Вич лезги кIелзавайбуруз фадлай сейли хьанвай, руьгь гьамиша жегьил тир шаир Сажидинан нубатдин ктаб автордин 70 йис тамам хьунихъ галаз алакъаллу яз акъуднава. Ихьтин яшариз атайла, вични са шумуд ктабдин (абур саки вирибур гьам кIелзавайбуру, гьам критикри хушдиз кьабулна) автордин къелемдикай гила кIелзавайдан фикир желб тийидай эсерар хкатда жал?
«Шииратдин ялавар» - «Ялавар галачир шиират жедани бес?» - им гьасятда къвезвай суал я-хиял я. Шаирди вичин ктабдиз ихьтин тIвар ганватIа, им ялавар тушир чIаларни гзаф ава лагьай чIал я. Къуьл цайи никIик вижесуз эчIаларни жедай хьиз. Эхиримжи вахтара я чи никIерни эчIезмач, я шииратдани вуч аватIа, вуч чи вилик гъизватIа, яб гудайдини аквазмач.
Гена аферин, Сажидина чи рикIел и гьакъикъатар хкизва. Гьа са вахтунда вичин хивени тежрибалу чIехи шаирдин везифа авайди гьиссзавайди чирзава. Ихьтин хиялри чун цIийи ктабдикай са шумуд гаф кхьинизни мажбурна.
Чаз Сажидин «Вун накь вучиз атаначир?» - сатирадинни юмордин ктабдалди (алатай асирдин 70-йисар) машгьур хьана. Ахпа адан къелемдикай аялар патал кхьей «НуькI-хала», «Риваятрин камари» ва маса ктабар хкатна. Чаз Сажидин алай аямдин лезгийрин литературадин тавханада вичиз мягькем чка кьунвай писатель, чIалан хазинадин заргар ва къайгъудар тирди чир хьана. И кар ада «Ярагъви ашукь Уьзден» тIвар алай прозадин таъсирлу эсер кхьиналдини субут авуна.
Шаирдикай хуш келимаяр, маса изданийра хиз, чи газетдани са шумудра акъатна. Месела, ицIарарин авторди адан 60 йисан юбилейдиз талукь яз чIехи макъала чапна (I998-йисан май).
Инал чун рахазвай ктабни «Сифте гафунин чкадал» макъаладани «Лезги газетдиз» I997-йисан I0-октябрдиз акъатай шаир И. Гьуьсейнован «Адан дережа» макъаладай, I990-йисан 27-сентябрдиз шаирдиз адан дуст, писатель Гь. Къурбана кхьенвай
«Чарчяй», I993-йисан 30-апрелдиз шаир Къ.Рамазанова Сажидинан 60 йисан юбилейдин мярекатдал авур рахунрай ва, эхирни, РД-дин Госпремиядин лауреат, шаир Арбен Къардаша Сажидин РФ-дин писателрин Союздиз гьахьун патал ганвайрекомендациядай къачунвай маракьлу келимаяр гъанва. Абуру вирида санлай шаирдин руьгьдин ва яратмишунрин суьрет гьихьтинди ятIа лап фасагьатдиз лишанламишзава,, кIелдадаз мукьва ийизва. «...Сажидинаншаирвилин талантдин гьайбат эвелни-эвел адан шиирдин цIарцIин дуьзгуьнвиле ава...»къейднава вич датIанна шиирдин дуьзгуьнвилин къаравулда авай И. Гьуьсейнова.
Шаир Къ. Рамазанова Сажидинан гьевес ва сеслувал Куьредин гурлу чарчаррив гекъигзава.
Шаир Арбер Къардашаз Сажидин шииратдай гьам гафунин виниз тир дережа, гьам гегьенш манна, гьам хъуьруьн-зарафат ва айгьам, гьам образнивал, гьам рифмайрин цIийивал ва гуьрчегвал аквазва…
Ибур гъвечIи къейдер ва гьакIан чкадал лагьанвай келимаяр туш. Абурухъ Сажидинан, гьакъикъатдани халкьдин дерин къатара битмиш хьана, халкьдин фагьум-фикирдив, кьадар-кьисметдив, шадвиливни пашманвилив ацIанвай, халкьдин мецелай рахазвай шиират гала.
Ялавар лагьайла, чи рикIел Яран суварин, я тахьайтIа, чи мелерикни мехъеррик гилани ийизвай шадвилерин цIаяр, чIехи гъалибвилерин сагълугъдай цавуз язавай фейерверкар къвезвайди хьиз, чIехи магьрумвилерин, туькьуьлвилерин цIаярни, гъамлувилин лишанар тир яоаварни къвезва.
