"Сказка о мёртвой царевне и о семи богатырях" А.С.ПУШКИНА
на ТАБАСАРАНСКОМ ЯЗЫКЕ - в переводе Э.АШУРБЕКОВОЙ
ПАЧЧАГЬДИН ГЪАКIИ ШУРКАН
ВА УРГУР БАГЬАДУРИКАН МАХЪВ
Дупну хпириз баркаллагь,
Рякъюъ учIвнийи паччагь,
Ва унчIвихъ деу ялгъуз
Хпир жилириз ккилигуз.
Ккилигуйи гвачIниан
Гъяйизкьан кIару лавлан,
Улар, чюлизди лигру,
Дурцну, хьайизкьан иццру.
Гъюрадай уьмрин юлдаш!
Чюлиъ, кулакна йиф дарш,
Жараб фукIа рябкъдайи
Вари лизиди айи.
Гьамци, лигури ярхлаз,
Ккудушнийи урчIвуб ваз.
Машкврар шули башламиш,
Йишвну хпириз гъахьний риш.
Ва гвачIнин ухди хулаз
Гьамкьан ккилигнайи чаз
Ихь паччагь, адаш шуран,
Дуфну хъуркьний ярхлаан.
Жилирхьинди дилигну,
Гъагъи нефес дизигну,
Хпир шад иларин гъахьну
Ва йигъар лисуз гъакIну.
Паччагьди гъапIну дердар.
ГьапIди? Тахсир ктрур адар;
ИчIи йис гъабхьну кючмиш.
Паччагь гъахьну эвленмиш.
Жигьил хпир, кIуруш герчек,
Вуйи шагьарси гюрчег:
Ягъалур, лизир, уткан,
Фикриз, гьарсабдиз кIубан;
Амма вуй чавтIан аьгъдрур,
Дамагълур ва кин бисрур.
Хруган, дугъахъ хъай жигьиз -
Саб гюзгю, дугъаз аьзиз;
Му гюзгю, дарди кучIал,
Вуй аьгъюб инсандин чIал.
Саб гюзгюйихъди ялгъуз
Шадвал гьисс апIуй дугъу.
Ва учв чав гьазаргури,
Гьерхуй, дид`ан лигури:
«Йиз гюзгю - уларин акв!
Дюзди йип, дашлубси шак:
Узу вуш вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир».
Гюзгюйи жаваб тувуй:
«Гаф адар, вува уву
Дюн`яйиъ вартIан лизир,
ГарцIар Алур, кIваз манир.»
Ва дидхъан паччагьдин хпир
Хъюгъюйи йивуз гьягьйир,
Чав чаз кчIюркьюйи улар,
Йивуйи рази тIимблар,
Гюзгюйихъ тувуйи чарх,
Фурс кади лигури чаз.
Хъа паччагьдин живан риш,
Сессузди шули битмиш,
Ягълишназ гьачIарккуру,
Кюкюси адаршвуру,
Маш лизир, улчIвмар кIарур,
Гъиллигънак багьна кадрур.
Жамра гъюру дугъан тай -
Елисей, паччагьдин бай.
Ва паччагьди тувру гаф,
Шурахъ жигьиз хъапIуз саф:
Ургуб алверчи шагьур
Ва хулар варжна ягъчIвур.
Ушвракиз кабалгури,
Гюзгюйиан лигури,
Паччагьдин хпири суал
Тувну, шул гьамциб гаф-чIал:
«Йип, фуж ву вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир?»
Гюзгюйи жаваб туву:
«Гюрчегур вува уву,
Аммаки паччагьдин риш
Вардариз ву бегелмиш -
Гьадму ву вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир».
Гьилиркъурси гьутIурччвну,
Хпири, хъюл` ан хъутIурччвну,
Гюзгюйиз бачI йивуру,
Швякьяри хъурц апIуру!..
«Агь уву, гюзгю мурдал!
Хъюлаз гъапIнийва кучIал?
Узухьди шулин дугъхьан?
Лиг, гьапIруш узу дугъкан.
Гъахьундарин назнази!
