|IzbrannayaPublisistika
2012 джыл, августну 28
Былайда сюзюлюб, кемликлери къоратылгъандан сора басмагъа алай теджерге.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
КЪАРА СЁЗ БЛА АКЪ СЁЗНЮ ЮСЮНДЕН.
АДАБИЯТ ТИНТИУЛЕ, ПУБЛИЦИСТИКА ОЮМЛА.
ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ
1
СЫМАЙЫЛ КЪАЧАН ТУУГЪАНДЫ?
ТЁРЕ
(Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 1980-чи джыл джазылгъанды.
Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да – туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылын паспортундача къояргъа керекди дейди.
Аман къыш* – 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш – 1902-1903 джыллада болгъанды.
Ажымсыз зат: Семенланы Джырчы Сымайыл мартны 3-де (джылы - ?) Учкуланда туугъанды, 1981 джыл июлну 31-де – ораза ачылгъан байрым кюн – Терезеде ауушханды, асралгъанды).
Он джыл болгъан сабий эдим
Аман къышда*.
Тюк алырча болмасам да
Учхан къушдан,
Ол кюн да
Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим.
Тийребизде сабий халкъгъа
Башчы эдим.
Андан бери джюз джыл кетди,
Джюз джыл (!) кетди.
Джашадыммы аллай бирни
Ёлмей керти?
Асраргъа да кюрешдиле
Джаным саулай.
Джырымы да юлешдиле
Джаным саулай.
Башым мени чыммакъ болду,
Джюрегим а – къаралмады.
Тюзню-терсни айырмагъан,
Халал-харам айырмагъан,
Сууаб-гюнах айырмагъан –
Адаммыды, къралмыды?!
«Уллу Аллах, аланы да
Тюзет»,- дедим.
Кёкге къарай, джерге къарай,
Гёзет этдим.
Мен таяндым бир Аллахха,
Бир Аллахха этдим шукур.
Аны кючюнден тюз джашадым,
Кёлюм сынмай, болмай мугур.
Мен джашауну, махтауну да,
Ёлюуню, тирилиуню да
Келдим кёре...
Барды Аллах, бирди Аллах,
Олду – Тёре.
Къой, къояйым къургъакъ сёзню,
Къой, къояйым дуния сёзню.
Не этейим дуа, зикир,
Не тынглайым – келир фикир.
КЕТЕ ТЕБРЕЙ
Ишлемесем да къалала,
Айтылмасам да дуниягъа,
Туз-дам бергенме къайгъыда
Инджиую болгьан адамгъа.
Илму юлгюле ачмадым,
Халкъымы онгун кёлтюрюб.
Алай джек кёрдюм кёзбауну,
Кесим айтмадым ётюрюк.
Джылларым джюзге джанаша
Ышан этдиред ёлюмюм.
Алай халкъ билген атыма
Тамгъа салдырмаз ёмюрюм.
Джазыуум джардан атса да,
Ийсе да манга палахла,
Буюрулгъаннга тюбедим –
Оноуум джокъду Аллахха.
Кетиб барама дуниядан,
Тохдайды тылпыу кёрюгюм...
Джамагъатынгдан уялмаз
Сымайыл, ёлген ёлюгюнг.
ДЖОЛУМ
Беш-алты джылымда
Дуния – алтын билезик,
Онеки-онбеш джылымда
Тойгъа-оюннга илешиб.
Джыйырма эки джылымда
Уруш-тюйюшге къатыша,
Отузунчу джылымда
Джыйынлагъа джараша.
Къыркъ джылыма келгенде
Джаллай джамандан, залимден,
Эллиу джылымда джюрюдюм
Илму алыргьа алимден.
Джылым атлады алтмышха,
Акъылым кетди сагъышха,
Кёб ишими этдиртмейд деб,
Саныма болдум гурушха.
Джылым келди джетмишге,
Инчиклерим къангишге,
Умут – аслам, болум – аз:
Назик болдум хар ишге.
Сексеннге келгенде,
Сенгкилчекде учханча,
Онгнга-солгъа сёлешиб,
Адамла менден къачханча.
Токъсаннга келгенде
Керексиз сёзле гырылдай,
Кёрюн табсын дедиле,
Тёгерегимде шыбырдай.
Джан джашаудан тоймайды...
Бир джюз он джыл джашадым.
Гюнахымы кеч, Аллах,
Бир сабийге ушадым.
2
ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ
Москвада джазыучуланы бир форумларында иш этиб Давид Кугультиновгъа тюбедим.
«А, надежда горской поэзии» деб, чам эте, къучакълады. Сейирсиндим аны эсине. Онбеш джылны мындан алгъа, ол сёзлени да айта, мени Давид бла, Чингиз бла да биргелей танышдыргъан эди кенг джюрекли халал Къайсын. Аны сагъына, «ай зауаллы Къайсын, ай закий Къайсын» дей, аслан башын ары-бери чайкъады Давид.
Адамны заманын алмаз ючюн, джумушума кёчдюм.
- Давид Никитич, сиз Къарачайны ахыр Халкъ Джырчысы эмда биринчи Миллет Поэти Семенланы Джырчы Сымайыл бла танышсыз деб эшитгенме. Аны юсюнден талай сёз джазсагъыз, Джырчыны юсюнден хазырлана тургъан китабха саллыкъ эдик...
- О, это был изумительный старик. Файгъамбарлагъа ушаш бир къарт эди ол. Нарт эпосугъуздан тюшген бир деменгили нартха да ушай эди тюрсюню. Минги Таулу Джуртугъузгъа да аныча ушагъан аллай экинчи адам болмаз, эшда. Аны ауазында аллай бир берекет, аллай бир кюч, аллай бир ариулукъ бар эди – къарачай тилни билмеген да, ол джырласа, сагъатла бла тынгылаб турургъа боллукъ эди. Мен кесим да болгъан эдим алай. Гомерни кесине тюбесем да, андан бек сейирсиналлыкъ болмазма. Къайсын аны бла таныш болмагъанына бек джарсыйма. Къайсын аны кёрсе, бек багъалатхан Кязимине тюбегенча огъуна болур эди. Таулула Кязимни багъалатханча, сиз да Сымайылгъа алай къарай болурсуз. Алай къарамай да амал джокъду – хар миллетни аллай бир адамы болуучанды: Орусну – Пушкини, Гюрджюню – Руставелиси, Малкъарны – Кязими, Къарачайны – Сымайылы...
Кугультиновну сёзюн бёлдюле – аны президиумда сакълаб тургъанларын билдирдиле.
Давид манга къолун узата айтды:
- Элистагъа сёлеширсе. Бир кесек бош бола эсем, Сымайылны юсюнден джазмай къоймам.
Ма алай келишиб, айырылдыкъ. Кугультиновну мындан сора кёрмезлигими да билмей эдим. Андан сора кесим къайгъылы болгъан бир кёзюуле болдула. Бираздан тышына кетерге тюшдю. Алай а, «тилегими унутмай тура болур» деб, таблыкъ тюшгенлей, Давидге къонгурау къакъдым.
- Эсимдеди, алай а, айыб этме, сёзюме керти болалмай турама. Билемисе, къаллай палах болгъанын – кёзлерим кёрмей тохтагъандыла. Ма алай болуб, къарангыгъа батыб турама.
Не айтырыкъ эдим? Кёб къыйынлыкъ кёрген Кугультиновну алай болгъанына бек къыйналдым, саулукъ-эсенлик теджерге кюрешдим.
Брюссельде Чингиз Айтматовгъа тюбегенимде, ол да сагъынды Давидни. Къайсынны асрагъан кюнлерин да тюшюрдю эсге. «Ол кюн Давид бла бирге эдик. Къайсыннга, Расулдан эсе, Давид джууукъ болгъанын ол кюн да эследим. Не айтсанг да, сюргюннге тюшген халкъланы поэтлери эдиле ала – ол фаджия артыкъ да бирикдире болур эди аланы. Давидге Даууд деб да айтыучан эди Къайсын».
Давидге джарсыгъаны бла бирге, мен билмеген затны да айтды Чингиз. «Кугультиновну къол аязында тутады Къалмукъну президенти. Не кереклисине да къарайды. Къалача, бир мазаллы юй да бергенди анга –Давид «эл багъасы бир адам» болгъанын Илюмжинов ангылайды. Кърал башчыла бары да алай къайгъырсала эди джазыучуларына...».
Чингизни ауазы бираз тюрленди да, «эшта, Къыргъызстанны тамадалары Айтматовгъа алай бек къайгъыра болмазла» деб келди кёлюме.
- Хы, Джырчы Сымайылгъа сен да, Давид да алай уллу багъа бере эсегиз, мен да бир къууанайым: сен аны назмуларын, мен тынгыларча, джырларын да манга табдырырмыса? Давидни сейирсиндирген Акъсакъалны ауазына, макъамларына мен да бир тынгылайым.
Сымайылны юсюнден толу хапар айтыргъа керек болдум. Чингиз бёлмей тынгылады. Эм ахырында айтды:
- Да ол бек уллу къыйынлыкъды. Джырчыгъа джырларын джырларгъа къоймай, назмуларын басмагъа иймей, харам этиб турсала – ол шайыргъа-джырчыгъа ёлюм болмай неди? Аллай уллу фахмуну «ауузун байлаб» тургъанларын Къайсын билеми эди? Анга Сымайылны юсюнден хапар айтырыкъ сизде бир джазыучу къалай табылмагъанды? Мени биринчи хапарым да басмагъа Къайсынны кючю бла чыкъгъан эди. Сеннге да къалай къайгъыргъаны эсимдеди. Кязимни уа, хар къайда, байракъча ёрге тутханлай айлана эди. Къайсын тургъанлай, башхалагъа айтхан да таб болмаз эди, ансы манга билдирселе да...».
Энди сагъыш этеме да, ол соруугъа джууаб табалама, ангы уа ангыларгъа унамайды. Фахмулары аз, джюреклери тар, зар адамла кесгендиле Сымайылны джолун.
Джырчы Сымайылны аллай бир джолун кесерча, ол кимге не этген болур эди? Халкъыбызгъа къыйынлыкъ салгъан – сойкъырым-сюргюн этген ибилис джорукъгъа, аны башчыларына да къаршчы джазгъанды. Алай а, сталинчи джорукъну Хрущёв Совет Союзну коммунист партиясыны 20-чы съездинде огъуна ууатхан эди. 14-джыллыкъ сюргюнден-ссылкадан 1957-чи джыл джуртуна къайытыб, рахат джашаб башлагъан эди Къарачай да. Халкъы бла бирге Сымайыл да къайытхан эди.
Джелимаууздан Къарачайны тутулгъан Кюню, Айы да къутулдула, Сымайылны уа джырлары, назмулары да, СССР чачылгъынчы, тутмакъдан чыкъмай турдула. 1992-чи джыл Джырчыны назмуларын, джырларын Москвада китаб этиб чыгъарыргъа кюрешдим. 1940-чы джылладан сора чыкъгъан биринчи китабы эди ол. Ёзге Сымайыл кеси аны кёрюрча болмады – 1981-чи джыл ауушхан эди Шайыр.
«Кърал Сымайылны эрши кёре эди», «КГБ Джырчыны кёз туурасындан ычхындырмай эди» дегенча айтыула бош хапарладыла. Кърал, КГБ Сымайылны къоркъуулугъа санаса, эрши кёрсе, эртде огъуна тутуб къурутур эди. Джокъ эди Сымайылгъа кърал джанындан дау. Джырчыгъа къара джагъыб кюрешгенле кесибизни джазыучула эдиле. Ала эдиле аны джолун кесиб, джыр-назму хазнасын да тонаб кюрешгенле. Эм уллу гюнах Къарачай-Черкес областны джазыучу организациясы бла радиокомитетни олсагъатдагъы тамадаларындады. Къарачай халкъдан алайлада 1957-1990-чы джыллада кимле тамада къуллукъда ишлеген эселе – аладады гюнах. Ала болгъандыла Сымайылны джырларын джырлатыб джаздырмагъан, радио бла да бердирмеген, басмагъа да иймеген.
Джырчы Сымайыл эм къыйын заманлада да кёлюнде-джюрегинде болгъан затланы айтханды. Хакъ кертисин айтмай болалмагъанды. Тюз сёзю ючюн джанына къоркъуу тюшюб, «Ай, Сымайыл, кёресе халкъны тутуб къурутуб баргъанларын. Сен а колхоз джашауну, партияны, Ленинни, Сталинни да самаркъау этиб сёлешесе. Халкъда тилчиле кёбдюле. Аланы ауузларын джабар ючюн, къралны, партияны башчыларын, колхоз джашауну да махтаб бир талай джыр джаз. Алайсыз башынгы алаллыкъ тюлбюз» дегендиле Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары. Не этерик эди зауаллы Сымайыл – джазгъанды талай джыр. Ызы бла уа, Аллахдан, халкъдан да кечмеклик тилегенди:
«Сталин деген чууутлу,
Джашауубузну къурутду,
Тиллерибизни чалдырды,
Кесине махтау салдырды.
Махтау салалгъан – тёргеди,
Салалмагъан а – кёргеди.
Джан – татлы, мен да айтама.
Артда тобагъа къайтама».
Диннге къаршчы джыр-назму эт деб да къысхандыла Сымайылны. Алай а, дин ёзекден чыкъгъан Джырчы, башын сакълар ючюн Аллахха къаршчы къалай барыр эди? «Аллай ассылыкъдан эсе, ёлгеним ашхыды. Тёнгегими ёлтюрселе да, джаным сау къалыр, тазалай къалыр – Аллахыма джарыкъ бет бла тюберме». Диннге къаршчы джукъ айтхандан эсе, ёлюрге хазыр болгъанды Сымайыл. Сымайылны аууздан айтыб, халкъны эсинде къалгъан сёзлеринде, не кеси къолу бла джазгъан чыгъармаларында, иш этиб тинтген алим да, диннге къаршчы бир сёз табаллыкъ тюлдю. Сталин фыргъауунну заманында бюгюлмеген Сымайылны, артда, халкъ сюргюнден къайытхан 1957-чи джыллада бюгерге излегенлери сейир тюлмюдю?
Сейир тюлдю. Джазыучу организацияны, радиокомитетни да къарачай тамадалары бек ариу биле эдиле Сымайылны бюгалмазлыкъларын – «чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмезин», «къан бла кирген, джан бла чыгъарын» ангылай эдиле ала. Сымайыл этмезлик ишни айтыб, аны кёлюн сындырыр ючюн, адабиятдан, маданиятдан бырнак этер ючюн эте эдиле алай. «Аллах джокъду деб, басмагъа макале джаза эсенг, радио бла сёлеше эсенг, 1940-чы джыллагъа дери болгъан орнунга къайтарайыкъ сени...». Къолундан мынчагъы, джанындан хамайылы тюшмеген Джырчы Сымайылны биле эдиле не бла сууутургъа боллукъларын. Андан сора «ол адамлагъа» Сымайыл бир кере да «назмуларымы басмалагъыз, джырларымы джырлайым – радио бла беригиз» деб, бармагъанды.
Тутхан дининги сат делле манга,
Адамлыгьынгы ат делле манга,
Аллахха аман айт делле манга,
Сора орнунга къайт делле манга.
Динин сатыб, адамлыгъын атыб, Аллахха аман айтыб табылгъан оруннга, «сыйгъа» кеслерин терилтгенле табыла келгендиле. Сымайылгъа аны теджегенле, кеслери аллайла болгъандыла. Ёзге, халкъ Джырчы аллай керахат затны эшитгенине огъуна къыйналгъанды, ыйлыкъгъанды:
Бу залимликди – ыхдырыу, эзиу,
Эталлыкъ тюлме бу джыргьа эжиу!
Насыб сагъайыб, келгинчи кёзюу –
"Тёзген тёш ашар" - меники тёзюу.
Не этерик эди тёзмей – Сымайыл тёзген да этгенди, тёш ашамагъанлай, дуниядан да кетгенди. Уллу поэтни-джырчыны саулугъунда да, ёлгенинден сора да, джазгъанларын, макъамларын башсыз-тюбсюз этерге, тонаргъа уялмагъандыла.
Халкъым деб, джазгъан затлары басмаланмагъанына, джалгъан дау юсюнден къурумагъанына, тюзлюк бир къайытмагъанына ачый-кюе-къыйнала дуниядан алай кетгенди Сымайыл.
Сымайылча адамларын башха халкъла къол аязларында джюрютедиле, ёлгенинден сора да, сын-суратын салыб, музей ачыб, адамла зияратха джюрюрча этедиле. Узакъгъа барыргъа керек тюлдю. Малкъарда Кязимге шыйыххача къарайдыла. Кертисинде да ол шыйых болур эди, алай а, ол Къарачайда болса, анга да Сымайылгъа джетген кюн джетерик эди.
Кязим сюргюнде ёлген эсе да, Къайсын, малкъар адабиятны насыбына, къазауатдан сау-эсен къайытхан эди. Къайсын Кязимни кёлтюрдю, тау поэзия Кязим рухлу болду. Джаралы болса да, тау джугъутур – малкъар поэзия – ит джаныуарладан къутулуб, туугъан тауларындан дуниягъа ёхтем къарады. Артхаракъда уа, Кязимни рухуну ызындан тёнгегин да къайтардыла джуртуна. Ол ишни этгенле уа – Кязимни-Къайсынны дерслерин уста алгъан, алагъа тыйыншлы сохтала эдиле.
Къарачайда уа алай болмады. Аллах кеси сакълаб, сюргюнден Джырчы Сымайыл джуртуна сау-эсен къайытхан эди. Акъсакъалны фахмусуна, джырына, джылына кёре сый бермедиле, тёрге ётдюрмедиле, сёз бермедиле. Ол къуру Сымайылгъа этилген аманлыкъ тюл эди. Ол – бютеу назму-джыр маданиятыбызны аягъын кесген, тюз джолдан тайдыргъан аманлыкъ болду. Ёзден сёзге, эркин оюмгъа джол берилмей, литературабыз къул адабиятны – пролетар литератураны, социалист реализмни 1920-1930-чу джыллада сызылгъан тар, сыныф чеклеринде къалды. Аны палахындан къарачай адабият бюгюн да аязыялмай, айныялмай барады.
Ай медет, Къарачайда Къайсынны дараджасында джазыучу джокъ эди. Онглу къарачай джазыучула кими къазауатда, кими тутмакъда, кими сюргюнде думп болгъан эдиле. Къайсынны джылында джазыучуларыбыз – Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Осман Джырчы Сымайылгъа джол бералмадыла, Къайсын Кязимге этгенни ала Сымайылгъа эталмадыла.
Джырчы Сымайыл а – джолун кесмей, башчы этселе – бизни адабиятыбызны да, джыр санатыбызны да алгъа атлаталлыкъ адам эди. Сымайылгъа джол берселе – джыр этилиу-джырланыу адет бузулмай, бурундан келген джолу-джоругъу бла барлыкъ эди халкъыбызда. Сымайыл Хакъ сёзге, Акъ сёзге да къуллукъ этиуню юлгюсюн кёргюзте, джаш джазыучуланы тюз джолда элтирик эди.
Сымайыл уллу Назмучу, Джырчы, Композитор эди. Джырларыны сёзюн, макъамын да кеси джазыб, джырлагъан да кеси эте эди Сымайыл. Ол кюн да джокъ эди, бюгюн да джокъду Сымайылдан уллу Джырчы, Назмучу бизни халкъда. Ол бизде назму сёзню, джыр сёзню да тамалы эмда башы болгъанлай турлукъду.
Ана тилни Сымайылча билген, сёзге аныча уста чыкъмагъанды. Джаз заманда бир кёзюу болады – Кёк да, джер да джашнагъан. Сымайыл джыр-назму санатыбызны аллай чагъы болгъанды. Сабанла, бачхала баш къусхан заман бютюн сюйюмлюдю, берекетлиди. Табигъатны чакъгъан, джашнагъан, баш къусхан кёзюуюдю аламат. Сымайыл бизни ана тилибизни, поэзиябызны, джыр санатыбызны баш къусханыды.
Сымайылгъа къайытмай, аны ангыламай, ёрге тутмай – биз алгъа бараллыкъ тюлбюз.
Аллахха шукур, Сымайылны сабийлеринде алкъын сау-эсен джашагъанла бардыла. Таныгъанла уа кёбдюле. Айланыб, адамла бла сёлешиб, Джырчыны туугъан, джашагъан эллерин, юйлерин да суратха тюшюрюб, бир ашхы фильм этерге боллукъ эди. Хоу, Джырчыны джырлары да джырлана, назмулары да айтыла, бютеу джуртубуз, тарихибиз да кёрюне, аламат фильм салыныргъа боллукъду.
Сымайылны аты бла бир ёч-премия къуралса, бизни халкъны эм маджал назмучусуна, джырчысына бериле турургъа боллукъ эди.
Аны чыгъармаларын томла этиб чыгъарыргъа борчлубуз. Къарачай шахарны ара майданында эскертмесин салыб, Поэтни, Поэзияны сыйын кёргенле джыйыла турурча этерге керекбиз. Малкъарда Кязим хаджиге берилген сыйны берирге керекбиз биз да Къарачайда Джырчы Сымайылгъа.
Тамада тёлюле этмегенни, биз этейик. Ол затла бары да Тюзлюкню хорларына, Ана тилибизни айнырына, алай демек, Халкъыбызны джашарына себеб боллукъдула.
ИСМАИЛ СЕМЕНОВ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ)
ИСМАИЛ СЕМЕНОВ (Джырчы Сымайыл) – последний великий народный певец и первый великий национальный поэт Карачая. Он сумел воплотить в своем песенном, поэтическом слове дух нашего народа, величие родных гор, всю красоту и богатство нашего языка. Он – основа и вершина нашей поэзии. Ни до, ни после ни одному карачаевскому поэту, певцу не удалось достичь его уровня. Джырчы Сымайыл занимает в нашей литературе такое же место, как Пушкин в русской.
Поэма Исмаила "Акътамакъ" - это не только гимн любви, это энциклопедия карачаевской жизни; энциклопедия жизни, уклада того Карачая, которого мы потеряли, которого уже нет.
Джырчы Сымайыл был, без всякого преувеличения, совестью, честью нашей литературы. Искренность, правдивость, бесстрашие – отличительные черты его творчества. Он служил только единому Богу, писал стихи против Сталина при жизни Сталина. Остался противником безбожного режима вплоть до своей смерти. Так он и умер, с гордо поднятой головой. С 1940 года до развала СССР его имя, его стихи, песни, религиозные песнопения-зикиры, были под запретом. И сейчас не издают его книги – по разным причинам. Поэтому не знает молодое поколение великого Исмаила.
3
Лайпанланы Билалны чыгъармаларында
СЫМАЙЫЛГЪА АТАЛГЪАН неда СЫМАЙЫЛ САГЪЫНЫЛГЪАН НАЗМУЛА
ХАКЪ СЁЗГЕ ТАЯНЫБ, АКЪ СЁЗНЮ АЙТАЛГЪАН
Таша, тамаша тауушланы эшитген къулагъы,
Аланы да джыргъа-назмугъа-зикирге буралгъан къаламы,
Джанында хамайылы, къолунда мынчагъы –
Хакъ сёзге таяныб, Акъ сёзню айталгъан Джырчы Сымайыл.
МИНГИ ДЖЫРЧЫ
Къралда эм онглу джырчыгъа саналды.
Усталыкъны джетинчи къатына джетди.
Байлыкъ бла, махтау бла да сыналды —
Терилмей, тюрленмей аладан да ётдю.
Бирле кибик, кимни арбасына минсе,
Аны джырын джырлаб да бармады.
Амалсыз болуб айтса, артда тобагьа къайта,
Тюз турду, ассы болмады.
Джаннга къоркъуулуд деб, Джырчы Сымайыл
Назму этерин а къоймады.
Къыйын кёзюуде да эски хамайыл
Аны джанындан таймады.
Халкъы бла бирге аджал базманда
14 джыл турду Орта Азияда да:
Бычакъны ауузунда да кертилей къалды
Аллахха, Поэзиягьа да!
Халкъ къайытхандан сора да, фыргъауунла,
Тюрлю-тюрлю амантишле бирлешдиле.
"Аллах джокъду де,"- деб, Джырчыны
Ийманындан чыгъарыргьа кюрешдиле.
Алай а, бурун огъуна, Ибилисге
Сымайыл не айтханы, не этгени белгилиди.
Файгъамбарны, Джырчыны да сёзю
Юлгюлюдю, бизге юлгюдю.
Джырчыны ауузун байларгьа кюрешдиле,
Бёрю ауузун байлагъанча.
Ёзге аны ауазы келиб турду,
Кёк кюкюрегенча, джашнагъанча.
Аллахха шукур, джыр-назму гяхиник
Энди ура тебрегенди джуртха да.
Джырчыгъа джол бермеген
Къайдагьы къамыжакъгъа, къуртха да,
Джукъ айтмайын бир къояйыкъ.
Закийни хорларыкъ кюч джокъду.
Фахму да къаллыкъды Поэзияда,
Зарлагъа уа орун джокъду.
Минги Таугьа Минги Джырны
Сымайыл болмаса ким эталды?
Поэзия чырагъын джукълатмай
Тенгизден-теркден да ким ёталды?
Къадар Минги Тауну джаратды,
Сымайыл а — Минги Джырны.
Элли джылдан китабы чыкъды,
Алгъышлайыкъ Джангы Джылны.
Айхай, ол аны кёрмез,
Джангы назму да джазалмаз.
Минги Таууна бурулуб
Энди намаз да къылалмаз.
Минг тауну башы — Минги Тау,
Минг джырны башы — Сымайыл.
Минги Джырчы бла Минги Тау
Биз халкъны джулдузу, Айы.
Джырчыны къабхан сокъур чибинле
Кетерле, унутулурла.
Аны къабырына уа — зияратха
Закийле да джюрюб турурла.
Джангыз Джырчыны осуятына,
Биз керти бола билейик.
Ана тилибизге, Поэзиягъа
Аныча къуллукъ этейик.
Алданмайыкъ дуния малгъа,
Ызындан кёб да сюрмейик.
Ёллюк джанла бир ёлюмсюз зат къоймай
Бу къара джерге кирмейик.
КЁРДЕМЧИ ДЖЫРЧЫ – СЫМАЙЫЛ
Къызыл эминадан сау къалгъан
Кёрдемчи джырчы – Сымайыл.
Аны джанын сакълагъан
Намазлыкъ бла хамайыл.
Джырчыны фикирлери,
Джырлары, зикирлери –
Сёзюне багъа джетмеген,
Халкъны эсинден кетмеген.
Минги Сёзю Джырчыны
Тау башында тау кибик.
Кёзюуню анга берген
Нарт джырчы да сау кибик.
Сымайылны кючюнден
Минги Таула экилле.
Аны Сёзюню къатында
Джангы джырла да эскилле.
Таулу къызны да сыйын кёрдю –
Кеси тенглигине кёлтюрдю,
Акътамакъ атаб атына,
Сыйлаб сюеди къатына.
Тау поэзияны къулагъына
Азан къычыргъан – Сымайыл.
Бюгюннгю шайырлагъа
Назму дефтери – хамайыл.
Союна сой джетмеген,
Боюна бой джетмеген,
Оюна ой джетмеген
Трам джырчы Сымайыл,
Хакъ-Халкъ Джырчы Сымайыл.
Бабалары – хыджиле,
Бири къалмай хаджиле.
Сымайылгъа джол чыкъмады,
Хаджиликге баралмады.
Мен барыб хаджиликге
Аны ючюн да къылдым хадж.
Тау шийирни патчахына
Бу назмум да болсун тадж.
Минги Сёзю Джырчыны
Тау башында тау кибик.
Кёзюуню меннге берген –
Ол кеси да сау кибик.
Минги Сёзю Джырчыны
Кёкге джетген бир тауду.
Джырын Халкъ джырлагъаннга
Ёлюм джокъду. Ол сауду.
КЯЗИМ, СЫМАЙЫЛ, КЪАЙСЫН
Ахрат азабларын дунияда чегиб,
Кетдиле Кязим да, Сымайыл да, Къайсын да.
Ала кёрмегeн, сынамагьан не къалды –
Джашау аямады закийлени бирин да.
"Халкъ", "Ана тил", "Ата Джурт" дегeнде,
Ала сан инджиуню, джан къоркъууну унутдула.
Тау сёзню байракъ кибик тутдула
Ол юч шыйых – Кязим, Сымайыл, Къайсын!
Шийир Аламны намысы, сыйы, бети,
Болдула ол юч шайыр, ол юч таулу.
Бютеу дуниягьа айтдырдыла атын
Къарачайны – Беш Тау Элни – Минги Тауну!
Кязим хаджи, джырчы Сымайыл, шайыр Къайсын.
Шайыр Къайсын, Джырчы Сымайыл, Кязим хаджи.
"Джаралы джугьутур","Минги Тау", "Джаралы таш" -
Халкъыбыз. Джуртубуз. Къадарыбыз.
Шайыр. Джырчы. Хаджи.
Хаджи. Джырчы. Шайыр.
Кязим. Сымайыл. Къайсын.
Тарихибиз. Иннетибиз. Миллетибиз.
ТАРИХЧИ КЪЫЗ КИПКЕЛАНЫ ЗАРЕМА
Зареманы бютеу басмаланнган илму ишлерин окъуб, 500 чапракълыкъ джангы къол джазмасы бла да шагърей болуб, кеси бла да талай кере тынгылы ушакъ этгенден сора, кёлюме келгенни джазаргъа таукел болгъанма. Къыз ызындан къыз тууа келиб, юйюрде джаш тууса, не да, туумай-туумай туруб, сабий тууса – джау джибни да тагъыб, сау эл джыйылыб, той-оюн этиу — алгъынлада адет эди. Терен билими, озгъан фахмусу, бети, ётю да болгъан керти тарихчи туугъанды халкъыбызгъа – мени бу сёзюм да, туталлыкъ эсе, джау джибни орнун тутсун.
Сорургъа боллукъдула: Заремагъа дери бизде тарихчиле болмагъанмыдыла сора? Болмай а, бизде хар бир къарачайлы да «тарихчиди» – анда-мында эшитгенине кеси да къошуб, къурашдырыб, джарашдырыб, кёбдюрюб, хапар айтыр, анга да болгъан затды деб ийнандырыргъа кюрешир. Насра ходжа элни ол бир къыйырында аламат затла сатылалла деб, тийре сабийлени алдаб, ары чабдырыб, сора, кеси да ийнаныб, ызларындан чабханча, этедиле. Къарачайлыны къаны творчествогъа ууланыб турады – таурухха, джыргъа, назмугъа – сёзге дунияда бир халкъгъа да кесин оздурлукъ тюлдю. Анга шагъат – нарт таурухларыбыз, нарт сёзлерибиз, джомакъларыбыз, джырларыбыз...
Алай а, тарих илмуну иши башхады. Анда архив документлени таба, аладан да тюз оюм эте билирге керекди, ансы «ташны ата билмеген башына урур» дегенлей болургъа да боллукъду. Олжас Сулейменовча, сёзню тинтиб да ачыкъларгъа боллукъду тарихни. Археология уа? Кертиге келтирген, джууукълашдыргъан джолла кёбдюле, ёзге, неда — иннетден башланады.
Не иннет бла башлайса, бардыраса тарих тинтиулени? Бизде бир къауум алим къралгъа джараулу, бир къауум алим хоншулагъа джараулу, бир къауум алим да халкъыбызгъа джараулу джазаргъа кюрешедиле. Ала ючюсю да тюз тюлдюле: керти алим къралгъа, хоншугъа, халкъына да тюл – Хакъгъа (Хакъ – Истина, Правда, Справедливость) къуллукъ этерге керекди. Ансы тарихни да политикагъа бойсундуруб, тюрлендириб тебресенг – аны къыйынлыгъы келлик тёлюлеге джетеди. 1920-1930 джыллада Алийланы Умарны – белгили кърал къуллукъчуну эмда алимни – халкъыбызгъа игилик этеме деб, джазгъан, этген талай иши джангылыч болгъанын ангылайбыз бюгюн. Халкъны аллында сюелген оноучу, Абуталибни «тюнененги сен герохдан атсанг, тамбланг сени тобдан атар» деген сёзюн эсден кетермезге тыйыншлыды.
Тамада тёлю кесини терс ишин, терс сёзюн сталинчи ибилис джорукъгъа, къыйын заманлагъа кюреб, баш алыргъа да болур. Алай а, биз – бюгюннгю кюнню адамлары – халкъыбызны кёлюн сындырлыкъ ётюрюклени айтсакъ, Аллах-адам да аны бизге кечерлеми? Сёз ючюн, биз аланла тюлбюз деб айтсакъ, нарт таурухла бизники тюлдю деб джазсакъ, Эресейге къошулгъунчу бизни къраллыгъыбыз болмагъанды деб джаншасакъ, хоншулагъа джасакъ тёлеб тургъанбыз деб ётюрюкню къатласакъ, тиширыуларыбызны къабарты бийлени тюблерине атыб тургъанбыз деб сандырасакъ, биз халкъ тюлбюз, джыйымдыкъбыз деб турсакъ, «къарачай-малкъар эки тилди, эки халкъды» деб душман айтханны къайтарсакъ... Быллай ётюрюклени айтханла уа бардыла ичибизде – эртде-кеч болса да, этген итликлери ючюн, къара багъанагъа тагъыллыкъдыла ала. Зареманы илму ишлери аллай джалгъан, ётюрюк, хылымылы кир ырхыгъа да тыйгъычды-бурууду.
Къарачайны джуртуна, тарихине, культурасына да джутланнганла, алагъа ие болургъа кюрешгенле кёбден кёб бола барадыла. Аланы алай «джигит» этген, аланы сууутурча, Татаркъан, Джаттай болмагъаныды Къарачай халкъда бюгюн. Алай а, къыйын кюн аллайла чыгъарыкъларына бир кишини ишеги болмасын. Бусагъатда къалам урушла барадыла, Аллах айтса, бычакъ урушха джетмез иш. Къарачай кесин бюгюн Билим бла, Сёз бла – Къалам бла къорууларгъа керекди. Кязим айтханлай, «Иги сёзню бычакъ кесмез». Зареманы илму сёзю – халкъыны тарихин, кёлюн да джазгъан Джангы сёздю, Иги сёздю, Керти сёздю.
Мени сартын, къалам тутхан сёзню кертисин айталмай эсе – ол джазыучу, тарихчи деген атха тыйыншлы тюлдю. Кязим хаджи бла Джырчы Сымайыл сёзлени бир-бирине уста такъгъанлары ючюн тюл, сёзню игисин, кертисин айтханлары ючюн багъалыдыла бизге. Мизиланы Исмайыл да (керти дуниясына кетгенди – джандетли болсун) тюрк-алан къарачай-малкъар халкъыбызны эм онглу тарихчисине аны ючюн саналады. Исмайыл кетгенден сора, аны орнун тутаргъа, аны дараджасында адамыбыз джокъ эди. Энди, шукур Аллахха, аллай тарихчи чыкъгъанды, ол да – Кипкеланы Зарема, Борисни къызы.
Бизде бир-бирле тюненеги, бюгюннгю тарих бла кюреширге къоркъгъан этедиле: тюзюн джазсала – хоншула хахайлайла, терсин джазсала – халкълары ирият береди. Аны себебли, эт да тиш да кюймезча этебиз деб, кеслерин да, халкъларын да табсыз болумгъа саладыла. Алимге, джазыучугъа да фахмудан, билимден сора да амалсыз керекли зат: бет бла ёт.
Зареманы тинтиулери базар хапарлагъа кёре тюл, тарих документлеге таяна джарашдырылгъандыла. Аны себебли, хоншу алимлени джуртубузгъа, культурабызгъа къатылгъан ётюрюклери хыйны кючлерин тас этедиле керти тарихчини кючюнден. «Къарачай-Черкес джумхуриетде эм эски халкъ къарачай халкъды, къалгъанла аны джерине артда джерлешгендиле» деб джаза эсе, айтханын документле бла бегитеди. Бизни республикада джашагъан халкъла къайдан, къачан, къалай келгенлерин тюзюн билирге излеген бар эсе – Кипкеланы Зареманы бу китабларын окъусун: «Российский фактор в миграции и расселении закубанских аулов 19 века», «Абазины Северного Кавказа: внутренние и внешние миграции в 18-19 веках», «Народы Северо-Западного и Центрального Кавказа: миграции и расселение (60-е годы 18в. – 60-е годы 19в.) 19-20-чы ёмюрледе тыш къраллагъа къарачайлыла нек кетгенлерини тюзюн билирге излеген да Зареманы «Карачаево-Балкарская диаспора в Турции» китабын окъусун.
Зареманы тарих тинтиулерине-ишлерине къралда белгили алимле – академикле, тарих илмуланы докторлары уллу багъа бергендиле. Ала бары да Зареманы керти тарихчи болгъанын, кесини энчи къарамы-оюму болгъанын, Кавказны тарих илмусуна уллу юлюш къошханын чертедиле. Ала айтханнга мен къошар зат джокъду. Джангыз, Заремача тарихчиле бизде къой, бютеу уллу къралда да аздыла. Биз Заремагъа не джаны бла да болушлукъ этиб, ёрге тутсакъ, ол бютеу халкъыбызны джакълаяллыкъ къызды. Бу къыйын заманда, адамла баш къайгъылыкъ, джан къайгъылыкъ болуб айланнган заманда, барыбызгъа да сагъыш этген, эркиши алимле айтыргъа, джазаргъа базмагъан керти сёзню айталгъан, Сатанай бийчеге ушаш Заремагъа таза джюрекден сау бол дейме.
Кёлюме келген дагъыда бир зат. Бусагъатда цензура джокъду – хар ким кёлюне келгенни джазыб, чыгъарыб барады. Тарих ишле, неда тарих бла байламлы чыгъармала, басмадан чыгъардан алгъа, алагъа бир белгили, барыбыз да ышаннган бир АЛИМ (не да ол башчылыкъ этген бир Кенгеш) къарай турса иги боллукъ эди. Ол заманда халкъыбызгъа табсыз айтылгъан, ётюрюк, чюйре затла чыкъмаз эдиле... Тарих джаны бла бюгюнлюкде аллай авторитет болаллыкъ Заремады джангыз.
Дудаланы Махмудну (Рамазан Къарчаны) тарих хазнасындан бир кесеги мени къолумдады – 1990-чы джыллада Америкагъа баргъан сагъатымда ала келген эдим. Аны къагъытларында быллай бир джазылгъан джери барды: «Экинчи дуния къазауат СССР-ге джетгинчи, мен Къарачай илму-излем институтда ишлей эдим. Лайпанланы Хамид бла бирге кёб элде айланыб, джыр, таурух, хапар джыя эдик. Ол заманда 120-130 джыл джашагъан къартлагъа да джолугъуучан эдик. Джазлыкъдамы эди, огъесе Дууутдамы эди, алайчыгъын унутханма, 160 джыл болгъан, Хасаукада уруш этген бир нартха да тюбеген эдик... 1937 джыл къызыу тутууладан сора, хапар айтыргъа сюймей эдиле. Алай болса да, кёб зат джыйгъан эдик. Кёб джыргъа класс кёзден къараб, социалист джамагъатха, ангыгъа келиширча эте эдик. Байгъа, бийге иги айтылгъанны къората эдик, къара халкъны не къадар унукъгъан, джарлы, мискин этиб кёргюзте эдик. Хасаука джырны бек эртдеги вариантын Хасаука урушха къошулгъан къартдан джазгъан эдик. Анда быллай тизгинле бар эдиле:
...Таб джолланы Атаджокъдан билгенди...
Ма ол итди бизни сатыб къоярыкъ.
Къарачайны багъасындан тоярыкъ...
Артда Хамидни сёзю бла (ол институтну башчысы эди) барын тюрлендириб, джырда бютеу гюнахны кесибизни бийлеге кюреб, гюнахны къуру Амантишге къалагъан эдик... Бюгюн кёб затха сокъуранама. Биз, органладан къоркъуб, ёмюрде кишиге бойсунмагъан, уллу орус аскер бла да къазауат этерге артха турмагъан ёхтем, ётгюр халкъыбызны тёбен этиб, учуз этиб, къул-къарауаш этиб кёргюзте эдик. Ай медет, биз джыйгъан материалла сакъланыб, басмаланнган эселе, эндиги тёлюле тюзюн билмей къаллыкъдыла. Тюзю уа, бизде ёмюрде да Орусдача, Къабартыдача – бий эмда аны къабагъы – дегенча отношениеле болмагъандыла. Къарачай ёресине ёзден халкъды дерге боллукъду. Хасаукагъа дери Къарачай бир кишиге бойсунмагъанды, кесине зорлукъ этдирмегенди. Чекле ачылыб, бошлукъ болса, Тюркден, Алманиядан (Германиядан) келтирген бютеу архивими Къарачайгъа берир эдим. Къоркъмай, бизден ётлюрек бир тарихчи чыкъса анда... Амма, коммунист джорукъ тюзюн айтыргъа къоймаз».
Зауаллы Махмуд бюгюнлеге дери джашаса эди, кесини архивин Кипкеланы Зареманы къолуна тутдурур эди. Не ючюн десенг, Махмуд умут этген тарихчиди Кипкеланы Зарема.
Бусагъатда эски къарачай джырланы джангыдан басмалайбыз деб айланадыла – ол иги башламды. Алай а, аланы Дудаланы Махмудну архиви бла тенглешдириб, Махмудну комментарийлери бла да хайырланыб, алай хазырларгъа керекди. Тюркге кёчген мухаджирледен-стампулчуладан Махмуд джазыб алгъан тин хазнаны иги кесеги Сылпагъарланы Йылмазда сакъланады. Алай бла Дудаланы Махмудну архивини асламы Америкада къызындады, иги кесеги Тюркде Йылмаздады, менде да бир китаблыкъ заты барды. Мен Махмудну «Радио Свобода»-да ишлеген кёзюуюнде бериулерин «Юйге Игилик» газетде, «Правозащитники репрессированных народов» брошюрада да басмалагъан эдим. Эки китабын а – толусу бла «Ас-Алан» журналда чыгъаргъан эдим. Мен Махмудну менде болгъан затларын ышаныб Къарачайда джангыз Кипкеланы Заремагъа бераллыкъма, не ючюн десенг, Дудаланы Махмуд бла Мизиланы Исмайыл мийикде тутхан Хакъ байракъны мындан ары элтирге бюгюнлюкде эм тыйыншлы Олду.
КЪУУАНЧ
Барды бизде Зарема Кипке –
Тарих сёзю сыйынмагъан кебге,
Къуллукъ этген Кертиге-Хакъгъа,
Алай бла джарагъан Халкъгъа.
Барды бизде Зарема Кипке –
Хар джазгъаны асыуду кёлге:
Къалгъанла бизни къараталла джерге,
Ол а бизни тартады ёрге.
Китабынгы окъудум Зарема Кипке,
Къууанчымы айтайым кимге?
Кёклеге къагъайым къонграу –
Таулу мёлекге салсынла махтау.
Сен айыртаса къарадан акъны –
Айтыб, джакълаб Кертини, Хакъны.
Кёлюн кёлтюресе адамны, халкъны.
Унутургъа боллукъмуду аны?
Сен айталгъан Сёз
Бютеу халкъгъа табдырады эс,
Бютеу халкъгъа тутдурады ёз:
Кеси кесибизни кёребиз биз –
Халкъбыз, Адамбыз биз.
Учургъан, учундургъан къанат бизге –
Тарихчи Зарема Кипке.
Дуния бизге кёрюнмез тар –
Джазыучубуз-тарихчибиз бар.
Сатанай бийчеча, Зарема Кипке,
Атынгы айтхан да татлыды тилге.
Джашау, насыб тилейме Сеннге.
Сен саулукъда не къоркъуу бизге?!
Къошмай-къоратмай, айтхан бла тюзюн,
Барыбызгъа болгъанса юлгю,
Барыбызны кёлтюргенсе кёлюн –
Къаратханса Джерден Кёкге.
Сенсе гюлю, ёкюлю да Халкъны,
Келечиси да Тюзлюкню, Хакъны –
Тарихчи Зарема Кипке.
Илму сёзюнг асры къууандыргъандан
Джети къат Кёкге учханчад джаным.
Керти Сёзню айталгъан Ханым,
Аллах айырмасын халкъымы Сенден.
Сёзюнг – Халкъ сакълагъан дууа.
Джюрегими Нюр джарыкъ джууа,
Къууанчымы билдиреме кёбге.
Сени бизге бергени ючюн да –
Минг-минг шукур эм махтау Кёкге.
Джазыуубузну тюз джазгъан Зарема –
Атынг огъуна байракъды бизге.
ЗОЯ ГРАННЕС – НОРВЕГИЯДА БИРИНЧИ ТАУЛУ ТИШИРЫУ
Къарачайлыла «джыджымны узунун, сёзню уа къысхасын» сюйген адамладыла. Ол нарт сёзню барыбыз да, къалам тутханла уа артыкъсыз да, эсде тутаргъа борчлубуз. Алай а, Зояны юсюнден эки-юч сёз бла айтхан къыйынды – аны джазыуу къыйын къадарлы халкъыбызны тарихини, алкъын тинтилмеген, бир чапрагъы-бети болгъаны себебли.
1991 джыл Ингилизни ара шахары Лондонда ингилиз тилде чыкъгъан журналда («Журнал Института проблем мусульманских меньшинств») 1943 джыл Советле къарачайлылагъа – Шимал Кавказны бир тюрк-муслиман халкъына – къалай сюргюн этгенлерини юсюнден уллу статья-макале басмаланнганды. Аны джазгъан норвежли доктор, профессор АЛЬФ ГРАННЕСди. Ол тинтиу ишни орус тилге кёчюртюб, 1992 джыл «Юйге Игилик» газетни 8-чи номеринде берген эдик.
Олсагъатда мени сейирсиндирген – бизге джан аурутуб, бизни юсюбюзден алай джазаргъа Альфны эсине къалай келген болур? Энди ангылайма: анга ол иннетни сингдирген бир да ажымсыз Зоя болгъанды – Граннесни юй бийчеси. Профессорну кесине заманында тюбеялмагъаныма джарсыйма: ол 2000-чи джыл ауушханды. Зоя бла уа олтуруб ушакъ этебиз.
Зояны атасы Боташланы Аслан-Мырзаны джашы Тинибекди, Къарт-Джуртчу. Ол 1880 джыллада туугъанды. Дуния малдан эсе, окъуугъа-билимге уллу магъана берген юйюрде ёсгени себебли, табигъат берген фахмусуна да таяна, окъууун Санкт-Петербургда тамамлагъанды. Терен билими болгъан, орус, француз тилледе эркин сёлешген таулугъа иш къайда да табыллыкъ эди. Алай а, халкъы бла болургъа излеб, джуртха къайытыб, джер-джерде устаз болуб ишлегенди.
1917 джыл большевикле хорлагъанларында, алгъын джашаудан хапарлы эски интеллигенцияны къурутуу, аны орнуна совет тобукъда джангы интеллигенцияны ёсдюрюу сиясет — къызыу джюрюш алады. Тинибекни да къыйнар керекли къоймагъандыла. Ёзге ол – акъыллы, билимли адам – не да этиб, халкъын джакъларгъа, билим джаяргъа кюрешгенди. Бютеу ёмюрюн устазлыкъ ишге бергенди Тинибек: «Бизге неден да алгъа къара таныргъа керекди. Бизни сакъларыкъ, джакъларыкъ да окъуу-билимди. Тамблагъа эшик-терезе да – Китабды».
Зояны анасы Кърымшамхалланы Хаджи-Мырзаны къызы Фатимады. Хар неге класс кёзден къарагъан заманлада, адамны къыйнар ючюн, тукъуму огъуна озуб джетгенди. Алай болса да, эки онглу тукъумну балалары Тинибек бла Фатима, «сабыр тюбю сары алтын» дей, джашай барлыкъ болур эдиле, къазауат башланмаса.
Фашистле Къарачайгъа кирген кёзюуледе да, Тинибек «халкъ джангылмасын» деб, кёб къыйын салгъанды. «Колхоз малланы сакълагъыз. Совет аскер ызына къайытса, колхозланы ызына къураргъа тюшер». Къайсы эсе да тил этиб, немчала Тинибекни тутуб, тюрмеге атхандыла. Тинибекни къутхаргъан Халилланы Саидни къатыны Намыслы болгъанды. Ол айтханды: «Бу тюзлюгюнг къоймайды сени, Тинибек. Совет власт да аны ючюн къыйнай эди сени, немчала да аны ючюн тутханла сени. Ёзге мен сени ийдирейим» деб, къычырыб башлагъанды: «мен — коммунист, коммунизмни душманы Боташ улу бла бир тюрмеде турургъа излемейме. Не аны, не мени къоратыгъыз былайдан». «Алай бла, ол тиширыуну кючю бла, башыма бош болгъан эдим»,- деб хапар айтыучан эди артда атам, деб эсгереди Зоя.
Немчала ызларына айланнганларында, минг-минг орус, украин, къазакъ, шимал кавказлы халкъладан да бармакъ бла санарча бир кесек, ала бла кетелле. Ол зауаллыланы ичинде – Тинибек, Фатима, Зоя да анасыны къойнунда. Алай башланады къачхынчыланы къыйынлыкъдан, джарсыудан толу джоллары. Совет кърал оюлгъандан сора, ол кёзюуге да башха кёзден къараргъа онг барды. Кимин байлыгъы ючюн, кимин окъууу ючюн, кимин тукъуму ючюн къурутуб баргъан коммунист джорукъдан баш алыргъа мадар табыб, тышына кетгенлеге тёре болургъа эркинлигибиз бармыды? Хар кимге да, хар неге да керти, тюз багъа берилмей, Тюзлюк къалай хорлар?
Зоя хапарын бардырады: «Аманны кеминде Италиягъа джыйылдыкъ. Алайда джыл чакълы тургъан заманыбызда италиян тилде да сёлешиб тебредим. Атама «Дженерале» дей эдиле, меннге да Дзулиа. Бир кишиге хыянатыбыз болмагъаны ючюн бизни бек сюе эдиле. Биз джашагъан юйню ханымы Пальмира «былайда тохтагъыз да къалыгъыз, кетмегиз» деб кюрешген эди. Къалмадыкъ. Кетдик. Анам хаман «джангылгъанбыз, ызыбызгъа къайытайыкъ» деб, къоймай эди. Австрияда ингилиз аскерлеге кесибиз бардыкъ. Ала уа, къолларына тюшгенлени барын, тюйюб-уруб, грузовиклеге быргъаб, совет джанына бериб бара эдиле...
Бизни бизничалагъа къошуб, чекде тинтиб, суу джуугъанча этиб, сора мал вагонлагъа уруб, Сибирге ашырдыла. Кемеровская областны Осинники элинде эркишилени башха лагерлеге, тиширыула бла сабийлени да башха лагерлеге урдула. Ой анда бир кёб сабий къырылгъан эди. Ауругъан сабийлени барына да укол эте эдиле, ол уколладан сора ала кёб бармай ёлюб къала эдиле. Мени ауругъанымы анам джашырыб, джанымы алай сау къалдыргъан эди. Анамы, биргесине айландырыб тургъан бир къарачай кюйюзчюгю бар эди, амалсыздан аны да элчи тиширыулагъа сют бла ётмекге ауушдуруб къойгъан эди. Алай эте, 1946 джылны джазына джаныбыз сау чыкъды. Зонадан да башыбызгъа бош болдукъ. Ол бетон къабыргъаладан сора, кырдыкны джашиллиги бюгюн да эсимдеди. Джюрюялмай эдим – алай къарыусуз болгъан эдим. Атама да эркинлик берилиб, элде бир фатар тутуб, бирге джашай тебредик. Кёб турмай, атам школда ишге джарашды – кочегар болуб. Кочегаркада сабийлеге дерс бериучен эди. Алай а устаз болургъа эркинлик бермей эдиле. Школну директору атамы билимине сейирсине эди. Артда атам бухгалтер болуб да ишледи. Къарачайгъа Сибирден 1962 джыл къайытхан эдик...»
Зоя Томск шахарда университетни биология факультетини «адамны эмда джаныуарланы физиологиялары» бёлюмюн бошагъанды. Андан сора Ленинградда (къачан эсе да атасы окъугъан шахарда) аспирантурагъа киреди. Ол кёзюуде анда Норвегиядан да талай джаш окъуй эди. Аланы бирлери Альф Граннес эди – Парижде Сорбонн университетни таууусуб, Ленинградха стажировкагъа келиб тургъан алим. Зоя бла Альф танышалла, бир-бирин джараталла, юйленелле. Алай а коммунист джорукъ тыйгъычла салыб, Зоя Норвегиягъа кетерге эркинлик джангыз сегиз айдан алалады. Олсагъатда чекле бусагъатдача ачыкъ тюл эдиле.
1966 джыл Ослода Зоя кесини усталыгъы бла институтда ишлеб башлайды. Норвеж тилге дженгил тюзеледи, ингилиз тилни билгени да болушхан болур. 1970 джыл Берген шахаргъа кёчедиле. Альф мында университетде ишлеб башлайды. Зоя да кесини усталыгъы бла. Зоя мында университетни психология факультетинде 6 джылны окъуб, джангы усталыкъ да алады. Аны бла тохтамай, дагъыда юч джылны окъуб невропсихологиядан уста болады. Арт кёзюуге дери Берген университетни клиникасында ишлеб тургъанды. Кёб адамгъа болушханды Зоя. Саулукъгъа къарагъан иги усталагъа тюшер ючюн кёб заман сакъларгъа керекди. Зояны сёзю бла, болджал салмай, экинчи кюн огъуна, мени джюрегими да бек иги немча кардиолог тинтген эди.
Таулу тиширыу къазауат баргъан джерледен къачхынчы болуб бери тюшген кёб адамны саулугъун къайтарыргъа болушханды. Къачхынчыла уа бютеу дуниядан къуюлгъандыла бери – Африкадан, Ирандан, Босниядан, Косовадан, Чеченден, Иракдан... Зоя Орта Азиядан бери келген къарачайлылагъа тюбегенин да айтады. Алай а аланы мында къалдырыр онг джокъду – къарачайлы болгъаны ючюн азаб чекгени дуниягъа белгили тюл эсе, кеслери «ёлюмден къачханбыз» дегенликге, алагъа мында киши ийнанмайды – ызларына къайтарыб баралла. «Орта Азияны таулуларына мени айтырым,- дейди Зоя,- анда джашаялмай эселе, Къарачайгъа къайытыргъа кюрешсинле: эски джуртларында къалгъанлача болурла. Къачхынчы болуб, тыш къраллагъа ётюб, башларын джарлы этмесинле».
Инсан хакъларын джакълауда да Зояны къыйыны уллуду. Берген шахарда аланы организациялары алгъаракълада Сахаровну, Елена Боннэрни чакъырыб, аланы тюзлюк ючюн кюрешлерине тыйыншлы багъа бергенди, кеслерини ёчлери бла да саугъалагъанды. Аллай саугъагъа «Комитет солдатских матерей России» (олсагъатда тамадасы къалмукъ тиширыу Мария Кирбасова) да тыйыншлы болгъан эди.
«Рахатлыкъ эмда Эркинлик ючюн» атлы Халкъла арасы тиширыу Лига барды. Аны Гъарб Норвегияда бёлюмюню башчысы Зояды. «Тиширыу организацияла керекдиле, тиширыула къазауатха къаршчыдыла къачан да, сайлауланы кёзюуюнде къарачай тиширыула да кеслерини онглулукъларын кёргюзгендиле. «Шимал Кавказны тиширыуларыны Союзу» иги ишлеб башлагъан эди, аны ишин джангыдан тирилтирге керекди» дейди Зоя. Ол организацияны ишине кёб къыйын салгъан Светлана Алиеваны да («Так это было» деген ючтомлукъну джыйышдыргъан алимни) ёрге кёлтюрюб сёлешеди Зоя. Халкъланы, инсанланы хакъларын сакълауда джамагъат къуралышланы магъаналары чексиз уллу болгъанын къайтарыб чертеди ол.
Бюгюн Къарачайда бола тургъан ишлеге бек къыйналады Зоя. «Къарачайлыла бир-бирлерин къырыб, сюймегенлерибиз да анга къууаныб... неге ушагъан затды ол? Мен эшитген хапарла керти эселе, школлада окъуу китабла джетишмегенден, сабийле къарачай тилден, литературадан билим алалмайла. Бир къауум ата-ана уа сабийлери къарачайча окъурларын излемейди. Ана тилин, культурасын билмей ёсген сабий ол къарачайлы болаллыкъ тюлдю. Ол къыйын заманлада атам-анам Сибирде огъуна манга къарачай тилни сингдириб кюреше эдиле. Ана тилим манга къаллай бир джарагъанды. Аны кючюнден тюрк тилли халкъланы адамлары бла къыйналмай сёлешеме. Альф Граннес ондан аслам тилни биле эди. Тюрк тилни билгени себебли, ол къарачайча да ангылай эди. Адамны АДАМ болууу, халкъны да ХАЛКЪ болууу эм алгъа тилинден, культурасындан башланады. Сабий гитчеликден къайсы халкъны культурасы бла, тили бла ёссе – ол халкъны адамы болуб къалады. Артда аны тюрлендирген бек къыйынды. Ол себебден сабийлерин ана тилсиз къояргъа излеген уллула ангыларгъа керекдиле: халкъны джокъ болууу тилини джокъ болууундан башланады. Мен къарачай тилни билмеген болсам, кесиме къарачайлыма деяллыкъ тюл эдим. Халкъны къырыб, кёчюрюб думп этерге да боллукъду. Зорлукъ этмегенлей, тилинден, культурасындан сууутуб, Джуртунда къурутургъа да боллукъду халкъны. Ёзге тарих эси, миллет сезими, ангысы болгъан халкъ кесин хорлатмаз, кесин сакълай билир. Кёб къыйынлыкъ кёрген, алай а тас болуб къалмай бюгюнлеге джетген халкъыбыз аллай сабыр, басымлы, оюмлу халкъладан болур деб умут этеме».
Эки джыйырма джылгъа джууукълашады Зоя Норвегияда джашагъанлы. Аллай бир заманны ичинде ол ана тилинде сёлеширге мында адам табмагъанды, къарачай тилин унутмай тургъаны да сейирди. Унутхан къой, джазгъанымда талай халат табыб, мени хайран этгенди. Орус, ингилиз, норвей, болгар, поляк, тюрк тилледе къыйналмай сёлешеди. Алай а туугъан халкъын, Минги Таулу джуртун эсден кетермейди. Бюгюн бола тургъан ишледен хапарлыды.
«Совет къралны чачылгъаны уллу халкъланы огъуна абзыратханды. Аз санлы къарачай халкъ сагъайыб, кесин эскериб, бирикмесе – ачыргъа боллукъду. Мен кёб къралны, кёб халкъны кёргенме, къууаныб, ёхтемлениб айтыргъа боллукъма: къарачай адебге, намысха джетген джокъду. Алай а, Къарачайны адети, адеби, намысы да тили бла бирге седирей баргъанына къыйналама. Дагъыда мени бир сагъайтхан зат: чекни бегитебиз деген сылтау бла, тау этеклерин аскер кючлеб, алайда орналгъан къарачай эллеге хыянат джетер деб, къоркъама. Не да этиб, аскер бёлеклени эллеге ийген къой, эллеге джууукъда да орнатдырмазгъа керекди.
Дагъыда барды сагъыш этер затла. Тау этеклери бизни джуртубуз болгъан бла бирге, байлыгъыбыздыла. Алайларын башха миллетли адамлагъа сатмазгъа керекди. Бюгюн ачхагъа къызыб, Доммайны, Архызны, Тебердини башхалагъа кючлетсек, артда алайларын кюсербиз, ызына уа алалмазбыз. «Край наш поруган, и горы отняли, и мёртвым покоя в земле не дают» деб, тегейли Коста Хетагуров айтханча болуб къалмасын. Малкъар-Къарачай халкъны джурту – туризмни Меккясы боллукъ бир джерди. Бюгюн ол джерни башхалагъа сатхан – ол билиб, билмей эте эсе да – джуртун, халкъын сата турады.
Къайсы халкъны да Халкъ этген тёрт тутуругъу барды: дини, тили, тарихи, джурту. Аладан бирин тас этгенлей, халкъ тас болуб башлайды. Джангыз миллет ангы, тарих эс, Китаб сакълайла аны. Минг-минг джылланы келген халкъ джолу бюгюнледе юзюлмесин. Тилибизге да, джерибизге да, бир-бирибизге да сакъ болайыкъ...».
Норвегияны Берген шахарында джашайды ма быллай огъурлу, билимли, халкъын сюйген, керти къарачай джюреги болгъан Зоя Граннес. Кёб джашасын барыбызгъа да къууанчха.
Р.S.
Бу ушакъны Зоя унамаздан, мен да къоймаздан болуб, алай тюбеб бардыргъанма. Анга тыйыншлы багъа берген талай сёзюмю «ушагъыусузду» деб, къоратдыргъанды. Алай а, Зояча адамладыла бизни халкъыбызны тышында атын айтдыргъан да, сыйын чыгъаргъан да. «Къарачай» газет бир рубрика къураб, (сёз ючюн, «Узакъдагъы джууукъла» дегенча) бютеу дунияда къарачайлыла бла байламлы болгъанлай, халкъны да ала бла танышдыргъанлай турса, иги боллукъ эди. Мен кесим 12 къралда джашагъан къарачайлылагъа тюбегенме. Мадаргъа кёре, аланы да окъуучула бла танышдырыр акъылым барды.
ДЖАШ БОЛСА ДА, БАШДЫ
(Адилхан Адилогълуну юсюнден талай сёз)
1943-1957 сюргюн джыллада Къарачайгъа къаллай къыйынлыкъ джетгенин барыбыз да билебиз. Кеси сабий болуб эскермеген да, уллуладан, билгенледен эшитир керекли къалмагъанды. Джазыучу эмда журналист Лайпанланы Сейитни ауузундан эшитгеними къысхасы бла айтыргъа излейме.
...1943 джыл ноябрда Къарачай халкъ джюклениб келген мал вагонла Итил сууну башы бла джангы ишленнген кёпюрню юсюнде тохтадыла. Кёб турдукъ алайда. Аман хапар терк джайылды:
- Джангы кёпюрню деменгилигин сынайдыла – кёлтюрюрмю, кёлтюрмезми?
- Биз джарлыланы суугъа батдырыб, бютеу халкъны тюб этерге башлагъандыла...
- Энди дунияда къарачай болуб киши къалмазгъамы тебрегенди?
- Стампулчула уа? Совет власт киргинчи Тюркге кёчген насыблы ахлуларыбыз...
- Да ала тюрклюле болуб бошагъан болурла. Аладан магъана чыкъгъа эди...
- Алай къалай айтаса. Чекле бегигинчи, къагъыт джюрютюб, барыб-келиб тургъанбыз. Тюрк, ары кёчгенлеге иги кёзден къараб, юй-джурт болуб джашарча этгенди...
- Алай болса уа... Биз къырылсакъ да, дунияда къарачай инсанла болсала, ала бизге джетген къыйынлыкъны дуниягъа билдирир эдиле. Къарачай деб халкъ бар эди деб, бизни да унутмай, кеслерине да сакъ болуб, халкъ болуб кетер эселе уа...
Сейит зауаллы арбасын тохтатыб, джюрек дарманчыгъындан ичди да, бираздан джолгъа атландыкъ.
- Энди сен Тюркде да талай кере болдунг, олсагъатда биз керти да суу азыгъы болуб къалсакъ, андагъы таулула къарачайлылыкъларын тас этмей, къарачай халкъ барды деб айтырчамылла?
- Сейит, Тюркде къарачайлыла бюгюнлеге дери тиллерин, адетлерин да унутмагъандыла. Алай а, энди элледен шахарлагъа кёчгенле кёбдюле, бу барыудан барса, ким биледи, тамблалары къалай боллугъун.
- Да алайды, халкъны халкълыгъын сакълагъан элледиле. Элле къуруй тебреселе, халкъ да тюрлене тебрейди. Къраллыкъ джюрютген уллу халкъланы ичинде эриб тас болуб кетген къыйын тюлдю. Тюркде къарачайлыланы къой, мында бизни кесибизге да барды къоркъуу. Совет кърал оюлгъанлы, артыкъсыз да. Ма аны себебли керекди халкъны сагъайтхан къонгурау. Ол къонгурау а – интеллигенцияды. Къарачай-малкъар айдынла бармыдыла Тюркде?
- Мен кёбюсюн таный болмам. Мен тюбегенле: Дудаланы Махмудну тин сохтасы, «Бирлешик Кавказия» дергини чыгъаргъан Сылпагъарланы Йылмаз, талай китабны автору Уфук Таукъул, барына да болушлукъ этерге къолундан келген кърал къуллукъчу Хурриет Эрсой. Бардыла дагъыда...
- Игиди, миллет къайгъысын кёрген адамла бар эселе...
Алай ушакъ эте, Ючкёкен элге джыйылдыкъ. Андан сора Сейитге тюберча да болмады. Тюберча болсакъ а – Аппаланы Адилхан Адилогълуну – Тюркде къарачайлы алимни, назмучуну, къарачай-малкъар интернет ситени иесин айтыб, къууандырлыкъ эдим.
Халкъны миллет сезимин, тарих эсин уятханла, сакълагъанла да Адилханча джашладыла. Бюгюннгюлюкде, тыш къраллада джашагъан къарачайлыладан бири да Адилхан этгенни эталмагъанды.
«Джаш болса да башды» деб, ёрге тутарча не этгенди Адилхан? 1909 джыл къарачай-малкъар тилде басмаланнган биринчи китабны - «Китабю мюршидин-ниса»-ны кёчюрюб, тинтиб, басмагъа хазырлагъанды эмда чыгъаргъанды; «Къарачай-Малкъар тюрклери», «Макалелер ве инджелемелер», «Совет дёнеминде къарачай-малкъар едебияты» китаблары да дуния джарыгъын кёргендиле.. Бу китаблада Къарачай-Малкъар халкъны тарихи да, бюгюню да, культурасы, адабияты да тыйыншлысыча – терен эм да толу кёрюнедиле. Бу китабла бла Адилхан бизни бютеу тюрк дуниягъа танытханды. Ол а, адам айтыб айталмазча, бизге бек керекли, бек магъаналы ишди. Адилханны экинчи уллу иши – къарачай-малкъар интернет сите къурагъаныды. Сителе андан сора да бардыла, алай а Адилханныкъы халкъ джашауну кюзгюсюдю – анда хар адам излегенин табыб окъургъа боллукъду. Адилханны ючюнчю уллу иши – къарачай-малкъар джазыучуланы чыгъармаларын, китабларын тюркчеге уста кёчюреди, басмалатады.
Адилханны китабларын, илму ишлерин тинтиб, анализ этиб, тюз, толу хапар джазар ючюн заман да, фахму да керекди. Алимни юсюнден башха алимле сёзлерин айтырла. Мен а – Анкарада быллай адамыбыз барды, быллай китабла чыгъаргъанды деб, билдиргенлигимди.
Мен бюгюн Сейитге тюбегеним болса, айтырыкъ эдим: «Сейит, Тюркде Адилхан деб бир коллегабыз барды – аллай джашла болгъан къадарда бизни халкъ тилин, тарихин, культурасын, миллет бетин-энчилигин тас этмез, дуниягъа да белгили болур».
Кёб джаша, Адилхан. Барыбызны да къууандыраса, Аллахдан къууан.
Бу назмуну да КАМАТУР (Къарачай-Малкъар-Тюркие) интернет-сайтынг бла танышхандан сора джазгъанма.
КЪАМАТУРГЪА – ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА
Къаматур – къама, тур –
Джауланы къаматырча ур,
Къампайтырча ур.
Джатханынг, джукълагъанынг боллукъду – тамам.
Уяныргъа джетгенди заман.
Къаматур, тур.
Душманны къамат, ур.
Къаушатырча ур.
Шохлагъа уа – къалкъан болуб тур.
Бирликде тирилик – Къаматур:
Къарачай-Малкъар-Тюркие.
Аллахны аллында баш ие,
Шукурла этебиз Анга –
Бизни адам этиб джаратханы ючюн,
Бизни муслиман этиб джаратханы ючюн,
Бизни тюрк этиб джаратханы ючюн,
Хакъ джолну танытханы ючюн.
Тюркбюз – къаныбыз, джаныбыз бла,
Джюрегибиз, ангыбыз бла –
Къадарыбыз бла.
Къаматур бирикдиреди бизни,
Кёлтюреди кёлюбюзню,
Джыйдырады эсибизни,
Танытады кесибизни.
Айтады Къаматур:
Тюрк халкъы, ёрге тур.
Тарихинге тыйыншлы бол,
Джазыуунга ие бол.
Тин байрагъыбыз – Къаматур!
Бизни харам джукъудан уятханлай тур,
Азанча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур.
Суу кетсе да — таш къалыр.
Сен да алай къала тур.
Къаматур.
Ким кетсе да, не кетсе да,
Сен дунияда джашаб тур.
Каматур.
Сен бирикдиресе бизни,
Кёллендиресе бизни.
Халкъыбызгъа
Джюрюшлю бол дейсе,
Эки дуниядан да
Юлюшлю бол дейсе.
«Амин» дейме мен да.
Узакъда болсанг да эм джууукъса меннге.
Халкъымса, байрагъымса, орайдамса мени.
Терсейгенлени да тюз джолгъа бур,
Бизни бирикдиргенлей, кёллендиргенлей тур.
Милли маршча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур –
Эркинликге, Тюзлюкге, Игиликге чакъыргъанлай тур.
Джаша, КЪАМАТУР.
ДЖЕР ДЖЮЗЮ, АДАМГЪА БАШ УР!
(Олжас Сулейменовну 70-джыллыгъына)
Дунияда эм онглугъа саналгъан он назмучуну джаш тёлюге аманатлары Парижде китаб болуб чыкъгъанды. Ол оноуландан бири Олжас Сулейменовду. Батыда (Западда) алай аты айтылгъан адамны бизде джаш тёлю биле да болмаз. СССР чачылгъанлы союз республикала энчи къралла болгъандыла. Къазахстан да болгъанды энчи даулет. Къайнайла ала – эркин эгемен (суверенный) къралла, кеслерини онглу джазыучуларын бирер джерге келечи этиб олтурталла, алай демек – джазыучуларыны сыйларын кёрелле, ышаналла, ала келечи-дипломат ишлени кимден да иги бардырлыкъларына базалла. Сёз ючюн, Олжас Казахстанны ЮНЕСКО-да келечисиди. Ол аламатды, ашхыды, алай а соруу: ыйыкъда эки кере чыкъгъан къарачай газетни бир бетин Олжасха бергенден магъана бармыды, алайсыз да бу джергили материалланы къалай сыйындырыргъа билмей къыйынлаша тургъанлай? Андан эсе, биз Къарачай бла байламлы адамланы, хапарланы басмаласакъ иги тюлмюдю? Не игилик этгенди Сулейменов Къарачайгъа? Ма энди адамны кёлюне келирге боллукъ бу къуджур соруулагъа джууаб да эте, Олжасны юсюнден талай сёз айтайыкъ.
1989 джыл июнь айда СССР-ни Баш Советини биринчи сессиясында Олжас Сулейменов сёзню кёнделен салыб тохтайды: «Биз ишибизни репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация этиуню джолун-джоругъун джарашдырыудан башларгъа керекбиз. Аллай реабилитацион закон алынмай, кърал сюргюннге тюшген халкъладан сталинизмни мурдарлыгъы ючюн кечмеклик тилемей, алгъа барыргъа джол джокъду. Орус, гюрджю, къазах халкъла да къыйынлыкъ чегер ючюн къалмагъандыла. Алай а, миллет белги бла башдан аякъ джуртларындан сюрюлген халкъла эки къат къыйынлыкъ чекгендиле. Биз ол затны къралны атындан, закон халда ачыкъ айтыргъа керекбиз...».
Бюгюн барыбыз да билген «Репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация этиуню хакъындан» законну джарашдырыу ма алай башланнганды. Биз – тутмакъдан-сюргюнден ётген халкъладан бири – Олжасны бу адамлыгъын, эркишилигин унутургъа боллукъбузму?
Алай а, «бёрю атарыкъ бёркюнден» дегенлей, Сулейменовну бютеу дуниягъа белгили этген — аны «Слово о полку Игореве» атлы тарих чыгъарманы юсюнден джазгъан тинтиулери-оюмлары болгъандыла. Кърал къоркъуусузлукъну органлары 1975 джыл Олжасны «Аз и Я» китабын Совет Союзну бютеу тюкенлеринден, китабханелеринден сыйырыб, кюйдюрюб кюрешгендиле. Ол оноуну этген а СССР-ни Коммунист партиясыны идеология джанындан башчысы Суслов болгъанды. СССР-ни Илмула Академиясы да Сулейменовну китабын «ууатхан» джыйылыула, сюзюуле бардыргъанды. Казахстанны башчысы Кунаев Брежнев бла сёлешиб, Олжасны джакъларгъа, сакъларгъа кюрешгенди. Сулейменовну атасын 1937 джыл «халкъны джауу» деб къурутхандыла. Сусловну башчылыгъы бла биягъы къара кючле Олжасха да ол атны атаргъа кюрешгендиле. Кунаев болмаса, Олжасха къаллай къыйынлыкъла чекдирлик болур эдиле. Бир поэт ючюн Суслов бла арасын аман этерге бизде тамадаладан киши базарыкъмы эди экен?
Кунаев халкъын, джуртун джакълагъан адам болгъанды. 1962 джыл Хрущёв къыбыла Къазахстанны иги кесек джерин мамукъ ёсдюрюучю хоншу республикагъа берирге излегенди. Кунаев бирден эки болмагъанды. Ишинден чыгъаргъан эдиле аны ючюн. Къуру бу эки заты огъуна аны онглу адам болгъанын кёргюзтмеймиди? Бизни тамадалада туугъан джерлерин чачдырмаз ючюн, башха субъектлеге къошдурмаз ючюн, халкъларын-джуртларын къоруулар-сакълар ючюн Кунаевча кюрешген (кюреширик) бармыды экен?
Къазах халкъы бек уллу къыйынлыкъ кёрген халкъладанды. 1926 джыл адам санау къагъытлада былай джазылады: «Къазахлыла – СССР-ни эм кёб санлы тюрк тилли халкъыдыла – 6 миллион 200 минг адам». 1939 джыл къазах халкъны саны саны къуру 2 миллионду. Аллай бир адамы къырылгъан къазах халкъыны Олжасча назмучусу, алими, Кунаевча да башчысы болгъаны насыб эди...
Сусловгъа да, академиклеге да Олжасны китабы не къыйынлыкъ салгъан болур эди?
Олжас «Слово о полку Игореве»-ни тинтиб, дуния бла бир тюрк сёз табханды. Бу тарих чыгъармада академикле окъуялмай къалгъан джерлени, неда ала терс окъугъан джерлени ачыкълагъанды. Славянла бла тюрк къауумланы арасында бурун кючлю байламлылыкъ болгъанын, тил, культура джаны бла ала бир-бирин байындыра хоншу джашагъанларын кёргюзтгенди. Алай а, олсагъатда орус илму «бизге культура келген эсе, Европадан келгенди, къарангы Азия, тюркле – къазауат, чабыуул этгенден башха джукъ билмеген джахилле – бизни культурабызгъа не юлюш къошаллыгъелле, бюгюн-бюгече да аланы адам эталмай, цивилизациягъа къошалмай кюрешебиз, сора уа» деб, бу кёзден къарагъанды тюрк-муслиман миллетлеге. Ма быллай тутхучсуз, джалгъан «илму» оюмгъа къаршчы тургъанды Олжас Сулейменов, СССР-ни тюрк халкъларына эс табдыргъанды, тарихибизге кёзюбюзню ачханды, кёлюбюзню кёлтюргенди. «Тюркбюз» дерге къоркъуб, буюгъуб тургъанла, Олжасны китабын окъуб, «Биз халкъбыз, адамбыз – тюркбюз биз» деб ёхтемленнгендиле. «Тауланы энгишге этмегенлей, тюзлени ёрге кёлтюргенди» Олжас. Бютеу тюрк дунияны ёрге кёлтюргенди ол. Сусловчу идеологиягъа, ол идеологияны къулу-къарауашы болгъан СССР-ни илмула Академиясына да, къаршчы тургъанды Олжас джангыз кеси. Назмуларындача, илмуда да джангы сёзню, керти сёзню айталгъанды. Керти Сёзню айтыр ючюн а фахму да, билим да, бет да, ёт да керекди. Тюрк дунияны, тюрк эсни, тюрк тарихни уятханы ючюн, биз – тюрк дунияны бир бурхусу – Олжасха сау бол дерге керекбизми?
Алай а, Олжас, къуру къыйынлыкъ кёрген халкъланы, не да тюрк къауумланы ёкюлю тюлдю. Олжас «Невада-Семипалатинск» атлы организацияны къураб, бютеу дунияда атом сауутну сынагъан полигонланы джабдырыргъа излейди. Къазахстанда полигонну джабдыргъанды. Сулейменов бютеу дунияны атом джаханимден-къоркъуудан къутхарыр джанындан кюрешеди. Ол джаны бла кёб иш да этгенди. Биз джашагъан Джерни, дунияны ёлюмден къоруулаб кюрешген Олжас махтаугъа тыйыншлы тюлмюдю?
1960-1980 джыллада Олжас башларына эркин болур ючюн кюрешген колонияланы тарихлерин тинтиб кюрешгенди. Алай а, аланы муратлары къуру азатлыкъ бла бошалса, ол колонияла аякъ юсюне туралмай къыйынлашадыла. Эркинлик-эгеменлик керекди, алай а халкъланы, къралланы арасында байламлылыкъ юзюлмезге керекди. Метрополия бла да, хоншула бла да иш джюрютюрге тыйыншлыды.
Кесини оюмун Олжас формула халда айтханды: «от веков колониальной зависимости через период независимости к эпохе осознанной взаимозависимости». Эшта, баш эркинлиги ючюн кюрешген хар бир халкъ, сагъыш этерча бир акъылман фикирди бу.
Олжас Сулейменовну арт кёзюуде джазгъан китабы «Язык письма» да, бютеудуния илмуда джангы сёздю. Адам улу бары да бир джерде джаратылыб, алайдан тёрт джанына чачылгъаны – ол белгили затды. Дин тилде айтсакъ, барыбыз да Адам бла Хауадан джаратылгъанбыз. Алай а, ол биринчи талай джюз адам къаллай тилде сёлешгендиле – ма аны юсюнденди китаб. Биринчи тамгъаладан-иероглифледен Сёзге, джазма тилге адам улу къалай кёчгенин кёргюзтюр ючюн, Олжас къаллай бир китаб окъугъанын, къаллай тинтиуле бардыргъанын айтыб чыкъгъан да къыйынды. Ахыры быллай оюмгъа келгенди: « Алгъа Белги, ызы бла Сёз. Ол белгиле Аллахны белгилеридиле, ол сёзле да Аны атлары». Бу китабны окъугъан адам англарыкъды, Олжас Сёзню таша магъанасын ачханы алимле атомну ачханча бир зат болгъанын. Алай а, атомну ачхан-чачхан – дуниягъа къоркъуу сала эсе, Олжасны биринчи Сёзню, тилни ачханы — адам улу бир болгъанын, бир ата бла анадан джаратылгъанын кёргюзтеди, адам улуну биригиуге чакъырады.
Алгъаракълада Олжас «Тюрки в доистории» деген къол джазмасын «Ас-Алан» журналда басмаланырын тыйыншлыгъа санаб, манга берген эди. Анда да тюрк къайдан чыкъгъанын, дуниягъа къалай джайылгъанын тинтеди. Сулейменов тюрк къауумла ючюн къанын-джанын аямай ишлейди. Олжасны этген ишине къарасам, 726 джыл Бильга-Тоньюкук джазгъан тизгинле эсиме келедиле:
Тунь удумадым – кече джукъламадым,
Куньдуз олтурмадым – кюндюз олтурмадым,
Кара теримди тёктим – къара терими тёкдюм,
Къзъл канъмдъ юггуртдтим – къызыл къанымы сюрдюм
Тюрк будун учун – Тюрк халкъ ючюн.
Сулейменовча адамы болгъан халкъ насыблыды. Алай а, Олжас къуру кесини халкъыны тюл, бютеу адам улуну къайгъысын кёрюрге болуму, билими, фахмусу джетген адамды. Адам улуну керти тарихин тюз окъугъан бла къалмай, адам улуну джазыуун иги джанына джазаргъа къолундан келген насыблы къауумданды Олжас.
Дагъыда бир чертерге излегеним: бютедуния проблемаладан баш кёлтюралмай тургъанлыкъгъа, Олжас къалам тутханлагъа айырыб эс бёлгенлей турады. Тюрк джазыучулада аллай къайгъырыуну мен джангыз Къайсын Къулиевде эмда Чингиз Айтматовда кёргенме. Кесими юсюмде сынагъан затымы айтама.
Тюрк къарнашыбызны 70 джыллыгъына джораланнган сёзюмю Анга аталгъан назмум бла бошаргъа сюеме.
АДАМНЫ ДЖОЛУ, ДЖАЗЫУУ ДА – СЁЗДЕ
Олжас Сулейменовгъа
Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран,
Кимге – «Аз и Я».
Суу эски ызына къайытады:
Джангырады Евразия.
Ит иесин танымагъан сагъатда,
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар.
Мен – Тейри адамы – къарайма ауалгъа:
Белгиден-Сёзден башланады Адам.
Кёкге къарай, джулдузлагъа узала,
Адам аякъ юсюне сюелгенди,
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди –
Къара таныгъан кюнюнден башланады Адам.
Эниклей табигъатны
Тилленнгенди адам улу.
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге
Тюрленнгенди адам улу...
...Адам сёзню, Сёз да адамны –
Бир-бирин джаратханла ала.
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла сёлешгенден къутулуб,
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси.
Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым,
Кече уа – Айны.
Тамгъаларында Адурхайны,
Будиянны, Наурузну эмда Трамны
Кёреме джулдузну, Айны.
Китаб ачханча ачама Къарачайны:
Къара – джети къат магъанасы Аны.
Кёкден башланады джол,
Кёкге да къайтарады ол.
Кёкдеди биз джашагъан Джер.
Не бек кюрешсек да биз,
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар.
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман,
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб.
Джер джолу адамны башланады Белгиден-Сёзден.
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эм кёлден,
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден,
Ачады бизге джангыдан аны:
Сёзде джашыныбды джолу Адамны,
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны.
Къыйынлыгъыбыз бизни –
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз Сёзню.
Алай а, бир кераматлы чыгъад да ичибизден
Таша магъанасын, керти магъанасын ачады Сёзню –
Хакъ джолгъа къайтарады бизни.
Адам улугъа къайытады джаз –
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз:
Къара таны – джай аны –
Керти тарихинги, джазыуунгу да джаз.
ХАЛКЪЫБЫЗ ДЕГЕН АДАМЛА
1990-чы джылла эдиле. Чекле ачылыб, адамла тышына джюрюй башлагъан заманла. Ол кёзюуледе меннге да таблыкъ тюшюб, тюрлю-тюрлю конгресслеге, къурултайлагъа бара-келе турдум. Гъарб, Шаркъ къраллада да кёб адам бла танышдым – аланы ичинде белгили джазыучула, алимле, сиясетчиле, миллет ёкюлле... Сёз къозгъалгъан джерде къуру да айтыргъа, ангылатыргъа кюрешгеним: «Къарачай» деб, кёб къыйынлыкъ кёрген, аз санлы тюрк-муслиман кавказ халкъ барды; аны къысха тарихи былайды; бюгюннгю джашау туруму, джарсыуу буду».
Ненча къралда болгъан эсем да, бизге джан аурутхан, не джаны бла да болушургъа излеген кърал къуллукъчулагъа тюртюле келгенме. Ай медет, бизни къарачай тамадаланы къоркъакълыкъларындан кёб иги иш башланмай не да тынмай къалгъанды.
Анкарада бир джыйылыудан сора, мени Тюркню бек уллу тамадаларындан бирине тюбетдиле. Ол айтды: «Совет кърал чачылгъандан сора, къыйын болумгъа тюшген тюрк халкълагъа болушургъа керекбиз. Ол бизни къарнашлыкъ борчубузду. Быллай кюн келирин алгъадан огъуна сезиб, Ататюрк да аны аманат этиб къойгъанды. Къазахстанча энчи кърал болгъан тюрк джумхуриетлеге этген болушлугъубуз джюз-джюз миллион долларла бла тергеледи; кърым татарлылагъа, гагауузлагъа да болушлугъубуз бек уллуду. Къарачайлылагъа да къолдан келгенни аямазбыз, джангыз республикагъызны башчысы бизге тюбесин».
Хубий улу бла арам алай таб болмаса да, Москвада «Россия» къонакъ юйге барыб, анга тюбедим. Былай-былай деб, ишни болушлусун ангылатдым. Владимир Исламовични биринчи айтханы: «сеннге ким эркинлик бергенди, аллай джерлеге кириб, сёлешиб айланыргъа?». Экинчи айтханы: «биз Тюрк бла иш джюрюте тебресек, бизге не айтырыкъларын билемисе?». Сёз аны бла бошалды.
Артхаракъда аллайыракъ сёзлени биринчи президентибиз Семен улу да айтхан эди энчи ушагъыбызда.
Къалгъан халкъланы тамадалары тышына барыргъа, иш джюрютюрге да къоркъмайдыла, бизникилеге не болуб къалгъанын, ким биледи.
Тюркде джашагъан къарачайлыла да ангылаялмайдыла алай нек болгъанын. Ёзге, Къарачайны уа унутмай, къайгъыргъанлай турадыла. Аллай юч джашны атларын айтыб къояргъа излейме. Ма ала: журналист Къарабашланы Мустафа (Мустафа Ёзюнегювен), тележурналист Бытдаланы Аднан (Аднан Табакъчы), хирург Сылпагъарланы Мустафа (Мустафа Доммайчы). Аланы адамлыкъларын, къонакъбайлыкъларын билмеген къарачайлы болмаз. Аланы сагъыннганым а не ючюндю?
Къарачай шахарда ишлене тургъан межгитни имамы Семенланы Адамгъа эмда къурулушну бардыргъан Джуккаланы Рамазаннга тюбейме. Айтама: «Мубарекле, дуния межгитин Тюркден, Арабдан ачха алыб ишлетеди. Сиз а, джалыныб, джалбарыб, халкъдан тюшген капек-шай бла сюерге кюрешесиз».
- Да биз айтмагъан дин къуллукъчу къалмагъанды, не эсе да, кючлери джете болмаз, болушалгъан джокъду. Бу сууаблы ишге аз-кёб да хайырлары тийгенлени уа атларын байракъ этиб, юлгюге тутуб да турабыз. Тюркден, Арабдан болушлукъ болса уа, ким огъай дей эди, аны къайгъысын ким этсин ансы. Не эсе да, барыб, айланыб, сёзюн ётдюрлюк адам табылмайды.
- Да алай эсе, огъай демесегиз, мен бир кёрейим.
Рамазан тергетиб, межгитни ишлеб тындырыр ючюн 240 минг доллар кереклисин кёргюзтген къагъытны, межгитни бюгюннгю халын, суратын, барын къолума тутдурады. Аланы да джаныма салыб, Истанбулгъа учама. Къарабаш улу арбасы бла келиб, юйюне элтеди. Алайдан да Анкарагъа кетебиз. Анда Тюркню дин башчыларына тюбеб, толу хапар айтабыз. Мустафа узун къалын къара сакъалын да сылай, мен айтханны кёчюрюб барады. Сиз бизни керти тюрк-муслиман къарнашларыгъызгъа санай эсегиз, болушугъуз Къарачай шахарда джамини сюерге,- деб сёзюбюзню бошайбыз.
- Болушайыкъ. Ол алай уллу ачха тюлдю. Дагъыстанда ара межгитни ишлетирге уллу ачха джойгъанбыз. Джангыз тилек къагъытны бериуню джолу-джоругъу барды. Москвада келечи юйге беригиз бу къагъытланы. Копиясы бизде да къалсын. Тилек къагъытларыгъыз андан келгенден сора, мында къарарбыз, иншаллах, тюз оноу этербиз.
Москвагъа къайытама, Тюркню келечи юйюнде дин ишлеге къарагъан Рушен бейге тюбеб, салам да, хапар да айтыб, къагъытланы къолуна тутдурама. Кёзюу-кёзюую бла анга тюбей, аманатыбызны эсгерте турама. Иш бираз созулуб баргъанча кёрюб, джангыдан Тюркге учуб, Измирге барыб, танышым доктор Мустафагъа тюбейме. Анга да джарыллыкъны айтыб, къагъытланы да бериб, ишибизни аманат этеме. Ол да бизни аманатыбызны дин ахлусу Аднан Табакъчыгъа билдиреди. Бу ишни баджарыугъа эм уллу къыйыны кирген Табакъчыды. Мен да Тюркню дин башчыларына тюбей, телефон эте тургъанма. Аллахны игилигинден, Тюркде къарачай къарнашларыбызны болушлукълары бла бла Тюрк Къарачай шахарда межгитни ишлетирге ачха ийиб башлагъанды. Аны 20 минг долларын алгъанларын билдирген эди Рамазан. Энтда 46.651 доллар къолларына тюшгенди. Ариу аны бла тохтаб къалса да болушлукъ, биз Тюркге, Тюркде джашагъан къарнашларыбызгъа да сау бол дерге керекбиз. Бу разылыкъ сёзюмю алагъа атагъан назмуларым бла бошаргъа сюеме.
ДОКТОР МУСТАФА ДОММАЙЧЫ
Болдум назмучу, миллетчи,
Болдум джулдузчу, Айчы...
Унутдум къайгъыны, джарсыуну –
Измирде окъудум джазыуну:
Доктор МУСТАФА ДОММАЙЧЫ.
Доммайчыны туудугъу бла тюл,
Биз тарих бла тюбешдик.
Доммайчы сёлешген тилде –
Къарачай тилде сёлешдик.
Джуртха къайытыр-къайытмаз
Доммайчыны къабырына ашыгъырыкъма.
«Туудугъунгу кёрдюм Тюркде» деб,
Мен — бир тюз аскерчи — аскер башчыгъа
Хапарны тюзюн айтырыкъма.
Ол, къурч ауазы къалтырай, сорур:
«Тюркге нек кёчгенле?» деб,
«Джуртларын къоюб нек кетгенле?» деб,
Темир джаны тынгысыз болур.
Дагъыда сорур:
«Ана тиллерин билемилле?» деб,
«Ата джуртларын джокълаймылла?» деб,
«Бир-бирин джакълаймылла?» деб,
«Къарачайчылыкъны сакълаймылла?» деб.
Дагъыда:
«Къарачай джашаймыды, джашарыкъмыды?» дер,
«Анга кимден, неден къоркъуу барды?» дер.
Сора бизден бек къаты сорур:
Тили, тини да джашнар ючюн,
Къарачай джашар ючюн,
Насыблы, зауукълу джашар ючюн,
Не этгенсиз сиз? Не этесиз сиз?
Деу Доммайчыны бу соруууна,
Ата-бабаланы бу сорууларына,
Биз къаллай джууаб бере билейик,
Сыйлы къарнашым, Мустафа Доммайчы?
Ала бердиле бизге бу тилни, Джуртну да,
Аладан кёчдю бизге адет да, тёре да...
Бизден а не къалыр туудукълагъа? Не къалыр?
Эшитемисе, Доммайчыны туудугъу Доммайчы?
Бизге уяныргъа джетгенди заман.
Къарачайгъа джаныбыз къурман.
Халкъ хастады, джетгенди заран.
Керекди оноу, керекди дарман.
Не айтырса, доктор Мустафа Доммайчы?
Да сау къал, доктор Мустафа Доммайчы.
Не мында, не Джуртда
Кёрюшюрбюз, Аллах айтса,
Хошча къал, доктор МУСТАФА ДОММАЙЧЫ.
ТЮРКНЮ ДЖАНГЫДАН АЧАБЫЗ
Джамилени минараларыча,
Тюз бол Кёкге да, Джерге да.
Азан таууш тартады бизни
Тюркге да, ёрге да, тёрге да.
Кёз ачар ючюн, айланыр ючюн
Келмедим бери.
Тюшюнюр ючюн, ийнаныр ючюн,
Бегир ючюн келгенме бери.
Келдим бери эсими, ёзюмю
Харамдан-гюнахдан тазалар ючюн.
Кирге булгъаннган сёзлерими да
Шийирлер ючюн, назмулар ючюн.
Келдим бери
НЮРленир ючюн, АЙланыр ючюн.
Тюркиени сюйдюм
Иманы ючюн, айраны ючюн.
Джаннга, тёнгекге да
Ашы – халал.
Мында азанчы болургъа изледи
Назмучу Лайпанланы Билал.
Истанбулну уллу джамилеринде
Къылдым намаз.
Дуаларымда – джюмлей муслиман
Эм да – Кавказ.
Иймансыз джорукъ – аман аууш –
Къалды артда.
Алда – Айкъанат азан таууш:
Аллаху акбар!
Аят орнуна назму окъудум –
Сер сёзюме да болмады кюлген.
Мени Тюркге чакъырыб,
Аллахха джууукъ этиб,
Сууаблыкъ алды Мустафа –
Мустафа Ёзюнегювен.
Сау бир ёмюрню кесилиб джолла
Кесибиз джашадыкъ, тюздеча.
Энди Тюркню джангыдан ачабыз –
Дини, тили, айраны да биздеча.
«Аллах барды, бирди, ишек джокъду» деб,
«Аллаху акбар!» деб, бир сафха
Тизилебиз узакъла, джууукъла да.
Азан тауушха келебиз бери,
Азан тауушну элтебиз Джуртха да.
Дау кёб, джау кёб, умут – Аллахданды,
Кюч алайыкъ имандан, бир-бирибизден да.
Аллах айырмасын энди бизни
Тюркюбюзден, тюрклюгюбюзден да.
Аминь.
НОРВЕГИЯНЫ ЮСЮНДЕН, КЪАРАЧАЙГЪА САГЪЫШ ЭТЕ
Норвегия (магъанасы «Шимал Джол» демекди) Шимал Европада орналгъан бир къралды. Аны джери Скандинав джарым айрымканны гъарб эмда шимал джанында 1750 къычырым узунлукъгъа созулубду. Шимал Буз океанны Баренц тенгизи, Атлантик океанны да Норвеж, Шимал тенгизлери джууалла аны джагъаларын. 150 минг айрымканы барды. Швеция, Финляндия, Россия къралла бла чеклешибди. Джерини ючден экиси таулалла. Аладан уруб келген таза тау суулары бизни къобанлагъа ушайла. Аламат нарат орманлары барды. Джурту Ингилиз тенгли болгъанлыгъына, адам саны беш миллионнга да джетмейди. Ол себебден джер къытлыкъ джокъду. Аны юсюне да табигъат байлыгъы бек уллуду. Эм уллу насыбы уа – ол байлыкъ халкъныкъыды.
Энчи кърал болур ючюн, джерине, табигъат хазнасына ие болур ючюн норманлыла кёб кюрешгендиле. Онунчу ёмюрде бютеу Норвегияны бирикдирген Харальд патчахлары болгъанды. Онбиринчи ёмюрде Норвегияда христиан дин бегигенди. 16-чы ёмюрде Норвегия Данияны къолуна кёчеди. Талай джюз джылны кюрешиб, 1814-чю джыл майны 17-де энчи Анаясасын (конституциясын) да алыб, Даниядан къутулады. Алай а, Швеция бла бирлеширге керек болады. 1905 джыл ариулукъ бла келишиб, шведледен да айырылыб, баш эркинлик табады.. Энчи кърал болгъандан сора башланады Норвегияны не джаны бла да айныуу. 1945 джыл къралларын немец фашистледен азатлагъандан сора, ол айныу джангы кюч алады.
Бюгюнлюкде Норвегияны сатыу-алыу ишлени баджаргъан флоту дунияда тёртюнчю орундады – АБШ, Япония, Ингилиз къралладан сора. Электороэнергия чыгъарыудан а, адам башына тергеу бла, дунияда биринчиди. Норвегияны экономикасын, джашау турумун бек кёлтюрген ючюнчю заты – нефти бла табигъат газыны кёблюгюдю. Быланы юсюне да туризмни дараджасын кёлтюрюб, уллу хайыр тюшюреди Норвегия.
Ёзге, кърал, дуния малгъа къызыныб, халкъны тин байлыгъын седиретмейди. Окъуугъа-билимге, культурагъа, саулукъ сакълаугъа бек уллу эс бёлюнеди, кёб ачха джоюлады. Норвегияда 200 газет чыгъады, аны харкюннгю тиражы эки миллион бла джарымдан атлайды. Бютеу газетле бары къралны болушлугъу бла чыгъадыла. Мында эл библиотекалада огъуна, излеген китабынгы табаллыкъса, болмагъанын келтирталлыкъса. Компьютерле джетишелле, хакъсыз, интернетге да кир, башха ишлеринги да тындыр. Окъургъа излеген джаш адам дунияда къайда окъуйма десе, анда окъур мадары барды, кърал ачха керекли этмейди, джангыз ишлеб башласанг, ызына къайтарыргъа керек боллукъса. Айтыргъа, мында адамгъа саулугъун сакъларгъа, окъургъа, ишлерге, солургъа да таблыкъла къуралгъандыла. Саулукълары болгъаны себебли, ишлерге кючлери джетгени себебли, адамла пенсиягъа 67 джылда чыгъадыла. Адамны орта ёмюрю мында 80 джылды. Халкъ къралын сюеди, багъалатады, хар адам юйюню шорбатына кърал байракъны орнатыб турады. Байрам кюнледе бютеу халкъ миллет кийимин киеди. Майны 17-де – Миллет Кюнлеринде – артыкъ да эсленеди ол зат. Миллет кийими болмагъан къыз-джаш джокъду. Къызланы чепкенлеринде алтын кямарланы, кюмюш тюймелени кёрюрге боллукъду.
Мен мында кёб джазыучу бла, сиясет адам бла кёрюше-сёлеше туруучанма. Кърал-халкъ-джурт хакъындан айтханда, ала эм уллу насыбха санагъан – энчи кърал болгъанларыды.
«Хоу, даниячыла бла, шведле бла биз къарнашлабыз. Динибиз, тилибиз, адетибиз, тарихибиз да айры тюлдюле. Алай а, сабийле да аякълансала, энчи юй-арбаз къурамай джарамайды. Хоншу бла татлы джашар ючюн, кесинги, чегинги да бегитирге керекди. Талай халкъ бирге джашаса, арада сёз-дауур чыкъмай къалмайды. Андан эсе кесини джазыуун хар ким кеси джазсын. Игисин-аманын да кесинден кёрсюн. Хар халкъны кесини джурту-чеги белгили болмай, халкъ Ата джуртуна ие болмай, къралы-къраллыгъы болмай, ана тили джуртунда кърал тил болмай, ол кесин къалай сакълаялыр? Сакъласа да, джашауу къуру кюрешге бурулуб къалмазмы?
Кесибиз сынагъан затны айтабыз. 400 джылны Дания бла, андан сора да бир ёмюр чакълыны Швеция бла тургъаныбыз бизге къаллай бир заран салгъанды. Халкъ Халкъ эсе, аны джурту, къраллыгъы болмазгъа болурму? Миллет тамгъасы, байрагъы, орайдасы болмазгъа болурму? Алайсыз миллет ангы, тарих эс, адет-намыс къалай сакъланыр? Халкъны кеси кесине оноу этер, башчы сайлар мадары болмаса, тин байлыкъны, джурт байлыкъны да ким сакълар? Зор бла, хыйла бла талай халкъны аягъын бир уюкъгъа сугъуу, бир уюкъда тутуу – аланы джюрюмезча, айнымазча этиудю, аланы башсыз этиудю. Аланы джуртсуз этиудю, кеслерин сюрюу этиудю.
Кертиди, дуния биригирге керекди. Европа да бирлешеди. Алай а, хар кимни къралы, джурту, чеги белгилиди. Алайсыз «биригиу» ол ётюрюкдю, кимни эсе да хыйласыды. Иш джюрютюрге, иги хоншула болургъа къачан да разыбыз. Алай а, джуртубузну, туугъан джерибизни тилимди-тилимди этиб, кишиге не саталлыкъ, не саугъа эталлыкъ тюлбюз. Биз миллет атыбызны, миллет бетибизни сакълар ючюн джюзле бла джылланы кюрешгенбиз. Къыйналгъан эсек да, ахыры къууанч бла, хорлам бла бошалгъанды: бюгюн биз Миллетбиз, Къралбыз».
Мен норвегли шохларыма «насыбыгъызны Аллах къызгъанмасын» дейме. Кёзюме уа Къарачай кёрюнеди: Халкъым-Джуртум-Къралым; Тамгъам-Байрагъым-Орайдам; Тюненем-Бюгюнюм-Тамблам; Фикирим-Зикирим-Назмум; Къайгъым-Сагъышым-Умутум.
Акъ башлыгъым, къара джамчым Къарачай. Эсен бол, алгъышлыкъ бол. Тамгъалы-Байракълы-Орайдалы бол. Окъуулу-билимли бол, юлюшлю-джюрюшлю бол. Дуния сеннге сукъланырча бол. Дининге-тилинге-джуртунга тыйыншлы бол – Аллах берген затларынга сакъ бол, ие бол; аланы сакъла, къатла, айныт. Иманлы бол, насыблы бол. Джазыуунгу кесинг джаз. Джазыуунга ие бол.
ЛЕНИН КЮСЕГЕН КОММУНИЗМ
Бу къралда меннге бираз джашаргъа тюшгени себебли, бизни джурт бла былайын тенглешдирирге амал барды. Былайда джашауну бир сёз бла белгилерге керек болса, коммунизм дерге боллукъду. Ол зауаллы Ленин кюсеген коммунизм. Джангыз динли коммунизм, иманлы коммунизм. Аллах берген байлыкъ – нефть, газ дегенча джурт байлыкъ – халкъныкъыды. Халкъны джарыллыгъына къарагъан органнга да коммуна дейдиле. Ишлеген къыйынын табады. Хар кимни кесини мазаллы юйю, талай арбасы барды. Онгсузлагъа кърал юй береди, не джарыллыкъларына да къарайды. Къадалыб уруннган юйдеги 10-15 джылны ичине миллионерлени тизимине къошулады.
Мында уру-гуду джокъду. Кърал халкъын тонамайды, адамла да тонамайла бир-бирин. Халал къыйынынг бла хайда байын.
Къара ишден къоркъмагъан къарачайлыла бери тюшселе, къуру мал бла кюрешселе да, къысха заманнга уллу рысхы этерик эдиле. Азиядан къачхынчы болуб бери келген юч сабийи бла бир тиширыугъа тюбегенме. Эки джыл бла джарым ол къачхынчы лагерде джашагъанлы. Кийиз, джюн затлагъа къолу уста болгъаны себебли, шахарчыкъда аны танымагъан джокъду. Лагерни тамадасы кесини фатарын бериб, джаша, ишле деб къойгъанды. Къачхынчыны ишлерге эркинлиги болмагъаны себебли, бу джергили бир тиширыуну аты бла цех ачыб, элни тиширыуун да джюн ишлеге юретиб, иш орунла ачыб, аты айтылыб турады. Ай медет, анга да къарамай, аны къралдан къыстай айланалла. Адамгъа миллетлиги ючюн, не да дини ючюн зорлукъ-сюргюн этилмей эсе, не да ол затха шагъатлыгъы джокъ эсе, мында къалыргъа эркинлик бермейле.
Алай а, сёз бу къралда джашауну юсюнден барады. Тойгъанлыкъ да бир-бирде кесича бир проблемала чыгъарады. Мында тиширыу эркинлик, тенглик дегенни асры къаты тутханды: эркишиси да аныча сабийге къарарын, ашарыкъ этерин, сауут джууарын излейди. Аны себебли бек кёб юйдеги чачылады. Эркишиле къатынларындан айырылыб, башха къраллы тиширыула бла юйдеги къурайдыла. Артыкъсыз да Азияны къралларындан. Къачхынчы болуб келгенле да кёбдюле. Кёзлери къысыкъла, терилери сарыла, къызылла, къарала кёбейе барадыла. Тил сакъланнганлыкъгъа, къан къатышыб, чырай, къылыкъ да тюрлениб барады. Викингле къабырларындан туруб къарасала, туудукъларын танымай къалыргъа да болурла. Динин, тилин, джуртун, тарихин сакълаб тургъан халкъны да къанына башха къан кёб къошулса, ол башха халкъ болуб кетерик кёреме. Хар нени да чеги, мардасы – андан чыкъгъан тас болуб кетерге боллукъду.
Норвегиягъа келген биринчи къарачайлыгъа тюбегенме мында. Ол экинчи дуния къазауатны къыйынлыгъы бла тюшгенди былайлагъа. Джыл саны 85 келгенди. Тюрк аты, тукъуму. Совет властдан, коммунист джорукъдан аланы юйдегилери кёрген къыйынлыкъны манга кюн узуну айтыб турду. Атасы да, эки уллу къарнашы да къызыу тутууланы кёзюуюнде башсыз болгъандыла. Бу кеси къазауатны аллында огъуна джесирге тюшюб, азаб чегер ючюн къалмагъанды. Джанын къалдыргъан алман тиширыугъа юйлениб, аны ана джууукълары болгъан къралгъа кёчюб, ишлей, джашай къартайгъанды.
- «Хай, хай, мени атымы билдирме, орус кърал анда джууукъларыма хата салмасын. Атым къазауатда башсыз болгъаннга чыгъыбды – алайлай къалсын. Кесимден сора бизни юйюрден сау да джокъду».
- «Къоркъма, алгъын кърал джокъду, биргенге барайым, Къарачайны кёрюб къал».
Ангарылды, алай а таукел болалмады. Тилегин къабыл эте, мындан башха аны юсюнден джукъ джазалмайма. Джангыз, бир-бирибизни кийиз бёрклерибизден таныб, танышхан эдик да, аны юсюнден «ЧАЛКЪЫЧЫ» деген назмум бу джазгъаным бла бирге «КЪАРАЧАЙ» газетде басмаланса, окъуучулагъа сейир кёрюнюр деб турама. Бир сурат да иеме. Керти норвей тиширыуланы бет тюрсюнлери былайды. Атлары да Анне(солда) эмда Лив(онгда). Башларында бёрклени уа Азиядан къачхынчы къарачай тиширыу Чолпан этиб кийдиргенди.
ЧАЛКЪЫЧЫ
1
Кийиз бёркюн да башына къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла гузаба атлаб,
Барады. Чалкъысы бойнунда.
Белине тагъылыб тёшю-чёгючю,
Джанында хыршысы, къайрагъы.
Тенгизни бош джагъасына джетиб,
Джаныу этиб чалкъысына,
«Бисмилля» деб, чалыб башлайды.
Толкъунлана тургъан кёк биченликни
Чалады эртденден ингирге дери.
Биченликни теблеб, зее эте баргъан
Кемелеге, къайыкълагъа ачыуланады.
