АМИНАТНЫ КЪАДАРЫ
Къыралыбыз аягъы юсюню бола, кюнде-кюнге жашау мамырлы, берекетли бола барады. Жюрегинг ёрге кётюрюле, тамблагъы кюннге къуууана жашай башладыкъ.
Алай не медет, мамырлы жашауну Уллу Ата журт уруш ойду. Мусабий юйдегили болгъанлы кёп болмай эди. Юй бийчеси Аминат бла кёп умутлары жарты жолда къалдыла. Урушха биринчи кетгенлени ичиндеди Мусабийда. Ата-ана жылыу билмей гитчелей къалгъан Аминат энтта кесинлей къалды.
Мусабий фронтха кетгенли эки кере письмо ийгенди. Аны окъуй къууанчыны чеги жокъ эди. Жашау къыйын болду, эр киши- тиши ишни да этерге тюшдю. Эл саулай мудах болгъанды. Ышарып адам кёрлюк тюйюлсе. Быйыл, къышда, бирси жылладан сууукъду. Элде уллу да, гитче да жунчудула. Фронтдан элге бушуулу къагъытла келе башладыла. Аминатны ахы кете ётдюреди кюнлерин. «Ачы хапар эшитмегийим» - дей. Къалай-алай болсада жаз башына чыкъдыкъ. Мусабийге да жашчыкъ туугъанды. «Шо ийсагъан, бусагъатда муну кёрсе эди» - дей эди Аминат ичинден. Хоншула жашчыкъны кёре келдиле. «Астооо, не бек ушайды атасына?» - дей, алгъыш эте, къурлай келмей, ким не тапханчыгъын алып келгендиле.
Келимат, Аминатны анасыны эгечи терк-терк келип болушургъа кюрешеди. «Жарлы эгечим сау болса эди, къууаныр эди туудукъчугъуна» - дей эди кёлю тола. Къайгъылы ёте барады заман. Жашчыкъгъа Азрет деп атадыла. Аминат саулай къарыуун кючюн, «жашчыкъны ач этмейме» - дей кече-кюн демей ишлейди. Юч ай болады Мусабийден хапар болмагъанлы. Не этерге билмей армау болуп олтурады. Сабийчигине да ёшюн сала, сагъышха кетип: «Ах кюнюм, Аллах сен сакъла, мени акъылыма келген аман затладан» - дегенни айта, олтургъан жеринден ёрге къоба, аш этерге заты болмагъанына жарсый. Къыйналып тургъанын эслеп, Жансурат челек бла картош келтирди. «Менден къайтмаса да, Аллахдан къайтсын»...
Кюз арты болду. Энди Азретчикда сюркеле башлагъанды. Анасыны кёз жарыгъы. «Бу болмаса мен не этерем?» - дей, кёл эте жашайды. Анасыны эгечи Келиматны баш иеси Хамит къышда къыйналмазча отунун да келтирди. Ноябрь айны ал кюнлери бушуу хапар келтирлигин билмей эди Аминат. Жукълап тургъан жашчыгъындан кёз алмай терен сагъышха кетип тургъанлай, эшикни суху къакъдыла. «Оу кюнюм мен жарлы, не хапар бла келген болурла?» - деп борбайлары къыйыла, эшикни ачды да, сын къатып къалды. Ангылагъан эте, келгенни бет сыфатындан бушуу хапар келгенни. «Ах кюнюм, ёксюзню кюню артда»- деп бош айтадыла. Мени кюнюм къарангы болду» - деп жиляйды.
