — Минги: 
джашау дегенинг — аламатды. 

Тюл эсе уа — кесимме терс: 
аманатха — болгъан хыянат. 
Келген кюн Къыямат 
не дерле ангы бла эс? 

Аллах бу дунияны бергенди меннге. 
Бу дуния меннге аманатды. 
Аманатха болсам а хыянат — 
Джарыкъ дуния да ахыратды. 

Джаратханнга салама махтау: 
джандет джуртну бергенди бизге, 
Къаламны, Китабны да бергенди бизге — 
джазыуубузну джазаргъа бергенди мадар, 
Адам, Халкъ болургъа бергенди мадар. 

Хакъ диннге болмасакъ тыйыншлы, 
Ана тилге болмасакъ тыйыншлы, 
Ата джуртха болмасакъ тыйыншлы, 
ала ючюн джан аямай сермешмесек, 
Аллах бергенни сакъларгъа кюрешмесек, 
Аллах айтханча джащаргъа кюрешмесек — 
бизлеге чамланмазмы Аллах?! 

Болалмай эсек Адам, Миллет, 
джазалмай эсек а джазыуубузну кесибиз — 
Сора, 
бир кишиге да дау салмайыкъ биз: 
кесибиздеди къыйынлыкъ, палах. 

ДУУАДАКЪ 

Дуния кёрюнеди акъ: 
ёрге ёхтем тутханлай башын, 
джюзеди кёлде дууадакъ, 
Кёк болгъанча аны сагъышы. 

Джюзеди кёлде дууадакъ — 
акъ умутну джелпеги. 
«Аны бойнуна дууа такъ»,- 
дейди манга джюрегим. 

Тутханды мени таба джол — 
юлюш этейим джанымдан. 
Акъ Сёзге да ушайды ол 
дуниягъа эннген башындан. 

Кёлюмю да эте чыммакъ акъ, 
Джюзеди кёлде дууадакъ. 
Чилле джаулукълу бир къыз 
кёрюнеди кёзге тохтаусуз. 

Аргъы джагъасындан тенгизни 
акъ таула туралла къараб. 
Ким биледи, аладан 
келген эсе да дууадакъ. 

Меннге джетерге кёб къалмай, 
тохтаб, тинтгенча, къарады. 
Кёз джашларын тыялмай, 
къызбет дууадакъ джылады. 

Сора, ол ёхтем, ариу башын 
къанат тюбюне джашырды. 
Бир кёб зат тющдю эсиме: 
Келди ёлюрюм, джашарым. 

Иннетинг, сёзюнг, ишинг — 
ючюсю да болмасала акъ, 
Къанат тюбюнден башын 
чыгъармай ёлюр дууадакъ. 

БЕТ 

-Интернетде джокъду бет. 
-Сенде уа бармыды?- дедим. 
Джети къатлыды интернет — 
хар ким табады излегенин. 

НЕ ЭТГЕНСЕ, НЕ ЭТЕСЕ СЕН? 

Не джашаргъа, не ёлюрге 
къоймайды мени къайгъысы халкъны. 

Ёле тургъан сёзле, ёле тургъан тил. 
Аланы къутхарыргъа кюрешеди шайыр. 

Ёлтюре тургъан а кимди аланы? 
Кимди ол мурдар? 
Халкъ кесидими? 

Ийнанмам ёмюрде: 
халкъ ёлтюрюрмю кесини тилин? 
Кеси кесин ёлтюрюрмю халкъ? 

Джуртун душманнга берген, 
Тилин да кеси ёлтюрген — 
кеси кесин ёлтюрген 
аллай халкъ болурму дунияда? 

Адамладан къуралады халкъ, 
элледен къуралады Эл: 
элледен кетедиле адамла — 
чачылады Эл, чачылады халкъ. 

Элни, халкъны чачхан зулмугъа, хыйлагъа 
къаршчы турмасакъ — боллукъбуз тюб. 
Чачылгъан халкъны Джуртха къайтарыб, 
Эл эталлыкъ бармыды кюч? 

Ана тилин, Ата джуртун 
кеси разылыгъы бла къоя эсе халкъ, 
Миллет ангысын, тарих эсин 
тас этген эсе халкъ, 
динин, тилин, туугъан джерин да 
дуния малгъа ауушдура эсе халкъ — 

керекмиди, сора, аны ючюн 
кюреширге, этерге къазауат? 
Керекди — соруллукъду хар бирибизден: 
къутхарыр ючюн къауумунгу — 
дининги, тилинги, джуртунгу — 
не этгенсе, не этесе сен? 

СЁЗНЮ ИЧИНДЕДИ ЁЗ 

СЁЗню ичиндеди ЁЗ. 
Ана тилибиз ёлгенлей — 
ёллюкбюз барыбыз да биз. 

Элибден башланады Эл. 
СЁЗден башланады ЁЗ. 
Хакъдан башланады Халкъ. 
Быланы унутсакъ — 
барыбыз да боллукъбуз талкъ. 

КЪАРЫУСУЗ БОЛМА, ДЖЮРЕК, БЫЛАЙ 

Сюеледи Минги Тау да ышара, 
Къобан суу да барады джырлай. 
Къаяда ёсген терекге да къара — 
къарыусуз болма, джюрек, былай. 

Ариу кюннге, кюн аманнга да 
шашмай тюберге Джуртунгдан юрен. 
Къазакъ бёрю улугъанын къоймайд, 
ит джыйын тургъанлыкъгъа юре. 

Джюрек, биягъынлай джырла джырынгы. 
Унут джарангы, унут джылынгы. 
«Эжиучюле джокъла» деб да, джарсыма. 
Къазакъ джюрек, бошуна джарылма. 

Сыннган кёлню Акъ сёз бла байла, 
Сыннган саннга — къара ханс джарар. 
Джюрек, кесинги, мени да къыйна — 
Ана тилни ёлюмден къутхар. 

Халкъны, Джуртну да билейик къоруй, 
мадар этсек — болушур Тейри. 
Джюрек, ёлсек турурбуз солуй, 
ары дери болайыкъ тири. 

КЁК ДА КЮКЮРЕЙДИ, ДЖАШНАЙДЫ 

Чегет бауурлада тургъанлыкъгъа къар, 
кюнбетле кёгере башлагъанла. 
Джазгъы назмусун айтханча къадар, 
Кёк да кюкюрейди, джашнайды. 

Джашил дунияда учады Акъ сёз. 
Ол джети къат кёкден келгенди эниб. 
Джети къат джюрекден чыкъгъан эсе да, 
айталлыкъ бармыды Акъ сёзню тинтиб?! 

Хакъ сёзню кёлеккесиди Акъ сёз. 
Инсан, миллет хакълары ючюн, 
дунияны адамлары, халкълары ючюн 
къазауат этгенлей айланады Акъ сёз. 

Джазгъа джол ачады Ол. 
Хакъ сёзден, Акъ сёзден айырылса халкъ — 
дуниядан болады талкъ: 
анга келеди къач, ызы бла къыш. 

Халкъ айырылса тилинден, сёзюнден — 
айырылады тининден, ёзюнден. 
Джаны саулай келеди анга ёлюм. 
Башхала кючлейле Джуртун, Элин. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз — 
эки къанаты адамны-халкъны. 
Къанатларындан айырылса уа, 
ёлмесе да — 
ит джашау, къул джашау сакълайды аны, 
сюркелиб джашау сакълайды аны. 

Джаз келеди къууандыра кёзню — 
кюнбетле кёгере башлагъанла. 
Уятыргъа излегенча бизни, 
Кёк да кюкюрейди, джашнайды. 

ДЖАЗ АЛА КЪАЧХЫ САГЪЫШЛА 

Тил терекден сёз чапракъла агъалла — 
Кёб турмай джалан боллукъду терек. 
Башха терекле уа, чирчик эте, чагъалла... 
Не этсин, джарылмайын джюрек. 

Джаз келгенди тыймай тенгиз-терк, 
халкъ а андан къалыбды къуру: 
акъ чакъгъанды арбазда терек, 
Тил терек а — турады къуруй. 

Джаз келгенди табигъатха, 
халкъгъа уа — келгенди къач: 
Тил терек чапракъ арта турады... 
Джокъду манга дунияда къууанч. 

КЁКГЕ ДЖУУУКЪЛАШХАН АДАМДЫ ТЕРЕК 

Кесин акъылман суннган биреулен, 
Сорады: кимге керекди къаяда терек? 
Къаранчхача, турады къаяда. 
Сау-шау эсе да, не хайыр андан? 

-Ай марджа, терекни кесине сор аны. 
Мийикни сюе болур терекни джаны. 
Сор аны терекде къанатлыгъа — 
ол да толу джууаб бералыр санга. 

Терекни джуртуду къая, 
къаяны байрагъыды терек. 
Аны алайгъа орнатхан Кюч, 
адамладан эсе игирек 
биле болур не этгенин... 

-Мийик къаяда терекден 
не хайыр адамгъа,- дейсе. 

Мен а айтама: барды хайыры. 
Кёзню къууандыргъан бла къалмай, 
бизни ёрге тартхан бла къалмай, 
ол джашаргъа юретеди бизни — 
таш башында, къаяда, тауда да; 
къоркъмай: 
иссиден, сууукъдан, борандан, джауумдан да. 

Шыбыласы болгъанлыкъгъа, 
джарыгъы, джылыуу да болгъан Кёкден 
сууумазгъа да юретеди бизни. 
Огъай, зараны, хатасы джокъду кишиге, 
хайыры уа барды къаяда терекни. 

Кёрюнеди: бар болгъанча джокъдан. 
Юретеди: бек болургъа да Джуртха. 
Ол сюеди мийикни, Кёкню. 
Джашаукёллю этеди кёлню-джюрекни. 
Болалырмы адам Адам 
кёре турмаса къаяда терекни? 

Сен ашаялмайса аны кёгетин, 
не да кесиб, эталмайса отун — 
аны ючюн атайса анга ат-бет: 
«Хайырсызды,- дейсе,- къаяда терек». 

Терек да боллукъду айтыргъа: 
«Не хайыр меннге джерде адамдан — 
Къаягъа ёрлеб, кючден къутулгъанма андан. 

Балтасындан, мычхысындан къутулгъанымда да, 
сёзюнден, кёзюнден къутулалмай турама. 
Не хайыр чегетге, терекге адамдан — 
хатасын, заранын а келгенбиз сынай...». 

Къаяда терек бла джерде адам 
къарайдыла бир-бирине. 
Къайсыды терек, къайсыды адам? 
Къайсыды тыйыншлы насыбха аладан? 

Къаягъа, терекге да этеме тилек. 
Кёкге джууукълашхан адамды терек. 

СЁЗ БЛА ХАЛКЪ 

Кеси кесин джарлы этген бир адам — 
мен — къарайма хар кюн сайын джагъадан. 
Кетмейме болгъунчуннга кеч, ингир. 
Викингле атагъан атым — Менгир. 

Сорадыла «бир ангылат,- деб,- сен бизге, 
не кёресе хаман къараб тенгизге?». 
Мен айтама кеп-кертисин алагъа: 
«Мен къарайма тенгизге тюл, таулагъа. 

Ол джагъада — Халкъым, Элим да мени. 
Джыкъгъынчыннга ауруу не ёлюм мени, 
Таула таба турлукъма къарагъанлай. 
Эсен болсун джандет джуртум Къарачай. 

Хар кимге да туугъан джериди джандет. 
Туугъан джуртсуз къалай джашайды поэт? 
Ол джашайды джаза джырла, назмула... 
Ана тилди тыш джуртда нёгер анга. 

Барды мени Боракъ кибик бир атым — 
Къара кюн да Акъ сёздю къанатым. 
Джаным джуртха къайтырыкъды аны бла. 
Тенгиз джагъада къаллыкъ болур саным а. 

Къайытхан кюн Акъ сёз болуб мен джуртха, 
Табылырмы мени ангыларыкъ халкъ анда? 
Ана тилин унутхан халкъгъа тюбесем, 
не дерме Аллахха, адамгъа да мен? 

Бу къоркъуу джашайды джюрегимде. 
Агъадыла чапыракъла Терегимден. 
Къадау Таш да къаралады кюйгенден. 
Бошму къарайма таула таба энди мен? 

Сюелсе да, ёре турукъ — Терекмиди? 
Къара халкъгъа Акъ сёзюм — керекмиди? 

Тюртюледи Акъ сёз халкъгъа тюл, палахха... 
Халкъ да — сакъламагъан, къутхармагъан тилин, 
Сёз да — джакъламагъан, къутхармагъан халкъын, 
Къыямат кюн не дерикле Аллахха? 

ЮЧ ДАРМАН 

Зулму юзген джилигими, 
адамла джаргъан джюрегими, 
багъадыла юч керамат — 
намаз, назму, табигъат. 

Ала къайтаралла мени 
Аллахха, джашаугъа. 
Булутланы чача, боранлайды Минги, 
бир-бирде кёлюм ушайды анга. 

Нартны да эмеген анасындан, 
Дунияны да суу ахырзамандан 
къутхаргъан тауну этегинде, 
этеме намаз, джазама назму — 
ауал, ахыр да кёрюне кёзге. 

Къарашауайча, 
Минги Тауну буз сюммеклерин эме, 
кёреме: келеди кеме 
эниб джети къат кёкден, 
толтура джарыкъдан, нюрден 
тёгерекни, джюрекни да... 

Айтама: хош кел, сау кел. 
Алай а, болмайма таукел 
анга миниб, кетерге Кёкге — 
туугъан джер тартады кесине. 

Былайда излейме тюберге 
насыб кюннге, ахырзаманнга да. 
Дерт тутмай, излейме болушургъа 
джюрек джаргъан адамлагъа да. 

Кёлюмю этелле рахат 
намаз, назму, табигъат. 
Ала джашаугъа къайтаралла мени... 
къучакълайма Ташны, Терекни. 

Къобанны 
джалайма ташын, ичеме сууун. 
Адам этген неди адамны, 
Халкъ этген неди халкъны? - 
Къалам, Китаб эмда Джурт. 

Дунияны къара кюнлери 
болсала да къыйын, ауур, 
Хакъ сёз, Акъ сёз, туугъан джер 
Берелле джашаргъа къарыу. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз — 
къанатлары джюрекни. 
Аладыла танытхан 
бизлеге джети къат Кёкню. 

Адамла кесген терегими, 
адамла джаргъан джюрегими, 
сау этедиле юч керамат — 
намаз, назму, табигъат. 

КЪАЛАМНЫ, КИТАБНЫ КЪОЯРМА КИМГЕ? 

Шайырны назмулары чыгъыб басмадан 
джайылдыла дуниягъа, къанатлылача. 
Ой, бу джашау-ёлюм деген базманда 
джашаугъа джан басхан болурму алача?! 

Джашауну джанында болгъанлары ючюн, 
Тюзлюкню джанында болгъанлары ючюн, 
Хакъ кертини айтханлары ючюн — 
кёб къыйынлыкъ джетди назмулагъа да. 

Шайыр кетди кёрмей китабларын. 
Ныхытды деб, джанламады джолундан. 
Джюрегини джараларын, табларын 
кёреме хар бир назмусунда, джырында. 

Ит дууаны окъуб терсине, 
кюрешгенле шайыр ауузун байларгъа, 
ким бергенди сизге эркинлик 
кераматлыланы, кераматсызланы да къыйнаргъа? 

Сиз — 
Зулмуну эмда дуния малны къуллары, 
Хакъ сёзню, Акъ сёзню да джаулары, 
Тейри адамлары бла — шайырла бла — 
таша, туру да тохтамай, кюрешесиз, 
сыйсыз бола джашайсыз эмда ёлесиз. 

Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла кюрешген къара кючле — 
къара джинни джюз бетли къуллары, 
сиз, къалай хорларгъа умут этесиз 
нюрден джаратылгъан назмуланы, джырланы? 

Кетген ёмюрде ёлтюрдюгюз шайырны, 
бу ёмюрде уа ол къобду, тирилди, 
сёзюне, кесине да тыйыншлы багъа берилди... 
заман тюзню-терсни, акъны-къараны айырды. 

Огъай, сиз ёлтюралмадыгъыз аны — 
ёлюмсюздю Хакъ джырчыны, Халкъ джырчыны джаны. 
Туугъан джер бла, Ана тил бла байланыбды шайырны ёзю. 
Сёзю уа, Сёзю — 
Кёкге джете мийикди. 

Бир къанаты Кёкге джете, 
Бир къанаты джерге тие, 
учады шайырны джаны. 
Аны ёлтюрюр кюч джокъду — 
Джаратхан кеси сакълайды аны. 

Андан кёчгенди меннге 
китаб бла къалам. 
Хакъ сёзден, Акъ сёзден ишленнген 
ёмюрлюкдю къала. 

Мен да джууукълашама ахырыма. 
Бир кёб зат келеди акъылыма. 
Къарайма батыб баргъан кюннге: 
къаламны, китабны къоярма кимге?

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ 

Итле итлеге салалла эскертмеле — 
анга сейирсиниу, къыйналыу да джокъду. 
Амантишле амантишлеге берелле сый, 
къулларын джакълайды, махтайды джорукъ да. 

Халкъларын къраллыкъсыз къойгъанла, сатханлА — 
алай бла табханла къуллукъ, саугъа, юлюш... 
алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа табыннганлА, 
сизни багъагъыз, сыйыгъыз да — отуз кюмюш. 

Къул къралны эм уллу джаулары — 
эркин халкъ, эркин джурт, эркин фикир, эркин сёз. 
Къул кърал бий этгенди къулланы — 
къалмаз ючюн ёзден адам, ёзден адет, ёзден сёз. 

Кърал бий этген къулну эм уллу борчу: 
ёзден халкъны тюрлендириу, къул этиу, 
Бюгюлмегенни — къурутуу, тюб этиу. 
Къул къралда 
ёзден халкъгъа, ёзден адамгъа орун джокъ. 

Къулла къуллагъа саладыла эскертмеле. 
Амантишле амантишлеге саладыла эскертмеле... 
къул кърал кесине къул этерге кюрешеди дунияны. 
Ётюрюкдю ёзден болуру, эркин болуру аны. 

Деб: «къулдан бий болмаз, къумдан юй болмаз»,- 
къул кърал бла къазауат этгенди Кавказ. 
Кишиге къул болургъа унамаз Кавказ — 
ол биледи: Аллахдан башха джокъду илях. 

КИМДИ, НЕДИ ЭМ ДЖУУУКЪ ШАЙЫРГЪА? 

Мырды кёл кетиб баргъан суугъа 
къайгъыргъанын билдиреди: 
-«Къайры ашыгъаса, насыбсыз, 
сени джутарыкъ тенгизгеми?». 

-«Огъай, тенгизге ашыкъмайма мен. 
Дунияны кёрюб къалыргъа излейме. 
Сенича былай саудан ёлюб, 
ичинден чирий тургъандан эсе,- 
игиди джюрюген, саркъгъан. 
Билеме: джолум таудан тенгизгеди. 
Алай а, тенгизге джетгинчи — ёлгюнчю — 
джашаудан аллыкъма юлюшюмю». 

Джуртда Джангыз Терек 
баргъан суу бла тохтаб тургъан сууну 
даулашханларына да тынгылай, 
туугъан джерге бегирек иеди тамыр, 
Кёкню да бегирек къучакълайды бутакълары бла. 

Джерге эмда Кёкге кетиб барады Терек. 
Кёк бла Джерни байлайды ол. 
Джерге, Кёкге да тюз турады ол. 

Шайыргъа Терекден джууукъ 
бир джан болмаз дунияда. 
Кетиб баргъан суугъа ушаса да, 
Джуртда Джангыз Терекди поэт. 

ДЖУРТУМ 

Сюеледиле агъарыб таула, 
барадыла шоркъулдаб суула, 
кёгериб, шууулдайды чегет. 
Туугъан джерине къууанады миллет. 

Ташын джалаб, ичерча сууун 
болама — алай татлыды джуртум. 
Болмасала Таш бла Терек, 
не этерелле баш бла джюрек? 

Таш джазыула айталла хапар. 
Мингджыллыкъ Элим — Къарачай-Малкъар. 
Мингджыллыкъ тауум — аты уа — Минги. 
Тейри адамы — атым да мени. 

Бурун заманда болгъанды адет: 
соргъанлагъа: «къаллайды джандет?», 
бизни джуртну кёргюзтюб тургъанла... 
Нарт тулпарла да бу джуртда туугъанла. 

Джулдуз ташдан туугъанды Дебет, 
къадау ташдан — Сосуркъа да. 
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб, 
Кюч алгъанды Къарашауай да. 

Бу джуртну къоругъанла ала 
адам ашаучу эмегенледен. 
Бу джуртну аманат этгенле ала: 
«Таулучукъла, кёзюу джетеди сизге...». 

Сюеледиле агъарыб таула, 
барадыла шоркъулдаб суула, 
кёгериб, шууулдайды чегет. 
Джурт турады, къайдады миллет? 

КИТАБ ТАБХАМ 

Китаб табхам. Китабла. 
Къарайма башындан энгишге: 
Къуран. Джангыз кеси. 
Кязим бла Сымайыл. 
Къайсын, Чингиз, Олжас. 
Отарланы Керим. 
Магомед Мокъа, Алий Байзулла. 
Бабаланы Ибрахим, Батчаланы Мусса. 
Абдуллах Бегий, Мурадин Ёлмез. 
Байрамукъланы Халимат. 
Джумакъулланы Танзиля. 
Ахматланы Люба. 

КЪАНАТЛА 

Къанатлыланы къанатларыды сейирлик. 
Чайкала учханлары сайын, 
тенгизни унутуб, алагъа къараучанма. 
Алгъын, тауда джашагъан сагъатымда, 
къуш къанатлагъа къараучанем алай. 

Сёзню уа — къанатлы этген, 
къанатлы сёз этген, 
Акъ сёз этген 
несиди? 

Назму тизгинле 
къанат болмасала, 
Ёз кёлтюрюлюрмю ёрге, 
поэзия кёгюне чыгъалырмы, 
учалырмы анда? 

Сёзню джаныды Ёз. 
Ёзню къанатыды Сёз. 

Акъ сёз, 
къанатлы сёз 
Къанатлы джанла бла байламлыды — 
Къанатлы сёзле тууадыла, учадыла 
джюреклеринден аланы. 

КАВКАЗ 

Келгенди джаз, къууанчым а — аз: 
илинмек аджал къоратханлА — кёб. 
Тютюнлейди, булкъанча, Кавказ: 
Чамлана болурму бизлеге Кёк? 

Джашамагъаны ючюн да буюргъанча Аллах, 
Аллах буюргъанча джашагъаны ючюн да,- 
джетеди къыйынлыкъ Кавказгъа... 
Къарайма бачхагъа, арбазгъа. 

Ёлюм келтиргенлеге этгенча айыб, 
чыммакъ акъ чакъгъанды балий. 
Къолчукъларын да эки джанына джайыб, 
кюле, гёбелеккени сюреди сабий. 

Табигъат, джашау кючлюлле бютюн. 
Балий, сабий да анга — шагъат. 
Алай а, от бла тютюн 
къоймайла джашаргъа рахат. 

Ёзден халкълы джандет джурт Кавказ, 
джаханимге бурургъа излейле сени. 
Окъ-тоб юсюнде къылама намаз, 
къара кючлеге бермезме сени. 

Болсам да дунияда, ахратда, 
Кавказ деген кёзюуде, сагъатда, 
башха тюрлю болады халым: 
Кавказды джюрегим, джаным. 

Итни — иеси, бёрюню — Тейриси. 
Тейри адамыны джуртуду Кавказ. 
Биз бир Аллахха этебиз къуллукъ — 
Аллахдан башха джокъду илях. 

Кавказдан башха джурт джокъду бизге, 
ол къаратады, тартады ёрге. 
Кёк-джер чегинде къылама намаз. 
Бизни къаныбыз, джаныбыз да — Кавказ... 

КЪУДЖУР СОРУУЛА 

Кёкден келген джарыкъдан 
болушлукъ излейди эсим: 
Кеси къурагъан джорукъгъа, 
бойсунамыды Тейри кеси? 

Къой, тохтайым, кирмей тереннге, 
болургъа башлагъанма ассы... 
заман да болгъанды джассы, 
намаз къылыргъа керекди меннге. 

Керексиз соруула бла аурутмай башны, 
махтау салайым Джаратханнга. 
Къыямат кюн тюбесем Анга, 
къызармазча, хазыр болайым. 

Кеси къурагъан джорукъгъа 
бойсунамыды Къурагъан кеси? 
Тейри адамы Тейрисин 
излегенча чамландырыргъа, 
Бу сорууну къайтарама несин? 

Адамларына къурагъан джорукъгъа 
Тейри кеси бойсунур къалай? 
Адам — башха, Тейри уа — башха... 
болса да алай, 

соруугъа табхынчы джууаб, 
тынчлыкъ табарыкъ тюлдю кёлюм. 
Къуджур соруула тууадыла 
Джетмесе керамат, билим. 

ТАШ, ТЕРЕК ЭМДА ДЖЮРЕК 

Джарылгъан джюрекден туугъанча назму, 
джарылгъан ташдан чыкъгъанды терек. 
Ушайдыла бир-бирине ала — 
таш, терек эмда джюрек. 

Ташны джарылгъанын байлагъанды терек. 
Таш разыды джашил терекге. 
Назму да алай болады себеб, 
джарылгъан, къыйналгъан, кюйген джюрекге. 

Ташны къойнунда ёсгенди зыгыт. 
Энди Кёкге джете, болгъанды уллу. 
Сакълайды ташны сууукъдан, иссиден да... 
Алай сакълайды джюрекни да назму. 

Ташны джаныча кёрюнеди терек. 
Джюрекни рухуча кёрюнеди назму. 

Джашил тереги болмагъан таш, 
Акъ сёзю болмагъан джюрек 
кёрюнедиле 
Кюню болмагъан Кёкча 
неда юйча — чырагъы болмагъан, джанмагъан. 

Назму китабына джюрек 
атагъан ат: Таш бла Терек. 
Таш бла Терекге атагъанды 
назму китабын джюрек. 
Джурту бла Халкъына атагъанды 
рух китабын джюрек. 

КЮН ТАЯКЪДА КЪАНАТЛЫ 

Кюн таякъгъа къонаргъа излеб, 
Бир къанатлы къыйналады Кёкде. 
Терек бутакълагъа къоннган чыпчыкъла, 
телилигине сейирсинелле аны. 

Мен а кесими кёреме да анда 
джукъ да айтмай, турама тынгылаб. 

АДАМ УЛУДАН БОЛУРМУ КЪЫЙЫНЛЫ? 

Кёз алмай къарайма Кёкге. 
-«Ёллюксе,- дейдиле,- ётсенг чекден». 

-«Ётмесек а — къаллыкъбызмы сау? 
Тургъандан эсе саудан ёлюб, 
кёрюрмю эдик ётюб чекден?». 

-«Ётгенледен бармыды хапар?». 

-«Джокъду. Аны ючюн огъуна, 
аладан да хапарлы болур ючюн, 
ол дуниядан да хапарлы болур ючюн — 
ётерге излейме чекден». 

Тёнгек тартады джерге. 
Джан тартады ёрге. 
Джан айырылмай тёнгекден, 
мадар джокъду ётерге чекден. 

Адам улудан болурму къыйынлы? 

КЮЧЮКГЕ 

Кючюкчюк тынгы бузады, къансыб. 
Ол анасына болгъанды тансыкъ. 
Анасы уа аш излей кетгенди — 
къайытырмы, ким биледи, энди. 

Калак итге джокъду къууанч. 
Хар ким анга атыб таш-агъач, 
илгиздик этелле — къоймайла джууукъ. 
Тагъылгъан итле да къарайла сууукъ. 

Адамлыгъы болмагъан бир тюрлЮ, 
къыстагъанды, тута туруб, итин. 
Итни джазыуу иесине да джетер — 
ол заманда ол сагъыш этер. 

Зулму аны юйюнден къыстаса, 
ач-джаланнгач этиб, сюрюб айланса, 
ол заманда ити тюшер эсине... 
бюгюн а — базыбды кесине. 

Эл бузады кючюкчюк, къансыб. 
Ол анасына болгъанды тансыкъ. 
Сау болса, къайытыр ананг, 
бир сюекни да келтирир санга. 

Ананг келсе, бир оноу этербиз, 
ары дери мени бла тур. 
Сойкъырымдан, сюргюнден биз да ётгенбиз, 
сен да ёлмезсе, «хайт» дегенлей тур. 

КЁКДЕБИЗ 

Кёкню бир кесеги юзюлюб, джерге 
тюшгенча, кёрюнеди тенгиз кёзюме. 
Тансыкъ болса уа ызына, Кёкге, 
тенгиз чайкъалады, узалады ёрге. 

Кёк чууакъ болса, кёгереди тенгиз да, 
кёкге булут урса — къаралады тенгиз да. 
Кёкдебиз — джер да, адам да, тенгиз да. 
Джети къат Кёк бла байланыбды небиз да. 

ХАЛКЪСЫЗ, ДЖУРТСУЗ ДЖОКЪДУ НАСЫБ 

Тенгизни бу джанында къара таула. 
Тенгизни ол бир джанында — акъ таула. 
Акъ таулагъа къараб къара тауладан, 
тансыкъдан ёле, джашаб тургъан — 
къалай болгъанын манга соругъуз. 
Ёлсегиз, къалсагъыз да Джуртда болугъуз. 

Сойкъырым, сюргюн дегенча палах 
джокъ эсе (аладан сакъласын Аллах), 
Айырылмагъыз Джуртдан, Элден. 
Къарамагъыз алагъа кенгден. 
Кесигизни этмегиз джазыкъ. 
Кесимде сынагъанны айтама: 
Халкъсыз, Джуртсуз джокъду насыб. 

СЁЗГЕ ДЖАН САЛГЪАН 

Сёзге джан салгъан адамгъа 
айтадыла Джырчы деб, Поэт деб. 

ДЖАНЫ ДЖОКЪ ЭСЕ... 

Назмунгу неси да барды, 
джангыз джокъду джаны. 
Алай эсе уа — ол ёлюкдю, 
къабырладады орну аны. 

ЁЗ, СЁЗ, КЁЗ 

ЁЗюн алсанг СЁЗню 
андан къалады къуру бир хариф. 
Ёзю болмагъанны сёзю да болмайды. 

КЁЗ да сокъурду, андан къарамаса ЁЗ. 
Ёзю болмагъанны, кёзю да болмайды. 

Харибдиле, джазыкъдыла 
Ёзю болмагъан адам да, сёз да. 

ДЖАШАТХАН МЕНИ 

Айырылгъанлыкъгъа джуртдан, халкъдан, 
айырылмагъанма Хакъдан. 
Айырылмагъанма Ана тилден. 
Айырылмагъанма Хакъ сёзден, Акъ сёзден. 

Аладыла джашатхан мени, 
Тансыкълыкъ ауруудан къутхаргъан мени. 

-Нёгеринг бармыды, келгенсе ким бла? 
-Барды. Биргемедиле Акъ сёз да, Тил да. 
Ала бла тюлме джангыз. 
Тюлме сансыз, тюлме джансыз. 

Алай а, чыгъыб джагъагъа, 
кюн сайын таулагъа 
къараучуму джашыралмам. 
Туугъан джер турады тартханлай, 
Джуртун унуталмайды адам. 

ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН 

2010 джыл, августну 12, «Къарачай» газет. Алим Шаманланы Ибрахимни "Н.С. Иваненковну "Къарачайлыларында" нени юсюнден айтылады?" деген макалеси-статьясы. 

Иваненков (статьясы 1913 джылда чыкъгъанды) Джуртда Джангыз Терекни ёлчелерин береди: терекни мийиклиги — 10 сажна, бутакъларыны джайылгъаны — 12 сажна, ёзегини тёгереги — 5,06 метр. Бир сажна бла джарымдан, терекни ёзеги айры болуб ёседи. Терекге минг джыл болгъаны айтылады. Гюрджю патчах тиширыу Тамара Терекге табыныргъа джюрюгени да айтылады. 

Джуртда Джангыз Терек (бюгюнлюкде сау тургъан Къадау Таш кибик) тарих магъаналы символ болгъанды. Терекни кесиб юй ишлеген — юйсюз къалгъанды — юйюн шыбыла юйюб кюйдюргенди. 
"Джуртда Джангыз Терек" деб, Лайпанланы Билалны назму китабы да барды. 

Джангыз Терек тамырлары бла 
ташланы тешеди джерде. 
Джап-джашил бутакълары бла 
булутланы чачады Кёкде. 

Къанатлыладан толуду юсю, 
Джаныуарлагъа да болады ышыкъ. 
Къача эсенг хакъсызлыкъдан — 
джангыз Терекге джетерге ашыкъ. 

Бийинден къачхан къарауаш да, къул да, 
Терекге джетселе болалла азат. 
Джангыз Терекни къатында 
болмайды этерге уруш, къазауат. 

Не уллу аманлыкъ этген да, 
келиб Терекни тюбюне кирсе, 
анга тиерге болмайды, 
оноу этгинчи джыйылыб Тёре. 

Терекге къысылгъан бёрюню да 
ёлтюрюрге джокъду эркинлик. 
Джангыз Терекден кёргени кимни да — 
Къуру Тюзлюк эмда Игилик. 

Юйлери разы болмагъанлай, 
къызны къачыргъан улан да, 
насыбы тутуб, Терекге джетсе, 
Той этгенле алагъа да. 

Къаратонла да келиб Терекге, 
джалбарыб, этселе тилек, 
алагъа сабий туууб тургъанды... 
Ма аллай терек болгъанды Терек. 

Джангыз Терекни кесиб юй ишлеген, 
унутханма болгъанын ким — 
алай а, эсдеди, Кёк чамланыб, уруб, 
Юйюн, кесин да этгени кюл. 

Тарихин кесген — къалырмы къурумай? 
Джукълана тебресе миллетде эс, 
аны уятыргъа излейди да Кёк, 
халкъ тюшюнюрча береди дерс. 

Джангыз Терекден айырылгъанча, алай 
айырылса уа Хакъ сёзден, Акъ сёзден да халкъ, 
халкъны ахыры болурму къолай — 
Кёк чамланыр да аны этер талкъ. 

«Джуртда Джангыз Терекни кючю 
кёчер эсе уа мени сёзюме»-, 
дегенлей, назму, китаб да джаздым, 
эски айтыула джангыра эсимде. 

Къыйналлыкъ, кесиллик эсе да, 
Джуртда Джангыз Терек болмаса шайыр, 
Хакъгъа, Джашаугъа къуллукъ этмесе, 
андан кишиге болурму хайыр? 

ЁЛГЕН ИГИДИ, АНЫЧА ДЖАШАГЪАНДАН 

Ол кесин джашай билгеннге санайды: 
онглуну чурукъларын джалайды, 
кесин джазыкъсындырады, джылайды — 
юйдегисин садакъа бла асрайды. 

Онглуну къысылады арбазына, 
джырын джырлайды миниб арбасына. 
Махтайды аны, билмей арый, талчыгъа... 
санайды кесин дагъыда Джырчыгъа. 

Онгсузну уа табалайды, талайды — 
адамлыгъы, ёзденлиги алайды. 
Къахме къызгъа ушайды фахмусу, 
кимге керекди аны джыры, назмусу? 

Хакъгъа, халкъгъа этмейди къуллукъ. 
Ол болгъанды дуния малны къулу. 
Амантишлени аман тишлериди ол. 
Амантишлени алтын тишлериди ол. 

Кюрешеди халкъны, джуртну сатханланы махтаргъа, 
аланы кир иннетлерин, къара ишлерин джабаргъа... 
аны ючюн алады аладан отуз кюмюш, чын, саугъа. 
Уста болгъанды халкъны алдаргъа, кёзбаугъа. 

Ол кесин джашай билгеннге санайды. 
Ол джырлайды, анасы уа джылайды. 
Джийиргенедиле тюз адамла андан. 
Ёлген игиди, аныча джашагъандан. 

ДЖАНГЫ ДЖУРТДА 

Шимал джуртну эркишилери 
Бузлагъан чабакълагъа ушайла. 
Къызларыу а — сау чабакълагъа: 
джылтырайла, къалтырайла, ойнайла. 

Бу джуртну хауасы да сейирди — 
къурумайды джангуру, джели. 
Дуниягъа джангыдан туугъанча болгъанма, 
Джангы джерде джангырыб кёлюм. 

КЕТГЕН КЮНЮМ, КЕЛЛИК КЮНЮМ 

Чакъырама — унамайды келирге. 
Къыстайма — унамайды кетерге. 
Къоймайды джашаргъа не ёлюрге. 
Кетген кюнюм, кетген кюнюм, кетген кюнюм... 

Ма алай барабыз джашай, 
бир-бирибизни аямай ашай. 
Билмейме, болурму къолай 
келлик кюнюм, келлик кюнюм, келлик кюнюм. 

Узакъда агъарадыла таула. 
Мен билгенле — ёлгенле, саула — 
андадыла бары. Ала 
тарталла мени, чакъыралла мени. 

Бир-бирибизни кёргенликге биз, 
Арабызда чайкъалады тенгиз. 
Тенгизча чайкъалады кёлюм. 
Чакъырады Джашау, чакъырады Ёлюм. 

[...Халкъыбызны эте къайгъысын, 
тынгысыздыла Кязим, Сымайыл, Къайсын. 
тынгысыздыла 
Лайпанланы Сейит, 
Бабаланы Ибрахим, 
Батчаланы Мусса... 
Алагъа не дерме, джол болуб, барсам. 

Эки дунияны чегинде джашайды поэт. 
Абдуллах, Мурадин, Нюр-Магомет 
сау-эсендиле — кёб джашасынла. 
Аланы кючлеринден Акъ сёз да джашар. 

Бир-бирибизни кёргенликге биз, 
Арабызда чайкъалады тенгиз. 
Тенгизча чайкъалады кёлюм. 
Билмейме: 
къайдады Джашау, къайдады Ёлюм? 
Билеме: 
Къайда да джашау, къайда да ёлюм...] 

ИНТЕРНЕТДЕ ИЗЛЕЙМЕ СЕНИ 

Джерде табарымдан тюнгюлюб, 
Кёкде тюбериме да ышанмай, 
энди интернетде излейме аны. 

Соруула иелле манга джууабха. 
Кирмез ючюн кишини гюнахына 
Мен да тюзюн айтыргъа кюрешеме. 

-Мен сюеме джазаргъа назму. 
-Мен а, окъургъа. 

Сокъур сюйген — сау кёз: 
чакъырама аны. 
Илхамча, энеди Кёкден, 
ётюб келеди чекден. 

Огъай, илхам тюлдю. 
Аны къолунда 
мууал болады гюл да. 

Кече да 
джууукъ этмейди бизни. 
Кюн да къууандырмайды бизни. 
Къайырылабыз. Айырылабыз. 

Аны ызына ашырама... 
Ненча кере болады алай. 
Болгъанны тенгледен джашырама. 
Джазыуум тюлдю къолай. 

Бездим аладан, джанымдан да. 
Алай а, къалалмайма тохтаб. 
Соруулагъа этеме джууаб... 
хар не башланады джангыдан. 

АЛАДАДЫ ШАЙЫРНЫ ДЖАНЫ 

Гаккыгъа ушаш, бир мазаллы таш 
джатады бачхада. 
«Аны тешиб, бир нарат зыгыт 
чыгъарыкъды»,- дерча болама. 

Чыгъармы-чыкъмазмы — 
къыйынды билген. 
Азмыды 
джангызлыкъдан къыйналгъан, ёлген. 

Ташны къатына орнатама терек. 
Экисине да этеме тилек. 
Къууанама алагъа эртден-ингир. 
Алай а, ёмюр — 
адам ашаучу ёмюр эди... 

Мени джуртдан сюрдюле халкъым бла бирге. 
Мен зауаллы тюшдюм Сибирге. 
Анда онтёрт джыл турдум тутулуб. 
Къара джин ёлдю да — келдим къутулуб. 

Сау эдиле Ташым, Терегим. 
Эриди джюрегим. 
Ташча къата, терекча чагъа, джашадым. 
Къара ташха, джашил терекге да ушадым. 

Зулму кёб терекни кесдирди Сибирде. 
Кёб адамны да ёлтюрдю тутмакъда, сюргюнде. 
Мен а — саума, Терегим да — сау. 
Джангыдан этеме джуртумда джашау. 

Къучакълаб Таш бла Терекни, 
джараларын багъама джюрекни. 
Кечмеклик тилейме Терекден — 
бир кёб агъач кесгенме Сибирде. 

Энди ёлгюнчю терек орнатыб турсам да, 
чегетчи болуб, чегетни къоруб турсам да, 
кесген тереклерим кетмезле эсден... 
Терсме, терс тюл эсем да мен. 

Мени тутханларында, 
бу Таш бла Терек 
ызымдан къараб, этгенле тилек. 
Ала къалдыргъандыла джанымы сау. 
Ала къайтаргъандыла Джуртума сау. 

Аны сезгенлей турады джюрек. 
Мен сизге разыма Таш бла Терек. 
Сиз да болугъуз манга разы. 

Къылгъандан сора манга джаназы, 
адамла кетерле. Сиз а турлукъсуз сакълаб мени. 
Биз айырыллыкъ тюлбюз. 
Мени джаным кёчерикди сизге. 
Сиз дунияда болгъан къадарда 
ёлюм джокъду меннге да. 
«Шайырны джаны аладады»,- деб, 
алай къарагъыз Ташха, Терекге да. 

ЧАБАДЫЛА ТЁГЕРЕГИНЕ КЁЛНЮ 

Кёлню тёгерегине, 
Кябаны тёгерегинеча, 
айланадыла чабыб адамла. 
Дуния-ахрат сагъышладан 
къутуладыла табигъатда ала. 

Рахат эте джюрекни-кёлню, 
чабадыла тёгерегине кёлню. 

Кёлден къарайдыла алагъа 
чабакъла, бабушла, дууадакъла... 

не чабхан адамлагъа, 
не джюзген чабакълагъа, 
не учхан къанатлылагъа 
къошулалмай, 
бир джангыз терекни къатында, 
ташха таяныб турама. 

Билесиз, болсала Таш бла Терек, 
башха зат манга тюлдю керек. 

Кёлге, аны ичиндегилеге, 
чабыб айланнганлагъа да тёгерегине, 
къараб, тынгылайбыз. 
Бир-бирибизни сёзсюз да ангылайбыз 
Таш, Терек, Мен. 

ЗАРЛЫКЪ ЁЛТЮРЛЮКДЮ АЛАНЫ 

Акъ Сёзню сёзюн этерге кюрешгенле — 
къара иннетлиледиле бары, 
тилкъауладыла бары, 
джюреклери сокъурду, сангырауду. 
Аланы сан этмейик. 
Зарлыкъ ёлтюрлюкдю аланы. 
Биле эсек аны, 
Аланы сагъыныб, 
сыйын тюшюрмейик Сёзню. 

АКЪ СЁЗГЕ ТЫЙЫНШЛЫ 

1 
Гошаях Бийчени Къызыл Къаласында 
Джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз. 
Сенден айырылалмай танг аласында, 
джукълана да джана турлукъду джулдуз. 

Поэтни да Акъ Къаласында 
джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз. 
Сёзюн, кесин да этсенг а сансыз — 
шайыр ёллюкдю танг аласына. 

Ол ёллюкдю, Сен а турлукъса 
Акъ Сёзюнде джашагъанлай аны. 
Сёз къаладан къараб ышарлыкъса, 
ариулугъунг бла джумшата дунияны. 

Сёзге джан салгъан — шайыр тюл, — Сенсе, 
Гошаях Бийче къарайды сенден. 
Джети къат Кёкден эниб келгенсе, 
биз ёлюр ючюн сюймекликден. 

2 
Къамгъут бий, Къаншау бий да тюлме, 
Шайыр Бийме мен — билесе. 
Сени уа, Къамгъутча, урлаб келиб, 
Акъ Сёзюме джыйгъанма, кечерсе. 

Не бек къаладан да къачаргъа боллукъду, 
Акъ Сёзге тюшген а — къалады анда. 
Ол Акъ Къалада джашаб тургъан 
Сатанай Бийчеге, Гошаях Бийчеге да, 
Айджаякъгъа, Акътамакъгъа да 
аны ючюн этеме сени аманат. 

Гитче эгечлерисе сен аланы. 
«Артда туугъан — алдагъыланы 
акъылы, саулугъу бла да, 
ариулугъу, фахмусу бла да 
озады»,- дейле. Сеннге къарасам — 
Сёзню тюзлюгюне болама шагъат. 

3 
Сёз — узун, къысха да болур, 
уста тизилген назму да болур, 
хакъ сёз да болур, нарт сёз да болур, 
алай а, болургъа унамаз Акъ — 
къарамай андан Айджаякъ, Акътамакъ... 

Сёз къарауаш къуллугъун да этер, 
тенгизден-теркден да ётер, 
тёрт дуниягъа да джетер — 
ёзге, къалыр къаралай: 
бийче тюрсюн алалмаз, 
къанат битиб, учалмаз, 
кирмей анга ичкери 
бийчеле: Гошаях, Сатанай... 

Акъ Сёз да, кёзюу кёзюую бла, 
турмаса титирей, джангыра — 
къурур, къаралыр кёлча, кёзлеуча, 
къара суулары таркъайгъан. 

Акъ Кёлню, къурургъа къой эсенг, 
таркъайыргъа да къоймагъан 
къара суулагъа, зем-зем суулагъа 
болурму махтау салмагъан?! 

4 
Кюн таякъла бла Ай джарыгъындан 
ишлегенме Юй — сен анда, къууана, джашарча. 
«Джылайса,- демезле,- бек къууаннгандан», — 
кёз джашларынгы, джаным, дуниядан джашырчы. 

Къууаннгандан джылагъанынгы да терсине сюрюрле... 
Сюре берсинле, юре берсинле — 
Ала ёллюкдюле зарлыкъдан. 
Къалгъанла уа тюзюн билсинле: 

Сен болмасанг — болмаз эди санат. 
Сёзге битмез эди къанат. 
Акъ сёз болмаз эди тилде, 
къууанч тойла бармазелле элде, 
къачхы хауа турур эди Джерде. 

Хауасыз болурму Адам, 
Хауасыз болурму джашау? 
Джандетден къыстатса да бизни, 
мен Хауагъа салама махтау. 

«Джандетми, Хауамы — сайла»,- 
деселе, сайларем сени. 
Узалсам да джулдузгъа, Айгъа, 
излемем къояргъа Джерни. 

5 
Гошаях Бийчени Къызыл Къаласында 
Джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз. 
Сенден айырылалмай танг аласында, 
джукълана да джана, турлукъду джулдуз. 

Поэтни да Акъ Къаласында 
джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз. 
Сёзюн, кесин да этсенг а сансыз — 
шайыр ёллюкдю танг аласына. 

Ол ёллюкдю, Сен а турлукъса 
Акъ Сёзюнде джашагъанлай аны. 
Сёз къаладан къараб ышарлыкъса, 
ариулугъунг бла джумшата дунияны. 

Сёзге джан салгъан — шайыр тюл, — Сенсе, 
Акъ Сёз башланады сенден. 
Джети къат Кёкден эниб келгенсе, 
биз ёлюр ючюн сюймекликден.

ДЖАУАРЫКЪ БОЛУР 

Джау джауарыкъ эсенг, 
булутда джашыныб турма да. 
Огъесе, 
ашыкъмаймыса тюшерге джерге? 

Кёк чартламаса, 
шыбыла къамчисин чакъдырмаса, 
суу гыбытларын бошламайды булут. 

Кёкге уа — тилекден башха, 
не айтыр къарыуунг барды. 

Басыныбды. Джауарыкъ болур, 
алай а, къачан? 
Тохтагъыз, къайры барасыз — 
сизсиз да кёбдю сууу кёлню. 

Кетедиле булутла — кёл таба, тенгиз таба. 
Не этсин джер, не этсин джюрек — 
джаугъан да кёлге джауа эсе. 

Алай эсе, 
не суу болгъан джерге кёчейик, 
не суусуз джашаргъа юренейик, 
не суу тартайыкъ джангур джаугъан кёлден. 
Не да, 
джукъ да этмейик да, саудан ёлейик. 

ЧАКЪЫРАМА, КЕЛ 

Шимал Джолдан джазама Сеннге, 
эжиу эте джангур бла джел. 
Кёз аллымда турады Минги, 
этегинде да — сен джашагъан Эл. 

«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез»,- 
деселе да — джетдим тенгизге. 
Туугъан джер а кетмейди эсден — 
тартханлай турады кесине. 

Дуппур башында чырмалыб тоннга, 
къартлача бир джатар эди. 
Неда, джалан аякъ, къырдышда 
сабий болуб, бир чабар эди... 

Ай медет, заман къайытмаз артха. 
Аллына чабаргъа ана да джокъ, 
ата да джокъ миндирирге атха... 
Къой, тынглайым, айтмайым джукъ. 

Ансы, эс къобан бир къобса, 
ташлагъа ура, элтирикди мени, 
къан джугъу этерикди мени — 
къозгъамагъан игиди аны... 

...Къызыл Къалада къалгъанса кесинг, 
Гошаях бийчеча, къарайса андан. 
Къаншау Бийча, къайытыб келсем, 
джашау башланырмы джангыдан? 

Ой, дагъыда, кетерге тюшер — 
биягъы джара ашланыр. 
Ол джилигими бютюн да юзер — 
эски къыйынлыкъ башланыр. 

Джюрекде бир кёбдю джара бла таб — 
базмайма, чыгъаргъа джолгъа. 
Къайсы дунияда, ёмюрде, джылда 
Джашагъанымы да унутханма таб. 

Шимал Къалада улуйду джанлы: 
Къызыл Къалада джашайса къалай? 
Сен эсенг — джангыз, мен эсем — ... 
Ишибиз болурму къолай? 

Чырт да болмаса джазыу, 
къутулалмасам къайгъыдан — 
чынгагъанча къаядан Бийнёгер, 
тенгизге чынгарма къайыкъдан. 

Не Ата джуртда, не тыш джерде 
акъ маралны туталмадым мен. 
Сеннге, кесиме, халкъыма да 
джарар дарманны табалмадым мен. 

Ай Къаладан джазама мектуп. 
Чайкаладан чайкъалады кёл. 
Джашауумдан айтмайым джукъ, 
кел, кёрюрсе — чакъырама, кел. 
Апрелни 12, 2012 джыл, Stavanger. 

ЧАЙКЪАЛАДЫ БАЗМАН 

Джашау-Ёлюм базман энтда чайкъалады, 
гюнахыммы дженгер, огъесе, сууабыммы? 
Кёб ишим, кёб назмум бошалмай къалады, 
шакъасы тауусулады къаламымы да. 

Бир къысха назмугъа джетер чакълы бирди, 
джюрекге ушаш келиде мерекеб. 
«Дуниягъа айтыр ахыр сёзюнг неди — 
сюйгенингча айт, излемейин кеб. 

Кеб керекди дуниялыкъгъа, субайлыкъгъа, 
Ахратны ёлчеси уа башхады. 
Айтсанг да: «Аллахдан башха джокъду илях»,- 
Табыннганса Терекге, Ташха да...». 

Табынмагъанма мен адамгъа, халкъгъа, 
Терекге, ташха да урмагъанма баш. 
Къуллукъ этгенме бир Аллахха-Хакъгъа, 
башхалагъа болмагъанма къул-къарауаш. 

Алай а, мен малаик къауумдан тюлме, 
ташданды, топракъданды тёнгегим-саным. 
Туугъан джерни сюеме аны ючюн, 
ташына, терегине да сый бере назмум. 

Джаным а, — билесиз — нюрденди, 
олду ёрге тартхан, сюеген да мени. 
Тёнгегим джерденди, рухум а — Кёкденди: 
Мен баласыма Кёк бла Джерни. 

Джашау-Ёлюм базман энтда чайкъалады, 
гюнахыммы дженгер, сууабыммы? 
Кёб ишим, кёб назмум бошалмай къалады, 
къоярыкъма кимге къаламны да? 

Чайкъалады базман — бир-бирде кёкге, 
бир-бирде джерге, джууукъ эте мени. 
Не келеди, не келмейди кёлге: 
сууабыммы дженгер, гюнахыммы? 

БАРАБЫЗ КЪАЙРЫ? 

Сен кёктюн, мен джертин 
барабыз къайры? 
Бу барыудан барсакъ, 
тюбеяллыкъ тюлбюз ёлгюнчю. 

Сен кёктюн, мен джертин 
барабыз кетиб. Билмейме — 
Ауалгъамы, ахыргъамы — 
къайрыды джолубуз? 

Тюберге да болурбуз, алай а, 
къачан эмда къайда? 

Джан кёктюн, тёнгек джертин — 
тюбеялмай — 
бир-бирибизни ангылаялмай, 
барабыз кетиб. 

ШАЙЫР ЭСЕНГ 

Шайыр эсе ёзюнг, Акъ эсе сёзюнг, 
Дуния малгъа къарамаз кёзюнг. 
Акъ сёз бла байыныргъа этсенг а умут — 
поэт болгъанынгы унут. 

Малкёз адам — шайыр болалмаз, 
Акъ сёз — малкёз бла туралмаз. 
Халал къыйынынг бла байын, бай бол. 
Акъ сёзню уа — излеме этерге къул. 

Акъ сёзню басхыч этерге, 
къуллукъгъа, байлыкъгъа ачхыч этерге 
излегенледен — илгениб, джийиргениб, 
кете тургъанды къуру да Акъ сёз. 

Акъ сёз бла къара иннет, харам иш 
ёмюрде да келишмезликлери — хакъды. 
Хакъ сёзден чыкъгъанды Акъ сёз. 
Боракъ ат джегилирге, минилирге тюл,- 
адамны Кёкге чыгъарыргъа, 
Хакъгъа джууукълашдырыргъа деб, джаратылгъанды. 

Аны джегерге излегенле уа, 
бир дуния мал этерге излегенле уа — 
айырыладыла адамлыкъдан да, шайырлыкъдан да, 
дуниядан, ахыратдан да къаладыла къуру. 

Учаллыкъ, чыгъаллыкъ тюлдюле ала Кёкге. 
Ёмюрлери сюркелликдиле джерде. 
Не бай болсала да ала — 
къаллыкъдыла джарлылай, мискинлей. 

Шайыр эсе ёзюнг, Акъ эсе сёзюнг, 
Дуния малгъа къарамаз кёзюнг. 

Акъ сёз бла байыныргъа этсенг а умут, 
Акъ сёзню къул этерге этсенг а умут, 
Акъ сёзню дуния мал этерге этсенг а умут — 
Адам болгъанынгы, Поэт болгъанынгы унут. 

КЕЧ БОЛГЪАНДЫ 

Башын суугъа атхан адам бла, 
кесин джагъагъа атхан балыкъ 
ангыларгъа боллугъелле бир-бирин. 
Энди уа кеч болгъанды. 

Джуртда Джангыз Терек бла Мен 
бир-бирибизни ангыларгъа боллугъек. 
Алай а, не келсин, 
кеч болгъанды энди. 

ДЖУЛДУЗ ТАШ 

Учхан джуздуз 
таш болуб тюшгенди джерге. 
Кёкню, джулдузланы да 
Ташдан бек ангылагъан болмаз. 

МЕН А ИЗЛЕЙМЕ БУЗАРГЪА ДЖОРУКЪНУ 

Бир джанынады джол: 
дуниядан — ахыратха. 
Шыйых, шейит да бол — 
джол джокъду артха. 

Мен а излейме 
бузаргъа джорукъну: 
Кёрмейме да 
алда джарыкъны. 

Джандет, джаханим да 
джерделле, билеме. 
Къучакълаб джерни 
джашайма, ёлеме. 

Бир-бирде уа 
кёлтюрюлюр кёл — 
Тёнгегим джанымдан да 
болгъанча дженгил. 

Болама сезгенча 
татыуун Кёкню, 
болама юзгенча 
тартыуун Джерни. 

Аллай кёзюуде 
тюрленеди халым. 
Тёнгек бла бирге 
учады джаным. 

Бир башха дуния 
ачылады кёзге. 
Андан хапар 
айтырем сизге. 

Алай а, 
тюлсюз ийнанныкъ, 
сизге да андан 
ургъунчу джарыкъ. 

Саныгъыз, джаныгъызча, 
болгъанда дженгил, 
тюшюнюу, тюрлениу 
сизге да келир. 

Учуу, учунуу 
келир сизге да. 
Энерле Кёкден 
аятлача, сёзле да. 

Тюрленир джюрек, 
тюрленир адам, 
болуб хапарлы 
дуниядан, ахыратдан. 

Аллай кёзюу 
къалса уа келмей, 
турлукъду адам 
джашамай, ёлмей. 

Аллай болумгъа 
аз тюлдю тюшген. 
Кесим да ёлюб, 
тирилгенме кючден. 

Башха дуниягъа 
къараса да кёзюм, 
джерде джашаргъа 
Бер, Аллах, тёзюм. 

Не къыйналсам да 
джашаудан къачмам. 
Ёлюмге эшик къой, 
терезе да ачмам. 

Джаханимни 
кёргенден сора, 
бу дуниягъа 
салгъанма кёл. 
Джашау ючюн 
сермеширикме, 
Аллах кеси 
буюргъунчу: «ёл». 

КИТАБ. КЪАЛАМ. ДЕФТЕР 

Джукълайды тау, таяныб Кёкге. Акъ тюшле кёре, татлы джукълайды. «Сен Кёкге джете мийиксе» деб, белляу айталла анга мёлекле. Къар джууургъаны тая юсюнден (табигъат да аны ызына къайтара), Кюн тюбюнде джукълайды сабий. Болса да Минги — сабийди ол, бир нарт сабий. Табигъатны ийнагъыды, къууанчыды ол. Багъалаталла Кёк, Джер да аны. Кёк аны сылай башын, къулагъына къычырады азан. Ышарады Минги. 

Мени кёлюм да болады рахат. Кёз тууурама келиб тохтайла Къалам бла Китаб. 

«Джазыуубузну джазмасакъ кесибиз — Адам, Халкъ болалырбызмы биз? Бу сабийни да тамбласы болурму?». 

Быллай сагъышла келе башыма, къолум узалады Къаламгъа. Къаламны къатында Хакъ Сёзге да къарай, джазыууму башлайма джаза. Кёк чууакъды, хауа да таза. 

Сабаннга себилгенча урлукъ, Дефтерге Акъ сёзле тюшелле — бу джандет джуртха ала келишелле. Джазама халкъымы тарихин, кёлюн, джазыуун да. Джазама адамны кёлюн, тарихин, джазыуун да. Азан таууш, зикир таууш да келе къулагъыма, къарайма Кёкге, Джерге, Ауалгъа, Ахыргъа. Къарайма кесиме, къарайма Сизге. Къарайма Сёзге, тынгылайма Сёзге. 

Ачылады Китаб. Джазылады джазыу. 

Чыракълачадыла харифле, сёзле. Ариудула ала джарытхан таула, тенгизле, тюзле... . Ариудула ала джарытхан ангы, джюрек, кёл. Ариудула ала джарытхан халкъ, джурт, эл. 

Джазыуладан тола барады дефтер. Я Аллах, кюч-къарыу бер, сёзюм джарарча халкъгъа, джууукълащдырырча аны Хакъгъа. Къара таныгъандан, къара танытхан сууаблыды. Къара таныгъан — Аллахны, адамны аллында да джууаблыды. Къалам тутхан, къара таныгъан — къара халкъгъа (къарангы халкъгъа) къара танытыргъа борчлуду. 

Къалам бла Китаб. Къалам бла дефтер. 
Алалла манга къайда да нёгер. 

Къара таныгъан кюнюнден башланнганды Акъ джолу дунияны. Хакъ Сёзден башланнганды адам болууу адамны. Акъ сёз да Хакъ Сёзден чыкъгъанды. 

Джазады къалам. Джазады адам. Шош болуб, къарайды, тынгылайды Алам. Джазыуладан тола барады дефтер. Я Аллахым, онг бер, къуру Акъ сёзден толурча дефтер. 

КААБАНЫ КЁЛЕККЕСИ 

«Кстати, искусствоведы любят говорить о “Черном квадрате” Казимира Малевича как о гениальном художественном произведении, давшем мощный толчок развитию современного искусства, одном из высших итоговых свершений русской иконописной традиции (в полемике Малевича с Бенуа прозвучала характеристика этой картины как “голой иконы”). Но ведь очевидно же, что “Черный квадрат” — это всего лишь двухмерная реплика с Каабы, ее проекция на плоскость».Юрий МИХАЙЛОВ 

«Къара тёртгюлю» Казимирни 
неди? Бир башхасы джокъ — 
Кёлеккесиди Каабаны. 
Дагъыда махтайла аны. 

Урлаб Каабаны кёлеккесин, 
закий суратчыгъа санагъан кесин, 
не да аллайгъа санагъанла аны — 
чамландырмазламы дунияны, ахыратны? 

«Къара тёртгюл» - «Чёрный квадрат». 
«Ой анда уа барды бир зат»,- 
аркъадашларым, къаламдашларым 
чайкъайдыла башларын. 

Каабаны кёргюзтеме алагъа. 
«Энди «Къара квадратха» беригиз багъа». 
Тынгылайдыла айталмайын джукъ. 
Каабадан сейирлик болурму бир джукъ? 

Мен джети къат айланнганма аны тёгерегине. 
Къара ташын ба этиб, сылагъанма. 
Тюбегенча болгъанма Ташыма, Терегиме, 
Кёк бла байламлы сезимни сынагъанма. 

Затны кёрмей, билмей кесин, 
махтайдыла кёлеккесин. 
«Къара тёртгюлю» Казимирни 
сагъышлы этгенлей турады мени.

КЁЛ БЛА ТЕНГИЗ 

Адам кёлюне ушайды тенгиз, 
тынгы-тынчлыкъ чырт джокъду анга да. 
Къалгъан кюнюмде адамсыз, тенгсиз, 
джюрегим къыйналса кемсиз — 
анга элтелле эс да, ангы да. 

Кёлюм аман кюн — тенгизге кирсем, 
андан сабырлыкъ да, кюч да алама. 
Джазыу басымлача, толкъунларында, 
сууаб-гюнах базманда кибик, 
«Джашау, ёлюм да — хакъ» дей, чайкъалама. 

Мийик таугъа чыкъгъанча болама, 
Джети къат кёкге чыкъгъанча болама, 
дагъыда джерге къайытханча болама, 
Ауалгъа, Ахыргъа да джууукъча болама, 
чайкъала тургъан тенгизге кирсем. 

Ёз кёлюме киргенча болама, 
чайкъала тургъан тенгизге кирсем. 
Тау сууча анга къошулама, 
аны бла бирге чайкъалама, 
айырыллыкъ а болурма... ёлсем. 

Адам кёлюне ушайды тенгиз, 
тынгы-тынчлыкъ джокъду анга да. 
Къалгъан кюнюмде адамсыз, тенгсиз, 
джюрегим къыйналса кемсиз — 
тенгизге тарталла эс да, ангы да. 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА 

Тенгиз джагъада сюеледи къыз. 
Тёгерек болгъанды къымсыз. 
Толкъунла да болгъанла джууаш. 
Чайкала да этмейле къычырыкъ. 

Шошлукъну бузгъан — джюрегимди джангыз. 
Аны ургъанын эшитемиди къыз? 
Тебгени алай кючлюдю джюрекни — 
къоркъарчады, «чачар» деб, кёкюрекни. 

Къызгъа алай тартады джюрек, 
аны тыялмаз, таб, кеси да Кёк. 
Къыз а мени этеди сансыз — 
Джашамазымы билмейди ансыз. 

Джазыуум джазылады былайда: 
тартыллыкъды не салах, не орайда. 
Кёк да, джер да алыб арагъа, 
къарайдыла Адам бла Хауагъа. 

Джерде биринчи адамла болурбузму биз? 
Сынагъанча къарайла Кёк, джер, тенгиз. 
Джангыз кесинг сюелесе, элибча. 
Турама мен да — джашарыкъча , ёллюкча. 

Сакълайма джууаб — сенденми, Кёкденми? 
Къайгъы бары, не этгин, джюрекденди. 
Кесибизбиз — башхала ташалла кёзден. 
Дуния джашау башланныкъча бизден — 

алайды хал, алайды сезим. 
Тауусулады тёзюм. 
Энтда бир атлам этеме къызгъа. 
Дагъыда эки атлам этеме артха. 

Тамблагъа кёчюреме болджалны. 
Экинчи кюн а табмайма аны. 
Къобуб, чайкъалады тенгиз. 
Джагъада сюелеме сенсиз. 

Тюненеге бурулуб эсим, 
джагъада сюелеме кесим. 

ИТМИСЕ, БЁРЮМЮСЕ? 

Итни барды иеси, 
бёрюню уа — Тейриси. 
Итмисе, бёрюмюсе — 
айтчы тюзюн-кертисин. 

Болгъан сагъатда биз 
Тейри халкъы, адамы — 
иелери биз эдик 
тюзлени эм тауланы. 

Дин, тил ючюн, джурт ючюн 
сермешеек эрлеча. 
Энди уа сюек ючюн 
талашабыз итлеча. 

Ой бу барыудан барса, 
ишибиз болмаз къолай... 
Джыйын джанлы итлеге 
кесин хорлатды къалай? 

Бёрю улуу чыкъмайды, 
ит таууш — тауда, тюзде. 
Амантишле бла джаула 
бий болгъандыла бизге. 

Аладыла оноуда, 
къуллукъда аладыла. 
Халкъны, джуртну да сатыб, 
чын, саугъа аладыла. 

Алкъын барла бёрюле, 
табыннганла Тейриге, 
ёзге билмей бирлеше, 
хорлаталла итлеге. 

Ой ит джорукъ, ит джашау 
бузду элни, халкъны да. 
Къатышдырды, булгъады 
къараны да, акъны да. 

Къара джагъылды акъгъа, 
акъ бетли болду къара. 
Айырылмазча болдула 
ётюрюк да, керти да. 

Алай а, келир заман, 
билинир иги, аман. 
Не бек кюрешселе да — 
ит болуб къалмаз адам. 

Дуния былай турмаз. 
Билинир аман, иги. 
Не бек юрешселе да, 
ит болуб къалмаз бёрю. 

Итни барды иеси, 
бёрюню уа — Тейриси. 
Итмисе, бёрюмюсе — 
айтыллыкъды кертиси. 

Итни барды иеси, 
бёрюню уа — Тейриси. 
Итмисе, бёрюмюсе — 
сагъыш эт анга кесинг, 
джууаб эт анга кесинг. 

КЪЫЙЫНЛЫКЪ КЕСИБИЗДЕДИ БИЗНИ 

«Джаныгъыз саудан - болмагъыз шау!» - 
нарт буйрукъгъа бойсунады джюрек да. 
Таш башында этерге джашау 
юретеди къаяда терек да. 

Джуртну тауу, ташы, сууу да, 
тереги да бередиле дерс. 
Джерингден, Элингден сууума, 
аладанды ангы бла эс. 

Джеринги чегетин, къаясын, 
Тап-таза сууун, хауасын, 
Джазыулу ташын, къаласын 
унутургъа боллукъду къалай? 

Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб, 
Тулпар кюч алгъанды Къарашауай. 
Сосуркъа туугъан сослан ташны кёрюб, 
кёлюнг да кёлтюрюлмез къалай? 

Джаратылгъан эсек да мийик Кёкню башында, 
туугъаныбыз — Минги Тауну ташында. 
Аллах джаратды бизни джокъдан джукъ этиб, 
джандет джерни да берди бизге Джурт этиб. 

Кёзюбюз къарамазча этди тенгизге, тюзге. 
Ислам динни, тюрк тилни да берди бизге. 
Борч этди 
Динни, тилни, джуртну да сакъларгъа, 
Адам болуб, миллет болуб, Эл болуб джашаргъа. 

Джашамасакъ а буюргъанча Аллах, 
турмасакъ ол бергенни сакълаб, къоруб — 
энтда сынарыкъбыз кёб тюрлю палах, 
эки дуниядан да къаллыкъбыз къуру. 

Къарыусуз болгъандан иманыбыз, динибиз, 
Тилни, джуртну да тас эте барабыз... 
Узакъгъа, джууукъгъа да къарагъыз — 
халкъ бармыды кесин ёлтюре тургъан, бизнича? 

Не ючюн берилгенди бизге Къалам бла Китаб? 
Джазыуубузну кесибиз джазар ючюн, 
Джуртубузда динибиз, тилибиз бла джашар ючюн. 

Биз а, Къаламны, Китабны да этиб сансыз, 
джашаргъа умут этебиз аласыз. 
Къаламдан, Китабдан дуния малны тутханла ёрге, 
малча джашаб, ыз да къоймай, киргендиле кёрге. 

Ол затны ангыламаса халкъыбыз, 
динин, тилин, джуртун да этиб тас, 
башхалагъа боллукъду къул-къарауаш. 

Тилин тас этиуден башланады кетиую халкъны. 
Неди, кимди ёлюмден сакъларыкъ аны? 
Ёлюмден сакъларыкъ халкъны — халкъ кесиди. 
Сакъларыкъ — иманыды, ангысыды, эсиди. 

Айырылмаса Къаламдан, Китабдан — 
юлюшлю боллукъду дуниядан, ахыратдан. 
Башха джол джокъду ёлмезге. 
Сынау кюн, сайлау кюн да келгенди бизге. 

Джашауну сайласакъ — джашарыкъбыз, 
Ёллюкбюз — сайласакъ ёлюмню. 
Терслемейик узакъны, джууукъну да: 
къыйынлыкъ — кесибиздеди бизни. 

НАСЫБЛЫ КЪАУУМБУЗ БИЗ 

Ислам динди динибиз, 
Тюрк тилди тилибиз, 
Кавказ джуртду джерибиз, 
Минги Тау да — белгибиз. 

Биз джашайбыз мийикде. 
джерге къарайбыз Кёкден. 
Джарытады Ай, джулдуз, 
кёрюнеди джолубуз. 

Шумер, хун, хазар, булгар, 
Алан, таулу, къарачай... 
кёбдю атыбыз бизни, 
тарих джолубуз алайд. 

Ёмюрледен къалгъанды 
бу дуния атла бизге. 
«Адам» деб атагъанды 
уллу Аллах а бизге. 

Керти атыбыз Адамды, 
къошакъ атларыбыз — кёб. 
Мен хакъ джолда атлайма, 
аякъ тюбде сынмай чёб. 

Азан таууш келеди 
джети къат Кёкден эниб. 
Кёлню рахат этеди 
шайтан къауумну дженгиб. 

Мен да абдез алама, 
ашыгъама намазгъа. 
Ай бла джулдуз джарыгъы 
тёгюлгенди Кавказгъа. 

Ислам динди динибиз, 
Тюрк тилди тилибиз, 
Кавказ джуртду джерибиз, 
Минги Тау да — белгибиз. 

Джурту, Эли да болгъан, 
дини, тили да болгъан, 
аланы сакълаялгъан 
насыблы къауумбуз биз. 

САБИЙ, ДЖЫЛАРГЪА КЪУТУРГЪАНСА 

Аягъы басханны кёзю танымай, 
чабады сабий. 
«Сабий, джыларгъа къутургъанса»,- 
дейдиле уллула. 

Джылгъа, хауагъа да къарамай, 
урады, къутурады джюрек. 
«Сабий, джыларгъа къутургъанса»,- 
дейди анга ангы. 

Этмей сокъуранады ангы, 
этиб сокъуранады джюрек. 
Экисине да къараб, джылай, 
кюкюрейди, джашнайды Кёк. 

STAVANGER 

Къыбыладан айланса джел, 
Къышхы кюн да, джаланлаб, 
орамгъа тёгюледи эл. 

Шималдан айланса уа джел, 
джайгъы кюн болса да, 
къышхы кийимин киеди эл. 

Джелни къайдан ургъанына кёре, 
кийинеди халкъ. 
Къыбыланы толу багъасын 
Шималда ангылагъанма мен да. 

Къыбылагъа айланыб 
къылама намаз да: 
джылыу андады, 
андады Кавказ да. 

Шимал Джолда барама кетиб. 
Каабагъа джетгинчи тохтарыкъ болмазма. 
Барама кетиб, барама кетиб. 
Шимал Джолда къалсам а ёлюб... 
ёлсем да Шималда къалмазма. 
Джаным 
къыбыла таба барады кетиб. 

СЫНАУ 

Эки дуниям да Акъ Сёздю мени. 
Меннге, меничалагъа 
ол насыбны бергенди Аллах. 
Алай а, 
аллай насыб берилмегенле бла 
джашаргъа да тюшеди бизге. 

Ол сынау болур. 

Ансы, 
Акъсёз бла малкёз 
келишелле къалай? 
Джерде джюрюген бла Кёкде учхан 
бир-бирине да илешелле къалай? 

Бир-бирине ушамагъан эки джанны 
неди бирикдирген? 
Ёле болурламы ала 
керти да сюймекликден? 

Къанатсызгъа къанатла битиб 
кёрмегенме ёмюрде. 
Къанатлары болуб, къанатсыз къалгъанлагъа уа 
тюртюле келгенме. 

Къайсыды кючлю: 
къанатлымы, къанатсызмы? 
Джангыз бир къанаты болгъан джан 
туууб къалса уа аладан... 

Аллай къыйынлыкъдан сакъласын Аллах. 
Къанатлы бла къанатсыздан туугъАн да, 
не къанатлы болсун, не къанатсыз болсун — 
бир къанатлы уа болмасын, огъай. 

Къуру бир къанаты бла туугъан къанатлыны 
къыйналгъанын айтыб айталмам. 
Къанатлы джан бла къанатсызгъа 
(аладан ким, не джаратылырын билмей) 
некях этерге уа боламыды? 

КЪАЯ ТАШ БЛА ДЖУЛДУЗ ТАШ 

Къаядан юзюлген таш айтыр, 
джыгъылыуну къыйынлыгъын. 
Сына, чачыла, ёзеннге тюшгюнчю, 
чекген азабын да айтыр ол. 

Къутхаралмасам да джарсыудан, 
Мен аны чыгъарыб суудан, 
джулдуз ташны къатына сюегенме. 
Джулдуз таш джабсарады аны кёлюн: 

«Сен аллай бир неге къыйналаса. 
Юзюлсенг да, къаянгы кёресе, 
къаянгдан кетсенг да, джерингде тураса. 
Керти къыйынлы, сен тюлсе, менме, 
мен тюшгенме джети къат Кёкден. 
Джана, кюе тюшгенме Кёкден...». 

Къая таш бла, джулдуз таш, 
таяныб бир-бирине, 
тынгылайдыла. Къарайдыла: 
бири — къаягъа, бири да — Кёкге. 

Ол ташла да тюше эсиме, кесим да 
аланы къарнашлары болгъанымы сезе, 
Шимал тенгизни джагъасында 
Джурт таба къараб, сюелеме. 

КЁЛЮНГЮ ТАКЪЫР* ЭТМЕ 

Къуругъан кёл — такъыр. 
Кёлюнгю такъыр этме. 

*Такыр (от тюркского — гладкий, ровный, голый), 1) дно периодически пересыхающих озёр, расположенных в районах распространения глинистых пород пустынных и полупустынных зон.

23-чю томдан сайланнган назмула 

АУАЛДАН АХЫРГЪА ДЕРИ: ТИЛСТРИМ 
(джангы китаб. Башланнганы — 12.04.2012) 

ДИНстрим, ТИЛстрим эмда ГОЛЬФстри м 

Гольфстрим (от англ. gulf stream— течение из залива)— тёплое морское течение в Атлантическом океане. В широком смысле Гольфстримом часто называют систему тёплых течений в северной части Атлантического океана от Флориды до Скандинавского полуострова, Шпицбергена, Баренцева моря и Северного Ледовитого океана. 
Расход воды Гольфстримом составляет около 50 миллионов кубических метров воды ежесекундно, что в 20 раз больше, чем расход всех рек мира, вместе взятых. Тепловая мощность составляет примерно 1,4•1015 ватт. Динамика течения заметно изменяется в течение года. 
Благодаря Гольфстриму страны Европы, прилегающие к Атлантическому океану, отличаются более мягким климатом, нежели другие регионы на той же географической широте: массы тёплой воды обогревают находящийся над ними воздух, который западными ветрами переносится на Европу. Отклонения температуры воздуха от средних широтных величин в январе достигают в Норвегии 15-20°C, в Мурманске— более 11°C. ВИКИПЕДИЯ. 

Гольфстрим джылытады тенгизни, хауаны. 
ШималдА джашайма — билеме аны. 
Гольфстрим джылытады тёнгегими, 
Тилстрим а — джюрегими. 

Гольфстрим джылытады турсам Шималда, 
Тилстрим а джылытады болсам да къайда. 

Айырылмайын джюрегимден, эсимден, 
Ана тил айланады мени биргеме. 
Ол туугъан халкъым бла байлаб турады мени, 
Ата джуртум бла байлаб турады мени. 

Эне тауладан, бара тюзлени, 
Къобан байлагъанча тау бла тенгизни, 
ма алай турады байлаб, 
бютеу дуния бла Акъ сёз мени. 

Эки къанатым — иман бла тил, 
Кёкню, джерни да таныталла манга. 
Сюркелирге тюл — сюелирге, 
джюрюрге, учаргъа да онг берелле манга. 

Айланалла мени джанымда 
назму дефтер бла хамайыл. 
Китабдан, Къаламдан айырылма дегенле 
Кязим хаджи бла Сымайыл. 

Айланалла мени джанымда 
хамайыл бла назму дефтер. 
Хакъ сёз бла Акъ сёздюле 
адамны Адам да, Шайыр да этген. 

Кёклени, джерни, джашауну да 
ким джаратханды, ким? 
Не ючюн? Анга берелле джууаб 
ДИНстрим бла ТИЛстрим. 

Джан джурт бла Ата джуртдан 
эниб келелле ол эки къобан. 
Ала бла джюрегин сугъармагъан 
эки дуниядан да къаллыкъды къуру. 

Акъ сёзню келечиси, бийи эмда къулу — 
Мен — ТИЛстримден алама къарыу. 
Халкъымы, кесими да джууукълашдыра Хакъгъа, 
къарагъа — къара дейме, акъ дейме акъгъа. 

ТИЛстрим тохтагъан кюн бузларыкъды халкъ. 
Акъ сёзге, Ана тилге болмасакъ сакъ, 
къара ырхыгъа ачыллыкъды джол — 
бизни къурутурукъду ол. 

Къолдан келгенни этмесек хар ким, 
минг-минг джылны келиб тургъан ТИЛстрим, 
бу ёмюрде боллукъду тохтаргъа. 
Чамланмайыкъ, сора, къадаргъа. 

Халкъны Халкъ этген — 
диниди, джуртуду, тилиди. 
Ол ючючсюню бирлигиди 
халкъны Халкъ этген. 

Сюрюуню Халкъ этген — 
Диниди, Тилиди, Элиди. 
Ол ючюсюню бирлигиди 
адамны да Адам этген. 

Мен — шайырма: Ана тил, 
Акъ сёз джаратханды мени. 
Хакъ сёзденди Акъ сёз: 
сыйлайма Сёзню. 
Динден сора — тилди, 
къутхарлыкъ, джашатырыкъ да бизни. 

Хакъ сёзге, Акъ сёзге да болайыкъ сакъ. 
ТИЛстрим тохтагъан кюн, бузларыкъды халкъ: 
бирибиз да сау къаллыкъ тюлдю — 
барыбыз да боллукъбуз талкъ. 

КЪУРАЛЫУ 

Биринчи Сёз — Кёкден, 
экинчи сёз — джюрекден... 
Къошула илхам бла фахму, 
Алай къуралады назму. 

Ачылса джюрек, 
ачылады Кёк: 
энеди андан керамат, 
болуб шайыргъа аманат. 

Къанатлы джанны тартады Кёк. 
Къанатлы джан тартады Кёкню. 
Сёз — Ышыкъ-Джарыкъ — 
кёрюнеди. Ашыкъ 
тюберге анга, болургъа аны бла — 
рахатлыкъ табар тёнгегинг, джанынг да. 

Кёкден — къарай — джулдуз бла Ай, 
Джерден — къарай — Таш бла Терек, 
бир-бирине дагъан бола баш бла джюрек — 
Ючюнчю дуния къуралады алай, 
Джангы дуния къуралады алай — 
Тюбей, джюрек бла Кёк. 

АЛА БЛА БОЛ 

Ауалдан баргъанча ахыргъа, 
ауулдан кетгенме тышына. 
Айырылыб джеримден, элимден, 
не табдым тыш джуртлада мен? 

Бир джукъ да. УзАкъ да, джууУкъ да — 
бары къалгъанла Джуртда. 
Джашау да, джашлыкъ да, саулукъ да — 
бары къалгъанла анда. 

Алай а, тюлме джангыз — 
барды эки нёгерим: 
Иманым эмда Тилим. 
Ала бла тюлме джансыз. 

Аладыла джашатхан мени, 
бериб сабырлыкъ, таукеллик да. 
Джокъду меннге аласыз 
ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк да. 

Аладыла къайтарлыкъ мени 
Хакъгъа, Халкъгъа, Джуртха да. 
Аладыла миндирлик мени 
ол Боракъ деген атха да. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз — 
аладыла мени къадарым. 
Аладыла халкъыма, 
тели башыма да мадарым 

Ала бла джашай эсе халкъ, 
боллукъ тюлдю дуниядан талкъ. 
Басмазлыкъла аны къурум бла джалын: 
Хакъ сёз бла Акъ сёз къутхарлыкъла джанын. 

Ол экисидиле ачхан 
джети къат Кёкню, джюрекни да. 
Аладыла сакълагъан 
Джуртну Ташын, Терегин да. 

Сёз — ышыкъ, Сёз — джарыкъ. 
Кёрюннгенди-келгенди ол 
файгъамбарлагъа, шыйыхлагъа 
эмда... шайырлагъа. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз 
ачадыла джандетлеге джол. 
Болур ючюн Адам, 
болур ючюн Поэт 
хар къуру да ала бла бол. 

КЪАЙЫТЫУ 

Мен — тау суу, ашыкъдым тенгизге: 
не табдым анда кесиме не сизге? 
Къалмады ёзюм да, атым да, 
тазалыгъым, татыуум да. 

«Таулу тюзде абыныр» - 
абына, тюзледен ётдюм, 
сора, тенгизге джетдим... 
Тенгиз а — мени ахырым. 

Белгисизди мени къабырым — 
тенгизде табмазсыз аны. 
Джаным а, джаным — 
булутланыб, къанатланыб, 
чыкъгъанды да Кёкге, 
къызара, къарала, агъара, 
кюрешеди къайытыргъа артха... 
джетерми, джетмезми Джуртха? 

Туугъан джеринден айырылгъан — 
тас этеди кесин. 
Тау суугъа соругъуз аны, 
ол айтыр тюзюн-кертисин. 

Болгъанны, боллукъну да айтыргъа 
боллукъду: ёлюб тирилгенди ол — 
туугъан тауларына да къайытыргъа 
насыблыгъа табылгъанды джол. 

Таулада джауады къар, 
таулада джауады джауум. 
Джуртуна къайыталгъан тау сууду ол — 
ангылайма аны къууанчын, джарсыуун. 

Таулада джауады къар, 
таулада джауады джауум — 
Джуртума къайытханды мени 
чыммакъ Акъ сёзюм, назмум. 

Къарагъыз, тынгылагъыз, ангылагъыз аны: 
ауулдан шахаргъа дери, 
Къыбыладан Шималгъа дери, 
Ауалдан Ахыргъа дери. 
джолугъузну, джазыуугъузну кёрлюксюз анда. 

Тюшюндюрюрча, тирилтирча 
халкъны ёлгенин, сауун, 
таулада джауады къар, 
таулада джауады джауум. 

АКЪ СЁЗНЮ ЫШЫГЪЫНДА 

Не заманда да, къайда болсам да, 
къарагъанлай, марагъанлай, 
ышаннга салгъанлай турады ёлюм. 
Джангыз, 
Акъ сёзню ышыгъында, джарыгъында, 
тынгы-тынчлыкъ табады кёлюм. 

Акъ сёз агъарады къарангыда, 
къара кючледен къутхара дунияны. 
Къутулалла кёб тюрлю палахдан 
Къысылгъанла ышыгъына аны. 

Джулдузчады Акъ сёз — къоруйду 
кесин да, дунияны да къарангыдан. 
Джазгъанны, окъугъанны да 
сакълайды, къутхарады зарандан. 

Хакъ сёзден туугъанды Акъ сёз. 
Аны джарыгъында, ышыгъында 
джашарыкъдыла Халкъ да, Джурт да — 
алай уллуду кераматы аны. 

Не заманда да, къайда болсам да, 
марагъанлай айланады ёлюм. 
Джангыз, 
Акъ сёзню ышыгъында, джарыгъында, 
тынгы-тынчлыкъ табады кёлюм.

ЭКИ ДЖАГЪАНЫ АРАСЫНДА 

Терк-терк къарайма, чыдамай: 
къымылдамай, тауушун чыгъармай, 
кючюгюмча, джатады телефон да — 
тынчлыгъын бузгъан джокъду аны да... 

Дуния кетмеген эсе кёчюб, 
бу шошлукъ неди? 
Келлик эсе да кечигиб, 
келге эди бир иги хапар. 

Джукълайла телефон да, кючюк да... 
Джюрегим болмаса да хош — 
уятмаз ючюн аланы — 
мен да турама шош. 

Турсунла ала алай рахат. 
Ансы бир кере, 
кючюк улуб, телефон зынгырдаб, 
уюб тургъан хауа къалтыраб, 
ёлюм къоркъууун этген эдиле... 

Джукълайдыла телефон да, кючюк да. 
Джюрек, алагъа ий да эсинги, 
Рахат бол. Иги джора эт да, 
къайгъылагъа ашатма кесинги. 

Телефон зынгырдаса да къоркъама, 
зынгырдамаса да болама къайгъылы. 
Къалакъланы аямай тартама, 
ачыкъ тенгизде барады къайыгъым. 

Тургъан джагъамдан узайгъанма, 
алда да кёрюнмейди джукъ. 
Джашау, ёлюм да — хакъ: англагъанма — 
бериден ары болгъанма джууукъ. 

Дагъыда, 
Эки дунияны арасында, 
эки джагъаны арасында 
бойсунуб къалалмай къадаргъа, 
кюрешеме этерге мадарла. 

Керти дуния, билмейме, къайдады — 
аз болмайды сагъышым, къайгъым. 
Бир джагъа да кёрюнмейди энди, 
тенгизден ётерми къайыгъым? 

АХЫРЗАМАННЫ АЛАМАТЛАРЫ 

Мен — джансыз тёнгек, 
Сен — тёнгексиз джан... 
къалюбаладан бери бир-бирибизни 
Излей келиб, табдыкъ да... 
дагъыда, келишмей, айырылдыкъ. 

Ахырзаман деген ол тюлмюдю? 

НЕ ЭТГЕНМЕ МЕН А КЕСИМ? 

Адамдан джаратылады адам, 
табигъатдан а — хар не да. 
Биз да чыкъгъанбыз андан, 
Тюшюнюу артхаракъ келсе да. 

Ауалыбыз къарайды бизге 
суудан, ташдан, топракъдан, терекден... 
Джан джуртубуз а тартады бизни 
джети къат Кёкню башы мийикге. 

Кийик, джаныуар болгъан заманыбыз 
бир-бирде къайытады артха. 
Кюелле билим адамла, китабла да 
джахилле джакъгъан отда. 

Файгъамбарла да кетдиле 
джахиллик бла этгенлей къазауат. 
Къара таныгъанлагъа эмда джайгъанлагъа 
дунияны этдиле аманат. 

Таш, темир ёмюрледен да ётдюк, 
атом ёмюрге да джетдик. 
Суу ахырзаман да къалды артда. 
Не сакълай болур энди уа, алда? 

Къазауат а барады. Тышында тохтаса да, 
ичибизде тохтамайды ол. 
Адамлыкъ бла джаныуарлыкъны 
араларында барады ол. 

Билимли джаныуардан 
къоркъуулу не болур дунияда? 
Ол хорласа — адам улуну 
барын къуяр джардан, къаядан. 

Адам джюрегинде барады къазауат, 
бир-бирде тышына да чыгъа. 
Табигъатны джангылычымыды адам? 
Не сакълай болур дунияны алда? 

Кийиклигин, джаныуарлыгъын да хорлаб, 
ичибизде Адам болалгъан азды. 
Сынаудан ёталмасакъ биз — 
ахырыбыз бошалмазмы джылау бла? 

Къайры барады адам улу, 
айырылыб Китабдан-Сёзден? 
Адамлыгъыбызны хорласа джаныуарлыгъыбыз, 
Кёк да тюнгюлюб бошаса бизден... 

Тохтайым — 
аман джорача, кёрюнмесин сёзюм. 
Къутхарыр ючюн адамны, халкъны, 
не этгенме мен а кесим? 

АЙНЫ ОНДЖЕТИСИ 
(17.05.2012, Норвегия) 

Онджетисиди бюгюн майны. 
Шимал Джол толуду байракъдан. 
Мен а унуталмайма Къарачайны — 
бир къууанч хапар келмейди андан. 

Болсам конгресследе, къурултайлада, 
хар къуру да соралла меннге: 
«Миллет Орайданг, Байрагъынг да къайда»? 
Бу джарсыуну айтайым кимге? 

Сол джанымда олтурады юнгюш, 
онг джанымда олтурады чечен. 
Къраллыкълары, байракълары бар, 
ала кибик тюлмеми мен? 

Аз арлакъда — адыгейли, 
къатында да аны — тегейли. 
Байракъларын туталла ёрге... 
Мен — киргенча болама джерге. 

Алан къралым тюшеди эсге — 
муслиман Темир къурутду аны. 
Къарачай къралым тюшеди эсге — 
христиан патчах къурутду аны. 

Сора, иймансыз Къурчха джетди кёзюу — 
Къарачай областны къурутду ол. 
Сюргюнден къайытдыкъ — такъдыла Черкесге... 
Чынгылгъа тирелгенди джол. 

Кимле къойдула бизни къраллыкъсыз, 
Орайдасыз, Байракъсыз да некбиз? 
Айыб тюлмюдю тургъаныбыз хакъсыз — 
биз да, къалгъанлача, халкъбыз-миллетбиз. 

Амантиш башчыладады терслик — 
бетибизни джойгъан да — алалла. 
Къарачай республиканы къуратмай, 
къраллыкъсыз къойгъан да — алалла. 

Ёзге, терслик — балтада, сабда да: 
хомухлукъ этебиз кесибиз да. 
Керекдиле Орайда, Байракъ да — 
Адам эсек, Миллет эсек биз да. 

Излей эсек 
Динибиз, Тилибиз бла джашаргъа, 
болуб 
Тинибиз, Кёлюбюз да байыракъ — 
керекбиз 
Миллет Юйюбюзню къураргъа, 
чайкъалырча башында да Байракъ. 

Онджетисиди бюгюн майны. 
Шимал Джол толуду байракъдан. 
Мен а унуталмайма Къарачайны — 
бир иги хапар сакълайма андан. 

Онджетисиди бюгюн — джаз айны — майны. 
Мен а ноябрны онджетисин* турама кёрюб. 
Ол кюн кёлтюрюлген эди кёлю Къарачайны... 
Кюреше барсакъ — Байрам Кюн — бизге да келир. 

ТЕРЕК БЛА АЛМАСЫ 

«Иймансыз къойсанг да, айрансыз къойма»,- 
дегенди алгъаракълада бир зауаллы. 
«Къоярыкъ эсенг да айрансыз, этсиз, 
къойма интернетсиз»,- 
дейди бюгюн туудугъу аны. 

Тамбла уа къалай болур джашау? 
Туудукъну туудугъу уа не айтыр? 

МЕНИ ДУНИЯМ 

Къара таула алашадыла, 
Акъ тауладыла мийик. 

Къара бла джазарым келеди 
къара тауланы юслеринден. 

Акъ таулагъа уа 
Акъ сёздю тыйыншлы. 

Джерни тёппесиди Акъ тау. 
Тилни башыды Акъ сёз. 

Джерни баш къусханыды Акъ тау. 
Тилни баш къусханыды Акъ сёз. 

Кёк-джер джашнагъаны — джашил джаз. 
Тилни джашнагъаны — Акъ сёз. 

Мени джуртум, мени дуниям: 
Джашил джаз, Акъ тау, Акъ сёз. 

КЪЫЗ КЁЛ 

Бу ариу кёлге «Къыз Кёл» деб, 
ким, къачан атагъанын, билмейме. 
Алай а, Къыз Кёлню тёгерегине, 
дуния къатыш, чабама мен да. 

Къыз Кёлге Кюн неда Ай тийсе, 
джылтыраб, кёзню къаматады ол. 
Шималдан аязчыкъ урса, 
титиреб, халкъны джарсытады ол. 

Айланабыз Къыз Кёлню тёгерегине 
къарт, джаш да. 
Ёзге ары кирирге, джюзерге 
джокъду эркинлик. 

Тогъай джагъасын аны 
къуршалаб терекле, 
сюеледиле къарауулча. 
Алтын чабакъла, бабушла, дууадакъла 
джюзедиле анда. 

Джууунадыла анда 
кюндюз — Кюн, кече — Ай. 
Къыш да бузламайды Къыз Кёл — 
табигъаты къоймайды бузларгъа аны. 

«Джаш Кёл» деб да барды бир кёл, арлакъда. 
Сууукъ джетгенлей, бузларгъа ёч эди ол. 
Алай а, «Къыз Кёл» «Джаш Кёл» бла байланнганлы, 
бузлагъаны тохтагъанды аны да. 

Къыз Кёлню тёгерегине чабыучуланы 
кёбюсю — эркиши къауумду. 
Джаш Кёлню тёгерегине чабыучула да — 
тиширыуладыла — хазна къалмай бары. 

Мен анга сейирсинеме: 
кёл кёлдю да кёлдю. 
Алай а, мен да 
Къыз Кёлню тёгерегине чабыучанма. 

Кёлю быллай болгъан къызны, 
кеси уа болур эди къаллай? 
Къыз Кёлню тёгерегине 
чабыб айланады дуния. 

КЪАДАР БЕРГЕНДИ МАДАР 

1 

Бир ёлген тилни къалгъан-булгъанын 
кёрюб ташлада, 
болуб сейир-тамаша, 
алимле кюрешелле тинтиб. 

Мени уа кючлебди сагъыш: 
ким, не ёлтюргенди тилни — 
халкъ кесими, огъесе, душманмы? 

Алыб ангысын, эсин, 
Бюгюн а кимди, неди 
адамны, халкъны да этген манкъурт? 

Сакъланмай не Тил, не Джурт, 
тура эсек ёле — 
сора, этебиз къуллукъ 
кимге, неге? 

Халкъда аз болса 
иман, билим — 
ол къалай сакълар 
Джуртун, Тилин? 

Дуния малгъа къул болгъан къауум, 
дуния мал бла ёлчелер нени да: 
Аллах берген насыбын сакъламай — 
сатар джуртун, динин, тилин да. 

Аллай къауум тюб болур дуниядан, 
джетер анга минг тюрлю палах. 
Аллах айтханча джашамагъанны — 
динин, тилин, джуртун сакъламагъанны — 
кечерми Аллах? 

Аллах берген Къалам бла, Китаб бла 
хайырланыб, сауутланыб, 
джазыуун джазаргъа унамагъанны — 
душманла джазалла джазыуун. 

Бир ёлген халкъдан къалгъан-булгъанны 
кёрюб шыякылада, 
Бир ёлген тилни къалгъан-булгъанын 
кёрюб ташлада, 

Ол халкъны джуртунда бюгюн 
башхала джашагъанларын да кёрюб, 
Ана тилими, Ата джуртуму, 
бурху халкъымы къоркъууун этдим. 

Неди ёлтюрген тиллени, халкъланы? 
Неди къутхарлыкъ ёлюмден аланы? 

2 

Къолумда къалам, аллымда дефтер. 
Я Аллахым, бир керамат Сёз бер, 
титиретирча, тюшюндюрюрча халкъны, 
палахдан, ёлюмден къутхарырча аны. 

Китабланы башында КИТАБ. 
Къаламланы тёрюнде КЪАЛАМ. 
Къадар бергенди мадар 
джазыуун кеси джазарча адам. 
Джазыуун тюз джазарча адам, 
Мадар бергенди Къадар. 

Джазама... . Аллах айтса, 
Динин, тилин да сакълаб, 
джерин, Элин да сакълаб, 
ёзюн, сёзюн да сакълаб, 
билимин, санын да къатлай, 
Халкъым Джуртунда къууанч бла джашар. 

ТЕНГИЗНИ БАШЫ БЛА КЪАРАЙ ТАУЛАГЪА 

Берген* берсе да 
джауумун къызгъанмай, 
Кюннге мында да 
Джуртдача къызгъанма. 

СтавАнгерни** да 
аязы, джели, 
къачарча этсе да, 
бир-бирде мени, 

турама кеталмай. 
Кеталлыкъ да болмам. 
Башха джуртлагъа да 
юренеди адам. 

Викинг джуртну 
тилине, Элине да 
джети джылгъа 
юреннгенме мен да. 

Шимал тенгизни 
джагъасыды къошум. 
Чечен юйдеги — 
мында да хоншум. 

Къазауатдан 
къачханла ала. 
Шималда къонуш 
табханла ала. 

Мен а не ючюн 
келгенме бери? 
Анга джууаб 
китабым берир. 

Этер ючюн 
соруугъа джууаб, 
«Элиб — Эл — Сен» деб, 
джазгъанма китаб. 

Кёзбау дунияны 
несин да сынаб, 
неми да джашырмай, 
джазгъанма китаб. 

Неди гюнах, 
неди сууаб — 
барына да 
этгенме джууаб. 

Джангы джукъ джазмай, 
Мен ёлюб кетсем, 
«Джангыз Терек» бла 
«Элиб — Эл — Сен» 
айтырыкъдыла 
тюз хапар менден. 

Тенгиз джагъадан 
къарай узакъгъа, 
чечен шохум бла 
эте ушакъла, 

кёб соруугъа 
табханма джууаб. 
«Къазауат» деб да, 
джазгъанма китаб. 

Неди меннге 
дуния, ахырат — 
барына да 
этгенме джууаб. 

Кетеди джашау, 
джууукъду ёлюм. 
Ол чекде да 
Акъды сёзюм. 

Тенгизни башы бла 
къарай таулагъа, 
тилейме тынчлыкъ 
халкъыма, дуниягъа. 
*Берген, **Ставангер — Норвегияда шахарла. 

ДЖОЛДА 

Акъ сёздю акъкъанат Боракъ атым мени. 
Адеж атым — къара сёздю — къараторуду. 
Алагъа кёзюу-кёзюу миниб, 
тохтамай барыучанма къуру да. 

Ата джуртха тартады къаратору, 
Джан джуртха тартхан а — Боракъды. 
Джети къат Кёкге ашыкъмайма мен, 
джол, ары къой, Джуртха да — узакъды. 

Ёзге, халкъымы, джуртуму бир кёрмей, 
Боракъны бошлаб къоймам джюгенин. 
Джашаб турургъа да болурма, ёлмей, 
джуртда халкъымдан къууанса джюрегим. 

Боракъ меннге эннгенди Кёкден, 
къаратору — нартладан къалгъан Гемудады. 
Къадар мени нек сайлагъанын 
айталмазла алимле, шайырла да. 

Гемудада джюрюйдю тёнгегим, 
джанымы джюрютген а — Боракъды. 
Ой нечик тарталла мени 
кеслерине дуния да, ахырат да. 

Акъ сёзню кёлеккесиди къара сёз. 
Акъ сёз кёктюн, Къара сёз джертин 
барабыз кетиб — джокъду тохтау 
джетгинчи Ата джуртха, андан да 
Баш джуртха — Джан джуртха. 

Джашауум ётеди джолда. 
Боракъ юсюнде, Гемуда юсюнде — 
ат юсюнде ётеди джащауум. 

Гемуданы Ата джуртда къоярыкъма. 
Къоярыкъма — къояр адам табсам. 
Кесим а — Джан джуртха атланныкъма, 
бошуна энмегенди меннге Кёкден Боракъ. 

ЭСГЕ ТЮШЮРЕМЕ СОКРАТНЫ* 

*Сократ (469 г. до н. э. - 399 г. до н. э.) — античный мыслитель, первый афинский философ. 

Сократ мало путешествовал и почти никогда не покидал Афины. Будучи молодым, он посетил только Дельфы, Коринф и остров Самос вместе с философом Архелаем. Сократ участвовал в битвах при Потидеи в 432 г. до н. э. и Амифиполе в 422 г. до н. э. Рассказывают, что когда афиняне отступали, он шел спиной вперед, лицом к врагу. 

Беседы Сократа вызывали восхищение. Своих слушателей он считал, в первую очередь, друзьями, а уже потом учениками. Благодаря своему необычайному обаянию, он имел влияние на людей разного возраста, что вызывало зависть, неприязнь и даже враждебность. В 399 г. до н.э. его обвинили в неуважении к богам (ибо он верил в бога высшего) и в развращении молодежи, поскольку он проповедовал свое учение. Он был судим, но продолжал философствовать, потому что считал это миссией, которую Бог возложил на него и не мог отречься от того, что говорил или делал: “…пока есть во мне дыхание и способность, не перестану философствовать, уговаривать и убеждать всякого из вас… говоря то самое, что обыкновенно говорю: “О лучший из мужей, гражданин города Афин… не стыдно ли тебе, что ты заботишься о деньгах, чтобы их у тебя было как можно больше, о славе и о почестях, а о разумности, об истине и о душе своей, чтобы она была как можно лучше, не заботишься и не помышляешь?” 

Сократ предпочитает умереть, защищая свои идеи: 
“Но вот уже время идти отсюда, мне — чтобы умереть, вам — чтобы жить, а кто из нас идет на лучшее, это ни для кого не ясно, кроме Бога”. 

Через тридцать дней после вынесения приговора Сократ выпивает чашу с ядом в окружении своих учеников, которым он говорит о единстве жизни и смерти: “Те, кто подлинно предан философии, заняты на самом деле только одним — умиранием и смертью”. 

В своих комментариях к “Кратилу” Платона, которые касаются значения имен, Прокл утверждает, что имя Сократа происходит от “soet tou kratou”, что значит “освобожденный силой души, той, которая не соблазняется вещами материального мира”. 

Диоген Лаэртский приводит много свидетельств и анекдотов, заимствованных у давних авторов, изображающих характер Сократа: решительность, отвага, контроль страстей, скромность и независимость от богатства и власти. 

Сократ принципиально не записывал свои мысли, считая действительной сферой существования истинного знания и мудрости живую беседу с оппонентами, живой диалог, полемику. Вступать в диалог с Сократом означало держать “экзамен души”, подвести итог жизни. По свидетельству Платона “Всякий, кто был рядом с Сократом и вступал с ним в беседу, о чем бы ни шла речь, пропускался по виткам спирали дискурса и неизбежно оказывался вынужденным идти вперед до тех пор, пока не отдаст себе отчета в самом себе, как он жил и как живет теперь, и то, что даже мельком однажды проскальзывало, не могло укрыться от Сократа”. 

Основные идеи: 

Майевтика и ирония 

Сократовские диалоги были поиском истинного знания, и важным шагом на этом пути было осознание его отсутствия, понимание собственного незнания. Согласно легенде, Дельфийской пифией Сократ был назван “мудрейшим из всех мудрых”. Видимо, это связано с его высказыванием об ограниченности человеческого знания: “Я знаю, что ничего не знаю”. Пользуясь методом иронии, Сократ надевает на себя маску простака, просит обучить чему-либо или дать совет. За этой игрой всегда стоит серьезная цель — вынудить собеседника обнаружить себя, свое незнание, добиться эффекта благотворного потрясения слушателя. 

О человеке 

Повторяя за Дельфийским Оракулом “Познай самого себя”, Сократ обращается к проблеме человека, к решению вопроса о сущности человека, о его природе. Можно изучать законы природы, движение звезд, но зачем же идти так далеко, как бы говорит Сократ, — познай самого себя, углубись в близкое, и тогда, через познание доступных вещей, ты сможешь прийти к тем же глубоким истинам. Человек для Сократа — это, прежде всего, его душа. А под “душой” Сократ понимает наш разум, способность мышления, и совесть, нравственное начало. Если сущность человека — его душа, то в особой заботе нуждается не столько его тело, сколько душа, и высшая задача воспитателя — научить людей взращиванию души. Благой и совершенной делает душу добродетель. Добродетель связана у Сократа с познанием, являющимся необходимым условием совершения хороших поступков, потому что, не понимая сути блага, не будешь знать, как действовать во имя добра. 

Добродетель и разум совершенно не противоречат друг другу, так как мышление крайне необходимо для открытия Доброго, Прекрасного и Справедливого. 

Сократ раскрывает понятие счастья и возможности его достижения. Источник счастья находится не в теле и не в чем-то внешнем, а в душе, не в наслаждении вещами внешнего материального мира, а в чувстве внутренней исполненности. Человек счастлив тогда, когда его душа упорядочена и добродетельна. 

Душа, по Сократу, госпожа тела, а также инстинктов, связанных с телом. Это господство и есть свобода, которую Сократ называет самообладанием. Человек должен добиваться власти над собой, основываясь на своих добродетелях: “Мудрость состоит в том, чтобы победить самого себя, тогда как невежество ведет к поражению от самого себя”. 

В Греции заново судили Сократа: философ оправдан через 2500 лет 

25 мая 2012 года в Афинах воспроизвели суд над Сократом, античный философ был оправдан спустя почти 2500 лет после смерти. 
Сократа судили десять известных юристов из Великобритании, Франции, США, Швейцарии и Греции и 866 зрителей. Мнения судей разделились поровну, среди зрителей 584 человека посчитали философа невиновным, 282 – виновным. Таким образом, Сократ был оправдан. 
Суд над Сократом произошел в 399 году до нашей эры. Философа обвиняли в том, что он не признает богов и развращает молодых людей своим учением. Он был признан виновным и приговорен к смертной казни. В тюрьме Сократ выпил яд и через несколько минут скончался, будучи в полном сознании. 

Алтын аякъдан 
кимге суу, кимге уу 
ичире келгенди джазыу. 

Алай а, 
джукъланмаз ючюн бизде Тейри от, 
ичгендиле акъылманла ёлюр от. 

Ёлюм да къара тюлдю, акъды Ол: 
башха дуниягъа — керти дуниягъа — ачады джол. 
Ийнаннганны ол затха кёлю бла — 
къоркъуталмагъанла зулму да, ёлюм да. 

Ёлюм джокъду — бар эсе ахырат. 
Таукел ичгенди ёлюр отну Сократ. 
«Этмегиз,- дегенди, - къычырыкъ-сыйыт, 
Ахырны да кёрюгюз сыйын». 

Дуния малгъа табыннганлагъа, 
«Тюшюнюгюз»,- дей, къайырылгъанды ол. 
Хакъдан, хакъ сёзден айырылмаз ючюн, 
кёзбау дуниядан айырылгъанды ол. 

Хакъ сёз, Акъ сёз 
къара кюнюн да джарытханды аны. 
Сымайылны окъуй назмуларын 
эсге тюшюреме Сократны.

«АТАНГ-АНАНГ БОЛГЪАН ДЖУРТХА КЪАЙЫТ» 

Келди бир ауаз: 
«Атанг-ананг болгъан джуртха къайыт». 
Къайытдым. Джашадым. 
Аланы асрагъандан сора, 
кетдим тышына. 

Биягъы ауазны эшитдим бюгече: 
«Атанг-ананг болгъан джуртха къайыт». 
Ауаз чыкъгъан джанына къарадым — 
Къарадым Кёкге: Ай бла джулдуз 
тарта эдиле джанымы ёрге. 

Къыйын болса да айырылгъан джерден, 
ол ауаз кючлюдю менден: 
«Атанг-анганг болгъан джуртха къайыт. 
Ала болгъан джуртха къайыт». 

Болджал къарамайды хауагъа, джылгъа. 
Къылайым да намаз, чыгъайым джолгъа. 
Чакъыра эселе — болгъанды заман. 
Мийик къадаргъа не этсин адам? 

Чакъырылмагъан джерге бармайма, огъай. 
Чакъырылгъан джерден а къалырма къалай? 
Ата-ана болгъан джер джуртдан, Кёк джуртдан — 
Аладан иги джурт болурму? Огъай. 

Кавказны башы бла учарыкъды джаным. 
Джер джуртха къарай, кетерикди джаным. 
Кетгенлеге къошуллукъду кёб турмай. 
Шыйыхланы, шейитлени да кёрлюкдю кёб турмай. 
Уллу шайырлагъа да тюберикди кёб турмай. 

Джангы назмуларыма тынгыларыкъдыла ала. 
Аладан — назмуладан — 
дуния хауаны, джер тылпыуну тогъурукъдула ала, 
хапар да сорлукъдула къалгъанладан. 

Мен къылыб бошаргъа намаз, 
джангыдан ашыкъдырды ауаз... 
Болур эсе уа — хар не — аламат: 
кетеме. Джаным — Аллахха аманат. 
Госпиталь. Ёлгенлени тирилтиучю бёлюм. 

АХЫРЗАМАННЫ АЛЛЫНДА 

Джууукълашханды ахырзаман. 
Китабны окъумайды адам. 
Окъугъан да ангыламайды джукъ. 
Ахырзаман болгъанды джууукъ. 

Алимле болгъандыла кёб, 
адамла уа — аз. 
Къачхы хауа кючлебди джерни, 
келгенликге джаз. 

Билгенликге окъуй-джаза, 
къара таныгъан — джокъду. 
Адамны — кёрсе да палах, азаб — 
тюшюндюрмейди джукъ да. 

Ахырзаман мингджыллыкъ келсе да джерге, 
Сезгенле аздыла аны. 
Сермешелле, ёлелле ала, 
Къутхарыргъа кюреше дунияны. 

Ахырзаман адамчыкъла уа, 
сюйрей бирер чёбню, 
дуния малгъа табыналла, 
бекден бек чамландыра Кёкню. 

«Алим болгъандан — адам болгъан къыйын»: 
аздан аз бола барады адамлыкъ. 
Хайуанлыкъ, джаныуарлыкъ 
кючлей барады адамны, дунияны. 

Ахырзаман мингджыллыкъ келгенди. 
Адам улу энди, 
къуугъун этгенлени буюрмай асмакъгъа, 
титиреб, тюшюнюб, къайытырмы Хакъгъа? 

Огъесе, хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа хорлатыб кесин, 
дуния малгъа, кёзбау къууанчлагъа ийиб эсин, 
Хакъ сёзню, Акъ сёзню этиб харам, 
тюб болуб, джокъ болуб кетерми? 


ДЖАНГЫЗ ТЮЛДЮ ДЖЮРЕК 

Къадар меннге бергенди мадар 
джашаргъа, джазаргъа да. 
Сайлау да бергенди меннге 
кетерге, къалыргъа да. 

Джуртда Джаныз Терек 
сюеледи къараб Къобаннга. 
Джагъада Къадау Таш 
нёгерлик этеди анга. 

Терек джангыз тюлдю, огъай: 
Къадау Таш тынгылайды анга, 
Къобан суу сёлешеди аны бла. 
Джангыз тюлдю Терек. 

Джангыз тюлдю джюрек. 
Къанатлары — Хакъ сёз бла, Акъ сёз — 
чыгъаралла мийикге аны, 
ол кёрюрча бютеу дунияны. 

Чегинде джер бла Кёкню 
ачылады кёзю джюрекни — 
болгъанны, боллукъну да кёреди, 
эки дуниягъа да салам береди, 
алай а, ётюб кетмей чекден, 
ызына энеди. 

Къадар меннге бергенди мадар 
джашаргъа, джазаргъа да. 
Сайлау да бергенди меннге 
кетерге, къалыргъа да. 

КЪУШ БЛА АДАМ 

Къарайма тенгизге: 
Тенгиз къушланы арасында 
бир тау къушну кёрюб, 
этеме сейир. 
Не барды анга былайда? 

Туугъан тауларындан айырылыб, 
келиб чайкалагъа къошулурча, 
не къыйынлыкъ джетген болур 
ол ётгюр джаннга, ёхтем джаннга? 

Кесича сызгъыргъан болмаса, 
чайка тилге юреналмайды ол. 
Сорама: нек кетгенсе джуртдан? 
Этеди джууаб: 

-«Къуш къалмагъанды анда, 
къаргъа джыйын, къара джыйын кючлегенди джуртну. 
Энди меннге джокъду башхасы 
къайда джашасам, ёлсем да». 

-«Ай хомух, сермеше ёлмей, 
къаргъа джыйыннга къоюб джуртунгу, 
къалай кеталдынг? 
Къуш сыйны, намысны 
аякъ тюбге къалай аталдынг? 

Чайкала къаргъаладан 
иги болгъанларын а ким айтды сеннге? 
Энди былайда къалыб, 
не этер акъылынг барды, ёнге?». 

Джокъду джууаб. 
Кёк тенгиз, къарала, чайкъалады. 
Сыйыт-къычырыкъ эте, 
чайкала учалла. 

Соруугъа джокъду джууаб. 
Туурада къаралады тенгиз. 
Узакъда агъаралла таула. 
Кюн аманны къаргъаларыча, 
чайкала учалла. 

Кесимме тенгиз джагъада — 
кёлеккеме къараб сюелеме, 
кёлеккем бла сёлешеме. 
Сакълайма, билмейме нени, 
сакълайма, билмейме кимни. 

Келген — Сёздю джангыз, 
Аны бла уа — болмазма джангыз. 
Джети къат Кёкден эннгенча Хакъ сёз, 
Акъ тауладанмы келе болур Акъ сёз? 

Джангы Сёзню болурем сакълай. 
Ол а — туруучанды джокълай. 
Акъ Сёз, мен къалсам сенсиз, 
Мени эртде джутаред тенгиз. 

Кюнюм акъ, къара болса да, 
Акъ сёз джокълаучанды мени. 
Керти дуниядан, манга къайгъырыб, 
Анаммы ийиученди сени? 

Шайырны Тейриси кимди? 
Сёздю ол — анданды хайыр. 
Тейри адамы да тюл,- 
Сёз адамыды шайыр. 

Джангызлыкъ бла сыналады шайыр. 
Алай а, джангызлыкъ а неди? 
Ата джурт узакъда болса да, 
Ана тил мени биргемеди. 

Акъ сёзню бёлениб нюрюне, 
келе рахатлыкъ кёлюме, 
тенгиз джагъада сюелеме. 
Насыблы къауумданма, билеме. 

ЮЧ ТЮРЛЮ СЫФАТДА ДЖАШАЙМА 

Юч тюрлю сыфатда джашайма: 
Ташха, Терекге, Къобаннга да ушайма. 

Къобанча, айырылмагъанлай Ата джуртдан, 
дунияны кёрюрге ашыгъама; 
Терекча, айырылмагъанлай Ата джуртдан, 
ёсерге, Кёкню кёрюрге, ашыгъама; 
Къадау Ташча, туугъан джерни къучакълаб, 
бир джары да ашыкъмай, 
Кёкню, тенгизни да сан этмей, 
Джуртну ёмюрлюк къадаууча турургъа излейме. 

Юч тюрлю сыфатда джашайма: 
Ташха, Терекге, Къобаннга да ушайма. 

КИМСИЗ СИЗ? 

«Туугъан джерим, джуртум» деген 
къайытханды джуртуна. 
ТабыннганлА дуния малгъа 
къалгъандыла тышында. 

Аллахха табыннган — 
джууукълашады Аллахха. 
Малгъа табыннган а — 
ушамай къалмаз малгъа. 

Ким неге табына эсе — 
анга болады джууукъ. 
Малкёзле табыла эселе, 
тынгылайыкъмы, айтмай джукъ? 

«Табынама кимге, неге?» - 
Соргъанлай тур кесинге. 
Сюргюнден къайытмагъанла 
тюшедиле эсиме. 

Миллет туугъан джерине 
мыллык атхан сагъатда, 
ала тойгъан джерлеринде, 
немелеча... къалдыла. 

Сабийлерин да этдиле 
джуртсуз, тилсиз, миллетсиз. 
Ма ол ауур гюнахдан 
къалай къутуллукъсуз сиз? 

Малны джуртдан баш кёрген, 
малны халкъдан баш кёрген, 
малны адамдан баш кёрген — 
мен билмейме, кимсиз сиз? 

ТИЛСТРИМ 

Мен бусагъатда джашагъан джурт, 
бизникиге ушамайды чырт. 
Къуру эки чагъы барды джылны: 
джаз бла къач. 

Джазы да ушайды къачха: 
Къууанырча тюлдю кёлюнг — 
Тохтамайды джангуру, джели. 

Шимал тенгиз кёлтюрюлюб ёрге, 
къуюлады джерге. 

Алай а, болмайым ассы, 
къыйналырча тюлдю асры. 
Шимал эсе да — тюлдю сууукъ: 
Гольфстрим ётеди джууукъ. 

Алай а, андан да бек 
Тилстрим джылытады мени: 
Ана тилде Сёз 
меннге тутдурады ёз. 

Ана тилди, Акъ сёздю 
таянчагъым къайда да — 
Джуртда, тышында болсам да, 
биргемеди къуру да. 

Тилстрим турады байлаб, 
джурт бла, халкъ бла мени. 
Къобан тургъанча байлаб. 
Минги Тау бла тенгизни. 

Гольфстрим — тенгизни, 
Тилстрим — джюрекни 
джылытадыла: джокъду хатам. 
Джазыууму, назмуму да джазама, 
тенгиз джагъадан таула таба къараб. 

КЪОБАННЫ ЭКИ НАЗМУСУ 

1. КЪОБАННЫ АУАЗЫ 

Мийикледе къар, буз эриб, 
тау суугъа бурулады. 
Мен — Къобанма, тау сууладан бири. 
Къара тенгизге барыучанем 
Чыммакъ акъ Минги Таудан эниб. 

Мен таза суууму къызгъанмагъанладан 
бир кёб зулму, хылымылы иш да кёрюб, 
Кёлюм чыкъгъанды адамладан. 

Не сакъларгъа боллукъду аладан? 
Табхан кирлерин юсюме къуюб, 
кеслерин таза этгеннге санайла, 
не этгенлерин билмейле насыбсызла... 

Онтогъузунчу ёмюрде уа, 
тюзледе джашагъан мыжыкъла, 
Къара тенгизге джолуму кесиб, 
Азау тенгизге бургъандыла мени. 

Андан бери хар бир толкъунум — 
сёзю, макъамы, ауазы бла да — 
бир затны эсгертеди таулулагъа, 
сынагъан затын айтады таулулагъа; 
сагъайта, 
палахдан сакъларгъа кюрешеди аланы: 

«Таулу тюзде абыныр — 
тюзге джайылыб кетмегиз, 
кесигизни насыбсыз этмегиз, 
ёзюгюзню тюб этмегиз — 
айырылмагъыз джуртугъуздан. 

Мени джолуму кесгенле, 
сизни джолугъузну да кесерле — 
болугъуз алагъа сууукъ, 
Къоймагъыз аланы джууукъ. 

Джуртну бермегиз алагъа, 
бек болугъуз таулагъа. 

Сёз ата-бабаладан: 
«Джалыныб къалмазса джаудан». 
«Таулу тюзде абыныр» — 
айырылмагъыз тауладан». 

2. КЪАРАЧАЙ КЪОБАН 

Сейчас Кубань впадает в Азовское море, а всего лишь чуть более полутора веков назад она впадала в Черное море. В 1819 году местные жители с целью опреснения Курчанского и Ахтанизовского лиманов прорыли канал, соединив его с Кубанью. Но так как уклон местности был большим к Азовскому морю, чем к Черному, Кубань основную массу вод направила к Азову по каналу, размывая и расширяя его берега. На месте старого русла образовались плавни, заросшие камышом, большей частью они высохли, и лишь ложбина напоминает о том, что сравнительно недавно здесь находилось русло одной из самых крупных рек Северного Кавказа. 
(Из книги: Нагалевский, Ю.Я., Чистяков, В.И. Физическая география Краснодарского края.- Краснодар: Северный Кавказ, 2001.- С. 111.) 

Къарачай Къобанма Мен. Ёмюрюм 
Къара тенгизге саркъа эдим. 
Ой нечик къоркъа эдим, деселе: 
«Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез». 

Джетгенлей турдум. 
Къарачай Къобан Къара Тенгизге 
къалай къалыр эди джетмей? 

Алай а, 
1819-чу джыл мени джолуму кесдиле да, 
Къара тенгизге иймей, 
Азау тенгизге бурдула. 

Тогъуз джылдан а, 
Туугъан джуртуму да, тургъаныча къоймай, 
Кеслерине къошдула. 

Тас этмегенме алкъын атымы. 
Атымдан башха уа къалгъанды нем? 
Къарачай къралда туууб, кюч алыб, 
Къара тенгизге бара эдим мен. 

Къарачай къралымы да къурутхандыла, 
Къара тенгизиме да иймей, тыйгъандыла. 
Кесгендиле Аллах буюргъан джолуму — 
Зулмугъа-зорлукъгъа не этгин чамланмай? 

Атымда, барыуумда кёрюнеди ёзюм да. 
Бирди иннетим, ауазым, сёзюм да: 
Къоб! 

Джалай ташымы, иче суууму, 
Мени тылпыууму, солуууму, 
Къуугъунуму, къоркъуууму 
Сезеди деб турама халкъым. 

Мени башха тенгизге бургъанла, 
Сени да башха халкъгъа къошханла - 
Хакъ джолдан чыгъаргъАнла бизни, 
Джутаргъа кюрешелле бизни. 

Дуния былай турмаз. 
Къобан, Теберди, Басхан... 
Тау суула ёз джырны, 
Бир джырны джырлайбыз: 
Къоб! Теб! Бас! 

Кёрюнеди Кёкде джулдуз бла Ай. 
Кёлленеди Джерде Малкъар-Къарачай. 
Сабырлыкъ, таукеллик да келеди кёлге. 
Сабырлыкъ, таукеллик да келеди Элге. 

Дин-тил-джурт ючюн, 
Инсан-миллет хакълары ючюн, 
Эркинлик, Тюзлюк ючюн, 
Халкъ биригиб турады ёрге. 

АКЪ СЁЗНЮ ЁЛЮМДЕН КЪУТХАРА 

Назмуну тинтиб, титиб, 
къойну сойгъанча союб, 
санлаб, юлюшле этиб, 
кюрешедиле алимле. 

Джазыкъсынама шийирни, шайырны да. 
Къан джугъу Акъ сёзню къойнума алыб, 
сабийнича бетин джуууб, 
табигъатха иеме. 

Уч да, 
мийик къаяда терекге къон да, солу. 
Сойдурма кесинги. 
Ёлюмсюз джанынгы къутхараллыкъ 
кесингсе джангыз. 

АЙДЖАЯКЪ, АКЪТАМАКЪ ЭМДА АННА МАРИЯ 

Къасбот джазды «Айджаякъны», 
Сымайыл - «Акътамакъны»... 

Туугъан джерлерин да, 
Ана тиллерин да, 
Сюйгенлерин да 
сыйладыла, кёлтюрдюле ёрге. 
Керти таулула эдиле ала, 
закий таулула эдиле ала. 

Мен а, ёссем да Къарачайда, 
туугъаным — сюргюнде — Кок-Сайда, 
окъугъаным, джашагъаным Москвада, 
Бюгюн тургъан джерим а — Шимал Джол. 

Къатышхан, джыйымдыкъ дунияда меннге 
Айджаякъ, Акътамакъ да болду бир къыз. 
Алай а, таулу къыз тюл эди ол — 
Шимал Джолгъа келтиреди ыз. 

Анна Марияны Айджаякъгъа, 
Акътамакъгъа этсем да тенг, 
ол таулу къыз болмагъанына 
бираз къыйналама мен. 

Халкъны чачылыб баргъанын 
кёргюзтген бир белгиди ол да. 
Халкъгъа, Джуртха къайтармай эсе, 
тюзмюдю Сюймеклик деген джол да? 

Алай а, 
Анна Марияны кючюнден 
джазылгъан эсе бир сейир назму — 
Ана тилибизге Анна Мария 
къошхан юлюш тюлмюдю ол? 

«Андан не хайыр башынга, халкъынга да? 
Ахыр кюнюне сагъыш этген, 
сабийлерине сагъыш этген — 
башха миллетге къатышырмы? 

Аны келтириб таулагъа, 
дининги, тилинги, адетинги да алдырыб, 
сабийлеринги да халкъгъа къошалсанг — 
Ма ол заманда болур эдинг тюз. 

Таб ол заманда да, айтылыр дау: 
Сеннге деб джаратылгъан бир таулу къыз, 
Сен башха миллетге къатышханынг себебли — 
тыбырда къалгъан болур. Неда, 
ол да башхагъа джангылгъан болур. 

Халкъ къатышады алай, 
халкъ чачылады алай, 
халкъ тюрленеди алай. 

Джаш тёлюге да терс юлгюсе сен... 

Барысы ючюн да хазыр бол, 
Къыямат кюн берирге джууаб..». 

Быллай сорууладан, 
ангы къой, джан да арыйды. 
Кетсек айрымкандан 
ёллюкбюз, Анна Мария. 

Чыммакъ Акъ сёзге ушайса сен, 
огъесе, олму ушайды сеннге? 
Джуртдан узакъда джашаргъа, джазаргъа да 
Экигиз кюч бересиз меннге. 

Алай а, умметчи-миллетчи рухум 
къайда да меннге бермейди тынгы. 
Сагъышла — тенгиз, джюрек — айрымкан: 
къайгъы толкъунла талайла аны. 

Ёзге, Акъ сёзден эмда Сенден 
башлагъанды танг да джарый а... 
Айрымкан бАшды тенгизден: 
джукъла рахат, Анна Мария. 

УЛЛУ АТАМ-АНАМ МЕНИ 

«Таш бла Терек» китабда джашайла назмуларым, 
ташдан-агъачдан ишленнген юйде джашайма кесим да. 
Ёсгенме эме буз сюммеклерин Минги Тауну, 
Къобанны да ташын джалаб, ичгенме сууун. 

Ёрге къаратхан, Кёкге тартхан мийикди джуртум. 
Джаратылыб анда(н), учхан сууча, энеди сезим да. 
Минги Тау. Къобан. Къадау Таш. Джангыз Терек. 
Быладандыла ёзюм — ангым-эсим да, сёзюм да. 

Къая башында — Кёк бла джерни чегинде — 
нарт къала, таш къала, акъ къала. 

Анданмы 
келеди 
тюшюб 
къаяда джашил терек, 
арымы 
барады 
чыгъыб — 
билмезсе. 
Назмума, кесиме да ушайды ол... 

«Таш бла Терек» китабда джашайла назмуларым, 
ташдан-агъачдан ишленнген юйде джашайма кесим да. 
Ана тил бла Ата джуртха байланыбдыла, 
айырылмаздан байланыбдыла, 
ёмюрлюкге байланыбдыла 
ёзюм, сёзюм, ангым, эсим да. 

Ана тил бла Ата джуртдула 
уллу атам-анам мени. 
Аласыз — адам, халкъ да джокъдула, 
аладыла Ёзюм, Сёзюм, Юйюм да мени. 

ЁМЮРЛЮК ТАШНЫ СЮЕДИМ МЕН 

«Я Вечный Камень воздвиг!» 
Из надписи на памятнике Куль-Тегину 

Бу дуниягъа къарамым 
тюрленмегенди, ётгенликге джылла. 
Не бек сынаса да къадарым, 
айыралмагъанды назмудан, джырдан. 

Тейри адамы — барама джашай, 
сёзю эсдеди Кюл-Тегинни. 
Сын ташда да джулдуз бла Ай 
кёлеккесиди Кёкдегини. 

Тюрк тилим элтеди мени 
джашагъан джерлеге бёрю, барс, илячин... 
Аулайма джети къат Кёкню, джерни, 
заманны, дунияны да кёреме ёзюн. 

Мен — Кёк бла джерден джаратылгъан бир инсан, 
кёк бла джерни чегинде джашагъан бир инсан, 
заман къатдыргъан Къадау Ташды — саным, 
Джуртда Джангыз Терек да — джаным. 

Джуртда Джангыз Терек да — джаным, 
тартханлай, баргъанлай турса да Кёкге, 
туугъан джеринден айырылмайды — 
джерге, Кёкге да турады тюз, 
тариххе, табигъатына да турады тюз. 
Тюзде, тауда, китабда да джашайды. 
Элибге, минарагъа да ушайды... 

Ташны да сыйлы этгенди къадар. 
Таш бла Терек — 
отдан, суудан, кёкден, джерден да — 
адам улугъа айталла хапар. 

Ташны тиллендиргенди ата-бабам, 
тиллендиргенча Джангыз Терекни мен. 
Ташха, Терекге сакъ болса адам — 
къутуллукъду келе тургъан ёлюмден. 

Ёмюрлюк Ташны иеси — Кюль-Тегин. 
«Джуртда Джангыз Терекни» иеси да — Мен. 
Тилге, Халкъгъа, Джашаугъа да джокъду къоркъуу 
Таш бла Терек болсала сау-эсен. 

ТАШ БЛА ТЕРЕК, ДЖЮРЕК БЛА НАЗМУ 

Ташны джарылгъанындан ёседи терек, 
джарылгъан джюрекден туугъанча назму. 
Терекге, назмугъа болубму керек 
джарылгъандыла таш бла джюрек? 

БЕРИЛГЕН ЭСЕ СЕННГЕ ФАХМУ 

Мен кёрюб болмагъан — юч зат: 
Къул хали, ётюрюк, зулму. 
Берилген эсе сеннге фахму, 
Эт халкъынгы аладан азат. 

Игиликге — тюзлюкге, эркинликге — 
этмей эсе фахмунг къуллукъ, 
умут этиб къарасанг да Кёкге, 
палахладан тюлсе къутуллукъ. 

Къаратон болуб къалмазмы фахму, 
айтмаса кертисин сёзню? 
Къул хали, ётюрюк эмда зулму 
къурутуб барадыла бизни. 

Ким нени ызындан сюрсе — 
анга ушаб къалады кеси да. 
Ангысы-эси да дуния мал болгъан — 
малгъа бурулады кеси да. 

Къул хали, ётюрюк, зулму 
джерге къаратадыла кёзню. 
Аланы къурутмасакъ биз — 
ала къурутурукъдула бизни. 

Къул хали, ётюрюк, зулму... 
Болмасакъ аладан азат — 
джокъду бизге не дунья, не ахрат. 

Ол ючюсюне таяннган — ким да болсун — 
айырылады адамлыкъдан, халкълыкъдан. 
Бурулады хайуаннга, джаныуаргъа, сюрюуге... 

Мен кёрюб болмагъан — юч зат: 
Къул хали, ётюрюк, зулму. 
Берилген эсе сеннге фахму, 
Эт халкъынгы аладан азат, 
Бол кесинг да аладан азат.

КЁЛЮМЧА ЧАЙКЪАЛАДЫ ТЕНГИЗ 

99 тиширыугъа сюймеклигим болду, 
кёлюм а — не эсе да — къанмагъанлай къалды. 
99-да болгъан — болса эди бирде, 
менден насыблы болмаз эди ёмюрде. 

Алай эте джюзюнчюню табдым. 
99-да болгъан сейирлик бары бар эди анда, 
99-да болмагъан аламат да бар эди анда. 

Шимал Джол Къой Джолча кёрюндю меннге. 
Ол къыз да мёлекча кёрюндю меннге. 
Алай а, 
Аллах аны къоймады меннге. 

Къалдым кесим — къыйнала кемсиз. 
Кёлюмча, чайкъалады тенгиз. 
Шимал Джол — ахыр джол болду манга. 
Нюр къолун булгъайды джюзюнчю манга. 

Тенгиз джагъада тюшюб атдан, 
Аны таба этеме атлам. 
Джашау керек тюлдю манга сенсиз. 
Кёлюмча чайкъалады тенгиз. 

КИМ ЧАЧАР КЪАРАНГЫНЫ? 

Бусагъатда «халкъ поэтле» алай кёб болгъандыла — ол сыйлы атны да дараджасын тюшюргендиле. Хаджиле да болгъандыла кёб. Алай а биз, «хаджи», «халкъ джырчы», «халкъ поэт» дегенлей, кёз аллыбызгъа Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, халкъ поэтле Къайсын, Керим келиб къаладыла. Ала — тёртюсю да — Хакъ поэтле эдиле! Аз санлы тау халкъыбыздан бир ёмюрню ичинде аллай уллу тёрт поэт чыкъгъаны — уллу, онглу халкъны туудукълары болгъаныбызгъа шагъатды. Бизни халкълыгъыбыз, тилибиз сакъланнган къадарда, хар келген тёлю ол тёрт шайырдан юлгю алгъанлай, джашарыкъды. Ол закийлени эркишиликлери да, фахмуларыча алай уллу болгъанды. 

Халкъыбыз Орта Азияда сюргюнде тургъан сагъатда, Отарланы Керимни СССР-ни башчыларына «халкъыбызны Ата джуртуна къайтарыгъыз» деб джазгъан мектубу — керти шайыр къаллай болургъа кереклисине тюшюндюреди. Аныча адамла болмасала, халкъыбыз дуниядан эртде думп болур эди. Назым Хикметни назмусу эсиме тюшеди. Джангыз, атын бираз тюрлендириб, «Керим кибик» дерим келеди. 

КЕРЕМ КИБИК 

Хауа — къоргъашынча, ауур! 
Къычыр, 
къычыр, 
къычырама! 
Къоргъашын эритирге чакъырама. 

Ол а айтады манга: 
-Нек къычыраса сен? 
Кюл болургъамы излейсе сен, 
Керемча, 
джана, 
джана. 

«Былайда кёбдю палах, 
бир джерден да джокъду болушлукъ». 
Джюреклени къулакълары 
сангырау болгъандыла мында. 
Хауа — къоргъашынча, ауур. 

Мен а айтама анга: 
-Хазырма, джана, джана, 
кюерге Керем кибик. 

Мен джанмасам, 
сен джанмасанг, 
биз джанмасакъ — 
ким чачар къарангыны? 

Хауа топуракъ кибик ауур, 
хауа къоргъашынча ауур. 

Къычыр 
къычыр 
къычырама, 
чакъырама: 
келигиз, 
къоргъашынны 
эритирге 
излейме мен. 

Джюреги, Керемча, джана, джана, кюйгенди Керим. Алай кюйгендиле — кими алгъаракъ, кими кечирек — Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, закий Къайсын. Алай джашаргъа керекбиз биз да, кеси кесибизге сора, Керим кибик, джана: «Мен джанмасам, сен джанмасанг, биз джанмасакъ — ким чачар къарангыны?». 

Эски дефтерлерими къаза келиб, таулу закийлерибизни юслеринден 2001 джыл джазылгъан бир назмуму табханма. Аны джазылгъаны Виль ГАНИЕВ* бла байламлыды. 

Бютеу тюрк тилледе сёлешген, джазгъан джазыучу эди эмда тылмач эди Виль Ганиев (ауушханды — джандетли болсун). Фахмусу терен, джюреги кенг адам эди. МСПС мени Россияны кърал саугъасына теджеген сагъатда, ол халкъны бек сейирсиндирген эди: назмуларымы бизни тилде окъуб, анализ этиб, орусчагъа кёчюрюб бара эди... 

Мен къралдан тышына кетгинчи, арабыз иги эди, мени Москвада фатарыма келе туруучан эди. Хар келгени сайын, «писательская лавкадан алыб келеме» деб, хызен бла бир китаб келтириучен эди. «Ас-Алан» журналгъа да бериучен эди материалла. 

