Гюлягьмад Маллялиев,
филологияйин илмарин кандидат
ВАТАНДИКАН АРСРАН МЯЪЛИ
("Мюгьюббатдин дюъйир" китабдихьна сифте гаф)
Гъийин йигъаз бажаранлу табасаран шаир Эльмира Аьшурбеговайин эсерарин кIул;инди вуйи йицIуб китаб чапдиан удучIвна. Гьаму учву хилиъ дибиснайи китаб авторин ва гьаму цIарар урхурайи гьарсар касдин ккуни ватандиз, Табасарандиз, бахш дапIнайи «Йиз гирами таб ва аран» пайналан ккебгъра. Китабдин машариан ихь багъри макандин аьнтIикьавал ва жюрбежюрвал – зегьметкеш инсанарин гюрчег;вал ва дурарин рюгьнан девлетлувал, табиаьтдин – кюкйириъ ацIнайи сивин яйлагъарин, чру яркврарин ва убцру ригъди гъизилин ранг иливнайи арандин – утканвал, табасаранарин девлетлу ва игит тарих ва гъийин йигъ, табасаран дишагьлийирин кьисмат, миллетдин деринвал ва жумартвал – рябкъюра. Му китаб, якьинди, табасаран халкьдин уьмрикан вуйи бицIи энциклопедия ву. Йис;ан-йисаз хутIил хъапIри ва, пишейин тажруба ва устадвал артухъ хъпахъ, гъадабгъурайи бегьерра артухъ шулайи халис нежберси лихурайи автор гьаму хъуркьувалихьна чан марцци зегьметну гъахну, ва гъи, гъалатI хьувалихьан гучI дарди, пуз шулзухьан – шаири поэзияйин багъдиъ киву гьарари ширин мейвйир хура. Китаб гъурхиган, якьинди гьаци вуйибдин учвура гъавриъ хьидичва.
Китаб йирхьуб пайнакан ибарат ву. Дидин сабпи пайнаъ жюрбежюр темйир гъитIиккна, амма дурар вари сатIи апIурайиб Ватандин тема ву. Думу бицIи («Табасаран», «Ватан») ва аьхю («Урусатдин чюлиъ») ватандин, гьам багъри халкьдин тарихдин («Миллетдин тарих», «Йиз яш»), гьам Ватандин Аьхю дявдин («Думуган», «КIваълан гъубшну, чиб пичар`ан адагъуб»), гьамсан халкьдин варитIан ужудар вакиларин («Кьалухъ Мирзайин васият», «Уста»), миллетдин дидикIну адру, амма гьарсар касдин фикриъ уьрхюрайи ва ифдиъ учIвнайи къанунарин («Намуснан къанунар») темйириъ юрутмиш дубхьна.
Э. Аьшурбеговайин шиърарин лирикайин игитри Ватандин кьисмат, дидин тарих, шад йигъар ва гъагъи вахтар жвувандарси гьисс апIура; дугъкан багъри халкьдин ва уьлкейин гъубшубра, гъийин девирра, гележегра чаъ уч дапIнайи, варкI апIури, иццурайи кьюркь духьна:
Варж йистIана
артухъ вуйи яшариъ
Фила аза,
дябкънайиб вуйиз разу.
Узу аьхю гъапIу
абйир-бабари
ХъапIу уьмурра
уч дубхьну а узуъ.
Ич рягьматлу
абайинна бабан тай
Вуза, дявдин вахтар
кIваин апIруган,
Гъургзу – гаш`ан гъакIиган
абайин бай,
Гъахаргунзу – бабан хал
ккадабхъруган...
Ватандин тема гъийин деврин машгьур табасаран художник Мягьямед Мурадовдин «Ватан увуъ айиган» шиклихьна дибикIнайи «Табасаран» шиъриъ хъана яркьуди ачмиш дапIна. Му эсериъ багъри юрднан шикил, дидин ккудушу йигъарра, гъийин девирра сатIи дапIну, гьаци утканди, кIвак кабсруси улупнаки, шиир урхруган, дидиъ яратмиш дапIнайи образар чIивидарси гьугъужвуру, хиял апIин, дурар, гьатIарццну, яв уларикк кка:
Гюник майднар`ин
Рабхура цIарцIар,
Мярхлин рякъярихъ –
Рюкъ укIан мурцIар.
