Япэ 1ыхьэ
Хьэмлэт1иф гаи постит1ым къамыгъэувы1эу къзэрыблэк1ар хьэлэ бэлыкъ къыхэмык1ыу езыдыдэм
ф1эгъэщ1эгъуэнт. Апхуэдэ куэдрэ къэхъукъым. Тихорецк дежи, невыномыск дежи сом гуэр яримыту
къыблэк1ауэ къыхуэщ1эжыртэкъым. Иджы псыхуабэ деж щыт постым блэк1ыфатэм 1энэлъэкъуищу и
1эхур тэмэмт. Мазэк1э ф1мыщ1 къепшэк1ыу шахтэ къалэм ущы1ауи, зыгуэр къыздумыш эуи и унэм
къэк1уэжынт. Ф1эмыщ1ыр къримылъхьатэм, ставрополь и 1эгъуэблагъуэхэр къызэхижыхьу мэл чэпан здишэу мазэм нэблэгъауэ. Зыхэмыса и унагъуэм яхыхьэжыну арат и мурадари , равшан бзэмы1ум ф1ыгъуэр къыхущ1э, ''утэпым'' и лэжь ак1уэхэм уи машинэр нэщ1у уа1эрыхьэм шебень е отсев уздэк1уэмкэ уагъэшэнущ жери чэнджэщ къригъэхьыжащ гаи-м и лэжьак1уэхэм, ахъшэ ептым
зыгуэрурэ уаф1ок1ыр, мыхэр аракъым - укъытрагъэчыу тхьэщыхьэхэщ, абы. Нэхъейуи щебеньми, отсевми
кузовыр къулейсыз ящ1ыр. Ф1эмыщ1ыр дзэлыкъуэ къуажэ дежи щащэхунути псыхуабэ постым къызэ-
рыф1эк1ыу пхъужь гуэр абдежым иц1ыхуу езыр зэрыарэзы уасэмк1э иритри нальшык1э къиунэт1ыжащ.
Гаи-ри. ''Утэп''-ри шоферхэращ къызыхуигъэщ1ар, ахэр зыгуэр хъунт инженер нэхъыщхьэр и кабинетым
щ1эмык1ыжауэ щ1эсу ирихьэл1амэ арат иджы. Абы хьэмэт1иф игъэунэхуак1эщ ''шабашкэ'' ищ1ам щыщ
зэрыхуишийэ уи 1эр пичынум хуэдэу къэпхъуэнущ. Директорыщ1э ахъшэ шоферхэм къа1имыхыу лэ-
жьэн зигугъэмрэ, шоферу дэтым ахъшэк1э яхуэмыгъэнщ1 инженер нэхъыщхьэмрэ зэрыздэлэжьэнур
хьэмлэт1иф къыгуры1уэркъым.
Пэщ1эдзэ
къуршыбгъэхэр уардэу хуарзэу уэгум итхэт. Иджы къэсыхунк1э хэт абыхэм уафэмк1э дэплъейуэ мыхъуу
щ1ым быдэуэ илъэмк1э тету, гупсэхуу як1элъыплъат.зы илъэс т1ощ1 хуэдэк1э узэ1эбэк1ыжым къылшыкъуэ
апхуэдэ гуэр и нэгум щ1эк1ак1эт, ауэ ар къыщыхъам лэмп1эжьыкъуэ псынэм деж езыр щытт, мо махуэ хуа-
бэм ***ту псы ефа 1эщхэри къуажэ 1эхъуэи и нэ и 1э тету щ1ы1эпсым деж щызэбэдзауэу щызэхэтт.сабии
ц1ырушухэм абы сыт хуащ1эрэт, ауэ здежьахэм нэмысу псы яхуэл1ати чэзууэ 1угъуалъхьэуэрэ мылым хуэ-
дэу къыщ1эж псы щ1ы1эм ефэхэрт.колхозым хыф1идзэжа сэху щагъэс зэводым, е яхуэхэмыхыжарэ, иджыри
къэхъунур тщ1эркъым-жа1эу хамыхыжарэ, абы нэщанэ зэрэ т1орэ емыуэу зыри блэк1акъым. Псом нэхърэ
нэхъыбэрэ а бжэр ф1эгъэщ1эгъуэн хъууэ еури къылшыкъуэщ. Щ1алэц1ык1у игъусэхэм къак1эрыхуу щытам-
еп1эщ1ээк1ынут, ауэ ахэм зи 1уэху зырахуэр илъагъути арат ар щ1эмып1ащ1эр. Шыдыгъу бом и ихьэп1эр
къагъуэтыну ежьа гупым я нэхъыжьыр-командирыр хьэкъуэлэнхэ мыхьэмэтт, абы и дамэ щ1этхэр ахьмэдхъанрэ, хьэсэнбийрэт. Ахэрат заводым сэхур блыну къыгуахыуэрэ къыр задэ. Хъуа блыным дэк1ы-
ну и 1уэху зезыхуэхэр. Къылшыкъуэ школым зи щ1эт1ысхьэгъуэ апхуэдэ л1ыхъужьыгъэ и1эу къигъэ-
гугъэтэгъми мывэ щимыдзым деж ахэм ящ1энум еплъу щытт. Убыдып1э зырик1 и1этэкъым блыным к1уэ
хьэсупк1э е ломк1э бгы. Сэхум езауэуэрэ къытрана нэгъыщэхэр мыхъум. Ит1анэми мыхьэмэт апхуэдизк1э
инатти , ахьмэдхъанри хьэсабийри бгы къырым дэк1ынхэу зэрыщ1егъуэжахэр щилъагъум, гупым алейуэ
сыраатаман жи1ауэ къыщ1эк1ынщ езым бгым дэк1ыныр и пщэм ирлъхьащ. Апщ1эндэху къылъшыкъуэ
гъущ1ыбжэм нэщанэ еууу увыжащ, мывэ идзу шэрыуэу техуэхунк1э лэмп1эжьыкъуэ къуэ к1уэц1ым и
1эгъуэблагъуэр дзу макъым къигъэпсалъэу. Зэ ф1эгъэщ1эгъуэн хъууэ бгы задэмк1э щыплъам, хьэкъуэ-
лэнхэ мыхьэмэтыр икум нэсак1эт, нэсащхьэк1э адэк1э мык1уэтэфу зэтеувы1ак1эт.ухуейкъым къеп1э
жа1эуэрэ сэху бгы лъабжьэм к1эщ1этхэр егуопэтми ахэми къеда1уэтэкъым, абдежращ ахьмэдхъаным
пхъэшк1у идзыжауэ и адэшхуэм мэкъу къыщишэжынум деж къыдищтэ хабзэ и щ1эп к1апсэшхуэр зэ-
ра1ыгъыр. Ахьмэдхъанрэ хьэсанбийрэ апхуэдэу мы1эчлъэчми бгым псынщ1эу дэк1рэ и к1апэр кърадзы-
хмэ мыхьэмэтыр яхуэ1ыгъын ***йт. Гупым зэзэмызэ топ е баргъэ джэгуну зызэщ1аузэдамэ къылшыкъуэ
ахэр л1ышхуэу къыщыхъурт. Бахъсэныжь плотинэр 1уахыу псыр къыщырагъэуам деж, ахэрат мышынэу
лъэмыжым къ ел ъэу зызыгъэпск1хэр.
Дауэ мыхъуами ищхьэмк1э къыхурадзыха к1апсэк1апэр а махуэм я 1этащхьэм къы1эрыхьэри, мыхьэмэтыр бгы щыгум ихьауэ щытащ. Адрейхэм къазэрыщыхъуам къылшыкъуэ сыт хищ1ык1ырэт ауэ
а я хьэблэм дэс щ1алэц1ык1ухэм мыхьэмэт нэхъ зигъэ1этащхьэу зэрыщытыр игъуэу килъытащщ.
Иджы лэмп1эжьыкъуэпсри ноби къыщ1ож къуажэ 1эхъуэми 1эщхэр къехури 1эщхэр абдежым псы щре-
гъафэ, мыхьэмэтми университетыр къиухри илъэс зыбжанэ хъуауэ журналисту мэлажьэри, хамэ къэралхэ
нэгъунэ к1уэрейщ.
Я унагъуэ мэкъур гъущэу , уэшх хэмышхэу зытралъхьати къылшыкъуэ абы иригуф1эрт. Зы тхьэ-
махуэ и1эжу аращ абы лэжьыгъэ 1энат1э пэрыуувэным. Дияпэк1э къылшыкъуэ и адэм 1эбэм къищтэну
игъуэтынур барасбийщ, ар иджыри щ1алэжьц1ык1ущ , илъэсипщ1ым щ1игъуа къуэдейуэ аращ, жанщ
мыхьэмэт мурад сщ1ар си гъусэхэм ялъагъуу тхьэ къызэхъул1эн хуэмейрэ жи1эу, зыгуэр къыщыщ1ым
жа1эу , абы и гъусэхэр щигъэгузэвам а ныбжьыи итауэ аращ. Ц1ыхум и къэхъур дэкъикъэщ къылшыкъуэ
и анэшхуэм зэрыжи1эу щытащи, налшык къалэр щ1ым игъунэкъым , дияпэк1э машинэм яхэту щылажьэнук1э, мэкъу къэшэжыгъуэм деж и адэр лейуэ имыгъэлъа1уэу хуэсэбэпынщ. Ар мэкъу тхылъыр
ямыгъэгувэу къратыжым, аби хьэзабыр пыщ1ащ.
Япэ 1ыхьэ
мазэм щ1игъуащи уэшх махуи1кгэ къешхауэ аращ.махуэ щэджагъуэм щгедзэри дунейр къэлындыным хуэдэщ.ком
байнерхэмрэ, гуэдзыр комбайинхэм къыщгэзыш шоферхэмрэ тгэкгу едзэкъэну шэджагъуашхэ щетгысэхам деж я лэжьыгъэр
зы тэлакгэ зыпагъэу аращ.итганэми, зэман ягъэкгуэдар ирагъэкъужыну йокъухэ жыпгэнщ, лэжьыгъэр аргуэру зэщгохуабжьри
нэм къыщгэгэбэр умылъэгъуну кгымфг хъухункгэ мэлажьэхэ.гъэ кгуам тэн гуфэм гут совхозышхуэм къэралым и гуэным
къызыхуэт щымыгэу иракгутащ, иракгутэри, а лэжьыгъэ хьэлъэм я псэм емыблэжу жыхуагэм хуэдэу бгъэдэта цгыху емызэыж
хэм дэмыгъэ лъапгэхэр къыхуагъэфэщащ.апхуэдиз цгыхумрэ, техникэмрэ зэдейуэ зыхуэлажьэ совхозым,гуэдз хьэсэр зи инам.
Гъым, езым и лэжьакгуэу мазэ хьэкъ ириту цгы ***щ къкэдей хэту аращ, зы агрономрэ, комбайнеритгрэ.нальшык махуэр щы
хуабэхэм деж и лэжьыгъэм зыкъыдигъахуэуэрэ , директорым къримыгъащгэу долинск дэт гуэлхэм тхьэмахуэ ипэкгэ чэзууэ
кгуэуэ щытам ар елъагъури и жэуп къызыхуэмыгъуэт , упщгэ гугъу зретыж, зыретыжри фгэмыщгым хуэдэу фгыцгэу щхьэц
гув дахэ зытет и щхьэр къыфгохур. Абы и щхьэусыгъуэр зыжыригэ хънури дэнэ къипхын, университетым щеджэхэм щыгъуэ
политикэм ехьэлга гэхухэмкгэ псалъэгъу къыхуэхъуу щытт.
Р мэзкуу аспирантурэм джэну кгуащ. Командировкэ къагъэ
кгуауэ цгыху зыхуримыкъу совхозышхуэм щылажьэхэм ахэм игугъ щгыуэ щгэдзи, сыбыр катрожинэм уамыгъакгуэми
дисидент цгэр зэуэ къыпфгащынри зырикгщ. Революцэр къэхъйуэ пащтыхьыр щытрадзам тэн и агъуэблагъуэм гущгэгъун
шэу цгыху куэд хэмыкгуэдатэм нобэ и щхьэ и жагъуэу зыхэт хьэсэм нэгъуэщг цгыхухэ лажьэу, къакъэ пщгыпгщгыу хэтынри
хэлът.инженеру еджэу лэжьыгъэ гэнатгэм зэрыпэрыуварэ, бгъащхъуэ къылшыкъуэ и гу зыщызгъэуэн куэд илъэгъуащ, ауэ
иджы хуэдэу зэи совет властым и гу ебгъакъым. К1уэ пэтми къылшыкъуэ и пщ1ыхь къыхэмыхуауэ зыхэхуауаэ гъавэх
1ухыжыгъуэм и щхьэм куэд къригъэт1асэ хъуащ.езым къызэрыгуры1эмк1э ростов куей къызэрыхуам дапхуэдизу къыте-
мыхьлъэми ар ц1эрэ щхьэрэ и1эу тэмэму ик1ыжын ***йщ. Штабым и нэхъыщхьэ къуэк1ыф1 хьэт1ут1 хуейямэ кур-
гъуокъуэ музэриф и п1экэ ростов куейм къигъэк1уа къылшыкъуэ 1эбэм къигъуэту жыхуа1эм хуэдэу къигъэнэфыну щы-
тащ. А1уэхум зык1и темыпсэлъыхьами штабым и унафэщ1ым бгъащхъуэхэ я щ1алэм фэф1 ириплъащ.
ет1ыуанэ 1ыхьэ
пшапэр зэрызэхэуэрэ зэманыф1 дэк1акэт.унэм щыщы1эм и деж жьыуэ и п1эм ек1уэл1эжу еса къылшыкъуэ и мыхабзэу
щежьэнум щыгъуэ къызэдищта газетхэм щ1эджык1ыу щыст.щ1эджык1 щхьэк1э ищхьэм зыри къихьэртэкъым зэхиха
псалъэмакъ мышур и щхьэм дэуейти .алащэ мыхьмуд жи1ахэр пэжым пщэдей пщыхьэщхьэ ар гуэдз ишауэ гуэдз 1ыхы-
п1эм къышик1ыжк1э ар а и 1э цыбэжьхэмк1э уэсым хуэдэу зи 1эпкълъэпкъыр хужь наташэ е1усэнущ, ари дапхуэдэу,
укъысхуей хьэмэрэ укъысхуэмей жи1эу упщ1э зыримытыжу ?