«Сиз ариу, бай тилигизни нек бузасыз? Бир сёзню ёз тилигизде айтсагъыз, экинчи сёзню да орус тилде къошасыз анга. «Сабий садла» деген неге ушайды? Тилигиз таза тюрк тилди, аны къурушдуруб неда орусландырыб бармай, тюрк тилледен келишген сёзлени алыб, байындырыб барыргъа керексиз»,- дер эди. 

Бир джол (2001 джыл болур эди дейме) Отарланы Керимни тау, орус тилде джазылгъан талай китабын келтирди да, ушакъ башланды. 
«Билемисе,- деди,- сизде бу закий назмучугъа алкъын тыйыншлы багъа берилмей турады. Керимни поэзиясы уа — мен аланы ана тилде назмуларын тенглешдириб айтама — Къайсынныкъыдан мийик тюл эсе, чыртда кем тюлдю. Джарсыугъа, бир аягъы бла (санын тюл, джанын къутхаргъанды ол къазауатда) айланнган, дунияны кёрген, дуниягъа кесин да кёргюзтген тынч тюлдю. Джангыз ол затдан кёреме, Керимни Къайсынча белгили болмай къалгъанын. Тынгылачы, къаллай назмулары барды Отаровну...». 

Тебреди сора бизни тилде Керимни назмуларын окъуб. Мен уялгъан огъуна этдим — Керимни менден эсе иги биле эди, аны сёзюню ич магъанасын, тыш ариулугъун да кескин кёргюзте эди. Айтханымча, Виль Ганиев бла ол тюбешиуюбюзден сора джазгъан эдим «ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР» деген назмуму да. 

ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР 

20-чы ёмюрден сурат: Кязим. 
Эки джанында — Къайсын бла Керим. 
Эсиме тюшеди нарт сёз: 
Эки къанаты Хакъ сёзню — Акъ сёз. 

Кязим эмда Керим бла Къайсын — 
Имам бла мюрюдлерича. 
Къадау Таш. Эки джанында да 
Эки джашил нарат терек. 

Керимни юсюнден айтханды Къайсын: 
«Ёзеннги ёзеннгиге тие барырбыз». 
БардылА, халкъны эте къайгъысын, 
ат юсюнде тюбедиле ёлюмге да. 

Джаралы джугъутур, Джаралы таш, 
Джаралы джаз башы... 
Кийик да, табигъат да, заман да — 
бары да джаралы. 

20-чы къанлы ёмюрде джашадыла ала — 
Кязим, Къайсын, Керим. 
Кетселе да, халкълары бла къалдыла — 
Хакъ поэтлеге джокъду ёлюм. 

Алагъа тыйыншлыла бюгюн да бар: 
Ибрахим, Абдуллах, Мурадин... 
Джашнар джуртунда Къарачай-Малкъар: 
бизни бладыла Кязим, Къайсын эмда Керим. 

*Виль Ганиев 
(р. 10. 06. 1934) Род. в с. Нурлаты Татарской АССР в семье служащего. Окончил Казанский ун-т (1957) и аспирантуру ИМЛИ АН СССР (1962). Был членом КПСС (с 1961). Работал в аппарате СП СССР (1967—91), в Литинституте (1986—94), в ИМЛИ РАН (с 1997). Дебютировал как поэт в 1949: "Учительская газета". Переводит поэзию и прозу по оригиналам с каз. (Джамбул Джабаев), тат. (Г. Тукай, М. Джалиль, М. Гафури, А. Ерикеев и др. ), тур. (Н. Хикмет), туркм. (Махтумкули, С. Бакербаев) языков. Член СП СССР (1963). Засл. работник культуры РФ (1994).

КЪАЛАЙ БАСХЫН ДЖЮРЕГИНГИ-КЁЛЮНГЮ 

Башымы да Къадау Ташха салыб, 
Джангыз Терекни салкъынында, 
суу джагъада сойланама. 
Ийнанама: башымда бу таза, мийик Кёкден 
эмда 
Къобан суудан, Къадау Ташдан, Джангыз Терекден 
джаратылгъанларына ёзюм да, сёзюм да. 
Джуртум, халкъым болмагъан джандетге 
ёмюрде къарамаз кёзюм да. 

Ана тилиме ушайды учхан тау суу — 
Кёкден, мийикден келиую бла да; 
тенгизлеге дери джетиую бла да; 
тазалыгъы, дженгиллиги, ауазы бла да. 

Джанкъылычлана, чартлагъанлА андан — 
суу тамчыламыдыла, джырла-назмуламыдыла? 
Чегетни, терекни тиллендирсе джел — 
Ана тилде сёлешеди ол да. 

Ана тилимди меннге 
Къобан суу да, Къадау Таш да, Джангыз Терек да. 
Олду дарман 
саугъа, джарылгъан джюрекге да. 

Ол саулукъда 
манга да, халкъгъа да джокъду ёлюм. 
Ёлюрге излемеген халкъ 
неден да алгъа сакълайды тилин. 

Тилди Халкъ этген бизни. 
Кючюнден Сёзню 
бола келгенбиз Адам да, Халкъ да. 

Ёзге, 
джашау, ёлюм да — хакъды: 
ёледиле адамла, халкъла, тилле да; 
чачыладыла къралла, элле да. 
Ахыры болады нени да, кимни да. 

Алай а, 
тил чырагъын кеси джукълатыб халкъ, 
батса ёмюрлюк джукъугъа, къарангыгъа — 
не айтыргъа боллукъду анга? 

Башымы да Къадау Ташха салыб, 
Джангыз Терекни салкъынында, 
Къобан суугъа тынгылай, сагъышланнганма: 

адам ашаучу эмеген ёмюрден къалсакъ да сау, 
сюргюнден къайытыб, Джуртубузда этсек да джашау, 
сакъланады къоркъуу Джуртха, Тилге... 
сакъланады къоркъуу Халкъгъа, Элге. 

«Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да...» 
дегенле тауусула баралла. 
Тау элле адамсыз, халкъсыз къалалла — 
сора къалай басхын джюрегинги-кёлюнгю?! 

ТЕРЕК КИБИК БОЛ 

Къыш чилле, джай чилле да, джел да, боран да 
излейдиле аны бюгерге. 
Ол а — туура ёлюб къалмаса — 
къоймайды къарагъанын, баргъанын да ёрге. 

Ол бек сюйген Кёкден да келеди палах — 
Элия уруучанды аны. 
Сууумайды ол дагъыда Кёкден, 
бир болгъанча Кёк бла джаны. 

Тенгиз джагъада, тюзде, тауда да, 
къаяда, ташда да этеди джашау. 
Эки дуниягъа — джерге, Кёкге да — 
тюз тургъаннга салама махтау. 

Ол береди бизге солургъа хауа, 
джашаргъа да юретеди бизни, 
чыдаргъа, хорларгъа да юретеди бизни — 
ансыз бизге джокъду джашау. 

Ёлюмге да тыйыншлы тюберге юретеди — 
аякъ юсде, этмей къычырыкъ-сыйыт. 
Джуртда Джангыз Терекни сыйын 
аны ючюн кёрген болурму миллет? 

Джер, Кёк, Джюрек, Терек. 
Башха сёз былайда тюлдю керек, 
къошакъ сёз былагъа тюлдю керек. 

Керти адам ушайды терекге, 
керти адамгъа ушайды терек. 

Нарт кёкге учуб кетгени алдауукъду, 
Нарат терекге бурулуб къалгъанды ол. 
Сабийге алгъыш этгендиле бурун: 
«Терек кибик бол». 

Дуния толуду джарсыудан, къайгъыдан. 
Ташха, къаягъа тиресе джол, 
къарай терекге ташда, къаяда, 
дейди кесиме: Терек кибик бол. 

КЪЫСХА НАЗМУЛА 

1. НЕ КЪАЛДЫ? 

Къобан эди — айырылгъынчы Джуртундан. 
Таулу эди — айырылгъынчы халкъындан. 
Къобандан не къалды къошулгъанында тенгизге? 
Таулудан не къалды, джайылгъанында тюзге? 

2. КЕТИУ ЭМДА КЪАЙЫТЫУ 

Къобан ашыкъды тенгизге 
джертин — джырлай-джырлай, терк бола. 
Джаны къайытды артха, 
джылай-джылай, Кёк бла. 

3. КЪЫБЫЛА 

Абдез тау суудан ала эсенг, 
намаз да таугъа айланыб къыл. 

4. КЁЗБАУ 

Къадыр 
эшеклени джыйыб тёгерегине, 
атча кёрюнеди кесине. 

5. КЕРТИСИ 

Тышы ёзден — 
дуния малгъа къул болур, къор болур. 
Ичи ёзден — 
халкъ-джурт дегенле бла болур, 
эркинлик бла, тюзлюк бла болур. 

6. 

Бир да къуруса да — 
Халкъынга бир адам къош, 
Джуртунга бир терек къош, 
Тилинге бир сёз къош... 
Алай тюл эсе, 
Сёлешме бош. 

7 

Къобанны да барды Къадау Ташы, 
Къарачайны да барды Къадау Ташы. 
Акъ сёзню да барды Къадау Ташы — 
Хакъ сёздю ол. 

8 

Уллу къайгъылагъа чыдайды джюрек, 
ууакъ къайгъыладыла хорлагъан аны. 
Кёкден келген палахха чыдайды терек, 
къурт адамчыкъладыла къурутхан аны. 

ЁЗЮБЮЗ, ЁЛЮМСЮЗЛЮГЮБЮЗ ДА БИЗНИ 

Слушайте голос Певца! 
Песня его разбудит 
Ваши сердца 
Словом Творца — 
Слово было, и есть, и будет. 
Уильям Блейк. «Песни познания» 

ХАКЪлыкъдады АКЪлыкъ. ХАКЪданды АКЪ. 
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз да. 
СЁЗдеди ЁЗ. 
СЁЗден къарайды ЁЗ. 
КЁЗден къарайды ЁЗ. 
СЁЗ — КЁЗ — ЁЗ. 

Сёзюм. Андан къарайды ёзюм. 
Сёз. Андан къарайды Кёк. 
Андан къарайды джюрек. 

Сёзле-кёзле къарайла меннге. 
Алада кёреме кесими, кесибизни. 
Джазыууму, джазыуубузну кёреме алада. 

Сёз тамадады менден. 
Тюнгюч джашы, 
къартлыкъ джашы да тюлме аны. 

Мен келгенде да бар эди Ол. 
Мен кетгенде да къаллыкъды Ол. 
Сёздю Адам этген бизни, 
Халкъ этген да Олду. 

Сёздю, Сёздеди, Сёзденди, Сёз блады 
ёзюбюз, ёлюмсюзлюгюбюз да бизни. 
Хакъ сёз бла Акъ сёзден айырылгъан халкъ, 
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ. 

КЪУЛ КЪАЛАЙ БОЛУР КАВКАЗ? 

Итни иеси барды, 
бёрюню уа — Тейриси. 
Ит тюлдю, бёрюдю 
Тейри халкъны белгиси. 

Аю бла итлери 
кюрешелле джанлы бла. 
Ит этерге, къул этерге 
излейдиле аны да. 

Хыйла бла, кюч бла да 
излейдиле бюгерге. 
Улуйду джыйын джанлы, 
улуйду къазакъ бёрю, 
къараб Кёкге, Тейриге. 

Итле кёб бола баралла, 
бёрюле уа — аздан аз. 
Иш санда тюл — къандады, 
иш къанда тюл — джандады: 
Тейри адамы хорланмаз. 
Тейри халкъы хорланмаз. 

Бёрю — тамгъасы болгъан, 
Акъ барс — тамгъасы болгъан, 
Тюзлюк — къалкъаны болгъан, 
къул къалай болур Кавказ? 

ДЖАНГЫРМАГЪАН ХАЛКЪ, ЭЛ ДА... 

Халкъ къуралады адамладан. 
Адамлачады халкъ да. 
Ауруула, къартлыкъ, ёлюм 
къатылалла анга да. 

Ёзге, къанын, джанын да 
джангыртханлай турса халкъ, 
анга ёлюм къатылмаз, 
ол — дуниядан болмаз талкъ. 

Окъуу-билим, ангы-эс 
бир оюмгъа келтирелле: 
джангырмагъан ким, не да — 
джангырмагъан халкъ, эл да — 
джукъланалла, ёлелле. 


МЕН ДЖАЗ АЛА ИЗЛЕЙМЕ ЁЛЮРГЕ ДА 

Мен джаз ала туугъан бир инсанма: 
къачхы хауа келишмейди меннге. 
Аны амалтын къачхынчы да болгъанма, 
хакъсызлыкъдан кетгенме кенгнге. 

Апрель айны онекисинде туугъанма — 
космонавтиканы кюнюдю ол. 
Мени ёзюм, сёзюм да Кёк бла байламлыды, 
энчиди меннге буюрулгъан джол. 

Сюймеклигим Кёкге да, джазгъа да — 
чексизди, къач бла уа таб тюлдю арам: 
ол чакъда къралсыз, къраллыкъсыз да къалгъанбыз, 
Ноябрны экиси — сау болмазлыкъ джарам. 

Мен джаз ала туугъан бир инсанма, 
джаз ала къайытханек Джуртха да сюргюнден. 
Эл ашагъан эмегенден къутулгъанма, 
джангыз, къутулургъа онг джокъ ёлюмден. 

Мен джаз ала туугъан бир инсанма, 
келишмейди къачхы хауа неме да. 
Болджал джетсе уа — къач алада тюл — 
Мен джаз ала излейме ёлюрге да. 

АКЪ ТАУ СЁЗ 
“Поэзия философичнее и серьёзнее истории”. Аристотель 
“Поэзия и философия должны объединиться”. А Шлегель 

Юйюмю ичинде 
китабладан сора эм кёб — чыракъладыла. 
Юйюмю тёрт мюйюшюнде, 
джангы келген келинлеча, 
ау тюбюнде сюеледиле ала. 
Башымда да, джулдузча, джанады бири. 
Мен бек разыма алагъа 
юйюмю джарыкъ этгенлери ючюн. 

Башха тюрлю чыракъла уа — 
джюрек чыракъла — китабладыла. 
Аланы джазгъанланы кёбюсюн танымайма. 
Ёзге алада джазылгъан Хакъ сёз, Акъ сёз 
джарытханлай турадыла джюрегими. 

Эм узакъ, эм джууукъ да меннге 
Хакъ сёзню Иесиди. 
Аны Сёзю джюрегимдеди 
эмда табханы тёрюндеди. 
Тёбенирекде китаблада уа 
мени бек къууандыргъан — 
ХАКЪ сёзден чыкъгъан АКЪ сёздю. 

Акъ тау сёз 
Бир деу акъ къанатлыгъа, къушха ушайды. 
Аны башы — 
нарт таурухла, нарт сёзле, халкъ джырла, кюуле, ийнарладыла... 
Эки аягъы — Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл. 
Эки къанаты уа — Къайсын бла Керим. 
Узун къуйругъу уа — чыбыкъда ойнаучуну къуругъуча — 
Лайпанланы Билалны назмуларын тюшюреди эсге. 

Ма ол къанатлы айланады учуб, 
не кече, не кюндюз тынгы-тынчлыкъ табмай. 
Къалам боллукъ тюгюн 
къояр адам кёрмей, 
кимге къояргъа билмей, 
Минги Тауну тийресинде 
айланады учуб. 

Учхан къушдан тюк алаллыкъ 
шайыр джокъду джаш тёлюде. 
Учады акъ къуш — 
сызгъыргъаны кёк кюкюрете, 
къанат тауушу джер титирете. 

Алай а, аны сызгъыргъанын ангылаб, 
Ана тилде джууаб къайтараллыкъ, 
андан — учхан къушдан — тюк алаллыкъ, 
халкъны кёлюн, джазыуун джазаллыкъ 
табылмайды адам. 

Тёгерек бурула туруб, 
аллай адам табылырындан 
тюнгюлюб бошаса, акъ къанатлы 
учар да тариххе кетер. 

Ёзге, 
умут юзмегенди акъ къанатлы алкъын. 
Джуртха, халкъгъа джит-джити къарай, 
учады, таууш эте Кёкден. 

Джууаб эшитилмесе да джерден, 
Учады акъ къанатлы, учады, 
Уятыргъа кюреше халкъны. 

Ауазы, къанат тауушу да аны, 
эшитилине тургъан къадарда, 
барды умут: 
джаш тёлюден чыгъар бир Адам 
тюк алаллыкъ учхан къушдан — 
Андан. 

ДЖАЗЫУУНГУ ДЖАЗАРЫКЪСА КЕСИНГ 

Джыйын джанлы союмду мени, 
къазакъ бёрю — дауум-даууурум. 
Къоргъашын тешсе да тёнгегими, 
Сёзюме уа джетмез къарыуу. 

Кёб болгъандыла итле, уучула... 
Ала къуршоугъа алсала да мени, 
Акъ сёзюмю ууучха 
джыялмазлыкъларын туралла билиб. 

Аны ючюн чабалла меннге. 
Мен а къайтарама сорууну-сёзню: 
-сиз табынасыз кимге, неге? 
Тейригиз а бармыды сизни? 

-Тейрибиз — адамды бизни. 
Тамгъабыз — тегене, сынджыр. 
Сен серине ийме сёзню: 
сорууларынг — бютюн къуджур». 

Къарайма бу ит къауумгъа: 
ала билген джыр — 
тегене, сынджыр эмда махтау 
аланы берген адамгъа. 

Къулну къулуду ит, 
адамды аны иеси. 
Алай а, адаммыды 
дуния мал болгъан Тейриси?! 

Итлеге, иелерине да 
джийиргениб къарайма мен. 
Табигъатыма, Тейриме да 
тюз болгъанлай джашайма мен. 

Ит болгъанла, къалгъанланы да 
излейдиле этерге ит. 
Ит болургъа унамагъанланы уа 
излейдиле этерге тюб. 

Бёрюню кеси, улууу да 
итлени алады тынгыларын, 
тюшюреди эслерине 
бёрю болгъан заманларын. 

Ит болуб джаратылсала — 
башха тюрлю болур эди иш: 
шашадыла, сезедиле да 
болгъанларын амантиш. 

Тегене, хуппеги ючюн 
ит болгъан бёрюле, 
къул болгъан ёзденле... 
Болса эди эртдеги кючюм — 
барыгъызны чыгъарем кесиб... 
Алай а, 
таулучукъла джетелле ёсюб: 
Къазауат алдады алкъын — 
Сен эркин боллукъса, Халкъым. 

Дининге, тилинге боллукъса Ие, 
джуртунга, джырынга боллукъса Ие. 
Сюериксе энчи Юйюнгю-Элинги, 
иймезликсе ичге зулмуну, ёлюмню. 

Тейри адамы, халкъыса сен, 
эркин джашаргъа хакълыса сен. 
Барды Ангынг, барды Эсинг — 
Джазыуунгу джазарыкъса кесинг.

БИЯГЪЫ ДЖАГЪАДАН КЪАРАЙ 

Кеси кесин джарлы этген бир адам, 
мен къарайма хар кюн сайын джагъадан: 
Кёз аллымда чайкъалады тенгиз-терк. 
Джарсыуларым, бу суу кибик, чексиз кёб. 

Джюрегимде чайкъалады терк-тенгиз. 
Болмазлыкъгъа, болгъаннга да мен кемсиз 
къыйналама. Сюзе-сюзе тюзюмю эм терсими, 
талатама къайгъылагъа кесими... 

Джазылыб бошагъан эсе къадарым, 
тюрлендирирге да джокъ эсе мадарым, 
не этеме, сора, къыйнаб джюрекни, 
терслеб къралны, адамны, Кёкню... 

Терслегенден хайыр джокъду аланы. 
Ол бир джагъада кёреме тауланы. 
Урады бу хадауус джюрек бекден бек. 
Аллымда уа чайкъалады тенгиз-терк... 

ПОЭТНИ КЪАДАРЫ 

Джуртну Ташын, Терегин 
сакълар, джакълар, ба этер. 
Башын джарлы этсе да, 
Ана тилин бай этер. 

адАм саны бла тюл, 
Хакъ сёз бла Акъ сёзню 
айтханланы саны бла, 
Хакъ ючюн кюрешгенни, 
сермешгенни саны бла — 
тергеледи миллетни 
уллулугъу, джолу да. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздю 
миллетни тиллендирген, 
миллетни кёллендирген, 
тирилтген, бирикдирген, 
Хорламгъа да келтирген. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздю 
ётюрюкге, зулмугъа 
къаршчы туруб, джарагъан 
гитчеге эм уллугъа. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздю, 
буруу болуб палахха, 
адамны да, халкъны да 
джууукъ этген Аллахха. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз бла 
байлагъан а джазыуун — 
ол бойнуна алады 
халкъ къайгъысын, джарсыуун. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз бла 
къуллукъ этгенле Хакъгъа, 
эркинликни, тюзлюкню 
келтиредиле халкъгъа. 

Халкъ аланы ангыламай, 
халкъ алагъа тынгыламай, 
бырнак этиб да къояд, 
ёлтюргени да болад. 

Аллай кюннге да хазыр 
болуб тууады шайыр. 
Аллай кюннге да хазыр 
болуб тургъанды — шайыр. 

Акъ сёзю бла бирге 
Шайыр келеди джерге — 
джерде адамны, халкъны 
къаратыр ючюн ёрге. 

Айтханын эте Хакъны, 
ёлюмге да барады 
джашатыр ючюн халкъны. 

Да алайды поэтни 
кёк буюргъан къадары. 
Мен да бузмай адетни, 
сермешгенлей джашадым. 

Юлгюле уа бардыла, 
джангыз, айтайым къайсын: 
Байрон, Петефи, Лорка, 
Кязим, Сымайыл, Къайсын... 

Джуртну Ташын, Терегин 
шайыр джакълар, ба этер. 
Башын джарлы этсе да, 
халкъын, тилин бай этер. 

КОК-САЙДА БОЛГЪАН ИШНИ ТЮШЮРЕ ЭСГЕ* 

Мен джангы джюрюген сабийчик болуб, 
уллула къойну кесгенлеринде, 
джарлы джанны джазыкъсыныб, 
суучукъ къуйгъан эдим ауузуна. 

Джандетге тюшген тёрем болса, 
аны ючюн тюшерикме джангыз. 

*Сюргюнден — Орта Азиядан — Кавказгъа къайытыргъа эркинлик болуб, джолгъа къурала тебрегеникде, къой кесиб, къурманлыкъ этген эдиле, мангылайыма да бир тамгъачыкъ салгъан эдиле аны къанындан. Ол тамгъачыкъ Акъ сёзюмю мангылайында къызарады энди. Ол къурман малгъа суу ичирген сабий а, энди бериден ары джууукъ бола, не эсе да, ол къойну терк-терк тюшюреди эсге. 

ЧЫБЫКЪЛЫКЪДА БЮГЮЛМЕГЕН... 

«Къуллукъгъа кирир ючюн, бир кесек къул болайыкъ, бюгюлейик, ары — «Акъ Юйге» - киргенден сора, тюзелирбиз» деб, ол мийик алаша босагъадан атлагъанланы бири да, джангыз бири да, тюзелмегенди артда. Бюгюлгенлей , къул болгъанлай къалыб кетгендиле. Чыбыкълыкъда бюгюлген — тюзелмейди — къатыб къалады. Аны себебли, чыбыкълыкъдан, бюгюлмегенлей, тюз ёсерге керекди. Ол заманда, къазыкълыкъда, киши бюгалмаз. 

Чыбыкълыкъда да излелле 
сюйгенлерича бюгерге, 
бугъоуларын да юзюб, 
дагъыда сюелдим ёрге. 

Энтда излейле бюгерге - 
къолларындан а келмез: 
чыбыкълыкъда бюгюлмеген, 
къазыкълыкъда бюгюлмез. 

ДЖАНДЕТ ДА ДЖАХАНИМДИ СЕНСИЗ 

Агъаралла таула, кёгереди тенгиз — 
къууан да тур алагъа къарА да. 
Алай а, дунья манга къарАды — 
джандет да джаханимди сенсиз. 

Джандетден къысталгъан Адам бла Хауа 
алай бек насыбсыз болмаз эдиле — 
Аллах чамланса да, аланы айырмай, 
къойгъан шойду джашаргъа бирге. 

Бизни уа айыргъанды къадар. 
Бойсунурму джазыугъа джюрек? 
Тюбеширге табарбыз мадар, 
джабыкъ эсе да арабызда чек. 

Дуния намысдан, ахырат азабдан да 
кючлюдю сюймеклигим мени. 
Дининге, тилинге, халинге да къарамай, 
болгъанынгча, сюйгенме сени. 

Хоу, дуния намысны, ахырат азабны да 
унутдургъанды сюймеклик меннге. 
«Этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуран» - 
джюз тюрлю сагъыш келеди кёлге. 

Агъаралла таула, кёгереди тенгиз — 
къууан да тур алагъа къарА да. 
Алай а, дунья манга къарАды — 
джандет да джандет тюлдю сенсиз. 

ОЛ ДУНИЯНГ ДА БОЛУРМУ КЪОЛАЙ? 

Башлыгъындан, джамчысындан айырылгъанды халкъым. 
Энди уллу, гитче джауумла, джелле да 
къатылалла анга, таудан тюзге сюрелле аны... 
къалалла атылыб юйле, элле да. 

«Таулу тюзде абыныр» дейле. 
Дуния малгъа табынады халкъым, 
тюзге кетиб, абынады халкъым... 
«Сени къутхарлыкъ не болур?»- дейме. 

Ана тилинден айырылады халкъым, 
Ата джуртундан айырылады халкъым, 
тёрт дуниягъа чачылады халкъым, 
Тейрисин чамландырады халкъым. 

«Эл ашагъан эмегенден Эл Тейриси кючлю» 
дегендиле ата-бабала. 
Энди Эл да джокъ, Эл Тейриси да джокъ, 
аш бола барабыз эмегенлеге. 

Къобан да 
тауундан не къадар узая барса, 
ол къадар тас эте барады кесин. 
Адам да 
халкъындан, джуртундан айырыла барса, 
ол къадар тас эте барады кесин. 

Алай а, эм уллу палах — 
халкъ кеси айырылсады элинден, тилинден. 
Небизге да кёб тёзген Аллах 
чамланса — не къалыр бизден? 

Бизге динни, тилни, джуртну да берген, 
чамланса, не къалыр бизден? 
Ол ючюсюн сакъламагъанны, 
ючден дагъаннга таянмагъанны — 
Къорурму, къутхарырмы Аллах? 

Дин-Тил-Джурт къайгъылы болмай, 
дуния малны сюрюб ызындан, 
тюзге джайылыб, чачылыб, тас болуб кетсек — 
не айтырла кетгенле, келликле да бизге? 

Башха къауумла келелле таулагъа. 
Ата-бабала аманат этген 
джандет джуртну къоюб алагъа, 
джуртларындан кёчюб кетген 
не айтхын, не этгин таулулагъа? 

Башлыгъындан, джамчысындан айырылгъанды халкъым. 
Энди уллу, гитче джауумла, джелле да 
къатылалла анга, таудан тюзге сюрелле аны... 
чачылалла юйле, юйюрле, элле да. 

Джокъду насыб дунияда меннге да. 
Джазама назму — окъур адам джокъ. 
Мен ёлген тилде джазама назму — 
Къууандырмайды кёлюмю бир джукъ. 

«Сенсе мени насыбым» деб, 
чыкъгъан эди биринчи китабым. 
Ол насыбым къайда энди мени? 
Ёлген тилдеди ахыр китабым. 

Ана тилин ёлтюрген халкъ 
ол гюнахдан къутулур къалай? 
Кеси кесин ёлтюрген халкъ, 
ол дуниянг да болурму къолай? 

КЪАЗАКЪ БЁРЮ УЛУЙДУ 

Ит къауумну къууанчлары уллуду: 
джанлыла кеселле бир-бирин. 
Къазакъ джюрегим ачы-ачы улуйду, 
уялгъандан келеди ёлюрюм. 

Душманланы къалтыратхан бёрюле, 
итлени кесе элле алгъын. 
Энди уа, ассы бола Тейриге, 
бир-бирини гырджынын, агъын 
кюрешелле юзерге, сыйырыргъа... 

Алай бла саналлыкъча сыйлыгъа, 
тонаб, талаб кюрешелле бир-бирин... 
Билмейдиле уяла не ыйлыгъа, 
адетлерин алгъандыла итлени. 

Къатышханла бёрюле, итле да, 
джыйымдыкъ Эл къуралгъанды аладан. 
Душманлагъа, амантишлеге да 
эскертмеле саладыла таулада. 

Ит къауумгъа къошулгъанды джыйын джанлы, 
эркинлигин ауушдургъанды тегене бла сынджыргъа. 
Бёрю дегенинг ит болуб, къул болуб, манкъурт болуб, 
орман аюню къара табанын кюрешеди джаларгъа. 

Джыйын джанлы унутханды Тейрисин, 
ит къауум тунчукъдургъанды аны ангысын, эсин. 
Ол кёчгенди ит-къул тёреге, халиге, 
ит джыйынча, табынады аюге. 

Бу джыйымдыкъ ит-бёрю элле чачылыб, 
бёрю эс, бёрю ангы мийик Кёкге ачылыб, 
джыйын джанлы къайытмаса Тейрисине, 
ит-къул болуб къаллыкъды ёресине. 

Къазакъ бёрюню къазакъ джюрегим ангылайды. 
Кече узуну аны улугъанына тынгылайма. 
Джыйын джанлы уа тынгылай болурму анга? 
Умут бла къарайма джарыб келген тангнга. 

ДЖАРЫКЪ БЛА КЪАРАНГЫ 

Акъ сёзню къара сёз бла 
айталлыкъмыды адам? 
Джарыкъны къарангы бла 
салынырмы сураты? 

Алай а, къара сёзден да 
Акъ сёз турады къараб. 
Къарангыда джарыкъча, 
кёрюнеди ол кёзге. 

Къара сёз къарангыны, 
Акъ сёзле джулдузланы 
тюшюредиле эсге. 

КИМ БЛАСА, ХАЛКЪЫМ, СЕН 

Юсюмю джуудум алай, 
ёлюкню джуугъан кибик. 
Сора, болдум — дуньягъа 
джангыдан туугъан кибик. 

Тёнгегим болду дженгил, 
кёлюм да болду къолай. 
Джюрегими, джанымы 
джууалсам эди алай... 

Ол заманда, ажымсыз, 
къанат битиб джюрекге, 
юзюб тартыуун джерни, 
кетер эдим мен Кёкге. 

Къошулурем джанлагъа 
Гюнах, харам билмеген. 
Айтыр эдим алагъа — 
ол Джер деген дуньяда 
не къалды мен кёрмеген. 

Болалмай кесин тыйыб, 
сорса бири, уяла: 
«Гъалим болгъандан къыйын 
джукъ бармыды дунияда?», 

айтыр эдим мен анга, 
нарт айтханны къайтара: 
«Адам болгъандан къыйын 
бир зат джокъду дунияда». 

Инсан хакълары ючюн, 
миллет хакълары ючюн, 
ёрге турмагъан адам — 
адам тюлдю ол алкъын. 

Алай а, 
инсан хакълары ючюн, 
миллет хакълары ючюн 
кюрешген да, сермешген да 
адам болуб къалалмайд. 

Адамгъа тюл, халкъгъа тюл, 
къуллукъ этгенле Хакъгъа — 
керти, толу адамгъа 
аладыла саналгъан. 

Къуллукъ этгенле Хакъгъа, 
джарарыкъдыла халкъгъа. 
Къутхарлыкъла адамны. 

Хакъгъа къуллукъ этмеген — 
Адам тюлдю ол алкъын, 
миллет тюлдю ол алкъын. 

Хакъ бламыса, халкъым, сен, 
Хакъ бламыса, алан, сен, 
Хакъ бламымыса, джюрек, сен?

ОЛ ЧЕКГЕ ДЖЕТГЕНБИЗ БИЗ 

«Дин, тил» деген адамгъа, 
«Халкъ-Джурт» деген адамгъа, 
бир джандет джер Аламда 
табыб, ары ийсенг да, 
тынгы-тынчлыкъ табмаз ол: 
андан да къараб бери, 
улугъан кибик бёрю, 
хахай этгенлей турур. 

Аллай адамды шайыр. 
Хакъ сёз ючюн сермеше, 
Акъ сёз ючюн кюреше, 
шейитлеге къошулур. 

Ата джуртду джандет джер, 
Ана тилди джандет тил. 
Биз аланы тас этсек, 
олду бизге ахыр кюн. 

Ата джуртду саныбыз, 
Ана тилди джаныбыз. 
Аладыла бизлеге 
ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк. 
Тас этсек а аланы, 
болмаз джашау — сейирлик, 
къалмаз джашау, сейирлик. 

Ол чекге джетгенбиз биз. 
Эсибизни джыймасакъ 
джардан кетерикбиз биз. 

НЕ ЭТГИН 

Къадау таш этиб турсам да джюрегими, 
Эс къобан, заман къобан, дуния къобан талайла мени. 
Джуртда Джангыз Терекге бурулса да сёзюм, 
анга да келликди кёзюу... 

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг болсала да акъ, 
табигъат джорукъдан къайры кетгин! 
Не этгин: 
джашау, ёлюм да — хакъ. 

Къара кюнден джокъду къутулуу. 
Ол къатылады адамлагъа, халкълагъа, къраллагъа да. 
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да 
келеди ахыр кюн. 

Алай болса да, адам 
кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез. 
Келлигин билсе да ахырзаман, 
умуту ёлмез. 

Ол умут энеди Кёкден. 
Алай а, къачан ёллюгюмю 
Билеме мен. 

Акъ Сёз ёлген кюн 
ёллюкме мен да. Ары дери 
Джангыз Терегим болады деб къуу, 
Къадау Ташым да джарылады деб, 
джокъду къоркъуу. 

Акъ Сёзю ёлген кюн — 
ёледи, адам къой, халкъ да. 
Ана тилин сакъларгъа, 
Ата джуртун сакъларгъа, 
алагъа 
Анагъа-Атагъача къараргъа,- 
хар бир джашха, къызгъа да борчду. 

Ана тил бла Ата джуртданбыз биз. 
Аладанды халкъ, аладыла хакъ. 

Аланы сансыз этгеннни, 
къансыз-джансыз этгенни — 
бизни халкъдан тюлдю тамыры, 
бизни халкъдан тюлдю ол. 

Кимге джараулу ишле эте эсе,- 
ол къауумданды ол. 
Дуния малды тейриси да аны. 
Кёкню, джерни да, халкъны, тилни да 
отуз кюмюшге сатады ол. 

Дининден, тилинден, сыйындан, намысындан — 
несинден да айырылады ол,- 
айырылмаз ючюн... тегенеден. 
Алтын сынджыр бла 
кюмюш тегенеден сора, 
башха не керекди итге, итлеге? 

Къадау таш этиб турсам да джюрегими, 
Эс къобан, заман къобан, дуния къобан талайла мени. 
Джуртда Джангыз Терекге бурулса да сёзюм, 
къоркъама, анга да джууукълашады деб, кёзюу... 

Иннетинг-Сёзюнг-Ишинг болсала да акъ, 
табигъат джорукъдан къайры кетгин! 
Джашау, ёлюм да — хакъ. 
Не этгин. 

АХЫР 

Кёк кюкюреген да уятмады аны. 
Азан тауушха да уянмады ол. 
Уянмады тартханларында да салах. 

«Ата джуртну сатадыла, 
Ана тилни къурутадыла — 
ай марджа, уяныгъыз, туругъуз!»,- 
къуугъун, хахай да тирилтмеди аны. 

Неди, билмейме, къобарлыкъ аны. 
Сора, тюшдю эсиме: 
«Учуз сатлыкъ мал барды»,- деб, шыбырдадым. 
«Къайда?»- деб, секириб турду да... 

...Кёк ачы чартлаб, урду да, 
кюл этди аны. 

АКЪ СЁЗНЮ АДАМЫ 

Бу дуниядан юлюшлюле да бар. 
Ол дуниядан юлюшлюле да бар. 
Эки дуниядан юлюшлюле да бар. 
Эки дуниядан да юлюшсюзле бар. 

Мен а — 
дуниядан, ахыратдан да сакъламайма джукъ. 
Ёз дуниямы ишлеб кюрешеме. 
Сёздю мени дуниям — Акъ сёз. 

Сёзледиле мени адамларым. 
Мен джазама аланы джазыуларын. 
Мени джазыууму джазаллла ала да. 

Сёзлени тагъама бир-бирине, 
этиб назмула-джууукъла-юйюрле. 
«Ушамагъан джукъмайды» - болса да алай, 
бирин да этмейме харам. 

Хунагъа джарашмагъан таш 
бар эсе — устадады палах. 
Назмугъа келишмеген сёз 
бар эсе — кесимдеди гюнах. 

Эки дунияны да къурагъан Аллахды. 
Акъсёз сабийкёз дунияны уа 
къурарча фахму бергенди шайыргъа, 
борч да этгенди анга: 
сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа Тилни-Сёзню, 
кёргюзтюрге аны байлыгъын, субайлыгъын; 
Акъ сёз бла, къанатлы сёз бла 
тартаргъа адамны джети къат Кёкге. 
Хоу, аллай борч салыннганды поэтге. 

Хакъ сёзденди Акъ сёз да. 
Поэзияны да юлгюсюдю Къуран. 
Хакъ сёз ючюн, Акъ сёз ючюн 
поэт джанын этеди къурман. 

АкъсЁз кёккЁз сабийкЁл дуниямы, 
ачыкъджюрЕк, джаланаЯкъ, джаланбАш дуниямы 
къураб, анда турама джашаб. 

Дуния намысдан, ахырат азабдан да 
къоркъама-къоркъмайма мен: 
эки дуниядан да сакъламайма джукъ — 
Акъ Сёзню адамыма мен. 

Адам дунияны сёзюме мен. 
Сёз дунияны адамыма мен. 

БИР ТЮЗ СЁЗ БОЛУР ЮЧЮН АКЪ... 

Боз дууадакъ джюджекле да 
ёсе келселе боладыла акъ. 
Бек фахмулу поэтлени уа 
биринчи сёзлери да — акъ. 

Алай а, бозара келиб, 
артда агъаргъанлагъа да джокъду сёз. 
Танг да агъарады, саргъала келиб — 
сёзюнг акъ болгъунчу, ашыкъма да, тёз. 

Сёз, агъарыб, къанатлы болгъунчу, 
ийме аны джюрекден-уядан. 
Къуш бала да къанаты къатхынчы 
базмайды кёкге атларгъа къаядан. 

Къарангы кёкде джаннганча джулдуз, 
акъ сёзге бурулады сезим. 
Къарангы кёлню-джюрекни 
джарытады шайырны сёзю. 

Тюз сёз – Акъ къанатлы сёзге 
бурулур ючюн керекди заман. 
Сабырлыкъ да керекди. Ангылау да — 
джаш фахмугъа джетмезча заран. 

Фахму да терекди. Керекди 
аны аяргъа, болургъа да сакъ. 
Керекди болушлукъ Кёкден да, джерден да — 
бир тюз сёз болур ючюн Акъ. 

КИМГЕ, НЕГЕ ЭТЕЛЛЕ КЪУЛЛУКЪ 

Шашадыла: ким — джокълукъдан, ким — барлыкъдан. 
Джюреклери тарлыкъдан, зарлыкъдан 
адамла бир-бирин тутдуралла, тонайла, къыралла... 
Хакъдан айырылгъандыла халкъ да, кърал да. 

Ала кеслерине къазадыла кёр. 
Къайгъы болмагъан табылмазмы бир джер? 
Джюрегим джарылады джарлыдан, байдан. 
Къайры кетсин адам былайдан? 

Кимге, неге этелле къуллукъ 
къаламла, къамала да? 
Кюелле бушуудан 
атала, анала да. 

Эки имбашымда эки мёлек 
сууабымы, гюнахымы 
тохтаусуз кюрешелле джазыб. 
Мен да кюрешеме джазыб, 
нек этгеними сууаб, гюнах. 
Къайдам, не дер, 
Къыямат кюн Аллах... 

КЪОЛДАН КЕЛГЕННИ ЭТЕЙИК 

«Къыямат Кюннге дери мени умметимде 
Хакъ ючюн сермешген бир къауум боллукъду». 
Мухаммад алейхиссалам 

Биз этейик къолдан келгенни, 
Тирилтейик саудан ёлгенни. 
Кюрешейик, болмайын тохтау, 
шейитлеге салайыкъ махтау. 

Тил къазауатда ёлсе шайыр, 
джаны Акъ сёзге бурулуб, тынчайыр. 
Ата джурту ючюн ёлсе джигит, 
халкъы джашаса, ол къалмаз ёлюб. 

Дин къазауатда берген да джан, 
насыб юлюшюн табар Башындан. 
Биз этейик келгенни къолдан — 
кимден къайытмаса да, — 
къайытыр Аллахдан. 

«Дин-Тил-Джурт» деб, кюрешген къауум, 
Хакъ ючюн сермешген къауум, 
ибилис къыйнагъан да — Сиз, 
адам сыйлагъан да — Сиз, 
Аллах сайлагъан да — Сиз. 

Биз къолдан келгенни этейик. 
Саудан ёлгенлени тирилтейик. 
Шейитлеге салайыкъ махтау. 
Ёлюм бла бошалмаз джашау. 

Шейит деб а айтадыла кимге? 
Аллах берген затланы къоруулай — 
инсан, миллет хакъларын къоруулай, 
адамлыкъларын, халкълыкъларын къоруулай, 
динлерин-тиллерин-джуртларын къоруулай 
ёлгенле — шейитдиле бары. 

Аладыла Хакъ джолну баргъан — 
къутхаргъан джанларын, халкъларын да Отдан. 
Ол къауумгъа къошулмагъан адам — 
адаммыды? Билмейме, къайдам. 

Джетген эсек бюгюнлеге биз, 
сакъланыб динибиз, тилибиз, джерибиз, 
сакъланыб ёзюбюз, бетибиз, атыбыз — 
ол къауумну кючюнденди бары. 

Ол къауумдан болургъа меннге да, 
насыб этсин уллу Аллах кеси. 
Ол къауумну — сауун, ёлгенин да — 
дайым джокълаучанды эсим. 

Саугъа, ёлгеннге да 
къаллыкъ тюлдю болмайын Тёре. 
Кесиме айтама: 
Хакъ ючюн сермешиу — борчду, 
борчунгу къалдырмай, тёле. 

Иннетинг-сёзюнг-ишинг бла, 
керек болса къанынг бла, джанынг бла — 
борчунгу къалдырмай, тёле. 

ДЖЫЙЫМДЫКЪ ЭЛНИ ЮСЮНДЕН 

Европагъа къара: 
барады джыйымдыкъ бола, 
кёзю къысыкъ бола, 
бети уа — къарала. 

Джыйымдыкъ Эл алайды: 
сакъланмайды берекети, бети, 
тозурайды тёреси, адети — 
итле, бёрюле да бир джыйын болалла, 
бир сюрюу болалла тонгузла, къойла да. 

Джыйымдыкъ Эл алайды: 
мал маталлы болады адам. 
Айырылмай тебрейди 
сууаб-гюнах, халал-харам. 

Мени Джуртха бурады эс: 
джыйымдыкъ элле тюлмюдюле 
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес? 

Джыйымдыкъ Эллени къурайдыла 
халкъланы къурутур ючюн, 
кимни ким болгъанын унутдурур ючюн, 
аланы сюрюуге бурур ючюн. 

Джыйымдыкъ Элдегиле унутуб тиллерин, 
кърал тилге кёчедиле. 
Къыйынлыкъны салгъан ким болгъанын сезмей, 
бир-бири бла кюрешедиле. 

Бютеу дунияны 
Джыйымдыкъ Эл этиб кюрешген 
бир къара кючле бардыла. 
Ала кеслерини миллет къралларын къураб, 
къалгъанланы уа къатышдырадыла. 

Джыйымдыкъ эллени ёмюрде да 
сюймегенди халкъыбыз бизни. 
Джыйымдыкъ Эл этиб Батыны 
ёлтюредиле ол къара кючле. 

Ол къара кючле 
Джыйымдыкъ Эллеге, къатышхан дуниягъа, 
адам сюрюулеге болаллла башчы. 
Адамны адамлыкъдан, халкъны халкълыкъдан 
айырадыла ол къара кючле. 

Джыйымдыкъ Эллени къурайла, къуралла, 
адамланы къурута ангыларын, эслерин. 
Халкъланны сюрюулеге буралла, 
сюрюучюле бола кеслери. 

Уллу халкълагъа да барды къоркъуу, 
гитче халкълагъа уа Джыйымдыкъ Эл — ёлюмдю. 
Энчи Юй-Эл болургъа кюрешмесек, 
Ахыр кюн бизге узаймай келликди. 

АЛИФ. ЛАМ. МИМ 

Барады заман 
ахыргъа джууукълашдыра бизни. 
Алай а, алкъын, барды заман 
къутхарыргъа кесибизни. 

Аз къалса да, барды заман 
бизге болургъа Адам. 
Ёзге салмайыкъ болджал: 
билмезсе, аджал 
джетерин къачан, къайда, къалай. 

Юйде, эшикде, джолда — 
къайда да, къачан да, 
хазыр болайыкъ тюберге анга. 

Тырнакълаб, джашау этерге 
юретеди къаяда терек. 
Ёлюмге да тыйыншлы тюберге 
Андан юренеди джюрек. 

Къара танымаса адам, 
терекни туруред махдаб. 
Алай а, барды Китаб. 
Анда да: Алиф. Лам. Мим. 
Аланы ангылаталсын ким? 

Алиф. Лам. Мим. 
Ючден дагъаны джанны. 
Киши да тайдыралмаз аны. 

Барады заман 
ахыргъа джууукълашдыра бизни. 
Къачан ангыларыкъды адам 
таша магъанасын Сёзню? 

КЪОШ ДА БАРА-БАРА... 

«Къош да бара-бара тюзеледи»,- дейле. 
Мингле бла джылланы барабыз... 
Огъай, адам дуниясы ушамайды тюзелирге. 
Къалай тюзелир: 
кеси къошларына от салыб, чабадыла бирле; 
бирле да ол телиликге къарайдыла кенгден; 
бирле да чабадыла джукълатыргъа. 

Кеси къошуна от салгъан адам улу. 
Аллах берген дуниясына от салгъан адам улу. 
Дагъыда, 
Отха тюшерине тюшюнмеген адам улу... 

«Къош да бара-бара тюзеледи» дей, 
ахырзаманнга джууукълашабыз, хей. 
Шайыр джюрек а болуб къалалмай хош, 
кюрешеди тюзелир ючюн къош. 

УШАЙБЫЗ НЕГЕ, КИМГЕ 

Мен барама ызындан Кюнню, 
аны ючюн джарыкъма былай. 
Сен а бараса ызындан... кимни, 
сен а сюресе ызындан нени — 
дуния малгъа ушайса къалай. 

ЗАМАН 

Алгъын бара эдим аллына Кюнню 
Кюн таякълагъа къаблана. 
Энди барама ызындан Кюнню 
гулош таякъгъа таяна. 

ШАЙЫР БЛА КЁК 

Чёбден тууаргъа да болурла назмула. 
Алай а, ол затха да 
разылыкъ керекди Кёкден. 

Кёк къатышмай, 
Бир джукъ джаратылыргъа джокъду мадар. 
Алай болса да, дегенди Ол: 
«Мадар этсегиз, мен этерме къадар». 

ДЕФТЕР 

Тюзде къалгъан малланы излей, 
кече узуну айланнганымда да, 
къыйналмагъан эдим быллай бир. 
Чалкъы чалгъан сагъатда да, 
терлемей эдим туура былай. 

Къыйналгъандан къалама эриб. 
Мангылайымдан сууча агъады терим. 
Тас болгъанды мени дефтерим 
адреслери, телефонлары бла. 

Меннге бек багъалы телефон номерле 
бар эдиле анда. Артыкъсыз да бири. 
«Джазгъан эсем а бери...» - 
къарайма къагъытлагъа, мектублагъа, 
дефтерлеге, китаблагъа... 

Табсанг къойма. 
«Къой, алан, бет джойма. 
Ала сеннгеча, сен да алагъа 
алай багъалы эсенг — 
табарла сени. Сени координатларынг 
бар шойла алада...». 

Тюзсе, шохум, алай а... 
Мени джангы адресими, телефонуму 
ала билмейдиле. Андан сора да, 
алагъа Андан Бери сёлешген 
къыйынды эмда багъалыды... 

«Къой кюлдюрме: багъалыды... 
адамдан багъалы бармыды джукъ? 
Бир да ажымсыз, 
Сюймекликни, адамлыкъны да сынар ючюн, 
тас этгенди къадар дефтеринги. 

Къайгъылы болуб, сени излеб, табыб, 
джазгъанла, сёлешгенле бла — 
ма ала бла бол шох, тенг, джууукъ. 
Къалгъанланы уа — излеген къой, 
эсге келтирме, сагъыннган да этме». 

Шохум тюз айта болур. Алай а, 
керекмиди сынау? 
Алайсыз да къыйынды джашау. 
Аласыз да кёбледен чыкъгъанды кёлюм. 
Бири да сёлешмей къойса уа — 
ол манга боллукъду ёлюм. 

Кюрешеме излеб, 
тас болгъан дефтерими. 

АЧЫЛГЪАН САГЪАТДА ДЖЮРЕК ДА, КЁК ДА 

Бу назмуну джаздыргъан къызны 
билмейме бир затын да: 
не динин, не тилин, не атын. 
Миллетлигин да билмейме. 
Билмейме келгенин къайдан, баргъанын да къайры. 

Тенгизденми келе эди чыгъыб, 
тауданмы келе эди эниб, 
кёкденми келе эди тюшюб — билмейме. 

Джюрек халымы айтайым кимге? 

Сукъландым Кюннге 
анга джылыуун, джарыгъын да берген, 
анга алай аяулу тийген. 

Сукъландым тенгизге — 
башдан аякъ къучакълаб, ийнакълаб, 
аны къууандыра, кеси да къууанннган. 

Юзмезге да сукъландым джагъада — 
анда джата эди къыз. 
Кюн таякъла ба эте эдиле аны, 
аякъларын джалай эди тенгиз... 

...Ёзюме, сёзюме да битдире къанат, 
ташайды кёзден. 
Бир кере да кёрмедим аны 
андан бери мен. 

Джердемиди, Кёкдемиди ол — 
билмейме. Алай а, 
Тауда, тенгизде, тюзде барсам да, 
джети къат Кёкге къарасам да — 
сезгенлей турама аны. 

Тюрлендиргенди мени дуниямы: 
кёлюмю этгенди чууакъ, 
сёзюмю этгенди акъ, 
Ташымы этгенди джумшакъ, 
Терегими этгенди джашил. 

Тюбемей къаллыкъ эсем да анга, 
бир кёргеним да насыбды манга. 
«Ариулукъ къутхарыр дунияны». 
Тюзлюгюне тюшюннгенме аны. 

КЪАЗАКЪ БЁРЮГЕ КЪОШУЛ ДА - ТАРЫКЪ 

Джюрегим урады алай 
Бу кенг дуния да этгенча тарлыкъ. 
Эшитир эселе (уа) джулдуз бла Ай — 
Къазакъ бёрюге къошул да — тарыкъ. 

Ууакъ къайгъыла биягъынлай 
кемиредиле джюрекни. 
Урлукъ эсе урсун элия — 
неси да башхады Кёкню. 

Джашил терекни — къурт уруб, 
ёре турукъ этгенден эсе, 
джашаудан алай кетгенден эсе — 
аудурсун элия уруб. 

Уллу къайгъыла бла сермеш, 
ууакъланы уа — джукъгъа да санама. 
Ит джыйынны тенглигине тюшюб, 
дараджангы тюшюрме, талашма. 

Хакъгъа къуллукъ этген болса да къыйын, 
башха джол джокъду шайыргъа. 
Тюшюрме къаламны сыйын, 
тийирме аны балчыкъгъа. 

Бир балчыкъ кёлню тенглигинден тюл, 
Тенгиз тенглигинден саналады мийиклиги тауну. 
Кёк урсун да этсин мени кюл — 
дуния мал бла ёлчелесем Акъ сёзню, джашауну. 

Джюрекни тенглигинден тергеледи мийиклиги Сёзню. 
Сёз а — тюлдю не тенгиз, не — тау. 
Джашауну ёлчеси — ёлюмдю, 
ёлюмню ёлчеси да — джашау. 

Акъ сёзню уа неди ёлчеси? 
Акъ сёзню уа ёлчеси — джюрекди. 
Джюрекни ёлчеси уа неди? 
Джюрекни уа Акъ сёздю ёлчеси. 

Джюрегим урады алай 
Бу кенг дуния да этгенча тарлыкъ. 
Эшитир эселе (уа) джулдуз бла Ай — 
Къазакъ бёрюге къошул да — тарыкъ. 

БОРЧУНГДАН ЧЫКЪ 

Юйюрде болады бир адам, 
юйюрню ауурлугъун кёлтюрген. 
Назмуда да болады бир сёз, бир тизгин 
шайыргъа, шийирге да махтау келтирген. 

Халкъда да болады бир адам 
бютеу халкъны ёрге кёлтюрген. 
Китабда да болады бир назму 
анга ачхычлыкъ, басхычлыкъ да этген. 

Джамагъатда болады бир адам 
аны сёзю-башы, кёзю-къашыча кёрюннген. 
Китаблада да болады бир Китаб 
къалгъанлагъа къыбламалыкъ этген. 

Алай а, халкъ бойсунмаса Хакъгъа, 
Аны Сёзюн, келечилерин да харам этсе, 
къыйынлыкъ джетмей къалырмы анга? 
Тюшюннюкдю ол - азаб джетсе. 

Тюшюннюкмюдю — ол да — соруу. 
Тюшюнмез деб да барды къоркъуу. 
Алай а, сен борчунгдан чыкъ — 
джердеги, кёкдеги бла да кенгеш: 
Хакъ сёзден, Акъ сёзден ал да къарыу, 
къауумунг ючюн ёлгюнчю сермеш. 

ХАКЪ ПОЭТ А ТЮЛДЮ ОЛ 

Адамлыгъын, фахмусун да 
кюйдюргенди зарлыкъ. 
Аны джыры, назмусу да — 
дуния малды къуру. 

Кеси да ушайд малгъа — 
джукъдан тоя билмеген. 
Халкъда джокъду бир адам 
андан джийиргенмеген. 

Бий болургъа кюрешсе да, 
къулду халиси, сёзю. 
Арбазы, юйю болса да, 
садакъачыды (к)ёзю. 

Къралны арбасына 
илинирге кюрешир. 
Аны къара ишин да 
махтаб, сыйлаб сёлешир. 

Джалынчакъ болур байгъа, 
къуллукъчугъа баш урур. 
Джыр бла къалмай, алагъа 
Ол къул-къарауаш болур. 

Джырчы Сымайыл айтхан 
Джырчыладан тюлдю ол. 
Халкъ поэт аты болса да, 
Хакъ поэт а тюлдю ол. 

ШАЙЫР ДЕГЕН 

Джанланы 
кимин нюрден, кимин отдан, 
кимин а — топуракъдан 
джаратханды дейдиле Аллах. 

Мен а, 
Ючюсюн да сеземе кесимде, 
ючюсю да туралла эсимде. 

Аллах биледи 
кимге не берлигин. 
Ол ючюсюню бирлигиди — 
шайыр деген. 

АХЫРНЫ АЛЛЫ 
бу тюшню тюннге бурма, Аллах 

Басыныбды. Джауарыкъ болур. 
Джангур къоркъууун этеди джел да. 
Джюрегим да билдиреди аны. 
Кёкге тынгылай, шош болгъанды кёл да. 

Кюн аманны къаргъалары 
Джерде, Кёкде да табалмай тынчлыкъ, 
алай болгъанча къадарлары, 
къычырыкъ эте, айланалла учуб. 

Акъ таула да кёрюнмейле энди. 
Аланы басханды булут. 
Джашнагъан, кюкюреген а — 
келеди джууукъдан, джууукъ. 

Кёк кюкюрегени, джашнагъаны сайын, 
шын турады илгениб тенгиз да. 
Бизни уа, ангыбыз, эсибиз да, 
титиремейле, уянмайла бир да. 

Аман сокъураннныкъбыз артда уа. 
Озгъан джангурну джамчы алыб сюрлюкбюз. 
Бошуна къаралмагъанды Кёк: 
боллукъну кёб турмай кёрлюкбюз. 

Помпеягъа да бурмайбыз эсибизни. 
Дуния мал, нафыс хорлагъанды бизни. 
Минги Таудан да чыгъады тютюн. 
Мени къоркъутхан олду бютюн. 

Тамагъын бошлагъанды Кёк да. 
Тебрене башлагъанды джер да. 
Кюуге буруллукъду джыр да. 
Излемейди ийнаныргъа халкъ. 

-Не ючюн келликди палах? 
-Джашамагъаныбыз ючюн буюргъанча Аллах. 
Сакъламагъаныбыз ючюн ол бергенледен джукъну — 
динни, тилни, джуртну... 

Иймансыз къауум кюледи сёзюме. 
Мени уа кёрюнеди кёзюме 
кюл тюбюнде джатхан элле, шахарла, 
дуниядан тюб болгъан халкъла, къралла. 

Ала не ючюн болгъандыла джокъ? 
Сорууума джууаб эталгъан джокъ. 
Кёк а кюкюрейди, джашнайды. 
Таудан да ырхы келе башлайды. 

От ырхымыды, суумуду ол? 
Джукълагъан къауум, энди хазыр бол 
ёлюрге, берирге да джууаб. 

Харам-халал, гюнах-сууаб 
айырылыр заман джетгенди, келгенди. 
Баш Тёреге не дерикбиз энди? 

УЧАРГЪА ДЕБ ДЖАРАТЫЛГЪАНДЫ АДАМ 

Мен билеме адамла нек учалмагъанларын: 
гюнахлары кёбден айырылалмайла джерден, 
гюнахлары къоймайла кёлтюрюлюрге ёрге, 
аны ючюн учалмайдыла ала Кёкге. 

Гюнахсыз шыйыхла уа джюрюйдюле учуб. 
Джарыкъча, теркди барыулары. 
Джер не бек тартса да, тыялмайды аланы — 
алай кючлюдю къарыулары. 

Харамдан, гюнахдан не къадар кенг турсакъ, 
халкъны да кюрешсек къутхарыргъа аладан — 
шыйыхлагъача, бизге да битерикди къанат: 
учаргъа деб джаратылгъанды адам.

ЧАМ НАЗМУЧУКЪ 

Тыйгъыч белгилени къатышдырыб, 
мен джазгъанны ангыламазча этелле. 
Тыйгъыч белгилени салыб джер-джерге, 
Мен джуртха къайытмазча этелле. 

Къайры къарасам да — соруула, соруула... 
Тыйгъыч белгиле — къайры къарасам да. 
Къутулурму соруудан, тыйгъычдан 
Шайыр джюрек эки джарылса да? 

Мени тилими ангыламайла ала. 
Русским языком скажите им: 
Тыйгъыч белгилени кесиме, сёзюме да 
кесимден иги салаллыкъды ким? 

АЙЫРЫЛМАГЪЫЗ КЪАЛАМДАН, КИТАБДАН 

Джюреги толу эди джарадан, табдан... 
Алай а, 
ибилис джорукъ не бек кюрешген эсе да, 
айыралмагъанды аны Къаламдан, Китабдан. 

Кърал, назмуларын, джырларын да харам этиб, 
«халкъны джауу» атха чыгъаргъан эди аны. 
Халкъы уа, «Джырчы Сымайыл» деб, 
джырларын, зикирлерин да тюшюрмей эди ауузундан. 

Сымайылны къурутургъа излеген кърал, 
кеси къуруду. Сымайыл а — сауду. 
Минги атлы тау да, Къобан атлы суу да, 
Джулдуз атлы ана да, «Акътамакъ» атлы къыз да 
Сымайылны кючюнден белгили болдула дуниягъа. 

Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан 
Халкъ Джырчы эди, Хакъ Поэт эди Сымайыл. 

Аны джаны 
джырда, зикирде, назмуда эди. 
Боракъ эди миннген аты аны, 
адеж аты да Гемуда эди... 

Айырылмагъаны ючюн Китабдан, Къаламдан 
аны хорлаялмадыла не кърал, не заман. 

Джырчы Сымайылны осиятындан: 
«Айырылмагъыз Къаламдан, Китабдан. 
Танытыб хакъ джолну, Хакъны, 
аладыла сакъларыкъ халкъны». 

КЪАЙДАСЫЗ СИЗ, ТОЛУ АДАМЛА? 

Хапары болмагъанны Алиф-ден, Я-дан, 
тюлмюдю джюреги сангырау, сокъур? 
Джашауу, кетиую да аны дуниядан 
хайуанча болур. 

«Къара таныгъан» деб, бизни халкъда 
окъуй-джаза билгеннге айтмайла къуру. 
Таша магъанасын Хакъ сёзню — туру 
эталгъанладыла — къара таныгъанла керти. 

Окъуй-джаза билмегенледен эсе, 
окъуй-джаза билгенледе кёбдю къарангы, джахил. 
Аладан кёб чыгъады джангылыч, хата: 
огъай, къара таныгъанладан тюлдюле ала. 

Ала нени да кёрелле тышын, 
ич магъанасындан а хапарсызла ала. 
Файгъамбарныкъыча бир сакъал ийселе, 
кеслерин муслиман болгъаннга тергейле ала. 

Сёзлени бир-бирине такъсала, 
назму джазгъаннга санайла кеслерин. 
Не аман къарангыдыла ала — 
Хакъгъа бурмайла ангыларын-эслерин. 

Алагъа джукъ ангылатхан къыйынды, 
ала кеслерине кёрюнелле акъ. 
«Сокъур тутханын бек тутар» деб, 
бошуна айтмагъанды халкъ. 

«Джарым молла дин бузар» деб, 
«джарым шайыр тил бузар» деб, 
«джарым алим илму бузар» деб, 
«джарым башчы Эл бузар» деб, 
акъылманла айтханла сынаб. 

Алай а, джарымла, джарым адамла 
дунияны баралла кючлей. 
Былагъа не оноу, хей, 
къайдасыз сиз, толу адамла? 

Джарым адамлагъа кеслерин 
хорлата эселе толу адамла, 
сора ала да толу адамла 
болмазламы? Къалгъан болмазмы 
бу дунияда толу адам? 
Аллай чекге джетгенбизми? 
Джаныбыз саудан ёлгенбизми? 

Соруулу къарайма Кёкге. 
Андан энеди ауаз: «Хар къой 
кеси аягъындан асылады ёрге. 
Башхалагъа болма тёре. 
Кесингден башла, башхаланы къой. 
Маллагъа къой сынджырны, габдешни. 
Кесингден башла джихадны, кюрешни. 
Толу адамгъа санай эсенг кесинги». 

ДЖАМЧЫМ КЪАРАДЫ, БАШЛЫГЪЫМ А — АКЪ 

Ашыгъадыла: акъ булутла — къууанчха, 
къара булутла уа — джаназыгъа. 
Не эсе да, кёзюме кёрюнеди алай 
кёкде баргъанлагъа къарасам. 

Кёкде, джерде да къууанч бла бушуу 
аякълашыбла — джарыкъ бла къарангыча. 
Андан болур: акъды башлыгъым, 
джамчым а — къарады мени. 

Джолум да: бирде — акъ, бирде уа — къара. 
Сёзюм да: бирде — къайгъы сёз, бирде уа — алгъыш. 
Алай а, акъ, къара боллукъ эсе да къыш, 
келмей къаллыкъ тюлдю, билебиз аны. 

Не болса да, джашайбыз умут бла: 
къышдан сора да болур дейбиз джаз. 
Барама: атлы, джаяу болсам да, 
кимге, неге тюбесем, къалсам да, 
джамчым къарады, башлыгъым а — акъ. 

Болургъа кюрешсек да сакъ, 
билебиз: джашау, ёлюм да — хакъ. 

Хазыр болгъанлай, джашаргъа, ёлюрге да, 
Ата-бабамча барама джолда: 
джамчым къарады, башлыгъым а — акъ. 
Джамчым къарады, башлыгъым а — акъ. 

Къалюбаладан бери джолдама, келеме. 
«Къалайса?»- деб, сорады халкъ. 
Алагъа: «Кёрмеймисиз,- дейме,- 
джамчым къарады, башлыгъым а — акъ». 

КЪАЯДА ТЕРЕК 

Зулмуну балтасындан, мычхысындан 
къача-къача къаягъа ёрлегенди ол. 
Балтааууз, мычхытиш мурдарлагъа - 
Ол бек джерге тынч чыгъарча, джокъду джол. 

Алай а, 
Боллукъду къаясы да оюлургъа, 
кеси да — шыбыла уруб — джоюлургъа, 
джай чилле да боллукъду кюйдюрюрге, 
къыш чилле уа — бузлатыргъа, юшютюрге, 
Джел, боран да боллукъдула сындырыргъа... 
Ёлюмден — мадар джокъ къутулургъа. 

Ёзге, тюнгюлюб, джаны саудан ёлюб къалмай, 
джашаргъа кюрешеди, къаджыкъмай-талмай. 
Джыл узуну бети — нюрге ушаш — джашил. 
Кёкге джууукъ болгъан, къалай болур джахил. 

Ол, чегетча, бойсунмагъанды зулмугъа. 
Аны ючюн ёрлегенди къаягъа. 
Сагъышладан, къайгъыладан болуб къалмай мышау, 
таш башында да эталады джашау. 

Джангыз эсе да, джансыз тюлдю ол. 
Джыйын джанлыдан айырылгъан къазакъ бёрюдю ол. 
Огъай, джанлы болса да, джанлы тюлдю ол. 
Къаяда ёсген бир нарат терекди, нарт терекди ол. 

Аллай бек джерде ёссе да ол, 
ёлюм ары да табарыкъды джол. 
Огъай, ёлюм келлик тюлдю анга джерден не Кёкден. 
Ёхтем терекни башха затды ёлтюрген. 

Мийикден къараб ол кёреди чегетин, 
Зулму аны аямайын кесгенин. 
Маджалларын къурутадыла алгъа. 
Къынгырлары, джараусузлары къаладыла артха. 

Кёб турмайын чегети боллукъду джокъ: 
къая терекни джюреги джарылгъан болмаса, 
ол бир къуугъун байракъгъа бурулгъан болмаса, 
ай медет, къолундан келмейди джукъ. 

Терекни хахайына эс бёлмейди не джер, не кёк. 
Зулму къолундан къырылады чегет. 
Аны кёре джашагъан тынчмыды? 
Шайыр джюрекге ушайды къаяда терек. 


ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА 
Шатха 
1 
Тенгизле, тюзле да — артда, 
таула таба келеме ёрге. 
Тюлме арбада не атда, 
кеме, къайыкъ да керек тюлле меннге. 

Къобанны, Басханны эсе да, келеме ёрге: 
ырхыз атаргъа ашыкъгъан чабакъла, 
меннге да къыйыкъ-къыйыкъ къарай, 
джетиб-джетиб озалла мени. 

Сууну ёрге барама джюзюб, 
джуртха джууукълаша, чыгъама суудан. 
Къараб къарагъынчы кебеди юсюм: 
чыммакъ акъ аяз урады таудан. 

Былайда джангыртыб абдез, 
намазлыкъгъача киреме Джуртха. 
Таула кёкге тарталла мени: 
Дуниялыкъны атама артха. 

Межгитгеча киреме джуртха, 
Минги Тау — имамы тауланы. 
Къайгъы этме да, джюрек, джукъгъа, 
Бир иги тансыкъла аланы. 

2 

Джанлаб адамла баргъан джолдан, 
кийикча, къабыргъаны ёрге илинеме. 
Башым, аягъым да джалан — 
дунияны, Ауалда-Ахырда`ча, сеземе. 

Бу къара сууланы табсам, 
акъ суу да керек тюлдю меннге. 
Джуртну хауасындан, сууундан татсам, 
кёлюм да болады Минги. 

Минги Таугъа барама чыгъыб, 
Кюн таякъгъа таяна, тюшюмдеча. 
Былайда къалыргъа да разыма, 
чырмалыб къарына, кебиннгеча. 

Межгитни минарасынданча, 
Минги Таудан турама къараб. 
Эки дунияны арасындача, 
бусагъатда алайды халым. 

Мен азан къычырама Кёкден, 
мен Кёкде къылама намаз. 
Джюрекни къанатыса сен, 
Аллахны бизге аманатыса сен, 
Ата джуртум, джандет джуртум Кавказ. 

СЕН КИМГЕ, НЕГЕ ТАБЫНАСА ХАЛКЪЫМ 

1 
Джаратылгъанча аладан ёзюм, 
Таш бла Терекге байланыбды сёзюм. 

Ташы, тереги болмагъан джерде, 
тауу, къобаны болмагъан джуртда, 
къалай джашайды, билмейме, адам. 
Айырма, Аллах, энди аладан. 

Кюн кюйдюрген тюзледе сюргюнде 
Ата джуртуна термиле хар кюнде, 
халкъ излей эди кёрюрге тауланы, 
къаяланы, чегетлени, сууланы... 
сау 14 джылдан кёрдюк аланы. 

Кърал — 
аллай бир халкъгъа азаб чекдирген, 
минг-минг адамны джуртуна термилтген, 
минг-минг сабийни, къартны ёлтюрген — 
къалай къалыред оюлмай, чачылмай? 

Ачдан, сууукъдан къатхан сабийлени 
гюнахларындан къутулур эди къалай? 
Ол сабийлени аналарыны 
къаргъышлары джетмез эди къалай? 

Адамны, халкъны хакъсыз этерге кюрешген, 
аны динсиз, тилсиз, джуртсуз этерге кюрешген — 
ким да болсун — сокъуранныкъды артда: 
ахыры бошаллыкъды аман бла — 
тюшерикди отха, кюерикди отда. 

2 
Бюгюн да барды къоркъуу 
динибизге, тилибизге да, 
джаннет кибик джерибизге да... 
Кимледенми? Кесибизден да. 

Биягъыладыла душманлыкъ этген. 
Амантишледиле алагъа билеклик этген. 
Алай а, 
Кесибизде да барды гюнах. 
Джашамайбыз буюргъанча Аллах. 

Джашамай эсек а, буюргъанча Аллах, 
не этерикди келмейин палах. 

Айырылгъан Китабдан, Къаламдан — 
айырылады халкълыкъдан, адамлыкъдан, 
бурулады сюрюуге, малгъа: 
дин да, тил да, джурт да керек тюлдю анга, 
тюзлюк, эркинлик да керек тюлдю анга. 

Дуния малны сюре ызындан, 
ол айырылады дининден, тилинден, джуртундан. 
Сыйын, намысын да этеди тас. 
Динин, тилин, джуртун да этеди тас. 

Аллахха этмеген къуллукъ, 
дуния малны болады къулу. 
Къулгъа уа Хакъ болмайды керек, 
дин, тил, джурт болмайды керек: 
аныкъы — сынджыр, тегене, сюек. 

Дин, тил, джурт ючюн ол этмейди къазауат. 
Аны къазауаты бирди джангыз: 
«сынджырым кюмюш болсун, 
тегенем алтын болсун, 
базук да эти бла болсун». 

3 
Энтда сынау заман келгенди бизге: 
къуллукъ этебиз кимге, неге — 
Тамблабыз боллукъду анга кёре. 

Ангы, эс деген къалгъан эсе бизде, 
тюшюнюрге, тирилирге боллукъбуз алкъын. 
Аллах чамланнган къауумла эсибизде... 
Сен кимге, неге табынаса, халкъым?! 

ШИМАЛ ДЖОЛДА САГЪЫШЛА 

Шимал Джолну Ставангер деген эли, 
къачан тохтарыкъды сени джангурунг, джелинг? 
Сенде болмайды не акъ къыш, не джай: 
джыл чакъларынг — экидиле: джашайса къалай? 

Джылны алты айы — джаз, алты айы — къач. 
Мында эки къатха азды табигъатда къууанч. 
Джайды дерча — исси кюню джокъ, 
къышды дерча — къар ышаны джокъ. 

Не да болсун — джауады джангур. 
Бир кюню да болмайды джелсиз. 
Чайкала къычырыкъ этелле: 
чайкъалады, шош болмай, тенгиз. 

Алай а, халкъгъа къарасанг мында — 
джандет деген былайыды дерсе. 
Джуртларына, джашауларына да — разы: 
ышармагъан, кюлмеген кёрмезсе. 

Хар юй шорбатда чайкъалады байракъ, 
миллет кийимлерин ёчдюле киерге. 
Сабийлерин а — бек гитчеликден — 
Шимал Джолну юретелле сюерге. 

Башчыларын — патчахларын, бийлерин — 
аякъ тюбге атмайла биздеча. 
Букъу къондурмай сакълайла тарихлерин, 
джюрютелле кеслерин миллетча. 

Шимал Джолну халкъына къарасам, 
«Эресей былай къачан джашарыкъды?» - дейме. 
Болмазлыкъ зат болса да, излейме... 
Этер эдим бир затла, кючюм къарыса. 

Не этгин, 
Шимал Джолда болса да тёнгегим, 
Ата джуртдады кёлюм-джюрегим. 
Башха халкъладан кемди небиз? 
Кёлюмча чайкъалады тенгиз. 

ДЖЮРЕК 

Чёб чакълы бир къарыуу 
джокъду адамны: 
сауут-саба къой, 
сёз да, кёз да джыгъалла аны. 

Аты болса да 
уллу, нюрлю, мийик, 
джюрегинделле аны 
джаныуар, хайуан, кийик. 

Халкъ ичинде 
аздыла болалгъанла Адам — 
айырылалгъанла 
джаныуарлыкъдан, хайуанлыкъдан. 

Ёзге, 
алай къарыусуз эсе адам, 
хазыр эсе болургъа аман, 

Къалай учалады да Кёкге? 
Джашауун да эте къолай, 
Джазалады джазыуун къалай? 

Эм уллу къазауат 
барады джюрегинде адамны. 
Джаралы эте келиб, 
эм ахырында — ёлтюреди аны. 

Джокъду джюрекге тынчлыкъ. 
Къайгъы уясына ушайды ол. 
Къууанчдан, бушуудан да толуду ол. 

Джокъду мадары тохтаргъа, солургъа. 
Тохтаусуз урады джюрек. 
Аны ичинде 
джашнайды, кюкюрейди Кёк. 

Джер да тебренеди 
ичинде аны. 
Не къыйынды 
джашауу адамны. 

Биледи адам 
ахырзаманны да келлигин къайдан: 
джюрекде барады къазауат...

КЮЧЮК 

Ашы эркинди, орну къургъакъды, 
дагъыда турады къансыб. 
Не этсин зауаллы кючюк — 
анасына болгъанды тансыкъ. 

Эгиз къарнашынг да башха джердеди, 
сеннге къошулуб джыламаз. 
Джарлы анангча энди ёмюрде 
сени киши да джаламаз. 

Алай болса да — ёсерсиз: 
кесигизчала бла биригиб, 
сизни ёксюз этген джорукъну 
тамырларындан кесерсиз. 

АКЪ СЁЗ, САУ БОЛ! 

Билмейме, 
кишини къутхарырмы сёзюм? 
Кесими уа 
къутхарады. 

Акъ сёз кёлюме-джюрегиме - 
Акъ суу, къара суу тёнгегиме 
джарагъанча, джарайды. 

Акъ сёз — 
Кёкню туз-дамыды поэтге. 
Андан дуниягъа юлюш этерге 
борчлуду шайыр. 

Джангыз, 
къара кючлеге, къара джюреклеге 
Акъ сёзден джокъду хайыр. 

Билмейме, 
кишини къутхарырмы сёзюм? 
Кесими уа 
къутхарады. 

Джан джуртдан 
джер джуртха 
келген бир белгиди Акъ сёз. 

Мёлек тюлдю ол 
Джанымы алыргъа келген. 
Джан дарманды ол — 
Джаныма сабырлыкъ, 
рахатлыкъ да берген. 

Джазыууму Акъ сёз бла 
байлагъанды Кёк. 
Кёк бла мени арабызда 
джокъду энди чек. 

Джерден эсе Кёк джууукъду 
шайыр адамгъа. 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла 
айтхан адамгъа. 

Акъ сёз — акъ тауча, 
къаратады, тартады ёрге. 

Шайырлагъа келеди Акъ сёз, 
файгъамбарлагъа келгенча Хакъ сёз. 

Файгъамбарла болгъанча борчлу 
Хакъ сёзню джаяргъа, 
шайырла да борчлулла алай 
Акъ сёзню джаяргъа. 

Хакъ сёз эмда андан чыкъгъан Акъ сёз 
къутхарлыкъла адамны, халкъны. 
Билгеним себебли аны, 
джазама назму. 

Аз эсе уа фахму — 
къуру кесими къутхарыр ол. 
Меннге, дуниягъа да джарагъанынг ючюн, 
Акъ сёз, сау бол. 

АКЪ АЙРЫМКАН 

1 
«Айырылгъанбыз: 
айрымкан — тенгизден, 
мен а — халкъдан. 
Къутулгъанбыз 
къайгъыдан, джарсыудан». 

Джангылабыз къалай: 
Толкъунла айрымканны, 
сагъышла шайырны 
туралла талай. 

Къайда болсакъ да, 
бойсунабыз хакъгъа: 
Айрымкан тенгиздеди, 
шайыр да — халкъда. 

2 
Акъ сёз — айрымканды, 
дуния уа — тенгиз. 
Мен джашарем къалай, 
поэзия, сенсиз. 

3 
Айрымкан бла мен. 
Джан джокъду башха. 

Кём-кёк кёк тенгиз тёгерекде. 
Суугъа джууукъ болсала, 
къанат тюблери кёгере, 
учадыла чайкала. 
Къанатлы акъ сёз да, 
Кёкге джууукълашса, 
тюрленеди, нюрленеди алай. 

Джандет айрымкан Ай Къала, 
дуния боранладан, къайгъыладан 
сенсе манга ышыкъ. 

Алай а, былайда да 
эсимден кетмейди: 
Къызыл Къала 
эмда дуппур башында 
бузоу кютген джашчыкъ. 

4 
Болмайын талкъ, 
сюргюнден къайыталгъан халкъ, 
тансыкълай джуртун-джерин, 
сюей эди юйюн, элин. 

Кёб эди сабий. 
Чыпчыкъла терекнича, 
тёгерекни толтургъан эдиле ала. 
Аланы дауурларын 
къатлаб, къайтара эдиле къаяла. 

5 
Сюргюнден къайыта билген халкъ, 
энди джуртунда бола барады талкъ. 
Алайгъа джетгенди хал. 
Кимди терс: кесибиз, хоншщула, кърал — 
билмейме. 

Кетебиз къоюб эллени, 
джандетге ушаш джерлени. 

Ёмюрлени узагъына 
бизни сакълагъан тауланы 
къоя барабыз. Аланы 
кючлейле башхала, башхала. 

Ата-бабала джатхан къабырла да, 
кешенеле, къалала да, 
аланладан къалгъан храмла да, 
тарих ташла, къаяла да, 
мингджыллыкъ белгиле, элле да, 
къарачай атла, къойла, итле да, 
джер-суу атла да ана тилде, 
Ана тилибиз кеси да, 
Ата джуртубуз саулай да, 
тарих ызыбыз ёмюрледен келген — 
бары къалады кимге? 

6 
Джаннет джуртубуздан биз 
сюрюлгенбиз эки кере. 
Кавказ дей хар бир кюнде, 
джашагъанбыз сюргюнде 
Джуртха тансыкъдан ёле. 

Ючюнчю кере уа биз 
Джуртдан кетебиз кесибиз, 
дуния мал болуб эсибиз. 

Дин-Тил-Джурт-Эл ючюн 
къазауат этерге унамай, 
Аллах бергенни сакъламай, 
Аллах буюргъанча джашамай, 
тёрт дуниягъа джайылгъанбыз. 

Джерин тас этген адам, 
Элин тас этген адам, 
Тилин тас этген адам — 
Саналырмы адамгъа? 
Узакъ, джууукъ да анга 
демезлеми: факъыра? 

7 
Ангысы-эси болгъан халкъ, 
алгъа къурайды къралын, 
анда сора дуниягъа 
джайылады адамы. 

Керек эселе юлгюле, 
къара: чууутха, эрменнге, 
къара: юнгюшге, чеченнге... 

8 
Болмаса къраллыгъы халкъны, 
болурму башчысы халкъны 
къайгъысын этген аны? 

Дини-ийманы бек болмаса халкъны, 
окъууу-билими терен болмаса халкъны, 
Къалам, Китаб бла болмаса джазыуу халкъны, 
ангысы, эси, саны да ёсерми аны? 

9 
Хакъ сёз тюшюндюрмеген халкъны, 
Акъ сёз тюшюндюрюр къалай? 
Толкъунла айрымканны, сагъышла шайырны 
тынгы-тынчлыкъ бермей, туралла талАй. 

КИМДИ ТЕРС? 

адам — болур ючюн АДАМ, 
Аллах бергенди заман. 

Алай а, 
келгенден сора да Къуран, 
таныгъандан сора да къара, 
тюрленмей эсе адам, 
нюрленмей эсе адам, 
сора, Ахырзаман 
не этерикди келмей! 

ШАЙЫРНЫ ЮСЮНДЕН 

1 
Ата джуртдан болса да саны, 
Ана тилден болса да къаны, 
бош излейсиз шайырны джерде, 
Кёкде излерге керекди аны. 

2 
Шайырны Акъ сёзю — акъ суу, 
къара бла джазгъаны — къара суу. 
Акъ, къара бла джазса да, 
джазгъаны — дарман суу, дууа суу.... 
не ючюн десенг — 
ХАКЪ сёзденди АКЪ сёз. 

3 
Адамны — сабийи. 
Шайырны — шийири. 
Шайыр адамда 
экиси да барла. 

КЪАРА АЙРЫМКАНДА 

-Былайы Шималды: 
Кюн кёрмегенлей барама джашаб. 
-Къы-бы-ла-да уа 
кёремединг кюн? 

-Былайы Шималды: 
джашайма кёлюм аман бола, аза. 
-Атынг Билалды: 
къайда болсанг да, къычыр азан. 

-Джюрекни къууандырмайды джукъ да. 
Былайда межгит да джокъду, 
муслиман адам да джокъду — 
къайдан, кимге къычыргъын азан? 

Кёзню къууандыргъан джангыз: 
Таула эмда тенгиз. 

-Тауду минарасы джерни, 
Кёкге джууукъ этген бизни. 
Эм мийигине чыкъ да, 
андан къычыр азан: 
ол заманда кёрюрсе — 
джокъмуду, бармыды муслиман. 

Адамла да эшитирле сени, 
мёлекле да эшитирле сени, 
Аллах кеси да эшитир сени. 

-Айрымкандама. 
Кесимден сора, джокъду бир джан. 
-Былай къарыусуз да къалай болады адам, 
Былай ангысыз да къалай болады адам. 
Кесинг эсенг — кесинге къычыр азан. 

Къычыргъанлай азан, 
къылгъанлай намаз, 
сезериксе: сен джангыз тюлсе — 
сени эшитирикдиле джер да, Кёк да... 
Башха тюрлю боллукъду джюрек да. 

-Аягъымда, къолумда да бугъоула — 
чыгъар къарыуум джокъду таугъа. 
Таугъа, тенгизге болсам эркин, 
башыма болсам эркин — 
былайда турмаз эдим мен. 

-Бугъоула аякъда, къолда... 
аладан ычхынырса, болса да къыйын. 
Палах: бугъоуланыбды сени мыйынг — 
аны ючюн унамайса тынгыларгъа, 
мен айтханны эшитирге, ангыларгъа. 

Санама бугъоуланы къолда, аякъда. 
Бошму тюшгенле Кёкден сурала, аятла... 
Болур ючюн бугъоуладан азат, 
къычыр дейме кеси кесинге азан. 

-Азан къычыргъанымы эшитселе, 
ашарыкъ бергенлерин къоярыкъдыла меннге. 

-Субхан Аллах, къаллай адамса сен? 
Къоркъа эсенг — азан къычыр ичингден. 
Андан сора боллукъну барырса кёре... 
Турма былай, джанынг саудан ёле. 

-Мен кертиси бла да турама ёле. 
Къарангы тебрегенди кючлей. 
Эшитемисе мени, хей! 

-Эшитеме. Не этгин: 
джашау, ёлюм да — хакъ. 
Алай а, джан ёлмейди — 
Ийманынга болчу сакъ. 

Ахыратынг дуниянгча тар 
болмаз, Аллах айтса, иншаллах... 
Мени ызымдан къайтар: 
Ашхаду... 

-Ашхаду ан ля иляhа илля Aллаh 
уа ашхаду анна Мухаммадан гъабдуху уа расулюху. 

НАЗМУ ТУУАРМЫ, ТУУМАЗМЫ? 

Сагъыш этиб, къыйналма бек. 
Аны оноуун этерикдиле 
Кёк бла джюрек. 
Эт, тери да келликдиле, 
болса сюек. 

АМАНТИШ 

Амантиш отуз кюмюшге халкъын, джуртун, бийлигин да сатыб, орус патчахха къул болду. Алай а, патчах аны, ол умут этгенча, Къарачайгъа олий этмеди, ёзге къуру да къоймады. Кесине джууукъ этди, арбазына кюмюш сынджыр бла такъды, алтын тегенеден ашарча этди. Бёрюлеге уугъа чыкъгъан сагъатда, биргесине ала да турду — андан уллу насыб къайда амантиш итге. Бир-бирде уа таша, тахсачы ишлени бардырыргъа таулагъа джибергени да болду. 

Бу джол да, буйрукъну тындыра, таугъа ёрледи да Амантиш, джыйын джанлыны тамадасына тюбеди. Аны аман тишинден дженгил огъуна таныдыла. 
-Патчахны джумушу бла келгенме. Къоюгъуз патчах бла къазауат этгенни. 

Джыйын джанлы бирден эки болургъа унамады. 
Амантиш аман тишин кёргюзтюб къоркъутургъа умут этгенинде уа, кесин чачдырыргъа аз къалды. Къулагъын да джыртдырыб, къачыб къутулду. 

Патчах аны хапарына тынгылады да, оюмун айтды. 
-Сен бизни джаныбызгъа нек кёчген эдинг? Джашаугъа, ашаугъа ычхыныр ючюн. Аланы да терилтирге керекди. Сени аман тишинги кетериб, орнуна алтын тиш салыргъа буюрама. Алтын тишинги кёргенлей огъуна, аланы къарамлары тюрленир. Артха къайыт да, ангылат, кърал бла къабыргъаларын келишдириб, бойсунуб джашасала — кеслерине, бизге да иги. Мен алагъа иги къараргъа сёз береме. Джыйын джанлыны башчысын бир джанына алыб, айт, анга да, сеннгеча, алтын тегене, кюмюш сынджыр хазырды. 

Биягъы амантиш джортуб, таула таба ашыкъды. Ёзге бу джол сакълауулла да алды биргесине. 

Бёрюле кёрюр кёрмез аны самаркъау эте башладыла: 
-Къара амантишге, алтынтиш болуб турады да. Джашаугъа батханды сора. 
Башчы джанлы къалабалыкъны тохтатды. 
Амантиш аны бир джанына алыб, сёлеширге умут этди, алай а Башчы Бёрю «мени джыйынымдан ташам джокъду, бары да эшитирча айт» деб тохтады. 

Не этерик эди Амантиш, айтды патчахны айтханын. 
-Сора, биз да сенича патчахха къул болсакъ, бизни да сынджырыбыз кюмюшден боллукъду, тегенебиз а — алтындан. Онла бла къычырымланы чабыб, джортуб айланмай, хазыр ашарыкъны ашаб, керпеслениб турлукъбуз. Къалай дейсиз, джыйын джанлы? 

Джанлыла уа, тиш чакъдыра, къуршоуну къыса тебредиле, ёзге Башчы аланы тохтатды. 
-Сен, Амантиш, бизге бир ангылат, сен керти да телимисе, огъесе бизни телигеми санайса? Сынджыр темирденмиди, алтынданмыды — не башхасы барды, къул болуб, ит болуб, бойнунгдан тагъылыб турлукъ эсенг? Эркин джашауубузну сени къул сынджырынга (кюмюшден болса да ол), ит тегененге (алтындан болса да ол), ауушдурлугъубузну ким айтды? Алгъын сен сыйы джюрюген бёрюледен эдинг — Тейринги адамгъа ауушдургъандан сора, халкъынгы, джуртунгу, кесинги баш эркинлигинги да сатхандан сора, ит болуб, бойнунгдан тагъылгъандан сора, итча юргенден сора — не айтыргъа излейсе бизге? Къул болгъан бий, ит болгъан бёрю — сенден джийиргеншли болурму дунияда? Бёрюлени бетлерин джойгъан сатлыкъса сен. Бюгюнден сора, кёзюбюзге тюртюлме. Ненча алтын тиш салдырсанг да, ёмюр ёмюрге амантишлей къаллыкъса сен. 

Ит болгъан бёрю бла эркин джыйын джанлыны арасында келишиу болмазлыгъы ангылашынды. Патчах бла итлери бир джанындан, джыйын джанлы бла къазакъ бёрюле да экинчи джанындан башланнган-баргъан къазауат теренден тереннге, уллудан уллугъа кетди. Аны ахыры къалай бошаллыгъын, къачан бошаллыгъын билген бар эсе, айтсын. 

ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ КЕЛТИРЛИКДИ ДЖОЛ 

Акъ дуньягъа къараса да кёзюм, 
кетериклени бириме мен да. 
Не этгин: джашау, ёлюм да — кёзюу. 
Айт, бу дуньяда къалалгъан кимди? 

Кетгендиле файгъамбарла да. 
Джашау, ёлюм да — хакъ. 
Нарт сёзню азбарла да, 
эсинги тёрюне такъ. 

Такъдым. Такъгъанлыкъгъа, 
иги болургъа унамайды кёлюм. 
Мен Хакъ сёз бла джашагъанлыкъгъа, 
Мен Акъ сёз бла джашагъанлыкъгъа, 
Ёлюмсюз сёз бла джашагъанлыкъгъа, 
меннге тынгы бермейди ёлюм. 

Ызымдан мараб айланады, 
душманлыкъ этеди кемсиз. 
Аурууларын да юсдюреди, 
кюрешеди этерге кёлсюз. 

Бир — тамагъымдан, бир — аягъымдан 
алыргъа кюрешеди мени. 
Мен а, кёргюзтеме анга 
къаяда ёсген терекни. 

Таш башында мен да алай 
этерге кюрешеме джашау. 
Зулмугъа тюл, залимге тюл, 
Таш бла Терекге салама махтау. 

Къара кюн къоратса да мени, 
Акъ сёзюм къалыр деб базама. 
Халкъымы джазыуун, кёлюн да джазама: 
халкъымды ёлюмсюзлюгюм мени. 

Динине, тилине бек болуб халкъым, 
Ата джуртунда джашаса — 
Къаяда терекге ушаса да, 
къаллыкъ тюлдю табмайын хакъын. 

Айырылмаса Къаламдан, Китабдан, 
сакълаяллыкъды ангысын-эсин. 
Юлюшлю боллукъду дуниядан, ахыратдан, 
къутхарлыкъды ёлюмден кесин. 

Мен сыйлайма Къаламны, Китабны, 
аланы ийгеннге этеме къуллукъ.. 
ёлюмден тюл эсем да къутуллукъ, 
билеме, хорларыкъ Кюч барды аны. 

Джашау-ёлюу-тирилиу 
табигъатны джоругъуду ол. 
Эртде-кеч болса да, 
Ёлюмсюзлюкге келтирликди джол. 

АЛЛАХ АЙТСА 

адамны Адам, халкъны да Халкъ этген 
Динди, Джуртду, Тилди. 
Ала ючюн къазауат этмеген — 
эркиши тюлдю. 

Алай а, къайсы халкъ да, 
Сакълар ючюн динин, тилин, 
Джуртунда керекди къураргъа 
кесини энчи Юйюн-Элин. 

Аны ючюн кюрешмесек биз, 
джарытырмы бизни джулдуз бла Ай? 
Кёб палахладан ёте келген, 
Тас болуб къалмаз Малкъар-Къарачай. 
Динин, тилин, джуртун да сакълаб, 
джашау этер Малкъар-Къарачай. 
Аллах айтса. 

ЗАКИЙ 

Анга берилгенди фахму 
джазаргъа назму. 

Хапар джазса да шайыр, 
Поэзиягъа болады хайыр. 

Къара (сёз) бла джазса да ол, 
Акъ сёзге ачады джол. 

Анга берилгенди фахму — 
тюз сёзю да болады назму. 

АДАМНЫ КЁРЕМЕ АХЫРЫН 

Дуния мал адамдан багъалы 
болгъан заманлагъа джетдик. 
Файгъамбарла да бу дуньяда 
джашагъан болурламы керти? 

Хакъ сёзге, Акъ сёзге 
эс бурмагъанла — кёбден кёб. 
Халкъ деген, Эл деген — 
аздан аз: не этсин чамланмайын Кёк. 

Дуния болгъанды оюлурча: 
келе тургъан палахны къатында 
суу ахырзаман, эминала да, 
дуния къазауатла, башхала да — 
кёрюннюкдюле оюнча. 

Кёб джан ачыса, къырылса да, 
Адам улу къалгъанды сау. 
Келе тургъан палахдан а 
тюб боллукъду бютеу джашау. 

Дуния малны сюре ызындан, 
кетерикди адам джардан, къаядан. 
Алайгъа барады иш акъырын. 
Адамны кёреме ахырын. 

Алгъа, джайылыб, сюрлюкдю, кюйдюрлюкдю от, 
ызы бла къатдырлыкъды сууукъ. 
Халкъ Хакъдан не къадар болса узакъ, 
ёлюмюне ол къадар болады джууукъ. 

Алай а Хакъ сёзге тынгыламагъанла, 
Акъ сёзюмеми тынгыларыкъла мени. 
Ангыбыз, саныбыз да ёсмей тохтаб, 
буруу боллукъ да табылмай аллына ёлюмню, 
кетерге ушайбыз дуньядан. 

Мал — адамдан багъалы болгъан 
къоркъуулу заманлагъа джетдик. 
Файгъамбарла да бу дунья да 
джашагъан болурламы керти? 

ЮЧ КЪАТ НАСЫБЛЫМА 

Кёзюнгден, сёзюнгден да 
тёгюледи нюр джылыу, джарыкъ. 
Хорлатдым кесими сезимге — 
Акъыллы уа тюлме артыкъ. 

Кимге файгъамбарлыкъ, кимге сюймеклик 
келеди эки джыйырма джылда. 
Бир къызны, къадардан да тилей кечмеклик, 
къачырдым Шимал деген Джолда. 

Кёкден — кимге аят, кимге уа — назму... 
Кимге не берлигин биледи Ол. 
Берилгеннге тыйыншлы болса фахму, 
Кюн таякъча кёрюнеди джол. 

Манга уа бютюн чомарт болду джазыу: 
къыз да, сюймеклик да, назму да бирге. 
Ючюсюн да аланы 
махтау салыб, ётдюрдюм тёрге. 

Ол ючюсюнден кетсе да бири, 
къара кюн келликди манга, Тейри. 
Экиси кетсе уа аладан, 
татыу къалмаз манга джашаудан. 

Ючюсю да кетселе уа, 
ол кюн манга тартыллыкъды салах. 
Алай а, 
ол юч насыбны манга берген Аллах, 
аланы сыйырыб къоймаз менден. 

Ёзге, къууанчымы ичде тыяйым, 
джыламай къалмайды къууаннган асры. 
Насыблыма деб къычырыб, болмайым ассы: 
насыбсызла да кёбдюле халкъда. 

Ол юч насыбым болгъан къадарда, 
Тыш джуртда да болмазма мугур. 
Къоймагъаны ючюн мени джангыз, 
Уллу Аллахха этеме шукур. 

ШИМАЛДА 

Джаз да кетди, джай да кетди, 
кёз ачдырмай джел, джангур, булут. 
Табигъатны джокъ эсе дерти — 
энди къачдан этеме умут. 

Унутдурурча аман джазны, джайны, 
Бир ариу къач келир эсе уа. 
Бишген кёгетин да, къызгъанмай, 
Меничалагъа берир эсе уа. 

Иги джора да игиди. 
Тюзю, къачны сюймейме мен, 
тюшедиле да эсиме 
...28-чи джылны къачы, 
...43-чю джылны къачы... 

Ноябрны экисин унутурбуз къалай. 
Огъай, къачдан да сакъламайма джукъ. 
Ишими эталсам къолай, 
Кёкге болалсам джууукъ, 
къалгъан бары тюзеле барыр... 

Джаз да кетди, джай да кетди. 
Къач да тубаны, шылпысы бла джетди. 
Къалмагъанды ышаныу кюннге. 
Не келтирир къышым да меннге? 

40 ДЖЫЛГЪА ДЕРИ ЭМДА СОРА 

Акъ сёзню 40 джылына дери, 
Хакъ сёзню 40 джылындан сора 
айталлыкъды адам. 

40 джылына дери Хакъ сёз айтханнга, 
40 джылындан сора Акъ сёз айтханнга 
ийнанмайма мен. 

ТЕЙРИ БЛА СЁЛЕШЕМЕ 

Арыгъанма быллай бир, 
билмейме, неден. 
Ёлюмден да къоркъмазча, 
къалай болдум мен? 

Джашаудан да, джанымдан да 
къалай тойдум мен? 
Элими да, Халкъымы да 
къалай къойдум мен? 

Кёлюнг чыкъса адамладан, 
сууусанг халкъдан, 
джарыкъ уруб кёралмасанг 
Гъарбдан не Шаркъдан, 

Сора, сен таугъа кетесе, 
не абрек болуб, 
не да, излей акъ маралны, 
Бийнёгер болуб. 

Неда сен Таугъа кетесе, 
(тюзге тюл, Таугъа!), 
файгъамбарча джарыкъ излей, 
джанлагъа, джаннга. 

Мен Кёкге къараб, айтама: 
«Не ал кесинге, 
не да тынчлыкъ, сабырлыкъ 
бир бер кёлюме. 

Къанамат да, Бийнёгер да 
болуб кёрдюм мен. 
Миллетиме дарман, тюзлюк 
табалмадым мен. 

Кесимден да, халкъымдан да 
чыкъгъанды кёлюм. 
Адамынга бир эс табдыр, 
не да — бер ёлюм».

ТЮБЕШИУ 

Болмагъанлай эсде-бусда, 
тюртюлдюм да сеннге бусда, 
таблыкъ тюшдю сёлеширге. 
Биз келишдик тюбеширге. 

Тюбешиуге келялмадым, 
сен келгенменг — билялмадым. 
Табалмадым артда сени, 
ауласам да бютеу Джерни. 

Сюйсенг джыла, сюйсенг джырла — 
терк кетдиле ётюб джылла. 

...Китаб окъуй, мынчакъ тарта, 
учакъ бла кетиб бара, 
къулагъыма келди ауаз, 
таныш ауаз, татлы ауаз: 

-Молла болуб тураса да, 
огъесе, атымы айтыб, 
мынчакъ алаймы тартаса? 

Ма алай тюбедик Кёкде. 
Тюшгенлей а келиб джерге, 
бир сыпатсыз чабыб джетди, 
сени уппа-чуппа этди, 
къойнуна къысыб кетди. 

Бу тюнюммюдю, керти, 
огъесе, тюшюм болурму? 
Тынгы джокъ Кёкде, джерде: 
Ай мени джолум болурму? 

Терслейим энди кимни? 
Излейим энди кимни? 
Джокъду насыбым мени... 
Зынгырдады телефон. 

Кёкден, джерден эсе да, 
Биягъы ауаз келди, 
биягъы ауаз кюлдю. 

Джюрек хорлады мени, 
башым къалды палахха: 
джол ачылды гюнахха... 
Къайдан да кёрдюм сени! 

БИЗ ЭТЕЙИК КЪОЛДАН КЕЛГЕННИ 
"Народ, пренебрегающий своей свободой ради безопасности, не достоин ни того, ни другого". 

Эте барайыкъ къолдан келгенни, 
сыйы джокъду саудан ёлгенни. 
Диннге, тилге, джуртха да болайыкъ бек. 
Къара: къаяда да ёсалады терек, 
къыш, джай чиллеге да чыдай, 
бораннга, элиягъа да чыдай... 

Кырдык а? 
Не бек сюеди джашауну кырдык. 
Ненча кере биз аны чалдыкъ, къырдыкъ, 
Анча кере ол да чыгъа джангыдан. 

Юлюш этерча бола джанымдан, 
къарайма кырдыкга, ташха, терекге да. 
Ангыгъа, джюрекге да 
озуб джетерикди ала берген дерс. 

Бар эсе бизде миллет ангы, эс — 
унутурбуз зулмуну, сюргюнню къалай? 
Биле-биле атласакъ а терс, 
Джолубуз, джашауубуз болурму къолай? 

Тюзледен къуюлгъан джауладан 
Тау джуртубуз сакълагъанды бизни. 
Бюгюн да, айырылсакъ тауладан, 
неда дунияны бошласакъ таулагъа — 
уллу халкъла джутарыкъла бизни. 

«Таулу тюзде абыныр» деб, 
билмейми айтханды Хамзат Батырбек. 
Диннге, Тилге, Джуртха да болмасакъ бек 
айыб болур кырдыкдан, ташдан, терекден да... 

Ала уялтхан бла къалмай, джети къат Кёкден да 
келирге боллукъду палах: 
Ол бергенни сакъламасакъ, 
Ол айтханча атламасакъ, 
чамланмай турурму Аллах? 

Дин-Тил-Джурт ючюн ёлгенле, 
халкъны намысы, сыйы ючюн ёлгенле, 
инсан, миллет хакълары ючюн ёлгенле — 
джангыз аладыла шейитле. 

Динин-тилин-джуртун сакъламагъан халкъ, 
къалай къалыр болмайын талкъ? 

Джашау эсе — 
джуртубузда динибиз, тилибиз бла, 
намысыбыз, сыйыбыз, тёребиз бла. 

Ёлюу эсе — 
намысыбыз, сыйыбыз ючюн, 
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн — 
Хакъыбыз ючюн, Халкъыбыз ючюн 
кюреше, сермеше, къазауат эте... 

Биз этейик къолдан келгенни. 
Сыйы джокъду саудан ёлгенни. 

ДЖУЛДУЗ ДЖАШАСЫН КЁКДЕ 

Джерге тюшген джулдуз 
не болады тас, не болады таш. 
Андан эсе, болгъанлай баш, 
Бизни да къарата ёрге, 
джашасын Кёкде. 
Алай игиди кесине, бизге да. 

КЪЫЙЫНДЫ АНГЫЛАГЪАН АДАМНЫ 

Керексиз сагъышла кючлейле эсими.. 
Ууакъ къайгъыла талайла джюрегими. 
Ой нечик бош затлагъа иеме заманнны. 
Къыйынды ангылагъан адамны. 

ОТДАН ЧЫКЪ ДА... 

«Отдан чыкъ да — джалынннга» 
Дегенча болду ишим. 
Болушалмаз джаныма 
Аллахдан башха киши. 

Шаркъда болдум — от, тютюн, 
Баты — къурум эм джалын. 
Болалырмамы таза 
джетгинчиннге аджалым. 

Ууатхандыла Ташны, 
кесгендиле Терекни: 
Тютюн, джалын эм къурум 
басханла тёгерекни. 

Харам ишле, гюнахла 
къаралтсала джюрекни, 
къутулмазса аладан, 
джуугъанлыкъгъа тёнгекни. 

Джуугъанлыкъгъа ёлюкню, 
джууалмазса гюнахын. 
Ахырат, дунья да джокъ 
унутханнга Аллахын. 

Дуньядан ахыратха 
келтирмейин къоймаз джол. 
«Отдан чыкъ да — джалыннга». 
Дегенча болса уа ол... 

Къой, тохтайым былайда. 
Ёлмегенме: джаным — сау. 
Зикир бла Орайда 
бир-бирине тюлле джау. 

Кязим бла Сымайыл 
къойгъанла бизге фикир: 
къанатлары джюрекни — 
Орайда бла Зикир. 

Къууанайыкъ хар кюннге, 
закийлеге ушайыкъ. 
Дуньяладан юлюшлю 
болур кибик джашайыкъ. 

ТУРЛУКЪДУ ДЖАШАБ ПОЭТ 

Акъбет, кёккёз, сарычач 
норвей къызланы кёрсем, 
алан къызла кёзюме 
кёрюнедиле мени. 

Оразама. Алай а, 
ол ариу къызла ючюн 
берирге да разыма 
Аллах берген джанымы. 

Аллах берген джанымы 
Борчлу эсем а берирге 
джангыз Аллах ючюннге - 
сора, аджашханма мен. 

Ариулукъгъа къарагъан 
тюшерми джаханимге? 
Алай эсе, джандетде 
табылмаз меннге орун. 

Акъбет, кёккёз, сарычач 
норвей къызланы кёрсем, 
джазгъа бурулады къач... 
Шимал джанында ёлсем, 

бири джылар аладан, 
«кимге къойдунг мени»,- деб. 
Юлюшюмю джашаудан 
мен алгъанма. «Ёлдю»,- деб, 

къыйналмагъыз поэтге. 
Ёлмейдиле поэтле. 
Джаханюмде, джандетде да 
табалмазсыз аланы. 

Акъбет, кёккёз, сарычач 
къызланы арасында, 
Акъбет, кёккёз, сарычач 
кюнлени арасында, 
Акъбет, кёккёз, сарычач 
сёзлени арасында - 

ариулукъ болгъан джерде 
джашарыкъды шайыр джан. 
Дунияда ариулукъну 
махтарыкъды шайыр джан. 

Сюймеклик — ёзю аны, 
Сюймеклик — сёзю аны, 
сюймеклик — джаны аны. 

Ариулукъ болгъан джерде, 
Сюймеклик болгъан джерде, 
ёкюл бола алагъа, 
турлукъду джашаб поэт. 

ДЖАЗЫУУБУЗНУ ДЖАЗАЛЫРБЫЗМЫ КЕСИБИЗ 

Кетеди джашаудан тамада тёлю, къыйынлы тёлю. 

Тутмакъдан, къазауатдан, сюргюнден 
Джуртларына сау къайыталгъанла, 
адам ашаучу 20-чы эмеген ёмюрден 
къутулалгъанла, сау къалалгъанла — 
кетедиле, тауусуладыла ала да. 

20-чы ёмюрде алагъа джетген къыйынлыкъны 
джаза, кёб къалам сыннганды ачыдан, ачыудан. 
Толусу бла тюзлюгюн, хакъын табмагъанлай, 
Кетеди ол къыйынлы тёлю джашаудан. 

Ибилис джорукъну зулмусу, ётюрюгю, джалгъан дауу 
джаханимдеча тутханды адамланы, халкъланы. 
Мен сорама ёлгенлеге, саулагъа да къарай, 
Мен сорама джети къат Кёкге, джерге да къарай: 
джазыуун алай джазгъан кесимиди адам, 
огъесе, Кёкню оноуумуду ол? 

Кетеди джашаудан тамада тёлю, къыйынлы тёлю. 
Джюреклери джарадан, табдан толу адамла кетелле. 
Бир ёмюр, бир дуния кетеди ала бла. 
Кёб зат айтылмай къалады ташада. 

20-чы ёмюрде къалгъанды халкъны маджалы. 
Ол къауум — зулму бла сермеше табханды аджалын. 
«Зулмугъа бойсуннганла къалгъан эдик артха»,- 
деучен эдиле ёле тургъан къартла. 

Минг-минг адам ёлгенди тутмакъда, 
минг-минг адам ёлгенди къазауатда, 
минг-минг адам ёлгенди сюргюнде... 

Джюрексине ол затлагъа хар кюнде, 
Ибилис джорукъдан къутулгъанла да, 
ёледиле, тауусуладыла энди. 
Кетеди джашаудан тамада тёлю, къыйынлы тёлю. 
Аланы ашыра тамблабызгъа этеме сагъыш: 

Бизни уа не сакълай болур алда? 
Сакъланырмы миллет ангыбыз, эсибиз? 
Джазыуубузну джазалырбызмы ккесибиз? 

СЁЗНЮ ЮСЮНДЕН 

аль-Фуркан (Различение) 
Во имя Аллаха, Милостивого, Милосердного! 
1. Благословен Тот, Кто ниспослал Своему рабу Различение (Коран), чтобы он предостерег миры. 

В начале было Слово, и Слово было у Бога и слово было Бог. Оно было вначале у Бога. Всё через него начало быть, и без Него ничто не начало быть, что начало быть. В Нём была Жизнь... 
Евангелие от Иоанна I, 1-4 
«Перевести эту истину на простой русский язык можно просто. Бог в нашем мире существует показывает себя в форме Слова, Писания, Благовествования, Корана. Еще, проще говоря, с помощью слова Бог дает человеку возможность сделать осознанный выбор между Божественным и Дьявольским. Бог дает возможность отличить и различать с каким человеком вы имеете дело. Кем и чем он ведется в своих поступках и суждениях - Богом или Сатаной. Лжет он или говорит словом истинным. Поступает ли он по Слову Истины. Недаром мусульмане говорят, что Коран дан как различение. Они говорят именно о том даре который позволяет увидеть Иблиса в образе человека. Потому как все в этом мире происходит и творится руками людей, но по воле Бога, и лишь видящий и чтящий Слово способен увидеть Сатану и совладать с ним. Помните что только Слово поможет совладать с человеком лжи. Загнав его в тюрьму собственной лжи, приоткройте дверь, и Дьявол выйдет из него...». 
Константин Свет. 

" Назму деген накъырда тюлдю, 
Джюрекге эшик ачады" 
Джырчы Сымайыл 

СЁЗ оюн тюлдю. Сёзде барды ЁЗ. Адамны кёзюнден джюреги къараб тургъанча, халкъны да тилинден-сёзюнден тини-ёзю къараб турады. Хоу, СЁЗдеди ЁЗ. Сёзден башланнганды дуния да, адам да. ХАКЪ сёзденди, ХАКЪ сёздеди АКЪ сёз да. Аны себебли, сёзге бир бош затхача къараргъа джарамайды. 

СЁЗде кёрюнеди джети къат Кёк да, джети къат джер да, джети къат джюрек да, Ауал да, Ахыр да. Сёзюне керти болмагъандан уллу сыйсызлыкъ болурму? Сёзюн-тилин тас этген халкъ — дуниядан болады талкъ. СЁЗ — ЁЗ; ХАКЪ сёз — АКЪ сёз. Быланы магъаналары бек теренди, кёб къатлыды. 

ЁЗ: 

1 – собственная сущность; сам. 
2.суть, существо, квитэссенция, содержание. 
3.сок; клеточный сок. 
4.сердцевина. 
5.стержень. 
6.родной. 
7.собственный. 
8.настоящий, натуральный, чистый. 
9.ёзден – оригинал, подлинник. 
10.ёзденлик – оригинальность, самобытность. 
11. ёзден – свободный. 

ХАКЪ: 
Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога. 

АКЪ СЁЗ: 
Акъ сёз — Хакъ сёзден чыкъгъан сёз, Хакъгъа джууукълашдыргъан сёз; керти сёз, тюз сёз, таза сёз, иги сёз, ариу сёз, эркин сёз, кёллендирген сёз, назму сёз; поэзия. 
КЪАРА: 
Бу сёзден кёб тюрлю магъанасы болгъан сёз болмаз. Халкъны кёбюсю аны «чёрный» дегенча ангылаб къояды. «Уллу», «кючлю», «таза», «сыйлы» деген магъаналарына уа эс бурмайдыла. Алай а, бизни сёзюбюз СЁЗню юсюнден болгъаны себебли, «къараны» бизге джууукъ магъанасына къарайыкъ. 

«Бир «къара таныса» деб, дыгалас этебиз» - ёмюрден бери бизни халкъда джюрюген сёздю бу. Сабийлерин окъутургъа, «къара танытыргъа» дыгалас этгендиле адамла. «Къара таныгъан» кимди? Къуранны харифлерине юреннген, аны окъуй билгеннге да айтхандыла «къара таныгъан» деб. Экинчи магъанасы уа аны — уллу магъанасы, таша магъанасы — «Аллахны сёзюн ангылагъан» деген оюмгъа келеди. Къара таныгъан — уллу, кючлю, таза, керти, сыйлы Сёзню — Хакъ сёзню сезген, таныгъан, окъугъан, билген, ангылагъан адамды. Кераматы болгъан адамды къара таныгъан. Аллайла алимлени ичинде да аз тюбейдиле. Къара таныгъан ол — Сёзню тышын кёрген бла къалмай, аны ич магъанасын, таша магъанасын, ёзюн кёрген адамды. Аны себебли, аллай уллулукъгъа джетген адамны уллу харифле бла джазаргъа излейме: КЪАРА ТАНЫГЪАН. 
Джазгъанмы этебиз, айтханмы этебиз, Сёзге тыйыншлы болайыкъ. Эсде тутайыкъ аны назму, хапар джазсакъ да. Акъ сёз да Хакъ сёзденди. Акъ сёзню да борчу — адамны Хакъгъа джууукълашдырыуду. Аны унутхан — Поэт болаллыкъ тюлдю, сёзю Акъ сёз болаллыкъ тюлдю. 

СЕН КЪАЙДА ДЖАШАЙСА? 

«Сен къайда джашайса?» деб, сорадыла. 
Этеме джууаб: 
бир-бирде — джерде, 
бир-бирде — Кёкде, 
кёбюсюне — чекде. 

Кёбюсюне — чекде: 
чегинде 
джер бла Кёкню, 
Хакъ сёз бла Акъ сёзню, 
танг бла кечени, 
джин бла мёлекни, 
джан бла тёнгекни, 
джаныуар бла адамны, 
джашау бла ёлюмню, 
халал бла харамны, 
сууаб бла гюнахны, 
батырлыкъ бла къызбайлыкъны, 
бий бла къулну, 
таш бла агъачны, 
джаз бла къачны, 
ауал бла ахырны 
дуния бла ахыратны...

ХАЗЫРБЫЗМЫ АЛЛАЙ КЮННГЕ БИЗ 

Кесими ёлдю, ёлтюргенми этдиле — 
не эсе да, СССР джокъ болду. 
Аны къурагъанланы туудукълары чачдыла аны. 

Боллукъмуду анга ёлгенди дерге, 
Гюнахы къурусун дерге да боллукъмуду, къайдам. 
Джылауун этерге да керекмиди аны? 

Ол чачылгъанында къуралды 15 кърал. 
Алада джашау къалайды, къалайды хал? 

Боллукъ болгъанды СССР-ге. 
Энди мен къоркъама Эресейге. 
Ол да боллукъду чачылыргъа, 
аны да боллукъдула чачаргъа. 

СССРибиз оюлгъанча, оюлса Эресейибиз... 
Хазырбызмы аллай кюннге биз? 

Кърал оюлса — кимлеге тюшер аш? 
Ким — къалыр тюбде, ким — болур баш. 
Ким — бий болур, ким — къул-къарауаш. 

Къыйынлыкъла — къош-къош джетерле: 
адамла, халкъла да азаб чегерле. 
Аз санлы, бириге да билмеген къауумла — 
динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалырла. 

Илинмек аджал не ассимиле палах къурутур аланы. 
Сынауду — къуралыуу, чачылыуу да къралны. 
Неге да тыйыншлы тюбер ючюн — керекди хазырлыкъ. 
Хазыр болмагъанлагъа джетеди джазыкълыкъ. 

Ийнанмайыкъ, ышанмайыкъ Гъарбха не Шаркъгъа: 
Иман, билим, бирлик болмасала халкъда, 
келлик тюлдю бир джерден да (Кёкден да!) болушлукъ. 
Сюрюуге керекмиди азатлыкъ, бошлукъ? 

Эркинлик керЕкди — сюрюуге тюл — Халкъгъа: 
бойсуннган къауумгъа — зулмугъа тюл — Хакъгъа. 
Сюрюубюзмю, огъесе, Халкъбызмы биз? 
Бармыды динибиз, тилибиз, джерибиз? 

Бар эсе уа — 
ала ючюн этебизми къазауат? 
Ол ючюсюню бирлигиди Халкъ. 
Ангылайбызмы аны? 

Дин, Тил, Джурт берилгенди бизге Аллахдан. 
Ол ючюсюн джетдиргенле бизге ата-бабала. 
Сакъламасакъ а ол ючюсюн биз — 
Халкъдан сюрюуге буруллукъбуз биз. 

Хазыр дин, тил, джурт джетгенле бизге. 
Аланы тас эте, джайылсакъ тюзге, 
ит къауумла чачарыкъла бизни, 
сыйсыз джашау, ёлюм сакълайла бизни. 

Этмегеннге Дин-Тил-Джурт ючюн къазауат — 
джокъду не дуния, не ахырат. 
Сынаулагъа хазырбызмы биз? 
Халкъбызмы, сюрюубюзмю биз? 

КЕРЕК БОЛУР ЭНДИ МАНГА 

«Джыджымны узуну, сёзню къысхасы» 
деген халкъдан эдим мен. 
Арт кёзюуде тюрленнгенме, 
болгъанлыкъгъа джаным сау-эсен. 

Кюнюм къысхагъа айланнганды, 
сёзюм а — узуннга. 
Шайырны къоюб, джазыучу дерге 
керек болур энди манга. 


ТЮЛ ЭСЕ УА АЛАЙ... 

Назму — тюлдю Хакъ сёз, Алхам. 
Алай а, джаралы джюрекге 
Акъ сёз да болады балхам. 

Къара ханс сыннган сюекге джарагъанча, 
Акъ сёз сыннган кёлге джарайды алай. 
Игиликге, джигитликге, мийикликге, эркинликге 
учундурады Акъ сёз адамны. 

Джыгъылгъанны — сюелирге, 
сюелгенни — джюрюрге, 
джюрюгенни — учаргъа 
кёллендиреди Акъ сёз. 

Тюл эсе уа алай, 
сора, Акъ сёз тюлдю ол. 

СОРУУГЪА ДЖУУАБ 

Хакъ сёзню ангыламагъанла, 
Акъ сёзнюмю ангыларыкъдыла. 
Аллахха тынгыламагъанла, 
Шайыргъамы тынгыларыкъдыла. 

Сёзге тынгыламагъанла бла, 
Сёз ангыламагъанла бла 
керекмиди сёлеширге, 
керекмиди кюреширге? 

Сёзге сый бермегенле, 
«Сёз — Кёкденди» демегенле, 
Хакъ сёзден, Акъ сёзден да болгъанлА кери — 
не джазыкъдыла ала, 
нюрден эсе отну сайлагъан 
иймансыз къауумдандыла ала. 

Керекмиди ала бла кюреширге, 
керекмиди ала бла сёлеширге? 

Керекди. Хакъ джолгъа, Акъ джолгъа 
бир-экиси къайытса да, 
Ол да хайырды. 

Къалам кючлюдю къурчдан. 
Мен чыгъайым борчдан 
джазайым да китабымы. 
Джюреклери сангыраула, сокъурла 
окъурламы аны? Къайдам. 

Алай болса да, 
мен чыгъайым борчдан — 
заманым аздан аз. 
Кимге «окъу» деб, 
кимге уа «джаз» деб, 
Кёкден келгенди ауаз. 

Джазама, бойсуна Ауазгъа. 
Сёзюм, кесим да чыгъарбызмы джазгъа — 
Билмейме. 
Хакъ джолну, Акъ джолну барама, 
ахырын а кёрмейме. 

Мен ёллюк болурма джолда, 
бара тургъанлай алгъа. 
Джерде уа къаллыкъды кимим? 
Къаллыкъды Сёзюм... 

Экили болсам да анга, 
нюр джарыкъгъа ачыб джюрекни, 
бойсуна буйругъуна Кёкню, 
назму джаза, чыгъама тангнга. 

ТУТМАКЪДА 

Джалгъан дау айтылыб, 
тыш къралда тюшдюм тюрмеге. 
«Кёлсюзлюк келишмез эрлеге»,- 
кеси кесиме этдим айыб. 

Эсиме тюшдю джалгъан дау бла 
халкъым туугъан джуртундан сюрюлгени, 
анда да зулмудан, ачлыкъдан 
джарымы къырылгъаны, ёлгени. 

Терслигинг болмагъанлай терсленсенг — 
ол бек ауур тиеди джюрекге. 
«Я Аллах, мени бла эсенг Сен, 
бир болуш»,- деб, къарадым Кёкге. 

«Къыйынлыкъгъа тюшгюнчю, 
бир да сагъынмай эдинг мени...»,- 
къабырдача кючледи шошлукъ. 
Сора ангыладым: Кёкден да 
келлик тюлдю манга болушлукъ. 

Джер тюбюнде къалдым джангызлай. 
Тёрт дунияны орнуна, 
тёрт сууукъ бетон къабыргъа энди... 
Амалсыздан барама джангызгъа. 

Кёз туурамда темир эшик. 
Бетон полда бир эски тёшек. 
Бир мутхуз чыракъ башымда — 
ол да темир ауну ичинде. 

Тутмакъгъа ушайды чыракъ да, 
темир чалдышдан къарайды. 
Зауаллы кеси тутмакъ джашаугъа 
юреннгеннге да ушайды. 

«Сен да бираз турсанг былайда, 
тар джашаугъа юренниксе. 
Ёлмесенг, чыгъарса былайдан, 
ёлсенг да, чыгъарса былайдан, 
аллай мадар джокъду меннге уа...». 

Сёлешебиз чыракъ бла мен. 
Ётедиле кюнле, кечеле. 
Кюн джарыкъ, Ай джарыкъ да джокъ. 
Келген, сёлешген да джокъ меннге. 

Къалам, къагъыт да бермейле меннге, 
джукъ джазаргъа джокъду мадарым. 
Алай болду эсе къадарым, 
таянайым, айт, кимге, неге? 

Болушлукъгъа келеди Акъ сёз — 
Джер тюбюнде да табды мени: 
Тыгъырыкъ да кенгирек болду, 
джарыгъыракъ болду тёгерек да, 
джюрек да сабырлыкъдан толду. 

Бу камерада ючеуленбиз энди: 
чыракъ, Акъ сёз эмда мен кесим. 
Сёлешеме ала бла. «Шашханды» деб, 
дохтургъа джюрютелле мени. 

Озадыла айла, джылла. 
Мутхуз чыракъ да джарыкъчады энди. 
«Энди джыл чыгъарыкъса» дейле. 
Къара чачым бираз агъаргъанды. 
Акъ сёзюм а бираз къаралгъанды, 
чыракъны джарыгъы уа — бирча мутхуз. 

Кёбге тёзген, азгъа да тёзербиз. 
Акъ сёз бла мен чыгъарбыз, кетербиз. 
Акъ сёзню юсюнден айтырма, джазарма. 
Ол къутхаргъанды мени тутмакъда. 

Ма алай джарайды Акъ сёз. 
Джер тюбюнден да чыгъарады Акъ сёз, 
Кёк башына да чыгъарады Акъ сёз. 
Нарт къушум, къара къушум — Акъ сёз. 
Сау бол, Акъ сёз. 

Сени меннге ийгеннге 
борчлу болгъанлай къалама, Акъ сёз. 
Экибиз да Анга 
къуллукъ этгенлей турлукъбуз, Акъ сёз. 

НЕ ЮЧЮН? 

Эне келиб Минги Таудан, 
джоюлуб кетсем джалгъан даудан — 
аз бек къууанмазла джаула. 

Ёлгенледен, сауладан да, 
Ёзенледен, тауладан да 
айырылгъанма. Не ючюн? 

Сермеше халкъ, джурт ючюн, 
Тауусулса джашар кючюнг — 
айырылмай да не этгин? 

Кёрмесин не джау, не шох 
болгъанымы къарыусуз. 

Халы болмаса къолай, 
къауумундан аслан да 
айырылыучанды алай. 

Мен — аслан кёллю да тюлме. 
Алай а, халкъ, джурт ючюн 
баргъан урушладан 
джанлатмадым башымы. 

Къалгъанымда уа болуб 
эталмаз кибик уруш, 
джанладым да ташагъа, 
суу бойнунда ташлагъа 
къабландым бауурумдан. 

Джаула бла, итле бла да 
сермешмедимми аяусуз? 
Болгъанымда уа къарыусуз, 
къалмаз ючюннге тюбде, 
мен кетдим ётюб чекден. 

Кёрмесин не джау, не шох 
болгъанымы къарыусуз. 

ТЫШЫНДА 

Къобан къобанды джетгинчи тюзге. 
Тюзде уа — аты сакъланса да, 
тас этеди бетин, ауазын, татыуун, джюрюшюн... 
Тенгизде уа атын да этеди тас. 

Минги Таудан аныча эндим да, 
«таулу тюзде абыныр» - абындым. 
«Бир абыннган минг сюрюнюр»,- дей, 
тенгиз джагъада сирелеме энди . 

Къошулду не, тас болду нем? 
Отдан чыкъгъан къачхынчыма мен: 
юсюм-башым къурум эм джалын — 
къазакъ бёрюча, улуйду джаным. 

От кюйдюрген джюрегими 
Шимал тенгиз да суууталмай, 
Джуртда болгъан ишлени 
унутуб-къурутуб болалмай, 
ёле, тириле, ёле, тириле, 
тенгиз джагъада сирелеме. 

Кетерге боллукъду джуртдан, къралдан, 
халкъдан, ахлунгдан да кетерге боллукъду. 
Алай а, къайры кетгин, кесингден, эсингден — 
джюрекни кемире, хар не да турлукъду. 

Сау-эсен чыкъса да отдан, 
къууаналмайды джарлы джюрек: 
эсиме тюшеди Джуртда 
кесиле тургъан Джангыз Терек. 

Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да 
тюшедиле мени эсиме. 
Кеси кесимден кёлюм чыгъыб, 
айыб эте кеси кесиме, 

озгъан джауумну джамчы бла сюре, 
къутулалмай ичимде дауумдан, 
къол джууа джашауумдан, 
сюелеме тенгиз джагъада. 

Джаралы Джугъутургъа, Джаралы Ташха, 
Джуртда Джангыз Терекге да ушай, 
барама джашай. 

Джюрегим къыйналады кемсиз. 
Кёлюмча чайкъалады тенгиз. 

ТУТМАКЪДА САГЪЫШЛА 

Тыш къралда мени тутдула, 
сора, элтиб, тюрмеге сукъдула. 

Кесим билиб, бир гюнахым джокъ. 
Ангыларгъа, тил билгеним джокъ. 
Тынгылайма, айталмайын джукъ. 
Ётдю кюн-кече, танг да — джуууукъ. 

Зорда-зулмуда болурму къууанч? 
Къайда ёкюл, къайда тылмач? 
Къарным да болгъанды ач, 
кёлюм да болгъанды аман. 

Юйюм — бетондан ишленнген къала. 
Эки атлам — кенги, узуну — юч атлам. 
Кёз туурамда къалын къурч эшик. 
Бетон полда да бир эски тёшек. 

Башымда чыракъ да — темир ауда... 
Къутулалмасам бу джалгъан даудан, 
болушлукъ келмесе джулдуз бла Айдан - 
ёмюрюм кетерикди былайда. 

Кетди бир ай, алты ай, джыл. 
Огъай, мени эталмазсыз къул, 
терсликге бойсунуб къалмам. 
Таш чыдамагъаннга чыдайды адам. 

Джандетге кёл салырча болдум. 
Тутмакъланы да ангыларча болдум. 
«Дунияда эм багъалы неди?»- деселе, 
«Эркинликди» дерча болдум. 

«ЭРкинлик» а, ЭРкинлик а, башланады неден? 
Башланады «Эр» деген сёзден, ЭР-ден. 
Ёрге турмасала уа, биригиб, эрле, 
халкъла да, адамлача, турлукъла тюрмеде. 

Халкъла да къутулалмай джалгъан даудан, 
турлукъла ёле джанлары саудан. 
Сермеш — ёлмез ючюн гитче халкъынг, 
джакъла миллет хакъын, инсан хакъын. 

Алайсыз — саналмазса Эрге. 
Зулму санга къараса, къарама джерге. 
Джети башлы эмегенди зулму, 
джети бетли келепенди зулму. 

Аны бла сермешмеген эркиши тюлдю. 
Дин-тил-джурт ючюн сермешмеген эркиши тюлдю. 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн, адам ючюн сермешмеген эркиши тюлдю. 

Ибилис джорукъ, зулму — хыйла бла, кюч бла да 
кюрешеди бизни айырыргъа адамлыкъдан, халкълыкъдан, 
динсиз, тилсиз, джуртсуз къояргъа кюрешеди бизни, 
кесине къул-къарауаш этерге, манкъурт этерге кюрешеди бизни. 

Бойсунмагъанны тутады, къурутады, 
алай а, унутады: 
Эл ашагъан эмегенден Эл Тейриси кючлю. 
Ибилис хорлаб къоялмаз бизни. 

Биз Хакъ джолда баргъан къадарда, 
бизни бла боллукъду Аллах. 
Бизни не бек сынаса да, 
хорлаб къояллыкъ тюлдю палах. 

Сынаулагъа мен да чыдарма. 
Тыш къралда тюрмеден да чыгъарма, 
Аллахха джаным да — аманат. 
Къайда болсам да, 
Инсан, миллет хакълары ючюн 
ёлгюнчю этерикме къазауат. 

КЪАЛАЙ ДЖИГИТСЕ СЕН, КЪАЛАЙ БАТЫРСА СЕН... 

Къалай джигитди ол, 
къалай батырды ол: 
«Джаныма тийгенни, джанын алырма»,- дейди. 
Къалай джигитди ол, 
къалай тулпарды ол: 
«Бёркюме тийгенни, башын алырма»,- дейди. 
Къалай джигитди ол, 
къалай батырды ол: 
бети, сыйы ючюн ёлюрге хазырды . 

Сора, анга сорама: бармыды сени 
халкъынг, тилинг, джуртунг? 

Ата джуртунгу да, 
Ана тилинги да, 
бютеу халкъынгы да 
туралла къурута. 
Алай демек — сени да, 
алай демек сени да, 
туралла къурута. 

Джигитлигинг къайдады, 
батырлыгъынг къайдады, 
сыйынг, бетинг къайдады? 

Джукъ айтма, сёлешме, 
махтаныргъа кюрешме. 

Сен тюлсе Ачемез, 
Сен тюлсе Татаркъан, 
Сен тюлсе Умар, 
Батыр Джаттай да тюлсе. 

Халкъынгы хакъларындан 
къайтаргъанса къайсын? 
Халкъынгы джауларындан 
ёлтюргенсе къайсын? 

Бу назмуну джаздыртхан — бир къауум джигит джашны джюрек джаргъан сёзлериди. Кёкюрегин къагъыб, «меня никто не сможет обидеть, унизить, оскорбить: кёрсюнлечи аман айтыб меннге» дегеннге, сорама: 
-«Сени дининг, тилинг, джуртунг, халкъынг бармыдыла?». 
-«Игит да — мен таулума». 
-«Алай эсе, муслиман умметни бирисе, таулу халкъны бир кесегисе, Ана тилни бир сёзюсе, Ата джуртну бир ташыса, терегисе. Алаймыды?». 
-«Алайды». 
-«Алай эсе, дининге, халкъынга, тилинге, джеринге душманла не айта , не эте тургъанларын нек эслемейсе? Огъесе, халкъынга айтылгъан аманны, халкъынга этилген зулмуну кесинге айтылгъаннга, этилгеннге санамаймыса?». 
-«Я за себя отвечаю, къалгъанла да пусть за себя отвечают». 
-«Алаймыды? Ненча сабийинг барды?» 
-«Эки». 
-«Алай аз некди?» 
…........................ 
-«Тиширыуунг башына джаулукъ къысамыды?» 
…......................... 
-«Кеси да къайдады?» 
-«Сатыуда». 
-«Керти эркиши тиширыуун сатыулада айландырамыды?». 
….............................. 
-«Сора, сен къаллай эркишисе? Къатынынга огъуна айтханынгы этдиралмайса, башына джаулукъ къысдыралмайса, сатыудан тыялмайса, экиден ары сабий табдыралмайса...». 
-«Сен меннге нек къадалгъанса? Башха тюрлю сёлеширге да боллукъма сени бла. Чыгъайыкъчы былай...». 
-«Къалай джигитсе сен, къалай батырса сен...». 

НЕ ДЕРИКДИ? 

Тилин ёлтюрген халкъ - 
кесин ёлтюрген халкъ 
Къыямат кюн Аллахха 
не дерикди? 

БАЙРАКЪ БЛА ОРАЙДА 

Алкъынчы бу дуньяда барма: 
Байракъны тутсам да къуругъундан, 
Хорламны тутханча къуйругъундан 
болама да, алгъа таукел барама. 

Шохум, сен меннге къарама, 
къарасанг — байракъгъа къара. 
Отдан чыгъыб, джалыннга тюшсек да, 
аны бети болмайды къара. 

Акъ Минги Тау къарайды андан, 
Ол Кёкге тартханлай турады бизни. 
Анда ачылады да Къуран, 
окъуйма «Аллах» деген Сёзню. 

«Ля иляха илляллах» 
миллет Орайдагъа болады эжиу. 
Эртде-кеч болса да, 
«Хакъ» дегенлеге келликди кёзюу. 

Мен Ана тилде къычырама азан, 
мен Ата джуртну этеме джандет. 
Сакълаялса Динин, Тилин, Джуртун — 
борчундан къутуллукъду поэт. 

Ол ючюсюню бирлигиди 
этген бизни Адам да, Халкъ да. 
Ёзге, джашау, ёлюм да — хакъды, 
ала ючюн ёлген а — шейитди. 

Минги тауубуз байрагъыбыздады, 
Минги Тауубуздады байрагъыбыз да. 
Аланы алларында тенгбиз 
джарлыбЫз, байырагъыбЫз да. 

Миллет Орайда, азан таууш да 
къулагъыма туралла келгенлей. 
Аланы эшите, рахат болалла 
дин-тил-джурт ючюн ёлгенле. 

Мен а алкъын бу дуньяда барма: 
Байракъны тутсам да къуругъундан, 
джулдузну тутханча джарыгъындан 
болама да, алгъа таукел барама. 

Ата джуртда таула, суула, чегетле да барла, 
джандетлеге къарамазча кёзюм. 
Байракъны, нюрча, къуршалаб туралла 
Миллет Орайданы макъамы, сёзю. 

ХХХ 

Джырчыны сёзюнден, ауазындан да 
ёзю, къадары да туралла къараб. 
Бёрюню аягъындан, азауундан да 
хайыр къалмай, ол болса да къарт, 

анга киши ит деяллыкъ тюлдю, 
джанлылай къаллыкъды джанлы. 
Эркин сёзюм бёрюге ёкюлдю, 
джюрегим къарнашыды аны. 

Бир Тейри джаратханды бизни, 
«Болмагъыз,- дей -, ёмюрде да ит». 
Кишиге къул этмезме Сёзню, 
андан эсе къалырма ёлюб. 

Къуллукъ ючюн къул болгъанланы, 
сатылгъанланы дуния малгъа, 
амантиш итлеге этебиз тенг, 
алалла душман бизни къауумгъа. 

Биз а — Тейрибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн, 
Хакъыбыз, халкъыбыз, эркинлигибиз ючюн, 
джазыуубузну кесибиз джазар ючюн 
этгенлей турлукъбуз къазауат. 

