ЗИ ВЕРЕВИРДЕР
Зун я алим туш, яни тарихчи.Жуван хайи ч1алал гьейран тир са лезги дишегьли я.И ч1ал эдебиятдин вири жанрийра иер эсерар туьк1уьр жедай гзаф девлетлу, къадим ч1ал я.
Лугьузва хьи, чи ч1алан вад агъзур йис я.Зун ч1алах туш. Лезги ч1ала авай куьруь гафари лугьузва хьи, чилин винел ч1ал акъатна шумуд йис ят1а гьакьван яшар ава лезги ч1алаз.
Чи ч1алавай и гафар аку гьик1 са-садахъ галаз кутугнават1а: квар, твар, свар, гъвар, тар, ттар, т1ар..,
ччар, ч1ар, кар, к1ар,ккар, хар, хьар, кьар, ц1ар..;
звер,цIвер, хъвер, пер, хер, гъер, гьер..;
чав, чIав, къав, сав, цав, дав, лав, рав, тав, нав..;
кIвал, хвал, къвал, кьвал, звал, цвал, цIвал, тIвал, ккал, кал,кквал..;
ккур, кIур, къур, ттур, тур, тIур, мур, нур, шур, цур, фур, хур, зурчIур...
Ибур агъзур йисари цIалцIамарнавай къадим гафар я заз чиз.Гьеле гьикьван гафар ава са-садаз кутугнавай, лагьана куьтягь тежедай кьван.Куьруь, са-садаз кутугай.Ша, гила ихьтин чIалал иер шиирар кхьимир! Ихьтин кIубан, къадим чIалал пис шиир туькIуьрун гунагь я, гунагь!Налугьуди Аллагьди и чIал чав "шиир туькIуьра" лагьана вуганвайди я.
"Яргъируш" гафуникай
Кхьираг Расим Гьажидин "Чун чаз килигдамаз" повест-эссе чIехи маракьдив кIелна.Са чкадал "чна "Яргъируш" лугьудайла, са вуч ятIани квадарнавай хьтинди я..." кхьизва чи кхьирагди.Адаз "Яргъируш" гафуникай акьван хуш къвезвай хьтин туш.Р.Гьажидиз " Иридадин хъвер" гаф хуш я. Анжах заз акI жезва хьи, Яргъируш лезги халкьди гьахъ аваз, дуьз лагьанвайди я.Ам са бязибуруз гзаф яргъи( са шумуд километр!) руш хьиз жезва жеди.Ам мумкин я "Яргъи руш" ваъ, Яр гъайи руш я.Заз чиз гьакI я."Яр гъий руш" гаф "Иридадин хъвер" гаф кьван иер я.
Вучиз?
Грек чI ални чи чIал ухшар туш.Амма вучиз ятIа, къадим грекрин гъуцарин тIварар чи чIалавай бязи гьайванрин тIварариз ухшар я:
Зевс-сев, Гьера-гьер, Гьеба-хеб, Гьермес-гьер+мез,Гьефест-кьеф,кьиф...
Вучиз? Белки рикIивай чун грекрилай виликан културадин сагьибар тир "пак пелазгрикай"(Гьомера лагьайвал) амайбур я? Бес и гафар гьинай атана чи чIалаз:
илифун-мугьман хьун.Къадим грекрин мифологияда Илифия-хунин илагьа я.Аял хунин. Чун вири и дунядиз илифзавай мугьманар я.
Айса тIвар ава чи хуьре.Грекрин мифологияда "айса" -"кьилел къазаяр алайди "я.
Бес "нектар" гаф? Нектар чаз чизвайвал Олимпдин гъуцари хъвазвай затI тир.Абуру незвай затIунизни "амфросия" лугьузвай."Амфросия" гафунин диб -амфрос-этрускрин къапунин тIвар я.ГьакI хьайила, "нектар" гафни къапунин тIвар я жеди? АкI ятIа, а къаб гилалди чи кIвалера амазма.Адаз чна "кутар" лугьузва.Белки "нектар"-нек+кутар, гъуцариз нек кутадай, нек кутар къаб лагьай чIал я?Олимпдин гъуцари хъвазвайди нек тир жал? Гьихьтин нек? Гьайвандин,инсандин, я набататдин,тарарин?"Нектар" гафунин мана гилани чизвач лугьузва эхир!
Яраб, лезги чIала тарихдин гьикьван сирер чуьнуьх хьанватIа? Туьркиядя Зурзуна шегьер ава. "Зурзуна" михьи лезги гаф я. Туьрк чIала "зурзуна" гаф авач. Адаз ухшар гьич са гафни авач жеди.
"Къафкас" гафуникай
"Къафкас" гаф гьарада са жуьре ачухарзава. Захъ лагьайтIа, жуван ихьтин версия ава(Эйнштейн туштIани,захъни версияяр, гипотезаяр гзаф ава): Къавкас заз чиз "гаф+кас", "гафар гвай кас" лагьай чIал я.Риваятдиз гуьре чи дагълара чIалар авай гьибе чукIурай Хидир Небидин кIвенкIве тIвар "Гафкас" тиртIа? Я акI туш, "къав кIасзавай" дагълар я жал Къавкас? "Гуьйэзен" хьиз.Мад са кьадар веревирдер ийиз жеда.Амма къведай тилитда.