Аьбдулмажид Къурбанов
КЬЯРАН МУХУР, КЪУРАН ЛИКАР,
К1УРЦ1ИН К1УЛ
(Махъв)
Ич аьхю бабан бабаз
Ктибтну му махъв чпин бабу,
Чпин бабан бабу – дугъаз,
Ич аьхю бабу – узуз.
Хъа узу магьа учвуз
Думу махъв ктибтурзачвуз…
Гъабхьну-гъабхьундар Гату,
Дидихъ хъади гъахьну, к1ур,
Шубуб бай: Кьяран мухур,
Къуран ликар, К1урц1ин к1ул.
Баяр дар, к1ул`ин бал`ар:
Кьяран муху рву ишбях,
Гьуппац ву Къуран ликар,
Хъа К1урц1ин к1ул ву гуч1бях.
Гъуншдин хянаъ гъябкъиш ху,
Ибшуйи Кьяран мухур:
«Агьи…Вай, дада… диди
Гьамус узу ип1иди…»
Гуч1бях вуйи К1урц1ин к1ул,
Шулдай хул`ан ут1убккуз.
Гъяркъиш хянаъ жакьв, пеъ, гъаз,
Дишла жабгъуйи хулаз.
Хъа гьуппац Гъуран ликар
Анжах пичрахъ ву игит:
«Набши думу ху? Дидкан
Шурпа ап1арза йигьгиъ!»
Вардиз аьгъяйи гъулаъ,
Фицдар вуш Гатдин баяр.
К1уйи, алахъган гъюлягъ:
«Баяр дар – к1ул`ин бал`ар».
Адруган хулаъ Гату,
Шуйи кьюларин девран –
Йивури тар, далдабу,
Деуйи гъвалахъ пичран.
Кьяран мухур, ибшури,
Дишла мурччваъ дубсуйи,
Хъа К1урц1ин к1ул жин шуйи
Тахчайигъ, ахнар гъяйи.
Гьархну чаз игитвал чан,
Къуран ликар, ихь гьуппац,
Жабгъуйи мурччв`ан мурччваз,
Йивури чан рижвназ бац.
Гату адруган хулаъ,
Девран шуйи кьюларин,
Ипну гьарай-сес гъулаъ,
Мяъли к1уйи дурари:
«Баяр дар – к1ул`ин бал`ар:
Кьяран муху рву ишбях,
Гьуппац ву Къуран ликар,
Хъа К1урц1ин к1ул ву гуч1бях!..»
***
Йигъарикан сад йигъан
Гату иццру гъабхьнийи:
Рибшвуз шулдай юкьвнаан –
Думу ахникк дабхънийи.
Сад йигъ… кьюд йигъ… шубуд йигъ…
Сагъ шули адар Гату.
Ебц1бу, хюлси хиларигъ,
Гъубзна анжах гъаранту.
Гатдин бая рву пашман,
Чиб чпихьинди лигури,
Илт1ишну а Гатдилан,
Дидин язухъ зигури.
Хьудпи йигъан Гатди к1ур:
«Йиз баяр: Кьяран мухур,
Къуран ликар, К1урц1ин к1ул,
Хъади гъачачва духтур!
Дархьиш узу йибк1иди,
Уьзур ву гизаф аьхюб.
Учвуз дада фу хьибди?
Гъуншдин хянаъ айи ху?..»
К1урурц1ин к1улиз шулу гуч1,
Ибшуру Кьяран мухур,
Удубкьну цалиъ муч1муч1,
Къуран ликар ккебехъур.
Гьаму вахтна раккнарик
Кучру шли-вуш: хъумп1… хъумп1…хъумп1.
Гьуппац кабхьру цаларик:
«Ихь хал сарун кка-даб-хъу!»
Ишбях ибшуру: «Дада,
Дуфна гъуншдин ху магьа…»
Гуч1бях рябкъюри имдар –
Тахчайигъ жин гъабхьну гьа!
Гату дурар`ин аьлхъюр:
«Гуч1бяхяр! Нач ибшричвуз!
Вухьиди гьа кьаби Хъют,
Дуфнайиб узуз либгуз.
Абццай ракк, кьан мап1анай,
Адарничв машнаъ нач, ягь?
К1ури шулу: Хъют хала,
Духтур даршра, ву жярягь».
Гатдин баяри абццру,
Гуч1ур-гуч1уриси, ракк.
Дугъриданна, му Хъют ву,
Пешкешра кади гъюч1акк.
Хуш-беш ап1балан кьяляхъ,
Гатдин к1улихъ дубсру Хъют.
