СтIал Сулейманан мемореальный музейдин–кIвалин тарихдай.
Алай йисуз,Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманаз гьукуматдин Къарардалди 1934-йисуз эцигай дараматдикай 1950-йисуз мемореальный музей ачухайдалай инихъ 60 йис тамам хьанва. СтIал Сулейманан музей-кIвал Дагъустандин гьукуматдин къарардалди I950-йисуз шаирдиз гьукуматдин харжидалди эцигай цIийи кIвалера ачухна. И кIвалера Сулейман вичин уьмуьрдин эхиримжи кьве йисуз яшамиш хьана. I933-йисан гатуз Сулейманан патав урусрин машгьур писателар Николай Тихонов, Петр Павленко, Владимир Луговской ва маса юлдашар атанай. Ноколай Тихонова вичин «Дагъларин рикI» тIвар алай повестда шаирдин дуланажагъдикай, ам яшамиш жезвай гьалдикай икI кхьизва: «Чун кьвед лагьай мертебада авай, мугьманар патал туькIуьрнавай утагъдиз гьахьна. Ина авай вири затIар адетдинбур, куьгьнебур, са тегьерда уьмуьрдин имтигьанрай акъатнавайбур тир. Рагъул цлакай иски рух куьрсарнавай. Маса са рух асунарнавай чилик кутунвай. КьацIарал, деб хьанвайвал, гьар жуьредин къаб къажах алай… Ам лап кесибдиз яшамиш жезвай, ада я гонорар, я поекар къачузвайди тушир. Адан тIвар машгьурзавай, амма и яшлу касдин яшайиш авайдалай гьикI хъсанардатIа, садани фикирзавачир.
За, гьеле вич сагъ-саламатзамаз, шаирдин кьулан гада Мирзеюсуфар уьмуьрдин юлдаш Стальский Къизтамавай, СтІал Сулейманаз гьукуматдин къарардалди эцигай кІваликай хабарар кьуна. Ада икІ лагьанай: «Музей хьанвай кІвал, ам зун гъайи 8 йисалай эцигайди тир. Къужа, Марият гъайидалай гуьгъуьниз, чпин гъилералди эциг хъувур кьвед лагьай мертабадин кІвалера санал яшамиш жезвай. Кьве хциз мехъерарна, чун гьар са хизан са кІвале, дармиле аваз акуна, гьукуматдин патай куьмек яз, цІийи дарамат эцигдай меслят хьана. А вахтара чилер гьукуматдин ихтиярдиз атанвайтІани, гьар са чкадал виликан иесийрин тІварар аламай. Чи къужадиз кІвалер эцигун патахъай Жаватан багъ алай, вини кьиле – «къамбарар» тІвар алай чкада эцигун меслят къалурна. Къужадиз а чка хуш атанач. Адаз, вичин веледриз мукьва чка кІанзавай. Гьар гьикІ ятІани, алай вахтунда музей хьанвай чка Гьажимирзейрин миресар тир Шагьимерденрин, Ибрамхалилрин (эхиримжи шаирдин руш Зубаржатан уьмуьрдин юлдаш тир) чил тир. Къужадиз чарабурун вил галай чкадал эцигай дарамат кІанзавачир. Веревирдер авурла, ам вичин куьгьне кІвалин патав гвай. Эхир хьи, къужади, масадбуруз чир тавуна, Шагьимерденав, са манат пулунихъ руьпе къуьл гузвай чІавуз, къаридивай чир хьайивал, 100 манат пул вахканалдай».
1934-йисуз гьукуматдин харжиналди, шаирдиз кІвалерикай дарвал аваз акуна, адаз цІийи дарамат эцигунин къарар акъудна. Дараматдин кІалубар хуьруьн муаллим Нурдинов Зияудинов чІугваз туна, устІарвилер Имирбиге, Рамалдана, Навруза, Гьажимурада, кьуланстІалви Къазагьмеда, гегьенш шуьшебендда ва дакІарра шуьшеяр Саиджамала тунай. 1950-йисалай музей ачухайла, адан сифте директор музейдин директор муаллим Шайдаев Шагьвеледакай, Садыки Мегьамед-Гъалиб хьана. Гъалиб Садыкьиди, Стальский Мирзеюсуфакай хьана. Мирзеюсуфа кІвалах авуна.