Ригъдихь рабчIура
Хиларигъ дергес,
МикIлахьди гъюра
Мяълийирин сес.
Кьюб искусство – живопись ва поэзия – саб шиъриъ гьамци сатIи апIували Э. Аьшурбеговайин шаирвалин устадваликан кIура. Саб шиърин сяргьятариъ жюрбежюр искусствйирин мумкинвалар ишлетмиш апIбан художествойин прием «Уста» шиъриъра рябкъюру – дидин цIарариз архитектурайин дараматарин лишнар – ттархьну гъювал, шумалвал, кIалибнан утканвал – хас ву:
ЦIарнаъ иву гафарси, дивна гъванар,
Албагруси, кадаъну кьяни гъвалар.
ЦIарнахъди цIар – дивна гъванар, урчIвури,
Сонетдинсиб рифма аки мурччвариъ…
Мяъли-хулар, сонетарин кунцI – хулар.
Шаирин бажаранваликан хабар туврайи сабсан далил – жара касдин шиърарин гьенгниинди, дугъан хатI уьбхюри, жвуван шиърар дикIувал ву, фицики му ляхин удукьбан бадали, кьабул духьнайи авторин устадвалин сирарихьна жюлег дабгну ккунду, дугъан фикрар, гъайгъушнар жвувандарси гьисс апIуз аьгъяди ккунду. Э. Аьшурбеговайиз думу ляхин аьгъя. Китабдиъ гьаму жюрейиинди яратмиш дапIнайи кьюб шиир тувна – «Къалухъ Мирзайин васият» ва «Уьмран Батирайдиз». Дагъустан литературайин классик Уьмран Батирайдиз бахш дапIнайи кью-кьюб бендарикан вуйи шиърариъ Э. Аьшурбеговайи даргйирин шаирин образарин цIалцIамвал, дурарин хусусивал дюбхну ва авторвалин хатI текрар апIури, машгьур шаирихьна ва дугъан яратмишарихьна вуйи чан гьиссар ачухъ апIура:
Кьюб цIар вуйинхъа мурар,
Дарш вуйин арццу кьюб ракк?
Чпиъ учIвган, ккайи узу
Дагълуйин хулан марццакк.
Кьюб цIар вуйинхъа мурар,
Дарш гевюлин кьюб гъапу,
УнчIвси тIаъри айидар
Дагълу ватан улупуз.
Ихь шаирин яратмиш;валин хатIнан сабсан тафавутлу лишан гьаддиъ аки, дугъу, учв саб темайин зиин лихруган, думу вари терефарихъанди тартиб апIуру, дидин жизбиди гьисс шулайи тавар арайиз адагъуру, жвилли лишнариз дикъат тувру. Авторин бикIбан гьаму башкъавал «Вахт» ва табасаран дишагьлийириз бахш дапIнайи шиърарин гъварчариъ гюзет апIуз шулу. Мисалназ, «Вахт» гъварчнаан вуйи эсерариъ автори вахтнан жюрбежюр кIалбарикан яратмиш дапIнайи уткан кунцI аьмалназ дубхна.
Фасларин ахмиш;вал автори багъри табиаьтдин гьюдюхюрайи гюрчег рякъбариинди («Хьадукран эвел», «Дерд айи хьад», «Хьадан йишв», «Кьюрдун эвел», «Кьибла кьюрд» ва, айгьам мяна ади, лирикайин игитрин гьиссарин «фасларин дигиш;валариинди» («Гъатху чвул») тувра; инсандин уьмрин вядайин сяргьятар – набалугъ байвахт ва дердерина гъайгъушнари абцIнайи кьабивал – «Думуган», «Дадайин къурху», «Вахт» шиърариъ улупура.