К1уру: «Кабхьну авук мяхъ,
Гъабхьунвуз, Гату, аьхъю.
Улукну фургьанди ччем,
Хъа дидин зии- п1ялц1ик1,
Ребцури ип1ин белччем –
Дарман ву гьаци ицциб!
Ккундуш уву дубхьну чагъ,
Анжах белччем ву лазим.
Эгер дархьиш сапа-сагъ,
Кудубт1 йиз уччвубсиб зикв»
К1уру Гатди: «Хъют хала,
Аьхю чухсагъул увуз!
Начди вузуз пуз: хулаъ
Адар шлур белччем ап1уз…»
«Фу гафар вуяв, Гату? –
К1уру дишлади Хъютру.-
Узу ап1арза белччем –
Наши хю, п1ялц1ик1 ва ччем?»
Нач кади к1уру Гатди:
«Дици вуш, хю а табтиъ,
Кьулихъ хъа кьюб ч1акь биц1и:
Саб - ччем айиб, саб – п1ялц1ик1…»
Гъеерхьиган гафар му,
Гуч1 шул баяриз Гатдин:
«Табтиан хю фици хур,
Нагагь кьюлар аш дидиъ?..»
Хъа Хъютру к1ур дурариз:
«Вучва гуч1бяхяр аьхю.
Улупай узуз ари,
Наан дивну аш ичв хю?..»
Гьап1рухъа? Адар чара,
Кьюларихьан гуч1уршра,
Гатдин баяри Хъютлиз
Улупуру рякъ табтиз.
Фу лигурва? Хю имдар,
Гъип1ну кьюлари думу.
Ишуру Гатдин баяр,
Шулу Гатура гъамлу.
Дубхьну дурарин язухъ,
К1ур Хъютли: «Йигъ ву ярхиб,
Хъебехъай вари узухъ:
Хю шул рягъюз, аш дяхин».
«Айич дяхин, саб талис,-
К1уру Гатди, дубхьну за. –
Даййиш йиз гьял мукьан пис,
Рягъниккна гъябгъидийза…»
Кьяран мухур ибшуру,
Хъа К1урц1ин к1ул жин шулу.
Вушра учв биц1инур бай,
Къуран ликар шул к1убан:
«Фу гафар вуяв, дада?
Рягьятди дабхъ яв ахникк.
Хю рягъюб зур ляхин дар,
Узу гъябгъярза рягъникк!»
Шад шулу бал`ин Гату:
«Маншаллагь, Къуран ликар!
Ул дархьуз увуз, ту-ту,
Халис Гату шул увкан».
***
Пуз рягьят ву, хъа ляхин
Тамам ап1уз читин ву.
Абхьну талисиъ дяхин,
Къуран ликар гьязур шул.
Гатди к1ур дидиз магьа:
«Машариканмажабгъан,
Ихтиятди гъарабх,гьа,
Либг, рякъюъ аш дурач, гъван.
Рягъниккан гъюз мап1ан кьан,
Ккун ап1ураза увкан».
Кидит1ну чан т1улакъар,
Гъябгъюру Къуран ликар.
Саб сяаьт… шубуб сяаьт…
Гъюрадар рягъникк гъушур.
Гатди ап1ур мясляаьт:
«Гъарабх, либг, Кьяран мухур.
Белки, бизар гъабхьну шул
Яв гъардаш Къуран ликар.
Ч1яаьн ву уву ибшуб,
Вахт ву гату хьуз увкан».
Кьяран мухур, чара дар,
Убч1вру рягъниккна рякъюъ –
Дидизра ккунду дада
Сагъ-саламатди рябкъюз…
***
Хабар фтикан? Гьуппац ихь,
Рягъ гъябкъиган, дубхьну шад,
Гьархну гъапиб дадайи,
Гъажабгъну ва алдабкну:
«Ая-ая, жан дада,
Хяви гъабхьну йиз ляхин:
Ликар ккурсузра шулдар,
Адабхьну вари дяхин…»
Дерккну йивурай мукьмар,
Дина уч гъахьну жакьвар:
Ц1ару Кьяркъяр ва Т1уб-жакьв,
К1ерккелей, Луф, Псинч1 ва Ч1агъ.
Мюгьтал духьну а дурар,
Дяхнихьинди ву улар,
Хъа лигуз гатдин бализ
Сабдинра гъюрдар к1улиз.
Ипну дерейиъ гьарай,
Ибшуру Къуран ликар.
Гъеебхьиган гъюру Кьюл,
Хъайиб чахъ аьхю аькьюл.
К1уру диди: «Ц1ив-ц1ив-ц1ив…
Фу гъабхьну хялижв биц1и?
