***

Исмаил БЕЙ

ЖЮРЕК ЖАРАЛА

Мен хапарын айтырыкъ юйюр тау элде бир бирге билеклик этген къоншула бир юйча жашагъан юйдю.
Совет власть кирген жылла. Ташдан жонулуп, башы къошун бла жабылып ишленнген беш отоулу юй ол кезиуледе бек уллу къолайы болагъанны белгиси эди. Колхозла, совхозла къурала, элледе иш кёп эди. Ахмат ишден къоркъмагъан, къарыулу адам эди. Тутхан ишин жетишимли толтура, колхозну аягъы юсюне салыуда бек уллу себеплик этген жашларыбызданды. Насыплы эди аны юйюрю – юй бийчеси Ханифа бла ол тёрт жаш бла бир къыз ёсдюре эдиле. Ахмат фермада ийнеклени саугъан да, кютген да эте, сабийлерине къууана, аланы аягъы юсюне салыргъа кюрешгенди.
Элде намысы жюрюген, ариу тилли Ханифа баш иесине билеклик эте, экиси да бир бирни ангылап жашагъандыла. Сабийлерин да, уллугъа намыс берирге, алларына тюшген ишден къачмазгъа юйретгенди. Элде юлгюге айтылгъан юйюр эдиле ала.
 Жылла да ётедиле, сабийле да ёседиле. Назир бла Тахир аталары Ахматха болушлукъ эте башлагъандыла. Ючюнчю жашлары Хамзат билимни жолун сайлап, шахарда устазгъа окъургъа кетеди. Жангыз къызлары Сафият ариу санлы, сабыр акъыллы, жыл санына кёре болмай, неге да къолу жарашхан къызчыкъды, анасына болушлукъ этеди. Сабийлени эм гитчеси Харун а уллу санлы, бёкемли жашчыкъды, юйюрню ийнагъы.
Ханифа Харун къобар заманнга, айраннга сютню башчыгъындан къошуп, бушто этер эди нартюх гыржындан. Бир кюн эрттенликде анасы  жашыны сюйген ашын этип:
– Къоп, жашым, – дегенни айтып, юйден тышына суу алыргъа чыгъады.
Къапхакъ башындан а къарындашы:
– Эгечим, Ханифа, ий маржа, жашладан къайсы юйде эсе да, ийнекле бла бузоула бирге къошулуп, тёш артына кетгендиле. Чабып, бузоуланы аналарындан айырып, бери юйге сюрсюн», – деп къычырды.
Юйге кирип, Харунну ашдан бёлюп:
– Чап, къарындашым бузоуланы тёш артында ийнекледен айырып, бери тюшюр деп тилейди, – деди Ханифа.
Харун терк окъуна чабып кетди. Жарлы ана билмей эди сабийин ахыр жолгъа ашыргъанын...
Тёшге тик ёрге чабып чыгъама деп, талагъы ёрге къобуп, жашчыкъ жыгъылып ёлюп къалды. Къара кюн келди быланы ариу юйлерине. Ханифа къара кесеу болду. Жарыкъ, кюле-ойнай туруучу ариу юйюр мудахды. Ханифаны, сёлеше тургъанлай, кёз жашлары тёгюлюп барады. Ажым этеди: «Оу мени ауузум къурусун! Ашаргъа да къоймай, сабийими къапдым».  Кеси кесини этин ашайды. Да не бек кеси кесин ёлтюрсе да, жокъду этер амалы. «Заман керекди жюрек жараны сау этерге», – дейдиле.  Ахмат да, Ханифа да тюрленнгендиле, тозурагъандыла.
  Жашау а барады. Заман ётеди. Атаны бла ананы жюрек жаралары бир кесек сынтыл болгъанды. Назирни, Тахирни да юйдегили этер заманлары жетгенди. Къараларын тешип, саулагъа жашау этерге керекди дегенни айтып, экисини да бир кюн тойларын этерге оноу этдиле. Назирге къоншу элден, Тахирге уа кеси эллеринден сёз тохташдырдыла.
Кюз артында тирлик да жыйылып, малла да жайлыкъдан юйге тюшер заман жетеди. Хамзат, окъууун бошап, тау эллени биринде устаз болуп ишлейди. Кесин да, жагъалашып, бир адам хорлаялмайды. Аны аллайлыгъын билип:
– Сени гёжеф болгъанынгы эшитгенбиз, къарыуунгу сынап, бизни нёгерибиз Азрет бла жагъалашып, аны хорласанг, чынтты гёжефсе, – дейдиле.