Вахтнан кьюб аькси саягъ – гьаммишанлугъ (аьжалсуз поэзия) ва бицIи мюгьлет (инсандин фана беден ва зяиф рюгь) «Гьавйир» шиъриъ шикиллуди ачмиш дапIна:
УхдитIан йиз жан аьхю шули имдар,
Хъа рюгь сяргьятсуз шула йислан-йисаз.
Агураза пай апIрур йиз гьякь дидар,
Агураза кюмек шлур гъабхуз йиз саз.
Уьмриъ гъягъюрайи гьядисйириз вахтниинди сифте жвуван кIваан, хъасин эсерариъ жаваб тувували, дурарин гьякьнаан жвуван кьатI;и, поэзияйин къайдйириинди албагнАйи къарар адабгъували шаирин яшайишдин гьяракатарихъди аьлакьайиъ айивал, думу мугъаятди дюн;яйин, жвуван халкьдин, уьмрин сеснахъ хъпехъурайиваликан кIура. «Дяви ва ислягьвал» дафтриан тувнайи шиърари Э. Аьшурбеговайи гъи Украинайиъ гъягъюрайи дявдин гьяракатариз чан – дишагьлийин, бабан, чуччун – кьимат тувра. Му шиърариъ «ишал апIру яшар» дархьи, «бабан читин йигъаз дюрхнайи» ва гъулариз дукIну хурайи баярихъ зигурайи гьяйифвал, дюн;я цIигъ гъипрайи жасусар-политикариин алапIурайи кIару нянат, юкьур бай дявдин женгариъ айи дадайин «юкьуб ничхриз пай» дубхьнайи кIван гьарай, гюллйир куркIну, чан аку «швнуб умуд кутIуршву» баб-юрдну рибчрарин нивгъариинди, нирарин ишлариинди, «гъамнаъ уьлчIюкьнай» сессуз кIвантIариинди зигурайи яс лап тясирлуди улупна. Автори халкьдин яратмишарин жанр – ишлар – ишлетмиш апIури, дявдин рягьимсузвал, ккуни чвйирихъ, гагйирихъ, жиларихъ, баярихъ мягьрум духьнайи дишагьлийирин учIвру дерд, дурарин суза, урхруган жандиъ мяхъв арабгъруси, гьисс апIуз гъитра:
Йифарина мархьари жан жибкIури,
Аязар-микIари палат ебццури,
Гъуларилан цIа алдапIдар, дадйирин!
Шагьрарилан кум алдапIдар, дадйирин!
(«Дявдиъ гъийиху жигьиларихъ ишал»);
Бахтаврар кафнигъ гъяйидар марцци жан,
Бахтаврар хъубсну айидар кIулихъ гъван,
Накьв гъабхьидар, вяда алди шибриин,
КIулихъ багъри инсан деъдар ишлиин,
Аьхирин гаф багъри касдиз гъапидар,
Марцци майит дипну, салам гъабхьидар.
(«Шил имдарди гъудургдарихъ ишал»)
Э. Аьшурбеговайин яратмиш;валариъ кми-кми алабхъру ва авторин кIваз гизаф гуж тувру темйирикан саб – табасаран дишагьлийин кьисмат ву. Дишагьлийин тема асасуб ву шаирин гьамусдиз чапдиан удучIвнайи «Поэзияйин геренар», «Гъибта яв кIваъ узуз йишв» китабариъра; «Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин» гъварчнан саб пайназра «Дагълу дишагьли» ччвур тувна, хъа «Лизи луфракан кьиса» поэмайин кIулин тема – дишагьлийин вафалувал, ккунир бадали жан тувуз гьязурвал ву.