Гьелбет, хьидики лизир:
Думу кайиган, дада
ЙифузтIан гъилигундар!
Йипа: гьич шулин дугъхьан
Хьуз узутIана уткан?
КкадапIишра паччагьлугъ,
Ясанки дюн`я буллугъ,
Узухьди гъюрур дихъдар,
Магьа йипа, гьаци дарш!»
Гюзгюйи:«Паччагьдин риш
Вардариз ву бегелмиш -
Гьадму ву вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир»
Ва гьапIди? Дугъу, гюзгю,
Бахил гьюрс кубчIвну гюкю,
Тахтнаккинди дапIну диш,
Чернавка - гъараваш риш
Хъади гъюру буйругъназ,
Ва гъарах, кIуру дугъаз,
МучIу гьариз дишлади
Му чан дархи риш хъади,
ЧIивиди, ярквраъ гъалин,
Дитуз, илдибтIну тIурин,
Душваъ мяхъюн гьарарикк
ИтIрубси жанаврари.
Хпишиван хъюлхьан уьрхри!
Ихь паччагьдин риш багъри
Хъади, Чернавка ярквраз
Гъяру гьадмукьан ярхлаз -
Риш аьмлин гъаври ахъру,
Дугъак писди гучI кабхъру,
Хъюгъру ккарагуз: «Йип, жан,
Фу тахсир гъабхьну узхьан?
Узу миликIан, дидин
Гьюрмат апIурза якьин,
Паччагьдин бализ гъушган».
Гьатгъу, риш ккунивал`ан,
Гъитру, думу диликIди,
Я тIурнари дийритIди,
КIуру:«Гъуз, явур аллагь».
Учв шулу хулаз яллагь.
«Наши гюзел риш?»- гъапи,
Гъиган, дугъаз хпири пис.
«Ялгъузди ярквраъ ими, -
КIур дугъу.- ТIурни ижми
ЙитIнайиз дугъан хилар;
Алархьган дугъ`ин нахшрар,
Кьан хьидар жан гъадабгъуз,
Рягьятди хьиди йикIуз».
Хъа хабрар шулу ахмиш:
Гъудургну паччагьдин риш!
Шул паччагь, зигури гъам.
Елисей, бейнава жам,
Дурхну худайиз дюъйир,
Рякъяриъ ярхла вуйи
УчIвру, дургу хабарсуз
Лишан кипнай швушв агуз.
Швушв кIуруш, хьайизкьан йигъ
Гъилицури гьараригъ,
Гъяри - гъяри, саб йишв`ин
Алахъуру саб хул`ин.
Дугъ`ина ху диш гъабши,
Хъа апIуз хъюгъю тамшир;
Риш учIвнийи урнариъ,
Дих-дикI адай икрариъ.
Хура хъади кьяляхъди,
За духьну умбрариъди,
Шуру урчIарихъ хулан
Гъизигну раккнин тIублан;
Раккин явашди абццну:
Хал айи аквну абцIну,
Цаликкди дивнай тахтйир,
Илирчнайдар халачйир,
Пак мурччваъ - мяхъюн устул,
Сувагъ пич - вари кIан-кIул
Айиб вуйи яшайиш,
Эйсйир - ксар ву ярамиш,
Ва хьидар ктапIрур гиран!
Хъа адай рякъру инсан.
Риш хуллан илдицуру
Варишвар марцц апIуру,
Ва кабхьну худайиз шам,
Пичраъ цIа ипну хуррам,
ГьачIарккну ахру йишв`ин,
Гъахьний думу архаин.
Шулайган лисундин чIив,
Сесер гъахьнийи урчIихъ:
УчIвний ургур багьадур,
СартIан тмунур такабур.
Ва кIуру аьхюнури:
«Фици марцц дапIнаш вари!.
Фуж-вуш, тIибшвну ихь уба,
Ккилигна эйсйир гъюбаз.
Фуж вува? УдучIв - рякъюз,
Гьякьлу дуст йихь ич рякъюъ.
Уву вуш агьли инсан,
Эм ишри учуз увкан.
