Окталогия "Ас-Сафи" – эпическая драма с элементами лирики философско-дидактического содержания в 8 частях, 40 книгах, 124 тысячах бейтов – крупнейшее поэтическое произведение мира одного автора (~344K/~920К, материалы готовятся к публикации). Литературный колосс карачаевского писателя уже обошёл по объёмам греческую "Илиаду-Одиссею" Гомера (29К), индийскую "Рамаяну" Вальмики (48К), персидское "Шах-намэ" Фирдоуси (120К) и индийскую "Махабхарату" Вьясы (180K), пока уступая лишь кыргызскому эпосу "Манас" (396-416~500К). Окталогия ни в печатном виде, ни в электронном варианте не продавалась и не продаётся – находясь в свободном доступе для всего человечества.
Окталогия "Ас-Сафи" Шукура Тебуева на официальных ресурсах произведения:
Международный профиль произведения
https://www.tumblr.com/as-safi-octalogy-poetry
YouTube
https://www.youtube.com/@assafipoetry
Стихи.ру
http://stihi.ru/avtor/shukurtebuev
Medium
https://medium.com/@shukur_tebuev
Яндекс Дзен
https://zen.yandex.ru/id/5f4b9a4152ad3101b4020e51
Автор.Тудэй
https://author.today/u/shukurtebuev
Wattpad
https://www.wattpad.com/user/shukurtebuev
Penfox
https://penfox.ru/author/shukurtebuev/
Readli
https://readli.net/profile/686167540/books/
Litsovet
https://litsovet.ru/user/106468
Yapishu
https://yapishu.net/user/shukurtebuev
Библиотека Поэзии
https://poems.su/authors/shukurtebuev/
СИ
http://samlib.ru/t/tebuew_s_s/
АЗАБ ДЖЫЛЛА
Тебуланы Шукур
Танг белги бергинчи къобхан эди Хапсат. Беш сабийни анасы, эртденден ингирге дери солургъа заманы болмай джетеди. Бюгюн да иши кёбдю. Баш иеси къошдан малланы сюрюб тюшюб, талай малны согъум этиб, къакъ этерге такъгъанды. Чибинле чыкъгъынчы аланы бери алыргъа керекди дей, Хапсат ийнекни сауаргъа къолуна челекни алды.
Джерни титиретиб арбазны аллында тохтагъан машинагъа эси бёлюндю. Машинадан тюшгюнчю къычырыгъы джер джаргъан офицерни сёзлери джанына къоркъуу салдыла. «Отуз минутну ичинде!» – деген буйрукъну эшитгенликге магъанасын ангыламады.
Офицер айтырын айтыб, хоншу арбазгъа кетди. Машинаны кабинасындан чыкъгъан азият тюрсюнлю солдат: "Апа, продукт ора, продукт ора", - деб билген тилинде айтды. «Ора» деген сёзню ангыламаса да, продукт дегенни ангылаб, джигер Хапсат терк болду.
Эл бла келген къыйынлыкъ болгъанын сезиб:
– Аталары, сабийле, болушугъуз! – деб къычырды.
Кеси чардакъда гюрбени тюбюн ачыб, джамалыб тургъан машокларындан юч машокну эрлай нартюхден толтуруб, машинагъа атды.
Мекер арбазда мал оруннга кириб, бир малны терисин сыдырыб, хазыр машокгъа джыйды.
Хапсат къушча учуб, терк заманны ичинде кюбюрю бла тикген машинасын арбазда машинаны юсюне салды. Чабыб Мекер болгъан джерге барыб, этгени кёлюне джетмей, къолундан бычакъны алыб:
– Эл кёчген деб бу къалабалыкъгъа айта болурла, – деб, бир токълуну бойнун тартыб, машокгъа салыб, машинада мыллыклагъа къошду.
Мекер, сабийлеге къайгъылы болуб, машинагъа миндирди. Хапсат тёшек, джууургъан къайгъы этиб, юйге чабды.
Бу кёзюуде офицер эки хоншу юйдегини аллына сюрюб, аналары бла сабийчиклени, къолларына алгъан затдан башха джукъ алдырмай, келтирди.
Бир хоншусуну – джашлары, бирини эри фронтдадыла. Фронтда джашланы сабийлери джыларгъа къалгъанларында, аналары аладан келген письмоланы офицерге кёргюзтюб джылады.