ЦIийи китабдин «Дердна шадвал карснаки» ччвур тувнайи кьюбпи пайнаъ автори табасаран дишагьлийин – дагълу шуран, жигьил швушван, назук дадайин, аьхю хизандин эйси вуйи ва уьмрин аьхю тажруба айи бабан – кIваълан гьадрархру суратар яратмиш дапIна. Гъатиди юкIв улубкьнайи жигьил шуран кIваъ айи урцру, гъян парча апIурайи, амма аьсрариан мина дуфнайи аьдатарихьан ва инсанарин гафарихьан гьилигури, дурар ачухъди пуз даршлу гьиссарикан дибикIнайи «ЮкIв ва фагьум» табасаран литературайиъ мюгьюббатнакан дидикIнайи ужударсдар шиърарин цIарнаъ дивуз шулу, думу поэзияйин марцци гавагьир ву.
Аьхю устадвалиинди дидикIна веледар бадали жан сарф апIури, яшайишдин читин шартIариъ дачIаркIнайи, амма дурар бадали юкIв адабгъну дивуз гьязур вуйи дадайикан («Дадайин хилар» дафтриан сонетар), чан хтул шуран закурин уьмрихъан гъайгъу зигури, дугъаз насигьятнан дарсар туврайи («Бабан гафар», «Улдугуб», «Кьюгьне булушка али баб») аьхю бабкан вуйи эсерар.
«Дагълу дишагьли» дафтриан гъварчнаъ тувнайи шиърариъ табасаран дишагьлийи улихь деврариъ хъапIри гъабхьи читин уьмур, урхурайиз лап тясир апIруси ва жвуван дадйирихьна, чйирихьна, бабарихьна вуйи рафтар дигиш апIуз гъитруси, улупна. Бязи цIарар улариин нивгъ алдарди урхуз шулдар. Автори кюгьне аьдатарин инсафсузвал, дурари кьабул ва тасдикь апIурайи дишагьлийихьна вуйи мешребсуз рафтар, думу кьиматсуз апIурайи къанунар, учIру тянкьидваликк ккирчра:
«Жара жвуван цалиъ шлу гъван»,-
КIуйи увуз гъахьи йигъан.
Гьедрерхди, фуж ккундуш яв кIваз,
Аьхюри тувуйву швуваз.
«Гъушу йишваъ гъарз ишриву!» –
Дупну рякъ`ин апIуй уву.
КтабтIуз гъахи хулкан умуд,
Яв йирфариъ йивуйи гъурд.
Жиларихьди чпин дишагьлийириина аьрвалар ва зулум хуз гъитрайи кюгьне къанунар, дурариз къаршувал улупуз даршули, ккудудукIру зиллетнакк гъахьи дишагьлийирин язухъ аьгьвалат Э. Аьшурбеговайи, гьелелиг табасаран литературайиъ сарихьанра дархьи саягъ – фукIа жин дарапIри, инсафсуз гьякь сягьнайиина хури, улупура: хпирин, дурччвну, гъюбгъю хил, «дарапIуз велед авара», луграъ шуйи, хъа «кIулин зиян» жарадариз дярябкъюз дугъу лакчиъ жин апIуйи, швуваз гъушиган «гъагъи жилир аьгь апIуз», бицIидихъанмина риш жвуван хизадиъ «уржри-ургъри» аьхю апIуйи.
Инсафсуз къанунаритIан артухъ автор тяжуб апIурайиб табасаран дишагьлийин вафалувал ва сабурлувал ву:
Эй залум юкIв,
гагь гъван, гьагьсан гъуйи шлу…
Агь мазлум юкIв,
дарвалхьан ктIубшвуз даршлу…
Яраб фукьан
вуйкIан уву вафалу!
Яраб фукьан
вуйкIан уву сабурлу!
«Дадайин хилар» дафтриан сонетариъ авторин жвуван дадайиз бахш дапIнайи цIарариъ гьарсар табасаран дишагьлийин уьмур рябкъюз шулу:
Гъягъюрайи рякъюъкьан гьялак дарди,
Вардин гъагъ алдарди гъузуз шулдайвхьан.