Ашхам бола къайытады юйюне.
Юй бийчесине эсгертеди:
«Тамбла танг аласы бла кетерикме.
Азыкъны артмакъгъа джарашдырыб къой.
Кёб салма. Кюлде бишген нартюх гырджын бла
Джууурт айран эмда бышлакъ болса болду.
Кёгет-мёгет деб кюрешме».
Юй бийчеси биледи баш иесини къылыгъын.
Джылла бла чалады тенгизни къарт.
Эртден бла кеси кесине азан къычырыб,
Намаз къылады.
Ингирде кеси джырлаб, кеси эжиу этиб,
Орайда тарта, къайытады.
Киши да ангыламайды аны тилин.
Сер къарт бла кюрешмейди киши да –
Аны да джокъду кишиге хыянаты.
«Шашхан таулуду» былайлада аты.
Бу Шимал тенгизни джагъасында Норвейде
Мен анга къалай тюбегеними да айтайым.
2
Сууда кемеле – байракълы, байракъсыз,
Джагъада адамла – иманлы, имансыз,
Чабакъчыла къайыкъладан сата балыкъ,
Тёгерек дауур-сюйюр, къалабалыкъ.
Былайлагъа биринчи къазыкъ ургъан таулу
Менме деб, махтаныб, ёхтемлениб,
Кийиз бёркюмю да башыма къаблаб,
Тенгиз джагъасы бла баргъанлай атлаб,
Бир-бирибизге тюртюлюб къалдыкъ –
Кийиз бёрклюле эки адам.
Эки бирча мукъладис бир-бирине тюбеб,
Илгениб, артха туракълагъанча,
Бир-бири бёркюбюзге къараб,
Бир-бири кёзюбюзге къараб,
Тилибиз тутулуб,
Биразны сын болуб турдукъ.
Салам бердим, сен кимсе?- дедим.
Мурулдады – ангыламадым джукъ.
Кийиз бёркню къайдан алгъанса дедим,
Джукъ да айтмай, къысылды джууукъ.
Сора сермеб, билегимден тутду:
«Джаш, джыйындан джанлаб айланнганынг болду.
Чалкъынгы да алыб, терк ызымдан джет!».
Кетди къарт. Ызындан къараб къалдым.
Шимал тенгизни джагъасы элледе
Башха таулугъа джолукъгъаным болмады.
Не къыйынлыкъ тюшюрген болур аны да бери?
Не къыйынлыкъ алгъан болур эсин да?
Юй бийчеси да анга ушаш бир –
Тюзетиб хапар айталмады ол да.
«Хы, иги болду келгенинг,
Бирге чалкъы чала турурсуз энди»,- деди.
Былай танышдым бир зауаллы таулу бла мында.
Энди аны бла бирге чалкъымы чалайым,
Огъесе, ызыма, Джуртха кетибми къалайым?!
АЛЛАХНЫ РАЗЫЛЫГЪЫ ЮЧЮН
АДНАН САЙИТ ТАБАКЪЧЫ (БЫТДА)
05. 12. 2005, Измир шахар, Тюркие
Мухтерем Дини Идары Тамадалары!
Багъалы къарнашларым, эгечлерим!
Мен Тюркде джашагъан бир къарачайлыма. Атам Бытдаладан, анам да Семенладанды. Тюрк къралны телевизиясында (ТРТ-де) продюсер болуб ишлейем, 1 джылдан артыкъны алайыны идаречиси (экинчи тамадасы) болуб турама. Къарачайлыланы, Кафказлыланы юсюнден ТВ-де къолумдан келгени чакълы бир талай программа этгенме эндиге дери – ол гитче болса да, сыйлы халкъыбызны танытыргъа деб. Кеси миллетими да, динни да бек сюйюб, аланы сыйларын, багъаларын мийикде тутуб, энгишге тюшюрмезге кюрешеме.
1990 джыл Ата джуртум Къарачайда айланнган да этгенме, эки къарнашым бла, атам бла биргелей барыб. Сизлеге о заманнга дери этилген зулмуну да кёрюб, сизледен ачы хапарланы да эшитиб, къыйналгъанма. Динибизни, тилибизни, адетлерибизни сакълай билсек, джашай билсек, Къарачай миллети джюзджыллача эркин джашау этиб турур дегенни айтыб, муну юсюнден этилирге керекли не зат бар эсе, [кесими] чапдырыб тургъанма эндиге дери...
Къарачай шахарда межгитни юсюнден да 2003 джыл хапарым болду. Лайпанланы Билал айтты. «Тюркню Москвадагъы элчилигине джазыб бергенек, бир талай адам къол да басыб тюбюне, бир джылгъа джууукъ да болады, таууш чыкъмай турады, бизге болушурмуса?» деб, ол къагъытланы да манга берди. Аллах рызасы ючюн, быллай сууаблы ишде кеси миллетиме бир кесекчик хайырым болур деб, умут этиб, бу затны кесиме иш этиб, кюрешиб башладым мен да...
Быллай ачхалы ишле къыйын ишледиле. Къарыулу адам табаргъа керекди. «Бюрократи» деген системде ишле бек акъырын-ауур джюрюйле. Сёз ючюн, къралны бир джеринден (Диянет ишлери башканлыгъындан) башха бир джерге (Тыш ишлери баканлыгъына) джазылгъан бир къагъытны джууабы 6 айдан келгенди. Динни сюймеген масон кишиле, быллай динни юсюнден хайыр ишлеге тыйгъыч болур ючюн къолларындан келгенни этедиле. Тюрк къралны экономикасы да алай маджал болмагъаны себебли, бу болушлукъ ишле бек къыйын джюрюйдюле. Мен быланы биле турсам да, бу ишни этерге деб бек кюрешдим. Айтханыма айыб этмегиз. Кёб заманымы да, кёб ачхамы да джойдум, джюзден артыкъ телефон этиб, бир талай джерге рапорла, документле джазыб иеме деб, кёб адамны эшик аллын сакъладым. Халал болсун, джукъгъа джарасын ансы.
Айтханымча, дженгил болуб къалмайдыла быллай затла, къадалыб кюрешиб турмасанг болмайды. Аллах шагъат, мен алай этгенлей турдум. Парламентодан (меджлисден), дагъыда башха джерледен къарыулу тамада адамланы табыб, Диянет ишлери башканлыгъын ийнандыргъан эттим. Ахырда, 40 минг долларлыкъ бир ачха бла межгитге болушургъа разы болдула. Муну джартысы (20 минг доллары) ийилди, межгитге джоюлду. Къалгъаны уа, Москвадагъы элчиликде Дин хизметлери мюшавири Рушенбей деген кишини болумсузлугъу, керексиз сёзлери себебли, берилмей турду. Мен хар ыйыкъдан бир телефон этиб, нек иймейсиз деб турдум, эрикдирдим кесимден. Алай болса да, тюрлю-тюрлю сылтаула чыгъыб, ийилмей турду ол ачха. Сора, Рушенбей эмекли болуб алайдан кетгенинде, аны джерине джангы адам келгинчи иялмазбыз деб турдула. Бир кесекни даха сакъларгъа керек болду.
Мен ол кюнледе бош турмай, «бу ачха джетерик тюлдю, бир кесек да халкъдан джыйылса иги болур»деб айтдым, башканлыкъгъа телефон этиб, писмо джазыб. Сау болсунла, аны да этдиле. Эскишехер деген уллу шахардагъы межгитледе «Къарачай шахарда этиле тургъан джами ючюн» деб, халкъдан джыйырма алты минг алты джюз элли бир доллар (26.651)джыйдыла. Муну да, алгъын ийиллик ачхагъа къошуб, (20.000+26.651) бютеулей 46 минг 651 долар болуб, джамиге джоюлургъа деб, Москвадагъы элчиликге ийгенлерин манга айтдыла, телефон этиб соргъанымда. Бек къууандым, рахатландым. Бу межгитни ишлениб бошалгъанын, ичинде Къарачай муслиманланы уллу джамагъатла болуб намаз къылгъанларын барыбызгъа да эм къысха заманда кёргюзтсюн Аллах...
Мени былайда эскертирге-айтыргъа излегеним бир зат барды. Ол да неди десегиз, бу ачханы къуру бир долларчыгъы болсун, Къарачай шахарда бу межгитден башха бир джерге джоюлмазгъа керек болгъаныды. Тюрк къралны Диянет ишлери Башканлыгъы муну бу иш ючюн бергенди, билесиз. Башха бир ишге, бир джерге джоюлмазгъа керекди. Аллай бир терс иш этилгенде, мен чыртда хакъымы халал этмем, бу межгитге деб ачха берген минглеча муслиман тюрк халкъы да разылыгъын бермез. Уллу гюнах болур. Аллахны къатында киши муну хисабын да бералмаз. Муфти болсун, дин идареде ишлегенле болсунла – хар ким аны билиб тура болур деб ийнанама. Алай болмаса уа, Тюрк къралны ичинде Къарачай миллетни сыйы иги огъуна энгишге тюшерикди, хыйлачы-ётюрюкчю орнуна саналлыкъды джарлы халкъ. Мунга кишини хакъы джокъду.
Бу ачханы бир капегине дери межгитге, межгит ишге джоюб, Аллахны да, халкъны да рызасын алырсыз, иншаллах. Манга – бу узакътагъы къарнашыгъызгъа да – Аллах разы болсун деб, бир дуачыкъ ийсегиз, джетер.
Аллах барыгъыздан разы болсун. Харкесге джюрекден исси салам.
(Аднанны джазгъаны ол кеси джазгъанча бериледи. Бир харифине тийилмегенди. – Л. Б.)
АДНАН ТАБАКЪЧЫНЫ ДЖАЗГЪАНЫН АЧЫКЪЛАГЪАН ТАЛАЙ СЁЗ
Лайпанланы Билал
Аднанны джазгъанында бир джангылыч джокъду. Джангыз, межгитни ишлетирге ачха излеу къалай баргъанын, Тюркде ол ишге къыйынлары киргенле дагъыда кимле болгъанларын толуракъ кёргюзтюрге излейме.
Къарачай шахарда имам Семенланы Адам бла межгитни къурулушун бардыргъан Джуккаланы Рамазан къол салгъан тилек къагъытланы да алыб, Москвадан Стамбулгъа учама. Стамбулда газетчи шохум (Къарабашладан) Мустафа Ёзюнегювен бла барыб, динчилени ичинде уллу сыйы болгъан къартха – Аднан Табакъчыны атасына тюбеб, джарыллыгъыбыздан хапар айтабыз. Андан сора, Анкарагъа барыб, Тюркню дин джаны бла тамадаларына тюбейбиз. Къарачай шахарда межгитни ишлеб битдирир ючюн 240 минг доллар керекли болгъанына шагъатлыкъ этген тергеулени кёргюзтебиз. Ала бизни ышандырадыла, джангыз айтханлары: «къагъытланы копияларын бизге да къоюгъуз, алай а ишни джоругъу былайды – Москвада келечи юйюбюзде дин къуллукъчубуз Рушенбейге тюбегиз, официал халда къагъытланы ол бизге джиберсин». Алай бла Анкарадан Истанбулгъа къайытыб, алайдан да Москвагъа учама. Москвада Рушенбейге бютеу керекли къагъытланы табдырама. Алай бла Тюркде эм биринчи бу ишге юлюш къошхан Къарабашланы Мустафады. Экинчи кере мени маршрутум Москва-Истамбул-Измир-Анкара болады. Измирде мен доктор Мустафа Доммайчыгъа тюбеб, межгитни хакъындан ушакъ этеме. Аднанны кесин табалмай, ишни да, къагъытланы да Доммайчыгъа аманат этиб, кетеме. Артда керекли къагъытланы барын Аднаннга табдыргъанлай тургъанма. Талай адамны бу ишге къыйынлары киргенди, алай а ишни ауурлугъу Аднанны бойнуна тюшгенди. Тюркню дин башчыларын да, бу ишге къошулгъан къарачайлыланы да къыйнар керекли къалмагъанма – Аллах къыйынларын сууаб базманларына джазсын.
Дагъыда айтыргъа излегеним. 240 минг доллар берилир джеринде, бир къауум къарачайлы Москвада Тюркню келечи юйюне барыб, Рушенбейге тюбеб, «межгитге берилген ачханы хурджунларына уралла» дегенча ётюрюк хапарланы айтыб, аны сескекли, ишекли этгендиле. Аны бла къалмай, Тюркге барыб, къралда диннге къарагъан тамада къуллукъчулагъа: «Къарачай шахарда не ишленнгенин билмейбиз, ачханы ары тюл, Черкесск шахаргъа беригиз – анда межгит ишлеялмай турабыз» деб айланнгандыла. Ол затдан Табакъчыны хапары барды, алай а ол – керти дин ахлусу – нени да игисин кёрюрге кюрешеди, аллайланы юсюнден сёлешиб, тилин къаралтыргъа излемейди.
Тюрк къралны, андагъы муслиман джамагъатны Къарачай шахарда межгитге берген ачхасы 66 минг 651 долларды. Ол ачха тюзюне джоюлгъанына Тюркден да келиб къарарыкъдыла. Андан сора, андан ары болушлукъну мадарларына къараллыкъды. Бир къауум муслиман къралны келечилерине тюбегенме мен. Аланы да болушургъа огъайлары джокъду. Иншаллах, Къарачай шахарда межгит ишлениб битер, халкъны гюнахдан, харамдан тыйыугъа себеб болур.
Аднан Табакъчыны джазгъаны газетге ол кеси джазгъанча берилсе иги болур. Тюркде бир къарачайлы, ата-бабасы Къарачайдан айырылгъанлы 120 джыл болса да, къарачайчылыгъын да сакълаб, тилин да унутмай тургъаны сейир тюлмюдю? Тилни тюрленнгенин-къалгъанын окъуучула да бир кёрсюнле.
БУ БAЙЛЫКЪ НЕК ТAС БОЛГЬAНДЫ?
МЕТИН ГЮЧЛЮ,
Анкара, Тюркие
Мындан къыркъ джыл алгъа болур эди дейме, мен илк окъууда окъугъан заманлада тюрк тилни алай джарашдырыб сёлеширча билмей эдик. Элибизде хар ким да тау тилде сёлешгени амалтын, тюрк тилде сёлеширге излеген хазна адам джокъ эди. Мен сабий болуб эсимде къалгъан – къартларыбыз тюрк тилни билирге излеген джыллада телевизион джокъ, телефон джокъ, аны къой, электрик да джокъ эди. Барысыны да орнун тутхан уллу батареялары болгъан лампалы радиола бар эдиле. Къартларыбыз, заманы джетсе, «Марджа, радиону бир ачыгъыз, ажансха тынгылайыкъ, озуб кетмесин», деучю заманларында джангылыкъланы ангылар тенгли тюрк тилни билирге излегенлери эсимдеди.
Окъуугъа барыб, окъуй башлагъанымда, тюрк тилни билмегенибиз джарсыта эди. Амма, тюрк тилде сёлешейик деб, кесибизни бек къыйнамагъаныбызны эсгереме. Муну былай болгъанын башчыларыбыз кёргенлеринде, тау тилни алгъы бурун окъууда, артда орамда, андан сора да юйде сёлешгеннге джасакъ салдыла. Кеси нёгерлерибизни кесибизге джасус (тилчи) этдиле. Эртденбла окъуугъа барсакъ, тау тилде сёлешгенлени атлары тахтагъа джазылыб туруучан эди. Аны амалтын айыб алгъаныбыз да болгъанды, тюйген да этгендиле.
Алай бла акъырын-акъырын тюрк тилге кёче башладыкъ. Тау тилни къыйырына-бучхагъына тюрк сёзлени джамай, кеси тилибизни артха ата башладыкъ. Андан сора окъуйбуз деб, эл тышына тёгюлген джылла келдиле. Халкъыбыз окъуугъа эсин бурду, адамларыбыз тышына кетдиле. Тюрк халкъына къатышдыла. Адетибиз, культурабыз, тилибиз, айтыргъа, бизни къарачай этген затла бары тас болдула. Энди сабийлерибиз тюрк тилге къарачай тилни джамау этиб чырт да къыйналмайдыла – барысы да тюрк тилде сёлешедиле. Ассимиле деб мынга айта болурла. Былай болургъамы керек эди? Башха мадар табыллыкъ тюлмю эди? Бизни къауумубузну бир кесеги къалгъанды тау тилде сёлешген. Аны да джартысындан асламы джамауду, къатышдырыб сёлешебиз. Бизни къауум да тас болса, элде тилни баргъаны къуру тюркча болургъа ушайды.
Бу къыйынлыкъ, мени сартын, Къарачайны эм уллу къыйынлыгъыды бюгюнлюкде. Бу палах къуру бизде тюл кёреме. Ата джуртдагъы ахлуларыбыз да тиллерин тас эте барадыла. Алайдагъы сабийлерибиз да не орус тилде, не къатышхан тилде сёлешедиле бир-бирлери бла.
Энди бир сорлугъум барды: бизни сабийле бла анда, Ата джуртдагъы сабийле бир-бирлери бла тюбеселе, къайсы тилде сёлеширикдиле? Бу гюнахдан къалай къутуллукъбуз, билмейме. Бизде тукъумланы тюрлендиргендиле, аланы тюзетген да къыйынды энди. Орус кърал да къарачайлыланы тукъумларына «ов», «ев» деб, аталарыны атларына да «ович», «евич» деб орус къошакъла такъгъанды. Иш къошакъла бла къалса уа, халкъыбызны ёзеги – тили къуруб барады. Ана тиллерин билмеген сабийлеге къарачай адетни, намысны къалай юретирге боллукъду? Энди сагъыш этеме да, элибизни хар заты: тил байлыгъы да, тин байлыгъы да тёрде болгъан джыллада, сыйыбыз тёгерекдеги эллени барысын да озуб, ара шахарда айтылыб башланнган джыллада, элибизге келе туруучу адамлагъа бир къарайыкъ: Джелал Вайаг (Тюрк къралны тамадасы-джумхурбашканы), Сулейман Демирел (Тюркню тамадасы-джумхурбашканы), дагъыда кёбле... Келиб, алай озуб кетмегендиле. Джелал Вайаг, халкъ бла тюбешиб, кече да къалыб, алай къонакъ болуб кетгенди. Сулейман Демирел талай кере болгъанды элибизде.
Не эди аланы бизни элге келтирген? Джолну да, телефонну да, электрикни да тёгерегибиздеги элледен, илкеледен алгъа бизни элге келтиргендиле. Тюркню башчылары миллетибизни быллай бир багъалатыб, сый бериб нек кюрешгендиле? Шахарлада джашагъанла, илкеледе джашагъанла, тюрк халкъы кеси, башчыларына джумушларын этдирген огъай, джумушларын айтыргъа Анкарагъа барыб, ненча кюнню тамадаланы эшик алларын сакълаб тургъандыла. Бизни халкъгъа, элге уа башха тюрлю къарагъандыла. Не ючюн?
Бизни миллетни байлыгъы адетинде эди, намысында эди, культурасында эди. Тамадала бу байлыкъны кёрген эдиле. Ала бу байлыкъны билген эдиле. Ол себебден халкъыбызны багъалата эдиле, джокълай эдиле, кереклисине къарай эдиле. Элибизге этген оноуларына да, джумушларына да Аллаху Тагъала разы болсун. Энди, бюгюнледе, элибиз да, миллетибиз да быллай бир нек учузланнганды? Джерлерибиз, сабанларыбыз сатылыб, адамларыбыз чачылыб, не болгъанды? Биз тюб боламы башлагъанбыз? Бу затлагъа разы болуб, тас болубму кетерикбиз? Ата джуртдан бери, аллай бир къыйынлыкъ сынаб, тас болургъа, тюб болургъа дебми келгендиле ата-бабаларыбыз? Келгенден сора ненча джылны юй болайыкъ, эл болайыкъ деб бошунамы кюрешгендиле? Алагъа борчубузну былаймы тёлерикбиз? Бизни «къарачай» деб башхаладан айыртхан эм алгъа тилибиз эди. Тил кетсе, Арабдагъы араблы, Тюркдеги тюрклю, Орусдагъы оруслу болуб кетерикбиз. Алай бола да барабыз.
Бизни сакълаб тургъан экинчи насыб – бизни бирге джашатыб тургъан къарачай эллерибиз эдиле. Энди элле да тюб бола турадыла: къартла ёледиле, джаш тёлю шахарлагъа кетеди, мюлк джерлерибизни сата, думп эте барабыз. Халкъны тилин, адетин да сакълаб тургъан эллеридиле. Эллеринден халкъны болумун, халын таныргъа боллукъду. Кавказда ахлуларыбыз да, кеслерин эсгериб, эллерин, тиллерин сакълар джанындан кюрешмеселе, джуртларында джуртсуз, тилсиз да болуб къаллыкъдыла. Биз эшитген хапарлагъа кёре, Архыз, Доммай дегенча курорт джерлени башха миллетли адамла кючлеб барадыла. Тау элледе джашау къыйын болгъандан, адамла кетиб, тюзлеге орналадыла. Анда уа орусну, башхаланы ичинде, джыйымдыкъ джамагъатда тил, адет къалай сакълансын?
Соруу-къайгъы кёбдю, джууаб, оноу табыллыкъмыды ансы? Дуния малны ызындан сюрюб, Европагъа, Америкагъа да ётебиз, анда уа эрийбиз, тас болабыз. Тюркде 15-20 минг къарачайлыдан ана тилинде кескин сёлешген талай джюз адам табылырмы? Ала да къартла. Джаш тёлюде бир-бирле, Кавказгъа барыб, анда къарачайлыла бла араны кючлю этиб, бир оноугъа келиб, халкъыбызны сакъларгъа керекбиз, дейдиле. Барыб келгенле уа, джанлары къыйналыб, хапар айтадыла.
«Къарачайда ичген-эсирген, бир-бирин тонагъан, ёлтюрген кёбден кёб бола барады. Сёлешселе, орус сёзлени асыры кёб къошхандан, ангылаялмай къыйналгъаныбыз да болгъанды. Ангылагъанла, джарсыгъанла бардыла, амма, болумну тюзетирге къолларындан келмейди. Андагъыланы кёбюсю эслей болмаз къарачай къылыкъ, адет, намыс, тил къаллай бир кетгенин...».
Ата джуртубуз Къарачайда халкъыбыз кёре болмазмы тышына кетген къарачайлыланы не бола тургъанларын? Азиядагьыла къазах, къыргъыз бола, Тюркдегиле тюрк бола, Арабдагъыла араб бола, Америкадагъыла ингилиз тилли бола, думп бола баргъаныбызны? Тыш къраллада джашагъанла кёб заманны къарачайлылыкъларын (тинлерин, тиллерин) сакълаялгъан эселе, тамадаларыбыз элле къураб, бир джерге тюшер дыгалас этиб кюрешгенлеринден болгъанды. Элледен халкъ чачыла башлагъанлай, джерин да, экинчи къайталмазча сатыб, ма ол замандан башланады бизни тас болуб тебрегенибиз. «Бизге болур болгъанды» деб къояргъа боллукъбуз, джангыз Ата джуртдагъы Къарачай бир джашагъа эди.
Кесибизде сынагъан затым: халкъ сакъланыр ючюн, Джуртун, джерин, эллерин сакъларгъа керекди. Элле сакъланмай, тил да сакъланыр деб ышанмайма. Джыйымдыкъ шахарлада, адет да, тил да седирей-седирей, тас боладыла. Элден кетген ызына хазна къайтмайды. Элини сагъышын этген да азды. Халкъны тыбыры, тамыры, ёлюмсюзлюгю да элди. Кеслери миллет шахарла къураялмазлыкъ аз санлы халкъланы юсюнден айтама. Элден, джерден айырылгъаны себебли, уллу орус халкъ да къаллай бир абызырагъанын кесибиз да кёребиз, тарих да айтады.
Тюркде бизни тамада къауумубуз эслилик этиб, къарачай элле къуратмасала, джюз джылны узагъына чыдамаз эдик биз. Бюгюнлюкде ол эллени бир къаууму джокъду, бир къаууму да бюгюнлюкде тас бола турады. Аны себебли Къарачайгъа къараб, сорурум келеди: эллеригиз (эллерибиз) не халдадыла? Адам да, халкъ да элинден сорулады, танылады. Меннге къайсы элденсе деб сорсала, мен не джууаб этерикме, ол эл джокъ эсе бюгюн.
Кавказда къарачайлыла, элигиз, эллеригиз не халдадыла? Тилигиз, тёрегиз не халдады? Мындан алда «Къарачай поэзияны антологиясын» кёрдюм: анда сау джырчыланы, назмучуланы арасында джыл саны 50-ден тёбен хазна адам джокъду. Огъесе, джаш назмучуланы сан этмейми къойгъандыла?
Къарачай джуртда къарачай тилде джазгъанла, окъугъанла, сёлешгенле болмасала, ахырыбыз къалай болур? Къарачай элле чачылыбмы кетгендиле биздеча, окъуулада тилге юретген тохтабмы къалгъанды, ана тилибизде китабла чыкъмаймыдыла? Бюгюнлюкде эм бай орус кърал миллет тилле, культурала айнысынла, сакълансынла деб таблыкъла къурамаймыды, ачха бермеймиди? Огъесе, къыйынлыкъ кесибиздемиди? Сорууларыма джууаб эталлыкъ бармыды? Тюркде джашагъанла «Архыз сатылды, Доммай сатылды, тил къуруб, халкъ джоюлуб, тас болуб барады» дегенча хапарлагъа джарсыб турабыз. Мени бу джазгъанымы да басмалаб, бир джууаб эталырмысыз?
Ачыкълау:
«КЪАРАЧАЙ» газетни редактору Какушланы Хусей бу макалени басмалагъан да этиб, «ТЕРСЛИК КЕСИБИЗДЕДИ» деб, магъаналы джууаб да джазгъанды. («Къарачай» газет, 2006 джыл, №№ 88, 91)
Алай а, «Къарачай» официал газет болуб, Акъ Юйге къарагъаны себебли, редактор терслик кимде болгъанын толусу бла айталмагъанды. Мен а, Лайпанланы Билал, кишиге бойсунмагъан, эркин джазыучу, эркин журналист болгъаным себебли, кертисин, тюзюн ахырына дери айтыргъа излейме.
Алгъаракълада Тюрк курултайда айтхан сёзюм да, айдынларыбызгъа джазгъан мектубум да, «Къарачайны тамбласы бармыды?» деген статьям-макалем да Къарачайда бюгюннгю халны толуракъ ангылатыргъа-билдирирге джарарла деб ышанама. (-Л.Б.)
Билал ЛАЙПАН улуну* Курултайда Сёзю
KUZEY KAFKAS KARA;AY T;RKLER;N;N K;LT;R;
BA;IMSIZLIK YOLUNUN TEMEL;
T;rkiye т;rk;esine аktaran Ufuk TAVKUL**
Selam;naleyk;m De;erli T;rkler!
H;rmetli Karde;lerim!
Birbirimizi g;rmek mutluluktur. Fakat “Kas;m Ay;n;n ;kinci G;n;” Kara;ay T;rkler'inin ac;s; iki kat; daha fazlad;r. “2 Kas;m”; s;ylemeden ge;emeyece;im.
2 Kas;m 1828 tarihinde Hasavka Sava;; ile Rus ;mparatorlu;u Kara;ay'; zorla kendi topraklar;na katm;; olmas;na ra;men, 1943 y;l;na de;in, 115 y;l boyunca sava;; s;rd;rm;;; ancak Kara;ay'; Rus yapamam;;! Hristiyan yapamam;;! Asimile edememi;tir! Yine “Kas;m Ay;n;n ;kinci G;n;” bu kez 1943 tarihinde Rus Kom;nist ;mparatorlu;u, T;rk ve M;sl;man Kara;ay Halk;n; Ana Yurdundan s;k;p, Orta Asya'ya s;r;p, 558 par;aya ay;r;p darmada;;n etmi;tir! Fakat onlar ;zbek, K;rg;z, Kazak T;rklerinin i;inde Kara;ay asl;n; kaybetmeden 1957 y;l;na kadar ya;am;; ve Kafkasya'daki Ata Yurduna geri d;nm;;lerdir. Ata Yurda d;nmelerine ra;men onlara devlet olma hakk; verilmedi;inden, bug;n yurdumuzda yurtsuzlar diye ya;;yoruz!
Kara;ay T;rkleri – Kara;ay Halk;, Kafkaslar;n en eski halklar;ndan biridir. Antropolojik y;nden Kafkas ;rk;ndand;r. Tarihte bilinen eski “Koban K;lt;r;n;” meydana getiren kavimlerdendir. Koban k;lt;r;n;n en parlak d;nemi ise g;n;m;zden ;; bin y;l ;nceye dayanmaktad;r. Kafkasya binlerce y;ldan beri T;rk Kavimlerinin yurdu olmu;tur. Tarih, etnografya, arkeoloji ilimleri Kara;ay T;rklerinin ve onlar;n atalar;n;n be;bin y;ldan beri Kafkasya'da ya;ad;klar;na ;ahitlik etmektedir. Kaziy Laypan, ;smail M;z;, Hanafiy Bici, ;brahim ;aman, Soslanbek Bay;ora, Mahti Curtubay gibi bilim adamlar; bu g;r;;tedir.
T;rk Dili, y;zy;llardan beri Kafkas Halklar;n;n “ortak dili” olmu;tur. 1922-1923 y;llar;nda Da;;stan Cumhuriyeti'nin Y;netimleri Moskava'ya yazd;klar; mektupta T;rk Dilinin y;zy;llardan beri Kafkasya'da ortak dil oldu;unu, Rus dilinin Rus ;mparatorlu;u'nun dili olmas; sebebiyle, Kara;ayl;lar;n, Da;;stan';n T;rk Dilini kabul etti;ini bildirilmi;ti. B;ylece T;rkiye'den ;;retmenler ;a;r;l;p Kuzey Kafkasya'da ders verdirilmi;ti. Fakat, 1930'lu y;llarda, bu fikri savunan Kafkasyal;lar; «Pant;rkist» olmakla su;lay;p, yok etmeye ba;lad;lar. 1936-1937 y;llar;nda Latin Alfabesini kald;r;p, yerine Rus Kril Alfabesini yerle;tirdiler. Bu siyasi hareketin ne ;artla yap;ld;;; belliydi:
1. Arap Alfabesinden, Kuran Harflerinden ay;rarak, halk; ;sl;m Dininden, m;sl;manl;ktan ay;rmaya ;abalad;lar.
2. Latin Alfabesinden ay;rarak, T;rkiye'den T;rk;;l;kten ay;rmaya u;ra;t;lar,
3. Kril-Slav Alfabesini yerle;tirerek, halklar; Rusla;t;rmay;, asimile etmeyi ama;lad;lar.
B;ylelikle 1930'lu y;llara kadar Kafkas Halklar;n;n ortak dili olan “T;rk;eye”, onunla birlikte T;rk ve M;sl;man Kafkas Halklar;na zulm;n en a;;r; uygulanmaya ba;lad;. 1930'lu y;llarda T;rk;enin Kafkas Halklar;n;n ortak dili olmas; kald;r;ld;.
1943 y;l;nda Kafkasya'n;n T;rk ve M;sl;man Halk; Kara;ayl;lar s;rg;ne g;nderildi. Ond;rt y;l s;ren s;rg;nde eziyet ;ekip, yurtsuz kalsa da, ;sl;m Dinimiz ve Allah';n korudu;u Kara;ay-T;rk Dilimiz, halk;m;z taraf;ndan muhafaza edildi.
D;nyada her ;ey de;i;iyor, d;nya kendiside de;i;iyor. Ancak Rusun emperyalist, ;ovenist asimilasyon siyaseti hi; de;i;miyor. Rus ;arl;k ;mparatorlu;unun ;ki Ba;l; Kartal; u;arak gelip bug;nk; “demokrat” Rusya'n;n ba;;na konup, do;uya da, bat;ya da u;ursuz bak;;lar f;rlat;yor.
;arl;k Rusyas;, Kara;ay da dahil olmak ;zere, ba;ka milletleri, ba;ka yurtlar; zorla, silah g;c;yle kendisine katt;. ;arl;;;n milli siyaseti ;;yleydi; “Rus olmayan halklar;n devletlerini k;k;nden yok etmek! K;lt;rlerini yok etmek! Ana dillerini yok etmek! Geli;mesine izin vermemek! b;ylece en sonunda Rusla;t;rmak!” (Rusya Kom;nist Partisinin 10. toplant;s;n;n d;k;manlar;ndan).
Kom;nist Partisi, ;arl;;;n o g;nk; Kafkas Halklar;na kar;; besledi;i niyeti a;;klarken, ke;ke kendisi o “Halklar;” korumaya ;al;;sayd;. Tam tersine “Kom;nizm” ;arl;ktan daha b;y;k bir felaket olarak ;;kt; d;nyan;n kar;;s;na. Kom;nist ;mparatorlu;u Kara;ay'; yediden yetmi;e esir edip, Orta Asya'ya s;rd;.
Bug;nk; “demokrat” Rusya ise, ;arl;;;n ve kom;nistlerin ;ektirdikleri eziyetleri d;zeltmek yerine, halklara yeni eziyetler ;ektirmeye u;ra;;yor. ;nceden eziyet ;ektirdi;i halklardan ;imdi korkuyor. Rusya Silahl; Kuvvetlerinin “s;rg;ne g;nderilmi; halklardan orduda silah kullanma e;itimi g;ren birliklere asker al;nmamas; emri” buna ;ahittir. Onlar;n ikisini de ben “;yge ;gilik” adl; gazetemde yay;mlad;m.
Rusya Kara Kuvvetleri Komutan; Kara;ay as;ll; Vladimir Mahamedovi; Semenov'un gerek;e g;sterilmeden g;revden al;nmas; buna ;ahittir! Rusya pasaportlar;ndan “milliyet” hanesinin kald;r;lmas; buna ;ahittir! Hristiyan propagandas; yapmak amac;yla, Kara;ay dilinde yaz;lm;; ;ncil ve Hristiyanl;k kitaplar;n;n binlercesinin Kara;ay k;ylerinde bedava da;;t;lmas; buna ;ahittir!
Yirminci y;zy;l sona eriyor. Fakat Rus imparatorlu;u bas;n ve yay;n yolu ile, asker ve silah g;c; ile, dilimizi, dinimizi yok etmeye ;al;;;yor. Bat;l; Hristiyan Devletler bu duruma ald;rmasalar da, T;rkiye'nin bize ald;rmamas; kabul edilemez...
Rusya Kafkasya'y; silah zoruyla kendisine kat;ncaya kadar Kara;ay, B;y;k T;rk D;nyas;'n;n bir par;as; idi. Rusya'ya kat;ld;;;ndan beri d;;ar; a;;lan s;n;rlar; kapat;l;p, kendi ba;;na kald;. Onun b;y;k T;rk Milletinden oldu;u, k;k;n;n ;ok derinlere uzand;;; unutturulmaya ;al;;;ld;...
;ki y;zy;ldan beri, O'na s;yledikleri ;u oldu: “Kara;ay! Senin topraklar;n y;ks;k kadard;r! Dilini da;lardan ;;k;nca kimse anlamaz! Senin yar;n;n yoktur! Ne kadar ;abuk Rus olursan senin i;in o kadar iyidir!”
Oysaki! Kafkasya'n;n ezelden beri “T;rk Dilli” bir “T;rk Yurdu” oldu;undan! Bu dili, Kara;aylar;n Dilini! Yani T;rk;eyi! D;nyada iki y;z milyon ;nsan;n konu;tu;undan! Ve Kara;ay';n ;stanbul'u kendi ba;kenti olarak kabul etti;inden! T;rkiye'de gezmek i;in Kara;ayl;lar i;in bir rehbere ihtiya; olmad;;;ndan! Bir iki s;zle ke;ke bahsedilse idi...
Rus ;mparatorlu;u bizi yutup asimile etmek istedi! Rahat yutabilmek i;in bir halk;; Kara;ay, Malkar diye ikiye b;ld;! Onlar; ba;ka halklarla birle;tirdi ve birbirine d;;;rd;!
Kara;ay 1943 y;l;nda s;rg;ne g;nderilinceye kadar kendi ;zerk b;lgesine sahipti. Okullarda birinci s;n;ftan yedinci s;n;fa kadar b;t;n dersler Kara;ay T;rk;esinde veriliyordu. Rus Dili ve Edebiyat; yabanc; dil olarak okutuluyordu. Bug;n ise, Kara;ay-;erkes Cumhuriyetinde Kara;ay Dili ve Edebiyat; Dersi yabanc; dil olarak okutulmaktad;r. B;t;n dersler Rus;a verilmektedir.
1991 y;l;nda Kara;ay-;erkes Bilimsel Ara;t;rmalar; Enstit;s;nde ;al;;an Kara;ayl; Bilim Adamlar; ayr;mc;l;;a dayanamayarak, ayaklanm;;lard;. Ne i;in?
- 40 y;l boyunca o enstit; tek bir Kara;ayl;ya “Master” yada “Doktora” yapma imk;n; tan;mad;. Kara;ay Biliminin geli;mesine engel oldu. Birer bahane ile Kara;ayl; Bilim Adamlar;n; i;ten att;.
- Bilimsel yaz;lar;n Kara;ay T;rk;esi ile yaz;lmas;na izin vermedi. Kara;ay Bilim Adamlar;n; isyan ettiren i;te bu davran;;lar oldu. Moskova'dan gelen komisyonlar bile Kara;ay Bilim Adamlar;n;n hakl; olduklar;n; kabul ettiler. Fakat i;, Kara;ay Bilim Adamlar;n;n enstit;den kovulmalar;yla sonu;land;. Ba;;ms;zl;;;m;z, her ;eyimiz i;te buna g;redir!
Kara;ay Yazarlar Birli;inin toplanabilece;i bir binas; yoktur! Kara;ay ressamlar;n;n ;al;;aca;; bir at;lye yoktur! S;rg;ne g;nderilinceye kadar yedi gazete ;;kan Kara;ay'da bug;n haftada bir kere yay;mlanan tek bir gazete vard;r! Kara;ay dilinde ;;kan bir dergi yoktur!
S;rg;ne kadar Kara;ay B;lgesinde y;lda 16 ders kitab;, 58 Edeb; Kitap yay;mlan;rken , bug;n hemen hemen hi; kitap ;;kmamaktad;r! Okullarda ;ocuklar kom;nistlerin zaman;nda yay;mlanan kitaplar; kullanmaktad;rlar. Onlarda ise ne yazd;;; bellidir!
;arl;k ;mparatorlu;u Kara;ay T;rklerini “2 Kas;m 1828” tarihinde Havaska Sava;;nda yenip kendisine katt;. Kom;nist ;mparatorlu;u, yine Kas;m Ay;n;n ;kisinde, “2 Kas;m 1943” y;l;nda Kara;ay T;rklerini yurtlar;ndan s;rd;. Bug;n de “sahte demokrat” Rusya ;mparatorlu;u, Kara;ay T;rklerinin (Stalin taraf;ndan ortadan kald;r;lan) ;zerk Cumhuriyet Haklar;n; geri vermeyerek: K;lt;r;n;! Dilini! Dinini ortadan kald;rmaya! A;;k;as; milliyetini yok etmeye ;al;;;yor!
Bu durumda biz Allah'a, kendimize ve T;rk D;nyas;na g;veniyoruz!
Fakat T;rkiye'nin bize gereken ;nemi vermemesi bizi ;z;yor!
Biz, Kafkaslar;n ve Avrupa'n;n en y;ksek noktas; olan M;NG; TAVUMUZ - Elbruz Da;;n;n eteklerinde ya;ayan Kara;ay-Malkar T;rkleri olarak ;una inan;yoruz:
;n;allah T;rk d;nyas; birle;ecek ve geli;ecek!
Biz y;lmadan ;al;;;rsak, T;rkiye Cumhuriyeti de bize yard;m ederse, T;rk Dili, Kafkasya'da eskiden oldu;u gibi, Kafkasyadaki T;rk Halklar;n;n ortak dili olur.
Kafkasya'dan, Kara;ay';n karl; da;lar;ndan en s;cak selam ve h;rmetlerimle!
*Kara;ay Yazarlar Birli;i Genel Sekreteri,
Moskova-RUSYA FEDERASYONU
** Devlet Ar;ivleri Uzman;, ANKARA-T;RK;YE
D;zenleme: www.AfyonKaracay.com
БИЗГЕ НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА?
(Интеллигенциябызгъа-айдынларыбызгъа ачыкъ мектуп)
Ёмюрлени узагъына – таша да, туру да – Къарачай-Малкъар халкъгъа къаршчы къазауат барыб тургъанды. Бюгюн да барады ол къазауат – бизни думп этиб, джандет джуртубузгъа ие болур ючюн.
Къаллай кючле эмда бизни бла ала къалай кюрешгенлерин халкъыбызны кёбюсю билмейди. Юйдегисин асрар ючюн, джанын харам этиб, баш кёлтюрмей къара ишледе уруннган бир тюз таулугъа джукъ айтыу джокъду. Ол юйдегисин аякъландырыргъа, окъутургъа, баш билим алдырыргъа кюрешеди. Джангыз, ол алай дыгалас этиб, университетледе, академиялада окъутхан сабийлери, дунияны да кёрюб, окъуулу-билимли-дипломлу болгъан сабийлери, халкъ ючюн отха-суугъа кирирча нек болмайдыла артда?
«Къан бла кирген джан бла чыгъад» дегенлей, миллет сезим сабийге гитчеликден сингдирилмегенинде болур къыйынлыкъ. Аны ючюн болур, окъуулула-билимлиле кёб болгъанлыкъгъа, халкъны джакъларгъа адам табылмагъаны. Тебси джанында омакъ сёлеше билген интеллигенция, ишге джетгенлей, «тил тутуб» тохтайды. Артыкъсыз да мени чамландыргъан гуманитар интеллигенцияды – джазыучула, тарихчиле, режиссерла, ёкюлле, устазла, имамла – айтыргъа, Сёз бла, Ауаз бла халкъны сакъларгъа, джакъларгъа да борчлула. Миллет ангысы-эси, окъууу-билими, фахмусу-усталыгъы, бети-ётю, тини-руху кючлю болуб, Хакъ ючюн ёлюрге хазыр болуб, халкъны аллында баргъан эркеч къауумгъа, айдын къауумгъа айтадыла интеллигенция деб. Бармыды бизде аллай интеллигенция?
Бар эсе, халкъыбызгъа быллай бир кир, джалгъан дау айтылгъан сагъатда, «кёзюн сокъур, къулагъын сангырау» этиб, къара тынгылауну басыб къалай турады? Халкъына аман айтылгъанны ол кесине аман айтылгъаннга санай болмазмы? Огъесе, бизге айтылгъан джалгъан дауланы биле болмазмы ол? Билмей эсе, бир къауумун эсге салайым. Бу даула кёчюрюлген-сюрюлген халкълагъа 1991 джыл Эресейде (Россияда) Реабилитация закон чыкъгъандан сора салыннган дауладыла.
Къабартыдан Гонов деб бир «алим» докторлукъ диссертациясында къарачай-малкъар халкъны кёчюргенлерин-сюргенлерин тюз этгендиле деб джазады;
Москвадан телевизион журналистле Масюк, Доренко бир-бири ызындан келе-келиб, «къарачайлыла оруслулагъа къыйынлыкъ джетдиредиле» деб, Къарачайны Орусха, къралгъа да эрши кёргюзтюрча, телебериуле бардырадыла;
Москвада «Новая газетаны» къуллукъчусу Латынина «къарачайлыланы орусха дертлери барды, 30 орус элни кючлегенле, бандитлелле, террористлелле, таулада джашыныб, Россиягъа чабыуул этерге хазырдыла» деб, къайда болмагъан ётюрюкню басмалайды, къралны, башха халкъланы да бизге юсдюрюб кюрешеди;
АПН (Агентство политических новостей – сиясет джангылыкъланы агентствосу) «Карачаево-Черкесия: «Бурная политичекая жизнь» статьясында-макалесинде андан да хылымылы затланы джазады;
ЛДПР партияны тамадасы, Россия Федерацияны да парламентини башчыларындан бири Жириновский кесини «Обращение к мужчинам Кавказа» публицистика шедевринде-оюмунда «Бюгюн къарачайлыла черкеслилени, оруслуланы да тонайла, ёлтюрелле» деб джазады;
Къабарты-Малкъар правительствону гуманитар тинтиу институтуну бир конференциясында «къарачайлыла бла малкъарлыла Къабартыны джерин кючлеб турадыла» деб айтылынады;
Москвада гуманитар тинтиулени Академиясы Сваранц деб бир эрменлини «Пантюркизм в геостратегии Турции на Кавказе» атлы китабын чыгъаргъанды. Анда Россияны тюрк халкъларыны джамагъат организациялары (къарачай, малкъар организацияла да аланы ичинде) Тюрк тахсачы органлагъа ишлейдиле деб джазылады. Алай бла, орус халкъгъа, къралгъа да бизни душман этиб кёргюзеди;
Мазукабзов (Хабезден черкесли, бусагъатда Америкада джашайды) башчылыкъ этген Кавказвеб атлы интернет-сайтда, хар кюн сайын дегенча, къарачайлылагъа, малкъарлылагъа къаршчы бир кир, ётюрюк зат айтылынады. Аны къысха магъанасы: Къарачайны къалгъан кавказ миллетлеге, орусха, къралгъа да душман этиб кёргюзюу; Къарачай – динчилени-бандитлени уясыды, анда «чистка-тазалау» бардырыргъа керекди деб, кърал къоркъуусузлукъну органларын бизге юсдюрюб кюрешиу.
Бизни халкъгъа къайда ётюрюкню-кирни джагъыб кюрешген бу башында айтылгъан джауладан бири да сюдге-махкемеге берилмегенди.
Джарыла эсенг бузул дегенча, душманла айтхан ётюрюкле азлыкъ этгенча, ётюрюкню къурашдыргъан, джайгъан оноучула, алимле, джазыучула кесибизни ичибизден да чыгъадыла. Агъачны кесинден чюй этиб джаргъанча бир затды бу.
«Орус-кавказ къазауатны кёзюуюнде 100 черкес эл тюб этилгенди. Энди алайлада къарачайлыла джашайдыла». Муну айтхан КЧР-ни президенти Батды улуду деб, къууанч тыбырлы болуб, билдиреди Кавказвеб интернет сайт.
«Орусха къошулгъунчу Къарачайны къраллыгъы болмагъанды». Кесини басмагъа хазырлагъан китабында джазады былай алим К-М. Алий улу.
Тарихчи Р.Хатуев да «Къарачай юй башындан бир къой бериб тургъанды Къабартыгъа, Къабарты Къарачайны джауладан сакълаб тургъаны ючюн» деб, джазады.
Мокъаланы Магомет да (малкъарлы, «Минги-Тау» журналны редактору) «Радио Свободагъа» интервьюсунда «Къарачай бла Малкъар ёмюрде да бир боллукъ тюлдюле...Немесле келгенлеринде, Къарачай-Малкъар республиканы къурагъан эдиле. Къарачайлыла уа, сёзню «малкъар» дегенин кетериб, къуру Къарачай республика деб къойгъан эдиле... Къарачайлыладан эсе, бизге къабартылыла джууукъдула» дейди. Мокъа улу журналгъа редактор болгъанлай, эм биринчи этген иши – «журнал къарачай-малкъар тилде чыгъады» дегенде «къарачай» сёзню кетергениди. Къарачайны аллай бир сюймеген адамгъа дагъыда «КЧР-ни халкъ поэти» ат аталгъаны сейир тюлмюдю?
Къарачай поэзияны антологиясын джарашдыргъан Байрамукъланы Фатима да, къарачай поэзияны эртде заманладан тюл, бир эки ёмюрню мындан алгъадан башлайды – Къагъыйланы Назифа табхан Къалтурну назмуларындан. Алай а, Назифаны «Кюренли джазыула» китабында андан алгъаракъ ёмюрледен назмучула да бардыла: Трам Хан (12 ёмюр), Зурум бийче (14 ёмюр), Акъбилек Бийче (14 ёмюр), Гошаях Бийче (16 ёмюр). Назифаны китабы 9-чу ёмюрде джашагъан къарабулгарлы Микаиль Шамси Башту бла башланады. Микаэльни «Шан къызы дестаны» китабын мен Тюркден келтиртгенме. Китаб 882 джыл тюркю тилде джазылыб бошалгъанды. Китабны ал сёзюнде былай чертиледи: «Кавказда къалгъан протоболгарланы-бёрюджанланы туудукълары къарачайлыла бла малкъарлыладыла». Алай бла бизни бюгюннге белгили адабиятыбыз 9-чу ёмюрден башланады. Ким биледи, андан алгъадан да къайнакъла табылыб къалырла – биз тюрк халкъбыз – тамырыбыз бек эски заманладан келеди.
Бу затланы барын да не ючюн тиземе? Культурабызны сыйлы къуллукъчулары, республикабызны халкъ поэтлери, джазыучула, алимле, миллет ёкюлле! Биз бу тынгылаудан тынгылаб турсакъ, ахырыбыз къалай болур? Бютеу халкъыбызгъа быллай бир аман айтылгъан сагъатда, Къарачай-Черкес джумхуриетни парламенти (джарымы къарачайлыды), президенти (къарачайлыды) не ючюн тынгылаб тура болурла? Огъесе, Къарачайгъа аман айтылгъанны ала кеслерине аман айтылгъаннга санай болмазламы? Огъесе, аланы къарачай халкъ сайлагъан болмазмы?
Джыйырмадан артыкъ джылны къарачай тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмайдыла. Бюгюннгю кюннге келишген дерс китабланы хазырларгъа, чыгъарыргъа да керекди. Алайсыз, энтда бир джыйырма джылны болум тюрленмей былай барса, къарачай тилде окъуялгъан, джазалгъан боллукъ тюлдю. Джазалгъан-окъуялгъан къой, сёлешалгъан да табылгъа эди... Ана тилни, адетни-тёрени да сакълаб тургъан таза къарачай элле чачылыб бара турадыла. Аны чуруму – эллеге газ тартылмагъаны, бюгюннгю кюннге кёре джашаргъа таблыкъла къуралмагъаны... Къуугъун этерча затла тюлмюдюле была? Илмубуз, адабиятыбыз да кимге керекди, аны окъур халкъыбыз къалмаса?
Биз къаллай алимлебиз, тарихчилебиз, джазыучулабыз — тюзюн айтыргъа къоркъа эсек? Керти тарихчи, джазыучу, керти интеллигент халкъны, заманны да аллында барады. Биз а тамблагъа къарагъан къой, бюгюнюбюзню да кёргюзтюрге къоркъуб, тюненеги тарихибизни-историябызны тинтген кибик этебиз. Аны да къоркъа-къоркъа, тегейли не айтыр, черкесли не айтыр дей. Къарачайлыла, бизге не болгъанды? Душманларыбызгъа джукъ айталмайбыз, амантишлерибизге джукъ эталмайбыз, базар къатынлача тарыгъыб айланнган болмаса.
Биз кишиге ётюрюк дау айтмайбыз, бир халкъны не джерине, не тарихине, не культурасына джутланмайбыз. Къарчаны заманындан башлаб да, кесибизни къоруулаялмай кюрешебиз. Къарча Басхандан нек кетгенин билмеген бармыды? 1828 джыл Къарачайгъа таша джолла бла орус аскерни алыб келген а ким эди? Къабарты бий Атажукин. Ёмюрлени узагъына бизге чабыуулла этиб тургъанла кимле болгъандыла? Татаркъанны къылычы кимлени боюнларын юздюргенди? Джаттай джуртубузну кимледен къоруулагъанды? 1944 джыл «Малкъарлыла башдан аякъ бандитдиле, аланы кёчюрюрге-сюрюрге керекди» деб Бериягъа письмо джазгъан Къабарты-Малкъарны башчысы Кумехов къабартылы тюлмю эди? Малкъарны кёчюртюб, аны джерине ие болур дыгалас. Бюгюн да малкъар районланы, эллени ызына сюелирге къоймагъанла, малкъар халкъны джуртсуз-джерсиз этиб кюрешгенле къабарты оноучула тюлмюдюле? Къарачай ызына къайытхан сагъатда, бизни туугъан тауларыбызгъа иймез дыгалас этгенле кимле эдиле? Къарачай 1957 джыл 14-джыллыкъ сюргюнден джуртуна къайытхан сагъатда, «Къарачай областны ызына къураргъа» деб джазылгъан бегимни джашыргъан черкесли Карданов тюлмю эди? Алай бла къуру Къарачайгъа джораланнган ачха бютеу Къарачай-Черкес областха чачылыб кетмедими? Бюгюн да Къарачайны аман бетден кёргюзтюрге кюрешгенле уа кимледиле?
«Джалыныб джаудан къалмазса» деб, нарт сёз барды. Къарачайны-Малкъарны кишиге дерти, аман иннети джокъду. Алай а, бизни тынглагъаныбызны, сабырлыгъыбызны бир къауум «Къарачай-Малкъар къызбайды, дуппукъду» деб алай ангылайды. «Джатхан ёгюзню юсюне сюелген бузоу кир этер» дегенлейди иш.
«Новая газетада» Латынинаны джазгъанларын неда «Кавказвеб» интернет-сайтда провокацияланы КЧР-ни президенти биле болмазмы? «Къарачайлыла хайуанладыла. Таякъдан башха сёз англамайла ала. Джангыз кючден къоркъалла ала. Абазалыла Акъ юйню кючлемеселе, алагъа район ким берлик эди? Къарачайлыланы не джерлери, не тарихлери, не культуралары джокъду. Бютеу барын бизден сыдырыб алгъандыла...». Быллай сёзлени эшите болмазмы президент Батды улу?
Черкес къуллукъчуланы, алимлени бир къаууму бирде ачыкъдан, бирде ташатын бизни бла ма быллай къазауатны бардырадыла. КЧР-ни президенти ала айтханны барын этиб баргъанлыкъгъа, «сау бол» деген джокъду, «таба баргъан, чаба барыр» дегенча этелле. «Бизни таш бла ургъанны биз аш бла уруб» кюрешгенлигибизге джукъ тюрленмейди. 1926 джылдача, сорууну кёнделен салыргъа керекди: бирге джашау болмай эсе, айырылыргъа керекди. Ансы бизге къаршчы бу ишлени ахыры аман бла бошалыргъа боллукъду. КЧР-де эм кёб санлы халкъ да – къарачай, эм къыйын болумда тургъан да ол, ат-бет аталгъан, аман айтылгъан да ол. Абхазияда (башха къралда статусу белгили болмагъан бир даулу-дауурлу республика) санаторийни-солуу юйню сатыб алыргъа КЧР-ни бюджетинде миллионла табыладыла да, 20 джылны ичинде бир къарачай дерс китаб чыгъарыргъа капек-шай табылмайды. Абазалылагъа, район-бёлге къураргъа мадар да, ачха да табылады да, Сталинчи сюргюнден сора Орта Азиядан къайыталмай тургъан къарачайлыланы Къарачайгъа къайтарыргъа мадар табылмайды... Къуджур тюлмюдю бу?
Къарачай-Черкес республиканы президенти Батды улу бизни Гюрджю къралгъа да эрши кёргюзтюб, Грузияны республикаларына – бир Абхазиягъа, бир Къыбыла Тегейге барыб не излейди? Арт кере, Южная Осетиягъа барыб, эки бёлюнюб тургъан тегей халкъ биригирге керекди деб сёлешгенди. Башха къралны ич ишлерине къатышыргъа Батды улугъа ким эркинлик бергенди? Эки бёлюнюб тургъан халкъны бир этер къарыуу бар эсе, бирикдирсин Къарачай бла Малкъарны. Тыш къралланы ич ишлерине къатышмасын да, Къабарты Малкъарны тюб этиб баргъанын кёрсюн. Огъай, Батды улу тюб болуб баргъан къарачай-малкъар халкъын джакълар, сакълар джанындан джукъ этмегенди, этерик да тюлдю – аны оноугъа салгъанланы – черкесни, абазаны айтханларын этеди ол.
Къарачай-Малкъар интеллигенция бир джумдурукъ болуб, бютеу халкъгъа да болумну ачыкъ этиб, халкъыбызны-джуртубузну сакълар, джакълар джанындан кюрешмесе, къысха заманны ичинде къыйын, бек къыйын болумгъа тюшерге боллукъбуз. Бюгюннгю кюнюбюз 1940-чы джыллагъа ушагъан бир заманды. Олсагъатда да Къарачайны оноуда тургъан башчылары халкъларын тюл, къуллукъларын сакъларгъа кюрешгендиле. Бюгюн да не президент (къарачайлы), не парламент (кёбюсю къарачайлы) къарачай халкъны, къарачай джуртну сакълар, джакълар джанындан джукъ этмейдиле. Къыйынлыкъ андады. Болумну тюрлендираллыкъ интеллигенцияды (ол бар эсе!). Барындан да алгъа, оноучуланы да богъурдакъларындан алыб, хахай этерге кереклиле къарачай тилде джазгъан джазыучуладыла. Биз сагъыш этебизми тамблабызгъа? Бюгюн огъуна, къарачай тилде джазгъан къой, окъугъан да хазна джокъду. Ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газетибизден сора небиз барды? Журнал болмаса, китаб чыкъмаса, школлада окъутургъа къарачай дерс китабла болмасала – ана тил къалай сакъланныкъды?
Малкъар къалай сакъланыр, аны джерин, тауларын да сыйырыб, джан къайгъылы этиб турсала? Халкъын джакълагъанны ёлтюрюб барсала, халкъын джакъларыкъны оноуда тутмасала, Малкъарны тюзлюк ючюн кюрешген организациясын, газетин сюдге-махкемеге бериб, джабдырыб турсала... Дуниягъа белгили журналист Политковская да джазады бу затланы юсюнден «Новая газета» атлы газетде.
Бюгюн Къарачай-Малкъар халкъ бла кюрешген орус кърал тюлдю, къабарты-черкес къуллукъчулалла, алимлелле, джазыучулалла... Орус къралны да таулу халкъгъа юсдюрюб кюрешген алалла.
Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз сыналгъан бир кёзюу келгенди. Биз мындан ары, джуртубузну да башхалагъа кючлетмей, тилибиз, адетибиз-тёребиз сакъланыб джашарыкъбызмы, тюлбюзмю – соруу алайгъа джетгенди. Джашау-ёлюм базманнга миннгенибизни ангылаб, ёрге къобмасакъ – тамбла кеч боллукъду. Кесибизни тамадалагъа да, къралны башына да болумну ангылатыргъа керекди. Душманла бла амантишле болумну башха тюрлю ангылаталла – тынгылаб турсакъ, тюб боллукъбуз.
Джазылгъаннга къошакъ :
Мен бу ачы ачыкъ мектубумда бизни халкъгъа къаршчы кюрешген джау авторла джазгъан ётюрюклени да, кесибизни ичибизден чыкъгъан «къаламчыланы» джангылычларын да (джангылычла эселе ала!), бир кесегин (бир бурхусун!), къошмай-къоратмай, болгъаныча кёргюзтгенме. Душман душманлыгъын этер, не да айтыр – аны тохтатыргъа излей эсек – барыбыз да биригиб анга къаршчы турургъа керекбиз. Джангыз, кесибизни ичибизден амантишле чыкъмазгъа керекдиле.
Алан къралыбыз къалай чачылгъанын алимле, тюз адамла да – барыбыз да билебиз. Аланияны эм алгъа Чингисхан абызыратханды, тюб этген а – Тимур болгъанды 1396-1397 джыллада. Ол заманда халкъны таулада бир хуртдагысы сау къалгъанды, къалгъаны къырылгъанды эмда джесир халда тышына сюрюлгенди. Артда аякъланыб, эс джыйыб, къарыу алыб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам дегенча къауумлагъа башчылыкъ этиб, Къарча Ата джуртха алай къайытханды. Ёзге, Джуртубузну тюзлерин къабарты зат дегенча, башха къауумла кючлеб тургъанларын кёргенди. Уруб, Минги Тауну этегине ётюб, алайда халкъны сау къалгъан кесегине къошулуб, джангыдан кърал болуб, джашай башлагъандыла. Тау кърал Къарачай 15-чи ёмюрде къуралгъанды. 1828 джыл Орус, къазауат этиб кесине къошхунчу, 400 джылны узагъына (1428-1828 джылла), Къарачай энчи кърал болуб тургъанды: кесине кишини джибермегенди, кишиге джасакъ тёлемегенди.. Бу биринчиси
Экинчиси да: Къарачай, Малкъар деб эки халкъ джокъду, эки тил джокъду – биз тюрк тамырдан чыкъгъан бир халкъбыз: динибиз, тилибиз, Джуртубуз, тарихибиз, адетибиз-тёребиз да бирди. Бизни экиге бёлгенле, бёлюнюб турурубузну излегенле да – джауладыла эмда алагъа сатылгъан амантишледиле. Малкъарны бюгюн джерсиз-джуртсуз эте тура эселе, Къарачайны джерсиз-джуртсуз эте турадыла. Аны ангылар ючюн кёб акъыл керек тюлдю.
Ючюнчюсю: бизде бир къауум джазыучу, алим архивле бла тюз хайырлана билмейди. Архив къайнакъладан-материалладан тюз оюм эте билирге керекди. Ансы кёргенин джазыб, чыгъарыб барыу, аланы тюзге санау – джангылычды. Сёз ючюн, кърал халкълагъа, халкъыбызгъа сюргюн этер ючюн, сталинчи ибилис джорукъгъа разы болмагъанланы къурутур ючюн къаллай ётюрюклени къурашдыргъанын билебиз. Сора кърал архивледе затланы барын тюзге санаб, тюз фикир этмей турсакъ, кърал халкъыбызгъа джетдирген къыйынлыкъланы тюзге санаргъа керекбиз. Джауларыбыз этедиле алай. Джангыз бир чууут, эрмен джазычу, алим халкъына аман айтдырлыкъ тюлдю, не джерин, не тилин, не тарихин, не культурасын джау тюбюне атарыкъ тюлдю. Бизде уа бир-бирле джерибизни, тарихибизни да, культурабызны, адабиятыбызны да, таб тиширыуларыбызны да хоншулагъа берирге, теблетирге хазырдыла. Ала не ючюн эте болурла алай? Кеслерин къарачайлылагъа тюл, хоншу халкъладан чыкъгъанлагъа санай болурламы? Къарачайны тарихин, къраллыгъын да кеслери Къарачайгъа къошулгъан кюнден башлагъанлары да аны ючюн болурму? Гошаях бийчеден башлаб, Минги Таугъа биринчи чыкъгъан Хачир улугъа дери бизни бийчелерибизни, джигитлерибизни да башха халкълагъа берирге кюрешгенле, тамырлары ол халкъладан болуб эте болурламы алай деригим келеди.
Тёртюнчюсю: бизни бир къауум интеллигентибиз, асры ётсюзлюкден, аюню-душманны кесин кёре тургъанлай, ызын ызларгъа кюрешеди. Ёрге туруб, эркишича сермешир орнуна, джау тюбюне джатыб, баш сакъларгъа, джашау этерге кюрешеди. Малкъарны джерин кючлеб, районларын, эллерин да къуралыргъа къоймай, тауларын да сыйырыб кюрешедиле джаула. Интеллигенциябызны бир къаууму уа, джуртунда джашаялмай, тышына къачыб, «биз политикагъа къатышмайбыз, биз душманны культурабыз бла хорлаб къоярыкъбыз» деб, аман къатын этегин кёлтюрюб къоркъутханча, этедиле. Сен туугъан джерсиз къалсанг, тилсиз къалсанг, къраллыгъынг болмаса, кюнден-кечеге эриб тас болуб барсанг, дагъыда тынгылаб турсанг – сора сен къаллай эркишисе, интеллигентсе, адамса? Халкъынг, джуртунг да джау тюбюне тюше тургъанын кёре тургъанлай, «культурабыз бла хорлаб къоярыкъбыз» деб, кесинги, халкъны да нек алдаргъа кюрешесе?
Бешинчиси: Бусагъатда джюреклери диннге бурулгъан, керти дин билим алгъан джаш адамла кёб бола барадыла. Алай а аланы арасында «халкъ, тил, джурт» неге керекди, биз джангыз дин ючюн кюреширге керекбиз» дегенле бардыла. Алагъа айтырым: тилсиз, Джуртсуз – адам, халкъ да болмайды. Дин бизге неге керекди? – Биз Адам, Халкъ болур ючюн. Тили, Джурту болмагъан не адам, не халкъ кёргенмисиз? Аллахны аты бла динибизни, тинибизни, тилибизни, джуртубузну сакъларгъа, къорууларгъа борчлубуз. Къарачайны Къадау Ташын аякъ тюбге атыб, джаугъа теблетиб, барыб Каабаны къара ташын джалагъандан, не да къайда эсе да джер этегинде «дин къазауат» этгенден не магъана, не хайыр? Ичкичиликни, хаулеликни, гудуну-уруну, мурдарлыкъны, манкъуртлукъну – хар не тюрлю аманлыкъны къурутуб кесибизден башлайыкъ.
Алтынчысы: Тыш къраллада джашагъанла, Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар джумхуриетледе бола тургъан ишледен толу хапарлы тюлдюле. Аланы кёллерине былай келеди: «къабарты бла малкъарны бир-бирине юсдюрюб тургъан орус империяды. Ала биригиб, азат болур ючюн кюреширге керекдиле». Тюзю уа башхаракъ тюрлюдю. 1920 джыллада кеси энчи миллет округ болуб тургъан Малкъарны, Сталинни тюбюнден-башындан кириб, Къабартыгъа къошдуруб, тюб этген Къабартыны башчысы Калмыков тюлмю эди? 1944 джыл Малкъарны сёгюб, аманлаб, Бериягъа «Малкъаргъа сюргюн этерге керекди» деб джазгъан къабартылы тамада Кумехов тюлмю эди? 1956-57 джыллада да малкъар халкъны сюргюнден ызына къайтартмаз дыгалас этиб тургъанла къабарты оноучула болгъандыла. Сюрюлген халкълагъа Орус кърал Реабилитация законну чыгъаргъандан сора да, къабарты оноучула Малкъарны къраллыгъын, джерин, эркинлигин сюргюннге дери болгъаныча ызына сюелирге къоймайдыла. Тюзлерин кючлеген бла къалмай, энди Малкъарны тауларын да кючлеб, саны аз бир халкъны тюб этиб кюрешедиле. Къралны башчыларына Малкъар сёзюн ётдюралмайды, не ючюн десенг, уллу кърал къуллукълада ишлеген черкеслиле-къабартылыла кёбдюле. Алай бла бюгюн, сюргюнден ызына къайыталгъан малкъар халкъ, оноуу кесине къалмай, джуртунда джерсиз-джуртсуз къала турады. Терслик кимде болгъанын айтдым.
Джетинчиси: Халкъда ачха-бочха джюрютген иш адамла да аз тюлдюле, алай а аланы кёбюсю хаулеликге ачхаларын къызгъанмайдыла, культура ишлеге джетселе уа – къан джауады. Алагъа айтырым: рысхы келе-кете тургъан затды, тилибиз-культурабыз-намысыбыз-бетибиз бир кетсе уа, аны ёмюрде да ызына къайтаралмазбыз. Хар ким мадарына кёре халкъыбызны сакъларгъа кюрешейик.
Сегизинчиси: Халкъгъа къыйынлыкъ кеси аллына джетиб къалмайды. Къар джыйыла келиб, кюрт да алай юзюледи. Бизни джауларыбыз бизни къралгъа, башха халкълагъа да аман бетден кёргюзюрге аны ючюн дыгалас этедиле. Бизни бетибизге къараны джагъыб, биз да аны кетералмай кюрешебиз. Къралны башына да, таша органлагъа да, бизни аманлаб джазыб кюрешедиле хаман. Аланы сюдлюк-джоллукъ этер орнуна, биз тынгылаб турабыз. Къуллукъда ишлеген адамларыбыз – тамадаларыбыз, оноучуларыбыз – кеслерини башларын, къуллукъларын сакъларгъа кюрешген болмаса, халкъларын джакъламайдыла. Таб, джаулагъа къошулуб, халкъларына аман айтыб кюрешедиле. Интеллигенция да, аны кёре тургъанлай, халкъны амантиш оноучулагъа къаршчы тургъузмайды, таб капек-шай алыр ючюн ётюрюкню джазыб, джайыб кюрешеди. Ахыры не бла бошалады? Бютеу халкъгъа къыйынлыкъ джетеди. Терслик а кимдеди – амантиш оноучулада-къуллукъчулада эмда харам-къызбай-сатлыкъ интеллигенцияда. Къарачайгъа, Малкъаргъа 1940-чы джыллада, бюгюнледе да джете тургъан къыйынлыкъны тыйылмагъаны – интеллигенциябызны хомухлугъунданды. Тюзюн айтмасакъ, ёмюрде да тюзеллик тюлбюз. Халкъын джакъламагъан тамада оноудан кетерге керекди. Халкъын джакъламагъан джазыучу, алим, имам да тёреге тартылыргъа керекдиле. Ёрге турмасакъ – тюбде къаллыкъбыз. Кавказ халкълада бюгюн къарачай-малкъар халкъдан къарыусуз джокъду. Тегей да, къабарты да, чечен, ингуш да бюгюн бизден онглудула. Къраллыгъы, аскери, саууту-сабасы, байрагъы, орайдасы болмагъан халкъ – джангыз бизбиз. Къалгъанла кеслерин бегитиб, къыйын кюннге хазырдыла. Джуртубузда Халкъ болуб джашаргъа излей эсек, бу затха да сагъыш этерге керекбиз. Алда не сакълагъанын киши да билмейди. Хар неге да тыйыншлы тюберча хазырлыкъда турургъа борчлубуз. Сакъланыргъа башха джол джокъду.
Тогъузунчусу: бютеу дунияда джашагъан аланла – къарачайлыла-малкъарлыла – биригирге керекбиз, бир-бирибизге болушургъа керекбиз. Джауубуз ким, шохубуз да ким – аны да ачыкъ айтыргъа керекбиз. Бу къатышхан дунияда тас болуб кетмейик. Къайда джашасакъ да, Минги Тауубузну, Къарачай-Малкъар джуртубузну, Къарачай-Малкъар халкъыбызны унутмайыкъ. Ишге уста – иши бла, сёзге уста – сёзю бла, алим – билими бла, гёджеб – билеги бла, хар ким къолдан келгенча къуллукъ этейик аз санлы, кёб къыйынлыкъ кёрген халкъыбызгъа. Алай а иш санда тюлдю, рухдады: халкъ Халкъ болмай, сюрюу болса – тебленед эм зорланад, Халкъ саны аздан хорланмайды – ийманы аздан хорланад.
КЪАРАЧАЙНЫ ТАМБЛАСЫ БАРМЫДЫ?
1
Халкъыбызгъа сагъыш этген адамланы барын да къайгъылы этген бир сорууду бу. Халкъла джаратыла, ёсе-айный, Эл-Кърал бола, дагъыда бирер тюрлю чурум бла тюб бола келгендиле тарихде. Алай а, халкъ динине бек эсе, миллет ангысы кючлю эсе, джолун, тарихин унутмазча джазма тили, Китабы бар эсе – сора, аллай халкъ кесин заманнга, ёлюмге хорлатмазгъа боллукъду. Кау-куу болуб дуниягъа чачылыб кетген чууут халкъ, эки минг джылдан сора, ёлген тилин да тирилтиб, къралын къурагъаны анга шагъатды. Ёзге, халкъны дини, джазма тили, джурту да бола тургъанлыкъгъа, энчи къраллыгъы джокъ эсе, башына, джазыууна эркин тюл эсе, ол затла ючюн кюрешмей эсе – сора, ол халкъ, эртде-кеч болса да, тилсиз, джуртсуз да къаллыкъды – халкълыгъын тас этерикди. Халкъла аны ючюн дыгалас этедиле, уллу-гитче болса да, энчи къралларын къураргъа. Сакъланыргъа андан башха джол джокъду.
Дунияны къайсы къралында да юлюшлерин толусу бла алалгъан чууутлула, энчи къралларын къурагъынчы тохтамагъандыла. Не ючюн? Дуниядан тюб болуб кетмез ючюн, Джуртларында Халкъ болуб, Эл-Кърал болуб джашар ючюн. Амма, халкъ кеси аллына «халкълыгъымы сакълайым, джуртуму сакълайым» деб, бир оюмгъа келиб къалалмайды.
Халкъгъа къраллыкъ иннетни, оюмну сингдириб кюрешиб тургъан бир иннетли къауум керек болады. Чууутлулада да аллай къауум бир кюннге къуралыб, башха оюмлуланы хорлаб къоялмагъанды. Башха оюмла уа болгъандыла: «Бизни, чууутлуланы, эки минг джылны мындан алгъа да бар эди къралыбыз-къраллыгъыбыз. Къралыбыз-къраллыгъыбыз бизни палахдан сакълаялмагъанды. Энди биз джашагъан къралларыбызгъа тёллениб, джашаб турургъа керекбиз. Къайда джашасакъ да не башхасы барды, баш болайыкъ, бай, рахат джашайыкъ ансы». Халкъ-Джурт-Кърал иннетли къауум ала бла аяусуз кюрешгенди: «Сиз Мусса файгъамбарыбызны осиятларына тюз турмайсыз. Тойгъан джеригиз туугъан джеригизден багъалыды сизге. Динден, тилден, джуртдан да дуния малны ёрге тутаргъамы излейсиз? Алай эсе, сиз Муссаны умметинден тюлсюз». Чууутлула экиге бёлюнюб, ма алай кюрешгендиле бир-бири бла. Ол кюрешде ким хорлагъанына, ким тюз болгъанына шагъатды бюгюннгю чууут кърал Израиль.
Узакъгъа узалыб кюрешмей, хоншу халкъладан юлгюле келтирсек да боллукъду. Сёз ючюн, Къабартыны алыб къарайыкъ. Алан къралыбыз чачылгъандан сора, тёбенледен келе-келиб, бизни тюзлерибизни кючлеген халкъды ол. Артхаракълада уа, Орус империягъа таяна, бизни джерлерибизни тохтаусуз кесине къошуб баргъанды.
Къабарты бийле кир муратларына джетер ючюн, бир сыйсызлыкъдан артха турмагъандыла. Бир мисал. 1557 джыл Къабарты бий Темрюк Орус патчахха къул-къарауаш болургъа разылыгъын да билдириб, гяуур диннге кёчгенди, къызын да Иван Грозныйге эрге бергенди. Ол кюнледен бюгюнлеге дери Къабартыны башчыларыны адетлериди – не да этиб, тюбден-башдан кириб, Орус къралны бизге, таулулагъа, юсдюрюб, къырдырыб, джерибизни уа кеслерине къошуу. Айхай да, Орус империя таулуланы кесине бойсундурур ючюн Къабартыны хайырландыргъанды, Къабарты да таулуланы джерлерин кесине къошар ючюн, Орус кючге таяннганды. Ол джюрюш тарихни совет кёзюуюнде да тохтамагъанды.
1920 джыл ноябрны 17-де Тау Республика къуралгъанды. Аны тизиминде Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты, Малкъар, Къарачай миллет округла болгъандыла. Алай а, Къабартыны тамадалары, Сталинни болушлугъу, бла Къабартыны Тау Республикадан чыгъаргъандыла, алай башланнганды Тау Республиканы чачылыуу. Кавказ халкъланы бирикген Республикалары Москвагъа керек тюл эди – Къабартыны къолу бла чачадыла аны. Ол сатлыкъ иши ючюн, Къабартыгъа бираздан Малкъар миллет округну къошадыла – ахыры аны не бла бошалгъаны белгилиди: Малкъарны оноуу Къабартыны къолуна кёчеди. 1944 джыл а, Къабартыны башчысы джазгъан къагъытха таяна, Сталинчи-Бериячы режим малкъар халкъны Орта Азиягъа сюреди, халкъны мюлк байлыгъы, джерини да иги кесеги Къабартыгъа бериледи.
Къабарты Тау Республикадан чыкъгъандан сора, Тау Республика бла чеги къалмагъан Къарачай да андан чыгъаргъа керек болады. Алийланы Умарны кюреши бла, 1922 джыл январны 12-де Къарачай-Черкес автоном област къуралады. Къарачай областны къурар орнуна, Къарачай-Черкес областны къурау, ол Алий улуну бек уллу джангылычы эди, ол къыйынлыкъдан бюгюн-бюгече да къутулалмай барабыз.
Къарачайгъа такъмакъ болуб, бу «черкес халкъ», «черкеслиле» къайдан чыкъгъандыла? Ол джыллада бютеу къагъытлада алагъа къабартылыла деб айтылынады, Тау Республиканы тизиминде да къуру Къабарты кёрюнеди. Кертиси уа былайды. Черкес деб, халкъ джокъду.
Къарачайны джерине къачхынчы къабартылыланы Орус империя 19-чу ёмюрде джерлешдиргенди. Алай а, бир Къабарты област болгъаны себебли, Къарачайда джашагъан къабартылылагъа дагъыда бир област къураргъа кърал къоярыкъ тюл эди. Аны себебли, экинчи да бир областлары болур ючюн, Къарачайны джеринде джашагъан къабартылыла кеслерине «черкес» деб джаздырыб тебрегендиле. Аз болгъанлары себебли, кеслерине бесленейлилени, абазалыланы да иги кесегин къошхандыла. Аллай хыйлалыкъ бла, 1920-1930 джыллада джангы халкъ, джангы област къуралгъанды. Ма аллай ётюрюк бла джаратылгъан халкъ, Къарачайгъа къошулуб, не игилик этерик эди? Къарачайны джеринде джашагъан, Къарачайны кючю бла къуралгъан черкес къраллыкъ, Къарачайгъа сау бол дер орнуна, саны бла къарачайлыладан талай къатха аз болгъанына да къарамай, хар нени да эки тенг юлюш этерге излеб, дау ачыб, Москвагъа тарыгъыу къагъытла джазыб тургъан болмаса, джарашыб джашаргъа унамагъанды. Аны себебли, Къарачай-Черкес област 1926 джыл экиге юлешинеди – Къарачай областха эмда Черкес миллет округга. Алай бла, Малкъарны джутуб кюрешген Къабартыдан сора да, Къарачайны джеринде «Черкес» аты бла экинчи Къабарты област къуралады. Къабарты уа, Къарачай-Малкъар бла ёмюрде да шох джашаргъа излемегенди, джангыз кесини кючю джетмегени себебли, бизге ат-бет атаб, къралгъа эрши кёргюзтюб, бизден бошар дыгалас этиб тургъан болмаса.
Къарачайдан айырылгъан Черкес, кеси област болгъанлыгъына, саныны азлыгъындан, орусха, къазакъгъа базман болалмай, къыйынлашханды. 1957 джыл Къарачай сюргюнден алай ызына къайытыб келмесе, Черкес областны къурутуб, миллет район-бёлге этиб къоярыкъ болгъандыла. «Кеслери тиллеринде, сёлешген къой, саламлашыргъа да базмай тургъан черкеслиле, биз Азиядан къайытыб келиб, кърал учреждениеледе да «салам алейкум» деб тебрегеникде, бизге бир къуджур къарай эдиле» деб, хапар айтыучан эди журналист Лайпанланы Сейит.
Биз Азиядан къайытхан сагъатда черкеслиле унугъуб, башларын кёлтюралмай тура эдиле. Къарачайны къайытханы алагъа насыб болду. Бир-бири бла келишалмай, 1926 джыл бир-биринден айырылгъан эки халкъны, 1957 джыл джангыдан бирге къошуб, Къарачай-Черкес област къурадыла. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан ачханы да кёбюсю Черкесск шахаргъа, бютеу областха чачылды. Бирге джашау – Къарачайны юлюшюн ашау – джангыдан башланды. Бюгюн-бюгече да тюрленмейди хал. (Халкъыбыз сюргюнден къайытхан джыллада, алгъыннгы энчи Къарачай областны ызына къурауну юсюнден къралны бегимин джашырыб къойгъан да Черкес облисполкомну тамадасы Карданов болгъанын унутмайыкъ).
Къарачай-Черкес Республиканы джери 14,3 минг квадрат километрди. 1943 джыл Сталин къурутхан Къарачай областны джери 11,4 минг квадрат километрди. Джерибиз кёб болгъан бла къалмай, Минги Тау да, мер-мер таш, чегет, суу байлыкъ да, тау джайлыкъла да, джер тюбю хазнала да, айтыргъа, бизде болмагъан берекет джокъду. Аны ючюндю хоншуланы бизден айырылыргъа унамай, мант башча джабышыб тургъанлары.
1990-чы джыллада къарачай халкъны «Джамагъат» организациясы 1943 джыл Сталин-Берия-Суслов къурутхан Къарачай областны ызына сюеуню юсюнден кюреше башлагъан эди. 1991 джыл апрелни 26-да «Кёчюрюлген-сюрюлген халкълагъа реабилитация Закон» чыкъгъандан сора уа, миллет иш хорларча эди. Эресейни Баш Советинде Къарачай областны къурауну юсюнден къралны президенти Ельцинни законопроекти да бар эди. Алай а, иш тынмады. Иш 1957 джылдача болду. Областны тамада къуллукъчулары – къарачайы, черкеси, абазасы,, ногъайы, орусу – бары да бирлешиб, Къарачай областны къуратмаз джанындан болдула. Алагъа да, алагъа бойсуннганла къошулдула. Халкъыбызны къраллыкъсыз къойгъанланы башчылары уа – Къарачай-Черкес областны тамадасы Хубийланы Владимир, Эресейни Баш Советини депутаты, «Джамагъатны» башчысы («Къарачай областны къурагъынчы тохтарыкъ тюлме» деген антын бузгъан ) Орусланы Азрет, «Сюргюнден ётген халкъланы Конфедерациясыны» башчысы Алийланы Исмайыл. Дагъыда бир къауумну былайда кёргюзтюрге излейме, ма аланы тукъумлары, къуллукълары эмда Къарачай-Черкесияны джамагъатына чакъырыулары – "Обращение к жителям Карачаево-Черкесии":
"...Мы не можем согласиться с проектом закона о восстановлении Карачаевской и Черкесской автономных областей в составе РФ...» (...Биз башха-башха Къарачай, Черкес областланы ызына къурау законопроектни къабыл этмейбиз...)
Савельев В. Н. – председатель облсовета народных депутатов; Тлябичев А. Р. – зам.председателя облсовета народных депутатов;
Биюков М. И-А. – редактор газеты "Ногай давысы"; Карданов А. Х. - председатель Адыге-Хабльского райсовета народных депутатов; Салпагаров И. З. – начальник объединения "Карачаево-Черкесскагропромстрой"; Скориков В. А. – помощник председателя облсовета народных депутатов; Скрипцов В. Г. – начальник управления сельского хозяйства республики; Федоров А. И. – зав.отделом областного Совета народных депутатов; Физиков Д. А – генеральный директор агрофирмы "Юбилейная»; Шидаков И. Б. – гл. врач областного онкологического диспансера; Эркенов Ш. Х. – генеральный директор производственного объединения "Микрокомпонент"; Хубиев В. И. – и.о. главы администрации КЧССР; Озов А. Г – первый заместитель и.о. главы администрации КЧССР; Редькин В. П. – первый зам.главы администрации КЧССР; Найманов Н. Ю. – зам.главы администрации КЧССР; Катаганов А. Э. – управделами и.о. главы администрации КЧССР; Лушников Ю. М. – прокурор республики; Колесников В. М. – начальник отдела Министерства безопасности по Карачаево-Черкесии; Никитенко Н. Г. – председатель областного народного суда; Волкодав А. Т. – начальник управления внутренних дел; Айбазов Д. Х. – редактор газеты "Къарачай»; Карданов М. Х. – редактор газеты "Черкесхэку"; Стародубцев Е. А. – редактор газеты "День республики"; Аджиев Д. Ю. – председатель телерадиокомnании Карачаево-Черкесия; Камысовский В. Ф. – председатель Черкесского горсовета народных депутатов; Соловьев В. А. – председатель Карачаевского горсовета народных депутатов; Стригин В. П. – председатель Зеленчукского райсовета народных депутатов; Борлаков К. С. – председатель Малокарачаевского райсовета народных депутатов; Воробьев А. В. – председатель Усть-Джегутинского райсовета народных депутатов; Троцко Ф. К. – председатель Урупского райсовета народных делутатов; Шебзухов М. Н. – председатель Хабезского райсовета народных депутатов; Богатырев А. Х. – председатель Карачаевского райсовета народных депутатов; Клюшников Г. М. – глава администрации г. Черкесска; Элканов Б. И. – глава администрации г. Карачаевска; Алабердов М. Ю. – глава администрации Адыге-Хабльского района; Поляков В. И. – глава администрации Зеленчукского района; Гочияев Б. Х-А. – и.о. главы администрации Малокарачаевского района; Алиев М. Ш. – глава администрации Прикубанского района; Кипкеев М. Д. – глава администрации Усть-Джегутинскоro района; Койчуев Р. И. – глава администрации Карачаевского района; Ширяев М. В. – глава администрации Урупского района; Аргунов О. А. – глава администрации Хабезского района; Катчиев А. А. – управляющнй трестом «КЧСС"; Джегутанов Э. Х. – председатель комитета по национальной политике и средствам массовой информации ; Хапчаев С. Ю. – зав. общим отделом областного Совета народных депутатов; Кечеруков К. А. – зав. организационным отделом администрации КЧССР.
Кесигиз кёресиз, Къарачай, Черкес областланы къурауну юсюнден Россияны президенти Ельцинни законопроектине къаршчы тургъанла, бири къалмай бары, оноучула, къуллукъчуладыла. Джангы областла къуралсала, ала таянчакъ шиндиклеринден айырылыргъа боллукъ эдиле. Аны себебли, халкъларын къраллыкъсыз къойдула. Къарачайны оноуун кесине къоймай, башха халкълагъа соргъан кибик этиб, ала да – Къарачайны бойнунда джашай юреннгенле – бирге джашаргъа излейбиз деб, алай бла биягъы халкъыбыз тюзлюгюн табмагъанлай къалды. Къалгъан халкъланы башчылары, оноучулары, къуллукъчулары кеслерини орунларын сакълагъан бла къалмай, халкъларыны къайгъысын да кёредиле. Джангыз, къарачай къуллукъчуладыла таянчакъ шиндиклерин халкъдан, джуртдан эсе багъалы кёргенле.
Кеслерини итликлерин-хыйлалыкъларын джашырыр ючюн а, айтадыла: «айырылабыз десек къан тёгюлюрге боллукъ эди. Джер даула чыгъарыкъ эдиле. Орус къазакъла да, черкес, абаза, ногъай къауумла да энчи республикала болабыз дей эдиле...». Бир къауум да: «Къарачай-Черкес областны Республикагъа бурулургъа бир къоюгъуз. Андан Къарачайны Республика статусу бла биз чыгъарыб берирбиз» деб, ант эте эди. Дагъыда бир къауум: «Бизге Къарачай област болгъандан эсе, Къарачай-Черкес Республика болгъаныбыз игиди» деб, халкъны мыйысын къатышдыра эди. Бир къауумну уа, бир джукъгъа келишмеген, заранлы, къоркъуулу оюму бар эди: «Бизге энчи област къураргъа керек тюлдю. Къарачай-Черкес республикада биз эм уллу миллет, черкесине, башха бурху къауумлагъа да бий болуб турургъа керекбиз. Къабарты Малкъарны къалай джутуб кюреше эсе, биз да Черкесни алай джутуб кюреширге керекбиз...».
Была бары да къара халкъны алдаргъа, къоркъутургъа деб, оноучу-къуллукъчу къауум къурагъан, джайгъан бек заранлы ётюрюкледиле, хыйныладыла. «Хыйнычыны эки юлюшю башына» деген нарт сёзню да эскерселе уа... Къарачай-Черкесияны бирлигин сакълар ючюн тюл, кеслерини къуллукъларын сакълар ючюн, парт-совет номенклатура къралны Реабилитация законуна къаршчы барыб, халкъланы бир-бирине этиб, къан тёкдюрюрге аз къалгъанды. Кеслерини хыйлалыкъларын, этген аманлыкъларын джашырыр ючюн а, Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясын терслерге кюрешгендиле.
Реабилитация законнга кёре, Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъы ызына къайытыргъа керекди. Къралны президенти Ельцин да къралны парламентине Къарачай областны къурауну юсюнден аны ючюн къагъыт-законопроект джазгъан эди. (Андан сора, къралда къалгъан миллет областлача, халкъны излеми бла, Къарачай област да Къарачай Республикагъа буруллукъ эди). Бизни тамадала уа, законнга да, халкъларына да къаршчы барыб, «Къарачай-Черкесияны бирлигин сакъладыкъ» деб, махтаныргъа кюрешедиле, таб, Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан тамадалагъа-амантишлеге эскертмеле салдырыб айланадыла. Кеслерини къызбайлыкъларын, болумсузлукъларын, сатлыкъ ишлерин сабырлыкъча, оюмлулукъча кёргюзтюрге излейдиле.
Къабарты 1920 джыллада Тау Республиканы да оюб, андан чыгъыб, кеси энчи област болургъа къоркъмагъанды. Бираздан а, хыйла бла, питна бла, зор бла «тенглик-паритет халда къарнашлача джашарыкъбыз» деб, Малкъарны да кесине къошуб, аны башсыз, хакъсыз этиб, къурутуб кюрешгенли ненча джыл. Къарнашлыкъны, паритетни-тенгликни, Къабарты былай ангылайды: «Биз Малкъардан тёрт къатха кёббюз. Аны ючюн хар неде да юлюшюбюз тёрт къатха кёб болургъа керекди». Кертисинде уа Малкъарны юлюшюн да ашаб, джерсиз-джуртсуз этиб кюрешедиле. Нальчик тёгерегинде малкъар эллени джайлыкъларын, сабанларын сыйырыб, ол затха къаршчы тургъан таулуланы да ёлтюрюб, тауларына да ие болургъа кюреше, «тенгликни, къарнашлыкъны» бардырадыла.
Къарачай-Черкес республикада къарачайлыла да черкеслиледен тёрт–беш къатха кёбдюле. Ёзге былайда хал башхады: хар неде да черкесге юлюш къарачай бла тенг джетеди. Аны былай ангылатыргъа боллукъду: бир черкеслиге бир табакъ шорпа, тёрт къарачайлыгъа да бир табакъ шорпа. Черкеслиле тоя-къутура, къарачайлыла да кётюрем бола барадыла.
Къабарты-Малкъарда «хар не адам башындан тергелирге, болургъа керекди» деб, Малкъарны алай бла къурутадыла. Къарачай-Черкесде «хар не адам башындан тюл, халкъ башындан болургъа керекди» деб, Къарачайны алай бла къурутадыла. Сюрюлген-кёчюрюлген миллетлеге эмда аллай зорлукъ кёрмегенлеге кърал да бирча къарамагъаны себебли, къарачайы, малкъары да бюгюн да тюзлюклерин табалмай, азаб чекгенлей турадыла. Бу болумдан къутулур ючюн излейди Къарачай да, Малкъар да Къабартыдан-Черкесден айырылыргъа. Алай а, Къарачай-Малкъар халкъны тонай, юлюшюн ашай юреннгенле, айырылыргъа къоймайдыла. Къачан да бизни халкъны тюб этиб, джуртубузгъа ие болургъа излегенле, къара иннетлерин бюгюн да къоймайдыла, ол муратларына аз-аз джууукълаша да барадыла.
1926 джылда да, айырылыу иш, тынч тюл эди. Алай а, халкъын, джуртун сюйген адам – Гюрджюланы Къурман, Алий улу Умарны джангылычын да тюзете, Алий улу Умарны болушлугъу бла Къарачайны Черкесден айырыб, энчи област этгенди. Ол тюз оноу болгъанын джазгъанды Алий улу да ол заманлада. Аланы экисин да – керти халкъ башчыланы, 1937 джыллада, миллетчиленича, сталинчи джорукъ къурутханды. Аладан сора, Халкъ ючюн, Хакъ ючюн джанларын къурман этерик тамада чыкъмагъанды Къарачайда. Аланы ызындан келген оноучула-къуллукъчула, халкъларын-джуртларын тюл, кеслерин, къуллукъларын сакъларгъа кюрешгендиле. Къыйынлыкъ андады.
Амантишле кеслерини итликлерин джашырыр ючюн, не этмейдиле, не айтмайдыла: «Къарачай энчи кърал болурун ким сюймейди, алай а къан тёгюлюрге боллукъ эди... юлюшюбюзню бир кесек ашай эселе да, тёзгенибиз игиди...». Огъай, амантишле кеслерини юлюшлерин ашатырыкъ тюлдюле, душманлагъа къошулуб, туугъан халкъларын, джуртларын тонаб кюрешген болмаса.
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа джасакъ тёлемесек»,- десе Къарча;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къызылбек аскерден сюрюлген адамларыбызны къайтара тебресек»,- десе Татаркъан;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къатынымы кърым ханнга бермесем»,- десе Ачемез;
«Къан тёгюлюрге боллукъду келиними къабарты бийге селеке этдирмесем»,- десе Къара-Мусса;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа артыкълыкъ этдирмесек»,- десе Джаттай;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачай миллет округну къурай тебресек»,- десе Алий улу Умар;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачайны Черкесден айырыб энчи Къарачай областны къурай башласакъ»,- десе Гюрджю улу Къурман –
къалай болур эди? Бизни чёб чакълы сыйыбыз, адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз къалырмы эди? Къалмаз эди.
Аллай адамларыбыз болгъаны себебли, ёмюрлени узагъына халкъыбыз, джуртубуз сакъланыб, къраллыгъыбыз болуб, башыбызны ёрге ёхтем тутуб джюрюгенбиз. Энди уа?
1990 джыллада Къарачай, Черкесден айырылыб, энчи област болалмай къалгъан эсе, ол затда эм уллу гюнах Къарачай-Черкес республиканы тамадасы Владимир Хубий улудады.
Бир зат эсиме тюшеди. 1980-чи джыллада, къарачай газетде ишлеген кёзюуюмде, Архызгъа джолоучу болама. Элчилени айтханлары былай эди: «Архыз Къарачайны эм эски джуртуду. Энди бизни былайдан къурутуб кюрешедиле. Сталинча, тутмакъ этиб сюрмегенликге, былайдан биз кесибиз кетерча этедиле. Джангы юй ишлерге къоймайдыла, эски юйлеге ремонт этдирмейдиле. Халкъ, амалсыздан, джуртуна кёзю къарай тургъанлай, былайдан кёчюб кетиб барады. Бу зорлукъгъа джокъмуду бир амал?».
Газетге къайытыб, кёргенимден-эшитгенимден статья джазыб, архызчылагъа сёз бергенимча, газетде басмалатыргъа излейме. Газетни редакторуну заместители Хубийланы Абу-Хасан бирден эки болмайды:
-«Сенсиз да билебиз ол проблеманы. Мен кесим Архызчыма. Алай а, къарачай элни курорт зонадан къоратыу башында этилген оноуду. Бизни этер къарыуубуз джокъду. Аны юсюнден материалланы газетге берирге да эркинлик джокъду».
- Да, Абу-Хасан, элинг-джуртунг ючюн сен кюрешмесенг, мен кюрешмесем, ким кюреширикди?
- Къой, Аллах ючюн, сен юретир керекли тюлбюз. Кюрешиб, къралны хорлаяллыгъыбыз джокъду, кесибизни ишден къыстатхандан башха. Сен джашса да алкъын, бола тургъан ишлени иги ангыламайса. Тохтарыкъ тюл эсенг, бар да Хубий улу Владимир Исламовичге тюбе. Къарачайда эм уллу къуллукъда ишлеген олду. Кеси да Архызчыды.
Барама, тюбейме. Аны айтханы:
- Не барды ол тау этегине къысылыб? Ёзенлеге, тюзлеге саркъсынла да джашау этсинле.
- Владимир Исламович, туугъан элигизни тюб этерге нек излейсиз? Алайлары кеси да бизни бурунгу джуртубузду. Сора халкъны алайдан кёчюрюрге излей эсегиз, тёбенледе джер да бериб, болушлукъ нек этмейсиз? Кърал таулуланы энтда кёчюрюрге излей эсе, ачыкъ нек айтмайды? Бир кёргюзтюгюз къралны аллай бегими бар эсе».
Оноучу Хубий улу туугъан элин джакъларгъа, башында этилген оноугъа къаршчы турургъа излемей эди – не ючюн десенг, ол заманда аны ишден чыгъарыргъа боллукъ эдиле. Аны себебли, къуллугъун сакълар ючюн, ол къара тынгылауну басыб тура эди, туугъан эли уа абызырай, тозурай, чачыла бара эди. Таулуланы сюргюнден къайытхандан сора, таулагъа иймез дыгалас, тохтамай тау эллерине баргъанлагъа да джашар мадарла, таблыкъла къурамай, ала кеслери алайладан кетерча этиу – башындан келген оноу эди. Ёзге оноу къайдан келсе да, элин, халкъын джакъларгъа кюрешмеген, халкъны аты бла оноуда турургъа эркинлиги джокъду. Аллайланы къыйынлыкъларындан джарсыйды халкъыбыз.
Архыз элден чыкъгъан, МГУ-да ишлеген, экономика илмуланы доктору, профессор Хубийланы Къайсын да Архызчыды. Ёзге ол да эли ючюн къазауат этиб билмейме. «Бизге Къарачай област керек тюлдю, бизге экономика реабилитация керекди джангыз» дегени уа эсимден кетмейди. Къаллай экономика реабилитация излейсе, элинги тюб эте тургъан сагъатда? Хубийладан бу юч адамны сагъыннганым – ала тюб бола тургъан Архыздан болгъанлары ючюндю. Экинчи джанындан а – бири кърал къуллукъчу, экинчиси алим, ючюнчюсю журналист – этебиз деселе, кёб зат эталлыкъ эдиле...
Айтханымча, таулуланы тауларындан айырыу, аланы тюзлеге кёчюрюб, оруслула, башхала бла да къатышдырыб, сюрюу этиу, тюб этиу – Орус империяны Шимал Кавказны къылыч бла кесине къошхан заманладан келген бир политикасыды. Халкъланы туугъан джуртларындан кёчюрюу-сюрюу да ол политиканы баш токъмагъыды. Халкъла сюргюнден ызларына къайытхан сагъатда да, аланы тауларына, тау эллерине иймез дыгалас – ол да ол политиканы баргъаныды.
«Токаев Сейит-Умар (алгъыннгы къарачай областны башчысы; 1943 джыл бютеу халкъны Азиягъа сюрген сагъатда, не эсе да аны кёчюрмей къойгъандыла. – Л.Б.) 1957 джыл сюргюнден къайытхан къарачай халкъны иги кесегин таулагъа иймей, Черкесскни тёгерегинде таб, тюз джерлеге орнатханды»,- деб, анга сый, махтау бериу тюз тюлдю. Ол Къарачай областны ызына сюетиб, халкъны тау эллеге джарашдыртыб, кърал къарачай халкъгъа буюргъан ачханы да башхалагъа ашатмай, халкъына джетдирсе эди – ма ол заманда махтаугъа тыйыншлы болур эди... Ансы ёргеден келген таша установкаланы тындыра, халкъны джуртуна джерлешдирмей, тюзледе орнатыу – ол халкъына игилик этиу тюлдю.
Бу политика къуру бизде тюл, Чеченде, Ингушда да баргъанды. Аланы да тау эллерине къайтармай, тюзледе орнатыргъа кюрешгендиле. Малкъарны эсе уа – 80 тау эли ызына сюелмей, тюб ташлары сын ташлача кёрюнедиле бюгюн да. Гитче тау халкъланы ёмюрлени узагъына сакълаб тургъан , бек джерледе орналгъан тау эллери болгъанды. Таулула тюзлеге, шахарлагъа джайылгъанлай, уллу халкъланы ичлеринде адетлерин, тиллерин да тас эте, джутулуб, думп болуб башлайдыла. «Таулу тюзде абыныр» деген нарт сёзню кертилигине кюнден кюннге шагъат бола барабыз.
Халкъны Элин, Джуртун джарашдырыб, рахат джашатыр орнуна, «таб джерлеге кёчюребиз» деб, Халкъны элинден, джуртундан айырыу – ол къралны кир полтикасыды, аны бардырыргъа болушханла да кесибизни амантишледиле. Тау этеги джашаргъа табсызды деб, бизни алайладан къурутадыла да, дуния бла бир ачха-бочха джоюб, алайларын курорт зонала этиб, дунияны солургъа чакъырадыла. Кертиси алайды. Халкъ кесини Ата джуртун бир кишиге бермезге керекди – бизни джуртубуз джандетди, аны ючюн кюрешедиле аны бизден сыйырыргъа джууукъла да, узакъла да.
Ата джуртубуз сакъланмай, Ана тилибиз сакъланмай, эллерибиз сакъланмай – биз халкълыгъыбызны сакълаяллыкъ тюлбюз.
2
Ана тилибиз не халдады – анга да къарайыкъ. Мен 1988-1989 джыллада Къарачай-Черкес илму-излем институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлей эдим. 1957 джылдан – Къарачай халкъ сюргюнден къайытхан замандан – башлаб, миллет алимлени ёсдюрюрге деб къуралгъан институт, бир къарачайлыны аспирантурагъа, докторантурагъа иймегенди. Черкес, абаза халкъладан адамлагъа уа джол ачыкъ эди. Аны юсюне, миллет адабиятыбызны юсюнден огъуна, къарачай тилде джазаргъа къоймай эдиле. Институтну тамадасы черкесли М. Бекижев эди, бёлюмлени кёбюсюню тамадалары да черкес-абаза къауумдан эдиле. Бу терсликлени кёлтюрмей, биз, къарачай алимле къозгъалыб (забастовка этиб), ёрге тургъан эдик. Москвадан келген комиссияла да, бу джергили комиссияла да бизни тюзлюгюбюзге мюкюл эдиле, алай а, ахыры не бла бошалды? Къарачай алимлени барын ишден къыстадыла. Институт Хубийланы Владимир тамадалыкъ этген облисполкомгъа бойсуна эди – бу ишде да Хубий улу черкес-абаза къауумну джанында болуб къалды. Не ишде да къарачайлылагъа ууу-зараны джетиб тургъан а – КПСС-ни обкомуну экинчи секретары черкесли Умар Темиров эди, Хубий улу да анга къаршчы баралмай эди.
Ол кюнледе мен Хубий улугъа тюбеб, болумну ангылатыргъа кюрешген эдим. «Бу институтда тюзлюк джокъду, боллукъ да тюлдю. Сюргюннге дери болгъаныча, Къарачай институтну ызына къураргъа керекди». Бирден эки болмады. Бу соруу бла анга «Реабилитация закон» чыкъгъандан сора да тюбеген эдим. «Институт чачыла тебресе республика да чачыла тебрерикди» деб къойгъан эди. Хубий улу халкъыбызгъа джараулу бир иш этиб билмейме, заран этген болмаса.
Ставропольдан келген комиссияны тамадасы меннге – забастовканы башчысына – тюбеб, бек къуджур сёлешген эди:
- Быллай кёб халкъ джашагъан Республикада, бары да ангылар ючюн орус тилде джазаргъа керексе.
- Къарачай тил ол заманда айнырыкъ тюлдю.
- Къарачай тилде юйде сёлешгенигиз да джетерикди.
«Телиден туура хапар» деб, къралны таша политикасын ачыкъ айтхан эди ол. Ол кёзюуледе къралда идеологиягъа башчылыкъ этген Суслов эди, 1943 джыл бизни кёчюртдюрген адам (адам дерге боллукъ эсе анга ).
Халкъланы бир-бирине къатышдырыу, джуртум-джерим демезча этиу, тиллерин, адетлерин унутдуруб, орус маталлы этиу – къралны политикасыды бюгюнлюкде да. Алай а, миллет ангысы-эси болгъан, окъууу-билими болгъан, ол политикагъа къаршчы турургъа керекди.
Къарачай-Черкес Республикада адам саны бла эм кёб къарачай халкъ къаллай болумда тургъанын, башха юлгю бла кёгюзтюрге да боллукъду. КЧР-ни олсагъатдагъы тамадасы бла дагъыда бир ушагъым.
- Владимир Исламович, Республиканы къурагъан эм уллу къарачай халкъны культурасы, литературасы джылаулукъ халдады. Бизге, джазыучулагъа, бир суратлау-адабият дерги-журнал амалсыз керекди.
- Аллай мадар джокъду. Къарачайлылагъа журнал чыгъартсакъ, къалгъанла да – черкес, абаза, ногъай, орус халкъла да – дауларыкъдыла. Беш халкъгъа беш журнал чыгъарыргъа кючюбюз джетерик тюлдю. Бизде хар нени да беш халкъгъа юлеширге керек болады. Бу миллет эришмеклик-зарлыкъ, национальное соперничество къара къыйынлыкъды.
- Да ол къыйынлыкъны биле тургъанлай, халкъыгъызны андан къутхарыргъа нек излемейсиз? Гюрджю улу Къурманны болуму, акъылы, эркишилиги джетгенди халкъын ол къыйынлыкъдан къутултургъа. 1926 джыл Къарачай областны къуратханы ючюн анга эскертме салыргъа керекди.
- 1937 джыл а, ол иши ючюн аны башын кесгенди кърал.
- Бюгюн Реабилитация Закон да барды, анга таяна, Къарачай областны ызына къуратсагъыз, Къарачай сизни ёмюрлюкге кесине президент этер.
Хубий улу да, тёгереги да, Законнга да къаршчы барыб, Къарачайны къраллыкъсыз къойдула. Аны къыйынлыгъы келлик тёлюлени да абызыратханлай турлукъду. Халкъыбыз бу джыйымдыкъ Къарачай-Черкес республикада къатыша, ассимиле бола, тас болуб кетерикди, не кесин эслеб, эртде-кеч болса да энчи Республика боллукъду. Ёзге, энди 1990-чы джылладача таблыкъ тюшерми, тюшмезми? Аллай таблыкъ джюз джылдан бир болады.
Сайлаулада барын да хорлаб, 1999 джыл Къарачай-Черкес Республикагъа тамадагъа генерал Семенов тюшген эди. Черкеслиле не хылымылы ишле этиб кюрешселе да, кеслери умут этген черкеслини президент эталмазлыкъларын ангыладыла. Аны себебли экинчи сайлаулада ала башха джолну сайладыла: Къарачайны бирлигин къурутур ючюн, черкеслиле айтханны этерик бир къарачайлыны табыб, аны президент этерге кюрешдиле. Къарачайны кёбюсю генерал ючюн чёб атды, бир кесеги да Батды улу ючюн. Алай бола тургъанлай да, тюзлюк болса, генерал хорларыкъ эди. Халкъны кёбюсю аны джанлы бола тургъанлай, кеси да оноуда тургъанлай, генерал кесин къалай хорлатханы да бек сейирди.
Къалай алай болса да, бюгюн КЧР-де оноуда тургъан президентни – Батды улуну – къарачай халкъ тюл, къарачай халкъны Батды улугъа джууукъ джетген бир кесеги эмда черкес-абаза, ногъай халкъла сайлагъандыла. Орус, къарачай халкъланы кёбюсю Семен улу джанлы эдиле, сайлаучуланы 80% - алалла. Семен улу хорлаб тургъанлай кесин къалай «хорлатханын» ангылагъан бек къыйынды.