Къылшыкъуэ абы дапхуэдэу зыкъыпэщ1исэрэ ик1и сытым хуэдэу ижагъуэ музэриф щхьэусыгъуэк1э налшык игъэзэ-
зэжын ***й хъууэ бгъащхъуэр ростов куейм къызэрыхутар. Къылшыкъуи мывэм къыхэщ1ык1ауэ къыщ1эк1ынкъым ик1и
наташэрэ абырэ зэ зэтеплъэм къэхъунур хэт зыщ1эр, абы нэхъйуэ уанэмыгъуэращи езыри хужып1эн щымы1эу щ1алэ
къек1ущ. Я инженерыр советкэм къызэрыщыхутэрэ мыхьмуд и машинэм щхьэусыгъуэ гуэрхэр ещ1ри, гуэдз 1ыхып1эм
ар щык1уэхэм деж, япэхм хуэдэу наташэр и машинэм къыхуит1ысхьэжыркъым. Къылшыкъуэр жэщ уафэ къабзэм мазэр
къихьэу дунейр къызэригъэунэхум хуэдэу адыгэ щ1алэ зы къэшэгъэ шэфэлым итым наташэр зэ мыхъуми 1умыплъау
узи1э, иджыри щ1алэхэр советкэм зы тхьэмахуэ дэсатэкъым музэриф лъэбжьанэ хэк1эу мыхьмуд и ??????
??????1ыхьэ
къылшыкъуэ къылшыкъуэтэкъым, наташа щылажьэ тыкуэным щыщ1ыхьам зызэтримубыдатэм.шзэрымыщ1эк1э ар зы1уам сытк1э ***йт ар а махуэм. Ар щ1ежамрэ адэк1э къэхъуахэмрэ яжеп1эжыну
ухуежьэми куэдым къагурыбгъэ1уэфыну къыщ1эк1ынкъым. Яжеп1эну ***жьи куэд иризэдэуэнщ а 1уэхум.
Хьэлъэ зешэ машинэм къибэкъук1ыу дэк1еяп1э мыин1ймк1э тыкуэным щ1ыхьэну къылшыкъуэ. Щиунэ-
т1ам, тет1ысхьэп1э ц1ык1ум теса ц1ыхубзит1ым, "еще один явился" жыхуа1ам куэд къик1ырт, а псалъэ-хэм къылшыкъуэ хуэфащэ мыхьэнэ иримыта щхьэк1э.. Ц1ныхубзитм1ым я1ыгъа я сумкэ нэщ1хэжри зыгу-эрым и нэщэнэт къылшыкъуэ абыхэм мыхьэнэ ирмыта щхьэк1э. Иритын ***ят ауэ дэнэ щы1эт апхуэдэ
насып. Мыхьмуд жи1ар пэжмэ аби тыкуэным и къэсыгъуэт. Ар агъуэблагъуэм къимыхьа щ1ык1э къылшыкъуэ къыщ1ежьа 1уэхур зэф1игъэк1ын ***йт. Сурэт тхам хуэдэу хъыджэбз дахэ гнатьашэ и гъа-
щ1э къэк1уэнур мыхьмудым зэуэ къызтригъэщэхэнри хэлът. Ар къэмыгъэхъунымк1э удз гъэгъа 1эрамэ
дахэм хуэдэу узапызышэ наташэ сэбэп хуэхъуфынур къылшыкъкэт..зэрыхуэхъуфынури жьышхуэ къы-
хуэкъуэуар жри1эмэт. Къылшы къуэ тэн 1уфэ -советкэм дап1ык1а, голливуд дунейпсом щац1ыхуу щытым,
щылажьэхэм ящ1ауэ щытамэ, актрисэу занщ1эу япхъуэтэну -наташэ. Щ1алэ фызкъэмышэ къылшыкъуэ
и ныбжьым къриубыдэу абы нэхъ ц1ыхубз дахэ, дагъуэ зык1и зыхуумыщ1ыфын блэк1гыуи гъуэнэгъууи
илъэгъуаэ къыхуэщ1эжртэкъым, совет союзым къыщыдэк1 журналхэу "советскэ экраными" ", "работни-
цэми" я обложкэхэри абы хэтыжу. Алыхьыр апхуэдэу зыхуэупса наташа езыми ар къыгуры1уэжу къы-
щ1эк1ынути 1эк1э яхьу пащ1ыхьауэ ф1эк1а умыщ1эну пыт и пэц1ык1ур лъагэу-уардэу и1ыгъти арат
школым зэрыщ1эсрэ къдеджэ хъыджэбз ц1ык1ухэм ф1ыуэ къалъагъуу, гъэпщк1уауэ письмо къыхуатхы-
уэрэ ягъэф1ар кътрезыгъэчыр, а зэманхэм ищ1энумк1э , сыт сщ1энур димылъэпкъэгъу ф1ыуэ слъэгъуа-
щи жи1эу къыхуэтхэм ,чэнджэщыуи къылшыкъуэ мыпхуэдэу щ1ы е мыдрейм хуэдэуэ щ1и нэхъыф1щ
жи1эу пщ1э зыхуищ1 и анэ къилъхуа и къуэш закъуэм хуэдэуэ илъэгъуа альщокъуэхэ рамазан. Илъэ-ситхук1э зэдеджати, ахэр а 1уэхум тепсэлъыхьыну зэман я1акъиымэ-ди къэшэгъуэр къэсрэ нэгъуэщ1
лъэпкъ-мыадыгэ щхьэгъусэуэ къатшэн ***й хъумэ сыт тщ1энур жа1эу. Иджы москва адэжк1э илъэсйщ-
к1э къэралым и унафэм тету к1уа рамазан председателу ягъэувауэ илъэс ет1ыуанэ хъуауэ лажьэм пщ1зыхуищ1 зэман къигъуэтри лэжьыгъэм зыкъыдигъэхуауэ , тэн 1уфэ зи щхьэр маф1э лыгъейм хэлъу
жыхуа1эм 1уэдэу лажьэ къылшыкъуэ къочэнджащэ, илъэс ет1ыуанэ хъуауэ колхоз инженеру лажьэм
нэхъ и 1уэхум теухуауэхъун гуэр къыжезы1эфынур-къылшыкъуэуэ ебжыр !? Гъэщ1эгъуэнырати рамэзан
щылажьэ щ1ып1эри къылшыкъуэ къыщыхута щ1ып1эм -пхыхуа гуэрщ, асфальт ямыщ1ауэ гъуэгуу я1эр
нэхъыбэщ зыхуей хуагъэзауэ я1эхэм нэхърэ. Налшык хуэдэ къалэ дахэм уик1ауэ апхуэдэ щ1ып1эм щы-
1эныр къылшыкъуэ къытохьэлъэ, рамазан зэрыжи1эмк1э ар направленэк1э здагъэк1уауэ щытам, куэд
щ1ащ k ар зэресэжрэ. Ф1ы лъэгъуныгъэри абы къыхыхьэжамэ ащокъуэхэ я щ1алэр тверь куейм къыщы-
мынэжыпарэт.и ныбжьэгъум и 1уэхум къылшыкъуэ зэ гупсэхуу ирплъати зы амалщ къигупсысыфар, вет-
врачу общежитием къадэщ1эса хьэтау москва аспирантурэм щоджэри щы1эщ, ар къыхырырегъыхьэ ра-
мэзан и 1уэхуми си1уэхущ ар рамазан ищ1энумк1э чэнджэщэгъу къыхуэмыхъум.
Бжьыхьэ к1уам къылшыкъуэрэ хьэтаурэ "сельхозтехникэм" деж щызэхуэзам, щ1алит1ыр зыкъомыф1рэ
илъэситху зэреджам и гугъу ящ1ыжу, псынщ1эу зэманыр зэрык1уар ягу къагъэк1ыжу псалъахэщ. Ари арат
ауэ, къылшыкъуэ ***мэ хьэтаур къыдэ1эп ыкъкну зэрыхузыф1эк1ынур къжыри1ащ.хьэтау къылшыкъуи,
рамазани ящ1эу , жи1а псалъэ.м тебгъуэтэжу яц1ыхуа ц1ыхущ. Абы москва зэрык1уэрэ зихъуэжауэ щы-
тын ***йкъым.
ет хуан э 1ыхьэ
кургъуокъуэ зэрихабзэу къызэрырашэк1 газ-69 къибэкъук1ри, и кабинетым щ1эмыхьэуэ занщ1эу гаражымк1э иунэт1ащ.
Хъумак1уэхэр зыщ1эс пэшымк1э нэбгъузк1э еплъэк1а мыхъум я бжэщхьэ1ум ебэкъуакъым. Жэщым къэмыхъуа1эмэ
ах эм куэдрэ за1эжьэуэ я хабзэтэкъым. Директорыр зыгуэр кэхъупами, ахээр зэхигъэк1ыу абдежым зыщи1эжьэну ***й-
тэкъым, ар зи къэлэни мазэ хьэкъ къихьу гараж ым ц1ыху я1этаафаав.кургъуокъуэ иджыпсту здэк1уэр дыгъуасэ къалэк1ы-
хьым къраша пшахъуэр зыхуэдэмрэ зыхуэдизымрэ еплъыну арат. Ари арат, зыгуэрк1э къыхуаша пшахъуэр зэрыхуейям
хуэдэу къыщ1эмык1ым, порабыр аргуэру дунейм тет тхьэусыхафэр зэрихьэу и кабинетым ныщ1ыхьэнущ. Зэманыр
мак1уэ, мастерскойм къыпащи1ыхьа блоксыр хьэзыр хъуркъым.къылшыкъуэ ростов командировкэ имыгъэк1уатэм ар
боксым елэжь ц1ыхухэм ятемыплъэкъук1ыу яхэтынут. Ф1ыти шифер т1эк1ур и чэзум къа1эрыхьэри и чэзум боксым
и щхьэр тралъхьащ. Прорабым фадэ и нэрыгъщ, аращ кургъуокъуэ кътрезгъэчыр. Ар <сельхозтехникэм >
и ухуак1уэ управленэм я унафэщ1ым зэригъэлажьэр кургъуокъуэ къыгуры1уэркъым. Ялэжьа. Лэжьыгъэ-
хэ м. Теухуауэ дапщэрэ ар процентовкэм 1э тригъэдзэну . Кабинетым щ1эмыхьами, аркъэмэ къык1эрех-
ри. Узыжэгъуэнщ. Абы игъэлажьэ бригадами ар дауэ ядэрэ.
Къаша пшахъуэм ныкъусэн и1э хуэдэтэкъым ауэ т1эк1у ф1эмащ1эт? Ф1эмыщ1 1уащхьэмахуэ лъапэ щ1ымахуэ
к1уам драшейям и махуэр къыхуигъэк1уа хуэдэщ пшахуэр къэзыша шоферым. Горкомым инструктору
щыщ1эсам апхуэдэ 1уэху мыщхьэпэхэм хуэзэу щытакъымэ кургъокъуэ. Абы и кабинетым къыздэк1уэ-
жым пэж зэрыщымы1эрат игъэщ1агъуэр. Инструктору щылэжьам къыдэлажьэу щыта албиян къелъэ-
1ури шынэхъыщ1эр машинэ мыт1орысэ1ейуэ иригъэт1ысхьати еплъ абы зыхищ1ыхьам. Зыми уатеплъэ-
къук1акъэ-укъагъэпэюынукъым. Ущыунафэщ1к1э ц1ыху щит1ым щ1игъу щыбгъэлажьэк1и зыгуэр къо-
лъэ1унщ зыгуэрми уелъэ1унщ ищхьэмк1э ятхыуэ къ ыпхурагъэхьа и нструкцэ къудейм утету улажьэ-
фынукъым. 1эрэ 1эрэ зэрымытхьэщ1мэ зэрыщ1экъым жыхуа1эращ. А егугъуу ятхауэ щы1э инстр укцэм
нэмыщ1, ущыадыгэк1э ц1ыхугъэ нэгъуэщ1ыу жып1эм адыгагъэ уэ езым уи щхьэм хуэбгъэфэщэжым
хуэдиз пхэлъыну къыптохуэ !?
Блыщхьэ къак1уэ зэрихабзэу командировкэм имыгъак1уэ гаражым къыдэна шоферхэмрэ, машинэхэр
ремонт зыщ1 слесэрхэмрэ зэхуишэсым ахэм я пащхьэм щыжи1э и1эщ. Мызэк1э амал мы1эуэ щыткъым
собранэм альбиян и къуэшыр и ц1э унэц1эр жи1эу къримук1энк1э, пшахъуэ. Къызэдгъэшэну дгъак1уэ-хэм иримыкъуу къытхуашэ жи1эу альбиян и къуэшым дежк1э плъэуэрэ игъэ1ум, абы щхьэ гуэр ф1тмэ
дерс гуэр къыхихынущ, къыхымыхрэ ит1анэ абы и 1уэхур. Нэгъуэщ1щ.
Къэрал унафэк1э ''транссельхозтехникэм,, и лэжьак1уэ куэд командировкэ зэу1уу и гъэк 1уами нэхъ
иужьу абы гъэвэ 1ухыжыным хэтыну нэхъ иужьы1эк1э як1элъиут1ыпща къылшыкъуэ и гу хуэмыгъуэт
оценкэф1хэр и1эу университетыр езым лэжьап1э къищта къылшыкъуэ бгъащхъуэр, т1эк1у ф1эщ1алэ-
1уэт. Нэгъгэщ1 ц1ыху игъэк1уэн игъуэтакъымэ армыхъуамэ зэк1э игугъу ищ1ын игугъакъым. Ар команди-
ровкэм къик1ыжым адэк1э гъэк1уэтэн ***йй ц1ыхущ . Бахъсэн атп-ым щыщы1ами , горкомым инструкт
ру бгъащхъуэхэ ямэ зыщыуа ц1ыху зэтет ф1эк1а 1ущ1ауэ ищ1эркъым. Бгъащхъуэ султ1ан ф1эк1уэ зы-
ри ухуейкъым а лъэпкъыр къэпц1ыхун папщ1э , ар интернат завхозу щылэжьам куэдым ноби и ц1эр
ф1ык1э жа1эр. Къылшыкъуэрэ щызэунэкъуэщхэк1э ик1и щызэкъуэжэгъухэк1э дауи зэблагъэхэщ.