– Угъай демейме. Чакъырыгъыз нёгеригизни, – дейди Хамзат.
Къонакълыкъда тургъан жаш Азрет бла жагъалашыргъа чыгъады. Тутуша кетип, Азрет Хамзатны жерге ургъанда, ол ёрге туралмай кёп турду, сора кючден къобуп, жашагъан фатарына кетди.
Экинчи кюн эрттенликде къыйналып къопду. Ишине тебиреди. Алай, не медет, солууу къыйнайды. «Солууум былай нек къыйнайды? Не болду манга? – дей, атасын-анасын, сюйген къызы Сюйдюмню кёз аллына келтиреди. – Мени былай къарыусуз болгъанымы билселе, не дерле? Къалай да этип, таудан аууп, элге кетерге керекме, мындан аман болгъунчу», – деп, жолгъа чыкъгъан эди.
Къаллай бир келди эсе да, къыйналып ата юйюне жетди. Мында бир мадар табыллыкъ суна эди жюреги. Билмей эдиле, иегилери сынып, ёпкесине кирип, ирин эте тургъанын. Тёшекге тюшеди.
– Атам, анам, тап  тюйюлдю мени халым, мени ыразы этсегиз, мен да аланы къууанчларын кёрюрге сюеме. Назирге бла Тахирге сёз тохташдыргъан кюнден алгъаракъ келин келтиригиз да къоюгъуз, – деп тиледи.
Хамзатны ыразы этдиле. Келтирдиле келинлени. Ханифаны кёзюне зат да кёрюнмейди. Къайгъысы кёпдю. Эки келин да шапалыкъ эте айланадыла. Сафиятха эгечлик этерле. Ханифа кеси кесине:
«Аллах... Былагъа да къууаналмадым, – дей, Хамзатны къатындан кетмей, кёз жашларын жашыртын сюрте, къолларын сылай, бир тюрлю мадар эталмагъанына ичинден кюеди. – Аллах, болуш, бир мадар эт!» – деп, тилек эте олтурады. Эрттенликде Хамзат:
– Анам, Сюйдюмню чакъырсанг а, – деп, уяла, тиледи.
– Бусагъат чакъырайым, балам, ауруунгу аллыкъ ананг, – деп, чыгъып, Сафиятха: –  Сюйдюмню чакъырып кел, – деди.
Кёп да турмай Сюйдюм жанындан бек сюйген Хамзатны босагъасындан атлады. Ханифа:
– Келчи, къор болайым, былайда бир кесекчик олтур, – деп, экисин бирге къоюп, эшикге чыкъды.
Билмейме не деген болур эди, не айтхан болур эди жаш, Сюйдюм мудах болуп чыкъды, кёлю тола, юйюне кетди. Хамзат а кюеди-бишеди, сант этеди. «Оу анам, мындан да бошап къалама!» – дей, жарлы ананы ичин сууукъ къалтырауукъ алгъанды.
Битеу юйдегиле, аны тёгерегинде олтуруп, бушуулудула. Ингирге жарыгъан кибик этип, барысына да кезиу-кезиу къарай, тансыгъын ала болур эди: «Жатыгъыз, тынчайыгъыз, мен игиме, жарсымагъыз», – деди Хамзат.
  Танг белги бере уа, жан берди. Энтта бир къыйынлыкъ. Къыйынлыкъны бергенча, тёзюмлюк да бере болур уллу Аллах...

Мени атам, ёлюрюмю билип,
Къабыр къангала хазырлайды.
Къарындашым Назир,
Жашарымы сюйюп,
Жан дарманла излейди,
Жангыз эгечим Сафият
Башын кёпюр къулакъгъа уруп жиляйды...

 Кёп да бармай бизни къыралгъа фашист Германия чабыууллукъ этеди. Уллу Ата журт уруш башланады. Ахматны бла Ханифаны жашлары Назир урушну биринчи кюнлеринде къазауатха кетеди. Тахирни уа къайры кетгенинден, не сауундан, не шауундан хапары да болмайды. Сабийи да болмагъанды, атын айтдырырча.
Сюргюнню да кёрдю юйюр. Анда да кёп къыйынлыкъ, ачлыкъ-жаланнганчлыкъ да сынады. Назирни юй бийчеси бла сабийчиклери Ахмат бла Ханифаны биргелеринедиле. Къартланы атмадыла, бирге сакъладыла Назирни.
 Сафият да кёчюп баргъан жылларында бир ингушлу жаш бла юйюр къурады. Атасындан-анасындан узакъ болмай, алагъа да болушлукъ эте, жашайды...