* Апа, продукт ора – анам, азыкъ ал, чырма.
Машинада хапчюкню кёрюб, офицер ёгюзча ёкюрдю, ауузуна келгенни айтыб къычырды.
Хапсат тёшек бла джууургъанны къучагъына алгъанлай:
– Застрелю! – деген къычырыкъны эшитиб, ёлтюрсе да сабийлени юслерине джабар зат джокъду, деген акъыл келиб, аллына атлады. Офицер герохун алса да, андан ары киришмеди. Сора джашларыны письмосун кёргюзтюб джылай тургъан тиширыугъа:
– Бар, продуктала ал! – деб эркинлик берди.
Мекер сабийлерин машинагъа миндириб, нени эсе да алыргъа ызына къайытды. Ачыулу офицерге, джигитсе да бир тийчи дегенча къараб, ёшюн уруш этиб, джабышмакъ таягъын алды.
Кесин билгенли, ол таякъ аны керти нёгериди. Кёб джерде джарагъанды, болушханды. Эм багъалы затын алыб, Мекер джолгъа тебреген машинаны ызындан джетиб, бир джаш адамча, юсюне минди.
Машинада Хапсатха не айтыргъа табмай:
– Сабийле бары да мындамыдыла? – деб сорду. Ызы бла, гымых сакъалын сылаб:
– Аллах, мындан амандан да сен сакъла! – деди.
Орамда ёкюрген малланы, улугъан итлени ауазлары адамланы унутдургъандыла. Хар ким, кеси къайгъысындан озуб, джылагъан, сарнагъан къайгъылы болур мадар джокъду.
– Ит иесин танымагъан, – деб быллайгъа айта болурла… Ай, дуния, мен джашагъан джетмиш беш джылны ичинде не кёрдюм, не кёрмедим. Аллах, бу сынауны да бердинг… – деб, Мекер Аллахдан болушлукъ тиледи.
Меннге джукъ болгъаны болса, бир игиси, аналары джашды, сабийле кеслери къаллыкъ тюлдюле, деген сагъышла бла барады машинада.
* * *
Мекер бла Хапсатны юйдегилери Сарытюз элге Джазлыкъдан келгендиле. Бери келгинчи, Мекерни юй бийчеси ауушуб, ол юч сабийни атасы, джангы джерде джангы насыб табсам деб келгенди.
Хапсат да, эри бла талай джылны джашаб, сабийлери болмагъанында, хар бирибиз бирем башха излейик сабий насыбны деб, ариу бла айырылгъанды.
Сарытюзге эл тюшгенли кёб джангы юйдеги келгендиле. Ингир сайын той, оюн барады. Тойда кёргенлей огъуна Хапсатны алырга нюзюр этди Мекер.
Ол джыллада къобуз согъуб, той этген аз бола эди тийреледе. Асламысына джашла, къызла джыйылыб, ауузлары бла тартыу тартыб, алай бара эди той.
Мекерге алтмыш джыл болса да, джаш адамладан эсе тири къошула эди тойгъа. Аууз тартыуну сагъатла бла тартыб тургъанлыгъына, арыгъанны билмей эди.
Бир кюн тойда Хапсат къобуз сокъгъанында, джашла бал чибинлеча басыныб, тёгерегин алдыла. Мекер къатларына барыб:
– Анга накъырда этгенни, меннге кёлю къалмасын! – деб Хапсатны къатына кишини къоймазлыгъын билдирди. Абезекге тутуб, кёлюн ачыб сёлеширге изледи, алай а, самаркъаудан башха джууаб табмады.
Тойдан сора къатына барыб:
– Келечиле иерикме, огъай десенг, аман этериксе, – деб бир джанына кетди.
Хапсат аны айтханын къулагъына алмай, тойдан сора къызлагъа къошулуб орамгъа чыкъды.
Орамда келе, Мекер, джыккыр толу сууну эслеб, сабийча къууанды. Ызындан келген къызланы джетмеге къоюб:
– Хапсат, сен тутарыкъ балыкъ бери кириб турады, – деб келгенле джукъ эслегинчи, джыккыр толу сууну Хапсатны башындан къантарды. Хапсат былай нек этгенин ангылаб, не этерге билмей, амалсыздан ышара, накъырдагъа бурду:
– Бу иссиде бир джууунур эди деб келе эдим, – деб онгсунмагъанын джашырды. Къызла да чамгъа бурдула. Кеси да билмей тургъанлай, хар не Мекер излегенча болду. Ол кече огъуна келечиле барыб сёз тауусдула.
