М.Ф. Мурадова,
бабан чIалнан ва литературайин мялим
ЭЛЬМИРА АЬШУРБЕГОВАЙИН
«ЛИЗИ ЛУФРАКАН КЬИСА» КIУРУ ПОЭМАЙИКАН
Эгер аьдати инсанди гьар гъеебхьу ихтилат, гъабши гьядиса чаз аьгъю саягъниинди ктибтуруш, шаири, писатели дурар художествойин шиклариинди хъабалгну, сакlал дапlну, кlалбиъ йивну, чпин кьалмиккан ккадауру. Эсер яратмиш апlруган, композиция хъайи-хъайиси, саб къайдайиинди дюзмиш дапlнаш, идея жигьатнаан мюгькамвал аш ва гюрчег чlалниинди дибикlнаш, дидкан гъудубкьу эсер шулу. Гьацдар дерин мяна айи ва эгьемиятлу эсерар ихь литературайиъ цlиб адар.
Аьхиримжи йисари, иллагьки къанна садпи аьсир ккебгъхъанмина, хайлин табасаран дишагьлийир литературайин рякъюъди гъягъюз хъюгъну. Гьадрарин арайиъ айи, учв веледар ккуни дада, намуслу дишагьли, ужур шаир ва дилавар кас вуйи, Эльмира Аьшурбеговайин творчествойихъди бегьемди танишди вуза. Дугъу, гизаф кьадар темйирихьна илтlикlури, яркьу мяна айи таза эсерар дикlури, табасаран литература арбаб апlура. Дугъу яратмиш дапlнайи гъудуркьу эсерар ктухуз хъюгъиш, саб ярхи цlар шулу. Хъа гъи узуз «Лизи луфракан кьиса» кlул али поэмайикан бикlуз ккунди азуз. Ихь халкьдин литература, миди вуйи жара халкьаринси, кюгьне деврариъ яратмиш гъапlу мелзнан эсерарин бинайиин артмиш дубхьнайиб ву. «Лизи луфракан кьиса» кlуру поэмайиъра автори сюжет фольклорин саягъ ачмиш апIура. Поэма ухьуз варидиз таниш вуйи «Ургур чвуччвун гъала» кlуру кьисайиз багахь шула, фицики кьюбиб эсерариъра, саб терефнаан, дугъриданра гъахьи тарихи гьядисйир ачухъ апlура, тму терефнаан, дурарик уьмриъ даршлу, хьуз мумкин дару мифологияйин ва эпосдин лишнар рякъюра.
Э.Аьшурбеговайин эсериъ Кьадурин йишвкан бикlура. Думу йишван ахмиш шулайи нирарин штар масарси дисуру ва уву тlалаб гъапlу метлеб тамам апlуру, кlура фольклориъ. Шаири гьаму гирами Кьадурин йишван шубар нирихъна гъюб кьисмат дапlна. Рубасдихъна шид хуз дуфнайи шубарикан сари чан дустраз йишвну гъябкъю нивкl ктибтуру. Думу хяви нивкlу шуран кlвак сикинсузвал кипра. Дугъан дявдиз душнайи ккуни ярихьан саб хабарра адарди сад йис ву. «Дербент шагьрин багахь гъизгъин дяви гъябгъюра кlури, чlуру хабрар дуфна гъулариз. Гьаддиз гъябкънуш аьгъдар увуз думу нивкl,»- кIура дуст шуру ва чан гафариинди эсерин гьядисйир гъизгъин хьуз гъитра.
– Гьадму фагьми сикинсуз
Гъитрадар узу ктисуз.
Илтlикlуз шуйиш луфраз,
Женгар гъярайи йишваз
Тlирхидийза элбеэл-
Узуз къаршу вуйшра эл,
Хъуркьну дина, хьайиз кьан,
Шуйза яр уьрхру гъалхан, –
жаваб тувра шуру. Дугъаз, луфраз дюнмиш духьну, женгар гъягъюрайи йишваз тlирхуз ккунди а. Автори поэмайиъ дагълу табасаран шуран образ ачмиш апlура. Думу игит, кlубан дишагьли вуйиб ухьуз эсерин кlулиъ дугъан гафариан аьгъю шулахьуз. Риш, гъалхан духьну, чан яр уьрхюз женгнаъ учlвуз гьязур ву.