Бахтавар экуьн ярар, нурлу чарчарар, зарлу чигедин стIалар, аби лейсанар, михьи хважамжамар авайди хьиз, тIебиатдихъ чIехи заваларни ава: цIайлапанар, хъикьинар, вулканар, цIаяр кьунарни… Шаир вири и цIарарин-ялаврин юкьва ава. Ам кузва—элякьзавач; кузва-руьхъ жезвач; кузва– генани рази жезвач. Гагь гьайифри, гагь шадвилери адай ялавар акъудзава. Ингье цIийи ктабни гьа ихьтин гьссери арадал гъанва.
Ктаб ачухзавай «Лезгистан», «Амукьда зи лезги халкь», «Лезги мани», «Мелгьем гъида Меккедай», «Шарвилидин невеяр я», «Лезги чIал», «Эдеби хьуй», «Етим Эмин» ва маса эсерар кIелайлани, чна шаирдин рикIел алай парцин агъурвал, вичин ватандин, халкьди, чIалан, пакагьан йикъан гьакъикъатдай ийизвай хиялар (абуру шаирдин йифен ахвар, йикъан кьарай атIанва) гьиссзава.
Ялав квачиз, рикIяй ихьтин чIалар акъатдачир:
Итимар яз, етимар хьиз,
Квез я къекъуьн чилерал?
Дагълар—чибур!
Багълар—чибур,
Сергьят кIевиз ракьарал!
Хъуьрез стха-вахарал…
«Чаз вуч кIан я?»
Ктабда гьатнавай чIехи пай шиирар гьам чIехи ва гьам гъвечIи (сергьятрал гьалтайла) ватандикай кхьенвайбур я. Шаирди а ватанрин арада тафават твазвач. Лезгистан –Дагъустан-Россия-са ватан! Ана, гьина дарвал, тIарвал хьайитIани, а тIал—СтIалривни агакьзава. Гьина мублагьвал, шадвални аватIа, адакай стIалви шаирди лезет хкудзава. Шаирдиз а лезет вичин гъвечIи ватанда (СтIалдал, Куьреда, Самур ва СтIал вацIарин яхайра, Шагь ва Шалбуз дагъларин цаварик) булвал, мублагьвал гуьрчегвал, бахтаварвал артух хьунвай аквазва. Амма чIехи Ватан—Дагъустан—Россия галачиз, чи халкьарин садвал авачиз, и бахтарив агакьдач.,-тагькимарзава шаирд, вичин дердисер вахтунин шагьид хьана.Ингье чна кIелзава:
«Душманар негь», “СтIалар», «Жедайди са гьарай тир», «Сад Ватандиз», «Ялвар», «Зи лезги халкь», «Куьре», «Жагъанач заз регьятдиз», «Къадим Къафкъаз», «Захъ дерт ава», «Дагъустан», «Чи Куьреда», «КIару вуч тир»,»Рази я зи Ватандал» ва икI мадни эсера халис ватандашдин гьиссер рахазва. Миллетчидин ваъ—милли алакъайрин сердердин…
Шаир Сажидин хайи ерийрал иллаки кIевелай бенд я. И карди адан шиират кIелдайдаз гзаф мукьвани ийизва. «Чан СтIал вацI», «Арандиз гим», «Зи хайи хуьр», «Агъа СтIал», «СтIал буллах», «ЦIаяр цин буллах», «Лезги мелер», «Самурдин там»,
«Къазан булах», «Латарин пIир», «Ахцегь шегьер», «Кьурагьана СтIал пата», «Кьасумхуьр», «Зугьраба хуьр» ва мад ва мад шиирра шаирди художникдиз хас тегьерда, рангаралди безетмишна, хайи чилин гуьзел пипIерин шикилар арадал гъанва.
Дагълар хъуьрез, живер цIараз,
Авахьда вун синер кьураз,
Гьар гатфариз, гьар са Яраз,
Мани яда, хунча храз,
Ширин ванцел, чан СтIал вацI.
«СтIал вацI»
Пуд пад дагълар, са пад тир гьуьл,
Вун акваз чи шад я гуьгьуьл!
Кьегьел несил авай жегьил,
Женнет я вун, чан зи Аран!
Сарубугъда къуьлер авай,
Яр-емишдин гьуьлер авай,
Мехъерарни мелер авай,
Женнет я вун, чан зи Аран!