Къайда болсам да, эшитеме 
къазакъ бёрюню улугъанын. 
Тёшекде тюл, эшикде 
ёлюрге да буюрулгъанын 

сеземе. Ол да — насыб. 
Итча ёлюрге — тюл шойбуз да ит. 
Эркинлик, Тюзлюк ючюн сермеше, 
хорларыкъбыз не боллукъбуз шейит. 

Мени джырыма эжиу эте, 
амантишлени да къачыра кери, 
Мийик таудан къарагъанлай, 
улугъанлай турады бёрю. 

Хакъ джолдан джанлагъан бёрюле уа 
къошуладыла итлеге. 
Аллай джырчыладан-поэтледен 
джийиргенедиле Кёк да, Джер да. 

Джюрегимде улуйду джанлы, 
къансыйдыла ёзенде итле. 
Джаратхан къарайды Кёкден: 
барабызмы джолунда аны? 

Бир Тейри джаратханды бизни, 
«Болмагъыз,- дей -, ёмюрде да ит». 
Кишиге къул этмезме Сёзню, 
андан эсе къалырма ёлюб. 

Августну 26, 2012 джыл, Ставангер.

ЁРГЕДЕН ЁРГЕ / OrgedenOrge. Джангы назму китаб. 
Башланнганы: 2013 джыл, январны 12, бошалгъаны 02.05.2013 

"Ёргеден ёрге" китабдан сайланнган назмула 


БАРДЫ МАДАРЫ 

Арасында Кюн бла Айны 
мен кёреме Малкъарны-Къарачайны. 
Кюйдюрмезча Кюн, юшютмезча Ай, 
кюрешеди джашаргъа алай. 

Джетиб заран Темирден, Къурчдан, 
Кюню, Айы да тутулгъанларында, 
дагъыда Джаратханнга сала махтау, 
къум, буз тюзледе этгенди джашау. 

Бошалгъанлыкъгъа къазауат, сюргюн, 
джангы сынаула келтиреди хар кюн... 
Турады тюшгенлей къоркъуу 
тилине, джуртуна да. Джокъду солуу. 

Джокъду тынчлыкъ адамгъа, халкъгъа. 
Бош къарайбыз Батыгъа, Шаркъгъа. 
Болушлукъ биринден да келмезликди бизге. 
Таянайыкъ Аллахха эмда кесибизге. 

Динни, тилни, джуртну да бергенди Ол. 
Файгъамбарларындан Сёзюн билдириб, 
Хакъ джолну да кёргюзтгенди Ол. 

Адамдан, къралдан, Шаркъдан, Батыдан тюл, 
умут этебиз энтда Андан. 
Динни, Тилни, Джуртну да берген, 
бергенин сыйырмаз халкъдан. 

Аллах берген затлагъа тыйншлы болсакъ, 
таша, туру да — къуру да - 
Ол буюргъанча джашасакъ, 
халкъ — динин, тилин, джуртун да сакълар. 
Ахырзаманнга дери джашар Къарачай-Малкъар. 
Алайсыз — биз къалырбыз джулдузсуз, Айсыз. 

Арасында Кюн бла Айны, 
мен кёреме Малкъарны-Къарачайны. 
Кёкге джууукъду джурту, къадары, 
ёлмей джашаргъа барды мадары. 

НЕ ДЖЕТМЕЙДИ АДАМГЪА? 

Илинмек аджалдан ёледи адам, 
неда къартлыкъдан, ауруудан. 
Кёбюсюне уа — арыгъандан, 
арыгъандан ёледи адам. 

Адамны арытады джашау, 
къарыусуз этеди аны. 
Сора, адамны тутады ёлюм, 
рахын кийикни тутханча бёрю. 

Кёб зат джетмейди адамгъа: 
джер да, хауа да, заман да; 
фахму да, окъуу да, билим да; 
саулукъ да, кюч да, болум да. 

Алай а, эм бек джетмеген: 
Иман бла Сюймеклик. 
Ол экиси болмасала толу, 
замансыз юзюледи адамны джолу. 

КЪАБЫРЛАДА 

Сын ташлагъа къарайма къабырлада: 
туугъан-ёлген тархла керкилиб алада. 
Кёбюсю кетгендиле джашлай... 
Къазауатмы баргъанды былайда? 

20 джылгъа эки минг джаш 
ёлтюргендиле бир-бирин къалай? 
Аз бек титиремейди 
Сын ташлада джулдуз бла Ай. 

Кимни эсинде бар эди 
къарачайлы къарачайлыны ёлтюрюр, тонар деб. 
Быллай къара кюннге къалай джетдик биз? 
Быллай сыйсызлыкъгъа къалай джетдик биз? 

Сын ташлагъа къарайма къабырлада. 
Джаш бетле къарайдыла аладан. 
Билмейме терслерге нени, кимни. 
Неди къурутуб баргъан миллетни? 

ДЖАШАУУМ ХАР КЮНДЕН ДЖАНГЫРАДЫ 

Чууакъды кёк. Тазады хауа. 
Таула да кёрюнелле ачыкъ. 
Тейрини кюзгюсю — тенгизни 
сылайды бетин аязчыкъ. 

Бу тюш эсе — ёмюрюм, 
джукълаб турурем уянмай. 
Быллай кюн адамгъа ёлюм 
къалай да келеди уялмай. 

Кёкге къараса — кёгереди кёлюм, 
таугъа къараса — агъарады. 
Багъадыла мёлекле келиб 
джюрегимдеги джараны да. 

Саула къой эсенг, ёлгенле, 
тирилирча бир кюндю бюгюн. 
Къарайма джерге, къарайма Кёкге - 
ёлюрге излемейме бюгюн. 

Соруб келмеучюсюн билеме аны, 
ол ташча тюшеди адамны юсюне. 
Алай а, тюшеди эсиме 
ташны тешиб чыкъгъан кырдык. 

Мен да бой бериб къоймам ёлюмге, 
джарылгъан эсе да джюрек. 
«Тырнакъла, джаша»,- дейди меннге 
Къаяда терек. 

Джай, къыш да, джашиллигин тас этмей, 
джашаудан, насыбдан да тюнгюлмей, 
джуртундан, къауумундан да сууумай, 
таш башында да этерге джашау 
юретеди терек. 

Хомух болсам кырдыкдан, терекден да, 
сууусам тилимден, джуртумдан, элимден да - 
юлюшсюз къалырма джерден да , Кёкден да. 

Джарылгъан эсе да джюрек, 
чыдаргъа, джашаргъа юретеди терек. 
Джюрегими джаргъан халкъымы да, 
къутхарыргъа кюрешеди джюрек. 

Кёкге къараса — кёгереди кёлюм, 
таугъа къараса — агъарады. 
Кырдыкны, терекни да кёре кёзюм, 
джашауум хар кюнден джангырады. 

ЮЧ АРТМАКЪ 

Юч артмагъымы хазыр этиб турама, 
керек кюн биргеме алырча: 
бирин — хастенеге, 
экинчисин — тюрмеге, 
ючюнчюсюнде уа — 
ёлюкге керекли затла бардыла. 

Иймансыз джорукъ 
адамны саулугъуна, 
эркинлигине, 
джашаууна да къатыла юретгенди. 

ТИЛЕЙМЕ ИМАН АЛЛАХДАН 

Биле-биле этген гюнахларым да бар. 
Билмей этген гюнахларым да бар. 
Барысы ючюн тартыллыкъма джууабха. 
Не дерме Къыямат кюн Аллахха? 

Дуния тёреден къутулсам да, Андан, 
Андан къутулурма къалай? 
Алай а, барама джашай, 
кечмеклик, болушлукъ да тилей Аллахдан. 

Билеме, дуньяны гюнахдан, харамдан 
тазаларгъа джетмезин кючюм. 
Алай а кесими, джюрегими 
тазаларгъа джетерикди кючюм. 

Джетерикди. Сора, 
неге тиреледи да иш? 
Иманны къарысузлугъуна - 
джангыз да анга — тиреледи иш. 

Аны ючюн болалмайма азат 
харамдан, гюнахдан. 
Неден да алгъа 
тилегиз иман Аллахдан. 

ЮЧ МЁЛЕК 

Юч мёлегим барды мени. 
Экиси эки имбашымда: 
бири джазады гюнахымы, 
бири да — сууабымы. 

Ючюнчю мёлегим а, джер мёлегим - 
меннге сууаб, гюнах да этдирген, 
мени джандетден да айыргъан, 
джандетлик да этген меннге - 
Сенсе. 

Юч мёлегим да 
мен ёлгюнчю кетмезле менден. 
Ала айтханнга кёре этилликди 
Къыямат кюн да меннге оноу. 

КАВКАЗ ТАУЛА КЕТМЕЙЛЕ ЭСДЕН 

Европа бла Азияны ырджысы, 
Кёк бла Джерни чеги да — Кавказ. 
Мен — бу беш кераматны джырчысы, 
Батыда, Чыгъышда къылсам да намаз, 

Кавказ таула кетмейле эсден... 
Эки минаралы акъ межгит — Минги Тау, 
азан таууш келгенлей турады сенден - 
къалай къалыр сеннге келмей джаны сау? 

«Кавказ» дегенлей, тюшелле эсге 
Абдуллах шыйых да, Шамил шыйых да, 
Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, 
тулпар Алий да, сары Сулейман да, 
джигит абрекле Зелимхан, Къанамат да, 

акъылманла, миллет ёкюлле, тюз адамла 
Къазанчыкъ улу Джабагъы да, 
Кърымшамхалланы Ислам Бий да, 
Вассан-Гирей Джабагъы да, 
Абдурахман Авторхан да, 
Дудаланы Махмуд Бий да... 

Барын айтыргъа къолдан келмез - 
онглу уланлары кёбдю Кавказны: 
ызларындан барабыз аланы - 
ёзден Кавказ ёмюрде да ёлмез. 

Европа бла Азияны ырджысы, 
Кёк бла Джерни чеги да — Кавказ. 
Мен — бу беш кераматны джырчысы - 
Батыда, Чыгъышда къылсам да намаз, 

Кавказ таула кетмейле эсден... 
Эки минаралы акъ межгит — Минги Тау, 
къалай къалыр сеннге келмей джаны сау - 

азан таууш келгенлей турады сенден.

УЧХАН ХАЛКЪ 

Кёлню юсю бузлагъанды, 
къалабалыкъ башланнганды: 
сабий-субий, къалмай бири, 
чабадыла бары бери. 

Конёкларын киедиле, 
терк учаргъа сюедиле. 
Аргъы бетде башхала да 
учадыла чанала бла. 

Бир-бирле да, кеслерин 
тебере таякъла бла, 
шыбыла кибик дженгил 
учадыла джаякъла бла. 

Къыш зауукъду кимлеге? 
Джашлагъа, сабийлеге. 
Учхан халкъгъа зауукъду, 
къатылмайды сууукъ да. 

КЁК-ДЖЕР ПОЭЗИЯНЫ ДЖАРАТЫЛЫУУ 

Джерге Кёкден эннген Сёз да бар. 
Кёкге джерден учхан сёз да бар. 
Ала бир-бирине тюбеген кёзюуде, 
Ала бир-бирине тюбеген джерде, 
эки дуния тюбешген чакъда 
джаратылады ючюнчю дуния, 
джаратылады Кёк-Джер Поэзия. 

БУЗ КЁЛДЕ ЭСКЕРТМЕ 

Сен бузлатдынг мени кёлюмю, 
кесинги бузлатханынгы да эскермей: 
сенден башха бир джан 
джокъ эди анда. 

ЧЫДАРГЪА, ДЖАШАРГЪА 

Бир бек къыйналгъан сагъатда джюрегим, 
джан сакълагъан мёлеклерим - 
Ташым бла Терегим - 
келиб, эки джанымда сюелелле. 
Ала мени 
джашаугъа къайтара билелле. 
Ала мени - 
чыдаргъа, джашаргъа юретелле. 

ДЖАЗЫУУНГУ ДЖАЗМАСАНГ КЕСИНГ 

ДжазЫу къамчи тюеди, урады, 
хойнухча бурады мени. 
Джюрегим а алгъынча турады - 
хомухча кёрмегиз мени. 

Шкокга юреннген бёрюча, 
къарайма джазыуну кёзюне: 
анга сый, махтау берирча, 
ол не игилик этгенди меннге? 

Алай а джокъду анга дауум - 
бир затны ангылагъанма кескин: 
джазыуунгу джазмасанг кесинг, 
аны джазады душманынг, джауунг. 

Берилгенден сора да Китаб, Къалам, 
джазалмай эсе Джазыуун адам, 
не айтыргъа боллукъду анга, 
не сакъларгъа боллукъду андан? 

ДИНИМ, ТИЛИМ БИРГЕМЕЛЛЕ МЕНИ 

Джуртда сау болуб Ташым, Терегим, 
турлукъду тау болуб кёлюм-жюрегим. 
Алалла мени тёнгегим, джаным да. 
Алалла мени шийирим, джырым да. 

Джулдуз ташдан туугъанды Дебет, 
(ол таш а Кёкден келгенди эниб), 
Къара-Шауай да пелиуан болгъанды 
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб. 

Къадау Ташха,таяныр таянмаз 
Къарчаны руху кёчеди меннге. 
Тарих менде уяныр уянмаз, 
кёлюм да, Тауумча, болады Минги. 

Джуртда Джангыз Терек да 
чайкъалады чегет болуб. 
Келгенме мен да кёблеча, 
бу дуниягъа керек болуб. 

Сакълар ючюн диними, тилими, 
джуртуму, халкъымы сакълар ючюн, 
джерими зем-зем сууундан ичиб, 
къара ташын да джалар ючюн, 
келгенме бу дуньягъа мен. 

Акъыл-балыкъ болгъанлы бери, 
ол борчну сезгенлей джашайма. 
Джашарыкъмамы къартлыкъгъа дери, 
огъесе, ёллюкме джашлаймы - 
билмейме аны да. 

Джашаргъа излейме 
халкъым бла къууанчлы, насыблы болуб. 
Ёлюрге уа излейме 
дин-тил-джурт къазауатда шейит болуб. 

Къайда болсам да — эки къанатым — 
тилим, диним биргемелле мени. 
Ата джуртха, Джан джуртха да 
ала къайтарлыкъла мени. 

КЪАЛАМНЫ ЫЗЫ БЛА... 

Кече арасы. Джюрек джарасын 
Акъ сёз бла байлай, 
къая башында улуй тургъан 
къазакъ бёрюге да тынгылай, 
аны да ангылай, 

барады поэт, 
узала Аламгъа. 
Барады ёрге, 
ёргеден ёрге, 
таяна къаламгъа. 

Джолу аны - 
къалам къойгъан ыз. 
Сёзю аны - 
джаннганча джулдуз. 

Джулдуз 
башын джерге, 
поэт а — Кёкге 
аталла да, 
джаналла, кюелле. 

Алай а, 
Къалам къойгъан ыз 
адамны тарта 
ёргеден ёрге, 
турлукъду алай 
келгинчи 
Ахырзаман. 

Ким биледи, 
адам улу 
Къалам къойгъан ыз бла 
бара барса, 
Ахырзамандан да 
къутулургъа болур. 

ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИДИ АДАМ 

Къалай болушургъа да 
билмейме анга, 
къалай чыгъарын да 
билмейме тангнга. 

Тамбласына 
къоркъады инсан: 
бирге къалырламы 
тёнгек бла джан? 

Эки дуния 
къысханла алай, 
эки джанына 
тарталла алай, 

бири джанын, 
бири тёнгегин 
алгъынчы - 
ала ишлерин 
къоймазгъа ушайла. 

Арысала — 
бираз тохтайла, 
дагъыда 
джангыдан башлайла. 

Кече узуну 
къазауат барады. 
Къазауат барады 
кече узуну. 

Къыйналады тёнгек, 
къыйналады джан. 
Атармы, атмазмы, 
ким биледи, танг. 

Адамны 
джаны, тёнгеги - 
эки дуньяны 
ырджысы, чеги. 

Эки дунияны 
чегиди адам. 
Кёб къыйынлыкъ 
чегеди андан. 

Къалай болушургъа да 
билмейме анга. 
Джол излей, джаналла 
джюрек бла ангы. 

Эки дуньягъа 
керилгенди адам. 
Къыйын къадар 
берилгенди анга. 

Барады заман 
болмай акъырын. 
Джашагъан къыйынды 
кёре ахырын. 

Ай бла джулдуз 
къарай башындан, 
Ай бла джулдуз 
къарай ташындан, 

джашайды адам, 
джашайды адам. 
Кючлю джан болурму 
дуньяда андан?! 

НЕДА БОЛСУН — ДЖАША 

Башхагъа кетерик эсенг да кет, 
не этерик эсенг да эт - 
джангыз, ёлмей джаша. 

Сени саулугъунг-эсенлигинг 
джашар кюч береди манга да. 

Менге кёз-къаш да берме, 
къыйын, къууанч кюнюмде да келме, 
неда болсун - 
тилегим бир толсун - 
менден алгъа ёлме. 

Джюрегими этгенсе джаралы, 
алай а, тюлме джарлы: 
бу дуньяда мен сени кёргенме. 

Насыблы бол, ким бла боллукъ эсенг да. 
Ышара, кюле, къууанч бла джаша. 
Ауруу-талау, къайгъы-джарсыу кёрме. 
Неда болсун — менден алгъа ёлме. 

Сау-эсен болсанг, къууанчлы-насыблы болсанг 
(ким бла болсанг да, къайда болсанг да), 
ол меннге озуб да джетерикди, 
кёлюмю рахат этерикди. 

Неда болсун — джаша! 
23.01.2013, Ставангер. 

КЪАЙГЪЫ 

Тёрт джанымдан къарайды, марайды ол. 
Андан къутулурча, 
джокъмуду къоркъуусуз бир джол? 

Сейирсинеме аны душманлыгъына, джаулугъуна: 
джашаууму юзалмаса да, 
къатылады тынчлыгъыма, саулугъума. 

Бир-бирде кёрюнеди кеси: 
кёб башлы, кёб бетлиди ол. 
Кёбюсюне уа 
джашыртын къабхан итге ушайды. 

Андан къутулалмай джашайма. 
Эмегенни башларын кесгенча, 
кюрешеме туураргъа аны. 

Алай а, 
бир бек джерде болур джаны, 
ёлтюралмайма аны. 

Ол мени къайгъылы этеди: 
бир кесилген башыны орнуна 
эки джангы баш ёсюб джетеди. 

Къарыусуз бола, аман бола, 
Булгъанады кёл. 
Нарт дуньядан келеди ауаз: 
«Ёле эсенг да, сермеше ёл! 

Ёлюмсюзлюк — олду эрге. 
Чыкъгъынчы джанынг, 
бюгюлме, 
баргъанлай тур ёргеден ёрге. 

Чыртда болалмасанг, 
къазакъ бёрюча, Кёкге къараб, улу: 
Тейри адамыса сен, 
Андан башхагъа болма къул. 

Зулмугъа бойсунма, 
дунья малгъа терилме. 
Сени къутхарлыкъ 
джап-джангыз Тейрингди. 

Тюзлюкге 
тюз бол. 
Терсликге 
берме джол. 

Алай джашасанг - 
къызармаз бетинг. 
Сермеше ёлсенг - 
махтар миллетинг. 

Дининге бек бол, 
тилинге бек бол, 
джуртунга бек бол - 
хар къуру да 
Тейри адамы бол, 
Хакъ адамы бол». 

СЫНАЛАДЫ ХАР БИР КЮНДЕ 

Къазауатла, тутуула, сюргюн - 
барындан ётдю халкъыбыз. 
Къайтарылмагъанды алкъын хакъыбыз... 
Адамлыгъыбызны сынайды хар кюн. 

Бизге къаршчы барады къазауат 
таша да, туру да — къуру да. 
Сыйырыргъа кюрешелле бизден 
динни да, тилни да, джуртну да. 

Гъарбдан, Шаркъдан сёз, къайгъы джетмезча, 
кёзбаулукъгъа айта «Тюзлюкню, Хакъны», 
къарын къайгъы, джан къайгъы этелле халкъны, 
башха затлагъа ол сагъыш этмезча. 

Ибилисни зулмусу, хыйласы да, 
эртде огъуна болгъанла ачыкъ. 
Имансыз джорукъ бизни къыйнаса да, 
тебремезбиз динден, тилден, джуртдан да къачыб. 

Айырыргъа бизни динибизден, 
айырыргъа бизни тилибизден, 
джуртубуздан айырыргъа бизни, 
джюзле бла джылланы кюрешеди кърал. 

Не эркинлиги болуб? 
Олму бергенди динни бизге? 
Олму бергенди тилни бизге? 
Олму бергенди джуртну бизге? 

Огъай. Сора не иши болуб 
кюрешеди бизни бла? 

Аллах бизге бергенни 
Ибилис алалмаз бизден: 

алалмаз ислам динибизни, 
алалмаз тюрк тилибизни, 
Кавказ джуртубузну алалмаз, 
кесине къул да эталмаз бизни - 
ёзден халкъны джуртуду Кавказ. 

Тарих эсибизни, миллет ангыбызны, 
не кюрешсе да, алалмаз бизден - 
чыгъыб дининден, тилинден, джуртундан, 
къул болургъа унамаз ёзден. 

Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да къатылмай, 
кърал бизни эркин джашаргъа къояр, 
неда — эртде-кеч болса да — 
«къылыч бла келген къылычдан ёлюр», 
Кавказ а — Къуран бла, шериат бла, 
Аллах буюргъанча джашар. 

Тюрленирми кърал, нюрленирми, 
къоярмы бизни джашаргъа эркин? 

Тилге, джуртха сюймеклигибиз, 
динибизге беклигибиз, 
бир-бирибизге билеклигибиз, 
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз 
сыналады хар бир кюнде. 

Тыйыншлы болайыкъ ата-бабалагъа. 
Ислам динни, тюрк тилни, Кавказ джуртну да 
уллу Аллах кеси бергенди алагъа, 
аладан да джетгенди бизге, 
бизден да джетер туудукълагъа - 
Адам болсакъ, эркиши болсакъ, 
ала ючюн сермешиб турсакъ. 

Не дин, не тил, не джурт 
бойсунмазла душманнга-джаугъа. 
Ибилис джорукъ этмесин умут. 
Агъаргъанлай турлукъла таула. 

ТАМБЛА ТОЛЛУКЪДУ МУРАТЫМ 

Эски джарала да сау болгъунчу, 
джангы джарала тюшелле. 
Бизге тынгы-тынчлыкъ бермеген - 
ачы тюнле бла тюшлелле. 

Къарачай къралны кёрюб тюшюмде, 
салам береме Къарчагъа. 
Уянсам а — халкъны бауурун 
джырта турады къартчыгъа. 

Мен аны мараб атама, 
окъ а — тиеди кесиме. 
Къаннга булгъаныб джатама, 
разы да тюлме кесиме. 

Джети башлы эмегенча, 
Джыртхыч къанатлы къартчыгъа, 
Сунма кесинги ёлмезча - 
ёсюб джетерле нартчыкъла... 

Къартчыгъаны къаны да 
эмеген къанды, билеме. 
Тёкгенлигиме аны да, 
муратха джетмей ёлеме. 

Алай а, алда кёреме 
джангы Ай бла джулдузну: 
ким, не болгъанын сеземе 
джарытхан джолубузну. 

Джашил байракъны тюбюнде 
Бирикген Кавказ — къарыулу. 
Минги Тауну этегинде 
бёрю бла барс да — къарауул. 

Кёлюме келди рахатлыкъ - 
боллукъну кёрюб къууандым: 
сакълайды алда азатлыкъ, 
джаным да ары къуралды. 

Кёз аллыма сюелди келиб 
Тау джумхуриетни сураты. 
Энди къоркъмам, кетсем да ёлюб: 
тамбла толлукъду муратым. 

ЁЛЮР ОТ 

Джаным бир-бирде чыгъыб тёнгегимден, 
къарайды Джерге джети къат Кёкден: 
Кёкню биринчи къатын да кюйдюре, 
адам салгъан отла, ёртенле 
джанадыла джерде. 

Джазыкъсынама джаныуарланы, кийиклени... 
Барындан да бек — чегетлени: 
къачаргъа — джокъ аякълары, 
кеслерин къорургъа — джокъ мадарлары. 
Туугъан джерлери бла бирге 
джанадыла, кюедиле чегетле. 

Юйге тюл, элге тюл, 
бютеу джерге тюшгенди от. 
От тюшмегенди, огъай. 
Отну салгъан этгендиле. 
От салгъан а кесиди адам. 
Къыйынды аны ангылагъан. 

Джашагъан Юйюне — Джерге - 
от салады адам улу. 
Телилик, эссизлик да андан уллу 
не болур? 

Къоркъуу сала 
Джуртну Терегине, Ташына, 
терегине, ташына, 
ёлюр от 
шайтан адамны ичинден-джюрегинден 
тёгюледи тышына - 
джер, джарылыб, от къусса, 
от ырхыла басадыла алай... 

ДжанЫм, джана тургъан джерге 
мийик Кёкден къарай, 
къайытыргъа да излемейди артха, 
излемейди тюшерге отха. 

Алай а, 
тёнгегин излей къутхарыргъа, 
къайытады джерге. 
Тёнгеги бла бирге 
буруу бола отха, 
киреди къазауатха. 

Отдан къутхара Сёзню, 
Отдан къутхара бизни, 
Отдан къутхара кесин да 
джанады джаным. 

Башха тюрлюдю джаныуу джанны. 
Хакъ ючюн сермешгенле билелле аны. 
Джюрекде, джерде да барады къазауат. 
Кимге — дунья, кимге — ахырат. 

Шайтан джюрекден тышына 
тохтаусуз тёгюледи от. 
Джаны болгъанны, болмагъанны да 
кюйдюреди ол. 
Сабий, къарт, тиширыу деб къарамай, 
ёлтюреди ол. 

Боллукъмуду джукълатыргъа аны, 
ёлтюрмесек ичибизде шайтанны? 

ДЖЫЛАМА, СЮЕМЕ СЕНИ 

Бу кёл ушайды кёлюнге сени - 
тазады, сууукъду. 
Къарагъан болмаса джагъадан, 
кирирге базмайды киши. 

Джаннган джюрегим а джюзеди анда. 
Кёл, къалтырай, тёзеди анга. 
Джюрегим джылытады кёлню. 
Сен унутмазса мени. 

Не ариудула кёлюнгде гюлле. 
Не чууакъдыла Шималда кюнле. 
Сюелесе ышара, кюле, 
мен а турама ёле. 

Тюбешгенбиз Къыбыла бла Шимал. 
Айырылмазгъа джокъмуду амал?! 
Эрийдиле бузлары кёлню. 
Не бек сюеме сени. 

«Тюбемезле Чыгъыш бла Баты»,- 
дейсе зауукъгъа турсакъ да батыб. 
Джулдуз Кёкден джыгъылса да арыб, 
кечебиз бизни - кюндюзча джарыкъ. 

Акъдыла мында кечеле. 
Сынамагъан — сёзюмю ангылармы? 
Ким хорлар: Чыгъышмы, Батымы? 
Къыбыламы, огъесе, Шималмы? 

«Сюймеклик хорлар»,- дейсе. Къайдам, 
не деринги кёрюрбюз тамбла. 
«Къан бла кирген чыгъады джан бла» - 
насыбын кеси кесиученди адам. 

Къой, къарама къачха бойнунгда. 
Айгъа, джулдузгъа да къарама. 
Сагъыш этиб турма боллукъгъа, 
Кёрюрбюз аны да, джылама. 

Бу акъ кечеге тюшюрме тамгъа. 
Шимал Джолда тюбегенме санга. 
Насыбха джайгъанма къучакъ. 
Кечени, кечеми сен этгенсе акъ. 

Къаллыкъ тюл эдик тюбемейин биз. 
Къобанны сакълагъанча тенгиз, 
ёмюрюнг сакълаб тургъанса мени... 
Джылама, сюеме сени. 

НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН 

Анаяса этиб бизге, 
Аллах берген динибизни - 
джорукъ этиб джашаялсакъ, 
киши хорлаялмаз бизни. 

Дин бла бирге, сакълаялсакъ 
Аллах берген тилибизни, 
болур джолу, кёлю да акъ 
ёсюб келген тёлюбюзню. 

Мийиклиги, тазалыгъы, 
Аллах берген джерибизни, 
ёрге тарта, таукёл эте, 
джарытады кёлюбюзню. 

Насыблыма — Аллах берген 
диним, тилим, джуртум да бар. 
Алагъа къоркъуу салгъан 
душманлагъа дертим да бар. 

Мен тюрк тилли, ислам динли, 
Кавказ джуртлу бир адам, 
ала ючюн сермеше 
кетерикме дуньядан. 

Ол юч керамат бизни 
этгендиле адам, халкъ. 
Ала ючюн джанымы 
мен бермесем, не дер Хакъ? 

Дини, тили, джурту да 
болгъан насыблыма мен. 
Ёлюм джокъду меннге да 
ала болсала эсен. 

ДОРБУНДА 

1 
Эшикдеми улуйду боран, 
огъесе, джюрекдеми? 
Джаныммы болур улугъан, 
огъесе, бёрюлеми? 

Джуртуму, халкъымы да къоюб, 
ётгенме чекден. 
Джашаудан, джанымдан да тоюб, 
къарайма Кёкге. 

Тас этгенме да 
джашауну магъанасын, 
излемейме багъаргъа 
джюрекни да джарасын. 

Джанлы эсе да, джаным эсе да, 
улуйду бюгечели. 
Ёлюммюдю, джашаумуду 
сюрюб айланнган мени? 

Джашаудан, ёлюмден да къача, 
кетдим тюзюне, терсине. 
Экисинден бири хорласын да, 
алсын мени кесине. 

Мен кесим а аладан бирин да 
сайлаб, сыйлаб кюрешмем. 
Джашау, ёлюм да джеталмазча, 
аланы ырджыларында, 
Кёк бла джерни арасында, 
эки дуньяны арасында 
бир таша дорбун излейме мен. 

Ол таша дорбунда мен 
джыгъылгъынчы къылырма намаз: 
не алайда къалырма мен, 
не Кёкден келир бир ауаз. 

Мен ол дорбунда турурма, 
бурунгу адамла джашагъан дорбунда. 
Къабыргъаларында аладан къалгъан 
суратланы да тинте, окъуй. 

Бу дорбун аллай дорбунду - 
Къалюбала, ахырзаман да 
андан кёрюнелле ачыкъ. 
Кёргенден сора аланы, 
тюрленмей къалырмы адам? 

Билмейме, ол дорбунда 
къаллай бир турурма мен? 
Алай а, ары атланнганма, 
кёрюшюрбюз, болсакъ эсен. 

ЭРКИШИ КЪАРТАЙМАЙДЫ 

Агъарса да сакъалым, 
ёсгенин а къоймайды: 
магъанасы уа аны - 
эркиши къартаймайды. 

ДЖАН-ТЁНГЕК БАЗМАН 

Адамны 
джаны тартады ёрге, 
тёнгеги уа — джерге. 
Кёкге, джерге да тюз турурча адам, 
алай къуралгъанды базман. 

Болурча ишибиз къолай - 
базман къурулгъанды алай. 
Бузаргъа излеген а аны - 
душманыды тёнгекни, джанны. 

Саным - тюлдю не таш, не терек. 
Джаным - тюлдю не джин, не мёлек. 
Алай а Кёкню да, джерни да, 
алада болгъан кимни да, нени да 

билирча этгенди къадар. 
Кеси кесине эталса мадар, 
ёмюрюн созаллыкъды адам - 
чайкъалмазгъа боллукъду базман. 

Джан бла тёнгек ёмюрге 
къалаллыкъ а тюлдюле бирге. 
Аны ючюн туралла ала 
бир-бириине болуб дагъан. 

Джан бла тёнгек — магъана бла кеб. 
Даулашсала да кёб, 
болалмайла бир-бирсиз, 
джашаялмайла бир-бирсиз. 

Кёк бла джер сыйыныб адамгъа, 
кёб къайгъы, сагъыш берелле анга. 
Кёк бла джерден къуралгъанды адам. 
Кёк бла джерде джашайды адам. 

Бузгъан 
къалкъыб тургъан базманны, 
базгъан 
къыйнаргъа тёнгекни, джанны - 
къаллыкъды юлюшсюз 
джерден да, Кёкден да. 

Джан бла тёнгек. 
Джашауда алалла 
магъана бла кеб. 

Чайкъалса базман - 
къыйналады адам. 
Терс болса да кеси, 
дау айтады Кёкге, джерге. 

Къарыусузну 
адети алайды. 
Не эсе да, 
адам джашайды. 

Сейирлиги 
джер бла Кёкню - 
бирлиги 
джан бла тёнгекни. 

ЭРКИН ДЖАНЛА 

Шыбыланы кёлеккеси болурму джылан? 
Огъесе, 
сюркелген шыбылагъа айта болурламы джылан деб? 
Учхан джыланнга уа — шыбыла дей болурламы? 

Бош сёзле. 
Уллу башхалыкъ барды 
сюркелген бла учханны арасында, 
кёкдеги бла джердегини арасында. 

Джылан ёмюрде учалмаз, 
шыбыла ёмюрде сюркелмез. 

Сюркелмезми? 
Адамгъа къул болуб, 
темир чыбыкълада баргъан а ол тюлмюдю? 

Тюлдю. Темир чыбыкълада баргъан, 
адамгъа къул болгъан - 
ол шыбыла тюлдю. 

Ит болуб, адамгъа къул болгъан - 
ол бёрю тюлдю. 

Шыбыла десек — биз къарайбыз Кёкге. 
Джылан десек — къарайбыз джерге. 

Бёрю десек — къарайбыз чегетге, таугъа, къаягъа. 
Ит десек а — адамгъа, тегенеге, сынджыргъа. 

Кёрюб болмайма джыланны, итни. 
Ала тюлдюле белгиси Кёкню, Эркинликни. 

Кёкню, Эркинликни белгиси — шыбыла бла бёрю. 
Аланы иелери бирди — Тейри. 

Тейри адамыма мен да. 
Элияджан, бёрюкъан эркин къауумдан 
Тейри адамыма мен. 

Алай а, 
бизни джерге къаратхан адамла да бар, 
бизни кёкге къаратхан адамла да бар. 

Бирле джыланны, итни тюшюрелле эсге. 
Бирле элияны, бёрюню тюшюрелле эсге. 

Джашнайды Кёк, улуйду бёрю. 
Адамны эркин джаратханды Тейри. 

Джокъду насыб андан уллу. 
Неда болсун, адам улу, 
Итге, джыланнга бурулма. 

АХЫР АТЛАМЫМ... 

Бу мийик таза джуртха 
тыйыншлы бола, 
Адам атха 
тыйыншлы бола , 
«Тейри адамы» атха 
тыйыншлы бола, 

барама ёргеден ёрге. 
Ахыр атламым 
боллукъду Кёкге. 

КЁБДЮ СОРУУ, КЁБДЮ КЪОРКЪУУ 

Джуртуму къызына, джашына да, 
ташына, терегине да 
тилек эте, бурулдум-айландым 
Кябаны тёгерегине да. 

Шайтаннга таш атхан сагъатда да, 
Хира добунда къылгъанда да намаз, 
кёзюме кёрюннгенлей турду Кавказ - 
Ансыз насыблы болмам дуньяда, ахыратда да. 

Бармыдыла джандетде таула, 
бармыдыла чегетле, суула? 
Минги Тауну кёрлюкмеми анда? 
Къобан суу саркъамыды анда? 

Сёлешаллыкъмамы Ана тилимде, 
джашарыкъмамы Ата джуртумда? 
Халкъым боллукъмуду анда? 
Той-оюн боллукъмуду анда? 

Кёбдю соруу, 
кёбдю къоркъуу... 
Аллах, бер иман, 
Аллах, бер къарыу.

ЧАЙКЪАЛАБЫЗ БИЯГЪЫНЛАЙ 

Хар неси да болгъан бу джарыкъ дуньяны 
къоюб кетген къалай болур тынч? 
Джер-Кёк чегинде Кавказ къаяны 
оюб кюрешдиле темир бла къурч. 

«Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз». 
Эки кере сынадыкъ сюргюнню. 
Эси, ангысы болгъан - тюзде уа къалмаз: 
джангыдан кёрдюк Кавказда Кюнню. 

Сууундан ичиб, ташын джаладыкъ 
джандетге ушаш джерибизни. 
Урушладан, тутмакъдан, сюргюнден ёталдыкъ... 
Не сакълай болур энди уа бизни? 

Дунья малгъа алданыб, терилиб, 
къалыб кетмедик тюзледе, узакъда. 
Зулмуну аллында да бюгюлюб, 
къул-къарауаш болмадыкъ, таб, тузакъда. 

Миллет ангы, тарих эс, иман 
кючлю эди ата-бабалада. 
Ала болгъандыла сакълагъан 
адамлыкъны, халкълыкъны да палахда. 

Минг-минг джылны, болуб къалмай къуу, 
бюгюнлеге джетди тилибиз, тёрелерибиз да. 
Алай а, азайдыла, джокъ болургъа джетдиле 
акъылманларыбыз, джигитлерибиз да. 

Ма аны ючюн тюшгенди къоркъуу 
джыйырма биринчи ёмюрде бизге. 
Джыйырманчы ёмюрден ёталгъан - 
атлагъанча эди ёлюмсюзлюкге. 

Ёзге бюгюн да чайкъалабыз 
джашау-ёлюм базманда, биягъынлай. 
Диннге, тилге, джуртха да барды къоркъуу - 
нек болгъанын а билмейме алай. 

ДЖУРТ БЛА ТЮБЕШИУ 

Узакъдан огъуна мени таныб, 
тау суу келеди аллыма чабыб. 
Мен да чабама аллына аны - 
джурт бла бирди адамны джаны. 

Бауурланыб ичеме андан. 
Ол, шоркъулдаб, хапар айтады Таудан: 
«Буз сюммеклерин эмиб аны, 
ёсгенди Къарашауай, 
халкъын сакъларча джаудан 
кюч алгъанды алай...». 

Мийик джуртума къарай, 
кёкге джетеди башым. 
Джарайла джаныма къалай 
сууу, тереги, ташы. 

Сууум — Къобан, Теберди, Басхан... 
ташым — Къадау, тауум — Минги. 
Тилегим бирди Аллахдан: 
тыйыншлы эт джандет джуртха мени. 

Ол заманда тёнгегим, джаным да 
боллукъдула Кёкге джууукъ. 
Джуртум мени, тауларым мени... 
къараб турама айталмайын джукъ. 

СЁЗДЮ ТЕЙРИСИ ШАЙЫРНЫ 

Шайыр джаным, 
болчу сен рахат: 
кимге — дунья, 
кимге — ахырат, 
сеннге уа — Акъ Сёз. 

Джангыз Терекге да, 
намаз керекге да 
ушайды Акъ Сёз. 
Къадау Ташха да, 
джандет ашха да 
ушайды Акъ Сёз. 

Азан таууш да, 
Орайда да 
Джашайла анда. 

Хурзугум, Учкуланым да, 
Акъ Къалам, Къызыл Къалам да 
сенсе мени. 
Тауум да, болса да Минги, 
сеннге джетерге уа къайда! 

Акълыгъы, мийиклиги бла 
Акъ сёзге болаллыкъ тенг - 
джукъ кёрмейме бу дуньяда мен. 

Шайыр бла Акъ сёз 
джараталла бир-бирин, 
джашайла бир-биринде. 

Акъ сёзю ёлсе — келеди 
шайыргъа къара кюн. 
Акъ сёзю саулукъда 
анга джокъду ёлюм. 

Акъ сёзде джашайды 
шайырны джаны. 
Акъ сёзюдю 
ёлюмсюзлюгю аны. 

Поэтни 
дуния намысы, 
ахырат азабы да - 
сёзюдю. 

Къалюбаладан 
Ахырзаманнга дери, 
мёлекледен Адамгъа дери - 
бары да — Сёзде. 

Сёздю шайыргъа 
джандет да, джаханим да. 
Аны джашатхан, къаушатхан, 
тирилтген да Сёздю. 

Сёздю Тейриси шайырны. 

МА ОЛ ЗАМАНДА НАЗМУ НАЗМУДУ 

Билеме Акъ сёзню сыйлылыгъын - 
Минги Тауча кёрюнеди ол. 
Алай а, джокъ эсе шыйыхлыгъынг, 
анга элтирик ачылырмы джол? 

Не джигит, не уста болсанг да, 
Аллахдан тюл эсе фахмунг - 
эшек джюгю бир китаб джазсанг да, 
Акъ болургъа унамаз назмунг. 

Тейри джарыгъычады Акъ сёз. 
Тейри адамы тюл эсе шайыр, 
Тейри эшигича ачылмаз сёзю, 
андан болмаз кишиге хайыр. 

Тейри джарыгъыча да тюл, 
Тейри джарыкъ кесиди Акъ сёз. 
Ёзге, бизден излЕй шойду нарт сёз 
«джыджымны узунун, сёзню къысхасын». 

Узун сёзню къысхасы уа буду: 
Хакъ сёзден къарайды Акъ сёз. 
Акъ сёзден къарайды Хакъ сёз. 
Аятчады ол чакъда назму да. 

Узун сёзню къысхасы уа буду: 
сёзюнде Биринчи Сёзге къайыталгъан, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан - 
Халкъ джырчы, озан деген — олду. 
Хакъ поэт, Хакъ поэти — олду. 

ХАКЪ СЁЗ БЛА АКЪ СЁЗ 

Кюн джарыгъына ушайды Хакъ сёз. 
Ай джарыгъына ушайды Акъ сёз. 
Ай бла джулдузгъа къарасам Кёкде, 
Акъ сёз бла Хакъ сёз тюшелле эсге. 

Хакъ сёзню Иеси Кёкдеди. 
Акъ сёзню иеси Джердеди. 
Хакъ сёзсюз джукъланныкъды джашау. 
Акъ сёзсюз къарангы боллукъду дуния. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз - 
аладыла къутхарлыкъ дунияны. 
Аладыла Адам этген адамны. 

Алары болмагъан халкъ, 
Ала бла болмагъан халкъ - 
хайуан сюрюуге бурула, 
дуниядан боллукъду талкъ. 

ДЖАШАСАМ, ЁЛСЕМ ДА 

Къызыл Къалада мен ёрлемеген 
къалмагъанды бир таш, бир къая, бир терек. 
Диним, тилим, джуртум демеген - 
ким да болсун — ёлсюн теркирек. 

Диним деген сакъласын Динни, 
Тилим деген сакъласын Тилни, 
Джуртум деген сакъласын Джуртну, 
алай бла къутхарсынла Халкъны. 

Ол ючюсюню бирлигиди миллет, 
ол ючюсюлле тамалы Элни. 
Дин-Тил-Джурт болсала иннет, 
бюгалыр кюч табылмаз бизни. 

Бизни къауумгъа да «болма деб талкъ», 
Ол юч кераматны бергенди Аллах. 
Ол ючюсюн сакълаялса халкъ, 
анга ёмюрде да тартылмаз салах. 

Диним, Тилим, Джуртум мени... 
Сени да алагъа къошама. 
Сюймеклигим, Тауумча, Минги... 
Дауурну джангыдан башлама. 

Диним десем — къарайма Кёкге. 
Тилим десем — Анам тюшеди эсге. 
Джуртум десем — Атам тюшеди эсге. 
Поэзия десем — сен тюшесе эсге. 

Дин, Тил, Джурт, Сен. 
Сакълаялсам - барды нем да. 
Не насыблы адамма мен:- 
сиз барсыз - джашасам, ёлсем да. 

Джашаргъа барды, барды Юйюм. 
Сёлеширге барды Тилим. 
Сакълаялсам — барды нем да. 
Насыблыма джашасам, ёлсем да. 

ТЕРЕКЧА БОЛ 

Джазыкъсынама тохтаб тургъан Тауну. 
Джазыкъсынама кетиб баргъан сууну. 
Къатыб тургъан ташны да джазыкъсынама. 
Джангыз, терекден алама юлгю. 

Джуртун къоюб кетмейди ол. 
Таш башында да этеди джашау. 
Тамырларын ийиб джерге, 
барады ёргеден ёрге. 

Туугъан джерине, Кёкге да тюздю ол. 
Ёлгюнчю — анга бирди джол: 
къая эрнинде да насыбдан тюнгюлмей, 
Кёкден тутуб, эркин джашаргъа - 
сюркелмей, тобукъланмай, бюгюлмей. 

Ёзден адамгъа ушайды ол: 
излемейди болургъа не бий, не къул. 
Кесиме айтама: 
тауча, ташча, сууча да тюл, 
къаяда терекча бол. 

НАМАЗДАН СОРА БАРДЫРЫРБЫЗ СЁЗНЮ 

Сюеме джорукъларын исламны, 
иги джорала да этеме. 
Файгъамбарыбыз(алейхиссалам)-ны 
азанчысыны атын джюрютеме. 

Алай а манга берилгенди фахму, 
азан къычыргъанча айтыргъа назму. 
Билеме, Кёкдеди сыйлылыкъ, уллулукъ. 
Анга Акъ сёз бла этеме къуллукъ. 

Хакъ сёзню Иесиди ол, 
Акъ сёзню иеси уа - менме. 
Аллахданды, Аллаххады джол - 
аны назму джаза да сезгенме. 

Аллахдан болгъанча джаным, 
Аны Сёзюнденди сёзюм да. 
Болур ючюн назму джангы, 
джангы болургъа керекди сезим да. 

Атыма тыйыншлы да болмам - 
мен къычыргъан азан тюлдю, назмуду. 
Алай а, фахму да 
Кёк берген бир кераматды. 
Хакъ сёз бла Акъ сёзча, 
джууукъдула дуния бла ахырат да. 
Акъ сёз да, Хакъ сёзча, 
барына этдиреди сагъыш. 

Азан къычыргъанча, айтама назму: 
эшитгенле — кёб, ангылагъанла — аз. 
Ол къауум, къылса да намаз, 
динни магъанасын ангылай а болмаз. 

Акъ сёзню ангыламагъан, 
Хакъ сёзню ангылармы? 
Хакъ сёзню ангыламагъан, 
Акъ сёзню ангылармы? 

Абюсюб хаджиге сорургъа керекди муну. 
Ол биледи магъаналарын аятны, назмуну. 
Джууукълукъларын-узакълыкъларын биледи аланы. 

Тохтайым — къычыралла азан, 
Намаздан сора бардырырбыз сёзню. 
Джерге бурайыкъ кёзню, 
джюрекни уа — Кёкге... 

БЁРЮ УЛУУУ КЕЛЕДИ ТАУЛАДАН 

Ол джанында агъаралла таула, 
Кавказ таулагъа ушайла ала. 
Бу джагъада сюелеме мен - 
барама менгир ташха ушай. 

Шимал джандетде турсам да джашаб - 
джуртха тансыкъдан ёлеме мен. 
Минги ташха, менгир ташха ушаб, 
буз джагъада сюелеме мен. 

Арабызда чайкъалады тенгиз. 
Тенгизден-теркден ётген а — къыйынды. 
Ётерге уа керекди, сёзсюз - 
тауладады насыбынг, сыйынг да. 

Тарих эсим тартады ары, 
миллет ангым тартады ары. 
Кёкден къараб Тейри-Тангры, 
Минги Таудан иеди джарыкъ. 

Тенгиз таууш да тунчукъдуралмайды - 
келеди андан бёрю улуу - 
Къадау Ташындан къычырады Къарча: 
къайда тасса, Адурхай улу! 

«Гун гууурха, Гунай а — джуууртха» 
дегенлей, этме да сен, 
артыкъ ул джокъ — къайыт да джуртха, 
Хакъ ючюн, Халкъ ючюн сермеш. 

Мен къурагъан кърал чачылгъанды, 
ким сюер ызына Элни? 
Халкъ башха тилде сёлешиб башлагъанды - 
ол бютюн къайгъылы этеди мени. 

Мен тынгылайма да ангылаялмайма - 
не тилде сёлешеди халкъым? 
Огъесе, джуртун да кючлетиб башхалагъа, 
тышына кетибми къалгъанды, сенича? 

Къазакъ бёрюлени джыйын джанлы этиб, 
Алан джуртубузгъа къайтаргъан эдим мен... 
Душманла бла ачы къазауат эте, 
Къарачай къралны къурагъан эдим мен. 

Къаллай тулпарла эдиле нёгерлерим: 
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам; 
Ёзден, Боташ — къууанырча Тейри - 
хар бири бирер тау, къадама. 

Энди не болуб къалгъанды сизге - 
туудукъларына ол пелиуанланы? 
Джуртха ие этгенсиз душманланы, 
Ана тилде да кюрешесиз сёлешмезге. 

Къабырым эки джарылады мени: 
не болгъанды халкъыма мени - 
Эл, Тил, Башчы да къайда, 
миллет ангы, ёхтемлик да къайда? 

Джесирде, сюргюнде да болмадыкъ тас. 
Эсден кетмеди джуртубуз Кавказ. 
Минги Тауубузгъа къайыта билдик, 
Миллет Юйюбюзню къурай да билдик. 

Энди не болуб къалгъанды сизге: 
кетиб барасыз джайылыб тюзге. 
Душманны тилин, къылыгъын да алыб, 
тебрегенсиз болургъа тилсиз, джуртсуз. 

Кетгенле, къайытыгъыз артха, 
ёлгенле тилейле сизден: 
къыйыныбызны атмагъыз суугъа, 
болугъуз адам, болугъуз ёзден. 

Сиз сакълагъыз Джурт бла Тилни, 
Ташны, Терекни сакълагъыз 
бир кюн бир къурарсыз Элни, 
бюгюлмей, тюнгюлмей джашагъыз. 

Эмегенледен къутхаргъан халкъны 
нарт ата-бабаладан уялыгъыз. 
Аладан джетген тилни, джуртну 
аз этерге, тас этерге, уялыгъыз. 

Титирегиз, тюшюнюгюз, уялыгъыз! 
Ай марджала, кеч болгъунчу уяныгъыз. 
Сизникиди алкъын Джурт да, Тил да, Эл да. 
Адурхай улу, джыйыннга къошул сен да, кел да. 
Дин-Тил-Джурт къазауатха къошул сен да, кел да. 
Алай эте 
сакъланырла Джурт да, Тил да. 
Алай эте, джангыдан 
къуралырла элле да, Эл да». 

КЁЛ ДЖАГЪАСЫНДА ДЖАШИЛ ТЕРЕК 
А-М. 

Кёл джагъасында кёрдюм аны: 
биягъы джашил чебгени юсюнде, 
биягъынлай джангыз кеси 
сюеле эди суугъа къараб. 

Мен да джангыз эдим, алгъынча. 
Джангыз джангызны тартады кесине 
«Не этесе?»- салам бердим алгъынча, 
кёлеккеси къалтырады кёлде. 

Мен аны белинден къучакъладым: 
тыялмадым кесими — болгъан эдим тансыкъ. 
Чапракълары акъдыла юсюме, 
огъесе, джыламукъларымы? 

Кёлеккелерибиз чалышдыла сууда, 
къалтырадыла, титиредиле. 
Аязчыкъдан кёлню сууу 
толкъунланды эсе да, ким биледи. 

Джангызлыкъ джутдуму джангызлыкъны, 
огъесе, эки къатха болдуламы кёб - 
билмейме. Кёл а кёлеккелерибизни 
чайкъай эди — айтханча белляу. 

Тауушсуз джылауларын кёлеккелени 
эшите болур эди кёл. 
Тюбегенибизча да айырылдыкъ, 
кёл а къалды болмагъанлай сёл. 

Кетди заман, къач да келди. 
Джашил джангызлыкъ а кетмейди кёлден. 
Кёлеккеле къалтырайла эсде... 
Насыбсыз джан болурму бизден?! 

ТИК ЭНГИШГЕ АЙЛАННГАНДЫ ХАЛКЪ 

Тик энгишге айланса арба, 
къурушдуралла аны чархын. 
Тик энгишге айланнганды халкъ, 
тыяргъа кюрешген а джокъду аны. 

Кетгинчи джардан, къаядан, 
эскерирге ушамайды кесин. 
Таудан ёзеннге саркъгъан сюрюуча, 
халкъ таудан тюзге барады кетиб. 

«Таулу тюзде абыныр»,- 
ата-бабала айтханла сынаб. 
Тюзде бизни сакълайды ахыр, 
шау халкъланы берейимми санаб? 

Дининден, Тилинден, Элинден 
айырылыб сау къалгъан халкъ - 
болмагъанды. Аны да биле, 
ёлюм джолгъа этгенбиз атлам. 

Тёрт дуниягъа чачылыб барабыз, 
башха халкъланы джангырта къанларын. 
Кесибиз а динсиз, тилсиз, джуртсуз да къалабыз, 
къабырларын эки джара ата-бабаланы. 

Тилинден чыкъгъан да, имандан чыкъгъанча, 
бир къыйынлыкъды: тилин тас этген да - 
бек уллу гюнахды. Хар кераматны бергенча, 
Тилни берген да бизге Аллахды. 

Аллах берген затланы - 
Динни, Тилни, Джуртну сакъламагъан, 
Аллах буюргъанча атламагъан - 
аллай адамланы, халкъланы 
Аллах тюб этмей къоярмы? 

Тик энгишге айланса арба, 
къурушдуралла аны чархын. 
Тик энгишге айланнганды халкъым, 
тыяргъа кюрешген а джокъду аны. 

КЕРИ КЪУУ 

Кюн аманнга чыдагъан терекни, 
таб, шыбылагъа чыдагъан терекни, 
къурт уруб, этеди къуу. 
Ууакъ къайгъыланы кери къуу, 
талатма алагъа джюрекни - 
къурутурча джашилликни, 
кюл этерча тёгерекни, 
барды алада алллай бир уу. 

ДУНИЯ БЫЛАЙ ТУРМАЗ 

Уллу адамла болгъан сагъатда 
Джырчыла да бар эдиле. 
Адамла ууакъгъа айланнган сагъатда, 
джырлаучула чыгъалла алгъа. 

Семенланы Джырчы Сымайыл 
ахыры эди Джырчыланы. 
Энди кёзюулери келди 
адамчыкъла бла джырлаучуланы. 

Дуния малны ол зауаллыла 
Хакъдан, Халкъдан да кёредиле баш. 
Иннетлери, рухлары бла 
ала бары — къул-къарауаш. 

«Аллахдан башха джокъду илях» - 
тиллери айтады алай, 
джюреклери уа — огъай. 

Тюзлюкню арбасына тюл, 
зулмуну, ибилис джорукъну арбасына 
минедиле да джырлайла аны джырын 
(кимни арбасына минсенг — аны джырын джырла). 
Халкъны, джуртну тонагъанла да 
(атлары оноучула, къуллукъчула) 
харам хазналарындан алагъа, 
итге сюек атханча, 
тутдурадыла капек-шай... 
къуллукъчула къурута халкъны, 
джырлаучула махтай аланы, 
къатышдырадыла болгъанны. 

Ма алай бла амантишле - 
дуния намысдан не ахырат азабдан 
къоркъмагъан сыйсыз къауум, 
айыра барадыла халкъны 
дининден, тилинден, джуртундан да; 
адамлыгъындан, халкълыгъындан да 
айыра барадыла халкъны. 

Дуния малны кеслерине Тейри 
этгенледен чыгъады палах. 
«Къуллукъ этерча, баш урурча, 
Аллахдан башха джокъду илях» 
дегенлени уа къуруталла барын. 

Адамла болгъан сагъатда 
Джырчыла да бар эдиле. 
Адамла ууакъгъа айланнган сагъатда, 
джырлаучула чыгъалла алгъа. 

Оноучусу — оу, айдыны — шау: 
ала — мал къайгъы, 
джарлы халкъ — джан къайгъы. 

Алай а келир заман: 
Джырчыла чыгъарла алгъа, 
Адамла башчы болурла къралгъа, 
Хар ким тыйыншлы орнун табар. 

Сынау заманды бу ёмюр бизге. 
Дуния малны сюрюб ызындан 
кетгенле тюзге — къалырла тюзде. 
Халкъ а — Хакъ джолгъа къайытыр. 

Сюргюнден да къайытханды халкъ. 
Бюгюн да болуб къалмаз талкъ. 
Элин къурар, Башчысын сайлар, 
тюз адамны, алгъынча, сыйлар. 

«Аллахдан башха джокъду илях» деб, 
халкъ кёлю-джюреги бла айтыр. 
Тюзлюк-Тенглик-Эркинлик - 
аланы излегенлеге, 
ала ючюн сермешгенлеге - 
къайытмай къалмаз, къайытыр.

КЕМЕДЕН КЪАЙЫКЪ 

Суугъа айтама: къой, къайгъынгы. 
Билемисе, мен къайыгъымы 
ишлегенме неден? 

Унух файгъамбарны кемесинден 
къалгъан-булгъанны Минги Тауда табыб, 
къараб кёргенлей, алджамай, таныб, 
къууанчымы да, хахай этмей, тыйыб, 
табылгъанны барын бир джерге джыйыб, 
ишлегенме къайыгъымы андан 
халкъымы къутхарыр ючюн Ахырзамандан. 

Мен Унух файгъамбар тюлме 
къутхарыргъа бютеу дунияны, 
халкъымы къутхарыргъа уа керекме, 
кесиме борч этгенме аны. 

Унух файгъамбарны кемесинден 
ишленнгенди къайыгъым мени. 
Диним, тилим, халкъым, джуртум - 
къачан да, къайда да къайгъым мени. 

Ол къайыкъгъа сыйынныкъды халкъым. 
Барыдамы? Огъай. 
Дин, тил, джурт ючюн къазауат этгенле 
(къалам бла, къылыч бла болса да), 
эмда аллай иннетлери болгъанла - 
алагъа табыллыкъды орун. 

Динлерин, тиллерин, джуртларын 
дуния малгъа ауушдургъанла уа, 
къырыллыкъдыла бары, къалмай бири. 

Дуния намысдан, ахырат азабдан да къоркъгъан, 
Диним-тилим-джуртум деген къауум, 
аладан джаратыллыкъды джангы халкъ, 
керти халкъ джаратыллыкъды аладан. 

Ол къауум къайыгъыма сыйыныб, 
кетерикди башха дуниягъа джюзюб. 
Хар не тюрлю сыйсызлыкъдан, кирден 
Ахырзаман джуртну тазалагъандан сора, 
къайытырыкъды къайыгъым артха. 
Джангы джашау, керти джашау башланныкъды таулада. 

МЁЛЕГИМ 

Мен бир мёлекни акъ къанатларын сылай, 
ол да къууаннгандан джылай, 
тангнга дери турдукъ. 
Танг ала уа... 

Юйюм тарлыкъ эте эди анга, 
къанат къагъарча тюл эди ол. 
Мен а — джерде джашаргъа джаратылгъан бир джан - 
Кёкге кетерча тюл эдим аны бла. 
Ма алай айырылдыкъ биз. 

Бир-бирде эсине тюшсе, 
адам аягъы тыннгандан сора. 
Эл-тийре джукълагъандан сора, 
къонакъгъа да келиученди. 

Къоркъгъан да этиученди 
«мёлекликден чыгъама» деб. 
Айтама анга: «Андан эсе, къоркъ, 
«Сюймекликден чыгъама» деб. 

Къанатлы мёлек туралмайды мени бла. 
Къанатсыз мёлек а керекмиди меннге? 
Кече-кюн да къарагъанлай Кёкге, 
джашауум барады кетиб. 

Мёлек, къанат къагъарча, бир Кёк 
къалай ишлейим джерде? 
Неда билеклерими къанат 
къалай этейим, учарча Кёкге? 

Къанат таууш эшитсем кече, 
ким болгъанын билеме аны. 
Озуб кетсе уа, къайытмай, 
Ызындан кетерча болады джаным. 

Кёк бла джерни, мёлек бла мени 
юсюбюзден кёбдю таурух. 
Тас болсам, Кёкде излегиз мени, 
керти хапарны мёлегим айтыр. 

НЕ АРИУДУЛА КЪЫЗЛАРЫ ШИМАЛНЫ 

Не ариудула къызлары Шималны - 
сарычач, кёккёз, акъбет. 
Бир кёрген да къараб аланы, 
къаллыкъ тюлдю болмайын поэт. 

Къазакъ бёрюню улутурча, 
къаратырча кёзюн шайырны, 
таулу къызланы да унутдурурча, 
алай ариудула къызлары Шималны. 

Эрши къыз бола да болмаз, 
къайсы халкъны да ариуу — ариуду. 
Мёлекледен тюл эдиле кем 
Мариям, Кулистан, Халлюу да... 

Ёзге мында бир къызны кёрдюм - 
Анна-Мария — аты. 
Кёкге учаллыгъымы билдим, 
ол болса мени къанатым. 

Аны хапары узунду, 
адамны ёмюрю уа — къысха. 
Чайкъалма да, чынга къаядан - 
кёзюнг бек къараса къызгъа. 

Алай этмесенг - артда 
сокъураннганлай ётер ёмюрюнг. 
Джанарса, кюерсе отда, 
келгенлей турур ёлюрюнг... 

«Не ариудула къызлары Шималны»,- 
чайкъалады, тенгиз болуб, кёл. 
Айтырыкъма къайда да аны, 
ийнанмагъан Ставангерге кел. 
13.02.2013 

АКЪ КЪАНАТЛЫ 

Джелни-джангурну, къарны-боранны - 
барысын да къоюб джерде, 
къуш кёлтюрюлгенди ёрге. 
Алай а, 
мийикде да джокъду тынчлыкъ: 
джашнайды, кюкюрейди, чартлайды Кёк. 
Къанатларын кюйдюре шыбыла, 
къарайды къуш: 
къайда шимал, къайда къыбыла? 

Джерде, Кёкде да джокъду тынчлыкъ. 
Къуш уясына атады мыллык. 
Сау-эсен джеталса ары, 
тынчлыкъ табаргъа да болур джаны. 

Уясы болгъан къаяны 
атылтхан эселе уа душманла-джаула, 
къушну къычырыгъындан 
титирерле къаяла-таула. 

Ачы тауушдан 
юзюлюрле кюртле... 
Акъ къанатлы 
учуб барады Кёкде. 

АТ АТАГЪАН САГЪАТДА 

Ушамагъан джукъмайды 
адамда, сёзде да. 

Билал бла Шимал 
тюбемез эдиле ёмюрде да 
ушамасала бир-бирине. 

Ат бла Джурт, 
Ат бла Тил, 
Ат бла Дин, 
Ат бла Тарих 
ат бла сыфат, 
ат бла этим 
ат бла иннет 
ат бла иш 
келишмеселе бир-бирине, 
бир-биринден 
керекдиле айырылыргъа. 

Неда 
тюрлендирирге керекди атны, 
ол болурча байламлы 
Дин бла, 
Тил бла, 
Джурт бла, 
Тарих бла. 

СЁЗде барды ЁЗ. 

Ат атай сабийге, 
керекди аны келишдирирге 
Дин бла, 
Тил бла, 
Джурт бла, 
Тарих бла. 

Алайсыз, 
диннге, тилге, джуртха, тариххе 
байланмагъан, тагъылмагъан ат, 
чыгъарыргъа боллукъду адамны 
дининден, тилинден, джуртундан, тарихинден, 
айырыргъа боллукъду адамны 
Хакъындан, халкъындан. 

Сёзде барды керамат кюч — ол 
айтылгъаннга джууукълашдырады адамны, 
неда 
айтылгъанны джууукълашдырады адамгъа. 

Ат адамгъа тюл, 
адам атына ушаб тебрейди. 

Бек сакъ болугъуз 
ат сайлагъан сагъатда, 
ат атагъан сагъатда 
сабийге. 

НЕДИ БОШАГЪАН БИЗДЕН? 

Не къалады къурт ургъан терекден? 
Алай бошайды къайгъы да джюрекден. 

Агъач къурт къуу этеди чегетни, 
Манг къурт манкъурт этеди миллетни. 

Агъач къурт чыгъады агъачны кесинден. 
Амантиш да чыгъады халкъны ичинден. 

Къурутадыла ала джуртну, халкъны, 
биз а къуруталмайбыз аланы. 

Кеси кесибизге болабыз джау. 
Дагъыда башхалагъа салабыз дау. 

Къарайма да къурт ургъан терекге, 
къарайма да къуу болгъан чегетге, 
Кёргенча болама кесибизни... 
Къутхараллыкъ джокъмуду бизни? 

Агъач къурт бошайды чегетден, 
адам къурт бошайды миллетден. 
Къутхармасакъ кесибизни аладан, 
айырыллыкъбыз адамлыкъдан, халкълыкъдан. 

ИГИ ДЖОРА 

Бюгюнлюкде тайса да аягъым, 
джыгъыллыкъ тюлме джерге: 
тюненеме тохтарыкъма таяныб, 
тамблам да, узалыб, тартарыкъды ёрге. 

Чайкъала эсе да бюгюн дуния, 
керекбиз чыдаргъа. 
Къадар излей эсе бизни сынаргъа, 
сынасын — тыйыншлы болайыкъ анга. 

Ёталмазча эсек а сынаудан, 
сора, хайыр джокъ джылаудан: 

къачан да 
джашаргъа излеген джашайды, 
ёлюрге излеген ёледи: 
къадар да - 
мадар этгеннге этиледи. 

Тюненебиз барды таянырча биз, 
тамблабыз да боллукъду къууанырча биз. 
Джангыз, бу ёмюрден керекбиз ётерге, 
керекбиз ушаргъа Ташха, Терекге. 

Адам ашаучу 20-чы ёмюрден да ётдюк. 
Бу ёмюрден да ётербиз - 
уллу Хорламгъа да джетербиз: 
сакълаб динибизни, тилибизни, 
Джуртда, алгъынча къураб Элибизни, 
къууанч тойла да этербиз. 

ДЖАНГЫ ТАУЛУЛА 

-Къуллукъгъа-оноугъа тюшерге керекбиз, 
тамада-башчы болургъа керекбиз. 

-Не акъыл бла? 

-Башхала бизни джуртну-халкъны 
тонаб, бошаб барадыла... 

-Ай аперим, 
халкъны-джуртну къайгъысын этген да, 
бир адам чыкъды. 
Сен миллетге джан аурутаса, 
аны хакъын башхала ашамасынла дейсе... 

-Хоу, тюз ангылагъанса. 
Биз кесибиз тонаргъа керекбиз халкъны, джуртну да. 
Кесибизники кесибизде къалыргъа керекди. 
Башхалагъа кетмезге керекди 
халкъны къыйыны, джуртну байлыгъы... 

-Ойнагъанмы этесе? 

-Огъай, оллахий, керти кёлюм бла айтама. 

Энди ол сылыкъ, оноучу-къуллукъчу болуб, халкъны къанын ичеди дейдиле. Аллайла келгендиле оноугъа. Оноулары тоноу болгъанла. Аллайланы бирин ёлтюргендиле. «Акъсакъалла оноу этиб, къарасакъалла ёлтюргендиле»,- дейдиле. Кертимиди, ётюрюкмюдю — Аллах билсин. Аны ючюн джукъ да тюрленмейди — кёб адамны уа тутхандыла. Мурдарлыкъ, тоноу, уру-гуду бир да тохтамайды. «Джангы таулула» бир джукъдан артха турлукъ тюлдюле — джангыз кючден къоркъадыла ала: «дуния намыс, ахырат азаб» деген а — алагъа джукъ да тюлдю. Халкъны къурутуб баргъан аладыла, аллайладыла къралны къурутуб баргъан да. Тейрилери-иляхлары дуния мал болгъанладан къутулмай, джашау тюрленник тюлдю къайда да. 

ЭСИ ЁЛТЮРЕДИ АДАМНЫ 

Этген харамлыгъын, гюнахын, 
эртде-кеч болса да, адам эсгереди. 
Эс — эртде-кеч болса да, 
адамны джоргъа кереди. 

Эс киргенден сора, 
джокъду къутулуу андан. 
Эсгереди. Эс кереди. Кереди. 
Эсинден кесин къутхаралмай, 
къыйнала, ачый, ёледи адам. 

Ахыры джууукълашса, 
иги ишлери узакъда къалыб, 
аман ишлери къысылалла джууукъ. 

Ууакъ-ууакъ джюрегин кемире, 
эси ёлтюреди адамны. 

АТА ДЖУРТ ЧАКЪЫРАДЫ 

Шайыр джюрекге ушамайды Шимал тенгиз: 
сууукъду, огъурсузду - 
къызла да джууунмайла анда. 

Аны ючюн болур, бир-бир тизгинлерим 
къычырыкъ-сыйыт эте тургъан чайкалагъа, 
бир-бирлери да тенгиз толкъунлагъа 
ушагъанлары. Джашагъанлары 
аз да билмей тынгы-тынчлыкъ. 

Алай а, тенгизни ол бир джанында 
Акъ тауланы кёрсем - 
кёлюм кёлтюрюледи: 
огъурлу болады чайкъала тургъан тенгиз да, 
чайкала да боладыла берекетли. 

Кёкге тартхан мийик джуртум мени. 
Башха тауланы къатында, тауубуз да — Минги. 
Дунияны суу басханында, 
Минги Тауну тийресинде сакъланнганды джашау. 
Унух файгъамбарны кемеси да 
алайда тохтаб, солугъанды. 

Аллай керамат джерди джуртубуз. 
Дуния джандети деб, бошму айтхандыла анга. 
Алай а, 
кёбле излейдиле ие болургъа анга. 

Тенгиз чайкъалады. 
Къанатлыла этелле къуугъун. 
Ата джуртум, Акъ-Джашил джуртум 
Чакъыра адамын, шохун, джууугъун, 
къол булгъай, къарайды узакъдан, мийикден. 

КЪУРАН, ДУА, ГЕРОХ, БЫЧАКЪ 

«Бюгюн этеринги тамблагъа къойма» деб, 
бек акъыллы адам айтханды. 
«Мурат тау башында, ёлюм имбашымда» 
дегенди Джырчы Сымайыл да. 

Къачан, къайда, къалай 
джетеригин билмейме аны. 
Хар джашагъан кюнюбюз ючюн 
Джаратханнга минг-минг шукур. 

Къылама намаз, окъуйма Къуран, 
тартама мынчакъ. 
Ёзге, тюшмейле джанымдан 
герох бла бычакъ. 

Анам такъгъан дуа бойнумда, 
Атамдан къалгъан бычакъ белимде. 
Келгендиле ала къутхара 
бюгюннге дери мени ёлюмден. 

Джюрек ауузуму мараб, 
бычакъ бла ургъанларында, 
бычакъны тыйгъанды къуран, 
кетермейме аны джанымдан. 

Дуа, хамайыл, герох, бычакъ 
келгендиле бирер тюрлю джарай. 
Къыйнала, къууана, барама джашай, 
Джюрек джараларымы да Акъ сёз бла багъа. 

Болджалым тауусулса уа, 
бир джукъдан да боллукъ тюлдю хайыр. 
Джаным, болса да къайыр, 
айырыллыкъды тёнгегинден. 

Не этсин, 
джокъду аны да мадары, 
чакъырса Кёкден къадары. 

Ары дери уа, джан бла тёнгек, 
бир-бирине болгъанлай билек, 
турлукъдула... 

Энтда бир кюн джашадым дунияда, 
намаз да къылдым, назму да джаздым. 
Гюнах да этдим болур. Дагъыда, 
Аллахдан кёб зат тилерге баздым. 

Иман да, джашау да, къууанч да 
баздым тилерге Аллахдан. 
«Джашаргъа болмай эсе да, 
ёлюрге буюр,- дедим джуртумда. 

Дин-тил-джурт къазауатда 
сермеше тургъанлай, ёлюрге буюр». 
Ол заманда тынгысыз джаным да, 
тёнгекден чыгъа, рахат болур. 

Билмейме, къачан, къайда, 
къалай джетерин ёлюмню. 
Алай а, 
ахырым боллукъду къолай, 
Аллах эшитсе сёзюмю. 

КЪОРКЪУУ 

Джокъ эди халкъымы джагъы да. 
Дагъыда, 
Бойсунмай темирге, къурчха, 
ушаб къаяда къушха, 
ушаб къаяда терекге, 
тюз болуб Тейриге, Кёкге, 
келгенди эте 
таш башында да джашау. 
Халкъыбызны джигитлигине 
душманла да салгъанла махтау. 

Кимге болса да 
къул болгъандан эсе, 
Ит болуб, бойнундан 
тагъылгъандан эсе, 
тюзледе къынгыр болуб, 
джашагъандан эсе, 

бек джерледе, таулада 
ёзден джашауну, эркин джашауну 
сайлагъанды халкъым. 
Табса, табмаса да хакъын, 
эркинлигин этмегенди тас. 
Ёмюрден бери да 
Эркинлик ючюн 
къазауат эте келгенди Кавказ. 

Темир - 
Алан къралыбызны, 
Орус - 
Къарча къралыбызны, 
Къурч - 
автономиябызны 
тюб этдиле. 

Сынадыкъ 
эки сюргюнню, 
джюз тюрлю палахны, ёлюмню, 
ёзен урушладан, 
бютеу дуния къазауатладан да 
ёте-ётдюк. 
Адамлыгъыбызны тас этмей, 
халкълыгъыбызны тас этмей, 
тас этмей динибизни, тилибизни 
бюгюнлеге джетдик. 

Нарт-ас-алан-таулу-къарачай къан 
джукъа болубму къалды энди бизде? 
Асры кёб сууму къошулду айраннга? 
Къайры думп болду миллет ангы, тарих эс? 

Ангысы болгъан, Ана тилин къоюб, 
башха тилге кёчерми? 
Аллай сыйсызлыкъны 
Аллах да кечерми? 

Дин-тил-джурт ючюн ёлгенле уа 
не айтырла бизге? 
Ала къурагъан Элни атайыкъ да, 
ала берген тилни унутайыкъ да, 
хайда, чачылайыкъ, сора, тюзге. 

Нарт ата-бабаларыбыз 
Аллах берген динни, 
тилни, джуртну да сакълаб, 
Ала ючюн сермеше, ёле, 
джетдиргендиле бизге. 

Биз а, 
нарт ата-бабаларыбызгъа да, 
ала бизге аманат этген 
хакъ ислам динибизге да, 
бай тюрк тилибизге да, 
мийик Кавказ джуртубузгъа да 
тыйыншлы болалмай, 
сюймегенлени да кюлдюре кесибизге, 
кетиб барабыз тюзге. 
Къоркъама: 21-чи ёмюр - 
ахыр ёмюр болур деб, бизге. 

Боллукъун сезиб, эс джыймасакъ, 
харамдан, гюнахдан кесибизни тыймасакъ, 
диннге, тилге, джуртха да къайытмасакъ, 
ангыбызны, саныбызны да ёсдюрмесек, 
къоркъама: 21-чи ёмюр - 
ахыр ёмюр болур деб бизге. 

Ё ЛЮМСЮЗЛЮК 

Бара эдим Кюнню аллына, ёрге, 
кёлеккем да келе эди, джеталмай, ызымдан. 
Энди уа... айланнганма ызыма, энгишге, 
кёлеккем да, озуб, ётгенди аллыма. 

Аякъларым, джюрегим да къанай, 
ёрлеб, кёк тенглигине чыкъгъан эдим. 
Тёнгегими, джанымы да сынай, 
къыйын джолда чыныкъгъан эдим. 

Ёрлеген къыйынды, алай а, 
Эннген къыйынды ёрлегенден да. 
Кёкден къайытыб келеме джерге - 
не къыйынды джашагъан, ёлген да. 

Джан, тёнгек да бирге болгъан заман 
тауусулургъа башлагъанча сеземе. 
Алай а — Ташымча, Терегимча — тёземе: 
не этгин, ёлмезлик джокъду адам. 

Бизни къой эсенг, файгъамбарла да, 
ала да кетгендиле дуниядан. 
Тюрленмезлик къадаргъа - мадар джокъ, 
къыйынлы джан болурму адамдан? 

Ёзге адам джашын, къызын, 
сёзюн, ишин — айтыргъа — ызын 
къояла эсе дунияда, анга 
ёлгенди деген да гюнахды. 

Ол ыз да — акъ ыз болургъа керекди. 
Аллай адамланы атлары 
турлукъдула халкъны эсинде. 
Алай къарасакъ — ёлюмсюздю адам. 

Этеме сагъыш: не къалыр менден, 
бир адам къошдумму халкъыма, 
бир терек орнатдыммы джуртумда, 
бир джангы сёз къошдумму тилиме, 
бир джукъ бла джарадыммы элиме? 

Бош алай келиб кетсе адам, 
хапар айтырча джашагъанындан 
къалмаса бир шагъатлыкъ — аны 
бармыды башхалыгъы къуртдан? 

АЧЫЛАДЫ ДЖАНДЕТ 

Кёзю, кёлю да адамны 
тоймайла джети къат Кёкден. 
Излеб турады джаны 
ётерге 
Кёк-джер арасы чекден. 

Алай а, буйрукъ 
келгинчи Кёкден, 
кеталмайды джан 
чыгъыб тёнгекден. 

Ай бла джулдуз 
къарайла Кёкден. 
Хакъ сёздю джангыз 
ёталгъан чекден. 

Акъ сёз да барады 
ызындан аны. 
Ол экисиндеди 
шайырны джаны. 

Кёк-джер чекден 
ёталады шайыр. 
Халкъ Акъ сёзден 
табалады хайыр. 

Акъ сёз бла Хакъ сёзню 
айталады поэт. 
Анга аны ючюн 
ачылады джандет. 

ТЕЙРИ АДАМЫ БОЛ 

Ичингде шайтанны, къулну 
ёлтюр — «убей в себе раба». 
Узат Аллахха къолну, 
табын джангыз Анга. 

Кёлюнгю джарытырла 
джангы Ай бла джулдуз: 
адамгъа, халкъгъа да тюл, 
Хакъгъа табын джангыз. 

Кърал адамы да тюл, 
дуния адамы да тюл, 
ахырат адамы да тюл, 
Тейри адамы бол. 

ДЖАРЫМ ДУНИЯ 

Джарым башчы Эл бузар, 
Джарым алим — илмуну. 
Джарым имам дин бузар, 
джарым шайыр — назмуну. 

Джарым адамладыла 
къатышдыргъан нени да. 
Аладыла къурутхан 
Динни, Тилни, Элни да. 

Бир толу адам къоймай, 
этедиле ала талкъ. 
Къуралады алай бла 
джарым адамладан халкъ. 

Джарым адамладан халкъ 
ит джыйыннга ушайды. 
Сый-намыс дей билмейди, 
хайуанча джашайды. 

къуллукъгъа тюшсе джарым, 
джарым келсе оноугъа, 
аны иши — джол ачыу 
мурдарлыкъгъа, тоноугъа. 

Алим, шайыр эм иман 
джарымладан болсала, 
джарым башчыгъа дагъан 
болуб къалалла ала. 

Джарым башчыны къаты, 
арбазы эм арбасы 
аллайладан толады: 
толу Элни орнунда 
джарым Эл къуралады. 

Ол джарымла, итлеча, 
билелле бола джыйын, 
болмай алагъа буруу 
ёзден адет, намыс, сый. 

Динни, тилни, илмуну, 
эл тёрени, джорукъну 
бузады джарым адам. 
Не этсин толу адам? 

Тейри адамы джарымгъа 
хорлата эсе кесин, 
сора, не айтхын анга: 
къайда ангысы, эси? 

Толу адам джарымгъа 
хорлата эсе кесин, 
алай толу болмазмы 
аны ангысы, эси? 

Джарымла болгъанла баш. 
Не къалды Халкъдан, Элден? 
Кёб болмай боллукъбуз тюб, 
ёрге къобмасакъ бирден. 

ТАУ БАЙРАКЪНЫ ТУТАЙЫКЪ ЁРГЕ 

Джети къат Кёкге джууукъду Кавказ, 
ары бурулуб къылгъанма намаз. 
Мен Къарча бла къайытханма бирге, 
Ата джуртда джашаргъа, ёлюрге. 

Джарыгъында джулдуз бла Айны 
Мен кёргенме Къарачайны - 
къурала тургъан халкъны эм Элни... 
ёхтемлик толтургъанды кёлню. 

Нарт юйюр Ёрюзмек-Сатанай, 
аладан келеди Къарачай. 
Джулдуз таш бла тюшюб джерге, 
ташдан туугъан къауумбуз бизле. 

Минги Тауну джалай бузларын, 
ёсген да этгенбиз алай. 
Ата Джуртдан алмаса къарыу, 
деу болмаз эди Къарашауай. 

Нарт джуртубузгъа къайытхан къауумла, 
башчылыгъы бла Къарчаны - 
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам... 
мен да бирлери аланы. 

Джандетге ушаш тау джуртубузну 
сууун иче, ташын да джалай, 
дин, тил, джурт ючюн къазауат да эте, 
Эл да, миллет да болгъанбыз алай. 

Хар ёлген бла ёлеме мен, 
саула бла этеме джашау. 
Динни, Тилни, Джуртну да берген 
бир Аллахха салама махтау. 

Татаркъанны, Умарны, Джаттайны 
къазауатларына къошулгъанма мен. 
Къауумларынданма Хаджини, Бушайны... 
Кетмезле ала халкъны эсинден. 

Джашар ючюн халкъым сау-эсен, 
къалам да, къама да тутады къол. 
Ёлсем да тирилликме мен: 
Хакъ джолду мен сайлагъан джол. 

Мен Къарча бла къайытханма бирге, 
Тау Элни джангыдан къураргъа, сюерге. 
Ол иннетге берилгенди джюрек. 
Джангыз къалмаз Джуртда да Терек. 

Тау байракъны тутама ёрге, 
тау башындан къычырама азан: 
Тау Элни къурайыкъ бирге, 
болайыкъ Халкъ, болайыкъ Адам. 

ЭРЕСЕЙДЕ 

Бир халкъны къауумлагъа 
биз кёрдюк бёлгенлерин: 
къырдырдыла «къуллагъа» 
ёзденлерин, бийлерин. 

Бир миллетден эдиле 
къызылы да, агъы да. 
Ёлтюрдюле бир-бирин, 
сагъыш этмей дагъыда. 

троцкийле, ленинле - 
имансыз шайтан къауум, 
кёзбау сёзлери бла 
алдалла къара халкъны. 

«Тюзлюк, Тенглик, Эркинлик» 
келлик кибик кёрюндю, 
къалмай кёлде экилик 
халкъны эси бёлюндю. 

Халкъны этдиле башсыз, 
эсли адам къалмады. 
Къара халкъны мураты 
бир кере да толмады. 

Къан къобанла саркъдыла, 
ёлюкледен толду джер. 
Сталин патчах болду, 
къалгъан халкъ а табды кёр. 

Орус миллет джыгъылды, 
ууакъ халкъланы эзе... 
ай не аман джангылдыкъ - 
джокъду кечмеклик бизге. 

Бир ёмюрню ичинде 
бир кёб джорукъ оюлду, 
къазауатла болдула, 
халкъ тутулду, джоюлду. 

Джарлы болду энтда халкъ. 
Палах ызындан — палах. 
Бу насыбсыз къралны 
къачан тюзетир Аллах? 

МИЙИКДЕДИ КЪУУАНЧ 

Тёрт джанындан юредиле итле. 
Алагъа да эс бурмай джигитле, 
барадыла ёргеден ёрге, 
тюк ала учхан къушдан кёкде. 

Барс бла бёрюню да алыб нёгерге, 
илинедиле ёргеден ёрге. 
Хырылдайды барс, улуйду бёрю. 
Кёкден къараб ышарады Тейри. 

Барс, бёрю, адамла - 
барысы да - Тейри джаратхан джанла. 
Эсгере ёлгенни, сауну, 
ёрлейдиле тёппесине тауну. 

Ёрлейдиле сокъмакъ сала, джолсуз. 
Башларында — Ай бла джулдуз. 
Минги Тау — чегиди Кёк бла джерни, 
уясыды къарны, боранны, джелни. 

Къайдан да анга къайтарады джол: 
миллет эмда джурт белгибизди ол. 
Аллай белгибиздиле барс бла бёрю. 
Барыбызны да джаратханды Тейри. 

Биз бир Аллахха этебиз къуллукъ. 
Тюлбюз адамны, къралны да къулу. 
Тейри адамы, къазакъ бёрю, барс - 
биз - Эркинликге урабыз харс. 

Барабыз ёргеден ёрге. 
Кёб къалмагъанды джетерге Кёкге. 
Ашыкъмайбыз кетерге уа ары, 
бир-бирде тохтасакъ да арыб. 

Излейбиз турургъа джашаб, 
тюз чегинде джер бла Кёкню. 
Эки дунияны арасындады 
Къууанчлары джан бла тёнгекни.

КЪЫЙЫН ЗАМАНЛА САКЪЛАЙЛА БИЗНИ 

Сёзюм — Ёзюм. Тилим — Элим. 
Ала саулукъда — джокъ меннге ёлюм. 

Сёз, Тил саулукъда — джокъ бизге ёлюм. 

Мен шайырма — Сёзге, Тилге этеме къуллукъ. 
Билеме: Тёре кюнден джокъду къутуллукъ. 
Ол кюн - ёлген сёзле, тилле да саллыкъдыла дау. 
Адамладан, халкъладан сакъларыкъла джууаб. 

Ана тиллерин ёлтюрген халкъла, 
не дерикдиле ол кюн Хакъгъа? 
Динлерин, джуртларын сатханла бла бирге 
ала тюшерикдиле джаханимге. 

Дин да, тил да, джурт да бериб, 
бизни эркин джаратханды Тейри. 
Биз а кимге, неге этебиз къуллукъ, 
кимни, нени болабыз къулу? 

Дин-тил-джурт ючюн сермешмеген халкъ, 
башхалагъа къул-къарауаш болгъан халкъ, 
кеси кесин сыйсыз этген халкъ, 
кеси кесин тюб этген халкъ - 
эки дуниядан да къалыр юлюшсюз. 

Кеси разылыгъы бла ит болгъан бёрю, 
кеси разылыгъы бла къул болгъан ёзден 
эмда 
бёрю болургъа излемеген ит, 
эркин болургъа излемеген къул - 
сизге чамланмай не этсин Тейри? 

Дин да, тил да, джурт да бериб, 
бизни эркин джаратханды Ол. 
Ауаз да бериб тургъанды Кёкден: 
«болмагъыз ит, болмагъыз къул. 

Мен берген динни, тилни, джуртну да сакълаб, 
джашагъыз къураб Элигизни. 
Дуния малгъа алдатмай кесигизни, 
Бир Аллахха этигиз къуллукъ». 

Биз а кимге, неге этебиз къуллукъ? 
Кимни, нени болабыз къулу? 
Диннге, тилге, джуртха болабызмы бек, 
бизге чамланмазча Кёк? 

Динни, тилни, джуртну да бизге 
аманат этген ата-бабала, 
аманатха болсакъ хыянат, 
Къыямат кюн не дерле ала? 

Келлик тёлюлеге уа 
не джууаб этербиз биз, 
сорсала: «Нек къойдугъуз бизни,- деб,- 
Тилсиз, Джуртсуз эмда Элсиз?». 

Ол соруугъа джууаб 
эталмазбыз биз, 
ол гюнахдан 
къутулмазбыз биз. 

Ёлтюрсек тилибизни, 
биз къалай къурарбыз 
бурун кибик, Элибизни? 

Биз алкъын 
танымайбыз къара. 
Окъур орнуна, 
ангылар орнуна, 
сёзюн этебиз Сёзню... 

Къыйын заманла сакълайла бизни. 

НЮР БЛА ОТНУ ЧЕГИНДЕ 

Джаханимни кёрмеген, 
кёл салмайды джандетге. 
Джаханим да, джандет да 
джууукъдула поэтге. 

Онг джанына къараса, 
кёрюнеди джандет джурт. 
Сол джанына къараса - 
къайнай тургъан къара от. 

Арасында аланы 
джашил ырджы — сёзюдю. 
Тюшюндюреди халкъны, 
титирейди кеси да. 

Нюр бла отну чегинде 
джазады назмуларын. 
Алайгъа келтиреди 
Джазыу Кюч шайырланы. 

Нюр бла отну чегиди 
Акъ сёзню туугъан джери. 
Чынгыл эрни — игиди: 
сынайды керти Эрни. 

Сыналады алайда 
Акъ сёзню да хакълыгъы, 
джангызны да, къауумну да - 
адамлыгъы, халкълыгъы. 

Нюр бла отну чегинде 
сёзюн айтады поэт. 
Бош сакълайдыла аны 
джаханим бла джандет. 

Сёздю аны джаратхан, 
Сёздю джурту да аны. 
Кеси къайры кетсе да. 
Сёзде турлукъду джаны. 

БАРАМА ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА 

Джарашдырыб юйню, арбазны, 
сакълаб турсам да джазны - 
ол ашыкъмайды келирге. 
Къайгъыдан башладым ёлюрге. 

Заранмы джетди адамдан, 
огъесе, джаныуардан? 
Ёталмадымы тенгизден, таудан? 
Аллах сакъласын чырмаудан. 

Кимле болсала да бирле 
сюйреген эселе уа джазымы... 
Чыгъайымчы излей джолгъа, 
къояйым да арбазымы. 

Къарайым аллына аны, 
барайым аллына аны, 
тура эсе уа батыб кюртге... 
табигъатны бермезсе сюдге. 

Къачха, къышха да бойсунмай, 
джазымы тургъанма сакълаб, 
джазыууму тургъанма сакълаб. 
Джангылгъанымы ангылайма энди. 

Керек эдим, турмай сакълаб, 
барыргъа аллына джазны, 
къардан, кюртден тазалай, 
келлик джолун аны. 

Хоу, сакълаб турмай, адам 
джазыны аллына барыргъа керекди, 
Джазыуун кеси джазаргъа керекди, 
сокъуранмаз ючюн артда. 

Ангылагъанма: 
келлик тюлдю кеси аллына джазым, 
джазыллыкъ тюлдю джазыуум да кеси - 
алагъа ачмасам джол. 

Джазым-джазыуум къайдады мени? 
Къайгъым-джарсыуум не кёюбдю мени. 
Этерим кёб, заманым а — аз. 
Къоркъама, къалама деб, ёлюб, 
мен сени кёрмегенлей, джаз. 

ХАКЪГЪА КЪУЛЛУКЪ ЭТЕДИ ПОЭТ 

Къарайма кёз алмай, 
Ана тил деген Аламгъа. 
Иннет этмей, абдез алмай, 
боллукъмуду тиерге къаламгъа? 

Болмасала кёл, къол да таза, 
къаллай ыз къояр къалам? 
Акъ сёз болурму джазгъанынг, 
Кёк берирми санга салам? 

Ата джурту поэтге намазлыкъды, 
Ана тили джандетди анга. 
Тил эшигин — Тейри эшигин 
Акъ сёзю бла ачады да, 
Джаны саулай киреди ары. 

Джюрегин, тёнгегин, юсюн да 
таза тутмаса адам - 
Ата джурт да, Ана тил да 
этерле аны харам. 

Мен — Хакъ поэти, Тейри адамы 
Ата джуртумда къылама намаз, 
Ана тилимде этеме тилек. 

Акъ сёзюм Акъ таугъа ушайды, 
тау сууча келеди назмум. 
Къайда да, къачан да - 
«Джуртум» дей, «Тилим» дей, джашайма, 
бар, джокъ эсе да фахмум. 

Ата джуртуду поэтге намазлыкъ, 
Ана тилиди анга джандет. 
Кёкге буруб Акъ сёзлю джюрегин, 
Хакъгъа къуллукъ этеди поэт. 

ЭКИ ДУНИЯНЫ АРАСЫНДА 

1 
Эсимдеди бир къызны меннге 
бир бек къарагъаны кёзю... 
Аллай кёзюу кесиме да джетди - 
джаным кёчдю бир ариугъа. 

Хапар чыкъгъанында, 
дедиле: разы тюлдю ананг. 
«Джашым анга тагъылса, 
этерикме,- дегенди,- харам. 

Анга тагъылгъан эсе, 
сора, тагъылгъан джеринде къалсын. 
Разылыкъ да, менден тюл, 
аны атасындан-анасындан алсын. 

Дини, тили, джурту да, 
адети, кийими, ашы да, 
сою, сыйы, намысы да 
башха болгъан керек тюлдю бизге. 

Бизни халкъны джашы, къызы, 
башхалагъа тагъылыб барсала, 
биз эртде болур эдик талкъ, 
болалмаз эдик не Эл, не Халкъ. 

Аны ангылаялмай эсе джашым, 
нафсына хорлата эсе башын, 
разы этмей эсе атасын-анасын, 
андан эсе ёлгени ашхы, 
андан эсе ёлгенибиз ашхы - 
аллай бала керек тюлдю бизге..». 

2 
Бизни диннге, тилге, джуртха да 
къыз кёчерге болгъанды разы. 
Аны юсюнден бетим джетиб, базыб, 
ата-ана бла сёлешаллыкъ тюлме. 

Алай а, 
Хазырламасын анам кесине кебинлик - 
бизни къызладан кем тюлдю келинлик. 
Къараб кёргенлей джаратырыкъды. 
Сёзю-башы бла, кёзю-къашы бла 
юйню, элни да джарытырыкъды. 

Къаны башха болса да, джаны 
мени бла бирди. Меники да алай. 
Ангылаялмасала аны, 
джашауубуз болурму къолай? 

«Не — ол, не — мен» деб, 
анам сорууну салмасын чорт. 
Сюймеклик деген от 
джукъланыб къалырча тюлдю. 

Иги сагъыш этсин анам. 
Дин, тил, джурт да тюлдюле буруу. 
Бир-бирибизни ангылаялсакъ, 
юйюбюз кёрюнмез къуру». 

3 
Онг джаныма къарасам — анам, 
сол джаныма къарасам — ол къыз. 
Сууаб-гюнах джазгъан эки мёлекча, 
турадыла къараб меннге. 

Мен а къарайма Кёкге, 
болушлукъ келликча андан. 
Къайсыны айтханын этсем да, 
къутуллукъ тюлме гюнахдан. 

Даулашадыла джюрек бла ангы. 
Къызны джанында — джюрек, 
ананы джанында — ангы. 
Орчалыкъ да этмей, тынгылайды Кёк. 

«Ана — бирди, къызла уа — кёб, 
бирин тас этсенг, башхасын табарса. 
Ананг айтханны эт, аны разы эт, 
алай этмей, тас этсенг анангы - 
артда къыйналырса, сокъуранырса...». 

Бу оюм дженгеди мени, 
джюрекни хорлайды ангы. 
Тёнгегим къалады джуртда, 
джаным а къалады ол къыз бла. 

4 
Ётдюле джылла. Энди ана джокъ, 
не этгин - ёлюмден кючлю джукъ джокъ. 

«Башха миллетге къатышсанг, 
ол дунияда да боллукъ тюлме разы»,- 
дегенлей кетди. «Болсун»,- дедим. 

Анала бары болсала былай, 
джюрекле турсала да джылай, 
миллетле боллукъ тюлдюле тас. 

Динни, тилни, джуртну да 
сыйны, намысны, адетни да, 
сакълаб келген таулу ана, 
мен сеннге салама махтау. 

Сюргюнде да къутхардынг ёлюмден, 
сакъладынг халкълыгъын халкъны. 
Унутхан кюн аны 
насыбсыз къауумгъа буруллукъбуз биз. 

Алай а... 

5 
Алай а, салам бериб, къарасам, 
мёлеклени орнуна 
онг имбашымда кёреме анамы, 
ол къызны кёреме сол имбашымда. 

Тёре кюн Аллахны аллында 
ким тюз, ким терс болгъаны 
белгили боллукъ болур. 

Ары дери уа, 
тынгы-тынчлыкъ джокъ джарлы джаныма, 
мёлеклериме кёзюу-кёзюу къарай, 
барама джашай. 

МИЯЛА САУУТ 

Бир уллу метеорит келиб тийсе джерге, 
бирибиз да къалмай, кирликбиз кёрге. 
Ангылай тургъанлай аны да, 
бир-бирибиз бла кюрешебиз дагъыда. 

Мияла сауутха ушайды джашау. 
Аны къурагъаннга минг шукур, махтау. 
Сакъламасакъ а аны кесибиз, 
ёлюмге тыйыншлыбыз биз. 

Мияла сауутха ушайды Джер. 
Аны ууатмай, джашарча, сакъларча, 
ич, тыш джауладан да къутхарырча, джакъларча, 
Аллах бизге акъыл, билим бер. 

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ 

Эртден намазны къылгъандан сора, 
джазыу къангагъа кёчеме. 
Хакъ сёзден Акъ сёзге бурулгъанымы - 
Аллах, билмейме, кечерми. 

Хакъ сёзде джашагъанча Акъ сёз, 
Акъ сёзде да Хакъ сёз джашайды. 
Джерни титирете, тирилте, 
Кёк кюкюрейди, джашнайды. 

Тейриден келгенча Аллахха, 
Акъ сёзден да Хакъ сёзге къайытама. 
Алай а, мени эсимде 
Акъ сёз да тургъанын айтама. 

«Табынырча, къуллукъ этерча, 
Аллахдан башха джокъду илях...». 
Алай айтханла, алай джашагъанла, 
сынагъандыла кёб тюрлю палах. 

-Кимденми? Неденми? 
-Имансыз, зулму джорукъдан. 
Алай а, дуния джарыкъдан 
айырылгъанлыкъгъа, алагъа келгенди, 
ётюб минг тюрлю чекден, 
башха джарыкъ — мийикден, Кёкден. 

Ол джарыкъды мени сёзюмю да 
тюзюне буруб, Акъ этген. 
Ол джарыкъды адамны - Адам, 
къауумну да - Халкъ этген. 

Джокъ эсе уа ол Джарыкъ кёлде, 
болмаз акълыкъ, хакълыкъ сёзде. 
Болмаз ишинг, джашауунг да къолай, 
джанынг турур термиле, джылай. 

Халкъны тилсиз этгенде палах, 
кесин Тейри этгенде зулму, 
шайыр айтханды: «Этерча къуллукъ, 
Аллахдан башха джокъду илях». 

Аллахдан башха джокъду илях, 
къуллукъ этерге тыйыншлы. 
Зулмугъа, кёзбаугъа, дуния малгъа 
махтау салгъан а — болурму Джырчы? 

Джаяу бармаз ючюн, 
Ибилисни арбасына миниб, 
аны джырын джырлагъанла, 
кеслерин, юйдегилерин да 
алай бла джашатханла, 
халкъны алдаргъа кюрешгенле дагъыда: 
«амалсыз болуб джазабыз аллай джыр, назму да...». 

«Амалсыз болуб...» - 
къахмеле да айталла алай, 
амантишле да айталла алай. 

Алай чыгъады адам имандан, 
шайыр а — поэзиядан да... 
Дуния малгъа къул болсакъ, 
къайытмаз эдик Азиядан да. 

Быллай сагъышла келе башыма, 
джазыууму кюрешеме джазыб. 
Джаным саулай ёлмез ючюн, 
болмаз ючюн факъыра, джазыкъ, 

ёлтюреме ичимде къулну - 
анданды эм уллу палах. 
Аллахдан башха джокъду илях, 
джангыз анга этеме къуллукъ. 

АКЪ СЁЗ — ДЖАШИЛ ТЕРЕК 

Не уллуду фахмусузлада зарлыкъ: 
«Акъ сёзню къара сёзча сюркелтирге, 
къоймай аны джашил терекча, Джангыз Терекча сюелирге, 
бойсунмай эсе уа, Джангыз Терекнича кесерге». 

Акъ сёз джыланча сюркелмез, 
ёлсе да, аякъ юсюнде ёлюр, 
терекча, Джангыз Терекча Джуртда. 

Акъ сёз ахыргъа дери сюелгенлей къалыр, 
къыш да, джаздача, тюрленмей, джашиллей турур. 
Акъ сёз бла тюшеди Кёк джерге, 
Акъ сёз бла чыгъады джер Кёкге. 

Акъ сёзню къадары: 
джашау бере кимге да, неге да, 
тюз туруу джерге да, Кёкге да. 
Чомартлыгъы, халлаллыгъы да - чексиз. 
Дуния ёллюкдю Акъ сёзсюз — Терексиз. 
Дуния ёлюкдю Акъ сёзсюз — Терексиз. 

ТЮШЮНЮУ 

Былагъа къошулгъунчу 
бар эди бизни 
Динибиз да, 
Тилибиз да, 
Элибиз да; 
Сыйыбыз, 
Намысыбыз, 
Адетибиз, 
Тёребиз да. 

Бюгюннге небиз къалды аладан? 

Энди тылмач китаблагъа къараб, 
кюрешебиз ангыларгъа 
не болгъанларын Хакъ, Адалет. 
Не болгъанларын унутханбыз аланы. 

Сый-намыс, адет-тёре, 
таб иман, дин да, 
кетедиле тил бла бирге. 

Кимни тилин ала эсек, 
ушай барабыз анга. 
Сёзюн тас этген 
Ёзюн да этеди тас. 

Ким этди бизни Джуртсуз-Джерсиз, 
ким къойду къраллыкъсыз-Элсиз, 
ким къурутуб кюрешеди динибизни, тилибизни, 
харам, гюнах, кёзбау затла бла 
ким джоюб кюрешеди тёлюбюзню? 

Соруулагъа тюз джууаб этмесек, 
башыбызгъа амал этмесек, 
Хакъыбыз дей билмесек, 
Халкъыбыз дей билмесек, 
къаллыкъбыз динсиз, тилсиз, джуртсуз. 

Сакъламасакъ динибизни, тилибизни, 
сакъламасакъ джуртубузну-джерибизни, 
джангыдан къурамасакъ Элибизни, 
манкъурт джашау — сыйсыз ёлюм — сакълайдыла бизни. 

КЪУРУЛСА БАЗМАН 

Къурулса базман, 
сууабыммы дженгер, гюнахыммы? 
Джукъ айтыргъа базмам: 
халкъыма келген къайгъыны, палахны да 
алларына болалмай буруу, 
тынгылаб тургъаным да болгъанды. 
Джетмезлик эсе да къарыу, 
сермеширге керекди къанлы бла. 

Кийик да, джанлы да 
этгенди мени джашау. 
Тёнгегим, джаным да 
салыргъа боллукъдула дау: 

тёрт санымы, джанымы да 
бош затлагъа къыйнагъанма кёб. 
Кюрешмем тилеб, джалыныб да: 
тыйыншлысыча оноу этер Кёк. 

Джашадым Къалам бла, Китаб бла, 
къамагъа да узалды къолум. 
Халкъыма, джуртума керек кюн, 
Таш да, Терек да болдум. 

Кесгендиле Терекни, 
энди Таш къалгъанды къуру. 
Къурчдан да кючлю Акъ сёз, 
къара кючледен джуртуму къору. 

Къарчаны келилерин 
атылтыб, ишлегЕнле джол. 
Соруулары тёлюлени: 
бизни къайры элтирикди ол? 

Тюненебизни чачыб къурутуб, 
таулада алай ишленнген джол, 
Ёлюмсюзлюкге тюл, ёлюмге 
элтирикди бизни халкъны ол. 

Къарчаны ойдула Элин, 
энди ызын къурутуб кюрешелле. 
Атылтдыла келилерин, 
энди Ташы бла кюрешелле. 

Кеси бла да кюрешелле Къарчаны. 
Бир алим ётюрюкню джаяды тюзде. 
Орусчагъа кёчюрюб аны, 
харс ура, басмалайла, къатлайла бизде. 

Къарча халкъы турады тынгылаб. 
Огъесе, Къарча къауум къалгъан болмазмы? 
Къарча бла кюрешедиле энди - 
халкъ тынгылаб турса, тюб болуб къалмазмы? 

Душманларыбыз айтханны эте, 
Къарча бла кюрешедиле энди. 
Кёб бола барадыла амантишле. 
Не айтайыкъ, не этейик энди? 

Бютеу халкъ тынгылаб турса да, 
мен тюзюн айтмай къоймам. 
Алайсыз — Хакъ поэти, 
Халкъ поэти да болмам. 

Къурулса базман, 
сууабыммы дженгер, гюнахыммы? 
Джукъ айтыргъа базмам: 
оноу этерик Аллахымды.

МИЙИКДЕН КЪАРАБ 

Мийик тауну башындан 
турабыз къараб тенгизге. 
Дунияда болурму джан 
тенг болаллыкъ бюгюн бизге? 

Кёлеккебиз джуууна тенгизде, 
джаныбыз учады Кёкде. 
Мен айтмай къояйым сизге, 
не болгъанын джюрекде. 

ШАЙЫРНЫ АХЫРЫ 

Сёзге къабланыб ёледи шайыр. 
Джуртда асырайла аны. 
Баш джанында орнаталла Таш. 
Аякъ джанында орнаталла Терек. 

Таш бла Терекни арасында 
ётдю ёмюрю аны. 
Энди экисини арасында 
джатады ёлюгю аны. 

Таш бла Терек — уясы аны. 
Таш бла Терек — дуньясы аны. 
Таш бла Терек — мектабы аны. 
Таш бла Терек — китабы аны. 

Эки мёлеги да — ала, 
сакълаууллары да — ала. 

Джаны уа, джаны, 
кетген болурму Кёкге? 
Тынчлыкъ табмай анда да, 
къарай болурму джерге? 

Кёкге ачылса да джол 
(бУ джол толуб тилеги), 
къалай кетер эди ол 
къоюб Ташын, Терегин? 

Къыйынды джанын шайырны 
алай кёргюзтген да кёзге. 
Ёзю, джаны да кёчгенле аны 
Ташха, Терекге, Сёзге. 

Сиз андан айырылсагъыз да, 
ол айырыллыкъ тюлдю сизден: 
дуньягъа турлукъду къараб 
Ташдан, Терекден, Сёзден. 

ТЕЙРИ ТЕРЕКГЕ ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ 

Поэзияны джаулары кесген 
Джуртда Джангыз Терекни 
чапракъларыдыла бу китаб чапракъла. 
Терекде джюуюлдеб, джырлаб тургъан, 
артда уа джылай учхан 
къанатлыладыла бу назму сёзле. 

Джарым моллала бла джахил коммунистле - 
джарым адамла - бары биригиб, 
Тейри Терекни къурутдукъ деб, 
къууаннгандыла бош: 
Джангыз Терек китаб болуб, 
джашаугъа келгенди джангыдан. 

Джуртда Джангыз Терекни, 
Тейри Терекни, 
Джашил Терекни 
къурутур кюч джокъду дунияда. 

Ол - джашил табигъатды, 
Ол - Акъ сёздю, 
Миллет ангыды, 
Тарих эсди - 
къатылыргъа боллукъмуду анга? 

Аны кесиб, ёлтюрюб, 
андан юй ишлеб, джашаргъа излегенни, 
Кёк чамланыб, чартлаб, уруб, 
кёсеу этгенин унутханмысыз? 

Джуртда Джангыз Терек 
эки дунияны байлаб тургъан 
бир кераматды. 
Тейри Тереги 
Тейри адамына аманатды. 

Шайтан адам кесгенди аны, 
шайыр адам тирилтгенди. 
Кесигиз айтыгъыз энди: 
къайсыды кючлю - джашауму, ёлюммю? 

Джуртда Джангыз Терек сауду. 
Аны кесген а — ёлгенди эртде. 
Аны тирилтген да кетерикди кёб турмай. 
Терекге уа джокъду ёлюм. 
Тейри Терекге джокъду ёлюм. 

САУ ТАНГНГА 

Къалгъанла джукълайла. 
Кесиме да болгъанды заман джукъларгъа. 
Отну джукълатханма. 
Энди чыракъны да джукълатсам - 
сора, тамблагъа дери 
барыбыз да джукъларыкъбыз. 

Джукълайды адам. 
Джукълайды от. 
Джукълайды чыракъ. 

Сау тангнга. 

ЮЧЮСЮ 

Сёз да, тауча, болады Минги, 
кючлю болса фахму. 
Кязим да, Сымайыл да мени 
юретгенле джазаргъа назму. 

Учханды Кёкге джарлы джюрегим 
къабыл болуб дуасы (къайсыны?). 
Ёсген а, ёсгенди Джангыз Терегим 
Джаралы Ташында Къайсынны. 

Джаралы Джугъутур, Джаралы Таш да, 
Джангыз Терек да Минги Таугъа къарай, 
андан кёл таба, андан кюч ала, 
барадыла тириле, джашай. 

Джыр да, назму да, зикир да 
мийик Кёкден келелле эниб. 
Тынгылайдыла алагъа 
буз джюрекле да эриб. 

Азан къычырады, салах да тартады 
джашай, ёле, тириле джюрегим. 
Элибча, Кёкге тартханлай турады, 
Джаралы Ташда Терегим. 

Ол тюздю Кёкге да, джерге да, 
башында - джулдуз бла Ай. 
Ахыргъа дери турлукъду алай, 
чыдаб бораннга, джелге да. 

Ёлмесе, шайыр да болады къарт, 
халкъны, джуртну эте къайгъысын. 
Кёкден а туралла къараб, 
Кёкде уа туралла сакълаб, 
Кязим, Сымайыл, Къайсын. 

КЪЫЙЫН ЗАМАНДА 

Болсам да 
юйде, эшикде, 
турама сезиб: 
кюйдюре, юшюте, 
къысылады ёлюм. 

Къатылса ол 
кёлге, джюрекге, 
къарайма мен 
къаяда терекге. 

Ёлюмге бой бермей, 
ол турады джашаб. 
Аллах, мени 
Терекге ушат. 

Мен анга 
салама махтау - 
таш башында да 
эталады джашау. 

Кюйдюреди исси, 
кюйдюреди сууукъ, 
аямайдыла 
шыбыла, боран да. 

Сынмай, сынсымай, 
кюрешеди джашаб. 
Къыш да, джай да - 
тюрленмей - джашил. 

Хар кюню — сынау: 
ол а бюгюлмей, 
насыбдан тюнгюлмей, 
этеди джашау. 

Ёлюм къоркъуу 
къатылса джюрекге, 
къараучанма мен 
къаяда терекге. 

АЛТМЫШХА ДЖУУУКЪЛАША 

Файгъамбарыбыз алейхи-с-салам 
джашагъан чакълы бир...джашагъаннга, 
«Аз джашады дунияда»деб, 
къыйналыргъа керекмиди анга? 

Къаллай бир джашагъанынгдамыды иш, 
къалай джашагъанса— андады соруу. 
Алтмышха джууукълаша барама, 
джюрегимде ёседи къоркъуу. 

«Файгъамбарыбызгъа бергенинг чакълы 
бир ёмюр бер меннге да джашаргъа»,- 
деб тилеген эдим Аллахдан... 
Энди джууукълашама алтмышха. 

Аллахдан заман тилерге баздым, 
диними, тилими, джуртуму сакълар ючюн. 
Газет, журнал чыгъардым, талай китаб джаздым, 
кёб джерде болдум халкъымы джакълар ючюн. 

Аны ючюн тюрленмеди джукъ: 
сёз ангылагъан, Сёзге тынгылагъан да джокъ. 
Дуния малны ызындан сюрюб халкъ, 
бу барыудан барса, боллукъду талкъ. 

Башха тиллеге, джуртлагъа да кёче, 
миллет ангысы, тарих эси да кете, 
сакъламай кесини ёзюн, бетин, 
тас болуб барады миллетим. 

Бошму тилеген эдим Аллахдан заман? 
Не этгин, къарыусузду адам. 
Джетген чакълы болумум, фахмум, 
«джашасын» деб, кюрешдим халкъым. 

Тюрленмеди джукъ. 
Ёлюм а къысылгъанды джууукъ. 
Къуру меннге тюл, халкъыма да... 

«Къауумунгу нек ъутхармадынг»,-деб, 
соруллукъду — билеме аны. 
Хар бирибизге да соруллукъду алай. 

Аллахдан энтда тилесем заман... 
Алай а, алтмышдан сора адам 
не эталлыкъды? Чапыралмайма кёлюмю. 
Сеземе келе тургъан ёлюмню. 

ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА АЙТ 

Джюрегим бла намазлыгъым - 
экиси да ашалгъанла бирча. 
Терсликни унамазлыгъым 
туру болгъанды, Кёк, джер да билирча. 

Джангыз, Хакъгъа этгенме къуллукъ, 
хакъсызлыкъ бла къазауат этгенме. 
Зулмугъа болмаз ючюн къул 
тюрлю-тюрлю чекледен ётгенме. 

Бойнумда — Абдуллах шыйыхны дуасы, 
джанымда — Къарча башчыбызны къамасы, 
Дуда улу Махмутну къаламы да къолумда, 
Тейри джарыгъы, Ай бла джулдуз джарыгъы да — джолумда. 

Минги Таугъа, Хасаукагъа да къарай, 
ала бла байламлы джырланы да джырлай, 
«Татаркъанны», «Джаттайны» да джырлай, 
джурт ичи бла, тарих ичи бла барама. 

Къылыч, къалам тутхан ата-бабала, 
Хакъ ючюн, халкъ ючюн сермеширге кюч берелле ала. 
Ким да болсун, аман айтхан алагъа - 
амантишди, сатылгъан душманлагъа. 

Ким да болсун, аман айтхан алагъа, 
Тейри адамы тюлдю ол, 
Къарчаны къауумундан тюлдю ол. 
Бёрю тюлдю, барс да тюлдю, итди ол - 
анга керек- тегене, сюек, сынджыр. 

Ёлгеним ашхы, ит болгъандан эсе, 
адамгъа, зулмугъа къул болгъандан эсе, 
Тейримден, тилимден, джуртумдан да баш кёрюб, 
дуния малгъа сатылгъандан эсе. 

Джюрегим бла намазлыгъым - 
экиси да ашалгъанла бирча. 
Хакъсызлыкъны унамазлыгъым 
береди кюч, сермеше ёлюрча. 

Къарайма Къадау ташына Къобанны. 
Къарайма Къадау ташына Къарчаны. 
Къадау ташы уа неди Аламны? 
Къадау ташы уа неди заманны? 

Сора кесиме бурулады кёзюм: 
Къадау ташха бурулмазмы сёзюм? 
Тилибизни Къадау Ташы болур ючюн, 
аны ёлюмден сакълаб турур ючюн, 
къаллай болургъа керекди сёзю шайырны? 
Кёкге бурулуб сорама аны. 

Сакълатмай келеди джууаб: 
Къадау ташы болур ючюн тилинги, 
хорлар ючюн келе тургъан ёлюмню - 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айт. 

ЭКИ ДУНЬЯМ 

Джаным саудан 
тебресем ёлюб, 
ёрге турургъа 
болушады Элиб. 

Тебресе къарай, 
дунья малгъа кёз, 
ашыгъады къалай 
болушлукъгъа Сёз: 

«Джарлы башынга 
Алма палах: 
Аллахдан башха, 
джокъду илях». 

Къарайма мен 
Ташха, Терекге: 
ушайла ала 
Сёзге, Элибге. 

Таяна тёнгек 
Ташха, Терекге, 
джюрек а, джюрек - 
Сёзге, Элибге, 

барама джашай, 
барама ушай 
Ташха, Терекге, 
Сёзге, Элибге. 

Сюеме мен 
Ташны, Терекни, 
Сёзню, Элибни: 
эки дуниям 
алалла мени. 

ДЖАГЪАДА 

Экибизни арабызда 
чайкъалады тенгиз-терк: 
ёталмайма мен андан, 
сюйгенликге сени бек. 

Ол джанында тенгизни 
агъарады Минги Тау. 
Айыргъандыла бизни 
зулму бла джалгъан дау. 

Айырсала да мени 
миллетимден, Элимден, 
айыралмазла ала 
диним бла тилимден. 

Мен Хакъ сёзню, Акъ сёзню 
айта тургъан къадарда, 
айыралмазла мени 
Къарачайдан, Малкъардан. 

Диннге, тилге болсакъ бек, 
халкъгъа, джуртха турсакъ тюз, 
къадар этмей къоймаз Кёк - 
тюберикбиз, къоркъма, биз. 

Адам таугъа къарайды, 
тау къарайды адамгъа: 
арада уа тенгиз-терк 
буруу болуб алагъа. 

Къыбыламам — дин бла тил, 
къанатларым да ала: 
джюрек кючюм барды, бил, 
къайытыр кибик джуртха. 

Таб, джылым болса да джюз, 
джюрек къоймаз джанарын: 
Хакъгъа, халкъгъа болсам тюз, 
джетерикди джан ары. 

Сакълагъан динин, тилин - 
джуртун табмайын къалмаз. 
Кёрюнеди узакъда 
акъ башлыгъы бла Кавказ. 

Къайытырыкъма джуртха 
Сымайыл кибик джырлай, 
неда Кязим хаджича, 
къадарым болса алай. 

Кёкню оноуу — таша, 
суу да, тауда — аллымда. 
Менгир таш да кёл эте, 
сюеледи къатым да... 

СЁЗНЮ КЮЧЮ 

Къарагъанла Сёзюне сууукъ, 
баралмазла Кесине джууукъ. 
Джангыз, баргъанла Сёзюню ызындан, 
джууукълашыргъа боллукъдула Анга. 

Халкъны да билир ючюн ёзюн, 
билирге керекди тилин, сёзюн. 
Сёзюн, тилин билмесенг халкъны, 
ёмюрде да ангылаялмазса аны. 

Кесини тилине, сёзюне болмаса сакъ, 
ёзюн тас этеди, адам къой, халкъ. 
Акъ сёзден башланнганча поэт, 
Хакъ сёзден башланады миллет. 

Хакъ сёз элтеди Хакъгъа. 
Акъ сёз да элтеди Анга. 
Сёзюн, тилин сакъламагъан халкъ, 
дуниядан болады талкъ. 

Адам, Халкъ этген Сёздю бизни. 
Кючю алай уллуду Сёзню. 
Къалюбаланы, Ахырзаманны да кёргюзтеди Ол, 
джюрекге, Кёкге да ачады джол. 

Джангыз 
къара таныгъан адамгъа, халкъгъа 
ачылады джол 
Эркинликге, Тюзлюкге, Хакъгъа. 

Къарагъанла уа Сёзюне сууукъ, 
баралмазла Ёзюне джууукъ. 
Джангыз, баргъанла Сёзюню ызындан, 
джууукълашыргъа боллукъдула Анга. 

КЁЛГЕ КЁЛ ЭТЕМЕ 

Тюгел чыкъмаса да джаны, 
бузлай-бузлагъанды кёл. 
Тебсейдиле юсюнде аны 
боран бла джел. 

Джарлы кёл чыкъырдайды, 
бетинден да къачыб къаны. 
Дууадакъла, бабушла да 
кетгендиле къоюб аны. 

Алайды, къарыусуз болсанг - 
къаласа джангыз, 
джетмегенден къайгъырыу, джылыу - 
буз бола джанынг. 

Сызгъырады джел, улуйду боран, 
тартханча салах. 
Джаны болгъаннга, болмагъаннга да 
аман къыш — палах. 

Кечигеди джаз, кечигеди джылыу - 
бузлайды кёл. 
Шыбырдайды джылым, къатлайды джырым: 
хомух эсенг — ёл. 

Тюл эсенг а — чыда: 
джаз келмей къалмаз. 
Не аллына къара, 
неда къыл намаз. 

Аман джора этме, 
хорланмаз кёлюнг: 
биргенгелле сени 
дининг бла тилинг. 

Ала болгъанда уа - 
сен тюлсе джангыз. 
Ала бла 
ёлюмсюздю джанынг. 

Джангызлыкъ 
сынамаз кёлюнг, 
болуб сени бла 
дининг бла тилинг. 

Къайтарлыкъла ала, 
чыгъарлыкъла ала 
джуртха да, Кёкге да. 
Тейри адамыча, 
Хакъ кёзден къара 
кимге да, неге да. 

КЕСИМЕ СОРУУЛА 

Билесе ёллюгюнгю. 
Не айтыргъа излейсе адамлагъа, 
не къояргъа излейса алагъа? 

Къууандыргъан неди сени, 
сокъурандыргъан а неди сени? 

Алкъын барды заманынг, 
алкъын барды мадарынг 
иннетинги этерге ачыкъ, 
сёзюнгю айтыргъа ачыкъ. 

Тюшгюнчю тузакъгъа 
не айтыргъа излейсе 
джууукъгъа-узакъгъа? 

Адам улуна, халкъынга, адамгъа 
бармыды осуятынг, аманатынг? 
Къояр затынг бармыды? 

Айтырынгы айт, этеринги эт. 
Не къояргъа излейсе дунияда, 
къалай кетерге излейсе дуниядан? 

УЯТМАГЪЫЗ МЕНИ 

Къадау Ташха салыб башымы, 
Джангыз Терекни салкъынында, 
Къобан сууну да зикир тауушу 
къулагъыма келе, 
Ана тилиме чырмалыб, 
тюшюмде да аланы кёре, 
джукълаб турама. 

Джаны-тини да, тюшю-тюню да - 
Ана тили, Ата джурту болгъан 
Не насыблы адамма мен. 

Не насыблы адамма мен: 
диним, тилим бар, 
халкъым, джуртум бар. 

Башха тилде дауурла тюл, 
душманла тюл, гяуурла тюл, 
къуугъун-хахай тюл, 
джангыз, азан таууш уятады мени. 

Къылама намаз. 
Тынч, къыйын болса да джашау, 
хар кюнюбюз болса да — сынау, 
терекле, суула, адамла да 
Аллахха салабыз махтау. 

Бу ёмюрге, бу кюннге джетмей, 
ёлдюле ненча халкъ, ненча тил, 
ненча Джурт, Эл да болдула кюл. 

Биз а - насыблы къауумдан болуб, 
тилибизни, адетлерибизни да сакълаб, 
бюгюнлеге джетдик. 
Темирни, Къурчну сюргюнлеринден да ётюб, 
Джуртубузгъа къайытыб, къууанч этдик. 

Не насыблы адамлабыз биз 
хазыр диннге, тилге, джуртха келген. 
Аланы бизге берген, 
ала ючюн къазауат этген, 
аланы бизге аманат этген 
ата-бабалагъа болсакъ тыйыншлы, 

ала берген динни, тилни, джуртну 
туудукълагъа джетдирирбиз биз да. 
Джашайбыз динде, тилде, джуртда 
сауубуз, ёлгенибиз да. 
Аланы сакълаялсакъ, 
тауусулмаз ёмюрюбюз да. 

Дини, тили бла джуртунда джашагъан, 
ала ючюн ёлюрге да хазыр, 
джазыуун кеси джазыб кюрешген, 
не насыблы халкъбыз, адамбыз. 

Къадау Ташха салыб башымы, 
Джангыз Терекни салкъынында, 
Къобан сууну да зикир тауушу 
джюрегиме белляу айта, 
Ана тилиме чырмалыб, 
тюшюмде да аланы кёре, 
джукълаб турама. 

Уятмагъыз мени.

КЪАРАМ 

Кёкню ариулугъун кёребиз джерден. 
Джерни да ариулугъун кёрюр ючюн, 
къараргъа керекбиз Кёкден. 

Сен да, ариулугъунгу кёрюр ючюн 
къараргъа керексе кесинге менден. 
Алай а, 
къайсыбызбыз Кёк, къайсыбызбыз Джер - 
билмейме мен. 

НЕДИ БАЙЛАГЪАН БИЗНИ 

Неди байлагъан бизни: 
джерми, Кёкмю, 
ангымы, джюрекми? 

Неди байлагъан бизни: 
динми, тилми, 
намысмы, нафысмы? 

Неди байлагъан бизни: 
тёнгекми, джанмы, 
сезимми, Сёзмю? 

Неди байлагъан бизни: 
юймю, сабийми, 
джорукъму, адетми? 

Бары да. Аны ючюн 
айырылалмайбыз биз 
бир-бирибизден. 

АДАМ БЛА ТЕРЕК 

Къыяма къыш бюгалмагъан терекни, 
кёргенме, джаз ала къурт уруб, этгенин къуу. 
Дуния мал, дуния сёз да джюрекни 
къуу этедиле, рахат кюн огъуна, алай. 

Джюрек да, тохтаб къалмай, чыдагъан эди 
къазауатха, тумакъгъа, сюргюннге да. 
Ууакъ къайгъыла ашадыла аны: 
не этгин къыйналмай адамгъа, терекге да. 

ДЖАЗГЪА ДЖОЛ АЧА 

«Джаныбыз джазгъа сау чыкъды» деб, 
джаланлаб, джылыугъа алданнган джазыкъланы, 
къыш ызына айланыб, сермеди да, 
бир кечеге барын бузлатыб чыкъды. 

Бузу эриб, ышара тургъан кёл да, 
чыкъырдады, бузлаб джангыдан. 
Джаралы джаз да ушаб къалды 
ачыгъан кийикге джанлыдан. 

«Джаралы джаз башы» дедим, 
Отарланы Керимни сагъына. 
Джаралы ташха къарагъанымда уа, 
тюбегенча болдум Къайсыннга. 

Джарылгъан джюрекге ушаш ташдан, 
ёсген терекни кёргенимде, 
Джуртда Джангыз Терек тюшдю эсиме, 
Акъ сёз болуб, Китаб болуб, тирилген. 

Бёрюден къутулгъан джугъутур, 
къаны къызарта къаяны, 
мийикден бери къарагъанында уа, 
Асхакъ Кязимни кёргенча болдум. 

Кёб эди алада бушуу, 
мыдахлыкъ кёб эди алада. 
Джангыз, «Минги Таугъа» тынгылагъанымда, 
джюрекге къайытды джарыкълыкъ. 

Минги Таугъа къарагъанымда, 
«Сен Кёкге джете мийиксе»,- дедим. 
Халкъ Джырчыланы эм уллусун - 
Джырчы Сымайылны эсгердим. 

Кийик да, таш да, терек да — джаралы. 
Акъ сёз къайтаргъанды аланы джашаугъа. 
Джазны къыш бла къазауатында, 
джаз бладыла Хакъ сёз бла Акъ сёз. 

Ёмюрден бери да алайды адет: 
Хакъ бла хакъсызлыкъны айыргъан чекде, 
тууады, джашайды, сермешеди поэт. 
Джазгъа джол ача, 
шейит да болады поэт. 

СЁЗНЮ БАРА ЫЗЫНДАН 

Аллахны Сёзюнден сора, 
не айталлыкъма, базыб? 
Дагъыда, кюрешеме джазыб. 

Берилгенден ары къалам, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтмаса - 
шайыргъа саналырмы адам? 

Сёзюнден болмаса хайыр, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтмаса, 
адамгъа саналырмы шайыр? 

Сёзню аягъындан башына 
барыб турсанг — чыгъарса Кёкге: 
таб, аны Иесине 
тюберге да болурса. 

Къобанны ёрге барыб турсанг, 
Минги Таугъа тирелесе. 
Сёзню ызындан да алай барсанг - 
ёрлейсе джети къат Кёкге. 

Биринчи Сёзге келтиреди джол, 
бек мийикге чыгъарады Ол - 
андан тёгюледи нюр. 
Шайырны ёзю, сёзю да — бир. 

Хакъ сёз да, Акъ сёз да бир болгъан 
джерге-Кёкге джеталса, 
ол ышыкъгъа-джарыкъгъа 
джюреклени да тарталса - 

ма ол заманда 
борчундан къутулады шайыр. 
Ёлсе да, ёлюмсюз джаны 
Хакъ-Акъ Сёзде тынчайыр. 

ТАШАНЫ ТУРУ ЭТЕ 

Ачалсагъыз Сёзюн, 
ичинде кёрлюксюз Ёзюн. 

СЁЗде джашыныбды ЁЗ. 

Ачалсагъыз Тилин, 
кёрлюксюз джюрегин-кёлюн, 
кёрлюксюз тарихин, элин. 

ТИЛде джашыныбды ИЛ (ЭЛ). 

ХАКЪ сёзню ачалсагъыз, 
АКЪ сёзню кёрлюксюз ичинде. 

ХАКЪ сёзде джашыныбды АКЪ сёз. 

АКЪ СЁЗ КЕЛЕДИ КЪАЙДАН 

Акъ сёз келеди къайдан? 
Къайдам. 
Тюрлю-тюрлю айталла. 

Ариулукъдан, 
Игиликден, 
Джигитликден, 
Тюзлюкден, 
Эркинликден, 
Сюймекликден, 
Табигъатдан, 
Кёкден, 
Джерден, 
Джуртдан, 
Тилден, 
Тюненеден, 
Тамбладан, 
Бюгюнден... 

Бары да тюз болур. 
Алай а, мен билген, мен сезген: 
Хакъ сёзден башланады Акъ сёз. 

ТАШЛАГЪА КЪАРАЙ 

Сагъышла кетмейле башдан. 
Джазыула къарайла ташдан. 
Боллукъду бурундан къалгъан ташаны 
окъургъа - бизге джетдиргенди таш аны. 

Ташла, ташлада джазыула, 
ташдан ишленнген мекямла, хунала, къалала - 
бурундан хапар айталла ала. 
Сын ташла да айталла кёб тюрлю хапар. 
Ташсыз этмесин бизни къадар. 

Ташы, къаясы, тауу болмагъан джер, 
къобаны, тереги, чегети болмагъан джер, 
бир тюрлю кёрюнеди кёзюме. 
Тау джуртумда джашаргъа, Аллах, мадар бер, 
неда ал мени Кёкге кесинге. 

АЛАН КЪЫЗЛАГЪА УШАЙДЫЛА АЛА 

Алан къызлагъа ушайдыла нечик 
викинг къызлары Шималны. 
«Ала ючюн да келир эдим кёчюб»,- 
дедим бир кюн, кёрюб аланы. 

Ушайдыла Алан Къызгъа ала - 
акъбет, кёккёз, сарычач. 
Ёлюр эдим Шимал Джолда бара, 
джокъламаса бир-бирде къууанч. 

Алан къызлагъа ушайдыла нечик 
викинг къызлары Шималны. 
Болду джандетге ачылгъанча эшик, 
кёргенимде аланы. 

Тиллерине да юрендим 
ала бла сёлешир ючюн... 
Ой болса эди мени 
къадар бла демлешир кючюм... 

Динлерине къарамай аланы, 
кесими джылыма да къарамай, 
къоймаз эдим джазыууму 
эм ариуу бла байламай. 

Алай а, болгъанды кеч. 
Болмагъан эсе уа? 
Джюрегим алкъын берч 
болмагъан эсе уа? 

Алан къызлагъа ушайдыла нечик 
викинг къызлары Шималны. 
«Ала ючюн да келир эдим кёчюб»,- 
дедим бир кюн, кёрюб аланы. 

ДЖОКЪДУ ОРУН 

Ёзден джюрекде къулгъа, бийге да джокъду орун. 
Джанлы джюрекде итге, амантишге джокъду орун. 
Халал джюрекде харам иннетге джокъду орун. 
Иманлы джюрекде шайтанлагъа джокъду орун. 

КЪЫЗЫЛ КЪАЛАДА 

Эсиме тюшсе элим, 
къайгъыдан толады кёлюм: 
Гошаях бийче къарайды Къызыл Къаласындан, 
саркъа къаны джюрек джарасындан. 

Къаншау Бийи да къайытмады джуртха. 
Кетгенле къайытмайла артха. 
Чачыла, тозурай, тюб бола барады Эл. 
«Ёл» дегенча, сызгъырады джел. 

Сууча саркъыб, кетиб барады халкъ. 
Башсыз болса — тюб болады халкъ. 
Сымайыл айтхан Джырчыла къайда, 
Кязим айтхан Бийле да къайда? 

Чачаргъа кюрешгенлЕ Элин Къарчаны, 
уу бергенле Эрине Гошаяхны, 
душманлыкъ этгенле — къачан да — ала. 
Барына шагъат — тау башында къала. 

Къарасын тешмегенди Гошаях: 
келиб тургъанды палах ызындан палах. 
Чачыла да къурала келгенди Эл. 
Бюгюн а бютюн аманды кёл: 

бюгюн табигъат палахладан тюл, 
зулмудан, эминаладан да тюл, 
кесинден джетеди халкъгъа ёлюм - 
халкъ кеси къояды тилин, элин. 

Дуния малны сюрюб ызындан, 
айырылады иманындан, джуртундан. 
Хакъ деген да, Халкъ деген да аздан аз, 
былай бла бизни халкъгъа келмез джаз. 

Саркъа къаны джюрек джарасындан, 
Гошаях Бийче Къызыл Къаласындан 
къарайды: кёчюб, кетиб барады эл. 
Салах тартханча, сызгъырады джел. 

Насыбсыз халкъыны джылауун эте, 
палахны не тюрлюсюн да сынаб, 
къара кийген бир Бийче Тиширыу, 
оюлгъан къаласындан турады къараб. 

ДЖАНГЫДАН БАШЛАННГАНДЫ ДЖАШАУ 

1 
Дуньягъа туугъанма джангыдан, 
туугъанма джангыдан, 
джангыдан: 
кёргенме сени. 

Джангыдан башланнганды джашау, 
башланнганды джашау, 
джашау 
сени бла. 

Акъ сёз эди 
мени къанатым. 
Экинчи къанат 
болдунг сен меннге. 

Ючюбюз да - 
сен, мен, Акъ сёз - 
бирлигИбиз... 
нени? 

Сюймекликни, 
ариулукъну, 
игиликни, 
тазалыкъны, 
халаллыкъны, 
адамлыкъны, 
мийикликни, 
сабийликни... 

Джангыдан башланнганды джашау. 

2 
Джангыдан туугъанма дуниягъа. 
Юренеме: джюрюрге, джашаргъа; 
сёлеширге, окъургъа, джазаргъа. 
Сюелирге, джюрюрге юренеме. 

Джыгъыла, тура, атларгъа кюрешеме. 
Джарты-къурту болса да, сёлешеме. 
Таяна ташха, тута терекден, 
адамлагъача, алагъа да илешеме. 

Тута адамдан, ташдан, терекден - 
аякъ юсге сюелеме мен. 
Халкъ бла джурт — таяна алагъа, 
барама алгъа. 

Ана тил, къобан таууш, азан таууш - 
мен биринчи эшитен таууушла дунияда. 
Иманым, тилим, джуртум - 
айырылмагъанлай, къаллыкъма алада. 

ЭКИ ДУНИЯГЪА ДА ТЫЙЫНШЛЫ БОЛ 

Къыбыладан айланса джел, 
эрийди бузлаб тургъан кёл. 
Ача башха дуниягъа, баш дуниягъа джол, 
Азат ауушдан азан тауушну келтиреди ол. 

Хира дорбун тюшеди эсиме: 
себеб излей халкъыма, кесиме, 
чыкъгъан эдим ары. 

Тёнгегим сылыт болуб, арыб, 
тарта эди энгишге, джерге, 
джаным а, нюр чыракълай, джаныб, 
тарта эди мийикге, ёрге. 

Чыкъдым да, джерге къарадым Нюр таудан. 
Огъай, къалмазбыз ёлюб джаныбыз саудан. 
Файгъабаргъа келгенча кёкден Хакъ сёз, 
шайыргъа да келир былайда Акъ сёз. 

Къалгъандыла энгишгеде, тёбенде 
ууакъ къайгъыла, джалгъан даула. 
Боракъ атым мени тюбюмде - 
учуб джетдик Нюр таудан Минги Таугъа. 

Бу тазалыкъда, мийикликде, 
арасында Кёк бла джерни, 
асрасынла мени: кебинликге 
бу акъ къардан иги болурму къумач? 
Былайда — ёлген да — насыб эм къууанч. 

Джетмеген эсе уа алкъын болджал, 
джокъду мадар, джокъду амал 
къайытмазгъа къайгъылы джерге... 

Гюнахларымы къаным бла да джуууа, 
эте уруш, эте дуа, 
диним, тилим, джуртум ючюн, 
кетгенле, келликле ючюн да 
керекме алкъын сермеширге... 