Кургъуокъуэ и кабинетым къыщигъэзэжам приемнэм , секретаршэр къэсауэ 1эуэлъауэуэ щ1этт.ар
апхуэдизк1э гумызагъэгуэрти, зэуэ уборкэм
Ебланэ. 1ыхьэ
къабэрдей-балъкъэр ''сельхозтехникэм'' и председателым бадзэуэгъуэм мазэм и к1эм, къалэм район-хэм щы1э я подразделенэхэм я унафэщ1хэр зэхуишэсауэ республикэм щызэхэт колхозхэмрэ, совхоз-
хэмрэ хьэцэпэцэр къызэхуэт щымы1эу 1уахыжа зэрыхъунумк1э зы сыхьэтым нэблэгъауэ тепсэлъыхь-
хэрт. Хуабэт махуэри председателым и кабинетышхуэм щхьэгъубжэу хэлъыр 1угъэзэщ1ык1ат. Зэхуэса-
хэр председателым зэ лэжьыгъэр зэпигъэу зы дакъикъэ пщык1утху хуэдизк1э кърихьэл1ахэм зэри-
гъэпсэхуным ежьэу, зэзэмызи я 1эпщэ сыхьэтхэм щэхуу хуэкъуэплъыуэ щысхэт. Районым щызэхэт
''сельхозтехникэм'' я унафэщ1хэр псори я гукъейуэхэр жа1эу къапсэлъахэк1эт.ахэм жа1ам упхыплъым
губгъуэм и хьауэ колхоз совхозхэм ягъэлажэ комбайинхэмрэ тракторхэмрэ хьэлъэзешэ машинэхэри
абы хэтыжу, хьэсэм е хьэмым лажьэу тету къутэм, абыхэм ирахьэл1эн ***й хъу пкъыгъуэхэр хуиту
зыхуейм хуэдиз зэрамыгъуэтыр арат. Налшыки , районым щызэхэт ''сельхозтехникэхэм'' я хъумап1эхэми
иджыри щ1ымахуэм къагъэхьзырауэ зыкъом я1эхэт, ауэ а зыкъомымк1и щ1эчэ имы1эу къэлъа1уэ
колхозхэмрэ совхозхэмрэ яхуригъэкъуртэкъым. Гъавэ 1ухыжынри къэбгъэувы1э мыхъуну 1уэхут.
Председателыр абыхэм тепсэлъыхьыуэрэ и макъыр игъущ1ык1ати 1эбэщ джрафиныр къищтэри
''хрущевскэ'' стачан тетым изу псы къригъахъуэри иныкъкэм нэсыхун ирифащ. Махуэр апхуэдэу мы-
хуабатэм , щ1эсхэр стачаным къригъэхъуа псым щефэм хъущт жа1эу къэплъахэ къахэмык1атэм и. Ка-
бинетышхуэм щ1эсхэм дагъэ гъэсыныпхъэмк1э я 1уэху зы1утым теухуауэ яхэпсэлъыхьын игугъат,
ц1ыху щ1эсхэр и щхьэм ирилъытри, совещанэр дакъикъэ пщык1утху хуэдэк1э зэпигъэуащ.
Аруан районым кърагъэк1ыу , къэбэрдей-балъкъэр республикэм и ''сельхозтехникэм'' и председателу
зы илъэсым 'нэблэгъауэ лажьэ ахъмэт мусэбий хьэп1ыт1э и къуэм совещанэр къыщызэ1уихым и
пэублэ псалъэм куэд къригъэубыдат. Къригъэубыдынтэкъэ, ар илъэс пщык1уйм иту дзэм 1940гъэм
ираджэри абы щы1эу дунейпсо зауэр къэхъйри абы хиубыдауэ щытащ, псэуэ къэк1уэжу мэмырыгъэ
лэжьыгъэм щыщ1идзар 1946гъэр аращ. Занщ1эу комсомол лэжьыгъэм хэхуэри, инструктору, зав. Отделу
къэбэрдей обком комсомолым и секретару лэжьащ. Апхуэдэуэрэ и псэм емыблэжу жыхуа1эм хуэдэу
лажьэуэрэ , япэ секретарь хъури шэджэм, бахъсэн аруан районри абы хэтыжу илъэс т1ощ1рэ тхук1э
коммунист пажэу ц1ыхум яхэтыурэ социалистическэ лэжьэк1эм и л1ыхъужь ц1эр къыф1ащащ. Псори
къыщыщ1идзар 1952 гъэр арауэ жып1э хъунущ. А зэманым къэбэрдейм и обком партым и япэ секретару
щытар василий иванович бабичщ. Абы ипэ иту зы псалъэ къжримы1эу игъусэу шэджэм парт конфе-ренцым щыздишам ахъмэтым къечэнджэщу зы псалъэ къжри1атэкъым къыхуимурадым теухуауэ.
А махуэдыдэм парт конференццым кърихьэл1а делегатхэм мусэбий хапитович зэдэарэзыуэ шэджэм
районым и парт организацэм и секретару хахауэ щытащ. Ар апхуэдизк1э егугъуу бгъэдэт и 1энат1эми
''дэ зы секретарь ди1эщи маф1эщ жа1эрт, а районым исхэм. Псори къыщежьар 1954гъэр аращ. Гъатхэм
шэджэм ищхъэрэм деж бгыр къыгуэури псыр 1уищ1ауэ щытащ. Нэхъри а къэхъуар шынагъуэ зыщ1ыр
бгыщхьэхэм щытк1уж уэсхэм я псыхьэлыгъуэри къыхыхьати арат. Мусэбиий ахъмэтым ар зэрызэхихыу
и ц1ыхухэр зэхуишэсри пятиминуткэ иригъэк1уэк1ащ а 1уэхумк1э лэжьыпхъэм теухуауэ пори зэщ1э-
гъэу1уэны теухуауэ. Районым балигъыу исым, хэт. Кирка, хэт бел , джыдэ уадэ, хэти лом я1ыгъыу псы
1уищ1ам ебгъэрык1уахэщ, ебгъэрык1уэри зы махуэ ф1эк1ауэ трамыгъэк1уадэу куэду зэхуэхьэса хъуа
псым к1уап1эхэр хуащ1ахэщ. Абы щыгъуэ езы ахъмэтри уриудыну уэру къежэх псым и бгым къэсу хэ-
тащ
Еянэ 1ыхьэ
горкомым къик1ыу кургъуокъуэ гаражым къызэрыуврэ лэжьыгъэ дисциплинэр нэрылъагъуу нэхъ къэ-
1эта хъуат ауэ иджыри арэзы утехъуэну пасэт. Къэралым-гаражым и машинэхэмк1э куэд жэщк1э
я унэм ирик1уэжхэт, абы имызакъуэу, путевкэм хуратха объектым мык1уэу, нэхъ я 1уэху къыщи-
к1ынум к1уэхэри щы1эт. Унафэщ1 тэмэм имы1эурэ к1эрыт1ыпщ хъуа организацэр къызыхуэтыр нэхъы-
бэт, хъуа-щ1ауэ я1эхэмрэ нэхърэ. Илъэс пл1ыщ1 иримыкъуа, ауэ зи ныбжьыр абыхэм нэблэгъа джыназ
кургъуокъуэ зыпэрагъэува 1энат1эр зэ1узэпэщ ищ1ынумэ, къызыхуэт щы1этэкъым. Бахъсэн /атп-м/ ин-
женер нэхъыщхьэуэ щыщы1ам игу зэщигъэуат тэрэзу лэжьэнымк1э гъуэгу къримытурэ. Кургъуокъуэ
абы псори ***гъагъут, ефэн зэрыф1эф1ри, ц1ыхубз щхьэбзухэм зыми ямыщ1э игугъэу зызэрапищ1эри,
***мыдэу ***мыгъэхыр зыт, шофер автобус зез ыгъак1уэхэм ахъ шэ къэзэр1ихыр арат. Абы щыгъуэми
аби кургъуокъуэ ещхьу и гуф1акэ жыпым парт билет дэлът ? Ар зы ет1ыуанэрауэ адыгэт. Е
нистым, е адыгэ унагъуэ ирап1ык1а ц1ыхур, аби зэремыплъырат игъэщ1агъуэр. Кургъуокъуэ л1ып1э иузэрыкоммува-
к1эт, ар зэрыкъэлэнышхуэр и ныбжьк1э ф1ыуэ къызгуры1уат, ар жьэк1э утыкум щыжимы1эми-фитнэуэ
щытхэм я бийт. "атп-м'' и директор зи жьауэ щ1эту лажьэр ныбжьк1э езым нэхърэ нэхъыжьт бахъсэн
районым и япэ секретарымрэ абырэ зэныбжьэгъушхуэхэт , а зэманым абы дежк1э кургъуокъуэ пешкэт.
Бахъсэн жылэшхуэр хуэдэгъуэдахэу совет къэралым дэгъуэгурык1уэрт.!? Советскэ союзк1э еджэу щ1-
хъурейм къэралышхуэ тетт, а къэралышхуэм щащ1 унафэхэр ягъэзащ1эу къалэ ирехъу къуажэ ирехъу
мин бжыгъэк1э жылагъуэхэ ист, ахэр зэрыпсэур ссср-м къыщыдэк1 законхэрат, бахъсэн дэсхэми, ухуей-
мэ гъуэгурык1уэ гуэрым к1эщ1эупщ1ыхьи- нзгъуэщ1 псэук1э я1эу къыбжа1энутэкъым , хэбгъэзыхьым
советскэ системэ системэр быубу щ1эдзи : абы зыри илажьэкъымэ-уэращ мыхъур къыбжа1энри хэлът.
зэманыр пщ1эншэу к1уэрт. Къылшыкъуэ тырнаузым налшык к1уэуэ къехын ***й автобусым ежьэу оста-
новкэм п1ийуэ тетт.блыщхьэ пщэдджыжьым ар къык1эрымыхуу и лэжьап1эм нэсын ***йт.директорми
хуэзак1эт, япэу тарскэм сборым къик1ыжа къуэдейуэ зэман къигъуэту зыщыхуигъэзам инженер нэхъыжьым и къулыкъур къыхуигъэлъэгъуак1эт, абык1э зэгуры1уахэу къыщ1эк1ыжынрэ пэт, шокъу жи1эу
инженер нэхъыщхьэр кургъуокъуэ мысхьудэвич ***йуэ щ1ыхьэри, ари зэригъэц1ыхуат.
Япэ махуэм къык1эрымыхуамэ арат. Нэхъапэхэм автобусым ежьэу-остановкэм студентхэм я сумкэш-
хуэр и1ыгъыу абыщыгъуэ иджы, диплом и гуф1ак1э жыпым илъу , къэбэрдей-балъкъэр университетыр ехъул1эныгъэк1э къиухауэ, инженер- механикщ а т1ур зыкъым. Къэзыц1ыхуу зэхэзек1уэ и къуажэгъухэм
инженер нэхъыжьу лэжьап1эм къащтэну зэрык1уэ ящ1атэм къыбгъэдыхьэуэрэ нэхъ салам кърахынри
хэлът. Къуажэм связым я монтерыжьц1ык1уу лэжьэн къылшыкъуэу ягугъэнри хэлъщ зымыщ1эхэм ар.
И трудовой книжкэм апхуэдэу иратхауэ зэри1эм сэбэп мыхъум зэран и1эн ***йкъым.псом хуэмыдэу
коммунист партым хыхьэным теухуауэ. Илъэситхум еджэхун я группэм комсомол секретару зэрыщытари
абык1э щхьэпэщ, леонид ильич брежневыми инженерущ лэжьэн зэрыщ1идзауэ щытар.зэманым къигъэ-
лъэгъуэнщ бгъащхъуэ къылшыкъуэ зи1ысыр. Партым хыхьэным теухуауэ зэригъэпэща папкэм и 1эк1э
езым итъыжауэ лъа1уэу заявленэ итхар дэлъщ, рекомендацэу т1у игъусэщ, университетым и райком
комсомолым къритамрэ, нэучнэ коммунизмэмк1э езыгъэджа профессорым-бгъащхъуэ къылшыкъуэ му-
хьэмэд и къуэр кадидату партым хэбгъэхьэну дзыхь ебгъэз зэрыхъуным теухуауэ.
Ебгъуанэ 1ыхьэ.
Къатит1ыу зэтет конторэр хьэзыр мыхъуурэ ''трансельхозтехникэм,, и зи чэзу отчетнэ хэхыныгъэ собранэр къэсауэ, хьэзрит абы щигъэ1уну -щыжи1эну и мурадхэм тхылъымп1э напэ зыт1ущ еуэу и мы-
хабзэу, цехым щылажьэ слесарьхэм щ1агъуэ я лъымыгъуазэу зыгуэрхэр зэхитхыхьырт. Пщ1эр сыт? Жи-
1эрэ и лэжьэгъухэм щыщ къеупщ1атэм, арат яжри1энури, армыхъуамэ, отчет илъэс сызэрылэжьамк1э
собранэм щысщ1ыну зызогъэхьэзыр жи1эу яф1эк1ыну мхъум , доклад сотхыр жи1эу хэ1ущ1ы1у зищ1ыну-
тэкъым. ***йтэкъымэ-зищ1ыну илъэс щэщ1ым щ1игъуу п1л1ыщ1ым нэблэгъарэ пэт , апхуэдэ 1уэхухэм
теухуауэ зэи школым щеджами, дзэм щыщы1аами зы баш къритхъауэ щытакъым. Хэти абы ар жри1эн
ауэ, дунейпсэу ек1уэк1а зи сабийигъуэр абы хиубыдам и зэранщ ар псори .я классым къыдеджа щ1алэ-
ц1ык1у ирехъу, хъыджэбз псоми ящ1эрт зи адэ псэууэ къазмыгъэзэжахэм ящ1эхэрт я адэ къэзылъхуам
и щхьэм кърик1уар и к1уэдык1ык1э хъуар. Хьэзрити я унагъуэми ящ1эртэкъым-зулхьэчым и щхьэм
кърик1уар. Ар унагъуэм ''без вести пропал'' жыхуи1эу къахуэк1уа тхылъым дэк1уэдат. Зауэ гущ1эгъун-
шэм, а тхылъ к ъэк1уам зэрысабийрэ зыхуэмей ныбжь кътригъадзэт и адэм и нат1э хуэхъуам. Абы и
зэранк1э хьэзрит школым щ1эсыхун пионнрыуи, комсомолыуи щытакъым, дзэм щыраджарати , партым
хыхьэну ***жьэм ахэр къат1эщ1ыну щ1адзэнути зыри жи1э хъуакъым. Университетым и отделенэ
механизацэм щеджэм заочнэу, лаборанту лажьэуэрэ сыту зыри жимы1эу ***тхьэщ1ырэт стдент оч-
нэуэ еджэхэм ялъагъуу, мастэ къызэрыф1эк1ауэ ''волгэ'' щ1эрыпсыр зэщ1эц1ыуэжу.