Хилиъ ляхин, униъ бицIир адарди
Деъну уву кIваин апIуз шулдарзхьан.
Китабдин шубубпи пайнаъ – «Дюаь-мяъли» Э. Аьшурбеговайи чав табасаран литературайиз гъабхи цIийи жанр – поэзияйин дюаь – цIалцIам ва ужу алапIура. Дупну ккундуки, сабпи ражари му, ихь литературайиз таза жанрихьна автор «Гъубшубдинна гъюзимбубдин кIварниин» китабдиъ илтIикIнийи; хъа «Лизи ваз» китабдиъ шаир хъанара дидихьна хътакнийи. Жанрин асас лишан – Аллагьу Тяаьлайихьна сабаб, кюмек бадали саб фтихъ-вуш мюгьтаж духьну илтIикIурайи касдин дад-бидад ачмиш апIувал ву. ЦIийи китабдиъ тувнайи дюъйир – мюгьюббат кIваъ арабгънайи лирикайин игит шуран дюъйир ву. Дугъан, Аллагьдихьна илтIикIну апIурайи миннатар-тIалабар жюрбежюрдар, амма дурарин асас мяна саб ву – ккунирихъди яратмиш дубхьнайи назук ва хутхли бахт уьбхюз кюмек тувувал. Гьаддиз завариз гьаърайиъ дюъйирик ярин вафалуваликан суалра, дугъахъди аьмалназ гъюрайи сатIи уьмур мюгькамуб хьуз кюмек ккун апIувалра ка, кьюридин чиб-чпихьна вуйи, амма кюкйирси ачмиш шули адру гьиссарилан гьялкъа алдабгъбан тавакъура ка. Му шиърариъ стилистикайин ва синтаксисдин цIийи дакьатар, назук гьиссарин йисир духьнайи касдин психология жигьатнаан дигиш;валар улупбан цIийи кIалбар ишлетмиш дапIна.
Рягьятди гъахьнийин узу бахтавар!
Бахтниин апIуз шулинхъа ихтибар?!
МикIлахь кабхьну айи шамси, гучIури,
Хилар гьиври, аза йиз бахт уьбхюри.
ШулайкIан яраби бахтназ бейназар -
Дарш кьисматну гьапIуз апIура назар?
Гьиснан симар;ин духьназа пягьливан,
Мушв;ин лакI шулазу ургубан йигъан.
Йиз цIюмгъялсиб бахт гъибтруси убгури,
Аза, жан Аллагь, вуз дюаь урхури.
Ккунивалин шарабну жигьил мухур абцIнайи шуран тамарзу гьиссар, учв «аьдатарин юркгъикк ккашра», мюгьюббатнан гьевесну ва азадвали «авадан яйлагъариз» дих апIурайи чан кIваз табигъ духьнайирин гьял автори аьхю устадвалиинди улупна. Хъа ккунирин мюгьюббатнак, дугъан вафалувалик шак кабхъу шуран гъагъи хиялар Э. Аьшурбеговайи психология жигьатнаан гьадмукьан гьякьлуди улупнаки, дурар урхурайирик чакра вафасузвали арайиз дубхнайи гъургъулагъ кабхъру:
Кьюркьлин цIаси, ибхъан хътIибшу хабарсуз
Тек саб гафну элбеэл гъапIзу бахтсуз.
Дерд убчIву юкIв гъагъи гъабхьниз саб герен -
Сел улубчIвну, батмиш шлуганси дюзен.
Акв гьадабгъну, сакъур гъабхьиганси ул,
Аку дюн`я ичIи гъабхьниз ургуб кIул.
КIваълан гъубшниз айиш узу фтин гъанаъ -
Фукьан пчIуди дубгруб вуш уьмрин мяна!
Кайиб вуйкIан узуз кубкIнайи хабар?!
Жан Аллагь, йиз ккунириз айин жарар?