Насыбларын джангы джерде излеген эки адам, юйюр къурадыла. Мекер, элде болмагъанча, джангы юй ишлеб, джангы джашау башлады.
Джетмиш бешинчи джылы барса да, беш сабийни атасы болгъанды Мекер.
* * *
Машинала, адамлагъа къошулуб сарнагъанча, гюрюлдеб темир джолну къатында тохтадыла. Бери ташылгъан миллетни тёгерегин солдатла алыб, ары - бери чыгъармай, мал ташыгъан вагонлагъа джюклейдиле. Джюкленнген эшелонла къарачай миллетни белгисиз джерлеге къоратадыла. Эшиклени, терезелени бегитиб алай элтедиле.
Тартыулагъа джан салыучу Мекер, ауузундан сёзю чыкъмай, талай кюнню барды. Къарангы вагонну ичинде эм алгъа Мекерни ахсыннган тауушу келди, ызы бла:
Ай, Кавказ таула къайда да къалдыла? -
Къыбылагъа къараб сынагъыз,
Джарлы Къарачайны хапарын айтайым да,
Эшитгенле бары джылагъыз,
– деген мыдах ауазы эшитилди.
Мекерни сарын макъамына вагонда баргъанла, кюйген джюреклерине балхам тийгенча болуб тынгыладыла.
Терезеси, эшиги къаты джабылгъан вагонланы джарыкъ кирген джеринден къарагъанла эшелон аланы ары дери киши танымагъан, билмеген тюзлени ичи бла тохтаусуз элтгенин кёре эдиле.
Онбиринчи кюнлерине сары топракълы, кюн кюйдюрген джерлеге джетиб тохтадыла.
– Тюшюгюз, буду сиз джашарыкъ джер! – дедиле.
Дунияда быллай джер да бар кёреме дегенча, ахсына, хар ким хапчюклерин джерге атдыла.
Бир-бир вагонлада юйдегилени джолда тюшюре-тюшюре келгендиле. Хапсатны биргесине тюшгенле таныш адамла болгъанына къууаныб:
– Мындан ары да бирге болсакъ, къалай иги боллукъ эди, – деб келди кёлюне.
Джалан тюзде кеслери къалгъан адамла, темир джолдан элге элтирик арбаланы кёрюб, къуу-шуу болдула. Арбаланы алларында ат бла келген адам, сизни насыбыгъыз мени къолумдады дегенча:
– Былайдан башлагъыз! – деб, Мекерлери болгъан джерни кёргюзтюб, джугъун тас этген адамча, башхалагъа къарай кетди.
Арбачыла, хапчюклени арбагъа атыб, кимсиз деб да сормай, элге айландыла. Артда ачыкъ боллукъду:
– Адам ашагъанла келедиле, – деб аман хапар джайылгъаны.
Ингир бола сюргюнчюлени топракъбаш юйчюкледен къуралгъан элчикге келтирдиле. Сёлешмезден арбачыла, келтиргенлерин тюшюрюб, тас болдула.
Кел, джууукъ бол, дерге адам табылмай, былайгъа келгенле къачхы сууукъ кёкню тюбюнде къалыргъа керек болдула. Болумну кёрюб Мекер:
– Аналары, тёшеклеринги джерге ат да, уллу гитче да сыйыныргъа кюрешейик, тамбла Аллах буюргъанны кёрюрбюз, – деди.
Кеси къарангы болгъунчун тёгерекге къараб, от этер зат изледи. Лыбытадан башха джукъ табмай, отундан сора да, джастыкъ, тёшек орнуна джарар деб, къатхан лыбытаны асламыракъ джыяргъа кюрешди.
Бир юйдегича, келгенле, бири-бирине къысылыб, джоппу болуб джатдыла. Азияны дангыл тюзюнде биринчи танглары атарыкъды.