Эгер живануб вуш яш,
Шалва ич багъри гъардаш.
Кьаби баб вуш, дада йихь
Учуз вардиз хулаъ ихь.
Эгерки жигьил риш вуш,
Чи гъахьнийиш, шуйчуз хуш.»
Ва паччагьдин риш рякъру
Йишв`ина удучIвуру,
Эйсйириз тувру салам,
Исди апIуру икрам,
КIур: « ХьубАн мици хялиш,
АпIинай багъишламиш.»
Гъеебхьси чIалнан ухшар,
Гъавриъ ахънийи гъардшар,
Чпиз хялишди дуфнайи
Риш паччагьдинур вуйиб;
Дитну риш ужуб йишв`ин,
Хурагар гьивру ширин;
Рюмкайиъ абцIну убзру,
Ленгрийиъ ивну, хуру.
Амма шуру гьивну хил,
Ккундариз, кIуру, чяхир;
Уьл кудубтIну бицIи кьацI,
Ушвникк ккивру саб мискьал,
Ва, рякъюн эргвал йивуз,
Ккундузуз, кIуру, ахуз.
Шураз улупну саб хал,
ВартIан аку ва ягъал,
Гъитру дурари ялгъуз
Риш, рягьятвал гъадабгъуз.
Йигъ гъябгъюрай йигъахъди,
Жигьил шураз паччагьдин
ТIагъруди адай ярквраъ
Багьадурарин хулаъ.
Йивруган ахсрар гвачIнин,
Ургрид чвйир шуйи егин
Гьяйвнарииди лицуз,
Ругъу уьрдгариз йивуз,
Арчул хил адабшвури,
Хьуз атлу илдитури,
Я татрин, гъахьиш чпиз уз,
КIул гъюнарлан алдабгъуз,
Ясан хьуб дагъдин черкес
УтIурккуз ярквраан бес.
Хъа риш сарди хуларигъ
Ярхи йигъ шуй ляхнаригъ.
Марццшин, хураг апIуй саф,
Хътабгъурдай гъардшариз гаф,
Дугъанра уьбхюй гьюрмат.
Ва гьамци гъябгъюрай вахт.
Баяриз паччагьдин риш
Вуди шулу бегелмиш.
Сад гвачIнин, гъивган ахсрар,
Шурахьна гъюру гъардшар.
КIуру аьхюну гъардши:
«Учуз вардиз вува чи,
Ургридаризра уву
Ккундучуз, ва гьарур ву
Ув`ин эвленмиш хьуз шад,
Увуз вуйич дад-бидад,
Хатур хьуз арайиъ ихь,
Учкан сарнуриз хпир йихь,
Имбудариз чи шулва.
Гьаз мици кIул тIубччвурва?
Дарш ваъ кIурайва учуз?
Дарш, шейънан кьимат апIуз,
Алверчйирик ктарин кьуш?
Йип, яв жаваб фициб вуш.»
«Гьюрматлу жигьил дирбшар,
Йиз ккуни багъри гъардшар, -
Ккебгъру чан жаваб шуру.-
Эгер кIури аш даруб,
Мушв`ин гъван ишри узкан.
ГьапIза? Кипназук лишан.
Вузуз учву вари саб,
Лайикь вучва сартIан сар,
Ккундиз гьарур кIваантIан;
Амма хуш вузуз вартIан
Йиз кьисмат - узу хъирснай
Елисей, паччагьдин бай.
Гъардшар цIиб-аьхюб хърахну,
ХяртIахъишвар гъацIахну.
«Гьерхуб тахсир дар. Учлан
Хил алдабгъ. Сарун мидкан
Гаф хьибдар,» - кIуру хъасин.
«Узура дарза аьсси, -
Явашдиси кIур шуру, -
Йизра ваъ пуб дар чIуруб.»
Ва жамар, дапIну икрам,
Гъяру къайдайиъ низам,
Албагну гъардшарна риш
Хъана шулу яшамиш.
