Сажидинан хейлин ширар халкьдин яратмишунрин дережадиз хкаж хьанва,
Папакайни жен тIапIахъан,
Жуван кIвале-жув тамада!
Япара-жен зуьрнедин ван,
Жедайвал даим тIамада!
(Темпелдин хиялар)
Шаирдин «Вун накь вучиз атаначир?» шиирни—вични фадлай халкьдин гегьенш къатара чкIанва:
Вири-къуват ахъайна за,
Садакьа хьиз, мал пайна за,
Элкъуьрдачир валайни за,
Вун накь вучиз атаначир?
Вилаятда машгьур и шиир гьи пачагьлугъда арадал атанваа? Гьи йисара арадал атанва? Темпелвал ва шкьакьвал жемятдин гьи къатариз хас хьанва? Шаирдин гьарай вуч паталди я? Гележегди адаз вучиз къурху гузва? Жемятар адан гъавурда акьунани? ТахьайтIа, жемятди шаирди вичи вич зарафатдиз вегьенваз гьисабзавани? Суалар гзаф! Амма I970-йисара кхьей шиирдиз жаваб пачагьлугъдин яшайишдин I990-йисари гана. Шаир шаир яз амукьна, ада вичин гьахъ I990-йисарани давамарзава. «Виликан фурс гумач хьи, дуст!» тIвар алай шиир кхьена:
Ях фидайдаз тагуз салам,
Яргъа шивдвй кьадай ви лам.
Дерин вацIа квахьна улам,
Виликан фурс гумач хьи, дуст!
Дагъустандин гъейри халкьарин литературрилай тафаватлу яз, лезги поэзиядин хейлин лайихлу векилар (белки, им тIебии карни я жеди) я виликан СССР-дин писателрин Союздин, я гуьгъуьнин Россиядин Федерациядин писателрин Союздин членар туш. Ихьтин лайихлу шаиррикай сад агъастIалви Сажидин Саидгьасанов я, агъастIалвини ваъ, Агъа СтIалдаллай Сажидин – тIварцIин сагьибди вичи и агьвалат кьетIендиз къейдзава:
«СтIалдаллай Сажидиназ и кардикай мах хьана хьи», -кхьизва ада «Ялтахан эхир» шиирда, Шиирдин тIвар, фикир це куьне. «Ялтахан эхир» я, «Ялтахдин эхир» туш. Гьам «ялтахан», гьам «СтIалдаллай» (Сулейманни «СтIал Сулейман» тир, «Агъа СтIал Сулейман» тушир) гафарихъ. гафарин тайин-кIалубрихъ чпин мана ава. СтIалдаллай агьалияр стIалвияр хьайила, сад стIалви тахьана, СтIалдал алайди яз амукьзава?
Вучиз «ялтах» гаф талукьвилин падежда «ялтахдин» тахьана, «ялтахан» я? Шиирда чкIанвай руьгьди вич тек са атIа хуьруьнви яз аннамишзавач, «ялтах» гафуни неинки шаирдин лирический игитдин къилихдин лишан, гьакI хсуси тIвар хьанва (талукьвилин падежда хсуси тIварцIин кIалубда ава), ам гъейри ялтахрилай тафатлу яз, бинедилай ялтах я, адан руьгь, беден, тIварни кваз ялтахламиш хьанва,
Сажидинан шиирри бязи алай аямдин гъейри шаиррин шиирри арадал тегъизвай веревирдер гьасилзава, Етим Эминан шиирри хьиз, СтIал Сулейманан шиирри хьиз. Лугьун хьи, са хуьре са булах ава, А булахдал вичин тайин тIвар ала, Дуьшуьш хьана булахдал са вакъиа кьиле физва, са пIир, са шейх илифзава, булахдални вакъиадин, пIирен, шейхдинн тIвар алкьалтзава. «Зак квайди са кесибвилин нукьсан я», келима шаир Сажидин галачизни мецерал алай, амма Сажидинан устад къелемдик адакай «Магьмуд стха» шиир хьана, келимани эдебиятда Сажидинан тIварцIихъ галаз алакъалу хьана, СтIал Сулейманан тIварцIихъ галаз «Алашадиз яна пурар, Нуьгдуьдиз чукур хьана хьи» келима хьиз.
Литературадиз кимин чIал герек я. Амма са кимин чIалавай литература идарани ийиз жедач. Литературадин эсеррин чIехи жуьреяр къачунни тайин, лап шаирдизни кимин чIал ам вад-ругуд шаир чIехи авур Агъа СтIалрин ким хьайитIани тIимил я, Сажидиназ асул гьисабдай кимин чIал бес жезва.
ТIямлу хуьрек вилик гъунугъ дакIандиз,
Гъиз, мекелди кьел вегьеда къажгъандиз.
Я аваран кек ягъзамач бажгъандиз,
Паб чIурукIа вердиш жедан, пагь бабай?!
(Пагь бабай)
«Жедани» гаф «жедан» хьиз ишлемишун кимин чIалан таъсир я. «Жедани» гаф шаирдин цIарцIе гьакь тийидайла бес вучда? - жузун мумкин я. «Жедани» гафунин гьам литературадин, гьам кимин чIала кьабул хьанвай жуьре женни - ава, жуьре шиирдин цIарцIе ишлемишни ийида.