Батды улу оноугъа кимлени кючлери бла келген эсе – аланы айтханларын этеди. Акъ юйде черкес-абаза, ногъай къуллукъчуланы кёблюгю да – анга шагъатды. Реабилитация законнга кёре, Къарачай областыбызны къурайбыз деген сагъатда, абаза, ногъай да бизге къаршчы тургъан эдиле. Оз затха да къарамай, Батды улу алагъа Абаза, Ногъай районланы къураб берди. Бек уллу хайыр берген мазаллы теплицаны да абазалылагъа берди. Джангы къуралгъан районланы джарашдырыугъа, къуру администрацияларына, чиновниклерине-къуллукъчуларына къаллай бир миллион ачха керекди? Гюрджюстандан – бир башха къралдан – айырылабыз деб, къазауат этиб кюрешген Къыбыла Тегей бла Абхазиягъа барыб айланнганы уа неге ушагъан затды? Эки бёлюнюб тургъан тегей халкъ – бир джарымы Эресейде, бир джарымы да Гюрджюде – бир болурча мадар чыкъды энди дегени уа неге ушайды? Ким эркинлик бергенди башха къралны ич ишлерине къатышыргъа? Бёлюннген халкъланы бир этиу иннетинг бар эсе, экиге бёлюнюб тургъан Къарачай-Малкъар халкъны эт бир Республика. Нек этмейсе? Абхазияны, Къыбыла Тегейни Орус кърал джакълагъаны да джетерикди. Аллай къарыуунг бар эсе, Къабарты тюб этиб кюрешген Малкъарны нек джакъламайса? Тыш джерде – Гюрджюге къарагъан Абхазияда чачылгъан санаторийни сатыб алма да, сабийлеге солургъа Доммайда, Тебердиде ишлет санаторийле. Огъесе, КЧР-ни бюджетинде ачха кёб болгъандан къайры атаргъа билмеймисе? Алай эсе, 20 джылны къарачай тилден, литературадан дерс китабла чыкъмай нек турадыла? Архыз, Доммай, Теберди – сатыла турады деген а не хапарды? Орус-Кавказ къазауатны кёзюуюнде кюйдюрюлген 100 черкес элни кюлюнде энди къарачайлыла джашайдыла деген ётюрюкню айтыргъа уа тилинг къалай айланды?
Къарачай-Черкесия джыйымдыкъдан джыйымдыкъ бола барады. Эрмен, ёзбек, таджик, чечен, курд, чыган, азери, дагъыстан къауумланы санлары ёсе барады. Аланы кёбюсю проблемли районладан келгендиле, ала бла бирге уа къайгъы да, адебсизлик да, бизге келишмеген адетле да, наркотикле да келедиле. Азиядан бери джыйылалмай тургъан халкъыбызгъа уа оноу джокъду. Тегейлилеге, абхазлылагъа, абазалылагъа, ногъайлылагъа да сагъыш эте билген президент, сюргюнден къайыталмай тургъан къарачайлылагъа нек эс бёле болмаз?
Батды улуну быллай ишлерин тизиб барыргъа боллукъду. Халкъыбызны, миллет хакъларыбызны тунчукъдурууда Хубий улуну башы бла барады Батды улу. «Тынчны тебгени къыйын» деб, къачан болса да, къарачай халкъ бир теберик болур.
Бу барыудан барса, тамблабыз болургъа ушамайды. Тюз айтадыла, терслик кесибиздеди. Биз Адам, Халкъ болсакъ, джуртубуз сатыла тургъанына да, тилибиз, адетибиз къуруб баргъанына да, эллерибиз чачыла тургъанына да, тынгылаб, тёзюб турурму эдик?
Къыйынлыкъ – Къарачай энчи Республика болмагъанындады, башчыны кесибизге сайларгъа къоймагъанларындады. Ёзге, бизни чёб чакълы бир миллет ангыбыз-эсибиз къалгъан эсе, тирилирбиз – Адам-Халкъ болурбуз, Эл-Кърал болурбуз, джазыуубузгъа ие болурбуз. Бу иннет ючюн кюрешген джокъду деб, хакъ джолдан таймазгъа керекди. Хакъ ючюн, Халкъ ючюн кюрешиу хар бир адамгъа да борчду. Тюзюн джазгъаным ючюн бу китаб да къыйналыб чыгъарын билеме. Алай а, чыкъгъан да этер, окъуучуну къолуна да тюшер, халкъыбызгъа да хайыры тиер деб, ийнанама. Хар не да тюзелир, Аллах айтса, кесибиз да «хайт» десек. «Сиз мадар этсегиз, мен да къадар этерме» дегенди Аллаху тагъала.
3
Къарачайгъа къоркъуу салгъан бир къыйынлыкъ да ичкичилик бла наркоманияды. Аны юсюнден «Къарачай» газетде басмаланнган бир статьяны келтирирге излейме былайда.
НАРКОТИК ДЖАЙЫУЧУ «КЪАЧХЫНЧЫЛА»
Бир къыргъыз элни къыйырында, Таджикистандан къачхынчылабыз деб, талай джаш адам къош салыб тохтадыла.
Сора, кюн сайын, ёлгени болгъан юйле бла да къалмай, юй-юйге бурун уруб, арбазлагъа джайылыб, башладыла къуран окъуб, садакъа джыйыб. Адамла да бирер зат тутдура алагъа. Кёбню кёрген къыргъыз акъсакъалла саубитген джашланы абызырагъан къачхынчылагъа ушаталмадыла. Алай болса да, Аллахны аты бла садакъа тилегенлеге амалсыз болуб, бере турдула бирер зат. Аланы шатрларына элден талай бошбоюн да джюрюучю болду. Алагъа элни джаш тёлюсю кёбюрек къошула башлагъаны, халкъны тынгысыз эте тебреди. Бир къауум джаш а юйлеринден ачха, кийим, ашарыкъ ташыб тебреди къачхынчылагъа. Хар не да бираздан ачыкъ болду. Кеслерине «Таджикистандан къачхан таджикбиз, афганбыз, курдбуз, ёзбекбиз» деб, къуран окъуй, садакъа тилей айланнганла, наркотик сатыучула болгъанлары ачыкъланды. Алай а, кесек заманны ичине, ала элни бир бёлек сабийин, джашын наркоман этиб бошагъан эдиле. Ачыуланнган адамла «къачхынчыланы» пара-чара этерча болуб, къозгъалыб, шатрны къуршаладыла, ёзге ким эсе да алагъа къуугъун берген болур эди – ала думп болуб тура эдиле, аладан къалгъан – машиналаны чарх ызлары джерде. Ала кетгенликге, эл бла байламлылыкъларын тас этмедиле – элни талай терсине айланнган джашы наркотик чачыучу, сатыучу болуб къалды. Наркотик проблема бу къыргъыз элни биринчи проблемасыды бюгюн.
Бираздан «къуран окъуучула» Бишкекден узакъ болмай орналгъан къарачай элде кёрюндюле. «Таджикистанда къазауатдан къачыб, юйсюз-кюнсюз болуб айланабыз» деб, биягъы таурухну джасадыла. Джукъгъа дженгил ийнаныб къалыучу къарачайлыла, «биз кесибиз да ётгенбиз быллай къыйынлыкъладан» деб, эл къыйырында бир юй огъуна бердиле алагъа джашаргъа. Колхоз председатель кеси ала бла танышхан огъуна этиб, алагъа мал фермада иш табаргъа да сёз берди. Ёзге къачхынчыла «Кёб турмай кетерикбиз, юйдегилерибизге къайгъылы болуб турабыз» деб, иш къайгъылы болмадыла. «Кёб турмай кетерикле» иги кесекни мычыдыла. Колхоз тамада аланы къыса башлады. «Биз сизни къонакъча кёрдюк, алай а айла бла садакъа бла джашау эркишини бетине келишген зат юлдю. Не ишлерге унамайсыз, не документигиз болуб кёргюзтмейсиз»,- деб, арт кере хыныракъ огъуна сёлешди. «Ой, алай айтма, ага, бей» деб, къуран окъуучула тюбден-башдан кирдиле, сора тилеб, юйге киргизтиб, шай-май ичириб, сыйлагъан да этдиле.
Колхоз председатель, саубитген саулукълу адам, ол кече джюреги тутуб, кесини юйюнде ёлюб къалды. Киши къачхынчылагъа ишекли болмады, ала да джыйылыб келиб, «ой къаллай иги адам кетди дуниядан» деб, бек мыдах болуб, тамакълары къалтырай, къуран окъуб турдула. Сабийи заты болмагъан къатын, эри да ёлюб, бютюн бушуугъа къалды – хоншуну, тийрени айтханларын да къулакъгъа алмай, къачхынчыланы юйюне джыйыб къуран окъутуучу, алагъа ачха, кийим, ашарыкъ бериучю болду. Колхоз председательни бай юйю бир айгъа суу бла джуугъанча болду. «Дарманды» деб, наркотик таблеткаланы суу бла бериб, къатыннны наркоман этиб къойдула аманлыкъчыла. Акъылдан шашыб тургъан тиширыуну джууукъла, хоншула бары джыйылыб, къуран окъуучуланы къолларындан алдыла. Алай а, бу аманлыкъчы джыйын, колхоз председатель бла къатынындан бошагъан бла къалмай, элчи джаш тёлюню да бир бёлегин наркоман этген бла къалмай, тамада класслагъа джюрюген 13 школчу сабийни да наркотиклеге юретдиле. Элде тарыгъыу, джылау башланды. Алай а, аманлыкъчы джыйын, къара ишин тындырыб, кёзюу-кёзюую бла элге наркотиклени келтире турурча мадарла къураб, думп болду. Наркотик къыйынлыкъдан къутулалмай бюгюн-бюгече да азаб чегеди Орта Азияда бир къарачай эл.
«Къуран окъуучула» уа, элден да бир къарачай джашны кеслерине тагъыб, талай джылгъа Орта Азияны республикаларын къыдырыб чыкъдыла. Совет Союзну чачылгъан кёзюую, ит иесин танымагъан заман, ала къайгъылы киши тюл. Наркотик ау бютеу Орта Азияны джабды. «Къуран окъуучула» энди Россиягъа атландыла, Къарачай-Черкесия болду биринчи тохтагъан джерлери.
Юреннгенлерича этиб, бир «гъаж-гъуж» элге къош салыр умут этдиле. Алай а, «гъаж-гъужла» быланы къуран окъугъанларын багъалатыб, джукъ бериб кюрешмедиле. «Гъаж-гъуж» миличала аланы къагъын-согъун да этиб, тюрмеге джыйдыла, ёзге иги улху алгъан болур эдиле, аланы кёб тутмай, башларына бош этдиле. Бош этген бла къалмай, «къарачай эллеге барыгъыз, ала къуран окъугъаныгъызны джаратырыкъла; аланы алдагъан, ийнандыргъан да бизникиледен тынчыракъ боллукъду. Биз кесибиз да аланы ёмюрюбюз алдаб, боюнларындан тюшмей джашайбыз» деб, юретдиле. Юретген бла къалмай, машиналары бла бир къарачай элге джетдириб кетдиле.
Былагъа былайлада башланды «джандет джашау». Экиге-ючге бёлюнюб, къуран окъуучула къарачай эллеге джайылдыла. Джарлы къарачайлыла, аланы калак итленича къыстар орнуна, джазыкъсыныб, ашарыкъ, ачха да бере турдула. Ала Джёгетей аягъында орналыб, талай джылны ичине наркотик гыбы ауну район аралыкъладан башлаб, тау эллеге дери джайдыла. Алагъа эрге чыгъаргъа къарачай къызла да табылыб къалдыла. Къуран окъуучула тарбуууннга тюшген заманда, аланы къутхарыучу, аладан улху алыучу къарачай миличала да табылдыла.
Алай бла, Орта Азиядан келген, кеслерине «къачхынчы таджикбиз, афганбыз, ёзбекбиз, курдбуз» деб, къуран окъуучула болуб айланнганла, 1990 джылладан бери Къарачай джуртда кеслерине къош салыб, наркотик аурууну халкъгъа кенг джайыб, байыныб, керпеслениб джашайдыла. Насыбсыз къарачай атала-анала да, наркоман сабийлерин къалай багъаргъа билмей, джоюлуб, союлуб айланадыла.
Къарачайлыла, сизге айтырым: къачхынчыбыз деб, арбазларыгъызгъа кириб, не кёрейик, не урлайыкъ деб кёзлерин джандырыб, къуран окъуюкъ, дууа этейик деб, къол аязларын джайыб айланнган саубитген, азиат къанлы джашланы кёрсегиз, итленича, сюрюб къыстагъыз. Ол «садакъачыланы», «къачхынчыланы», «Къуран окъуучуланы» дууалары бирди – халкъны сабийин, джаш тёлюсюн наркотиклеге юретиб, байыныу. Аланы милиция тохтатмай эсе да, халкъ кеси кесин эслерге, сакъларгъа керекди. Бюгюн Къарачайгъа эм уллу къоркъуу салгъан къыйынлыкъ – ички бла наркотикледиле. Иннетлери тюз оноучула да, къаламлары джити джазыучула да, керти дин ахлула да, тюз адамла да – барыбыз да биригиб, бу ичкичилик эмда наркомания эминаны къурутмасакъ – ол бизни къурутурукъду. Хал алайгъа джетиб турады. Хахай этиб, ёрге турмасакъ, боллукъ тюлдю. Джангыла эсем, терс айта эсем, тюзетигиз. Мен да кёлюмю бир басайым.
Мен кесим ол наркоманла абызыратхан Азияда къарачай элден Къарачайгъа кёчгенледенме. Ненча джыл, джашаргъа къагъытларымы джарашдыралмай къыйналгъанлы. Ол наркобаронла уа, былайда къагъытларын да джарашдырыб, къара, кир ишлерин джорукъдан да, Аллахдан, адамдан да къоркъмай бардырадыла. Сагъаймасакъ, ахырыбыз аман бла бошалыргъа боллукъду.
М. Джуртубай улу, джазыучу
4
Халкъыбызгъа къоркъуу салгъан башха проблема да – демографияды. Аны хакъындан белгили журналист Шауаланы Разият (Тёбен Чегемде Габоланы Асланны къызы) Биттирланы Аминат бла этген ушагъында («Заман» газет, 2006 джыл, августну 17-си) былай айтады:
ТАЛАЙ КЪАТЫН ДА АЛСЫНЛА
«...Не заманда да юйдегини юй этген тиширыуду. Ёзге ол базынырча, къатында эркиши болмаса, бюгюн джамагъатда къоркъуулу халны къалай тюрлендиралсын?
Алай болса да, миллетни кёлтюрлюк тиширыуду. Къалай бламы?
Биз бир затны ангылаб, анга кёре къураргъа керекбиз джашауубузну. Сёз ючюн, башларын тута билген деменгили джашларыбыз бардыла. Ала экишер къатын алыб джашасала уа! Аланы асламы эки-юч юйдеги да асраяллыкъды, аны бла бирге уа, джангызлыкъны сынагъан тиширыуларыбыз, иги да азайыб, насыблы адамларыбыз кёбюрек боллукъ эдиле. Къалай-алай десек да, аллай эркишиледе юйдегисине керти болуб джашамагъанла кёбдюле. Кесибизникиле сёз этерле, унамазла деб, базынмагъандан болур, кесине тенг болмагъан, тышындан бир башха миллетни осалын алыб джашайдыла. Ариу, акъыллы, намыслы къызларыбыз а юйде къаладыла. Ол не джаны бла да миллетибизге хата келтиреди.
Тиширыу ма былайда аллай атлам этерге керекди – эрини экинчи къатын алыууна ол кеси разылыкъ берирча. Алай бла миллетибиз да кёбейирик эди, джангыз адамларыбыз да аз боллукъ эдиле. Кёбню кёлю базыкъ эмда базгъын болады. Дагъыда биз ол оюм бла джашасакъ, атасыз ёсген ёксюз сабийле да джокъну орнунда боллукъ эдиле. Иги атасы болуб ёсген джаш а, таукел, джигит, ётгюр да болады. Бизге уа аллай джашла аны ючюн джетише болмазла дейме – юйдегиле асры кёб чачылгъандан. Буруннгу заманлада да эки къатыны бла джашагъан эркишилерибиз аз болмагъандыла. Сабийлери, юйдегилери да бир-бирлерин иги тутхандыла.
Бу затланы меннге айтдыргъан бир джарсыулу, уллу сылтауум барды дагъыда. Бусагъатда ичкиге берилген джашларыбыз кёбдюле. Аллайлагъа къызын ким берликди? Билмей баргъанла да, кёб турмай, юйлерине къайытыб кетедиле. Ичкичиден ауруулу, сакъат сабийле туугъанлары белгилиди, ала юйдегилерине тынчлыкъ да бермейдиле. Да сора ичкиси болмагъан, башын тута билген, саулукълу эркишини экинчи къатыны болса иги тюлмюдю?
Биз, таулу тиширыула, ма аллай сайлауну аллындабыз. Тиширыуду сакъларыкъ миллетни деб да андан айтадыла. Иги джашны юйдегиси барды, анга экинчи къатын а къалай болайым, бирси уа ичкичиди деб турса, тиширыу, кеси да джангызлай къаллыкъды, миллетибиз да азая барлыкъды. Аны себебли, тиширыу, сабырланыб, заманнга кёре оюм этерге керекди. Ашхы джашларыбызны тышына ычхындырмай, кесибизни къызларыбызны берсек игиди алагъа...
Тиширыу, узакъ базарлагъа кетиб, анда юшюб, саулугъун тас этиб, эри уа ичкиге берилиб, сабийле да кеслери алларына... Керекмиди тиширыугъа аллай эр, сабийлеге уа аллай ата? Ма ол зат бек къыйнайды мени джюрегими. Аллай ичкичи, болумсуз адамны къатыны болгъандан эсе, акъылы, джигерлиги, этимлилиги болгъанны экинчи юй бийчеси болгъан кёб да игиди.
Дагъыда. Юйдегили болмагъан 35-40 джыллыкъ джашларыбызны саны ёсе барады. Алгъын джууукъ-тенг да къошулуб, заманы джетген къыз, джаш болсун, аланы юйдегили этерге ашыкъгъандыла. Энди уа, саулай халкъ, кеси кесине къанлы джау болгъанча, ол затха эс бёлмейди. Аны ючюн иш бек аманнга кетгенди. Чеченлиле, ингушлула асламысында экишер юйдеги тутадыла, анга кёре миллетлери да ёседи. Биз а, бир болмагъан сылтаула бла башыбызны аурутуб, алгъа атлам этер орнуна, артха ыхтырылыб турабыз.
Миллетни юсюнде джарсытхан затларыбыз дагъыда кёбдюле. Сёз ючюн, джаш тёлю, бютюн да элледен келген адамла, бек бузуладыла шахарда. Тютюннге, ичкиге берилиб, саякъ да джюрюйдюле. Ала заманында эрге чыкъсала, къатын алсала, аллай осал къылыкъла болмаз эдиле. Шахаргъа кетген джашны, къызны да ызларындан ата-аналары къарамайдыла. «Хар затын табдырсам болады» деб къойгъанла аз тюлдюле. Сабийни акъылы тохташхынчы, анга къараргъа керекди ата-ана, артда аны ызындан джылаб турмазча. Биз да аллай адамларыбыз ючюн уялмаз ючюн...».
Джазылгъаннга къошакъ:
Баш тутхан эркишилени да, алагъа къанат болгъан тиширыуланы да эслейбиз халкъда. Алай а, не эсе да, ол насыблы юйдегиледе да, къуру эки-юч сабий ёседи. Къарагъан, ёсдюрген къыйынды деб, баш алыу тутхучсузду. Чеченде, Ингушда да хар юйдегиде джети-сегиз сабий ёседи. Джашау бизде аладан эсе тынчыракъды деб турама. Къазауат баргъанлыкъгъа, кёб адам къырылгъанлыкъгъа аланы адам санлары аз болургъа унамайды, къорагъандан къошулгъан кёб болгъаны себебли.
«Джангур къоркъууун джел этер» дегенлей, тиширыуларыбыз «онглу эркишилерибиз эки-юч юйдеги да къурасынла» деб, къуугъун этиб тебреген эселе, къаллай бир эркиши бизде бошбоюн, ичкичи, наркоман, хауле болгъан болур? Отоуда къалгъан къаллай бир къыз болур, башха миллетлеге къатышхан да къаллай бир болур?
Ичкичилик, наркомания бизни халкъгъа башхаладан эсе бек къатылгъанды. Аны къыйынлыгъы сабийлеге да джетеди. Джёгетей Аягъы районда «аманлыкъгъа къатышхан, акъыл-балыкъ болмагъан сабийлени ишлерин джюрютген бёлюмню» джууаблы секретары Гербекланы Софияны айтханы: «Бусагъатда бизде эсебде тургъан 14-16 джыллыкъ сабийлени саны 110-нга джетгенди. Быладан 57-си къызчыкъладыла. Бу санны асламысы къарачай юйдегиледен сабийледиле. Абазалыладан джангыз 4 сабий барды, оруслуладан да бек азды». Бу статистикагъа комментарий керекмиди?
Ата-ана, юч къыз, тёрт джаш – бир таныш юйдеги эсиме тюшеди. Тёрт джашдан экиси (бири илинмек аджалдан, бири да джюрек ауруудан ) юйленмегенлей ёлгендиле. Сау джашагъанладан бирини толу юйдегиси барды, бири уа ичкичилеге-наркоманлагъа тагъылгъан кибик этиб, адамлыкъдан айырылыб айланады. Къызладан да экиси Москвагъа окъургъа барыб, бири анда оруслугъа эрге чыкъгъанды, экинчиси да, Джуртха къайытыргъа унамай, анда баш кечиндиреди (базарлада сатыу этеди дейдиле). Ючюнчю къызлары юйдеги къураб, Черкесскде джашайды. Элде ата-ана джангыз кеслери турадыла. Айтыргъа излегеним неди? Джети сабийден джангыз экиси тюзелиб, юй-юйдеги къураб джашайдыла. Бу юлгю да кёб затха сагъыш этдиреди. Бусагъатда джети сабийи болгъан хазна джокъду. Орта къарачай юйдегиде эки не да юч сабий барды. Ариу хар юйдегиде юч сабий болуб барса да, халкъны саны ёсмейди. Не ючюн? Сабийле бары да, чырмалгъан болмай, аурумай-ёлмей, ёсюб, къарачай юйдегиле къураб, джашаб турсала уа... Айхай, джашау, артыкъсыз да бюгюннгю джашау, ол джаны бла артыкъ къууандырмайды. Ма аны себебли, хар юйдегиде, орта тергеу бла тёртюшер сабий болургъа керекди. Ол заманда да, биз чеченлилеге, ингушлулагъа тенглик эталлыкъ тюлбюз (алада орта тергеу бла хар юйдегиде 7-8 сабий барды), алай а, «ёлгенинден туугъаны кёб; ёсе баргъан халкъ» деб, айтылыргъа боллукъбуз. «Джашау къыйынды, юйдеги да аны ючюн кеч къурайбыз, сабий-субий да аны ючюн азды» деу а – тутхучсузду: Чеченде, Ингушда бизден да къыйынды джашау – алай а, алада юйленнген да кёб, сабий туугъан да аслам.
Барыны да къыйынлыгъы – энчи къраллыгъыбыз болмагъаны, халкъына джан аурутхан башчыбыз болмагъаны, муслиман динибизни бегирге къоймагъанлары... «Оноу керекли бир эл тюб болду» дегенлери тюздю. Юйню тамадасы оноу тюзетмесе, юй чачылыб кетеди. Халкъ да алайды...
Чурумланы тизе барыргъа боллукъду, алай а кесибизни эсгермесек, киши да бизге болушурукъ тюлдю. «Терслик балтада, сабда да» деб нарт сёз барды. Кертиди, къарачай халкъны аты бла кърал къуллукъгъа, оноугъа илиннген адамларыбыз халкъларына сагъыш этмейдиле. Къуллукъчу орунларындан кетгинчи, тонаялгъанларын тонаб, ашаялгъанларын ашаб къалыргъа излейдиле. Алай а, алагъа кесин ашата, тоната тургъан халкъда уа джокъмуду терслик?
5
БИЯГЪЫ ДЕРС КИТАБЛАГЪА КЪАЙЫТА...
Школлада къарачай тил бла адабиятдан окъутхан устазланы, «20 джыл – окъуу, дерс китабла чыкъмагъанлы; сабийлени не бла окъутургъа билмейбиз» деб, тарыгъыулары тохтамагъанлай барады. Аланы тарыгъыуларын къулакъгъа алгъан джокъду. Аны къой, ана тил бла литератураны сагъатларын аздан аз этиб барадыла школда. (Бу затланы юсюнден 2007 джыл, январны 18-де чыкъгъан «Къарачай» газетде «Болум къуугъун этерчады» статьяны окъугъуз). Алай демек, ол халкъны джанын марауду, ёлтюрюудю. Алай эсе, ол къралны политикасымыды, огъесе Къарачай-Черкес республиканы президентини, правительствосуну, парламентини политикасымыды? Башха мадар къалмагъан эсе, бютеу устазла ёрге туруб, Акъ Юйню аллында митингле бардырыргъа керекдиле. Устазланы кючлери джетмей эсе, бютеу халкъ ёрге турургъа керекди. Алайсыз, болум тюрленник тюлдю. Кесин демократ къралгъа санагъан Россияда, халкъны тилсиз эте тургъанлары неге ушагъан затды? Башха миллет республикалада боламыды быллай зат? Сёз ючюн, Къабартыда. Огъай. Сора, артыкъ бизге не къан джаугъанды? Къралда тюл эсе терслик, терслик бу джергили тамадаладады. Тилсиз эте тургъанларына, аллай мурдарлыкъгъа халкъ къалай тынгылаб турады? Башламчылыкъ этерге, халкъны ёрге тургъузургъа бир джамагъат организация джокъмуду?
Халкъ къозгъалмай, ёрге турмай, хакъын къачан табханды? Аллай къозгъалыу болмаса, 1957 джыл сюргюнден бизни ызыбызгъа къайтарлыкъмы эдиле? 1990 джыллада сюргюннге тюшген халкъла хахай этмеселе, аланы джарсыуларына къараллыкъмы эди, Реабилитация Закон алынныкъмы эди?
Мадар этмегеннге къадар этилмейди. Бош терслейбиз кимни да.
Бир къауум сабийни атасы-анасы сабийлери къарачай тилни окъурларын излемейдиле, «сабийлерибизни орус группалагъа кёчюрюгюз» деб, заявлениеле джазадыла. Бир къауум устаз да ана тилден дерслени ат башындан бардырады. Алай бла къарачай сабийлени къарачай тилден сууутадыла. Аллай устазланы да къалай хазырлай болур Къарачай шахарда университет?
Къарачай тил бла литературадан окъутхан устазланы саны джюзле бла саналады. Ала биригиб, барыб окъуу бла илмугъа къарагъан министрни богъурдагъындан алмагъанлары сейир тюлмюдю? Не да, сабийлерине ана тиллерин окъутдурургъа излемеген аталагъа-аналагъа аланы джангылгъанларын айтыб ангылаталмаймыдыла?
Халкъ кесини тилин сакъларгъа излемей эсе, тили кетгенлей ёллюгюн ангыламай эсе, не этейик сора?
Этеригибиз а бирди – ийманы болгъан, билими болгъан, миллет ангысы, эси болгъан, кесин эркишиге санагъан – Халкъыбыз ючюн кюреширге керекбиз, сермеширге керекбиз, керек эсе, аны ючюн ёлюрге керекбиз. «Къалгъанлагъа керек болмагъан, меннгеми керекди» демезге керекбиз. Аллах хар бирибизге борч салгъанды – къауумунгу, халкъынгы сакъла деб. Хар адам кесине сорургъа керекди: диними, тилими, Халкъымы, Джуртуму сакълар ючюн не этеме деб.
Адам, Халкъ, Эл болургъа излей эсек, джихадны кесибизден, ичибизден башлайыкъ. Ол заманда болум тюрленникди. Ары дери уа «КЪАРАЧАЙНЫ ТАМБЛАСЫ БАРМЫДЫ?» деген соруу джюреклени кемиргенлей, ашагъанлай турлукъду.
Биз, Тейри адамлары, «Тейри адамы» деб, ата-бабаларыбызча ант этиб, Халкъыбыз, Джуртубуз ючюн къазауат этмесек, эки дуниядан да юлюшсюз къаллыкъбыз. Ийман бла джашаргъа, ийман бла да ёлюрге, Халкъыбызны да Хакъ Джолда баргъанын кёрюрге, я Аллах, насыб эт.
T;rkiye, “K;zg;” dergi, 2009
Рамазан Къарча (Дудаланы Махмуд)
КЪАРАЧАЙГЪА АХЫР СЁЗЮМ
(биринчи басмаланнганы: Тюркие, «КЮЗГЮ» дерги, 2009 джыл)
1
Ахырына джууукълашхан адам, джашаууна кеси да багъа бере тебреученди – аджалы джетгеннге къоркъар зат джокъду – мен да кёлюме келгенни айта кетерге излейме.
1940-чы джыллагъа дери мен Къарачай автоном областда илму-тинтиу институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлегенме. Ол заманла, кеси сынамагъан ийнанмазча, къыйын заманла эдиле. «Бай», «бий», «афенди» деб, ат-бет атаб, халкъны онглу къауумун 20-чы джыллада огъуна думп этген эдиле. Буруннгу джашаудан хапарлары болгъан, бюгюннгю болум бла алгъыннгы джашауну тенглешдирирге къолларындан келген окъуулу, билимли, эсли адамланы къурутуу – коммунист совет властны джангылычы тюл, джоругъу-политикасы болуб бошагъан эди. Джыл сайын ёсюб джетген кырдыкны-биченликни чалкъы бла чалгъанча, зорлукъ бычагъы кёзюу кёзюую бла, бирер чурум бла, кёзю джаннган, атлары айтылгъан адамланы джашаудан айырыб, халкъны башсыз эте эди. «Мыкалайдан» (Николайдан – орус патчахны заманындан къалгъан демекди. – Л.Б.)къалгъанланы къурутхан бла къалмай, власт кеси ёсдюрген интеллигенцияны да ала эди джанын. Интеллигенция бла къалса уа...
«Колхозгъа заран этер ючюн чиритгенсе гапнаны» деб, бир зауаллыгъа Учкуланда сюд этиб, тюрме азаб бергенлери эсимдеди. Ол джарлыны терслиги болмагъанын элчиле бары да биле эдиле, амма, аны джакъларгъа бир адам табылмады – бары да кеслерине къоркъа эдиле. Адам тутуу бир кампания башланса, эллеге тёбенден буйрукъ келиб къала эди – анча-мынча адам тутулургъа керекди деб. «Садакъачы да ач джыл къысар» дегенлей, бу кёзюуледе мен да халкъдан джыр, хапар, таурух джыйыб айлана эдим.
Кесим иги таныгъан хоншу элни тамадасына тюбедим бир джол. Ол меннге шашханча къарады да, «къасабчыгъа мал къайгъы, джарлы эчкиге джан къайгъы» деб, мурулдады. Бу гитче элчикден он адамны тутдурургъа анга борч салыннган эди – тамбла аланы тукъумларын, не ючюн тутулургъа керекли болгъанларына да бир затла къурашдырыб, органлагъа берирге керек эди. Кимлени тукъумларын джазаргъа, кимлени азабха иерге билмей къыйынлаша эди.
- «Кулакланы къурутуу» къайгъыдан къутулгъан эдик – НЭП-ни кёзюуюнде аякъ юсюне тургъан ненча джарлыны юйюн къурутдукъ. Энди уа кимлени «враг народа» этейим? Этмесем, кесим «враг народа» болама. Кимлени джазайым? Кимлени? Бий тукъумладан элде бир джан къалмагъанды, баш тутханланы да ол бир кампанияда юйдегилери бла узакъ джерлеге ашыргъанбыз. Тохта, халкъда сен билмеген адам джокъду, айтчы, сен айтханланы джазыб огъуна къояйым.
- Бу гюнахлы ишге мен къошулмам. Элинги сенден иги киши да биле болмаз,-дедим.
- Партия гюнахлы иш этдирмейди, билесе, ол биринчиси. Экинчиси, халкъны ичин сенича билген джокъду – сен эл-элге, юй-юйге айланыб, фольклор джыяса. Къралгъа, властха, органлагъа ким къалай къарагъанын билесе. Айт, бир-эки адамны. Ол сеннге джыр, хапар айтханлада джокъмуду эски джашауну махтагъан, джангы джашауну самаркъау этген?
- Сеннге къаллай адамла, къаллай тукъумла керекдиле?-деб сордум, сынарым келиб.
- Башхасы джокъду, джангыз совет, парторганлада ишлегенле болмасынла эмда къул тукъумлагъа тиерге джарарыкъ тюлдю.
- Ойнагъан этеме ансы, бу ишде сеннге болушаллыгъым джокъду. Элде джыр, таурух билген бар эсе, айт – барайым да джазайым. Сен да ишинги эт.
- Огъай, сен меннге болушургъа нек излемейсе? Сора бир сорлугъум: сен Дудаладан болуб, къуллукъда къалай ишлейсе?- ишекли къарады меннге. – Тамаданг Айдын улу шойду?
- Лайпанланы Хамидди, Сынтыдан.
- Да билеме Хамидни. Аны бла да бир сёлеширбиз. Сора, сен меннге болушургъа излемейсе. Ашхы. Мен а болушайым сеннге. Огъары орам бла ёрге айланнганлай, сол джанынгда ючюнчю юй – 107 джыл болгъан Таугерий джашайды. Ауруб аязыгъанды да, къууаннгандан огъуна кёб хапар айтыр.
Эл тамададан айырылыб, ол айтхан джанына атландым.
Быланы барын да тизгеним – ол заманда къоркъуулу халны ангылатыр ючюндю.
Къартны, кюн турушда табчаннга олтуруб тургъанлай, юсюне бардым.
- Алейкум салам, ашхы улан. Кимни джашы боллукъса? Эскералмайма. Танысам, къарт атангы танырыкъма. Хы, сора сен ол огъурлу адамны туудугъуса.
Таугерий, къарт атамы кёзюнден кёрюб, мени тансыкълады, сёзге да ачылды. Алай а, тышында сёлеширге излемей, юйге ичкери киргизтди.
- Мубарек, тамагъым, тылпыуум да джырларча тюлдю. Сен макъамын билир ючюн бир кесегин джырлайым, къалгъанын а сёз бла айтайым. Мен гитчеликден, уллуладан эшитиб юреннгенимча айтайым, сен а – бюгюннгю кюннге келишмеген, кърал джаратмазлыкъ затланы кесинг айырырса. меннге, джюзден атлагъан бир сер къартха, киши дау салмаз, таякъ кесинге джетмесин деб, айтханлыгъымды.
Мени тилегим бла хапарны, джырны да Хасаукадан башлады. «Атам бу джырны иги джырлаучан эди. Кеси да Хасаука урушха къатышханы себебли, джыр анга тарих тюл эди».
Бу сейирлик джырны толусу бла джазыб алгъандан сора, «джырны ким этген болур?» деб, сордум. Таугерий тюзетиб айталмады. Джууабы: «алгъын элде-джуртда бир джукъ болса, джыр этилмей къалмагъанды. Мен бир ыйыкъны джырлаб турурча бир джыр билеме, джыр аныкъыды-мунукъуду деб, хазнасын айталлыкъ тюлме. Аны билирге излей эсенг, 160 джыл джашагъан бир къарт барды, алкъын эси-акъылы менден игиди – анга бир тюбе»,- деди. (Артда, къазауат чыгъарны аллы бла, ол 160 джыл болгъан къартха да тюбеген эдик, алай а ол да, «Хасаука», «Умар» джырланы авторун айталмагъан эди – халкъ джырлалла деб къойгъан болмаса). Къаллай бир излеген эсем да, ол джырланы авторун белгили этген бир документге тюбемегенме, бир адамгъа тюртюлмегенме.
Къарт айтыб, мен джазыб турдум. Таугерийден «Хасаука» джырдан сора да, «Татаркъанны», «Ачемезни», «Къара-Муссаны», кёнчекликге, джортууулгъа баргъан да талай джырны къагъытха тюшюрдюм. «Къабартыда тос къатыны болмагъан, Къарачайда эркишиге саналмаз» деб, бир джырны ахыр эки тизгинин кюлюб айтды Таугерий. Башха джырда да: «Чыгыр аманлыкъчыланы сюре барыб, / Таулу джашла черкес элге кирдиле. / Къан ючюн къан, джан ючюн джан деб, / Къыз-джаш къоймай, джесир этиб сюрдюле» деб, бир башха джырны тамамлады да: «джаугъа джау, шохха шох бола билгенбиз къачан да» деб къошду.
Талай джырны биринчи кере эшитдим, талай джырны да башха вариантларын джазыб алдым. Кёб хапар да айтдыртдым. Къартны да тамагъын хырха этиб, кесими да къалам тутхан бармагъымы хыппил этиб, дуния бла бир тин хазнаны къагъытха тюшюрюб, къууанч тыбырлы болуб, институтха ашыкъдым. Къайтарыб айтама, заманла къоркъуулу эдиле, адамланы сёлешдирген да къыйын эди. Алай болса да, экспедициялагъа бара, кёб зат джыйдыкъ. Аланы басмагъа хазырлау башланды. Институтну директору Хамид (тутулуб кетиб, башына кёб болмай бош болуб къайытхан бир къыйынлы, огъесе насыблымы?), табсыз сёз, политика халат кетмесин деб, бек къоркъа эди. «Тырнакъ тенгли бир джангылычыбыз болса, экибизни да саламыбыз Салабкадан чыгъарын билемисе?» деб да къошуучан эди.
«Хасаука» джырны вариантларына къарай башладыкъ. Хамид къолуна къаламны алыб, экили ангылашынырча джерлерин бузаргъа хазырланды. Мен акъырын окъуб барама.
«...Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди». Хамид гяуур дегенни бузуб, башына къанлы деб джазды. «Марджа, джашла, орус аскер джетеди». Орус дегенни орнуна патчах деб джаздыкъ. «Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан». Башха варианты: «тар ёзенде джашаргъа да къоймагъан». Бу вариантын къойдукъ, биринчи магъана джаны бла кескинирек болса да. «Бизни тар ёзеннге ким тыйгъаны алайсыз да ангылашынады» деди интситутну директору. «Олду джутланнган малыбызгъа, мюлкюбюзге, / Олду зарланнган джуртубузгъа, джерибизге. / Къабартыды орусха кесин теблетген, / Душманны да хаман бизге юсдюрген. / Ол, таяныб душманлагъа-джаулагъа, / Ие болургъа излейди таулагъа. / Къул юлюш излеб чабады Къабарты, / Аман бла бошаллыкъ болур арты». Бу вариантны харам этдик. «...Таб джолланы Атаджокъдан билгенди. / Ма ол итди бизни сатыб къоярыкъ...». Башха варианты – «черкес бийди бизни сатыб къоярыкъ...». Бу вариантланы къурутуб, джангыз бир вариантны къойдукъ: «Таб джолланы Амантишден билгенди / Чанка бийди бизни сатыб къоярыкъ». Джырны аягъы: «Бу къан дертни джууабларын этерсиз!» Аны бузуб: «Къан патчахха дертигизни этерсиз» деб джаздыкъ. Бу дыгаласларыбыз бары да къоркъгъандан эдиле: бизни джауубуз орус тюл – орус патчахды, бизни джауубуз къабарты тюл, къабарты бийди. Аны себебли, халкъдан джазыб алгъан вариантларыбызны архивге салдыкъ, бир къауумун а ары салыргъа да къоркъуб, думп этдик. Эски къарачай джырланы басмагъа хазырлау бу халда бара эди. Кеси джаныбыздан тизгинле къошуу неда къоратыу – ол гюнахлы ишди, алай а, этгенибизни джазама.
Бир затны айырыб чертирге излейме: 1828-чи джыл джол уста болуб, орус аскерни Къарачайгъа алыб келген экеулен болгъандыла: бири Атажукин – орусха сатылгъан къабартылы бий, экинчиси да кесибизден чыкъгъан сатлыкъ – Амантиш. Алай а, джырда да, хапарлада да Амантиш айтылыб тургъан болмаса, къабарты ит сагъынылмайды. Ол джыллада аны Къарачайгъа тамада этгенлери да аны ючюн болгъанды: Атажукин, орус сюнгюлеге таяна, Къарачайгъа джаулукъ этгенлей турлугъун билгендиле ала.
Дагъыда керти зат: 1828 джылгъа дери Къарачай кишиге бойсунмагъан, кесини адети-джоругъу бла джашагъан энчи кърал болгъанды. Зорлукъгъа тёзмегенди, зорлукъ-артыкълыкъ этерге умут этгенлени сау къоймагъанды – аны юсюндендиле «Татаркъан», «Ачемез», «Къара-Мусса» деген джырла. Алай а, совет власт орналыб, эм сыйлыгъа къул-джарлы-джалчы саналгъан кёзюуде, адамла, халкъла да кеслерин не къадар мискин этиб, кеслерин къралгъа ышаннгылы кёргюзтюрге кюреше эдиле. Айтыргъа, хар не да политикагъа бойсуна эди. Ёзге, илму къуллукъчугъа, джазыучугъа ётюрюк айтмазгъа керекди – ол эртде-кеч болса да ачыкъ болмай къалмайды. «Ётюрюкню къуйругъу бир тутум» деб, не тюз айтхандыла буруннгула.
«Ачей улу Ачемез» деген джырны да талай вариантын джазыб алгъан эдим. Биринде быллай тизгинле бар эдиле: «Бизни ким болгъаныбызны билмеймиди кърым хан, / Бизни бла бир тилде сёлешмеймиди кърым хан? / Алай а, къарнашлыкъны буза тебресе, Къабартыгъа этиучюсюн бизге да этеме десе, / Баш токъмагъы чалман къазыкъда кёрюнюр...». Бу джырдан сора, кърым ханланы юсюнден джыр болуб билмейме. Къарачайгъа зорлукъ, артыкълыкъ этиу Кърым ханлыкъны сиясети-политикасы болмагъанды, бек джерледе, таулада джашагъан Къарачай кесине артыкълыкъ да этдирлик тюл эди. Къабартыны иши уа башхады. Кърымгъа хар джангы хан тюшгени сайын, къабарты 300 джашын, къызын къул саугъа этиб, ханнга ийиб тургъанды. Ол тарихде белгили затды. Ким биледи, тюрк тилде сёлешген таулуланы Къабарты кърым татарлылагъа санаб, аны ючюн кёрюб болмай эсе да. Керти чурум а башхада болур деб турама. Бизни джуртха къабарты халкъ Тимурдан сора келе келиб орналгъанды. Бу джерлени керти иелерин – къарачай-малкъар (алан) халкъны башха джуртлу этиб кёргюзтюу – душманны хыйла эмда къоркъуулу бир ишиди. Джерибизге, тарихибизге да ие болур дыгалас – къабарты къуллукъчулагъа, алимлеге да кёб сыйсыз иш этдиргенди. Джатдайгъа джетген къыйынлыкъ да, Алий улу Умарны тутулгъаны да, халкъыбызны Азиягъа сюрюлген трагедиясы да аланы уулары джетмей болмагъанды. Бу затлагъа мени ажымсыз шагъатлыкъларым бардыла, аланы башха джерде къагъытха тюшюргенме. Алай а, джыр темабызгъа къайытайыкъ.
«Къара-Мусса» джырны да талай варианты къолубузда эди. Къабарты Къарчаны заманындан бери да Къарачайны душманыды. Амма, саны кёб болгъанлыкъгъа, къабарты таулуланы онглаялмагъанды. Аны ючюн, башха халкъланы, артыкъсыз да орус империяны кючю бла, Кавказда бий болургъа кюрешгенди. Таулуланы алай бла кёб джерине ие болгъанды. Алай а, бир заманда да, таулула джанлары сау болуб, сыйларына, намысларына кишини тийдирмегендиле. Джыр да анга шагъатды. Бу джырны басмагъа хазырлагъан сагъатда Хамид бла арабызда бир тиклик да болду. Хамид бир вариантда да болмагъан талай тизгинни кеси къурашдырыб, джыргъа салдырыргъа изледи. Ма ол тизгинле: «Къабарты бийле Къарачайгъа келселе, аны билген келинле башларын суугъа ата эдиле».
- Менде болгъан вариантлада ол тизгинле джокъдула.
- Менде вариантда барды,- деди Хамид.
- Ол тизгинле рифмоваться да этмейле, они инородные для данного текста.
- Сделай, чтобы рифмовались.
- Ради чего единичный случай будем обобщать? Халкъны бети бла ойнамайыкъ.
Хамид бирден эки болмады. Бюгюн да сейирсинеме аны ол затха къадалыб къалгъанына. Хамидден сора да тюбей келгенме аныча ётюрюкню керти этерге кюрешгенлеге. Ала бары да кеч азат болгъан тукъумладан эдиле. Бу затланы юсюнден иги сагъыш этсем, кёлюме былай келеди. Эски, джангы азатлада да кеслерин къарачайлыгъа санаргъа унамагъанла бардыла, андан-мындан келгенбиз деб тургъан болмаса. Кёбюсю кесин Къабартыдан чыкъгъаннга санайды. Сора, хакъсыз болгъан сагъатларында, учузлукъ джете тургъан болур, энди бютеу Къарачайгъа бир бедишлик айтылса, аны кеслерине бедишликге санамайдыла. Алай бла, оюмсузлукъдан душман джанлы болуб къаладыла. Джангыла эсем да, билмейме. Аллах кечсин.
2
ДЖАЗЫУЧУЛАНЫ ЭМДА ТАРИХЧИЛЕНИ ЮСЛЕРИНДЕН
1920 джыллада Къарачайда совет властны бегиген кюнюнден башлаб, бюгюнлеге дери, джангыз бир джазыучу не да тарихчи, кёре-биле тургъанлыкъгъа, тюзюн джазмагъанды. Не ючюн? Аны талай чуруму барды. Биринчиси: тюзюн джазаллыкъ бий, ёзден ангысы болгъан айдынланы къурутуб бошагъан эди кърал; тюз сёзге, керти сёзге басмада, джашауда да орун къалмагъан эди. Экинчиси: джангыз «къул тукъуму» болгъан, джарлы-джалчы къауумдан чыкъгъанлагъа бериле эди джол. Ала уа эски джашауну аманлагъан бла кеслерине джашау эте эдиле, тамада орунлагъа, къуллукълагъа тюше эдиле. Бир-бирлери уа кеслерин къарачайлыгъа да санамай эдиле – Тау артындан, Дагъыстандан, Къабартыдан – андан-мындан келгенбиз деб тургъан болмаса. Къарачайны тарихин да кеслери Къарачайгъа къошулгъан заманладан кёргюзте эдиле. «Биз башыбызгъа 1860-70 джыллада азат болгъанбыз, ары дери къул болуб тургъанбыз» деб тюзюн айтыргъа асры ыйлыкъгъандан, кеслерин андан-мындан келген бийлеча кёргюзтюрге да кюреше эдиле. Ёмюрде кишиге бойсунмагъан ёзден Къарачайны сындырыр ючюн, «Къарачай Къабартыны къулу болуб тургъанды, анга джасакъ тёлеб тургъанды, къабарты бийле Къарачайгъа келселе сайлагъан тиширыулары бла кече къалыб тургъандыла» деб, кеслерича таурухланы, джырланы къурашдыра эдиле, бий-ёзден адамланы кёрюб болмау бютеу Къарачайны кёрюб болмаугъа кёчген эди. Совет власт джарлыланы, къулланы власты болгъаны бла хайырлана, оноугъа тюше эдиле, совет властны аты бла бай, бий, онглу ёзден къоймай, алагъа да эски афендилени, имамланы – уллу окъуулары, билимлери болгъан дин ахлуланы къошуб, тил этиб, тутудуруб, къурутуб бара эдиле. Алманла келгенлеринде, бир къауум ёзден да, совет властны кёзюуюнде алагъа кёб къыйынлыкъ джетдирген «къуллагъа» дерт къайтарыр керекли къалмады.. Барысыны да ахыры 1943 джыл ноябрны экиси бла бошалды: бютеу халкъны – къул-ёзден деб къарамай, совет власт ючюн джанын берген, бермеген деб къарамай, барын мал вагонлагъа уруб, ёлюмге сюрдюле.
Къарачай бары да бир халкъ болгъаны ол кюн артыкъ да ачыкъ болду. Джангыз, Къарчаны заманында болмагъан, ислам динибизге уа артыкъ да чюйре келген къул-ёзден айрылыкъ аны бла тохтаб къалмагъанды. Халкъ 1957 джыл джуртуна къайытханында да, ол къыйынлыкъ тас, тюб болмагъанды. Коммунист совет кърал да халкъны эки бёлюб, айрылыкъ отну ышырыб кюрешгенди. Большевик къауумгъа айтыу джокъду – ол «байланы, бийлени къурутсагъыз, аланы мюлклерине, джерлерине ие болуб, «ох» деб, джашарыкъсыз» деб, джарлы къауумну мурдарлыкъгъа, тоноугъа юсдюрюб, алай хорлагъанды, алай келгенди властха. Артда уа, къара халкъны къара джуртха къаратханды. Халкъ алданнганын билгенликге этер амалы джокъ – къралгъа къул-къарауаш болуб къалгъанды. Бу затланы юсюнден, Къарачайны юлгюге келтириб, толуракъ джазаргъа излейме.
Къарачайда совет власт орналгъан сагъатда «къул тукъумланы» саны 14% болур эди. Джалчы болуб, баш кечиндиргенлени да алагъа къошуб, кёлтюртюб огъуна айтсакъ – 25% аслам болмаз эди. Алайлыгъын, санасагъыз, кесигиз да кёрлюксюз. Совет власт кесини къанлы джолун Орусну айдынларын, акъсюеклерин къырыудан башлады. Къазакъланы бир джанында къойсакъ, Орусну 99% алгъыннгы къулла эдиле. Акъсюеклери – 1%. Къарачайда уа хал башха эди – халкъны 75% баш тутхан ёзден адамла эдиле. Алай а, совет власт джарлыланы власты болгъаны себебли, окъуугъа, къуллукъгъа, оноугъа къуру 25%-ден сайлай эди адамланы. Узун сёзню къысхасы – халкъны азы совет властны аты бла халкъны кёбюн къурутуб тебреди. Къарачай халкъны эм уллу къыйынлыгъына ёзден-къул айрылыкъны санайма. Башына оноу эталмагъан джарлыны къуллукъгъа салыб, халкъгъа оноу эт дегенлигинге – ол не оноу эталлыкъды? Халкъны сакълар, джакълар джанындан тюл, халкъны тонар джанындан болады ол. Тоноу бла къалса уа иш. Совет власт тамадалыкъгъа салгъан «къулну» баш иши – ёзденлеге дерт джетдириу болуб къалады. Алай бла совет властны кёзюуюнде къаллай бир гюнахсыз ёзден адам ачыгъанын эсеблеген да къыйынды. Халкъны ёзеги, генофонду тауусулургъа джетген эди. Ол къыйынлыкъны юсюне къазауат, аны юсюне да сюргюн – аз санлы къарачай халкъдан не къалгъан болур?
Къулла Къарачайгъа къайдан чыкъгъан болурла? Аны талай джолу болгъанды: 1. Урланыб келгенле. 2. Сатылыб алыннганла. 3. Къаугъалада джесирге тюшгенле. 4. Башха халкъладан къарачай бийлеге эрге чыкъгъан бийчелени тёгереклеринде къул-къарауаш джыйынлары. Ёзге аланы барын бир-бирине къошсанг да, таулу халкъгъа къоркъуу салырча кёб болмагъандыла. Ёзден халкъгъа эм уллу къыйынлыкъ Къарачай Эресейге къошулгъан кёзюуден башланады. Халкъны тёреси, джоругъу бузулады. Къулла башларына азат болгъан кёзюуден башланыб, ол процесс большевик революциядан сора артыкъ да кюч алады. 1940 джыллагъа алгъыннгы къулла башчылыкъ этген Къарачайны дини, адети, ёзденлиги да танг седиреген эди. Алай болса да, «къан бла кирген джан бла чыгъад» дегенлей, Къарачайда алкъын миллет ёхтемлик бар эди. Ол затха халкъны кесини энчи автономиясы болгъаны да джарай эди. Биринчи къарачай миллет округну къуратхан Алий улу бла, Къарачай автоном областны къуратхан Гюрджю улу халкъларын сюйген башчыла эдиле. Ай медет, къул-ёзден деген айрылыкъ аланы да араларын сууукъ этген эди. Алай болса да, экиси да бир оюмгъа келген эдиле артда: черкеслиледен айырылыб, Къарачай кеси энчи област болмай, тынч, тюз джашау болмазлыгъы ачыкъланнган эди. Санлары къарачайлыладан беш кереге аз болгъан черкеслиле, хар не тюрлю къуллукъда да къарачайлыла бла тенг юлюш алыргъа кюреше эдиле. Аланы халкъча кёргюзтюб, Къарачайгъа къошуб, Къарачай-Черкес автоном област этген Алий улугъа сау бол дер орнуна, аны миллетчинича, Къабартыгъа чабыуулну къурагъан аманлыкъчыныча кёргюзтюрге кюрешиб, башына хаман кир къагъытла джаза эдиле. Бу затха кесибизден «къул тукъумлу» къуллукъчула да юлюшлерин къоша эдиле. Ол кюрешни къыйынлыгъындан Къарачай халкъ эки онглу башчысын – Алий улу Умар бла, Гюрджю улу Къурманны тас этди 1937 джыллада.
Алий улуну кесини ауузундан эшитген адамла аны сёзюн къошмай-къоратмай айта эдиле: «Мени бек уллу джангылычым эди черкеслени халкъча кёргюзтюб, кесибизге тагъыб, бир област къуратханым. Черкес деб халкъ джокъ эди – ала барысы Къабартыдан юзюлген къачхынчыла эдиле. Кеслери айтхан да, къагъытлада джазылгъан да бир эди – ала къабартылыла эдиле. Алай а, Къабарты област болгъаны себебли, алагъа былайда дагъыда бир къабарты област ким берлик эди? Аны себебли аллай хыйла этиб, черкес ат бла аланы кесибизге тагъыб, бир област къурагъан эдик. Хар не къыйынлыкъ да ётюрюкден башланады. «Аман къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, халкъ билмей айтмагъанды. Аладан айырылгъаныбыз бек игиди, алай а, эсде тутаргъа керекди: Къабарты (черкес ат бла бизде джашагъан кесеги да) бизге душманлай къаладыла. Къабартыны башчылары бизни къралгъа эрши кёргюзтюр мурат бла, таулу халкъыбызны сёгюб, аманлаб, башына, Сталиннге дери джазгъанлай турадыла. Не эсе да, Сталин да ала джанлы болгъанча кёреме. Орджоникидзени, Кировну юслери бла тюзлюгюбюзню ангылаталмасакъ, Къабартыны башчылары халкъыбызгъа бир къыйынлыкъ салыргъа боллукъдула. Ала бизни къалай кёргюзтюрге кюрешедиле? Ала айтыудан: 1. Биз кавказ халкъ тюлюз. 2. Кърымдан келген татарлылабыз. 3. Бандитледен къуралгъан джыйымдыкъбыз. 4. Биз Къабартыны джеринде джашайбыз. 5. Орусну душманыбыз (Хасаука урушну шагъатлыкъгъа келтиредиле). 6. Совет властны да джауубуз (шагъатлыкъгъа 20-чы, 30-чу джыллада восстаниелени кёргюзтедиле). 7. Бизни тауларыбызда бютеу аманлыкъчыла къонуш табадыла. 8. Башында къурашдыргъан дауларына-терслеулерине таяна, тауланы аманлыкъчыладан, бандитледен тазаларгъа керекди дейдиле. Таулада бандитизмни тамырсыз, джакъсыз этер ючюн а – таулуланы тюзлеге кёчюрюрге керекди.
Ма былайды Къабартыны башчыларыны бизге даулары. Орус империяны кючю бла бизни тюз джерлерибизге орналгъан бла къалмай, Къабарты энди тауларыбызны да сыйырыргъа излейди. Эшта, тюзю айтылмай, джазылмай, бу джалгъан кир даугъа къралны башчыларыны да кёзлерин ачмай, болум тюрленник болмаз. Алай эталмасакъ – хал къоркъуулуду – кулакланы Азиягъа, Сибириягъа сюргенча, бютеу халкъыбызны тюзлеге кёчюрюб иерге да артха турмазла. Къабарты излеген олду».
1943-1944 джыллада Къарачай-Малкъар таулу халкъыбызны Орта Азиягъа сюрюлгенинде сталинчи режимни къаллай бир гюнахы, Къабартыны да къаллай бир гюнахы болгъанын билмейме. Алай а, къралны бизге юсдюрюу, орусну къолу бла бизни тюб этиу Къабартыны ёмюрледен келген политикасы болгъанын эсге алсакъ, халкъыбызны кёчюртюуге да аны ууу джетген болур дерчады. Анга деменгили шагъатлыкъла менде бардыла, бара-баргъанда архив документле да табылыб къалырла деб турама.
Мынга къошарым: кеслерин бизни миллетден чыкъгъаннга санаргъа унамагъанла, бизни халкъыбыз ючюн къанларын-джанларын аямай кюреширикмидиле? Совет власт келгенден сора уа, халкъгъа башчыла кёбюсюне аллайла бола келгендиле. Оноугъа керти къарачайлыла келмей, Къарачайны иши тюзеллик болмаз. Ансы, андан-мындан келгенле башчы болсала, ала халкъны джакълар, сакълар джанындан тюл, сатар-тонар джанындан болуб къаладыла. Аны себебли, Къарачай кесине – къул къаны, къул халиси болмагъан – бир керти ёзден адамны башчы эталмаса, тюб болуб кетерге боллукъду. Алай а, ёзден адамны, ёзден халкъны тюб этиу – совет коммунист джорукъну политикасы болгъаны себебли, оноучуланы-башчыланы да ол джорукъ халкъгъа сормай салгъаны себебли, ассимиле къоркъуу сакъланады. Ким биледи, совет империя чачылыб, бошлукъ болса, Къарачай оноуун кеси этерча кюн келсе, кесине тыйыншлы башчы да сайлай билир.
Осият халда айтыргъа излегеним. Не ачы болса да, тарихчи, джазыучу тюзюн джазаргъа керекди. «Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз» дейдиле. Халкъны тюб этиб баргъан бу къул-ёзден айырыу тохтарыкъ тюлдю тюзю айтылмай. Тюзю айтылгъандан сора уа, ангылатыргъа керекди: тарихде къалыргъа керекли затха халкъыбызны эки бёлдюрмейик, дунияны кесибизге кюлдюрмейик. Не ахыратха, не бюгюннгю дуниягъа келишмеген зат бла кюрешмейик. Бир джумдурукъ болмасакъ, башхалагъа къул боллукъбуз, бойсуннукъбуз.
Бизге таша, туру да душманлыкъ этиб кюрешген къабарты-черкес къауумла бла да араны айырыргъа керекди. Ишни къазауатха джетдириб, бир-бирибизни къыргъандан эсе, айырылыб, иги хоншула болуб джашагъан игиди. Алай а, ала айырылыргъа да къоймай, бойнубузгъа миниб джашаргъа излей эселе, не да биягъынлай бизни Джуртсуз къояр дыгалас эте эселе, сора, тыйышлысыча джууаб этерге керекди: джалыныб джаудан къалмазса.
Мингле бла джылланы тас болмай келген халкъыбыз, Аллах айтса, бюгюннгю сынауладан да сый бла ётер, Джуртунда тёреси, джоругъу бла къууанч джашау да этер».
Ачыкълау:
Махмудну Осиятындан бу юзюк Тюркиеде «КЮЗГЮ» дергиде 2009 джыл басмаланнганды. Дудаланы Махмудну (Рамазан Къарчаны) «Къарачайгъа ахыр сёзюм» деген осиятыны юсюнден ачыкълама сёзню — (аты: «Азатлыкъ» радиону къарачай ауазы») - алим, эл башчы эмда джамагъат къуллукъчу Лайпанланы Нюр-Магомет джазгъанды.
Бу джазыуну меннге Тюркиеден Йылмаз Невруз джибергенди, «Бирлешик Кавказия» дергини редактору. Анга аны Кипкеланы Зарема ийгенди, Заремагъа Лайпанланы Нюр-Магомет бергенди, Нюр-Магометни къолуна уа Махмудну Гитче Къарачайда джашагъан къызындан тюшгенди.
Махмудну «Осияты», бир къауум къол джазмасы, Дудаланы Садыкъны да докторлукъ иши («Тема Кавказа у русских классиков» / «The theme of Caucasus in Russian literature») Лайпанланы Сейитни — белгили джазыучуну эмда журналистни — архивинде сакъланадыла. Аланы барын да Лайпанланы Билалгъа 1990-чы джыллада Махмудну Америкада джашагъан къызы бергенди. Махмудну эки китабын, инсан хакъларын джакълагъан статьяларыны да бир къауумун, Билал «Ас-Алан» журналда, «Юйге игилик» газетде эмда «Правозащитники репрессированных народов» китабда басмалагъанды.
«ХАКЪ» ДЕМЕГЕН ХАЛКЪ БОЛМАЗ
(Дуданы осиятын окъугъандан сора оюмла)
Не ачы болса да, тюзюн айтыргъа керекди. «Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз» деб, нарт сёз барды. «Къаргъа «къакъ» дер, адам «Хакъ» дер» деб да барды сёз. Халкъыбызны махтаб, назму, хапар джазыб тургъан бла кемликледен къутулаллыкъ тюлбюз. Тюздю, халкъыбыз джигит, джигер болмаса, бюгюнлеге да джетмей, думп болур эди...
Бизни джилигибиз дунияны къалтыратыб тургъан тюрк къауумладанды. Бизни тамырыбыз ёмюрлени теренинден келеди, тарихибиз ким да сукъланырча байды, эскиди. Тауладан тенгизлеге джетген уллу тюрк джуртубуздан бизге къалгъаны энди Минги Тауну этегиди. «Джер джандет» деб да былайлагъа айтадыла. Бизни нарт таурухларыбыз, нарт сёзлерибиз, джомакъларыбыз, тарих джырларыбыз, ийнарларыбыз башха халкъланыкъыдан кем тюлдюле. Халкъыбызны тин байлыгъы, тин хазнасы – сукъланнган бизге сукъланырча – алай байды, уллуду, сейирди.
Мингле бла джылланы джашаб, эминаладан, ёлетледен да къутулуб, джаула бла сермеше, таш башында да джашау эте, бюгюнлеге джетген халкъым, энди сеннге не болгъанды? Энди къаныбыз да джукъарыб, кесибиз да сууджилик болуб къалай къалдыкъ? Бюгюн халкъыбызгъа, джуртубузгъа тюшген къоркъууну чуруму неди? Къачан, къалай башланнганды ол? Кимден, неден келеди ол? Къалай къутулургъа боллукъду андан?
Тарихибизни бек эски къатларын чучхуб айланмай, бюгюннгю халыбыздан хапар айтайыкъ. Алан къралыбызны Чингизхан ууатыб, тюбю бла уа – 1396-1397 джыллада – Тимур къурутханын билмеген болмаз. Сабий Къарча, аякъ юсюне миниб, сюргюнден-джесирликден къутулуб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам къауумла бла Ата джуртуна къайытыб, 1428-чи джыллада Къарачай къралны къурагъаны да белгили затды. 400 джылны узагъына кишиге бойсунмай, кесини адети-тёреси бла джашагъан Къарачайны, 1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус империя къазауат этиб, кесине къошады. Ары дери да, тюзлерибизни кючлей, алайлагъа башхаланы орната келгенди Эресей. Алай а, кесини баш эркинлигин 1828-чи джыл ноябрны экисинде тас этгенди Къарачай.
Ма ол кёзюуден башлайды къраллыгъыбыз, халкълыгъыбыз, тау джуртубуз да седиреб. Къулла башларына азат болгъан 1860-чы джыллада уа, хар не артыкъ да бек къатышады, джер-мюлк иеле абызырайдыла, алгъыннгы джол-джорукъ тюрленеди. Къарачайны оноуу кесине къалмагъаны, джер дыккылыкъ, алгъыннгы бий-ёзден-къул келишиуле тохтагъанлары, халкъланы энчиликлерине, тёрелерине эс бурмагъан Эресейни колониал политикасы адамлагъа ауур тиеди. Халкъны иги кесегини Тюркге, Арабха кёчюб башлагъаны да бу зат бла байламлыды.
Джюзле бла джылланы кишиге бойсунмай, кесини оноуун кеси эте келген Къарачай, Орус зулмуну кёлтюрмей, 1828 джылдан 1917 джылгъа дери ненча кере аякъ юсюне тургъан болур? Алай а, бурху Къарачайны Орус империягъа къаршчы турургъа ётю джетгенликге, аны зулмусундан къутулургъа кючю джетмегенди. Динлери, тиллери орусдан башха халкъланы джутуу, ассимиле этиу, ол затха къаршчы тургъанланы уа – къырыу, джуртларындан сюрюу, Орус империяны миллет политикасы эди.
Ма аны ючюн, Орус кесине кюч бла къошхан джуртланы халкълары Орус империягъа къанлары къайнай, дертли болгъанлай джашагъандыла. Ол халкъланы арасында, адам саны бла да, окъууу-билими бла да, джазма тарихи бла да, джуртсузлукъ, сюргюн дегенча къыйынлыкъла кёре келгени бла да чууут халкъ энчи орун алады. Аны себебли, 1917 джылгъы большевик революцияны хазырлагъанланы, анга башчылыкъ этгенлени да кёбюсю чууутлуладыла. «Хар халкъ баш бошлукъ табарыкъды. Кесини дини бла, тили бла, тёреси бла, Джуртунда кеси термилген къраллыгъын къураб, насыблы джашарыкъды. Патчахлыкъ кючлеген джерлери да ызына къайтарыллыкъды». Бу сёзле болгъандыла халкъланы большевикле джанлы этген. Къарачай да ол халкъланы бириди.
Алай а, къуру ууакъ халкъла Орус империяны ояллыкъ тюл эдиле. Аны себебли, Ленин бла джыйыны орус мыжыкълагъа: «джер сизники боллукъду», ишчилеге: «заводла, фабрикала сизники боллукъду» дегендиле. Алай этер ючюн а – «джер, мюлк иелени къурутургъа, аланы байлыкъларын сыйырыргъа керекди» дегендиле, Эресейни къара халкъын бай, бий къауумгъа юсдюргендиле, Эресейни «къул-джарлы – бай-бий» деб, эки къауумгъа юлешиб, бир-бирин кесдиргендиле. Алай башланнганды, баргъанды граждан къазауат. Орус халкъны 90%-и 1860-чы джыллада азат болгъан къулла болгъанын эсге алсакъ, аланы къолларына сауут-саба бериб, «акъсюеклени» къырдыргъан къыйын болмагъанды. Алай бла, Эресейни 90%-ти болгъан къара халкъы 10% чакълы болгъан бай, бий акъсюек къауумну къырыб чыкъгъанды. Бу политикаларын большевикле Эресейни миллет районларына-бёлгелерине да джайгъандыла.
Импер Россиядан къутулдукъ деб тургъан Къарачайгъа бу политика бек уллу къыйынлыкъ келтиргенди. Къарачайда джарлы-джалчы къауум 14% чакълы болгъанды, къалгъанла эркин, ёзден адамла болгъандыла. Ма ол 14%-ге эркинлик берилгенди халкъны оноуун этерге, байын, бийин, афендисин къурутургъа. Эресейде 90% болгъан къара халкъ 10% болгъан акъсюек къауумну къурутхан эсе, Къарачайда халкъны 14%-ти халкъны 86%-ти бла кюрешгенди. 1917 джылдан сора, Къарачайгъа эм уллу къыйынлыкъ джетдирген ма бу политика болгъанды. Джарлыланы-джалчыланы власты – совет власт – ма ол 14% болгъан къауумгъа ышаннганды, аны окъутханды, ёсдюргенди, айнытханды. Къарачайгъа оноучуну-башчыны да ол къауумдан сайлаб салгъанды. Ол 14%-ден сайланнган башчыла уа – ол 14% болгъан къауумну къайгъысын кёрген болмасала, бютеу халкъны сагъышын этмегендиле. Сагъышын этген къой, халкъны 86%-ин «бай, бий, ёзден, кулак, афенди, эски интеллигенция» деб, совет властны джауларынча кёргюзтюб, тутдуруб, къурутуб кюрешгендиле.
Къарачай халкъ 1920-чы джылда, 1930-чу джылда да восстаниеле этиб, къозгъалыб, зулму джорукъгъа къаршчы тургъанды. Ол къозгъалыуланы да ахыры иги бла бошалмагъанды. 1940 джыллагъа Къарачайда онглу адам болуб хазна киши къалмагъанды. Кийик сюрюуге джанлы чабса, къарыусузлары бёрюге аш боладыла, къарыулулары уа къачыб къутуладыла. Халкъгъа къыйынлыкъ джетсе уа, халкъларын сакълай, эм алгъа бети, ётю болгъан джигит къауум ёледи. Къарачайда да алай болгъанды. Сталинни зулмусу къурутуб бошамагъанланы да, экинчи дуния къазауат къурутханды. Барын да унутдургъан а – къарачай халкъны 1943 джыл ноябрны экисинде джесирлеб, тутмакълаб, Орта Азиягъа сюргенлериди. Сюргюнню биринчи эки джылында огъуна къарачай халкъны джыйырма бла эки минг сабийи ёлгенди. Къартла да, хазна къалмай бары къырылгъандыла. Сауут-саба туталлыкъ эркишиле бары – къазауатда; къартла, сабийле, тиширыула, сакъатла да – сюргюнде. Къарачай халкъны онглулары не Сталинни къолундан, не къазауатда ёлгендиле, онгсузлары да – къартла, сабийле, тиширыула – сюргюнде азаб чекгендиле. Халкъны сау къалгъан джарымы 1957 джыл сюргюнден ызына, Кавказ джуртуна къайытханды. Алай а, ол – алгъыннгы Къарачай халкъ тюл эди. Алгъыннгы саулукъ, алгъыннгы ёхтемлик, алгъыннгы ётгюрлюк, алгъыннгы борбай, алгъыннгы хали къалмагъан эди халкъда.
1957 джыллада сюргюнден къайытхан Къарачайгъа, геноцидден къутулгъан халкъгъача тюл, тюрмеден-хаписден чыгъыб келген аманлыкъчыгъача къарагъандыла. Бир къарачай районда-бёлгеде тамадагъа къарачайлы тюшсе, аны ызындан къараууллукъ этиб турургъа бир оруслуну салгъандыла. Къарачай областны ызына къуратмай къойгъанлары да, къарачайлыланы таулагъа иймей тюзледе тохтатыргъа кюрешгенлери да, аны ючюн болгъанды. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан кърал ачханы да, «уялмагъан буюрулмагъанны ашар» дегенлей, бютеу Къарачай-Черкес областха чачыб къойгъандыла. Къарачайлылагъа аман кёзден къарау 1990-чы джыллагъа дери тюрленмегенди. Алай а, 1991 джыл апрелни 26-да «Репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация Закон» чыкъгъандан сора да, хал тюрленмегенди. Алай а, энди терслик къралдан, хоншуладан да бек – кесибиздеди. Реабилитация Законнга кёре Сталин къурутхан Къарачай област ызына къуралыргъа керек эди. Къралны башчысы Ельцин ауузланнгандан сора да, ол ишге чырмау болуб, ол иги башламны тохтатыб къойгъанла кесибизни къуллукъчула эдиле – Хубий улу эмда аны тёгереги.
«Айырылабыз десек – къан тёгюллюкдю» деб, къоркъута эди халкъны Къарачай-Черкесияны башчысы Хубий улу. Кертисинде уа – олтургъан шиндигимден айырылама деб къоркъа эди ол. Кърал олтуртхан таянчакъ шиндиги туугъан халкъындан, туугъан джуртундан да багъалы эди анга. Къалгъан оноучула да, Хубий улу да къуллукъларын тас этгенден эсе, Къарачайны къраллыгъын тас этерге разы эдиле. Ахыры не бла бошалды аны? Къуллукъчула къуллукъларында къалдыла, Къарачай да биягъынлай аякъ тюбде къалды. Билеме, «аякъ тюбдебиз» деб, халкъны бети бла ойнама», дерикле да чыгъарыкъдыла. Баш эсек, небиз бла башбыз – бир кёргюзтюгюз.
20 джылгъа – 1990-чы джылладан бюгюнлеге дери – 2000 (эки минг!) къарачай джаш бир-бирин ёлтюргенди;
20 джылны ичинде – 1990-чы джылладан бери – къарачай тил бла адабиятдан джангыз бир дерс китаб чыкъмагъанды. Халкъны тилин къурутуу – халкъны ёлтюрюу тюлмюдю?
Къыйырда тау элледе джашау таблыкъла къуралмагъанлары себебли – эллеге газ тартылмагъаны себебли, ишлерге иш болмагъаны себебли – адамла тёбенлеге саркъыб кетиб барадыла. Сёз ючюн, мен окъугъан сагъатда, 1970-чи джыллада, Къызыл-Къала элни школунда 350 сабий окъуй эсе, энди, школгъа барыргъа сабий табылмай тебрегенди. Бу барыудан барса, тау элле тозураб, халкъыбызны кёбюсю шахарлагъа джайылыб, эриб, тас болуб кетерикди. Ол заманда тил да джокъ, джурт да джокъ – халкъ джокъ;
Ичкичилик, наркомания кенг джайылгъанды. Ишлемей тишлерге излеген малкёзле кёб болгъандыла. Мурдарлыкъны, уруну-гудуну туудургъан чурумланы бир къаууму быладыла.
Юйюрле кеч къураладыла. Къатын алмай, эрге чыкъмай тургъанла кёб бола барадыла. Хаулелик да аны ючюн джайыла барады. Сабий туугъан азгъа айланнганды. Орта юйдегиде бусагъатда Къарачайда 2-3 сабий барды. Чеченде-Юнгюшде уа – 7-8 сабий. Халкъыбызгъа бек къоркъуулу демография проблемады бу.
Бизникилеча болмай, къалгъан халкъланы кърал къуллукъчулары да, джамагъат къуллукъчулары да, иш адамлары да, айдынлары да биригиб, халкъларын сакълар, айнытыр джанындан кюрешедиле. Юлгюге, бизден тёрт къатха аз болгъан черкеслилени алыб къарайыкъ.
Россияны президентини администрациясында ишлеген черкесли Хапсироков юнгюшлю Гуцериевни – нефтекомпанияны тамадасын – болушдуруб, туугъан элинде Хабезде таурухдача Культура парк, кёб джулдузлу къонакъ юй, мазаллы джами ишлете турады. Къарнашла Деревле спорт къалала ишлетиб, сабийлени чыныкъдырыб кюрешедиле. Арашуков кёб сабийли черкес юйдегилени эсебге алыб, барына болушлукъ этеди. «Окъуу-билим джаны бла да, спортда, тюйюшде да сиз онглу болургъа керексиз» деб, сабийлени алай юретиб кюрешедиле.
Бизден 9-10 къатха аз санлы абаза халкъ а не этеди? Кюрешиб, митингле бардырыб, Абаза миллет бёлгелерин къуратхандыла. Ногъай район-бёлге да алай къурала турады. Сейири неди десенг, биз, Сталин къурутхан Къарачай автономияны ызына къурабыз деген сагъатда, черкеси, абазасы, ногъайы да къаршчы болгъан эдиле. Къарачайны оноуун башха халкълагъа – орусха, абазагъа, черкесге, ногъайгъа соруб, кесибизни амантишле да алагъа къошулуб, Къарачай област къуралмагъанлай къалды. Абаза, Ногъай районла къуралгъан сагъатда уа, Къарачайны разылыгъын киши сормагъанды, референдумгъа къуру абазалыла бла ногъайлыла къатышхандыла. Черкеси, абазасы, ногъайы да Къарачайдан айырылыргъа, не да Къарачайны аладан айырылырын нек излемейдиле? Анга джангыз бир джууаб барды. Ала бары да Къарачайны юлюшюн ашаб джашайдыла. Сёз ючюн, гуманитар тинтиулени бардыргъан институтда 57 адамдан къуру 12-си къарачайлыды, къалгъаны – черкес, абаза, ногъай... Алай демек – саны 40 минг болгъан Черкесге да, саны 200 минг болгъан Къарачайгъа да тенг юлюш джетеди. Къарачай Черкесден 4-5 къатха кёб эсе, юлюшю да аллай бирге кёб болургъа керек эди. Алай а, Къарачай-Черкес республикада хар нени да адам башындан тюл, халкъ башындан юлешедиле. Черкес тояды, къутурады, Къарачай а – ач-джаланнгач къалады. Бу эришмекликден, паритет даудан къутулур ючюн, Къарачай 1926-чы джыл Черкесден айырылыб, энчи област къурагъан эди. Къарачайны эм бек айныгъан кёзюую – 1926-1943 джылладыла, Къарачай кеси энчи област болгъан джылла. Алай а, 1957 джыл, Къарачай сюргюнден къайытхан сагъатда, аны биягъынлай Черкесге къошуб, бир област этиб къоядыла. Алай бла Къарачайны юлюшюн ашау бюгюн-бюгече да барады. Черкес да, абаза да, ногъай да – бары да Къарачайны джеринде джашайдыла, Къарачайны юлюшюн ашайдыла. Къарачай кеси энчи област болмай, тюзлюгюн табаллыкъ тюлдю.
Къабартыда уа хал къалайды? Къабарты уа, халкъ башындан тюл, адам башындан юлешеди хар нени да. Алай бла Малкъаргъа джетген юлюш Къабартыныкъыдан тёрт-беш къатха азды. Кертисинде уа, Къабарты Малкъарны халкълыгъын, джуртун да къурутуб кюрешеди. Аны себебли, Малкъар къаллай бир кюреше эсе да, Къабарты аны айырылыб энчи Малкъар Республика болургъа къоймайды.
Къабартыны хорлаялмайды деб, Малкъаргъа айыб этиу джокъду – ол Къабартыдан талай къатха азды. Черкесден талай къатха кёб бола тургъанлай, юлюшюн Черкесге ашатыб тургъан Къарачайгъа не айтыргъа боллукъду ансы? Терслик кимдеди?
Терслик а – Къарачайны аты бла кърал къуллукъгъа тюшюб, халкълары ючюн а бир тукъум бир иги иш этерге унамагъан къуллукъчуладады, халкъны кючю бла миллет ёкюлле болуб, халкъларын джакъламагъан депутатладады. Отуз кюмюшге, дуния малгъа сатылыб, душманны джанына кёчюб, халкъларын, джуртларын да тонатыб, тонаб кюрешген амантишледеди терслик. Амантишледен капек-шай тюшгенине къууаныб, аланы къара ишлерин кёрмегенча этиб тургъан интеллигенциядады терслик. Амантиш къуллукъчула бла сатлыкъ интеллигенция – ма бу экисидиле халкъыбызны тюб этиб баргъан.
Алай а, бир соруу кёлге-джюрекге тынгы бермейди: бу амантиш къуллукъчула да, сатлыкъ интеллигенция да кесибизден-ичибизден-халкъыбыздан джаратылгъан затла тюлмюдюле? Халкъыбыз иги эсе, таза эсе, къуллукъчуларыбыз былай сатлыкъ, миллет ёкюллерибиз былай джараусуз, интеллигенциябыз былай къоркъакъ, къахме къалай боладыла? «Чыбыкълыкъда бюгюлмеген – къазыкълыкъда бюгюлмез» деб сёз барды. «Къан бла кирген джан бла чыгъад» деб да барды сёз. Къуллукъчуланы, интеллигенцияны, миллет ёкюллени терслегенликге, аланы алай ёсдюрген, алай этген халкъ кеси тюлмюдю? Тюзюн айтмагъан тюзелирми? Халкъ болурму «Хакъ»демеген?
Халкъыбызны къарыусуз этген чурумланы къысхасы бла тизерге боллукъду.
Къарчаны заманында 50-60 тукъум болгъан эсе, бюгюн Къарачайда тукъумла 300-ге джетгендиле. Саныбыз аз болгъаны себебли, таякъ тюбю бла ётдюрюб, антлы къарнашла этиб, тышындан кёб адамны къошханбыз. Тилибиз сакъланнганлыкъгъа, алан къаныбыз джукъара баргъанды. Керек кюн халкъны бир джумдурукъ болуб къалалмагъанын бу затдан да кёрюрге боллукъду.
1828-чи джыл Орус империя къазауат этиб, Къарачай бийликни кесине къошхан заманладан башланады Халкъны тёреси-адети седиреб. 1860-чы джыллада къулланы азатлау башланнганында уа, Къарачай къралны бурундан келген джорукълары оюладыла. Алай а, алгъыннгы къулланы, джарлыланы, джалчыланы 1917-чи джыл оноугъа келтирген большевик революция болады бютюн да болгъанны къатышдыргъан. Ахыр къыйынлыкъ а Къарачайгъа – халкъны 1943-чю джыл Джуртундан сюрюб, Орта Азияны 558 джерине, къуш тюгюнлей, чачханларыды. 1957-чи джыл, 14-джыллыкъ тутмакъдан къайытхан халкъ, бурунча Къарачай Эл болалмай, тийре-тукъум болуб тюшалмай, бютеу Къарачай-Черкесге джайылыб, бир къатышхан джамагъат болуб къалгъанды.
Бюгюн, дагъыда Къарачайны бир уллу проблемасына (эм уллу проблемасы огъуна болур) эркиши эркиши орнунда, тиширыу да тиширыу орнунда турмагъанларын (туралмагъанларын?) санайма. Тиширыула сатыугъа деб, къралны джер-джерине джайылыб, сабийле да орамгъа джайылыб, эркишиле да бирер джерде аракъы иче, тютюн тарта, лахор эте... Халкъны бу болумгъа джетдирген кимди, неди? «Къралны иманы джокъ, халкъны амалы джокъ» дерге да боллукъду. Алай а, тиширыуун ыйыкъла бла, айла бла тышында, сатыуда-алыуда, базарлада айландыргъан эркиши эркишимиди? Юйге башчылыкъ тиширыу эте эсе, эркишини сёзю чапракъдан да ётмей эсе – сора биз къаллай халкъбыз? Тиширыу эркишисин эркишиге санамаса, сабий да атасына анасыны кёзю бла къарай ёссе – ахырыбыз орусдача болуб къалмазмы?
Динибиз, иманыбыз къарысуз болгъанындан чыгъады къыйынлыкъланы кёбюсю.
Къарачай керти муслиман халкъ болса, эркишиле юй бийчелерин базарлада айландырмаз эдиле. Халкъда ички джюрюмез эди. Юйдегиле заманында къуралыр эдиле. Сабий туугъан кёб болур эди.
Джерге уруннган, мал тутхан ач боллукъ тюлдю. Не къыйын заманлада да, тышына джайылыб айланмагъанлай, халкъыбыз кесин асрай келгенди. Санына кёре эм кёб малы болгъан Кавказда Къарачай болгъанды. Бюгюн да, башха иши, усталыгъы болмагъан, мал бла, сабан бла кюрешсе, джашай барлыкъды. Окъуу-билим алыб, алай бла джашау эталгъаннга уа ким огъай дейди.
Халкъыбызгъа къайгъыргъан башчыбыз болмагъандан ары, халкъыбызны джакъларыкъ миллет ёкюллерибиз болмагъандан ары, керти сёзню, тюз сёзню айтхан айдынларыбыз болмагъандан ары, халкъ кеси кесин эслерге керекди. Ислам динине къаты болса, дин, шериат айтханча джашаргъа кюрешсе, сабийлерин не къадар окъуулу-билимли этерге кюрешсе, керти башчыла да, миллет ёкюлле да чыгъарла. Аллай кюн келир деб, ийнанама, ол кюнню келтирир ючюн кюреширге кереклибизни да ангылайма.
Чага этиб, тазалаб, къараб, кюрешиб турмасанг, бачханы аман ханс кесиб тебрейди. Халкъ – ол бачхады, аманлыкъ а – аман хансды. Бир башхалыгъы джокъду. Кечиксек, аманлыкъгъа кесибизни хорлатыб къояргъа боллукъбуз. Бюгюн огъуна мурдарлыкъгъа, гудугъа-уругъа, ичкичиликге, хаулеликге юреннгенча болгъанбыз. «Сабийлерибизге къарачай тилни, къарачай адабиятны окъутмагъыз» деген аталагъа-аналагъа да сейирсинмей тебрегенбиз. Джыйырма джылны ичине (Совет Союз чачылгъанлы) адам ийнанмазча тюрленнген халкъ, бу барыудан барса, энтда бир джыйырма джылдан къалай болур?
Джангы тарихибизде бизни халкъыбызгъа, халкълыгъыбызгъа бюгюнлюкдеча къоркъуу тюшмегенди...
ТИН ХАЗНАБЫЗГЪА НЕ КЁЗДЕН КЪАРАЙБЫЗ?
Халкъыбызны тин байлыгъы айтыб айталмазча уллуду, байды. Ол хазнаны джыйыу, тинтиу, ачыкълау джылла бла, ёмюрле бла барыб турлукъ ишди. Мен былайда – «халкъ джырладан» башларгъа излейме сёзню.
Халкъ джыр деб айтылгъанлыкъгъа, аны сёзюн, макъамын да джарашдыргъан адам (адамла) болмай мадар джокъду. Эски джырла ауууздан ауузгъа кёче, сакъланнгандыла, аланы этгенлени уа атлары (кёбюсюню) унутулгъандыла. «Джырны авторун тохташдырыу неге керекди, джыр сакъланнган эсе, бюгюн да джырлана эсе – болмаймыды» дегенле да бардыла. Болмайды. Биринчи джанындан, тюзлюк ючюн, авторну аты белгили болургъа керекди, ансы аны къыйынын башхагъа теджегенле, урлаучула, тоноучула да чыгъыб къалыучандыла. Экинчи джанындан, «халкъ чыгъармачылыкъ» деб, атсыз, сансыз этиб къоюу – адабиятыбызны дараджасын тюшюрген затды. Аны себебли, чыгъарманы тинтиб, керти, тутхучлу шагъатлыкъланы джыйыб, авторну тохташдырыу – бизге борчду.
Талай ёмюрню мындан алгъа джашагъан, аты бютеу Кавказда айтылгъан, къалалары бюгюн да тургъан, Кърымшаухалланы келинлери Гошаях Бийчени кесин, джазгъанын да бырнак этиб кюрешиу бек осал ишди. Гошаях Бийчени кюуюн кесине къоймай, «халкъ поэзия чыгъармачылыкъгъа» сугъуб айланнганла, не иннет бла эте болурла алай? Бийчени сыйын кёрген, аны кесин, джазгъанын да багъалата билген – ол да Бийди, Бийчеди. Гошаях Бийчени сансыз, сыйсыз этерге кюрешгенле уа – къарауашладыла, къулладыла (тукъумлары бла тюл – рухлары бла; тукъум айырыу а – диннге, адамлыкъгъа да келишмеген затды, Аллах сакъласын аллай гюнахдан ).
Бизни онглу адамларыбызны кеслерине тартыб, тарихлерин байындырыб кюрешген хоншулагъа тыйыншлы джууаб бериле турургъа керекди. Адамларыбыз бла къалмай, бизден атыбызны, джуртубузну, тарихибизни, бютеу тин байлыгъыбызны да сыйырыб кюрешедиле. Бизни ата-бабаларыбыз атаб, ёмюрден бери джюрюген джер атланы тюрлендириб кюрешгенлери да аланы къара иннетлерин кёргюзтген затды. «Аланла сиз тюлсюз», «Нарт эпос» сизники тюлдю деб кюрешиулери тохтаусуз барады. Алай демек, биз аланла тюл эсек – бюгюн джашагъан джерибиз да бизники тюлдю. Къарачай-Малкъар джер атланы тюрлендириб, кеслерини тиллеринде ат атаб бошасала уа – артыкъ да таб боллукъду алдаргъа: джер сизники эсе, джер атла сизни тилде нек тюлдюле деб тохтарыкъдыла. Хоншуланы ол хыйла, кир политикаларын тохтатмасакъ – келлик тёлюле бизге дау салмазламы, ирият бермезлеми? Кёзюбюз джана тургъанлай, бюгюн аякъ тюбюбюзден джерни сыйыртсакъ, атыбызны сыйыртсакъ, тарихибизни сыйыртсакъ, тилибизни сыйыртсакъ, сора эркишилигибиз, адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда бизни?
1990-чы джылланы аягъында Тюркде Семенлени Сымайылны (Джырчы Сымайылны) «Минги Тау» джырын басмаланыб кёрдюм. Алай а, Сымайылны аты сагъынылмай, «къарачай-малкъар халкъ джыр» деб джазыла эди. Бу къуджур ишни этген а – Къаншаубий Мизиев – малкъарлы. Кесине тюбеб соргъанымда: «Да аны Сымайыл джазгъанлыгъына, ол халкъ джыр болуб бошагъанды да» деб, башын алыргъа кюрешди. «Айюнге, алай къалай этдинг. Ёмюр джарым чакълы бирни Сымайылны атын сагъыныргъа болмагъанды, тин хазнасын да бетсизле урлаб-тонаб кюрешгендиле. Кязим хаджиге къалай къарай эсегиз, Джырчы Сымайылгъа да алай къараргъа керекди. Кязимни бир затын аджашдырмай, кесини аты бла чыгъарыргъа кюрешесиз да. Сора Сымайылгъа башха тюрлю къараргъа нек излейсиз?»
Ол джыллада «Минги Тау» дергиде-журналда, бу башындагъыгъа ушаш бир ишге тюбедим – Рамазан Къарчаны (Дудаланы Махмудну) 1954 джыл Тюркде чыкъгъан «Къарачай-Малкъар тюрклеринде малчылыкъ эм муну бла байламлы адетле» китабыны юсюнден айтама. Китаб – бир чапрагъы тюрк тилде, бир чапрагъы да къарачай тилде (параллель халда) басмаланыб, Анкарада алай чыкъгъанды. Аны юсюнден Рамазан Къарчаны кесини Йылмаз Наурузгъа джазгъан мектубунда да айтылынады:
«Харифлени юсюнден айтханынга разыма. Джангыз, «х»-ны башында белгисин къоратырынгы къаты тилейме. Не ючюн десенг, къарачай сёзлени 99%-и къалын окъулады. Алгъын да джазгъаным кибик, къалын «х» бла джазылмазлыкъ сынгар 5-6 сёз барды. Сёз ючюн: хойнух, хота, Хурзук, хора дегенча. Ишарат керекли ма быллай сёзледиле, харифледиле: «ng»-ны джерине «n’»-ны, «g»-ны джерине «;»-ны, «Qq»-ну джерине «Kk`»-ны... Мени «Къарачай-Малкъар Тюрклеринде малчылыкъ эм муну бла байламлы адетле» атлы китабымда харифле тамам алай эдиле. Эсингде эсе, аны бир бети къарачайча, бир бети да тюркча эди...».
Авторну къарачайлы болгъанына Къарча деген атындан огъуна ишекли болургъа боллукъ эди, алай а, джазылгъан къарачай тилде болгъанын кёргенден сора уа, автор къарачайлы болгъанына аккыллы болур зат къалмайды.
«Минги Тау» журналны редактору, мен бек багъалатхан, бек фахмулу Абдуллах Беги улу уа не айтады, не этеди? Къарачай сёзлени малкъар сёзлеге буруб, харифлерине дери тюрлендириб, китабны журналда алай басмалайды. Сора, билмегенча этиб, сорады: «...бу Рамазан Къарча кимди? Не адамды? Къайданды?». Не айтхын бу затха?
Барыбыз да билген кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден джырда «...Уллу Къарачайда / Ой къаллай элле къуруйла» деген тизгинле бардыла. Малкъарны белгили джырчысы Алим Газаев а «Уллу Къарачайда» дегенни орнуна «Уллу Малкъарда» деб, джырлай береди. Ол да интернет-баш бла бютеу дуниягъа алай джайылады. Юлгюле дагъыда келтирирге боллукъду, алай а, сёзню созгъандан хайыр болмаз. Быллай затлагъа сакъ болургъа керекди. Бизни тин байлыгъыбызны башхала къатышдыргъан, тонагъан азлыкъ этгенча, кесибиз да быллай хылымылы затла этсек – сора къалгъанлагъа не айтыу?
Дагъыда бир айтырым. Илмуда «къарачай-малкъар халкъ», «къарачай-малкъар тил» деб бегиб бошагъанды. Малкъар шохларыбыз а не этедиле? «балкаро-карачаевский народ», «балкаро-карачаевский язык» деб джазаргъа кюрешедиле. Алай этгенлерин да тюзге санаб, «алфавит сыра бла джазабыз. Бир Республика болсакъ да, «Балкаро-Карачаевская республика» деб айтылыргъа керекди» дейдиле. Ай джигит таулула, алай эсе бу алфавит сыраны бюгюн нек кёргюзтмейсиз? Балкаро-Кабардинская Республика нек этмейсиз?
Къалай айтыллыкъ эсе да, бир Республика уа бир болгъа эдик. Ёзге малкъар джазыучу Магомет Мокаевни «Радио Свободагъа» интервьюсю эсимден кетмейди: «Немчала келгенлеринде бизни бир республика этген эдиле. Алай а, къарачайлыла, Малкъарны сан этмей, республиканы атына «Къарачай» деб къойгъан эдиле. Биз бир Республика болаллыгъыбыз джокъду, кереги да джокъду. Бизге къарачайлыладан эсе, къабартылыла джууукъдула». Бу затха уа не айтхын?
Кёб болмай, Нальчикде, Кючюкланы Зухраны «Онтологический метакод как ядро этнопоэтики» атлы китабы чыкъгъанды. Китабны сегизинчи бетинде былай джазылады: «Малкъарлыла, алагъа джууукъ джетген къарачайлыла да, Шимал Кавказны тюрк тилли халкъларына саналадыла. Бурун, Орта ёмюрледе да ала тюрк тилли (гуннла, болгарла, къыпчакъла) эмда иран тилли (аланла, скифле, сарматла) къауумла бла къатышхандыла...».
Билиб, билмей эте эсе да, автор бир халкъны, «малкъарлыла эмда алагъа джууукъ джетген къарачайлыла» деб, экиге бёледи. Сора, алан атыбызны да юсюбюзден тайдыра, «аланла, скифле, сарматла иран тилли болгъандыла» деб джазады.
«Джылан къабындан джийиргене эди» дегенлей, биз кесибизге «тюрк халкъбыз» дерге быллай бир нек ыйлыгъабыз, нек къоркъабыз? «Тюрк халкъбыз» дер орнуна, «тюрк тиллибиз» дерге кюрешгенибиз неге ушагъан затды? Биз кавказ халкъ болуб тургъанбыз да, тюрк къауумла кавказ тилибизни тартыб алыб, орнуна тюрк тил салгъандыла. Алаймыды? Къалгъан кавказ халкъла ауушдурмагъандыла тиллерин, джангыз биз этгенбиз алай. Бу тутхучсуз, илмугъа келишмеген ётюрюк кимге керекди? Кертиси уа къалайды?
Эм аллындан башлаб да, биз тюрк халкъбыз. Бу джуртлагъа, тёгерекде халкъланы атлары-чуулары да сагъынылгъынчы, алай джерлешгенбиз. Кеслерин «таза кавказлылагъа» санагъан хоншула, бизни джуртубузгъа артдалада юйюрсюне тургъандыла. Бурундан бери да тюрк джуртду Кавказ. Кавказ джуртуна Тюрк кёб ёмюрню иелик, тёрелик да этиб тургъанды. Россия Кавказны Тюркден къазауат бла айырыб, кесине къошханлы башланнгандыла кир политика оюнла – илму маталлы ётюрюклени джарашдырыу да, тюрк халкъланы Кавказдан къурутуу да, Тюркню не къадар учуз этиб кёргюзтюу да. Энди биз да ол ётюрюклеге таяна, «биз тюрк тилли болгъанлыкъгъа, тюрк халкъ тюлбюз» дерге кюрешсек, «аланла иран тиллидиле» десек, алай бла тарих терегибизни тамырындан кессек – сора къайда бизни алимлигибиз, адамлыгъыбыз да?
Мен бу башында сагъыннган малкъар авторла фахмулу джазыучуладыла, алай а, джангылычлары кеслерине, миллет ишибизге да зарандыла. Барыбыз да, джазгъаныбызны басмалардан алгъа, тарихибизге, миллет ишибизге да чюйре келмесин деб, сакъ болургъа керекбиз – артда душманла да джангылыч сёзюбюзню кёзюбюзге тюйреб, табалаб турмазча.
Къарачай, Малкъар деб, эки халкъ джокъду. Къара кючле экиге бёлген бир тюрк-алан-таулу халкъбыз биз. Бюгюн Къабарты зор бла, хыйла бла да Малкъарны чегин тюрлендириб, эллерин тюб этиб, джерин, джер атларын да сыйырыб кюреше эсе, ол къуру Малкъарны къурутуу тюлдю – ол Къарачайны да къурутууду. Быллай болумда Къарачайны парламенти, президенти да тынгылаб тургъанлары сейир тюлмюдю? Абаза-адыг къауумла тыш къралда Абхазия ючюн хахай этгенден да озуб, къазауат этедиле, биз а Малкъарыбыз ючюн (кесибиз ючюн!) бир сёз да айтмай, тынгылаб турабыз. Къуджур тюлмюдю?
Къарачай бла Малкъар тау къушну эки къанатычадыла. Бир къанатына бир джукъ болса, къуш къалай учар? Бир къанатлы къуш, учханлагъа, джюрюгенлеге къой, сюркелгенлеге да ашды. Аны себебли бир къанатына къоркъуу болса, башха къанаты къуугъун этерге керекди. Алайсыз, къуш къанатын (къанатларын!), джашауун да тас этерикди. Бу затха заманында, къанатла сау заманда, кеч болгъунчу, сагъыш этейик.
ДЖЫРЧЫЛА БЛА ДЖЫРЛАУЧУЛА
Бусагъатдагъы къарачай джаш тёлюню, сёлешгенине сейирсиниб тынгылаучанма: бир сёзю къарачайча, экинчи сёзю орусча. Андан да къуджур кёрюннген а – къарачай сёзлени ахырларына орус сёзлени ахырларын, не да орус сёзлени ахырларына къарачай сёзлени ахырларын тагъыуларыды. Ол затны отуз чакълы джылны мындан алгъа джазыучу эмда журналист Лайпанланы Сейит эслеб, алай сёлешгенлени хыликке эте, хыртха уруб, къарачай газетде джазгъан эди. Аракъы иче тургъан джаш къауумну бир-бирине: «Пей, нек пей-мейсе (ич, нек ич-мейсе) дегенлерин айта эди ол. Къысха макалесинде Сейит халкъыбызгъа бек къоркъуулу эки затны ачыкъ этген эди: ичкичиликни джайылыб баргъанын эмда тилибизни бузулуб, къатышыб, тас болуб, къуруб, кетиб баргъанын. Олсагъатда джазылгъаннга кюлюб къойгъан болмаса, аны терен магъанасын ангылаб, къуугъун этгенле аз эдиле. Бюгюнлюкде уа аллай чекге джетгенбиз – кёбюбюзге ана тилде сёлешгенден-окъугъандан-джазгъандан эсе, орус тилде сёлешген-окъугъан-джазгъан тынч кёрюнюб бошагъанды. Талай сагъатны къой, талай такъыйкъаны таза къарачай тилде сёлешаллыкъ аз адам чыгъар. Ичмеген, ичкини харам этген да бек аз болур Къарачайда. Бу затланы чуруму недеди, неди? Кимдеди терслик? Балтада, сабда да дегенлей, къралда, халкъда да барды гюнах: кърал зулмусу ючюн, халкъ да зулмугъа бойсуннганы ючюн терсдиле.
Эм уллу терслик, биринчи терслик Орус къралдады, аны миллет политикасындады. Бизни халкълыгъыбызны къурутуб кюрешиу – кюч бла, зор бла, къазауат бла 1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус бизни кесине къошхандан бери барады. 1943-чю джылгъа дери бизни джуртубузда джуртсуз этиб, динсиз, тилсиз, тарихсиз, адетсиз этиб кюрешген эселе, 1943-чю джыл ноябрны экисинде бютеу халкъыбызгъа сюргюн этиб, джуртубуздан-тамырларыбыздан айырыб, 558 кесек этиб, Азиялагъа, Сибирлеге чачыб, тюб этерге кюрешгендиле. 14 джылдан, Хрущёвну кёзюуюнде, халкъыбызгъа Джуртуна къайытыргъа изин берилгенлигине, аны энчи автономиясын-къраллыгъын ызына къайтармай турадыла бюгюн да. Халкъны халкълыгъын къурутуу сиясетин-политикасын бюгюн да бардырады Орус кърал. Халкъны орус маталлы этер ючюн, ассимиле этер ючюн, дининден, тилинден, джеринден айырыу политика бир зор бла, бир хыйлалыкъ бла, бир акъырын бола, бир къызыу джюрюш ала, тохтаусуз барады. Къуран бла, шериат бла джашайма дегенлени ат-бет атаб, къралны джаууса деб, къоркъутадыла, къоркъмагъанланы уа – тутадыла, къурутадыла. Ана тилибизни дараджасын тыш къралны тилинден да энгишге тюшюргендиле, халкъгъа ана тилсиз джашаяллыгъын ангылатхандыла, бюгюн бир къауум ата-ана (ангысызлыкъданмы?) школлагъа барыб, «сабийлерибизге ана тиллерин окъутмагъыз» деб айланадыла. Къарачай тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанлы – 20 джыл. Джашаугъа джангыз орус тил бла, ингилиз тил керекди – алайына тюшюннгенди халкъ. Алай а, зауаллы халкъ эскермеген бир зат барды: тили ёлгенлей, халкъ кеси да ёледи. Бу джууукълашыб келген ёлюмге, халкъны сагъайтыб, къаршчы тургъузурча джамагъат партия джокъду, интеллигенциябыз-айдынларыбыз да – «аты бар да, кеси джокъ» дегенчады.
Алай бла, бир джанындан, бизни кърал ёлтюрюб кюрешеди, экинчи джанындан а, мурдаргъа болушуб, биз да кеси кесибизни ёлтюрюб кюрешебиз. Ички адамны саулугъуна заран болгъаны, ислам динибиз аны харам этгени кимге да белгилиди. Амма, кърал аны халал этиб, джайыб, муслиман халкъланы да ичкичи этиб кюрешеди. Кертиди, аракъыны тамагъыбыздан киши да къуймайды, алай а, аракъы-чагъыр заводланы къурутдурургъа, ичкини сатдырмазгъа керек эди кърал. Кърал а, ичкичиликни джайыб, халкъны саулугъун, ачхасын да алады. Бизни иш адамларыбыз да дуния малгъа къызыныб, Къарачайда аракъы заводла къуруб, халкъларын къурутуб кюрешедиле. Кесибизге кесибиз да – джау, кърал а – къачан да джау. Бизни муслиманлыкъ, адамлыкъ дараджабызны кёргюзтген затладыла была. Аны ючюн джазгъан эдим бир заманда быллай тизгинлени:
халкъ Халкъ болмай, сюрюу болса,
Тебленед эм зорланад.
Халкъ саны аздан хорланмайды,
Иманы аздан хорланад.
Ёзге, халкъны айдынлары – къуугъун этиб, халкъны сагъайтырыкъ, халкъ ючюн кюреширик, сермеширик, джанларын къурман этерик адамла – къайдадыла? Огъесе, джан къайгъы, къарын къайгъы, мал къайгъы аланы къара кючлеге къул-къарауаш этибми къойгъанды? Акъгъа акъ, къарагъа къара, аманнга аман, игиге иги, терсге терс, тюзге тюз, джигитге джигит, амантишге амантиш деучю Халкъ Джырчыла уа къайдадыла? Аланы уа артлары болгъанды. Къарачайда ахыр халкъ джырчы Семенланы Сымайыл эди. Энди Джырчы джокъду. Джырлаучу деб сёлешеди эндиги джаш тёлю, «Джырчы» деб, сёзню тюзюн айта билмей. Алай а, иги сагъыш этгенме да, бек тюз айтадыла. Джырчы джокъду энди, джырлаучула къалгъандыла джангыз, кимни арбасына минселе, аны джырын джырлаучула. Бюгюннгю джырчылада-назмучулада не фахму, не ёт, не бет джокъду. Сёз ючюн, алагъа башындан Хасауканы юсюнден джангы джыр этерге буюрулса, ала не этерик болурла? Тишлери тюшгюнчю сатлыкъ Амантишни махтаб джазарыкъдыла, джырларыкъдыла, джигит Умарны да сёгюб кюреширикдиле.
Эсиме бир белгили «джырчыбызны»-джырлаучубузну айтханы тюшеди. «Меннге юйдегими асраргъа керекди. Меннге ким ачха тёлесе, мен аны джырын джырларыкъма, анга къуллукъ этерикме». Айтханыча да этеди. Онглуракъ къауумгъа айланыб, баш уруб, алагъа махтау джыр этиб, аладан садакъа джыйыб кечиндиреди кесин, юйдегисин да. Кертисин айтсакъ а, садакъачыла башдыла ол джырлаучудан, не ючюн десенг, садакъачыла кишини сатмайдыла. Джырлаучу кесини уллу, гитче эсе да, фахмусун сатыб, джашаргъа кюрешеди, алай демек – кесин сатыб джашагъан къахмеге ушайды ол. Ёзге къахмеле да башдыла джырлаучудан, ала къуру кеслерин сатадыла. Джырлаучу уа, оноуда-къуллукъда тургъан, Халкъны, Джуртну сатхан Амантишлени махтайды, залимлеге-мурдарлагъа бетсинеди – айтыргъа, аманлыкъчыланы, сыйсызланы сыйлаб, иги бетден кёргюзюрге кюрешеди аланы. Алай бла уста джырлаучуну зараны бек уллуду – ол терсни тюз этиб, ётюрюкню керти этиб, аманны иги этиб кёргюзтюрге кюрешеди. Аны ючюн, оноуда тургъан амантишле, кючлери болгъан аманлыкъчыла, итге сюек атханча, халкъны-джуртну тонагъанларындан-тоноуларындан джырлаучугъа – аланы чурукъларын джалаучугъа – къул юлюш чыгъарадыла. Ол да анга къууаныб, къуйругъун ары-бери булгъай, ала айтханча чабады, юреди – джырлайды джырлаучу.
Фахму – Джырчы болмай, джырлаучу болуб нек къалады? Къазакъ бёрю болмай, бойнундан тагъылыб ит болуб нек къалады? Ёзден болмай, къул-къарауаш болуб нек къалады?