Къыбыладан айланса джел, 
эрийди бузлаб тургъан кёл. 

Ача башха дуниягъа джол, 
Азан тауушну келтиреди ол. 
Нюр таудан салам келтиреди ол. 

Арыгъан эсенг да, джарылгъан эсенг да, 
эки таугъа да, эки дуниягъа да, 
джЮрек, тыйыншлы бол. 

СОКЪУР ТАШ БЛА САНГЫРАУ ДЖАУУМ 

Сокъур ташны тилегин эшитеди сангырау джауум. 
Сангырау джауум сокъур ташны джууады. 
Сокъур таш ачады кёзлерин. 
Къууанч къычырыгъы ташны 
сангыраулугъун кетереди джауумну. 

Сокъур да кёреди, сангырау да эшитеди. 
Бош айтадыла 
«сокъур бла сангырау - Аллахны джауу» деб. 

Сангыраулукъ да, сокъурлукъ да джокъ. 
Таш да кёреди, джауум да эшитеди. 
Чексизди къууанчы табигъатны. 

ШАЙЫР КЪАЙДАДЫ? 

-Къайдаса? 
-Джууукъдама эмда узакъдама 

-Къайдаса? 
-Тюзюн айт, алдамай. 

-Ана тилибиз къайда эсе — андама. 
Излей эсенг мени эшитирге, кёрюрге, 
Ана тилибизде сёлеш, джаз, окъу. 

Тилибиз сау болса - 
барыбыз да джашарыкъбыз. 
Узакъда, джууукъда болсакъ да, 
бир-бирибизден да тюлбюз айырыллыкъ. 

СЁЗ БЛА БИР БОЛГЪАНДЫ ДЖАНЫМ 

Дунияны къатышдырады сёз. 
Сёз къутхарады дунияны. 
Кёргеним себебли аны, 
«тёз,-дейме,- кесиме, тёз». 

Не — Хакъ сёз, не — Акъ сёз, 
башхасы — гюнах, харам. 
Алай а, адам 
сёлешеди, джазады тохтамай. 

Къургъакъ сёз, къуу сёз, дуния сёз 
араларына кириб хакъ бла халкъны, 
къатышдырады къара бла акъны. 

Адамлагъа тюл, сёзлеге 
болама ёкюл. 
Аман бетге чыгъарадыла 
аман адамла сёзлени да. 

Инсан хакъларын джакълагъанча, 
сёз хакъларын да джакълайма. 
Башхагъа сёз бла да заран салгъан - 
сени джаханим от сакълайды. 

Келликди аллай кюн - 
сёзле саллыкъдыла дау. 
Башха дауладан къутулгъан да, 
аладан къутулмаз, огъай. 

Сёз ёкюлюме мен. 
Меннге багъалылла ала. 
Керек кюн ала да 
ёкюллюк этерикле манга. 

Дунияны къатышдырады адам. 
Сёз къутхарады дунияны. 
Билгеним себебли аны, 
Сёз бла бир болгъанды джаным. 

НАЗМУНУ БОРЧУ 

Къала къаланнганча ташдан, 
сёзден къуралады назму. 
Кючлю эсе устадА фахму, 
аланы оялмаз заман. 

Къая башында сюеледи къала, 
къая оюлмаса — оюлмаз ол. 
Сен да назмунгу алай къала, 
тил ёлмесе, ёлмез кибик ол. 

Сен назмунгу алай къала, 
тил ёлсе да, ёлмез кибик ол. 

Тил ёлсе да, анга эскертмеча, 
турлукъду назму — къадары алайды. 
Ёзге тилге тюшген къоркъуу 
кече-кюн да джюрекни талайды. 

Огъай — эскертме, сын таш болуб къалыу тюл, 
тилни къутхарыуду, сакълауду борчу назмуну. 
Туугъан тилине болмаса ёкюл, 
багъалатыргъа керекмиди аны? 

Ата джуртну баш къусханы — Минги Тау, 
Ана тилни баш къусханы — назму. 
Джуртну, тилни сыйласын, сакъласын деб, 
берилгенди шайыргъа фахму. 

Сен назмунгу алай къура, 
ол тил ючюн сермеше джашарча, 
ол тил ючюн сермеше ёлюрча - 
олду баш борчу назмуну. 

Поэзиясы болмагъан тил 
(бар эсе аллай) - 
ол джаны саудан ёлюкдю, бил, 
толусу бла да ёллюкдю кёб бармай. 

Поэтлери кёб болгъан халкъ, 
боллукъ тюлдю талкъ - 
тили сакъланныкъды аны., 
Тил а — миллетни джаны. 

Къала къаланнганча ташдан, 
сёзден къуралады назму. 
Борчуна тюз болса фахму, 
аланы оялмаз заман. 

АКЪ БУЛУТЛА БАРАДЫЛА КЕТИБ 

Акъ булутла барадыла кетиб, 
барадыла кетиб. 
Джетиб, 
джаным къошулады алагъа. 

Джагъадан къарайды тёнгегим. 
Кёкюрекден чыгъалмай джюрегим, 
тесукъа этеди. 

Чайкъала тургъан тенгизге да къарай, 
акъ булутла барадыла кетиб. 
Ала тенгизден, теркден да ётюб, 
къучакъларыкъдыла ол джагъада тауланы. 

Барын да кёреди тёнгегим. 
Къайытмазын да билдире артха, 
джаным джерлешгенлей джуртха, 
къоярыкъды ургъанын джюрегим. 

Акъ булутла барадыла кетиб. 

ОТ 
Семенланы Джырчы Сымайылгъа 

Тауладан ургъан аяз 
джукълана баргъан отну 
джангыдан тирилтди. 
От тилле, 
болушлукъ излегенча, 
дунияны тёрт джанына, 
Кёкге да узалдыла. 

Кёкден тюшген джилтин 
къабындыргъан эди 
эм алгъа да аны. 
Ахыр джилтини да отну 
кетди, къайытды Кёкге. 

Кёк берген джилтинми эди ол, 
башхамы эди - 
ким биледи. 

Ахыр кере от тил 
узалды адамгъа, 
ташха, терекге, суугъа... 

От тилни ангылагъан, 
болушхан да болмады. 
Ол а биле эди 
не сакълагъанын алда. 

Къалтырай, титирей, 
кёкню джалады, 
тауушсуз джылады 
джанауалда. 

Сора, джукъланды. 
Ахыр джилтини кетди Кёкге. 
Джерде къалгъаны — кюл. 
Аны да аяз, 
къараб-къарагъынчы чачды. 

Не къалды отдан? 

Къарангыны джарыта, 
сууукъсурагъанны джылыта, 
бузлагъанны эрите, 
аны бла ойнагъанны, 
уллу кёллю болгъанны да кюйдюре, 
кече-кюн демей, 
тохтаусуз джаныб тургъан отдан, 
не къалды? 

Отну тилин, джюрегин 
чыкъдымы ангылагъан? 
Чыкъмагъаны ючюн 
джукъланды болурму ол? 

От тил кюйдюргенле, 
кёргюзтюб табларын, 
табаладыла аны, 
кёл кенгдирдиле. 

От тил къууандыргъанладан а - 
джылытханладан, джарытханладан - 
хазна киши сагъынмады аны. 

Джукъланды от. 
Джаны кетди Кёкге. 
Джерде кюлюн чачды аяз. 

Отну ызын ызлай, 
тилин да ангылай, 
барама джашай. 

От тюшгенди 
джюрегиме. 
Аны джилтинлеридиле 
бу сёзле да. 

От кёчген эсе меннге, 
Джукъланнганды дерге 
боллукъмуду анга? 
Къайдам. 

Джукълана да джана тургъан 
От тилде джазама назму. 

ХАДЖИ БОЛГЪАНЫНГЫ УНУТМА 

Адам джашау тюзелирми? Къайдам, 
барады аз бола умут да. 
Келеди таууш джулдуз бла Айдан: 
хаджи болгъанынгы унутма. 

Дженгилликге хорлата тебресем, 
нюр джарыкъны джаба булут да, 
биягъы таууш энеди Кёкден: 
хадж къылгъанынгы унутма. 

Сабырлыкъ да бериучю иман, 
кёлсюзлюкню да къоймаз къурутмай. 
Келеди таууш джулдуз бла Айдан: 
хаджи болгъанынгы унутма. 

Ётюрюкню, зулмуну, дуния малны - 
хакъсызлыкъны болма къулу. 
Аллахдан башха джокъду илях: 
Андан башхагъа этме къуллукъ. 

ЁЛЛЮК ТЮЛДЮ ТИЛ 

Ана тилде джазама назму, 
ёле тургъан тилге саналса да ол. 
Уллу аман къышха тиресе да джол, 
джашил джазгъа этеме къуллукъ. 

Динин, тилин, къылыгъын да къышны 
этеме харам. 
Ётюрюкге, зулмугъа, дуния малгъа 
къул болса адам - 

ёзден адамгъа саналырмы ол, 
Тейри адамына саналырмы? 
Къул болса къалам тутхан къол, 
эркин назму джазалырмы? 

Ана тилиме этеме къуллукъ: 
мен сау эсем, ол да — сауду. 
Ол сау эсе, мен да — саума. 
Сёзден башланады адамлыкъ, шайырлыкъ. 

«Ёлген тилде джазаса назму». 
Джаза эсем — хакъ кертини бил: 
Акъ сёзге къуллукъ этген фахму, 
Ана тилге къуллукъ этген фахму 
бар эсе — ёллюк тюлдю тил.

БАРДЫ МЕНИ КЪУТХАРГЪАН 

Хакъ сёз бла Акъ сёзден 
бирча рахатлыкъ табады джаным. 
Болмасала ала 
кёлню кючлер эди къурум бла джалын. 

Адамладан чыкъса кёлюм 
суугъа, чегетге, таугъа кетеме. 
Къош салыб бир дорбуннга, 
адам улугъа сагъыш этеме. 

Файгъамбарла келдиле, кетдиле - 
юрендикми джукъгъа аладан? 
Хайуанлыгъындан, джаныуарлыгъындан 
къачан къутуллукъду адам? 

«Буду сизге Анаяса»,- деб, 
кёкден Китаб келгенден сора да, 
Сууаб-гюнах, халал-харам 
не болгъанын билгенден сора да, 

тюзелирге унамайды адам - 
тюшюнмейди не эсе да. 
Ким биледи, Ахырзаман 
аны ючюн келлик эсе да. 

Алай а, 
дуния къайгъыдан, сагъышдан 
барды мени къутхаргъан: 

Хакъ сёз бла Акъ сёзден 
бирча рахатлыкъ табады джаным. 
Болмасала ала 
джерни джабар эди къурум бла джалын. 

ИННЕТИМ 

Окъну-тобну, сауут-сабаны - 
барын эритиб, 
тёш-чёгюч этерге, къаладжюк этерге 
излегенлеге салама махтау. 

Ёлюмню да 
джашаугъа къул этгенлеге, 
джашаугъа ишлетгенлеге, 
джыланны ууундан дарман этгенлеге - 
ма алагъа салама махтау. 

Мени иннетим а 
аладан да башды: 
Джокъдан джукъ этерге 
излейме. 

Джангы дуния излейме къураргъа, 
джангы адам излейме джаратыргъа. 
Джазаргъа излейме джазыуларын адамланы, 
джазгъан кибик назмуларымы. 

Тейри болургъа излейме мен. 
Не къуджур адамма мен. 

ДЖАНГЫ АЛФАВИТНИ ЮСЮНДЕН 

«Болуб турмайыкъ да джахил харибле, 
къурайыкъ халкъгъа джангы харифле. 
Керекмиди бизге латин не кирилл? 
Миллет ангы, созул эм керил. 

Пелиуан тюл эсек да, тюлбюз джюджю. 
Бизденми онглудула эрмен, гюрджю. 
Энчи алфавитлери барды аланы. 
Боллукъду бизде да — излесек аны. 

Рун, араб, латин, кирилл... 
Аладан турсакъ кери, 
тууарыкъбыз дуниягъа джангыдан, 
башларыкъбыз джашаб джангыдан...». 

Бюгюннге дери болгъанны къурутсакъ, 
бюгюннге дери болгъанны унутсакъ... 
Хай-хай, ол заманда келликди палах, 
ол палахдан сакъласын Аллах. 

Элибледен тюл, джахил алимледен, 
джарым моллаладан джетеди заран. 
Излемей эсе тюбде къалыргъа, 
алгъа барыргъа керекди адам. 

ШИМАЛ ТЕНГИЗНИ ДЖАГЪАСЫНДА 

Кюн чууакъды: кёгереди тенгиз, 
уфукда агъаралла таула: 
къууандырмайла бир да ала - 
джагъада сюелеме сенсиз. 

Джылагъан, тартхан да Орайда, 
джетишедиле былайда. 
Суу бойну толуду ресторандан, кафеден, 
ичлери уа — музыкадан, къахмеден. 

Кеси кесин джарлы этген бир адам, 
мен къарайма таула таба джагъадан. 
Джокъду хайыр хаулеликден, ичкиден - 
сен кетмейсе аз да мени эсимден. 

Ары-бери ётедиле кемеле. 
Быллай бир къыйналама мен неге. 
Башха джуртха атхан эсе къадарым, 
къайытыргъа да джокъ эсе мадарым, 

къалмайымчы мен джаным саудан ёлюб. 
Сюелейим, сюелген кибик Элиб. 
Къошулмайым джангызлыкъ сюрюб, джукъгъа да. 
Джангыз Терекча, джангыз эдим Джуртда да. 

Джангызлыкъ — нёгериди шайырны. 
Сабийликден бери билеме мен аны. 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыр ючюн, 
таулагъа да таубагъача къайытыр ючюн, 

Терекге да, Элибге да керекме ушаргъа, 
Тейри адамы, Тейри тереги болгъанлай джашаргъа. 
Диним, тилим биргемедиле мени. 
Ала — тас болуудан — къутхарадыла мени. 

Айырылса да элинден, джеринден, 
айырылмаса дининден, тилинден, 
айырылмаса Хакъындан, имандан - 
адамлай къалаллыкъды адам. 

Бош берилмегенди меннге фахму. 
Этеме зикир, этеме назму. 
Игиден иги болады кёлюм. 
Хакъ сёзге, Акъ сёзге джокъду ёлюм. 

ЧЕКДЕ 

«Бир къара бу чотхА. 
Башынгы сугъарча отха, 
не къыйынлыгъынг бар эди?». 

«Дуния манга тар эди. 
Тыймай, таб, Ташым, Терегим да, 
Джаным къой, тёнгегим да 
тарта эди мийикге, ёрге. 

Джолда уа шыбылагъамы, 
огъесе, джарыкъгъамы - 
къайсына тюберинги 
билликсе къайдан? 

Алай а, 
джулдуздан, Айдан 
эннген джарыкъ 
кёллендирди мени. 
Къоюб бу дунияны, джерни, 
башха дуниягъа тутханма джол...». 

«Алай эсе, эркиши бол, 
джарым джолдан къайытма артха». 

БИР ТАУ ЭЛДЕ 

Бош бачхада сиреледи ат. 
Кюн турушда олтурады нарт. 
Басхан парий да болгъанды къарт - 
къымылдамай джатады арбазда. 

Бир-бирде, тентирей, барады атха. 
Андан да къайытады къартха. 
Аланы кёрюб эсенликлерин, 
джангыдан къысады кёзлерин. 

Атны, итни да джазыкъсынады къарт. 
Джаш заманларын тюшюреди эсге. 
Минилир, джегилир керекли да къалмады ат. 
Сюрюуню да къоюучан эди, ышаныб итге. 

Сабийлери кетгендиле кёчюб шахаргъа. 
Къарт а унамагъанды ала бла барыргъа. 
Ити, аты бла турады кеси, 
кемире, талай ангысы, эси. 

Джашла кетелле къоюб джуртну, элни. 
Иги этерча джукъ джокъду кёлню. 
Эсгере да, джюрексине, урушну, сюргюнню, 
талай къарт туралла сакълаб ёлюмню. 

«Джаш болса да, башды»,- 
дей эдиле анга эртделеде . 
«Къарт болса да, нартды»,- 
былай айтырыкъ джокъ энди киши. 

Чабмайды ит, кишнемейди ат. 
Кюн турушда олтурады къарт. 
Шошлукъ кючлегенди къартны элин, 
къайгъы, джарсыу, сагъыш — джюрегин. 

СЁЗДЕН КЪЫЧЫРАДЫ ШАЙЫР 

Терекден къычырады гугук, 
буруу башындан — гугурук, 
шорбат чыпчыкъ — шорбатдан, 
макъа джыйын — мырдыдан, 
джугъутур — къаядан, мийикден, 
къуш а — джети къат Кёкден. 
Шайыр а — джети къат Сёзден. 

Сёзден къычырады шайыр. 

КЪАДАУ ТАШЫ ТИЛНИ 

Къадау Ташы Къарачайны. 
Къадау Ташы Къобанны. 
Хар нени да барды Къадау Ташы. 
Тилни да барды Къадау Ташы. 

Акъ сёздю Къадау Ташы тилни. 

ШАЙЫРНЫ ДЖАНЫ 

Шайыр бла шийир 
бир-бирин джарата, къурай, 
джашайдыла алай. 

Шайырсыз джокъду шийир. 
Шийирсиз джокъду шайыр. 

Джан бла тёнгекча - 
шийир бла шайыр. 

Алай а, 
шайыр ёлгенликге, 
шийири джашар. 
Шийири ёлсе уа, 
шайыр да ёледи. 

Шайырны шийириди джаны. 

СУУГЪАЧА КИРЕМЕ СЁЗГЕ 

Суугъача киреме Сёзге - 
чыгъаргъа, чыкъмазгъа да болурма. 
Бу джагъадан ол бир джагъагъа, 
бу дуниядан башха дуниягъа 
ётерге, ётмезге да болурма. 

Сууча алыб барады Сёз, 
ташлагъа да ура, къаядан да ата. 
Энди Сёзге бойсуннганма - 
къайры элтирин да билмейме, 
билмейме 
къайсы джагъагъа атарын да. 

Сёзге киргенди поэт, 
Сёзге кетгенди поэт. 
Сёз аны джанын алыр, 
тёнгегин а къачан болса да, 
къайда болса да, атар джагъагъа. 

Башын Сёзге атханды поэт. 
Аны джаны къаллыкъды Сёзде, 
тёнгеги уа керекди кимге? 
Ол къалыр не тауда, не тюзде, 
не сууда, не джерде... 

Сёзге керекди поэтни джаны. 
Поэтни джанына керекди Сёз. 
Олду ёмюрлюк эскертмеси аны. 
Аны билемисиз сиз? 

Сёз бла, Сёзю бла 
ёлчеленеди поэт. 

Сёз бла бирди шайырны джаны. 
Эскертме салыгъыз, 
тёнгегине тюл, Сёзюне аны. 

НАРТЛА 

Джыджымны узунун, сёзню уа къысхасын 
сюйгендиле нартла. 
Джигерле, Джигитле эмда Джырчыла-Поэтле 
болгъандыла ала. 

КЪАРТ БЛА САБИЙЙ 

Бюгюн не рахатлыкъ барды табигъатда, хой! 
Къозучукъ джукълайды анасыны сыртында: 
аны тынгысыз этмез ючюн, 
кюушеннгенин да тыйгъанча кёрюнеди къой. 

Алгъыш эте болур къой да кюннге: 
къозучукъ джукълайды батыб джюннге. 
Анасыны сыртындан джылы, джумушакъ 
эмда къоркъуусуз, мийик джер джокъду анга. 

Ол анасыны сыртында болгъан къадарда, 
джаныуар да джеталмаз, туталмаз аны. 
Алай а, бир-бирде тюшюнде кёрюб джанлыны, 
ол илгенеди - анасы сезеди аны къалтырагъанын. 

Къозулу къойланы тёгереклери — буруу: 
калак итледен, къазакъ бёрюден да джокъду къоркъуу. 
Арлакъда уа джайылгъанды сюрюу - 
бир къарт бла туудугъу кютелле аны. 

Къой чыпчыкъла къойланы юслеринде 
сабийге кёрюнелле бютюн сейир. 
Къарт атасына кёргюзтюб аланы, 
ол, къаяланы зынгырдата, кюлюр. 

Къууанч келе кёб къыйналгъан джюрекге да, 
Къарт ышарыб къарар сабийге, тёгерекге да. 
Ол къазауатда, сюргюнде да кёрюб тургъанды бу ёзен ичин! 
Дейди: «Ёлмеген къул алтын аякъдан суу ичер». 

Аны къайдан ангыласын сабий! 
Чаба-чаба арыб, джукълайды къартны тон тюбюне кириб. 
Арлакъда къозу джукълайды анасыны сыртында... 
Джуртда джашау башланнганды джангыдан. 
Джюзджыллыкъ къарт джаш болуб, тирилиб, 
айланады - юлюш этерча бола барына джанындан. 

Ол кёб хапар айтырыкъды туудугъуна: 
Къарчадан, аланладан, нартладан, эмегенледен да, 
къазауатладан, тутмакъдан, сюргюнледен да, 
аманладан, игиледен да, сауладан, ёлгенледен да... 
Ол кёб хапар айтырыкъды туудугъуна. 

Сёлешеди къарт, тилек этеди. Джукъу арасында 
сабий эшитеди: Намаз — Кавказ — Джаз. 
Ол тюшмю эди, тюнмю эди? Эсде къалгъан аз - 
Сабий кеси да къарт болгъанды энди. 

Алай а, къой сыртында джукълаб тургъан къозу, 
кёб затны тюшюреди эсине, 
къайтарады сабийлигине. 

Къалай кетер эсден 
Бир минг тогъуз джюз элли джетинчи джылны 
бушуудан, къууанчдан да топ-толу джазы. 

СУУ БОЙНУНДА 

Кюн да ариу, къыз да ариу - 
андан сора не керек? 
Алай эсе, суугъа къараб, 
нек джылайды тал терек? 

Кёреми болур сууда 
кетиб баргъан заманны, 
кёреми болур сууда, 
суугъа кетген адамны? 

Къаншау Бийин сакълагъан 
Гошаях бийчеди ол. 
Урушха кетгенлени 
сакълагъан Анады ол. 

Билемисиз сиз аны? 
Сиз аны билемисиз? 
Сиз суугъа къарасагъыз 
бир ышан этемисиз? 

Кюн да ариу, кёл да иги - 
андан сора не керек? 
Алай эсе, суугъа къараб, 
нек джылайды тал терек? 

АЛЛАХДАН ТИЛЕЙМЕ КЪАРЫУ 

Иманы болмагъан адам, 
Эр этеди кесине шайтанны, 
тюбюне джатады аны, 
айтханын этеди аны. 

Алгъа береди шайтаннга джюрегин, 
ызы бла — тёнгегин. 
Батады харамгъа, гюнахха, 
халкъны да тартады отха, палахха. 

Къалмайды аны намысы, бети, 
шайтанныкъыча болады иннети: 
кюрешеди бошаргъа халкъдан, 
айырыб аны Китабдан, Хакъдан. 

Хаулелик бла, кёзбау бла, зулму бла 
джояргъа кюрешеди халкъны. 
Тёреге тартмасакъ аны, 
Арабыздан къоратмасакъ аны, 
аныча боллукъбуз гитче, уллу да. 

Динни, тилни, намысны, адебни - 
барын къурутады ол. 
Халкъны - сюрюу, адамны - хайуан, 
этиб кюрешеди ол. 

Ибилис - шайтан адамны 
башчы этиб салады бизге. 
Ызындан сюрюб дуния малны 
халкъ чачылыб барады тюзге. 

Къазауат мингле бла джылланы барады 
адам бла шайтанны араларында. 
Шейитлени джараларындан 
акъгъан къан къобан болуб саркъады. 

Динибизге, тилибизге, джуртубузгъа да 
шайтан башчыладан тюшеди къоркъуу. 
Аланы хорлагъынчы сермешиб турургъа 
Уллу Аллахдан тилейме къарыу. 

КЁКДЕН ТУТУБ СЮЕЛИР ЁРГЕ 

Алгъын энгишге къарай эдим, 
энди — ёрге. 
Алгъын таулада джашай эдим, 
энди уа... 

Тенгиз тенглигинде джашайма энди. 
Алгъын Кёкден къарай эдим джерге, 
энди джерден къарайма ёрге. 

Алаймы болады джууукълашса ахыр - 
адам къараучуму болады Кёкге? 

Кёкде абыннган джыгъылады джерге. 
Джерде абыннган узалады Кёкге. 

Кёкде абыннган джерде абыннганнга 
узатады къол - 
ёмюрде да аякъ юсюне 
турмаз ючюн ол. 

Адамгъа баш урургъа унамай, 
ассы болгъан джин, 
кимни алдаргъа излейсе 
бу дунияда сен? 

Джерде абыннган ангыласа аны - 
къутхарыр джанын. 
Кирмез ючюн кёрге, 
кёкден тутуб, сюелир ёрге. 

ДЖАЗНЫ АЛЛЫНА КЪАРАЙ 

Хар къуру да болама алай — 
биринчи кере тюбегенча сеннге. 
Хар къуру да болама алай — 
ахыр кере тюбегенча сеннге. 

Сен джашайса тау этегинде, 
тенгиз джагъасында джашайма мен. 
Терк-терк телефон этгенлигиме, 
суусабымы къандыралмайма мен. 
Сен ичген къобандан ичерге, 
аны тенгизде табалмайма мен. 

Джашау этегинде джашайса сен, 
мен джашайма ёлюм джагъасында. 
Эки суу арасында тураса сен, 
мен — эки дуния арасында. 

Сен къаллай бир джууукъ эсенг Кёкге, 
мен аллай бир джууукъма джерге. 
Мени эртде джутар эди джер, 
сен хаман тартыб турмасанг ёрге. 

Мен кюеме джаханимде, 
джандетге къачан ычхынырымы да билмей. 
Тутмакъланы да кёрюученле келиб, 
сен а бир кёб сакълатаса, келмей. 

Биз тюбейбиз джылда бир кере. 
«Къыйынды,- дейсе, - чекден ётген». 
Бир-бирсиз а джашау этген - 
тынчмыды? 

Джазны алыб келиученсе сен, 
тураса - ол бурулгъунчу джайгъа. 
Андан сора кетесе сен 
джулдузгъа, Айгъа, Къарачайгъа... 

Къутсуз къач бла аман къыш 
сакълайла мени алда. 
Барады учуб заман къуш - 
тюк алыргъа кюрешеме андан 
джазар ючюн джазыуубузну, 
кёлюбюзню да джазар ючюн. 
Боллукъ тюлдю джашар кючюм, 
Тюрлендирмесек джашауубузну. 

Сен да билесе аны, 
аны мен да билеме. 
Толгъанын кёреме да Айны, 
сеннге тансыкъдан ёлеме. 

Джаным сау чыкъгъанды джазгъа. 
Джюрегим бурулуб Кавказгъа, 
урады-къутурады сакълай сени - 
джууукълашады 
тирилир кюню ёлгенни. 

ТАУ СУУ, ТАШ, ТЕРЕК 

Тау суудан, ташдан, терекден - 
ючюсюнден керамат зат, 
ючюсюнден ёлюмсюз зат 
бу дунияда билмейме мен. 

Хар бир джырыны сёзюн, макъамын да 
Сымайыл алгъанды Къобандан. 
Бошму термилгенди миллет да 
ташын джалаб, ичерге андан. 

Халкъыбызны-тарихибизни болгъанча Къарча ташы, 
Къобаныбызны да болгъанча Къадау ташы, 
тилибизни-адабиятыбызны да барды Къадау ташы - 
«Джырчы Сымайыл»-ды аты аны. 

Къарачайны Къадау Ташы болмаса, 
Джурда Джангыз Терек да болурму эди? 
Кесилгенден сора да, ёлмей, тирилиб, 
Китаб болуб, окъулурму эди? 

Къадау Ташлада сюеледи Миллет Юйюбюз бизни. 
Аладанды джюрек кючюбюз, ангы-эс кючюбюз да бизни. 
Тау суудан, Ташдан, Терекден 
джаратылгъанма мен. 

Аладанды ёзюм, сёзюм да, 
ала блады джюрегим, кёлюм да. 
Аланы сакълаялсакъ 
джокъду бизге къартлыкъ да, ёлюм да. 

КЪАЙТАРЫУ 

Джуртда Джангыз Терекни кесгендиле. 
Джангыз Терекни кесгендиле. 
Терекни кесгендиле. 
Кесгендиле. 

Солургъа хауа берген Терекни, 
кюн аманда ышыкъ болгъан терекни, 
ариулукъну, игиликни белгиси болгъан терекни, 
Кёкге, джерге да тюз тургъан терекни, 
Кёк-Джер арасында келечи болгъан терекни, 
Тейри терекни 
кесгендиле. 

Салкъынында, ышыгъында солуучу джанланы, 
бутакъларында да, джырлай-джырлай, 
уя этиучю, гурт чыгъарыучу къанатлыланы - 
барын да ёксюз этгендиле. 

Табигъатны байрагъыча кёрюннген терекни, 
джашауну байрагъыча кёрюннген терекни, 
дуниядан, ахыратдан да хапарсызла - 
джарым моллала, джарым адамла кесгендиле. 

Арадан бир ёмюр кетгенден сора, 
Джуртда Джангыз Терек - китаб болуб, 
чапракълары - китаб чапракъла болуб, 
къанатлылары - къанатлы сёзле болуб, 
дуниягъа келгенди джангыдан. 

Акъ сёз болгъан джашил терекни да - 
энди аны да! - кесселе, 
сора, халкъдан къаллыкъ тюлдю джукъ: 
бу дуниядан ол боллукъду джокъ. 

Терегин кесгени ючюн - 
Кёк уруб, кюйдюргенди Юйюн, 
кесине сынатханды сюргюн. 
Китабына болса уа ассы, 
ёлюм азаб сынарыкъды ол. 

Къурутхан халкъ Терегин-Сёзюн, 
къурутады халкълыгъын-ёзюн. 

Тохтаялмайма къайтармай аны: 
тилиндеди миллетни джаны, 
тилиндеди ангысы, эси да аны, 
тилиндеди тарихи, тамбласы да аны. 

Сакълаялса халкъ Китабын-Сёзюн, 
сакълаяллыкъды халкълыгъын-ёзюн. 
Болгъандан, боллукъдан да хапар айта бизге, 
Джуртда Джангыз Терек чайкъалады Сёзде. 

АДАМ 

Адам болууу адамны - 
кючлеринденди Къалам бла Китабны. 

Къалам бла Китабдан 
башланнганды Адам болуб, адам. 

Айырылгъанлай аладан - 
адамлыгъын тас этерикди адам: 
кими буруллукъду джаныуаргъа, 
кими — хайуаннга. 

Китаб бла Къалам - 
аласыз джокъду адам. 

РАЗЫЛЫКЪ ТАБАРЧА АЛЛАХДАН 

Ёмюрлюк зат джокъду дунияда. 
Чачыладыла элле, къралла да, 
ёледиле тилле, халкъла да... 
Ёмюрлюк зат джокъду дунияда. 

Тебренеди джер — илгенеди джюрек. 
Бизни сынагъанча къарайды Кёк. 
Таш башында да этебиз джашау, 
къая эрнинде ёсгенча терек. 

Джаныбыз саудан ёлсекди айыб, 
джаныбыз саудан ёлсекди гюнах. 
Джылаугъа тюл - сынаугъа 
бергенди бизге дунияны Аллах. 

Джашау, ёлюм да — хакъды. 
Ахыргъа дери Аллах берген затланы - 
динни, тилни эмда джуртну 
сакълаялсакъ — Адамбыз, Халкъбыз. 

Не къыйын болса да, Ахырзаманнга дери 
джуртубузда динибиз, тилибиз бла, 
къуллукъ эте Хакъгъа кёлюбюз бла, 
джашаргъа борчлубуз. 

Сакъламагъан динин, тилин, джуртун, 
ала ючюн кюрешмеген — сатлыкъды. 
Манкъуртланы бири болуб ол, 
тарих багушха атыллыкъды. 

Джокъ эсе да ёмюрлюк зат дунияда, 
тюнгюлюб а къалмазбыз джашаудан: 
ёлсек да, кюреше, сермеше ёлюрбюз, 
разылыкъ табарча Аллахдан. 

НЕ КЪЫЙЫН БОЛСА ДА ДЖАШАУ 

Не къыйын болса да джашау, 
Аллахха салайыкъ махтау. 

Келсе да къайгъы, палах, 
чамландырмайыкъ (биз) Кёкню: 
адам кёлтюралмаз (бир) джюкню 
салырмы бизге Аллах? 

Огъай. Хайыр джокъ джылаудан: 
дуния — сынауду бизге. 
Керекбиз — ётюб сынаудан - 
атларгъа ёлюмсюзлюкге. 

«Эркиши джыламайды»,- дей, 
ёсдюргендиле бизни. 
Сойкъырымны, сюргюнню 
кёргенлЕ — къоркъабыз неден? 

Сойкъырымдан, сюргюнден 
къоркъабыз энтда. Зулму 
къайытады деб къоркъабыз артха. 
Тиширыугъа, сабийге, къартха 
джетеди деб, къоркъабыз палах. 
Къалмаса уа башха мадар, 
къазауат эте, ёл дейди Аллах. 

Малын сакълар, къатлар ючюн ул, 
зулмугъа болса уа къул, 
ол - эки дуниядан да къалыр къуру. 
Аллай сыйсызлыкъдан, намыссызлыкъдан, 
Аллах, бизни сакъла эм къору. 

Бармаз ючюн джаяу, болмаз ючюн джаяу, 
зулмуну миннгенлЕ арбасына, 
джырлагъанлА джырын аны, 
къысылгъанлА арбазына - 

сизлеге джокъду кечмеклик, 
къара багъана сакълайды сизни. 
Унутургъа боллукъмуду Сёзню: 
«Аллахдан башха джокъду илях». 

Дуния мал ючюн тюл, 
Динибиз, Тилибиз, Джуртубуз ючюн, 
Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн, 
бет ючюн, сый-намыс ючюн, 
инсан, миллет хакъыбыз ючюн 
ёрге турмагъан, 
кюрешмеген, 
сермешмеген — 
ол — аланмыды, 
адаммыды, 
муслиманмыды? 
Бизденмиди ол, 
ёзденмиди ол? 

КЪАРЫЛГЪАЧ УЯ 

Сейирди джашау, сейирди дуния: 
эски юйню шорбатында 
топуракъдан, чёбден-саламдан 
эки къарылгъач ишлейле уя. 

Къарт - юйню тебрегенед оя, 
энди башы сагъышха кетгенди: 
къарылгъачла ишлеген уя, 
анга юйню чачмазча этгенди. 

Аллай иш болурму къолай - 
сюргюн заман кючлейди эсин: 
юйсюз къалгъан халкъы бла кесин 
унутургъа боллукъду къалай? 

«Гурт да чыгъарсынла, бир къууансынла, 
джюджеклерин да аякъландырсынла. 
Ала учуб кетгенден сора, 
къач ала чачарма юйню». 

Къартны джюреги джанады нюр, 
алай (аныча) джанмайды, джылытмайды шынкъарт. 
Къарылгъач уягъа да къарай, 
абдез алады кюн турушда къарт. 

КЪАДАУ ТАШНЫ ДА АТЫЛТЫРГЪА КЪОЙСАКЪ А... 

Чегет эди къайгъысы 
Джуртда Джангы Терекни да. 
Джыйын джанлы эди къайгъысы 
Джуртда къазакъ бёрюню да. 

Ёлтюрдюле къазакъ бёрюню, 
Джангыз Терекни да кесдиле. 
От келилерин да атылтдыла Къарчаны, 
алай а, Къадау Ташы сауду. 

Алай демек - 
тирилликди Джангыз Терек, 
тирилликди къазакъ бёрю. 

Къадау Ташны да атылтыргъа къойсакъ а, 
душманлыкъгъа, аманлыкъгъа джол бериб турсакъ а - 
сора, 
къуру дюккючле къаллыкъдыла джашил чегетден, 
къуру териле къаллыкъдыла джыйын джанлыдан. 
Барыбызгъа да келликди ёлюм. 

Душманла уа джашарыкъдыла тёнгертги юйлеге кириб, 
душманла уа айланныкъдыла бёрю тонла кийиб, 
амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб, шапа болуб... 

Ол кюннге къалмагъанды кёб. 
Бизни Хакъ джолгъа къайтармаса Кёк, 
душманны аякъ тюбюне тюшерикбиз, болуб чёб. 

Бизни джандет джерибизге Ие боллукъдула къонакъла, 
биз да - аланы тёгереклерине айланыучу шапала. 
Ол намыссызланы тиллерине, къылыкъларына да кёче, 
алача джашай, алача ашай, алача иче, 
тюб боллукъбуз бу дуниядан биз. 

Кёрюб, келе тургъан палахны, 
Анаяса этиб Сёзюн Аллахны, 
таянмасакъ Ташына Къарчаны, 
джангыдан къурамасакъ Элибизни - 
сакъламасакъ динибизни, тилибизни, джерибизни - 
сора, ким, не къутхарлыкъды бу дунияда бизни? 

БИР КЮН КЁРГЕНИМ 

Джыртышадыла кёлде эки бабуш. 
Кёкден алагъа къараб, сейирсинеди къуш. 
Къушну кёлеккеси тюшгенинде да юслерине, 
къачмадыла ала къамишлерине. 

Не джетмейди, не юлешелле бабушла - 
бусагъат азыкъ боллукъдула къушха. 
Мен айыралмадым аланы - 
(бабуш юлюш ючюнмю, бий болур ючюнмю?) 
джан аямай джыртышханланы. 

Бир-бирин сюймегенни, Тейри да сюймейди. 
Кёл кенгдирмедим - аман болду кёлюм: 
бу аламат, рахат, джазгъы кюн 
келди экисине да Кёкден ёлюм. 

ЭКИ ДЖАБАЛАКЪ 

«Мен джаз джабалакъ болуб джаугъаем 
къозуларынга, къоюнга. 
Сен мени къоюб башханы алсанг, 
джылай барлыкъма тоюнга». 

Назму джабалакъ джауады, 
санама аны оюннга. 
Хакъ шайырла бары келликле 
сени бла боллукъ тоюма. 

Бизге алгъыш этерикдиле 
Кязим хаджи бла Сымайыл. 
Бош къайгъыла кетерикдиле - 
джазыуну бирге сынайыкъ. 

Кесибиз джазсакъ джазыуну 
кёлюбюз къалмаз кишиден. 
Башлагъан сенсе назмуну, 
тамамларыкъ а аны — мен. 

Назму джабалакъ джауады, 
кюн таякълача, юсюнге. 
Сеннге тыйыншлы сёз табалмайын, 
айыб этеме кесиме. 

Джазгъы джабалакъ, назму джабалакъ 
джауалла бюгюн биргелей. 
Къыш бошалыб къалгъанды меннге, 
сени бИр кере кёргенлей. 

Джазгъы джабалакъ эриб кетсе да, 
назму джабалакъ эримез. 
Джер юсюнде бир джан да меннге 
сенича ариу кёрюнмез. 

КЪУТХАРЛЫКЪ, САКЪЛАРЫКЪ ДА БИЗНИ 

Бир кюнбет къалмай, кёгергенлигине, 
чегет бауурлада къар джатады алкъын. 
Ата джуртунга келгенлигинге, 
аякъ юсюне туралмайса, халкъым. 

Миллет Юйюнгю къоймай сюерге, 
бир джыйымдыкъ Эл къургъанды кърал. 
ЭтгЕнле сени джюз халкъны бири: 
ассимиле ёлюмге - ол да бир тамал. 

Къутулгъан эдик темирден, къурчдан да, 
эминаладан, ёлетледен да къалгъан эдик сау. 
Энди уа, Ата джуртубузда, туугъан джерибизде 
болургъамы башлагъанбыз шау? 

Алан къралыбызны къурутду Темир, 
Къарчастаныбызны — орус патчах. 
Джарым къраллыгъыбызны къурутду Къурч, 
джокъду энди Эл Къарачай атлы. 

Ууакъ халкъланы джутуу-къурутуу 
кърал сиясет болгъан заманда, 
керти адамла сермешедиле, 
джакълай инсан-миллет хакъларын. 

Кёзбау джылыу айланнганлыгъына, 
джаз келирге эртдеди алкъын. 
Ата джуртунгда тургъанлыгъынга, 
джазыуунга эркин тюлсе, халкъым. 

Эркин тюлсе дининге, тилинге, 
джандет джуртунга да тюлсе эркин. 
Тирилиуге тюл — бизни — ёлюмге 
джууукълашдыра барады хар кюн. 

Барын да кёре, барын да биле - 
турур орнуна биригиб ёрге - 
джаныбыз саудан турсакъ ёле, 
биз халкъбызмы, адамбызмы, сора? 

Эки кере да сюргюнден 
къайыталгъанбыз, къалыб кетмей тюзде. 
Динибизден, тилибизден 
айырылмагъаныбыз — сакълагъанды бизни, 
Джуртха да къайтаргъанды бизни. 

Имандан, тилден айырылсакъ а, 
Джуртда да тюб боллукъбуз биз, 
башхала ие боллукъла джуртха да, 
алагъа къул-къарауаш боллукъбуз биз. 

Чыкъмасакъ имандан, тилден, 
Джуртубузну да сакъларыкъбыз биз, 
Ахырзаманнга дери 
Адам, Халкъ болуб, джашарыкъбыз биз. 

Сёз — джукъланыргъа къоярыкъ тюлдю 
ангыбызны, эсибизни. 
Иманыбыз бла Тилибиздиле 
къутхарлыкъ, сакъларыкъ да бизни.

ТАУ СУУ 

Тау сууну тауушунда 
эшитилинеди: 
джыр да; кюу да; зикир да; 
фикир да. 

Къанаты сыннган джаралы джюрегим, 
бу учхан суугъа секир да, 
бир кюч-къарыу ал 
неда анда къал. 

Суу а барады кетиб - 
джырлай, джылай. 
Туугъан тауундан айырылгъан, 
кенг дуниягъа джайылгъан - 
тынчмыды? 

Тенгизге да джетерми, джетмезми? 
Джетсе да, насыблы болурму, 
къууанч этерми? 
Огъесе, «тас болдум» деб, 
сыйытмы этер? 

Суу барады кетиб. 
Мыдахлыкъ, джарыкълыкъ да барды 
тау сууну барыуунда-кетиуюнде. 
Алай а, 
мыдахлыгъын джарыкълыгъы бла 
джаба-джашыра биледи ол: 
кетеди керти эркишича. 

Тау сууну тауушунда 
эшитеме 
азан къычырылгъанны да, 
салах тартылгъанны да. 

Толкъун кесин ташха уруб, 
эки бёлюнсе, ууалса, чачылса, 
аны къычырыгъын эшитмеген, 
джан аурутмагъан, къайгъы этмеген - 
джазаллыкъмыды джыр, назму, 
болаллыкъмыды шайыр, шыйых? 

Ташха тийиб ачыгъан толкъунда, 
чачылгъан толкъунда, 
чабыб баргъанлай, 
джалан аягъын ташха уруб, 
джылагъан сабийни 
кёрюрге, эшитирге да боллукъду. 

Тюзге чыгъыб, 
акъырын баргъан сууда уа, 
къарт адамны эслерге боллукъду. 

Тау суудан бауурланыб ичеме, 
тау сууда джюзген да этеме. 
Тау сууну ичиндеме мен. 
Тау суу ичимдеди мени. 

Тауда туууб, 
кюч алыб, айныб, 
кетиб барабыз. 
Кетиб барабыз, 
айырыла Таудан, 
айырыла джашаудан. 

Ахырыбыз сакълайды тенгизде. 
Не бек къарасам да, излесем да, 
кёралмайма, табалмайма 
тау сууну тенгизде. 

Джагъада, сын ташча, сюелеме. 
Бушууум болгъанды чексиз - 
тау сууну джутханды тенгиз. 
Мен да ёлеме. 

1970 ДЖЫЛ. ДЖАЗГЪЫ КЮН ЭЛДЕ 

Танг джарый башлагъанды. 
Абдез алыб — намазлыкъгъа, 
андан да — Китабха, Къаламгъа 
кёчеме. 

Кюн тие башлагъа, 
уяннган элиме къарайма. 
Къумурсха тёбеча, къозгъалгъанды халкъ. 
Кими мал, джер къайгъыда, 
кими окъуу, иш къайгъыда 
баралла ары-бери. 

Эртден салкъында малла 
кюнбетде къадалыб отлайла. 
Уллу джолда адамла 
сюелелле улоу сакълаб. 

Кёбдю кюлген, ышаргъан, 
джол болуруна ышаннган. 
Кёлюм кёлтюрюлюб мени да, 
«насыбды,- дейме,- джашагъан». 

АЛЛАХДЫ ТЁРЕ 

Кёлюн сындырмагъыз бир джанны. 
Хакъына, джашаууна, эркинлигине, 
динине, тилине, джерине, 
къатылмагъыз адамны, халкъны. 

Динни, тилни, джуртну-джерни 
Аллах бергенди бизге. 
Аллах бергенни сыйырыргъа 
эркинлиги барды кимни? 

АЛАЙДЫ ДЖАШАУ 

1 
Терекден акъгъан чапракъланы 
барын бир джерге джыйыб, кюйдюрелле. 
Не этгин, алайды джашау. 

2 
Ол зат да абызыратады мени. 
Алай а, джашил терекни 
бутакъларын сындырсала, кесселе, 
мени билеклерим, къолларым 
кесиле тургъанча болама. 

3 
Терекни кесин кесселе уа, 
артыкъсыз да Джангыз Терекни, 
мен ажымсыз билеме: 
эртде-кеч болса да, 
аны кесген кеси да кесилликди, 
туура ол Терекча. 

АНДА ТЫНЧАЙЫР ДЖАНЫМ 

Кёкден джерге тюшгенме келиб, 
джаным саудан къалгъанма ёлюб. 
Мийикден — бир ариу эди джер, 
тёрт джанына тёгюле эди нюр. 

Джууукъда уа — тебренеди ол. 
Хар атламда юзюледи джол. 
Тынгы-тынчлыкъ джокъду джеримде, 
тынгы-тынчлыкъ джокъду кёлюмде. 

Тенгизча чайкъалады кёлюм. 
Анга чАйкала этелле эжиу. 
Барыб турмай ёргеден ёрге, 
бошму къайытдым джерге? 

Джерде термилеме Кёкге, 
Кёкде тансыкъдан ёлеме джерге. 
Кёк-Джер арасы чекде 
джашаргъа керекди меннге. 

Кёк-Джер арасы чек а - 
Минги Тауну тийресиди ол. 
Ары къайтара эсе джол, 
рахатлыкъ табар джюрек да. 

Тенгиз джагъасына тюшгенме келиб. 
Сюелеме, сюелгенча Элиб. 
Джол узакъды джетгинчи Я-гъа, 
тюберикме джелге, бораннга, элиягъа. 

Алай болса да, джаным болса сау, 
джетерикме. Сакълаб тургъан Тау - 
белгиси болгъан бла къалмай Джуртну, 
джарыгъы бла кёргюзтеди джолну. 

Арасында Кёк бла Джерни 
Акъ Тау - Акъ Сёз - сакълайды мени. 
Акъ Тау бла бла Акъ Сёз сакълайла мени. 
Арыды мени джолум. 
Анда тынчайыр джаным. 

ШАЙЫР ДЖЮРЕК 

Джаралы Джугъутур. 
Джаралы Таш. 
Джангыз Терек. 

Аланы къутхара, 
аланы тирилте, 
джашайды, ёледи 
шайыр джюрек. 

ЁЛЮМДЕН КЪУТХАРЛЫКЪЛА БИЗНИ 

Айырылгъан бла къалмай чабырдан, ышымдан, 
адетден-тёреден да айырылгъанма. 
Джулдузумдан, Айымдан да 
узакъгъа кетгенча болгъанма. 

Ёзге Айым бла джулдузумдула 
мени аякъ юсюнде тутхан. 
Ай бла джулдуз — дин бла тил, 
аланы ёмюрде унутмам. 

Джуртумдан айырсала да, 
айыралмазла динимден, тилимден. 
Иманымдан, тилимден чыкъмазма, 
тас болмазма ала бла мен. 

Ол экисини бирлиги 
къутхарады джанымы, халкъымы да. 
Алагъа таяна табарма 
зулму сыйыргъан хакъымы да. 

Динин, тилин сакълаялгъан халкъ, 
тас этген джуртун да табаллыкъды, 
зулму къурутхан Элин да, 
ызына къураяллыкъды. 

Биз болур ючюн Адам, 
Халкъ болур ючюн биз, 
джазыуубузну джазар ючюн тюз 
берилгенди бизге Китаб бла Къалам. 

Диним бла Тилим... 
билебиз багъасын Сёзню. 
Иман бла билим - 
аладыла сакъларыкъ бизни. 

АПРЕЛНИ (НИСАННЫ) 12 

Туудум сюргюнде, Кок-Сайда, 
аякъланнганым а — Къарачайда. 
Окъуу-билим алдым Москвада, 
джашагъаным а бюгюн — Шималда. 

Кок-Сай — Къызыл-Къала — Москва — Ставангер... 
Джазыу мени къайры атмады: 
къыйналсам да, къайыгъым батмады - 
тенгизден-теркден да ётдюм, 
Джабаль-Ан-Нур таугъа да джетдим. 

Эсимден а кетмейди сюргюн, 
сюргюн джутхан 22 минг сабий да. 
Ала да боллукъ эдиле менича 
къууана, къыйнала джашаргъа дунияда. 

Аланы уа къурутду зулму. 
Ёлдю билинмей ненча фахму. 
Аладан иги тюл эдим мен, 
къалырча сау-эсен. 

22 минг зыгыт 
къум тюзледе къалдыла. 
Ма аны ючюндю мени да 
Джангыз Терек болгъаным Джуртда. 
2013 джыл, апрелни 12, Ставангер 

САРЫ АШДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Ачылыр эсе уа джандет эшик... 
Ораза тутаргъа иннет этиб, 
сары ашха къобдум. 
Алай а, къоркъдум... 

Неденми? Биягъынлай, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыб башладым. 
Кёкде джулдуз бла Ай 
тюйгенча сездим къашларын. 

Кёк да сюймеймиди шайырланы? 
Сары ашлары аланы - 
назмула болгъанларын билмеймиди? 

Сары аш тёнгекгеча, 
сары сёз да джюрекге 
береди аллай къарыу - 
сарыджилик этеди бизни. 

Хоу, 
Акъ сёзюдю сары ашы поэтни. 
Ким биледи, эшиклери джандетни 
ачыллыкъ эселе да эм алгъа анга. 

Тейри адамы, Хакъ поэти 
болгъан-болалгъан, 
сары ашха къобуб, 
сары назмула джазалгъан, 
Хакъгъа къуллукъ этиб, 
Сёз бла да джашагъан, 
ёлюмден Ана тилин къутхаргъан, 
аны ючюн шейит болуб да къалалгъан - 
тыйыншлы тюлмюдю джандетге? 

Кёкде, джерде, джюрекледе да поэтге 
барды орун. Къачан да, къайда да анга кёбдю шагъат. 
Бол, джюрегим, таукел, сабыр эмда рахат. 

ХАЛКЪ ЭСИНДЕ АЛАЙ КЪАЛАЙЫМ 

Не — боран, не — джауум, 
не — экиси да бирге. 
Табигъатха джокъду дауум: 
ол — сынауду бизге. 

Кёк чартлайды, джер тебренеди: 
не этсин джюрек — илгенеди. 
Къалюбала, ахырзаман да 
ачыладыла анга. 

Кёзю, эси да кючлюдю джюрекни, 
болгъанны, боллукъну да сезеди ол. 
Айтады: юзюллюкдю джол, 
чамландырмагъанлай турмасакъ Кёкню. 

Джюрекге — алай демек — поэтге 
эс бургъан азды. 
Ёзге — Сёз келсе джети къат Кёкден — 
къалай къойгъун джазмай. 

Къанатлы джанлада — шайырлада — 
барды файгъамбарлыкъ. 
Сюркелгенледе уа — 
къуру ачыу эмда зарлыкъ. 

Азды тынгылагъан шайыргъа-джюрекге. 
Къарайма - кюкюрей, джашнай тургъан Кёкге. 
«Джангыз Терек Кёкню да тартады кесине». 
Не эсе да бу нарт сёз тюшеди эсиме. 

Ит адамгъа джашаргъа юй болгъандан эсе, 
неда, къурт ургъан агъач болгъандан эсе, 
Кёк ургъан терек болайым. 
«Сюелгенлей джашагъан, ёлген» - 
Халкъ эсинде алай къалайым. 

ЮЧЮСЮНДЕН АЛАМА КЪАРЫУ 

Адамладан чыкъса кёлюм, 
къутхаралла мени диним, тилим 
эмда джуртум. 
Кетеме чегетге, таугъа; киреме суугъа. 
Къалама кече дорбунлада. 
Къылама намаз. Этеме дууа. 
Джазама назму. 
Динимден, тилимден, джуртумдан 
алама къарыу. 
Адам ючюн, халкъ ючюн, 
инсан-миллет хакълары ючюн 
кюреширча болама джангыдан. 

ХАР АДАМ КЕСИДИ ДЖУУАБЛЫ 

Аллах джаратхан адамланы 
терсине бурургъа 
къалай джетеди Ибилисни кючю? 

Билеме, нек болгъанын алай: 
Анаяса этиб, Китабын ийиб, 
сууабны-гюнахны, халалны-харамны, 
игини-аманны билдиргенден сора, 
Хакъ джолну танытхандан сора, 
Аллах 
адамны кесине къойгъанды джазыуун. 

Хар адам энди кесиди джууаблы 
иннетине-сёзюне-ишине; 
джаханимге неда джандетге 
элтирик джолну сайлайды кеси. 

Мени мёлек неда джин этмей, 
кийик неда джаныуар этмей, 
ангы, эс да бериб, 
дин да, тил да, джурт да бериб, 
Китаб, Къалам да бериб, 
Адам этгени ючюн - 
Джаратханнга разыма, борчлума. 

Джазыууму джазаргъа кесим 
заман, кюч — мадар бергени ючюн, 
къалгъан джанланы барындан да 
мени сыйлы кёргени ючюн, 
меннге алай ышаннганы ючюн - 
Джаратханнга разыма, борчлума. 

Ибилисни этиб кесиме башчы, 
Джаратханнга турсам а къаршчы - 
эки дуньядан да къалырма къуру... 
Ол палахдан, Аллах, сакъла эм къору. 

Тёрде Китаб, къолунда Къалам. 
Джазыуун джазады адам. 
Аллахны аты бла 
шайтанны байлай ауузун, 
джазады адам джазыуун. 

«Аллахдан башха джокъду илях» деб, 
хакъ кёлю бла айтханны, 
Бир Аллахха этгенни къуллукъ, 
баргъанны джолунда аны, 
Аллах айтханча джашагъанны - 
къара кючле хорлаялмазла. 

Хакъ сёзню айтама 
Акъ сёз бла мен да. 
Тейри адамы, Хакъ шайыры 
болургъа кюрешеме мен да. 

СЕРМЕШ 

Джюрегим, къыйналма, тёз. 
Антына болмагъан бла тюз - 
араны юз. 

Джокъ эсе адамны иманы, 
кесинге тенг этме аны. 

Дин-тил-джурт къазауатдан 
баш джанлатхан — дуниядан, ахыратдан да 
къалыр юлюшсюз. 

Дин-тил-джурт ючюн ёрге 
турмагъанны кесинге нёгерге 
алма — къыйын болгъанлай джол, 
сени да сатарыкъды ол. 

Дин-тил-джурт ючюн 
кюреш, джюрек, сермеш, джюрек. 
Джангызмыса, тюлмюсе — джокъду башхасы. 
Сермеш. 

БИЛЕМИСИЗ? 

Къарачай бла Малкъарны 
орналгъанды джеринде. 
Европа бла Азияны 
саналады чегине. 
(Глобусда кёргюзтюрге) 

Халкъыбызны, джуртубузну 
танытабыз аны бла. 
Миллет белгибизди ол - 
олду бизге байракъ да. 
(Байракъны кёргюзтюрге) 

Ол таудан саркъадыла 
Басхан суу да, Къобан да. 
Нарт ата-бабаладан 
бу джурт бизге къалгъанды. 

Кёк бла джерни чегинден 
Тау ышарыб къарайды. 
Акъ тауну этегинде 
биз - алан халкъ - джашайбыз. 

Эки башлы тауубуз 
кёрюнеди узакъдан - 
андан ариу тау болмаз 
дунияда, ахыратда. 

Анга ёрлеб чыгъаргъа 
Термиледи джаны сау. 
Белгилиди джыры да 
Аны аты — ... . 
(Джырын джырларгъа, джырлатыргъа). 

БАЛТА БЛА МЫЧХЫ эмда ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК 

Джангыз Терек эдим Джуртда да, 
тышында да къалама джангызлай. 
ДжАным, сен ийнанма бир джукъгъа да, 
джылыугъа да алданма, джанкъозлай. 

Джангыз Терек эдим Джуртда да, 
мен къачханма балта бла мычхыдан. 
Къоймадыла джашаргъа ташда да, 
кесерик элле бираз мычысам. 

Джангыз Терек эдим Джуртда да, 
тышында да къалама джангызлай. 
Джаным, сен ийнанма бир джукъгъа да, 
учаргъа да ашыкъма, джулдузлай. 

Джангыз Терек эдим Джуртда да, 
тышында да орман чегет болмам. 
Джууукъма мен нюрге кибик, отха да, 
кёрюнедиле мычхы бла балта. 

Кетген ёмюрден келедиле ала. 
Тирилтгенсе Джангыз Терекни деб, 
сен кесинг да Джангыз Терексе деб, 
джууукълашадыла, терслей мени ала. 

Боллукъдула ала кесерге мени, 
Сёз Терекни уа кесалырла къалай? 
«Джуртда Джангыз Терек» - ол китабды, 
китабны уа хорлаялмазла ала. 

Джуртда Джангыз Терек — джашауду, табигъатды, 
адамды, шайырды эмда Акъ сёздю — китабды. 
Балтакъол, мычхытиш, амантиш къара кючле 
ёмюрде да хорлаялмазла, ёлтюралмазла аны. 

Бютеу Аламда да Джангыз Терекди ол. 
Тейрини кесине да керекди ол - 
аны ючюн джаратханды аны, 
келечиди — Тейри Терекди ол. 

«Джангыз терекден юй болмаз» деб, 
билиб айтхан болурла нартла да. 
Алай а, Джангыз Терексиз чегет да болмаз, 
Юй да болмаз, Джашау да болмаз. 

Джангыз Терекди хар бир адам, 
Джангыз Терекди хар бир халкъ, 
Джангыз Терекди хар бир тил, 
Джангыз Терекди джашау кеси. 

Джангыз Терекди ёзю да шайырны, 
Джангыз Терекди сёзю да шайырны. 
Джангыз Терек — Тейри Терекди ол, 
Кёкге да андан башланады джол.

КЪАРЧА 

ПОЭМАГЪА АЛ СЁЗ 

Къарчаны юсюнден бир уллу зат джазаргъа излегенлей, ёмюрюм кетиб барады. Чачылгъан къауумланы бир джерге джыйыб, Халкъ, Эл этиб кетген Башчысына сый бере билмеген, кесини тарихин сакълай, багъалата билмеген — дуниядан тюб болмай къалырмы? 

Быллай сагъышла келе башыма, «Къарачай» газетде (2013 джыл, мартны 30) Чотчаланы Батдал хаджини « От келилерибиз къайдадыла?» деген макалесин окъудум. Ол бек магъаналы сорууланы кёлтюргени ючюн, джазгъанын былайгъа да салама — толусу бла, газетде болгъаныча. 

ОТ КЕЛИЛЕРИБИЗ КЪАЙДАДЫЛА? 

Эртделеде да къарачай миллетде кёб фахмулу, онглу устала болгъанына шагъатлыкъла табаргъа боллукъду. Ала агъач, таш, темир ишлени иги билгендиле. Элледе аллай усталаны бек багъалатхандыла. 

Къуру темирчи Гочияланы Джумарыкъны атын айтсакъ огъуна белгили боллукъду Къарачайдан къаллай устала чыкъгъанлары. Ол, кесини гюрбеджисинде бычакъдан башлаб, шкокга дери этиб тургъанды. Бир къаядан экинчиге учарча дельтоплан маталлы зат джарашдырыб, аны бла да учханды. 

Аллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду. Къарачайлыла шкок отну эртделеден хайырландырыб тургъандыла. Аны этген джерлерини бири да белгилиди - Худес. Бюгюнлюкде от келилени кесеклери Къобан бла Худес сууну бир-бирине къошулгъан джеринде суугъа атылыб турадыла. Джангурла джаумай, суу азайгъан заманлада ол келилени бири ачыкъ кёрюнюученди. Энди аны келтириб, республиканы музейине салыргъа керекди. Ол затда, Худес Аягъында агъашчы болуб ишлеген Хапаланы Таучукъгъа тюбеселе, ол болушурукъду. 

Совет Союзну заманында, Къобан ёзенде джолну кенгертебиз деб, Къарчаны от келилерин атылтыб ууатхан эдиле. Къайдан билген эсе да, журналист Лайпанланы Сейит Къарчаны от келилерин ууатыргъа тебрегендиле, деб «Ленинни байрагъы» газетде джазгъан эди. Ёзге аны киши къулагъына да алмай къойгъан эди. Олсагъатда район тамадала тарихни сакълар къайгъылы тюл эдиле - тамам партия режимге берилген кёзюулери эди. Келиле къаяны къыйырында да тюл эдиле. Иш этиб атылтхан болур эдиле аланы, эшта. 

Ол да алай болсун, биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманлада гюрджюлюле къаллай бир мекямыбызны чачхандыла, къаллай бир заран салгъандыла! Кеслери, от салыб, «юйюм кюйдю» деб, къралдан ачха алыб тургъандыла, бир къауумлары, юйлени чачыб, агъачын мычхыгъа салыб, къанга этиб, сатыб тургъандыла. 

Бусагъатда юч ёзенде да агъачдан, уллу тёнгерткеледен ишленнген къуру 9-10 юй къалгъан болур, ала да, чириб, къурт ашаб, къуруб барадыла. Къарачай юйле аламат агъачдан ишлениб, башлары да топуракъ бла къалын джабылыб болгъандыла, терезелери гитчечикле болсала да, аллай юйле сууукъ болмагъандыла. Къабартылыланы юйлери, чыбыкъдан эшилиб, башлары топуракъ бла сюртюлюб, бизникиледен кёбге къарыусуз болгъандыла. Былайда биз аланы тёбен салыб сёлешмейбиз - болгъан болумну айтабыз. 

Энди ол бизде къалгъан юйлени башларын джабыб, суу ётмезча этиб, белгиле салыб, Джанибекланы Сосланбекни халкъ музейине джаздырылыб берилселе, оюлмай сакъланныкъдыла ансы, аладан къуру къалыб кетерге тебрегенбиз. Хурзукда 20-гъа джууукъ тирмен бар эди. Темирчи Хасанланы Хамид ишлеген джел тирмен да ичлеринде болуб, аладан эки тирмен оюлмай тура эди. Мындан алда сабийле, тирменлени бир кёргюз деб тиледиле да, Хурзукга алыб бардым. Барыб къарадыкъ, тирменле уа джокъ. «Тобаста, болгъан джерлерин табмай, аджашдырыб турама», - дейме. Алайда бир джашчыкъгъа сорсам: «Тирменлени кюйдюрген эдиле», - деб, аланы хапарларын айтады. Барыб, кюлюн кёребиз. Аллай затлагъа адамны джюреги къыйналмай къалай къалсын. 

Былайда дагъыда джолланы юсюнден да бир-эки сёз айтыргъа излей эдим. Малкъар таба Басханнга джол алгъын заманлада Минги Тауну джаны бла Садырла сыртны къаты бла ётгенди. Ол джолну къыйын джери Хыдаланы (Чотчаланы) къошладан ёргерек бир 300 метрни барыб, алайдады. Джол суучукъну юсю бла ётеди. Уллуракъ джангурла джаугъанлай, джуууб, ташын ачыб, улоу ётмезча болуб къалады. Алайы бир джарашдырылса, къалгъан джери табды, таш-агъач джокъду. Къолларындан келлик джашларыбыз, эс бёлюб, ата-бабаларыбызны бизге къойгъан затларын сакълаб, къыйынларын эсге алсала, аламат иш боллукъ эди - мен аладан тилеген олду. 

Энди шкок отну къалай этгенлеринден да айтайым 

Бир джерде юч от кели болгъанды - залыкъылдыны джангы кебген терекчиклерин кюйдюрюб, юч от келиде кюл этедиле. Сора бир келини кюлюн тазалаб, къызыб тургъан келиге кюкюртню салыб, кебдириб, эзиб, кюлча этедиле. Андан сора экинчи келини да бош этиб, анда залыкъылды кюл бла кюкюртню бир-бири бла къатышдырадыла. Кюлден къаллай бир, кюкюртден къаллай бир къошарыкъларыны ёлчемлери болады. Алай бла шкок от хазыр болгъанды. Аны къапчыкъгъа къуюб, къургъакъ джерде сакълагъандыла. Кюкюртню уа къайдан табхандыла? 

Уллу Хурзук ёзенни ичи бла ёрге барыб, сол джанында биринчи тюбегени Эни-Къол ёзенди. Алайы Малкъаргъа аугъан джолду. 

Сол джаны бла уа Джылы суугъа бараса. Алагъа къайтмай, ёрге, Минги Тау таба, джол тутсанг, Кюкюртлю таугъа джетесе. Андан алгъандыла кюкюртню. Окъланы уа Ташчыда къоргъашын ёзекден алыб, аны эритиб, алай хазырлагъандыла. 

Къарачай миллет ёмюрю да шкокну, сауут-сабаны киши таба да айландырмагъанды. Уучулукъда хайырландыргъандыла. Джаугъа уа джаулукъ эте да билгендиле. Алай бла бу джуртланы бизге, бизни тёлюге, сакълагъандыла. Биз да аны унутмазгъа керекбиз”. 

Батдал хаджиге Аллах разы болсун халкъыбызны къайгъысын этгени ючюн. 

Энди «Эльбрусоид» сайтда Къарчаны юсюнден джазылгъан бир юзюкню да (джазылгъаныча) тыйыншлы кёреме былайгъа салыргъа: 

КЪАРЧА — ВОЖДЬ СВОБОДНЫХ 

Къарча — реальное лицо, окутанное легендами. В памяти, в сознании нашего народа он сохранился как вождь, вернувший свой народ из тимуровского плена и создавший на родной земле КАРАЧАЕВСКОЕ ГОСУДАРСТВО (КЪАРАЧАЙ ЭЛ), объединив весь народ. При нем не было ни рабов, ни князей - было только общество свободных людей. Къарча — великий воин и мудрый правитель, ставший символом карачаевского народа, как Эльбрус — символ нашей земли. 

Къарачай Эл, созданный (или восстановленный) Къарчой и его сподвижниками, существовал около 400 лет и потерял свою независимость в 1828 году. Будем достойны нашей истории и родоначальников нашего народа. От них нам досталось и родная земля и родной язык. 

Будь горд потомок вольного народа 
и головы в печали не склоняй: 
в тебе живет высокая свобода 
земли, чье имя вечно — Карачай. 

«История каждого народа начинается только тогда, когда глухие, таящиеся в глубинах душ народных стремления находят какого-нибудь гениального выразителя, крупную личность, героя из его среды. Только тогда «племя», «род» становятся народом, только тогда с памятью об этом герое пробуждается в умах народа сознание о своем единстве в пространстве и во времени; эта память делает историю. 
Таким героем карачаевского народа был Къарча: до его появления карачаевского народа как единого целого, каковым узнала его всемирная история, не было. Были роды и племена: растительно свежа, буйственна и богата была их жизнь. Страсти были первобытны, не стеснены, ярки как цветы, покрывающие весною склоны гор. Личность не играла роли, жили все родовой жизнью. С момента появления Къарчи, отдельные роды и племена аланские (после разгрома Тимуром Алании), объединившись, стали народом историческим, а его герои пробудили у одних сочувственный, восхищенный отклик, у других — ужас, подобно тому, как клекот орлиный заставляет волноваться мирный птичий двор». 
Истины ради: Къарча никогда не покушался на чужие земли, чужое добро, не совершал набеги. Къарча охранял свою землю, защищал свой народ. Не совершал насилия над другими и не позволял насилия над собой. При нем не было ни господ, ни рабов. Он, вернувший из Тимуровского плена свой народ, превыше всего ценил Свободу и Справедливость. В этом его Мудрость и Величие. Только человек с таким мировоззрением, мог создать демократическое государство под названием "Къарачай Эл". 

Бюгюнледе джазыла тургъан текстледиле была. Тамада къауум да, джаш тёлю да халкъыбызны керти тарихи джазылырын излейдиле. Алай а, аны джазгъан тынч иш тюлдю — аны чурумларын да айтайыкъ. 

Совет коммунист кърал къуралгъынчы, 1917-чи джылгъа дери, кеслерини тарихлерин джазыб, адабиятларын къураб къойгъан халкъла — ол джаны бла — насыблыдыла. Сёз ючюн, Орусну баш къылчыгъына саналгъан бай-бий къаууму — графлары, дворянлары — борчларындан чыкъгъандыла: орус айдынла — Пушкинден Толстойгъа дери — дунияда алчы орунлада турлукъ литератураны къураб кетгендиле. Байланы, бийлени къурутхан совет власт, ала джазгъанны къуруталмагъанды. 

Къарачайда уа хал башха эди. 1917-чи джылгъа джазылыб тургъан тарихибиз, адабиятыбыз джокъ эди — болгъан эсе да, тас болгъанды, белгисизди. 400 джылны узагъына (1428-1828) къарачай халкъыбызгъа башчылыкъ этиб келген бийлени юсюнден а — Къарчадан Кърымшамхалланы Исламгъа дери — джукъ джазаргъа кърал эркин этмей эди: аланы аманларгъа бола эди джангыз. Совет власт пролетариатны эмда эм джарлы элчилени власты эди. Совет властны кёзюуюнде джарлы-джалчы къауумдан айырыла эдиле башчыла-къуллукъчула, окъургъа да аланы ие эдиле. Ала уа, коммунист партияны оноуларын джанлаусуз бардыра, халкъны башсыз-тамырсыз этиб кёргюзте эдиле. Алай бла, Советлени кёзюуюнде халкъыбызны керти тарихин джазаргъа мадар болмады. Орусдача, 1917-чи джылгъа, адабиятыбыз да къуралмады. Совет властны кёзюуюнде адабият а — дин бла, бай-бий къауум бла кюрешиу сёз болуб къалды. Джарлы-джалчы болмагъан да, «из бывших батраков» деб, кесине джол алай бла ачаргъа кюреше эди. Бютеу къралдача, Къарачайда да алай къуралды пролетар адабият. 

Ёмюрлени узагъына Къарачайгъа оноу этиб, аны миллетлигин сакълаб тургъан башчыланы юслеринден не аман джазаргъа керек эди, не ала болмагъанча, джукъ да айтмай къояргъа керек эди. 70 джылны узагъына, керти тарихибизни аз билген, билгенлерин да терсине билген тёлюле ёсдюле. Энди, Совет кърал чачылыб, коммунист партия да оноудан кетген сора да, ол сиясетни ууундан къутулалмай, тазаланалмай барабыз алкъын. 

Халкъыбызны Тимурну сюргюнюнден къайтарыб, Джуртда табылгъанла бла бирикдириб, Къарчай къралны къурагъан Къарчагъа огъуна, хылымылы затланы джазаргъа артха турмайдыла бюгюн да. Аны от келилерин ууатхандыла, Къадау ташы бла да кюрешедиле. Заманында джюзджыллыкъ къартладан хапар алыргъа да излемедиле, ала да — къазауатланы, сойкъырымны, сюргюнню сынагъан къыйынлыла — 20-чы ёмюр бла бирге тауусулдула. «Адамла бла джашаб, шайтанлагъа къалдыкъ» дей, кетдиле дуниядан. 

Мен сюргюнде Къыргъызстанда туугъанма, Къарачайда Къызыл-Къала элде ёсгенме. 
Эки къартны унутурукъ тюлме ёмюрде — ала эски тонлагъа чырмалыб, дуппур башында тёнгереучен эдиле, мен да ала айтханны этиб, къойланы, бузоуланы тыя айланыучан эдим. Аланы бири Белкъау улу эди, бири да Ислам улу. Не эсе да, бир-бири атын айтмай, алай сёлешиучен эдиле. Джюсюбню атасы Ислам Хасаукада уруш этгенди. Сагъыш этигиз, Хасаукада уруш этген Исламны джашы къарт Джюсюбню къатында ёсгенме мен. Ол Джёгетей Аягъы стансени тюшгенин биле эди, хапар айта эди. «Бу мыжыкъланы джер юйчюклерин ат ёшюнле бла урдуруб, ары оюб къояргъа керекди, ансы былайгъа орналыб къалыргъа башлагъандыла»,- дей эдиле уллуракъ джашла»... 

Сейирсиниб тынгылай эдим аны хапарларына. 120 джыл джашаб, 1964-чю джыл ауушхан эди Ислам улу — джандетли болсун. Башха къарт — Белкъау улу Мухаммад — андан джашыракъ болса да, ол да кёб зат айтыучан эди. Сталинни сюргюнюнден джуртларына сау-эсен къайытхан эки акъсакъал, бири джырлаб, бири эжиу этиб, зауукъ эте эдиле, мен да буруннгу дуния бла алай таныша эдим. Энди аллай къартла джокъдула. Эм биринчи нарт таурухланы, Къарчаны, Хасауканы, Татаркъанны, Джаттайны хапарларын да аладан эшитгенме. Ала башхаракъ тюрлю айта эдиле — совет басмагъа, «интернационализмге» джараулу тюл — джашауда болгъаныча... 

«Асхакъ Темир Аланияны къурутхандан сора, Къарачай Элни къурагъан адамды Къарча. Темирни джесиринден халкъыбызны Джуртуна къайтаралгъан пелиуанды ол»,- дер эдиле. Аллай къартладан да хапар ала билмедик. Бу джаза тебреген поэмамы бир джукъгъа ушаталсам, ол эки къартха — Ислам улу бла Белкъау улугъа — атар акъылым барды. 

Къарчаны юсюнден айтханда уа, тарихчиле Лайпанланы Къазийни (джандетли болсун), Къаракетланы Муратны айтханларын тюзге санайма. Ислам улу Джюсюб да алайыракъ айтыучан эди. 15-чи ёмюрде Халкъыбызны Асхакъ Темирни сюргюнюнден къайтаргъан Къарча бла 17-чи ёмюрде хоншу бийле бла уруш этиучю Къарча бир адам тюлдюле. Алай а, биринчи Къарча къалгъанланы ата-бабасы болургъа болур. Халкъны эсинде уа, ала къатышыргъа боллукъдула — джазылыб къалмагъан зат алай болады. 

Алгъын бачхабызны башында бир уллу къадау таш болуучан эди — тюбю къаллай бир болгъанын ким биледи, башы уа джерден ёрге иги айырылыб эди да, сабийле анга кючден ёрлеб ойнаучан эдик. Артда юсюн топуракъ баса, алаша да болгъан эди. Он джылдан ары баргъанымда уа, ташны кёрмедим — алайда терекле ёсе эдиле. Къарча да алайды — биринчи Къарчаны деу имбашларында турадыла башхала. Тарихни тинте, къаза барсанг, ол затха мюкюл бола бараса. Тарихибизни тахсалары уа кёбдюле. Бирлери, Терекча, кёз туурада турадыла, башхаларын кёрюр ючюн, ёмюрлени къат-къат ачыб, тинтерге керекди. Тарихибиз Ташдан, Терекден, Сёзден да къараб турады. Халкъны тин байлыгъын, тарихин ачыкълау, кесине къайтарыу - Къалам тутхан айдынланы борчларыды. 

КЪАДАУ ТАШНЫ ДА АТЫЛТЫРГЪА КЪОЙСАКЪ А... 

Чегет эди къайгъысы 
Джуртда Джангы Терекни да. 
Джыйын джанлы эди къайгъысы 
Джуртда къазакъ бёрюню да. 

Ёлтюрдюле къазакъ бёрюню, 
Джангыз Терекни да кесдиле. 
От келилерин да атылтдыла Къарчаны, 
алай а, Къадау Ташы сауду. 

Алай демек - 
тирилликди Джангыз Терек, 
тирилликди къазакъ бёрю. 

Къадау Ташны да атылтыргъа къойсакъ а, 
душманлагъа, аманлагъа джол бериб турсакъ а, 
душманлыкъгъа, аманлыкъгъа джол бериб турсакъ а - 
сора, 
къуру дюккючле къаллыкъдыла джашил чегетден, 
къуру териле къаллыкъдыла джыйын джанлыдан. 
Барыбызгъа да келликди ёлюм. 

Душманла уа джашарыкъдыла тёнгертги юйлеге кириб, 
душманла уа айланныкъдыла бёрю тонла кийиб, 
амантишле да алагъа къул-къарауаш болуб, 
манкъурт халкъыбыгъа бий болуб, баш болуб... 

Ол кюннге къалмагъанды кёб. 
Бизни Хакъ джолгъа къайтармаса Кёк, 
душманны аякъ тюбюне тюшерикбиз, болуб чёб. 

Бизни джандет джерибизге Ие боллукъдула къонакъла, 
биз да — аланы тёгереклерине айланыучу шапала. 
Ол намыссызланы тиллерине, къылыкъларына да кёче, 
алача джашай, алача ашай, алача иче, 
тюб боллукъбуз бу дуниядан биз. 

Кёрюб, келе тургъан палахны, 
Анаяса этиб Сёзюн Аллахны, 
таянмасакъ Ташына Къарчаны, 
джангыдан къурамасакъ Элибизни - 
сакъламасакъ динибизни, тилибизни, джерибизни - 
сора, ким, не къутхарлыкъды бу дунияда бизни? 

КЪАРЧА 

1 
Билемисиз, аланла, 
Онтёртюнчю ёмюрню 
ахырында Нарт джуртха 
нек келгенин Темирни? 

Джер-суу кёре келмеди, 
ол келди къылыч ура. 
Алан халкъы билмеди, 
биригиб ёрге тура. 

Хар эл сермешди кеси, 
бир-бирине болушмай. 
Къалай-алай болса да, 
ёлмедиле урушмай. 

Арба чархдан мийикни - 
Темир барын ёлтюрдю. 
Къалгъанны джесир этиб, 
Азиягъа сюрдюрдю. 

Бара эди Къарча да 
джесирлени ичинде, 
Джуртха, артха къача да, 
къамчиле бла тюйюле. 

2 
Тыяр кюч джокъ заманны - 
айла, джылла кетдиле. 
Къарыу алгъан Къарчаны 
аскер башчы этдиле. 

Нёгерлери да аны 
болгъандыла бирер деу. 
Алай а, «тойгъан джуртдан 
туугъан джурт игиди» дей, 

хазырлай къауумларын, 
сёлешедиле ала: 
Адурхай бла Будуян, 
джаш Науруз эмда Трам. 

Къарча бёлмей тынглайды. 
Ол сезеди, англайды - 
Кавказгъа къайытыргъа 
джууукълашханын заман. 

Изин сакълаб Тейриден, 
ашыкъгъанны да тыя, 
Ол — къазакъ бёрюледен 
джыйын джанлысын джыя, 
ашырады кюнлени. 

«Кёбдю ёлген, къырылгъан. 
Энди джыйыб, сауланы, 
биз къачмасакъ Къырымдан - 
тамбла боллукъду кеч. 

Тейри берсин бизге кюч, 
белги берсин, джол берсин, 
Тейри халкъын, адамын 
бурунча сыйлы кёрсюн». 

3 
Къарча кёрдю тюшюнде: 
къырылгъан аланланы 
Минги Тауну къатына 
джыйылыб тургъанларын. 

Къазауатда ёлгенле 
тирилиб тура элле, 
насыб тилей Тейриден, 
джуртха баш ура элле. 

Излей эдиле ала 
урушлагъа кирирге, 
Алан халкъ эм Джурт ючюн 
джап-джангыдан ёлюрге. 

Тёп-тёгерек бурула, 
байракъны тутуб ёрге, 
Излей элле бары да 
Хорлам кюнню кёрюрге. 

Тулпар да къоркъар эди 
алайда кёрсе халны: 
къан къобан саркъа эди 
джараларындан халкъны. 

Джуртда Джангыз Терекни 
къанлары бла сугъара, 
«Къайда душман, къайда халкъ?»- 
къычыра элле ала. 

4 
Анча адамны ичинде 
ол атасын таныды: 
«Къарча, къайдаса?»- деген 
сёзлерин да англады. 

Къарча халкъны ичинде 
анасын да эследи. 
Хар бир джетген палахда 
Къарча кесин терследи. 

«Балам, сауса, сеземе. 
Тилинги да унутмай, 
Джуртунгу да унутмай, 
къайгъылыса, билеме. 

Ёзге, анда мычысанг, 
тил, джурт да эсден кетер, 
дуния мал да къул этер - 
джаныг саулай ёлюрсе... 

Сакълаб турабыз сени, 
балам, сен бери къара: 
къайыт Ата джуртунга, 
Алан элинги къура. 

Минг-минг ёлген таулу да, 
бек джерледе саула да, 
бу ёзенле, таула да - 
бары сакълайла сени...» 

5 
Къарча секириб турду, 
ол ачы тюшюн ташлаб. 
Джюреги къаты урду, 
кёкча кюкюреб, джашнаб. 

Дагъыда рахат болду... 

Анасыны сыртында 
къалкъыб тургъан къозуча, 
Атасыны къошунда, 
айран иче тургъанча, 

бир тюрлю халгъа кирди, 
сабийлигин эскерди: 
бешик джыр да, нарт джыр да 
кюнню артха бурдула... 

Къарт Ёрюзмекден башлаб, 
нарт джигитле келдиле, 
Кёкге атыб Къарчаны, 
«джерге тюшме»,- дедиле. 

«Бизни джуртубузду Кёк, 
сен да чыгъарса ары. 
Къанатлы болса джюрек, 
джаяуча, къалмаз арыб. 

Биз, нартла, эндик Кёкден, 
буйругъу бла Тейрини: 
тюзсе — эмегенледен 
тазалар ючюн джерни. 

Сен да бизге ушасанг, 
«Хакъ, миллет» дей, джашасанг, 
эмеген къалмаз джерде, 
джол да ачылыр Кёкге». 

6 
Къауум башчыланы 
ол чакъырды кенгешге, 
болур ючюн хап-хазыр 
узакъ джолгъа, сермешге. 

Тюшюн айтды да Къарча, 
къууандырды аланы: 
«Дуния мал тыялмаз, 
Джурт кёллю аланланы. 

Сауут, кийим, ашарыкъ - 
эм керек затла бизге. 
Къалгъан къурала барыр, 
джыйылсакъ Юйюбюзге. 

Дуния малгъа, къуллукъгъа 
джокъдула терилгенле. 
Хазыр болугъуз джолгъа, 
Тау джуртха термилгенле. 

«Малым, юйюм, байлыгъым» 
деб, ахсыннган болмады. 
Бу тыш джерге байланыб, 
бир алан да къалмады. 

«Ит — тойгъан джерине, 
адам — туугъан джерине»,- 
дегендиле атала, 
туугъан джуртха атлана. 

7 
Ант этдиле къалмазгъа 
Джуртдан башха бир джерде. 
Атландыла Кавказгъа, 
талай кемени кючлеб. 

Тау Артында тохталла. 
Ауушла бла алайдан, 
аудула да Архызгъа, 
эл къурдула джангыдан. 

Алайдан да - Басханнга, 
Басхандан да - Къартджуртха. 
Талай джылдан къуралды 
Къарачай Эл, Къарча Эл. 

Аманлыкъчы къауумла 
адам сюре, мал сюре, 
Къарча да аланы, 
джетиб башларын юзе, 

уруш эте итле бла, 
Барс-Бёрю Эл бегиди. 
Джууукъда, узакъда да 
Къарча болду белгили. 

Тёрт дуниягъа чачылгъан 
халкъ тебреди джыйылыб. 
Къуралгъан кюн Къарча Эл, 
Къарчагъа да болду къыркъ. 

Белгилиди халкъына 
Къарча къойгъан Яса да. 
Ол айтыла келгенди - 
эштгенимча джазама. 

Бютеухалкъ джыйылыуда 
айтхан сёзюн Къарчаны, 
туудукълагъа джетерча, 
Ташда керкеме аны. 

8 
Къадау Ташны къатында 
Къарча сёзюн башлады: 
«Багъалы эгечлерим, 
багъалы къарнашларым! 

Сизден башха ким болур 
къандаш, джандаш да меннге? 
Сиз этесиз кёлюмю 
Тауубуз кибик Минги. 

Тёрт джанына дунияны 
чачхан эди бизни джел. 
Тас болмадыкъ — къайытыб, 
бурун кибик болдукъ Эл. 

Джесирликде, сюргюнде 
кюрешдиле бизни бла, 
унутдурургъа динни, 
Ата джуртну, тилни да. 

Чыбыкъныча излелле 
къул этерге, бюгерге, 
бугъоуларын да юзюб, 
таукел сюелдик ёрге. 

Энтда излейле бюгерге - 
къолларындан а келмез: 
чыбыкълыкъда бюгюлмеген, 
къазыкълыкъда бюгюлмез. 

9 
Айырылсакъ да Джуртдан, 
бизни бла эд Тейрибиз: 
къутхардыла палахдан 
динибиз бла тилибиз. 

Дини бла тилине 
керти болгъан къауум-халкъ - 
ол бой бермез ёлюмге, 
ёмюрде да болмаз талкъ. 

Джуртундан чыкъса адам, 
къайытыр ол бир кюн бир. 
Имандан, тилден чыкъса уа, 
ол несин да тас этер. 

Ётюб минг-минг палахдан, 
къайыталдыкъ джуртха биз. 
Ёллюк тюлбюз — сау болуб 
Динибиз эм тилибиз. 

Экисилле керамат. 
Ол экисин айырыб, 
Ата-бабала бизге 
этгендиле аманат. 

Миллет ангы, тарих эс 
келелле динден, тилден. 
Юй-кюн болдукъ джангыдан, 
бармыд насыблы бизден? 

Кючюнден динибизни, 
кючюнден тилибизни, 
биз табдыкъ джерибизни, 
къурадыкъ Элибизни. 

Дин, тил, джурт бериб бизге, 
бизни Адам, Халкъ этген, 
Джуртубузгъа къайтарыб, 
Бурун кибик Эл этген 
Тейрибизге минг махтау. 
Энди эте барлыкъбыз 
таш башында да джашау. 

Не бек къыйын эсе да 
Адам болгъан, Халкъ болгъан, 
джанламаса Хакъ джолдан, 
халкъ боллукъду джюрюшлю, 
дуниядан, ахыратдан да 
алаллыкъды юлюшюн. 

10 
Дуния малгъа, адамгъа 
болмайыкъ къул-къарауаш. 
Эркинликни, Тюзлюкню 
кёрейик неден да баш. 

Келген шойла да джашай, 
ата-бабала алай. 
Биз да алай джашасакъ, 
ишибиз болур къолай. 

Бир-бирни кючлю тутсакъ, 
айрылыкъны унутсакъ, 
«дин-тил-джурт» деб, сермешсек, 
Эл болургъа кюрешсек - 

Тюзелир хар затыбыз, 
Тейри да болур разы. 
«Тейри адамы» - билесиз - 
атыбыз эм антыбыз. 

Тейри адамы, халкъы 
болгъаныбыз — джазыуду. 
Хакъ бла болсакъ, джашасакъ, 
джетерикди джер, суу да. 

Сорсала: «Сиз кимни 
адамысыз, халкъысыз?», 
джууабыбыз хазырды: 
«Мийик Кёкню-Тейрини». 

Ол берген динни, тилни, 
ол берген джерни-джуртну 
сакъламагъан — болалмаз 
Тейри адамы, халкъы. 

Биз - Тейри адамы, халкъы 
болуб тургъан къадарда, 
болур мадар джашаргъа 
хар ким да табыб хакъын. 

Къарча адамы, халкъы 
тюлсюз сиз, огъай, огъай. 
Тейри адамы, халкъы - 
атыбыз ёмюрлюкге 

Динни, тилни, джуртну да 
аты бла Тейрини, 
къоруулайыкъ, сакълайыкъ - 
олду борчубуз бизни. 

Кетгенлени аллында, 
аллында келликлени, 
аз да бетибиз бизни, 
къызармаз — сакълаялсакъ 
динни, тилни эм джуртну. 

Биз тюз болсакъ Тейриге - 
иги болур кёлюбюз, 
ёлюм да келмез бизге. 
айныр, джашнар Элибиз. 

Биз ётдюк сынауладан, 
тауусулмады джашау. 
Бизни Адам, Халкъ этген 
Тейриге болсун махтау! 

11 
1428-чи джыл, къач айны 17-чи кюню. Уллу Тюзде, Джуртда Джангыз Терекни къатында, Къарачай Эл(кърал) къуралгъанына аталгъан бютеухалкъ джыйылыу. 

Къурултайны Адурхай ачады: 
Хош келигиз, джамагъат! Бюгюн эки къууанчны белгилейбиз — Къарча башчыбызны 40-джыллыгъын эмда Къарачай къралны къуралгъанын. Тейри Къарчагъа кюч да бериб, белги да бериб, ол да бизни аскер мизам бла бир джерге джыйыб, Алан джуртубузгъа къайтарды сюргюнден. Талай джылны ичинде, тёрт дуниягъа чачылгъан аланла да, Къарчаны хапарын эшитиб, джуртларына къайытханлай турдула. Алай бла, Къарча Эл, Къарачай Эл къуралды. Биз — сюргюнде-джесирде да, мында да Къарчаны таймай биргесине болгъанла — Адурхай, Будуян, Науруз, Трам шагъатлыкъ этерге боллукъбуз: Къарча Тейрини буйругъунда джюрюйдю, андан изин болмай бир атлам да этмейди — сюргюнден да, Тейри Къарчагъа белги бергенинде, ол бизни джолгъа алай къурагъан эди. Тейрини келечисиди Къарча. 

Халкъ гюрюлдеди. Аскер къауумла муджуралары бла къалкъанларын зынгырдатдыла, Минги Тау сураты болгъан минг-минг кёк байракъ чайкъалды. Бир-бир байракълада барс, бир-бир байракълада бёрю — экиси да Минги Тауну сакълаб тургъан тюрк алан белгиле. 

Кеси къурагъан Къарачай къралны Байрагъы бла Тамгъасыны араларында олтура эди Къарча. Тамгъа мазаллы къалкъанны джасай эди. Эки башлы эди — бир тёнгекден ёсген бёрю баш бла барс башдан къуралгъан эди Тамгъа. Байракъ а, таулада чууакъ Кёкча, кём-кёк эди, андан ышарыб къарай эди Минги Тау. 

Халкъ бираз шош болгъанында, Адурхай сёзню Къарчагъа - береди. 

Сыйлы алан халкъы! Тейри адамлары! 
Багъалы къарнашларым, эгечлерим, къандашларым! 
Бюгюннгю кюн — бизни тарихибизде, джашауубузда, узакъ, къыйын джолубузда эм уллу, эм огъурлу кюнлени бириди. Темир тюб этген алан халкъ, Темир кюл этген джуртуна джангыдан джыйылыб, Юй-Кюн болуб башлагъанбыз. Къадау Ташыбызны, Джангыз Терегибизни да къуруталмагъанды Темир. Темир ёлгенди, биз а джангыдан Эл-Кърал болдукъ — аны белгилерге джыйылгъанбыз бюгюн. Бизни джесирден къайтарыб, Джуртубузда да кърал болургъа онг берген Чексиз Кючге — Тейрибизге махтау! 

...Тейрибизге махтау! Тейрибизге махтау!! Тейрибизге махтау!!! 

Халкъны ауазын Джурту къатлаб къайтарды — къаяла, таула гюрюлдедиле. Бу кёзюуде адам ийнанмаз иш болду — чууакъ Кёк кюкюреди. Къарчаны ызындан адамла да тобукъланыб, къолларын Кёкге узатыб, джангыдан махтау салдыла Тейриге. Къарча сёзюн андан ары бардырды. 

Джамагъат, кесигиз кёресиз, Тейри бизге разылыгъын билдирди, къуралгъан Элибизни-къралыбызны алгъышлады. Алай а, быллай кюннге къаллай сынауладан ётюб джетдик биз. 
Биз нек хорлатхан эдик кесибизни Асхакъ Темирге? Алан къралыбызны тюб а нек этерге къойгъан эди Тейри, бизге да сюргюн-джесир азабны нек сынатды? 

Уллу кёллю болгъаныбыз ючюн, хар бир эл кесин киши хорлаялмаз къадамагъа санагъаны ючюн. Бирлик болмагъаны ючюн. Ма аны ючюн тюб болду Алан къралыбыз, ма аны ючюн къырылды халкъыбыз, биз сабийле да сюргюнню сынадыкъ. Тейри ачы дерс бергенди бизге. Аны унутсакъ, джангы къыйынлыкъла джетер деб къоркъама. Андан сора да, чабыуулгъа, джортууулгъа джюрюгенле, къул тутханла джетише эдиле. Тейри аны ючюн да чамланнган болур эди. 

Бюгюн биз къурагъан Элде къул-бий боллукъ тюлдю. Барыбыз да эркин, ёзден адамлабыз. Барыбыз да бир Тейрини адамларыбыз. Мен саулукъда джангыз бир къарачайлы башхагъа не бий, не къул боллукъ тюлдю — биз, джангыз Тейриге бойсуннган, Ол бизге буюргъан джорукъла бла джашагъан, эркин алан халкъбыз. Тейри мени ауузум бла айтхан джорукълагъа таяна джашамасакъ мындан ары, Тейри чамланыргъа боллукъду. Ол чамланнгандан а сакъланайыкъ. 

Къайтарама: Алан къралда къул-бий-ёзден деген айрылыкъ уллу эди. Бирлик, бирикмеклик джокъ эди халкъда. Темирни бирикген аскер кючю бар эди — аны ючюн хорлагъанды ол. 
Къарачай Элде айрылыкъ боллукъ тюлдю — къул-бий деген юлешиниу тарихде къаллыкъды. Эркин адамладан, ёзден халкъдан къуралады Къарачай Эл. 
Бютеухалкъ джыйылыуда айырыла турлукъдула Башчы да, Тёре да. Алай айырылгъан Башчыгъа, Тёреге сыйынмагъан - Элден кетерге керек боллукъду. 
Тышындан къошулгъанла, къачхынчыла, бизни джерибизге, Элибизге киргенле — ант таякъны тюбю бла ётюб, бизни бирибизча боллукъдула. Алай а, антларын бузуб, аманлыкъ иш этселе, элден къысталгъан бла къалмай, къачхан къралларына къайтарыллыкъдыла. 
Ёлюм къаза буюрулады: тахсаларыбызны джаугъа билдириб, джау джанына кёчюб, халкъыбызгъа-джуртубузгъа къоркъуу салгъаннга; тиширыугъа артыкълыкъ этгеннге; сабий урлагъаннга неда урлатханнга. Хар не — Тёре оноу этгенча. 

Энди бизни Халкъ этген, Эл этген не болгъанын айтыргъа излейме. 
Биз сюргюнде, джесирликде бюгюлмей, тобукъланмай, аякъ юсюнде, сюелгенлей тургъан эсек — ол эм алгъа — Тейрибизни кючюнденди. Биз динибизге кертилей къалгъанбыз, Кёк да бизни атыб къоймагъанды — сынауладан да ётдюрюб, джуртубузгъа къайтаргъанды. 

Динибизни юсюнден толуракъ айтыргъа излейме. Сюргюнде, джесирликде биз кёб къралны, халкъны кёрдюк. Адамлагъа, джаныуарлагъа, дуния малгъа табыннган къауумлагъа да тюртюлдюк. Биз аллай джахилледен тюлбюз. Биз ёмюрлени узагъына бютеу дунияланы — джети къат Кёкню, джерни, табигъатны, джашауну, джанланы джаратхан бир Тейриге баш урабыз, бойсунабыз. Неден да алгъа — джюрегибизни, тёнгегибизни да, тёгерегибизни да, бир-бирибизге иннетибизни да таза тутарыбызны излейди ол. Анга керти болурубузну, ол берген тилни, джуртну сакъларыбызны, кишиге зорлукъ этмезибизни, кесибизге да зорлукъ этдирмезибизни борч этеди. Кишиге къул болмазыбызны, кишиги бий болмазыбызны излейди бизден. Бир Тейриге бойсунуб, эркин джамагъат болуб джашаргъа буюрады. Биз кёрген динлени барындан да бизни динибизге ушагъан — ислам динди. Тейри деб да, Аллах деб да, ала да, биз да барыбызны джаратхан бир Кючге айтабыз. Бизге сюргюн этген Тимур муслиман эди. Ислам диннге кёчмей къайытхан эсек — Тимурну кёрюб болмагъандан этгенбиз алай. Арабызда ислам диннген кёчгенле да бардыла — ала да бизни адамладыла, джукъ айтыу джокъду. Аланы Аллахларына биз Тейри дейбиз, бизни Тейрибизге ала Аллах дейдиле. Хазна башхалыкъ джокъду. Ислам динни джорукълары бла Тейри бизге буюргъан джорукъла бирчадыла. 

Бизни сакълагъан экинчи къудурет — ол — тилибизди. Биз аны унутсакъ — башха тилни алсакъ — Джуртха къайытыргъа да излерми эдик? 

Динибиз бла тилибиз сакълагъандыла бизни башхаланы ичинде эриб, тас болуб кетиуден. Бир Тейриге бойсуннганыбыз, бир тилде сёлешгенибиз — бу экиси болгъандыла бизни сюргюнде сакълагъан да, Джуртубузгъа къайтаргъан да. Динин, тилин сакълаялгъан халкъ — дуниядан тас боллукъ тюлдю. Бизге да, келлик тёлюлеге да эм уллу борч Тейриден, эм уллу аманат ата-бабаладан — динибизге, тилибизге керти болуу, тюз туруу. Алагъа тюз турсакъ, бек болсакъ — зулму Джуртубуздан айырса да, ала бизни ызыбызгъа къайтарлыкъдыла, ала бла ангыбыз-эсибиз джукъланныкъ тюлдю. Аладан айырылсакъ а, Джуртда турсакъ да — тюб боллукъбуз. 
Бизге, Динибизни, Тилибизни сакълаб, ёмюрлеге Джуртубузда джашар онг берсин Тейрибиз. 

Халкъ Къарчагъа разылыгъын харс уруб, къалкъанланы зынгырдатыб билдирди. Къарча алайдан джыйыны бла Къадау Ташха барды. Къадау Ташха таяныб, Къарачай Элни хакъындан талай оноу этди. Ол заманладан бери къадау ташха Къарчаны Къадау Ташы дейдиле. Бусагъатда Къарачайны Къадау Ташы да дейдиле. 

12 
КЪАРЧА 

Ана тилими тузун джаладым 
Туугьан джерими сууун ичер ючюн. 
...Къадау ташха къабланыб джыладым: 
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн. 

Джюрегими кесим кесдим, таладым 
Дуния малгьа алданмасын деб. 
Сезимлериме къатылыб турдум 
Джуртха сюймеклик алда болсун деб. 

Халкъымы кёбюсю къырылыб, 
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да, 
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге 
Ана тилибизге ырысладым. 

Ана тилимде табдым халкъымы 
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да, 
Ана тилимде табдым джуртуму 
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да. 

Ол – къыбылада да къыблама болду 
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан, 
Ол къыямада да къыблама болду 
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан. 

От тёбеси болуб да къалды 
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз. 
Тенгизде батмады, тюзде къалмады 
Ана тилибиз – байрагьыбыз. 

Ана тилибиз сакълады бизни, 
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны. 
Кимлеге болса да къошулуб къалмай, 
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ 
Джуртубузну – мийик тауланы. 

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа, 
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ. 
Ана тилибиз саулукъда 
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ. 

Ана тилими тузун джаладым 
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн. 
...Къадау Ташха таяныб джырладым: 
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн. 

13 
Къарча къурагъан Эл — Къарачай Эл — 400 джылны душманлагъа бой бермей чыдагъанды, 1828-чи джыл Ору патчахны аскери Хасаука урушда хорлаб, Орусха къошхунчу. Андан бери Къарча отубуз джукъланнгандан джукълана, къарысуздан къарыусуз бола келеди. Бюгюн къуру мыдыхлары-къызыулары къалгъанды. Миллет ангыбыз, тарих эсибиз бар эсе, къургъакъ отун салыб, юфгюрюб, аны джангыдан джандырлыкъбыз, алай болмаса уа... 

Къарча къурагъан, Къарча аманат этген Элибиз бармыды? 
Къарча аманат этген Тилибизге уа къоркъуу бармыды? Саумуду тилибиз? 
Тейриден Аллахха келтиргенди джолубуз. Аллахны сёзюн Анаяса этиб, Аллах буюргъанча джашайбызмы? 
Биз Темирни сюргюнюнден къутулгъан халкъ, динибиз-тилибиз-джуртубуз дей джашасакъ, Аллах джангы сюргюнню — Къурчну сюргюнюн сынатырмы эди бизге? 

Биз — эки кере сойкъырым, сюргюн сынагъан халкъ — алай нек болгъанын ангылаб, бир-бирибизни багъалата, бир-бирибизни къаты тута, бир-бирибизге билек, дагъан бола, билебизми? «Хакъ кимден, неден да башды» деб, тенгни, шохну, джууукъну джанында тюл, Тюзлюкню джанында болабызмы? Хакъ джолда барабызмы? 

Не сакълайды бизни алда — ёлюммю, джашауму?

КИМДИ ТЕРС 

Джаратхан Кюч 
дунияны, джашауну, джанланы, 
къурагъаныча, 
къурутургъа да боллукъду аланы. 

Не бек кюрешсе да адам, 
кючлю болаллыкъ тюлдю андан. 

Чыгъаргъа излесе уа джоругъундан аны, 
бойсундурургъа излесе уа кесине аны - 
кетерге боллукъду атдан, 
кюерге боллукъду отда. 

Къаршчы тургъанла Анга, 
бек сокъураннгандыла артда. 
Сезмегенлеге ол Кючню ёзюн, 
келликди тюшюндюрюрча кёзюу. 

Джуртда Джангыз Терекни кесиб, 
андан ишлегенни юй, 
Джети къат Кёк чамланыб уруб, 
юйюн, кесин да этмедими кюл? 

Къадау ташын сакълаялмаса халкъ - 
ол кеси да боллукъду талкъ. 
Ассы болгъан Къобанына, Ташына, Терегине, 
суусуз, ташсыз, терексиз джуртда ёллюкдю, термиле. 

Адам сезмесе Джаратханны ёзюн, 
хыликке этсе аны сёзюн, 
баш кёрсе кесин табигъатдан, 
къуру къалмазмы дуниядан, ахыратдан? 

Терекни кесген — кеси да кесилди артда. 
Ташны ууатхан — кеси да ууатылды артда. 
Табигъатха от салгъан — кеси да кюйдю отда. 
Терслиги джетмей къалмайды адамгъа. 

Бошму берилгенди адамгъа ангы, эс? 
Бошму берилгенди анга минг-минг джылны дерс? 
Бошму берилгенди адамгъа Китаб, Къалам? 
Кимди терс, 
адам — болалмай эсе Адам? 

ЭКИ МЕНГИР 

Мен къарайма джагъадан: 
бабушла бла дууадакъла, 
къайыкъла бла кемелеча, 
кёрюнедиле сууда. 

Нёгерим мени — менгир, 
ушайбыз эгизлеге. 
Кюнча, батады ёмюр, 
къаны саркъа, тенгизге. 

Кюнча, батады ёмюр, 
къаны чачыла Кёкге. 
Мени англайды менгир, 
ол да — асыу джюрекге. 

Сакълай-сакълай, сын болуб 
къалгъан инсанды менгир. 
Ушай барама анга... 
Джууукълашады ингир. 

Сакълайды кимни, нени 
анча ёмюрню менгир? 
Менгир этген а мени 
кимди, неди? Айтсам да, 

болурму бир магъана? 
бабушла бла дууадакъла, 
къайыкъла бла кемелеча, 
чайкъаладыла сууда. 

БОЛГЪУНЧУ КЕЧ 

Сюймеген — бал, джау да ашамайды, 
джандетге да кёл салыб, джашамайды. 
Барды аны сокъурандырырча, 
тюшюндюрюрча Кюч, 
алай а, ол чамланнгандан сора, 
боллукъду кеч. 

ХОРЛАР ЮЧЮН ТЮЗЛЮК 

Саугъа, ёлгеннге да табылады ёкюл. 
Ёзге, агъач, болгъандан сора кюл, 
ызына айланыб болалмайды терек, 
ёлгенни киши да эталмайды сау. 
Алай а, хорлар ючюн тюзлюк, 
кетгеннге, къалгъаннга да 
оноу этерге керекди Тёре. 

ЭКИ КЪАНАТЫМ 

Къайгъы этиб, соралла манга: 
-узакъдаса, джуртдан тышындаса - 
кесингмисе, бармыды нёгеринг? 

-Эки имбашымда — эки мёлегим, 
хар къуру да биргемелле ала. 

-Огъай, 
сууаб-гюнах джазгъан мёлекле тюл. 
Мени нёгерлерим — мени мёлеклерим: 
Хакъ сёз бла Акъ сёз. 

Ала бла мен тюлме джангыз. 
Алалла меннге Ай бла джулдуз. 
Аладан тёгюледи джарыкъ. 

Не бек турсам да арыб, 
джыгъылсам да арыб, 
ала тарталла Кёкге, 
тургъузалла ёрге. 

Эки къанатым - 
Хакъ сёз бла Акъ сёз. 
Аладан айырылсам - 
не Тейри адамы, 
не Хакъ шайыры 
болаллыкъ тюлме, 
Кёкге учаллыкъ тюлме, 
джерде да джюрюяллыкъ тюлме. 

Ала бла — тюлме джангыз. 
Алалла манга Ай бла джулдуз. 
Аладыла - эки нёгерим, 
эки мёлегим, эки къанатым да мени. 

СЁЗГЕ БУРУЛГЪАН ДЖАРЫКЪ 

Сейир хапар айтайым сизге: 
минг-минг джылны келеди Кёкден джарыкъ, 
джыра къарангыны, келеди ашыгъыш — 
бир такъыйкъагъа минг-минг къычырымны. 
Джерге джетерге уа бурулады Сёзге. 

Сёзден тёгюледи джарыкъ. 
Сёзден къарайды Кёк. 
Бир тил къой, бир сёз ёлсе да — 
къарангыгъа батады дуния. 

Джерде сёз болур ючюн 
минг-минг джылны келиб тургъан джарыкъ, 
сени ёлтюрсек - 
адамбызмы, халкъбызмы биз?! 

ДЖУУУКЪЛАША БОЛУРСА СЕН 

Джангур джауады эртденли, 
джангызгъа барады джел да. 
Акъ мёлекча, къызчыкъ, кел да, 
халыма бир къара мени. 

Атынгы айта да, тириле, 
къанатланады джюрегим. 
Сау-эсен эсе, бир къарай кел, 
Ол къая ташда Терегим. 

Бир чапыракъ ала кел андан, 
Къадау ташдан да бир бурху. 
Ала игидиле дармандан - 
кюч алыр аладан рухум. 

Дууа этерингден алгъа, 
Къадау ташдан ол кесекни 
джашил чапыракъгъа чырма да, 
къобан сууунда бир джибит... 

Аладан хазырланнган дууады 
джаралы джюрегиме джарарыкъ. 
Ол дууаны бойнума такъсанг, 
джюз джыл болурма джашарыкъ. 

Терек чапыракъны, бурху Ташны, 
Къобан тамчыны алыб келсенг - 
джарлы джаныма кёрюннюкдю 
Джуртну алыб келгенча сен. 

...Ол юч керамат — бойнумда, 
тёртюнчю керамат — къойнумда: 
менден насыблы болурму 
Шимал тенгизни бойнунда... 

Иги джора да игиди, 
Акъ Сёзге ийнанама мен да. 
Тохтагъандыла джангур, джел да: 
джууукълаша болурса сен... 

ЭТЕМЕ УМУТ 

Тауланы да басханды булут. 
Шын туруб, джагъагъа атлайды тенгиз. 
Дагъыда джашаудан этеме умут, 
джюрегим-кёлюм къыйналса да кемсиз. 

Билмейме не дууа окъургъа 
табигъатны этер ючюн шош. 
Келе тургъан палахны аллында, 
къалгъан къайгъыла — бары да бош. 

Харамлыкъ, хыйлалыкъ, зорлукъ 
этерге кюрешгенлЕ бир-бирине, 
сирелесиз айталмай бир джукъ, 
энди нек кёргюзтмейсиз кючюгюзню? 

Тюшюнюрге, тюзелирге 
къалгъанмыды, билмейме, заман. 
Излемей эсе да ёлюрге, 
Кёкню чамландырады адам. 

Ахыры келир къачан, къалай? 
Къачан, къалай эмда къайдан? 
Кёкденми, джерденми — огъай, 
адамны кесиндеди ахырзаман. 

Тауланы да басханды булут. 
Шын туруб, джагъагъа атлайды тенгиз. 
Джюрегим-кёлюм къыйналса да кемсиз, 
джашау джукъланмаз деб, этеме умут. 

УШАМАГЪАН ДЖУКЪМАЙДЫ 

Сокъур таш сангырау джауумгъа тынгылайды. 
Сезген бла къалмай, эшитген бла къалмай, 
излейди кёрюрге джангурну кесин, 
кюрешеди ачаргъа кёзлерин. 

Сангырау джауум кёреди аны. 
Кюн узуну джауады, джууады аны. 
Алай а, не дегенин ташны 
эшиталмайды, ангылаялмайды, 
аны кёзлерин ачалмайды. 

Ёмюрлери ётеди алай - 
бири кёралмай, бири да эшиталмай. 
Насыблы, насыбсыз эселе да ала, 
ким биледи. 

Алай а, 
сангырау джауум джаумагъан кёзюуде, 
бютюн мыдах кёрюнеди сокъур таш. 

Ушамагъан джукъмайды - 
ажымсыз, аланы бир-бирине тартхан 
барды бир зат.

«Менгир» китабдан сайланнган назмула 

МЕНГИР — МЕН — ИНГИР 

Эртден бла эртде кетгенед таудан, 
энди уа болады ингир... 
Къайыталмай артха, 
Минги Таугъа къарайды менгир. 

Джуртда адам эди ол, 
эртден бла адам эди ол. 
Тюзде уа, келирге ингир, 
адам орнуна сюеледи менгир. 

Аллында тенгиз-терк, 
тохтагъанды ёталмай андан. 
Ол джанында агъарады Минги, 
бу джанында сюеледи адам. 

Сюеледи джылмы, ёмюрмю, 
сюеледи болгъунчу сын. 
Джуртха тансыкълыкъ ёлюрмю? 
Ангамы къарайды ахыр. 

Тенгиз джагъада сюеледи менгир. 
Болса да эртден, келсе да ингир, 
орнундан тебалмайды ол. 
Джабыкъды джол, джабыкъды джол. 

Бир акъ къанатлы, таууш этиб, 
андан айырылды да, 
тенгизни-теркни башы бла 
акъ таула таба кетди учуб. 

Аны джаны болур эди ол - 
ызындан къараб турады менгир. 
Тынч тюлдю таугъа элтген джол, 
Кёкге элтген а — андан да къыйын. 

Тенгизча чайкъалады кёлюм: 
чАйкала къычырыкъ этелле, 
ёмюрле кюнлеча ётелле, 
джагъада сиреледи менгир. 

БОЛЛУКЪ 

Сёлешмейди манга бир киши. 
Мени да джокъ ала бла ишим. 

Дуния малны сюре ызындан, 
малгъа ушай баралла кеслери да. 
Дуния малны сюрген - 
къаллыкъ тюлдю мал болмай кеси да. 

Ол затха джокъду сейирсиниу: 
адамны 
ким, не болса къайгъысы, сагъышы - 
анга ушаб тебрейди сыфаты, ёзю да. 

Аллахха къуллукъ этген адам, 
иманы толу болгъан адам, 
Хакъ джолдан таймай баргъан адам - 
нюрге бёлениб турады: 
башха тюрлюдю къаны-джаны - 
кёргенлей таныйса аны. 

Кимни, нени сюрюучю болсанг, 
аллай бир джууукълашаса анга. 

АЛАЧА БОЛМАЗ ЮЧЮН 

Джол джанында тапчаннга олтуруб, 
къарайма адам сюрюулеге: 
ненча адам болур ичлеринде аланы, 
ненчасы да хайуан, джаныуар болур? 

Хакъдан айырылса халкъ, 
халкълыкъдан, адамлыкъдан да айырылады, 
бурулады 
кийик сюрюуге неда джыйын джанлыгъа. 

Эм къоркъуулу, эм хылымылы къауумла - 
не ахырат азабдан, не дуния намысдан 
къоркъмагъан къауумладыла. 

Не палах да чыгъады аладан - 
Хакъгъа бойсунмагъан къауумладан. 

Адам сюрюулеге къарайма: 
кесим да аладанма — ангылайма. 
Алай а, ала бла болмаз ючюн, 
алача болмаз ючюн, 
кесим бла да, ала бла да 
къазауат этгенлей джашайма, 
Джангыз Терекге ушайма. 

СЫНАУ ДЖОЛДА 

Энтда мен джангыз кесим къалама... 
Джюрегим — къуру джара бла таб. 
Алай айтханыма уялама: 
биргеме болуб Къалам бла Китаб, 
джангыз, джансыз да болурма къалай? 
Китабны, Кёкню, джюрекни да ачады алхам. 
Джараларым турсала да къанай, 
Хакъ сёз бла Акъ сёз — алагъа балхам. 

Шимал Джолда джангыз кесим барама, 
къылычлыкъ, муджуралыкъ да эте къаламым. 
Сура да, джыр да, назму да айтама, 
Джан джурт - кюкюрей, джашнай - къатлайды аланы. 

Дин-тил-джурт къазауатны джолунда 
барама: палах — болгъаным джангыз. 
Арый тебресем, сын ташладан, Кёкден да, 
кёл эте, къарайла Ай бла джулдуз. 

Сауладан табылмаса болушлукъ, 
шейитле кёллендиредиле мени. 
Адамбыз, Халкъбыз джигитликлеринден 
дин-тил-джурт ючюн ёлгенлени. 

Джангыз болмагъанымы ангылайма, 
аланы барын тюшюре эсге: 
«Джашауунг къой, ёлюуюнг да 
хайыр болсун Хакълыкъгъа, Тюзлюкге». 

Бу сёзлени къайтара атлайма, 
Хакъ сёзню, Акъ сёзню алыб нёгерге. 
Джангыз эсем да — Адамма — керекме 
Сынау джолдан сый бла ётерге. 

ДЕРС 

«Джангы» сёзде — ангы. 
«Эски» сёзде — эс. 
Сеземе мен аны, 
ала туруб дерс. 

Алан улу Къарча - 
Ана тилден устаз: 
«Тилни, Джуртну, Халкъны да 
Кёкге джетдириб джаз!». 

Къалай джазаргъа билмей, 
къалгъан эдим джунчуб. 
Ёмюр джарым ётдю 
андан бери, учуб. 

Ана тил бла Халкъны, 
Ата джурт бла Элни 
кёлтюрюрге борчлубуз 
тенглигине Кёкню. 

Турады келгенлей 
къулагъыма ауаз: 
«Тилни, Джуртну, Халкъны да 
Кёкге джетдириб джаз!». 

КЪАРЧАНЫ АЙТХАНЫ 

Джибни узунун, сёзню къысхасын 
сюйген халкъым — ёмюрге джашасын. 
Адамлыгъын, халкълыгъын да сакълай, 
кеси къыйыны бла келгенди джашай. 

Бойсунмаз ючюн тюзде джаулагъа, 
этгенди джашау мийикде, таулада. 
Джаратхан Кючге салыб махтау, 
таш башында да этгенди джашау. 

Адам саны болгъаны ючюн аз, 
тюзледе болмаз ючюн тас, 
сакъланыргъа табханды джол — 
тау этегине къысылгъанды ол. 

«Тюзлерибизни къоябыз кимге?»- 
дегендиле ол кюн джигитле. 
Дуния малдан, зулмудан да къача, 
алагъа джууаб этгенди Къарча: 

«Тау джуртубуз бюгюн бизге джетер. 
Былайда саныбыз, ангыбыз да ёсер. 
Эркинликде туууб, ёсселе тёлюле, 
тюзлерибизни да къайтара билирле, 
Тюзлюгюбюзню къайтара билирле. 

Мен айтханны иги ангыласын хар ким: 
таулада боллукъбуз башыбызгъа эркин. 
Сакъланыб, эс джыйса халкъым, 
таба билир, тас этген хакъын. 

Аны ючюн кетебиз таугъа. 
Тюзлерибизни да къоймазбыз джаугъа. 
Тюзлюгюбюз да къалмаз тюзде. 
Кюч джыяргъа керекди бизге. 

Аз этгенди бизни сойкъырым, сюргюн. 
Джангы сынаула келтиреди хар кюн. 
Алай а, хомухлукъну атыб отха, 
биз къайытыб келгенбиз джуртха. 

Тауларыбызны этмесек тас, 
тюзлерибизге да боллукъбуз ие. 
Тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз - 
джашайыкъ ол затны биле. 

Беш Тау Эл — бир джумдурукъ, 
экинчи джумдурукъ — Къарачай. 
Бирликде — тирилик. Аны унутдурлукъ 
джокъду кюч. Джашайыкъ алай. 

Тюзлерибизни да къайтарлыкъбыз артха, 
халкълыгъыбызны сакълаялсакъ биз: 
динибизге, тилибизге, джерибизге, 
бир-бирибизге да болайыкъ тюз. 

Эркинлик, Тюзлюк, Игилик - 
ючден дагъан таймаз. 
Къаныбыздады бизни джигитлик - 
Алан Элибиз къуралмай къалмаз. 

Биз — бИр Тейриге бойсуннган къадарда, 
Ана тилибизде сёлешген къадарда, 
Ата джуртубузда джашагъан къадарда, 
Эркинлик, Тюзлюк ючюн кюрешген къадарда, 
Элибизни къурагъан, джакълагъан къадарда, 
турлукъбуз болгъанлай Адам эмда Халкъ». 

Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны. 
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны. 
Этгенди Къарча Тил, Джурт, Эл ючюн къазауат. 
Аланы этгенди бизге да аманат. 


Кимле бла этгенди Къарча къазауат? 
Кимле кюрешедиле бюгюн да бизни бла? 
Юлгюдю бизге джашауу Къарчаны. 
Унутмайыкъ сёзюн, ишин, кюрешин да аны. 

КЕСИМЕ СОРАМА 

Къачхы чапыракъла джашайдыла 
Назму китабымы ичинде. 
Китаб чапыракъла да 
барадыла ушай алагъа. 

Къачхы хауа айланырын сюймей эсенг, 
нек салгъан эдинг да китаб бетлеге 
къачхы чапыракъланы? 

«Джазгъы джабалакъ» болса да 
китабны тышы, 
ичи уа, 
къачхы шылпы этеди. 

ШИМАЛ ДЖОЛДА БАРА 

Билеме, джуртдалла джулдуз бла Ай. 
Алай а, Викинг джуртну къызлары, 
Шимал тенгизни бузларын 
эритирча, ариула алай. 

Акъбет, кёккёз, сарычач - 
сыфатларындан аланы 
тёгюлгенлей турады къууанч, 
джылыракъ эте Шималны. 

Тарих чархы бурулду да артха, 
алан къызлагъа тюбедим, базыб. 
Саламлашдым, тюшдюм да атдан: 
аланы кёргеним да — насыб. 

Тансыкълыкъгъа талатыб кесими, 
джаным саудан тебресем ёлюб, 
сёлешселе ышарыб, кюлюб, 
тирилиученме, джыйыб эсими. 

Эм ариу къызлагъа джерде 
Шимал Джолда тюбедим, джырлай. 
Чырмау болмай джауумла, джелле 
чагъадыла ол гюлле къалай? 

Къызлары бла фьордлары 
Шимал Джолну этелле сейир. 
Сагъынсам да аланы атларын, 
башха тюрлю кёрюнеди ёмюр. 

Тарих чархы бурулду да артха, 
алан къызлагъа тюбедим, базыб. 
Саламлашдым, тюшдюм да атдан: 
аланы кёргеним да — насыб. 

АЛАГЪА ЭНТДИ БИР НАЗМУ 

Терекле сёлешедиле Кёк бла, 
кюрешеме ангыларгъа тиллерин. 
Алагъа ушайды джюрек да, 
джеталырмы Аллахха тилегим? 

КёкнЮ ачар(ча) айталмасам сёз, 
буруллукъ болурма ташха. 
Алай а, айыб этмегиз сиз, 
шайыргъа джол джокъду башха. 

Джуртда Джангыз Терекмиди ол, 
Къадау Ташмыды, огъесе? 
Джангыз Терек да, Къадау Таш да бол, 
башха мадар джокъ эсе. 

Джангыз Терекни кесгенча, 
кесериклерин да биле джаша. 
Сюелгенлей тур, ёлгюнчю, 
джыгъылсанг да — Къадау Ташха уша. 

Джангыз Терек сёлешеди Кёк бла, 
Къадау Таш сёлешеди джер бла. 
Аладыла джан да, тёнгек да, 
аладыла китаб да, сёз да. 

Хоу, китабды «Таш бла Терек». 
Аны джаздыргъан — баш бла джюрек. 
Джаратылгъанча ташдан, терекден, 
дунияда алай джашайма мен. 

Табигъатны кертиси да — ала, 
джуртуму белгиси да — ала, 
джюрегими кюзгюсю да — ала 
Таш бла Терек, Таш бла Терек. 

Алагъа джыр, тилек да эте, 
кетиб баргъан тау суу — сёзюм. 
Къарагъанлай алагъа кёзюм, 
(не этгин: джашау, ёлюм да - кёзюу) 
кесим да барама кетиб... 

ЁЛЮМСЮЗЛЮКГЕ ДЖОЛ 

Барама: 
Абдуллах шыйыхны дуасы бойнумда, 
Татаркъанны къылычы джанымда, 
Хасаукачы Умарны шкогу къолумда, 
Джатдайны героху белимде. 
Джан хурджунумда — къаламлары 
Дудаланы Махмуд бла, 
Семенланы Сымайылны. 

СУУ ДЖАГЪАДА 

Бу джагъада тауусулады джашау, 
бу джагъада тауусулады джашау, 
тауусулады джашау, 
тауусулады. 

Ол бир джагъада уа бармыды джашау, 
Ол бир джагъада уа бармыды джашау, 
бармыды джашау, 
бармыды? 

Эки джагъаны арасы уа, 
эки джагъаны арасы уа - 
тенгиз-терк: 
анда кёбдю 
уллу джылан, 
кёпек балыкъ, 
сарыубек. 

Джанынг андан ётер, 
тёнгегинг а - сууда къалыр. 
Ол джийиргеншли джаныуарла, 
талаша, джыртарла, джутарла аны. 

Джагъадан къараб турама суугъа. 
Андан къутулургъа джокъмуду мадар? 
Сау-эсен ётерге джокъмуду мадар? 
Огъесе, алаймыды къадар? 

ДИН БЛА ТИЛ 

1. 
Дунияны атыб артха, 
кюрешсем да къылыргъа намаз, 
кёз аллымдан кетерге унамай, 
сюеледи, агъара, Кавказ. 

Дуния малдан айырыб бизни 
ёрге, Кёкге къаратады ол. 
Минги Тауну къаты бла барады 
къыбылагъа, джандетге да джол. 

Тас этерге боллукъса ненги да, 
айырылыргъа да боллукъса джуртдан. 
Ахыргъа дери биргенге боллукъ а - 
бар этгенледиле сени джокъдан. 

Дининг бла Тилинг — аладыла 
хар къайда да боллукъ биргенге. 
Ала бла болсакъ, къалмазбыз 
зулмуну не дуния малны тюбюнде. 

Ала кючлюдюле темирден, къурчдан. 
Сюргюнледен къайтартхан да алалла, 
Эл, джамагъат къуратхан да алалла - 
темирледен, къурчладан да кючлюлле ала. 

Бизни Адам этген, Халкъ этген - 
Хакъ сёз бла Акъ сёз — Динибиз, Тилибиз. 
Ол экисин тас этген - 
ёзюн, хакълыгъын тас этген - 
адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас. 

Ол хакъ кертини ангыламасакъ, 
Хакъ сёзге, Акъ сёзге тынгыламасакъ, 
Динибизни, тилибизни сакъламасакъ, 
джуртубузну да этерикбиз тас. 

...Дунияны атыб артха, 
кюрешсем да къылыргъа намаз, 
кёз аллымдан кетерге унамай, 
сюеледи, агъара, Кавказ. 

Дуния малдан айырыб бизни 
ёрге - Кёкге - тартады ол. 
Ата джуртубуз бла барады 
къыбылагъа, джандетге да джол. 

Джол кёргюзтген а, салгъан а - 
динибиз бла тилибиз. 
Аны ангылар да, Хакъ джолда барыр 
ёсюб келген тёлюбюз. 

2. 
Сорадыла: «нек кетгенсе джуртдан? 
Не алыб кетгенсе мындан? 
Не насыб, не къууанч табханса анда - 
тёнгегинг, джанынг да санга 
разымыдыла? 

Нёгер болуб а, ким барды биргенге - 
сен ышанырча, таянырча, 
къыйын кюн сени атмазча, сатмазча... 
Бармыды аллай нёгеринг?» 

Меннге къайгъыргъан элиме, тийреме, 
разы болуб, джазама: биргеме 
эки нёгерим барды. Мен туугъанлы — 
къачан да, къайда да — биргемелле ала. 

Ала болгъан къадарда уа, 
ала бла болгъан къадарда уа 
адам къаллыкъды Адамлай, 
халкъ да турлукъду Халкълай. 

Алагъа болалсакъ а тюз, 
аладан айырылмасакъ биз, 
ала да сакълаб турлукъла бизни - 
кючю алай уллуду Сёзню. 

Эки нёгерим — диним бла тилим. 
Къайда болсам да — ала бла болсам, 
меннге джокъду джангызлыкъ, ёлюм. 
Аладан иги нёгер къайда? 

Биргемелле диним бла тилим, 
аладанды ангым да, эсим да. 
Алададыла, аладандыла 
Халкъым да, Джуртум да, Элим да. 

Диним, тилим дегеним ючюн, 
Ибилис бла шайтанлары 
тохтаусуз кюрешелле мени бла 
Ата джуртда, тышында болсам да. 

Алай а, ол къара кючледен 
къутхаралла диним бла тилим. 
Ала бла болгъан къадарда, 
джокъду манга джангызлыкъ, ёлюм. 

ХОРЛАТМАЗБЫЗ 

Кюрешелле бузаргъа 
Кёкден келген Сёзню да, 
къул-къарауаш этерге 
излейдиле бизни да. 

Зулму бла, кёзбау бла, 
хаулелик бла, ички бла 
хайуан сюрюу этерге 
излейдиле бизни да. 

«Сый, намыс сакъланмасын, 
Адет, адеб болмасын, 
«Дин, тил, джурт» дегенледен 
бир адам да къалмасын. 

Терсейсин да джаш тёлю, 
хайда, бир-бирин кессин. 
Адамлыкъдан, халкълыкъдан 
хапарсыз болуб ёссюн. 

Юретирбиз биз аны 
мурдарлыкъгъа, тоноугъа. 
Амантишлерин табыб, 
келтирирбиз оноугъа. 

Алай бла, заман бла, 
къуралыр да манкъурт халкъ, 
миллет хакъ унутулур, 
унутулур инсан хакъ». 

Гюнах, харам затланы 
бойнубузгъа джюк этиб, 
кюрешеди Ибилис 
бизни халкъны тюб этиб. 

Кёб палахдан ётгенбиз 
кёлюбюзню аз этмей, 
бюгюнлеге джетгенбиз 
ёзюбюзню тас этмей. 

Ибилис бла джыйыны 
энтда бюгалмаз бизни. 
Ётюрюкден, зулмудан 
сакъларбыз кесибизни. 

Недиле харам, халал, 
недиле гюнах, сууаб - 
сыйлы Китабда, Сёзде 
барды барына джууаб. 

Ибилис бла джыйыны, 
огъай, бюгалмаз бизни. 
Бир киши да бузалмаз 
Аллахдан келген Сёзню. 

ТЕНГИЗ 

Кёкню 
джерге тюшген 
бир кёз джашыды тенгиз. 

ЭНГИШГЕДЕН ЭНГИШГЕ 

Алан къралыбыз бар эди бизни... 
Къайдады энди ол? 

Къарачай къралыбыз бар эди бизни... 
Энди къайдады ол? 

Къарачай областыбыз бар эди... 
Къайдады энди ол? 

Къарачай джуртубуз бар эди... 
Энди къайдады ол? 

Къарачай тилибиз бар эди... 
Къайдады энди ол? 

Энгишгеден энгишгеге 
алыб барады джол. 

Ол джолну салгъан душманладыла 
алагъа болушхан а — кесибиз. 
Эй аланла, къайдады бизни 
миллет ангыбыз, эсибиз? 

АДАМ, ХАЛКЪ ДА БАШЛАНАЛЛА АЛАДАН 

Диннге къайытхан — тилге да къайытырыкъды — 
айтырыкъды: 
Ана тил да Аллахданды. 

Адамны Адам, халкъны да Халкъ этген неди? - 
Сёзюдю, тилиди. 

Хакъ сёзден, Акъ сёзден кери болгъан адам, халкъ - 
къаллыкъ тюлле болмай хайуан, джаныуар. 

Диннге къайытхан — тилге да къайытырыкъды — 
айтырыкъды: 
Ана тил да Аллахданды. 

[Иги] Сёз — Аллахданды. 
[Иги] Сёз — Аллахды. 

Хакъ сёз, Акъ сёз, Иги сёз... 
Адам, Халкъ да башланалла аладан. 

БИР ДЖАЗГЪЫ КЮН КЪЫЗЫЛ-КЪАЛАДА 

1 
Эски юйню шорбатында 
къарылгъачла ишлейле уя. 
Юйню чачаргъа тебреген къарт, 
не этерге билмей, къарайды. 

2 
Чёбчюк, саламчыкъ, тылданчыкъ 
ташыб, бир-бирине джалгъаб, 
юйню шорбатында 
къарылгъачла ишлейле уя. 

3 
Алагъа, къартха да къарай, 
джазама: 
билмейме 
къалай бошалырын назму... 

4 
Эски юй да, 
къарт да, 
къарылгъачла да, 
къарылгъачла ишлей тургъан уя да, 
къарылгъач уягъа ушагъан назму да, 
назмуну джаза тургъан шайыр да - 
ким, не къалыр дунияда бизден? 

5 
Эски Аламны шорбатына 
Ушайды Джер кеси да. 
Анда, 
чёбден, топуракъдан, саламдан, 
агъачдан, ташдан, сёзден, умутдан 
ишлеб кюрешебиз уяларыбызны. 

Биз билмеген бир таша Кюч, 
Эски Аламны чача башлаб, 
бизни джазыкъсыныб, 
не этерге билмей, къарайды. 
(Алай кёрюнеди кёзюме). 

6 
Ёхтемленнген, джылагъан да эте, 
Кёк къарайды башыбыздан. 
(Келмез эсе уа ахырзаман...) 

Чынгылны эрнинде 
чёбден, саламдан, топуракъдан, 
ташдан, агъачдан, сёзден 
кюрешебиз ишлеб уяларыбызны. 

НЕ ДЖУУАБ БЕРЛИКСИЗ ТЕЙРИГЕ 

«Ычхындыкъ,- деб,- тегенеге»,- 
быллай бир къууанасыз неге? 
Бойнугъузну кесдириб сынджыргъа, 
дагъыда, 
Иегизге этесиз джырла. 

Кюрешесиз 
къансыб, чабыб, юрюб, улуб. 
Атыгъыз Халкъда: 
«ётюрюкню, зулмуну да къулу». 

Кюрешесиз 
къуллукъчуну, онглуракъны 
(ол мурдар, гуду эсе да) 
къысылыргъа арбазына, 
джырын да джырларгъа аны, 
илиниб арбасына. 

Итди, къулду сизни атыгъыз. 
Алай а, 
дуния намысдан не ахырат азабдан 
къоркъмагъанлада къайда бет — 
харамдан, гюнахдан, 
бедишден, айыбдан 
уялырча, къоркъарча? 

Огъай, 
джангыз, кючден къоркъадыла ала. 
Тейри адамы тюл, 
мал адамыдыла ала, 
мал адамдыла ала. 

Бетлерин, эркинликлерин, фахмуларын да 
дуния малгъа сатадыла ала. 
Хоу, Тейри адамы тюл, 
мал адамыдыла ала. 

Бизге уа, 
Эркинликден баш — бир зат джокъ. 
Къарныбыз ач болса да, 
кёлюбюз — токъ. 

Итни барды иеси — 
адамды ол. 
Бёрюню да барды Иеси — 
Тейриди ол. 

Андады башхалыкъ. 

Сынджыр, тегене, ит орун — сизники. 
Эркин дуния — тау, чегет — бизники. 

«Ычхындыкъ,- деб,- тегенеге»,- 
къууанасыз быллай бир неге? 
Бойнугъузну кесдириб сынджыргъа, 
дагъыда, 
Иегизге этесиз джырла. 

Итлесиз сиз - 
адамды Иегиз сизни. 
Бёрюлебиз биз - 
Тейриди Иебиз бизни. 

Тегенеге, хазыр ашха терилиб, 
ит болгъан бёрюле - 
Къыямат кюн келсе, 
не джууаб берликсиз Тейриге? 

БИР БАШХА ДУНИЯДЫ КАВКАЗ 

Барама ары да, бери да. 
Не Шаркъ, не Баты - бири да - 
тюлдюле ангы, эс берирча. 
Джангыз, кеслеринча, 
этерге излейле бизни да. 

«Аллах бирди» деб, айтсакъ да, 
къыбылагъа айланыб къылсакъ да намаз, 
Евразияны арасында 
бир башха дунияды Кавказ. 

ШИМАЛ ДЖОЛДА САГЪЫШЛА 

Адамла къайда Къайсынча, Чингизча? 
Эсге тюшюре аланы, 
тансыкълай тюзлени, тауланы, 
кёлюм чайкъалады тенгизча. 

Ала кетселе да кёзден, 
Тюрк дуния кёрюнмейди тар: 
Мухтар Шаханча, Олжасча, 
алкъын закийле бардыла, бар. 

Эннген джарыкъ бла джулдуздан, Айдан 
джазады - чыкъмай Къарачайдан - 
философ, тылмач эмда поэт 
Лайпанланы Нюр-Магомет. 

Беш Тау Элде уа Мурадин, Абдуллах, 
Кязимни, Сымайылны да ётдюрюб тёрге, 
Къаламны, Китабны туталла ёрге, 
разы болур алагъа Аллах. 

Тюркде, Тюркменде, Ёзбекде, 
Татарда, Ногъайда, Къумукъда 
Акъ сёзню чыгъарыб Кёкге, 
Тюрк дунияны джарытханла, 

азмыдыла? Огъай. Кюрешиб, 
Ёз джанларындан юлешиб, 
сёзге джан салалгъан кёбдю фахму. 
Джан салыннган сёз а — назму. 

