"ЭВРИКА"
(монолог)
-За гьам трезвы чIавуз, гьамни ихьтин нетрезвы чIавуз акьван фикирна, акьван фикирна, экуьнилай няналди.Йифиз хула амукьна ксай чIавузни, лилада къатадиз амукьай чIавузни, шалман къужахда кьуна манияр лагьай чIавузни...Легендал экъучиз, папан къаргъишриз яб гай чIавузни...Куькай лагье вуна... И чун лезгияр кьве патахъ пайнавайди вуч ятIа, гьадакай. Чун кьве патахъ пайнава лагьана и месэла чи вилик лумпна бумба хьиз вегьейдалай кьулухъ шумуд юкъуз фикирна, фикирна, эхирдай им вуч ятIа за садлагьана кьатIана ва за зун лап Архимеда хьиз гьиссна, йифиз месик- "Эврика!" -лагьана гьарайна. Паб гижид хьиз ахварай аватна, лугьузва хьи, заз- "тIимил хъухъ ман а зегьер-агъу!Эврика гьим я?" Зани папаз лагьана хьи, "лал хьухь,бисавад, заз машатмир! "Эврика" грекрин чIалал "жагъана" лагьай чIал я. Гьикьван иер гаф ятIа аку..." Паб чIалах хьанач хьи, хьанач. Акъвазна хьи, бес, лагь, ам гьи ченгидин тIвар ятIа. За фена адан чIарар чухвада! Хъел акатна захъ, лагьана за папаз: "лал хьухь, заз машатмир! За са кешф авунва." "Вуч кешфнава?" "Чун кьве патахъ пайнавайди вуч ятIа, гьам жагъанва заз" .И арада акуна заз паб ар ацалтна шехьзава: "Гьим я а пай хьанвайди? Вуна зун мад чара ийизва яни? Лагь заз, а Эврика яни, Деврика яни, гьи хуьряй ятIа, за адан дуван ийида!"
Пагь! И паб завай са шумуд юкъуз ъавурда тваз хьанач хьи, хьанач. Эхир гьалдарна за ам чи физикадин муалимдин чандал. "Вач,-лагьана за- фена физикадин муалимдивай жузуз, Эврика гьим ятIа. Гьадаз чизва."Гьадан танишрикай яни?"-папа жузазва."Ун, ун -лагьана за, - гьа Архимедни, гьа Эврикани гьадан лап мукьвабурукай я.Миресар."
Паб кIвал чIур тахьайди фена! Жузуна, хтана. "ГьикI хьана?"-жузуна за."Гьа вуна лагьайвал. Анжах рикIивайни я итим, вуч иер гаф я! Эврика...ТIвар дегишарна лап жувал эцигдай..." Хъел акатначни захъ. "Эгер ам вал алаз хьанайтIа, за вун гьич хъиткьинайтIани а гаф сивел гъичир!" "Я итим, вуна кешфнавайди вуч тир?-жузазва папа. "Ахлад!- лагьана за.- Вун ъавурда акьадай затI туш." "Кьве пай хьанвайди вуч тир бес?" Язух папаз гьич жаваб гузни хьанач. РикIелай алатнавай кешфнавайди вуч тиртIа.(фикирзава) Гьа-а, гьисятда рикIел хтана.
Чун, лезгияр, кьве патахъ пайнавайди Кьулан вацI туш...Чун кьве пайнавайди вуч ятIа лугьудани?(жибиндай путулка акъудзава) Ингье, и путулка. Къурбанд хьурай зун вичиз...Аллагьди инсаният гьикI кьве патахъ пайнаватIа, итимризни дишегьлийриз, гьи путулкадини чун кьве патахъ пайнава: итимар, дишегьлияр... Иер паюни, яни дишегьлийри ислам диндиз икрамзава, яни мусурманар я. Эгер квез акунватIа, абуруз са гъвечIи мискинни эцигнава чна. КапIрай чпиз.(хияларзава) За вуч лугьузвайди тир? Гьа-а, чна рикIиз къайи паюни лагьайтIа, ваъ, гуж квай игит паюни, игитар я чун, игитар, чна цIай квай циз икрамзава. Улу бубайри хъиз.Абуру цизни цIуз чара-чараз икрамзавай, чна лагьайтIа, кьвед са-садахъ акадарна.
Чун цIаярин уьлкведай я, чун цIаяри кайид туш,
Чун цIаяр я. Чаз цIаяркай садрани кичIе хьайид туш...
Шаирди лагьайвал.(хъап ягъазва)Зун квекай рахазвайди тир? Гьа-а, икрамдикай...цIай квай циз.Валлагь, жибинда са манатни амукьдач.Гьикьван икрамда? Пул гумачирла лап, айиб хьайитIани , къвекъверагдал элкъведа хьи.Гъил ахъайна гьикьван экъведа идаз-адаз са "низами" хьайитIани це лугьуз."Сад къачу" лугьуз... Сад, яни "са эрекь..." Валлагь, и цIай квай яд ава е, лап кIвал-югъ, диде-буба, паб-аял, вири рикIелай алатда ви.Дуьнядин дерт-гъам вири. Тек са вун жеда, садни и путулка. Къурбанд хьурай зун вичиз...Садни и румка. Гьадазни къурбанд я зун.И дуьняда зи рикI алай къаб-къажах аватIа, гьа ибур я. Къацу путулкани равар авай лацу румка. Зи рикI алай сервиз я ам. "Мадонна" сервиз... Про-произведение искусства, ше-шедевр!Гъилериз кьий и сервиз гьазурайдан. Ам зи Микеланджело я... Ам зи Леона...Леона...РикIелай алатна...гена сад лагьайди дуьз лагьана.Пара хъванвай хътинди я за. (Фикирзава)Анжах заз гзаф дакIан са къаб ава. ЦIай квай яд пара хьайила зи вилик кутадай къаб. Папа гьар гъилера ам гъиз зи вилик эцигда къаргъишиз-къаргъишиз:
-Ма! Цуьз, экъуьча! Хъиткьинрай вун!-лугьуда.-ЦIай гьатрай къене! Зегьер-агъу хьуй ваз!ТIимил хъухъ ман зегьер!..
Леген. ДакIан я заз и къаб. Гьайиф тушни и къаб! (путулка хкажзава)...Ягь! КIвал чIур тахьай паб иниз къвезвай хьтинди я. Сервиз хчуз...Гьинихъ фин? Садан демекда хьайитIани гьахьна кIанда...
18.10.1996