Эшта, иш имансыз къралны ибилис джоругъундан да бек, – джырлаучуну ёзексизлигинден, аман къанындан болур. Ансы, бюгюн, сёзню тюзюн айтыргъа мадар болгъан сагъатда да, джырлаучула къахме джолну бара эселе, иш аланы джюреклериндеди, намыссызлыкъларындады. Ала кеслери сайлагъан къахме джолда барадыла. «Ёмюрюм джаяу барлыкъ эсем да, тюзлюкге къуллукъ этерикме» демейдиле. Джаяу бармаз ючюн, кимни арбасына минерге да, кимни джырын джырларгъа да хазырдыла ала. Джырлаучуну Джырчыдан башхалыгъы андады. Джырчы джыры джыгъылмаз ючюн кеси джыгъылады, джырлаучу кеси джыгъылмаз ючюн бетин, сёзюн да джояды, теблейди. Джырчыны сёзю бла макъамы, окъ бла кебча келишедиле, Халкъ бла Джуртча кёрюнедиле. Джырчыны джыры халкъгъа-джуртха – къалкъанды эмда байракъды, орайдады. Джырчыны джыры, бюгюнюбюзню да джарыта, тюненебизден тамблабызгъа тийген бир кераматды, кетгенледен джашагъанлагъа, келликлеге да аманатды. Халкъ Джыр – ол Хакъ Сёздю.
Дебо улу Кючюк, Багъыр улу Къасбот, Мечиланы Кязим, Семенланы Сымайыл кёзден кетгенликге, халкъны кёлюнден кетмей нек турадыла? Керти Джырчыла-Назмучула болгъанлары ючюн. Ала байгъа, бийге да тюл, къара халкъгъа да тюл – Хакъгъа къуллукъ этгендиле. Неден да, Ёзденликни, Тюзлюкню баш кёргендиле. Ибилисге тюл, Аллахха къуллукъ этгендиле. Аланы уллулукълары андады. Керти Адамла, керти Джырчыла эдиле ала. Джырчыла джокъ эселе да бюгюн, аланы джырларыны кёбюсю сакъланнганды. Халкъ Джырчыланы, халкъ джырланы билмеген адам, аланы сыйлай билмеген адам миллет адамы болаллыкъ тюлдю. Оноугъа тюшсе да, ол «Халкъым, Джуртум, Диним, Тилим, Тарихим» дей биллик тюлдю. Амантишни арбасында, арбазында чабхан-юрген итлени-джырлаучуланы юслеринден а мындан ары джукъ айтмай къояйыкъ. Къулланы къулларыдыла ала. Хар бир фахмугъа бир сорууум барды: сен а, кимсе – Джырчымыса, джырлаучумуса? Кимге къуллукъ этесе: Аллаххамы, ибилисгеми?
АДАБИЯТЫБЫЗНЫ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА
Бизни суратлау литературабыз-адабиятыбыз дуния дараджагъа нек чыгъалмайды? Бу сорууума бир къауумла не джууаб этериклерин билеме: «къасабчыгъа мал къайгъы, джарлы эчкиге джан къайгъы» дегенлей, бизни халкъ литература къайгъылы тюл, джан къайгъылыды. Революция, къазауат, сюргюн, къралны чачылгъаны, къатышыула – палах ызындан палах – тынгы-тынчлыкъ кёрмеген халкъда фахмула болгъанлыкъгъа, аланы не заманлары, не мадарлары джокъду толусу бла литературагъа берилирге».
Айтылгъан тюздю, алай а гюнахны тюрлю-тюрлю чурумлагъа кюреб тургъан бла иш тюзелирми?
Бизни халкъыбыз тин хазнасы бла дунияда бир миллетден тёбен тюлдю. Нарт эпосубуз дунияда эм онглу эпосланы бириди. Нарт сёзлерибиз, тарих джырларыбыз, ийнарларыбыз – къайсы бирин алыб айтсакъ да, халкъыбыз бла ёхтемленирге боллукъбуз. Да сора биз да – къалам тутханла – бу халкъны уланлары эсек, дуния культурагъа юлюш къошарча чыгъармала джазаргъа борчлу тюлбюзмю?
Халкъны, Тилни, Сёзню аллында мардасыз уллуду борчу, джууаблылыгъы да джазгъан адамны. Биз Сёзге сабанчы сабанына, малчы малына къарагъанча къарайбызмы? Бизни бийибиз, къулубуз да Сёз болургъа керекди. Башха ишни биринчиге тутуб, Сёз бла уа андан бошагъаныбызгъа кёре кюреше эсек – гюнахлы иш этебиз. Джазыучуну Тейриси – Сёздю. Анга хакъ керти кёлю бла къуллукъ этгеннге ачылады керамат. Сёзю джыгъылгъандан эсе, Сёзге джанын къурман эте, керти шайыр кеси джыгъылады. Акъ Сёз – ол Хакъ Сёздю, керти Сёздю, иги Сёздю. Сёзню кертисин, тюзюн айтыргъа базмагъан – джырчыма, назмучума демесин кесине.
Алгъаракълада – 1990-чы джыллада – бир белгили джырчы бла ушагъым эсден кетмейди.
- Сени Амантишни биргесине айланнганынг, аны махтаб джырлагъанынг сейир тюлмюдю?
- Бир сейирлиги джокъду: кимни арбасына минсенг – аны джырын джырлайса.
- Да нек миннгенсе да сыйсызны арбасына?
- Джаяу бармаз ючюн.
- Джаяу баргъанлыкъгъа киши сыйсыз болмайды.
- Мен юйдегими асраргъа керекме.
- Сора сен Джырчы тюлсе, джырлаучуса. Сау къал.
БАШХАЛАНЫ ТЕРСЛЕРДЕН АЛГЪА...
(къысха оюмла)
Адам дегенинг сейирди. Къыйынлыкъ кесимдеди, ичимдеди дерге унамайды. Узакъны, джууукъну да терслерге ёчдю, кесин а – огъай. Биз, къарачайлыла, артыкъсыз да.
Арт джюз джылда бизни халкъгъа джетген къыйынлыкъланы титиб, тинтиб къарасанг, кёбюсюне терс кесибиз болуб чыгъарыкъбыз. «Къарачайны ал акъылы сени, арт акъылымы мени» деб да билмей айтхан болмазла.
20-30-40-чы джыллада джангы джашау, джангы джамагъат къурайма деб, кърал халкъгъа кёб зорлукъ джетдиргенди. Ол белгили затды. Алай а, нелляй бир адам бир-бирине джалгъан дау салыб, бир-бирин тутдургъанды, къырдыргъанды. Ма бу затды ташада тургъан. Къуллукъда ишлеген тамадала да халкъларын сакълар орнуна, кеслерин, шиндиклерин сакъларгъа кюрешгендиле.
Бай, бий, афенди деб, халкъны эски интеллигенциясын къырыб чыкъгъандыла. 40-чы джыллагъа совет власт кеси тобугъунда ёсдюрген, джаны-къаны бла да анга берилген интеллигенциядан да бошагъанды. Алай бла къысха заманны ичинде халкъ эки кере башсыз болгъанды. Анда-мында къалгъанын да къазауат чёблегенди.
Аны юсюне, халкъны муслиман динден айырабыз, Къуранны окъумазча этебиз деб, араб алфавитден айыргъандыла. Он джылдан а, тюркден-тюркчюлюкден айырабыз деб, латин алфавитден да айыргъандыла. Халкъланы орусландырыу сиясет – алфавитледен озуб, тукъумлагъа да джетгенди. 1943-чю джыл а бютеу халкъыбызны ёлюмге сюрюлгенин, къарачай джурт, къарачай ат, къарачай къой дерге болмагъанын барыбыз да билебиз. Джуртха къайытхандан сора да, джашау биз умут этгенча болмай барады.
Ёзге ачымаз джерде да кёб кере ачыгъанбыз. Кърал джетдирген азаб аз болгъанча, бир-бирибизге кёб къыйынлыкъ джетдиргенбиз.
90-чы джылладан бери бола тургъан ишле да ол затха шагъатдыла. 10 джылны ичине эки мингден артыкъ къарачай джаш бир-бирин ёлтюргендиле. Къазауат бармагъан джерде быллай бир илинмек аджалдан джоюлгъан бир халкъда да джокъду.
Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман къуратхан Къарачай областыбызны ызына алалмагъаныбызда да терслик кимде болгъаны белгилиди.
Узун сёзню къысхасы: къыйынлыкъ кесибиздеди. Ичкини тамагъыбыздан зор бла киши да къуймайды. Бир-биринги тона, къыр деб, киши да айтмайды. Дининги, тилинги, джуртунгу, сыйынгы-намысынгы сакъламай эсенг, кимди терс?
Бизни сакъларыкъ: иман, Китаб, окъуу-билим. Биз Халкъ болургъа излей эсек, динибизни, тилибизни, джуртубузну сакъларгъа керекбиз; кърал тилге, джорукъгъа уста болургъа керекбиз; дуния тилин – ингилиз тилин билирге керекбиз. Кау-куу болуб дуниягъа чачылгъандан сора да, арадан эки минг джыл кетгенден сора, чууут халкъ къралын къураялды, ёлген тилин ызына тирилтди. Хар джашагъан къралында чууут баш болуб барады. Анга аллай кюч берген Китабыды, окъууу-билимиди, бир-бирин тута билгениди. Биз а?
Орта Азияда абызыраб тургъан къарнашларыбызны, эгечлерибизни Джуртха тыйгъычсыз къайтарыргъа, орунлашдырыргъа болумубузму джетмейди, огъесе, адамлыгъыбызмы?
Бизни тилибизде чыкъгъан джангыз газетге «ай марджа, джазылыгъыз» деб, джалбарыргъа керекми эди? Мен он джылны китаб, газет, журнал да чыгъарыргъа кюрешиб тургъанма. Чыгъарама дегенни аллын киши да тыймайды. Алай а, кеси кючюбюзге таяныб, окъуу китабла, газетле, журналла чыгъарыб турурча онгубуз джокъду. Ол себебден, кърал басма, газет амалсыз керекдиле. Ёзге, халкъ кесини тилин окъургъа, билирге излемей тебресе, кърал анга къууаннган болмаса, чарларыкъ тюлдю.
Кертиди, халкъны къыйнагъан, сууутхан бизбиз: къоркъакъ, кимни арбасына минсек аны джырын джырлагъан, ары оракъ, бери чалкъы, ётюрюкню джазгъан ёзексиз интеллигенция. Джарым оноучу, джарым молла, джарым алим, джарым джазыучу – ма бизбиз халкъны кёлюн чыгъаргъан. Халкъыбызны тарихин, джашауун, кёлюн, излемин тюзюча кёргюзте тебресек, халкъ бизге ийнана, ышана тебрерикди. Барыбызгъа да джетмеген: керти иман бла керти имам.
Тарихде белгилиди: Къарачай джуртундан эки кере сюрюлгенди. Андан да оюм этерге керекди. Аллах айтханча джашагъанны хорлар кюч джокъду.
халкъ, Халкъ болмай, сюрюу болса,
Тебленед эм зорланад.
Халкъ саны аздан хорланмайды –
Иманы аздан хорланад.
КЪАРАУАШЫМ КЕЛСЕ...
«Къарауашым суудан келсе, башымы отдан алыр» деб, бурун бир бийче къатын башына мадар этмей, кюйюб къалгъанды дейдиле. Къарауашы «суу алыргъа барама» деб, юйге уа от салыб кетгенин билмегенди зауаллы бийче. Бюгюн Къарачайда бола тургъан ишле ол айтыуну эсиме тюшюредиле. Джангыз, Къарачайны «къарауашы сууда, къулу да отунда» тюлдюле бюгюн. Ала къуллукъдадыла, оноудадыла. Оноулары уа – тоноуду, сатыуду. Сатадыла, тонайдыла Къарачай джуртну, Къарачай халкъны. Къарачай Юйге от тыкъгъандыла. Къарачайны не дини, не тили, не джурту, не намысы-адети къалмазча этиб кюрешедиле. Кимледиле ала? Динден, ёзденликден, адамлыкъдан хапары болмагъан, къуру дуния малгъа табыннган, дуния малгъа къул болгъан къауумдула ала.
Къарачайгъа къарачай болмагъанла оноу этиб тебреген кюнден башланнганды Къарачайны тюб болууу. Ол зат а, Орус Къарачайны къылыч бла кесине къошхан 1828-чи джылладан башланады. Ол заманда Орус кесини къулун – Къабарты бийни, Атажукинни Къарачайгъа тамада этеди. Джол уста болуб, Орус аскерни Къарачайгъа алыб келген Атажукинни.
Алай а, тамада оруннга тюшген къарачайлымыды, тюлмюдю – аны тукъуму бла билаллыкъ тюлсе. Аны иннетин, миллетлигин да танытхан – ишиди аны. Ол керти къарачайлы эсе – халкъына джан аурутмай мадары джокъду. Къарачай халкъны, Къарачай джуртну тонаб, сатыб кюреше эсе уа – ол къарачайлы тюлдю. Алийланы Умар бла, Гюрджюланы Къурмандан сора, бюгюнлеге дери Къарачайгъа тамада — КЪАРАЧАЙЛЫ болмагъанды. Тынгылаб турсакъ боллукъ да тюлдю.
Халкъгъа тюзюн айтыргъа борчлу интеллигенцияны – алимлени, джазыучуланы да кёбюсю – къарачайлы тюлдю. Не ючюн десенг, ала да ётюрюкню джазыб, халкъны башын тубаннга ийиб кюрешедиле. Хакъгъа къуллукъ этген къой, халкъгъа да къуллукъ этмейдиле ала. Къарачайлылыкълары болмагъан оноучуланы-къуллукъчуланы джырларын джырлайдыла, аладан капек-шай алыр ючюн аланы табанларын джалайдыла. Эм джийиргеншлиле – къул болгъан ёзденледиле. Итлеге къошулгъан бёрюледиле ала. Не бет, не ёт алада! Ёзденликден-адамлыкъдан-эркишиликден айырылыб, къуллукъчулагъа къул, джалчы, джырчы болгъан амантишледиле ала.
Элсиз-джерсиз бола, тарихсиз-тилсиз бола, ангысыз-эссиз бола – тюб бола барады Къарачай. Аны кёре тургъанлай, тынгылаб тургъан имамгъа да, алимге да, джазыучугъа да – бютеу интеллигенциябызны барына да налат болсун. Борчубуз – тюзюн айтыб, джазыб, Хакъ ючюн, Халкъ ючюн кюреширгеди да, Аллахны-адамны аллында да ол борчну толтурмагъанла – барыбыз да – Къара багъанагъа тагъылыргъа керекбиз. Кими халкъны-джуртну тоноуу бла, кими ол тоноуну махтаб джырлауу бла, кими да тынгылауу бла Къарачайны къурутуб кюрешедиле. Ма ол къауумгъа къаршчы турмасакъ биз, кёб бармай тюб боллукъбуз. Къуугъун этгеним аны ючюндю.
КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ
Бу Ташны юсюнден алимле эки тюрлю оюм айтадыла: бир къаууму «булкъан ташды, Минги Тауну хатхусундан чыкъгъан» дейди, бир къауму «метеоритди, Кёкден тюшген» дейди. Алай а, бир фикирде экилик, даулашыу джокъду: Таш бизни халкъыбызны, джуртубузну символуду, 400 джылны (1428-1828) энчи даулет болуб тургъан Къарачай къралны да белгисиди. Къарчаны Ташы деб да анга аны ючюн айтадыла. 1828-чи джыл ноябрны экисинде Къарачай къралыбызны Орус империя къурутхандан сора да, 1943-чю джыл ноябрны экисинде Совет коммунист империя Къарачай автономиябызны-къраллыгъыбызны къурутхандан сора да, Таш бизни тарих эсибизни къозгъай, бюгюнлеге дери сау-эсен джетгенди.
14-джыллыкъ сюргюнден (1943-1957) халкъыбыз ызына къайытханында, Къадау Ташны тюрленмей тургъанын кёрюб, кёлю рахат болгъанды. Тау джуртубузну джюрегича кёрюннген бу Ташны энди эки джара турадыла. Ташны тюл – Джюрегибизни – эки джара турадыла. Къралмы? Хоншуламы? Огъай, кесибиз. Къарачай-Черкес республиканы тамадаларында, джууаблы къуллукъчулада, миллет ёкюлледе бармыды терслик? Барды. Тарих-культура эскертмелени тизимине нек кирмегенди Къарачайны Къадау Ташы? Ангылары, миллет сезимлери, тарих эслери-билимлери джетмеген адамла Ташны ууатыргъа, чачаргъа боллукъларын барыбыз да билебиз. Аны ючюн бардыла кърал бегимле-джорукъла тарих-культура эскертмелени сакълауну юсюнден. Алай а, кесибиз ангысызлыкъ этсек, бизни къайгъылы киши болмазлыгъы хакъды.
Къарачайны Къадау Ташы бош таш тюлдю – Къарачай Джуртну бойнуна Аллах кеси такъгъан бир дууады Ол. Аны тас этсек, Аллах да, келлик тёлюле да не айтырла бизге? Бютеу муслиман дуниягъа Кябаны къара ташы къалай багъалы эсе, бу Къадау Таш да Къарачайгъа алай багъалыды. Джылдан джылгъа тилибиз-тинибиз бла бирге миллет ангыбыз, тарих эсибиз таркъая, кете баргъаны, халкълыгъыбызгъа къоркъуу тюшгени – бу Ташны юсюнде да кёрюнеди. Алгъаракълада, джол ишлейбиз деб, алайда Къарчаны келилерин къурутхан эдиле. Аны юсюнден журналист Лайпанланы Сейит бек къыйналыб, къарачай газетде джазгъан эди. Къуллукъчуладан ол макалеге эс бургъан чыкъмады. Энди уа – Къадау Ташха тюшгенди къоркъуу. Аны юсюнден, быйыл, 2007-чи джыл мартны 15-де чыкъгъан «Къарачай» газетде Хапчаланы Салых (Къарачай-Черкес парламентни бёлюмюню тамадасы, миллет ёкюл) былай джазады:
«...Ташны эки джара турадыла бусагъатда. Чюйле салгъандыла, ыз тартхандыла къалай джарлыкъларына, сора, джер-джеринден сындырыб, бирер кесек алыннганды. Алай къалса, Къадау Ташдан бошарыкъдыла: не чачарыкъдыла, не бир зарлыкъ этгенле тебериб иерикдиле тёбеннге. Бу хапарны джаным къыйналыб, адам джыйылгъан бир джерде айтама. Алайдагъыланы бири: «бизде да барды андан бир кесек»,- деб къойду. Мен оюм этгенден, Ташны эски къарачай Учкулан элни музейи болгъан школуну арбазына элтирге керекди. Къайгъылы этген экинчи зат: Хурзукда талай ёмюрню мындан алгъа ишленнген эски тёнгертги агъач юйле бардыла. Ала да чачылыб-оюлуб барадыла. Къалай-алай болса да, не программагъа киргизиб, не бир бегим чыгъарыб, аланы да сакълар мадар этерге тыйыншлыды. Кимден да алгъа, Къарачай район бла шахарны тамадалары эс бёлселе керек эди. Быллай бир мадарла этилмеселе, тарихибиз бла байламлы кёб затыбыздан къуру къаллыкъбыз. Къарчаны юйю да сауду дейдиле, анга да къараргъа керекди».
Айтылгъан тюздю, алай а, бизде айтылгъан – айтылгъан джеринде къалыб кетиученди. Миллет ёкюл, республиканы парламентини бёлюмюню башчысы Хапча улу газетде оюмун айтхан бла къалмай, ол ишни бойнуна алыб, президентге да тюбеб, парламентде да сорууну кёнделен салыб, хукметге (хюкюметге) халкъыбызны тарих-культура эскертмелерин сакълауну юсюнден бегим алдыртыргъа керекди. Джууаблы къуллукъчула ол ишни этерге унамасала, аны да ачыкъ айтыб, халкъгъа билдирирге керекди. Ол заманда тарих эскертмелеге да, аланы сакъларгъа унамагъан оноучулагъа да халкъ кеси бир оноу этер.
Сейир тюлмюдю, «Къарачай халкъ сюргюнден къайытханлы – 50 джыл» деб, комиссия къуралыб, республикада ашау-ичиу, той-оюн этерге хазырланадыла. Орта Азияда уа, талай минг къарачайлы, 1943-чю джыл Сталин чачхан джерледен джуртларына къайыталмай турадыла. Зауаллыла, Къарачай-Черкес республиканы алгъыннгы тамадаларына – Хубий улугъа, Семен улугъа – келечиле ийиб, бизни ызыбызгъа къайтарыргъа бир болушугъуз деб, джалбарыб кюрешгендиле. Болушмагъандыла. Бюгюн да кюрешедиле. «Джамагъат къуллукъчуса, джазыучуса, джити къаламынг барды. Къарачай-Черкесияны тамадаларына сен да бир сёз джетдир – бусагъатда да – Россияны президенти Путинни «Тышында ахлуларыбызны Джуртха къайтарыуну юсюнден» Указы-Бегими чыкъгъандан сора да, къайыталмасакъ – биз мында, къыргъызны, къазахны, ёзбекни ичинде эриб, тас болуб кетерикбиз. Бюгюн огъуна Къарачайгъа къайытыргъа хазырбызлыгъыбызны билдиребиз» деб, 423 юйдеги кетерге шагъатлыкъларын билдире, къол салыб, меннге къагъыт джазгъандыла. Ол къагъытланы мен да Къарачай-Черкес республикада «Тышында ахлуларыбызны Ата джуртларына къайтарыуну хакъындан комиссиягъа» джибергенме. Алкъын джууаб джокъду. Комиссияны не айтырын а, Орта Азияда къарачайлыла да, мен да ашыгъыб сакълайбыз.
Сейир тюлмюдю, «Къарачай халкъ сюргюнден къайытханлы – 50 джыл» деб, къууанч байрамла этерге хазырланадыла, биягъы харам ашау-ичиу бла, кёзбау той-оюн бла халкъны мыйысын тубаннга иерикдиле. Бу ёмюр джарымны ичинде, Джуртунда, Халкъыбызны адамлыкъ, халкълыкъ шартлары айныр, бегир орнуна, нек седирей барадыла деб, сагъыш этерик, сагъыш этдирлик а бармыды? Ол къаллай къууанчды, Джуртуна къайытхандан сора 50 джылдан тилибизге, джерибизге, тарихибизге къоркъуу бар эсе?
Арт 20 джылны ичинде къарачай тил бла адабиятдан бир окъуу дерс китаб чыкъмагъанды. Школлада ана тилни дерслерин аздан аз эте барадыла. «Къарачай тил бла адабият дерследен сабийлерибизни башларына бош этигиз» деб айланнган къарачайлылагъа да тюберге боллукъду. Не айтхын? Сабий тилин, тарихин билиб ёсмесе, ол артда «халкъым, джуртум» дей, къалай билир? Аллай адам артда оноучу-къуллукъчу болса да, халкъына не игилик этер?
Ёлмегеннге бир мадар болады. Ёлмесе, ауругъан да бир кюн бир сау болур. Ёлгеннге уа мадар джокъду. Ана тилибиз бир кетсе, ёмюрде да ызына къайтаралмазбыз. Тилибизни сакъланырын не кърал, не зар хоншула излемейдиле. Алай а, тилибизни ёлтюре тургъан мурдарла уа – кесибизбиз. Къайсы тилде сёлеше эсенг, къайсы тилни сайлай эсенг, къайсы тил сеннге ана тил бола эсе – сен анга къуллукъ этесе. Миллет ангыбыз аллай бир къарыусуз болгъанды – ана тилибизни къоркъууун, къайгъысын этген хазна адам джокъду. Тарих эскертмелерибизге да аны ючюн эс бёлюнмейди. Ичибизден чыкъгъан оноучуланы оноулары халкъларын, джуртларын тоноу болуб къалгъаны къуджур тюлмюдю? Къуджур тюлдю. Аланы алай малкёз этиб ёсдюрген аталарыды-аналарыды. Мен, къуру да, къуллукъларын халкъларындан баш кёрген къарачайлыланы, халкъларына ёкюл болмагъан оноучуларыбызны, парламентчилерибизни, айдынларыбызны терслеб тургъанма. Алай а, тюзюн айтыргъа керекди: амантиш оноучуланы да, алагъа орайда тартхан къул халили интеллигенцияны да дуниягъа джаратхан – халкъ кесиди. Экинчи джанындан – Къарачай халкъын, джуртун джакъларгъа унамагъан, Къарачайны тилин, тарихин, культурасын сакъларгъа унамагъан, ким да болсун – бий, ёзден тукъуму бар эсе да, алим эсе да, джазыучу эсе да, оноучу-къуллукъчу эсе да – ол керти къарачайлы тюлдю, ёзден адам тюлдю, муслиман да тюлдю. Ол не дуния намысдан, не ахрат азабдан къоркъмайды – ол джангыз кючден къоркъады. Хакъ, Халкъ дей билмеген адам ол ёзден тюлдю, ол бизден тюлдю. Аны къаны-джаны да башхады. Сен муслиманмыса, гяуурмуса, къулмуса, ёзденмисе? Аллах демеген муслиман тюлдю, Къарачай демеген къарачайлы тюлдю. Ёзге халкъыбыз башдан аякъ къул болуб къалай къалды? Халкъыбызны ёзден ёзеги къуруб къалгъан болурму? Къурумагъан эсе, къулла-къуллукъчула халкъыбызны-джуртубузну тюб эте тургъан сагъатда, нек тынгылаб тура болур?
Бютеу Къарачай-Черкесияда эм къатышхан, эм оюлгъан, эм абызырагъан джерле – къарачай элледиле. Адам саны 200 минг болгъан къарачай халкъны хакъы-юлюшю – саны 10 минг болгъан ногъай бла, 30 минг болгъан абаза бла, 40 минг болгъан черкес бла тенгди. Ол халкъла бары да Къарачайны джеринде джашайдыла, Къарачайны юлюшюн ашайдыла, аны ючюн да къарамай, Къарачайгъа аманлыкъ этгенлей турадыла. Къарачай-Черкес республиканы президенти (тукъуму бла къарачайлы) Батды улуну Абаза, Ногъай миллет районла къураргъа къолундан келеди, кесини къарачай халкъына уа абаза-черкес кёзден къарайды. Башха халкълагъа къул-къарауаш болуб тургъаннга ёзденди, къарачайлыды дерге боллукъмуду? Гюрджю къралны Тегей, Абхазия джумхуриетлерине барыб, алагъа болушлукъ этерге кюрешиб айланады. Аны ючюн Гюрджю кърал да бизни кёрюб болмайды. Башха халкълагъа алай джан аурута билген Батды улу кесини къарачай-малкъар халкъына нек эс бура болмаз? Къабарты Малкъарны джерин сыйырыб, тюб эте тургъанын кёре болмазмы? Ауузундан бир сёз нек чыгъармайды? Къарачайда не бола тургъанын а биле болмазмы? Эртде-кеч болса да, Батды улу президентликден кетерикди, алай а, халкъына, джуртуна ол салгъан къыйынлыкъны артда келген тюзеталлыкъ тюлдю.
Халкъ сюргюнден къайытханлы 50 джыл болады. Джылдан джылгъа къарачай халкъны халы амандан аманнга барыб тургъанды. Совет Союз чачылгъанлы уа – иш бек осалгъа бурулгъанды. Къарачай халкъды къыйын, бек къыйын болумгъа тюшген, ансы хоншу халкъланы – абазаны, черкесни, ногъайны, къазакъны да хаталары джокъду. Бизни бу болумгъа джетдирген кимле болгъанларын билебиз. Амантиш оноучула къара ишлерин бардырадыла, интеллигенция алагъа орайда тартады не да харам тынгылауну басыб турады. Ахыры уа неге келгенин кёребиз: Къарачайны Къадау Ташын джара турадыла. Кёб турмай, «Халкъыбыз сюргюнден Джуртуна къайытханлы – 50 джыл» деб белгилерикбиз. Бираздан да, «Кеси разылыгъыбыз бла Эресейге къошулгъанлы – 450 джыл» деб, той этерикбиз.
Не тарихибизни, не кесибизни джукъгъа санамагъанлары сейир тюлмюдю? Сейир тюлдю. Оноучуларыбыз-къуллукъчуларыбыз – оу, интеллигенциябыз-айдынларыбыз – шау. Энтда бир кере эсгертиб къояргъа излейме:
Ноябрны экисинде 1828-чи джыл Хасаука урушда дженгиб, Къарачай къралны зор бла, къазауат бла кесине алай къошханды Орус кърал. Хасаука урушха энди джыл 180 джыл боллукъду. Къарачайны Къадау Ташыны къатында музей да ачыб, ма аны белгилерге керекбиз биз.
1557-чи джыл Къабарты кесини бийче къызын Марияны да Орус патчахны тюбюне атыб, «бизни кесигизге къул этигиз» деб, Иван Грозныйге табыннганына быйыл 450 джыл болады да – белгилесинле ол байрамларын. Бизде черкеслиле да Къабартыдан къачхынчыладыла – ала да эркиндиле ол байрамны белгилерге.
Ноябрны экисинде 1943-джыл Джуртундан Орта Азиягъа сюрюлген къарачай халкъ 1957-чи джыл къайыталгъанды ызына. Сталин ёлгенден сора оноугъа келген Хрущёвну кючю бла. Ма анга – Хрущёвгъа – эскертме салыргъа керекди, атын да бир ара орамгъа атаб. Къарачай халкъны Джуртундан кёчюрюу бегимге къол салгъан Орус хукметни (хюкюметни) башчысы Калинин болгъанды 1943-чю джыл. Аны атын джюрютген орам барды бюгюн да. Ол мурдарны атын къурутмай тургъаныбыз бизге сыйсызлыкъды. Ол да экинчи этерибиз.
Бизге ётюрюк байрамла керек тюлдюле. Халкъыбызгъа, джуртубузгъа сакъ болайыкъ, халкъыбыз, джуртубуз ючюн ёлгенлени унутмайыкъ. Тарих эсибиз кетгенден, миллет ангыбыз джокъ болгъандан Аллах сакъласын. Ёлген тиллени, ёлген халкъланы санына къошулгъандан Аллах бла сакъланайыкъ. Биз мадар этсек, Аллах къадар этер. Башхала этмейле деб къарамайыкъ. Джангыз кесинг эсенг да – адамлыкъ-муслиманлыкъ борчунгдан чыкъ: ёлгюнчю инсан хакълары ючюн, миллет хакълары ючюн кюреш. Къолдан келгенни этейик, къолдан келмегеннге Аллах оноу этер.
КЪАРАЧАЙНЫ ЭМДА КЪАРАЧАЙЛЫЛАНЫ ЮСЛЕРИНДЕН
(публицистика оюмла)
1. ТАШНЫ АТА БИЛМЕГЕН...
Бир къауум адам ётюрюкню джахилликден, къарангылыкъдан айтады. Бир къауум, кесини джашауун иги этер ючюн, халкъын, джуртун сатады, амантиш болгъанын джашырыр ючюн а – кертиге ушаш ётюрюклени къурашдырады, болгъанны къатышдырады. Ючюнчю къауум да ётюрюкню итликден, душманлыкъдан къурашдырады, джаяды. Алай а, кесини къара иннетин, къара бетин билдирмез ючюн, «муну биз айтмайбыз, кесигиз айтасыз» деб, джахиллерибиз бла амантишлерибиз айтханны байракъ этиб, юлгюге тутуб айланадыла. Душманлагъа аллай мадар бермез ючюн а, кесибизни джахиллерибиз бла, амантишлерибиз бла да аяусуз кюреширге керекбиз. Алайсыз, биз Халкъча тюл, тарихсиз, джуртсуз бир адам сюрюуча кёрюнюб къаллыкъбыз. Бир-эки юлгю келтирейим.
«Къарачай» газетде 2005 джыл августну 31-де «Джигит Муссакъайны хапары» деб, Къарачай шахардан 78 джыл болгъан Батчаланы Шагъабан деб бир къартны сандырагъы басмаланады. Ол сандыракъ болгъанлыкъгъа, газет аны «тарих» рубрика бла басмалайды. Шагъабан джахилликден, кесинден да джахил къартладан эшитгенин джазыб, тукъумуна. халкъына да бир уллу игилик этгеннге тергей болур, ёзге аны этгени «ташны ата билмеген башына урур» дегенчады.
«...Къабарты бийле келиб Къарачайдан джасакъ джыйыб тургъандыла, тиширыуларыбызгъа да адебсизлик этерге огъай демегендиле...». Быллай кир ётюрюкню айтыб, халкъыбызны бети бла ойнагъан къартха не дерге боллукъду? Къарачай ёмюрде бир кишиге джасакъ тёлемегенди, тиширыуларын джау тюбюне атыб баш сакъламагъанды. Аллай бедишлик, кир, харам затны душманларыбыз огъуна айтыргъа базмайдыла. Кертиди, къабарты бий Темрюк къызын шашхынлы Иван Грозныйге бериб, гяуур диннге кёчюб, «бизни кесинге къул эт, джангыз башыбызны тюркледен (кърым ханладан) къутхар» деб, джалбаргъаны. Къабарты кърым ханлагъа мал джасакъ тёлеген бла къалмай, адам джасакъ (джюзле бла къызларын, джашларын) бериб тургъаны тарихде белгилиди. Къарачай тюркледе уа аллай зат болмагъанды.
Батча улуну дагъыда бир айтханы: «Батчаладан сегиз эркиши къабарты бийлени дертлеринден къоркъуб, къайгъылы кёзюуде Къарачайдан къачыб кетгендиле. Артда къайытыб келгенлеринде, Батчалары ол къызбай сегиз эркишини Батча тукъумларын сыйырыб, «атларыгъызны тукъумла этигиз» деб, оноу этгендиле. Алай бла сегиз тукъум къуралгъанды. Ма ала: Къаралары, Джаммалары, Къулчалары, Бегеуллары, Тулпарлары, Байылары, Гогушлары, Шунгарлары...». Быллай ётюрюкню айтыб, бу тукъумланы бетлери бла ойнагъан къартха не дерге боллукъду?
Билиб-билмей да, сёз бла огъуна, ётюрюкню айтыб, халкъын учуз этген адам тёреге тартылыргъа керекди. Терс атлам этген адамларындан «Батча» тукъумну сыйырыу Батчалада адет эсе, Шагъабанны оноуун Батчаланы кеслерине къояйыкъ.
«Къарачай» газетни башчыларына да барды дауубуз. Газетге сер къарт да, акъылдан тайышхан да, джарым молла да, душман да, амантиш да – ким да джаза болур. Алай а, газетни къуллукъчулары, башчылары – окъуулу, билимли адамла – ётюрюклени басмаламазгъа, къатламазгъа керекдиле. Халкъыбызгъа къаршчы айтылгъан сер сёзню, ётюрюк хапарны басмалау – халкъыбызны кёлюн сындыргъан, чамландыргъан бла къалмай, бизни тарихибизге, джуртубузгъа ие болургъа тырмашхан итлеге уллу саугъады, болушлукъду. «Къарачай» газетни башчылары бу затны ангыламай эселе – ангыласынла, ангылай тургъанлай эте эселе уа – сора ала да джууабха тартылыргъа керекдиле. Басма сёз къачан да, бу къайгъылы заманда артыкъсыз да, Хакъны къулу, халкъны ёкюлю болургъа борчлуду.
2. ХАКЪ – АДАМДАН, ТУКЪУМДАН, ХАЛКЪДАН ДА БАШДЫ
Къайсы адам да тукъуму къайдан чыкъгъанын, къайдан келгенин билирге тырмашады. Артыкъсыз да, Къарачайгъа ким, къалай къошулгъанын айтыб тебреселе, сагъышлы боласа. Мындан алда интернетде Гочияланы тукъумну юсюнден джазылгъан хапарны-айтыуну окъудум. Анда айтылгъан къысхасы бла былайды
«Эбзе бийни джашы Гочия бир къыз ючюн башха джашны ёлтюрюб, джуртундан къачаргъа керек болады. Ауушдан аууб келе, эки барсны да ёлтюрюб, союб, терилерин да къая дорбунда джашырыб, Къарачайгъа энеди. Къарачайлыла былайда анга ант этдириб, таякъ тюбю бла ётдюрюб, кеслерине къошадыла. Бу кёзюуледе Инджикде джашагъан Къара Къасай деб бир бий Къарачайгъа дау чыгъара да къыйнай, таулула да бирер зат бере да башларын алыргъа кюреше джашагъандыла. Къара Къасайны бу джол дауундан къалай къутулургъа билмей тургъанлай, Гочия «барс териле берсек болмазмы?» дейди. Алай бла, Гочияны эки барс терисин бериб, къарачайлыла Къара Къасайдан башларын аладыла. Айтыуну андан арысында Къара Къасай башхала бла гъыр-мыр болуб, эски эбзе шохундан – Гаприани бийден (Гочияны атасындан) болушлукъ тилейди. Гаприани алтмыш атлы къурайды. Джыйырмашар атлыгъа башчыла этиб эки джашын джибереди, ючюнчю джыйырмагъа да Гочияны башчы этерсиз деб айтдырады. Эки джанындан да адам ачымай, къаугъа келишиу бла бошалады. Къара Къасай таукел джашны Гочияны джаратыб, кесине джууукъ этеди. Гочия Инджикде Къасай къызы Марджан бла юйдеги къурайды. Къобан ёзенни барын кеслерине джерсиниб тургъан Къасайлары кюеулерине Марджа аягъын (джерни эски атыды, бир аты «Таулу джашагъан тала» - Ташкёпюрню огъары джанында къулакъ) бередиле. Алайын Гочия джаратмагъанын эслегенлеринде, чомартлыкъ этедиле: зорлукъ бла Къарачай джамагъатдан кючлеб тургъан джерлеринден Марджаны, Сылла-артын, Кели-къолну, Кюзлюк-орунланы, Тохтамишлени, Индиш аягъына дери бергендиле. Гочия кюзлюк орунлагъа урунмагъанды, Джаракълы деб бир джерни да эрменли къачхынчылагъа – Айбазлагъа бергенди. (История справка: Гочияланы тукъумну 1917 джылгъа дери – большевик революциягъа дери – Марджада 308 десятина биченлик, 975 десятина да джайлыкъ джерлери болгъанды).
Гочия юч джашын – Махаметни, Къарашны, Къайсынны – юйлендиргенден сора, Гочиялары тукъум болуб башлагъандыла. Юч къызыны бири Сылпагъарланы, экинчиси Батдыланы, ючюнчюсю Голаланы тийрелеринде бирер атауулну аналары болгъандыла дейдиле».
Бу хапарны-айтыуну автору ким болгъаны кёргюзтюлмейди. Алай болса да, тутхучсуз джерлерин айтайыкъ.
Биринчиси. Адам ёлтюрюб, джуртунда джашамазча къачхынчы болгъан, не адамгъа, не тукъумуна сый къошады деб билмейме. Ёзге Гочияны джазыуу алай болгъан эсе, анга мадар джокъду. Джангыз, атасыны шоху Къара Къасайгъа бармай, Гочия Къарачайгъа нек келгенди?
Экинчиси. Къарачайлыла Къара Къасайгъа джерлерин кючлетиб, заман заманы бла аны дауундан къутулур ючюн, бирер зат бере джашагъанларын ким айтды? Эки барс тери болмаса зауаллы Къарачай не этерик эди экен?
Ючюнчюсю. Таякъны тюбю бла ётюб, Къарачайгъа къошулгъан Гочия, Къарачайны къанлы джауун къутхарыргъа нек барды?
Тёртюнчюсю. Къасай къызы бла юйдеги къураб, дагъыда Къасай бергенди деб, Къарачайны джерин кесине мюлк джер къалай эталды?
Соруула кёбдюле, алай болса да айтырыбыз: тукъумун ёрге кёлтюргенде хата джокъду, джангыз ёхтем, ётгюр къарачай халкъны бир онгсуз, болумсуз, къарыусуз джамагъатча кёргюзтюрге джарамайды. Ол затха сакъ болургъа керекди. Хакъ, Хакъ кертиси, адамдан, тукъумдан, халкъдан да башды.
КЪАРАЧАЙНЫ ЮСЮНДЕН САГЪЫШЛА
Абаза, черкес, ногъай, къарачай адамладан къуралгъан джыйын, чалкъы чалады. Джыйынны кёбюсю къарачайлылалла. Ауузланыргъа тохтагъанлары сайын сёз-дауур чыгъады. «Аш адам башындан тюл, миллет башындан юлешинсин» деб тохтайдыла. Алай бла бир абазалыгъа, бир черкеслиге, бир ногъайлыгъа биришер табакъ шорпа, джети къарачайлыгъа да бир табакъ шорпа джетеди. Аш юсюнде сёз къозгъамайыкъ деб, тёзерге юреннген адебли къарачайлыла, къатангыдан къатангы бола, кюз ишлени бошайдыла. Гебен юлешиннген сагъатда, биягъыла «адам башындан тюл, халкъ башындан» деб, бирери бирер гебенни кючлейдиле, джети къарачайлыгъа да бир гебен джетеди. Алай бла ишге эм кёб къыйыны кирген халкъ, юлюшсюз къалады. Бир джыл тюл, эки джыл тюл, онла бла джылланы, бу джыйымдыкъ Къарачай-Черкес област (республика) къуралгъанлы барады бу къыйынлыкъ. Къарачайлыла муну юсюнден сёз къозгъасала, атлары аманнга чыгъады. «Аллайла-быллайла» деб тебрейдиле. Айырылайыкъ, «сиз да кесигиз болугъуз, биз да кесибиз болайыкъ» дегенни уа унамайдыла. Башханы юлюшюн ашаб джашаргъа юреннгенле игит да унамайла айырылыргъа.
Черкеслиле (къабартылыла) аз болгъан джерлеринде (сёз ючюн, бизни республикада) «адам башындан тюл, халкъ башындан» деб, башханы юлюшюн къабалла. Кёбюрек болгъан джерлеринде уа, (сёз ючюн, Къабарты-Малкъарда ) «хар халкъны санына кёре» деб, къат-къат юлюшлю болалла. Юлгюге гуманитар тинтиулени бардыргъан эки институтну келтирейик. Черкесскедеги институтда 11 черкесли, 11 къарачайлы ишлейди. Республикада къарачайлыла черкеслиледен тёрт къатха кёб болгъанлары тергеуге алынмайды. Нальчикдеги институтда 90 къабартылы, 20 малкъарлы ишлейди. «Анга не сейирсиниу, биз таулуладан 4 къатха кёббюз» дейдиле къабартылыла. Былай нек болгъанын ангылаталлыкъ бар эсе – айтсын. Юлгюге институтланы келтиргенлигибизге, хар неде да иш алайды.
Школлада окъугъан къарачай сабийлеге ана тил бла адабиятдан 40 мингнге джууукъ дерс китаб джетмейди. Аллай бир сабий ана тиллерин билмей ёсерикди, аладан не джазыучу, не окъуучу чыгъарыкъ тюлдю. Къарачай халкъны джанын марагъан бир аманлыкъды бу. Терслик кимдеди? Тамадалада. Ала барыбыз да билген бу проблеманы билмеймилле? Билелле. Сан этмейле, къайгъырмайла. Устазла да терсле. Къара тынгылауну басыб турмай, бирге джыйылыб хахай этерге керегелле. Дерс китабладан сора да, илму, суратлау литератураны чыгъарыргъа мадар джокъду. Хар ким кесича мадар-дыгалас этерге кюрешеди.
Бизни республикагъа не къан джаугъанды? Къабартыда, Тегейде, Адыгеяда, таб Юнгюшде да хал башхады. Оноучуларыбызны джууаблары хазырды, бирди: 1. Биз джаш Республикабыз, алкъын аякъ юсюне туралмагъанбыз. 2. Бизде кёб халкъ джашайды.
Аланла, бу къарыусуз хыйлаланы къоюгъуз. Адыгея да бизнича област бола туруб, бизни бла бир кёзюуде Республика болгъанды. Ингушетия уа Чеченден айырылыб, джокъдан джукъ болгъанды. Аланы Москвада къалалача келечи юйлери барды. Бизни уа джокъду. Бизге башындан берилген ачханы «кимле эселе да» къымгъанла. Ол себебден иш джылда-джашда тюлдю, башдады. Ара мюлк биздеча бир джерде тоналмагъанды, оюлмагъанды. Бизде тенгли бир джаш адам илинмек аджалдан хоншулада (барын бирге алыб айтсакъ да) джоюлмагъанды. Азияда къыйынлашхан 5 минг къарачайлыны бери джыялмайбыз, джуртубузну уа эрмен, чечен, курд, чыган, таджик дегенчала толтуруб баралла. Была бары да къуугъун этерча затлалла.
«Бизде кёб халкъ джашайды» деб, аны да бир проблема этиб айтхан оноучуларыбызгъа уа не дерге боллукъду? Къарачайны кесин энчи болургъа къоймай, джюз халкъны бири этген тамадаларыбызгъа не айтыргъа боллукъду? Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан къауумну башчылары халкъны эсинделле: Хубийланы Владимир, Орусланы Азрет, Алийланы Исмайыл. Бюгюн оноудагъыланы да кёбюсю алгъын алагъа харс къакъгъанлалла. Ол себебден этерлерин этиб, «бизде кёб халкъ джашайды да аны ючюн джугъубуз джокъду» деген тамадалагъа не тыйыншлы болгъанын айтмай къойыкъ. Республикагъа уа «Миграцияны хакъындан» закон керекди, алайсыз бу барыудан барса, джыйымдыкъдан джыйымдыкъ бола, ит иесин танымазча боллукъду. 1930 джыллада, ачлыкъ джетгенле къыбыла джанындан Къарачай таба мыллык атхандыла. Гюрджю улу Къурман ашарыкъ бла, кийим бла да алагъа бек уллу болушлукъ этдиргенди, алай а Къарачайны чегинден иймегенди. «Минг-минг ач-джаланнгач бери кирсе, къарачайны джутарыкъды; ала былайгъа бир бегиселе, биз артда аланы былайдан чыгъараллыкъ тюлбюз; болушхан а къаллай бир да болушайыкъ» деб тохтагъанды.
Бютеу проблемаланы юсюнден айтхан къыйынды. Айтылыр ючюн да къалмагъанды, джукъ тюрленмейди ансы. Алай а, кёзюбюз джана тургъанлай, тил-адет-намыс джукълана-кете баргъанын кёрмегенча-билмегенча къалай этейик? Кеси кесибизни эсгермесек, бизни не кърал, не оноучула сакъларыкъ-къутхарлыкъ тюлдюле. Бирикген халкъ кючню кёрселе, оноучула да бери айланныкъдыла, сюйселе-сюймеселе да бир затла этерикдиле. Бизни бирикдирген да, халкъ этген да динибизди, тилибизди, джуртубузду, адетибиз-тёребизди. Аланы сакълайыкъ, кесибизни эсгерейик.
КЪУРАН КЪАРАЧАЙ ТИЛДЕ
Къарачайда, Малкъарда да Къуранны ана тилибизге кёчюрюрге кюрешгенле болгъандыла. Аллай джууаблы ишге таукелликлери джетгенине да сейирсинеме. Ёзге, кими орусчадан кёчюрюрге кюрешгенди, кими магъанасын назмула бла айтыргъа кюрешгенди. Мен ала бла шагъырей болгъандан сора, этгенлери кёлюме джетмей, Къуранны башха тюрк тиллеге кёчюрюлгенлерин къатыма салыб, араб тилге уста бир джашны да джаныма олтуртуб, алгъа арабча окъутуб, макъамына тынгылаб, ызы бла хар бир сурада сёзлени, аятланы магъаналарын соруб, джангыдан кесим да окъуб (Москвада Кърал Университетде эки джылны араб тилге юреннгеним ол затха джарады), ууакъ-ууакъ кёчюре башладым. Сёз ючюн, Аль-Фатиханы мен былай кёчюргенме.
Агъузу-бил-ляhи минаш-шайтанир-раджим
Бисмилляhир-рахманир-рахим
1. Рахман эм рахим болгъан Аллаhны аты бла
2. Хар махтау Аллаhхады – бютеу Аламланы Иесине,
3. Чексиз хатерлиги, джумшакълыгъы болгъан
4. Къыямат кюнню Тёресине!
5. Джангыз Сеннге къуллукъ этебиз эмда умутчубуз джангыз Сенден:
6. Тюз джолгъа тюзет бизни,
7. Сени чамландыргъанла эмда аджашханла баргъан джолгъа тюл,
Сен разылыгъынгы бергенле баргъан джолгъа.
Аминь.
Бу халда сураланы кёчюре тургъанлайыма, бир кюн Гитче Къарачайдан эл башчы эмда джазыучу Лайпанланы Нюр-Магомет къууаныб меннге телефон этди: «Эбзеланы Абу-Юсуф (Абюсюб) хаджи Къуранны къарачай тилге кёчюргенди. Окъугъанла бек джаратхандыла». Абюсюб афендини кесин да таныгъаным себебли, «кёчюргени къолубузгъа тюшсе, «Ас-Алан» журналны эндиги номерине салайыкъ» дедим. Алай бла, 2002-чи джыл Эбзеланы Абюсюб афендини сууаблы иши дуния джарыгъын кёрдю. Мен да Къуранны ана тилге кёчюрюб башлагъанымы тохтатдым – Абюсюбнюкюнден иги эталмазымы ангылагъаным себебли. Абюсюб афенди къуру мийик дараджада кёчюрген бла къалмай, хар сураны магъанасын ачыкълаб, къайсы бирибиз да хапарлы болурча этиб баргъанды. Юлгюге биринчи сураны келтирейик. Абюсюб къысха хапар да айтыб, аны былай ачыкълайды:
«Къуран бютеу да 114 сурагъа бёлюнюбдю. Ала Къураннга Аллахдан келгенича тюшмегендиле: таблыгъына кёре, узунланы Китабны аллына, къысхаланы да ахырына салгъандыла. Аланы биринчиси Фаатихады. Бу сураны талай аты барды: аланы бири Алхамды, бизде да ол аты бла джюрюйдю; бири да Фаатиха – Къуранны ачхычы; бири да Уммул Китаб – китабны анасы...
[ АЧЫУЧУ ]
Рахматлы, джумушакъ Аллахны аты бла
Бисмилляхны юсюнден имамланы арасында тартыш барды. Абу-Ханифа, ол хар сура аны бла башланнган башыды,- дегенди. Бирси юч имам а, къалгъан сурала да аны бла башлансала да, аны Алхамны биринчи аятына санагъандыла. Ол себебден, Абу-Ханифаны мазхабында имам, намазда аны ичинден окъуйду. Шафигъый мазхабында имам тышындан окъуйду.
Муслиман адам хар не тукъум ишин Уллу Аллахны аты бла башларгъа керекди, къуру мал кесген бла кеси кереклисине эшикге къарагъаны болмаса. Мал, Бисмилляяхи Аллаху Акбар, деб кесиледи.
1. Махтаула бары да дунияланы Иеси –
2. Рахматлы, Джумушакъ Аллаххады
3. (тюзлюк бла) сюд боллукъ кюнню патчахына.
4. (Эй Аллах!) Биз къуру Сеннге къуллукъ этебиз.
5. Болушлукъ да къуру Сенден излейбиз (къуру Сеннге таянабыз).
6. (Энди) Сен бизни тюз джолгъа бир тюзет,
7. ол Сен насыб этгенлени джолуна,
чамланылгъанладан да, аджашханладан да тышында болгъан!
(Аллах чамланнганлагъа уа – Тауратны тутхан къауумну санайдыла. Нек десенг, ала Аллахны бирлегенликге, эм аллындан да ислам диннге джау болуб, къаршчы чыкъгъандыла. Аны ючюн Аллаху Тагъала алагъа налат бергенди. Аджашханла уа – христианлыладыла. Нек десенг, ала юч аллах этедиле. Бир Аллахха Мариямны юй бийчеге, Гъыйсаны да анга джашха теджейдиле)».
Былай барады къалгъан сураланы да ачыкълау эмда кёчюрюу. 2002-чи джыл «Ас-Алан» дергиде-журналда чыкъгъандан сора, Къуран къарачай тилде Китаб болуб юч джылдан чыкъгъанды. Ол заманны ичинде Абюсюб мубарек, кёчюргенлерине джангыдан къараб, тюзетиб, игилендириб кюрешгенди. Журналда чыкъгъанына ал сёзню джаза, Тоторкъулланы Алий бу затланы чертген эди: «Бизни халкъны джашауунда эмда культурасында Къуранны ана тилибизге кёчюрюлгени бир белгили затды эмда бир белгиди. Абюсюб афендини къыйыны бизни къолубузгъа сыйлы Рамадан айда тюшгени да иги ышанды. Бизни борчубуз бу Китабны хар бир къарачайлы окъурча этиудю. Алай а, аны деменгили Китаб этиб чыгъарырдан алгъа, журналда басмалансын, алимле, джазыучула, тюз окъуучула да кёллерине келгенни билдирсинле. Сора, тюз-терс айтханланы барысына да автор кеси къараб, халатлы джерлерин тюзетсе, Инша Аллах, энчи Китаб этиуню сагъышына кёчербиз...
Халкъны ичинде, араб тилни билиб, Къуранны магъанасын айталлыкъ аз адам барды. Орус тилге кёчюрюлгенле бла хайырланыучанбыз. Сураланы, аятланы адамла бирча англаялмагъанларындан, кёб дау-дауур да чыгъыучанды. Таб, имамланы арасында да болуучандыла аллай затла. «Джарты молла дин бузар» деб да, аны ючюн айтылгъанды. Аллах айтса, Абюсюбню бу къыйыны барыбызгъа да Къуранны тюз ангыларгъа болушур деб умут этебиз. Китабны иги этер джанындан не оюмугъуз бар эсе да, авторгъа билдиригиз деб тилейбиз. Османов былай джазады: «Къуранны араб тилде эмда ачыкъламалары бла ажымсыз кёчюрюлген ана тилде окъуялгъан ангыларыкъды: Ислам бютеу адам улуну таянчагъыды, аны ангысын, культурасын да ёрге кёлтюрген Хакъ керти динди...Ол бютеу адам улугъа джораланнганды, Аллаху Тагъала 7-чи ёмюрде Мухаммад келечисинден билдиргенди аны бизге. Аны себебли бу Сыйлы Китабны – Аллахны Сёзюн окъуса адам, Хакъ джолгъа къайытыргъа не да Хакъ джолда барыргъа кюч-къарыу табар деб умут этебиз».
Бютеу джашауун Аллахха къуллукъ этиуге берген Эбзеланы Абюсюб афендиге разылыгъыбызны билдиребиз эмда саулукъ, узакъ ёмюр тилейбиз анга Аллахдан».
Эбзеланы Абу Юсуф хаджи дин китабла бла, чыгъармала бла бизни шагъырей эте тургъанды. Алай а, аны эм уллу иши – сыйлы Къуранны ана тилибизге кёчюргениди, хар сураны ким да ангыларча ачыкълагъаныды. Журналда чыкъгъандан сора, юч джылны сюйген, сюймеген да не айтырын сакълагъанды. Юч джылны ичинде джукъ айтмай, эслеген халатларын да джашырыб, энди сёз этерге кюрешгенле бар эселе – гюнахха киредиле: Китаб чыкъгъынчы айтыргъа керек эди аллай затланы. Алай болса да, олсагъатда окъуялмай, энди окъуб, джангылыч джерлерин кёргенле бар эселе, авторгъа билдирсинле: китаб экинчи кере да чыгъар. Джангыз, айтырларын авторгъа айтмай, джер-джерде сёз чыгъарыб айланыу – адамлыкъгъа-муслиманлыкъгъа келишген зат тюлдю.
Мени оюмум: Абюсюб афенди бизде, дин джаны бла, не бир алим, не бир тылмач, не бир джазыучу эталмагъан ишни этгенди. Адамлагъа ауаз бериую бла да, динни юсюнден джазгъанлары бла да, дин китабланы кёчюрюую, чыгъарыуу, джайыуу бла да, халкъыбызны Хакъ джолгъа тартыб кюрешеди. Аны ол къыйыны – халкъыбызны азабдан къутхарыргъа кюрешген иши-сёзю – тыйыншлы багъасын бизден табмаса да, Аллахдан табар деб, ийнанабыз: Абюсюбню кючю бла Аллахны сёзюн биз ана тилибизде эшитебиз, кёребиз, окъуйбуз. Ахыр файгъамбардан – Мухаммад файгъамбарыбыздан – адам улугъа билдирилген Аллахны сёзю бютеу дунияны кючлей барады. Дунияда Къуран кёчюрюлмеген тил къалгъан болмаз. Башха тюрк тиллеге ол эртделеде огъуна кёчюрюлгенди. Къуранны къарачайча чыкъгъаны динибизни, тилибизни, адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны да сакъланырына себеб боллукъду. Не джаны бла алыб айтсакъ да, бизни джашауубузда, культурабызда, тилибизде, тарихибизде да уллу ишди бу. Тюрлю-тюрлю китабланы, тыйыншлы, тыйыншлы тюл эселе да, баямлаб, хахайлаб, презентацияла этиб кюрешедиле. Къуранны ана тилибизде чыкъгъанын а – бютеу муслиман халкъыбыз, бютеу республика белгилерге керек эди. Джукъ этилмегени, айтылмагъаны – республиканы башчыларына да, муфтиятха да, дин аралыкълагъа да, джазыучуланы, журналистлени бирлешликлерине да сый тюлдю. Абу-Юсуф хаджини бизни адабиятха къошхан къыйыны ючюн, джазыучуланы тизимине алыргъа керек эди. Мен кюрешиб, башхаланы да болушдуруб къурагъан Къарачай джазыучуланы Союзун къурутуб къоймасала эди, быллай ишлени этген тынч боллукъ эди...Алай болса да, Абюсюб афенди – Къуранны къарачай тилге кёчюрген мубарек – кёб джашасын, муратлары толсунла, Уллу Аллах кеси къууандырсын аны.
Быйыл Къарачай-Малкъар халкъ сюргюнден (1957-2007) Джуртуна къайытханлы 50 джыл болады. Ол ёмюр джарымны ичинде халкъыбызны къууанчындан джарсыуу кёб болгъанды. «Ол элли джылны ичинде тарих, адабият джаны бла талай онглу китабны айт, тарих, адабият, культура джетишимибизди деб белгилерча эмда халкъыбызгъа эм бек хайыры тийгенди (тиерикди) деб, ёрге тутарча» деселе, бу китабладан, газетледен башларыкъ эдим:
1. Къуран. Къарачай тилге кёчюрген Эбзеланы Абу-Юсуф хаджи.
2. Мызыланы Исмайылны тарих тинтиулери, китаблары – бары.
3. «Кузей-Баты эмда Орта Кавказны халкълары: джашагъан джерлери бла кёчюулери». Джазгъан Кипкеланы Зарема.
4. Биджиланы Ханафийни, Байчораланы Сосланны, Лайпанланы Къазийни тюрклени юслеринден тинтиулери.
5. Нартла (Къарачай-Малкъар нарт эпос).
6. Джырчы Сымайыл. Джырла бла назмула.
7. Кюренли джазыула. Джазгъан Къагъыйланы Назифа.
8. Къарачайлыла. Сюргюн эмда къайытыу. 1943-1957.
9. газетле «Юйге Игилик», «Тёре», «Балкария» эмда журнал «Ас-Алан».
Алай а, бу китабланы белгилеген къой, атларын да айтырыкъ тюлдюле. Къарачайда (Къарачай-Черкес джумхуриетде) бюгюн хал алайды – халкъгъа джарагъан китаблагъа да, аланы джазгъанлагъа да джол джокъду. Алай а, зулму кюн айтылгъан хакъ сёзню багъасына багъа джетмез, ол сёзню айталгъан да халкъны эсинден кетмез.
КЪУРШОУДА
1
Къуру Къолду былайыны аты. Алгъын аты Суулу Къулакъ эди, Терекли да деучен эдиле. Энди былайда шоркъулдаб баргъан къара суу да джокъду, шууулдаб, тёгерекге джан салыб тургъан чегет да джокъду. Тереклеге къонуб, джюз тамакъдан къычырыб, сызгъырыб, джюуюлдеб, джырлаб туруучу къанатлыла да джокъдула – башха берекетли джуртлагъа кетгендиле ала да. Къулакъны эки джанында къабыргъала да джаландыла. Джалан болгъан бла къалсала уа. Джангурла джууа, топрагъы кете, таб, ууакъ аякълыла булджунурча, кырдык ышаны джокъду.
- Эй, мен джаш сагъатда былайда бир берекет, бир къудурет бар эди... Мал да кютеем, чалкъы да чалаем, суусаб болмасам да, къара сууундан ичмей кетмеученем – алай татлы эди ол...
- Да къалай думп болуб къалды да ол берекет?
- Къалаймы? Алгъа чегетлени кесиб, къурутдула. Сай бола келди да, бираздан къара сууну да чыкъгъаны тохтады да къалды. Чегет бла суу бир-биринден къарыу ала джашайла. Энди экиси да джокъ.
- Огъай, терс айтаса,- деб, сёзге къошулду экинчи джюзджыллыкъ къарт. – Сууну илипин этиб башха къулакъгъа тартхандан сора, къуруб башлагъан эди чегет. Чегетни ёре туругъун, сауун да кесиб артына чыкъгъанларында уа, суу да къуруду да къалды.
Чегетни кесиб къурутханларындамы къуругъанды суу, огъесе, сууну къурутханларындамы къуругъанды чегет? Ёзге мени къайгъым, джарсыуум джангыз Къуру Къол тюлдю. Чегетсиз суу да къуруйду, суусуз чегет да къуруйду. Чегет – халкъды, суу а – Ана тил. Ма алагъа сагъыш этеме мен. Чегетнича, алгъын халкъымы кесиб кюрешгендиле, тюбелек къурутур ючюн, джуртундан-топрагъындан айырыб, тамыры бла къобарыб, элтиб къум тюзлеге атхандыла. Фыргъауун ёлюб, кърал тамада ауушуннганында, 14-джыллыкъ сюргюнден халкъ Джуртуна къайыталгъанды. Алай а, аны алгъынча таулагъа джерлешдирмей, нарат чегет болургъа къоймай, талла бла, бусакъла бла, къайын терекле бла, айтыргъа, джюз тюрлю къауум бла къатышдырыб, Нарат-Тал халкъ этиб, Бёрю-Ит аты бла бир джыйымдыкъ джумхуриет къурагъандыла. Энди бёрю улугъан, ит чабхан къулакъланы сасытады. «Оноуу тоноу болгъан» Орман Аю аланы бир-бирине юсдюреди, бир-бирине кесдиреди, орчалыкъ, тёрелик кибик да этеди, алай джашайды Бёрю-Ит джумхуриетде Нарат-Тал халкъ. Алай а, бёрю улугъан, ит чабхан Аюню тынчлыгъын бузады, къулагъына джарашмайды, ол кеси ангыламагъан тиллени къурутуб, бары да аюча мурулдарларын излейди. Аю энди башха тилле бла къазауат этеди.
- Бёрю улугъан, ит чабхан къуджур тилледиле. Бир-биригизни да ангыламайсыз. Аны себебли барыгъыз да бир тилге – аю мурулдаугъа кёчерге керексиз.
Энди халкъланы алгъынча къырыб, не да сюрюб-кёчюрюб дуниягъа эрши кёрюннгенден эсе, аланы тиллерин-эслерин-тарихлерин алыб, думп этген таб тюлмюдю? Бёрю джокъ, ит джокъ – бары да манкъуртла. Нарат терек джокъ, тал терек джокъ – бары да бир джыйымдыкъ чегет – орман. Орманны иеси уа – Аю. Орман къралда-джуртда къул-манкъурт халкъы бла Аю Бий джашайды.
Орман Аюню тарих да бир джукъгъа тюшюндюрмегени, юретмегени сейир тюлмюдю? Халкълагъа аллай зорлукъ, терслик этиую келтирмегенми эди Россияны 1917-чи джыл большевик Революциягъа? Ол революцияны хазырлагъан, анга башчылыкъ этген да чууутлула эдиле. Алай а, энди аланы энчи къраллары барды, Россияда да алагъа энди революция керек тюлдю – байлыкъ аланы къолларына кёчгенди. Къыйынлыла – Къарачайча, энчи къраллары болмагъан, тиллерине, джуртларына – халкълыкъларына къоркъуу тюшген аз санлы халкъладыла. Алай болса да, джашаргъа, сакъланыргъа башхаладан да юренирге керек болур.
Джуртларындан къысталыб, къралларын-къраллыкъларын да тас этиб, дуниягъа къуш тюгюнлей чачылыб кетген чууут халкъ, эки минг джылны узагъына тюб болуб къалмай, сакъланнган да этиб, Джуртунда къралын къалай къураялды?
Мен ангылагъаннга кёре, чууутну минг-минг джылны сакълаб келген – башха динлеге ушамагъан китабы-дини болгъаныды. Джазма тили болгъаны себебли, ол тарихин, тарих эсин, миллет сезимин, ангысын тас этмегенди. «Чууут динине бек» деб да аны ючюн айтылгъанды. Экинчи джанындан, сатыу-алыу дегенча, дженгил хайыр тюшюрлюк санагъатла бла кюрешгениди. Ючюнчю джанындан, къуру дуния малгъа къызыныб къалмай, мадары болгъан окъуугъа, билимге, илмугъа, санатха мыллык атхандыла. Тёртюнчю джанындан, къайда болсала да, бир-бири бла байламлы болуб, бир-бирине дагъан болуб кюрешгендиле. Бешинчи джанындан, фахмуларын, билимлерин, байлыкъларын да бирлешдириб, джашагъан къралларында оноугъа-къуллукъгъа тюшерге тырмашхандыла. Россияда да 1917-чи джыл большевик революцияны мыйысы чууутлула болгъандыла. Къайсы къралда джашасала да чууутлула, бир-бирине дагъан бола, окъуулары, билимлери, байлыкълары бла къалгъанладан баш болуб къаладыла. Аладан кёб затха юренирге боллукъду. Къыйынлыкъ бютеу дуниягъа чачхан халкъ, эки минг джылдан Джуртунда къралын къураялгъаны, ёлген тилин тирилтгени – адам сейир этерчады. Энди кесибизни халкъыбызны къадарына да бир къарайыкъ.
2
Къарачайны Алан къралы 14-чю ёмюрню аягъында (1396-1397 джылла) тюб болгъанды. Аны къурутхан, Баязитни да къаушатхан, Асхакъ Темирди. Андан бери кёб заман кетмегенди – 600 джыл.
1428-чи джыллада Тимурну сюргюнюнден Къарчаны башчылыгъы бла ызына къайыталгъан аланла, таулада сау къалгъан бурху къауумгъа къошулуб, Къарча кърал – Къарачай кърал къуралады.
1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус патчах къазауат бла 400 джылны узагъына энчи кърал болуб тургъан Къарачайны кесине къошады. Алан къралыбызны къурутхан Тимур эсе, Къарачай къралыбызны къурутхан Орус патчахды.
1943-чю джыл ноябрны экисинде Орус коммунист совет империяны патчахы Сталин Къарачай халкъны тутмакъ-джесир этиб сюрюб, 558 кесек этиб, Орта Азияны «барса-келмез» тюзлерине чачады. Темирни сюргюнюнден Къарча ызына къайытханча, Сталинни (Къурчну) сюргюнюнден да Къарачай халкъны сау къалгъан джарымы 1957-чи джыл ызына къайытады. Алай а, Сталин-Берия-Суслов къурутхан къраллыгъын-автономиясын ызына къайтарталмай къыйналады бюгюн да. Энчи кърал болалмагъандан ары, бир да къуруса да, халкъны джуртунда энчи юйю-автономиясы болмаса, халкъгъа джуртун, тилин, адетин-тёресин сакълагъан бек къыйынды. Энчи юйю-автономиясы болмаса, ол тин хазнасына, табигъат байлыгъына да ие болалмайды. Аты тюрленнгенликге, импер къылыгъы, хауасы тюрленмеген Орус кърал, аны ючюн кюрешеди бюгюн да халкъланы миллет автономияларын къурутуб, миллет хакъларын сыйырыб, миллет эслерин-ангыларын тунчукъдуруб, динлерине, тиллерине, джуртларына да эркин этмей... Быллай зорлукъда-зулмуда халкъыбызгъа кесин сакъларгъа мадар бармыды? Халкълыгъын тас этмей, орусну ичинде эриб, джутулуб къалмай, сакълаяллыкъмыды кесин къарачай халкъыбыз?
Бу соруулагъа бир джууаб барды: ёлюрге излеген ёледи, джашаргъа излеген джашайды.
Халкъыбыз бюгюн тутмакъда, джесирде тюлдю. Джуртундады, башына бошду. Ач-джаланнгач болуб, къырыла турмайды. Джан къайгъылыкъ тюлдю. Орус-черкес-абаза-ногъай бла бирге болгъан, «Къарачай-Черкес» аты бла бир республика кибиги да барды. Республиканы президенти, парламентини да кёбюсю къарачайлыладыла. Къарачай-Черкес джумхуриетде адам саны бла Къарачай эм уллу халкъды. Алай эсе, халкъ халкълыгъын тас этед деген къоркъуу къайдан чыгъады? Нек барды аллай къоркъуу?
Къоркъуу салгъан – къралды. Къралгъа бизни эрши кёргюзтюб кюрешгенле – къабарты-черкес-абаза хоншуладыла. Алай а, ала джукъ да эталлыкъ тюл эдиле, кесибизни ичибизден сатлыкъла чыкъмасала. Къралны кёзюне илинир ючюн, кърал къуллукъгъа тюшер ючюн, кърал къуллукъда турур ючюн, халкъларын аманлаб, алай бла орунлу болургъа кюрешген амантишле табылыб къаладыла. Агъачны кесинден чюй ишлеб джаргъанлары, бурундан да белгилиди. Халкъ амантишлерин къурутмаса, амантишле халкъны къурутадыла. Хоншу душманла да, кърал да кеслерини къара, кир ишлерин амантишлени къоллары бла бардырадыла. Уллу кърал къуллукълада ишлеген къарачайлыла бардыла деб къууанырдан алгъа, ала кимге къуллукъ этедиле деб къараргъа керекди, алагъа багъа халкъларына джарагъанларына кёре берирге керекди.
Халкъ деген сагъатда – къралы, къраллыгъы, дини, тили, джурту, тарихи, адети-тёреси-джоругъу, не ишле бла джашау этгени, таб, миллет тебсиси – ашарыгъы-ханты сорулады. Халкъ ХАЛКЪ эсе, миллет байрагъы, миллет тамгъасы, миллет орайдасы да болмай мадары джокъду.
Къралы, къраллыгъы. 1828-чи джылдан бери, Къарачай къралны къазауат бла Орус кесине къошхандан бери, Къарачай, сюйюб-сюймей, къууаныб-къууанмай джашай эсе да, Орус къралда джашайды. Бюгюн Къарачайны къралы – Россия Федерация деб айтылгъан Орус къралды. Орус къралны ичинде да энчи автономиясы джокъду – орус, къазакъ, черкес, абаза, ногъай бла бирге бир къатышхан, джыйымдыкъ «Къарачай-Черкес» атлы республикада джашайды. 1943-чю джыл Сталин къурутхан Къарачай автоном област бюгюн да ызына сюелмегенлей турады.
Дини. Эм алгъа, бютеу тюрк халкълача, Къарачай Тейриге табына келгенди. Алан кърал болгъан кёзюуюнде христиан диннге кёчгенди, алай а, тейричилик тёрелерин да унутмагъанды. Бюгюнлюкде тутхан дини ислам динди. Алай а, керти ислам динни джорукълары бла джашагъан бек аз адам болур, гяуур къралда алай джашагъан тынч тюлдю. Динде эм уллу харам – адамны саулугъуна къатылгъан, мыйысын къатышдыргъан затладыла. Аланы бири – аракъыды. Ислам динибиз аны харам этгенликге, кърал аны халал этиб турады. Къарачайны ичинде аракъы заводланы салыб, халкъны ичкичи этиб кюрешген иш адамла да бек гюнахлы, осал иш этедиле. Алай а, кърал аланы джанында болгъаны себебли, ички заводланы къурутдурургъа мадар джокъду. Киши ичкини сатыб алмай, ичмей тохтаса эди, ол заводла кеслери аллына джабылыр эдиле. Алай а, халкъны хазна къалмай барысы аракъыдан джийиргенмейди. Ичкисиз къууанч болмайды. Аллах харам этген ичкини ёрге тутуб, Аллахны аты бла алгъыш этиу – халкъда адет болуб бошагъанды. Не этгенлерин, не айтханларын билмейле – Аллаху Тагъала кеси тюзетсин.
Тили. Къарачай тил (Къарачай-Малкъар тил) – Тюрк тилди, тюрк тил терекни бир бутагъыды. Алай а, «тилибиз тюрк тил болгъанлыкъгъа, биз тюрк халкъ тюлбюз – биз тюрк тилни алгъан кавказ халкъбыз» деб, бир къауумла, джылан къабындан джийиргеннгенча этедиле. Алагъа айтырым: къалгъан кавказ халкъла алмагъан тюрк тилни биз нек алыргъа керек эдик? Биз тюрк тилни алмагъанбыз, биз тюрк тил бла джаратылгъанбыз. Алай демек, биз тюрк халкъбыз. Кавказ да тюрк джуртду. Кавказны Тюркден къазауат бла сыйырыб, Орус кесине алай къошханды. Къошханлыкъгъа уа, джер атлары, тарих, археология, тил эскертмеле – бары минг-минг джылны былайларыны иеси Тюрк болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Орус, эрмен, тегей, черкес алимле тарихни кеслерине джараулу этерге кюрешгенликге, кертиси алай тюлдю.
Дунияны къалтыратыб тургъан Тюркден келеди бизни къаныбыз. Орус да, урум да, эрмен да Тюркге джаулукъ этиб кюрешгенликге, Тюркню тюненесин киши сыйыраллыкъ тюлдю. Аллай кючлю, терен тамырлары болгъан Тюркню тамбласы да джарыкъ боллугъуна кишини ишеги болмасын. Джюзле бла джылланы Орус империя Тюркню не къадар аман бетден кёргюзтюрге кюрешиб тургъанды. Тюрк халкъланы тюркбюз дерге мадарлары болмагъанды. Бюгюн бир къауум къарачайлы, кесине тюркме дерге ыйлыкъгъаны анданды эмда тарихни билмегенинденди.
Тюрк къауумланы кючлюлюгюн бу затдан да билирге боллукъду: 1930-чу джыллагъа дери Кавказ халкъла бир-бири бла тюрк тилде сёлешгендиле. Кавказ халкълагъа къыйынлыкъ джетген сагъатда, алагъа чеклерин ачыб, джуртуна къойгъан да Тюркдю. Кавказны эм буруннгу халкълары, керти иелери да тюрк къауумла болгъандыла. Ма ол тюрк къауумланы туудукъларыбыз биз къарачай-малкъар халкъ. Ким не айтса да, къабарты-черкес-абаза къауумла «дыф» демезге керекдиле: ала Къарачай-Малкъар джуртха артда келе тургъандыла, ол тарихде белгили затды. Аланы былайлагъа орнатхан Орус империяды, бюгюн да Орусха таяна, ала къарачай-малкъар тюркле бла кюреше эселе, халкъыбызны джуртун, тарихин да сыйырыргъа кюреше эселе, кеслерине табсыз этедиле. Биреуге уру къазгъан ары кеси тюшюучюсю белгилиди.
Джурту. Къарачайлыланы кёбюсю бюгюннгюлюкде Къарачай-Черкес республика бла Къабарты-Малкъар республикада джашайдыла. Къарачай-Малкъар халкъны джуртунда башха халкъла да джашайдыла, аланы бизни джуртха джерлешдирген Орус империя болгъанды.
Тарихи. Къарачай-Малкъар халкъны тарихин 18-чи ёмюрге дери эм толу, эм тюз кёргюзтген алим Мызыланы Исмайылды. Аны китабын мени тилегим бла ингилиз тилге кёчюртген Америкачы профессор Хаджи-Мурат Хубийди, Тюркие тюркчесине кёчюрген да Шидакъланы Алийди. Мызы улуну тарих китабын юч тилде – орус, ингилиз, тюрк тилледе мен «Ас-Алан» журналны биринчи номеринде 1998-чи джыл басмалатхан эдим. Энди аланы интернет-сайтлада да кёрюрге боллукъду. Тюркчесин, редакторлукъ да этиб, Йылмаз Науруз «Бирлешик Кавказия» дергисинде басмалагъан эди.
18-19-чу ёмюрледе тарихибизни архив документлеге таяна эм деменгили, эм тутхучлу джазгъан Кипкеланы Заремады. Аны китабы орус тилдеди, башха тиллеге кёчюрюлмегенди. Будайланы Назирни тарих ишлери да аллай мийик дараджада джазылгъандыла.
20-чы ёмюрде тарихибиз белгилиди, аны юсюнден кёб иш джазылгъанды, алай а, бирге джыйылыб, томла болуб чыкъмагъанды. Кимни ким болгъанына да толу, тюз багъа берилиб бошалмагъанды. 20-чы ёмюрде тарихибизге джангы кёзден къараргъа керекди. Не ачы болса да, тюзю айтылмай, Тюзлюк хорламаз. Алайсыз, бюгюннгю къыйын халгъа къалай джетгенибиз да ангылашынныкъ тюлдю.
Адети. Къарачайны бурундан келген адетлери унутулмагъандыла. Алай а, 1917-чи джылдан сора, коммунист системаны къыйынлыгъындан, эркиши бла тиширыуну юйюрде дараджалары тюрленнгенди. Къарачай юйдегиде бюгюн оноу этген тиширыуду деб къояргъа боллукъду. Тиширыу башчы болгъан эсе уа – халкъны бютеу джашауу да тюрленнгени ангылашынады. Бу зат кёб заманны сакъланса, халкъны халиси тюрлениб къалыргъа боллукъду. Тиширыу джашына «халкъынг, джуртунг ючюн кюреш, сермеш, къазауат эт, ёл» деб айтырыкъ тюлдю. Бюгюннгю сатлыкъ оноучула-къуллукъчула да, къоркъакъ айдынла (интеллигенция) да анга шагъатдыла. Бу къоркъуулу затды. Муну юсюнден уллу тинтиу иш керекди. Бу затха керти да оноу керек болуб турады.
Ашы. Къарачай халкъны джашауу тюрленнгенди, ашы уа тюрленмегенди. Эт, айран, гырджын, хычын – бары да бурундан келгенича турады. Джангыз, харам ички да эркин джюрюйдю энди. Ашны алгъынча ашагъанлыкъгъа, бурунча таулада, ауур, къара ишни ишлеген азды. Аны себебли, семириб, къарынлары салыныб айланнган джаш адамла аз тюлдюле.
Миллет байрагъы.
Миллет тамгъасы.
Миллет орайдасы.
Къарачай халкъ кърал бола, къраллыкъ джюрюте келген халкъды. Хазар, Булгар, Алан къралла эсибиздедиле алкъын. 400 джылны (1428-1828) кишиге бойсунмай тургъан Къарачай кърал а, тюненеча кёрюнеди кёзюбюзге. Бизни байрагъыбыз, тамгъабыз, орайдабыз да болгъанды. Алай а джангы байракъ, тамгъа, орайда къураргъа да эркинлиги барды халкъны. Не келсин, бютеу кавказ халкъланы ичинде Байракъсыз, Тамгъасыз, Орайдасыз тургъан бизбиз. Ол айыбды, бедишликди. 1990-чы джыллада, «Джамагъат» организациябыз бютеухалкъ организация болгъан сагъатда, биз байракъ, орайда къайгъылы тюл эдик. Къарачайны Сталин къурутхан энчи къраллыгъын-автономиясын ызына сюей эсек – хар не да орнун табар деб тура эдик. Биз айтханча болмады – Къарачай област къуралмады ызына. Энди аны джылауун этгенибиз боллукъду – таблыкъ келир – биягъынлай ёрге турурбуз. Бюгюн а, бютеу джамагъат организацияла, алимле-тарихчиле, джазыучула-назмучула, композиторла, джырчыла – бютеу барыбыз биригиб, халкъны символларын джарашдырыргъа керекбиз. «Байракъсыз, Тамгъасыз, Орайдасыз Къарачай» деб, хоншула хыликке этерча болуб турабыз. Чеченни, Юнгюшню (Ингушну), Тегейни, Адыгны – барыны барды аллай миллет белгилери. Амалсыздан, мен кесим «Ас-Алан» журналгъа кесим къурагъан белгилени салыб да кёрген эдим. Ол Байрагъы бла, Тамгъасы бла, кесим джазгъан Орайданы сёзлери бла журнал 1998-2003 джыллада, мен амалсыз болуб тышына кетгинчи, чыкъгъанлай турду. «Сюзейик, джарашдырайыкъ Миллет белгилерибизни» деб тургъанлыгъыма, эс бургъан, джукъ айтхан болмады. Хар адам кесича бир зат этиб барыргъа да джарамайды, алай а, ким болса да башламаса, иш орнундан тебмейди.
Бу бютеухалкъ ишди, халкъны бетиди. Миллет Байракъда, Миллет Тамгъада, Миллет Орайдада Халкъны джурту да, дини да, тили да, тарихи да, иннети да кёрюнюрге керекдиле. Минги Тау халкъыбызны, джуртубузну белгисиди. Бояула – кёк, акъ, джашил, къызыл – бизни динибизни, тарихибизни, иннетибизни да кёргюзтген затладыла. Символикадан хапарлы адамла джыйылыб кенгешселе, иш созулмай тынаргъа боллукъду. Ансы, бу туруу туруу тюлдю – джаш тёлюню да кёлюн аман этмейик. Джаш адамла соргъанлай турадыла: бизни байрагъыбыз, тамгъабыз, орайдабыз джокъмуду деб. Башхаладан уялгъандан, кеслери бирер затны къурашдырыб кюрешедиле.
Къарачайлыла, Халкъ эсек, халкълыгъыбызны кёргюзтейик. Бютеу дунияда да «Къарачайны Миллет Байрагъы, Тамгъасы, Орайдасы барды, бирди, буду» деб, танылырча, джюрюрча этейик.
Бу иш башланыб, къарачай интернет-сайтлада, газетледе-журналлада сюзюлюб, конкурс халда хорлагъан вариант бир бегисе – аны джюрюте турургъа боллукъ эдик. Айтханымча, мен джарашдыргъан байракъны, тамгъаны «Ас-Алан» журналда, «Дуния намыс эмда Ахырат азаб» китабда да кёрюрге боллукъду. Мен джарашдыргъан Байракъны бети джашил эди, арасында да – учуб баргъан акъ къанатлы Минги Тау. Миллет Орайда (Гимн-Марш) быллай сёзлю болса деб джазгъан назмум да, быллай эди:
КЪАРАЧАЙ*
Бештау джаны, Архыз, Махар, Теберди... –
Мийик Джуртну бизге Тейрибиз берди,
Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю,
Джулдуз халкъы, Тейри халкъы Къарачай!
Не залимни аллында да бюгюлмей,
Къара кюн да Эркинликден тюнгюлмей,
Таш башында джашау эте келгенсе,
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Къарачай!
Ненча кере КЮНЮ, АЙЫ тутулгъан,
Анча кере джелмаууздан къутулгъан,
Темирлеге, Къурчлагъа да къатылгъан,
Деу халисин кёргюзтгенди Къарачай!
Юзмегенсе нартюх, арпа урлугъун,
Джигитликни, адамлыкъны къорлугъун,
Бурун кибик кърал къурадынг-къурдунг,
О нарт халкъы, алан халкъы Къарачай!
Барды Сени Аллахынг да, тилинг да,
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да,
Къатылмазла Санга къартлыкъ, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай!
*(Назму, 1991 джыл ноябрны 17-синде – Къарачай халкъ джыйылыб, кесини энчи Джумхуриетин (Республикасын) къурагъанын баямлагъан кюн – джазылгъанды. Былайда «Минги Таулула» китабда басмаланнганыча бериледи).
Мену умутум – Сёз бир башланса, хар ким кесиникин теджей келиб эм ахырында халкъ чёб атыб (ой бериб), хорлагъанны барыбыз да къабыл этер эдик, алай бла миллет белгилерибиз болур эдиле. Бу ишни мен тындыралмадым, ахырына джетдиралмадым. Энди интернет-сайтлары болгъанла, газет, журнал чыгъаргъанла бу ишни баджарыргъа керекдиле. Шохларым, бу ишни да кесибиз этмесек, бизге киши этериги джокъду. Назым Хикмет айтханлай, «Мен джанмасам джулдуз болуб, Сен джанмасанг джулдуз болуб, Ол джанмаса джулдуз болуб, – Ким чачар къарангыны?!». Ким болса да этер деб туруу – тюз тюлдю. Бир-бирине къараб туруу бла джукъ болмайды. Башларгъа керекди. «Башланнган иш битер» деб сёз барды. «Къалгъан ишге къар джауар» деб да барды сёз. «Бёрю атарыкъ бёркюнден» дегенлей, Халкъ да Миллет Байрагъындан, Тамгъасындан, Орайдасындан башланады.
КЮЧЮКЛАНЫ ЗУХРАНЫ КИТАБЫ
(Кеси кесибизни танытхан илму ишни юсюнден)
Окъуйбуз, сёлешебиз, джазабыз. Алай а, Сёзге кераматхача къарагъан, аны тахсасын, ташасын ачалгъан бек аз адам барды. Сёзню тинтиб, алай бла халкъны ич дуниясы тыш дуниясы бла къалай байламлы болгъанын ачыкълагъан илму ишди Кючюкланы Зухраны «Онтологический метакод как ядро этнопоэтики» деген китабы. Сёз – ол кёб къатлыды, кёб магъаналыды; анда къалюбаладан бери келген джолубузну, тарихибизни, адетибизни, ангыбызны, эсибизни – айтыргъа кесибизни кёрюрге боллукъбуз. Боллукъбуз, амма, не эсе да, Зухрагъа дери бизни адабиятда быллай мийик илму дараджада таулу сёзню киши тинталмагъанды, сёзню таша магъанасын туру эталмагъанды. Зухраны бу къыйынын окъуб, ангылаб, толу багъа берген да тынч иш тюлдю. Сёзню тышын барыбыз да кёребиз, Зухра уа, Сёзню ичин кёргюзталгъанды, бир таша дунияны ачалгъанды бизге.
Алгъаракълада джазгъан бир назмумда быллай тизгинле бар эдиле:
Сез: сЁЗде барды ЁЗ.
СЁЗ – ЁЗ.
ЁЗ – СЁЗ.
Джангыр: джАНГЫда барды АНГЫ.
ДЖАНГЫ – АНГЫ.
АНГЫ – ДЖАНГЫ.
Джангы Сёз – джангы Ангы.
Джангы Ангы – джангы Сёз.
Зухраны сёзю джангы Ангыны туудурлукъ джангы Сёздю адабиятыбызда. Бюгюн халкъыбызны джуртуна, тилине да къоркъуу тюшген сагъатда, алимни китабы бир Кертиге сагъайтады бизни. Ёмюрлени джашаб келген Джуртундан айырылгъан къой, юреннген ашарыгъындан айырылса да, тюрлениб башлайды халкъ. «Иймандан айырсанг да, айрандан айырма»» деб, зауаллы таулу билмей айтхан болмаз эди сюргюнде. «Таулу тюзде абыныр» деген сёз да бошуна туумагъанды. Дини, тили, джурту, тарихи, адети-тёреси, сууу-ашы, миллет ангысы-эси, окъууу-билими – была барысы да халкъны Халкъ этиб тургъан затладыла. Аны ючюн кюрешедиле душманла халкъыбызны тарихинден, Джуртундан, дининден, тилинден да айырыргъа. Аны ючюн кюрешедиле тарих эсин, миллет ангысын тунчукъдурургъа, окъуу-билим алыууна да чырмау болургъа. Джер атларыбызны тюрлендириб, тарих эскертмелерибизни чачыб аны ючюн кюрешедиле. Китабны окъугъан бу затлагъа сагъыш этмей къаллыкъ тюлдю. Алай эсе уа, Кертиге кёзюбюзню ачхан, эсибизни уятхан, халкълыгъыбызны сакъларгъа болушхан бир Китабды бу.
Кемликлери уа бармыдыла? Бардыла. Эм уллу джангылычха «малкъарлыла бла алагъа джууукъ джетген къарачайлыла...» деб, бир халкъны экиге бёлюб джазгъанын санайма. Экинчи уллу кемликге да «...аланла иран тилли болгъандыла» деб чертгенин тергейме. Бу аламат китабны сегизинчи бетинде илмугъа, миллет ангыбызгъа да келишмеген бу терс оюмла къалай басмаланнган болурла?
Дагъыда, китабны бир башха джеринде, 193-чю бетде, динибизге, миллет хауабызгъа да келишмеген, болмазлыкъ затны Зухра юлгюге келтиреди: «1996-чы джыл Х. элде юйленмей ёлген малкъар джашха (джууукъларыны излеми бла!) афенди терек бла некях этдиргенди». Къуджур тюлмюдю? Быллай затланы этерча, биз туура аллай бир джахил, меджисуу халкъ болурбузму? Адам бла терекге некях этдирген афенди уа къаллай муслиманды экен? Бу кемликле-джангылычла не Хакъгъа, не Халкъгъа келишген затла тюлдюле. Зухра эндиги ишлеринде быллай къуджур оюмланы баямларыкъ болмаз деб умут этеме.
Башха кемликге санагъаным – ана тилден назмуланы орус тилге терс кёчюрген джерлери барды. Сёз ючюн, 29-чу бетде мени «Ёре турукъ» назмуму «Прямостояние» деб кёчюреди. Назмуму «Энди» деген сёзюню орнуна, «Алай» деб, кеси башха сёз салады. Ол а, назмуну магъанасын тюрлендириб къояды.
Мени назмум былайды:
Сезим кетди – сёзюм кетди,
Энди мен – ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.
Зухра былай кёчюреди аны:
Ушло сознание – ушло моё слово,
Но я буду стоять (вертикально).
Посреди зеленого леса
Темнея, буду умирать.
Тюз кёчюрюлсе уа, былай боллукъ эди:
Чувство ушло – слово ушло,
Теперь я сухостой.
Посреди зеленого леса,
Темнея, буду умирать.
Кертиси, быллай халатла алай кёб тюлдюле. Китабха уллу заран да келтирмейдиле. Ала, халат тюл эселе да, ким биледи: сёзню башха джанын кёрген, башха магъанасын ачыкълагъан сейир фахмусу барды Зухраны. Аллай джангы къарамгъа тюзелгинчи, къарангыгъа не да бир бетли джарыкъгъа юреннген кёзюбюз башха тюрлю джарыкъдан къамаб турургъа боллукъду. Джангыз, ол башында айтылгъан уллу джангылычла болмасала эди... Алай болса да, Кючюкланы Зухра, джангы сёз айталгъанды – барыбызгъа да керекли аламат китаб джазгъанды, кесибизге кесибизни танытханды. Мен айтханнга ийнаннганла, ийнанмагъанла да излесинле, табсынла, окъусунла Зухраны китабын. Мен а, алимге разылыгъымы бу назмум бла билдирирге излейме.
АЛЛАХ, АЙЫРМА ТАШДАН, ТЕРЕКДЕН
Кючюкланы Зухрагъа
1
Адамны сёзю – Аны ёзю.
Алай а,
Сёзню кесини да барды ёзю.
Сёз – Ёз.
Сёзню кесинде да барды магъана.
Ёзге, сёзню къурагъан хар бир харифде да
Барды магъана.
А-дан башланады Джаратханны бир аты да («Аллах»).
А-дан башланады «Адам».
А-дан башланады «Ахырат» да.
Ёлсек-къалсакъ да – сюелгенлей,
Тёшекде тюл, эшикде.
Ёрге, Кёкге тартхан,
Минарача тюз тургъан,
Сюелген харифден-белгиден – Алифден (А-дан)
Башланалла «Аллах» да, «Адам» да, «Ахырат» да.
Бу нарат терекле, къаяла, таула
Таулу элиблеча кёрюнелле кёзюме.
Къачан эсе да, таулу элибле болгъан эселе,
Сюелген харифле, ёре харифле болурелле ала.
Кюн десек – къарайбыз Кёкге.
Тау десек – къарайбыз ёрге.
Джер десек къарайбыз энгишге.
Адам десек а – къарайбыз къайры?
Аллах десек а – къарайбыз къайры?
Хакъдан башланады Халкъ.
Элибден башланады Эл.
Кёзге кёрюнмеген
Таша магъана барды харифледе, сёзледе.
Хар кимге да ачылыб бармайла ала.
Кераматы болгъанлагъа ачылалла ала.
Харифледе, харфлада, сёзледе
Къалюбаладан ахырзаманнга дери
Джазылыбды адамны-халкъны тарихи, джолу, тёреси.
Аны окъуялгъанлагъа – махтау.
2
Бу Ташды. Аны джанында
Джашыныб джатады таулу.
Къара атханча, мараб,
Атады, келе тургъан джауну.
Бу Терекди. Анга къысылыб,
Кёрюнмей, ташадан къарайды таулу.
Таулу тюл, ёлюм кеси
Сакълайды, марайды джауну.
Ташы, Тереги сау болуб,
Таулу хорлатырыкъ тюлдю кесин.
Ма аны ючюн душманла, джаула
Къуруталла аны Ташын, Терегин.
Тюрлю-тюрлю хыйла бла, зорлукъ бла,
Кюрешелле таулуну тюзге эндирирге.
Ташындан, Терегинден айырсала уа,
Тынч боллукъду аны ёлтюрюрге.
Атылтыб, чачыб Ташын, Къаясын,
Кесиб, кюйдюрюб Терегин, Чегетин,
Душман таулуну хорлагъанды алай.
Огъай!
Таулу джуртунда хорланмаз, огъай.
Таулу душманнга бойсунмаз, огъай.
Ташны, Терекни къурутса да душман,
Къаяны, Тауну къуруталмаз ол.
Таулу биледи аны,
Джау да биледи аны.
Ма аны ючюн кюрешелле таулуну
Тауундан айырыб, сюрюб тюзлеге.
Ол анда къуршоуда турурча,
Аны ышаннга салыб турурча душман.
Таяныргъа Ташы, Къаясы
Боллукъ тюлдю тюзде таулуну.
Тёп-тёгерегин къуршалаб душман,
Къуршоуда тутарыкъды аны.
Башын кёлтюргенни кесерикди башын,
Джангыз, тобукъланнганла, сюркелгенле къаллыкъдыла сау.
Таулу джаугъа къойса Терегин, Ташын,
Аны кесин да теблерикди джау.
Бизни сюрюб, айырыб тауладан,
Алыб джерибизни, эсибизни, ангыбызны да,
Къурутуб атыбызны, тилибизни, рухубузну да,
Бизни дуниядан тюб этерге излейди душман.
Ма аны ючюн керекди бизге
Алгъындан да бегирек къадалыргъа таулагъа.
Халкъымы къызы, джашы да, Тереги, Ташы да,
Ёлюм къоркъуу салгъанлай турсунла джаулагъа.
Таш бла Терекден къарайды таулу:
Джуртуна чабхан марайды джауну.
Таулу ёлсе – джаны кетмейди Кёкге,
Ол кёчеди Ташха, Терекге.
Ата-бабаны джаны къарайды Ташдан, Терекден.
Хасаукачы къарайды Ташдан, Терекден.
Келлик тёлю къарайды Ташдан, Терекден.
Къадарыбыз къарайды Ташдан, Терекден.
Билеме не болгъанын гюнах-сууаб.
Тейри адамы болгъанымы да билеме.
Дагъыда,- сен кимсе?- деб, сорсала, этеме джууаб:
Мен – Ташма, Терекме.
Къайданса?- деселе, этеме джууаб:
Ташданма, Терекденме.
Къайрыса?- деселе, этеме джууаб:
Ташхама, Терекгеме.
Джарым молла бла джарым алим
«Джахил, меджисуу» деб, джаралла джюрек.
Алай а, бизге ким-не болгъанын Таш бла Терек
Хакъ кертисин, тюзюн айталгъанды бир таулу къыз.
Айтады ангы, айтады джюрек:
Бизни дуниябыз – Таш бла Терек.
Сакъланныкъбыз, сакълаялсакъ аланы.
Аллах джурт этиб бергенди бизге тауланы.
Минги этегинде болгъанбыз Минги.
Ийманым, Аллахым барды мени.
Алай а, бир тилек сёз чыгъад джюрекден:
Аллах, айырма Ташдан, Терекден.
СЮРГЮНДЕН КЪАЙЫТХАНДАН СОРА
Быйыл, 2007-чи джылны май айында, Къарачай 14-джыллыкъ тутмакъдан-сюргюнден башына азат болуб, Кавказ джуртуна, Минги Таууна къайытханлы, 50 джыл боллукъду. Анга аталыб, Къарачай-Черкес Республикада къууанч джыйылыула, той-оюн, ашау-ичиу, дагъыда башха кёзбау затла бардырыллыкъдыла.
Алай а, сюргюннге чыдаялгъан халкъ, Сибирияны бузларындан, Орта Азияны къумларындан ёталгъан халкъ, 558 кесекге бёлюннген-чачылгъан, ёзге, мадар болгъанлай, бирге джыйылыб, Ата джуртуна къайыта билген халкъ – энди! – Джуртунда тюб бола тургъаныны юсюнден джангыз бир сёз айтырыкъ тюлдюле оноучула-къуллукъчула, не ючюн десенг, халкъны тюб эте тургъанла аладыла. 1957 джылдан сора, джигит, джигер халкъыбызны тюб этиб баргъанла – орус кърал тышындан келтириб салгъан тамадаладыла, алагъа уу бериб, аланы тохтаусуз къарачай халкъгъа удуб-юсдюрюб кюрешген черкес-абаза башчыладыла эмда алагъа бойсуннган, бетсиннген, къуллукъ ючюн къул болгъан, ичибизден чыкъгъан сатлыкъладыла-амантишледиле.
Ички-эсирик, омакъ сёзлени айтхан болмаса, Къарачайны арт 50 джыллыкъ джашаууну эсеблерин чыгъарлыкъ тюлдюле. Кёзбау байрамланы-шоуланы айгъакълар орнуна, халкъны кёзюнден аууун алыр орнуна, тюзюн айтыр-джазар орнуна, халкъны сагъайтыр орнуна, къалам тутханланы да кёбюсю кеслерин сакълаб, харам тынгылауну басыб тургъандыла, турадыла, турлукъдула. Биз кёчюрюлген-сюрюлген сагъатда къууанчдан джылагъан, биз къайытхан сагъатда бушуудан джылагъан («кетгенигизде да джыладыкъ, келгенигизде да джыладыкъ» деб, кеслери айтыучулай) бир къауум хоншу халкъны келечиси да, бизге къалай «джарсыгъанларын», бизге къалай «къууаннганларын» айтыучуларыча айтырыкъдыла, боза аякъны кёлтюрюб, «халкъланы бузулмазлыкъ къарнашлыкълары, шохлукълары ючюн» алгъышланы къутуртурукъдула. Ибилис шайтанларына разылыгъын билдиргенча, тамада Амантиш да тёбенирекде амантишлеге саугъала берликди. Аны бла бошаллыкъды къууанч, джангыз, къарачай халкъгъа андан не?
Къарачай халкъны алдау, ол сюргюнден ызына къайытыр-къайытмаз башланнганды. Черкес областны тамадалары къарачайлыланы къайытыуларына да буруу болургъа кюрешгендиле: «къарачай халкъны барын бир ызгъа джерлешдирирча таблыкъла джокъдула. Къарачайны къайытыуун талай джылгъа созаргъа керекди» дегеча сылтаула къурагъандыла. Къайытыб келген къарачайлылагъа да керекли болушлукъну (кърал буюргъан болушлукъну!) этерге унамай къыйнагъандыла. Эм уллу аманлыкъны этген а Черкес областны башчысы Карданов болгъанды. Ол «Къарачайны автономиясын (къраллыгъын) ызына къайтарыу» кърал бегимни джашырыб, аны экинчи бёлюмюн – «Черкес областны Къарачай-Черкес областха бурууну юсюнден» бёлюмюн кёргюзтюб къойгъанды. Ол затны ол Совет Союзну Коммунист партиясыны Ара комитетинде идеология ишлеге башчылыкъ этген Сусловдан – Къарачай халкъны кёрюб болмагъан, 1943 джыл Къарачайны джуртундан сюрдюрген Ставропол крайны алгъыннгы тамадасындан – изин болмай эталлыкъ тюл эди. (Къарачайлыладан ол аманлыкъны билсе джангыз Токаев билирге боллукъ эди – халкъ кёчген сагъатда да, халкъ къайытхан сагъатда да эм уллу къуллукъда ишлеген, халкъны башында тургъан къарачайлы ол эди. Ёзге бу затха документ шагъатлыгъым джокъду. Джангыз, ишекли этген талай зат барды:
1. Сталинчи джорукъ бютеу Къарачай халкъны Джуртундан кёчюрген-сюрген сагъатда, кърал джангыз Токаевни къойгъанды кёчюрмей. Кърал Къарачай областны къурутхан сагъатда, халкъны барын аманлыкъчыгъа санагъан сагъатда, «аманлыкъчы, сатлыкъ» халкъны башчысына алай иги кёзден нек къарагъан болур? Халкъ ызына къайытхандан сора да, Къарачайны атындан эм уллу кърал-партия къуллукъгъа да биягъынлай аны нек салгъан болур? Халкъына сюргюн этиле тургъан сагъатда халкъын джакъламай, тынгылаб тургъаны ючюнмю? Къарачайны къраллыгъын (автономиясын) ызына къайтарыгъыз деб, айтмазлыгъы ючюнмю? Къарачай халкъны душманы Сусловну айтханындан чыкъмагъаны ючюнмю, аны бла арасы иги болгъаны ючюнмю?)
Алай бла, Суслов-Карданов-(Токаев?) бир тилли болуб, Къарачай областны орнуна Къарачай-Черкес областны къуратыб къоядыла. Сюргюн джаханимден ётген Къарачайны джуртунда да къыйынлыкълары ма алай башланадыла.
Суслов – Совет къралны Коммунист партиясыны баш идеологу – быллай бир нек кёрюб болмай эди Къарачайны? Ёлюб кетгинчи, 1980-чи джыллагъа дери, Къарачайгъа къолундан келгенича аманлыкъ этиб турурча? Совет Союзну Коммунист партиясыны экинчи адамыны – Сусловну – аманлыкъ этерге уа къолундан кёб зат келе эди...
Ол заманлада Къарачай област Ставропол крайгъа бойсуна эди. Къазауатны заманында Ставропол крайны тамадасы Суслов эди. Немецле-алманла крайны кючлеген сагъатда ол партизан бёлеклеге башчылыкъ этиб, фашистлеге къаршчы къазауатны бардырыргъа керек эди. Алай а, Суслов, борчун тындырмай, къызбайлыкъдан къачыб, къазауат бармагъан джерде Кизлярда (Дагъыстанда бир шахар) баш сакълаб тура эди. Башсыз къалгъан партизан бёлекле да абызырагъан эдиле, чачылгъан эдиле. 1943 джыл, алманла ызларына ыхдырылгъандан сора, Суслов орнуна къайытыб, кесин тулпарча кёргюзтюрге кюреше эди. Джигит партизан Батчаланы Мудалиф партия джыйылыуда Сусловну терслеб сёлешген эди : «Сиз Дагъыстаннга къачыб, бугъуб, кесигизни табдырмай, бютеу партизан бёлекле башсыз къалыб, къалай къырылгъанларын билемисиз?». Алайда огъуна джигит тахсачыны-партизанны Мудалифни тутуб кетедиле да, зауаллыгъа, тюз сёзю ючюн он джыл тюрме-хапис азаб бередиле.
Ставропол крайда партизанлыкъ керекли дараджада нек джюрюш алмагъанын тинтерге Сталин Бериягъа (Сталинден сора къралда эм уллу кючю болгъан адамгъа) буюрады. Суслов башын алыр ючюн, бютеу гюнахны къарачайлылагъа кюрейди. Алай а, Къарачайны тамадалары джанларын сакъларгъа кюрешген болмаса, халкъларын сакъларгъа кюрешмейдиле. Аладан не сакълагъанларын ангылаб, «Бизде бандит, дезертир кёбдю, халкъдан кёл да табадыла; аскер болушлукъ болмаса, аланы къурутургъа кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю» дегенча хылымылы ётюрюк затланы айтадыла. 1920-чы джылладан башлаб да, Къабартыны тамадаларыны тарыгъыулары-уулары джетиб, Сталин Къарачайгъа иги кёзден къарамагъаны белгилиди. Аны: «Акъ Къарачай менден чырт болушлукъ кёрлюк тюлдю» деген сёзлерин кесини «Къарачай-Малкъар халкъны фаджиясы» атлы китабында Дудаланы Махмуд да джазады. Экинчи джанындан, Гюрджю бла чеклешген джерлени Россиядан юзюб, Гюрджюге къошаргъа Сталин бла Берияны къачанда огъайлары джокъ эди. Алай бла, джагъы болмагъан Къарачайны Джуртундан сюрюб, Джуртун да парчалаб, эм ариу, эм бай тау джерлерин Гюрджюге бередиле. Сталин бла Берия Ата джуртларын – Гюрджюстанны кенгертедиле, Къарачайгъа эм бек къара джакъгъан дезертир Суслов башын сакълагъан бла къалмай, оноуда къалады. Халкъларын джакъламай, этилген оноугъа харс уруб тургъанлары ючюн, олсагъатдагъы Къарачай областны башчылары да сау-эсен къалгъандан да озуб, артда да кърал-партия къуллукълагъа тюшедиле. Ма алай бла, зауаллы Къарачай халкъ 1943-чю джыл ноябрны экисинде Джуртундан сюрюлюб кетиб, 14 джылдан къайыталады ызына – 1957 джыл. Къайытханлыкъгъа уа, Къарачай областны ызына къурамайдыла. Черкес областны Къарачай-Черкес областха бурадыла. Бу затда, башында айтханыбызча, терслик Сусловдады, Черкес областны башчысы Кардановдады эмда Токаевдеди.