Чыгъарла устала Къайсынча, Чингизча... 
Эсге тюшюре аланы, 
тансыкълай тюзлени, тауланы, 
кёлюм чайкъалады тенгизча. 

БИР ДЖАН АУРУТУГЪУЗ МАНГА 

Ауалда сюелсек да Алиф-ча, 
Я-гъа джетерге, бюгюлебиз джерге. 
Алай а, бир Кюч, 
джанны берген ёнгкюч, 
тартханлай турады ёрге. 

А-дан джетгинчи Я-гъа 
бир кёб бушуу, джарсыу да сынайбыз. 
Дагъыда дуниягъа, 
тансыкъдан ёле, къарайбыз. 

А-дан джетсек Я-гъа, 
«Я Аллах, 
гюнахларыбызны кеч»,- 
дерге болабыз ёч. 

«Нек эте эдигиз гюнах?»- 
деб, сорса уа Аллах, 
хазырбызмы 
берирге джууаб? 

Ушайды элибге 
къаяда нарат. 
Ол болса да къарт, 
этмейди тас 
джашилллигин да, 
сюелиуюн да. 

Элиб-ге ушайла таула, терекле, 
тенгизле уа ушайла Я-гъа. 

Ёзюм-ёзегим болса да Элиб, 
Таудан тенгизге келгенме эниб, 
тюл эсем да мен джазыкъ, хариб - 
бир джан аурутугъуз манга. 

ИГИ ДЖОРА 

Хар палахха джол ачылгъанды: 
Джыйын джанлыбыз чачылгъанды, 
къазакъ бёрюле къалгъанла къуру - 
Алалла Джуртубузну кюрешген да къоруб. 

Энди 
джангыз къазакъ бёрюлелле бардыргъан кюрешни... 
Джаула, ит этерге излей джаш тёлюню, 
ёлтюрюб башчы бёрюню, 
аны орнуна салгъанелле Амантишни. 

Кесинден чюй этиб, джаралла агъачны: 
джау эталмагъанны этди Амантиш - 
амандан аманнга барыб турду иш: 
амантишле эдиле келтирген да къачны. 

Хасауканы, сойкъырымны-сюргюнню 
унутхан бёрю бурулады итге, 
шейитле уа ётедиле джандетге - 
Уллу Тёре сакълайды хар кимни. 

Ненча бёрю, къошулуб итлеге, 
кёчюб итни тилине, халисине 
джарашханды сынджыргъа, тегенеге... 

Амантишле унутханла Тейрилерин. 
Эм бек кёрюб болмагъан да бёрюлени - 
аладыла. 

Кеси разылыгъы бла - 
дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн - 
ит болгъан бёрю, къул болгъан ёзден, 
сизден джийиргеншли, сизден сыйсыз 
дунияда болурму бир джан? 
Дагъыда алдаргъа кюрешесиз халкъны 
«этгенбиз алай,- деб,- тёгюлмез ючюн къан». 

Эркинлигин, бёрюлюгюн, ёзденлигин 
ауушдуруб тегенеге, сынджыргъа - 
дагъыда джырлайдыла джырла 
ит болууну, къул болууну айта игилигин. 

Кюрешелле къара бетлерин акъ бла бояргъа, 
къалгъанланы да кеслерича этерге, джояргъа. 

Огъесе, аллындан башлаб да, 
болмазмы эдиле была къауумундан Къарчаны? 
Ансы, къанларында бир джукъ болса 
къанларындан Ачемезни, Татаркъанны, 
Къара-Муссаны, Умарны, Джаттайны - 
быллай сыйсызлыкъгъа джетер эдиле къалай? 

Сакълар ючюн бёрю къауумну намысын, сыйын, 
къазакъ бёрюледен бир кюн бир къуралыр джыйын. 
Нарт Ёрюзмекге, Къарчагъа ушаш башчы да чыгъар, 
Алан Элни джулдузу джангыдан джанар. 

КЕСИМЕ АЙТАМА 

Эм алгъа кесинги бегит. 
Юйюнгю-арбазынгы къура, 
хоншула бла да араны айыр: 
ырджыны, джолну юсюнден 
дау-дауур чыкъмазча артда. 

Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме, 
Аллах буюргъанча джаша. 
Ахырат азабны, дуния намысны да 
эсде тут - сёлеше туруб да, 
иш эте туруб да. 

ДЖЮРЕГИМДЕ СЮЙМЕКЛИК 

Тенгизни теренлиги, кенглиги да тюзню, 
сейирсиндиргенлей туралла бизни. 
Алай а, таулада болуучу сейирлик — 
ёрге къаратхан, Кёкге тартхан мийиклик - 
джангыз ангады джюрегимде сюймеклик. 

ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК 

Бу китабны чапыракълары - 
чапыракъларылла Джуртда Джангыз Терекни. 
Аланы, тёрт дунияда айланыб, джыйгъанма, 
сауун, шауун да бир джерге джыйгъанма, 
сарысын, джашилин да бир джерге джыйгъанма. 

Эки дуния да джашайдыла китабда. 
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да 
кёрюнюуюдю Джуртда Джангыз Терек, 
халкъыбызны, джуртубузну, тарихибизни да 
белгисиди Джуртда Джангыз Терек. 
Ол - Джерден чыкъгъан терекди 
эмда 
Кёкден тюшген Сёздю ол. 

Сёзге бурулгъан терекди ол. 
Ёлюмсюздю, ёмюрлюкдю ол. 

ШАЙЫРНЫ ДЖОЛУ 

Сабий джюрюрге, сёлеширге юреннгенча, 
назму джазаргъа юренеме алай. 
Алай а, 
Элибден Я-гъа тюл, 
Я-дан Элибге атлайма мен, 
сёзледен келеме Сёзге, 
эм ахырында - 
Элиб болуб сюелеме ёрге, 
Джуртда Джангыз Терек болуб, 
турама ёрге, 
алай джашайма Джерде. 

ЭКИГЕ БЁЛЮННГЕН ХАЛКЪ 

Дини, тили бир болгъан, 
Джурту-джери бир болгъан, 
Тарихи да бир болгъан, 
адети да бир болгъан - 
эки халкъ къалай болур? 

Бизни бёлюб экиге, 
къошхандыла кимлеге? 
Нек этгендиле алай, 
кимле этгенле алай? 

Кимле этдиле бизге 
сойкъырымны, сюргюнню? 
Айтмасакъ аны тюзюн, 
Аллах тюзетмез бизни. 

Бёлюннген халкъны джутхан, 
тынч болады. Душманла 
аны ючюн бёлгенле 
бизни халкъны экиге. 

Аны ючюн излейле 
къояргъа джуртсуз, тилсиз. 
Ангылай эсек аны биз, 
хорлатмазбыз душманнга. 

Мал болмай, адам эсек, 
Сюрюу болмай, халкъ эсек, 
сакъларбыз джуртну, тилни, 
джау хорлаялмаз бизни. 

Биригир заман — келир, 
миллетни бёлген — ёлюр. 

Кесибиз «хайт» демесек, 
аллай заман келирми? 
Зулму кеси аллына 
уялгъандан ёлюрмю?

БАРС ЭЛНИ КЮНЮ 

Бюгюн игиди кёлюм: 
джырлайды, тебсейди Элим, 
къаяла да къатлайла харсны, 
тарпанла да сакълайла чарсны. 

Джап-джашил талачыкъда 
тутушну - балачыкъла 
башлагъандыла, энди кёзюу 
джетеди уллулагъа. 

Джау джиб да тагъылгъанды. 
Быллай кюнде танылады 
джашны пелиуанлыгъы, 
амалгъа да усталыгъы. 

Атда ойнагъан, ат ойнатхан, 
аркъан атхан джигитле да, 
келтиредиле къууанч 
уллугъа да, гитчеге да. 

Къол таш ата, къарыуун 
излеген а сынаргъа - 
турмай къараб узакъдан, 
чыкъсын бери, арагъа. 

Къара атаргъа уста - 
кел: шкок да бар, окъ да бар. 
Уучу, мараучу эсенг - 
хорларса: саугъа да бар. 

Дагъыстанлы къонакъ да 
къуругъу бла къолунда, 
сейирсиндиред халкъны 
джюрюую бла чыбыкъда. 

Кюнде кюню да былай 
болсун мени Элими. 
Малкъар, Холам, Бызынгы, 
Басхан, Чегем, Къарачай - 
къанатлары кёлюмю. 

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ 

Аллахдан тилей кечмеклик, 
Ибилисни да махтады ол, 
аны зулмусундан юйдегисин, 
кесин да къутхарыр ючюн. 

Алай а, Ибилис 
аны юйюрюн къой, кесин къой, 
бютеу халкъын сюрдюрдю 
тутмакъ этиб, джесир этиб. 

Джангылгъанын ангылады Джырчы, 
андан сора джангылмады ол: 
джазыуу болса да ачы, 
итлеге джалынмады ол. 

Къолуна къаламны, келямны алды: 
Тейри адамы болгъанлай къалды. 
Айтханлай турду тартылгъынчы салах: 
«Аллахдан башха джокъду илях. 

Ёлюб къалмайыкъ джаныбыз саудан, 
къоркъмайыкъ, джукъ тилемейик имансыз джаудан, 
таймайыкъ, джанламайыкъ Хакъ джолдан - 
Аллахдан башха джокъду илях». 

КЕТГЕННИ ЫЗЫНДАН КЪАРАЙ... 

Кетгенсе джазгъы кийимлеринги да алыб, 
тюбер умутунг барды алкъын джазгъа, джайгъа. 
Унутханса кетгенин джашлыкъ, 
джууукълашханыбызны Кюннге тюл, Айгъа. 

Къачаса. Менденми? Огъай, менден тюл, 
къачаса, джууукълашыб келген къартлыкъдан. 
Джазыкъсыныб къарайма ызынгдан: 
къайгъы этгенлей а турлукъма — аны бил. 

Къышхы кийимлеринг турадыла юйде: 
«анда къыш болмайды, джыл узуну — джай...». 
Джарлы джан, джангыласа къалай, 
алай а, хар ким джазыуун джазады кеси. 

Билебиз не дегенлерин Библия, Къуран. 
Халкъны не айтырын да билебиз. Ёнге, 
кетмей сокъураннгандан эсе, кетиб сокъуран, 
этмей сокъураннгандан эсе, этиб сокъуран - 
киши да тёре болмасын сеннге. 

Киши да тёре болмасын бизге, 
туралла тёрде Библия, Къуран. 
Джерде муратынга джетиб бир къууан, 
артда мени терслемезча Кёкде. 

Тонунгу уа бош къойгъанса, алмай... 
Джаным саудан мен да ёлюб къалмай, 
къарай башлагъанма башхалагъа, 
кюнлерибиз а бар эдиле къаллай... 

Кетген — къайытмаз артха... 
Бир кёб затны атама отха - 
ала уа кюерге унамай, 
къыйнайдыла, къыйнайдыла мени. 

Тютюнден джылайды кёзюм. 
Тютюнденми? Хоу, тютюнден. 
Назмугъа бурулады сезим: 
насыбсыз, насыблы да болурму менден? 

Джанады от, огъесе, джюрекми? 
Кимме мен: ташмы, терекми? 

Джаралы джугъутуру Кязимни, 
джаралы ташы да Къайсынны, 
джангыз тереги да Джуртну, 
къазакъ бёрюсю да тауну, 
темиркъазакъ джулудузу да Кёкню - 
барысы да мен болурмамы? 

Тюзде абыннган таулу да, 
тенгизге джетиб тас болгъан къобан да, 
менгир болгъан адам да - 
барысы да мен болурмамы? 

Ангым-эсим, иманым, тилим... 
Болгъан къадарда мени бла ала, 
джангызлыкъ аталмаз джардан - 
аман болмаз, таркъаймаз кёлюм. 

Кёзбау затла джаналла отда, 
керти затла уа туралла кёлде. 
Кийимлеринг да туралла юйде. 
Кёзден кетген да кетмейди эсден. 

Уллу сынаула алдадыла алкъын. 

ИЗЛЕ ДА, ОЛ СЁЗНЮ ТАБ 

1 
Бир Тейриге 
бойсуннганча бизле да, 
Бир Сёзге 
бойсуналла сёзле да. 

Изле да, 
Ол Сёзню таб. 
Алайсыз - 
джазылмаз китаб. 

Ол Сёзню табалсанг, 
къалгъан сёзле 
(кеслери!) 
тизилликдиле 
ызындан аны. 

2 
Сёзле да, кеслерича, 
бир халкъ, бир джамагъат: 
этим, сыфат, ат 
санау, сёзлеу, алмаш... - 
бир-бирине джолдаш, 
бир-бирине къарнаш. 

Халкъдача, алада да 
барды тёре-джорукъ. 
Башчы, хапарчы 
барды алада да. 

Джаны болгъан кераматды 
Тил да: 
Сюймесенг, билмесенг — 
ачыллыкъ тюлдю. 

3 
Халкъны джаны — Сёзде. 
Аны уа бизге 
бергенди Тейрибиз - 
биз 
болур ючюн адам, 
болур ючюн халкъ. 

Бизге Сёзюн 
ийгенди Хакъ. 
Аны ангылагъан, 
къара таныгъан - 
болалгъанды адам, 
болалгъанды халкъ. 

Халкъны тини, ёзю - 
аны Тили, Сёзю. 
Сёзден башланады халкъ. 
Сёзден айырылса - 
дуньядан болады талкъ. 

Бир Аллахха 
бойсунабыз бизле да. 
Бир Сёзге 
бойсуналла сёзле да. 

Изле да, 
Ол Сёзню таб. 
Алайсыз - 
джазылмаз китаб. 


КЪАЧ АЛА 

Барама сюрюб джазны ызындан. 
Ол — мен джетерге — бурулады къачха. 
Энди манга не хайыр андан? 
Къалмады заман насыбха, къууанчха. 

Къачхы терекни къатында сюелеме, 
чапракълары, кёз джашлача, агъалла юсюме. 
Къалмагъанды кёгети, берекети, 
бети да тюрленнгенди — ушамайды кесине. 

Джашиллигин урлагъанды заман, 
кёгетин джыйгъандыла башхала. 
Сюелебиз Терек бла Адам. 
Башыбыз бла ётедиле турнала. 

Джайны ызындан барадыла ала: 
(джетерле — къанатлары бар) 
къалмазла джайдан юлюшлерин алмай. 
Мен а - джаяу болгъаным ючюн - 
джазымы къалгъанма джеталмай. 

Джетгенме, алай а, кечигиб. 
Джол джокъду энди артха не алгъа. 
Нызычыкъ а турады кёгериб... 
Сюелебиз къарай-къарай анга. 

Тюрленеме къарай-къарай анга: 
Ушай эдинг алгъаракъда анга. 

Саркъыб, кетиб барады къобан. 
Къайытмазмы ызына заман? 
Джагъада, тансыкълай джазны, 
сирелебиз терек бла адам. 

ТИЛЕГИМ 

Кёбню ичинде эрий, джутула, 
тас болуб кетмез ючюн, 
ата-бабала, туудукъла да 
бизге айыб этмез ючюн, 

берген Дининге, Тилинге, Джуртунга 
тыйыншлы эт, Аллах, бизни. 
Анаяса этиб Сёзюнгю 
джашарча, ангы-эс, иман-билим бер. 

Къара таныгъан адам, халкъ эсек, 
Джашау, ёлюм да — хакъ эсе, 
айырылмагъанлай динден, тилден, джуртдан да 
джашаргъа, ёлюрге да насыб эт. 

Бергенсе бизге аллай динни, 
анга кёре джашаялсакъ, 
иманыбызны сакълаялсакъ - 
сынарыкъбыз тирилиуню. 

Башха тилге, джуртха сукъланмазча, 
аллай тил, джурт да бергенсе бизге. 
Имандан, тилден, джуртдан да чыкъсакъ а - 
тюб болуу палах джетерикди бизге. 

Берген Дининге, Тилинге, Джуртунга да 
тыйыншлы эт, Аллах, бизни. 
Кесиме, Элиме, Халкъыма да 
башха тилегим джокъду мени. 

ДЖОЛГЪА ЧЫГЪА 

Джолгъа чыгъарымы тургъанча мараб, 
къар да джауду, боран да этди. 
Май эди, тюл эди март - 
кетгенди деб тураем, къышны да дерти. 

Къартла айтыучу тюшдю эсиме: 
«Не боллугъун билмезсе алда. 
Къачан да джюрю бегитиб кесинги, 
кюн аман да джунчутмазча джолда. 

Кимге тюртюлюрюнгю да билмезсе - 
ит адамгъамы, джаныуаргъамы. 
Уллу кёллю болма кийиминге, 
азыгъынга, сауут-сабанга да. 

Рахат кюн чыкъсанг да джолгъа, 
урушхача, хазыр болуб чыкъ. 
Сау къайытырынг келе эсе артха, 
джолну, джауну да хорларча, чыныкъ. 

Таян Аллахха эмда кесинге, 
мадар этсенг — ол къадар этер. 
Хакъ джолдан а кетме терсине, 
алай этсенг — кёб палах джетер». 

Джортууулгъа тюл, Хакъ джолгъа чыгъама, 
дин-тил-джурт къазауатха къошулама: 
болсам да шейит, къалсам да сау, 
Аллахха салама махтау. 

Эртде-кеч болса да, Хакъ джол 
мени келтирликди Анга. 
Сабырлыкъ берген олду, 
тынгы-тынчлыкъ билмеген джаннга. 

КЪАТЫШХАН ДУНИЯ 

1 
Ол Акъ булут Къара къаяда не этеди? 
Шайтан джелми сюрюб элтгенди ары? 
Джесирмиди, огъесе, кеси разылыгъы бламы 
къысылгъанды Къара къаяны кёкюрегине? 

2 
Ол къара булут а Акъ къаяда не этеди? 
Нечик джарашмайла ала бир-бирине. 

3 
Акъ къаядан нек кетгенди Акъ булут? 
Къара къая неси бла тарханды аны кесине? 
Акъ къая бла тенглешдирсенг, 
сыфатсызды, бойсузду, боюнсузду Къара къая. 

Къара кючге ушайды Къара къая. 
Сора, Акъ булутну — Акъ бийче къызны 
къалай терилтгенди, алдаялгъанды? 
Ол да бир сейирлиги табигъатны. 

4 
Къара къаяда акъ булутну кёрюб, 
Акъ къаяда къара булутну кёрюб, 
Акъ къаяны, кесими да терслей, 
турама джаным саудан ёлюб. 

5 
Акъ дунияны ким къатышдырды былай? 
Акъны, къараны да ким къатышдырды былай? 
Акъ къаяда къара булутха къарай, 
Къара къаяда акъ булутха къарай, 
дунияны тюзетирге къолумдан келмей, 
Акъ сёзюмю джазама джылай. 

БАТЫДА 

Акъ раса, чегет расагъа ушайды. 
Чегет а — джашил тюлдю: 
къарады, сарыды... 

Акъ Европаны, акъ расаны 
къара кюню джууукълашханды. 

«Батыны ахыры» - китаб тюлдю, 
акъ адамны, акъ расаны 
къычырыгъыды джанауалда. 

ТАШДАН, ТЕРЕКДЕН, СУУДАН... 

Энгишге, тенгизге, кетиб баргъан Къобан суудан, 
ёрге, Кёкге, кетиб баргъан Джуртда Джангыз Терекден, 
Ата джуртха бегиб, тохтаб тургъан Къадау ташдан, 
къарагъанлай турлукъма сизге. 

Дуниягъа не бек къараса да кёзюм, 
меннге да джууукълашханды кёзюу. 
Файгъамбарла къалалмагъан дунияда, 
мадар джокъ, къадар джокъ къалыргъа бизге да. 

Алай а, сау болуб, халкъыбыз, тилибиз, 
бизники болуб джуртубуз-джерибиз, 
Китабдан болуб ангыбыз-эсибиз - 
бизге къатылаллыкъ тюлдю ёлюм. 

Аман да, иги да бола кёлюм, 
къарайма кетиб баргъан суугъа, 
къарайма тохтаб тургъан ташха. 

Кесилген, 
бир ёмюрден - китаб болуб тирилген, 
Джуртда Джангыз Терек! 

Болмасанг да сен намаз керек, 
Хакъгъа, халкъгъа этгенсе къуллукъ, 
тюз тургъанса джерге, Кёкге да... 
Аны ючюн Кёкден болуб буйрукъ, 

бурулгъанса Сёзге. Энтда сеннге, 
алгъын Терек кёзюуюнгдеча, 
халкъынгдан джетсе хыянат, 
Терегинча, Ана тилин да ёлтюрсе халкъ, 
сора, дуниядан боллукъду талкъ. 

Сакъ болсагъыз а тилге, Сёзге, 
ёлюб кетерик тюлме саудан: 
Ташдан, Терекден, Cуудан 
къарагъанлай турлукъма сизге. 

Темиркъазакъ джулдузну джарыгъында да, 
Къазакъ бёрюню улууунда да 
сезериксиз мени... 

Кёлюм да тауумча — Минги: 
джахилле кесген Терекни, 
тирилтиб, бургъанма Сёзге, 
аны къояма сизге. 

Ангыласагъыз, 
Сёзюм бурулур Терекге, 
Терек бурулур чегетге. 
Таш да, Терек да, Сёз да 
рахатлыкъ берирле джюрекге. 

КЪАЙРЫ БАРАДЫ МИЛЛЕТИБИЗ? 

Къара таныгъан халкъ эсек - 
мадар джокъ ийнанмай Сёзге: 
джашау, ёлюм да — хакъ эсе, 
келлик эсе тирилиу да бизге, 

сора, 
тас болалла деб халкъым, тилим, 
быллай бир къоркъама неге? 
Джашнай, кюкюрей нек турады кёлюм, 
нек джокъду рахатлыкъ меннге? 

Динибиз, тилибиз, джурутубуз ючюн 
къазауат эте, ёлгенле, 
джашаргъа, ёлюрге да не ючюн 
кереклисин билгенле, 

айтадыла: 
«джашау, ёлюм да - хакъ. 
Алай а, 
кеси кесин ёлтюрген халкъ, 
эки дуниядан да къаллыкъды юлюшсюз, - 
тирилиу боллукъ тюлдю анга. 

Динин, тилин, джуртун джакъламай, сакъламай, 
инсан, миллет хакълары ючюн этмей къазауат, 
душманнга теблетсе аланы, 
Кёк, джер да анга бермезлеми налат? 

Кёк да, джер да джийиргенирле андан. 
Кеси разылыгъы бла - кюрешмей, сермешмей - 
дининден, тилинден, джуртундан айырылгъан халкъ - 
сыйсызлыкъ сынай, дуниядан боллукъду талкъ». 

Кесиме, халкъыма бурама кёзюмю. 
Не уллуду уллу Аллахны тёзюмю. 
Ансы бизге дин, тил, джурт да бериб, 
аланы сакъламагъаныбызны да кёрюб, 
Ол буюргъанча джашамагъаныбызны да кёрюб, 
дагъыда тюб этмей турады бизни, 
сакълаб тюшюнюрюбюзню, тюзелирибизни. 

Джукъ да къалмайды халкъдан - 
ол кери болса Хакъ джолдан, Хакъдан, 
чыкъса 
иманындан, тилинден, джуртундан... 

Ючюсюне да азды беклигибиз... 
Къайда Къарча къурагъан Элибиз, 
къайда ата-бабаладан келген тилибиз, 
сыйыбыз, намысыбыз, адетибиз, бетибиз... 

Къуру дуния малмыды сёзюбюз, ишибиз? 
Харам, гюнах затладамыды эсибиз? 
Неди бизни муратыбыз, иннетибиз? 
Къайры джол тутханды миллетибиз? 

САКЪЛАЯЛЫРМЫ ХАЛКЪ ХАЛКЪЛЫГЪЫН 

Тутама ораза, къылама намаз, 
хаджиликге да бардым. 
Дуа да этдим, зикир да этдим, 
кёлюмю уа басалмай къалдым. 

Ана тилинг турса ёле, 
тынчлыкъ-рахатлыкъ болсун къайдан? 
Джабаль ан-Нургъа да чыкъдым, 
Излей себеб джулдуздан, Айдан. 

Анда келди къулагъыма ауаз: 
«Кючлю болса иманы, дини, 
Халкъыгъыз сакълаяллыкъды 
Ата джуртун эмда Тилин. 

Иманы, дини къарыусуз болса уа, 
джуртун, тилин да этерикди тас, 
джете учузлукъ, сыйсызлыкъ, 
кеси да боллукъду дуниядан тас. 

Бир-биригизни къыра, ёлтюре, 
зулмуну боллукъсуз къулу. 
«Кеси кесин ёлтюрген халкъ» деб, 
ол атыгъыз къаллыкъды къуру. 

Дининден, тилинден, джуртундан чыкъса, 
хайуан сюрюуге бурулур халкъ. 
Ибилис болур анга сюрюучю... 
Билигиз аны, болугъуз сакъ. 

Джуртунда таяна динине, тилине, 
Ёз Элин къураялмагъан халкъ, 
эм маджалын сайлаб ичинден 
кесине Башчы эталмагъан халкъ, 
берилиб Къаламгъа, Китабха, 
джазыуун кеси джазалмагъан халкъ - 
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ». 

Бу сёзлени хакълыгъын 
джашауда барама кёре. 
Сакълаялырмы халкъ халкълыгъын, 
кеси кесин турса ёлтюре... 

АЛЛАХХА САЛАМА МАХТАУ 

Халкъым бла джашаб турургъа 
не бек къараса да кёзюм, 
келликди манга да кёзюу 
къоюб кетерге дунияны. 

Сезгенли бери уа аны 
джарыкълыкъ кетгенди менден. 
Ёлюмсюзлюк, ёмюрлюк 
сакъламайма энди Кёкден. 

Джанны берген Къудурет-Кюч, 
аны бергенди ёнгкюч - 
джарсыууму, къууанчымы 
къарамай кёбюне, азына - 
аллыкъды джанны ызына. 

Джокъду адамны мадары 
тюрлендирирге къадарын. 

«Мадар этсенг, къадар этерме» 
деген эсе да Аллах, 
ёлюмге джокъду мадар - 
бир кюн бир тартыллыкъды салах. 

Энди, джетгинчи аджал, 
этерими, салмай болджал, 
этиб къояргъа керекме. 

«Аджал имбашымда, 
мурат — тау башында»,- 
дегенди Джырчы Сымайыл. 

«Ёлюм келир - 
итим чабыб тыялмаз, 
ёлюм келир - 
джашым тутуб джыгъалмаз»,- 
дегенди Кязим хаджи да. 

Кязим хаджи иги сёзю бла, 
Джырчы Сымайыл Минги джыры бла - 
хакъ сёзлери бла, акъ сёзлери бла 
къалгъандыла халкъны эсинде. 

Боллукъмуду экен айтыргъа 
ала хорлагъандыла деб ёлюмню? 
Басар ючюн а кёлюмю, 
тариххе къайытама, айтама: 

менден онглула, эслиле, 
фахмулула, джигитле 
кетгендиле дуниядан. 
Аланы къой, шыйыхла, 
файгъамбарла огъуна, 
къалалмагъанла дунияда. 

Аланы аямагъан къадар, 
мени аямазлыгъы уа хакъды. 
Къарайма Кёкге, къарайма джерге: 
ёмюрюм къысхады, узакъды. 

Файгъамбар тенгли бир джашадым - 
аз джашадым дерге джарамаз. 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла кюрешдим айтыргъа - 
ёлюм а анга къарамаз. 

Келликди сормай, кече-кюн демей, 
къонакъбайлыкъ а эталмам анга. 
Чыкъгъаным ючюн энтда бир тангнга, 
Аллахха салама махтау. 

Не этейик — дуния кёзюудю, 
джашау, ёлюм да — хакъ. 
Кёзден кетсем да, кёлден кетмем - 
эсен болса халкъ. 

Унутулуб къалмай, 
айтыла турса назмум, джырым. 
Ташда, Терекде, Кёкде болса да - 
рахат боллукъду джаным. 

STOKKAVANN КЁЛНЮ ДЖАГЪАСЫНДА 

Джашил джагъасында кёлню, 
эки дууадакъ бла джюджеклери 
кырдык да отлай, 
озгъанла атхан 
гырджын бурхуланы да ашай, 
этедиле зауукъ. 

Тойсала, 
бурунларын да къанат тюблерине сугъуб, 
къалкъыйдыла. 

Джыл узуну джылыды, 
джашилди былайы. 
Джайны ызындан 
башха джуртлагъа кетмейле ала. 
Былайда тууадыла, ёседиле, 
джашайдыла, ёледиле. 

Насыблыла. 

НЕ НАСЫБЛЫ АДАММА МЕН 

Не насыблы адамма мен. 
Диним, тилим барды мени. 
Джуртум, джерим барды мени. 
Элим-къралым барды мени. 

Ала ючюн кюрешеме, 
ала ючюн сермешеме - 
не насыблы адамма мен. 

Халкъ бла сёлеширге — тилим барды, 
Хакъ бла сёлеширге — диним барды. 
Джерим барды джюрюр кибик, 
Кёгюм барды учар кибик. 
Не насыблы адамма мен. 

Биргемелле Къалам, Китаб - 
джазыууму джазарчама, 
джарым джолда къалмам тохтаб - 
Кёкге, джерге базарчама... 

Не насыблы адамма мен! 

АЛЛАЙ КЮН БИЗГЕ ДА КЕЛИР 

Къарча, 
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам. 
Алагъа джукъ айтхан - 
харам. 

Алагъа джукъ айтхан - 
гюнах. 
Алагъа кюч бериб 
Аллах, 

къайтартханды бизни 
сюргюнден. 
Башхалыгъы халкъны 
сюрюуден - 

«Дин, Тил, Джурт»,- дей, 
билгениди. 
Халкъыбызны 
сауун, ёлгенин да 
алада табаргъа боллукъду - 
биринде не экисинде, 
не ючюсюнде да. 

Аладыла насыблыла - 
джашагъанла ючюсюнде да. 

Таяна динине, тилине 
къураялгъан джуртунда Элин - 
олду керти насыблы халкъ. 
Умутдан толады кёлюм: 

аллай кюн бизге да келир. 
Джуртда Джангыз Терекни 
Кесген эселе да, 
Къадау Ташы сауду Къарчаны! 

МЕН, КЪОБАН, АНА ТИЛ, МИНГИ ТАУ 

Кеси кесин джарлы этген бир адам, 
биягъынлай къарайма джагъадан. 
Тюз айтханла: «таулу абыныр тюзде». 
Бош излейме Къобанны да тенгизде. 

Эннген эдик экибиз да Минги Таудан. 
Билмей эдим ёллюгюмю джаным саудан. 
Джутханлыкъгъа джут тенгиз къобанны, 
Туугъан тауу, Минги Тауу саулукъда - 
джашауу юзюллюк тюлдю аны. 

«Ана кёлю балада, бала кёлю талада»... 
Алай болса да, 
Ана саулукъда — балагъа джокъду ёлюм. 
Мени уа — булгъанады кёлюм: 
Къуруй баргъаннга ушайды Тилим. 

Мен а — бир сёзЮме Ана тилни, 
джырчысыма, адамыма Ана тилни. 
Ол ёлгенлей, меннге, бютеу халкъгъа да 
келликди ёлюм. 
Тенгизча чайкъалады кёлюм. 

АЛЛАХДАН БАШХА ДЖОКЪДУ ИЛЯХ 

1 
Намаз бла башланмаса кюнюнг, 
намаз бла бошалмаса кюнюнг, 
къалай болур кёлюнг? 

Къуру дуния къайгъы, дуния мал, дуния сёз 
болуб къалса тюнюнг-тюшюнг, 
иннетинг, сёзюнг, ишинг - кирден, къурумдан, джалындан 
толмазмы ичинг-джюрегинг? 

Тёнгегинги суу бла ариулайса, 
джюрегинги уа суу джууалмаз. 
Аны тазалаяллыкъса 
хакъ кёлюнг бла къылалсанг намаз. 

Джалгъан даудан, зулмудан, кёзбаудан 
иман къутхарады къуру. 
Къуллукъ этмеген Хакъгъа, 
шайтаннга этеди къуллукъ. 

Биз таубагъа, таулагъа да къайытханбыз, 
болур ючюн Кёкге джууукъ. 
Сынагъанбыз, ангылагъанбыз: 
биз этерча къуллукъ 
Аллахдан башха джокъду илях. 

Таяна анга 
башыбызгъа этерикбиз мадар, 
Ол да ол заманда 
болушурукъду, этерикди къадар. 

Намаз бла башланмаса кюнюнг, 
намаз бла бошалмаса кюнюнг - 
тынгы табмазса джанынгдан: 
тунчугъурса, джюрегинг-кёлюнг 
толуб къурумдан, джалындан... 

2 
Душманла тюл, 
джашыртын къабхан итле, амантишле - 
аладыла джунчутхан бизни. 

Дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн, 
душманла атхан сюек ючюн, 
джуртларын, халкъларын сатханла, 
алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа 
эркинликлерин ауушдургъанла - 
аладыла джунчутхан бизни. 

Иелери айтханны этиб, 
алагъа ушамагъанланы, 
къул болуб къалмагъанланы, 
кюрешелле чабаргъа, къабаргъа... 

Аман — аман болурун излейди игилени, 
къул - къул этерге излейди ёзденлени, 
къахме - къахме этерге талпыйды мёлеклени, 
ит - ит этерге излейди бёрюлени, 
къызбай - къоркъакъ этерге излейди батырланы, 
имансыз — Аллахсыз этерге кюрешеди къалгъанланы... 

Къаллай болса адам кеси, 
аллай этерге кюрешеди миллетни. 

Ит — ит этерге кюрешеди халкъны, 
къатышдырыб къараны, акъны. 
Къул — къул этиб кёргюзтюрге излейди халкъны, 
тунчукъдуруб миллет ангысын, тарих эсин аны. 

Ит болгъан бёрюле, къул болгъан ёзденле - 
эм уллу душман аладыла бизге. 
«Аллахдан башха джокъду илях»,- 
демегенледен чыгъады палах. 

Аллайладан айырылмаса халкъ, 
алача боллукъду, боллукъду талкъ. 
Тюшюнейик, келгинчи палах: 
Аллахдан башха джокъду илях. 

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ 

Джюрекге сыйынмай сёз, 
сёзге сыйынмай джюрек, 
къыйнай тебреселе бек, 
Кёкге бурулады кёз. 

Сёз джаратхан джюрек, 
джюрек джаратхан сёз - 
къанатланалла терк... 
Ол кераматды — тёз. 

Шыйыхчады шайыр да: 
къууанса, ачыса да, 
анга да ачылалла 
джюрек да, кёк да, сёз да. 

Къадары алайды: 
Къуллукъ эте Хакъгъа, 
алай бла джарайды 
керти поэт халкъгъа.

СУУАБ-ГЮНАХ ДЕФТЕРЛЕ 

Эки имбашымда 
эки мёлек: 
бири сууабымы, 
бири гюнахымы, 
джазалла тохтаусуз. 

Ышанмай алагъа, 
джазама мен кесим да - 
нек 
этгеними гюнах, 
нек 
этгеними сууаб. 

Не айтханымы, 
нек айтханымы, 
не джазгъанымы, 
нек джазгъанымы, 
не этгеними, 
нек этгеними - 
иннетими, 
сёзюмю, 
ишими - 
джашырмай бир джугъун 
джазама мен кесим да . 

Къатышмасынла дейме 
къара бла акъ да. 
Билсинле тюзюн 
джууукъ да, узакъ да. 

Джазгъанларын 
мёлекле джазалла 
къуру Аллахха. 
Мен а - 
адамлагъа да. 

Ахырат азабдан да - 
дуния намыс кючлю. 
Джандан сюйген Халкъым 
къалсын билиб тюзюн. 

ХОМУХ БОЛУРГЪА УЯЛ 
(кесиме) 

Сенден да бек къыйналгъанла 
бар болурла бу дунияда. 
Къыйын эсе да джашагъан, 
тюнгюлюб къалма ёлгюнчю. 

Ичингде эсе эсинг, 
джанынг саудан ёлюб къалмай, 
джазыуунгу - башхагъа къоймай - 
борчлуса джазаргъа кесинг. 

Хорлатыб къойма къайгъыгъа, 
ахыргъа деричин сермеш. 
Уша терекге къаяда - 
тырнакъла, джашаргъа кюреш. 

Терек ёрлегенди къаягъа 
баш эркинлигин сакълай. 
Ёлсе да мийикде ёлюр, 
къул болмагъанлай зулмугъа. 

Терекге къара да къаяда 
эсинги джый, кёлюнгю бас. 
Джуртунга ушамасанг, 
джуртунг башхалагъа кёчер. 

ХомУх, къарыусуз болургъа 
бу деу тауладан уял, 
кёб къыйынлыкъны бойнун бургъан 
тулпар халкъынгдан уял. 

Терекге къара къаяда. 
Ол кеси джангыз турады анда, 
джангызлыкъгъа да бой бермей, 
палахлагъа да бой бермей. 

Шыбыла да урады аны, 
джел, боран да талайла аны, 
джай чилле кюйдюреди аны, 
къыш чилле да юшютеди аны - 
ол а турады джашиллей. 

Ол терек, терек тюл, 
Ата-бабала руху болурму? 

Не эсе да, 
ол - терек эсе да, тюл эсе да, 
къара да анга, 
хомух болургъа уял. 

КЪАЗАКЪ БЁРЮ БЛА ИТЛЕ 

Итле кюрешелле бёрю бла: 
амантиш итле кюрешелле бёрю бла, 
алтынтиш итле да кюрешелле бёрю бла, 
тишсиз итле да кюрешелле бёрю бла, 
кючюклерин, маскелерин да юсдюре анга... 

Аюню къуллары итле 
кюрешелле бёрю бла - 
болгъаны ючюн ол Тейри бла, 
болгъаны ючюн ол эркин. 

Аю къургъан тегене ючюн, 
аю атхан сюек ючюн, 
талашадыла бир-бири бла итле. 
Бёрюге да хырылдаб, чабыб, 
илинирге кюрешедиле 
Аю бийлерини кёзюне. 

Итни къылыгъы алайды - 
онглуну чуругъун джалайды, 
онгсузну уа кюрешеди къабаргъа. 

Итни къылыгъы алайды: 
залимге — къойдан да джууаш, 
анга болады къул-къарауаш, 
онгсузну уа кюрешеди таларгъа. 

Итле болгъандыла кёб, 
къайда да тюртюлесе алагъа, 
илгендире, джюрексиндире, 
таша, туру да чабадыла ала... 

Бёрюле уа болгъандыла аз, 
къазакъ бёрюле къалгъандыла джангыз. 
Джыйын джанлыдан бошагъандыла, 
энди къазакъ бёрюлеге джетгенди кёзюу. 

Къазакъ бёрюледен да бошасала уа - 
ит къауум къаллыкъды къуру: 
алагъа: «къул-къарауаш» деб, 
тегенелерин, сынджырларын кёргюзтюб, 
тынчлыкъларын бузарыкъ тюлдю киши. 

Аюню къуллары итле, 
зулмуну къуллары итле, 
ит дунияны къураб, 
зынгырдата сынджырларын, 
джырларыкъдыла джырларын. 

Бусагъатда уа барады къазауат: 
амантиш итле кюрешелле бёрю бла, 
алтынтиш итле да кюрешелле бёрю бла, 
тишсиз итле да кюрешелле бёрю бла, 
кючюклерин, маскелерин да юсдюре анга... 

АХЫРЗАМАН КЪАЧАН КЕЛЛИКДИ 

Къадыр 
эшеклени джыйыб тёгерегине, 
атча кёрюнеди кесине. 

Эшекле да, аманлай, табанлай атланы, 
махтаргъа кюрешедиле аны. 
Думп болсала уа дуниядан атла, 
Ох деб джашарыкъдыла... 
эшекле бла къадырла. 

Киши да ачарыкъ тюлдю аланы чийлерин. 
Къадыр болуб турлукъду аланы бийлери. 
Къадыр-эшек къралны къурарыкъдыла ала, 
коммунизмде къууанч бла джашарыкъдыла ала. 

Алай а, атла къурусала, 
къадырла да къурурукъла кёб бармай. 
Сора, 
эшеклеге къаллыкъды дунияны ахыры. 
Ма ол заманда келликди ахырзаман. 

КЪУТХАРАДЫЛА МЕНИ 

Сыйсыз сёзлери бла, ишлери бла 
джюрегими джарсала адамла, 
къутхарадыла мени 
Хакъ сёз, Акъ сёз эмда Табигъат. 

Таула, суула, чегетле, 
къаяла, ташла, терекле 
сабырлыкъ эмда рахатлыкъ 
бередиле джаныма. 

Аман бола башласа кёлюм, 
къаяда терекге бурулады кёзюм: 
ол сууукъгъа, иссиге да чыдаб, 
джауумгъа, къаргъа, бораннга да чыдаб, 
кёк чартлагъаннга да къарамай, 
джангыз болгъанына да къарамай, 
ичинден, тышындан да кюйюб къалмай, къаралмай, 
чынгылны эрнинде да 
джашиллигин тас этмей джашайды. 

Акъ булутну сакълаб тургъанлай, 
къара булут келиб къонады анга, 
къушну, кёгюрчюнню сакълаб тургъанлай, 
къаргъала келиб къоналла анга. 

Кёкден джарыкъ, джылыу, джангур 
сакълаб тургъанлай, шыбыла урады. 
Ол а кюн аманнга, зулмугъа да 
бой бермей турады дагъыда. 

Джангызлыкъ да, хакъсызлыкъ да 
аны бюгалмайдыла, къул эталмайдыла, 
тюшюралмайдыла джерге. 
Ол турады къарагъанлай, баргъанлай ёрге. 

Къарыусуз болсам къаяда терекден, 
адам атха тыйыншлымамы мен? 

ЭКИ КЁЛ 

Mosvann бла Stokkavann - 
мен бек сюйген эки кёл. 
Излей эсенг солургъа, 
сагъыш этмей бери кел. 

Гитче кёл бла Уллу кёл 
нечик ушайла бизге. 
Аланы ауушдурмам 
не таугъа, не тенгизге. 

Къыз кёл бла Улан кёл - 
быллай атлары да бар. 
Ата джуртдан ургъан джел 
сенден келтирди хапар. 

Излемейсе келирге, 
викинг джуртну кёрюрге. 
Мен а эки арада 
башлагъанма ёлюрге. 

Гитче кёл бла Уллу кёл 
болгъанлыкъларына джууукъ, 
къошулурча тюлдюле, 
къарайма айталмай джукъ. 

Учалла къанатлыла 
бир кёлден башхасына. 
Дууадакъла, бабушла, 
ёлмей, кёб джашасынла. 

Къанатлы сёзюм мени - 
дууадакъча, чыммакъ акъ - 
сени таба учады, 
бол анга ийнакъ-къучакъ. 

Эки кёл бир-бирине 
къошулгъунчу, Акъ сёзюм 
араны байлаб турур, 
чыдаргъа себеб болур. 

Къыз кёл бла Улан кёл - 
узакъ-джууукъ эки кёл: 
бир этерге аланы 
излей эсенг, бери кел. 

БАШЫМ ДЖЕТЕДИ КЁКГЕ 

Кёкде — джулдуз бла Ай. 
Джерде — Малкъар-Къарачай. 

Башха халкъ, джурт джокъ меннге. 
Сагъынсам да аланы, 
кёлюм да бола Минги, 
башым джетеди Кёкге. 

Махтау - тюзге, тенгизге. 
Алай а, тауду бизни 
тартхан, къаратхан ёрге. 

Файгъамбарыбызгъа да 
хакъ сёз келгенди тауда. 
Аны ючюн да артыкъ 
сюе болурбуз тауну. 

Кёкге джууукъду Кавказ. 
Ансыз отубуз джанмаз. 
Кёкде джулдуз бла Ай, 
джерде — Малкъар-Къарачай. 

КЁРЮНЮУ 

Бюгюн игилле кюн да, кёлюм да: 
джокъча дунияда ауруу да, ёлюм да, 
джокъча 
къайгъы, зулму, ётюрюк, джалгъан дау... 

Халкъ турмагъанча 
аны ашаучу эмегеннге джалына, 
адам адамны тиймегенча джанына, 
адам улу думп этгенча хакъсызлыкъны дуниядан, 
джаныуарлыкъдан, хайуанлыкъдан айырылгъанча адам.. 

Джыйын джанлыгъа неда хайуан сюрюуге 
ушамайды бюгюнледе халкъ - 
джашайды буюргъанча Хакъ. 

Дуния малгъа табыннганланы да 
тюшюндюргенди къыйынлыкъ, палах. 
Энди халкъ кёлю бла айтады: 
Аллахдан башха джокъду илях. 

Тюшюммюдю бу, тюнюммюдю? 
Огъесе, кёрюнюуюмюдю 
тамбланы? 
Игилле бюгюн кюн да, кёлюм да. 
Джокъча дунияда зулму да, ёлюм да... 

ЭСКЕРТМЕ 

Хакъ сёзге таяннган чыммакъ Акъ сёзден 
Мен эскертме салгъанма кесиме. 
Ташда-къаяда ёсген джап-джашил Джангыз Терекден 
джокъду аны чырт да башхалыгъы. 

Джуртда Джангыз Терек — джазыуум мени: 
ол ненча ёмюрню джараб турду халкъгъа. 
Джарым моллала, джарым адамла кесдиле да аны, 
санадыла Тейри Терегин, Тейри адамын джокъгъа. 

Бир джахил а Джангыз Терекни тёнгегинден 
юй ишлеб, джашар умут этди. 
Тейри чамланды: Кёк чартлаб урду да, 
юйюн, кесин да кюл этди аны. 

Алай а, 
Джуртда Джангыз Терекни джаны — ёлюмсюздю: 
ол — Сёз болуб, Китаб болуб тирилди. 
Тейри Терекни чапракъларЫсыз-сёзлерИсиз сиз да, 
джашарыкъсыз бу дунияда унутхунчу мени. 

Къадау Ташдан чыкъгъан Джангыз Терек, 
Хакъ сёзден чыкъгъан Акъ сёздю ол. 
Ёлюм джокъду алагъа. Ала бла болгъан 
адамгъа, халкъгъа да джокъду ёлюм. 

Къадау Ташда ёсген Джангыз Терек, Джашил Терек, 
джан сыфатым, сын-суратым да сенсе мени. 
Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да 
белгиси болгъанлай турлукъса дунияда. 

Джуртда Джангыз Терек — Ана тилимди мени. 
Къадау таш, Къая, Минги Тау — Ата джуртумду мени. 

Мен ёлюрме, кетерме — алай а, излесегиз, 
Джуртда Джангыз Терекде табарыкъсыз мени. 
Кесигизни да эслериксиз анда. 
Кетгенлеге, келликлеге да барды анда орун. 

Джуртда Джангыз Терекде 
сёзле, чапыракъла, къанатлыла - 
джанлАдыла, ёлюмсюз джанла. 

Джуртда Джангыз Терекме мен, 
Джуртда Джангыз Терексе сен, 
Джуртда Джангыз Терекди ол, 
Джуртда Джангыз терекбиз биз. 

Барыбыз да андабыз, анданбыз. 
Аны ёлтюрген — ёлтюреди кесин. 
Аны тирилтген — тирилтеди кесин. 
Сынадыкъ 
джашауну, ёлюуню, тирилиуню да. 

Джуртда Джангыз Терек, 
Дунияда Джангыз Терек, 
Аламда Джангыз Терек. 

Ол — менме, ол — сенсе, ол — бизбиз. 
Аны ангылагъан кюнюбюзден 
башланады джангы ёмюр, джангы заман. 

Джаным саудан салгъанма эскертме 
Терекге, Сёзге, Поэтге — Джашаугъа. 
Джуртда Джангыз Терек, 
къайтаргъанма Сени джашаугъа - 
борчумдан чыкъгъанма мен. 

Джаша, Джуртда Джангыз Терек. 
Джуртда джаша, Джангыз Терек. 
Джаша, Джангыз Терек. 
Джаша. 

ХАЛКЪ ШАЙЫР 

Мен кенгдеме ямбдан, хорейден... 
Айырылмагъанма Долайдан, Эрирейден... 
Айырылаллыкъ да болмам. 

Джау чайкъай, ындыр баса, 
джырлагъанма мен аланы: 
акъ бла, май бла, мюрзеу бла 
бирдиле манга ала. 

Акъдан 
(сютден, айрандан, джаудан, бышлакъдан, Сёзден) 
айырма, Аллах, мени. 
Ямбны, хорейни 
сёз бла ойнагъанлагъа къояма. 
Мен а - 
Долай бла, Эрирей бла къалама. 
Халкъ шайыры болгъанлай къалама. 

ЮЧ КЕРАМАТ 

Юч зат, юч керамат - 
намаз, назму, табигъат - 
сабырлыкъ да бере джаныма, 
къутхарадыла отдан, джалындан. 

Ала бла болмаса эсим-ангым, 
атармы, билмейме, тангым, 
къаралыб турмазмы кюнюм, кёлюм да, 
джууукълашмазмы, къууана, ёлюм да... 

Абдез - тёнгекни, намаз - джюрекни 
тазалайдыла. Мени джаныма 
тюз алай джарайдыла 
Акъ сёз бла табигъат да. 

Кёкге джете мийикдиле тауларыбыз. 
Ол тауладан эниб келген сууларыбыз, 
себеб бола ёлмезиме, джашарыма, 
сёз, макъам да бередиле джырларыма... 

Ата джуртну тауларына, сууларына, 
агъачына, ташына да кириб джаным, 
зауукъ этеди. Энди аны аладан 
джан алыучу келсе да — чыгъаралмаз. 

Кёкге джууукъ мийик джуртум, Ата джуртум, 
Кёк джуртум, акъ джуртум, джашил джуртум! 
Джырчыла, суратчыла, поэтле - 
бары сени санайдыла джандетге. 

Ол джандетни аты уа — Кавказ. 
Мен анда къылама намаз, 
джыр, назму да атайма анга. 
Кюреше болургъа МИНГИ ТАУлу, 
кюреше болургъа Минги таулу, 
джашайма анда. 

Дагъыда тансыкъдан ёлеме анга. 
Джалайма ташын, ичеме сууун. 
Излейме болурун былайда 
халкъымы да ёлгени, сауу. 

Юч керамат - 
диним, тилим эмда джуртум - 
сабырлыкъ да бере джаныма, 
кесими да, халкъымы да 
къутхарадыла ёлюмден. 

Аланы сакълаялсакъ биз, 
ала сакъларыкъдыла бизни. 
Джангыз таяна алагъа 
къураяллыкъбыз Элибизни. 

Юч зат, юч керамат - 
сыйыннган дуния, ахырат - 
намаз, назму, табигъат, 
сабырлыкъ да бере джаныма, 
къутхарадыла отдан, джалындан. 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА 

Акъылымы джыялмайын башыма, 
бир кёб заманымы ийдим бошуна. 
Джуртда адамла джаргъан джюрегими 
сау этеме деб, кетдим тышына. 

Ой нечик джангылгъанма мен - 
къачаллыкъ тюлсе кеси кесингден: 
кёз аллымда турады хар зат - 
болаллыкъ тюлсе аладан азат. 

Тенгиз бойнунда да къараб таулагъа, 
этеме къайгъы ёлгенлеге, саулагъа. 
Адамны - ол болуб къалмаса манкъурт - 
эсинден къалай кетер миллет, Джурт? 

Бошму излей болур шайыр 
ёле тургъан тилине дарман? 
Адамгъача, тилге, халкъгъа да 
джете болурму ёлюрге заман? 

Джокъ бола келгендиле тилле, халкъла да, 
болджалдан, аджалдан къутулгъанды ким? 
Алай а барды сорууум Хакъгъа да: 
-Джазыуубузгъа нек тюлбюз эркин? 

Ёле эсе тилибиз, халкъыбыз, 
терслик кимдеди? Кесибиздеми? 
Огъесе, аны оноуу Кёкде 
этилгенмиди эртде огъуна? 

Мычымай джууаб этеди Хакъ: 
-багъалы, сыйлы да кёрюб, 
мен сизни этгенме халкъ, 
дин да, тил да, джурт да бериб. 

Анаяса орнуна — Къуран, 
анга кёре джашауунгу къура. 
Ол заманда тауусулмаз ёмюр, 
сизге джууукълашмаз ёлюм. 

Джазыуугъузну кесигиз джазарча, 
китаб да, къалам да бергенме сизге. 
Хакъ джолда барыргъа унамай, 
табына эсегиз а Ибилисге, 

Сыйлай эсегиз халалдан харамны, 
Сайлай эсегиз сууабдан гюнахны, 
сайлай эсегиз джашаудан ёлюмню, 
терслемегиз, сора, Аллахны, 
иеди деб, сизге палахны. 

Сууабны-гюнахны, халалны-харамны 
игини-аманны ангылатхандан сора, 
тюз джолну кёргюзтгенден сора, 

джашаугъа, ёлюмге да джолну, 
джаханимге, джандетге да джолну 
хар адам, хар халкъ сайлайды кеси: 
джукъ болургъа излеген болады джукъ, 
джокъ болургъа излеген болады джокъ - 
кесигизден кёрюгюз нени да...». 

Кёз аллымда чайкъалады тенгиз, 
андан да бек чайкъалады кёлюм. 
Эсгермесек кесибизни, 
къурутурукъду бизлени ёлюм. 

21 ЁМЮР Суууну ызындан халкъ да 
барады кетиб энгишге. 
Къобан тенгизде тас болады, 
таулу абынады тюзде. 

Ёлген халкъгъа эмда тилге 
таула кёрюнелле сынлача, 
назмула да болгъанла алача... 
Сынау кюн келгенди бизге. 

Къаты темирле, къурчла да 
тюб эталмагъан халкъ эдик биз. 
Сюргюнледен къайытыб джуртха да 
бошму кюрешген эдик биз? 

Динден, тилден, джуртдан да, 
эркинликден, джашаудан да 
айырыб кюрешген бизни 
душман эди олсагъатда. 

Энди уа кесибизге 
кесибиз болгъанбыз душман. 
Ёлтюребиз тилибизни 
уялмай ата-бабадан. 

Ёлтюребиз бир-бирибизни... 
Адамлыкъ-муслиманлыкъ къайда? 
Джаныуарлыкъ-хайуанлыкъ 
хорлагъанды — не мадар анга? 

Дуния намысдан, ахырат азабдан 
къоркъмагъан — болалырмы халкъ? 
Бизге душман да керек тюлдю энди - 
кеси кесибизни этерикбиз талкъ. 

Сакъламайыкъ болушлукъ 
узакъдан, джууукъдан да: 
айырыла эсек кесибиз 
динден, тилден, джуртдан да. 

Аллах берген ол юч сыйлыны 
билмесек сакълай, багъалата, 
бизге табылмаз орун 
не дунияда, не ахыратда. 

Суууну ызындан халкъ да 
барады кетиб энгишге. 
Къобан тенгизде тас болады, 
таулу абынады тюзде. 

АЙРЫМКАН 

Айрымканма. 
Айырылгъанма суудан. 
Айырылсам да суудан, 
тёгерегим — тенгиз-терк, 
башым эсе — кём-кёк Кёк. 

Мингле бла джылланы 
кюрешгенме тенгиз бла - 
къутулур ючюн андан, 
болур ючюн айрымкан. 

Мингле бла джылланы, 
мен джарлыны, тенгиз да, 
кюрешеди таларгъа, 
джокъ этерге, джутаргъа. 

Мен бой бермей турама, 
кёреме да кёкледе 
джулдуз айрымканланы - 
къарангыгъа кеслерин 
джутдурмай тургъанланы. 

Къанатлыла бла 
къанатлы джанла менде 
солургъа тохтайдыла, 
бир-бирлери юй салыб, 
кёб заман джашайдыла. 

Арасында тенгизни 
къонакъ юйме алагъа. 
Къутхарама аланы 
аш этмей толкъунлагъа. 

ТЮБЕШИУ 

Бетими саргъалтханды къач, 
башымы агъартханды къыш. 
Энди джазгъа тюбесем да, 
ол мени таныялмай къалыр. 

Къоркъама, менден илгениб, 
къатым бла кетер деб озуб. 
Аны кюрешиб тыяргъа, 
гюнахлы уа болмазма, огъай. 

Бир имбашымда - къач, 
бирси имбашымда - къыш. 
Аланы юсден атмай, 
джазгъа тюбеген да — айыб. 

Джаз а келеди алай, 
джашил чепкени къалтырай, 
кёк кёзлери ышара, 
акъ бетчиги къызара. 

Джаным сау чыкъса да джазгъа, 
къачдан, къышдан къутулалмай, 
турама бир джукъ да айталмай, 
салам да бералмай къызгъа. 

Джаз ала туудум сюргюнде, 
джай алам ётдю джуртумда, 
кюзюм кетди Орусда, 
къачым, къышым — Шималда. 

Мен кёб абындым, джангылдым, 
тойгъан да этдим джанымдан. 
Элли джылымда джангырдым, 
джаз келди манга джангыдан. 

Алай а, къач бла къышны 
мухурлары - бетимде. 
Джауумла, къарла, боранла 
кетмейдиле эсимден. 

Джаным сау чыкъса да джазгъа, 
къачдан, къышдан къутулалмай, 
турама бир джукъ да айталмай, 
салам да бералмай анга. 

УЗАКЪДА САГЪЫШЛА 

Элимден не къадар болсам узакъ, 
халкъыма ол къадар болама джууукъ, 
тилиме ол къадар болама джууукъ. 
Кетген адамгъа, адетге, сёзге да 
бирча болама тансыкъ. 

Къурманлыкъдан мында юлюшюм 
джауорун къалакъ болуучанды къуру да. 
Мен анга къараб билеме 
не бола тургъанын Джуртда. 

Халкъыбыз кесини Ана тилин 
къурутуб кюрешеди, кёреме. 
Къылычынг джанымдады, Татаркъан, 
Дуда улу, къаламынг къолумдады. 

Бюгюннге дери къылыч да, къалам да 
душманла бла келгенле сермеше. 
Кеси кесин ёлтюре эсе уа халкъ, 
къалай къутхарыргъа боллукъду аны? 

КЪАЛАМ БЛА КИТАБ 

Хакъдан 
башланады Халкъ, 
Элибден 
башланады Эл. 
Аладан айырылсанг - 
тюб боллукъса, бил. 

Къалам бла Китаб 
сакълайдыла халкъны. 
Думп боллукъбуз биз 
Ангыламасакъ аны. 

СОРУУ-СУУАЛ 

Аталадан къалгъанды Ата джурт, 
Аналадан къалгъанды Ана тил. 
Бизден а не къалыр туудукълагъа? 

Къара узакълагъа, джууукълагъа - 
бары сакълайла кеслерин, 
джуртларын, тиллерин. 

Биз а... 
Не болгъан болур бизге - 
джуртубузгъа, тилибизге 
уллу кёллю болурча былай? 

Динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн, 
намысыбыз, сыйыбыз ючюн - 
хакъыбыз ючюн, халкъыбыз ючюн - 
сермешдиле нартла эмегенле бла, 
сермешдиле аланла темирле бла, 
къурчла бла да сермешдиле джигитле. 

Халкъын сюргюнден къайтарыб, 
аны тузакъдан, зулмудан къутхарыб, 
аны сакълай, джакълай, айныта, 
къолундан къылычын тюшюрмей, 
алай джашады, ёлдю Къарча. 

Бюгалмады бизни бир зулму, бир душман. 
Анга шагъат — Къанамат, Ачемез, Татаркъан, 
анга шагъат — Къара-Мусса, Умар, Джаттай... 
Аллай тулпарланы кючлеринден 
бюгюнлеге сау-эсен джетди Къарачай. 

-Къанларын-джанларын аямай, 
сермешдиле ата-бабала, 
ким ючюн, не ючюн? 

-Биз Джуртубузда къураб Элибизни, 
сакълаб адетибизни, тилибизни, 
эркин халкъ болуб джашар ючюн, 
башхала тюл, кесибиз 
джазыуубузну джазар ючюн. 

Аланы барын унутуб, 
кетиб бара эсек тюзге, 
миллет ангы, тарих эс деген 
къалгъан болмазмы бизде? 

Хар ким къарыууна кёре, 
къурагъан сагъатда миллет Юйюн-Элин, 
Къарачай къраллыгъын ызына къайтарталмай, 
Къарачай деб Эл-Джурт болалмай, 
башын ёрге ёхтем туталмай, 
динине, тилине, джерине да 
эркин болалмай, ие болалмай, 
хакъын табалмай, джакълаялмай, 
санына кёре юлюшюн алалмай, 
кесини джазыуун кеси джазалмай, 
ёзден халкъма дерге да базалмай, 
болуб турады джюз халкъны бири. 

Бу барыудан барсакъ, 
не къалыр бизден? 
Орус маталлы бир халкъ болуб, 
бу дуниядан талкъ болуб 
кетергеми башлагъанбыз биз? 

Окъуй, джаза, сёлеше орус тилде, 
ууакъ-ууакъ кёче орус халиге, 
имандан, тилден, джуртдан да кете, 
тюб болургъамы тебрегенбиз керти? 

Къарачайлы эсенг — къарачайча сёлеш, 
къарачайлы эсенг — къарачайлы бла бирлеш, 
дининг, тилинг, джуртунг ючюн кюреш, 
инсан-миллет хакълары ючюн кюреш. 

Башха затха джетмей эсе да къарыуунг, 
Ана тилингде сёлеширгедамы джетмейди болумунг? 

Алдамайыкъ кеси кесибизни: 
кърал не хоншу тюлдю тюб этиб баргъан бизни. 
Кесибиздеди, ичибиздеди бютеу палах. 
Бизге дин, тил, джурт да бериб, 
къауум этгенди, халкъ этгенди Аллах. 

Аллах берген затланы сакъламай, 
динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъламай, 
адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакъламай, 
дуния малгъа ийиб ангыбызны-эсибизни, 
башхалагъа джутдура эсек кесибизни, 
кесибиз ёлтюре эсек кесибизни, 
сора, 
кимди, неди къутхарлыкъ бизни? 


ИНГИРДЕ 

Менгирге ушагъанды адам: 
кёз байлана башлагъанды, 
сёз байлана башлагъанды - 
ингирге айланнганды заман. 

Ызындан къарайма Кюнню, 
джеталмазымы билеме аны: 
ёле-тириле турады джаным - 
джууукълугъун сеземе Кёкню. 

Къалмагъанды энди заман, 
къарангы - джууукъдан джууукъ. 
Джулдузла да, айтмайын джукъ, 
къарайдыла тюз башымдан. 

Къарангыдан къоруй кеслерин, 
джанадыла. Джанмагъан алай, 
кесин, башханы да къалай 
джарытыр? Мени да болур терслигим. 

Кюнню джылыуун, джарыгъын 
ичине джыйыб тургъанды джюрек. 
Алай эсе, энди нек 
тёгалмайды аны тышына? 

Бош сёзлеге, лахорлагъа 
къалмагъанды энди заман. 
Излей эсе ёлмезге адам, 
юлгю алсын джулдузладан. 

Кече-кюн да джана, 
къутхарсын кесин къарангыдан, 
къутхарсын халкъын къарангыдан, 
бютеу дунияны да къутхарсын. 

Ызындан къарайма Кюнню, 
джеталмазымы билеме аны: 
джууукълугъун сеземе Кёкню, 
ёле-тириле турады джаным. 

Ингирге айланнганды заман. 
Кёз байлана башлагъанды, 
Сёз байлана башлагъанды - 
Менгирге ушагъанды адам. 

ШАЙЫР БЛА СЁЗЮ 

Башы агъарыб турса да, 
сабий джюреклиди шайыр: 
биринчи кере кёреди дунияны, 
кюрешеди ангыларгъа аны, 
юренеди джаз тилде сёлеширге. 

Хар джангы назмусу бла бирге 
дуниягъа джангыдан тууады шайыр. 
Буюрулса уа кетерге, 
назмуларына кёчеди шайыр. 

Бу дуниясы, 
ол бир дуниясы да - 
Акъ Сёздю шайырны. 

Сабийкёз сёз болса да назму, 
Къалюбала, ахырзаман да 
къарайдыла андан. 

Сабийкёз сёздю назму. 
Гюнахсызлыкъ, тазалыкъ, 
дуниягъа, адамгъа да 
ийнанмакълыкъ, ышанмакълыкъ 
ышартады аны. 

Ышара тургъан сабийди назму, 
бир-бирде уа — джылай тургъан. 
Халаллыкъны туудурады фахму, 
насыбды назмучу болгъан. 

Кёккёз сёздю назму. 
Эннгенди мийикледен 
джердегилени 
къаратыр ючюн ёрге. 

ТАБИГЪАТ АКЪЫЛЛЫДЫ БИЗДЕН 

Табигъат акъыллыды бизден. 

Къарагъыз тереклеге: 
кими тюзде, кими тенгиз джагъасында, 
кими суу бойнунда, кими тау этегинде, 
кими къаяда ёседиле. 

Джутланмайдыла бир-бири джуртуна, 
къырмайдыла бир-бирин. 
Тюзде эмен, тауда нарат 
джашайдыла рахат. 

Джокъдула эмен-нарат республикала, 
эмен эменлей, нарат наратлай турадыла. 

Аланы бир-бирине къошуб, 
джангы агъач къураргъа излегенле, 
барадыла табигъатха къаршчы, 
табигъатны джауудула ала, 
табигъатны тюрлендирирге излейдиле ала, 
эменни, наратны да 
къурутургъа излейдиле ала. 

Айырылмазча къайын терек, суу тал, 
эмен терек, нарат - 
барын къатышдырыргъа излейдиле ала, 
барын орман этерге излейдиле ала. 

Адам улучады, чегет да. 
Алай а, чегетде, 
бир къауум бир къауумну ашамайды, 
алма терек 
чёртлеуюк кёкен болургъа ушамайды. 

Табигъат акъыллыды бизден. 
Анга къараб да, билмейбиз тюшюне. 

БИР ТЮЗ ОНОУ БИЗГЕ ДА КЕЛИР 

Сууугъанма адамладан. 
Айырылыб аладан, 
себеб излей кёлге-джюрекге, 
барама чыгъыб таугъа, чегетге. 

Буруннгу шыйыхлагъа ушайла таула, 
«сюйюмчю» дей, энелле суула - 
Кёкден бир иги хапарны 
джерге билдирирге ашыгъалла ала. 
Терекле уа баралла ёрге къабыргъаны, 
Кёкдю тартхан кесине аланы. 

Сукъланмазча ёлгеннге, саугъа, 
къошулама таугъа, чегетге, суугъа. 
Аладан алама къарыу, 
джашау, ёлюм да кёрюнмезча ауур. 

Ит адамланы ууларындан 
тазалайла мени джуртуму таулары, 
тазалайла мени джуртуму суулары. 

Мен билеме — джандетди джуртум. 
Джалайма ташын, ичеме сууун. 
Кёлюмю да эте, кесича, Минги, 
къарайды кёкден Акъ тауум мени. 

Эртде бошалыр эди джюрегим, 
болмасала Ташым, Терегим. 
Диним, тилим эмда джуртум - 
аладанды фикирим, назмум. 

Джандет джуртуна ушамаса халкъ, 
болмаса аныча таза, мийик, 
аны бизден сыйырмазмы Хакъ, 
тюшюндюрюр ючюн кёб палах да бериб? 

Эки кере къалгъаныбыз джуртсуз 
дерс болургъа керекди бизге. 
Тюшюнмесек а — энди ёлюм, 
сыйсыз ёлюм сакълайды бизни. 

Динден, тилден, джуртдан да 
айырылгъанлА болсала кёб, 
болушлукъ боллукъ тюлдю джукъдан да, 
бизни аямаз ючюнчю кере Кёк. 

Сууугъанма адамладан. 
Къутулур ючюн аладан, 
къутхарыр ючюн да аланы, 
тынгылайма чегетге, суугъа, 
къарайма къаягъа, таугъа. 

Хира дорбуннга ушаш бир дорбунда, 
Кёкге джууукъ бир дорбунда, 
къылама намаз, этеме фикир: 
бир тюз оноу бизге да келир. 

НЕ КЁРЕДИ ШАЙЫР КЁКДЕ 

Кёреме мен ёрге къараб: 
кёк нюр джарыкъда(н) юйлени, 
алада да мёлеклени - 
тургъанланы меннге къараб. 

Бу тюш тюлдю: хар къуру да 
кёрюученме узакъ чекде - 
тургъанланы мийик кёкде, 
бере меннге кюч-къарыу да. 

Нюр тёгюле кёзлеринден, 
Кёк юйню терезелеринден 
къарайдыла мёлек къызла... 
Айтама мен, джюрек къыза: 

«Мен айырылалмайма джерден, 
эналлыкъсыз сиз а Кёкден. 
Сиз айтхан джерде тюбешейик, 
бир-бирибизге илешейик». 

Акъ къанатларын къагъа, 
ала джукъ айтмай, ышаралла: 
Алача учарыма, 
ышандыралла, ышаналла. 

«Не кёреди шайыр Кёкде?». 
Къанатсыз джанлагъа тюзюн 
айтханлыкъгъа, ётмез сёзюм. 
Не кёреди шайыр Кёкде? 

Къанаты, кераматы 
болмагъанла — ийнанмазла, 
мен кёргенни кёралмазла, 
алагъа да джокъду айтыу. 

Кёкге къарай турмагъан а, 
джерден башханы кёралмаз, 
джерден, джер къайгъыладан 
ёмюрде да айырылмаз. 

Къанатым, кераматым 
бар, джокъ эсе да — билмейме. 
Джерде абынса да атым, 
Кёгюм барды да, ёлмейме. 

Гюнахым бюксе да джерге, 
сууабым сюейди ёрге. 
АдамЫма джети къат Кёкню. 
Сакълагъан андады мени. 

ЭРТДЕН НАМАЗДАН СОРА 

Кетсе да джашлыгъым-джазым, 
джюрек аны онгсунмай, 
заманнга бойсунмай, 
алгъынча кюрешеди джазыб. 

Эртден намаздан сора, 
джазылады эм иги назму. 
Не кючлю болса да фахму, 
ингир алагъа батады Кюн. 

Кече да джазылады назму, 
алай а анда азды джарыкъ. 
Ол да болур джарарыкъ 
кёлю аман бир адамгъа. 

Иги джора этгенликге уа - 
кече, не айтсанг да, кечеди. 
Эртденликде уа, къыйналмай, 
Хакъ сёз Акъ сёзге кёчеди. 

Болуучусун айтама менде, 
башхалада башха тюрлю болур. 
Къарайма чыгъыб келген Кюннге: 
Кёк чуууакъды — муратым толур. 

Джазны кетгенин, кюкюрей-джашнай, 
ангылайды ангы. 
Джюрек а къалгъанды джашлай: 
анга хар не да — джангы. 

Аны ючюн тууады назму, 
бир-бирде — хапарча, узун. 
Назму уа, билемисиз, неди? 
Узун сёзню къысхасыды ол. 

«Аны ючюн къысхарт сёзюнгю»,- 
дейди манга Кёк берген фахму. 
Эртден намазны ызы бла 
джазылады эм иги назму.

ДЖОКЪДУ ХАПАРЫМ 

Аллында 
Излемей эдинг Кюнню батарын. 
Энди уа 
излемейсе тангны атарын. 
Алай некди - 
джокъду хапарым. 

КЪЫСХА ОЮМЛАДАН 

1 

Абдез алмай - джюрегинги, тёнгегинги да кирден, харамдан тазаламай, иннет этмей — намазлыкъгъа кирирге, Хакъ сёзню айтыргъа боллукъмуду? 

Акъ сёз да Хакъ сёзденди. Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан адамды шайыр. Абдезсиз къаламгъа, дефтерге тиерге боллукъмуду? 

Шайыр джюрекни намазлыгъы - дефтериди. Акъ сёзге намазлыкъгъача киреди шайыр. Къаламын кимге, неге къуллукъ этдиреди шайыр — анга кёреди аны ёзденлиги да, адамлыгъы да, иманы да. 

Къалам бла Дефтер — Къыямат кюн шайыргъа ёкюл неда терслеучю-даучу боллукъ аладыла. Сёзле билмегенлеге джансыз кёрюнедиле. Кертисинде уа, хар бир сёзню да барды джаны. Биз сёзге къалай къарасакъ, ол да бизге алай къарарыкъды. Сёзге-тилге зорлукъ этсек, къыйнасакъ, терсине бурсакъ, ууатсакъ, адамгъача, халкъгъача къарамасакъ, джашатыр, айнытыр джанындан болмасакъ, сыйламасакъ, багъалатмасакъ, мурдарлыкъ этсек — аны дауундан, гюнахындан ол бир дунияда да къутулмазбыз. 

Бу дунияда да сёзю ючюн кёб сыналгъанды, сыналады, сыналлыкъды шайыр. Керти шайыр Акъ сёзге кертилей къаллыкъды. Иманы толу адам Хакъ джолдан, Хакъ сёзден айырылмагъанча, керти поэт да Акъ сёзден айырыллыкъ тюлдю. Кёкде джазылгъан къадары алайды аны. 

2 

Къарчаны Къарачайы, Алийланы Умарны СССРи, Эресейи, Кавказы, Къарачайы эмда совет власты бла коммунист партиясы, Дудаланы Махмудну Кавказы эмда инсан, миллет хакълары, Билалны уа? 

Татаркъанны Схауаты, Умарны Хасаукасы, Джаттайны къазауаты, Билалны уа? 

Ёрюзмекни Сатанайы, Къаншаубийни Гошаяхы, Къасботну Айджаягъы, Сымайылны Акътамагъы, Билалны уа? 

Кязимни «Джаралы джугъутуру», Сымайылны «Минги Тауу», Къайсынны «Джаралы ташы», Билалны...- «Джуртда Джангыз Тереги». 

Тёрт соруудан бирине эталама джууаб. Анга кёре береме кесиме багъа. Ким биледи, Аллах айтыб, келир заманда къалгъан соруулагъа да джууаб берирча болур эсем а... 

3 

Къаядан юзюлюб, ёзеннге тюшген мазаллы ташны джарылгъанына агъач урлукъ тюшюб, мазаллы терек ёсюб чыкъгъанды андан — чайкъалады энди ол, ташха салкъынлыкъ бере, къанатлылагъа да бола уя. 

Ол терекли ташны къууушунда Ана бёрю балаларын ёсдюреди. 

Таш бла Терекге къанатлы да, джанлы да, шайыр да разыдыла. 
Башхалагъа ол таш бла терек болур, Къушха, Бёрюге эмда Акъ сёзге уа - Таш бла Терекди ол. Къушну сызгъырыуунда, бёрюню улууунда, шайырны джазыуунда да айтылгъанлай турлукъду аланы атлары. Таш бла Терек аланы джуртларыды, юйлериди, тарихлериди. Таш бла Терек болгъан къадарда, джанлы да, къанатлы да, къанатлы сёз да джашагъанлай турлукъдула. Таш бла Терек ючюн къуш да, бёрю да, шайыр да къазауат этгенлей турлукъдула. Таш ичинде, Таш башында, таш тюбюнде да джашау этгенлеге махтау. 

СУРАТЫМ 

Таш эки джарылгъанды. Огъай, 
ол эки ачылгъанды — ары 
джер да, кёк да, джауум да, 
агъач урлукъ да тюшер ючюн; 
анда — 
джел, боран киралмагъан ышыкъда — 
кюч алыб, деу терек ёсер ючюн. 

Джарылгъан джюрекден тууады назму да. 
Джарылгъан джюрек тюл,- ачыкъ джюрек, 
ачылгъан джюрек дерге керекди анга да. 

Шайыр джюрек бла назмусуча, 
кёрюнедиле Таш бла Терек. 

БИЯГЪЫ САГЪЫШЛА 

«Джылына кёре — джыланы, 
джерине кёре — адамы». 
Нарт сёзню тюзлюгюне 
тюшюндюм, сынадым да аны. 

Шимал Джолну адамлары да 
тенгизлеричадыла — сууукъ. 
Айтмайма алагъа да джукъ - 
алай этген джуртларыды аланы. 

Сюргюнден ызларына къайытмай, 
Азияда къалыб кетгенлени, 
бет къанларына, ауазларына дери 
тюрленнгенди хар нелери. 

Ёзбек, къазах, къыргъыз маталлы 
болуб къалгъандыла ала. 
«Таулу тюзде абыныр» деб, 
бош айтмагъандыла таулула. 

Динин, тилин, адетин сакъласа да, 
джуртунда джашамаса халкъ, 
джашагъан джерине ушарыкъды, 
таулулугъун этерикди тас. 

Сюргюн палахха тюшген 
адамла, халкъла да аны ючюн, 
бойсунмай джазыуларына, 
къайытадыла джуртларына. 

Дуния малгъа алданыб, 
къалыб кетгенле уа тышында, 
уллу палахлагъа тюбей, 
сокъураналла, кюелле артда. 

Аланы кеслеринден озуб, 
сабийлерине да джетеди палах. 
«Тойгъан джуртдан туугъан джурт иги» 
демегенлеге чамланады Аллах. 

Дини ючюн, тили ючюн, джурту ючюн 
кюрешмеген насыблы болурму? 
Инсан, миллет хакъларын джакъламагъан 
адам атха тыйыншлы болурму? 

Динни, тилни эмда джуртну 
бирлигиди халкъ этген бизни. 
Ол ючюсюне таяна 
къурагъандыла ата-бабала 
эллерибизни, Элибизни. 

Айырылсакъ а аладан, 
башхала джутарыкъла бизни. 
Аллай къыйынлыкъдан, палахдан, 
аллай хомухлукъдан, сыйсызлыкъдан 
Аллахыбыз сакъласын бизни. 

Алай а, кесибиз этмесек мадар, 
Аллах да этерми къадар?

КЪАДАУ СЁЗ 

Суу къобханды: ташны, агъачны, 
малны, адамны да барады алыб. 
Талай адам къаладыла сау 
Къадау ташха илиниб, къадалыб. 

Ташха къадалгъанла къалдыла сау, 
суу алыб кетди къалгъанланы. 
Барыбызгъа да кюн аман — сынау, 
джазыкъсынама адамланы. 

Джашау бизни турса да талай а, 
бир кертини ангылайма, алай а: 
Къадау ташны алалмайды суу, 
анга таяннганны да алалмайды суу. 

Къадау ташы Къобанны да барды, 
Къадау ташы Халкъымы да барды, 
Къадау ташы Джуртуму да барды, 
Къадау сёзю Тилими да барды, 
Къадау сёзю Диними да барды. 

Аланы табыб, таныб, сакъламасакъ, 
алагъа таянмасакъ, 
заман ырхы элтирикди бизни, 
кюн аман ёлтюрлюкдю бизни. 

Джуртда Къадау Ташха таяныб турама. 
Джуртда Джангыз Терекча, кёкге да барама. 
Ёлгенме, тирилгенме, саума. 
Ташма, Терекме, Таума. 

Хакъ сёздю Къадау Ташы динни. 
Акъ сёздю Къадау Ташы тилни. 
Къайда болсам да, таяна алагъа, 
къайытама джуртха, таулагъа. 

Къадау таш, Къадау сёз, Джангыз Терек - 
аладыла манга намаз керек, назму керек. 
Аладанды дефтер да, къалам да, китаб да. 
Джокъду аласыз дуния да, ахырат да. 

Кёкню Къадау ташы — джулдуз бла Ай. 
Джуртда Къадау Ташдан алагъа да къарай, 
кетсе да джазым, 
джазыууму кюрешеме джазыб. 

Дагъыда айтама базыб: 
Аман Къышдан сора да боллукъду джаз. 
Бола келгенди алай. 
Къадау Ташха, Къадау Сёзге таяна, 
барлыкъбыз, тюнгюлмей, джашай. 

ТИЛЕК 

Мен келсем да сал болуб, 
ёмюрлЮкме, билеме, 
ёллюк тЮлме, билеме, 
Ана тилим сау болуб. 

Ташча тёнгересем да, 
сюелликме тау болуб. 
Къаллыкъ тюлме мен тюзде, 
Ата джуртум сау болуб. 

ДегенлЕ: Диним, Тилим, 
дегенлЕ: Джуртум, Элим, 
ёлгенлЕ ала ючюн - 
джокъду сизлеге ёлюм. 

Динлерин къоруй, сакълай, 
Тиллерин къоруй, сакълай, 
Джуртларын къоруй, сакълай, 
джашагъанла, ёлгенле 
насыблыдыла къалай. 

Инсан хакълары ючюн, 
миллет хакълары ючюн 
аямайын джанларын 
кюрешгенлеге — махтау. 

Алача сермеширге, 
Алача кюреширге, 
болмай тохтау не арыу, 
Аллах, бер меннге къарыу. 

Сен меннге берген джанны 
Сени ючюн бермесем, 
Сен берген дин, тил ючюн 
джашамасам, ёлмесем,- 

джерден, Кёкден да меннге 
келмезми къайгъы, палах? 
Имандан, тилден, джуртдан - 
бизни айырмаз Аллах. 

Джокъду тилегим башха: 
Дини, тили бла Джуртда, 
табыб тюзлюгюн, хакъын, 
эркин джашасын халкъым. 

Иннетим-сёзюм-ишим 
ол затха джарасынла. 
Бютеу тилле, халкъла да 
ёлмейин джашасынла. 

ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ БЛА КЮРЕШГЕННГЕ 

Къуллукъ къул этген шайыр, 
сенден джокъ бизге хайыр - 
къуллукъ этмейсе Хакъгъа, 
тюзюн айтмайса халкъгъа. 

Кёзбаууса зулмуну, 
сен сатханса фахмунгу. 
Отуз кюмюшдю багъанг, 
отха тюшюрюр хатанг. 

Аман тишинг къайдады? 
Сора аны алдырыб, 
орнуна уа алтын тиш 
къойгъанса да салдырыб. 

Тишинг башха болса да, 
алгъынчады къылыгъынг. 
Алдаялмазса халкъны - 
кимни махтайды джырынг? 

Онглугъа сала махтау, 
къулча этесе джашау. 
Джокъду сенде бет, ёт да, 
тюлсе джырчы, поэт да. 

Джырын джырлай зулмуну, 
арбасына миннгенсе. 
Сакълай билмей фахмунгу, 
джанынг саудан ёлгенсе. 

Бюгюлюрге юрендинг 
тюшер ючюн къуллукъгъа. 
Шайыр къалай джетеди 
шо аллай сыйсызлыкъгъа?! 

Кеси разылыгъы бла 
ёзден адам къул болса, 
андан джийиргеншли зат 
джукъ болурму дунияда? 

Андан да джийиргеншли - 
шайыр болса амантиш. 
Шайтанны арбасындан 
кеч болгъунчу, хайда, тюш. 

Къайыталсанг тобагъа, 
къайытырса назмугъа. 
Этмесенг а сен алай - 
кетерсе кюе, джылай. 

Дуния мал этгенди мал, 
зарлыкъдан болгъанса къуу . 
Ёзденме деб турсанг да, 
ичингде джашайды къул. 

Ёзденме деб турсанг да, 
билесе: сен къулса, къул. 
Къуллукъ этмеген Хакъгъа, 
шайтаннга болады къул. 

Къуллукъ этмейсе Хакъгъа, 
сенден халкъгъа джокъ хайыр. 
Бош сёлешеме санга, 
сенде ёлгенди шайыр. 

АЛКЪЫНЧЫ ТЮНГЮЛМЕЙМЕ 

Совет властны кюсерча, 
келгендиле заманла, 
бир-бирлерин кесерча, 
болгъандыла адамла. 

Джаныуарлыкъ, кийиклик 
хорлагъанды адамны. 
Къуюлады кир ырхы 
тёрт джанындан дунияны. 

Джарым молла дин буза, 
джарым башчы — къралны, 
Къаламдан эм Китабдан 
айырдыла адамны. 

Кёрюнмейди толу адам, 
бири — оу, бири да — шау. 
Сюргюнде да болмагъанды 
туура бюгюнча джашау. 

Джаныуар, кийик болду 
ызына айланыб адам. 
Сейирсинмем энди мен, 
келсе да ахырзаман. 

Бола тургъан ишлеге 
Кёк къарайды джукъ айтмай. 
Къоркъама чартлар деб ол, 
тынглай туруб, тёзалмай. 

Хакъ сёзге тынгламагъан, 
Акъ сёзге да тынгламаз. 
Алай болса да шайыр 
къазауатын къоялмаз. 

Кюрешир къутхарыргъа 
адамны палахладан. 
«Кючю чексиз, болуш!»,-деб, 
ол бек тилер Аллахдан. 

Кимни тилеги къабыл 
болурун а билмейме. 
тюзелир адам, джашау - 
алкъынчы тюнгюлмейме. 


КЪАДАРЫМ 

Джангыз къанатлыны кёрсем кёкде, 
не эсе да сен тюшесе эсге. 
Эки дууадакъны кёрсем да кёлде, 
ала да салалла сени эсиме. 

Кёбле, кёбле кетгендиле менден, 
бирине да этмейме айыб. 
Джуртда да Джангы Терек эдим мен, 
тышында да тюрленмеди джукъ. 

Джангыз къанатлы барады кёкде, 
къанат тауушу джюрекге къамчича тие. 
Къараб турама ызындан аны, 
тышымдан ышара, ичимден а кюе. 

Ол къанатлы - къанатым болурму мени 
кетген менден айырылыб? 
Джазыугъа кёрюрмем къайырылыб, 
огъесе... 

Къайры ашыгъады къанатлы - 
джангы уя излергеми, ишлергеми? 
Кимге боллукъду энди ол къанат, 
менден бек сюерик да табылырмы... 

Къанатым даулашхан эди мени бла, 
«менме,- деген эди,- сени чыгъаргъан Кёкге...». 
Терс сёлеширге болмайды шайыр бла - 
атхан эдим къанатымы юзюб. 

Джангы къанат манга битерге, битмезге да болур. 
Къарайма, джангыз къанатлыгъа кёкде. 
Джокъду тынгы-тынчлыкъ джерде, джюрекде. 
Джуртда Джангыз Терек — къадарым мени. 

Энди ол къанатлы артха къайытмаз. 
Къайытса да, табалмаз мени. 
Джангыз Терекни кесгенлеге къошулгъанса сен да, 
алай а, аман этмейме кёлню. 

Кёбле, кёбле кетгендиле менден, 
бирине да этмейме айыб. 
Джуртда да Джангы Терек эдим мен, 
тышында да тюрленмеди джукъ. 

ХИРОСИМА 

Хиросиманы кюнюнде юйленнген эдик биз, 
уруш сауутдан кючлюдю дей, джашау. 
Отуз джылдан а айырылдыкъ: атом сауутну 
ууу отуз джылдан джетгенча бизге. 

Итге, киштикге да юренеди адам. 
Аланы тас этсек да — къыйналабыз. 
«Аман кюнде юйленесиз»,- деб, 
айтхан эди ол кюн бир хайырсёлемез. 

«Хиросима» деучен эдим сеннге, 
керти атынгы халкъдан джашырыб. 
Шимал тенгиз да суууталмазча, 
не аман кюйдюрдюнг джюрегими. 

…Къолунда баппусу бла орамны келген 
бир сабий къызчыкъ тюшеди эсиме. 
Мени джити къарагъанымы эслеб, 
«ач болурса, ма»,- деб, гырджынын узатхан эди. 

Мен Къамгут тюл, ол да Гошаях. 
Алай а, ол джылгъа киргинчи, 
кёз туурамдан аджашдырмай турдум аны. 
Ол акъыл-балыкъ болгъанлай а.... 

Алдырдым анга диними, тилими, тиними да... 
Алай а, билмей эдим мен, 
бойнунда дуаны ичинде, 
Шахризаны хапарындача, 
ол - алтын джорчукъну джюрютгенин. 

Отуз джылдан дуаны къабы, 
ашалыб, тозураб, тюшгенинде, 
аны ичинде асралыб тургъан 
алтын къач кёрюндю джылтыраб. 

«Шайыр — ол ашалгъан дуа, сюйгени уа - 
аны ичинде сакъланнган алтын къач». 
Былай айтыргъа да боллукъду халкъ, 
айтса уа, терс боллукъду, аллыкъды гюнах. 

...Хиросиманы кюнюнде юйленнген эдик биз, 
палах ма андады, ма андады палах. 
2013 джыл, августну алтысы, Ставангер. 

ТЫЙЫНШЛЫ ЭТ, АЛЛАХ, БИЗНИ 

Кёкге джете тауларыбыз, 
зем-зем кибик сууларыбыз, 
орман чегет — тёгерекде... 

Аллах берген берекетге 
болалмасакъ биз тыйыншлы, 
кетер бизден тынгы-тынчлыкъ. 
Ушамаса халкъ джуртуна, 
джандет джурту къалмаз анга. 

Ушамасакъ Минги Таугъа, 
ушамасакъ Къобан суугъа, 
таш башында джашау этген 
ушамасакъ кёк наратха, 

Тау джурт бизден сыйырылыр, 
тыйыншлыгъа буюрулур. 
Ол палахдан сакъланайыкъ, 
джуртну сакълаб, къууанайыкъ. 

Бир кишиге сукъланмазча, 
Барды бизни хар небиз да - 
динибиз да, тилибиз да, 
джандет кибик джерибиз да. 

Келгенбиз да биз хазыргъа, 
билмейбиз багъалата 
Ата джуртну, Ана тилни, 
Къарачайны, Беш Тау Элни... 

Ата-бабаладан бизге 
джетген кибик джурт, тил да, 
бизден да туудукълагъа джетер, 
Тейри адамлары эсек биз да. 

Кёкге джете тауларыбыз, 
зем-зем кибик сууларыбыз, 
орман чегет — тёгерекде... 
Кесинг берген берекетге 
тыйыншлы эт, Аллах, бизни. 

КЕТИУ 

Къайгъым джагъада къалады. 
Къайыгъым сууда чайкъалады. 
Башха джагъагъа барама кетиб. 
Къутулургъамы тебредим керти? 

Джагъадан юрелле итле. 
Меннге - не, юре берсинле. 
Джигит эселе, суугъа кирсинле. 
Джюзсюнле, сюрсюнле ызымдан. 

Кёб заманны юрлюкле ала. 
Эркин болалмагъанлай, 
бёрю болалмагъанлай, 
сынджырда ёллюкле ала. 

Алача тагъылмаз ючюн, 
адамгъа табынмаз ючюн, 
Тейримден алыб эркинлик, 
барама кетиб. 

Къазакъ бёрюле ызымдан къычыралла: 
-Джуртну иитлеге къоюб, 
къайры барасыз кетиб? 

-«Сиз менича хомухлукъ этмегиз, 
Сиз менича джуртдан кетмегиз. 
Мен а, арыгъанма - айыб этмегиз. 
Сермешгенме къарыуум тынгынчы. 
Сизлеге джюк болгъандан эсе, 
кетгеним игиди энди. 

Къарыу алалсам, къайытырма, 
ахыр сёзюмю да айтырма, 
сизни бла неге да чыдарма, 
ахыр урушха да чыгъарма. 

Къайыталмазча болсам а, 
ол бир дунияда кёрюшюрбюз». 

Бёрюле улуй ызымдан, 
ит къауум юре джагъадан, 
джети къат чекден да ётюб, 
барама кетиб. 

КЁК ТЕНГЛИГИНДЕН КЪАРАЙСА МЕННГЕ 

Сен 
мёлекмисе Кёкден тюшген, 
терекмисе къаяда ёсген? 

Мёлекге, терекге да ушайса, 
Кёкде, джерде, джюрекде да джашайса 

Сеннге джетер ючюн 
Кёкге джууукъ болургъа керекди, 
джюрек къанатлы болургъа керекди. 

Алай а, сени кёрсе, 
сюркелген - сюелир, 
сюелген - джюрюр, 
джюрюген - чабар, 
чабхан а - учар. 

Ёрге тартхан, Кёкге тартхан 
аллай кюч барды сенде. 
Тюз къатымда турсанг да мени, 
кёк тенглигинден къарайса меннге. 

СЁЗ БОРАКЪ 

СЁз Боракъ чыгъарады Кёкге, 
Аллахха этеди джуууукъ. 
Анга - келген сагъатда джерге - 
джердегиле, айтмагъыз бир джукъ. 

Мен чакъырыб келмегенди ол, 
аны ийгенле меннге башындан. 
Тынч-къыйын боллукъ эсе да джол, 
оноу этген мен тюлме анга. 

Аны оноуу этилгенди Кёкде - 
мен бойсунургъа керекме джангыз. 
Ётеме джер-кёк арасы чекден, 
джол джарыта джангы Ай бла джулдуз. 

Энгишге къараб кёреме Джерни - 
джашил нюрге бёленибди ол: 
эслей болмаз къайдагъымы мени, 
мен анга булгъасам да къол. 

Джердегилени, кёкдегилени да - 
бютеу джанланы кёреме кескин. 
Болгъанны, боллукъну да кёреме, 
заманланы, аламланы да аулайды эсим. 

Дин ючюн, тил ючюн, джурт ючюн 
сермеше тургъанланы да кёреме, 
джаным ауруса да алагъа, 
болушалмазлыгъымы билеме. 

Инсан, миллет хакълары ючюн 
сермеше тургъанланы кёреме. 
Адамны юсюнден Аллахха 
не айтырымы уа билеме. 

СЁз Боракъ элтеди мени 
джерден Кёкге, адамдан Аллахха. 
«Къутхар деб, адамны, Джерни»,- 
тюбей эсем, тилерикме Андан. 

Сёз Боракъ элтеди мени, 
къайтарырмы, билмейме, артха. 
Дуниябызны сакълар ючюн 
кирирге да хазырма отха. 

Неге тюбетир, билмейме, джолум, 
Сёз Боракъны Иеси башхады, 
Аллахны оноуу бизге ташады, 
бош узалады джюгеннге къолум. 

Сёз Боракъ элтеди мени, 
бойсуннгандан башха джокъ мадарым. 
Сынаб тюшюндюм: Сёз(ю)дю джазгъан 
шайыр адамны къадарын. 

БИР КЮН БИР 

Кёк эки ачылыр да, андан, 
нюр тёге, Тейри кёрюнюр. 
Адам улу джаратылгъанлы, 
тургъанды анга термилиб. 

Бир кюн бир ачылыр да Кёк, 
Тейрибиз кёрюнюр андан. 
Сау халкъны къой, тирилиб, 
ёлген да къобар къабырдан. 

Бир кюн бир боллукъду алай - 
джюрек сезиб турады аны. 
Белги бере, джулдуз бла Ай, 
джарыталла бютеу дуньяны... 

КЪОРКЪАЙЫКЪ АНГА 

Тёнгек - кийимиди джанны, 
барыбыз да билебиз аны. 
Тейри «сау джырт» деб, алгъыш эте джаннга, 
тёнгекни джерден ишлегенди анга. 

Джер кийимин сау джыртса джан, 
джангы кийими боллукъду къаллай? 
Айтыулагъа ийнаныб къалалмай, 
къайгъылы болгъанлай турады адам. 

Тёнгек ёлсе да, джан къалса сау, 
юзюлюб къаллыкъ тюлдю джашау. 
Палах — джан ёлседи тёнгекден алгъа, 
башха затха тюл, къоркъайыкъ анга. 

ХАЗЫР БОЛ 

Къара джин бла шайтанла 
кюрешгенча Тейри бла, 
Амантиш бла маскеле 
кюрешелле бёрю бла. 

Сарыкъулакъ аюдю 
юсдюрген а итлени. 
Умут этелле ала 
хорларгъа бёрюлени. 

Джангыз тюлдю бёрю да, 
барды барс деб, нёгери. 
Сакълайдыла экиси 
тауланы, ёзенлени. 

Акъ барс бла деу джанлы 
туралла къарауулда. 
Суратлары аланы 
бардыла тамгъабызда. 

Къазакъ бёрю Акъ барс бла - 
эки башлы керамат. 
Экисине Тау джуртну 
Кёк этгенди аманат. 

Агъарады Минги Тау: 
кёлеккеси - байракъда. 
Барсха, Таугъа, Бёрюге 
тартылады Орайда. 

Болгъан дини, тили да, 
болгъан Джурту, Эли да - 
не насыблы халкъбыз биз, 
тауубузчад кёлюм да. 

Агъарады Минги Тау - 
джурт ёрге тутхан чыракъ, 
къайда болсакъ да, бизни 
ол турады чакъыра. 

Тенгизде, тюзде болсакъ да, 
кёрюнюб турады ол, 
адамладан сууусакъ да, 
анга къайтарады джол. 

Созуб бармайым сёзню. 
Тилейме: Кавказ джуртдан, 
ислам динден, тюрк тилден, 
Аллах, айырма бизни. 

Къара кючле излейле 
къояргъа динсиз, тилсиз, 
къояргъа джуртсуз-джерсиз... 
Адам эсек, Халкъ эсек, 
тюб болуб къалмазбыз биз. 

Бир-бирде джюрегимде 
тынгы-тынчлыкъ къуруйду: 
хырылдайды барсча ол, 
бёрю кибик улуйду. 

Атаджокъ бла Амантиш 
джангы джауну-душманны 
алыб келе болурла - 
сезеди джюрек аны. 

Джаханимге, джандетге да 
къуру да ачыкъды джол. 
Иман бла джашаргъа да, 
ёлюрге да хазыр бол. 

КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ 

СЁЗдю къутхарлыкъ дунияны - 
Хакъ сёз — Акъ сёз — Иги сёз. 
Ангыламасакъ а аны - 
къутхармаз бизни бир джукъ да. 

Пушкин да, Толстой да, 
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл да, 
къуллукъ этиулери бла Сёзге, 
юлгю болгъандыла бизге. 

Хоу, сёзге айтханын этдиралмагъан - 
ол шайыр тюлдю. 
Сёзню айтханын этмеген да - 
ол да тюлдю шайыр. 

ХАКЪдан — Халкъ, СЁЗден — Ёз. 
Бу затны ангыламасакъ биз, 
Хакъ бла, Сёз бла болмасакъ биз, 
алагъа тюз турмасакъ биз - 
болаллыкъ тюлбюз Адам да, Халкъ да,. 

СЁЗдю къутхарлыкъ дунияны - 
Хакъ сёз — Акъ сёз — Иги сёз. 
Ангыламасакъ а аны - 
къутхармаз бизни бир джукъ да. 

ЁЛГЕН ТИЛНИ БИР НАЗМУСУН ОКЪУЙ 

Сау тиллеге кёчюргенди тылмач 
ёлген тилде(н)) бир назмуну. 
Кючлегенле мени бушуу бла къууанч - 
ангылатхан къыйын тюлдю муну. 

Бу тил сау эди бир заманда: 
къаллай назмула джаза эдиле анда, 
джетише эди байлыгъы тилни 
ачаргъа кёкню, джерни, джюрекни. 

Хакъ да, халкъ да, адам да, 
къалюбала, ахырзаман да, 
болгъан ишле да, боллукъ да 
кёрюне эдиле бары анда. 

Джырла, кюуле, ийнарла да, 
нарт таурухла, хапарла да, 
тилбургъучла, джомакъла да 
бар эдиле бары анда. 

Тилинде — джашауу халкъны, 
джарсыуу, къууанчы, къайгъысы аны, 
иннети, мураты, сыфаты, къууаты... 
тил — кеси эди халкъ. 

Тилде кёрюне эди халкъ, 
джурту да кёрюне эди аны: 
таула, суула, чегетле, 
ташла, къаяла, терекле... 

Кёрюне эди табигъат да тилде 
джаныуары, кийиги бла бирге. 
Сау бир дуния джашагъан тилге 
ким буюрду ёлюрге? 

Джанкъылычы бла имбашларында, 
джандетден суу алыб келген мёлек да, 
Къой Джолдан анга къараб, 
кюушене тургъан кийик да, 

бешиги тебренсе ышарыб, 
къууана тургъан сабий да, 
зулмугъа, душманнга къаршчы, 
сермеше тургъан джигит да - 

бары, бары бар элле тилде... 
Ол тил джокъду энди. 
Ёлгенди. 
Ёлгенди бир халкъ, бир дуния. 

Сау къаллыкъ, бир тылмач 
ёлген тилден бир назмуну, 
бир сейир назмуну кёчюрюб, 
къууандыргъанды бизни. 

Ол тилни иеси халкъны 
къадарына къарадым тинтиб: 
джазыкъсынмай къойдум мен аны - 
ол кеси ёлтюргенди тилин, 
ол кеси ёлтюргенди кесин. 

Ёлген халкъны назмусун окъуб, 
Ана тилиме къарайма къоркъуб: 
биз да,ол халкъча, ёлтюрсек тилибизни (кесибизни!) 
адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз, 
муслиманлыгъыбыз да бармыды бизни? 

ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКДИ ШАЙЫР 

Джазгъы гюллени берелле сеннге, 
мен а — къачхы чапыракъланы. 

Чапыракъла терекден учар учмаз, 
аланы джерге тюшерге къоймай, 
джелге аш болургъа къоймай, 
хауада джанауал тебсеулерин тыйыб, 
агъач четенчигинге джыйыб, 
«Джуртда Джангыз Терекни» да салыб юслерине, 
къолунга тутдурама. 

Терекден юзюлген сары чапыракъланы 
джюрекден юзюлген назму сёзлеге 
нек ушатханымы билмейме кесим да. 

«Джуртда Джангыз Терекни» хар бир чапырагъы 
ол чапыракъланы тюшюреди эсге. 
Китаб чапыракъланы араларына 
терек чапыракъланы саласа сен да. 
Дейсе: 
Джуртда Джангыз Терекди шайыр. 

ТАМБЛАГЪА КЪАРАЙ 

Кимге файгъамбарлыкъ, кимге сюймеклик 
келеди къыркъ джылында. 
Менге келген а — къуру кюймеклик: 
«отдан чыкъ да — джалыннга». 

Сен да, «кетеме» деб, къоркъутаса мени - 
башынга табыча эт. 
Ёлюб кетиб баргъан Ана тилине - 
джангыз анга - къоркъады поэт. 

Тили — джаныды халкъны. 
Ол кетсе - 
къуру тёнгеги къалады аны. 

Аты бар да — кеси джокъ: 
аллай кюннге джетгенди халкъым. 
Кюрешиб, сермешиб, даулаб, 
ала да билмейди хакъын. 

Къурамайды алгъынча Элин, 
сакъламайды алгъынча тилин. 
Джуртунда да джуртсуз эте, 
джууукълаша келеди ёлюм. 

«Хакъ, Халкъ» дей билмегенле, 
«миллетчиди, ассыды» дейдиле меннге. 
Ат-бет атаргъа кюрешгенле, 
не болгъанын билемисиз ассимиле? 

Тарих эси, миллет ангысы 
джукъланыб бошаса халкъны, 
ол джукъ айтырыкъ тюлдю 
тилсиз, джуртсуз этсенг да аны. 

Къул, манкъурт боллукъду халкъ, 
алсанг аны ангысын, эсин. 
Джер-суу атлары турсала да, 
джер джюзюнден думп боллукъду кеси. 

… Бизни къурутургъа кюрешгенлеге да 
уругъуз баш, 
къралгъа, хоншугъа, дуния малгъа да 
болугъуз къул-къарауаш, 
Хакъгъа тюл, Халкъгъа тюл, 
Интернационалгъа этигиз къуллукъ - 
кёрюрсюз, сора, джетмесе зорлукъ. 

Тарыгъа беригиз 
джыланны къуйругъундан башына, 
«джалыныб джаудан къалмазса» деген 
нарт сёзню уа айтмагъыз бошуна. 

Ёзденликни, Эркинликни унутугъуз: 
зулмуну арбасына минигиз да, 
джырын да джырлагъыз, 
байрагъын да ёрге тутугъуз... 

Ай, мискин джанла, 
учаргъа тюл, 
сюркелирге джаратылгъанла. 

Къоркъугъуз джашаргъа, 
къоркъугъуз ёлюрге, 
эркин болургъа унамагъыз, 
къул болгъанлай туругъуз ёмюрге. 

Къул джашауну сайлагъанла, 
ит джашауну сыйлагъанла, 
ариу кёрюнюгюз иегизге - 
чабыгъыз, юрюгюз 
эркин джанлагъа - бёрюлеге. 

Къабырдан турса Къарча, 
тирилселе Адурхай, Будиян, Науруз, Трам, 
келселе Боташ, Ёзден, 
келселе Къамгъут бий, Къаншау бий, 
къайытсала Ачемез, Татаркъан, Къара-Мусса, 
Доммайчы, Умар, Джаттай - 
не боллугъун билемисиз? 

Сагъынылгъан — босагъа тюбюнде... 
Башха кюнле келликдиле, 
итле бары ёллюкдюле, 
бёрюле къаллыкъдыла къуру. 
Аллахны къуллары, Тейри адамлары - 
джангыз ала къаллыкъдыла къуру. 

ДЖУРТХА ТАНСЫКЪЛЫКЪ 

Эс унутмайды джукъну: 
Кёкню ауласакъ да башын, 
термилгенлей турлукъбуз Джуртну 
ичерге сууун, джаларгъа ташын. 

Джуртну джырчысыды Къобан, 
башха суу керек тюлдю бизге: 
учханча, энеди таудан, 
кетеди тюзге, тенгизге. 

Элтеди хапар тауладан, 
Минги Тауну айтады джырын. 
Къаналмам, тоялмам аладан, 
джюзден атласа да джылым. 

Джер джолуму тауусуб, 
дуньядан кетсем да къуруб, 
Къобан сууну тауушу 
къулагъыма келгенлей турур. 

Джандетге тюшгеним болса да, 
гюнахымы дженгиб сууабым, 
къайдадыла деб къарарма 
Минги Тауум бла Къобаным. 

Кёрмесем а аланы, 
уюб тургъанлай намазгъа, 
тилерме джалбарыб Аллахдан: 
къайтар ызыма, Кавказгъа. 

Джурту болмагъан джерде 
джокъду халкъгъа, адамгъа да джандет. 
Джангыз Терек боллукъ эсе да, 
аныча кесиллик эсе да, 
Джуртха къайытыргъа излейди поэт. 

Акъ Минги Таусуз Акъ сёз да джокъ, 
Ана тилсиз, Ата джуртсуз нарт сёз да джокъ. 
Джандетде боллукъ тюл эселе джуртум, тилим - 
сора, 
джандет да боллукъду манга джаханим. 

Эс унутмайды джукъну: 
къоюб кетсек да дуньяны башын, 
термилгенлей турлукъбуз Джуртну 
ичерге сууун, джаларгъа ташын. 

ЧАЛКЪЫ ЧАЛА 

Кырдыкдан джумшакъ, ингил не болур? 
Алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун. 
Къурч темир ашалыб тауусулады, 
чыкъмазча болады ханс кесген тауушу. 

Халкъгъа кёб къыйынлыкъ салдыла темирле, къурчла, 
алай а, къайдадыла бюгюн ала? 
Халкъ а сауду — джангы тёлюле ёсюб джетдиле, 
баш ургъанла — темирге, къурчха тюл — Тейриге. 

Хакъдан эмда Хакъ бла болгъан адамдан, халкъдан 
кючлю ким болур, не болур? 
Кырдыкдан джумшакъ, ингил не болур - 
алай а, ол да ашайды чалкъыны ауузун. 

Чалкъы чала, этеме сагъыш 
кырдыкга, чалкъыгъа, халкъгъа да. 
Джаралы Ташха, Джугъутургъа да, 
Джангыз Терекге да этеме сагъыш. 

Кёлюмю басар а кёрмейме джукъ: 
ауушуннганлыкъгъа джайла, къышла да, 
тюб болуб къалмай, келелле чыгъыб, 
джангы тюрсюнлю темирле, къурчла да... 

СЁЗНЮ, ТИЛНИ ЮСЮНДЕН 

Мында болмагъан джокъду халкъ - 
кёреме агъын, къарасын, сарысын да... 
Хар бирини кесини тили. 
Алай а, тилле юлешинмейдиле 
акъгъа, къарагъа, сарыгъа... 

Халкъланы расалагъа юлеширге боллукъду, 
тиллени уа — огъай. 
Аллахха шукур, тилледе 
джокъду къарабет, къысыкъкёз... 
Аллахха шукур, тиллеге 
демейбиз, деялмазбыз 
сарыкъулакъ, къарабет, къысыкъкёз... 

Хакъ сёз, дунияда тилле 
юлешинмейдиле акъгъа, къарагъа. 
Юренирге керекбиз аладан, 
бир-бирибизге ат-бет атамай, 
бир-бирибизни сыйлай, сакълай да джашаргъа. 

Сёзге, тилге болайыкъ сакъ. 
Эм алгъа Сёз болгъанды. Сёз бла 
Кёкге кёлтюрюледи кёл. 
Сыналыб айтылгъанды керти: 
Хакъдан башланады Халкъ, 
Элибден башланады Эл. 

ЭСГЕРТМЕ 

Эркишиле тыш джаула бла сермешген сагъатда, 
ич джаула Элибизге кириб, 
къартланы, сакъатланы, тиширыуланы, сабийлени 
тутмакъ этиб, джесир этиб, сюрюб, 
анда да 600 кесек этиб, юлешиб, 
Азияны, Сибирияны къум, буз тюзлерине, 
къуш тюгюнлей чачдыла - 
адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырыр ючюн, 
бизни халкъгъа ма аллай къазауат ачдыла. 

Орус патчах башлагъан къазауатны 
ахырына джетдирди большевик патчах. 
1828-чи джыл, ноябрны экиси. 
1943-чю джыл, ноябрны экиси. 
Къан джугъу бу тарх бизге 
къара кюн болгъанлай турлукъду тарихибизде. 

Аладан башланнганды бютеу къыйынлыгъыбыз. 
Сойкъырым, сюргюн джылладА 
бурундан хапарлы къартла къырылдыла бары, 
22 минг сабий къырылды ачдан-джаланнгачдан, 
ненча тиширыу да шашды акъылындан... 

Къалгъан кесегин да халкъны 
зауаллы къарачай къызла, тиширыула 
сакъладыла, къутхардыла ёлюмден. 

Ол къыйын сюргюн джыллада 
Халкъыбызны къутхаргъан Къарачай Тиширыугъа-Анагъа 
эскертме салыргъа керекди дегенле, 
сау болсунла. 

Сюргюнде ёлген хар бир сабийге атаб, 
бирер терек орнатсакъ Джуртда - 
ол 22 минг терекден къуралгъан 
бир джашил чегет боллукъду. 

Ма аллай чегетни къыргъандыла джаула. 
Инша Аллах, аны унутмазбыз, 
зулмугъа дертни къурутмазбыз 
адам эсек, халкъ эсек саула. 

Зулму къолундан ёлген 
22 минг сабийни хар бирине 
бирер назму атайма мен да. 

22 минг назмудан къуралгъан 
бушуу китабымда джашарыкъла ала, 
имансыз къралгъа, ибилис джорукъгъа 
бютеу дауларын айтырыкъла ала. 

22 минг терек, 
22 минг назму 
Орта Азияны, Сибирияны къум, буз тюзлеринде 
къалгъан сабийлени орнуна. 

Халкъны къалгъанын къутхаргъанында да, 
тилин, тёресин сакълагъанында да, 
ол ёлген сабийле джюрегин сакъат этген, 
зауаллы таулу тиширыу, 
энди ёмюрде да 
къара джаулугъун башындан тешмез. 

22 минг терекни арасында, 
22 минг назмуну ичинде 
Таулу Ананы сын-сураты 
къара джаулугъу бла башында... 

22 минг бушуу назмуну окъуб 
22 минг джашил терекге къараб, 
джылай саркъгъан къобан суугъа тынгылаб, 
къара джаулукълу эсгертмеге къараб, 
джаш тёлю тюшюнюр... 

Къаллай къыйынлыкъда 
сакълагъандыла анала бизни, 
сакълагъандыла тилибизни, 
сакълагъандыла халкълыгъыбызны, 
къайтаргъандыла джуртубузгъа... 

Энди аны барын унутсакъ, 
тилибизни, тёребизни унутсакъ, 
джуртубузну башхалагъа кючлетсек, 
кесибиз да ассимиле бола, эрисек... 

Аман аууз ачмайым, огъай. 
Динин, тилин, джуртун да сакълаб, 
адетин, тёресин, намысын да сакълаб, 
джашарыкъды, айнырыкъды Къарачай. 

ТАУЛУНУ ДЖАЗЫУУ 

Къайытханлыкъгъа КъобАн джагъасына, 
ташын джалаб, ичгенликге сууун, 
джокъду дарман джюрЕк джарасына, 
сюргюн алгъанды аны саулугъун. 

….................................................. 
…................................................... 
….................................................... 
…....................................................... 

Ол, къралны душмандан къоруй, 
къазауат этди къан-джан аямай. 
Ибилис джорукъ а анга къарамай, 
джакъсыз халкъын сюрдю джуртундан. 

Сойкъырым этген, сюргюн этген 
къуру Гитлер болуб къалса уа, айхай... 
Халкълары бла къазауат этген 
имансыз совет кърал онгаред къалай... 

…......................................................... 

Зауаллы таулу: 
Чыны - уллу, саугъалары - кёб, 
джуртуна уа — эркинлиги джокъ, 
башына уа эркинлиги джокъ... 
Урушланы биринде окъ 
джашаууун юзмегенине къыйналды. 

Адамла джуртларына, юйлерине 
къайытадыла къазауатдан, 
къайытхан кибик ахыратдан. 
Уллуду къууанч... 
Джигит таулугъа уа барыр джер джокъ - 
джалыннга тюшдю сау чыгъыб отдан. 

Къазауатны джигитин, тулпарын 
тутуб, Орта Азиягъа ашырдыла. 
Ачдан къырылгъан юйдегисини 
ачы хапарын эшитди анда. 

Ёле тургъан юйдегилеге да 
болушур онг табмай, тынгылады. 
Халкъны джауу ким болгъанын 
ол энди ажымсыз ангылады. 

Джан хурджунундан чыгъарды да, 
дуккуллады Сталинни суратын. 
Кесин да джыртар эди алай, 
мадар болуб, толса мураты. 

Комендантны ёлтюргюнчю тюйдю - 
он джыл тутмакъ бердиле таулугъа. 
Ёлтюрмегенлери да сейирди - 
джан аурутхандамы чыкъды джарлыгъа. 

Он джылы ётгенден сора, 
Сталин да ёлгенден сора, 
башына этдиле бош. 
Джюреги уа болмады хош. 

…......................................................... 

Къайытханлыкъгъа КъобАн джагъасына, 
ташын джалаб, ичгенликге сууун, 
джокъду дарман джюрЕк джарасына, 
зулму алгъанды аны саулугъун. 

ХАЛКЪ ДЕГЕН НЕДИ? 

Халкъ деген неди? Терекди, 
тамыры бегибди Джуртха. 
Къараргъа анга да керекди, 
урдурмай душманнга, къуртха. 

Борчду аны сакълау эм къоруу: 
джаныуардан, хайуандан - 
биринден да джетмезча заран, 
тёгерегине да керекди буруу. 

Тыш, ич джаула да биригиб, 
кюрешелле туру, таша. 
Ит джыйын къалыр гимигиб, 
Джангыз Терек, кёгере, джашар. 

Агъачсыз агъачланы келтириб тюзледен, 
Терегибизни къуршалаб ала бла, 
излейле 
Терекни къалырын кёрюнмей, 
сау-шау болгъаны да билинмей. 

Излейдиле Терегибизге 
башха тереклени джалгъаргъа, 
умут этелле алай бла 
джангы агъач чыгъарыргъа. 

Излейдиле алай бла 
Джуртда Джангыз Терекден бошаргъа, 
тюрлендириб къанын, джуртун да кючлеб, 
керпеслениб, «ох» деб, джашаргъа. 

Халкъ деген неди? Терекди, 
тамыры бегибди Джуртха. 
Къараргъа, къорургъа да керекбиз, 
урдурмай аны душманнга, къуртха.

КЁКЧАМЫ, ДЖЕРЧАМЫ? 

Суу тартады ичине. 
Аны унутуб, бир кёб адам - 
джюзюб узакъгъа, тереннге - 
къалады кёлде, тенгизде. 

Аллай тенгиз-терк меннге 
сюймеклик кеси болгъанды. 
Джурт, кърал чекледен да ётюб, 
тышына кетиб барама. 

Элимден, халкъымдан айырылсам да, 
биргемедиле диним бла тилим. 
Артда сокъураныргъа да болурма, 
бусагъатда уа игиди кёлюм. 

«Ким, не сакълайды,- дейдиле,- анда?». 
Алагъа джууаб этеди джюрек: 
«Башха дуния сакълайды алда, 
анда уа — Кёкден тюшген мёлек». 

Бир кишиге да тынгыламай, 
ётюб барама чекден. 
Ёталырмем тенгизден-теркден, 
болмаса буйрукъ Кёкден? 

Джюрек, джылама артда - 
(кеси джыгъылгъан джыламайды). 
Кёк болушады санга, 
джердегиле аны ангыламайла. 

Джандет, джаханим да алдады, 
артда къалгъан а не эди сора? 
Къой, къыйын сорууланы сорма, 
хар сорууну джууабы джолдады. 

Джабылса да Сюймеклик Кюймеклик бла, 
шийир эшик ачыкълай къаллыкъды. 
Джазгъы джазыуум джашнарыкъды - 
алай а, къалай: кёкчамы, джерчамы? 
Аны уа билмейме, къайдам. 
Анга сенсиз джокъду джууаб. 

СЮЙМЕКЛИК БЛА КЮЙМЕКЛИК* 

Сен бургъанса «С»ыны «К»ыгъа. 
Мен а «К»ыны да «С»ыгъа 
бурургъа кюреше джашайма. 

Бир харифни тюрлендиралмазлыкъ - 
«К»ыны «С»ыгъа буралмазлыкъ - 
ол шайыр болалмазлыкъды, 
Сёзге, Адамгъа, Халкъгъа да 
ол хайыр болалмазлыкъды, 

Бир харифни тюрлендиралмагъан, 
сёзню нюрлендиралмагъан - 
Кюймекликни да Сюймекликге буралмагъан - 
бир джукъну да тюлдю тюрлендираллыкъ, 
джашауну да (джашаууун да) тюлдю нюрлендираллыкъ. 
*«Ж» бла «ДЖ» харифлени оноуларын эталмагъан, бир алфавит эталмагъан, бир харсха келалмагъан къаламчыларыбызгъа да айтылады бу назму. ЭКИБИЗГЕ СОРУУ 

Мен Кёкча джашнайма, 
Сен а — джерча. 
«Насыблыбыз» дерча 
джашайбызмы биз? 

ТИШИРЫУНУ АРИУЛУГЪУ 

Тиширыуну ариулугъу 
Эрине ачылыргъа керекди джангыз. 
Ачыла эсе уа дуниягъа, 
не дегенлерин билесиз анга. 

ТЕЛИДЕН ТУУРА ХАПАР 

Тиширыугъа, баш ие болгъан бла къалмай, 
джюрек ие да болургъа керекди. 

Алай болмаса 
(иманы болуб, тыйылмаса), 
тиширыуну эки эркишиси болуб къалады: 
бири — баш иеси, бири да — джюрек иеси. 

Ётюрюкню къуйругъу бир тутум дегенлей, 
Ахыры аны аман бла бошалады. 
Сюймеклик боран шаушалады, 
юйюр а чачылыб къалады. 

Къан тёгюлгени да болады, 
адам ёлгени да болады. 

Баш иесине разы болмагъан тиширыу, 
джюрегине ие боллукъну излерден алгъа, 
неда, 
джюрегине ие боллукъну кёргенден сора, 
баш иесинден айырылыргъа керекди. 

Алайсыз, 
джашауу - боллукъду къолайсыз, 
къоркъуу тюбюнде ётерикди, 
аны ётюрюкчю этерикди. 


АХЫРЫНА ДЖУУУКЪЛАШХАНДЫ БАТЫ 

Батыны батханды кюню. 
Эркишиге эркиши бла этелле некях, 
тиширыугъа тиширыу бла этелле некях. 
Батыны къармалгъанды дини. 

Батыгъа джууукълашханды ёлюм. 
Къалмагъанды сыйы, намысы, бети, 
къалмагъанды тёреси, адети... 
Батыгъа джууукълашханды ёлюм. 

Къахмеликге сюймеклик дейле, 
Зийналыкъгъа сюймеклик дейле, 
аны да бир джетишимге тергейле - 
Батыны батханды кюню. 

Эркишилери да тиширыу маталлы, 
тиширыулары да эркиши маталлы. 
Туугъанындан — ёлгени кёб. 
Ахырына джууукълашханды Баты. 

КЁРСЕМ КЪАЯДА ТЕРЕКНИ 

Кючлейди сагъыш джюрекни, 
кёрсем къаяда терекни: 
джашау эталады къалай, 
ашау табалады къайдан? 

Джай чиллеге да чыдаб, 
къыш чиллеге да чыдаб, 
джелге, бораннга да чыдаб, 
ол джашау эталады къалай? 

Тау этегинде эллеге да 
сейирсиниученме алай: 
таш башында ата-бабала 
джашау эталгъанла къалай? 

Къаягъа ёрлегенди терек, 
балта джеталмазча анга. 
Бек джерде орналгъанды халкъым - 
сакъларча кесин душмандан. 

Джюзле бла джылланы 
таула сакълагъанла бизни. 
Бир кёб затха этеме сагъыш 
кёрсем къаяда терекни. 

ДЖЮРЕГИМ ТОХТАСА, КЪАЛЛЫКЪДЫ НЕМ 

Намаздан сора назму, 
назмудан сора намаз. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз. 
Алай ётеди кюнюм. 

Намазлыкъда да къурайды 
джюрегим назму. 
Назмуда да къылады 
джюрегим намаз. 

Ашалгъан намазлыгъым, 
ашалгъан джюрегим, 
джарылгъан ташым, 
кесилген терегим. 

Ашалгъан намазлыкъны 
ауушдурургъа да боллукъду. 
Ашалгъан джюрекге, 
джарылгъан ташха, 
кесилген терекге - 
алагъа не оноу, ансы? 

Намаздан сора назму, 
назмудан сора намаз. 
Намаз бла Назму. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз. 

Аладан табама себеб, 
аладан табама къарыу - 
джаным саудан къалмазгъа ёлюб, 
сюелирге, сюелгенча элиб. 

Джарылгъан ташда ёседи терек. 
Джарылгъан джюрекде тууады назму. 
Джашилдиле терек да, назму да. 
анда(н) Терек ёсер ючюнмю джарылгъанды таш? 
Назму тууар ючюнмю джарылгъанды джюрек да? 

Джарылгъан таш бла джарылгъан джюрекни 
тыш дуниягъа ачылгъан, къарагъан 
ич дунияларыды 
джашил терек бла назму. 

Намаздан сора назму, 
назмудан сора намаз, 
неда — экиси да бирге. 
Алай ётеди кюнюм, 
алай ётеди кечем. 

Джюрегим тохтаса, къаллыкъды нем: 
ташым-терегим-назмум. 

ХАЛКЪ 
ХАКЪ ДЖОЛГЪА КЪАЙЫТЫР 

1 
Къулгъа къул болгъан ёзден, 
къуллукъ къул этген ёзден - 
ол къалай болур бизден? 
ол къалай болур ёзден? 

Къул боллукъ болса Къарча, 
Къайытырмеди Джуртха? 

Къарчабыз терилмеди 
дуния малгъа, къуллукъгъа, 
ханлагъа излемеди 
аскер башчы болургъа. 

Бир Тейриден башхагъа 
баш урмады ол Адам. 
Къаны-джаны келеед 
аланладан, нартладан. 

Ол неден да баш кёрдю 
Тюзлюкню, Эркинликни, 
ала ючюн сермешде 
ётдю аны ёмюрю. 

2 
«Мени халкъымдан бир джан 
къул болмаз, не хан болмаз . 
Бир Тейриден башхагъа, 
къуллукъ этмез, баш урмаз. 

Тейри адамы, халкъы - 
атыбыз эм антыбыз. 
Кёкге тартхан Минги Тау - 
джурт белгибиз, тамгъабыз. 

Акъ барс бла бёрю да - 
къараууллары Элни. 
Бизни блады Тейри да - 
аман этмейик кёлню. 

Башхалыгъы бёрюден 
итни неди — билесиз: 
итни барды иеси, 
бёрюню уа — Тейриси. 

Тейри адамы, халкъы - 
ёзден адамы, халкъы - 
Кёк бизге берген насыб... 
Анга болсакъ тыйыншлы, 
джетмез бизге къыйынлыкъ...». 

3 
Тейриге тюл, адамгъа, 
дунья малгъа, къуллукъгъа 
табыннганла — Къарчаны 
къауумундан тюлсюз сиз. 

Кёк къарайды къаралыб: 
билмегенле «Халкъ», «Джурт» дей,- 
тойгъан джеригиз сизге, 
туугъан джерден багъалы. 

Сиз сатаргъа хазырсыз 
халкъны, джуртну да бирден. 
Бу дуньяда болурму 
джийиргеншли джан сизден? 

4 
Ата джуртубуз ючюн, 
Ана тилибиз ючюн, 
Миллет Элибиз ючюн 
ёлгендиле джигитле. 

Ачемезни садагъын, 
Татаркъанны къылычын, 
КъарА-Муссаны бычагъын, 
Умарны да шкогун 
Джаттайны да герохун 
унутмагъанла джаула. 

Ол миллет джигитлеге 
биз тыйыншлы болмасакъ, 
Къарча къурагъан Элни 
джангыдан къурмасакъ, 

къара кюнлерибиз 
болмасала бизге дерс, 
биз болурбуз манкъуртла, 
кетиб бизден ангы, эс. 

Къулгъа къул болгъан ёзден, 
къуллукъ къул этген ёзден - 
ол къалай болур бизден? 
ол къалай болур ёзден? 

5 
Джюрек боран шаушалмаз: 
Тейри адамны ахыры, 
ёзден халкъны ахыры 
аман бла бошалмаз. 

Иги джора этеме: 
дунья да былай турмаз, 
ёзден халкъым къул болуб, 
шайтанлагъа баш урмаз. 

Тейри адамы къул болуб, 
зулмугъа этмез джырла. 
Кёк бёрю да ит болуб, 
бойнун тутмаз сынджыргъа. 

Къул адабият хорланыр 
айтылыр да ёзден сёз, 
айтылыр да эркин сёз. 
Хакъ сёз къайытыр артха. 

Халкъ 
Хакъ джолгъа къайытыр. 

БАРАДЫ КЪАЗАУАТ 

1 
Уучула бла итлери къуршалалла джыйын джанлыны, 
ёзге, ол тюзлеринден тауларына къачыб къутулду. 
Амантиш итге бурулгъан бир сатлыкъ бёрю уа, 
ары да келтирди душманланы. 

Къырадыла бёрю джыйынны, 
уучуладан, итледен да бардыла ёлгенле. 
Тамада уучу, урушну сериуюн эте, 
келечи иеди, тылмач бла бирге: 

«Джаныгъызны къоярбыз сау 
биз айтханнга бойсунсагъыз, 
«Эркинлик, Джурт, Халкъ» деб турмай, 
итлеге къошулсагъыз. 

Тегене, сынджыр хазырды сизге да, 
джылы ит орун да ишлербиз. 
Инджилмезсиз иссиден, сууукъдан, 
ач, джаланнгач да болмазсыз. 

Эки башлы къушха бойсунсагъыз, 
джети башлы эмегенледен къутулурсуз. 
Къаныгъыз, джаныгъыз бла да ит болуб бошагъынчы, 
кесигизча да улурсуз. 

Ол эркинликни да къоярбыз сизге, 
патчах сёзге тынгыласагъыз. 
Кесигизге, бизге да иги 
ит джашауну сайласагъыз. 

Къарагъыз ит болгъан къауумлагъа, 
къалай иги джашайдыла ала. 
Тюклери джаланыб, къарынлары токъ, 
окъдан, ачдан, сууукъдан 
ёлебиз деген къоркъуулары джокъ. 

Бизге иги къуллукъ этгенни, 
аман тишин да этебиз алтын. 
Аны хар неси да — башха: 
тегенеси — кюмюш, сынджыры уа — алтын. 

Сизге беребиз сайлау: 
не итлеге къошуласыз да, этесиз джашау, 
не джаныуарлай къаласыз да — къырыласыз: 
биригизни да къоймазбыз сау. 

Ючюнчю джол да барды сизге: 
тауладан кёчесиз да тюзге, 
бизни къуршоуну ичинде, 
джангы Эл къурайсыз да кесигизге, 
сюйгенигизча джашайсыз». 

2 
Ит болургъа унамагъан бёрюле бла, 
тау джуртларын душманнга къоюб 
тюзге кёчерге унамагъан бёрюле бла, 
кеслерин алдатмагъан бёрюле бла, 
Эркинликлерин, Джуртларын, Эллерин да къоюб, 
къул-къарауаш болургъа унамагъан бёрюле бла 
андан бери барады къазауат. 

«Аздан аз ёлюр, кёбден кёб ёлюр», 
«джаудан джалыныб къалмазса», 
«итни — иеси, бёрюню — Тейриси», 
«ит — тойгъан джерине, бёрю — туугъан джерине»... 

Сынаудан ёталмагъанла да чыкъдыла: 
бир-бир бёрю итлеге къошулду, 
бир-бир бёрю тышына кетди. 

Кёбюсю уа, 
дин-тил-джурт къазауатны бардыра, 
ёзденликлерин-бёрюлюклерин джакълай, сакълай, 
«не — хорлам, не — ёлюм»,- дей, 
шейит болургъа разы болдула. 

Барады къазауат... 

ТАШЛА, КЪАЯЛА, ТАУЛА 

1 
Ташны да барды джаны. 
Ийнанмагъан, билмеген аны, 
терекге сорсун - 
ол ташда ёсген терекге. 

2 
Ташла, къаяла, таула - 
джуртубузгъа джан салгъан алалла. 
Ёлсем, Гамзатовну турналарына 
къошуллукъ тюлдю джаным: 
ол къаллыкъды ташда, къаяда, тауда - 
къайсында болса да... 

Нартланы Кёкге кетгенлери да бош хапарды - 
Сымайылны Минги Тауундады, 
Къайсынны джаралы ташындады 
аланы да джанлары. 

Хоу, деу нартла — кими ташха, кими къаягъа, 
кими уа таугъа бурулгъандыла. 

Ташы, къаясы, тауу болмагъан джурт - 
ол бизни джурт тюлдю. 
Сюргюнде къум, буз тюзледе 
таяныргъа джокъ эди таш, 
къая, тау джокъ эди ёрге къаратхан, тартхан. 

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, 
тирилиб кетерикбиз Джуртда»,- деб, 
къайытыр умут бла джашагъандыла таулула 

14-джыллыкъ сюргюнден-тутмакъдан 
къайытханында уа халкъ ызына, 
Минги Таууна къараб, Къадау Ташына таяныб, 
къууанч тыбырлы болгъанды. 

Джангыз Минги Таууну къатында 
Минги Таулу болаллыкъды таулу, 
Минги Халкъ болаллыкъды халкъ. 

Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсмесе, 
нарт тулпар болалырмы эди Къара-Шауай? 
Ташындан, къаясындан, тауундан 
айырылгъан кюн - джокъ боллукъду Къарачай. 

3 
Ким айтыр 
ташны джокъду деб джаны. 
Аны 
таш кёрмеген алимлеге тюл, 
таш ууатхан залимлеге тюл, 
таш башында джашау этген халкъгъа, 
таш башында ёсген джангыз терекге - 
джангыз да алагъа - соругъуз. 

КЪАЯДА ТЕРЕК 
Лайпанланы Нюр-Магометге 

Хорлата тебресенг джюрекни къайгъыгъа, 
эсге тюшюр терекни къаяда. 

Къалмагъанында джерде джашау, 
ол къаягъа ийгенди тамыр. 
Къутулгъанлыгъына мычхыдан, балтадан, 
анга къаяда да джокъду тынчлыкъ. 

Табханлыгъына башына бошлукъ, 
кюйдюредиле джел, Кюн, сууукъ. 
Болгъанлыгъына Кёкге джууукъ, 
Кёкден да джокъду анга болушлукъ. 

Тургъанлыкъгъа бутакълары къучакълаб Кёкню, 
Кёк чартлаб, урургъа ёчдю терекни. 
Умутун тас этмей, тюнгюлмей, бюгюлмей, 
дагъыда, кёгергенлей турады ол. 

Мийикден къараб чегетин кёреди: 
кесгендиле тюзюн, игисин, маджалын агъачны, 
къалгъандыла къуру къынгыр, къуу, джатхан терекле... 
Къая терек чегетине болушсун къалай?! 

Чайкъайды башын, къараб палахха. 
Таяныб Кёкге, сёлешеди джер бла - 
джетерми сёзю халкъгъа, патчахха? 
Къарай джерге, сёлешеди Кёк бла, 
алай а, джетерми сёзю Аллахха? 

Бирде къара булут, бирде акъ булут 
джабалла бетин терекни. 
Келечича, джашайды терек 
арасында джер бла Кёкню. 

Хорлата тебресенг къайгъыгъа джюрекни, 
эсинге бир тюшюр къаяда терекни. 

КЁК БЛА ДЖЮРЕК 

1 
Кёк чамланса, 
къалай къутуллукъса андан, 
къайры къутуллукъса андан? 

2 
Алай а, 
Кёк кеси да кюеди, 
чартлаб урса джерни. 
Джерни, джердегилени кюйдюрюрден алгъа, 
Кёк кеси джанады, шыбыланады. 

3 
Кёк кеси да къалмайды таза, 
кеси джаратхан джерни да, 
джердегилени да, 
(аланы огъуна!) уруб ачытса: 
тютюн, чарс, джалын, 
къычырыкъ, хахай - 
бары чыгъады кёкге, 
джабады Кёкню бетин. 
Ол кёб джыларгъа-джауаргъа керекди 
тазаланыр ючюн, 
тютюнню, чарсны, джалынны 
джаратылгъан джерине къайтарыр ючюн. 

4 
Зулмуну, кёзбауну, терсликни кюйдюрсенг да, 
аны тютюню, чарсы, джалыны 
кесинге да къалмайды джагъылмай, къатылмай. 
Кёб, кёб заман керекди, 
тазаланыб, алгъынча болур ючюн, 
алгъынча болалмай къалыргъа да боллукъса... 

5 
Чартлайды Кёк. 
Чартлайды джюрек. 
Кюеди таш, 
кюеди терек. 

Ачыйдыла 
Аллахсызла да, 
ачыйдыла 
гюнахсызла да. 

Чарс-тютюн 
джабады Кёкню, 
къайгъы-бушуу - 
кёлню-джюрекни. 

ЭРТДЕННГИДЕ 

Эртденнгиде 
хауа да — таза... 

Къаламгъа бурулгъан бир кюн таякъны 
тийириб Кёкден тюшген чыкъгъа, 
башлагъанма джаза. 

Бал аякъныча, назму гоппанны 
узатама сизге: 
хар не да — Сёзде. 
Хар не да — Сёзден. 

Сёз да — Кёкден, 
Кёк да — Сёзден. 
Бир-биринделле ала. 
КюнтаЯкъ къаламны тийириб чыкъгъа, 
башлагъанма джаза... 

КЪАЛАЙ КЪУТУЛЛУКЪБУЗ ОТДАН? 

Мен — ёле тургъан бир шайыр, 
Ана тилим бла тирилликме. 
Болмай къалыб сёзюмден хайыр, 
тилим ёлсе - мен да ёллюкме. 