Жаради къайд апIбаз лайикьлу ву китабдин шубубпи пайнаъ табасаран халкьдин мяълийирин хатIниинди дидикIнайи мюгьюббатнан бендар. Дурариъ автори фольклориз хас вуйи художествойин дакьатар – юкIв улубкьнайирин гьиссар табиаьдин шикларихъди теври, риторикайин суалар, текрар цIарар, халкьдин поэтикайин къанунариинди дюзмиш дапIнайи уткан ташбигьар, эпитетар – ишлетмиш апIури, мюгьюббатдин убцру ялав, ярикан вуйи гиран, бахтнакан умуд кадабтIнайивал улупура. Гьаддихъди сабси, Э. Аьшурбеговайин бендариъ, халкьдин мелзналан вуйи эсерариъ адру, цIийи жут образар а – мирккли чIабкIурайи укI – дердери гъачIабку юкIв; ручI йивнайи гъурар – манишин адру ккунирин сес; цIийи эпитетар лизи дифарин ерина арсран дифар, фана / кIару дюн;яйин ерина мичIал дюн;я ва гь.ж.
Автори гьаммишандиз вуйиганси гьибгъру мюгьюббатнан давамвалин гьякьикьи манзил – «агъзур йисан юкIв алидарин» гьиссар саб дупну фици «гъахьнуш харж» – «Уьмур» шиъриъ ктибтура.
Китабдин юкьубпи пай, «БицIидарин дюн;я», жюрбежюр яшарин бицIидариз – лап бицIидариз, мектебдикк ккуркьну адру яшнандариз гьамсан ккергъбан классариъ урхурайидариз – бахш дапIна. Авториз бицIидарин уьмрихьна вуйи лигбар, дурарин гъиллигъар, фикир апIбан хусуси саягъ ужуди аьгъя ва гьадму аьгъювали дугъаз уткан шиърар яратмиш апIуз мумкинвалра тувра. Дурар педагогика жигьатнаанра дюзди албагнайидар, чпиъ кIурайиб баяр-шубарихьди, саб гуж дарапIди, аннамиш апIуз гъитрудар ву. Мисалназ, «Аьлхъбан бай» шиъриъ думу урхурайи бицIидариз, палат алабхьбан саягъ фициб духьну ккундуш, автори насигьят саягъниинди пували ваъ, хянаъ айи уьрдгари улупура – дурар айтIланди цIийи пенжег алабхьнайи, хабхабди калушар алахьнайи Къафландиин аьлхъюра. Гьаму саягъниинди албагнайи шиърари бицIидарихьди аьгъювалар рягьятди гъадагъуз ва дурар гьаргандиз кIваинди гъитуз мумкинвал тувра. Китабдиъ айи эсерар жанр жигьатнаанра жюрбежюрдар ву: ахуз ккаъругандин шиърар, тамширин гьяракатарихъди кIуру шиърар, дургъунагъар, тербия тувбан шиърар ва гьяйванатарикан вуйи махъвар.
Бицидариз, иллагьки бицIидарин багъариз гъягърудариз вуйи шиърари автори жюрбежюр гьяйванатариз хас вуйи лишнар улупури, сесерин жюрбежюр приемар ишлетмиш апIура – саб жюрейин ачухъ сесер ва ачухъ дару сесер цIарнаъ саб-швнуб ражари алахьуру ва гьамди бицIидариз дурар улупурайи флану гьярф дубгъуз кюмек тувру:
Ич бабаз хюни айич
Дидикк гизаф никк ккайич.
Бабу улупну узуз
Думу хюни ккудубзуз.
Текрар шулайи з сесну хюндин хявраан удубзурайи ва бедрейин цаларик йивурайин никкдин зюгънан сес арайиз хура. «Мудур» шиъриъ автори бицIи мудрин гьяракатар, сесер хътIерццру гафар ишлетмиш апIбиинди, шикиллу апIура, ва му къайдайи шиир рягьятди кIваъланди дубгъуз ва бицIидарин фикриъ мудрин чIиви сурат яратмиш апIуз гъитра:
Мудур ебгур: гунц - гунц!