Поэмайин кьюбпи пай ккебгъруган, шуран Рубас нирихъди апlурайи сюгьбат урхурахьа. Гьаму цlарариан шуранна Рубас нирин сар-сарихьна вуйи манивалин гьиссар рякъюрахьуз. Нирин уж`валин кьадар адар. Диди шуран дерди тамам апlуру ва думу луфраз илтlикlуру. Амма нири шураз кlуру:
– Му узхьан шлуб ву, йиз риш,
Йихь лизи луфраз дюнмиш!
Увуз гъидихъган яв жам,
Шурануб хьибдияв жан.
Анжагъ гьамциб а гъуругъ…–
Гукlни штуз гъивнийи дургъ, –
Эгер дидрихъиш яв яр,
Увхьан инсан хьуз шулдар.
Мушв`ин шуран ккуни яриз вафалу вуйивалин жаваб шулу:
– Инанмиш вуза, йиз нир,
Дихърувалин йиз ккунир.
Эгер думу дидрихъиш,
Ккундарзуз хъана хьуз риш.
Эсерин асас тема мюгьюббатнануб ву. Шаири гьаму цlарариъ шуран чан ярихьна вуйи ккунивалин гьиссар, кьадар адру мюгьюббат ачмиш апlура. Эгер жам дидрихъиш, думу луфси завуъ тlирхури, ярихъ лицури гъузуз рази ву. Гьяйифки, гъийин деврин жигьилариз мицдар марцци гьиссар гьеле-мелера танишди дар.
Рубас нири чан фири шид шур`ин улубзуру ва думу луфраз дюнмиш апIуру. Луф тяди дявдин женг айи йишваз гъитIибхну, амма я чlивидаригъ, я гъачlидаригъ чан яр гъидихъундар.
Поэмайиъ Э. Ашурбеговайи чlеэригъ мукь`ин алабхънайи уьгюр чlалназ хура. Уьгри, даграк кайи чюнгюр гьапlруб вуш ва дидин эйсина гьяйван душмнари фици чпихъди хъади гъушнуш, ашкар апlуру. Эсериъ ишлетмиш дапlнайи гьамцдар лишнар сюгьюрнан кьувват кайидар вушра, дурар гьякьикьи тарихдиин биналамиш духьнайиси, чпихъ хъугъуз гъитрудар ву. Поэма урхруган, дидик кайи аьламатнан драмайин гьядисйири ихь ибариз ккудудубкlру мюгьюббатнан пашман мукьам ебхьуз гъитру. «Лизи луфракан кьиса» ччвур али поэма шаири гьамциб эпилогдиинди ккудубкlура:
Кlваълан гъушу вахтари
Гъабхьи гьаму гьядиса
Текрар апlбу дявйири,
Гъургдарин имдар гьисаб,
Рякъруган лизи луфар,
Хиял гъябгъюриз кlваан –
Фуж шубар вуйкlан мурар,
Ккунир дарфи дявдиан.
Вари йишварихъанди поэма заан дережайинуб вуйиган, дидиз 2015-пи йисан Кафари Кавказдин республикйирин арайиъ кlули гъубшу литературайин конкурсдиъ Гран-при тувну, янаки конкурсдиъ иштирак гъахьи вари эсерарикан му эсер вартIан ужуб вуйиб тасдикь гъапIну.
Литература: 1. Эльмира Аьшурбегова. Лизи ваз. –Махачкала: ГАУ РД «Дагестанское книжное издательство», 2018; 2. Эльмира Ашурбекова. Легенда о белой голубке. –Махачкала: Типография «Наука-Дагестан», 2015; 3. Юсуфов М.Г. Табасаран литература: урхрудариз вуйи китаб. –ИПЦ ДГУ, 1999.
Вестник кафедры литератур народов Дагестана. Сборник научных трудов. Выпуск 14. Махачкала, 2019. Страницы 66-67.