Ёле тургъан тилде джазама. 
Алай а, бир затха базама: 
ёлген адам, ёлген халкъ, 
ёлген тил джокъду Аллахха. 
Башыбызны къоймайыкъ палахха. 

Джашау, ёлюм, тирилиу да — хакъды. 
Тирилликдиле ёлген адам, халкъ да. 
Имандан чыкъгъанлагъа, 
Ана тиллерин ёлтюргенлеге, 
Ата джуртларын сатханлагъа - 
кечмеклик боллукъ тюлдю. 

Кёкдеги унутмайды джукъну. 
Ол берген динни, тилни, джуртну 
сакъламагъанла — 
къалай къутуллукъбуз Отдан? 

БАРЫБЫЗГЪА ДА ОНГ БЕРСИН ТЕЙРИ 

Игиди мени джашауум мында. 
Турама къалкъыб, бычакъча къында. 
Кёлюм да рахат, тенгиз да рахат. 
Аллаху акбар, Аллаху ахад. 

Джаралы болса сермешде бёрю, 
джарасын джалайды кетиб ташагъа. 
Мен да алай кетгенме, Тейри, 
артха къайытыргъа термиле, ашыгъа. 

Кюч бла, къуллукъ бла, мал бла 
къул эталмагъанды мени зулму. 
Къан бла кирген чыгъады джан бла, 
Бир Аллахха этеме къуллукъ. 

Андан башха джокъду илях. 
Ол кёргюзтген Хакъ джолда барама. 
Джангылсам, къатылады палах, 
къарыусузлугъума да къарамай. 

Сынауланы ийген да Аллахды, 
аладан да сый бла керек ётерге. 
Буюрулгъан эсе уа ёлюрге, 
шейит болургъа насыб болсун. 

Игиди мени джашауум мында. 
Турама къалкъыб, бычакъча къында. 
Алай а, Къарча чакъырса артха, 
къыйын тюлдю джер салгъан атха. 

Бычакъ ауузу да, бёрю ауузу да 
къан джугъуду дейле къуру да. 
Душманла айталла алай, 
Ата джуртну биз къоярча къорумай. 

Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, Джурт ючюн 
кюреширге керекди къан-джан аямай. 
Аяргъа да боллукъду къалай, 
аладанды джаныбыз, къаныбыз да, сора. 

Ала бергенни аладан аясакъ, 
адамлыкъ, муслиманлыкъ да бизден кетер кери. 
Тейри адамы атыбызгъа тыйыншлы болурча, 
Хакъ ислам динибизге тыйыншлы болурча, 
бай Тюрк тилибизге тыйыншлы боурча, 
мийик Кавказ джуртубузгъа тыйыншлы болурча, 
Барыбызгъа да онг берсин Тейри. 

КЪАЙДА ДЖАШАСА ДА ШАЙЫР 

Шайыр, къайда сюйсе, джашайды анда. 
Хоу, сюйген джеринде джашайды шайыр. 
Джукъ айтыу джокъду аны ючюн анга - 
ол сёзю бла келтиреди хайыр. 

Къайда сюйсе, джашайды анда: 
сюйсе джерде, сюйсе уа Кёкде 
(анга ачыкъды Кёкге да джол). 
Кертисинде уа ол джашайды тилде 
эмда тил бла джашайды ол. 

Тауда, тюзде, тенгизде - 
къайда болса да тёнгеги-саны, 
джаны уа, джаны 
турады назмуда-сёзде. 

Къайда да аны биргесине - 
дини бла тили. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз - 
аладыла насыбы поэтни, 
ала блады джашауу поэтни. 

Шайырны 
Джурту, Эли, Юйю да, 
къаласы, кешенеси да, 
Ташы, Тереги, джери, Кёгю да, 
ёлюмсюзлюгю да, 
джаханими, джандети да - 
Сёзюдю, Акъ сёзю. 

Кесин джарлы эте эсе да, 
Ана тилин а этеди бай. 
Кеси джалан аякъ джерде бара эсе да, 
сёзю уа къанатлыды, учады кёкде. 

Ангылагъан да къыйынды: 
Сёз Кёкденми келеди эниб, 
Кёкгеми барады чыгъыб - 
шайыр кеси да билмейди аны. 

Сёзню ызындан барады шайыр, 
шайырны ызындан а келеди сёз. 
Берилген эсе шайырлыкъ сеннге, 
Джангыз Терекча, неге да тёз. 

Кесерге да боллукъларын бил. 
Алай а, эсен болса тил, 
сен ёлюмсюзсе. 

«Иги сёзню бычакъ кесмез» деб, 
Кязим хаджи айтмагъанды бош. 
Джюрегинг болур ючюн хош, 
Джырчы Сымайылгъа да къара. 

Итле, маскеле да джыйылыб, 
ит дууаны терсине окъуб, 
бёрю ауузун байларгъа кюрешгенча, 
ибилис джорукъ, шайтан адамла 
кюрешгендиле тунчукъдурургъа 
Сымайылны сёзюн, ауазын да. 

50 джылны турду сёзю тутмакъда-тузакъда. 
Итле ёлдюле, Джырчы да кетди. 
Акъ сёзю уа Сымайылны 
чыракълай-маяклай турады дунияда. 

Сюйген джеринде джашаргъа 
болмагъанда да шайыргъа мадар, 
анга насыб бергенди къадар 
айтыргъа сёзню тюзюн, игисин. 

Бютеу халкъ тынгылаб тургъанда да, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айта, 
алай джашагъанды шайыр. 
АлАй джашагъанды — Шайыр. 

Иманындан эмда тилинден 
айырыр кюч джокъду шайырны. 
Ёлтюрюб къойсала да аны, 
ол турлукъду джашаб Сёзюнде. 

Къайда болса да, джашаса да шайыр, 
биргесинелле дини бла тили. 
Алагъа тюз тургъан къадарда, 
ала бла болгъан къадарда - 
шайыргъа, халкъгъа да джокъду ёлюм.

КЕЛЛИК ЭСЕНГ МЕНИ ЮЧЮН — ХАЙДА, КЕЛ 

Ариу кюнле аз болалла Шималда - 
джыл узуну тохтамайды джангур, джел. 
Сени бери келтирмезме мен алдаб, 
келлик эсенг а мени ючюн — хайда, кел. 

Сени мында юшютмезме сууукъдан. 
Мен ёлеме, сууукъдан тюл, тансыкъдан. 
Фьордланы кёргюзтюрме былайда. 
Алагъа да биз тартарбыз Орайда. 

Сыйыт-къычырыкъ этедиле чАйкала - 
алагъа да юренирсе, менича. 
Арлакъда агъарады Ай Къала - 
эки башлы тауду ол да, Мингича. 

Викинг къызла алан къызлагъа ушайла - 
сарычачла, кёккёзле, акъбетле. 
Ариулукъ болгъан джерде назму туумай къалмайды: 
Шимал Джол ёресине — джырчыла бла поэтле. 

Шимал тенгизни бузу кёбдю сууундан. 
Шимал джуртну къызы кёбдю джашындан. 
Мен алагъа къарамайма — терс айтама, алдайма: 
сеннге ушашланы кёрюб къойсам — къарайма. 

Ариу кюнле аз болалла Шималда - 
джыл узуну тохтамайды джангур, джел. 
Сени бери келтирмезме мен алдаб, 
келлик эсенг а мени ючюн — хайда, кел. 

ХАЛКЪБЫЗМЫ, АДАМБЫЗМЫ БИЗ? 

1 
Ташха, Терекге да келеди къартлыкъ, 
келеди къартлыкъ джуртха, халкъгъа да. 
Элге, шахаргъа да келеди къартлыкъ, 
къартлыкъ келеди къралгъа, дуньягъа да. 

Тилле, миллетле да ёлелле - 
ол да бир джорукъ, ол да бир тёре... 
алай эсе — къыйналама неге 
тас болады деб, тилим, халкъым? 

2 
Къарча да былай сагъыш этсе, 
Темирни сюргюнюнден къайытырмеди? 
Былай сагъыш этсе Къарачай, 
Къурчну сюргюнюнден къайытырмеди? 

Былай сагъыш этселе ата-бабала, 
биз бюгюнлеге джетермедик, 
тюзледе тас болуб къалмай, 
таулада джашау этермедик? 

Эмегенле бла, эки башлы къушла бла да 
къазауат этген нарт ата-бабала, 
туудукъларыны бу философияларын эшитселе, 
къабырларындан туруб келмезлеми ала? 

Ала не ючюн этдиле къазауат, 
халкъ, джурт ючюн бере джанларын? 
Ала сакълагъан джуртну, тилни 
тас этселе туудукълары... 

3 
Огъай, алкъын этмегенбиз тас, 
тас эте уа турабыз. 
Бошму айтхан эди Кязим: 
«Биз да халкъбыз, адамбыз». 

Халкъ эсек, адам эсек биз - 
Джуртха, тилге нек барды къоркъуу? 
Джаралыдыла Джугъутур да, Таш да, 
Джуртда Джангыз Терекни да кюрешелле кесиб. 

4 
Былай хомух болуб къалай къалдыкъ биз - 
туудукълары нартланы, аланланы. 
Къабыр тынчлыкъларын бузабыз аланы - 
Халкъбызмы, Адамбызмы биз?! 

Хоншуладан — узакъдан, джууукъдан да — 
хомух болуб къалай къалдыкъ биз? 
Айырылабыз джуртдан, тилден да... 
Халкъбызмы, Адамбызмы биз?! 

ЭРЕСЕЙДЕ 

Сатлыкъла болсала патчах бла хан 
Батыдан, Шаркъдан да къалмаз бир джукъ да. 
Джуртну, халкъны да тонагъан, тонатхан - 
бу къаллай къралды, джорукъду? 

Джери эм кёб, джери эм бай, 
халкъы уа джарлы, факъыра... 
Кёзю джана, джаны саулай, 
тургъанчады тюшюб къабыргъа. 

Оноугъа-къуллукъгъа келген, 
бойсунмайын Тюзлюкге, Хакъгъа, 
бий болургъа кюрешеди халкъгъа: 
къуру зулму бла кёзбау — ол билген. 

Бийлерин, ёзденлерин да къурутуб, 
оноугъа келген эдиле къулла. 
Ким болгъанларын къоялмай унутуб, 
дерт джетдире эдиле къалгъанлагъа. 

«Къумдан юй болмаз, къулдан бий болмаз» - 
къара кючле эдиле иелери аланы. 
Эресейча тюл эди Кавказ - 
билмей эди къулллукъну, къулланы. 

Ёзге, Кавказны да къатышдырдыла, 
аны да къауумлагъа, сыныфлагъа юлешдиле. 
Ай бла джулдузну да, къачныча, 
аякъ тюбге атаргъа кюрешдиле. 

Къул Эресей ёзден Кавказны да 
туура кесича этерге кюрешди. 
Ленин-Троцкий-Сталин башлы эмеген 
адамланы, халкъланы да джутуб тебреди... 

Нарт халкъла ёрге турдула, 
ёзге эмегенле хорладыла бу джол. 
Орта Азиягъа, Сибириягъа 
тартылды ёлюм джол, къан джол. 

Темирлеге, къурчлагъа да келеди ёлюм. 
Имансыз кърал, ибилис джорукъ болду тюб. 
Тюб болду эсе... бюгюн да Эресейде 
нек къыйынды, къоркъуулуду джашау? Нек? 

Сатлыкъла болсала патчах бла хан, 
Батыдан, Шаркъдан да къалмаз бир джукъ да. 
Джуртну, халкъны да тонагъан, тонатхан - 
бу къаллай къралды, джорукъду? 

МИНГИ ТАУ БЛА МИНГИ ДЖЫРЧЫ 

Минги Таугъа къарасам, къуру да 
Джырчы Сымайыл тюшеди эсиме. 

КЪАЙДА ДЖАШАЙДЫ ШАЙЫР? 

Тюз айтасыз, 
поэтле джашайдыла Кёкде, 
кёк-джер арасы чекде. 

Алай а, деген: 
«ала айырылгъандыла джерден, 
хапарсыздыла джуртдан, элден»,- 
джангылады. 

Къарасанг кёкден, мийикден, 
артыкъ да кескин кёрюнеди джер, 
анда бола тургъан ишле да. 

Барды шыйыхлыкъ шайырда: 
сезеди болгъанны, боллукъну да. 
Кёкню буйругъу да 
шайырны джюреги бла ётеди, 
къалгъанлагъа андан сора джетеди. 

Темир таякъны ауурлугъун 
аны бла ишлеген биледи. 
Кюн таякъны ауурлугъун а 
билген поэтди джангыз. 

Кюн таякъданды шайырны къаламы, 
Кёкденди аны дуньягъа саламы. 

ЧЫММАКЪ АКЪ СЁЗ 

1 
Ёрюзмекни Сатанайы, 
Къаншаубийни Гошаяхы, 
Къасботну Айджаягъы, 
Сымайылны Акътамагъы... 
Мени уа - ? 

Сатанайым да, 
Гошаяхым да, 
Айджаягъымда 
Акътамагъым да мени - 
Чыммакъ Акъ Сёз. 

Кёб шайыргъа къатын болгъан, 
барысындан къызлай къалгъан - 
Чыммакъ Акъ сёз. 

2 

Назму — шайырны бийчесиди, 
Акъ сёз а — аны мёлеги. 
Аны къатын этерге излегенни 
ёмюрде толмаз тилеги. 

Назму - шайырны бийчесиди, 
кёчеди тукъумуна аны. 
Акъ сёз а - къыз тукъумун, 
къыз тюрсюнюн этмейди тас. 
Ол Кёкчады, Кюнчады - 
энчиси тюлдю бир кишини... 

ШАЙЫРНЫ ДЖАЗЫУУ 

1 
Джуртда Джангыз Терекни джазыуу - 
Халкъ джырчыны джазыууду бизде. 
Джырларын джырлайла аны, 
кесин а кюрешелле кесерге. 

2 
Джуртда Джангыз Терекни джазыуу - 
Хакъ Поэтни тюшюреди эсге. 
Назмуларын тонайла аны, 
кесин а кюрешелле кесерге. 

ТЮШЮНЕМЕ 

Дуния бла бир зат 
окъугъандан сора, 
тюшюнеме: 
окъур зат джокъду 
Къурандан сора. 

АПРЕЛЬ-МАЙ АЙЛАДА ДЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ 

Сары эмина, къызыл эмина да, 
джуртда джашаргъа къоймалла бизни. 
Къыйын кюнледе тууду нарт сёз - 
«Тюзде къалмаз тюзлюгю тюзню». 

Къум, буз тюзледе да къалмадыкъ ёлюб, 
Джуртха талпыуну болмайды чеги. 
Тышында иги джашаб тебресек да, 
«тойгъан джуртдан, туугъан джурт — иги». 

«Ит — тойгъан джерине, адам — туугъан джерине», 
былай айтхан къайытды ызына. 
Дуния малгъа алданнган малкёзле уа, 
джашайдыла бюгюн кюе, ахсына. 

Ала сабийлерин этдиле насыбсыз - 
джуртсуз, тилсиз къойдула аланы. 
Ма ол гюнахдан къутулурла къалай - 
ангылагъан къыйынды адамланы. 

Къадау таш да, Джангыз Терек да - 
Ата джуртуду адамгъа, халкъгъа. 
Халкъ джуртунда болалады Халкъ, 
сакълайды ёлюм аны тышында. 

«Не башхасы барды, къайда джашасакъ да»,- 
деб, тыш джуртлада къалыб кетгенле, 
сабийлеригизни таулу этер орнуна, 
къазах, къыргъыз, ёзбек этгенле, 
ол гюнахдан къутулурсуз къалай? 
Ахырыгъыз болурму къолай? 

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да»,- 
деб, Кавказына къайытхан ётгюр халкъым, 
Аллах берген дин-тил-джурт ючюн 
сермеширге, ёлюрге да хазыр халкъым, 

мен джангыз сеннге салама махтау, 
бол насыблы, джет муратынга. 
Дининги, тилинги, тёренги да сакълаб, 
палах кёрмей, джаша джуртунгда. 

Джуртум бла халкъым! Энди къадар 
айырмасын бир-биригизден. 
Сиз джашарча этмеген мадар, 
ким да болсун — ол тюлдю бизден. 

Бир соруу кемиреди мени, 
тынгы-тынчлыкъ бермей джаныма: 
«Ангысы, саны да ёсер ючюн, 
не этесе, бир айт, халкъынга?». 

КОНЕЦ ЗАПАДА — БАТЫНЫ АХЫРЫ 

Намысларындан нафысларын баш этиб, 
къарынлары бла къарын тюблерине 
кеслерин къул-къарауаш этиб, 
динлерине, бир-бирине да тюз турмай, 
алгъынладача, юй-юйюр да къурамай-къурмай, 
сюймеклик дей, зийналыкъгъа, къахмеликге, 
барадыла кетиб джаханимге. 

Тиширыу бла тиширыугъа некях этиб, 
эркиши бла эркишиге некях этиб, 
башларына къара палах этиб, 
барадыла балчыкъгъа батхандан батыб... 

Кеси бла къалмай, ол сыйсызлыкъгъа 
бютеу дунияны да тартады Баты, 
къаргъышлада айтыла аты. 

Бу барыудан барса, кёб турмай, 
ичинден чириб, тюб боллукъду Баты. 

ДАРМАН 

Сууукъдан кёгергеннге ушайды тенгиз да — 
былайы Шималды. 
Джюреги кюйгеннге уа, менича, 
буз сууу, бораны да — дарманды. 

Джаныуарла да излейле ышыкъ, 
ургъан джелге, сууукъгъа тёзалмай. 
Мен а къарны, боранны да сезалмай, 
сууургъа кюрешеме, къучакълаб къышны. 

Ата джуртдан келген хапарла 
кюйдюредиле джюрегими: 
Къадау Ташны джаралЫ этгенле - 
джангыдан кеселле Терегими. 

Кесилген терегим бир ёмюрден 
джангыдан чыгъады — ёлюмсюздю ол. 
Ол кюч-къарыу алыб, чайкъалыргъа, 
къара кючле кеселле джангыдан. 

Ой ол Джаралы Ташы Къайсынны, 
Джуртда Джангыз Тереги Билалны... 
Таш бла Терекни къайгъысы 
ёлтюредиле шайырны. 

Джаралы кийиги Кязим хаджини 
Джырчы Сымайылны Минги Тауундан 
къарайды: сауду сора — къууанама 
къутулгъанына ит къауумдан. 

Джаралыдыла джуртуму, халкъымы 
ташы, тереги, кийиги да... 
Аланы къутхарыргъа табхынчы мадар, 
къалай сау болур джюрегим да? 

Шимал тенгизге кёмюлеме 
кюйгенден къалмаз ючюн ёлюб. 
Сууда, джагъада да сюелеме, 
сюелгенча Китабда элиб. 

Элиб ёмюрде джыгъылмаз, 
элиб бла болгъан да - алай. 
Кёреме: джаралыды Кавказ, 
дарманы уа — джулдуз бла Ай. 

Аллында ангыламай аны, 
дарман излей айландым кёб. 
Аны манга билдиргинчи Кёк, 
тохтаусуз ауладым дуньяны. 

Джол табады Джуртха да, Кёкге да 
Тейри джарыгъы бла адам. 
Джаралы джюрегиме, халкъыма да - Джуангы Ай бла джулдузду дарман. 

КЪАУУМЛА 

Шайырны джазыуун джазады сёзю, 
Тейриси — Сёздю аны. 
Тюрлю-тюрлю бёлюрге боллукъду 
къауумлагъа адамланы: 

Тейри адамы, 
Сёз адамы, 
мал адамы, 
шайтан адамы... 

Уммет адамы, 
миллет адамы, 
Эл адамы, 
кърал адамы... 

Бий адам, 
ёзден адам, 
къул адам... 

Китаб адамы да иги, 
къалам адамы да иги, 
Эл адамы да иги, 
халкъ адамы да иги. 

Алай а, 
Тейри адамына, 
Хакъ адамына 
джокъду джетген. 

Ёзге, 
Сёз адамы болгъанлай, 
къалама мен - 
бу дуньягъа шайыр болуб, 
келгенме мен. 

ШАЙЫРЛЫКЪНЫ ЮСЮНДЕН 

«Къралны, халкъны къайгъысын къой да, 
башынгы сагъышын эт... 
Юйсюз-кюнсюз, элсиз-джуртсуз 
поэт болалырмы Поэт?». 

Юйсюз-кюнсюз, элсиз-джуртсуз 
къалса да кеси шайыр, 
Хакъ сёзю бла, Акъ сёзю бла 
халкъына болаллыкъды хайыр. 

Дининден эмда тилинден 
айырылмаса Джырчы, 
боллукъ тюлдю Ибилисге 
не къул, не джалчы. 

Аллах берген фахмусун 
дуния малгъа сатса уа шайыр, 
илхам джокъламаз аны, 
чёб чакълы сыйы да къалмаз. 

Кесича Иудала, сыйсызла анга 
кёзбау, махтау сёзле айтырла. 
Ол джыр этген фыргъауунла - 
къалгъан маскеле, итле бла бирге - 
аны да тегенеге бошларла. 

Ол алтын сынджырына, кюмюш тегенесине 
къууаннгандан чабар, юрюр. 
Иесини чурукъларын джалай, 
алай джашар эмда ёлюр. 

Аны — Амантишни — ит джыйыннга 
башчы огъуна этерле. 
Бёрюлени къырлыкъ аскерге 
кенгешчи кибик да этерле... 

Аллай сыйсызлыкъдан, итликден, 
Къадар, сен сакъла мени. 
Аллах, адам да джийиргенелле 
Амантиш болгъан поэтден. 

Джарлылыкъ тюл, дуния малды 
бузгъан, ёлтюрген шайырны. 
“Не судите, да не судимы будете” - 
къоярменг, поэт, къайгъынгы?». 

ЭКИ ШАЙЫР - ЭКИ ШЫЙЫХ 

Шайырлыгъы болгъанны, шыйыхлыгъы да 
болмай, джокъду амал. 
Кязим хаджи бла, Джырчы Сымайыл - 
шагъатдыла анга. 

Хакъ поэтле болгъанлары ючюн - 
Халкъ джырчыла, Халкъ шайырладыла ала. 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан 
кераматлы закийлерибиздиле ала. 

ЁЛЮМ БЛА БОШАЛМАЗ ДЖАШАУ 

Кёк башына чыгъар онг болса, 
джер тюбюне тюшер эди ким? 
Сукъланмайма, дагъыда, Айгъа, 
излемейме болургъа да Кюн. 

Сюймейме болургъа да мёлек, 
излейме къалыргъа адамлай. 
Ёлсем а, таш бла терек 
саулугъумдача, болсунла къатымда.. 

Дуа этер да, терк кетер халкъ, 
ала уа къатымда турурла. 
Кесиме ушаш къазакъ бёрю да, 
Кёкге къараб болур улургъа. 

Джанлыгъа къыйналады джанлы - 
ёмюрден бери алайды адет. 
Хасаука рухлу ёлсе уа поэт - 
Амантиш итле тутадыла той. 

Кёк башына чыгъар онг болса, 
джер тюбюне тюшер эди ким? 
Алай а, 
джер тюбюне тюшюрген бла къалмай, 
Кёкге да чыгъарады ёлюм. 

Ёлгенден сора, адамны 
(артыкъсыз да шайыр адамны) 
экинчи джашауу башланады. 
Джюрек джарам ашланады 
Джырчы Сымайыл тюшсе эсиме... 

Артдамыды, алдамыды джашау? 
Кёб сагъыш этеме анга. 
Даулаша берсинле джюрек бла ангы, 
мен хар кюнюме къууанама. 

Ёлюм бла бошалмаз джашау. 
Алай бошаллыкъ болса да, 
джашауну джаратханнга салырем махтау, 
не этерек джаратылмай къалсакъ да? 

Алай а, ёлюм бла бошалмаз джашау, 
джыгъыла да къоба, барабыз джолда. 
Бир башха дуния сакълайды алда - 
ёлюм бла бошалмаз джашау. 

Ёлюм бла бошалмаз джашау. 
Бошалмаз джашау — ийнанама анга. 
Бири джукъланыргъа, бир башха джулдуз джана, 
къарангы кючлеялмайды дунияны. 

Джашауну джукъланыргъа къоймаз 
аны джаратхан Кюч. 
Берген эсе уа ёнгкюч? 
Алай эсе да, махтаула анга. 

Биз кюрешейик этерге мадар. 
Биз мадар этсек — ол этер къадар. 
Кече-кюн да анга салама махтау. 
Ёлюм бла бошалмаз джашау. 

ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ БОЛСА ИННЕТИБИЗ... 

Ант этеме джулдуз бла, Ай бла - 
мени бирди джаным Къарачай бла. 
Ол саулукъда манга джокъ ёлюм: 
Минги Таугъа тенг бола кёлюм, 
джашайма. 

Халкъымы къайгъысы-джарсыуу 
джюрегими талайды, ашайды. 
Алай а, насыблыма мен: 

Джуртунда джашайды халкъым. 
Хакъын а, хакъын - 
кюреше, сермеше турса, 
бир кюн бир толусу бла табар. 
Мадар этсе, Аллах да къадар 
этер. 

Эки кере джуртубуздан 
айырылгъаныкъда да, 
айырылмагъаныбыз ючюн 
динибизден, тилибизден - 
адамлай, халкълай къалалгъанбыз, 
Джуртубузгъа да къайыталгъанбыз. 

Имандан кючлю джокъду бир зат: 
къул халиден ол бизни этеди азат. 
Зулмугъа, дуния малгъа да урдурмайды баш, 
къоймайды болургъа къул-къарауаш. 
Ёзден адам, эркин адам этеди бизни, 
ангылатады магъанасын Сёзню: 
Ля иляха илля Ллах - 
Аллахдан башха джокъду илях. 
Андан башхагъа къуллукъ этгенни уа, 
сакълайды джюз тюрлю палах. 

Насыблыма мен: 
барды диним, тилим, джуртум да. 
Аладан айырылмай джашагъанлагъа, 
Ала ючюн кюрешгенлеге, сермешгенлеге, 
къошулады Акъ сёзюм, назмум. 

Джетгени чакълы кючюм, фахмум 
кюрешеме. Сёлешеме, 
Сёзню баш кёре сауутдан-сабадан. 
Такъыйкъа сайын къайтарама джангыдан: 
Аллахдан башха джокъду илях. 
Ол берген динни, тилни, джуртну 
сакъламасакъ, кёб къыйынлыкъ, палах 
джетер... 

Бек болсакъ динибизге, тилибизге, 
Аллах болушханлай турлукъду бизге. 
Дин-Тил-Джурт болса иннетибиз, 
ёлюмден къутулур миллетибиз. 

ХАЛКЪЫ БЛА ДЖАШАЙДЫ ШАЙЫР 

Айырылгъан адам джуртундан, миллетинден - 
энгишге тёнгереген болмаса, чыгъалырмы ёрге? 
Джети къат Кёкден къарайма джерге: 
таймагъанма, огъай, муратымдан, иннетимден. 

Бир кёзюуде - къачыб балтадан, мычхыдан, 
къаягъа ёрлеген терекге да ушагъан эдим. 
Къарай, зулму тюбюнде къалгъан чегетиме, 
джюрегим джарыла джашагъан эдим. 

Бийнёгерге ушагъан заманым да болгъанды: 
ауругъан халкъыма излей дарман, 
мен къыдырмагъан къалмады джер - 
къоймадым не тюз, не тенгиз, не тау... 

Табмадым дарман. Дармансыз а 
джуртха къайытыудан бармыды магъана, хайыр? 
Дармансыз болса да, имансыз а тюлдю шайыр: 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталады. 

Ким биледи, ол эсе уа дарман, 
мен тауда, тюзде излеб айланнганлыкъгъа, 
акъ маралны сюрюб айланнганлыкъгъа, 
Акъ сёз болурму халкъгъа джарарыкъ дарман? 

Хакъ сёзден чыкъгъан Акъ сёз мени 
джууукълашдырады Хакъ сёзню иесине. 
Билеме, не тилерими кесиме, 
кесимден да бек — миллетиме. 

Джети къат Сёзден къарайма сизге: 
таймагъанма, огъай, муратымдан, иннетимден. 
Халкъы бла джашайды шайыр 
айырылгъанлыкъгъа джуртундан, миллетинден. 


БОРЧУНДАН ЧЫГЪАДЫ КЪАЛАМ 

Айырылыб чегетимден-миллетимден 
чыкъгъанма тенглигине Минги Тауну. 
Андан къараб, кёреме келген джауну: 
сауут-сабалары — мычхыла, балтала, 
джол усталары — амантишле, атаджокъла. 

Этеме къычырыкъ-къуугъун-хахай, 
эшитирге излемейди Къарачай: 
«Тынгыларын бузуб турма да ёлгенни, сауну, 
кёкден ауаз бериб турма да, кел да кес джауну. 

Эталлыкъ тюл эсенг а алай, 
этме, сора, къычырыкъ-хахай. 
Алай эталлыкъ тюл эсенг, 
Кёкден эналлыкъ тюл эсенг - 
илгендириб турмачы бизни...». 

Къылычны уятхан къаламгъа, 
разы болмагъан адамла, 
не айтыргъа да билмейме сизге. 

Борчундан чыгъады къалам - 
къылычны уятады къалам. 

Ол азлыкъмы этеди сизге? 
Нек чамланасыз, нек? 
«Джау басарыкъ элни — къулагъы бек» 
дейдиле. 
Джукъ эшитмезгеми излейсиз, 
джау басарынмы излейсиз? 

Джюрекни уятады къалам, 
адамны уялтады къалам - 
борчундан чыгъады къалам. 

Дауламагъыз да «къылыч» бол деб, къаламдан, 
Сиз да чыгъыгъыз борчугъуздан. 

МИЙИКДЕН КЪАРАБ 

Айырылыб чегетимден, 
къаягъа ёрлегенме мен. 
Къарайма мийикден, узакъдан 
тургъанлагъа тёбенде, тузакъда. 

Кёреме эки аякълы джаныуарланы, хайуанланы: 
сауут-саба этиб мычхыланы, балталаны, 
ала кеседиле агъачны субайын, маджалын. 
Сары эминадан къутулгъан да, 
къызыл эминадан табады аджалын. 

Къулла, мыжыкъла келиб тюзледен, 
кеседиле агъачны бийин, ёзденин. 
Джангыз, кеслерине ушаш агъачсызланы - 
къынгырланы, бюгюлгенлени, джатханланы - 
къоядыла сау: ала да алагъа, 
баш ура, салалла махтау. 

Джангыз бир терек къалмады сюелген. 
Тамырсыз, башсыз къауумла къалдыла. 
Ала оноуну къолгъа алдыла, 
оноулары уа — халкъны, джуртну тонагъан, къурутхан. 

Барын кёреме къараб мийикден. 
Не къалды мени чегетимден? 
Къутхарыргъа кючюм джетмеди мени, 
къызыл эмина кюйдюрдю чегетни. 

Джангыз, башсызла, тамырсызла, 
джырлайдыла, къалыб сау-эсен: 
«Мы наш, мы новый мир построим, 
Кто был ничем, тот станет всем». 

Айта эди Къалай улу Аппа, 
халкъны эшекге миндиргенлеринде тюшюрюб атдан: 
«Дуния айланыбды башы тюбюне, 
айланыр кюн а келир тюзюне». 

Андан бери кетди бир ёмюр. 
Къызыл эмина да болду кюл-кёмюр. 
Алай а чегетде джокъду Терек. 
Башха тюрлю болгъанды чегет. 

Агъачсыз болгъанды агъач . 
Джокъду меннге дуньяда къууанч. 
Дагъыда умут эте Аллахдан, 
къуу болмай, къул болмай, турама къаяда. 

Кёллендире джашланы, къартланы, 
къайтарама сёзлерин Аппаны: 
Дуния айланыбды башы тюбюне, 
Айланыр кюн а келир тюзюне. 

АДАМ БАШЛАНАДЫ... 

Адам 
башланады «Алиф»ден-«А»дан. 

Джылыбыз 
болса да джети, болса да джюз - 
сюелирге тюз, 
кёкге, джерге да турургъа тюз 
юретеди Элиб. 

Джаныбыз саудан 
къалмазгъа джыгъылыб, ёлюб, 
юретеди Элиб. 

Терекле, къаяла, таула да 
ушайдыла Элибге. 

Къара таныгъан кюнюнден 
башланады Хакъ джолу адамны. 

«Алиф»ден-«А»дан 
башланады Адам. 

АТ 

Къалюбаладан, Ахырзамандан эсе да, 
чабханлай келеди бир ат - 
юсюндеги адамны къаны 
къызартханды аны. 

Джаралы болгъан иесин 
уруш тюзюнден чыгъаргъанды ол. 
«Отдан чыкъ да — джалыннга» дегенлей, 
Къалюбаладан Ахырзаманнгамы - 
къайданды эм къайрыды джол? 

Огъесе, Ахырзамандан 
къачырыбмы келеди иесин? 
Талагъы турургъа джетсе да, 
чабады, аямай кесин. 

Къайда, къачан, къалай 
тохтары белгисизди аны. 
Кюрешеди джарлы ат 
къутхарыргъа адамны. 

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ 

Мен энди джашайма кесим. 
Энди джашайма кесим. 
Джашайма кесим. 
Кесим. 
Джюрегими ууакъ-ууакъ кесиб, 
ашайма кесим. 
Алгъын ашай эдиле башхала, 
энди ашайма кесим. 

Итим, киштигим да кетгенле юйден. 
Тынгым-тынчлыгъым да кетгенди. 
Кесим джангыз къалгъанма энди. 

Биле эдим боллугъун алай... 
Ким къалды да мени бла? 
Кёл эте, джулдуз бла Ай 
къарайла тереземден. 

Кёгюмде да джулдуз бла Ай, 
кёлюмде да джулдуз бла Ай, 
сёзюмде да — ала, 
ташымда да — ала. 

Ай бла джулдуз 
болуб биргеме, 
кесимме десем, 
болмазмы айыб? 

Таяна 
Таш бла Терекге, 
къарайма Кёкге. 

Келеди Акъ сёз 
эниб андан. 
Акъ бийчеча, 
къарайды манга. 

Акъ сёз 
болуб биргеме, 
«Джангызма» десем - 
ол не дер меннге? 

Джуртда Джангыз Терек - 
сюелеме. 
Эртде кесгенле мени - 
билеме, 
алай а — тирилгенме. 

Джашайбыз: 
Эсим бла кесим, 
Сёзюм бла кесим, 
Ташым бла кесим. 

Тюлме джангыз. 
Тюлме джансыз. 

Кёкге, джерге да 
джаяма къулач: 
кетгеннге — насыб, 
къалгъаннга — къууанч. 

КАЯК БЛА КЪАЙЫКЪ 

Сен каякда, мен къайыкъда 
къошулгъанбыз эришиулеге. 
«Къайыгъынг каякны джетсе - 
къыз сеникиди» дегенле меннге. 

Орта Азияда да болгъанем алай: 
айтхан эдиле башлана чарс: 
джетиб туталсанг — къыз сеникиди, 
барыбыз да урлукъбуз харс». 

Ол чарс да тюше эсиме, 
илгендире чабакъланы, 
къанатларын къакъгъанча къуш, 
тартама къалакъланы. 

Толкъунланады кёл, 
толкъунланады кёл. 
Стоккаваннада къайыкъ чарсха 
басыныб къарайды эл. 

Къайыгъым джетеди акъджал каякны, 
аркъан атама къызгъа ашыгъыш. 
Ёрге тутуб бал аякъны, 
Викинг патчах этеди алгъыш. 

Къутургъанчама ёлюрюме: 
Викинг къыз бла алан улан 
къайыкъ бла каяк кибик, 
терек бла къая кибик, 
келишедиле бир-бирине. 

Сюймеклик эсе джыры, 
Джырчыгъа сормагъыз джылын. 
Чайкъаладыла сюймеклик кёлде, 
эки дууадакъча, каяк бла къайыкъ. 

БИР БОЛУРГЪА ДЖЕТГЕНДИ ЗАМАН 

Тюрк тенгизден бюгюннге джетгени - 
айрымканла бла кёлле. 
Тейрисин чамландыргъанды Тюрк - 
бёлюннген эсек таугъа, тюзге. 

Бир болмай иннет — бир болмаз миллет. 
Хакъгъа бойсунмагъан халкъла, 
башхалагъа къул бола ала, 
дуниядан боладыла тюб. 

Тёрт дунияны кючлеб тургъан тюрк, 
къуш тюгюнлей чачылгъанды энди. 
Эли да, элиби да, дини да, тили да 
бир болургъа заман а джетгенди. 

ДЖАНКЪОЗЛА 

Шайыр назмулары бла, 
Джаз джанкъозлары бла 
билдиредиле келгенлерин, келликлерин. 
Алай а, биринчи назмула-джанкъозла - 
джазыкъла — билмейле, кёб джашамай, ёллюклерин. 

Илинмек аджалданмы, къарыусузлукъларынданмы, 
дуниягъа бек ийнаннганларынданмы - 
не эсе да, ёлелле замансыз. 
Алай а, аласыз - 
тузсуз хантча, кёрюнюр эди джашау, 
джаз да келирми эди, къайдам. УРУШХА АТЛАНА 

Эртден бла бек эртде къылдым да намаз, 
урушха атландым. 
Къазауат эте тургъанда Кавказ, 
къошулмай къалсам - 

артда джашарма къалай, 
бетими халкъгъа кёргюзюрме къалай? 
«Кавказлыма»,- деб, 
кесиме да айтырма къалай? 

Башха джигитлик эталмасам да, 
ата-бабала айтханлай, 
«джуртума, халкъыма атылгъан бир окъну 
кёкюрегим бла тыялсам да» - 
ол да насыб, ол да хайыр. 

Дин-тил-джурт ючюн баргъан къазауатдан 
баш джанлатсам - 
дунияда, ахыратда да 
меннге табылырмы орун? 

Ёзден халкъны, эркин джамагъатны 
арасында кёрюнюрме къалай? 
Андан эсе ёлгеним ашхыды - 
джаным турмаз тёнгегими, джюрегими да талай. 

Тёнгегим ёлсе да, джаным къалыр сау, 
уялмай, къайытыр Аллахха. 
Тёнгегиме да табылыр орун 
Ата джуртум, нарт джуртум, мийик джуртум Кавказда. 

Тилими, халкъымы ёлгени кёргенден эсе. 
Ёлюб кетгеним игиди сермеше. 
Халкъымы, джуртуму джау тюбюнде кёргенден эсе, 
ёлгенибиз ашхыды, сермеше. 

Эртден бла эртде къылдым да намаз, 
урушха атландым. 
Душман тюбюне тюшмез Кавказ - 
амантишле, джаула да билсинле аны. 

АХЫРЫБЫЗ КЪАЛАЙ БОЛУР БИЗНИ 

Хакъ сёзюне ийнанмай, тынгыламай Аллахны, 
Хакъ джолунда барыргъа унамай аны, 
аджашыб, терсейиб тебресек - 
бизни тюшюндюрюр ючюн, 
уллу палахдан сакълар ючюн - 
гитче палахланы иеди Аллах. 

Ол заманда да тюшюнмесек, 
Тейри адамы болургъа излемесек, 
Аллахны къулу болургъа излемесек - 
Сора, 
бизге бий боладыла башхала, 
бизни башсыз, тамырсыз да этедиле ала, 
бизни Элсиз, Тилсиз, Джуртсуз да къоядыла ала. 

Имандан чыкъгъан халкъ - 
Элден, Тилден, Джуртдан да чыгъады, 
Имансыз къалгъан халкъ - 
Элсиз, Тилсиз, Джуртсуз да къалады, 
башхалагъа къул-къарауаш болады, ит болады, 
кюнсюз бола, сыйсыз бола, тюб болады. 

Халкъ динине болмаса бек, 
халкъ тилине болмаса бек, 
халкъ джуртуна болмаса бек - 
не этерикди кюкюремей, чартламай Кёк? 

Хакъ сёз да тюшюндюрмесе адамны, 
Гитче палахла да тюшюндюрмеселе адамны - 
бек уллу палахла сакълайла аны. 

Тарихден дерс алмагъан халкъла, 
Китабха эс бурмагъан халкъла, 
Бир иннетли болмагъан халкъла, 
бир Аллахха табынмагъан халкъла, 
Хакъ бла болмагъан халкъла - 
бёлюнюб къарагъа, сарыгъа, къызылгъа, акъгъа, 
къырлыкъдыла, къурутурукъдула бир-бирин. 

Алай бола келгенди джашауда. 
Мен къоркъуб къарайма халкъыма: 
эки кере сойкъырым-сюргюн сынагъан халкъым, 
бюгюн да толусу бла табалмай тургъан хакъын - 
тюшюнюб, сакъламайды, эсгермейди кесин, 
дуния мал болуб къалгъанды ангысы-эси. 

Бойсунмаса, тюз турмаса Аллахха, 
къайытмазламы сойкъырым, сюргюн кибик палахла? 
Динин, тилин, джуртун сакъламаса миллет, 
Миллет Юйюн-Элин къурмаса-къурамаса миллет, 
анда да Къуран бла, шериат бла джашамаса миллет, 
Хакъ бла болургъа унамаса миллет - 
ахыры къалай болур аны? 

Кимге къул бола эсе, къуллукъ эте эсе адам, халкъ - 
анга ушамай, аныча болмай джокъду мадары, 
аны тилин, къылыгъын алмай джокъду мадары... 

Кёреме кимге ушай баргъанын халкъым, 
тюрлениб тили, халиси, бютеу ёзю да. 
Чапыракъдан ётмейди сёзюм да... 
Кесин къачан эскерликди экен халкъым?

СЕН БЛА МЕН — ТЕРЕК БЛА ТАШ 

Не кёб ариу къыз барды дунияда: 
кими — будай сабанны, кими — 
акъ чакъгъан терек бачханы 
тюшюредиле эсге . 
Алай а сенден башхагъа 
орун джокъду кёлде-джюрекде. 

Ташда терекча, 
таш джюрегимде тураса сен. 
Джарылгъан ташха, джарылгъан джюрекге 
къууанч да, дарман да боласа сен. 

Тамырларынг менделле сени - 
аланы мен турама къоруб, сакълаб. 
Бутакъларынг а джабханла мени, 
турадыла ийнакълаб, къучакълаб. 

Кёк терек, сени ышыгъынгда 
иссиден, борандан да къутулгъанды таш. 
Алай а, сен да ол ташны юсюнде 
болалгъанса къалгъанладан баш. 

Ташны джарасын, джарылгъанын 
кеси бла джабханды терек. 
Сен да алай болгъанса меннге, 
сени сюймеклигинг бла джашайды джюрек. 

Биз бир-бирибиздебиз. Мен ёлген кюн, 
сени тамырларынг да боллукъдула къуу. 
Сен ёлген кюн а — джарам ашланыб, 
эки джарыллыкъды джюрегим джангыдан. 

Таш терекни, терек да ташны - 
ала бир-бирин туралла сакълаб. 
Сюйгенле ангылайла аны, 
Таш бла Терекни сёлешелле сыйлаб. 

Алагъа, кеслеринеча, 
къарайдыла келиб къыз бла джаш. 
Сюйгенле, сюймеклик болгъан къадарда, 
джашарыкъдыла Терек бла Таш. 

ОТДА 

Кетгенсе... 
Аллах берсин муратларынгы. 
Алай а, бир айт: 
мени къучакълаб тюшген суратларынга, 
«Сенсиз ёллюкме» деб джазгъанларынга - 
алагъа не оноу? 

Суратлада — экибизи бирге. Бирге. 
Алай джашарыкъбыз ёмюрге 
деб, тура эдик... 

Айырылырча тюлбюз суратлада: 
Сени кесеме десем - 
кесими да кесеме, 
кесими кесеме десем - 
сени да кесеме. 

Суратлада джашарыкъбыз бирге, 
не ёллюкбюз бирге. 

Ёле да тириле, 
джанады от 
джюрекде да, печде да. 
Къайыт ызынга: 
«джангылгъанма, кеч»,- де да. 

Къайытма, огъай: 
боллукъ тюлдю бизге алгъынча къолай. 

Суратларыбызны атама отха - 
кюейик экибиз да отда. 
Сюймекликге турмагъанла тюз - 
кюерикбиз экибиз да биз. 

Атда барыргъа тыйыншлы болмай, 
джыгъылгъан андан - 
не минеди эшекге, 
не болады джаяу... 

Ышырама отну. 
Кюерге унамай, 
джыйырыладыла суратла. 

Экибиз да кюебиз отда. 

КЁЛ БЛА КЪЫЗ 

Ол ариу къыз, зауукъланыб, 
кюлюб, ышарыб, кукаланыб, 
джюзюб, джууунуб туручу кёл, 
энди бузлагъанды. 

Ол къыз анда джюзгенин къойгъанлымы 
бузлагъанды кёл? 
Огъесе, кёл бузлагъанындамы 
къойгъанды анга джюрюучюсюн къыз? 

«Буз эрир, къыз да келир», 
«къыз келир, буз да эрир». 
Бу эки тизгин, 
къанат таууш этиб, 
кёл башында айланалла учуб. 

Бу эки къанатлы тизгин 
кёкде айланалла учуб. 
Къанатлыла да джунчуб, 
къайтарадыла ол эки тизгинни. 

Буз эрир — къыз да келир. 
Къыз келир — буз да эрир. 

БЁРЮ, КИЙИК ЭМДА УУЧУ 

Бёрюден къачыб баргъан кийик, 
кийикни сюрюб баргъан бёрю да - 
экиси да - 
излейле джашаргъа: 
аланы джазыуларына 
къатышыргъа сюймейди Тейри да. 

Кийикни ашы — кырдыкды, 
бёрюню ашы уа — кийик. 
Уучу аны турса да билиб, 
бусагъат экисин да урлукъду. 

Кийикни, бёрюню да 
балалары къаллыкъдыла ёксюз. 
Адам улусу кесине чексиз 
чамландырады Тейрини да. 

Уучуну тону - бёрю териледен, 
кийик териден а - намазлыгъы. 
Алай а, не кёб къылса да намаз, 
джууалмаз мурдарлыгъын. 

Бёрю тонундан улуйду маму, 
намазлыгъындан макъырады улакъ. 
Мен эшитеме аланы, 
уучуда уа - джокъчады къулакъ. 

Джанлыны, кийикни да 
къаргъышлары бирча ачы: 
Кёк къабыл этиб аланы, 
къаягъа бегиннгенди уучу. 

Андан арысын билесиз - 
айтырча тюлдю учунуб. 
Джыры, хапары да эсдеди - 
Бийнёгерди аты уучуну. 
2013 джыл, августну 17, Шимал Джол.

«Ата джуртум Кавказ» китабдан сайланнган назмула. 

АТА ДЖУРТУМ КАВКАЗ 

Тауум эсе — Минги, 
Джуртум эсе — Кавказ, 
Джерде къой, Аламда да 
сизге джетген болмаз. 

Минги Тауда намаз 
къылгъан кёзюуде мен, 
эки ачылыб кёкле да, 
эннгенча мёлекле да, 
толлукъча тилекле да - 
алай болады хал. 

Минги Тауда турама, 
тургъан кибик миниб, 
Боракъ деген атха. 
Къара къайгъы, ёлюм да 
кетедиле артха. 

Таулу этген мени, 
сакълаб тургъан мени - 
кёкбаш Юйюм Кавказ. 
Кёлюм болад Минги, 
къылгъан заманда мен 
Минги Тауда намаз. 

Илхам да келиученди 
ол Акъ сёзню алыб... 
Эки кере ёлгенбиз 
Ата джуртсуз къалыб. 

Дагъыда тирилгенбиз, 
ётюб сынауладан. 
Минги Таугъа чыгъыб, 
тилейме Аллахдан: 

Динни, тилни, джуртну да 
бериб бизге къызгъанмай, 
джокъдан этгенсе бар - 
берген джанынг къууанмай, 
сеннге махтаула салмай, 
къалыр эди къалай? 

Къарайма мен Кёкден - 
Минги Таудан къарайма: 
Тейри адамы — мен, 
Тейрибизни махтайма. 

Къулагъыма келеди 
зикир бла орайда. 
Хаджи бла Джырчы да - 
ала да - былайда. 

Джуртум эсе - Кавказ, 
тауум эсе — Минги. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз - 
мёлеклерим мени. 

ЫРДЖЫДА 

Бир кёб заманымы ийдим бошуна, 
чыгъама деб, Кёкню башына. 
Кетерге да болур эдим Кёкге, 
болмасала тыйгъанла Джерде. 

Кеталмадым,къоюб халкъны, джуртну - 
болгъаным ючюнмю, билмейме, таукёл. 
Не эсе да, Кёк-джер арасы чекден 
ётерге - болалмадым таукел. 

Ма ол чекге джете да къайыта, 
ёмюрюмю барама ашырыб. 
Джюрегими Сёз бла тынчайта, 
джазыууму джазама ашыгъыб. 

Къарагъаннга туугъан джерден ёрге - 
къарагъанла бардыла Кёкден да. 
Къарагъанла болсала кёбюрек, 
ёрге тартханла болсала кючлюрек - 
ётерикме бир кюн бир чекден да. 

Ары дери уа джокъду тынчлыгъым. 
Джерге, Кёкге да сала махтау, 
эки дуния арасы ырджыда, 
этерге кюрешеме джашау. 

ТОХТАБ КЪАЛСА ДЖЮРЕГИМ 

Ауазым — шош, 
джюрюшюм да — акъырын: 
къалай болур_ 
билмейме, ахырым. 

Бу тыш джуртда къалыб да, 
не этейим, 
Ата джуртха къайытыб да, 
не этейим. 

Арабызда чайкъалады тенгиз-терк. 
Джокъду мени чакъыргъан да «джет,-деб,- терк». 
Алай болса да, къошулгъан джер Джер бла Кёк - 
Минги Таулу мийик джуртум - тартад бек. 

Тартадыла таула, суула, чегетле, 
таш башында, къая эрнинде терекле, 
шахар тюбле, бек джерледе къалала... 
Ой кёбдюле эски табла, джарала... 

Къарчаны да сёгедиле къадалыб, 
Къадау Ташы сюеледи къаралыб. 

Гошаяхны да Къара ташы — джаралы, 
Къайсынны да дунья ташы — джаралы, 
Кязимни да джугъутуру — джаралы... 

Джуртда Джангыз Терекни уа, 
джокъ этгендиле кесиб. 
Аны Сёз бла, дуа бла 
кюрешеме тирилтиб. 

Ашалгъандыла бирча 
намазлыгъым, джюрегим. 
Не къалыр менден сизге? - 
Ташым бла Терегим. 

Арасында аланы 
рахат джатар тёнгегим. 
Джер сыфаты джанымы - 
Ташым бла Терегим. 

Сыфаты да джуртуму - 
Ташым бла Терегим. 
Джашарыкъма алада, 
тохтаса да джюрегим. 

ПОЭТ БЛА ШАЙТАН 

Дарман излей ауруб тургъан халкъыма 
Мен джетмеген джер къалмады дуньяда. 
Къара шайтан чартлаб чыгъыб аллыма, 
къайтарыргъа кюрешеди ызыма: 

«Сени халкъынг тирилирден ётгенди, 
тил да, джурт да керек тюлдюле анга. 
Аны кесин да дуния мал - мал этгенди, 
тарих эс, миллет ангы къуругъандыла андан. 

Халкъынга болур болгъанды. Аны къой да, 
джаралы джюрегинги, джарлы башынгы къайгъысын эт». 
«Ай налат» деб, джууугъуракъ къысылды да, 
муджурасы бла сермеди аны поэт. 

ДЖАЗЫУНУ ЫЗЫНДАН КЪАРАЙ... 

Мен аман адам болурма: 
джазыуну этегинден 
тутханымда, этегин 
кесди да, менден къачды... 

ТЕНГИЗГЕ, ТАУЛАГЪА ДА КЪАРАЙ 

«Тауну сайла да, тюзню ал» 
деселе да, тюз джерни унамай, 
«таулу тюзде абыныр» дей, 
къабыргъада ишлетгенме юй: 
элни къараб турама башындан. 
Тенгиз да чайкъалады тёбенде, 
ол бир джагъада уа агъарадыла таула. 

Бир уллу къадау ташны келтиртиб, 
орнатханма баш джанында бачхамы, 
бир джангыз терек да орнатханма къатына. 
Энди экиси да, кече, кюн да, къыш, джай да, 
бир-бирине билек, сёз нёгер да бола, 
джашайдыла. Бачхам да аланы кючлеринден 
артыкъ да берекетли болгъанды. 
Мен да аланы араларында, 
Ата джуртда тургъанча, турама. 

Не керекди меннге: 
тенгиз джагъада джашайма, 
кёз аллымда туралла тауларым да, 
узакъда къалгъандыла джауларым да. 

Къатымдадыла Ташым бла Терегим да. 
Бираз рахат болгъанды джюрегим да. 
Алай а, бир-бирде къуджур тюшле кёреме - 
аурууум джангырлыкъды билеме. 

Мен джуртну къойгъанма кимлеге? 
Кеси кесими талагъандан талай, 
тенгизге, таулагъа да къарай, 
Шимал Джолда ёле, тириле, 
барама джашай.Джашаймы? 
Къайдам. 

Джуртдан, халкъдан айырылсам да, 
айырылмагъанма джулдуздан, Айдан - 
айырылмагъанма динимден, тилимден: 
джашайма Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла мен. 

Ёлюрем эртде — болмаса алай. 
Онг джанымда — Таш, 
сол джанымда — Терек, 
башымда — джулдуз бла Ай... 
Дагъыда джюрек, 
болалмай рахат, 
къыйнайды кесин да, мени да. 

Алай джаратылгъанды ол. 
Не — джуртха, не — Кёкгеди джол. 
Анга былайда 
джокъду Орайда: 
тюнюнде, тюшюнде да 
турлукъду къанатланнганлай - 
Ата джуртха атланнганлай. 

Джуртунгдан, халкъынгдан узакъда 
неди джашау, неди ёлюм? 
Чайкъалады тенгиз, 
чайкъалады кёлюм. 
Ол бир джагъада таула да 
къарайдыла меннге 
агъара, къарала... 

БЮГЮН 

Кюн чууакъды: 
агъарадыла таула, 
кёгередиле Кёк да, тенгиз да. 
Игиди меннге бюгюн сенсиз да. 

Къанатлыла учалла Кёкде. 
Джюзелле кёлде дууадакъла, балыкъла да. 
Этмей сагъыш болгъаннга, боллукъгъа да, 
мен — Джагъа Лайпан - 
джагъа тереклени бирлерича, 
суугъа къараб сирелеме. 

Анда кесими кёреме. 
Ауанам бла ойнайдыла чабакъла. 
Джуууна тургъан къызланы къучакълайды кёлеккем. 
Алай а, 
ала къайгъылы да тюлме бюгюн мен. 

Эки имбашымда эки мёлек 
бюгюн кёрюннгендиле меннге. 
Алагъа бериб салам, 
ала джаза тургъан 
сууаб-гюнах дефтерлерими 
талай чапырагъына да кёз джетдиргенме. 

Аллахха джазылгъан затны 
адамгъа окъургъа болмаз. 
Мёлекле, дефтерле да 
кёз туурамдан боладыла тас. 

Мен — эки аякълы терек, 
джукъ да айтмай тынгылайма. 
Тереклеча джерге, 
Кёкге да къарайма. 

Терек — ол сууабды. 
Терек — ол джашауду. 
Адам ушаса анга, 
отха да тюшер, 
Отха уа — огъай. 

Терекге бурулгъанма бюгюн. 
Адамла керек тюлдюле меннге. 
Кюн да чууакъ, кёлюм да иги. 
Табигъатды бюгюн 
джуртум, халкъым да мени. 

КЕМЕ 

Кёк тенгизни эки джырыб, 
чымакъ акъ кеме келеди. 

Тенгизни 
къалюбала джагъасындан 
келеди ол. 

Тенгизни 
ахырзаман джагъасында 
сюелебиз биз. 

Къалюбаладан Ахырзаманнга 
тутханды джол. 
Бизни къутхарыр ючюн 
келеди ол. 

Алай а, ол 
джетгинчиннге, 
ненча адам, халкъ 
боллукъдула талкъ. 

Бойсунуб къалмай 
къадаргъа, 
ол джетгинчи 
керекди чыдаргъа. 

Хайырсёлемезлени да илгендире, 
къарыусузланы да кёллендире, 
аккыллыгъыбызны да кёме, 
чыдайыкъ, джетгинчи кеме. 

ИГИ ДЖОРА ЭТЕ 

1 
Хей, неди бу къалабалыкъ? 
Адам улу акъыл-балыкъ 
болалгъан болмазмы алкъын? 
Не этесе, сен а, халкъым? 

Тонаб, къырыб бир-биринги, 
къысхартаса ёмюрюнгю. 
Не джетмейди бир айт санга: 
окъуу-билим, иман, ангы? 

Кёрюнмезча дунья да тар, 
дининг, тилинг, джуртунг да бар. 
Не болгъанды, сора, халкъгъа, 
къуллукъ этмез кибик Хакъгъа? 

Бергенин сыйырса Аллах, 
тюшюндюрюрча ийсе палах - 
ол замандамы джыярса эс? 
Сойкъырым, сюргюн а — дерс 
нек болмагъандыла санга? 

Темирле, Къурчла да джангыдан, 
умут юздюре джанынгдан, 
келирге боллукъла алкъын... 
Излеймисе аны, халкъым? 

2 
Тюшюнейик болгъунчу кеч. 
Барыбыз да къарнаш-эгеч - 
бир Тейрини адамлары, 
бир джуртну агъачлары, 
бир тилни кесеклери, 
бир айтымны юелери... 

Биз - бир джуртну агъачлары: 
ким — бусакъ, ким а — нарат, 
ким — эмен, ким а — къайын... 
Болайыкъ сабыр, рахат. 

Кёгет терекле да — бергенлЕ 
кими алма, кими, кертме, 
кими шаптал, кими эрик... 
Барынга да — саулукъ, насыб. 

Ким ташда, ким къаяда, 
ким суу бойнунда, джагъада, 
келгенбиз ёсе, айный, 
махтай джерни, Кюнню, Айны... 

Кюрешгенбиз тюз болургъа, 
джашау берген джерге, Кёкге... 
Барыбыз да бирбиз биз 
бу джерде ёсген терекле. 

3 
Биз — бир тилни кесеклери: 
ким — ат, ким а — сыфат, 
ким — этим, ким да — санау, 
ким — сёзлеу, ким да - алмаш... 
Барыбыз да - эгеч-къарнаш. 

4 
Биз — бир къош айтымны юелери: 
ким — башчы, ким — хапарчы, 
ким болум, ким толтуруучу, 
ким — ачыкълаучу, ким — айгъакълаучу... 
Кёббюз биз, 
Кёб болсакъ да биз бирбиз. 

5 
Тауубуз эсе — Минги, 
сууларыбыз десек а - 
Басхан, Къобан, Теберди... 
Бу джандет джуртха бизни да 
тыйыншлы этсин Тейри. 

Ата-бабаларыбыздан 
Тил, Джурт да джетди бизге. 
Тилден, джуртдан да чыгъыб, 
джайылыб кетсек тюзге... 

Огъай, аллай палахдан 
Аллах сакъласын бизни. 
Ансы да бютюн чексизди 
тёзюмю Тейрибизни. 

Къарча къургъан Элине да, 
бир-бирине, тилине да, 
уллу кёллю болгъан халкъ, 
къалай къалыр болмай талкъ? 

Халкъны джанын, сыйын да 
къоруй душмандан-джаудан, 
этгендиле къазауат 
Ачемез эм Татаркъан. 

Умар бла Джатдай да, 
джан аямай кюреше, 
шейит болуб ёлдюле 
душманла бла сермеше. 

Аллах айтса, алагъа 
биз тыйыншлы болурбуз. 
Динни, тилни, джуртну да 
ала кибик къорурбуз. 

Джарытханлай турлукъду 
джолубузну джулдуз, Ай. 
Элин, тилин да сакълаб, 
джашар Малкъар-Къарачай. 

АЗАН НАЗМУ 

Эм ариу къызла кёрюнелле тюшде. 
Эм иги назмула да джазылалла тюшде. 
Тюшден тюннге кёчеди назму, 
къыз а къалады тюшде. 

Ахырзаман да 
кёрюнеди бир-бирде тюшде. 
Алай а, ол къаллыкъ тюлдю тюшде - 
къадаргъа джокъду мадар. 

Кёкде джазылгъанны тюрлендирирге 
Джерде джокъду амал. 
Назмучу да — азанчы, 
аны ючюндю атым да Билал. 

Азан назму джазама, къычырама, 
тас болгъан, унутулгъан сёзлени да чакъырама: 
къайытыгъыз, джыйылыгъыз Ата джуртха, 
Ана тилни къоймагъыз ёлюрге. 

Артыкъ адамыбыз, артыкъ сёзюбюз джокъду бизни. 
Уланларыбыз башха халкълагъа этселе къуллукъ, 
къызларыбыз башха миллетлилеге чыкъсала эрге, 
Ана тилибиз да дуниядан кетсе къартла бла бирге - 
кечмеклик боллукъмуду бизге? 

Бизни къутхарлыкъ неди? Билеме: 
Хакъ сёздю, Акъ сёздю къутхарлыкъ бизни. 
Азан назму къычырама, 
Ана тилде къычырама, 
сёзлени, адамланы да чакъырама: 
айырылмагъыз бир-бирингден! 
Халкъ тилинден айырылса, 
тилине, кесине да келеди ёлюм. 

Тилинде сагъыш этген къадарда, 
тилинде джазгъан, сёлешген къадарда - 
Халкъгъа джокъду ёлюм. 

Халкъны джюреги диниди, 
къаны уа — тилиди аны, 
тёнгеги уа — джуртуду аны. 

Ол ючюсюню бирлигиди 
Халкъны, Элни къурагъан, джашатхан. 
Кюнюне беш кере 
аны айтыб къычырама азан. 

Азан назму къычырама, 
сёзлени, адамланы да чакъырама: 
болугъуз бирге, болугъуз бирге - 
халкъны, тилни да къоймагъыз ёлюрге! 

КИМДИ, НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ БИЗНИ? 

Джюрегим тартады СССР-ге, 
алай а, санамагъыз мени серге, телиге. 
Ол болса да джюз башлы эмеген, 
халкъыбыз къалгъан эди сау-эсен. 

Иги-аман эсе да СССР, 
бюгюннгю Эресейден такъыл эди ол. 
Энди уа ачылгъанды джол 
тёрт дунияны кир ырхыларына. 

Эм сыйсыз, эм аман не бар эсе Батыда - 
бары къуюлгъанды бери. 
Къайдадыла акъылманла, батырла? 
Халкъыбызгъа джууукълашханды ёлюм. 

Темирледен, къурчладан да сау къалгъан халкъым, 
тюб болургъа башлагъанды джуртунда. 
Ёле тургъан тилибизге бармыды дарман? 
Не хайыр поэтни да назмусундан, джырындан. 

Тёрт джанындан келедиле ырхыла, 
таш башындан турабыз къараб. 
Джаш тёлюню басады ырхы, 
не эталсынла тиширыу, сабий, къарт? 

Джаш тёлюню алыб барады ырхы, 
къутулургъа, къутхарыргъа излеген да аз. 
Ахырзаман таба бурулады тарихни чархы, 
ким джылайды, ким джырлайды, ким къылады намаз. 

Къатышхандыла къара бла акъ. 
«Кимден, неден да башды,-деб,- Хакъ», 
айтыргъа унамайды халкъ. 
Хакъ бла джашамагъан халкъ, 
не этерикди болмайын талкъ. 

Бирди узуну, къысхасы да сёзню: 
кимди, неди къутхарлыкъ бизни? 

Къарчача бир башчыбыз болмаса бизни, 
Кесибиз къутхараллыкъ тюлбюз кесибизни. 
Къуралмай, Сапар айтыучу Къарчастан, 
къутулаллыкъ тюлбюз шайтандан, начасдан. 

Джыйымдыкъ элде — дау кёб, насыб а — аз. 
Энчи Юйю болмагъан миллет - 
динин, тилин, джуртун да сакълаялмаз. 

Халкъыбызны къууандырмайды джашау: 
СССРи — оу, Эресейи — шау. 
Энчи кърал болмасанг кесинг, 
тас болады миллет ангынг, эсинг. 

Ёзге, 
ким бла байласа да къадар, 
анга ушаб къалмай, 
къулгъа къул болуб къалмай, 
башыбызгъа этейик мадар. 


Къул, бий да болмайыкъ кишиге - 
Къарчаны заманындача — 
ёзден халкълай къалайыкъ. 
Дуния былай турмаз — 
Къарчастан къуралмай къалмаз - 
ол кюнню джууукълашдырайыкъ, сакълайыкъ. 

ЭНЕМЕ КЁКДЕН 

Чыкъгъанма Кёкге. 

Быллай бир арыгъанма неден? 
Джерге къарагъан да тынч тюлдю Кёкден. 
Ачыкъ кёреме узакъдан, мийикден: 
къайгъы, палах бошайла Джерден. 

Хар не къыйынлыкъ да чыгъады адамдан - 
джаны болгъан бары тарыгъалла андан. 
Тёгюледи къан, термиледи джан. 
Кесин да, табигъатны да къурутады адам. 

Мёлеклерин иеди Аллах, 
келечилерин иеди Аллах, 
ала джаялла Сёзюн Аллахны - 
нюрлендирген къыйынды адамны. 

Не тюрлю адамма мен да: 
Хакъ сёз нюрлендиралмагъанны 
Акъ сёз бла излейме тюрлендирирге, 
игилендирирге. 

Хакъ сёзден кючлю къалай болур Акъ сёз? 
Дагъыда джазама. Базама 
ол да бир джукъгъа джарар деб... 

Къарайма къаяда терекге. 
Ол да менича ёрлегенди Кёкге. 
Балтадан, мычхыдан къачханды деб, 
сагъышым алай эди алгъын. 

Энди башха тюрлю да этеме сагъыш: 
Ол къачханды терекледен, 
чегетден къачханды ол - 
не къыйын эсе да джашагъан къаяда, 
къаяны сайлагъанды ол. 

Ол терекледен, мен да адамладан 
сууугъанбыз бирча. 
Энди къарайбыз да башларындан, 
къыйналгъандан болабыз ёлюрча. 

Быллай бир къыйналама неге? 
Халкъ излей эсе ёлюрге - 
къалай къутхарыргъа боллукъду аны, 
керекмиди къутхарыргъа да? 

Адам гюнахсыз адамны ёлтюрсе - 
мурдар дейдиле анга. 
Ана тилин ёлтюре эсе уа халкъ, 
не дерге боллукъду анга? 

Анасын ёлтюрген мурдаргъа 
тенгди Ана тилин ёлтюрген халкъ. 
Ма аны ючюн сууугъанма халкъдан. 
Ана тил бла Ата джуртдан - 
аладан а ёмюрде сууумам. 

Ана тил бла Ата джуртну 
бизге джетдирген, берген 
ата-бабаладан — аладан да 
ёмюр-ёмюрде сууумам. 

Динибиз, тилибиз, джурутубуз ючюн 
сермеше тургъанладан да сууумам. 
Алай а, аздыла ала. 
Мен да эниб Кёкден 
иги болур алагъа къошулсам. 

Быллай бир къыйналама неге? 
Мен къолдан келгенни этдим. 
Тенгизден-теркден да ётдюм, 
Ана тилим, Ата джуртум дей. 

Ёлген тилни хазнасы 
боллукъ эселе назмуларым, 
не этейим? 
Поэтден алгъа ёлсе тили, 
ол къалырмы шашмай акъылдан? 

Быллай бир къыйналама неге? 
Оноу этген бар шойду Кёкде. 
Шейит болгъунчу сермешейик - 
андан башха кёрмейме джол. 

Энеме Кёкден. 

ТАУЛУ ТИШИРЫУГЪА 

Къайсы дунияда болсала да кеслери, 
сабийлериндеди аналаны эслери: 
кече-кюн да тилей Аллахдан, 
къутхарадыла аланы палахдан. 

Сабийлери джашар ючюн джандетде, 
джаханимге тюшерге да хазырла ала. 
Тенг боллукъ джан бар эсе мёлекге - 
ол Анады. Разы болсун Аллах да анга. 

14-джыллыкъ тутмакъда, сюргюнде, 
халкъны сакълар ючюн сермешген Ана, 
эркишилеге къазауатда да 
джетмегенди сеннге джетген ауурлукъ. 

22 минг сабий бла бирге 
джанынг саулай киргенсе кёрге. 
Дагъыда, къалгъанланы къутхарыр ючюн, 
тирилиб, къайытханса бизге. 

Боллукъмуду салмазгъа Анагъа махтау: 
ол - сюргюнде халкъыбызны къалдыргъанды сау. 

Бир кенг джеринде Къарачайны, 
джарыгъында джулдуз бла Айны, 
кёрюне турурча ёмюрлеге, 
салыргъа керекди Анагъа эскертме. 

Орта Азияда, сюргюнде 
къырылгъан 22 минг сабийге 
атаб, 22 минг терек да 
орнатыргъа керекмиди? Керекди. 

Ма ол тереклени арасында да, 
къара джаулугъу бла башында 
таулу Ананы да эскертмесин 
салыргъа борчлубузму? Борчлубуз. 

Эркишиле къазауатда сагъатда, 
тиширыула Аталыкъ-Аналыкъ да этиб, 
адам ийнанмаз ауурлукъну кёлтюрюб, 
сау къалдыргъандыла халкъыбызны. 

Барыбыз да борчлубуз Анга: 
халкъыбызны къутхаргъан анагъа, 
Таулу анагъа, Къарачай анагъа 
не игилик этсек да боллукъду аз. 

Ананы разылыгъы болмай. 
Сёзюбюз, ишибиз да болурму къолай? 
Къыйын кюн джанын ким къалдыргъанын 
ёмюрде да унутмаз Къарачай. 

ЁЗДЕН ХАЛКЪЛАНЫ ДЖУРТЛАРЫДЫ КАВКАЗ 

Къарауаш ёлтюрюб бийчесин, 
аны юйюне, кийимине да болуб ие, 
джаулугъун да къысыб башына, 
энди менме дейди бийче. 

Эресейни къуллары башларына болуб азат, 
акъсюеклерине джетдирелле дерт, джетдирелле азаб. 
«Къулдан бий болмаз, къумдан юй болмаз» деб, 
ёзден халкъ къарайды сейирге. 

Къызыл эминадан къачады айдын халкъ. 
Эресей айланады башы тюбюне. 
Къул-бий къауумладан хапарсыз ёзден Кавказ, 
уллу къыйынлыкъла джетерикле сеннге. 

Къуллары баш болгъан кърал, 
къул этерге излейди дунияны. 
Ангылагъан халкъла аны 
къызыл эминагъа чыгъадыла къаршчы. 

Къул болургъа унамагъаны ючюн, 
къурутургъа кюрешедиле Кавказны. 
Къарачай-Малкъар, Чечен-Юнгюш 
аны ючюн сынадыла сойкъырымны, тутмакъны. 

Алай а, 
Аллах берген ёзден рухун Кавказны 
ибилис джыйын, не кюрешсе да, сыйыралмаз. 
Эркинлик белгисича турлукъдула таула, 
Ёзден халкъланы джуртларыды Кавказ. 

ХАЗЫРМЫСА? 

Джайда да боллукъду келирге къыш - 
хазырмыса тюберге анга? 

ДЖУРТ 

Джети къат Кёкге чыкъсанг да учуб, 
артха къайтарырла эс бла ангы. 
Къуру Кёк бла тюл, джер бла, джурт бла да 
къаты байланыбды адамны джаны. 

Доммайла бла бузоуларыча, 
кюнбетде — къаяла бла ташла. 
Ата джуртум, сени унутдурурча, 
джурт болурму дунияда башха? 

Къойну сыртында къозуча, 
таш башында къалкъыгъанма кёб. 
Кёнделен джолда, Къой Джолдача, 
баргъанма, аякъ тюбюмде сынмайын чёб. 

Джанкъылыч бла имбашларында 
суу алыб келген нарт къызны кёргенме... 
Джандетде да джуртума тансыкъдан 
къыйналлыгъымы ажымсыз билгенме. 

Джабаль ан-Нур тауну да кёреме 
Минги Тауну къарасам башындан. 
Джуртуму къара сууларын 
зем-зем суулагъа да ауушдурмам. 

Кябаны къара ташынча, 
Къадау ташны этеме уппа. 
Тенглешдиргеним ючюн аланы 
кюймезими билеме отда. 

Кесмезде да кесгенди чалкъым, 
халал къыйыныбыз джашатханды бизни. 
Мийик джуртуна тыйыншлы бола халкъым, 
ёте келгенди ёмюрледен. 


Джети къат Кёкге чыкъсанг да учуб, 
артха къайтарырла эс бла ангы. 
Къуру Кёк бла тюл, туугъан джер бла да 
къаты байланыбды адамны джаны. 

АДАМ-ЭЛИБ-ТЕРЕК 

Адамгъа ушайды терек - 
бюгюлмей джерге, 
барады ёрге: 
эркин адамгъа ушайды терек. 

Алифге ушайды терек - 
тюз турады джерге, 
тюз турады Кёкге: 
биринчи харифге ушайды терек. 

Терекге ушайды шайыр - 
хар бир джаннга болады хайыр, 
кесин а сакълаялмайды: 
Джуртда Джангыз Терекге ушайды шайыр. 

МычхытИш, балта(а)уУз джаныуарла 
кеседиле аны. Алай а, 
къара кюн шайырны джаны 
Акъ сёзге бурулады толусу бла. 

Элибге, Терекге да ушайды адам, 
шайыр адам артыкъсыз да. 
Хакъ сёзден, Акъ сёзден къарайла 
джангы Айы, джулдузу да. 

КЪАЧА АЛА ДЖАЗ 

Къач ала Ставангерге келгенди джаз - 
джашнайды, кюкюрейди Кёк. 
Къач ала меннге да келгенди джаз, 
къанатлы болуб къалгъанды джюрек. 

Джашнай тургъан Кёкде учады ол, 
араларында элияланы. 
Джангызгъа да барады ол 
сыртларында толкъунланы. 

Джашнайды, кюкюрейди Кёк, 
кёкге джете, чайкъалады тенгиз. 
Бюгюн джокъду къууанчыма чек, 
къалай да джашаб тургъанма сенсиз? 

Джумдурукъ тенгли тюлдю джюрек, 
сюймеклик аны этгенди чексиз: 
джашнайды, кюкюрейди Кёк, 
къатлана, чайкъалады тенгиз.

КЪАДАУ ТАШНЫ КЪАТЫНДА 

Джуртда Джангыз Терекге ушайма мен, 
Джырчы Сымайыл а — Къадау Ташха. 
Джангыз Терекни къурутханла кесиб, 
Къадау Таш а турады алгъынча. 

Атылтырла деб къоркъама аны да - 
таркъайгъанды халкъда эс да, ангы да. 
Дагъыда басама кёлюмю: 
Къадау Ташыбыз кёрмез ёлюмню. 

Барыбыздан алгъа да келгенди, 
артха да къаллыкъды барыбыздан. 
Джулдуздан, Минги Тауубуздан да 
барды бир ышан-керамат анда. 

Чыкъгъан эсе да джети къат джерден, 
джети къат Кёкден тюшген эсе да, 
билмейме. Алай а, 
Кёк-джер ыз, тамгъа бардыла анда. 

Кябаны къара ташыча, 
Къарачайгъа багъалыды ол. 
Отну ичинден, кюйсе да, чыгъыб, 
Къобан сууда сууугъанды ол. 

Къадау ташы болур ючюн Къарачайны, 
къаллай сынауладан ётгенди ол. 
Ата джуртубузну бойнуна 
Аллах кеси такъгъан дуады ол. 

Къадау Ташха таяна, 
Джангыз Терек да тирилгенди. 
Миллет ангы, тарих эс да энди 
тебрегендиле уяна. 

Таш бла Терек болгъан къадарда, 
Джуртха, Халкъгъа да келмез ёлюм. 
Къарчаны къайытыры къалгъанды энди - 
джангыдан къурар ючюн Элин. 

Къадау Ташы Къарачайны, 
сени сыйынг да Тауунгча — Минги. 
Керамат джарыгъы джулдузну, Айны 
джарытханлай турлукъду сени. 

КЪОБАН БЛА МЕН 

Барды бир Кюч 
оноу этген бизге. 

Къобан бла бирге 
Минги Таудан эниб, 
джетдим тенгизге. 

Тенгизде уа 
Къобан танылмаз, табылмаз: 
аты да, кеси да, 
неси да, неси да - 
тас болур, сакъланмаз. 

Алай а, юзюлмей, 
ол турлукъду келиб: 
тауу саулукъда 
анга джокъду ёлюм. 

Джаны таууна 
ашыгъыр Кёк бла, 
дагъыда тенгизге 
ол саркъар джер бла. 

Сукъланама мен 
бир-бирде анга: 
барыууна 
таудан — тенгизге, 
тенгизден да — таугъа. 

Аллай насыб 
бармыды меннге? 
Мийикден, узакъдан, 
агъара, къарала, 
къарайды Минги. 

ДАУ 

Акъылындан шашыб тургъан бир адам — 
мен — къарайма таула таба джагъадан: 
арабызда чайкъалады тенгиз-терк, 
суу юсю уа — къуру джаулукъ, къуру бёрк. 

Сюймегенле адамлыкъны эм Хакъны, 
къыргъандыла, къурутхандыла халкъны. 
Джайылгъанды тёгерекге шайтан уу. 
Танылмайды адам къандан къобан суу. 

Мен излейме къутхарыргъа адамны. 
Мен излейме тенгиз сууда Къобанны. 
Адам джокъду — къуру джаулукъ, къуру бёрк. 
Къобан джокъду — чайкъалады тенгиз-терк. 

Къалай джокъду бир хорлар онг зулмуну? 
Джокъмуд кючю ангны-эсни-фахмуну? 
Джокъмуд себеб Къалам бла Китабдан? 
Джаныуарлыкъ, хайуанлыкъ адамдан 

къачан кетер? Адам, Халкъ 
къалырламы джер юсюнден болуб талкъ? 
Чайкъалады кёз аллымда тенгиз-терк, 
сууну юсю - къуру джаулукъ, къуру бёрк. 

Къалюбала — Ахырзаман: бумуд джол? 
Адамлагъа андан башха джокъмуд джол? 
Халкъны джута, чачаяды тенгиз-терк... 
Бизге оноу нек этмейсе, айтчы, Кёк? 

КЮЗ АРТЫ 

Джаратылгъан джанма табигъатдан - 
табигъатча, мен да тюрленеме. 
Айырылмасам да алкъын джайымдан 
къачны келе тургъанын сеземе. 

Эртден-ингир, билмей тургъанлай, 
къачхы аяз титиретеди. 
Алай а, 
сарыджилик этген джазым, 
меннге бираз аякъ тиретеди. 

Терегими да чапыракълары 
башлагъандыла саргъала. 
Чауул тёбеде къычырыкъ этелле 
чаукала бла къаргъала. 

Ёзен суу да болгъанды сай, 
къанатлыла да тебрегенле кёче. 
Тыяр онг джокъ — кетеди джай, 
къышдан хапар айтады кече. 

Терегимден учхан чапыракъла 
Ташымы джабханла юсюн. 
Мыдах болама къарай алагъа, 
джазгъы кюнлени аулайды эсим. 

Турна таууш эте, кетеди джайым, 
Терегиме ушаб, сюелеме кесим. 
Джууугъуракъ болгъанды джулдузум-Айым, 
Ташыма тюше кёлеккеси. 

Ёзге джокъду къыйналыу, сокъураныу. 
Джазны, джайны кёрмей къалсам да, 
къуру къачха, къышха къалсам да тюбеб, 
дунияны кёргениме къууанырем дагъыда. 

Мен а кёрдюм тёрт чагъын да джылны: 
Терегим тууду, ёсдю, кёгерди, саргъалды - 
джашауну, ёлюмню, тирилиуню да сынады. 

Таш да болдум джагъада, 
терек да болдум къаяда, 
кетиб баргъан къобан да болдум, 
Акъ сёз да болдум. 

Мен разыма джашауума, 
Джаратханнга этеме шукур. 
Ассы болурма, 
кеси кесими этсем мугур. 

Ташыма таяныб, Терегиме къарайма: 
къанатлылары, чапыракълары да кетелле андан. 
Ташым, Терегим, Кесим да тынгылайбыз: 
тенгизге кетиб барады къобан, 
тенгизге кетиб барады заман... 

Мен да кетеме ала бла. 
Мен — адам, 
джаратылгъан табигъатдан, 
табигъатха къайытама. 

Сизге къалалла: 
джап-джашил табигъат 
эмда 
чыммакъ Акъ сёз. 

Сизге къаллалла менден: 
Таш бла Терек, 
«Таш бла Терек». 

ШАГЪАТ 

КЁЗ кючлюдю менден, 
анда барды ЁЗ. 
СЁЗ кючлюдю менден, 
анда барды ЁЗ. 

МЕН а неме, кимме? 
Не барды менде? 
Менде барды ЭН. 
Джокъ эсе уа эн - 
джукъ да тюлме мен. 

Болмагъанны ёзю - 
джукъланыбды кёзю. 
Болмагъанны ёзю - 
тутхучсузду сёзю. 

Барды Ёзюм, 
барды Эним. 
Алагъа шагъат - 
Акъ сёзюм мени. 

СЁЗДЕДИ ЁЗ 

Сёз кючлюдю менден. 
Башлагъан мен болсам да сёзню, 
аллында мен болсам да башчы, 
ол — хапарчы, 
бираздан алгъа чыгъады ол, 
меннге кёргюзтеди джол. 

Барама къара тер басыб, 
Акъ сёзню ызындан. 
Сёзге бий болургъа изледим, 
ахырында — къул болдум анга, 
ол болду Башчы, 
мен а — хапарчы. 

Сёз кючлюдю адамдан. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз 
тюрлендиредиле бютеу дунияны, 
тюрлендиредиле адамны кесин да. 

СЁЗдеди ЁЗ. 

СЁЗДЕН БАШЛАНАДЫ ЁЗДЕН 

Хакъ сёз кибик, 
Акъ сёз да Кёкденди. 
къалгъан сёз — джерденди. 

Хакъ сёз кибик, 
Акъ сёз да тартады ёрге. 
Ала бла болгъан - 
сюркеллик тюлдю джерде. 

Хакъ сёз бла Акъ сёз 
джюрекни этелле эркин - 
учарча этелле, 
джертин тюл, Кёктюн. 

Болгъан Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла - 
боллукъ тюлдю къул 

СЁЗдеди ЁЗ. 
СЁЗден башланады Ёзден. 

МЕКТУП 

«Кёзден кетген — кёлден да кетер» 
дейдиле. Сен а, кетмей кёлден, 
къыйнайса мени. 

Ауазынг, сыфатынг да 
унамай айырылыргъа, 
джашайдыла мени бла. 

Мен къуйгъан суу, 
болгъан кибик уу - 
юй гюлле бары 
болгъандыла къуу. 

Сени тобукъларынгда 
хурулдаргъа бек сюйген кишдик да, 
ызынгдан бара барыб, 
къайытмай къалгъанды. 

Кёл тёгерегине сени бла бирге 
чабыучу ит да, 
джукъ ашаргъа унамай, 
улуй-улуй туруб, тюнене ёлгенди. 

Хоншула соралла сени, 
салам да берелле. 
Сен кёргенча туралла, 
шабат кюн ичелле. 

Сен аш этиучю сауутла, 
къойгъанынгча туралла. 
Тюрк кафеде 
ауузланыучума мен а. 

Сени отоуунгу тюл, 
мюйюшде оданы 
бир тышкъраллы къызгъа 
бир джылгъа бергенме. 

Сен кетгенли 
кёб назму, хапар да джазгъанма. 
Кёбюсюн джаратмай, 
отха атханма. 

Джокъду джангылыкъ, 
айтырча сеннге. 
Джангыз, 
кечеми кюн этгенме, 
кюнюмю уа — кече. 

Хы, сен кетгенли. 
Ийгенме сакъал. 
Кёрсенг — танымазса. 
Танг атды. Сау къал. 

СЁЗНЮ ЮСЮНДЕН 

Кёк джашнайды Сёзде, 
Кёк джашайды Сёзде: 
джандырады джукъланнганны, 
уятады джукълагъанны, 
тургъузады джыгъылгъанны - 
къаратады, тартады ёрге, 
сюркелгенни да сюейди ёрге, 
къулну да этеди ёзден, 
ёзденни уа - 
къоймайды болургъа къул. 
Акъ сёздю ол. 

Акъ сёз болгъан джерде, 
къарангыгъа джокъду орун, 
къара иннетге джокъду орун, 
къара кючлеге джокъду орун - 
джюрекни, тёгерекни да 
джарытыб турады Акъ сёз. 

Акъ сёз Хакъ сёз бла бирге, 
адам улуну тартады ёрге - 
джыгъылыргъа, сюркелирге 
къоймайды аны. 

Хакъ сёзден, Акъ сёзден айырылса халкъ, 
бир ёмюрню ичинде боллукъду талкъ. 
Дуния мал, кёзбау, зулму, ётюрюк - 
былалла аны къул эте, ёлтюрлюк. 

Кёк джашнайды Сёзде, 
Кёк джашайды Сёзде: 
аны унутсакъ бизле - 
сюркелгенлеге къошуллукъбуз джерде. 

Хакъмыды сёзюбюз бизни, 
Акъмыды сёзюбюз бизни? 

НАЗМУ ДЖАЗА БАШЛАГЪАНДЫ ШАЙЫР 

Назму джаза башлагъанды шайыр: 
тиллене башлагъанды сабий, 
табигъат тиллене башлагъанды, 
кёк да кюкюрей башлагъанды, 
джер да кёгере башлагъанды... 

Бу кюкюреген, джашнагъан да - 
кёкмюдю, огъесе, джюрекмиди? 
Узун сёзню — къысхасы: 
назму джаза башлагъанды шайыр... 

ШЫЙЫХЛА БЛА ШАЙЫРЛА 

Эниб келеди Хакъ сёз Кёкден. 
Акъ сёз къошулады анга джюрекден. 
Кече-кюн демей, экиси да бирге, 
адам улуну тарталла ёрге. 

Адамгъа Кёкге эм къысха, эм тюз, эм ачыкъ джолну 
кёргюзтеди Хакъ сёз. 
Адамны айланч-буйланч, таша, тамаша джолла бла 
тёппеге чыгъарады Акъ сёз. 

Бир болса да борчлары, къуллукълары аланы, 
башха-башха амалла бла, джолла бла 
келтирелле ала Аллахха адамны. 

Хакъ сёзню айтхан шыйыхла да, 
Акъ сёзню айтхан шайырла да - 
эм джууукъ адамладыла Кёкге.

ТЮШЮНЮУ 

Барады кетиб къобан. 
Кече-кюн да къарай анга, 
кече-кюн да тынгылай анга, 
джагъада сюеледи терек. 

Джазы, джайы да кетиб, 
келди энтда бир къач анга. 
Чапыракълары агъалла суугъа, 
къанатлылары да кетгенле учуб. 

Бош къалгъан чыпчыкъ уяла 
бютюн да мыдах кёргюзелле аны. 
Чапыракъ шууулдагъан да джокъ, 
къанатлы джырлагъан да джокъ. 

Юсю да джалан, кеси да джангыз. 
Къанатлысы, чапырагъы да джокъ. 
Сын болуб, сиреледи терек. 
Къобан а барады, барады... 

Терекни хар чапырагъы, кёз джашыча, тюшеди - 
суу ташайтады кёзден аланы. 
Джылы дуниягъа кетиб баргъан къанатлыларындан да 
терекге къалгъан - 
аланы мыдах «сау къал»дылары. 

Сау къалады терек. Сау къалады. 
Хазырланады чыдаргъа 
джангызлыкъга, къыш чиллеге да. 
Къадау таш анга этеди кёл: 
«Джангыз тюлсе, сени блам мен». 

Турадыла Джуртда Таш бла Терек. 
Турадыла джагъада таш бла терек, 
кетиб баргъан къобаннга да къарай, 
кёчюб баргъан къанатлылагъа да къарай. 

Суу таууш джерде, турна таууш кёкде... 
Тынгылайдыла Таш бла Терек. 
Кёчерге, кетерге унамай, 
Элде къалгъан эки къартны 
эсге тюшюредиле ала. 

Къачхы шылпы джибитеди аланы. 
Юслерине аланы 
джамчы къабларча болама. 
Аладан сора Джуртда 
кёрмейме бир джан. 

Аланы багъалатырча, сыйларча 
къалмагъан эсе халкъ, 
къалмагъан эсе халкъ - 
кимге керекдиле сора, ала да? 
Алагъа да келликди ёлюм. 

Акъ башлыгъымы байлаб терекни бойнуна, 
къара джамчымы къаблаб ташны юсюне, 
экисин да къаты къучакълаб, 
айырылдым мен да аладан. 

Алай а аланы тюшюре эсге, 
кесими да санай хомухха, терсге, 
тенгиз джагъада бурула менгирге, 
джашайма алай. 
Эшта, къайытмасам Ташха,Терекге, 
келлик болмаз тынчлыкъ джюрекге. 

Атылыб къалсала Таш бла Терек, 
къалай къутулурла баш бла джюрек 
ата-бабаланы, туудукъланы да 
дауларындан, сорууларындан?! 

Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ, 
къалай къалыр кеси да болмайын талкъ? 
Джюрекни кемире быллай къайгъы, сагъыш, 
джолгъа къуралама ашыгъыш. 

Сорадыла былайда манга адамла: 
«Кимди сени сакълагъан анда?». 
Къычырама: таш бла терек, 
Таш бла Терек. 
Джашнай, кюкюрей, къатлай, 
къайтарады Кёк: 
Таш бла Терек. 

КЪУДЖУРДУЛА АДАМЛА БЮТЮН 

Адамла къуджурдула бютюн. 
Елюмню сюрюб айланнган бар, 
ёлюмден къачыб айланнган бар. 
Кертиге ийнанмагъан бар, 
ётюрюкге ийнаннганла бар. 
Къуджурдула адамла бютюн. 

АТЛАННГАН АЯКЪ 

Чууакъды, джылыды. Алай а, 
ышанма кюннге. 
Билмезсе: джауармы, джаумазмы, 
джолда да тюберсе кимге. 

Кюн амандан, джаныуардан да 
къоркъуулуду адамны ити. 
Бир Аллахдан сора, кишиге ышанма, 
бегитиб джюрю кесинги. 

Шкогунгу, герохунгу, 
къамангы да хазырлыкъда тут. 
Кюбенг да юсюнгде болсун - 
джолгъа чыгъа, рахатлыкъны унут. 

Тахсачы уруш тюзюндеча, 
алай сакъ бол. 
Билмезсе кимге, неге 
тюбетирин джол. 

Къазауатхача хазырлаб кесинги, 
джолгъа алай атлан. 
Ол заманда ётерге болурса 
тюрлю-тюрлю тыйгъычладан. 

Ёзге, билмезсе: Кёк башынамы, 
джер тюбюнеми келтирир джол. 
Эркишича джашаргъа, ёлюрге да, 
тирилирге да хап-хазыр бол. 

БЁРЮ ЧЫКЪГЪАНДЫ УУГЪА 

Итлеге итча юрсенг - 
кёрюннюксе аладан бирича. 
Андан эсе, джанлылай тур, 
бёрюлюгюнгю хар ким да билирча. 

Амантиш итлени-адамланы 
кеслерича юрюб, эталмазса джукъ. 
Андан эсе, къысыл да джууукъ, 
аман тишлерин къурут аланы. 

Къазакъ бёрюге ушаш джюрегим, 
улуйду — не Кёкден, не тёгерекден 
келмейди джууаб. 

Бу ёзенде кесимден сора 
къалгъан болмазмы джанлы? 
Къуру итле эмда маскеле 
юредиле джан-джанымдан. 

Алай а, кючлюден кючлю 
болады къалабалыкъ, къаугъа. 
Бир да ажымсыз 
къазакъ бёрю чыкъгъанды уугъа. 

Къазакъ джюрегим сезеди аны, 
бёрю тилде ол да береди салам. 
Рахат болады джаным: 
бир ит джыйыннга бир бёрю да — тамам. 

МЕЖГИТДИ КАВКАЗ 

Межгитди Кавказ, 
таула — минарала. 
Чыгъыб мен алагъа, 
къычырама азан. 

Къылама намаз, 
джууукъ бола Кёкге. 
Джандетди Кавказ. 
Аны берген бизге - 

Аллаххады махтау, 
андады уллулукъ. 
Болабыз Халкъ, Адам, 
эте анга къуллукъ. 

Шайтан адам, душман 
келмесинле бери. 
Таба разылыгъын 
Кёкню эмда Джерни, 

Къычырама азан, 
къылама намаз. 
Болмай къалмаз азат 
шайтанладан Кавказ. 

БЫЧАКЪ БЛА КЪЫН 

Эркиши — бычакъды, 
тиширыу — къыны: 
дуппукъ да этмей, 
тотха да кесдирмей, 
сакълайды аны. 

Керек кюн бычакъ 
чыгъады къындан: 
душманны туурайды, 
къызарта къандан. 

Сакълайды къынны 
намысын, сыйын. 
Бирдиле ала - 
бычакъ бла къын. 

Джашайла ала 
сакълай бир-бирин. 
Айырылсала уа - 
келеди ёлюм. 

Турур ючюн а 
кюнлери болуб акъ - 
туралла бирге 
къын бла бычакъ. 

Тюшюреме эсге 
къазауат джылланы - 
бычакъсыз къынланы, 
къынсыз бычакъланы. 

«Кто был ничем, тот станет всем» 
болур ючюн, 
«Дан приказ ему на запад, 
ей в другую сторону». 

Бу сёзле, бу ишле 
кёрюнелле эрши. 
Джангыз Хакъ ючюн, 
Тил, Джурт ючюн, 
сый, намыс ючюн 
керекди чыгъаргъа 
бычакъ къынындан. 

Бирге болмайын 
къын бла бычакъ, 
болурму джашау, 
ёсалырмы халкъ? 

ДАУЛАШАЛЛА ДЖЮРЕК БЛА АНГЫ 

Сени бла бирге 
кетгенди илхам... 

Келгенди ингир. 
Тенгиз джагъада 
къараб таулагъа 
сюеледи менгир. 

Узакъдан, мийикден, 
къарала, агъара, 
къарайды Минги. 
Ёзюм, сёзюм да, 
атым, сыфатым да 
тюрленнгенле мени. 

Къалгъанма кесим. 
Талайды эсим - 
хайда, кёл кенгдир. 

Тенгиз джагъада 
къараб таулагъа 
сюеледи менгир. 

Джан кирир ючюн, 
тирилир ючюн 
не керегин билесе анга. 

Кече, кюн да тохтамай, 
терсни-тюзню айырыб къоялмай, 
даулашалла джюрек бла ангы. 

Чайкъалады кёл-тенгиз. 
Алайды халы сенсиз. 

ЭНЧИ ЮЙЮ БОЛМАСА ХАЛКЪНЫ 

Ана тилим — къаным-джаным, 
Ата джуртум — сюегим-этим. 
Болмаса да тулпар кючюм, 
къолдан келмегенни да этдим 
аланы сакълар ючюн. 

Бир хакъны ангыладым дагъыда: 
энчи Юйю болмаса халкъны, 
джыйымдыкъ Элде-Джумхуриетде 
ассимиле ёлюм сакълайды аны. 

Энчи Миллет Юйю болуб, 
кесине Башчы айырмаса халкъ, 
тилин, джуртун да къалай сакълар, 
къалай къалыр, болмайын талкъ. 

Джыйымдыкъ Элдеми джашайса, 
огъесе энчи Юйюнг бармыды? 
Анга кёре боллукъду халкъны 
тамбласы болуру-болмазы. 

Ана тилим — къаным-джаным, 
Ата джуртум — сюегим-этим. 
Аланы да сакълаялмайма 
джокъду да къраллыгъым-Элим. 

Энчи Юйюбюзню къурамасакъ, 
къайтартмасакъ хакъыбызны, 
джыйымдыкъ Элде-Джумхуриетде 
асимиле ёлюм сакълайды халкъыбызны. 

ЭКИ ДЖУУУКЪ 

Кёрдюм джокъдан бар болгъанын адамны. 
Бардан джокъ болгъанын да кёрдюм аны. 
Кёкге, джерге да къарадым, айталмай джукъ: 
бизге экиси да бирча джууукъ. 

ЁЛЮМ КЪЫСЫЛАДЫ ДЖУУУКЪ 

Бууубму ёлтюреди джылан, 
ууу бламы ёлтюреди джылан - 
манга джокъду чырт башхасы... 
Огъай, барды, барды башхасы. 

Ёлюм къачан, къайдан, 
кимден, неден, къалай 
келлигин билсем - 
анга кёре этерикме мадар. 

Ансы, 
джыланны къуйругъундан 
башына тарыгъыу бла - 
тюрленмейди джукъ. 
Ёлюм а - 
къысылады джууукъ. 

Эмегенни 
къайсы башы этсе да оноу, 
билгени: 
мурдарлыкъ, тоноу. 

Бир башындан башхасына 
тарыкъгъанлыгъыбызгъа - 
тюрленмейди джукъ. 
Ёлюм а - 
къысылады джууукъ. 

Кёб башлы къушну, 
къайсы башы этсе да оноу, 
билгени - 
мурдарлыкъ, тоноу. 

Бир башындан башхасына 
тарыкъгъанлыгъыбызгъа - 
тюрленмейди джукъ. 
Ёлюм а - 
къысылады джууукъ. 

Къайдадыла Ёрюзмек бла Сатанай? 
Къайдадыла Сосуркъа, Къарашауай? 
Къайдадыла Тейри адамлары - 
Къарча, 
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам? 
Къайдадыла Татаркъан, Умар, Джаттай? 

ДЖЮРЕГИМ МЕНИ 

Къалкъыйды сан да, 
къалкъыйды джан да, 
ангы да къалкъыйды... 
Билмеген солуй - 
джюрекди джангыз. 

Ол - 
ушайды Кюннге: 
кюеди, джанады, 
кюеди, джанады - 
сууургъа, уюргъа 
къоймайын къанны, 
тёт-тёгерек бурады аны. 

Чыпчыкъ балагъа да, 
чексиз Аламгъа да, 
гюлге да, Кюннге да 
ушагъан джюрегим мени... 

ЫЗЛАРЫНДАН КЪЫЗ БЛА СЁЗНЮ 

Эм иги назмуму джаздым тюшюмде, 
эм ариу къызны да кёрдюм тюшюмде. 
Уяннганымда уа — табмай аланы, 
ауладым мен тюзлени, тауланы. 

Ётдюм ненча тенгизден-теркден. 
Изледим болушлукъ Ташдан, Терекден. 
Тиледим насыб джети къат Кёкден. 
Къызны, Сёзню да табалмадым мен. 

Эм ариу сёзню эм ариу къызгъа 
тюшюмде, къууана, айталдым. 
Тюнюмде уа аланы табалмай, 
излей-излей арыдым-талдым. 

Къайдады ол сёз — къанатлы, къууатлы, 
ол къыз да — акъбет, кёккёз, сарычач? 
Ётдю джазым, джайым да кетди, 
келе тургъан а къачмыды, къач - 
ол манга келтирирми къууанч? 

Тюшюмде кёрюннген къызгъа да, Сёзге да 
мен разыма — излей аланы, 
эниб таудан, джетдим тенгизге да, 
тёрт джанын да кёрдюм дуньяны. 

Къыз да, Сёз да къалсала артда, 
ма ол заманда кетеригем атдан. 
Ма ол заманда турлугъем джылай... 
Насыбым — болмагъаны алай. 

Къыз да, Сёз да сакълайла алда. 
Тынгысызды джюрек, барама джолда. 
Джолуму джарытадыла Ай бла джулдуз. 
Мени тыяллыкъ — ёлюмдю джангыз. 

Джашау а — неди: тюн этиу тюшню. 
Излейме къызны, излейме Сёзню. 
Насыбым — ала сакълайла алда. 
Къаллыкъ эсем да, билмейме, джолда. 

Алай а, излейме эм ариу къызны. 
Алай а, излейме эм иги сёзню. 
Сюймеклигим къоймай ёлюрге, 
барама ётюб ёмюрден ёмюрге. 

Ай бла джулдузча — къыз бла Сёз. 
Кёб къалмагъанды — тёз, джюрек, тёз. 
Узакъда болсала да, джууукъдалла ала. 
Къарт болургъа, ёлюрге да къоймазла ала. 

Алай а, къоркъама: табсам аланы, 
толуб муратым, тауусулуб джолум - 
келиб къалырмы мени ахырым... 

Аланы табыб, алгъанлай кесиме, 
ёз тукъумуму бергенлей алагъа, 
тохтаб джюрюуюм, барыуум, излеуюм, 
башланыб къалырмы мени ёлюуюм? 

Къызны, Сёзню да излейме къоркъа. 
Аланы табаргъа, табмазгъа да къоркъа, 
барама джолда. 

ДЖАРЛЫМЫДЫ ТИЛИБИЗ БИЗНИ? 

Ангыламайла бир-бирле Сёзню. 
«Джарлыды,- дейле, - тилибиз бизни». 
Тилибиз тюл, кесигизсиз джарлы - 
Излемейсиз билирге аны. 

Къайсы тилди бизни тилден бай? 
Бизни тилде да барды джулдуз бла Ай, 
къарайла андан Кёк да, Алам да, 
къалюбала, ахырзаман да. 

Чайкъалады анда кёл да, тенгиз да, 
джюзелле анда чабакъла, балыкъла да, 
джюзелле анда кемеле, къайыкъла да... 
Бир халкъдан, бир тилден тёбен тюлбюз биз да. 

Кимникиден къарыусузду Акъ сёзюбюз бизни? 
Кимникиден онгсузду нарт сёзюбюз бизни? 

Нарт таурухларыбыз, хапарларыбыз, 
тарих джырларыбыз, ийнарларыбыз - 
бир халкъныкъыдан тюлдюле кем. 
Окъугъаным сайын аланы мен, 
джети къат Кёкге джетеди башым. 

Нарт ата-бабаладан 
къаллай байлыкъ джетгенди бизге, 
къаллай Тил, Джурт джетгенди бизге, 
къаллай адет-тёре джетгенди бизге. 

Тарихибиз, Тилибиз, Джуртубуз - 
биз ыйлыгъырча тюлдюле джарлы. 
Бола келгенбиз — ит тюл — джанлы... 
Энтда джукъланыб къалмаз Отубуз. 

Ангыламайла бир-бирле Сёзню. 
«Джарлыды,- дейле, - тилибиз бизни». 
Тилибиз тюл, кесигизсиз джарлы - 
излемегенле билирге аны. 

Тарихибиз, Тилибиз, Джуртубуз да - бай. 
Аланы сакълаялсакъ — барлыкъбыз джашай. 
Аладанды бизни ангыбыз, эсибиз да. 
Адамбыз, Халкъбыз ала бла биз да. 

Ислам динибизге, тюрк тилибизге, 
Кавказ джуртубузгъа, нарт тарихибизге 
тыйыншлы эт, Аллах бизни. 
Башха тилегим джокъду мени. 

ФЕРМЕР САБАННЫ КЪАТЫНДА 

Бюгюн Стоккаванн кёлню къатында 
бир фермер сабандан ауазланы эшитиб, 
ары къарагъанымда - не кёрдюм: 
джангы чалыннган дюрюде 
бир къыз бла бир джаш 
ийнакълай эдиле бир-бирин... 

Эсиме тюшдю. 
Сабий болуб, Кесмезде 
(ючкъарыш чалкъычыкъ бла чалгъан кёзюуюм) 
дырын джыя тургъан бир къызны кёрген эдим. 
Андан ариугъа тюбемегенлей барама энтда. 

Атам — малда, 
къарнашларым — кими аскерде, кими — окъууда, 
чалкъы чалгъан а — мен. 
Эрикмез ючюн да, арымаз ючюн да 
дюрюлени этиб къысха, 
чала эдим, къарагъанлай къызгъа. 

Ол а манга бёлмей эди эс, 
уялгъан да этмей эди менден — сабийден. 
Джалан бутларын кюйдюре Кюннге, 
джыя эди дырын. 
Тёгерекде джан джокъ экибизден сора. 

Чалкъым, джырлай келиб джырын, 
ташха тийди да, табды ахырын. 
Сыннган чалкъымы да имбашыма атыб, 
тикни башына чыкъдым. 

Къыз да, арыгъан болур эди, 
сенегин да бир сенек ауузгъа чанчыб, 
бир тюз талачыкъгъа акъ джабыуну джайыб, 
ауузланыргъа тебреген эди. 

Сора, не келди эсе да эсине, 
къол бугъаб, чакъырды кесине. 

-джаратамыса? 
-Кимни? 
-Кимни тюл — хантны. 

Къыз ышарды, мен къызардым. 
Дженгиллетгеникде къызны азыгъын, 
мен кетерге башладым. 

Къыз унамады: 
-ашаб, къачыбмы кетериксе, сора? 
Кёремисе, бутларымы кюйдюргенди кюн, 
джау сюртмесек — боллукъла хыппил. 
Базыкъ бутларыма дери инчиклеримден, 
ол джауну ал да бир иги сюрт сен... 

Ол кюн ингирге дери 
эм ариу къызны биргесине турдум. 
Дырын да джыйдыкъ ойнай-кюле. 
Андан иги кюнюм болмагъанды элде. 

Ол къызны унутханма атын, 
сыфатын а — огъай, 
Кюн кюйдюрген бутларын а — огъай. 

Ол къызны джашауу къалай 
болгъанын бир билир эди... 
Биягъы кюн къайытыб артха, 
Кесмезни, ол къызны да 
джангыдан бир кёрюр эди. 

ИЗЛЕУ 

Джюрек сюерик къызны табмай тёгерекде, 
энди аны излейме интернетде. 
Анда да тюртюлмесем анга, 
ёлюм деген келлик болур манга. 

АЛДА НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР БИЗНИ? 

Бир-бир адамлача, 
бир-бир халкъла да, 
кёб палахдан ётгенден сора да, 
билмейле оюм эте, тюшюне. 

Билемисиз сиз, 
1920-чы, 1930-чу джыллада 
къалай тутдургъанларын адамла бир-бирин? 

Джарлы-бай, къул-ёзден айырыу, 
халкъны къауумлагъа юлешиу, 
бир-биринден тил этиу, 
бир-бирин аманлаб, 
къралгъа эрши кёргюзтюу, 
тутдуруу, джокъ этиу - 
титирете эди халкъны. 

Унутуб аны, 
«нек джетди сойкъырым, сюргюн» 
дегенлеге сейирсинеме. 

«Совет власт - 
джарлы-джалчы къауумну властыды» деб, 
алашадагъыла болгъанелле баш, 
болгъанелле ибилис джорукъгъа, 
коммунист партиягъа къул-къарауаш. 

Ленинннге, Сталиннге баш урмай, 
Аллахха баш ургъанланы - 
къуру афендилени, имамланы тюл,- 
иманы болгъанланы барын, 
ангылары, эслери болгъанланы барын, 
окъуулары, билимлери болгъанланы барын, 
сыйлары, намыслары болгъанланы барын, 
бурундан хапарлары болгъанланы барын, 
хакъсызлыкъгъа къаршчы тургъанланы барын - 
тута эди, къурута эдиле. 

Аллайла уа — билгенле, излегенле Хакъны - 
кёбюсю эдиле халкъны. 

Айырылмай халал-харам, сууаб-гюнах, акъ-къара, 
иги-аман, сый-сыйсызлыкъ — къатышды халкъ. 
Чамланды Аллах: «дин бердим сизге, 
тил бердим сизге, джурт бердим сизге - 
не джетмейди ёзге? 

Хакъсызлыкъ джетмесе сизге, 
тилсизлик джетмесе сизге, 
джуртсузлукъ джетмесе сизге, 
айырылмасагъыз бир-биригизден да - 
адамлыкъны, халкълыкъны да багъалата билмезсиз, 
Эл болуб джашай да билмезсиз, 
диннге, иманнга къайыта да билмезсиз». 

600 кесек болуб, 
сибириялагъа, азиялагъа чачылдыкъ. 
Зулмудан ачыдыкъ, къыйналдыкъ, къырылдыкъ. 

Дагъыда джазыкъсынды Аллах - 
14 джылдан къайтарды Джуртха. 

Тюшюндюкмю биз? 
Къуран бла Шериат бла джашарча болдукъму? 
Джуртубузну, Тилибизни сакъларча болдукъму? 
Бир-бирибизни багъалатырча болдукъму? 

Огъесе, сойкъырым, сюргюн да 
тюшюндюрмедилеми бизни джукъгъа? 

Энтда 
къаты тутмайбыз динибизни, 
харам этебиз тилибизни, 
къырабыз бир-бирибизни... 
Алай эсе, Аллах да бизни 
нек джазыкъсыныргъа керекди? 

Эки кере ётдюк сюргюнден, 
къралсыз, къраллыкъсыз да къалдыкъ. 
Дагъыда, къутхарыб Темирден, Къурчдан 
Аллах къайтарды джуртубузгъа. 

Насыбсызла, энтда бирлешмейбиз, 
дин-тил-джурт ючюн кюрешмейбиз, 
излемейбиз джашаргъа Хакъ бла... 
Не боллугъун билебизми тамбла? 

Ючюнчю кере да бир палах 
иеди деб къоркъама Аллах. 
Ёлтюре эсек кесибизни - 
алда не сакълай болур бизни? 

СЁЗНЮ-ТИЛНИ ЮСЮНДЕН 

Бардыла ойнагъанла сёз бла. 
Сёз бла ойнаргъа джарамайды - 
фахмусуз къауум аны ангыламайды. 

СЁЗден къарайды ЁЗ. 
СЁЗде джашыныбды ЁЗ. 
СЁЗде джашайды ЁЗ. 

Минг-минг джылны кюрешгенди халкъ 
къурар ючюн, сакълар ючюн Тилин-Сёзюн. 
Энди биз ёлтюрсек аны, 
ёлтюргенча болмазмы ата-бабаны, 
келлик тёлюню ёлтюргенча болмазмы, 
атыбыз къаргъышда айтылмазмы? 

Тас этген Тилин-Сёзюн, 
тас этеди кесин-ёзюн. 

Ёз тилине болмагъан сакъ - 
боллукъ тюлдю не Адам, не Халкъ. 

Сакъ болмасакъ СЁЗге-ЁЗге - 
къара кюн келликди бизге. 

КЪАРАЙМА ЁРГЕ 

Кесими этерге кюрешсем да нарт, 
бола башлагъанма къарт. 
Тырнакъ кесерге, сакъал джюлюрге да 
эрине тебрегенме. 

Терекни да келсе джылы, 
алгъынча джарыкъ чыкъмайды джыры. 
Юсюне къоннган чыпчыкълагъа да 
къонакъбайлыкъ эталмайды алгъынча. 

Адам да, терек да боладыла къарт. 
Джукълана джукъланады 
джюрек деген шынкъарт. 

Кимге да, неге да къатылады заман. 
Ёледи терек, ёледи адам. 
Джер да къартаяды: болджалы джетсе, 
анга да келликди ёлюм. 

Ол да ёллюкдю: къартлыкъданмы, 
огъесе, илинмек аджалданмы? 
Аны билген Кёкдю джангыз. 

Бир джанынады джол: 
къалюбаладан — ахырзаманнга. 
Ахырын сезе, кёре, 
тынчмыды джашагъан? 

Адамдан кючлю джокъду джан: 
ёллюгюн биле, джашайды адам. 
Къуру бир джанына болса да джол, 
тюнгюлюб, бюгюлюб къалмайды ол. 

Сеземе: 
бекден бек тартады джер кесине, 
белиме дери батханма джерге. 
Дагъыда, 
«Къарт болсам да нартма» деб, 
Тейри адамы - къарайма ёрге.

КЪОЙ БЛА КЪОЗУСУ 

1 
Анасыны сыртында джукълаб тургъан къозу 
уянса айтыр, джандет не болгъанын. 
Баласын уятыргъа къоркъуб, къымылдамай тургъан 
къой да айтыр насыб не болгъанын. 

2 
Ёмюрде кёрмеген бёрюсюн 
тюшюнде кёрюб илгенеди къозу. 
Анасы да макъырыб, джалаб, 
аны джанлыдан башлайды къоруб. 

3 
Бош къоркъалла къой да, къозусу да - 
адам аланы ашатмаз бёрюге. 
Адам аланы ашатмаз бёрюге - 
адам кеси ашар аланы. 

БИЗНИ КЪУТХАРЛЫКЪ, САКЪЛАРЫКЪ 

Бош лахорладан бездим. 
Неди къутхарлыкъ бизни? 
Сёздю къутхарлыкъ бизни - 
Хакъ сёз бла Акъ сёз. 

Ала бла болгъан халкъ - 
боллукъ тюлдю дуниядан талкъ. 

Джаныуарлыкъдан, кийикликден, 
хайуанлыкъдан айыргъан бизни — 
Сёздю: Хакъ сёз, Акъ сёз. 

Андан — Хакъ сёзден, Акъ сёзден - 
айырылгъанлай, айырыллыкъбыз 
адамлыкъдан, халкълыкъдан да: 
ызыбызгъа айланыб, 
джаныуар, хайуан боллукъбуз. 

Бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ 
отдан, ёлюмден да - 
Сёздю: Хакъ сёз, Акъ сёз. 

АЛЛАХ АЙТСА, ЭНТДА ТИРИЛИРБИЗ 

Тау элден адамла 
ёзен аягъына саркъыб кетиб баралла. 
Кетген къайытмайды артха. 
Кетгенледен мен да бириме. 
Кишиге да этмейме тёрелик. 
Тау элле — джандет джерле — 
адамсыз къалалла. 
Суу агъач бла суу алыб келген 
къызгъа тюртюлмезсе энди. 
Сабийлени джарыкъ тауушларына 
къууаныб, джууаб этмезле къаяла. 
Школгъа барыргъа сабий табылмай, 
школ да джабылыб турады. 
Тау эл турады ёле. 
Кимди, неди тирилтирик аны? 
Элге келиб, кетиб барама. 
Тау эл бла Ана тилни ёле тургъанлары - 
олду эм уллу къайгъым, джарсыуум. 
Къутхарырча элими, тилими 
болса эди аллай къарыуум. 
Къайда хорлар кюч джазыуну! 
Алай болса да, 
къалмайыкъ тюнгюлюб. 
Эки кере ёлюб, 
тирилген халкъбыз биз. 
Аллах айтса, тирилирбиз энтда. 

СЫНАУ КЮННГЕ ДЖУУУКЪЛАША 

Бир-бир иннетим-сёзюм-ишим ючюн 
тюшерге да болурма отха. 
Алай а, 
иги иннетими-сёзюмю-ишими 
тергеб, Тёре джазыкъсыныргъа да болур. 

Джюджюден да къарыусузду адам, 
джюджюден да. Мен да 
кёб джангылгъанма, джыгъылгъанма. 
Тюз сыртымдан тюшсем джерге - 
ол заманда къарагъанма ёрге, 
ол заманда кёргенме Кёкню. 
Андагъы кёб кере мени 
ёлюмден къутхаргъанды. 

Не ючюн? Билмейме. 
Ким биледи, ол дунияда да, 
мени унутмай, анам 
тилек этгенлей тура болур. 
Аны тилеги 
Аллахха джете да болур. 

Алай болмай, меннге тюшюнюрге, 
тюрленирге, нюрленирге 
берилеми болур заман? 

Не эсе да, джашайма. 
Таубагъа да къайыта, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айта, 
Аллахха этеме къуллукъ. 

Алай а, кюн келир, 
сууабым-гюнахым тергелир, 
халал-харам ишим тергелир. 

Къуру ишиме къаралыб къалмаз. 
Къаралыр сёзюме, иннетиме да. 
Айтханыма, айтмагъаныма да, 
этгениме, этмегениме да 
берилир багъа. 

Ол кюнден къоркъама мен. 
Аллында бютеу халкъны, 
аллында атамы-анамы 
джууаб этерге тюшер. 

Ол кюнню кёргюзтсем кёзге, 
джаным саулай ёлгеним да болады. 
Не сакълагъанын билмейме алда. 

Ахыр кюн джуукъдан джууукъ. 
Гюнахларымы кюрешеме джуууб. 
Ол къара кюн 
Акъ сёзюмден да болурму хайыр? 

«Окъу деб бир назмунгу»,- 
буюрса ол кюн Аллах, 
бармыды мени Аллахха, 
уялмай окъурча назмум? 

Анга да этеме сагъыш, 
джукъ джаза тебресем. 
Алкъын тюшмегенди къыш, 
алай а, къалтырайма мен. 

Боллукънуму сезеди джюрек, 
не эсе да тынгысызды. 
Бармыды мени Аллахха 
уялмай, окъурча назмум? 

Сынау кюн сакълайды мени. 
Бармыды аллай фахмум, 
бармыды аллай назмум, 
Отдан къутхарырча мени. 

БИРГЕМЕДИЛЕ БЁРЮ БЛА БАРС 

Къалса да башым къайгъыгъа, 
джюрегим урады харс: 
барама ёрлеб къаягъа - 
биргемедиле бёрю бла барс. 

Бир бек къыйналады джаным, 
къыйналса джанлы ёрлеялмай. 
Къоюб кеталмазма аны, 
имбашлада элтирик болсам да. 

Хырылдайды барс, улуйду бёрю 
къыйналсакъ да, бойсунады тау. 
Кёкден къараб ышарады Тейри - 
биз анга салабыз махтау. 

Тейри адамы, бёрю эмда барс 
тау башындан къарайбыз тюзге. 
Къанатлары бла къагъа-къагъа харс, 
тау къуш да сызгъырады бизге. 

Барс да, къуш да, бёрю да 
Тейри адамы бла бирге, 
Тейри сюйген джанлабыз, 
бойсунабыз джангыз Тейриге. 

Дуния малгъа алданмай, 
джангыз Анга этебиз къуллукъ. 
Керти джашау, билебиз - алдады, 
Кёкдеди сыйлылыкъ, уллулукъ. 

Кёк бла джерни чегинде 
тёртюбюз салгъанбыз къош . 
Эркин джанлабыз биз, 
къалгъан затла бу дуньяда — бош. 

САБИЙ БЛА КЪАРТ 

Чууакъды кюн, джылыды кюн. 
Кёк кенгинде зауукъ эте, 
учадыла къанатлыла. 

Таш башында гитче сабий 
алагъа къарай туруб, 
джылаб башлайды къычырыб: 

-Мен да учаргъа излейме, 
мен да учаргъа излейме, 
ма алача, ма алача. 

-Сени джокъду къанатларынг, 
ала кибик учар ючюн. 

-Нек джокъду къанатларым, 
нек джокъду къанатларым? 
Мен да учаргъа излейме, 
мен да учаргъа излейме... 

Бу кёзюуде бир къанатлы 
джылай тургъан сабийчикни 
имбашына къонду келиб - 
джылагъанын да тыйды, 
гырджынындан да къабды. 

Анасы къанатлыны 
къыстаргъа башлагъанлай, 
озуб баргъан бир акъсакъал 
тохтатды аны сёзю бла: 

-Ол мёлек эсе, билемисе? 
Сабий къууанды, кёремисе? 
«Бёрю атарыкъ бёркюнден» - 
учаргъа излеген сабий, 
учмай къалмаз. Неда, ол 
бир джырчы, шайыр болур, 
къанатлы сёзге ие болур. 

Кёб джыл кетди андан бери, 
кёб суу саркъды андан бери. 

Таш башында бир акъсакъал, 
къанатлылагъа къараб кёкде, 
бир мыдахды нек эсе да, 
бек джылайды не эсе да. 

Кюн а джылыды, чууакъды. 

ТАШ, ТЕРЕК ЭМДА МЕН 

Кюн чууакъды эмда джылыды. 
Кёгередиле Кёк да, тенгиз да. 
Насыблыма мен бюгюн сенсиз да. 
Къыйнамайдыла джолум да, джылым да. 

Этмейме бир джукъгъа да сагъыш. 
Къошулгъанма ташха, терекге. 
Алача турама тынгылаб, 
керек тюлсе, таб, сен да меннге. 

Терекге, Ташха, Меннге да 
бирча къонадыла къанатлыла. 
Билмейме, Ташхамы, Терекгеми - 
мени кимге санайла ала? 

Сайла деселе - айталмазем джукъ да, 
билмез эдим сайларгъа къайсын. 
Джангыз Терек джаныма джууукъду, 
Джаралы Ташдан а къарайды Къайсын. 

Терекге, Ташха, Меннге да 
бирча къонадыла къанатлыла. 
Болама Минги да, менгир да, 
Заман дегенинг къатыла. 

Таш да, Терек да, Мен да 
къалюбаладан бери турабыз былайда. 
Ахырзаманнга дери да турлукъ болурбуз, 
къарай Кёкде джулдузгъа, Айгъа. 

МАНКЪУРТ 

Ана тилин билмеген - 
Ана тилин джакълармы? 
Ата джуртун билмеген - 
Ата джуртун сакълармы? 

Нарт тарихин билмеген - 
«бюгюн туудукъ» демезми? 
«Хакъ» дей, «Халкъ» дей билмеген - 
ит ыйлыгъын кёрмезми? 

«Къайданса, сен кимсе?»,- деб, 
соргъаннга джууаб табмаз. 
Тилинден, тарихинден, 
Элинден хапар айтмаз. 

адамны Адам этген, 
сюрюуню да Халкъ этген - 
Дин бла бирге Тил бла Джурт. 
Аларын джакъламагъан, 
аларын сакъламагъан 
барыб тохтагъан манкъурт. 

КЁК БОЛУШУРМУ АНГА? 

Адам бек къыйналса джерде, 
болушлукъ излейди Кёкден. 
Къыйналмагъан сагъатында уа, 
эсине да келмейди ол. 
Кёк болушурму анга? 

КЁЗ БЕР 

О кючю уллу! 
Кючюнг джетмейми къаллыкъды Сени! 
Сокъургъа - 
бере эсенг — таякъ тюл, 
кёз бер. 
Гулош таякъны мен да бераллыкъма. 

ТАБСАМ 

Бир иги китаб табсам окъургъа, 
санайма аны огъургъа. 

НАЗМУМ 

Башы — хакъ сёз. 
Бир къанаты — акъ сёз. 
Башха къанаты — къара сёз. 
Къуйругъу — дуния сёз. 

Учуб да кеталмай Кёкге, 
къалыб да къалалмай джерде, 
къыйналады шийир къанатлы, 
кёк-джер къанатлы, къуджур къанатлы. 

Ким хакъ сёзге къулланады, 
ким акъ сёзге къууанады, 
ким къара сёзге болады хош, 
ким дунья сёз бла къурайды къош. 

Акъ къанат тартады ёрге, 
къара къанат тартады джерге. 
Учады, къонады сейир къанатлы. 
Не Кёкде тохтаялмай, 
не джерде къалалмай, 
къыйналады шийир къанатлы. 

ХАСАУКА ТАУНУ КЪАТЫНДА 

Къарча къурагъан Къралыбызны-Элибизни къоруулай-джакълай, нарт алан халкъыбызны эркинлигин, сыйын-намысын къутхара, сакълай, джан бергенлеге джокъду ёлюм — шейитдиле ала. Эркишиликни, джигитликни белгисиди, юлгюсюдю Хасаука. 

Хасаукачыла! 
Хорлансагъыз да — хорлагъансыз сиз: 
Бойсунуудан ёлюмню сайлагъансыз сиз. 
Сиз ёлгенсиз джашар ючюн Ата джуртда халкъ. 
Сизничала болмасала, болур эдик талкъ. 

Бу кюн - кюню болса да, сойкъырымны, сюргюнню, 
Хасаукачы джигитле, эсиндесиз хар кимни. 
Сизничала болгъанда - джыкъмаз бизни зулму джел. 
Джашагъанды, джашайды, джашарыкъды Къарча Эл. 

Къайсы ёмюрде болсакъ да, 
не насыблы болсакъ да, 
унутмазбыз ёмюрде 
ноябрны экисин. 

Хасаукагъа деричи 
кърал эдик, Эл эдик. 
Ма ол къралны къоруй, 
Хасаукачы джигитле, 
сермешгенле Эр кибик. 

Тауда уя салалмаз 
къайда къартджыгъа, чаука. 
Халкъ, джурт ючюн ёлгеннге 
эсгертмеди Хасаука. 

Багъалыды ол бирча, 
ёлгенлеге, саулагъа. 
Эркинликге чакъыра, 
сюеледи Хасаука. 

КЪАЙДАДЫ ДЖАШЛЫКЪ? 

Къадау ташда къаралады джамчы, 
Джангыз Терекде агъарады башлыкъ. 
Къоюб кийимин Ташха, Терекге, 
къайры эсе да кетгенди джашлыкъ. 

Къадау Ташны джайылыб юсюне 
джауумдан, джелден сакълайды джамчы. 
Джангыз Терекни да бойнун, башын 
чыммакъ акъ башлыкъ сакълайды алай. 

Билмейме, къайры кетгенди джашлыкъ. 
Ол — уста джюзюучю — чынгаб Къобаннга, 
джер-суу кёре, къобандан айырылмай, 
тенгиз таба болурму кетген ? 

Мен ётдюм тенгизден-теркден, 
тёрт дунияны да къыдырдым. 
Не бек изледим эсе да джашлыкъны, 
табалмай, къалдым тюнгюлюб. 

Къартлыкъгъа уа тюбедим. 
Ол мыйыкъ тюбюнден ышарды манга. 
«Джашлыкъны излей эсенг, 
джамчы, башлыкъ тюбюнде изле». 

Къайытдым да артха, къычырдым: 
-Джашлыкъ, къайдаса? 
-Мындама,- деб, таууш чыкъды Къадау Ташдан. 
-Мындама,- деб, таууш келди Джангыз Терекден. 

Джашлыгъым мени Ташда, Терекде. 
Джамчым — Ташда, башлыгъым — Терекде. 
Ёзюм, сёзюм да — Таш бла Терек. 
«Таш, Терек» дей, урады джюрек. 

ДЖАЗГЪЫ НАЗМУ 

Чапракъланды терегим. 
Къанатланды джюрегим. 
Сёзюм да учду ёрге, 
чыпчыкъла бла бирге. 

Кетди къыш да, айта дау. 
Джазгъы джауум, хайда, джау. 
Гяхиник чыгъар дженгил, 
малны къарата кёзюн. 

Кёк да кюкюрей, джашнай, 
джер да кёгере, джашнай, 
къайда боран, къайда къар - 
ёлмегеннге къууанч бар. 

Пелиуан къушла да — сау, 
шорбат чыпчыкъла да — сау, 
къаяда терек да — сау... 
Нечик игиди джашау. 

Ариу къызча келди джаз, 
къайгъым болду аздан аз. 
Илхам да келди...къайдан? 
Къалырмы кёбге? Къайдам. 

Кёк берди эсе салам, 
джазмай къоялмаз къалам. 
Джазыууму да джазар, 
Акъ сёзюмю да джазар. 

Джаздан сора — джай бла кюз. 
Насыб болса, энтда биз, 
аланы да кёрюрбюз - 
ёлсек - джашаб ёлюрбюз. 

АДАМ УЛУ КЪУТХАРЫРМЫ КЕСИН? 

1 
Не барыу этеди заман! 
Кёзюн къысыб ачхынчы адам, 
кетеди джазы да, джайы да, 
атлаялмазча болады чёбден - 
джарыкъ джулдузу, Айы да 
сын ташына кёчелле Кёкден. 

Не барыу этеди заман. 
Аны кеч, бЕк кеч ангылайды адам. 
Джашлыгъында джыялса эсин, 
акъылын джыялса башына,- 
бир такъыйкъасын, саниесин, 
джибермез эди бошуна. 

Биле турса да кетерин-ёлюрюн, 
соза билмейди адам ёмюрюн, 
созгъан къой, къысхартады аны: 
кесинден чыкъгъан къайгъыла бла, 
къыйнай-къыйнай тёнгегин-джанын, 
джууукълашдырады ахырын. 

2 
Тюрлю-тюрлю къауумладан 
къуралгъанды адам улу - 
кими ибилисге этеди къуллукъ, 
ким джаратханын да унутуб. 
Ол къауумладан келеди палах - 
алагъа не этерин биледи Аллах. 

Алай а тыш дуния бла къалмай, 
джюрекде да барады къазауат: 
джюрекге да киргенди шайтан. 
Къутулмай, тазаланмай андан, 
адам болалырмы Адам, 
халкъ да болылырмы Халкъ? 

Бир-бирле адам ёлтюрлюк 
чыгъаралла сауут-саба. 
Андан къутхарлыкъ дарман-дары 
излеб кюрешелле бир-бирле да. 
Адамны къутхарыр джанындан болуб, 
ала Аллахха этелле къуллукъ. 

Джюрекде, тёгерекде, ичде, тышда да 
джокъду тынчлыкъ — къазауат барады. 
Билсе да адам, кетерин-ёлюрюн, 
къысхартады, дагъыда, кесини ёмюрюн. 
Дуния малны сюре ызындан, 
кетерге ушайды джардан, чынгылдан. 

Кёкде, джерде тюлдю ахырзаман, 
адам джюрегинде джашыныбды ол. 
Джюрекни ичинден бошаса ашаб, 
тышына чыгъаргъа табарыкъды джол. 
Кеч болгъунчу, эсгериб Тейрисин, 
адам улу къутхарырмы кесин? 

ТЕРЕКНИ КЪАДАРЫ 

Къарайды мийик къаядан терек: 
чегетин кеседиле, кюйдюредиле аны. 
Джашнаб, кюкюреб, ачы чартлаб Кёк, 
нек ура болмаз джауланы-душманланы? 

Ол Кёкге болгъанлыгъына джууукъ, 
эшитдиралмайды Тейриге тилегин. 
Къарайды, къолундан келмей бир джукъ, 
къурутханларына душманла чегетин. 

Кеседиле, кюйдюредиле чегетин. 
Аны тютюнюнден, чарсындан, 
ибилисни да хархындан, харсындан 
кёлю булгъанады терекни. 

Тейриден, Тейри адамларындан да 
болушлукъ болмай, кюеди чегет. 
Туугъан чегетин къутхаралмай, сакълаялмай, 
хакъ сёзюн да дуньягъа эшитдиралмай, 
дагъыда умутун юзюб къоялмай, 
Кёкге, джерге да айта дауун, 
мийик къаяда чайкъалады терек. 

ДЖАРЫЛСАЛА... 

Кёк джарылса — кёрюнеди Ол. 
Джер джарылса — чачылады От. 
Джюрек джарылса — тууады Сёз. 
Сёз джарылса — ачылады Ёз. 

Кёкде джашыныбды Ол. 
Джерде джашыныбды От. 
Джюрекде джашыныбды Сёз. 
Сёзде джашыныбды Ёз. 

Алай а, 
Кёкню, Джерни да, Джюрекни, Сёзню да, 
джармагъанлай, керекди сезерге: 
Аны да, 
Отну да, Сёзню да, Ёзню да. 

Кёк, Джер, Джюрек, Сёз джарылсала, 
джол ачылыр кимге, неге? 
Ёлюмгеми, ёлюмсюзлюкгеми? 
Неден да алгъа 
бу затха керекди этерге сагъыш, 
неден да алгъа 
бу соруугъа керекди табаргъа джууаб. 

САБЫР БОЛ 

Джюрек, сен да, бир къой къайгъынгы: 
сабыр бол, къара да табигъатха. 
Дуньянгы кючлетме ахыратха, 
бораннга да аш этме джайынгы. 

Эслеймисе, Кёк къалай чууакъды, 
кюн джылыды, джел, аяз да — джокъ. 
Минги Тау да, болгъаныча акъды... 
Минги Тауну макъамын бир сокъ. 

Джангыз Терек болуб турма, къой, 
бир-бирде Къадау Ташха бурул, 
Бир-бирде къобан суугъа бурул. 
Бу ариу кюн, кюл да, бир солу - 
джарсыулагъа бериб къойма бой. 

Илинмек аджалланы да сагъынма, 
аурууланы, палахланы да унут. 
Суудан тутуб, къаядан да салынма, 
Акъ сёзге да чабдырма булут. 

Сенден да къыйынды терекге къаяда. 
Чегетине дарман излей чыгъыб, 
Ол — Бийнёгерча — бекленнгенди раннга: 
не ёрге, не энгишге анга джокъду джол. 
Не Кёкде, не джерде джокъчады джагъы да. 
Дагъыда, 
джашиллигин, умутун тас этмейди ол. 

Джюрек, сен да, бир къой къайгъынгы: 
сабыр бол, къара да табигъатха. 
Дуньянгы кючлетме ахыратха, 
бораннга да аш этме джайынгы. 

БЕРИЛГЕНДИ ЗАМАН 

Манга берилгенди заман, 
мен болур ючюн Адам. 

Исса файгъамбардан джашадым кёб, 
Мухаммад файгъамбарны джылына джууукълашама. 
Алай а, акъылдан шашама: 
къара таныдыммы, джайдыммы? 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталдыммы? 
Хакъ джолда баралдыммы? 
Джангылсам, таубагъа къайыталдыммы, 
ызыма — Тюз джолгъа — къайыталдыммы? 

Манга берилген заманны, фахмуну 
джаратдым, джаратама неге? 
Къуллукъ этеме кимге, неге? 

Манга - 
Мен Адам болур чакълы бир заман, 
бир мадар берилгенди. 
Болалмай эсем а Адам, 
кимни, нени терслейим энди? 

КЪАЧХЫ ЧЕГЕТГЕ КЪАРАЙ 

Чыпчыкъ уяла, къарала, 
къарайдыла терекден. 
Кетгендиле къанатлыла 
ётюб тенгизден-теркден. 

Чегет кеси джангыз къалгъанды - 
чапырагъы, къанатлысы да джокъ. 
Тау эл эсиме тюшеди - 
джюрегиме тиеди окъ. 

Джаз келир, къанатлыла 
къайытыб келирле джуртха. 
Элден кетген джаш тёлю уа 
къачан къайытыр артха? 

Бушуугъа хорлатмагъыз, 
чыпчыкъ уяла, терекде:. 
келирле къанатлыла, 
ётюб тенгизден-теркден. 

Джаз келир да - къууанырла, 
чыпчыкъ уяла, терекле. 
Сизге ушагъан джюрекле уа, 
къууанырламы, билмейме. 

СЁЗ АРТА ТУРАДЫ ДЖЮРЕК 

Тюлмеми джазыкъ - 
халкъ, адам къалмагъанча, 
Таш бла, Терек бла сёлешеме. 
Адам тилле этгенча азлыкъ, 
джангы тил къураб кюрешеме. 

Къобан суудан алама макъам, 
Къадау Ташдан тынгыларгъа юренеме. 
Къатылалла Алам бла Заман, 
табигъат бла бирге тюрленеме. 

Чапракъ арта тургъанча терек, 
сёз арта турады джюрек. 
Бошалса уа сёзю, 
ташча тынгыларгъа, джетерикди кёзюу. 

АКЪ СЁЗЮМ 

«Ёрюзмекни Сатанайы, 
Къаншаубийни Гошаяхы, 
Багъыр улуну Айджаягъы, 
Семен улуну Акътамагъы, 
Сени уа ?»- дедиле манга. 