Йипа, гьаз ибшурава?
Наана гъябгъюрайва?»
Явашди к1ул дап1ну за,
Ибшуру Къуран ликар:
«Рягъниккна гъябгъюрайза…
Гъажабгънийза машнакан…
Хяви гъабхьну йиз ляхин,
Адабхьну вари дяхин.
Думура гьа баладар –
Иццури айич дада,
Жандиъ зат имдар аман,
Хъа дидиз ву, к1ур, дарман
Ип1уб ребцури белччем,
Улукну п1ялц1ик1на ччем.
Белччем ап1уз ккунду хю,
Хъа ич имдайич думу.
Гъябгъюрайза хю рягъюз,
Магьа ликар гьудушвну…»
Гьаму вахтна мина гъюр
Кьяран мухур гьялакди.
Гъябкъиган чаз кьаби Кьюл,
Гуч1 шул дидиз лап зарбди:
«Агьи-агьи, мур-р-р, мур-р-р, мур-р-р, -
Ибшуру Кьяран мухур. –
Фу гъабхьунвуз, йиз гъардаш?
Ликар гьудушвнунив дарш?..
Агьи-агьи-агьи-агь…
Му дерд фици ап1ур аьгь?..»
Чан мухриъ чав бац йивур –
Дидин мухур гьут1убччвур…
***
Хабар фтикан, Гатдикан.
Дарфиган Къуран ликар,
Гьацира Кьяран мухур,
К1урц1ин к1улиз дих ап1ур:
«Гъарабх рягъниккна, йиз бай,
Кюмек ап1ин гъардшариз.
Хю рягъюз дархьиш нубат,
Гъачай гьа муч1у хьайиз».
Ва К1урц1ин к1ул, чара дар,
Убч1вру рягъниккна рякъюъ.
Ккунду дидизра дада
Сагъ-саламатди рякъюз…
Рягъниккна ва гъулазди
Сат1и шлу йишвахь рякъяр,
Т1ибхуради гьялакди,
Алабхъур дидиз Кьяркъяр:
«Гатдин бай, к1ул ап1ин за,
Увухъди гизаф улхуз
Вахт адар, т1ибхураза
Шиллиарин уста хуз.
К1арзавуз яв гъардшикан:
Гъажабгъиган машнакан,
Алдабкну, гъюргъну ликар…
Вахт адарзуз… Къяр-р, къяр-р, къяр-р.
Яваш, яв тмунуб гъардши,
Дина дуфну ибшури,
Чан мухриз чав бац гъивну –
Дидин мухур гьут1убччвну.
Вахт адарзуз… Къяр-р, къяр-р, къяр-р…»
Гъит1ибху ц1ару Кьяркъяр.
К1урц1ин к1ул шулу гьялак,
Гъалабалугъ кабхъну к1вак…
Гъардшар гъяркъиган, гук1ун
Шулу дишла К1урц1ин к1ул:
«Агьи-агьи-агьи-агь…
Му дерд фици ап1ур аьгь?..
Далдабуси к1ул убччвур –
Ва сабпну к1ул алдабхъур.
Кьаби Кьюл гъабхьи русвагь:
«Фу ляхин ву? Вагь, вагь, вагь…
Балайиъ гатдин баяр
Гъитуб ухшар ляхин дар.
Эй жакьвар, ап1инай уч
Дяхнин удрар талисиз,
Сабкьана дарап1ди пуч.
Магьа учвуз миннат йиз.
Рягъниккна гъябгъидиза,
Таниш вузуз рягънихъан,
Дюшюшдикан пидиза,
Либгидиза, нубат хъаш…»
Гьамци дупну, кьаби Кьюл
Убч1ву рягъниккна рякъюъ.
Хъа рягъникк кади гъахьну
Швеъ, Уьшвхъяр ва кьюб Ц1урц1ул.
Гьаз аьлхъюрва? Мяаьлхъян,
Швеъ ву душвакк рягънихъан,
Хъа Уьшвхъяр ва Ц1урц1улар,
Дуфну рягъюз дяхнар.
Кьюлу к1уру раккнихъан:
«Ассалам алейкум, Швеъ,
Рягъюб дяхин сакьюб сеъ
Хаиш ап1урза увкан».
«Ва алейкум ассалам,
Дици шулдар, Кьюл хала.
Нубат ву рягънин къанун,-«
К1уру рягънихъан-Швеъру.
Кьюлу к1ур: «Халавадан,
Узкан дариз йиз гафар.