* * *
Тангны джарыгъы бла бригадир, Тёлеш, келиб:
– Джюрюялгъан бары ишге барыргъа керексиз, чюгюндюр къар тюбюнде къалгъанды, – деб къаты ангылатыргъа кюрешди. Тили башха болса да, ол айтхан затланы хазна къалмай барын да ангылады Хапсат. Бригадир сёзюн бошагъандан сора:
– Бизге джашар джер берликмисиз, огъесе тюздеми тутарыкъсыз? Бу сабийлеге не оноу? – деб къарыуун аямай сёлешди. Ол алай эте тургъанлай, колхозну председатели келиб:
– Анга оноу этерикбиз. Акъсакъал, сени малдан хапарынг болур? – деб башха джерге кёчерге буйрукъ берди.
Айырыллыкъларын билиб, Хапсат азыкълары болмагъанлагъа къырылыб къалмасынла деб, бираз заманнга джетерча нартюх берди. Бек къарыусузлагъа къакъ эт да узатды.
Ызы бла:
– Мал болгъан джерде бир сют болур, – деб хапар билирлерин изледи.
Сора джангы джерге кёчерге хазырланыб башлады. Элтген джерлеринде эшиги болмагъан бир къош юйчюкге тюшдюле. Бир насыблары, берилген сюрюу къозулу къойладыла. Ингирге къошну джарашдырыб, Мекер сюрюуню санаб алды. Ашхам бола Хапсат бир талай къойну саууб, сабийлерине сют ичирди.
– Бизни Аллах джазыкъсынды, башхала не эте болурла, – деб сагъышха кирди. Башхаланы халлары Мекерледен къарыусуз болгъанын Хапсат кече къалгъан джерлеринде кёргенди, этер амалы джокъду ансы.
Тургъан къошлары элден тышында болса да, узакъ тюйюлдю. Чюгюндюр ызгъа ишлерге келгенле Мекерланы алларында сабанда ишлейдиле. Ала, къарны тюбюнде къалгъан чюгюндюрню къазыб, ариулаб, арбалагъа джюклеб, кагатха ашырадыла.
Хапсат къызла ишлей тургъан джерге барыб, элдегиледен хапар соргъанлай, къолундан келгенча болушханлай, бек къарыуусузлагъа айранчыкъ бергенлей турады. Былайда ишлегенле къазгъан чюгюндюрлерин ашаргъа кюрешедиле.
Элдегиледен бир талай адам ачдан ёлгенлерин айтхандыла къызла. Биргеме юйге чюгюндюр алама дегеннге, хар чюгюндюр башына джыл берилгенин ариу билиб, аны алыргъа да базмайдыла.
Азанны къызы Байдыматны окъуу болгъаны ючюн, правленнге ишлерге алгъанларын да айтдыла. Алай а, ненча сорса да, паёк берилген хапар киши айтмайды.
– Паёк бермеселе ёлгенле кёб боллукъдула, – деб келди Хапсатны кёлюне. Ингир бола зоотехник келгенинде:
– Бизни мюлкюбюзню алдырмагъандыла, бизге паёк нек бермейдиле? – деб сорду. Ол не айтыргъа билмей:
– Апа, мен ондай жумусду аткъармаймын, ону бастыкъ аткъарады,* – деб сёзню башхагъа бурду. Зоотехник да кетгинчи, Азан ауушду деб хапар келди.
Хапсат джылы билямукъ да этиб, къайгъы ашын да алыб, сабийлени кеслерин къоюб, алларында элге атланды.
Къарыусузну джашауу – амалсыз. Къарангы джер юйню ичинде, Азанны къатыны къызлары, ёлюкню алларына алыб тургъанлай барды. Ала сарнаргъа кюрешгенликге, ачдан къарыулары джетмегенин эследи. Бираз олтуруб, къайгъы ашын бериб, сабийлерине къайтды. Будай унчукъдан хынкел кесген этиб келтирейим деб нюзюр этди.
Юйге келгенинде, малла бла арыб келген Мекерни аллына азыкъ салыр мадар этиб башлады.
Ингир алагъа дери къауданда джубандырыб, алай салады биченни Мекер къойларына. Зоотехниги, врачы да, этгенине сейирсиннген болмаса, былай нек этесе деб айтхан джокъду. Сау сюрюуге кеси къарайды, биченине, суууна да. Ингирге арыб джетеди.
Хапсат джылы билямукъ этиб, Мекерге, сабийлерине да берди. Юйдегисин джукълатыб, сууукъда тылы терк ачымаз деб, эртден бла этерик хынкяллыкъ тылыны басыб хазырлады.