Таяндым Къадау Ташха, 
Тынгыладым Къобан суугъа, 
Къарадым Минги Таугъа, 
Кёлеккеме да къарадым. 
Джууаб эталмадым алагъа: 
Джангыз Терек - мени къадарым. 

Акъ сёз а, бир акъ мёлекча, 
келди да эниб мийикледен: 
«Алай айтыргъа сен 
уялмаймыса?»- деди. 

АДАМБЫЗМЫ, ХАЛКЪБЫЗМЫ? 

Cанымы, джанымы да къыйнай, 
къарт, рахын да эте замансыз, 
джашлыкъда этген гюнахларым 
энди джете туралла манга. 

Эртде-кеч болса да, этген гюнахы 
джетмей къалмайды адамгъа. 
Кесине джетмей къалса да, 
сабийлерине джетеди ол. 

Ол а — кесине джетгенден да 
къыйынды, ачыды, азабды. 
Орус патчахны, коммунист патчахланы да 
джазыулары шагъатдыла анга. 

Харам ишинг ючюн, гюнахынг ючюн 
бу дунияда да чегериксе азаб. 
Кесиме, башхалагъа да къараб, 
айтама алай. 

Cанымы, джанымы да къыйнай, 
къарт, рахын да эте замансыз, 
джашлыкъда этген гюнахларым 
энди джете туралла манга. 

Хакъ джолда барыргъа унамай, 
берилген джашауну, саулукъну да сакъламай, 
берилген динни, тилни, джуртну да сакъламай, 
ёлтюребиз кесибизни. 

Кесибиз бла къалсакъ а... 
Ата-бабаланы рахатсыз этебиз, 
туудукъланы тамбласыз къоябыз... 
Сыйрат кёпюрден ётмезча болабыз. 

Къаллай адамлабыз биз? 
Адамлабызмы биз? 

Ата-бабала бизге джетдирген 
динни, тилни, джуртну, 
алача джакълаб, сакълаб, 
туудукълагъа бералмай эсек, 
адамбызмы, халкъбызмы биз?

АХЫРНЫ АЛЛЫНДА 

Къач келген джазым. 
Кеч келген джазым. 
Келгенингча, терк да кетериксе, 
кетериксе къышха къоюб мени. 

Терс айтама - менме кетерик: 
сенден тансыгъымы да алгъынчы, 
кюн аманнга чыдаялмай алгъынча, 
къышхы бораннга кёмюллюкме. 

Сен а ызынга къайытырыкъса, 
«бош алданнганем» деб да айтырыкъса. 
Айтырыкъса — болсанг да нюрлю: 
къач келген джаз — болады тюрлю. 

Огъай, джаз тюл, кесимме тюрлю: 
«Умут — тау башда, аджал — имбашда», 
къалай ангыламайма аллай бирни. 

Имбашымда мёлекледен 
меннге джокъду чёб чакълы хайыр. 
Керекмидиле ала? Шайыр 
гюнахын, сууабын да джазады кеси. 

Кеси джазмагъан а - 
шайыргъа саналмаз ёмюрде да. 
Кязим хаджича иги сёзню айтмаса, 
Джырчы Сымайылча таубагъа къайытмаса, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтмаса - 
ол ёмюрде да саналмаз шайыргъа. 

Билмейме, не айтырын Аллахымы. 
Ёзге, сууабымы-гюнахымы, 
мёлеклеча, джазарыкъма тюзюн. 
Аллахха, адамгъа да 
бирча боллукъду сёзюм. 
Аллахха бир тюрлю, 
адамгъа бир тюрлю 
боллукъ тюлдю сёзюм. 

Эки бетли, эки сёзлю 
боллукъ тюлме, огъай. 
Джашайма алай, 
ёллюкме алай... 

Къач келген джазым, 
кеч келген джазым! 
Азынг да кёбдю меннге. 
Сюеледи агъарыб Минги. 

Насыблыды ол — 
«башы къыш болуб, 
бели джаз болуб, 
этеклеринде джай болгъан». 

Не этейим — мен тюлме тау. 
Билмейме: 
джаным джазгъа чыгъармы сау? 
Алай а, 
бир кишиге салмайма дау. 

Гюнахым джерге тартады мени, 
сууабым ёрге тартады мени. 
Учама, учсам да джертин. 
Бир кишиге джокъду дертим. 

Алырча тюл эсем да ёч, 
джашайма. Келди эсе да кеч, 
джазым да келди. Аны да кёрдюм. 
Игирек болду кёлюм. 

Кёбге тюл эсе да джазым, 
мен аны эталсам разы, 
айырылгъан кюн джазымдан, 
ол къалыр джылай ызымдан. 

Кёз джашы къара ташны джара, 
Гошаях бийчеча, къалыр джазым. 
Мен а кетерме. Мен сизге разыма, 
сиз да болугъуз манга разы. 

ТЕРЕКГЕ КЪАРА 

Къара къайгъыла джюрекге 
къатыла тебреген сагъатда, 
Къара Къаяда терекге 
къара. 

Къаясы болмаса да акъ, 
джашау, ёлюм болсала да хакъ, 
джелге, бораннга да бой бермей, 
Кёк чартлаб урса да, 
Кёкден умут юзмей, 
джашиллигин тас этмей, 
ёхтемлигин тас этмей, 
джашайды ол. 

Къутулгъанлыкъгъа мычхыдан, балтадан, 
къутулалмайды джелден, борандан. 
Сюйген Кёгю да аямай аны, 
къыйнайды джанын. 
«Аллах сюйгенин сынаргъа 
бек сюеди» дей шойла. 

Не эсе да, къаяда терек, 
къаясына болуб бек, 
табады себеб, табады ашау, 
таш башында да эталады джашау. 

Иги къара анга - 
ол ушайды ата-бабанга. 
Анданмы къыйынды санга 
бюгюн джашау этген? 

Къарыусуз, хомух болургъа 
къаяда терекден уял. 
Джашаугъа аныча къадал, 
джуртунга аныча къадал. 
Аныча сакъла ёзюнгю, бетинги.. 

Къара къайгъыла джюрекге 
тебреген сагъатда къатыла, 
Къара Къаяда терекге, 
ол джашил терекге, къара. 

ЧАРХ 

Заман барады чархча тёнгереб, 
тыяргъа, ызына бурургъа да джокъду мадар. 
Бирсикюн джаз эди, энди тёгерек 
къач бет алгъанды: не этейик — 
кючлюден да кючлюдю къадар. 

Чархча бурулуб барады заман, 
башдагъын тюшюре энгишге, 
тюбдегин да чыгъара ёрге, 
орунларын ауушдура алай, 
барады заман, барады заман. 

Башдагъы да тюл, тюбдеги да тюл, 
чархны арасында тургъанла, 
баш да болмай, тюб да болмай, 
аладыла рахат джашагъанла. 

Ёзге, ким, къалайда боллугъу 
белгисизди бизге. 

ТАНСЫКЪДАН ЁЛЕМЕ 

Бу дуньяны кёрюр керекли да 
къалмадым. 
Ёзге, къайсы чегетде болсам да, 
Джуртда Джангыз Терекни 
унуталмадым. 

Сылай туруб да 
Каабаны къара ташын, 
унуталмадым 
Къарачайны Къадау Ташын. 

«Къан бла кирген джан бла чыгъады» 
дейдиле. Хар халкъгъа 
Ата джурту — Ата, 
Ана тили — Ана. 

Атасын-Анасын багъалатмагъан халкъ, 
къалай къалыр дуньядан болмайын талкъ? 

«Нени кёрдюнг Джабаль ан-Нурдан къарагъанынгда?»- 
сордула хадждан къайытханымда. Дедим: 
«Нюр таудан къараб да Минги Тауну кёрдюм». 

Зем-зем суудан иче да, 
Къобан суудан уртларым келди. 
Къадау Ташыма, Джангыз Терегиме, 
Къобан сууума, Минги Тауума - 
алагъа тансыкъдан ёлдюм. 

Къобанны сууун ичиб, ташын джаладым, 
Къадау Ташны башын сыладым, 
кесилген Джангыз Терекни сёз бла тирилтдим, 
Минги Тауну башына чыгъыб, намаз этдим. 

Ма ол заманда болдум Кёкге джууукъ. 
Джарым моллала, манга айтмагъыз джукъ. 
Туугъан джерден башланады мийик Кёкге джол. 
Манга къыркъ джыл бола ачылгъанды ол. 

Туугъан тауунда келгенди файгъамбаргъа да Хакъ сёз. 
Туугъан джуртумда келгенди манга да Акъ сёз. 

Джандет джуртумдан ёмюрде тоялмам. 
Дагъыда бир сейирликни айтмай къоялмам. 

Къобан суудан иче, 
зем-зем суу эсиме тюшеди. 
Къадау Ташны сылай, 
Каабаны къара ташы 
эсиме тюшеди. 
Минги Таугъа къарай, 
Минги Таудан къарай, 
Джабаль ан-Нурну кёреме. 
Меккягъа, Мединагъа 
тансыкъ болгъандан ёлеме. 

ДЖЫРЫБЫЗ 

Биз бир хАлкъбыз — джашагъан 
чегинде Кёк бла Джерни 
Кюкюреген, джашнагъан - 
эркин джырыбыз бизни. 

ОГЪЕСЕ... 

Экеу-экеу учалла къанатлыла да Кёкде, 
экеу-экеу джюзелле дууадакъла да кёлде. 
Таш бла Терек да сюелле бир-бирин... 
Биз а бирге тюлбюз — келеди билирим: 

айтчы, джаным, нек тюлбюз бирге? 
Излемеймисе ушаргъа Ташда Терекге? 
Огъесе, 
къоркъгъанмы этесе мени бла тюшерге 
сууаб-гюнах джазылгъан дефтерлеге? 

ЁЛЕ ДА ТИРИЛЕ, ДЖАШАЙМА 

Ташда терек — терек тюлдю, эслегиз: 
ол — дуньягъа къараргъа чыкъгъан джаныды ташны. 
Терекни ёлтюрген — ёлтюреди ташны, 
ташны ёлтюрген — терекни ёлтюреди. 

Таш бла Терек — тёнгек бла джан. 
Ангылаймыды экен аны адам? 

Биз Тейри адамы болгъан кёзюуде, 
сакъ эдик Ташха, Терекге да, 
тюз тура эдик джерге да, Кёкге да. 
Багъалата эдик Къарачайны Къадау Ташын, 
Джуртда Джангыз Терекни кёре эдик сыйын. 

Биз Тейри адамы болгъан ёмюрде 
сакъ эдик джаныуаргъа, кийикге да. 
Бёрю ауузун байласакъ да, ачмай къоймай эдик - 
ач азаб бермей эдик анга да. 
Кийиклени керексиз къыргъаннга да, 
Апсатыны къаргъышы джетерин биле эдик. 

Ол заманда барыбыз да ёзденле эдик, бийле эдик, 
ахырат азабдан, дуния намысдан да къоркъа эдик, 
къулу тюл эдик не адамны, не дуния малны - 
Тейри адамы эдик, Тейри халкъы эдик биз, 
неден да баш кёре эдик Тюзлюкню, Эркинликни. 

Артда уа, Тейри адамы болмай, совет адамы болдукъ, 
джахил коммунистле болдукъ, джарым моллала болдукъ. 
Кесдик Джуртда Джангыз Терекни да, 
от келилерин да атылтдыкъ Къарчаны. 

Энди уа, 
динден, тилден, джуртдан да чыгъыб, 
эски тарихибизни, тюненебизни да унутуб, 
тамблабызгъа да этмей сагъыш, 
дуния малны сюрюб ызындан, 
тёрт дуньягъа джайылыб барабыз. 

Тейриден айырылдыкъ, Аллахха келдикми? 
Хакъ сёзню магъанасын билдикми? 
Аллахны бир аты тюлмеди Тейри? 
«Кёкдеги» деген магъана бар шойду анда? 

Суу - эски ызына къайытыргъа да болур, 
Джуртда Джангыз Терек джангыдан чыгъаргъа да болур, 
къазакъ бёрю джыйын джанлыгъа Башчы да болур: 
башны тюб эте, тюбню баш эте, 
дагъыда биягъы халгъа келтире, 
барын тёгерек бура, 
алай тёнгерейди чарх аллына. 

Кёк кюкюрейди, джашнайды 
къарангыны илгендире, къачыра. 
Ёле да тириле, джашайма, 
азан назмуму джаза, къычыра. 

ИГИДИ 

Барды бир акъылманлыкъ къачхы чегетде: 
къарасанг да къайсы терекге - 
ол чапыракъ арта тургъанлыкъгъа, 
кесин хорлатмайды мыдахлыкъгъа. 

Терекни алайды адети: 
къызара, саргъала турса да бети, 
ахырына тюбейди эрча, 
«аякъ юсде ёледи» дерча. 

Къачхы чегетде барды кераматлыкъ: 
къайсы терекге къарасанг да анда, 
джанынга береди рахатлыкъ, 
сен чыдарча боллукъгъа алда. 

Къачхы сары чегетни ичинде, 
джашил нызыла илинелле кёзге. 
Джашау, ёлюм да, дуния, ахырат да 
бирча джууукъдула бизге. 

Къачхы чегетге къарасам, 
болгъанны, боллукъну да кёреме. 
Игиди терекча джашагъан, джашнагъан, 
ёлюмге да аныча чыдагъан игиди. 

Барды бир ойлашдыргъан кюч къачхы чегетде: 
къарасанг да къайсы терекге - 
чапыракъ арта тургъанлыкъгъа, 
кеслерин хорлатмайдыла мыдахлыкъгъа. 

АЗАН ТАУУШ 

Ол, нюрге бёлениб, энеди Кёкден. 
Атламазча болуб тургъан да чёбден, 
ётерча болады аман ауушдан - 
алай тириледи азан тауушдан. 

Сейирсине джашайма ёмюрюм: 
кераматла, кераматлыла табалла бир-бирин. 
Айтханлайыма «Ата джурт — Кавказ», 
джетеди учуб ушаш сёз «намаз». 

«Ушамагъан джукъмайды» - нарт сёз алдамаз. 
Айырылмазлыкъдыла Кавказ бла намаз. 
Дегенлейиме «Малкъар-Къарачай», 
кёзюме кёрюнеди джулдузу бла Ай. 

Эки минаралы Акъ межгит Минги Тау, 
сен керти да джууукъса Кёкге. 
Шыйыхла сеннге чыгъыб, намаз къылалла, 
джангЫлгъанла кетгенле Тюркге. 

Туугъан джерден-джуртдан айырылсала да, 
айырЫлмай тургъанла динден, тилден! 
Къайытыгъыз таулагъа, таубагъача,- 
буду мени тилерим сизден. 

Алай а, Кёкден болмай къадар, 
къайытыргъа джокъ эсе мадар,- 
джашагъыз ол Кюнню джууукълашдыра, сакълай, 
дуагъыз бола Малкъар-Къарачай. 

Хакъ сёз энеди-келеди Кёкден. 
Джерде джашагъан, къыйналгъан, ёлген - 
ётерча бола аман ауушдан - 
тириледиле азан тауушдан. 

КИМГЕ, НЕГЕ ТАБЫНАБЫЗ БИЗ? 

адам болсун, халкъ болсун, кърал болсун - 
дуния малны кёрсе неден да баш, 
анга болса къул-къарауаш, 
терилсе анга, сатылса анга - 
къаллыкъ тюлдю болмайын тюб. 

Дуния малгъа табыннган адам - 
айырылады адамлыкъдан, 
дуния малгъа табыннган халкъ - 
айырылады халкълыкъдан, 
дуния малгъа табыннган кърал - 
айырылады къраллыкъдан. 

Адамгъа, халкъгъа, къралгъа 
къарайма да этеме сагъыш: 
кимге, неге табынабыз биз: 
адамбызмы, халкъбызмы, къралбызмы биз? 

ЧАРСДА 

Къарт аджир — юреннген — харсха, 
кесин тыялмай, къошулду чарсха... 
Къуйрукъларын силке, къозуб, 
джаш байталла тебрелле озуб. 

«Джашаудан, махтаудан да 
алкъын алырма юлюш»,- 
дей, къарт аджир 
къошады джюрюш. 

Ичинден да айта 
айталгъанын, 
джетиб озады 
байталланы. 

Джаш аджирлени да 
къояды артда. 
Кёк титирете, 
харс уралла анга. 

Биринчи болуб 
ётсе да чекден, 
талагъы туруб, 
джыгъылады джерге. 

Буракъ джаны уа 
чыгъыб ичинден, 
кетеди Кёкге, 
учады Кёкге. 

Къарайма джерге, 
къарайма ёрге: 
быллай бир мыдах 
болама неге? 

Къыйналама, 
тынгысыз болама, 
быллай бир 
неге: 
кёргеним ючюнмю 
кеси кесими 
атны кёзюнде? 

Айыра 
дуньядан ахыратны, 
джумАма 
кёзлерин атны. 

Энди боллукъну 
кёрмезча болама, 
къадарымдан 
илгенмезча болама, 
къоркъгъандан 
ёлмезча болама. 

Алай а, ол ат 
кетсе да кёзден, 
кетмейди кёлден. 

Башланнганы сайын чарс, 
урулгъаны сайын харс, 
ол къарт аджир 
эсиме тюшеди. 

ДЖАШАДЫНГМЫ? 

Файгъамбарыбыз алейхис-салам 
джашагъан чакълы бир джашагъан - 
ёкюнмесин «аз джашадым» деб- 

Аллах буюргъанча джашамадым деб, 
Файгъамбаргъа ушамадым деб, 
къара танымадым, джаймадым деб, 
анга къыйналсын. 

«Къуллукъ этмедим Хакъгъа, 
джарамадым адамгъа, халкъгъа, 
кесими, халкъымы да харамдан, гюнахдан 
тазалаялмадым» деб, 
анга къыйналсын. 

Алиф болалмагъан — болалсын Я. 
Таш болсун болалмагъан къая. 
Терек болалмагъан — бир кёкен болсун. 
Къобан болалмагъан — бир къара суу болсун. 

60 джылгъа этмегенинги, 
100 джыл джашасанг да этмезсе. 
«Иги сёз айтыргъа, иги иш этерге 
заман джетмеди» деген ётюрюк бла 
сыйрат кёпюрден ётмезсе. 

Къысха тюлдю ёмюрю адамны. 
Бошуна ие эсек а аны - 
кимдеди терслик? Кесибиздеди. 

Сагъыш эт: не этдинг бюгюн, 
кюнюнгю ётдюрдюнг къалай? 
Иннетинг, сёзюнг тюз болмаса, 
ишлеринг да болурламы къолай? 

Айынг, джылынг да бир кюнча ёте, 
джашауунг, кючюнг, саулугъунг да кете, 
джууукълашаса ахырынга... 
Къарасанг а айланыб ызынга - 
шагъатлыкъ джокъ джашагъанынга: 
ызынг да джокъ, 
ызынгдан келген да джокъ. 

Заманынгы джояса неге, 
къуллукъ этесе кимге, неге? 
Не къаллыкъды дуньягъа сенден? 

Сыйы-намысы, ангысы, саны, 
ёсерча, халкъынга къошалдынгмы джукъ? 
Не этдинг 
дини, тили джурту сакъланырча аны? 
Бош сёзледен а бир да хайыр джокъ. 

Иннетинг-сёзюнг-ишинг да кёрюнмей, 
дуньяда барынг-джогъунг да билинмей, 
джашадынг. Джашадынгмы? 

НЕ ОНОУ ЭТЕСЕ БИЗГЕ? 

Джерге тартса да тёнгегим-саным, 
бойсунмай анга, - 
джети къат Кёкге да джете, 
Аллах бла ушакъ да эте, 
хар кюнде джангырады джаным. 

Cенгилчек кёпюр бла ётюб, 
уллу джолда сакълайма улоу. 
Сыйратдан да ётерча алай, 
кеси кесиме этеме оноу. 

Кийикни сюрюб барады бёрю, 
экисин да марайды уучу. 
Къайсы джанлы боллукъду Тейри, 
кимни джазыуу боллукъду ачы? 

Бёрюню, кийикни да ангылайма: 
бёрю, кийик да болгъанлай джашайма. 
Алай а, къачсам да , къуусам да, 
мараб тургъан барды уучу. 

Андан къутулгъанды къыйын, 
тыялмаса да не тенгиз, не терк. 
Не оноу этесе бизге, 
башыбыздан къараб тургъан Кёк?! 

КЪАЧ БЛА ДЖАЗ 

Къачхыдан арыб агъач, 
чапракъ арта тургъанлай, 
акъбет, кёккёз, сарычач 
бир къыз келди къатына. 

Ийнакълады терекни... 
Джазы къайытыб артха, 
саламмы берди къартха, 
къууандыра джюрекни? 

Тюбегенча къач бла джаз, 
кёрюне элле. Сора, 
къыз къучакълаб терекни, 
джылай эди не ючюн? 

Джангыз эди терек да. 
Ол къыз да джангыз эди. 
Джууукълашхан эди къыш. 
Ёзге, алкъын къач эди. 

Бирин къыш, бирин да джай, 
сакълай эди аланы. 
Джаз тюрсюнлю къыз, джылай, 
джыя эд чапракъланы... 

Терек анга мийикден 
къараб, баш булгъай эди. 
Айырылыу тынч тюлдю - 
Кёк да къыз бла бирге, 
тохтаусуз джылай эди. 

КЪАЙДА ЭНДИ ЭРКИН МИЛЛЕТ ЭМДА ДЖУРТ? 

Себеб излей джуртуму терегине, ташына 
тарыкъдым джыланны къуйругъундан башына. 
Эшитир эсе дей, бютеу айтханларымы, 
ибилисге да джаздым: «тый шайтанларынгы». 

Тебреди мени уруб джыланны къуйругъу, 
«толтурама,- дей,- башны буйругъун». 
Шайтанла да «харх» эте, джетдиле, 
ибилисге джазгъанымы хыликке этдиле. 

Бу кёзюуде келди да ибилис, 
«тюзлюк болургъа керекди» деб, 
бир шайтанын уруб ёлтюрдю, 
къууандырды, кёлюмю кёлтюрдю. 

Джыланны башы да къуйругъун тюйдю. 
Аны ючюн аны да махтадым, сюйдюм. 

Махтау сёз, джыр да айтдым алагъа, 
тиймезле дей мени джуртума, халкъыма. 

Алай а, эслемегенлей кесим да, 
айтханларын эте тебредим джыланны, ибилисни да. 
Ала мени джамагъатха, элге Башчы этдиле, 
халкъгъа палахла бары мени юсюм бла джетдиле. 

«Къуйругъу не этгенин билмейди джыланны башы - 
билдирсек, къуйругъун тюер, зулмугъа бермез джол. 
Шайтан джыйыны не этгенин билмейди ибилис - 
билдирсек, аладан бизни къутхарлыкъды ол». 

Былай бла айырылыб имандан, 
баш урдукъ ибилисге, джыланнга. 
Къайда энди эркин миллет эмда джурт? 
Барыбыз да болубму къалдыкъ манкъурт? 

СЮЙГЕН ДЖЮРЕК 

Адам джюреги къой, 
таш да джарылады. 
Алай а, 
ауур джарала да, 
бир кюн бир 
боладыла сау. 

Сюймеклик джарала уа - 
огъай. 
Бир къыз манга джазгъан эди 
былай: 

«Джюрегимде джарама 
дарман-дары салмайма: 
турсун алай къан тама - 
сенсиз джашаялмайма». 

Артда билген эдим 
ол Акъ сёз 
аныкъы болмагъанын. 
Ёзге, 
ол назму ючюн тюл,- 
ол къызны джюреги ючюн, 
сюймеклиги ючюн, 
мен анга этген эдим джууаб. 

Артда джюрегими джаргъанында уа, 
къаным бла джазгъан эдим былай: 
Адам джюреги къой, 
таш да джарылады. 
Алай а, 
ауур джарала да, 
бир кюн бир 
боладыла сау. 
Сюймеклик джарала уа - 
огъай. 

ДЖЮРЕК БЛА ТЕРЕК 

Нек ёрлегенди терек къаягъа? 
Къачыбмы балтадан, мычхыдан? 
Болур ючюнмю къарауул, 
этер ючюн хахай къайгъыда? 

Огъесе, азанчы болурму, 
неда шайыр — назмучу. 
Мийикликни, джангызлыкъны 
не ючюн сайлагъанды ол? 

Чегетинден кёлю къалыб, суууб, 
чыгъаргъа да болур ары. 
Неда, кесин сынар ючюн 
ёрлеген эсе да, ким биледи. 

Джерден айырылгъанлыкъгъа 
Тейриге болалдымы джууукъ? 
Къарайды терек къаядан, 
манга — къарнашына да — айтмайды бир джукъ. 

Джол тутуб джети къат Кёкге, 
тохтагъан эсе да арыб, 
билмейме. 
Андан ары баралмай, 
ызына къайытыргъа да уялыб, 
тура эсе да — ким биледи. 

Чегетин къутхарыргъа дарман излей чыгъыб, 
бир гюнахы ючюн, 
Бийнёгерча раннга беклениб, 
къалгъан эсе да, джокъду хапарым. 

Башындан къараб дуньяны, 
сагъышха батханды терек. 
Кёргеним сайын аны 
бир тюрлю халгъа киреди джюрек. 

НАЗМУ НЕДИ? 

Акъ сёзден башланады адабият. 

Назму неди? - Сюзмеди. 
Назму неди? - Сёзмеди. 
Узун сёзню къысхасыды ол. 

Хапарны сыкъсанг — 
Акъ сёзю къалады. 
Назмуну созсанг — 
хапаргъа бурулады. 

Сёзню баш къусханыды назму. 

МАРТ 

Джазгъы кюн — джети тюрлю, 
къалалмайма ышаныб: 
бузулургъа хазырды, 
къараса да ышарыб. 

Джаз келди деб, базыныб, 
джанкъоз да чыкъгъан эди. 
Къыш а къайытыб артха, 
аны бузлатхан эди. 

Джокъду ышаныу джазгъа - 
кюкюрейди, джашнайды. 
Джауумсурай эриксе, 
боранлаб да башлайды. 

«Март кетмейин дерт кетмез» - 
айтылгъанды сыналыб. 
Ёзге малла кюнбетге 
къарайдыла къууаныб. 

«Сау чыкъды джазгъа джаным» - 
къууанады акка да, 
къууанады джанлы да, 
къууанады кийик да. 

Сабийле да джаланлаб, 
чабышыргъа хазырла. 
Керти джаз а келирге 
бир ай керек азы бла. 

Я АЛЛАХ, КЪУТХАР БИЗНИ АЛАДАН 

Кёрген - дунья малны неден да баш, 
анга - болгъан къул-къарауаш, 
адамлыгъын, халкълыгъын да этерикди тас, 
туугъан джуртун, къраллыгъын да этерикди тас. 

Дининден, тилинден, джуртундан, халкъындан 
дунья малны ким кёрсе багъалы, 
дунья малгъа ким ауушдурса аланы - 
табар юлюш сыйсызлыкъдан, палахдан. 

Дунья малгъа терилиб, алданыб, 
туугъан джерибизни бардыла сатханла. 
Намысларын аякъ тюбге атханла, 
дагъыда боладыла бизге башчы-оноучу. 

Алагъа махтау салгъан айдынла бар. 
Аланы итликлерин акъылманлыкъча кёргюзтген да бар. 
Къарыусуз адамлада чайкъай акъылны, эсни, 
шайтанла махтайдыла Ибилисни. 

Къатышдырадыла иги бла аманны, акъ бла къараны. 
Хайуан, джаныуар, манкъурт этиб кюрешедиле адамны. 
Дунья малгъа терилгенле, сатылгъанла - 
эки дуньяда да эм сыйсыз аладыла, ала. 

Унутуб Тюзлюкню-Эркинликни-Хакъны, 
аллайла болсала кёбюсю халкъны, 
сора ол халкъны тюб болгъаннга сана - 
аллай адамны, халкъны от сакълайды алда. 

Диннге, тилге, джуртха да къатылгъанладан, 
адетге, намысха, тариххе да къатылгъанладан, 
дунья малгъа сатылгъанладан, 
Я Аллах, сакъла, къутхар бизни аладан.

СЮЙМЕКЛИГИМ БАРДЫ КЪАЛАЙ? 

Чамландыра Аллахымы, 
сууабымы, гюнахымы 
санайса, тергейсе. Нек? 
Тюл шойса сен да мёлек. 

Болур мени да тюзюм, терсим. 
Сууаб-гюнах джазыучу мёлекле 
джазалла барын — билесе кесинг. 
Алагъамы къошуласа сен да? 

Сора, гёджеб бойнума мин да, 
эки имбашымдагъы мёлеклеге 
тил эт: «Поэт 
аллайды, быллайды,- де. 
Айланнганын къоймайды, 
ариу къызладан тоймайды,- де. 

Аны бла къалса уа... 

Акъ сёздю Тейриси аны, 
Ана тил бла бирди джаны. 
Умметчиден эсе миллетчиди. 
Халкъ бла Джурт — ёзюдю, сёзюдю...». 

Кюлдюрме кесинге, кюлдюрме. 
Аллай затны эсинге да келтирме. 
Кимни ким болгъанын биледи Аллах. 
Сюе билмеген — ма олду палах. 

Ата джуртун сюймегенни, 
Ана тилим демегенни, 
Халкъым, Элим демегенни 
иманы болурму толу? 

Сейирсинеме кесиме: 
Миллетим дей билмегеннге, 
Ата джуртун сюймегеннге, 
Ана тилин сюймегеннге 
сюймеклигим барды къалай? 

ИЗЛЕЙМЕ СЕНИ ЭМДА СЁЗНЮ 

Бир иегим джетмегенча меннге, 
назмума да джетмейди бир сёз. 
Излейме аны, излегенча сени - 
тыш, ич дуньягъа да бурулады кёз. 

Аны табсам, табарыкъма сени да, 
сени табсам, табарыкъма аны да,-. 
аулай джети къат Кёкню, джерни да, 
арыгъандыла тёнгегим, джаным да. 

Алай а, къалмай тюнгюлюб, 
излейме сени да, сёзню да. 
Бардыла Айджаякъ, Акътамакъ да - 
аладан кем керек тюлдю меннге да. 

Адамла джерден, мёлекле Кёкден 
къараб сукъланырча, къала сюерикбиз. 
Кёк-джер чеги мийикликде 
экибиз джашау этерикбиз 
Ёрюзмек бла Сатанайча, 
Къаншаубий бла Гошаяхча, 
Къасбот бла Айджаякъча, 
Сымайыл бла Акътамакъча. 

Ёрюзмекни нартлагъа башчы 
ким этгенди? - Сатанай бийче. 
Къаншаубийни уа ёлюмсюз 
ким этгенди? - Гошаях бийче. 

Джырчыды, назмучуду 
кесин, башханы да ёлюмсюз этген. 
Сатанай бийче да шайыр эди, 
шайыр эди Гошаях бийче да. 

Джырчы Къасбот болгъанды 
Айджаякъны ёмюрлюк этген. 
Акътамакъны да ёлюмсюз этген 
Джырчы Сымайыл болгъанды. 

Ёрюзмекни Сатанайы, 
Къаншаубийни Гошаяхы, 
Къасботну Айджаягъы, 
Сымайылны Акътамагъы. 

Табалсам Сёзню эмда Сени - 
ол къауумгъа къошуллукъбуз биз да, 
боллукъбуз насыблы, ёлюмсюз да... 
Излейме Сени эмда Сёзню. 

МЕН КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН 

Мен къоркъама Сёзден - 
ол уллуду менден, 
ол кючлюдю менден, 
тамадады менден. 
Анга ненча джыл, ёмюр 
болгъанын — айталмаз киши. 

Мен келгенимде да бар эди ол. 
Мен кетсем да къаллыкъды ол. 

Къалюбаладан, Ахырзамандан да 
Айтады хапар. 
Аллахдан, адамдан да, 
файгъамбарладан да, 
джинледен, мёлекледен да, 
джети къат Кёкден да, 
джети къат джерден да, 
джети къат джюрекден да, 
джандетден, джаханимден да, 
халалдан, харамдан да, 
сууабдан, гюнахдан да - 
хар кимден, хар неден да 
айтады хапар. 

Джети къатлыды кеси да Сёз. 
Анда джашыныбды Ёз. 
Заман, Алам да къарайла андан, 
Аллах, адам да къарайла андан, 
болгъан, боллукъ да къарайла андан. 

Къарангыны чачады ол, 
бизге джол ачады ол. 
Таша кючню кёзюдю Сёз. 
Андан къараб турады Ёз. 

Мен къоркъама Сёзден: 
Ол тамадады менден. 
Анга ненча джыл, ёмюр 
болгъанын — айталмаз киши. 

Адамла келелле, кетелле, 
тёлюле келелле, кетелле - 
ол а турады 
бешик джыр да бола, 
къайгъы сёз да бола; 
айланады чабыб: 
башлыгъы — акъ, 
джамчысы къара... 

Мен къоркъама Сёзден. 

УШАКЪ 

-Сууукъду Ай джарыкъ, 
тау башында къарча. 
-Джанынга джарарыкъ 
неди сени, айтчы? 

Джылыу керек эсе, 
табайыкъ аны да. 
Къояйыкъ бУ джерни, 
къарны да, Айны да. 

Табарбыз бир джурт 
Кюн чырт батмагъан. 
Къач, къыш чакъладан 
бири да болмагъан. 

Турурбуз анда 
махтай къадарны, 
излегинчи сен 
Айны эм къарны. 

Тынгылайса. Не ючюн? 
Тюлмюсе разы, 
джашаргъа къучакълаб 
джаз бла джайны? 

-Мени халымы 
сезмейсе къалай: 
сенсе меннге 
джаз бла джай. 

КЪУУАНЧНЫ СЫФАТЫ 

Дейсе: къаллайды къууанч? 
Джаз келсе, келсе да къач, 
ма сеничады къууанч - 
айбет, кёккёз, сарычач. 

КЪЫЙЫНЛЫКЪ 

Башынгда Кёк джашнаса, кюкюресе, 
Аякъ тюбюнгде джер да тебренсе, 
тенгиз чайкъалса, булкъан тёгюлсе - 
илгенмезге боллукъмуду джюрек? 
Боллукъмуду алагъа юренирге? 

Алай а, аладан да бек, 
адамдан илгенеди джюрек: 
адам улу кесине джетдирген къыйынлыкъ 
табигъат палахланы унутдурады, 
кёзюмю Кёкге къаратады: 
бизге къалай да тёзюб турады Андагъы? 

БАШЛАНАДЫ ХАР ЗАТ ДЖАНГЫДАН 

«Джашау, ёлюм да — хакъ. 
«Джашау, ёлюм да — кёзюу». 
Бютюн къыйналады халкъ. 
Кёкге бурулады кёзюм. 

Кёкге айтылады сёзюм. 
Джууаб а келмейди андан. 
Джеталмазгъа башлагъанма «Я»-гъа, 
талай харифге кетсем да «А»-дан. 

Адам къычырыкъланы сёз къычырымла бла 
тергей, къарайма Кёкге. 
Адам къычырыкъла сёз атлауучла бла 
чыгъадыла ёрге. 

Сёз атлауучла оюлгъан да этелле 
адам къычырыкъланы ауурлукъларындан. 
Бары да джерге кёмюлелле... 
Башланады хар зат джангыдан. 

КЮН ТУУДУРГЪАН ОЮМЛА 

Джулдузубуз Кюн атлы, 
сен джукъланма ёмюрде. 
Хар неден да джан татлы, 
ким сюеди ёлюрге? 

Минг-минг джан джашар ючюн, 
сен керексе джанаргъа. 
Джокъ эсе да деу кючюм, 
санга мен да ушаргъа 

кюрешеме. Алайсыз, 
батарбыз къарангыгъа. 
Къалсакъ джулдузсуз, Айсыз, 
ушарбыз лобанлагъа. 

Джангыз бир Кюн — бир джулдуз, 
тюшюндюре адамны, 
джангыз кеси джылытады, 
джарытады Аламны. 

Тюрлендирир адам да 
джазыуун элни, халкъны, 
джумдурукъча джюреги 
Кюннге ушаса аны. 

Кюн джюрекли адамла 
болгъан къадарда джерде, 
джол бош болуб а къалмаз 
къарангыгъа, ёлюмге. 

Кюн джюрекли адамы 
болмагъан миллет ёлюр. 
Тюшюнсек ангылаб аны, 
бизники болур ёмюр. 

Бир ёгюзню бойну бла 
сау бир эл ичеди суу. 
Бир адамны кючю бла 
бир миллет къалады сау. 

«Кюрешиб джангыз кесинг, 
не эталлыкъса?»- дегенле, 
сиз къарагъыз эс ийиб, 
ол мийик Кёкде Кюннге. 

КЪЫШХЫ ХАУА 

Алтын суу бла джазсам да назму, 
болса да кюмюшден къаламым, 
турна таууш этелле сёзле, 
кетгенди дей, мени заманым. 

Мен джыйын этген къазакъ сёзле, 
улуйдула — сезе боллукъну. 
Аллыкъ болурму сизни да эсге 
Кёк башындагъы джаза буйругъун. 

Бёрю улугъан, турна таууш 
чыгъадыла джюрегимден. 
Мийик эсенг да, джашау аууш, 
ёлюм ётдюрлюкдю сенден. 

Андан арысы белгисизди, 
ол кюннге къалмагъанды кёб. 
Сангыраугъа, сокъургъа, тилсизге да 
соруу-сууал этерикди Кёк. 

Алай а бек уллу соруу, азаб 
джетерикди — билсин хар бир ул - 
джюреклерин сангырау, сокъур, тилсиз этиб, 
зулмугъа, ётюрюкге болгъанлагъа къул. 

Инсан, миллет хакълары ючюн 
кюрешмеген, турмагъан ёрге - 
ёле турлукъду джаны саулай, 
джууаб эталмай, къыйналлыкъды кёрде. 

Ма ол кюнден къоркъама мен, 
болмаса да кишиге зараным. 
Билмейме, къутхарырмы отдан 
иннетим-ишим-джазгъаным. 

КЪАЧХЫ ЧЕГЕТДЕ НЫЗЫ ТЕРЕКЛЕ 

Къарагъанчама дуньядан ахыратха: 
къач келгенди табигъатха. 
Къызара, саргъала, къарала, 
сюеледи чегет. 

Джангыз нызы терекле 
турадыла кёгергенлей... 
Айыб тюлмюдю сизге 
къара кийген чегетни ичинде 
тойдача, джасаныб турургъа? 

Ахырзаманны кёзюуюнде да 
той этер акъылыгъыз бар эсе, 
сора, 
бир ташагъа кетигиз да, 
хайда, айтыгъыз ийнар, 
тебсегиз, аугъунчу арыб... 

Ансы, 
къара кийген халкъны ичинде, 
джасаныб, омакъ болуб сюелген - 
эрши кёрюнеди кёзге... 

Сёзюме башларын чайкъаб, 
этеклерин къагъыб, 
кюледиле бетсиз къызла — нызыла. 

ДЖЫР ЮЙЮМ ОЮЛЛУКЪ БОЛМАЗ 

Кюн къысхагъа айланнганды, 
хапарым — узуннга. 
Акъ сёзюмю бёлелле 
чаукала, къузгъунла. 

Кюн аманны къаргъалары 
къычырмайла бош. 
Джюрегим болмаса да хош, 
алагъа да айтмайма джукъ. 

Къычырсынла: джокъду къоркъуу. 
Джер юйюм оюлса да, 
джыр юйюм оюллукъ болмаз. 

Аны ишлерге болушхАнла 
тёрт дунияны къаламчылары - 
ёлгенле, саула да: 
сокъур Гомер да, асхакъ Кязим да, 
Пущкин да, Бродский да, 
Гарсия Лорка да, Назым Хикмет да 
Джырчы Сымайыл да, Къайсын Къулий да, 
Чингиз Айтматов да, Олжас Сулейменов да... 

Джыр юйюм оюллукъ болмаз, 
Акъ сёзюм ёллюк болмаз - 
къара къаргъала къычыра берсинле. 

КЁЛЛЕНДИРГЕН НАЗМУ 

Нечик чомартды санат: 
баргъан адамгъа ёрге - 
эртде болсун, кеч болсун - 
бермей къоймайды къанат. 

Излемегиз Акъ сёзню 
къара сёзге къошаргъа, 
талпыгъыз андан эсе, - 
Ол болгъан мийик Кёкге 
таза Кёкге учаргъа. 

«Биз джеталмагъан джулдуз, 
таш болуб тюшсюн джерге»,- 
дейле къанатсыз джанла, 
зарлыкъдан кюе-ёле. 

Къайытыгъыз таубагъа: 
сиз сюркелмей, тюнгюлмей, 
кюрешигиз учаргъа - 
Акъ сёз къалмаз кёрюнмей. 

Барды, барды керамат: 
баргъан адамгъа ёрге - 
эртде болсун, кеч болсун - 
битмей къалмайды къанат. 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАСЫНДА 

Тенгиз джагъада сюеледи таш адам. 
Джагъада сюеледи таш адам. 
Сюеледи таш адам. 
Таш адам. 

Къарай тенгизге, 
ол бир джанында таулагъа да къарай, 
хапар сакълай, 
сын болгъанды ол. 

Сиреледи къалюбаладан бери. 
Батханды джерге белине дери. 
Суу ахырзаманны кёзюуюнде, 
Унух файгъамбарны кемесинде 
анга орун 
къалгъан болурму табылмай? 

Не эсе да, 
кетгенлени къараб ызларындан, 
келликлени къарай алларына 
сюеледи ол. 

Ташха бурулгъанды адам. 
Аны атламазча этгенди заман. 
Белгисизди аты, тукъуму. 
Имбашына салсам къолуму, 
разы болгъанын сеземе. 

Аны сагъышлары кёчелле меннге, 
мени къайгъым уятады аны. 
Чайкала да, эте сыйыт-къычырыкъ, 
учалла ары бла бери. 

Мен аны тартыб топуракъдан чыгъарама, 
Замандан а — огъай. 
Тенгизге, таулагъа да къарай, 
сюелебиз — 
таш адам бла сау адам. 

Кемеле къатыбыз бла озалла. 
Ашырабыз, тюбейбиз алагъа. 
Биз сакълагъан джокъду алада. 

Не кёрюнюрге керекди, 
ким кёрюнюрге керекди 
таш адам тирилир ючюн? 

Мен да сормайма аны, 
ол да айтмайды джукъ. 
Айтылыр зат а — кёбдю. 
Къалюбала адамы — ол. 
Ахырзаман адамы — мен. 
Чайкъалады тенгиз. 

АДАМ УЛУ БАРАДЫ КЕТИБ 

Бурху атомну чачалгъан адам, 
чексиз Кёкге учалгъан адам 
онглумуду, онгсузмуду? 

Кёб ауруугъа таба дарман, 
кёб палахны да чыгъара кеси, 
чынгылны эрни бла барады адам... 
Сакълаялырмы ангысы-эси? 

Ёлюмгеми, ёлюмсюзлюкгеми - 
къайры эсе да барады кетиб. 
Минг бетли къара джин джетиб, 
чынгылгъа тебереди аны. 

Мёлек да къанаты бла уруб, 
тюзетеди ызына, джолгъа. 
Абына-тура, абына-тура, 
адам улу барады алгъа. 

КЕТГЕНЛЕГЕ КЪАРАЙ 

Тенгизни аргъы джаны тауладан 
кетгенле къарайдыла манга. 
Мен да, къутулуб ауруудан-талаудан, 
кёб турмай, къошуллукъма алагъа. 

Болджал джетсе, джан къанатланныкъды, 
айт, аны тыярыкъса къалай? 
Къарт сакъат эрин джаш къатыны 
къоюб кетеди бир-бирде алай. 

Былай тенглешдириб, болмайым ассы: 
джан чыкъмайды ёлмесе тёнгек - 
бир-бирин сакълай джашайдыла ала. 
Алай болса да, рахатсызды джюрек. 

Къыйнар керекли къалмагъанма джанымы да - 
айырылса, къууанныкъ да болур. 
Къыйнар ючюн къоймагъанма санымы да - 
ол да кёрде бир рахат солур. 

Тенгизни аргъы джаны тауладан 
кетгенле къол булгъайдыла манга. 
Айырылыб да къалалмай сауладан, 
кюн сайын къарайма алагъа.

ЕВРОПАДА 


Къалай къатышханды Европа - 
къарадан айырмазса акъны. 
Инсан хакъларын джакъласа да, 
ибилис хорлагъанды аны. 

Джашны джаш бла юйлендиреди, 
къызгъа къыз бла этеди некях. 
Быллай сыйсыз, джоюлгъан дунияны 
къалай къояр тюб этмей Аллах?! 

Бу барыудан барыб турса, 
кече келир да, чамланыр Аллах: 
Помпеяны басханча Везувий, 
Европаны да басар бир палах. 

Къалай къатышханды Европа - 
къарадан айырмазса акъны. 
Инсан хакъларын джакъласа да, 
джолундан джанлагъанды Хакъны. 

САКЪЛАРГЪА КЮРЕШЕ ТИЛНИ 

Къарча Джуртха къайытыб, 
къурагъанча Элни, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыб, 
сакъларгъа кюрешеме тилни. 

Сёз ачады меннге 
джабыуларын Кёкню, джюрекни да. 
Джарсыуларын Ташны, Терекни да 
Сёз айтады меннге. 

Ауалны, ахырны да 
ташаларын, тахсаларын 
ачады да Сёз, 
болгъанны, боллукъну да 
кёреди кёз. 

Ызындан барама Сёзню. 
Ол Иесине 
джууукълащдырады мени. 

Акъ сёз 
ачады джюрекни, 
Хакъ сёз а - 
джети къат Кёкню. 

Къарча Джуртха къайытыб, 
къурагъанча Элни, 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыб, 
сакъларгъа кюрешеме тилни. 

ЁЗ АЧЫЛСА 

Сёзню сюзсенг - 
къалады ёзю. 
Ма ол заманда 
кёреди кёзюнг 

бу дунияны 
ауалын, ахырын. 
Сора, келеди 
ёлюрюнг, джашарынг. 

Уллу дунияны 
башлагъан бурху - 
ичиндеди Сёзню... 
Тууады назму. 

ТИРИЛИУ ЧАКЪ ЭНТДА КЕЛИР 

1 

Арыйды тил. Арыйдыла сёзле. 
Ала да боладыла къарт. 
Тохтаб джюрюгенлери, 
къатадыла, боладыла сын. 

Миллет кийимлерибизни 
Европа кийимлеге ауушдургъанча, 
тилибизни, адетлерибизни да 
ауушдура барабыз алай. 

Чебген, къабдал, чабыр, ышым, 
башлыкъ, джамчы — бары да къайда? 
Кетселе тил да, адет-намыс да, 
сора, не къалыр Къарачайдан? 

Дуния малгъа, къуллукъгъа алданмай, 
Къарча къайытыб сюргюнден, 
джангыдан къурады Тау Элни, 
къутхарды халкъны ёлюмден. 

Ёлюмден къутхарды тилни, 
адетни-тёрени сакълады. 
Бизни тюб этерге, къул этерге 
излегенлени ууатды. 

Энди Къарча къурагъан Элни, 
Къарча къоругъан тёрени, тилни, 
ёзден адетни, джорукъну, сёзню 
тас этсек — кимлебиз да биз? 

Дуния тенгизни ичинде 
джашил айрымкан эдик биз. 
Минг-минг джылны узагъына 
ёлмей, сакъланнган эдик биз. 

Энди биз — Эркин айрымкан - 
кесибизни джутдурсакъ тенгизге, 
не айтырла ата-бабала, 
не айтырла туудукъла да бизге? 

2 

«Огъесе, адамчамыды халкъ? 
«Джашау, ёлюм да — хакъ» 
болурму анга да — хар бир джаннгача? 
Биз быллай бир кюерча, джанарча, 
терс болмазмы ёлюмге да джол - 
табигъатны джоругъу эсе ол». 

-Быллай къарыусуз оюмла бла, 
«трусливое благоразумие» бла 
джашырыргъамы кюрешесе 
хомухлугъунгу, къызбайлыгъынгы? 

Хакъ ючюн, Халкъ ючюн, 
Тил ючюн, Джурт ючюн, 
эркишича къазауат этер орнуна, 
джуртсуз къалыргъа да хазырса, 
тилсиз къалыргъа да разыса. 

-Не ючюн тёкгендиле къан, 
Ачей улу Ачемез, Татаркъан, 
Умар да, Къайтукъ улу Джаттай да... 
-Не ючюн? 

«Джашау, ёлюм да — хакъ» - 
ёле берсин деб халкъ»,- 
айтмагъандыла ала. 

Кюрешгендиле, сермешгендиле 
къутхара ёлюмден халкъны. 
Алай ангылагъандыла ала 
сыйны, намысны, хакъны. 

3 

Ачыб боюнларын, къоюнларын, 
билеклери, бутлары джалан - 
бу баргъанла кимледиле? 
Таулу къызламы? Огъай. 

Эркишиледе бёрк кийген кёрмезсе, 
тиширыулада джаулукъ къысхан джокъ. 
Не айтыргъа, не этерге билмезсе - 
буруннгу халкъ, джамагъат къайда? 

Мен билген джуртда мен билген халкъ 
джашамайды энди — палах. 
Темирни, Къурчну сюргюнлеринден да 
джуртубузгъа къайтарды Аллах. 

Тюшюнюр, тюзелир орнуна, 
кеси кесибизден бошайбыз. 
Бек болмай диннге, тилге, джуртха да, 
бир-бирибизни ашайбыз. 

Бу барыудан барыб турсакъ, 
къалмасакъ да саудан болуб талкъ, 
тюрлениб ёзюбюз, сёзюбюз да, 
орус тилли боллукъбуз бир халкъ. 

Ёзге, миллет, чынгылдан кетмей, 
эсин джыяр да къутхарыр кесин. 
Ёле, тириле келген бир халкъбыз, 
Тирилиу чакъ энтда келир. 

ДЖУРТХА КЪАРАЙ 

Буйрукъ келди да Кёкден, 
ётдюм тенгизден-теркден. 
Энтда келгинчи буйрукъ, 
тышында болурма турлукъ. 

«Джарлыны ийнеги ёгюзлюк да этер», 
дегенлей, кёб кюнюм ётер. 
Ана тилим халкълыкъ, джуртлукъ да эте, 
айла, джылла баралла ёте. 

КъалгъАнла джуртда Терегим, Ташым да. 
Къарайма ары тенгизни башы бла: 
акъ тауланы басыбды булут, 
Минги Тауну басыбды булут. 

Джуртну басыб турса да булут, 
кюн аязыр деб, этеме умут. 
Къара къыш да тыялмаз джазны. 
Этеме тилек, джазама назму. 

Аз да кючю бар эсе сёзню, 
эшитирле джер, Кёк да бизни. 
Къара къайгъыда ётмез ёмюр, 
саннга, джаннга да рахатлыкъ келир. 

Бюгалмайын Темир да, Къурч да, 
кёб къыйынлыкъдан ёте келген халкъ, 
динине, тилине, джуртуна да сакъ 
нек тюлдю бюгюн — ангылаялмайма бир да. 

Сейирсинмейме андан бек джукъгъа. 
Шимал тенгизден къарайма джуртха. 
Джуртну басыб турады булут. 
Унут, джюрек, тынчлыкъны унут. 

Къарагъа «къара» де, «Акъ» де акъгъа, 
халкъынгы джууукълашдыр Хакъгъа. 
Поэт эсенг, къошул алагъа - 
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъанлагъа. 

Инсан хакъларын джакълайды Баты, 
сен а миллет хакъларын да джакъла. 
Рахат солургъа къоймайла мени 
булут басхан таула узакъда. 

ХАКЪ БЛА, АЛЛАХ БЛА БОЛСАКЪ 

Сюрюуню Халкъ этген къыйынды, 
сюрюу этген а бек тынчды халкъны. 
Бир он джылгъа, джыйырма джылгъа 
хайуан, джаныуар этерге боллукъду аны. 

Къарын къайгъы, джан къайгъы этсенг, 
джукъ да къалмай кёреме халкъдан. 
Айырылгъанлай а Тюзлюкден, Хакъдан - 
адамлыгъы, халкълыгъы да башлайла къуруб. 

Не дженгил тюрленеди халкъ, 
Амантиш болса башчысы артыкъсыз да. 
Дуния мал болгъаннга Тейриси, 
керекмидиле Ай да, джулдуз да. 

Сюрюу болгъан къауум, 
ызына айланыб халкъ болалырмы? 
Огъесе, динден, тилден, джуртдан да чыгъыб, 
тюб болуб, тас болуб къалырмы? 

Сюрюуню Халкъ этген къыйынды, 
сюрюу этген а бек тынчды халкъны. 
Душманла бла амантишле 
бек ариу биледиле аны. 

Амантишлеге, душманлагъа 
кесибизни тонатсакъ, къырдырсакъ, 
ала бла кюрешмей, сермешмей, 
бойсунуб, къул болуб къалсакъ,- 

сора къаллай адамлабыз биз, 
къаллай муслиманлабыз биз? 
Хакъ бла, Аллах бла болсакъ а биз, 
къалай хорлар бизни ибилис? 

КЕРТИ СЁЗ 

Адам къартаяды, джыр а — огъай. 
Ачемез, Татаркъан, Хасаука, 
Къара-Мусса, Къанамат, Джаттай 
Айджаякъ, Акътамакъ, Минги Тау 
турлукъдула джырланнганлай. 

Тюзлюкге, Эркинликге, 
Джигитликге, Сюймекликге, 
Халаллыкъгъа, Игиликге 
джокъду къартлыкъ, джокъду ёлюм. 

МИЛЛЕТ БЕРЕДИ НАЛАТ 

«Тюзюн айтсам, тилиме 
урлукъдула балакъа, 
андан эсе, махтайым - 
берирле бир садакъа». 

Былай айтыб, зулмуну, 
мурдарны эм гудуну 
кюрешеди ол махтаб. 

Ала да, 
тоноуларындан 
чыгъарадыла юлюш - 
итге сюек атханча, 
берелле отуз кюмюш. 

Алтын суу ичирилген 
аман тиши бла къысыб, 
ачханы кюмюшлюгюн 
сынайды ол амантиш. 

Амантиш къуллукъчуну 
бир амантиш джырчысы да 
къалай къалыр болмайын. 

Амантишге «халкъ башчы» 
деб джыр этеди джырчы. 
Амантиш да «халкъ джырчы» 
деб, ат атайды анга. 

Къатышалла алай бла 
танылмазча къара,акъ. 

Амантиш къуллукъчугъа да, 
амантиш назмучугъа да, 
амантиш джырлаучугъа да, 
амантиш макъамчыгъа да, 
амантиш суратчыгъа да, - 
амантишлени барына да 
миллет береди налат. 

МИНГИ ТАУНУ БАШЫНДА 

Минги Тауну башындан къычырама азан: 
тийреде-элде, бютеу джерде да къалмасын бир шайтан. 
Минги Тауну башында - шыйыхла бла бирге - къылама намаз. 
Джууукъду Кёкге таулу джурт, джандет джурт Кавказ. 

Шамил шыйыхны, Кязим хаджини, Джырчы Сымайылны да 
кёреме былайда. 
Аралашыбдыла къама бла къалам, зикир бла орайда. 
Къарайма да кёреме Гунибни, Хасауканы... 
Кетгенле кёллендиредиле келликлени, сауланы. 

Минги Тауну башында этебиз тилек: 
динине, тилине, джерине эркин болсун хар бир миллет. 
«Амин» дей саркъадыла къобанла тенгизге. 
Кёкден бир болушлукъ, бошлукъ келмей къалмаз бизге. 

ЁЛЮМНЮ АЛЛЫНДА 

Кече арасында да, танг аласында да 
келе тургъанын сеземе аны. 
Халкъым «Джан СакълАр» къаласында да - 
Кёкге джууукъ джандет джуртунда да - 
къутулур мадар табмайды андан. 

Тыймайды аны кюндюзгю джарыкъ, 
таш буруу да тыймайды аны. 
Тюрленмейди бу ачы джорукъ - 
къалтыратады дунияны. 

Ёледиле адамла, халкъла да, 
сёзле, тилле да боладыла сын. 
Джазыугъа бойсунуб къалалмай, 
шайыр джюрегим турады шын. 

Сууаб-гюнах дефтерледен 
къуралады китаб «Джашау-Ёлюм». 
Батханлагъа гюнахха, харамгъа - 
къуру алагъа — келсе эди ёлюм. 

Кече арасында да, танг аласында да 
келе тургъанын сеземе аны. 
Тюшюндюрмей эселе Хакъ сёз да, Акъ сёз да,- 
сора, 
кимди, неди къутхарлыкъ дунияны?! 

СОРУУ 

Суу анасы, 
сен нек алдынг 
джанын Сапиятны - 
ол 
джерде адамладан къачыб, 
атхан эди башын суугъа. 

ЮЧ МЁЛЕК 

Биягъы менн назму джаза, 
ассы бола, башладым: 
...эки къолунг эки имбашымда 
мёлеклени сылайла башларын. 

Не джазарларын билмейме аланы - 
гюнахмыды, сууабмыды биз этген? 
Ол экисине сен да къошулдунг: 
тынчмыды юч мёлек бла джашау этген? 

БУРУЛУУ 

Кёкден бир джарыкъ тийди да ДЖЮРегиме, 
«Юй» харифни орнуна «Ы» харифни салды. 
Сора, ДЖЫРегиме, 
буйрукъ халда, шыбырдады: джаз. 

Болмады этерча ушакъ - 
башладым джазыб джазыууму. 
Тёрт санынга ушаш, 
тёрт тизгинден къуралды назму. 

Кёк джаздыргъанны, 
андан да иги этерге изледим артда - 
къошханым-къоратханым сайын, 
ол амандан аман болуб баргъанын эслемей. 

Эм ахырында 
назму рух тас болду - 
сабахлача, 
къуу сёзле къалдыла къуру. 
Сени бла да кюрешдим алай - 
сенден да къалдым къуру. 

Биринчи сёзге, биринчи сезимге 
джокъду джетерик. 
Къатылдым да ДЖЫРекге, 
ол бурулду ДЖЮРекге. 

Мени бек уллу джарсыуум - 
джазылмай къалды джазыуум. 
Джазылмай къалды ДЖАЗЫУУМ. 
Джазыуубуз джазылмай къалды. 
Джырыбыз джазылмай, джырланмай къалды. 

ДЖЮР + ЭК = ДЖЮРЕК 

«джюр»-ге къошулады «эк», 
алай къуралады джюрек 

СЁЗГЕ БУРУЛА... 

Ким учады джертин, 
ким учады кёктюн, 
мен а — сёзтюн. 

Ким энеди Кёкден, 
ким чыгъады джерден, 
мен а — сёзден. 

Ким джашайды Кёкде, 
ким джашайды джерде, 
мен а — Сёзде. 

Сёзден Сёзге да 
барама сёз бла. 
Джетерме сизге да 
сёз бола, Сёз бола. 

Сёздю мени 
Халкъым да, Джуртум да, Элим да. 
Джокъду меннге 
къартлыкъ да, ауруу да, ёлюм да. 

Бурулгъунчу Cёзге, 
кёрюннюк, билинник да 
тюлме сизге. 

Ёзге, 
Бурулгъунчу сёзге, 
джашаудан, ёлюмден да 
керекме ётерге. 

Алайды буйрукъ, 
алайды джазыу. 
Къышдан сора 
келликди джазым. 

БЕРЕМЕ САЛАМ 

Тёрт дунияны да кёрдюм, 
джуртха тансыкъдан да ёлдюм, 
хакъ кертисин ангыладым, билдим: 
джандет джурт Кавказды, Кавказ. 

Джокъду сёзюм Чыгъышха, Батыгъа... 
Тюзюн а боллукъма айтыргъа: 
бизни ёзюбюз,тёребиз да башха, 
ушатма, Аллах, бизни алагъа. 

Алмазбыз юлгю Гъарбдан не Шаркъдан - 
узакъдыла ала да Хакъдан. 
Таубагъача, къайытыб таулагъа - 
береме салам ёлгенлеге, саулагъа. 

НАРАТ БЛА НЫЗЫ 

Нарат бла нызы - 
джашил джазны джашы бла къызы - 
кёгередиле бойсунмай къачха, 
къууат сала ташха, агъачха. 

Балдан татлы джазыбыз-джайыбыз 
тауусулады — 
къачыбыз болурму къолай? 
Къачхы-къышхы чегетде нарат бла нызыча, 
кёрюналырбызмы биз да алай? 

НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА, БИЗГЕ 

Хакъ ислам динибиз бола тургъанлай, 
къуруталмайбыз гюнахны-харамны. 
Бай тюрк тилибиз бола тургъанлай, 
тилине кёчебиз орусну-орманны. 

Джандет джуртубуз бола тургъанлай, 
джайылыб кетиб барабыз тюзге. 
Динден, тилден, джуртдан да къачарча, 
не болгъанды, аланла, бизге? 

ТЕНГЛЕШДИРИУ 

Чабыучу ат бла джюк ташыучу ат, 
минилиучю ат бла джегилиучю ат - 
Акъ сёз бла къара сёз кибик. 
Огъай, Акъ сёз ушайды эмиликге. 
Эмиликге да тюл — Эркинликге. 
Эркинликни сыфатыды Акъ сёз. 

ШИМАЛДА САГЪЫШЛА 

Бергенни джаууму джибитсе, 
Ставангерни джели кебдиреди. 
Буруш халиси, сууукълугъу бла 
Шимал мени ёлтюреди. 

Чакъырадыла Таш бла Терек, 
алай а, джол джокъду артха: 
джангыдан кирирге отха 
излемейди энди джюрек. 

Терек да джокъду — кесгенле аны, 
джугъутур да, таш да - джаралы. 
Эсгереме Кязимни, Къайсынны, 
осиятларын да аланы. 

Семенланы Джырчы Сымайыл да 
Минги Таудан турады къараб. 
Хаджи, Джырчы, Назмучу 
халкъыбызны туралла сакълаб. 

Хакъ сёзлери бла, Акъ сёзлери бла 
Ала бизге табдыралла эс. 
Иннетлери-сёзлери-ишлери бла 
юлгю бола, бередиле дерс. 

Джаралы джугъутур да, джаралы Таш да, 
кесилген Терек да чакъыралла артха: 
«Джуртда ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ ючюн баргъан 
къошул къазауатха. 

Хорлам келтирлик джигитле бла болурса, 
сермешде ёлсенг — шейит болурса, 
эки дуниядан да къалмазса къуру, 
артха къайыт да халкъынгы къору». 

Урады джел, чайкъалады тенгиз. 
Ана тилли Ата джуртум, сенсиз 
джандет да джаханимди меннге, 
ёлсем, къалсам да болайым сенде. 

Кязим, Сымайыл, Къайсын да 
айырылмагъандыла Джуртдан, Халкъдан. 
Болалырмамы мен Джырчы, Поэт 
юлгю алмасам аладан? 

ЦВЕТАЕВАГЪА СЮЙМЕКЛИК 

1 
Цветаеваны назмуларына 
ушай эди ол къыз. Аты да — Марина. 
Артда 
башхалагъа да ушай башлагъанында, 
арабыз аман болду. 
Айырылдыкъ. 

2 
Экинчи Маринагъа сюймеклигим 
башланнган эди неден? 
Цветаеваны бютеу чыгъармаларын 
айта эди кёлден, 
аны назмуларын - 
барын — этген эди азбар. 
Алай а, буюрмады къадар 
аны бла да джашаргъа меннге: 
ол бир кере Ахматованы 
Цветаевадан эсе кёрген эди баш... 

3 
Ючюнчю Марина бла да арабыз 
нек бузулгъанын айтайым уялмай. 
Мен Цветаеваны назмуларын 
ана тилиме кёчюрюб кюреше эдим, 
ючюнчю Марина бла да 
аны хакъындан кенгеше эдим. 

Ёзге бир кере ол чарлады: 
«нем кемди мени Цветаевадан? 
Мен назмула джазмайма, хоу. 
Алай а, мен андан ариума. 
Кёрмеймисе? Сора, сау къал, 
Цветаеванг бла къал... 

Джыялмай эсенг а эсинги - 
психиатргъа да бир кёргюзт кесинги». 

4 
Ма алай бла, 
Марина Цветаева ючюн, 
юч Маринадан айырылдым. 

Андан бери кёб заман кетди. 
Аллай телими эдим керти? 

Бир къызгъа да джокъду сёзюм, 
алай а, айтсам тюзюн — 
бюгюн да 
анга джетген джокъду бир къыз. 

Ол джандыргъан джулдуз - 
турлукъду джаннганлай, джарытханлай, 
Джети къат Кёкге тартханлай, къаратханлай... 
Цветаеваны сюймезге боллукъду къалай? 

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ 

«Алма терегинден узакъ кетмейди» 
деселе да — кетгенме узакъ, 
эркин тыш джурт меннге 
боллугъун билсем да тузакъ. 

Алай а, Джуртда Джангыз Терек 
унамайды кетерге эсден. 
Огъесе, аны джаны 
джашаймы болур менде? 

Аны тёнгегин кесгенлеринде, 
анга ушашны излей джаны, 
кёб заманны учуб айланнганды - 
шайырла кёрюб тургъанла аны. 

Эм ахырында мени сайлагъанды... 
Джуртда Джангыз Терекди шайыр. 
Къачан да, къайда да 
Джангыз Терекди шайыр. 

Кёб къыйынлыкъ джетерикди анга, 
зулму къолундан кесилликди. 
Алай а, келликди заман - 
ол Сёз болуб тирилликди 

Алайды Терекни къадары, 
шайырны къадары алайды. 
Джуртда Джангыз Терек 
шайыр джюрегинде джашайды. 

ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ КЪАРЧАГЪА 

Не ючюн ёлгенди Умар, 
не ючюн ёлгенди Джаттай? 
Инсан-миллет хакълары ючюн 
мен да ёллюкме алай. 

Ачемезни садагъы, 
къылычы Татаркъанны 
бизни бла болгъанда - 
джолу болмаз душманны. 

Къазакъ бёрю улуйду тауда - 
узакъ болсун саламы. 
Бычакъча джылтырайды къолда 
Махмуд Дуданы къаламы. 

Атамдан къалгъанды меннге 
Шакай улуну сураты. 
Тыйыншлы болсам алагъа, 
толмай къалмаз муратым. 

Къазакъ бёрю турады тауда 
амантишлени кесе эм чача. 
Бек къыйын кёзюуде анга 
кёрюнеди джыйыны бла Къарча. 

«Джуртда Джангыз Терекни 
кесдиргенбиз — кёлюбюз аман. 
Къадау Ташынг а Сени - 
сауду: анга джеталмаз душман». 

Кёкча чартлайды Къарча: 
«ай хомухла,- дер,- 
кёлеккегизден да турасыз къача... 
Къайдады мен къурагъан Эл?». 

«Джюрекдеди сен къурагъан Эл, 
ызына къурарыкъбыз аны. 
Зулмугъа бойсунмайды кёл, 
бёрюлерибиз биз Къарчаны. 

Тохтагъанлыкъгъа тышында 
ичибизде барады къазауат. 
Къоруйбуз Сени Ташынгы, 
джаныбыз Тейриге аманат». 

Шошлукъгъа баталла таула, 
агъара-къарала-агъара. 
Титирегиз душманла-джаула - 
джокъду ёлюм Къарчагъа. 

КЪАЙДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР 

Ёлюкнюча джууады мени 
Шималны джангуру. 
Ким биледи, ёлюб тирилсем, 
сёзюм да джангырыр. 

Тирилмесем а — хазырды кебин: 
къайры къарасанг да — къар. 
Алай а барды къыйнагъан мени: 
къайда Къарачай-Малкъар?! 

ХАДЖИ-МУРАТ, ХОЖ, ХАСАУКА 

Толстой джазды Хаджи-Муратны, 
Хож джырны этди Къарачай. 
Керти бети къазауатны 
джийиргеншлиди къалай. 

Хаджи-Мурат, Хож, Хасаука 
суратлау сёзле тюлдюле къуру. 
Айтханлай туралла ала: 
Ата джуртунгу душмандан къору. 

Зулмуну аллына сюел, 
ушаб къаягъа, таугъа. 
Керек эсе — артха турма — ёл: 
джуртну теблетме джаугъа. 

Таулугъа намазлыкъды Кавказ, 
Имансыз аны ангыламаз. 
Хаджи-Мурат, Хож, Хасаука - 
шагъатдыла бары анга. 

Толстой джазды Хаджи-Муратны, 
Хож джырны этди Къарачай. 
Бети зулмуну, къазауатны 
джийиргеншлиди къалай. 

БИРЛЕШГЕН КАВКАЗ 
Шимал Кавказны, Дагъыстанны эмда Абхазны таулуларыны Союзун 
эсге тюшюре 

Джети джулдузлу байрагъым Кавказ! 
Меккада-Мединада къылсам да намаз, 
Аллахдан иман кюч, насыб да тилеб, 
эм алгъа санга бурулады джюрек. 

Адыг-Абхаз, Алан, Дагъыстан, Вайнах... 
джандет джуртну бизге бергенди Аллах. 
Биз бу джуртда болалгъанбыз халкъ. 
Билебиз: джашау, ёлюм да — хакъ. 

Заман къатылады ташха, темирге да. 
Ахырзаман келликди джерге да. 
Аллахдан тилейбиз насыб 
иман бла джашаргъа, ёлюрге да. 

Келгинчи уа ахырзаман 
борчлуду джашаргъа адам 
динин, тилин, джуртун да джакълаб, 
адамлыгъын, халкълыгъын да сакълаб. 

Аллах джаратхан адамла, халкъла, 
тюз болмасакъ къуру да Хакъгъа - 
къуру да Анга этмесек къуллукъ, 
боллукъбуз зулмугъа, дуния малгъа да къул. 

Джандет джуртдан къурутургъа бизни, 
излегендиле кёб ёмюрлени. 
Сермеше, ёле, тириле, 
ханланы, эмирлени, 
патчахланы темирлени, 
палахларындан къутула келгенбиз. 

Джети джулдузлу байрагъым Кавказ, 
къаратаса, тартаса, джууукълашдыраса Кёкге. 
Сени бергеннге джаныбыз къурман, 
бирикген халкъ кесин хорлатмаз кишиге. 

Бир джумдурукъ болгъан Кавказ халкълары, 
теблетмезле инсан, миллет хакъларын. 
Этеме уруш, къылама намаз: 
джашасын Кавказ, джашасын Кавказ. 

НЕ ЭТДИМ 

Джуртда Джангыз Терекни 
Мен тирилтдим ызына. 
Андан сора не этдим 
аны кесген халкъыма? 

Инсан, миллет хакъларын 
джакълаучу Махмуд Дуда 
эмда Джырчы Сымайыл, 
разы болугъуз манга. 

Сизни тин хазнагъызны 
къоймадым, огъай, тюзде. 
Алай а, айталмадым 
тыйыншлы сёзню сизге. 

Зулму оту кюйдюрген 
инсанланы, халкъланы, 
къайтартыргъа кюрешдим 
тюзлюклерин, хакъларын. 

Иман, тил, тарих эм джурт, 
сый-намыс, адет-тёре, 
бирикдирир Кавказны, 
башхалагъа да кёче. 

Тилде, фикирде, ишде бирлик 
(D ilde , fikirde , i;te b irlik) - 
ючден, хоу, дагъан таймаз. 
Хакъ сёзню эм Акъ сёзню 
айтмасакъ - насыб болмаз. 

Исмайыл Гаспыралы, 
Вассан-Гирей Джабагъы, 
Авторхан, Махмуд Дуда - 
ёкюллерибиз была, 
эслилерибиз была. 

«Юйге да игилик» деб, 
чыгъарыб турдум газет, 
«Ас-Алан» деб, журнал да - 
басмачы болду поэт, 
(бурундан келген адет). 

Къаршчы тура зулмугъа, 
Хаджиге эм Джырчыгъа 
тюз бола - 
Хакъ сёзню эм Акъ сёзню 
мен кюрешдим айтыргъа. 

Джырчы Сымайыл, Халимат да, 
Къайсын, Чингиз, Олжас да 
кёлюмю кёлтюрдюле - 
тюз джолдаса дедиле. 

Джашлай турса да джаным, 
мени да келди джылым. 
Тауусулса да джайым, 
кёбдю джарсыуум, къайгъым. 

Джуртда Джангыз Терекни 
мен тирилтдим ызына. 
Андан башха не этдим, 
айтыр кибик халкъыма? 

СТАВАНГЕРДЕ КЪЫШ 

Джел джырын башласа, 
эжиу этерге ашыгъады джауум. 
Джангур джаууб башласа, 
эжиу этерге ашыгъады джел. 

Кёзюу кёзюую бла 
бир-бирин ауушдура, 
джырчы, эжиучю да бола, 
тебсейдиле джел бла джауум. 

Арый тебреселе уа, 
шыбыла къамчисин чакъдырыб, 
аланы къыздырады Кёк. 
Ставангерге келгенди къыш. 

НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА, БИЗГЕ? 

1 
Кёрмейбиз сыйын джулдузну, Айны. 
Арт 20 джылны ичинде, 
юч мингден артыкъ къарачайлы 
илинмек аджалдан ёлгенди. 

Кимге, не айтайыкъ энди? 
Кеси кесибизге душманлыкъ 
эте эсек, - къайда акъылманлыкъ? 
Адамлыкъ, муслиманлыкъ къайда? 

Темирле, патчахла, къурчла да 
тюб эталмагъан халкъыбыз, 
адетин-тёресин, тилин да сакълаб, 
бюгюнлеге джетген халкъыбыз, 
энди 
башха халкъны тилин, халисин да алыб, 
кесини ёзюн этиб харам, 
тас болуб кетерге тебрегенди. 

Кеси кесин бизнича талкъ 
этиб кюрешген 
Эресейде джокъду бир халкъ. 
Не болгъанды, аланла, бизге, 
не болгъанды, аланла, бизге? 


2 
Миллет Юйюбюз-Элибиз болса, 
Джуртум деген Башчыбыз болса, 
Халкъым деген Башчыбыз болса, 
бу кюннге джетмез эдик биз. 

Кете миллет ангыбыз, эсибиз, 
бу халгъа джетмез эдик биз, 
бизни джакъларыкъ, сакъларыкъ 
болса Къралыбыз, Элибиз. 

Болмаса энчи къраллыгъы, Эли, 
халкъ сакълаяллыкъ тюлдю 
не джуртун, не тилин, не динин. 

Энчи миллет Юйюн-Элин 
къурар ючюн кюрешмеген халкъ, 
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ. 

Терслик — балтада, сабда да, 
терслик — къралда, халкъда да. 

Ана тилибизде сёлешир орнуна, 
хакъыбыз ючюн кюрешир орнуна, 
биригиб, 
зулмугъа къаршчы сермешир орнуна,-. 
анга къул-къарауаш болабыз, 
бир-бирибизни тонайбыз, къырабыз, 
адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырылабыз... 

Не болгъанды, аланла, бизге, 
душманлыкъ этерча кеси кесибизге?

ЁРГЕ 

Тюз джерни шын тургъузтсанг, 
тик къабыргъа боллукъду ол да. 
Шын тургъузтсанг хапарны 
назмугъа буруллукъду ол да. 

Алай бла, ала бла 
боллукъду ёрлерге ёрге. 
( Тюзю - шын тургъан джюрекди 
айыргъан адамны джерден). 

Акъ сёз болур ючюн а, 
керекди къанатла, керекди Кёк. 
Алай а, 
сёз къанатлы болур ючюн, 
къанатлы болургъа керекди джюрек. 

МИНГИ СЁЗ 

Узакъда къалсала да халкъым бла джуртум, 
диним бла тилим биргемелле мени. 
Тенгиз не джер къойгъунчу джутуб, 
меннге агъаргъанлай турлукъду Минги*. 

Къайры элтсе да, атса да джазыу, 
диним бла тилим къутхаралла мени. 
Аладан айырылмасам — адамлыгъым, 
миллетлигим да сакъланныкъла мени. 

Диним, тилим этелле джууукъ 
халкъгъа, джуртха, Аллахха да. 
Имандан алгъа тилемейме джукъ 
къайытыр ючюн алагъа да. 

Динине, тилине бек болгъан халкъ, 
Ахырзаманнга дери боллукъ тюлдю талкъ. 
Зулмугъа да бойсуннукъ тюлдю, 
дуния малгъа да алданныкъ тюлдю. 

Джетсе да анга сойкъырым, сюргюн, 
сынау болса да анга хар бир кюн, 
тас этмесе динин эм тилин - 
джуртун табарыкъды ол, 
Элин да къурарыкъды ол. 

Халкъым бла джуртум узакъда къалсала да , 
диним бла тилим биргемелле мени. 
Аланы кючлеринден, къайда болсам да, 
кёлюмю джарытханлай турады Минги*. 

*Минги/мёнгю — ёмюрлюк. Минги Тау — вечная гора. 
1206 джыл (барс джыл) Темучиннге Чингизхан атны бередиле. Кесини сёзюнде ол былай айтады: «Моими устами говорит Мёнкэ-Кёкё-Тенгри (Вечно Синее Небо). В девятиножное белое знамя вселяется гений — хранитель рода Чингиса, это „сульде"— знамя будет оберегать его войска, водить их к победам, покорит все страны, потому что Вечное Небо повелело Чингисхану править всеми народами. Чингисхан царствует «Силою Вечного Неба» (Мёнкэ-тенгрин-кючин-дур). 

АЛИФ БЛА Я 

Кёб магъаналыдыла харифле. 
Сейирсиниб къарайма дуниягъа: 
Эркиши ушайды биринчи харифге - Алифге, 
тиширыу а — ахыр харифге — Я-гъа. 

ТЕЛЕФОН УШАКЪ 

Джокъду не джел, не джангур, 
джукълайдыла кёл да, тенгиз да. 
Сен да бери бир джангыл, 
болурча рахат экибиз да. 

Кёл бабушдан, къанкъаздан 
толуду — ала да рахат. 
Айтчы хапар Кавказдан, 
тохтагъанмыды къазауат? 

Огъесе, тышында... тохтаб, 
джюрекледеми барады ол? 
Узакъдан айырмазса къараб - 
акъмыды, къарамыды джол? 

Бери да джетеди андан 
къазакъ бёрюню улууу. 
Кетмез эдим Кавказдан 
тауусулмаса къарыуум. 

Итле болгъандыла кёб, 
бёрюле...бёрюле уа — аз. 
Ёзге, бизни блады Кёк - 
анга джууукъду Кавказ. 

Эмегенле бла нартланы 
урушлары тохтарыкъ болмаз. 
Зулмугъа тюл, дуния малгъа тюл, 
Хакъгъа табынады Кавказ. 

Мындан ары боллугъу да алайды - 
тынчлыкъ болмаз хорлагъынчы Тюзлюк. 
Кавказ джуртда кёб миллет джашайды, 
алай а, керек тюлдю Сёзлюк. 

Адетибиз-тёребиз бирди, 
тарихибиз эсе - нартладан. 
Бир бетден кёрюнебиз къайда да, 
чыкъгъанла бир джуртдан — Кавказдан. 

Бир Аллах кеси джаратса да 
тауну, тюзню, тенгизни, 
тёнгегибиз къайда болса да, 
джаныбыз Кавказдады бизни. 

Бюгюн не джел, не джангур 
джокъду: шошдула кёл да, тенгиз да. 
Алай а, сен келме бери - 
ёллюкбюз мында экибиз да. 

АНЫ ЮЧЮН БАЗАМА... 

Амантишни да тишлерин 
агъызгъан — Дебо улу... 
Джокъду бизни Джырчыбыз 
бюгюн да андан уллу. 

Атаджокъну да ташха 
джыр сёзю бла байлады: 
аямады — ит эселе — 
бийлени не байланы. 

Аны ызындан Къасбот, 
андан сора - Сымайыл... 
Джырчылыкъны тамыры 
кенгнге, тереннге джайыл. 

Акъ сёз бла Хакъ сёзню 
айталгъанла кёб болуб, 
къалмаз бизни тилибиз, 
халкъыбыз да тюб болуб. 

Хазырлыкъда тутсакъ да 
шкок бла къаманы, 
аладан кёребиз баш 
Китаб бла Къаламны. 

Аны ючюн базама 
сакъланыр деб, халкъыбыз. 
Кёб къыйынлыкъ кёрсек да, 
тюзде къалмаз хакъыбыз. 

ДАУ 

Бедишлик болмаз ючюн 
къралгъа-элге, 
джакълай сыйын-намысын 
чыкъды дуэлге. 

Башха тюрлю сый сакъларгъа 
табмады мадар. 
Аны джанлы нек болмады, 
билмейме, къадар. 

Ол сорууну бередиле 
ангы бла эс. 
Керек эди ёлюрге 
поэт тюл, Дантес. 

Мен айтама мийик Кёкге: 
Натальяны кёр, 
ариулукъ бергенинге, 
сен акъыл да бер. 

Ариулукъ бергенинге, 
Сен намыс да бер. 
Сюймеклик бла джашар кибик, 
джашнар кибик джер. 

Эркишини къанаты 
башхагъа къанат, 
болгъан чакъда башланады 
уруш-къазауат. 

Къара сууну къатында 
къызарады къар. 
Ол кёб затны юсюнден 
айтады хапар. 

Эресейни патчахына, 
халкъына да — дау: 
Поэзиягъа къол кёлтюрген 
къалай къалды сау? 

ШАЙЫРНЫ НАСЫБЫ 

Алифден-Адан, 
не узакъ кетсе да адам, 
джеталады джангыз Я-гъа - 
аны бла бошалады дуния. 

Алай а ол харифледен 
джангы сёзле-дунияла 
къурайдыла да шайырла, 
къутуладыла ёлюмден. 

Джаны саулай джандетге, 
кеси къурагъан джандетге 
кириб джашаргъа — поэтге 
буюрулгъанды джангыз. 

Алай а, поэтле ары 
киргизтелле 
тенгизлени, тюзлени, тауланы да, 
адамланы, халкъланы да... 

Унух файгъамбарны кемесине 
ушайды сёз къайыгъы шайырны - 
бютеу джанланы ахырзаманладан 
ол кюрешеди къутхарыб. 

АХЫР НАРТЛА 

«Кёзбау махтау излегенни - 
кёкрегине къалай керек. 
Мийик таугъа тебрегенни - 
аягъына тагъай керек»,- 

деучен эди Ислам улу, 
джюрюшюне къоша джюрюш, 
оюнундан-оюмундан 
барыбызгъа эте юлюш. 

Туугъан джылын соргъанлагъа, 
«ол Хасаука урушдан сора, 
16 джылдан туугъанма» деб, 
къысха джууаб бере эди. 

Хасаука уруш а къайсы джыл 
болгъанын айталмайед. 
Мен таныгъан къарт Джюсюб, 
Ислам улу, ма аллайед. 

Ётюб кетген заманлагъа, 
кюнбетгеча, кёзю джете, 
Ол джырлайед Хасауканы, 
Белкъау улу эжиу эте. 

«Джёгетей аягъы стансе, 
тюшген сагъатда, ат аллына 
къойну алыб, сыртдан тюшген 
бир джаш эдим... 

«Бу джер юйчюклерин мыжыкъланы 
ат ёшюнле бла урдуруб, 
оюб къоймай эсек, былайын 
башлагъандыла кючлерге,- 
дей эдиле уллу джашла....». 

Хапардан эрикселе джыргъа кёче, 
джырны арытсала сёзге кёче, 
тамблагъа да мурат биче, 
джашай эдиле ол эки къарт. 

Аллай къартла джокъла энди. 
Джыр, хапар айталгъан да джокъду энди. 
Аланы таныгъанла да азбыз энди. 
Бизден да не къалыр, къайдам... 

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ 

Кёкюрекде кюкюрейди Кёк. 
Къуругъан кёлню толтурады сезим ырхы. 
Сёз гяхиник кючлейди дунияны. 

Джашаугъа кесин къор эте, 
назмусун къорлукъ эте, 
ёледи поэт. 

СЁЗ АХЫРЗАМАНДАН КЪУТХАРЛЫКЪ 

Суу ахырзаманча, сёз ахырзаман 
басханды дунияны. 
Къуу сёзден, уу сёзден, кёзбау сёзден 
кимди, неди къутхарлыкъ аны? 

Хакъ сёз бла Акъ сёздюле джангыз 
сёз ахырзаманнга болаллыкъ буруу. 
Биринчи Сёзге къайытырча, 
Акъ сёз бла Хакъ сёзню айтырча, 
Аллах, бер къарыу. 

ДЖАН БЛА ТЁНГЕК 

Джюрек - тынчлыкъ бермейди меннге, 
турады джаныб. 
Джан-джаныуар болмагъан кёкге 
тартады джаным. 

Гюнахдан толу харам тёнгек 
айырылалса уа джерден... 
Секиртмеча къуюлады 
нюр джарыкъ Кёкден. 

Джанны джууады ол, 
тёнгекни уа — огъай. 
Тёнгекни джууады суу, 
джутады джер, къыйнай. 

Харам тёнгекде халал джан 
турду тюрмедеча. 
Къачаргъа да изледи 
андан чыгъыб, ненча. 

Джетди болджал — къутулду, 
кетди адамдан. 
Толуду юсю аны 
табдан, джарадан. 

Кече кетер да артха, 
ата-атар Танг. 
Тёнгекден хапар айтыр 
Иесине джан. 

Къыямат кюн билинир 
оноуу Тёрени. 
Даулары ачыкъ болур 
джан бла тёнгекни. 

АТ 

Танг, ат. Анг, ат 

АЗ ДЖАШАДЫМ ДЕБ, КЪЫЙНАЛМА 

Ашаладыла таш да, темир да. 
Файгъамбарыбыз (алейхиссалам) 
джашагъан чакълы бир джашагъан - 
аз джашагъанма демесин бир да. 

Къыркъда болсанг да акъыл-балыкъ, 
дагъыда джыйырма джылны 
къуллукъ эте Тюзлюкге, Хакъгъа, 
джараяллыкъса адамгъа, халкъгъа. 

Файгъамбаргъа да файгъамбарлыкъ 
джылы къыркъ бола келгенди. 
Хакъ диннге къайтара дунияны, 
ол алай джашагъанды, ёлгенди. 

Ашаладыла таш да, темир да. 
Файгъамбарыбыз (алейхиссалам) 
джашагъан чакълы бир джашагъан - 
аз джашадым деб, къыйналмасын бир да. 

Сууаб, халал иш аз этгенме деб, 
ма анга къыйналсын джангыз. 
Сагъыш этсин: тюшерлеми 
сын ташына Ай бла джулдуз. 

БОЛУР ЮЧЮН ХАЛКЪ, АДАМ 

Не затла этдирмейди 
мадарсызлыкъ адамгъа: 
тарыгъабыз джыланны 
къуйругъундан башына. 

«Башы бир билсе эди 
не этгенин къуйругъу...» - 
башха тюрлю болгъанча 
къара джинни буйругъу. 

Халкъны къурутхан буйрукъ 
келмегенча ёргеден. 
Бизни джутмай къоярмы 
импер башлы эмеген? 

Хакълары ючюн халкъла 
къобмасала биригиб, 
бирем-бирем джутулуб, 
къаллыкъдыла гимигиб. 

Инсан хакълары ючюн, 
миллет хакълары ючюн 
кюрешмеген халкъ, адам - 
болалырмы Халкъ, Адам?! 

СТОККАВАННА КЁЛНЮ ДЖАГЪАСЫНДА 

Бабушлагъа аш бере, 
меннге да кёз-къаш бере, 
кёл джагъада турады 
мен танымагъан бир къыз. 

Бабушла, дууадакъла, 
ашыгъадыла анга, 
къычырыкъ-сыйыт этиб, 
чайкала да джетелле. 

Гырджын бурхула ючюн 
сермешедиле ала. 
Мен къыстайма аланы, 
шимал къызны ышарта. 

Узакъда бир тау элде, 
джюджеклеге аш бере 
тургъан бир ариу къызчыкъ 
кёз туурама келеди. 

Ийнек сауа тургъаны, 
чага эте тургъаны, 
алма джыя тургъаны 
тюшедиле эсиме. 

Къайда болур ол энди? 
Мен кесим а къайдама? 
Акъыллыса, эсим, сен - 
къой, джюрекни къыйнама. 

ПОЭТНИ КЪАДАРЫ 

Дуниягъа да къарай, 
кёлюмю да къармай, 
айланыб, къайытдым юйюме. 
Ол а, джыламсырай, джылай, 
бир тюрлю къарады кёзюме. 

Анга атагъан назмуму 
джанымдан чыгъардым да — бердим. 
«Сёз — не, 
алтын-кюмюш тюл, 
бумуду манга саугъанг»,- деди. 

Алай айырылдыкъ биз. 

БИРИИНЧИ БЛА КЪАЛАДЫ ШАЙЫР 

Кетесе сен да. Хайыр. 
Акъ сёз бла къалады шайыр. 

Акъ сёз биринчи эди, 
Сен экинчи. 
Къачан да алай эди. 

Акъ ачыуунг, къарча джыйыла, 
тёзе-тёзе турдунг. 
Бир кюн а, кюртча юзюлдюнг. 
Сюймединг болуб турургъа экинчи. 

Биринчи болур джерингеми кетдинг? 
Табалдынгмы аллай джер? Къайдам. 
Тюз-терс этдинг эсе да — болсун хайыр. 
Шайыр а, шайыр - 
Биринчи бийчеси бла къалады. 

Къайры элтсе да джол - 
биргемеди ол. 
Къайырыллыкъ, айырыллыкъ да тюлдю менден. 
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду анга. 
Турлукъду джашлай - 
джазгъы Кёкча, джерча джашнай. 

Мен ёлсем да — къаллыкъды ол. 
Мени да сакъларыкъды ол. 
Бир-бирибизни джаратханбыз биз. 
Мен ёлгюнчю ол джашайды менде. 
Мен ёлсем — джашарыкъма анда. 
Биз бирге болгъан къадарда, 
джокъду ёлюм не меннге, не анга. 

Акъ сёзюм мени - 
акъ мёлегим, акъ бийчем да мени, 
ёмюрлюкге сюйгенме сени. 
Сен да cюесе мени — этеме умут. 
Къалгъан затны, джюрек, унут. 

Экинчи кетеди. Кетсин. Хайыр. 
Биринчи бла къалады шайыр. 

ЭРКИНЛИК КЪАЛАСЫДЫ КАВКАЗ 

Къая башында улуйду бёрю, 
сасыта тауланы. 
Бу къадар адамдан бири 
къалай ангыламаз аны. 

Джанлы ауаз келеди бери 
ёмюрлени узагъындан. 
Харам джукъуну тузагъындан 
бизни къутхарады бёрю. 

Уятады эсибизни, 
къайтарады Тейрибизге: 
«Ие этмегиз итлени 
джандет кибик джерибизге!». 

Манкъурт халкъ хурулдайды 
чамландыра Кёкню. 
Акъ барс да хырылдайды, 
юзерча бола кюртню. 

Шимал Кавказыбызгъа 
кече-кюн да къарауул болуб, 
Нарт-Алан тамгъабыздан 
кёз къакъмай къарайла ала. 

Айланады къуш да Кёкде - 
келген джауну ол кёрмей къалмаз. 
Барсы, къушу, бёрюсю бла 
эркинлик къаласыды Кавказ. 

КЮРЕШИУ 

Намазлыгъым ашалса да, 
къылама анда намаз. 
Джюрек эки джарылса да, 
тынч болургъа унамаз. 

ЫШЫКЪ 

Джолда джетсе джел, боран, 
ышыкъ излейди адам. 
Эл да тюше башласа, 
ышыкъ джерни сайлайды. 

Поэтни да ышыкъ сёзю 
къазакъ джанланы алай 
тартыучанды кесине. 

Ышыкъ джерле — тёнгекни, 
ышыкъ сёз а — джюрекни 
къутхаралла къыйын кюн. 

«Ышыкъ» сёзню тюрк тилде 
барды юч магъанасы:. 
«ышыкъ», «джарыкъ» эмда «от». 

Ышыкъ сёзню айталгъан - 
олду джырчы, шайыр да. 
Къуу сёзден а, бош сёзден а 
джокъ магъана, хайыр да. 

АКЪ СЁЗНЮ ЫШЫГЪЫНДА 

Башха мадар къалмаса 
къутулургъа борандан - 
Акъ сёзню ышыгъында 
рахатлыкъ табады джан. 

КАВКАЗДА 

Аю бла ит - 
бёрюню джаулары. 
Ёмюрде къурумаз 
аланы даулары. 

Орман аю бла 
къулу амантиш - 
къаршчыды бизге 
ала тутхан иш. 

Аю юсдюреди 
итин бёрюге: 
Тейринги къой да, 
табын аюге. 

Минг кере айтама 
санга къайтарыб: 
къалгъанында 
амантиш къартайыб, 

алтын тишле 
салдырдым анга... 
Изле сен да 
тынчлыкъ джанынга. 

Къошул итге 
сал да кючге бой. 
Тауларынгы уа - 
барын манга къой. 

Къулагъымы 
джыртханенг алгъын... 
Аны да кечерме, 
кел манга табын!». 

Бек чамландырды 
ол сёз бёрюню, 
башха къулагъын да 
джыртыб аюню, 

джанлы 
джанлады таугъа. 
Джангыдан 
башланды къаугъа. 

Къараб Кёкден 
къууанды Тейри: 
ёмюрде да 
ит болмаз бёрю. 

Ёмюрде да 
бёрю ит болмаз. 
Эркин халкъланы 
джуртуду Кавказ. 

КЁЗБАУ ДУНИЯ 

Къысхады десек да 
ёмюрю адамны, 
къысхартхан да 
кесибизбиз аны. 

Кюрешебиз 
джашаялмай аны да, 
кесибизденди 
джарсыу да, къайгъы да. 

Ётеди джашау - 
бары да бош. 
Чегет да,терек да 
къач ала — шош. 

ДЖАЗЫУ 

Талай минг джылны мындан алгъа ишленнген 
бек эски къылычны табхандыла алимле. 
Анда быллай джазыу барды: 

Сауут-сабанга сакъ бол, бол къаты: 
не ариу болса да аты, сыфаты, 
бычакъны чыгъарма къындан. 
Ол къындан чыкъса, 
излерикди ичерге къан - 
алайды аны табигъаты. 

Бычакъны къындады орну - 
бир заманда да унутма аны. 

КЁЛ ЭТЕМЕ КЕСИ КЕСИМЕ 

Халкъынгдан, джуртунгдан айырса да джазыу, 
айырылмасанг динингден, тилингден - 
джашаргъа, сермеширге табарыкъса къарыу, 
къутхара халкъынгы зулмудан-залимден. 

КИМДИ, НЕДИ АДАМ, ХАЛКЪ 

Адам кёрмез тюш джокъду, 
адам этмез иш джокъду. 

Бир ёмюрню ичинде 
не къалды ол этмеген. 

Кёкге да чыкъды учуб, 
джерге да кёмдю кесин. 

Адамланы, халкъланы - 
бирер тюрлю чурум бла - 
къурутуб да кюрешди. 

Къызыл китаб да ачды 
адамдан башха джанланы 
къутхарыр, сакълар ючюн. 

Хакъ китабны, къаламны 
харам этиб да турду, 
дагъыда эскериб кесин 
дуниягъа джангыдан тууду. 

Ненча терсейди дагъыда... 
Ол бу барыудан барса, 
Кёк джандыргъан чыракъны 
боллукъду джукълатыргъа. 

Биринчи сёзге къайытмай, 
биринчи атын эсгермей, 
къалай сакъланыр адам? 

Хар не — Алифден, А-дан. 
Элибге ушагъан адам 
тюз болур, тюз да турур 
джети къат Кёге, джерге. 

Кёк бла бизни арабызда 
джокъду буруу, джокъду чек. 
Узакълыгъы, джууукълугъу да 
тенгдиле аны бизге. 

Къараб тургъан барды Кюч. 
Сынай тургъан барды Кюч. 
Адам атыбыз — андан. 
Нюр джаныбыз да — андан. 
Кимге — таурух, кимге — хакъ. 
Кимди, неди адам, халкъ? 

АДАМ АТХА ТЫЙЫНШЛЫЛА 

1 
Къалмаса дунияда ызынг - 
сёзюнг-ишинг, джашынг-къызынг,- 
къалмаса дунияда атынг - 
ёхтемлениб айтырча халкъынг, 

джашасанг, сагъыш этей джукъгъа, 
къайгъы этмей узакъгъа-джууукъгъа, 
кёзбау затлагъа ийиб эсинги, 
динден, тилден, джуртдан да 
хапарсыз этиб кесинги - 
сора, къамыжакъдан-къуртдан 
бармыды башхалыгъынг сени? 

2 
Инсан, миллет хакълары ючюн, 
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн, 
сёлеше, кюреше, сермеше 
джашагъанла эмда ёлгенле - 
аладыла насыблыла, 
шейитле да аладыла. 

Тыйыншлыла Адам атха 
аладыла джангыз. 

КЁКГЕ ДЖОЛ 

Бу тар тёнгекге джанны 
ким салгъанды? Аны, 
излей билирге, таныргъа, 
джууукълашдым Тейриге-Тангрыгъа. 

Алай а, 
Кёкге болсам да джууукъ, 
Тейри адамы болсам да, 
кёралмадым джукъ. 

Сора къайытдым сизге, 
сизге десем да — Сёзге. 
Анга бурулду кёз: 
Сёзден къарай эди Ёз. 

Кёк къудуретин,Тейри кючюн 
сездим Сёзню: 
джаныуарлыкъдан, хайуанлыкъдан да 
олду айыргъан бизни. 

Сёзден башланады адам. 
Айырылгъан андан - 
айырылады адамлыкъдан. 

Кёкге да джол 
башланады Сёзден. 
Тёнгекге да джан 
келгенин кимден 
ангылатады Сёз. 

Къара таныгъан 
Кёккёз, Акъсёз адамла, 
ангыларла бир джукъ 
сизге тынгылагъанла. 

Къарасам Кёкге, 
къарасам Сёзге - 
Хаджи бла Джырчы 
кёрюнелле кёзге. 

РАХАТ БОЛ 

ДЖЮРЕК, рахат бол. 

Джюрюк ат бол, 
алай а, рахат бол: 
тынгылай тур 
АНГЫгъа да. 

КЁЛЕККЕМЕ 

Келе эсенг, ызымдан кел, 
неда аякъ тюбюмде тур, 
аллыма уа ётме. 
Мен поэтме 
кишини ызындан бараллыкъ тюлме. 

Сен ёте эсенг а аллыма, 
сора, башлагъанма джангыла, 
ёрлегеним тохтагъанды Кёкге, 
тебрегенме кетиб энгишге. 

НАЗМУ НАМАЗЛЫКЪДА 

1 
Назму да джазама 
къылгъанча намаз: 
алайсыз ол хакъ сёз, 
алайсыз ол акъ сёз 
болургъа унамаз. 

Аллахха-адамгъа 
джетер деб да ол - 
джокъду базыуум. 
Ёзге, излей джол, 
чыгъама тангнга - 
андан башха 
джокъ джашау манга. 

Джокъду башха 
джолум, мадарым: 
алайды мени 
джазыуум, къадарым. 

Кёкге, джюрекге 
бурулса кёзюм, 
ачылгъанча болады 
Сёзню да ёзю. 

2 
Сёз дорбунда 
джашайды шайыр. 
Бармыды андан 
дуньягъа хайыр? 

Назму да джазама 
къылгъанча намаз: 
алайсыз ол хакъ сёз, 
алайсыз ол акъ сёз 
болургъа унамаз. 

Джума кюнча 
назму кюн келирми? 
Шайыргъа имамгъача, 
шайыргъа шыйыххача, 
шайыргъа хаджигеча, 
адам эс бёлюрмю, 
халкъ да сый берирми? 

Кёбдю соруу, 
къоркъуула да кёб. 
Кетиб чек-буруу, 
ачылырмы Кёк, 
ачылырмы 
джюрек? 

3 
Сёз дорбунда 
джашайды шайыр. 
Бармыды андан 
дуньягъа хайыр? 

Ол джазады 
назмусун кимге - 
тура эселе 
халкъ, тил да ёле? 

Огъесе, аны 
алгъынчы къабыр, 
сёзю-тилеги 
болурму къабыл. 

Акъ сёзю 
Хакъ сёз бла бирге, 
къоймазламы 
халкъны ёлюрге? 

Кёк бермезми 
аллай бир кюч, 
берлик эсе да - 
сынаргъа, ёнгкюч?

ДЖАНЫМ ДЖАЗГЪА САУ ЧЫКЪДЫ 

Джелде, боранда чыныгъыб, 
джаным джазгъа сау чыкъды. 
Кюч ала терекден, ташдан, 
ёталды къачдан эм къышдан. 

Зулмуну палахына, къайгъысына 
буруу болургъа кёллене, къызына, 
юзюлген таш да къаясындан, 
терек болуб чыкъды ызына. 

Къаядан юзюлген ташны орнунда 
джашил терек чайкъалады энди. 
Ол - ташны джаны болгъанын 
билмегенле да болурла алкъын. 

Джуртда Джангыз Терекни кесдиле душманла. 
Аны - бир ёмюрден - 
китаб болуб тирилирин билмелле ала: 
кючлюдю Терек къурчдан, темирден. 

«Ташха — Терекге — Сёзге 
джокъду ёлюм. 
Ала кюйген кюн 
бошаллыкъды джашау»,- дей, 

джаным кюрешде чыныкъды - 
тёнгеги джаралы болса да, 
кеси джазгъа сау чыкъды. 

КЪАЗАКЪ БЁРЮДЮ ШАЙЫР 

Тиши поэт болмайды, 
тишсиз поэт болмайды - 
поэтле эркекдиле. 
Хакъ сёз бла Акъ сёзге 
шыйыхлача бекдиле. 

Къазакъ бёрюдю шайыр - 
сюймейди джыйынланы, 
ёлюрге уа хазырды, 
сакълай, джакълай аланы. 

Кёкге къараб улуйду, 
Тейри бла сёлеше. 
Ата джуртун къоруйду, 
итле бла сермеше. 

Джангызлыкъда джазады 
ол кесини джазыуун. 
Джангыз Кёкге айтады 
джарсыуун, тарыгъыуун. 

Джыйын джанлысын къоюб, 
ол чыгъады дорбуннга. 
Эне болур бир оюм 
джети къат Кёкден анга. 

Толгъан Айгъа да къарай, 
тангнга дери улуйду. 
Джараларын да джалай, 
кюн узуну солуйду. 

Къазакъ бёрюдю шайыр, 
бёрю улуу — назмусу. 
Итле сюймейле аны 
эркин сёзюн, фахмусун. 

Къазакъ бёрюдю шайыр - 
сюймейди джыйынланы, 
ёлюрге уа хазырды, 
сакълай, джакълай аланы. 

ЁЛЮМНЮ ТЮЛ, КЁРЕМЕ ТЕНГИЗНИ 

Къобан суу джагъаларын талайды. 
Аны джагъасында джашагъан халкъ да — алайды: 
ёчдю бир-бирин таларгъа, ашаргъа... 
Сагъыш этсенг — боллукъса шашаргъа. 

Алай а, басама кёлюмю: 
ёлюмню тюл, кёреме тенгизни. 
Къобан суу айырылмагъанлай тауундан 
кетеди, джетеди тенгизге. 
Биз да алайбыз - Аллах айтса, 
ёлюм джууукъ болмаз, 
бир джукъ да болмаз 
бизге. 

ОЛ БИР ДЖАГЪАДА АГЪАРАЛЛА ТАУЛА 

Кёз аллымда кёгереди тенгиз... 
Бу тыш джерге болсам да кемсиз, 
чакъыра Джуртха ёлгенле, саула - 
ол бир джагъада агъаралла таула... 

Юзюлмегенлей Минги Тауундан, 
тенгизге джетеди Къобан. 
Андан юлгю алмаса адам - 
кёзбау дунияны гыбы аууна 
тюшеди да — болады тас. 

Айырылгъан туугъан джуртундан, 
чегерикди кёб палах ансыз. 
Кёзбау дунияны гыбы ауунда 
турлукъду бола къансыз эм джансыз. 

Ёзге манга джокъду къоркъуу 
джюрегим болады деб къуу: 
айырылмагъан дининден, тилинден - 
айырылмайды джуртундан, элинден, 
айырылмайды Кёгюнден, джеринден. 

Сиз да джюрекни турмагъыз къыйнаб: 
халал-харам, гюнах-сууаб, хакъ 
не болгъанларын биле эсе халкъ, 
джолу эсе — Аллах буюргъан джол, 
джаханимден къутуллукъду ол, 
боллукъду джашаулу, махтаулу, джюрюшлю, 
эки дуниядан да - юлюшлю. 

Тил бла Дин, Дин бла Тил 
эки къанатынгдыла, бил. 
Болгъан къадарда ала - 
джашарыкъдыла халкъла, адамла. 

Неден да алгъа — Халкъ этген халкъны, 
дини бла тилидиле, унутма аны. 
Кёб эселе да джара бла таб, 
ёлюмден къутхаралла Къалам бла Китаб. 

Кёл эте кесиме, айта да былай, 
Кавказ таба турама къарай. 

Кёз аллымда кёгереди тенгиз... 
Бу тыш джерге болсам да кемсиз, 
чакъыра Джуртха ёлгенле, саула - 
ол бир джагъада агъаралла таула... 

ДЖАШАУ 

Кёлюм да чыгъа адамладан, 
игилик да кёре аладан, 
келе джашарым, ёлюрюм, 
барады кетиб ёмюрюм. 

Джашиллей къалады байракъ 
къан къызартса да аны. 
Тёнгек болса да топуракъ, 
ёлюмсюздю адамны джаны. 

Хакъ сёзден тюлдю кючлю, 
акъ, къызыл эсе да къала. 
Джердедиле джандет, джаханим да - 
ол бир дунияда тюлдюле ала. 

Имбашда тюл, сын ташда тюл, 
джети къат кёкделле Ай бла джулдуз. 
Аласыз болур эдик кюл, 
Кёк кеси да болуред мутхуз. 

Джюрегин, тёнгегин, тёгерегин да 
таза тутмагъан адам, 
сеничаланы палахларындан 
келликди ахырзаман. 

Келмей тура эсе уа алкъын, 
тюшгенликге къоркъуу - 
шейитле, шыйыхла аны аллына 
боладыла буруу. 

Кёлюм да чыгъа адамладан, 
игилик да кёре аладан, 
келе джашарым, ёлюрюм, 
барады кетиб ёмюрюм. 

СОРУУ-ДЖУУАБ 

«Кеси аллына джаратылгъан эселе 
адам, дуния, джашау - 
сора, джаратылгъанларыча, 
бир кюн бир боллукъдула шау. 

Алай болмай, 
джанны, джашауну да бериб ёнгкюч, 
бизни джаратхан бар эсе бир кюч - 
сора...» 

«Керексиз сорууланы сорма, 
не айтханына къара акъылман»: 

«Эй, джашагъан, хар кюнюнге сейирсин, 
Бир сагъатны керексизге оздурма! 
Ёмюр деген, учуб тюшген бир джилтин... 
Ашыкъ, джаша, сюй, джюрекни тоздурма!». 

НЕК? 

Неди джашау Аламда? - Бир джилтин. 
Неди джер Аламда? - Бир чёб. 
Барын да биле адамла, нек 
къурутадыла джерни, кеслерин да, 
нек саладыла къоркъуу 
бир-бирине, бютеу джашаугъа да? 

СЁЗГЕ ДЖАН САЛГЪАН... 

Кюн тийгенди алгъынча... 
Джан салгъан - джанымы алгъынчы, 
ышара къарарыкъма кюннге. 
Айтмагъыз бир джукъ да меннге. 

Джокъду 
кишиге зараным, 
бош сёзлеге уа — заманым. 

Кеси къысхартмаса да аны, 
къысхады ёмюрю адамны. 

...Боллукъ тюлдю бир зат да алгъынча. 
Дуниядан тансыгъымы алгъынчы, 
кюн къысхагъа айланнганды. 

Къууанама: 
кюнлеге, айлагъа, джыллагъа да, 
ёмюрледен а этмейме умут. 
Бир-бирде Кёк чууакъ болса да, 
кёбюсюне басыбды булут. 

Бу дунияны джандетге да 
ауушдурмаз эдим — болса мадар. 
Алай а, поэтге да 
джан аурутханды къадар. 

Къала, кешене орнуна да 
Акъ сёзню бергенди анга - 
ёлгюнчю, ёлгенден сора да, 
ол джашаб турурча анда. 

Ууакъ-ууакъ джанындан юзюб, 
сёзлеге джан салады шайыр. 
Джанын юлешиб бошаса, 
кёчюб алагъа, тынчайыр. 

Джан салгъан сёзлеридиле 
шайырны къутхарлыкъ ёлюмден. 
Ала кючлюдюле 
ташдан, къурчдан, темирден. 

Отда да кюймейле ала, 
аланы къаралталмайды от да. 
Поэтни джюрегинден — акъ отдан - 
джаратылгъандыла кеслери да. 

Акъ джинди Акъ сёз 
къуллукъ этген Хакъгъа. 
Шайыр дейдиле аны иесине - 
сёзге джан салгъан адамгъа. 

Хоу, сёзге джан салгъан адамгъа 
айтадыла поэт деб, шайыр деб, озан деб. 
«Энди бир сёз да джазмам» деб, 
тургъанлайыма, Ал сёз, Акъ сёз манга 
келеди да эниб мийикден, 
сора анга бойсунама мен. 

Алай башланады назму, 
джашау башланады алай... 

БОЛЛУКЪДУЛА КИМ? 

Эри - ит, 
къатыны — джылан: 
туугъанла аладан 
боллукъдула ким? 

ДЖУЛДУЗЛАДАН ХАПАР 

Узакъдан сюйдюредиле джулдузла, 
джууукъда уа — кюйдюредиле ала. 
Ол кертиге мен да тюшюндюм - 
болмады кёргенимча тюшюмде. 

КЮНБАТМАЗ АУУШДА ЭКЕУЛЕН 

Сен келесе Кюнню ызындан, 
мен барама Кюнню аллына. 
Хауа титирей, зынгырдай къанат тауушдан, 
тюберик болурбуз Кюнбатмаз ауушда. 

Адамла къарарла ёрге, мийикге, 
сейирсине Сюймекликге. 
Тюбешген чекде джер бла Кёк 
кёрюнедиле джаулукъ бла бёрк. 

Тазады, джарыкъды былайда тёгерек. 
Тюбешгенча адам бла мёлек, 
тюбешгенча джулдуз бла Ай, 
кёрюне да болурбуз алай. 

Орайда таууш кёлтюрюледи джерден, 
мёлеклени зикирлери энеди Кёкден. 
Хауа - толкъунлана, джанлана къанат тауушдан, 
Кёк-джер чегинде, Кюнбатмаз аууушда 
тюбешгенбиз. Унутулгъанды къоркъуу, сагъыш. 
Кёк, джер да бизге этелле алгъыш. 

Быллай мийикге чыгъалмайды къайгъы. 
Джарыгъына чырмалыб джулдуз бла Айны, 
къарайбыз энгишге, джерге. 
Бир кесекге болса да, дунияны ёрге 
къаратдыкъ — ол да насыб. 

Кетмезле, огъай, халкъны эсинден 
Кюнбатмаз ауушда экеулен. 

ДЖЮРЕК БЛА МЁЛЕК 

Мен тобугъума олтуртургъа излейме аны, 
ол а имбашымдан излемейди тюшерге. 
Къычырады: «Мен къахмеми болгъанма санга?». 
Къазауат эте чыгъабыз тангнга. 

Сёзю ёте тебресе чекден, 
сорама: «Джети къат Кёкден, 
сора, неге келгененг эниб, 
турлукъ болуб - джанынг саудан — ёлюб?». 

«Кёб таша барды билмеген сен. 
Мен джаратылгъанма топракъдан тюл — нюрден. 
Сендеча, мени джокъду тёнгегим-саным, 
мени барды къуп-къуру джаным. 

Мен гюнах этерге тюл, гюнахларынгы 
джазаргъа деб, тюшгенме Кёкден. 
Ёте тебреген а сенсе чекден - 
тохтайыкъ, чамландырмай Аллахны». 

Мен бу сёзледен беземе. 
Алай а, сеземе: 
мёлекде да къозгъалгъанды сезим - 
аны джанына джарашады сёзюм. 

«Ассы бола башлагъанымы билеме кимге. 
Ёзге, кетерик эсем да джаханимге, 
адам сюймекликни бир сынаб къалайым, 
сени, разы эте, бир къучакълайым». 

Уянсам а — къатымда тураса хурулдай... 
Терк турама — чамлана, мурулдай. 
Къайдады кёнчек, къайдады кёлек... 
Имбашдан тюшсе — тюрленеди мёлек. 

Керекми эди чамландырыргъа Аллахны, 
бир джер тиширыугъа буруб мёлегин аны? 
Тиширыудан кете кетсе мёлеклик, 
болурму анга сюймеклик Сюймеклик? 

СЮЕРГЕ ДА КЪОРКЪАДЫ ДЖЮРЕК... 

Къуруду энтда тынгым-тынчлыгъым, 
джюрек татлы къайгъыдан толду. 
Заман къаралтхан мени башлыгъым, 
ызына айланыб чыммакъ болду. 

Башлыкъ къой, къара джамчым да, 
къара джамчым да агъарды къарча. 
Алай а, боллукъ кёзюме кёрюндю да, 
болдум кеси кесимден къачарча. 

Бирер чурум бла, джазыуум болмай, 
кёб кере кюйгенди джюрек. 
Ангылагъандыла джарсыууму, 
адамла къой, таш бла терек. 

Кесилген терек, джарылгъан таш да 
джюрегиме ушайла нечик. 
Уллуду джюрек, кёрюннгенлигине 
джумдурукъ тенгли гитчечик. 

Дунияла джашайла анда, 
къурала, чачыла, къурала. 
Адамла да джашайла анда, 
бир-бирин къыра, къутхара. 

Ачыйды, джарсыйды, къанайды джюрек 
джетмегенден сюймеклик. 
Алай а, 
керекмиди къыйынлы джаннга 
энтда бир кере кюймеклик?! 

ДУНИЯДА КЕСИ БИР ДУНИЯДЫ КАВКАЗ 

«Лицо кавказской национальности» деб, 
кавказлыла бир болгъанларын, 
Кавказ бир дуния болгъанын 
чертедиле душманла-джаула. 
Унутурукъ эсек да, унутдурмайла 
бир болгъаныбызны ала. 

99 халкъ джашайбыз Кавказда. 
100-чю атыбыз а, эм керти атыбыз - 
Кавказ миллетбиз биз. 

Тыш джуртлада, 
сормай таныйбыз бир-бирибизни, 
адетибиз, халибиз бирчады бизни. 

Бизни бёлюрге, джутаргъа кюрешселе да джаула, 
муратларына джеталлыкъ тюлдюле ала: 
эркинлик, мийиклик, тазалыкъ белгиси таула, 
бойсуннукъ тюлдюле зулмугъа. 

Кавказны омрауларыдыла таула, 
бир-биринден айырылмазла ала - 
бош умут этмесинле джаула. 

Тау — тенгиз, тюз болургъа да унамаз. 
Дунияда кеси бир дунияды Кавказ. 

КЪАРТ ТЕРЕКНИ АХЫРЫ 

Джазгъа джаны сау чыкъды - 
къарт терекге ол да къууанч. 
Алай а, къач 
кетмеди аны юсюнден. 
Кетмелле аны эсинден 
къалгъаны чапыракъсыз, къанатлысыз. 

Джазгъа джаны сау чыкъды. 
Ёзге аны терк джыкъды 
турлугъу - чапыракъсыз, къанатлысыз. 

Къарт терек джаз ала ёлдю. 

КЪАЙГЪЫРА ХАЛКЪЫМА, ДЖУРТУМА 

Ёле турсам да байдан, 
джашаяллыкъ болсам да Айда, 
кетмез эдим ёмюрде былайдан. 
Алай а, кетдим. 

Ким, не сюрдю мени джуртдан? 
Ол тюлмю эди 
мени бар этген джокъдан? 
Мен а кетдим. 

Ол эди 
Къызыл къалам, Акъ къалам да мени, 
къызылладан, акъладан, къараладан да 
сакълаб тургъан мени. 
Мен а кетдим. 

Айырылдым 
терегимден, сууумдан, ташымдан. 
Тансыкълыкъ ауруудан башха 
не табдым джуртдан узакъда, тышында? 

Бездирдиле аны сора хар ким. 
Мен мында болдум башыма эркин. 
Къоркъуу джокъду мында джаныма. 
Къарамайдыла къарагъанча джанлыгъа. 

Шахар толуду джюз тюрлю адамдан. 
Сакъал иесе деб, алмайла джагъамдан. 
Межгит кёбдю — джюрюйме, къылама намаз. 
Хар тилегимде — Ата джуртум Кавказ. 

Аны бла бирди мени къадарым. 
Болушургъа уа джокъду мадарым. 
Нек тюлдю анда да хар ким, 
мындача, башына эркин? 

Нек тюлдю анда да хар ким, 
мындача — динине, тилине эркин? 
Джуртунда джашаб тургъан халкъым, 
нек табалмайды тюзлюгюн, хакъын? 

Арыдым аны айта, кюреше, 
ит джорукъ бла демлеше, сермеше. 
Джюрек ёресине — джара бла таб. 
Къутхаргъан мени — Къалам бла Китаб. 

Биргемедиле мени ала. 
Алалла манга къама эм къала. 
Аладыла сауутум-сабам. 
Ала бла - мен хорланмам. 

Аладан айырмаса къадар, 
халкъгъа, джуртха да этерме мадар. 
Джуртдан чыкъсам да, иймандан чыкъмам. 
Динсиз, тилсиз, эссиз да болмам. 

Динине, тилине халкъ болса эркин - 
Элине, джерине да боллукъду эркин. 
Мен эркинме мында диниме, тилиме, 
этеме къайгъы Халкъыма, Элиме. 

Мында джашауну турмайым махтаб. 
Къалгъынчы джюрегим тохтаб, 
къуллукъ этерикме Хакъгъа, 
баш бошлукъ тилерикме халкъгъа. 

Динине, тилине ол болсун эркин. 
Джерине, Элине ол болсун Ие. 
Турмайын къыйнала, кюе, 
Аллах буюргъанча джашасын хар ким. 

«Кесими къутхардым деб турмай, 
Халкъынга да бир мадар таб». 
Халкъ къайытсын окъуугъа-билимге: 
сакъларыкъды аны Къалам бла Китаб. 

КЪАЙЫТМАСАКЪ КЪАЛАМГЪА, КИТАБХА 

Къуш да сакълайды ёзюн, 
мийик къаяда ишлеб уя. 
Лобан да къоруйду кесин, 
джер тюбюн этиб кесине дуния. 

Сакълайды кесин чыганлы да, 
чууутлу да сакълайды кесин... 
Хар кимни энчиди джолу, 
энди аны айтабыз несин. 

Бизни халкъыбыз минг-минг джылны 
кесин сакълай келгенди, къушча. 
Таш башында этгенди джашау, 
чыныкъгъанды темирча, къуршча. 

Айырылгъанында уа Къаламдан, Китабдан - 
джазыуун башхала тебрегенле джазыб. 
Эки кере сюрюлгенинде да джуртдан, 
тюбелек кетиб къалмады насыб. 

Ташын джаларгъа, сууун ичерге 
термиле, къайытдыкъ джуртха. 
Ол бир дуниядан къайытханча артха - 
къайытдыкъ джуртха. 

Къайытдыкъ джуртха, 
Къаламгъа, Китабха уа — огъай. 
Сора, бюгюнюбюз, тамблабыз да, 
ишибиз, кёлюбюз да болурму къолай? 

Айырылгъан халкъ Китабдан, Къаламдан, 
айырылмай къалырмы тилинден, джуртундан? 
Джашай барса халкъ бу затха къайгъы, сагъыш этмей - 
адамлыгъын, халкълыгъын да къалырмы тас этмей?! 

СЁЗ СЕКИРТМЕНИ ИЧИНДЕ 

1 
Сёзден тутуб, 
салынама Ёмюрлюкден. 
Ёлсем ёллюкме Сюймекликден 
джуртха, тилге. 

Сёз секиртмени ичинде 
джашайды джюрек. 
Къууанадыла къараб анга 
Таш бла Терек. 

2 
Джазгъан сёзюм къарайды манга 
джерден. 
Джазарыкъ сёзюм къарайды манга 
Кёкден. 
Сёз бла сёзню арасында 
джашайма мен. 

3 
Сорады Сёз Поэтге: 
къайдады сени юйюнг? 
Шайыр джууаб этеди анга: 
Сенсе мени Юйюм. 

СЁЗГЕ ИЙНАНЫУ 

Кюн — узуннга айланнганды, 
кюнюм а — къысхагъа. 
Къарт болгъунчу айланнганма, 
къарай джуртлагъа, халкълагъа. 

«Къарт болсам да — нартма». Алай 
айтама ата-бабалача. 
Сёз — манга джулдуз бла Ай, 
джол кёргюзте, къыбламача. 

Ол да, мен да келгенбиз Кёкден, 
бир Кюч джаратханды бизни. 
Атламазча болсам да чёбден - 
ийнанама кючюне Сёзню. 

Чыгъыб Джабаль-ан-Нургъа да, 
Минги Таудача къылгъанма намаз. 
Джети къат Кёкге джууукъда да 
тилегим болгъанды Кавказ. 

Джетер адамгъа, Аллахха да 
Нюр тауда айтылгъан сёзюм. 
Сёзге, мангача, болмаз 
джашау, ёлюм да — кёзюу. 

Джумуллукъ кёз ёлюмсюз джанны 
кёралмайды — алай а биз, 
хар къуру да сезебиз Аны: 
джанны кёрюнюуюдю Сёз. 

Сёз адамы, Тейри адамы 
керти бола Китабха, Къаламгъа, 
къалайма назму къаламы, 
джарар дей халкъгъа, адамгъа. 

КЪАЗАКЪ ДЖЮРЕК БЛА ТОЛГЪАН АЙ 

Къолум созулады ёрге 
тюшюрюр ючюнмю толгъан Айны джерге? 
Огъай, 
Кёкде турургъа керекди Ай. 

Ол - джерде болгъаны болса да, 
джерде къоймай, 
Кёкге чыгъарырем аны. 
Джулдузну, Айны 
тёрдеди орунлары. 

Ётерге излейме чекден, 
сюймеклигими сынар ючюн. 
Толгъан Айны чыммакъ акъ бетин 
джети къат Кёкде сылар ючюн. 

Бёрю джюрегим, къазакъ джюрегим 
къышхы, джайгъы кечеледе да 
Айгъа бурулуб кёб кере улугъанды. 
Эм иги джыр-назму — къанатлы акъ сёз - 
ма ол кёзюуледе джаратылгъанды, туугъанды. 

ЫРДЖЫДА 

Туралла къараб бир-бирине 
дуния бла ахырат. 
Ёллюгюн билген джанны — инсанны - 
джюреги болурму рахат? 

КЪАДАУ ТАШНЫ КЪАТЫНДА 

Болмай кишиге къул-къарауаш, 
суу алады деб да, къобмай, 
джагъада рахат джатады таш, 
къайгъыладан да илгенмей, къоркъмай. 

Кёкден тюшгенича турады таш, 
кюйген тёнгегин сууута джелде. 
Къалгъан ташладан болса да баш, 
зауаллы кеси не табды джерде? 

Биз анга салсакъ да махтау, 
ол бизге болса да Къадау, 
палахла къаралтханла аны да, 
аз къыйналмайды бизлеге джаны да. 

Нарт тукъум бу таш бла джерге 
тюшгенди Кёкден дейдиле къартла. 
Къарча да бу ташха таяныб, 
оноу этгенди дейдиле халкъгъа. 

Абдуллах шыйыхны да таныгъанды, 
Джырчы Сымайылгъа да тынгылагъанды. 
Миллет джигитлерин да Къарачайны - 
Татаркъанны, Умарны, Джаттайны - 
кёре да, къууана тургъанды Къадау. 

Ташына да сакъ болгъан миллетге — махтау. 
Ташын, Терегин сакъламагъан халкъ, 
кесин да сакълаяллыкъ тюлдю — боллукъду талкъ. 
Къадау Ташны зыбыр башын сылай, 
кёргенме акъсакъал къартны тургъанын джылай... 

1957-чи джыл эди ол. 
Джюрек, бу Къадау Ташыбызча бол. 
Къадау Ташыбыз бла бол. 
Нарт джюрекге нечик ушайды ол.

БОЛЛУКЪМУДУ СЮЙМЕЗГЕ СЕНИ? 

Джукълаб тургъан кёлню къозгъаб-уятыб, 
Бир мёлек джууунады кёлде... 
Турма да былай абызыратыб, 
не «джаша», не «ёл» дечи меннге. 

Излемей эсенг а толкъунланырымы, 
нек бузаса да тынчлыгъын кёлюмю? 
Аккыллыгъынгы, кийимлеринги да къоюб джагъада, 
нек киресе, джаланлаб, кёлюме? 

Чыкъ да кет кёлюмден, назмумдан да... 
Чыгъаргъа излемейсе, огъай. 
Сора, тур кёлюмде, назмумда да, 
узакъ джуууукъ бола, барайыкъ джашай. 

Сен джерге тюшген кесегисе Кёкню, 
кёлюмю байлагъанса Кёк бла. 
Ант этеме Таш бла, Терек бла, 
Мен Кёкнюча сюеме сени. 

Джети къат Кёкню, Сёзню, джюрекни да 
ачханса манга ташасын. 
Тирилтдинг Джуртда Джангыз Терекни да 
Ташны да сау этдинг джарасын. 

Билеме, сен тюлсе мёлек, 
къанатларынг да джокъдула сени... 
Манга уа битдиргенсе къанат, 
боллукъмуду сюймезге сени? 

САЛАМ, ДЖАНДЕТ ДЖУРТУБУЗ КАВКАЗ 

Кавказгъа да келгенди джаз, 
биле эдик боллугъун алай: 
ары айланыб къылаек намаз - 
анда эдиле джулдуз бла Ай. 

Джарала, ашлана да къанай, 
турсала да къыйнай бизни, 
Тамблабыз боллукъду къолай - 
хакълыгъына ийнанабыз Сёзню. 

Джандет джурт дуньяда бизге 
джангыз сенсе — Ата джурт Кавказ. 
Тюзлюгюбюз къалмады тюзде, 
энди Джуртда къылабыз намаз. 

Акъ тауларыбыз бла бирге 
биз джууукъбуз былайда Кёкге. 
Итле тиш къыссала да бизге - 
джокъду ёлюм барс бла бёрюге. 

Джангы къайгъыла келтирсе да хар кюн, 
турсала да эсде сойкъырым, сюргюн - 
бюгалмады, къул эталмады зулму: 
джангыз Аллахха бойсунады таулу. 

Зулмугъа, дунья малгъа ургъанла уа баш, 
ит джорукъгъа болгъанла къул-къарауаш, 
аны арбасына миннгенле, джырын да джырлагъанла - 
бизден тюлдюле, ёзден тюлдюле ала. 

Не бек юрселе, чабсала да итле, 
тыялмадыла: кючлери — аз. 
Джаз бла бирге къайытханбыз джуртха: 
Салам, джандет джуртубуз Кавказ. 

Ёлсек да - джангыдан тириле, 
Эркинлик, Тюзлюк рухуча болдукъ. 
Джокъду ёлюм барсха, бёрюге - 
Бир Аллахха этебиз къуллукъ. 

ТЕНГЛЕШДИРИУ 

Амантишни аман тишин алгъан, 
Ибилисни кёзюн алгъаннга тенгди. 
Бизге Хакъ сёз, Акъ сёз да болгъан - 
Нарт сёзлеге къайытама энди. 

ЭКИ ДУНИЯНЫ ЧЕГИНДЕ 

Кёк бла джерни чегинде 
ёмюрледен бери джашайды халкъым. 
Эки дунияны ырджысында 
сюреди сабан, чалады чалкъы... 

Дуниялыкъгъа, ахыратха да 
дженгдирмей кесин, 
келгенди сакълай 
динин, тилин, тёресин. 

Бир дуния ючюн 
башхасын атмай, 
таш башында да этгенди джашау, 
къадарына бир джукъ да айтмай. 

Хоу, дуниялыкъгъа, ахыратха да 
дженгдирмей кесин, 
къарай - джерден Кёкге, Кёкден джерге, 
эталгъанды ишин, айталгъанды сёзюн. 

Нарт эпосу, нарт сёзлери, 
джырлары, кюулери, ийнарлары - 
бир халкъныкъыдан тюлдюле кем: 
халкъым бла ёхтемленеме мен. 

Зулмугъа бойсунмауу бла, 
джигитлиги бла айтдыра атын, 
дуния намысдан, ахырат азабдан 
къоркъа джашагъанды халкъым. 

Эмегенле бла, сарыубекле бла да, 
Темирле бла, къурчла бла да, 
эки башлы къушла бла да 
сермеше, чыныкъгъан халкъым. 

Джелмауузладан къоруй Кюнюн, Айын, 
ётдюргенди къышын, джайын. 
Джетдиргенди, бергенди бизге 
джандет джуртну, тилни да... 

Дуния малны сюрюб ызындан, 
кетмегенди чачылыб Джуртдан. 
Сый да бере барсха, бёрюге, 
табыннганды джангыз Аллахха-Тейриге. 
Болалгъанды Тейри адамы, халкъы. 
Баш кёргенди кимден, неден да — Хакъны. 

Ма ол нарт халкъны туудукъларыбыз биз. 
Алай а, ата-бабалагъа 
тыйыншлыбызмы бюгюнлюкде биз? 
Аладан джетген, ала аманат этген 
Джуртну, Тилни, Тёрени, Элни 
сакълайбызмы, айнытабызмы биз?! 

Кёк бла джерни чегинде 
ёмюрледен бери джашайды халкъым. 
Эки дунияны ырджысында 
сюреди сабан, чалады чалкъы... 
Алай бла келгенди сакълана, 
анга башхала да сукълана... 

Ол чекден, ырджыдан кетсек а, 
ол мийикликден кетсек а - 
къайсы джанына аусакъ да - 
ёлюм сакълайды бизни. 

САЛАМ АЛЕЙКУМ, ДЖАШ ТЁЛЮ 
150 джыл болгъан Кърымшамхал Ислам-Бийни сёзю 

«Юйге да игилик» деб келгенлЕ, 
салам да, сый да бергенлЕ, 
тирилир кибик ёлгенлЕ, 
къууандырасыз сиз мени. 

Болса да джылым джюз элли, 
къартлыкъ, ёлюм да джокъ манга - 
Къарча къургъан Элибизни 
тургъаныгъыз ючюн джакълаб. 

Нюрюн джулдузну, Айны 
кёреме бетигизде. 
Олийи Къарачайны 
ышаннганды - ол да - сизге. 

Мен да — туудугъу аны, 
кёрсем юйюмде сизни, 
Кёкге джетеди кёлюм: 
сауду халкъы Къарчаны. 

Ёсюб джетиб таулучукъла, 
окъуу-билим алгъандыла: 
халкъыбызны сакъларыкъ - 
Китаб бла Къаламдыла. 

Бек разыма сизге, бек. 
Арабызда джокъду чек. 
Мени къоркъууум кетгенди - 
нарт тёлю ёсюб джетгенди. 

Халкъны ашхысы, игиси 
фахмулусу, билимлиси 
келгенсиз бюгюн былайгъа, 
айтылсын сизге Орайда. 

Барыгъызгъа бере салам, 
къайтарама мен джангыдан: 
тюз болугъуз сёзюгюзге, 
бек болугъуз джеригизге. 

Айырылмагъыз Китабдан, 
айырылмагъыз Къаламдан - 
мадарыгъызны къадар эте, 
болушлукъ келир Аллахдан. 

Къараб турады Хасаука, 
хар бир ёлгеннге, саугъа: 
ёлген не ючюн ёледи, 
сау а — не ючюн джашайды? 

Къадау таш къараб турады, 
эсни Къарчагъа бурады: 
бармыды бизни Элибиз, 
саумуду бизни тилибиз? 

Сиз — ёсюб джетген тёлюбюз - 
джууабсыз ол соруулагъа. 
Барды Ангыгъыз, Эсигиз 
Джуртну, Халкъны да къорургъа. 

Салам алейкум, джаш тёлю, 
эсге тюшюрген джаш тёлю 
ташланы, агъачланы... 
Биз барыбыз да чыкъгъанбыз 
от келилеринден Къарчаны. 

Сиз сауланы да къууандырасыз - 
ёлгенлени да эте сау. 
Ма аны ючюн хорлаялмазлыкъды 
бизни миллетни душман-джау. 

Унутмайсыз, унутмагъыз 
мийикден келген хакъны: 
Къалам бла Китабдыла 
ёлюмсюз этерик халкъны. 

Сизни кёре, джумшагъанды 
къатыб тургъан таш кёлюм. 
Хорлам кюнюбюз алдады, 
салам алейкум, джаш тёлю. 

ТАС БОЛГЪАН ХАЛКЪЛАГЪА КЪАРАЙ 

адамгъа — ол болур ючюн Адам - 
Аллах бергенди мадар эм заман. 
Джазыуун кеси джазар ючюн Адам, 
бергенди ангы, Китаб эм Къалам. 

Адам болургъа унамай эсе адам, 
дженге эсе аны джаныуар, хайуан, 
унамай эсе джыяргъа эсин - 
сора терслесин кесин. 

Гитче палахла бла тюшюндюрюб, 
уллу палахдан тыяргъа излейди Аллах. 
Унамагъанны уа тюшюнюрге, 
ёлюмден да ачы сакълайды палах. 

Не къалыр адамдан, халкъдан - 
джанласала Хакъ джолдан, Хакъдан? 
Динсиз, тилиз, джуртсуз болурла, 
дуния малны тюбюнде къалырла. 

Бойсунурла ала башхалагъа, 
болуб къулла, къарауашла. 
Адамлыкълыкъларын, халкълыкъларын да эте тас, 
сыйсыз бола, джийиргеншли бола, дуниядан болурла тас. 

Тас болгъан халкълагъа къарай, айтама былай... 
эсимде уа бир халкъ — Малкъар-Къарачай.

СУУДАН ДА ТИЕДИ КЮН 

Ийнанмазем айтса да ким, 
суудан да тиеди деб Кюн, 
кёргюнчюннге ол къызны 
тенгизден чыгъыб келген. 

ДЖАЗ БАШЫ 

Элия 
Булут гыбытны бучхагъын тешгенди, 
энди ол тохтамаз тёкгюнчю ичин. 
Табигъат тюрленнгенди, джашиллленнгенди, эсиргенди, 
ол кёк бозадан Ашхы ичиб. 

ТЕНГИЗГЕ ДЖЕТЕРМИ АДАМ? 

Суу кетиб баргъанча, алай 
кетиб барады заман. 
Тенгизге джетерми адам, 
ахыры болурму къолай? 

Огъесе, 
Къара тенгизге иймей Къобанны, 
Азау тенгизге бургъанча аны, 
биз баргъан джолну да буруб терсине, 
къара кючле 
къоярламы къошуб кеслерине? 

Не эркинлиги барды къралны 
къатылыргъа 
хакъларына халкъны, адамны? 

Тюз оноу этсин, джакъласын, сакъласын деб, 
халкъ аны кесине этгенди баш. 
Ол а, 
халкъгъа къуллукъ этер орнуна, 
кюрешеди этиб аны къул-къарауаш. 