Хъа ппаччагьдин хпир хаин,
Дархи риш шули кIваин,
Ай, апIуз даршули гьял,
Чан гюзгюйиканра хъял
Кимийи дугъаз кьаназ;
Ва аьхирки саб вахтна
Душну, лигури дидхъан,
Хъюгъну, гьархну чан гиран,
Хъанара учв гьазаргуз
Ва инчI кади дидиз пуз:
«Салам, гюзгю! йипава,
МигьитIибкIан саб дава:
Вуш узу вартIан лизир,
Ал гарцIларин, кIваз манир».
Гюзгюйи жаваб туву:
«Гюрчегур вува уву,
Хъа уьмриъ мялум дару
Мяхъвярин ярквраъ чуру
Шула гъардшарихь ургур
Яшамиш вартIан уччвур».
Паччагьдин хпир шулу диш
Чернавка апIуз басмиш:
«Фици гъабхьнийвхьан узуз
Му ляхниъ кучIал апIуз?»
Гьатгъу кIул`ин бисуру
Ва гъабхьиси ктибтуру.
Пис хпири, ккаъру гучIар
АпIбахьан чав истисмар,
Кадабгъ, кIур, я жвув пуч хьуб,
Я паччагьдин риш йикIуб.
Сабан паччагьдин шуру,
Вахт хьайиз гъардшар гъюру,
Туври шулу хьайиз жвар.
Деерхьну ху-йин аьмпар,
Лигуру, гъафир фуж-вуш:
Аьжуз дишагьли кешуш
Ай икриъ, илдицури,
Гьясайи ху хътIубккури .
«Баб, дийигъ, гъюрза бирдан -
КIур шуру дугъаз унчIв`ан,-
Ич хура хътIубккуруза,
Увуз хрубра хуруза.»
Гъарди апIуру жаваб:
«Жан риш, ккадагъава баб!
Пис ху дарин - малкамут,
ДячIряргъди имиза нуфт.
Лиг, фици шулаш гъалхмиш!
УдучIв гьаминди». Ва риш,
Уьлра гъадабгъну ху-йиз,
УдучIвумитIла икриз,
Ху шул ликарикк ккабхьри,
Гъардихьна дяргъюз - кабхьри.
Гъари гъиришвси йишвлан,
ЧIуру нахширси ярквран,
Алабхьуйи. «Керемат!
Му гъаабху гьял дар зат, -
Гъапнийи шуру гъардиз,-
Ва уьл гъитIибхний. - Ма, бис!»
Кешушри уьл дибисну,
Шураз: « Чухсагъул,- гъапну, -
Уву Аллагьди уьхри ;
Ма увузра, бис ари!»
Ва шурахьинди ширин,
Гъизил нур али ахсрин
Вич тIибхури гъябгъюру…
Ху, кабхьри, ккярябгъюру…
Вич чан хилариз шуру
Бисуру. «Хьибган тIагъру,
ИпIин му вич, йиз шумал,
Ибшривуз думу гьялал,»-
КIур, икрам дапIну, гъарди,
Ва мушвхьан дургру тяди...
Риш хътакурайган хулаз,
Хъебгну, ху, дугъан машназ
Либгуру, зигури цIуз,
Ккундайиси шураз пуз:
КкатIабхь! - Шуру, апIуз жан,
Хил алдатуру дидлан:
«Увуз фу дубхьна, Ппази?
Дабхъ! Гьаз вува нарази!»
Ва хулаъ учIвну, раккин
Хъябкьну, шулу риш сикин,
Улдакк деъру хьа бицуз
Ва гъардшариз ккилигуз.
Хъа улар шулу вич`ин,
АбцIнай ширейи ширин,
Таза ицци ниъ хъайи,
Элвен рангну абкнайи,
АйитI йичв убзнайибсиб!
Гъизил нур дубзнайибсиб…
Шураз ккундийи лисуз
Думу дирипIди ктисуз;
Амма дяргъиди кьара,
УлдубчIвбахъан саб ара,
Дидиз саб кьацI йивуру
Ва саб тики хътIюбкъюру…
Нефес дийибгъну дишла,
Риш жансузди шулу лакI,
Лизи хил`ан му герен
Адабхъуру вич элвен.