Агъа – СтІалрин юкьван школада гзаф йисара директорвилин везифаяр кьиле тухвай Абдулмежидов Абдуселим муаллимди вичин рикІел хкунра, Дагъустандин халкьдин шаир СтІал Сулейманаз эцигай кІваликай арадал атай мемореальный музейдин гьакъиндай икІ кхьизва: «Музейдин тарихда виридалай бегьерлу девир I970-I980 лагьай йисарал гьалтзава. I970-йисарин юкьварилай башламишна музейда, адан территорияда, адалай къецени еке дегишвилер, цIийи вилер турдалай кьулухъ КПСС-дин Сулейман-Стальский райондин I-секратарь Ибадуллагь Тагирован чамишмишевилерни нетижа яз музейдиз туристрин кьве маршрут ачухна: «Дербент-Ашагастал», «Рубас-Ашагастал». Нетижада Советрин Союздин вири чкайрай, вири республикайрай- Беларусиядайни Украинадай, Молдавидайни Прибалтикадай, Кавказдайни Средний Азиядай, Россиядин Европейский паюнайни Уралдай, Сибирдайни Дальний Востокдай, Казахстандайни Якутиядай- майдин сефте кьилерилай башламишна октябрдин вацра акьадалди туристар ахмиш хьана. Са бязи шегьеррай месела, Москвадай, Ленинграддай, Казандай, Мурманскидай, Новосибирскидай йиса са шумуд группа туристар къвез хьана. Музейдиз атай, адан экспозициядихъ галаз таниш хьайи и ксари чIехи шаирдикай хъсан келимаяр фикирар лагьанва».
Вич, 1949-йисуз, гьеле Айна дидедал чан аламаз, Мусаиб Стальскийдин тяй ва дуст яз, абурун кІвализ физ, лап мукьувай чидай чи машгьур хуьруьнви Мегьамед-Гъалибаз Махачклада мугьман хьайила, музейдикайни ихтилатар кватнай. «Им 1950-йис тир. Хуьруьн къене музейдин дарамат хьун – цІийи кар тир. Шегьерриз тамашмир. Абурухъ еке тарих ава, тежриба авай пешекарар ава. Хуьруьн школада муаллим яз тарсарни гайила, закай музейдин директорни хьуни, зи азад вахт къакъудзавай. Шегьерра авай музеяр тІимил ятІани заз таниш тир. За эвелимжи яз, музейдин экспонатар кІватІдайла, шаирдин пек-партал, адан кІвалин къаб-къажах, вичи зегьмет чІугур майишатдин алатар, гьатта ам къугъвай чуьнгуьрни кваз кІватІна. И карда заз абурун хизанри, иллаки Мирзеюсуфа еке куьмек гана, хъсан меслятар къалурна. И карда ада вичини еке пай кутуна. Шаирдин акъатай ктабар, адан суьретар, ганвай гьукуматдин наградаяр, са-садахъ авуна, кьилдин кьацІарал эцигун анихъ амукьрай, Мусаибан гъилин хатІарин чарар, шикилар, музейдиз атана тамашайбурун фикирар лугьудай махсус ктабни кваз, за арадал гъайи затІар я. Шаир вич эхирмжи рекье гьатдалди яшамиш хьайи кІвале, райондин, республикадин кьилерихъ галаз рахаз, алакъа хуьзвай телефон, за саламат хвена. А чІавуз шаирдиз багъишай «Эка» машин, райондин милицадин идарада, ишлемишна, кІеняй акъуднаваз амай. Са гафуналди, жува кІвалах авур йисара, адакай тарифдинди хьаначтІани, шаирдин уьмуьрдиз хас чка авуна. Гуьгъуьнлай зан Махачкаладиз кІвалахал хъфейла, за музейдин чІехивал Мирзеюсуф Стальскийдив вахканай».