Улубкьну кьаза-бала,
Рякъюъ а гатдин баяр:
Сабдин лика рву къуран,
Кюбпибдин – мухур кьяран,
Хъа тмунубдин к1ул к1урц1ин.
Кюмек ап1ин. Ц1ив-ц1ив-ц1ив.
Дурарихьан гъюз шулдар:
Гьудушвна сабдин ликар,
Сабдин гьут1убччвна мухур,
Тмунубдин алдабхъну к1ул.
Мура гьеле вари дар:
Гатдин баярин дада
Иццура, адар аман.
Хъа дидиз ву, к1ур, дарман
Ип1уб ребцури белччем,
Улукну фургьанди ччем.
Белччем ап1уз ккунду хю…
Магьа йиз хаиш аьхю».
Ккебехъну а Ц1урц1улар,
Уьшвхърахьинди ву улар.
Гафра дарк1руган Уьшхъру,
К1уру рягънихъан-Швеъру:
«Нубат явуб ву, Уьшвхъяр,
Хъаап1урдарш уву хъял,
Гатдин баярин дяхин
Рябгъюб ву ужуб ляхин».
Шулу Уьшхъразра язухъ
Гатдин биц1и баярин:
«Ляхин дийибгънаш узухъ,
Нубат ибшри гьадрарин».
Рази гъабхьи кьаби Кьюл
Ва убч1ву кьяляхъ рякъюъ.
Дяхин хуз кюмек ап1уз,
Гъубшу дидихъди Ц1урц1ул.
***
Хабар фтикан, Кьяркърикан.
Дит1ибхну Шила гъулаз,
Ккун гъап1у Устайикан
Тяъдиди гъюб кюмекназ:
«Хьамандарин дерейиъ,
Улубкьну кьаза-бала,
Айи гатдин баяриз
Кюмек ап1уз гъач, Уста.
Гъяркъиш, увуз язухъ шул:
Сабдин ликар гьудушвну,
Тмунубдин алдабхъну к1ул,
Сабдин мухур гьут1убччвну.
Дина дуфну ашра Кьюл,
Т1уб-жакьв, К1ерккелей, Псинч1, Луф,
Ч1агъ, вуйиб саб ул бюркью,
Дурарихьан адар шлуб.
Мура гьеле вари дар:
Гатдин баярин дада
Иццура, адар аман.
Кьан мап1ана. Къяр-р, къяр-р, къяр-р».
Ва Уста, гьадмусяаьт
Гъадагъну дарман, алат,
Уч1внушра дишла рякъюъ,
Ккебехъбанди дар Кьяркъяр:
«Хьамандарин дерейиъ,
Улубкьну кьаза-бала,
Айи гатдин баяриз
Кюмек ап1ина, Уста…»
Кьяркъри гъап1ганучв аьсси,
Устайи дидиз гъапи:
«Уву хъадаршра, Кьяркъяр,
Дина аьгъязуз рякъяр».
Кьяркъярра гъабхьи рази,
Дидин гъиллигъ ву гьациб:
Эгер аьгъяш саб хабар,
Лал ап1уб вардин ибар.
Ва гъит1ибху гъулариз,
Хабар пуз аьгъдрудариз:
Гъуннариз ва Чурк1лариз,
Хиргъариз, Хьамандариз…
***
Хабар фтикан, Гатдикан.
Дарфиган Къуран ликар,
Дидиз кюмекназ гъушу
Кьяран мухур, Курц1ин к1ул,
Гату шулу лап пашман,
Имдар жандиъ зат аман.
Хъа кьаби Хъют, хъап1ри к1ул,
Гъябгъюра магьа нивк1уз.
Ва Гатура шулу лал.
Нивк1укди дидиз рябкъюр:
Чан бая радар хулаъ;
Ип1ури белччем рюкьюн,
К1улихъ хъа чпин гъуншдин ху;
К1ура диди: «Лем-лем-лем,
Яв баяри гъабхи хю
Кабхьну, гъап1унза белччем…»
Сабпну гьадму герендиъ
Рябгъюру хян`ан Кьяркъяр:
«Хьамандарин дерейиъ
Дахьну а гатдин баяр.
Гъяркъиш, учвуз язухъ шул:
Сабдин ликар гьудушвну,
Тмунубдин алдабхъну к1ул,
Сабдин мухур гьут1убччвну…»
Деребхьуз Гатдиз му гаф,
К1уру Хъютли: «Гъя-гъя-гъя,
Кьяркъяр мярябгъян гизаф,
Гъюбгъюб вуяв яв гъямгъям».
Вушра Гату шул уягъ,
К1ур диди, кабхьну дардар:
«Хьиганси жара саягъ
Вузуз баярин ляхнар.