БицIи кIарчар: хъунц – хъунц!
Гьарин кьаблик – хъурц – хъурц:
Ицци кажар – хурцI – хурцI!
Ясана, лигай, арфлин хасиятнан фициб якьин шикил яратмиш дапIнаш исихъ хъайи шиъри:
Арфли кIура: «Мукучан!
Гъит узухьди йиччв апIуз.
Хъа рихшанд гъапIиш узкан,
Лиг – кIалам йивурзавуз!»
Чан шиърариъ Э. Аьшурбеговайи бицIидар дюн;яйиъ жюрбежюр шей;арин арайиъ шлу аьлакьйирихъди шикиллу ташбигьарин, метафорйирин кюмекниинди таниш апIура. Мисалназ, йимишар дигмиш хьувалиъ ригъдин роль фициб вуш, «Ригъ ва жихир» шиъриъ гьациб саягъниинди тувна:
ГвачIнинган удубчIву ригъ
ГъюбчIвру ич жихрин гьаригъ.
Жихрар апIуру чIатху
Ва, ранг йивури, гъатху.
Э. Аьшурбеговайи бицIидариз саб хайлин уткан «Бистнин мейвйирикан дургъунагъар» дидикIна. Дурар гизафси, халкьдин дургъунагъар дюзмиш апIбан саягъниинди албагна – чиб чпихъди саб аьлакьара адру шей;ар багахь алаури, дурариз айи уьмуми ухшар лишнар арайиз адаури. Мисалназ, гулдин чиъракан вуйи дургъунагъ:
Бистниъ, алаъну чIимрар,
Ккеъна саб десте эскрар.
Амма чIимрар тIирхидар –
Сар эскрихьра декку хьтар.
Ясана кьутIракан вуйи дургъунагъ – дидиъ мейвайиз инсандин лишнар тувна:
Уччвудар кушар чуру
Улупура чан;
Ккебкна ярхи хъюхъ уьру –
АпIура начар.
Гьаддихъди сабси Эльмира Аьшурбеговнайин дургъунагъариъ фольклориъ алахьури адру цIийи образар-ташбигьарра цIиб адар, мисалназ, гъарпзикан вуйи дургъунагъдиъ.
Жил`ан удучIвна тIурнар.
ТIурнариин – флин ибар.
Хъа ибарикк духьна жин
Гергми кIуларсдар цIикбар.
Китабдиъ «Ихь дустар кайи махъвар» гъварчнаъ бицIидариз шиърариинди дидикIнайи ва уччвуди албагнайи махъварра («Бабан аттур», «Вари аьгъю Тутугъуш», «Мудур ва кепек») тувна. Дурар гьам педагогика жигьатнаан, гьам поэзияйин утканвалиинди табасаран литературайиъ бицIидариз дидикIнайи ужударсдар эсерарин цIарнаъ улупуз шулу. Гъапиб мисалиинди тасдикь апIурза. Фициб марцци поэзия рябкъюрадарин «Бабан аттур» кIуру махъвран гьаму цIарариъ:
Бабу ахсрарин мургли
ИчIикуй зав`ан хядар
Ва чан даттлизна пеълиз
Ккабхьуй хядарин удар,
Марцци кIегьсиб шид ккивуй,
Мяълийир-мукьмар йивуй:
«Жан йиз кIубан цIару датт -
Уччвудар уьъйирин чIвеъ!
Гъул;инкьана алдар зат
Йиз уьру меэрсиб пеъ!
Жан бабан худлин тамшир!
Жан бабан худлиз муртйир!»
Китабдин хьубпи пайнаъ кьюб поэма тувна. Дурар кьюбибра – «Ахцигь дере» ва «Гъучи» багъри юрдарин тарихдикан ву. «Ахцигь дере» поэмайиъ, улихьдин нагълиин биналамиш духьну, автори айгьам жюрейиинди бахилвали, кIван мучIували, гьякьсузвали фициб зарар хуруш, бикIура. Хъа «Гъучи» поэмайин асас тема – мюгьюббат ву. Марцци мюгьюббатнан улихь фтихьанкIа – я яшарин фаркьвалихьан, я инсанарин гафарихьан – давам тувуз шулдар – гьамциб фикрихъна гъюру поэма урхурайир.