УьлчIюкьну аку улар,
Алдакну тереф кьибла,
Дипну чан кIул тахтниин,
Диришври, шулу сикин…
Гъардшар гьаму арайиъ
Сабси хулаз гъюрайи,
ДапIну саб гъучагъ ляхин.
Ва улихьна вуцIвуцIин
Гьарай ипну, гъюру ху,
Кади лап аьхю къурху,
Гъач, кIурайибси, хулаз.
«Дубхьна фу-вуш саб бала»,-
Дупну чиб-чпиз, баяри
Зарбвал кипру гьяйвнарик.
Гъюру. Гъах шулу йишв`ин,
Ху-йи, алабхьну вич`ин,
Рябкъюри кьацI йивуру,
ХътIюбкъюру ва йибкIуру.
Баяриз шулу аьгъю
Кайивал вичук агъу.
Ва гъакIи шуран дерднаъ
Гъардшар ахьнийи яснаъ,
КIулар эрхну дийигъний
Ва дугъахъ дюъйир гъурхний,
Шур`ин палат Алабхьну,
Накьвдик кивбанди гъахьну,
Хъа кивундай. Гьаз гъапиш,
Даахнайси дахънай риш,
Фаркьатди ва тазади,
Анжагъ саб ил алдарди.
Ккилигний шубуд йигъан,
Амма риш хъергдар нивкI`ан.
ДапIну пашман эл-аьдат,
Гьамглин табтиъ саламат
ГъапIнийи майит шуран,
Вари ккучIвну, сабйишвлан
Адабгъну дагъдиина,
Душваъ гьацIишвар вахтна
Табут йирхьуб шалмандик
Зунжрарихьди чивиндин
Ихтиятди кибтIнийи
Ва арчил илтIибкIнийи;
Ис духьну икрам апIуз
Рягьматлу гъахьи чуччуз,
Аьхюну гъардши гъапи:
«Ах,чи, писдари гъакIи,
Уччв`вал гъубздияв жил`ин;
Рюгь хьидияв завар`ин.
Ккунир вуйва гьардин кIваз,
Уьрхюрайчаву жамраз -
Кьисмат дайштIан шлизкIа хьуз,
Саб аьжализтIан ялгъуз».
Хъа паччагьдин пис хпири,
Хабрариз ккилигури,
Гюзгю гъадабгъну жинди,
Чан суал тувру дидиз:
«Йип, фуж ву вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир?»
Гюзгюйи жаваб туву:
«Гаф адар, вува уву
Дюн`яйиъ вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир».
Агури чан швушв - чан тай,
Елисей, паччагьдин бай,
Дюн`я вуйси лицури,
Шул пашманди ишури.
Шилхьан гьерхишра дугъу,
Адайи жаваб аьгъюр;
Сар машнаъ дугъ`ин аьлхъюй,
Сар гьатинди илдицуй;
Аьхир ригъдихьна гъизил
ИлтIикIуру ихь жигьил:
«Уларин ишигъ - ич ригъ!
Завуъ шулва кIулди йигъ,
Кьюрдна мани хьадукар
КитIрува, вуди ашкар,
Исикк вари рякъюрвуз.
Ваъ макIан жаваб тувуз -
Нагагь гъахьнуш гюрюшмиш
НаанкIа паччагьдин риш,
Йиз ча дупнай швушв.» «Йиз акв,
КубкIундариз ул дугъак,-
КIур ригъди. - Имбу гьял дар
ЧIивиди. Гьерхруш аьгъдар,
Йиз гъунши вазлиз гьахънуш
Я шуран шил алабхънуш.»
Елисей шулу гъамнаъ,
Йишв убчIвайиз нубатнаъ,
Ва, удубчIвумитIла ваз,
Дидихьна гъушну дердназ.
«Я ваз, ваз, нурарин гъварч,
Гъизил улубзнайи кIарч!
Уягъ шулва мучIушнаъ,
Ади нур гергми машнаъ;
Уьбхюри аьдат чпиз хуш,
Лигурвуз хядар нахуш.