Хьэзрит жи1эну игугъэ т1эк1ур здитхым абыхэм егупсысырти и блэк1ари и нат1э хъуауэ ирихь-
эк1 гъащ1эри макъыншэу игъейрт.доклад ф1ыуэ зэмысауэ а езым гукъейуэхэм щыщу зы псалъэ хи-
гъыхьэ хъунутэбкъым совескэ идиологиеми къезэгъынтэкъми , профкому хахагъащ1эу, лэжьак1уэ кол-лективыр зэдейуэ къадэм щек11уэк1а парадхэм зэрыхэтам зэрыхуэзыф1эк1к1э тетхыхьырт , зыгуэрк1э
щыуагъэгуэрхэр и 1эдакъэм къыщ1эк1ым я секретарэм т1эк1у хуте1эзэщ1ыхьыжуну, щыуагъэ ищ1а1эмэ
хузригъэзэхуэжыну щыгуугъырт, ар унэ очерэм щытти-къызэрегугъунур ищ1эрт. ''Сельхозтехникэм'' алек-
сандровкэ щащ1а тхууэ зэтетым ''транссельхозтехникэм'' ц1ыхуих хэхуэн ***йт.
Сыхьэтыр тху щыхъуам лэжьэк1уэбэр зал бэнзэвым щызэхуэсак1эт. Хьэзрит ст1ол к1ыхьым бгъэ-
дэтт тхылъымп1э къиъэхьэзырахэр и пащхьэм кърилъхьауэ. Т1эк1у зимы1эжьэу хъртэкъым, ц1ыху зэ-
къуэт1акъуэ бухгалтерием шэнт къыщ1эзыхахэм шэнт гъэувып1э лъыхъуэу заущыхьхэти. Директорымрэ
партком-органхэм щылажьэуэрэ отставкэм ягъэк1уа нэужь ''.транссельхозтехникэм'' отдел кадру къагъэувауэ щытамрэ ипэмк1э исхэт.адэк1э зигъэгувэм къемык1у хъурти хьэзрит ым, товарищи !, ,жери къызэхуэсахэм захуигъэзащ. Абы къик1ыр ''трансельхозтехникэм'' илъэск1э узэ1эбэк1ыжым
профкому хахауэ щыта бакъей хьэзрит апхуэдэ дзыхь къезыгъэзахэм, зыгуэр къажри 1эну ***йуэ
арат. Иджы школым щеджэм, пионерыуи , комсомолыуи щымыта, дзэм щыраджами партым хыхьэну
***йяу, зауэри зытесабырауэ, дунейхэри нэхъыф1 къэхъужауэ-ахъшэ уи1эм тыкуэнхэм хьэпшып гуэр-
хэр щыбгъуэту, зи ядэр зауэм щыгъуэ ''без. Вести....'' к1уэдар, горкрмым кърагъэк1ыу кургъуокъуэ
мысхьудовичи , зэуэр иджыри имыухауэ дзэм ираджэу нквдым-шпионхэр къиубыду щылэжьауэрэ от-
ставкэм ягъэк1уа хьэлиф мастафэ и къуэри адрей, зымазэ къэмынэу , къемыупщ1ырэ къемыусэу зи мазэ
хьэкъым профсоюз взносхэр хагъэк1ыу залым щ1эсхэми, бакъей хьэзрит я товарищт!? Зэманыр к1уэ-уэрэ сатей къызэрвхъуамк1э хьэзрит и адэр къигъэтыжат.
епщ1анэ 1ыхьэ
бжьыхьэ пщэдджыжьыр уэф1т.бахъсэн аузым къыдэпсэ дыгъэм хуэм хуэмурэ жэщым къеха уэсэпсыр
бахъэ мащ1э къыхихыу къуажэ к1уэц1ым ирик1уэ асфальтым пщ1ыпщ1у къылъшыкъуэ плъэм илъагъуу
к1уэ пэтми нэхъ къызэщэплъэуэрэ къыдэк1уэтейдыгъэм игъэк1уэщ1т. Жыг хадэ кърахьэл1эжын ***йу
зи1эхэм я 1уатэжыгъуэт.бжьыхьэ уэф1 хъуну хуэдэт. Еджэхунк1э и адэ мухьэмэд и ф1ыщ1эк1э ар райпом
бухгалтер-ревизору щы1эти хамэ къэралхэм къраша щыгъын ф1эк1а щызмыт1эгъа къылшыкъуэ дияпэк1э
''довольствием'' щытыжынутэкъым. Щ1эныгъэ нэхъыщхьэ и адэ анэр къыдэ1эпыкъуууэрэ зэзыгъэгъуэта
я щ1алэ нэхъыжьыр хэк1ат 1уэхум. Ар къылшыкъуэм къыгуры1уэрти арат псынщ1э1уэу лэжьыгъэм пэры-
хьэну щ1эп1ащ1эр. Псом япэрауэ, ц1ыъухэм балоневэ плащ щат1эгъэжыркъым къемыух щ1ык1э зыгуэр
къимыщэхуу хъунукъым, нэхъ иужьы1уэк1э-щ1ымахуэ пы1э. Дипломыр ''защищать'' щищ1ынум , райпом
къыхудахауэ щщыта и к1эстумым зэк1э ирикъунущ, абы хуэфэщэну и фэк1э хуэк1уэну галстук зыбжа-
нэ и1эщ. И вакъит1ращи ахэри райпомк1э къик1ауэ ''цэбо''-щ. Тырнаузк1э къехын ***я маршрутнэ автобу-
сыр къэмык1уэуэрэ ахэр зыригъэзахуэуэ тетт къылшыкъуэ остановкэм т1эк1у блэжу зы кразышхуэ
илъэфу къыщыувы1ам. Бахъсэн к1уэ автобусыр остановкэм къытехьэри, абык1э к1уэнухэр псори абы
ит1ысхьахэт, нальшык1э к1уэну къытенауэ тетыр къылшыкъуэт. Абы хэту кабинэм и бжэр ижьыраб-
гъумк1 э 1уихри бэчэ пдножкэм къытеуващ. Бэчэ ! Мывэ сэху щагъэс заводым тырнауз кърагъэк1ыжри
командировкэ къуажэм къагъэк1уэжауэ щыта, абы щыгъуэ школым къызэрик1ыжу я хадэ к1уэц1ымк1э ик1ыурэ, газ-он самасвал ц1ык1у зэрысым и рылыр иригъэубыдын щхьэк1э, зызэхуигъазэрейуэ щыта бэчэ. Иджы ар зэ ''къыщы1эрыхьак1э'' къалэм дауи нэсынущ, щыщ1элэц1ык1уам бэчэ машинэр
хуэм ищ1у зэрыпежажьэу щытам ещхьу пемыжажьэм нэхъыф1щ . Ар и щхьэм илъыуэрэ лъабэкъуэхъуу
къылшыкъуэ и анэм къыдалъхуа зэрыц1ык1урэ къегуэпэк1ыуэ щыта бэчэ деж нэсри , дэ1эбйри и 1эр
иубыдащ. Зэман зыкъуом хъуауэ ахэр зэхуэзатэкъым, бэчэ тырнаузымк1э нэхъ щы1эрейт-унагъуэуэ дэс-ти, къылшыкъуэ налшыкт и хэщ1ап1эри я гъуэгухэр зэтехуэрейтэкъым. Лъагэу подножкэм тет бэчэ
и 1эр къиубыдати къылшыкъуэ тыншу дэбэкъуейри, бэчэ и 1э лъэщхэмк1э и1ыгъыуэрэ, т1эк1у езым зи-
1эжьэри бэчэ рулыр зэригъэгъуэтыжа наужь ***ту т1ысащ. Куэд щ1ауэ зэхуэмызахэми бэчэ и адэ-
шыпхъум ипхъу хьэ1ишэт почтэм щ1ыхьауэ хуэзау, къылшыкъуэ дипломыр къзэрыратыжар ищ1эт, егу-
гъуу оценкэф1хэр къихьу зэреджам къыхэк1ыу, адрей къыдеджахэм ещхьу щ1ып1э жыжьэ зэрамыгъэ-
к1уари жыри1ат. Къылшыкъуэ, школым щыщ1эсым еджэным ***мыгугъуар университетым щыщ1эт1ыс-
хьам ф1ыуэ зэреджам и анэм дэрэжэгъуэ къритыти, хэт ищ1алэм къыщ1эмыупщ1эми, лэжьап1эм къыд- элажьэ и 1ыхьлы ирехъу и къуэ пажэм игугъу яхуищ1ыну ф1эф1т. Зэрысабийрэ къылшыкъуэ и анэшхэ ми бэчи абы яхэту ар и анэм ирагъэщхьырт. Хьэ1иишэт щыхъыджэбз дэсам, бахъсэн аузыр зи инагъым абы
ипэ къиувэн дэсу щытакъым. Бгъэщхъуэхэ ейуэ къылъшыкъуэ зыгуэри хэлэъу къыхуэщ1эркъымм бэчэ.
Хьэ1ишэт почтэм илъэс бжыгъэ хъуауэ щыначальникщи , почтальон ирехъу, телефонисткэ зы ц1ыху къы-
хэмып1энк1ык1ы егъэлэжьэфыр. Къылшыкъуэ и лэжьыгъэк1и и анэм ещхьу и 1энат1эм егугъуу пэрытым
псынщ1эуэ зэрыдэк1уеинум шэч кътрихьэртэкъымэ бэчэ.
шэтиуэ. 1 1
пщэдджыжьым фадэ зыри иримыфщ1ык1э прорабыр къиубыдау къылшыкъуэ и кабинетымк1э хуэмы -
уэрэ к1уэжт.прорабыр сажнэ худэк1э , зыри жимы1эурэ абы к1элъык1уэрт. Зэ сынопсэлъэну сыхуещи си-
гъусэу кабинетым нак1уэт къыщ1ыыжри1ар къыхуэмы1эу и щхьэр икъутэрт ? Мазищ хъуауэ ''сельхозтех-
никэм '' и ухуак1уэ управленэм и бригадэр игъусэу ар щылажьэрти, иджыри къэсыхун я 1угъуэ здик1ы-
уэрэ ек1уэк1ахэт. Апхуэдэуэ су-схт-ым и ухуак1уэ бригадэр дэнэ щымылэжьами кургъуокъуэ хуэдэу процентовкэхэм псалъэмакъгуэр къыхэмык1ыу 1э къыхуэтезыдзэ унафэщ1 хуэзауэ ищ1эжтэкъым.ар гъэ-
щ1эгъуэнт. Бахъсэнк1и щы1ауэ, машинэхэми инженер нэхъыщхьэу хэту лэжьау, улахуэ къратым нэмыщ1,
абы хэхъуэгуэр имы1эу и къулыкъур и1ыгъыр ф1эщщ1ыгъуейт. Курогъуокъуэ и хъыбар къырахьэк1хэр пэ-
жым ''пщтырыуи'' зыкъуигъэлъэгъуфынущ. А зыкъуигъэлъэгъуфынурат прорабыр зыгъэгузавэр. А т1ур зэ-
рызыхуэщытыр хэт ищ1эн , кургъуокъуэ инженер нэхъыщхьэм шоферхэм ахъшэ я1ихыу зэрыдэлажьэр
я къуэжэгъу хьэсэнбий маз-ышхуэ ису ''транссельхозтехникэм'' куэд щ1ауэ щылажьэм къжрри1ауэ ещ1э./ ''телевышкэмк1э'' дача сощ1ри ''т1эк1у укъыздэ1эпыкъуамэ арат'' жери къелъэ1уати це.мент къэпищрэ пшахъ э маршынэныкъуэрэ зыми къаримыгъащ1эу хуригъэшашщ абы махуит1 ипэк1э. Кургъуокъуэ
хъумак1уэхэм я пэшым щыблэк1ыжым нэхъ хуэм зищ1ри, дэмэдазэуэ 1ухэ бжэмк1э дэплъащ. Тэрч къа-
лэм нэсыхун къик1ыу завгару лажьэ музэрин къэсауэ жэщ. К1уам хъумак1уэ щы1ам ''объясните ль нэ
иргъэтхт аккумулятор жэщ к1уам ядыгъуам теухуаи, я 1уэху яхымылъхьэу занщ1эу блэк1ащ. Т1ум щы-гъуи абы и унафэ зыщ1ынур езыр арат. Кургъуокъуэ и приемнэм щыщ1ыхьэжам командировкэ ежьэн
***й шоферхэр я 'тхылъхэм'' 1э трагъэдзэну къэк1уахэу щ1этт.
Кургъуокъуэм занщ1эу къыгуры1уат, прорабым зэригугъау ***ту епсалъэну зэман зэримы1эри ,
к1уэ сыноджэм укъэк1уэщ жери ар занщ1эу иут1ыпщыжащ. Приемнэм щызэрихьэл1а зэлэжьэгъухэр
зытепсэлъыхьын темэ къагъуэтауэ, хэти зэф1эту, хэти шэнт ***тхэм щыш къызылысахэр т1ысахэу зы-
гуэхэр жа1эурэ секретаршэ лэжьэн ***йр ягъэдыхьэшхт. Директор къыщ1ыхьар зэралъагъуу псори зан-
щ1эу щым хъухэри щысхэри къэтэджахэщ. Секретаршэм и бжэр 1уихри и ст1олыми т1эк1у телъэщ1ыхьа
хуэдэт, газетыщ1э къахьахэри ауэ лъэныкъуэк1э игъэт1ылъауэ телът. Абыхэм я чэзыкъымэ иджыпсту
жыхуи1эу газетхэр ст1ол къыдэгъэжым иужьк1э зэреджэнум теухуауэ зэу1уу къыдэгъэжым дилъхащ,
и плашри и шляпэ псыхуабэ т1эк1у щысыну, зы бжьэ председатель колхоз гуэрхэм ягъусэу ефэну щы-
к1уам, имыщ1эхэу зырихьэл1эу къищэхуауэ щытари шкафышхуэм дилъхьащ. Езым. И 1ызыныншэу зы-
ри секретаршэм къызэрыщ1имыгъэхьэнур ищ1эрти гъуджэшхуэм бгъэдэту и щхьэцхэр и мажьэ щабэм-
зыригъэзахуэри и шэтиуэм ит1ысхьащ. Илъэсым куэд щ1игъуа щы1этэкъым , зыгъэпсэхуак1уэ щык1уа-
уэ щытар хумыбжи кургъуокъуэ и кабинеетым пщ эдджыжьым сыхьэтыр йм ипэ къихуэу и кбинетым
къыщ1ыхьэуэрэ а 1эпщэбанэк1э къахиха шэтиуэм тыншу имыт1ысхьэу. Ар абы къыщ1ылъымысын щхьэ-
усыгъуэ щы1этэкъым, ауэ партми зэрыхэту. Москва тимерязовым и ц1эк1э щы1э академиери къызэри-ухауэ директор къулыкъур къылъысынутэкъым зауэм хэта и къуэш нэхъыжьыр мыхъуатэм.