Къарачай област биягъынлай къуралса, кёб таша зат ачылыргъа боллукъ эди. Ол а – Сусловгъа керек тюл эди. Экинчи джанындан, къарачай халкъ тауларына, эллерине къайытмай, Черкесскни тёгереги тюзледе орналса, аны ассимиле этерге тынч боллукъ эди. Къарачай-Черкес областда къарачайлыла бла черкеслиле бир-бири бла кюреширик эдиле, ол тарихден белгилиди, 1926-чы джыл бирге джашаялмай, Черкес бла Къарачай аны ючюн айырылгъан эдиле. Аланы бир-бирине юсдюрюб, черкеслилени къоллары бла Къарачайгъа баш кёлтюртмей турургъа Сусловгъа, сусловчулагъа таб бола эди. Башха уллу политика да бар эди. Къарачай джюзле бла джылланы кеси кърал болуб тургъанды. 1828 джыл Орус империя къазауат бла къошханды аны кесине. Ма аны себебли, не да этиб, Къарачайны энчи джери-джурту, къраллыгъы, аты болмазча этиу – Орус империяны, Совет империяны, таб бюгюннгю Россияны да миллет политикасыды. Кесини Джурту-Джери болуб, кеси энчи кърал болуб, къраллыкъ джюрюте келген Къарачай халкъны эсинден, ангысындан ол затланы кетерирге керек эди. Ма аны ючюн Къарачайны Черкесге къошуб, джыйымдыкъ этиб, къраллыгъын, халкълыгъын къурутуб, сюрюу этиб кюреше эдиле. Черкеслилеге уа башхасы джокъ эди: аланы – къачхынчы къабартылыланы – Къарачайны джерине 18-19-чу ёмюрледе Орус империя джерлешдиргенин ала биле эдиле. Энтда Къарачайны къыйынындан, юлюшюнден бир джукъ юзер дыгалас эди аланы муратлары. Алай бла Коммунист партияны экинчи адамы Сусловну да, Черкес областны тамадасы Кардановну да иннетлери келишиб, Къарачай-Черкес област къуралады. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа деб, кърал буюргъан 132,9 миллион сом ачханы да асламы къарачайлыла джашамагъан черкес районлагъа эмда Черкесск шахаргъа берилгени белгилиди. Ма алай бла, Черкесск шахар да, черкес районла да аякъ юсюне турадыла, къарачайлыла уа кеси кючлери бла сыфырдан башлайдыла джуртларында орналыб. Токаев бу итликлени этдирмезге керек эди, алай а ол да Сусловну, Кардановну джанында болуб къалады: иги кесек къарачайлыны тау эллеге джибермей, Черкесскни тёгерегине джерлешдиреди. Бюгюн ол затны «Токаев сюргюнден келген къарачайлыланы таб джерлеге, тюз джерлеге тюшюргенди» деб, анга махтау бериу – не ангыламагъанлыкъдан чыгъады, не да, аны терслигин джууар ючюн, итликден айтадыла алай. Токаев Къарачайны ачхасын черкеслилеге ашатмай, къарачайлыланы да термилиб келген эллерине-джуртларына джерлешдириб, ачхаларын да кеслерине толусу бла табдырса эди... Ол затны этмеген къуллукъчугъа эскертме салдырыргъа излеген адамлагъа не айтыргъа боллукъду? (Энди алгъыннгы Къарачай областны чегинден тышында 30 мингнге джууукъ къарачайлы джашайды. 1990-чы джыллада Къарачайны энчи Республика этебиз деген сагъатыбызда анга къаршчы тургъан къарачайлыла да ала эдиле).
Къарачай-Черкес областда къарачайлыла джашагъан бёлгелеге, эллеге кърал болушлукъ эм артда джетиб тургъанды, не да джетмей къалгъанды. Къалгъан халкъланы не джаны бла да баджарыб бошагъандан сора, Къарачайгъа алай эс бурулгъанды. Термилиб келген туугъан джуртларында терсликни, хакъсызлыкъны кёлтюрмей, ызларына – Орта Азиягъа къайытыб кетген къарачайлыла да болгъандыла. Ёзге Къарачайны кёбюсю «Къобанны сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да» деб, кече-кюн да ишлеб, мал тутуб, кечинирге кюрешгенди. Тиширыула джюн ишге къадалгъандыла. Алай а, областны башчылары джюн затланы областдан тышына чыгъартмазча, сатдырмазча бегимле алгъандыла. Алай бла Къарачай халкъны ёмюрден бери джашатыб келген къол усталыгъына да буруу салыннганды. Не джаны бла да, сюргюнден ызына къайытхан халкъ аякъ юсюне турмазча, айнымазча этиб кюрешгендиле. Ансы да халкъны джаны бир бек джерде болур эди, тёш ашатмагъан тёзюмю да чексиз болур эди...
1957-чи джылдан 1990-чы джыллагъа дери Къарачайгъа къаршчы онла бла китабла, джюзле бла газет материалла чыкъгъандыла. Къарачайгъа къаршчы бегимлени алдыргъан эмда бардыргъан партия кърал къуллукъчуланы тукъумлары халкъны эсиндеди алкъын: Суслов, Горбачев, Мураховский, Инджиевский, Бурмистров... Совет Союзну Коммунист партиясыны идеологиядан башчысы Сусловну Къарачайгъа къаршчы кир политикасын Ставропол крайны, Къарачай-Черкес областны башчылары сюйюб, къатлаб бардыргъандыла. Дуния билген Горбачев да Къарачайны аманлагъан бла сюйдюргенди кесин Сусловгъа. Къарачай-Черкесияда уа Къарачайгъа эм уллу аманлыкъ этиб кюрешген черкесли Темиров болгъанды. Отуз джылны узагъына Коммунист партияны Къарачай-Черкес област комитетини экинчи секретары болуб ишлеген Темиров къарачай халкъгъа этген аманлыкъланы тизиб тебресенг, талай китаб боллукъду.
1943-1957 джыллада Къарачай халкъ Джуртундан сюрюлюб, инсан хакълары джокъ болуб, 14 джылны Орта Азияда тутмакъ-джесир халда тургъанды. 1957 джылдан Совет кърал 1990-чы джыллада чачылгъынчы, Орус кърал Къарачайгъа джуртунда да къыйынлыкъ джетдиргенлей тургъанды. Ол къыйынлыкъланы юсюнден архив материалладан джарашдырылгъан китаб барды – аны ингилиз, тюрк тиллеге кёчюрюб, дуния билирча ким этсин ансы?
Апрелни 26-да 1991 джыл Россия «Сюргюнден ётген халкълагъа реабилитация этиуню хакъындан» Закон алады, алай а, аны бла да халкъланы алдагъан болмаса, законун толтурмайды. Ол закон буюргъан затладан джангыз бири этилмегенди. Этиллик затны да этерге къоймагъанла биягъы черкеслиледиле эмда кесибизни оноучуладыла.
50 джыл къарачай халкъ ызына къайытханлы. Къарачайны джашауу амандан аманнга баргъан болмаса, иги джанына тюрленнген зат джокъду. Халкъны къайгъысын кёрген оноучусу-башчысы джокъ, хар ким джан къайгъылыкъ, баш къайгъылыкъ болуб айланады. Тили, адети унутула, къатышхан, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес республикада халкъ халкълыгъын тас эте барады. Къуллукъчула уа, «Къарачай сюргюнден къайытханлы – 50 джыл» деб, аракъыдан уруб, джаншай берликдиле. Бираздан а, «Къарачай-Черкесияны халкълары (Къарачай да аланы ичинде) кеси разылыкълары бла Орусха къошулгъанларына – 450 джыл» деб, ётюрюк тархны, ётюрюк тарихни, ётюрюк къууанчны белгилерикдиле. 1828-чи джыл Хасаукада Къарачай къралны орус аскерден сакълай джан бергенлени къабырлары къычыра тургъанын а ала эшитирик тюлдюле. Не ючюн десенг, оноудагъыла къуллукъ ючюн къул болгъандыла – алада бийлик, ёзденлик, адамлыкъ, муслиманлыкъ да джокъду. «Къуллукъчула мал къайгъы, джарлы халкъ да джан къайгъы». Алай а, инша Аллах, халкъны сюрюу этерге аланы кючлери джетмез. Халкъ кесин эскериб ёрге турур. Дуния мал ючюн халкъларын, джуртларын сатыб, тонаб кюрешгенле ачырча, сокъуранырча кюнле келирле. «Элли джылдан Эл джангырады» деб къазакъда сёз барды деб, джазгъан эди меннге Олжас Сулейменов. Бизде да барды аллай сёз. Къарачай джангырыр деб этеме умут. Хар бир къарачайлы бу сорууланы кесине соргъандан башланныкъды халкъны джангырыуу: Аллах буюргъанча джашаймамы? Диними, тилими, тарихими, халкъымы, джуртуму сакълар ючюн не этеме? Хакъ меннге — джууукъдан, халкъдан да башмыды? Мен эркишимеми, ёзденмеми, адаммамы, муслиманмамы?
Джазылгъаннга къошакъ. Эскертиу.
2008-чи джыл ноябрны экисинде Хасаука уруш болгъанлы, Орус империя 400-джыллыкъ Къарачай къралны къурутханлы 180 джыл боллукъду.
2008-чи джыл ноябрны экисинде Орус совет коммунист империя Къарачай халкъны тутмакъ-джесир этиб Орта Азиягъа сюргенли 65 джыл боллукъду.
2008-чи джыл Къарачай къралны къуралгъанына 580 джыл боллукъду.
2008-чи джыл Дудаланы Махмуд (Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек) туугъанлы 100 джыл боллукъду.
Эшда, бу тарих кюнлерибизге аталыб, фильмле салынныкъ болурла, театр да бир джанында къаллыкъ болмаз, тарих тинтиу китабла чыгъарыкъ болурла, къуллукъчула, алимле, джазыучула да керти сёз айтырыкъ болурла, болурла, болурла... Иги джора да игиди, алай а, дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъгъанла биригиб, алгъадан, бусагъатда огъуна хахайламасала, бир джукъ да айтыллыкъ, этиллик тюлдю.
Дагъыда. Къарачайны Уллу Бийлерине, Бийчелерине эскертмеле салыныргъа керек тюлмюдю?
Миллет джигитлерибизге уа? Ачемезге, Татаркъаннга, Умаргъа, Къара-Муссагъа, Къанаматха, Джаттайгъа?
Халкъ Джырчыларыбызгъа уа? (Уллу халкъ джырчыла Джырчы Сымайыл бла бошаладыла).
Мен сёз къозгъагъанлыгъымды ансы, халкъыбызны тарихинде онглу адамларыбыз кёбдюле, бирин да унутмазгъа керекбиз, кёз туурабызда, къол аязыбызда тутаргъа керекбиз
ЧЫНГЫЛНЫ ЭРНИНДЕ КЪАРАЧАЙ
(джангыдан къараргъа!!!)
1
Къарачай халкъ мындан ары халкълыгъын тас этмей джашаяллыкъмыды? Къуугъун этерча, быллай кюннге, быллай халгъа къалай джетдик биз? Ёлюм чекге къалай джетди халкъ?
Халкъны къурууу, тюб болууу – оноуу кесине къалмагъан кюнюнден башланады. Халкъны къралы-къраллыгъы къурутулгъан кюнден, тилине-динине-джуртуна эркинлиги сыйырылгъан кюнден башланады халкъны ёлюмге джолу. Алай а, халкъ бир кюннге ёлюб къалмайды – тарих эси, миллет ангысы къуруб къалмаса, ол зулмугъа-зорлукъгъа бой бериб къоймай, къаршчы турады, джашаудан кетмезге кюрешеди, «бурунладан бери да башыма оноу эте, къраллыкъ джюрюте келген халкъма; тилим да, диним да, джуртум да, тарихим да, адетим-тёрем да барды; аланы къурутургъа кюрешген къара кючлеге къаршчы къазауат этгенлей турлукъма къалам бла, къама бла да» дейди. Алай айтмай эсе уа, динин, тилин, джуртун сакълар ючюн, не да, къайтарыр ючюн кюрешмей эсе, сора, халкъны миллет ангысы, тарих эси къурургъа джетгенди; сора, халкъ къуруй, эрий, ассимиле бола турады. Бу халгъа джетгенди бюгюн Къарачай, бу къуугъун сёзню айтылгъаны да аны ючюндю.
Алан атлы уллу къралны, уллу халкъны Чингисхан абызыратыб, 1396-1397 джыллада Тимур тюб этгенди. Джесирге сюрюлюб кетген сабий Къарча, Адурхай-Будиян-Науруз-Трам къауумла бла Джуртха къайытыб, таулада табылгъанланы да бир джерге джыйыб, 1428-чи джыллада Къарачай къралны къурагъанды. Хоншу джау къауумладан да башын сакълай, 400 джылны узагъына энчи кърал болуб тургъанды Къарачай. Дунияда не тюрлю палах бар эсе – барын сынагъанды ол. Минги Тауну от къусханы да, джукъгъан ауруула – эминала, ёлетле да къурутхандыла аны. Ол табигъат къыйынлыкъладан ондан бири сау къалгъанды халкъны. Ёзге Къарачай къралны къурутхан а – Орус империяды. 1828-чи джыл, ноябрны экисинде Орус патчахлыкъны эки башлы джыртхыч къушу Къарачай къралны эки башлы Минги Таууна къоннганды. Ма андан бери ол къартчыгъа къуш Къарачайны бауурун талай, бюгюнлеге джетди.
Джюзле бла джылланы кесине оноу этиб, кесини адети-джоругъу бла джашаб келген Къарачай къралны Орус империя къазауат этиб, кесине къошуб, къарачай халкъны тарих эсин, миллет ангысын тунчукъдуруб, дининден, тилинден, Джуртундан айырыб кюрешгенли энди джыл – 2008-чи джыл, ноябрны экисинде – 180 джыл боллукъду. Ёзге ол тархны-тарихни сагъынныкъ тюлдюле бизде.
«Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар, Адыгея джумхуриетлени халкълары кеси разылыкълары бла Эресейге къошулгъанлы – 450 джыл» деб, ётюрюк къууанчны бардырыргъа Орус кърал тёрт миллиард сом джоюм этерикди быйыл. Къабарты бийле 1557-чи джыл Орус патчахха «бизни кесигизге къул-къарауаш этигиз, джангыз Тюркню тюбюнден чыгъарыгъыз бизни» деб, баш ургъан эселе – къабарты халкъ да аны къабыл этген эсе – Орусха кеси разылыкълары бла къул болгъан кюнлерин хайда белгилей берсинле. Къарачайны тарихи бла уа ойнамасынла. Къарачай халкъ ёмюрде кишиге къул болмагъанды, джасакъ тёлемегенди.
Кърым ханлагъа адамлары бла – къызлары, джашлары бла – Къабарты джасакъ тёлеген эсе, Орусха да кеси разылыгъы бла къул болгъан эсе, «450 джыл биз Орусха кеси разылыгъыбыз бла къул болгъанлы, къошулгъанлы» деб, аны да бир уллу къууанчха санай эсе, хайда харс урсун, той этсин. Кишиге бойсунургъа, къул болургъа излемеген ёзден Къарачайны тарихи башхады. Халкъыбыз сайламагъан, башхала салгъан башчыла бизни джуртсуз, тарихсиз, тилсиз, динсиз этиб кюреше эселе, кърал берген къуллукъгъа, ачхагъа сатыла эселе – ала къара багъанагъа тагъылыргъа тыйыншлыдыла, халкъыбызгъа къазгъан уруларына эртде-кеч болса да кеслери тюшерикдиле.
1828-чи джыл ноябрны экисинде Орус патчах империя Къарачай къралыбызны къазауат этиб, зор бла кесине къошханды, къурутханды;
1943-чю джыл ноябрны экисинде Орус коммунист империя Къарачай халкъны миллет шарт бла – башдан аякъ барын – джесир этиб Джуртундан сюргенди – Сибирге, Орта Азиягъа – 558 джерге къуш тюгюнлей чачханды. Бюгюн да талай минг къарачайлы ол джерледен ызларына къайыталмай къыйынлашадыла.
1957-чи джыл, Хрущёвну кёзюуюнде, Орус кърал къарачай халкъны ызына къайтаргъанлыкъгъа, автономиясын ызына къайтармай турады бюгюн да. Къарачай халкъны джуртуна-джерине башхаланы да ие этиб, «100 тюрлю халкъны келечиси джашайды бизде» деб, халкъны къатышдырыу, сюрюу этиу сиясет-политика барады бюгюн да. Къарачай-Черкес джумхуриет деб, джыйымдыкъ областны къураб, Къарачай халкъны кърал болуб джашагъан джуртун-джерин эсинден да, аякъ тюбюнден да алыб кюрешедиле.
Эм уллу къоркъуу бюгюн – халкъ ана тилин унута, орус тилли, орус маталлы бола баргъаныды. Къралны ол кир сиясетин бардыргъанла кесибизден-ичибизден чыкъгъан тамадаладыла.
20 джыл къарачай тилден, адабиятдан окъутургъа дерс китабла чыкъмагъанлы. Окъуллада ана тилден дерслени сагъатларын аздан-аз эте барадыла. Сёз ючюн, 9-чу классда-сыныфда сабийлеге ана тиллеринде дерс ыйыкъда бир сагъат бериледи, адабиятдан да бир сагъат. Окъургъа излемеген да башына бошду. Алай демек, халкъны тилин-джилигин юзюб кюрешедиле. Халкъны тилин ёлтюрюу – халкъны кесин ёлтюрюудю. Ол мурдарлыкъды. Ол мурдарлыкъны бардыргъан, болдургъан кърал – халкъла арасы тёреге тартылыргъа керек тюлмюдю? Олтургъан шиндиклерин, къуллукъларын халкъларындан баш кёрген кесибизни амантишлеге, керпеслениб, рахат джашаргъа къойгъаныбыз а, неге ушагъан затды?
Ма энди эм сейирине джетдик. Халкъ тилсиз бола тургъанын кёреди, 20 джылны дерс китабла чыкъмагъанын биледи. Ёзге ол анга джарсымайды. Таб, сабийлерибизни къарачай дерследен башларына бош этигиз деб кюрешгенле бардыла. «Джашар ючюн, ачха-бочха этер ючюн къарачай тил керек тюлдю. Алай эсе, бизге не хайыр къарачай тилден?». Былай сагъыш этеди бир къауум ата-ана. Башха тюрлю оюм этерге уа керек эдиле.
Тили къуруса, халкъ къайсы тилде сёлеширикди? Орус тилде. Тили орусха айланнганны тини-руху да айланады орусха. Тилин сакълаялмагъан, динин да сакълаяллыкъ тюлдю. Халкъ «халкълыгъымы тас этеме – тилимден, динимден, джуртумдан, тарихимден, адетимден-тёремден къуру къала турама» деб, сагъыш этмей эсе, не айтыргъа боллукъду?
Ата джуртубуз, ана тилибиз, ислам динибиз, адетибиз-тёребиз, эркинлигибиз ючюн ата-бабаларыбыз джюзле бла джылланы къазауат этиб келгендиле. Таб, Сталинни заманында да, халкъ къозгъалыб, аякъ юсюне ненча кере тургъанды. Ол заманда халкъны миллет сезими-ангысы, тарих эси-билими кючлю эди. Халкъны сюрюуге бурула тебрегени 1957-чи джыллада башланнганды.
Быйыл «Сюргюнден къайытханлы 50 джыл» деб, къууаннган бла бирге, сагъыш этерге да керекбиз: джуртда да джуртсуз къала, тилсиз бола нек барабыз? Не болгъанды бизге? Биз сюрюубюзмю, халкъбызмы? Халкъ эсек, нек тынгылаб турабыз?
2
Орус къралгъа не айтыу?
Бирсикюн къралынгы-къраллыгъынгы къурутса, тюнене джуртунгдан джесир-тутмакъ этиб сюрсе, бюгюн да джуртунгда джуртсуз, тилсиз, динсиз, тарихсиз эте турса, тамбланг болмазча эте турса – не айтырыкъса Орус къралгъа?
Ленин берген, Сталин къурутхан кёзбау автономиянгы да ызына бермей тургъан, кёкюрегин а «демократ къралма» деб тюйген, бюгюннгю Орус къралгъа не айтырыкъса?
Орус къралгъа не Хакъ, не Халкъ керек тюлдю. Анга бизни къул болгъаныбыз, сюрюу болгъаныбыз керекди. Къралынгы-къраллыгъынгы чачса, джуртунгу-джеринги сыйырыб кесине алса, – не сермеше ёлюрге керексе, не да, башынгы алыб къачаргъа керексе, не да, анга къул-къарауаш, къарын джалчы болуб турургъа керексе. Къул болургъа излемеген керти бийле, ёзденле, зулмугъа-зорлукъгъа-артыкълыкъгъа бойсунмай, къалам бла, къама бла да душманнга къаршчы сермеше, ёлгендиле. Тышына къачалгъан, кеталгъан да кетгенди. Онгсузла, къарыусузла эмда къул рухлары болгъанла къалгъандыла сау бу къралда.
Бюгюн бизни халкъгъа башчы болгъанла, оноуда-къуллукъда тургъанла – тамырлары теренден келген керти къарачайлыла тюлдюле. Ансы, ала керти къарачайлыла болсала, Къарачайгъа сагъыш этерик эдиле, Къарачайны автономиясын къайтартыр ючюн кюреширик эдиле, халкъны тилин-динин-джерин-тарихин-культурасын сакълар ючюн къазауат этерик эдиле. Аланы оноулары уа – Къарачай халкъны, Къарачай джуртну тоноуду, сатыуду. Ала душманла бла биригиб, Къарачай элни, къарачай тилни, къарачай адетни-намысны къурутуб кюрешедиле. Ала къарачайлыла болсала алай этерикми эдиле? Къарачайгъа сагъыш этмеген, Къарачайгъа игилик этмеген, аны сакълар ючюн кюрешмеген — къарачайлы тюлдю.
3
Къарачай халкъгъа не айтыу?
Табигъат къыйынлыкъла да, джукъгъан ауруула да, узакъ, джууукъ душманла да къыра, халкъны саны азгъа айланнганды. Аны себебли, бир кёзюуде башха джуртладан, башха халкъладан къачхынчыланы ант этдириб, кесине къоша да тургъанды. Айраннга суу къошханча болгъанды – халкъны къаны джукъаргъанды. Башха халкъладан бийче къызла Къарачайгъа келин болуб келселе, биргелерине къул-къарауаш джумушчуларын да келтире тургъандыла. Къарачайда ала башсыз болуб къалмай, кёбюсю юй-юйдеги да къурагъанды. Кёб болмасала да, сатылыб алыннган, не да, урланыб келген адамла да болгъандыла. Ёзге, Къарачайда «къул» деуню магъанасы буруннгу Мысырдачаны къой, таб, Орусдача, Къабартыдача да тюлдю. Къарачайда къул дегенлени кёбюсю башларына эркин, юйлери-юйдегилери болгъан адамла болгъандыла. Орус кърал Къарачайны кесине къошханында уа, халкъны бурундан келген энчи джоругъуна-адетине-тёресине къарамагъанды. Кесинде – Орусда – джюрюген джорукъну бегитиб кюрешгенди мында да. Къулланы да, 1861-чи джыл Орус кесинде къалай азатлагъан эсе, талай джылдан Къарачайда да «къулланы» ол халда азатлагъанды. Джер къытлыкъ, джамагъатны джашауун Орусдача этиу – бары да Къарачайгъа ауур тийгенди. Аны кёлтюрмей, кёче тебрегендиле къарачайлыла Тюркге да.
1917-чи джыл большевикле-коммунистле Орусда оноугъа келгенлеринде, къалгъан халкъланы кеслери джанлы этер ючюн, сёз бергендиле: «сиз джашауугъузну кесигиз излегенча къурарыкъсыз; бурундан келген адетигиз-джоругъугъуз бла джашарыкъсыз; динигизге, тилигизге эркин боллукъсуз; Орус империя сыйыргъан джеригиз-джуртугъуз кесигизге къайтарыллыкъды; кесигиз излегенча къраллыгъыгъыз боллукъду; кеси энчи кърал болама дегеннге да тыйгъыч боллукъ тюлдю». Сёзлерине ийнандырыр ючюн, ал кёзюуде айтханларына шагъатлыкъгъа талай зат да этгендиле. Алай бла, алданнган ууакъ халкъла да Орусну къулу-джарлысы бла биригиб, Орус империяны тюб этгендиле, граждан къазауатда да хорлагъандыла. 1920-чы джыллада совет коммунист джорукъ бютеу къралда хорлаб, бегий башлагъанында, большевиклени керти иннетлери-бетлери ачыкъ бола башлагъанды.
1917-чи джылгъа Орус халкъны 90%-ти алгъыннгы къулла, джарлыла эдиле. Байы, бийи да 10% болгъанды. Халкъны асламына ол кесегин къырдыртхандыла большевикле. Джарлы-джалчы къауумгъа бай-бий къауумну къырдырыу джорукъну ала ууакъ халкълагъа да джайгъандыла. Къарачайда алгъыннгы «къулланы» саны 14% болгъанды. Ол саннга джарлыракъ джашагъан къауумну къошсанг да, 25% чакълы болгъанды ол кёзюуде. Халкъны тёртден бирине – алгъыннгы «къуллагъа», джарлылагъа – большевикле властны бериб, халкъны кёбюсюн артха ыхдыргъандыла. Керти Къарачай, ёзден Къарачай тюб болуб алай башлагъанды. Окъуу-билим алыргъа да, оноугъа-къуллукъгъа тюшерге да джалчы-джарлы къауумгъа берилгенди биринчилик. Ол болум, Совет кърал чачылгъынчы сакъланнганды. 1990-чы джыллада да, ол къауумну терслиги бла, къаршчылыгъы бла энчи Къарачай джумхуриет къуралмай къалгъанды. Бюгюн да ол къауум, абаза-черкес бла биригиб, кеслеринден адамланы оноугъа тюшюргендиле. Ол къауумгъа – тамырлары-къанлары Къарачай болмагъан къауумгъа – Къарачайдан эсе абаза-черкес джууукъ болгъаны сейир тюлдю. Бюгюн Къарачайгъа башчылыкъ этгенлени кёбюсю аладыла. Ала уа, Къарачайны кеслери да тонайдыла, аланы оноугъа тюшюрген къауумлагъа – абазасына, черкесине, ногъайына, эрменине, тегейине – юлюш да чыгъарадыла. Абаза, Ногъай бёлгелени къуралгъаны да анга шагъатды, Гюрджюстанда Тегейге, Абхазиягъа болушургъа кюрешгенлери да ол затдан чыгъады.
Къарачай а, тилсиз, джуртсуз бола турады. Элле чачыладыла, джаш-къыз шахарлагъа энеди, тил, адет унутулады, ичкичилик, зийналыкъ джайылады. Къарачай халкъны къайгъысын кёрген бир оноучу джокъду. Оноучула – дуния мал къайгъы, Къарачай халкъ да – джан къайгъы. Тукъумлары бла къарачайлылача кёрюнюб, къанлары-джанлары бла уа къарачайлы болмагъанла, 1917-чи джылдан бери Къарачайгъа башчылыкъ этедиле. Къарачай айтханны тюл, душманла айтханны этедиле ала. Ма андады къыйынлыгъы халкъыбызны. Халкъ аны ангылаб, кесин эскериб, ёрге турмаса – тюб боллукъду. Керти къарачайлы оноугъа тюшмесе, джарты къарачайлыла, джалгъан къарачайлыла Халкъдан, Джуртдан да бошаргъа башлагъандыла. Мен джангыла эсем, оноуда тургъанла джазгъаныма бир джууаб этсинле: арт 20 джылны ичинде 2500 къарачай джаш бир-бирин нек ёлтюргенди? Алагъа бир-бирин кесдиртген кимди? 20 джылны ичинде къарачай дерс китабла нек чыкъмайдыла? Архызгъа, Доммайгъа, тауларыбызгъа кимле ие бола турадыла? Къарачай шахар багуш тёбеге нек ушайды? Къарачай элле нек тозураб, чачылыб барадыла? Къарачайлыла Къарачайда кечиналмай, бютеу дуниягъа нек тёгюледиле? Сабий туугъандан ёлген кёб бола нек башлагъанды? Хар экинчи-ючюнчю юйдеги нек чачылыб барады?
4
Бу затланы бары халкъны къайгъысын кёрген Башчы болмагъанынданды. Халкъны кесини тынгылаб тургъанынданды. Хахай этерге керекли гуманитар интеллигенцияны баш иши бусагъатда – садакъа тилеу болуб къалгъанды. Айдынланы-интеллигенцияны арасында бёрю къалмагъанды хазна. Кёбюсю итледиле - сынджыргъа, тегенеге, сюекге юреннген. Иелери «чаб» деселе чабадыла, «тут» деселе тутадыла, «тохта» деселе тохтайдыла. Аланы ёзденликлери, эркинликлери – тагъылгъан сынджырларыны узунлугъу бла ёлчеленеди. Иелери алагъа «Халкъ джырчы», «Халкъ назмучу» дегенча, тюрлю-тюрлю атла атаб, саугъала бериб къууандырадыла. Алгъын Халкъ джырчыла – Хакъ джырчыла эдиле: тюз сёзлери ючюн тутмакъгъа тюшген, ёлюмге да баргъан. Эндиги «халкъ джырчыла» – къуллукъ ючюн къул болгъан, отуз кюмюшге фахмуларын, миллетлерин, джуртларын да сатхан, не къралны, не да, бир байыракъ аманлыкъчыны арбасына миннген, арбазына къысылыргъа кюрешген, аланы махтаб ашау алыргъа кюрешген – насыбсыз, факъыра, мискин, кёлсюз-рухсуз-тутхучсуз адамчыкъладыла.
Башчыларыбыз – оу, интеллигенциябыз – шау. Ма былайды бюгюн хал Къарачайда. Чынгылны эрнинде тургъан Къарачайгъа не мадар?
Мадар джангыз бирди – халкъны кёзюн ачыб, эсин къозгъаб, хахай этиб турургъа керекбиз. Халкъ кесин эскерсе, келе тургъан ёлюмню эслесе, башына кеси бир мадар этер. Халкъны джакъламагъан миллет ёкюллени-депутатланы, амантиш башчыланы – айтыргъа, халкъны аты бла кеслерине ашау-джашау этгенлени — терсликлерин бетлеринден айтыб, Халкъ дау салыр. Тюзелмегенлени орунсуз этер.
Халкъны Хакъына тюбетирге керекди, Халкъгъа Хакъ кертисин айтыргъа керекди. Хар бир джазыучуну, джырчыны, тарихчини, имамны – хар бир окъуулу, билимли, ангылы адамны халкъыны аллында борчу буду деб турама. Къауумун-халкъын джакъларгъа-сакъларгъа-къутхарыргъа кюрешмегеннге Адам дерге боллукъмуду?
Бюгюн, бусагъатда ёрге турмасакъ – тамбла кеч боллукъду. Чынгылгъа-джаргъа джууукълашханды Къарачай. Джууукълашхан къой, келиб тирелгенди. Энтда бир атлам – джардан кетерикди. Бюгюн ёрге турмагъан – ол бизден тюлдю, ёзден тюлдю, муслиман да тюлдю, адам да тюлдю. Сагъыш этейик.
5
Коммунист системаны аманлыгъы, игилиги да бар эди. Аманлыгъын кесибиз да билебиз, бютеу дуния да биледи. Игилигине уа, толу багъа берирча бола барабыз.
Коммунист системаны кёзюуюнде хар не къралны къолунда эди. Ким болса да, келиб, сени джуртунгу-джеринги сатыб алаллыкъ тюл эди. Халкъ бары да бирчаракъ джашай эди. Окъуу-билим алыргъа хар кимни да мадары бар эди. Миллет тилледе окъуу, суратлау китабла, газетле, журналла да чыгъара эди кърал. Энди болум башхады. Коммунист система къурутулгъанлы, капитализмни эм кийик, джаныуар маталлы формасы кючлегенди Эресейни. Къралны бютеу байлыгъы халкъны 10%-ни къолуна кёчгенди. Ууакъ халкълагъа артыкъ да бек джетгенди къыйынлыкъ. Ала не тиллерин, не джерлерин сакълаялмазча болгъандыла.
Къарачайны Архыз, Доммай дегенча джандет джерлерине кёблени кёзлери къарагъанлай тургъанды. Энди алайларын сатыб алыб, халкълаарасы дараджада турист комплексле ишлетиб, уллу хайыр тюшюрюрге джол ачылгъанды. Кесибизни тамадала ол джерлени «Къарачай халкъны Ата джуртуду, Джурт а – сатылмайды» деб, сакълар орнуна, сатыб, байыныб кюрешедиле. Уллу ачха джюрютген орус, чууут, эрмен иш адамла сатыб алыб, джандет джуртубузну кючлеб барадыла. Тау джуртубузда уа байлыкъ айтыб айталмазчады: кёзге кёрюннген сууларын, чегетлерин ким да биледи. Байлыкъны уллусу уа джер тюбюндеди: алтындан башлаб, анда болмагъан хазна джокъду. Алай а, бизни джуртубузну тышындан келиб сатыб алыргъа кишини да эркинлиги джокъду. Аны себебли ол ачхалы-бочхалы кяфырла алгъа бизни оноуда тургъан амантишлерибизни сатыб аладыла. Ала да керекли къагъытланы джарашдырыб, ол тыш харамгыбытланы джуртубузгъа, халкъыбызгъа да бий, ие этедиле. Халкъыбыз, не бола тургъанын алкъын иги ангылаялмайды. Бир кюн уяныб къараса уа – джурту-джери джокъ, тили-дини джокъ, адети-тёреси джокъ, тюненеси-бюгюню-тамбласы да джокъ. Иш алайгъа бара турады. Къуугъун-хахай этиб, бюгюн халкъны кёзюн кертиге ачмасакъ, айтханымча, тамбла кеч боллукъду.
1943-чю джылгъы Къарачай областны чеги бла, автономиябызны ызына алалсакъ, джуртубузну сакълагъан кёб къатха тынч боллукъ эди. Абазасы, Черкеси, Ногъайы да бирлешиб, тиллешиб, ма аны ючюн къоймагъандыла бизге энчи Къарачай джумхуриетибизни къураргъа. Бюгюн ала джерибизни-джуртубузну чанчакълаб, кеслерине бёлгеле-районла къуратыб да аны ючюн кюрешедиле. Айтханымча, атлары къарачай болуб, кеслери къарачай болмагъан тамадала да, ала бла бир болуб, халкъыбызны, джуртубузну къурутуб кюрешедиле.
Къарачай халкъны, Къарачай джуртну къурутуу къызыудан къызыу джюрюш алыб барады. Бир кючлю джамагъат организация къуралыб, бютеу интеллигенция да бир джумдурукъ болуб кюрешмесек – бу ёмюр бизге ахыр ёмюр болургъа боллукъду.
АТАСЫНА-АНАСЫНА ЭМДА ЗАМАННГА ЭСКЕРТМЕ
(китаб туудургъан оюмла)
«Я сын твой, Теберда» атлы китабны-эскертмени автору Алийланы Светланады, Умар Баблашевични къызы. Аны бу къыйыны мени бир оюмгъа келтиргенди.
Къарачайда керти адамгъа багъа кесе, «тюз адамды», «тюз сёлешген адамды» деб, тургъандыла алгъынлада. Тюзлюкню джакъламагъан, тюзюн айталмагъан адам а – Джырчы болаллыкъ тюл эди. Ма аны себебли, Халкъ Джырчыла адамны къуллугъуна, тукъумуна, байлыгъына тюл, адамлыгъына сый бергендиле. Аланы джырлары заманны, джамагъатны кюзгюсюдюле. Ол адетни тохтатхан Совет власт болгъанды. 1920-чы джыллада орналыб, 1990-чы джыллада тюб болгъунчу ол власт, адамны «тюз адам», «тюз сёлешген адам» болургъа къоймагъанды. Коммунист къралгъа, коммунист партиягъа, коммунист джорукъгъа джараулу сёлешгенле-атлагъанла «сыйлы», «орунлу» болгъандыла, керти тюз адамла уа артха ыхдырылгъандыла, чалдышха атылгъандыла, азаб, ёлюм сынагъандыла. Онла бла джылланы алай болуб тургъанды. Ол а, халкъны, артыкъсыз да интеллигенция къауумуну, халисин тюрлендиргенди. 1920-чы джылладан сора туууб, Халкъ Джырчы болалгъан бир адам джокъду Къарачайда. Ахыр Халкъ Джырчы Сымайыл ол кёзюуню юсюнден айтханды: «Сталин деген чууутлу / джашауубузну къурутду, / тиллерибизни чалдырды, / кесине махтау салдырды. Махтау салалгъан – тёргеди, / салалмагъан а – кёргеди. / Джан – татлы, мен да айтама, / артда тобагъа къайытама». Коммунист джорукъну къыйынлыгъынданды ол зат. Хауагъа кёре табигъат да тюрлениб тебрейди. Бир юлгю келтирейим.
Мен бусагъатда тургъан джер Шимал тенгизни джагъасындады. Бораны, джели къурумайды. Зыгытланы башларын кёлтюрюрге къоймайды. Мадарсыздан, терекле джатханлай-бауурланнганлай ёсерге, джашаргъа юреннгендиле. Таб, боран, джел тохтаб къалса да, къаллай бир заман керек болур, бу чегет аякъ юсюне турур ючюн? Турургъа да излерикмиди экен? Кюн сайын къарайма табигъатны бу къыйынлыгъына, эсиме уа халкъыбыз тюшеди...
Коммунизм джорукъ оюлгъанлы къаллай бир джыл ётдю, биз а алкъын аязыялмайбыз, эс джыялмайбыз, «тюз адамла», «тюз сёлешген адамла» болалмайбыз. «Биз Орусха къошулгъанлы 450 джыл» деб, ётюрюкню къатлайбыз. 1828-чи джыл Хасаука урушда ёлгенлени бетлерине не деб къарарыкъбыз Къыямат кюн? Быйыл къачда Хасаука уруш болгъанлы 180 джыл толлукъду. Къарачай энчи къраллыгъын тас этгенли аллай бир заман болады. Ол тархны белгилемесек, сора къаллай халкъбыз биз? Огъесе, миллет ангыбыз, тарих эсибиз къалмагъанмыды бизни? Быйыл Дудаланы Махмуд туугъанлы 100 джыл болады. Аны эскерген а бармыды экен? Махмуд а, 1940-чы джыллагъа дери, Къарачай илму-излем институтну ишин бардыргъан алимледенди. Джуртундан узакъда да, къарачай халкъыбыз ючюн джанын аямай кюрешген адамды. Халкъыбыз сюргюнде Азияда болгъан сагъатда да, бизге джетген къыйынлыкъны бютеу дуниягъа баям этиб кюрешген къарачайлыды Махмуд. Аны орус, тюрк, ингилиз, немес тилде басмаланнган чыгъармалары бирге джыйылсала, талай базыкъ том боллукъдула. Ол къаллай тин хазнады бизге. Мен аны эки китабын «Ас-Алан» журналда, публицистикасын да «Юйге игилик» газетде эмда «Правозащитники репрессированных народов» китабда басмалатхан эдим. Махмудну тин хазнасын толусу бла джыяргъа илму-излем институтла борчлудула. Тарихибизни, тарих адамларыбызны да эсде тутмасакъ, манкъуртла болуб къалмазбызмы? Миллет ангысын, тарих эсин тас этген халкъ, кеси да дуниядан тас болмай къалмайды, Джуртун да башхалагъа кючлетеди...
Алийланы Светлананы китаблары да халкълыгъыбызны сакъланырына себеб боллукъ китабладыла. Аны «Так это было» деген ючтомлугъу халкълагъа сюргюн этген режимге дауду, геноцидни тамырларын кёргюзтген бир тинтиудю. Светлананы «Я твой сын, Теберда» деген джангы китабы да бизни адабиятда джангы сёздю, керти сёздю, тюз сёздю. Ата-бабаларыбыз айтыучулай, Светлана тюз адамды, тюз сёлешген адамды. Аны къыйынына айтылгъан алимле, джазыучула да уллу багъа бергенлери аны ючюндю. Алийладан онглу адамла чыгъа келгендиле: Джашыуну джашы Умар – алим эмда кърал къуллукъчу, Къарачай округну, Къарачай-Черкес областны, Къарачай областны къуратхан адам; Бабулашны джашы Умар – къарачай-малкъар филологияны тамалын салгъан алим; Умар Баблашевични къызы Светлана – сюргюннге тюшген халкъланы джакъчысы, алим эмда джазыучу. Хар тукъумдан да быллай ючюшер адам чыгъа барса, Къарачай аман тюш кёрмез эди. Мындан ары къалай боллугъун билмейме, алгъынлада уа чыгъа келгендиле. Сёз ючюн, Багъатырланы тукъумдан юч миллет джигит чыкъгъанды: къызылбеклени ууатхан Татаркъан, Хасаука урушну тулпары Умар, Совет Союзну джигити Харун. Алай а, иш – тукъумланы санауда, джигитлени санауда тюлдю. Иш – халкъыбыз ючюн къанларын-джанларын аямай кюрешгенлеге тыйыншлы багъа бере билиудеди. Алийланы Светлана да, биз къол аязыбызда джюрютюрге тыйыншлы къызыды Къарачайны. Не ючюнмю? Къайтарыб айтама: тюз адам болгъаны ючюн, тюз сёлешгени ючюн. Халкъны джазыуун тюз кёргюзтгени ючюн Алийланы Светланагъа «Халкъ Джазыучу» ат аталыргъа тыйыншлыды. Ёзге ол ат, тыйыншлылагъа тюл, тыйыншсызлагъа кёбюрек берилгенча кёрюнеди. Тюз адамгъа, тюз сёзге тюз багъа бере билиу – ол къуру культурабызны, адабиятыбызны дараджасын кёргюзтген бла къалмай, адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны дараджасын да кёргюзтген затды. Тюз адамларыбызгъа, тюз сёлешген адамларыбызгъа къайгъырыргъа, сакъ болургъа борчлубуз. «Бу къыйын заманда Светлана Умаровна не этеди, къалай джашайды?» деген бар эсе да, билмейме. Светлана уа, бир джангы уллу китаб джазыб кюрешеди – сюргюнден ётген халкъланы бюгюннгю джашауларыны юсюнден. Ол да, джазыучуну башха китабларыча, деменгили болургъа ушайды. Аллах кюч берсин. Халкъынг сенден, сен да халкъынгдан къууана, кёб джаша, Светлана.
«ТАУЛА АУГЪАН САГЪАТДА»
Чингиз Айтматовну 2006-чы джыл басмаланнган ахыр романыны атыды бу. Къатышхан бюгюнюбюзню кёргюзтеди китабында автор. Джазыучу мийик акъ таулагъа джашауну тутуругъунача къарайды. Ала да аусала, дуния къалай болур? Адам улу неге таяныр?
Аллай тауланы бири эди Чингиз кеси да. Элли джыл чакълы бир заманны бютеудуния адабиятны гуждарларындан бири болгъанлай келди ол. Совет къралны миллет адабиятларында бар эдиле мийик тёппеле: Къайсын Къулий, Мустай Карим, Давид Кугультин, Расул Гамзат... Ол сафны ахыр деую, пелиуаны Чингиз Айтматов эди. Чингизни кетгени бла, совет адабият ёмюр бошалды дерге боллукъду. Алай а, Чингизни чыгъармалары совет социалист джорукъ салгъан кебге сыйынмай эдиле къачан да. Аны себебли, Айтматовну джазгъанлары кърал, дин ауушладан аууб, бютеу дуниягъа джайылгъандыла, 170 тилге кёчюрюлгендиле.
Чыгъыш Хан (Чингисхан) бла аны туудугъу Баты Хан (Хан Батый) Чыгъыш (Восток) бла Батыны (Западны) къылыч бла бирикдирирге излегендиле. Кюч бла бирикген эртде-кеч болса да чачылмай къалмайды. Хакъ ючюн бармагъан сермешиуде хорлагъан болмайды. Аны юсюнденди Чингизни «Чингисханны акъ булуту» деген повести да. «Дунияны бирикдирлик — къылыч тюл, — культурады» деб, оюм этеди джазыучу. Айтматов Европа бла Азияны, Чыгъыш бла Батыны – бютеу дунияны биригиуюне кесини керамат сёзю бла кючлю джюрюш бергенди, уллу юлюш къошханды. Аны Иссык-Куль (Исси Кёл) форуму да адам улуну бир-бирин ангылаууна, биригиуюне джораланнган башлам эди. Чингиз адамгъа багъа берген сагъатда, аны тилине, динине не тыш къарамына къарамагъанды. Джангыз, иннетине-сёзюне-ишине кёре бергенди адамгъа багъа.
Адамны адамлыкъдан айыргъан, манкъурт этген затла бла къазауат этгенлей джашай эди Айтматов. Зулмугъа-зорлукъгъа къаршчы болмай да амалы джокъ эди: сталинчи джорукъ аны атасын 1937-чи джыллада къурутханды, сабийге ёксюзлюк сынатханды. Аны бла бирге, джуртларындан сюрюлюб келген халкъланы сабийлери бла бирге ёсгенди Чингиз. Къарачайлыла бла танышыу да алай башланнганды анга. Бир кере мени бла ушагъында «школда мени окъутхан бир устаз къарачайлы эди» деб да, сагъыннган эди. «Сюрюлюб-кёчюрюлюб келгенледен, уругъа-гудугъа къатышханла да чыкъгъан эдиле, ёзге сизни халкъдан аллай джангыз бир адамгъа тюбемегенме. Иш кёллю, огъурлу адамла эдиле къарачайлыла».
«Халкъ душманны» сабийи болгъаны себебли, Чингизни джашау джолунда кёб тыйгъыч, буруу бар эди. Ким биледи, джазыучулукъ къадары да къалай болур эди, Къулийланы Къайсыннга тюбемесе. Къайсын болгъанды Чингизни биринчи хапарын басмалатхан, джазыучулукъ ишге кёллендирген да. Айтматовну кесини ауузундан эшитгенме алай болгъанын. Чингиз Къайсын Къулийни бир кишиге да тенг этмей эди, аны адамлыгъын, фахмусун бек багъалата эди. Къайсын ауушханында, Къабарты-Малкъар республиканы башчылары аны партия, совет къуллукъчула асралыучу къабырлада асраргъа умут этгендиле. Алай а, бушуугъа келген Чингиз Айтматов, къралны тамадаларына сёлешиб, Къайсынны, осиятына кёре, Чегемде асратханды. Андан артха къалмай кюрешгенди ол кюн аслан бетли, аслан кёллю Давид Кугультинов да. Быллай затланы унутургъа боллукъмуду? Адамлыкъ, тенглик, къарнашлыкъ быллай кёзюуледе артыкъ да бек эсленедиле.
Мени Айтматов бла танышдыргъан да Къайсын болгъан эди. Кеси да мени бек фахмулу болгъанымы чертиб... Джюреги халаллыкъдан, чомартлыкъдан толу эди закий Къайсынны! Фахму джилтини болгъанны эслесе, анга болушургъа, аны ёрге тартаргъа кюрешген адам эди Къайсын. Къайсынны сёзю эсинде къалгъан Чингиз, ёлюб кетгинчи меннге Къайсынны кёзю бла къарагъанлай турду. Назму китабларым бла, «Ас-Алан» журналым бла да шагъырей болуб, «Къайсын сенде джангылмагъанды» деб да айтды. Мен джашауумда иги адамлагъа тюбер, аланы иги сёзлерин эшитир керекли къалмагъанма. Байрамукъланы Халимат меннге айтхан сёзлени, эшта, Анна Ахматова Бродскийге да айталгъан болмаз... Къайсын да, Халимат да кетгендиле дуниядан, энди Чингиз да кетди. Алагъа борчуму, Сёзге алача къуллукъ этерге кюрешиу бла, башхалагъа, ала меннге къайгъыргъанча, къайгъырыу бла къайтараллыкъ болурма джангыз деб, кёлюме келеди.
Айтматов бла эсимде къалгъан бир ушагъыбыз. Никита Михалков чакъырыб, Чингиз кинофестивальны ачаргъа келген эди Москвагъа. Ингир ала «Националь» къонакъ юйню ресторанында олтуруб турабыз. Сёз сёзню айтдыра келиб, мен алгъаракълада джазгъан къагъытха кёчдю Чингиз.
- Таблыкъ тюшюб, заман табыб, джууаб къайтарырча болмагъанма. Сеннге тюберни аллы бла джазгъанынгы джангыдан окъугъанма. Къолумдады, кёресе. Сен салгъан соруулагъа кескин джууабым джокъду. Аз санлы халкъла кеслерин сакълаяллыкъмыдыла, огъесе, уллуракъланы ичинде эриб тас болубму кетерикдиле? Мени сартын, ол зат Халкъны миллет ангысы, эси, билими, бир иннетли, тюз иннетли, Хакъгъа бойсуна билген джамагъат бола билиую бла эмда къралны джоругъу, сиясети бла байламлыды. Халкъны бютеу санындан да бек, тынгысыз адамларыны (Гумилев айтыучу пассионарийлерини) санына къараргъа керекди. Аллай адамлары эм кёбге чууут халкъны санайма. Аланы кючлери бла ёмюрлени узагъына сакъланнган да этиб, чууут халкъ эки минг джылдан сора къралын къурады, ана тилин да ызына тирилтди.
- Энчи къралын къураялмагъан халкъ, халкълыгъын сакълаяллыкъмыды? Къайсы къралда, къайсы джерде да юлюшлерин ала, баш бола билген чууутлула энчи девлет болур ючюн, ана тиллерин кърал тил этер ючюн аллай бир нек кюрешдиле?
Алайсыз да, эслеб, сабыр, оюмлу сёлешиучю Айтматов бираз тынгылаб туруб айтды:
- Сен тюз эслегенсе, чууутлула бурун заманлада къыйынлыкъ джетиб, бютеу дуниягъа чачылыб кетгенликге, тириликлери бла, билимлиликлери бла джашагъан къралларында юлюшлерин ала, уллу къуллукълагъа тюше, баш бола келгендиле. Кърал башчылагъа, ООН-нга да сёзлерин ангылаталгъандыла. Къайсы халкъ да аллай дараджагъа джетиб баралмайды: хар халкъны насыбы, тарих джолу, джазыуу башхады. Алай болса да, сакъланыргъа излеген халкъ дуниядан тас болмай, джашай барыргъа боллукъду. Кеслерини къраллыкълары болмагъан аз санлы халкълагъа кърал да болушургъа, аланы тиллери, культуралары тас болмазча этерге борчлуду.
- Этмей эсе уа? Халкъланы халкълыкъларын сакълар джанындан тюл, аланы эритир, ассимиле этер, бир кебге къуяр джанындан кюреше эсе уа кърал?
Чингиз меннге сынагъанча къарады.
- Аллай политика джангылычды. Империяла аны ючюн оюла келгендиле. Ёзге чыдаргъа керекди. Бизни, къалам тутханланы, халкъны аллында джууаблылыгъыбыз бек уллуду. Халкъ джюрегинде адамлыкъ сезимлени, иги сезимлени джукълатмай, къозгъагъанлай турургъа керекбиз. Халкъны къайгъысын, сагъышын эте, Сёзню тюзюн, кертисин айтыргъа борчлубуз. Сен назмунгда тюз эслегенсе (Чингиз, мен анга джазгъан мектупну чапракъларын аудура келиб, окъуду) :
Былай джазылады сыйлы Къуранны
«Поэтле» деген сурасында (26,70):
«Ма айтды ол атасына эмда халкъгъа:
Кимге табынасыз сиз?».
Ма ол соруу къыйнайды поэтни.
Ма ол соруу ючюн къыйнайдыла поэтни.
«Сюрюлген халкълагъа Реабилитация этиуню хакъындан Закон» джашауда толусу бла бардырылмагъаны къайгъылы этерчады. Алай а, дженгиллик этмей, саутха-сабагъа чабмай, сабырлыкъ бла, окъуу-билим бла юлюшлю болургъа керекди. Мен сабийлигимде кёрген, ишге таджал къарачайлыла, тиллерине, намысларына сакъ къарачайлыла, сюргюнде да халкълыкъларын, адамлыкъларын тас этмеген къарачайлыла, Ата джуртларында кеслерин сакълаяллыкъларына ишегим джокъду. Мен джараяллыкъ, мен болушур зат бар эсе, айтыгъыз, къолдан келгенни аямам».
Сёлешген, ауузланнган да эте, иги кесекни олтурдукъ. Ушакъны толусу бла айтыргъа былайда мадар джокъду, кереги да болмаз. Чингиз Айтматов бизни халкъны керти шоху эди – анга кишини ишеги болмасын.
Къарачай-Черкес кърал Университет алгъаракъда Чингизни кесине сыйлы доктор этген эди. Айтматов кеси келелмезча болгъаны себебли, аны докторлукъ абасын, къалпагъын, шагъатлыкъ къагъытларын Чингизге табдырыргъа меннге аманат этген эдиле, ол аманатны тындыра, Айтматовгъа тюбедим. Узун бойлу, саубитген адам эди да Чингиз, аба бираз дыккырыракъ болду. Алай болса да, юсюне джарашды, къагъытчысы да суратха алды.
- Мени бу сыйлы атха теджегенлеге да, меннге доктор атны бергенлеге да джюрек разылыгъымы билдирирсе. Бу келечи къуллугъумдан бош болгъанлай, Къарачайгъа барыб, университетни устазлары бла, окъуучулары бла да тюберге сёз береме,- деди Айтматов.
Алай а, келечи къуллугъундан башына бош болгъандан сора, кёб джашамады Чингиз...
Ставангер шахарны джамагъаты бла Айтматовну тюбешиуюн къураргъа деб, Бишкекге телефон этдим. Юй бийчеси Мария Урматовна Чингизни Къазаннга кетгенин билдирди. Къайытса, рахат сёлеширме деб, умут этдим. Ёзге буюрулмады. Июнну онусунда, гюрге кюн, Нюрнбергде уллу джазыучуну ауушхан хапары бютеу дуниягъа джайылды, бютеу адам улуну къайгъылы этди...
Толстой кетген сагъатда болгъанды аллай бютеу дуния къыйналыу. Башха зат да тюшдю эсиме: Толстойгъача, Айтматовгъа да Нобель саугъаны бермегенлери. Дагъыда тюшдю эсиме: Толстойча, Айтматов да, бизни халкъыбызгъа уллу сый бергени...
Быйылгъы джыл Къыргъызстанда Айтматовну джылыча ётеди. Джазыучуну 80-джыллыгъына, аны бла тюбешиулерими, ушакъларыбызны, бир-бирибизге джазгъан къагъытларыбызны басмалатыр муратым барды. Ол зат да, Чингиз Айтматов деген Акъ Таугъа джууукълашдырлыкъ бир сёдегей джаяу джолчукъ болур эсе уа...
Айтматов бла дагъыда бир ушагъыбызны айтыргъа излейме. Сёз мени юсюмден барса да, Чингизни джазыучулукъ ишге къарамыды ол.
...Джазма масада (столда) кесими китабларымы, бир-бири юсюне къаланыб тургъан джашил тышлы «Ас-Алан» журналны номерлерин эследим. Чингиз ышара айтды:
- Окъугъанма. Тюрк тилледе джазылгъанны ангылар ючюн, меннге тылмач керек тюлдю. Назмуларынгы, орусчагъа кёчюрюлгенлери бла тенглешдириб да къарагъанма. Энтда бир кере тюшюннгенме: «назмуну башха тилге кёчюрюрге мадар джокъду, ол ана тилине кертилей къалады» деб тюз айтханды шайыр. Алай а, дуния тиллеге кёчюрюлмесе, сени аламат поэзиянгы ким билликди? Орус, ингилиз тиллеге кесинг кёчюралырча болсанг эди... 1996-чы джылдамы эди, сени Россияны кърал саугъасына теджегенлерин «Литературная газетада» окъугъан эдим. Алай а, энди, сени кесинг бла, поэзиянг бла да иги шагъырей болгъандан сора, айтыргъа боллукъма: сени рухунг-назмуларынг кърал саугъаладан эсе, халкъла арасы бир эркин адабият саугъагъа тыйыншлыдыла. Сёз ючюн, Нобель саугъагъа.
Мени сейирсинирек къарагъанымы эслемегенча эте, къошду:
- Тюрк (къарачай) тилде джазгъан назмуларынгы сайламалары джарагъан эки-юч том боллукъдула. Аланы (орусчагъа подстрочный переводла этиб) джарашдырсанг, ингилиз, герман, француз тиллеге мийик дараджада кёчюраллыкъ адамланы мен табарма. Сора, Къарачайда кърал Университетге къагъыт джазайыкъ (аны мен кесим джарашдырырма), андан башлансын сени Нобель ёчге теджеу. Андан сора къайгъысын кёре барырбыз.
Чингизни былайда мени назмуларыма, журналыма да уллу багъа берген сёзлеринден эсе, кемликлерине сагъайтхан оюмларын айтыргъа излейме.
- Джазыучула, Къыргъызда да, къайда да, джуртларын, халкъларын махтаргъа ёчдюле. Ёзге биз къайсы джуртдан, къайсы халкъдан болсакъ да, бизни атыбыз Адамды. Адам эсек а, сени къайгъынгы, бушууунгу, къууанчынгы мен да, джерни башха этегинде джашагъан башха инсан да сезмей, амал джокъду. Алай тюл эсе, къарыусуз джазабыз сора.
Назмуланы юсюнден айтсакъ а, назму ол джашлыкъны къанатыды. Ол адабиятны джашлыгъыды. Пушкин айтханлай, джылла адамны прозагъа тартадыла. Адабиятны бишгенин кёргюзтген – прозады. Ёзге, адам назму джазгъанын къоюб, прозагъа кёчгенликге, поэзия тас болмайды. Поэзия назмуда джашагъанча, прозада да джашайды. Поэзиягъа ёлюм джокъду».
Чингизни бу оюмларын эсге тюшюреме бюгюн. Поэзиядан толу эдиле аны хапарлары, повестлери, романлары. Адамлыкъгъа, Тюзлюкге, Эркинликге чакъыргъан Поэзиягъа – Иги Сёзге, Керти Сёзге ёлюм джокъду. Алай демек – Чингиз Айтматовгъа джокъду ёлюм.
КЪАЛАМГЪА БУРУЛГЪАН КЪЫЛЫЧ
«Хакъ» деген адамны
Кёлю батырды, джюреги кенгди.
Бюгюн Назир Будайны къаламы
Татаркъанны къылычына тенгди.
Татаркъанны къылычын къаламгъа буруб,
Назирни къолуна тутдургъанды къадар:
«Бу сауутха сени тыйыншлы кёреме,
Эт,- дегенди,- халкъынга мадар».
Шимал Кавказны сиясет тарихин
Къурч къалам бла джазгъанды Будай.
Сёзню айталгъаны ючюн хакъ кертисин –
Аны джолун джарытханды джулдуз бла Ай.
Исмайыл Мызы тюб ташын салгъан
Тарих къаланы сюегенди ёрге.
Минги Тау да, Минги таулула да разылла
Халкъ джигити Будай улу Назирге.
Миллет ангыны, тарих эсни къаласыды
Исмайыл Мызы тюб ташларын салгъан къала.
Ма ол къаланы къабыргъаларын ёсдюргенди
Назир – Будай тукъумдан джигит туугъан улан.
Джигитлеге джыр этген – адетди.
Мен да – бурундан келген тёрени бузмам.
Татаркъанны къылычыды бюгюн
Назир Будай къолунда тутхан къалам.
Къан тёгюлмез ючюн кюрешеди ол
Кертини айырыб ётюрюкден.
Анга – сайланнган адамгъа – берилгенди
Къурч къалам, къылыч къалам ёмюрлюкден.
Инсан, халкъ хакълары ючюн кюрешмеген
Керти тарихчи, джазыучу болалмаз.
Керти адам, тюз адам – ол Хакъ адамыды,
Хакъ адамы болмагъан Эл – тюб болмай къалмаз.
Бардыла тукъум, сыныф, халкъ, кърал адамла –
Тукъум, сыныф, халкъ, кърал ючюн кюрешген адамла.
Алай а, джарым адамладыла ала бары.
Керти адам, толу адам – Хакъ адамыды джангыз.
Тукъумгъа, сыныфха тюл, халкъгъа, къралгъа тюл,
Атагъа-анагъа да тюл, эгечге-къарнашха да тюл,
Бир Аллахха – Хакъгъа-Кертиге-Тюзлюкге –
Къуллукъ этиудю баш борчу адамны.
«Джууугъум, тенгим» деб, «Халкъым, Элим» деб,
Джан басыуду бизни чынгылгъа элтген.
Джангыз Керти бла, Тюзлюк бла – Хакъ бла джашау,
Олду бизни Адам этген, Халкъ этген.
Тукъумгъа, халкъгъа, къралгъа да тюл,
Хакъгъа къуллукъ этеди Назирни къаламы.
Алай бла джарайды адамгъа, халкъгъа, къралгъа да,
Аны ючюн уллуду магъанасы, дараджасы да аны.
Тейри адамы Будайланы Назир,
Хакъ адамы Будайланы Назир,
Хакъ джолунда баргъан тарихчи,
Халкъ, инсан хакъларын джакълагъан тарихчи.
Джигитлеге джыр этген – адетди,
Бурундан келген тёрени мен да бузмам.
Акъ къылычды, Хакъ къылычды бюгюн
Назир Будайны къолунда къалам.
Фахму берилмеген эсе, адам къаллай окъуулу, билимли болса да, тарихчи болаллыкъ тюлдю. Университетлени тарих бёлюмлерин бошагъан къаллай бир инсан барды, кеслерин тарих илмугъа бериб, аны бла къаджыкъмай кюрешгенле уа кёб тюлдюле. Алай кюрешгенлени араларында да керти алим болалгъанла аздыла.
Тарихчи болур ючюн, тарихчи болуб тууаргъа керекди. Ма аллай тарихчиди Будайланы Назир. Мен аны «Западные тюрки в странах Востока» деген ишин 2000-инчи джыл «Ас-Алан» журналны 1(3) номеринде басмалагъан эдим. Тюрклени юслеринден джангы илму сёз эди ол. Кёб болмай а, мен Назирни «Очерки политической истории Северного Кавказа в 16-20 веках» деген китабын окъудум. Кипкеланы Зареманы докторлукъ иши кибик, деменгили джазылгъанды Будайны китабы да. Алай а, аны тинтиуюню юсюнден да басмада джукъ айтылыб эслемейме. Назир джазгъан а, хамайыл бла бирге, джаныбызда джюрютюрча бир китабды. Аны хар бир сёзю архив документлеге таяна джазылгъанды.
Адамгъа, халкъгъа къачан да, бюгюн а артыкъсыз да, эм керекли зат ТЮЗ СЁЗДЮ, КЕРТИ СЁЗДЮ. Кърал кесини миллет сиясетине кёре, бурундан келген тарихибизни тюрлендириб, кесине джараулу этиб баргъанды. Кърал джорукъ ненча кере тюрленнген эсе, ол къралда джашагъан халкъланы тарихлерин да анча кере тюрлендиргендиле. Кёб къыйынлыкъ кёрген халкъыбызны джазыуу да шагъатды анга.
Халкъны къурутуу – аны оноуун, джазыуун кесине къоймаудан башланады. Динине, тилине, джерине, тарихине, культурасына эркинлигин сыйырыудан башланады. «Халкъны Халкъ этиб тургъан ол беш затдан джангыз бири огъуна кетсе да, халкъ тюрлениб, тас болуб башлайды...». Муну джазгъан кимди деб турасыз? Сталин. Бек ариу билгенди Ибилис, халкъланы къурутур ючюн не этерге кереклисин. Алай а, биз да, миллет ангыбызны, тарих эсибизни тас этиб, сюрюу болуб, манкъурт болуб бошамагъан эсек, бизни Халкъ этиб тургъан ол беш кераматыбызны (халкъны тёрт санын эмда джанын) сакъларгъа керекбиз. Аланы сакълар джанындан кюрешмеген – ол миллет адамы тюлдю. Аланы къурутургъа кюрешген а – бизни къанлы джауубузду, эм ачы душманыбызды. Аланы сакъларгъа, бегитирге мадарла этмеген ичибизден чыкъгъан оноучула-къуллукъчула уа – амантишледиле, ала ол беш затны дуния малгъа ауушдурадыла. Биз да – къалам тутханла – кесибизге сорургъа керекбиз: биз а не этебиз, динибизни-тилибизни-джуртубузну-тарихибизни-культурабызны сакълар, джакълар, айнытыр ючюн? Огъесе, джаула, амантишле не эте эселе да, къайгъыдан башыбызны сакълаб, харам чабакълача тынглабмы турабыз? Аллахлары дуния мал болгъанланы арбаларына миниб, аланы джырларынмы джырлаб айланабыз?
Назир Будайны китабын окъугъанымда уа, кёлюм джарыды. Огъай, шукур Аллахха, Хакъ сёзню айтыргъа билимлери, фахмулары, эркишиликлери да джетишген адамларыбыз бардыла алкъын. Кипкеланы Заремача къызлары, Будайланы Назирча да уланлары болгъан халкъ дуниядан тас болмаз. Инша Аллах!
Джууукъ тарихибизни билирге излей эсегиз, бизге къоркъуу-къайгъы-къыйынлыкъ къайдан келгенин билирге излей эсегиз, окъугъуз Будайланы Назирни китабын: арт кёзюуде андан асыулу тарих иш джазылмагъанды.
ЁЗДЕН СЁЗ эмда КЪУЛ АДАБИЯТ
(макаледен юзюк)
Тенгизледен таулагъа дери ёмюрлени узагъына, бир-бирин ауушдура, тюрк империяла джашай келгендиле. Дунияны басыб, кючлеб тургъан тюрк тенгизден энди къуру айрымканла къалгъандыла – тюрк тилде сёлешген къралла, миллетле, халкъла, джамагъатла, элле, тийреле, адамла эмда джуртла. Къарачай да аллай айрымканланы бириди. Алай а, айрымканла болгъунчу, тюрк тенгиз болгъан кёзюуюбюзде, бизни – тюрклени – Тейрибиз да, тилибиз да джуртубуз-джерибиз да бир эди. Тюрк джурт эди Кавказ да. Хазар, Булгар, Алан – аладан келген тюрк къауумланы бириди Къарачай да. Осман империядан юзюб, Кавказны Орус кесине къошхандан сора да, 1930-чу джыллагъа дери тюрк тил бютеу Кавказда миллетле арасы тил болуб джюрюгени белгилиди. Ол зат да шагъатлыкъ этеди джюзле бла, мингле бла джылланы Тюрк джурт болгъанына Кавказ. «Тюркню тилин да, сыфатын да эм таза сакълагъан а – Къарачайды» деб, тюрк алимлени тинтиулеринде окъургъа боллукъду. Тейриси бла да, тили бла да, къаны бла да тюрк халкъды Къарачай. Алай а, Къарачайны 1828-чи джыл Орус къазауат бла кесине къошхандан сора, артыкъ да бек 1917-чи большевик революциядан сора, бизни ичибизден кёб сатлыкъ чыкъгъанды – амантиш башчыла, оноучула, къуллукъчула. Алагъа да дин бузгъан джарым моллала, джарым алимле, джарым джазыучула къошулгъандыла. Ала орус къралгъа, совет коммунист режимге къул болуб, бетсиниб, ётгюр, ёхтем, ёзден Къарачайны тарихине, динине, культурасына да къара джагъыб, къралгъа эмда хоншулагъа джараулу кёргюзюб тебрейдиле. Кавказны Тюркден юзген Орус империя да, динни душманы совет коммунист империя да (бегирек да сталинчи режим бегигенден сора) халкълагъа, артыкъсыз да тюрк-муслиман халкълагъа, кёб зарауатлыкъ джетдиргендиле. Халкъланы энчиликлерин, ёзденликлерин къурутуу политиканы амантишлени къоллары бла бардыргъандыла. Бюгюлмезлик, ол политикагъа къаршчы сюелген не да сюеллик адамланы къурутхандыла, джангы интеллигенцияны – къул интеллигенцияны – ёсдюргендиле, хазырлагъандыла. Халкъланы совет сюрюуге – къул джамагъатха буруу – къызыу джюрюш алгъанды.
Муслиманлыкъдан айырыр ючюн, Къуранны киши окъуялмазча этер ючюн, халкъны араб элибледен айыргъандыла. Адамланы алдар ючюн «сизни тилигизге латин харифле иги келишедиле» дегендиле. Он джылдан а, андан да айырыб, орус алфавитге кёчюргендиле. Халкъны муслиманлыгъын, тюрклюгюн къурутуу алай башланнганды. Адамланы тукъумларына да «ов», «ев» кесеклени къошуб, аталарыны атларына да «ович», «евич»-лени къошуб, орус маталлы этгендиле. Совет тюрк джумхуриетлени барына да джетгенди бу къыйынлыкъ. Джангыз Гюрджюде, Эрменде не алфавитлени, не тукъумланы тюрлендирмегендиле. Сталин бютеу совет къралны башчысы болгъанлыгъына, Гюрджю джуртун унутмагъанды. Сталинни кёзюуюнде сюргюн этилген 12 халкъдан тёртюсю Гюрджюден сюрюлгендиле. Сталин джуртун башха къауумладан тазалагъан бла къалмай, Гюрджю бла чекде джашагъан Россия Федерацияны халкъларын да (Къарачайны, Чеченни, Юнгюшню, Малкъарны) туугъан джерлеринден тутмакъ этиб сюрюб, аланы тау джуртларын да Гюрджюге къошханды. Алай бла сюргюн азабны чекген 12 халкъдан сегизи Гюрджюде не да Гюрджю бла чекде джашагъан халкъладыла. Ол харам ишни, зорлукъну башын джабар ючюн а, зауаллы халкълагъа кърал джалгъан даула салгъанды, ётюрюк чурумла къурагъанды. Кърал кесини халкъларына аллай душманлыкъ этер, аллай чабыуул этер деб, кимни акъылына келир эди...
КЪАРА ТАНЫГЪАН ХАЛКЪГЪА АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ
1
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР
Тутушдан спортну устасы болур ючюн адамгъа фахму да, кюч да, ёт да, усталыкъ да керекдиле. Къуру аламы? Огъай. Халкъынгы атын айтдырлыгъынгды – кючюнге кюч къошхан эм уллу сезим. «Ким айтханды сизге мени къарачайлы болмагъанымы?» Бу сёзлени да айтыб, тутушда, тюйюшде да Халкъыбызны сыйын сакълай, кесинден онглуракъланы хорлаучу, тулпар Алийни юзюгюнден бир джашны таныйма. Ол – Ёзденланы Сапарды.
Бу башында айтылгъан халла гёджебден да бек Джырчыгъа-Назмучугъа керекдиле. Гёджеб халиси джырында-назмусунда да танылгъан – ол да – Ёзденланы Сапарды.
Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа – Халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Хакъны магъанасы уа кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Кертиликге, Ёзденликге, Аллахны бир атына да – Хакъ дейдиле. Боллукъмуду Сапар Хакъгъа къуллукъ этеди дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди – бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турургъа керек эдик. Керек эдик, алай а...
Мени назмуларым школда окъугъан сагъатымда да къарачай газетде кёб кере басмаланнгандыла. Школну бошай айланнган заманымда бир китаблыкъ назмуму джыйыб барыб, джазыучуланы Союзуна берген эдим. Алай а, меннге джол юретген, Москвада Литературный институтха бар деген болмагъанды. Алай бла, школдан сора джети джылдан киргенме ол институтха, аны да Къагъыйланы Назифаны къайгъырыуу бла. Джазгъан адамгъа уа ол институт кёб зат береди – анда окъумагъан аны ангыларыкъ да тюлдю. Ол себебден, ол ВУЗ-гъа кесибизден фахмулу джашланы салыргъа умут этгенлей, окъуй келеме да, 1983 джыл Сапаргъа тюбейме...
Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди – аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джанкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Биринчи бард бизни халкъыбызда – Сапарды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду.
...Мени бек сейирсиндиреди Сапар. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а – алай тюл. Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. «Алай эсе,- дейме Сапаргъа,- сени Литературныйде окъурча этейик. Сен назмуларынгы менде къой, мен аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар». Алай бла, «творческий конкурс» деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда, тышкъраллы тилден проблема чыгъады – аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун. Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды – «уллу адабият къазанда бишиб», дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: «старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а, сау бол: фахмулу адамланы келтиресе меннге». Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005 джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге боллукъ эди – Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.
Алай а, Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди – Совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду, бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. «Акъыллыдан тели зауукъ» дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур, ансы, джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.
Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды. Аны ёзден къанында къул къатышы джокъду – билмейди ол джалбара, тилекчи бола. Керти Джырчыды-Назмучуду Сапар. Бизни Акъ Юйде оноучуларыбыз, культура баканлыкъда, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, джазыучула Союзунда ишлеген адамларыбыз – айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум – Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала «миллетибиз, культурабыз» деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёре болмазламы? Эслей болмазламы журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газет – газет тюлдю)? Башха халкъ болса, аякъ юсге турур эди. Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла, халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.
Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тургъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле.
- Сапар ичген этеди, ичсе уа тели болуб къалады. Литературныйге да аны ким салгъан болур. Кесибизде институтлагъа да аны ючюн алмай эдиле аны.
- Осман, Билял, Хусей... сизге бир сорайым: ичген этеди деб, фахмуну бир джанына къайсы литературада бырнак этгендиле? Пушкинми ичмегенди, Есенинми, Шукшинми, Рубцовму? Сизничаланы ичинде адам шашмай къалыргъа боллукъмуду? Сиз аны джазгъанын кёрюр орнуна, китабла этиб чыгъарарыр орнуна, ат-бет атаб кюрешесиз...
Сюйсенг айт, сюйсенг къой – Къарачайда фахмулу адамлагъа джол бермеу – адет болуб бошагъанды. Къарачайны эм уллу ахыр Халкъ Джырчысын эмда биринчи Миллет Поэтин – Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин – Кязимни – малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Налчыкъ тийресинде асраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн. Бизде уа – сюргюнден сау-эсен къайытыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981 джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора, энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёлгенден сора талай джылдан, Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асры кюрешгенден, Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди. 1980-чи джыллада мени «Бусакъла» къол джазмам бла да алай кюреше эдиле – «социалист реализмге келишмейди» дегенни айтыб. Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди ол китаб болуб.
Семенланы Джырчы Сымайылны «Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды» деб, терслей эдиле.
Батчаланы Мусса бла «бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе» деб, кюреше эдиле.
Лайпанланы Билалны назмулары «социалист реализмге келишмейдиле» деб, иймей эдиле басмагъа.
Ёзденланы Сапарны уа «ичген этеди» деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: «назмуларыны тюбюне Сапар Ёзден деб, къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди».
- Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды,- дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.
Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын, хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, отуз джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары...
Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген Джырчыны-Назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны – бирибизге да сый тюлдю. Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин таныта, джазады:
Джуртдан кете башласанг да, адамны
Джурт сюерге юрет деб, юретдинг;
Джылай турсанг да, адамны
Кюлюрге юрет деб, юретдинг;
Джыгъыла барсанг да, адамны
Тургъузургъа юрет деб, юретдинг;
Къабыр къаза турсанг да, адамны
Юй тюб къазаргъа юрет деб, юретдинг;
Ёлюб башласанг да, адамны
Джашаргъа юрет деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!!!
Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла, сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле...
Не да болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю. Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула. Бу назму кибикни да алгъаракълада сеннге атаб джазыб, тыйыншлы кёрмей къоя тургъан эдим. Алай болса да, эсен болсакъ, бир маджал саугъа да этерме. Дагъыда айтырым: анда джашаудан бираз арыгъан эсенг, сени бери келтирирге къолумдан келлик болур. Анга да сагъыш эт. Эсен кёрюшейик.
Лайпанланы Билал,
Шимал Джол, майны 14, 2010 джыл.
ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА
Соргъанлагъа «кимди» деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол – джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры – Джер бла Кёкдю.
Бу сёзлеге къошарыкъма мен
Болгъанын Сапар эркин адам, ёзден.
Джокъду аны бийи, къулу да –
Ёзденди ол тукъуму, руху бла.
Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр къуру да.
Джангыз Акъ Сёздю аны бийи, къулу да.
Ёзден халкъдан чыгъыб, къул болгъанла да бар.
Ол сыйсыз къауумдан тюлдю Сапар.
Къуллукъ ючюн не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.
Ма аллай адамды, шайырды Сапар.
Кёб айтыргъа боллукъду аны юсюнден хапар.
Эл оюлгъан, дуния къатышхан сагъатда да
Ёзден бетин, ёзден сёзюн сакълаялгъанды Сапар.
Къар басыб, уюб тургъан табигъатны
Джазгъы джыры бла уятхан эди ол.
Джанкъоз джыры къар тюбюнден чыгъыб,
Джангы джырлагъа ачхан эди джол.
Джигитликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге
Чакъыралла джырлары аны.
Адамлыкъгъа, Эркинликге, Ёзденликге
Байракъды Акъ сёзю Сапарны.
Мингди джыры, бирди джыры Сапарны,
Бирди аны сёзю, ауазы хар къайда:
Минги Тауну тенглигинден тартады
Ёзден халкъгъа, ёзден джуртха Орайда.
Соргъанлагъа «кимди?» деб, Сапар,
Къысхасы бла мен айтдым хапар.
Билирге излегенле уа толу ёзданын Сапарны –
Назмуларында, джырларында табарыкъла аны.
Тёнгегинде тюл, сёзюндеди шайырны джаны.
Сёзюмю аягъында, 20 джылны мындан алгъа, Совет къралда белгили назмучу Лев Ошанин Сапарны юсюнден не айтханын, ол кеси джазгъан орус тилде келтирирге излейме.
Сафар УЗДЕНОВ. "ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС»
Сафар Узденов – второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная болезненная напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая прошлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий. Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональность. Он пишет: «Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды». Он чуток к прошлому. «Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки».
Сафар Узденов – песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи, и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны – ведь карачаевский язык близок к балкарскому. А Балкария и Карачай – это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса. Знаменитый Домбай и Приэльбрусье – как они близки и похожи! А Сафар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: «Рассвет прижался щекой к горам», - этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.
Поэзия Сафара Узденова беспокойна, напряжена. «Я бреду посреди мысли моей»; «Жизнь моя непохожа на жизнь души моей», - говорит автор. Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметить то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказать, нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сафар найдёт и более светлые тона в творчестве. "Вот и бабушку, похитив, унесла луна",- сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сафар Узденов.
Лев ОШАНИН,
Лауреат Государственной премии СССР,
Профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.1988г.
(Статья «Къарачай» газетни, 2010 джыл, июлну 24-де чыкъгъан 58-чи номеринде бираз тюрлендирилиб, къысхартылыб, басмаланнганды).
2
НЕДЕДИ БИЗНИ КЪЫЙЫНЛЫГЪЫБЫЗ?
...Къаламдашыбыз Владимир Ермаковну («Дружба Народов» 2010, №6) «Тёмен жребий русского поэта...» деген макалесин (статьясын) окъуй, не эсе да, къарачай поэзиябызгъа сагъышланнганма. Бюгюнлюкде орус шайыр, орус поэзия къаллай болумгъа тюшгенлерин суратлай эсе да Ермаков, аны сёзю бизни юсюбюзден баргъанчады.
"...А что общество? Оно-то должно поддержать поэзию как тонкую субстанцию национальной культуры? Должно. Но не поддерживает. Потому что нет его у нас, общества. Различные социальные страты соотносятся между собой только внешним образом и общей участи не ищут. В отдельности некоторые из них могли бы взять часть поэтов на содержание, но поэзии в тесных рамках среднего класса не развернуться.
Конечно, настырные графоманы, одержимые демонами тщеславия, могут выжать слезу из невзыскательного читателя и деньгу из неразборчивого предпринимателя, но настоящие поэты не хотят заискивать и не умеют просить.
А те хозяева жизни, что могли бы стать меценатами, предпочитают содержать поп-звезд или покупать футбольные клубы. Единственно значимое исключение - Анатолий Чубайс, на деньги РАО "ЕЭС" учредивший национальную премию "Поэт". Но это, скорее, широкий жест своенравного олигарха; счастливый случай, а не прецедент. Участие в судьбе поэта не входит в новорусский обычай. А старым русским уже ни до чего дела нет: они выпали из истории.
По всей очевидности, русская поэзия после Евтушенко, Вознесенского и Бродского свернулась в собственных языковых пределах. Иосиф Бродский еще в апогее своей мировой славы и пробудившегося интереса к современной русской поэзии, как бы предсказал этот культурный коллапс:
Мне нечего сказать ни греку, ни варягу.
Зане не знаю я, в какую землю лягу.
Скрипи, скрипи перо! Переводи бумагу.
Русская культура на рубеже эпох занята переучетом и переоценкой духовных ценностей. Этим процессом управляют аудиторы и менеджеры, продюсеры и кураторы. Плохое время для поэтов. Зато замечательное для поэзии.
Когда стихи пишутся без оглядки на власть и без надежды на славу, когда поэта не требуют к священной жертве и не зовут к пиршественному столу, — в одиночестве и свободе, в пустоте и тишине, поэт начинает отчетливее слышать настойчивый голос музы, нашептывающей ему песнь песней.
Поэт в России ныне не в чести, но работа над стихом продолжается. Миссия поэта невыполнима — но никто не вправе отменить и никто не в силах запретить ее. По старой пословице, свято место пусто не бывает. Опасная вакансия поэта открыта. Открыта в будущее. Как знать, — может, мы на пороге нового ренессанса?".
Кертиси бла да «къарангыды орус поэтни къадары». Алай а, андан да къарангыды къарачай шайырны джазыуу. Уллу орус къралда уллу орус поэзия быллай къыйын болумгъа тюшген эсе, аз санлы къарачай халкъда назмучулукъ не халда болур? Орус къралда орус тилге къоркъуу джокъду. Тил сау болса, бир кюн бир поэзия да джангырыр. Къарачайда уа поэзия бла къалмай, къоркъуу тилни кесине тюшгенди.
Ачыкъ айтыргъа керекди: джанауалгъа тюшгенди къарачай поэзия бюгюн. Кимге таяныргъа, неге таяныргъа билмей, джашау бла ёлюмню арасында чайкъалады ол. Поэзия – ана тилни чакъгъаныды, джашнагъаныды, баш къусханыды. Тил ёлдю – поэзия да ёлдю, халкъ да ёлдю. Ана тилибиз а, айныр орнуна, тюб бола барады. Аздан аз бола барады Ана тилин билген да. Ана тилде назму джазаргъа тырмашхан а – хазна джокъду. Бар эсе да, кёрюнмейди, кёрюнюр амал да джокъду. Не ючюнмю?
Къарачай адабиятчыланы бирикдирирча бир басма орган джокъду – джокъду не газет, не журнал. Аны себебли, джаш адамла джазгъанларын къайда басмаласынла? Ким, къалай эслесин аланы, не этиб кёллендирсин? Аны себебли, тюбюнден къошулгъан джокъду – 50 джылдан джаш – джазыучу эсленмейди Къарачайда. Алай демек, бизни поэзия ахырына джууукълашады.
Джыллары келген къаламчыла да, тырнагъанларын басмалаталмай къыйынлашадыла. Анга юлгюге Ёзденланы Сапарны келтирирге боллукъду. Джылы алтмышха джууукълашыб баргъан белгили джырчыды ол. Аны джырлары алкъын халкъны эсиндедиле. Поэзиясын а хазна киши билмейди. Не ючюн десенг, Сапарны алкъын бир китабы да чыкъмагъанды басмадан. Сапарны уа назмуларыдыла сейирлик. Ала бизни поэзияны ёрге кёлтюрген, мийик дараджада джазылгъан шийирледиле. Не келсин, керти поэзия къайгъылы киши джокъ, «керти фахму – миллет хазнады» деб, поэтни эслеген, багъалатхан да джокъ.
Иш къуру Сапарда болуб къалса уа. Иш андан теренирекди. Поэзиябызны джукълана баргъаны – ана тилибизни къуруй тургъанын кёргюзтген бир белгиди. Бу барыудан барса, 20-30 джылдан Къарачайда назмучу къаллыкъ тюлдю. Къарачай тилде джазгъан къой, окъугъан да табылмай тебрегенди бюгюн огъуна. Тамбла Ана тилинде сёлешалгъан да табылгъа эди. Иш алайгъа бара турады.
Тилни къуруб баргъаны, тау элни чачылыб баргъаны бла байламлыды. Элле эдиле тилни, адетни да сакълаб тургъан. Бу къоркъууну ангылаб, оноуда-къуллукъда ишлеген адамларыбыз эс бёлселе, хал тюрленирге боллукъ эди. Алай а, аланы арасында миллет ангысы кючлю болгъан хазна табылгъа эди. Аны ючюндю Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъ санына кёре юлюшюн алалмай, эллери чачыла, тили унутула баргъаны.
Ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанны орнундадыла. Къарачай тилде журнал, газет чыкъмайды (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан «Къарачай» газетни газетге санаргъа боллукъ тюлдю). Сора къалай сакъланныкъды тил? Поэзия да джукъланмай не этерикди. Къарачай тил КЪЧР-де кърал тилге саналады, ёзге аны сыйы тышкъраллы тилледен тёбенди. Джуртун тас этген халкъ, кюреше турса, джуртун табаргъа боллукъду. Тилин тас этген халкъ а, джуртунда джашаб турса да, ёледи, тюб болады. Къарачай ма ол ёлюм джолну къыйырындан киргенди.
Къуллукъчула-оноучула, джамагъат организацияла, къалам-санат инсанлары, иш адамлары, устазла, имамла – барыбыз да бизни халкъгъа келген ёлюм къоркъууну ангылаб, сагъайыб ёрге турмасакъ, тамбла кеч боллукъду. Джууаблы къуллукъчуланы «джагъаларындан» алайыкъ, сорайыкъ: нек чыкъмайдыла дерс китабла? Нек джокъду бизни газетибиз, журналыбыз? Халкъны аты бла бирер къуллукъда ишлей эсегиз, халкъыгъызны сакъларгъа борчлу тюлмюсюз? Кесибизге да сорайыкъ: не этгенбиз, не этебиз, не этейик тилибизни, халкъыбызны сакълар ючюн, айнытыр ючюн? Башха халкъла – къабарты, чечен, тегей дегенча, айныб, тирилиб баргъан сагъатда, биз не ючюн джукъланыб барабыз? Кимди, неди бизни былай хомух этген, недеди бизни къыйынлыгъыбыз?
3
КЪАРА ТАНЫГЪАН ХАЛКЪГЪА АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ
ХХХ
Хауадан сёзле алыб,
Элеб джанымда,
Алагъа макъам салыб,
Этеме джырла.
Къууана, бирде джылай,
Баралла джылла.
Къаламым къагъыт тырнай,
Джазама джырла.
Бюсюреу керекмиди,
Керекмиди харс –
Джерден эсе, Кёк иги,
Берсин хакъ Аллах.
ХХХ
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.
Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.
Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.
Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Аллах айтса, гитара да табылыр.
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Алгъан джанын Ол быргъамаз уругъа.
Бу дараджада джазылгъан минг чапракъ. Джёгетейледен Джетегейлеге дери созулгъан поэзия. Окъуйма Ёзденланы Сапарны къол джазмасын – анда аллай бир къайгъы, аллай бир джарсыу – ол джюкню кёлтюрюр ючюн, керти да бек уллу Поэт болургъа керекди. Бардыла тёппе тюклеринги ёрге тургъузтхан тизгинле, джанынга рахатлыкъ берген тизгинле да бардыла. Джангыз, къуу сёзле, бош тизгинле джокъдула. Къайсы назмусунда да усталыкъны мухуру барды. Бизни адабиятда быллай онглу шайыр болгъанын бютеумаданият къууанчыбызча белгилерге керек эдик эртде огъуна, алай а...
Туумагъан Айгъа салам бергенча, чыкъмагъан китабны юсюнден джазаргъа тебрегенме. Бир-бирлеча, «китаб чыкъса, джазарма» деб, бу ишни тамблагъа къояргъа да боллукъ эдим. Алай а, нартла билмейми айтхандыла «бюгюн этеринги тамблагъа къойма» неда «къалгъан ишге къар джауар» деб. Тамблам болурму, айтыр мадарым да болурму – билмейме. Экинчи джанындан, мындан магъаналы, мындан кюйюб баргъан не ишим барды? Ючюнчю джанындан а – китаб чыкъса джазарма дерге – бу китаб дженгилде чыгъармы-чыкъмазмы? Назмулары китаб болуб чыгъарын а – Ёзденланы Сапар бютеу ёмюрюн сакълайды. Ёмюрю уа – алтмышха джууукълашыб келеди. Китаб аны биринчи китабы боллукъду. Алай болса да, бу назму джыйым бюгюннгю къарачай поэзияны джетишимине саналлыгъына ишек джокъду. Ай медет, къыйынлыкъ – назмуланы китаб болуб чыкъмай тургъанларындан да бек, аланы окъуб, тюз багъа кесер адам болмагъанындады бюгюн Къарачайда. Олду мени бютюн да хайран этген. Дагъыда кёлюмю басама: эртде-кеч болса да, китабы чыгъар Сапарны, ол да, Джырчы Сымайылча, адабиятыбызны тёрюнде тыйыншлы орнун табар.
Сымайыл халкъ джырчыланы ахырыды, кёлтюргюч белгисиди, бизде назмучулукъну
да тамалын салгъан закийди. Сапар Къарачайда биринчи бардды, поэзиябызны да джангыртхан фахмуду. Экисини джазыуларында да ушагъан кёб зат барды. Сымайыл 1940-чы джыллагъа дери Совет Союзда эм онглу Халкъ Джырчыгъа саналгъан, джырлары да китабла болуб чыкъгъан, аты бютеу къралда айтылгъан адамды. Андан сора уа – 1981 джылда ёлюб кетгинчи – Сымайылны атын сагъыныргъа да болмагъанды: тюз сёзю ючюн анга къынгыр къарагъандыла. Къул (пролетар) адабиятны джоругъуна сыйынмай, ёзден поэзияны эркин джолун сыйлагъаны, сайлагъаны ючюн къыйнагъандыла аны.
Аллахха шукур, фахмудан къаран тюлдю халкъыбыз – Сымайыл кетерге, Сапар ёсюб джетди. Алай а, Сымайылны джолун кесгенле сау эдиле алкъын...
Сапар 1970-1980 джыллада Къарачайда эм белгили, джаш тёлю бек сюйген джырчы эди. Аны джырлары да партиягъа, къралгъа махтау салгъан алгъышла тюл эдиле. Алгъышы уа халкъына, джуртуна эди: «Тауларыбыз тебмесинле, Къартларыбыз ёлмесинле, Тургъаныча турсун таш-агъач». Ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, Хетагуровну «Край наш поруган, И горы отняли, И мёртвым покоя в земле не дают» деген тизгинлерин тюшюре эдиле эсге ала. Сапарны сюдлюк-джоллукъ этиб къыйнамай эселе да, джолун а кесе эдиле.
Ёзге, Сапар джаш тёлюге бард джолну кенг ачыб, кеси уа назмучулукъгъа кёмюледи. Аны назмуларына багъа биче, Лев Ошанин джазады: «...Аякъ юсюнде деменгили сюеледи таулу поэт Ёзденланы Сапар». Сапарны поэзиясыны ёрелигин, деменгилилигин да белгили сёз уста Ошанин Москвада 20 джылны мындан алгъа огъуна эслегенликге, Къарачайда Сапарны эслерге унамайдыла. Къол джазмасын окъуб, къууаныб, басмалаб, халкъгъа джаяр орнуна, тюрлю-тюрлю чурумла, тыйгъычла табыб, чыгъармай бюгюнлеге джетдиле.
Халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Назмучусун – Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай кёрге кёмгенлеге – джырларын джырлатмай, назмуларын басмалатмай тургъанлагъа – биз къалай разы болайыкъ? Ол дуниягъа кетгенле да, алкъын джашагъанла да, аны гюнахындан къалай къутулурла?
СССР-ни кёзюуюнде Къарачай-Черкес областда джазыучу организацияны тамадалары болуб тургъан Байрамукъланы Халимат бла Хубийланы Османдады эм уллу терслик. Къулийланы Къайсын Кязим хаджини къалай кёлтюрген эсе, Халимат бла Осман да Джырчы Сымайылны алай ёрге тутаргъа керек эдиле. Керек эдиле. Не этгин, тындырмадыла борчларын. Биз да, Сымайылны учхан ёзден поэзиясын тюл, къул адабиятны сюркелген назмуларын окъуй ёсдюк. Алай бла поэзиябыз сакъат болду, алгъа барыр орнуна, артха тёнгереди. Малкъарда уа, джаш назмучула алгъа тебиндиле – Кязимни, Къайсынны ызындан. Бюгюнлюкде Малкъар поэзия бла Къарачай поэзия – атлы бла джаяучады.
Быллай болумда да, табигъат берген фахмулары кючлю болуб, ташдан чыкъгъан терекча, Къарачайда да чыгъыучандыла бир-бирде сёзге джан салыучу назмучула. Бюгюнлюкде аллай назмучу Ёзденланы Сапарды. Алай а, ол не аламат назмула джаза эсе да – халкъ билмейди. Билгенле уа – джазыучула, басма къуллукъчула – аны къайгъысын кёрмейдиле, кеслерини китабларын къош-къош чыгъаргъан болмаса. Джазыучуланы Союзунда, китаб басмада, культурагъа къарагъан баканлыкъда-министерствода ишлегенле тындырмайдыла борчларын – Сапарны да, алгъаракъда Джырчы Сымайылныча – харам этиб турадыла. Заман алгъа барады, бизни литература уа – къурушубду: адабиятха къарам тюрленмейди, ёзден сёзге, ёзден джырчыгъа бюгюн да джол джокъду.
«Ёзден Джырчы» дегенлей... Бизде алкъын, 150 джылны мындан алдача, ангылайдыла «къул», «ёзден» деген терминлени. Тюз адамлагъа не айыб, айдынла, джазыучула огъуна алай ангылайдыла аны. Не диннге, не адамлыкъгъа келишмеген магъана бла къараргъа керек тюлдю ол сёзлеге. Къул деб, тукъумуна-союна кёре тюл, кимге, неге къуллукъ этгенине кёре айтылады бюгюн. «Ёзден» сёзню магъанасы кенгди, теренди, кёб къатлыды. «Хакъ» деген сёз да алайды.
Къарачай газетге макале джазыб ийеме. Кетген ёмюрде тюл, совет властны кёзюуюнде тюл – быйыл, 2010 джыл, май айда. «Ёзден джырчы Сапар» деген атын тюрлендириб, «Эркин джырчы Сапар» деб басмалайдыла аны. Ма къыйынлыкъ десенг, къыйынлыкъ. «Ёзден» сёзден быллай бир нек джыйырылыргъа керекди, кесинги къул рухлугъа санамай эсенг? «Ёзден» деген сёзню бир магъанасыды «эркин». Къарагъыз, башха ненча магъанасы барды «ёз», «ёзден» деген сёзню («ёз»-ден келеди «ёзден» деген сёз; «ёзден» деген сёзню тамырыды «ёз»). Мен бу сёзню магъаналарын Орус-Тюрк Сёзлюкден алыб береме. Алай а, бу сёзню магъанасын ангылар ючюн, тылмач керек тюлдю – бизде да бу магъанала сакъланадыла, артыгъы да барды. Джангыз тилни билирге керекди эмда тюз иннетли болургъа керекди: хар неге – бюгюн да! – сыныф кёзден къарау! – джахилликди: къул-ёзден айыргъан заманла тарихде къалгъандыла. Хакъгъа къуллукъ эте эсенг – сен ёзденсе. Дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн халкъынгы, джуртунгу, адамлыгъынгы сата эсенг – сен къулса. Алгъаракъда айтханымы къайтарама: адамны къул-ёзден болгъаны – къанындан-тукъумундан тюл – кимге, неге къуллукъ этгенинден белгили болады. Джангыз да ма андан.
Ёз:
1 – собственная сущность; сам.
2.суть, существо, квитэссенция, содержание.
3.сок; клеточный сок.
4.сердцевина.
5.стержень.
6.родной.
7.собственный.
8.настоящий, натуральный, чистый.
9.ёзден – оригинал, подлинник.
10.ёзденлик – оригинальность, самобытность.
11. ёзден – свободный.
Ёзден, ёзденлик не болгъанын Джуртубайланы Махти «Ёзден адет» китабында толусу бла кёргюзтгенди.
Хакъ:
Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога.
Керти ёзден джазыучу Хакъгъа къуллукъ этмей мадар джокъду: алайсыз, аны сёзю ёзден сёз боллукъ тюлдю, ол да къул адабиятчы болуб къаллыкъды. Халкъ джырчыла – Татаркъанны, Хасауканы, Къанаматны, Гапалауну, Айджаякъны, Акътамакъны, Минги Тауну джазгъанла – Хакъ джырчыла, Хакъ назмучула болгъандыла. Совет власт къулланы власты эди, ёзден руху болгъанланы барын кесини джаууна санай эди. Хакъгъа тюл, совет властха, коммунист партиягъа къуллукъ этерге керек эдиле бары. Не къыйын заманда да ёзден бетлерин, ёзден рухларын сакълай келгенле болгъандыла халкъда. Къул адабиятны кёзюуюнде да, ёзденликге, ёзден Сёзге тюз тургъан, Хакъгъа кертилей къалгъан джазыучула болгъандыла. Хакъ джазыучула, Хакъ поэтле дейме мен алагъа. Аладан бир къауумун тизерге излейме: Дудаланы Махмуд, Боташланы Хамид, Биджиланы Асхат, Семенланы Джырчы Сымайыл, Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Нина, Къагъыйланы Назифа, Орусбийланы Фатима..., Ёзденланы Сапар. Ол нохтала болгъан джерге дагъыда талай адамны къошаргъа боллукъ болур, бусагъатда уа башха киши эсиме келмейди.
Бу мен тизген адамла тюрлю-тюрлю сынауладан ётгендиле. Барысыны да (Сапардан къалгъанланы) китаблары чыкъгъандыла. Аланы джазгъанлары заманында, толусу бла чыкъсала эди, бюгюн бизни адабиятыбыз башха тюрлю болур эди. Аны юсюнден кёлюме келгенни мен «Ёзден сёз эмда къул адабият» (Свободное слово и пролетарская литература) деген макалемде джазгъанма. Зулму заманда, къара кючле бийлик этген заманда айтылгъан Акъ сёз, джаннга къоркъуу болмагъан заманда айтылгъан хакъ сёзден джюз-минг къатха да дараджалыды, магъаналыды, багъалыды. Махтау сизге, къул адабиятны кёзюуюнде да ёзден сёз айталгъан, Хакъгъа къуллукъ этген къаламчыла!
Алай а, сёз Сапарны юсюнден бара шойду. Бу тизгинлени мен Сапарны назмуларын окъугъандан сора джазгъанма:
Къанатлы джанладыла Поэтле.
Ушай-ушамай эселе да малаикге,
Къуллукъ этедиле джангыз Хакъгъа,
Алай бла джарайдыла адамгъа, халкъгъа.
Эки джюрекли адамладыла поэтле.
Джерден эсе джууукъдула Кёкге.
Кераматча берилгенди алагъа фахму.
Аны ючюн ушайды аятха назму.
Ишек джокъду, керти поэтле эки джюрекли адамладыла. Бир джюреклери Кёк бла, экинчи джюреклери да джер бла – бу дуния бла – байламлыды аланы. Болгъанны, боллукъну да тюз адамладан эсе эки къатха бегирек сезедиле ала. Поэтлеге берилген фахму да, шыйыхлагъа берилген кераматчады.
Аллах кераматны-фахмуну поэтге «Мен берген затланы сакъларгъа джарат, хайырландыр» деб бергенди. Аллах берген аламатла уа кёбдюле – адамдан, джашаудан, дуниядан башлаб, диннге, тилге, джуртха дери. Алай а, поэт сёз бла байламлы болгъаны себебли, аны биринчи борчу – ана тилин ёлюмден къутхарыуду, аны сакълауду, айнытыуду. Аллахха ассы бармасын сёзюбюз, ёзге, суратлау халда айтсакъ, адамны Поэт этген сёзюдю, сёзню да Шийир этген поэтди — къысхасы бла айтсакъ, Поэтни Тейриси Сёздю.
Ана тили ючюн, ёлюм къоркъуу болса да, Поэт бир элини артха турлукъ тюлдю. Акъ сёз да алай къутхарады поэтни къара кюнюнде, къыйын кюнюнде. Назмусуз – поэт джокъду, поэтсиз – назму джокъду. Алай байланыбдыла бир-бирине ала. Бютеу дуния къара кёрюнюб, бир кишиден болушлукъ болмай, адамладан да кёлю чыкъгъан заманда, мёлеклеча, акъ къанатлы назму тизгинле келедиле поэтни джангызлыкъдан, кёлсюзлюкден да айыра, къутхара. Кёлю къууаннган кёзюуде да, эм алгъа джетедиле ышарыб назму тизгинле. Къууанчда, бушууда да поэтни эм керти, эм деменгили джууугъу – Акъ сёздю.
Ана тилни акъ чакъгъаныды, акъ сёзюдю, баш къусханыды назму. Ол сейирликни болдургъан а – Поэтди.
Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.
Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.
Сапарны 30 джылны узагъына халкъындан джашырыб тургъан булутла чачылырла да, миллетибизге аны мийик поэзиясы кёрюнюр деб, умут этеме. Алай а, мадар этмесек, Аллах къадар этерми? Мен кюрешмесем, сен кюрешмесенг, ол кюрешмесе, Назим Хикмет айтханлай, «ким чачар къарангыны?». Алай болса да, ийнанама: Халкъыбызгъа Биджиланы Асхат къайытханча, Дудаланы Махмуд къайытханча, Семенланы Джырчы Сымайыл къайытханча, Халкъыбыз кеси сюргюнден Джуртуна къайытханча, Сапар да бизге къайытырыкъды – бютеу дуния, Алам сыйыннган, джумдурукъ тенгли адам джюрегини бурхулугъундан, уллулугъундан, джангызлыгъындан, сагъышындан, къайгъысындан, къууанчындан, бушууундан да толу хапар айтырыкъды. Мийикликни, Тюзлюкню сюйген Къарачай халкъгъа – къара таныгъан Къара халкъгъа – гитарасы бла иманы чыгъаргъан Кёкледен Сапарны Акъ сёзю, Ёзден сёзю энерикди да, ёз джуртунда, ёз халкъында ёмюрлюкге къаллыкъды. Инша Аллах.
4
КЪАДАУ ТАШ, ЁЗДЕН СЁЗ ЭМДА МУХАММАД-АМИН
Башында джазгъанларым бла тохтарыкъ болур эдим, 2011-чи Джангы джылны бир огъурлу байрым кюнюнде Сапар телефон этмесе. «Сылпагъарладан Мухаммад-Амин деб бир керти къарачайлы – хоу, ол Къадау Ташны джарашдыргъан – кеси мени излеб табыб, китабымы чыгъарыргъа башлагъанды. Китабымы чыгъарындан да бек мени къууандыргъан – миллетибизге, культурабызгъа къайгъыргъан онглу джаш болгъаныды».
Алгъаракъда, кёблеча сескекли болуб, мен да бир макале джазгъан эдим – Къарачайны Къадау Ташына (Къарчаны Ташы деб да айтадыла анга) къоркъуу тюшгенини юсюнден. Бираздан а, ауазым башха тюрлю чыкъгъан эди: «Аллахха шукур, Къадау Ташха сагъайыб, алайын джарашдырыргъа миллетибизде бир адам табылгъанды – Мухаммад-Амин, Сылпагъарланы Буниаминни джашы. Сау болсун, кёб джашасын миллет ишни баджаргъаны ючюн».
Къадау Ташха атаб, талай назму тизгин да тырнагъан эдим:
Къадау ташха бурулгъан ант сёзмюсе сен,
Акъ сёзге буруллукъ бир Къара ташмыса сен?
Кяба ташны къарнашы – джулдуз ташмыса сен?
Минги тауну джашы – Минги ташмыса сен?
Огъесе, Къарачай къралдан, Башчыдан да
Хапар айтхан Къарча ташмыса сен?
Кесилген Джангыз Терекни да сендеди джаны:
Сен сау болуб, киши ёлтюраллыкъ тюлдю аны.
Сен сау болуб, бизни онглаялмазла джаула:
Сен – Ата джуртубузну бойнуна
Уллу Аллах кеси такъгъан дуа.
Энди ма ол Ташха, тарих-маданият эскертмегеча сый берген Мухаммад-Амин, Сапарны китабын чыгъара башлагъанды. Иш ташда, китабда тюлдю. Иш – тарихибиз, культурабыз сакъланмай, Халкъ сакъланныкъ тюлдю, иш ма андады. Бу кертини Сылпагъар улуча ангыласала эди къалгъанла да – Ана тилге, Ата джуртха къоркъуу тюшмез эди.
Къадау Ташха да, Джыр-Назму Сёзге да къоркъуу джокъду – халкъыбызда Сылпагъарланы Доммайчыны туудугъуна ушагъан джашла бар эселе. Мухаммад-Аминнге «кёб джаша, сау бол» дей, Кёкден тюшген бир назму тизгиннича, къайтарама:
КЪАДАУ ТАШ, ЁЗДЕН СЁЗ, МУХАММАД-АМИН.
Сылпагъарланы Мухаммад-Амин Ёзден Сёзге – Къадау Ташхача – нек сакъ болгъанын, окъуучу Ёзденланы Сапарны назмуларын окъуса, толусу бла ангыларыкъды.
5
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР
("Къарачайда" чыкъгъан статьяны басмаланмагъан кесеги)
***
Къуллукъ къул этген ёзденледен неда кърал бий этген къулладан тюлдю
Сапар ЁЗДЕН. Аллах эркин джаратхан насыблы къауумданды ол. Керти поэтди – алай демек – ёзденлик аны къанындады. Къан бла кирген а – джан бла чыгъады джангыз.
Энчи ат къураб, Атлы болургъа фахмулары джетмеген, джаяу барыргъа уа ыйлыкъгъан мискин джанла да бардыла. Аны себебли, ала не этедиле? Арбасы болгъанны арбасына минедиле да, аны джырын джырлайдыла. Толумуду алада адамлыкъ, шайырлыкъ?
Керти поэт дуния малгъа алданныкъ, сатыллыкъ тюлдю. Хакъ сёзден келген Акъ сёздю аны Тейриси. Джангыз анга къуллукъ этеди шайыр. Андан башхалагъа баш ура тебресе, имандан чыгъады, поэзиядан кетеди: бетин, ауазын, сёзюн – айтыргъа, кесин — ёзюн – тас этеди.
«КЪЫЛ КЪОБУЗНУ ГЫЛ КЪОБУЗ ЭТГЕННГЕ
Къыл къобузунгу гыл къобуз этдинг сен...
Сокъурансанг да,
Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса,
Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу
Энди бетин чыгьаралмазса,
Джыйгъан байлыгьынгы уа —
Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса:
Къаядан тюл, джашаудан тюл,
Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен.
Хоу,
Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен.
Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен.
Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен,
Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен.
Ай медет а...
Джети къат кёкден кетдинг —
Аллах берген фахму бла
Ибилисге къуллукъ этдинг.
Хей,
Кюн къобузну кюл этген джарлы,
Джандетин джаханим этген джарлы,
Кимден да бек кесинг кюе болурса...
Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса».
Не этгин, «къыл къобузну гыл къобуз этген» насыбсызла кёбден кёб бола барадыла бюгюнлюкде. «Джашауну къыйынлыгъынданды» дерикле да болурла. Алай а, керти джырчы, назмучу кесини бетин, фахмусун аякъ тюбге атармы? Джашау къыйын эсе да, Сапарны гитарасыны бир къылы да сыйсызлагъа сый бермей, Тюзлюкге, Эркинликге чакъыргъанлай келеди да.
Аны ючюн базады былай джазаргъа Сапар:
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.
Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.
Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.
Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Келлик кюнде тыйыншлы орнум табылыр.
Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Шайыр джаным чыгъарыкъды джарыкъгъа.