Ваъ макIан жаваб тувуз,
Нагагьги гъяркънуш увуз
Вая гъахьнуш гюрюшмиш
НаанкIа паччагьдин риш,
Йиз ча дупнай швушв». - «Гъардаш,-
Жаваб апIуру вазли,-
Завуъ шулза гъаравлиъ
Анжагъ гъибган йиз нубат,-
Гъяркъюндарзуз дицир зат.
Думу, дяряркъри узуз,
Мумкин ву, гьяйиф, кюч хьуз».
Ва дердерикк ккахъру жам.
Вазли апIуру давам:
«Дийигъ, мумкин ву, микIлаз,
Аьгъяшул. Дяркъну аш чаз,
Диди апIуру кюмек.
Дидихьна гъарах герек».
Ва бали, дарди бизар,
МикIлахьинди ккипру жвар:
«Я микI, микI! Вува гужал,
Хъаъри дифарин лижар,
Гьюл`ин апIурва лепе,
Либцурва дюз ва тепе,
ХудайихьантIан, увуз
Сарихьанра гучIдарвуз.
Ваъ макIан - апIин ачмиш,
Алахънуш паччагьдин риш,
Йиз ча дупнай швушв.» - «Яваш,-
КIур дугъаз микIлу фараш, -
Нирин штар архаинди
Кюч шулай йишвхьан тинди
Ягъли дагъ хьа гьанавар,
Хъа дидиъ а аьхю хьар;
Хьараъ мучIушнаъ гъалин
Тубччвура табут гьамглин,
Зунжри кибтIну шалмнарик.
КудрубкIри саринра лик,
Гургутум ичIиб ву душв;
Гьадму табтиъ а яв швушв.»
МикI чан рякъди жабгъуру.
Паччагьдин бай ишуру
Ва гъяру гъапи йишваз,
Лигуз чан гюрчег швушваз.
Душну, хъюгъган багахь хьуз,
Улихь дагъ дийибгъу уз,
Хъа гъирагъар гургутум
ИчIи юрд вуй, адру тум;
Хьар дябкъну дагъдин машнак,
Думу душваз шул гьялак.
Хьараъ мучIушнаъ гъалин
Тубччвурай табут гьамглин,
Ва дидиъ нивкIуъ даим
Дахънай швушв, гъузуз тасим.
Кьувват уч дапIну хилиз,
Йивуру бали табтиз.
Табут уьбгъюру. Ва риш,
Гъахьирси нивкI`ан ачмиш
Хъергну, ул илбицуру;
Ва, ил гъадабгъну, кIуру:
«Узу фукьан гъаахнуш!»
Ва шадвал`ан духьну буш,
Агь! … кьюридра ишуру.
Бали риш адагъуру,
Ва, апIури хуш гафар,
Чпин рякъюъ учIвру дурар,
Ва дишла абхъру хабар:
Паччагьдин риш гъакIундар!
Му вахтна, хътарди ляхин,
Хулаъ пис дада дархи
Деъну айи чан гюзгдихъ,
Суалар хъирчри дидихъ:
«Йип, фуж ву вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир?»
Гюзгюйи жаваб туву:
«Гюрчегур вува уву,
Аммаки паччагьдин риш
Вардариз ву бегелмиш -
Гьадму ву вартIан лизир,
ГарцIлар Алур, кIваз манир».
Дархи баб гъедергуру,
Гюзгю жилкан йивуру.
УрчIарихьна шулу диш -
Ва рякъюру гъюрай риш.
Мушв`ин дерднаан чIуру
Паччагьдин хпир йикIуру.
Думу кивубси накьвдик,
Вардариз дупну сумчрик,
Елисейна чан швушв риш
Гъахьний дишла эвленмиш;
Му дюн`яйиъ уьмурлугъ
Гъабхьиб дай мициб шадлугъ;
Гъафунза, дубхъну-дипIну,
Тек сумплар кьяши дапIну.
ИлтIибкIур Э.Аьшурбегова
Художник А.М.Османов