1 2
кафем деж автобус зэрысыр къыщыувы1ам къылшыкъуэ зэримык1ам хущ1егъ
1 2
кафем деж автобус зэрысыр къыщыувы1ам къылшыкъуэ зэримык1ам хущ1егъуэжащ. Москва къик1ы
ц1ыху къезышэк1 поездыр къэсри переездыр ягъэбыдати иджы тэлайк1э емыжьэу хъунутэкъым. Ит1а-нэми шоферым, къэувы1ауэ щитыхун ипэбжэр 1уихрэ иригъэк1ым панельхэр, унэлъабжэ щащ1к1э халъ-
хьэ блокхэр къыщ1эзыгъэк1 заводым к1уэ гъуэгу м, ''транссельхозтехникэм'' иришэл1энущ.''икарусым''
исыр щ 1алэ 1йуэ къыщ1эк1ынтэкъми , къылъшыкъуэм т1эк1у къыхудэплъейщ рулым здэщысми, п1а-
щ1эгъуэ зи1э щ1алэм и лъэ1ур къыхуищ1ащ. Дэнэми зыщ1ып1э щызырихьэл1ат ахэр. Шлагбаумри я1эты-жщ ''икарусри'' ежьэжауэ шпалэхэм хэбэкъук1ыуэрэ къылшыкъуэ здэк1уэм, щ1алэ щхьэц хъурыфэ щ1алэ.
1увыр щилъэгъуар къигубзыгъыжащ. Ахэр:къылшыкъуэ хьэщ1эу, автобусыр зезкгъак1уэр хэгъэрейуэ къулъ
къужын хьэгъуэл1ыгъуэ гуэрым щызэрихьэл1ахэу щытащ. Къылшыкъуэ мытхьэмадэми нэхъ жьант1эр
къылъысауэ хьэщ1эт, автобусыр зеззыгъак1уэр 1энэм и щхьэгъэрытым и 1эпыдз-лъэпыдзт. Къылшыкъуэ
ар къыф1эмы1уэхуами абы емык1у и1этэкъым , ауэ щ1алэм абыщыгъуэ иджыри инженеру еджэ бгъащхъуэ
къылшыкъуэ зыщ1ып1э щилъагъум къиц1ыхужын хуэдэу и гум къинам шэч хэлътэкъым. А щ1эныгъэ
нэхъыщхьэ зэзыгъэгъуэтхэм гува щ1эхами зэ къулыкъу къа1эрохьэ, яхуей ухъурэ уахуэк1уауэм
1уэхук1э, яф1эщ кърагъэк1рэ , зыгуэр къыпхуащэфынущ . Къуэк1ып1э лъэныкъуэмк1э кълэбгъум щыт
гаражым гъуэгу ек1уэл1ап1э тэмэм зэримы1эр щ1агъуэтэкъымэ ауэ пропискэ имы1эу къызэращтэнум
къылшыкъуэм иригъадэт. Дауэ щымытми къалэбгъури щ1ым и гъунэкъым ц1ыху щылажьэхэр къицыхуу
***жьэм, нэхъ игу хыхьэнри хэлъщ.
1 3
пщэдджыжь зэрызехьэр зэф1эк1ак1эт. Абдулсалам альберт афэджанэм адэк1э къыжри1энум ежьэу
диспетчерхэм деж щ1этт. Хьэзешэ афэджанэ альберт здитхам еплъри , абдулсаламым къыхуэдэплъеящ.
Начальник эксплуатацэм ар здитхар искожым дэт кафер арат. Абы хьэрун и 1уэхур зэпигъэут, и унэ-
къуэщ жэмэлдини абык1э къик1ыртэкъым. Кенжэ хьэрунхэ я деж гъэ тек1ау - айдэред защ1э у мы1рысэ
ашыч щипл1 хьэзыру навесым щ1этт, ныкъуэ ныкъуэу абдулсаламрэ жэмэлдинрэ сочи каъалэм хуашэ
нухэу зэгуры1уахэу. Хьэрун къыдэлажьэ шоферхэм яхэплъэри а т1ум нэхъ и дзыхь иргъэзат. Езыр сочи
кхъухьлъатэк1э дэкъикъэ бжыгъэк1э, зы сыхьэт иримыук1э абы къыщет1ысэхынущ , мо. Щ1алит1ым я
машинэхэм мы1эрысэ зэрылъ ашычхэр зэ иригъэзагъэрэ тентхэр трап1эжым, гъэтхэпэ мазэм зыгуэр-
к1э т1эк1у къэщ1ы1эми зыри къащымыщ1у нэсынущ. Хьэрун и адэм игъусэу. Ф1эк1а , изакъуэуэ зэи
гъуэгу теуватэкъми , зыщыгугъыр, а 1уэхухэм нэхъыф1у хэзыщ1ык1ыу фэ зыриплъ къыдэла-жьэ щ1алит1ыр арат. И адэ гъузер уэ ахэм ягъусэу кабинэм уису умык1уэнум сэ гъусэ захуэсщ1ынущ
жи1ати, хьэруным ахэр сэ къыздолажьэ, абыхэм сэ с ыкъагъэпц1энк1э умыгузавэ жери ***дакъым. Гъуу-
зер зауэ нэужьым нальшык автокомбинатым щ1алэу лэжьэн щыщ1идзэри, пенсэм к1уэхунк1э рулыр
и1ыгъыу зытеджалэр и былыму лажьэурэ, кенжэ мор унэ мыр унэ жып1эну т1ыуэ
зэтету унэшхуэ ищ1ат. Пенсэм к1уарэ пэт иджыри и ''волгэм'' дэт1ысхьэуэрэ и 1 уэху зэф1игък1ыуэрэ
къэк1уэжырт.
14
Хьэмлэт1иф гаи постит1ым къамыгъэувы1эу къзэрыблэк1ар хьэлэ бэлыкъ къыхэмык1ыу езыдыдэм
ф1эгъэщ1эгъуэнт. Апхуэдэ куэдрэ къэхъукъым. Тихорецк дежи, невыномыск дежи сом гуэр яримыту
къыблэк1ауэ къыхуэщ1эжыртэкъым. Иджы псыхуабэ деж щыт постым блэк1ыфатэм 1энэлъэкъуищу и
1эхур тэмэмт. Мазэк1э ф1мыщ1 къепшэк1ыу шахтэ къалэм ущы1ауи, зыгуэр къыздумыш эуи и унэм
къэк1уэжынт. Ф1эмыщ1ыр къримылъхьатэм, ставрополь и 1эгъуэблагъуэхэр къызэхижыхьу мэл чэпан здишэу мазэм нэблэгъауэ. Зыхэмыса и унагъуэм яхыхьэжыну арат и мурадари , равшан бзэмы1ум ф1ыгъуэр къыхущ1э, ''утэпым'' и лэжь ак1уэхэм уи машинэр нэщ1у уа1эрыхьэм шебень е отсев уздэк1уэмкэ уагъэшэнущ жери чэнджэщ къригъэхьыжащ гаи-м и лэжьак1уэхэм, ахъшэ ептым
зыгуэрурэ уаф1ок1ыр, мыхэр аракъым - укъытрагъэчыу тхьэщыхьэхэщ, абы. Нэхъейуи щебеньми, отсевми
кузовыр къулейсыз ящ1ыр. Ф1эмыщ1ыр дзэлыкъуэ къуажэ дежи щащэхунути псыхуабэ постым къызэ-
рыф1эк1ыу пхъужь гуэр абдежым иц1ыхуу езыр зэрыарэзы уасэмк1э иритри нальшык1э къиунэт1ыжащ.
Гаи-ри. ''Утэп''-ри шоферхэращ къызыхуигъэщ1ар, ахэр зыгуэр хъунт инженер нэхъыщхьэр и кабинетым
щ1эмык1ыжауэ щ1эсу ирихьэл1амэ арат иджы. Абы хьэмэт1иф игъэунэхуак1эщ ''шабашкэ'' ищ1ам щыщ
зэрыхуишийэ уи 1эр пичынум хуэдэу къэпхъуэнущ. Директорыщ1э ахъшэ шоферхэм къа1имыхыу лэ-
жьэн зигугъэмрэ, шоферу дэтым ахъшэк1э яхуэмыгъэнщ1 инженер нэхъыщхьэмрэ зэрыздэлэжьэнур
хьэмлэт1иф къыгуры1уэркъым. .
1 5
щэк1 плъыжь зытеубгъуа ст1ол к1ыхьым секрктаршэм зы джрафинышхуэ псыиту кътригъэувэри, и
1эмк1 къилъэщ1ыхь хуэдэу ищ1ри зы стачан нэщ1и къыбгъэдигъэувэжащ . Хьэзрит тхылъымп1э напэ
къабзэхэмрэ ручкэ зыбжанэрэ нэхъ пасэу къытрилъхьакк1эт. Къылъшыкъуэ илъэситху университетым
зэреджам, зэ зрамыхъуэк1ыу я группэм комсоргыу щытати , илъэс зыбжанэ дэк1ым 1эщ1агъэ нэхъыщ-
хьэ зэра1эм щхьэт техъуэ дипломхэр зыратынухэм, комсомол собранэм фыкъек1уэл1эн ***йщ мыпхуэ-
дэ сыхьэт бжыгъэм яжри1амэ , гу де1э вы де1э къыхэк1ыу щытащ., ар къэгъэнауэ членскэ взнос т1эк1ур
ерагък1э зэхуихьэсыфу арат. Дауэ мыхъуами еджэхунк1э къылъшыкъуэ къыдеджахэм я комсомол биле-
тыр уставым зэрыжи1эу , 1эбэм къащтэну гъуэнэгъуу я1ыгъащ, взносхэр и чэзум яту зэрыщытамк1э
щ1эгъэк1эрэхъуэжауэ къылъшыкъуэ и 1эр тридзауэ , штампри хабзэм тету тегъэуауэ. Группэм къыхэхауэ
регбиемк1э университетым и командэм щыджэгуу , къалэ школым щеджауэ, зы к1ыхьсолэ гуэр хэт-
ти арат 1ейдыдэр, комсоргым къыщемыда1уэм деж -хэуэнути езым нэхърэ т1ук1э нэхъ инт, дахэк1э
епсалъэрти, самп1э имыхьат. Апхуэдэ комсомолец жы1эмыда1уэмрэ, ленинышхуэр къызэралъхурэ илъэ-
сищэ зэрырикъур зэрихьэл1арэ пэт, абыщыгъуэ къэрал псом щырагъэк1уэк1ам зэпэщу зыхригъэубыдэ-ри , къылшыкъуэ нэхъыф1у лэжьа комсоргхэм хабжэри транзисторннэ радиоприемник тыгъэ къыхуа-
щ1ауэ щытащ. 1эбэ зыхэлъ гуэр къыдеджахэм къахэк1ри , хуэсакъыу общежитием щихъумэрэ пэт
бгъуэтым къащтэ, абы зэры1эщ1эк1уэдар ищ1эу-жып иуэм 1эщ1эк1уэдащ. Стипендие щатахэм деж
къыдеджэ щ1алэхэм я жыпхэр щ1ищык1ыу зэрыщытари иужьк1э сэтей къэхъуауэ щытащ.
Сыхьэтит1ым нэсыхунк1э ек1уэк1ат профсоюз собраниери залым щ1эсахэм щыщу зы ц1ыху къыхэ-
п1энк1ык1акъым, президиумым хахащхьэк1э ек1уэк1 собраниери къыф1э1уэхуауэ къылшыкъуэ фэ ирип-
лъакъым, пэжу стачанышхуэ тетым ст1олым къригъахъуэурэ т1эу псы щ1ы1э псоми ялъагъуу ирифащ.
Совет властым нэмыщ1ауэ , лэжьак1уэбэр 1уэхум апхуэдэу езышэл1эф щы1эу къыщ1эк1ыетэкъым, аращ а пщыхьэщьэм къылъшыкъуэ есэпу ищ1ар.
16
ц1ыхухэм я пащхьэм укъиувэу укъэпсэлъэн папщ 1э, япэрау ***тыныгъэ-уэчылыгъэ уи1эн хуейщ. Зы-
тхьэмахуэм нэсыхун отчетнэ собранием хьэзрит егугъуу зыхуигъэхьэзырат. Езым ипэк1э профкомым и
председателу лэжьам къыхуэщхьэпэн тхылъымп1э тэмэмхэ къигъэнат. Ар имы1амэ зэчэнджэщыни соб-
раниер зэрыригъэк1уэк1ынуми зэрыщыгъуазэ щы1этэкъым . Фадэ 1энэм ущысу, т1эк1уи укъэжэнак1эу
дахэу ухъуахъуэ уигугъэжу къаз къепхуэк1ынымрэ , тхьэмадэу 1энэм щысри т1эк1у къыпыжанык1ауэ,
лэжьак1уэ коллектив илъэс ипэк1э я дзыхь къуагъэзу профкому ухэзыхахэу щытахэм я пащхьэм
деж , а профсоюз печатыр къызэрыбгъэсэбэпар ц1ыхухэм яжеп1эу уи сэбэп ебгъэк1ыным папщ1э а т1ур
даук1 зыкъымэ. Иджы еджар куэд 1э тедзэжык1э ещ1эр, жа1эу колхоз къызэрагъэпэщам, къуажэ совет-
хэм я председатеыу ягъэуву щыщыта зэманыр к1уак1эщ, тхыдэм къинащ. Гаражыр къапщтэм ауэ лэжьа-
к1уэккъызэрыгуэк1хэм классипщ1 къэзмыуха щ1агъуэ яхэткъым, шоферу, слесэру лажьэхэщхьэк1э я къэ-
ухьыр инщ. Ахэм уадэджэгу хъунукъым, зэпэщу я. Пащхьэм ихьэн ***йщ.