Менделеевни чалдышында элементлеча, эртде-кеч болса да, хар фахму тыйыншлы орнун табмай къаллыкъ тюлдю. Фахмуларын бюгюн дуния малгъа ауушдургъанлагъа орун табылмазгъа да болур. Биреуню арбасына миниб, аны джырлагъандан эсе, кесинги джырынгы джырлай, джаяу баргъан иги тюлмюдю? Тюзюн айтсакъ, керти поэт къачан да джаяуду. Арба джолну бармайды – тикни ёрге, энчи джол сала, атлайды ол. Джалан башды, джалан аякъды кеси да. Джер Кёкге, Кёк да джерге аны джалан джаныны ичи бла ётедиле.
Танг алада Алам джарыкъ
Киреди да тёппеден,
Кюн батханда Ингир болуб –
Алай чыгъад кёзледен.
Ингирликде Къара кече
Киреди да кёзлеге,
Эртденликде кириб кетед
Табанымдан тюз джерге.
Сейирмеми – Шыйыхлыкъдан
Джукъ бармыды кёлюмде?
Шайырмамы – джашау джарыкъ
Келе туруб ёлюмден?
Ата джуртуна намазлыкъгъача киреди поэт. Ана тилинде айтылгъан къанатлы сёзю аны ёрге тартыб барады. Тёнгеги джети къат джерни, джюреги джети къат кёкню сезгенлей джашайды шайыр.
Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.
Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.
Ол КЁЗНЮ кёрюр ючюн, фахмуну да ЁЗДЕН кёзю болургъа керекди. Ёзге, аллай керамат — окъуучулада, джазыучулада да бек аз адамгъа бериледи. Бизни поэзияда аллай насыб берилгенледенди ЁЗДЕНланы САПАР.
Лайпанланы Билал,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги.
«Эльбрусоид» сайтны форумундан :
Сапар Ёзден:
Сымайыл [Джырчы Сымайылны юсюнденди сёз. - Б.Л.], джырлаучула кеслерине джырчыбыз дейдиле. Джырчы бла джырлаучуну арасы, бек узакъ болгъанын, къалай билмейдиле.
Эсиме келгенсе да, джукъ айтмай болалмайма.
ДЖАННЫ ТЮБЕТЕД АЛЛАХХА
Джелде бир толуду таша сёз.
Толуду аман бла ашхы.
Муну, эслесе уа, джити кёз,
Джелге узалады ангы.
Бурады ары да, бери да,
Тутады джыргъа бирлерин.
Сора, джарыйды бети да,
Кёреди да джан, кёрмезин.
Ай, сора, эслемей, кеси да,
Кетеди ёрге бир узакъ.
Анда уа, кюндюз, кечеги да,
Эсинг, агъарырча, бир акъ.
Муну, эслесе уа, джити кёз,
Джырын себелейди акъгъа.
Бирде ма алайды назму сёз,
Джанны тюбетед Аллахха.
16.02.06.
Турна Аууш.
Bilal LAYPAN:
Бирде ма алайды назму сёз,
Джанны тюбетед Аллахха.
Бек аламат, бек кючлю айтылгъан тизгинле. Поэзия деген буду!
Сапар ЁЗДЕН
ХХХ
Тюшюмде тюшсем а мен тюшге,
Кёз къамар — алайды бир джарыкъ.
Аллай зат кёрюнмейди тюнде,
Ай джарыкъ анга кёре — джазыкъ.
Аллай зат кёрюнмейди тюнде —
Шаркъ таба кёксюл къатыш кимит.
Бек джашил — башда эм тёбенде,
Къантору кёкде да бир кийик.
Гюл джашнау алады да эсни,
Сора мен джатама кырдыкга.
Унутуб, тюзнюча, хар терсни,
Шам сёзле теджейме Аллахха.
Сора не — тебрейди джабалакъ,
Къарчыкъла да тюлдюле сууукъ.
Хар неге къарайма осмакълаб,
Мен джукъда да кёрмейме бузукъ.
Тюшюмден тюшсем а мен тюннге,
Бурулуб хар не да чюйреге,
Джокъ салам — саугъа не ёлгеннге —
Дуниямы хазырма чюйлерге.
Bilal LAYPAN:
Нени юсюнденди бу назму?
Бу назму къайсы тилге кёчюрюлсе да, назмулай къаллыкъды. Хар окъугъан — башха джерли, башха тилли, башха динли болса да — кесича ангыларча, сагъышланырча, бир магъана табарыкъды. Джети къат Кёкча, назму джети къатлы болмаса, аны поэзия дараджасы мийик болалмайды. Сёз бир джерге байланыб къалса, къанатлы сёз болалмайды, учалмайды. Сапарны назмулары тагъылгъан назмула тюлдюле — андады аланы аламатлыкълары...
Тизгинледе басым бузулмай баргъаны уа? "Чюйреге - чюйлерге" дегенча аламат рифмала уа?
Сапарны быллай сейир поэзиясын эслеялмагъан адабиятчыларыбызгъа, культура, басма къуллукъчуларыбызгъа не айтыргъа билмейме: айтаса да — эшитмейле, айтмай тынгылаб да туралмайса. Эшда, бу да ана тилибизни, миллет культурабызны не халда болгъанын кёргюзтген зат болур.
Ата джуртха намазлыкъгъача киреди шайыр. Кеси ишлеген, терезелери кёкге ачылгъан Юйде джашайды поэт. Джуртуну белгиси – Европа бла Азияны чегинде тургъан Минги Таудан – дуния къол аяздача кёрюнеди. Ма ол чекде – джыры, къанат тауушу бла Европаны, Азияны да ёрге къарата, бир къанаты джерге, бир къанаты кёкге тие, учады Акъ сёзю поэтни.
БИЗ БИР ХАЛКЪБЫЗМЫ, ОГЪЕСЕ...
1
Биз – къарачайлыла бла малкъарлыла – бир халкъбызмы, огъесе тюлбюзмю?
Бир джанындан сорууну былай салгъан айыбды. Динибиз да, тилибиз да, джуртубуз да, тарихибиз да, экономика джашауубуз да, адетибиз-тёребиз да – бары бир бола келген эселе, бир халкъ болмазгъа мадарыбыз джокъду. Илму джаны бла да ол шартладыла бир халкъны къалгъанладан башха этген. Алай а, барды дагъыда бир зат: бир миллетни ичинде бир къауум кесин башха халкъгъа санаргъа излей эсе, аны да чурумун ангыларгъа керекди. Къарачайлы кесине малкъарлыма дерге, малкъарлы да къарачайлыма дерге унамай эселе, бир халкъ болмазбызмы?
Бир халкъ эсек а (анга уа ишек джокъду), сора, Къарачай, Малкъар деб, эки тюрлю атны нек джюрютебиз? Не заманда, къалай, не ючюн башлагъанды бир халкъ эки тюрлю атны джюрютюб? Экиге бёлюннгюнчю атыбыз къалай эди? Ол атха къайытырчабызмы, тюлбюзмю?
Бюгюннгю Балкария къуралгъынчы Беш Тау Эл (Пять Горских Обществ) бар эди. Орусчагъа ол тюз кёчюрюлмейди. «ЭЛ»-ни магъанасы уллуду, кенгди: бир магъанасы – Джурт; экинчи магъанасы – Халкъ, Джамагъат; ючюнчю магъанасы – Кърал. Къарачай олсагъатда да айры эди, энчи орун ала эди.
«Къарачай» - эм алгъа миллетлигибизни кёргюзтген англамады-магъанады. Басханда, Чегемде, Холамда, Бызынгыда, Архызда, Элтаркъачда, Тебердиде – къайда джашаса да, къарачайлы къарачайлыды. Миллети сорулгъан сагъатда, ол, «чегемлиме», «басханлыма» дерик тюлдю – къарачайлыма дерикди.
Тыш къраллада джашагъанла да кеслерине чегемлибиз, басханлыбыз демейдиле – Чегемден келген къарачайлылабыз, Басхандан келген къарачайлылабыз деген болмаса. Эски эллерибиз да къарачай атны джюрютмейдиле – Къартджурт, Хурзук, Учкулан, Архыз, Джазлыкъ, Дууут... Къарачай деб, элге, шахаргъа, районнга артхаракълада атала тургъанды. Къарачай джурт тауладан тюзлеге дери, Теркден Лабагъа дери джайылгъанды. «Ич Къарачай» - халкъны бек джерде орналгъан эллери, «Тыш Къарачай» - халкъны мал кютген, иш этген джерлери. Ол затны Алийланы Умар кеси да бек ариу ангылагъанды, Лениннге ангылата да билгенди.
«Къарачай район», «Гитче Къарачай» район, «Къарачай» шахар деб, совет властны кёзюуюнде аталгъан атла джарашмайдыла, Къарачай джуртну, Къарачай халкъны бурху этиб кёргюзедиле. Черкеслиле аны ючюн кёл кенгдиредиле: сизни эки районугъуз, бизни эки районубуз, сизни Къарачай шахарыгъыз, бизни Черкесск шахарыбыз деб. Алай а, сёзюбюзден джанламайыкъ, бу темагъа артхаракъ къайытырбыз.
Бюгюн халкъыбызны саны 300 мингни тёгерегиндеди. Аны ондан бири чакълысы «Ц» диалект бла сёлешгенледиле (малкъарлыла), къалгъаны «Ч» диалект бла сёлешегенледиле (къарачайлыла). Андан сора башхалыкъ болуб билмейме. Адабият тил къарачай-басхан-чегем диалектни тамалында къуралгъанды. Алай а...
Алай а, Малкъар джаны анга разыча кёрюнмейди. Аны себебли, Баблаш улу Умарны къарачай-малкъар тилден дерс китабларын бир джанына тюртюб, малкъар тилден дерс китабла джарашдыргъандыла. Бир кёзюуде «Минги Тау» журнал «къарачай-малкъар тилде чыгъады» деб джазыла эди. Энди «къарачай» дегенин кетериб, «малкъар тилде чыгъады» деб джазылады. Илмугъа келишмеген бир ишди бу. Мунга къуууаннган джангыз Къабартыды. Игид да къууанады, бир халкъ экиге бёлюнюб, къарыусуз бола барса. Бёлюннгенни хорлагъан тынчыракъды...
1920-чы джыллада Тау республика къуралады. Къарачай, Малкъар, Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты округла къурайдыла аны. Олсагъатда да Къарачай бла Малкъар биригиб, бир округ къурамайдыла. Къарачай бла Малкъарны башчылары кеслерин бирер джарым патчах этиб джюрюген болмаса, келир кюннге сагъыш эталмайдыла. Сталинни кючю бла, Къабарты Тау республикадан чыгъады. Алай башланады Тау республиканы чачылыуу. Къабартыны башчысы Калмыков Сталинни башындан-тюбюнден кириб, Малкъар округну да Къабартыгъа къошдурады. Ма андан бери барады Малкъарны джокъ этиу политикасы Къабартыны. 1942 джыл беш тау элни кюйдюртген да, 1944 джыл Малкъар халкъны кёчюртген да Къабартыны башчысы болгъанын унутмайыкъ. Бюгюн да не бола тургъанын кёребиз.
Уллу къыйынлыкъла да бирикдирмейдиле, тюшюндюрмейдиле бизни. Душманлагъа не айтыу, кесибиз да ала къууанырча эте турсакъ. 1990-чы джыллада Къарачай энчи республика, Малкъар энчи республика болургъа бир атлам къалгъан эди – ол атламны этерге къоймагъан кесибизни башчыла болгъандыла – оноуда, къуллукъда тургъан малкъарлыла, къарачайлыла эмда джарым алимле, джарым тарихчиле, джарым джазыучула, джарым моллала – айтыргъа, сатлыкъ интеллигенция... Аланы къыйынлыкълары бла Къабарты бла Къарачай-Малкъар халкъны арасы амандан аманнга барады... Эртде-кеч болса да, бу ит-бёрю, бёрю-ит республикала чачылмай къаллыкъ тюлдюле, табыракъ чачылгъа эдиле ансы...
Энди къарачайлыланы, малкъарлыланы да бирикдирлик бир ат джокъмуду? Бир огъай, эки да барды. Къарачай-Малкъар-Орус сёзлюкню 806-чы бетин ачыгъыз да къарагъыз : «Карачаевцы и балкарцы издавна называли себя аланами. Алан – общее самоназвание карачаевцев и балкарцев, как и таулу...». Бу кертиде даулашыу джокъду. Джангыз, ол эки атдан бирин къайтарыб, документледе джюрюрча эталлыкъбызмы? Паспортлада миллетлик джазылгъан джорукъ да къалгъанды. Алай эсе, сёзюбюзню да бошуна зыраф эте болурбузму? Биз аланла, таулула болгъаныбызны унутмайыкъ ансы, аланы артха къайтараллыкъ тюлбюз. Бусагъатчыкъда, бюгюннгю болумда. Быллай соруугъа джууаб табхан, оноу эталгъан халкъла уа бармыдыла? Алагъа да бир къарайыкъ.
Тегейлиле (дюгерлилени алагъа къошмайма) аланла тюл эселе да, републикаларына Алания деб атадыла. Алимлери, джазыучулары, башчылары «аланла бизбиз» деген оюмну онла бла джылланы халкъларына сингдириб кюрешедиле, дуниягъа да джаядыла ол оюмну. Алай а, чертерге излегеним: тегейлилени ол затха къарыулары джетерик тюл эди, кеслерини энчи къраллыкълары-республикалары болмаса. Алай демек: ишни биширир ючюн бизни да энчи къраллыгъыбыз болургъа керекди.
Энди Къарачай-Черкес республикада «черкес» ат бла халкъча кёрюнюб тургъан къабартылылагъа къарайыкъ. 1920-чы джыллада «черкес» деб халкъ бармы эди? Огъай. Ала бары да ол кёзюуде «къабарты» деб джазыла эдиле. Не ючюн десенг, 19-чу ёмюрде аланы – къачхынчы къабартылыланы – орус аскер сюрюб келиб орнатханды бизни джерге. 1920 джыллада Къабарты област болгъаны себебли, экинчи Къабарты областны кърал къуратырыкъ тюл эди. Аны себебли, Къабартыны бизде кесеги хыйлалыкъгъа кеслерине «черкес» деб джаздырыб, Алийланы Умар да ол хыйлалыкъны кёрмегенча этиб, Къарачайгъа къошуб, Къарачай-Черкес областны къуратады. Бюгюн ёсе келген тёлюле къабарты болгъанларын да сезмейдиле – ала черкесбиз деб ёседиле. Ма алай бла къачхынчы къабартылыланы туудукълары черкес болуб бошагъандыла.
Тегейлиле аланла бола бара эселе, къабартыны бир кесеги да черкес халкъгъа бурулгъан эсе, сора, биз – къарачайлыла, малкъарлыла – алан неда таулу атны джюрютюб тебреялмазбызмы?
Тебреяллыкъ тюлбюз. Аллай затны этер ючюн энчи къраллыгъыбыз болургъа керекди. Нени этер ючюн да, энчи республикабыз болургъа керекди.
Тюзюн айтсам а, эм уллу проблемабыз бусагъатда башхады: ана тилибиз ёле турады – аны къутхарыргъа керекди. Джуртубузну тонаб, сатыб, къурутуб барадыла – джуртну къутхарыргъа керекди. Тилсиз къалсакъ, джуртсуз къалсакъ – сюйсек алан дейик кесибизге, сюйсек таулу дейик – биз сау халкъланы тизиминде боллукъ тюлбюз.
Джуртубузну, тилибизни – Халкъыбызны – къутхарыуну неден башларгъа кереклисини юсюнден оюмларым бардыла, алай а, аланы юсюнден – энди джол.
ДЖУРТУБАЙЛАНЫ МАХТИНИ 60-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА
Москвада Горький атлы Адабият институт. Тюздю, бу институт да кишини джазыучу эталлыкъ тюлдю. Алай а, адамны бир фахму джилтини бар эсе, аны айнырына себеб боллукъду. Джазгъанынгы окъугъан, сюзген, кемликлерин айтхан бек керекли ишди. Экинчи джанындан а, былайда адабиятха джангы келгенле бла, айтылгъан Сёз устала бла да танышыргъа, сёлеширге, кенгеширге мадар барды. Бу институт болмаса, мен не Къайсын бла, не Чингиз Айтматов бла, не Олжас Сулейменов бла танышалмай къалыргъа да болур эдим...
Бу институтда танышханма мен Бегийланы Абдуллах бла, Джуртубайланы Махти бла, Ёлмезланы Мурадин бла, Батырбекланы Хамзат бла да... Ёзге сёз Махтини юсюнден башланнганы себебли, анга кёчейик.
Махти дегенлей, къызланы да кёзюн къарата, Адабият институтда чабыб айланнган бир сакъаллы тири таулу джаш кёзюме кёрюнюб къалады. Алай а, заман андан да тири, андан да дженгил къымылдагъан зат кёреме: 60 джыл бола турады ол джашха бюгюнлюкде. Ёзге иш джылда тюлдю, иш – бизни тариххе, адабиятха, культурагъа Махти къошхан юлюшдеди.
Джуртубай улуну аты «Къутхарыучу» деб кёчюрюледи. Атына тыйыншлы бола джашайды Махти. Ким биледи, тин байлыгъыбызны къутхарыр ючюн келген болур дуниягъа ол. Бу оюм башынга келиб къалады Махтини джазгъанларына къарасанг. Аны бла бирге джюрекде ёхтемлик да туудурады аны чыгъармалары: биз уллу, онглу, тарих халкъбыз – дуния дини, дуния тили, дуния культурасы болгъан. Аны бла бирге миллет энчилигибизни тас этмей, сюргюнледен, сойкъырымладан да ётдюрюб, бюгюнлеге джетдиралгъан халкъбыз.
«Къарачай-Малкъал халкъны иннет тёресин» («Этический кодекс карачаево-балкарского народа») джыйгъан, джарашдыргъан, англатмаларын-тафсирлерин да бералгъан адамды Джуртубайланы Махти. Махти бек керекли иш бла кюрешгенин аны китабларыны атлары огъуна айтыб турадыла: «Древние верования балкарцев и карачаевцев», «Духовная культура карачаево-балкарского народа», «Душа Балкарии», «Карачаево-балкарский героический эпос» эмда башхала.
Махтини къайсы китабын алыб къарасанг да, илмуда ол джангы сёз айталгъанын эслейсе. «Слово о полку Игореве»-ни юсюнден тинтиую да Махтини мени бек сейирсиндирген эди. Аны себебли аны бу джазгъанын, кесими оюмуму да айтыб, мен Парижде Олжас Сулейменовгъа табдырама. Уллу кърал къуллукъда тургъан Олжас, аны окъургъа, кёлюндегин да къысхасы бла меннге джазаргъа заман табады, сау болсун. Сулейменовну джазгъанын былайда толусу бла келтирирге излейме:
Дорогой Билал!
Наконец нашел время ответить на письмо о книге М.Ч.Джуртубаева.
Я прочёл её ещё в ноябре 2004 г. Сегодня перечитал. Возбуждает само осознание того факта, что где-то в горном селе Хасанья кто-то годами вчитывается в зачитанное до дыр «Слово о полку Игореве» – вещь подозрительную и прекрасную в своей загадочности. Занятие это (по себе знаю) поразительно увлекает. Способно держать в напряжении десятилетиями. И только тогда открывает помаленьку свои тайны. Почти по Маяковскому «в грамм добыча, в год труды».
Я не могу сказать, что автор расшифровал все секреты «Слова», но книга его ничем не слабее десятков других толкований, выпущенных академическими словистами. Она еще одно свидетельство того, что нынешний канонизированный порядок строк в «Слове» – явление, скорее всего, вторичное, сотворенное переписчиками 16 и 18 веков.
Думаю, что для поддержания исследовательского интереса к «Слову» – произведению, выражающему акт исторического и культурного взаимодействия древних русичей и кипчаков, книга М.Ч. Джуртубаева вполне может послужить. Тираж 200 экзмпляров, конечно, мал.
Крепко жму руку.
О. Сулейменов
Париж, 7 апреля 2005 г.
Эшта, кёз илинир зат болмаса, Олжас Махтини джазгъанын къуру мен айтхан ючюн бир кере окъуб, дагъыда талай замандан къайтарыб окъумаз эди. Кесини затларын джазаргъа да заман табалмай къыйналгъан адамды Сулейменов. Аллай адамны къысха сёзюне да уллу багъа бере билирге керекбиз.
Мен къуру да айтыучанма: Сёз бла кюрешген адам Кърал поэти не да Халкъ поэти болургъа борчлу тюлдю. ХАКЪ ПОЭТИ болургъа уа борчлуду. Хакъ Сёзню айтыргъа керекди ол. Алайсыз аны джазгъанындан не магъана?
Джуртубайланы Махти Хакъ Сёзню айталгъан насыблыланы тизиминдеди. Ол керти джазыучуду, алимди. Тукъумуна-Атына, Джуртуна-Халкъына тыйыншлы адамды. Хар сёзюне Минги Тауну ауанасы тюшюб турады. Алан халкъны, Минги халкъны керти уланы, Минги таулу Джуртубайланы Махти, мындан ары да джолунг узакъ да, джарыкъ да болсун.
Къарачайлы къарындашынг
Лайпанланы Билал
БАЙРАКЪ ДЕМЕНГИЛИ КЪОЛДАДЫ
Ёлмезланы Мурадинни 60-джыллыгъына
«Джаш поэт Ёлмезланы Мурадин таулу адабиятны зыгытында бек фахмулу литераторладан бири боллугъу баямды. Ол бизни бек иги поэтлерибизден бирине саналлыгъына ишегим джокъду»,– деб джазгъан эди Къулийланы Къайсын Мурадинни юсюнден 1972 джылда огъуна. Къайсынны джангылмагъанын кёребиз бюгюн.
«Мурадин Ёлмез» дегенлейиме, «Поэзия ёлмез» деб, бир башха тизгин кеси учуб келиб, биринчиге хоншу болады. Кертиси бла да алайды – бизни поэзиябыз бюгюн сау-саламат эсе, ол Ёлмезланы Мурадинча джашланы кючлеринденди. Башха уллу шайырыбыз – Акъ сёзге диннгеча бегимеклиги болгъан – Бегийланы Абдуллах, кюн таякъгъа ушаш бир ызны тартыб, анда да джулдуз тёппелени белгилей, бизни адабиятда Мурадинни орнун ажымсыз ачыкълаялгъанды, кёргюзталгъанды: Мечиланы Кязим – Къулийланы Къайсын – Бабаланы Ибрахим – Ёлмезланы Мурадин.
«Мурадиннге дери Малкъар поэзиягъа алай базыныулу, таукел, «кёкню джашнатыб» Баба улу келген эди. Баба улугъа дери алай джалан да Къайсынны кесини юсюнден айтыргъа боллукъду. Андан ары уа – тюзюнлей Шыкъыгъа чыгъыб кетесе. Алай бла Малкъар поэзияда бир ыз тартылады. Ол назмучула хар бири бирер тёлюню келечилеридиле. Хар тёлюню кесини энчи мухуру барды. Энчи поэзия хаты. Дуниясы...».
Ма быллай уллу багъа береди Мурадиннге Абдуллах Бегий улу. Анга уа ийнаныргъа боллукъду – малкъар поэзия бюгюн учуб баргъан акъ къанатлы эсе, аны бир къанаты Мурадинди, экинчи къанаты уа – Абдуллах. Хоу, бюгюннгю Малкъар поэзияны мийикде тутхан къанатла аладыла.
Закий фахмусу, халиси да болгъан керти уллу шайыр Абдуллах – Къайсынча къууанады Мурадинни Акъ сёзюне. Джазыучуланы джыйылыуларында Къайсын Мурадинни поэзиясы бла къалай ёхтемленнгенин алай кескин суратлайды Бегий улу – ол шум болуб тургъан джыйылыу да, Мурадинни назмусун окъуй тургъан Къайсын да туурабызгъа келиб къаладыла:
«...О тили тутулгъан сабийни
«Гыржын!» – деп къычыргъан къоллары!..».
Шошлукъну Къайсын кеси бузду: «Джаныгъызгъа тиймесин! – деди, – алай мен быллай кючлю назмуланы биригизде да окъумагъанма!».
Мени уа, сюргюнню биринчи эки джылында сууукъдан, ачдан къырылгъан 22 минг къарачай сабий, аланы да – сёлеширге къарыулары къалмай – «Гырджын!» - деб, къычыргъан къоллары!..» кёзюме кёрюнедиле.
Мурадин бу назмуну джазгъан джыллада бизни халкъыбызгъа этилген артыкълыкъны-хакъсызлыкъны, сойкъырымны-сюргюнню сагъыныргъа да къоймай эдиле. Бизни джазыучуланы кёбюсю, халкъыбызгъа джетген къыйынлыкъны айтыргъа базмай, къара тынгылауну басыб тургъан заманда айталгъанды керти сёзню Мурадин. Кърал поэтлери, халкъ поэтлери да тынгылай эдиле, Ёлмез улу уа – керти Хакъ поэти – мийик суратлау дараджада тюзлюк сёзюн айталгъанды.
Кимге да, назмучугъа уа артыкъсыз да, Хакъ джолдан таяргъа джарамайды. Ол джолдан чыгъыу – иймандан чыгъыуду, назмучугъа уа – поэзиядан да кетиудю. Мурадин ол джолдан бир кере да джанламагъанды, тириден тири, таукелден таукел баргъан болмаса. Былтыр Парижден таныш джазыучуларым телефон этген эдиле: «Сизни джуртдашыгъыз Ёлмезланы Мурадинни «Къан бла кюл» драмасын француз тилге кёчюрюб басмалагъандыла. Сизни халкъгъа туура аллай къыйынлыкъ джетгенин биз билмей эдик. Китаб болуб чыкъгъан бла къалмай, бу драма сахнада салыныргъа да болур: бизни адамланы джюреклерине бек къатылгъанды Ёлмезланы Мурадинни чыгъармасы...».
Мурадин суратлау сёз бла бизни халкъ чекген къыйынлыкъны Европагъа, бютеу дуниягъа билдиралгъан биринчи джазыучуду. Аны бизге къаллай уллу магъанасы болгъанын айтыр кереклиси джокъду.
Ёлмез улу – шайырча, драматургча – бизни адабиятны дараджасын бек мийиклеге чыгъаргъанды. Малкъарны миллет шайырыны бютеудуния чекге джетгени – барыбызгъа да къууанчды. Мурадинни аллай уллу джетишимге джетдирген не затды?
«Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед,
Бутларымы мен ат этиб джетерем.
Арабызда къан ырхыла барса да,
Джюрегими къайыкъ этиб ётерем».
Кязим хаджини ёлюмсюз оюму-фикири-назмусу, оноучулагъа, тюз адамлагъа, джазыучулагъа да аманаты – «иннетигиз, сёзюгюз, ишигиз бла да халкъ насыбы ючюн кюрешигиз» - Мурадиннге къыблама болгъанлай къалады.
«...Поэзияны тенгизине кёбле киредиле. Алай Кязим айтханлай, джалан да джюреклерин къайыкъ этип киргенле ётерикдиле ол тенгизден. Мени акъылыма кёре, Мурадин бизни аллай поэтлерибизден бириди – эртде закийлик берилген азмыч назмучуларыбыздан бири»,– деб джазгъанды Бабаланы Ибрахим Мурадинни юсюнден.
«Къанатлыча, кёксюл кёкде учалсам,
Джарлы халкъгъа тюзлюк излей кетерем.
Эй, халкъ чекген къыйынлыкъны айталсам,
Бу дунияда муратыма джетерем».
Бу тизгинлени уа бизни къарачай Джыр-Назму юйюбюзню имбашларында тутхан, ёлюмсюз Джырчыбыз, Шайырыбыз Семенлени Исмайыл (Джырчы Сымайыл) айтханды.
Ёлмезланы Мурадин, Кязим хаджини, Джырчы Сымайылны да аманатларына-осиятларына тюз бола джашайды, ишлейди. Аны Сёзю халкъгъа тюзлюк излей, тенгизден-теркден ётгенди, халкъ чекген къыйынлыкъланы айталгъанды. Джазыучу адамгъа уа андан уллу насыб къайда. Дуниядан кетген уллу къаламчыларыбыз – Кязим, Сымайыл, Къайсын, Мусса, Ибрахим – рахат болургъа боллукъдула: аладан кёчген байракъ деменгили къолдады.
Лайпанланы Билал,
P.S.
Ёлмезланы Мурадинни биз джанында да бек иги таныйдыла. 1999 джыл малкъар театр Мурадинни «Гошаях Бийче» атлы пьесасын Къарачайда кёргюзгенинде, халкъ басыныб, уллу разылыкъ бла къарагъаны эсибиздеди. «Къарачай-Черкес республиканы халкъ поэти» атха тыйыншлы кёрген эдиле Ёлмез улуну. Мурадинни ол сыйлы атха керекли бютеу къагъытлары тыйыншлысыча джарашдырылыб, Акъ Юйде джатханлы – он джыл. Таулу къарнашыбызны аллында айыблы болуб турабыз. 50 джылында теджелген атын, 60 джылында да алмай къалса, адам ангыламазча бир зат боллукъду. Алай болса да, джангы президентибиз Эбзеланы Борис – культурагъа, санатха, адабиятха да бек сакъ адам – бу джангылычны тюзетир деб ышанырчады.
P.P.S.
Статья «Къарачай» газетде басмаланды, алай а бир джукъ тюрленмеди: Ёлмез улугъа 50 джылында теджелген «Къарачай-Черкес республиканы халкъ поэти» ат, 60 джылында да берилмей къалды. Не айтхын?
КЪАРАЧАЙМАЛКЪАР АРБАДА
1
Биз халал, огъурлу, джумшакъ миллетбиз. Бир-бирибизге тюл, кесибизге тюл – башхалагъа. Кёбле ёз халкъларындан юзюлюб, бизни джуртха къазыкъ уруб, орнала, кёбейе баргъанлары аны ючюндю. Джуртларында джашаялмагъанла бизде айный, орунлу бола барадыла. Таджик, ёзбек, месхет тюркле, курд, чечен, юнгюш, эрмен, чыган, дагъыстан... Тизиб барыргъа боллукъду. Алай а, аланы джангыз бири да кесин къонакъча джюрютюрюк тюлдю, бизге сау бол деб айтырыкъ тюлдю – кеслерича джамагъатла къураб, къайырылыб, дау-къайгъы чыгъарыргъа хазыр болуб тургъан болмаса. Алгъынча, ант этиб, таякъ тюбю бла ётюб, къошулмайла ала бизге. Бизге халкъдаш, джуртдаш болмайла ала.
Алагъа не айтыу. Аладан алгъаракъ къошулгъанла да, бизге къарнаш болургъа унамайдыла – бизден джер, мюлк юзерге кюрешиб тургъан болмаса. Бу барысы да нек болады былай? Бизни ауузсузлугъубуздан, хомухлугъубуздан. Тарих эсибизни, миллет ангыбызны къарыусузлугъундан. Джуртубузну, Халкъыбызны къоруулай, сакълай билмегенлигибизден.
Джаугъа джаулукъ этер орнуна, кесибизни къорур, бегитир орнуна – таш бла ургъанны да аш бла урургъа кюрешебиз. Бир джаягъыбызгъа душманла къол джетдирселе, экинчи джаягъыбызны кесибиз къыздырабыз. Былай болуб, халибиз-къылыгъыбыз тюрлениб, сюргюнден-сойкъырымдан сора башлагъанбыз.
Къарачаймалкъар арбагъа биз алгъын джазыкъсыныб олтуртхан джаяула, энди арбабызны бизден сыйырыргъа кюрешедиле. Арбачыла да бизден тюл, аладан къоркъадыла, биз айтханны тюл, ала айтханны этедиле. Тюзюн айтхан бир батыр табылса, тыш джаула, ич джаула да биригиб, аны арбадан атадыла. Сора, арбачы джаула бла амантишлени арбада игирек, табыракъ джерге олтуртады. Барады тёнгереб интернационал арба. Барабыз биз да ол арбада – къул, манкъурт бола. Дагъыда чыгъады хакъ кертисин айталгъан биреулен – аны да олсагъат ат-бет атаб, арбадан быргъайдыла. Ёзден болгъан къул джокъду. Къул бола баргъан ёзденле уа – кёбден кёб. Къуллукъ ючюн, байлыкъ ючюн ёзденликлерин, эркинликлерин, бетлерин тас этген насыбсызла.
Соруула тууадыла: къарачаймалкъар арбада баргъанла кимледиле? Арбачы кимди, къайры элтеди бизни? Къайрыды бизни джолубуз?
Арбадагъылагъа тынгылайма: къарачай тилде хазна сёз эшитмейме. Сёлешген да джармалаб, чанчакълаб, къатышдырыб, чалдырыб. Орус эмда башха тилледе сёлешелле кёбюсю. Арбачыны джырын джырлайдыла барысы. Арбачы бери бурулады. Аман тишини орнуна алтын тиши джылтырайды. Мен арбадан тюшюб, башха джанына баргъан джаяулагъа къошулама.
КИМДЕДИ ТЕРСЛИК? БАЛТАДА, САБДА ДА...
1
Насыбы тутхан халкъ – миллет ангысы, тарих эси, адам саны, окъууу-билими, болуму-кючю да джетиб – Джуртунда миллет Орайдасын да тарта, миллет Байрагъын, Тамгъасын да ёрге кёлтюрюб, энчи кърал болуб джашайды. Ол шартлары къарыусуз болгъан ууакъ халкъланы уа ишлери башхады – ала уллу халкъланы, къралланы тузакъларына тюше келгендиле.
Алай а, халкъ башха къралны ичинде да, тас болмай, эриб кетмей, кесин сакълаб, джашай барыргъа боллукъду. Бюгюннгю дунияда ол затха мадарла бардыла. Недиле ол мадарла?
Биринчиси: башха къралны ичинде эсе, халкъны миллет республикасы (автономиясы) болургъа керекди. Толу эркинлиги болургъа керекди джуртуна, динине, тилине, культурасына. Къралны борчуду гитче халкъны халкълыгъын сакъларгъа, айнытыргъа. Ансы, джаныуарланы, кийиклени къуруб баргъан къауумларын сакъларгъа кюрешиб, халкъланы уа къурута тура эсе, сора анга – адам, халкъ ашаучу къралгъа – не дерге боллукъду?
Кърал халкъланы автономияларын, джуртларын, динлерин, тиллерин, миллет ангыларын, тарих эслерин, культураларын да къурутургъа кюреше эсе, сора ол кърал бюгюннгю дуния излемге келишген демократ кърал тюлдю – империяды. Аны себебли, халкъланы къурутургъа, эритирге, джутаргъа излеген импер кърал бла – эмда – тас болмай джашаргъа излеген халкъланы арасында кюреш баргъанлай турлукъду. Ким хорлары – белгисизди. Бир кере, 1917-чи джыл, аллай къазауатха чууутлула башчылыкъ этиб, мыжыкъ къауумну да кеслерине буруб, Орус империяны башы тюбюне айландырыб чыкъгъандыла. «Большевик переворот» неда «Октябрь революция» аты бла белгилиди тарихде ол. Амма, не келсин – Орус кърал бир джукъгъа тюшюнмейди, акъыл джыймайды. Эресейде таша-туру ол къазауат бирсикюн, тюнене да баргъанды, бюгюн да барады. Не ючюн? Империя болгъаны ючюн.
Бюгюннгю Эресей къагъытда «Российская Федерация» деб джазылгъанлыгъына, федерация тюлдю, империяды. 1917-чи джылгъа дери болгъан Орус империя, эки башлы къушу да Шаркъгъа, Батыгъа да огъурсуз къарай, ызына сюеле барады. Анга шагъат – бюгюннгю Эресей къралны миллет политикасыды, ууакъ халкъланы къурутуу политикасы. Неде кёрюнеди ол? Нелеге къараб айтабыз алай?
1. «Регионланы уллу этебиз» деген сылтау бла, ууакъ халкъланы автономияларын къурутуу джюрюш алгъанды. Алай бла, ненча Шимал халкъ автономиясыз къалды бюгюн – аты, джурту, кеси да дунияны кёзюнден кетди, кёб турмай а – дунияны юсюнден, эсинден да кетерикди. «Кёзден кетген кёлден кетер» деб, бош айтылмагъанды. Халкъланы автономияларын къурутуу Шималдан башланнганлыкъгъа, бизге да джетерикди: Адыгеяны Краснодар крайгъа джыяргъа излеб, тохтаусуз кюрешиб тургъанлары анга шагъатды.
2. Халкъланы автономияларын, джуртларын да джутуб къояр ючюн, тарихни да тюрлендирирге керекди – империягъа, импер халкъгъа джараулу. Бусагъатда тарихден аллай импер, шовинист дерс китабла чыгъарадыла – орусдан къалгъан халкъланы джаныуарлача, кийиклеча кёргюзтюб. Сёз ючюн, «Орус кърал Кавказгъа тузем халкъланы ёлюмден къутхарыр ючюн келгенди» деб джазылады. Билебиз къалай къутхаргъанын бизни, бюгюн да къалай къутхара тургъанын.
3. Халкъланы ана тиллерин, культураларын къурутуугъа да бюгюннгю Эресей бек уллу эс бёледи. Къралны 2007-чи джыл алыннган 309 номерли закону анга шагъатды. Орус тилден башха тиллеге, аланы сакълаугъа, айнытыугъа кърал гарантия джокъду. Ана тил школлада тыш къралны тилича окъулады, дараджасы уа андан тёбенди. Джылдан джылгъа ана тилден, адабиятдан дерс сагъатла кесиле, аз бола барадыла. Тили къуруса, халкъ да къуруду. Аны бек ариу биледиле бу миллет политиканы бардыргъанла башында.
4. Артыкъсыз да тюрк-муслиман, муслиман халкъла бла кюрешеди кърал. Ислам динни эмда тюрк тилни тунчукъдуруу – къралны миллет политикасыны биринчи иши болуб бошагъанды.
Халкъланы автономияларына, динлерине, тиллерине, джуртларына, тарихлерине, культураларына къатылыуду миллет политикасы Эресейни бюгюн да. Бу политикагъа къаршчы кюрешеди хар бир халкъ – кючюне, къарыууна кёре. Бирикдирген кюч а джокъду – инсан, миллет хакълары ючюн къара халкъны ёрге тургъузургъа. Ёзге, Орус империя ызына сюелген эсе, 1917-чи джыл да артха, ызына къайытыргъа боллукъду. Джангы Ленин да боллукъду джаратылыргъа.
2
Бизни халкъны юсюнден не айтыргъа боллукъбуз? Къарачай халкъ алгъа, ёрге баргъан халкъмыды, огъесе, энгишгеден энгишге тюшюб баргъан джамагъатмыды? Мени сартын, Алан деген мийик тёппеден тайыб, тохтаусуз тёбеннге кетиб барады Къарачай, башхасы джокъ, къаядан юзюлген ташча.
Алгъын, кёб ёмюрню, уллу, кючлю Алан кърал болуб джашагъанбыз – 14-чю ёмюрню аягъында асхакъ Темир къурутхунчу. Алай а, сау къалгъанла бла джесирден къайыталгъанла бирлешиб, Къарачай къралны къураялгъандыла. Тёртджюз джыл чакълыны чыдагъанды Къарча къурагъан Къарачай кърал – 1828-чи джыл Орус империя къазауат бла аны кесине къошхунчу. Андан сора бир ёмюрден, большевик революцияны кючюнден, Къарачай миллет округ, Къарачай автоном област къуралгъанды. Къарачайны энчи автономиясын 1943-чю джыл сталинчи сюргюн къурутханды. Къарачай областны къуратханла – Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман халкъыбызны джуртун, кесин да сакъларгъа кюрешген, кесибизни энчи Юйюбюз болмай, халкълыгъыбызны сакълаялмазлыгъыбызны ангылагъан, аны ючюн Къарачайны (Черкесден айырыб) энчи автоном област этген башчыла эдиле. 1937-чи джыл ол керти миллет тамадала тутулгъандан-джоюлгъандан сора, аланы дараджаларында, бюгюннге дери, башчы чыкъмагъанды бизде. 1990-чы джыллада Къарачай областны ызына къураргъа мадарыбыз бар эди – ай медет, Умарча, Къурманча башчы болмагъаны себебли, халкъ къозгъалыу да тунчукъду, къыйыныбыз да, бурунубуз-тюненебиз-тамблабыз да суугъа кетгенча болдула.
Алан кърал (1395-1396 джыллада Тимур къурутханды) – Къарачай бийлик (1828-чи джыл Орус патчах къурутханды) – Къарачай автоном област (1943-чю джыл Сталин къурутханды). Джолубузгъа къарасакъ, ёрге бармайбыз, энгишге тайыб баргъан болмаса.
1943-чю джылдан башлаб – Къарачай автоном област къурутулуб, халкъыбызгъа да 14-джыллыкъ сюргюн, сойкъырым этилгенден бери – халкъыбыз ёлюм базманда чайкъалгъанлай келеди. Бизни халкъгъа айтылмагъан кир сёз, этилмеген аманлыкъ къалмагъанды. Кърал кесини халкълары бла къазауат этиб тургъандан аман не болур? Барды андан аман зат да. Ол да – Къарачайны аты бла оноугъа-къуллукъгъа ёрлеген джарым къарачайлыланы, ит джорукъгъа эмда аны маскелерине къошулуб, халкъыбызгъа чабыб тургъанларыды. 1940-чы джылладан бери бизни башчыла кеслерин, къуллукъларын сакъларгъа кюрешген болмаса, халкъларын сакъларгъа кюрешмегендиле. Къарачайны тюб этерге джетдирген ма аладыла – къарачай тамадала, къарачай башчыла.
Тамадала терс болгъанлары кертиди. Алай а, терслик къуру аладамыды? Интелиллигенция уа?
Башчыла, оноучула-къуллукъчула халкъыбызны, джуртубузну да тонаб, сатыб баргъанларын кёре, биле тургъанлай, тынгылаб турады интеллигенция. Тынгылагъан бла къалса уа – сатлыкъ тамадаланы махтаргъа да кюрешеди. Къарачай башчы – къралны къулуду, интеллигенция да – къулну къулуду. Къулладыла ёзден Къарачайны тюб этиб баргъан – Хакъгъа, Халкъгъа да тюл, дуния малгъа табыннган джарым адамла, джарым къарачайлыла.
Хоу, эм уллу терслик башчыладады – Аллах айтханны тюл, кърал айтханны этиб, халкъыбыздан, джуртубуздан бошай тургъанла аладыла. Аладыла бизни динсиз, тилсиз, джуртсуз, тарихсиз, сыйсыз-намыссыз, культурасыз этиб кюрешгенле.
Экинчи уллу гюнах – интеллигенциядады. Халкъны сакълай, башчыла бла къазауат этер орнуна – кючню, властны джанына аууб къалгъан интеллигенцияны не сыйы, не адамлыгъы. Окъуудан-билимден не хайыр, халкъым-джуртум дей билмей эсенг, инсан, миллет хакълары ючюн кюрешмей эсенг.
Алай а, ючюнчю терслик (биринчи терслик эсе да ким биледи) – халкъдады. «Халкъгъа джукъ айтма, халкъда гюнах джокъду» дегенле да бардыла. Мен да излейме алай айтыргъа. Алай а, сатлыкъ башчыла, сатлыкъ интеллигенция тышынданмы келгендиле бизге? Къарачай атадан-анадан джаратылмагъанмыдыла ала? Сабий атасына-анасына ушамай, кимге ушарыкъды? «Къан бла кирген, джан бла чыгъады» дейдиле. «Башчылары – оу, интеллигенциясы – шау» болгъан эселе, ол затда аланы джаратхан, ёсдюрген халкъны гюнахы джокъмуду? Халкъ башчыларын, интеллигенциясын терслесе, ала къайырылыб, айтадыла халкъгъа: «Сен багъыр эсенг, биз – къалай; сен къалай эсенг, биз – алай».
Аны ючюн айтама: терслик – балтада, сабда да. Барыбыз да кесибизни эскериб, миллет ангыбызны-эсибизни къозгъаб, бир тюз оноу этмесек – къарачай Эл тюб болургъа боллукъду. Аллай чекге джетгенбиз.
3
Шимал Кавказны къой, бютеу къралда да, бизнича миллет джумхуриет къурагъан халкъланы ичинде, Къарачайдан къарыусуз, андан тюбде тургъан бир халкъ болмаз. Алыгъыз да къарагъыз Дагъыстанны, Чеченни, Юнгюшню, Къабартыны, Тегейни, Адыгеяны. Таб Къарачай-Черкес джумхуриетде да, барын бир-бирине къошсанг да, бизни джарымыбыз чакълы болмагъан халкъла – абаза, черкес, ногъай – ала да онглудула бизден. Бизге аманлыкъ этерлери да къалмай, бизни юлюшюбюзню ашарлары да къалмай, бойнубузда джашаб барадыла.
1990-чы джыллада, халкъыбыз Сталин къурутхан Къарачай областны ызына сюерге башлагъанында, абазасы, ногъайы да къаршчы тургъан эдиле. Кеслерине керек болгъанында уа – Абаза, Ногъай миллет районланы къурата билдиле, аны оноуун президент Батды улу этди – къарачай халкъгъа соргъан-оргъан да болмады.
Нек болады алай? Къарачай-Черкес республиканы президенти – къарачайлы, парламентни миллет ёкюллерини (депутатларыны) асламы – къарачайлы, Къарачайгъа джараулу уа бир иш этилмейди. Къарачай халкъ, аны уа кесинг сайлагъан депутатлагъа сор. Кесинг сайламагъан президентге да сор. «Эл ашагъан эмегенден эл Тейриси кючлю» дейдиле. Аны да унутхан эсенг, зауаллы халкъ, сора кесинге сор: къыйынлыкъ кесингде болурму?
4
Халкъыбызны культурасы да не болумда тургъанын тынчы бла ангыларгъа излеген – басма ишлерибизге къарасын да къойсун. Башха республикала бла да тенглешдирсин.
Къарачай-Черкес джумхуриетде адам саны бла эм уллу халкъ – къарачай халкъды. Къарачай тилде газет чыгъамыды? Чыгъады. Ыйыкъгъа эки кере. Анга газет дерге боллукъмуду? Огъай. Джангылыкъланы бу газетден заманында билирге мадар джокъду. Башха газетледен, интернетден, телевидениеден хапарлы болуб бошагъандан сора уа, аланы къарачай газетде эджиклерге окъуучуланы кёбюсю излемейди. Газетни тиражыны азлыгъы да (8 минг экз.) ол зат бла байламлы эсе да, ким биледи. Журнал чыкъгъан адет а джокъду бизде.
Энди Адыгеягъа къарайыкъ. Бизнича област бола туруб, артда республика болгъанды. Адыгейлилени санлары къарачай халкъны джарымы чакълы да болмайдыла. Республикаларында джашагъан джамагъатны тёртден бири боладыла. Хал а башха тюрлюдю. Адыгеяда уллулагъа, гитчелеге да журналла чыгъадыла. Адыг тилде республикан газет беш кере чыгъады, тиражы къарачай газет тенглиди.
Билеме, бизни къуллукъчула не айтырыкъларын: «Адыгеяда къуру эки халкъ барды – орус бла адыгейлиле. Бизде уа – беш халкъ: къарачай, орус, черкес, абаза, ногъай. Барына да журналла чыгъарыргъа бюджетде ачха джокъду». Бизни тамадала джукъ этмез ючюн – «бизде беш халкъ, джюз халкъ джашайды» деб, сылтаугъа аны салыб, культурабызны къурутуб кюрешедиле. «Да къыйынлыкъ беш халкъ бирге джашагъанда эсе, айырылайыкъ да, бурунча Къарачай област болайыкъ» дегенни да унамайдыла. Къысхасы, бизни тамадала халкъ ючюн бир зат да этмей, тилибизни, культурабызны да тунчукъдуруб, къралгъа да ариу кёрюнюб, джумшакъ шиндиклеринде олтуруб турургъа сюедиле. Къыйынлыкъ андады.
Адыгеяда эки халкъ джашаб, журналла, газетле аны ючюн чыгъа эселе, Дагъыстаннга къарайыкъ. Дагъыстанда бек кёб халкъ джашайды. «Бизде кёб халкъ джашайды» деб, газетсиз, журналсыз тура болурламы ала? Огъай. Дагъыстанда журнал, газет тогъуз тилде чыгъады.
Къан эм кёб тёгюле тургъан эки республиканы алайыкъ – Чечен бла Ингушетияны. Эм къыйын болум аладады. Аны ючюн да тохтамай, газетлери, журналлары чыгъа бередиле.
Къарачай-Черкесиягъа ушагъан Къабарты-Малкъаргъа да къарайыкъ. Къабарты тилде ненча газет, журнал чыкъгъанын айтмай огъуна къояйыкъ. Малкъарны огъуна ыйыкъгъа алты кере чыкъгъан газети бла эки журналы барды.
Нени айтсанг да, бизни оноучула бирер сылтау табыб, баш аладыла. Алагъа башхасы джокъду – бармыды сени халкъынг, тас боламы турады тилинг – джангыз, шиндиклеринден айырмасынла аланы ансы.
Узун сёзню къысхасы – оноучулагъа да, интеллигенциягъа да, джамагъат организациялагъа да, бютеу халкъгъа да оноу керекди. Мындан ары былай джашаргъа амал джокъду – тюб болургъа излемей эсек.
5
Энди «Къарачай» атлы къарачай газетибизге къайытайыкъ. «Джарлыны ийнеги да ёгюзлюк этер» дегенлей, ыйыкъгъа эки кере чыгъа эсе да, окъур, сагъыш этер затла басмаланадыла анда. Менича эркин сёлеширге газетни амалы джокъду – бойнундан Акъ Юйге тагъылыб турады. Федерал неда джергили властланы бек хыртха урургъа да болмайды – газет Республиканы парламенти бла хукуметини органыды. Алай бола тургъанлай да бек «тишли» материалла чыгъыучандыла. Ала халкъыбызны, джуртубузну, тарихибизни, культурабызны сакъларгъа, джакъларгъа чакъырадыла. Арт кёзюуде чыкъгъан аллай джазыуланы талайын сагъынайым.
Минги Таугъа биринчи чыкъгъан адамны – Хачирланы Хыйсаны юсюнден материалла. Архызда джамагъат организацияларыбызны джыйылыуундан Ёзденланы Якъубну хапары. «Къарачайлыгъа ана тили керекмиди?» деген сёзю Хапчаланы Мамметни. «Башчыладыла миллетни алгъа элтирик» деген статьясы Эсеккуланы Муратны.
Авторланы джазгъанларында хазна терс зат джокъду. Алай а, мени сорууларыма, не авторла, не газетни башчысы джууаб этер деб ышанама.
Газетде кёб терслик айгъакъланады, алай а, аны ючюн джукъ тюрленмейди. Ол не ючюн болады алай? Журналистле ишлерин ахырына джетдирала болмазламы? Билесиз, «журналистское расследование» не болгъанын. Газетде статья басмаланнган бла иш битиб къалмай эсе, тохтамазгъа керекди. Сёз ючюн, аланладан къалгъан храмлада, бабаслагъа дин къуллукъларын бардырыргъа ким эркинлик бергенди? Аны бла къалмай, алайда клиса ишлей турургъа уа къалай болады – законну-джорукъну бузуб? Алгъыннгы президент этдирген эсе ол чюйре ишни, бюгюннгю президент тохтатыргъа керек тюлмюдю? Б.С.Эбзе улуну «Статус этих храмов не принципиален, главное их восстановить» дегенин а къалай ангыларгъа боллукъду? Аны себебли, Якъуб джууаблы къуллукъчуладан джууаб алыргъа керекди, ала газетни окъуй да болмазла, джазылгъан къулакъларына кире да болмаз. Сюйселе-сюймеселе да, ала джууаб берирге борчлудула, журналист да ишин ахырына джетдирирге борчлуду.
Хапча улуну «Къарачайлыгъа ана тили керекмиди?» статьясына хар бир къарачайлы джууаб берирге керекди. Республиканы къурагъан эм уллу халкъны тили былай учуз болуб къалай къалды? Кесибизбизми аны сыйсыз этген, огъесе оноучуламыдыла? «Школлада ана тил бла адабиятдан дерс сагъатла аздан аз болуб барадыла»,- дейди Хапча улу. Къаллай бирге аз болуб барадыла – алгъын къаллай бир эдиле, энди къаллай бирдиле? Не заманда башланнганды бу тенденция? Кимни терслиги бла болады бу иш? Парламентни, правительствону, къайсы министрни оноууду бу? Хоншу республикалада болмагъан къыйынлыкъ бизде къалай болады? Халкъ билирге керекди – бармыды ана тилни къурутуу джанындан бир кърал бегим, буйрукъ? Джокъ эсе, кимди да дерс сагъатланы аз этдире тургъан? Кимни джагъасындан алыргъа керекбиз биз? Халкъны тилсиз этиу – халкъны ёлтюрюудю. Аны ючюн а къралны, республиканы башчылары да боллукъдула тартылыргъа джууабха. «Халкъла, тилле байлыгъыбыздыла» деб, аланы сакълар джанындан кюрешеди бирикген Европа. Маммет шохум, статьяны джаздынг эсе, ахырына дери джетдир. Джууаблы къуллукъчуладан джууаб ал джазгъанынга. Алай болмаса, джазылгъандан не хайыр? Айтылды, унутулду. Джууаб алынса, анга кёре кюреше барырбыз.
«Миллетни алгъа элтирик башчыладыла» - бу статья да бек магъаналыды. Алай а, сеннге да бир-эки сорууум барды, Мурат: миллетни тюб этерик, баш этерик да башчыла эселе, сора халкъ кимди? Къой сюрюумюдю? Къара танымагъан къара халкъ болгъан заманларыбыз кетген шойдула? Игини-аманны айырмазча болубму къалгъанды халкъ? «Бир-биринги ёлтюр, тона» демейди не дин, не кърал. Таб, эм осал башчыларыбыз да айтмагъандыла алай. Сора, халкъны терслемей, кимни терслейик? «Мурдар, гуду бол» деген, «ичкичи, хауле» бол деген да джокъду. Адамлача, халкъла да кеслери сайлайла барлыкъ джолларын.
Башчы аман эсе, «быллай башчы бизге керек тюлдю» деб, халкъ ёрге нек турмайды? Халкъны ол затха ангысы джетмей эсе, халкъны «акъылы, сыйы, бети» болгъан интеллигенциясы, джамагъат организациясы къайдады? Не лидер болмай, не «коллективный разум болмай» къалай къалды?
Халкъ онглу эсе – ол онглу халкъдан чыкъгъан башчыла, интеллигенция былай хомух некдиле? «Алма терегинден узакъ кетмейди» деб, джангылыб айтхан болурламы?
Мен ангылагъандан, башчылада да, интеллигенцияда да, джамагъат организациялада да, иш адамлада да – аланы дуниягъа джаратхан, ёсдюрген халкъда да барды терслик. Алай а, халкъыбызны сакъланыр, къутулур джолу башхады.
Бу къатышхандан къатыша, джыйымдыкъдан джыйымдыкъ бола баргъан республикада, биз юлюшюбюзню алаллыгъыбыз да, баш болаллыгъыбыз да джокъду. Мурат, ол сен сыйларын кёрген Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман аны эртде ангылагъандыла. Сынаб, кёрюб, бирге джашау болмазлыгъын билгенлеринде, энчи Къарачай областны къурагъандыла. Къарачайны джашнагъан кёзюучюгю ма ол заманды – 1926-чы джылдан 1943-чю джылгъа дери.
Кесибизни энчи Юйюбюз болмай, бу общежитиеде, коммуналкада насыблы болаллыкъ тюлбюз, халкъыбызны да, джуртубузну да сакълаяллыкъ тюлбюз. Бир халкъ джокъду энчи Юйюн къураргъа излемеген. Юй ишлерге къарыуу джетмеген, времянкагъа киреди. Общежитиеден ол да игиди. Абазала бла ногъайла миллет районларын аны ючюн къурагъандыла. Ингуш халкъ да къарнашлары бла джашаргъа излемегенди. Къыбыла Тегей бла Абхазияны да кёрдюк Гюрджю бла джашаргъа излемегенлерин. Бизни халкъ да Эресейни ичинде энчи республика болсакъ – хар небиз да башха тюрлю боллукъду. «Энчи Юй болайыкъ, тилибизни, джуртубузну сакълайыкъ» дерге миллет ангыбыз, тарих эсибиз джетмей эсе уа, сора, кишини да терслемейик. Кюрешмесек – бу джюзджыллыкъ бизни халкъгъа ахырзаман болургъа боллугъуна мени ишегим джокъду.
КЪАЙСЫННЫ, ХАМЗАТНЫ ДА ЭСГЕРЕ
(къысхартылгъан журнал варианты)
«Таулу тюзде абыныр»...
Жаш заманымда мен бу Сёзню, тап айтылгъан бир назму тизгинча кёрюп, алай бош мурулдай айланнганма. Жылла бла ол къысха сёзню тюзлюгюне, уллу магъанасына тюшюннгенден-тюшюне барама. Кёрлюгюмю, кёрмезлигими да кёре, игиге, аманнга да тюбей, мен тышында айланнганлы – 30 жыл. Хар абыннганым сайын, «ТАУЛУ ТЮЗДЕ АБЫНЫР» – кёлюме келмей къалмагъанды. Кесимден озуп, халкъыбызгъа да сагъыш этдиреди ол Сёз.
Таулу халкъыбыз тауларында жашагъан сагъатында, аны кёлю-жюреги да, саны-тёммеги да башха тюрлю эдиле. Халкъ ёмюрле бла жашагъан жерине, журтуна ушап къалады. Тау халкъны тауларындан айырып, тюзлеге жайсанг, талай замандан аны халы да, бет къаны да тюрленип тебирейдиле. Табийгъатны кючю алайды. Ол кесине ушатып тебирейди алайда жашагъанланы барын. Бир да ажымсыз, аны сезип, сюргюнде-кёчгюнчюлюкде журтуна термилип жашагъанды халкъыбыз. Мадар болгъанлай а, жарашхан юйюн-мюлкюн да атып, Кавказына къайытханды. Алай а...
Тау эллерибизге иймезге, къайтармазгъа кюрешгендиле бизни. Къайытханлагъа да, жашарча таплыкъла къурамагъандыла. Кетерча этгендиле. Онла бла тау эллерибиз, оюлгъанларыча, ызларына сюелмей турадыла бюгюн да. Амалсыздан, халкъыбыз тёбенлеге, тышына, шахарлагъа эне, чачыла барады. Чачыла, башхаланы ичинде жутула, эрий, тилибиз-адетибиз унутула барабыз.
«Таулу тюзде абыныр». Бир жанындан бу айтыуну тюзлюгюне сейирсинеме, экинчи жанындан а, эсгертиу-эслетиу магъанасы-кючю болгъан бир кесамат Сёздю бу. Бу Сёзню юсю бла халкъыбызны къыйын къадарын, жолун, жашауун, алда не къоркъуула сакълагъанларын айтып чыгъаргъа боллукъду.
Нарт сёз болуп къалгъан, ёмюрлени жашарыкъ бу назму тизгинни жазгъан-айталгъан Батырбекланы Зейтунну жашы Хамзатды. Ёмюрлюк сёзню айталгъан адам кеси замансыз, ёмюрлюкге айырылгъанды арабыздан. 2008 жыл июльну онбиринде жюреги тохтап къалгъанды Хамзатны. Аурумайкъыйналмай, башхаланы да къыйнамай, алай кетген насыпды деп да къояр эдик, Хамзатха къуру 51 жыл болмаса. Энди ол тохтап къалгъан жюрек, назму тизгинледе уруп турлукъ жюрек къаллай болгъаныны юсюнден талай сёз айтыргъа излейме.
1
1980 жылла эдиле. Москвада Горький атлы Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне жангы кёчгенме. Къайдан болгъанымы билгенлей, устазла да, студентле да: «Хамзатны таныймыса?» – деп сорадыла. Битеу институтда эм белгили адам болуп чыгъады Хамзат. Къызла да былай жаратхан, жашла да былай ёрге тутхан ким болду бу? Не ючюн багъалата болурла аны быллай бир?
Биргеме баргъанладан бири, дагъыстанлы Шапи «Хамзатдан ышаннгылы адам жокъду институтда. Керти эркишиди», – дейди. «Эм чырайлы да олду», – деп бир жанындан сёз къошады Ира. Алай эте, сёлеше-кюле, общежитге киребиз. «Землягынгы» алып келебиз деп, мени Хамзатны одасына (комнатасына) алып барадыла. Кесим излегенимча жашар жер тапхынчы, Хамзат бла турама. Ол эки-юч кюнню ичинде Хамзатны одасына киргенни-чыкъгъанны санаргъа къолдан келлик тюйюлдю. Кёбюсюню тилеклери быллайладыла:
– Стипендиягъа дери юч (беш, он) сом бер.
– Биягъы тюйюш башланнганды, араны айырыргъа бир къара.
– Бу назмуланы къалай кёресе, бир тынгыла.
– Энди жыл бир фахмулу жаш бизни институтха кирирге излейди. Болушурмуса?
– Жууугъум келгенди. Комендантха айт да, бир талай кюннге мында турурча бир эт.
Тилекле дагъыда былагъа ушаш. Жангыз бир кере «угъай» деп айтханын эшитмедим Хамзатны. Аллай «ууакъ-тюек» затланы къой, уллуракъ затланы тындырыргъа да къолундан келе эди аны.
Мени эм бек сейирсиндирген башха зат эди. Хамзат студент болгъанлыгъына, профессор-устаз къауум да анга студентгеча къарамай эди. Бир жанындан Хамзатны терен билими бар эди – китап окъумагъан заманын кёрмегенме аны. Экинчи жанындан Хамзат кесин тийишли даражада тута эди, адамны сыйын кёре биле эди. Бизни окъутхан шайыр устазлада Хамзатха атап, назму жазгъанланы кёргенме. Башхала бла аллай зат болуп билмейме. Кёп кере кёргенме Хамзатны стол жанында устазла бла олтуруп тургъанын да. Сёз нёгер болургъа, чамгъа-лакъырдагъа да бек уста эди Батырбек улу.
Мен институтну кюндюзгю бёлюмюне жангы кёчгеним себепли, талай экзамен, зачет берирге керек эдим. Хамзат устазла бла келишип, мен аланы къысха заманны ичинде берип, къалгъанладан артха къалмазча болдум. Кюнлени биринде уа, биринчи кере мени назмуларымы сюзерге жыйылдыла. Ол кезиуге мени назмуларым жер-жерде да басмаланып, энчи китап болуп да чыгъып, кесими кишиге тенг этмей жюрюген заманым эди.
Сюзюу башланды. Биргеме окъугъанла, адетдеча, назмуларымы алгъадан окъуп, хазырланнгандыла. Талай назмуму къарачайча, орусча да окъудум. Сора Лев Ошанин, бизни семинарны таматасы, сёзню мени коллегаларыма берди. Эй, тебиредиле сора мен зауаллыны сопакълап. Сюрюуге мал кеч къошулса, бары да аны бырнак этип, уруп бир башлайдыла, аллайын болду иш. Бир иги сёз айтхан болса уа... Сора Хамзат ёрге турду:
– Жолдашла, тиллешип келгенча, былай этерге жараймыды? Поэзия жилтини болгъан бир тизгин тапмагъаныгъыз сейир тюйюлмюдю? Мен аллай ненча тизгин таба эсем, анча кере рестораннга барабызмы?
Къайсы эсе да кюлдю, къайсы эсе да ышарды, Ошанин да Хамзатха айланып: «Старик» (алай айтып сёлешиучю эди къайсыбызгъа да), рестораннга ненча кере барлыгъыбызны бир санайыкъ, айтчы ол тизгинлени»,– деди. Хамзат мажалгъа санагъан тизгинлени айта, Ошанин да бармакъларын бюге-санай келдиле да, «Элия да кёкде ташсынмаз» деп бошады тизгенин Хамзат. Ошанин да, «он» деп, эки къолун ёрге тутду. Ма алай бла жарыкъ халда бошалды ол кюн назмуларымы сюзюлгени. Талай жаш болуп, жуугъан да этдик ол «урушдан-сынаудан» ётгеними.
Алай а, бир жылдан, Къарачай-Черкесияны жазыучу организациясында мени «Бусакъла» атлы китабымы сюзюу (ючюнчю кере) къалай баргъанын айтханымда, Ошанин манга ийнаннган окъуна этмеди. Жазыучуланы область организациясы къол жазмамы заранлыгъа санагъанын, социалист реализмге келишмегени ючюн басмагъа тежемезге оноу этгенин эслегенинде уа, бирлери жазгъан рецензияны ашыкъмай, ырахат окъуду. Башын да чайкъап: «ВЛК-ны бошагъан адам былай да къалай жазады, къуру политика терслеуле салып. Сен къол жазмангы башдан-аякъ орусчагъа кёчюрюп манга тапдырсанг, кёлюме келгенни керекли жерге жазарма», – деди. Ёзге мен ол затны этмедим. Хамзат: «Муну Къайсыннга, хау, Къулийланы Къайсыннга бир кёргюзтейик. Ол бир оноу этер. Къайсын бла сени танышдыргъан мени борчум болсун», – деп тохтады.
Кюнлени биринде, Хамзат мени излеп табып: «Алан, къайда тасса, ингир сагъат бешде Къайсыннга тюберге керекбиз, кеси бла келишгенме. Къол жазмангы да ал, ол рецензия кибикни да ал» деп, мени ашыкъдырды. Такси тутуп, кечикмей жетдик, насыпха. «Москва» къонакъ юйню эшиклеринден киргенлей, кимле эселе бла да къол тутуп айырыла тургъан Къайсынны эследик. Бизни тартыннганыбызгъа, угъай дерге кюрешгенибизге да къарамай, ол бизни рестораннга киргизтди да, стол жасады. Бизге ашагъыз, маржа деп, кеси рецензияны окъургъа жарашды. Мен а, эслетмей, битеу дуниягъа белгили шайыргъа къарагъанлай турама. Къайсынны къашлары бир тюйюлюп, энишге тюшедиле, бир къуш къанатлача, ёрге барадыла. Жанлы къашла, жанлары болгъан къашла. Рецензияны окъуп бошап, папканы тешип, къол жазмама да къарады. Сора биз столну женгиллетгенча эследи да, «энтта бир жукъ алайыкъ, – деди. – Ашарыкъ керек тюйюл эсе, бирер стакан исси чай ичейик», – деп, шапагъа белги берди. Сора манга айланып, «къол жазмангы сюзюу къалай баргъанын бир айтчы», – деди.
Айтдым. Сюзюуге жыйылгъан къарачай жазыучула бары да, жазыучу организацияны таматасы да, башхала да ол рецензияны къабыл этгенлерин билдирдим.
– Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа? – деп сорду Къайсын.
– Бар эди. «Суратлау адабиятны сюзюу – политика ярлыкланы тагъыу тюйюлдю» деп, мени жакъларгъа кюрешген жангыз ол эди.
– Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу жазыучуду кеси да. Энди былай этейик. Мен бу рецензияны, къол жазмангы да Чегемге алып кетейим, анда ырахат окъуюм, сора кёлюме келгенни да тырнап келтирирме. Бир ыйыкъдан бери, ызыма, къайытырыкъма.
Бюгюн да сейирсинеме. Депутатлыкъ ишлери бир жанындан (СССР-ни Баш Советини депутаты эди Къайсын), жазыучулукъ ишлери экинчи жанындан, ол къыйын аурууу ючюнчю жанындан – бары да татып тургъан адам, заман табып, эки студентни сыйлагъан да этип, бизни жашауубуздан-ашауубуздан да хапар соруп, къайгъы этгени. Башха адамгъа туура Къайсынча къайгъыргъан кёрмегенме. Энди ангылайма, ол къуру бизни къайгъыбызны тюйюл, битеу адабиятыбызны, тилибизни, халкъыбызны къайгъысын этгенин. Онглу адам эди, уллу адам эди, керти адам эди Къайсын. Алай а, мен анга тюбеяллыкъ тюйюл эдим Батырбек улу болмаса. Тюберге эсиме да келлик тюйюл эди. Энди ыразылыгъымы Къайсыннга, Хамзатха да айтырча тюлдю – керти дуниягъа кетгендиле экиси да.
Къайсын, айтханыча, женгил къайыталмады. Алай а, ол кеси мени тапмаса, аны бла байламлы болургъа, тюзюн айтайым, таукеллигим жетерик тюйюл эди. Бир кюн окъуудан къайытып келип, общежитни босагъасындан атлагъанлай, сакълауул тиширыу къагъытчыкъны узатды. Анда Къайсынны телефон номери жазылып эди.
Хамзат мында болмагъаны себепли, телефон этип, Къайсын айтхан заманнга «Москва» къонакъ юйге кесим бардым. Къайсын тургъан одагъа чыгъып, эшиклени къакъдым. Къайсын эшиклени ачды да, мени ичине киргизди. Олтуруп тургъан эки адам ёрге туруп, къолуму тутдула. Абызырагъан окъуна этдим – бири Давид Кугультинов эди, бири да Чингиз Айтматов. «Давид, Чингиз, это Билал Лайпанов – завтрашний день нашей горской поэзии. Он ещё студент, а уже противостоит целой писательской организации. С характером. О нем я уже говорил вам», – деди Къайсын, мени къатына олтурта.
Аланы ашырып къайытхандан сора, Къайсын жашырмай айтды: «Иги болду была бла танышып къалгъанынг. Манга бир жукъ болгъаны болса да, бир бек керекли заманынгда быладан болушлукъ табарыкъса. Ол осал рецензияны алагъа да окъутханма. 1937 жыл болса, адамны думп этерге быллай къагъыт озуп да жетерик эди. Китабынг а чыгъарыкъды, къоркъма. Обкомну биринчи секретарына къагъыт ийгенме.
– Хы, быйыл институтну бошай эсенг, не этер муратынг барды?
– Мында къалып кетерми эдим деп да бир болама...
– Алай этсенг, арабыз кырты боллукъду сора. Поэт халкъы бла болургъа керекди къууанчда, бушууда да. Заман бла хар не тюрленнгенча, халкъ да тюрленеди. Халкъынг бла болсанг, аны бла бирге сен да тюрленесе. Тышында къалсанг, алай боллукъ тюйюлдю. Мында къалгъандан эсе, элге барып, бир къойчу болгъанынг игиди.
Тюз айта болур эди Къайсын. Ол кеси алай жашагъанды – халкъы бла, ана тили бла. Кавказда къалыргъа эркинлиги болса да, Азиягъа сюрюлген халкъыны ызындан кетгенди Къайсын ол палах жыллада. «Орус тилде да сен уста жазаллыкъса, орус тилге кёч», – дегенди ол заманлада анга Борис Пастернак. Алай а, акъылман ана тилинден айырылмагъанды. Халкъы бла жашагъанды, ана тилине да кертилей къалгъанды Къайсын.
Къайсынны эсге тюшюргенлей, Хамзатны тюрсюню да келип сюеледи кёз аллыма. «Кязим жакъгъан от жагъаны сууутмагъыз», – дегени эсиме тюшеди Къайсынны. «Таулу тюзде абыныр» деген нарт сёзю да Хамзатны. Мен бек багъалатхан эки адамны сагъына, чайкъала тургъан Шимал тенгизни жагъасында сюелеме: не эсе да мени кёлюме ушайды ол бюгюн.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал, поэт.
Норвегия, Осло.
«Минги Тау»
№ 5 (147) сентябрь - октябрь 2009 ж.
КЪАРАЧАЙ АДАБИЯТНЫ БИЙЧЕСИ
Къагъыйланы Назифаны 75-джыллыгъына
«Къыркъ киши бир джанына, къыйыкъ киши да бир джанына» деб, бизни миллетде бир нарт сёз барды. Тюрлю-тюрлю джыйылыулада, даулаш-тартыш баргъан джерледе Назифа кесин къалай тутханын, кимни, нени джанында болгъанын кёре тургъанма. Сора, нарт сёзню тюрлендириб, «къыркъ къыйыкъ киши бир джанына, Назифа-ханым да бир джанына» деб, кёб кере айтханма. Къуллукъчула шиндиклерине, къуллукъларына къоркъгъан сагъатда, Назифа джангыз халкъына къоркъгъанды, халкъына сагъыш этгенди. Кесине артда табсыз болурун да биле тургъанлай, тюзюн айтмай, тюзлюкню джакъламай, тынгылаб къоймагъанды. Бир кере да. Назифаны ол халисин билгенле, ол болгъан джерде бек эслеб сёлешгендиле, таб, батырча кёрюнюрге да кюрешгендиле.
Орта Азиядан – сюргюнден – къайытхандан сора да, бизни халкъгъа къара джагъаргъа кюрешиб тургъан кючле бар эдиле. Ол къара кючлеге уу берген, башчылыкъ этген а Совет къралны коммунист партиясыны идеологу Суслов эди – 1943 джыл къарачай халкъны джуртундан тутмакъ этдириб сюрдюрген фашизм джорукъну бир ити. Област, край дараджадан да ётюб, Совет Союзну Коммунист партиясыны Ара Комитети Къарачай халкъны терслеб, тюрлю-тюрлю бегимле ала эди. «Къарачай халкъ чурумсуз кёчюрюлмегенди» деб, алайгъа огъуна келтире эдиле бизге джетген зулмуну. Назифа кёб кир ырхыны басмагъа иймей, кёб хылы-мылы сёзден халкъыбызны сакълагъанды. Коммунист системаны кючлю кёзюуюнде анга къаршчы турур ючюн, халкъын-джуртун бек къаты сюерге керек эди адам. Аны ючюн отха да кирирча. Ненча кере кирген болур отха Назифа, ненча кере кюйген болур джюреги. Ол кюрешни палахыды Назифаны замансыз сакъат этген да. Кёб эркиши чыдамагъан сынауладан Назифа бюгюлмей, башын ёхтем тутханлай ётгенди. Сайлагъан адамларына чырайны да, фахмуну да, таукелликни да ёлчелемей береди Аллах. Хакъ джолгъа тюзетеди – Кертиге, Тюзлюкге, Эркинликге къуллукъ этдиреди. Аллай насыблыладанды Къагъыйланы Назифа.
Къара иннетли политиклени джалгъан дауларындан Халкъыбызны къутхарыр ючюн кюрешгени да джетерикди Назифагъа чий алтындан эскертме салыргъа. Алай а, Назифа-ханым эскертмени кесине, Пушкинлей, Акъ сёзю бла, тарих тинтиулери бла, романлары бла салыб бошагъанды.
Къагъыйланы Назифа 1957 джылдан бери – Къарачай 14 джыллыкъ сюргюнден Кавказ джуртуна къайытхандан бери – халкъыбызны бурундан келген тин байлыгъын излеб, табыб, тинтиб, сакълаб, джакълаб кюрешеди. Бу затда аны къыйыны алай уллуду – анга тыйыншлы багъа берирге да къолдан келмезчады.
Совет коммунист режим динибизни да, тилибизни да, джуртубузну да, тарихибизни да бизден сыйырыб кюреше эди. Халкъны Назифача адамлары болмаса, биз манкъурт болуб бошар эдик...
Къраллыкъ джюрюте келген эски онглу халкъ болгъаныбызгъа бизни тюшюндюрген джазыучу – ол Къагъыйланы Назифады. Аны «Кюренли джазыула» китабы бизни буруннгу джазыучуларыбыз бла танышдырады. Кимледиле ала?
Микаиль Башту – 835-900-чю джыллада джашагъан къара булгар ата-баба джырчыбыз.
Трам Хан 10-12-чи ёмюрледе джашагъан кърал башчыбыз, шайырыбыз.
Зурум Бийче – 1396-чы джыл асхакъ Темир бла къазауатда ёлгенди.
Акъбилек Бийче – 1396-чы джыл асхакъ Темир бла уруш эте ёлгенди.
Гошаях Бийче – 16-17-чи ёмюрледе джашагъанды.
Къагъыйланы Назифа, анга деричи тинтиулеге, джазылгъанлагъа да къараб, барын да тенглешдириб, 50 джылны ичинде къаджыкъмай кюрешиб, буруннгу тарихибизден, культурабыздан, адабиятыбыздан кёб зат джыйгъанды.
Назифаны Гошаях бийчени юсюнден тинтиую эм артда айтылгъан, эм керти сёз болгъанына ишек джокъду. Пролетар адабиятны къурагъан джазыучуларыбыз Гошаях Бийчени харам этиб кюрешген сагъатда, аны джакълаб, тюз сёз айталгъан Назифа болгъанды.
Халкъыбызны башчысы Къарчаны юсюнден биринчи уллу сёзню – романны – джазгъан да Назифады. 1428-чи джыл Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл, Хасаука урушдан сора, Къарачай Орусха къошулгъунчу.
Халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Поэтин – Джырчы Сымайылны – халкъыбызгъа къайтарыр ючюн биринчи кюрешиб башлагъан да Назифады.
Назифаны къаллай адам, къаллай алим, къаллай джазыучу, тарихчи, фольклорчу, адабиятчы болгъанын айтыр ючюн, бир мазаллы китаб джазаргъа керекди.
Къагъыйланы Назифаны бизни халкъны, бизни маданиятны аллында эм уллу хизмети – къул (пролетар) адабиятдан джанлаб, ёзден Сёз айталгъаныды. Хакъ сёзю бла тарихибизни, адабиятыбызны, санатыбызны – айтыргъа, бизни миллет ангыбызны, тарих эсибизни тюз джолгъа бургъанды. Андан уллу не эталлыкъды ким да?
Джаш тёлюню Назифача джакълагъан, аны кёлюн Назифача кёлтюрген болмагъанды бизде. Фахмусу болгъан бир джаш адамны эслесе, аны ючюн бютеу джазыучу организация бла сермеширге артына турмагъанды ол. Кесими юсюмде да сынагъанма ол затны.
Къол джазмамы «социалист реализмге келишмейди» деб, бизни джазыучула джыйылыуларында харам этгенлеринде, мени ючюн бары бла да демлешген Назифа эди. Артда бу иш бизни тау адабиятны файгъамбарына, баш тёресине – Къайсыннга – джетгенинде, аны соргъаны эсимден кетмейди. Аны сёзлерин тюрлендирмей береме.
– Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа? – деб сорду Къайсын.
– Бар эди. «Суратлау адабиятны сюзюу – политика ярлыкланы тагъыу тюлдю» деб, мени джакъларгъа кюрешген джангыз ол эди.
– Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу джазыучуду кеси да.
Бизни джазыучуланы кёбюсюн таныгъан Къайсын, бизде джангыз Назифагъа базгъанын, анга ышаннганын, аны адамлыгъына, фахмусуна да уллу багъа бергенин ангыладым. Алай болмаса, ол башхаланы да сагъынныкъ болур эди.
Къайсын да бек багъалатхан, барыбыз да бек сюйген Назифа-ханым!
Ёмюр джарымны халкъынга ёкюл болгъанлай келесе. Джашауунг бла да, джазгъанынг бла да барыбызгъа юлгюсе, байракъса.
«Назифа уа бармы эди?» деб, Къайсынны сёзлери эсиме тюшедиле.
Бар эди, барды бизни Назифабыз. Назифача адамларыбыз болгъан къадарда уа, Халкъыбыз да барды. Назифаны иннети, сёзю кёлюнде-джюрегинде болгъан Къарачайгъа къараб, джазгъанма бу тизгинлени:
Барды сени Аллахынг да, тилинг да,
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да,
Къатылмазла Сеннге къартлыкъ, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай!
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал Университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги.
КЪАЙСЫННЫ, ХАМЗАТНЫ ДА ЭСГЕРЕ
(толу варианты)
ТАУЛУ ТЮЗДЕ АБЫНЫР
Джаш заманымда мен бу Сёзню, таб айтылгъан бир назму тизгинча кёрюб, алай бош мурулдай айланнганма. Джылла бла ол къысха сёзню тюзлюгюне, уллу магъанасына тюшюннгенден тюшюне барама. Кёрлюгюмю, кёрмезлигими да кёре, игиге, аманнга да тюбей, мен тышында айланнганлы – 30 джыл. Хар абыннганым сайын, «таулу тюзде абыныр» - кёлюме келмей къалмагъанды. Кесимден озуб, халкъыбызгъа да сагъыш этдиреди ол Сёз.
Таулу халкъыбыз тауларында джашагъан сагъатында, аны кёлю-джюреги да, саны-тёнгеги да башха тюрлю эдиле. Халкъ ёмюрле бла джашагъан джерине, джуртуна ушаб къалады. Тау халкъны тауларындан айырыб, тюзлеге джайсанг, талай замандан аны халиси да, бет къаны да тюрлениб тебрейдиле. Табигъатны кючю алайды. Ол кесине ушатыб тебрейди алайда джашагъанланы барын. Бир да ажымсыз, аны сезиб, сюргюнде-кёчгюнчюлюкде джуртуна термилиб джашагъанды халкъыбыз. Мадар болгъанлай а, джарашхан юйюн-мюлкюн да атыб, Кавказына къайытханды. Алай а...
Тау эллерибизге иймезге, къайтармазгъа кюрешгендиле бизни. Къайытханлагъа да, джашарча таблыкъла къурамагъандыла. Кетерча этгендиле. Онла бла тау эллерибиз, оюлгъанларыча, ызларына сюелмей турадыла бюгюн да. Амалсыздан, халкъыбыз тёбенлеге, тышына, шахарлагъа эне, чачыла барады. Чачыла, башхаланы ичинде джутула, эрий, тилибиз-адетибиз унутула барабыз.
«Таулу тюзде абыныр». Бир джанындан бу айтыуну тюзлюгюне сейирсинеме, экинчи джанындан а, эскертиу-эслетиу магъанасы-кючю болгъан бир керамат Сёздю бу. Бу Сёзню юсю бла халкъыбызны къыйын къадарын, джолун, джашауун, алда не къоркъуула сакълагъанларын айтыб чыгъаргъа боллукъду.
Нарт сёз болуб къалгъан, ёмюрлени джашарыкъ бу назму тизгинни джазгъан-айталгъан Батырбекланы Зейтунну джашы Хамзатды. Ёмюрлюк сёзню айталгъан адам, кеси замансыз, ёмюрлюкге айырылгъанды арабыздан. 2008 джыл июлну онбиринде джюреги тохтаб къалгъанды Хамзатны. Аурумай-къыйналмай, башхаланы да къыйнамай, алай кетген насыбды деб да къояр эдик, Хамзатха къуру 51 джыл болмаса. Энди ол тохтаб къалгъан джюрек, назму тизгинледе уруб турлукъ джюрек къаллай болгъаныны юсюнден талай сёз айтыргъа излейме.
1
1980-чи джылла эдиле. Москвада Горький атлы Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне джангы кёчгенме. Къайдан болгъанымы билгенлей, устазла да, студентле да «Хамзатны таныймыса?» деб сорадыла. Бютеу институтда эм белгили адам болуб чыгъады Хамзат. Къызла да былай джаратхан, джашла да былай ёрге тутхан ким болду бу? Не ючюн багъалата болурла аны быллай бир?
Биргеме баргъанладан бири, дагъыстанлы Шапи «Хамзатдан ышаннгылы адам джокъду институтда. Керти эркишиди» дейди. «Эм чырайлы да олду» деб бир джанындан сёз къошады Ира. Алай эте, сёлеше-кюле, общежитиеге киребиз. «Землягынгы» (джуртдашынгы) алыб келебиз деб, мени Хамзатны одасына(комнатасына) алыб барадыла.
Кесим излегенимча джашар джер табхынчы, Хамзат бла турама. Ол эки-юч кюнню ичинде Хамзатны одасына киргенни-чыкъгъанны санаргъа къолдан келлик тюлдю. Кёбюсюню тилеклери быллайладыла:
- Стипендиягъа дери юч(беш, он) сом бер.
- Ол бир къатда тюйюш башланнганды, араны айырыргъа бир къара.
- Бу назмуланы къалай кёресе, бир тынгыла.
- Энди джыл бир фахмулу джаш бизни институтха кирирге излейди. Болушурмуса?
- Джууугъум келгенди. Комендантха айт да, бир талай кюннге мында турурча бир эт.
Тилекле дагъыда былагъа ушаш. Джангыз бир кере «огъай» деб айтханын эшитмедим Хамзатны. Аллай «ууакъ-тюек» затланы къой, уллуракъ затланы тындырыргъа да къолундан келе эди аны.
Мени эм бек сейирсиндирген башха зат эди. Хамзат студент болгъанлыгъына, профессор-устаз къауум да анга студентгеча къарамай эди. Бир джанындан Хамзатны терен билими бар эди – китаб окъумагъан заманын кёрмегенме аны. Экинчи джанындан Хамзат кесин тыйыншлы дараджада тута эди, адамны сыйын кёре биле эди. Бизни окъутхан шайыр устазлада Хамзатха атаб, назму джазгъанланы кёргенме. Башхала бла аллай зат болуб билмейме. Кёб кере кёргенме Хамзатны тепси джанында устазла бла олтуруб тургъанын да. Сёз нёгер болургъа, чамгъа-накъырдагъа да бек уста эди Батырбек улу.
Мен институтну кюндюзгю бёлюмюне джангы кёчгеним себебли, талай экзамен, зачет берирге керек эдим. Хамзат устазла бла келишиб, мен аланы къысха заманны ичинде бериб, къалгъанладан артха къалмазча болдум. Кюнлени биринде уа, биринчи кере мени назмуларымы сюзерге джыйылдыла. Ол кёзюуге мени назмуларым джер-джерде да басмаланыб, энчи китаб болуб да чыгъыб, кесими кишиге тенг этмей джюрюген заманым эди.
Сюзюу башланды. Биргеме окъугъанла, адетдеча, назмуларымы алгъадан окъуб, хазырланнгандыла. Талай назмуму къарачайча, орусча да окъудум. Сора Лев Ошанин, бизни семинарны тамадасы, сёзню мени коллегаларыма берди. Эй тебредиле сора мен зауаллыны сопалаб. Сюрюуге мал кеч къошулса, бары да аны бырнак этиб, уруб бир башлайдыла, аллайын болду иш. Бир иги сёз айтхан болса уа... Сора Хамзат ёрге турду:
- Джолдашла, тиллешиб келгенча, былай этерге джараймыды? Поэзия джилтини болгъан бир тизгин табмагъаныгъыз сейир тюлмюдю? Мен аллай ненча тизгин таба эсем, анча кере рестораннга барабызмы?
Къайсы эсе да кюлдю, къайсы эсе да ышарды, Ошанин да Хамзатха айланыб, «старик» (алай айтыб сёлешиучен эди къайсыбызгъа да), рестораннга ненча кере барлыгъыбызны бир санайыкъ, айтчы ол тизгинлени,- деди. Хамзат маджалгъа санагъан тизгинлени айта, Ошанин да бармакъларын бюге-санай келдиле да, «Элия да кёкде ташсынмаз» деб бошады тизгенин Хамзат. Ошанин да, «он» деб, эки къолун ёрге тутду. Ма алай бла джарыкъ халда бошалды ол кюн назмуларымы сюзюлгени. Талай джаш болуб «джуугъан» да этдик ол «урушдан-сынаудан» ётгеними.
Алай а, бир джылдан, Къарачай-Черкесияны джазыучу организациясында мени «Бусакъла» атлы китабымы сюзюу (ючюнчю кере) къалай баргъанын айтханым да, Ошанин меннге ийнаннган огъуна этмеди. Джазыучуланы област организациясы къол джазмамы заранлыгъа санагъанын, социалист реализмге келишмегени ючюн басмагъа теджемезге оноу этгенин эслегенинде уа, Хубийланы Назир джазгъан рецензияны ашыкъмай, рахат окъуду. Башын да чайкъаб, «ВЛК-ны бошагъан адам былай да къалай джазады, къуру политика терслеуле салыб. Сен къол джазмангы башдан аякъ орусчагъа кёчюрюб меннге табдырсанг, кёлюме келгенни керекли джерге джазарма» деди.
Ёзге мен ол затны этмедим. Хамзат «муну Къайсыннга, хау, Къулийланы Къайсыннга бир кёргюзтейик. Ол бир оноу этер. Къайсын бла сени танышдыргъан мени борчум болсун» деб тохтады.
Кюнлени биринде, Хамзат мени излеб табыб, «алан, къайда тасса, ингир сагъат бешде Къайсыннга тюберге керекбиз, кеси бла келишгенме. Къол джазмангы да ал, ол рецензия кибикни да ал» деб, мени ашыкъдырды. Такси тутуб, кечикмей джетдик, насыбха. «Москва» къонакъ юйню эшиклеринден киргенлей, кимле эселе бла да къол тутуб, айырыла тургъан Къайсынны эследик.
Бизни тартыннганыбызгъа, «огъай» дерге кюрешгенибизге да къарамай, ол бизни рестораннга киргизтди да, тебси джасады. Бизге «ашагъыз, марджа» деб, кеси рецензияны окъургъа джарашды. Мен а, эслетмей, бютеу дуниягъа белгили шайыргъа къарагъанлай турама. Къайсынны къашлары бир тюйюлюб, энгишге тюшедиле, бир къуш къанатлача, ёрге барадыла. Джанлы къашла, джанлары болгъан къашла. Рецензияны окъуб бошаб, папканы тешиб, къол джазмама да къарады. Сора биз тепсини дженгиллетгенча эследи да, «энтда бир джукъ алайыкъ»,- деди. «Ашарыкъ керек тюл эсе, бирер стакан исси шай ичейик» деб, шапагъа белги берди. Сора меннге айланыб, «къол джазмангы сюзюу къалай баргъанын бир айтчы» деди.
Айтдым. Сюзюуге джыйылгъан къарачай джазыучула бары да, Сюйюнчланы Азамат да, Къобанланы Дахир да, Семенланы Азрет да Хубийлан Осман да (джазыучу организацияны тамадасы), башхала да Назирни рецензиясын къабыл этгенлерин билдирдим.
- Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа?- деб сорду Къайсын.
- Бар эди. «Суратлау адабиятны сюзюу – политика ярлыкланы тагъыу тюлдю» деб, мени джакъларгъа кюрешген джангыз ол эди.
- Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу джазыучуду кеси да. Энди былай этейик. Мен бу рецензияны, къол джазмангы да Чегемге алыб кетейим, анда рахат окъуюм, сора кёлюме келгенни да тырнаб, келтирирме. Бир ыйыкъдан бери, ызыма, къайытырыкъма.
Бюгюн да сейирсинеме. Депутатлыкъ ишлери бир джанындан (СССР-ни Баш Советини депутаты эди Къайсын), джазыучулукъ ишлери экинчи джанындан, ол къыйын аурууу ючюнчю джанындан – бары да татыб тургъан адам, заман табыб, эки студентни сыйлагъан да этиб, бизни джашауубуздан-ашауубуздан да хапар соруб, къайгъы этгени. Башха адамгъа туура Къайсынча къайгъыргъан кёрмегенме. Энди ангылайма, ол къуру бизни къайгъыбызны тюл, бютеу адабиятыбызны, тилибизни, халкъыбызны къайгъысын этгенин. Онглу адам эди, уллу адам эди, керти адам эди Къайсын. Алай а, мен анга тюбеяллыкъ тюл эдим Батырбек улу болмаса. Тюберге эсиме да келлик тюл эди. Энди разылыгъымы Къайсыннга, Хамзатха да айтырча тюлдю – керти дуниягъа кетгендиле экиси да.
Къайсын айтханыча дженгил къайыталмады. Алай а, ол кеси мени табмаса, аны бла байламлы болургъа, тюзюн айтайым, таукеллигим джетерик тюл эди. Бир кюн окъуудан къайытыб келиб, общежитиени босагъасындан атлагъанлай, сакълауул тиширыу къагъытчыкъны узатды. Анда Къайсынны телефон номери джазылыб эди.
Хамзат мында болмагъаны себебли, телефон этиб, Къайсын айтхан заманнга «Москва» къонакъ юйге кесим бардым. Къайсын тургъан одагъа чыгъыб, эшиклени къакъдым. Къайсын эшиклени ачды да, мени ичкери киргизтди. Олтуруб тургъан эки адам ёрге туруб къолуму тутдула. Абызырагъан огъуна этдим – бири Давил Кугультинов эди, бири да Чингиз Айтматов. «Давид, Чингиз, это Билал Лайпанов – завтрашний день нашей горской поэзии. Он ещё студент, а уже противостоит целой писательской организации. С характером. О нем я уже говорил вам» деди Къайсын мени къатына олтурта.
Аланы ашырыб къайытхандан сора, Къайсын джашырмай айтды:«Иги болду была бла танышыб къалгъанынг. Меннге бир джукъ болгъаны болса да, бир бек керекли заманынгда быладан болушлукъ табарыкъса. Ол осал рецензияны алагъа да окъутханма. 1937 джыл болса, адамны думп этерге быллай къагъыт озуб да джетерик эди. Китабынг а чыгъарыкъды – къоркъма. Обкомну биринчи секретарына къагъыт ийгенме.
- Хы, быйыл институтну бошай эсенг, не этер муратынг барды?
- Мында къалыб кетерми эдим деб да бир болама...
- Алай этсенг, арабыз кырты боллукъду сора. Поэт халкъы бла болургъа керекди къууанчда, бушууда да. Заман бла хар не тюрленнгенча, халкъ да тюрленеди. Халкъынг бла болсанг, аны бла бирге сен да тюрленесе. Тышында къалсанг, алай боллукъ тюлдю. Мында къалгъандан эсе, элге барыб бир къойчу болгъанынг игиди.
Тюз айта болур эди Къайсын. Ол кеси алай джашагъанды – халкъы бла, ана тили бла. Кавказда къалыргъа эркинлиги болса да, Азиягъа сюрюлген халкъыны ызындан кетгенди Къайсын ол палах джыллада. «Орус тилде да сен уста джазаллыкъса, орус тилге кёч» дегенди ол заманлада анга Борис Пастернак. Алай а, акъылман ана тилинден айырылмагъанды. Халкъы бла джашагъанды, ана тилине да кертилей къалгъанды Къайсын.
Къайсынны эсге тюшюргенлей, Хамзатны тюрсюню да келиб сюеледи кёз аллыма. «Кязим джакъгъан отджагъаны сууутмагъыз» дегени эсиме тюшеди Къайсынны. «Таулу тюзде абыныр» деген нарт сёзю да Хамзатны. Мен бек багъалатхан эки адамны сагъына, чайкъала тургъан Шимал тенгизни джагъасында сюелеме: не эсе да мени кёлюме ушайды ол бюгюн.
Джашау дегенинг сейирди. Бир зат бир затдан чыгъыб барады. Аллай осал рецензия джазылмаса, тюзлюкню бек сюйген Хамзат чамланыб, мени Къайсыннга алыб да бармаз эди. Аны себебли, мен къадарыма разыма.
2
Хубийланы Назир джазыб, джазыучуланы Къарачай-Черкес област организациясы къабыл этген рецензия да, къол джазмамы юсюнден Къайсынны оюму да, басмалансала, окъуучуланы, джазыучуланы да талай затха тюшюндюрюрле деб кёлюме келеди.
Лайпанланы Билал
КОГДА ОТСУТСТВУЕТ ЧУВСТВО ОТВЕТСТВЕННОСТИ
Рецензия Назира Хубиева на рукопись Билала Лайпанова «Тополя»
Каждая встреча с новым именем в литературе для меня является особой радостью. Знакомство с рукописью первой книжки стихов молодого карачаевского поэта Билала Лайпанова оставило в моей душе светлый след. Во время ее обсуждения я с удовольствием цитировал отдельные удачи. Мне показалось, что автор имеет свою поэтическую тропинку.
Новая рукопись Б. Лайпанова «Тополя» написана на карачаевском языке и состоит из 110 стихотворений. Объем 130 страниц. Среди разных в ней встречаются удавшиеся стихотворения, стофы и строки. На мой взгляд, к лучшим относятся следуюшие произведения: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан
чынгаб келген секиртмеча», «Бусакь джулдузгьача, суу да — тенгизге», «Сюйгенле» и другие. Мне думается, эти стихотворения являются продолжением тех удач автора, о которых я говорил при обсуждении первой книги. Но, к сожалению, их совсем немного.
Наряду с определенными удачами в данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения. Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью, во-вторых, нет четкого классового подхода, в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи, в-пятых, отсутствует чувство
меры и ответственности. Это все делает стихи Б. Лайпанова неинтересными и
непонятными. Чтобы не быть голословным, я приведу примеры:
Бир джетген кюн таулугьа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не освобождена от грубых строк и слов:
Улурум келди джулдузлагьа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгьаным себебли,
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения. У автора заметно преклонение перед
религиозными культами:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагьыш» встречается строка: «файгьамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно. Религиозное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:
Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагьача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягьа
Баргьан дин ахлусу, окъуй Къуранын
Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мироваые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракь этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами.
Приведу несколько строк из одной статьи, опубликованной несколько лет назад в
«Литгазете»: «Майя Борисова как-то вспоминала, что во время традиционной
встречи в югославском городе Струге переживал гнетущую неловкость один из значительнейших поэтов нашего времени Кайсын Кулиев.
— Не представляю себе, — жаловался он вечером, как я произнесу во время выступления «мы — поэты!». Я никогда не именую себя поэтом. Разве
можно сказать: «Я – поэт!», «Я – стихотворец! ...»
Так говорит действительно великий поэт Кайсын Кулиев, а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билял Лайпанов заявляет:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Список таких строк можно было бы продолжить, но из-за неимения времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от
идейных и художественных недостатков. На мой взгляд, первая книжка Лайпанова была намного лучше, чем рукопись «Тополя».
12 января 1982 г. Назир Хубиев
МАРДА ЭМДА ДЖУУАБЛЫЛЫКЪ БОЛМАСА
(Назирни рецензиясы къарачай тилде. Кёчюрген — Билал Лайпан)
Адабиятха джангы адам къошулгъаны меннге къууанчды. Нисанны биринчи къол джазмасы мени кёлюмде джарыкъ ыз къойгъанды. Аны сюзген сагъатда анда-мында тюбеген иги джерлерин разы болуб чертген эдим. Назмучулукъда кесини джаяу джолчугъу болгъанча кёрюннген эди кёзюме...
Лайпанланы Билалны «Бусакъла» атлы джангы къол джазмасы къарачай тилде джазылгъанды, 110 назмудан къуралыбды, чапракъ саны – 130. Мен игиге санагъан назмула быладыла: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакъ джулдузгъача, суу да – тенгизге», «Сюйгенле» эмда башхала. Ай медет, быллай назмула бек аздыла. Ала бла бирге, къол джазмада уллу кемликле бардыла.
Биринчиси, бир къауум назмуну тематикасыны абстракт кемлиги барды.
Экинчиси, кескин класс-сыныф къарам джокъду.
Ючюнчюсю, авторну иннет джангылычлары эмда диннге баш ургъаны кёрюнеди.
Тёртюнчюсю, назму джорукъну бузады.
Бешинчиси, сёзюнде марда эмда джууаблылыкъ джокъду.
Бу бары да Билалны назмуларын къуджур эмда ангылашынмазча этедиле. Юлгюле келтирейим:
Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Халкъланы шохлукъларына, къарнашлыкъларына къаршчы келген оюмду бу. Окъуучуланы не этерге чакъырады автор? Быллай назмула социалист реализмге келишедиле дерге базмам. Быллай джангылычла къол джазмада кёб тюбейдиле:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда,
Деген кюнлерим да болду.
Джерде эки тюрлю дуния, эки тюрлю джашау барды. Тенглик болмагъан, зор капитал дунияны юсюнден Билал айтханча айтыргъа боллукъду. Бизни совет джамагъатны адамы уа былай айтыргъа къалай болады?
Къол джазмада дюрген сёзле, тизгинле да джетишедиле:
Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Къайда былайда иннет магъана не да суратлау дараджа? Поэзия джокъду былайда.
Нисанны диннге баш ургъаны да ачыкъ кёрюнеди:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Адамланы джаханим бла къоркъутургъа уа неге керекди? Бу молланы фатауасыды, шайыр а, табигъатны назму сёз бла къорууларгъа чакъырыргъа борчлуду. Ол бизни совет социалист принциплеге таяна джазаргъа керекди.
34-чю бетде «Эки сагъыш» деген назмуну бир тизгини былайды: «Файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Лайпан улугъа иннет тазалыкъны баш дараджасыча кёрюнеди файгъамбар джуууннган кёл. Къуджур тюлмюдю? Дин кёллюлюк кёб назмусунда кёрюнеди:
Сен келтирген назму китаблагъа,
Тау башлагъача, алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Къуджур тюлмюдю, къууанчын кёргюзтюрге автор башха тенглешдирир зат табмагъаны?
Нисан дуния проблемаланы да кёлтюреди. Эталмазлыкъ затын айтады:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Дуния поэзияны эм джарыкъ джулдузлары да тюрлендиралмагъандыла дунияны. Ала боюнларына аллай уллу борчну алгъан къой, кеслерине поэт дерге да тартынадыла. Бизни заманны онглу поэтлеринден бирини, Къайсын Къулиевни айтханын басмалагъан эди талай джыл мындан алгъа «Адабият газет»: «Ёмюрде да мен кесиме поэт демейме. «Мен поэтме» дерге къалай боллукъду, мен назмучума». Ма алай тартынады поэт дерге керти уллу поэт Кайсын Кулиев. Билал а, къарачай тилде чыкъгъан джангыз бир гитче китабчыкъны автору, айтады:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Билалны бир-бирде санат сёзню, поэзияны магъанасын, борчун ангыламагъанына шагъатлыкъ этген тизгинле кёбдюле къол джазмада:
«Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Быллай тизгинлени тизиб барыргъа боллукъду, алай а, заман да, мадар да болмагъаны себебли, мен бир-бирлерин айтама. Нисанны къол джазмасы иннет, суратлау джаны бла да къарыусузду. Нисанны биринчи китабчыгъы кёб къатха иги эди, бу биз сюзе тургъан «Бусакъла» атлы къол джазмадан эсе».
12 января 1982 г. Назир Хубиев
БИЛАЛ ЛАЙПАНОВ – ПОЭТ!
Отзыв Кайсына Кулиева на рукопись Билала Лайпанова «Тополя»
Внимательно и заботливо относиться к начинающим и молодым писателям – это долг их старших и опытных собратьев, а также редакционно–издательских работников. Так должно быть в нашей стране. Но так бывает, к сожалению, не всегда. Жаль, что порой и талантливые люди сталкиваются с ледяным холодом равнодушия и непонимания со стороны тех, кто обязан понимать даровитых людей, заботится о них, поощрять их. Насколько мне известно, не избалован вниманием и молодой карачаевский поэт Билал Лайпанов, который уже завершает учебу в Литературном институте.
Я прочитал его довольно объемистую рукопись. Что мне показалось главным? А вот что: Билал Лайпанов – Поэт! Это мой главный вывод. Он по–настоящему талантлив. И к нему мы обязаны относиться как к таланту, помогать ему, воспитывать его, окрылять своим пониманием и поддержкой.
Маленькое стихотворение, открывающее сборник, сразу же заставляет нас поверить в Лайпанова, в его дарование:
Къалай къутсузду бюгюн кюн,
Джауум да джауады къаллай!
Кёлюнг кюннге ушаб къалмай,
Сен а кюлюучюнгча кюл.
Олсагьат тубан таяр:
Ёзен – тургъаны кибик,
Суу да – баргъаны кибик,
Кюн да къучагьын джаяр.
Тут все хорошо – и содержание, и форма, образность, выразительность, лаконизм, рифма. Только третью строфу я считаю лишней, скучной, а потому ненужной. Я её и не стал цитировать. Лайпанов написал еще такие строки:
Кемени бир чёбнюча элтген
Тенгиз да багъалыды манга.
Автором таких строк может быть только поэт. Недаровитый человек не найдет такого сопоставления. Билал Лайпанов умеет мыслить, раздумья его о жизни и человеке серьезны, глубоки. Это я увидел во многих стихотворениях. Назову только некоторые из них: «Эки сагъыш», «Мен назмула джазгъан сагъатда», «Сагъышла», «Адам джюрегинде». У него встречаются прекрасные рифмы, такие, как «аркъан – аркъанг», «анга – ангылай», «кескин –кесинг», «къуу-шуу – къушунг». О таких вещах я считаю нужным сказать потому, что еще недавно многие карачаевские стихи страдали слабостью формы, а форма, как известно, должна соответствовать содержанию произведения. Это азбучная истина, но мы о ней часто забываем. И в этом смысле Билал Лайпанов делает хорошее дело.
Сказанное вовсе не означает, что рукопись Лайпанова совершенна. Ее необходимо вдумчиво и внимательно отредактировать, кое-что снять; некоторые из стихотворений подсократить, сжать. Это несомненно. У автора встречаются и языковые промахи. Он пишет «кеч мени», а надо «кеч меннге». У него в данном случае получился как бы малограмотный перевод с русского. На такие вещи надо обратить серьезное внимание.
А главным является то, что эта рукопись станет хорошей книгой, если издатели проявят добрую волю. Это тоже для меня несомненно. Рукопись Лайпанова заслуживает того, чтобы стать книгой. Билал Лайпанов – Поэт! Это уже мне ясно. А потому я горячо советую издательству выпустить книгу молодого поэта, поддержать его.
8 января 1984 г.
Чегем
Кайсын Кулиев
ЭТЕЗЛАНЫ БАХАУТДИННГЕ – 70 ДЖЫЛ
Этезланы Бахаутдиннге 2009 джыл июнну 15-де 70 джыл толады. Анда бир сейирлик джокъду – джашай барсанг, джылла да «тёгерек» бола барадыла. Сейирлик – «къарт болсам да – нартма» деб тургъанындады Бахаутдинни. Къарт да тюлдю. Къанын-джанын аямай, Халкъ ючюн, Джурт ючюн кюрешгеннге – къартлыкъ джокъду. Бахаутдинча акъсакъаллары болгъан халкъ – не динин, не тилин, не джерин – Аллах берген джангыз бир затын тас этерик тюлдю. Этез улу таулуду, алай бош таулу да тюл – Минги Таулу. Аллай Минги Таулуладан къуралгъанды Малкъар Халкъны Акъсакъалларыны Кенгеши (Совет Старейшин Балкарского Народа). Малкъар халкъны акъсакъаллары бюгюн барыбызгъа да юлгюдюле.
Тюзлюк хорларындан тюнгюлюб, миллет ишден сууугъан кёб джашха тюртюлгенме. «Биз культурабыз бла, окъууубуз-билимибиз бла душманланы хорлаб къоярыкъбыз. Джылаб, тарыгъыб тургъандан хайыр джокъду. Джырларгъа, тебсерге керекди». Былай айтханлагъа да тюбегенме. Алагъа джууабха Бахаутдин акъсакъалны оюмларын келтирирге излейме:
«Шохларым, сиз бюгюн аякъ тюбюгюзден туугъан джеригизни сыйыртсагъыз, тамбла къайда джырларыкъсыз, къайда тебсериксиз? Индейлилеча болуб къалмазмы ахырыгъыз? Ата джуртубуз ючюн кюрешмесек, не ючюн кюреширикбиз? Ол биринчиси.