Джангы кюнню тангы атды.
Мекер намазлыкъда бир кюннге беш кере тилек тилейди Аллахдан:
– Юйдегиси чарпымазча, миллет джуртуна къайтырча. Бюгюн да, кюнюн алай башлады.
Хапсат басхан тылысын джайыб, хынкял кесиб тебреди. Мекерни гузаба намаз этгенин эслеб, не болгъанын ангыламай туракълады. Къарт намазлыкъда салам бериб:
– Ол къыз сабийлени джылагъанларын эшитмеймисиз? – деб, гузаба аякъ кийимин кийиб, джабышмакъ таягъына узалды.
– Итден туугъан, юслерине ат оюн этдире турады. Тохта, джигитсе да меннге да алай этерсе! – деб орамгъа мыллыгын атды. Хапсат, Мекер андан алгъа джетсе не болурун билиб, хынкял кесе тургъан бычагъы къолунда тургъанлай, ызындан сюрдю.
Эри андан отуз джылны тамада болса да, Мекерни аягъы къарда тайгъынчы, джеталмады.
Бригадир адамланы чабыб келгенлерин кёрюб, ала джетгинчи сабанны ичи бла ётюб кетерге изледи. Ол не ючюн келгенлерин билмесе да, адамла бошуна чабмазлыкъларын ангылагъан эди.
Ауузундан керексиз сёз чыкъмаучу Мекер, кёргени ауур тийген болур эди:
* Ол джумушха колхозну председатели къарайды, мен къарамайма, ана
– Табхан ананга дери барсанг да, ол сабийлени сени тюбюнге атыб къойма…м! – деб джабышмакъ таягъын, атын къыздырыб келген бригадир таба джиберди. Биргадир созулуб тюшдю. Хапсат ызындан чабыб келген джашына:
– Къызладан керти хапар келтир! – деб, Мекерден алгъа джеталсам деб, мыллыгын джыгъылгъан бригадир таба атды. Джетгени бла бычакъны бригадирни кёкюрегине салыб:
– Аталары, сен тийме, сени тутуб кетерикдиле. Ол къызлагъа тийген эсе, мен кесим соярма! – деб Мекерни Тёлешге иймеди. Мекер къолгъа алса, бригадирге не болурун билиб эте эди ол.
Хапсат, къушча джетиб, бычагъы бла юсюне къабланнганын эслегенлей, бригадир:
– Аурууунгу алайым эгечим, мен кишиге тиймегенме, – деб джыламсырады. Джашлары келиб, къызланы нек джылагъанларын айтхынчы бригадирни юсюнде къартчыгъача олтурду таулу тиширыу.
Къазахлада адет бла, къуллукъчу не десе да, анга джууаб этген аз болады. Джангы ёлген аталарына налат бериб сёлешгенин кёлтюралмай джылагъандыла Азанны къызлары. Хапарны кертисин билгенлей, Хапсат бригадирни башына бош этди.
Ары дери сёзю джерге тюшмеучю бригадир, аякълары къалтыраб, кючден джюрюб атына минди. Къайгъыны уллусу аллында болгъанын ол билмейди. Тюзю Мекер бла Хапсат да билмей эдиле алай болурун.
Бригадир бу болумгъа тюшмей къутуллукъ болур эди, сабан ызны къыйыры ат кирмез чырмауукъ ханс бла лыбыта болмаса. Сабан къыйыры къой эсенг, элге элтген джолну эки джаны да лыбыта чегетди. Аны себебинден, Мукъуят бла аны ызындан келгенле, Тёлешге джолну тарында тюбедиле.
Эртден аяз къызланы джылагъанларын элге элтгенинде, аналары Мукъуят джаралы аюча, къолуна сенекни алыб чыкъды. Эгечи Ханий, кюеулерине хапар билдириб, башха амал табмай, топракъ гыртны алды. Экиси да, къызланы Тёлеш джылатханын сезиб, къолларындагъын юсюнде ойнатдыла.
Оюнну уллусун кюеулери этди. Ол атны джюгенинден тутуб тохтатыб, юсюндегин алыб ат къашха урду.
Тёлеш атны юсюнде сал болду.
Ойбай ай…* дегенден башха къарыуу болмады бригадирни.