Кургъуокъуэ собранэр езыгъэк1уэк1ым псалъэ къыщы1ихам , хьэзрит къэпсалъэри , абы иужьк1э пса-
лъэ зырата токарыу лажьэ куриловыми , моторист чэтбийми, экономист унатлокъуэми, апхуэдэ зэхуэс-
хэм деж нэхъ нэхъ къызыф1ыдиху хабзэ аккумуляторщица тоня запруцкэми хьэзрит хуэмыарэзыуэ
я псалъэмакъхэм къызэрагъэлъэгъуамк1э дагъуэ хуащ1атэкъым.ахэр къэпсэлъа иужь собранэр езыгъ
к1уэк1ым , хэт сыт иджыри жи1эну ***й ? Жи1эу упщ1э щитам , зы талаайи дэк1ауэ зыми зыри жа1этэ-
ми ит1анэщ диреторыр, нэгъуэщ1 къэпсэлъэн щыщымы1эк1э жи1ауэ къыщ1эк1ынт. Къылъшыкъуи адрей
щ1эсхэми , хьэзрит иджыри зы срокк1э хахыжынуми, хамыхыжынуми куэд елъытат.ц1ыху щит1ым щ1и-
гъум я унафэ ищ1у иилъэс ет1ыуанэ хъуауэ лажьэ л1ы лъэгъугъаф1эр и мыкъри ин 1ей имыщ1ауэ щэк1
плъыжь зытеубгъуа ст1ол к1ыхьым бгъэдэту уардэу къэпсалъэрт. Совет властым абы и пщэм кърилъхьа
къэлэныр ф1ыуэ къызэрыгуры1уэр 1упщ1эт. Зэхъуцаци нэгъуэщ1 1эуэлъаи щымы1эу зал мыин1ейм
щ1эсхэр я тхьэк1умэр тегъэхуауэ абы еда1уэхэрт.
1 7
бгит1 зэхуакум дыгъаф1эмрэ дыгъэмыхъуэмрэ зытрагуэшау дэс адыгэ жылэшхуэм щ1эупщ1и хэти
къыбжи1эфынут бгъащхъуэ зэрылъэпкъ уардэр, гуащ1аф1эр. Гъащ1эм къуищ1эфыну жыхуэп1эм щ1эрэ-гъунэрэ и1экъым. Революцэр къэхъейу урыс пащтыхьыр щытрадзам бгъащхъуэхэ, дахэу-хуэщ1ау зэры-
псэуахэми бетэмалу я к1уэдыр къик1 пэтахэщ. Властыщ1э къэунэхуам къылъшыкъуэ и адэшхуэ
хьисэ, кадетхэм и щ1алагък1э хэпщ1ауэ ек1уэк1ыуэрэ зэ зыщ1эдэ1ужщ , къыкъуэуа жьыр здепщэр и
щхьэм къит1асэрии колхоз щызэгухьм мылъкуу и1ар хилъхьэри нэхъ иужьк1э колхозым уей-уей щы-
жыригъы1эу, газетхэм кътрадзэу нартыхугъэк1 ц1эры1уэ кищ1ык1ауэ щытащ. Колхоз председательми
бгъащхъуэ хьиси я фыз къэшэгъуэф1хэу кадетхэм т1эк1у зэрыхэщхьэрыуар а т1ум я зэхуэдэ щэхут а
зэманым. Къылшыкъуэ балигъып1э иувауэ къызэрыгуры1уэрэ и адэшхуэм и пхъэр къыщик1ар дэ1уэгъу
къыхуэхъун бзылъхугъэ къыщыпэщ1эхуам щыгъуэщ. Зы хъыджэбзрэ
щ1алихрэ здагъуэ тат абыхэми,эдунейр гугъуу щытарэ пэт псори къа1этри унагъуэуэ ягъэт1ысыжахэт.
Я хъыджэбз закъуэращ хьисэрэ абы и щхьэгъусэ нурэрэ бынк1э ягу зыщызугъэуауэ щытар, ар уна-
гъуэ ихьауэ пэгунит1 пхъэхьым ф1эдзау и дамэм телъу бахъсэнныжь, щ1ымахуэ уаем псы къихьыну к1уэурэ, щ1ы1э хыхьэри зы щ1алэ ц1ык1у зеиншэу илъэсищым иту къигъанэри игъуэ нэмысу дунейм ехыжауэ щытащ.
1 8
адэ-анэ щы1экъым зи бынхэр зэхуэдэу ф1ыуэ зымылъагъу. Хьисэрэ нурэри арат. Абыщыгъуэми
быным я нэхъыжь фат1имэт хъыджэбзу а зым ф1эк1 щыдимы1эк1э нэхъ дыхуэсэкъынщ жа1эу уна-
гъуэк1э 1уэху щ1эн ***йхэм хантэкъым, ар сытым дежи анэм и дэ1эпыкъуэгъут, школым ф1ыуэ ще-
джэрт и дэлхуу хъуами и нэ и 1 э тригъэтт. Бгъащхъуэхэ я бынхэр школым щеджэхун зэи къэхъуа-къым ахэм яз школым имыщ1апхъэ щищ1ауэ е щызэрэнауэ хъыбар къэ1уауэ. Псом нэхърэ нэхъ псынщ1эу яхэтар умарти абы школыр дыщэ медальк1э къиухауэ щытащ. Псынщ1эщхьэк1э, сымаджэри-лэт, арат анэ нури и щыпхъу нэхъыжь фэт1имэти школ псэум къащ1ау ф1ыу еджэ умар ягу нэхъ щ1э-
хуэмыгъуэр. Ахэр псэури къылшыкъуэ хъыбару ищ1эжу аращ, абы адэ щыпхъу закъуэр и щхьэ псэууэ
зэи илъэгъуакъым. Фэт1имэт дунейм щехыжам къылшыкъуэ мазищу гущэм хэлъащ , хэлъащ мазищ
гъащ1э къигъэщ1арэ пэт, мазиблу къалъхуам иджыри къэхъунур хэт зыщ1эр жари къызэралъхуамк1э
щыхьэт тхылъ къыху1ырамыхауэ . Къущхьэхъум къыщыщ1эж псы хъущхъ. Ефатэм и узым къигъэзэнк1э хъунт къыщыжыра1эм , бгъащхъуэ хьисэ колхозым выгу зэщ1эщ1а къы1ырихри щколым гъэмахуэм къаут1ыпща умар гъусэ ищ1ри ажал узым иубыда фэт1имэт ирашэжьат а зэманым. Хьисэ бгъащхъуэр
нэртыхугъэк1 1зэм пхъащ1э 1эзэт, хьэблэми жылэми зыгуэрым 1уэху къи1этауэ е унэ щ1ыхьэху я1эм
ар жыджэру зыхэмыт щы1этэкъми-псоми ф1ыуэ къалъагъут. Хьэт1охъущыкъуей ипщэр зи к1ыхьагъым
ар сэбэп зыхуэхъуахр нэхъыбэт зыхуимыщ1эфа1эхэмрэ нэхърэ. Арауи къыщ1эк1ынт къуажэм щыщ бгым
ис 1эщыхъуэхэр ф1ык1э къыпэджэжу гъуэгур зи к1ыхьагъым нэхъ къэсымаджа фат1имэт и псэ пыту
махуэпсэум жьэражьэу къепса дыгъэри ет1ысэхак1эу зыщ1эбэга псы хъущхъуэм щ1ынэсыфар. Ек1уэ-
л1ап1э тэмэм имы1эу гъуэгухэр къуейщ1е1ми плъэм ялъагъуу благъэт фэт1имэт и узым къыдэзыгъэ-
зэн ***й псыри умар гъуэгуанэ к1ыхьым иригъэшарэ пэт дзэху псылъэ я1ыгъыр къищтэрри и анэ
къилъхуа и шыпхъу нэхъыжьым зэ къыхуеплъэк1ри, жэк1э щ1эпхъуащ. Хьисэ выгум щэщыху къуэ-
лэн теп1ауэ к1ыхьу илъым и фэр игу ирихьтэкъым. Ит1ани алыхьым щыгугъырт, къулхуолэ гуэрхэри
къыбжт. И нэси и къэси зыуэ зек1уа умар и нэгум гугъэ гуэрхэр къищт гъуэгум нэхъ хьэлъэ къэхъуа
и шыпхъур псым т1эк1у зэрыхэ1убэу и нэ щ1илъафэу ***жьахэри тэмэму къызэрыплъэжынумк1э.
Хьисэ къек1уэк1ри фэт1имэт и щхьэр къытри1этык1ащ, абы псори къыгуры1уак1эт , ауэ бын пажэм
а псы хъущхъуэ гъуэгум здытетам и нэ къыхуик1ати зы 1убыгъуэ мыхъуми и джий емыхауэ игъэл1э-
ну ***йтэкъми дзэхум зэриту умар псыр къежэхыу и пхъум жьэдик1эрт.
1 9
альберт афэджанэм урнэр и1ыгъыу ст1ол к1апэм деж щытт.бюлетеньхэм иратхэнухэр 1э 1этк1э
белджылы къащ1ак1эт . Щ1эуэ хахыну профкомым хэтыну ц1ыхуибгъу къагъэлъэгъуат , абы токарь
куриловри, моторист чэтбийри , экономист унатлокъуэри , машинэхэр ремонт щащ1 цехым слесарьхэм
я бригадирри, хьэзрити, бухгалтер нэхъыщхьэм и къуэдзэри , диспетчер ульбашеври, хьэзрит и
къуажэгъу отк-м и унафэщ1ри хэтхэт. Къылъшыкъуэ гаражым къызэрыуврэ мазаит1 къудей хъуауэ арати
а къагъэлъэгъуахэм иныкъуэр иджыри иц1ыхутэкъым. Парткомымрэ гаражым я снабженец сараждинрэ
лъэныкъуэ зырагъэзак1эт, баяну шэджэгъуашхэ кафе ''нартаным'' едзэкъэнухэу щыщ1ыхьам зы бжьэ ирафар къаймэщ1эк1ауэ къыщ1эк1ынут. Къылшыкъуи а кафем гъуэнэгъуу къигъуэтау щынэхъ
шхэрейт. Абы щащ1 котлетхэм щ1акхъуэр нэхъ мащ1эу, лыр нэхъыбэу халъхьаэм сытым дежи ущыш-
хэну ф1ыыдыыдэт . Къылшыкъуэ мазэ хьэкъ хуагъэувамк1э махуэ къэсыхун кафе ''нартаным'' щышхэ-
ну къимык1ынри хэлъщ. Гаражым нормировщику мыувыу , нэгъуэщ1 лэжьап1э къилъыхъуами хъуну
щытащ. Псори зытриухуар сэ езым, блат - сват хэмыту си гъащ1эр зэрызухужыфым сеплъынщ жери
аращ, армыхъуамэ къыдэ1эпыкъуни и1эт. Кургъуокъуэ къыпачауэ и адэ къкэшхэм ещхьщ-ухуейм тхум
яз дэтхэнэри къащтэ. Зы анэ къилъхуарэ пэт и адэ къуэшхэр я фэк1э зэщхькъым, ахэр умылъагъуу
фэ к1апсэ 1увк1э зэзыпхыр я гъэсэныгъэ налкъутналмэсу яхэлъыр аращ, ар дауи къылшыкъуэ и. Адэш-
хуэ и анэшхуэм, быным я нэхъыжьу щыта и дэлъхэм дахэу еущиеу псэухун я1а фэт1имэт мыгъуэм я
ф1ыщ1эщ . Кургъуокъуэ собранием къыщыыпсалъэм мхъуну зы псалъэ и жьэм къригъэк1уакъым, сыт
жимы1ами къызэхуэсахэм нэхъ къазэрыгуры1уэным егугъу игъэлажьэ ц1ыухэм я пащхьэм кърилъхьащ.
Директор апхуэдизу къылшыкъуэ игу дыхьар и адэм и 1ыхьлы нэхъыжьхэм ещхь зыщ1ыр и адыгагъэр
и ц1ыхугъэр аращ . Езы къылъшыкъуэ къыщ1эмыхуэу абы дэлэжьэфым зэйи гу кълъитэнри хэлъщ.
Хьэзрит и профсоюзнэ лэжьыгъэр мыдрей ахъшэ кърату зэрылажьэм дихьу аращ , иригъэлейу къы-
щымытхъуами ар директорым иубакъым , ар профкомым и председателу хахыжым ф1экъэбылащ.
2 0
Къалэм лэжьап1э къыщыбгъуэтарэ махуэ къэмынэу и чэзум ук1уэн ***йу, пропискэр иджыри уимы1э-
рэ адэк1э къэхъунур умыщ1эу къылшыкъуэ и 1уэхухэр хэплъэгъуэт лэжьэн щыщидзагъащ1эм. Инженер
нэхъыжьми и нэхэр къыхузригъэдзэк1ырт зыхуер имыщ1эу. Зыгуэрк1э и зэран иригъэк1ауи къыхуэщ1эр-
тэкъым. Иригъэк1ынуми мор инженер нэхъыщхьэт къылшыкъуэ нормировщику гаражым я мастерскойм
щ1этын ***йу арат. Имыщ1агъэк1э щ1алэ хейр гугъу ехьырт армыхъуамэ-нормировщик жыхуэп1эр ар
ахъшэ хэхып1эт ? 1эбжьанэ ф1ейу ущытым, абы урилажьэу зэи. Сомыншэ ухъунутэкъым, ик1и нормиров-
щикыу щыта павел иванович цехым щылажьэхун зэи ахъшэк1э гукъейуэ и1акъым.
Университетыр къэбуха гъащ1эу, илъэситхук1э группэм комсоргыу ущытау, партым ухыхьэну заявле-
ние птхырэ -райкомым зы , профессор уезыгъэджам т1у рекомендацэ у коммунисытыну пхуэфащэу къуа-
тау уи адэшхуэр т1эк1урэ кадетами зи к1уэц1 укъик1а уи адэм и гуф1ак1э жыпым парт билет илърэ ар
щылажьэ райпом я секретарь парткомым , слесарьхэм ящ1а я лэжьыгъэмк1э наряд щызэхуэпщ1к1э ахъ-
шэ лей яхуэптхрэ, ар мазэм ик1э хъуауэ я улахуэр кърата нэужь уи 1ыхьэр къай1ыпхыжу, сыт напэр и1эу
къылшыкъуэ лэжьэнут. Кургъуокъуэ дзыхь гуэр къримыгъэзу цехым къигъэк1акъым.
2 1
жэщым и унэм зыщигъэпсэхуу, ц1ыхухр куэд мыхъу щ1ык1э сыхьэтыр блым ежьауэ гаражым къыдэ-
лъэдэжа хьэмлэт1иф гараж зыдэк1ау щытамрэ къыздэдыхьэжам и къабзагъэу кърихьэл1эжамрэ хузэ-
хуэгъэхъутэкъым. Япэм машинэхэр зэрыхуейуэ ягъэуву щытам, машинэшхуэ маз-хэр, урал-хэр, колхидэ-
хэр щхьэхуэт, мыдрейуэ газ-53-хэр, бортовой ирехъу самосвал ирехъу ахэри зы колонэти ахэри щхьэ-
хуэу зэхэтхэт. Слесэрхэр къэсрэ боксхр 1уахым, абы щ1ыхьэнухэр мастерскойм пэгъуэнэгъуу зэхэтхэт.