Эшитирге да унамай хакъны, 
кюрешеди тонаб джуртну эм халкъны. 
Оноулары тоноу болгъан башчыла - 
Хакъдан, халкъдан да узакъдыла ала. 

Халкъ къозгъалыб турады ёрге, 
аллай башчыланы кёмеди джерге. 
Дагъыда хар не биягъы орнуна келеди. 
Билмейме, къыйынлыкъ кимдеди, недеди. 

Сууча кетиб барады заман. 
Турна таууш мыдахды къалай. 
Тенгизге джетерми адам, 
ахыры болурму къолай? 

ЭКИ ГЮЛ 

Башхаладан эрши да тюл, 
багуш тёбеде ёседи гюл. 
Хоу, ол кирде ёседи гокка, 
алай а, аны санайма джокъгъа. 

Кёз къараса да, узалмаз къол, 
юзалмаз къол: 
багуш ийис этеди ол. 
Аз къыйналмайды кесини да джаны. 
Бир бек джазыкъсынама мен да аны. 

Джашауу джарлыны болурму къолай... 
Багуш тёбеге да тюшгенди къалай? 
Кетерге да джокъду мадары: 
не ачыды аны къадары. 

Джарамаз ёлгеннге, саугъа - 
кишиге да болалмаз саугъа. 
Болса да чырайы кёз кесген, 
гюлдю ол багушда ёсген. 

2 

Мийикде къая гюлге къарай, 
айтама анга да былай: 
Къаянгда 
ушайса кёгюрчюннге, къушха. 
Тюзде уа 
тюшерге болурса багушха 

«Тауну сайла да тюзню ал» 
деселе да — къаянгда къал. 
Джарамасанг да ёлгеннге, саугъа, 
болалмасанг да кишиге саугъа, 

къаяда кёрюнесе ариу, 
джюрекге боласа асыу, 
туудураса кёлде сюймеклик. 
Сени орнунг - тазалыкъ, мийиклик. 

ДЖАЗ. КЪУШ, ШОРБАТ ЧЫПЧЫКЪ, ДЖЮРЕК 

1 
«Ала кёбдюле» деб, къоркъуб, 
къаргъалагъа къошулмайды къуш. 
Джылы джерлеге да кетмейди учуб, 
не къыяма болса да къыш. 

Мийикдеди аны дуниясы - 
кёк бла джерни чегинде. 
Кетмейди къоюб уясын, къаясын - 
келген да этмейди ол зат эсине. 

Аны ючюн сюеме къушну. 

Къуш кючлюдю да ауушдурмайды 
туугъан джуртун, тилин, къушлугъун. 
Шорбат чыпчыкъ а? Бурху болса да, 
истемейди ол да къышны сууугъун. 

Бузласа — бузлайды, ёледи, 
къачхан а этмейди къышдан. 
Бурху джан кёб сагъыш береди, 
ол манга кем тюлдю къушдан. 

Шорбат чыпчыкъгъа да салама махтау. 

2 
Джюрегим бирде ушайды къушха, 
бирде уа — шорбат чыпчыкъгъа. 
Сёзюм да ушайды бирде къуугъуннга, 
бирде уа — шоркъа джырчыкъгъа. 

Ёмюрде къурумаз зулмугъа дертим, 
Сюймеклик кючлюдю темирден, къурчдан да. 
Юренеме чыпчыкъдан, къушдан да 
тилиме, джуртума болургъа керти. 

Шорбат чыпчыкъ кёкюрегимде, 
къушха бурула, джашайды. 
Кёк джашнагъаннга, кюкюрегеннге 
къошулуб, кёлюм да джашнайды. 

Джаным джазгъа чыкъгъанды сау - 
хорлаялмай амантиш не джау, 
хорлаялмай къартлыкъ да, ёлюм да. 
Айтады джашаугъа махтау 
Кёкге кёлтюрюлген кёлюм да. 

Аллахха шукур, саудула, сау 
халкъым да, джуртум да, тилим да. 

ТАШЛА 

Кетген ёмюрле, адамла да, 
кёкде, джерде болгъан тамашала, ташала да, 
къалюбала, ахырзаман да 
къарайдыла ташладан. 

Ташла... 
Кёкден тюшгени, джерден чыкъгъаны да 
бирча багъалыдыла бизге. 

Манга 
Къарачайны Къадау Ташындан 
башланнганды джол 
Кябаны къара ташына да. 
Минги Таудан башланнганды 
Джабаль ан-Нургъа да джолум. 

Къайсынны «Джаралы Ташындан» 
чыкъгъанды 
тау поэзияны Джангы Тереги да, 
«Джуртда Джангыз Терегим» да мени. 

Орхон-енисей джазыулу ташла... 
Рун джазыулу ташла... 
Джазыулары болгъан ташла... 
Джазыулары болмагъан ташла... 

Ёлген ташла, 
ууалгъан ташла, 
джаралы ташла, 
сын ташла - 
не палах джетсе да, 
бюгюлмеген ташла. 

Минги Тауну этегинде 
кёкден эннген джулдуз ташдан 
чыкъгъанды нарт халкъыбыз бизни. 
Аны ючюнмю айта болурла халкъда 
туугъан джерге - туугъан ташыбыз деб. 

Кетген ёмюрле, адамла да, 
кёкде, джерде болгъан тамашала, ташала да, 
къалюбала, ахырзаман да 
къарайдыла ташладан. 

Ташла... 
Кёкден тюшгени, джерден чыкъгъаны да 
бирча багъалыдыла бизге. 

КЕРТИ АДАМ ЭМДА ШАЙЫР 
1917-чи джыл сюргюнден Джуртха къайытыб, 
большевик революциягъа къошулгъан шайыр Мухаджир Джандарбийни сёзю 

Къача-къача сарыубекден, 
ётгенме тенгизден-теркден. 
Мында джокъду мени кишим, 
мында джокъду мени ишим. 

Халкъсыз-джуртсуз, айт, мен кимме? 
Алай а - башыма эркинме. 
Джолундама Тюзлюкню, Хакъны: 
хакъларын инсанны, халкъны 
джакъларыкъма къайда болсам да. 

Сюргюнде туусам да, турсам да, 
халкъдан, джуртдан айырылсам да, 
биргемедиле диним бла тилим. 
Башыма да бошма — игиди кёлюм. 

Айырылсам да джуртдан, халкъдан, 
айырылмагъанма Хакъдан. 
Хакъ сёз бла Акъ сёз — сауутум-сабам, 
ала бла — мен джазыкъ болмам. 

Нарт ата-бабаларыбыз 
къарайдыла джети къат Кёкден: 
«Къайдадыла къалаларыбыз, 
бошагъан эдик да эмегенледен. 

Сен а нек кетгенсе джуртдан? 
Биз къоркъмай эдик джукъдан, 
джети башлы эмегенледен да... 
Сен а — бизни туудугъубуз - 
къачханса эки башлы къартчыгъадан. 

Джуртунгу да азатла андан,. 
Халкъынгы, кесинги да къутхар. 
Сен сермеш, хапар а... 
Ныгъышда къартла айтырла хапар». 

Кёкден келген ауазланы, 
билеме, ийгенин Тейри. 
Тюшген эселе да азауларым, 
бёрю къаным ойнайды мени. 

Огъай, джанлы бетими джоймам. 
Нарт Элибизни къурамай къоймам. 
Халкъыбызны этмесек азат, 
джокъду бизге дуния, ахырат. 

Таулада къазакъ бёрюле улуй, 
тынгым-тынчлыгъым мени да къуруй, 
къарайма ары, къарайма ары: 
къарангы кече, кет. Тангым, джары . 

Аллах, кюч бер, барырча алгъа, 
чыгъарча джолгъа, чыдарча джолгъа. 
Бер манга джюрек, бер манга баш, 
Джуртда болурча не Терек, не Таш. 

Не Терек болурма, не болурма Таш. 
Тюлме да мен къул-къарауаш. 
Дунияны халкълары ючюн, 
инсан, миллет хакълары ючюн, 

джетгени чакълы кючюм, фахмум да, 
сермеше ётюрюк бла, зулму бла 
шейит болургъа, Аллах, буюр. 
Туудукъла юлгюге тутарча, 
сын ташымда да джазарча: 
керти Адам эмда Шайыр. 

АДЖИРЛЕ КЪАРТ БОЛСАЛА 

Джаш байталла чабсала чарсха, 
Къарт аджирле бютюн болалла мыдах. 
Тансыкъмы бола болурла харсха, 
огъесе, байталлагъамы? Палах... 

Кёб зат тюше эслерине, 
буруу ичинде тесукъа этелле. 
Байталла уа сан этмей, эс бурмай, 
джер тебрендире, къатлары бла ётелле. 

Была уа базмайла кеслерине - 
бурууну башы бла чынгаб, 
ызларындан сюрюрге аланы. 
Буруу ичинден туралла къараб 
чарсларына байталланы. 

Къарт аджирле ичинде бурууну, 
бош ийген заманларына да эте бушуу, 
къарыусуз кишней, тесукъа этелле. 
Чыммакъ акъ байталла 
къуйрукълары да сюзюле байракъча, 
къатлары бла ётелле, 
топуракъ чачыб юслерине, 
бир бек ачыу да этелле. 

Ётелле байталла чабыб, 
хауа урдура джазларындан. 
Къарт аджирле болалла мыдах, 
къарай аланы ызларындан. 

Бир кёб зат тюшеди аланы эслерине. 
Бир кёб зат кёрюнеди кёзлерине 
къарасала 
чарсха чабхан байталлагъа. 
Ай медет, энди 
чарс да джокъ, харс да джокъ, 
сюймеклик да джокъ алагъа. 

БУРАКЪ 

Сёзню шын тургъузтсанг - 
ол заманда джарыкъ кишнейди ол, 
кёреди да дунияны мийикден. 

Шын тургъан сёздю назму. 
Алай а, керекди фахму 
сёзню айырыр ючюн джерден. 

Сёз бла бирге, 
шайыр кеси да кёлтюрюледи ёрге, 
дунияны джангыдан ачады. 

Сёзню шын тургъузтханнга 
айтадыла шайыр деб. 
Шын тургъан сёзге айтадыла 
назму деб да. 

Сёзню Буракъгъа бургъан — шайыр. 
Ол къанатлы сёз кёлтюрюле ёрге, 
шайырны кесин да этеди джууукъ 
адамгъа, Аллахха да. 

БОЛ НЕ ТАШ, НЕ ТЕРЕК 

Элинге, ахлунга, халкъынга 
сен керексе, керек. 
Ала ючюн сермеше 
бол не Таш, не Терек. 

ТЕНГИЗДЕ 

Тенгиз кёрюнеди джансыз, 
кёк сютча, турады уюуй. 
Къайыкъда мен тюлме джангыз: 
Акъ сёз бла турама булджуй. 

Кёк да кёрюнеди джансыз, 
неда - тургъанча джукълаб. 
Шо, джулдузум бир джансын - 
джарыгъы сени да джокълар. 

Тенгизде мен къалама кече, 
танг ала уянады ол. 
Аны халы манга да кёче, 
къалакълагъа узалады къол. 

Узакъда кёрюнеди джагъа, 
джулдузум да бата тебрегенди. 
Кече узуну сёз нёгер манга 
болуб турду — джукъланады энди. 

Джагъада уа — къалабалыкъ, 
дау, дауур адамлада кёбдю. 
Болгъанлыгъыма акъыл-балыкъ, 
тохтамайды сёлешиуюм Кёк бла. 

Кёкню джыламугъуду тенгиз, 
аны ючюн тузлуду ол. 
Мен Кёкню сюеме кемсиз - 
ары элтирин да билеме джол. 

Дунияны, бизни да, джылай, 
джаратханын сеземе Тейри. 
Тейри адамы болсакъ да биз, 
ахырзаман сакълайды бизни. 

Кёкге да ата, ызына да тарта, 
мени эркелетеди тенгиз. 
Аргъы джагъада уа кёрюнелле таула - 
Олжас, Къайсын, эмда Чингиз. 

Минги Тау да кёрюнеди анда: 
эки башы — Хаджи бла Джырчы. 
Манга кёл берелле ала, 
джашауум кёрюнмезча ачы. 

Джангызма, джангыз да тюлме - 
Акъ сёз биргемеди мени. 
Кёкню кёз джашында джюземе, 
узакъда агъарады Минги. 

Тюзле, тенгизле, таула да 
Кёкню къатында тюлдюле джукъ. 
Сакълайла мени ёлгенле, саула да - 
алагъа болама джууукъдан джууукъ. 

Чыгъама ёрге, тюшеме энгишге да. 
Барама джууукълаша джерге да, Кёкге да. 
«Сёзюм — Терекге, тёнгегим а — Ташха 
буруллукъдула.»,- 
быллай сагъышда келе башха, 
джагъа таба барама джюзюб... 

СЁЗ БЛА КЮРЕШЕ 

Хунагъа джарашмагъан ташча, 
тизгиннге джарашмай бир сёз, 
бир кёб къыйнады мени... 
Аны амалтын, 
назму да джазылмай турады. 

Дагъыда, не сейир эсе да, 
хыйнысы джокъ эсе, 
айырылалмайма андан - 
бир башха сёзге да ауушдуралмай, 
«Тёз,- дей кесиме,- тёз», 
къыйналсам да, барама джашаб. 

Аны ары да, бери да бурама, 
тизгинни аллына, ортасына, ахырына да салама - 
унамайды келиширге. 

Мен а, юзмейин умут, 
кюрешеме аны бла. 
Болмайды. Эм ахырында ангылайма: 
бизни сёз тюлдю ол - 
тышында келиб къошулгъанды. 

Кеч ангыладым, кеч. 
Къалам тутхан бармакъларым берч 
болгъунчу кюрешдим. 
Аны Ана тилиме къошалсам, 
аллыкъ кибик ёч, 
кюрешдим. 

Бизден тюл эсе да къаны-джаны, 
буралмасам кесибизге аны, 
эркишилигим, поэтлигим да къайда? 
Къайна, джюрек, хайда, къайна. 
Къыйна, джюрек, хайда, къыйна. 

Ол сёз манга кёрюнсе да ариу, 
тилибизге тиеди ауур. 
Аны бла кюреше кесим да 
болургъа башлагъанма гяуур. 

Бизге келишмеген сёзню, адамны да 
не этебиз тартыб кесибизге - 
сёзюбюз, адамыбыз да 
джетишмеймилле, аланла, бизге? 

Джетишмей эселе уа, 
бизге келишген тилледен, халкъладан 
къошаргъа керекбиз сёзлени, адамланы да. 

Ангылагъанлыкъгъа аны да, 
биягъы сёз бермейди тынгы. 

Сермешедиле джюрек бла ангы... 

Джазыу джазылыб тура эсе да, 
назму уа джазылмай къалады. 

ДЖАЗ АЛА САГЪЫШЛА 

1 
Айтадыла 
джел, джангур: 
«Джаз келгенди, 
джер, джангыр». 

Айтадыла 
джел, джангур: 
«Джаз келгенди, 
Эл, джангыр». 

Кёк да кюкюреб, джашнаб 
айтады бизге аны: 
«Тебре тирилиб, джашаб, 
джазгъа сау чыкъгъан джаны». 

2 
Биз къайытдыкъ сюргюнден, 
бетибизге ура нюр. 
600 кесек болгъан 
халкъ - джуртунда болду бир. 

Алай а излемелле 
Эл болурун халкъыбыз - 
къайтарылмайын къалды 
областыбыз, хакъыбыз. 

Ой биз этген умутла 
мутхуз бола, кетдиле. 
Бизни къошуб Черкесге 
джыйымдыкъ Эл этдиле. 

Таула таба иймейин, 
болдула халкъгъа къаршчы. 
Табыб амантишлени 
этдиле бизге башчы. 

Кюрешдиле тюзледе 
орнатыргъа, тыяргъа, 
ассимиле къуршоугъа, 
неда этиб, джыяргъа. 

Хыйла бла, кюч бла да 
тыяргъа кюрешдиле. 
Тыялмалла, джашауну уа 
бизге къыйын этдиле. 

Суслов бла итлери 
бизге дайым джау элле. 
Айнымазча этдиле 
Къарачайда тау элле. 

Империя бла итлери 
бизге дайым джау элле. 
Айнымазча этдиле 
Шам Кавказда тау элле. 

Джуртубузда да джуртсуз, 
джуртубузда да тилсиз 
этерге кюрешдиле... 
Тарыгъайыкъ кимге биз? 

Джыланны къуйругъундан 
тарыгъа да башына, 
биз арыдыкъ, тюнгюлдюк - 
налат болсун зулмугъа. 

3 
Ушамагъан халкъланы 
тагъыб бир-бирине, 
джау да этди аланы, 
юсдюре бир-бирине. 

Империя палахдан 
къутулур кюн келмейди: 
аты тюрленнгенликге, 
къылыгъы тюрленмейди. 

Кериди Хакъдан, хакъдан, 
тюзюча этмез оноу: 
юреннгени, билгени - 
мурдарлыкъ бла тоноу. 

4 
Патчахны да, ханны да, 
Темирни да, Къурчну да, 
бюгюннгю башчыланы да - 
джокъ аласы, къарасы: 

кючлейдиле джерими, 
къуруталла диними, 
къуруталли тилими. 

Адетимден, тёремден, 
намысымдан, сыйымдан 
излейдиле бошаргъа. 

Динсиз, тилсиз да этиб, 
джуртсуз, джерсиз да этиб, 
кюрешедиле бизни 
эритирге, джутаргъа, 
импер халкъгъа къошаргъа. 

5 
Джазыу бизге бергЕн дерс 
къалмайын унутулду, 
миллет ангы, тарих эс, 
седиреди, къуруду. 

Сарыубекни башы да, 
къуйругъу да бизге — джау. 
Табылалла дагъыда 
салгъанла анга махтау. 

Излемейин джакъларгъа, 
сакъларгъа - келгЕн хакъны, 
«къулла» бла «бийлелле» 
тюб этген ёзден халкъны. 

Джарым моллала да 
буза хакъ динибизни, 
джарым алимле да 
нарт тарихибизни, 

манкъурт бола барабыз, 
сюрюу бола барабыз, 
дагъыда хакъсызлыкъгъа 
чыдаб, тёзюб турабыз. 

Зулмуну арбасындан, 
зулмуну арбазындан 
джарым джырчыланы да 
чыгъады ауазлары. 

Башлагъанбыз къалыргъа 
динсиз, тилсиз эм джерсиз. 
Адамбызмы, халкъбызмы - 
этейикчи сагъыш биз. 

Зулму кюч алгъынчыннга, 
кеч болуб къалгынчыннга - 
этейикчи оноу биз. 
1984-чю джыл, Архыз 

ХАЛКЪЫМ, КЪАЙРЫ БАРАСА? 

Элибиз да тюб бола, 
тилибиз да джокъ бола, 
тёлюбюз да аз бола, 
бетибиз да саз бола, 
кёлюбюз аман бола, 
Халкъым, къайры бараса? 

Айырылсанг динингден, 
айырылсанг тилингден, 
айырылсанг Къаламдан, 
айырылсанг Китабдан - 
боллукъса орус-орман, 
билмеймисе аны сен? 

Адамлыкъдан, халкълыкъдан, 
джуртунгдан, къраллыкъдан, 
динигден эм тилингден 
дуния малны этсенг баш, 
дуния мал болур багъанг. 

Иманынгдан, джуртунгдан, 
тилингден да чыкъсанг сен, 
сен ёллюксе, ёлюксе, 
джашасанг да сау-эсен. 

Элинги да тюб эте, 
тилинги да думп эте, 
тёлюнгю да аз эте, 
бетинги да саз эте, 
халкъым, къайры бараса? 

КЪАЛГЪАН ИШГЕ.. 

-Сен мени къачырлыкъса къачан? 
-Бола эсе юйюм, арбам, дачам. 

Кетди заман, ол къыз да кетди... 
Къалгъан ишге къар джаугъаны — керти. 

Болса да юйюм, машинам, дачам, 
сормайды энди бир къыз 
къачырлыкъса деб мени къачан. 

Дуния малны сюре ызындан, 
къуру къалдым мени сюйген къыздан. 

Къошха келтирирге ыйлыкъдым къызны. 
Анга тыйыншлы ишлегинчи къала, 
кетди заман. Джюрекде уа джара 
унамайды болургъа сау. 
Аны да къууандырмады джашау. 

«Юй-кюн да бола барырбыз бирге»,- 
дерге, келмеген эди эсиме. 

Джюрек 
болургъа унамаса да берч, 
энди болгъанды кеч. 
Болгъанды кеч. 
Кеч. 

ДЖАРСЫУ 

Разы болур ючюн джер эмда Кёк - 
айтырым, этерим да бир да бир кёб. 
Ай бошуна кетген кюнлерим, 
энди къалай табайым сизни? 

КИТАБЫМА АТ АТАГЪАН САГЪАТДА 

«Хасаука урушдан сора, 
16 джылан туугъанма»,- деучю Джюсюб, 
атасы Хасаукада уруш этген Джюсюб. 
120 джыл джашаб, 
1964-чю джыл Къызыл-Къалада ёлген Джюсюб. 
Ислам улу Джюсюб. 
Шоху да — Мухаммад — Белкъау улу. 
Тийреде аладан уллу 
нёгерим джокъ эди мени. 

Мен джетгинчи ёсюб, 
ёлюб кетген Джюсюб. 
Алай а, 
джаш кёргенин, эшитгенин да унутмаз - 
джырлары, хапарлары да туралла эсимде. 

Хасаука джырны да, Джатдайны джырын да 
мен андан эшитгенме биринчи кере. 
Ол джырлаучу Хасауканы 
Тюркде эшитгенме экинчи кере. 

Тарихибизни хапар бла, джыр бла да айта 
Бурундан хапарлы этген эди мени. 
Джёгетей аягъы стансени 
тюшгенинден да айта эди хапар. 

«Мыжыкъланы бу джер юйчюклерин ат ёшюнле бла урдуруб, ары оюб къоймай эсек — былайын кючлеб къояргъа башлагъандыла,- дей эдиле уллу джашла. Мени кесиме да ол заманда 16-17 джыл бола эди, сабий тюл эдим». 
«Олсагъатда къартла башхаракъ тюрлю сёлеше эдиле. Сёзлери да, нарт сёзле болуб кетиучен эдиле. Бюгюн а ол сёзлени кёбюсюн ангыламай соргъанла да бардыла манга. Ол бир кюн сизни окъутхан устаз «не таш бол, не терек бол» деб, ата-бабаларыбыз нек, неге айтхандыла»,- деб сорду. «Аюнге, аны къалай билмейсе?». «Да, джауну джуртха джиберме — аллына буруу бол — не таш бол, не терек бол. Мен алай ангылайма». «Да алай ангыласанг да хата джокъду. Керти магъанасы уа — артха турма, не ёл — сын бол, Таш бол, не хорла - баш бол, Терек бол». Терек къаяда да ёседи, тобукъланмайды, сюелгенлей турады. Джашил терек джашауну, хорланмауну белгисиди». 

Джылла кетдиле, «Таш бла Терек» а — эсимде къалдыла. Артда, отуз джылдан, назму китабыма ат атагъан сагъатда, таш бла терекни бу магъанасы да («не таш бол, не терек бол») эсимде эди. Ташха, Терекге башха тюрлю къарау — ол акъсакъалдан кёчгенди меннге. Ислам улуну башында чырпа бёркю, юсюнде эски тону, аягъында чыбырлары — бары да кёзюме кёрюне турадыла. Сора ол эски юйчюкде (Азиядан былай къайытханлай ишленнген юйчюкде) олтуруучу забасы — не шиндикден да ол кебген, къургъакъ забаны бек сюе эди Джюсюб. Буруннгу адам эди — намаз керегин да азбар эталмагъанлай къалгъан Джюсюб. Араб сёзлени айталмай къыйналса, «кесибизча айтыб, намаз къылыргъа болмагъаны аманды»,- деб, айтыучан эди. Орусча бир сёз билмеген, нени юсюнден сёлешсе да — сёз байлыгъы джете эди. Бюгюн а — къартла огъуна — къарачай тилде сёлешалмай, орус сёзлени да къошуб, тюрлюле этедиле. Аллах джандетли этсин Джюсюбню, Белкъау улу Мухаммадны да — аланы кючлеринден мен да 19-чу ёмюрде да джашагъанма, 20-чы ёмюрню да сыртыма кёлтюрюб, 21-чи ёмюрге атлагъанма. Ол къартла сёлешген тилде сёлешеме мен да — бек уллу насыбды ол. 

ЭКИ КЪАЛАМ 
Сюймеклик Ахматовагъа 

Акъ сёзюмю джазама 
учхан къушдан тюк алыб, 
къара къушдан тюк алыб. 

Сен а джазаса назму 
мёлекни къанатындан 
тюшген тюк бла - акъ тюк бла. 

Сен джазгъанны къатында 
Мени чыммакъ сёзюм да 
кёрюнеди бек мутхуз. 

Мен — 
бу дунияны шайыры, 
сен а — башха дунияны. 

Мен — шайырыма джерни, 
сен а - 
джети къат Кёкню. 

Къыз къол тутхан къаламдан 
чыкъгъан сёзле - Аламда 
джулдузлагъа ушайла. 

Къыз къол тухан къаламдан 
чыкъгъан сёзле - Хауадан, 
Хауадан эм Адамдан, 
сууабдан эм гюнахдан, 
джандетден, джаханимден 
айталла бизге хапар. 

Джандетге 
къайытады сёзю бла, 
къайтарады сёзю бла. 

Мен а, кёрмей кёзюм бла, 
ийнаналмайма джукъгъа - 
узакъгъа не джууукъгъа. 

Шайырыма мен джерни, 
сен а — джети къат Кёкню.

НАЗМУ 

Туугъанлай, къычырады назму да, 
билдире келгенин дуниягъа. 
Уятады джерни, Кёкню да... 
Джердеги, Кёкдеги да 
тынгылайла, къарайла анга. 

Шыйыхла, мёлекле да, 
бередиле анга салам. 
Акъ сёз да Хакъ сёзден болгъанын 
биледиле ала. 

Джырчы Сымайыл аны къулагъына 
къычырады азан, 
шайтанланы къачыра андан. 

Кязим хаджи да таягъы бла 
дюнгюрдетеди аланы. 
Тууады назму суудан, агъачдан, ташдан, 
уята, сагъайта тауланы. 

Акъ сёз тийиб таулагъа, 
чачылады, джайылады тюзлеге. 
Тынгылайды, къарайды дуния 
Сёзден туугъан сёзлеге. 

Назму, туугъанлай, башлайды джюрюб. 
Сюркелмейди ол. 
Сабийликни, къартлыкъны да билмейди - 
сюркелмейди, бюгюлмейди ол. 

Келеди кюкюрей, джашнай, 
кетеди кюкюрей, джашнай. 
Джашаса да джашайды джашлай, 
ёлсе да ёледи джашлай. 

Адам улуну 
тюнгюч уланы да, 
къартлыкъ джашы да - 
поэзияды. 

ТЮШ 

Билдиредиле сокъур, сангырау адамгъа: «Кёзюнг кёрюрча, къулагъынг эшитирча этерге боллукъду, алай а, дагъыда, бир кюнден ызынга айланыб, боллукъса сокъур, сангырау. Бек къыйналыргъа боллукъса, биз кёзюнгю, къулагъынгы ачхан сагъатда да, бир кюнден ызынга сокъур, сангырау болгъан заманынгда да...». 
«Ачыгъыз кёзюмю, къулагъымы да — дунияны кёрюб, эшитиб къалыргъа излейме». 
«Не заманда ачайыкъ — джазмы, джаймы, къачмы, къышмы?». 
«Мен барын да кёрюрча, хар нени да эшитирча — аллай заманда, аллай джерде ачыгъыз. Мадар бар эсе, Минги Тауну къатында — ол Джырчы айтхан Тауубузну кёрюрча: 
Сенден сора къайсы тауду 
ариулукъ бла бай болгъан - 
башы къыш болуб, бели джаз болуб, 
этеклеринде джай болгъан». 
Ой, быллаймы эди дуния! Кёреме, эшитеме Кёкню, Кюнню, джерни, тауланы, ёзенлени, сууланы, чегетлени, джаныуарланы, адамланы...Сейирлик. Мен умут этгенден эсе - ариу. Огъай, энди сокъур, сангырау болургъа, бу дуниядан айырылыргъа да излемем мен». 
Мен эдим ол — кёзю кёргенликге, джюреги кёрмеген. Мен эдим ол — къулагъы эшитгенликге, джюреги эшитмеген. Хакъ сёз бла Акъ сёз ачдыла джюрегими. Къаллай кераматланы эшитдим, кёрдюм. Ызыма айланыб, сокъур, сангырау болургъа излерме къалай? Мени джюрегими ачхан Хакъ сёз бла Акъ сёз да, мени сокъур, сангырау этерге излерле къалай? Аладан айырылмасам — сокъур, сангырау да болурма къалай? Алай а, ала: «бир кюнден ызынга айланыб, сокъур, сангырау боллукъса» деб, нек айтхан болурла алай? 

ЭЛЧИ КЪАРТЛА 
2000-чи джыл 

Сау къалгъан къартла къышдан, 
джазгъы кюннге къууаныб, 
эски тонларына чырмалыб, 
олтурадыла ныгъышда. 

Кёбюсюне уа - къырдышда 
джатадыла: кюнлери, кёллери да — къолай, 
туудукъчукълары да тон тюбледен, 
шорбат чыпчыкълача, къарай. 

Алай а, булут джабханча Кюнню, 
бир-бирде болалла мыдах: 
къоялмайла унутуб сюргюнню, 
сынагъанла кёб тюрлю палах. 

Къум тюзледе, буз тюзледе 
джатады джарымы халкъны. 
«Тюзлюк тюзде къалмаз» деселе да, 
къайтаргъан къыйынды хакъны. 

Халкъгъа джетген къыйынлыкъда 
ким эди терс, ким эди терс? 
Бёле турмасала туудукъчукъла, 
къартладан бошар эди эс. 

Кетиб баргъан къобаннга да тынглай, 
суу элталмагъан ташлагъа да къарай, 
кёкден тюшген нартлагъа да ушаб, 
ёмюрлюк бла этелле ушакъ. 

Джаталла къырдышда къартла, 
туудукъларыны башларын да сылай, 
кюнбетде къабырлагъа да къарай... 
Эки дуниягъа да сагъышлылла ала. 

Ай медет, 
бола барады аланы артлары... 
Не этгин, 
заман ашайды ташны, темирни да... 
Буруннгу Къарачайны руху — къартлары, 
кючлю эдигиз ташдан, темирден да... 

Алай а, джокъду къадаргъа мадар: 
бир ёмюр, бир дуния кетеди сизни бла, 
сёзюбюз, ёзюбюз да кетеди сизни бла... 

Элге келгеним сайын 
дуппур башында къырдышха 
къарайма: биягъынлай кёрлюкча сизни, 
джангы аякъланнган сабийчик болуб, 
тон тюбюгюзге кирликча сизни. 

Кёрюнмейди бир деб бир адам. 
Кёчгенди эл. Заман кетгенди. 
Джашил кырдыкда джатыучу къартла, 
кюнбетде джатадыла энди. 

Энди кюнбетде джаталла ала, 
чачылгъан элге сын болуб, къарай. 
Сюргюнде, тутмакъда джыламагъанла, 
энди Джуртда туралла джылай. 

Аланы къатларындан кетмеучю джашчыкъла, 
тёрт дуниягъа чачылгъанла энди. 
Эл да джокъ, ол къартла да джокъ - 
Тамблабызгъа не оноу энди? 

КЪАЙНАЙДЫ КЪАЗАН 

Ючаякъ сарыкъулакъ къазанда 
къайнагъан халкъла, къайнагъан адамла! 
Къоркъмагъыз, насыбдан толлукъсуз - 
кюе-бише, къайнай-боркъулдай, 
алай эте бир миллет боллукъсуз. 

Къазаннга тюшгенден ары, 
мадарыгъыз джокъ бишгенден башха. 
Бишгенлей а — 
джюз юлюш этерикле сизни, 
эмегенле хазырлагъанла тепсини. 

«Уллу къазанда бишген эт — чий къалмаз». 
Аны ангыларгъа унамай Кавказ, 
къазандан чыгъаргъа излейди... 
Не телиди Кавказ. 

Нарт заманладан бери 
сермешеди эмегенле бла - 
излегенле бла ашаргъа аны. 

Къайнайды къазанда Кавказ. 
Кавказда къайнайды къазан. 

Не къазан джарылыр, не эт бишер. 
Джыларгъа тюшер - кимге? 
Белгисизди. 

Къайнайды къазан. 
Къайнайды Кавказ. 

ЭМ УЛЛУ КЕРАМАТ 

Ышара, кюле, 
сюркеле 
келеди да сёз, 
аякъ юсюне турады - 
назмугъа бурулады. 

Сора, 
къагъа къанат, 
айырылады джерден. 
Къанатлы сёз - 
эм уллу керамат. 

ЮЧЕУЛЕН ЭЛДЕ 

Не менме деген аджирни да, 
адам аяса да, бичеди заман. 
Энди ауузлукъну, джерни да 
джокъду кереги — болгъанды аман. 

Къууанады - Кюн джылытса сыртын, 
иеси да сыласа эркелетиб. 
«Боракъ» деб айтханлай а атын - 
джети къат Кёкге тебрейди кёлтюрюлюб. 

Унамаса да тёнгеги теберге, 
къанатланалла эси, джаны. 
Иеси джазыкъсынады аны - 
къоймайды, къоймайды ёлюрге. 

Ючеулендиле была — къартла: 
адам, парий эм да аджир. 
Аладан башха джан джокъду элде - 
эшитилмейди не джылау, не джыр. 

Бойнакъны тюшеди эсине 
ышаннганлары сюрюуню анга, 
ненча къанлыны-джанлыны 
кесгени да, бояла къаннга. 

Аджирни уа тюшеди эсине, 
чарсладан, байталладан да алгъаны юлюш, 
къызланы да къачыргъаны... 
энди бары да, бары да — тюш. 

Къартны уа кёб зат тюшеди эсине, 
бюгюннге дери джашагъанына да сейирсинеди. 
20-чы ёмюр кёзюне кёрюнеди. 

Ибилис къралны къуралгъаны, джашагъаны, чачылгъаны да 
адамлагъа, халкълагъа да — палах, азаб. 
Алай а, тутмакъда тургъан къарачай ат да, къой да, ит да, 
халкъ кеси да болдула азат. 

Болдуламы? Къайдам. 
Не эсе да къууанч азды кёлде. 
Къарт таулу, къарт аджир, къарт парий - 
къуру ючюсю къалгъанла элде. 

КЪУШ БЛА БЁРЮ 

Сермешедиле къуш бла бёрю, 
къаллыкъ тюлдю ёлмейин бири. 

Къуш болса да башлагъан урушну, 
бёрюню терслерге кюрешеди, 
сёлешеди: 
«Малланы джанлыдан сакълар ючюн, 
урушну башлагъанма аны ючюн...». 

Эки бетли къушну 
сёзюне ийнанырмы киши? 
Айланады къуш, болгъанча иши 
Гъарбда, шаркъда, тауда, тюзде... 

Я Аллах, сен кесинг болуш, 
Тюзлюк къалмасын тюзде. 
Сермешедиле бёрю бла къуш... 
Хакъсызлыкъ, зулму, ётюрюк - 
бири да керек тюлдю бизге. 

Сермешедиле бёрю бла къуш. 
Я Аллах, кесинг болуш. 
Кимгеми? Кимге... 
джангыз тюзге, Тюзлюкге. 

«Бизге» демей, «тюзге» дегенинг - 
бек игиди. 
Этсегиз мадар — этерме къадар...». 

Сермешедиле бёрю бла къуш. 
Я Аллах, болуш. 

ЮЧ 

Ючден дагъан таймаз: 
диним эсе — ислам, 
тилим эсе — тюрк, 
джуртум эсе — Кавказ. 

Кёкге джетед кёлюм: 
алагъа таяналсам, 
аланы сакълаялсам - 
келмез манга ёлюм. 

КЪУТХАР, АЛЛАХ 

Окъуйла, джазалла, 
билмейме - нени. 
Къутхар, Аллах, 
быладан мени. 

Къара таныгъан 
кёрмейме адам. 
Сен берген тилни да 
этелле харам. 

Сен берген динни да 
билмейле сыйлай... 
Сын ташдан къарайла 
джулдуз бла Ай. 

Айырылгъаннга 
Элибден, Элден - 
Ышыкъ табылырмы 
борандан, джелден? 

Кёлден кетселе 
Ай бла джулдуз,- 
къалай къалыр болмай 
кюнюбюз мутхуз. 

Айырылгъан 
Къаламдан, Китабдан - 
къалмазмы къуру 
дуниядан, ахыратдан. 

Дин да, тил, джурт да 
адет да, намыс да 
джетгенле бизге 
ата-бабадан. 

Ала къойгъанны 
сакълаялмасакъ биз - 
аладанбызмы биз, 
адамбызмы биз? 

Окъуйла, джазалла, 
билмейме - нени. 
Къутхар, Аллах, 
быладан мени. 

ДЖАНГЫЗ ХАКЪ СЁЗНЮ БАРДЫ ДЖАНЫ 

Биз этейик къолдан келгенни, 
тирилтейик саудан ёлгенни, 
ёрге тутайыкъ «халкъ» дегенни, 
алай а, унутмайыкъ: 

Халкъ сёзден да башды Хакъ сёз, 
Акъ сёз да - къарАды ансыз. 
Ансыз — адам да, халкъ да 
болур эдик эссиз, ангысыз. 

Ол - 
Кёк бла байлаб турады бизни. 
СЁЗню ичинде кёребиз Ёзню. 
Ол тамадады бизден. 
Джолубуз башланады Сёзден. 

Рахатлыкъ таба джаныбызгъа, 
Хакъ Сёзню барабыз ызындан. 
Къалгъан сёзле, дуния сёзле, 
къуу сёзле келлеле ызыбыздан - 
бир да хайыр джокъду аладан. 

Джангыз Хакъ Сёзню барды джаны. 
Окъу, джаз, къара таны. 
Адам улуна Анаяса этиб, 
Аллах кеси ийгенди аны. 

Хакълыгъы болмагъан сёзден 
башланады хар не тюрлю палах. 
Кийиклик, джаныуарлыкъ кетер ючюн бизден 
Хакъ сёзюн ийгенди Аллах. 

Хакъ сёзден кетген — Хакъ джолдан кетеди, 
адамлыгъын, халкълыгъын да этеди тас. 
Хакъ сёзсюз назму да Акъ сёз болалмайды, 
басады аны къара булут, чарс. 

Джангыз Хакъ Сёзню барды джаны. 
Окъу, джаз, къара таны. 
Адам улуна Анаяса этиб, 
Аллах кеси ийгенди аны. 

ЭКИ КЪАУУМ 

Таза болсала хауа бла суу, 
Терегим мени болмайын къуу, 
таш башында да ёсер. 
Алай а, 
бир сюркелгЕн джан - 
бир джарЫм молла, бир джарЫм адам - 
Аны да, 
Джуртда Джангыз Терекнича, кесер. 

Къылыгъы алайды сюркелгенни - 
ол сюймейди сюелгенни. 
Учханнга да къарайды, 
юзерча бола къанатларын. 

«Сокъур бла сангырау — Аллахны джауу» 
деб, айтмагъандыла бош. 
Кёзню-къулакъны юсюнден тюл, 
джюреги сокъурну, джюреги сангырауну 
юслеринден айтылгъанды сёз. 

Дуния малгъа ургъанлА баш, 
зулмугъа болуб къул-къарауаш, 
тагъыладыла боюнларындан - 
къуллукъ, чын, саугъа умут эте андан. 

Ит, къул болургъа унамагъанланы, 
алача зулмугъа табынмагъанланы, 
кёрюб болмайдыла ала. 
Аман тишлерине да алтын суу джагъыб, 
къара бетлерин да акъ къаб бла джабыб, 
халкъны да кюрешедиле алдаргъа. 

Иелеринден кёл табадыла: 
эркин, ёхтем, тюз адамгъа 
аны ючюн юредиле, чабадыла, 
таб тюшгенлей - 
таша, туру да къабадыла. 

Иеси джанына тийсе да, тюйсе да, 
аны чурукъларын джалайды ит. 
Тегенесин - алтын, сынджырын - кюмюш 
этгенлерине къууанады ит. 

Тагъылыб тургъанын а ангылайды ол, 
ит болгъанына, къул болгъанына ыйлыгъады ол - 
алай а эркин болур орнуна, 
къул халиден, сыйсызлыкъдан къутулур орнуна, 
эркинлени кесича этерге кюрешеди ол. 

Дуния малгъа сатылгъан къауум, 
динлерин, тиллерин, джуртларын да, 
атларын, тукъумларын, къауумларын да 
отуз кюмюшге ауушдургъан къауум, 
дуния мал ючюн, къулллукъ ючюн 
сыйсыз, намыссыз болгъан къауум, 
дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн 
ит болгъан, къул болгъан къауум, 

сизни бла бизни бир тюлдю къаныбыз, 
бир тюлдю бизни эсибиз, ангыбыз. 
Бизни адамды, халкъды атыбыз, 
сизни итди, къулду атыгъыз. 

Тейри адамы — атыбыз, антыбыз. 
Бизни барды джуртубуз, халкъыбыз. 
Ала ючюн болабыз шейит. 

Болгъанла уа къул, болгъанла уа ит - 
тегене къатында къатарыкъсыз сиз, 
ит чунгургъа атыллыкъсыз сиз. 
Амантиш къабырла — орнугъуз сизни. 
Муну бла бошадыкъ сёзню. 

КЪАЛЛАЙ СЁЗ КЕРЕКДИ МЕННГЕ 

Керек тюлдю манга сёзню узуну, 
сёзню мийиги керекди меннге - 
турурча эсге тюшюре джуртуму, 
къарарча андан агъара, Минги. 

АРТХА КЪАРАЙ 

Кетди джашлыкъ, 
джашлыкъ къой — джашау. 
Ала ючюн да 
салама махтау. 

Кимгеми? Кючге, 
берген аланы. 
Туусам да тюзде, 
кёрдюм тауланы. 

Ибилис бизни 
сюрдю тюзлеге. 
Сынау эди 
ол да бизлеге. 

Чачдыла этиб 
алты джюз кесек. 
Сыйрат кёпюрден 
ётгенбиз десек,- 
ол да болур тюз. 
Ётген эдик биз. 

Ётген а ётгенек, 
алай а, тюшгенек - 
джандетге тюл, 
джа-ха-ним-ге. 

Ахырат азабын 
дунияда сынаб, 
халкъыбыз бизни 
тебреди джашаб. 

Къралны аллында 
тюз эди халкъ. 
Аллахны аллында уа 
тюл эди акъ. 

Хакъ джолдан 
джанлагъан эди халкъ, 
къалды эсе уа 
болмайын талкъ, 

къалды эсе 
джарымы сау - 
аны ючюн да 
Аллахха — махтау. 

Джаханимни 
кёргюзтюб башын, 
къайтарды 
сюргюнден халкъын. 

Гитче от бла 
кюйдюрюб санын, 
уллу отдан 
сакълады джанын. 

Ол ишни 
ангыладымы халкъ? 
Джюрегин 
эталдымы акъ? 

Огъесе, 
бир джукъ да ангыламай, 
джукъгъа да тюшюнмей, 
хоншуну, къралны - 
къуру аланы 
турамы болур 
терс этиб, терслеб, 
кесин а - 
тюз этиб, тюзлеб?! 

КЁКГЕ АЙТАМА 

Джамчы бла башлыкъ 
къалсала да сау, 
кетди джашлыкъ, 
джашлыкъ къой — джашау. 

Джашлыкъ да, джашау да 
кетдилеми керти? 
Болгъанча дерти, 
Кёк къоймайды 
джерде да бизни. 

Джандет, джаханим да 
керек тюллле бизге. 
Джандет, джаханим да 
бардыла джерде. 

Не Терек болурбуз, 
не болурбуз Таш. 
Не тюб болурбуз, 
не болурбуз баш. 

Китаб, Къалам да 
бергенсе бизге. 
Энди бизни 
бир тынч къой джерде. 

БИР БОЛУР ЮЧЮН 

Джети къат Кёкню 
эки къаты кёзлеримден къарайды, 
беш къаты уа - сени кёзлерингден. 
Ма алай юлешгенбиз Кёкню. 
Биз — юлешинмей, 
джети къатлы бир Кёк болур ючюн а - 
не этерге кереклибизни билесе кесинг. 
Ма ол заманда 
минг-минг джулдуз, 
джана-джукълана, джукълана-джана, 
тебсерикдиле кёзлерибизде, сёзлерибизде. 

НЕДИ КЪУТХАРЛЫКЪ ХАЛКЪЫМЫ? 

«Ауругъанны юсюнде сау ёлюр» дейле, 
ауругъан халкъыма излей дарман, 
дунияда мен джетмеген джер къалмады, 
болушур дей, Аллах не адам. 

Башым да къала палахха, къайгъыгъа, 
бекленнгеним да болду къаягъа - 
Бийнёгерча. «Боллукъ болду» дерча, 
халгъа да кирдим. Алай а, 
Акъ сёз кёкден эниб, 
къутхарды — къалмадым ёлюб. 

Аджал — имбашда, мурат — тау башда: 
ючаякъ маралча, тас болду насыб. 
Дагъыда тюнгюлюб къалмай, 
джаным саудан ёлюб къалмай, 
халкъны джазыуун кюрешеме джазыб. 

Бийнёгер бек сюйген тос къатыны 
аны къаядан чынгатханды. 
Мен бек сюйген Акъ сёз а, 
мени бек сюйген Акъ сёз а, 
мени ёлюмден къутхаргъанды. 

Мени къутхаргъан бла къалмай, 
халкъымы да къутхарыр деб, базама. 
Ауругъан халкъыма дарман излей, 
тенгизден-теркден да ётюб, 
кёб джер-суу да кёрюб, 
тюшюннген да этиб, джазама: 
Сёздю къутхарлыкъ халкъымы - 
Хакъ сёз, Акъ сёз. 

ДЖАШАРГЪА КЮРЕШ, 

Къартлыкъ бюкгюнчю джерге, 
ёлюм да салгъынчы кёрге, 
тырмаш къараргъа ёрге, 
кюреш барыргъа ёрге - 
джашаргъа кюреш. 

Джашаргъа кюреш, 
дунияда къалырча ызынг - 
иннетинг, сёзюнг, ишинг... 
Сен кетсенг да, ала - 
джууукълашдыра Хакъгъа, 
джараб турча халкъгъа. 

ДЖАНДЕТ ДЖУРТДА САГЪЫШЛА 

Нарт сабийча, джукълайды тенгиз, 
Кёк, чууакъдан чууакъ бола, къууанады анга. 
Адамда уа, адамлада уа джокъ тынгы, тынчлыкъ - 
кеслерин, бир-бирлерин, табигъатны да кемсиз - 
аямай, къыйнайдыла ала. 

Камсык сабийча, ташдан ташха чынгай, 
ышара, кюле, джырлай учады Къобан. 
Ныгъышда къартлача, къарайла таула. 
Джандетине да кёл сала билмейди адам. 

Джандет джуртда джашайбыз биз. 
Тыйыншлы болмасакъ а анга, 
къысталлыкъбыз, сюрюллюкбюз джангыдан. 
Ючюнчю кере уа ызыбызгъа 
къайтарырмы, билмейме, Аллах. 

Аллах берген диннге, тилге, джуртха да 
керти болсакъ, бек болсакъ, тыйыншлы болалсакъ - 
бир душман да айыралмаз бизни аладан. 
Кесибиз айырылсакъ а аладан, 
болушлукъ келмез — ёмюрде да — Аллахдан . 

АКЪ ДЖАНЛАНЫ ЮЙЛЕРИДИ МИНГИ 

Манга ышыкъ ургъан джелден, 
манга ышыкъ къара джинден - 
Таш бла Терек эмда Суу. 
Ол ючюсю болгъан джерде, 
болмаз джашауум да къуу. 

Къадау Ташы Къарачайны, 
Джуртда да Джангыз Терек! 
Сизге — «джулдузну, Айны 
джер сыфаты» десек керек. 

Къобан сууну тауушуна, 
татыуууна да не джетер. 
Разы болуб, джагъасындан 
башха джуртха ким кетер? 

«Ташын джалаб, сууун ичиб 
турлукъ эсек да Къобанны, 
къайытырыкъбыз Ата джуртха»,- 
деген адамланы, халкъны 

боллукъмуду махтамазгъа? 
АлдАнмагъанла дуния малгъа, 
бойсУнмагъанла ит джорукъгъа - 
тыйыншлыдыла Кавказгъа. 

Таудан суулача кетсек да, 
тенгизлеге джетсек да, 
къайда болса да саныбыз, 
джаныбыз а, джаныбыз - 

джуртдан айырылмай турады. 
Минги Тау джанладан толуду - 
халкъым, джуртум дегенлени 
джанларындан толуду Тау. 

Дин ючюн, тил, джурт ючюн, 
инсан, миллет хакълары ючюн 
ёлгенлени джанларына 
Кёк-джер юйдю Минги Тау. 

Аны ючюн ол акъды алай, 
аны ючюн мийикди алай. 
Шыйыхла билелле аны, 
поэтле да билелле аны. 

Акъ джанланы таууду Минги. 
Бир кюн бир джаным да мени 
къарарыкъды андан, 
къарарыкъды андан. 

Боллукъду шейтле бла анда, 
турлукъду поэтле бла анда. 
Халкъгъа къайгъы, сагъыш да эте, 
дуа да эте, назму да эте... 

Манга ышыкъ ары дери - 
Таш бла Терек, эмда Суу. 
Ол ючюсю болгъан джерде 
дуниям да болмаз къуу. 

КЪАЛА 

Мерекебим тенгизди мени, 
Кюн таякъ а — къаламым. 
Мен — баласы Кёк бла Джерни, 
сёзден къаладым къаламы. 

Акъ сёзден къаланнган къалам - 
Акъ Къалам мени. 
Джюрек къаным къызартхан къалам - 
Къызыл Къалам мени. 

Мени уям — маму уям - 
Мамия Къалам мени. 
Мени уям — назму уям - 
Сёз Къалам мени. 

Къалам бла къалагъан Къалам - 
Китаб къалам, Ёз Къалам мени. 

ДЖАЗ БАШЫ 

Бир къарачы эс ийиб тёгерекге: 
чирчик этиб башлагъанла терекле, 
кюнбетге уа ургъанды гяхиник - 
не уллуду джашаугъа сюймеклик. 

Сау ыйыкъны джаугъанын да азсыныб, 
Кёк турады биягъынлай басыныб. 
Да алайды бизни джуртда джаз башы. 
Къышха къалгъан — энди къуру тау башы. 

Джаргамлада ойнайдыла улакъла, 
алагъа уа сукъланалла къозула. 
Мал ёкюрген, къой мангырагъан тауушну 
къайтаралла къатлаб-къатлаб, къаяла. 

Джаз келгенди — кёгергенди тёгерек. 
Разыдыла бир-бирине джер бла Кёк. 
Ой былайда сабан къайгъы, мал къайгъы, 
башха джерде уа — ёлюм къайгъы, джан къайгъы. 

Разыдыла бир-бирине джер бла Кёк, 
адамчыкълада уа, не этейик, къайгъы — кёб. 
Адамла уа къууанадыла джазгъа. 
14-джыллыкъ къыяма къышха чыдаб, 
къайытханланы Ата джуртха — Кавказгъа, 
къарамлары башха тюрлюдю джазгъа. 

ТАБАРЫКЪДЫ ИЗЛЕГЕНИН 

Джерден неда Кёкден келсе палах, 
ким биледи - аны ийе да болур Аллах. 
Алай а, къайгъы чыкъса адамдан - 
аны кёрмейик бир да Аллахдан. 

Сууаб-гюнах, халал-харам 
не болгъанын билир ючюн адам, 
адам улугъа Анаяса этиб, 
келечилеринден ийгенди Сёзюн. 

Къолунда тургъанлай Ол берген Къалам, 
джазыуун тюз джазалмай эсе адам, 
Китаб бла байлаялмай эсе ангысын-эсин, 
сора, хар палахда терслесин кесин. 

Хакъ джолну кёре тургъанлай, 
джаханимге тута эсе джол, 
сора, ол 
табарыкъды излегенин. 

СЁЗЮМ МЕНИ 

1 
Мени сёзюм — ДЖАНкъозду, 
мени сёзюм — АНГкъозду, 
ЭСкъозду мени сёзюм. 
Аллах, бер манга тёзюм. 

Мени сёзюм — КЁКкъозду, 
мени сёзюм — ДЖЕРкъозду, 
аладан къарай ЁЗюм... 
Аллах, бер манга тёзюм. 

Мени сёзюм джанкъозду - 
келечисиди джазны. 
Мени сёзюм ДЖАНкъозду - 
келечисиди джанны. 

АЛАМкъоз — сёзюм мени, 
ЗАМАНкъоз — сёзюм мени, 
ТЕЙРИкъоз — сёзюм мени. 

АУАЛкъоз — мени сёзюм, 
АХЫРкъоз — мени сёзюм. 
Джашау, ёлюм да — кёзюу... 
Аллах, бер манга тёзюм. 

ДЖАШАУкъоз — сёзюм мени, 
ЁЛЮМкъоз — сёзюм мени. 
Джашау, Ёлюм да — кёзюу, 
Джашау, Ёлюм да — хакъ. 

Ёзге, болса да алай, 
Мени блады джулдуз, Ай. 

Къайгъым да, Сёзюм да — Акъ. 
Таб, къайгъы сёзюм да — акъ. 
1981 

2 
Юч дуния да ачылыр 

Мени сёзюм — ДЖАНкъозду, 
къоз бёркдю мени сёзюм. 
Джерде, тюзде тюлдю ол, 
алашада тюлдю ол. 

Анга джетер ючюннге - 
Кёк бла Джерни чегине - 
бек мийикге ёрлерге 
керек боллукъду сизге. 

Кюн таякъды джау джиб а. 
Ма аны бла ёрлеб, 
чыгъалсагъагъыз Кёкге сиз - 
джеталлыкъсыз къоз бёркге, 
джеталлыкъсыз Акъ сёзге, 
джеталлыкъсыз ДЖАНкъозгъа, 
кираллыкъсыз Назмугъа. 

Сора ачылыр сизге 
дуния да, ахырат да. 
Ала бла къалмайын, 
ачылыр башха дуния - 
шайыр къурагъан дуния. 

Юч дуния да ачылыр 
ДЖАНкъозгъа джеталгъаннга, 
къоз бёркге джеталгъаннга - 
Акъ сёзге джеталгъаннга. 

3 
(«Бусакъла» атлы къол джазмамы сюзгенлеге) 

Мени сёзюм — ДЖАНкъозду, 
мени сёзюм — АНГкъозду. 
Сизники уа — колхозду, 
сизники уа — совхозду. 

Келиширбиз биз къалай? 

Шайыр — энчи мюлкчюдю, 
ара мюлкге къошулмаз, 
Джуртда Джангыз Терекди, 
къалгъанла кибик болмаз, 
чегет болгъанча болмаз. 

Шайыр — къазакъ бёрюдю, 
джыйын джанлы бла болмаз, 
джыйын джанлы да болмаз, 
итлеге уа къошулмаз. 

Джуртда Джангыз Терекди, 
Къадау Ташыды Халкъны. 
Къой сюрюу да, ит джыйын да 
ангылаялмазла аны. 
1981 джыл 

АЛЛАХ, КЮЧ БЕР 

Дуния джаратылгъанлы 
ёлген, къырылгъан джанла ючюн, 
къайгъы сёз берирге излейме. 
Кимгеми? Джаратханнга 
дунияланы, джанланы да барын. 

Къалайды анга — кёрюб тургъаннга: 
минг-минг ёмюрню узагъына, 
ол кеси джаратхан джанла 
къалай къыргъанларын, 
къыйнагъанларын бир-бирин. 

Айтханына сыйынмай, 
джандетде да тура билмей, 
джерде да рахат джашамай, 
кеслерин, табигъатны да къурута, 
ахырларын джууукълашдырыб 
кюрешгенлеге не айтсын Ол? 

Къайгъы сёзюмю да алырмы, 
тилегими да этерми къабыл? 
Мен да - 
Ол джаратхан джанланы бири - 
Аны разылыгъын табарча, 
тазамамы гюнахдан, харамдан? 

Бир кёб сорууум да барды Анга. 
Кёб кечени джукъламай чыгъама тангнга. 

Сыйрат кёпюр башланады джерде. 
Анда джыгъылмай барыр ючюн, 
андан — 
учуб ёталмасам да, джюрюб ётер ючюн, 
санымы, джанымы да кюрешеме этиб джарау. 
Алай а — къыйынды сынау. 

Кимге — сынау, кимге уа — джылау. 
Не къыйын эсе да, 
бошалад деб да, къоркъама джашау. 

Аллах къурагъан дунияны чачады адам, 
Аллах къурагъан джашауну къурутады адам, 
адам — Аллах кеси джаратхан адам... 

Халалны-харамны, сууабны-гюнахны 
не болгъанларын билдиргенден сора, 
Хакъ джолну кёргюзтгенден сора, 
китабны, Къаламны бергенден сора, 
джазыуун кеси джазарча адам, 
джолун кеси сайларча адам, 
бергенди мадар, бергенди заман. 

Адамдан башха джаннгыз бир джаннга 
бермегенди аллай Эркинлик. 
Ма ол Ийнаныугъа, Ышаныугъа 
тыйыншлы болмаса адам - 
не сакъларгъа боллукъду Аллахдан? 

Бизни этмегенди къул, этмегенди робот, 
ёзден этиб джаратханды бизни: 
джазыуубузну кесибиз джазарча, 
къаллай Эркинлик, Насыб бергенди бизге. 

Ма аны ангыламай, 
Айтханына тынгыламай, 
Хакъ джолдан кете эсек терсине, 
не айтыргъа боллукъду бизге? 

Бергенди Китаб, бергенди Къалам, 
бергенди мадар, бергенди заман - 
джазыуун тюз джазарча адам. 

Аллахха дау салалмазбыз биз - 
джазыуубузну джазабыз кесибиз. 

Кеси джыгъылгъан джыламайды - 
хайыр джокъ джылаудан. 
Ётерча сынаудан 
Аллах, кюч бер. 

ДУНИЯ МАЛНЫ ТЮБЮНЕ ТЮШГЕН 

Дуния малгъа терилсе, алданса, сатылса - 
адам да, халкъ да, кърал да боладыла тюб. 
Джуртха, къралгъа ие боладыла башхала - 
бу палахны, къыйынлыкъны турабыз кёрюб. 

Турсакъ да кёрюб — эталмайбыз джукъ: 
джууукъ да — узакъ, узакъ да — джууукъ. 
Дуния малны сыртында келеди ёлюм. 

Къуугъунча, айтылса да сёзюм, 
эс бургъан, сан этген джокъ. 
Дуния малны тюбюне тюшген 
адамла, халкъла, къралла да боладыла джокъ. 

1957-ЧИ ДЖЫЛНЫ ЭСГЕ ТЮШЮРЕ 

Эм берекетли айында джазны 
биринчи кере кёрдюм Кавказны. 
«Джуртну джаууму» дей, уллула 
джибий эдиле, къачмай джангурдан. 

Сабийле да джалан баш, джалан аякъ 
чаба эдиле кюн узуну арымай-талмай, 
Кюн таякъны, гёбелеккени да туталмай, 
кюле эдиле, бир-бири бла да даулаша. 

Дуппур башында джашил кырдыкда 
намаз къыла тургъан акъсакъал къартланы таныб, 
мийикден къараб, ышара эдиле акъбаш Кавказ таула да... 
Унутургъа боллукъмуду аны? 

Сау-эсен джуртха къайыталгъан къартла, 
акъ сакъалларын кёз джашлары джууа, 
къайыталмазлыкълагъа эте эдиле дуа, 
къууанч, бушуу да толтуруб джюреклерин. 

Къалай къалыр бузулмайын къан: 
къартланы къайыталгъан эди азы. 
Кёбюсю, термиле кёрюрге Кавказны, 
къум, буз тюзледе берген эди джан. 

Сора, джыйырма эки минг сабий... Ала да 
къатхан эдиле ачдан, сууукъдан сюргюнде. 
Аланы сагъына хар бир кюнде, 
джюрек ауруулу болгъан эдиле анала да. 

Халкъны джарымы къырылгъанды анда. 
Сау къалгъан джарымыны да саулугъу къалгъанды анда. 
Тюрленннгенди халкъны джашауу, ашауу, халиси да, 
джыйымдыкъ болгъанды Эли да, тили да — неси да. 

1940-чы джылгъа дери болгъан, таза сакъланнган 
къарачай Халкъ, къарачай Эл джокъдула энди. 
Джангыдан Халкъ, Эл болургъа керекбиз энди... 
Аны сагъышын, къайгъысын да эте эдиле къартла. 

Аны ючюн къайытхан эдиле таулагъа, 
тюзледе - джашаугъа табыракъ джерледе - тохтамай. 
Дуния малгъа, кёзбау затлагъа алданмай, 
аны ючюн къайытхан эдиле таулагъа. 

Биле эдиле айырылгъанлай тауладан, 
тюшериклерин, турлукъларын къуршоуда. 
Сталиннге, сталинчилеге джаханим отун теджей, 
саулукъ-эсенлик тилей эдиле Хрушоугъа. 

Джуртха къайытханлагъа - къууан, къайыталмазлыкълагъа — кюй... 
Алай башланнган эди джашау. 
Джангыдан ишлерге керек эди юй. 
«Ишлербиз. Джерибиздебиз. Джаныбыз — сау». 

Андан бери кёб заман кетди... 
Нарт къартланы ауазлары келеди къабырладан: 
«Не халдады Халкъыбыз, Элибиз?». 
Не джууаб берирге да билмейме алагъа. 

1957-чи джыл а тюшеди эсиме: 
джап-джашил кырдык, акъ чакъгъан терекле,. 
Кюн тюбюнде джауа тургъан джангур, 
джылай да, джырлай да тургъан джюрекле. 

Сюргюнде болуб къалмай талкъ, 
Джуртуна къайытхан эди халкъ. 
Бар эдиле къаллай умутла. 
Бар эдиле къаллай умутла...

АЛГЪЫН БЛА ЭНДИ 

Мен - алгъын эдим Терек, 
энди - бурулгъанма Ташха. 
Башха тюрлю болгъанды джюрек, 
джашау да болгъанды башха. 

Алай а, ата-бабамыча, 
мени да къанлы джауум - 
балтакёз, мычхытиш, 
амантиш къауум. 

Той тутханлыкъгъа ол, 
кесиб Джуртда Джангыз Терекни, 
аман тишин сындыргъанды 
ууатама деб, Къадау Ташны. 

Аман тишни ызлары 
кёрюнедиле таш юсюнде. 
Алай а, таш - болмаз эди Таш, 
таш - Бёрю Таш болмаз эди, 
ит джыйыннга хорлатса кесин. 

Таш къой, кесилген Терек да 
тирилгенди, бурулуб Сёзге. 
Таш-Терек сыфатха кириб, 
кёрюнеди ёзюм да сизге. 

Джашил Терек - Акъ сёз болуб, 
джашаб тебрегенди джангыдан . 
Джангыз Терек - назму чегет болуб, 
халкъгъа юлюш этеди джанындан. 

Кюрешгенча Джуртда Джангыз Терек бла, 
кюрешедиле Тил Терек бла да энди - 
чапракъларын юзюб, бутакъларын сындырыб, 
тамырларына уа джеталмайла алкъын. 

Джуртда Джангыз Терекни тамырлары 
Къадау Ташда болгъанын билмейле ала. 
Кёкден тюшген Къадау Ташха уа 
кючлери къалай джетер аланы? 

Сермеше, къатханды джюрек, 
къарамым да дуньягъа — башха. 
Мен — алгъын эдим Терек, 
энди — бурулгъанма Ташха. 

ЁЛЮМ ДЖОКЪДУ 

Айтмагъыз джукъ да: 
энди мен джокъма, 
джууаб да эталлыкъ тюлме сизге - 
кёчгенме Ташха, Терекге, Сёзге. 

Джаным 
бир ёмюрню турду джаныб, 
джылыта, джарыта узакъны, джууукъну, 
иймезге кюреше къараны, къарангыны, сууукъну. 

Акъ сёзге да Хакъ сёзден юрендим. 
Аямадым ит болуб юргенни. 
Разы болдум джанлыгъа-бёрюге, 
ургъаны ючюн баш — джангыз — Тейриге. 

Сёзню айтмагъан кертисин, тюзюн, игисин - 
адамлыкъдан, шайырлыкъдан да болады кери. 
Кязим хаджини, Джырчы Сымайылны да халкъ, 
Минги Тауну эки башыча кёреди андан. 

Къара Ташы да Гошаях Бийчени, 
Джаралы Кийиги да Кязим хаджини, 
Джаралы Ташы да Къайсын Къулийни - 
тюшюндюргенле ол затха мени. 

Къара ташны да этерге изледим акъ, 
джаралы ташны да этерге изледим сау, 
джаралы джугъутурну да изледим багъаргъа - 
изледим алай джашаргъа, джазаргъа. 

Джуртда Джангыз Терекни кесгенни, 
андан юй ишлеб, керпесленнгенни - 
чартлаб, чамланыб, урмадымы Кёк, 
къууанчын, кесин да этмедими кюл? 

Атылтханла Къарчаны от келилерин, 
къутулурла къалай 
дауларындан джаш тёлюлени? 

Тарихни оюб, Тамблагъа джол 
ишлейме деген — ким да болсун — ол 
ёлюмге элтеди бизни, 
тунчукъдуруб ангыбызны, эсибизни. 

Тюшюнмесе адам, тюшюнмесе халкъ, 
Аллах аланы этиб къоймай талкъ, 
джангы сынаула бла излейди таубагъа къайтарыргъа, 
гитче от бла Уллу Отдан къутхарыргъа. 

Дагъыда тюшюнмесе халкъ, 
къараны да этиб турса акъ, 
сора, къалай къояр Хакъ, 
аны этмейин талкъ? 

Хакъ джолда барыргъа унамай халкъ, 
динин, тилин, джуртун да эте эсе тас, 
сюрюу - джангыдан халкъ бола, тирилирми, 
аллай насыб, мадар джангыдан берилирми? 

Зулму бюкген тюзелирге да болур, 
зулмудан ёлген тирилирге да болур. 
Бир адамны юсю бла 
аллай себеб келирге да болур. 
Бир ёгюзню бойну бла 
бир эл суу ичерге да болур. 

Джуртда Джангыз Терекни тирилтдим алай, 
ичимден джылай, тышымдан джырлай. 
Джырчы Сымайылны бара ызындан, 
кюрешдим ёлген сёзлеге да салыргъа джан. 

Тохтаса, тохтамаса да манга сагъат - 
Джуртда Джангыз Терек анга шагъат. 
Инша Аллах, энди ол ёлмез. 
Кязим айтханлай, 
«Иги сёзню бычакъ кесмез». 

Терекни кесерге болурла, Сёзню уа — огъай. 
Джуртда Джангыз Терек турлукъду джашаб. 
Хар фахму тирилтсе бирер терекни 
чегет кючлер кюнбетни, ёзенни. 

Къая башында таш къалагъа къараб, 
Акъ сёзюмю — Акъ къаламы кюрешеме къалаб. 
Болур ючюн ол деменгили, ариу - 
Хакъ сёзден, нарт сёзледен да алама къарыу. 

Киши да этмесин умут — эс сёзню кишенлерге. 
Къарайма ташлагъа, къалалагъа, кешенелеге. 
Халкъны тюненесине, тамбласына да къараб, 
кюрешеме Акъ сёзюмю — Акъ къаламы къалаб. 

Хакъ сёз бла Акъ сёздюле джакъларыкъ, сакъларыкъ да халкъны. 
Китаб бла Къаламдыла къутхарлыкъ аны. 
Къара таныгъанла, къалам тутханла болсала не къадар кёб, 
бизге разы болур, насыб джашау берир Кёк. 

Джазыуун джазама халкъымы. 
Джюрекдеди, Кёкдеди къабыл этерик аны. 
Къалмадым джашар, ёлюр, тирилир керекли, 
къайтара джазыуун Джуртда Джангыз Терекни. 

Керти сёзге, иги сёзге, ариу сёзге джокъду ауруу, ёлюм. 
Аны ючюн игиди, джарыкъды, рахатды кёлюм. 
Турлукъма къараб Ташдан, Терекден, Сёзден. 
Айырыр кюч джокъду мени халкъдан, джуртдан — сизден. 

ЭТЕМЕ СЕЙИР 

Этеме сейир: 
Исса файгъамбар тенгли бир джашагъан да, 
«аз джашадым» деген болмаса, 
«къалай джашадым, не игилик этдим» демейди. 

Файгъамбарыбыз (алейхиссалам) 
джашагъан чакълы бир джашагъан да, 
аз джашадым деб турады. 
Аз джашадым деген болмаса, 
«къалай джашадым, не игилик этдим» демейди. 

КЪОБАННЫ КЪАДАРЫ 

1.ТЕНГИЗГЕ КЪОШУЛГЪАН ДЖЕРДЕ 

Не сагъыш этгенин билемисиз Къобанны? 
Тенгизге къошулгъан джеринде кёргенме мен аны. 
Мадар табса, къачар эди ызына - 
тенгизге джетерча кюч берген таууна. 

Энди уа Ата джуртуна джаны, 
булут болуб кетерикди аны. 

Не ачыды Къобанны да къадары - 
джокъ эсе аны да мадары 
туугъан тауундан кетмей турургъа... 

2.СОРУУ 

Ёзге, насыбы да барды Къобанны: 
туугъан тауундан айырылмагъанлай, 
ол алай джетеди тенгизге... 
Алай а, къайсы тенгизге? 
Къайсы тенгизге — буду соруу. 
Излеген тенгизинеми, огъесе... 
Насыблыды дерге боллукъмуду Къобаннга, 
тенгизге джетди дерге боллукъмуду анга? 

3.ТАУКЕЛЛИК 

Къарачай Къобан минг-минг джылны 
Къара тенгизге бара эди, саркъа эди. 
1819-чу джылда уа мыжыкъла 
аны табигъат джолун кесдиле да 
Азау тенгизге бурдула. 

1828-чи джылда уа, 
табигъат джолун кесиб, 
Къарачайны кесин да къошдула Орусха. 

Ма аллай зорлукъ джетдирдиле 
халкъны къобанына, кесине да. 
Къайыталырмы суу эски ызына, 
къураялырмы халкъ да Къарча Элин? 

Къара тенгизинден айырдыла Къобанны, 
Къарачайны айырдыла тюрк-муслиман дуниясындан. 
Ким биледи не сакълагъанын алда да. 

Эски ызына къайыталырмы суу? 
Хакъ джолуна къайыталырмы халкъ? 

Кимни барды иши 
бир халкъны джуртуна - 
таууна, суууна, ташына, агъачына да 
ие болургъа? 

Кимни барды эркинлиги 
бир халкъны ёзюне - 
динине, тилине, тарихине, адетине да 
къатылыргъа, этерге оноу? 

Кимни барды эркинлиги 
кюч бла, хыйлалыкъ бла да 
адамны, халкъны 
Аллах буюргъан джолдан, джорукъдан 
Ибилис къурагъан джолгъа, джорукъгъа 
кёчюрюрге? 

Кёллерине келеди алай, 
къобанны, адамны, халкъны да 
къайры сюйсек - ары бураллыкъбыз деб. 

Аллай умутлары бар эди коммунистлени да. 
«Течет вода Кубань-реки, 
куда велят большевики» 
(«Большевивле къайры буюрсала, 
Къобан суу саркъады ары»). 

Къайдады энди 
ол имансыз зулму джорукъ? 
Тюб болгъанмыды? Огъай. 
Булкъанча, тютюнлей турады. 
Кюч алгъанлай, джангыдан от чача, 
тёгюлюрге хазырды. 

Зулму салгъан джарала 
таб болуб да бошамагъанла алкъын. 
Джангы къайгъыла, къоркъуула 
турадыла 
эски джараланы да ашландыра, къозгъай. 

Ташын джалаб, сууун ичерге 
термилтмедими халкъыбызны зулму? 

Кязимни «Джаралы Джугъутуру» да, 
Къайсынны «Джаралы Ташы» да, 
Лайпанны «Джуртда Джангыз Тереги» да 
нени юсюнден айталла хапар? 

Джетдирген эселе да къыйынлыкъ 
кийикге, ташха, терекге да, 
саныбыз, джаныбыз къалмай къыйылыб, 
къарайбыз кетгеннге, келликге да. 

Кесилген терек бурулуб Сёзге, 
тирилиб, къобады ёрге. 
Джаралы кийикни, ташны да 
ол бермез ёлюмге-кёрге. 

Кязим хаджиден Билял хаджиге дери, 
назму тилибиз юзюлмей келди. 
Кесилген терек да, джан кириб, 
ёлюмге бой бермей, тирилди. 

Алай бола барлыкъды энтда. 
Акъ сёз бла Хакъ сёзню айта, 
разылыгъын да таба Хакъны, 
Хаджи да, Джырчы да, Поэт да 
ёлюмден сакъларыкъла халкъны. 

ШАЙЫР ДЖЮРЕК 

Шайыр джюрекге джокъду басым. 
Тынчлыкъ кючлесе да дунияны башын, 
«дунияны тюбю уа къалайды?»,- дер, 
кеси джандетде турса да, 
эси джаханимге да ётер, 
бир къауум адамны андан 
чыгъарыргъа да излер. 

АПРЕЛНИ 12-ДЕ 

Туугъан кюнюмю белгилемейме мен - 
хар джангы кюн бла тууама джангыдан. 
Тёнгегими джыл санын билеме, 
ненча джыл болгъанын а билмейме джаныма. 

Тёнгегими ёмюрюн билеме, 
ёлюрюн да билеме аны. 
Алай а, назму джаза, сеземе: 
ёлюмсюздю шайырны джаны. 

Джаратылгъанды ол Сёз бла бирге, 
Сёз бла бирге эннгенди, келгенди. 
Сёз келген мийикден эннгенди, келгенди,- 
дайым аны ючюн тартады ёрге. 

Сёз бла бирди джаны шайырны. 
Сёзню туугъан кюнюн билген бар эсе,- 
айтсын: шайырны да 
туугъан кюню - ол кюндю ажымсыз. 

Бир ёмюр да болмайды тёнгегиме. 
Джаным а - къалюбаладан да хапарлыды, 
хапарлыды болгъандан, боллукъдан да, 
Ахырзаманны да сезеди, кёреди. 

Минг-минг ёмюрню джашайды джаным, 
заманланы, аламланы да аулагъанды тёнгекге киргинчи. 
Тёнгекден чыкъгъан заманлары да болуучанды - 
ма ол заманда джаратыладыла, тууадыла назмула да. 

Сиз туугъан кюнюм бла алгъышлайсыз мени. 
Туугъан кюню уа башха кюндю шайырны. 
Туугъан кюню болмагъанча, 
ёлген кюню да боллукъ тюлдю аны. 

Туугъан кюнюмю белгилемейме мен - 
хар джангы кюн бла тууама джангыдан. 
Тёнгегими джыл санын билеме, 
ненча джыл болгъанын а билмейме джаныма. 

Аны билген Аллахды джангыз, 
анга салама къуру да махтау. 
Джарытхан къадарда Ай бла джулдуз, 
къыйын эсе да - джарыкъды джашау. 

Джаратылгъан джанма Сёз бла бирге. 
Хар джангы сёз бла тууама джангыдан: 
юлюш эте анга джанымдан, 
Акъ Сёзге бурама аны. 

Ма ол Акъ Сёзде — Акъ Къалада 
джашагъанлай турлукъду джаным. 
Туугъан кюнюмю уа билмейме мен. 
Бир Аллах кесиди билген аны. 

Сёзню ышыгъында, джарыгъында Сёзню, 
къарангы джутуб къоялмаз бизни. 
Сёз келген кюн — туугъанбыз джангыдан: 
болгъанбыз Шайыр, болгъанбыз Адам. 

ДЖОКЪ ЭТМЕЗ АЛАНЫ ТЕЙРИ 

1 
Эталмагъанларында къул-къарауаш, 
«хунагъа джарашмагъан таш» 
деб, къойгъандыла анга. 

2 
Чегетин сюймегенден тюл, 
ауаз берир ючюн да тюл, 
къалгъанлагъа мийикден къарар ючюн да тюл, 
къалгъанладан баш болур ючюн да тюл,- 
мычхыгъа, балтагъа болмаз ючюн аш, 
болмаз ючюн залимлеге къул-къарауаш, 
джасамаз ючюн аланы арбазларын, 
болмаз ючюн мурдарлагъа юй, отун - 
терек ёрлегенди къаягъа. 
Джашау, ёлюм да туура болуб мийикден, 
бютюн да къалгъанды башы къайгъыгъа. 
Кече-кюн да къыйналады джаны, 
къолундан а келмейди джукъ: 
чегетин къурутадыла аны, 
чегетсиз а — анга джашау джокъ. 

3 
Джыйын джанлы бла джарашмай, 
къазакъ чыкъгъанды бёрю. 
«Итле бла къатышасыз» деб, 
аны ючюн кетгенди кери. 

«Сиз итча башлагъансыз юрюб, 
сиз итча башлагъансыз джюрюб, 
алача боллукъсуз кёб турмай - 
къоярмы сизни Кёк урмай?». 

Къоркъгъан бёрю джангыз Кёкден, 
ётгенди тенгизден-теркден, 
Ёзге анда да тынчлыкъ джокъ анга, 
улугъанлай чыгъады тангнга. 

Тюшюрмезге кюреше джанлыны сыйын, 
къазакъ бёрюледен джыяды джыйын, 
къайытыр ючюн кюч алыб, Джуртха... 
Тюзлюк ючюн кирликди отха. 

Тейри кеси кёргюзеди джол. 
Бёрюлюгюн сакъларыкъды ол. 
Джуртун этерикди эркин, 
Джуртунда джашарыкъды эркин. 
Улуйду: билсинле хар ким. 

4 
Келишелле бир-бирине 
таш, терек, бёрю. 
Эркинликни сюйгенлери ючюн, 
джокъ этмез аланы Тейри 

ХАЗЫР БОЛАЙЫКЪ 

Ёлюмден къутулургъа джокъ эсе мадар, 
эртде-кеч болса да келлик эсе ол, 
чакъырмасакъ да, анга ачыб джол, 
тыйыншлы тюберге уа хазыр болайыкъ. 

Сезсек да, билмейбиз аны 
къачан, къайдан, келирин да къалай. 
Аны ючюн тюберге анга 
хазыр болгъанлай турайыкъ къуру да. 

Кеси ёлюмю бламы ёлюр адам, 
илинмек аджалданмы, огъесе? 
Аны билген да джокъ эсе, 
къутулуу да джокъ эсе андан, 

бошуна турмайыкъ къыйналыб, 
сёлешмейик терс, атламайыкъ терс. 
Нарт сёзлеге да бурайыкъ эс, 
айтылгъанла ала сыналыб. 

«Ажымлы атласанг, ажымсыз ёлюрсе», 
«джашау, ёлюм да — хакъ», 
«аджал имбашда, мурат тау башда», 
«батыр бир ёлюр, къоркъакъ минг ёлюр»... 

Ой, бу нарт оюмладан къанмазса. 
Дагъыда: 
«джалыныб джаудан къалмазса». 

Джашай, ёле да билгенле нартла. 
Хакъ сёз келгинчи, нарт сёзле 
болгъандыла бизге Китаб, 
Анаяса болгъанла бизге. 

Ёлюмден къутулургъа джокъ эсе мадар, 
эртде-кеч болса да келлик эсе ол, 
чакъырмасакъ да, анга ачыб джол, 
тыйыншлы тюберге уа хазыр болайыкъ. 

КЕЧЕ-КЮН ДА ТИЛЕЙМЕ АЛЛАХДАН 

Къраллыгъын тас этген кюнден 
башланады кетиб халкълыгъы халкъны. 
Къайтарыр ючюн а ызына аны, 
айырылмазгъа керекди дин бла тилден. 

Ол экисин сакълаялса халкъ - 
дуниядан боллукъ тюлдю талкъ. 
Айырылмаса хакъ джолдан, Хакъдан 
эмда ол берген Къаламдан, Китабдан - 

сакъланныкъды ангысы, эси, 
джазаллыкъды джазыуун кеси: 
зулмудан да къутулаллыкъды, 
сюргюнденден да къайыталлыкъды - 
табарыкъды джуртун, къраллыгъын да, 
къутхара адамлыгъын, халкълыгъын да. 

Бек эсек динибизге, тилибизге, 
ёлюм къоркъуу боллукъ тюлдю бизге. 
Табынсакъ а, Аллахха тюл, дуния малгъа - 
сыйсызлыкъ джетерикди бизге эм алгъа. 

Дуния малны сюре ызындан, 
чыкъсакъ имандан, тилден, джуртдан, 
тюзде къалгъан къой сюрюуге ушарыкъбыз, 
бёрюлеге, итлеге да аш бола джашарыкъбыз. 
Алай эте, тюб боллукъбуз дуниядан... 

Мен тилейме кече-кюн да Аллахдан: 
Аллах, сакъла бизни халкъны палахдан, 
динсиз, тилсиз, джуртсуз болгъан палахдан... 

СОРУУЛАРЫМА ТАБАМА ДЖУУАБ 

Келмеген эдим кёбден бери элиме. 
Барама, тёгерекге да къарай. 
Не эсе да, кюнбет къаяла, 
муккур къартчыкълача, кёрюндюле алай. 

Чегет орнуна да — кёкенле. 
Ёзен суу да, таркъайгъанча, сай. 
Сабийлигимдеча къалмагъанды зат, 
тюрленнгенди хар не да къалай. 

Тютюн чыкъгъан оджакъла да аз, 
школ арбазда сабийле да аз. 
Ышара-кюле, суу алыб келген 
къызлагъа да тюртюлмезсе энди. 

Ичиб сууларындан, алгъыш этерча, 
къайда энди аллай насыб, къууанч. 
Элиме да, кесиме да 
келиб тургъаннга ушайды къач. 

Къая башында къала да, 
бютюн мыдах кёрюндю кёзюме. 
Мыдах болмай да не этсин ол, 
джашау таркъайса ёзенде. 

Сюргюнден мыллык атыб бери 
къайытхан эдиле атам-анам. 
Энди уа кёрюнмейди элде 
не къарт, не джаш - хазна адам. 

Элим, тилим да турадыла ёле, 
сора, кёлюм къалай болсун джарыкъ. 
Бу джерни «сууун ичиб, ташын да джаларыкъ» 
халкъ къайдады? 
Къабырлагъа да къарадым барыб. 

Кёлюмю басар зат табалмай, 
ёзенни энгишге айландым. 

Халкъ элинден кетеди кеси. 
Адамла юйлерин чачыб, оюб, 
«табигъатдан джетди къыйынлыкъ» деб, 
капек-шай алыб къралдан да, 
кетедиле кеъайытмаздан. 

Элини-джерини 
«ташын джаларгъа, сууун ичерге» 
термилген халкъ къайдады энди? 
Таулу тюзде абыннганын 
билгенледен да джокъмуду киши? 

Саркъады халкъ тюзлеге, шахарлагъа. 
Къобан тенгиздеча, къатыша, тас бола анда. 

Ёле тургъанларын кёре элими, тилими, 
къалай къутхарыргъа да билмей халкъымы, джуртуму, 
барама. Алда кёрюнеди аман аууш. 
Сагъышларымы бёледи азан таууш. 

Бурулама юйюне Аллахны. 
Аллаху акбар — игиси сёзню. 
Сорууларыма табама джууаб: 
дин къутхарлыкъды бизни. 

КЪАЧХЫНЧЫ 

Кёз туурамда чайкъалады тенгиз-терк. 
Сууну юсю — къуру джаулукъ, къуру бёрк. 
Джарлы халкъдан къалгъанмыды киши сау? 
Кърал кеси - болду бизге - душман-джау. 

Халкъын къыргъан ит къралгъа - минг налат. 
Эркишиле тыш джаула бла къазауат 
этген кёзюу бек таб болду къралгъа - 
къартны-джашны джуртларындан къыстаргъа. 

Ой бир-бирле - чекден ётюб, къутулдукъ, 
башхала уа - тутулдукъ да джоюлдукъ. 
Халкъны кёбю къум, буз тюзледе къалды, 
ёлген къауум — мингле бла саналды. 

Чекден ётюб къутулгъанладан бири - 
мен — улуйма, улугъан кибик бёрю. 
Кёз туурамда чайкъалады тенгиз-терк. 
Аны юсю — къуру джаулукъ, къуру бёрк. 

Ол бир джагъада къараладыла таула, 
къара кючлеге ушайдыла ала. 
Къара тауланы да къарай башларындан 
акъ таула кёрюнелле уфукда. 

Джетер ючюн а алагъа мен - 
керекме ётерге тенгизден-теркден. 
Къара тауладан да керекме ауаргъа, 
джетер ючюн акъ таулагъа уфукда. 

Чамланыргъа хап-хазырды, Тейри, Кёк. 
Кёз аллымда чайкъалады тенгиз-терк. 
Уфукда уа агъарадыла таула - 
мени джуртха чакъырадыла ала. 

ТЕРЕКГЕ ТАКЪГЪАНДЫЛА ИТНИ 

Терекге такъгъандыла итни. 
Энди мёлекле келмейдиле анга. 
Энди къанатлыла къонмайдыла анга. 
Акъ чагъыучусун къойгъанды терек. 
Къуу бола сюеледи терек. 
Терекге такъгъандыла итни. 

КЪАБЫРЛАДА 

Ёрлеб чыкъдым да къабыргъагъа, 
къарадым, шум бола, къабырлагъа. 
Келмегенме сайлай къабырлыкъ. 
Аллах, бер меннге сабырлыкъ. 

Этеме дуа, сынлагъа да къарай: 
былайда да халкъ къатышханды къалай. 
Халкъы, джурту ючюн ёлген да - былайда, 
халкъын, джуртун сатхан да - былайда. 

Орамгъа сыйынмаучу кёкюрек да, 
эки атлам джерге турады сыйыныб. 
Кеси кесинден тартыныучу мёлек да, 
ол да былайдады, къыйынлы. 

Эл ашагъан эмеген да — былайда, 
аны джети башын кесген да — былайда, 
динни бузгъан джарым молла да - былайда, 
тилни бузгъан джарым алим да - былайда. 

Аллахны къулуча билиннген да - былайда, 
Ибилисге сатылгъан да — былайда. 
Мурдар да, тоноучу да — былайда... 
Адамлыгъыбыз, бетибиз бизни — къайда? 

Сын ташланы барында да — джулдуз, Ай... 
Къыямат кюн ишибиз болур къалай? 

Хакъ ючюн шейит болгъан умметчини да кёреме, 
халкъ ючюн джан берген миллетчини да кёреме. 
Амантишни къабырын да эслейме... 
Былайда да халкъ не бек къатышханды дейме. 

Акъны къарадан айырмазгъа джетсек, 
шейитни, амантишни да хоншу этсек, 
тюз багъа бермесек терсге, тюзге, - 
ёлгенле не дей болурла бизге? 

Бере болмазламы бизге налат? 
Джюрегимде барады къазауат. 
Бу къабырлада излемейме къабырлыкъ. 
Аллах, бер меннге толу иман, сабырлыкъ. 

Джашауубуз къалай эсе — къабырларыбыз да алай. 
Къыямат кюн 
бир-бири бетибизге къарарыкъбыз къалай? 
Не джууаб берликбиз кесине да Аллахны 
биз — биле-биле этгенле палахны, 
джюрекден, тёгерекден, элден да 
къыстамагъанла харамны, гюнахны? 

АТАДЫ ТАНГ 

Атады Танг. 
Анданды джан. 
Танг адамыма мен. 

Атады Танг. 
Джарыкъды джан. 
Танг (Тангры, Тейри) адамыма мен. 

Къуралгъанлы джулдуз бла Ай, 
джер дуния къуралгъанлы, 
минг-минг джылны джашагъанма алай. 

Ныхыт эди джол, 
иги эди джол, 
узакъ эди джол, 
къысха эди джол 
Кёкге, Тейриге. 

Минги Тауну, 
Минги таулуну да 
джаратхан, джарытхан - 
Минги Кёк Тейри. 

Таудагъын, тюздегин да, 
тенгиздегин да, 
джети къат Кёкню, джерни, 
кёкдегин, джердегин да, 
джашауну, ёлюмню да 
Иеси,Тёреси - 
Минги Кёк Тейри. 

Чыгъыш хан (Чингисхан) - 
ол да - 
Менкэ-Кеке-Тенгри - 
Минги Кёк Тейри 
(Вечное синее небо) - 
буюргъанны этгенди, 
аны ючюн хорлагъанды, 
хорлаялгъанды бютеу дунияны. 

Ясасында-джоругъунда 
бютеу дуниягъа буюргъанды: 
Кёкню, джерни да джаратхан, 
джашаугъа, ёлюмге да оноу этген, 
неге да кючю джетген 
бир Тейриге - 
Менкэ-Кеке-Тенгриге - 
Минги Кёк Тейриге - 
бойсунургъа. 

Тюрк Элни да, 
тюрк тилни да 
джаратхан, джашатхан — 
Минги Кёк Тейри, 
мен да сени адамынгма, 
Тейри адамыма мен. 

«Впервые со времен Тюркского вечного эля (ел) вся восточная половина Степи (Азии) оказалась под властью одного человека. В 1206 году в год Барса собрался Великий курултай объединенных тюркских племен. Темуджина провозгласили Великим ханом, ему присвоили новое имя Чингисхан (настоящий или Великий хан). Иные называли по-тюркски Жецю хан, что означает хан – победитель. Образовалась новая держава Монголия (по имени древнего родоначальника Мыцола или Мугула), признанная всей Великой степью. По сведениям писателя К. Даниярова, провозгласили Чингисхана только представители 4-х племен: кыяты, меркиты, найманы, кереиты. При этом он ссылается на «Сокровенное сказание», написанное якобы близко к современному тюркскому языку, обнаруженное в Пекине в 1908 г. При этом три племени их них участвовали в междуплеменных войнах против Темуджина, тем не мение, они как этнически близкие племена помирились и избрали его Чингисханом. В создании империи, вероятно, принимали участие и другие тюркские племена. Одновременно был принят Яса (закон) Орды Чингисхана. На яшмовой государственной печати было вырезано в переводе: «Бог на Небе, Ха-хан (каган) – могущество Божие на Земле. Печать владыки Человечества». Из речи Чингисхана после его избрания: «Вечное Синее Небо повелело мне править всеми народами. Моими устами говорит Менкэ-Кеке-Тенгри (Вечное синее небо). В девятихвостое белое знамя вселяется гений-хранитель рода Чингисхана, это «Сульде» – знамя будет оберегать его войско, водить их к победам, покорит все страны, потому что Вечное Небо повелело Чингисхану править всеми народами». Что, собственно, и произошло при его жизни. Первая статья Ясы гласила: «Повелеваем всем веровать в Единого Бога, творца неба и земли, единого подателя богатства и бедности, жизни и смерти по Его воле, обладающего всемогуществом во всех делах». Он, как и все тюрки исповедовал Тенгрианство (Танир – властелин рассвета, неба, тан – рассвет, небо; ир, ер – муж,

КЪАРАЙМА ТАУЛАГЪА 

Ёлюрюмю да билмей джаным саудан, 
Шимал тенгизге эндим Минги Таудан. 
Джангы тилге да юренеме, тилим чала, 
тёрт дуниядан джыйылгъанла меничала. 

Шимал Джолда барама, ызым - аз-буз къала. 
Эсимде уа - 
Шимал Кавказ, Къарачай, Къызыл Къала... 

Элли джылда ауушдурдум... кимни, нени? 
Ауушдурудум кимни, нени — кимге, неге? 
Тенгиз джагъада джокълаучума кафелени. 
Тёзалмайын, кёз алмайын, къараучума кемелеге. 

Не дей башлагъан эдим...хы...неме... 
«Къарачай» деген джазыуу бла кеме 
кёрюннюкча, къарайма тенгизге... 
Бош тынгыламагъанем Къайсыннга, Чингизге. 

Экиси да деген эдиле меннге: 
«Халкъынгдан, Джуртунгдан кетме кенгнге. 
Элинден алады кюч миллетчи да, поэт да...». 
Алай айтады бюгюн Нюр-Магомет да. 

Джюрегимде къайгъы, сагъыш — кёбден кёб. 
Кёз аллымда чайкъалады тенгиз-терк. 
Ол джанында агъарадыла таула. 
Андадыла ёлгенле эмда саула. 

Ол эки къауумну биринде да джокъма мен. 
Буюрулса къайытыргъа сау-эсен, 
къошулурма саулагъа не шаулагъа... 
Тенгиз джагъадан къарайма таулагъа. 

ДЖЕТИ АТАГЪА ДЕРИ САНАЙ 

Кертисин айтайым сёзню - 
ташха тирелмез чалкъым - 
Кёк джаратханды бизни: 
биз - Тейри адамы, халкъы. 

Нарт урлукъну джулдуз таш бла джерге 
ийгенди Ол. Минги Тауну тийресинде, 
ол Ташдан туугъанбыз джайгъыда, 
ёсгенбиз, терекча къаяда. 

Буз сюммеклерин эме Минги Тауну, 
хорларча бола келген джауну, 
айныгъанды Къарашауай — Къарачай, 
джолун джарыта джулдуз бла Ай. 

Эмегенле бла да сермеше, ёле, 
ахырзаманланы да келгенбиз кёре. 
Минги Тауну тёппесин эки 
этген кемени да билебиз иги. 

Унух файгъамбарны кемесинден 
тюшгенле да къошулгъанла бизге. 
Дагъыда къошула тургъанла бизге. 
Кёк къаныбыз джерде джангыргъанды алай. 
Алай буюргъанды джулдуз бла Ай. 
Алай къуралгъанды тау халкъ — Къарачай. 

ЁМЮРДЕН ЁМЮРГЕ 

Ёмюр кетди, мен а — къалдым, 
«суу кетсе да, таш къалыр» дегенча, 
«джара сау болса да, таб къалыр» дегенча, 
ёмюр кетди, мен а — къалдым. 

«Джылан къабындан джийиргене эди» 
дегенча, этмейме, огъай: 
ол ёмюрде туугъанма мен, 
ол ёмюрде чыныкъгъанма мен, 
ол ёмюрден чыкъгъанма мен. 

«Джылан къабындан джийиргене эди» - 
ёмюр бла арам болмаса да алай, 
ол ахырзаман тюл эсе, не эди - 
сыйрат кёпюрден ётдю Къарачай. 

Къуру бизге тюл, кёб халкъгъа, адамгъа 
сыйрат кёпюр болду кетген ёмюр. 
Алай а, билмейме, анга 
не кёзден къарар джетген тёлю. 

Джараларындан къан саркъа, халкъла, адамла да 
ётдюле кёпюрден — барысы да тюл. 
Болгъанла кюл 
саналадыла мингле бла, миллионла бла. 

Чегетни да, Джуртда Джангыз Терекни да 
кесдиле, коммунизмге ишлей джол. 
Къалай къалыр эди оюлмай ол, 
чамландырсала джерни да, джети къат Кёкню да. 

Къарчаны от келилерин 
атылтдыла, ишлейбиз деб джол. 
Къалай къалыр эди чачылмай ол - 
къойсала тарихсиз джаш тёлюлени. 

Аллай телилик кёргенмисиз - 
тюненесин оюб, тамбласына джол алай ишлеген? 
Оноулары — тоноу болгъанланы билебиз: 
Излеб, табыб — манкъуртланы саладыла джол ишлеге. 

Амантишлени излеб, табыб, 
тиши тюшгеннге да алтын тиш салыб, 
къуллукъчула, башчыла этедиле аланы. 
Агъачны джарадыла чюй этиб кесинден - 
ма алай къурутадыла халкъланы. 

Бир болуб дунияда къара кючле, 
адам улугъа этелле оноу: 
оноулары уа — мурдарлыкъ, тоноу... 
Ангыгъа сыйынмазла адам ишле. 

Палах ызында палах - 
Темирни унутдурду Къурч: 
Терек кесилди, джаралыды Таш. 
Алай а, къылыч 
къаладжюкден болалмады баш. 

Кырдыкдан ингил джокъ эсе да, 
ол да ашайды ауузун чалкъыны. 
Ёмюр — адам ашагъан эмеген эсе да - 
тюб этиб къоялмады халкъымы. 

Ётюб, сойкъырымдан, ачы сюргюнден да 
ол дуниядан къайытыб келдик. 
Ёлген, тирилген да этдик. 
Тюб болуб къалмазбыз бу ёмюрде да. 

Ол ёмюр кетди, мен а — къалдым, 
«суу кетсе да, таш къалыр» дегенча, 
«джара сау болса да, таб къалыр» дегенча, 
ёмюр кетди, мен а — къалдым. 

Ол ёмюрде адам эдим, 
бу ёмюрде бурулгъанма Сёзге. 
«Суу кетсе да, таш къалыр» дегенча, 
«Джара сау болса да, таб къалыр» дегенча, 
кёрюнннгенлей турлукъмса сизге. 

МИНГИ ТАУЛУ БОЛ 

Кече узуну барады къазауат - 
къарангы джутаргъа излейди мени. 
«Къоркъма, джанынг - Тейриге аманат»,- 
мийикден кёл этеди Минги. 

Кючден-бутдан чыгъама тангнга, 
къара кючледен, къарангыдан да арыб. 
Танг аласы — Танг улусуна — манга, 
ышара, береди джарыкъ. 

Менкэ-Кеке-Тенгри (Вечное синее небо) - 
Чыгъыш хан, Баты хан да ийнаннган Тейри, 
Мени нарт ата-бабам да ийнаннган Тейри - 
Минги Кёк Тейри, 
алагъача, манга да береди къарыу. 

Алай а, Чынгысча, Батыйча, 
чыгъышха, батыгъа да болургъа хан 
излегенден Тейри сакъласын мени. 
Эмегенле бла сермешген ата-бабам - 
джангыз аладыла манга юлгю. 
Нисан айны (апрел айны) онекисинде 
манга Кёкден келгенди белги. 

Хакъ сёзню Акъ сёз бла 
айтыргъа буюргъанды Кёк. 
Кёкден келген джарыкъгъача, 
алагъа джокъду тыйгъыч, чек. 

Не къыйын, ныхыт эсе да, 
къарангыдан джарыкъгъады джол. 
Джети къат Кёкден келеди ауаз: 
Минги Таулу, 
Минги таулу бол. 
Минги сёзню айтырча бол, 
Минги ишни этерча бол. 

ЭТЕБИЗМИ АЗ-КЁБ ДА МАДАР? 

Адам къарыусузду джюджюден да, 
абызырайды кесекледен да - 
дагъыда болалмайды рахат, 
джашайды этгенлей къазауат. 

Къайда адамда эс, ангы, акъыл? 
Адам улудан джюджю къауум да — такъыл. 

Бурху атомну ачса да адам, 
чексиз аламгъа чыкъса да адам, 
джерде къырады бир-бирин... 
Келгенлей турады билирим: 
адам - болалгъынчы Адам, 
турурму келмей Ахырзаман? 

Огъесе, адам улу кеси 
джашау терекни къоярмы кесиб, 
кесгенча Джуртда Джангыз Терекни... 
Кёк да чамланыб, уруб, 
адам улуну юйюн, кесин да 
къоярмы ёмюрге къурутуб? 

Болмаз ючюн а алай, 
отда бошалмаз ючюн джол, 
биз — мен, сен , ол - 
этебизми аз-кёб да мадар, 
Кёкдеги да этерча къадар? 

НАЗМУ-ТЕРЕК 

Назму сюеледи терекча, 
сёзле-чапыракъла шууулдайла. 
Хапар созулады къобанча, 
тенгизге джеталырмы, къайдам. 

Ана тилни Къадау ташы - Нарт сёз, 
бирикгенле анда Хакъ сёз бла Акъ сёз. 
Къадау Таш, Къобан, Джангыз Терек. 
Ючюсюню бирлиги — шайыр джюрек. 

СЮЕРГЕ БОЛЛУКЪМУДУ ХОНШУНУ? 

«Легко любить все человечество, 
соседа полюбить сумей». К.Кулиев. 

Сюерге боллукъмуду хоншунгу - 
ол чачаргъа кюреше эсе къошунгу, 
зарлана эсе насыбынга, къууанчынга, 
джутлана эсе джеринге-джуртунга, 
тарихинги,тин байлыгъынгы урлай эсе, 
алдауукъ бла, харам хакъ бла джашай эсе, 
дагъыда гюнахны санга кюрей эсе, 
кесини кирин санга джагъыб, 
къралны санга юсдюре эсе, 
зулму бла, хыйла бла да кесе эсе джолунгу, 
сора, айт, къалай сюйгюн хоншунгу? 

Аман адам этегингден тутса — кес да, къач. 
Айхай, ол - этеги эсе уа Ата джуртну, Минги Тауну? 
Хоншуду деб, бийми этейик келген джауну? 
Тюбюндеми турайыкъ ётюрюкню, джалгъан дауну? 

Дуния намысдан не ахырат азабдан къоркъмагъан хоншунгу, 
джеринге, тарихинге да ие болургъа излеб тургъан хоншунгу, 
сени къыйынынгы, хакъынгы ашаб тургъан хоншунгу, 
санга сойкъырым, сюргюн да этдирген хоншунгу, 
дагъыда кечмеклик тилемеген хоншунгу - 
не ючюн боллукъду сюерге, Къайсын, бир айт. 

КЪОРКЪУУ 

1 
Бир джукъ табсам окъургъа, 
санар эдим огъургъа. 
Табмайма. 
Кёзбау затланы окъуу - 
мыйыгъа салады къоркъуу. 
Абызырайдыла ангым, эсим да - 
сандыракъ этиб башлайма кесим да 

2 
Окъуу — къуу — уу... 

Хакъ сёз, Акъ сёз болмагъан 
сёзледен келеди къоркъуу. 

ПОЭЗИЯНЫ ХАКЪЫНДАН 

Чегетни кёреме китабда. 
Сюеледиле терекле-назмула. 
Джюуюлдейдиле чыпчыкъла-сёзле. 
Чегетни кёреме китабда. 

Китаблагъа бурулсала чегетле, 
назмулагъа бурулсала терекле, 
агъач къалмаса тёгерекде - 
ма ол заманда ёллюкдю... 
поэзия да. 

2 
Китабхача къарайма чегетге. 
Назмулача сюеледиле терекле. 
Къанатлыла болгъандыла сёзле. 
Китабхача къарайма чегетге. 

Чегетлеге бурулсала китабла, 
тереклеге бурулсала назмула, 
чыпчыкълагъа бурулсала сёзле - 
ол боллукъду кёрюнюую 
ёлюмсюз поэзияны бизге. 

БИЯГЪЫ ЮЧЮСЮ 

Таш. Терек. Къобан. 
Аладанды адам. 

Терекча ёсериксе. 
Сууча кетериксе. 
Ташча къаллыкъса. 

Ташдан, терекден, суудан 
къарайды адам, 
къарайды заман. 

Къалюбала, Ахырзаман да 
турады къараб аладан. 

МИНГИ ТАУГЪА КЪАРАЙ 

Тау тёппеле - чыммакъ акъ, таза... 
Къараталла, тарталла ёрге, 
джууукълашдыра джети къат Кёкге. 
Аны ючюнмю сюеме аланы? 
Огъесе, 
джуртум болгъанлары ючюнмю? 

Тюзледен, тенгизледен 
джууукъдула джюрекге таула. 
Таулада туугъан, ёсген адамланы да 
халилери ушайла бир-бирине. 
Хоу, таулула ушайла бир-бирине. 

Алай болса да, 
Ата джурт, Минги Тау 
къалгъан тауладан 
бегирек тартады кесине. 
Минги Таулула 
Минги таулула 
аны этегинде болаллыкъбыз джангыз. 
Аны башында Ай бла джулдуз 
артыкъ да да джууукъ кёрюнеди бизге. 

Кимге тюзле, кимге тенгизле, 
бизге уа - Минги Тау. 

КЕРТИ ЗАТ 
"Народ, не имеющий национального самосознания – есть навоз, на котором произрастают другие народы". П. Столыпин 

Мен эслесем шайырны 
джанлагъанын Акъ джолдан, 
эслесем афендини 
джанлагъанын Хакъ джолдан, 

кёлюм чыгъа аладан, 
къайтарама нарт сёзню: 
джарым молла дин бузар, 
джарым шайыр - Акъ сёзню, 
джарым алим — илмуну, 
джарым башчы — къралны... 
Джарымладыла бузгъан 
джашауну эм дунияны. 

Не халкъны да баш этген - 
дини бла тилиди, 
джурту бла Элиди. 
Ол тёртюсюн тас этген - 
тас этеди барлыгъын - 
адамлыгъын, халкълыгъын. 

Миллет ангысы кетсе, 
тарих эси бла бирге - 
дини, тили да кетер. 
Джандет джурту, Эли да 
душман къолуна кёчер. 

Иман, билим аз болса, 
миллет ангы аз болур, 
тарих эс да тас болур. 

Къадалмасакъ джангыдан 
Китаб бла Къаламгъа, 
тергелмезбиз миллетге, 
тергелмезбиз адамгъа. 

Къара таныгъан адам, 
аны халкъынга да джай. 
Алай бла сакъланыр, 
Аллах айтса, Къарачай. 

МЕН СЁЗГЕ КИРЕМЕ... 

1 
Мен Сёзге киреме, суугъача, 
къоюб джагъада кийимлерими. 
Къарасагъыз да ёлгеннгеча, саугъача, 
джангыз тенгизде табарыкъсыз мени. 

Тёнгегим джетмесе да, джаным а - 
джокъду ишек — джетер тенгизге. 
Сёздю мени айыргъан сизден, 
къайтарлыкъ да Сёздю сизге. 

2 
Мен Сёзге киреме, намазлыкъгъача, 
бёлмегиз, айтмагъыз джукъ. 
Дуниялыкъдан къутулама, 
Аллахха болама джууукъ. 

Мен Кёкден эннген Сёзге киреме, 
кёлтюрюлеме аны бла ёрге. 
Кёкге чыгъаргъан - Сёздю мени, 
къайтарлыкъмыды, билмейме, джерге. 

3 
Алай а анга болмасам тыйыншлы, 
ибилисча быргъалырма джерге. 
Сёзге тыйыншлы болмагъан шайыр, 
джаны саулай кирликди кёрге. 

Таянмагъан Хакъ сёзге, Акъ сёзге 
ёмюрде да туралмаз ёрге. 

ДЖУЛДУЗ ТАШНЫ КЪАТЫНДА 

Учхан джулдузну ызындан 
кесимден башха кёрмедим сюрген. 
Бютеу дунияны къызындан 
къалдынг манга багъалы болуб сен. 

Мен чыкъгъынчы санга, ёрге - 
нек атдынг башынгы джерге? 
Ташха бурулгъанды джулдуз. 
Кёк да, джер да, джюрек да — мутхуз. 

Джулдуз ташны къатында шайыр, 
Джуртда Джангыз Терекча — алай. 
Къалай болур айырылсала 
бир-биринден джулдуз бла Ай? 

Саркъыб кетиб барады Къобан, 
буз сууда кесин сууутады джюрек. 
Сюймекликден айталла хапар. 
джашил джагъада Таш бла Терек 

БИР СЕБЕБ БОЛУР ДЖУЛДУЗДАН, АЙДАН 

Къобан джетеди тенгизге, 
айырылмагъанлай тауундан. 
Юлгю болады ол бизге 
тюрлене тургъан джашауда. 

«Таулу тюзде абыныр», 
абынса да — джетер тенгизге, 
джангыз халкъындан, джуртундан 
айырылмагъанлай джюрюсе. 

Къобаннга къараб айтама алай: 
юзюлмегени ючюн тауундан, 
ол джеталады тенгизге - 
юлгю алыргъа керекме андан. 

Алай а эсиме тюшдю: 
орус мыжыкъла Къобанны 
Къара тенгизге иймейин 
Азау тенгизге бургъанлары. 

Хайран болуб къарайма анга: 
тенгизге джетди дерге 
боллукъмуду Къобаннга? 

Таулу тюзде абыныр. Кесими? 
Кеси абыныргъа да болур, 
абындырыргъа да болурла аны. 
Къобаннга къараб айтама алай. 

Аз бек къыйналмайды Къобан: 
Акъ таудан Къара тенгизге тутханлыкъгъа джол, 
кече-кюн тохтамай баргъанлыкъгъа, 
тенгизине джеталмады ол. 

Адамны, халкъны да джолун 
къара кючле тюрлендирирге болурла алай. 
Мен бу назмуну джазама бюгюн 
Шимал тенгизден Минги Таугъа къарай. 

Таудан тенгизге келтирген къадар, 
тенгизден таугъа къайтарырмы? Къайдам. 
Джарлы джанымы турмайым къыйнаб... 
Бир себеб болур джулдуздан, Айдан. 

ГЮНАХДЫ 

-Джуртубуз джуртлукъ эталлыкъ эди, 
Халкъыбыз халкълыкъ эталса... 
-Ёзю-сюеги барды сёзюнгю, 
къутлу боллукъду эт алса. 

-Сёзню юсюнден бармайды сёз, 
огъурамаз аны Аллах да. 
Къычырыгъына джюрекни 
назму деген — гюнахды. 

САБИЙЛИГИМДЕ КЪОНАКЪДА 

БИР КЮН КОК-САЙДА 

1 
Кёрюннгенлей Кёкде къуш, 
къамишле таба бабуш 
атады мыллыгын. 
«Къайдады мылтыгъым! 

Ол къуш тюлдю — къартчыгъады, 
кюн сайын уугъа чыгъады... 
Тауукъла бла бабушла 
боладыла аш анга. 

Къуш кёрсе — джаны чыгъады, 
ол къуш тюлдю — къартчыгъады. 
Таш бла уруб да аны 
алыб къоярма джанын...». 

Джигит джашчыкъ таш табхынчы, 
керилиб аны атхынчы, 
къартчыгъа бир бабушну 
тутду да, кетди учуб... 

Джашчыкъ а къалды джылай, 
ыйых кюн болду алай. 

2 
Аннясы уа базардан 
къайтыб келди да, анга 
кампет, къалач да берди. 
«Сен нек джылайса?», - деди. 

«Уллу джашха джылагъан 
айыбды - сени, огъесе,... 
Башха къайгъы джокъ эсе, 
адам ёлген джокъ эсе - 
къалгъан бары джалгъан, бош...». 

Джашчыкъ бираз болду шош. 
Дагъыда джюрексинди, 
«Къалай болур «бош»,- деди. 

Ачыкъ болса анга джол, 
ой баш кюн да келир ол, 
таб гюрге кюн да келир, 
барас кюн да тыйылмаз, 
орта кюн да уялмаз. 

Джумагъамы барлыкъды - 
байрым кюн да келир ол, 
шабат кюн да келир ол - 
бериб турсакъ анга джол». 

«Сен кюнлени атларын 
айтыб чыкъдынг джангылмай. 
Къартчыгъа уа — гудучу, 
къалмаз бир кюн ачымай... 

Тауукъла да, бабушла да 
джюджеклерин, кеслерин 
сакъласынла — терс джары 
ийиб турмай эслерин. 

Сени бла эди Бойнакъ. 
Тохтаусуз чабыб, ойнаб, 
турмай — болсагъызед сакъ, 
бабуш да къалыред сау. 

Тохтамаса къартчыгъа, 
атанг эннгенлей къошдан, 
шкогун джерлеб берир: 
сен марарса да атарса - 
къартчыгъа кюнюн кёрюр». 

Эки джыл болгъан джашы бла 
ана кирди юйюне. 
Не болгъанын ким билсин, 
джигит джашны кёлюнде. 

БАРМЫДЫ СЮЙМЕКЛИКГЕ ЧЕК? 

Сюймекликге бармыды чек? 
Ол ёталмазча тенгиз-терк 
бармыды? 
Дин-тил-кърал чекледен да ётюб, 
келмесенг — болур эдик тюб 
кесим да, сёзюм да. Сезим да 
джюрегимден бошар эди, кюйдюрюб. 

Сени Шимал тенгизинги тенглигине да тюшдюк, 
мийиклигине да чыкъдыкъ мени Минги Таууму. 
Ашар ючюн да къалмадынг джюрек джаууму - 
алайсыз джукъланныкъ эди чыракъ. 

Сюймеклик бизни Кёкге, джерге да атды: 
айла бла Кюн батмай тургъаны да болду, 
айла бла танг атмай тургъаны да болду, 
бирде джаяу болдукъ, бирде уа — атлы. 

Къанатларыбызыны уа этмедик тас, 
болса да къыш, болса да джаз. 
Кеслерине «мёлекбиз» дерге базгъанла, 
бизни салгъанлай туралла базманнга. 

Базманны бир табагъында — тенгиз, 
башха табагъында — тау. 
Байлаб турады сезим къобан бизни, 
Сюймекликге салабыз махтау. 

Джерге къарайбыз джети къат Кёкден: 
нечик ариудула тау да, тенгиз да 
Гюнах-сууаб джазгъан мёлекле, 
къыйналасыз бизни бла сиз да. 

Тынгылайсыз, айтмайын джукъ да. 
Билесиз: сюймекликге чек деген джокъду. 
Ётюб не тюрлюсюнден да чеклени, 
насыблы этген барды мени. 

Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле да 
толгъан болурла. 
Аланы джаза, мёлекле да 
арыгъан болурла. 

Бизге уа джокъду бир чек. 
Сууаб-гюнах джокъду бизге. 
Тюшген сагъатда тау тенгизге, 
джети къат Кёкге чыгъады джюрек. 
Джокъду дейме Сюймекликге чек. 

ГУБЕРМАННЫ ОКЪУЙ 

Мурдарлыкъ бла тоноу 
кючлелле Эресейни: 
Къулла этселе оноу, 
кюсетелле бийлени 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА САГЪЫШЛА 

1 
Къара тауланы ызларындан 
кёрюнелле акъ таула, 
кёрюннгенча Бийнёгерге 
дарман сютлю акъ марал. 

Джел сюреди акъ джелпекни 
таула таба, Тау таба. 
Мен къарайма аны ызындан 
кёзлериме къан чаба. 

2 
Тил ёледи — халкъ ёледи, 
дарман а — джокъ. 
Кёрюнеди акъ маралгъа 
тийгенча окъ. 

Тау болурму бу дунияда 
Минги кибик? 
Сын болгъанма суу джагъада 
менгир кибик. 

3 
Къарайма да, акъ маралны кёрмейме, 
акъ джелпек да къайры кетди, билмейме. 
Дарман излей, кетген эдим мен Элден. 
Сирелеме энди ёталмай тенгизден. 

Ётер эдим — сууну санамай джукъгъа... 
Къуру къол бла къалай къайытхын артха. 
Халкъгъа джарар табалмады мен дарман. 
Дармансыз а Джуртха къайытыб бармам. 

ЫШЫГЪЫНДА ДЖУЛДУЗ БЛА АЙНЫ 

Джаз: март-апрел-май. 
Тюзлюк ызына къайытханча, 
къайытды сюргюнден Къарачай. 

Джети башлы эмегенле да, 
эки башлы къушла да, 
темирле, къурчла да 
тюб эталмадыла бизни. 

Тюшюндюк тюзлюгюне сёзню: 
«Тюзлюк тюзде къалмаз» 
неда 
«Эл ашагъан эмегенден, 
эл Тейриси кючлю». 

Керти адамгъа Тейрисинден башха 
не бий, не ие болмаз. 
Тюб болмай, къайытдыкъ нартла туугъан ташха: 
Ата джуртубуз — Кавказ. 

Минги Тауну тийресинде 
къучакъладыкъ джуртну. 
Адамны Тейрисинден 
айыралмаз зулму. 

Тейрисинден айырылмагъан а - 
къалмаз джуртсуз, тилсиз. 
Сынагъанбыз ненча кере 
ол хакъ кертини биз. 

Тейриси болгъанны 
болады Эли да, Джурту да. 
Хар къуру да - 
кетген кюннге, келлик кюннге 
къарасам да: 
ышыгъында джулдуз бла Айны 
кёреме Къарачайны. 

Хар къуру да: 
ышыгъында джулдуз бла Айны 
кёреме Къарачайны. 

КЕЧЕГИ САГЪЫШЛА 

Намаз бла башланмаса эртденинг, 
харам болмазмы кюн узуну этгенинг? 
Намаз бла бошалмаса кюнюнг, 
къалай тазаланыр дуния къурумдан кёлюнг? 

Тазалайдыла: 
абдез — тёнгегинги-санынгы, 
намаз — джюрегинги-джанынгы. 
Ангылаялмай эсенг а аны - 

иннетинг, сёзюнг, ишинг да болмазла акъ. 
Сен — адам тюл — къурумдан толгъан оджакъ: 
юйюнгю, тёгерегинги да толтурурса тютюнден, 
дуния малны, къайгъыны къалырса тюбюнде. 

Аллахха этмеген къуллукъ - 
кимни, нени болады къулу? 
Джашамагъан, буюргъанча Аллах, 
айтмасын артда «нек келди» деб, палах. 

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАДА 

Къобанны 
тенгизде излеген адамны - 
кёргенмисиз сиз? 
Ол алай нек этгенин, 
Джуртдан да нек кетгенин - 
билемисиз, сиз? 

Аны кимлик къагъыты — джюзданы, 
биографиясы-ёзданы, 
сёз уруму — сёзданы 
Джуртда Джангыз Терек болгъанын 
билемисиз, сиз? 

Билмейсиз, 
тёре болургъа уа кюрешесиз, 
джукъ да ангыламагъанлай, 
сёлешесиз. 

Тёре болурдан алгъа, 
Терек болургъа кюрешигиз, 
Адам болургъа кюрешигиз - 
ол заманда тюшмезсиз Отха. 

Джуртда Джангыз Терекни кесгенлеге, 
«Джуртда Джангыз Терекни» кесгенлеге, 
«Бусакъланы» да кесгенлеге - 
халкъны, джуртну, тарихни 
джашил терегине, акъ сёзюне да 
мурдар болургъа кюрешгенлеге - 
не айтхын? 

Къарачайда 
Тёрт поэт - 
Халимат, 
Дина, Альберт, Нюр-Магомет - 
ангылагъандыла 
Джуртда Джангыз Терекни. 

Бизни бла бир тилли, бир динли 
уллу тюрк джазыучуладан да 
Виль Ганиев, 
Къайсын Къулиев, 
Чингиз Айтматов, 
Олжас Сулейменов 
ангылагъандыла мени. 

Къара халкъ Акъ сёзюмю ангыламайды деб, 
керекмеми да мен джарсыргъа? 
Огъесе, 
оюла эсе джар суугъа, 
сууда да болурму терслик? 

Сиз манга тёре бола эсегиз да, 
мен тёре болалмам сизге. 
Сагъышха батыб турама, къараб, 
Къобанны джутхан тенгизге. 

ЮЧГЮЛ ДУНИЯМ 

Не бек къаратдынг кёзюмю кесинге... 
Алыб кетер ючюн сени Къарачайгъа, 
юреналмагъан — джети джылгъа! — тилиме, 
чыкъдым юрениб къуп-къуру юч айгъа. 

Тенгизден чыкъдынг да къалтырай, 
назмуларыма чырмадым сени. 
Дедим, викинг байракъгъа да къарай: 
«Ариулукъну барды тамгъасы, эни». 

Айтдым Шимал Джолну къызына, 
ол бир джагъада кёргюзте тауланы: 
«Башларына чыгъардынг аланы, 
энди сенсиз къайытмам ызыма». 

Кюн сылагъан сени чачынгы, 
Кёк уппа этген кёзлеринги, 
толгъан Айгъа ушаш санларынгы, 
тюнюмде кёрюб сейир этдим. 

Таула тенгизге аусала, 
къалай боллукъ эсе — алай 
чайкъалады джюрегим, баям. 
Таугъа, тенгизге, сеннге да къарай, 
ючгюл болургъа башлагъанды дуниям. 

Таудан, тенгизден эмда сенден 
айырылыргъа джокъду мадарым. 
Алай болгъан эсе къадарым, 
оноу этилген эсе Кёкде, 
ким бузалыр аны Джерде? 

Не бек къаратдынг кёзюмю кесинге... 
Алыб кетер ючюн сени Къарачайгъа, 
джууукъ этер ючюн джулдузгъа, Айгъа, 
Тейри кеси болушсун меннге. 

Тейри адамы болгъаным ючюн, 
базыб, ышаныб, айтсам да алай, 
бир кёбдюле зарла, тилчиле, сёзчюле, 
бир сакъдыла къарауулла, чекчиле... 
Сюймеклик джолубуз болурму къолай? 
Тауну, тенгизни, сени - 
ючгюл дуниямы сюеме къалай. 

БОЛ САУ-ЭСЕН 

Сени менича сюйген 
болургъа джокъду мадар. 
Мен сеннгеча, сен да башхагъа - 
алайса. Къуджурду къадар. 

Кёзюмден, сёзюмден, джюрегимден 
кетмейсе сен. 
Къайда болсанг да, ким бла болсанг да - 
бол сау-эсен.

ШКОК 

1 
Джерленнген шкок, атылмай, 
окълары тауусулмай,- 
тынгы-тынчлыкъ табарыкъ тюлдю 
ёмюрде да. 
Сауут-саба тутханла 
болурла хазыр 
ёлтюрюрге, ёлюрге да. 

2 
Шкок - окъну, окъ да - шкокну 
турадыла излегенлей. 
Шкокда окъ болса, 
Шкок атылмай къаллыкъ тюлдю - 
аны ючюн джаратылгъанды ол. 

Адам ала керекли болмай къалырча, 
дуния ала керекли болмай къалырча, 
келирми кюн? 

ДЖАРАЛЫ ДЖУГЪУТУР, ДЖАРАЛЫ ТАШ, ДЖАНГЫЗ ТЕРЕК 

1 
1985 ДЖЫЛ, ИЮННУ 4 

Кюн джылайды, 
Ай да болгъанды сын. 
Табигъат да ангылайды: 
ёлгенди Къайсын. 

Чыммакъ Акъ сёзге 
тюшгенди джара. 
Минги Тау да 
кийгенди къара. 

Джаралы ташын да 
кёрдюм Къайсынны, 
къан джыламукъларын да 
эследим аны. 

Джаугъа, зулмугъа 
иймеген баш, 
окъдан, отдан да 
джыламагъан таш - 
джылай эди бюгюн, 
кюйюб, къаралыб... 

Сау этген ташын - 
этди джарлы, джаралы 
Къайсын бюгюн кеси. 
Таш ташлады эсин. 

Энди ёмюрде да ол, 
тирилмез, тилленмез - 
Къайсыны дуниядан кетди. 

Таш болду сын. 
Джангы Ай бла джулдуз 
кёрюндюле андан. 
Ташдан къарады Къайсын. 

Къайсынны сёзюнден 
къарагъанча Таш, 
бюгюн Ташдан 
къарады Къайсын. 

Ёмюрге ала 
къаллыкъдыла алай - 
къадалгъанлай джерге, 
къарагъанлай ёрге. 

Тау поэзияны 
Къадау Ташы Къайсын, 
Къадау Сёзю Къайсын. 

Турлукъдула болуб 
кимден, неден баш - 
Таш бла Къайсын, 
Къайсын бла Таш. 

Бирдиле ала, 
биргедиле ала 
ёмюр-ёмюрге 
Таш бла Къайсын, 
Къайсын бла Таш. 

2 
Кязим джаралы кийикни 
джанлыдан къутхарыргъа 
кюрешген эсе къалай, 
Къайсын джаралы ташны 
багъаргъа, сау этерге 
кюрешген эсе къалай, 
Мен да 
Джуртда Джангыз Терекни, 
тирилтирге кюрешдим алай. 

Тейри Терек, 
аны кесген мурдаргъа 
къалай болур эди Юй? 

Тейри Терекни джанын чыгъарыб, 
аны орнуна кеси ары кириб 
джашаргъа умут этген насыбсыз. 

Исса файгъамбарны джоргъа кергенча, 
Тейри Терекни кесгенле, 
аны тёнгегинден юй ишлеб, 
джашаб турургъа излегенле, 
ийнанмай эдиле Тейриге, 
Аны чамланнынгъына да... 

Аланы отда кюйдюрлюгюне да 
ийнанмай эдиле. 

Кёк чартлаб урду да, 
кюл этди аланы, 
отда кюйдюле ала. 

Джангыз Терекни джаны уа, 
Кёкде тура-туруб, 
Тейрини буйругъу бла 
джерге къайытды да, 
назму сёзюме бурулуб, 
Китаб болуб тирилди. 

Китаб: 
Терекни тёнгеги — тышы, 
Терекни джаны — ичи. 
Къагъыт — Терекни саныды, 
Сёз — аны джаныды. 

Минг-минг джылны джашаб дунияда, 
джыйырманчы ёмюрню аллында кесилген, ёлген 
Джуртда Джангыз Терек, Джашил Терек, 
джыйырманчы ёмюрню аягъында - 
Кёкню буйругъу бла - 
Сёз болуб, 
Акъ Сёз болуб, 
тирилди. 

Джангыз Терек бурулгъанды Сёзге. 
Къайсын Ташдан къарагъанча, 
энди мен да Терекден 
къарагъанлай турлукъма сизге. 

РАЗЫЛЫКЪ 

Мен бек разыма асхакъ Темирге, 
Алан къралыбызны чачханы ючюн. 

Орус патчахха да кемсиз разыма 
къобаныбызны Къара тенгизге джолун кесиб, 
Азау тенгизге бургъаны ючюн, 
халкъыбызны да Тюрк дуниядан юзе, 
Хасаука урушда къыргъаны ючюн, 
зор бла кесине къошханы ючюн - 
джерибизге, сууубузгъа, кесибизге да 
ие болуб къалгъаны ючюн. 

Чолакъ Сталиннге уа артыкъ да разыма 
сойкъырымы, сюргюню ючюн, 
джыйырма эки минг сабийни, 
аллай бир да къартны, къарыусузну 
ач азаб бериб ёлтюргени ючюн. 

Бюгюн-бюгече да бизни динсиз этиб, 
бюгюн-бюгече да бизни тилсиз этиб, 
джуртда да джуртсуз этиб, хакъсыз этиб, 
кече-кюн демей, тохтаусуз кюрешген 
оноучуланы, къуллукъчуланы барына разыма 

Мен разыма, бир да бек разыма - 
джуртубузну кеслерине джурт этиб, 
бизни уа къул этиб, манкъурт этиб, 
керпеслениб турургъа излегенлеге. 

Мен разыма, бир да бек разыма. 
Разы болмагъан а бармысыз? 

ИГИ ДЖОРА 

Эртде эди... 

Диним, Тилим, Джуртум болса да, 
Халкъ тынгылар джырым болса да, 
къонакъ алыр джерим болмай, 
къонакъ алыр кюнюм болмай, 
Юйюм болмай, 
джарсый эдим. 

Газет, журнал чыгъарсам да, 
кёб китаб басмаласам да, 
алагъа да - 
джыяр, сакълар мекям табмай, 
кюе эдим. 

Айта эдим: 
насыб ол - эркин адам: 
ит джорукъгъа бойсунмайын, 
джазыуун кеси джазарча, 
сюйгени кибик джашарча,- 
аллай кёлю, кюню болгъан, 
юйю, джери, мюлкю болгъан... 

Диним, Тилим, Джуртум болса да, 
тукъумум, халкъым болса да, - 
барына оноу этген, 
кесибиз тюл, башха эди: 
оноуу — тоноу болгъан, 
билгени — зулму болгъан... 

Кёлюм бола турду такъыр. 
Ёзге артда келди акъыл: 
«Сен шайырса: 
сени Юйюнг — сени Сёзюнг. 

Ол Акъ болсун, Иги болсун, 
джарыкъ болсун, эркин болсун, 
кесинге да, ахлунга да, 
элинге да, халкъынга да, 
бютеу адам улугъа да 
табылырча анда орун. 

Дуния малгъа, кёзбау затха 
къарамасын бир да кёзюнг. 
Унух файгъамбарны кемесине 
ушаш болсун сени сёзюнг». 

Былай айтыб, мен кёл басдым. 
Джазыууму кесим джаздым. 
Мени Юйюм — мени Сёзюм: 
чыммакъ Акъ, джарыкъ, таза - 
шыйыхла да келе анга, 
мёлекле да эне анга... 

Унух файгъамбарны кемесича, 
ишлеялсам мен аны, 
кюн амандан, ахырзамандан да 
ол къутхарыр дунияны. 

АМАНАТХА ХЫЯНАТ БОЛГЪАН 

Аллах Джерни къураб, 
дуния бла бир джанны да джайыб анда, 
барын адамгъа этгенди аманат. 
Аманатха хыянат болгъандан 
уллу гюнах а болурму? 

Барыбызны да Юйюбюз Джерни, 
аны тюбюн, башын, ичин-тышын, 
арбазын, тёгерегин, Кёгюн, 
хауасын, табигъатын, 
анда джашагъан джанланы барын - 
барын, барын 
манга — адамгъа - 
этгенди Аллах аманат. 
Аланы барысы ючюн 
джууабха тартыллыкъбыз биз. 

Аллай кюн келликди, 
ёлген да тирилликди, 
джанлы, джансыз табигъат да 
адамгъа саллыкъдыла дау. 

Ол кюннге ийнанмагъан а, 
Аманатха хыянат болгъан а - 
сынарыкъды кёб тюрлю палах. 
Гюнахсызлагъа да джетерикди зараны. 
Имансызлыгъы, адамлыкъсызлыгъы ючюн 
отда ётерикди 
эки дунияда да джашауу аны. 

Алай а, не эсе да, 
гюнахлыла тюл, гюнахсызла 
къыйналадыла кёб. 
Ассы болмайым: Кёк 
не этгенин биле болур. 

ОСУЯТ 

Джашаудан 
тюнгюле башласа джюрек, 
кёл этедиле 
Таш бла Терек. 

Бири къарайды джерден, 
бири уа — Кёкден. 
«Ёлюмден 
нек къоркъаса, хомух?». 

Тынгылайма алагъа, 
ангылайма аланы. 

Джуртда Джангыз Терекге 
джокъду къоркъуу: 
ачыгъанлыкъгъа зулму къолундан - 
ол болмады къуу. 

Къалам - кючлю болду 
мычхыдан, балтадан: 
кесилген Терек — Акъ Сёз болуб, 
тирилди джангыдан. 

Ташха уа — ёлюм джокъ: 
Аны къайгъысын 
этди да Къайсын, 
джаралары болдула сау. 

Кючлери бла эки поэтни 
ёлюмсюз болдула Таш бла Терек. 
Алай а, тынгы табмайды джюрек: 
не сакълай болур алда мени? 

Табылырмы манга орун 
арасында Таш бла Терекни? 
Мен — баласы джер бла Кёкню, 
ашыкъмайма ары да, ары да. 

Джашилди мени Терегим, 
Сёзюм а — акъды. 
Алай а, аджалгъа болджал 
болмагъаны — хакъды. 

Манга дуния бла ахырат - 
арасындады Таш бла Терекни. 
Джаным боллукъду рахат 
асрасагъыз алайда мени. 

Тейри адамлары тыйыншлы кёрселе, 
Тейри да тилегин къабыл этсе, 
Таш бла Терекни арасында 
ёлюмсюз боллукъду поэт, 
алайы анга боллукъду джандет. 

АЧЫКЪ САГЪЫШ 

1 
Тауундан айырылмагъанлай, 
тенгизине джетеди Къобан. 
Адам да муратына 
джетерге керекди алай. 

Иги тинтгенден сора, айтама: 
энди тенгизине джетмейди Къобан. 
Къара тенгизге иймей аны, 
Азау тенгизге бургъандыла. 

2 
Халкъымы да ёз джолун кесиб, 
башха джол бла барырча этгенле. 
Халкъны, Джуртну да къадарларына 
не оноу энди? 

Башха тилни, къылыкъны да алыб, 
«насыблы болуб» къалабызмы? 
Огъесе, кеси кесибизни эскериб, 
бурунча Эл, Халкъ болалабызмы? 

КЁРЮБ БОЛМАЙМА 

Не этеме сёлешиб была бла - 
адам тюрсюнлю 
къамыжакъла, къуртла, гыбыла бла. 
Не этеме сёлешиб была бла - 
адам тюрсюнлю манкъуртла бла. 

Не этеме сёлешиб была бла - 
боюнларын сынджыр кесген итле бла. 
Джокъду джазыкъсыныу аланы, 
тагъылыб тургъанлары игиди аланы, 
ансы, ычхыннганлай сынджырдан, 
бютюн да къутуруб къаладыла ала - 
эркин адамлагъа чабадыла ала, 
эркин адамланы къабадыла ала. 

Кёрюб болмайма ит болгъан бёрюлени - 
тегенеге ауущдургъанланы Тейрилерин. 
Ит — кеси разылыкълары бла болгъанланы, 
кёрюб болмайма мен аланы. 
Алагъа — барына да! — болсун налат. 

Хакъ деген, Халкъ деген эркин джанла уа — 
Аллахны кесине аманат. 

ДЖУУУКЪЛАШЫУ 

Хакъ Сёзню бара ызындан 
джууукълашаса аны Иесине. 
Акъ сёзню да бара ызындан 
джууукълашаса поэтни кесине. 

Алай а, 
Хакъ сёзде Акъ сёз - 
болургъа, болмазгъа да болур. 
Акъ сёзню уа ёзю Хакъ сёз болмай - 
джокъду мадар: алайсыз 
ол Акъ сёз болаллыкъ тюлдю 
ёмюрде да. 

Аны ючюн джууукъду 
Акъ сёзню иеси 
Хакъ Сёзню Иесине. 

СОРУУ 

Гомер, Ванга сокъурму эдиле? 
Кязима а асхакъмы эди? 

КЪОБАН БАРАДЫ ТЕНГИЗГЕ 

Минги къызы къачады тенгизге. 
Тау мыдах болуб къарайды ызындан. 

Дейле: 
-Минги улу, къайдаса сен, 
эгечинги джет да ызындан, 
къайтар артха. 

-Киши да сюйремейди аны - 
кеси разылыгъы бла къачады ол. 
Тыйыншлы кюеудю таугъа тенгиз. 

-Тау мийикди, тенгиз а — алаша. 
Кесигизден тёбеннгеми бересиз аны? 

-Огъай. Тау мийикди. Тенгиз а — терен. 
Сюйгенине барады Къобан. 
Джолда киши болмаса заран, 
насыблы боллукъду ол». 

Тенгизге ашыгъады Къобан. 
Джетерми, джетмезми? Къайдам. 

КЁЗЮУ 

Кязим къутхарды джаралы джугъутурну, 
Къайсын — джаралы ташны, 
Билал — Джуртда Джангыз Терекни... 

Энди кёзюу джетгенди сизге 
сакъларгъа-къутхарыргъа 
Миллет ангыны, Тарих эсни, 
Ата джуртну, Ана тилни... 

Энди кёзюу джетгенди сизге. 

УНУТМАЙЫКЪ 

Хакъ сёз — джигит Эркишиге ушайды, 
Акъ сёз а — ариу Тиширыугъа. 
Алай а унутмайыкъ: 
Тиширыу Эркишини иегисинден джаратылгъанын, 
Акъ сёз да Хакъ сёзден болгъанын.