Аты юреннген джерине, правленнге алыб келди. Тёлешни атдан алыб, не болгъанын, ким этгенин сордула. Ол, Мекер бла къатыны сойдула мени деб, джылаб хапар айтды.
Колхозну председатели:
– Не этебиз? – деб кенгеш джыйды.
* Ой бай ай - мен джарлы, мен хариб.
Ол былайыны ханы бийи да болгъанын танытыргъа изледи. Совет власть келгинчи, сиз адамгъа санамагъан джарлы тюлме мен энди, бусагъатда сиз мени къолумдасыз дегенча, алайын билдирирге излей эди хар сёзю, этген иши.
Бар билими Советле берген юч класс ликбез эди. Сора, хар ким ючюн да кеси сёлешиб, оноуун айтды:
– Аллы бла Мекерни кёкбар*этейик – деди. Мекер джетмиш беш джылда къарт болгъанын эскерген да этмеди, не ючюн сойдула деб да сормады.
– Ызы бла, хар кимге дерс болурча, теблербиз! – деб аламат оноу этгени кёлюне джетиб, къолларын бири-бирине ышыды. Ол кёлюне джетмегенни, джундурну кючю бла ишлетгенледенди. Кёб болмай бир къартха да оноу этгенди джундуру бла, къарт аны оноуун джаратмагъанында…
Мукъуятны уллу къызы Байдымат да бар эди ол кенгешде. Ол аузун ачаргъа, аузун джабдырдыла. Председатель ол эшитсин деб айтханын ангылай эди Байдымат. Башхала огъай дерге къоркъдула.
Бейшенбек алкъын билмей эди къаллай адамны джагъасын джыртаргъа баргъанын. Мекерге эркишиликни дерсин берирге, беш атлы болуб, элден чыкъдыла.
Хапсат бла Мекер бригадирни джолда тюйюлгенинден хапарлары болмай, къошха келиб, хар ким этер ишине къарады.
Мекерни аллына эртден азыгъын салыб, Хапсат Азанлагъа элтирик хынкялын кесиб башлады.
Къош ит къаты юрюб, тыш адам келгенин билдирди.
Ким эсе да келген, итни иеси чыгъыб тохта дегинчи, ит къошха иерик тюлдю. Хапсат сабийлени аталарына, сен рахат аша, мен къарайым деб, къолундан бычагъын да иймегенлей, эшикге чыкъды. Арбазгъа джетиб келген беш атлыны кёрюб, была дерт алыргъа келедиле дерге билмеди. Ит юслерине секириб, атлыланы алгъа келирге къоймады. Хапсат итни тыйыб алагъа джууукълашды:
– Тахымгъа!** – деб колхозну председатели бир уллу ишни башлагъанча, ат оюн этдириб, Хапсатны къатына джуукълашыб, аны билегинден тутаргъа энишге ийилди.
Хапсат атлыла иги иш бла келмегенлерин терк сезиб, юсюне келген атны юркютюб, бир джанына болуб, сермеб джюгенден тутду.Билегинден тутаргъа ийилген Бейшенбекни бойнуна бычакъны тиреди. Кезликни джитисин бойну сезген председателни джигитлигинден джукъ да къалмады. Ат къымылдаб бир палах болмасын деб, джюгенни тутхандан ары къымылдамай, Хапсатха бой салды.
* Кёкбар къыламыз – ат оюн этиб, атла бла тартырбыз.
** Тахымгъа – ёзенгиге ал.
Юсюне ат оюн этилген Хапсат Бейшенбекни къалтырагъанына эс бёлмей, кёлюндегин букъдурмай айтды:
– Этилген артыкълыкъ азды деб, бизни къоркъутургъа келген эсегиз, биз къоркъардан озгъанбыз. Хатабыз болмай тургъанлай бери келтиргендиле. Паёк бермей, джартыбызны къырдыгъыз. Энди сизнича итлени бир талайын сойсам, Сибирге иерле. Къайры сюйселе, ары ийсинле. Бизни джуртубуздан айыргъандыла. Тонгузну аласы бла къарасыны башхасы джокъду. Джуртунгда болмасанг, не башхасы барды, къайда джашасанг да, – деб бычакъны бойнуна къатыракъ басды.