«Арандиз гимн»
Мисалар мад гъайитIани, ихьтин гуьзел цIарар—манияр и ктабда гзаф гьалтзава. Ватандин асул зегьмет ана яшамиш жезвай халкь, а халкьдин къагьриман рухваяр яз чида. Сажидинан и цIийи ктабдани гьа кар субутзава. Шаирди чи халкьдин арадай акъатнавай гзаф ксарин тарифарзава. Вични лап кар алаз ва вичизни абурун крар дериндай чиз. Абурун виридан кьиле ахьтин гуьркем рухайрин къатар ава: Шарвили, Куьре Мелик, Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед, Имам Шамил, Етим Эмин, Алкьвадар Гьасан, Гьажи Рамазан, СтIал Сулейман, КIири буба, Хуьруьг Тагьир, Алибег Фатахов ва масабур.
Гилан аямдин инсанрикай ажайиб чими чIалар вичин ватанэгьлияр тир Имам Яралиеваз, Низами Бутаеваз, Амри Шихсаидоваз, Альдер Билаловаз, Букар Талибоваз бахшнава.
Амма Сажидин са хуьрел ва са дередал акъвазнавач, адахъ дустар виринра ава: КцIара—Забит, Миграгъа—Шихнесирни Жамидин, Ахцегьа—Агьед Агъаев, Хуьруьга—Эмирбег Эмирбегов, ЧIилихъа—Мурад Мегьтиев, ДербентдаГьажиагьмет Къазиагьмедов, КьепIирдал—Нариман Османов ва масабур.Гьар са касдин тIварцIихъ тамам одаяр—тарифдин гимнияр кхьенва, халкьдин, ватандин вилик абурун лайихлувилер къалурзава.
Дустариз бахшна тамамрнавай дастанрикай сад «Я кьей рикI” тIвар алай ажайиб эсер я. Шаирди вичин дустарин (абур вири шииратдинни искусстводин устадар, илимдинни камалдин чIехи сагьибар я) тариф авунихъ галаз сад хьиз, дустарихъ вичин рикIин къанихвални, ялгъуз чIавуз дарихвални къалурзава:
Беден гьеле амаз кIвале—СтIалдал,
Зун дустарин агакьнава кIватIалдал.
Чани къана, чIалар кхьиз столдал,
Негь хьуникай низ вуч ава, я кьей рикI…
Йикъа мугьман жеда зун са шумудаз,
Агакьда зун саламар гуз Магьмудаз!
Галатункай къайгъу жедач гъамлудаз,
Зун кьинкай гиз вуч ава, я кьей рикI…
(Магьмуд Мехтиев—ихрекви. «Зуьрнедин ван алаз» ктаб акъудай спонсор).
Гьисабмир зун нарази яз хьайидал,
Шуькуьр гъизва Сад Аллагьди гайидал.
Ажеб хьана вун зи дуст яз хьайидал.
И кIвалахдин шагьид я чи алам, дуст.
«Имам дуст»
ЦIийи ктабда, Сажидиназ эхиримжи йисара хас хьанвайвал, Лезгистандин, иллаки Куьредин рушариз (Тамара, Альбина, Маина, Насият, Алван, Шамсият ва масабур) бахшнавай хейлин тарифарни гьатнава. Абуру хтарик жедай мержанри хьиз нур гузва, ча чи лезги рушарин назни такабурвал иссдай мумкинвал жезва. Ибурал шаирар тир Ханбичедиз, Гъулан-Гереказ бахшнавай чIаларни алава ийиз жеда. Дишегьлидин тариф авун чи вири шаирриз хас я. Сажидинни кьулухъ галамач.
Гуьрчегвилиз авач къаншар,
Гьарма сад са багьа къашар.
Цуькведавай таза яшар,
Кьасумхуьруьн рушар сагърай…
«Кьасумхуьруьн рушар сагърай»
Чи фикирдалди, Сажидинан лап гужлу хел адан айгьамринни паркутIрин, хъуьруьнринни зарафатрин чIалар я. ЦIийи ктабдани абуру лайихлу чка кьунва. МасакIа и ктаб чи девирдиз хасди, тIалривни квалрив ацIанвади я лугьуз жедачир, я кIелизни хуш къведачир. Ингье насигьатдин са шиир—»Фена арзадиз Аллагьдин патав» -ЧIуру хесетар тергун патал угъри, ичкибаз, фитнечи Аллагьдин патав арзадиз фида, адани гьар садаз дуьз рекьел хтун патал герек тир вахт къалурна: угъридиз—20 йис, ичкибаздиз—40 йис вахт къалурна. А чIавалди абур я амукьда, я амукьдач, фикирна Аллагьди.
Фитнечидиз вахт гьикьван гудатIа чин тийиз, Аллагьни кIеве гьатна:
Фитнейрин гъиляй авачир мажал,
Инсанар патал тI имил я ажал!