Шиирдин цIарцIин савадлувилин барадай чи шаиррин арада Сажидин лап садлагьайбурукай я, Сажидинан сад-кьве цIар чIурукIа гъайила, зигьиндиз усал шаирри вуч авуна кIанда? Инал «Тек виш лагьай сеферда» шиирда гьалтзавай «сефер» ва «сеферда» гафунин кьве жуьредин татугайвиликай рахаз жеда. Сефер—сиягьат ва сеферда—гъилера, чIавуз (са гъилера, са чIавуз) манадиз дегиш гафар я. Амма чи шаирди—Сажидина – гзафбуру хьиз, гъалатI яз—кьве гаф са манада ишлемишзава:
Гьар тукIур чIавуз гьерер,
Дустариз гуз ятурар;
Кьудкъанни цIекIуьд сефер,
Авунай за хатурар.
Тек виш лагьай сеферда,
Ганай лугьуз кIул;
Кьудкъанни цIекIуьдални
ЧIугунач зи къул!
ГъалатI, шумудра фикир желбайтIани, тикрар жезва, неинки шиирра, гьакI прозадани. Сажидинан шииррик гъвечIи татугайвални хкатна кьатIуз жеда, икI лацу парталдал гъейри парталдал кьатIун тийидай са жуьре чилкни виле эця жеда. Шаирдин хейлин шиирар жемятрин арада машгьур я, адан ктабрихъ кIелдайди цIигел я. Гьа са арада гьукуматдивай шаирдин ктаб акъудиз алакьнач, цIи Махачкалада акъатай «Зуьрнедин ван алаз» ктабдиз (чи къенин суьгьбетни и ктаб чап авунихъ галаз алакъалу я) спонсор гьатна: Мегьтиев Магьмуд. Ктабда адаз бахшна, шиирни ганва:
Чухсагъул ваз хъсанвиляй – инсан я!
Стха кьадар заз вун пара масан я.
Зак квайди са кесибвилин нукьсан я,
Зун илгьамдин бегьер гъизвай са тар я.
(Магьмуд стха)
Сажидинан гаф кIелдайдаз таъсирлу я. Фермер Мегьтиев Магьмуд чидачтIани алим Амри Шихсаидов, ТIелгьят эфенди Магьмудов заз чида. Абурун кьведанни, Сажидинан шиирдиз лайихлу хьайила, къимет зи вилера артух жезва.
Хкаж хьана тик кукIвариз илимдин,
ТIвар машгьурна паквилелди алимдин.
(Амри стха)
Вири лугьуз туш регьят, эфенди.
СтIалрин хтул – ТIелгьят эфенди.
(ТIелгьят эфенди)
Ктабдиз ганвай аннотацияда кхьенва: «Сажидин. И тIвар «Вун накь вучиз атаначир?» ктаб арадал атайдалай гуьгъуьниз машгьур хьана. Эдебиятда, медениятда, журналистикада цIийи шиирралди, манийралди, макъалайралди ада чи уьмуьр шад авуниз вичин яратмишунар бахшна. Ам «Вун накь вучиз атаначир?», «КIватIи-КIватIаш», «Аламатар» ктабрин ва са шумуд кIватIалрик пай кутурбурукай сад я. Сажидинан и ктабдизни хъуьтуьл зарафат, хци айгьам хас я. Ктабда гьакI са кьадар манияр патал туькIуьрнавай шиирризни чка жагъана.
Сажидинан шаирвилин талантдин гьайбат эвелни-эвел адан шиирдин цIарцIин дуьзгуьнвиле ава. Куьн «Ялтахан эхир» шиирдиз килиг:
Лагьай чIавуз кицIиз аслан,
Иесидай кьуна вичин.
Гъавурда фад гьатна чIалан,
Куьмекар гуз хьана кIвачин.
Квез герек тир маса яракь?
Адакай заз даях хьана.
Регьят рекьер ийиз суракь,
КицI гьамиша уях хьана
…………………….
Эхир кьиляй хьана ажуз,
Лугьузва за: вуч хьана заз?
Акьул женни маса къачуз?
Эхиз тежер гуж хьана заз.
СтIалдаллай Сажидиназ,
И кардикай мах хьана хьи.
Дугъриданни, халкьари заз
Лагьай гафар гьахъ хьана хьи.
Сажидинан са усал цIар, битмиш тахьана, арадиз акъатай бенд тупIукай куьрсдай критикдиз лугьун: дагъдин кьакьанвал кукIушдиз - ам жив алаз хкатна чир жеда - килигна, шаирдин дережа чир жеда. Сажидин зигьиндиз неинки писателрин Союздин членвал, абур, писателрин Союздин членар, язух СССР-дихъ агъзурралди авай. ГьакI пачагьлугъри чпин арада шаирдиз гун патал акъуднвай гьи тIварцIиз хьайитIани лайихлу я.
Ибрагьим Гьуьсейнов, шаир, драматург, публицист ва критик.
Лезги газет, I0. I0. I997- йис.