Дагъыда суууб къалалмай:
– Хар тиширыугъа он эркишини санаб, алай келигиз! Эркишилеге не джетерин къаугъа башланса билирсиз. Акъсакъал билсе биригиз да сау кетерик тюлсюз. Табхансыз тиширыуланы юслерине ат оюн этер заман. Миллет ачдан къырыла, сиз да ат оюн эте! – деб мууал болгъан Бейшенбекни бойнундан бычакъны алды.
Быланы не ючюн келгенлерин билмей эди Хапсат. Бейшенбек этгенине сокъураныб, башхала кёргенине ыйлыгъыб:
– Абгетай, обал болду. Кеч!* – деди. Башха атлыла, болгъан ишге къараб тургъан болмаса, сёз къошмадыла...
Председатель правленнге къайтыб, джангыдан кенгеш джыйды. Энди ол Бейшембекди дерик тюлсе аннга. Кесини сёзюнде:
– Была халилери бла бизге ушагъан адамла тюлдюле. Терс сёлешиб таякъ тийген меннге келмегиз, келген болса, мен да къошарыкъма. Ол биринчиси.
Экинчиси, тамбладан къалмай паёкларын толу табдырыгъыз. Аны бла тюшгенни кесим сюдге берликме, – деб сюргюннге тюшгенлеге джан аурутуб сёлешгенин танытды. Председателни къысха заманны ичинде былай нек тюрленгенин, контордагъыла билмедиле. Мекер, Хапсат председателни къалтыратханындан хапары болмагъанлай, джашаб кетди.
Правленде Бейшенбекни не сёлешгенин, энди паёкну нек берилгенин, адамла билмей къаллыкъ болур эдиле, Мукъуятны къызы Байдымат, правленни члени болуб, эшитгенин айтмаса.
– Тюзню ётмеги тюзде къалса да, ит ашамайды – дейдиле. Алаймы болду, огъесе Хапсатны къолунда джити бычакъ бла къаты сёзюмю болушду? Паёк берилиб тебрегенлей, ачдан ёлген тохтады. Сюргюнню къыйынлыгъын сынагъан адамла, акъыртын аякъ тиреб тебредиле.
* Абгетай обал болду – эгечим гюнахлы иш болду.
Бир талай замандан, май байрамны кюнюнде, Мекерни юйдегисинде алтынчы улан сабий тууду. Ол бла, сегиз джыл болгъан Ильяс болмаса, юйдеги тели ауруудан туралмай джатады.
Ильяс малланы кютюб кетеди. Джангы туугъан сабий къарылыб, къарыусуз болуб тохтагъынчы, джылайды ачдан. Хапсат туруб къараялмайды. Ильяс ингирде келсе, къой сютню саууб къуярыкъды ауузуна. Ары дери анга ашатырча аш, къарарча адам джокъду.
Районда колхозну правленине джангы председатель айырдыла. Ол ишине юй бийчеси бла келе, Мекерни къошуна суусаб ичерге къайытды. Къошха киргенлеринде джылагъан сабийчик болмаса, къымылдагъан адам кёрмедиле. Къатыны, Къанзада, сабийни къолуна алды. Эри Сейдуалы орунда адамланы нек джатханларын ангылаб, болушургъа керекди деб, сагъышланды.
Къанзада кесини эмчегин ачыб, баласына теджегенча, сабийчикни ауузуна салды. Сютню тартхан сабийчик, джылагъанын къоюб, эмчек къайгъылы болду.
Ол кюнден башлаб, асыулу тиширыу, Къанзада онтёрт джылны, къарачай миллет Азияда болгъан заманны ичинде:
– Балам! – деб, хар байрамда саугъа, сабий булджунур затла келтиргенлей турду.
Ол улан ёсюб джетиб, эмчек анасына разылыгъын билдириб джазгъан назму джазады:
Сабийликни ачы кюню – кёзде джилтин,
Дунияда ким бар, ким джокъ, - сезмейем.
Башха тилде сёлешгеннге тилсизем,
Ана сютден башханы мен билмеем.
Ана тиллей татлы болду башха тил
Ана джокъда эмчек ана сют берди.
Эки тилге ие болдум сора мен,
Сютю кибик, тилин татлы мен кёрдюм.
Сюргюн кюнле уллуланы аудура,
Сабийлеге ёлюм бурчакъ себеед.
Къазакъ тюзю аязында миллетге
Джюрегини деу джылыуун бергенед.