Нивк1 гъябкъюнзуз, Хъют хала,
Баяр адарди хулаъ;
Ип1ури ***и белччем,
Алдарди п1ялц1икк ва ччем».
Кьаби Хъютра к1ахъни шул,
Гатдиз диди гьамци к1ур:
«Вуш, гъябгъидиза рягъникк,
Уву дабхъну гъубз ахникк».
***
Хабар наънан ва фтикан:
Хьамандарин дерейиъ
Дивну а зур мярака.
Далдабу К1ерккелейи
Йивура. Чавуш ву Кьюл.
Ялхъвниъ а Ч1агъ, ул бюркью.
Удубч1вна дидихъди Луф,
Т1уб-жакьвли ап1ура «уф!»
Бегьем ходнаъ убч1вна Псинч1,
Гагь минди, гагь тинди инч1
Ккадап1ури, т1ибхури,
Устайикан улхури:
«Маншаллагь увуз, Уста,
Сагъ гъап1ва гатдин баяр.
Дюньяйиъ яв тай адар,
Гъизилин вуяв хилар!»
Хъа гатдин баяр! Пагь, пагь!
Игитарси ву, валлагь!
Алдарагъури улар,
Лигури а Ц1урц1улар.
Анжах ккебехъна Уьшвхъяр,
Жиниди хъччвубхури хъюхъ,
Сабдиканра кадар хъял –
Гьациб ву дидин аьлхъюб.
Хьамандарин дерейиъ
Сес ипна К1ерккелейи…
Магьа дина гъафи Швеъ,
Дярягъну дяхин кьюб сеъ.
Чавши гъиву жиллан маргъ:
«Учвуз чухсагъул аьхю!
Белччем ап1уз магьа хю,
Гату ибшри сагъ ва чагъ!
Гатдин баяр чпин хулаз
Гъарахри, дарап1ди кьан».
Мяракайин гьюрматназ
Ат1абгу рякъюн мукьам…
***
Хабар фтикан, Хъютликан.
Удубч1вайизра гъул`ан,
Гъабхьну кьаби Хъют бизар,
Кидихну дидин зиквар.
Дубсну Хъют хифран гьаригъ,
Ули уьрхюри рякъяр.
Ипну юкьуб тереф ч1игъ,
Дина т1ибхуру Кьяркъяр.
Диди к1уру: «Хъют хала,
Узкан гиран мап1ана.
Увукна Гатдин хянаъ
Хъуркьундайза пуз хабар:
Хьамандарин дерейиъ
Дивна зурба мярака.
Шад ву гатдин баярра
Чпин биц1и дустарикан.
Ахъган кьаза-балайиъ,
Кюмек гъап1ну жакьвари –
Сабкьана дарап1ди пуч,
Вари удрар гъап1ну уч.
Хъа нубатнан гьякьнаан
Гъубш рягъниккна Хъют хала.
Тувну чан нубат Уьшвхъру,
Дяхин гъярябгъну Швеъру…»
Кьаби Хъютли, к1ул шавли
Ап1урайиган чан Кьяркъри,
Гъапи: «Хъа гатдин баяр
Наши, хабарбег Кьяркъяр?»
Хъа гьадмукьана аьгъдарш,
Кьяркълиз фици кьяркъяр к1ур?
«Наан аш шубур гъардаш,
Хабар вуйиз ккудубк1руб,-
К1уру фурс кади Кьяркъри.-
Хъебехъа ц1ийи хабрихъ:
Рякъ гъябкъиган, машнакан
Гъажабгъну Къуран ликар…»
Махъв дархьуз гизаф ярхиб,
Дупну гъибтдихьа «Аьхир!»
***
Амма «Аьхир!» фици к1ур,
Дарфиди Къуран ликар,
Кьяран мухур, К1урц1ин к1ул
Гатдихьна хулаз? Дидкан
Пидихьа лап жикъиди
Ва Кьяркърихьан жиниди.
Сагъ-саламатди баяр
Гъяркъиган, шад шул Гату.
К1уру диди: «Гьякь гатар
Вучва гьамус. Ту-ту-ту…»
Хъют халайи,
Ц1ийи хю
Кабхьну штук, гъап1ну белччем –
Абццну ленгере аьхю,
Улукну п1ялц1ик1на ччем.
Белччем гъип1убси, Гату
(Фу лигурва?) сагъ гъабхьну…
Махъв дархьуз гизаф ярхиб,
Гьамус пидихьа «Аьхир!»
Шиллиарин уста – му жярягь, духтур ву.