Жылла ётдюле... Къыркъ тёртюнчю жылны жаз башы. Энтта бир сынайды таулу халкъны, тёзюмюн къарыуун. Сегизинчи март саулай малкъар халкъны Азиягъа кёчюрген кюнюдю. Мал ташыгъан вагонлада, ким незат алалгъан эсе да алгъандыла. Затлары болмагъанла уа, алайлай жолгъа чыкъгъандыла. Жолну кётюралмагъанла къартла, къарыусузла жолда бара ёлселе, бара тургъан поездден тышына атып къоя эдиле. Суусапдан, ачдан сабийлени жилягъанлары жюрегинги жауун ашайды. Кёпмю, азмы бардыкъ, жетдик жетер жерибизге. Баракланы кёргюзтюп: «Энди сиз мында жашарыкъсыз!»- деп, хар юйюрге къалайы жетгени кёргюзтдюле. Бек жунчугъан эдик. Ачлыкъ, жаланнганчлыкъ, суукъ борбайланы къыйгъанды. Адамланы бит къысып, тиф ауруу жайылып кюннге бир, не эки адам ёледиле. Сау къалып ишлерге жарагъанланы чюгюндюр салыргъа элтедиле.
Аминатда белин къаты къысып, жашчыгъында кесин къоюп, бирсиле бла бирге ишлерге жюрюйдю. Таулу миллет бюгюлмеди. Жигит, мадарыулу халкъым аякъ тирей башлады. Бир минг тогъуз жюз элли жетинчи жылда туугъан жерлерине къайтарыргъа таулу миллетни, аллай къууанч хапар келди. Аминатда жашы Азрет бла къайтдыла жашагъан эллерине. Алай юйчюклери оюлуп, адам жашарча болмагъаны себепли, анасыны эгечи Келиматлары бла жашаргъа тюшдю. Аминат колхозда фермада ишлейди. Иги ишлегени ючюн, саугъагъада тийишли болады. Колхозну кючю бла, баш иеси урушда къалгъан ючюн, Аминатха юч отоулу юй ишлейдиле. Энди кесини юйю болгъанына къууана, аллында жашчыгъы да школгъа жюрюй башлады. Уллулугъу, жюрюшю, бет сыфаты да союп къаплагъан кибик ушайды атасына. Мусабийни эгечлери да: «Атын, тукъумун айтдырыр» - дейдиле. Алай бла, Азрет школну жетишимли бошайды. «Школда иги окъугъанса, бийик билиминг болса тынчыракъ жашарса» - дейди анасы. Университеге окъургъа кирди, анасын ыразы эте. Энди кече жукъламай эшиу эше, солу кюн а, аны базарда сатаргъа кюреше, беш жыл окъутду. Кесине къараргъа заман тапмады. Саулугъу аман болгъанды. Аминат къарт бет алгъанды, чачы агъаргъанды. Окъууну бошагъандан сора юйле ишлеген жерде прараб болуп ишге кирди. Бир ингирде анасы жашына: «Былай бир олтур жаныма, ананг сенден алгъа ёллюк» - деп башлады сёзюн. «Азрет, кесинг кёресе мен къарыусуз болгъанма. Кёп къыйынлыкъда кёргенме. Сени юйдегили болуп кёрсем, ёлсемда къайгъырмайма» - деди.
- Анам, бир кесек ишлеп аякъ тиремесек, къалай этейим мен сени ыразы?
- Юйдегили болсанг, экигизда бирге ишлерсиз. Менда, къолумдан келгенни болушурма. Къошда бара-бара тюзеледи дейдиле.
Сагъыш этдиле да, элде Адилгерийни къызында тохтадыла. Ишчи, намыслы къызчыкъды - деп, Аминатны къайын къызы: «Кёкде излегенибизни жерде таба турабыз. Мен кесим къурайым узакъ созмай , ыразы эсегиз» - дейди. Кюз арты кюнлени биринде келтирди келинни. Ёксюзню кёлюн алабыз деп, атасыны жаны да, Аминатда уллу къоранч этип, тёгерекдегиле окъуна сейирге бардыла. Адилгерийни къызын ёрге кётюрюр ючюн къалмадыла. «Энди ёлсемда жарсыуум жокъ артыма» - дей Аминат юйде жумушла бла кюреше, арып олтурады. «Охо, жангы заманчыгъыды келинни, юйюрсюнсе жумушлагъа да къарар» - деп жапсарады кесин.