Э. Аьшурбеговайи табасаран литературайиан жара литературйириз гъядар илирчбакра лайикьлу пай кивну. Шаири, жюрбежюр халкьарин литературйириан ужударсдар эсерар таржума апIури, табасаран литературайиз цIийи темйир, жанрар, образар хура. Гьаму китабдин аьхиримжи, «ИлтIикIу эсерар» ччвур тувнайи пайнаъра автори таржума гъапIу эсерар тувна. Дурар гъурхиган, Э. Аьшурбеговайин таржумачивалин бажаранвалра табиаьтди дугъаз туву поэзияйин бажаранвалин саб пай вуйивалин гъавриъ шулу. Дугъу таржума дапIнайи эсерар урхуз ва аннамиш апIуз лап рягьятдар ву, хъа му саягънахъна хайиз, Э. Аьшурбеговайи дурарин зиин фукьан зегьмет гъизигнуш аьгъюр сар Аллагь вушул.
Китабдин аьхиримжи пайнаъ Шекспирин сонетар, канадайин писатель Джон Маккрейди гъибикIу «Фландрияйин чюлиъ» поэмайин бицIи чIукI, болгарияйин литературайин вакил Елка Няголовайин, украинлу Михайло Петренкойин ва гь. ж., урус литературайин классикар И. Крыловдин, А. Пушкиндин, М. Лермонтовдин, С. Есениндин, В. Высоцкийдин, Д. Тухмановдин адлу шиърар ва мяълийир тувна. Автори, китаб урхрудариз, саб жерге машгьур дагъустан шаирарин эсерарихъдира табасаран чIалниинди таниш хьуз мюгьлет тувра – Уьмран Батирайдин «Уьмрикан», «Игитрикан», «Мюгьюббатдикан» цирклариан вуйи бендарихъди, Р. Гьямзатовдин вари дюн;яйиъ машгьур вуйи «Кьарнийир», «Дустар уьрхяй», Ф. Аьлиевайин, А. Аьбдурашидовайин, Зейнаб Дербендлийин ва гъийин деврин жара шаирарин шиърарихъди. Текрар апIураза: Э. Аьшурбеговайин кьалмиккан табасаран чIалниинди ккудучIву жара шаирарин эсерар гьадмукьан рягьятди урхуз шулуки, дурар ихь чIалнан нугъатнахъди гьаци тархьну гъюруки, хиял апIин сифтейианра табасаран чIалниинди яртамищ дапIнайидар ву. Анжагъ саб мисал хурза (имбударихъди учвхьан кIул;инди таниш хьуз шулучвхьан) – А. Пушкиндин «Руслан ва Людмила» поэмайиан таржума дапIнайи эвел пайнан саб чIукI:
Гьюлин мандвихъ – мяхъюн чру гьар;
Гъизилин зунжур ал гьар`ин:
Йигъ ва йишв гату аьяндар
Либцура думу зунжриин;
Арччул жвурнаъ мяъли кIуру,
Гагул жвурнаъ махъв ктибтуру.
Душваъ либцура гьарин жин;
Балугъриш деъна цирклиин;
Дяряркъю нахшрарин шил ал
Рякъяриин мялум дару;
А пеълин ликар ккайи хал,
Я унчIвар, я раккнар алдру.
Сюгьри ацIна яркврар-дерйир.
Яратмишвалин яцIариъ айи Эльмира Аьшурбеговайин му китаб табасаран поэзияйиин юкIв алидари баркаллувалиинди ва аьхю гьюрматниинди кьабул апIур кIури, ижми умуд кивраза. Китаб, якьинди, мициб къаршуламиш`вализ лайикь ву.