Экинчиси. Ноябрны экисинде, мартны сегизинде халкъыбызгъа джетген къыйынлыкъны-сюргюнню эсден кетермеу – ол джылаб, тарыгъыб туруу тюлдю. Чууутлулагъа Холокостну унутугъуз деб бир кёрчюгюз – бизге джетген сюргюн да аллай къыйынлыкъды. Чууутлуланы Иерусалимде Сыйыт Ташлары да барды – Стена Плача. Джетген къыйынлыкъны унутмау – тарих эсни, миллет ангыны ёчюлюрге къоймагъан кючдю.
Ючюнчюсю. Бизге сюргюнню айтдырыб тургъан башха зат да барды – «О реабилитации репрессированных народов» законну толтурмагъанлары. Малкъарны районлары, сюргюннге дери болгъанларыча, ызына къайтарылмагъандыла, 80-ден аслам тау эл тюб болгъанлай турады. Энди уа, «элле арасы джерле» деген кибик этиб, Малкъарны Ата джуртун толусу бла сыйыра турадыла. Бу законнга келишмеген терс иш болгъанын чертиб, Эресейни Анаяса Махкемеси эки кере бегим алгъанды, алай а къабартылы башчыла къралны законун, Махкемени бегимин да толтурмайдыла. Кюрешмесек – джуртсуз къаллыкъбыз.
Тёртюнчюсю. Ёмюрден бери да бизни халкъ бла кюрешген къабарты башчыладыла. «Таш бла урсала да, аш бла урургъа кюрешиб да тургъанбыз» - болмайдыла. 1920-чы джыл Тау республиканы тизиминде Къабарты округ болгъаныча, Малкъар округ да бар эди – джери, чеги белгили. Бетал Калмыков Сталинни тюбюнден-башындан кириб, Къабарты округну Тау республикадан чыгъарады. Алай башланады Тау республиканы чачылыуу. Аны бла къалмай, Малкъар округну да Къабартыгъа къошдурады. 1944-чю джыл къабартылы башчы Кумехов «Малкъар халкъны кёчюрюрге керекди» деб, Бериягъа письмо джазыб, халкъыбызны джуртундан сюрдюргенди. Бюгюннгюлю къабартылы президент Каноков да – Калмыковну, Кумеховну къара иннетлерин, ишлерин бардыра – Малкъарны джуртсуз этиб кюрешеди.
Бешинчиси. Ма аны себебли, Къабартыдан айырылыб энчи республика болмай, Малкъаргъа джашау джокъду. 1920-чы джыллада бизни къраллыкъсыз къойгъан да, 1940-чы джыллада джуртубуздан сюрдюрген да, бюгюн да джуртубузну сыйырыргъа кюреше тургъан да – къабартылы тамадаладыла. Джаш тёлю бу затны ажымсыз билирге керекди. Биз, къартла, ёлгюнчю кюреширикбиз – Малкъарны энчи республика эталмасакъ, ол миллет иш сизге аманатды.
Алтынчысы. Дунияда аллай адам, халкъ джокъду кесини энчи Юйю болурун излемеген. Кесини энчи автономиясы, республикасы болмагъан халкъ кёб джашаялмайды – уллуракъ халкъланы ичинде эриб, тас болуб кетеди. Джуртун башхала кючлейдиле, тили, тарихи, культурасы да тас болады. Чууут, ингуш, тегей, абаза, ногъай, абхаз – тизиб барыргъа боллукъду халкъланы – кими район, кими республика, кими кърал болгъунчу тохтамагъандыла. Биз да тохтарыкъ тюлбюз – алайсыз, алгъаракъ айтханымча,- дуниядан тас боллукъбуз.
Джетинчиси. «Къабарты-Малкъар республиканы чачаргъа излейдиле – сепаратистле, экстремистле» деб, бизни терслерге кюрешгенле да бардыла. Ол джалгъан дауну айтханлагъа джууаб: бирлешген Къабарты-Малкъар эм аллындан да къабарты башчыланы къара иннетлери бла къуралгъанды – бизни джерибизни, кесибизни да джутар ючюн. Биз къаллай бир кюреше эсек да – Тенглик, Тюзлюк болсун деб,- болмайды. Къабарты башчыла не биз айтханнга, не къралны законуна-джоругъуна тынгыламайдыла – аны себебли бизге Къабартыдан айырылыу джол къалгъанды джангыз.
«Аман этегингден тутса, этегинги кес да къач» дейдиле. Алай этгенле да бардыла бизде – республикада джашаялмай, тышына къачыб, дагъыда «бирге джашаргъа керекди» деб, акъыл юретгенле бизге. Башхала да бардыла – къабартылы башчыланы айтханларын этиб, Акъ Юйде бирер къуллукъчукъ табыб, къул болуб тургъанла. Къабартылы тамадала аллайланы къоллары бла бардырадыла бизге къаршчы ишлерин – агъачны кесинден чюй этиб джаргъанча. Алай а, биз аллайлагъа кесибизни хорлатырыкъ тюлбюз – Хакъ да, Халкъ да бизни бладыла. Биз экстремистле тюлбюз – биз къралны джоругъундан чыкъмай, тюзлюгюбюз ючюн алай кюрешебиз. Экстремистле биз тюл, къабартылы башчыладыла – «О рееабилитации репрессированных народов» законнга да, Анаяса Махкемени оноууна да буруу болуб тургъанла аладыла. Бизге «сепаратистле» дерге кюрешгенлеге уа айтырыбыз: кесигиз умут этген затны бизге айтыргъа кюрешмегиз. Сепаратист деб, къралдан айырылыргъа излегеннге айтадыла. Биз а, черкес къралда тюл, Эресейде джашаргъа излейбиз – энчи Малкъар республикабызны къураб. Къабартыдан айырылыуну къралдан айырылыуча кёргюзтюрге излемесин киши да».
Ма былайды кёлю-иннети Этезланы Бахаутдинни – онла бла джылланы халкъы ючюн кюрешиб тургъан Таулуну. Аллай Минги Таулула болгъан къадарда, Минги Тау да бизники болгъанлай турлукъду, халкъыбыз да Халкъ болгъанлай турлукъду. Аллах Сизге, Бахаутдин, кюч-саулукъ берсин, муратыгъыз толуб, барыбыз да къууанырча болайыкъ.
БЕШ ТАУ ЭЛ – БЕШ УУАХТЫ НАМАЗ
(ССБН-нге – Беш Тау Элни Акъсакъалла Тёресине)
Бир джурт болмаз Джерде Кавказча,
Минги Тау да – тёппеси аны.
Беш Тау Эл – беш ууахты намазча,
Кёк нюрюнде джулдуз бла Айны.
«Беш Тау Элни беш да тары –
Олду мени бешатарым»,-
Дегенди Ибрахим Баба,
Джуртдан кёл да, сёз да таба.
Хау, Беш Тау Эл – беш ууахты намаз,
Бешатар ушкок да бизге.
Терсликни Аллах унамаз,
Джол берир Тюзлюкге, Тюзге.
Бизге къазгъан урусуна
Душман кеси тюшмей къалмаз.
Халкъны тынглайма ауазына:
Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Къартларыбыз Нартла кибик,
Атларыбыз Тарпан кибик,
Къаблан кибик да джашларыбыз –
Алдад бизни джашнарыбыз.
Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Акъсакъал азан къычырса,
Кечигирге чырт джарамаз –
Къарт, джаш да сюелир сафха.
Беш Тау Эл – беш ууахты намаз.
Борчубузну да тёлербиз.
Тауларыбызгъа да таяна,
Аллахдан насыб тилербиз.
Акъсакъалларыбыз сау болуб,
Кёлюбюз турур тау болуб.
Джаш тёлю да аякъланыр,
Беш Тау Эли азатланыр.
Беш Тау Эли – беш ууахты намаз,
Бешатар ушкок да бизге.
Этсек мадар – этилир къадар,
Тюзлюгюбюз къалмаз тюзде.
Акъсакъалла тынчлыкъ табмай,
Кюрешгенде Халкъ, Джурт ючюн –
Эгеменлик тангы атмай,
Къалай къалыр Беш Тау Элге?!
Минги Тауну тёппесинден
Келед эниб азан таууш.
Чырт кетмейди мени эсимден
Къайсын айтхан Азат Аууш.
Джаула кеслери къалырла
Бизге эшген гыбы ауда.
Малкъар джумхуриетни байрагъы
Чайкъалыр Минги Тауда.
Ай бла джулдуз джарытады
Мийик таулада къарны.
Халкъыгъыз сизни унутмаз,
Акъсакъаллары Малкъарны.
«Халкъ ючюн!..» - антлары болгъан,
Сизге джашагъан, ёлген да – къолай.
Сизнича къартлары болгъан
Халкъыбыз хорланмаз, огъай.
Джаш тёлюге юлгюсюз сиз,
Аллах сакъласын ёлюмден.
Орнугъуз хазырды сизни
Тау джумхуриетни тёрюнде.
Саулукъ-эсенлик тилейме
Барыгъызгъа да Аллахдан.
Малкъар къралны къууанчын этмей,
Биринг кетмесин джашаудан.
Халкъыгъыз ючюн кюрешесиз,
Истемей къарны, боранны.
Махтау сизге, бюсюреу сизге,
Акъсакъаллары Малкъарны.
Сиз болгъаныгъыз себебли,
Къыйын кюнюбюз да – аламат.
Къыйыныгъыз Аллахдан къайытсын,
Джаныгъыз Аллахха аманат.
МИЛЛЕТНИ АУРУУУ: ЧУРУМУ эмда ДАРМАНЫ
Ана тилибизде назму, хапар джазгъан къой, сёлеше билген да аздан аз болуб барады. Тили къуруса халкъ да къуруду. Бу къыйынлыкъгъа къалай джетдик биз? Къуру арт 20 джылны ичине быллай бир тюрленнген, энтда бир 20 джылдан къалай боллукъбуз да?
Не заманда эмда къалай башланнганды «тилибиз ёледи» деген къоркъуу? Халкъны тилин къурута тургъан – ауруу эсе, ол аурууну тохтатырыкъ дарман да болмай амал джокъду. Алай а, тохтатхан бла къалмай, халкъны ол ауруудан толусу бла сау этерге керекди. Алай этер ючюн а, аурууну чурумун табаргъа бочлубуз.
Тилин, адетин-тёресин тас этерден алгъа, халкъ тарих эсин, миллет ангысын тас этеди. Айтыргъа, башын тас этеди. Башын тас этген а, башхалагъа къул болады, башсыз къул. Ма андан, алай башланады халкъны башхаланы ичинде эриую, тас болууу. Халкъны, душман келиб, саудан къырыб къойса – аны иши башхады. Биз былайда кърал кёб санлы халкъны кючю бла аз санлы халкъны аны джашагъан джуртунда не лагъымла бла ассимиле этерге кюрешгенин кёргюзтюрге излейбиз.
Къарачай халкъ кючлю халкъды. Алан къралын Тимур тюб этиб, кесин да джесирге сюрюб кетгенден сора да, думп болуб къалмагъанды. З0 джылгъа эс, ангы, тил да джокъ болуб къалмагъан эдиле. Тимурну сюргюнюнден Къарчаны башчылыгъы бла ызларына къайыталгъан къауум, Къарачай къралны къурагъандыла. Ол 1428-чи джыллада болгъанды. Джуртларына къайыта, джангыдан кърал къурай да биллик тюл эдиле тарих эс, миллет ангы кючлю болмаса.
1428-чи джылдан 1828-чи джылгъа дери, 400 джылны узагъына, Къарачай башына эркин, къраллыкъ джюрютген халкъ эди. Тышындан къошулгъанла аны джоругъун, тилин да ала эдиле. Алай а, кюч кючню хорлайды: Джуртун, эркинлигин къоруулай, Орус патчахны аскери бла къазауат этгенликге, Хасаука урушда кесин хорлатыб, келишиу бла Орус империягъа къошулады Къарачай.
Алай болса да, тилин, адетин тас этмей, 1943-чю джылгъа дери келеди. Хасаука урушдан сора 115 джылдан, Хасаука урушну кюнюнде, ноябрны экисинде, Тимурну сойкъырымын эсге тюшюрген, джангы палах сынайды Къарачай: Сталинни буйругъу бла, Къарачай халкъ башдан аякъ Орта Азиягъа сюрюледи. Анда аны 558 кесекге юлешиб, къуш тюгюнлей чачадыла. Алай а, Сталин ёлюб, оноугъа Хрущев келгенлей, къарачайлыла Сибирияны бузларындан, Азияны къумларындан джандет джуртларына, Кавказларына къайытыб тебрейдиле. Къарча къауум, Тимурну сюргюнюнденча, Сталинни сюргюнюнден да къайыталады ызына. 1957-чи джыл эди ол. Алкъын халкъны тарих эси, миллет ангысы кючлю эди – алай болмаса, Джуртуна къайыта да билмез эди.
Халкъны ызына къайтаргъанлыкъгъа, аны алгъынча Къарачай этмей, Къарачай област этмей, Черкесге къошуб, «Къарачай-Черкес» атлы бир джыйымдыкъ област этедиле. Къарачайгъа джораланнган кърал ачханы да кёбюсю къарачайлыла хазна джашамагъан Черкесск шахаргъа, черкес районлагъа-бёлгелеге чачылады. Къарачайны тауларына джибермей, Черкесск шахарны тёгерегинде джерлешдирирге излейдиле. Ёзге халкъны кёбюсю тансыкъ болуб келген эллерине атланады. Аманны кеминде джангыдан юй-эл болуб башлайды. Кърал тау эллени джарашдырыргъа, адамлагъа таблыкъла къураргъа излемейди. Олсагъатда къарачай башчыла да, халкълары ючюн башына дау айталлыкъ оноучула тюл эдиле. Кеси къарыуу бла башлайды джашауун сюргюнден къайытхан къарачай халкъ.
Джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областны тамадалары «къарачайлыла сынагъан сюргюн, сойкъырым къралны терслигинден болгъанды» демей, къарачайлыланы азабларын чегиб, хаписден-тюрмеден къайытхан аманлыкъчыланыча кёргюзте эдиле башхалагъа. Къарачайлыланы кёчюртдюрген Суслов (Совет Союзну Коммунист партиясыны идеологу, экинчи адамы) ёлюб кетгинчи, 1957-чи джылдан 1990-чы джыллагъа дери, Орус кърал ышанмагъан, эрши кёрген халкъгъа саналгъанлай турду Къарачай.
Ставропол крайны тамадалары Къарачай-Черкес областны тамадалары бла бирликде, Коммунист партияны экинчи адамы, идеологиядан башчысы Сусловну айтханын эте, къарачай тюрк-муслиман халкъны аман атха чыгъарыб, къара джакъгъанлай, къыджырагъанлай турдула. Тауларын сыйырыргъа кюрешдиле; ишлеб, халал къыйыны бла байыныргъа излегенин да, терсге санадыла; ёмюрледен бери мал тутуб, аны бла кечиниб келген халкъгъа асламыракъ мал тутаргъа да къоймадыла; тиширыула эшген джюн затланы да тышында сатдырыргъа эркин этмедиле.
Тау элледе завод, фабрик болмаса, асламыракъ мал тутаргъа къоймасала, тиширыула къол къыйынларын сатаргъа мадар табмасала – къалай джашаргъа керек эди халкъ? 14 джыллыкъ сюргюнден къайытхандан сора, Джуртунда да ма аллай азабха тюшдю Къарачай. Бизде къуру бир ийнек, бир тана, беш-алты къой тутаргъа эркинлик бар эди. Тау артында уа, сёз ючюн Гюрджюде, бизнича тау джерледе джашагъан халкъгъа 10 ийнек, джюзге дери къой, бир ат тутаргъа эркинлик бар эди. Бир къралда джашагъанлыкъгъа, халкълагъа бирер тюрлю къарай эдиле. Артыкъсыз да, сюргюнден къайыталгъан халкъланы джашаулары къыйын эди.
Тау джерледе джашаргъа таблыкъла къуралмагъаны себебли, джаш тёлю кете, элле чачыла башладыла. Сёз ючюн, мен болуб Къызыл-Къала элде, 1970-чи джыл школда 350 сабий окъуй эсе, школгъа джюрюрге сабий табылмайды энди. Къарачайны тарих джеринде болгъан эм эски элинде – Архызда адамлагъа джангы юй ишлерге эркилик берген къой, эски юйлерине да ремонт этерге къоймай эдиле. Халкъны Сталинча кёчюрмегенликге, джашаргъа мадар бермей, адамла кеслери кёчюб кетерча эте эдиле. Ма алай бара эди Къарачайны тау джуртундан айырыу.
Джарымы къырылыб, джарымы да саулугъун тас этиб сюргюнден алай къайытхан халкъны, Джуртунда да ма алай абызыратыб, унукъдуруб кюреше эдиле. Къарачайгъа къаршчы кюрешиу къралны эм башындан келген политика эди. Не ючюн десенг, 1943-чю джыл Къарачайны кёчюртдюрген адам – Суслов – Совет къралны, Коммунист партияны башчыларындан бири эди. Андан келе эди къарачай халкъны къурутуу сиясет. Кеслерин Сусловха иги кёргюзтюр ючюн, ол политиканы буюрулгъандан да къаты бардыра эдиле крайны эмда областны башчылары. Къарачайны не къадар теблеселе, ол къадар дженгил ёсе эдиле къуллукъларында тамадала.
14 джылны сюргюн, сойкъырым джаханимде туруб, андан сора да, отуз джылны уллу кърал джаулукъ этиб тургъан къарачай халкъ, тюб болмай къалгъаны да сейирди. Къарачайлыла тарыгъыр ючюн да къалмай эдиле, алай а, джыланны къуйругъундан башына тарыкъгъанча, бир зат эди ол. Суслов ёлгенден сора, джукъ тюрленник эсе да, (тюрленник да болмаз эди – къралгъа тамадагъа Сусловну адамы Горбачев тюшген
эди) дуния бузулду.
1990-чы джыллада Совет кърал чачылды, ол да бир къыйынлыкъ болду къарачайлылагъа. Кърал джанындан адаргы болушлукъ да тохтады. Къарын къайгъы, джан къайгъы болду миллет. Культура джаны уа тюбелек унутулду. Къарачай тилден, адабиятдан дерс китабла чыкъмай тургъанлы 20 джыл. Окъургъа китаб болмаса, сабий къайдан билликди ана тилин?
Быйыл 2009-чу джыл барады, Къарачай халкъны джашауу, культурасы иги джанына бурулгъанды дерча тюлдю. Халкъ элледе кечиналмагъандан тёбенлеге, шахарлагъа кёчюб барады. Чачыладыла, тозурайдыла тау элле. Ёмюрлени узагъына ана тилибизни, адетибизни-тёребизни сакълаб тургъан тау элле кёз туурабызда ёле турадыла. Ала бла бирге тилибиз да, халкълыгъыбыз да думп бола барады.
Тилин, адетин тас этмей, сюргюнледен ызына къайыта билген халкъ, энди Джуртунда кесин тас этерге тебрегенди. Тамблагъы халкъыбыз – бюгюннгю джаш тёлю – къарачайча сёлешалмай, окъуялмай, джазалмай башлагъанды. Аланы сабийлери ала тенгли да биллик тюлдюле тиллерин. Бу барыудан барса, бир-эки тёлюден биз тас боллукъбуз.
Бу проблемагъа къарачай халкъны аты бла бюгюн алда, оноуда, къуллукъда тургъанла эс бурмасала, тамам къайгъырмасала, халкъыбызны, культурабызны сакълар джанындан болмасала, кереклиси чакълы бир магъаналы, бюгюнюбюзге келишген, дерс китаб чыгъарылмаса, тамблабыз болмазгъа да боллукъду.
Тарих эси, миллет ангысы халкъны алай къарыусуз болгъанды, ол кеси тюбюнден къозгъалыб, тили ючюн, джурту ючюн кюреширге ушамайды. Халкъны джукъудан уятырыкъла да аздыла. Алай болса да, хар ким къолдан келгенни эте, кюреше барайыкъ. «Сен мадар этсенг, мен къадар этерме» деген шойду да Аллаху Тагъала кеси да. Алайсыз, бизни ассимиляция (ассимиле) сакълайды. Аны магъанасы уа буду:
1. Ассимиляция – особая политика доминирующей национальной группы в отношении этнических меньшинств, направленная на искусственное подавление их традиционной культуры и создание таких общественных условий, при которых участие меньшинств в институциональных структурах доминирующей группы опосредствуется их принятием культурных эталонов данной группы.
2. Ассимиляция (этнограф.) – слияние одного народа с другими с утратой одним из них своего языка, культуры, исторической памяти, национального самосознания.
Къарачайлыла, энди бир айтыгъыз, биз аллай манкъуртлукъгъа джетгенбизми, Тилибизни, Культурабызны, Тарих эсибизни, Миллет ангыбызны да тас этиб, кесибизни башхалагъа джутдуруб, орус-орманнга къошулуб, мыжыкъ болуб кетерча?
Чеченден, юнгюшден (ингушдан) небиз кемди, къарыусузду бизни? Бизни эркишиле аладанмы онгсуздула, бизни тиширыула аладанмы болумсуздула?
Огъай, тюлдюле. Сора не болуб къалгъанды бизге? Ала да – чечени, юнгюшю да – бизнича, сюргюнню, сойкъырымны сынагъан халкъ. Къадарыбыз бирча болгъаны ючюн тенглешдиреме кесибизни ала бла.
1943-чю джылгъа дери, бютеу Шимал (Кузей) Кавказда окъуу-билим-культура джаны бла да, адам саныбызны ёсюую бла да, бир халкъдан артха къалмагъанбыз, алгъа баргъан болмаса. Орта тергеу бла хар юйюрде 7-8 сабий болуучан эди. Бюгюн а – 2-3 сабий. Халкъны адам саныны ёсгени тохтаргъа джетгенди. Чеченде, Юнгюшде уа – бюгюн да 6-7-8 сабий болмагъан юй джокъду. Къанлы урушлада аз эталмайдыла аланы адам санларын. 1940-чы джыллагъа дери биз, не джаны бла да алгъа баргъан, алда баргъан, айныб баргъан халкъ болуб, энди не болуб къалды бизге? Миллет ангыбыз да, адам саныбыз да тыйыншлысыча ёсерге нек унамайды?
Бютеу къыйынлыкъланы барын Къарачай энчи област (республика) болмагъанындан кёреме. 1957-чи джыл биз сюргюнден къайытыб келгенлей, алгъынча энчи област болсакъ эди, хар небиз да башха тюрлю боллукъ эди. Кеслери энчи болгъан республикалагъа къарагъыз – ала кеслерин бирер къралча джюрютедиле: Москвада келечи юйлери, ол келечи юйлени башларында да – миллет байракълары. Анга кёреди хар нелери да. Культуралары да аны ючюн ёседи, ангылары да аны ючюн ёседи.
Аланы къой, 1940-чы джыллагъа дери Къарачай областны алыгъыз да къарагъыз: къарачай халкъ олсагъатда къалай айный эди, энди къалай айныйбыз. Кесини юйюнде джашагъан бла коммуналкада не да общежитиеде джашагъанны ангысы да, тили да, культурасы да тенг къалай боллукъду?
Къарачай десенг – джурт да, тил да, байракъ да кёз аллынга келиб къалады. Сезиминг, ангынг, кёлюнг да кёлтюрюледи. Карачаево-Черкесия десенг а?
Ма аны ючюн керекди бизге энчи Къарачай республикабызны къураргъа. Бу джыйымдыкъ Карачаево-Черкесия бизни тилсиз, джуртсуз, ангысыз къояргъа, ассимиле этерге деб къуралгъанды.
Чечени, юнгюшю (ингушу) да бизден ёмюрде баш болаллыкъ тюл эдиле, кеслерини республикалары болмаса. Ала сюргюнден къайытханларында да энчи Республика болгъандыла. Бизни уа Черкесге тагъыб, джюз халкъны бири этгендиле. Алай башланнганды бизни тилибизни, культурабызны, тарих эсибизни, миллет ангыбызны джукъланыуу. Буду бизни халкъны ауруууну чуруму. Дарманы уа – энчи Къарачай Республиканы къурауду. Къалгъан дарманла аурууну бир кесекге тыяргъа да болурла, ёзге халкъны сау этерик а – Къарачай республикады. Тюзю алайды. Къалгъан айтыула бары ётюрюкдюле, кёзбаудула. Не ассимиле болуб думп боллукъбуз, не Къарачай республика болуб, кесибизни сакъларыкъбыз. Мен ангылагъан алайды.
ЭЛ ТАМАДА, АЛИМ ЭМДА ДЖАЗЫУЧУ
Иги эл башчыла, иги алимле, иги джазыучула да болурла. Алай а, бир бетде эл башчы да, философ да, джазыучу да болгъан адамгъа тюбемегенме. Лайпанланы Нюр-Магометден сора.
Халкъын сюйген, халкъы сюйген адам болмаса, сайлаула болгъаны сайын эл кесине башчыгъа айырыб турмаз эди аны. Элине ол не игилик этгени айтылыр, джазылыр керекли къалмагъанды.
Философия илмуланы кандидаты болгъан да тынч иш тюлдю. Ол алим дараджагъа кесини фахмусу бла чыкъгъанды Нюр-Магомет. Алай а, алим болгъандан адам болгъан къыйынды. Эм мийик дараджа олду – адам болуу. Нюр-Магомет керти адам болгъаны ючюн багъалатады халкъы, аны ючюн сайлагъанлай турады кесине тамадагъа да.
Ёзге, мен Нюр-Магометни адабият фахмусуну юсюнден айтыргъа излейме – литература тема меннге бираз джууугъуракъ болгъаны себебли. Тарих, адабият, санат чыгъармалагъа аныча терен анализ эталлыкъ Къарачайда къой, бютеу Эресейде да аз адам табылыр.
Тарих илмуланы доктору Кипкеланы Зареманы тинтиулерине уллу багъа да бериб, аланы тюз сёзню сюймеген къауумдан уста джакълагъан Лайпанланы Нюр-Магометди.
Дудаланы Махмудну «Къарачайгъа Осиятын» басмагъа да чыгъарыб, аны ол Ахыр Сёзюн тинтиб, барыбыз да ангыларча, тюшюнюрча этген Лайпанланы Нюр-Магометди.
Кёбдю этген ашхы ишлери Нюр-Магометни. Барын айтыб чыкъгъан да къыйынды. Халкъыбызны уллу Джырчысын эмда Шайырын – Семенлени Сымайылны назмуларын орус тилге кёчюргени да къайдан къайры баргъан затды. Батчаланы Муссаны чыгъармалары бла да танышдыргъанды башха тилли окъуучуланы Нюр-Магомет.
Нюр-Магомет бютеудуния дараджада оюм этген адамды.
2002-чи джыл эди. «Тюрк дунияны бир фонду болургъа керекди Нобель ёчге тенглик этерча. Сагъыш этгенме да аллай фонд, ёч да Чингиз Айтматовну аты бла болса иги боллукъ эди». Оюмун джарашдырыб къагъытха тюшюреди Нюр-Магомет.
Переделкинода Чингиз бла тюбешген сагъатымда аны хакъындан айтхан да этеме, Нюр-Магометни къагъытын берген да этеме.
Чингиз бек рахат, эс ийиб окъуду да, айтды: «Халкъла арасы аллай фонд барды, ёчню юсюнден да сагъыш этейик. Къуру тюрк дунияны джазыучуларына бериллик ёчден эсе, бютеудуния ёч болургъа керек болур. Мен адам улуну дин не да тил джаны бла бёлюрге излемейме. Анга иги сагъыш этейик. Фондну Эресейде бёлюмю уа Москвада болса таб болур. Москваны тамадасы бла, Лужков бла сёлешейим – ол Фондха мекям берир. Бу къагъытны джарашдыргъан кючлю къаламы болгъаннга ушайды, аны бла танышхан да этейим, огъай демесе, бу ишни бирге бардырырбыз».
Нюр-Магометни Москвада болмагъанын айтханымда «алай эсе, менден салам да айт, разылыгъымы да билдир. Бара-баргъан заманда тюбеген да этербиз» деди.
Бу иш Нюр-Магометни сёзю бла башланыб, алгъа тебинди. Сёлеше келиб, Фондну юсюнден Семенланы Дахирге айтханымда «мекям ючюн Айтматов Лужковгъа тилекчи болмасын. Мен заводумда оргтехникасы бла мекям берейим» деди.
Айтматов бла бирге Дахирге келдик. Чингиз мекямны джаратды. Алай бла Фонд ишлей башлады. Ким биледи, Айтматов алай ёлюб къалмаса, Айтматов атлы Фонд да, ёч да джарашыб кетерге болур эди. Бу идея джукъланыб къалмаз, Чингизни адамлары къолгъа алыб кюрешселе, дунияны Айтматов атлы бек сыйлы адабият ёчю къуралыр дерчады.
Муну барын да айтханым – Нюр-Магометни оюмлулугъун, адабиятха къарамын кёргюзтгенлигимди. Ол затха дагъыда бир шагъатлыкъ ишни айтмай къоялмайма.
2006-чы джыл Чингиз Айтматовну башламчылыгъы бла Къарачай-Черкес кърал университет мени Нобель саугъагъа теджеген эди. Мени чыгъармаларыма аннотацияны джазаргъа Нюр-Магометге буюргъан эди университетни Алим Кенгеши. Аннотация бла Чингиз шагъырей болгъанында, «сени, эшта, къарнашынгдан тюз, терен, толу кёргюзталлыкъ адабиятчы болмаз. Мен да бир затла джазарыкъма, алай а, Нюр-Магомет сени поэзиянгы джангылыгъын, энчилигин, байлыгъын уста тукъум ачыкълагъанды. Нобель ёчге аннотацияла теджелген тёре болса, ёчню бу аннотация алыргъа да болур эди»,- Чингизни ауазы джарыкъ чыкъгъан эди. Нобель комитетге джораланнган джазыугъа Айтматов тюз багъа бермей мадары джокъ эди.
Нюр-Магометни тарих тинтиулеге, суратлау чыгъармалагъа да бек терен анализ эте билгенин, аны джазгъан затларын окъугъанла, кеси бла ушакъ этгенле да эслегендиле. Ол адамланы ичинде – Чингиз Айтматов, Светлана Червонная.
Республикада не уллу къуллукъгъа салынса да, баджараллыкъды Нюр-Магомет. Алай а, аныча адамланы къуллукъгъа тартмаучандыла. Мен ол затха джангыз бир зат ючюн джарсыйма: уллуракъ къуллукъда болса, халкъына джараргъа мадары кёбюрек боллукъ эди. Не ючюн десенг, Нюр-Магомет халкъыбызны, джуртубузну, тилибизни сакъларгъа кёб къыйын салгъан адамды. Халкъыбызгъа реабилитация этдиртир ючюн кюреш баргъан джыллада, ал сафда эди Нюр-Магомет. Башха джарсыгъаным да барды: бизни джазыучулада халкъыбызны джашауун аныча билген болмаз. Ёзге, аллай уллу сынамы, фахмусу да болгъан адамны бир уллу зат джазаргъа заманы джокъду. Алай болса да, аллай бир кюн да келир.
Бу къысха сёзюмю Нюр-Магометге атагъан назмум бла тамамлайма.
ХАЛКЪ САКЪЛАЙДЫ КЕЛИРИН КЪАРЧАНЫ
Лайпанланы Нюр-Магометге
Кир ырхыгъа джокъду буруу, хуна.
Къайда къачхынчы да, келе да, къона,
Къарачай адам къалгъанды кёрюнмей,
Къошулгъан – тохтагъанды эримей.
Боз тубан дангыл тюзледен келиб,
Ёзенни ёрге, душман аскерча, кириб,
Не джурт, не адам танылмазча этгенди.
Не этебиз энди?
Ёзенде тюл, джюрекдеди тубан-чарс.
Ата джуртну, Ана тилни этсек тас,
Ариу турсакъ да туугъан джерде джашаб,
Къалмазбызмы калак итге ушаб?
Ата джуртду тыш тюрсюню миллетни.
Ёзю-ёзеги уа – Ана тилди аны.
Ата джуртду тёнгеги-саны миллетни,
Къаны-джаны уа – Ана тилди аны.
Бир-биринден айырылсала,
Джан, тёнгек да башлайла ёле.
Бирге тургъанлай да, алагъа –
Тебреген эсе уа, ахыр кюн келе,
Сора, Хакъ джолдан джанлагъанбыз биз.
Бек кючлю хаким керекди халкъгъа.
Бизле къуллукъ этмесек Хакъгъа –
Эки дуниядан да къаллыкъбыз къуру.
Къарачай къан бузулгъанды, джукъаргъанды.
Къарачай къобан бокъланнганды, таркъайгъанды.
Кир ырхыча, къуюлгъанла; тышындан,
Бошаргъа башлагъанла Джуртну Терегинден, Ташындан.
Джутланалла ала джандет кибик джерибизге.
Зарланалла къалюбаладан келген тарихибизге.
Кюрешелле къурутургъа динибизни, тилибизни,
Кеслерине къул этиб итибизни, телибизни.
Быллай кёзюуде да джыймасакъ эсибизни,
Харамдан-гюнахдан тыймасакъ кесибизни,
Тюшюнюб, тюзетмесек терсибизни,
Сакъламасакъ тилибизни, джерибизни –
Бу ёмюрде огъуна сакълайды ёлюм бизни.
Къайдалла Адурхай, Будиян, Науруз, Трам?
Къарча бла келген къауумну туудукъларындан бир адам,
Тулпар ата-бабаларына ушагъан бир адам –
Башчы болмай, бу къул дуния тюрленмез,
Ёзден халкъ да аякъ юсге сюелмез.
Сюйсек-сюймесек да ангыларча болгъанбыз аны.
Халкъ сакълайды келирин Къарчаны.
Итле юрелле – сезедиле Джанлыны.
Джашауубуз, Аллах айтса, джангырыр.
КЪАРАЧАЙНЫ ТИРИЛИУ ЧАКЪЛАРЫНЫ ДЕУЛЕРИ (БИДЖИЛАНЫ АСХАТНЫ 110-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА)
Къалгъан халкъланыча, Къарачайны да джашауунда тирилиу чакълары болгъандыла – миллет ангысы, тарих эси ёрге ургъан, кёлю кёлтюрюлген кёзюулери.
Биринчи аллай кёзюуге – 1428-чи джыллада Асхакъ Темирни джесиринден къутулуб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам нёгерлери бла КЪАРЧА Ата джуртха къайытыб, Къарачай къралны къургъанын-къурагъанын санаргъа боллукъду. Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл Орус империя къазауат бла кесине къошхунчу.
Экинчи аллай заманы Къарачайны – 1917-чи джыллада Ленин башчылыкъ этген большевик партия, орус патчахлыкъны къурутуб, оноугъа келгени бла байламлыды. «Орус патчахны зулмусундан къутулдукъ. Энди динибизге, тилибизге, джерибизге, адетлерибизге эркин болдукъ» деб, большевиклени кёзбау сёзлерине ийнаныб, халкъ аякъ юсюне тургъан заман. Ол заманда халкъ башчы Алийланы Умар эди. 1920-чы джыл Къарачай миллет округну, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны, 1926-чы джыл (Гюрджюланы Къурман бла бирге) энчи Къарачай областны къуратхан да ол эди – миллетин сюйген, окъууу-билими болгъан, Ленин, Сталин да иги таныгъан джигит адам. Совет властны кёзюуюнде Къарачайны тирилген заманы кеси энчи област болгъан джылладыла – 1926-1943 джылла.
Дуния къатышхан къыйын заманлада онглу башчылары болгъан халкъла насыблыдыла. Аллай башчылары болмагъан халкъла уа, кёб затдан юлюшсюз къаладыла. Къарча аллай башчыладан эди – Джуртха къайыта да, Къарачай къралны къурай да билген. Алийланы Умар да аллай башчыладан эди – Къарачайны кесин энчи Юй эте, тирилте да билген. Ай медет, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман 1937 джыл тутулгъандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.
1957-чи джыл да ючюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди Къарачайгъа – ол джыл къарачай халкъ 14-джыллыкъ сталинчи сюргюнден-тутмакъдан Ата джуртуна къайыта билген эди. Алай а, табылмады Къарчача не Алийланы Умарча башчы. Къарачай башчыла Къарачайны къраллыгъын къайтартхан къой, тау эллени джарашдыртмай, кърал къарачайлылагъа деб берген ачханы да хоншу халкълагъа ашатдыла. Хакъсызлыкъгъа тёзе, ат-бет атала, къарачай халкъ 1990-чы джыллагъа дери келди.
1990-чы джылла, Совет кърал чачылгъан кёзюу – къарачай халкъгъа тёртюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди. Болмады. Къарчача, Алий улу Умарча джокъ эди башчы. Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясыны излеми бла къралны тамадасы Борис Ельцин Къарачайны къраллыгъын – Сталин къурутхан областын – ызына къайтара башлагъан эди. Бизни башчыла уа, оноудан-къуллукъдан кетебиз деб асры къоркъгъандан, халкъны насыбына чырмау болдула: къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областны тургъаныча къойдуртдула – алай демек кеслерини къуллукъларын сакъладыла.
Туура керек заманда «халкъым» деген керти башчы болмаса, халкъ тюбде къалыб кетеди. Бюгюн Къарачайны бек къыйын болумда тургъаны – тилин, джуртун, миллетлигин тас эте баргъаны – «Аллах-адам, Хакъ-халкъ» дей билген башчысы болмагъанынданды. Аллай башчы болур ючюн, миллет ангысын, тарих эсин кючлю этиб, бир да къуруса да, бир тёлюню ёсдюрюрге, джетдирирге керекди. Аллай тёлюню ёсдюрюб кюрешгенди Алийланы Умар джыйыны бла. Ол джыйынны бирисини юсюнден барлыкъды сёз – Къарачайны ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫны бир деуюню юсюнден.
I. БИДЖИЛАНЫ АСХАТ
КЪЫСХА ДЖАШАУ ДЖОЛУ
1900-чю джыл январны 17-де Къарачайны Учкулан элинде туугъанды.
1922-1929 джыллада Москваны Кърал Университетини медицина факультетин тауусханды.
1929-чу джыл Москвада 1-чи Медицина институтну аспирантурасына киргенди. 1934-чю джыл диссертациясын джетишимли джакълаб, «медицина илмуланы кандидаты» деген илму дараджагъа, алим атха тыйыншлы болгъанды.
1934-1937 джыллада Къарачай областда медицина къуллукъну-ишни тамалын салыб кюрешгенди.
1937-чи джылны октябрь айында миллетчича, сталинчи джорукъгъа къаршчы адамча, тутулуб, он джылгъа Сибириягъа ашырылгъанды.
1949-чу джыл джангыдан он джыл тутмакъ азаб берилгенди.
1958-чи джыл майны ючюнде джюреги джарылыб ёлгенди.
1
Асхатны акъыл-балыкъ болгъан заманы, окъуу-билим алыб, аякъ юсюне тургъан заманы да къанлы 1920-1930-1940 джыллагъа тюшгенди. Туура халкъына джарар заманда, 1937-чи джыл тутулуб кетиб, сталинчи лагерледе адам ийнанмаз азабланы сынаб, джыйырма джылдан болгъанды башына бош. Къарачай сюргюнден къайытхан заманда Асхат Москвада эди, алай а, кёб къыйынлыкъ кёрген, тауусулгъан джюреги 1958 джыл майны ючюнде тохтаб къалады. Алай бла, дунияда Асхат 58 джыл джашагъанды къуру. Тутмакъда 20 джылын бир джанына чыгъарсакъ... Алай а, нек чыгъарабыз. Адамны джашагъан заманына адамлагъа джарагъан заманын санасакъ, ол 20 джылда да Асхат – уста хирург – кёб адамны (тутмакъны, тутмакъсызны да) ёлюмден къалдыргъанды. Асхатны джашауун джигитликге санаргъа боллукъду. Не ючюн десенг, ол Аллах берген фахмусун, билимин, сынамын Сталин фыргъауунну кёзюуюнде да адамлагъа джаратыб кюрешгенди – аланы аурууладан, къарангылыкъдан, терсликден къутхарыуну кесине борчха санагъанды; «къул-бий-ёзден», «бай-джарлы» деб, халкъгъа, большевикле излегенча, сыныф кёзден къарамагъанды, аз санлы къарангы малчы халкъыбызны бирикдирирге, сакъларгъа, айнытыргъа кюрешгенди.
1.Къарачай халкъда медицина джаны бла алимлик дараджасы болгъан биринчи адам Биджиланы Асхатды. 1930-чу джыллада Москвадан Къарачайгъа къайытыб, областда медицина къуллукъгъа башчылыкъ этгенди, аны бла биргелей башчы хирург болгъанлай тургъанды. Къарачайда медицина къуллукъну тамалын салгъан, област хастанени (больницаны) ишлетген джашды Асхат.
2.Ол ишлени бардыргъаны бла бирге, Асхат халкъын къарангылыкъдан къутхарыугъа бек уллу къыйын салгъанды. Школгъа джюрюген сабийлеге да, къара танымагъан уллулагъа да джарарча, аламат дерс китабла джазгъанды – «Малчы», «Билим», «Джангы джашау», «Элибле» дегенча. Алада ол окъургъа юретген бла бирге, ауруула къайдан, къалай чыкъгъанларын, адам саулугъун къалай сакъларгъа кереклисин билдиреди; Джуртубузну джер башы, джер тюбю байлыкълары бла да шагъырей этеди. Дерс китабланы къалай джарашдырыргъа кереклисине алкъын Асхатдан кёб затха юренирге боллукъбуз. Дерс китабланы хазырлау ишни керти тамалын салгъан – Асхатды.
3.Бизни халкъда иш этиб сабийлеге назму джазгъан биринчи шайыр да Асхатды. Шайыр дегенде да аллай шайырды, дуния адабиятны классиклерини дараджаларында джазгъан. Анга шагъатлыкъгъа, Асхатны бир назмусундан талай тизгинни келтирирге излейме:
«Боран буруб, боранлаб, / Ёрге-энгишге чабады, / Джанлы къойну сюргенча, / Къарны сюрюб барады. / / Къар да борандан къоркъуб, / Ышыкълагъа къысылад, / Ууакъ-ууакъ джыйыла, / Аны арты кюрт болад».
Тизгинле этим бла бошалгъанлары, басым бирча тюшюб бармагъаны, ахыр ушаш сёзлени (рифмаланы) къарыусузлукълары – бары да «да бу назму тюлдю да» дерчадыла. Алай а, бу назмуду. Назмудан да озуб – суратды. Бир окъугъанынг бла эсде къалыб кетген сейирликди. Бу энтда бир кере шагъатлыкъ этеди: назмуну назму этген – неден да алгъа – магъанасы бла суратлау кючюдю.
«Буря мглою небо кроет, / Вихри снежные крутя, / То как зверь она завоет, / То заплачет как дитя». Пушкинни бу тизгинлери эсиме тюшедиле. Алай а, Асхатны назмусу орус закийни назмусундан алынмагъанды. Аланы экисинде да уллу фахмуну, усталыкъны мухуру барды да – олду аланы бир-бирине ушатхан. Чыртда кёлтюртмей айтыргъа излейме: Асхатны фахмусу Пушкинникиден кем болмагъанды. Джангыз джашаулары, фахмуларын ёсдюрюрге мадарлары – бирча болмагъанды. Анга да къыйналмай не этгин – Асхат Кёк берген чексиз уллу фахмусун Джерде толусу бла ачаргъа мадар табмай, джюреги джарылыб, дуниядан замансыз кетгенди. 37 керти да бир къыйынлыкъ сан болур поэтлеге. Пушкин 37 джылында 37-чи джыл дуниядан кетгенди. Асхат 37 джылында 37-чи джыл тутулуб, Сталин фыргъауунну джаханим лагерлеринде (кампларында) 20 джыл чакълыны айланнганды. Башына бош болгъандан сора, кёб джашамагъанды. Джашаууну ахырында эки зат аны тамам бек къууандыргъанды: Сталинни ёлгени эмда туугъан халкъыны сюргюнден Ата джуртуна къайытханы.
4.Адабият чыгъармаланы къарачай тилге кёчюрюу ишни тамалын салгъан да Асхатды. Мен кесим иги кесек затны ана тилибизге кёчюргенме. Аланы ичинде – Шекспирни «Гамлети», Пушкинни «Гитче фаджиялары» («Маленькие трагедии»). Алай а, Лермонтовну «Ибилисин», Горькийни басымлы прозасын, Асхатдан сора кёчюрюрге базмагъанма. Кесин бек закийге санагъан – кёчюрсюн да кёрсюн: аланы Асхатдан таб кёчюраллыкъ чыкъса, ол бизни бютеуадабият къууанчыбыз боллукъду.
Асхат кёчюрген чыгъармала бизни тилибизде джаратылгъанча кёрюнедиле – ол а усталыкъны баш къатыды. Горькийни «Песня о Буревестнике» басымлы прозасын Асхат къарачай тилде былай сёлешдиргенди (эм аллында эки тизгинни келтирейик):
БОРАНБИЛГИЧ
Чал тенгизни / Кенг тюзюню / Тюз башында / Булутланы / Джел бир джерге / Джоббу джыяд. // Тенгиз бла / Булутланы / Арасында / Боранбилгич, / Элияча / Къаралгъанлай, / Къатыб турад.
ПЕСНЯ О БУРЕВЕСТНИКЕ
Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Между тучами и морем гордо реет Буревестник, черной молнии подобный.
Билмеген адам, Асхатны назмусун орусчагъа кёчюргендиле деб къояргъа боллукъду – алай кючлюдю къарачайча варианты чыгъарманы. Асхатны хар кёчюргени да бу халдады. Аны себебли тюзюн айтыргъа керекбиз: биз – кёчюрюучюле – Асхатны тенглигине чыгъалмагъанбыз алкъын, чыгъаллыкъ да болмазбыз. Асхатча закийле, джюз джылдан, минг джылдан бир кере тууадыла. Къуруй баргъан тилибизде энди аллай уста чыгъармы-чыкъмазмы – Аллахды билген.
ТИРИЛИУ ЧАКЪНЫ ДЕУЛЕРИ дегенлей, Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланджело дегенча урумлу пелиуанла тюшедиле эсибизге. Ма ол къауумданды Биджиланы Асхат да – башха джуртдан, башха халкъдан болса да, башха ёмюрде джашаса да.
1900-чю джылда туугъан бир тюз учкуланчы джашчыкъ адамлыгъы бла да, окъууу-билими бла да аллай мийикликге къалай чыгъалгъан болур – КЪАРАЧАЙНЫ ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫНЫ бир деую-пелиуаны къалай болалгъан болур? Бу соруугъа джангыз бир джууаб табама.
Джер тебреннген, титиреген, джарылгъан, чачылгъан заманда къураладыла Минги таула да. Дунияны аллай заманында чыгъадыла Минги адамла да. Джерни алтыдан бири – Эресей империя – чачылгъан, титиреген кёзюу силкиндирген эди ёрге рухларын адамланы, халкъланы да. Тарих эс, миллет ангы уяннган эди. Кёб ёмюрню кесини энчи кърал болуб тургъан насыблы кёзюуюн эсге тюшюрген эди Къарачай да.
1920-чы джыл Шимал Кавказда Тау республиканы къурагъан алты халкъ эди: Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей, Малкъар, Къарачай. Къабарты башчыла Сталиннге джалбарыб, Тау республиканы ойдургъанларында, Къарачай да, къачхынчы къабартылыланы (артда кеслерине черкес деб джаздыргъанланы) тилеклерин къабыл этиб, аланы да кеслерине къошуб, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къурагъан эди. Алай а, «таба баргъан чаба барыр» деб, къарачайлыладан беш къатха аз черкеслиле юлюшлерин адам санларына кёре тюл, «халкъ башындан алабыз» деб, «къуллукъчуларыбызны саны да тенг болургъа керекди» деб, дау салыб, крайны, къралны башчыларына тарыгъыу къагъытла джазаргъа къалгъанларында, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман Къарачайны юлюшюн черкеслилеге ашатмаз ючюн, черкеслиледен айырылмай рахат джашау болмазлыгъын да ангылаб, энчи Къарачай областны къурайдыла. Къарачайлыла черкеслиле бла дауур-сюйюр бола, къуру тёрт джыл джашаялгъандыла, 1922-чи джылдан 1926-чы джылгъа дери. 1926-чы джылдан башлаб а, къарачайлыла энчи Юйлеринде – Къарачай автоном областда (КАО) джашаб башлайдыла.
Къарачай областны къуралгъаны, ара шахары ишлениб башланнганы – бек уллу къууанч эди. Халкъны джурт чеги белгилениб, кесини энчи Юйю-Къраллыгъы болгъаны – халкъны кёлюн кёлтюрген эди, миллет ёхтемликни туудургъан эди. Къарачай областда къарачайлыла 85% бола эдиле, къарачай тилни тамырландырыу, къралландырыу бютеу учреждениялада бара эди. Кърал къуллукъда къагъыт джюрютюуден башлаб, мектебледе-школлада окъутуу да ана тилибизде барыб башлагъан эди.
Алай а, билимлери, усталыкълары болгъан кадрла джетишмей эдиле. Аны себебли, окъуулу-билимли адамлагъа кёб иш бла кюреширге керек бола эди. Заман кеси излей эди деулени. Аллай деу эди Къарачай областны къуратхан Алийланы Умар – инкъыйлабчы, онглу кърал къуллукъчу, тарихчи, джазыучу, устаз, алим. Ол кёзюуде Умар болушмагъан, окъуугъа, ишге джарашдырмагъан бир къарачайлы къалгъан болмаз. Руху бла Умарны къауумундан эди Биджиланы Асхат да. Ай медет, не келсин – 1937-чи джыл ол деуледен киши къалмады – сталинчи джорукъ барын тутду, джойду, сойду. Тутмакъдан къутулгъанны да экинчи дуния къазауат джутду. Барыны юсюне да эм уллу къыйынлыкъ гюрге кюн, 1943-чю джыл ноябрны экисинде келди – ол кюн башланды халкъыбызгъа 14-джыллыкъ сюргюн-сойкъырым.
Андан бери халкъыбыз тирилалмай, аякъ юсюне туралмай барады. Джокъду энчи Юйюбюз – Къарачай къралыбыз-къраллыгъыбыз. Джокъдула Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчыларыбыз. Аладан сора келген башчыла халкъыбызны, джуртубузну башхалагъа тонатыб, кеслери да ол тоноудан бир джукъ джалаб, Акъ Юйде таянчакъ шиндиклерине къадалыб, джашау этиб келгендиле. Деуледен киши къалмагъанды, 1940-чы джылдан бери бизни къуллукъчула бары амантишни шекиртлеридиле – аланы бири да «дин, тил, джурт, халкъ» дей билмейди, «Къарачай энчи Юй болсун, Сталин къурутхан къраллыгъыбызны къайтартайыкъ!» демейди. Халкъыбызны юлюшюн башхалагъа ашатыб, алагъа бетсиниб, халкъыбызны уа тюбге тюшюрюб барадыла...
Быллай болумда чыгъарламы деуле? Къуру окъуу-билим адамны деу этиб къоялмайды. Кючлю миллет ангы, тарих эс керек болады. Ала болур ючюн а, айныр ючюн а – къраллыкъ керекди. Къарачай кеси энчи кърал болгъан заманны къой, Орус къралны ичинде энчи област болгъан сагъатында да тирилиб башлагъан эди – ол заманда чыкъгъан эдиле деуле. 1926-1943 джыллада – Къарачай энчи област болгъан кёзюуде чыкъгъан эдиле миллет рухлу керти онглу адамла. Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман, Аппаланы Хасан, Ёртенланы Азрет, Орусланы Махамет, Къаракетланы Исса, Хубийланы Ислам, (Къарачайлы), Семенланы Джырчы Сымайыл, Биджиланы Асхат, Дудаланы Махмут... Тизиб барыргъа боллукъду. Аланы барыны да джюреклери «Къарачай» деб ура эди. Энди уа? Нек чыкъмайдыла аллай деуле?
Сорууну джууабы белгилиди – Къарачайны къраллыгъы джокъду да – аны ючюн. Кёлге, тилге да къыйын келген, къычырыкъча эшитилген бу джыйымдыкъ КЪЧР – Къарачай-Черкес республика – халкълыгъыбызны сакъларгъа тюл, бизни халкъны ассимиле этерге, орус маталлы этерге къуралгъанды. Тау эллерибиз чачылыб, ана тилибиз унутулуб, дерс китабла чыкъгъан тохтаб – айтыргъа, халкъыбыз да, культурабыз да седирей, тозурай, думп бола барады. Халкъла бары да кеслерин сакълар ючюн, къарыуларына кёре къраллыкъларын къураргъа кюрешедиле. Абхазия бла Къыбыла Тегей Гюрджюден айырылдыла, Ингуш Чеченден айырылыб энчи республикасын къурады, бизде абазалыла бла ногъайлыла да миллет районларын къурадыла. Энчи Юй болургъа кереклисин ангыламагъан Къарачайды джангыз. Иш халкъыбызда тюлдю – халкъыбыз гюрюлдеб ёрге къобаргъа хазыр болгъанын 1990-чы джыллада кёргюзтгенди. Иш – халкъны алгъа элтирик къауумну къарыусузлугъундады. Бизни оноучула-къуллукъчула, интеллигенция, джамагъат организацияла – «бири оу да, бири шау» дегенлейдиле. Къарачайны бу къыйын болумда тургъаны аланы терсликлеринденди. Ёзге, дуния былай турмаз.
Къалмагъандыла деуле. Алай а, аланы джашаулары бизге юлгюдю. Келлик тёлюлеге да юлгюдюле Биджиланы Асхатча адамларыбыз. Борчубуз – аланы тин хазналарын джыйыб, басмалау, келлик тёлюлеге да сакълау. Аллах айтса, келир энтда Къарачайгъа бир джангы ТИРИЛИУ ЧАКЪ. Анга тыйыншлы тюберге хазырланайыкъ. Къолдан келгенча, ол ЧАКЪны кесибиз хазырлайыкъ, джууукълащдырайыкъ. Эртде-кеч болса да, энтда аллай заман келмей къаллыкъ тюлдю. Бошунамы къычырады къарачайча БОРАНБИЛГИЧ:
Чал тенгизни
Кенг тюзюню
Тюз башында
Булутланы
Джел бир джерге
Джоббу джыяд.
Тенгиз бла
Булутланы
Арасында
Боранбилгич,
Элияча
Къаралгъанлай,
Кьатыб турад.
Бир кереге
Тум къанаты
Толкъунлагьа
Аз-буз джетед,
Бир кереге,
Садакъ кибик
Атылгьанлай,
Таууш эте,
Булутлагьа
Кириб кетед.
Кёк булутла
Эшителле
Ол тауушда
Болгъан уллу
Батырлыкъны,
Эм къууанчны.
Боранбилгич
Боран джелни
Къобарыгъын
Ачыусабды.
Ол къарыуун
Кеси таныб,
Джюреги да,
Отча, джаныб,
Хорларгъа къычыргъанын
Къош булутла
Эшителле.
Чайкала да,
Джелден къоркъуб,
Кенг тенгизни
Башы кёкде
Джунчуйдула:
Ары-бери
Булгъаналла -
Чулгьаналла.
Ургъан джелден
Къоркъууларын –
Къоркъгъандан,
Ыйлыкъгьандан –
Кёк тенгизге
Терен джары
Басдырырча
Болгъандыла.
Гагарла да,
Бары бютеу,
Къызбайлыкъдан
Тёншюйдюле:
Насыбсызла,
Дуния кюреш
Зауукълугъун
Билмейдиле.
Кёк чартласа,
Ала къоркъуб
Илгенелле,
Буюгъалла,
Дыгаласдан
Джыйылалла,
Чачылалла,
Къошулалла.
Тели Пингвин
Къызбайлыкъдан
Къаяланы
Арасында
Суу ашагъан
Къырыкълада
Терен джары
Таша бугъад...
Боранбилгич
Кеси джангыз
Кенг тенгизни
Башы кёкде,
Тулпар кибик,
Къоркъмагъанлай,
Эркин учуб
Айланады.
Булутла да
Къаб-къаралыб,
Энишгеден -
Энишгеге,
Кёк тенгизни
Юсю таба
Джоббу-джоббу
Басыналла.
Толкъунла да
Шууулдайла,
Гюрюлдейле,
Ёкюрелле.
Ёрге-ёрге
Элияны
Аллы бла
Чартлайдыла,
Секирелле.
Кёк джашнайды,
Кюкюрейди,
Толкъунла да
Шыбылагъа
Эришгенден
Кёмюклениб,
Ёрелейле,
Чёгелейле.
Джел къозгъалыб,
Толкъунланы
Къучагьына
Сермеб алыб,
Суу джагъагъа
Силдеб уруб,
Чачыратады.
Боранбилгич,
Таууш эте,
Учуб барад,
Элияча,
Кёкде таймай
Къаралгъанлай.
Бир кереге,
Садакъ кибик
Булутланы
Тешиб ётед,
Неда, къара
Къанатыны
Учу бла
Толкъунланы
Кёмюклерин
Сыйпай-сыйпай,
Чыгъа-бугъа,
Терен джары
Кириб кетед.
Деу къанатлы
Айланады
Къундуз кибик
Къаралгъанлай.
Бир къарасанг –
Булутланы
Тюз башында,
Бир къарасанг –
Суугъа джете,
Тубан бла
Тюз тенгизни
Арасында.
Джел сууурад,
Булутланы
Къыбба бурад.
Кёк кюкюрейд.
Мамукъ кибик,
Акъ тубанла,
Юзюк-юзюк,
Бурма-бурма,
Кёк тенгизге
Чардакъ болуб
Айланалла.
Кёк да чартлайд.
Элияны
Мыдах отун,
Джанар-джанмаз,
Тенгиз тартыб,
Сууу бла
Джукълатады.
Кёк чартласа,
Шыбыланы
От таягъы
Суугъа тийиб,
Толкъунлада,
Кюзгюдеча,
Сызгъа-сызгъа
Кёрюнеди.
Джел къобханды,
Боран джетед!
Дунияны
Боран элтед!
Боран элтед!
Боранбилгич
Аны ючюн
Исдемейин,
Кёкде эркин,
Элияны
Ичи бла
Ары-бери
Джырыб ётед.
Кюн аманны
Андан да бек
Бокъланырын
Талпыб-кюсеб,
Боранбилгич
Чыдамайын
Ётгюр-ётгюр,
Ачы-ачы
Таууш этед.
2
Айтханыбызча, Асхатны, Асхатча миллет ангылары-эслери кючлю болгъан адамланы барын къушкъанат этген – энчи Къарачай областны къуралгъаны эди. Орус патчахлыкъ зор бла, къылыч бла Къарачайны 1828-чи джыл ноябрны экисинде къошханды кесине. Орус патчахны бир ёмюрлюк зулмусундан сора, ол патчахлыкъ къырылыб, Къарачай кеси бир автоном бёлге болгъаны эди халкъны кёлюн кёлтюрген. Ол заманда чыкъгъан къарачай газетде «Ана тиллени тамырландырыу – совет къралны миллет сиясети» деген редакцион макаледе былай джазылады:
«Кенгешле хукмети быллай саугъа бергенден ары – анга тыйыншлы болургъа борчлубуз. Хазырларгъа керекбиз кеси ичибизден къуллукъчуланы да, алимлени да, джазыучуланы да; не тюрлю санагъатда да ишлеяллыкъ усталарыбыз болургъа керекдиле. Къарачайны биз айнытмасакъ, ким айнытырыкъды? Ай марджала, окъуугъа-билимге мыллык атайыкъ, гитче къралчыгъыбызыны джашнатайыкъ. Патчахлыкъ сыйыргъан джерлерибизни толусу бла къайтаралмагъан эсек да, джурт чеклерибиз белгили болуб, Къарачай област алай къуралды. Ана тилибиз да Къарачай областда кърал тил болуб джюрюр ючюн, аны айнытыргъа, тамырландырыргъа – кърал къуллукъда, окъуу заведениеледе, махкемеде – хар къайда аны хайырландырыргъа керекбиз. Джерибизге, тилибизге да эркин этиб, къраллыкъ къураргъа онг берген Ленинчи партия джашасын!».
Ол чакъырыуну-магъананы къайтарады Асхат да ол джыллада джазгъан назмусунда:
АНА ТИЛ
Патчах оноу ана тилде
Миллетлени окъутмаед,
Уюб тургъан халкъны ичинде
Джахилликни къурутмаед.
Ууакъ халкъла бара элле
Абыннганлай, сюрюннгенлей,
Тутмакълыкъда джашай элле
Къыйналыб тёрт бюгюлгенлей.
Кенгеш оноу ана тилде
Миллетлеге тенглик берди.
Кеси тилинде хар кимге
Окъур кибик заман келди.
Ана тилде биз къаджыкъмай,
Окъуу, билим алабыз,
Ленин элтген джолдан таймай,
Коммунизмге барабыз.
Алай а, совет власт бегиб, Сталинчи къауум да къралны темир ууучха джыйгъанында, кёблени иймансыз джорукъдан кёллери чыгъады. Бир да ажымсыз, Асхатны да. Коммунист партиягъа, совет властха махтау салгъан хазна назмусу джокъду аны. Табигъатны юсюнден джазады, орус классиклени чыгъармаларын кёчюреди къарачай тилге. Дохтурлукъ ишин да бардыргъанлай, школлагъа дерс китабла хазырлайды. Иннети-сёзю-иши – бары да Къарачайды. Табигъатны юсюнден джазгъан назмуларында да ачыкъ кёрюнеди ол зат. Алай а, Асхатны сёзю, керти закийледе болуучусуча, талай къатлыды, таша магъаналыды. Къышны юсюнден джаза, къыш не боранласа да, джазны тыялмазлыгъын айтады. Аны уа «зулму кетер, тюзлюк келмей къалмаз. Табигъатны джоругъу алайды» деб, ангыларгъа боллукъбузму бюгюн да? Боллукъбуз. Сталинни зулмусуну кёзюуюнде уа халкъ ол назмуну алай ангылагъанына не сёз.
КЪЫШ
Ханс къатдырыб, джер бузлатыб,
Артха туракълай, къач кетди.
Аны ызындан боранлатыб,
Акъмыйыкъ мычымай джетди.
Тонла кийиб, акъмыйыкъны
Хар ким аллына бардыла,
"Ой, хош келдинг, келдинг эсе",
Деб маллагъа аш салдыла.
"Келдинг эсе, не этейим", деб
Джер да акъ кебинин кийди.
Къобан суу да къабчыкъ ишлеб,
Къышха мекямына кирди.
Таула да, шекер башлача,
Чыммакъ агьарыб туралла.
Кийикле да тау башындан
Ёзен ичлеге агъалла.
Ашыкъмагьыз, ууакъ-ууакъ
Боранлай, сууукъ къыш кетер.
Джаб-джашил атына миниб,
Ууакъ тёртгюллей, джаз джетер.
Бу гитче назмучукъда аллай бир магъана, аллай бир суратлау кюч барды – джетмиш джылны мындан алгъа Асхат чыкъгъан мийикликге биз бюгюн да, чыкъгъан къой, джууукълашхан да эталмайбыз – ёрге къараб сейирсиннген болмаса. Сууукъ, мийик, акъ тёппелени башха миллетли сёз устала да, кесибизни закийле да суратлар керекли къалмагъандыла. Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, Къаракётланы Исса да, Ёртенланы Азрет да, Къулийланы Къайсын да айтхандыла таулагъа сюймеклик сёзлерин. Алай а, Асхатча, бал татыу этдириб, «Таула да, шекер башлача, / Чыммакъ агъарыб туралла» деб, бир киши да айталмагъанды. Бу сёзледен сора, «нарт Къара-Шауай Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсгенди» деген айтыугъа ийнанма да кёрчю. Таб, чыгъа барыб, Джуртубузну «шекер башлача, чыммакъ агъарыб тургъан тауларын» къучакъларынг, ийнакъларынг келеди, «къор болайым, туугъан джерим, мен санга» деб, Къайсынны сёзлерин да къайтара.
Асхатны джюреги туугъан Халкъына, Ата джуртуна, Ана тилине сюймекликден толу болгъанды. Ай медет, джуртлары, халкълары ючюн Асхатча кюрешгенле, кёб къыйынлыкъ да кёредиле, замансыз да ёледиле. Дагъыда алагъа джалгъан дау айтырыкъла табылыб къаладыла. Ол зар, насыбсыз къауумгъа не айтхын: Асхатча къанатлы джанланы сюркелирге деб джаратылгъанла къалай ангыласынла, къалай багъалатсынла. Илячин бла шугут джылан ёмюрде да дуниягъа бир кёзден къараяллыкъ тюлдюле. Кёкде учхан бла джерде сюркелген эки башха дунияны келечилеридиле. Бири халкъны ёрге тартады, бири уа сюркелиб джюрюрге юретеди. Эшта, Илячинни джырын кёчюрген-джазгъан сагъатда, быллай сагъышла да келе болур эдиле Асхатны башына. Асхатча илячин джанла, джуртлары, къауумлары ючюн сермеше, джигитлик эте, ёледиле. Шугут джыланла – сюркелген джанла – артха къаладыла. Таб, ауаз берирге да кюрешедиле халкъгъа: «Джюрюген да къоркъуулуду. Учхан а – телиликди. Сюркелген – джыгъылмайды. Сюркелиб джашагъандан игиси джокъду». Ма аллай сюркелгенледиле сюелгенлени, учханланы уа артыкъсыз да, аякъларын, джанларын марагъан. Аллайла оноугъа тюшселеди бютюн палах келтирген: учхан, джюрюген джанланы башдан аякъ къурутуб кюрешедиле. Джангыз, сюркелген халкъны къоядыла сау. Бир насыбыбыз – учхан джыланла болмагъанлары.
Ол къыйын джыллада «Боранбилгич» бла «Илячинни джырын» бизни къуру орус классика бла шагъырей этер ючюн кёчюрмегенди Асхат. Ол чыгъармала бла халкъны сюркелиу палахдан, ол аман ауруудан тыяргъа излегенди. Сыйсыз болуб джашагъандан эсе, сый бла ёлген дурус болгъанын, джыланча сюркелиб джашагъандан эсе, илячинча, сермеше ёлюрге кереклисин айтханды Асхат. Ол кеси алай джашагъанды, алай ёлгенди. Сюркелиб джашамаз ючюн, 20 джылын Сибирияда сталинчи тутмакъ камплада-лагерледе ашыргъанды, бюгюлмей, керти адамлай, боранбилгичлей, илячинлей къалалгъанды. Асхатча адамларыбызны унутхан кюн, аладан юлгю алгъаныбызны тохтатхан кюн – сюркелген халкъгъа бурулгъаныбыз ачыкъ боллукъду. Амантишлерибизге-джыланларыбызгъа налат бере, боранбилгичлерибизге- илячинлерибизге сый, махтау бере джашай эсек а – Адамбыз, Халкъбыз сора. Асхатны назмуларын, дерс китабларын, кёчюргенлерин - «Боранбилгичин», «Илячинни джырын», башхаларын да джангыдан окъуюкъ да, джазыучу, кёчюрюучю усталыгъына да багъа берейик, бизге не айтыргъа излегенин да ангылайыкъ, джашауубузгъа да бир сагъышланайыкъ.
ИЛЯЧИННИ ДЖЫРЫ
(Горькийден)
Кёксюлдюм Ай джарыгъы да юсюне тийиб, джагъасына джетерге арыб, сылыт болуб, тутхучсуз кенг джары джайылыб, баш къагъа эди уллу тенгиз.
Хыбыл тенгиз, кюмюшча джылтырай, къыбылада Тейри джарыгъында, Кёкню къыйырына къыйыры джете, баш къагъа туруб, терен джукъугъа бёленнген эди; Кёкде да, хар кибик джукъадан, алтын оюулу джулдузланы джашыралмай, къанат-къанат тургъан булутланы титимлери тенгизге тийиб, кюзгюдеча кёрюне эдиле. Джукъу арасында джагъагъа ёшюн уруш эте тургъан дюрген толкъунланы не шыбырдашханларын ангылар мурат бла ийилгенча, тенгизге эниш сюремирек ийиле эди бир-бирде Кёк.
Нордост джел бюгюб, къынгыр этиб тургъан чегетле бла джасанма кийиниб тургъан таула, тёббелерин джалан кёкге ёрге-ёрге тутуб, чегетледен ёргерек айырылыб, къатангы санларын да къыбыла кечени кёксюлдюм, джылы чарсы къуршоулаб, къыйылгъан эдиле.
Хыйсабсыз уллу сагъышлы эдиле таула. Аланы къара кёлеккелери тенгиз толкъунланы джашилдим, бурма джалларына тийиб, юслерине къара ауларын атыб, кече джан къымылдагъан тохтагъан заманда да тохдамай, чайкъалыб, табигъатны таша тынчлыгъын бузгъан толкъунланы зор бла тохтатыргъа, тунчукъдуруб, таууш этдирмезге кюрешгенча, кёрюне эдиле.
"Алла... аху... ак... бар!" деб, аз-аз эсней эди Рахим – бети кюнде къаралгъан, башы-сакъалы чал, джукъа битген къарт кърым сюрюучю.
Тенгиз джагьасы къумда, къаядан юзюлюб тюшюб, юсюне агъач тюк къозлаб, кёлекке басыб, кеси джангыз салкъын, мыдах тургъан бир уллу ташны джанында джата эдик экибиз да. Ол ташны тенгизге айланнган джанына тенгиз толкъунла келтириб, къум, хабджюк, тенгиз ханс къалагъанлай тура эдиле. Ол себебден таш, тенгиз бла къаяны арасында экисин бир-биринден айыргъан къум кириуге тагьылыб тургъанча кёрюне эди. Бизни шынкъарт отубузну джарыгъы ол ташны къаягъа айланнган джанын джарыта эди. От тили сенкилдегени сайын, эски ташны сызгъаларына от джарыкъдан кёлеккеле чаба эдиле.
Рахим да, мен да тутхан чабакъларыбызны чоюнда къайнатыб, бегене бишире эдик. Олсагъатда экибизни болумубуз да алай эди: хар зат кёзюбюзге кёзбау, сейир кёрюнюб, табигъат ташала бары бизге ачылгъанча. Джюрегибиз, кёлюбюз да дженгил, таза болуб, къуру бу сейир къарамны болумуна сагъыш этгенден башха ёзге затыбыз болмай тохдагъан эдик.
Тенгиз толкъунла ийнакълаб, таууш эте, джагъадан тышына джайылыб, отда джылыныргъа юйюрсюннгенча, келиб-келиб ызларына саркъа эдиле. Бир-бирде саулай ол суу тауушну арасында бир таууш бираз эркинирек, ёхдемирек чыгъа эди, ол да не эди десенг, толкъунланы бир абаданырагъы бауурланыб, бизге джууукъ келиб, ызына саркъгъаныны тауушу эди.
Рахим бауурундан къумгъа джатыб, сакъалын эки къол аязына тиреб, сагьышланыб, мутхуз тенгизге узакъ джары къараб тура эди. Аны тюклю тери бёркю джелкесине тайыб, джыйрыкълы ёре мангылайына джел да аз-аз къагъа эди. Мени анъа тынъылагъаным бла къалгъанымдан хапары болмагъанлай, Рахим кеси аллына, тенгиз бла сёлешгенча, сёлешиб, терен сагъышха кирген эди.
"Аллахха тюз адам джандетге барады. Аллахха, пайгъамбаргъа къуллукъ этмеген а? Ол – таб, ма бу суу кёмюкде болуб кьалыргъа да болур... Таб, сууда кюмюш маталлы тамгъала – ол эсе да ким билсин..." – деб, кеси аллына сёлеше эди.
Кенгнге керилиб тургъан къараууз, залим тенгиз, ууакъ-ууакъ джарый эди, тау башындан джер-джерине ай таякъла тие эдиле. Ай энди чачакъ башлы тауланы артындан чыгъыб, аны кюсеб, аллын сакълаб тургъан тенгизге, тенгиз джагъагьа, бизни къонуш ташыбызгъа – барысына да джарыгъын бютеу тёкген эди.
- Рахим! бир таурух айтсанг а... – деб, къартдан тиледим.
- Нек? - деб, Рахим манга бурулмагъанлай, джууаб этди.
- Сени таурухларынгы мен бир бек сюеме, - дегенимде:
- Мен сеннге билгеними айтханма, энди билмейме, - деди.
Алай кесине джалындырыргъа айтханын билиб, дагъыда къадалдым.
- Ахырда да къоймай эсенг, мен сеннге аламат джыр айтайым, - деб, Рахим разы болду.
- Мен буруннгу кюу джыр айтсанг, сюе эдим,- дегенимде, Рахим манга, бу джырны джырлагъан да этиб, хапарын да айтды:
"Бир шугут джылан
Салкъын ёзенде
Мийик къаягъа
Сюркелиб чыгъыб,
Къыбба чулгъаныб,
Тенгизге къараб
Джатыб тураед.
Чууакъ кёкде да
Кюн джылтыраед.
Кюн бек иссиден
Мийик таула да
Кёкге аралыб
Иссилей элле.
Тау тюбюнде да
Тенгиз толкъунла
Бир-бири ызындан
Къатланыб келиб,
Кёк ёшюнлерин
Къысыр къаягъа
Ура эдиле.
Ол ёзенни да
Арасын тартыб,
Шоркъа-шоркъадан
Чынгай, чачыла,
Тау къара суучукъ
Ашыкъ, гузаба,
Тенъиз бойнуна
Саркъыб эне эд.
Суучукъ булгъаныб,
Акъ кёмюк басыб,
Бети чал болуб,
Тауну къарнындан
Боркъулдаб чыгъыб,
Келиб тенгизге
Къошула эди.
Олсагъатчыкъдан –
Джылан чулгъаннган
Терен ёзеннге
Къайдан эсе да
Ауур джаралы
Бир кёк илячин,
Къанатлары да
Къан джугъу болуб,
Кёкден тюшген эд.
Ол онъсуз болуб,
Джерге джыгъылыб,
Джаннга термиле,
Къан кёкюрегин
Къысыр ташлагъа
Тёншюб ураед.
Шугут джылан а
Джюреги чыгъыб,
Джашырылыргъа,
Таш джарылгъаннга
Мыллыгын атханды.
Алай болса да,
Ол илячинни
Джаны чыгъаргъа
Джетиб тургъанын
Къараб эслегенди.
Сора, ол джылан,
Ёле тургьан
Кёк илячинни
Тюз къатчыгъына
Сюркелиб барыб,
Былай айтханды:
- Ёле шойса да,
Къалайды халынг?
- Болур болгъанды,-
Деб, илячин,-
Терен ахсыныб,
Джууаб этгенди:
- Мен дунияда
Джашадым иги.
Джашау насыбын
Кёрдюм, сынадым.
Энди уа, джигитча,
Барама кетиб.
Артха ыхдырылмай,
Кюреше келдим.
Кёкню да кёрдюм,
Болумну билдим.
Тёрт джанына да
Учуб керилдим.
Ай, насыбсыз сен!
Сен мени кибик,
Ёмюрюнгде да,
Къатына барыб
Кёкню кёрмезсе.
- Сен кёк-кёк дейсе,
Ол джаб-джаланды.
Кёгюнгю меннъе
Хайыры неди?..
Мен анда къалай
Джюрюялайым...
Джерде уа меннъе
Эм аламатды,
Эмда джылыды,
Эмда мылыды.
Ма былай айтыб
Ол шугут джылан
Кёк илячиннге
Джууаб бергенди,
Селеке этиб,
Уллу кюлгенди.
Сора, джыланны
Кёлюне келгенд:
"Кёкде учсанг да,
Джерде сюркелиб
Сен айлансанг да,
Ахырынг бирди,
Арт джатарынг
Къара джердеди».
Олсагьатчыкъдан
Батыр къанатлы
Бу бедишлени
Былай эшитиб,
Чыдаялмайын,
Къыргъый санларын
Ёргерек тиреб,
Башын кёлтюрюб,
Кёзлерин ачыб,
Уллу ёзеннге
Джити къарагъанд.
Къысыр къаяны
Джибгил тартдырыб,
Хатхусун джарыб,
Суу чыгъа эди;
Терен ёзенни
Хауасы мылы
Эм ауур эди,
Чирик ийисден
Чыдатмай эди.
Батыр къанатлы
Сау заманына
Ёкюнюб, сора,
Арт къалгъан кючюн
Ол саулай джыйыб,
Шугут джыланнга
Былай къычыргъанд:
"Ай, ачы Джазыу!
Мынга ачыугъа
Энтда мен кёкге
Къуру бир кере
Бир учха эдим:
Къанлы джаууму
Мен къучагъыма
Сермеб джыярем,
Кёргюзюр эдим
Мен ол заманда
Кишилигими.
Андан сора уа,
Таб, ичге эдинг
Джюрек джарамдан
Акъгъан къанымы;
Таб, андан сора
Чыгъаргъа эдинг
Ичимден чыкъмай
Тургъан джанымы.
Ай, кюрешиуню
Джарыкъ насыбы!".
Къанатлы алай
Къычыргъанында,
Джыланны уллу
Сагъыш басханды:
"Таб, бир ишексиз,
Бу былай кемсиз
Этгеннге кёре,
Кёкде джашагъан
Аламат, сейир,
Тамаша болур".
Сора айтханды
Ол къанатлыгъа:
- «Сени айтханынъ
Тюз, керти эсе,
Сюркелиб келе-
Кел да аллынга,
Къая эрнинден
Секириб кёрчю.
Ким билсин, сени
Эки къанатынъ
Субай чархынгы
Ёрге кёлтюрюб,
Бурунча учуб,
Кетер эсенг а!».
Джазыкъ илячин
Эти, териси
Бютеу титирей,
Дыгалас эте,
Хыртды ташладан
Кючлю тырнакълаб,
Чынгыл къаяны
Эрнине джетиб,
Эки къанатын
Кенгине кериб,
Кёзлерин джумуб
Чынгагъан эди.
Алай болса да
Ол секиргенлей,
Эки къанаты
Аны тёнгегин
Кёлтюрелмейин,
Боюн тюбюне
Айланыб хаман,
Бир ташдан чортлаб,
Бир ташха тие,
Эки къанатын
Ол чорт-чорт къыркъыб,
Къанат тюклери
Ыран-ыраннга
Кау-куу чачылыб,
Тенгиз ичине
Барыб тюшгенди.
Тенгиз толкъунла
Къан тёнгегин
Олсагъат джуууб,
Акъджал кёмюкге
Сыртындан бёлеб,
Къоюнларында
Кёзюу ийнакълай
Кёзюу къучакълай,
Тенгизге терен
Узайтхандыла.
Тенгиз толкъунла
Таймай бир кемде
Мыдах, тунакы
Джагъа ташлагъа
Кенг бауурларын
Ура эдиле.
Илячинни уа
Ёлген ёлюгю
Тас болгьан эди,
Тенгиз юсюнде
Кёрюнмей эди.
Ёзенде джылан
Къыбба чырмалыб,
Аслам заманны
Ол къанатлыны,
Кёкге термиле,
Джан бергенине
Сагъыш этгенди.
Къарагъан кёзню
Сукъландырыучу
Чууакъ кенг кёкге
Джылан тамышыб,
Къараб тургъанд да
Былай айтханды:
"Арабий, ёлген
Къанатлы анда –
Къыйыры-учу
Болмагъан кёкде –
Не кёрген болур?
Ол аны алай
Нек сюе эди,
Манга уа кёкде
Учхан хапарын
Айтыб, джанымы
Нек къыя эди?
Не сезген болур
Илячин анда?..
Анда хар затны
Мен барысын да
Джангыз бир кере
Учханлайыма,
Билиб къоярем", -
Деб, кёкге учуб
Кёрюрге джылан
Таукел болгъанды.
Джылан айтханы
Кибик этгенди.
Ол джая кибик,
Джуммакъ джыйылыб,
Кючюн аямай
Кёкге чынъагъанды.
Окъа чалыуча,
Кюн джарыгъында
Джылтырагъанды.
Андан не келсин:
Баууру бла
Сюркелирге деб,
Джаратылгъан зат –
Учаргъа болмаз.
Аны билмейин
Генезир джылан
Кёкге секириб,
Экинчи келиб
Джити ташлагъа
Кючлю тийгенди.
Къабар къабыны
Тауусулмагъан
Кёзюую болур,
Хата болмагъанд.
Сора ышарыб,
Былай айтханды:
"Кёкге учханны
Хайыры къуру
Бу зат кёреме –
Кекден джыгъылыб
Ташлагъа тийген...
Къанатлы деген
Къалай джазыкъды!
Чырт джер джашаудан
Татыу айырмай,
Джерни юсюнде
Кечиниб болмай,
Ёмюрлеринде
Ёрге тартханлай,
Бу джалан кёкде
Айланадыла.
Анда не барды –
Ичи къуруду.
Анда кюн джарыкъ
Не кёб болса да,
Азыгъы джокъду,
Аякъ тутарча
Бир джери джокъду.
Сора, бошуна
Нек махданалла,
Уллу кёллю да
Неге болалла,
Бизни хыликке
Нек этедиле,
Бедишге дженгил
Нек джетедиле?
Ма былай бла
Акъылсызлыкъны
Башын джабаргъа,
Джер джашаууна
Джараусузлукъну
Бизден джашырыр
Дыгалас этиб,
Этмекликлерид:
Эм хыликгелик
Эмда кюлкюлюк
Къанатлы джанла...
Энди аланы
Джалгъан сёзлерин
Мен къулагъыма
Чыртда алмазма.
Бу худжу кёкге
Мен экинчиде
Аякъ салмазма.
Хар затны ариу,
Кесгин билеме,
Кёкню да кёрдюм,
Аяусуз учдум –
Аны узунун,
Кенгин ауладым.
Кёкден джыгьылыб
Джерге тюшгенни
Ачы татыуун
Ариу сынадым.
Мен андан бери
Кеси-кесиме
Артыкъсыз да бек
Эм ийнанама,
Эм ышанама.
Джерни чырт кёрюб
Болмагьанла,
Джерни джаулары –
Кёзбау бла
Джашаб турсунла.
Ала айтханнга
Мен ийнанмазма.
Хар затны тюзюн
Кесим билирме.
Джерде туугъанма,
Джерде джашайма".
Джылан кесине
Уллу базыныб,
Ташны юсюнде
Къыбба чырмалды.
Тенгиз джылтыраб,
Джарыкъ джана эд,
Толкъунлары да
Бир-бири ызындан
Кёк ёшюнлерин
Тенгиз джагъагъа
Ура эдиле.
Белкъау толкъунла
Таралыб, кюйюб,
Ол къанатлыны
Кюуюн джырлайла,
Мийик къаяла
Ол джырны къатлай,
Суу ургъан сайын
Къалтырайдыла.
Сейир сарынны
Эшитиб кёк да,
Кемсиз къалтырайд,
Кемсиз титирейд.
"Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз.
Джашауну башы
Эм джигитлени
Ехтемлигиди.
Ай, джигит, батыр,
Залим Илячин!
Джауларынг бла
Къазауат этиб,
Къызыл къанынъы
Джерге тёкгенсе.
Алай болса да,
Кёзюую келиб,
Джюрек къанынгы
Джерге чачылгъан
Тамчыларындан,
Мутхуз джашауну
Кюнча джарытыб,
Джарыкъ джилтинле
Чачылышырла.
Кёб тукъум таукел
Джигит джюрекни
Баш бошлукъгъа,
Кюн джарыкъгъа
Ачыусатырла,
Джол джарытырла!
Таб, сен ёлсенг да!
Эм джигитлеге,
Эм батырлагъа
Этилген джырда
Сагъынылмайын
Джангыз къалмазса;
Эркинликге,
Джарыкъ джашаугъа
Алгъа чакъырыб,
Тишеб турурса,
Эсден таймазса.
Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз!..».
... Джууаш эди тенгизни акъсылдым кенги; джагъа къумну тарай эдиле сабыр толкъунла, шууулдаб. Тенгизге узакъ джары къараб, тынгылаб, сагъышланыб тура эдим мен да. Ай джарыгъы суугьа тийиб, тенгизни джер-джерине акъ кюлтюмле тюшюрген эди...
Бизни отда чоюнчугъубуз да башлагъан эди ууакъ-ууакъ боркъулдаб, къайнаб.
Тенъиз толкъунланы бир-бирлери, джагъадан ёрлеб, тышына чыгъыб, Рахимни башы тургъан джерге джетише эдиле.
- Къайры келесиз? Кетигиз!- деб, Рахим алагъа къолун силксе, толкъунла аны айтханына сыйыныб, акъыртын ызларына кете эдиле саркъыб.
Мен Рахимни алай этиб, толкъунланы чиркитгенине уллу сейир, тамаша бола эдим.
Тёгерегибизде хар зат, не эсе да аламат тукъум ийнакъ, сейир къуралыб эди.
Тенгиз шош эди, аны кюн иссиде джылыныб, сууумай, къаялагъа ура тургъан тылпыуунда, билинмей тургъан уллу таша кюч таныла эди.
Кёксюлдюм къара чардакъ кёкню юсюне алтын оюулу джулдузла бла, адамны санын, джанын байлагъан, джюрегин эритген, акъылын буюкъдургъан сейир, тамаша керамат джазылыб эди.
Хар зат чырым эте эди, алай болса да джукъулары сакъ эди кемсиз.
Бютеу болгъан зат бусагъатчыкъдан шыкъыртсыз уяныб, тиллениб, таууш этиб тебрерик шойду дер кибик, алай къуралыб эди. Ол тауушла да дунияны джашыртын ишлеринден хапар айтырла, аны ичин тёгерле, акъылгъа ангылатырла, сингдирирле, сора, аны, джилтинни джукълатханча, джукълатыб, тюбсюз кёкню кенгине джанны алыб чыгъыб кетерле, кёкде да оюулу джулдузла аны аллына келиб, сейир тауушлу музыка бла хошкелди берирле дер кибик, хар зат алай къуралгъан эди.
КИМ ЧАЧАР КЪАРАНГЫНЫ?
Бусагъатда «халкъ поэтле» алай кёб болгъандыла — ол сыйлы атны да дараджасын тюшюргендиле. Хаджиле да болгъандыла кёб. Алай а биз, «хаджи», «халкъ джырчы», «халкъ поэт» дегенлей, кёз аллыбызгъа Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, халкъ поэтле Къайсын, Керим келиб къаладыла. Ала — тёртюсю да — Хакъ поэтле эдиле! Аз санлы тау халкъыбыздан бир ёмюрню ичинде аллай уллу тёрт поэт чыкъгъаны — уллу, онглу халкъны туудукълары болгъаныбызгъа шагъатды. Бизни халкълыгъыбыз, тилибиз сакъланнган къадарда, хар келген тёлю ол тёрт шайырдан юлгю алгъанлай, джашарыкъды. Ол закийлени эркишиликлери да, фахмуларыча алай уллу болгъанды.
Халкъыбыз Орта Азияда сюргюнде тургъан сагъатда Отарланы Керимни СССР-ни башчыларына «халкъыбызны Ата джуртуна къайтарыгъыз» деб джазгъан мектубу — керти шайыр къаллай болургъа кереклисине тюшюндюреди. Аныча адамла болмасала, халкъыбыз дуниядан эртде думп болур эди. Назым Хикметни назмусу эсиме тюшеди. Джангыз, атын бираз тюрлендириб, «Керим кибик» дерим келеди.
КЕРЕМ КИБИК
Хауа — къоргъашынча, ауур!
Къычыр,
къычыр,
къычырама!
Къоргъашын эритирге чакъырама.
Ол а айтады манга:
-Нек къычыраса сен?
Кюл болургъамы излейсе сен,
Керемча,
джана,
джана.
«Былайда кёбдю палах,
бир джерден да джокъду болушлукъ».
Джюреклени къулакълары
сангырау болгъандыла мында.
Хауа — къоргъашынча, ауур.
Мен а айтама анга:
-Хазырма, джана, джана,
кюерге Керем кибик.
Мен джанмасам,
сен джанмасанг,
биз джанмасакъ —
ким чачар къарангыны?
Хауа топуракъ кибик ауур,
хауа къоргъашынча ауур.
Къычыр
къычыр
къычырама,
чакъырама:
келигиз,
къоргъашынны
эритирге
излейме мен.
Джюреги, Керемча, джана, джана, кюйгенди Керим. Алай кюйгендиле — кими алгъаракъ, кими кечирек — Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, закий Къайсын. Алай джашаргъа керекбиз биз да, кеси кесибизге сора, Керим кибик джана: «Мен джанмасам, сен джанмасанг, биз джанмасакъ — ким чачар къарангыны?».
Эски дефтерлерими къаза келиб, таулу закийлерибизни юслеринден 2001 джыл джазылгъан бир назмуму табханма. Аны джазылгъаны Виль ГАНИЕВ* бла байламлыды.
Бютеу тюрк тилледе сёлешген, джазгъан джазыучу эди эмда тылмач эди Виль Ганиев (ауушханды — джандетли болсун). Фахмусу терен, джюреги кенг адам эди. МСПС мени Россияны кърал саугъасына теджеген сагъатда, ол халкъны бек сейирсиндирген эди: назмуларымы бизни тилде окъуб, анализ этиб, орусчагъа кёчюрюб бара эди...
Мен къралдан тышына кетгинчи, арабыз иги эди, мени Москвада фатарыма келе туруучан эди. Хар келгени сайын, «писательская лавкадан алыб келеме» деб, хызен бла бир китаб келтириучен эди. «Ас-Алан» журналгъа да бериучен эди материалла.
«Сиз ариу, бай тилигизни нек бузасыз? Бир сёзню ёз тилигизде айтсагъыз, экинчи сёзню да орус тилде къошасыз анга. «Сабий садла» деген неге ушайды? Тилигиз таза тюрк тилди, аны къурушдуруб неда орусландырыб бармай, тюрк тилледен келишген сёзлени алыб, байындырыб барыргъа керексиз»,- дер эди.
Бир джол (2001 джыл болур эди дейме) Отарланы Керимни тау, орус тилде джазылгъан талай китабын келтирди да, ушакъ башланды.
«Билемисе,- деди,- сизде бу закий назмучугъа алкъын тыйыншлы багъа берилмей турады. Керимни поэзиясы уа — мен аланы ана тилде назмуларын тенглешдириб айтама — Къайсынныкъыдан мийик тюл эсе, чыртда кем тюлдю. Джарсыугъа, бир аягъы бла (санын тюл, джанын къутхаргъанды ол къазауатда) айланнган, дунияны кёрген, дуниягъа кесин да кёргюзтген тынч тюлдю. Джангыз ол затдан кёреме, Керимни Къайсынча белгили болмай къалгъанын. Тынгылачы, къаллай назмулары барды Отаровну...».
Тебреди сора бизни тилде Керимни назмуларын окъуб. Мен уялгъан огъуна этдим — Керимни менден эсе иги биле эди, аны сёзюню ич магъанасын, тыш ариулугъун да кескин кёргюзте эди. Айтханымча, Виль Ганиев бла ол тюбешиуюбюзден сора джазгъан эдим «ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР» деген назмуму да.
ДЖАШНАР ДЖУРТУНДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
20-чы ёмюрден сурат: Кязим.
Эки джанында — Къайсын бла Керим.
Эсиме тюшеди нарт сёз:
Эки къанаты Хакъ сёзню — Акъ сёз.
Кязим эмда Керим бла Къайсын —
Имам бла мюрюдлерича.
Къадау Таш. Эки джанында да
Эки джашил нарат терек.
Керимни юсюнден айтханды Къайсын:
«Ёзеннги ёзеннгиге тие барырбыз».
БардылА, халкъны эте къайгъысын,
ат юсюнде тюбедиле ёлюмге да.
Джаралы джугъутур, Джаралы таш,
Джаралы джаз башы...
Кийик да, табигъат да, заман да —
бары да джаралы.
20-чы къанлы ёмюрде джашадыла ала —
Кязим, Къайсын, Керим.
Кетселе да, халкълары бла къалдыла —
Хакъ поэтлеге джокъду ёлюм.
Алагъа тыйыншлыла бюгюн да бар:
Ибрахим, Абдуллах, Мурадин...
Джашнар джуртунда Къарачай-Малкъар:
бизни бладыла Кязим, Къайсын эмда Керим.
*Виль Ганиев
(р. 10. 06. 1934) Род. в с. Нурлаты Татарской АССР в семье служащего. Окончил Казанский ун-т (1957) и аспирантуру ИМЛИ АН СССР (1962). Был членом КПСС (с 1961). Работал в аппарате СП СССР (1967—91), в Литинституте (1986—94), в ИМЛИ РАН (с 1997). Дебютировал как поэт в 1949: "Учительская газета". Переводит поэзию и прозу по оригиналам с каз. (Джамбул Джабаев), тат. (Г. Тукай, М. Джалиль, М. Гафури, А. Ерикеев и др. ), тур. (Н. Хикмет), туркм. (Махтумкули, С. Бакербаев) языков. Член СП СССР (1963). Засл. работник культуры РФ (1994). По материалам анкеты.
ЛИТЕРАТУРНАЯ БАЛКАРИЯ И КАРАЧАЙ № 5, БАШИЛ (ДЕКАБР), 2011
Отуз эки жыл мындан алгъа Лайпанланы Билалны аты бла къарачайлы назмучу Биджиланы Идрис (1939-1996) жазылгъан письмону – cалам къагъытны, Билалны да ол къагъытха жауабын басмалайбыз. Ангылагъаннга – ала бош къагъытла тюл, аламат тарих шагъатладыла: поэтлени юслеринден угъай да, жашауну кёп жанындан сагъыш этдирген, ойлатхан. Бу къагъытла туудургъан ёз оюмубузну былайда айтып къояргъа да боллукъ эди, алай хар ким окъугъанын кеси ангылагъаныча къалса игиди. Биз сезген а – иги-аман эсенг да, эртте-кеч болсун – туурагъа чыгъады. Не кеси жашауунгда, не туудукъларынгы юслерине. Жюрегинг, ишинг, борчунг ючюн сакъ болмай, артда уялыргъа тюшмесин, не – сени кесинге, не – жууукъ адамынга, сени хомухлугъунг ючюн. Кесиме тап болсун ансы деген – туугъанына-туудугъуна тапсыз этеди, бакы бай ол боллукъ болса да! Аллайлагъа ушамайыкъ, Кертиге, Тюзге жакъ болайыкъ, иги ишге жегилейик, халкъыбыз дей билейик. Къоркъгъан – ишимден чыгъарырла деп къоркъмай – жаланда Аллахдан къоркъурча. Ма ол заманда жашауубуз, ишибиз да онгуна айланыргъа болур...
Ай, медет, 32 жыл мындан алгъа Джырчы Сымайылны тюз люгю ачылып, аты тазаланып, китаплары къарачай-малкъар, орус, башха тилледе да басмаланып, адамла да, аланы окъуп, сейирге-тамашагъа къалып, зауукъ этип, сохтала да ана тилни тазалыгъына, къылыкъны ариууна, къууатлы, къыйматлы сёзню байлыгъына, теренине тюзелип, бюгюнлюкде биз да – жазыучула, къуллукъчула, къырал, быласт да – башыбызны ёрге кётюрюп турургъа боллукъ эдик, этген ишибизге, Закий Поэтибизге да къууанып, – Биджиланы Идрис, Лайпанланы Билал, Къагъыйланы Назифа къазауат этип айтхан затланы бу ишге жууаплы адамла, къоркъмай, заманында жалчытхан болсала. Алай болмагъанды да – уллу сёлешалмайбыз. Десем да, Аллаха шукур, болгъандыла, бардыла миллет сагъышы бла жашагъан, башыбызны бедишден къутхаргъан адамларыбыз! Кечиксе да, жашау ала айтханнга келтиреди.
1992 жылда Лайпанланы Билал Джырчы Сымайылны китабын кеси къыйыны бла басмалатмаса, къаллай Закий назмучубуз болгъанын энтта да иги билмей турлукъ эдик. Къырал жанындан а – ма сау 70 жыл – Джырчы Сымайылны китабы бюгюн да чыкъмай турады(!!!)
Поэти къыралындан акъыллы да, кючлю да болгъан заман!
Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
БИДЖИЛАНЫ ИДРИС – ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛГЪА
«Билял къарнашчыгъым, салам алейкум. Хар ненг да иги болур деб ышанама.
Машинканы ашыгъыш чыкъырдатама – орусча, къарачайча да къатышдырыб джазама, халатла да болурла, айыб этме. Ашыкъгъаным – сен Москвадан кетгинчи, къагъытым джетсин дегенликденди. Къысха къысхасы бла айтайым.
Бизни элде «Минги Тау» джырны автору Семенланы Сымайыл джашайды. Мен анга тюбей туруучанма. Сен биле болмазса – ол бек уллу поэтди. 1940-чы джыллагъа дери – бизге кёчгюнчюлюк къыйынлыгъы джетгинчи – талай китабы чыкъгъан, орден бла да саугъаланнган, аты айтылгъан назмучу-джырчы болгъанды. Андан бери уа – халкъ джырчыны «враг народа» этиб, атын сагъыныргъа да къоймай турадыла. «Минги Тау» джырын огъуна, аны атын сагъынмай, халкъ джыр деб къоядыла. Анга этгенлери – бек уллу терсликди. Сталинчи джорукъну хыртха ургъан, халкъыбызгъа джетген къыйынлыкъны айтхан назмулары барды – ма аны ючюн харам этиб турадыла Сымайылны. Аны ючюн Сымайыл джыр-назму джазарын къоймайды. Сёлешсе да, сёзлери нарт сёзле болуб барадыла.
«Боюнсхасына джекгенди къадар, аны тартмайын джокъду бир мадар», «джангызлыгъым – шкогумда джангыз окъ, къайры атсам да келиб кесиме тиеди» – бу халда сёлешиб барады. Мен аны бир къысха назмусун да айтыб бир къояйым: «Сталин деген чууутлу, / джашауубузну къурутду, / тиллерибизни чалдырды, / кесине махтау салдырды. // Махтау салалгъан – тёргеди, / салалмагъан а – кёргеди: / джан татлы – мен да айтама, / артда тобагъа къайтама».
Оллахий, Сымайыл сакъалындан бир тюк алыб, бизни джазыучуланы барын да байлаб кетерикди. «Аллахдан тилесенг, кёб тиле» дегенлей, анасыны тилеклерин Аллах къабыл этген болур эди – сёзю, макъамы, ауазы – бары да Кёкден келгенчады Сымайылгъа. Анасына этген джыры уа – аз адамнымы джылатхан болур.
Сымайыл уллу билими, джашау сынамы да болгъан акъсакъалды. Бир ёмюрню джашадым дунияда дейди. 19-чу ёмюрню ахыр сюреминден башлаб, бюгюнлеге дери аны эсинде турмагъан зат джокъду. Эси уа – бюгюн да – адам сейирсинирчады. Талай минг тизгин болгъан «Акътамакъ» джырын-поэмасын бюгюн да айтыб барады. Бир эшитген джырын – сёзюн, макъамын да – тюрлендирмей къайтаралады. Анга бир юлгю келтирейим.
Арт кере юйюне баргъанымда, намаз къылыб бошаб, мынчакъ тарта тура эди. Иманы-дини бек кючлюдю – Сталинни заманында да намазын, оразасын къоймагъан, межгитни нек чачдыгъыз деб властлагъа дау айтыб айланнган бир деудю.
Сёлеше тебредик. Айтханына Къурандан, шериатдан, хадиследен мисалла келтириб, алай сёлешеди. Юйюнде араб, тюрк тилледе джазылгъан китабла кёбдюле. Араб тилни иги биледи, джазса да араб харифле бла джазады. 19-чу ёмюрде, сабий болуб, медреседе юреннгенди арабча джазаргъа, окъургъа да. Андан сора уа билимин Кёнделенде, Дагъыстанда да ёсдюре баргъанды. Тюрк тиллени кёбюсюнде рахат сёлешалады, таб, кесибизни тилде да бир-бирде «баргъанлар, келгенлер» деб, «р» харифни къошуб ийгени да болады. Артыкъсыз да зикирлеринде эслерге боллукъду аны.
1930-чу джылланы аллында латин харифлеге, аягъында да кирилл алфавитге юреннгенди. Тюрк тилде, араб тилде да китабланы окъуб, магъаналарын айтыб барады. Мен алгъаракълада бир радиоприемник берген эдим да, аны чархын ары-бери буруб, араб, тюрк тилледе дуния хапарлагъа тынгылаб, башын чайкъаучанды.
«Радио Свободадан» таныш ауазны эшитиб, къулакъ ийсем – Дудаланы Махмуд. Тансыкъладым зауаллыны – 1937-чи джыл болур эди дейме, талай кере тюбеген эди меннге. Алгъыннгы заманладан кёб хапар айтдырыб, кёб джырымы да джазыб кетген эди. Окъуулу, билимли, фахмулу адам эди – халкъыбызны бек сюйген, аны джашауун, тарихин да тинтиб, къагъытха тюшюрюрге излеген...
Не эсе да бюгюннгю алимле меннге келмейдиле. Ала да, джазыучулача, меннге – «враг народагъа» тюберге къоркъгъан эте болурла...».
Сымайыл ышарды – огъурлу тюрсюню бютюн да огъурлу болду: онла бла джылланы джырларын джырларгъа къоймай, назмуларын басмагъа иймей, атын сагъындырмай турадыла демезсе. Къаллай бир кюч керекди бу адамгъа: сынмай, бюгюлмей, сыйлы башын сыйсыз этмей, былай ышара-кюле турур ючюн. Алай а Сымайылча Аллахха таяннган къауум кючлю болуучанды.
Илму-излем интститутдан алимле келиб, Сымайылгъа тюбемегенлерин аман этедиле. Бир ёмюрню узагъына Къарачайда болгъан ишлени барын айтыб тебресе, кюн узуну тынгылаб турурса – алай тынгылы хапарлайды. Уллу Къарачайда эллени, тийрелени, тукъумланы – ким къалайда джашагъанын, ким не бла белгили болгъанын алджамай айтыб барады. Сымайылдан тарихчиле тарихни, этнографла халкъны джашауун, топонимика бла кюрешгенле – джер-суу атланы, джазыучула уа – бизни аууз литературабызны, басма адабиятыбызны хакъындан кёб зат джазыб алыргъа боллукъ эдиле. Адетлени билгени уа! Тебсеген, джырлагъан бизни халкъда къалай болгъанын кёргюзтюрча бир кючю барды бюгюн да. Къой юлюшледен башлаб, той джорукъгъа дери барын сор да, джаз да бар. Кеси кёрмеген ийнанмазча бир адамды Сымайыл.
Алийланы Умардан башлаб, ол кёзюуде Къарачайны онглу адамлары бла иги шагъырейди кеси да. Аппаланы Хасанны, Ёртенланы Азретни, Биджиланы Асхатны, Къаракётланы Иссаны-затны юслеринден айтыб тебресе, суратланы кёргюзтгенча алай айтады. Орусланы Махамет а бир кёзюуде Сымайылгъа секретарлыкъ этиб да тургъанды. Джюз джыл болуб келген адам бюгюннгю адабиятыбызны да бек иги биледи. Ана тилибизде чыкъгъан китабланы хазна къалмай барын кёрдюм китаб табхаларында. «Окъуйма, алай а халкъыбызны джашауун тюзюча, толусу бла кёргюзталгъан джокъду. Тюзюн кёргюзтселе, басмагъа иймеген бла къалмай, къыйнаргъа да болурла...».
Билял, ол сен меннге окъургъа берген къол джазмангы да ала баргъан эдим, Сымайылны не айтырын эшитир ючюн. Таблыкъ тюшгени бла айтдым: «Бардыла тюзюн джазгъанла да. Ма, сёз ючюн, Лайпанланы Билялны къол джазмасын сюзгенле харам этген назмусуну аягъы: «Алай болса да, болайыкъ сакъ, /история къайытмасын артха: / бир-бирлени башлары — акъ, / джюреклери алгъынча къара». Муну эшитгенлей, Сымайыл «толусу бла окъучу назмуну» деди да, башдан аякъ окъудум. Сымайыл биразны тынгылаб туруб, башха назмуларынга тынгыларгъа да разы болду. Къарчаны юсюнден назмунгу да окъудум. Тёрт ахыр тизгини Сымайыл кеси къайтарды: «Ана тилими тузун джаладым, / Ата джуртуму сууун ичер ючюн. / Къадау Ташха къабланыб джыладым – / джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн». Дагъыда «Мийикде байракъ къалтырай тургъанча», «Къой джатады джашил къырдышда» деген назмуларынгы айтдым. Ахырында къысха назмунгу окъудум: «Ызы
къалады арбаны / джюгюне, джюкленнгенине кёре. /Иги билебиз биз аны, / Бизден да игирек а — ёгюзле. // Элтген джюгюбюзню ауурлугъун / кесибиз кимден да иги биле, / джашауда къоябыз ызыбызны, / джюгюбюзге, джюрюгенибизге кёре».
Энди эм сейирин айтайым. «Адам шийирни алай айтамыды, айюнге! – деди Сымайыл. – Джырны былай айтыргъа керекди…». Бир эшитгени бла, сени талай назмунгу эсине алыб, азбар айтыб чыкъды. Аллай затны сен кёрген къой, эшитген да болмазса. Энди сени назмуларынга не айтханын, бир сёзюн тюрлендирмей береме.
«Джаш керти шайырды. Уллу фахмусундан сора да, тюз сёзню айтыргъа батырлыгъы, таукеллиги барды. Джолун кесерге кюреширле, амма, тыялмазла: бусагъат заман Сталинни заманы тюлдю. «Ана тилни тузун джаладым / Ата джуртуму сууун ичер ючюн» деб айта билген – ол уллу назмучуду. «Туз джалагъан, суу ичер» деген нарт сёзню бура билген эсе уа. Мени сартын, къарачай шийирни баш къусханын кёре турабыз бусагъатда. Ай аперим, ай Аллах къызгъанмасын сени бизге, джашаулу болсун, кимни джашы эсе да», – Джырчы орнундан ёрге къобуб, дагъыда ызына олтурду.
«Да анасы Семенладанды, фахмусу сизге тартхан болур», – дедим. Сымайыл ышарды: «Эгечден туугъанды сора». Дагъыда къошду: «Къаламымы кимге къоярма», – деб тура эдим. Шукур Аллахха, табылды мен сакълагъан улан». Биразны тынгылаб айтды: «Идрис, бек къууандырдынг бюгюн мени, Аллахдан къууан. Эгечден туугъаннга айтырса: былай бери келгени болса, мени бир джокълар».
Билял, Сымайылдан къууанч тыбырлы болуб чыкъгъаным бла, созмай санга джаза турама. Джырчыны бусагъатда харам этиб тургъанлыкъгъа, аны заманы келмей къаллыкъ тюлдю. Сеннге айтхан сёзлери уа, Сымайыл кёб джашасын, Пушкинни эсге тюшюредиле: «Старик Державин нас заметил,/ И, в гроб сходя, благословил». Энди сен Джырчы Сымайылгъа тыйыншлы болургъа керексе.
Ахырында уа, тилерим сенден. Сымайылны хакъындан СССР-ни Джазыучуларыны союзуна кир да, Джырчыны юсюнден джалгъан дауланы къурутургъа бир мадар изле. Сымайылны биографиясын, библиографиясын да къошама письмогъа.