“Ам дуьз жедалди, хъуьрена Аллагь, -
Куьн амукьдатIа заз чидач валлагь!»
Куьтягь жезва айгьамдалди шиир. Яни шаирди фитнекардин фасадвал Аллагьдин кьилни акъат тийирди тирди ихьтин гуьзлемиш тавур жуьреда чинал гьалчзава. Им шаир халкьдин яратмишунриз дад мукьва тирвилин шагьидвал я.
Гьа ихьтин жуьреда «Зилидин арза», «Тахьана чаз вуч ава?», «Вуч лугьун за», «Агьарар», «Жеда кьван», «Хабарар—тапарар», «Чилер пайзава, цавар апайзава», «Вун накь вучиз атаначир?», «Амачир чIавуз», «Мягьтел жезва зун», «Гъуьл я лугьуз», «Аламатар», «Темягькар Гьажи», «Эрекьдиз», «Гьарай гуж», «Базар я», «Вуж я кIвале чIехиди?», «Виликан фурс гумач хьи, дуст», «Пагь бабай», «Темпелдин хиялар», «РикIкузва зи», «Рехъ рикIелай алатна», «Америкадай къведа чаз халу», «Им са вахтни хьанач хьи», «Низ герек я ихьтин гъуьл» ва маса эсерар кхьенва. Абурукай хейлинбур халкьдин манийриз элкъвенва. РикIел хкин: «Вун накь вучиз атаначир?”, “Темпелдин хиялар», « Пагь бабай», «Рехъ рикIелай алатна» ва масабур.
Инал чун шаирдин эсеррин тематикадин жуьреба-жуьрейрикай рахана. Жанрай гьалтайлани Сажидинан яратмишунра кьуд цIарцIин бендерилай, рубаидилай, башламишна, лирикадин чIехи эсерар, манияр, бахшбендер, нехилар, риваятар гьалтзава. Шиир туькIуьр хьунин, цIар дуьзмишунин, рифмаяр хкягъунин жигьетдай ада чи халкьдин сивин яратмишунриз ва классикадиз (Кь. Саид. Е. Эмин, СтIал Сулейман) чи аямдин ч4ехи устадриз Х. Тагьир, А. Саидов, Ш. Къафланов, Жамидин ва масабур) хас вири жуьрейрикай менфят къачузва. Санлай ада вичин хатI, вичин гел арадал гъизва. Сажидинан шиирдин бенд асул гьисабдай 4.5, 6, цIарцIикай ибарат я, абура 5—I0 слог (гьижа) гьалтзава, рифмаяр къошмайриз ва я терцинриз хас жуьре кьуд-кьуд, пуд-пуд тикрар жезвай редиф галаз пара вахтара къуша рифмаяр ишлемишзава. И карди везин цIалцIам ва сеслу ийизва. Рифмаяр гужлубур ва ачухбур я, аваз гьикьван кIантIани яргъалди чIугу. Гьавиляй абур манийризни элкъвезва.
Бес усалвилер? Зайифвилер?..
Вири ктабра хьиз, инани хейлин орфографиядин гъалатIриз рехъ ганва. Гьа са гафар, тIварар кьве жуьреда кхьенвай чкаяр тIимил туш.(Шамиль—Шамил. Магьамед—Мегьамед, Мехти—Мегьти, кьегьел—кьагьел ва икI мад). Нугъатдин гафар ишлемишун шаирриз хас адет я. Амма и кар герек аваз хьайитIа, хъсан яз гьисабзава.
Хейлин шиирра гьа сад хьтин ибараяр («Кьуд уьлкве»,«Женнет-макан», «Аллагьдин патай багъиш», «Земземдин ятар», «Аллагьдин кьадар», «Багьа къашар», «Чуьлда жейранар», “ПIиреринни шейхерин ватан» ва икI мадни) гафар тикрар хьуни шаир вичин эсерар ктабда твадайла, мукьуфдивди эгечI тавунин шагьидвал я.
Санлай «Шииратдин ялавар» эхиримжи I0-I2 йисуз акъатнавай «Арш» (А. Къардаш), «Гъетери табдач» (М. Бабаханов), «ТIазва зи рикI” (Ш. Къафланов), «Ваз ам чидач» (Жамидин), «Къветрен муг» (Б. Селимов) хьтин ктабрин арада вичин чка тайинзавайди я. И кар чна гьам автордиз ва гьам акъудзавайбурузни тебрикзава.
Мердали Жалилов, «Лезги газетдин» литературадин отделдин редактор. «Леги газет» 2004-йис, 23-сентябрь