Хьэмлэт1иф ет1ыанэ колоннарат зыхиубыдэри и самосвалыр абы яхигъэуващ. Машинэ щытхэр псори
къазэу тхьэщ1ат. Мылажьэу щыта ''мойкэ''-ри яут1ыпщыжа хуэдэт. Бжэхэри имыгъэбыдэу укъаплъэм
плъагъунущ жыхуи1эу и машинэ зэхэуф1ейяр къигъанэри къэрэгъулхэм я езып1эмк1э иунэт1ащ. Абык1э
сменэм щы1ар к1уэжагъэнт, зыри щыдымтэкъым, контрольнэ механикхэм дежк1э и1уант1эмэ зыгуэрхэр
итхыу зы щ1алэ мыц1ыху щ1эсти аби сыт жри1энт, зиущэхури диспетчерхэм дежк1э иунэт1ащ. Абы хэту
зы л1ы мыц1ыху шляпэрэ плащ морэрэ зэщхьу щыгъыу конторэм къыщ1эк1ри машинэхэр зэгъэк1уау здэдэт, гэраж нэм щ1эуу зэхъуэк1ыныгъэхэр ф1ы и лъэныкъуэк1э щек1уэк1ым мып1ащ1эуэрэ зыгуэрхэр къызэриплъыхьыр къапщ1эу дыхьащ. Диспечерхэм щыщу хьэзешэт япэу къэсари, хьэмлэт1иф бжэщхьэ1ум къебакъуау щилъагъум къэтэджри сэлам гуапэу кърихащ. Ныбжьк1э а т1ум зырагъэхь щы1этэкъым нэмыцэхэр республикэм ирахужа къудейу къалъхуахэт. Хьэзешэ т1эк1у пкъырыупщ1ыхьын
игугъащхьэк1э , гаражыр къызэхик1ухьау и кабинетымк1э къэзыунэт1ыжар щхьэгъубжэмк1э илъагъути
зэ моуэ ет1ысэх ит1анэ дыпсалъэнщ жыхуи1эу и 1эхэр ищ1ри и ст1олым т1ысыжащ. Хьэмлэт1иф зы-
къом лъандэрэ хьэзешэ дэлажьэрти ар апхуэдэу щтэ1эщтаблэу , 1эрпхъуэр хъуауэ зэи илъэгъуатэкъым.
Абы хэту альбеерт афэджанэр иужь иту , пыджэным хуэдэу и нэщхъхэр зэхэук1ау л1ы мыц1ыхур ипэ иту
зэк1элъхьэужьу диспетчерскэм къыщ1ыхьахэщ. Хьэмлэт1иф хьэзешэ къыхуигъэлъэгъуа шэнтым темы-
т1ысхьау щытк1эт хьэзешэрати мо т1ур щилъагъум ''смирнэу'' къызэф1уващ. Апхуэдэм деж ц1ыхухэм. Сэ-,,
лам зырах хабзэщ, ауэ дэнэт, слами чэлами щы1акъым , гъущ1 сейф гъуэнэгъу щыты тпсэлъыхьщ , ар
т1ууэ зэтету ящ1а конторэм игугъу ящ1ри, хьэмлэт1иф къызэрыгуры1уамк1э директорыщ1эр и абинетымк1э к1уэжащ. Альбертти зыгуэрк1э зэрымыарэзыр и фэм къигъэлъагъуьэт.
2 2
кургъуокъуэ гараж к1уэц1ырыхуам къи1этыжын ***йу къызэрагъак1уэрэ, зы пщэдджыжь къанэтэкъым
сыхьэтыр блым и лэжьап1эм къемык 1уал1эу. Къек1уал1эт и кабинет 1эъуит-лъэхуитым щ1ыхьэт и .шэнт-
иуэм дэкъикъитху хуэдэк1э мэмыру ист, зыгуэр къек1эпсауми телефоныр къимыщтэу, езыри зыми емы-
псалъэуи ит1анэт. Гаражым къиплъыхьыну щыдыхьэр. Абы и гугъуехьыр зэрымыпсыхэк1уадэр езыми
илъагъужырт иужь зэмаым . Лэжьыгъэ-дисциплинэм к1эрут1ыпщ хъуа гаражым зэрыщыщ1икъузэрэ шо-
фер щылажьэхэм зэрыс машинэхэр жэщк1э нэхъ къагъэувыж иджыри 1уэхур зы1утым арэзы темыхъуэ-
ми ук1ытэмрэ шынмрэ зыхэлъ гаражым и лэжьак1уэхэр нэхъ сэтей къэхъуу щ1идзак1эт , ар зыми
***мыгъэхъыбарми гугъэф1хэр критт. Къалэм и к1эдыдэм щыт гаражым къек1уэл1эгъуейми ц1ыхухэр
абы имыгъэщхьэхыу шоферхэу, слесэрхэу , инженерхэу къэувыну къок1уэхэр, ар нэщэнэф1щ . А зэрежьам
хуэдэурэ к1уэм ''сельхозтехникэм'' и унафэщ1хэм закъригъащ1э хъунущ я гъуэнэгъуу къыщыт, машинэ
куэд пщэдджыжьк1э зи гаражым къыдэк1ыр социалистическэ зэхьэзэхуэм къзэрыхуриджэмк1э. Кур-
гъуокъуэ парткомымрэ профкомымрэ абык1э дэ1эпыкъуэгъуф1 къыхуэхъухэм я лэжьак1уэхэр апхуэдэ
зэхьэзэхуэм щытекуэным хузэщ1агъэу1уэфынущ. Бахъсэн ''атп-м'' инженер нэхъыщхьэу щыщы1ам тэрч
районым я ''атп-м'' ехьэехуэхэуэрэ ехъул1эныгъэф1хэр зы1арагъыхьэу щытахэщ. Нормировщику мастер-
скойм щылажьар фадэ ефэныр т1эк1у игъэк1ащхъэм а 1уэхр и пщэм дилъхьэ хъунущ. Дунейр къызэ-
рыхъурэ адыгэхэм жа1э, зэхьэзэхуэр мэунэри зэижит1ыр мэунэхъу жари, а псаллъэхэм купщ1эшхуэ
я1эщ. Ц1ыху ягъэлэжьэн я1атэм къуажэм къик1ыу шоферу лэжьэну ***йхэр гаражым къамыщтами хъунут,
ауэ ц1ыху пхуримыкъум сыт пщ1эн, 1эмалыншагъэм ахэри ирегъэдэ. Шофер здэмысу гаражым дэт машнэхэм дыгъухэр нэхъ хуэлъэщ абы зыгуэр ещ1эн ***йщ , пятиминуткэми нэхъыбэрэ щытепсэлъы-
хьыпхъэщ . Ахэм егупсысурэ кургъуокъуэ къыздик1ухьым , республикэм и ''сельхозтехникэм'' транспортымк1э щы1э упрравленэм я унафэщ1ыр къыщыпсалъам т1орысэ хъуауэ, шофер зимы1эу. Щыт
машинэхэм я номерхэр спискэ ищ1у 1эригъэхьэну унафэ къыхуищ1ащ , абы жи1ар пэжмэ машинэ куэд
списать ящ1ыну ягугъэщ илъэсым ик1эм деж москвам къыхуадэм. Абы изакъуэ, гъатхэм заводым кон-
вейерым къызэрыте1ау газ-53-ми, газ-52-ми. Машинэ щэныкъуэм щ1игъу къахуэк1уэнхэхуейэ поплъэ.
Управленэм и унафэщ1ымрэ кургъуокъуэрэ москва тимерязевым и ц1эк1э щы1э академием щыздемы-
мыджатэм дэнэ щищ1энт.
2 3
къылшыкъуэ остановкэм музэриф ежьэу зэманыф1 хъуауэ тетт. Уэшх къешхыну дунейм зыкъызщ1и-
щ1эрт, абы нобэ имычэзут. Нальшык и ''спартак''-рэ симфирополь къалэм и ''таврия''-рэ сыхьэтыр хым
щ1адзэнурэ здэджэгунут. Университетым зрызэдеджа лъандэрэ футбол щы1эу а т1ум еплъыну я комадэм дэщ1ынухэу мык1уэу къагъанэтэкъым. Мызэк1э ди ''спартакым'' и 1уэхур щ1агъуэтэкъым
''тавриям'' тек1уэрэ очкоит1 зырамыгъэгъуэтым япэ лигэм къыхадзынут. Апхуэдэхэм деж сдьям куэд
елъытащ , ар ***ймэ команжит1ым язым тепщэныгъэр мынэрылъагъу 1ейу иритыфынущ. Апхуэюэхэм
деж нэхъыбэм тек1уэр хэгъэрейхэращ.
,футбол зэрыщы1энум и ф1ыщ1эк1э къылъшыкъуэ нэхъ пасэу лэжьап1эм къдэк1а хъуати и адэ къуэш
нэхъыщ1эм и лэжьап1эм и гъуэнэгъуу 1ук1эрэхъуащ. И деж щ1ыхьэри сэлам гуапэу ирихащ ик1и зэ-
щ1эупщ1ахэщ. Азрэт зэрыбжьыф1эт. Къылъшыкъуэ абы и т1ыс, жыхуи1эу и 1э сэмэгумк1э къыхуигъуэ-
лъэгъуа шэнтым ет1ысэхыну хунэсатэкъым , кабинетым и бжэр дамэдазэ ищ1у ''можно'' и щхьэр къы-
щыдигъэжам. Шэнтиуэм тыншу ис азрэт , абы пэрымыуэу ''заходите'' жери зэкъуэшит1ым я зэ1ущ1эм
зэран зэрыхуэмыхър къыгуригъа1уэу, т1эк1уи къыхуэпыф1ык1 щ1ык1эу жэуп иртыжащ. Ц1ыхубз сырыху
пэхъурейм, куэдрэ зи1эжьакъым азрэт тхылъымп1э 1э зытридзахэр иритри щ1эк1ыжащ. Къылшыкъуэ
и адэ къуэшит1 къалэм дэсти общежитие щимы1ахэми , жэщым нэху къыщек1ынумк1э гугъу ехьыуэ
щытакъым, ар къэгъэнау зэпэмыжыжьэу псэухэти зым деж хьэзыру ишхын щимыгъуэтам, адрейм деж
к1уэрти, абы нэху къыщек1ри нэхъуыбэт, зэнысэгъуит1 и адэ къуэшхэм я щхьэгъусэхэми я пщкъуэ
нэхъыжьыр жэщым я деж щы1эну пшапэр зэхэууэ къемык1уэл1ам , жыжьэ зэрыщымы1эр ящ1эрти,
жэщк1э мэмыру жейхэрт. Азрэти, абы нэхърэ нэхъыжь университетым научнэ атеизмэмк1э щезыгъа-
джэ умари-пэшит1 я1эхэу арат а зэманым. Ц1ыхухэм щ1эныгъэ нэхъыщхьэ щырат университетым егъэ-
джак1уэу щылажьэ , къэбэрдейм яф1этелъыджэу 1952гъэм, зэикъуэ къуажэ школыр дыщэ медалк1э къэ-
зыуха умар зы щ1алэ ц1ык1у ф1эк1а зимы1эм пэшит1 ф1эк1а зэримы1эр ар идэрткъылшыкъуэ , абы иъэ-
щ1агъуэу хуэмыухыр азрэт ц1ыхухэм унэ яхуэзыухуэ трестышхуэм куэд щ1ауэ щылажьэм, хъыджэбз
ц1ык1уищрэ зы щ1алэ ц1ык1урэ и1эрэ пэт, абы щызэхэт зэгухьауэ я1э профсоюзым и прежседателым,
мыхъуми пэшищ зэримы1эрат игъэщ1агъуэр. Къылшыкъуэ университетым инженер щыхуеджэрти черте-
жым хэк1ыртэкъым мо сабий щ1эсхэм е къэрадаш е. Тушь зыщ1ып1э кътебнэнтэкъэ, ''хьэщ1эм'' и хьэп-
шыпхэр зыри щыщ1эмысым деж яф1эгъэщ1эгъуэну ириджэгунухэу къыщащтэ щы1эт. Умархэ я деж щы-
щы1эм деж артур и закъуэт сабийуэ унэм щ1эсри ''табу'' къылшыкъуэ инженеру йоджэри абы и хьэп-
шыпхэм уемы1усэ жари и адэмрэ и анэмрэ къыжра1ар игъэзащ1эрт.
Телефоным зыгуэр къек1эпсауэт , зэ къеуащ т1эуи къеащ, азрэт ф1эмыф1-ф1эмыф1ырэ трубкэр ''да''
жери къищтащ . Къылшыкъуэ иджы и жыпыр узэдати музэриф зыгуры1уам хуэзэми ди командэр. Те-
к1уэрэ санэхуафэ ящ1ын хъуми гузавэтэкъым азрэт деж щыщ1ыхьам и сейфыр къы1уихыу кърита сом
пщык1утхур и1ыгъти, абы езыми авнс къратам щыщу къыхуэнау зы тум эн плъыжьи и гуф1ак1э жыпым
дэлът. Къепсалъэр хэтми адыгэт, абы къыжэри1эр къылшыкъуэ зэхимых щхьэк1э и адэ къуэшым ады-
гэбзэ зыкъызэрищ1амк1э ар гуры1уэгъуэт. Футбол командэр а зэманым трестырат зы1ыгъри къылшыкъуэ къызэрыгуры1уамк1э абы и гугъу ящ1хэуэрэ арат.