Сеннге бек ышаннган
Биджиланы Идрис
Терезе, 1979 джыл, августну 12.
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ — БИДЖИЛАНЫ ИДРИСГЕ
Алейкум салам, Идрис къарнашым!
Письмонгу алыб, бек къууандым.
Джырчы Сымайылны юсюнден мен эшите тургъанма – анамдан эмда аны эгечлеринден. Ала Учкуланчыладыла – Семенланы Илияс бла Биджиланы Халиматны къызларыдыла. Анам, араб харифле бла джазылгъан зикирлени бир школ дефтерден окъуй-окъуй, азбар этиб къойгъанды. «Сымайыл, зикирлерин кесини къолу бла къагъытха тюшюрюб, адамлагъа чачады. Меннге да джетгенди бир къаууму. Аны, къартлыгъына да къарамай, динни халкъгъа джаяса деб, бластла соруу да этедиле...» деб, къыйнала эди анам.
«Сары Сымайыл джолда бара, ат юсюнден джырласа, элдегиле джумушубузну къоюб, шош болуб тынгылаучан эдик – алай ариу эдиле джыры, ауазы да», – деб 1920-чы джылланы хапарын айтыучан эди анамы эм уллу эгечи Шамшият да, джылы Сымайылгъа тенгиширек. Ёзге, мен Сымайылны уллу поэт болгъанын билмегенме, ол да, биз школда окъуучу Багъыр улу Къасботча, бир халкъ джырчыды дегенден ары.
Идрис, сен да, Джырчы Сымайыл да мени бош сёзлериме алай уллу багъа бергенигиз мени – бир джаш адамны, студентни – кёлюн иги этер ючюн айтылгъанын билеме. Бу сёзлени кесигизге айтыргъа деб тура эдим, алай а, сени табмадым – санаторийге кетгенсе деб тура эдиле. Сенсиз а — Сымайыл афендиге да тюберге базмадым. Терк келиб, терк да кетиб барама ызыма, Москвагъа.
Келгеним не ючюн эди – джарашдырыб айтайым. Сени письмонгу алгъандан сора, Сымайылны хакъындан СССР-ни Джазыучуларыны союзуна бардым. Андан да мени Россияны Джазыучула союзуна джибердиле. «Къарачай-Черкес областны джазыучу организациясы ходатайство этсин, къагъыт джазсын – биз да мында анга кёре къарарбыз», – деб ышандырдыла. Мен да къанатланыб, учуб келдим. Минводдан Пашинскеге (атам-анам да Черкесскге алай айтадыла да, мен да алай айтыб къоюучанма) келдим. Былайда Къагъыйланы Назифагъа тюбедим – Москвада адабият институтха да аны сёзю бла кирген эдим.
Назифа башын чайкъады: «Болмазлыкъ ишди», – деди. Ёзге, кёлюне не келди эсе да, мени бла тебреди. Джазыучуланы тамадалары Осман Ахияевич орнунда эди. Саламлашыб, анга къаршчы олтурдукъ. Энди Назифа бла Османны сёлешгенлерин къошмай-къоратмай, болгъаныча береме.
– Осман, Литературный институтха кесинг направление берген Билял, учуб-учунуб, иги хапар алыб келгенди.
Oсман, кёзлюклерин сюртюб, джангыдан салды да, бизге джити къарады. «Энди уа не къайгъы бла келген болурла» дегенча эди къарамы. Меннге направление алыр ючюн да, Назифаны Османнга къаты сёлешгени эсимде эди.
- Россияны джазыучуларыны Союзу Джырчы Сымайылны ишине къарайыкъ, джангыз, областны джазыучу организациясы ходатайство-обращение этсин дегенди. Ол хапарны келтиргенди Билял, энди аллай къагъыт джарашдырайыкъ да, Билялны къолуна тутдурайыкъ да иейик.
Осман кёзлюклерин столгъа салыб, къаш тюбюнден къарады манга.
– Сеннге ким эркинлик бергенди? Биз сени Союзлагъа кириб айлан деб тюл, Адабият институтда окъу, билим ал деб ашыргъанбыз. Билял, билмеген затынг бла кюрешме, кесинги, бизни да джунчурча этме.
Осман Назифагъа бурулду:
– Назифа, къайгъы сенден чыкъгъан болур – джаш адамны быллай ишлеге къатышдырма. Билесе, Сымайылгъа реабилитация этерге бизни къарыуубуз джетерик тюлдю. Совет властха, Коммунист партиягъа къаршчы джазгъаны органлагъа белгилиди.
– Осман, алагъа не, къалай белгили болгъанын билмейме, ёзге, мен Сымайылны китабларында аллай джукъ эслемегенме. Сиз къайда кёргенсиз Сымайылны аллай назмуларын?
– Мен бир джерде да кёрмегенме, аууздан айтылыб эшитилген болмаса. Ол назмула Сымайылныкъыла болгъанларына шагъатла бардыла.
– Ётюрюкчюню шагъаты къатында болур деб, органла шагъатла таба биле болурла. Биз а Сымайылны джакълар джанындан болайыкъ.
– Назифа, биз алай эте тебрегенлей, экибизге да таякъ тиерин бек ариу билесе. Сени да, мени да ишибизден чыгъарырла, Сымайылгъа болушлугъубуз да болмаз. Къралны, партияны башчыларын аманлагъан адамны джакълаб, сый табарыбыз джокъду. Сен да, мен да партияны адамларыбыз. Къояйыкъ къайгъыны.
– Ишибизден чыгъарырла деб, къоркъуб турсакъ, уллу джырчыларыбызны,
алимлерибизни-ёкюллерибизни теблетиб турсакъ, не сыйыбыз боллукъду бизни!
– «Алимле-ёкюлле» деб а кимге айтаса?
– Дудаланы Махмудха айтама. Сиз а – талай адам болуб – къарачай газетде анга айтмагъан не къалды.
– Назифа, къазауатны кёзюуюнде немчаланы джанына кёчген, артда душманны ауазы болуб, бизни къралны аманлаб кюрешген – къайдан болду алим, ёкюл да?
– Ол немчаланы джанына кёчмегенди, джесирге тюшгенди, Сталинни джашыча, миллионлача. Бери къайытса уа – не этериклерин бек ариу билгенди. Аны ючюн
къайытмагъанды, джуртуна кёзю къараса да.
– Назифа, совет кърал чачыллыкъды узакъ бармай деб сёлешиучю Махмудну – Рамазан Къарчаны – несин джакъларгъа кюрешесе? Сен аны 1970-чи джыллада «Свобода» радио бла сёлешгенлерине тынгылагъанмыса?
– Тынгылагъанма. 1971-чи джыл Махмудну душман этиб, къарачай газетде сен да къол салгъан статьяны да окъугъанма. Сиз анга душман дегенликге, анычала тыш къраллада конференцияла, митингле этиб, хахай этиб турмасала – бизни Азиядан къайтарырмы эдиле?
– -Къойдукъ, Назифа, башха айтырыгъыз джокъ эсе, кюнорта ушхууурну заманыды, – деб, Осман ёрге къобду.
Ма алай болду тюбешиуюбюз област джазыучу организацияны башчысы бла.
Идрис, Джырчы Сымайылны кесине джукъ айтма, алкъын Москвада бир джукъ тюзеталсам кёрюрме. Ким биледи, къагъа барсакъ, джандет эшиги ачылмаса да, бир эшик ачылыр эсе уа. Бир иги хапарым болмаса, Сымайылгъа тюберге да уяллыкъма.
Сау-саламат къал. Эсен кёрюшейик, Идрис.
Билал
Москва, 1979 джыл, августну 25
СЕМЕНЛАНЫ СОФИЯНЫ газетни редакторуна джазгъаны:
Бу мектубну (Литературная Балкария и Карачай № 5, башил (декабрь), 2011: Биджиланы Идрис – Лайпанланы Билалгъа) бусагъатда кёрдюм, бек да къууандым. Атамы алай эскериб, анга аллай сый берген адамларыбызгъа да бюсюреу этдим.
Бу адам керти затланы джазгъанды. Атам арабча, тюркча, къазакъча, азербайджанча сёлеше эди, латинде, араб алфавитде, кириллицада да джаза эди. Архивинде къалгъан къол джазмала мынга шагъат белгиле боллукъдула.
Анда-мында "Сымайыл къарангы адам эди", "къралгъа къаршчы болгъанды" - дегенча затчыкъланы джазыб, Джырчыны атына кёлекге тюшюрюрге кюрешген ууакъ адамлагъа джууаб кибикди бу мектуб.
Бир талай адамны Джырчы Сымайылгъа алай нек этгенлерин ангылагъан бираз зорду.
Сёз ючюн, бек сыйын кёрген адамымды Шукур Тебуев, джазгъаны ючюн да сау болсун, алай билгини къалайдан алгъанын билерек этсе, атамы юсюнден аллай келишмеген затла джазыллыкъ болмаз эдиле. Атам, Ёзденланы Шахымгерийни къызы Патимат бла 1938 джылдан 1980 дери джашагъанды, биз алты болгъанбыз, эки юйдеги да башха-башха джашагъандыла. Аны ючюн, атамы юсюнден хапар алыргъа излеген къарнашла, эгечле, айтыуну кертилиги ючюн, бизге, экинчи юйдегисине сорсала иги боллукъду.
Чыкъгъан джазмалада хакъгъа терс келген кёб зат ортагъа чыгъады, Аллах айтса, аланы халкъыбызгъа билдирирге деб ишлей турама, къысха заманда сизге иерме. Былайда джангыз бир айтырым: «Акътамакъ» анга-мынга этилгенди"-деб, бу тамырсыз кёбдюрюу да, атамы керти джашаууна - кёлекке, ангына да тамгъа салгъанча бир затды. Ол поэма бютеу къарачай тиширыулагъа аталгъан затды. Илмучу адамларыбыз аны кёралмагъанлары, тышдан кирген стильни джырчыны стилинден айыралмагъанлары да бек сейирсиндиреди. Былай нек этилгенин ангылагъан да зорду. Хар джазылгъан эсер бир затдан сезимлениб башлайды, ол поэма да бир тиширыудан сезимленген болур, алай ол джаратыучу хауа атамы джангы джетген джылларында болгъанды. Ол тиширыуун ким болгъанын а халкъ кеси билдирир-айтыр, джазар. Караева мени ючюн бек дараджалы къызды, алай Акътамакъны юсюнде бек джангылады. Аны ол ызгъа салгъанла - тар тюшюнген, кеслерине керекден башханы билмегенледиле. Бу онглу къызыбызгъа, атамы атын айтдырыуда о къадар кюч салгъаны ючюн, джюрекден - сау бол- дейме. Бир башхасы уа - атамы туугъан джылыды. Хар джерде бир тюрлю туугъан джыл джазылмаз. Паспортуна кёре, туугъан джылы -1870 джыл, 3 мартды. Ким биледи, былайда уллайтылыб джазылгъан эсе да, алай ол джыл къралда джазылгъан туугъан заманы болуб, айтыуладан эсе дараджалыды, шагъатлыды. Сымайылны юсюнден джазгъан адамлагъа, алгъа бюсюреу этиб, бу джылдан таймайыкъ деб тилейме. Айтылгъан къатышыуланы тюзетиуде джараулу боллукъ бу мектубну да чыгъарсагъыз, терс билгилени арасында арсар болгъан халкъдан бюсюреу келир деб ышанама.
Кертиси да, Лайпан улу Билалны, атам бек джарата эти, кесине да " энчи сокъмакъ салгъан", "эгечден туугъан", "тулусуна тейри кераматы урулгъан", "кёкюрекли джаш"-деучен эди.
Биджи улу Идрис бла мен танышалмадым, узакъда, окъууда къалдым, алай атам бла аны кёрюше тургъанларын эшите тургъан эдим. Джазгъаны бары кертиди, хакъды."Къойгъан малынг - чачылыр, къойгъан сёзюнг - айтылыр"-, дегенлей, Бижи улу Идрис, атамы юсюнден джазыб, кесини уллулугъун, адамлыгъын да халкъгъа къоюб кетгенди. Аллах джатхан джерин джандет этсин! Артында къалгъанларына да Аллах узун ёмюр, саулукъ-саламатлыкъ берсин!
Семенланы Софья
Режиссер. Джазыучу.
IzSaytaElbrusoida (май 2012): «Барс Эль начинает и выигрывает»
19 мая «Барс Эль» официально принят в члены Конгресса Федералистского союза европейских национальных меньшинств (FUEN)
Билал ЛАЙПАНОВ:
Только что заметил эту тему. Есть некоторые вопросы.
1. Наш народ в ФСНМЕ, ещё с 1990-х годов представлен двумя организациями- дем. "Джамагъат" и балкарской организацией.
Какой смысл, что туда вступает и третья организация - "Барс Эль" и именно в этом году, когда:
демократическая организация карачаевского народа "Джамагъат" и ряд других организаций или видных представителей репрессированных народов бойкотировали московский конгрес ФСНМЕ, организатором которой выступила Ольга Мартенс, которая неоднократно выступала против полной реабилитации репрессированных народов.
Именно по вине Мартенс в прошлом году не была принята резолюция карачаевского народа. Ольга Мартенс не может быть в руководящем составе ФСНМЕ, ибо она выступает не в защиту национальных меньшинств Европы, а в защиту государств, которые ущемляют права этих меньшинств. Поэтому, ряд общественных организаций репрессированных народов, в первую очередь демократическая организация карачаевского народа \"Джамагъат\" бойкотировали московский конгресс ФСНМЕ. И чтобы спасти себя, Мартенс организовала прием в ФСНМЕ ещё одну организацию карачаево-балкарского народа \"Барс Эль\". И очень жаль, что \"Барс Эль\" не понял эту ситуацию.
IzSaytaElbrusoida
ПИШЕТ Тоторкулов Алий, руководитель карачаево-балкарской организации «Барс Эль»:
Никак руки не дойдут до форума, в частности, до этой темы, хоть и "чешутся" уже давно.)))
Во-первых хотелось бы поблагодарить всех, кто порадовался за нас, поздравил с вступлением в FUEN. Да, это не великое достижение, просто выход на европейский, международный уровень нашей новой организации. Мы будем стараться достойно представлять наш карачаево-балкарский народ на этом уровне. А там и до ООН недалеко.)))
Мне всё известно о прошлогодних резолюциях, бойкотах, скандалах и интригах. Если я молчу, то это не значит, что ничего не знаю. Мне стыдно за поведение Дем. Джамагъат. Вместо того, чтобы налаживать отношения, извлечь возможную выгоду для своего народа, пишут всякие истерические резолюции, филькины бойкоты с подделанными подписями организаций других народов, кляузы на Ольгу Мартенс и т. д.
Годами не сдают отчёты о своей работе в республиканский Минюст и при соответствующем замечании, начинают обвинять "кгбшницу Ольгу Мартенс" во всех смертных грехах.
Уговаривают подругу Червонной голосовать против вступления "Барс Эль". И при этом ратуют за "единство карачаево-балкарских организаций". Детский сад, ей Богу.)))
Ольга Мартенс очень приятный и положительный человек. Она представляет в FUEN Российскую Федерацию и само собой защищает РФ от всяких левых нападок. Как можно согласиться с проектом резолюции, где написано, что Хлопонин продолжает дело Сталина, что и сейчас полным ходом идёт геноцид карачаевского народа? Что за бред?
Да, у нашего народа много проблем, но не по вине Хлопонина или кого-то ещё, а из-за "лебедей,раков и щук" нашего народа.
Кстати, Мартенс сама дочь репрессированного немецкого народа и очень жёстко выступила за полную реабилитацию депортированных народов. А Дем.Джамагъат, вместо поиска союзников и разумных компромиссов, капризничает как ребёнок или, скорей всего, показывает своё бескомпромиссное диссидентство. Если отдельным представителям нашего народа периодически нужны выкрики в адрес нашей страны, то делайте это в частном порядке, а не от имени народа.
Такие выходки мы будем пресекать на корню.
По-моему, что балкарцы, что карачаевцы, представляющие наш народ в этой организации думают, что если раз в пять лет протащат какую-нибудь резолюцию, ни для кого не обязательную для исполнения, то значит выполнили свою святую миссию.
Нужно интегрироваться в работу самой организации, нужно перенимать опыт, нужно делиться своим опытом и, безусловно, достойно представлять наш народ на европейском уровне. Именно такая задача стоит перед Барс Эль.
ОТВЕЧАЕТ Билал Лайпанов (дем.»Джамагъат»):
Не знаю, из каких источников такая информация о демократической организации «Джамагъат» - но она не соответствует действительности. Не стоит делать скоропалительных выводов, тем более обвинений в адрес «Дем.Джамагъат». Ни один из пунктов не соответствует правде — ни один. Так что стыдно должно быть не за “Джамагъат», а за те источники, которые наводят тень на плетень.
«Ольга Мартенс очень приятный и положительный человек» -
для кого?
«Она представляет в FUEN Российскую Федерацию и само собой защищает РФ от всяких левых нападок».
Неправда. Представители государств сидят в ООН, а членами ФУЕН являются организации национальных меньшинств Европы. Мартенс тоже представляет немецкую организацию. Она должна защищать права национальных меньшинств, а не государства, которые притесняют эти меньшинства.
«Как можно согласиться с проектом резолюции, где написано, что Хлопонин продолжает дело Сталина, что и сейчас полным ходом идёт геноцид карачаевского народа? Что за бред?»
Действительно, что за бред? Не зная текста, как можно такое писать? С большим трудом достал резолюцию — текст ниже — пусть читатель сам делает выводы
Позиция демократической организации «Джамагъат» одна: не раболепствовать ни перед местными, ни перед верховными властями, а говорить правду. У нас привыкли говорить правду, когда царь умирает, а когда он жив — не дай бог. Если бы побольше людей и организаций противостояли бы произволу — народ России не влачил бы жалкое существование, как сейчас.
«Если отдельным представителям нашего народа периодически нужны выкрики в адрес нашей страны, то делайте это в частном порядке, а не от имени народа.
Такие выходки мы будем пресекать на корню».
Мы — это кто?
Демократическая организация «Джамагъат» не работает выкриками в чей-либо адрес, а спокойно, без истерик, продолжает борьбу за полную реабилитацию карачаевского народа. Деятельность «Джамагъат — Дем.Джамагъат» старались пресекать и в советское время и после — консервативные власти, их обслуживающие организации и различные службы. Не получилось — потому что Джамагъат требует только одного: восстановления прав репрессированных народов в полном объеме, в строгом соответствии с российскими законами и международным правом.
«По-моему, что балкарцы, что карачаевцы, представляющие наш народ в этой организации думают, что если раз в пять лет протащат какую-нибудь резолюцию, ни для кого не обязательную для исполнения, то значит выполнили свою святую миссию».
Если в стране не выполняются ни Закон «О реабилитации репрессированных народов», ни 131 Федеральный закон о земле, ни решения Конституционного Суда РФ, то что говорить о резолюциях ФУЕН? Но как говорится, вода камень точит.
У каждой организации свои задачи. Если Барс Эль хочет заниматься культурными мероприятиями — успехов. Если «Джамагъат» занимается политическми вопросами — успехов ему тоже. Наши проблемы никто за нас не решит — только мы сами,слыша и слушая друг друга.
Отвечает Расул ДЖАППУЕВ (Балкария):
«Крайне удивила тональность запоздалого письма «главкома» барсэльбрусоидов, который похоже, помимо всех прочих своих регалий, самовозложил на себя еще и роль «отца народов», и, несумняще решил прямо с порога ФУЕН «расставить всех по местам и поучить уму чад своих неразумных». Браво! В народе подобное поведение оценивается как: «Аягъы басхынчы, таягъы!» Кроме того, сильно настораживает то, что перед массовой, оптовой раздачей бесплатных, вселенских советов у него, почему то «чешутся руки», а не голова. Поэтому трудно сказать, какую часть своего богатейшего «совкового» опыта, и, главное, зачем, он собирается передавать этой европейской организации, если даже ее основные итоговые документы (Резолюции), им не воспринимаются всерьез? Но бесспорно то, что, со столь прогрессивными взглядами и универсально-фундаментальными познаниями, которые так и сквозят во всех его суждениях, ему, в ФУЕН, однозначно, не место. Надо срочно двигать в ООН, и только в ООН! Хотя, увы, но и там уже, как обычно, задолго до него, побывали те самые карачаево-балкарцы, которых он так «мудро, скромно и доброжелательно» пытается поучать в интернете, сегодня».
***
Объединение регионов России— политический и экономический процесс административного объединения двух или нескольких граничащих между собой и тесно экономически взаимосвязанных субъектов Российской Федерации, начавшийся в 2003году при активной поддержке федерального центра.
Процесс объединения регионов России в первую очередь затронул «сложносоставные» субъекты Российской Федерации— края и области со входящими в их состав автономными округами.
В результате объединения (по сути— включения автономных округов в состав краёв и областей) 2003—2008гг. число субъектов федерации сократилось с 89 до 83; прекратили самостоятельное существование 6 из 10 автономных округов, а три области (Пермская, Камчатская, Читинская) сменили название на края.
Стратегия социально-экономического развития Северо-Кавказского федерального округа до 2025 года
УТВЕРЖДЕНА распоряжением Правительства Российской Федерации от 6 сентября 2010 г. № 1485-р
из Стратегии социально-экономического развития Северо-Кавказского федерального округа до 2025 года:
Для решения проблемы избытка трудовых ресурсов Северо-Кавказского федерального округа ежегодные размеры трудовой миграции должны составлять 30 – 40 тыс. человек. В приеме мигрантов требуется задействовать десятки регионов Российской Федерации.
Кроме того, важной задачей является работа по привлечению для постоянного проживания на территории Северо-Кавказского федерального округа русского населения из других регионов Российской Федерации и русскоязычного населения из государств - участников Содружества Независимых Государств, прежде всего высококвалифицированных специалистов.
РЕЗОЛЮЦИЯ,
предложенная демократической организацией «Джамагъат»
Собранию делегатов 56 конгресса ФУЕН Eisenstadt, Austria
(отклонена по инициативе Ольги Мартенс – вице-президента ФУЕН)
Снова обращаем внимание ФУЕН, как защитника европейских национальных меньшинств, на ситуацию с национальным вопросом в России. Как ни парадоксально, и в нынешней, демократической России, остается, даже усиливается, угроза исчезновения многих народов и наций.
Приходит на память сталинское определение нации: «Нация есть исторически сложившаяся устойчивая общность людей, возникшая на базе общности языка, территории, экономической жизни и психического склада, проявляющегося в общности культуры... Достаточно отсутствия хотя бы одного из этих признаков, чтобы нация перестала быть нацией... Только наличие всех признаков, взятых вместе, дает вам нацию».
Сталин прекрасно знал, что такое нация, знал, какие её признаки надо уничтожить, чтобы она перестала быть нацией. Поэтому он уничтожал национальные автономии, выселял народы из родных мест, смешивал с другими народами, лишая их исторической памяти и национального сознания.
В 1943 году первым из северокавказских народов был выселен карачаевский народ, а его национальная автономия – Карачаевская Автономная область была упразднена. После смерти Сталина, в 1957 году большинство карачаевского народа сумело вернуться на Родину, но уничтоженная сталинским режимом его автономия до сих пор не восстановлена. Несколько тысяч карачаевцев до сих пор не могут вернуться из мест ссылок на Кавказ. Хотя по закону «О реабилитации репрессированных народов» государство должно было им создать условия для беспрепятственного возвращения. Но этот российский закон, принятый ещё в 1991 году не действует, а потому репрессированные народы не реабилитированы в полном объеме.
Более того, репрессированные народы подверглись и подвергаются новым репрессиям – это касается в первую очередь балкарцев, ингушей, карачаевцев, чеченцев.
Утвержденная распоряжением правительства РФ от 6 сентября 2010 года "Стратегия социально-экономического развития Северо-Кавказского федерального округа до 2025 года", предполагает меры по "предотвращению оттока и возвращению русского населения" в регион, а также помощь кавказским безработным в переезде на новые места.
Программа, одобренная премьер-министром РФ Путиным 6 сентября 2010 года на специальном Сочинском заседании по проблемам Кавказа предусматривает – малоимущих кавказцев (а таких большинство) расселять и трудоустраивать по России.
Под видом программы борьбы с безработицей, горцев Кавказа хотят выселить вглубь России, где они ассимилировались бы, а их горную родину застроить турбазами.
Проблема сохранения этничности — краеугольный камень в отношениях России с Кавказом. Большинство народов еще не оправились от демографического шока, нанесенного сталинской депортацией, — и тут ожидается очередная депортация, «мирная».
Для горцев Северного Кавказа рабочие места будут создаваться и в Сибири, вынуждая их переселяться туда. Это означает: 1.Горцы теряют родную землю; 2.В иноязычной среде будут ассимилированы.
"...Причем ладно бы Кавказ был бы неассимилируемый, да у нас есть китайцы, которые не ассимилируются, это же реальная проблема. У нас есть арабы, которые не ассимилируются, да? К счастью, Кавказ ассимилируется...»,- заявляет Полпред президента в СКФО Александр Хлопонин.
А что такое ассимиляция, известно всем: ассимиляция - слияние одного народа с другим, с утратой одним из них национального сознания, исторической памяти, языка, культуры и т. д.
Конечно, горцы Северного Кавказа любят свою родину и свободу и добровольно не оставят свою родную землю и никому не отдадут её. Если Российское государство не изменит свою национальную политику в отношении народов её населяющих, не будет создавать условия для их сохранения и развития, то внутренней стабильности в РФ не будет.
Терпит национальную катастрофу часть карачаево-балкарского этноса – балкарский народ, проживающий в Кабардино-Балкарской республике. Руководство республики лишило Балкарский народ всякого права на родную землю. Ни закон «О реабилитации репрессированных народов России», ни 131 федеральный закон о земле, ни решения Конституционного Суда России не выполняются в республике.
Без вмешательства и поддержки Евросовета и ООН, консультативным органом которых является ФУЕН, многим народам России, в том числе карачаево-балкарскому, грозит потеря родного языка и родной земли, без которых нация перестает быть нацией.
Текст выступления на конгрессе в Германии 2012
Билал ЛАЙПАНОВ, писатель
СОВРЕМЕННОЕ ПОЛОЖЕНИЕ КАРАЧАЕВО-БАЛКАРСКОГО НАРОДА РОССИИ.
«Край наш поруган,/ И горы отняли, / И мёртвым покоя в земле не дают»,- писал 100 лет назад — во времена Российской империи — великий осетинский поэт Коста Хетагуров.
Как ни парадоксально, и в нынешней, демократической России, в 21 веке, остается, даже усиливается, угроза исчезновения многих народов и наций. В 2003-2008 гг. прекратили свое самостоятельное существование 6 из 10 автономных округов.
Приходит на память сталинское определение нации: «Нация есть исторически сложившаяся устойчивая общность людей, возникшая на базе общности языка, территории, экономической жизни и психического склада, проявляющегося в общности культуры... Достаточно отсутствия хотя бы одного из этих признаков, чтобы нация перестала быть нацией... Только наличие всех признаков, взятых вместе, дает вам нацию».
Сталин прекрасно знал, что такое нация, знал, какие её признаки надо уничтожить, чтобы она перестала быть нацией. Поэтому он уничтожал национальные автономии, выселял народы из родных мест, смешивал с другими народами, лишая их исторической памяти и национального сознания.
В 1943 году первым из северокавказских народов был выселен карачаевский народ, а его национальная автономия – Карачаевская Автономная область была упразднена. После смерти Сталина, в 1957 году большинство карачаевского народа сумело вернуться на Родину, но уничтоженная сталинским режимом его автономия до сих пор не восстановлена. Несколько тысяч карачаевцев до сих пор не могут вернуться из мест ссылок на Кавказ. Хотя по закону «О реабилитации репрессированных народов» государство должно было им создать условия для беспрепятственного возвращения. Но этот российский закон, принятый ещё в 1991 году не действует, а потому репрессированные народы не реабилитированы в полном объеме.
Более того, репрессированные народы подверглись и подвергаются новым репрессиям – это касается в первую очередь балкарцев, ингушей, карачаевцев, чеченцев.
Утвержденная распоряжением правительства РФ от 6 сентября 2010 года "Стратегия социально-экономического развития Северо-Кавказского федерального округа до 2025 года", предполагает меры по "предотвращению оттока и возвращению русского населения" в регион, а также помощь кавказским безработным в переезде на новые места.
«...Для решения проблемы избытка трудовых ресурсов Северо-Кавказского федерального округа ежегодные размеры трудовой миграции должны составлять 30 – 40 тыс. человек. В приеме мигрантов требуется задействовать десятки регионов Российской Федерации.
Кроме того,
важной задачей является работа по привлечению для постоянного проживания на территории Северо-Кавказского федерального округа русского населения из других регионов Российской Федерации и русскоязычного населения из государств - участников Содружества Независимых Государств...».
Под видом программы борьбы с безработицей, горцев Кавказа хотят выселить вглубь России, где они ассимилировались бы, а их горную родину застроить турбазами.
Проблема сохранения этничности — краеугольный камень в отношениях России с Кавказом. Большинство народов еще не оправились от демографического шока, нанесенного сталинской депортацией, — и тут ожидается очередная депортация, «мирная».
Это означает: 1.Горцы теряют родную землю; 2.В иноязычной среде будут ассимилированы.
"...Причем ладно бы Кавказ был бы неассимилируемый, да у нас есть китайцы, которые не ассимилируются, это же реальная проблема. У нас есть арабы, которые не ассимилируются, да? К счастью, Кавказ ассимилируется...»,- заявляет Полпред президента в СКФО Александр Хлопонин.
А что такое ассимиляция, известно всем: ассимиляция - слияние одного народа с другим, с утратой одним из них национального сознания, исторической памяти, языка, культуры и т. д.
Конечно, горцы Северного Кавказа любят свою родину и свободу и добровольно не оставят свою родную землю и никому не отдадут её. Если Российское государство не изменит свою национальную политику в отношении народов её населяющих, не будет создавать условия для их сохранения и развития, то внутренней стабильности в РФ не будет.
Терпит национальную катастрофу часть карачаево-балкарского этноса – балкарский народ, проживающий в Кабардино-Балкарской республике. Руководство республики лишило Балкарский народ всякого права на родную землю. Ни закон «О реабилитации репрессированных народов России», ни 131 федеральный закон о земле, ни решения Конституционного Суда России не выполняются в республике.
Собрание делегатов Федералистского союза европейских национальных меньшинств (ФСЕНМ) посчитала ситуацию очень серьезной и приняла 19 мая 2012 года резолюцию
«О критической ситуации репрессированного балкарского народа в Кабардино-Балкарской Республике Российской Федерации», где говорится:
«Прошло 55 лет со дня возвращения из ссылки на родину репрессированного балкарского народа. Однако, несмотря на всю накопленную за эти годы правовую базу, в том числе и наличие действующего в России с 1991года Федерального Закона «О реабилитации репрессированных народов», он до сих пор так и не реабилитирован в надлежащей мере, как это предусматривалось упомянутым законом.
В частности, из-за многолетнего противостояния руководства КБР практической реабилитации репрессированного балкарского народа, что происходит при явном самоустранении от разрешения этой проблемы высших органов государственной власти страны, до сих пор, в республике не восстановлены четыре балкарских административных района и три отдельных поселения, существовавшие до депортации.
В тоже время, новая конституция Кабардино-Балкарии принятая в 1997году полностью лишила балкарцев, ранее гарантированной правосубъектности, тем самым превратив их из равноправного народа, проживающего на собственной родине, в безликую, а потому и бесправную «часть населения» этой республики Итогом подобной государственной политики стало то что, балкарцы, не имеющие своих территориально-избирательных округов, фактически не могли представительствовать от имени своего народа не только в Федеральном Собрании РФ, но и в Парламенте КБР, а несоответствие федеральным нормам республиканского законодательства лишило их права и на реальное местное самоуправление.
Таки образом, уже к концу 90-х годов балкарский народ был лишен своих основных политических, экономических, территориальных и частично гражданских прав. Бюджетные средства, за этот период выделенные в целевом порядке Москвой, на его социально-экономическое развитие, большей частью были использованы руководством КБР не по назначению. Более того, были откровенно разбазарены и разворованы чиновниками. И даже социальные льготы, законодательно гарантированные на федеральном уровне для всех
репрессированных граждан РФ, под самыми различными предлогами, в республике были сведены на нет, по отношению к балкарцам.
Еще одним подлинно национальным бедствием, теперь уже в ХХI веке способным привести балкарский народ к этнической катастрофе стало принятие Парламентом Кабардино-Балкарии двух республиканских законов № 12-РЗ и №13-РЗ от 27.02.2005г.
Дело в том что опираясь именно на эти законы, грубо противоречащие как Федеральному закону №131-ФЗ от 06.10.2003года «Об общих принципах организации местного самоуправления на территории Российской Федерации», так и ряду положений Конституции РФ, руководство КБР, без учета мнения их 15 тысячного населения, т.е. в «приказном порядке» упразднило выборные органы местного самоуправления двух крупнейших балкарских поселений (Хасанья и Белая Речка), а их административные территории передало городу Нальчику.
Более того, в очередной раз демонстративно проигнорировав вышеупомянутый федеральный закон и действующее распоряжение Правительства РФ, не допускающие на территории малоземельной Кабардино-Балкарии создания так называемых «межселенных территорий», ее Парламент перевел в разряд таковых 80% балкарских земель якобы для последующей передачи их в собственность республики.
На самом деле это означало, что правящий «этно-тейповый» клан республики законодательно отнимал у репрессированного балкарского народа его самую главную ценность, для дальнейшего и только по собственному усмотрению, свободного распоряжения ею. Народ же, при этом, автоматически превращался в изгоя на собственной земле, которая, к тому же, является не только его исторической родиной и средой обитания но и единственным источником существования в обозримом будущем.
Подобное положение дел, конечно, не допустимо, и ФСЕНМ неоднократно обращался по этому поводу к руководству РФ и КБР, но, к сожалению, положительных сдвигов в разрешении этой проблемы нет до сих пор. Единственным изменением в ранее сложившейся ситуации стало то, что после вмешательства Конституционного Суда РФ, элементарно подменив понятие «межселенные территории» на «территории отгонного животноводства», руководство КБР, при активной помощи ряда высокопоставленных федеральных чиновников, вновь пытается отнять у балкарского народа, те же самые земли, с той же целью.
При всем вышеизложенном, следует отметить тот факт, что, балкарцы, народ трудолюбивый и законопослушный и они никогда не выступали против собственной страны, о чем свидетельствует их почти двухсотлетнее пребывание в составе России, на благо которой они трудились в годы мира и которую достойно защищали во время войн.
Поэтому, сегодня выглядит крайне парадоксально, то, что их основная и главная проблема состоит именно в том что балкарцы, граждане РФ, хотят жить в правовом государстве и в течение более 20 лет безуспешно требуют у руководства своей страны не имитации реабилитационной деятельности, а полномасштабной реализации по отношению к ним действующих федеральных законов этого же государства!
В ответ они получают ожесточенное, вплоть до вооруженной формы, противостояние их реабилитации со стороны органов власти Кабардино-Балкарии и в лучшем случае элементарные отписки со стороны Федерального Центра, либо его молчаливый отказ.
Подобная политика не соответствует не только общепринятым нормам международного права, но и законам самой Российской Федерации. Более того, она ведет ко все растущей потере доверия к системе государственной власти со стороны неправедно наказанного в прошлом и обманутого сегодня народа.
К тому же, это откровенно способствует эскалации напряженности в регионе и подталкивает к радикализации местную молодежь, (и не только балкарскую!) заведомо создавая тем самым конфликтный потенциал, который может быть использован различного рода экстремистскими и террористическими структурами.
На основании всего вышеизложенного, Федеративный Союз национальных меньшинств Европы, обращается к Президенту, Парламенту и Правительству Российской Федерации с ходатайством:
• принять самые неотложные меры, направленные на гарантированное обеспечение фактической и полномасштабной реабилитации ранее репрессированного, а ныне оказавшегося на грани исчезновения, балкарского народа, в соответствие Закону РСФСР «О реабилитации репрессированных народов» от 04.1991г.
• потребовать от руководства Кабардино-Балкарии, во исполнение действующего Федерального закона №131-ФЗ от 06.10.2003г., полностью и без остатка распределить всю территорию республики между существующими в ней поселениями и предоставить им возможность реального местного самоуправления. Исключить при этом любые попытки узаконенного изъятия народных земель под предлогом создания на них всякого рода «межселенных, смежных, отгонно-пастбищных» и прочих территорий, не предусмотренных данным законом.
И наконец. ФСЕНМ считает необходимым обратиться в Организацию Объединенных Наций и Совет Европы с просьбой максимально способствовать репрессированному балкарскому народу в части его полномасштабной, законодательно предусмотренной реабилитации и реализации его конституционно гарантированного права на реальное местное самоуправление в рамках его этнических поселений».
Действительно, без вмешательства и поддержки Евросовета и ООН, многим народам России, в том числе карачаево-балкарскому, грозит потеря родного языка и родной земли, без которых нация перестает быть нацией.
Текст выступления на конгрессе в Германии 2012 году
Author: Bilal Laypanov, writer
Contemprorary situation of the Kachay-Balkarian nation in Russia.
Kosta Hetagurov, a great Ossetian poet, wrote these words 100 years ago in the times of the Russian Empire: "Our land is taken, / Our mountains are taken, / Even the dead cannot rest in peace"
Paradoxically, the threat of disappearance of many nations is still very relevant even in today's democratic Russia. Not only is the threat relevant, but the situation is getting worse. 6 out of 10 autonomous regions ceased to exist between 2003 and 2008.
We draw your attention to the situation concerning national issues in Russia. Paradoxically, even in today's democratic Russia there is an acute and ever growing threat of extinction of many peoples and nationalities.
One cannot help but remember Stalin's definition of a nation: "nation is an historically constituted, stable community of people formed on the basis of a common language, territory, economic life and psychological make-up manifested in a common culture... "
Stalin understood perfectly well what nation is and which of its characteristics you have to destroy in order for it to cease to be a nation. That is why he destroyed national autonomies, exiled minorities from their indigenous territories, and mixed them with other people in order to take away their historic memory and national consciousness.
In 1943 Karachay people were the first of the North Caucasian people to be exiled. Their national autonomy - Karachay Autonomous Region was destroyed. After Stalin's death in 1957 the majority of the Karachay people managed to return to from exile to its Homeland. However, their Autonomy Region is still not reinstated. A couple of thousands of Karachay people still cannot return to Northern Caucasus from exile. Even though according to the law "About the rehabilitation of repressed people" the state must provide their return. However, this Russian law, ratified back in 1991, does not function and therefore repressed minorities still are not rehabilitated to the full extent.
Furthermore, people are still being repressed. This is mostly evident in the cases of Karachay, Balkar, Ingush and Chechen people.
"The Strategy of economic development of the North Caucasian federal region until 2025", which was ratified by the government of the Russian Federation in the 2010, presupposes certain measures to "stop migration from the region and encourage return of the Russian population to the region", as well as help to the unemployed national minorities in relocation to other regions.
"To solve the problem of over abundant workforce in the region of Southern Caucasus yearly immigration from the region should be around 30 - 40 thousand people. Tens of regions of the Russia Federation are planned to accept those migrants
Furthermore it is important to get Russian people to live in the region of Southern Caucasus from other regions of the Russian Federation and Russian speaking people from countries of the Union of Independent States".
Under the disguise of the war on corruption, the government wants to exile certain minorities of Caucasus into the middle regions of Russia, where they will be assimilated, while their homeland will be turned into a big resort area.
The problem of preservation of minorities is cornerstone of all relationships between Russia and Caucasus. Majority of national minorities has not yet recovered from the demographic shocks which followed afteer Stalin's deportation. And now these minorities are facing one more deportation.
Employment for people of the Northern Caucasus will be created in Sibir, where they will be forced to relocate to. This means that: 1. the people are going to lose their native land; 2. they will be assimilated.
This is what president's representative to the region Aleksandr Hloponin had to say about the situation: "It not the case that Caucasus does not assimilate. We have Chinese that do not assimilate, this is the real problem. We have Arabs that do not assimilate, yes? Fortunately, Caucasus does assimilate..."
It is well know what assimilation means: it means fusion of one nationality with the other, where one of the nationalities loses its national consciousness, historic memory, language, culture etc.
Of course, people from the Northern Caucasus love their Homeland and their freedom and will not leave either willingly. If Russian state does not change its national policies towards minorities and will create opportunities for their preservation and development, there will never be any stability within the Russian Federation.
Balkarian people are currently suffering from a national catastrophe in Kabardino-Balkarian republic. Republican authorities have deprived Balkarian people of their rights to their native lands. Neither the law of "The rehabilitation of the repressed people of Russia", nor the 131st federal law about the land, nor the decisions of the Supreme Court of the Russian Federation have any power in the Kabardino-Balkarian republic.
The delegates of Federal Union of European Nationalities (FUEN) considered the situation very acute and passed the resolution "About critical situation repressed Balkarian people in the Kabardino-Balkarian Republic of the Russian Federation"
“Already 55 years have passed by since the repressed Balkar people returned back home from exile. However, despite the full legal framework that was created meanwhile, including the Federal Law "on the rehabilitation of the repressed peoples" that has been in force in Russia since 1991, down to the present day they have not been properly rehabilitated in accordance with the abovementioned law. In particular because of the long-time obstruction by the government of the Kabardino-Balkar Republic of the effective rehabilitation of the repressed Balkar people and the concurrent clear dissociation by the higher organs of state power of the country from this problem, four Balkar administrative districts and three separate settlements that existed before deportation are still waiting to be restored.
At the same time the Balkars were fully stripped of their previously guaranteed status of legal subject by the new constitution of Kabardino-Balkaria. As a result they were transformed from a people with equal rights living in their own home country into a nondescript and disenfranchised
"part of the population" of this republic.
This state policy led to the situation that the Balkars, as they did not have territorial or electoral districts of their own, in fact had no opportunity to be represented on behalf of their own people neither in the Federal Assembly of the Russian Federation (RF), nor in the Parliament of the
Kabardino-Balkar Republic (KBR), whereas, because legislation of the Republic was in breach of federal regulations, they were also deprived of local self-administration.
Hence the Balkar people lost their basic political, economic, territorial and partly also their civic rights already at the end of the nineties. The budgetary means provided by Moscow in the meantime were for a large part not used by the government of the KBR for what they were
intended. More seriously, these funds were openly spent and reallocated by civil servants. And also social benefits guaranteed by federal law to all repressed citizens of the RF, were under various pretexts annulled for the Balkars in the republic.
Another real national scourge, which may bring the Balkar people to the edge of ethnic catastrophe already in the 21st century, is the adoption of two laws of the republic, namely No. 12-RZ and No. 13-RZ of 27 February 2005.
The point is that the government of the KBR, based on these laws, which breach both federal law No. 131-FZ of 6 October 2002 "on general principles of the organisation of local self-administration in the area of the Russian Federation" as well as a series of provisions of the constitution of
RF, and which disregard the position of its population of 15 000 people, decided on its own to dissolve the electoral organs of the local self-administration of the two largest Balkar settlements of Chasanya and Belaya Rechka and joined their administrative areas to the town of Nalchik.
Moreover, their parliament ostentatiously ignored the abovementioned federal law and the applicable decree of the government of the RF once again, which both do not allow for establishing territorial units on the small territory of Kabardino-Balkaria that do not belong to a settlement (inter-settlement areas), by transferring 80% of the Balkar territories into this category, supposedly in order to transfer it subsequently into the jurisdiction of the Republic itself.
Indeed this meant that the ruling ethnic and tribal-based family community in the Republic deprived the repressed Balkar people of their most valuable asset, in order to be able to decide at its own discretion. This changed the people automatically in cast-outs on their own soil, which not only constitutes their historic home and area of living, but also their only source of existence in the near future. Such a situation is clearly unacceptable and therefore FUEN repeatedly turned to the governments of the RF and the KBR. Unfortunately no positive results have been achieved in regard to the solution of this problem until the present day.
The only change with the previous situation is that after the intervention of the constitutional court, the government of the KBR, supported by a number of high-ranking federal officers, is trying again to define the "territories that do not belong to a settlement" (inter-settlement areas)
as "grazing lands" and to take those pastures away from the Balkar people for the same reason again.
In light of the abovementioned situation it has to be emphasised that the Balkar people is hardworking and law-abiding and never revolted against their own country, as is proven by the fact that they have been living in Russia for almost 200 years, have contributed to its welfare in
peaceful times and also have done their best in times of war.
That is why today it looks really paradox that their most essential and important problem is that the Balkars want to live as citizens of the RF under the rule of law and that they have had no success calling upon the government of their own country for more than 20 years not to come with feigned rehabilitation measures, but instead to start with the full implementation of applicable federal laws of that same state.
As a response they met with bitter resistance on the part of the organs of power of Kabardino-Balkaria, including the use of arms, and at most they received just basic formal letters from the federal authorities or tacit rejections. Such a policy is inconsistent not just with generally recognised norms of international law, but also breaches the laws of the Russian Federation. What is more, it leads to a loss of confidence in the system of state power by the people unjustly punished in the past and deceived today. Furthermore it leads to the development of tensions in the region and local young people (and not only Balkars) moving towards radicalisation, by creating the potential for conflict that can be exploited by extremist and terrorist organisations of different sorts.
In this light the Federal Union of the European minorities of Europe calls upon the president, the parliament and the government of the Russian Federation to take the following steps:
. Pursuant to the law of the RF "on the rehabilitation of the repressed peoples" from April 1991 urgent measures have to be taken, aimed at guaranteed factual and complete rehabilitation of the formerly repressed Balkar people, who now are on the verge of disappearing.
. The government of Kabardino-Balkaria should be urged to divide the whole territory of the republic in its entirety, in compliance with the applicable federal law No. 131-FZ of 6 November 2003, among the settlements lying in it and to allow for real local self-administration. This should preclude any attempts of legalised seizure of lands of the people under the pretext of establishing any "inter-settlement, adjoining, grazing and other territories, which are not envisaged in this law.
In conclusion FUEN deems it necessary to call upon the United Nations and the Council of Europe to support the repressed Balkar people in realising their full, legally guaranteed rehabilitation and in ensuring that their constitutionally guaranteed right to local self-administration in their ethnic settlements will be implemented”.
Without the support and intervention of the European Council United Nations and European Union many minorities in Russia, including Karachay-Balkarian, minority face the direct threat of losing their native language and native lands, without which they will cease to exist as a nation.
ГЕОРГИЙ ИВАНОВИЧ КУНИЦЫННЫ* 90-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА
«Къуллукъгъа кирир ючюн, бир кесек къул болайыкъ, бюгюлейик, ары — «Акъ Юйге» киргенден сора, тюзелирбиз» деб, ол мийик алаша босагъадан ийилиб атлагъанланы бири да, джангыз бири да, тюзелмегенди артда. Бюгюлгенлей, къул болгъанлай къалыб кетгендиле. Чыбыкълыкъда бюгюлген — тюзелмейди — къатыб къалады. Аны себебли, чыбыкълыкъдан, бюгюлмегенлей, тюз ёсерге керекди. Ол заманда, къазыкълыкъда, киши бюгалмаз.
Чыбыкълыкъда да излелле
сюйгенлерича бюгерге —
бугъоуларын да юзюб,
дагъыда сюелдим ёрге.
Энтда излейле бюгерге —
къолларындан а келмез:
чыбыкълыкъда бюгюлмеген,
къазыкълыкъда бюгюлмез.
Кеслерини, башхаланы юлгюлеринде да бизни бюгюлмей джашаргъа, джазаргъа да юретген адамла уа бар эдиле. Аллайлагъа тюбей келгеним — мени бек уллу насыбымды.
* * *
1980-чи джылла эдиле. Мен Москвада Горький атлы Адабият институтда (Литературный институт им. Горького) окъугъан кёзюу. Бу институт эмда анда Баш Адабият Курсла (Высшие Литературные Курсы) джангы джаза башлагъанлагъа да, профессионал джазыучулагъа да къалай джарагъаны айтыла тургъанды. Эм уллу игилиги бу баш окъуу къурумну (заведениени) — эркин оюм этерге, джазаргъа да таукеллик бергени эди. Социалист реализмни, къул адабиятны (пролетар адабиятны) аркъанындан, кишенинден, джеринден-джюгенинден, ауузлугъундан ычхыныргъа, иги сёзню, тюз сёзню, керти сёзню, эркин сёзню — къысхасы, хакъ сёзню — айтыргъа юрете эди институт. Уллу алимле, уллу джазыучула аллай дерс бере эдиле бизге. Ол къауумну башы, бир ишексиз, Георгий Иванович Куницын эди — санатха, адабиятха, культурагъа, сиясетге да энчи къарамы болгъан философ. Аны лекцияларына тынгыларгъа бютеу Москвадан, таб башха шахарладан да келе эдиле адамла. Мен да, къалгъанладан баш джанлатсам да, Куницынны дерслерине уа бармай къалмаучан эдим. Ол уллу адам эди — тыш къарамы бла да, ич дуниясы бла да.
Биргеме окъугъан Батырбекланы Хамзат адамлагъа чам атла берирге, аланы сыфатларын бирер затха ушатыб суратларгъа ёч эди. -Билемисе,- деди бир кере,- бу белгили джазыучула, алимле кимге, неге ушагъанларын? Сёз ючюн, Давид Кугультинов бла Георгий Куницын асланнга ушайдыла, Расул — къочхаргъа, Чингиз — тюеге, Къайсын а — джаралы ташха.
-Тейри, кеслери эшитселе, айыб болмазмы?
-Огъай, киши да айыб этер затны айтмайма. Аслан, къочхар, тюе, таш — бары да сыйлыдыла бизге. Мен аланы бет сыфатлары ушагъанларын айтама, ансы алагъа — биз бек багъалатхан адамлагъа — табсыз зат къалай айтыр эдим.
Кертиси бла да Куницын къарамы бла да, ауазы бла да, батырлыгъы бла да ушай эди асланнга. Коммунист партияны Ара Комитетинде культурагъа къарагъан бёлюмню экинчи тамадасы болуб ишлеген адамны ол къуллукъдан нек кетергенлерин биле эдик — аны социализмге къарамы партияны сиясетине келишмей эди. Хрущёвну кёзюую болмаса, ол къуллукъгъа да тюшмез эди ол. «Башынга эркинсе»,-деб, аны ол къуллукъдан чыгъаргъан Суслов бла эркин рухлу Куницын къалай келишир эдиле?
Къайсынны да иги таный эди Куницын. Кеси айтхан эди партияны АК-де ишлеген сагъатда Кулиев бла сёлешгенин. Доктор диссертациясын джакълагъан сагъатда да чакъырылгъан уллу джазыучуланы бири эди Къайсын. Куницынны юсюнден Къайсынны айтханы да эсимдеди:
-Георгий Иванович чакъырыб, партияны АК-де иш кабинетинде тюбешген эдик биринчи кере. Партияны сиясетини юсюнден, социализмни юсюнден, соцреализмни юсюнден аллай оюмланы айтыб тебреди да, «быллай джерде ишлеген, иш кабинетде кеси да, былай сёлеширге мадар джокъду — не уллу провокаторду» деб кёлюме келген эди. Артхаракъда уа, аны тюз адам болгъанына, керти адам болгъанына тюшюннген эдим».
Ма аллай адам эди Куницын. Бир джол лекциясын бошай, «сорлугъу болгъан бармысыз?»- деб, аудиториягъа къарады. Мени уа кёлюм аман болуб тургъан заман эди — бизни джазыучуланы област организациясы мени къол джазмамы ууатыб, китаб болуб чыкъмазча этген эди.
-Георгий Иванович, «джазыучу тюзюн джазаргъа керекди»,- дейсиз сиз. Тюзю джазылса уа, китабны басмагъа иймейдиле. Мени къол джазмамы да юч кере сюзюб, социалист реализмге келишмейди деб, басмагъа теджемей къойгъандыла. Быллай болумда не этерге керекди?
-Не этерге керекди? - Куницынны ауазы гюрюлдеб чыкъды. -Джазаргъа керекди. Басмаланды, басмаланмады деб къарамай, айтыр затынг бар эсе, айтыргъа, джазаргъа керексе. Мен онеки китаб джазгъанма — бири да басмаланмагъанды. Бюгюннгю сиясет хауагъа келишмегенлери ючюн. Мен не этеме? Онючюнчю китабымы джаза турама.
Бу къуру манга айтылгъан сёз тюл эди. «Китабыгъызны чыгъарыр ючюн неда къуллукъгъа илинир ючюн, бюгюннгю хауагъа кёре джазыб, кесигизни, Сёзню да сыйын тюшюрмегиз. Къул халиден, къул сёзден аман зат джокъду. Ёмюрлюк зат джокъду дунияда — керти сёзню заманы келир. Тамблагъызгъа сагъыш этигиз, ёмюрлюкге сагъыш этигиз». Бу эди Куницын барыбызгъа да ангылатыргъа излеген.
Дерс бошалыб, чачыла тебредик. Болуучусуча, Куницынны тёгерегин къуршаладыла. Алай а, ол мийик, мазаллы адам болгъаны себебли, аслан башы къалгъанладан ёрге айырылыб, кёрюннгенлей тура эди. Мен эшикге джетерге, папкасын да манга узата, «эшик аллында бираз сабыр эт»,- деди.
Иги кесекден чыкъды да, ВЛК болгъан хоншу мекямгъа кирдик. Бош аудиторияда мени кесине къаршчы олтуртду да, хапар сорду джашауумдан, къол джазмамы къалай сюзгенлеринден да. Джазыучуланы Къарачай-Черкес област организациясы къабыл этген рецензияны башдан аякъ окъуб чыкъды да, мени да илгендире, бош аудиторияны да къалтырата кюлдю.
-Огъай, бу рецензияны «Крокодилге» иерге керекди. Башха не айтыргъа да билмейме.
Куницынны кёк кюкюрегенча ауазына, къайсы эсе да эшиклени ачыб, къарады.
-О, Михаил Иванович, джууукъ болугъуз, бир сейир зат окъуюм- деб, аллына атлаб, аны бизни столгъа келтирди Куницын.
Ишутинни таный эдим, аны бла мени Лайпанланы Хамид танышдыргъан эди 1979 джыл. Ол да таныды мени. Хамидни да эсенлигин сорду.
-Хы, бир-биригизни таный эсегиз, аламат. Михаил Иванович, тынгылагъыз бу шедеврге, алай а, къагъыт 1930-1940 джыллада джазылгъанды деб, джангылмагъыз. Бусагъатлада джазылгъанды. Кесин да Къарачай-Черкес областны джазыучу организациясы къабыл этгенди.
КОГДА НЕТ ЧУВСТВО МЕРЫ И ОТВЕТСТВЕННОСТИ
«Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью. Во-вторых, нет четкого классового подхода. В-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи. В-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности.
Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным, приведу примеры:
Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Если в тяжёлый для горца день протянешь ему руку,
То в черный твой день горец отдаст за тебя свою жизнь.
Но если ты собьешь папаху с головы горца,
То горец собьет твою голову с твоих плеч.
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Даже как кустарник на скале
Не смог я найти свое место
в этом сумасшедшем мире,
Говорил я в иные дни.
Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не свободна от грубых строк и слов:
Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Хотелось выть, смотря на звезды,
Как собака, как волк – протяжно,
Но, так как я человек, –
Я написал стихи и прочитал вам.
Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения. У автора заметно преклонение перед религиозными культами:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Если ты свой рай превратишь в ад,
То жить и гореть тебе в аду.
Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагъыш» встречается строка: «файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно.
Религизное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:
Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагъача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Книгам, которые ты принесла,
Я обрадовался как горным вершинам.
Паломник, идущий в Мекку,
Так радовался, наверно, читая в пути Коран.
Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мировые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Если бы я был создателем этого мира,
Многое по-другому сделал.
Но если и не я создал этот мир,
Все равно по-своему сделаю его я.
Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами... а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билал Лайпанов заявляет:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Живу. Живут во мне
И рабочий, и философ, и поэт.
Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «эки итча улуйдула эки кёзюм» («как две собаки, воют мои глаза»); «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», («Я Богом трагически сотворенный человек»); «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге» («как в первобытные времена, захотелось мне однажды поклониться дереву»)... Список таких строк можно было бы продолжить, но за неимением времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от идейных и художественных недостатков».
МАРДА ЭМДА ДЖУУАБЛЫЛЫКЪ БОЛМАСА
Адабиятха джангы адам къошулгъаны меннге къууанчды. Билалны биринчи къол джазмасы мени кёлюмде джарыкъ ыз къойгъанды. Аны сюзген сагъатда анда-мында тюбеген иги джерлерин разы болуб чертген эдим. Назмучулукъда кесини джаяу джолчугъу болгъанча кёрюннген эди кёзюме...
Лайпанланы Билалны «Бусакъла» атлы джангы къол джазмасы къарачай тилде джазылгъанды, 110 назмудан къуралыбды, чапракъ саны – 130. Мен игиге санагъан назмула быладыла: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакъ джулдузгъача, суу да – тенгизге», «Сюйгенле» эмда башхала. Ай медет, быллай назмула бек аздыла. Ала бла бирге, къол джазмада уллу кемликле бардыла.
Биринчиси, бир къауум назмуну тематикасыны абстракт кемлиги барды.
Экинчиси, кескин класс-сыныф къарам джокъду.
Ючюнчюсю, авторну иннет джангылычлары эмда диннге баш ургъаны кёрюнеди.
Тёртюнчюсю, назму джорукъну бузады.
Бешинчиси, сёзюнде марда эмда джууаблылыкъ джокъду.
Бу бары да Билалны назмуларын къуджур эмда ангылашынмазча этедиле. Юлгюле келтирейим:
Бир джетген кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Халкъланы шохлукъларына, къарнашлыкъларына къаршчы келген оюмду бу. Окъуучуланы не этерге чакъырады автор? Быллай назмула социалист реализмге келишедиле дерге базмам. Быллай джангылычла къол джазмада кёб тюбейдиле:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда,
Деген кюнлерим да болду.
Джерде эки тюрлю дуния, эки тюрлю джашау барды. Тенглик болмагъан, зор капитал дунияны юсюнден Билал айтханча айтыргъа боллукъду. Бизни совет джамагъатны адамы уа былай айтыргъа къалай болады?
Къол джазмада дюрген сёзле, тизгинле да джетишедиле:
Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Къайда былайда иннет магъана не да суратлау дараджа? Поэзия джокъду былайда.
Нисанны диннге баш ургъаны да ачыкъ кёрюнеди:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Адамланы джаханим бла къоркъутургъа уа неге керекди? Бу молланы фатауасыды, шайыр а, табигъатны назму сёз бла къорууларгъа чакъырыргъа борчлуду. Ол бизни совет социалист принциплеге таяна джазаргъа керекди.
34-чю бетде «Эки сагъыш» деген назмуну бир тизгини былайды: «Файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Лайпан улугъа иннет тазалыкъны баш дараджасыча кёрюнеди файгъамбар джуууннган кёл. Къуджур тюлмюдю? Дин кёллюлюк кёб назмусунда кёрюнеди:
Сен келтирген назму китаблагъа,
Тау башлагъача, алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Къуджур тюлмюдю, къууанчын кёргюзтюрге автор башха тенглешдирир зат табмагъаны?
Нисан дуния проблемаланы да кёлтюреди. Эталмазлыкъ затын айтады:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Дуния поэзияны эм джарыкъ джулдузлары да тюрлендиралмагъандыла дунияны. Ала боюнларына аллай уллу борчну алгъан къой, кеслерине поэт дерге да тартынадыла. Бизни заманны онглу поэтлеринден бирини, Къайсын Къулиевни айтханын басмалагъан эди талай джыл мындан алгъа «Адабият газет»: «Ёмюрде да мен кесиме поэт демейме. «Мен поэтме» дерге къалай боллукъду, мен назмучума». Ма алай тартынады поэт дерге керти уллу поэт Кайсын Кулиев. Билал а, къарачай тилде чыкъгъан джангыз бир гитче китабчыкъны автору, айтады:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Билалны бир-бирде санат сёзню, поэзияны магъанасын, борчун ангыламагъанына шагъатлыкъ этген тизгинле кёбдюле къол джазмада:
«Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Быллай тизгинлени тизиб барыргъа боллукъду, алай а, заман да, мадар да болмагъаны себебли, мен бир-бирлерин айтама. Нисанны къол джазмасы иннет, суратлау джаны бла да къарыусузду. Нисанны биринчи китабчыгъы кёб къатха иги эди, бу биз сюзе тургъан «Бусакъла» атлы къол джазмадан эсе».
-Да бу кюлюрча зат тюлдю, джыларчады. Къуру алада болуб къалса уа бу зат — къыйырдагъы къыйынлы деб да къояр эдик. Москвада да джетишеди быллай джахиллик,- деди Ишутин.
-Огъай, Михаил Иванович, ёргерек, ёргерек къарагъыз, чабакъ башындан чирийди,- Куницын бармагъын ёрге тутду. -Суслов джазгъанды неда джаздыргъанды бу къагъытны деселе да, ишекли болмаз эдим.
-Кертиси да алайыракъды, Георгий Иванович. Недавно по инициативе Суслова принято ЦК КПСС постановление «О серьезных недостатках в постановке организационной, идейно-воспитательной работы, соблюдения правопорядка в Карачаево-Черкесской автономной области». Областны джазыучу организациясы да ол бегимни джашауда бардыра, быллай резензияланы къабыл эте болур.
Бу эки онглу адамны — философ бла экономистни — ушакълары эсимде къалгъандыла. Ишутин къралны экономикасы къолайсыз болгъанын черте эди. Куницын а, партия марксизмден-ленинизмден джанлагъанын айта эди. Мени да унутханча кёрюне эдиле. Алай болса да, Ишутинни чакъырдыла да, ол кетди. Георгий Иванович а, «къралны тюз джолгъа къайтаргъан къыйынды ансы, китабынгы уа чыгъартыргъа мадар табарбыз. Аланы айтханларын къулакъгъа алмай, джаза бер»,- деди
Бек кёллендирген эди мени Куницын. Китабым Къайсынны кючю бла чыкъгъан эди, алай а, керек болса, Куницын да къошуллукъ эди — анга ишек джокъду. Аллай деменгили адам эди ол.
* * *
Ишутин бла Куницынны эсгере, олсагъатда ВЛК-да окъугъан, поэт Сергей Мнацаканян былай джазады:
«Экономист Михаил Иванович Ишутин высказывал по тем временам абсолютно крамольные вещи. Он утверждал, что в СССР нет экономики как таковой и скоро страна превратится в страну мешочников. Он не знал, что у этого слова из давних лет скоро появится синоним и страна превратится в общество множества «челноков» и незначительного количества олигархов».
«Как громовержец всходил на кафедру Георгий Иванович Куницын. Вот у кого следовало бы поучиться темпераменту нынешним худосочным поэтам. Георгий Иванович боролся, как ни странно, за марксизм-ленинизм. Он громил тех, кто исказил цитаты из Маркса и Ленина... Нет, не зря его вычистили из ЦК КПСС! Правда, разрешили преподавать и бороться за чистоту советской идеологии в студенческих аудиториях. Особенно яростно обличал Куницын невежественных руководителей страны — за то, что они вводят в народный обиход искажённые цитаты «классиков», сокращают и используют их в своих сиюминутных целях. Из этих цитат мне запомнились две. Первая - высказывание о том, что «религия - это опиум для народа», оборванная на мысли, что в данное время нет ничего лучшего, что народу можно предложить. Вторая цитата - тоже знаменитая - о том, что «из всех искусств для нас важнейшим является кино». Однако, если строго следовать «классикам», оно являлось важнейшим лишь для обучения производственным процессам»...
Кертисинде уа, Куницынны арасы властла бла таб тюл эди. Студенлеге окъугъан лекциялары ючюн да КГБ ызындан тюшгенлей, «ушакъгъа» чакъыргъанлай тура эди. Ёзге, Куницынны насыбы эди, аны студент аудиториядан айырмагъанлары. Китаблары басмадан чыкъмагъанлыкъгъа, кёлюндегин джаш тёлюге бетден бетге айтыргъа мадары бар эди. Алай болмаса, ол эртде ёлюр эди джюреги джарылыб.
Джырчы Сымайыл да тюшеди эсиме. Тюз сёзю ючюн кърал харам этиб, джазгъаны, ауазы да чыкъмазча этгенлеринде, аны джанын къутхаргъан дини, иманы болгъанды. Сымайыл дин назмулары бла, зикирлери бла, ауазы бла джарагъанды халкъына, айтырын бетден бетге айталгъанды адамлагъа.
Фахмулу адамла Кёк салгъан борчну толтурадыла — кеслери не бек къыйналсала да, хакъ сёзню айтмай къоймайдыла. Куницын да аллай адам эди. Къазауатда кёб кере джаралы болгъан, джурту, халкъы ючюн къазауатын а ёлгюнчю тохтатмагъан — пелиуан адам эди ол.
*Куницын Георгий Иванович (22.04.1922, дер. Куницыно, Иркутская обл. — 6.10.1996, Переделкино, Московская обл.). Окончив в 1942 году Черниговское военно-инженерное училище, служил на фронте сапёром. 30 сентября 1944 года при штурме Дукельского перевала был тяжело ранен.
Окончил в 1951 году истфак Тамбовского пединститута и в 1961 году Академию общественных наук при ЦК КПСС. В 1961 году стал кандидатом филологических наук.
В 1961 — 1966 годах работал в аппарате ЦК КПСС, дойдя до поста первого заместителя заведующего отделом культуры. Из-за разногласий со своим руководством был переведён в газету «Правда», но и там надолго не прижился, через два года уйдя в Институт истории искусств.
В силу разногласий с партначальством власть всё сделала, чтобы 16 мая 1968 года при первой защите докторской диссертации в Институте мировой литературы учёный совет Куницына «прокатил». Доктором философских наук стал лишь в 1971 году. Тема диссертации: «Искусство и политика».
26 февраля 1988 года опубликовал в «Литературной России» шумную спорную статью о русском национальном романе «Пришло ли времечко?». В начале статьи Куницын утверждал: «Национальный роман — духовное удвоение судеб своего народа. А судьбы у нас сверхсложные. Доросли ли мы до объективно честного разговора об этом? Рассуждать о романе, вобравшем в себя эпос, — это ведь исповедовать и пророчествовать, обе эти способности без длительной их тренировки у нас поослабли».
Куницын во весь голос чуть ли не первый поставил в этой статье такие замалчиваемые проблемы, как геноцид против русского крестьянства, который русский эпос осмелился отразить лишь этаким пунктиром и утверждение в современной русской литературе нового типа — холопа и барства («личина правды пришла вместо правды»). Вывод Куницына: «Надо избавиться от океана премированной литературы».
Надо ли говорить, что статья Куницына послужила началом конфликта редактора газеты Михаила Колосова с Юрием Бондаревым, закончившегося выдавливанием Колосова.
Последнее время преподавал в Литинституте. Посмертно в 1996 — 1997 годах в «Литературной России» были опубликованы письма Г.И. Куницына «архитектору перестройки» А.Н. Яковлеву.
«ОЙ ПУШКИНЧА УА КЪАЛАЙ ДЖАЗГЪЫН...»
«Ой, Пушкинча уа къалай джазгъын. Аны назмулары сууча барадыла». Бу сёзлени гитчелигимден башлаб да, эшитир керекли къалмагъанма. Алай а, джазыучуладан джангыз бири да «Пушкинни назмулары сууча нек баргъанларын» меннге ангылаталмагъанды ол заманда.
Тёртюнчю классда джазгъан бир назмучугъуму къарачай газетде басмалагъан эдиле. Махтагъан да этиб. Ёзге, энди къарасам, алада эм уллу халатха басым (ударение) тюз тюшмегенин санайма. Аны уа тюзетмегендиле не да манга «тюзет» демегендиле.
Назму уа — басым тюшген бёлюм бла басым тюшмеген бёлюмлени кёзюулешиб барыуларыды. Ол силлабо-тоника джорукъду Пушкинни назмуларын баргъан сууча кёргюзтген. Ол джорукъну билмегенлери, биле эселе да аны бла джазмагъанларыды бизде поэзияны тынч окъулурча этмеген.
Блокну оюму: «Как бы мы ни оценивали Пушкина - человека, Пушкина - общественного деятеля, Пушкина - друга монархии, Пушкина - друга декабристов, Пушкина - мученика страстей, все это бледнеет перед одним: Пушкин - поэт. Едва ли найдется человек, который не захочет прежде всего связать с именем Пушкина - звание поэта.
Что такое поэт? - Человек, который пишет стихами? Нет, конечно. Поэт, это – это носитель ритма».
Мени ол сабий назмучугъумда быллай тизгинле бар эдиле (басым тюшген джерлени уллу харифле бла джазама):
Да кёрлЮксе хауада
созулуб гыбЫ ауланы.
УзакъдагъЫ таулада
джангЫ тюшген къарланы.
Къарыусуз эселе да рифмала (кафиеле) бардыла: хауада — таулада, ауланы — къарланы. Алай а, рифмаладан хайыр болмай къалады, басым (ударение) тюрлю-тюрлю тюшюб, барын бузуб къояды. Аны себебли, бу тёрттизгин — назму болалмай къалады.
Пушкинни романындан:
«ОнЕгин дОбрый мОй приЯтель,
родИлся на брегАх НевЫ...».
Кёчюреме:
«ОнЕгин ашхЫ менИ шохУм,
туугъАнды джагъаларындА НеванЫ».
Назму болургъа унамайды. Сёзню сёз бла (буквально) кёчюргеним ючюнмю? Огъай. Ритм сакъланмагъаны ючюн.
Кёчюреме:
МенИ ашхЫ шохУм ОнЕгин
НевА джагъасындА туугъАнды...»
Ма энди бир кесек Пушкинни ритмине келише башлады.
Къарачай поэзия силлабо-тоника джорукъгъа кёчмегенди алкъын. Малкъар джаны кёчгенди дерге боллукъду. Алай а, къаллай ёлче бла джазылса да шийир, бир ритмге бойсунмай мадар джокъду. Ритм джорукъ бузулса, назмудан татыу къалмайды — аритмия къыйнагъан джюрекге ушаб къалады ол. Алай а, сакъат джюрек адамны кесин къыйнай эсе, «бузукъ» назму окъуучуланы, артыкъсыз да сабий халкъны, бек къыйнайды. Таб, поэзиядан, андан да озуб, ана тилден кёлюн чыгъарады сабийни.
Горькийни акъ назмусун — «Буревестнигин» (Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Между тучами и морем гордо реет Буревестник, черной молнии подобный.) — Биджиланы Асхат къалай кёчюргенине къарагъыз. Эркин кёчюргенди, акъ назмуну бир тюз назмугъа бургъанды. Алай а, назмуну магъанасын, ауазын, суратлау кючюн тас этмей сакълаялгъанды. Горькийни Буревестнигин Асхатдан иги кёчюраллыкъ бар эсе, сынасын къарыуун. Назмуну революцион ритмин сакълагъанды Асхат.
БОРАНБИЛГИЧ
Чал тенгизни
кенг тюзюню
тюз башында
булутланы
джел бир джерге
джоббу джыяд.
Тенгиз бла
булутланы
арасында
боранбилгич,
элияча
къаралгъанлай,
къатыб турад.
Ритмни юсюнден былай айтады белгили поэт Юрий Левитанский:
«А все же — все же разговор о ритме, о строфике, о стихотворных размерах — разговор не столь уж о частном. К слову, ритм вообще полагаю основой, самою душою стиха. Перефразируя Флобера, можно было бы сказать: ритм — это человек. В нем, в ритме, и осуществляется и живет поэтическая индивидуальность, неповторимость ее интонации, все ее модуляции и оттенки, ее речь живая, и голос, и жест. Поэзии нет без ритма, как нет дерева без ствола и ветвей.
Рифмы — они как цветы на дереве, и может не быть их вовсе. В ритме, как в генетическом коде, заключена программа. Без рифмы поэзия умеет вполне обходиться, и примеров тому сколько угодно, от того же Александра Сергеевича (и гораздо раньше) до наших дней, а без ритма поэзии нет».
Узун сёзню къысхасы: назму ритм эсе, ритмли назмулагъа кёчерге керекди къарачай поэзия да. Силлабо-тоника (ямб, хорей, анапест...) бизде орунлу болмай, ««Ой, Пушкинча уа къалай джазгъын. Аны назмулары сууча барадыла» дегенлей турлукъбуз. Излесек, кюрешсек, Пушкинни да сейирсиндирирча назмула джазаргъа уа боллукъбуз. Тамада тёлю джарты къойгъан ишни, джетиб келген фахмулу джаш тёлю баджарыр деб умут этебиз.
ПОЭЗИЯБЫЗНЫ КЪУЛАГЪЫНА АЗАН КЪЫЧЫРГЪАН
Джырчы Сымайылны хар бир назмусуну юсюнден бирер китаб джазаргъа боллукъду. Аны джазгъанларын тинтген адабиятчыладан хар бири — бирер джангы магъана табады Сымайылны назму тизгинлеринде. Алай кёб къатлыды, кёб магъаналыды, турусундан ташасы кёб Сёздю поэзиясы аны. Къарачайны ахыр Халкъ Джырчысы эмда Биринчи Миллет Поэти Семенланы Сымайыл болгъанына джангыз бир адамны ишеги джокъду.
Бизни адабиятха не бла багъалыды Сымайыл, не этгенди, не къошханды? Ким да ангыларча, къысха айтсакъ: бизни поэзияны къулагъына азан къычыргъан, Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан — буду Джырчы Сымайыл деген.
Бу затда кёреме адабиятыбызны аллында Сымайылны хизметин (заслугасын).
Иймансыз коммунист совет ёмюрде Сёзню бетинден нюрю къачыб, социалист реализмни бетон джагъаларындан чыгъаргъа мадар болмай, «течёт вода Кубань-реки, куда велят большевики» болуб тургъан заманда, Аллахха, поэзиягъа да кертилей къалалгъаны — бу затда кёреме Джырчы Сымайылны уллулугъун.
Фахмулары, билимлери Сымайылдан кем болмагъан джазыучула бар эдиле 1920-чы, 1930-чу джыллада. Алай а, ала Хакъ Кертиге тюл, совет властха, коммунист партиягъа къуллукъ эте эдиле. Биркюнлюк, бирджыллыкъ, бирёмюрлюк джазыучула эдиле ала. Аланы джазгъанлары ала къуллукъ этген джорукъ бла бирге тариххе кетдиле, Сымайыл а бизни бла къалды. Халкъыбыз саулукъда, Сымайылгъа ёлюм джокъду. Ёмюрлюк поэтни насыбы алайды. Къадары уа къалайды?
Къадары уа... Сымайылны ёлюмден сакълагъан таша кючле болгъандыла, ансы ол сау къалыргъа мадар джокъ эди. Таша кючле десем да, Аллах сакълагъанды Сымайылны дерге базынама. Ибилис джорукъ не бек кюрешген эсе да, Сымайылгъа Аллахха къаршчы, аны динине къаршчы бир сёз айтдырталмагъанды, джаздырталмагъанды. Иймансыз джорукъгъа, зулмугъа къаршчы уа Сымайылны ненча назмусу барды! Боллукъ эдиле ол адам ашаучу ёмюрде Джырчыны да къурутургъа. Властха къор-садакъа болуб, аны бегимлерине назмуларын, хапарларын дагъан этиб тургъан джазыучуланы огъуна къурута тургъан сагъатда, Сымайылгъа тиймегенлери адам ийнанмазчады. Аллах сакълагъанды аны — башха не айтыргъа да билмейме. Ёлюмден сакълагъанлыкъгъа — сынар керекли уа къоймагъанды.
1940-чы джылладан 1990-чы джыллагъа дери, джырларын джырлатхан, китабларын чыгъартхан къой, Сымайылны атын сагъыныргъа да къоймай эдиле басмада. Джаны саудан асрагъан эдиле Сымайылны. Анга джалгъан дау салгъанла эдиле аны джырларын, назмуларын тонаргъа кюрешгенле да. Онла бла джылланы зар адамла къралны, КГБ-ни да Сымайылгъа юсдюрюб, тин хазнасын а чача бере эдиле. Барына да джаны къыйнала, халкъыбызны эм уллу Джырчысы, Поэти 1981 джыл дуниядан кетди.
Аллай сынаудан, бюгюлмей, Сымайылча ёталлыкъ, аз адам болур. Тюзлюк хорларындан, китаблары басмаланырындан тюнгюлгенинде да, беш ууахты намазын къоймагъанча, назму джазгъанын да къоймады Сымайыл. Иманы кючлю болмаса, керти поэт болмаса, диннге, поэзиягъа да аллай бегимеклик къайдан чыгъар эди? Къаяда терекча эди Сымайыл — ийман, фахму кючю чыгъаргъан мийикликден къараб, халкъ джарсыуланы ачыкъ кёре эди да, халкъны кёлюн, джазыуун да джаза эди, юлгю болургъа да кюреше эди.
Ма алай ёлюб кетди Сымайыл — Аллахха, поэзиягъа да къуллукъ этгенлей, зикир, назму джазгъанлай, миллет кийимин юсден тешмегенлей. Бармы эди бизни джазыучулада, Джырчы Сымайылча, руху бла да, сёзю бла да, кийген кийими бла да бизни тюшюндюрюб, «динибизни, тилибизни, джуртубузну — адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакълайыкъ» деб, тургъан? Джокъ эди. Бюгюнлюкде да джокъду.
Бюгюнлюкде да бардыла Сымайыл бла кюрешгенле. Менделеевни таблосуна ушаш Поэзия таблода, Сымайыл алтын орнуна тюшгени, алагъа уа анда орун табылмагъаны тынчлыкъ бермейди алагъа. Ала ангыламагъан бир зат: оноучулагъа, къуллукъчулагъа ариу айтыб, къралны, джорукъну махтаб - «Халкъ поэти» деген атны боллукъду алыргъа. Алай этиб, ишге, къуллукъгъа кирирге да боллукъду, Поэзиягъа уа – огъай. Ёзю, сёзю да Хакъгъа къуллукъ этмегеннге, Поэзияны эшиклери джабыкъдыла. Не келсин, алагъа Поэзия юйню эшиклери, терезелери да джабыкъ болгъанлыкъгъа, ала Юйню оджагъындан кирирге кюрешедиле ары. Кираллыкъ а тюлдюле – юслери, бетлери да къаралыб, джалын, къурум джугъу болуб чыгъарыкъдыла да, айланныкъдыла алай...
Бизни поэзияны къулагъына азан къычыргъан, Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан закийибизди Семенланы Сымайыл.
Джигитле Минги Таугъа чыгъадыла да, аны акъ башын сылаб, ызларына къайытадыла — андан ары джол джокъду. Сымайыл да алайды: аны поэзиясыны мийиклигине чыгъалгъанны башы джулдузлагъа тийиб тебрейди — алай джууукълашады адам Кёкге. Бизни поэзияны къадау ташы да, тёппеси да Сымайылды. Минги Тау дегенлей, тау да, джыр да тенгден тюшедиле эсге. Минги Тау джуртубузну белгиси болгъанча, Сымайыл да поэзиябызны аллай белгиси болуб бошагъанды. Сымайылгъа бара тургъан бла Сымайылдан келе тургъан джазыучуладыла бизни адабиятха юлюш къошаллыкъла. Башха джолну баргъанла — ала джангылгъанладандыла неда аджашханладандыла. Аладан джукъ да сакъламайма мен. Минги Тау а — бирди: Кёкден, джерден къарасакъ да, ауалдан, ахырдан къарасакъ да. Ол белгисиди халкъыбызны, джуртубузну, поэзиябызны да.
* * *
Сымайылгъа алкъын тыйыншлы багъа берилмегенди. Зар адамланы, джалгъан дау айтыучуланы палахларындан, Джырчыны ёмюр джарымны тутмакъда тургъан поэзиясы халкъына энди къайыта башлагъанды.
Биз къаллай адамны тас этгенибизни ангылатыр ючюн айтайым.
Малкъарда Мёчюланы Кязим, Къулийланы Къайсын, Шахмырзаланы Саид, Отарланы Омар, Къудайланы Мухтар кимле болгъанларын барыбыз да билебиз. Къарачайда ол адамланы барыны да орнун туталлыкъ адам эди Джырчы Сымайыл.
Сымайыл джырлары, назмулары, зикирлери бла белгилиди. Алай а, Сымайыл динден терен хапарлы болгъаны, кесини джырларын уста джырлагъаны, мийик дараджада джазылгъан шийирлери бла чеклениб къаллыкъ адам тюл эди...
Халкъ сюргюнден джуртуна къайытхан 1950-чю джылладан сора, Ана тилибизни Сымайылча билген, Ата джуртубузну джерин, сууун, тауун, аланы ёмюрден бери джюрюген атларын Сымайылча билген, джыр, тебсеу традицияланы, халкъ тёрелени Сымайылча билген, нарт таурухланы Сымайылча айталгъан адам джокъ эди Къарачайда. Халкъыбызны эм онглу, эм билимли, эм фахмулу адамларын сталинчи джорукъ, къазауат, сюргюн къурутхан эди.
19-чу ёмюрде туууб, 20-чы ёмюрню бютеу палахларындан ётюб, халкъыны сау къалгъан джарымы бла бирге сюргюнден къайыталгъан насыблы адам эди Сымайыл. Ёзге, кеси къайытханлыкъгъа, Сёзю тутмакъда турду. Сёзюню азат болгъанын кёрмегенлей, 1981 джыл дуниядан кетди Сымайыл.
Бизни илму-излем институтубузну къуллукъчулары 1957-1981 джыллада Сымайылдан кёб зат джазыб алыргъа боллукъ эдиле — джерибизде ёсген хансланы атларындан Кёкде джулдузланы атларына дери. «Халкъыбызны ёмюрледен келген тарихин, тилин, культурасын, джашау тёрелерин Джырчы Сымайылча билгеннге, айталгъаннга тюбемегенме»,- деб джазгъан бир къагъыты эсимдеди Дудаланы Махмутну. Махмут а — 1940-чы джыллагъа дери Къарачай илму-излем институтну тамада илму къуллукъчусу болгъанды. Ана тилибизге суу уста, адетден-тёреден терен хапарлы джазыучу эди Сымайылны джашы Азрет да. Алай болса да, «Атама джетерге уа къайда» деб, сукъланнганын, ёхтемленнгенин да билдириучен эди.
Ма аллай адамын тас этгенди Къарачай 1981-чи джыл. «Бир адамгъа алллай бир багъа бериб, файгъамбармы болгъанды ол» дегенле, дерикле да бардыла. Сымайылгъа файгъамбарды деб ким айтады. Алай а, бир Адам халкъны джазыуун тюрлендирирге боллукъду керекли заманда керекли джерде болса. Бир ёгюзню бойну бла бир эл суу ичгени белгилиди. «Роль личности» деб, бош айтмайдыла. Керекмиди юлгю?
Къарачай округну, Къарачай-Черкес областны, Къарачай областны да къуратхан ким болгъанды? Алийланы Умар.
Неда малкъар адабиятны аякъ юсюне салыб кетген кимди? Къулийланы Къайсын.
Бир адамны магъанасы халкъыбызгъа, маданиятыбызгъа ма алай уллуду. Бизни культураны, адабиятны тирилтирге Сымайылны да къолундан келлик эди. Алай а аны джолун кесдиле — ауазы эшитилмезча, джыры, назмусу басмаланмазча буруула салдыла. Алай бла Халкъны бурундан келген джыр-тебсеу адетлери, тёрелери бузулдула. Назму джазыу да властха махтау салыугъа, алгъыш этиуге бурулду. Акъ сёз Хакъ сёзден чыкъгъаны унутулду. Сёзню хакълыгъына, акълыгъына тюл, социалист реализмге, коммунист партияны бегимлерине, бюгюннгю кърал режимге келишемиди, келишмеймиди деб, поэзиягъа алай къаралды. Къайсын кеслеринде тау поэзияны ёрге тартыб, дуния дараджасына чыгъаргъан сагъатда, бизде адабият башчыла литературабызны артха, 1930-чу джыллагъа тартдыла. Анга шагъатлыкъгъа эки юлгю келтирейик — бири 1937-чи джылдан, бири да 1982 джылдан.
Бютеу дунияны пролетарлары, бирлешигиз!
КЪЫЗЫЛ КЪАРАЧАЙ
№156(1406), 22 ноябр 1937 джыл. Микоян-шахар.
ВКП(б)-ни Къарачай обкому бла облисполкомну органыды
КЪАРАЧАЙ ПИСАТЕЛЛЕНИ СОЮЗУНДА КИМЛЕДИЛЕ?*
Къарачайны революциягъа дери кесини басмасы, джазыучулары болмагьанды. Октябр революцияны кючюнден Къарачайны кесини басмасы, окъууу болду. Ленинни-Сталинни миллет политикасыны тюзлюгю бла джюз джылланы унугъуб, патчахлыкь джолунда эзилиб келген Къарачай миллетде уакь-уакь басдырылыб, тотланыб тургьан фахмула, талантла ачыла башладыла.
Класс джау да бу кёзюуню унутмагьан эди. Аны уу къолу былайгьа да джетген эди.
Халкъны джауу, буржуа миллетчи Гюрджю улу кесини джырчысын, биринчи таянчагьы, уллу апендини джашы Ёртен улун Къарачай джазыучуланы башына салгъан эди. Ёртен улу кесине биринчи задачагьа Гюрджю улу бандитни Маурер шпионну махдагьанны сала эди. Ол, ёсюб келген джаш тёлюге, джаш джазыучулагьа, джырчылагъа къаш-баш тюйюб сууутхан болмаса, не аз да болушмай эди.
Ёртен улу кесини Союзуна членнге буржуа миллетчиле, Гюрджю улуну биринчи джакълары Къаракёт улун, Батча улу А-К-ни, Гебен улун алгьан эди. Кёб турмай алагъа Байкъул улу да къошулгьан эди.
Бу класс джауланы джыйымдыгъы Гюрджю улуну ышыгъы бла не сюйселе аны этиб тургьандыла. Ала Къарачайны бюгюннгю джарыкь къууанчлы, насыблы джашауундан, болумну тюрлениуюнден, джаш тёлюню ёсюмюнден, окъуудан, эркинликден, таулу тиширыугъа ачылгъан джолладан, Ленинни-Сталинни партиясыны къадарын-хорламын джазаргъа сюймей эдиле. Ала джашаудагъы кертини джазмай эдиле. Аланы къуру да баш темалары апендиле, попла бола эдиле.
Былай бла талай джыл тайышхандан сора къарачай «писателлеге» тамадагьа Байкъул улу Дауут тюшдю. Дауут да, Ёртен улуну джолундан джалламагьанды. Ол да аны онг къолу эди. Дауут писателлени союзундан ол бандит шайканы чачалмагъанды. Кеси да алагъа къошулуб, аланы бирлери болгьанды. Байкъулланы Дауут тамадалыкь этиб, халкъны джауу, предатель, бандит Аппа улун биринчи этиб членнге алгьанды. Андан сора класс джауланы Боташланы Абидатны, Биджиланы Асхатны, Эбзеланы Шахарбийни членнге, Орус улу Махаметни кандидатха алгьанды. Орус улу Махаметни не китабы, не сборниги чыкъмагьанды. Аны Устав бла кандидатха алыргьа да болмай эди. Байкъул улу бла Аппа улу бандит аны къарачай писателлеге къагьытчы этген эдиле. Не ючюн десенг, Орусланы Махамет Аппа улу бандитни биринчи переводчиги эди. Кёб турмайын аны биягьы экиси обллитогьа салгьан эдиле. Байкъул улу бла Аппа улу сюйгенлерин джазыб, Орус улу да лито бериб, басмагъа ийиб къояргъа таб бола эди.
Орус улу Махамет кеси кимди? Ол эм ачы класс джауланы такьмакъларыды. Аны Гюрджю улу Первомайскийден рабфакга келтириб, Къаракет улу Исмайыл бла тилин бир этиб, Къаракет улу класс джау да аны, башха ауругьанла бола тургьанлай, законсуз курортха эки айгьа «солургьа» ийген эди. Андан къайтханлай, Аппа улуну
буйругьу бла Кипкеланы М. аны редакциягьа алгьан эди. Редакцияда Орус улу Махамет, белгили акъ офицерни къызы - буржуа миллетчи Орусланы Аминада сау 3
айны джашагъанды. Орус улу М. Гюрджю улу джауну махдаб, джыр джазгъанлай, Гюрджю улун разоблачон болгъанын эшитиб, джырны джыртханды. Махамет Аппа улуну биринчи переводчиги эди. Ол литода ишлегенинде да Аппа улуну «Къара кюбюрюн» газетде чыгъарыргъа эркинлик бериб тургьанды. Ол джаш джазыучуланы, джазаргьа тырмашханланы сууутуб, артха ыхдырыб, тыяргьа кюреше эди. Быллай ачы класс джау, комсомолдан контрреволюцион сёзлери ючюн къысталгъан Байкъул улуну биринчи къагьытчысы эди.
Къарачайны писателлери кимле болгьанларына, ала не ишлегенлерине, не бла кюрешгенлерине киши эс бёлмей эди. Алай бла класс джауланы бетсиз джыйымдыгъы, кеслерине писателле атаб: Ёртенланы Азрет, Къаракетланы Исса,
Аппаланы Хасан, Гебенланы Гемма, Батчаланы А-Керим, Боташланы Абидат, Биджиланы Асхат, Байкъулланы Дауут, Орусланы Махамет, Гербек улу А-Солтан класс джау бла тиллерин бир этиб, бир джырларын талай кере чыгьарыб, Орусдан къарачай тилге терсине кёчюрюб, законсуз, джюзле, мингле бла ачхала алыб тургьандыла.
Ол къауум Къарачайны белгили халкь джырчысы Семенланы Исмайылны бу арт джыллагьа дери кёрмегенча, билмегенча этиб тургъандыла. Аны быйылгъа дери писателлени союзларына алмагъандыла. Ол джыйымдыкь къауум джаш тёлюге, литературагъа талпыгъанлагъа джол бермегендиле. Аланы не джаны бла да чырмаргъа, тыяргьа излегендиле. Халкъны эсин политикадан башха джары бурургъа кюрешгендиле.
Барыбызны да, артыкь да джаш тёлюню борчу: аланы джазгъанларын окъуучуланы арасындан къурутургьа, ёсюб келген джаш тёлюге, литературагьа тырмашханлагьа болушуб, энтда ол класс джаула ачыкъламагьан фахмуланы, талантланы ачыб, миллет тюрсюнлю социалист магъаналы культурагъа эркин джол бериргеди.
Област организацияла къарачайны писателлерини ишлерине, къалай эмда не зат джазгьанларына къараргъа, эс бёлюрге керекдиле.
Осман Хубийланы
*(Статья "Къызыл Къарачай" газетде басмаланнганыча бериледи).
«МАРДА ЭМДА ДЖУУАБЛЫЛЫКЪ БОЛМАСА.
Адабиятха джангы адам къошулгъаны меннге къууанчды. Нисанны биринчи къол джазмасы мени кёлюмде джарыкъ ыз къойгъанды. Аны сюзген сагъатда анда-мында тюбеген иги джерлерин разы болуб чертген эдим. Назмучулукъда кесини джаяу джолчугъу болгъанча кёрюннген эди кёзюме...
Лайпанланы Билалны «Бусакъла» атлы джангы къол джазмасы къарачай тилде джазылгъанды, 110 назмудан къуралыбды, чапракъ саны – 130. Мен игиге санагъан назмула быладыла: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакъ джулдузгъача, суу да – тенгизге», «Сюйгенле» эмда башхала. Ай медет, быллай назмула бек аздыла. Ала бла бирге, къол джазмада уллу кемликле бардыла.
Биринчиси, бир къауум назмуну тематикасыны абстракт кемлиги барды.
Экинчиси, кескин класс-сыныф къарам джокъду.
Ючюнчюсю, авторну иннет джангылычлары эмда диннге баш ургъаны кёрюнеди.
Тёртюнчюсю, назму джорукъну бузады.
Бешинчиси, сёзюнде марда эмда джууаблылыкъ джокъду.
Бу бары да Билалны назмуларын къуджур эмда ангылашынмазча этедиле. Юлгюле келтирейим:
Къыйын кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Халкъланы шохлукъларына, къарнашлыкъларына къаршчы келген оюмду бу. Окъуучуланы не этерге чакъырады автор? Быллай назмула социалист реализмге келишедиле дерге базмам. Быллай джангылычла къол джазмада кёб тюбейдиле.
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда,
Деген кюнлерим да болду.
Джерде эки тюрлю дуния, эки тюрлю джашау барды. Тенглик болмагъан, зор капитал дунияны юсюнден Нисан айтханча айтыргъа боллукъду. Бизни совет джамагъатны адамы уа былай айтыргъа къалай болады?
Къол джазмада дюрген сёзле, тизгинле да джетишедиле:
Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Къайда былайда иннет магъана не да суратлау дараджа? Поэзия джокъду былайда.
Нисанны диннге баш ургъаны да ачыкъ кёрюнеди:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Адамланы джаханим бла къоркъутургъа уа неге керекди? Бу молланы фатауасыды, шайыр а, табигъатны назму сёз бла къорууларгъа чакъырыргъа борчлуду. Ол бизни совет социалист принциплеге таяна джазаргъа керекди.
34-чю бетде «Эки сагъыш» деген назмуну бир тизгини былайды: «Файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Нисаннга иннет тазалыкъны баш дараджасыча кёрюнеди файгъамбар джуууннган кёл. Къуджур тюлмюдю? Дин кёллюлюк кёб назмусунда кёрюнеди:
Сен келтирген назму китаблагъа,
Тау башлагъача, алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
Къуджур тюлмюдю, къууанчын кёргюзтюрге автор башха тенглешдирир зат табмагъаны?
Лаупан улу дуния проблемаланы да кёлтюреди. Эталмазлыкъ затын айтады:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Дуния поэзияны эм джарыкъ джулдузлары да тюрлендиралмагъандыла дунияны. Ала боюнларына аллай уллу борчну алгъан къой, кеслерине поэт дерге да тартынадыла. Бизни заманны онглу поэтлеринден бирини, Къайсын Къулиевни айтханын басмалагъан эди талай джыл мындан алгъа «Адабият газет»: «Ёмюрде да мен кесиме поэт демейме. «Мен поэтме» дерге къалай боллукъду, мен назмучума». Ма алай тартынады поэт дерге керти уллу поэт Кайсын Кулиев. Билал а, къарачай тилде чыкъгъан джангыз бир гитче китабчыкъны автору, айтады:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Билал бир-бирде санат сёзню, поэзияны магъанасын, борчун ангыламагъанына шагъатлыкъ этген тизгинле кёбдюле къол джазмада:
«Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Быллай тизгинлени тизиб барыргъа боллукъду, алай а, заман да, мадар да болмагъаны себебли, мен бир-бирлерин айтама. Билалны къол джазмасы иннет, суратлау джаны бла да къарыусузду. Лайпан улу биринчи китабчыгъы кёб къатха иги эди, бу биз сюзе тургъан «Бусакъла» атлы къол джазмадан эсе».
КОГДА НЕТ ЧУВСТВО МЕРЫ И ОТВЕТСТВЕННОСТИ
Каждая встреча с новым именем в литературе для меня является особой радостью. Знакомство с рукописью первой книжки стихов молодого карачаевского поэта Биляла Лайпанова оставило в моей душе светлый след. Во время ее обсуждения я с удовольствием цитировал отдельные удачи. Мне показалось, что автор имеет свою поэтическую тропинку.
Новая рукопись Б. Лайпанова «Тополя» написана на карачаевском языке и состоит из 110 стихотворений. Объем 130 страниц. Среди разных в ней встречаются удавшиеся стихотворения, стофы и строки. На мой взгляд, к лучшим относятся следуюшие произведения: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакь джулдузгьача, суу да — тенгизге», «Сюйгенле» и другие. Мне думается, эти стихотворения являются продолжением тех удач автора, о которых я говорил при обсуждении первой книги. Но, к сожалению, их совсем немного.
Наряду с определенными удачами в данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения.
Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью,
во-вторых, нет четкого классового подхода,
в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами,
в-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи,
в-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности.
Это все делает стихи Б. Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным, я приведу примеры:
Бир джетген кюн таулугьа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.
Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:
Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.
Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не освобождена от грубых строк и слов:
Улурум келди джулдузлагьа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгьаным себебли
Назму джаздым да, сизге окъудум.
Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения. У автора заметно преклонение перед религиозными культами:
Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.
Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.
На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагьыш» встречается строка: «файгьамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно. Религиозное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:
Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагьача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягьа
Баргьан дин ахлусу, окъуй Къуранын
Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.
Автор часто берется за мироваые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:
Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракь этеригем аны.
Алай а мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!
Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами. Приведу несколько строк из одной статьи, опубликованной несколько лет назад в «Литгазете»: «Майя Борисова как-то вспоминала, что во время традиционной встречи в югославском городе Струге переживал гнетущую неловкость один из значительнейших поэтов нашего времени Кайсын Кулиев
— Не представляю себе, — жаловался он вечером, как я произнесу во
время выступления «мы — поэты!». Я никогда не именую себя поэтом. Разве можно сказать: «Я - поэт!», «Я стихотворец! ...».
Так говорит действительно великий поэт Кайсын Кулиев, а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билял Лайпанов заявляет:
Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.
Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Список таких строк можно было бы продолжить, но из-за неимения времени и возможности я называю только отдельные. Как видно рукопись страдает от идейных и художественных недостатков. На мой взгляд, первая книжка Лайпанова была намного лучше, чем рукопись «Тополя».
12 января 1982 г. Назир Хубиев
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР АЛФАВИТНИ ЮСЮНДЕН
1
Къарачаймалкъар алимле джыйылыб, бир алфавитде тохтаргъа келишгенлери уллу ишди. Араны айырыб тургъан джангыз бир хар(и)ф эди: «дж» бла «ж». Энди «ж»-ге къуйрукъ тагъыб, эки джанында да бирча джюрюрча этдиле. «Къурудан къуйрукъ да иги» дегенлей, башха мадар табылмагъан эсе, болсун алай. Араны айырыб тургъан харифни оноуу этилди, Аллахха шукур.
Мени оюмум: къалгъан харифлени тюрлендирирге керек тюлдю. Ала Къарачайда, Малкъарда да бирча окъуладыла, алагъа халкъ юрениб бошагъанды. Айрылыкъ кетсе болду. Ансы ол къуйрукълу харифлеге халкъны юретген бек къыйын боллукъду. Компьютерде да аланы салыр ючюн, ауушдурур ючюн тиеклени басыб тургъан таб тюлдю. Тюрлендире тебресек, бютеу алфавитни да тюрлендирирге боллукъду. Алай а, биз кирилл алфавитден кеталлыкъ тюлбюз, латинчагъа кёчерге къоярыкъ тюлдюле, орус харифлени къулакълы, къуйрукълу этиб барыу да иги иш тюлдю.
Аны себебли, эки джаны да къабыл этген къуйрукълу «Ж» бла тохтаб къалыргъа керекди. Халкъ юрениб тургъан алфавитни не къадар аз тюрлендирирге керекди. Алайсыз, къатышыу башланныкъды: сабийле, уллула да иги кесекни барлыкъдыла абызыраб. Хайырындан зараны озарыкъ ишди ол.
Бизни уллу алимлерибиз — Алийланы Умар, Хабичланы Магомет да — ол джангыз харифни бир этерге кереклисин айтхандыла. Бюгюн да сёз бла кюрешген кёб адам бла сёлешдим Малкъарда, Къарачайда да. Ала да ол джангыз харифден башхасына тийилмезин излейдиле.
Комиссия башхаланы оюмларына да эс бёлюр деб, умут этеме.
Лайпанланы Билал,
КъЧР-ни халкъ поэти, КЧГУ-ну сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны (МТА) сыйлы академиги.
2
Мектубдан:
«Мен Ч. Фатимама. Мен форумгъа киралмайма, амалынг бар эсе, мен джазгъанны ары бир сал. Кёлюмдегин Комиссиягъа, къалгъанлагъа да бир айтайым. Созмай, къысхасы бла.
Мен КЧГУ-ну бошаб, ана тил бла литературадан дерс бере тургъанма школда. Бусагъатда джангы алфавит кереклиси джокъду — кёбден бери джюрюген харифле бизге джетишедиле. «Дж» харифни «дж» деб окъургъа излемеген, «ж» деб окъусун, «з» деб окъусун. Кирилл харифлеге мюйюз салгъан, къуйрукъ битдирген неге керек болуб къалды?
Проблема алфавитде тюлдю. Анала школгъа келиб, сабийлерибизни ана тилни дерслеринден бош этигиз деб, кюрешедиле. «Сабийлеригизни халилерине, дерслерине да эс бурмайсыз» десенг, тюйюшюр къан аладыла. Ма андады проблема — халкъ ана тилин харам этиб башлагъанды. Ол зат бла керекди кюреширге.
Бюгюннге келишген, тышы-ичи да кёзге илинирча дерс китабла керекдиле. Ма аланы джазыгъыз, чыгъарыгъыз. Агъачы иги болсун, саны кёб болсун — бютеу школлагъа джетерча.
Алфавитге уа тиймегиз — тилибизни ёлтюрюрге излемей эсегиз.
Алфавитни къатышдырыб башлардан алгъа устазлагъа да бир соругъуз, халкъгъа да бир соругъуз. Алфавит тюлдю тилибизни ёлтюрюб баргъан — кесибизбиз.
Аюню кесин кёре тургъанлай, ызын нек ызлайсыз? Алфавитде тюлдю иш. Керти проблемала бла кюрешир орнуна — харифле бла къазауат этесиз. Заманыгъызны да, къыйыныгъызны да бош зыраф этмегиз — бусагъатда сиз къурашдыра тургъанны халкъ унарыкъ тюлдю. Къарачай шахарда мен окъугъан институт(университет) да.
Сагъыш этигиз.
3
«Арбаз къынгырды да, ийнек сауалмайма» дегенди бир къыз къачан эсе да. Аллайын, ана тилибизни билирге излемегенле, гюнахны алфавитге кюреб кюрешедиле. 60-70 джылны узагъына бизге халал къуллукъ этген алфавитни бир хатасы джокъду. Орфографиябыз да барды. 1960-чы джыллада Алийланы Умар джарашдыргъан дерс китаб бла Къарачай, Малкъар джаны да хайырланыб турдула. «Дж» хариф бла джаза эдиле Малкъарда да. Энтда, малкъар джаны «дж» харифге къайытса, алфавитибиз бирча боллукъду. Ала аны унамасала, къарачайлыла «ж» деб джазсынла да, «дж» деб, айта турурла. Алай да болмаса, ол джангыз харифни эки джаны да разы болурча этиб, къалгъан харифле бла кюрешиу джокъду.
Кърал къачан да, бир даулетде джашагъан халкъланы тиллерин, адетлерин, алвавитлерин да бирча этерге — орусдача этерге кюрешгенлей келеди.
Араб харифледен айырыб, бизни латин харифлеге нек кёчюрген болур эдиле? Бизни джазыкъсыныб, болушуб кюреше болурму эдиле? Огъай. Алай бла бизни динден, Къурандан айырыб кюреше эдиле.
Дагъыда, бир он джылдан, бизни латин харифледен да айырдыла. Не ючюн? Бизни тюрк дуниядан, баты дуниядан айырыр ючюн.
Сора бизни кирилл харифлеге кёчюрдюле — ала бизге келишемидиле, келишмеймидиле — анга къарамадыла. Бюгюнлюкде да ол харифледен киши кеталмазча, бегимле чыгъарды кърал. Энди ол харифледен кеталмай эсек, ол харифлеге къулакъ, къуйрукъ къошуб кюреширге керекмиди? Турсунла тургъанларыча. Фахму болгъа эди ансы, ол харифле бла, джюрюб тургъан алфавитибиз бла нени да джазаллыкъбыз, айталлыкъбыз.
Кърал алфавитлени тюрлендиргени сайын, джангы алфавитни адамла билирча амалла къурагъанды. Биз алфавитни тюрлендирсек а, аллай амалла боллукъ тюлдюле. Юрениб тургъан харифлери бла огъуна окъургъа, джазаргъа унамай кюрешген халкъны, джангы алфавит бла уа тюбелек да тилден сууутурукъбуз.
Къралны политикасы халкъланы энчиликлерин сакълау, айнытыу тюлдю — аланы автономияларын, тиллерин, адетлерин къурутууду. Ууакъ халкъланы зор бла, хыйла бла болса да, эллеринден, джуртларындан айырыб, орус халкъны ичине тюшерча этиб кюрешеди кърал. Ууакъ халкъланы ассимиле этиу — буду къралны миллет политикасы. Аны ючюн излейди таулуланы тауларындан айырыргъа, оруслуланы уа таулагъа джерлешдирирге.
Турист кластерле да ол политиканы бир бутагъыдыла. Бизге производствода ишлерча мадарла керек эдиле, ансы джерибизни, адетлерибизни да къурута, солургъа келген минг-минг эсирик адамгъа къул-къарауаш болуу бизге не берликди? Тишликле этербиз алагъа, тиширыуларыбыз да биягъы джюн затчыкъларын сатаргъа кюреширле — олмуду тур.кластер бизге берлик насыб? Тур.кластерни иеси биз болсакъ — аны иши да бир башха. Обслуживающий персонал болургъа да къоярыкъмыдыла — ол да вопрос.
Бюгюн биз, ол устаз айтханлай, харифле бла къазауат этерге керек тюлбюз. Джерибиз ючюн, эллерибиз ючюн, тилибиз ючюн, эркинлигибиз, хакъыбыз ючюн кюреширге керекбиз.
Сабийле алфавит ючюнмю сюймейдиле китаб окъургъа? Огъай. Сабийле сюйюб окъурча дерс китабла джокъдула. Аланы джарашдыргъан сагъатда, авторланы ары джууукълукъгъа, танышлыкъгъа къараб салыргъа керек тюлдю. Дерс китаблагъа салыннган чыгъармаланы магъаналары терен, окъулгъанлары-айтылгъанлары тынч, суратлау дараджалары мийик болмаса, ким излер аланы окъургъа?
Алфавитни джангыртыугъа кетерик энергияны бизге бек керекли ишлеге берирге керекди. Тилибиз къуруб баргъан сагъатда, харифле бла кюрешмей, уллуракъ ишле бла кюрешилсе, хайырлы боллукъ эди. Алай демек — малкъарлыла бла бирликде джангы дерс китабланы чыгъарыу. Ол джангыз харифни оноуу созмай этиб, дерс китаблагъа къадалыргъа керекди. Ала дараджалары бла орус тил бла литературадан дерс китабладан къарыусуз болмазгъа керекдиле. Алфавитни тюрлендиребиз деб, джылла бла джыйыла, чачыла турурча заман къалмагъанды. Тилден хапарсыз болуб, энтда бир тёлю ёссе, сора, хар этгенибиз да «озгъан джангурну джамчы бла сюргенча» боллукъду. Бу барыудан барса, энтда бир джыйырма джылдан, бизге къаллай алфавитден да хайыр болмай къалырчады.