Къарап къарагъынчы жылда ётдю. Бизгеда къызчыкъ къошулду. Дунияда айланнгандан, бармакъны-бармакъгъа урмайды. Ашагъан табакъларын «жуу» - деп Аминатны аллына салып кетеди. «Келген кюнюнден башлап къашы-башы тюйюлюп, сёлеширге кюсемейди. Азрет ишден келгинчи отоудан чыкъмайды. Сабийни манга кёргюзтмейди. Мен этген ашны ашамайды, жийиргеннген этеди». Бир кюн а Азрет: «Сен ашны татыусуз этесе, келининге этмеге къой» - деди.
Жюреги асыры къыйналгъандан, жилярыгъы тамагъына тирелип, бахча таба кетип, кёп жиляды. - Мен былагъа энди керек тюйюлме. Не этейим? Этме дей эсе, этмейим деп, кесими жапсардым. Кюнню узуну турама. Ашда жокъ, келинда жокъ. Ингирге чыгъып, кеслерине ушхуур этип ашайдыла. Барып тарыгъыргъа адамым жокъ. Бир кюн тёзалмай отоугъа кирдим. Ёрге да къопмады. «Келин, къор болайым, мени санга бир сорлугъум барды. Мен санга не хата этгенме? Менден быллай бир къачарча?» - деди. Келин а, кёзюмеда къарап: «Кёрлюгюм да, сени бла жашарыгъым да келмейди». - Отоудан къалай чыкъгъанымы ангыламадым жюрегим къыйналгъандан. Азретда тюрленнгенди. Сууукъ сёлешеди. Мени блада олтурмайды.
Быйыл жаз башы эрттеракъ келгенди. Ийнекнида саууп, отларгъа къыстап, юйге кирип бир чай, суучукъ ичейим деп олтурдум. Къалай эсе да жюрегим жарыкъ эди. «Анам, келдингми» - деп къатыма олтурду Азрет. Ичимден асыры къууаннгандан не айтыргъада билмей къалдым. «Келининг да мен да шахаргъа кетерге оноу этгенбиз. Мында кесибиз сюйген иш жокъду, сюе эсенг, сенда бизни бла кел» - деди. Кёп турдум армау болуп. Сора эс жыйып айтдым: «Азрет, кёзюмю жарыгъы, ауруунгу алайым, ишинг тап, юйюнг бар жашаргъа. Нек кетесе?» - деп жиляды. Мен а, атангы тыпырын къоюп кеталмам. «Жиляма анам, терк- терк келе турурбуз» - деп отоугъа кирип кетди. Эки ыйыкъдан машана келип къабакъ аллында тохтады. Азретни къайыныды. Хапчюкларын машинагъа ташып келинимда, жашымда манга уа: «Хайда, сау къал!»- деп кетдиле. Ызларындан кёзден кетгинчи къарап турдум. Бюгюн ёксюзлюгюмюда, башсыз къатын болуп, жаш башымы къар этип, жашаууму ашыргъанымы унутдургъан кюн эди. Чабып юйге кирип, къабыргъада тагъылып тургъан Мусабийни суратын алып къолума къычырыкъ этип жилядым.
Биринчи заманда келе турдула. Артдан-артха аздан аз, энди уа иги кесек болады ала келмегенли. Менида халим биле-биле аман болгъанды. Жюрегим ауруйду.
Къыш келди. Терен къар да жаугъанды, сууукъла да тутхандыла. Аллах сен сакъла быллай кюн ёлюп, адамланы къыйнагъандан - деген сагъышла башын алып олтурады. Хоншуларына кесин аманат этгенди. Эрттенликде ожакъдан букъу чыкъмаса, терезе жабыу ачылмай кёрсегиз келип бир къарарсыз. Кесими арт кезиуде халими жаратмайма. Бюгюн санларым сейир тюшюп, ёрге къобалмай, тилим айланып сёлешалмайма.
Терезе аллында олтуруп, орамгъа къарай, киши да кёрмей, жаны чыкъды жарлы Аминатны...
БАЙТУУГЪАНЛАНЫ Исмайыл.