24
бгы къуэргъакъым ф1эту къэна бгъащхъуэ хьисэ нэм щызу 1эгъуэблагъуэр зэ къызэхиплъыхьащ,
махууэ бжыгъэ хъуауэ л1ы ирикъуу къудэгъуэгурык1уа умар т1эк1у ф1эц1ынэ1уэт фэт1имэт хьэдэу зэ-
рылъ выгум иужь ибгъэтыну, ахэр, а щ1ып1эм псэухэу къызэрик1ынымк1э 1эмалу щы1эу хъуар щызэ-
щ1эгъэу1уэн ***й шэсып1э 1ууват. Ихъурйягък1э 1эщыхъуэ е мэл пщы1э благъэу зэрыщы1эр къуи-
гъэщ1эу, е хьэ банэ макъ щымы1эт, е зы маф1э ц1ык1у къэмыц1ут. Я унэкъуэщ тембот шууэ гъуэгум щы-
хуэзам , щ1алэр ди пщы1эм деж къэдгъэгъани гъуэгу къэнэжам сэ сыриугъусэнщ жи1ати хьисэ идатэ-
къым. Дауэ щымытми темботрэ абырэ зэ1ыхьлыхэу аращ, зэкъуэшдыдэхэтэкъым. Фат1имэти тембот къа-
щыхуэзам апхуэдэу и ажал къэблэгъау хуэбгъэфэщэнутэкъым. Ар ауэ жи1атэкъым абы, и псэм къищ1ат
хьисэ ипхъу закъуэр мыгувэу зэры1эщ1эк1ынур. Балигъ гуэр игъусатэм хьисэ гупк1эр ихъумэу выгум
яужь иту к1уэхъунут, умарщ игъусэри-1эмащ1э--лъэмащ1эщ, вит1ыр абы къедэ1уэнукъым. За1эжьи мы-хъну жэщ къащытехъуа щ1ып1эр ябгэт. Зауэ нэужь лъандэрэ губгъуэм къинауэ щыта хьэ хьэулехэм къе-
жьэгъуэщ. Бадзэуэгъуэ жэщыр бзыгъэт , мазэри уафэм къит1ысхьау лъапэ нэху гуэр уигъэлъагъут. Хьи-
сэ и 1эк1э зэригъэзахуэжа ипхъу закъуэм гъуэгу къыпэщылът, къыпэщлъти, къемыжьэу хъунытэкъми
къежьэжахэщ. Вит1ым я псэр зыгуэрым игъэгузавэти ауэ жы1эщ1эхэтэкъым. Иужь дыдэу гъуэгум гъуэ-
нэгъуу щыт пщы1эм нэсын папщ1э сыхьэтит1 гъуэгу як1ун ***йщ. Абдежым зэ тэмэму нэсыфахэтэм,
вит1ыр ***ту псы ирагъэфэнт, бжьыми къыщ1агъэк1ынти т1эк1у зырагъэгъэпсэхунт, абы ф1эк1ым ахар къэрыуншэ дыдэ хъууэ гъуэгум къытенэпэнк1э хъунущ. Вит1ым ипэ иту къак1уэщхьэ хьисэ умар щхьэ-
к1э мэгузавэр, дэкъикъэ къэси узэплъэк1ын зэплъэк1ми зэм ф1ыц1агъэ выгум къызэрык1лъык1уэр
елъагъ щ1алэраи армыраи ? Кхъуэп1ащэ дунейм трахуар арауэ къыщ1эк1ынщ гъуэгум ф1ыц1эу зы ба-
лацэ гуэр зэпрыжащ, ар умари имылъэгъуауэ узи1э , илъэгъуарэ шынэмэ хъуакъым, зыгуэрк1э шынэм
ит1анэ ар 1эзэм къешэк1и дэт, адк1э здэк1уэжхэми сабий мылъхуэсыр л1ай псэуи. Алыхьым бгъащхъуэ
хьисэ а щ1алэц1ык1ум и псэр пыту нэсыжынхэщ унэ. Фызыжьым и дунейр къытеунк1ыф1эну мыгъуэщ
ди фэт1имэт ф1эк1ау колхоз правленэм счет ирдзэфу зы ц1ыху щ1эскъым жери а т1эк1у мыгъуэр и на-
пщ1эм темык1ы телът. Куэд мыщ1эу дей мэз ц1ык1у хуэзэнухэщ, мы щ1ып1эр ф1ыуэ ещ1эжыр хьисэ,
кадет большевикым и зэманым бжьыхьэ пасэу зэрихьэл1эхэри хуабжьу щызэхэуахьэу щытащ. Большевикхэри къуаншэт армыхъуамэ кадет щыудзэм къахэуэн ***й тхьэхъуат. Фочк1э къауэу щ1адзэ-
ри мыдрейхэм-мыхьыр ирагъэхьауэ иджы хьисэ и щхьэм кърик1уам тызылк1э к1уэн ягугъэу къуэ
к1уэц1ым здэзыдзауэ щыта большевикхэм ящыщ яхиук1ык1ауэ тхьэлъап1эм игъэпшынэжу арауэ п1о-
рэ, абы и упщ1эм бгъащхъуэ хьисэ зэи и жэуапыр къыхуэмыгъуэтыну аращ. Алыхьым кърищ1энумк1э
***тщ, зыри и къарукъым.
Епщык1утхуанэ глава
директорым къахуепща жьы бзаджэм и къэхъук1ар и щхьэм къыхуигъэт1асэртэкъым. Зы илъэскъым ик1и илъэсит1-
къым, ар унэфэщ1у зэрылажьэри, иджы хуэдэу къыщ1эхуау къыхуэщ1эжыртэкъым. Зым и зэран щэм йок1 жыху1эращ,
хъыбар къэ1уар щ1агъуэкъым, и к1эм ер къик1ынри хэлъщ. Хабзэхъумэхэм яубыда шоферым и къуэш нэхъыжьыр ми-
нистру мэлажьэ. Ар кургъуокъуэ гъуэнэгъуу имыц1ыхуми и хъыбарыф1 ф1эк1а зэхихакъым. Министр юстицэу япэ къэсыр ягъэувкъым. Апхуэдэ къулыкъу лъагэ зыратыну къагъэлъэгъуар япэщ1ык1э обкомым и кхъузанэм ирагъэк1, ит1анэ москва ягъак1уэри цк-м и лэжьак1уэхэр къыпкъэроупщ1ыхь...
Кургъуокъуэ отдел кадрым деж ек1эпсауэри унафэ ***щ1ащ , лъэхъуэщым ирадзау ис я лэжьак1уэм и трудовой книж-
кэмрэ, лэжьап1эм къыщыувым итхауэ щыта заявленэмрэ и1ыгъыу- кабинетым къэк1уэну.
Гаражым дэт маршынэхэр объектхэм яут1ыпща нэужь, шэджэгъуашхэр къэблагъэу зрыхуежьэу къылшыкъуэ и служб-
нэ уаз-м иригъэт1ысхьэуэрэ, нартан шхап1эф1 дэтти абы къыдэлажьэ л1ы гуп хабзэ хуэхъуауэ ишэхэрт. Ноби. Арат... . Кургъуокъуэ телефоным къыщек1эпсэуам, нухь къэсыжри и шэнтым ет1ысхьэжак1эт .унафэщ1хэм псоми хьэл зэрыз я1эщ.
Илъэс куэдк1э оргэным хэтау, надзирателу лъэхъуэщым щылэжьа нухьрэ кургъуокъуэрэ я 1угъуэ зэдик1ыу
зэдэлажьэхэрт. Ар нэгъуэщ1ыуи щытынк1э хъунут, отдел кадрым нэхърэ ныбжьк1э нэхъыщ1э директорым бгъэдэлъ
адыгагъэр мыхъуатэм. Зыгуэрк1э ***й хъуау ириджа нэужь, кургъуокъуэ зыри жимы1эщхьэк1э илъагъурт, 'кадровикым
фадэр зэримыжагъуэр. Нэхъ щ1алэу щытам, ириубыдыл1энурэ жри1энут, лэжьап1эм ущефэныр зэ бгъэбэяу хъуну ?-
жи1эу. Ар жы1эгъуаф1эщ, ауэ анэ быдзышэм игъусэу , хабзэм щ1ап1ык1а ц1ыхум дежк1э гъэзащ1эгъуейщ.
Къулыкъу зырат куэдым , къызхэк1а лъэпкъыр ящогъупщэжри, гуемы1у щыхъу щы1эщ. Кургъуокъуэ абыхэм ящыщтэ-
къым , ц1ыху 1эдэбт. Лэжьыгъэ-дисциплинэр к1эрут1ыпщ хъуау ар горкомым кърагъэк1ыу къыздагъэк1уа гаражым ап-
хуэдэу куэдрэ узэрыщымытыфынур езыми къыгуры1уэжти , зэзэмызэ игъэлажьэ гуэрхэми щегий къэхъурт , ауэ кургъуо-
къуэ нухь деж иджыри нэсатэкъым. Ефэри, ефэк1э 1эджэ мэхъу кадровикыр фадэм теухуау т1эк1у щ1эбжьа-
хъуэми , щыхуейм деж игъуэтт , и тхылъымп1эхэри тэмэму зэрихьэрти-хуэтэмакък1ыхьт. Иджы органхэм куэдрэ зэрыщы-
лэжьар къэплъытэм чэджэщэгъуи къэхъуам теухуау пщ1ы хъуну директорым къилъытэрт.
Пщэдджыжьым къэбэрдей-балъкъэр ''сельхозтехникэм'' и председателым къегъэщ1ыл1а организацэхэм я унафэщ1-
хэр зэрихабзэу зэхуишэсти, кургъуокъуэ абы хэмыту хъуакъым, ар зэф1эк1ри я гъуэнэгъуу щыт базэм выставкэ мэкъу-
мэшым зэрелэжь техникэм щырагъэк1уэк1ри абы зэдейу фык1уэнхуейщ жари аби зыкъыщигъэлъэгъуащ. Кургъуокъуэ
жэщыбгым москва тимирязовым и ц1эк1э щы1э академием щеджэм къыдеджа, ар къауха нэужь органым хыхьа и
ныбжьэгъу урыс щ1алэм телефонк1э къек1эпсауэри къыжри1ак1эт, я гаражым щыщ маршынэ зэраубыдар, абы и
рулым дэса беслъэныкъуэ мэзани лъэхъуэщым ирадзау. Зэрисыр. Телефонк1э къек1эпсэуам абы нэхъыбэ жи1акъым
кургъуркъуи езым щыжимы1ак1э жери, къэхъуар сыт ?- жи1эу упщ1э иритыну къригъэк1уакъым. Иджы унэмк1э к1уэжу
т1эк1у емыдзакъэу занщ1эу лэжьап1эмк1э къыщ1эк1уар органым щылэжьа , нартан къылшыкъуэ и служебнэ уаз-м
ису к1уэу, щэджэгъуашхэ ищ1у къэк1уэжа отдел кадрым а 1уэхум къыхилъхьэфынур зэригъэщ1эну арат.
-мис беслъэныкъуэ мэзан лэжьап1эм къызэрытщтау щыта и зэявленэри, приказри, трудовой книжкэри -жери нухь 1эгуэу и1ыгъ тхылъымп1эхэр директорым и ст1олым трилъхьащ...
Епщык1утхуанэ глава/продолжение/
нухь аркъэхъыжьэ мыхъунри хэлът п1эщхьагъ зыдигъуэта ц1ыхубзыр мыхъуатэм. Зауэри иухау а т1ум я псэ зы чысэ
щихуам, зэрыжа1ыжхэмк1э ар л1ы бжьыф1эу щытащ. Улъэщым, ущалъхуа жылэм щыщ къашэ жыхуа1эрати, нухь фыз
къыщишэнум, бгит1 зэхуакум дэзэрыхьа я адыгэ къуажэжьымк1э 1эбатэми, къыдэк1уэн игъуэтынут, 1эбакъым. Су -
рэт тхам хуэдэу тхьэ1ухуд, я отделым и унафэщ1ым и пхъу закъуэ-гъэф1эн фрося, мыупщ1эрэ мыусэу къишэри ежьэ-
жащ. Анэкъилъхухэ имы1атэм, къуэш нэхъыщ1э имы1атэм т1эк1у чэнджэщэнри хэлъащ. Гъэщ1эгъуэнырати, а зэманым
майор званиер зи1а, зауэ гуащ1эм орденыбгъэу къик1ыжа василий никоноровичи адыгэ щ1алэ малъхъэ зэрыхуэхъуам
щыгуыф1ык1а мыхъум и жагъуэ хъуатэкъым. И жагъуэ хъуныр къэгъэнауэ, зи щ1алэгъуэхэр затишэмк1э фэтэр к1уахэу
я закъуэу щыпсэухэти, къыдэлажьэуэрэ благъэ къыхуэхъуа лейтенант нэхъыжь нухь , зэрэ-т1эурэ ири1уэк1ат, фызы-
жьымрэ сэрэ дызэк1эроуэри унэм дыщ1эсщ, фыкъак1уи ди гъусэу фыпсэу жери: ядакъым...
А зэманым нухь и адэ-анэр жьы хъуахэти ар къуажэм мык1уэжырейуэ хъутэкъым, к1уэжыхунк1и псалъэ макъ къи-
к1ырт. И ныбжьк1э щ1алэу адыгэ нысэ хъуа фрося и акъылым къыхуигъэт1асэтэкъым ахэр зэгъусэу нухьхэ я деж щы-
к1уэжхэм деж гъэмахуэ ц1ывыгъуэм 1элъощ1 щ1ызэтрилъхьэн ***йр , и 1упэхэр дэпым хуэдэу плъыжьу илэ щ1эмы-
хъунур, бостей 1эщхьэ к1эщ1ри къыщ1емык1ур. Абы нэхъейуи нухь и шыпхъу нэхъыжьри и дыщым къэк1уэжауэ зэ зэри-
хьэл1эхэри : къалэм ущыщы1эм деж дэ пщ1эм худи1уэху 1экъым , ауэ гуащэ-тхьэмадэм деж укъыщык1уэжхэм т1асэ-
тэмэму щыт жи1эу ауэ къегийуэ къыгъэнакъым. Урысыбзэри сытым хуэдэу ф1ыуэ ищ1эрэ абы, псыхуабэ сату ищ1ыну
к1уэрейуэрэ зэригъэщ1ау. Пщыпхъур занщ1эу къыгуилъэфу къызэрыхуимылъар фрося занщ1эу къыгуры1уат. Уэрамит1
къэбгъанэм ягъуэнэгъуу къыщыс гуэзнэчхи я нысэр бзэмы1ут, ик1и фрося нэхърэ куэдк1э нэхъыжьынутэкъым , ауэ
абы зы 1эдэбагърэ зы ц1ыхцнагърэ хэлъти , зэрыхьэблэу 1уэхуу я1эр арат. Абы и закъуэ, зауэр иджыри ек1уэк1ыу
у1агъэ хьэлъэм къригъэла адыгэ щ1алэм : сэ уэ ф1ыуэ услъэгъуащ, къызэрыжри1эрэ, мурад быдэ и1ауэ. Къыщ1эк1ынти
гуэзнэчхэ нысэ зэрахуэхъурэ, уэрсэрыжьу ядейхэм гъэхуауэ адыгэбзэк1э йопсалъэ. Ар ямылъэгъуамэ, ямыщ1амэ нухьхэ
я унагъуэми нэхъ зашы1энри хэлът. Иджы сыт, къалэм ***ту къыщыхъуа , гугъуехь зыри зымылъэгъуа фрося нысащ1эн-
к1э, у1эгъэ хьэлъэ телъу и унэ къек1уэл1эжа зэуэл1ым къыздиша медсестрам фызыф1ынк1э пеуэн ***йщ ?
Нухь фрося щызэпищ1эм зэреп1эщ1эк1ар къыщыгуры1уэжам, к1асэ хъуат къик1уэтыжыныуи зыри жимы1эуэрэ де
к1уэк1ырт.
,