I975–йисалай инихъ музейдин директорвал шаирдин хтул ДР-дин культурадин лайихлу къуллугъчи Стальская Лидия Мирзеюсуфовнади ийизва. ЧIехи шаирдин музейда пуд лагьай сеферда туькIуьрунар кьиле фена. I987-йисан эхиррилай башламишна, I988-йисан майдиз куьтягьна. И сефердани ам ачухунин марекатда иштиракиз шаирдин ватандиз КПСС-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь Мегьамед Юсупов, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Председатель Мегьамедали Мегьамедов, Министррин Советдин Председатель Абдурзакь Мирзабегов, Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатов атанвай. Яру лент Расул Гьамзатовани Мегьамед Юсупова атIана. Музейдин кхьинар ийидай махсус ктаб Расул Гьамзатова ихьтин келимаяр кхьена: «Ингье чун мад сеферда Дагъустандин поэзиядин виридалайни кьакьан кукIушрикай сад тир, Агъа СтIалрин хуьруьнви зурба дагъустанвидин кIвале мугьманвиле ава. Заз якъиндиз са кар чида: Сулейманал гьеле чан аламазни адахъ гзаф кьадар мугьманар ва ярар-дустар авай. Ингье ам рагьметдиз фенватIани, къени сел хьиз адан кIвализ мугьманар къвезва. И кардин себебни ам я хьи, миллионралди инсанри, цIийи-цIийи несилри адан жавагьирриз икрамзава. Гьавиляй чIалан устаддин тIварни эбеди яз эзберзава. Адан кьадар–кьисмет Дагъустандин вири халкьарин кьадар–кьисметдихъ галаз сад Расул Гьамзатов I988-йисан 2 – июнь».
2009-йисуз, Сулейман-Стальский район, муниципальный тешкилатдин кьиле чи баркаллу лезги лидер авайла, СтІал Сулейманан музейдин багъда, элкъуьрна кьунвай чахчахра, музейдин вилик квай Дагъустандин литературадин «Шииратдин йикъар» кьиле тухузвай майданда къир цана, еке тир дегишвилер гьатна. Са гафуналди, СтІал Сулейманан мемореальный музей – дуьньядин кьуд патай къвез тамашдай, илгьам къачудай «Каабадин КІвал», ХХ асирдин Гомер халкьдиз багъишай Агъа СтІалрин хуьр – «Шииратдин Мекке» хьана лагьайтІа, зун ягъалмиш туш.
Лугьун лазим я хьи, музейдин директор шаирдин хтул Лида Стальский хьайидалай инихъ, хъсанвилихъ гзаф кІвалахар хьанва. Гьар са юкъуз, чІехи шаирдихъ галаз алакъалу экспонатар жагъуриз, экспозицияр цІийи хъувунин карда куьмекар гуз, илимдин къуллугъчи Мамедов Фейзудина гьакъисагъвилелди зегьмет чІугвазва. Патарилай, яргъа гьукуматрайни кваз къвезвай музейдин мугьманриз, туристриз Фейзудина, фикир желб ийидай суьгьбетар ийиз, шаирдин уьмуьрдин рекьерикай, адан яратмишунрикай икьван чІавалди течир крарикайни лугьузва. Им – абур гьамиша гьерекатда ава лагьай чІал я. Музей къвердавай гузел, девирдин тІалабунриз жаваб гудай, садра атайла, мад ва мад хквез кІандай макандиз элкъвена. Гьелбетда, музейдикай рахун патал гзаф вахт кІанда. Эгер музейда авай рикІел алакмукьдай келимаяр авай ктабра авунвай кьван кхьинрикай рахайтІа, а кар патал кьилди макъала кхьин герек я. Им за жуваз ван атай ва жуьреба-жуьре ктабрикай, хьайи эхтилатрикай кхьенвай куьруь материал я. Ада, чи газет кІелзавайвар музейдин дараматдин метлеблувиликай тІимил хьайитІани уях ийин.
Сажидин
СУЛЕЙМАНАН МУЗЕЙДА
СтІал шаир Сулейманан музейда,
Адан руьгьни ама хейлин затІарни.
Ада кутур багъдин къене къекъвейтІа,
Куьн ягъалмиш жедач, дустар, са тварни.
Гьар са тарак кІватІиз дерин фикирар,
Жавагьирар тесниф авур кас я ам.
Кхьин тийиз, хура кІватІай шиирар,
Чи девирдин Гомер хьуниз хас я ам.
Пушкинан тІвар алай дагълар, Болдино,
Лев Толстоян Полянани Ясная;
Тамашунал куьтягь тежер хазина,
Ерияр я зияратриз хаснавай.
Агъа СтІал, Сулейманан музейни,
Шалбуз дагъ хьиз, дережайриз еке я.
Югъ-къандивай аквазва ам гуьзелни,
Ам халкь патал «Шииратдин Мекке я».
Пушкин, Толстой, Сулейман,
Миллионриз шадвал гъизвай руьгьер я.
Гьар са девир патал рикІин эрзиман,
Йис-сандивай ширин жезвай бегьер я.